Professional Documents
Culture Documents
TOPOLOJİ DERS NOTLARI. Prof. Dr. İsmet KARACA
TOPOLOJİ DERS NOTLARI. Prof. Dr. İsmet KARACA
2013
Contents
1 KÜMELER VE FONKSİYONLAR 4
1.1 Kümeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.1 Tarihçe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.2 Kümelerde Kartezyen Çarpım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2 Euclid Uzayı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3 Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3.1 Tarihçe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3.2 Kümelerin Denkliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.4 Bağıntılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.5 Kısmi, Toplam, İyi Sıralamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.6 Ordinaller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.7 Uygulama Alanları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2 TOPOLOJİK UZAYLAR 32
2.1 Tarihçe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2 Topolojik Uzay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.3 Bazlar ve Alt Bazlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.4 Sıralama Topolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5 Alt Uzay Topolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.6 Bir Kümenin İçi ve Kapanışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.7 Yoğun Kümeler ve Hiçbir Yerde Yoğun Olmayan Kümeler . . . . . . . . . . . . . 73
2.8 Limit Noktaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2.9 Topolojik Uzaylarda Diziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2.10 Bir Kümenin Sınırı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.11 Çarpım Topolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
1
2
3 SÜREKLİLİK 93
3.1 Açık(Kapalı) Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.2 Dizisel Süreklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.3 Fonksiyonlar Dizisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.4 Topolojik Denklik(Homeomorfizma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
KÜMELER VE FONKSİYONLAR
1.1 Kümeler
1.1.1 Tarihçe
Matematik dilinde birlik sağlama gereksinimi on dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru duyulmuştur.
Bu konuda çalışmalar ortaya koyanların başında Alman matematikçi George Cantor (1845-1918)
gelmektedir. Bahsedilen birlik kümelerle sağlanmıştır. Sonlu ve sonsuz kümeleri oluşturmayı
amaçlayan Cantor, bu amaca ilk ulaşanlardan biridir. Cantor’un çalışmaları sayesinde kümeler
sağlam matematiksel temellere oturtulmuştur.
4
5
Tabiki Cantor’dan önce kümeler teorisine katkısı olan bazı düşünceler mevcuttur. Sonsuzluk
fikri eski Yunanlılar zamanında tartışılan bir konudur. Bu kanuya ilk katkıda bulunan Zeno (M.Ö.
450) olmuştur. Euclides (M.Ö. 430-360) bugün de bilinen ”Sonsuz çoklukta asal sayı vardır.” teo-
remini kanıtlamıştır. Bernard Bolzano 1847 de kümelerle ilgili aşağıdakini söylemiştir:
Bir küme, parçalarının düzeni önemli olmaksızın, tasarladığımız bir fikir veya konseptin somut-
laştırılmışıdır.
1878 yılında Cantor’un, küme kavramını ortaya atan ilk çalışması yayınlandı. Frege 1893
yılında Aritmetiğin Temel Yasaları isimli yapıtının ilk cildini yayınladı ve bu eserinde Can-
tor’unkine çok yakın bir şekilde küme kavramını ortaya koydu. Sayıların kümeye dayalı tanımını
verdi.
1903 yılında Russel paradoksu ilk kez ortaya atıldı. Bu paradoks Frege’nin kitabının ikinci
cildinde yer aldı. Çalışması, matematiğin kümeler kavramı üzerine kurulmasının imkansız kılıy-
ordu. Kendisini eleman olarak kabul eden kümelerin kümesi anlamsızdır şeklinde olan bu paradox
her şeyin küme olarak alınamayacağını ortaya koydu. Ernest Zermelo, paradoksal kümelere olanak
vermeyen ilk aksiyom sistemini önerdi. Russel ve Whitehead 1910 yılında oldukça dikkat çekici
olan Mathematiğin İlkeleri isimli çalışmalarını yayınladılar ve paradokslardan kaçınmak için tipler
kuramı adında karmaşık bir yazım önerdiler. Bu teknik bazı bilgisayar dilleri için temel oluşturdu.
Abraham Fraenkel, 1922 yılında Zermelo’nun aksiyom sistemini geliştirdi. Günümüzde Zermelo-
Fraenkel ismiyle anılan bu sistem yaygın bir kullanım alanı buldu. John Von Neuman 1924
yılında kümeler kuramını aksiyomatik hale getirmek için temel iki kavrama, yani paradoks ola-
bilecek sınıflara ve kümelere dayalı bir çözüm önerdi. Kurt Gödel 1940 yılında, sonlu ötesi sayıların
tanımlanmasında zorunlu olan seçme aksiyomu ve bu sayılara tutarlı bir temel hazırlayan süreklilik
varsayımının, kuramın diğer aksiyomları ile çelişmediğini gösterdi. Paul Joseph Cohen, 1963
yılında, bu iki önermenin olumsuzunun da kuramın diğer aksiyomlarıyla çelişmediğini gösterdi.
Kümelerin bu şekilde kurulmasını sağladıktan sonra kümelerin dili yazılmıştır. Bu dilde
kümeler üzerinde birleşim, kesişim, fark, simetrik fark, tümleyen gibi tanımlar yapılmış ve bu
tanımlarla kümelerin kullanılması sağlanmıştır. Kümeler üzerindeki bağlantılar bu dalın bilgisa-
yarlara nasıl yüklenebileceğini göstermiştir. Bu konudaki ilk çalışmaları George Boole (1815-1864)
yapmıştır. İkinci adım da Georg Cantor tarafından atılmıştır.
Cantor’un trigonometrik seriler üzerine olan çalışmaları onu, sonlu ötesi adını verdiği sayıları
bulma düşücesine itti. Bu sayıların amacı doğal sayıların ötesinde işlem kapasitesini araştırmaktı.
Bu noktadan hareketle kümelerin dilini araştırma düşüncesine vardı. Çalışmaları bazı matem-
atikçilarce iyi anlaşılamadı ve çok sert tartışmalara yol açtı. Ünlü matematikçi David Hilbert’in
6
(1862-1943) dediği gibi ”Georg Cantor’un bizim için kurduğu cennetten hiç kimse bizi kovamaz!”
sözü bugün haklılığını kanıtlamıştır.
Bu arada Cantor Paradoksuna da bir göz atalım. Buna daha çok yalancı paradoksu denir.
Eskiçağdan beri bilinen bu paradoksun ilk ifadesi şu şekilde yapılmıştır: Bütün Giritliler yalancıdır.
Epimenides de Giritlidir. ’Ben yalan söylüyorum’ diyor. O halde Epimenides doğruyu söylüyor
mu? Hayır. Çünkü kendisi Giritlidir, o halde yalancıdır. Ama ’Yalan söylüyorum’ derken yalan
söylüyorsa, bu durumda doğruyu söylüyor. Sonuçta çelişki kaçınılmazdır. Yalancı paradoksu hem
Russel paradoksunun hem de Gödel teoreminin temelini oluşturur.
Ortaçağ Fransız düşünürü Jean Buridan, bu paradoksun daha basit şeklini verdi. Şu cüm-
leyi yazalım: ’Burada yazılan cümle yanlıştır.’ Bu cümle doğru mudur? Yanlış olması koşuluyla
evet. Ancak bu durumda doğruluk sorgusunda engel var demektir. Bu paradoks, günümüzde
otoreferans denen problemi ortaya koymuştur. Diego Velazquez ve M. Cornelis Escher’in tablo-
ları otoreferans paradokslarının resimleridir. Escher, birbirini bir kâğıt üstünde çiziyor görünen
iki el betimlenmiştir.(Bkz Şekil 1.2) Paradoksal bir görüntü arz eden resim, Escher’in ünlü eser-
lerindendir. Velazquez ise aynadaki görüntülerini gördüğü insanların portrelerini çizen ressamı
resmediyor. (Bkz Şekil 1.3) Çocuklar, tablonun seyircileri olan bize bakıyor. O halde konu tablo-
nun kendisidir.
Bu bölümde, kümeleri aksiyomatik olarak ele almayacağız. Bir küme, nesnelerin iyi tanımlan-
mış koleksiyonu olarak ele alınacaktır. Bir kümede, nesneler bu kümenin elemanları veya noktaları
olarak adlandırılacaktır.
x, bir S kümesinin elemanı ise x ∈ S şeklinde yazarız. Kümeleri genelde büyük harflerle simgel-
7
Örnek 1.1.1.
P = {1, 2, ...} (Pozitif tam sayılar kümesi)
Z = {..., −k, ..., −2, −1, 0, 1, 2, ..., ..., k, ...} (Tam sayılar kümesi)
Örnek 1.1.2. < ve ≤, R üzerinde sıralama bağıntıları olsun. Reel sayılar çifti r ve s için dört
tip sonlu aralıklar mevcuttur. r < s için
r ≤ s için
[r, s] = {x ∈ R|r ≤ x ≤ s} kapalı aralık
[r, s) = {x ∈ R|r ≤ x < s} kapalı-açık aralık
(r, s] = {x ∈ R|r < x ≤ s} açık-kapalı aralık
Elemanı bulunmayan kümeye boş küme denir. Boş küme tektir ve ∅ ile gösterilir.
Elemanları kümeler olan kümeye sınıf ve elemanları sınıf olan kümeye aile denir. Örnek olarak,
sınıfının elemanları {a, b}, {c, d}, {e, f } şeklindedir. Bir S kümesi için P (S) kuvvet kümesi bir
sınıftır.
S kümesine T kümesinin alt kümesi denir. S ⊂ T ile gösterilir. İki küme S ve T tam olarak aynı
elemanlara sahip ise bu iki küme eşittir. Yani S ⊂ T ve T ⊂ S ise S = T dir.
S ve T iki küme olsun. T nin S ye göre tümleyeni S de bulunmayan T nin tüm elemanlarının
kümesidir. Yani T − S = {x ∈ T |x ∈
/ S}.
{Si }i∈I kümeler ailesi olsun. Bu kümeler ailesinin birleşimi
Yani
[
Si = {x| ∃i ∈ I, x ∈ Si }.
i∈I
şeklinde tanımlanır.
9
Tanım 1.1.1. {Si }ni=1 kümeler kolleksiyonu olsun. Tüm i ∈ I için Si+1 ⊂ Si ise {Si }ni=1 kollek-
siyonuna iç içe geçmiş kümeler(nested sets) kolleksiyonu denir.
Örnek 1.1.3. n ∈ Z+ için [− n1 , n1 ] kapalı aralıklar kolleksiyonu bir iç içe geçmiş kümeler kollek-
siyonudur.
İspat:
S
i) x ∈ − Si ) olsun. En az bir i ∈ I için x ∈ T − Si dir. Böyle en az bir i ∈ I için x ∈
i∈I (T / Si
T T
dir. O zaman ∀i ∈ I, x ∈ / Si dir. Dolayısıyla x ∈
/ i∈I Si dir. Sonuç olarak x ∈ T − i∈I Si
S T
elde ederiz. Yani i∈I (T − Si ) ⊂ T − i∈I Si dir.
T
x ∈ T − i∈I Si alalım. O zaman bir i ∈ I vardır öyleki bu i ∈ I için x ∈ / Si dir. Dolayısıyla
S T S
bir i ∈ I için x ∈ T − Si dir. O zaman x ∈ i∈I (T − Si ) dir. Yani T − i∈I Si ⊂ i∈I (T − Si )
T S
dir. Sonuç olarak T − i∈I Si = i∈I (T − Si ) dir.
2. {Si }i∈I kümeler kolleksiyonu ve bu kolleksiyona ait iki küme ayrık ise kolleksiyondaki bu iki
kümeye karşılıklı ayrık (mutually disjoint) denir.
Lemma 1.1.1. S bir küme ve S in alt kümeler kolleksiyonu C olsun. Her x ∈ S için C kolleksiy-
onunda bir Ax kümesi vardır öyleki x ∈ Ax olduğunu varsayalım. O zaman
[
Ax = S.
x∈S
10
S
İspat: Herbir Ax kümesi S nin alt kümesi olduğundan Ax ⊂ S dir.
y ∈ S olduğunu varsayalım. y ∈ Ay olacak şekilde bir S nin alt kümeler kolleksiyonunda bir Ay
S S S
vardır. y ∈ S olması y ∈ Ax olmasını gerektirir. Böylece S ⊂ Ax . Sonuç olarak, x∈S Ax = S
dir.
Örnek 1.1.6. Reel sayılar R kümesindeki alt kümeler C = {[n, n + 1]}n∈Z kolleksiyonunu ele
alalım. Her x ∈ R elemanı, [n, n + 1](n ∈ Z) aralığının bir elemanıdır. Bir önceki Lemma 1.1.1
dan reel sayılar kümesi bu aralıkların birleşimine eşittir.
Tanım 1.1.3. Bir S kümesinin tüm alt kümeler koleksiyonuna S kümesinin kuvvet kümesi denir
ve P (S) ile gösterilir.
Örnek 1.1.7. 1) ∅ = {} ⊂ S olduğundan, ∅ ∈ P (S). Böylece {∅} ⊂ P (S) dir. {∅}, P (S) in
boştan farklı alt kümesidir. Bu alt kümenin bir tek elemanı ∅ ∈ P (S) dir.
2) S ⊂ S olduğundan S ∈ P (S) dir. Böylece {S} ⊆ P (S), bir tek üyeli alt kümedir. S = {a, b}
alırsak {S} = {{a, b}} =
6 S.
S × T = {(s, t)|s ∈ S, t ∈ T }.
S × T = {{s} × T |s ∈ S} ∪ {S × {t}|t ∈ T }
Burada, her bir s ∈ S için çarpım kümesi {s} × T , S × T de T nin bir kopyasıdır ve her bir t ∈ T
için çarpım kümesi S × {t}, S × T de S in bir kopyasıdır. {s} × T ve S × {t} alt kümelerinin her
birine, S × T çarpım kümesinin bir dilimi (slice) denir.
Örnek 1.1.8. Reel sayılar kümesi R nin kendisi ile kartezyen çarpımı reel düzlem R2 dir.
[ [
R2 = ({x} × R) ∪ (R × {x})
x∈R x∈R
11
Figure 1.4:
Figure 1.5:
Örnek 1.1.9. Çember S 1 ile birim aralık I nın kartezyen çarpımı bir silindirdir.
Figure 1.6:
1) U × (W ∩ Z) = (U × W ) ∩ (U × Z)
2) U × (W ∪ Z) = (U × W ) ∪ (U × Z)
3) U × (T − W ) = (U × T ) − (U × W )
4) (U × W ) ∩ (V × Z) = (U ∩ V ) × (W ∩ Z)
5) (U × W ) ∪ (V × Z) ⊆ (U ∪ V ) × (W ∪ Z)
12
6) (S × T ) − (U × W ) = S × (T − W ) ∪ (S − U ) × T .
R2 = {(x1 , x2 ) | x1 , x2 ∈ R2 }.
Genelde, Rn , reel ekseninin kendisi ile n kez çarpımıdır. Bu kümeyi şöylede ifede edebiliriz;
Rn = {(x1 , x2 , . . . , xn ) | x1 , x2 , . . . , xn ∈ R}.
Bu kümeye, n-Euclid uzayı veya n-uzayı deriz. (0, 0, . . . , 0) ∈ Rn noktasına orijin denir.
Rn de uzaklığı ölçmek için Euclid uzaklık formülülü kullanılır. Bu uzaklık şöyle tanımlanır:
p = (p1 , p2 , . . . , pn ) ve q = (q1 , q2 , . . . , qn ) iki nokta arasındaki uzaklık(bakınız şekil ),
p
d(p, q) = (p1 − q1 ) + (p2 − q2 ) + · · · + (pn − qn ).
şeklinde tanımlanır. x elemanın normunu x noktasının orijine olan uzaklığı veya bir x vektörün
uzunluğu olarak düşüneceğiz.
Tanım 1.2.1. A kümesi Rn nin bir alt kümesi olsun. Her x ∈ A için |x| ≤ b olacak şekilde bir
b ∈ R varsa A kümesi Rn de sınırlıdır denir
Rn nin bir alt kümesi A sınırlı ise tüm p, q ∈ A için d(p, q) ≤ d∗ olacak şekilde bir d∗ ∈ R sayısı
vardır. Dolasıyla, Rn deki sınırlı bir A kümesinde A ya ait nokta ikili arasındaki uzaklık üstten
sınırlıdır.
Tanım 1.2.2. A kümesi Rn nin bir alt kümesi olsun. Her nokta ikilisi p, q ∈ A tarafınfan oluştu-
rulan doğru parçası A nın içinde kalıyorsa A kümesine konvekstir denir.
a1 x1 + a2 x2 + · · · an xn ≤ b.
14
2. Rn deki yarı düzlemlerin arakesitiolarak ifade edilen Rn nin sınırlı alt kümesine polihedran
denir.
Tanım 1.2.4. n- Küre, Rn+1 deki orijine uzaklığı 1 birim olan noktalrın kümesidir. Yani
Tanımdan, 0-küre iki nokta, 1-küre çember ve 2-küre S 2 olduğu kolayca anlaşılmaktadır
(bakınız şekil ).
x = (x1 , x2 , . . . , xn+1 ) noktası, S n de bir nokta olmak üzere −x = (−x1 , −x2 , . . . , −xn+1 ) nokrasına
x noktasının antipode noktası denir. Dolasıyla, n-küre üzerindeki x noktasının antipode noktası,
x noktasının orijine göre simetriğidir.
şeklinde tanımlanır.
1.3 Fonksiyonlar
1.3.1 Tarihçe
Matematik dünyasında ortaya çıkışı çok eski çağlara dayanan fonksiyon kavramı, klasik ve
modern matematik arasındaki ayırıcı özeliklerden biri olarak görülür. Fonksiyon kavramının tar-
ihçesine bakıldığında, bu kavramın matematik araştırmalarında ayrı bir kavram olarak ortaya
15
çıkışının 17. yüzyılın sonlarına rastgeldiği görülmektedir. Matematikçiler tarafından çeşitli biçim-
lerde tanımlanarak gelişen [1,2] kavram için fonksiyon adını ilk olarak Gottfried Wilhelm Leibniz
(1646-1716), matematiğin temel nesnelerinin geometrik eğriler olarak alındığı 17. yüzyılda kullan-
mıştır [1]. Leibniz, teğetin bir eğri fonksiyonu olduğunu söylemiştir [2]. Leibniz, fonksiyon terimini
ilk defa 1673’de, bir eğrinin teğet ve normalleri gibi geometrik nicelikleri arasındaki bağı göstermek
için kullanmıştır. Sabit, parametre ve değişken gibi terimleri de ilk defa tanıtan Leibniz’dir.
Cebirsel metodlarla eğriler üzerindeki çalışmalarının gelişmesiyle tek bir değişkene bağlı nicelik-
leri gösterecek bir terime-ifadeye giderek daha fazla ihtiyaç duyulmuş ve nihayet fonksiyon 1694
ve 1698 yılları arasında bu amaç için Leibniz ve Jean Bernoulli (1667-1748) tarafından benim-
setilmiştir.
Fonksiyon terimi, 1716’ya kadar matematik sözlüklerinde yer almamıştır ama bundan iki yıl sonra
Bernoulli geniş çaplı bir makale yayınlamış ve bu makalede bir değişkene ait bir fonksiyonu, bu
değişkenlerle sabitlerden oluşan bir nicelik olarak tanımlamıştır. Bernoulli’nin öğrencisi Euler
daha sonra bu tanıma nicelik yerine analitik ifade deyişini eklemiştir.
1748 de Leonhard Euler (1707-1783) fonksiyon kavramı için genel tanımı vermiştir:
Değişken niceliğinin bir fonksiyonu; sabit ya da sayı nicelikleri ve değişken niceliklerinden oluşan
bir analitik ifadedir [3].
1821’de, değişkenler arasında bağlılık kavramını fonksiyon tanımına alan Augustin Louis Cauchy’nin
de (1789-1857) fonksiyon kavramını bir formül olarak düşündüğü görülmektedir [3].
Gelişim sürecinde fonksiyon kavramını eğri ya da analitik ifadenin ötesinde bir eşleme olarak
gören ilk matematikçi Peter Gustav Lejeune Dirichlet (1805-1859) olmuştur. Dirichlet, fonksiyon
16
1939’da birkaç Fransız matematikçinin oluşturduğu grup olan Nicolas Bourbaki ise aşağıdaki
tanımı vermiştir:
E ve F, eş olabilir iki küme olsunlar. Verilen bağıntıda x ile bağlı tek bir y var ise, E nin bir x
elemanı ile F nin bir y elemanı arasında bağıntıya fonksiyon bağıntısı denir [2].
17
Bourbaki daha sonra fonksiyon kavramının tanımını, E × F kartezyen çarpım kümesinin belli alt
kümeleri olarak vermiştir [2].
Bu gelişimin sonunda 1960’lardan sonra fonksiyon kavramı, Drichlet-Bourbaki tanımı ile ders ki-
tapları ve öğretim programlarında yerini almıştır. Buna göre fonksiyon; boş olmayan iki küme
arasında, her elemanı yalnızca bir elemana götüren bir eşlemedir.
Tanım 1.3.1. S ve T iki küme olsun. S ve T nin kartezyen çarpım kümesinin R alt kümesine,
S ve T arasında bir bağıntıdır denir. S × S nin bir alt kümesine, S üzerinde bir bağıntıdır denir.
R, S ve T arasında bir bağıntı ise sRt şeklinde ifade ederiz. sRt ifadesine s ve t R-bağlantılıdır
denir.
Tanım 1.3.2. S ve T iki küme ve f de bu iki küme arasında bir bağıntı olsun. S nin her bir
elemanı, T nin bir ve sadece bir elemanına f -bağlantılı ise f bağıntısına bir fonksiyondur denir.
(s, t) ∈ f ise t = f (s) yazarız. S kümesine f nin tanım kümesi, T ye de f nin değer kümesi denir.
f : S −→ T bir fonksiyon ve W ⊂ S olsun. f nin W ya kısıtlanışı, W dan T ye giden bir
fonksiyondur ve f |W (w) = f (w), ∀w ∈ W şeklinde taımlanır.
18
1S : S −→ S
s 7−→ 1S (s) = s
birim fonksiyonu verilsin. Birim fonksiyon bijektiftir. W ⊂ S alalım.
1W : W −→ S, w 7−→ 1W (w) = w fonksiyonuna kapsama fonksiyonu denir. 1W injektiftir.
Örnek 1.3.2.
π1 : S × T −→ S
π2 : S × T −→ T
2) t ∈ f (W ) =⇒ ∃w ∈ W 3: t = f (w)
19
3) s ∈ f −1 (U ) =⇒ f (s) ∈ U
4) f (s) ∈ U =⇒ s ∈ f −1 (U )
1) W ⊆ f −1 (f (W )), f (f −1 (U )) ⊆ U
f (Wα ), f −1 ( β Uβ ) = β f −1 (Uβ )
S S S S
2) f ( α Wα ) = α
f (Wα ), f −1 ( β Uβ ) = β f −1 (Uβ )
T T T T
3) f ( α Wα ) ⊂ α
4) f (V − W ) ⊇ f (V ) − f (W ), f −1 (Z − U ) = f −1 (Z) − f −1 (U )
İspat:
T T
3) z ∈ f ( α Wα ) olsun. Bir s ∈ α Wα için f (s) = t vardır. O zaman ∀α için t ∈ f (Wα ) olur.
T
Böylece t ∈ α f (Wα ) dır.
s ∈ f −1 ( β Uβ ) olsun. O zaman f (s) ∈ β Uβ dır. Bir β için f (s) ∈ Uβ dır. Bir β için
S S
f (V ) − f (W ) ⊆ f (V − W )
dır.
s ∈ f −1 (Z − U ) olsun. f (s) ∈ Z − U dur. O zaman f (s) ∈ Z ve f (s) ∈
/ U dur. Yani
s ∈ f −1 (Z) ve s ∈
/ f −1 (U ) dur. O halde s ∈ f −1 (Z) − f −1 (U ) dur. Diğer yönü de benzer
şekilde yapılır.
20
h : S −→ U
Önerme 1.3.2. 1) f : S −→ T fonksiyonunun sağ tersinin olması için gerek ve yeter şart f
nin sürjektif olmasıdır.
2) f : S −→ T fonksiyonunun sol tersinin olması için gerek ve yeter şart f nin injektif ol-
masıdır.
İspat: Ödev.
2) f : S −→ T nin bir tersinin olması için gerek ve yeter şart bu fonksiyonun bijektif olmasıdır.
f : (−1, 1) −→ R
x
x 7−→ f (x) = 1−|x|
g : R −→ (−1, 1)
x
x 7−→ g(x) = 1+|x|
Tanım 1.3.3. 1. Bir S kümesi {1, ..., m} kümesine denk ise bu küme sonludur(finite) denir.
21
2. Bir S kümesi, pozitif tamsayılar kümesi P ye denk ise bu kümeye sayılabilir sonsuz(countably
infinite) denir.
3. Bir S kümesi ya sonlu yada sayılabilir sonsuz ise bu kümeye sayılabilir küme denir.
Örnek 1.3.5. Q rasyonel sayılar kümesi ve Z tamsayılar kümesi sayılabilir iken reel sayılar kümesi
R ve irrasyonel sayılar kümesi I sayılamazdır.
1.4 Bağıntılar
R, S × S üzerinde ikili bağıntı olsun. Bu ikili bağıntı R aşağıdaki özelliklere sahip ise R ye denklik
bağıntısı denir.
• ∀s ∈ S, sRs (yansıma)
• ∀s, t ∈ S, sRt =⇒ tRs (simetri)
• ∀s, t, u ∈ S (sRt) ∧ (tRu) =⇒ sRu (geçişme).
R denklik bağıntısı altında s ∈ S nin denklik sınıfı, s elemanına R ile bağlantılı olan S nin tüm
elemanlarının kümesidir. Yani
[s]R = {t ∈ S|sRt}.
Önerme 1.4.1. Bir S kümesi üzerindeki denklik bağıntısı R olsun. R nin oluşturduğu denklik
sınıfı, ikili olarak ayrıktır ve bu denklik sınıfı S yi örter.
22
İspat: w ∈ [s]R ∩ [t]R olsun. O zaman sRw ve tRw dır. R nin simetri ve geçişme özelliğinden,
sRt dir. sRu ⇐⇒ wRu. Yani u ∈ [s]R ⇐⇒ u ∈ [t]R . Böylece [s]R ∩ [t]R 6= ∅ =⇒ [s]R = [t]R . R
S
nin yansıma özelliğinden, tüm s ∈ S için s ∈ [s]R dir. Böylece S = {[s]R ⊆ S|s ∈ S} dir.
2) U ⊂ S alt küme olsun. ∀u ∈ U için u ≤ s mevcut ise s ∈ S ye, U kümesinin üst sınırı denir.
3) U ⊂ S alt küme olsun. Tüm u, v ∈ U için ya u ≤ v ya da v ≤ u ise U alt kümesine bir zincir
(chain) denir.
(Si ≤) kısmi sıralı kümesi bir zincir ise bu kısmi sıralı kümeye toplam sıralı küme denir.
U, S nin boştan farklı bir alt kümesi ve (S, ≤) kısmi sıralı küme olsun. U nun bir ilk elemanı
varsa, kısmi sıralı küme iyi-sıralıdır denir.
Örnek 1.5.1. Reel sayılar kümesi R, ≤ sıralı bağıntısına göre bir toplam sıralı kümedir.
(N, ≤) iyi sıralı küme iken (Z, ≤) ve (R, ≤) iyi sıralı küme değildir.
(S, ≤S ) ve (T, ≤T ) kısmi sıralı kümeler olmak üzere f : (S, ≤S ) −→ (T, ≤T ) bir fonksiyon olsun.
s ≤S u iken f (s) ≤T f (u) ise f ye sıralamayı koruyan fonksiyon denir.
Örnek 1.5.2. Doğal sayılar kümesi N üzerinde kısmi sıralama bağıntısı ≤ olsun. N × N sözlük
sıralama bağıntısına göre iyi sıralıdır.
23
Seçme Aksiyomu: {Si }i∈I boştan farklı kümeler ailesi olsun. Her bir i ∈ I için f (i) ∈ Si
S
olacak şekilde f : I −→ i∈I Si fonksiyonu vardır.
Zorn’s Lemma: (S, ≤) kısmi sıralı küme olsun. S deki her zincirde üst sınır varsa, S de
maksimal eleman vardır.
1.6 Ordinaller
Özel iyi sıralı kümeler (ordinaller) ele alacağız. Şimdi üyeleri kümeler olan bir α kümesinin özel
özelliklerini düşünelim. Yani ∀β 6= γ ∈ α, (β ∈ γ) ∨ (γ ∈ β).
α = {{b}, {a, {b}}} bir örnektir.
Bir ordinal, aşağıdaki özellikler ile birlikte α kümesidir:
(α1 ) α nın her bir üyesi, bir kümedir öyleki bu kümenin üyesi, α nın üyesidir.
(α2 ) α ya ait verilen farklı üyeler için bu üyelerden biri, diğerinin bir üyesidir.
Örnek 1.6.1. İlk ordinal boş kümedir (∅) ve 0 ile gösterilir. Bir sonraki ordinal {∅} dir ve
1 ile gösterilir. Bir sonraki ordinal {∅, {∅}} = {0, 1} ve 2 ile gösterilir. Bir sonraki ordinal
{∅, {∅}, {∅, {∅}}} = {0, 1, 2} ve 3 ile gösterilir. n sonlu ordinal ise, bir sonraki ordinal n + 1 =
{0, 1, 2, ..., n} dir.
Örnek 1.6.2. 0 < 1 < 2 < ... < w < w + 1 < w + 2 < ... ordinalleri vardır. w + w = w2 alalım.
0 < 1 < 2 < ... < w < w + 1 < ... < w2 < w2 + 1 < ... < w3 < w3 + 1 < ... < wn < wn + 1 <
... < w2 < w2 + 1 < ... < w2 + w < ... < w2 + w2 < ... < w2 + wn
Bunların hepsi sayılabilir ordinallerdir.
24
Fonksiyonlar pratik hayatta bir girdiye bağlı olarak çıktıdaki değişkenliği göstermede kullanılır.
Şimdi fonksiyonların gündelik hayatta ve diğer bilimlerde kullanımına ve önemine değinen örnekler
verelim:
Araçlarda; titreşim için, yoldaki tümseklere bağlı olarak yolcu koltuğundaki aşağı yukarı
hareket fonsiyonla ifade edilir. Böylece tekrar deneme yapmaksızın, kurulan bu fonksiyon ile, kul-
lanılan amortisöre bağlı olarak 10 cm derinliğindeki bir çukur için koltuktaki titreşim ve dolayısı
ile araç konforu hesaplanabilir. Yine araçlarda aracın şekli ve hızı bir fonksiyon olarak ifade edilir.
Bu sayede pratik testler yapmaksızın aracın aerodinamik şekline bağlı olarak, hızdaki değişime
göre yakıt tüketimi hesap edilebilir.
Ekonomide, maliyetlerdeki değişim ile kar fonksiyon olarak ifade edilebilir ve bu fonksiyon
üzerinde, yeni bir ürün pazara çıkmadan kar-zarar analizleri yapılabilir. Herhangi bir olgu,
dolayısıyla ekonomik bir olgu (Y ), n sayıda başka olgulara (X) bağlı olabilir. Demek ki söz
konusu olgunun tam olarak anlaşılması, n sayıdaki başka olguların hesaba katılmasına bağlıdır.
Bir olgu bilimsel bir çalışmada nitelik ve nicelik şeklinde iki özellik ile temsil edilir. Fonksiy-
onların mikroekonomideki kullanımı; tüketim, fiyat, üretim, bölüşüm teorileri ile refah iktisadı
ve eksik rekabet başlıkları altında incelenir. Örnek olarak tüketim teorisinde fonksiyonun kul-
lanımına yönelik durumu verelim. Tüketim teorisinde kullanılan başlıca fonksiyon tüketicinin
fayda fonksiyonudur. Tüketim teorisinde etüt edilen başlıca fonksiyonel ilişkiler; tüketicinin fayda
düzeyi ile bunu sağlayan mal miktarları arasındaki ilişkilerdir. Burada tüketicinin fayda fonksiy-
onu oluşturulur. Malların faydalarının birbirinden bağımsız olduğu varsayımı altında bir malın
tüketiciye sağladığı fayda (U ), sadece o maldan tüketilen miktarların (qa ) fonksiyonudur. Bu
çerçevede düşünüldüğünde fayda fonksiyonu U = f (qa ) şeklinde olur. Bu fonksiyon; nesnel gerçek-
25
teki tüketilen belli bir mal miktarı ile tüketicinin bundan sağladığı fayda arasındaki ilişkiyi ifade
eder.
şeklindedir. Burada T ’ye bağlı olarak her adımda bakteri miktarı hesaplanabilir. İşte fonksiyonun
çeşitli biyolojik deneyler ve gözlemlerin gerçekleşmesindeki rolünün ne derece önemli olduğunu
görmekteyiz.
Fizik alanında da fonksiyon birçok problemin çözümünde kullanılan temel araçlardandır. Örneğin;
bir gazın hacmi V , sıcaklığı T ve basıncı P olsun. Gazın hacmi, sıcaklık ile doğru, basınç ile ters
orantılıdır. Bir gazın sıcaklık ile ilişkisini
V = k1 T,
Günlük hayattan verilebilecek sayısız fonksiyon örnekleri vardır. Bir sezonda oynanması gereken
futbol, basketbol, beyzbol gibi oyunlardaki maçların sayısının belirlenmesinde, bu maçların belirli
bir sıraya konulmasında ve diğer tüm sayısal işlemlerde fonksiyonlar kullanılır. Örneğin n tane
takımdan oluşan bir ligdeki oynanması gereken maç sayısı
n2 − n
G(n) =
2
fonksiyonu ile belirlenir.
Meteoroloji alanında; bir bölgeye düşen yağış miktarı, ortalama yağış miktarı, ortalama sıcaklık
gibi verilerin hazırlanmasında ve barajların doluluk oranlarının belirlenmesinde fonksiyonlardan
26
yararlanılır. Bu veriler sayesinde geçmiş yıllarda elde edilmiş sonuçlar ışığında gelecek yıllarda
başa gelebilecek sorunlar tahmin edilmeye ve çeşitli önlemler alınmaya çalışılır. Mesela birçok böl-
genin sahip olduğu su rezervleri grafikler yardımıyla belirlenir ve artma-azalma durumları hesaba
katılarak suyun o bölgeye kaç yıl yeterli olacağı hakkında tahminler yapılmaktadır. Aşağıdaki
örnekte Avustralya Sydney’deki bir yıllık sıcaklık değerleri belirtilmiştir. F (t) fonksiyonu ile yıllık
aylara göre sıcaklık değişimi grafik olarak çizilebilmekte ve her yıl böyle grafikler oluşturularak yıl-
lara göre sıcaklık değerleri verisinden faydalanıp gelecek yıllarda yaşanılabilecek sıcaklıklar tahmin
edilmeye ve ona göre önlem alınmaya çalışılmaktadır.
Bir hayvanat bahçesine giriş ücretlerinin belirlenmesinde, otoparklarda araçların kalma süreler-
ine göre ödemeleri gereken ücretlerin belirlenmesinde ve devletlerin kendi vatandaşlarından alması
gereken vergilerin düzenlenmesinde parçalı fonksiyonlardan yararlanılır. Örneğin bir otoparktaki
garaj ücreti için 1 saate kadar 5 TL, 2 saate kadar 10 TL, 3 saate kadar 15 TL ve 3 saatten fazla
olan tüm vakitler için sabit 20 TL ücret belirlemesi yapılıyorsa buradaki durum x aracın otoparkta
kaldığı süre olmak üzere
5, x=1
10, x=2
C(x) =
15, x=3
20, x > 3.
şeklindeki parçalı C fonksiyonu ile verilebilir.
27
Trafikte herhangi iki şehir arasındaki mesafelerin ve bu mesafelerin hangi hız ile ne kadar sürede
geçilebileceğini belirlemek için de fonksiyonlardan yararlanılır. Bunun yardımıyla bir ülkedeki tüm
yerleşim yerleri arasındaki mesafeler belirlenmekte ve bir yerden başka bir yere gidilebilmesi için
gereken hız, süre ve uzaklık gibi ölçütler önceden belirlenebilmektedir. Örneğin A kentinden B
kentine olan uzaklık ve yolculuğun sürmesi istenen süre arasındaki ilişki aşağıdaki fonksiyon ve
grafik yardımıyla belirlenebilmektedir.
Trafikte fonksiyonun diğer kullanımına örnek olarak yollarda yer alan ve hız kontrolü amacıyla
caydırıcı olması için kullanılan polis radarlarıdır. Bu radarlar çok etkili olması açısından gizli
yerlere yerleştirilmekte ve araçların hız değerlerini en etkili yol ile belirleyip ona göre caydırıcı
olması için cezalar verilmektedir. Tabii ki burada radarın konulması gereken en etkili yerin be-
lirlenmesi için fonksiyondan yararlanılacağı açıktır. Aşağıdaki şekile bakarsanız, polis radarının
durması gereken yer ve alabileceği maksimum etki alanı belirlenmektedir.
İnşaat sektöründe binanın çeşitli bölümlerinin alan, uzunluk ve hacim gibi değerlerinin hesa-
planmasında, binadaki eğim, yükselti, dayanıklık ve mukavemet gibi önemli verilerin oluşturul-
masında, bir bölgenin yapılması için gereken harç, tuğla vb. etmenlerin önceden belirlenmesinde
yine fonksiyonlardan yararlanılır. Her türlü bölgenin alan, uzunluk ve hacim gibi değerlerinin
ölçüleri önceden fonksiyon olarak bilindiği için burada sadece değişkenleri belirlemek problemleri
çözmek için yeterli olmaktadır. Bu da hem zamandan tasarruf edilir hem de önceden kestirilmesi
28
Bir bölgede yaşayan insanların sayısı demek olan popülasyon için üstel fonksiyonlar aracılığı ile
oluşturulmuş olan fonksiyonlar kullanılır. Her bölgenin kendine has özellikleri vardır. O bölgedeki
sıcaklık, mevsim şartları, iş olanakları, hastalıklar vs. İşte bu durumlar o bölgedeki doğum-ölüm,
göç gibi durumları etkiler ve bölgenin nüfus artış-azalış durumları bu parametrelere bağlı olarak
değişmektedir. Her bölge ayrı ayrı incelenir ve özelliklerine göre çeşitli parametreler oluşturu-
larak o bölgenin ileride sahip olacağı popülasyon miktarı belirlenir. Bu durum vahşi doğadaki
belirli canlı türlerinin popülasyonunu belirlemek için de uygulanmaktadır. Burada amaç nesli yok
olma tehlikesi ile karşı karşıya olan bir canlı için ne tür önlemlerin ne zaman alınması gerektiğini
belirlemeye yarar. Örneğin New York kentindeki popülasyon için aşağıdaki üstel fonksiyon ve
oluşturduğu grafikler kullanılmaktadır.
Sonuç olarak fonksiyonların günümüzde değişkene bağlı olarak değişen her alanda karşımıza
çıktığını söyleyebiliriz. Fonksiyonları bu derece önemli kılan şey; grafik ile ifade edilebilmesi,
parametreye göre değiştiği için her adımdaki değişimi takip edebilme özgürlüğü ve ileriki adımlar
için gerekli öngörüleri yapabilme yeteneği gibi etmenlerdir.
ALIŞTIRMALAR
a) [Ac ∩ (B ∪ Ac )c ]c
b) (A ∩ B) ∪ (Ac ∩ B) ∪ (Ac ∩ B c )
2. A, B ⊂ X kümeleri için
A ⊆ B ⇐⇒ A ∪ B = B ⇐⇒ A ∩ B = A ⇐⇒ B c ⊆ Ac
olduğunu gösteriniz.
3. {Aα ⊆ X : α ∈ A} altkümelerin indeksli bir ailesini ele alalım. İndeksli birleşim ve kesişimler
için De Morgan kurallarını kanıtlayınız:
S T
a) X − ( α Aα ) = α (X − Aα ).
T S
b) X − ( α Aα ) = α (X − Aα ).
S S S
a) ( α Aα ) × ( β Bβ ) = (α,β) (Aα × Bβ ).
T T T
b) ( α Aα ) × ( β Bβ ) = (α,β) (Aα × Bβ ).
a) A × (B ∩ D) = (A × B) ∩ (A × D).
b) A × (B ∪ D) = (A × B) ∪ (A × D).
c) A × (Y − B) = (A × Y ) − (A × B).
30
d) (A × B) ∩ (C × D) = (A ∩ C) × (B ∩ D).
e) (A × B) ∪ (C × D) ∪ (A × D) ∪ (C × B) = (A ∪ C) × (B ∪ D).
f) (X × Y ) − (A × B) = (X × (Y − B)) ∪ ((X − A) × Y ).
f (f −1 (B)) = B ∩ f (X)
olduğunu gösteriniz.
7. Bir f : X −→ Y fonksiyonunun injektif olması için gerek ve yeter şart tüm A, B ⊆ X alt
kümeleri için f (A ∩ B) = f (A) ∩ f (B) olmasıdır.
8. g ◦ f = 1X bağıntısını sağlayan f : X −→ Y ve g : Y −→ X iki fonksiyonu ele alalım. f in
injektif ve g nin sürjektif olduğunu gösteriniz.
9.
b) f sürjektiftir. ⇐⇒ Her bir X × {y} dilimi en az bir noktada Γ(f ) e karşı gelir.
c) f injektiftir. ⇐⇒ Her bir X × {y} dilimi en çok bir noktada Γ(f ) e karşı gelir.
midir?
midir?
31
olduğunu gösteriniz.
13. X ve Y sonlu (sayılabilir) kümeler ise o zaman X ∩ Y ve Y − X de sonludur (sayılabilirdir).
Chapter 2
TOPOLOJİK UZAYLAR
2.1 Tarihçe
Topolojinin doğuşuna neden olan problem, eski Prusya’daki Königsberg (şimdi Rusya’da Kalin-
ingrad adını almıştır) kentinde ortaya atılan bir problemdir. Königsberg’in içinden geçen Pregel
ırmağı kent içinde bir ada ile bir yarımada oluşturur, adanın bir yanında iki kol halinde, öteki
yanında tek kol halinde devam eder. Irmak üzerinde yedi köprü vardır.
Königsbergliler’in merak ettiği soru şudur. Bir noktasından hareket edip her köprüyü bir ve
yalnız bir kez geçerek başlangıç noktasına dönülebilir mi?. Kent halkının insanları, farklı nokta-
lardan hareket ederek yedi köprüyü birer kez geçip başladıkları noktaya dönmeyi denediler. Hiç
birisi bu geziyi başaramamıştır. Sonunda bu problem o zamanın ünlü matematikçisi Leonhard
Euler’in ilgisini çekti. Euler, 1735’de yedi köprüyü hepsinden sadece tam bir kez geçmek koşu-
luyla dolaşmanın imkânsızlığını kanıtlayan matematiksel ispatını sundu. 1741 yılında bu ispat
"Solutio problematis ad geometriam situs pertinentis (Konum geometrisiyle ilgili bir problemin
çözümü)" adıyla akademinin dergisinde yayınlandı. Makalenin adından anlaşılacağı üzere, Euler
içinde uzaklık ve ölçü kavramı olmayan ama konumlarla (position) ilgilenen yeni bir geometriden
bahsetmekteydi.
Topoloji sözcüğünü ilk kez 1847’de Alman matematikçi Listing kullanmıştır. 1851 yılında Al-
man matemtaikçi Bernhard Riemann doktora tezinde topolojik düşünceleri Analiza uyarlamıştır.
Riemann’ın Doktora tez danışmanı Gauss du. 1858 yılında Alman matematikçi A.F. Möbius tek
taraflı yüzeyleri(Möbius şeridi olarak bilinir) tanıtmıştır. 1872 yılında Alman matemtaikçi Felix
Klein, geometriler arasında topolojiyi ele almıştır. Ayrıca tek taraflı kapalı yüzey örneğini Klein
vermiştir. Bugün bu yüzey Klein şişesi olarak bilinmektedir. 1882 yılında Fransız matematikçisi
32
33
Camille Jordan, Jordan Eğri Teoremini olarak bilinen savı ortaya koymuştur. 1895 yılında Fransız
matematikçisi Henri Poincare, modern topolojinin babası olarak bilinmektedir. Ayrıca topolojinin
çeşitli alanlara uygulamaların yapan ilk matematikçidir.
Görüldüğü üzerine 19. yüzyılın ortalarında geliştirilmeye başlanılan topoloji matematiğin ana
dallarından biri olmuştur. Yunancada yüzey veya yer anlamına gelen topos ve bilim anlamına
gelen logos kelimelerinden türetilmiştir. Topolojinin temel amacı topolojik uzayları incelemek
ve bu uzayların sürekli deformasyonlar yani homeomorfizmalar altında hangi özelliklerinin korun-
duğunu belirleyerek bu uzayları sınıflandırmaktır. Homeomorfizma kavramını geometrik olarak
kolayca görebileceğimiz bir örnek vermek istersek, kauçuktan yapılmış bir çay bardağının, kauçuk-
tan yapılmış çay tabağına homeomorf olduğu örneğini verebiliriz. Çünkü kauçuktan yapılmış çay
bardağını kesmeden, koparmadan, yırtmadan sadece eğip bükerek çay tabağına dönüştürebiliriz.
Ancak her zaman bu kadar kolay örnekler elde etmek çok mümkün değildir. Bu nedenle iki
topolojik uzayın aynı topolojik özelliklere sahip olmamasından yola çıkarak bu iki uzayın homeo-
morf olmadığını söyleyebiliriz. Ayrıca iki uzay arasında homeomorfizmayı inşa etmek her zaman
kolay değildir. Bu nedenle topolojide uzayları incelemek için bir çok alt dallar meydana gelmiştir.
Geometri, nesnelerin(doğru, düzlem, elips, çember, kare, yüzeyler(silindir, tor, Klein şişesi,
Möbius şeridi, projektif düzlem) vb.) geometrik özelliklerini inceler. Geometrik özellikler; uzunluk,
alan, hacim, eğrilik, vb. şeklindedir. Bununla birlikte nesnelerin rengi, kokusu, erime noktası gibi
özellikler Geometride dikkate alınmaz. Belli bir yapı ile birlikte verilen kümeye geometrik nesne
denir. Bu nedenle Geometrik nesneler, Euclid uzayının bir alt kümesidir. Uzaklığı koruyacak
şekilde A Geometrik nesnesinden bir başka B Geometrik nesnesine bir bijektif fonksiyon varsa A
ve B nesneleri izometriktir denir ve fonksiyona izometri denir. Dolayısıyla izometri tarafından
korunan özelliklere geometrik özellikler denir.
Topolojik Özellikler; Kompaktlık, Bağlantılılık, ayırma aksiyomları, vb. Topoloji, nesnelerin
topolojik özelliklerini inceler. Bu özellikler burma, büzme, germe sonucunda değişmeyen özellik-
lerdir. Somut Matematik: Çok özel kümeler üzerinde inceleme yapılır. Soyut Matematik: Ele
alınacak küme üzerine ilave yapılar eklenerek inceleme yapılır.
Topoloji türleri şöyledir:
1) Genel Topoloji (topolojik uzayların özelliklerini inceler)
2) Geometrik Topoloji, manifold ve gömmelerini inceleyen bir daldır. Düşük boyutlu topoloji
olarak da bilinir. Düğüm teorisi ve Braid gruplar en belirgin konularıdır.
3) Cebirsel Topoloji, topolojik problemi cebir problemine dönüştürerek çözümüne ulaşılan alandır.
Homotopi, homoloji, kohomoloji (homeomorfizm altında invaryanttırlar) kavramlarla uzayın bağlan-
34
Tanım 2.2.1. X bir küme olsun. X in alt kümeler kolleksiyonu τ aşağıdaki özellikeleri sağlıyor
ise τ ya X üzerinde bir topoloji denir;
Örnek 2.2.1. Boştan farklı küme X olmak üzere τ = {∅, X} kolleksiyonu X üzerinde bir topolo-
jidir. Bu topolojiye aşikar (indiskrit) topoloji diyeceğiz.
Örnek 2.2.2. Boştan farklı küme X olmak üzere X in tüm alt kümeler τ = P(X) kolleksiy-
onunu ele alalım. X in alt kümelerinin arakesit ve birleşimi yine X in alt kümesi olacağından bu
kolleksiton X üserinde bir topolojdir. Bu topolojiye ayrık (diskrit) topoloji denir.
kolleksiyonları X üzerinde birer topolojidir. τ1 aşikar topoloji, τ4 ayrık topoloji ve τ2 ile τ3 Sier-
pinski topolojisi olerak bilinir.
Örnek 2.2.4. X = {a, b, c} olsun. τ = {∅, X, {a, b}, {a, c}} kümesi X üzerinde topoloji değildir.
Çünkü {a, b} ∩ {a, c} = {a} 6∈ τ dur.
τF = {∅} ∪ {U ⊂ X : X − U sonlu}
τ = {U | p ∈ X − U } ∪ {U | X − U sonlu}
Çözüm :
X − H = X − (A ∩ B) = (X − A) ∪ (X − B)
eşitliğini biliyoruz. Eşitliğin sağ tarafındaki kümeler sonlu olduğu için sol taraftaki küme de
sonludur. Dolayısıyla H ∈ τ dur.
• τc = {∅} ∪ {U ⊂ X : X − U sayılabilir },
• p ∈ X için τp = {X} ∪ {U ⊂ X : p 6∈ U },
• τp = {∅} ∪ {U ⊂ X : p ∈ U },
Dr = {(x, y) ∈ R2 | x2 + y 2 < r}
Çözüm:
olsun. τ = {Aq | q ∈ Q} ∪ {∅, R} kolleksiyonu R üzerinde bir topoloji olup olmadığını araştırınız.
1 n
an = (1 + ) −→ e 6∈ Q
n
Tanım 2.2.2. (X, τ ) topolojik uzay olmak üzere τ nun elemanlarına açık küme denir. Eğer
X − A ∈ τ ise A’ya kapalı küme denir.
Tanım 2.2.3. (X, τ ) topolojik uzay ve x ∈ X olsun . x noktasını içeren U açık kümesine x
noktasının komşuluğu denir.
τ = {∅, X, {a}, {a, b}, {a, c, d}, {a, b, c, d}, {a, b, e}}
ailesi X üzerinde bir topoloji olsun. b ∈ X noktasının komşuluklar ailesi N (b) yi bulunuz.
{a, b}, {a, b, c}, {a, b, c, d}, {a, b, d}, {a, b, d, e}, {a, b, e}, {a, b, c, e}, X
dir. O halde
N (b) = {X, {a, b}, {a, b, c}, {a, b, d}, {a, b, e}, {a, b, c, d}, {a, b, c, e}, {a, b, d, e}}
şeklindedir.
Teorem 2.2.1. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A kümesi X in alt kümesi olsun. A alt kümesinin X
de açık olması için gerek ve yeter şart x ∈ U ⊂ A olacak şekilde x elemanını bir U komşuluğunun
var olasıdır.
2. Bir topolojik uzayda açık kümelerin herhangi bir ailesinin arakesiti, genelde açık değildir.
Örnek 2.2.11.
2. Ayrık topolojide X in her alt kümesi hem açık hemde kapalı kümedir.
Tanım 2.2.4. Akümesi, reel sayılar R kümesinin alt kümesi olsun. Her a ∈ A için (a − a , a + a )
olacak şekilde bir a > 0 sayısı varsa A kümesine R de açıktır denir.
Not 2.2.2. Lemma 1.1.1 ve Tanım 2.2.4 den "reel sayılar R kümesindeki bir alt A kümesinin
açık olması için gerek ve yeter şart R deki açık aralıkların birleşimi şeklinde edilmesidir" hükmünü
yazabiliriz.
Örnek 2.2.12. Tanım 2.2.4 de belirtilen reel sayılar R kümesindeki açık kümelerin kolleksiyonu
τs , reel sayılar R kümesi üzerinde bir topolojidir(Bu şekilde elde edilen R üzerindeki topolojiye
standart topoloji olarak isimlendireceğiz ).
• Tanım 2.2.4 den açık alt kümedir, yani ∅ ∈ τ . Aksi halde, ∅ boş kümesinin Tanım 2.2.4
deki özelliği sağlayan en az bir elemanı var olutdu. Bu ise bir çelişkidir.
Her r ∈ R için (r − , r + ) ⊂ R olduğundan R nin kendisi açıktır, yani R ∈ τs .
• Her i ∈ {1, 2, . . . , n} için Ai açık olmak üzere x ∈ ∩ni=1 Ai olsun. O zaman Her i ∈
{1, 2, . . . , n} için x ∈ Ai dir. Her i ∈ {1, 2, . . . , n} için Ai açık olduğundan her i ∈
{1, 2, . . . , n} için (x − i , x + i ) ⊂ Ai olacak şekilde bir i > 0 vardır. = min{1 , 2 , . . . , n }
alırsak (x − , x + ) ⊂ ∩ni=1 Ai açıktır.
• Her i ∈ I için Ai açık olmak üzere x ∈ ∪i∈I Ai olsun. O zaman, x ∈ Ai0 olacak şkeilde bir
i0 ∈ I vardır. Ai0 açık olduğundan (x − , x + ) ⊂ Ai0 olacak şekilde bir > 0 vardır.
Böylece (x − , x + ) ⊂ Ai0 ⊂ ∪i∈I Ai ve dolasıyla ∪i∈I Ai açıktır, yani ∪i∈I Ai ∈ τs .
40
Örnek 2.2.13. 1. Reel sayılar R kümesindeki [a, b) şeklindeki aralıkların birleşimi olarak yazılan
kümelerin kolleksiyonu τl , reel sayılar R kümesi üzerinde bir topolojidir(Bu şekilde elde edilen
R üzerindeki topolojiye alt limit topoloji olarak isimlendireceğiz ).
2. Reel sayılar R kümesindeki (a, b] şeklindeki aralıkların birleşimi olarak yazılan kümelerin
kolleksiyonu τu , reel sayılar R kümesi üzerinde bir topolojidir(Bu şekilde elde edilen R üz-
erindeki topolojiye üst limit topoloji olarak isimlendireceğiz ).
Örnek 2.2.14. Reel sayılar R kümesi üzerindeki standart τs topolojiye göre aşağıdaki kümelerin
açık olup olmadığını inceleyiniz.
• tamsayılar Z kümesi
• (0, 1) aralığı
• [0, 1] aralığı
• {1, 2, 3, 4, 5} kümesi
Çözüm:
• Her x ∈ (0, 1) için (x − x , x + x ) ⊂ (0, 1) olacak şekilde bir x var olduğundan (0, 1) aralığı
açık kümedir.
• Bir 0 ∈ [0, 1] elemanı için (−, ) ⊂ [0, 1] olacak şekilde bir yoktur. Dolasıyla [0, 1] aralığı
açık değildir.
Lemma 2.2.1. Boştan farklı X kümesi üzerinde topolojiler ailesi {τi | i ∈ I} olsun. Bu takdirde,
T
topolojilerin herhangi i∈I τi kesişimi de X üzerinde topolojidir.
Not 2.2.3. Bir X kümesi üzerindeki topolojilerin birleşimide topoloji olması gerekmez.
Örnek 2.2.15. X herhangi bir küme olsun. X üzerindeki ayrık topoloji, X üzerindeki herhangi
bir topolojiden daha güçlüdür. Diğer taraftan X üzerindeki aşikar topoloji, X üzerindeki herhangi
bir topolojiden daha zayıftır.
Örnek 2.2.16. X kümesi sonlu olsun. X üzerindeki sonlu tümleyenler topolojisinin τF ayrık
topolojiye eşit yani τF = P(X) olduğunu görelim.
X sonlu olduğundan her alt kümesinin tümleyeni sonlu olduğundan X in her alt kümesi sonlu
tümleyenler topolojisine göre açık olacaktır. Bu da τF = P(X) eşitlğini verir.
Örnek 2.2.17. Reel sayılar R kümesi üzerindeki standart τs taoploji ile sonlu tümleyenler τF
topolojisini kıyaslayınız.
42
Çözüm: Standart topolojide herhangi bir sonlu küme kapalı olduğundan τF ⊂ τs dir. Diğer
taraftan, (0, 1) açık aralığı τs de açıktır fakat τF de açık değildir çünkü
τ = {∅, X, {1, 2}, {2, 3}, {2}, {3}} τ 0 = {∅, X, {1}, {2}, {1, 2}}
ALIŞTIRMALAR
2. (X, τ ) topolojik uzay olsun. τ nun ayrık topoloji olması için gerek ve yeter şart bu uzayda
tek elemanlı bir kümenin açık olmasıdır. Gösteriniz.
43
1
R, Q, Z, (0, 2), [0, 2], (0, 1) ∩ (2, 3), {1, 2, 3 . . . , n} ve { | n ∈ N}
n
τ = {En | n ∈ N} ∪ {∅}
6. X kümesi üzerindeki bir τ topolojisinin diskret topoloji olması için gerek ve yeter şart, her
x ∈ X için {x} ∈ τ olmasıdır. İspatlayınız.
7. a) Diskret topoloji ile sonlu tümleyenler topolojisinin aynı olduğu bir X topolojik uzay
örneği veriniz.
12. Bir X topolojik uzayında U açık ve C kapalı ise, bu takdirde U − C nin açık ve C − U nun
kapalı olduğunu ispatlayınız.
44
13. R2 deki tüm kapalı yuvarların standart topolojiye göre kapalı olduğunu ispatlayınız.
14. C sonsuz tarağı, R2 düzleminin aşağıdaki gibi tanımlanan bir alt kümesidir:
1
C = {(x, 0) | 0 ≤ x ≤ 1} ∪ {( , y) | n = 0, 1, 2, ... ve 0 ≤ y ≤ 1}
2n
15. X topolojik uzayı üzerindeki sonlu tümleyenler topolojisine göre kapalı kümeleri belirleyiniz.
16. X kümesi üzerindeki EP Xp dışlanmış nokta topolojisine göre kapalı kümeleri belirleyiniz.
17. X kümesi üzerindeki P P Xp seçilmiş nokta topolojisine göre kapalı kümeleri belirleyiniz.
18. Dijital doğru topolojisindeki tek noktalı küme {n} nin kapalı olması için gerek ve yeter şart
n nin çift olmasıdır. İspatlayınız.
19. [a, b) formundaki aralıkların R üzerindeki alt limit topolojiye göre kapalı olduğunu gösteriniz.
45
Örnek 2.3.1. X = {1, 2, 3, 4} ve B = {{2}, {3}, {1, 2, 3}, {2, 3, 4}} olsun. B ailesinin bir baz
olduğunu göstereniz.
Çözüm: Her x ∈ X için x ∈ B olacak şekilde en az bir B ∈ B vardır. Dolasıyla birinci özellik
mevcuttur.
{2} ∩ {1, 2, 3} = {2} ∈ B, {2} ∩ {2, 3, 4} = {2} ∈ B,
olduğu kolayca görülebilir. {1, 2, 3}∩{2, 3, 4} = {2, 3} için ise {2}, {3} ∈ B olmak üzere 2 ∈ {2} ⊂
{2, 3} ve 3 ∈ {3} ⊂ {2, 3} dir. Böylece B ailesi X deki topoloji için bir bazdır.
Örnek 2.3.2. B = {{x} | x ∈ X} ailesinin X kümesi üzerindeki topoloji için bir taban olduğunu
gösteriniz.
Örnek 2.3.3. B1 = {(a, b) | a, b ∈ R ve a < b} ailesi R üzerindeki bir topoloji için bir baz olduğunu
gösteriniz.
Çözüm:Her x ∈ R için a < x < b olacak şekilde a, b ∈ R vardır. Yani x ∈ (a, b) ∈ B1 dir.
x ∈ R ve (a, b), (c, d) ∈ B1 için x ∈ (a, b) ∩ (c, d) olsun.
ile gösterelim. x ∈ B3 ⊂ (a, b) ∩ (c, d) olacak şekilde B3 ∈ B1 vardır. Dolasıyla B1 ailesi R üz-
erindeki bir topoloji için bazdır.
Örnek 2.3.4. B2 = {[a, b) : a, b ∈ R ve a < b} ailesi R üzerindeki topoloji için bir bazıdır.
Örnek 2.3.5. R2 uzayına ait tüm açık dailer ailesinin ailesi R2 üzerindeki bir topoloji için bir
baz olduğunu gösteriniz.
Örnek 2.3.6. R2 uzayına ait tüm açık kareler ailesinin ailesi R2 üzerindeki bir topoloji için bir
bazdır.
d 001111
11 0000
0000
1111 d0000000000
1111111111 o
0000
1111
011111
11
00 0000
0000
1111 c111
000 o
11111111111111111
00000000000000000
c
a b
a b
• B3 = {(a, b] : a, b ∈ R ve a < b}
1
• B4 = B1 ∪ {B − K : B ∈ Bs }, K = { : n ∈ Z+ }
n
47
• B5 = {(a, +∞ : a ∈ R}
• B6 = {(−∞, b) : b ∈ R}
• B7 = {B : R − B sonlu }
• B8 = {(a, b) : a, b ∈ Q}
Lemma 2.3.1. X bir küme ve B, X üzerindeki topoloji τ için bir baz olsun. Bu takdirde τ , B
baz elemanlarının tüm birleşimlerinin kolleksiyonuna eşittir.
İspat: Verilen B baz elemanlar kolleksiyonu için, bu baz elemanları τ nun elemanlarıdır. τ topolji
olduğundan, bu elemanların herhangi bir birleşimi yine τ dadır. Verilen U ∈ τ için x ∈ Bx ⊂ U
S
olacak şekilde B bazının Bx elemanını alalım. O zaman U = x∈U Bx dir. Böylece U açığı, B
bazına ait elemanlarının birleşimine eşittir.
Lemma 2.3.2. X topolojik uzay olsun. Her bir açık U ⊂ X ve x ∈ U için x ∈ C ⊂ U baz elemanı
C olacak şekilde C açık alt kümelerin kolleksiyonu var olsun. O zaman C, X üzerindeki topoloji
için bir bazdır.
Lemma 2.3.3. B, τ için bir baz ve B 0 , τ 0 için bir baz olsun. τ ⊂ τ 0 ⇐⇒ x ∈ X ve x i içeren bir
B ∈ B için x ∈ B 0 ⊂ B olacak şekilde B 0 ∈ B 0 vardır.
Tanım 2.3.2. B, X üzerindeki bir topoloji için bir baz olsun. B bazı tarafından üretilen
topoloji aşağıdaki şekilde tanımlanır:
U ⊂ X, X de açıktır. ⇐⇒ ∀x ∈ U için x ∈ B ve B ⊂ U olacak şekilde bir B ∈ B vardır.
τ = {U : x ∈ U için x ∈ B ve B ⊂ U, ∃B ∈ B}
Örnek 2.3.8. Boş kümededen farklı küme X olmak üzere B = {{x} | x ∈ X} ailesini ele alalım.
Örnek 2.3.2 da B nin X kümesi üzerindeki topoloji için bir baz olduğunu gösterdik. B nin üretttiği
topoloji nedir? X deki her alt küme, tek-noktalı alt kümelrin birleşimidir. Dolayısıyla X in her alt
kümesi topolojide bir açık küme olduğundan B nin ürettiği topoloji X üzerindeki ayrık topolojidir.
B = {(a, b) | a, b ∈ R, a < b}
olsun. Örenek 2.3.3 de B nin R üzerindeki topoloji için bir baz olduğu gösterildi. Bu bazın ürettiği
topolojiye R üzerindeki standart topoloji denir. τs ile gösteriyoruz. R üzerindeki standart
topoloji deki açık kümeler, açık aralıkların birleşimidir.
Örnek 2.3.10. Reel sayılar R ekseni üzerinde B = {[a, b) | a, b ∈ R, a < b} olsun. Örenek 2.3.4
den B nin R üzerindeki topoloji için bir baz olduğunu biliyoruz. Bu bazın ürettiği topolojiye R
üzerindeki alt limit topoloji denir. τl ile gösteriyoruz.
Not 2.3.2. Reel sayılar R kümesindeki [0, 1) ve (0, 1) aralıkları alt limit topolojisine göre açık
kümelerdir. İlk aralık baz elemanı olduğundan açıktır. İkincisi, n = 1, 2, . . . olmak üzere Bn =
[ n1 , 1) baz elemanlarının birleşimi olduğundan bu ikincisi açık kümedir.
Örnek 2.3.11. Reel sayılar R ekseni üzerinde B = {(a, b] | a, b ∈ R, a < b} olsun. Örenek 2.3.7
den B nin R üzerindeki topoloji için bir baz olduğunu biliyoruz. Bu bazın ürettiği topolojiye R
üzerindeki üst limit topoloji denir. τu ile gösteriyoruz.
ii) B10 = {(a, b) × (c, d) : a < b, c < d, a, b, c, d ∈ R} kümesi R × R üzerinde ürettiği topolojiye
sözlük sıralama topolojisi denir.
49
Reel sayılar R kümesi üzerinde, standart, üst limit, alt limit, sonlu tümleyenler, ayrık ve aşikar
topoloji olmak üzere toplam altı topoloji oluşturuldu. Aşikar topoloji en zayıf olanı ve ayrık
topoloji en güçlü olanıdır. Diğerlerini nasıl kıyaslarız? Bunu okuyucuya ödev olarak bırakıyoruz.
Tam sayılar Z kümesi üzerindeki standart topoloji ayrık topoloji ile çakışır. Tam sayılar Z
kümesi üzerindeki ayrık olmayan topolojiler, topoloji ve uygulamalrında önemli rol oynar. Takip
eden örnekte Z üzerinde topoloji oluşturulacak ve bu topoloji dijital görüntü işlemimde önemli
rol oynar.
B = {B(n) | n ∈ Z} ailesi Z üzerindeki bir topoloji için bir bazdır. Bu bazın oluşturduğu topolojiye
olarak tanımlansın. Bu B(x, ) kümesi, x merkezli yarıçaplı açık yuvar olarak adlandırılır.
Böylece B, tüm açık yuvarlar ailesidir. Bu aile R2 üzerindeki bir topoloji için bir bazdır. B
ailesinin oluşturduğu topolojiye, R2 üzerindeki standart topoloji denir.
Lemma 2.3.4. R üzerindeki alt limit topolojisi, standart topolojisinden daha güçlüdür, yani
τs ≺ τl 0 dir.
50
Lemma 2.3.5. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A ⊂ X olsun. B ailesi τ topolojisi için bir baz ise
BA = {B ∩ A | B ∈ B}
B1 = {(a, b) | a, b ∈ R ve a < b}
BQ = {Q ∩ (a, b) | a, b ∈ R ve a < b}
Not 2.3.3. X boştan farklı bir küme ve B de X bazı alt kümelerinin ailesi olsun. Bu takdirde, B
ailesini baz kabul edecek X üzerinde bir topolojinin olması gerekmez.
Örnek 2.3.16. B = {{1, 2, 3}, {3, 4, 5}} ailesini baz kabul edecek X = {1, 2, 3, 4, 5} kümesi üz-
erinde bir topoloji yoktur. B bazı X üzerindeki τ topolojisi için bir baz olsaydı B nin elemanları
açık olacağından {1, 2, 3}, ve {3, 4, 5} kümeleri açık olurdu. Bunların arakesiti
de açık olurdu. Halbuki bu küme C ailesindeki elemanların birleşimi şeklinde ifade edilemez.
51
Örnek 2.3.17. B = {[a, b] | a, b ∈ R ve a < b} ailesi ni baz kabul eden R üzerinde herhangi bir
topoloji bulunamaz. Çünkü [a, b], [b, c] ∈ B için [a, b] ∩ [b, c] = {b} noktasından oluşan küme B
ailesindeki kümelerin herhangi bir birleşimi olarak yazılamaz.
Tanım 2.3.3. X bir küme ve S kümesi birleşimi X’e eşit olan alt kümeler ailesi olsun. S ailesine
X üzerindeki topoloji için bir alt taban denir.
Tanıma göre,
[
S = {{Sα } ⊂ X | Sα = X} dir.
α∈J
Lemma 2.3.6. S ailesi X üzerindeki topoloji için bir alt baz olsun. BS kümesi S ailesinin ele-
manlarının tüm sonlu arakesitleirnden oluşan bie aile olsun. O zaman, bu aile X üzerindeki bir
topoloji için bir tabandır.
S
İspat: x ∈ X keyfi elemanı verilsin. α∈J Sα = X olduğundan
x ∈ S α0 ∈ S ⊂ B S
Tanım 2.3.4. S ailesi X üzerindeki bir topoloji için bir alt baz olsun. τBS ailesi, BS bazı ile
tanımlanan topolojiye alt bazla tanımlanan topoloji denir ve τS ile gösterilir.
Örnek 2.3.18.
C = {(−∞, b) | b ∈ R} ∪ {(a, ∞) | a ∈ R}
ailesi R üzerindeki standart topoloji için bir alt bazdır. R üzerindeki tüm açık aralıkların ailesi
standart topoloji için baz oluşturduğundan her bir (a, b) açık aralığını
şeklinde yazılır.
52
B1 = {(a, b) | a, b ∈ R ve a < b}
Örnek 2.3.20. R2 de
{(x, y) ∈ R2 | a < x < b, y ∈ R}
yatay açık şeritlerin ailesi R2 üzerindeki standart topoloji için bir alt bazdır. Tüm açık kareler
ailesi R2 üzerindeki standart topoloji için bir bazdır. Dolasıyla Bir açık kare, yatay ve düşey açık
şeritlerin sonlu kesişimi olarak yazıldığından söz konusu aile bir alt bazdır.
ALIŞTIRMALAR
1. B = {[a, b) ⊂ R | a < b} nin R üzerindeki topoloji için bir baz olduğunu gösteriniz.
a) C1 = {(n, n + 2) ⊂ R | n ∈ Z}
b) C2 = {[a, b] ⊂ R | a < b}
c) C3 = {[a, b] ⊂ R | a ≤ b}
d) C4 = {(−x, x) ⊂ R | x ∈ R}
3. Aşağıdaki kümelerin R üzerindeki alt limit topolojisinde açık olup olmadığını belirleyiniz:
5. Açık yarı düzlem, R2 nin bazı A, B, C ∈ R sayıları için ya A nın ya da B nin sıfırdan
farklı olduğu
{(x, y) ∈ R2 | Ax + By < C}
formundaki alt kümesidir. Bu durumda açık yarı düzlemlerin R2 üzerindeki standart topolo-
jide açık kümeler olduğunu ispatlayınız.
6. {(−∞, q) ⊂ R | q rasyonel} koleksiyonunun R üzerindeki sol topoloji için bir baz olduğunu
gösteriniz.
{{a} × (b, c) ⊂ R2 | a, b, c ∈ R2 }
R2 üzerindeki topoloji için baz olduğunu gösteriniz. Bu topolojiye dikey aralık topolo-
jisi denir.
Tanım 2.4.1. Sıralama Bağıntısı A bir küme, C de A üzerinde bir bağıntı olsun. C aşağıdaki
özellikleri sağlıyorsa C ye A üzerinde sıralama bağıntısı denir.
Tanım 2.4.2. Sözlük Sıralama Bağıntısı <A , A üzerinde bir sıralama bağıntısı ve <B , B
üzerinde bir sıralama bağıntısı olsun. A × B üzerinde bir sıralama bağıntısı tanımlayalım.
(a1 , b1 ) <d (a2 , b2 ) :⇔ a1 <A a2 yada a1 = a2 ve b1 <B b2 ’dir.
A × B üzerindeki sıralama bağıntısına sözlük sıralama bağıntısı denir.
Örnek 2.4.2.
1 1 1 1
( , 1) <d ( , 1), ( , 1) <d ( , 2)
4 3 2 2
Tanım 2.4.3. X basit sıralı küme olsun. a, b ∈ X elemanları için aşağıdaki kümeleri verebiliriz:
(a, b) = {x ∈ X : a < x < b} kümesine açık aralık
55
Tanım 2.4.4. X basit sıralı küme olsun. B aşağıdaki tipten oluşan kümelerin ailesi olsun.
2. X deki [a0 , b) formundaki tüm yarı açık kümeler için a0 X’in en küçük elemanıdır.
3. X deki (a, b0 ] formundaki tüm yarı açık kümeler için b0 X’in en büyük elemanıdır.
B kolleksiyonu X üzerinde oluşturulan topolojiye karşılık bir bazdır. B bazının oluşturduğu topolo-
jiye sıralama topolojisi denir ve τo ile gösterilir.
Not 2.4.1. X kümesinin en küçük elemanı mevcut değil ise 2. tipten kümeler mevcut değildir. X
kümesinin en büyük elemanı mevcut değil ise 3. tipten kümeler mevcut değildir.
Örnek 2.4.3. R üzerindeki sıralama topolojisi için bazı sadece (a, b) açık aralıklarından oluşmak-
tadır. Diğer taraftan, R üzerindeki standart topoljisi için bazı da sadece (a, b) açık aralıklarından
oluşmaktadır. Böylece bu uzayın sıralama topolojisi, standart topolojisine eşittir.
Örnek 2.4.4. (Z+ , <) basit sıralı küme olsun. Z+ nın üzerindeki sıralama topolojisi belirleyelim.
Z+ nin en büyük elemanı yok olup en küçük elemanı ise 1 dir. Dolayısıyla, bu uzayın sıralama
topolojisi için baz (m, n) ve [1, b) şeklinde açık ve yarı açık aralıklardan oluşmaktadır. Açıkça,
n = 1 ise {1} = [1, 2) ve n > 1 ise {n} = (n − 1, n + 1) dir. Buradan her n için {n} kümesi
sıralama topolojisine aittir. Z+ üzerindeki sıralama topolojisi diskret topolojidir.
Örnek 2.4.5. {1, 2} × Z+ üzerindeki sıralama topolojisi bir diskret topoloji değildir.
Çözüm:
an = 1 × n, bn = 2 × n
alalım. X üzerindeki sıralam topolojisi bir ayrık topoloji değildir. b1 = 2 × 1 harici çoğu tek
noktalı kümeler açıktır. b1 noktasını içeren herhangi bir açık küme b1 civarında baz elemanını
içerir. b1 elemanını içeren herhangi bir baz elemanı an dizisine ait noktaları içerir. Şimdi {b1 }
56
2 × 1 ∈ (a × b, c × d) = {b1 } = {2 × 1} dir.
1 × (b + 1) ∈ (1 × b, 2 × 2) dir.
Oysa (1, b + 1) ∈
/ {2 × 1} olmasıyla çelişir. Sonuçte {2 × 1} kümesi için 2 × 1 ∈ B ⊂ {2 × 1} olacak
şekilde bir baz elemanı yoktur. {2 × 1} kümesi {1, 2} × Z+ üzerindeki sıralama topolojisine göre
açık değildir.
Örnek 2.4.6. R × R üzerinde sözlük sıralama bağıntısı verilsin. R × R üzerindeki sözlük sıralama
topolojisi için baz elemanlarını geometrik olarak gösteriniz.
Çözüm: Bu uzayın en büyük ve en küçük elemanı yoktur. Dolasıyla, bu uzayın sıralama topolojisi
için baz elemanı (a × b, c × d) şekildeki tüm açık aralıklar ailesiden oluşmaktadır. yani
ALIŞTIRMALAR
57
τY = {Y ∩ U | U ∈ τ }
A1 ∩ A2 = (Y ∩ U1 ) ∩ (Y ∩ U2 ) = Y ∩ U
olduğundan, A1 ∩ A2 ∈ τY dir.
{Aα }α∈I ⊂ τY verilsin. Her α için Aα = Y ∩ Uα olacak şekilde {Uα }α∈I ⊂ τ ailesi vardır.
S
U = α Uα alalım. O zaman U ∈ τ ve
[ [ \[
Aα = Y ∩ Uα = Y ( Uα )
α α α
S
olduğundan α Aα ∈ τY dir. Sonuç olarak τY ailesi Y üzerinde topolojidir.
Tanım 2.5.1. τy ailesine X uzayda bir alt uzay topolojisi denir. (Y, τy ) ikilisine X in bir
topolojik alt uzay denir.
BY = {B ∩ Y | B ∈ B}
Örnek 2.5.1. Doğal sayılar kimesi N üzerinde sonlu tümleyenler topolojisi var olsun. Y =
{1, 2, 3, 4, 5} kümesi üzerindeki alt uzay topolojisinin ayrık topoloji olduğunu gösteriniz.
Çözüm: n ∈ Y olsun. O zaman U (n) = {n} ∪ (N − Y ) kümesi N nin açık alt kümesidir çünkü
bu kümenin tümleyeni sonludur. Dolasıyla, U (n) ∩ Y = {n} kümesi, Y de açıktır. Y nin her
tek-noktalı alt kümesi Y de açık ve Y nin her alt kümesi(tek-noktalı alt kümelerin birleşim) Y de
açıktır. Sonuç olarak, Y üzerindeki alt uzay topolojisi, ayrık topolojidir.
58
Örnek 2.5.2. R üzerinde standart topoloji verilsin. Z ⊂ R üzerindeki alt uzay topolojisinin ayrık
topoloji olduğunu gösterniz.
Çözüm:Standart topolojiye göre R deki açık kümeler açık aralıklardır. Her n ∈ Z tamsayısı bir
U (n) açık aralığı tarafından içerilir. Bu açık aralığı U (n) = (n − 21 , n + 12 ) şeklinde alalım. Her bir
tamsayıyı içeren tek noktalı kümeler Z üzerindeki alt uzay topolojisine göre açıktır. Z deki her
alt kümeyi bu tek noktalı kümelerin birleşimi şeklinde ifade edildiğinden, Z deki her alt küme Z
de açıktır. Böylece Z üzerindeki alt uzay topolojisi, ayrık topolojidir.
Örnek 2.5.3. R2 üzerinde standart topoloji verilsin. S 1 ⊂ R2 üzerinde alt uzay topolojsini belir-
leyiniz.
Çözüm:R2 üzerinde standart topoloji için baz, açık dairelerden oluştuğundan, bu açık daireler
ile çemberin arakesiti S 1 üzerindeki alt uzay için bir baz teşkil eder. Bu açık daireler ile çemberin
arakesiti çember üzereinde açık yaylar olur. S 1 üzerindeki her alt kümeyi bu yayların birleşimi
şeklinde ifade edilir.
Tanım 2.5.2. (X, τ ) bir topolojik uzay, (Y, τY ), X in bir topolojik alt uzayı ve U ⊂ X olsun.
U ∈ τY ise U kümesi Y de açıktır denir. U ∈ τ ise U kümesi X de açıktır denir.
Lemma 2.5.2. (X, τ ) bir topolojik uzay, (Y, τY ), X in bir topolojik alt uzayı ve U ⊂ X olsun.
U kümesi Y de açık ve Y uzayıda X de açık ise U kümesi X de açıktır.
59
İspat: U kümesi Y de açık olduğundan X de bir V açığı için U = Y ∩ V dir. Y ve V her ikisi X
de açık olduğundan, Y ∩ V , X de açıktır.
Örnek 2.5.4. X = R ve Y = [0, 1] olsun. Y üzerindeki alt uzay topolojisi ile sıralama topolojisi
ayndır.
B = {(a, b) | a, b ∈ R, a < b}
Bu kümelerin herbiri [0, 1] de açıktır fakat [0, b) ve (a, 1] kümeleri R de açık değildir. Diğer
taraftan, (a, b), [0, b), (a, 1] kümeleri [0, 1] üzerindeki sıralama topolojisi için birer baz elemanıdır.
Böylece [0, 1] üzerindeki alt uzay topolojisi yine bu küme üzerindeki sıralama topolojisine eşittir.
Örnek 2.5.5. R nin alt kümesi [0, 1) ∪ {2} üzerindeki alt uzay topoloji bu alt küme üzerindeki
sıralama topolojisine eşit değildir. Gösterniz.
Çözüm:Y = [0, 1) ∪ {2} alalım. {2} = Y ∩ ( 47 , 94 ) olduğundan {2} kümesi Y üzerindeki alt
uzay topolojisine göre açıktır. Diğer yandan, bu küme Y üzerindeki sıralama topolojisine göre
açık değildir. Şimdi bunu gösterelim. Bu kümenin, Y üzerindeki sıralama topolojisine göre
açık olduğunu varsayalım. Bu 2 elemanını içeren bir B baz elemanı vardır. Bu baz elemanı
(a, b), [0, b), (a, 2]) şeklindeki aralıklardan biri olabilir. 2 ∈ B olduğundan B = (a, 2] ⊂ Y ol-
malıdır. Çelişki!
60
Teorem 2.5.1. (X, τX ) ve (Y, τY ) iki topolojik uzayın alt uzayları sırasıyla A ve B olsun. O
zaman, A × B üzerindeki çarpım topolojisi X × Y nin A × B üzerindeki alt uzay topolojisine
eşittir.
B = {U × V | U ∈ τX , V ∈ τY } dir.
(U × V ) ∩ (A × B) kümesi, A × B üzerindeki alt uzay topolojisi için bir baz elemanıdır. Diğer
tarafdan,
(U × V ) ∩ (A × B) = (U ∩ A) × (V ∩ B)
ve (U ∩A), (V ∩B) kümeleri sırasıyla A ve B üzerindeki alt uzay topolojisine göre açıktır. Çarpım
topolojisi tanımından, (U ∩ A) × (V ∩ B) kümesi A × B üzerindeki çarpım topolojisinin elemanıdır.
Benzer şekilde ters yönü gösterildiğinde istenilen sonuç elde edilir.
Tanım 2.5.3. X sıralı küme ve Y ⊂ X olsun. Y deki a, b (a < b) nokta ikilisi için X e ait
elemanların oluşturduğu (a, b) aralığı Y içinde kalıyorsa Y alt kümesine X de konvekstir denir.
Teorem 2.5.2. X sıralı küme üzerinde bir sıralama topoloji var olsun. Ayrıca X in alt kümesi Y ,
X de konveks olsun. O zaman, Y üzerindeki sıralama topolojsi, Y üzerindeki alt uzay topolojisine
eşittir.
ALIŞTIRMALAR
a) A = (−1, −1
2
) ∪ ( 12 , 1)
b) B = (−1, −1
2
] ∪ [ 12 , 1)
c) C = [−1, −1
2
) ∪ ( 12 , 1]
d) D = [−1, −1
2
] ∪ [ 12 , 1]
∞
[ 1 1
e) E = ( , ).
n=1
1+n n
3. Y = (0, 5] üzerinde standart topoloji olsun. Bu durumda Y nin aşağıdaki alt kümelerinden
hangileri Y uzayında açıktır, hangileri Y uzayında kapalıdır? Belirleyiniz.
(a) (0, 1) (b) (0, 1] (c) {1} (d) (0, 1] (e) (1, 2)
(f ) [1, 2) (g) (1, 2] (h) [0, 2] (i) (4, 5] (j) [4, 5]
4. Y = (0, 5] üzerinde, R üzerindeki alt limit topoloji ile indirgenen topoloji olsun. Bu du-
rumda Y nin aşağıdaki alt kümelerinden hangileri Y uzayında açıktır, hangileri Y uzayında
kapalıdır? Belirleyiniz.
(a) (0, 1) (b) (0, 1] (c) {1} (d) (0, 1] (e) (1, 2)
(f ) [1, 2) (g) (1, 2] (h) [0, 2] (i) (4, 5] (j) [4, 5]
5. Y = (0, 4]∪{5} üzerinde standart topoloji olsun. Bu durumda Y nin aşağıdaki alt kümelerinden
hangileri Y uzayında açıktır, hangileri Y uzayında kapalıdır? Belirleyiniz.
(a) (0, 1) (b) (0, 1] (c) {1} (d) (0, 1] (e) (1, 2)
(f ) [1, 2) (g) (1, 2] (h) [0, 2] (i) (4, 5] (j) [4, 5]
8. Q rasyonel sayılar kümesi üzerindeki standart topolojinin ayrık topoloji olmadığını gös-
teriniz.
63
Tanım 2.6.1. X bir topolojik uzay ve A ⊂ X olsun. X − A kümesi açık ise A ya kapalı küme
denir
Örnek 2.6.1. R uzayında [a, b], (−∞, a], [a, +∞) alt kümelrinin kapalı olup olmadıklarını belir-
leyiniz.
Çözüm: R−[a, b] = (−∞, a)∪(b, +∞) kümesi açıktır çünkü (−∞, a) ve (b, +∞) kümeleri açıktır.
Tanımdan, [a, b] kümesi kapalıdır.
R − (−∞, a] = (a, +∞) kümesi açık olduğundan, (−∞, a] aralığı bir kapalı kümedir.
R − [a, +∞) = (−∞, a) kümesi açık olduğundan, [a, +∞) aralığı bir kapalı kümedir.
Çözüm:
R2 − A = ((−∞, 0) × R) ∪ (R × (−∞, 0))
Örnek 2.6.3. Bir ayrık topolojik uzayda her küme hem açık hemde kapalıdır.
Örnek 2.6.4. X üzerinde sonlu tümleyenler topoloji var olsun. Bu uazyda alt kümeler, X kendisi
ve X in tüm sonlu alt kümelerinden oluşur.
Çözüm:
64
S
1. Her bir (n, n+1) açık aralığı standart topolojiye göre açık olduğundan R−Z = n∈Z (n, n+1)
1 1
S
4. R − B = (−∞, 0] ∪ (1, 2) ∪ n∈N ( n+1 , n ) kümesi açık olmadığından, kapalı değildir.
Örnek 2.6.6. Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. Reel sayılar kümesinin
alt kümesi Y = [0, 1] ∪ (2, 3) verilsin. [0, 1] ve (2, 3) alt kümelerinin Y de kapalı veya açık olup
olmadığını belirleyiniz.
olduğundan bu iki küme Y de kapalıdır. Sonuç olarak, bu iki küme Y de hem açık hemde kapalıdır.
1. ∅ ve X kümeleri kapalıdır.
İspat:
3. {Cα }α∈I kapalı kümeler ailesi olsun. Her α için X − Cα kümesi açıktır.
\ [
X− Cα = X − Cα
α α
T
kümeside açıktır. Sonuç olarak α Cα kümesi kapalıdır.
65
[ht]
Not 2.6.1. Kapalı kümelerin sonsuz sayıda birleşimi kapalı olmayabilir. n ∈ N için [1 + n1 , 2 − n1 ]
kümesi R üzerindeki standart topolojiye göre kapalıdır. Fakat
[ 1 1
[1 + , 2 − ] = (1, 2)
n∈N
n n
Teorem 2.6.2. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A ⊂ Y ⊂ X olsun. A kümesinin Y de kapalı olması
için gerek ve yeter şart A = Y ∩ B olacak şekilde X de B kapalı alt kümesinin var olmasıdır.
Y ∩ (X − B) = Y − A dir.
1. A kümesinin kapsadığı tüm açık alt kümelerin birleşimine A kümesinin içi denir ve A◦ ile
gösterilir.
2. A kümesini içeren tüm kapalı kümelerin arakesitine A kümesinin kapanışı denir ve A ile
gösterilir.
3.
A◦ ⊂ A ⊂ A
b) A ⊂ B ise A◦ ⊂ B ◦ dir.
e) A ⊂ B ise A ⊂ B dir.
İspat:
a) U , X de açık alt küme ve U ⊂ A olsun. A◦ , A kümesinin kapsadığı tüm açık alt kümelerin
birleşimi olduğundan U ⊂ A◦ .
Örnek 2.6.7.
Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. A = [0, 1) alt kümesini ele alalım.
A◦ = (0, 1) ve A = [0, 1] dir.
Örnek 2.6.8.
Reel sayılar kümesi R üzerinde ayrık topoloji var olsun. A = [0, 1) alt kümesini ele alalım.
A◦ = A = [0, 1) dir.
Örnek 2.6.9.
Reel sayılar kümesi R üzerinde sonlu tümleyenler topoloji var olsun. A = [0, 1) alt kümesini
ele alalım. A = [0, 1) alt kümesinin içerdiği açık küme mevcut olmadığından A◦ = ∅ dir. Bu
topolojiye göre sonlu olmayan kapalı küme sadece reel sayılar kümesi olduğundan A = R dir.
Örnek 2.6.10.
Reel sayılar kümesi R üzerinde alt limit topoloji var olsun. A = [0, 1) alt kümesini ele
alalım. Bu topolojiye göre A açık olduğundan A◦ = A dir. Yine aynı topolojiye göre R − A =
(−∞, 0) ∪ [1, ∞) kümesi R de açık olduğundan A, bu topolojiye göre kapalıdır. Yani, A = A dir.
Örnek 2.6.11.
Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. Rasyonel sayılar kümesi Q yu
ele alalım. Q◦ = ∅ olduğunu iddia ediyoruz. Rasyonel sayılar kümesinin içinin boş olmadığını
68
varsayalım. Q nun içerdiği boştan farklı açık küme U olduğunu varsayalım. x ∈ U alalım. O
zaman,
x ∈ (a, b) ⊂ U ⊂ Q
olacak şekilde bir (a, b) açık aralığı vardır. Diğer taraftan, iki reel sayı arasında bir irrasyonel sayı
vardır. Dolasıyla her aralık R − Q kümesine ait elemanları içerir. Bu nedenle, U açık kümeside
bu elemanları içerir. Bu ise çelişki! Böylece Q◦ = ∅ dir. Q = R eşitliğide okuyucuya bırakılmıştır.
Örnek 2.6.12.
Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. Tam sayılar kümesi Z yi ele alalım.
Z◦ = ∅ olduğunu iddia ediyoruz. Tam sayılar kümesinin içinin boş olmadığını varsayalım. Z nun
içerdiği boştan farklı açık küme U olduğunu varsayalım. x ∈ U alalım. O zaman,
x ∈ (a, b) ⊂ U ⊂ Z
olacak şekilde bir (a, b) açık aralığı vardır. Diğer taraftan, iki reel sayı arasında bir irrasyonel sayı
vardır. Dolasıyla her aralık R − Z kümesine ait elemanları içerir. Bu nedenle, U açık kümeside
bu elemanları içerir. Bu ise çelişki! Böylece Z◦ = ∅ dir.
[
R−Z= (n, n + 1)
n∈Z
kümesi açıktır çünkü her bir (n, n + 1) aralığı standart topolojiye göre açıktır. R − Z açık ise Z
kapalıdır.
Örnek 2.6.13.
τ = {An | n ∈ N} ∪ {∅, N}
olsun. A = {1, 2, 3, 5, 10} alalım. A◦ = {1, 2, 3} dir çünkü A3 , A kümesini içeren en büyük açık
kümedir. A kapalı değildir çümkü tümleyeni açık değildir.
Örnek 2.6.14.
4. X sonlu olmayan bir küme ve X üzerindeki topoloji sonlu tümleyenler topolojisi olsun.
A ⊂ X için;
∅, Ac sonsuz A, A sonlu
A◦ = , A=
A, Ac sonlu
X, A sonsuz
İspat: C kümesi, A kümesinin Y alt uzayındaki kapanışı olsun. A kümesi X uzayında kapalı
olduğundan Y ∩ A kümesi Y alt uzayında kapalıdır. A ⊂ Y ∩ A olduğundan C ⊂ Y ∩ A olur.
Terisini gösterelim. C kümesinin tanımından C, Y alt uzayında kapalıdır. Teorem 2.6.2 den
C = Y ∩ C 0 olcak şekilde X uzayında C 0 kapalı alt kümesi vardır. Böylece A ⊂ Y ∩ C 0 die. A nın
tanımından ve C 0 kümesini A kümesini içeren X uzayının kapalı alt kümesi olduğundan A ⊂ C 0
dir. Dolasıyla,
Y ∩ A ⊂ (Y ∩ C 0 = C) dir.
Tanım 2.6.4. A∩B 6= ∅ özelliğini sağlayan A ve B kümelrine kendi aralarında kesişendir denir.
Teorem 2.6.5. (X, τ ) bir topolojik uzay, B ailesi τ için bir baz ve A ⊂ X olsun. Bu durumda,
İspat:
2. (⇒) x ∈ A ise birinci kısma göre x elemanını içeren her U ∈ τ kümesi A kümesi ile kesişendir.
B ⊂ τ olduğundan x elemaını içeren her U ∈ B kümesi de A kümesi ile kesişendir.
(⇐) U ∈ τ kümesi x elemanını içeriyorsa baz tanımına göre x ∈ B ⊂ U olcak şekilde B ∈ B
baz elemanı vardır. Hipoteze göre B kümesi A ile kesişendir. O halde, U kümesi de A kümesi
ile kesişendir. Birinci kısma göre x ∈ A dir.
Tanım 2.6.5. X bir topolojik uzay ve x ∈ X olsun. x elemanını içeren bir U açık kümesine
x elamnınının bir açık komşuluğu(veya komşuluğu) denir.
Örnek 2.6.15.
R uzayında
1
A = (0, 1], B = { | n ∈ N}, C = {0} ∪ (1, 2), N, ve Q
n
alt kümeleri verilsin. Bu alt kümelerin R uzayında kapanışını bulunuz.
Çözüm:0 elamnının her komşuluğu A kümesi ile kesişen olduğundan 0 ∈ A dir. Her x ∈
/ [0, 1]
noktasının A ile kesişmeyen komşuluğu var olduğundan x ∈
/ A dir. Böylece, A = [0, 1] dir.
Benzer düşünceyle,
Teorem 2.6.6. (a) Bir kümenin içinin tümleyeni kümeninin tümleyenin kapanışıdır.
İspat:
Örnek 2.6.16. Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. A = [−1, 0] ve
B = [0, 1] alt kümelerini ele alalım. A◦ ∪ B ◦ = (−1, 0) ∪ (0, 1) olmasına rağmen (A ∪ B)◦ =
(−1, 1) dir. Böylece
A◦ ∪ B ◦ 6= (A ∪ B)◦ dir.
ALIŞTIRMALAR
b) Eğer A ⊂ B ise A ⊂ B.
c) A kapalıdır ⇐⇒ A = A.
(c) m, n ∈ Z için Im,n = {m, m + 1, ..., n} olsun. Bu durumda dijital doğru topolojisinde
(Im,n )◦ ve Im,n yi belirleyiniz. (m ve n nin çift ve tek olma durumlarına göre ele alınması
gereken 4 durum vardır.)
72
(f) R üzerinde standart topoloji verilsin. Q rasyonel sayılar kümesi olmak üzere (Q) = R
olduğunu ispatlayınız.
a) (X − A) = X − A◦ .
b) A◦ ∩ B ◦ = (A ∩ B)◦ .
(h) Aşağıdaki (a) ve (b) durumlarında boşluğa gelmesi gereken bağıntıyı (’⊂, ⊃, =’) belir-
leyiniz. Eşitliğin olmadığı durum varsa bu duruma bir örnek oluşturunuz.
a) A ∩ B . . . (A ∩ B).
b) A ∪ B . . . (A ∪ B).
73
Tanım 2.7.1. (a) D, X topolojik uzayının altuzayı olsun. Eğer D = X eşitliği mevcut
ise D, X de yoğundur denir.
◦
(b) A, X topolojik uzayının altuzayı olsun. Eğer A = ∅ eşitliği mevcut ise A ya X
de hiçbir yerde yoğun olmayan küme denir.
(a) X boştan farklı küme olsun. D alt kümesi hem hiçbir yerde yoğun olmayan küme hem
de yoğun küme olamaz.
(b) A, X de hiçbir yerde yoğun olmayan kapalı alt küme olması için gerek ve yeter şart A
nın tümleyeni X de yoğun açık küme olmasıdır.
İspat:
(a) D alt kümesi X de hem hiçbir yerde yoğun olmayan hem de yoğun küme olduğunu
varsayalım. O zaman
◦
D=X ve D = ∅.
Böylece
◦
X = X◦ = D = ∅.
Çelişki!
◦
(b) A altkümesinin X de hiçbir yerde yoğun olamaması için gerek ve yeter şart A = (Ac )◦
kümesinin X de yoğun olmasıdır.
A, X de hiçbir yerde yoğun olmayan kapalı kümedir ⇐⇒ A kümesinin tümleyeni X
de yoğun açık kümedir.
Örnek 2.7.1.
(a) Bir altkümenin kendisi ve tümeleyeni herikisi bu topolojik uzayda yoğundur. Örenk,
Rasyonel sayılar kümesi Q ve tümleyeni Qc , herikisi reel sayılar kümesinde R yoğundur.
(b) Bir topolojik uzayın altkümesi ve tümeyenini herikiside bu uzayda hiçbir yerde yoğun
◦
olmaz özelliğini sağlamaz. A hiçbir yerde yoğun olmasın. O zaman A = ∅ ve
dolasıyla A◦ = ∅. Benzer şekilde A◦ hiçbir yerde yoğun değilse
c c ◦
X = ∅ = A◦ = Ac = ∅.
74
Tanım 2.7.2. Bir topolojik uzayın bir sayılabilir yoğun alt kümesi varsa bu topolojik uzaya
ayrılabilir uzay denir.
Örnek 2.7.2.
(a) Reel sayılar kümesi ayrılabilir kümedir çünkü Bu kümenin sayılabilir yoğun altkümesi
rasyonel sayılar kümesidir.
(b) Sonlu olmayan küme X üzerinde sonlu tümleyenler topoloji verilsin. X in sonsuz
olmayan altkümesi A, X de yoğundur. Böylece X ayrılabilir uzaydır.
Tanım 2.7.3. (a) Hiçbir yerde yoğun olmayan kümelerin sayılabilir birleşimine birinci
kategori kümesi denir.
Örnek 2.7.3.
(a) Rasyonel sayılar kümesi, Reel sayılar kümesinde birinci kategori kümesidir. Ayrıca
Rasyonel sayılar kümesinin tümleyeni Reel sayılar kümesinde ikinci kategori kümesidir.
(b) Cantor kümesi birim aralıkta birinci kategori kümesidir. Ayrıca kendi içinde bir ikinci
kategori kümesidir.
ALIŞTIRMALAR
75
Tanım 2.8.1. (X, τ ) bir topolojik uzay ve x ∈ X olsun. x elemanın her komşuluğu A ile
x den farklı noktada kesişen ise, x e A kümesinin bir limit noktası denir. Tüm limitlerin
noktasını A0 ile gösterceğiz.
Tanımdan,
x, A nın bir limit noktasıdır ⇔ x ∈ A − {x} dir.
İspat:
(U ∩ V ) ∩ (A ∩ B) ⊂ (U ∩ A) ∪ (V ∩ B) ⊂ {x} dir.
/ (A ∪ B)0 dir.
Sonuç olarak, x ∈
Örnek 2.8.1. Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. R nin alt
kümesi olarak A = { n1 | n ∈ Z+ } alalım. Bu kümenin limit noktasını bulunuz.
Çözüm: Sıfırdan farklı her reel sayısı için, (x − , x + ) ∩ A = ∅ olacak şekilde pozitif
sayısı vardır. Böylece, x noktası, A kümesnin limit noktası değildir. x = 0 alalım. Her
poazitif için, (x − , x + ) ∩ A 6= ∅ dir. Dolasıyla, 0 noktası, A nın limit noktasıdır ve
ayrıca bir tek limit noktasıdır.
Örnek 2.8.2. Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. R nin alt
kümesi olarak A = (0, 1] alalım. Bu kümenin limit noktasını bulunuz.
Örnek 2.8.3. Reel sayılar kümesi R üzerinde standart topoloji var olsun. R nin alt
kümesi olarak rasyonel sayılar kümesi Q yu alalım. Bu kümenin limit noktasını bulunuz.
Çözüm:Her x ∈ R noktası Q nun bir limit noktasıdır. Verilen x reel sayısı için x
noktasını içeren bir açık küme, x noktasını içindebulunduran (a, b) açık aralığını kapsar.
Her açık aralık Q kümesi ile sonsuz sayıadaki noktalarda kesişir ve ayrıca bu açık aralık,
Q ile x noktasından farklı noktada da kesişir. Dolasıyla, x, Q kümesinin bir limit
noktasıdır.
Örnek 2.8.4. Bir sonlu olmayan X kümesi üzerinde sonlu tümleyenler τ topolojisi var
olsun. Bir A ⊂ X alt kümesi için,
X,
A sonsuz
A0 =
∅,
A sonlu.
olduğunu gösteriniz.
A ∩ (U − {x}) 6= ∅ dir.
77
Aksi halde, A∩(U −{x}) = ∅ olsa idi, A kümesinin x elemanından farklı tüm elemanları
X − U kümesine ait olurdu. Fakat A sonsuz ve X − U sonlu olduğundan bu mümkün
değildir.
Teorem 2.8.1. (X, τ ) bir topolojik uzay, A ⊂ X ve A0 , A ya ait limit noktaların kümesi
olsun. O halde,
A = A ∪ A0 dir.
Sonuç 2.8.1. Bir topolojik uzayda bir alt kümenin kapalı olması için gerek ve yeter
şart bu kümenin tüm limit noktaları içermesidir.
İspat: Teorem 2.6.2 den, A kümesinin kapalı olması için gerek ver yeter şart A = A
olmasıdır. Teorem 2.8.1 den,
A = A ⇔ A = A ∪ A0 .
Örnek 2.8.5.
τ = {En | n ∈ N} ∪ {∅}
τ = {An | n ∈ N} ∪ {∅, N}
Tanım 2.8.2. Bir topolojik uzayda her farklı iki elemanın ayrık açık komşulukları varsa
bu uzaya bir Hausdorff uzayı (veya T2 -uzayı) denir.
İspat: X bir Hausdorff uxayı olsun. her tek noktalı küme {x0 } ın kapalı olduğunu göster-
memiz yeterli olacaktır. x elemanı x0 elamanından farklı X in bir noktası olsun.
Hipotezden, bu elemanların ayrık Ux , Ux0 komşulukları vardır. Ux komşuluğu {x0 }
noktası ile kesişmediğinden, x noktası, {x0 } kümesinin kapanışına ait değildir. Sonuç
olarak, {x0 } kümesinin kapanışı kendisidir. Yani bu küme kapalıdır.
İspat: (⇒) x ∈ A0 olsun. x elemanın bir Ux komşuluğu A kümesinin sadece sonlu sayıda
elemanlarını içerdiğini varsayalım. O halde, Ux kümesi A − {x} kümesinin de sonlu
sayıda elemanlarını içerendir. Dolasıyla,
Ux ∩ (A − {x}) = {x1 , x2 , . . . , xn }
Sonuç 2.8.2. Bir Hausdorff uzayında bir sonlu kümenin limit noktası yoktur.
ALIŞTIRMALAR
79
Tanım 2.9.1. (X, tau) bir topolojik uzay, (xn ) = (x1 , x2 , . . .) terimleri X de bir dizi
ve x ∈ X olsun. x elemanın her U komşuluğu için n > N olduğunda xn ∈ U olacak
şekilde bir N pozitif tamsayısı varsa (xn ) dizisi x ∈ X noktasına yakınsar denir. x
elemanına (xn ) dizisinin limiti denir ve
lim xn = x
n→∞
şeklinde gösterilir.
Not 2.9.1. limn→∞ xn = x olması için gerek ve yeter şart U , x elemanın herhangi
bir açık komşuluğu olmak üzere dizinin belli bir indisten sonraki tüm terimlerinin bir
komşuluğu içinde kalmasıdır.
(−1)n
Örnek 2.9.1. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. xn = n
(−1)n
Figure 2.4: xn = n
dizisi
Çözüm: Reel sayılar R üzerindeki standart toplojiye göre 0 noktasının her U komşu-
luğu (−α, α) açık aralığını kapsar. Tanımdan, bu dizi 0 noktasına yakınsar.
(−1)n
Örnek 2.9.2. Reel sayılar R kümesi üzerinde alt limit topoloji var olsun. xn = n
Çözüm: Reel sayılar R üzerindeki alt limit toplojisine göre 0 noktasının bir [0, 1)
komşuluğunu alalım. Bu dizinin bazı terimleri(pozitif olan terimler) bu komşuluk içinde
kalırken negatif terimler bu komşulukta olamazlar. Tanımdan, bu dizi 0 noktasına
yakınsamaz .
Örnek 2.9.3. Boştan farklı bir X kümesi üzerinde aşikar τ = {∅, X} topoloji var olsun.
Bu topolojik uzayda herhangi bir (xn ) dizisi her x ∈ X noktasına yakınsar çünkü x ∈ X
noktasının tek açık komşuluğu X dir.
Örnek 2.9.4. Boştan farklı bir X kümesi üzerinde ayrık topoloji var olsun. Bu topolojik
uzayda herhangi bir (xn ) dizisi bir x ∈ X noktasına yakınsar çünkü dizinin belli bir
indisten sonraki tüm terimleri x elemanıdır.
80
Tanım 2.9.2. (X, τ ) bir topolojik uzay ve (xn ), X uzayında bir dizi olsun. nk ≤ nk+1
olmak üzere (xnk ) dizisine (xn ) dizisinin bir alt dizisi denir.
Not 2.9.2. Bir topolojik uzaydaki yakınsak dizinin her alt dizisi aynı noktaya yakınsar.
Önerme 2.9.1. Bir (X, τ ) Hausdorff topolojik uzayında bir yakınsak dizinin limiti
tektir.
İspat: (X, τ ) topolojik uzayında bir (xn ) dizisinin x ve y gibi farklı iki noktaya yakın-
sadığını varsayalım. X Hausdorff topolojik uzay olduğundan U ∩ V olacak şekilde x
in U komşuluğu ve y nin V komşuluğu vardır. (xn ) dizisi x noktasına yakınsadığından
n > N1 için xn ∈ U olacak şekilde N1 poazitif tamsayısı vardır. Benzer şekilde, (xn )
dizisi y noktasına yakınsadığından n > N2 için xn ∈ V olacak şekilde N2 poazitif tam-
sayısı vardır. N = max{N1 , N2 } alalım. n > N için xn ∈ U ∩ V olur. Bu ise U ∩ V = ∅
olması ile çelişir.
Not 2.9.3. i. Bir (X, τ ) topolojik uzayında (xn ) bir dizi ve bu dizinin terimlerinin
kümesi A = {xn | n ∈ N} olsun. (xn ) dizisi x noktasına yakınsar ise x ∈ A0 olması
gerekmez.
ii. Bir (X, τ ) topolojik uzayında (xn ) bir dizi ve bu dizinin terimlerinin kümesi A =
{xn | n ∈ N} olsun. x ∈ A0 ise (xn ) dizisi x noktasına yakınsaması gerekmez.
Örnek 2.9.5.
i. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. Bu uzayda (xn ) =
(x, x, . . .) sabit dizini ele alalım. Bu dizi x noktasına yakınsar fakat x noktası,
A = {xn k n ∈ N} = {x}
ii. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. (xn ) = ((−1)n + n1 )
dizisi verilsin. Bu dizinin limiti yoktur. Diğer taraftan,
A = {xn | n ∈ N}
Örnek 2.9.6. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. (xn ) =
( n1 ) dizisinin (0, 1) açık aralığında limiti yoktur. Aynı zamanda, A = {xn | n ∈ N}
kümesinin (0, 1) açık aralığında limit noktası yoktur.
81
ALIŞTIRMALAR
i. Aşağıdaki uzaylar ve A alt kümeleri için A nın limit noktalarının kümesini belir-
leyiniz:
B = {Bn | n ∈ Z+ }
c) Z+ daki (2, 4, 6, 8, ...) dizisinin B tarafından üretilen topolojiye göre her noktaya
yakınsadığını gösteriniz.
d) Z+ daki B tarafından üretilen topolojiye göre Z+ daki her sonsuz değerli dizinin
her noktaya yakınsadığını gösteriniz.
iii. R üzerinde sonlu tümleyenler topolojisi olsun. Bu durumda [0, 1] kümesinin limit
noktalarının kümesini belirleyiniz.
iv. Dijital doğru topolojisinde {n} tek noktalı kümelerin limit noktasını belirleyiniz.
1 1
A={ + ∈ R | m, n ∈ Z+ }
m n
vii. Eğer R de bir (xn ) dizisi sonsuz değerli ise, bu durumda (xn ) dizisi R üzerindeki
sonlu tümleyenler topolojisinde her noktaya yakınsar. İspatlayınız.
1
S = {(x, sin ) ∈ R2 | 0 < x ≤ 1}
x
b) Her (−α, α) açık aralığı için n ≥ N iken xn ∈ (−α, α) olacak şekilde bir N ∈ Z+
vardır.
xi. R üzerindeki τ koleksiyonu ∅ ve R nin tümleyeni sayılabilir olan tüm alt kümelerinin
koleksiyonu olsun.
Tanım 2.10.1. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A kümesi X in alt kümesi olsun. A
kümesinin sınırı,
∂A = A − A◦
şeklinde tanımlanır.
Örnek 2.10.1.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. A = [0, 1] kümesi verilsin.
A = [0, 1] ve A◦ = (0, 1) olduğundan ∂A = {0, 1} dir.
Teorem 2.10.1. (X, τ ) bir topolojik uzay, A kümesi X in alt kümesi ve x ∈ X olsun.
O halde, x ∈ ∂A olamsı için gerek ve yeter şart x noktasına ait komşuluğunun hem A
hemde X − A ile kesişen olmasıdır.
/ A◦ dir. x ∈ A olduğundan, x
İspat: (⇒) x ∈ ∂A olsun. Tanımdan, x ∈ A ve x ∈
/ A◦ olduğundan x
noktasının her komşuluğu A kümesi ile kesişendir. Diğer taraftan, x ∈
noktasının her komşuluğu A kümesinin bir alt kümesi değildir. Yani bu komşuluk X −A
ile kesişendir. Böylece, x noktasının komşuluğu hem A hemde X − A ile kesişendir.
(⇐) x noktasının komşuluğu hem A hemde X − A ile kesişen olduğunu varsayalım.
Dolasıyla, x ∈ A ve x ∈ (X − A) dir. Teorem 2.6.6 -a kısmından,
(X − A) = X − A◦ dir.
84
Önerme 2.10.1. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A kümesi X in alt kümesi olsun.
i. A = A◦ ∪ ∂A dir.
ii. ∂A = ∂(X − A) dir.
iii. A − ∂A = A◦ dir.
İspat:
i. x ∈ A fakat x ∈
/ ∂A olduğunu varsayalım. x ∈
/ ∂A olduğundan U ⊂ A veya
U ⊂ X − A olacak şekilde x noktasını içeren bir U açık kümesi vardır. U ⊂ X − A
ise X − U kümesi A kümesini içeren bir kapalı kümedir. Dolasıyla, A ⊂ X − U
dir. Bu ise x ∈ A ile çelişir. U açık kümesi A kümesi tarafından kapsanmalıdır.
Bu nedenle, x ∈ A◦ dir. Sonuçta,
A ⊂ A◦ ∪ ∂A.
x ∈ A◦ ∪ ∂A fakat x ∈
/ A olduğunu varsayalım. A◦ ⊂ A ⊂ A olduğundan, x ∈ ∂A
dir. x ∈
/ A olduğundan x noktasını içermeyen fakat A kümesini içeren bir F kapalı
kümesi vardır. O halde, X − F kümesi x elemanını içeren açık küme fakat bu küme
A ile kesişmez. Böylece, x elemanı ∂A ne ait değildir, Çelişki! Bu nedenle x ∈ A
ve A◦ ∪ ∂A ⊂ A dir. Sonuç olarak,
A = A◦ ∪ ∂A dir.
ii. x ∈ ∂A olsun. O halde, x noktasını içeren bir U açık kümesi, A ve X − A her ikisi
ile kesişir. Böylece x ∈ ∂(X − A) dir. Benzer şekilde x ∈ ∂(X − A) ise x ∈ ∂A dir.
iii. A◦ ∩ ∂A = ∅ olduğunu gösterirsek sonuçu Önermenin birinci kısmından elde ederiz.
A◦ ∩ ∂A 6= ∅ olduğunu varsayalım. x bu kesişimde bir eleman olsun. x ∈ ∂A
olduğundan, x noktasını içeren her açık küme X − A ile kesişir. Diğer taraftan,
x ∈ A◦ olduğundan U ⊂ A olacak şekilde x elemanını içeren bir U açık kümesi
vardır. x elemanın hem A◦ hemde ∂A de olması mümkün değildir.
85
Teorem 2.10.2. (X, τ ) bir topolojik uzay ve A kümesi X in alt kümesi olsun.
i. ∂A kümesi kapalıdır.
ii. ∂A = A ∩ (X − A) dir.
iii. ∂A ∩ A◦ = ∅ dir.
vi. ∂A = ∅ olması için gerek ve yeter şart A kümesinin hem açık hemde kapalı ol-
masıdır.
Örnek 2.10.2.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. A = {0} × [−1, 1] alt
kümesini ele alalım. A◦ = ∅ ve A = A olduğundan ∂A = A dir.
Örnek 2.10.3.
Reel sayılar R kümesi üzerinde ayrık topoloji var olsun. A = [−1, 1] alt kümesini ele
alalım. A◦ = A ve A = A olduğundan ∂A = ∅ dir.
Örnek 2.10.4.
Reel sayılar R kümesi üzerinde alt limit topoloji var olsun. A = [−1, 1] alt kümesini
ele alalım. A◦ = [−1, 0) ve A = A olduğundan ∂A = {−1} dir.
Örnek 2.10.5.
Örnek 2.10.6.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. Rasyonel sayılar Q alt
kümesini ele alalım. Q◦ = ∅ ve Q = R olduğundan ∂Q = R dir.
Örnek 2.10.7. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. A =
{ n1 | n ∈ N} olsun. A◦ = ∅ ve A = A ∪ {0} olduğundan ∂A = A ∪ {0} dir.
Örnek 2.10.8.
86
τ = {An | n ∈ N} ∪ {∅, N}
Örnek 2.10.9.
X = X = X ◦ , ∅ = ∅ = ∅◦ , ∂X = ∅, ∂∅ = ∅.
iv. X sonlu olmayan bir küme ve X üzerindeki topoloji sonlu tümleyenler topolojisi
olsun. A ⊂ X için;
∅, Ac sonsuz A, A sonlu
A◦ = , A=
A, Ac sonlu
X, A sonsuz
A, A sonlu
∂A = Ac , Ac sonlu
X,
diğer haller
ALIŞTIRMALAR
i. Aşağıdaki uzaylar ve A alt kümeleri için A nın limit noktalarının kümesini belir-
leyiniz:
87
b) n ∈ Z için dijital doğru topolojisinde n nin tek ve çift olma durumlarına göre
∂({n}) yi belirleyiniz ve elde ettiğiniz sonuçların dijital doğru ile modellenen
dijital görüntü yapısını nasıl yansıttığını açıklayınız.
iii. R2 üzerindeki standart topolojiye göre aşağıdaki alt kümelerin sınırını belirleyiniz:
a) A = {(x, 0) ∈ R2 | x ∈ R}.
b) B = {(x, y) ∈ R2 | x > 0, y 6= 0.
c) C = {( n1 , 0) ∈ R2 | n ∈ Z+ }.
iv. R üzerindeki sonlu tümleyenler topolojisine göre ∂([0, 1]) kümesini belirleyiniz.
a) ∂A kümesi kapalıdır.
c) ∂A ∩ Int(A) = ∅.
d) ∂A ∪ IntA = Cl(A).
e) ∂A ⊂ A ⇐⇒ A kümesi kapalıdır.
f ) ∂A ∩ A = ∅ ⇐⇒ A kümesi açıktır.
Bu bölümde verilen iki topolojik uzayın kartezyen çarpımları üzerinde bir topoloji oluş-
turacağız.
(X, τ ) ve (Y, τ 0 ) iki topolojik uzay olsun. U ∈ τ ve V ∈ τ 0 olmak üzere U × V şeklindeki
tüm kümeler ailesi B olsun, yani
B = {U × V | U ∈ τ, V ∈ τ 0 }.
X ×Y ∈B ve a ∈ X × Y dir.
İki açık kümenin arakesiti açık olduğundan (U∩ U2 ) × (V1 ∩ V2 ) ∈ B dir. Böylece B bir
bazdır.
Teorem 2.11.1. B ailesi, X üzerindeki topoloji için bir baz ve C ailesi, Y üzerindeki
topoloji için bir baz ise
D = {B × C | B ∈ B ve C ∈ C}
Örnek 2.11.1. Reel sayılar kümesi üzerindeki standart topoloji τs ve ayrık topoloji τi
var olsun. R2 üzerindeki topoloji sıralama topoloji τo olsun. Bu durumda τi × τs = τo
olduğunu göstereniz.
Bi × Bs = {{a} × (b, c) : a, b, c ∈ R}
• B11 ⊂ Bi × Bs midir?
B ∈ B11 olsun. İki durum mevcuttur:
S S
1. Durum: B = {a} × (c, +∞) (a, b) × (−∞, +∞) {b} × (−∞, d)
Bu durumda B ∈ Bi × Bs ’dir.
2. Durum: B = {a} × (c, d)
Bu durumda B ∈ Bi × Bs ’dir. O halde B11 ⊂ Bd × Bs ’dir.
O halde τi × τs = τo ’dır.
90
π1 : X × Y −→ X (x, y) 7→ π1 (x, y) = x
π2 : X × Y −→ Y (x, y) 7→ π1 (x, y) = y
S = {π1−1 (U ) | U ∈ τx } ∪ {π2−1 (V ) | V ∈ τy }
İspat: τ , X × Y üzerinde bir çarpım topoloji olsun. τ 0 , S alt bazı tarafından oluşturulan
bir topoloji olsun. S alt bazının her elemanı, τ ’ya ait olduğundan S alt bazına ait
elemanların sonlu kesişimler birleşimi de τ ya aittir. Yani τ 0 ⊂ τ dir. Diğer taraftan,
U × V = π1−1 (U ) ∩ π2−1 (V ) olduğundan τ için her U × V baz elemanı S alt baz elem-
analrının bir sonlu arakesitidir. Böylece U × V ∈ τ 0 , yani τ ⊂ τ 0 .
ALIŞTIRMALAR
ii. Orjin noktası seçilmiş nokta olarak alınan R2 üzerindeki seçilmiş nokta topolojisine
P P R2(0,0) = X diyelim. Bu durumda P P R0 , R üzerinde 0 noktasını seçilmiş nokta
olarak alan seçilmiş nokta topolojisi olmak üzere X ile P P R0 × P P R0 çarpım
topolojisi aynı mıdır? Açıklayınız.
iii. Dijital düzlemin, dijital doğrunun iki kopyasının çarpımı olduğunu ispatlayınız.
iv. S 2 küresi, D diski, T tore yüzeyi, S 1 çemberi ve I = [0, 1] kapalı aralığı üzerinde
standart topoloji olduğunu kabul edelim. Bu durumda S 2 × I, T × I, S 1 × I × I
ve S 1 × D çarpım uzaylarının şeklini çiziniz.
v. L, düzlemde bir doğru, R` de R üzerinde alt limit topoloji olsun. Bu durumda L nin
R2 üzerindeki R` × R ve R` × R` topolojileri ile indirgenen alt uzay topolojilerini
tanımlayınız. Burada elde edilecek sonuçlar doğrunun eğimine bağlıdır. Her iki
durumda da L nin alt uzay topolojileri birbirine benzerdir.
viii. R` , R üzerinde alt limit topoloji olsun. Aşağıdaki kümelerin düzlem üzerindeki
R × R, R` × R ve R` × R` çarpım topolojilerinde açık, kapalı, hem açık hem kapalı
olup olmadığını belirleyiniz.
a) ∂(A × B) = ∂(A) × ∂(B) eşitliğinin genelde doğru olmadığını gösteren bir örnek
veriniz.
BÖLÜM ALIŞTIRMALARI
ii. <A , A üzerinde sıralama bağıntısı ve <B , B üzerinde sıralama bağıntısı olsun. Her
zaman A × B üzerinde bir sıralama bağıntısı var mıdır? Varsa cevabı doğrulayınız.
v. ∂A = A − A◦ ∨ A − Ac olduğunu gösteriniz.
• A = {(x, y) : y = 0}
• B = {(x, y) : x > 0, y 6= 0}
• C =A∪B
• D = {(x, y) : x ∈ Q}
• E = {(x, y) : 0 < x2 + y 2 ≤ 1}
viii. X = [0, 1] × [0, 1] kümesi üzerinde sözlük sıralama bağıntısı var olsun. Aşağıdaki
kümelerin kapanışını belirleyiniz.
1
• A = {( , 0) : n ∈ Z+ }
n
1 1
• B = {(1 − , ) : n ∈ Z+ }
n 2
• C = {(x, 0) : 0 < x < 1}
1
• D = {(x, ) : 0 < x < 1}
2
1
• E = {( , y) : 0 < y < 1}
2
Chapter 3
SÜREKLİLİK
Örnek 3.0.2.
Örnek 3.0.3.
olsun. f, g, h : X −→ Y fonsiyonları
93
94
şeklinde tanımlansın. Y dekli her açık kümenin f fonksiyonu altındaki ters görüntüsü X
Örnek 3.0.4.
Örnek 3.0.5.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart τs topolojisi ve alt limit τl topolojisi var olsun.
f (x) = x ve g(x) = x
olmak üzere
f : (R, τs ) −→ (R, τl ), g : (R, τl ) −→ (R, τs )
Örnek 3.0.6.
95
Örnek 3.0.7.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart τ topoloji ve alt limit τalt topoloji var olsun.
Buna göre, f : (R, τ ) −→ (R, τ ) fonksiyonu
x2 + 1, x ≥ 0
f (x) =
2x,
x<0
Teorem 3.0.3. X ve Y birer topolojik uzay ve B, Y üzerindeki topoloji için bir baz
olsun. f : X −→ Y fonksiyonun sürekli olması için gerek ve yeter şart her baz B ∈ B
elemanı için, ters görüntü f −1 (B) kümesinin X de açık olmasıdır.
İspat: (⇒) f fonksiyonu sürekli olsun. Tanımdan, Y deki her açık V kümesi için f −1 (V )
kümesi X de açıktır. Her baz B elemanı Y de açık olduğundan, tüm B ∈ B için ters
görüntü f −1 (B) kümesi X de açıktır.
(⇐) Tüm B ∈ B için ters görüntü f −1 (B) kümesi X de açık olsun. V kümeside Y de
açık olsun. Böylece
[
V = Bα .
96
Örnek 3.0.8.
açık olduğunu iddia ediyoruz. (p, q) ∈ f −1 ((a, b)) olsun. f −1 ((a, b)) kümesinin içerdiği
3
(p, q) merkezli açık kare mevcuttur. Gerçektende, δ|p|, δ|q| ve 3δ 2 hepsi m
den küçük
olacak şekilde
m = min{b − pq, pq − a} ve δ > 0
alalım. O halde,
Örnek 3.0.9.
Reel sayılar R kümesi üzerinde standart τ topoloji var olsun. f, g, h : (R, τ ) −→ (R, τ )
fonksiyonları, sıarsıyla
f −1 ((a, b)) = (a − 2, b − 2)
a b
g −1 ((a, b)) = ( , )
2 2
√ √ √ √
(− b, − a) ∪ ( a, b) a ≥ 0,
√ √
−1
f ((a, b)) = (− b, b) a < 0 ve b > 0,
∅
b ≤ 0.
Verilen herhangi bir baz elemanın bu fonksiyonlar altında ters görüntüleri açık olduğun-
dan fonksiyonların tümü süreklidir.
i. f ∓ g süreklidir.
ii. f · g süreklidir.
iii. f /g süreklidir. (g 6= 0)
İspat: Önermenin ilk şıkkını göstereceğiz. Diğer şıklar okuyucuya ödev olarak bırakılmıştır.
Verilen x0 ∈ X noktası için f +g fonksiyonun bu noktada sürekli olduğunu göstereceğiz.
Bir > 0 sayısı verilsin. f fonksiyonu sürekli olduğundan, x ∈ U için |f (x)−f (x0 )| < 2
olacak şekilde bir x0 noktasının bir U açık komşuluğu vardır. Benzer şekilde, g fonksiy-
onu sürekli olduğundan, x ∈ V için |g(x) − g(x0 )| < 2
olacak şekilde bir x0 noktasının
bir V açık komşuluğu vardır. W = U ∩ V kümesi x0 ∈ X noktasının bir açık komşu-
luğudur. Her x ∈ W ,
İspat:
h : X → R, x 7→ h(x) = f (x) − g(x)
Teorem 3.0.4. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji var olsun. Polinom
p : (R, τ ) −→ (R, τ ) fonksiyonu p(x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0 şeklinde
tanımlansın. Bu polinom fonksiyonu sürekldir.
Figure 3.3: f (x) noktasını içeren her U kümesi için f (U ) ⊂ V olacak şekilde V nin varlığı.
(⇐) Her x ∈ X elemanı ve f (x) elemanını içeren her açık U kümesi için f (V ) ⊂ U
olacak şekilde x elemanın bir V komşuluğunun var olsun. Y topolojik uzayındaki her
açık W alt kümesi için ters görüntü f −1 (W ) kümesinin X de açık olduğunu göstereceğiz.
W keyfi kümesi Y de açık olsun. x ∈ f −1 (W ) alalım. Dolasıyla f (x) ∈ W dir. Böylece,
f (Vx ) ⊂ W olacak şekilde X uzayında x noktasının bir Vx komşuluğu vardır. Buna
denk ifade, Vx ⊂ f −1 (W ) olacak şekilde X uzayında x noktasının bir Vx komşuluğu
vardır. Bu ise ters görüntü f −1 (W ) kümesinin X de açık olduğunu belirtir.
f (f −1 (B)) ⊆ f (f −1 (B)) ⊆ B.
f −1 (B) ⊆ f −1 (B).
f −1 (F ) ⊆ f −1 (F ) = f −1 (F ) ⊆ f −1 (F ).
Örnek 3.0.10.
0
IX : (X, τ ) → (X, τ ), IX (x) = x
S
v. X = α Uα , her α için Uα kümesi açık ve f |Uα fonksiyonu sürekli ise f fonksiy-
onuda süreklidir.
vi. Her x ∈ X ve f (x) in her V komşuluğu için x in f (U ) ⊂ V koşulunu sağlayan bir
U komşuluğu varsa, f süreklidir.
İspat:
⇔ f (x) ∈ V, x ∈ Uα
⇔ f |Uα (x) ∈ V
⇔ x ∈ (f |Uα )−1 (V ).
Böylece f −1 (V )∩Uα = (f |Uα )−1 (V ). Her α için f |Uα fonksiyonu sürekli olduğundan
(f |Uα )−1 (V ) kümesi X de açıktır.
[
f −1 (V ) = f −1 (V ) ∩ Uα
α
102
vi. V ⊂ Y bir açık alt küme ve her x ∈ f −1 (V ) olsun. f (x) ∈ V olduğundan x elemanın
f (Ux ) ⊂ V özelliğini sağlayan bir Ux komşuluğu vardır. Buradan, Ux ⊂ f −1 (V )
olup, f −1 (V ) = x Ux olduğundan f −1 (V ) kümesi X de açıktır. yani f süreklidir.
S
Örnek 3.0.11.
R reel sayılar kümesi olsun. R üzerindeki topoloji doğal metrik tarafından üretilen
topoloji ve
x, x > 0 ise
f (x) =
0,
x < 0 ise
şeklinde tanımlansın. Pasting lemmadan yararlanarak f fonksiyonunun sürekliliğini
gösterelim.
A = {x : x > 0} ve B = {x : x 6 0} kümelerini ele alalım. R= A ∪ B ve A ile B kümesi
R de kapalı alt kümelerdir. f |A : A → R fonksiyonu f |A (x) = IA (x) olduğundan ve
birim fonksiyon sürekli olduğundan süreklidir. g |B : B → R fonksiyonu g |B (x) = 0
olduğundan ve sabit fonksiyon sürekli olduğundan süreklidir. O halde pasting lem-
madan dolayı f fonksiyonu süreklidir.
π1 : Y × Z −→ Y π2 : Y × Z −→ Z
h−1 (U × V ) = f −1 (U ) ∩ g −1 (V ).
Örnek 3.0.12.
ALIŞTIRMALAR
pX : X × Y −→ X pX : X × Y −→ Y
pX (x, y) = x pY (x, y) = y
projeksiyon fonksiyonları olsun. Bu durumda pX ve pY nin sürekli olduklarını
gösteriniz.
h : X −→ Y1 × Y2
s : R −→ R p : R −→ R
Örnek 3.1.1.
Not 3.1.1. Bir sürekli fonksiyon açık olmak zorunda değildir. Örneğin, f : R −→
R x 7→ f (x) = x2 şeklinde tanımlı fonksiyon sürekli fakat (−1, 1) açık kümesinin f
altındaki görüntüsü açık olmayan [0, 1) kümesidir.
Önerme 3.1.1. X ve Y iki topolojik uzay ve B da X üzerindeki topoloji için bir baz
olsun. Bir f : X −→ Y fonksiyonun açık olması için gerek ver yeter şart her baz B ∈ B
elemanı için f (B) kümesinin Y de açık olmasıdır.
İspat: (⇒) Bir f : X −→ Y fonksiyonu açık olsun. B bazının elemanları açık olduğundan
her baz B ∈ B elemanı için f (B) kümesi Y de açıktır.
(⇐) her B ∈ B bazı için f (B) kümesinin Y de açık olsun. X topolojik uzayında bir
açık U kümesi
[
U= Bi
106
şeklinde yazılabilir.
[ [
f (U ) = f ( Bi ) = f (Bi ) olur.
Her bir f (Bi ) açık olduğundan f (U ) açıktır. Böylece f bir açık fonksiyondur.
f : X −→ Y
i. Bir f fonksiyonun açık olması için gerek ve yeter şart her alt A ⊂ X kümesi için
f (A◦ ) ⊂ f (A)◦ olmasıdır.
ii. Bir f fonksiyonun kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt B ⊂ X kümesi için
f (B) ⊂ f (B) olmasıdır.
İspat:
Tersine olarak, her alt A ⊂ X kümesi için f (A◦ ) ⊂ f (A)◦ olsun. X uzayının
herhangi bir U açığı için f (U ) ⊂ f (U )◦ olacağından f (U ) açıktır.
Tersine olarak, her alt B ⊂ X kümesi için f (B) ⊂ f (B) olsun. Bir kapalı C ⊂
X alt kümesi için f (C) ⊂ f (C) = f (C) dir. f (C) kapalı olduğundan f kapalı
fonksiyondur.
f : X −→ Y
i. Bir f fonksiyonun sürekli ve açık olması için gerek ve yeter şart her alt A ⊂ X
kümesi için f (A◦ ) = f (A)◦ olmasıdır.
107
ii. Bir f fonksiyonun sürekli ve kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt B ⊂ X
kümesi için f (B) = f (B) olmasıdır.
f : X −→ Y
i. Bir f fonksiyonun kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt A ⊂ X kümesi için
∂f (A) ⊂ f (∂A) olmasıdır.
ii. Bir f fonksiyonun kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt B ⊂ X kümesi için
f (B)0 ⊂ f (B 0 ) olmasıdır.
İspat:
f : X −→ Y
⊂ f (A) ∩ (Y − f (A)◦ ) = f (A ∩ (X − A◦ ))
= f (A − A◦ ) = f (∂A)
f : X −→ Y
i. Bir f fonksiyonun sürekli ve kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt A ⊂ X
kümesi için ∂f (A) = f (∂A) olmasıdır.
ii. Bir f fonksiyonun sürekli ve kapalı olması için gerek ve yeter şart her alt B ⊂ X
kümesi için f (B 0 ) = f (B)0 olmasıdır.
f : X −→ Y
bire-bir ve örten fonksiyon olsun. Bir f fonksiyonun açık(kapalı) olması için gerek ve
yeter şart f fonksiyonun tersi f −1 nin sürekli olmasıdır.
Önerme 3.1.3. X bir topolojik uzay ve Y Hausdorff topolojik uzay olmak üzere f :
X −→ Y fonksiyonu verilsin. X topolojik uzayın f altındaki görüntü f (X) kümesi
sonlu ise f fonksiyonu kapalıdır.
İspat: Housdorff topolojik uzayında sonlu kümesinin kapalı olmasından dolayı f (X) ka-
palaıdır.
Teorem 3.2.1. X ve Y iki topolojik uzay olmak üzere f : X −→ Y bir sürekli fonksiyon
olsun. X topolojik uzayında (xn ) dizisi bir x noktasına yakınsar ise Y topolojik uza-
yındaki (f (xn )) dizisi f (x) noktasına yakınsar.
İspat:U kümesi, Y uzayındaki f (x) noktasının herhangi bir komşuluğu olsun. f sürekli
olduğundan ters görüntü f −1 (U ) kümesi X de açıktır. Ayrıca, f (x) ∈ U ise x ∈ f −1 (U )
dir. (xn ) dizisi x noktasına yakınsadığından tüm n ≥ N için xn ∈ f −1 (U ) olacak şekilde
pozitif N ∈ Z+ tamsayısı vardır. Böylece, tüm n ≥ N için f (xn ) ∈ U olur. Bu nedenle,
(f (xn )) dizisi f (x) noktasına yakınsar.
Örnek 3.2.1.
109
(xn ) = (x1 , x2 , . . . , xN , x, x, . . .)
şeklinde olduğundan
Fakat f sürekli değildir. Çünkü (0, 1) ∈ τ olduğu halde f −1 ((0, 1)) = (0, 1) ∈
/ τ 0 dir.
Fonksiyonlar dizisi Topoloji ve Analizde önemli rol oynar. Örneğin, kuvvet serileri
ile ifade edilebilen (sinüs, üstel fonksiyonlar gibi) fonksiyonların sürekliliği gösterilebilir
çünkü bu fonksiyonlar yakınsak polinom dizilerin limitidir. Topolojide, Tietze Genişletme
teoremin ispatında yakınsak fonksiyon dizileri kıllanılır.
Tanım 3.3.1. X ve Y iki topolojik uzay olmak üzere fn : X −→ Y bir fonksiyon dizisi
olsun. Her bir x ∈ X için (fn (x)) dizisi Y uzayındaki f (x) değerine yakınsar ise (fn )
fonksiyon dizisi bir f : X −→ Y fonksiyonuna noktasal yakınsar denir.
Bir sürekli fonksiyon dizisi sürekli fonksiyona yakınsaması gerekmez. Bunun için düzgün
yakınsaklık kavramına ihtiyaç vardır.
Tanım 3.3.2. X bir topolojik uzay olmak üzere fn : X −→ R bir fonksiyon dizisi
olsun. Verilen > 0 sayısına karşılık her x ∈ X ve n ≥ N için |fn (x) − f (x)| <
olacak şekilde bir pozitif N ∈ Z+ tamsayısı varsa fn fonksiyon dizisi f : X −→ R
fonksiyonuna düzgün yakınsar denir.
Teorem 3.3.1. X bir topolojik uzay olmak üzere fn : X −→ R bir fonksiyon dizisi ol-
sun. bir fn fonksiyon dizisi f : X −→ R fonksiyonuna düzgün yakınsar ise f fonksiyonu
süreklidir.
110
İspat:U alt kümesi reel sayılar R kümesinde açık olsun. Her bir x ∈ f −1 (U ) için
x ∈ Vx ⊂ f −1 (U ) olacak şekilde X de bir açık Vx alt kümesi var olduğunu ispatlayacağız.
(f (x∗ ) − , f (x∗ ) + ) ⊂ U
f (x) = g(x).
iii. Y Hausdorff uzayı olmak üzere f : X −→ Y sürekli dönüşüm olsun. f nin grafiği
Gf = {(x, f (x)) | x ∈ X}, X × Y de kapalıdır. Gösteriniz.
111
Modern Cebirde cebirsel nesneler (örneğin, grup, halka, vs. ) arasındaki izomor-
fizma kavramını biliyoruz. Topolojideki analogu homeomorfizmadır(topolojik yapıları
koruyan bijeksiyondur).
Örnek 3.4.1.
ve
τ 0 = {∅, X, {b}, {c}, {a, b}, {b, c}, }
f : [a, b] −→ [c, d]
d−c
x 7→ f (x) = c + b−a
(x − a)
112
i) f bijektiftir:
• ∀x1 , x2 ∈ [a, b] için
d−c d−c
f (x1 ) = f (x2 ) ⇒ c + (x1 − a) = c + (x2 − a) ⇒ x1 = x2
b−a b−a
Böylece f bire birdir.
ii) f ve f −1 süreklidir:
d−c b−a
1.Yol: f (x) = c + (x − a), f −1 (x) = a + (x − c) dönüşümleri, x birim
b−a d−c
dönüşümünün sabit bir fonksiyonla çıkarılması, toplanması, çıkarılması ve çarpımları
şeklinde yazılabildiğinden bu dönüşümler süreklidirler.
2.Yol:
f : ([a, b], τ[a,b] ) −→ ([c, d], τ[c,d] ) süreklidir ⇔ ∀V ∈ τ[c,d] için f −1 (V ) ∈ τ[a,b]
(e, q) a < e ve q < b
[a, b] e < a ve b < q
τ[a,b] = (e, q) ∩ [a, b] = [a, q) e<a<q<b
(e, b] a<e<b<q
∅
e, q < a veya b < e, q.
f −1 (k) = a +
b−c
(k − c); c < k < d olduğundan < 1 ⇒ a < f −1 (k) < b
k−c
d−c d−c
l−c
f −1 (l) = a + b−c
(l − c) c < l < d olduğundan < 1 ⇒ a < f −1 (l) < b.
d−c
d−c
b−a
[c, l) ∈ τ[c,d] için; f −1 (c) = a, f −1 (l) = a + (l − c), k < c < l < d olduğundan
d−c
l−c
< 1 ⇒ a < f −1 (l) < b ⇒ f −1 ([c, l)) = [a, q) ∈ τ[a,b]
d−c
b−c
(k, d] ∈ τ[c,d] için; f −1 (d) = b, f −1 (k) = a + (k − c), c < k < d < l olduğun-
d−c
k−c
dan < 1 ⇒ a < f −1 (l) < b ⇒ f −1 ((k, d]) = (e, b] ∈ τ[a,b]
d−c
114
Örnek 3.4.4.
11111111111111111111111111
00000000000000000000000000
−1 1
R üzerindeki standart topolojiye göre (−1, 1) ≈ R olduğunu göstermek için (−1, 1) ile
R arasında bir tane homeomorfizma fonksiyonu inşa etmemiz yeterlidir. O halde;
f : ( −π , π ) → R, ∀t ∈ R için t → f (t) = tan t şeklinde tanımlanan fonksiyon home-
2 2
Örnek 3.4.5.
f : (−1, 1) −→ R
x
x 7→ f (x) = 1−x2
i. f bijektiftir:
• ∀x1 , x2 ∈ (−1, 1) için
x1 x2
f (x1 ) = f (x2 ) ⇒ 2
= ⇒ x1 = x2 .
1 − x1 1 − x22
115
(−1, 1) a < −1 < 1 < b
(a, b) −1 < a < b < 1
τ(−1,1) = (−1, 1) ∩ (a, b) = (−1, b) a < −1 < b < 1
−1 < a < 1 < b
(a, 1)
∅ a, b < −1 ∨ 1 < a, b
√
−1+ 1+4x2
2x
x 6= 0
f −1 (x) =
0 x=0
(a, b) ∈ τd için f −1 ((a, b)) ∈ τ(−1,1) ?
√
−1 −1 + 1 + 4a2
f (a) = .
2a
Örnek 3.4.6.
x y
x1 = ve y1 = |x|+|y|
ise, bu durumda
|x| + |y|
x y |x|2 +2|x||y|+|y|2 (|x|+|y|)2
|x| + |y| = |x|+|y| |x|+|y| =
+ (|x|+|y|)2
= (|x|+|y|)2
= 1.
1 1
−1 1 −1 1
−1 −1
x1 y1 x2 y2
ii. Her , , , ∈ K için
|x1 | + |y1 | |x1 | + |y1 | |x2 | + |y2 | |x2 | + |y2 |
x1 x2 y1 y2
= ⇒ x1 = x2 = ⇒ y1 = y2
|x1 | + |y1 | |x2 | + |y2 | |x1 | + |y1 | |x2 | + |y2 |
iii. Her (k, t) ∈ K için f (x, y) = (k, t) olacak şekilde (x, y) ∈ S 1 vardır:
x y x y
f (x, y) = , = (k, t) ⇔ k = ∧t=
|x| + |y| |x| + |y| |x| + |y| |x| + |y|
2 2
x y
k2 = 2
, t2 = olmak üzere
(|x| + |y|) (|x| + |y|)2
x2 + y 2 1
k 2 + t2 = 2
⇒ = k 2 + t2
(|x| + |y|) (|x| + |y|)2
O halde
1 x= √ k
k2 +t2
|x| + |y| = √ ⇒ ,
2
k +t 2 y=√ t
k2 +t2
2 2
k t
x +y =1⇒ √ ,√ ∈ S 1.
k 2 + t2 k 2 + t2
Böylece f örtendir.
117
iv. f ve f −1 : K −→ S 1 süreklidir.
y
(x, y) 7→ f −1 (x, y) = √ x √
, 2 2
x2 +y2 x +y
İspat:
1) X ≈ Y, Y ≈ Z ⇒ X ≈ Z:
f : X −→ Y, g : Y −→ Z homeomorf olsun. g ◦ f : X −→ Z homeomorfizmadır.
Çünkü; f ve g bijektif ise g ◦ f de bijektif, f ve g sürekli ise g ◦ f de süreklidir.
2) X ≈ Y ⇒ Y ≈ X:
f : X −→ Y homeomorfizma olsun. O halde f bijektif ve sürekli, f −1 de süreklidir.
f −1 : Y −→ X sürekli, örten, (f −1 )−1 = f sürekli, f −1 1 − 1 olduğundan f −1 de home-
omorfizmadır.
(1) ve (2)den τ1 = τ2 .
Örnek 3.4.7.
r
g : X −→ Z fonksiyonu g(r, θ) = ( 1+r , θ) şeklinde tanımlı fonksiyon bir homeomorfiz-
madır.
İspat:
(i)(⇒:) A ⊂ X kapalı olsun. O halde f kapalı sürekli dönüşüm olduğundan f (A), Y
de kapalıdır.
• [f (A)] ⊂ f (A)
[f (A)] ⊂ f (A).
• f (A) ⊂ f (A)
Y uzayında f (A) yı kapsayan kapalı küme K 0 olsun. Yani f (A) ⊂ K 0 olsun. Bu
durumda A ⊂ f −1 (f (A)) ⊂ f −1 (K 0 ), f −1 sürekli olduğundan f −1 (K 0 ) kapalıdır. O
halde; A, A yı kapsayan en küçük kapalı küme olduğundan A ⊂ A ⊂ f −1 (K 0 ) dür.
f (A) ⊂ f (f −1 (K 0 )) ⊂ K 0 ve seçilen K 0 kapalısı f (A) seçilebileceğinden f (A) ⊂ f (A)
dır.
• f (A◦ ) ⊂ [f (A)]◦
∀A ⊂ X için A◦ ⊂ A dır. O halde f (A◦ ) ⊂ f (A) dır. f (A) ⊂ Y nin kapsadığı en büyük
açık küme [f (A)]◦ olduğundan; f (A◦ ) ⊂ [f (A)]◦ olmak zorundadır.
• [f (A)]◦ ⊂ f (A◦ )
Bu şıkkın ispatı alıştırma olarak okuyucuya bırakılmıştır.
Tanım 3.4.2. X ve Y iki topolojik uzay olmak üzere f : X −→ Y bir fonksiyon olsun.
X topolojik uzaydan Y deki alt f (X) uzayına bir homeomorfizma mevcut ise X uzayı
Y uzayı içine gömülür ve f fonksiyonuna da gömme fonksiyonu denir.
Örnek 3.4.8. Silindir ve Möbius şeridi homeomorfik değildir çünkü silindir 2-küre içine
gömülürken Möbius şeridi 2-küre içine gömülemez.
Teorem 3.4.1. X Housdorff topolojik uzay ve Y bir topolojik uzay olmak üzere f :
X −→ Y bir homeomorfizma ise Y housdorff ’tur.
120
İspat: f −1 in sürekli olduğunu göstermemiz gereklidir. Yani f nin kapalı veya açık
dönüşüm olduğunu göstermeliyiz. C, X te kapalı olsun. X kompakt olduğundan C
de kompakttır. (Kompakt uzayların kapalı alt uzayları da kompakttır.) f (C), Y de
121
Teorem 3.4.2 den Housdorff’luk bir topolojik özelliktir. Genelde, açık kümelerle tanım-
lanan özellikler(Houdorff’luk gibi) topolojik özelliklerdir.
Örnek 3.4.11. Reel sayılar R kümesi üzerinde standart topoloji vars olsun.
f : R −→ S 1 t 7→ f (t) = e2πit
İspat:
ii. f fonksiyonu bir yerel homemorfizm olsun. Her x ∈ X için f (Ux ) ⊂ Y olacak
şekilde x elemanını içeren açık U kümesi var ve kısıtlama f |Ux : Ux −→ f (Ux )
fonksiyonu homeomorfizmdir. Ux açık kümeler ailesi X in bir açık örtüsünü oluş-
turacağından
[
X= Ux dir.
x∈X
V ⊂ X bir açık küme olsun.
[ [
V =V ∩X =V ∩( Ux ) = (V ∩ Ux )
x∈X x∈X
olduğundan
[
f (V ) = f (V ∩ Ux ) dir.
x∈X
Her bir V ∩ Ux kümesi Ux de açık olduğundan f (V ∩ Ux ) de f (Ux ) de açıktır. Diğer
taraftan, f (Ux ) kümesi Y de açık olduğundan f (V ∩ Ux ) kümeside Y de açıktır. O
halde, f (V ) görüntü kümesi Y de açıktır.
iii. f fonksiyonu bijektif ve yerel homeomorfizm olsun. O halde, Her x ∈ X için f (U ) ⊂
Y olacak şekilde x elemanını içeren açık U kümesi var ve kısıtlama f |U : U −→
S
f (U ) fonksiyonu homeomrfizmdir. Teorem 3.0.5 den, f süreklidir. X = x∈X Ux
olduğundan
[ [
f (X) = f ( Ux ) = f (Ux ) dir.
x∈X x∈X
S
f örten olduğundan x∈X f (Ux ) = Y dir.
fx−1 : f (Ux ) −→ Ux
ALIŞTIRMALAR
i. Herhangi iki a, b ∈ R(a < b) sayıları için [0, 1) ≈ [a, b) ve (0, 1] ≈ (a, b] olduğunu
gösteriniz.
123
ix. S = {1, 2} kümesi üzerinde discrete topoloji ve T = {1, 2} kümesi üzerinde indis-
crete topoloji tanımlanmış olsun. g : T −→ S bir bijeksiyon ise S ve T homeomorf
mudur? Açıklayınız.
124
x
2
x ∈ (0, 1]
f (x) = x−1
2
x ∈ (2, 3]
x − 2 diğer durumlarda
D. R2 ≈ B = {(x, y) ∈ R2 : x, y > 0}
xiv. X = {a, b} üzerindeki olası tüm topolojileri ele alalım. Bu durumda bu topoloji-
lerin hangilerinin birbirine homeomorf olduğunu belirleyiniz.
xv. X = {a, b, c} kümesi üzerinde, her biri ∅ ve X de dahil olmak üzere 5 açık küme
içerecek şekilde öyle 3 farklı topoloji inşa ediniz ki bu topolojilerden ikisi birbirine
homeomorf olsun ancak diğer üçüncüsü bunlara homeomorf olmasın.
xx. R üzerinde birbirine homeomorf olmayan, birinin diğerinden daha ince olduğu farklı
iki topoloji bulunuz.
xxi. a) Sonlu sayıda nokta içeren boştan farklı açık kümelere sahip olma özelliği topolo-
jik özelliktir. Gösteriniz.
xxiii. Her y ∈ Y için X × Y çarpım uzayı X × {y} formundaki alt kümelere bölünsün.
Bu bölüntü kümelerinin koleksiyonunu (X × Y )∗ ile temsil edelim. Bu takdirde
(X × Y )∗ üzerindeki bölüm topolojisi Y uzayına homeomorftur. Gösteriniz.
h : X × X 0 −→ Y × Y 0
METRİK UZAYLAR
4.1 Tarihçesi
Topolojik düşüncenin Euclidean uzayın ötesine genişletilmesi ilk olarak Maurice Fréchet
tarafından yapılmıştır. Fréchet 1906 yılında noktaların sadece reel sayı ya da reel sayı
n-lisi değil de soyut objeler olma düşüncesine izin veren oldukça genel bir yolla metrik
uzayları tanımlamıştır.
Örnek 4.1.1. [1] Bir (X,d) metrik uzayı için C(X, R) sürekli ve sınırlı f : X → R
fonksiyonlarının ailesini belirtir.
Henri Poincaré 1895’te homeomorfizma fikrini kullanmıştır. Daha sonra yine Fréchet
sürekli fonksiyonların ve homeomorfizmaların sistematik çalışmasını başlatmıştır.
Hilbert uzayı David Hilbert (1862-1943) tarafından 1906’da keşfedilmiştir. Metrik uza-
ylar için kullanılan Cauchy-Schwarz eşitsizliğini Cauchy oluşturmuştur. Minkowsky
eşitsizliğini de Hermann Minkowsky (1864-1909) 1909 yılında ispatlamıştır.
Bir metrik uzayın tamlığı fikri, 1821’de Cauchy’nin irrasyonel sayıları rasyonel sayıların
Cauchy dizilerinin limiti olarak tanımlayarak rasyonel sayılar uzayı için bir tamlama
126
127
Reel doğru için Baire Kategori Teoremi 1889’da Fransız matematikçi René Baire (1874-
1932) tarafından ispatlanmıştır. Tam metrik uzaylar için genel teorem ilk olarak
1
Grundzüge der Mengenlehre’de görülmüş ve Hausdorff’a atfedilmiştir.
1
Geniş küme teorisi
128
Örnek 4.2.1. d : R×R −→ R, (x, y) 7−→ d(x, y) = |x−y| şeklinde tanımlı d fonksiyonu
bir metriktir.
p
Örnek 4.2.2. d1 : R2 × R2 −→ R, ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) 7−→ (x1 − x2 )2 + (y1 − y2 )2
şeklinde tanımlı d fonksiyonu bir metriktir.
Örnek 4.2.3.
d2 ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = |x1 − x2 | + |y1 − y2 |
0, (x , y ) = (x , y )
1 1 2 2
d3 ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) =
1, (x , y ) 6= (x , y )
1 1 2 2
d4 ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = max{|x1 − x2 |, |y1 − y2 |}
Örnek 4.2.4. (X, d) bir metrik uzay ve Y , X in bir alt kümesi olsun.
d|Y ×Y : Y × Y −→ R bir metriktir. (Y, d|Y ×Y ) bir metrik uzaydır.
d : X × X −→ R
Çözüm: Üst sınırı olan, R nin bir alt kümesinin en küçük üst sınırı (lub) var olduğundan,
tüm f, g ∈ X ve x ∈ [0, 1] için
0 ≤ |f (x) − g(x)| ≤ 1
dir.
129
i) {|f (x) − g(x)||x ∈ [0, 1]} ye ait her bir eleman sıfırdan büyük veya eşittir. Yani
f, g ∈ X için d(f, g) ≥ 0 dır.
ii) Tüm f, g ∈ X ve x ∈ [0, 1] için |f (x) − g(x)| = |g(x) − f (x)| olduğundan, d(f, g) =
d(g, f ) dir.
iii) f = g ise tüm x ∈ [0, 1] için f (x) = g(x) dir. Böylece
dır. |f (x) − g(x)| ifadesi daima sıfırdan büyük veya eşittir. Böylece
dır. Yani tüm x ∈ [0, 1] için |f (x) − g(x)| = {0} dır. Dolayısıyla tüm x ∈ [0, 1] için
f (x) = g(x) dir. Yani f = g dir.
iv) Tüm x ∈ [0, 1] için |f (x) − h(x)| ≤ |f (x) − g(x)| + |g(x) − h(x)| dir. Bu eşitsizlikten
d(f, h) ≤ d(f, g) + d(g, h) dır.
Tanım 4.2.2. (X, d) bir metrik uzay, x ∈ X ve r bir pozitif reel sayı olsun. x noktasının
d − r-komşuluğu
N (x, r) = {y ∈ X|d(x, y) < r)}
şeklinde tanımlanır.
N (y, r2 ) ⊂ N (x, r1 )
Bruadan
d(x, z) ≤ d(x, y) + d(y, z) < d(x, y) + r1 − d(x, y) dir.
Tanım 4.2.3. (X, d) bir metrik uzay olsun. x ∈ X ve r > 0 için N (x, r) komşuluk-
larının B ailesiolmak üzere, τB topolojisine d metriğinin ürettiği metrik topolojisi
denir.
Örnek 4.2.7. d3 metriği tarafından üretilen topoloji ayrık topolojidir. N (x, 1) in baz
elemanı sadece x elemanını içerir. Dolasıyla bu uzayda tek elemanlı bir alt küme metrik
topolojisine göre açıktır. Buradan bu topoloji ayrık tpolojisine eşittir.
Çözüm: Reel sayılar R üzerinde rıralama topolojisi ele alalım. (a, b) açık aralığı
sıralama topolojisi için baz elemanı olmak üzere,
a+b b−a
(a, b) = N (x, r), x = ve r =
2 2
131
için N (x, r) = (a, b) olduğu açıktır. Böylece sıralama topolojisi, metrik topolojisiden
daha güçlüdür. Tersine N (x, r) komşuluğu için (x − r, x + r) aralığına eşit olduğu
açıktır. Buradan metrik topolojisi sıralama topolojisinden daha güçlüdür. Sonuç olarak
R üzerindeki d metriğinin ürettiği metrik topolojisi sıralama topolojisine eşittir.
Tanım 4.2.4. X bir topolojik uzay olsun. X üzerindeki topolojiyi üreten X üzerinde
bir d metriği varsa, X e metriklenebilir denir.
Not 4.2.1. Örnek 4.2.8 ya göre ayrık topolojik uzay her daim metriklenebilirdir.
Tanım 4.2.5. (X, d) bir metrik uzay olsun ve U , X in bir alt kümesi olsun. U ya ait x
elemanı için N (x, r) ⊂ U olacak şekilde bir r pozitif sayısı varsa, U alt kümesine açık
küme denir.
Örnek 4.2.9. (R, d1 ) metrik uzayını ele alalım. (0, 1) aralığı bir açık kümedir. x ∈
(0, 1) ve r = min{|1 − x|, |x|} alalım. x elemanının r-komşuluğu, (0, 1) aralığının alt
kümesidir. Yani N (x, r) ⊂ (0, 1) dır.
Örnek 4.2.10. τF topolojisi R üzerinde sonlu tümleyenler topolojisi olmak üzere (R, τF )
topolojik uzaynın metriklenebilir olmadığını gösteriniz.
1
{Nn (0, ) | n = 1, 2, 3, . . .}
n
1
Nn (0, ) ∈ τd = τF
n
N (0, r) ∈ τd vardır. Açıkca, N (0, n10 ) ⊂ N (0, r) olacak şkilde n0 sayısı vardır. O halde,
1
0 ∈ N (0, ) ⊂ R − {y} dir.
n0
Önerme 4.2.1. (X, d) metrik uzay ve r pozitif sayı olsun. x in komşuluğu N (x, r) bir
açık kümedir.
İspat: x ∈ N (x, r) olsun. s = r − d(x, w) alalım. z ∈ N (w, s) ise d(w, z) < r − d(x, w)
dır.
z ∈ N (x, r) dir. Buradan N (w, s) ⊂ N (x, r) dir. Böylece N (x, r) bir açık kümedir.
İspat:
a) x ∈ X ve r > 0 ise N (x, r) ⊂ X dir. Böylece X açık kümedir. Boş ∅ küme hiçbir
noktası olmadığından N (x, r) ⊂ ∅ dir. Dolayısıyla, boş ∅ kümesi de açık kümedir.
Önerme 4.2.3. (X, d) bir metrik uzay ve U , X in alt kümesi olsun. U nun açık olması
için gerek ve yeter şart U nun, N (x, r) komşuluklar ailesinin birleşimi olmasıdır.
İspat: (⇐) Alt küme U nun,N (x, r) komşuluklar ailesinin birleşimi olduğunu varsay-
alım. Önerme 4.2.1 den herbir N (x, r) komşulukları açık olduğundan, U , açık kümeler
ailesinin birleşimidir. Önerme 4.2.2 den U açıktır.
(⇒) U kümesi X in açık alt kümesi olduğunu varsayalım. O zaman, herbir x ∈ U için
N (x, r) ⊂ U olacak şekilde en az bir N (x, r) bulabliriz. Her bir x ∈ U için N (x, r) ⊂ U
olduğundan
[
N (x, r) ⊂ U dir.
x∈U
Diğer taraftan, her bie x ∈ U elemanı en az bir N (x, r) nin bir elemanıdır. Bu nedenle
S
U ⊂ x∈U N (x, r) ve böylece
[
U⊂ N (x, r) dir.
x∈U
ALIŞTIRMALAR
ii. (x1 , y1 ), (x2 , y2 ) ∈ R2 herhangi iki nokta olsun. Aşağıdakilerden hangileri R2 üz-
erinde metrik değildir? Cevabınızı her durum için açıklayınız.
a) d((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = min(|x1 − y1 |, |x2 − y2 |).
b) d((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = (x1 − y1 )2 + (x2 − y2 )2 .
c) d((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = d2 ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) − d4 ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )).
d) d((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) = |x1 | + |y1 | + |x2 | + |y2 |.
iii. (X, d) metrik uzay olsun. (x, y), (x0 , y 0 ) ∈ X × X için d0 yi
viii. X; [0, 1] kapalı aralığından kendisine giden tüm sürekli fonksiyonların kümesi
olsun. f, g ∈ X için
d∗ (f, g) = lub{|f (x) − g(x)|}
{P ∈ R2 | d2 (P, P0 ) = r}
d0 nün denk metrik olması için gerek ve yeter şart, bir x ∈ X noktası ve p > 0
verildiğinde, x in
d-p1 −komşuluğu x in d0 -p2 −komşuluğunun alt kümesi ve x in d0 -p2 −komşuluğu da
x in d-p1 −komşuluğunun alt kümesi olacak şekilde p1 , p2 pozitif tam sayılarının
var olmasıdır. İspatlayınız.
xv. L, R2 de doğru olsun. R2 üzerinde daha önce ele alınan metriklere göre R2 − L
kümesinin açık olduğunu ispatlayınız. R2 üzerinde R2 −L kümesinin açık olmasının
gerekmediği bir metrik bulmaya çalışınız.
Tanım 4.3.1. (X, d) bir metrik uzay ve F , X in alt kümesi olsun. F nin X de
tümleyeni açık ise F ye kapalı küme denir.
Örnek 4.3.1. (R, d1 ) metrik uzayı verilsin. [0, 1] kapalı aralığı kapalı kümedir.
N (x, r) ⊂ R − [0, 1]
Tanım 4.3.2. (X, d) bir metrik uzay, x ∈ X ve r bir pozitif sayı olmak üzere x elemanın
kapalı N (x, r)-komşuluğu d(x, y) < r olacak şekilde tüm y ∈ X elemanların kümesidir.
Yani
N (x, r) = {y ∈ X | d(x, y) < r} dir.
Örnek 4.3.2. (X, d) bir metrik uzay, x ∈ X ve r bir pozitif sayı olmak üzere N (x, r)
kümesi X in kapalı alt kümesidir.
İspat:
a) Boş ∅ küme açık olduğundan X kümesi, bir açık kümenin tümleynidir ve dolayısıyla
X kümesi kapalıdır. Yani
X = X − ∅.
Şimdi, boş ∅ küme, bir açık kümenin tümleyeni olduğundan ∅ = X−X dir. Böylece,
boş ∅ küme kapalıdır.
F ∪ F 0 = (X − U ) ∪ (X − U 0 ) = X − (U ∩ U 0 ) dir.
F ∪ F 0 = X − (U ∩ U 0 )
kapalıdır.
c) i ∈ I olmak üzere {Fi } ailesi X in kapalaı alt kümeler ailesi olsun. Bu takdirde,
her bir i ∈ I için Ui kümeleri X in açık alt kümeleri olmak üzere Fi = X − Ui dir.
\ \ [
Fi = (X − Ui ) = X − ( Ui ) dir.
i∈I i∈I i∈I
S T
i∈I Ui açık olduğundan, i∈I Fi kümesi kapalıdır.
Önerme 4.3.2. (X, d) bir metrik uzay ve x ∈ X olsun. {x} kümesi X in kapalı alt
kümesidir.
İspat: {x} = X −(X −{x}) olduğundan X −{x} kümesinin açık olduğunu göstermemiz
yeterli olacaktır. y ∈ X − {x} olduğunu varsayalım. r = d(x, y) alalım. O zaman
N (x, r) ⊂ X dir. Böylece X − {x} açıktır.
ALIŞTIRMALAR
i. Metrik uzaylarda kapalı alt kümelerin keyfi ailesinin birleşiminin kapalı olması
gerekmediğini gösteriniz. Açık kümelerin herhangi bir ailesinin kesişiminin de açık
olması gerekmediğine bir örnek bulunuz.
138
ii. (X, d) metrik uzay ve (Y, d|Y ); X in alt metrik uzayı olsun. Aşağıdakileri ispat-
layınız:
a) Y nin W alt kümesinin Y de açık (yani d|Y −açık) olması için gerek ve yeter
şart U ⊂ X açık alt küme olmak üzere W = Y ∩ U olmasıdır.
b) Y nin C alt kümesinin Y de kapalı olması için gerek ve yeter şart F ⊂ X kapalı
alt küme olmak üzere C = Y ∩ F olmasıdır.
c) Eğer Y ⊂ X açık ise A ⊂ Y alt kümesinin Y de açık olması için gerek ve yeter
şart A ⊂ X alt kümesinin X de açık olmasıdır.
d) Eğer Y ⊂ X kapalı ise F ⊂ Y alt kümesinin Y de kapalı olması için gerek ve
yeter şart F ⊂ X alt kümesinin X de kapalı olmasıdır.
e) Y nin alt kümesi, X de açık veya kapalı olmasa bile, Y de açık veya kapalı
olabilir.
iii. (X, d) metrik uzayında F alt kümesinin kapalı olması için gerek ve yeter şart X −F
nin açık olmasıdır. İspatlayınız.
iv. R2 nin aşağıdaki alt kümelerinden hangilerinin Pisagor metriğine göre kapalı olduğunu
belirleyiniz.
a) {(x, y) | x = 0, y ≤ 5}.
b) {(x, y) | x = 2 veya x = 3, y bir tamsayı}.
c) {(x, y) | x2 + y 2 < 1 veya (x, y) = (1, 0)}.
d) {(x, y) | y = x2 }.
Mutlak metriği ile donatılmış Reel sayılar kümesinde dizilerin yakınsaklığı, süreklilik,
limit kavramları tanıtılır. Bu fikirleri metrik uzaylarını genişletetceğiz.
Tanım 4.4.1. (X, d) metrik uzay ve n ∈ N için {sn } bir dizi olsun. Verilen r pozitif
sayısı için n > M iken sn ∈ N (x, r) olacak şekilde M pozitif sayısı var ise {sn } dizisi
bir x ∈ X noktasına yakınsar denir.
Örnek 4.4.1. sn = (1, n1 ) şeklinde verilsin. Bu dizi (1, 0) noktasına yakınsar. Gerçek-
1
ten de, n ∈ N için d1 (sn , (1, 0)) = d2 (sn , (1, 0)) = d4 (sn , (1, 0)) = n
dir. r > 0 verilsin.
1
M = r
alalım. n > M iken d1 (sn , (1, 0)) < r dir. Aynı dizi d2 metriğine göre (1, 0)
noktasına yakınsar. Diğer taraftan d3 metriğine göre yakınsak değilidir.
139
Örnek 4.4.2. Bir X kümesi Örnek 4.2.5 de verilen metrik ile verilen metrik uzay
olsun. X deki diziyide
sn (x) = xn
olarak tanımlayalım. Eğer dizi yakınsak olsaydı, aşağıda tamınlaana fonksiyonu ayakın-
sardı:
0, x 6= 1
f (x) =
1, x = 1.
1
Böyle durum mümkün değil. r = 3
alırsak şekilde gösterildiği gibi sn elamanı belirtilen
bölgede olamaz. Dolyısıyla sn dizisi f ye yakınsamaz.
Tanım 4.4.2. (X, d) bir metrik uzay ve {sn } de X de bir dizi olsun. nk ≤ nk+1 olmak
üzere {snk } dizisine {sn } dizisinin alt dizisi denir.
Önerme 4.4.1. Bir (X, d) metrik uzayında {sn } bir yakınsak dizi olsun. Bu durumda,
{snk } alt dizisi de aynı noktaya yakınsar.
140
İspat: Bir (X, d) metrik uzayında {sn } bir yakınsak dizi olsun. O halde sn −→ s dir,
yani verilen r > 0 sayısı için n > M iken d(sn , s) < r olacak şekilde bir M pozitif sayısı
vardır. O halde, n > M iken d(snk , s) < r olduğundan snk −→ s dir.
0
Önerme 4.4.2. (X, d) metrik uzayında {sn } dizisi y ve y gibi iki değere yakınsasın.
0
O zaman y = y dür.
0 0
İspat: y 6= y olduğunu varsayalım. r = 21 d(y, y ) alalım.
0
N (y, r) ∩ N (y , r) = ∅
0
dir. w ∈ N (y, r) ∩ N (y , r) ise
Figure 4.6:
0 0 0
d(y, y ) ≤ d(y, w) + d(w, y ) < p + p = d(y, y )
0
Bu çelişkidir. Böylece {sn } dizisi N (y, r) ve N (y , r) nin her ikisinde olmalıdır. Diğer
0 0
taraftan N (y, r) ∩ N (y , r) = ∅ olduğundan y = y olmalıdır.
Önerme 4.4.3. Bir (X, d) metrik uzayında bir {sn } dizisinin x ∈ X yakınsaması için
gerek ve yeter şart x noktasını içeren bir açık kümesinin sn dizisinin sonlu sayıda terimi
değilde tüm terimlerini içermesidir.
bir pozitif sayı olsun. O zaman, N (x, r) kümesi x noktasını içeren bir açık kümedir.
Böylece, sn dizisinin sonlu sayıda terimi değilde tüm terimleri U açık kümesinin eleman-
ları N (x, r) kümesinin elemanlarıdır. Bu nedenle sn dizisi x noktasına yakınsar.
Tanım 4.4.3. (X, d) metrik uzay ve n ∈ N için {sn } bir dizi olsun. Verilen r pozitif
sayısı için m, n > M iken d(sm , sn ) < r olacak şekilde M pozitif sayısı var ise {sn }
dizisine Cauchy dizisi denir.
Önerme 4.4.4. Bir (X, d) metrik uzayında bir yakınsak {sn } dizisi bir Cauchy dizi-
sidir.
İspat: Bir (X, d) metrik uzayında bir {sn } dizisi yakınsak olsun. Verilen r > 0 sayısı
için m, n > M iken d(sm , s) < r/2 ve d(sn , s) < r/2 olacak şekilde bir M pozitif sayısı
vardır. O halde, m, n > M için
r r
d(sm , sn ) ≤ d(sm , s) + d(s, sn ) < + =r
2 2
Tanım 4.4.4. Bir X, d metrik uzayında her Cauchy dizisi yakınsak ise bu uzaya Tam(Complete
uzay denir.
Örnek 4.4.3. Doğal sayılar N kümesi üzerinde tanımlı d(x, y) = | x1 − y1 | metriği verilsin.
Bu metriğe göre sn = n dizisi bir Cuachy dizisi iken Yakınsak değildir.
Çözüm: Gerçekten
1 1 1 1
(sm , sn ) = | − |<| + |
m n m n
olup yeterince büyük m ve n sayıları için d(sm , sn ) uzunluğu yeterince küçük kalır.
Diğer taraftan bu dizi yakınsak değildir. Eğer yakınsak olsaydı, verilen r > 0 için belli
indeksten sonra sn terimleri için
1 1
d(sn , s) < | − |<r
n s
olurdu. Burada
1 1 1 1 1
| − |<r ⇔ −r < < +r dir.
n s s n s
1 1
Halbuki n
< s
− r olacak şekild bir n ∈ N sayısı bulunabilir. O halde doğal sayılar N
kümesi d metriğine göre Tam metrik uzayı değildir.
142
Örnek 4.4.4. Boştan farklı bir X kümesi üzerinde d3 metriği tanımlı olsun. Bu metriğe
göre {sn } dizisi bir Cauchy dizisi olamsı için gerek ve yeter şart bu dizi
Örnek 4.4.5. Alışılmış d metriği ile rasyonel sayılar Q kümesini ele alalım. bu metrik
√
uzayında {sn } = {1, 1.4, 1.412, . . .} dizisi bir Cauchy dizisi olup bu dizi 2 sayısına
yakınsar fakat bu sayı olmadığından rasyonel sayılar Q kümesi tam değildir.
Örnek 4.4.6. (0, 1) açık aralığı ile alışılmış d metriği bir metrik uzayıdır. Bu uzayda
1
sn = n
dizisini ele alalım. Bu dizi Cauchy dizi fakat bu aralıkta yakınsak değildir.
Böylece, bu uzay tam değildir.
Tanım 4.4.5. Bir (X, d) metrik uzayında bir {sn } dizisi verilsin. Her n ∈ N için
|sn | < K olacak şekilde bir poizitif K sayısı varsa {sn } dizisine sınırlı dizi denir.
Önerme 4.4.5. Mutlak metriği d olmak üzere reel sayılar (R, d) metrik uzayında bir
Cauchy dizisi sınırlıdır.
İspat: Bir {sn } dizisi (R, d) metrik uzayında bir cauchy dizisi olsun. O halde, r = 1
için m, n > M iken |sm − sn | < 1 olacak şekilde bir M pozitif sayısı vardır. Özel olarak
m = M alındığında n > M için sn − sM < 1 dir. K = max{s1 , s2 , s3 , . . . , sm , sM +1 }
alalım. Her n ∈ N için |sn | < K olur.
Önerme 4.4.6. Mutlak metriği d olmak üzere reel sayılar (R, d) metrik uzayında sınırlı
bir dizinin yakınsak alt dizisi vardır.
İspat: {sn } dizisi R de bir sınırlı dizi olsun. Bu dizinin terimlerinden oluşan kümeyi
S ile gösterelim. S kümesi sonlu ise belli terimden sonra sabit olan bir alt {snk } =
{s1 , s2 , . . . , sn0 , s, s, s, . . .} dizisini seçebiliriz. Diğer durumda, S sonsu küme olsun.
Bolzano -Weiertrass Teoreminden R de sınırlı ve sonsu kümenin en az bir yığılma nok-
tası olduğundan S nin bir yığılma noktası vardır. s ∈ S 0 olduğundan nk ∈ N için s
elemanın (s − n1k , x + n1k ) açık komşuluğunda S nin s den farklı en az bir elemanı vardır.
1 1
Her nk ∈ N için bir snk ∈ (s − nk
,s + nk
) seçilerek elde edilen bir {snk } alt dizisi s
noktasına yakınsar.
Önerme 4.4.7. (X, d) bir metrik uzay ve {sn } dizisi X de bir Cauchy dizisi olsun.
{sn } disinin yakınsak alt {snk } dizis varsa {sn } dizinin kendisi de yakınsaktır.
143
İspat: (X, d) metrik uzayı olmak üzere {sn } Cauchy dizisi ve alt {snk } dizisi de
bir s ∈ X noktasına yakınsasın. O halde, r > 0 sayısı verilsin. m, n > n1 iken
r
d(sm , sn ) < 2
olcak şekilde n1 ∈ N sayısı vardır. Dğier taraftan, {snk } alt dizisi s ∈ X
r
noktasına yakınsadığından nk > n2 için d(snk , s) < 2
olacak şekilde n2 ∈ N vardır.
M = max{n1 , n2 } alalım. Bu durumda n > M için
r r
d(sn , s) ≤ d(sn , snk ) + d(snk , s) < + = r dir.
2 2
Önerme 4.4.8. Mutlak metriği d olmak üzere (R, d) metrik uzayı tamdır.
İspat: {sn } dizisi (R, d) metrik uzayında Cuachy dizisi olsun. Önerme 4.4.5 den bu
dizi sınırlıdır. Önerme 4.4.6 den bu dizinin yakınsak alt snk dizi vardır. Önerme 4.4.7
den {sn } dizinin kendisi yakınsaktır. Böylece, (R, d) metrik uzayı tamdır.
Not 4.4.1. Tam olan bir uzayın alt uzayı tam olması gerekmez. Öreneğin, (R, d) metrik
uzayı tam iken (Q, d) alt metrik uzayı tam değildir.
fs : R −→ R, x 7→ fs (x) = sx
d(fr , fs ) = |r − s|
un = d(sn , tn )
İspat:
Üçgen eşitsizliğinden,
d(x, y) ≤ d(x, z) + d(z, y)
olup
d(x, y) − d(z, y) ≤ d(x, z) dir.
Benzer şekilde
−d(x, z) ≤ d(x, y) − d(z, y) dir.
Bunları birleştirdiğimizde,
elde edilir.
ii. sn → s ve tn → t olsun. Ayrıca r > 0 verilsin. Yeterince büyük n ler için
r r
d(sn , s) < 2
ve d(tn , t) < 2
dir. Üçgen eşitsizliği, i şıkkından ve sn → s ve tn → t
olduğundan
≤ d(sn , s) + d(tn , t)
r r
≤ + = r.
2 2
Böylece, d(sn , tn ) → d(s, t) dir.
iii. 2. şıkkın ispatına benzer ispat yapacağız. {sn } ve {tn } olsun. r > 0 verilsin.
r r
Yeterince büyük m ve n ler için d(sm , sn ) < 2
ve d(tm , tn ) < 2
dir.
≤ d(sm , sn ) + d(tm , tn )
r r
≤ + = r.
2 2
O halde {un } dizisi R de bir Cauchy dizisidir. R tam olduğundan {u} dizisi yakın-
saktır.
145
d : X × X −→ R, (x, y) 7→ d(x, y)
C. (X, d) metrik uzay ve (Y, d|Y ), X in alt metrik uzayı olsun. Eğer Y de bir
dizi y ∈ Y noktasına yakınsıyorsa, o zaman aynı dizi X de bir dizi olarak ele
alındığında yine y ye yakınsar. İspatlayınız. Y üzerinde Y de limiti olmayan
bir dizinin X de bir dizi olarak ele alındığında limiti olabileceğine bir örnek
veriniz.
f : (X, d) −→ (Y, d0 )
f : (X, d) −→ (Y, d0 )
fonksiyon olsun. Her r > 0 için d(x, a) < s iken d0 (f (x), f (a)) < r olacak şekilde
r ye bağlı bir pozitif s sayısı varsa f fonksiyonu a noktasında düzgün süreklidir
denir.
Not 4.5.1. Süreklilik ve düzgün süreklilik tanımlarından düzgün sürekli fonksiyon
sürekli fonsiyonu gerektirir fakat tersi doğru değildir.
Örnek 4.5.2. Reel sayılar R kümesi üzerinde alışılmış metrik d(x, y) = |x − y|
verilsin.
f : (R, d) −→ (R, d), x 7→ f (x) = x2
|x + a| = |x − a + 2a| ≤ |x − a| + |2a|
olduğundan
r
O halde |x − a < s| iken |f (x) − f (a)| < r olması için s = 1+2a
olmalı. Buradan s
sayısı hem r hemde a sayısına bağlıdır. Böylece f düzgün sürekli değildir.
Örnek 4.5.3. Reel sayılar R kümesi üzerinde alışılmış metrik d(x, y) = |x − y|
verilsin.
f : (R, d) −→ (R, d), x 7→ f (x) = 2x
f −1 (U ) = {x ∈ X|f (x) ∈ U }
Lemma 4.5.1. X bir topolojik uzay ve A ⊂ X olsun. A ya ait bir dizi x noktasına
yakınsıyorsa, x ∈ A dır. Eğer X metriklenebilir ise önermenin tersi mevcuttur.
f, g : X −→ R
h k
X −→ R × R −→ R
ve
π2 : R × R −→ R, (x, y) 7→ π1 (x, y) = y
açık şeridi R × R nin alışılmış metriğine göre açıktır. Benzer şekilde, Bir V = (c, d)
açık aralığı için
π2−1 (V ) = {(x, y) ∈ R × R | c < x < d}
açık şeridi R×R nin alışılmış metriğine göre açıktır. Böylece izdüşüm fonksiyonları
süreklidir.
f : (X, d) −→ (Y, d0 )
Örnek 4.5.6.
d(fr , fs ) = |r − s|
şeklinde verilsin.
T : X −→ R, fr 7→ T (fr ) = r
Önerme 4.5.3. Metrik uzaylar arasında oluşturulan izometri bağıntısı bir denlik
bağıntısıdır.
İspat: Birim fonksiyon bir izometri olduğundan yansıma özelliği mevcuttur. Bir
f : (X, d) −→ (Y, d0 ) fonksiyonu izometri ise f −1 : (Y, d0 ) −→ (X, d) de bir izometri
olacağından simetrik özelliği de geçerlidir. İzometrik fonksiyonların birleşimi de bir
izometrik fonksiyon olacağından geçişme özelliği de sağlanır.
0
Teorem 4.5.3. (X, d) ve (Y, d ) birer metrik uzay olmak üzere bir f : (X, d) −→
(Y, d0 ) fonksiyonu izometri ise bu metriklerin ürettiği topolojilere göre f fonksiyonu
bir homeomorfizmadır.
Örnek 4.5.7. Eleman sayısı ikiden fazla olan X bir küme olmak üzere
0, x = y
d(x, y) =
1, x 6= y
0,
x=y
d0 (x, y) =
2, x 6= y
ALIŞTIRMALAR
a) d mutlak değer metrik olmak üzere (R, d) metrik uzayından kendisine giden
f (x) = 5x + 7 fonksiyonu.
151
b) d mutlak değer metrik olmak üzere (R2 , d2 ) metrik uzayından (R, d) metrik
uzayına giden f (x, y) = x + y fonksiyonu.
c) d mutlak değer metrik olmak üzere (X, d∗ ) metrik uzayından (R, d) metrik
uzayının [0, 1] üzerindeki alt metrik uzayına giden f (g) = g(0) fonksiyonu.
d) (R2 , d1 2) metrik uzayında (R2 , d4 ) metrik uzayına giden birim fonksiyonu.
B. f; (X, d) metrik uzayından (Y, d0 ) metrik uzayına giden sürekli fonksiyon ve
g; (Y, d0 ) metrik uzayından (Z, d00 ) metrik uzayına giden sürekli fonksiyon ise
gof ; (X, d) metrik uzayından (Z, d00 ) metik uzayına giden sürekli fonksiyondur.
İspatlayınız.
C. f; (X, d) metrik uzayından (Y, d0 ) metrik uzayının W alt uzayına giden bir
fonksiyon olsun. Bu durumda f nin (X, d) den (Y, d0 ) içine giden sürekli bir
fonksiyon olması için gerek ve yeter şart, f nin (X, d) den (W, d0 |W ) ya giden
sürekli bir fonksiyon olmasıdır. İspatlayınız.
D. Bir X kümesi üzerinde d ve d0 metriklerinin denk olması için gerek ve yeter
şart, (X, d) den (X, d0 ) ye ve (X, d0 ) den (X, d) ye giden birim fonksiyonun
sürekli olmasıdır. İspatlayınız.
E. a) f : R2 −→ R2 , R2 deki herhangi bir çemberi çember üzerine taşıyan bir
dönüşüm olsun. R2 üzerinde Pisagor metriği varken f nin sürekli olması
gerekir mi? Açıklayınız.
b) f : R2 −→ R2 , doğrusal noktaları doğrusal noktalara taşısın. Bu durumda
f nin sürekli olması gerekir mi? Açıklayınız.
dir.
Örnek 4.6.1. R2 üzerinde d2 metriği verilsin.
Figure 4.8:
Önerme 4.6.1. (X, d) metrik uzay olsun. X in alt kümesi F nin kapalı olması
için gerek ve yeter şart verilen x ∈ X − F için d(x, F ) 6= 0 olmasıdır.
İspat: F alt kümesi X de kapalı olduğunu varsayalım. O zaman X − F kümesi
açıktır. Böylece, verilen x ∈ X − F için N (x, r) ⊂ X − F olacak şekilde bir pozitif
r sayısı vardır. Diğer taraftan, d(x, F ) ≥ r olup d(x, F ) 6= 0 dir.
Verilen x ∈ X − F için d(x, F ) 6= 0 olduğunu varsayalım. Bu halde, r = d(x, F )
alırsak N (x, r) ⊂ X − F olur. X − F kümesi açıktır. F = X − (X − F ) kümesi
kapalıdır.
Önerme 4.6.2. (X, d) metrik uzay olsun. F , X in bir kapalı alt kümesi ve x ∈
X − F olsun. x ∈ U , F ⊂ V ve U ∩ V = ∅ olacak şekilde X de U ve V açıkları
vardır.
İspat: F k apalı ve x ∈ X − F olduğundan d(x, F ) 6= 0 dir. Her bir y ∈ F için
1
Uy = N (y, d(x, F ))
2
alalım.
Figure 4.9:
S
O zaman V = y∈F Uy kümesi F kapalı kümesini kapsayan açık kümedir. Aynı
zamanda U = N (x, 12 d(x, F )) kümesi x elemanını içeren bir açık kümedir. İspatı
153
1 1
d(x, y) ≤ d(w, x) + d(w, y) < d(x, F ) + d(x, F ) = d(x, F ).
2 2
1 0
F = {(x, y)|y = , x 6= 0} ve F = {(x, y)|y = 0}
x
olsun.
Figure 4.10:
0 0 0
F ve F kapalı kümelerdir ve F ∩ F = ∅ dir. d(F, F ) = 0 dır.
A = {x ∈ X|d(x, A) = 0}
olarak tanımlanır.
N (w, s) ⊂ N (x, r) olacak şekilde bir pozitif s sayısı vardır. Diğer taraftan, w ∈ A
olduğundan d(w, A) = 0 dir. Böylece, a ∈ A ∩ N (w, s) ⊂ N (x, r) elemanı vardır.
Bu şu anlam gelir: herhangi bir pozitif r sayısı için d(x, a) < r olacak şekilde bir
a ∈ A elemanı vardır.
şeklinde tanımlanır.
Teorem 4.6.1. (X, d) bir metrik uzay olsun.
d :X × X −→ R
0 0
olacak şekilde r > 0 sayısı vardır. Dolayısıyla τ ⊃ τ dur.
155
olduğunu gösterelim.
r
Nd2 ((x, y), √ ) ⊂ Nd1 ((x, y), r)
2
gösterilebilir.
Lemma 4.6.1 dan, bu iki metrik topolojisi aynıdır.
ALIŞTIRMALAR
a) A ⊂ A b) A = A c) (A ∪ B) = A ∪ B
C. (X, d) metrik uzayında A alt kümesinin kapalı olması için gerek ve yeter şart
A = A olmasıdır. İspatlayınız.
a) A ∩ B = ∅ ise d(A, B) 6= ∅.
b) d(A, B) = 0 olması için gerek ve yeter şart A daki noktaların bir dizisinin
B de bir noktaya yakınsamasıdır.
156
∂A = {x ∈ X | d(x, A) = 0 ve d(x, X − A) = 0}
olmak üzere
∞
X 1
k.k : lp −→ R, x 7→ kxk = ( |xn |p ) p
n=1
l∞ = sup{|xn |) | n ∈ N}
olmak üzere
k.k : l∞ −→ R, x 7→ kxk = sup{|xn |) | n ∈ N}
Örnek 4.7.4. [a, b] kapalı aralığı üzerinde tanımlanan reel değerli sürekli fonksiy-
onların sınıfı C[a, b] olmak üzere
Z b
k.k1 : C[a, b] −→ R, f 7→ kf k1 = |f (x)|dx,
a
Z b
1
k.k2 : C[a, b] −→ R, f 7→ kf k2 = (|f (x)|2 ) 2 dx,
a
Z b
1
k.kp : C[a, b] −→ R, f 7→ kf kp = (|f (x)|p ) p dx, (1 ≤ p)
a
olsun.
k.k : X −→ R, fr 7→ kfr k1 = |r|
İspat:
kxk = kx − y + yk ≤ kx − yk + kyk
eşitsizliğinden
kxk − kyk ≤ kx − yk dir.
Benzer şekilde,
kyk = ky − x + xk ≤ ky − xk + kxk
eşitsizliğinden
kyk − kxk ≤ ky − xk dir.
Böylece,
|kxk − kyk| ≤ kx − yk
Önerme 4.7.2. Bir (X, k.k) normlu uzay olma üzere her x, y ∈ X için
d(x, y) = kx − yk
Tanım 4.7.2. Bir (X, k.k) normlu uzayda Önerme 4.7.2 deki gibi tanımlanan
metriğe norm metriği ve bu metrik tarafınfan üretilen topolojiye norm topolo-
jisi denir.
Örnek 4.7.6. Bir X vektör uzayı üzerinde ayrık metiği ele alalım. Herhangi bir
r ∈ R (r 6= 0) ve farklı x, y ∈ X için
d(rx, ry) = 1
159
f : X −→ X 0
bir lineer dönüşüm olsun. f nin izometri olması için gerek ve yeter şart her bir
x ∈ X için
kf (x)k = kxk olmasıdır.
Örneğin
x = (0, 0, 1, 1, 0, 0, 0, 1, 0)
y = (0, 1, 0, 1, 0, 0, 1, 1, 0)
Tanım 4.8.2. n uzunluğunda bir kod, V n nin herhangi bir C altkümesidir. C nin
elemanlarını kodlu kelime olarak adlandıracağız.
Eğer gönderen ve alan özel bir kodda anlaşmışlarsa kodlu kelimelerden biri olmayan
bir kelime ulaşırsa, alan kişi iletide en az bir hata meydana geldiğini bilir.
Örnek 4.8.1.
Bu temel hata düzeltme kodunu belirtir. Her kodlu kelimenin çevresine r yarıçaplı
bir açık yuvar yerleştirelim. Eğer bize bir mesaj gönderilirse ve iletimde r − 1
veya daha az hata meydana gelirse o zaman aldığımız kelime diğer kodlu kelimeler
civarında merkezli, r yarıçaplı açık yuvarda bulunabilmesine rağmen aslında gön-
derilen kodlu kelime civarında merkezli, r yarıçaplı açık yuvarda bulunur. Ama
eğer farklı kodlu kelimeler civarında r yarıçaplı açık yuvarlar örtüşmezse aldığımız
kelime bir tek açık yuvarda olmalı ve kodlu kelimenin gönderildiğini tam olarak
biliriz. Hataları düzeltebiliriz ve istenilen kelimeyi belirleriz. Aşağıdaki teorem bu
titizliği oluşturur. bxc, x e eşit veya daha küçük , en büyük tam sayıyı göstersin.
Teorem 4.8.1. n uzunluklu bir C kodu, minimum uzaklığı d olacak şekilde seçilirse,
b d−1
2
c veya daha az hatalı n uzunluğunda her mesaj düzeltilebilir.
162
İspat: c nin orjinal kodlu kelime ve f nin ulaşan kelime olduğunu varsayalım. f ,
b d−1
2
c den daha fazla hataya sahip olmadığından
d−1
DH (f, c) ≤ b c
2
olduğunu biliyoruz.
c0 nün DH (f, c0 ) ≤ b d−1
2
c olacak şekilde ikinci bir kodlu kelime olduğunu varsayalım.
O zaman
DH (c, c0 ) ≤ DH (c, f ) + DH (f, c0 )
≤ b d−1
2
c + b d−1
2
c
= 2b d−1
2
c
=d−1
DNA, milyonlarca atomdan oluşan uzun ince bir moleküldür. Onun yapısında
bizim genetik yapımızı belirleyen kodlar dizilidir. RNA gibi DNA da nükleotidler-
den oluşur. Bir RNA molekülü nükleotidlerin bir tek zincirinden oluşurken, bir
DNA molekülü benzer çift sarmal oluşturmak için biraraya gelen iki sarılı zincir-
163
den oluşur. Örneğin aşağıdaki şekilde verilen DNA daki nükleotidler 4 tiptedir:
Adenine (A), cytosine (C), guanine (G) ve thymine (T).
Bir DNA zincirindeki nükleotidler karşı zincirdeki nükleotidle çift oluşturur. Örneğin
adenin, timinle guanin sitozinle çifttir. Hatta iki zincir, bir zincirin üzerindeki
her nükleotide diğer nükleotid üzerinde onun komşusuyla eşlenecek şekilde oluşur.
Böylece bir zincir üzerindeki nükleotidlerin dizisi, karşı zincirdeki diziyi belirler,
ve bir DNA molekülünün bir kısmını veya tamamını A, C, G ve T harflerinin bir
dizisiyle temsil edebiliriz.
DL (x, y) = min{iS + dS + rS }
S
ALIŞTIRMALAR
165
0 0 0 0 0
d ((x, y), (x , y )) = d(x, x ) + d(y, y )
kümesinin X × X için bir metrik olduğunu gösteriniz. X n (X × ... × X(n kez)) için
bir metrik tanımlayın. 3. (X, d) bir metrik uzay olsun. x ve y, X in herhangi
elemanları ise aşağıdakilerden hangisi X üzerinde metrik tanımlar?
4. R2 nin aşağıdaki alt kümelerinden hangisinin Pisagor metriği ile açık olduğunu
belirleyiniz.
6. Bir metrik uzayın kapalı alt kümelerinin bir keyfi ailesinin birleşiminin kapalı ol-
ması gerekmediğini gösteriniz. Açık kümelerinin herhangi bir ailesinin kesişiminin
açık olması gerekmediğine bir örnek veriniz.
7. (X, d) bir metrik uzay ve (Y, d|y), X in bir metrik alt uzayı olsun. Aşağıdakileri
ispatlayınız.
b) Y nin bir C alt kümesi Y de kapalıdır. ⇐⇒ F, X in kapalı bir alt kümesi olacak
şekilde C = Y ∩ F dir.
c) Y , X in bir açık alt kümesi ise, o zaman Y nin bir alt kümesi Y de açıktır.
⇐⇒ X de de açıktır.
d) Y , X in bir kapalı alt kümesi ise, o zaman Y nin bir alt kümesi Y de kapalıdır.
⇐⇒ X de de kapalıdır.
e) Y nin bir alt kümesi X de açık veya kapalı değilken Y de açık veya kapalı
olabilir.
a) {(x, y)|x = 0, y ≤ 5}
b) {(x, y)|x = 2 veya x = 3, y tamsayı}
c) {(x, y)|x2 + y 2 < 1 veya (x, y) = (1, 0)}
d) {(x, y)|x > 2 ve y ≤ 3}
10. Aşağıdaki dizilerin her birinin yakınsaklığını inceleyiniz.
1
a) Reel sayılar uzayında mutlak değer metriği ile sn = 1 + n
167
b) R2 de
0, (x , y ) = (x , y )
1 1 2 2
d2 = ((x1 , y1 ), (x2 , y2 )) =
1, (x , y ) 6= (x , y )
1 1 2 2
d) X = {f |f : [0, 1] −→ [0, 1]} ve d(f, g) = sup{|f (x) − g(x)||x ∈ [0, 1]} olsun.
(X, d) uzayındaki sn
0, x ≤ 1
n
sn (x) =
1, x > 1
n
ile tanımlansın.
11. R2 de d3 metriği var olsun. sn = (xn , yn ) ile tanımlı dizi (x, y) ye yakınsar.
⇐⇒ Mutlak değer metriği ile R de xn → x ve yn → y dir.
12. (X, d) bir metrik uzay ve Y, d|Y , X in bir alt uzayı olsun. Y deki bir dizi Y
nin bir y noktasına yakınsar ise X deki bir dizi olarak düşünülen bu dizinin de y
ye yakınsayacağını ispatlayınız. Y deki bir dizinin bir limiti yok iken X deki bir
dizi olarak düşünülen bu dizinin bir limiti olabileceğini örnekle gösteriniz.
13. Aşağıdaki fonksiyonların sürekliliğini inceleyiniz.
c) X = {h|h : [0, 1] −→ [0, 1]}, d(h, k) = sup{|h(x) − k(x)||x ∈ [0, 1]} olsun.
0 0
f : (X, d) −→ ([0, 1], d ), f (g) = g(0)(d mutlak değer metriği)
yeter koşul
0
f : (X, d) −→ (W, d |W )
a) A ⊂ A
b) A = A
c) (A ∪ B) = A ∪ B
a) A ∩ B = ∅ =⇒ d(A, B) 6= 0
23. {sn }n∈N , bir (X, d) metrik uzayında bir dizi olsun. Herhangi bir n için
y 6= sn olacak şekilde y ∈ X olsun. sn → y ∈ X olması için gerek ve yeter
koşul d({sn }, y) = 0 olduğunu ispatlayınız.
24. (X, d) bir metrik uzay ve A ⊂ X ise A nın sınırı,
25. Bir (X, d) metrik uzayının bir A alt kümesi açıktır. ⇐⇒ F rA∩A = ∅ olduğunu
ispatlayınız. A kapalıdır. ⇐⇒ F rA ⊂ A olduğunu ispatlayınız.
Chapter 5
İDENTİFİKASYON UZAYLARI
5.1 Tarihçe
Bölüm uzayı inşası fikri bir figürün bir kısmının diğerinin bir kısmına yapıştırılma
fikrinden gelişmiştir. Temel olarak bölüm uzayı inşası 1858 yılında A.F. Möbius
ve 1882 yılında Felix Klein tarafından Möbius Şeridi ve Klein Şişesi’ni tanım-
larken kullanılmıştır. İdentifikasyon fikrinin ötesinde bölüm uzayı inşasının açık
kullanımı 1925 yılında R.L. Moore’un ve 1927 yılında P.S.Alexandroff’un çalış-
malarında görülmektedir. Genel olarak bölüm uzayları ve bölüm dönüşümü 1932
yılında R.W. Baer ve F. Levi tarafından ortaya konulmuştur. Yüzeylerin ve man-
ifoldların sistematik çalışılması Bernard Riemann, A.F. Möbius, Enrico Betti ve
ondokuzuncu yüzyılın ortalarındaki matematikçilere dayanır.
170
171
⇒ p−1 (U ∩ V ) ∈ τ ⇒ U ∩ V ∈ τ 0
Örnek 5.2.1.
X = {1, 2, 3}, τ = {X, ∅, {1}, {1, 2}, {1, 3}}, Y = {a, b} olsun.
a, x = 1
p : X −→ Y, x 7→ p(x) = b, x = 2
a, x = 3
p−1 (∅) = ∅ ∈ τ
p−1 (Y ) = X ∈ τ
p−1 ({a}) = {1, 3} ∈ τ
Örnek 5.2.2.
olarak alalım. {a}, {c}, {a, c} açık kümelerin p altında ters görüntü kümesi R de
açıktır. Böylece p bir identifikasyon dönüşümdür.
Örnek 5.2.3.
fonksiyonu şeklinde tanımlansın. n bir tek tamsayı ise {n} açık kümedir çünkü ters
görüntü p−1 ({n}) = (n − 1, n + 1) kümesi R de açıktır. n çift tamsayı ise {n} açık
değildir çünkü ters görüntü p−1 ({n}) kümesi R de açık değildir. Bu identifikasyon
topolojisinde, çift tamsyı {n} yi içeren en küçük açık küme
{n − 1, n, n + 1} dir.
topolojidir.
Örnek 5.2.4.
173
C 6= ∅, C = [0, 1] ∩ Q alalım. τ 0 = {∅, {0, 1}} seçilirse (kümeyi {0, 1} ⊂ [0, 1] seçti)
χ−1 −1
C (∅) = ∅, χC ({0, 1}) = [0, 1] ∈ τ[0,1] olduğundan χC süreklidir.
{0, 1} a = 0, b = 1
χC ([0, 1] ∩ V ) = χC ([0, 1] ∩ (a, b)) = ∅ a, b < 0 ∨ a, b > 1
(a, b) 0<a<b<1
O halde χC açıktır. Sonuç olarak χC identifikasyon dönüşümdür.
Örnek 5.2.5.
Örnek 5.2.6.
elde edilen topolojik Cn−1 uzaya dijital çember denir. Buna göre tanımdan, bir
dijital çember çift sayıda nokta içermektedir.
• p süreklidir: p1 (t) = cos 2πt sürekli, p2 (t) = sin 2πt sürekli ⇒ p = (p1 (t), p2 (t))
süreklidir.
Örnek 5.2.8.
π1 : R × R −→ R
(x, y) 7→ π1 (x, y) = x
birinci projeksiyon dönüşümü verilsin.
1
K = {(x, y) ∈ R2 |y = },
x
R2 de kapalı iken,
π1 (K) = (−∞, 0) ∪ (0, ∞)
R de kapalı değildir.
k −1 (V ) = (q ◦ p)−1 (V ) = p−1 (q −1 (V ))
ve
h ◦ k = 1Z ⇔ h, örten
olduğunu göstermeliyiz.
p
X /
?Y
k
q
Z
177
A. X = {a, b, c, d}, τX = {∅, X, {a}, {a, b}, {b, c, d}, {b}}, Y = {0, 1} olmak üzere
f : X −→ Y
(X, τ ) bir topolojik uzay olsun. qR : X −→ X/R bölüm dönüşümünü sürekli kılan
−1
Y üzerindeki en geniş topoloji τ 0 = {V ⊂ X/R : qR (V ) ∈ τ } dır ve bu topolojiye
bölüm topolojisi denir. (X/R, τ 0 ) identifikasyon uzayına da (X, τ ) nun bölüm
uzayı denir.
178
Örnek 5.3.1.
p : [0, 1] −→ S 1
t 7→ p(t) = e2iπt
pb : [0, 1]/R −→ S 1
[x]R 7→ pb([x]R ) = p(x) = e2iπx
olsun.
179
Örnek 5.3.2.
p : I × I −→ I × S 1
(s, t) 7→ p(s, t) = (s, e2iπt )
identifikasyon dönüşümdür.
q : I × I −→ I × I/R
(s, t) 7→ q(s, t) = p(s, t) = (s, e2iπt )
identifikasyon dönüşümdür.
p
k k
f e
f=e
b d a=c
a c b=d
h g h=g
l
I × I/R ≈ I × S 1 dir.
pb : I × I/R −→ I × S 1
[s, t]R 7→ pb([s, t]R ) = p(s, t) = (s, e2iπt )
dönüşümü homeomorfizmadır.
Örnek 5.3.3.
180
p : I × I −→ S 1 × S 1 q : I × I −→ I × I/R
(s, t) 7→ (e2πis , e2πit ) (s, t) 7→ q(s, t) = [(s, t)]R
pb : I × I/R −→ S 1 × S 1
[s, t]R 7→ pb([s, t]R ) = p(s, t)
homeomorfizmadır.
Örnek 5.3.4.
p : I × I −→ I × I/ ∼, (0, s) ∼ (1, 1 − s)
Örnek 5.3.5.
p : S 2 −→ S 2 / ∼, x ∈ S 2 : x ∼ −x
Örnek 5.3.6.
Örnek 5.3.7.
Dikdörtgene homeomorf, küreye homeomorf, doğruya homeomorf olan bölüm uza-
ylarını ve dönüşümlerini bulunuz.
A:
f
I ×I /
:T
p
f˜
I × I/R1
A. (Silindir Oluşturma) X = [0, 1]×[0, 1] kare alalım. Bölüm uzayını (0, t) ∼ (1, t)
bağıntısı ile oluşturalım.
X × I/(0,t)∼(1,t) ≈ S (S silindir)
B. (Tor Oluşturma): X = [0, 1] × [0, 1] kare alalım. Bölüm uzayını (0, t) ∼ (1, t)
ve (s, 0) ∼ (s, 1) bağıntısı ile oluşturalım.
X/∼ ≈ T ≈ S 1 × S 1
C. (Mobius Oluşturma): X = [0, 1] × [0, 1] kare alalım. Bölüm uzayını (0, t) ∼
184
p
k k
f e
f=e
b d a=c
a c b=d
h g h=g
l
D. (Klein Şişesi Oluşturma): X = [0, 1] × [0, 1] kare alalım. Bölüm uzayını (0, t) ∼
(1, t) ve (s, 0) ∼ (1 − s, 1) bağıntısı ile oluşturalım.
X/∼ ≈ Kb
ALIŞTIRMALAR
Xx{0}
Xx{1}
x x ∈ [0, 1]
p(x) =
x − 1 x ∈ [2, 3]
Örnek 5.4.1.
f
X × {0} /Y
X ×I /X × I ∪f Y
X ×I ∪f Y ekli uzaya silindir dönüşümü denir ve X ×I ∪f Y ≈ Mf ile gösterilir.
XxI
D. (Koni Dönüşümü):
f
X × {1} / {∗}
X ×I / X × I ∪f Y = Cf
Cf dönüşümüne koni dönüşümü denir.
Xx{1}
XxI
X × I −→ X × I/X × {0, 1} = ΣX
Örnek 5.5.1.
ΣS 1 = S 2 ve ⇒ ΣS n−1 = S n .
Örnek 5.5.2.
ALIŞTIRMALAR
B. R ⊂ X × X açık ise,
iX : X −→ {x} × X
y 7→ iX (y) = (x, y)
C. π1 : R2 −→ R
(x, y) 7→ π1 (x, y) = x
izdüşüm dönüşümü verilsin.
D. g : R2 −→ R+ = [0, ∞)
(x, y) 7→ g(x, y) = x2 + y 2
biçiminde tanımlanan g dönüşümünün bölüm dönüşümü olduğunu gösteriniz.
E. g : R2 −→ R
(x, y) 7→ g(x, y) = x + y 2
biçiminde tanımlanan g dönüşümünün bölüm dönüşümü olduğunu gösteriniz.
A = {x × y | x ≥ 0 ya da y = 0}.
p : R −→ {a, b, c, d, e}
a, x>2
b, x=2
x 7−→ p(x) = c, 0≤x>2
d, −1 < x < 0
e, x≤1
dönüşümünü tanımlayalım.
K. X = R2 − {0} ın, orjinden çıkan her bir ışının elemanı olduğu bir bölüntü
tanımlayalım. Bu bölüntü üzerindeki bölüm topolojisi topolojik olarak hangi
uzaya denktir? Açıklayınız.
L. Tor yüzeyi üzerinde, torun aşağıda gösterilen kare modelini kullanarak XOX
oyununun kurallarını düzenleyelim. Bu durumda yeni kazanma durumları nel-
erdir? Açıklayınız.
190
M. R üzerinde
x − y ∈ Z =⇒ x ∼ y
N. R2 üzerinde
x1 + x2 = ω1 + ω2 =⇒ (x1 , x2 ) ∼ (ω1 , ω2 )
O. R2 üzerinde
x21 + x22 = ω12 + ω22 =⇒ (x1 , x2 ) ∼ (ω1 , ω2 )
P. aşağıdaki her bir durum için, elde edilen bölüm uzayının şeklini çiziniz. Uza-
ydaki noktaların her biri, diğer noktalarla özdeş kılındığı belirtilmedikçe, ken-
disiyle özdeş kılındığı varsayılacaktır.
a) Diskin sınır noktalarının bir noktaya özdeş kılınmasyla elde edilen bölüm
uzayı
c) [0, 4] aralığında (R nin alt uzayı olarak ele alındığında) aralıktaki tam
sayıların birbiriyle özdeş kılınmasyla elde edilen bölüm uzayı
d) [0, 4] aralığında (R nin alt uzayı olarak ele alındığında) aralıktaki çift tam
sayıların bir noktaya ve tek tam sayıların da başka bir noktaya özdeş kılın-
masyla elde edilen bölüm uzayı
k) Kürede ekvatorun bir noktaya özdeş kılınmasyla elde edilen bölüm uzayı.
Chapter 6
ÇARPIM UZAYLARI
6.1 tarihçe
Maurice Fréchet, soyut uzayların sonlu çarpımlarını 1910 yılında göstermiştir fakat
özel durum 1908 yılında Ernst Steinitz (1871-1928) tarafından verilmişti. Kavramın
sayılabilir sonsuzlara genişletilmesi 1920 lerde birçok matematikçi tarafından ele
alınmıştır ve çarpım uzayının genel tanımı 1930 yılında A.N. Tychonoff tarafından
formüle edilmiştir.
1935 yılında Tychonoff kompakt uzayların herhangi bir ailesinin çarpımının da
kompakt olduğunu ispatlamıştır. Bu sonuç günümüzde Tychonoff Teoremi olarak
bilinir ve bu sonuç Rn in kompakt ve sınırlı alt kümelerinin uygun özelliklerinin
genel topolojik uzaylara genelleştirilimesindeki kompaktlığı oluşturur. Buradaki
uygun özellikler, komapaktlık, dizisel kompaktlık, Bolzano-Weierstrass özelliğidir.
Stone-Cech kompaktlaştırması Tychonoff’un çaroım uzaylarıyla ilgili çalışmaların-
dan esinlenilmiştir.
Bağlantılılığın çarpımla korunması 1932 yılında Hans Hahn tarafından ispatlan-
mıştır. R∞ sonsuz boyutlu Euclid uzayı Fréchet tarafından tanımlanmıştır ve bu
uzaya Fréchet Uzayı denir. Buradaki kayda değer sonuç Fréchet uzayının Hilbert
uzayına homeomorf olmasıdır ve bu sonuç 1966 yılında R.D. Anderson tarafından
ispatlanmıştır.
Alexander Altbaz Teoremi, 1939 yılında J.W. Alexander (1888-1971) tarafından
ispatlanmıştır.
192
193
Tanım 6.2.1. I sayılabilir indeks kümesi(sonlu veya sonlu olmayan) olmak üzere
bir {Xi }i∈I kümeler ailesi olsun. (x1 , x2 , . . . , xi , . . .) formundaki sıralı dizi eleman-
ların oluşturduğu kümeyi,
Y
Xi .
i∈I
şeklinde tanımlyacağız.
Y
x = (x1 , x2 , . . . , xi , . . .) ∈ Xi ise
i∈I
Q
xi ye x elemanın i nci koordinatı ve Xi kümesine i∈I Xi çarpımın i nci bileşeni
Q
denir. i∈I Xi kümesine Xi ( i ∈ I) kümelerin çarpımı denir.
Örnek 6.2.1.
I pozitif tam sayılar kümesi ve i ∈ I olmak üzere Xi kümesinin herbiri reel sayılar
Q
kümesi olsun. i∈I Xi kümesi, reel sayılar kümesindeki diziler kümesi olur.
iv. I = [0, 1] kapalı aralığı olsun. I × I üzerinde çarpım topolojisini, sıralama topolo-
jisini ve R2 üzerinde sözlük sıralama topolojisinin I × I üzerindeki alt uzay topolo-
jisini aralarında kıyaslayalım.
Örnek 6.2.2.
I×I üzerindeki çarpım topolojisi diğer ikisi ile kıyaslanabilir değildir. R2 üzerindeki
sözlük sıralama topolojisi ile indirgenen alt uzay topolojisi I ×I üzerindeki sıralama
topolojisinden daha incedir. Bunun için aşağıdaki örnekleri ele alalım.
• Sıralama topolojisindeki tüm açık kümeler sözlük sıralama topolojisi ile in-
dirgenen alt uzay topolojisinde açıktır.
Örnek 6.2.3.
R×R üzerinde çarpım topolojisi ile R2 üzerinde standart topolojinin aynı olduğunu
gösterelim. R2 = R × R üzerindeki standart topoloji τ ve çarpım topolojisi τ 0 ile
gösterilsin. U ∈ τ için U ∈ τ 0 ve V ∈ τ 0 için V ∈ τ olduğunu göstermeliyiz. O
zaman U ∈ τ açığını alalım. Eğer (x, y) ∈ U ise Br (x, y) ⊆ U olacak şekilde r > 0
r
reel sayısı mevcuttur. s = 2
alalım ve V = (x−s, x+s) ⊆ R ve W = (y −s, y +s) ⊆
R alt kümelerini tanımlayalım. r > 0 ve s > 0 olduğundan V ve W ; R nin açık alt
kümeleridir. Ayrıca V × W ⊆ Br (x, y) dir. Eğer (v, w) ∈ V × W ise bu takdirde
195
= |w − y| + |v − x|
<s+s
r r
= +
2 2
=r
s = min{t, u}
Bs (x, y) ⊆ (x − t, x + t) × (y − u, y + u).
olur. Böylece
Bs (x, y) ⊆ (x − t, x + t) × (y − u, y + u) ⊆ G × H ⊆ V.
sayıda bu tür alt kümelerin birleşimi veya arakesiti bu tür alt küme olması gerek-
mez. Aksi halde, birleşimleri bir küme olan alt kümelerin kolleksiyonu, söz konu
küme üzerindeki topoloji için bir alt baz oluşturur. Bu nedenle aşağıdaki tanımı
yapacağız.
196
Q
Tanım 6.2.2. {Xi }i∈I topolojik uzaylar ailesi olsun. Xi çarpımı üzarindeki
i∈I
Q
topoloji için baz, herbir i ∈ I için Ui Xi de açık olmak üzere i∈I Ui formundaki
tüm kümelerin kolleksiyonudur. Bu baz tarafından oluşturulan topolojiye kutu(box)
topolojisi denir.
Örnek 6.2.4.
Örnek 6.2.5.
Y
RN = {(x1 , x2 , ...) : xn ∈ R ∀n ∈ N} ≈ R reel sayılar dizisini göz önüne alalım,
n∈N
197
RN nin de bir
Örnek 6.2.6.
RN de çarpım topolojisi mevcut olsun ve (a1 , a2 , ...) (ai > 0) ve (b1 , b2 , ...) ∈ RN
elemanları verilsin.
hn : R −→ R
x 1 − b1 x 2 − b2
h−1 ((x1 , x2 , ...)) = ( , , ...)
a1 a2
Örnek 6.2.7.
ve sonlu sayıda n dışında Un = R olsun. Özel olarak öyle bir N doğal sayısı vardır
198
Örnek 6.2.10.
İzdüşüm fonksiyonlarının açık dönüşüm olduğunu biliyoruz. Şimdi de neden aynı
zamanda kapalı dönüşüm olamayacaklarını bir örnekle açıkllayalım. Buna göre
çarpım uzayında kapalı bir kümenin izdüşüm fonksiyonu altında kapalı bir kümeye
gitmeyecek şekilde bir örnek oluşturmalıyız. X = Y = R üzerinde standart topoloji
ve X × Y = R2 üzerinde standart çarpım topolojisi olsun.
1
C = {(x, y) ∈ R × R : xy = 1} = {(x, ) : x 6= 0} ⊂ R × R
x
199
f : R × R −→ R
(x, y) 7→ f (x, y) = xy
şeklinde tanımlansın. Bu dönüşüm süreklidir. Ayrıca {1} ⊂ R kapalı ve f de
sürekli olduğundan
C = f −1 ({1})
de kapalı olur.
C hiperbolünün
π1 : R × R 7−→ R
f (C) = R − {0}
eşitliği oluşur.
Farklı olan Si kümelerinden birini içeren baz elemanlarının arakesitini alırsak, şöyle
durum oluşur:
{i1 , i2 , . . . , in } kümesi, indeks I kümesindeki farklı indislerin sonlu kümesi olsun.
k = 1, 2, . . . , n için Uik kümesi Xik de açık olsun.
Teorem 6.2.2. Bi bazı, Her bir Xi uzayı üzerindeki topoloji için verilsin. O halde
Q Q
i∈I Bi formundaki tüm kümelerin kolleksiyonu, i∈I Xi üzerindeki kutu topolojisi
Örnek 6.2.12.
n-boyutlu Rn Euclid Uzayını ele alalım. R için baz, R deki tüm açık aralıkları
içerir. Rn üzerindeki topoloji için baz,
formundaki çarpımı içerir. Rn uzayı, bir sonlu çarpım olduğundan, kutu ve çarpım
topolojileri aynıdır.
Teorem 6.2.3. Her bir i ∈ I için Ai , Xi uzayının alt uzayı olsun. Her iki çarpım
Q Q
kutu topolojisinde veya çarpım topolojisinde verilmiş ise i∈I Ai çarpımı, i∈I Xi
Q
Teorem 6.2.4. Her bir i ∈ I için Xi bir Hausdorff uzayı ise i∈I Xi çarpım uzayı,
hem kutu hemde çarpım topolojisine göre Hausdorf uzaydır.
Teorem 6.2.5. {Xi }i∈I topolojik uzay ailesi ve herbir i ∈ I için Ai kümesi, Xi
uzayının alt uzayı olsun.
Y
X= Xi
i∈I
Q Q
İspat: x = (xi ) ∈ i∈I Ai olsun. x = (xi ) ∈ i∈I Ai olsuğunu göstermemiz
gerekli. x = (xi ) nokatsını içeren
Y
U= Ui
i∈I
klümesi çarpım veya kutu topolojiisi için bir baz elamanı olsun. xi ∈ Ai olduğundan
herbir i ∈ I için yi ∈ Ui ∩ Ai elemanını seçebiliriz. O halde y = (yi ) elemanı hem
Q
U hemde i∈I Ai tarafından içerilmektedir. U keyfi olduğundan
Y
x = (xi ) ∈ Ai dir.
i∈I
Tersine,
Y
x = (xi ) ∈ Ai olsun.
i∈I
şeklinde tanımlanan fonksiyonun sürekli olması için gerek ve yeter şart her bir i ∈ I
için fi nin sürekli olmasıdır.
202
Q
İspat:πj dönüşümü, i∈I Xi çarpımındaki j nci çarpana taşıyan izdüşüm dönüşümü
olsun. Xj deki herbir Uj açığı için ters görüntü πj−1 (Uj ) kümesi Xj üzerindeki
çarpım topolojisi için bir alt baz elemanıdır. Böylece izdüşüm πj dönüşümü sürek-
Q
lidir. Şimdi, f : A −→ i∈I Xi dönüşümü sürekli olsun. fj = πj ◦ f olduğunu
kolayca görebiliriz. Bileşkedeki iki fonksiyon sürekli ve sürekli iki fonksiyonun
bileşkesi sürekli olduğundan fj süreklidir.
Tersine, herbir i ∈ I için fi sürekli fonsiyon olsun. f nin sürekliliğini göstermemiz
Q
için i∈I Xi deki herbir alt baz elemanının f altındaki ters görüntü kümesinin A
Q
da açık olduğunu göstermeliyiz. i∈I Xi üzerindeki alt baz elemanı, Uj kümesi
Örnek 6.2.13.
f : R −→ X, x 7→ f (x) = (x, x, . . .)
Q
olsun. O halde, herbir i ∈ I için Xi uzayı i∈I Xi uzayının alt uzayına homeomor-
fiktir.
Y = {(t, x2 , x3 , . . . , xi , . . .) | t ∈ X1 }
çarpım uzayunun bir açık alt kümesi olmak üzere U = Y ∩U 0 dir. π1 birinci izdüşüm
dönüşümü ise görüntü π1 (U 0 ) kümesi X1 in açık alt kümesidir. q1−1 (U ) = π1 (U 0 )
eşitliğini kolayca göerbiliriz. Buradan ters görüntü q1−1 (U ) kümesi X1 de açıktır ve
böylece q1 süreklidir.
Diğer taraftan, V kümesi X1 in açık alt kümesi olsun. W1 = V ve i = 2, 3, . . . için
Wi = Xi olmak üzere,
Y
q1 (V ) = (q1−1 )−1 (V ) = Y ∩ Wi dir.
i∈I
(q1−1 )−1 (V ) kümesi Y nin açık alt kümesidir. Yani q1−1 sürekli fonksiyondur. Sonuç
olarak, q1 bir homeomorfizmadır.
Örnek 6.2.14.
I = [0, 1] kapalı birim aralığı verilsin. Bu aralığı üç eşit parçaya bölelim ortadaki
parçayı çıkartalım, yani
1 2
C1 = [0, ] ∪ [ , 1].
3 3
Elde ettiğimiz iki aralığı yine üç eşit parçaya bölelim ve her ikisinde ortadaki parçayı
çıkartalım, yani
1 2 1 2 7 8
C2 = [0, ] ∪ [ , ] ∪ [ , ][ , 1].
9 9 3 3 9 9
204
C1 ⊃ C2 ⊃ C3 · · ·
aralarında böyle bağıntı olduğu kolayca görülür. Cn kümesinde 2n tane ayrık ka-
palı aralık vardır. Bu aralıkları soldan sağa doğru numaralandırırsak tek veya çift
kavramından bahsedebiliriz. Cantor kümesini, i ∈ N olmak üzere Ci kümelerinin
arakesiti olarak tanımlarız, yani
\
C= Ci .
i∈N
burada
0, x elemanı Cn kümesindeki numarası tek sayı olan aralığa ait ise
an =
2, x elemanı Cn kümesindeki numarası çift sayı olan aralığa ait ise.
i) A × B = A × B
ii) (A × B)◦ = A◦ × B ◦
eşitliklerini ispatlayınız.
D. {Xα }α∈I ve {Yα }α∈I , aynı I indek kümesiyle indislenmiş iki topolojik uzaylar
ailesi ve ∀α ∈ I için fα : Xα −→ Yα sürekli fonksiyonlar olsun.
Y Y
f: Xα −→ Yα
α∈I α∈I
AYIRMA AKSİYOMLARI
7.1 Tarihçe
Ayırma aksiyomlarının sayı şeması 1923 yılında Heinrich Tietze tarafından ele alın-
mıştır. T0 özelliği A.N. Kolmogorov’a dayanır; T1 uzayları 1907 yılında "erişilebilir
uzaylar" (accessible spaces) adıyla Fréchet tarafından tanımlanmıştır. T2 özelliği
1914 yılında Hausdorff tarafından topolojik uzayların aksiyomlarını tanımlarken
kullanılmıştır. Regüler uzaylar 1921 de Vietoris ve 1923 de Tietze tarafından;
tamamen regüler uzaylar 1924 de Urysohn ve 1930 da Tychonoff tarafından; nor-
mal uzaylar 1921 de Tietze ve 1924 de Alexandroff ve Urysohn tarafından; tamamen
normal uzaylar ise 1923 de Tietze tarafından ele alınmıştır.
7.2 T0-Uzayları
Tanım 7.2.1. (X, τ ) topolojik uzayının her farklı iki elemanları x ve y için x ele-
manının y elemanını içermeyen bir Ux komşuluğu veya y elemanının x elemanını
içermeyen bir Uy komşuluğu varsa bu uzaya T0 -uzayı denir. Bazen bu uzaya Kol-
mogorov uzayı da denir.
Örnek 7.2.1.
207
208
τ = {An | n ∈ N} ∪ {∅, N}
Örnek 7.2.7.
(X; d) bir metrik uzay olsun. Bu uzayda her tek noktalı küme kapalı olduğundan
metrik uzayı T0 -uzayıdır.
Not 7.2.1. Bir T0 -uzayı üzerinde oluşturulan bölüm uzayının T0 -uzayı olması gerek-
mez.
x ∼ y ⇔ {x} = {y}
Örnek 7.2.8.
çarpım uzayı olsun. X Çarpım uzayının T0 -uzayı olması için gerek ve yeter şart
her bir i ∈ I için Xi uzayının T0 -uzayı olmasıdır.
İspat: Çarpım uzayı X, T0 -uzayı olsun. Her bir i ∈ I için Xi uzayı çarpım uzayı
X in alt uzayına homeomorf olduğundan Önerme 7.2.2 den her bir i ∈ I için Xi
210
bir T0 -uzayıdır.
Tersine, her bir i ∈ I için Xi uzayının T0 -uzayı olsun. Farklı x, y ∈ X elemanlarını
alalım. O halde, en az bir j ∈ I için farklı xj , yj ∈ Xj noktaları vardır. Xj uzayı
T0 -uzayı olduğundan yj ∈
/ U olacak şekilde xj noktasının bir açık U komşuluğu
vardır. Ters görüntü πj−1 (U ) kümesi x noktasının bir açı komşuluğudur ve ayrıca
/ πj−1 (U ) dir. Buda istenilen sonuçtur.
y∈
f : (X, τ ) −→ (Y, τ 0 )
x1 , x2 ∈ X
ALIŞTIRMALAR
7.3 T1-Uzayları
Tanım 7.3.1. Bir topolojik uzayının farklı iki elemanları x ve y için x elemanının
y elemanını içermeyen bir Ux komşuluğu ve y elemanının x elemanını içermeyen
bir Uy komşuluğu varsa, bu uzaya T1 -uzayı denir.
Örnek 7.3.1.
211
X boştan farklı bir küme olsun. X üzerindeki topoloji ayrık topoloji ise bu uzay
T1 -uzayıdır. X üzerindeki topoloji aşikar topoloji ise bu uzay T1 -uzayı değildir.
Örnek 7.3.2.
Teorem 7.3.1. (X, τ ) topolojik uzayının T1 -uzayı olabilmesi için gerek ve yeter
şart X in her tek noktalı alt kümesinin kapalı olmasıdır.
Sonuç 7.3.1. Bir sonlu topolojik uzayının T1 -uzayı olması için gerek ve yeter şart
bu uzayın ayrık olmasıdır.
Örnek 7.3.3.
Örnek 7.3.4.
Her metrik uzay bir T1 -uzayıdır çünkü metrik uzayın her tek noktalı alt kümesi
kapalıdır.
Örnek 7.3.5.
N deki bir F alt kümesinin kapalı olması için gerek ve yeter şart bu F kümesinin N
nin sonlu sayıda elemanını içermesi veya F = N olmasıdır. Bu şekilde oluşturulan
N nin kapalı alt kümeler kolleksiyonu N üzerinde bir topolojidir. Bu topolojiye
göre N bir T1 -uzayıdır çünkü N nin her tek noktalı alt kümesi kapalıdır.
Örnek 7.3.6.
Örnek 7.3.7.
τ = {A ⊆ X : {0} * A ya da (−1, 1) ⊂ A}
K = {F ⊆ X : {0} ⊆ F ve ya (−1, 1) * F }.
X uzayının T1 -uzayı olup olmadığını belirlemek için, T1 -uzayı olma tanımına denk
olan aşağıdaki teoremi kullanacağız:
1
2
∈ X noktasını alalım.
1 1 1
{ }c = [−1, ) ∪ ( , 1]
2 2 2
kümesi X de açık olmadığından { 12 } ⊂ X kapalı değildir. O halde (X, τ ) uzayı
T1 -uzayı olamaz.
Örnek 7.3.8.
τ0 = {∅} ∪ {A ⊆ R : 0 ∈ A}
topolojisi T1 -uzayı değildir çünki boştan farklı tüm açık kümeler 0 noktasını içermek
zorundadır.
Örnek 7.3.9.
τ00 = {R} ∪ {A ⊆ R : 0 ∈
/ A}.
çarpım uzayı olsun. X Çarpım uzayının T1 -uzayı olması için gerek ve yeter şart
her bir i ∈ I için Xi uzayının T1 -uzayı olmasıdır.
İspat: Çarpım uzayı X, T1 -uzayı olsun. Her bir i ∈ I için Xi uzayı çarpım uzayı
X in alt uzayına homeomorf olduğundan Önerme 7.2.2 den her bir i ∈ I için Xi
bir T1 -uzayıdır.
Tersine, her bir i ∈ I için Xi uzayının T1 -uzayı olsun. Farklı x, y ∈ X elemanlarını
alalım. O halde, en az bir j ∈ I için farklı xj , yj ∈ Xj noktaları vardır. Xj uzayı
T1 -uzayı olduğundan xj ∈ U, yj ∈
/ U ve xj ∈
/ V, yj ∈ V olacak şekilde xj noktasının
Xj de bir açık U komşuluğu ve yj noktasının Xj de bir açık V komşuluğu vardır.
Ters görüntü πj−1 (U ) kümesi x noktasının bir açık komşuluğu ve ayrıca y ∈
/ πj−1 (U ).
πj−1 (V ) kümesi y noktasının bir açık komşuluğu, ve ayrıca x ∈
/ πj−1 (V )dir. Bu da
istenilen sonuçtur.
f : (X, τ ) −→ (Y, τ 0 )
x1 , x2 ∈ X
7.4 T2-Uzayları
Tanım 7.4.1. Bir topolojik uzayın farklı iki elemanının ayrık komşulukları varsa,
bu uzaya T2 -uzayı veya Hausdorff uzayı denir.
Örnek 7.4.1.
Her metrik uzayı bir T2 -uzayıdır.
Örnek 7.4.2.
< bağıntısına göre toplam sıralı kümesi X olsun. {x | a < x} veya {x | x < a}
formundaki X in alt kümeler ailesi S olsun. Bu aile X üzerindeki sıralama topolojisi
içi bir alt bazdır. Bu sıralama topolojisi ile birlikte X kümesi bir T2 -uzayıdır. a ve
b X de farklı iki nokta olsun. X toplam sıralı küme olduğundan, a < b alabiliriz.
a < c < b olacak şekilde bir c ∈ X varsa
{x | x < c} ve {y | c < y}
{x | x < b} ve {y | a < y}
Örnek 7.4.4.
X üzerinde ayrık topoloji tanımlansın. X bir T2 -uzayıdır.
Örnek 7.4.5.
Reel sayılar R kümesi standart topolojiye göre T2 -uzayıdır.
Örnek 7.4.6.
S bir küme ve
reel değerli fonksiyonların ailesi olsun. F nin tüm elemanları S de sürekli olacak
şekilde F nin tüm elemanlarının sürekli olduğu S üzerindeki en zayıf topoloji
kümesini alt baz kabul eden S üzerindeki topolojidir. Şimdi bu topolojinin T2 -uzayı
olduğunu gösterelim. s1 ve s2 , S nin farklı iki noktası olsun. Varsayımımızdan en
az bir f ∈ F vardır ki f (s1 ) 6= f (s2 ) dir. Böylece f (si ) ∈ (ai , bi ), i = 1, 2 ve
(a1 , b1 ) ∩ (a2 , b2 ) = ∅ olacak şekilde (a1 , b1 ) ve (a2 , b2 ) açık aralıkları mevcuttur. O
zaman
s1 ∈ U1 = f −1 ((a1 , b1 )) ve s2 ∈ U2 = f −1 ((a2 , b2 ))
• Eğer x = 0 ve y 6= 0 ise
|y| |y| 1 |y| |y|
U = (− , )−{ } V = (y − ,y + )
2 2 n 2 2
açıkları sırasıyla x ve y nin ayrık açıklarıdır.
Dolayısıyla (R, τ ) uzayı T2 -uzayıdır.
Örnek 7.4.8.
X = (0, 1) açık aralığı üzerinde açıklar sınıfı şu şekilde belirlensin:
1
U ⊆ X açık U = ∅, X veya U = (0, 1 − ) n ∈ {2, 3, 4, ...}
n
1 1
Boştan farklı her açık küme hem 8
noktasını hem de 4
noktasını içereceğinden bu
uzayda ayrık açıkların olması mümkün olmaz. O halde X uzayı T2 -uzayı değildir.
Not 7.4.2. Reel sayılar R kümesi standart topolojiye göre T2 -uzayı iken Reel sayılar
R kümesi sonlu tümleyenler topolojisine göre T2 -uzayı değildir. Dolasıyla bu iki
uzay homeomorfik değildir.
Teorem 7.4.1. Bir Hausdorff uzayın sonlu bir alt kümesi kapalıdır.
İspat X Hausdorff uzayı ve x0 ∈ X olsun. x ∈ X(x 6= x0 ) keyfi verilsin. Hipotez-
den x ve x0 ın ayrık komşulukları vardır. Bunlara Ux ve Ux0 diyelim. {x0 } ⊂ Ux0
/ {x0 } dır. Böylece
olduğundan Ux kümesi {x0 } ile kesişmiyordur. O zaman x ∈
{x0 } = {x0 } olur. {x0 } tek noktalı ve kapalıdır. Sonlu kümeyi tek noktalı
kümelerin sonlu birleşimi olarak ifade edebiliriz. Kapalı kümelerin sonlu birleşimi
kapalı olduğundan sonlu kümeler kapalıdır.
Önerme 7.4.1. a) T2 -uzayının herhangi bir alt uzayı T2 -uzayıdır.
Q
b) Y , (Xi , τi ) topolojik ailesinin sayılabilir çarpımı olsun. Yani Y = i∈I Xi dir.
Y nin T2 -uzayı olması için gerek ve yeter şart her bir Xi nin T2 -uzayı olmasıdır.
İspat
a) W , T2 -uzayı X in alt kümesi olsun. x, y ∈ W (x 6= y) olsun. X, T2 -uzayı
olduğundan x ve y nin ayrık komşulukları vardır. Yani x ∈ U, y ∈ V ve
U ∩ V = ∅ olsun. Diğer taraftan x ∈ U ∩ W, y ∈ V ∩ W ve
(U ∩ W ) ∩ (V ∩ W ) = (U ∩ V ) ∩ W = ∅ ∩ W = ∅
Örnek 7.4.9.
T2 -uzayın alt uzayı T2 -uzaydır hükmünden (X, τ ) topolojik uzayı T2 -uzayı ve R
bağıntısı X üzerinde bir denklik bağıntısı ise bölüm uzayı X/R T2 -uzayıdır hük-
münü verebilir miyiz? Hayır. Bunu şöyle açıklarız: R2 düzlemini d1 metriğinin
ürettiği topolojisi ile ele alalım. R deklik bağıntısı
Teorem 7.4.4. X herhangi bir topolojik uzay ve Y Housdorff topolojik uzayı olmak
üzere f, g : X −→ Y sürekli ise
B = {x ∈ X | f (x) = g(x)}
kümesi X de kapalıdır.
İspat: X herhangi bir topolojik uzay ve Y Housdorff topolojik uzayı olmak üzere
f, g : X −→ Y sürekli olsun.
Gf = {(x, f (x)) ∈ X × Y | x ∈ X}
kümesi X × Y de kapalıdır.
İspat:
C = {(x, y) ∈ X × Y | π2 (x, y) = f ◦ π1 (x, y)} olsun.
f : R −→ R x 7→ f (x) = ex
Gf = {(x, y) ∈ R2 | y = ex }
kümesi R2 de kapalıdır.
Teorem 7.4.5. X ve Y birer topolojik uzay olmak üzere f : X −→ Y fonksiyonu
sürekli ve bire-bir olsun. Y hausdorff uzayı ise X de Hausdorff uzayıdır.
İspat: X ve Y birer topolojik uzay olmak üzere f : X −→ Y fonksiyonu sürekli
ve bire-bir olsun.
şeklinde tanımlansın.
∆X = {(x, x) | x ∈ X} ve ∆Y = {(y, y) | y ∈ Y }
Sonuç 7.4.1. Topolojik uzayların Hausdorff olma özelliği bir topolojik özelliktir.
Teorem 7.4.6. ∼ Hausdorff topolojik uzayı X üzerinde bir denklik bağıntısı olsun.
X/∼ Hausdorff uzayıdır. ⇔ G∼ = {(x, y) : x ∼ y, x, y ∈ X} bağıntısının grafiği
kapalıdır.
p : X → X/∼ bölüm dönüşümünü alalım. [x] ∈ p(U ) ve [y] ∈ p(V ) iken p(U ) ∩
p(V ) = ∅ midir?
7.5 T3-Uzayları
Tanım 7.5.1. Bir topolojik uzayın her elemanı ve bu elemanı içermeyen her kapalı
küme için onların ayrık komşulukları varsa bu uzaya regüler uzay denir. (X, τ )
topolojik uzayı hem T1 -uzayı hem de regüler uzay ise bu uzaya T3 -uzay denir.
221
Örnek 7.5.1.
Daha önce ele aldığımız (R, τP ) uzayını yeniden ele alalım. R üzerinde
P = {[2a, 2a + 2) : a ∈ Z}
parçalanışını alt baz kabul eden topolojiye τP diyelim. Bu uzayın regüler uzay
olduğunu gösterelim. Dikkat edilirse bu topolojideki kapalı kümeler aynı zamanda
açıktırlar. (Neden?) Böylece herhangi bir A ⊆ R kapalı alt kümesi ve A da olmayan
bir x noktası için A ve R − A açıkları sırasıyla A kümesinin ve x noktasının ayrık
açıklarıdır. Böylece istenen elde edilmiş olur.
Yukarıdaki topoloji T1 -uzayı olmadığı için (Alıştırma olarak bölümün sonunda
bırakılmıştır) (R, τP ) uzayı T3 -uzayı olamaz.
Örnek 7.5.2.
R üzerinde τ = {U ⊆ R : 0 ∈ U ya da 1 ∈
/ U } topolojisini düşünelim. A = [1, 2]
ve p = 0 olsun. p ∈
/ A olduğundan A kapalıdır. Ancak A kümesini içeren her U
açık kümesi p = 0 noktasını da içereceğinden A ve p ayrık açıklarla ayrılamaz. Bu
durumda (R, τ ) uzayı regüler uzay değildir.
Örnek 7.5.3.
1
P0 := {(−a, a) − { } : n ∈ Z+ }
n
Örnek 7.5.4.
1
U ⊆ X açık ⇐⇒ U = ∅, X veya U = (0, 1 − ) n ∈ {2, 3, 4, ...}
n
Lemma 7.5.1. X bir topolojik uzay ve X in her tek elemanlı kümesi kapalı olsun.
X in regüler olması için gerek ve yeter şart ∀x ∈ X ve x in keyfi bir U açık
komşuluğu için x in öyle bir V açık komşuluğu vardır öyleki V ⊂ U dır.
Lemma 7.5.2. Bir topolojik uzayda her açık küme kapalı ise bu uzay regülerdir.
Örnek 7.5.5.
Ayrık topolojik uzayda her açık küme kapalı olduğundan kapalı olduğundan reğülerdir.
İspat: Bir X regüler T1 -uzayı olsun. X uzayı T1 -uzayı olduğundan tek noktalı
{x0 } küme kapalıdır. x ∈
/ {x0 } olduğundan x ∈ U ve {x0 } ⊂ V olacak şekilde U
ve V ayrık açık kümeleri vardır çünkü X regüler uzaydır. Böylece X bir Hausdorff
uzayıdır.
2) X, eleman sayısı birden fazla olan herhangi bir küme olsun. X aşikar topoloji
ile birlikte bir T3 -uzayıdır.
İspat:
Not 7.5.1. T3 -uzayı üzerinde oluşturulan bölüm uzayının T3 -uzayı olması gerek-
mez.
Önerme 7.5.2. (X, τ ) bir regüler uzay, F , X in kapalı alt kümesi olsun. R,
bölüntüsü ile tanımlı denklik bağıntısı ise X/R bölüm uzayı bir T2 -uzayıdır.
x ∈ U, y ∈ V ve U ∩ V = ∅
açık olması için gerek ve yeter şart bu mümenin X de açık olmasıdır. Dolasıyla,
x ∈ U ve y ∈ V olmak üzere
U = {u | u ∈ U } veV = {v | v ∈ V }
x = F ⊂ U, y ∈ V ve U ∩ V = ∅
X/R de ayrık açık alt kümelerdir. Yani X/R bölüm uzayı T − 2-uzayıdır.
Teorem 7.5.2. Topolojik uzayların regüler olma özelliği bir topolojik özelliktir.
İspat: Bir X topolojik uzayı regüler olmak üzere f : X −→ Y homeomorfizm
olsun. Bir kapalı F ⊂ Y alt kümesi ile F nin içermediği bir y ∈ Y noktasını alalım.
f birebir ve örten olduğundan f (x) = y olacak şekilde bir tek x ∈ X vardır. f
sürekli olduğundan tesr görüntü f −1 (F ) kümesi X de kapalıdır. Ayrıca x ∈
/ f −1 (F )
dir. X regüler olduğundan x ve f −1 (F ) in sırasıyla U ve V ayrık açık komşulukları
vardır. f homemorfizma olduğundan f (U ) ve f (V ) sırasıyla y ve F nin ayrık açık
komşuluklarıdır. Yani Y regülerdir.
ALIŞTIRMALAR
Örnek 7.6.2.
Ayrık topolojik uzayda her açık küme kapalı olduğundan ayrık uzay tamamen
regüler uzaydır.
İspat: X tam regüler olsun. F alt kümesi X kapalı ve F nin içremediği eleman x ∈
/
F olsun. X tam regüler olduğundan f (x) = 0 ve f (F ) = 1 olacak şekilde f : X −→
[0, 1] sürekli fonksiyonu vardır. Diğer taraftan birim kapalı [0, 1] aralığı Hausdorff
olduğundan 0 ve 1 farklı noktalarının srasıyla U ve V ayrık açık komşulukları
vardır. f sürekli olduğundan f −1 (U ) ve f −1 (V ) kümeleri sırasıyla x ve F nin ayrık
açık komşuluklarıdır. O halde X regülerdir.
Teorem 7.6.2. Topolojik uzayım tam regüler olma özelliği bir topolojik özelliktir.
7.7 T4-Uzayları
Tanım 7.7.1. 1) Bir topolojik uzayının her iki ayrık kapalı alt kümenin ayrık
komşulukları varsa, bu uzaya normal uzayı denir.
2) Bir topolojik uzay hem T1 -uzayı hem de normal uzay ise bu uzaya T4 -uzayı
226
denir.
Örnek 7.7.1.
X, eleman sayısı birden fazla olan herhangi bir küme olsun. X aşikar topoloji ile
birlikte bir T4 -uzayıdır. Fakat normal uzay değildir. Çünkü X in tek noktalı alt
kümesi kapalı değildir.
Örnek 7.7.2.
Her bir n ∈ N için An = {1, 2, . . . , n} olmak üzere
τ = {An | n ∈ N} ∪ {∅, N}
Örnek 7.7.5.
T4 uzayların aynı zamanda T3 uzayı olduğunu biliyoruz. Ancak ’her normal uzay
regüler uzaydır’ gibi bir durum söz konusu değildir. Buna basit bir örnek verelim.
X = {0, 1} kümesi üzerinde
τ = {∅, X, {0}}
Örnek 7.7.6.
X = [−1, 1] kümesi üzerinde [−1, b) b > 0, (a, 1], a < 0 formundaki kümelerle
üretilen topoloji τ olsun. Bu durumda a < 0 ve b > 0 olmak üzere (a, b) formundaki
kümeler de açıktır. Bu uzayın normal uzay olmadığını gösterelim. Başka bir deyişle
ayrık açık komşulukları olmayan ayrık iki kapalı kümenin mevcut olduğunu iddia
ediyoruz. Bu takdirde {−1} ve {1} kümeleri uzayda ayrık iki kapalı küme iken bu
kapalı kümelerin ayrık açık komşulukları olamayacağından bu uzay normal uzay
değildir.
Tanım 7.7.2. X bir topolojik uzay ve A, B ⊂ X olsun. f (A) = {0} ve f (B) = {1}
olacak şekilde bir f : X −→ [0, 1] sürekli fonksiyonu varsa A ve B kümeleri sürekli
bir fonksiyonla ayrılabilir denir.
228
Sonuç 7.7.2. (X, τ ) eleman sayısı birden fazla olan normal topolojik uzay olsun.
X den [0, 1] e her zaman sabit olmayan sürekli fonksiyon vardır.
İspat X normal olduğundan X, hem T1 hem de T4 dür. X, T1 -uzayı olduğundan
X in tek noktalı alt kümesi kapalıdır. x, y, X in farklı elemanları olsun. {x}, {y},
X in ayrık kapalı alt kümeleridir. Uryshon Lemması’ndan, f : X −→ [0, 1] sürekli
fonksiyonu vardır öyleki f ({x}) = 0 ve f ({y}) = 1 dir. Bu da istenilen sonuçtur.
Teorem 7.7.3. (Tietze) X bir normal uzay ve A, X in bir kapalı alt kümesi olsun.
f : A −→ [a, b] bir sürekli fonksiyon ise f nin X uzayına bir sürekli genişlemesi
F : X −→ [0, 1] vardır.
Örnek 7.7.7.
X = [0, 1] × [0, 1] normal uzaydır.
ve
F −1 ({0}) ∩ F −1 ({1}) = ∅
dir. Bu durumda [0, 1] aralığı iki ayrık açık altkümelerin birleşimi şeklinde ifade
ediliyor. Bu ise mümkün değildir.
Önerme 7.8.1. (Uryshon’s Lemma) (X, τ ) topolojik uzayının normal olması için
gerek ve yeter şart X in boştan farklı ayrık kapalı alt kümeleri A ve B için f (A) = 0
ve f (B) = 1 olacak şekilde X den [0, 1] kapalı aralığına bir sürekli f fonksiyonu
vardır.
İspat 7.8.1. (⇐) Yeter yönün hipotezi mevcut olsun. O zaman f (A) = 0 ve
f (B) = 1 olacak şekilde f : X −→ [0, 1] sürekli fonksiyonu vardır.
0 1
U = {x|0 ≤ x ≤ }
2
ve
0 1
V = {x| < x| ≤ 1}
2
[0, 1] kapalı aralığının ayrık açık alt kümeleridir. f sürekli olduğundan
0 0
U = f −1 (U ) ve V = f −1 (V )
olmak üzere her bir q rasyonel sayısını X in açık alt kümesi U (q) ile eşleme yapalım.
1 1
U (0) ⊂ U ⊂U ⊂ U (1).
2 2
Benzer şekilde
1 1 1
U (0) ⊂ U ⊂U ⊂U
4 4 2
1
olacak şekilde U 4
açık alt kümesini bulabiliriz. Bunu formülize edersek
n − 1 n n n + 1 n
U k+1
⊂ U k+1 ⊂ U k+1 ⊂ U k+1 U
2 2 2 2 2k
n
olacak şekilde U 2k+1 açık alt kümesini bulabiliriz.
n
f (x) = glb{q|q = ve x ∈ U (q)}
2k
231
0
(q, q ) ⊂ (y0 − p, y0 + p)
n 0
olacak şekilde 2k
formunda olan q ve q rasyonel sayıları vardır.
0
V = U (q ) − U (q), x0 noktasının komşuluğudur ve ayrıca
f (V ) ⊂ (y0 − p, y0 + p)
Sonuç 7.8.1. X, birden fazla nokta içeren T4 -uzayı olsun. O zaman X den [0, 1]
kapalı aralığına sabit olmayan sürekli fonksiyon vardır.
İspat 7.8.3.
pi : Rn −→ R
(x1 , . . . , xn ) 7−→ xi
izdüşüm dönüşüm olsun. fi : A −→ R sürekli fonksiyon olmak üzere
f i = pi ◦ f
olsun. Her bir fi nin genişlemesi Fi vardır. F (x) = (F1 (x), . . . , Fn (x)) tanımlay-
alım. F , f nin genişlemesi ve ayrıca süreklidir.
ALIŞTIRMALAR
A. R üzerindeki
τ00 = {R} ∪ {A ⊆ R : 0 ∈
/ A}
τ0 = {∅} ∪ {A ⊆ R : 0 ∈ A}
a + kZ = {a + kλ : λ ∈ Z}
X. R üzerinde τ = {U ⊆ R : 0 ∈ U ya da 1 ∈
/ U } topolojisini düşünelim. Bu
uzayın T0 -uzayı, T1 -uzayı ve T2 -uzayı ve T3 -uzayı olup olmadığını belirleyiniz.
Z. X = {x ∈ Z+ : x ≥ 2} olsun. Un = {x ∈ Z+ : x, n yi böler n ≥ 2}
formundaki kümelerle üretilen topolojiye de τ diyelim. Bu uzayın regüler uzay
olup olmadığını belirleyiniz.
. X uzayının her noktası X in regüler alt uzayı olan bir komşuluğa sahipse bu
takdirde X uzayının da regüler uzay olacağını gösteriniz.
SAYILABİLİRLİK AKSİYOMLARI
Örnek 8.1.1.
Reel syaılar kümesi R üzerinde standart topoloji verilsin. Her bir x ∈ R için
1 1
B = {(x − , x + ) | n ∈ N}
n n
Örnek 8.1.2.
τ2 = {∅} ∪ {A ⊆ R : Ac sayılabilir }
O ⊂ R açık ⇐⇒ O = U − A, U ∈ τ1 ve A sayılabilir
235
236
C ⊂ R kapalı ⇐⇒ C = K ∪ B, K ∈ K1 ve B sayılabilir
Örnek 8.1.3.
Örnek 8.1.4.
Bs = {∪(a, b) : a < b, a, b ∈ R}
Örnek 8.1.5.
Örnek 8.1.6.
R üzerindeki τsağ sağ topolojinin birinci sayılabilir uzay olup olmadığını belirleye-
lim. R üzerindeki sağ topoloji
τsol = ∅, R, (a, ∞) : a ∈ R
şeklinde tanımlıdır. Bu uzayın bir bazı Bsol = {(a, ∞) : a ∈ R} dir. Bunun yanı
sıra
Bsol = {(p, ∞) : p ∈ Q}
da bir bazdır. R deki tüm x noktaları için komşuluk tabanını ε(x) = {(p, ∞) :
x < p, p ∈ Q} şeklinde seçersek bu uzay birinci sayılabilir uzaydır.
Örnek 8.1.7.
τ = {∅} ∪ {A ⊆ X : s ∈ A}
Örnek 8.1.8.
τ = {A ⊆ X : {0} * A ya da (−1, 1) ⊂ A}
B = {Un | n = 1, 2, 3, . . .}
olsun.
∞
[
V = (X − ((Un )◦ ) olsun.
i=1
1
B = {B(x0 , ) | n = 1, 2, 3, . . .}
n
1
B(x0 , ) ⊂ B(x0 , ) ⊂ U dir.
n
İspat: (X, τ ) birinci sayılabilir uzayın alt uzayı A olmak üzere a ∈ A alalım. X
birinci sayılablilir olduğundan a noktasının komşuluğu Ba ailesinin bir elemanını
içerir. Böylece a nın komşuluğu {B ∩ A | B ∈ Ba } ailesine ait bir elemanı içerir.
Bu da A nin birinci sayılabilir uzaylığını verir.
Örnek 8.2.1.
Kolay bir örnekle başlayalım. R üzerinde τs standart topoloji mevcut olsun. Bu du-
rumda bu uzayın ikinci sayılabilir uzay olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Gerçek-
ten de bu uzayın
Bs = {(p, q) : p, q ∈ Q}
Örnek 8.2.2.
Yine R üzerinde τsol = {∅, R, (−∞, a) : a ∈ R} sol topolojisi tanımlı iken
Bsol = {(−∞, q) : q ∈ Q}
koleksiyonu bu uzay için sayılabilir bir baz oluşturacağından sol topoloji ikinci
sayılabilir uzaydır.
Örnek 8.2.3.
Şimdi Cantor kümesini tanımlayalım. Kantor kümesi, kapalı bir aralıktan bazı açık
kümelerin dizisini silmekle elde edilen bir topolojidir. İnşası kabaca şu şekildedir:
E1 = [0, 1] kapalı aralığını üç eşit parçaya bölüp ortadaki parçayı çıkarıyoruz kalan
kümeler bir sonraki adıma taşınıyor, yani E1 den ( 31 , 23 ) aralığını çıkartıp E2 =
[0, 13 ] ∪ [ 23 , 1] geriye kalan kümeleri birleştiriyoruz. sonra tekrar bu iki kapalı aralığı
üç eşit parçaya bölüp ortadaki parçayı çıkarıyoruz ve kalan parçaların birleşimini
E3 olarak alıyoruz. Bu işlemi ard arda tekrar ettirdiğimizxde elde edilen Ei kapalı
kümelerinin
∩∞
i=1 Ei
sonsuz kesişimi bize Kantor Kümesini vermektedir. Kantor kümesi dikkat edilirse
[0, 1] kapalı aralığının alt kümesidir. Reel sayılar kümesi üzerinde aksi söylenmediği
sürece standart topolojinin var olduğunu kabul ediyoruz. Standart topoloji ikinci
sayılabilir uzay ve ikinci sayılabilir uzay olma özelliği kalıtsal özellik olduğundan
Kantor kümesi de ikinci sayılabilir uzaydır.
Örnek 8.2.4.
R üzerindeki τalt alt limit topolojisinin ikinci sayılabilir uzay olup olmadığını be-
lirleyelim. (R, τalt ) alt limit topolojisinin ikinci sayılabilir olduğunu kabul edelim.
Bu takdirde bu uzayın sayılabilir bazı mevcuttur. Başka bir deyişle
Örnek 8.2.5.
R üzerinde
τ00 = {R} ∪ {A ⊆ R : 0 ∈
/ A}
dışlanan nokta topolojisini alalım. x 6= 0 olacak şekilde tüm {x} alt kümeleri
açıktır ve diğer boştan farklı açık kümelerin birleşimleri olarak yazılamaz. Bu
yüzden (R, τ00 ) için tüm bazlar en azından x ∈ R − {0} için {x} kümelerini içerme-
lidirler. Sonuç olarak tüm bazlar sayılamaz olduğundan bu uzay ikinci sayılabilir
uzay değildir.
q ∈ B ⊂ f −1 (V ) olur.
Böylece, p ∈ f (B) ⊂ V olur ve f (B) açık kümeleri Y için bir bazdır (f açık
fonksiyon olduğundan B açık kümelerinin f altındaki görüntüleride açıktır).
2) X e ait bir bazı X in alt uzayı A ya kısıtlanışı A alt uzayı için baz olmasından
sonuç açıktır.
Q
3) X = Xα ikinci sayılabilir olsun. 1) den herbir Xα ikinci sayılabilir. X =
Q Q
Xα ikinci sayılabilir olduğundan X = Xα birinci sayılabilirdir. Böylece
sayılabilir çoklukta aşikar olmayan çarpan vardır. Yani sayıbilir sayıdaki çarpanın
tek nokta olarak alabiliriz.
Tersine, {Bnα | n = 1, 2, 3 . . .} kolleksiyonu Xα (α ∈ A) için bir baz olsun.
Y
Bn1 α1 × · · · × Bnk αk × {Xα | α 6= α1 , . . . , αk }
fromundaki kümeler çarpım uzayı için bir baz teşkil eder. A sayılabilir olduğun-
dan, sayılabilir çoklukta bu formda kümeler vardır.
2) X topolojik uzayının bir sayılabilir yoğun alt kümesi varsa, bu uzaya ayrıla-
bilir(seperable) uzay denir.
Örnek 8.3.1.
Rasyonel sayılar kümesi reel sayılar kümesinde yoğun olduğundan reel sayılar kümesi
ayrılabilir uzaydır.
Not 8.3.1.
243
1) Bir ayrık topolojij uzayın ayrılabilir olması için gerek ve yeter şart bu uzayın
sayılabilir olmasıdır.
2) X kümesi sayılabilir olmak üzere (X, τ ) topolojik uzay olsun. X yoğun olduğun-
dan (X, τ ) topolojik uzayı daima ayrılabilirdir.
Örnek 8.3.2.
O ⊂ R açık ⇐⇒ O = U − A, U ∈ τ1 ve A sayılabilir
C ⊂ R kapalı ⇐⇒ C = K ∪ B, K ∈ K1 ve B sayılabilir
Örnek 8.3.3.
Ayrılabilen uzaya bir örnek daha verelim. Bunun için önce Zariski topolojisini
tanımlayalım. X sonsuz bir küme ve üzerindeki topoloji de
τz = {U = X − A : A ⊂ X, A sonlu }
1
A={ : n = 1, 2, ...} ⊂ R
n
alt kümesini ele alalım. Zariski uzayının kapalılar sınıfı R ve R nin sonlu alt
kümeleridir. A kümesini kapsayacak sonlu kapalı bir küme bulunamayacağından
A = R dir. O halde R üzerindeki Zariski uzayı ayrılabilen uzaydır.
Örnek 8.3.4.
τ = {∅} ∪ {A ⊆ X : s ∈ A}
244
şeklinde alalım. X uzayının sayılabilir yoğun alt kümesinin mevcut olduğunu gös-
terirsek X uzayı ayrılabilen uzaydır deriz. Bunun için ilk önce uzayın kapalılar
sınıfını elde edelim:
K = {X} ∪ {F ⊆ X : s ∈
/ F }.
Örnek 8.3.5.
τp0 = {∅} ∪ {A ⊆ R : p ∈
/ A}
Örnek 8.3.6.
İspat: (X, τ ) ikinci sayılabilir uzay ve B, τ için sayılabilir baz olsun. Her bir
B ∈ B için bn ∈ Bn seçelim. A = {bn |bn ∈ Bn }, X in sayılabilir alt kümesidir.
Şimdi bu kümenin X de yoğun olduğunu gösterelim. x0 ∈ X keyfi elemanı verilsin.
Ux0 , x0 ın keyfi komşuluğu ise x0 ∈ Bm ⊂ U x0 olacak şekilde Bm ∈ B vardır.
bm ∈ A ∩ Bm ⊂ A ∩ Ux0 dır. O halde A ∩ Ux0 6= ∅ dir. x0 ın her komşuluğu
A ile kesişendir. Dolayısıyla x0 ∈ A dır. Böylece A = X dir. Yani X uzayı
ayrılabilirdir.
Teorem 8.3.1.
İspat:
2) {xn |n ∈ N}, (X, τ ) ayrılabilir topolojik uzayının bir sayılabilir yoğun alt kümesi
olsun. U da X in açık alt kümesi olsun. D = {xn |n ∈ N} ∩ U alalım. V , U
da açık alt küme olsun. U açık olduğundan, V de X de açıktır. V , bir xn
elemanını içerir ve dolayısıyla xn , D ye ait bir noktadır. Böylece D, U da
yoğundur.
Örnek 8.4.1.
Lindelöf uzay olup ayrılabilen uzay olmayan bir örnek verelim. X sayılamaz bir
küme ve p noktası X de olmayan bir nokta olsun. Y = {p} ∪ X uzayındaki açıkları
şu şekilde tanımlayalım: X in tüm noktaları ayrık nokta yani tüm {x} tek noktalı
kümeler açık olsun. p noktasının açık komşulukları ise X − W ⊂ X sayılabilir
olacak şekilde {p} ∪ W formundaki kümeler olsun.
p noktasını içeren her küme X kümesinin sayılabilir çokluktaki elemanı dışında
nokta içereceğinden Y uzayı Lindelöf uzaydır. Ancak Y nin sayılabilir hiçbir alt
kümesi Y de yoğun olmayacağından bu uzay ayrılabilen uzay değildir.
Örnek 8.4.2.
R üzerinde sayılabilir tümleyenlerin genişleme topolojisini daha önce tanımlamıştık.
τ1 , R üzerindeki sayılabilir tümleyenler topolojisi ve
τ2 = {∅} ∪ {A ⊆ R : Ac sayılabilir }
O ⊂ R açık ⇐⇒ O = U − A, U ∈ τ1 ve A sayılabilir
C ⊂ R kapalı ⇐⇒ C = K ∪ B, K ∈ K1 ve B sayılabilir
Örnek 8.4.3.
X = [−1, 1] kümesi üzerinde
τ = {A ⊆ X : {0} * A ya da (−1, 1) ⊂ A}
247
topolojisi verilsin. Böylece {1}, {−1}, {−1, 1} ve {0} kümelerini içeren X in alt
kümeleri boştan farklı kapalı kümelerdir. X uzayının her açık örtüsü 0 elemanını
içermesi gerektiğinden bu uzay Lindelöf uzaydır.
İspat X bir ikinci sayılabilir uzay olsun. B = {Bn |n ∈ N} bu uzayın bir sayılabilir
tabanı olsun. {Aα }α∈Λ , X uzayının keyfi açık örtüsü olsun. ∀Aα ve ∀x ∈ Aα için,
x ∈ Bn (x, Aα ) ⊂ Aα olacak şekilde Bn (x, Aα ) ∈ B vardır.
B ∗ = {Bn (x, Aα )|α ∈ Λ} olsun. B ∗ ⊂ B olduğu kolayca görülebilir. Böylece B ∗
ailesi sayılabilirdir. ∀n için Bn (x, Aα ) daki Aα yı Aαn ile gösterelim. Yani Aαn = Aα
olsun. B ∗ ailesi X in bir örtüsüdür.
X ⊂ ∞
S S∞ ∞
n=1 Bn (x, Aα ) ⊂ n=1 Aαn dir. {Aαn }n=1 ⊂ {Aα }α∈Λ alt ailesi X uzayının
İspat:
248
{f −1 (Uα ) | α ∈ A}
{f −1 (Uαi ) | i = 1, 2 . . .}
A ⊂ U1 ∪ U2 ∪ · · · .
B ⊂ V1 ∪ V2 ∪ · · · .
249
S1 = U1 T1 = V1 − S 1
S2 = U 2 − T 1 T2 = V2 − (S1 ∪ S2 )
S3 = U3 − (T1 ∪ T2 ) T3 = V3 − (S1 ∪ S2 ∪ S3 )
.. ..
. .
S S
S= Sn ve T = Tn alırsek S ve T ayrık açık kümeler ve sırasıyla A ve B kapalı
kümelrini içerir.
İspat: B ailesi X in sayılabilir bazı olsun. U örtüsü, X in açık örtüsü olsun. Her
bir U ∈ U ve x ∈ U için x ∈ Bx,U ⊂ U olacak şekilde Bx,U ∈ B bir baz elemanı
vardır. B 0 ⊂ B olduğundan B 0 = {Bx,U | x ∈ U, U ∈ U} sayılabilir kümedir.
a) X ikinci sayılabilirdir.
b) X Lindelöftür.
c) X ayrılabilirdir.
1
Un = {B(x, ) | x ∈ X}
n
alalım. Her bir n için Un örtüsü x noktasının açık örtüsü ve dolasıyla bu örtünün
sayılabir alt örtüsü Un∗ vardır.
U = U1∗ ∪ U2∗ · · ·
1 1
B(y, ) ⊂ B(x, ) ⊂ W.
2m m
250
13. Bir normal uzayın kapalı alt uzayının normal olduğunu gösteriniz.
Q
14. Xα Hausdorff veya regüler veya normal ise Xα nın da Hausdorff veya regüler
veya normal olduğunu gösteriniz.
15. Her yerel kompakt Hausdorff uzayın regüler olduğunu gösteriniz.
16. Her regüler Lindelöf uzayın normal olduğunu gösteriniz.
Chapter 9
KOMPAKT UZAYLAR
9.1 Tarihçe
’Kompakt’ terimi, 1904 yılında Maurice Fréchet tarafından, her dizisi yakınsak
bir alt diziye sahip olan uzayları tanımlamak için ortaya atılmıştır. Bugün bu tip
uzaylara ’dizisel kompakt’ diyoruz. Dizisel kompaktlık, metrik uzaydaki kompaktlık
kavramına denktir.
Kompaktlığın özelliği uzun ve karmaşık bir tarihe sahiptir. Açıkçası, kompaktlığı
tanımlamanın amacı kapalı ve sınırlı aralıkların özelliklerini genel olarak topolo-
jik uzaylara taşımaktır. Bu amaca yönelik önceki girişimler dizisel kompaktlığı,
sayılabilir kompaktlığı, Bolzano-Weierstrass özelliğini ve son olarak 1923 yılında
P.S. Alexandroff ve Paul Urysohn tarafından öne sürülen kompaktlığın bugünki
tanımını kapsar.
Kompaktlığın ilk teoremi, kapalı ve sınırlı [a, b] nin kompakt olduğunu belirten
Heine-Borel Teoremi’dir. Aslında, Emile Borel 1894 yılındaki doktora tezinde
[a, b] nin tüm sayılabilir açık örtüsünün sonlu bir alt örtüye sahip olduğunu yani
başka bir deyişle [a, b] nin sayılabilir kompakt olduğunu kanıtlamıştır. Bu kanıtın
keyfi açık örtüye genişletilmesini Ernst Lindelöf (1870-1946) çalışmalarında göster-
miştir. Lindelöf, [a, b] nin her alt örtüsünün sayılabilir bir alt örtüye sahip olduğunu
göstermiştir. Heine-Borel Teoremi’nde adı geçen Eduard Heine (1821-1881)’nin bu
konuda herhangi bir çalışması yoktur. Heine’nin bu konudaki matematikse katkısı
1872 yılında [a, b] üzerinde tanımlı tüm reel değerli sürekli fonksiyonların düzgün
sürekli olduğunu ispatlamasıdır. A.M. Schoen (1858-1923) Heine’nin ispatını oku-
252
253
muş ve Borel’in teoremiyle arasındaki ilişkiyi belirtmiş, Borel’in elde ettiği sonucu
bugünkü Heine-Borel adıyla bilinen teoremle vermiştir.
Heine-Borel Teoremi, kapalı ve sınırlı aralıklarından R nin kapalı ve sınırlı alt
kümelere kolaylıkla genişletilebilir. W.H. Young (1863-1942) 1902 yılında R2 nin
kapalı ve sınırlı alt kümesinin her açık örtüsünün sonlu bir altr örtüye sahip olduğunu
ispatlayarak bu teoremi R2 ye genişletmiştir. Henri Lebesgue (1875-1941) aynı
sonucu 1904 yılında yayınlamış ve bu teoremin Rn ye genişletilebileceğini 1898
den bu yana bilindiğini iddia etmiştir. Sonlu arakesit özelliği ile kompaktlığın ele
alınışı 1908 de Frigyes Riesz’e dayanır. Felix Hausdorff Gründzüge der Mengen-
lehre adlı bilimsel tezinde metrik uzaylarda dizisel kompkatlığın, sayılabilir kom-
paktlığın, Bolzano-Weierstrass özelliğinin ve kompaktlığın birbirlerine denk olduk-
larını göstermiştir. Metrik uzaylarda dizisel kompaktlığın ve kompaktlığın birbirine
denk olduğunu çok daha önce Fréchet de göstermişti.
Rn nin kompakt alt kümelerinin karakterizasyonunun en önemli adımı Weierstrass’a
dayanır. Weierstrass aynı zamanda R2 nin kapalı ve sınırlı alt kümelerinin Bolzano-
Weierstrass özelliğini sağladığını da ispatlamıştı.
Lindelöf uzaylar ilk olarak Ernst Lindelöf tarafından ele alınmıştır. 1903 yılından
Rn nin Lindelöf özelliğini sağladığını ispatlamıştır. Lindelöf terimi 1921 yılında bu
tip uzayları çalışan K. Kuratowski ve W. Sierpinski tarafından kullanılmıştır.
Daha önce de belirtildiği gibi, kompaktlığın bugünkü tanımı 1923 yılında Rus
matematikçiler P.S. Alexandroff ve Paul Urysohn tarafından verilmiştir. Bu özelliğe
biokompaktlık demişler ve özelliklerini 1923, 1924 ve 1929 yılllarında yayımladık-
ları makalelerle geliştirmiştir. Kompaktlığın denk tanımını ise 1921 yılında Leopold
Vietoris vermiştir.
Yerel kompaktlık, Alexandroff’dan bağımsız olarak Heinrich Tietze tarafından ver-
ilmiştir. Tek nokta kompaktlaştırması Alexandroff’a ve Stone-Cech kompaktlaştır-
mas ise 1937 yılında Eduard Chech ve M.H. Stone tarafından birbirinden bağımsız
olarak verilmiştir.
Baz tanımından, bir X topolojik uzayın her bazı X in bir açık örtüsüdür. Arar-
alıklar kolleksiyonun her ikisi de
O1 = {. . . , (−1, 1), (0, 2), (1, 3), . . .} ve O2 = {(−∞, 1), (0, ∞)}
R açık örtüsüdür. İlk açık örtü sonsuz sayıda kümeler içermektedir. İkincisi
ise sonlu sayıda küme içermektedir. Biz burada ilk türden olan açık örtü ile il-
gileneceğiz.
Tanım 9.2.2. X topolojik uzayının her açık örtüsünün sonlu bir alt örtüsü varsa,
X uzayına kompakt uzay denir.
Örnek 9.2.1.
kolleksiyonu R nin açık örtüsü fakat O nun sonlu alt örtüsü R yi örtmez.
Örnek 9.2.2.
255
Figure 9.2: R kümesinin bir açık örtüsü fakat sonlu sayıda değil.
X = {x1 , x2 , . . . , xn } sonlu sayıda noktalar içeren bir topolojik uzay olsun. X üz-
erindeki topolojide sonlu sayıda açık kümeler var olduğundan X uzayı kompakttır.
Tanım 9.2.3. X bir tpolojik uzay ve A ⊂ X olsun. A alt kümesi alt uzay topolo-
jisine göre kompakt ise A ya X de kompakttır denir.
Lemma 9.2.1.
Örnek 9.2.3.
1
A = {( , 1] | n = 1, 2, 3, ...}
n
kolleksiyonu (0, 1] aralığının bir açık örtüsüdür fakat bu örtünün sonlu bir alt örtüsü
(0, 1] aralığını örtmez.
Benzer şekilde [0, 1) ve (0, 1) aralıklarının da kompakt olmadığı gösterilebilir.
Örnek 9.2.4.
1
X = {0} ∪ { | n = 1, 2, 3, ...}
n
Figure 9.3: R kümesinin bir açık örtüsü fakat sonlu sayıda değil.
Örnek 9.2.5.
R = Vn0
Örnek 9.2.6.
Reel sayılar R kümesi üzerinde tümyeleni sonlu topolojisi verilsin. R nin her alt
kümes bu topolojiye göre kompaktır. R nin sonlu olmayan her alt kümesi A kapalı
değildir çünkü bu kümenin tümleyeni açık değildir. Sonuç olarak sonlu tümleyenler
topolojisine göre R nin kompakt olup kapalı olmayan alt kümesi mevcuttur.
Örnek 9.2.7.
258
Q ∩ [a, b], kompakt kapalı [a, b] aralığının kapalı alt kümesi olmadığından bu alt
küme kompakt değildir.
İspat: Uj , Y nin açık alt kümeler kolleksiyonu olsun ve f (X) i örtsün. f −1 (Uj ),
[
X in açık alt kümeleri f sürekli olduğundan X = f −1 (Uj ) dir. X kompakt
j∈J
[
−1 0
olduğundan X = f (Uj ) dir. (J sonlu indeks kümesi)
j∈J 0
[ [ [
f (X) = f ( f −1 (Uj )) = f (f −1 (Uj )) ⊂ (Uj )
j∈J 0 j∈J 0 j∈J 0
[
⇒ f (X) ⊂ (Uj )
j∈J 0
⇒ f (X) in sonlu açık alt örtüsü vardır. Yani f (X) kompakttır.
Teorem 9.2.3. X Hausdorff uzayı olsun. X in her kompakt alt kümesi kapalıdır.
Ayrık kompakt alt uzayın ayrık açık komşulukları vardır.
A. X in alt kümesi C nin kompakt olması için gerek ve yeter şart C nin kapalı
olmasıdır.
A. f kapalı dönüşümdür.
İspat
kompakttır.
Örnek 9.2.9.
(X, τ ) kompakt ve (X, τ 0 ) Hausdorff tapolojik uzay olsun.
(τ ⊂ τ 0 ) ⇒ (τ = τ 0 )
olduĞunu gÖsterelim.
Örnek 9.2.10.
f : R −→ DHE
h : R/Z −→ DHE
Örnek 9.2.11.
e × e : I × I −→ S 1 × S 1
Örnek 9.2.12.
261
f : I → HE
fonksiyonu süreklidir.
h : I/M → HE
homeomorfizması vardır.
Lemma 9.2.3. (Tube Lemma): X bir topolojik uzay Y kompakt topolojik uzay ve
x0 ∈ X olsun. {x0 } × Y nin herhangi bir komşuluğu N ⊂ X × Y için {x0 } ⊂
U × Y ⊂ N olacak şekilde x0 ın bir U komşuluğu vardır.
x0 × y1 ⊂ U1 × V1 ⊂ N
x0 × y2 ⊂ U2 × V2 ⊂ N
...
x0 × yk ⊂ Uk × Vk ⊂ N
U = U1 ∩ U2 ∩ . . . ∩ Uk dır.
262
Lemma 9.2.4. X topolojik uzayı sonlu olmayan kapalı ayrık alt uzay içeriyorsa
X kompakt değildir.
İspat X kompakt olsaydı kompakt uzayın ayrık kapalı alt uzayı kompakt ve sonlu
olacağından hipotezle çelişir. O halde X kompakt olamaz.
1
Örnek 9.2.13. X = Y = R ve N = {(x, y) ∈ R2 ||x| < 1+y 2
} için Tube lemmanın
doğru olmadığını gösteriniz.
Çözüm: Tanımdan N kümesinin {0}×R yi içeren bir açık küme olduğu görülmek-
tedir.
İspat: O kolleksiyonu X × Y çarpım uzayının bie açık örtüsü olsun. Her bir x ∈ X
için {x}×Y kümesi X ×Y uzayında kompakt çünkü Y kompaktır. O kollelsiyonun
sonlu alt Ox kolleksiyonu {x} × Y kümesini örter. Ux kümesi Ox deki kümelerin
birleşimi olsun. Ux kümesi X × Y de açık ve {x} × Y kümesini içerir. Tube lem-
madan Wx × Y ⊂ Ux olacak şekilde x ∈ Wx ⊂ X açık alt kümesi vardır. Aynı
zamanda Ox kolleksiyonu Wx × Y kümesini örter.
C = O x1 ∪ O x2 ∪ · · · O xm
Tanım 9.2.5. X bir topolojik uzay ve A, X in alt kümelerinin bir ailesi olsun. A
nın her {A1 , A2 , ..., An } sonlu ailesi A1 ∩ A2 ∩ A3 ∩ ... ∩ An 6= ∅ koşulunu sağlıyorsa,
A ailesi sonlu arakesit özelliğine sahiptir denir.
Örnek 9.2.14.
Açık aralıkların
1 1
X = {(0, 1), (0, ), (0, ), ...}
2 3
ailesinin sonlu arakesit özelliğine sahip olduğunu gösterelim.
X in herhangi bir sonlu alt ailesi olsun. Bu durumda a = min{a1 , a2 , ..., an } olmak
Üzere
(0, a1 ) ∩ (0, a2 ) ∩ ... ∩ (0, an ) = (0, a) 6= ∅
n
[ n
\
∅=X −X =X −( (X − Aαi ) = A αi .
α=1 i=1
n
[
∅ = X − X 6= X − Uλi
i=1
264
Tn
dir. Böylece − U λi ) 6= ∅ dir. {X − Uλ }λ∈Λ ailesi somlu arakesit özelliğine
i=1 (X
S
sahip kapalı kümelerin bir ailesidir. X = λ Uλ olduğundan,
\ [
(X − Uλ ) = X − ( Uλ ) = ∅
λ
{[an , bn ]}n∈Z+
265
olsun. O zaman,
\
[an , bn ]
n∈Z+
a1 ≤ a2 ≤ . . . , ≤ an ≤ . . . ≤ bn , ≤ bn−1 ≤ . . . ≤ b2 ≤ b1 .
{an }n∈Z+ kümesi üstten sınırlı ve dolasıyla en küçük üst sınırı vardır buna A
Figure 9.7: Her bir n için [an+1 , bn+1 ] aralığın [an , bn ] aaralığının alt kümesidir.
diyelim. {bn }n∈Z+ kümesi alttan sınırlı ve dolasıyla en büyük alt sınırı vardır buna
B diyelim. Böylece A ≤ B ve [A, B] aralığı boş değildir.
\
[an , bn ] = [A, B]
n∈Z+
olduğunu göstereceğiz.
T
x ∈ n∈Z+ [an , bn ] olsun. Tüm n için x ∈ [an , bn ] dir ve dolyısıyla tüm Tüm n için
x ≥ an ve x ≤ bn dir. Böylece x ≥ A ve x ≤ B olur. Bu şu anlama gelir x ∈ [A, B]
dir. Sonuçta
\
[an , bn ] ⊂ [A, B].
n∈Z+
Teorem 9.3.1. Reel syaılar R kümesi üzerinde standart topolojiş olsun. Her kapalı
ve sınırlı [a, b] aralığı R nin kompakt alt kümesidir.
Teorem 9.3.2. Ree sayılar R kümeside kapalı ve sınırlı aralıklar [a1 , b1 ], . . . , [an , bn ]
olsun.
[a1 , b1 ] × · · · × [an , bn ]
İspat (⇒:) C ⊂ Rn alt kümesinin kompakt olsun. Dolayısıyla C nin {(−R, R)n :
R > 0} açık örtüsü vardır. C ⊂ (−R, R)n olacak şekilde R > 0 alalım. C sınırlıdır.
Kompakt Hausdorff uzayı kapalı olduğğundan C de kapalıdır.
(⇐) C kapalı ve sınırlı olsun. O halde C ⊂ [−R, R] olacak şekilde kapalı ar-
alık vardır. Kapalı aralıklar kompakt olduğundan ve kompakt uzayların kapalı alt
uzayları kompakt olduğundan C kompakttır.
Örnek 9.3.1.
Bir topolojik graf, sonlu çoklukta nokta (köŞe) ve sonlu çoklukta kapalı sınırlı aralık
alınıp, aralıkların uç noktalarının köşelere yapıştırılması ile elde edilen uzaydır.
(Bkzşekil 10.8) Sonlu çoklukta kompakt uzayın birleşimi kompakt olduğundan,
sonlu çoklukta köşeler ile sonlu çoklukta kapalı ve sınırlı aralıkların koleksiyonu
da kompakttır. Böylece her topolojik graf bir kompakt uzayın bölümdönüşümü
altındaki görüntüsü olduğundan kompakttır.
Örnek 9.3.2.
Örnek 9.3.3.
267
M = {0, 1, 12 , ..., k1 , ...} olsun. R2 nin bir alt uzayı olan harmonik süpürge B,
(0, 1) ∈ R2 noktasını M ×{0} daki noktalara birleştiren doğru parçalarından oluşur.
Harmonik tırmık R ise (0, 0) ∈ R noktasını M × {0} ın elemanları ile birleŞtiren
Üst yarım Çemberlerin oluŞturduĞu alt uzaydır (Bkz şekil 10.9).
B ve R, R2 nin kapalı ve sınırlı alt uzayları olduklarından kompakttır.
Örnek 9.3.4.
Havai küpesi HE, R2 nin, her k ≥ 1 için ( k1 , 0) merkezli ve 1
k
yarıçaplı Ck Çem-
berlerinin birleşiminden oluşan alt uzayıdır (Bkz şekil 10.10). HE R2 de kapalı ve
sınırlı olduğundan kompakttır.
Örnek 9.3.5.
Genişleyen küpeler uzayı EE, R2 nin, (k, 0) merkezli ve k yarıÇaplı Dk tanjant
Çemberlerinin oluşturduĞu alt uzaydır (Bkz şekil 10.11). Bu alt uzay kapalıdır
fakat sınırlı değildir. Dolayısıyla EE, R2 nin kompakt olmayan bir alt uzayıdır.
Örnek 9.3.6.
Tor (T ) kompakttır. Bunu üÇ farklı yoldan gösterebiliriz.
A. Tor R3 ün, z-ekseni etrafında S 1 Çemberinin döndürülmesi ile elde edilen alt
uzayıdır. Kapalıdır çünkü tümleyeninden alınan her nokta için, bu noktayı
268
içeren ve T ile kesişimi boş küme olan bir açık yuvar bulabiliriz. Ayrıca, T yi
kapsayacak Şekilde, orijin merkezli bir açık yuvar var olduĞundan sınırlıdır.
BÖylece R3 ün kapalı ve sınırlı bir alt kümesi olan T kompakttır.
Teorem 9.3.4. (X, d) metrik uzayında A kompakt olsun. (xn ), A dizi ise bu dizinin
A daki bir noktaya yakınsayan bir alt dizisi vardır.
İspat: a merkezli açık yuvarın sonsuz sayıda n için xn terimlerini içerecek şekilde
bir a ∈ A elemanın var olduğunu göstereceğiz. Böyle durumun mevcut olmadığını
varsayalım. O zaman, Her bir a ∈ A için B(a, a ) açık yuvarı sonlu sayıda n için xn
dizi terimlerini içerek şekilde a sayısı vardır. Şimdi, O = {B(a, a )} kolleksiyonunu
ele alalım. B(a, a ) açık yuvarı sonlu sayıda n için xn dizi terimlerini içerdiğindan
O nun sonlu alt kolleksiyonu (xn ) dizisini örtmez. Diğer taraftan, O kolleksiyonu
A kompakt kümesinin açık örtüsü olup bu kolleksiyonun sonlu alt kolleksiyonu A
yı örter. (xn ) dizisi A olduğundan bu bir çelişki! Böylece, a merkezli açık yuvarın
sonsuz sayıda n için xn terimlerini içerecek şekilde bir a ∈ A elemanın vardır.
Şimdi, her bir m ∈ Z+ için nm > nm−1 ve B(a, m1 ) olacak şekilde (xn ) dizisinde
bir eleman xnm olsun. xnm dizisi a ∈ A noktasına yakınsayan (xn ) dizisinin bir alt
dizidir.
269
Lemma 9.4.1. X lineer sıralı uzay olsun. C de X in boştan farklı kompakt alt
uzayı olsun. O zaman C ⊂ [m, M ], m, M ∈ C dir.
Lemma 9.4.2. X lineer sıralı uzay ve en küçük üst sınır özelliğine sahip olsun.
Dolayısıyla X deki her kapalı aralık kompakttır.
f : [a, b] −→ R
Örnek 9.4.1.
Nobel Yayınevi, Topoloji kitabı basımı yapacak ve bu kitabın ilgi toplaması için
basım planlaması yapmak istiyor. Şuan piyasada bulunan Topoloji kitapları ile rek-
abet etmek istiyor. Bunun için ilk çalışma olarak 500.000 TL bütçe ayırıyor. Bütçe,
kitabın en çeşitli yönleri arasında yer tahsis edilecek yazar, editör, baskı, ilan,
basım, ve dağıtım ücretini içermektedir. Bu ücretlerin her biri kara etken parame-
trelerdir. Bu parametrelerin v1 , v2 , . . . , vn olarak alalım. v1 , v2 , . . . , vn değişkenli
kar fonksiyonu P olsun. Bu kar fonksiyonu sürekli olduğunu varsayabiliriz. Bu P
fonksiyon tanım kümesi, Rn nin alt kümesidir ve .
D = {(v1 , . . . , vn ) | v1 ≥ 0, . . . , vn ≥ 0, v1 + · · · + vn ≤ 500.000}
Örnek 9.4.3.
p : R → R, d(p) ≥ 1 olacak Şekilde herhangi bir polinom fonksiyon olsun. p,
d = d(p) ye ve xd nin iŞaretine bağlı olarak minimum ya da maksimum deĞere
sahip olmayabilir. Fakat Ekstrem Değer Teoremine göre, p nin herhangi bir [a, b]
kapalı aralığına kısıtlanışı hem minimum hem de maksimum değere sahiptir.
Takip eden iki teoremin ispatında Eksterm Değer Teoremi Kullanılmaktadır:
(X, d) metrik uzayında iki küme A ve B arasındaki uzaklığı hatırlayalım.
Teorem 9.4.2. (X, d) metrik uzay olsun. A ve B kümeleri X in ayrık kompakt alt
kümeleri ise d(A, B) > 0 dir.
İspat: Uzaklık fonksiyonu d : X × X −→ R süreklidir. Kompakt uzayların
kartezyan çarpımı kompakt olduğundan A × B çarpımı X × X de kompaktır. Ek-
strem Değer teoremini uygularsak d uzaklık fonksiyonu A × B üzerinde minimum
değer alır. Yani, her bir a ∈ A ve b ∈ B için d(a∗ , b∗ ) ≤ d(a, b) olacak şekilde
bir a∗ ∈ A ve b∗ ∈ B vardır. Böylece d(A, B) = d(a∗ , b∗ ) olur. A ve B ayrık
olduğundan a∗ 6= b∗ dir. Dolayısıyla, d(a∗ , b∗ ) > 0 ve sonuç olarak, d(A, B) > 0
dir.
Lemma 9.4.3. (X, d) metrik uzay ve A da X in alt kümesi olsun.
f : X −→ R x 7→ f (x) = d({x}, A)
Lemma 9.4.5. X metrik uzayın boş olmayan ayrık alt kümeleri B ve C olsun.
Ayrıca b < c olmak üzere b, c ∈ R olsun. g −1 (b) = B ve g −1 (c) = C olacak şekilde
sürekli fonksiyon f : X −→ [−1, 1] vardır.
B. X deki herhangi bir dizinin yakınsak alt dizisi varsa X e dizisel kompaktır
denir.
Örnek 9.6.1.
Örnek 9.6.2.
273
Her kompakt uzay aynı zamanda yerel kompakttır. X kompakt uzay ise her bir
x ∈ X elemanı iÇin X hem bir komŞuluk hem de komŞuluĞu kapsayan kompakt
kÜme olarak alınabilir.
Örnek 9.6.3.
x ∈ (x − 1, x + 1) ⊂ [x − 1, x + 1]
ve [x − 1, x + 1] kompakttır.
Örnek 9.6.4.
Örnek 9.6.5.
Standart topolojiye gÖre R nin alt uzayı olan Q yerel kompakt deĞildir.
Örnek 9.6.6.
(X, P(X)) diskret uzay olsun. Her x ∈ X iÇin {x}, x elemanının bir açıkkomŞu-
luĞudur. DiĞer yandan {x} ⊂ {x} ve {x} kompakt olduĞundan (X, P(X)) uzayı
yerel kompakttır. Fakat bu uzayın kompakt olması iÇin gerek ve yeter Şart X in
sonlu olmasıdır.
Örnek 9.6.7.
alınabilir.
Örnek 9.6.8.
Her kompakt Hausdorff uzayın yerel kompakt olduĞunu biliyoruz. Fakat bu Ön-
ermenin tersi doğru değildir.
Sonsuz X kümesi Üzerinde sonlu tümleyenler topolojisini aldıĞımızda bu uzay
kompakttır fakat Hausdorff değildir. Buna raĞmen, X yerel kompakt uzaydır
çünkü X in her alt uzayı sonlu tÜmleyenler topolojisine sahip olduĞundan kom-
pakttır.
Örnek 9.6.9.
274
R2 yerel kompakt Hausdorff uzaydır. O halde açıkalt uzay B 2 (açık disk) ile kapalı
alt uzay R × [0, ∞) nin kesiŞimi
B 2 ∩ (R × [0, ∞))
yerel kompakttır.
Örnek 9.6.10.
Yerel kompakt Hausdorff uzayların Hausdorff sürekli görüntüsü yerel kompakt
olmayabilir. Buna Örnek olarak, τd diskret topolojiyi τs de standart topolojiyi
gÖstermek Üzere
1Q : (Q, τd ) −→ (Q, τs )
x ∈ Ao ⊂ A ⊂ U
x∈V ⊂V ⊂U
Önerme 9.6.3. (X, τ ) T2 -uzayı ve yerel kompakt ise her açıkalt kümesi veya her
kapalı alt kümesi de yerel kompakttır.
İspat 9.6.3. U , X in açıkalt kümesi ve x ∈ U olsun. U da x in bir V komşuluğu,
X te de x noktasının bir komşuluğudur. x ∈ Ao ⊂ A ⊂ V ⊂ U olacak şekilde bir
A kompakt kümesi vardır. Böylece U yerel kompakttır.
F , X in kapalı alt kümesi ve x ∈ F olsun. x ∈ Ao ⊂ A olacak şekilde A bir
kompakt küme olsun. X T2 -uzayı olduğundan, A kapalıdır. F ∩ A, kompakt uzay
A nın kapalı alt kümesidir ve dolayısıyla kompakttır. Fakat F ∩ A ⊂ F dir.
x ∈ (A ∩ F o ) ⊂ A ∩ F ⊂ F
f : X −→ R2
(0, 0), x∈A
x 7−→ f (x) =
(x, sin 1 ), x ∈ B
x
şeklinde tanımlansın.
f (x) = y ∈ f (B o ) ⊂ f (B) ⊂ U
y ∈ f (B o ) ⊂ f (B) ⊂ U
9.7 Kompaktlaştırma
0
Tanım 9.7.1. (X, τ ) bir topolojik uzay olsun. X in kompaktlaştırması, (Y, τ )
kompakt uzayıdır öyleki X uzayı, Y nin yoğun alt kümesine homeomorftur.
Örnek 9.7.1. (0, 1) açıkaralığının iki tane kompaktlaştırması çember ve [0, 1] kapalı
aralığıdır.
Not 9.7.1. Yukarıdaki bu iki kompaktlaştırma homeomorfik değildir.
Tanım 9.7.2. (X, τ ) bir T2 -uzayı olsun. X kompakt ise X in Alexandroff veya bir
nokta kompaktlaştırması kendisidir. X kompakt olmasın. p, X de bulunmayan bir
nokta ve Y = X ∪ {p} olsun. Y üzerindeki topoloji aşağıdaki gibi tanımlansın:
τY = {U |U ∈ τ } ∪ {Y − C|C, Xdekapalß}
U1 ∩ U2 = U1 ∩ (Y − C) = U1 ∩ (X − C)
U1 ∩ U2 = (Y − C1 ) ∩ (Y − C2 ) = Y − (C1 ∪ C2 ) ∈ τY
S
3) {Uα }α∈Λ ⊂ τy olsun. ∀α ∈ Λ için Uα ∈ τ ise α∈Λ Uα ∈ τ dur. Buradan
S
α∈Λ Uα ∈ τY dir. {Cα }α∈Λ ⊂ X kompakt kümeler ailesi olmak üzere ∀α
için Uα = Y − Cα alalım.
[ [ \
Uα = (Y − Cα ) = Y − ( Cα = Y − C ∈ τY )
α∈Λ α α
Ao ∩ (Y − A) = ∅
Bu nedenle Y , T2 -uzayıdır.
Teorem 9.8.1. Kompaktlık, limit nokta kompaktlığı gerektirir. Fakat tersi doğru
değildir.
İspat 9.8.1. X kompakt uzay olsun. A ⊂ X verilsin. A sonlu değilse, A nın limit
noktasının var olduğunu göstereceğiz. A nın limit noktası var olmasın. A, tüm
limit noktaları içerir. Dolayısıyla A kapalıdır. a ∈ A için Ua ∩ A 6= ∅ olacak şekilde
a noktasının Ua komşuluğu vardır. X uzayı X − A ve Ua ile örtülür. X kompakt
olduğundan, X bu kümelerin sonlu olanlarıyla örtülür. (X − A) ∩ A = ∅ ve Ua , A
nın sadece bir elemanını içerdiğinden A sonludur.
279
1) X kompakttır.
2) X limit nokta kompakttır.
3) X dizisel kompakttır.
İspat 9.8.2. Ödev.
Tanım 9.8.3. (X, τ ) bir topolojik uzay olsun. X in sayılabilir açık örtüsünün sonlu
alt örtüsü varsa, X e sayılabilir kompakttır denir.
Not 9.8.1. 1) Kompakt uzay, sayılabilir kompakttır.
ALIŞTIRMALAR
1.
0 0
a) τ ve τ , X üzerinde iki topoloji ve τ ⊃ τ olsun. Bu topolojilerden biri altında
X in kompaktlığı diğeri altındaki kompaktlığı hakkında ne belirtir?
0 0
b) Hem τ hem de τ altında X kompakt Hausdorff ise τ = τ ya da bunların
karşılaştırılamaz olduğunu gösteriniz.
280
2.
a) R üzerindeki sonlu tümleyen topolojisinde her alt uzayın kompakt olduğunu
gösteriniz.
b) τC = {A|R − A sayılabilir veya R nin tümüdür.} topolojisinde [0, 1] kompakt
alt uzay mıdır?
3. Gösteriniz ki bir metrik uzayın tüm kompakt alt uzayları metriğe göre kapalı
ve sınırlıdır.Öyle bir metrik uzay bulunuz ki kompakt olmayan kapalı ve sınırlı bir
altuzaya sahip olsun.
4. X in kompakt alt kümelerinin sonlu birleşiminin kompakt olduğunu gösteriniz.
5. A ve B, X Hausdorff uzayının ayrık kompakt alt kümeleri olsun. Sırasıyla A ve
B yi içeren U ve V ayrık açık kümelerin var olduğunu gösteriniz.
6. X kompakt ve Y Hausdorff olacak şekilde f : X −→ Y sürekli ise f in kapalı
dönüşüm olduğunu gösteriniz. (Yani f kapalı kümeleri kapalı kümelere taşır.)
7. Y kompakt ise π1 : X × Y −→ X projeksiyonunun bir kapalı dönüşüm olduğunu
gösteriniz.
8. Teorem: f : X −→ Y ve Y kompakt Hausdorff olsun. f in sürekli olması için
gerek ve yeter koşulun f in grafiği
Gf = {x × f (x)|x ∈ X}
in X × Y de kapalıdır.
9. Her y ∈ Y için p−1 ({y}) kompakt olacak şekilde p : X −→ Y kapalı, sürekli,
örten dönüşüm olsun. Y kompakt ise X in de kompakt olduğunu gösteriniz.
10. Q nun yerel kompakt olmadığını gösteriniz.
11. X yerel kompakt uzay olsun. f : X −→ Y sürekli ise f (X) uzayının yerl
kompakt olması gerekir mi? f hem sürekli hem açıkise ne olur?
12. f : X1 −→ X2 yerel kompakt Hausdorff uzayların bir homeomorfizması ise f in
tek nokta kompaktlaştırmalarının bir homeomorfizmasına genişlediğini gösteriniz.
13. R nin tek nokta kompaktlaştırmasının S 1 çemberine homeomorfik olduğunu
gösteriniz.
14. SΩ nın tek nokta kompaktlaştırmasının SΩ a homeomorfik olduğunu gösteriniz.
15. Z+ in tek nokta kompaktlaştırmasının R nin {0} ∪ { n1 |n ∈ Z+ } alt kümesine
homeomorfik olduğunu gösteriniz.
281
Q. [0, 1] kapalı aralıĞının bir alt uzayı olan Cantor kÜmesinin kompakt olduĞunu
ispatlayınız.
R. D, R2 de birim disk olmak Üzere A = D − {(0, 0)} alt uzayı kompakt mıdır?
AÇıklayınız.
T. [0, 1] kapalı aralıĞının R Üzerindeki alt limit topolojisine gÖre kompakt alt
uzay olmadıĞını gÖsteriniz.
. (a) R/(R − [0, 1]) bÖlÜm uzayının kompakt olduĞunu fakat Hausdorff ol-
madıĞını gÖsteriniz.
283
(b) R/(R − (0, 1)) bÖlÜm uzayının hem kompakt hem de Hausdorff uzay
olduĞunu gÖsteriniz.
. [a, b] R de kapalı ve sınırlı bir aralık olsun. f : [a, b] → R sÜrekli ise f nin
görüntüsünÜn R de kapalı ve sınırlı bir aralık olduĞunu ispatlayınız.
. Bir X ⊂ R alt uzayının kompakt olması iÇin gerek ve yeter Şart her
f :X→R
1 1
X = {(x, sin( )) ∈ R2 : 0 < x ≤ }
x π
. G yerel kompakt topolojik grup ve H G nin alt grubu olsun. G/H bÖlÜm
grubunun yerel kompakt olduĞunu gÖsteriniz.
284
BAĞLANTILI UZAYLAR
10.1 Tarihçe
Bağlantılılık kavramı 1883 yılında Rn in kapalı ve sınırlı alt kümeleri için Cantor
tarafından şu şekilde tanımlanmıştır:
X uzayının her a, b ikilisi ve ε pozitif sayısı için X in x1 = a, xn = b ve d(xi , xi+1 ) <
ε, i = 1, 2, ..., n − 1 olacak şekilde {xi }ni=1 noktalarının sonlu kümesi varsa X
uzayına bağlantılıdır denir.
Bu tanım genel topolojik uzaylar için uygun değildir çünkü üzerinde uzaklık tanım-
lanmamıştır. Aslında Cantor’un tanımı genel olarak metrik uzaylar için bile uygun
değildir.
1892 yılında bağlantılılığın modern tanımı Rn in kapalı ve sınırlı alt kümeleri için
Camille Jordan tarafından şu şekilde verilmiştir:
X uzayının A ve X \ A nın arakesitleri boş küme olacak şekilde bir A öz alt kümesi
yoksa X uzayına bağlantılıdır denir.
Jordan’ın tanımı 1911 yılında N.J. Lennes tarafından soyut kümelere genişletilmiştir.
Bağlantılılığın sistematik çalışılması Hausdorff’un 1914 yılında yayımladığı bilim-
sel tezi Grundzüge der Mengenlehre ile başlamıştır. Ayrılmış (separated) kümeler
kavramı Hausdorff’a göre tanımlanmış ve bir kümenin bağlantılı olması için iki
ayrılmış kümenin birleşimi olamaması gerektiği belirtilmiştir. ’Bileşen’ kavramı
Hausdorff’a göre ’tamamen bağlantısızlık’ kavramına bağlı olarak o dönemde ’kalıtım-
sal bağlantısız’ olarak verilmiştir. ’Yerel bağlantılılık’ 1914 yılında Hans Hahn
(1879-1934) yılında verilmiştir. Benzer özellikler 1911 de Pia Nalli ve 1913 de
285
286
Örnek 10.2.1.
Birden fazla elemanlı bir küme X üzerinde ayrık topoloji verilsin. Herhangi bir
x ∈ X için {x} ve {X − {x}} kümeleri ayrık, açık ve boştan farklıdır. Ayrıca, bu
alt kümelerin birleşimi X i verir. Böylece X bağlantılı değildir. Diğer taraftan, X
üzerinde aşikar topolojik alırsak X in boş kümeden farklı açık alt kümesi sadece
kendisidir. Dolayısıyla X bağlanrılıdır.
Örnek 10.2.2.
τ = {∅, X, {a, b}, {b}, {b, c}} ve τ 0 = {∅, X, {a, b}, {b}, {b, c}{c}}
Figure 10.1: X = {1, 2, 3} üzerinde iki topoloji, ilki bağlantılı diğeri değil
287
Örnek 10.2.3.
R nin alt uzayı A = (−1, 0) ∪ (0, 1) bağlantılı değildir cünkü (−1, 0) ve (0, 1)
kümeleri, A nın ayrık açık alt kümeleri(ayırıcıları) dir.
Örnek 10.2.4.
Sonsuz dişil topolojici tarak uzayı
1
X = {(x, ) | 0 ≤ x ≤ 1, n ∈ N} ∪ {(x, 0) | 0 ≤ x ≤ 1} ∪ {(0, y) | 0 ≤ y ≤ 1}
n
verislsin. Bu uzay bağlantılıdır.
Örnek 10.2.5.
İspat Varsayalım ki f (X) bağlantısız olsun. Yani f (X) in ayıranları var olsun.
Bu durumda f (X) = U ∪ V , U ∩ V = ∅ dir. f sürekli olduğundan ters görüntü
289
Örnek 10.2.6.
Teorem 10.2.3. X in alt uzayı E nin bağlantılı olması için gerek ve yeter şart
E = A ∪ B olacak şekilde X de karşılıklı olarak ayırıcı A ve B kümelerinin var
olmamasıdır.
290
A ∩ B X = A ∩ E ∩ B X = A ∩ (E ∩ B X ) = A ∩ B E = ∅.
B E = E ∩ B X = (A ∪ B) ∩ B X = (A ∩ B X ) ∪ (B ∩ B X ) = (B ∩ B X ) = B.
E∩A=∅⇒E ⊂B
E∩B =∅⇒E ⊂A
dır.
Teorem 10.2.4. (Yj )j∈J , X in bağlantılı alt uzay ailesi olsun. Ayrıca ∀j ∈ J için
Yj ve Yj0 ayrık olmayacak şekilde bir j0 ∈ J var olduğunu varsayalım. O zaman
[
Yj bağlantılıdır.
j∈J
[
İspat Y = Yj nin bağlantılı olduğunu göstermeliyiz. Varsayalım ki Y , X in
j∈J
iki ayrık alt kümelerinin birleşimi şeklinde yazılabilsin. Yani Y = A ∪ B, A ⊂
X, B ⊂ X; A ∩ B = ∅ olsun. Bu durumda bir önceki önermeden herbir Yj , A veya
B tarafından kapsanmaktadır. Yani Yj ⊂ A veya Yj ⊂ B dir. Burda Yj0 ⊂ A
olduğunu varsayalım. Dolayısıyla ∀j ∈ J için Yj ⊂ A dır. Fakat Yj ile Yj0 ayrık
alt kümelerdir elde edildi. Hipotezle çeliştiğinden dolayı Y = A dır. O halde Y
bağlantılıdır.
291
[
({x0 } × Y ∪ X × {y})
y∈Y
Tanım 10.2.3. (X, τ ) bir topolojik uzay olsun. X üzerindeki ∼ bağıntısı yakarıdaki
şekli ile tanımlansın. ∼ bağıntısının denklik sınıflarına X in bileşenleri denir.
292
Birleşim lemmasından
[
Cx = C
x∈C
Örnek 10.2.7.
Reel sayılar R kümesi üzerinde sonlu tümleyenler topolojisi verilsin. Bu topolojiye
göre sadece bir bileşen var o da R nin kendisidir.
Örnek 10.2.8.
Reel sayılar R kümesi üzerinde alt limit topolojisi verilsin. Burada bileşenlerin
R nin tek-noktalı alt kümeler olduğunu iddia ediyoruz. Buna göre, R nin alt
kümesinin birden fazla elemanı varsa bu kümenin bağlantılı olmadığını göstereceğiz.
x < y elemanları içeren R nin alt kümesi A yı ele alalım. Ayrıca, x < z < y
olacak şekilde bir z elemanını seçelim. (∞, z) ve [z, ∞) kümelri A nın ayırıcılarıdır.
293
Örnek 10.2.9.
Örnek 9.2 den reel sayılar R kümesi üzerinde alt limit topolojisine göre tamamen
bağlantısızdır.
Örnek 10.2.10.
Teorem 10.2.8. X lineer sıralı uzay ve C, X in alt uzayı olsun. C bağlantılı ise
konvekstir.
İspat: C lineer sıralı uzay X in bir alt kümesi olsun. ∀a, b ∈ X için [a, b] ⊂ C
ise C ye konveks alt küme denir. Varsayalım ki C konveks olmasın. O halde X
de a < x < b noktaları için a, b ∈ C fakat x 6∈ C dir. Bu durumda (−∞, x) ve
(x, +∞) kümeleri X de açıklardır. Bu durumda C ⊂ (−∞, x) ∪ (x, +∞) ayrık
açıklar tarafından kapsanmaktadır. O halde C bağlantılı değildir. Çelişki. Bu
durumda C konvekstir.
Tanım 10.2.5. (Lineer Continium): L basit sıralı bir küme olsun. L aşağıdaki
özelliklere sahip ise L ye lineer continium denir.
Sonuç 10.2.5. R ve R deki her aralık bağlantılıdır ve < bağıntısına göre sıralama
topolojisine sahiptir. O halde R lineer continiumdur.
Örnek 10.2.11.
1 Ocak 2014 tarihinden başlayarak Mustafa diyet yaparak kilo vermek istemiştir.
30 hafta sonunda 40 kg vermiştir. Zaman göre ağırlık fonksiyonu w(t) alırsak
w(0) = 140 ve w(30) = 90 şeklindedir. Mustafa’nın 100 kg ulaştığı bir zaman
vardır. Belki de bu kiloda bir kaç hafta kalmış olabilir. Ara Değer Teoreminden 30
hafta boyunca en az bir kez 100 kg ağırlığında kalmıştır. Yani w(c) = 100 olacak
şekilde bir c ∈ [0, 30] vardır.
Sonuç 10.2.6. f : [a, b] → R sürekli olsun. f (a) ve f (b) zıt değerlere sahip ise
f (x) = 0 denkleminin çözümü a ve b arasında bir değerdir.
Teorem 10.2.11. (Teorem 9.2.10 nin Geneli) X bağlantılı topolojik uzay olmak
üzere f : X → R sürekli olsun. p, q ∈ f (X) ve p ≤ r ≤ q ise r ∈ f (X) dir.
Figure 10.6: r ∈
/ f (X) ise U = (−∞, r) ve V = (r, ∞) f (X) nin ayırıcılarıdır.
kümeleri ayrıktır ve ayrıca boştan farklıdır çünkü ilki f (a) ve ikincisi f (b) yi içerir.
Bu kümelerin herbiri f (X) de açıktır. f (c) = r olacak şekilde X in bir c noktası
olmasaydı, f (X), A ve B kümelrin birleşimi olurdu. Bu durumda A ve B kümelri
f (X) in ayırıcılarıdır. Bu da f (X) in bağlantılı olması ile çelişir.
Örnek 10.2.13.
Teorem 10.2.13. (Bir Boyutlu Brouwer Sabit Nokta Teoremi ) f : [−1, 1] →
[−1, 1] sürekli olsun. f (c) = c olacak şekilde en az bir c ∈ [−1, 1] vardır.
296
Teorem 9.2.14 göre dünya yüzeyi üzerinde zıt iki noktada (bu noktalar dünyanın
merkezine göre bribirlerinin simetriği) sıcaklık aynıdır. Bu teoriyi, basınç, nem gibi
sonuçlarda da kullanabiliriz.
sürekli fonksiyondur.
Örnek 10.3.2.
Sonsuz dişli topolojici tarağı yol bağlatılıdır. Yani
1
X = {(x, ) | 0 ≤ x ≤ 1, n ∈ N} ∪ {(x, 0) | 0 ≤ x ≤ 1} ∪ {(0, y) | 0 ≤ y ≤ 1}
n
(x1 , y1 ), (x2 , y2 ) ∈ X için
f : [0, 1] −→ X
(x1 , (1 − 3t)y1 ) 0 ≤ t ≤ 1/3
t 7→ f (t) = (x1 + (3t − 1)(x2 − x1 ), 0) 1/3 ≤ t ≤ 2/3
(x2 , (3t − 1)y2 )
0 ≤ t ≤ 1/3
yapıştırma lemmasından f süreklidir. Böylece X yolbağlantılıdır.
Örnek 10.3.3.
X = I × I üzerinde sözlük sıralama topolojisi var olsun. X uzayı bağlantılı fakat
yol bağlantılı değildir.
X = I × I lineer continium teoreminden dolayı bağlantılıdır. α : [0, 1] → X sürekli
fonksiyon var mı?
∀x0 , x1 ∈ X α(0) = x0 , α(1) = x1
olacak şekilde bir α : [0, 1] → X sürekli fonksiyon vardır. α([0, 1]), X deki tüm
noktaları içerir.
∀x ∈ I = [0, 1] için Ux = α−1 ({x} × (0, 1)) ⊂ [0, 1] açıkların ters görüntüsüde
açıktır. O Halde ∀x ∈ I için Ux in içerdiği qx ∈ [0, 1] noktasını seçelim. ∀x için Ux
açık kümeleri ayrıktır.
Uz = α−1 ({z} × (0, 1)) ⇒ Ux ∩ Uz = ∅
[0, 1] yol bağlantılı değildir. Çelişki. O halde X yol bağlantılı olamaz.
I / X / Y
w f
Bağlantılı bir uzay yol bağlantılı olmayabilir. Aşağıdaki örnek bu durumu izah
etmektedir:
Örnek 10.3.4.
1 1
X = A ∪ B = {(0, y) : −1 ≤ y ≤ 1} ∪ {(x, sin ) : 0 < x ≤ }
x 2π
Not 10.3.1. Bir topolojik X uzayın yol bileşenleri X in maksimal yol bağlantılı alt
kümeleridir.
Tanım 10.3.3. Rn nin alt kümesi A daki her x, y noktası için bu noktaları bir-
leştiren doğru parçası A kümesinde kalıyorsa A ya konveks küme denir.
Örnek 10.3.5.
Rn nin alt kümesi A konveks ise bu küme yol bağlantılıdır. Her bir x, y ∈ A için
Not 10.3.2. Rn uzayında Yol bağlantılı alt uzayın konveks olması gerekmez. S 1
birim çemberi yol bağlantılı iken konveks değildir.
301
Örnek 10.3.6.
Normlu uzay da bir kapalı disk konveks kümedir. Gerçektende, her bir x, y ∈
B(x0 , r) ve t ∈ [0, 1] için,
dir.
Örnek 10.3.7.
n > 2 olmak üzere x0 ∈ Rn için Rn − {x0 } konveks değil fakat yol bağlantılıdır.
Gerçektende, x, y ∈ Rn − {x0 } için
g : [0, 1] −→ Rn − {x0 }
(1 − 2t)x + tz
0 ≤ t ≤ 1/2
t 7→ g(t) =
(2 − 2t)z + (2t − 1)y
1/2 ≤ t ≤ 1.
Örnek 10.4.1.
Reel doğru ekseninde her bir aralık ve her bir ışın hem bağlantılı hem de yerel
bağlantılıdır.
Örnek 10.4.2.
R nin alt uzayı [−1, 0) ∪ (0, 1] bağlantılı değil fakat yerel bağlantılıdır.
Örnek 10.4.3.
1 1
X = A ∪ B = {(0, y) : −1 ≤ y ≤ 1} ∪ {(x, sin ) : 0 < x ≤ }
x 2π
R2 nin alt uzayıdır. Topolojik sinüs eğrisi bağlantılı iken yerel bağlantılı değildir.
Örnek 10.4.4.
Örnek 10.4.5.
Örnek 10.4.6.
Şekil 9.10 gösterilen sonsuz süpürge uzayı x noktasında yerel bağlantılı değildir.
303
Teorem 10.4.1. (X, τ ) topolojik uzayının yerel bağlantılı olması için gerek ve yeter
şart X uzayının her açık kümesi U için, U ya ait her bir bileşenin, X de açık
olmasıdır.
İspat: (⇒) X topolojik uzayı yerel bağlantılı olsun. U , X de bir açık küme olsun.
C de U nun bir bileşeni olsun. x, C ye ait bir nokta ise V ⊂ U olacak şekilde x
noktasının bağlantılı komşuluğu V yi seçelim. V bağlantılı olduğundan V , U nun
C bileşeninde olmalıdır. Dolayısıyla C, X de açıktır.
(⇐) X topolojik uzayındaki açık kümelerin bileşenlerinin açık olduğunu varsayalım.
X topolojik uzayı verilen x noktası ve bu noktanın U komşuluğu için, C, x noktasını
içeren U nun bir bileşeni olsun. Şimdi C bağlantılıdır. C, X de açık olduğundan
X, x noktasında yerel bağlantılıdır.
Sonuç 10.4.1. Yerel bağlantılı uzayın bileşenleri hem açık hem de kapalıdır.
Teorem 10.4.3. (X, τ ) topolojik uzayının yerel yol bağlantılı olması için gerek ve
yeter şart X uzayının her açık kümesi U için, U ya ait her bir yol bileşenin X de
açık olmasıdır.
Teorem 10.4.4. Bir Topolojik X uzayı yerel yol bağlantılı ve bağlantılı ise bu uzay
yol bağlantıldır.
ALIŞTIRMALAR
1.
a) (0,1),(0,1] ve [0,1] uzaylarının homeomorfik olmadığını gösteriniz.
b) f : X −→ Y ve g : Y −→ X gömmeler olsun. X ve Y nin homeomorfik olması
gerekmediğini bir örnekle gösteriniz.
c) n > 1 ise Rn ve R nin homeomorfik olmadığını gösteriniz.
2. f : S 1 −→ R sürekli bir dönüşüm olsun. f (x) = f (−x) olacak şekilde S 1 in bir
x noktasının var olduğunu gösteriniz.
3. f : X −→ Y sürekli olsun. X = [0, 1] ise f (x) = x olacak şekilde bir x
305
a) Z+ × [0, 1)
b) [0, 1) × Z+
c) [0, 1) × [0, 1]
d) [0, 1] × [0, 1)
6.
7.
a) T nin yol bağlantılı olduğunu fakat sadece p noktasında yerel bağlantılı olduğunu
gösteriniz.
b) Yol bağlantılı olan fakat noktalarının hiçbirinde yerel bağlantılı olmayan R2 nin
bir alt kümesini bulunuz.
ALIŞTIRMALAR
[1] Colin Adams and Robert Franzosa, Introduction to Topology Pure and Applied,
Pearson Prentice Hall Inc., 2008.
[2] Glen E. Bredon, Topology and Geometry, Springer-Verlag, New York, 1993.
[3] Stephan C. Carlson, Topology of Surfaces, Knots, and Manifolds, John Wiley
Sons, Inc, 2001
[9] Robert Messer and Philip Straffin, Topology Now!, The Mathematical Associ-
ation of America, 2006.
307