PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän

Baøi 2: TUÏ ÑIEÄN.

I. Tuï ñieän coá ñònh:

1. Caáu taïo cuûa tuï ñieän:
Veà cô baûn tuï ñieän goàm hai baûn cöïc kim loaïi ñoái dieän nhau vaø phaân caùch ôû giöõa chaát caùch
ñieän maø coøn ñöôïc goïi laø chaát ñieän moâi (dielectric). Chaát ñieän moâi coù theå laø khoâng khí, chaát
khí, giaáy (taåm), maøng höõu cô, mica, thuûy tinh hoaëc goám, moãi loaïi coù haèng soá ñieän moâi khaùc
nhau, khoaûng nhieät ñoä vaø ñoä daøy khaùc nhau.

Ñieän cöïc

Ñieän moâi
2. Khaùi nieäm chung:
 Trò soá ñieän dung C: khaû naêng chöùa ñieän cuûa tuï ñieän ñöôïc goïi laø ñieän dung (C).
- Theo quan ñieåm vaät lieäu: Ñieän dung C (Capacitor hay Condenser) cuûa tuï ñieän tuøy thuoäc
vaøo caáu taïo vaø ñöôïc tính bôûi coâng thöùc:
S
C 
d
Vôùi: C: ñieän dung {F}
S: dieän tích cuûa baûn cöïc {m2}.
D: khoaûng caùch giöõa hai baûn cöïc {m}.
 : laø haèng soá ñieän moâi vaø    r . 0 (  r laø haèng soá ñieän moâi töông ñoái;  0 laø haèng soá
ñieän moâi khoâng khí,  0  8.85  10 12 (F/m).

- Theo quan ñieåm lyù thuyeát maïch: tyû soá giöõa ñieän tích Q vaø ñieän aùp ñaët vaøo 2 vaät daãn
(hay baûn cöïc) U.
Q
C hay Q = C.U
U
Vôùi: Q: ñieän tích coù ñôn vò laø C (colomb).
C: ñieän dung coù ñôn vò laø F (Fara),  F , nF, pF.

U: suït aùp ôû hai baûn cöïc coù ñôn vò laø V (volt).

- Theo quan ñieåm naêng löôïng: tuï laø kho chöùa ñieän vaø löôïng ñieän naêng chöù`a trong tuï
ñöôïc xaùc ñònh:
1
W  C .V 2
2

11
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
Naêng löôïng tónh ñieän J tính theo Ws (Wast giaây) hoaëc J (Joule) ñöôïc cho bôûi
Sau ñaây laø caùc giaù trò haèng soá ñieän moâi cuûa moät soá chaát caùch ñieän thoâng duïng ñeå laøm tuï
ñieän:

Vaät lieäu Haèng soá ñieän moâi töông ñoái Ñieän tröôøng ñaùnh thuûng
r (KV/cm)

Chaân khoâng hay khoâng khí 1 32

Giaáy taåm daàu 3.6 100 – 250
Goám (söù) 5.5 150 – 200
Mica 3–8 600 – 1500
Parafin 2 – 2.2 200 – 250
Maøng moûng 2.25 500

Trong baûng treân cho thaáy coù giaù trò ñieän tröôøng cöïc ñaïi maø ôû ñoù ñieän moâi khoâng bò ñaùnh
thuûng. Ñieän tröôøng cöïc ñaïi naøy coøn goïi laø ñieän aùp ñaùnh thuûng; vì ñieän aùp ñaùnh thuûng taêng khi
ñoä daøy ñieän moâi taêng neân tuï ñieän coá ñònh möùc ñieän aùp caøng cao thì hai baûn cöïc caøng caùch xa
hôn.
 Ñoä chính xaùc: Bieåu thò möùc ñoä cheânh leäch trò soá thöïc teá cuûa ñieän dung so vôùi trò danh
ñònh cuûa noù, coù kí hieäu nhö sau: G  2% , I , J  5% , K  10% , M  20% .

Ñoái vôùi caùc tuï khoâng ghi giaù trò sai soá thì maëc ñònh laø 10%
 Ñieän aùp laøm vieäc WV (Working Volt): Laø ñieän aùp maø tuï coù theå chòu ñöôïc khi laøm vieäc
laâu daøi. WV coù caùc caáp nhö sau: 16V, 25V, 35V, 50V, 63V, 85V, 100V, 160V, 200V,
400V…
Neáu tuï khoâng ghi giaù trò WV thì maëc ñònh laø 50V.
Löu yù: khi söû duïng khoâng neân ñeå tuï vöôït quaù giôùi haïn naøy, neáu khoâng thì chaát ñieän moâi
cuûa tuï coù theå bò ñaùnh thuûng. Thöôøng choïn WV > 2Vc.
 Maïch töông ñöông cuûa tuï ñieän:
Ngoaøi tuï ñieän ra thì thöïc teá noù coøn coù ñieän trôû vaø ñieän caûm nhö trong maïch töông ñöông
sau:
RP
L RS
C

Rs: ñieän trôû noái tieáp.

Rp: ñieän trôû song song

12
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän

 Ñieän trôû töông ñöông noái tieáp (ESR).

ESR: laø ñieän trôû AC cuûa tuï ñieän phaûn aùnh caû ñieän trôû noái tieáp Rs vaø ñieän trôû song song
Rp ôû taàn soá cho tröôùc ñeå maát maùt treân caùc phaàn töû naøy coù theå ñöôïc bieåu dieãn baèng maát maùt
cuûa 1 ñieän trôû duy nhaát R trong maïch töông ñöông.
 Maát maùt ñieän moâi tan  :

Trong thöïc teá thì tuï ñieän coù maát maùt do söï phaân cöïc hoùa ñieän moâi trong tuï ñieän vaø ñieän
trôû cuûa caùc daây daãn. Quan heä giöõa heä soá phaåm chaát Q vaø tg 
100
Q
tg

 Heä soá coâng suaát pF (Power Factor) hay thöøa soá coâng suaát: ñònh nghóa maát maùt ñieän
trong tuï khi laøm vieäc vôùi ñieän aùp AC. Trong tuï ñieän lyù töôûng thì doøng ñieän sôùm pha
hôn ñieän aùp 900. PF ñöôïc ñònh nghóa laø tæ soá giöõa ñieän trôû töông ñöông noái tieáp R vaø
toång trôû Z cuûa tuï ñieän vaø PF thöôøng coù ñôn vò laø%.
 Heä soá tieâu taùn DF (dissipation Factor) hay thöøa soá tieâu taùn: DF laø tæ soá cuûa ñieän trôû
töông ñöông noái tieáp R vôùi dung khaùng Xc vaø thöôøng coù ñôn vò laø%. DF xaáp xæ baèng PF
khi PF  10%
1
 Heä soá phaåm chaát Q (Quality Factor) hay thöøa soá phaåm chaát Q  . Thöôøng aùp duïng
DF
cho caùc tuï ñieän trong caùc maïch ñieàu hôïp.
 Doøng ñieän ró DC hay doøng ñieän roø: laø doøng ñieän chaïy qua tuï ñieän khi coù ñaët ñieän aùp
DC vaøo tuï.
 Ñieän trôû caùch ñieän (Isulation resistance): laø tyû soá cuûa ñieän aùp ñaët vaøo tuï ñieän vôùi doøng
ró vaø thöôøng ñöôïc bieåu dieãn baèng M  .
Kyù hieäu cuûa tuï ñieän trong sô ñoà maïch:

Tuï ñieän coá ñònh Tuï ñieän bieán ñoåi Tuï ñieän tinh chænh
Tuï gheùp song song: Ctd  C1  C2  ..

1 1 1
Tuï gheùp noái tieáp:    ...
Ctd C1 C 2

Chöùc naêng cuûa tuï ñieän:

Coù hai chöùc naêng chính:
 Naïp hay xaû ñieän: chöùc naêng naøy aùp duïng cho caùc maïch laøm baèng phaúng maïch ñònh thì…

13
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
 Ngaên doøng ñieän DC: chöùc naêng naøy ñöôïc aùp duïng vaøo caùc maïch loïc ñeå trích ra hay khöû
ñi caùc taàn soá ñaëc bieät.
3. Phaân loaïi tuï ñieän coá ñònh:
a. Theo ñieän moâi cuûa tuï ñieän:
* Tuï ñieän giaáy daàu caùch ñieän.
* Tuï ñieän maøng chaát deûo (plastic) hay chaát deûo kim loaïi, polystyrene,…
* Tuï ñieän mica.
* Tuï ñieän goám: 1 lôùp hay nhieàu lôùp.
* Tuï ñieän ñieän giaûi (coøn goïi laø tuï ñieän ñieän phaân): nhoâm, chöùa khí…
b. Theo öùng duïng cuûa tuï ñieän:
* Chính xaùc: mica, thuûy tinh, goám, maøng polystyrene,…
* Baùn chính xaùc: maøng chaát deûo, maøng chaát deûo kim loaïi. Mylar….
* Ña duïng: goám, tuï ñieän ñieän giaûi cxide nhoâm, oxide tantalum…
* Vi ñieän töû: goám, oxide tantalum….
* Maùy phaùt: goám, mica, thuûy tinh, chaân khoâng, chöùa khí ….
4. Caùc tuï ñieän tieâu bieåu:
Caùc tuï ñieän thöông maïi thöôøng ñöôïc phaân loaïi theo ñieän moâi. Caùc tuï ñieän thoâng duïng
nhaát laø tuï ñieän moâi khoâng khí, mica, giaáy, maøng chaát deûo vaø goám, vaø keå theâm tuï ñieän hoaù hoïc
(goïi taét laø tuï hoaù). Baûng sau cho thaáy caùc ñaëc tính tieâu bieåu cuûa caùc tuï ñieän thoâng duïng:

Ñieän moâi Caáu taïo Ñieän dung Ñieän aùp ñaùnh thuûng
(Volt)
Khoâng khí Caùc baûn ñan xen keû 10 – 40pF 400 (khe khoâng khí
0.02 inch)
Goám Hình oáng 0.5 – 1600pF 500 – 20.000
Goám Hình ñóa 1pF ñeán 1  F

Ñieän giaûi Nhoâm 1 - 6800  F 10 - 450

Ñieän giaûi Tantalum 0.047 - 330  F 6 - 50

Mica Caùc taám xeáp laïi 140 – 5000pF 500 – 20.000

Giaáy Maøng ñöôïc cuoän 0.001 - 1  F 200 - 1600

Maøng chaát deûo Cuoän laïi hoaëc ñöôïc 100pF - 100  F 50 - 600
kim loaïi hoùa

14
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
Ngoaïi tröø tuï hoaù ra, caùc tuï ñieän khaùc ñöôïc noái vaøo maïch khoâng caàn quan taâm ñeán cöïc
tính. Chuù yù laø cöïc tính cuûa naïp xaùc ñònh cöïc tính cuûa ñieän aùp treân tuï ñieän.
Tuï phaân cöïc coøn goïi laø tuï DC.

Tuï hoùa

Moät soá tuï ñieän thoâng duïng:

1. Tuï hoùa: (coù cöïc tính) ñöôïc cheá taïo vôùi baûn cöïc nhoâm vaø cöïc döông coù beà maët hình
thaønh lôùp Oxit nhoâm vaø lôùp boät khí coù tính caùch ñieän ñeå laøm chaát ñieän moâi giaù trò:
1 F  10.000  F .

2. Tuï goám: (khoâng cöïc tính) giaù trò 1 pF  1 F .

3. Tuï giaáy (khoâng cöïc tính): Hai baûn cöïc laø caùc baêng kim loaïi daøi, ôû giöõa coù lôùp caùch ñieän
laø giaáy taåm daàu vaø cuoän laïi thaønh oáng. Ñieän aùp ñaùnh thuûng ñeán vaøi traêm Volt.
4. Tuï mica (khoâng cöïc tính) pF -> nF. Ñieän aùp laøm vieäc raát cao.
Tuï ñöôïc sôn chaám maøu ñeå chæ giaù trò ñieän dung.
5. Tuï maøng moûng: pF   F (khoâng coù cöïc tính): Chaát ñieän moâi laø polyester (PE),
polyetylen (PS). Ñieän aùp laøm vieäc raát cao.
6. Tuï tang: (coù cöïc tính) 0.1 F  100  F

5. Caùch ñoïc trò soá tuï:

Loaïi tham soá quan troïng nhaát cuûa tuï ñieän laø trò soá ñieän dung (keøm theo dung sai) vaø ñieän
aùp laøm vieäc cuûa noù. Chuùng coù theå ñöôïc ghi tröïc tieáp, ghi baèng qui öôùc chöõ soá.
a. Ñoái vôùi tuï ñieän coù cöïc (tuï DC).
Caùc cöïc ñöôïc ghi baèng daáu + hoaëc daáu -.
Ñôn vò ñieän dung:  F ,  F D, MFD, UF.

Ñieän aùp laøm vieäc: VDC (volt DC) ñöôïc ghi tröïc tieáp baèng chöõ soá.
VD: 10  F /16 VDC, 470  F /15VDC, 5  F /6VDC.

b. Caùc loaïi tuï maøng moûng:

Neáu khoâng ghi ñôn vò thì qui öôùc ñôn vò laø pF.
VD: 47/630 coù nghóa laø 47pF, ñieän aùp laøm vieäc laø 630V.
Neáu soá ñaàu coù daáu chaám thì ñôn vò laø  F

VD: .1 coù nghóa laø 1  F

15
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
.47 coù nghóa laø 47  F

Tröôøng hôïp ghi baèng chöõ soá:

VD:123K -> 12 *103 pF, K laø sai soá ( hay dung sai).
Kyù töï chæ dung sai: G  2%; J  5%; K  10%; M  20%

VD: 473 -> 47.000pF = 0.47  F

223 -> 22.000pF = 0.22  F

c. Caùc tröôøng hôïp khaùc:

Ñöôïc qui öôùc baèng baûng maøu (thöôøng ñöôïc aùp duïng cho tuï mica, tuï giaáy).
Heä soá nhaân Ñieän aùp laøm vieäc

Chæ soá 1 vaø 2 Dung sai

Dung sai coù hai maøu ñen: 20%, traéng 10%

Maøu Soá 1 Soá 2 Heä soá nhaân Ñieän aùp laøm Heä soá nhaân
(pF) vieäc ( F )

Ñen 0 0 100 100

Naâu 1 1 101 100 101
Ñoû 2 2 102 250 102
Cam 3 3 103
Vaøng 4 4 104 400
Luïc 5 5 105
Lam 6 6 106 630
Tím 7 7 107 10-3
Xaùm 8 8 10-2 10-2
Traéng 9 9 10-1 10-1

VD: Ñen – vaøng – tím – traéng – ñoû -> 4 .107 pF 10% , 250VDC.

II. Tuï ñieän thay ñoåi ñöôïc (Variable Capacitor).

Vieát taét laø CV hay VC.

16
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
Phaân loaïi theo öùng duïng coù: loaïi ña duïng, ñieàu chuaån, chính xaùc…
1. Loaïi ña duïng:
Thöôøng ñieän moâi laø khoâng khí hay mica; caáu taïo döïa treân söï chænh thay ñoåi dieän tích cuûa
hai baûn cöïc coù hình baùn nguyeät, soá ngaên coù theå töø 1 ñeán 5. ÖÙng duïng trong caùc maùy thu, thí duï
loaïi 2 ngaên thì 1 ngaên laøm tuï dao ñoäng noäi vaø 1 ngaên laøm cho tuï dao ñoäng cao taàn.
Giaù trò Cmax töø 10 ñeán 600pF (Cmax öùng vôùi dieän tích S giöõa hai baûn cöïc coù trò soá töø 3 ñeán
10). Thöôøng thì dung sai 1% hay 1pF.
Luaät thay ñoåi ñieän dung coù theå thay ñoåi theo: tuyeán tính goùc quay, tuyeán tính theo taàn soá,
tuyeán tính theo böôùc soùng.
2. Loaïi ñieàu chuaån (tinh chænh, coøn goïi laø trimmer).
Thöôøng laø tuï thay ñoåi do nhaø saûn xuaát thieát bò chænh tröôùc cho maïch hoaït ñoäng ñuùng. Thí
duï tuï ñieàu chuaån ñeå ñi keøm caùc cuoän daây trung taàn thay cao taàn HF.

III. Ñaëc Tính Naïp - Xaû Cuûa Tuï.

Xem maïch nhö hình veõ:
1. Tuï naïp:
K ôû vò trí 1: Tuï naïp töø ñieän theá 0V taêng daàn ñeán ñieän theá VDC theo haøm muõ ñoái vôùi thôøi gian t.
Ñieän theá töùc thôøi treân hai ñaàu tuï:


Vc  t   VDC 1  e
t

 vôùi t: thôøi gian tuï naïp (s),  = RC haèng soá thôøi gian (s)

1 K R
2
VDC C

Ñaëc tuyeán naïp:

Vc(t)
Vc
VDC
0.99
0.86

ic(t)

t
 5

Nhaän thaáy sau thôøi gian t  5 tuï naïp ñieän theá Vc = 0.99 VDC xem nhö tuï naïp ñaày. Khi
V
ñieän theá tuï taêng daàn thì doøng ñieän tuï naïp laïi giaûm töø giaù trò cöïc ñaïi I  DC veà 0.
R
2. Tuï xaû:

17
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
Khi tuï naïp ñaày Vc  VDC ta chuyeån K sang vò trí 2: tuï xaû ñieän qua R -> ñieän theá treân tuï
giaûm daàn töø VDC -> 0V theo haøm muõ thôøi gian theo t. Ñieän theá 2 ñaàu tuï xaû ñöôïc tính theo coâng
t
thöùc: Vc  t   VDC .e 

VDC
R

 5

Sau thôøi gian t  5 thì ñieän theá treân tuï chæ coøn 0.01VDC. xem nhö tuï xaû heát ñieän. Tröôøng
V
hôïp tuï xaû, doøng xaû cuõng giaûm daàn theo haøm soá muõ töø trò soá cöïc ñaïi baét ñaàu laø I  DC xuoáng
R
0.
VDC  t 
Doøng xaû töùc thôøi ñöôïc tính theo coâng thöùc gioáng doøng naïp ic  t   e
R

IV. Ñaëc tính cuûa tuï ñieän ñoái vôùi AC.

Q
Ta coù: I   Q  I .t
t
Ñoái vôùi tuï ñieän, ñieän tích tuï naïp ñöôïc tính theo coâng thöùc: Q  C .V
1
 C.V  I .t  V  .I .t
C
Ñieän aùp naïp ñöôïc treân tuï laø söï tích tuï cuûa doøng ñieän naïp vaøo tuï theo thôøi gian t.
Ñoái vôùi doøng ñieän xoay chieàu hình sin thì trò soá töùc thôøi cuûa doøng ñieän:
i(t) = Im . sin  t
Dung khaùng Xc cuûa tuï ñöôïc xaùc ñònh:
1 1
XC  f .C 
2 C

Vôùi f  {Hz}.
2

18
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
Heä thöùc lieân heä giöõa ñieän aùp Vc vaø doøng ñieän i(t) laø:
t
1
VC  t   i t  .dt
C 0
t
 VC  t    I m sin t .dt
0

1 1
V t   .I m   cos t   .I m sin t  90 0 
C C
Nhö vaäy, ñieän aùp VC treân tuï cuõng laù 1 trò soá thay ñoåi theo doøng ñieän xoay chieàu hình sin.

V. Phöông phaùp kieåm tra tuï

1. Caùc tröôøng hôïp hö hoûng cuûa tuï:
 Tuï bò noái taét: hai maù cuûa tuï bò chaïm vaøo nhau.
 Tuï bò ræ: chaát ñieän moâi bò bieán chaát neân moät phaàn doøng ñieän DC ñi qua.
 Tuï bò giaûm trò soá: chaát ñieän moâi bò maát chaát löôïng (raén), khoâ (loûng).
 Tuï bò ñöùt: do daây noái ra chaân tuï bò ñöùt.

2. Kieåm tra tuï coá ñònh coù trò soá > 0.1  F (tuï hoaù)
VOM ôû thang ño R x100, hay Rx1000, ñöa que ñen vaøo ñaàu +, ñoû vaøo ñaàu – cuûa tuï. Neáu:
 Kim leân nhanh roài töø töø traû veà  : tuï toát.
 Kim leân roài ñöùng yeân: tuï ræ.
 Kim leân roài döøng laïi ôû vò trí 0: tuï bò chaáp.
 Kim khoâng leân: tuï ñöùt.
 Kim chæ hôi nhích leân roài chaïy veà vò trí  . Tuï khoâ.
Tuï coù trò soá caøng lôùn: kim leân caøng nhieàu, veà  raát chaäm.
Löu yù: tröôùc ñoù phaûi xaû ñieän tích trong tuï baèng caùch chaäp hai chaân tuï vaøo nhau.

3. Kieåm tra tuï coù ñieän dung nhoû (<0.5  F )

Do coù trò soá nhoû, neân khoâng theå duøng VOM ñeå kieåm tra vì thôøi gian tuï naïp vaø xaû quaù
nhanh. Neân duøng phöông phaùp ño noùng nhö sau:
C
VOM
+ + -
VDC -

Duøng nguoàn DC 12V noái vôùi maïch nhö hình veõ. Duøng VOM ôû thang ño VDC, choïn taàm
ño thích hôïp. Neáu:

19
PI: Linh Kieän Thuï Ñoäng CII: Tuï Ñieän
 Kim leân töø töø veà 0: tuï toát.
 Kim leân baèng ñieän aùp nguoàn: tuï noái taét.
 Kim leân < 10V: tuï ræ.
 Kim khoâng leân: tuï ñöùt.
4. Ñoái vôùi tuï coù trò soá thay ñoåi:
Duøng VOM ôû trò soá Rx100 hay Rx1K. Duøng 2 ñaàu que ño ñöa vaøo hai cöïc cuûa bieán tuï,
xoay. Neáu:
 Kim chæ 00 suoát quaù trình xoay: tuï toát.
 Kim nhaûy 1 vaøi vò trí: tuï bò chaïm.

VI. Caùc öùng duïng cuûa tuï ñieän.

- Tuï daãn ñieän ôû taàn soá cao: taùch tín hieäu taàn soá cao vaø taàn soá thaáp ra ñeå ñöa vaøo 2 loa boång
vaø traàm.
- Tuï naïp xaõ ñieän trong maïch loïc: qua maïch loïc coù chöùa tuï tín hieäu xoay chieàu seõ ñöôïc lieân
tuïc vaø ít bò meùo.

20