95

H ΔΚΚΛΗΣΙΑ
Η θεζμική διάζηαζη
Ιζηνξηνγξαθηθέο επηζεκάλζεηο.
Ζ Δθθιεζία ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο ζεζκνχο πνπ δεκηνχξγεζε, δηαηήξεζε ή θαη αλάπηπμε ν Διιεληζκφο θαηά
ηελ πεξίνδν ηεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο. Ήδε απφ ην 1828, φηαλ ν Ηαθσβάθεο Ρίδνο-Νεξνπιφο ζην έξγν ηνπ
«Νεφηεξε ηζηνξία ηεο Διιάδαο κεηά ηελ άισζε ηεο απηνθξαηνξίαο ηεο Αλαηνιήο» (ζηα γαιιηθά)
επηρεηξεκαηνιφγεζε γηα ηνπο ζεζκνχο ηνπ Διιεληζκνχ θαηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν, άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη
κηα «ηζηνξηνγξαθία ησλ ζεζκψλ» ζηε κειέηε ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ. Σφζν ν Κ.
Παπαξξεγφπνπινο φζν θαη ν Α. Βαθαιφπνπινο ζηηο αληίζηνηρεο ηζηνξίεο ηνπο («Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο»
θαη «Ηζηνξία ηνπ Νένπ Διιεληζκνχ») πηνζέηεζαλ θαη αλέπηπμαλ απηφ ην κνληέιν. ΢χκθσλα κε απηή ηελ άπνςε,
νη Έιιελεο δψληαο θάησ απφ έλα αιιφζξεζθν ηπξαλληθφ θαη θαηαπηεζηηθφ θαζεζηψο, είραλ θαηνξζψζεη λα
δηακνξθψζνπλ ηνπο δηθνχο ηνπο ζεζκνχο γηα λα ζπγθξνηήζνπλ ηε δηθή ηνπο ειιελνξζφδνμε θνηλσλία, λα
πεξηραξαθσζνχλ έλαληη ηεο αιιφζξεζθεο νζσκαληθήο θαη λα δηαζψζνπλ, κέζα απφ απηνχο, ηελ εζληθή
ζπλείδεζε. Απηνί νη ζεζκνί αληηζηνηρνχζαλ ζηνπο ηέζζεξηο βαζηθνχο ηνκείο, πνπ ζπγθξνηνχζαλ ηηο
πξνλεσηεξηθέο θνηλσλίεο, δειαδή ηε ζξεζθεία, ηελ πνιηηηθή δηνίθεζε, ην ζηξαηφ θαη ηελ παηδεία. ΢χκθσλα κε
απηφ ην ζρήκα, ινηπφλ, ε Δθθιεζία απνηεινχζε ηνλ πξψην ζεζκφ ηνπ Διιεληζκνχ. Ζ Δθθιεζία, ζχκθσλα κε
απηή ηελ άπνςε, ζπγθξνηήζεθε σο ζεζκφο ήδε ακέζσο κεηά ηελ νζσκαληθή θαηάθηεζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο
πάλσ ζηε βάζε θάπνησλ «πξνλνκίσλ» πνπ παξαρψξεζε ν λένο θπξίαξρνο ζηνλ επηθεθαιήο ηεο. Ο παηξηάξρεο
θαηέζηε ε θεθαιή ηνπ ξωκέηθνπ κηιιεηηνύ, δειαδή ηνπ ζπλφινπ ησλ ειιελνξζνδφμσλ ηεο απηνθξαηνξίαο, θαη
ιεηηνπξγνχζε ζπγρξφλσο σο έλαο ζξεζθεπηηθφο θαη πνιηηηθφο άξρνληαο γηα φινπο απηνχο ηνπο πιεζπζκνχο. H
Δθθιεζία ζεσξήζεθε σο έλαο ζεζκφο απηνδηνίθεζεο ησλ Διιήλσλ, ε νπνία εθάξκνζε έλα θαζνιηθά ηζρχνλ θαη
ζπγθεληξσηηθφ πιαίζην ιεηηνπξγίαο, πνπ είρε παξαρσξεζεί απφ ηελ Τςειή Πχιε θαη κέζσ ηνπ νπνίνπ
δηαζψζεθε «ην ειιεληθφ πλεχκα» θαη πξνεηνηκάζηεθε ε Δπαλάζηαζε. Κεληξηθή έλλνηα ζ‟ απηφ ην ζρήκα έρεη ν
φξνο κηιιέηη (millet), ην νπνίν νξίδεηαη σο κηα εληαία εζλν-ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα κέζα ζηελ Οζσκαληθή
Απηνθξαηνξία. Αληίζηνηρεο απφςεηο έρνπλ δηαηππσζεί γηα ηνπο εβξαίνπο θαη ηνπο Αξκελίνπο.
Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο απηφ ην ζρήκα έρεη ακθηζβεηεζεί. Ζ αλαδίθεζε ζηα νζσκαληθά αξρεία, ε
πξνζεθηηθή αλάγλσζε ησλ ειιεληθψλ πεγψλ ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ θαη ε νπηηθή ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο
βνήζεζαλ ψζηε ε Δθθιεζία λα ηδσζεί κέζα ζην επξχηεξν θξαηηθφ πιαίζην κηαο πξν-εζληθήο θνηλσλίαο. Μέζα ζ‟
απηή ηε λέα πξνζέγγηζε αλαιχζεθαλ ηα βεξάηηα (δηπιψκαηα, δηνξηζηήξηα έγγξαθα) σο θξαηηθέο πεγέο πνπ
ξπζκίδνπλ ηηο ζρέζεηο θξάηνπο θαη Δθθιεζίαο, πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζεί πνην ήηαλ ην πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηνπ
ζεζκνχ θαη θαηά πφζν κπνξνχκε λα κηιήζνπκε γηα παξαρψξεζε «πξνλνκίσλ».
Κεληξηθφ ζέκα ζηε ζρεηηθή ηζηνξηνγξαθία είλαη ην δήηεκα ηεο αλαζχζηαζεο ηνπ παηξηαξρείνπ
Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ην θαζεζηψο ηνπ ζηε λέα πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα. Όηαλ νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ ηε
βπδαληηλή πξσηεχνπζα, ν παηξηαξρηθφο ζξφλνο ήηαλ θελφο. Ζ ηνπνζέηεζε λένπ παηξηάξρε ήηαλ απνηέιεζκα ηεο
βνχιεζεο ηνπ ζνπιηάλνπ. Ο ίδηνο θίλεζε ηε δηαδηθαζία γηα ηελ εθινγή θαη κάιηζηα επέιεμε ηνλ Γελλάδην (Β΄)
΢ρνιάξην γηα ηε ζέζε απηή. Οη ιφγνη πνπ ψζεζαλ ηνλ ζνπιηάλν Μερκέη Β΄ ζ‟ απηή ηελ πξάμε κπνξνχλ λα
ζπλνςηζηνχλ ζηνπο εμήο:
α) Σελ επνρή ηεο Άισζεο νη ππήθννη ηνπ ζνπιηάλνπ ήηαλ ζηε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνλφηεηα νξζφδνμνη
ρξηζηηαλνί. Γλσξίδνληαο ν ζνπιηάλνο ην ζπκβνιηθφ βάξνο πνπ είρε γη‟ απηνχο ηνπο πιεζπζκνχο ην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο πξνρψξεζε ζηελ αλαζχζηαζή ηνπ. Μ‟ απηφ ηνλ ηξφπν λνκηκνπνηνχζε ηελ εμνπζία ηνπ
έλαληη ησλ πνιππιεζψλ ρξηζηηαλψλ ππεθφσλ ηνπ, πξνβάιινληαο ηαπηφρξνλα ηνλ εαπηφ ηνπ σο δηάδνρν ησλ
Βπδαληηλψλ απηνθξαηφξσλ. Με ηελ ελέξγεηά ηνπ απηή, δειαδή, ν ζνπιηάλνο λνκηκνπνίεζε ηνλ ζεκαληηθφηεξν
ζεζκφ ηεο πιεηνλφηεηαο ησλ ππεθφσλ ηνπ, λνκηκνπνηψληαο εκκέζσο θαη ηε ζέζε ηνπ ίδηνπ απέλαληί ηνπο.
β) Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε κεηά ηελ Άισζε είρε εξεκσζεί απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο. Έλα απφ ηα πξψηα κειήκαηα
ηνπ Μερκέη Β΄ ήηαλ ν αλαζπλνηθηζκφο ηεο, ψζηε λα θαηαζηεί ε πξσηεχνπζα ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ. ΢ηφρνο ηνπ
ζνπιηάλνπ δελ ήηαλ λα κεηαηξαπεί ε Κσλζηαληηλνχπνιε ζε κηα κνπζνπικαληθή πφιε, αιιά λα δηαηεξήζεη ηνπο
πξνεγνχκελνπο θαηνίθνπο ηεο. Γη‟ απηφ πξνρψξεζε ζε έλα πξφγξακκα ππνρξεσηηθήο κεηαθίλεζεο πιεζπζκψλ
 96

απφ ρξηζηηαληθέο πεξηνρέο ηεο απηνθξαηνξίαο. Ωζηφζν, πξνζδνθνχζε φηη κε ηελ αλαζχζηαζε ηνπ παηξηαξρείνπ
ζα θαηάθεξλε λα πξνζειθχζεη θη άιινπο ρξηζηηαλνχο, νη νπνίνη ζα εγθαζίζηαλην εθνχζηα ζηελ Πφιε.
γ) Με ηελ αλαζχζηαζε ηνπ παηξηαξρείνπ ν ζνπιηάλνο ελζσκάησλε ζην θξάηνο ηνπ έλαλ πξν-νζσκαληθφ
(βπδαληηλφ) ζεζκφ, ν νπνίνο ράξε ζηελ άξηηα δηνηθεηηθή νξγάλσζή ηνπ πνπ έθηαλε κέρξη ηηο πην απφκαθξεο
επαξρίεο, ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη φρεκα γηα ηε δηάδνζε ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο πξνο απηνχο ηνπο
πιεζπζκνχο θαη ηαπηφρξνλα λα ηνπο ειέγρεη.
δ) Σέινο, ε επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνζψπνπ γηα παηξηάξρε δελ ήηαλ ηπραία. Ο Γελλάδηνο ήηαλ απφ ηνπο
επηθαλέζηεξνπο εθπξνζψπνπο ηεο αλζελσηηθήο κεξίδαο ζηε βπδαληηλή Κσλζηαληηλνχπνιε. Ο ζνπιηάλνο επέιεμε
ην πξφζσπν απηφ, ην νπνίν έραηξε γεληθφηεξεο εθηηκήζεσο ιφγσ ηεο παηδείαο ηνπ, γηα λα εκπεδσζεί ζηελ
ειιελνξζφδνμε θνηλσλία ε αλζελσηηθή ζηάζε έλαληη ηεο Γχζεο. Σελ επνρή απηή νη Οζσκαλνί, παξ‟ φιε ηελ
θαηάιεςε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ζε θακηά πεξίπησζε δελ αηζζάλνληαλ αζθαιείο έλαληη κηαο επηζέζεσο απφ ηε
Γχζε. Γη‟ απηφ ην ιφγν ήζειαλ λα πξνζηαηεπηνχλ απφ κηα ελδερφκελε θηινδπηηθή ζηάζε ησλ ρξηζηηαλψλ
ππεθφσλ ηνπο θαη ζπκκεηνρή ηνπο ζε πφιεκν ελαληίνλ ησλ Οζσκαλψλ, απφ ηελ εκθάληζε, δειαδή, ελφο είδνπο
«πέκπηεο θάιαγγαο». Ο ζνπιηάλνο πξνζδνθνχζε φηη κε ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ Γελλάδηνπ ην θξάηνο ζα
ζσξαθηδφηαλ θαη κ‟ απηφ ηνλ ηξφπν έλαληη ηνπ δπηηθνχ θηλδχλνπ. Θεσξνχζε, κε άιια ιφγηα, φηη ν παηξηάξρεο ζα
ήηαλ αξλεηηθφο ζε θάζε πξνζπάζεηα ησλ Γπηηθψλ λα πξνθαιέζνπλ εμεγέξζεηο ή πνιέκνπο ελαληίνλ ηνπ
νζσκαληθνχ θξάηνπο θαη φηη νη πνιππιεζείο νξζφδνμνη ππήθννη ηνπ ζνπιηάλνπ ζα ήηαλ απξφζπκνη λα
ζπκκεηάζρνπλ ζε κηα ηέηνηα πηζαλή κειινληηθά πξνζπάζεηα.
΢πλνιηθά, κε ηελ αλαζχζηαζε ηνπ παηξηαξρείνπ εκπεδσλφηαλ κηα πνιηηηθή λνκηκνθξνζχλεο ησλ
ππεθφσλ έλαληη ηνπ αιιφζξεζθνπ θπξηάξρνπ δηακέζνπ ηεο πνιηηηθήο ξεηνξηθήο ηνπ παηξηαξρείνπ.
Οη ζρέζεηο παηξηαξρείνπ θαη νζσκαληθήο εμνπζίαο έρνπλ πεξηγξαθεί απφ ηελ ηζηνξηνγξαθία κέζα απφ ην
πξίζκα ηεο παξαρψξεζεο ησλ «πξνλνκίσλ». ΢χκθσλα κε απηή ηελ ηζηνξηνγξαθηθή πξνζέγγηζε, ν ζνπιηάλνο
Μερκέη Β΄ ζπλφδεςε ηελ αλαζχζηαζε ηνπ παηξηαξρείνπ θαη ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ Γελλαδίνπ ζην ζξφλν κε ηελ
παξνρή θάπνησλ πξνλνκίσλ, κε βάζε ηα νπνία ν λένο παηξηάξρεο ζα αζθνχζε ην ζξεζθεπηηθφ ηνπ ιεηηνχξγεκα
εληφο ηνπ νζσκαληθνχ θξαηηθνχ πιαηζίνπ. Παξ‟ φιν πνπ νη ειιεληθέο θαη νζσκαληθέο πεγέο ηεο επνρήο ζησπνχλ
γηα ην είδνο θαη ηελ έθηαζε απηψλ ησλ πξνλνκίσλ, θαίλεηαη πηζαλφ φηη αλαγλσξίζηεθαλ θάπνηεο ειεπζεξίεο ζηνλ
παηξηάξρε. Δίλαη, φκσο, ηα θείκελα ησλ νζσκαληθψλ δηνξηζηεξίσλ εγγξάθσλ (ηα βεξάηηα)1 , ηα νπνία δηαγξάθνπλ
κε ζαθήλεηα ην ζεζκηθφ πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηεο Δθθιεζίαο κεηά ηελ Άισζε.
Σα βεξάηηα ήηαλ έγγξαθα ηεο νζσκαληθήο δηνίθεζεο, κε ηα νπνία έλαο ππήθννο ηνπ ζνπιηάλνπ
αλαιάκβαλε θξαηηθή ζέζε. Γελ επξφθεηην, δειαδή, γηα έγγξαθα πνπ εθδίδνληαλ εηδηθά θαη απνθιεηζηηθά γηα ηα
κέιε ηεο νξζφδνμεο ηεξαξρίαο. ΢ηα έγγξαθα απηά πεξηγξαθφηαλ ην πιαίζην ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο
ζπγθεθξηκέλεο ζέζεο, ηελ νπνία αλαιάκβαλε ν αλαθεξφκελνο ζην έγγξαθν. Όζνλ αθνξά ηελ νξζφδνμε ηεξαξρία
ηα βεξάηηα ήηαλ δχν εηδψλ: απηά πνπ δίδνληαλ ζηνπο παηξηάξρεο (παηξηαξρηθά) θαη απηά πνπ δίδνληαλ ζηνπο
κεηξνπνιίηεο (κεηξνπνιηηηθά), ρσξίο λα ππάξρνπλ κεγάιεο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν ζην πεξηερφκελν. Ζ
αλαδίθεζε ζηα νζσκαληθά αξρεία κνλαζηεξηψλ θαη ηα θξαηηθά ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο έθεξε ηα ηειεπηαία
ρξφληα ζην θσο έλα αμηφινγν ζψκα ηέηνησλ θεηκέλσλ, ηα νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε φζα ήηαλ ήδε γλσζηά, θπξίσο
κέζσ κεηαθξάζεσλ, απφ παιαηφηεξα ρξφληα, κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζην λα δηαγξαθεί κε αθξίβεηα θαη ζαθήλεηα
ην ζεζκηθφ πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηεο Δθθιεζίαο θαη ησλ ζρέζεψλ ηεο κε ηελ νζσκαληθή πνιηηεία.
Σν βεξάηη είρε πξνζσπηθφ ραξαθηήξα, δειαδή δηλφηαλ απφ έλαλ ζπγθεθξηκέλν ζνπιηάλν πξνο έλαλ
ζπγθεθξηκέλν ηεξάξρε, ηνπ νπνίνπ ην φλνκα αλαγξαθφηαλ κέζα ζην έγγξαθν. Ο ιφγνο γη‟ απηφ ήηαλ φηη ην
νζσκαληθφ δίθαην – πνπ εδψ νπζηαζηηθά πηνζεηνχζε ην ηζιακηθφ – δελ αλαγλψξηδε λνκηθά πξφζσπα αιιά κφλν
θπζηθά. Έηζη, ν θάζε ζεζκφο εηίζεην πάλσ ζε πξνζσπηθή βάζε. Ωο εθ ηνχηνπ, φηαλ άιιαδε είηε ν ζνπιηάλνο είηε
ν παηξηάξρεο, ηφηε εθδηδφηαλ λέν βεξάηη πάλσ ζε ζεσξεηηθά κεδεληθή βάζε. Απηφ ην ζηνηρείν πξνζέδηδε έληνλα
δπλακηθφ ραξαθηήξα ζηα θείκελα απηά, θαζψο ήηαλ αληηθείκελν δηαπξαγκάηεπζεο απφ ηα δχν εκπιεθφκελα κέξε
(ηελ Δθθιεζία θαη ην νζσκαληθφ θξάηνο). Καηά ζπλέπεηα, νη αιιαγέο ζηηο δηαηάμεηο ησλ βεξαηηώλ θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ αηψλσλ ήηαλ πνιιέο θαη νη δπλαηφηεηεο ησλ εθπξνζψπσλ ηεο Δθθιεζίαο λα δηαπξαγκαηεπηνχλ έλα
θαιχηεξν πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηεο ζεκαληηθέο. Ζ γεληθή ηάζε πνπ παξαηεξείηαη ήηαλ ε δηφγθσζε ησλ δηαηάμεσλ

1
Οπζηαζηηθά ν δην ξηζκφο ησλ ηεξαξρψλ γηλφηαλ κε δηαηάγκαηα (θη ξκάληα), ηα νπνία ζπρλά παξέζεηαλ ην πεξηερφκελν ησλ
βεξαηηώλ.
 97

ησλ βεξαηίωλ, ε νπνία απνζθνπνχζε θπξίσο ζηε δηαζθάιηζε ελφο επξχηεξνπ πιαηζίνπ ιεηηνπξγίαο ηεο
Δθθιεζίαο εληφο ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο. Ζ ελδειερήο κειέηε θαη αλάιπζε ησλ ζσδφκελσλ βεξαηηώλ θαηέδεημε
ηηο θάζεηο ησλ ζρέζεσλ Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο θαη Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο. Σν παιαηφηεξν ζσδφκελν
παηξηαξρηθφ βεξάηη ρξνλνινγείηαη απφ ην 1483 θαη πξφθεηηαη γη‟ απηφ πνπ δφζεθε ζηνλ ΢πκεψλ Α΄ θαηά ηελ ηξίηε
παηξηαξρία ηνπ (1482-1486). Ζ παξαθάησ αθήγεζε ζα ζηεξηρηεί ζηα φζα πξνβιέπνληαλ κέζα ζηα βεξάηηα,
πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ν ζεζκηθφο ξφινο ηεο Δθθιεζίαο, ελψ, παξάιιεια, ζα γίλεη ρξήζε θη άιισλ πεγψλ.

Γιοικηηική δομή
΢ην νηθνπκεληθφ παηξηαξρείν αλαγλσξίζηεθε ε εδαθηθή δηθαηνδνζία ηνπ κε ηελ νλνκαζηηθή αλαγξαθή ησλ
ππνθείκελσλ ζ‟ απηφ κεηξνπφιεσλ. Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα έλαλ άηππν κεηξνπνιηηηθφ θαηάινγν ηνπ
«θιίκαηνο» 2 ηνπ παηξηαξρείνπ. Δληφο απηήο ηεο εδαθηθήο δηθαηνδνζίαο ν παηξηάξρεο έρεη ην δηθαίσκα λα δηνξίδεη
θαη λα παχεη ηνπο κεηξνπνιίηεο θαη θαλέλαο άιινο δελ έρεη δηθαίσκα λα παξεκβαίλεη ζηε δηαδηθαζία. Ζ
δηνηθεηηθή εμνπζία ηνπ παηξηάξρε επεθηεηλφηαλ ζε φια ηα κέιε ηνπ ηεξαηείνπ κέρξη ηνλ ηειεπηαίν ηεξέα.
Αξγφηεξα, θαηά ηνλ 18ν αηψλα, ζα δηεπξπλζνχλ νη ζρεηηθέο αξκνδηφηεηεο, θαζψο ν παηξηάξρεο ζα γίλεη ν
κεζάδσλ ζηελ ππνβνιή αηηεκάησλ ησλ πθηζηακέλσλ ηνπ ηεξαξρψλ πξνο ηελ νζσκαληθή Πχιε.
Ζ δηνίθεζε ηνπ παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνππφιεσο αζθνχηαλ απφ ηνλ παηξηάξρε, ν νπνίνο εθιεγφηαλ
απφ ηε ζχλνδν ησλ κεηξνπνιηηψλ θαη επηθπξσλφηαλ ν δηνξηζκφο ηνπ απφ ηελ Τςειή Πχιε. Ο ξφινο ηεο
νζσκαληθήο εμνπζίαο ζηελ επηινγή ηνπ πξνζψπνπ γηα ηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν δελ ήηαλ de jure έγθπξνο κε βάζε
ην εθθιεζηαζηηθφ δίθαην. ΢ηελ πξάμε, πάλησο, ζπρλά ην θξάηνο επελέβαηλε γηα ηελ παχζε παηξηαξρψλ. ΢ε
ηέζζεξηο, κάιηζηα, πεξηπηψζεηο παηξηάξρεο απαγρνλίζηεθαλ κε δηαηαγή ηεο Πχιεο (Κχξηιινο Α΄ Λνχθαξεο ην
1638, Παξζέληνο Β΄ ην 1651, Παξζέληνο Γ΄ ην 1657 θαη Γαβξηήι Β΄ επίζεο ην 1657). Σα επηρεηξήκαηα πνπ
επηθαινχηαλ ε νζσκαληθή εμνπζία γηα λα παχζεη έλαλ παηξηάξρε ήηαλ θαηά βάζε δχν: α) φηη δηαζάιεπε ηε
δεκφζηα ηάμε κε ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ ή θαη γηλφηαλ επηθίλδπλνο γηα ην θξάηνο θαη β) φηη δελ θαηέβαιε
απξφζθνπηα ηνπο θφξνπο ζην θξαηηθφ ηακείν. Καηά ζπλέπεηα, de facto ε νζσκαληθή εμνπζία κπνξνχζε λα παχεη
παηξηάξρεο.
Μέρξη ηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα ζηηο ζρέζεηο κε ην νζσκαληθφ θξάηνο ε εμνπζία ηνπ παηξηάξρε ήηαλ
απφιπηε, παξ‟ φιεο ηηο πξνζπάζεηεο, θπξίσο ιατθψλ θχθισλ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, λα ρεηξαγσγήζνπλ ηελ
εμνπζία ηνπ. Δηδηθά ηα πξψηα πελήληα ρξφληα κεηά ηελ Άισζε, δηάθνξνη ηζρπξνί άξρνληεο ησλ ρξηζηηαλψλ είραλ
θαηαθέξεη λα πξνσζήζνπλ δηθνχο ηνπο ππνςεθίνπο γηα ηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν. Γηα παξάδεηγκα, ε κεηξηά ηνπ
ζνπιηάλνπ Μερκέη Β΄, ΢εξβίδα πξηγθίπηζζα Μάξα Μπξάλθνβηηο, ε νπνία αζθνχζε ζεκαληηθή επηξξνή ζηνλ
Μερκέη, πέηπρε λα αλέιζεη ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν ν επλννχκελφο ηεο Γηνλχζηνο (Α΄) ην 1466. Αιιά θαη ηνλ 16 ν
αηψλα ππήξμαλ αληίζηνηρα παξαδείγκαηα παξεκβάζεσο ιατθψλ ζηελ εθινγή ελφο παηξηάξρε, φπσο ηνπ
Μεηξνθάλε Γ΄ (1565-1572), ν νπνίνο αλήιζε ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν έρνληαο ηελ ππνζηήξημε ηνπ παλίζρπξνπ
άξρνληα Μηραήι Καληαθνπδελνχ. Γίπια ζηνλ παηξηάξρε ππήξρε ε ΢χλνδνο ησλ κεηξνπνιηηψλ, ε νπνία
ζπλαπνθάζηδε γηα ηα ζέκαηα ηνπ παηξηαξρείνπ. Με έλα ζχζηεκα ελαιιαγήο, ζπγθεθξηκέλνη κεηξνπνιίηεο θάζε
ρξφλν έπξεπε λα δηακέλνπλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε (ελδεκνύζα ζύλνδνο) θαη λα αζθνχλ καδί κε ηνλ παηξηάξρε
ηε δηνίθεζε. Απφ ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα ε ελδεκνύζα ζύλνδνο απέθηεζε κεγαιχηεξε δχλακε, αλ θαη φρη
ζεζκηθή, ελψ απμήζεθε ζηαδηαθά θαη ν δηνηθεηηθφο ξφινο ησλ πιεζηφρσξσλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε
κεηξνπνιηηψλ (Ζξαθιείαο, Κπδίθνπ, Νίθαηαο, Νηθνκεδείαο θαη Υαιθεδφλνο).
Πέξαλ απηψλ, νη παηξηάξρεο πιαηζηψλνληαλ απφ έλα ζχλνιν δηνηθεηηθψλ αμησκαηνχρσλ, νη νπνίνη
νλνκάδνληαλ νθθηθηάιηνη. Οη ζέζεηο απηέο ππήξραλ απφ ηε βπδαληηλή επνρή θαη ζηειερψλνληαλ ζρεδφλ
απνθιεηζηηθά απφ ηεξείο ηνπ παηξηαξρείνπ. Ήηαλ ρσξηζκέλεο ζε πεληάδεο κε ηεξαξρηθή ζεηξά (1ε πεληάδα, 2ε
πεληάδα θ.ν.θ.). Καηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν, δελ δηαηεξήζεθαλ φια ηα αμηψκαηα θαη ζπρλά αξθεηά απφ φζα
επηβίσζαλ παξέκελαλ θελά γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα. Δπηπιένλ, κε απμαλφκελν ξπζκφ αξθεηά απφ ηα
αμηψκαηα πνπ δίλνληαλ ζε ηεξσκέλνπο θαηά ηε βπδαληηλή επνρή, ηψξα παξαρσξνχληαλ ζε ιατθνχο. Ζ θαηνρή

2
Ο φ ξνο απηφο ζεκαίλεη ην ζχλνιν ησλ επαξρηψλ επί ησλ νπνίσλ ν παηξηάξρεο αζθνχζε πλεπκαηηθή θαη δηνηθεηηθή εμνπζία.
 98

παηξηαξρηθψλ αμησκάησλ ήηαλ έλαο ηξφπνο γηα λα αλέιζεη θάπνηνο ιατθφο θνηλσληθά θαη πνιηηηθά κέζα ζηε
ειιελνξζφδνμε θνηλφηεηα. Σα αμηψκαηα ηεο πξψηεο πεληάδαο, ησλ νπνίσλ νη θάηνρνη ζπκκεηείραλ θαη ζηε
ζχλνδν ηνπ παηξηαξρείνπ, ήηαλ: ν κέγαο νηθνλφκνο, ν κέγαο ζαθειιάξηνο, ν κέγαο ζθεπνθχιαμ, ν κέγαο
ραξηνθχιαμ, ν ηνπ ζαθειιίνπ, ν κέγαο πξσηέθδηθνο, ν κέγαο ινγνζέηεο, ν κέγαο ξήησξ θαη ν κέγαο
εθθιεζηάξρεο. Ηδηαίηεξε αλαθνξά ζα πξέπεη λα γίλεη ζην αμίσκα ηνπ κεγάινπ ινγνζέηε. Δπξφθεηην γηα ην
πξφζσπν πνπ ήηαλ ππεχζπλν γηα ηε θχιαμε ηεο παηξηαξρηθήο ζθξαγίδαο θαη ηε ζχληαμε ησλ ιφγσλ ηνπ
παηξηάξρε∙ είρε, κάιηζηα, αλέιζεη απφ ηελ δεχηεξε πεληάδα ζηελ πξψηε κεηά ην 1453. Σν νθθίθην δηλφηαλ
απνθιεηζηηθά ζε ιατθνχο. Καηά ηνλ 18ν αηψλα έγηλε έκκηζζν, αλήιζε σο πξψην ζηελ ηεξαξρηθή ηάμε ηνπ
παηξηαξρείνπ θαη ν θάηνρφο ηνπ ήηαλ ζεκαίλνλ κέινο ηεο ειιελνξζφδνμεο θνηλφηεηαο ηεο Πφιεο. Ήηαλ ην
πξφζσπν πνπ εθπξνζσπνχζε ην παηξηαξρείν ζηελ Τςειή Πχιε θαη δηαιεγφηαλ απεπζείαο κε ηνλ κεγάιν βεδίξε.
Ζ έδξα ηνπ παηξηαξρείνπ πέξαζε απφ δηάθνξεο θάζεηο κέρξη ηελ ηειηθή εγθαηάζηαζε. Αξρηθά ν Μερκέη
Β΄ έδσζε ζην λέν παηξηάξρε ην λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ, έλαλ ηζηνξηθφ βπδαληηλφ λαφ, ζηνλ νπνίν ήηαλ
ζακκέλνη αξθεηνί βπδαληηλνί απηνθξάηνξεο. ΢χληνκα, φκσο, ν Γελλάδηνο ηνλ εγθαηέιεηςε γηα λα εγθαηαζηαζεί
ζηελ πξψελ γπλαηθεία κνλή ηεο Πακκαθαξίζηνπ. Ο λαφο απνηέιεζε ηελ έδξα ηνπ παηξηαξρείνπ κέρξη ην 1587,
φηαλ ν ηφηε ζνπιηάλνο Μνπξάη Γ΄ ηνλ θαηέζρεζε, πξνθεηκέλνπ λα ηνλ κεηαηξέςεη ζε ηδακί. Σν παηξηαξρείν
κεηαθέξζεθε ζην λαφ ηεο Θενηφθνπ Παξακπζίαο θαη ην 1597 ζην λαφ ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ Ξπιφπνξηαο, γηα λα
θαηαιήμεη ην 1601 ζην κηθξφ λαφ ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ζην Φαλάξη. Απφ ηφηε κέρξη ζήκεξα παξακέλεη εθεί ε έδξα
ηνπ παηξηαξρείνπ.
Ζ δηνηθεηηθή ηεξαξρία ηνπ παηξηαξρείνπ αξζξσλφηαλ, φπσο θαη ζηε βπδαληηλή πεξίνδν, ζε κεηξνπφιεηο,
επηζθνπέο θαη ελνξίεο. Ζ θάζε κεηξφπνιε απνηεινχηαλ απφ έλαλ αξηζκφ επηζθνπψλ θαη νη επηζθνπέο απφ έλαλ
αξηζκφ ελνξηψλ. Μέζα απφ θαηαιφγνπο κεηξνπφιεσλ θαη επηζθνπψλ (ζπληαγκάηηα θαη βεξάηηα)
πιεξνθνξνχκαζηε γηα ηε γεσγξαθηθή δηθαηνδνζία ηνπ παηξηαξρείνπ ζηελ ηζηνξηθή δηαρξνλία ηνπ θαη γηα ηελ
ηεξαξρηθή ηάμε ησλ κεηξνπφιεσλ θαη επηζθνπψλ. Αλ θαη ζε γεληθέο γξακκέο νη κεηξνπφιεηο είραλ δηαηεξήζεη ηελ
ηεξαξρηθή ηνπο ζέζε φπσο ζηε βπδαληηλή επνρή, νη επηζθνπέο αξθεηά ζπρλά εμαθαλίδνληαλ ή ηδξχνληαλ λέεο ή
επαλεκθαλίδνληαλ παιαηέο. Ζ εηθφλα απηήο ηεο ζπλερνχο αιιαγήο εμαξηηφηαλ απφ ηε δεκνγξαθηθή θαη
νηθνλνκηθή ηζρχ ηνπ ρξηζηηαληθνχ ζηνηρείνπ θάζε εθθιεζηαζηηθήο επαξρίαο. Γειαδή, φηαλ κηα επηζθνπή
εμαθαλίδεηαη απφ ηνπο εθθιεζηαζηηθνχο θαηαιφγνπο, ζεκαίλεη φηη ν ρξηζηηαληθφο πιεζπζκφο ηεο είηε
κεηαλάζηεπζε γηα θάπνην ιφγν ζε άιιε επαξρία, είηε πεξηέπεζε ζε εμαηξεηηθή έλδεηα, είηε εμηζιακίζηεθε, κε
απνηέιεζκα λα κε κπνξεί λα ζπληεξεζεί ν ηνπηθφο επίζθνπνο θη έηζη ε επηζθνπή λα θαηαξγεζεί. Σέινο, πνιιέο
ελνξίεο ζπγθξνηνχζαλ κηα επηζθνπή. Γίπια ζ‟ απηφ ην απζηεξψο ηεξαξρεκέλν δηνηθεηηθφ ζχζηεκα ππήξραλ θαη
νη αξρηεπηζθνπέο. Απηέο ήηαλ ζπλήζσο πξψελ επηζθνπέο, ηηο νπνίεο γηα θάπνην ιφγν ν παηξηάξρεο ηηο ππήγαγε
απεπζείαο ζην δηνηθεηηθφ έιεγρφ ηνπ, παξαθάκπηνληαο ηηο κεηξνπφιεηο. Κη απηέο ππφθεηλην ζε ζπλερείο αιιαγέο,
θαζψο κηα επαξρία κπνξνχζε λα κεηαηξαπεί απφ επηζθνπή ζε αξρηεπηζθνπή θαη ην αληίζηξνθν. Σέινο, κέζα ζηα
φξηα ησλ κεηξνπφιεσλ ήηαλ δπλαηφ λα ππάξρνπλ ρσξηά, ή νκάδεο ρσξηψλ θαη λεζηψλ, ηα νπνία αλήθαλ
δηνηθεηηθά απεπζείαο ζηνλ παηξηάξρε. Απηέο νη νηθηζηηθέο ελφηεηεο νλνκάδνληαλ παηξηαξρηθέο εμαξρίεο. Ο ζεζκφο
εκθαλίδεηαη ήδε απφ ηνλ 14ν αηψλα, αιιά γλψξηζε κεγάιε δηάδνζε θαηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν. ΢χκθσλα κ‟
απηφλ, ν παηξηάξρεο παξαρσξνχζε ζε ιατθνχο ηελ επηζηαζία θαη ηελ επηθαξπία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ
εηζνδεκάησλ απφ κεκνλσκέλεο πεξηνρέο κέζα ζηελ απηνθξαηνξία πνπ ηνπ αλήθαλ. Ο ιατθφο είρε ηελ επζχλε λα
επηιέμεη ηνλ ηεξέα πνπ ζα αζθνχζε ηα ζξεζθεπηηθά θαζήθνληα ζηελ πεξηνρή. Με ηελ παηξηαξρηθή εμαξρία ην
παηξηαξρείν κπνξνχζε λα αληακείςεη θάπνηα ιατθά πξφζσπα, παξαρσξψληαο ηνπο εηζνδήκαηα πνπ δελ ππφθεηλην
ζε θαλελφο είδνπο θνξνιφγεζε.
΢ηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα ην δηνηθεηηθφ ζχζηεκα ηνπ παηξηαξρείνπ ζα αιιάμεη. Ζ αιιαγή πνπ ζπλέβε
έκεηλε γλσζηή κε ηελ νλνκαζία γεξνληηζκόο. Ο φξνο πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηίηιν γέξνληεο πνπ είραλ νη αλψηεξνη
ηεξαξρηθά κεηξνπνιίηεο ηνπ ζξφλνπ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο (Ζξαθιείαο, Κπδίθνπ, Νηθνκεδείαο, Νηθαίαο,
Υαιθεδφλαο), νη νπνίνη ήηαλ θαη νη πιεζηφρσξνη ζ‟ απηήλ. Ζ αηηία γηα ηελ επηβνιή ηνπ ζπζηήκαηνο βξίζθεηαη
θαηά θχξην ιφγν ζηε δχλακε πνπ είραλ απνθηήζεη νη πιεζηφρσξνη κεηξνπνιίηεο, αιιά ζηελ εξκελεία ηνπ
θαηλνκέλνπ ζα πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε θαη ε γεληθφηεξε θνηλσληθν-νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ζηελ
ειιελνξζφδνμε θνηλσλία ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ηνπ 18νπ αηψλα. Οη πιεζηφρσξνη κεηξνπνιίηεο δηακέλνληαο
ζηελ πξσηεχνπζα, είραλ απνθηήζεη κηα ηθαλφηεηα ζην λα δηακνξθψλνπλ δηαχινπο επηθνηλσλίαο θαη δίθηπα ηφζν
κέζα ζηελ ειιελνξζφδνμε θνηλσλία φζν θαη κέζα ζηελ νζσκαληθή θεληξηθή εμνπζία. Απφ ηελ άιιε, απφ ηα ηέιε
ηνπ 17νπ αηψλα θαη θπξίσο θαηά ηνλ 18ν αηψλα είραλ δηακνξθσζεί λέεο θνηλσληθέο νκάδεο πνπ ιφγσ ηεο
 99

ζπζζψξεπζεο πινχηνπ είραλ αλαδεηρζεί ζε ζεκαληηθνχο παξάγνληεο ησλ ειιελνξζφδνμσλ ηεο Πφιεο. Πξφθεηηαη
γηα ηνπο Φαλαξηψηεο θαη γηα ηα κέιε ησλ ζπληερληψλ. Οη πιεζηφρσξνη κεηξνπνιίηεο είραλ δηεηζδχζεη ζ‟ απηνχο
ηνπο ρψξνπο, αλαπηχζζνληαο ζρέζεηο, ηηο νπνίεο ζα εθκεηαιιεπηνχλ ζηε ζπλέρεηα. Μέρξη ηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα
απηέο νη νκάδεο είραλ ζπλδεζεί κε ην παηξηαξρείν σο πηζησηέο ηνπ. Όπσο πξναλαθέξζεθε, ε ελδπλάκσζε ηεο
εμνπζίαο ηεο ζπλφδνπ ησλ κεηξνπνιηηψλ είρε αξρίζεη λα παξαηεξείηαη ήδε απφ ηα ηέιε ηνπ 17νπ αηψλα. Σν 1741
γηα πξψηε θνξά ζα εθδνζεί ζνπιηαληθφ δηάηαγκα επί ηνπ ζέκαηνο, ζχκθσλα κε ην νπνίν ν θάζε ππνςήθηνο
παηξηάξρεο γηα λα εθιεγεί ζηε ζέζε απηή ζα πξέπεη λα έρεη ηε ζχκθσλε γλψκε ησλ γεξόληωλ κεηξνπνιηηψλ. Σν
κέηξν δελ θαίλεηαη αξρηθά λα εθαξκφζηεθε, αιιά νχηε θαη κέζσ ηνπ δηαηάγκαηνο εηζήρζε άκεζα θάπνην
θαηλνχξγην δηνηθεηηθφ ζχζηεκα, δεδνκέλνπ φηη ν ξφινο ησλ κεηξνπνιηηψλ παξέκελε γλσκνδνηηθφο. Λφγσ ησλ
αληηδξάζεσλ πνπ πξνθιήζεθαλ, ρξεηάζηεθαλ πεξίπνπ είθνζη ρξφληα γηα ηελ ηειηθή αιιαγή. Σν 1763 κε ηελ
έθδνζε ελφο απηνθξαηνξηθνχ δηαηάγκαηνο, χζηεξα απφ εηζήγεζε ηνπ παηξηάξρε ΢ακνπήι Υαληδεξή, ε
παηξηαξρηθή ζθξαγίδα δηαηξέζεθε ζε ηέζζεξα κέξε (έλα ζα θξαηνχζε ν παηξηάξρεο θαη ηξία ηζάξηζκνη ζπλνδηθνί
κεηξνπνιίηεο) θαη νη γέξνληεο κεηξνπνιίηεο (νη πέληε πξναλαθεξζέληεο πιεζηφρσξνη κε ηελ πξνζζήθε ησλ
κεηξνπνιηηψλ Γέξθσλ, Καηζαξείαο θαη Δθέζνπ) αλαιάκβαλαλ καδί κε ηνλ παηξηάξρε ηε δηνίθεζε ηεο
Δθθιεζίαο. Δπηπιένλ, πηζαλψο κεηά απφ απηή ηελ αιιαγή επηθξάηεζε ε ζπλήζεηα λα ζπκκεηέρνπλ ζην
εθιεθηνξηθφ ζψκα γηα ηνλ παηξηάξρε εθηφο απφ ηνπο γέξνληεο θαη ιατθνί. Έθηνηε θαη γηα πεξίπνπ εθαηφ ρξφληα
κέρξη ηελ έθδνζε ησλ «Γεληθψλ Καλνληζκψλ» (1860), ην παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνχπνιεο ζα δηνηθείηαη κε απηφ
ηνλ ηξφπν. Ο παηξηάξρεο, ζπλεπψο, παχεη λα είλαη ν απνθιεηζηηθφο ππεχζπλνο άζθεζεο εμνπζίαο θαη αλη‟ απηνχ
αζθεί ην ιεηηνχξγεκά ηνπ καδί κε ζπλνδηθνχο κεηξνπνιίηεο.
Σα βεξάηηα, φπσο πξναλαθέξζεθε, αλαθέξνπλ νλνκαζηηθά ηηο επαξρίεο, ζηηο νπνίεο εθηεηλφηαλ ε
δηθαηνδνζία ηνπ παηξηαξρείνπ. Απηέο νη πεγέο ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ειιεληθά ζπληαγκάηηα3 δίλνπλ ηνλ ηεξαξρηθφ
θαηάινγν ησλ κεηξνπφιεσλ θαη ησλ επηζθνπψλ. Μέζσ απηψλ θαίλεηαη θαη ε γεσγξαθηθή δηθαηνδνζία ηνπ
παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνχπνιεο. Έλα ζχλνιν 74 κεηξνπφιεσλ θαη 72 ή 73 επηζθνπψλ ζπλαπάξηηδαλ ην
παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνππφιεσο θαηά ηνλ 18ν αηψλα. Μέρξη ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 18νπ αηψλα ζην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο ππάγνληαλ νη κηθξαζηαηηθέο πεξηνρέο κέρξη κηα λνεηή γξακκή απφ ηελ Σξαπεδνχληα ζην
βνξξά σο ηελ Κηιηθία ζην λφην, νη λφηηεο, αλαηνιηθέο θαη βφξεηεο επαξρίεο ηεο βαιθαληθήο ρεξζνλήζνπ καδί κε
ηηο παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο (ζεκεξηλά θξάηε Διιάδαο, Βνπιγαξίαο, Ρνπκαλίαο θαη κέξνπο ηεο Αιβαλίαο), ηα
λεζηά ηνπ Αηγαίνπ θαη ηνπ Ηνλίνπ, ε Κξηκαία θαη ε δπηηθή Οπθξαλία (κέρξη ηα κέζα ηνπ 17 νπ αηψλα).
Σν 1766 θαη ην 1767 πξνζηέζεθαλ δηαδνρηθά άιιεο δχν εθθιεζηαζηηθέο νληφηεηεο. Καζ‟ φιε ηελ
νζσκαληθή πεξίνδν ζηα Βαιθάληα, εθηφο απφ ηηο πεξηνρέο ηνπ «θιίκαηνο» ηνπ παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνχπνιεο,
ππήξραλ νη πεξηνρέο πνπ αλήθαλ ζηηο δχν απφ ηηο ηξεηο απηνθέθαιεο Αξρηεπηζθνπέο πνπ ππήξραλ ζηνλ νξζφδνμν
ρψξν: ηεο Αρξίδαο θαη ηνπ Ηπεθίνπ. Ζ πξψηε είρε σο έδξα ηελ Αρξίδα (ζεκεξηλή Ορξίδα ζηελ ΠΓΓΜ) θαη
πεξηιάκβαλε πεξηνρέο ηεο ζεκεξηλήο ΠΓΓΜ, Αιβαλίαο θαη Γπηηθήο Μαθεδνλίαο. Ζ δεχηεξε είρε σο έδξα ην
Ηπέθην (ζεκεξηλφ Πεηο ζην Κφζζνβν) θαη πεξηιάκβαλε ηηο ζεξβηθέο πεξηνρέο ησλ Βαιθαλίσλ. Σν 1766 θαη 1767 ε
ζχλνδνο ησλ αξρηεξέσλ ησλ δχν Αξρηεπηζθνπψλ κε αίηεκά ηνπο δήηεζαλ ηελ ελζσκάησζή ηνπο ζην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο. Ο ιφγνο ήηαλ ηα δηνγθσκέλα ρξέε πνπ αληηκεηψπηδαλ νη δπν αξρηεπηζθνπέο θαη ε αδπλακία
ηνπο λα ηα εμνθιήζνπλ. Σν αίηεκα έγηλε δεθηφ θαη έηζη νη δχν Αξρηεπηζθνπέο απνηέιεζαλ ηκήκα ησλ
παηξηαξρηθψλ επαξρηψλ ηεο βαιθαληθήο. Απηή ε αιιαγή δελ ζπλέβε μαθληθά. Ήδε απφ ηα ηέιε ηνπ 17 νπ αηψλα
είρε αξρίζεη ε παξέκβαζε ηνπ νηθνπκεληθνχ παηξηαξρείνπ ζηηο εθινγέο ησλ Αξρηεπηζθφπσλ Αρξίδαο. Ζ πεξίνδνο
ήηαλ επνρή παξαθκήο γηα ηελ Αξρηεπηζθνπή ζε ζρέζε κε ηνλ 16ν αηψλα. Ζ Αξρηεπηζθνπή Ηπεθίνπ, πνπ γηα έλα
δηάζηεκα θαηά ηα κέζα ηνπ 16νπ αηψλα είρε αλαβηβαζηεί ζε παηξηαξρείν (1557), είρε δείμεη ζεκάδηα έιιεηςεο
λνκηκνθξνζχλεο πξνο ηελ νζσκαληθή εμνπζία. Ο πφιεκνο ησλ Οζσκαλψλ κε ηνπο Αςβνχξγνπο (1684-1699) θαη
ε θηιναπζηξηαθή ζηάζε ηνπ αξρηεπηζθφπνπ Αξζελίνπ Γ΄ πνπ νδήγεζε ζε κεγάιε κεηαλάζηεπζε ζεξβηθψλ
πιεζπζκψλ πξνο βνξξά (1690), είρε ζπλέρεηα θαη κε ηνλ αξρηεπίζθνπν Αξζέλην Γ΄, ν νπνίνο ζην πιαίζην ελφο
άιινπ απζηξν-νζσκαληθνχ πνιέκνπ (1736-1739) δηέθπγε ζηα απζηξηαθά εδάθε, αθήλνληαο θελφ ηνλ

3
Πξφθεηηαη γηα εθθιεζηαζηηθνχο θαηαιφγνπο πνπ δείρλνπλ ηελ ηεξαξρηθή ηάμε κεηξνπφιεσλ, αξρηεπηζθνπψλ θαη επ ηζθνπψλ
πνπ ππάγνληαλ ζην παηξηαξρείν.
 100

αξρηεπηζθνπηθφ ζξφλν. Ωο απνηέιεζκα, ην νζσκαληθφ θξάηνο ζεσξψληαο φηη ε ζηάζε ηνπο δε ραξαθηεξηδφηαλ
απφ λνκηκνθξνζχλε έλαληη ηνπ θξάηνπο, θαηά ην πξψην κηζφ ηνπ 18νπ αηψλα επέηξεςε ηελ εθινγή
αξρηεπηζθφπσλ Ηπεθίνπ απφ ηνπο θφιπνπο ηνπ παηξηαξρείνπ θαη ειιεληθήο θαηαγσγήο. Σειηθά, ε εδαθηθή
δηεχξπλζε ηνπ παηξηαξρείνπ ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 18νπ αηψλα ην θαηέζηεζε ηε κνλαδηθή εθθιεζηαζηηθή αξρή
ζην βαιθαληθφ θαη κηθξαζηαηηθφ ρψξν έθηνηε θαη γηα πάλσ απφ έλαλ αηψλα.
Δθηφο «θιίκαηνο» παηξηαξρείνπ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν είρε παξακείλεη κφλν ε απηνθέθαιε Αξρηεπηζθνπή
Κχπξνπ. Ζ πξνζπάζεηα αλάκημεο ηνπ παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνχπνιεο ζηελ Δθθιεζία ηεο Κχπξνπ θαηά ηνλ
πξψην αηψλα κεηά ηελ νζσκαληθή θαηάθηεζε ηνπ λεζηνχ (1571) ζα πξέπεη λα ελλνεζεί σο κηα πξνζπάζεηα
επηβνιήο ηνπ ζπγθεληξσηηθνχ ειέγρνπ ζηα εθθιεζηαζηηθά πξάγκαηα θαη ηεο νκαιήο έληαμεο ηεο κεγαινλήζνπ
ζηελ νζσκαληθή έλλνκε ηάμε. Σν παηξηαξρείν, δειαδή, ιεηηνχξγεζε σο φρεκα ηεο νζσκαληθήο πνιηηηθήο γηα λα
εκπεδσζεί ν νζσκαληθφο ζπγθεληξσηηθφο έιεγρνο. Μεηά ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα θαη θπξίσο θαηά ηνλ 18ν ε
ηνπηθή Δθθιεζία ηεο Κχπξνπ αλαδείρζεθε σο βαζηθφο πνιηηηθφο παξάγσλ ηνπ λεζηνχ, επηβεβαηψλνληαο ηελ
εθθιεζηαζηηθή απηνθεθαιία ηεο απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε.

Φοπολογία και οικονομική καηάζηαζη

΢ην δεκνζηνλνκηθφ ηνκέα, φπσο πξνθχπηεη θαη απφ ηηο ειιεληθέο πεγέο ηεο επνρήο, ήηαλ νη θχθινη ησλ αξρόληωλ
ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο πνπ πξφηεηλαλ ζηνλ Οζσκαλφ ζνπιηάλν ηελ επηβνιή θνξνινγίαο απφ ηελ πιεπξά ηνπ
παηξηαξρείνπ. ΢πγθεθξηκέλα, ην 1465/6 ν λένο παηξηάξρεο πξφζθεξε σο εζηκηθφ δψξν (πεζθέζη) 500 ρξπζά
λνκίζκαηα ζην ζνπιηάλν γηα λα ηνλ επραξηζηήζεη γηα ηελ εθινγή ηνπ. Ζ πξάμε απηή ήηαλ ζπλήζεο γηα θάπνηνλ
πνπ αλαιάκβαλε κηα θξαηηθή ζέζε κέζα ζηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία, αιιά καξηπξείηαη ηφηε γηα πξψηε θνξά
ζηηο πεγέο αλαθνξηθά κε ηελ Δθθιεζία. Σν 1474, πάιη κε πξσηνβνπιία ησλ ρξηζηηαλψλ, θαζνξίζηεθε λα δίλεηαη
ζην θξάηνο έλα εηήζην πνζφ∙ πξφθεηηαη γηα ηνλ θφξν πνπ είλαη γλσζηφο ζηηο ειιεληθέο πεγέο σο ραξάηζη. Ζ
επηβνιή ησλ δχν θφξσλ κε πξφηαζε ησλ ρξηζηηαλψλ εξκελεχηεθε απφ ηε ζχγρξνλε ηζηνξηνγξαθία σο
πξνζπάζεηα λα εληαρζεί ην παηξηαξρείν ζην δεκνζηνλνκηθφ κεραληζκφ ηνπ θξάηνπο. Μ‟ απηφ ηνλ ηξφπν ην
παηξηαξρείν ζα πξνζηαηεπφηαλ απφ κειινληηθέο απεηιέο γηα ηελ χπαξμή ηνπ απφ κέξνπο ησλ νζσκαληθψλ αξρψλ,
γηαηί ην θξάηνο ζα έραλε έζνδα ζε πεξίπησζε θαηάξγεζεο ηνπ ζεζκνχ. Απηνί νη δχν θφξνη ζα δηαηεξεζνχλ κέρξη
ηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα, απνηειψληαο ηνπο δεκνζηνλνκηθνχο ππιψλεο ηνπ παηξηαξρείνπ: ην ραξάηζη σο εηήζηνο
θφξνο, γηα λα έρεη ν παηξηάξρεο ην δηθαίσκα λα αζθεί ην ιεηηνχξγεκά ηνπ, θαη εθάπαμ θαηαβαιιφκελν ην
πεζθέζη κεηά ηελ εθινγή ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα ζεσξεζεί έγθπξνο ν δηνξηζκφο ηνπ. Σν πεζθέζη ζπλνδεπφηαλ απφ
ηελ έθδνζε δηαηάγκαηνο (θηξκαληνύ) δηνξηζκνχ ηνπ παηξηάξρε. Σν ραξάηζη ζεσξνχηαλ πξνυπφζεζε γηα ηελ
έθδνζε βεξαηηνύ, κε βάζε ην νπνίν ν παηξηάξρεο ζα αζθνχζε ηα θαζήθνληά ηνπ. Δθφζνλ ην δηνξηζηήξην
δηάηαγκα πξνεγνχηαλ ηεο έθδνζεο βεξαηηνύ, ηφηε ην πεζθέζη ήηαλ ην πνζφ πνπ έπξεπε εμαξρήο θαη εθάπαμ λα
θαηαβάιεη ν κέιισλ παηξηάξρεο γηα λα είλαη έγθπξνο ν δηνξηζκφο ηνπ. Σν χςνο απηψλ ησλ θφξσλ άιιαδε κε
απμεηηθή ηάζε θαη θαηαβαιιφηαλ ζε ρξπζά λνκίζκαηα θαη φρη ζην ηξέρνλ νζσκαληθφ λφκηζκα. Γηα ηελ
εμαζθάιηζε ηεο πιεξσκήο ηνπ εηήζηνπ θφξνπ ν παηξηάξρεο κεηαθπινχζε ην θνξνινγηθφ βάξνο ζηνπο
πθηζηακέλνπο ηνπ. Έηζη, ην βαζηιηθό ραξάηδηνλ ησλ ειιεληθψλ πεγψλ ηεο επνρήο αθνξά ηελ ππνρξέσζε ησλ
κεηξνπνιηηψλ λα δίλνπλ ην αλαινγνχλ ζ‟ απηνχο κέξνο ηνπ παηξηαξρηθνχ ραξαηζηνχ. Γηαηεξνχληαλ θαηάζηηρα
ζην παηξηαξρείν, βάζεη ησλ νπνίσλ γηλφηαλ θάζε ρξφλν ε θαηαλνκή ηνπ πνζνχ ζηηο επαξρίεο. Σν αλαινγηθφ πνζφ
πνπ βάξπλε θάζε κεηξφπνιε εμαξηηφηαλ απφ ην πιήζνο ησλ ρξηζηηαλψλ πνπ θαηνηθνχζαλ εθεί θαη απφ ηελ ελ
γέλεη νηθνλνκηθή θαηάζηαζή ηεο.
Απφ ηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα, ζην πιαίζην ησλ δεκνζηνλνκηθψλ αιιαγψλ πνπ ζπκβαίλνπλ γεληθά ζην
θξάηνο, ην παηξηαξρείν πξνζπάζεζε λα αληηδξάζεη κέζσ δαλεηζκνχ θαη επηβνιήο ηαθηηθψλ θφξσλ ζην πνίκλην.
Όζνλ αθνξά ηνπο θξαηηθνχο θφξνπο, πιήξσλε εηεζίσο ην αληίηηκν 105 νθάδσλ θξέαηνο ηελ εκέξα γηα ηε
δηαηξνθή ηνπ απηνθξαηνξηθνχ ζψκαηνο ησλ θεπνπξψλ (κπνζηαληδήδεο). Ο θφξνο απηφο είλαη κηα κεηεμέιημε ηνπ
ραξαηζηνύ ηνπ 16νπ αηψλα. Σν πεζθέζη ζπλέρηζε λα πθίζηαηαη θαη ην 1641 είρε θηάζεη ζην χςνο ηνπ 1.000.000
άζπξσλ (σο ινγηζηηθφ λφκηζκα). Σν 1686 έγηλε κηα πξνζπάζεηα λα κεησζεί ν θφξνο, αιιά ην κέηξν δελ
εθαξκφζηεθε. Καηά πάζα πηζαλφηεηα, ήδε απφ ην 1640 θαη σο απνηέιεζκα κηαο λνκηζκαηηθήο κεηαξξχζκηζεο
θαη αλαδηνξγάλσζεο ησλ θξαηηθψλ νηθνλνκηθψλ ππεξεζηψλ, ην πεζθέζη είρε κεηαζρεκαηηζηεί ζε εηήζην θαη‟
απνθνπή πνζφ. Σν 1714 έγηλε πξνζπάζεηα λα κεηαβιεζεί ε δεκνζηνλνκηθή ελφηεηα ηνπ παηξηαξρείνπ ζε ηζφβηα
 101

εθκίζζσζε (καιηθηαλέο). ΢χκθσλα κε απηή ηε ξχζκηζε, ν θάζε παηξηάξρεο ζα δηαηεξνχηαλ ηζφβηα ζην ζξφλν,
αιιά ην πνζφ πνπ ζα θαινχηαλ λα πξνθαηαβάιεη ζα ήηαλ πνιιαπιάζην απηνχ πνπ πιήξσλε κέρξη ηφηε. Παξ‟ φιε
ηελ αλαζηάησζε πνπ απηή ε εμέιημε πξνθάιεζε ζηνπο παηξηαξρηθνχο θχθινπο, ε αιιαγή δελ επεξέαζε ηε
ζπλνιηθή δεκνζηνλνκηθή εηθφλα. Σειηθά, θαζ‟ φιν ηνλ 18ν αηψλα κέρξη ην πξψην κηζφ ηνπ 19νπ ην πεζθέζη
πιεξσλφηαλ ζε εηήζηα βάζε. Σν παηξηαξρείν εθηφο απφ ην ρξεκαηηθφ αληίηηκν γηα ηηο 105 νθάδεο θξέαηνο γηα
ηνπο απηνθξαηνξηθνχο θεπνπξνχο ζε ηέζζεξηο δφζεηο, πιήξσλε άιιν έλα εηήζην πνζφ 20.000 γξνζηψλ, πνπ
νλνκαδφηαλ καθηνύ ή κηξί.
Πέξαλ ησλ θφξσλ πνπ φθεηιε ην παηξηαξρείν ζην θξάηνο, ν ζνπιηάλνο αλαγλψξηδε ην δηθαίσκα ηνπ
παηξηάξρε λα εηζπξάηηεη θφξνπο απφ ην πνίκληφ ηνπ, ηνπο νπνίνπο, κάιηζηα, ηα βεξάηηα θαηνλφκαδαλ
ζρνιαζηηθά. Γηα ηελ απξφζθνπηε είζπξαμε ησλ θφξσλ δίλνληαλ απφ ην θέληξν απζηεξέο εληνιέο ζηνπο θαηά
ηφπνπο Οζσκαλνχο αμησκαηνχρνπο, ψζηε λα πξνζηαηεπηνχλ νη απεζηαικέλνη ηνπ παηξηάξρε απφ ηπρφλ εκπφδηα.
Οη θφξνη απηνί αξρηθά ήηαλ έθηαθηνη θαη κεηαβιήζεθαλ, απφ ηα ηέιε ηνπ 16 νπ αηψλα, ζε ηαθηηθνχο. Σα νλφκαηά
ηνπο αλαθέξνληαη ζηα βεξάηηα, ρσξίο λα γλσξίδνπκε πάληα ζε ηη αθξηβψο αληηζηνηρνχζαλ θαη πνην ήηαλ ην χςνο
ηνπο. Παξαζέηνπκε ελδεηθηηθά ην θαλνληθόλ, ην εκβαηίθηνλ, ην θηιόηηκνλ, θφξνη γηα ηα αγηάζκαηα, παλεγύξεηο,
παγθάξηα. Ζ παηξηαξρηθή δεηεία, πνπ επηβιήζεθε σο ηαθηηθφο θφξνο ζηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα, αληηζηνηρνχζε ζε 1
ρξπζφ λφκηζκα γηα θάζε ηεξέα θαη 12 άζπξα γηα θάζε νηθνγέλεηα. Σν ίδην πνζφ εηζέπξαηηαλ θαη νη ηνπηθνί
κεηξνπνιίηεο σο ηνπηθή δεηεία, ε νπνία επηβιήζεθε απφ ηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα. Αληίζηνηρνπο θφξνπο
θαηαρσξνχλ θαη ηα κεηξνπνιηηηθά βεξάηηα, ηνπο νπνίνπο εηζέπξαηηε ν κεηξνπνιίηεο.
Σν παηξηαξρείν δηέζεηε αζθαιψο ηακείν. Σα έζνδα ηνπ παηξηαξρείνπ δελ κπνξνχλ λα εθηηκεζνχλ ζε
θακηά ρξνληθή θάζε. Απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη δελ είλαη γλσζηή ε αθίλεηε πεξηνπζία ηνπ απφ ηελ νπνία
πξνεξρφηαλ, ηνπιάρηζηνλ ηνπο πξψηνπο αηψλεο, κεγάιν κέξνο ησλ εηζνδεκάησλ ηνπ. Ζ πεξηνπζία απηή
πξνεξρφηαλ θπξίσο απφ αθηεξψζεηο ρξηζηηαλψλ. Πέξαλ απηψλ, έζνδα ην παηξηαξρείν είρε θαη απφ ηηο εηζθνξέο,
πξναηξεηηθέο αξρηθά ππνρξεσηηθέο αξγφηεξα, ησλ κεηξνπφιεσλ θαη ησλ επηζθνπψλ. Σν 1564 αλαδηνξγαλψζεθε
ην «Σακείνλ ηνπ Κνηλνχ», φπσο νλνκαδφηαλ, θαη ε επνπηεία αλαηέζεθε ζε εηδηθή επηηξνπή. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε
πνπ έπιεμε ηελ απηνθξαηνξία ζηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα επεξέαζε θαη ηα νηθνλνκηθά ηνπ παηξηαξρείνπ. Απφ ηνλ
17ν αηψλα ην παηξηαξρείν γηα λα αληηκεησπίζεη ηηο θνξνινγηθέο ηνπ ππνρξεψζεηο εμαξηήζεθε απφ ηα δάλεηα φρη
κφλν ρξηζηηαλψλ, αιιά θαη κνπζνπικάλσλ δαλεηζηψλ. Απηή ηελ πεξίνδν ήηαλ ζπρλφ ην θαηλφκελν ν λένο
παηξηάξρεο λα δαλείδεηαη γηα λα πιεξψζεη ην πεζθέζη θαη έηζη λα επηβαξχλεη ην παηξηαξρηθφ ηακείν αθφκε θαη
απφ ηελ έλαξμε ηεο ζεηείαο ηνπ. Σν 1688 έγηλε κηα πξψηε πξνζπάζεηα λα δηαρσξηζηεί ην πξνζσπηθφ ηακείν θάζε
παηξηάξρε απφ ην ηακείν ηεο Δθθιεζίαο, πξνθεηκέλνπ λα κελ επηβαξχλεηαη ην δεχηεξν απφ έμνδα ηνπ πξψηνπ.
΢ην πξψην ζα θαηεπζχλνληαλ φινη νη εηήζηνη θφξνη, ελψ ζην δεχηεξν ηα έζνδα απφ ηελ αθίλεηε πεξηνπζία πνπ
είρε θαηά θαηξνχο αθηεξσζεί ζηελ Δθθιεζία, ηελ επηθαξπία ηεο νπνίαο είρε ν εθάζηνηε παηξηάξρεο βάζεη ησλ
βεξαηηώλ. Σν 1759 ν παηξηάξρεο ΢εξαθείκ Β΄ πξνθάιεζε ηελ έθδνζε ζνπιηαληθνχ δηαηάγκαηνο, ζχκθσλα κε ην
νπνίν ηα ρξέε ελφο παηξηάξρε ζα βαξχλνπλ απνθιεηζηηθά ηνλ ίδην θαη φρη ην παηξηαξρηθφ ηακείν. Απηφ ζπλέβε
γηα λα ειαθξπλζεί θάπσο ην ρξένο ηεο Δθθιεζίαο. Ο ηειηθφο ζθνπφο, φκσο, ηειηθά δελ επηηεχρζεθε, θαζψο ην
ρξένο θαη ιφγσ ηεο ππνηίκεζεο ηνπ λνκίζκαηνο ζηα ηέιε ηνπ 18νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα αλήιζε ζε
δπζζεψξεηα χςε (2.000.000 γξφζηα ην 1818).

Γίκαιο και δικαζηική εξοςζία

΢ηνλ ρψξν ηνπ δηθαίνπ ε νζσκαληθή εμνπζία αλαγλψξηζε ην δηθαίσκα ηεο Δθθιεζίαο λα ζπλερίζεη λα δηαηεξεί
δηθαζηήξηα θαη λα απνλέκεη δηθαηνζχλε κε βάζε ην ηζρχνλ απφ ηε βπδαληηλή πεξίνδν εθθιεζηαζηηθφ δίθαην. Σν
πξφβιεκα εμαξρήο ήηαλ νη ηνκείο, γηα ηνπο νπνίνπο ην θξάηνο αλαγλψξηδε ζηελ Δθθιεζία ηελ απνθιεηζηηθή
αξκνδηφηεηα θαηά ηελ απνλνκή δηθαηνζχλεο. ΢χκθσλα κε ηα βεξάηηα, ην δηθαηνδνηηθφ πιαίζην αθνξνχζε θαη‟
αξρήλ ην ζήκεξα νλνκαδφκελν νηθνγελεηαθφ δίθαην, θαζψο αλαγλσξίζηεθε πσο φ,ηη αθνξνχζε ηελ νηθνγέλεηα
δηέζεηε εμ νξηζκνχ πλεπκαηηθφ ραξαθηήξα θαη σο εθ ηνχηνπ αλήθε ζηε ζξεζθεπηηθή δηθαηνδνζία ηεο Δθθιεζίαο.
Ο παηξηάξρεο θαη νη θαηά ηφπνπο κεηξνπνιίηεο θαη επίζθνπνη ήηαλ απνθιεηζηηθά ππεχζπλνη γηα ηε ζχλαςε θαη
δηάιπζε γάκσλ, γηα πηνζεζίεο, γηα επηηξνπείεο αλειίθσλ θαη νπνηαδήπνηε άιιε πξάμε ζρεηηδφηαλ κε ηελ
νηθνγέλεηα. Δπηπιένλ, o παηξηάξρεο ιάκβαλε πεξηνπζίεο απνζαλφλησλ ηεξσκέλσλ πνπ δελ είραλ θιεξνλφκνπο.
Δλίνηε ππνζηεξίδεηαη ζηε βηβιηνγξαθία φηη ε δηθαηνδνηηθή αξκνδηφηεηα ηεο Δθθιεζίαο εθηεηλφηαλ ζην
 102

θιεξνλνκηθφ δίθαην ζπιιήβδελ ηεξσκέλσλ θαη ιατθψλ, αλ θαη απηφ δελ πξνθχπηεη απφ ην θείκελν ησλ βεξαηηώλ.
Απφ ηα ηέιε ηνπ 17νπ αηψλα ε Δθθιεζία δηεπξχλεη ηηο αξκνδηφηεηέο ηεο θαη ζην πνηληθφ δίθαην γηα θιεξηθνχο. Σν
παηξηαξρείν δηαηεξεί θπιαθή γηα ηεξσκέλνπο πνπ θαηεγνξνχληαλ γηα πνηληθά αδηθήκαηα, ελψ ν παηξηάξρεο
κπνξνχζε λα επηβάιεη πνηλή θαη απηή λα γίλεη απνδεθηή απφ ηηο νζσκαληθέο αξρέο.
Γηα φιεο ηηο παξαπάλσ ππνζέζεηο ε Δθθιεζία ιεηηνπξγνχζε ηαπηφρξνλα σο δηθαζηήο θαη σο
ζπκβνιαηνγξάθνο. Γειαδή, θαη επέιπε δηαθνξέο πνπ είραλ λα θάλνπλ κε γάκνπο ή δηαδχγηα (π.ρ. εγθπξφηεηά
ηνπο) θαη θαηέγξαθε ηε ζχλαςε ή δηάιπζε ελφο γάκνπ. Απηή ε δηπιή ηδηφηεηα, ηελ νπνία δηέζεηαλ θαη νη
Οζσκαλνί δηθαζηέο, έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηελ Δθθιεζία λα επεθηαζεί θαη ζε ζέκαηα ηδησηηθνχ-αζηηθνχ δηθαίνπ
– αλ θαη φρη de jure – επηιχνληαο ζρεηηθά πξνβιήκαηα ή θαηαρσξψληαο πξάμεηο πνπ ελέπηπηαλ ζηε ζθαίξα ηνπ
πεξηνπζηαθνχ δηθαίνπ θαη ηνπ δηθαίνπ ησλ ζπλαιιαγψλ. Γηα παξάδεηγκα, ν παηξηάξρεο ή ν κεηξνπνιίηεο
κπνξνχζε λα θαηαρσξήζεη κηα αγνξαπσιεζία, ηε ζχλαςε ελφο δαλείνπ ή ηε δηάιπζε κηαο εκπνξηθήο εηαηξηθήο
ζρέζεο, ελψ απφ ηελ άιιε κπνξνχζε λα επηιχζεη θαη αγσγή γη‟ απηά ηα ζέκαηα, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο ζρεηηθέο
πεγέο. Ο ηξφπνο πνπ γηλφηαλ απηή ε επέθηαζε ζηε δηθαηνδνηηθή εμνπζία ήηαλ ε δηαηηεζία.
Ζ επέθηαζε ηεο δηθαηνδνηηθήο ιεηηνπξγίαο ηεο Δθθιεζίαο δελ νθείιεηαη ζε έλαλ εγεκνληθφ ξφιν πνπ
απηή απηνλφεηα δηέζεηε ζην ρψξν ηνπ δηθαίνπ ησλ ρξηζηηαλψλ. Πεξηζζφηεξν κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή απφ ηελ
πξνζπάζεηά ηεο λα δηαηεξήζεη ηνλ φπνην δηθαηνδνηηθφ ραξαθηήξα είρε θαηά ηε βπδαληηλή επνρή θαη έλαληη ηνπ
θπξίαξρνπ νζσκαληθνχ (θξαηηθνχ) δηθαίνπ. Θα πξέπεη, δειαδή, λα ηδσζεί αξρηθά σο κηα ακπληηθή ιεηηνπξγία θαη
πξνζπάζεηα πεξηραξάθσζεο ηνπ δηθαηηθνχ ηεο ρψξνπ. Απηφ θαίλεηαη απφ ην φηη ε Δθθιεζία, ήδε απφ ηα πξψηα
ρξφληα κεηά ηελ Άισζε, άξρηζε έλαλ αγψλα γηα λα εκπνδίζεη ην πνίκληφ ηεο λα θαηαθεχγεη ζηα νζσκαληθά
δηθαζηήξηα (εμωηεξηθά θξηηήξηα), αθφκε θαη γηα ηελ επίιπζε νηθνγελεηαθψλ ζεκάησλ, ή γηα δηαθνξέο κεηαμχ
ηεξσκέλσλ. Άξα, ν θαζνξηζκφο ησλ δηθαηηθψλ ζθαηξψλ ηεο Δθθιεζίαο κέζα ζηα βεξάηηα δελ ήηαλ ζε θακηά
πεξίπησζε απαξαβίαζηνο. Αληηζέησο, ε επθνιία ζηε ζχλαςε θαη δηάιπζε γάκσλ πνπ πξνβιεπφηαλ απφ ην
νζσκαληθφ δίθαην, είρε σο απνηέιεζκα λα πξνζηξέρνπλ αξθεηά ζπρλά νη ρξηζηηαλνί ζηα νζσκαληθά δηθαζηήξηα
αθφκε θαη γηα ππνζέζεηο νηθνγελεηαθνχ δηθαίνπ. Ήδε, γηα παξάδεηγκα, ην 1477 ζε εγθχθιην ηνπ παηξηάξρε
Μαμίκνπ Γ΄ ζηειηηεχεηαη ε ηαθηηθή ησλ νξζνδφμσλ λα ζπλάπηνπλ γάκν κε θεπήλην, έλα είδνο γάκνπ κε
πξνζεζκία, πνπ πξνβιεπφηαλ απφ ην ηζιακηθφ δίθαην. Οχηε ε απνθιεηζηηθή αξκνδηφηεηα ηεο Δθθιεζίαο επί ησλ
ππνζέζεσλ ησλ ηεξσκέλσλ ήηαλ δεδνκέλε, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο πνιιέο ππνζέζεηο κεηαμχ θιεξηθψλ – γηα φιεο
ηηο πεξηνρέο ηνπ δηθαίνπ – πνπ απαληηφληαη ζε θψδηθεο νζσκαληθψλ δηθαζηεξίσλ.
Ζ ιεηηνπξγία εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ εληνπίδεηαη ζηελ έδξα ηνπ παηξηαξρείνπ θαη ζηηο έδξεο
κεηξνπφιεσλ. Ζ λνκνινγία ηνπο βαζίδεηαη πάλσ ζε λνκηθά εγρεηξίδηα πνπ θπθινθνξνχζαλ ζε ρεηξφγξαθε ή –
ζπαληφηεξα – έληππε κνξθή. Ζ βάζε ηνπο ήηαλ ηα δπν βπδαληηλά λνκηθά θείκελα (απφ ηνλ 14ν αηψλα) ηνπ
Μαηζαίνπ Βιάζηαξε (γηα ην θαλνληθφ δίθαην) θαη ηνπ Κσλζηαληίλνπ Αξκελφπνπινπ (γηα ην θνζκηθφ). Πάλσ ζ‟
απηά, εηδηθά ζην δεχηεξν, ζηήξημαλ ηε λνκηθή χιε ηνπο νη λνκνθάλνλεο, λνκηθέο ζπιινγέο ηεο νζσκαληθήο
πεξηφδνπ πξνο ρξήζε ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ. Σν παηξηαξρείν ζα ζπληάμεη κηα λνκηθή ζπλαγσγή ην
1564 θαη έλα άιιν θείκελν, ην «Μέγα Νφκηκνλ» απφ ηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα. Πξνο ην ηέινο ηνπ αηψλα ν
Γνζίζενο Ηεξνζνιχκσλ ζα εθδψζεη ηε «Ννκηθή ΢πλαγσγή». Ζ δεκψδεο έθδνζε ηεο «Δμαβίβινπ» ηνπ
Αξκελφπνπινπ ην 1744 ζα πξνζθέξεη έλα θείκελν πνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο αλάγθεο ηεο θνηλσλίαο ηνπ 18 νπ
αηψλα. Ζ επηβνιή πνηλψλ απφ κέξνπο ηεο Δθθιεζίαο είρε πλεπκαηηθφ ραξαθηήξα. Κπξίσο επξφθεηην γηα ηνλ
αθνξηζκφ, έλα πνηληθφ κέζν ζξεζθεπηηθήο ζπκβνιηθήο, ην νπνίν, φκσο, απνδείρηεθε αξθεηά απνηειεζκαηηθφ.
Πέξαλ απηνχ, ν εμσεθθιεζηαζκφο ήηαλ κηα ειαθξφηεξε πνηλή.

Οι εξωηεπικέρ ζσέζειρ ηος παηπιαπσείος

Πέξαλ ησλ ζρέζεψλ ηνπ κε ηελ νζσκαληθή εμνπζία, ην παηξηαξρείν δηακφξθσζε ζρέζεηο κε άιιεο εθθιεζίεο. Οη
ζρέζεηο απηέο, παξ‟ φιν πνπ ζπλήζσο μεθηλνχζαλ απφ ζενινγηθά θίλεηξα, ζχληνκα ή ηαπηφρξνλα ιάκβαλαλ
πνιηηηθή ρξνηά. Απηφ νθεηιφηαλ ηφζν ζηε ζέζε πνπ είρε ην παηξηαξρείν κέζα ζην νζσκαληθφ θξάηνο, φζν θαη ζηε
ζέζε πνπ είρε ην νζσκαληθφ θξάηνο ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ θαη ηεο πνιηηηθήο ηνπο ζηελ
αλαηνιηθή Μεζφγεην θαη ηε Μέζε Αλαηνιή.

Α΄. Με ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία

 103

Οη ζρέζεηο ηνπ παηξηαξρείνπ κε ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία βξηζθφηαλ ζε ηεηακέλν ζεκείν κεηά ηελ Άισζε. Ζ
άξλεζε ησλ νξζνδφμσλ λα δερηνχλ ηελ Έλσζε ησλ δχν Δθθιεζηψλ, φπσο είρε ππνγξαθηεί ζηε ΢χλνδν Φεξάξαο-
Φισξεληίαο (1437-1439), ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηειηθή αθχξσζε απφ ην παηξηαξρείν ην 1484 ησλ απνθάζεσλ ηεο
΢πλφδνπ, δελ επλφεζε ηελ αλάπηπμε θαιψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ δχν Δθθιεζηψλ. Δπηπιένλ, ε ίδηα ε πνιηηηθή ηνπ
Βαηηθαλνχ νδεγνχζε πξνο ηελ αληίζεηε θαηεχζπλζε απφ απηήλ ηεο ζχγθιηζεο. Ο πάπαο ελδηαθεξφηαλ θαη γηα ηελ
επηβνιή ησλ απνθάζεσλ ηεο ΢πλφδνπ Φεξάξαο-Φισξεληίαο θαη γηα ηελ ελίζρπζε ηνπ θαζνιηθηζκνχ ζηνλ
ειιεληθφ ρψξν, είηε κε ηελ απνζηνιή θαζνιηθψλ κνλαρηθψλ ηαγκάησλ σο κέζν πξνπαγάλδαο, είηε κε ηελ άζθεζε
πίεζεο ζε ειιεληθνχο πιεζπζκνχο πνπ δηαβηνχζαλ εληφο θαζνιηθψλ θξαηψλ (βελεηνθξαηνχκελεο θαη
θξαγθνθξαηνχκελεο πεξηνρέο). Ζ παπηθή Δθθιεζία ρξεζηκνπνίεζε ήδε απφ ηφηε ηνλ πνιηηηθφ παξάγνληα γηα λα
πξνσζήζεη ηηο ζέζεηο ηεο. Έηζη, κεγάιεο θαζνιηθέο δπλάκεηο φπσο ε Γαιιία, ε Ηζπαλία θαη ε Απζηξία, φζν θαη
θξάηε πνπ θαηείραλ πεξηνρέο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν (Βελεηία, δηάθνξα θξαγθνγελή θξαηίδηα) απνηέιεζαλ νρήκαηα
ηεο ζξεζθεπηηθήο πνιηηηθήο ηεο Αγίαο Έδξαο ζηελ νξζφδνμε Αλαηνιή.
Οη βελεηνθξαηνχκελεο πεξηνρέο θαη ηδίσο ε Κξήηε απνηέιεζαλ πεδίν αληηπαξάζεζεο κεηαμχ θαζνιηθψλ
θαη νξζνδφμσλ. Απηή ηε ζπγθξνπζηαθή θαηάζηαζε ελίζρπζε ε πνιηηηθή ηεο Αγίαο Έδξαο κε ηελ απνζηνιή
ηεξαπνζηφισλ θαη κε ηελ πίεζε πνπ αζθνχζε ζηηο ηνπηθέο θαζνιηθέο αξρέο γηα λα εθαξκνζηεί πξνζειπηηζηηθή
πνιηηηθή ζηνπο ληφπηνπο νξζφδνμνπο πιεζπζκνχο. Ζ Αληηκεηαξξχζκηζε ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο ελέηεηλε απηή
ηελ θαηάζηαζε. Μεηά ηε ΢χλνδν ηνπ Σξέλην (1545-1563) θαη θνβνχκελνη ηελ πξνζέγγηζε νξζνδφμσλ θαη
πξνηεζηαληψλ, νη θαζνιηθνί εγθαηλίαζαλ κηα επηζεηηθφηεξε πξνζειπηηζηηθή πνιηηηθή ζηνλ ειιεληθφ ρψξν,
ηδηαίηεξα ην λεζησηηθφ. Ηεζνπΐηεο, Καπνπθίλνη θαη Φξαγθηζθαλνί κνλαρνί εγθαηαζηάζεθαλ ζε ειιεληθέο πεξηνρέο
αζθψληαο πξνζειπηηζηηθφ έξγν. Δπηπιένλ, ν πάπαο Γξεγφξηνο ΗΓ΄ ίδξπζε ζηε Ρψκε ην Διιεληθφ Κνιιέγην ηνπ
Αγίνπ Αζαλαζίνπ (1577) κε ζθνπφ ηελ αλφξζσζε ηνπ πλεπκαηηθνχ επηπέδνπ ησλ ειιελνπαίδσλ αιιά θαη ηελ
θαηήρεζή ηνπο ζηνλ θαζνιηθηζκφ. Οη βελεηνθξαηνχκελεο θαη γεληθά νη λεζησηηθέο πεξηνρέο ήηαλ απηέο πνπ
πξνκήζεπαλ θαηά θχξην ιφγν λένπο καζεηέο γηα ην θνιιέγην.
Ζ πνιηηηθή απηή δελ ζήκαηλε φηη ν νξζφδνμνο θφζκνο θαη εηδηθά ην παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνχπνιεο
ήηαλ αξλεηηθφ έλαληη ησλ θαζνιηθψλ θχθισλ. Πέξαλ ησλ πεξηπηψζεσλ Διιήλσλ ινγίσλ, νη νπνίνη πξνζέγγηζαλ
(π.ρ. ν Ναζαλαήι Υχραο, β΄ κηζφ 16νπ αηψλα-κεηά ην 1621) ή θαη αζπάζηεθαλ ηνλ θαζνιηθηζκφ (π.ρ. ν Αξζέληνο
Απνζηφιεο, 1465-1535), ππήξμαλ – ήδε απφ ηνλ 16ν αηψλα – παηξηάξρεο πνπ ζηέθνληαλ κε ζπκπάζεηα απέλαληη
ζην Βαηηθαλφ (π.ρ. ν παηξηάξρεο Μεηξνθάλεο Γ΄, 1565-1572 θαη 1579-1580). Ο θαηάινγνο ησλ ζπκπαζνχλησλ
ηνλ θαζνιηθηζκφ παηξηαξρψλ ζα απμεζεί εηδηθά θαηά ην πξψην κηζφ ηνπ 17νπ αηψλα.
Σν πξψην κηζφ ηνπ 17νπ αηψλα ραξαθηεξίδεηαη απφ ηδηαίηεξε έληαζε κεηαμχ ησλ δχν εθθιεζηψλ. Οη
γεληθφηεξεο ζπλζήθεο ήηαλ επλντθέο γηα λα δηακνξθσζεί έλα ζπγθξνπζηαθφ θιίκα κε επίθεληξν ην παηξηαξρείν
ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σελ επνρή απηή πέξαλ ησλ παιαηψλ θαζνιηθψλ δπλάκεσλ, πνπ είραλ ζπκθέξνληα ζηελ
Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία (Γαιιία, Απζηξία, Βελεηία) πξνζηέζεθαλ λέεο δπλάκεηο, νη νπνίεο ήηαλ
πξνηεζηαληηθέο (Αγγιία, Οιιαλδία). Οη πξεζβείεο απηψλ ησλ ρσξψλ απνηέιεζαλ θέληξν δηπισκαηηθψλ
δνινπινθηψλ θαη, ρξεζηκνπνηψληαο ην ζξεζθεπηηθφ παξάγνληα, πξνζπαζνχζαλ λα πξνσζήζνπλ ηα πνιηηηθά θαη
νηθνλνκηθά ηνπο ζπκθέξνληα ζηελ νζσκαληθή Πχιε. Δπηπιένλ, ε πεξίνδνο ζπκπίπηεη κε ηελ έληαζε ηεο
Αληηκεηαξξχζκηζεο ζηελ Δπξψπε, ε νπνία δηνρεηεχηεθε θαη ζε νζσκαληθφ έδαθνο. Σέινο, ε θαζνιηθή
πξνπαγάλδα ζηε ζεκεξηλή δπηηθή Οπθξαλία (Ρνπζελία) θαη ε δηάδνζε ηεο Οπλίαο4 ηελ ίδηα πεξίνδν ζ‟ απηήλ ηελ
πεξηνρή, δειεηεξίαζε ην ήδε ηεηακέλν θιίκα κεηαμχ ησλ δχν εθθιεζηψλ. Οη θηινθαζνιηθνί παηξηάξρεο επέηεηλαλ
απηφ ην θιίκα έληαζεο. ΢ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 17νπ αηψλα ε θαζνιηθή πξνπαγάλδα ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, ρσξίο λα
έρεη εμαιεηθηεί, γλψξηζε θάπνηα χθεζε. Ο επφκελνο αηψλαο ζα δηαηεξήζεη ηελ ίδηα θαηάζηαζε. Ζ θαζνιηθή
πξνπαγάλδα δελ ζα ζηακαηήζεη θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ λα απαζρνιεί ηελ νξζφδνμε
Δθθιεζία. Σα πνιιά αληηξξεηηθά ζπγγξάκκαηα πνπ ζπληάρζεθαλ απφ έιιελεο ινγίνπο απηή ηελ επνρή ην
απνδεηθλχνπλ.

4
Οπλία (ξσζ. unja=ελσκέλνο) νλνκάδεηαη ην ζξεζθεπηηθφ ζρήκα πνπ δεκηνπξγήζεθε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηελ
θαζνιηθή εθθιεζία γηα λα π ξνζειπηίζεη ην πο νξζφδνμνπο πιεζπζκνχο ηεο Αλαηνιήο. ΢χκθσλα κ‟ απηφ, επηηξεπφηαλ ζηνπο
νξζνδφμνπο λα δηαηεξήζνπλ ην ιεηηνπξγηθφ ηππηθφ ηνπο, αιιά φθεηιαλ λα αλαγλσξίζνπλ ην πξσηείν ην π Πάπα θαη λα
απνδερζνχλ ηηο βαζηθέο δνγκαηηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν εθθιεζηψλ (π.ρ. filioque).
 104

Β΄. Με ηνπο πξνηεζηάληεο

Οη επαθέο ησλ νξζνδφμσλ κε ηνπο πξνηεζηάληεο μεθίλεζαλ απφ ζενινγηθή βάζε. Ο Μαξηίλνο Λνχζεξνο ζηνπο
ιφγνπο θαη ηα θείκελά ηνπ είρε θξαηήζεη ζεηηθή ζηάζε έλαληη ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο, ππνζηεξίδνληαο φηη
ήηαλ ε αξραηφηεξε ρξηζηηαληθή Δθθιεζία θαη σο εθ ηνχηνπ πην θνληά ζην πλεχκα ηεο Καηλήο Γηαζήθεο. Ο
ζπλεξγάηεο ηνπ, Φίιηππνο Μειάγρζσλ (1497-1560), πνιχ θαιφο γλψζηεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ζα δείμεη
ηδηαίηεξε εθηίκεζε γηα ηνπο Έιιελεο Παηέξεο ηεο Δθθιεζίαο. Λίγν πξηλ, αιιά θπξίσο κεηά ηα κέζα ηνπ 16 νπ
αηψλα ζπλαληνχκε ζηηο πεγέο ηηο πξψηεο αληηδξάζεηο Διιήλσλ νξζνδφμσλ ινγίσλ θιεξηθψλ γηα ηηο απφςεηο ηεο
Μεηαξξχζκηζεο ηνπ Λνχζεξνπ. Ζ ζηάζε ηνπο δελ ήηαλ πάληα αξλεηηθή, αιιά θπκαηλφηαλ απφ έλα γλήζην
ελδηαθέξνλ γηα ηηο λέεο ηδέεο (π.ρ. ν Κξεηηθφο ιφγηνο Αληψληνο Καιιέξγεο, 1521-1555) θαη ηελ θξηηηθή
αληηκεηψπηζε κε ζεηηθή ρξνηά (π.ρ. ν Κεξθπξαίνο ιφγηνο Αληψληνο Έπαξρνο, 1491-1571), έσο ηελ απφξξηςε (π.ρ.
ν Εαθπλζηλφο ιφγηνο κνλαρφο Παρψκηνο Ρνπζάλνο, 1508-1553). ΢‟ απηφ ην πξψηκν ζηάδην ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ
ησλ δχν νκνινγηψλ εληνπίδεηαη θαη ε πξνζπάζεηα βίαηεο εηζαγσγήο ηνπ πξνηεζηαληηζκνχ ζηνλ νζσκαληθφ ρψξν.
΢πγθεθξηκέλα, ν Έιιελαο εγεκφλαο ηεο Μνιδαβίαο Ηάθσβνο Βαζηιηθφο (; -1564) πξνζπάζεζε, αλεπηηπρψο, λα
εηζαγάγεη ζηε Μνιδαβία ηηο ηδέεο ηεο Μεηαξξχζκηζεο. Απφ ηνλ θηιειιεληθφ θχθιν ηνπ Μειάγρζσλα πξνήιζε ε
πξψηε επίζεκε πξνζπάζεηα απφ ηελ πιεπξά ησλ πξνηεζηαληψλ λα πξνζεγγίζνπλ ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία. Έλαο
δηάθνλνο κε ην φλνκα Γεκήηξηνο ζηάιζεθε απφ ην παηξηαξρείν ζηε Γεξκαλία ην 1559 γηα ηελ πξψηε επίζεκε
επαθή κεηαμχ ησλ δχν πιεπξψλ, αιιά είλαη θαηά ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 16νπ αηψλα πνπ ζα ππάξμνπλ επίζεκεο
επαθέο ζε αλψηεξν επίπεδν θαη κε δηεμνδηθφ ηξφπν. Πξφθεηηαη γηα ηελ αληαιιαγή επηζηνιψλ κεηαμχ ησλ
γεξκαλψλ πξνηεζηαληψλ ζενιφγσλ Μαξηίλνπ Κξνχζηνπ θαη Ηάθσβνπ Αληξέα απφ ηε κηα θαη ηνπ παηξηάξρε
Ηεξεκία Β΄ Σξαλνχ απφ ηελ άιιε θαηά ην δηάζηεκα 1576-1581. Ο δηάινγνο δηεμάρζεθε ζε ακηγψο ζενινγηθή
βάζε θαη θαηέιεμε ζε αδηέμνδν, ιφγσ ηεο κεγάιεο απφζηαζεο πνπ ρψξηδε, ζε δνγκαηηθφ επίπεδν, ηελ Οξζφδνμε
Δθθιεζία απφ ηνλ πξνηεζηαληηζκφ.
Οη επαθέο φκσο κε ηνπο πξνηεζηάληεο ζπλερίζηεθαλ, αιιά ζε ιίγν δηαθνξεηηθφ επίπεδν. Γχν γεγνλφηα,
αιιεινζπλδεφκελα κεηαμχ ηνπο, ζπλέβεζαλ θαηά ην πξψην κηζφ ηνπ 17νπ αηψλα, κε ηα νπνία νη ζρέζεηο
Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο θαη πξνηεζηαληψλ γλψξηζαλ ηδηαίηεξε έληαζε. Πξφθεηηαη γηα ηελ παξνπζία ελφο θηιν-
πξνηεζηάληε παηξηάξρε Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη γηα ηελ πνιηηηθή θαη ζξεζθεπηηθή δξαζηεξηνπνίεζε
πξνηεζηαληηθψλ θχθισλ ζηελ νζσκαληθή πξσηεχνπζα ζε αληαγσληζκφ κε θαζνιηθνχο ζην πιαίζην ηεο
Αληηκεηαξξχζκηζεο. Ο Κξεηηθφο Κχξηιινο (Α΄) Λνχθαξεο ήηαλ κηα ηζρπξή πξνζσπηθφηεηα, ηδηαίηεξα
κνξθσκέλνο, ν νπνίνο αλήιζε πέληε θνξέο ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο κεηαμχ ησλ εηψλ
1620-1638. Θεηεχνληαο δίπια ζην ζείν ηνπ παηξηάξρε Αιεμαλδξείαο Μειέηην Πεγά, δελ έιαβε κφλν κηα πινχζηα
κφξθσζε, νχηε κφλν ηνλ δηαδέρηεθε ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν ηεο Αιεμαλδξείαο ην 1601. Τηνζέηεζε θαη ην
αληηθαζνιηθφ κέλνο ηνπ. Ζ δηαθνξά ήηαλ φηη ν Λνχθαξεο, πξνθεηκέλνπ λα απνκαθξπλζεί απφ ηνπο θαζνιηθνχο
θχθινπο, πξνζεηαηξίζηεθε ηνπο πξνηεζηαληηθνχο. Απηφ ζπλέβε θαηά ηελ πεξίνδν παηξηαξρείαο ηνπ ζηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε. Ζ πξνζέγγηζε, φκσο, κεηαμχ Λνχθαξε θαη πξνηεζηαληψλ πξνυπήξρε θαη δελ εξεηδφηαλ κφλν
πάλσ ζε ιφγνπο πνιηηηθήο ζπκκαρίαο, αιιά θαη ζε ζενινγηθνχο. Τπήξρε, δειαδή, ην απαξαίηεην ζενινγηθφ
ππφβαζξν, πάλσ ζην νπνίν αλαπηχρζεθε κηα ακνηβαία ζπκπάζεηα. Δθεκέξηνη ησλ επξσπατθψλ πξεζβεηψλ ζηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε, αιιά θαη νη ίδηνη νη πξεζβεπηέο, φπσο γηα παξάδεηγκα ν Άγγινο πξέζβεο ΢εξ Σφκαο Ρφε, ζα
παίμνπλ θξίζηκν ξφιν ζηηο δηακάρεο γχξσ απφ ην πξφζσπν ηνπ Κπξίιινπ. Σν πξφζσπν ηνπ παηξηάξρε
ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηηο θαζνιηθέο (Γαιιία, Απζηξία) θαη ηηο πξνηεζηαληηθέο (Αγγιία, Οιιαλδία) δπλάκεηο γηα
λα εμαιεηθζεί ε δχλακε ηεο αληίπαιεο ζξεζθείαο θαη γηα λα δηεθδηθήζνπλ ηελ πνιηηηθή ππεξνρή ζην νζσκαληθφ
παιάηη. Ζ νζσκαληθή εμνπζία πξνζπαζνχζε λα ηζνξξνπήζεη αλάκεζα ζηνπο πνιηηηθνχο αληαγσληζκνχο ησλ
επξσπατθψλ ρσξψλ, επηθπξψλνληαο ηελ εθινγή θηινθαζνιηθψλ ή θηινπξνηεζηαληψλ παηξηαξρψλ. Οη
αληαγσληζκνί απηνί ζπλέβεζαλ ζε κηα πεξίνδν, φπνπ ζξεζθεπηηθνί θαη πνιηηηθνί αληαγσληζκνί πθίζηαλην ζε κηα
απνκαθξπζκέλε απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε πεξηνρή: ηε δπηηθή Οπθξαλία (Ρνπζελία). Δθεί, νη κελ θαζνιηθνί
Πνισλνί πξνζπαζνχζαλ κέζσ ηεο Οπλίαο λα πξνζεηαηξηζηνχλ ζξεζθεπηηθά θαη αξγφηεξα πνιηηηθά ηνπο ληφπηνπο
νξζφδνμνπο πιεζπζκνχο, νη δε Οζσκαλνί αθξνβαηνχζαλ κεηαμχ ησλ νξζφδνμσλ Κνδάθσλ θαη ησλ θαζνιηθψλ
Πνισλψλ γηα ηελ πνιηηηθή θπξηαξρία ζηε δηαθηινληθνχκελε θαη ζπλνξηαθή γη‟ απηνχο δψλε. Σειηθά, κηα
ηειεπηαία ζπθνθαληία ζηε ζεηξά απηψλ πνπ είρε κέρξη ηφηε αληηκεησπίζεη, ζηνίρηζαλ ζηνλ Κχξηιιν Λνχθαξε ηε
δσή ηνπ. Έλαο ηεξέαο ηνπ θπξηφηεξνπ αληαγσληζηή ηνπ ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν, Κχξηιινπ Β΄ Κνληαξή, έπεηζε
ην Μεγάιν Βεδίξε θη απηφο ηνλ ζνπιηάλν, ελφζσ βξίζθνληαλ ακθφηεξνη ζε εθζηξαηεία ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ,
φηη ν Λνχθαξεο είρε ζρεδηάζεη ηελ επηρείξεζε ησλ Κνδάθσλ ηνπ Γνλ ελαληίνλ ησλ νζσκαληθψλ εδαθψλ ζηελ
 105

Αδνθηθή. Έηζη, ν Λνχθαξεο θαηεγνξήζεθε γηα πξνδνζία θαη ζηξαγγαιίζηεθε (27.6.1638). Έθηνηε, νη ζρέζεηο ηεο
Δθθιεζίαο κε ηνπο πξνηεζηάληεο ζα πεξάζεη ζε πξντνχζα χθεζε κέρξη ην 19ν αηψλα, ηφζν ζε ζενινγηθφ, φζν θαη
ζε πνιηηηθφ επίπεδν.

Γ΄. Με ηε Ρωζία
Ζ κφλε επξσπατθή νξζφδνμε ρψξα δελ ζα κπνξνχζε παξά λα έρεη επαθέο κε ην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο. Οη ζρέζεηο μεθίλεζαλ απφ έλα κεδεληθφ ζεκείν ακέζσο κεηά ηελ Άισζε θαη έθηαζαλ ζε
πνιχ ζηελφ επίπεδν ηνπο επφκελνπο αηψλεο. Σν δηαθχβεπκα ησλ ζρέζεσλ ζα κπνξνχζε λα ζπλνςηζηεί ζην εμήο:
ην παηξηαξρείν πξνζέβιεπε ζηελ νκφδνμε ρψξα γηα πνιηηηθή απειεπζέξσζε θαη ε Ρσζία ζην παηξηαξρείν γηα
λνκηκνπνίεζε ηεο πνιηηηθήο πξσηνθαζεδξίαο ηεο ζηνλ νξζφδνμν θφζκν. Ωζηφζν, απηή ε αξρή πέξαζε απφ
δηάθνξεο θάζεηο θαη πηπρέο.
Ζ Άισζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο βξήθε ην θξάηνο ηεο Μνζρνβίαο θαη ην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο λα έρνπλ δηαθφςεη ηηο ζρέζεηο ηνπο. Αηηία ήηαλ ε ππνγξαθή ηεο Έλσζεο ηεο Καζνιηθήο θαη
ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο ζηε ΢χλνδν Φεξάξαο-Φισξεληίαο (1437-1439), ηελ νπνία νπδέπνηε απνδέρζεθαλ νη
Ρψζνη. Ο γάκνο ηεο αληςηάο ηνπ ηειεπηαίνπ βπδαληηλνχ απηνθξάηνξα, ΢νθίαο-Εσήο Παιαηνινγίλαο κε ην κέγα
δνχθα ηεο Μνζρνβίαο, Ηβάλ Γ΄, ην 1472 εγθαηλίαζαλ λέα πεξίνδν ζρέζεσλ κεηαμχ Ρψζσλ θαη Διιήλσλ. Απηφ ην
γεγνλφο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απνθήξπμε ηεο Έλσζεο ησλ δχν Δθθιεζηψλ απφ ηελ παηξηαξρηθή ζχλνδν ηνπ
1484, απνθαηέζηεζε πιήξσο ηηο ζρέζεηο ηνπ θξάηνπο ηεο Μνζρνβίαο κε ην παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνχπνιεο.
Έθηνηε άξρηζαλ βήκαηα πξνζέγγηζεο. Ζ αξρή έγηλε κε ηελ πξφζθιεζε απφ ηνλ ηζάξν ηνπ Έιιελα κνλαρνχ
Μάμηκνπ, ηνπ επνλνκαδφκελνπ «Γξαηθνχ», πξνθεηκέλνπ λα επηκειεζεί ηεο κεηάθξαζεο ησλ ιεηηνπξγηθψλ
θεηκέλσλ απφ ηα ειιεληθά ζηα ξσζηθά. Ζ καθξά παξακνλή ηνπ ζηε Ρσζία (1518-1556) κπνξεί λα ήηαλ
πεξηπεηεηψδεο (π.ρ. θπιαθίζηεθε), αιιά ζπληέιεζε ζηε κεηαθχηεπζε ηεο βπδαληηλήο εθθιεζηαζηηθήο παξάδνζεο
κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ελφο θχθινπ ινγίσλ θαη κέζσ ηνπ νγθψδνπο κεηαθξαζηηθνχ έξγνπ πνπ άθεζε.
΢ηα κέζα ηνπ 16νπ αηψλα, κε αθνξκή ηελ επηθχξσζε απφ ην παηξηαξρείν ηνπ ηίηινπ ηνπ «ηζάξνπ παζψλ
ησλ Ρσζηψλ», παηξηάξρεο θαη ηζάξνο αιιεινγξαθνχλ θαη γηα πξψηε θνξά δηαθαίλεηαη ε άπνςε ηνπ παηξηάξρε,
πσο ν ξψζνο ηζάξνο ζπλερίδεη ην έξγν ησλ Βπδαληηλψλ απηνθξαηφξσλ θαη άξα ν νξζφδνμνο πλεπκαηηθφο εγέηεο
πξνζβιέπεη ζηνλ ξψζν θνζκηθφ άξρνληα. Απηή ηελ επνρή είλαη πνπ ζα αξρίζεη λα δηακνξθψλεηαη ην δφγκα ηεο
Μφζραο σο «Σξίηε Ρψκε». Ζ δηάρπζε ησλ δηαθφξσλ πξνθεηεηψλ ζηνλ νξζφδνμν θφζκν, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο
ην «μαλζφλ γέλνο» ζα ειεπζέξσλε ηελ Πφιε απφ ηνπο Σνχξθνπο, έπαημε ην ξφιν ηεο, θαζψο ε θξάζε «μαλζφλ
γέλνο» ηαπηίζηεθε κε ηνπο Ρψζνπο. Σν δεχηεξν κηζφ ηνπ αηψλα πχθλσζαλ ηα ηαμίδηα ειιήλσλ κνλαρψλ θαη
ηεξαξρψλ γηα δηελέξγεηα εξάλσλ ζηα ξσζηθά εδάθε. Έηζη, ε επίζθεςε ηνπ παηξηάξρε Κσλζηαληηλνππφιεσο ζηε
Μφζρα ην 1589 θαη ε αλχςσζε ηεο κεηξφπνιεο Μφζραο ζε παηξηαξρείν ήξζε σο θαηάιεμε κηαο πνξείαο
ζρέζεσλ κηζνχ αηψλα. Σν γεγνλφο απνηειεί ηνκή γηα ηηο ζρέζεηο παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνππφιεσο θαη Ρσζίαο.
Πέξα απφ ην ζξεζθεπηηθφ ζπκβνιηζκφ σο ην πξψην παηξηαξρείν κεηά ηα πξεζβπγελή ησλ πξψησλ ρξηζηηαληθψλ
αηψλσλ, ε αλαθήξπμε ηνπ Παηξηαξρείνπ Μφζραο έρεη θαη πνιηηηθή δηάζηαζε, αθνχ ε εθθιεζηαζηηθή ππαγσγή
ησλ Ρψζσλ εληφο θαη εθηφο ηνπ θξάηνπο ηεο Μνζρνβίαο ζα απνηειέζεη ηε βάζε θαη γηα ηελ πνιηηηθή δηεθδίθεζή
ηνπο απφ ηνλ ηζάξν.
Ο 17νο αηψλαο ήηαλ επνρή εζσηεξηθψλ αιιαγψλ ζηε Ρσζία, πνπ ηελ νδήγεζαλ ζε εζσζηξέθεηα. Πάλησο,
νη επηζθέςεηο ειιήλσλ ηεξαξρψλ θαη ινγίσλ ζπλερίζηεθαλ. Όπσο αλαθέξζεθε πην πάλσ, θαηά ηελ ηειεπηαία
δεθαεηία ηνπ 16νπ θαη ηελ πξψηε ηνπ 17νπ αηψλα ην παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνχπνιεο πξνζπάζεζε λα δηαηεξήζεη
ην πνίκληφ ηνπ ζηηο πεξηνρέο ηεο Ρνπζελίαο θαη ηεο Οπθξαλίαο, ρσξίο επηηπρία. Σειηθά, φζνπο πιεζπζκνχο
παξέκεηλαλ νξζφδνμνη θαη δελ έγηλαλ Οπλίηεο, ην παηξηαξρείν ηνπο εκπηζηεχηεθε ζηελ πξνζηαζία ησλ θνδάθσλ
ηεο πεξηνρήο.
Ο 18νο αηψλαο είλαη ε επνρή πνπ ε Ρσζία εκθαλίδεη κηα εμσζηξέθεηα θαη αζθεί δπλακηθή επηζεηηθή
πνιηηηθή έλαληη ησλ Οζσκαλψλ. Παξάιιεια, φζν απμαλφηαλ ε ζηξαηησηηθή ηζρχο ησλ Ρψζσλ θαη γίλνληαλ
απεηιεηηθφηεξνη γηα ηελ αθεξαηφηεηα ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο, ηφζν πεξηζζφηεξν δηαδίδνληαλ δηάθνξεο
πξνθεηείεο θαη ρξεζκνί γηα ηελ απειεπζέξσζε ηνπ ειιελνξζφδνμνπ Γέλνπο απφ ηνπο Ρψζνπο. Οη
ξσζννζσκαληθνί πφιεκνη ηνπ β΄ κηζνχ ηνπ αηψλα έθεξαλ ζε δχζθνιε ζέζε ην παηξηαξρείν. Οη παηξηάξρεο
ππνρξεψλνληαλ απφ ηνπο ζνπιηάλνπο λα εθδίδνπλ απζηεξέο εγθπθιίνπο θαη λα επηζείνπλ αθνξηζκνχο ζε φζνπο
βνεζνχζαλ ηνπο Ρψζνπο. Παξ‟ φια απηά, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πξψηνπ πνιέκνπ, εθηφο απφ ηελ πεξίπησζε ηνπ
παηξηάξρε ΢εξαθείκ Β΄, γηα ηνλ νπνίν ζα γίλεη ιφγνο ζηελ επφκελε ελφηεηα, αξθεηνί ηεξάξρεο είραλ
 106

πξνζρσξήζεη ζηηο ξσζηθέο δπλάκεηο ζην Αηγαίν. Οη ζρέζεηο ηεο Δθθιεζίαο κε ηε Ρσζία ζα παξακείλνπλ ελεξγέο
θαη δελ ζα ζηακαηήζνπλ λα ππάξρνπλ Έιιελεο πνπ έβιεπαλ κε ζπκπάζεηα ηε ζχζθημε ησλ ζρέζεσλ κε ηε Ρσζία,
ζηηο νπνίεο ζρέζεηο πξνζέδηδαλ θαη πνιηηηθφ πεξηερφκελν. Ζ χπαξμε ξσζφθηισλ ηεξαξρψλ ζα ζπλερηζηεί θαη κεηά
ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821.

Δκκληζία και πολιηική

Ζ ζηάζε ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο θαη ν πνιηηηθν-ηδενινγηθφο ξφινο πνπ απηή έπαημε κέζα
ζ‟ απηφ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ κπνξεί λα ζπλνςηζηεί ζηηο παξαθάησ ηξεηο ηζηνξηνγξαθηθέο
πξνζεγγίζεηο. α) Ζ Δθθιεζία αληηκεησπίζηεθε σο ε «θηβσηφο» κέζα ζηελ νπνία δηαηεξήζεθε γηα αηψλεο ε
ειιεληθή εζληθή ηδέα, ε νπνία έδσζε θαξπνχο, φηαλ ππήξμαλ νη θαηάιιειεο πνιηηηθά ζπλζήθεο γηα λα εθδεισζεί.
Πξφθεηηαη γηα κηα άπνςε πνπ θπξηάξρεζε ζηελ ειιεληθή θαη βαιθαληθή ηζηνξηνγξαθία γηα δεθαεηίεο. Σν βαζηθφ
επηρείξεκα ήηαλ αθελφο φηη ην παηξηαξρείν δηαηήξεζε θαη πξνψζεζε ηελ ειιεληθή γιψζζα ζε φιν ην πνίκληφ
ηνπ, αζθψληαο, κάιηζηα, θάπνηα ρξνληθή ζηηγκή ηνλ 18ν αηψλα, θαη ζπλεηδεηή πνιηηηθή εμειιεληζκνχ ησλ
αιιφγισζζσλ ζπλνίθσλ ιαψλ θαη αθεηέξνπ φηη δηαηήξεζε «άζβεζηε ηε θιφγα» πεξί εζληθήο απνθαηαζηάζεσο.
Οη βαιθάληνη ηζηνξηθνί ππνζηήξημαλ ην ίδην εξκελεπηηθφ ζρήκα γηα λα αηηηνινγήζνπλ ηελ πζηέξεζε ζηε
δηακφξθσζε ησλ δηθψλ ηνπο εζληθψλ ηδενινγηψλ ζε ζρέζε κε ηελ ειιεληθή, ιφγσ ηεο «ηκπεξηαιηζηηθήο»
πνιηηηθήο ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ησλ άιισλ Βαιθάλησλ νξζνδφμσλ. β) Ζ Δθθιεζία σο παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο ιεηηνχξγεζε ππεξεζληθά. ΢χκθσλα κε απηή ηελ πξνζέγγηζε, ε Δθθιεζία θαηά ηε δηάξθεηα
ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ πνιηηεχηεθε κέζα ζην θιίκα ηεο νηθνπκεληθήο απνζηνιήο ηεο. Ωο ν ρψξνο δηάδνζεο
θαη δηαηήξεζεο ηεο νηθνπκεληθήο νξζφδνμεο πίζηεο, ε Δθθιεζία ήηαλ πξνζεθηηθή ζην λα απνζαξξχλεη ηπρφλ
εζληθνχ ραξαθηήξα ηάζεηο πνπ ζα αιινίσλαλ ηε ζξεζθεπηηθή απνζηνιή ηεο. Καηά ζπλέπεηα, ε αληηκεηψπηζε ηνπ
πνηκλίνπ απφ ηελ επίζεκε Δθθιεζία γηλφηαλ ρσξίο ε ηειεπηαία λα ιακβάλεη ππφςε, ή θαιχηεξα,
ππνβαζκίδνληαο, ηηο επηκέξνπο εζλνηηθέο ή πνιηηηζηηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ηνπ. γ) Σέινο, ε Δθθιεζία ζεσξήζεθε
έλαο θαηεμνρήλ ζπληεξεηηθφο ηδενινγηθά ζεζκφο. ΢χκθσλα κε απηή ηελ άπνςε, ε φιε αλζελσηηθή πνιηηηθή ηεο
ηελ νδήγεζε ζε έλαλ ηδενινγηθφ θαη πνιηηηζηηθφ απνκνλσηηζκφ ζε ζρέζε κε ηηο εμειίμεηο ζηε δπηηθή Δπξψπε,
γεγνλφο πνπ είρε επίπησζε ζπλνιηθά ζηελ ειιεληθή θνηλσλία. Ζ πεξηραξάθσζε, δειαδή, ηεο Οξζφδνμεο
Δθθιεζίαο έλαληη ηεο Γχζεο, ζχκθσλα κ‟ απηή ηελ άπνςε, δελ αθνξνχζε κφλν ην δνγκαηηθφ κέξνο, αιιά
ζπλνιηθά ηηο ηδενινγηθέο θαη πλεπκαηηθέο αλαδεηήζεηο. Ωο απνηέιεζκα, ε Δθθιεζία απνηέιεζε έλα ζηαζεξά
ζπληεξεηηθφ πνιηηηθά θαη ηδενινγηθά ζηνηρείν ζηελ ειιεληθή θνηλσλία ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ. ΢ήκεξα νη
παξαπάλσ απφςεηο ζεσξείηαη φηη ρξήδνπλ ιεπηφηεξσλ δηαηππψζεσλ γηα λα πξνζεγγηζζεί θαη λα κειεηεζεί
επαξθέζηεξα ην ζέκα. Ζ ηξέρνπζα ηζηνξηνγξαθηθή έξεπλα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηε ζηάζε θαη ηηο ζρέζεηο ηεο
Δθθιεζίαο έλαληη α) ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο, β) ηνπ πνηκλίνπ ηεο θαη γ) ηεο εζληθήο ηδενινγίαο.
Οη ζρέζεηο ηεο Δθθιεζίαο κε ην νζσκαληθφ θξάηνο ζηεξίρηεθαλ πάλσ ζε βάζεηο απφ ηελ πξνγελέζηεξε
ηεο έιεπζεο ησλ Οζσκαλψλ πεξίνδν. ΢πγθεθξηκέλα, ε Δθθιεζία αλαγλσξίζηεθε σο ν πλεπκαηηθφο θνξέαο ησλ
νξζφδνμσλ ρξηζηηαλψλ, ελφο απφ ηνπο «ιανχο ηεο Βίβινπ», ηνπο νπνίνπο είραλ ζεβαζηεί νη κνπζνπικάλνη ήδε
απφ ηελ επνρή ησλ πξψησλ θαηαθηήζεσλ ηνπο ηνλ 7ν αηψλα. Άξα, ε ζπλχπαξμε ηεο Δθθιεζίαο κε
κνπζνπικαληθά θξάηε ρξνλνινγείηαη απφ εθείλε ηελ επνρή, ζηνηρείν πνπ ηελ είρε νδεγήζεη λα δηακνξθψζεη έλαλ
modus vivendi κε ην Ηζιάκ. Δηδηθφηεξα κε ηνπο Οζσκαλνχο, ε νξζφδνμε Δθθιεζία είρε ηελ εκπεηξία ζπλχπαξμεο
ήδε απφ ηνλ 14ν αηψλα. Ζ ζηαδηαθή επέθηαζε ησλ Οζσκαλψλ ζηε Βηζπλία θαη ζηε βνξεηνδπηηθή Μηθξά Αζία
θαηά ην πξψην κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα θαη – θπξίσο – ζηα Βαιθάληα απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα ηνπο έθεξε
ζε επαθή κε ηνπηθνχο νξζφδνμνπο ηεξάξρεο. Οη ζσδφκελεο πεγέο δελ βνεζνχλ ζην λα δηαηππσζνχλ νη γεληθνί
φξνη πνιηηηθήο θαη ησλ δχν ζεζκηθψλ θνξέσλ ζ‟ απηή ηελ πξψηκε θάζε. Ζ Άισζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ε
θαηάιπζε ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο κεηέθεξε ζε θεληξηθφ πιάλν θαη ζην αλψηαην επίπεδν ην ζέκα ηεο
άζθεζεο πνιηηηθήο ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ησλ Οζσκαλψλ.
Σφζν ε πξηλ ηελ Άισζε ηδενινγηθή αηκφζθαηξα, φζν θαη ε πνιηηηθή ηνπ ζνπιηάλνπ έλαληη ηεο
Δθθιεζίαο δηακφξθσζαλ εμαξρήο ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν αλαπηχρζεθε ε ηδενινγία ηεο Δθθιεζίαο. Ζ
αλζελσηηθή θιεξνλνκηά επέηεηλε ηελ αξλεηηθή ζηάζε ηεο επίζεκεο Δθθιεζίαο έλαληη ηεο θαζνιηθήο. Ζ ζηάζε
απηή δελ εξεηδφηαλ πάλσ κφλν ζε ζενινγηθέο-δνγκαηηθέο βάζεηο. Φνβνχκελνη νη επηθεθαιήο ηεο Δθθιεζίαο κηα
ζξεζθεπηηθή έλσζε κε ηνπο θαζνιηθνχο, ήηαλ δηζηαθηηθνί θαη θαρχπνπηνη, ηνπιάρηζηνλ αξρηθά, έλαληη θάζε
 107

πνιηηηθήο βνήζεηαο πνπ ζα πξνεξρφηαλ απφ ηνλ πάπα ή άιιεο Γπηηθέο δπλάκεηο γηα εθδήισζε εμεγέξζεσλ ζηνλ
ειιεληθφ ρψξν. Απφ ηελ άιιε, ε επκελήο – γηα δηθνχο ηνπ ιφγνπο – ζηάζε ηνπ ζνπιηάλνπ Μερκέη Β΄ έλαληη ηεο
Δθθιεζίαο θαη ε επαξέζθεηά ηνπ ζην λα απηναπνθαιείηαη «θαίζαξ» ή λα νηθεηψλεηαη ζε επίπεδν ζπκβνιηθήο ηε
βπδαληηλή θιεξνλνκηά, νδήγεζε ηελ Δθθιεζία εμαξρήο λα δηαηππψζεη κηα πνιηηηθή ζπλχπαξμεο θαη ζπλεξγαζίαο
κε ηνλ αιιφζξεζθν κνλάξρε. Ζ Δθθιεζία άθεζε λα δηαθαλεί φηη ν ζνπιηάλνο ήηαλ ζπλερηζηήο ησλ Βπδαληηλψλ
απηνθξαηφξσλ θαη θαηά ζπλέπεηα ηνπ νθεηιφηαλ ε ίδηα ππαθνή κε ηνπο ρξηζηηαλνχο κνλάξρεο. Δπηπιένλ,
πξφβαιε ην επηρείξεκα ηεο ηηκσξίαο ησλ ρξηζηηαλψλ γηα ηα ακαξηήκαηά ηνπο, σο βαζηθφ εξκελεπηηθφ ζρήκα γηα
ηελ θαηάιπζε ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο θαη ηελ ππεξίζρπζε ηεο Οζσκαληθήο. Με απηφ ηνλ ηξφπν, ε
Δθθιεζία απφ ηε κηα εξεκνχζε ςπρνινγηθά ην πνίκληφ ηεο ζσξαθίδνληάο ην έλαληη ηεο εμσκνζίαο θαη απφ ηελ
άιιε άθελε έλα πεξηζψξην γηα αλαηξνπή ηεο ππάξρνπζαο θαηάζηαζεο πνιηηηθήο ππνηέιεηαο, φηαλ ε βνχιεζε ηνπ
Θενχ ζα άιιαδε κειινληηθά. Ήηαλ ε πνιηηηθή ηεο «παξεγνξηάο» θαη ηεο «καθξάο αλακνλήο», φπσο εχζηνρα
νλνκάζηεθε απφ ηνλ θαζεγεηή θ. Η.Κ. Υαζηψηε. Ωο έλα πξφζζεην επηρείξεκα γη‟ απηή ηε ζηάζε ε Δθθιεζία
ρξεζηκνπνίεζε ηελ νζσκαληθή αλεθηηθφηεηα, αληηπαξαβάιινληάο ηελ πξνο ηε ιαηηληθή κηζαιινδνμία. Σν
πξφηππν ηνπ ζξεζθεπηηθά αλεθηηθνχ εγεκφλα πξνβιήζεθε ηερλεέλησο θαη απφ ηνλ Οζσκαλφ ζνπιηάλν Μερκέη
Β΄. Αξγφηεξα, φηαλ εληάζεθε ε θαζνιηθή ηεξαπνζηνιηθή πξνπαγάλδα ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, ην πξφηππν απηφ
ρξεζηκνπνηήζεθε θαη απφ ηελ Δθθιεζία. ΢πλεπψο, σο έλαο θξαηηθφο νζσκαληθφο ζεζκφο ε Δθθιεζία
αθνινπζνχζε ζηε ξεηνξηθή ηεο ηελ πνιηηηθή λνκηκνθξνζχλεο. Δπηπιένλ, σο πλεπκαηηθφο ζεζκφο αθνινπζνχζε
κηα πνιηηηθή, ε νπνία ζα είρε ηηο ιηγφηεξεο δπλαηέο απψιεηεο γηα ην πνίκληφ ηεο, θπζηθέο (ζάλαηνη) ή πλεπκαηηθέο
(εμσκνζίεο). Γη‟ απηφ θαη ήηαλ ηδηαίηεξα πξνζεθηηθή θαη δηζηαθηηθή ζηελ εκθαλή ππνζηήξημε θηλεκάησλ
ελαληίνλ ηεο νζσκαληθήο έλλνκεο ηάμεο.
Απηή ε επίζεκε πνιηηηθή ζηάζε θαη ε δηακνξθσζείζα ηδενινγία δελ ήηαλ κνλνδηάζηαηε. Οπζηαζηηθά
ζηελ Δθθιεζία, αθφκε θαη ζηα αλψηαηα θιηκάθηά ηεο (παηξηάξρεο, κεηξνπνιίηεο), δηαθξηλφηαλ κηα δεχηεξε
πνιηηηθή, φπσο ηνπιάρηζηνλ ζπκπεξαίλεηαη κέζα απφ ζπγθεθξηκέλα παξαδείγκαηα ηεξαξρψλ. Μέζα απφ θείκελα
θαη θπξίσο απφ ελέξγεηεο ηεξαξρψλ πξνθχπηεη φηη ε Δθθιεζία επηζπκνχζε ηελ εθδίσμε ησλ Οζσκαλψλ θαη
ζεσξνχζε ην νζσκαληθφ θαζεζηψο σο δνπιεία γηα ηνπο νξζφδνμνπο ρξηζηηαλνχο. Όηαλ νη εμσηεξηθέο πνιηηηθέο
ζπλζήθεο ήηαλ θαηάιιειεο γηα εμεγεξηηθή δξάζε, αξθεηνί ηεξάξρεο εγνχληαλ ηέηνησλ θηλήζεσλ. Σν ηειεπηαίν
ηέηαξην ηνπ 16νπ θαη νη αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα ήηαλ κηα ηέηνηα πεξίνδνο. Πξφζσπα φπσο ν κεηξνπνιίηεο Λαξίζεο
Γηνλχζηνο, ν επνλνκαδφκελνο «΢θπιφζνθνο» ή ν κεηξνπνιίηεο Σηξλφβνπ Γηνλχζηνο Ράιιεο Παιαηνιφγνο
πξσηνζηάηεζαλ κεηαμχ άιισλ ζε εμεγέξζεηο ή ζπλσκνηηθέο ελέξγεηεο ελαληίνλ ηεο νζσκαληθήο λνκηκφηεηαο. Σα
πξφζσπα απηά είραλ κηα επαθή κε ηε Γχζε, είηε ιφγσ ζπνπδψλ ηνπο εθεί, είηε ιφγσ γεηηλίαζεο ησλ επαξρηψλ
ηνπο κε δπηηθά θξάηε. Οη άλζξσπνη απηνί ζπρλά ήηαλ δεθηηθνί ζε κηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε κε ηελ Καζνιηθή
Δθθιεζία, ζηνηρείν, πάλησο, πνπ ζπλαληάηαη θαη ζε πνιινχο άιινπο ηεξάξρεο – αθφκε θαη παηξηάξρεο – ηεο
πεξηφδνπ.
Με κνλνδηάζηαηε ήηαλ θαη ε ζηάζε ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ηνπ πνηκλίνπ ηεο. Ζ επίζεκε νζσκαληθή
νξνινγία γηα ηνπο κε κνπζνπικαληθνχο πιεζπζκνχο ζπζθφηηδε ηελ θαηάζηαζε. Σν νζσκαληθφ θξάηνο
απνθαινχζε φινπο ηνπο νξζνδφμνπο ρξηζηηαλνχο ππεθφνπο ηνπ κε έλαλ πεξηεθηηθφ φξν: ήηαλ νη ρξηζηηαλνί
(δηκκήδεο) ή, αξγφηεξα, νη ξσκηνί. Δπηθεθαιήο φισλ αλαγλσξηδφηαλ ν νηθνπκεληθφο παηξηάξρεο
Κσλζηαληηλνχπνιεο. Ζ ηάζε επηβνιήο επηθπξηαξρίαο ηνπ νηθνπκεληθνχ παηξηαξρείνπ έλαληη ησλ άιισλ
παηξηαξρείσλ ηεο Αλαηνιήο (Αληηνρείαο, Ηεξνζνιχκσλ θαη Αιεμαλδξείαο) θαη ησλ ηξηψλ απηνθέθαισλ
αξρηεπηζθνπψλ (Αρξίδαο, Ηπεθίνπ, Κχπξνπ) ππνζηεξίρηεθε ζηαζεξά απφ ην νζσκαληθφ θξάηνο θαηά ην πξφηππν
ηεο κηαο πνιηηηθήο θνζκηθήο αξρήο, αλ θαη ηα απνηειέζκαηα δελ ήηαλ εληππσζηαθά. Έηζη, ν παηξηάξρεο
Κσλζηαληηλνχπνιεο θαηά βάζε απεπζπλφηαλ ζε έλα πνίκλην, ην νπνίν ην έλσλε κφλν ε νξζφδνμε πίζηε.
Πξνθαλψο, ηνλ ελδηέθεξε ε δηαθχιαμε ηεο θαζαξφηεηαο ηνπ δφγκαηνο θαη ε πξνζηαζία ησλ νξζνδφμσλ απφ ηελ
ηζιακηθή θαηαπίεζε θαη ηελ θαζνιηθή πξνπαγάλδα. Ωζηφζν, κέζα απφ ηηο πεγέο δηαθαίλεηαη θαη κηα άιιε
δηάζηαζε, απηή ηνπ δηαρσξηζκνχ κεηαμχ Ρσκηψλ, ΢έξβσλ, Αιβαλψλ θαη Βνπιγάξσλ νξζνδφμσλ ρξηζηηαλψλ. Ζ
Δθθιεζία πξνψζεζε ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη παηδεία, ηελ νπνία ζεσξνχζε ην φρεκα, κέζσ ηνπ νπνίνπ
κπνξνχζαλ λα δηνρεηεπηνχλ θαη λα γίλνπλ αληηιεπηά ηα νξζφδνμα δφγκαηα. Δπίζεο, ζεσξνχηαλ απηνλφεηε ε
ειιελνκάζεηα γηα λα αλέιζεη θάπνηνο ζηα αλψηεξα θιηκάθηα ηεο εθθιεζηαζηηθήο ηεξαξρίαο. Υαξαθηεξηζηηθφ, αλ
θαη κνλαδηθφ, είλαη ην παξάδεηγκα ηνπ ΢έξβνπ παηξηάξρε Κσλζηαληηλνππφιεσο Ραθαήι Α΄ (1475-1476). Αλήιζε
ζηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν έρνληαο ππνζηεξηθηέο ἐκ τῶν μεγιστάνων, αιιά αληηκεηψπηζε ηελ έρζξα ηεο
 108

ειιελνξζφδνμεο θνηλφηεηαο, τὸ μὲν ἐκ τῆς μέθης, τὸ δὲ ἐκ τῆς ἀλλογλωττίας, φπσο αλαθέξεη έλα
παηξηαξρηθφ ρξνληθφ ηεο επνρήο. Σειηθά, θαζαηξέζεθε. Πεξηζζφηεξα παξαδείγκαηα ππάξρνπλ γηα ηεξάξρεο πνπ
δελ είραλ κεηξηθή γιψζζα ηελ ειιεληθή. Πάλησο, ε εζλνηηθή ζπλεηδεηνπνίεζε θαη δηάθξηζε ηνπ ξωκηνύ έλαληη
ησλ άιισλ νξζνδφμσλ ρξηζηηαλψλ είλαη εκθαλέζηεξε ζε θείκελα ρακειφηεξσλ ηεξαξρηθά βαζκίδσλ ηνπ θιήξνπ.
Βάζεη απηψλ ππνζηεξίρηεθε πξφζθαηα φηη φζνλ αθνξά ηελ πνιηηηθή ηδενινγία ε Δθθιεζία είρε έλα
«ξσκαηνθεληξηθφ» πξνζαλαηνιηζκφ, αθήλνληαο ηνλ νηθνπκεληθφ (δειαδή ππεξεζλνηηθφ) κφλν γηα ζέκαηα πνπ
άπηνληαλ ηεο πλεπκαηηθήο απνζηνιήο ηεο.
Παξ‟ φια απηά δελ πξέπεη λα δηαθεχγεη ηεο πξνζνρήο φηη ζε κηα πξνλεσηεξηθή θνηλσλία, φπσο ήηαλ ε
ειιεληθή ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα, ε ειιεληθή γιψζζα θαη παηδεία δελ γηλφηαλ αληηιεπηή κε
εζληθνχο φξνπο. Αληηζέησο, ππήξμε κέξηκλα απφ εθπξνζψπνπο ηεο Δθθιεζίαο γηα ηε κεηάθξαζε ηεξψλ θεηκέλσλ
απφ ηα αξραία ειιεληθά ζε βαιθαληθέο γιψζζεο ή γηα έθδνζε πνιχγισζζσλ εγθπθινπαηδεηψλ θαηά ηνλ 18 ν
αηψλα. Απηφ ζπλέβε, γηαηί ε Δθθιεζία έβιεπε ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη παηδεία κε πνιηηηζηηθνχο θαη
πλεπκαηηθνχο φξνπο. Θεσξνχζε, δειαδή, φηη ε εθκάζεζή ηεο ζα εμνηθείσλε ηνλ θάηνρφ ηεο κε ηελ νξζφδνμε
πίζηε θαη ζα ηνπ άλνηγε ην δξφκν γηα αλαξξίρεζε κέζα ζηελ νξζφδνμε ηεξαξρία, αιιά θαη ελ γέλεη κέζα ζηελ
ρξηζηηαληθή ινγηνζχλε. Καηά ζπλέπεηα, αθφκε θαη ζηνλ 18ν αηψλα δελ κπνξεί εχθνια λα ππνζηεξηρηεί έλα εζληθφ
ή θαη εζλνηηθφ πεξηερφκελν ζηελ πξνζπάζεηα απφ ηελ επίζεκε Δθθιεζία λα πξνσζήζεη ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη
παηδεία.
Απφ ην ηειεπηαίν ζηνηρείν κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή ε ζηάζε ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ηεο εζληθήο
ηδενινγίαο. Ζ Δθθιεζία ακέζσο κεηά ηε δηάρπζε ησλ λεσηεξηθψλ ηδεψλ ηεο επαλάζηαζεο θαη ηεο εζληθήο
ηδενινγίαο ζηνλ ειιεληθφ θφζκν ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα ζηάζεθε αξλεηηθή. Απφ ηε κηα πιεπξά ζεσξνχζε φηη ε
εζληθή ηδενινγία ζα δηαζπνχζε ηνλ νξζφδνμν θφζκν κε δηραζηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην πιήξσκά ηεο θαη παξάιιεια
ηε ζεσξνχζε αληίζεηε κε ηελ νξζφδνμε νηθνπκεληθή δηδαζθαιία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε επαλαζηαηηθή
ηδενινγία ζα θαηαθεξφηαλ ελαληίνλ ηεο νζσκαληθήο λνκηκφηεηαο, ηελ νπνία ε ίδηα ππεξεηνχζε – ηνπιάρηζηνλ
εκθαλψο – φρη κφλν επεηδή είρε εληαρζεί ζηνλ νζσκαληθφ δηνηθεηηθφ κεραληζκφ, αιιά θαη επεηδή νη
επαλαζηαηηθέο ελέξγεηεο ζα είραλ δπζκελείο επηπηψζεηο ζην πνίκληφ ηεο ιφγσ αληηπνίλσλ ησλ Οζσκαλψλ
(ζάλαηνη, εθπαηξηζκνί θαη εμσκνζίεο). Ζ έληαζε ηεο έκπξαθηεο αληίζεζεο ηεο Δθθιεζίαο έλαληη ησλ λεσηεξηθψλ
ηδεψλ εληνπίδεηαη απφ ην ηειεπηαίν ηξίην ηνπ 18νπ αηψλα έσο – ηνπιάρηζηνλ – κέρξη ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε.
Γχν εμσηεξηθνί παξάγνληεο έπαημαλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηεο Δθθιεζίαο ζην φιν ζέκα. Ο
πξψηνο παξάγνληαο ήηαλ ε Ρσζία. Ζ πεξίνδνο απηή ζπκπίπηεη κε ηελ πξψηε, νπζηαζηηθά, εληφο ειιεληθνχ ρψξνπ
πνιεκηθή αλακέηξεζε ησλ Οζσκαλψλ κε ηνπο Ρψζνπο. Ζ κνλαδηθή νκφδνμε ρψξα ηεο Δπξψπεο, ε νπνία
αληηπαξαηέζεθε ζηελ νζσκαληθή εμνπζία, θηλεηνπνίεζε ηνπο ειιελνξζφδνμνπο πιεζπζκνχο ηεο απηνθξαηνξίαο.
΢‟ απηφ βνήζεζε θαη ε πξνπαγάλδα πνπ αζθήζεθε απφ ηελ πιεπξά ηεο Ρσζίαο κε ηε δηνρέηεπζε ζηνλ νζσκαληθφ
ρψξν θπιιαδίσλ ή θεηκέλσλ, κεηαθξαζκέλσλ ζηα ειιεληθά. Μέζα ζ‟ απηφ ην θιίκα ν ζνπιηάλνο απαίηεζε απφ
ηνλ παηξηάξρε λα επηδείμεη λνκηκνθξνζχλε θαη λα απνζηείιεη ζρεηηθέο εγθπθιίνπο ζην πνίκληφ ηνπ. Όηαλ ν
πξψελ παηξηάξρεο ΢εξαθείκ Β΄, ην 1771, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ξσζν-νζσκαληθνχ πνιέκνπ, πεξηέπιεπζε ην
Αηγαίν πάλσ ζε ξσζηθφ πινίν, θαιψληαο ην ιαφ ζε επαλάζηαζε, δελ εμέπιεμε θαλέλαλ ε θαζαίξεζή ηνπ απφ ην
παηξηαξρείν. Αληίζηνηρα, θαη ζηνλ δεχηεξν ξσζν-νζσκαληθφ πφιεκν (1787-1792) ν παηξηάξρεο Πξνθφπηνο Α΄
ππνρξεψζεθε λα εθδψζεη ζρεηηθέο εγθπθιίνπο λνκηκνθξνζχλεο πξνο ηνλ ζνπιηάλν. Ο άιινο παξάγνληαο ήηαλ ην
νζσκαληθφ θξάηνο. Δμππαθνχεηαη φηη ν ζνπιηάλνο ήηαλ αληίζεηνο ζηελ επαλαζηαηηθή ηδενινγία, ε νπνία
απεηινχζε ακεζφηεξα απφ θάζε άιιε θνξά ην θξάηνο ηνπ. Καζψο νη ρξηζηηαληθνί ιανί ησλ Βαιθαλίσλ ήηαλ
επεπίθνξνη ζηηο λέεο επαλαζηαηηθέο ηδέεο θαη ην νηθνπκεληθφ παηξηαξρείν ν κφλνο – κεηά ηελ ελζσκάησζε ζ‟
απηφ ησλ αξρηεπηζθνπψλ Αρξίδαο θαη Ηπεθίνπ – θνξέαο πνπ ε πλεπκαηηθή επηξξνή ηνπ απισλφηαλ ζε φινπο
απηνχο ηνπο πιεζπζκνχο, ην νζσκαληθφ θξάηνο θαηέζηεζε ηελ Δθθιεζία γηα πξψηε θνξά κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν
φρεκα ηεο πνιηηηθήο ηνπ. Οη δηαηαγέο ηνπ ζνπιηάλνπ πξνο ηνλ παηξηάξρε δελ αθνξνχζαλ κφλν έθδνζε γεληθψλ
εγθπθιίσλ πεξί απνρήο απφ επαλαζηαηηθή δξάζε, αιιά θαη πξφζθιεζε παξνρήο νπιηζκνχ απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο
πξνο ην νζσκαληθφ θξάηνο θαη ζηξαηνιφγεζε ρξηζηηαληθψλ πιεζπζκψλ σο πιεξσκάησλ ηνπ νζσκαληθνχ
ζηφινπ. Ζ εκθάληζε ησλ Γάιισλ επαλαζηαηηθψλ ζηα Δπηάλεζα ην 1797 θαη ε θαηάθηεζε νζσκαληθνχ εδάθνπο
ζηελ Αθξηθή (Αίγππηνο) ηνλ επφκελν ρξφλν αχμεζαλ ηελ πίεζε ηνπ θξάηνπο πξνο ην παηξηαξρείν. Με απαλσηέο
εγθπθιίνπο νη παηξηάξρεο, φπσο ν Γξεγφξηνο Δ΄ θαη ν Νεφθπηνο Ε΄, πξνζπάζεζαλ λα απνζαξξχλνπλ ην νξζφδνμν
πνίκληφ ηνπο απφ ελέξγεηεο ελαληίνλ ηεο νζσκαληθήο λνκηκφηεηαο, ζπληαζζφκελνη είηε κε ηνπο Γάιινπο, είηε κε
ηνπο Ρψζνπο, ελψ ην παηξηαξρείν δηαηάρηεθε λα ζπλεηζθέξεη κέρξη θαη ζηελ νρχξσζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο
 109

έλαληη ηεο απεηιήο πνπ πξνεξρφηαλ απφ ηνλ αγγιηθφ ζηφιν (1807). Καηά ηε δεχηεξε δεθαεηία ηνπ 19νπ αηψλα
ιφγσ απνπζίαο πνιεκηθήο δξάζεο δελ αζθήζεθε πίεζε ζηελ Δθθιεζία απφ ην νζσκαληθφ θξάηνο γηα αλάιεςε
πνιηηηθήο δξάζεο. Αληίζεηα, ε δξάζε ηεο Δθθιεζίαο εληάζεθε πξνο ην εζσηεξηθφ θαη ζπγθεθξηκέλα ελαληίνλ ησλ
λεσηεξηθψλ ηδεψλ.

Δκκληζία και παιδεία

Σν νηθνπκεληθφ παηξηαξρείν σο ν κνλαδηθφο πλεπκαηηθφο ζεζκφο κε αδηάθνπε παξνπζία ζηνλ ειιεληθφ ρψξν
ζπλδέζεθε εμαξρήο κε ην αίηεκα γηα παξνρή ειιεληθήο παηδείαο. Δπηπιένλ, ε κεγαιχηεξε – ζε ζρέζε κε ηνλ
ππφινηπν θφζκν – δπλαηφηεηα πνπ είρε έλαο ηεξσκέλνο λα κνξθσζεί πξνθεηκέλνπ λα ηειεί ηηο εθθιεζηαζηηθέο
αθνινπζίεο, έδηλαλ έλα ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα ζηελ παξνπζία κνξθσκέλσλ κέζα ζηνπο θφιπνπο ηεο
Δθθιεζίαο. Ήδε είλαη γλσζηφ φηη ν παηξηάξρεο Γελλάδηνο Β΄ κεηαθάιεζε απφ ηε Θεζζαινλίθε ηνλ Μαηζαίν
Κακαξηψηε γηα λα δηδάμεη ζε έλα ππνηππψδεο ζρνιείν πνπ είρε ηδξπζεί ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηα πξψηα ρξφληα
κεηά ηελ Άισζε. Έθηνηε δελ ζηακάηεζε ην ελδηαθέξνλ ηνπ παηξηαξρείνπ γηα ηε ζπληήξεζε ελφο ζρνιείνπ ππφ
ηελ επνπηεία ηνπ. Δίλαη σζηφζν θάπνηα ζπγθεθξηκέλα γεγνλφηα πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή
ηεο Δθθιεζίαο. Σν 1556 ν παηξηάξρεο Ησάζαθ Β΄ (1556-1565) πξνρψξεζε ζε αλαδηνξγάλσζε ηνπ ζρνιείνπ,
αλαβηβάδνληάο ην ζε ζρνιή θαη πξνβιέπνληαο ηελ αλέγεξζε εηδηθνχ θηηξίνπ. Παξάιιεια, θξφληηζε γηα ηελ
αλαλέσζε ηνπ πξνγξάκκαηνο δηδαζθαιίαο, ηνπνζεηψληαο σο δηεπζπληή ηεο ζρνιήο ηνλ γλσζηφ ιφγην Ησάλλε
Επγνκαιά. Πξφθεηηαη, νπζηαζηηθά, γηα ην έηνο ίδξπζεο ηεο παηξηαξρηθήο ζρνιήο, ε νπνία απφ ηφηε θαη κεηά, φρη
ρσξίο πξνβιήκαηα θαη δηαθνπέο ζηε ιεηηνπξγία ηεο, ζα απνηειέζεη έλα απφ ηα ζρνιεία ζηνλ ειιεληθφ θφζκν πνπ
ζα παξέρνπλ κέζνπ θαη αλσηέξνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζε. Σν 1593 ν Ηεξεκίαο Β΄ ζπγθάιεζε ηνπηθή ζχλνδν, ε
νπνία, κεηαμχ άιισλ απνθάζεσλ, πξνέηξεπε ηνπο επηζθφπνπο ησλ επαξρηψλ λα ζπζηήζνπλ κε δηθή ηνπο
θξνληίδα θαη δαπάλεο ζρνιέο γηα λα δηδάζθνληαη «ηεξά γξάκκαηα» θαη βοηθεῖν δὲ κατὰ δύναμιν τοῖς
ἐθέλουσι διδάσκειν καὶ τοῖς μαθεῖν προαιρουμένοις, ἐὰν τῶν ἐπιτηδείων χρείαν ἔχωσιν. Παξ‟ φιν πνπ
ε ζπλνδηθή απφθαζε δελ είρε άκεζα απνηειέζκαηα, δείρλεη γηα πξψηε θνξά ηελ έκπξαθηε κέξηκλα ηεο
Δθθιεζίαο γηα ηελ εθπαίδεπζε ηνπ πνηκλίνπ ηεο. Ζ ηνπνζέηεζε ην 1622 σο δηεπζπληή ηεο παηξηαξρηθήο ζρνιήο
ηνπ Αζελαίνπ ιφγηνπ Θεφθηινπ Κνξπδαιιέα απνηειεί έλα άιιν ρξνληθφ νξφζεκν. Ο Κνξπδαιιέαο ζα
δεκηνπξγήζεη έλαλ επξχ θχθιν καζεηψλ, ζα δψζεη αίγιε ζηε ζρνιή θαη ζα επεξεάζεη θαζνξηζηηθά ην
πεξηερφκελν ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο γεληθά ζηνλ ειιεληθφ ρψξν κέρξη ηνλ 18ν αηψλα. Μέρξη ηελ
Δπαλάζηαζε ε παηξηαξρηθή ζρνιή ζπλέρηζε λα γλσξίδεη πεξηφδνπο αθκήο θαη παξαθκήο, ελψ ζπγθεθξηκέλνη
παηξηάξρεο ελδηαθέξζεθαλ γηα ηελ αλαλέσζή ηεο, φπσο ν Καιιίληθνο Δ΄ ην 1804. Δλδηαθέξνλ ζηνηρείν ηεο
εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ηεο Δθθιεζίαο ήηαλ ε ίδξπζε, κε πξνζσπηθή πξσηνβνπιία ηνπ παηξηάξρε Κχξηιινπ Δ΄,
ηεο Αζωληάδαο ζρνιήο ζην Άγην Όξνο ην 1749 θαη ε πξνζπάζεηα λα αλαδεηρζεί ε ζρνιή ζε εθπαηδεπηηθφ θέληξν
παξνρήο πςεινχ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο κε ηελ ηνπνζέηεζε σο δηεπζπληή ηεο ην 1753 ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ ινγίνπ
ηεο επνρήο, ηνπ Δπγέληνπ Βνχιγαξε. Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ δηαθσηηζκνχ ην παηξηαξρείν θξάηεζε απφζηαζε απφ
ην θίλεκα, ε νπνία απφζηαζε έθηαζε ζε ζεκείν έληνλεο αληηπαξάζεζεο θαη ζχγθξνπζεο κε ηηο λέεο ηδέεο θαη ηα
ζρνιεία πνπ ηηο ππεξεηνχζαλ. Απνθνξχθσκα ήηαλ ε παηξηαξρηθή ζχλνδνο «Πεξί θαζαηξέζεσο ησλ θηινζνθηθψλ
καζεκάησλ» πνπ ζπγθάιεζε ν παηξηάξρεο Γξεγφξηνο Δ΄ ηνλ Μάξηην ηνπ 1821. Αθφκε θαη ε ιεηηνπξγία
παηξηαξρηθνχ ηππνγξαθείνπ απφ ην 1798 κέρξη ην 1821 κε πξσηνβνπιία ηνπ ηδίνπ έγηλε κε ζηφρν ηελ εθηχπσζε
ζξεζθεπηηθψλ βηβιίσλ θαη ηελ ελεκέξσζε ηνπ ιανχ έλαληη ησλ απφ ηε Γχζε πξνεξρφκελσλ ηδεψλ θαη βηβιίσλ. Ζ
πξνζπάζεηα ίδξπζεο παηξηαξρηθνχ ηππνγξαθείνπ εληάρζεθε κέζα ζε ηειείσο δηαθνξεηηθφ πλεπκαηηθφ θαη
ηδενινγηθφ θιίκα απφ απηφ πνπ είρε εθθνιάςεη ηελ πξψηε πξνζπάζεηα ίδξπζεο ειιεληθνχ ηππνγξαθείνπ ζηελ
νξζφδνμε Αλαηνιή ην 1627 απφ ηνλ παηξηάξρε Κχξηιιν Α΄ Λνχθαξε.
Πέξαλ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ έξγνπ ε Δθθιεζία ζπλδέζεθε κε ηελ παηδεία κέζσ ησλ ινγίσλ. Πιεηάδα
δηαλννπκέλσλ ή θαη απιά κνξθσκέλσλ θαη δαζθάισλ θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ
πξνέξρνληαλ απφ ηνπο θφιπνπο ηνπ θιήξνπ φισλ ησλ βαζκίδσλ. Ζ ζπκβνιή ηνπο ήηαλ ζεκαληηθή γηα ηελ
ειιεληθή παηδεία θαη γη‟ απηφ ζα εμεηαζηνχλ ζην νηθείν θεθάιαην. Σα πξφζσπα απηά δελ ππεξεηνχζαλ θάπνηα
εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ηεο Δθθιεζίαο, παξά, έρνληαο ηα πιενλεθηήκαηα ηεο κφξθσζεο ζε ζρέζε κε ηνπο
ππνινίπνπο νξζνδφμνπο, ελεξγνχζαλ γηα ηελ πξνψζεζε ελ γέλεη ηεο ειιεληθήο παηδείαο.
 110

Τα μοναζηήπια
Μέζα ζην δηνηθεηηθφ ζχζηεκα ηεο Δθθιεζίαο αλήθαλ θαη ηα κνλαζηήξηα. Με παξάδνζε αηψλσλ, ήδε απφ ηνλ 3 ν
κεηαρξηζηηαληθφ αηψλα, ηα κνλαζηήξηα απνηέιεζαλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ πλεπκαηηθέο
θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζηαζεξέο ηεο ειιεληθήο ππαίζξνπ.
Ζ εκθαλέζηεξε αιιαγή πνπ εληνπίδεηαη ζηελ νξγαλσηηθή δνκή ηνπο ζε ζρέζε κε ηε βπδαληηλή πεξίνδν
είλαη ε επηθξάηεζε ηεο ηδηνξξπζκίαο. Ο θαλφλαο γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ κνλαζηηθνχ βίνπ ζηνλ νξζφδνμν ρψξν
ήηαλ εμαξρήο ην θνηλνβηαθό ζχζηεκα. ΢χκθσλα κ‟ απηφ, επηθεθαιήο θάζε κνλαζηεξηνχ ήηαλ ν εγνχκελνο, ν
νπνίνο είρε απφιπηε πλεπκαηηθή θαη δηνηθεηηθή εμνπζία επί ησλ αδειθψλ ηεο κνλήο. Ζ κνλαζηηθή αδειθφηεηα
ζπκκεηείρε θαζεκεξηλά ζηηο ηεξέο αθνινπζίεο θαη ζηελ ηξαπεδαξία απφ θνηλνχ, δηήγε, δειαδή, «θνηλφλ βίνλ».
Σέινο, ππήξρε έλα εληαίν θνηλφ ηακείν. Γίπια ζηνλ εγνχκελν ππήξρε ην εγνπκελνζπκβνχιην, ην νπνίν είρε
ζπκβνπιεπηηθφ ραξαθηήξα θαη ζπλαπνθάζηδε κε ηνλ εγνχκελν γηα φια ηα ζέκαηα πνπ απαζρνινχζαλ ηε κνλή.
Οη δχζθνιεο θαηαζηάζεηο πνπ βίσζαλ θαη ηα κνλαζηήξηα θαηά ηνλ άζηαην 14 ν αηψλα είρε σο απνηέιεζκα
λα εκθαληζηεί θαη επηθξαηήζεη ην ηδηόξξπζκν ζχζηεκα ιεηηνπξγίαο ησλ κνλψλ. Σν ζχζηεκα απηφ επεθηάζεθε ζε
φιν ηνλ νξζφδνμν ρψξν θαηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν. ΢χκθσλα κε απηφ, κέζα ζ‟ έλα κνλαζηήξη δελ ππήξρε ν
«θνηλφο βίνο», αιιά ην «ηδησηεχεηλ». Κάζε κνλαρφο έπξεπε λα θξνληίδεη γηα ηε ζίηηζή ηνπ θαη ηελ ελδπκαζία ηνπ,
ελψ νη θνηλέο ηεξέο αθνινπζίεο γίλνληαλ κφλν ζε κεγάιεο γηνξηέο. Ο θάζε κνλαρφο, θαηά ζπλέπεηα, δηέζεηε έλα
δηθφ ηνπ πξνζσπηθφ ηακείν. Κνηλφ ηακείν ηεο κνλήο ππήξρε. Ζ δηνίθεζε δελ αζθνχηαλ απφ έλα πξφζσπν δηα
βίνπ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ θνηλνβίνπ. Σα δηνηθεηηθά αμηψκαηα ήηαλ εηήζηα, ελψ ε νλνκαηνινγία ηνπο
άιιαδε πεξηερφκελν, ρσξίο λα αιιάμεη κνξθή. Έηζη, ππήξρε εγνύκελνο, αιιά δελ ήηαλ έλαο. Δπξφθεηην γηα έλαλ
ηηκεηηθφ ηίηιν, πνπ δηλφηαλ ζε έλαλ κνλαρφ γηα ηηο ππεξεζίεο πνπ πξφζθεξε ζην κνλαζηήξη. Ο ζθεπνθύιαθαο,
πνπ ήηαλ ππεχζπλνο γηα ην ηακείν ηεο κνλήο, αλαδείρηεθε σο έλα ζεκαληηθφ πξφζσπν κε κεγάιε δηνηθεηηθή
εμνπζία ιφγσ ηνπ φηη ε νηθνλνκηθή δηαρείξηζε ηεο κνλήο εθείλε ηελ επνρή ήηαλ ε ζεκαληηθφηεξε δηνηθεηηθή
ιεηηνπξγία. ΢ηε δηνίθεζε ηνπ κνλαζηεξηνχ δελ ππήξρε θάπνηνο επηθεθαιήο, αιιά έλαο αξηζκφο επηηξόπωλ. Απηνί
είραλ ζπλνιηθά ηε δηνηθεηηθή επζχλε, ελψ ε ζεηεία ηνπο ήηαλ πεξηνξηζκέλε, ζπλήζσο εηήζηα. Σν ζχζηεκα απηφ
ζεσξήζεθε απφ ην παηξηαξρείν σο παξέθθιηζε απφ ηνπο ηεξνχο θαλφλεο. Γη‟ απηφ έγηλαλ πξνζπάζεηεο
θνηλνβηνπνηήζεσλ κνλψλ, νη νπνίεο απέβεζαλ άθαξπεο κέρξη ηνλ 19ν αηψλα. Με ην ηδηόξξπζκν ζχζηεκα ήηαλ
νξγαλσκέλα ζρεδφλ φια ηα κνλαζηήξηα ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ.
Απφ πλεπκαηηθή-δηνηθεηηθή άπνςε ππήξραλ δχν είδε κνλαζηεξηψλ, ηα ζηαπξνπεγηαθά θαη ηα ελνξηαθά.
Σα πξψηα αλήθαλ απφ άπνςε πλεπκαηηθήο δηθαηνδνζίαο απεπζείαο ζην παηξηαξρείν θαη δηέζεηαλ κεγάιε
δηνηθεηηθή θαη νηθνλνκηθή απηνλνκία. Σα ελνξηαθά αλήθαλ ζηνλ ηνπηθφ επίζθνπν, ν νπνίνο αζθνχζε ζπρλά
αζθπθηηθφ δηνηθεηηθφ θαη νηθνλνκηθφ έιεγρν ζ‟ απηά. Έηζη, ε απφδνζε ζηαπξνπεγηαθήο αμίαο ζε έλα κνλαζηήξη
ήηαλ ην δεηνχκελν γηα θάζε κνλή θαη δηαθχβεπκα γηα ηε δηνηθεηηθή θαη νηθνλνκηθή απηνηέιεηά ηνπ.
Ζ νζσκαληθή θαηάθηεζε νδήγεζε ζηελ θαηαζηξνθή ή εξήκσζε αξθεηψλ κνλαζηεξηψλ. Άιια
θαηφξζσζαλ λα επηβηψζνπλ, θαζψο ε νζσκαληθή πνιηηηθή έλαληη ησλ κνλαζηεξηψλ δελ ήηαλ επηζεηηθή. Αληίζεηα,
επεηδή γηα ην θξάηνο νη κνλέο απνηεινχζαλ αμηφινγεο νηθνλνκηθέο νληφηεηεο ηεο νζσκαληθήο ππαίζξνπ – νη
νπνίεο αζθνχζαλ θαη κηα πλεπκαηηθή επηξξνή ζηνπο ρξηζηηαληθνχο πιεζπζκνχο – απνηεινχζαλ έλα βνεζεηηθφ
ζηνηρείν γηα ηελ εκπέδσζε ηνπ νζσκαληθνχ ειέγρνπ ζηηο επαξρίεο κε ρξηζηηαληθή πιεηνλφηεηα. Απφ ην πξψην
κηζφ ηνπ 16νπ αηψλα παξαηεξείηαη αλαβίσζε ηνπ κνλαρηζκνχ. Με ηελ εκθάληζε ζεκαληηθψλ πλεπκαηηθψλ
πξνζσπηθνηήησλ θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ επηθξάηεζε πνιηηηθήο εηξήλεο θαη ζηαζεξφηεηαο πνιιά κνλαζηήξηα
ηδξχζεθαλ εθ λένπ ή αλαθαηλίζηεθαλ πάλσ ζε βπδαληηλά θαηά ηε δηάξθεηα εθείλεο ηεο πεξηφδνπ.
΢ε έθζεζε ηνπ πξσηνλνηάξηνπ ηνπ παηξηαξρείνπ, Θενδφζηνπ Επγνκαιά, απφ ην 1578, αλαθέξεηαη ν
πιεζπζκφο ζεκαληηθψλ κνλψλ ηεο ειιεληθήο ρεξζνλήζνπ. ΢ην ζχλνιν ησλ 12.300 κνλαρψλ πνπ θαηακέηξεζε ν
παξαπάλσ παηξηαξρηθφο αμησκαηνχρνο ζα πξέπεη λα πξνζηεζνχλ αξθεηνί πνπ βξίζθνληαλ ζε εξεκεηήξηα.
΢πλνιηθά ν αξηζκφο ζεσξείηαη πςειφο, ψζηε ην ζηνηρείν λα ρξήδεη εξκελείαο. Τπήξραλ αξθεηνί ιφγνη γηα λα
εηζέιζεη θάπνηνο ζε κνλαζηήξη εθείλε ηελ επνρή. Ζ αβεβαηφηεηα ηεο δσήο κε ηηο άζρεκεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο
νδήγεζε αξθεηνχο λα επηιέμνπλ ηνλ αζθαιή δξφκν ηεο έληαμεο ζ‟ έλα κνλαζηήξη. Δθηφο απφ κηα εμαζθάιηζε
βαζηθψλ βηνηηθψλ αλαγθψλ (ζίηηζε, ελδπκαζία), ην κνλαζηήξη κπνξνχζε λα πξνζθέξεη αζθάιεηα, λα δψζεη
νηθνλνκηθά ζπκθέξνπζεο ιχζεηο (θνξναπαιιαγέο, εμαίξεζε απφ νξηζκέλνπο θφξνπο), ελψ ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηνλ
18ν αηψλα ζα κπνξνχζε λα δεκηνπξγήζεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα κηα επηηπρεκέλε εθθιεζηαζηηθή θαξηέξα. Οη
 111

δπλαηφηεηεο κφξθσζεο ζ‟ έλα κνλαζηήξη ήηαλ αμηφινγεο. Κπξίσο, φκσο, ε έληαμε ζηα δίθηπα ηεο Δθθιεζίαο
κπνξνχζε λα νδεγήζεη έλαλ κνλαρφ κέρξη θαη ηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν. Καηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν, πνιιά κέιε
ηεο αλψηεξεο εθθιεζηαζηηθήο ηεξαξρίαο, αθφκε θαη παηξηάξρεο, πξνέξρνληαλ απφ ηα κνλαζηήξηα.
Σν ζεκαληηθφηεξν κνλαζηηθφ θέληξν ηεο πεξηφδνπ ήηαλ ην Άγην Όξνο. Ζ παξαθνινχζεζε ηεο ηζηνξίαο
ηνπ απνηειεί θαιφ παξάδεηγκα θαη γηα ην πψο εμειίρηεθαλ θαη άιια κνλαζηήξηα ππφ ηνπο Οζσκαλνχο. Σν Άγην
Όξνο έραηξε πξνλνκίσλ απφ ηνπο Βπδαληηλνχο απηνθξάηνξεο. Μφιηο νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ νξηζηηθά ηε
Υαιθηδηθή θαη ηε Θεζζαινλίθε (ην 1423 θαη ην 1430 αληίζηνηρα), ακέζσο νη Αγηνξείηεο έζπεπζαλ λα δεηήζνπλ
απφ ην λέν θπξίαξρν ηελ επηθχξσζε ελφο πξνλνκηαθνχ θαζεζηψηνο. Ο ζνπιηάλνο αλαγλψξηζε ηηο θηήζεηο ηνπο
εθηφο αζσληθήο ρεξζνλήζνπ ζηηο επαξρίεο Θεζζαινλίθεο θαη ΢εξξψλ, απαγφξεπζε ηελ επέκβαζε κνπζνπικάλσλ
ή ρξηζηηαλψλ ζηε ρεξζφλεζν ρσξίο ηελ άδεηα ησλ κνλαρψλ, δηέηαμε ηελ ειεχζεξε κεηαθνξά πξντφλησλ απφ ηα
θηήκαηά ηνπο εθηφο ηεο ρεξζνλήζνπ πξνο ην Άγην Όξνο θαη ηέινο ηνπο απάιιαζζε απφ έθηαθηνπο θφξνπο.
Γεληθά, νη Αγηνξείηεο θαηάθεξαλ λα δηαηεξήζνπλ ελ πνιινίο ηηο ηδηνθηεζίεο ηνπο (κεηόρηα) εθηφο ρεξζνλήζνπ,
ελψ ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο ηηο αχμεζαλ. Οη ηξφπνη αχμεζεο ηεο πεξηνπζίαο ήηαλ θπξίσο δχν: νη αγνξέο θαη νη
αθηεξψζεηο ρξηζηηαλψλ. Όζνλ αθνξά ηε θνξνινγία ησλ πεξηνπζηψλ εθηφο Αγίνπ Όξνπο, νη Αγηνξείηεο θαηάθεξαλ
λα ιάβνπλ γηα ηηο πεξηζζφηεξεο απφ απηέο πξνλνκηαθφ ηξφπν θνξνιφγεζεο (θαη‟ απνθνπή πιεξσκή θφξνπ θαη
φρη κε βάζε ηε δεθάηε ηεο παξαγσγήο). Ζ κεγάιε ηνκή γηα ηελ αγηνξείηηθε ηζηνξία, αιιά θαη γεληθφηεξα γηα ηελ
ηζηνξία ησλ κνλψλ, ήηαλ ε δήκεπζε ηνπ 1568/9. Δπξφθεηην γηα κέηξν κε ην νπνίν αθπξψλνληαλ απφ ην θξάηνο
φινη νη ηίηινη ησλ κνλαζηεξηαθψλ γαηψλ, ιφγσ ηνπ φηη ζηεξίδνληαλ ζε κε λφκηκν ηξφπν απφθηεζήο ηνπο. Σν
θξάηνο ππνρξέσζε ηηο κνλέο λα επαλαγνξάζνπλ ηηο γαίεο ηνπο θαη λα ηηο θαηαζηήζνπλ λφκηκεο κε βάζε ην
ηζιακηθφ δίθαην, θαηαβάιινληαο έλα πςειφ πνζφ. Απηφ νδήγεζε ηηο κνλέο λα αλαδεηήζνπλ άκεζα ξεπζηφ κέζσ
δαλεηζκνχ. Λίγα ρξφληα αξγφηεξα, ε λνκηζκαηηθή θξίζε ηνπ 1583/4 πνπ έπιεμε φιε ηελ απηνθξαηνξία
επηδείλσζε νηθνλνκηθά πεξηζζφηεξν ηελ θαηάζηαζε ησλ κνλαζηεξηψλ. Ωο απνηέιεζκα, ε ηζηνξία ησλ
κνλαζηεξηψλ απφ ηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα θαη εμήο είλαη κηα ηζηνξία δαλεηζκνχ θαη ππνζήθεπζεο ησλ γαηψλ ηνπο.
Οη Αγηνξείηεο επέλδπζαλ ζε αθίλεηα ζηηο παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο, εμαζθαιίδνληαο θάπνηα έζνδα. Πάλησο,
παξαθνινπζψληαο ηελ ηζηνξία ησλ αζσληθψλ κνλψλ γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ηφζν απηέο, φζν θαη ε επίζεκε
Δθθιεζία επηβίσλαλ κέζα απφ έλαλ αέλαν δαλεηζηηθφ θχθιν, ζηνλ νπνίν κεηείραλ θαη νη ίδηνη. Απηφο ν θχθινο
απφ ηε κηα πιεπξά ηνπο απνκπδνχζε ρξήκαηα, φπσο θαη ε νζσκαληθή θνξνινγία, θαη απφ ηελ άιιε, κεηέρνληαο
θαη νη ίδηνη ζ‟ απηφλ, ηνπο έδηλε ηε δπλαηφηεηα λα πξνρσξνχλ ζε λέεο πξνζθηήζεηο γαηψλ θαηά ηνπο 17 ν θαη 18ν
αηψλεο. Παξάιιεια, ε πξαθηηθή ησλ αθηεξψζεσλ ησλ ρξηζηηαλψλ πξνο ηα κνλαζηήξηα απνηεινχζε ηζρπξφ πφιν
ελίζρπζεο ηεο αγηνξείηηθεο πεξηνπζίαο ζε έλα επξχ γεσγξαθηθφ ρψξν, πνπ πεξηιάκβαλε ηηο παξαδνπλάβηεο
εγεκνλίεο θαη ηε Ρσζία ζην βνξξά, ηελ Κξήηε ζην λφην, ηα Ηφληα λεζηά ζηα δπηηθά θαη ηε Γεσξγία ζηα
αλαηνιηθά.
΢ηνλ ππφινηπν ειιεληθφ ρψξν μερψξηδε ην κνλαζηηθφ θέληξν ησλ Μεηεψξσλ ζηε δπηηθή Θεζζαιία. Ζ
κνλή Μεηακνξθψζεσο θαη ε κνλή Αγίνπ ΢ηεθάλνπ ηδξχζεθαλ ζηα ηέιε ηνπ 14 νπ αηψλα, αιιά νη ππφινηπεο είλαη
δεκηνπξγήκαηα ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ. ΢ηηο άιιεο πεξηνρέο είλαη καθξχο ν θαηάινγνο ησλ κνλαζηεξηψλ πνπ
είηε επηβίσζαλ απφ ηε βπδαληηλή πεξίνδν (π.ρ. Πάηκνπ, Σηκίνπ Πξνδξφκνπ ΢εξξψλ, νη ηξεηο κνλέο ηνπ Πφληνπ
΢νπκειάο, Βαδειψλνο θαη Πεξηζηεξεψηα, Μεγάινπ ΢πειαίνπ Καιαβξχησλ), είηε ηδξχζεθαλ θαηά ηελ νζσκαληθή
(π.ρ. Αγ. Γηνλπζίνπ Οιχκπνπ, Σαηάξλαο Δπξπηαλίαο, Λεηκψλνο Λέζβνπ).
΢ηελ νζσκαληθή πεξίνδν ν πλεπκαηηθφο ξφινο ησλ κνλαζηεξηψλ δηαηεξήζεθε. Δηδηθά ην Άγην Όξνο
δηαηήξεζε ηελ πλεπκαηηθή αθηηλνβνιία ηνπ ζε φιν ηνλ νξζφδνμν θφζκν. Οη βηβιηνζήθεο ησλ κνλαζηεξηψλ
δηαηήξεζαλ ζπάληα ειιεληθά ρεηξφγξαθα, ελψ κέζα απφ ηα κνλαζηήξηα αλαδείρηεθαλ αμηφινγεο πλεπκαηηθέο
πξνζσπηθφηεηεο (Παρψκηνο Ρνπζάλνο, Γηνλχζηνο Ρήησξ, Κνζκάο Αηησιφο).

Τα άλλα παηπιαπσεία ηηρ Αναηολήρ

Παξ‟ φιν πνπ ηα παηξηαξρεία Αιεμαλδξείαο, Αληηνρείαο θαη Ηεξνζνιχκσλ δελ εληάζζνληαη γεσγξαθηθά ζηνλ
θαζαπηφ ειιεληθφ ρψξν, σζηφζν ιφγσ ηεο θνηλήο ηζηνξηθήο πνξείαο ηνπο κε απηφλ θαηά ηελ νζσκαληθή πεξίνδν,
ζα παξνπζηαζηεί ζπλνπηηθά ε θαηάζηαζή ηνπο.
Καη ηα ηξία, ζηνπο χζηεξνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο, βξίζθνληαλ ζε παξαθκηαθή θαηάζηαζε, έρνληαο
ράζεη ηελ επαθή κε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ωο ηκήκα ηνπ ζνπιηαλάηνπ ησλ Μακεινχθσλ ηεο Αηγχπηνπ, ηα ηξία
 112

παηξηαξρεία εληάρζεθαλ ζην νζσκαληθφ θξάηνο κεηά ηελ θαηάιπζε ηνπ πξψηνπ ην 1516/7 απφ ηνλ Οζσκαλφ
ζνπιηάλν ΢ειίκ Α΄. Ζ νζσκαληθή εμνπζία αλαγλψξηζε ηε δηνηθεηηθή ππεξνρή ηνπ παηξηαξρείνπ
Κσλζηαληηλνππφιεσο έλαληη ησλ ηξηψλ αλαηνιηθψλ παηξηαξρείσλ θαη κέζσ ηνπ νηθνπκεληθνχ παηξηάξρε νη
επηθεθαιήο ηνπο επηθνηλσλνχζαλ κε ηελ νζσκαληθή θεληξηθή δηνίθεζε. Γη‟ απηφ ζπρλά νη παηξηάξρεο ηεο
Αλαηνιήο εθιέγνληαλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ελψ θάπνηνη απφ απηνχο δηέκελαλ γηα κεγάια ρξνληθά
δηαζηήκαηα ζηελ νζσκαληθή πξσηεχνπζα. Ζ παξνπζία Διιήλσλ ή ειιελνθψλσλ παηξηαξρψλ ήηαλ είηε πιήξεο
(Ηεξνζφιπκα), είηε ζε ζεκαληηθφ βαζκφ (Αληηνρείαο). Σέινο, επξηζθφκελα θαη ηα ηξία ζην ρψξν εκθάληζεο θαη
πξψηεο επέθηαζεο ηνπ Ηζιάκ, είραλ απνιέζεη ήδε απφ ηνλ 7ν αηψλα κεγάιν κέξνο ηνπ πνηκλίνπ ηνπο ιφγσ
εμηζιακηζκψλ. Απφ ηελ επνρή ησλ ζηαπξνθνξηψλ απνηέιεζαλ ρψξν δξάζεο θαη ησλ θαζνιηθψλ, γεγνλφο πνπ είρε
επηπιένλ δπζκελή επίπησζε γηα ηελ επηβίσζε ηνπ νξζφδνμνπ πνηκλίνπ.
Σν παηξηαξρείν Αιεμαλδξείαο (έδξα ην Κάηξν) δηέζεηε ην κηθξφηεξν αξηζκεηηθά πνίκλην θαη γη‟ απηφ δελ
είρε επηζθνπέο. Ζ νιηγαλζξσπία θαη νη ηεξάζηηεο νηθνλνκηθέο δπζρέξεηεο ήηαλ ηα βαζηθά πξνβιήκαηα πνπ
αληηκεηψπηδε ην παηξηαξρείν ζπλερψο κέρξη ηελ έιεπζε Διιήλσλ εκπφξσλ ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα, φηαλ ζα
ζπζηήζνπλ παξνηθία ζηελ Αιεμάλδξεηα. Σνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν ηεο Αιεμάλδξεηαο ιάκπξπλαλ ζεκαληηθέο κνξθέο
ηεο νξζνδνμίαο, φπσο ν Μειέηηνο Πεγάο (1590-1601) θαη ν αληςηφο θαη δηάδνρφο ηνπ Κχξηιινο Λνχθαξεο (1601-
1620), ή θαη γεληθφηεξα ηεο ειιεληθήο δηαλφεζεο, φπσο ν Μεηξνθάλεο Κξηηφπνπινο (1636-1639). Γηα ηελ
αληηκεηψπηζε ησλ ππέξνγθσλ ρξεψλ, ζπρλά νη παηξηάξρεο Αιεμαλδξείαο απεπζχλνληαλ ή δηελεξγνχζαλ δεηείεο
(ηαμίδηα γηα εξάλνπο) ζηε Ρσζία, ε νπνία ππήξμε πξφζπκνο αξσγφο. Σν «ζηλατηηθφ δήηεκα», δειαδή ε ππαγσγή
ηεο κνλήο Αγ. Αηθαηεξίλεο ΢ηλά ζην παηξηαξρείν Αιεμαλδξείαο ή ζην αληίζηνηρν ησλ Ηεξνζνιχκσλ ή, ηέινο, ε
απηνλνκία ηεο σο απηνθέθαιεο αξρηεπηζθνπήο, ήηαλ έλα αθαλζψδεο πξφβιεκα ζηηο ζρέζεηο κε ην γεηηνληθφ
παηξηαξρείν πνπ ην ηαιάληζε θαζ‟ φιε απηή ηελ πεξίνδν.
Οχηε ην παηξηαξρείν Ηεξνζνιχκσλ βξηζθφηαλ ζε θαιχηεξε νηθνλνκηθά θαηάζηαζε, παξ‟ φιν πνπ ην
πνίκληφ ηνπ ήηαλ πνιππιεζέζηεξν. Ζ κέζνδνο δηελέξγεηαο δεηεηώλ ζε φιν ηνλ νξζφδνμν θφζκν απνδείρηεθε
ζσηήξηα γηα ην παηξηαξρείν Ηεξνζνιχκσλ, ελψ πέξαλ ηεο Ρσζίαο θαη ησλ παξαδνπλάβησλ εγεκνληψλ, ζεκαληηθφο
ρνξεγφο γη‟ απηφ ήηαλ ε ειιεληθή θνηλφηεηα ηεο Βελεηίαο. Σν ίδην ην παηξηαξρείν, φκσο, είρε θαη κηα ηδηαίηεξε
κέξηκλα ζε ζρέζε κε ην Αιεμαλδξείαο: ηε δηαθχιαμε γηα ηνπο νξζνδφμνπο ησλ ηεξψλ πξνζθπλεκάησλ ηεο
Ηεξνπζαιήκ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Παλάγηνο Σάθνο θαηείρε εμέρνπζα ζέζε. Ζ αγηνηαθηθή αδειθφηεηα, κάιηζηα,
ηξνθνδνηνχζε ζπρλά κε πξνζσπηθφ ηφζν ηνλ παηξηαξρηθφ ζξφλν ησλ Ηεξνζνιχκσλ, φζν θαη ηηο επηζθνπέο ηνπ.
Δπηπιένλ, κέζσ ησλ πνιπάξηζκσλ κεηνρηώλ ηνπ, πνπ απιψλνληαλ ζε φιν ηνλ νξζφδνμν θφζκν, απνηεινχζε
ζεκαληηθή νηθνλνκηθή πεγή εζφδσλ γηα ην παηξηαξρείν. Ζ δηαθχιαμε ησλ ηεξψλ πξνζθπλεκάησλ ζα απνηειέζεη
αθαλζψδεο δήηεκα, ιφγσ ηεο θαζνιηθήο πνιηηηθήο, ε νπνία ππνζηεξηδφηαλ απφ ηε Γαιιία θαη ηεο αξκεληθήο
πνιηηηθήο απφ ηνλ 18ν αηψλα θαη εμήο. Σν ζέκα απηφ, κάιηζηα, απέθηεζε κείδνλα πνιηηηθή ζεκαζία, φηαλ ε Ρσζία
αλέιαβε ηελ πξνζηαζία ησλ νξζνδφμσλ θαη απνηέιεζε αηηία πνιέκνπ κεηαμχ ησλ επξσπατθψλ δπλάκεσλ θαηά
ηνλ 19ν αηψλα (Κξηκατθφο πφιεκνο, 1853-1856). Ζ θαηνρή ησλ πξνζθπλεκάησλ γηα ηνπο νξζνδφμνπο νχηε
απηνλφεηε ήηαλ, νχηε ρσξίο εκπφδηα. Απνηέιεζκα απηήο ηεο εχζξαπζηεο θαηάζηαζεο ήηαλ λα πεξάζεη ν
Παλάγηνο Σάθνο ζηνλ έιεγρν ησλ θαζνιηθψλ θαηά ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 17νπ αηψλα θαη γηα ηξηάληα πεξίπνπ
ρξφληα (1689-1718), κέρξη λα επαλέιζεη ζηνπο νξζνδφμνπο κε παξέκβαζε ζηελ Τςειή Πχιε ηνπ Ρψζνπ ηζάξνπ,
Μ. Πέηξνπ θαη ηνπ Φαλαξηψηε εγεκφλα ηεο Βιαρίαο, Νηθφιανπ Μαπξνθνξδάηνπ. Καη ζ‟ απηφλ ηνλ παηξηαξρηθφ
ζξφλν, φπσο θαη ζηεο Αιεμαλδξείαο, αλήιζαλ ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο. Ο παηξηάξρεο Ηεξνζνιχκσλ Γνζίζενο
(1669-1707) ήηαλ έλαο δξαζηήξηνο ηεξάξρεο πνπ θηλνχηαλ κεηαμχ Κσλζηαληηλνχπνιεο, παξαδνπλάβησλ
εγεκνληψλ θαη Ηεξνζνιχκσλ. Αλαδηνξγάλσζε ηελ αγηνηαθηθή αδειθφηεηα, ίδξπζε ζρνιεία θαη βηβιηνζήθεο θαη
ηδηαίηεξα ην ηππνγξαθείν ζην Ηάζην (1680), ζην νπνίν κεηαμχ άιισλ εμέδηδε ηα πνιιά ζπγγξάκκαηά ηνπ. Απφ ηα
ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ ήηαλ ην δσδεθάηνκν «Περὶ τῶν Ἱεροσολύμοις ἱερατευσάντων», πνπ απνηειεί
ζεκαληηθή ηζηνξηθή πεγή γηα ηελ ηζηνξία ηεο νξζφδνμεο Αλαηνιήο ηνπ 16νπ θαη 17νπ αηψλα. Ο αληςηφο θαη
δηάδνρφο ηνπ Υξχζαλζνο Ννηαξάο (1707-1731) ήηαλ ζπνπδαηφηεξνο ιφγηνο. Με παλεπηζηεκηαθή κφξθσζε ν
ίδηνο (ζε Πάδνβα θαη Παξίζη), ηα ελδηαθέξνληά ηνπ δελ πεξηνξίδνληαλ ζε ζενινγηθά δεηήκαηα, αιιά
επεθηείλνληαλ ζηε θηινζνθία, ηα καζεκαηηθά θαη ηε γεσγξαθία. Παξάιιεια, ιφγσ ησλ πςειψλ γλσξηκηψλ ηνπ
είρε θαηαθέξεη λα επαλαθέξεη ζε ρέξηα νξζνδφμσλ ηνλ Παλάγην Σάθν πνπ θαηείραλ νη θαζνιηθνί.
Σν παηξηαξρείν Αληηνρείαο (έδξα ε Γακαζθφο), πέξαλ ησλ νηθνλνκηθψλ δπζρεξεηψλ πνπ αληηκεηψπηδε, ηα
θπξηφηεξα πξνβιήκαηα ήηαλ ε νιηγαλζξσπία θαη ε έληαζε κεηαμχ ειιελνθψλσλ θαη αξαβνθψλσλ γηα ηνλ έιεγρν
ηνπ παηξηαξρείνπ. Ζ νιηγαλζξσπία δελ νθεηιφηαλ κφλν ζηνπο καδηθνχο εμηζιακηζκνχο – νη νπνίνη είραλ ιάβεη
 113

ρψξα θπξίσο ζηε κεζαησληθή πεξίνδν – αιιά ζηελ πξνζειπηηζηηθή δξάζε ησλ θαζνιηθψλ ηεξαπνζηφισλ.
Απνηέιεζκα ήηαλ λα δηαδνζεί ε νπλία θαη λα δεκηνπξγεζνχλ δηάθνξεο κηθξέο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο, πνπ,
πάλησο, δελ αλήθαλ ζην πνίκλην ηνπ παηξηαξρείνπ. Ζ παξνπζία Διιήλσλ ή ειιελνθψλσλ παηξηαξρψλ, εηδηθά
θαηά ηνλ 18ν αηψλα, βνήζεζε ζην λα αλαζεξκαλζνχλ νη δεζκνί κε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ηνλ ππφινηπν
νξζφδνμν θφζκν θαη έηζη λα αλαζρεζεί ε νπληηηθή πξνπαγάλδα θαη λα ζηεξηρζεί νηθνλνκηθά ην παηξηαξρείν
Αληηνρείαο.

Δκκληζία και κοινωνία. Μια αποηίμηζη

Ζ Δθθιεζία δηαηξέρεη φιε ηελ θνηλσλία. Μέζσ ηεο δηνηθεηηθήο δνκήο ηεο εηζέξρεηαη ζην πην απνκαθξπζκέλν
ρσξηφ, κέζσ ηνπ ηεξέα επεξεάδεη ηνλ ηειεπηαίν νξζφδνμν ρσξηθφ. Ζ δπλαηφηεηα πνπ έρεη κφλν απηή κέζα ζηε
ρξηζηηαληθή θνηλσλία λα απνλέκεη ηίηινπο θαη εηζνδήκαηα, θαζηζηνχζε ηε δνκή ηεο κεραληζκφ θνηλσληθήο
αλαπαξαγσγήο αξρνληηθψλ νηθνγελεηψλ θαη θνηλσληθήο αλέιημεο. Ο θάζε ρξηζηηαλφο πνπ ήζειε λα αλέιζεη ζηελ
θνηλσλία θαη λα απνθηήζεη θχξνο θαη πνιηηηθή δχλακε, ηδηαίηεξα θαηά ηελ πξψηκε νζσκαληθή πεξίνδν, έπξεπε λα
εληαρζεί ζηα εθθιεζηαζηηθά δίθηπα. Απηά ζα κπνξνχζαλ λα ηνλ νδεγήζνπλ αθφκε θαη ζηε ζέζε ηνπ παηξηάξρε –
αλ ήηαλ ηεξσκέλνο – ή ελφο ιατθνχ αμησκαηνχρνπ κε ζεκαληηθή επηξξνή ζηελ ειιελνξζφδνμε θνηλσλία. H
δηακφξθσζε πξνζσπηθψλ ζηξαηεγηθψλ κπνξνχζε λα εμαζθαιίζεη κειινληηθά ζηνλ θάζε ρξηζηηαλφ θνηλσληθφ
θχξνο. Παξ‟ φιν πνπ δελ είλαη γλσζηέο ζηηο ιεπηνκέξεηέο ηνπο πξνζσπηθέο θαξηέξεο αλζξψπσλ ηεο Δθθιεζίαο
γηα λα ηεθκεξησζεί πιεξέζηεξα ε παξαπάλσ άπνςε, θάπνηα παξαδείγκαηα είλαη ελδεηθηηθά. Ο Μεηξνθάλεο Γ΄
(1565-1572), βνπιγαξηθήο θαηαγσγήο, ρεηξνηφλεζε επίζθνπν θαη έδσζε ηε κεηξφπνιε Φηιηππνχπνιεο ζηνλ
αληςηφ ηνπ, έλαλ ρήξν, κεηέπεηηα παηξηάξρε, ηνλ Θεφιεπην Β΄. Ο παηξηάξρεο Αιεμαλδξείαο θαη ηνπνηεξεηήο ηνπ
ζξφλνπ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο Μειέηηνο Πεγάο είρε σο δηάδνρν ηνλ αληςηφ ηνπ Κχξηιιν Λνχθαξε, κεηέπεηηα
νηθνπκεληθφ παηξηάξρε. Ο ιφγηνο Υξχζαλζνο Ννηαξάο δηαδέρζεθε ζην ζξφλν ησλ Ηεξνζνιχκσλ ηνλ ζείν ηνπ
Γνζίζεν, πνπ θαηείρε ηε ζέζε γηα 32 ρξφληα. Σν ίδην θαηλφκελν παξαηεξείηαη θαη ζηηο επαξρίεο. Ο Μαλνπήι
Αγαιιηαλφο, ηεξέαο θαη νηθνλφκνο ηεο επηζθνπήο Μεζχκλεο ζηε Λέζβν, αλαθαίληζε ηε κνλή ηεο Μπξζηψηηζζαο.
Όληαο ν θηήηνξαο ηεο κνλήο, ηελ ππήγαγε απεπζείαο ζην παηξηαξρείν (ζηαπξνπήγηνλ). Πξνβιεπφηαλ, κάιηζηα,
ζηελ θηεηνξηθή πξάμε φηη ν γηνο ηνπ, ηεξνκφλαρνο Ηγλάηηνο, «ζαθειιίνπ» ηεο επηζθνπήο Μεζχκλεο, ζα γίλεη
εγνχκελνο ηεο κνλήο. Σν 1530, ν Ηγλάηηνο έγηλε κεηξνπνιίηεο Μεζχκλεο, ζέζε πνπ θαηείρε κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ
(1567). Ο γηνο ηνπ, ηεξνκφλαρνο Μεζφδηνο, ηνλ δηαδέρζεθε ζηε ζέζε ηνπ εγνπκέλνπ. Ο Μεζφδηνο ήηαλ επίζεο
πξσηνζχγθεινο θαη άξρσλ φισλ ησλ κνλψλ ηεο Μήζπκλαο. Ο κεγάινο ραξηνθχιαθαο Θεφδσξνο Αγαιιηαλφο,
κεηέπεηηα κεηξνπνιίηεο Θενθάλεο Μεδείαο θαη ν γηνο ηνπ Γεκήηξηνο, ηεξέαο, κε θαηαγσγή επίζεο απφ ηε
Μπηηιήλε, ήηαλ πηζαλψο «αξρεγνί» απηήο ηεο ζεηξάο εγνπκέλσλ θαη επηζθφπσλ Μεζχκλεο.
Ζ θπξηαξρηθή επίδξαζε ηεο Δθθιεζίαο ζηελ θνηλσλία εθηείλεηαη κέρξη ηνλ 17 ν αηψλα. Ωζηφζν θαη θαηά
ηνλ 18ν , νη νκάδεο πνπ είραλ απνθηήζεη ζεκαληηθή ηζρχ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία (Φαλαξηψηεο,
αξρεγνί/επηθεθαιήο ζπληερληψλ, έκπνξνη), είηε ζπλδένληαλ απφ πξηλ είηε εθ ησλ πζηέξσλ κε ην παηξηαξρείν
Κσλζηαληηλνχπνιεο. Οη νηθνγέλεηεο ησλ Φαλαξησηψλ επηδίσθαλ λα ιάβνπλ θαη παηξηαξρηθά νθθίθηα, εθηφο ησλ
επίδεισλ ζέζεσλ ζηνλ νζσκαληθφ θξαηηθφ κεραληζκφ. Ωζηφζν, θαηά ηνλ 18ν αηψλα είρε αξρίζεη λα δεκηνπξγείηαη
κηα νκάδα ακθηζβήηεζεο ηεο Δθθιεζίαο, αξρηθά φζνλ αθνξά ην ρψξν ηεο παηδείαο. Πξνο ην ηέινο ηνπ αηψλα ε
ακθηζβήηεζε ζα επεθηαζεί θαη ζην ρψξν άζθεζεο πνιηηηθήο.
Ο θεληξηθφο ξφινο ηεο ζξεζθείαο ζηε δσή ησλ ρξηζηηαλψλ ζα παξακείλεη ζε φιε ηελ νζσκαληθή πεξίνδν.
Ο ίδηνο ν ρξφλνο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ αλζξψπσλ θαζνξηδφηαλ απφ ηνλ ζξεζθεπηηθφ ρξφλν. Δπηπιένλ, ε
θνζκναληίιεςε ησλ απιψλ αλζξψπσλ πεξηζηξεθφηαλ γχξσ απφ ηελ Δθθιεζία θαη ηε ζρέζε ηνπο κε απηή. Ζ
πάζεο θχζεσο δξαζηεξηφηεηα (πνιηηηθή, θνηλσληθή, νηθνλνκηθή) ιάκβαλε έλα ζξεζθεπηηθφ ζεκαηλφκελν. Γη‟
απηφ ην ιφγν, ν θιήξνο σο ν απνθιεηζηηθφο «δηαρεηξηζηήο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πξντφληνο» θαηείρε θεληξηθή ζέζε
ζηε δσή. Έηζη, εξκελεχεηαη ν θεληξηθφο ξφινο πνπ είρε ε Δθθιεζία, φρη κφλν ζηε δσή ησλ ρξηζηηαλψλ, αιιά θαη
ζηε ζρέζε ηνπο κε ην θξάηνο. Αιιφζξεζθν ην θξάηνο, σζηφζν θηλνχκελν ζηελ ίδηα πξνλεσηεξηθή ινγηθή ηεο
πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζξεζθείαο ζηελ θνηλσληθή δσή, αλαγλψξηζε σο θαηεμνρήλ ζεζκφ ζπζζσκάησζεο ησλ
ρξηζηηαλψλ ππεθφσλ ηνπ ηελ Δθθιεζία.
 114

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- J. C. Alexander, “The Lord Giveth and the Lord Taketh Away: Athos and the Confiscation Affair of 1568-1569”,
ζην: Ο Άζωο ζηνπο 14 ν-16 ν αηώλεο, Αζήλα 1997, 149-200.
- Κ. Άκαληνο, «Οη πξνλνκηαθνί νξηζκνί ηνπ κνπζνπικαληζκνχ ππέξ ησλ ρξηζηηαλψλ», Διιεληθά 9 (1936), 103-
166.
- Γ.Γ. Απνζηνιφπνπινο, Ο «Ιεξόο Κώδημ» ηνπ Παηξηαξρείνπ Κωλζηαληηλνππόιεωο ζην β΄ κηζό ηνπ ΙΔ΄ αηώλα: Σα
κόλα γλωζηά ζπαξάγκαηα, Αζήλα 1992.
- ηνπ ίδηνπ, Αλάγιπθα κηαο ηέρλεο λνκηθήο. Βπδαληηλό δίθαην θαη κεηαβπδαληηλή «λνκνζεζία», Αζήλα 1999.
- Α. Βαθαιφπνπινο, «Ζ νξζφδνμε εθθιεζία κεηά ηελ Άισζε», Ιζηνξία ηνπ Νένπ Διιεληζκνύ, η. Β΄, Θεζζαινλίθε
2
1976, 158-256.
- B. Braude, “Foundation Myths of the Millet System”, ζην: B. Braude-B. Lewis (επηκ.), Christians and Jews in
the Ottoman Empire. The Functioning of a Plural Society, Ν. Τφξθε-Λνλδίλν 1982, 69-88.
- Δ.Α. Εαραξηάδνπ, Γέθα ηνπξθηθά έγγξαθα γηα ηελ Μεγάιε Δθθιεζία (1483-1567), Αζήλα 1996.
- R. Gradeva, “Orthodox Christians in the Kadi Courts: The Practice of the Sofia Sheriat Court, Seventeenth
Century”, Islamic Law and Society 4.1 (1997), 37-69.
- G. Herring, Οηθνπκεληθό Παηξηαξρείν θαη επξωπαϊθή πνιηηηθή, 1620-1638, κεηάθξ. Γ. Κνχξηνβηθ, Αζήλα 1992.
- H. İnalcık, “Ottoman Archival Materials on Millets”, ζην: B. Braude-B. Lewis (επηκ.), Christians and Jews in
the Ottoman Empire. The Functioning of a Plural Society, Ν. Τφξθε-Λνλδίλν 1982, 437-449.
- ηνπ ηδίνπ, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, Turcica 21-22 (1991), 407-436.
- J. Kabdrda, Le système fiscal de l’ église orthodoxe dans l’ empire ottoman (d’ après les documents turcs), Brno
1969.
- Μ.Α. Καιηλδέξεο, Ο θώδημ ηεο κεηξνπόιεωο ΢ηζαλίνπ θαη ΢ηαηίζηεο (1686- ), Θεζζαινλίθε 1974.
- P. Kitromilides, An Orthodox Commonwealth. Symbolic Legacies and Cultural Encounters in Southeastern
Europe, Ashgate 2007.
- ηνπ ηδίνπ, “„Imagined Communities‟ and the Origins of the National Question in the Balkans”, European History
Quarterly 19/2 (1989), 149-192.
- Ζ. Κνινβφο, «Σν Άγηνλ Όξνο θαη ε ζπγθξφηεζε ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο», ζην: Σ. Κηνπζνπνχινπ
(επηκ.), 1453: Η άιωζε ηεο Κωλζηαληηλνύπνιεο θαη ε κεηάβαζε από ηνπο κεζαηωληθνύο ζηνπο λεώηεξνπο ρξόλνπο,
Ζξάθιεην 2005, 107-119.
- Π. Κνλφξηαο, Οζωκαληθέο ζεωξήζεηο γηα ην νηθνπκεληθό παηξηαξρείν, 17νο-αξρέο 20νύ αηώλα, Αζήλα 1998.
- ηνπ ηδίνπ, “From Ta‟ife to Millet: Ottoman Terms for the Ottoman Greek Orthodox Community”, ζην: D.
Gondicas-Ch. Issawi (επηκ.), Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy and Society in the
Ninteenth Century, Πξίλζηνλ 1999, 169-179.
- Φ.Π. Κνηδαγεψξγεο, Η αζωληθή κνλή Αγίνπ Παύινπ θαηά ηελ νζωκαληθή πεξίνδν, Θεζζαινλίθε 2002.
- Δ. Κνχθθνπ, Θεζκνί θαη πξνλόκηα ηνπ ειιεληζκνύ κεηά ηελ Άιωζε, Κνκνηελή 2 1988.
- Μ.Ν. Μηραήι, «Ο Οηθνπκεληθφο Παηξηάξρεο, ε Δθθιεζία ηεο Κχπξνπ θαη ν ΢νπιηάλνο: νη Αξρηεξείο σο κέζν
ειέγρνπ ηεο νζσκαληθήο πεξηθέξεηαο», Σα Ιζηνξηθά, ηρ. 42 (Ηνπλ 2005), 113-138.
- Π. Μηραειάξεο, Αθνξηζκόο. Η πξνζαξκνγή κηαο πνηλήο ζηηο αλαγθαηόηεηεο ηεο Σνπξθνθξαηίαο, Αζήλα 1996.
- P. Odorico, Mémoire d’ une voix perdue. Le cartulaire de la métropole de Serrès, 17 e-19 e siècles, Παξίζη 1994.
- Μ. Παΐδε-Απνζηνινπνχινπ, Ο ζεζκόο ηεο παηξηαξρηθήο εμαξρίαο, 14 νο-19 νο αηώλαο, Αζήλα 1995.
- Μ. Παΐδε-Απνζηνινπνχινπ, Γ.Γ. Απνζηνιφπνπινο, Μεηά ηελ θαηάθηεζε. ΢ηνραζηηθέο πξνζαξκνγέο ηνπ
Παηξηαξρείνπ Κωλζηαληηλνππόιεωο ζε αλέθδνηε εγθύθιην ηνπ 1477, Αζήλα 2006.
- Th.H. Papadopoullos, Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church and People Under
Turkish Domination, Βξπμέιιεο 1952.
- Υ.Γ. Παηξηλέιεο, «Ζ εθθιεζία θαη ε νξζνδνμία», ΙΔΔ, η. Η΄, 92-113.
- ηνπ ηδίνπ, «Δθθιεζία», ΙΔΔ, η. ΗΑ΄, 123-134.
- S. Petmezas, “L‟ organisation ecclésiastique sous les Ottomans», ζην: P. Odorico θ.ά. (επηκ.), Conseils et
mémoires de Synadinos prêtre de Serrès en Macédoine (XVIIe siècle), Παξίζη 1996, 487-549.
- ΢. Ράλζηκαλ, Η Μεγάιε Δθθιεζία ελ αηρκαιωζία, κεηθξ. Ν. Παπαξξφδνπ, Αζήλα 1979.
 115

- Β. ΢ηαπξίδεο, Ιζηνξία ηνπ νηθνπκεληθνύ παηξηαξρείνπ (1453-ζήκεξνλ), Θεζζαινλίθε 1987.

- Η.Κ. Υαζηψηεο, «Απφ ηελ „αλάξξσζηλ‟ ζηελ „αλαπηεξπγίαζηλ‟ ηνπ Γέλνπο: ε νξζφδνμε εθθιεζία θαη ε
δηακφξθσζε ηεο λενειιεληθήο πνιηηηθήο ηδενινγίαο θαηά ηελ Σνπξθνθξαηία», Παλεγπξηθφο ιφγνο πνπ
εθθσλήζεθε ζηηο 25.3.1998 ζην Α.Π.Θ., Θεζζαινλίθε 1999, 55 ζζ.