Bizans Tarihi-Tamamı

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2298

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1295
BİZANS TARİHİ
Yazarlar
Prof.Dr. Ayşe KAYAPINAR (Ünite 1, 4)
Prof.Dr. Mustafa DAŞ (Ünite 2, 6)
Prof.Dr. Casim AVCI (Ünite 3)
Prof.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 5)
Prof.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 7, 8)
Prof.Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP (Ünite 9)
Dr.Öğr.Üyesi Hasan YILMAZYAŞAR (Ünite 10)
Editör
Prof.Dr. Levent KAYAPINAR
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcıları
Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Öğr.Gör. Orkun Şen
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Özlem Doruk
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ayşegül Dibek
Ufuk Önce
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Bizans Tarihi
E-ISBN
978-975-06-3087-3
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2343-0-0-0-1902-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. viii
Bizans Tarihine Genel Bir Bakış ................................................... 2 1. ÜNİTE

BİZANS TARİHİNE AİT BAZI KAVRAMLAR ..................................................... 3
Bizans ............................................................................................................................ 4
Rum ............................................................................................................................... 4
Grek ............................................................................................................................... 5
Hellas ............................................................................................................................ 5
Yunan ............................................................................................................................ 6
BİZANS DEVLETİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ................................................... 6
Antik Yunan Kültürü .................................................................................................. 6
Roma Devlet Geleneği ................................................................................................ 7
Ortodoks Hıristiyanlık ............................................................................................... 8
İstanbul ......................................................................................................................... 10
BİZANS TARİHİNİN DÖNEMLENDİRİLMESİ ................................................. 12
Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi ............................................................ 13
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi ......................................................................... 13
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi .................................... 15
BİZANS VE KOMŞULARI ........................................................................................ 18
Sasaniler ........................................................................................................................ 18
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar .............................................................................. 18
Vandallar ...................................................................................................................... 20
Lombardlar .................................................................................................................. 20
Franklar ....................................................................................................................... 20
Normanlar ................................................................................................................... 21
Varanglar ...................................................................................................................... 21
Venedik ......................................................................................................................... 21
Ceneviz ......................................................................................................................... 22
Alanlar ........................................................................................................................... 22
Özet ............................................................................................................................... 24
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 25
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 26
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 26
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 27
Roma’dan Bizans’a Geçiş .............................................................. 28 2. ÜNİTE

ROMA DEVLETİNİN DÖNEMLERİ VE YAYILDIĞI COĞRAFYA ................. 29
Giriş ............................................................................................................................... 29
Krallık Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509) ........................................................................ 29
Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27) ............................................................ 30
İmparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284) ............................................................ 34
III. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun Sınırları ..................................................... 36
BÖLÜNEN ROMA İMPARATORLUĞU ................................................................ 37
Dioklitianos ve Reformları ......................................................................................... 37
Konstantinos ve İstanbul’un Kurulması ................................................................... 38
Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlaşması ve Dini Mücadeleler ....................... 40
Kavimler Göçü ve Batı Roma’nın Çöküşü ............................................................... 42
İustinianos Dönemi (527-565) .................................................................................. 46
iv İçindekiler
Özet ............................................................................................................................... 50
3. ÜNİTE Bizans ve Müslüman Araplar ....................................................... 54

GİRİŞ ............................................................................................................................ 55
HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (610 - 632) .......... 56
DÖRT HALİFE DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (632 - 661) ................ 59
EMEVÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (661 - 750) ....................... 62
ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (750 - 861’E KADAR) ... 67
Özet ............................................................................................................................... 74
4. ÜNİTE Bizans ve Kuzeyli Türk Komşuları (4-14. Yüzyıl) ......................... 78

GİRİŞ ............................................................................................................................ 79
HUNLAR, ATİLLA VE BİZANS .............................................................................. 79
GÖKTÜRK - BİZANS İLİŞKİLERİ .......................................................................... 81
AVAR - BİZANS MÜNASEBETLERİ ...................................................................... 82
BULGARLAR VE BİZANS ........................................................................................ 84
HAZARLAR İLE BİZANSLILAR ............................................................................. 88
PEÇENEKLER VE BİZANS ...................................................................................... 90
OĞUZLAR (UZLAR) İLE BİZANS ......................................................................... 92
KIPÇAK/KUMAN - BİZANS İLİŞKİLERİ ............................................................. 93
TATARLARLARIN BİZANSLA İLİŞKİLERİ .......................................................... 95
Özet ............................................................................................................................... 97
5. ÜNİTE Bizans-Selçuklu Devleti İlişkileri ................................................. 104

BİZANS-BÜYÜK SELÇUKLU İLİŞKİLERİ ............................................................ 105
Çağrı Bey’in Anadolu Seferi ve Türkmen Akınları ................................................. 105
Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063) .............................................................................. 106
Pasinler Savaşı (1048) ........................................................................................... 106
Tuğrul Bey’in Anadolu Seferi (1054) .................................................................. 106
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063) .................................................... 106
Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072) .................................................................. 107
Alp Arslan’ın Gürcistan ve Doğu Anadolu Seferi (1064) ................................. 107
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068) .................................................... 107
Malazgirt Savaşı ve Sonuçları .............................................................................. 109
HAÇLI SEFERLERİ, BİZANS VE İSLAM DÜNYASI ........................................... 109
Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ...................................................................... 109
Bizans ve Batı ............................................................................................................... 109
Birinci Haçlı Seferi (1096-1099) ................................................................................ 110
İçindekiler v
İkinci Haçlı Seferi (1147-1149) ................................................................................. 111
Üçüncü Haçlı Seferi (1189-1192) .............................................................................. 112
Dördüncü Haçlı Seferi (1203-1204) .......................................................................... 113
ANADOLU’NUN FETHİ VE İSLAMLAŞMASI .................................................... 113
Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yapısı .................. 113
Selçuklu Sultanlarının Takip Ettiği Siyaset .............................................................. 114
Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yapısındaki Değişim ..................................... 116
Moğol İstilasından Sonra Yaşanan Gelişmeler ........................................................ 117
Batı Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi ................................................................... 117
ANADOLU SELÇUKLULARI VE BİZANS ............................................................ 118
Kutalmışoğullarının Anadolu’ya Gelişi ve İlk Faaliyetleri ..................................... 118
İznik’in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu ..................................... 119
İznik’in Fethinden I. Haçlı Seferi’ne Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu
Devleti ........................................................................................................................... 119
Haçlı Seferi’nden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti ..... 120
Miriokefalon’dan IV. Haçlı Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu
Devleti ........................................................................................................................... 121
Haçlı Seferinden Kösedağ Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu
Devleti ........................................................................................................................... 122
Kösedağ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışına Kadar
Yaşanan Gelişmeler ..................................................................................................... 123
Özet ............................................................................................................................... 124
Bizans-Osmanlı İlişkileri............................................................... 128 6. ÜNİTE

SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNETİMİNDE BİZANS ..................... 129
VIII. Mihail Paleologos ve Bizans’ın Yeniden Kuruluşu ........................................ 129
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaşatma Çabaları ..................................... 132
BİZANS BİTİNYASI VE OSMANLI BEYLİĞİ ...................................................... 134
BİZANS’TA İÇ SAVAŞLAR VE OSMANLI VASSALLIĞI .................................... 136
İç Savaş: İki Andronikos’un Mücadelesi ................................................................... 136
İç Savaş: Kantakuzinos ve V. İoannis Paleologos .................................................... 139
İmparator V. İoannis Paleologos Dönemi ve Bizans’ın Osmanlı Vassallığı ......... 141
Bizans: Yıkılmanın Eşiğindeki Devlet ....................................................................... 143
BİZANS’IN SON YILLARI VE İSTANBUL’UN FETHİ ....................................... 144
Özet ............................................................................................................................... 149
Bizans Hukuku .............................................................................. 154 7. ÜNİTE

BİZANS HUKUKU .................................................................................................... 155
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçiş .......................................................... 155
vi İçindekiler
Bizans Hukuk Kaynakları Olarak Roma Hukukunun Kaynakları ........................ 156

BİZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI ............................................................... 158
Dioklitianos’ tan İustinianos’a Hukuk Derlemeleri (MS. 284-MS.527) ............... 158
İustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527-565) ............................... 159
İustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedanına Kadar Geçen
Dönemdeki Hukuk Uygulamaları (565-867) .......................................................... 160
Makedon Hanedanından, IV. Haçlı Seferine Kadar Olan Dönemdeki
Hukuk Uygulamaları (867-1204) .............................................................................. 161
1204-1453 Yılları Arasındaki Dönemde Hukuk Uygulamaları ............................. 162
BİZANS HUKUK SİSTEMİNDE AİLE KURUMU ............................................... 163
BİZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA ............................................................... 165
Ceza ve Türleri ............................................................................................................. 165
Ölüm Cezası ........................................................................................................... 165
Köleleştirme ........................................................................................................... 166
Bedensel Cezalar ................................................................................................... 166
Hürriyeti Bağlayıcı Cezalar .................................................................................. 167
Mala Yönelik Cezalar ............................................................................................ 167
Askeri Suçlar ve Cezalar ....................................................................................... 168
Cezaların İnfazı ve Uygulamalar ............................................................................... 169
BİZANSTA KÖLELİK KURUMU ............................................................................ 169
Özet ............................................................................................................................... 172
8. ÜNİTE Bizans Devlet Yapısı ve Eğitim Sistemi ........................................ 176

BİZANS SİYASİ KURUMLARI ................................................................................ 177
İmparator-İmparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin Unvanları ....................... 177
İmparatorun Yetkilerini Sınırlandıran Kurumlar ................................................... 180
Senato ..................................................................................................................... 181
Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos’lar) ............................................................ 181
Kilise ....................................................................................................................... 181
Ordu ........................................................................................................................ 182
BİZANS MERKEZİ YÖNETİM TEŞKİLATI .......................................................... 182
Adalet Teşkilatı ............................................................................................................ 183
Mali Kurumlar ............................................................................................................. 185
Ordu Örgütlenmesi ..................................................................................................... 186
BİZANS TAŞRA TEŞKİLATI VE KİLİSE ................................................................ 189
Patrikhaneler-Metropolitlikler-Piskoposluklar-Mahalli Kiliseler ........................ 190
Manastırlar ................................................................................................................... 191
Devlet ve Kilise İlişkileri ............................................................................................. 192
BİZANS EĞİTİM SİSTEMİ ....................................................................................... 193
Bizans’ta İlköğretim Eğitimi ...................................................................................... 193
Bizans’ta Ortaöğretim Eğitimi ................................................................................... 194
Bizans’ta Yükseköğretim Eğitimi ............................................................................... 195
Özet ............................................................................................................................... 197
İçindekiler vii
Bizans Ekonomisi .......................................................................... 203 9. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 203
ERKEN DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ ............................................................... 204
4. ve 5. Yüzyıl Bizans Ekonomisi ............................................................................... 204
6. Yüzyıl Bizans Ekonomisi ........................................................................................ 205
ORTA DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ .................................................................. 207
7 - 9. Yüzyıl Bizans Ekonomisi .................................................................................. 207
9. ve 10. Yüzyıl Bizans Ekonomisi ............................................................................. 209
11. ve 12. Yüzyıl Bizans Ekonomisi ........................................................................... 210
GEÇ DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ ..................................................................... 212
TİCARET, ÜRETİM, LONCALAR VE VERGİLER .............................................. 213
Ticaret ........................................................................................................................... 213
Tarım Üretimi ve İkincil Üretim ............................................................................... 214
Loncalar ........................................................................................................................ 216
Vergiler ......................................................................................................................... 217
PARA SİSTEMİ ........................................................................................................... 218
Bizans Sikkesi ............................................................................................................... 218
Sikke Metali ve Birimi ................................................................................................. 219
Altın Sikkeler ............................................................................................................... 219
Gümüş Sikkeler ............................................................................................................ 220
Bakır Sikkeler ............................................................................................................... 221
Darphaneler ................................................................................................................. 223
Özet ............................................................................................................................... 224
Bizans Sanatı ................................................................................. 230 10. ÜNİTE

BİZANS SANATI ........................................................................................................ 231
Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alanı Olarak Bizans Kentleri ................. 232
Bizans Mimarisi ........................................................................................................... 232
Erken Bizans Dönemi Dini Yapıları .................................................................... 233
Geçiş Dönemi (Karanlık Dönem) Dini Yapıları ..................................................... 235
Orta Dönem Bizans Dini Yapıları ............................................................................. 235
Geç Dönem Bizans Dini Yapıları .............................................................................. 237
Kamusal ve Sosyal İşlevli Bizans Yapıları ................................................................. 239
Anıtsal Resim Sanatı ................................................................................................... 241
El Sanatları ................................................................................................................... 246
Seramik ................................................................................................................... 246
Cam Sanatı ............................................................................................................. 248
Maden ..................................................................................................................... 248
Fildişi ...................................................................................................................... 249
Sikke ........................................................................................................................ 250
Özet ............................................................................................................................... 252
viii Önsöz
Önsöz
Türk dünyası tarihi, Osmanlı Devleti tarihinin erken dönemi, Türkiye tarihinin or-
taçağ tarihi, Bizans tarihi olmadan düşünülemez. Çünkü anavatanları Orta Asya coğ-
rafyası olan Hun Türkleri batı istikametine IV. yüzyılda ilerleyip Kavimler göçünü baş-
lattıktan sonra Bizans tarihinin gelişimini etkilemiş hem de gelişiminden etkilenmiştir.
Bizans’ın Avrupa Hunları, Göktürkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar,
Kumanlar, Selçuklu ve Osmanlı Türkleri gibi çeşitli Türk unsurlarıyla gerek siyasi ve
askeri, gerek ekonomik ve ticari münasebetleri olmuştur. Bu münasebetlerin günümüze
ulaşan en önemli sonuçlarından birisi, Bizans’ın irtibat kurduğu bu çeşitli Türk kavimle-
ri hakkında zengin bir tarih yazımı geliştirmiş olmasıdır. Dolayısıyla Bizans kaynakları-
nın Türk kavimleri hakkında çok müstesna tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettik-
lerini belirtmek gerekir. Bu bakımdan Türk tarihinin bazı evrelerini Bizans kaynaklarını
incelemeden yazmamız mümkün görünmemektedir. Ancak Bizans kaynaklarını tanıma
gerekliliğinin yanı sıra Bizans tarihinin ana hatlarını bilmemiz de elzem gözükmektedir.
Çünkü Bizans tarihinin ana hatlarını, gerekli terimlerini ve Türk dünyası ile hangi ta-
rihte ne gibi münasebetleri olduğunu bilmemiz, Bizans kaynaklarına daha kolay intibak
etmemizi sağlayacaktır.
Elbette günümüzde Türkiye’de ve Dünya’da Bizans tarihi ile ilgili yapılmış belli başlı
konular üzerinde çok sayıda çalışma mevcuttur. Ancak üniversite öğrenimi gören öğren-
cilere yönelik olarak bu konuda araştırmaya giriş mahiyetinde olabilecek bir el kitabı (ma-
nuel) ya da bir ders kitabı uzun süreden beri hissedilen bir eksikliktir. Elinizdeki Bizans
Tarihi kitabı bu eksikliği giderme amacındadır. Belirtmek gerekir ki, bu çalışma Bizans
tarihinin farklı alanlarında birikimi olan kişilerce hazırlandı. Ayrıca Türkiye’de ilk defa bu
çalışmayla Bizans tarihinin farklı yönleri yani temel kavramlar, dönemlendirme sorunu,
genel özellikler, Roma’dan Bizans’a geçiş süreci, kuzeyli Türk dünyası ile münasebetleri,
Selçuklu-Bizans ilişkileri, Osmanlı-Bizans ilişkileri, Bizans hukuku ve devlet yapısı, Bi-
zans ekonomisi ve toplumsal yaşam, Bizans kültürü ve sanatı gibi konular tek bir kitapta
toplanmış oldu.
Kitabın amacı, IV. yüzyıl’ın başından başlayarak XV. yüzyıl’ın ikinci yarısına kadar Bi-
zans Devleti tarihinin ana hatlarını kuzeyli Türk dünyası, Müslüman Araplar, Selçuklu
Türkleri ve Osmanlılarla ilişkileri çerçevesinde Türkiye ve Türk tarihi içinde öğretmekle
birlikte Bizans hukuk ve devlet yapısı, iktisadi hayatı ve Bizans sanatının ana hatlarını
açıklamaktır.
Benimsenen amaç doğrultusunda kitap, 10 ünite çerçevesinde Bizans Tarihine
Genel Bakış, Roma’dan Bizans’a Geçiş, Bizans ve Müslüman Araplar, Bizans ve Ku-
zeyli Türk Komşuları, Bizans ve Selçuklu Devleti İlişkileri, Bizans-Osmanlı İlişkileri,
Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yapısı ve Eğitim, Bizans Ekonomisi ile Bizans Sanatı
gibi başlıklar altında Bizans Tarihinin, öğrenciler için dikkat çekebilecek konuları ön
plana çıkartılmıştır.
Önsöz ix
Kitapta okuyucunun okumasını ve dikkatini içeriğe yoğunlaştırmasını kolaylaştırmak
ve ayrıca bu konuda Türkçede farklı yazım stillerini önlemek amacıyla aslı Yunanca olan
Bizans terim ve adlarının orijinal yazılış şekillerinin Batı dillerinde yazılışlarına göre de-
ğil Türkçe okundukları zaman çıkan sese göre bir çeviriyazı sistemi benimsenmiştir. Bu
çerçevede örneğin İngilizce Constantine Palaiologos, Almanca Konstantin Palaiologos,
Fransızca Constantin Paléologue şeklinde gösterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleo-
logos olarak yazılmıştır.
Üniversite düzeyinde öğretilecek Bizans Tarihi dersine yönelik olarak hazırlanan bu
çalışmanın, günümüzde Türkçe yazılmış bir Bizans Tarihi Ders kitabı ihtiyacını önemli
ölçüde gidereceği inancındayız.
Editör
Prof.Dr. Levent KAYAPINAR
1
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Bizans tarihine ait temel kavramları açıklayabilecek;
 Bizans Devleti’nin genel özelliklerini açıklayabilecek;
 Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüşleri tartışabilecek,
 Bizans ve komşularını açıklayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
• Bizans Coğrafyası • Roma Devlet Geleneği
• Bizans • Ortodoks Hıristiyanlık
• Rum • İstanbul
• Grek • Bizansın Komşuları
• Hellas • Bizans Tarihinin
• Yunan Dönemlendirilmesi
• Antik Yunan Kültürü
İçindekiler
• BİZANS TARİHİNE AİT BAZI

KAVRAMLAR
• BİZANS DEVLETİNİN GENEL
Bizans Tarihi Bizans Tarihine Genel Bir Bakış ÖZELLİKLERİ
• BİZANS TARİHİNİN
DÖNEMLENDİRİLMESİ
• BİZANS VE KOMŞULARI
Bizans Tarihine Genel
Bir Bakış
BİZANS TARİHİNE AİT BAZI KAVRAMLAR

Bizans İmparatorluğu olarak adlandırılan devlet Roma İmparatorluğu’nun bir de-
vamıdır. Ancak Bizans’ın Roma’dan ne zaman ayrıldığı konusu tartışmalıdır. Bu-
nunla birlikte pek çok tarihçi Bizans İmparatorluğunun başlangıcını İstanbul’un
324 yılında inşa edilmeye başlamasıyla almaya ve 1453 yılında İstanbul’un Türkler
tarafından fethiyle bitirmeye eğimlidir. Bu yönüyle bakıldığında 11 asırdan fazla
yaşayan bir devletin tarihi söz konusudur. Bizans denilen imparatorluğun coğrafi
sınırları her zaman aynı olmamıştır. 6. yüzyılda Adriyatik Denizinden Fırat kıyı-
larına kadar ulaşan bir Bizans’la karşılaşırken 15. yüzyılda ise İstanbul ve çevresi
ile Mora’nın bir kısmına hakim olabilen bir şehir devletiyle yüz yüze geliyoruz.
Bununla birlikte Bizans tarihinin geçtiği coğrafyanın genel bir tanımı da yapıla-
bilir. Ortaçağın uzun bir diliminde Bizans’ın hakim olduğu iki ana bölgeden söz
edilebilir. Bunlar Anadolu’da Batı Anadolu bölgesi ve İstanbul, Balkanlar’da ise
modern Yunanistan’ın bir bölümü ile bazı Ege adaları olarak söyleyebiliriz.
6. yüzyılda Bizans, İspanya, İtalya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, Mısır
ve Kartaca’nın da yer aldığı Tunus’a kadar uzanan bir coğrafyaya hakimdi. Bu
dönemde batı sınırını Atlas Okyanusu, kuzey sınırını Tuna nehri, doğu sınırını
Pers İmparatorluğu, güney sınırını da Akdeniz ve Magribî Afrika sahilleri oluştu-
ruyordu. 7. yüzyılda 622 yılında İslamiyetin doğuşu ile yarım yüzyıl içinde Mısır,
Filistin, Suriye, Güney ve Doğu Anadolu’nun önemli bir bölümü Müslümanların
eline geçmiştir. 9. yüzyıla gelindiği zaman ise Roma şehri de dahil olmak üzere
Batı Balkanlara kadar eski Batı Roma toprakları Cermen asıllı krallıkların olmuş-
tur. Böylece Bizans’ın batı sınırını Atlas Okyanusu değil Adriyatike doğru uzanan
Balkan dağları belirlemiştir. Kuzey sınırını oluşturan Tuna ise defalarca bu sınırı
aşan Slav ve Türk kavimleri tarafından bozulmuştur. 7. yüzyıldan sonra Bulgarlar
Tuna’nın güneyinde yerleşerek Bizans’ın komşuları haline gelmiştir. 10. yüzyılın ve
11. yüzyılın başında Bizans, Balkanlar ve Anadolu’da kaybettiği toprakların önemli
bir bölümünü ele geçirmiştir. Ancak 11. yüzyılın sonunda 1071 Malazgirt Savaşını
takip eden yıllarda Selçuklu Türkleri Marmara sahillerine kadar gelmişlerdir. 13.
yüzyılın başında yaşanan IV. Haçlı Seferiyle İstanbul işgal edilmiş, Yunanistan coğ-
rafyasında Latin Devletleri kurulmuştur. Eski Bizans’tan Trabzon’da, Epir bölgesin-
de ve İznik’te olmak üzere üç devletçik ortaya çıkmıştır. Bitinya ve Batı Anadolu böl-
gesiyle sınırlı kalan Bizans 1261 yılında İstanbul’u tekrar alarak Bizans coğrafyasını
genişletmeye çalışmıştır. Ancak Batı Anadolu’daki topraklarını Anadolu Türkmen
4 Bizans Tarihi
beyliklerine ve Osmanlıya kaptırırken Balkanlardaki topraklarının büyük bir kıs-

mını Sırplar ve Bulgarlar ele geçirmiştir. 1453’de İstanbul alındığında Bizans İstan-
bul ve çevresiyle sınırlı ancak mazisinin ihtişamlı günlerinde örülmüş güçlü surlara
sahip küçük bir şehir devleti konumundaydı.
Bu tarihi süreç içinde sözkonusu coğrafyada yaşayan Bizanslılar için onların
döneminde ve daha sonra tarihlerinin yazımında bir takım kavramlar kullanıl-
mıştır. Bu kavramlar arasında Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini
açıklamak Bizans tarihini öğrenmemize katkıda bulunacaktır.
Bizans
Günümüzde Bizans diye adlandırılan devlet kendisi için bu kavramı kullan-
mamıştır. Bizim Bizans olarak isimlendirdiğimiz devlet ve kişiler kendileri için
Romalı tabirini kullanmışlardır. Çünkü gerçekte Bizans, Doğu Roma Devleti
idi. Hatta 6. yüzyıla kadar içinde Roma şehrinin de yer aldığı Batı Avrupa bölü-
mü Cermen kabileleri tarafından işgal edilmiş olmasına rağmen Bizans, devlet
düşüncesi olarak buraları dahi Roma Devletinin bir parçası olarak görüyordu.
Bundan dolayı Roma’nın devamı olarak algıladıkları için kendilerini Romi yani
Romalı olarak görüyorlardı. İstanbul şehrinin 330 yılında inşa edildiği şimdiki
Sarayburnu civarında bulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak ad-
landırılıyordu. Çok sık olmamakla birlikte devletin başkenti İstanbul için de za-
man zaman Bizantion tabiri kullanılıyordu. İstanbul’da yaşayanlar da yine nadir
olmakla birlikte İstanbullu manasında Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dola-
yısıyla Bizans tabiri sadece coğrafi bir bölgeyi işaret etmek ve İstanbul’da yaşayan-
ları göstermek için kullanılmış bir tabirdir. Ancak 1453 yılında İstanbul’un fethi
ile Doğu Roma Devleti, tarihin bir konusu haline geldiği zaman bu devletin nasıl
adlandırılacağı sorunu yaşandı. Tarihçiler, Roma dedikleri zaman M.Ö. 7. yüzyıl-
da Roma şehri ve çevresinde kurulan devlet akla geliyordu. Batı Roma daha çok
Roma’nın devamı olarak algılanıyordu. 7. yüzyıldan itibaren Roma ve Batı Roma
İmparatorluğu’ndan pek çok şey taşımakla birlikte kendine özgü bir sistem oluş-
turan Doğu Roma İmparatorluğu’nun diğerleriyle karışmaması için 16. yüzyıldan
itibaren Bizans tabiri kullanılmaya başladı. 1557 yılında Corpus Historiae Byzan-
tinae adlı seriyi başlatan Alman tarihçi Hieronymus Wolf, Bizans tabirini Doğu
Roma İmparatorluğu için kullanarak bu tabiri bilim dünyasına yerleştirdi. Doğu
Roma İmparatorluğu’nun sakinleri için Bizantinus teriminin kullanılması ise an-
cak Rönesans döneminde Avrupa’da kullanılmaya başlandı. (Mango, 2008, s. 9)
Rum
Devletin yıkılışından sonra tarihçiler tarafından Bizans olarak isimlendirilen Doğu
Roma İmparatorluğu, resmî dilinin Latince olduğu 7. yüzyıla kadar kendini Roma
İmparatorluğu manasında Imperium Romanum şeklinde adlandırıyordu. İmpa-
ratorluğunun resmî dilinin 7. yüzyıldan sonra Yunancaya dönüşmesinden sonra
Doğu Roma İmparatorluğu kendini Vasilia ton Romeon yani Roma İmparatorluğu
olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaşayanlar da kendilerini Romalı anlamın-
da Romi, ülkelerini de Romalıların yaşadığı topraklar manasında Romania olarak
adlandırdılar. İslam Dünyası’nda ise Romalılar için Rûm kelimesinin kullanımına
Kuran-ı Kerim’de rastlanır. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum sözcüğü geçer ve
sureye adını verir. Arap kaynaklarında Bizans imparatorlarının sıfatı için Meliku’r-
Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm, Akdeniz’i ifade etmek için Bahru’r-Rûm ve Bizans ülkesini
anlatmak içinde Bilâdü’r-Rûm veya Arzu’r-Rûm, tamlamalarının kullanıldığı gö-
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakış 5
rülür (Demirkent 1998, s. 212). Türk Dünyasında ise Bizans’tan bahseden ilk yazılı
kaynak Göktürk yazıtlarıdır. Burada geçen Apurum kelimesi tartışmalı olmakla
birlikte Yunanca -den/-dan eki olan “apo” edatı ile Roma kelimesinin telaffuzu
olan Rum kelimesi birleşerek Bizans’tan (Apurum) gelen elçiler için kullanılmıştır
(Ögel, 1945, s. 63-87). Selçuklular ve Osmanlılar da Arapların kullandığı Rûm ke-
limesini benimsemiştir. Selçuklular, daha önce Doğu Roma’nın sahip olduğu Ana-
dolu için Diyâr-ı Rûm tamlamasını kullanırlarken Osmanlılar da Balkan toprakları
için Rumeli sözcüğünü kullanmışlardır. Fatih Sultan Mehmed de İstanbul’u fethet-
tikten sonra Kayser-i Rûm unvanını almıştır. Ayrıca Bizans’tan Osmanlıya intikal
eden Bizans kökenli Ortodoks Osmanlı tebaası için de Rûm tabiri kullanılmıştır.
Grek
M.Ö. 197 yılında bugünkü Yunanistan topraklarının büyük bir kısmına hakim
olan Romalılar burada yaşayan insanlar için Latinlerin hizmetkarı, Latinlerin
kölesi manasında Grek kelimesini kullanmışlardır. Ancak Grek kelimesinin si-
yasi manada kullanılması M.S. 800 yılında gerçekleşmiştir. Bu dönemde Kutsal
Roma Cermen imparatoru olan Şarlman, Bizans imparatoru sıfatıyla papanın
elinden taç giymiştir. Bu sıfatın kendilerine ait olduğunu iddia eden Bizanslılar
Şarlman’ın bu unvanı kullanamayacağını dile getirmişlerdir. Halbuki, bu tarihte
Bizans Devleti’nin başında kocası IV. Leon’un 780 yılında ölümü üzerine küçük
yaştaki oğlu VI. Konstantinos’un önce naipliğini üstlenmiş sonra da iktidar için
öz oğlunu öldürtmüş olan imparatoriçe İrini bulunuyordu. Şarlman bir kadının
Roma imparatoru olamayacağını sadece Greklerin kralı manasında “Rex Gra-
ecorum” unvanını kullanabileceğini iddia etti. Şarlman’ın bundaki amacı, artık
Yunanca konuşmaya başlayan Bizans imparatorlarını, daha önce Roma’nın köle-
leri olan Greklerle özdeştirerek onları küçümsemek ve kendini meşru Roma im-
paratoru kabul ettirtmekti. Bizans gerçek Roma imparatoru unvanının kendisine
ait olduğunu, imparatorluğun yıkıldığı son güne kadar iddia etti. Ancak Bizans
imparatoru I. Mihail 812 yılında imzalanan Aachen Antlaşmasıyla Kuzey İtalya
ve Adriyatik’teki bazı toprakların iade edilmesi karşılığında Şarlman’ın Roma
imparatoru sıfatını kendisiyle birlikte kullanabileceğini kabul etti. Bugün de batı
dillerinin pek çoğunda Yunanistan için Greece, Yunanlılar için de Grek kelimesi
kullanılmaya devam etmektedir. (Haldon, 2007, s. 167)
Hellas
Günümüzde Yunanistan Devletinin kendi topraklarını tanımlamak için kullandı-
ğı Hellas kelimesi, Bizans döneminde Selanik ile Atina arasında kalan bölge için
kullanılıyordu. 7. yüzyılda bu bölgede oluşturulan kolordu bölgesinin adı, Hellas
temasıydı. Bu kelimenin Yunanlıların yaşadığı ülke ve bundan türeyen Yunanlılar
manasındaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanması 1204 yılında gerçekle-
şen IV. Haçlı Seferinden sonra olur. İstanbul’un Hıristiyan-Katolik Latinler tara-
fından işgal edilmesi ve kaynakların belirttiğine göre hiçbir şehirde o güne kadar
yapılmayan yağmanın İstanbul’da gerçekleştirilmesi, Bizanslıları kimlikleri konu-
sunda bir arayışın içine sevketmiştir. 1204 ila 1261 yılları arasında İstanbul’dan
ayrılarak İzmit’te varlıklarını sürdürmek zorunda kalmaları Bizanslıların, Romalı
tanımının kendilerine ne kadar uyup uymadığını düşünmeye sevk etmiştir. Çünkü
başkentlerini işgal eden, kendilerini sürgüne gönderen Latinler de ana kimliklerini
Hıristiyan ve Romalı olarak tanımlıyorlardı. Bizanslılar da aynı değerlere sahip çı-
kıyorlardı, ama tarihin gördüğü en büyük yağma ile karşılaşmışlardı. O zaman on-
6 Bizans Tarihi
lardan bazı farkları olmalıydı. Bu farklılık Ortodoks olmaları, Yunanca konuşma-

ları ve yaşadıkları ülkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204’den sonra Hellas
ve Hellen kelimeleri Antik Yunan geçmişlerine atfen yoğun olarak kullanıldı. Bundan
dolayı bazı tarihçiler, Bizans’ın 1204 yılında sona erdiğini ve bu tarihten sonra mo-
dern Yunan tarihinin başladığını iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27)
Yunan
Yunanlılar günümüzde kendilerini Hellas, batılılar Grek olarak tanımlarken
Türkiye’de ve İran’da Yunan sözcüğü ile tanımlanmaktadır. Bunun kökeni milat-
tan önce Atina ve Sparta ile İran’da yaşayan Persler arasındaki ilişkilere dayanır.
Tarihi kayıtlara göre Atina ve Spartalıların yanı sıra Batı Anadolu’da İonia bölge-
sinde yaşayanlarla temas kuran ilk doğulu toplum Persler olmuştur. Persler bu
insanları İon olarak kaydederler. Perslerin kullandıkları Fars dilinde canlılar için
ismin çoğul hali sona getirilen “-an” ekiyle gerçekleştirilir. İonyalılar diyebilmek
için İonan kelimesi türetilmiştir. İran’da 7. yüzyıldan sonra İslamiyet yayılmaya
başlayıp Arap alfabesi ile Farsça yazılmaya başlandığı zaman İonan kelimesi Yu-
nan şeklinde okunmaya başlamıştır. Yunanistan kelimesi de İonların yaşadığı ülke
manasına gelmektedir.
Bizans ve Rum tabirlerini açıklayınız.

1
BİZANS DEVLETİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Bizans Devleti’ni Roma İmparatorluğu’ndan ayıran genel özellikleri vardır. Bu
özellikleri yeni Roma olarak anılan İstanbul şehri, Hıristiyanlığın resmî din ola-
rak kabul edilmesi, antik Yunan kültürünün bazı değerlerine sahip çıkılması ve 7.
yüzyıldan sonra Latinlikten uzaklaşma manasına gelen delatinizasyon politikası-
nın izlenmesine rağmen Roma devlet geleneğinin sürdürülmesidir.
Antik Yunan Kültürü

M. Ö. 323 yılında Büyük İskender öldüğü zaman Balkanlardan Hindistan’a kadar
uzanan bir imparatorluk bırakmıştı. İskender’in imparatoluğu bütün imparatorluk-
lar gibi çok dilliliği, çok etnik yapıyı ve çok inancı içeriyordu. Bu çokluk içinde “kini
glosa” olarak adlandırılan ortak anlaşma dili, Yunanca olmuştu. Halkın büyük bir
bölümü kendi dilini konuşurken şehirli yöneticiler, tüccarlar ve şehirlerin elitleri
anlaşma dili olarak Yunancayı da kullanıyorlardı. İskender döneminde doğu, batı-
dan Yunanca başta olmak üzere pek çok şey ithal ederken yönetim anlayışı, saray
teşrifatı gibi konularda da batıyı etkiledi. İskender’in ölümü ile Balkanlarda Make-
donya Krallığı, Bergama ve çevresinde Attalid Krallığı (M.Ö. 283-133), Adıyaman,
Gaziantep ve Kahramanmaraş bölgesinde Kommagene Krallığı (M.Ö. 162-M.S. 17)
ve Güney-doğu Akdeniz ve Suriye’de Selefki Krallığı (M.Ö. 305-64) kurulmuştur.
Romalılar, Balkanları ve Anadolu’yu İskender’den sonra kurulan bu devlet-
lerden aldılar. Romalılar bu bölgeye geldiğinde şehirli zümreler üzerinde Antik
Yunan etkisiyle karşılaştılar. İçinde doğu etkisi de bulunan İskender dönemi kül-
türünden etkilendiler. Romalılar M.S. 3. ve 4. yüzyılda Antik kültürünün etkisini
azalttılar. İstanbul’un 330 yılında başkent ilan edilmesinden sonra doğuda Yunan-
ca bilmeyen ve Latince konuşan memurlar görevlendirilmeye başlandı. Doğuya
gönderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karşılığını gösteren ve ye-
rel terminolojiyi açıklayan kitapçıklar dağıtılıyordu. Memuriyet elde etmek ancak
Latince öğrenmekle mümkün olabiliyordu. Bu dönemde Yunancaya pek çok La-

tince kökenli kelime geçti.
Yunanca 4. yüzyılın ortasından itibaren tekrar önem kazanmaya başladı. İm-
parator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) İstanbul’da doğmuş ve
yetişmiş imparatorlardı. Zamanla Yunanca, Bizans sarayında etkisini arttırdı. 6.
yüzyıldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dönüştü. Bunun so-
nucu olarak 7. yüzyılda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans
eğitim sisteminde orta ve yüksek eğitimde Antik Yunan yazarlarının eserleri öğ-
retildi. Hıristiyanlık kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü pagan olarak
nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans
eğitim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktarıldı. Homeros’un destan-
ları ders kitabı olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos
ve Tukididis öğretildi. Bunun bir sonucu olarak Bizans’lı tarih yazarları, Antik
Yunan müverrihleri olan Herodotos ve Tukididis’in yazdığı gibi zaman zaman
kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarları İskit, Arnavutları İliriyalı, Türkleri de
Pers sözcükleriyle adlandırdılar.
Bizans, Antik Yunan kültürünün bazı ürünlerini koruyarak modern dünyaya
aktarma görevi görmüştür. Aynı şekilde Abbasiler döneminde Bizans’a karşı yapı-
lan askeri seferler esnasında ele geçirilen Bizans şehirlerinde Antik Yunan kültü-
rüne ait yazmalar toplanmış, Bağdat’a götürülmüş, burada 80 yakın Antik Yunan
bilgin ve filozofunun eseri Arapçaya çevrilerek korunması ve daha geniş kitlelere
aktarılması sağlanmıştır. Özellikle Aristo’nun İslam dünyasında etkisi çok büyük
olmuş ve kendisi ilk öğretmen manasında muallimü’l-evvel unvanıyla anılmıştır.
Roma Devlet Geleneği

Bizans Devleti 6. yüzyıldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaşarak kendine ait
değerler oluşturmaya başlamıştır. Bununla birlikte imparatorluğun siyasi düşüncesi,
devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali teşkilat, diplomasi, ordu ve hukuk alanın-
da Roma’nın etkisi azalarak da olsa imparatorluğun sonuna kadar devam etmiştir.
Roma dünyasının merkezi yönetim anlayışı, taşranın merkeze yollar kanalıyla
sıkı bir şekilde bağlanması ve imparatorluk otoritesine karşı gelenlerin sert bir şe-
kilde cezaladırılması ilkesi Bizans döneminde de sürdürülmüştür. Bizans da Roma
gibi merkezi otoritesini sağlamak için gelirlerinin büyük bir kısmını orduya ve me-
kezi bürokrasiye harcıyordu. Bu harcamalarını finanse etmek için imparatorluğun
tüm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali bürokrasiyi oluşturmuştu.
Roma’da görevliler, halkın sahip olduğu mülk ve arazileri vergilendirmek için nü-
fus sayımı gerçekleştiriyorlardı. Bu gelenek Bizans’ta da sürdürüldü. Kayıt siste-
mi Roma’da olduğu gibi İstanbul’da da her türlü imparatorluk kararının üç nüsha
olarak tutulması olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorluğun dört bir
tarafından impatora yazılan dilekçelere cevap verilmeye özen gösteriliyordu. Bu ge-
niş bürokrasi ağı, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine
bağlı olarak, monarşik rejimin bir göstergesi şeklinde Bizans imparatorluğunun so-
nuna kadar varlığını korudu. Bütün imparatorluğu etkileyecek kararların alındığı
İstanbul’daki imparatorluk sarayı Roma’daki Palatine tepesinde yer alan Augustus
Sarayı model alınarak oluşturuldu. Saray, büyük tören salonları, imparatorluk aile-
sinin ve hizmetkârlarının yaşam alanlarını, hamam, garnizon, kilise, merkezi yö-
netimin pek çok bürosunu da içeriyordu. Bu sarayda büyük bir kütüphane bulunu-
yordu ve imparatorun çocuklarına eğitim verilen yer olarak kullanılıyordu. Saray
kütüphanesi imparatorlara bilgi kaynağı olarak hizmet verirken burada çalıştırılan
8 Bizans Tarihi
uzman kadrolar tarafından el yazmaların çoğaltılan nüshaları yabancı hükümdar-

lara hediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66)
Doğu Roma İmparatorluğu’nun M.Ö. 100 ve M.S. 100 yılları arasında 2 asır
içinde inşa ettiği askeri yollar, Bizans döneminde de kullanıldı. Bu yollar askeri
seferlere hizmet ettiği kadar nakliye, posta ve istihbarat ağının da oluşturulma-
sını sağlıyordu. Yolların onarılması için yerel nüfusa vergi konuldu ve yollardaki
güvenliğin sağlanması için de derbentçi teşkilatları oluşturuldu. Zaman içinde
Bizans döneminde yeni güzergahlar açılmakla birlikte Roma’nın oluşturduğu
ana yollar Bizans’ın son yıllarına kadar kullanıldı. Bizans ordusu, dış güçlere kar-
şı askeri sınır bölgelerine yerleştirilmiş savaşçı kuvvetleri, imparatorluk arazisi
içinde asayişi temin etmek için yaya ve atlı birlikler ile İstanbul’da imparatorun
ve başkentin güvenliğini sağlayan ve çoğunlukla Cermen ve İskandinav köken-
li Varangların oluşturduğu muhafız kıtalarını içeriyordu. Zaman içinde tıpkı
Roma’da olduğu gibi ücretli askerler Bizans ordusunun vazgeçilmez unsurları ha-
line geldi. Bizans ordusunu yöneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye
girilmemesi konusunda sıkı bir eğitim alıyorlardı. Bu arada Bizans diplomasisi
imparatorluk için yaklaşan tehlikeyi anlaşmalar ya da haraç vererek önlemeye
çalışıyordu. Bu başarılamazsa düşman olarak algılanan siyasi oluşumunun rakibi
ile anlaşmalar yapılıyor ve Bizans devreye girmeden iki yabancı gücün birbirini
yok etmesi planlanıyordu. Bütün diplomasi çalışmaları başarısızlıkla sonuçlan-
dığı zaman Bizans ordusu savaş için hazırlanıyordu. Roma geleneğinden alınan
bu unsurlar yeni başkent İstanbul’a taşındığı zaman, şehir, yeni Roma manasında
Neva Roma olarak adlandırıldı. (Haldon, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turn-
bull, 2010, s. 53-65)
Ortodoks Hıristiyanlık
Hz. İsa ile zuhurundan yaklaşık üç asır sonra Hıristiyanlık, horlanma ve yasaklan-
ma süreçlerini tamamladıktan sonra Roma İmparatorluğu tarafından önce ser-
best bırakılmış, daha sonra da resmî din olarak benimsenmiştir. Ancak bu nokta-
ya gelindiğinde İsa ve Havarilerini tanıyanları tanıyan kuşaklar ortadan kalkmış,
Hıristiyanlığın temel ilkelerinin neler olduğu konusunda genel belirsizlik ortaya
çıkmıştır. Bundan dolayı her grup Hıristiyanlığın kendi yorumunun doğruluğunu
savunurken farklı yorum getiren grupları ise sapkın (heretik) olarak tanımlamış-
tır. Bu belirsizliğe son vermek üzere 325 yılından itibaren Hıristiyanlık inancının
ilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tüm dinî oto-
ritelerin katıldığı toplantılar gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılar sonucunda herkes
tarafından kabul edilmese de imparatorluğun resmî dinî görüşünün ilkeleri ve Hı-
ristiyanlığın kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. Hıristiyanlığın temel kaynakla-
rı İncil, Havari pederleri, kilise babaları ve kilise öğretmenleridir. Hıristiyanlığın
yazılı kaynağı olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna İncillerinin sahih olduğu
kabul edildi. Havariler zamanında yaşamış ya da havarilerin öğrencileri olmuş
olan Romalı Clement, Antakyalı İgnatius, İzmirli Polikarpos ve Pamukkaleli Pa-
pias gibi erken dönem Hıristiyanlık yazarları olan havari pederleri Hıristiyanlı-
ğın kaynaklarından birisi kabul edildi. Büyük evrensel öğretmenler olarak kabul
edilen Büyük Vasil, Nenizili Gregor ve İoannis Hrisostomos gibi Hıristiyan kili-
sesinin tarihini yazanlar kilise pederleri adı altında Hıristiyanlığın diğer kaynak
grubunu oluşturdu. Ayrıca İskenderiyeli Kiril, Kudüslü Kiril, Şamlı İoannis gibi
din ve bilim adamları da kilise öğretmenleri adıyla Hıristiyanlığın temel kaynak-
larından birisi olarak kabul edildiler.
İlki 325 yılında İznik’te gerçekleştirilen yedi konsilde Hıristiyan dünyasının

geniş bir katılımı ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini olmak
üzere iki temel amacı vardır. Siyasi algılayışa göre Bizans imparatoru, Tanrı’nın
yeryüzündeki krallığını onun adına yöneten kişiydi. Yetkisi, Tanrı tarafından ve-
rilmişti. Ortodoks bakış açısına göre yeryüzünde tek bir krallık olabilirdi. Bundan
dolayı da Hıristiyanlığın tek bir doğru yorumu olabilirdi. Bu tek doğru yorumu
da kilise yapmalıydı. İmparatorun gözetiminde kilisenin yaptığı yoruma doğru
yorum manasında Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk düşüncesi temellerini
havariler geleneğine dayandırdı. Ancak teslis olarak adlandırılan Baba (Tanrı),
Oğul (İsa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tartışmalar hiç bitmedi.
Rahip Arius 4. yüzyılda Oğul’un (İsa), Tanrı gibi ezeli olarak mevcut olmadı-
ğını ve Baba (Tanrı) tarafından yaratılmış olduğunu iddia etti. 325 yılında İznik’te
toplanan ilk konsilde bu görüş aforoz edildi. Konsil, Oğul’u Tanrı ile aynı özlü ve
Baba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve aynı ilahi ruhu payla-
şan olarak tanımladı. Böylece resmî Ortodoksluğun ilkesini de belirlemiş oldu. An-
cak bu dönemde Hıristiyan teolojisinde ortaya çıkan diğer bir tartışma konusu ise
İsa’nın bedeninde insan ve Tanrı’nın nasıl birleştiği sorusu idi. İsa’nın ve Tanrı’nın
özünün ve doğasının aynı olduğunu iddia eden monofizist görüşe karşı 431 ve 449
Efes konsilleri ile 451 yılındaki Kadıköy konsilinde İsa’nın bölünmeyen, ayrılmayan,
değişmeyen ve karışmayan iki doğasının (insan ve Tanrı) olduğu şeklindeki öğreti
resmî Ortodoksluğa ilave edildi. Bunun üzerine 5,6 ve 7. yüzyıllarda monofisizm,
8 ve 9. yüzyıllarda ikonoklazma (tasvirkırıcılık), 9. yüzyılın ortasında pavlikanizm Pavlikanizm ve
ve 12. yüzyılda bogomilizm sapkınlık olarak nitelendirilerek mücadele edildi. Her Bogomilizm: 9. yüzyılın
ortasında Doğu Anadolu’da
ne kadar bu mücadele esnasında bazı kesimler resmî Ortodoksluğun dışında bı- ortaya çıkan ve muhtemelen
rakıldıysa da geniş bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise teşkilatı yoluyla resmî ilk savunucularından birisi
olan Samsatlı Pavlos’un
Ortodoksluğun içine çekildi. Böylece Ortodoks bakış açısına göre yeryüzünde nasıl adı verilen Pavlikanizm/
tek bir Tanrı krallığı olması gerekiyorsa, Hıristiyanlığın da tek bir “doğru” yorumu Pavlosçuluk, düalist ve
yeni maniheist unsurların
gerçekleştirilerek imparatorun meşruiyetini sürdürmesi sağlandı. Hıristiyanlıkla karışımı sonucu
İmparator Teodosios (379-395) zamanında Katolik kilisesi kuruldu. Kendi- ortaya çıkmıştır. 870’lerde
Abbasi halifeleriyle işbirliği
lerini İsa’nın havarisi Petros’un Vatikan’da kurduğu kiliseye bağlayan Katolik yaparak Bizans’a karşı
Roma kilisesi Hıristiyanlık hiyerarşisi içinde üstün olduğunu iddia ediyordu. mücadele eden Pavlosçuları
Roma’yı yine havarilerin kurduğu İskenderiye ve Antakya kiliseleri takip edi- Bizans, Doğu Anadolu’dan
alarak Balkanlara iskan
yordu. Bu üç kiliseye Bizans imparatorunun siyasi gücü ile İstanbul ve Kudüs etmiştir. Pavlosçuluk
kiliseleri de ilave oldu. Konsiller yoluyla İstanbul patrikliğinin kiliseler hiyerar- Balkanlardan kattığı yeni
unsurlarla Slav arasında
şisindeki yeri yükseltildi. Ancak Roma kilisesi ile İstanbul patrikliği arasındaki Bogomilizm adıyla yer
mücadele siyasi olayların gelişimiyle her zaman varlığını korudu. bulmuştur.
Daha önce İstanbul patrikliğinin muhalefeti ile Hıristiyan amentüsünden çı-
karılmış olan İsa’nın özünün oğuldan/”filioque”den geldiği ifadesi 11. yüzyılın ba-
şında Roma kilisesi tarafından metne yeniden konuldu. Bu olay tarafların birbirini
doğru inançtan uzaklaşmakla suçlamaları ve 1054 yılında shisma denilen Katolik
ve Ortodoks kiliselerinin günümüze kadar devam eden bölünmesini ortaya çıkart-
tı. Roma ve İstanbul patrikliği arasındaki mücadele Gotların 340 yılından sonra
Ortodoksluğun daha sonra sapkın olarak nitelendirilecek Ariusçuluk mezhebine
girmesiyle başladı. Gotlar, geliştirdikleri alfabe ile İncil’i Gotçaya çevirdiler. Ancak
daha sonra Roma kilisesi, başta Gotlar olmak üzere tüm Cermen kabilelerini önce
Arius mezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklaştırarak bu kavimleri Katolik
dünyası içine aldı. Benzer bir mücadele 9. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak
Slav dünyası için de yaşandı. Ancak bu mücadeleden İstanbul kilisesi galip çıktı.
860 yılında Bulgarlar, 990’lardan sonra da Kiev Rusları, Ortodoks dünyasının içi-
10 Bizans Tarihi
ne çekildi. Böylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yapısında teşkilat ve ideolojisinde

Bizans nüfuzunu Balkan kültürlerine intikal ettirmeyi başardı. 1054 yılındaki kili-
selerin ayrılmasına son vererek kiliselerin tekrar birleştirilmesi çabasına birlik an-
lamında union denildi. Katolik kilisesi, Müslüman dünyasına karşı Bizans’a yardı-
mı unionun gerçekleşmesine bağladı. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak
1204 yılında gerçekleştirdikleri İstanbul işgalini haklı göstermeye çalıştılar. Gerçek
manada halk arasında benimsenmemiş ve tepki gösterilmiş olmasına rağmen Bi-
zans imparatorları 1274 yılında Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Ka-
tolik kilisesinin üstünlüğünü kabul etmelerine rağmen batıdan umdukları yardımı
bulamadılar (Herrin, 2010, s. 67-86 Baskıcı, 2009, s. 96-101).
4. yüzyılın sonunda Hıristiyanlık, Bizans Devletinin dini haline geldiğinde Hıris-
tiyan olmayanların devlet memuru olma ihtimali ortadan kalktı. Daha önce pagan
zülmüne maruz kalan Hıristiyanlar, önce paganları dışladılar, daha sonra da onların
tüm mabetlerini yıktılar. Hıristiyanlar, Tanrı tarafından Hz. İsa yoluyla kendilerinin
seçilmiş millet olduğuna ve seçilmiş halkın pelerinini Tanrı’nın Hıristiyanlara ak-
tardığına inanıyorlardı. Tanrı tarafından seçildiğine inanılan Ortodoks imparator,
Hıristiyan ekümenik (sahip olunan Uygar Roma toprakları) dünyasını, inançsızla-
ra! karşı savunmak durumundaydı. Sapkınlık, aynı zamanda imparator otoritesine
muhalefet olarak algılanıyor ve ihanetle suçlanıyordu. Bu anlayışın sonucu olarak
Ortodoks düzene ve Tanrı’nın atadığı yöneticiye karşı eylemlere verilen cevap içte
ve dışta savaş şeklinde kendini gösteriyordu. Yapılan savaşları Bizans İmparator-
ları barışı korumak, Hıristiyan dünyasının topraklarını genişletmek ve Tanrı’nın
seçilmiş halkını savunmak temeline dayandırarak haklı göstermeye çalışıyorlardı.
Tanrı’nın semavi desteğini almadan savaşmanın imkansız olduğuna inanan Bizans
ordusu, zaferlerini Tanrı’nın seçilmiş halkın yanında olması şeklinde yorumlarken
yenilgilerini ise Tanrı’nın kendilerini günahları için cezalandırdığı yönünde değer-
lendiriyordu. İstanbul’un fethini anlatan bir Bizans kroniğinde İstanbul’un alınma-
ması için Tanrı’ya dua etmeleri ve İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethi üzerine
“Tanrı hangi günahlar için bilmiyorum, ama dikkate almadı” cümlesiyle de Bizans-
lıların bu inanışlarını imparatorluğun son gününe kadar devam ettirdikleri anlaşılı-
yor (Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93- 97; Sfrancis, 2009, s. 292).
İstanbul
Dioklitianos döneminde (284-305) dört başlı yönetim denilen tetrarhia sistemi-
ne geçildiğinde Roma şehri önemini yitirmeye başladı. İmparatorluğun merkezi
Diokletianos zamanında İzmit’e nakledildi. I. Konstantinos (306-337) başkenti
İstanbul’a taşıma kararı aldı. Bu kararın alınmasında İstanbul’un coğrafi konumu
kadar dönemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynamıştır. 324 yılında
İstanbul’un inşasına başlandı. Roma’da olduğu gibi Sarayburnu’nda da muhteşem
bir saray, senato binası, hipodrom ve kiliseler yapıldı. Meydanlar, sanat eserleriyle
donatıldı ve karadan gelebilecek saldırılara karşı Marmara’dan Haliç’e kadar uza-
nan surlar inşa edilerek 11 Mayıs 330 tarihinde İstanbul resmen Bizans’ın başkenti
oldu. Şehir, kurucusunun adına izafeten Konstantin’in şehri manasında Konstan-
tinopolis adıyla anıldı. (Demirkent, 1992, s. 230-244)
Bizans tarihi bundan sonra İstanbul’un kaderiyle örtüştü. Pek çok tarihçi, Bi-
zans Devletinin başlangıç noktası olarak İstanbul’un kurulmasını alırken bitiş ta-
rihi olarak İstanbul’un fethini gösterdi. Bizans devletinin diğer bölgelerde geçen
tarihi İstanbul’da yaşanan ve kayda geçirilen olaylar kadar tutmaz. Bu yönüyle
Bizans tarihi bir bakıma İstanbul tarihi de demektir.
İstanbul şehriyle özdeşen unsurlardan birisi, onun surlarıdır. İstanbul’un ilk

surları kurucusu Konstantinos tarafından 328 yılında yaya halde ve elinde bir
mızrakla bizzat çizilmiştir. Konstantinos tarafından inşa edilen bu surlar, kent-
te daha önce var olan Antik surların üç kat uzağında inşa edilmiştir. İmparator
Valens (364-78) tarafından günümüze kadar ulaşan Bozdoğan su kemerleri inşa
edildi. Bu su kemerinin 9. yüzyılda yapılan onarımı esnasında altı bin işçinin ça-
ıştırılması bu su kemerinin muhteşemliğini açıklamaya yeterlidir. Hunların Bi-
zans topraklarında ilerlemesi ve İstanbul’u ele geçrime ihtimali karşısında II. Te-
odosios (M.S.408-450), I. Konstantinos’un inşa ettiği surların 2,5 km ilerisinde
batı yönünde Antemios isimli bir mimara kendi adıyla anılacak olan surları 413
yılında inşa ettirtti. Bu surlar İstanbul şehrinin gerçek sınırlarını belirledi. 447
yılında yaşanan deprem esnasında yıkılan surlar 3 ay içinde onarıldı ve Atilla’nın
İstanbul’u ele geçirmesine engel oldu. Bu surlara 627 yılındaki Avar kuşatması
sırasında Vlaherna tarafında bulunan Meryem adına kurulmuş olan kilisenin de
içine alınması ve şehrin savunulmasını arttırmak amacıyla ilave surlar inşa edildi.
I. Manuil Komninos (1143-1180) zamanında bugünkü Vlaherna sarayını kuşatan
surlar yapıldı. Buna rağmen 1204 yılında Haçlılar, Vlaherna surlarının bulunduğu
yerden İstanbul’u işgal etti. İnşa edilen İstanbul surlarının 447’den sonra en kap-
samlı tamiratı 1345 ve 1441 yıllarında gerçekleştirildi. Bu surlar 627 yılında Avar
ve Pers kuşatmasını, 674-678 yılları arasında Hz. Muhammed’in sancaktarı ve sa-
habenin hayatta kalan son temsilcisi Ebu Eyyüb’in de katıldığı Arap muhasarasını,
717 Arap kuşatmasını, 813 yılında Bulgar Hanı Krum’un saldırısını, 860 yılındaki
Rus kuşatmasını engelleyebilmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır.
İstanbul’un güvenliğinin sağlamanın yanı sıra I. Konstantinos’tan başlaya-
rak şehir nüfusunun arttırılması politikası da izlenmiştir. Bu amaçla İstanbul’a
yerleşenlere iaşelerini karşılamak için devlet tarafından bedava temel yiyecek
maddelerinin sağlanması ilkesi benimsendi. Temel yiyeceğin yanı sıra İstanbul
halkına eğlence sunmak da devletin görevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ek-
mek ve sirk siyaseti denildi. 7. yüzyılın başında İstanbul’un tahıl ihtiyacının kar-
şılandığı Mısır’ın önce Sasaniler tarafından alınması, daha sonra da Müslüman-
lar tarafından fethinden sonra da bu politika sürdürüldü. 378 yılında İstanbul
surlarının önünde görülen Gotlar, şehirde kendilerine karşı koyacak böylesine
büyük bir kalabalığı karşılarında görünce kente saldırmaktan vazgeçmişlerdi.
542 yıllarında yaşanan vebadan önce İstanbul’un nüfusunun yarım miliyona
ulaştığı idda edilmektedir. 12. yüzyılda yaklaşık 400 bin olan İstanbul nüfusuna
hala yeterli ekmek pişirilebiliyordu. Hipodrom kamusal eğlencelerin yapıldığı
yerdi. At ve araba yarışları, yeşiller ve maviler olarak adlandırılan toplumsal
gruplar tarafından gerçekleştiriliyordu. Bu yarışların arasında gerçekleştirilen
jimnastik, atletizm, boks, vahşi hayvan gösterileri, pandomim, dans ve müzik
gibi faaliyetler de bu toplumsal grupların sorumluluğu altındaydı.
Roma Devlet geleneğinden intikal eden “ekmek ve sirk” politikası Hıristiyan-
lığın ve kilisenin güç kazanmasıyla engellenmeye çalışıldı. Bu törenler Hıristiyan-
ların çorba ve mağfiret (kurtuluş) törenlerine dönüştü. Antik Yunan oyunlarının
tiyatro ve müzik konseri mekanları (Odeon), yapı malzemelerinin elde edildiği taş
ocaklarına çevrildi. Ancak hipodromdaki eğlenceler hiçbir zaman kaldırılamadı.
İstanbul’un 11 Mayıs’ta kuruluşunun yıldönümleri hipodromda gerçekleştirildi.
Düşmanların ve mahkumların ölümü, genç imparatorun doğumu ve taç giyme
gibi törensel olaylar için hipodrom toplanma yeri olma özelliğini korudu. İmpara-
tor halkı ile hipodromda yüz yüze geliyordu. 12. yüzyılda imparatorluk ailesi dü-
12 Bizans Tarihi
ğünlerini Vlaherna sarayında kutlamaya karar verdiğinde halk buna karşı çıkmış-
tı. Hipodrom, İstanbul şehir hayatında öylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar
halkın eğlencesi için önemli miktarda fonlar ayırıyorlardı. Hipodromda senato,
ordu ve halkın önünde yapılan taç giyme töreni, 457 yılında patrik tarafından Aya
Sofya’da taç giydirme seramonisine dönüştü. 532 yılında Nika ayaklanması sırasın-
da yanan Aya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Milet’li İsidoros ve
Aydınlı Antemios adlı mimarlara günümüze kadar ulaşan Aya Sofya kilisesini inşa
ettirdi. Aya Sofya kilisesi yüksekliği ve kubbesi ile uzun asırlar dünyanın en yüksek
binası olarak kaldı. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluşturulan, altın ağaçların üstünde
altından kuşların öttüğü imparatorun her iki yanında aslanların kükrediği, su saat-
leri ve astronomik rasat aletlerin bulunduğu, altından yapılmış mutfak eşyalarının
kullanıldığı Bizans sarayını ve İstanbul’u anlatmaktadırlar. Ancak İstanbul’un bu
muhteşemliğinden 1204 yılında gerçekleşen IV. Haçlı Seferinden sonra pek fazla
bir şey kalmaz. Latinler, yağmaladıkları altın at heykellerini ve değerli pek çok
eseri Venedik başta olmak üzere Batı şehirlerine götürürler. Pek çok kilisenin altın
ve gümüşten kaplamaları sökülerek yağmalanır. Bu durum bir çok binanın tabi-
at şartlarına dayanamadan yıkılmasına sebep olur. Türkler, İstanbul’u fethettikleri
zaman nüfusu 40 binin altına düşmüş ve mevcut yapıları başkent olmaya yeterli
olmayan bir şehirle karşılaşırlar.
Antik Yunan kültürünün günümüze ulaşmasında Bizans ve İslam dünyasının

2 etkisi ne olmuştur?
BİZANS TARİHİNİN DÖNEMLENDİRİLMESİ

Bir devletin tarihini dönemlendirmek çalıştığınız konuya göre değişebilmektedir.
Aynı devletin tarihi söz gelimi sanat tarihi açısından kaleme alındığında başka
bir tasnifle ya da siyasal tarih açısından yazıldığında farklı bir dönemlendirme ile
karşılaşabiliriz. Bir devletin tarihini çağlara ayırmak aslında tarihçilerin o devle-
tin tarihini daha kolay öğretmeye yönelik uyguladıkları bir metodtur ve tarihçiler
her zaman kendi aralarında dönemler hakkında hemfikir olamazlar. Bizans tari-
hinin dönemlendirilmesi konusunda tarihçiler arasında değişik görüşler vardır.
Bunun sebepleri arasında Bizans devletinin ne zaman başlayıp ne zaman bittiği
konusundaki tartışmayı gösterebiliriz.
Tarihçilerin bir kısmı Bizans’ın başlangıç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 yı-
lında tahta çıkmasını, 324 yılında İstanbul’un inşasına başlanmasını, 330 yılın-
da İstanbul’un resmi başkent olarak ilan edilmesini, 395 yılında imparatorluğun
Doğu ve Batı Roma olarak ikiye ayrılmasını ya da 476 yılında Roma şehrinin Cer-
menler tarafından ele geçirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bi-
zantinistlere de rastlanır. Onlara göre 7. yüzyıldan önceki tarih Roma devletinin
tarihidir ve bu dönem ancak protobizans yani Bizans öncesi olarak adlandırıla-
bilir. Bundan dolayı onlar için Heraklios’un 610 yılında tahta çıkışı ya da 711 yı-
lında III Leon’un imparator olması olayı Bizans’ın başlangıç noktası olarak kabul
edilebilir. Bizans devletinin başlangıç noktasıyla ilgili enteresan bir görüş de 1204
yılı olduğudur. Çünkü 1204 yılında gerçekleşen Haçlı seferiyle Roma devleti yı-
kılmış ve bu olayın ortaya çıkarttığı İznik devleti ve onun 1261 yılında İstanbul’u
ele geçirerek şehri tekrar başkent haline getirmesi Bizans’ın başlangıç noktasıdır.
Bizans devletinin bitiş tarihi konusunda da değişik görüşler mevcuttur. En
yaygın olan görüş, 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethedildiği tarih,
Bizans’ın bitiş noktasıdır. Bunun yanı sıra 1461 yılında Trabzon ve Mora despotlu-
ğunun Osmanlıya bağlanması da Bizans’ın bitiş tarihi olarak verilmektedir. 1204

yılında Haçlıların İstanbul’u ele geçirerek yağmalamasını ve burada 57 yıl süren
bir devlet kurmalarını Bizans’ın gerçek yıkılış tarihi olarak gösteren tarihçiler de
mevcuttur. Bununla birlikte Bizans’ın başlangıç ve bitiş tarihi olarak en çok itibar
edilen görüş ise Bizans’ın 11 Mayıs 330 yılında başladığı ve 29 Mayıs 1453 tari-
hinde bittiğidir. Bu görüşe göre Bizans devleti 1123 yıl varlığını sürdürmüştür
(Savvides-Hendrickx, 2001, s. 19-22).
Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi

Yaklaşık bin yıldan fazla süren Bizans imparatorluğunun dönemleri, devleti yö-
neten hanedanlara göre, kronolojik dönemlere göre ya da sosyal, kültürel ve eko-
nomik olaylara göre yapılan tasniflerle dönemlendirilmeye çalışılmıştır. Monarşik
rejimlerin ağırlıklı olduğu ve hanedanların devletleri yönettiği yeni ve yakınçağlar
boyunca Bizans tarihini hanedanlara göre tasnif etme daha yaygın olarak görülen
bir durumdur. Bizans tarihinde 90’ın üzerindeki imparator temel olarak 14 hane-
dana mensup olarak kabul edilir.
Bu tasnife göre Bizans devletinin dönemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 -
457 Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 İustinianos, 610 - 711 Herakli-
os, 717 - 802 Suriyeli (İsavrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya,
1057 - 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve
son olarak 1261 - 1453 yılları arasında Paleologos hanedanları oluşturur.
Hanedan kurucuları olan Konstantinos günümüzde Sırbistan sınırları için-
de kalan Niş şehrinde, Valens Hırvatistan’da, Teodosios İspanya’da, Leon Güney
Trakya’da yaşayan Vessi kabilesine mensup biri olarak Arnavutluk’ta, İustinianos
Üsküp yakınlarındaki Tavresium’da, Heraklios Ermeni bir ailenin mensubu olarak
Kapadokya’da, Suriyeli ya da İsavrian hanedanın kurucusu Leon Maraş’ta, Amo-
rion hanedanının kurucusu II. Mihail Afyon Emirdağ yakınlarındaki Amorion
şehrinde, Makedonya hanedanının kurucusu I.Vasil Ermeni kökenli bir ailenin
çocuğu olarak Edirne’de doğmuştur. Dukas ve Komninos hanedanının ilk temsil-
cileri Paflagonya, Angeloslar Alaşehir, Laskarisler Selanik kökenliydiler ve Paleo-
logoslar da geçmişlerini antik dünyaya kadar götürüyorlardı. Bizans’ı yöneten bü-
tün bu hanedanlar aynı zamanda hem coğrafi olarak hem de etnik olarak Bizans
imparatorluğunun ne kadar geniş alanları kapladığını ve kozmopolit bir yapıya
sahip olduğunu da gösteriyordu.
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi

Kronolojik ya da klasik yaklaşıma göre Bizans imparatorluğu tarihi üç ana dö-
neme ayrılır. Bunlar 284 - 717 yılları arasında erken Bizans dönemi tarihi, 717
- 1204 seneleri arasında orta Bizans dönemi ve 1204 - 1461 yılları arasında geç
Bizans dönemidir. Erken Bizans döneminin özellikleri arasında Dioklitianos’un
tetrarşi yönetimine geçerek başkenti İzmit’e taşıması, İstanbul’un inşası ve baş-
kent olarak ilan edilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zamanında İstanbul surla-
rının inşası ve İstanbul üniversitesi’nin kurulması, Roma şehrinin Cermenler
tarafından alınması ve Batı Roma topraklarının kaybı, I. İustinianos (527 - 565)
döneminde İtalya, Güney İspanya, Kuzey Afrika’da Bizans egemenliğinin tekrar
kurulması ve Aya Sofya’nın inşası, 610 yılında Heraklios’un tahta çıkması, Sa-
sanilerle savaş, tema sistemin uygulanması ve Bizans’ın Mısır, Filistin, Suriye,
Güneydoğu ve Doğu Anadolu topraklarını Müslüman Araplara kaptırması ile
Balkanlardaki Slav istilası sayılabilir.
14 Bizans Tarihi
Tablo 1.1 I. Konstantinos 324 – 337 Aleksandros 912-913

Bizans İmparatorları
Tablosu Konstantios 337 – 361 VII. Konstantinos 913-959
Iulianos 361 – 363 I. Romanos Lakapenos 920-944
Iovianos 363 – 364 II. Romanos 959-963
Valens 364 – 378 II. Nikiforos Fokas 963-969
I. Teodosios 379 – 395 I. İoannis Cimiskis 969-976
Arkadios 395 – 408 II. Vasil 976-1025
II. Teodosios 408 – 450 VIII. Konstantinos 1025-1028
Markianos 450 – 457 III. Romanos Argiros 1028-1034
I. Leon 457 – 474 IV. Mihail 1034-1041
II: Leon 474 V. Mihail 1041-1042
Zenon 474 – 475 Zoi ve Teodora 1042
IX. Konstantinos
Vasiliskos 475 – 476 1042-1055
Monomahos
Zenon (ikinci defa) 476 – 491 Teodora (ikinci defa)” 1055-1056
I. Anastasios 491 – 518 VI. Mihail 1056-1057
I. Iustinos 518 – 527 I. İsakios Komninos 1057-1059
I. İustinianos 527 – 565 X. Konstantinos Dukas 1059-1067
II. İustinos 565 – 578 IV. Romanos Diogenis 1068-1071
Konstantinos I. Tiberios 578 – 582 VII. Mihail Dukas 1071-1078
Mavrikios 582 – 602 III. Nikiforos Votaniatis 1078-1081
Fokas 602 – 610 I. Aleksios Komninos 1081-1118
Heraklios ve III. Konstantinos 610 – 641 II. İoannis Komninos 1118-1143
II. Konstans 641 – 668 I. Manuil Komninos 1143-1180
IV. Konstantinos 668 – 685 II. Aleksios Komninos 1180-1183
II. İustinianos 685 – 695 I. Andronikos Komninos 1183-1185
Leontios 695-698 II. İsakios Angelos 1185-1195
II. Tiberios 698-705 III. Aleksios Angelos 1195-1203
II. İustinianos (ikinci defa) 705-711 II. İsakios ve IV. Aleksios 1203-1204
Filipikos 711-713 V. Aleksios Murcufilos 1204
II. Anastasios 713-715 I. Teodoros Laskaris 1204-1222
III: Teodosios 715-717 III. İoannis Dukas Vatacis 1222-1254
III: Leon 717-741 II. Teodoros Laskaris 1254-1258
V. Konstantinos 741-775 IV. İoannis Laskaris 1258-1261
IV. Leon 775-780 VIII. Mihail Paleologos 1259-1282
VI. Konstantinos 780-797 II. Andronikos Paleologos 1282-1328
İrini 797-802 III. Andronikos Paleologos 1328-1341
I. Nikiforos 802-811 V: İoannis Paleologos 1341-1391
I. Mihail Rangabe 811-813 VI. İoannis Kantakuzinos 1347-1354
V. Leon 813-820 IV: Andronikos Paleologos 1376-1379
II. Mihail 820-829 VII. İoannis Paleologos 1390
Teofilos 829-842 II. Manuil Paleologos 1391-1425
III. Mihail 842-867 VIII. İoannis Paleologos 1425-1448
I. Vasil 867-886 XI. Konstantinos Paleologos 1448-1453
VI. Leon 886-912
Orta Bizans dönemi ise Süryani asıllı Leon hanedanının tahta çıkmasıyla baş-
lar. Bu dönemin önemli olayları arasında ikonoklazma hareketi Anadolu’daki
Müslüman ilerleyişinin durdurulması ve 1025 yılında ölen Makedonya haneda-
nından II. Vasil’in Bizans otoritesini Anadolu’da ve Balkanlar’da tekrar kurması,
II. Vasil’den sonra Bizans devletinin zayıflama sürecine girmesi, 1071 yılında Sel-
çuklulara karşı Malazgirt’te ve 1176 yılında Miriokefalon’da alınan yenilgiler ve
1204 yılında Haçlıların İstanbul’u işgali gösterilebilir.
Geç Bizans döneminin önemli olayları arasında 1204 Latin işgali sonucunda
Bizans’ın devamı olduğunu iddia eden Trabzon, Epir ve İznik’te yeni devletçikle-
rin ortaya çıkması, İstanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Mora’da Latin duka-
lıklarının kurulması, 1261 yılında İstanbul’un son Bizans hanedanı Paleologoslar
tarafından ele geçirilmesi, Anadolu’da Osmanlılar, Balkanlarda Sırp ve Bulgarlarla
mücadele, Bizans devletinin İstanbul ve çevresiyle sınırlı bir şehir devletine dö-
nüşmesi ile İstanbul’un 1453 yılında fethi sıralanabilir.
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi

Bu tasnife göre Bizans imparatorluğu 5 döneme ayrılır. Bunlar geç Roma impara-
torluğu dönemi, karanlık çağ dönemi, gelişme dönemi, Batılılaşma ve İznik impa-
ratorluğu dönemi ile Boğazlar imparatorluğu dönemleridir.
Geç Roma imparatorluğu dönemi 4. yüzyıldan 7. yüzyılın ortasına kadar de-
vam etmiştir. Bu dönem protobizans olarak da adlandırılır. Bu dönemin temel
özelliği Roma dünyasına hakim olan antik şehir toplumunun korunması ve Ak-
deniz devleti özelliğinin sürdürülmesidir. Dönemin en önemli olayı 4. yüzyılda
İstanbul’un inşası ve başkentin buraya taşınmasıdır. 5. yüzyılın son çeyreğinde
Roma şehri Cermen kabileleri tarafından işgal edilir ve Batı Roma topraklarında
Cermen asıllı devletler ortaya çıkar. Ostrogotlar İtalya’ya, Vizigotlar İspanya’ya,
Vandallar’da Kuzey Afrika’ya yerleşir. 6. yüzyılın ilk yarısında İustinianos bu top-
raklarda tekrar Bizans hâkimiyetini kurar. Ancak 6. yüzyılın sonunda imparator-
luğun Batı bölgeleri yine Cermen asıllı Lombardların eline geçerken imparatorlu-
ğun kuzey savunma hattı Tuna Nehrini geçen Avarlar ve Slavlar tarafından aşılır.
7. yüzyılın ilk çeyreğinde Sasaniler, Mısır, Filistin ve Suriye’yi ele geçirirler.
Heraklios, Sasanilerle giriştiği uzun savaşlarda bu toprakları geri alır. Fakat 7. yüz-
yılın ortasına gelindiğinde adı geçen bu yerlerin tamamı Müslümanlar tarafın-
dan ele geçirilir. Bu dönemin imparatorlarının büyük bir kısmı Balkan kökenlidir
ve iktidarları boyunca kendi hanedanlarının otoritesini kurmaya çalışmışlardır.
Zaman zaman pagan inancına dönen imparatorlara rastlansa da Hıristiyanlık bu
dönemde imparatorluğun resmi dini haline gelir. Ancak sapkın olarak nitelendi-
rilen dini akımları engellemek için konsiller organize edilir. Ortodoksluğun genel
ilkeleri belirlenir. 7. yüzyıla gelinceye kadar İskenderiye, Antakya ve Kartaca gibi
büyük şehirler zenginliklerini sürdürürler. Teodosios ve İustinianos döneminde
çıkarılan kanunlarla devletin hukuk yapısı kuvvetlendirilir. Yunanca Latincenin
yerini almaya başlar. Ancak 7. yüzyılda Bizans imparatorluğunun Orta Doğu top-
raklarının kaybedilmesi Bizans ekonomisini olumsuz yönde etkiler.
Karanlık çağ olarak adlandırılan dönem ise Bizans tarihinin 7. yüzyılın ortasın-
dan 800/850 yılları arasındaki dönemi kapsar. Bu dönemde Bizans’ı Suriye kökenli
İsavrian ve Batı Anadolu kökenli Amorion hanedanı yönetmiştir. 7. ve 8. yüzyıl-
larda Suriye’den İspanya’ya kadar Bizans’ın Akdeniz topraklarına Müslüman Arap
akınları gerçekleşmiştir. Batı’da ise Bulgarlar, Balkanlar’da kendi devletlerini kur-
muşlardır. Slavları izleyen Bulgarlar, Balkanlarda Slavlarla birlikte kalıcı olmuşlar-
dır. Antik Roma kültürü bu dönemde Orta Çağ Bizans dünyasına dönüşmüştür.
16 Bizans Tarihi
Balkanlarda ve Anadolu’daki pek çok şehir küçülmeye, yok olmaya yüz tutmuş ve
Kastron denilen kale şehirlere dönüşmüştür. Bu dönemin belki de karanlık çağ
olarak anılmasının en önemli nedeni yaklaşık 120 yıl sürecek olan İkonoklazma
iç savaşıdır. İkonaların put mu yoksa tanrıya ibadette araç mı tartışması Bizans’ta
binlerce insanın ölmesine ve Bizans tarihinin erken dönemlerinde oluşturulmuş
pek çok sanat eserinin yok edilmesine sebep olmuştur. Bu dönemde ziraate dayalı
Bizans ekonomisini ayakta tutabilmek için köy halkına kolektif vergiler konulduğu
gibi şâhısa bağlı kelle vergileri de yaygınlaştırılmıştır.
Gelişme dönemi, 800/850 ila 1000 yılları arasındaki dönemi kapsar. Bu döne-
min yönetici ailesi Makedonya hanedanıdır. Dönemin en önemli özelliği Bizans
merkezi yönetiminin kurulmasının başarılmasıdır. Bunun sonucu olarak ekono-
mi canlanmış, bürokrasi gelişmiştir. Müslüman Araplara karşı Güney Anadolu’da
ve Doğu Anadolu’da toprak kazanımları sağlanır. Balkanlarda Bulgarlar kesin bir
yenilgiye uğratılarak I. Bulgar devletine son verilir. Kültür alanında büyük bir iler-
leme görülür. Bizans’tan kalan yazma eserlerin pek çoğu bu döneme aittir. Bundan
dolayı gelişme dönemi, ansiklopedi çağı olarak da adlandırılır. Merkezi otoritenin
sağlanmasının bir sonucu olarak Bizans toplumunda ortak ideolojik düşünce ve
kültürel birlik fikri hakim kılınmıştır.
Batılılaşma ve İznik imparatorluğu dönemi 1000 ila 1261 yılları arasını kapsar.
Bu dönemde Bizans imparatorluğu, Komninos ve Laskaris hanedanlıkları tara-
fından yönetilmiştir. 1204 yılındaki IV. Haçlı seferine kadar taşradaki eyaletlerde
yer alan kasabaların sayısında bir artış gözlemlenir. Bunun sonucu olarak taşralar
da yarı feodal asil sınıfı ortaya çıkmaya başlar. Komninoslar döneminde Bizans,
feodal Avrupa toplumlarına benzemek için uğraşır. Ancak model aldıkları Latin
Batı devletleri tarafından düzenlenen IV. Haçlı seferiyle başkentleri işgal edilir.
Bizans’ın yaklaşık 9 asır boyunca İstanbul’da oluşturduğu hazinesi, sanat eserleri
yağmalanır. Bizans bu işgalin sonucu olarak parçalanır. Trabzon, Epir ve İznik’te
Bizans’ın devamı olduğunu iddia eden beylik düzeyinde devletler ortaya çıkar.
Bunlardan 1204 - 1261 yılları arasında İznik’te varlığını sürdürenler, İstanbul’u
1261 yılında ele geçirerek Bizans’ı tekrar ihya ederler.
Boğazlar imparatorluğu dönemi 1261 - 1453 yılları arasını kapsar. Bizans’ın yö-
netici ailesi bu dönemde Paleologos hanedanıdır. Boğazlar imparatorluğu diye anıl-
masının sebebi imparatorluğun bu dönemde İstanbul, Trakya, Selanik, Mora’nın bir
bölümü ve Ege Denizinde birkaç adayla sınırlı olmasıdır. 13. asırda Bizans, Latin
imparatorluğunun tekrar kurulmaması ve rakibi Epir despotluğunun ortadan kal-
dırılmasıyla uğraşmıştır. Bizans’ın dikkatini Batıya yönlendirmesi Batı Anadolu’da
Osmanlıların da dahil olduğu Türk beyliklerinin ortaya çıkmasını kolaylaştırmış-
tır. 14. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’un Sırp devleti’nin eline geçmesi söz konu-
sudur. Bizans bu tehlikeden Osmanlıdan aldığı yardımla kurtulabilecektir. Bunun
sonucu olarak 1371 yılından itibaren Bizans, Osmanlı devletinin vassalı durumuna
gelir. İstanbul’un Osmanlının eline geçmesini, Timur’un Yıldırım Bayezid’i 1402
yılında Ankara’da mağlup etmesi engeller. Slav, Latin ve Osmanlı dünyası arasında
sıkışmış olan Bizans 1274 yılında Lyon konsilinde 1439 Ferrara - Floransa kon-
silinde Katolik Latin kilisesinin üstünlüğünü kabul ederek Batı’dan hiçbir zaman
yeterince gelmeyen yardımı almayı umar. Osmanlı dünyası arasında bir ada gibi
kalan İstanbul 1453 yılında Osmanlılar tarafından fethedilerek Bizans devleti sona
erer (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 345 - 362).
Bizans tarihinin başlangıç ve bitişi konusunda verilen tarihler nelerdir? Açıklayınız.

3
Tablo 1.2
YÜZYIL BATI KOMŞULARI DOĞU KOMŞULARI KUZEY KOMŞULARI Bizans ve Komşuları
Tablosu
Ostrogotlar Gotlar,
4. yüzyıl Sasaniler
Vizigotlar Hunlar
Vizigotlar
5. yüzyıl Ostrogotlar Sasaniler Atilla ve Batı Hunları
Vandallar
Vizigotlar
Slavlar
Ostrogotlar
6. yüzyıl Sasaniler Göktürkler
Vandallar
Avarlar
Lombardlar
Avarlar
Sasaniler
7. yüzyıl Lombardlar Bulgar Türkleri
Emeviler
Hazarlar
Avarlar
Lombardlar Emeviler
8. yüzyıl Bulgar Türkleri
Franklar Abbasiler
Hazarlar
Bulgarlar
Franklar Emeviler
9. yüzyıl Hazarlar
Normanlar Abbasiler
Ruslar
Bulgarlar
10. yüzyıl Normanlar Abbasiler Peçenekler
Ruslar
Normanlar Bulgarlar
Varanglar Peçenekler
11. yüzyıl Selçuklular
Haçlılar Uzlar
Venedikliler Ruslar
Normanlar
Kumanlar
Varanglar
12. yüzyıl Selçuklular Bulgarlar
Haçlılar
Ruslar
Cenevizliler
Kumanlar
Venedikliler Osmanlılar Bulgarlar
13. yüzyıl
Cenevizliler Anadolu Beylikleri Tatarlar
Sırplar
Venedikliler Bulgarlar
Osmanlılar
14. yüzyıl Cenevizliler Sırplar
Anadolu Beylikleri
Katalanlar Tatarlar
Venedikliler
15. yüzyıl Osmanlılar
Cenevizliler
18 Bizans Tarihi
BİZANS VE KOMŞULARI
Bizans imparatorluğunun bin yılı aşan tarihinde pek çok komşusu olmuştur.
Bizans bunlar arasında Ortaçağ boyunca varlığını korumuş tek devlet konu-
mundadır. Bizans’ın komşuları ya tarih sahnesine daha geç çıkmışlar ya da
tarih sahnesinden çok çabuk silinmişlerdir. Bizans’ın komşularına baktığımız
zaman bir milletten ya da devletten daha çok halklarla karşılaşırız. Bunların
ortak özelliği belli bir dil grubuna dâhil olmalarıdır. Bu komşuları arasında
Farşça konuşan halklar, Cermen dili konuşan halklar, Türkçe konuşan halklar,
Arapça konuşan halklar ve Slavca konuşan halkların Bizansla daha çok temas
halinde olduğunu söyleyebiliriz. Bunların dışında Bizans’ın İskandinav ile Ve-
nedik ve Ceneviz gibi Latin halklarla da temasları olmuştur. Bizans devletinin
güney sınırı çoğu zaman Akdeniz olduğu için Bizans’ın komşuları Batı, Kuzey
ve Doğu yönünde oluşmuştur. Bizans imparatorluğunun uzun zaman boyunca
kuzey sınırı Tuna Nehri olurken, doğu sınırı ise Fırat Nehri olmuştur. Batı sınırı
ise çok kısa bir süreliğine Atlas okyanusu olmuşken uzun bir süre Batı Balkan-
ların Dalmaçya kıyıları ile Macaristan arasında kalan hat olmuştur. Bizans’ın bu
sınırlarında yer alan komşuları tarih boyunca sürekli olarak değişmiştir. Bizans
bu komşularıyla zaman zaman barış içinde ama çoğu zamanda savaş halinde
olmuştur. Çünkü Bizans’ın komşuları yeni vatanlarını Bizans’ın eski toprakları
üzerinde oluşturmuşlardır.
Sasaniler
Bizansın doğu komşuları Bizans devleti tarafından dünyanın öteki gözü sayılan Pers dünyasında Sasani ha-
hakkında daha fazla bilgiyi nedanı tarafından 224 - 651 yılları arasında kurulmuş olan devlet Sasaniler ola-
Emeviler ve Abbasiler için
bu kitabın 3. ünitesinde, rak bilinir. Pers devlet geleneğini benimsemiş olan Sasanilerde monarşik yönetim
Selçuklular için 5. ünitesinde hâkimdir. Kafkasya, Mezopotamya ve İran’a hükmetmiştir. Bizans’ın kuzeyde ve
ve Osmanlılar için 6.
ünitesinde bulabilirsiniz. batıdaki komşularının pek çoğundan farklı olarak Sasanilerin kuvvetli bir dev-
Bizans’ın kuzey komşularıyla let geleneği vardır. Bundan dolayı Bizans’la yaptıkları savaşlarda Sasaniler, zaman
ilgili ayrıntılı bilgileri ise
Bizans ve Kuzeyli Türk zaman yenilgiye uğrasalar dahi daha sonra coğrafyanın da verdiği avantajdan
Komşuları (4. - 14. yüzyıl) adlı faydalanarak sınırlarını korumuşlardır. 6. yüzyılın son çeyreğinde Batı Roma top-
4. üniteden okuyabilirsiniz.
raklarını kaybeden Bizans 571 yılında Sasanilerle giriştiği savaşta müttefik olarak
Göktürklerle anlaşma yapmıştır. İslamiyetin doğuşundan önce 7. yüzyılın ilk on
yılında Sasaniler, Bizans’ın Orta Doğu toprakları olan Suriye, Filistin ve Mısır’ı iş-
gal etmişlerdir. İmparator Heraklios (610-641) iktidarının ilk yirmi yılını bu top-
rakları alabilmek için Sasanilerle savaşarak geçirmiştir. Bu uzun savaş döneminde
yıpranan Bizans ve Sasani dünyası arkasından gelen hızlı İslam yayılışına engel
olamamıştır. Bunun sonucu olarak İran, İslam dünyasına katılırken Bizans’ın Orta
Doğu toprakları da Müslümanlar tarafından fethedilmiştir (The Oxford Dictio-
nary of Byzantium, 1991, s. 1845-46). Bizans’ın diğer doğulu komşularını krono-
lojik olarak Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanlılar olarak sıralayabiliriz. Ku-
zey komşuları ise daha çok Türk kökenli Hunlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar,
Hazarlar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak gösterilebilir.
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar

Bizans’ın batı komşuları olan Gotlar, Cermen asıllı bir halktır. Anavatanları Güney
İskandinavya olarak bilinir. Fakat Gotlar yerleşik bir toplum olmadıkları için 2.
yüzyıl’da doğuya hareket ederek Karadeniz’in kuzeyinde Dinyester ve Don Nehirleri
arasına geldiler. 238 yılından itibaren Gotlar Roma’nın Tuna eyaletini, Balkanları ve
Anadolu’nun sahil şehirlerini yağmalamaya başladılar. 273 yılında Roma impara-
torluğu Tuna Nehrinin Orta ve Aşağı bölümünün kuzeyinde kalan toprakları Got-
lara bıraktı. Bu tarihten sonra 4. yüzyıl boyunca Gotların Vizigot ve Ostrogot olarak
ikiye ayrıldıklarını ve batı yönüne hareket ettiğini görüyoruz. Batı Gotları olarak
adlandırılan Vizigotlar ağırlıklı olarak Got soyundan gelmekle birlikte Balkanlarda-
ki halklarla karışmış çok etnik yapılı bir halktır. Ostrogotlar ise Don Nehrinin aşağı
bölümünde oturan ve Doğu Gotları olarak adlandırılan Gotları kapsar.
Vizigotlar, 4. yüzyılın sonunda Bizans’a karşı saldırı ve yağmalarda bulunarak
378 yılında İstanbul surlarının önünde görüldüler. Aynı yıl gerçekleşen Edirne sa-
vaşında Bizans imparatoru Valens, Vizigotlar tarafından öldürülür. Bizans antlaş-
ma yaparak onları Tuna eyaletine yerleştirdi. Bundan sonra Bizans ordusunda Got
asıllı askerler ve generaller görülmeye başlandı. Bu yüzyılda Ulfilas adlı bir Got
İncil’i Yunanca’dan Gotça’ya çevirir. Bunun sonucu olarak Gotlar arasında Arius
mezhebi yayılır. Ancak İstanbul’un ileri gelenlerinin ve halkının Gotlar hakkın-
daki şikâyetleri tarihi kayıtlara yansımıştır. Muhtemelen bunun bir sonucu olarak
12 Temmuz 400 tarihinde İstanbul’da Got askerlerine toplu bir katliam uygula-
nır. Gotların Vizigot kolunu birleştirerek onların lideri olan Alarik, Tuna Nehri-
nin güneyinde kalan topraklarla birlikte Makedonya ve Trakya’yı yağmaladıktan
sonra İstanbul surlarına yaklaştı. Bunun üzerine Bizans Alarik’e ordu komutanı
manasında magister militium unvanı vermiştir. Alarik geri çekilerek İtalya’ya yö-
neldi. 401 yılında Alarik, Vizigotları İtalya’ya sevketti. Fakat Vandal lider Stiliho
onu İtalya’dan uzaklaştırdı. 408 yılında Stiliho’nun ölümü üzerine tekrar İlirya böl-
gesinden İtalya’ya yönelen Alarik, 410 yılının Ağustos ayında Roma’yı işgal etti ve
yağmaladı. Tarihçi Jordanes’in ifadesine göre aynı yıl ölen Alarik, güney İtalya’da
bulunan Busento ırmağının altına hazinesiyle birlikte gömüldü. 5. yüzyılın başın-
da Roma şehrinin yağmalanmasından sonra Batı Roma imparatorluğu toprakları
üzerinde Cermen krallıkları oluşmaya başladı. 412 yılından sonra Güney Galya’ya
geçen Vizigotlar, 418 senesinde Tulus şehrinde kendi devletlerini kurdular. 416
yılında Vizigotlar, Güney İspanya’ya gittiler ve burada karşılaştıkları Vandal ve
Alanları yendiler. Batıda kurulan Vizigot ve Ostrogot krallıkları resmen tanınmasa
da Bizans tarafından kabullenildi. 6. yüzyılda I. Iustinianos (527-565) döneminde
İtalya ve İspanya’nın güney bölümü tekrar Bizans’ın hâkimiyetine geçince Gotlar
İtalya’ya yönelen Lombardlara karşı Bizans’ın müttefiki haline geldiler ve zaman
içinde eriyip kayboldular.
Karadeniz’in kuzeyinde Don Nehri civarında yaşayan Ostrogotlar 375 yılın-
da bölgeye göç eden Hunların tazyiki ile Panonya bölgesine gelmişler ve burada
454 yılına kadar kalmışlardır. 5. yüzyılda liderleri Teodorik önderliğinde büyük
bir Ostrogot birliği oluştururlar. Bu sırada İtalya’da imparator Romolus’a karşı
isyan eden Cermen birliklerinin başına geçen general Odovakar devlet otori-
tesini hiçe sayar. Bizans imparatoru Zenon (474-475), Teodorik komutasındaki
Ostrogotları, Odovakar’ı yok etmek üzere İtalya’ya sevkeder. Teodorik, 17 yıl sü-
ren bir mücadeleden sonra Odovakar’ı yener ve İtalya’ya hâkim olur. Bizans adı-
na İtalya’nın idaresini üstlenir. Teodorik halkını Roma ilkelerine uygun olarak
İtalya’ya iskân eder ve Revena’yı kendisine başkent yapar. Arius mezhebine men-
sup olmasına rağmen Papa ile iyi ilişkiler kurar. İtalya’yı öldüğü 526 yılına kadar
yönetir. I. Iustinianos’un meşhur generali Belisarios’un 535 yılında İtalya’yı tek-
rar Bizans’a bağlamak için açtığı savaşa karşı Ostrogotlar 20 yıl savaştı. Ancak
555 yılında Ostrogotlar, Bizans hâkimiyetini tanıdılar ve 568 yılında İtalya’nın
Po vadisine giren Lombardların arasında eridiler. (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 862).
20 Bizans Tarihi
Vandallar
Vandallar, Cermen kökenli halklardan birisidir Vandallar tarihçiler tarafından ilk
defa Alan ve Süev ittifakı ile birlikte Ren nehrini geçerek üç yıl boyunca Galya’nın
yağmalanması olayında kaydedilirler. 409 yılında İspanya’ya girmişler ve buraya
yerleşmeden önce İspanya’nın batısını ve güneyini yağmalamışlardır. Vandallar 429
yılında Alanlarla birlikte İspanya’dan Afrika’ya geçmişler ve Kartaca şehrine hâkim
olmuşlardır. Vandallar kurdukları donanma ile Akdeniz’de etkili olmaya başlar ve
Sardunya ile Sicilya adalarını kontrol altına alırlar. Vandal donanması Bizans’ın Ak-
deniz topraklarına sık sık saldırılarda bulunur. 455 yılında Roma şehri de Vandal-
lar tarafından yağmalanır. Bizanslılar, Vandalları Afrika’dan çıkartmaya 465 ve 470
yıllarında iki kez teşebbüs ederler ancak başarılı olamazlar. Bunun üzerine Bizans,
anlaşma yoluyla Afrika’nın kontrolünü Vandallara bırakır. 439 yılında Kartaca’nın
Vandalların eline geçmesinden 533 yılına kadar Afrika’da Vandal krallığı kurulur.
Vandallar da Hıristiyanlığın Arius mezhebine dâhildiler. 533 yılında son Vandal
kralı öldüğü zaman kimin kral olacağı konusunda istikrarsızlık yaşanır. Vandal kral-
lığı içinde yaşayan Romalı nüfusun Ariusçu Vandallardan zulüm görmesini bahane
eden Bizans imparatoru Iustinianos, Belissarios komutasında bir orduyu Kartaca’ya
gönderir. Vandal ordusu yenilir, Kartaca alınır ve Vandallar tarih sahnesinden van-
dalizm tabirini bırakarak çekilir.
Lombardlar
Lombardlar, Batı Cermen halklarından birisidir. 6. yüzyılın başında Panonya böl-
gesini işgal etmişlerdir. Lombard lideri Audoin, 540 yılında imparator Iustinianos
ile ittifak kurar. Iustinianos’un generali Narsis’in emrine 552 yılında 5500 Lom-
bard askeri verilir. 568 yılında Avarların Panonya bölgesine baskıları nedeniyle
Alboin liderliğindeki Lombardlar, İtalya’ya hareket ederek buraya kısa sürede yer-
leşirler. 605 yılında Bizans, Lombardlarla barış anlaşması yapmak zorunda kalır.
Ancak İtalya’ya yerleşen Lombardlar buradaki kültürden etkilenmeye başlar. Ost-
rogotlara da başkentlik yapmış olan Revena’yı 751 yılında ele geçirerek kendile-
rine başkent yaparlar. Bu durum Papa ile aralarının açılmasına neden olur. Papa,
Lombardlara karşı Frankları desteklemeye başlar. Frank kralı Şarlman, 774 yılın-
da Lombardları Frank hâkimiyeti altına alır (The Oxford Dictionary of Byzanti-
um, 1991, s. 1249).
Franklar
Franklar, Cermen halklarından birisidir. 3. yüzyılda Ren Nehrinin aşağı bölgesinde
yerleşmişlerdir. Bu yüzyılda Frankların Roma ordusu içinde görev aldıkları bilin-
mektedir. Franklar, 6. yüzyılın başında Clovis’in önderliğinde birleşmişlerdir. Clo-
vis, Frank hâkimiyetini Galya’ya kadar genişletir. Clovis, Hıristiyanlığın Ortodoks
mezhebini benimser. Bu durum Arius mezhebini benimseyen Vizigotlara karşı Bi-
zans dünyasının zaferi olarak algılanır. Çünkü Frankların Ortodoksluk mezhebine
geçmesi Bizans’ın Arius mezhebinde olan Vizigot, Ostrogot, Vandal ve daha sonra
da Lombardlar için yeni bir müttefik bulması manasına geliyordu. Bizans ile Frank-
lar arasındaki ilişkiler, İtalya’daki mücadeleler ve Bizans’ın kontrolünden çıkmak
isteyen Papalık yüzünden gerginleşir. 800 yılında Papa, Şarlman’a Roma-Cermen
imparatoru olarak taç giydirir. Bizans bu olayı iktidarına bir ortak oluşturma gi-
rişimi olarak değerlendirir. Şarlman, Aşağı Tuna’dan Bizans topraklarına inen ve
oradan da Orta Avrupa’ya yönelen Avarları yenmeyi başarır. 9. yüzyıl’da Frank im-
paratorluğu çökmeye başlar. 843 tarihli Verdun antlaşmasıyla imparatorluk üç’e ay-
rılır. Müslüman Arapların Sicilya ve İtalya’ya akınları Frank kralı II. Louis ile Bizans
imparatoru I. Vasil’i ittifak kurmaya zorlar. 10. yüzyılda Roma - Cermen imparator-
luğunun ağırlığını Almanlar oluşturmaya başlar. Bunun üzerine Franklar, Fransa
krallığı oluştururlar (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 803).
Normanlar
Kuzeyli adam manasına gelen Normanlar, Bizans’ta Viking, Varang, Rus ve Frank
adlarıyla da isimlendirilmişlerdir. 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar Normanlar,
İzlanda’dan Kiev’e kadar geniş bir araziyi yağmalar ve bir kısmı da buralara yer-
leşir. Normanlar 860 yılında İtalya’nın Pisa şehrini yağmalar. 990 ila 1017 yılla-
rı arasında Normanlar, Kuzey İtalya’yı işgal etmişlerdir. Bunu yapmadan önce
Normanlar, Bizans’ın ve Lombardların paralı askerleri olarak Güney İtalya’ya
gelmişlerdir. Normanlar 1040 ila 1071 yılları arasında Bizans’ın İtalya’daki tema-
larını işgal eder. 1072 yılında Normanlar, Sicilya’nın işgalini tamamlar. Bizans’ın
Malazgirt’le doğuda aldığı yenilginin bir benzerini Normanlar Bizans’a Sicilya’da
yaşatırlar. Sicilya’da 1072 yılından 1194 yılına kadar devam edecek devletlerini
kurarlar. 10. yüzyılda toplumunun büyük bir bölümü hala köylü olan Normanlar,
11. yüzyılda şövalyelik gibi askeri tekniklerle tanıştılar. Normanlar, devletlerini
kurduktan sonra Bizans’la yakın ilişki geliştirmek istediler. Devlet idaresinde eski
Bizans memurlarından istifade ettiler. Pek çok Norman asilzadesi Bizans ordusu-
na girerek hizmet verdi. 12. yüzyılda Bizans elit grubu içinde Norman kökenliler
de yer aldı. Bununla birlikte Normanlar, Batı Balkanlarda Bizans’a karşı kendi ege-
menliklerini kurmaya teşebbüs ettiler. 1107 yılında Draç’a saldırdılar. 12. yüzyılda
Bizans’a karşı İstanbul’a bir donanma gönderdiler. II. Roger komutasındaki Nor-
manlar 1147 - 48 yıllarında Mora ve kıta Yunanistan’ını yağmaladılar. Pek çok Bi-
zanslı ipek dokumacısını Sicilya’ya götürdüler. 1185 yılında Normanlar, Selanik’i
işgal ettiler. Ancak kısa bir süre sonra şehri kaybettiler. I. Haçlı seferi sırasında
oluşturulan Antakya prensliğinin oluşumunda Normanlar önemli rol oynadılar.
1194 yılında Sicilya’daki Norman krallığı, hanedanın soyu devam edemediğinden
ortadan kalktı (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1193 - 94).
Varanglar
Varang kelimesi 11. yüzyılın sonundan itibaren Bizans’ın ordusunda yer alan Vi-
kingliler ve kuzeyden gelenler için kullanılmıştır. Varang kelimesi aynı zamanda
yine Bizans ordusunda görev yapan Anglo - Saksonları da ifade etmektedir. Bu ta-
bire ilk defa Bizans kaynaklarında 1034 yılında rastlanır. İskandinavyalılar, Rusya
yoluyla Bizans’ta çalışmak için 10. yüzyıldan itibaren İstanbul’a gelmeye başlarlar.
Silah olarak taşıdıkları baltalarından dolayı baltacılar olarak anılmaktaydılar. 11. ve
12. yüzyıllar boyunca Varanglar, Komninos hanedanına Mangana ve Vlaherna sa-
raylarının muhafız askerleri olarak hizmet ettiler. Aynı zamanda ordunun düzenle-
diği seferlere de katıldılar. Varanglar, kuzeyli görünümleri, silahları, katı disiplinleri
ve kıyafetleri ile Bizanslıların ve yabancıların dikkatini çekmişlerdir. Varangların
Meryem adına inşa edilmiş İstanbul’da, Girit’te ve Taranto’da kiliseleri vardı.
Venedik
25 Mart 421 yılında Adriyatik Denizinin kuzey uç noktasında kurulan Venedik, İtal-
ya 9. yüzyıla kadar, Got, Lombard ve Frank işgali görmesine rağmen Bizans’a bağlı
olarak kaldı. 888 - 920 yılları arasında Venedik Doçu olan Peter Tribuno döneminde
Bizans’tan ayrılan Venedik, cumhuriyet idaresi kurdu. Kısa zamanda Venedik deniz
22 Bizans Tarihi
gücü oluşturur. Adriyatik denizinde Müslüman Araplara karşı mücadele verir. Ve-
nedik gemileri, 960 yılında yasaklanıncaya kadar İstanbul’a köle sattılar. 1082 yılında
Aleksios Komninos, Venediklilere bazı ticari imtiyazlar verdi. Bundan sonra Bizans
ticaretinin büyük bir kısmı Venedikliler tarafından gerçekleştirilmeye başlandı. 1204
yılında İstanbul’un işgali ile sonuçlanan IV. Haçlı seferine öncülük yapan Venedik,
eski Bizans toprakları olan İstanbul, Adalar ve Mora’da pek çok yeni Latin devletinin
oluşumuna katkı verdi. Bu durum İznik’e çekilmiş olan Bizanslılar arasında Venedik’e
karşı husumet duygularının oluşmasına neden oldu. Son Bizans hanedanını çıkaran
VIII. Mihail Paleologos, 1261 yılında İstanbul’u ele geçirmek için Venedik’in raki-
bi Cenovalılarla işbirliği yaptı. 1261 - 1328 yılları arası Venedik - Bizans ilişkileri
istikrarsız ve gergin bir şekilde gelişti. 1328’den sonra Bizans, Venedik ve Cenova
arasında bir denge politikası izledi. Bizans imparatorlarından V. İoannis ve II. Ma-
nuil Paleologos, Venedik taraftarı bir politika izler. 14. ve 15. yüzyıllarda Venedik
İstanbul’da ve Karadeniz’de aktif bir ticaret gerçekleştirir. 1376 yılında Bozcaada’nın
egemenliği için Venedik ve Ceneviz savaşır. Selanik’i kuşatan Osmanlılara direne-
meyeceğini anlayan Bizans, şehri Venediklilere satar. II. Manuil ve VIII. İoannis ik-
tidarları döneminde Venedik’i ziyaret ettiler. Günümüzde en zengin Bizans yazma-
larının muhafaza edildiği Bibliotheca Marciana, Kardinal Bessarion’un 1468 yılında
Venedik’e miras olarak bıraktığı eserlerden oluşmaktadır (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 2158-2159).
Ceneviz
İtalya’da bir liman kenti olarak kurulan Ceneviz, 539 yılında Bizans’ın eline geç-
miştir. Ancak kısa bir süre sonra şehir Frankların ve 642 yılında da Lombard-
ların işgaline maruz kalmıştır. 10. yüzyılda tekrar tarih sahnesine çıkan Cene-
viz, 930 - 935 yılları arasındaki Müslüman Arap akınlarına karşı koymuş ve 11.
yüzyılda Sardunya’dan gelen Arapları yenilgiye uğratmıştır. Aynı yüzyılda güçlü
donanmasıyla Ceneviz, Tunus’a saldırıda bulunur. Cenevizler I. Haçlı seferinde
yer alırlar. 1155 tarihinde imparator I. Manuil Komninos, Cenevizlilere bazı
ticari imtiyazlar verir. Ceneviz bu dönemde Venedik ve Pisa şehirleriyle rekabet
halindedir. 1171’den sonra Ceneviz, Bizans nezdinde rakiplerine karşı üstün-
lük sağlar. İstanbul’un 1204 yılında Latinlerce işgali üzerine Venedik’in üstü-
ne odaklanan Bizans öfkesinden Ceneviz istifade eder. 1261 yılında Bizans’la
Ceneviz ticari antlaşma imzalar. İstanbul’un 1261 yılında alınmasına Ceneviz
yardım eder. Bunun karşılığı olarak Bizans’tan yeni ticari imtiyazlar elde eder.
İstanbul Pera, Sakız ve Kırım’da pek çok Ceneviz kolonisi oluşur. Cenevizliler,
14. ve 15. yüzyıl boyunca hem Osmanlılar hem de Bizans’la anlaşmalar yaparak
ticari gelirini arttırmak için uğraşırlar (The Oxford Dictionary of Byzantium,
1991, s. 831).
Alanlar
Batıdaki varlıkları 1. yüzyıldan beri bilinen Alanlar kaynaklarda arlarında ant-
laşma dili olarak Doğu İran lehçesini kullanan ve bir etnik unsur olmaktan
ziyade bir arada bulunan savaşçı süvariler olarak tanımlanmaktadır. Bununla
birlikte 471 yılında ölen konsül Flavius Ardaburius Aspar bir Alan olarak be-
timlenmektedir. Coğrafi olarak, Kafkaslar, Balkanlar, Anadolu, Batı Avrupa
ve Afrika’da yaşanan olaylarda bahsedilmektedirler. Alanlar 378 yılında Edirne
savaşında yeraldılar. Daha sonra İtalya, Galya ve Kuzey Afrika’ya yerleştirildi-

ler. Bozkır ve Dağlı Alanlar olarak ikiye ayrılan Alanların ikinci grubu ağırlık-
lı olarak Kuban ile Terek nehirleri arasındaki Alania olarak tanımlanan Kuzey
Kafkasya’da yer alan bir bölgede yaşıyordu ve Hazar Devleti’ni oluşturan unsur-
lar arasında yer aldılar.
11 yüzyılda Alania’lı Maria olarak tanımlanan bir Bizans prensesine de rastla-
nır. Alanlar 11. yüzyılda Bizans’a ücretli askerler olarak hizmet ettiler. 14. yüzyılın
başında Bizans imparatoru II. Andronikos eşleri ve çocukları ile birlikte 10000
Alanı Türklerle mücadelede kullanmak üzere Anadolu’ya yerleştirdi. Ancak bun-
da başarılı olamadı ve Alanlar 1305 yılında Anadolu ve Balkanları yağmalayan
Katalan birliklerine katıldılar. Bununla birlikte imparatorluğun sonuna kadar üc-
retli askerler arasında Alanlara rastlanmaktadır.
Bizans’ın Batı komşuları kimlerdir?

4
24 Bizans Tarihi
Özet
Bizans tarihine ait temel kavramları açıklayabi- Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüş-
1 lecek 3 leri açıklayabileceksiniz
Bizans tarihi anlatılırken yaklaşık bin yıldan Bizans tarihinin dönemlendirilmesi konusunda
fazla yaşamış olan devletin sakinleri Bizans, tarihçiler arasında değişik görüşler mevcuttur.
Rum, Grek, Hellas ve Yunan tabirleriyle ifade Bu görüşler arasında hanedanlara göre tasnif,
edilmektedir. Bu ifadeler arasında bazı farklı- kronolojik tasnif ile sosyal ve kültürel olayla-
lıklar söz konusudur. Bizans kelimesi devletin ra göre tasnif en yaygın dönemlendirmelerdir.
yaşadığı dönemde tüm imparatorluk tebaası Hanedanlara göre tasnifte Bizans tarihinde yer
için kullanılmamıştır. Bu tabir Bizans devleti alan doksandan fazla imparator, 14 ana haneda-
yıkıldıktan sonra tarihçiler tarafından kullanı- nı oluşturur. Kronolojik tasnife göre ise 284 ila
lan bir sözcüktür. Bizim Bizanslı dediğimiz in- 1453 tarihleri arasında 3 dönem vardır. 284-717
sanlar kendilerini Romalı (Romi) olarak isim- yılları arası erken Bizans dönemi, 717-1204 arası
lendiriyorlardı. Bu kelime doğu kaynaklarında orta Bizans dönemi ve 1204-1453 seneleri arası
Rum olarak telaffuz edilmiştir. Grek kelimesi geç Bizans dönemi olarak adlandırılır. Sosyal ve
ise siyasi olarak Kutsal Roma - Cermen impa- kültürel olaylara göre tasnifte ise geç Roma im-
ratoru Şarlman’ın 800 yılında kendisini Roma paratorluğu, karanlık çağ, gelişme, batılılaşma ve
imparatoru ilan etmesinden sonra yoğun ola- İznik imparatorluğu ile Boğazlar imparatorluğu
rak kullanılmıştır. Şarlman’ın amacı Latinlerin adlı beş dönem yer alır.
hizmetkârı manasındaki Grek kelimesi ile bir-
likte Rex- Graecorum yani Greklerin kralı un- Bizans ve komşularını tartışabilecek
4
vanını Bizans imparatoru için kullanarak onu Bizans’ın 4. ve 15. yüzyıllar arasında batı, doğu ve
aşağılamak ve kendi imparatorluğunu meşru- kuzey komşuları olarak olmuştur. Güney sınırını
laştırmaktı. Hellas ise 1204 yılındaki IV. Haçlı ise Akdeniz oluşturmuştur. Bizans’ın batı kom-
seferi sonucunda İstanbul’u terk etmek zorunda şuları arasında Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandal-
kalan Bizanslıların İznik’te kendilerini Romalı lar, Lombardlar, Franklar, Normanlar, Varanglar,
olarak nitelendiren Katolik Latinlerden ayırmak Haçlılar, Katalanlar, Venedikliler ve Cenevizliler
için kullandıkları bir sözcüktür. Yunan kelimesi sayılabilir. Doğu komşuları ise Sasaniler, Eme-
ise antik dönemde İonia bölgesinde yaşayanlarla viler, Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Os-
ilk temasta bulunan Perslerin, onları kendi dille- manlılardır. Kuzey komşuları olarak ise Gotlar,
rindeki ismilendirilmesidir. Hunlar, Slavlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar,
Hazarlar, Ruslar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar ve
Bizans Devleti’nin genel özelliklerini açıklayabile- Tatarları söyleyebiliriz. Bizans’ın batı ve kuzey
2 cek komşuları daha çok kurumları olan devletlerden
Aslında Roma imparatorluğunun devamı olan ziyade kabile federasyonu şeklinde örgütlenmiş
Bizans devletini ondan ayıran bazı özellikler halklardır. Doğu komşuları ise merkezi devlet
vardır. Bu özellikler başta Yunanca olmak üzere geleneğine sahip güçlü devletlerdi.
Antik Yunan kültürünün korunması, Roma dev-
let geleneğinin ve hukukunun benimsenmesi,
Ortodoks Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul
edilmesi ve imparatorluk tarihi ile özdeşen baş-
kent İstanbul’dur.
Kendimizi Sınayalım
1. Bizans olarak adlandırdığımız devletin sakinleri 6. Aşağıdakilerden hangisi Bizans Devleti’nin başlan-
tarafından kendileri için kullandıkları sözcük aşağı- gıç tarihlerinden biri değildir?
dakilerden hangisidir? a. Dioklitianos’un 284 yılında tahta çıkması
a. Grek b. 324 yılında İstanbul’un inşasına başlanması
b. Romi c. 330 yılında İstanbul’un başkent ilan edilmesi
c. Yunan d. 395 yılında İmparatorluğun Doğu ve Batı Roma
d. İstanbullu olarak ikiye ayrılması
e. Hellas e. 800 yılında Şarlman’ın Roma İmparatoru olarak
taç giymesi
2. Türk Dünyasın’da Bizans’tan bahseden ilk yazılı
kaynak aşağıdakilerden hangisidir? 7. Aşağıdaki verilen hanedan dönemlerinden han-
a. Düstürname gisi yanlıştır?
b. Divânu Lügati’t-Türk a. Heraklios 610-711
c. Kutadgu Bilig b. Amorion 820-867
d. Oğuzname c. Makedonya 867-1056
e. Göktürk Yazıtları d. Laskaris 1057 - 1261
e. Paleologos 1261-1453
3. Doğu Roma İmparatorluğu’nda 7. yüzyıldan sonra
kullanılan resmî dil aşağıdakilerden hangisidir? 8. Aşağıdakilerden hangisi, 1204 Latin İşgali sonu-
a. Latince cunda kurulan Latin Dukaklıklarından biri değildir?
b. Farsça a. Mora Dukaklığı
c. Yunanca b. Epir Dukaklığı
d. Slavca c. Atina Dukaklığı
e. Gotça d. Tiva Dukaklığı
e. Selanik Dukaklığı
4. Aşağıdakilerden hangisi Bizans Devletinin genel
özelliklerden biri değildir? 9. Aşağıdakilerden hangisi Bizans’ın batı komşuları
a. Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesi arasında yer almaz?
b. Antik Yunan Kültürü’nün bazı değerlerine sa- a. Uzlar
hip çıkılması b. Normanlar
c. Delatinizasyon politikasının izlenmesi c. Haçlılar
d. Paganlık dâhil bütün inançlara saygı gösteril- d. Ostrogotlar
mesi e. Venedik
e. İstanbul’un başkent olması
10. Aşağıdakilerden hangisi, 11. ve 12. yüzyıllarda Bi-
5. İslam Dünyasında büyük etki yaratmış ve ilk öğ- zans Sarayında muhafız olarak istihdam edilmişlerdir?
retmen manasına gelen ‘’muallimü’l-evvel’’ unvanıyla a. Vandallar
anılmış Antik Yunan Yazarı kimdir? b. Avarlar
a. Aristo c. Lombardlar
b. Eflatun d. Varanglar
c. Herodotos e. Franklar
d. Homeros
e. Tukididis
26 Bizans Tarihi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Tarihine Ait Sıra Sizde 1
Bazı Kavramlar” bölümünü yeniden gözden İstanbul’un Doğu Roma imparatorluğu tarafından baş-
geçiriniz. kent seçilmesinden önce burada kurulmuş olan antik
2. e Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Tarihine Ait Yunan koloni şehri Bizantion olarak ismilendiriliyordu.
Bazı Kavramlar” bölümünü yeniden gözden Zaman içinde nadiren de olsa bu tabir devletin başkenti
geçiriniz. için de kullanıldı. Ancak Doğu Romalılar kendilerini
3. c Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Devleti’nin Bizans ya da Bizanslı olarak adlandırmadılar. Bizans
Genel Özellikleri” bölümünü yeniden gözden tabiri Doğu Roma devleti yıkıldıktan sonra onun Batı
geçiriniz. Roma ve Roma imparatorluğu ile karışmaması için 16.
4. d Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Devleti’nin yüzyılda tarihçiler tarafından Doğu Roma için kulla-
Genel Özellikleri” bölümünü yeniden gözden nılmaya başlanan bir sözcüktür. Bizim daha sonra Bi-
geçiriniz. zanslı dediğimiz insanlar kendilerini Romalı (Romi)
5. a Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Devleti’nin olarak isimlendirmiştir. Bu kelimenin başta Kuran-ı
Genel Özellikleri” bölümünü yeniden gözden Kerim olmak üzere kaynaklarda özellikle doğuda Romi
geçiriniz. kelimesinin Rum şeklinde telaffuz edilmesi Romalıla-
6. e Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Tarihinin Dö- rın Rum olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Rum
nemlendirilmesi” bölümünü yeniden gözden kelimesinden Bilad-ı Rum, Rumeli, Kayser-i Rum gibi
geçiriniz. tamlamalar Türkçe’de yer almaktadır.
7. d Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Tarihinin Dö-
nemlendirilmesi” bölümünü yeniden gözden Sıra Sizde 2
geçiriniz. Büyük İskender milattan önce 323 yılında öldüğünde
8. b Yanıtınız doğru değilse, “Bizans Tarihinin Dö- Makedonya’dan Hindistan’a kadar pek çok yerde Yu-
nemlendirilmesi” bölümünü yeniden gözden nanca kini glosa yani anlaşma dili olarak kullanılmaya
geçiriniz. başlamıştır. Romalılar bu topraklara hâkim oldukları
9. a Yanıtınız doğru değilse, “Bizans ve Komşuları” zaman Yunanca etkisini azalarak da olsa korumaya
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. başladı. Bizans’ta 7. yüzyıla gelindiğinde Latince olan
10. d Yanıtınız doğru değilse, “Bizans ve Komşuları” resmi dil Yunancaya dönüştü. Bizans eğitim sisteminde
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Homeros, Aristo, Heredotos ve Tukididis gibi Yunan
filozofları ve bilgelerinin eserleri okutuldu. Anadolu’da
Müslüman Arapların seferleri sırasında antik Yunan
yazarlarına ait pek çok eser toplanarak Bağdat’a gö-
türüldü. Seksene yakın antik Yunan yazarının eseri
Arapçaya çevrilerek hem korunması sağlandı hem de
daha geniş kitlelerin bunlardan yararlanması temin
edildi. Bunun sonuçlarından biri olarak Aristo, İslam
dünyasında ilk öğretmen anlamında muallimü’l - evvel
unvanıyla anıldı.
Sıra Sizde 3
Bizans’ın başlangıç ve bitiş noktası olarak değişik bakış
açılarına göre farklı tarihler verilmiştir. Bizans’ın baş-
langıç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 yılında tahta
çıkışı, 324 yılında İstanbul’un inşasına başlanması, 330
senesinde İstanbul’un resmi başkent olması, 395 yılında
devletin Doğu ve Batı Roma olarak ikiye ayrılması. 476
senesinde Roma şehrinin Cermenlerin eline geçmesi,
610 yılında Heraklios’un 711 sensinde III. Leon’un tah-
Yararlanılan Kaynaklar
ta çıkışı ve 1204 yılları verilmiştir. Bitiş noktası olarak Baskıcı, M. M., (2009), Bizans Döneminde Anadolu,
ise 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethi ile İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), Phoenix yayınevi,
Trabzon ve Mora despotluğunun Osmanlıya bağlandığı Ankara.
1461 yılı gösterilmiştir. Demirkent, I. (1992), “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
Sıra Sizde 4 Demirkent, I. (1998), “Herakleios”, Türkiye Diyanet Vakfı
Bizans’ın batı komşularının büyük bir çoğunluğunu İslâm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
Cermen halklar oluşturur. Bunlar Ostrogotlar, Vizi- Haldon, J. (2007), Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali Özdamar),
gotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlardır. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Ayrıca İskandinavyalı kuzeyliler olan Normanlar ile Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğunun
Varanglar da Bizans’ın batı komşuları arasında sayı- Şaşırtıcı Yaşamı, çev. U. Kocabaşoğlu, İstanbul:
labilir. Değişik etnik unsurlardan oluşmakla birlikte İletişim Yayınevi.
ortak özelliği Katolik Hıristiyan olan Haçlıların yanı Kayapınar, L., (2006) “Bizans Hakimiyet Sağlama
sıra Katalanlar ile liman şehir devletleri olan Ceneviz Dönemi II. Basileos’tan IV. Haçlı Seferi’ne”,
ve Venedik’i de Bizans’ın batı komşuları olarak sırala- Balkanlar El Kitabı, der. Karatay-Gökdağ, C.1,. 215-
yabiliriz. 231, Karam&Vadi Yayınları.
Mango, C., (2008), Bizans, Yeni Roma İmparatorluğu, çev.
G. Ç. Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Nicolle, D. -J. Haldon-S. Turnbull, (2010),
Konstantinopolis’in Düşüşü, Osmanlıların Bizans’ı Fethi,
çev. A. Özdamar, İstanbul: Kitapyayınevi.
Ostrogorsky, Georg, (1991), Bizans Devleti Tarihi, Türkçe
çev., Fikret Işıltan, Ankara TTK. yayınları.
Ögel, Bahaeddin, (1945), “Göktürk Yazıtlarının
“Apurum”ları ve “Fu-lin” Problemi”, Belleten, LXL33
63-87.
Savvides, A. - B. Hendrickx. (2001), Introducing Byzantine
History (A Manuel for Beginners), Paris: Herodotos.
Sfrancis, Yorgios. (2009), İstanbul’un Fethinin Bizanslı son
Tanığı Yorgios Sfrancis’in Anıları -Chronicon Minus-, çev.
L. Kayapınar, İstanbul: Kitabevi.
The Oxford Dictionary of Byzantium, (1991), ed. Kazhdan,
Alexander, C.1-3, New York: Oxford University
Press.
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, (2008), ed.
Jeffreys-Haldon-Cormack, Oxford University
Press.
2
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Roma İmparatorluğu’nun Bizans’a dönüşümünü açıklayabilecek;
 Bizans’ı ortaya çıkaran unsurları açıklayabilecek;
 Bizans’ın doğuşu sürecindeki tarihsel gelişmeleri tartışabilecek;
 Hıristiyanlığın Bizans’ın oluşumundaki etkisini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Roma Şehri • Hıristiyanlık
• Roma İmparatorluğu • İstanbul
• Roma Uygarlığı • Kavimler Göçü
İçindekiler
• ROMA DEVLETİNİN DÖNEMLERİ VE

Bizans Tarihi Roma’dan Bizans’a Geçiş YAYILDIĞI COĞRAFYA
• BÖLÜNEN ROMA İMPARATORLUĞU
Roma’dan Bizans’a Geçiş
ROMA DEVLETİNİN DÖNEMLERİ VE YAYILDIĞI COĞRAFYA
Giriş
Bizans’ın Roma İmparatorluğu’nun devamı olduğu tarihi bir gerçektir. Bizlerin
Bizanslı olarak adlandırdığı insanlar kendilerini her zaman Romalı olarak gör-
düler, devletlerine Roma İmparatorluğu ve hükümdarlarına da Roma İmparatoru
dediler. Modern çağın aydınlarının Bizans adıyla andığı yapı Roma’nın bir deği-
şim ve dönüşüm yaşayarak ulaştığı sentezden ibarettir. Bu sentezin ana unsurları-
nı Roma devlet düşüncesi, Hıristiyanlık inancı, Yunan dili ve kültürü oluşturmak-
tadır. Bu üç unsurun birleşimi Bizans adı verilen oluşumu doğurmuştur. Bundan
dolayı Bizans’ı anlayabilmek ve Bizans’ı var eden sentezin ortaya çıkış sürecini iyi
biçimde kavrayabilmek için öncelikle Roma tarihi ve uygarlığını genel hatlarıyla
da olsa anlamak gerekir.
Krallık Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)

Roma Devleti’nin tarihi değişik tasnifler olmakla birlikte üç ana döneme ayrılır.
Bunlar Krallık, Cumhuriyet ve İmparatorluk dönemleridir. Roma’nın kuruluşu
ve krallık döneminde yaşanan gelişmeler efsanelerle örülü bir şekilde zamanı- Latium: Orta İtalya’da
merkezi Roma olan ve
mıza kadar ulaşan bir takım bilgilerden ibarettir. Bu efsaneye göre, İtalya’nın günümüzde Lazio olarak
Latium bölgesinde, Romus ve Romulus kardeşler M.Ö. 753’de Tiber nehrinin adlandırılan bölgenin
adıdır. Tiber ve Aniene
kenarında Palatium tepesi üzerinde Roma şehrini kurdular (Demircioğlu, 1998, nehirleri arasında yaklaşık
36). Romulus’un, şehrin kuruluşundan hemen sonra komşu halk Sabinlere karşı 17000 kilometre karelik bir
başlattığı savaş iki halkın birleşmesiyle sonuçlandı. Böylece ilk kralı Romulus toprağı kapsayan Latium
bölgesi bereketli ova
olan Roma şehir devleti ortaya çıktı. Romulus’u takiben altı kral sırasıyla yö- toprağı ve İtalya’daki Latin
netime sahip oldu. Bu krallardan ilk üçü Latin asıllı idiler. Onların döneminde kavimlerin ana yurdu olarak
bilinmektedir.
Roma dini ilk biçimini alırken devlet bir köyler konfederasyonu görünümün-
Latin: Roma şehrindeki
deydi. Etrüsk kökenli son üç kral dönemindeyse çevredeki Latin halkları kendi- varlıkları M.Ö. 8. yüzyıla
sine bağlamayı başaran Roma parlak ve güçlü bir kent devleti haline geldi. Efsa- kadar uzanan ve Hint-Ari dil
nede zalim bir kral olarak tasvir edilen son Etrüsk Kralı Tarquinius Suberbus’un grubuna ait Latince konuşan
kavmin adı.
baskılara karşı ayaklanan Roma halkı tarafından M.Ö. 509’da şehirden kovul-
Etrüsk: İtalya’da kimliklerini
ması ve cumhuriyet yönetiminin kurulmasıyla krallık dönemi sona ermektedir M.Ö. 6. yüzyıla kadar korumuş
(Demircioğlu, 1998, 47). olan, bölgeye dışarıdan geldiği
düşünülen ve Hint-Ari dil
Krallık döneminde Roma halkı çeşitli toplumsal sınıflara ayrılıyordu. Büyük grubuna dâhil olmayan bir
toprak sahibi olan aristokratlara patriciler deniliyordu. Bunlar siyasal haklara sahip lisana sahip kavmin adıdır.
30 Bizans Tarihi
Curiata: Başlangıçta soya tek gruptu ve askerlik yapmakla da yükümlüydüler. Senato ve Comitia Curiata’yı
dayalı daha sonra servet ve
nihayet yaşanan mekana da bunlar oluşturuyordu (Yıldırım, 2002, 222). Küçük arazi sahipleri, zanaatçılar,
göre oluşturulan halk tüccarlar ve çobanlar gibi kitlelerin oluşturduğu sınıf ise plepler olarak adlandırılı-
meclisinin adıdır. Bu meclise yordu. Bu sınıfın siyasal bir hakkı yoktu ve askerlik yükümlülüğüne de tabi değildi.
sadece patriciler katılabilirdi.
Başlangıçta savaşın yapılması Bununla birlikte hukuken özgür kabul ediliyorlar ve yargılanabiliyorlardı. Patrici-
ve barışın sağlanması lerle evlenmeleri yasaktı. Cliens olarak bilinen yanaşmalar patricilerin himayesinde
kararını veren bu halk meclisi
daha sonra kralın seçimi ve bulunan kimselerdi. Genellikle patricilerin arazilerinde kiracıları veya patriciler için
yasaların onaylanmasında da çalışan zanaatkârlardı. Siyasi bir hakları yoktu. Bütün bunların dışındaki kölelere ise
görev almıştır.
bir mal gibi bakılırdı ve onların hiçbir hak ve özgürlüğü bulunmuyordu (İplikçipğlu,
2007, 69).
Populus Romanus yani Roma halkının toplumsal örgütlenmesinde en küçük bi-
rim aileydi. Mutlak bir baba otoritesine dayalı ataerkil tipte olan Roma ailesinde aile
fertleri önce itaat sonra da emretmek için terbiye edilirlerdi (Demircioğlu, 1998,
49). Aynı soydan gelen aileler gens adı verilen bir akraba birliğini kuruyorlardı. Or-
tak kült, ortak mülkiyet ve ortak hukuka sahip olan gensler birleşerek daha büyük
bir birlik olan curiayı oluşturuyordu. Bölgesel ve siyasal bir yapılanma olan curia-
ların kendilerine mahsus kültleri, mülkleri ve toplanma yerleri vardı. Halk mecli-
sinin oluşumu ve oylama curiaya göre yapılırdı (Yıldırım, 2002, 222). Roma patrici
sınıfının en büyük sosyal ve toplumsal birliği tribus idi. Krallık döneminde Populus
Romanus’u üç tribus (Ramnes, Tities ve Luceres) meydana getiriyordu. Her tribu-
sun bir siyasi lideri ve bir rahibi vardı. Her tiribus 10 curia’dan, her curia 10 gensten,
her gens 10 büyük aileden oluşuyordu (Yıldırım, 2002, 222). Krallık döneminin
sonuna doğru Tribuslar bir kabile birliği olma özelliğinden çıkarak belli yerlerde
oturan arazi sahiplerinin bulundukları yerel ve idari bölgeler haline geldiler.
Krallık döneminde siyasi - idari yapının en önemli kurum ve unsurları şöyley-
di: Roma’nın başında senato’nun atadığı ve “tanrıların rızasını” kazanmış olduğu-
na inanılan bir kral bulunmaktaydı. En yüksek hâkim, en büyük rahip ve ordu-
nun en yüksek komutanı mevkiinde bulunan kral, siyasi, askeri, hukuki ve dini
yetkileri şahsında toplayarak iktidarını mutlak ve en büyük kılmıştı. Bu erişilmez
iktidarın temelini buyurmak, emretmek yetkisi anlamındaki imperium ve atama
ile azletme yetkisine sahip manasındaki auspicium oluşturmaktaydı. Rahipler ve
Senato kralın danışma organlarıydı. Senato’nun üyeleri, büyük arazi sahibi ailele-
rin reislerinden oluşuyordu ve sayısı yüz kadardı. Patricilerden oluşan halk mec-
lisi Comitia curiata askeri bir nitelik taşıyordu. Savaş ve barışa karar veren bu
mecliste oylama kişiye göre değil curialara göre yapılıyordu.
Krallık döneminde Roma’daki senato, kral ve Comitia curiata ilkel topluluklar-
daki örgütlenme ve kurumlardan çokta farklı değildi. Devlet idaresi yazılı yasa-
lara göre değil gelenek ve göreneklere göre yürütülüyordu. Roma’nın gelişmesine
paralel olarak gerçekleşen reform ve yeniliklerle bu kurumlar gittikçe olgunlaşıp
çağımızı etkileyen gelişmiş Roma devlet anlayışına dönüşecektir (Demircioğlu,
1998, 53-55).
Krallık Döneminde Roma halkının toplumsal sınıfları ve toplumsal örgütlenmesi

1 nasıl gerçekleştirilmiştir?
Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27)

Krallığın sona erdiği M.Ö. 509’da Romalı aristokratlar yönetimi ele geçirerek “cum-
huriyet” yönetimini kurdular. Bu yönetimde devlet yöneticisine ait imtiyazların va-
tandaşların hepsi tarafından ortaklaşa benimsenmesi ve kabul edilmesi esas alını-
2. Ünite - Roma’dan Bizans’a Geçiş 31
yordu. Teorideki bu esas, uygulamada farklı bir görünüm arz ediyordu. Zira Roma’da
vatandaşlık hukuku sadece patricilerin elindeydi. Halkın büyük çoğunluğunu oluş-
turan Plebler’e cumhuriyet yönetiminde yer verilmiyordu. Bu haliyle Roma’daki re-
jim aristokrat bir cumhuriyetti. Yeni sistemde eski kralın yetkileri aristokratların
eline geçti ve aristokratlardan oluşan senato önem kazandı. Roma tarihinin en uzun
süren bu döneminde Plebler çetin mücadeleler sonrasında kendilerine yavaş yavaş
Cumhuriyet rejiminin işleyişinde yer edindiler (Yıldırım, 2002, 224).
Cumhuriyet döneminin ilk iki yüzyılı patriciler ve plebler arasındaki yoğun
mücadeleyle geçti. Plebler, patricilerden, siyasi bakımdan eşitlik, seçme seçilme,
meclislere katılma, devlet memuru olabilme, patricilerle evlenebilme haklarını
istiyorlardı. Bunların dışında hukuki, dini ve ekonomik alanlarda patricilerle
eşit haklar talebinde bulunuyorlardı. Başlangıçta barışçıl biçimde hak arayışın-
da bulunan Plebler sonuç alamayınca aktif biçimde direnişe geçtiler. Bu direniş
karşısında çaresiz kalan Patriciler, Pleblerin bir kısım taleplerini kabul etmek
zorunda kaldılar. Pleblerin yönetime katılmalarını temin etmek için Consilia
Plebis veya Comitia Tributa adıyla bir halk meclisi kuruldu. Pleblere de memur
olma hakkı tanındı. Böylece Patrici memurlarla Pleb memurlar birlikte görev
yapmaya başladılar. M. Ö. 450 yılında kanunları yazıyla belirlemek için bir ko-
misyon kuruldu. Bu komisyonun üyesi olan hukukçulara Decemvir adı verildi.
Uzun çalışmalar sonucunda yazıldıkları levhalar dolayısıyla On iki Levha Ka-
nunları adıyla bilinen kanunlar hazırlandı. Bu kanunlarda aile hukuku, dava
hakkı, borç ve ceza kanunu gibi hükümler vardı. Böylece kanunlar karşısında Kelt: M.Ö. Avrupa’da varlıkları
Plebler de dâhil olmak üzere tüm Roma vatandaşlarına haklı muamele görüp bilinen ve daha çok Britanya
adalarında, İspanya, Fransa’da
görmediklerini kontrol edebilme imkânları sağlandı ve Patrici memurların key- yerleşen ve kendilerine ait
fi hareketlerinin önüne geçildi. Fakat Patriciler ve Plebler arasındaki eşitliğin dilleri olan kavmin adıdır.
Günümüzde Fransa’daki
sağlanması için yine de birçok hukuki adımların atılması gerekti. M.Ö. 4. yüz- Britonların, İskoçların,
yılın ortalarına kadar süren hukuksal düzenlemelerle Pleb meclislerinde kabul Gallerlilerin ve İrlandalıların
dillerinin Keltçeden geldiği
edilen kanunların herkese uygulanması, Pleblerin Patricilerle evlenebilmeleri kabul edilmektedir.
gibi haklar kabul edilerek her iki sınıf arasındaki ayırımcılık silinmeye çalışıldı
(Yıldırım, 2002, 227-229). Campania: Roma şehrinin
güneydoğusunda yer alan
Cumhuriyet döneminde Roma’nın egemenliğini İtalya yarımadasının tümü- ve merkezi Napoli şehri olan
ne yaydığını görüyoruz. M. Ö. 5. yüzyıl boyunca Latin Birliği içerisinde yer alan bölgenin adıdır.
Roma, çeşitli ittifakları kendi lehine kullanarak topraklarını genişletti. Gal ve Kelt Etruria: Roma şehri’nin
kabilelerinin saldırılarını da durdurmayı başardı. M. Ö. 4. yüzyılda iç sorunlar ne- kuzeybatısında yer alan ve
Toscana olarak da bilinen
deniyle güçten düşen Latium bölgesindeki kentler üzerinde otoritesini tesis eden merkezi Floransa olan
Roma, M.Ö. 358’de eşitliğe dayalı bir ittifakla Latin birliği’ni yeniden düzenledi. bölgenin adıdır.
Kabilerler arasındaki çatışmalardan faydalanarak M.Ö. 338’de birliğe son verdi Apulia: İtalya’nın güneyinde
ve Latium bölgesindeki şehirleri doğrudan kendisine bağladı. Otoritesini Yunan yer alan ve merkezi Bari şehri
olan bölgenin adıdır.
kolonilerinin bulunduğu Campania bölgesine de yayan Roma, bu bölge üzerinde
egemenlik kurmaya çaba gösteren Samnitlerin üzerinde de bir dizi savaştan sonra Municipium: Roma şehrinin
(M.Ö. 343-290) üstünlük sağlamayı başardı. M.Ö. 265’de Etruria bölgesi fethedil- otoritesini tanıyan ancak yarı
otonom özelliğini koruyan
di. Bu dönemde Campania üzerinden güneye doğru sürdürülen yayılma faaliye- şehirlerdir.
tiyle Luania ve Apulia halkları da Roma’ya bağlandı. Roma mağlup ettiği halkları
Kartaca: Merkezi Tunus’un
foedus denen antlaşmalarla müttefik statüsüyle kendine bağlarken municipium Akdeniz sahillerindeki Kartaca
ve kolonilerden oluşan bir ağla yarımadayı Romalılaştırmayı başardı (İplikçioğlu, şehri olan Kartaca devleti,
Batı Afrika’nın Akdeniz
2007, 77-79). sahillerindeki kıyı şeridinde,
Roma’nın tüm İtalya’da egemenliğini kurması onun Akdeniz’de bir güç haline İspanya’da ve Batı Akdeniz
adalarında M.Ö. 814 - 146
gelmesi anlamını taşıyordu. Bu durum Roma’yı o dönemde Akdeniz’in en önemli yılları arasında hâkimiyet
devletlerinden Kartaca ile karşı karşıya getirdi. Güçlü kara ordusuyla toprak ka- kurmuştur.
32 Bizans Tarihi
zanımına dayalı yayılmacı bir siyaset izleyen Roma’nın, deniz kuvveti daha güçlü
olan ve ticaret emperyalizmini siyasetinin merkezinde tutan Kartaca’nın çatışması
kaçınılmazdı. Nihayetinde Kartaca ile Roma arasında tarihte Kartacalı anlamına
gelen Pön veya Kartaca savaşları olarak bilinen savaşlar başladı. Kartaca ile savaş-
lar iki aşamada gerçekleşti. M.Ö. 264-241 yılları arasında cereyan eden I. Kartaca
savaşları sırasında Roma, kurduğu güçlü donanma sayesinde rakibine karşı üs-
tünlük sağlamayı başardı (Demircioğlu, 1998, 209-226). Bu üstünlük ona Sicilya’yı
kazandırdı. İlk savaşı takip eden barış döneminde yayılma siyasetini bırakmayan
Roma, Sardinya ve Korsika üzerinde egemenlik kurdu (M.Ö. 238). Bu durum
Kartaca’yı Roma’ya karşı mücadeleyi İspanya üzerinden yürütmeye sevk etti. M.Ö.
218-201 yılları arasında yaşanan II. Kartaca savaşlarında, Roma denizde sağladığı
üstünlüğü kullanarak İspanya, Sicilya ve Afrika’ya çıkartma harekâtları düzenler-
ken, Kartacalı Hannibal, Galya ve Alpleri aşarak İtalya’ya girdi ve Roma’ya ağır
darbeler indirdi. Buna rağmen Roma, Kartaca kuvvetlerini etkisiz hale getirmeyi
başardı ve Hannibal, İtalya’yı terk etmek zorunda kaldı. Kartaca, rakibi karşısında
uğradığı ağır yenilgilerden sonra İspanya ve adaları Roma’ya bıraktı ve Akdeniz’de
belirleyici bir güç olma özelliğini yitirdi. Roma böylece Batı Akdeniz çevresinin
rakipsiz tek siyasal gücü konumuna ulaştı (Demircioğlu, 1998, 234-254).
Helenistik: Büyük İskender’in Doğu Akdeniz dünyasında M.Ö. III. yüzyılda Helenistik krallıklar hüküm sü-
M.Ö. 323 yılında ölümünden
Yunanistan’ın Roma tarafından rüyordu. Bu krallıkların en güçlüleri Yunanistan ve Makedonya’da hüküm süren
M.Ö. 146 senesine kadar Makedonya Krallığı, Anadolu ve Suriye’de egemen olan Selefkos (Suriye) Krallı-
olan 177 yıllık süreç genelde ğı ve Mısır’a hâkim bulunan Ptolemeos Krallığı idi. İç ve dış gelişmeler Selefkos
tarihçiler tarafından Helenistik
dönem olarak adlandırılır. Krallığı’nın parçalanmasına yol açtı ve Anadolu’da Paflagonya, Pontus, Bergama,
Bununla birlikte bazı tarihçiler Bitinya ve Kommegene gibi irili ufaklı birçok yeni krallık ortaya çıktı. M.Ö. 200
Hellenistik dönemi M.Ö. 330
ila M.Ö. 30 yıllarım arasındaki yıllarında Helenistik Krallıklar arasındaki çekişmelere Roma da müdahil oldu.
3 asırlık süreç olarak Bergama ve Rodos Krallıklarının Makedonya ve Selefkos ittifakına karşı yar-
gösterirler.
dım çağrısına olumlu cevap veren Roma, Makedonyalıları mağlup ederek Doğu
Akdeniz’de tutunma fırsatını buldu. M.Ö. 197 yılında günümüzde Yunanistan’ın
Trikala ve Larissa şehirlerini içine alan Tesalya bölgesinde Makedonya Kralı mağ-
lup edilerek Yunanistan üzerinde Roma egemenliği kuruldu. M.Ö. 190’da Ege
kıyılarında merkezi Volos olan ve bölgeyle aynı adı taşıyan Magnesia savaşında
Selefkoslara karşı kazanılan zafer Roma’yı Doğu Akdeniz Bölgesi’nde lider konu-
muna getirdi. M.Ö. 188’de Selefkoslar imzaladıkları Apameia Antlaşması ile To-
roslara kadar tüm Anadolu’yu Roma’ya bıraktı (İplikçioğlu, 2007, 81-83).
En nihayetinde M.Ö. 168’de Güney Makedonya’da Pidna Muharebesinde Roma,
Makedonyalıları bir kez daha mağlup etti. Bu zaferle Roma, Doğu Akdeniz’in tek
belirleyici büyük gücü haline geldi. Pidna savaşından elde edilen ganimet öylesine
büyük oldu ki fetihlerle Roma’nın servetlere kavuşacağı anlaşıldı. Bundan sonra
Roma, ekonomik kazançları ön plana alan yayılmacı bir siyaset izlemeye başla-
dı. M.Ö. 149-146 yıllarında geçekleşen III. Kartaca Savaşlarıyla, Roma, Kartaca’yı
tarihten sildi ve burada Afrika Eyaleti kuruldu. Aynı yıl Korintos’un yıkılmasıyla
Makedonya Eyaleti oluşturuldu. Bu savaşlar ve yayılma Roma’ya muazzam hazi-
nelerin taşınmasına imkân verdi. M.Ö. 133 yılında Bergama Krallığı miras yoluy-
la Roma Cumhuriyetine bırakıldı ve bu krallığın toprakları üzerinde Asya Eyaleti
kuruldu. Böylece, Mısır dışında, tüm Doğu Akdeniz’e egemen olan Roma bir dün-
ya devleti haline geldi (Yıldırım, 2002, 233-234).
Bu zaferler sonucu Roma güçlendi ve zenginleşti. Bu zenginleşmede mal ve köle
ticareti önemli bir etken olsa da asıl faktör eyaletlerden sömürü derecesinde elde
edilen vergiler oldu. Senatörler ve öbür yöneticiler çabuk zengin olmanın yolları-
nı ararken, eyaletlerde vergi toplama işini üstlenmiş olan mültezimler, öncelikle

kendi kazançlarını düşünerek halkı sömürüyorlardı. Kişisel hırslar ve açgözlülük,
cumhuriyetin ilk yıllarındaki yurtseverlik ve fedakârlığın yerine geçmişti. Bütün
bunlar halk arasında büyük tepkilere neden oluyordu. Halkın ezilmesi karşısında,
M.Ö. II. yüzyılın sonlarına doğru Tiberius ve Gaius Gracchus adlarında iki kardeş
mücadele etmeye başladılar. M.Ö. 133’te soyluların el koyduğu devlet arazilerini
yoksul halka dağıtarak bir Roma çiftçi sınıfının oluşmasını sağlamaya yönelik bir
yasa tasarısı hazırladılar. Fakat bu iki kardeşin halkın çıkarlarını savunma gayret-
leri, onların acımasızca öldürülmesiyle son buldu. Fakat onların çabalarıyla Ro-
malılar arasında haksızlıkların ortadan kalkması için siyasal bir reform gerektiği
inancı yerleşti (Freeman, 2003,391-393).
Bu sıralarda Roma askeri sisteminde köklü bir değişiklik oldu ve ücretli as- Numidya: Günümüzdeki
kerler, yurttaş askerlerin yerini almaya başladı. Yurttaş askerler tümüyle ülkele- Cezayir topraklarında M.Ö.
6. yüzyıldan M.Ö. 46 yılına
rine bağlı oldukları halde, yeni profesyonel askerler, komutanları her kim ise ona kadar varlığını korumuş olan
bağlanıyordu. Bu durumun etkileri Roma’nın siyasal yaşamında kendini büyük devletin adıdır.
ölçüde gösterdi. Artık bundan sonra başarılı generaller komuta ettikleri askeri VI. Mitridatis: M.Ö. 261 İran
birliklerin desteğiyle üstün bir güç ve otorite sahibi olmaya başladı. Yüksek me- asıllı I. Mitridatis tarafından
Karadeniz kıyılarında
murlukların üstlenilmesinde artık Halk Meclisleri değil, kişilerin ellerinde bulun- daha sonra Pontus olarak
durdukları askeri güç ve yetenekleri ölçü oluyordu. Gaius Marius’un askerlerin adlandırılan devlet kurulur.
Bu devlet M.Ö. 63 yılına kadar
desteğiyle yükselmesi bu durumun en somut örneğidir. Doğuştan “Pleb” olan Ma- varlığını korur. Devletin son
rius, kendine sadık ordusunun desteğiyle konsül oldu. İlk kez M.Ö. 105’te Kuzey kralı Roma dünyasına karşı
Afrika’da Numidya’nın kralı olan Iugurtha’yı yenerek ünlenen Marius, daha sonra başarılı savaşlar çıkaran
ve M.Ö. 120 - 63 yılları
İtalya’nın kuzeyini tehdit eden Germen kabilelerini de üst üste iki kez yenmeyi arasında iktidarda kalan VI.
başarmıştı (Freeman, 2003, 395-399). Bundan sonra Patricilerin generali Sulla ile Mitridatis’tir.
güçlerini birleştirerek Roma ile savaşan komşu halkları yenilgiye uğrattı. Sulla, Lejyon: içinde süvari ve hafif
Yunanistan’ı ve doğuyu tehdit eden Mitridatis’le savaşmak için Roma’dan ayrıl- piyade askeri bulundurmakla
birlikte yoğun olarak ağır
dı. Karadeniz’in doğusunda bir krallık olan Pontos tahtına geçen VI. Mitridatis piyadelerden oluşan Roma
kanlı bir egemenlik kurarak dünyaya korku salmıştı. Üç ayrı zamanda Roma’ya askeri birliğine lejyon
denilmektedir. Zaman içinde
savaş açan Mitridatis, sonunda Romalı General Pompeius’a yenildi. Sula, doğuda değişmekle birlikte bir lejyon
Mitridatis’le savaşırken, Marius Roma’da yönetime el koydu. Sula, seferden dön- 4200 lejyoner yani piyade
düğünde Marius ölmüştür (Freeman, 2003, 399-401). asker ve 300 süvari yani atlı
askerden oluşmaktaydı.
Sulla’dan sonra Roma’da yasadışı olaylar ve siyasetçilerin entrikaları hız kazan-
dı. M.Ö. 73’te Spartaküs adında bir gladyatör kölelerden oluşturduğu ordusuyla
Roma’ya baş kaldırdı. Çok sayıda Roma lejyonunu yenilgiye uğrattıktan sonra
M.Ö. 71’de yenildi ve öldürüldü (Yıldırım, 2002, 235). MÖ I. yüzyılın ortaları Juli-
us Caesar ile Pompeius arasındaki rekabetle geçti. Her ikisi de yetenekli ve değerli
önderlerdi. Bir süre, zengin bir soylu olan Marcus Crassus’u da aralarına alarak
üç adamdan oluşan idare manasında “birinci Triumvirlik”denen üçlü yönetim de-
nemesinde bulundular. Crassus, M.Ö. 53’te öldükten sonra Pompeius, Caesar’ın
Galya’daki askeri başarılarını eskisinden daha fazla kıskanmaya başladı. Caesar’ın
geri çağırılması için hükümeti etkiledi. Caesar, bu buyruğa uyarak geri dönecek
olursa, ordusunu terk etmek zorunda kalacağının bilincindeydi. Bu yüzden M.Ö.
49’da ordusunun başında yola çıktı. Kendi bölgesi olan Alp dağlarının İtalya’da ka-
lan yamaçlarındaki Galya Cisalpina ile geri kalan İtalya toprakları arasında sınır
oluşturan Rubicon Irmağı’nı geçtikten sonra, dönüşü olmayan bir noktaya geldi.
Roma’da güçlü bir destek sağlayamayacağını anlayan Pompeius Yunanistan’a kaçtı
(Freeman, 2003, 402-406). Gücünü kanıtlamak için savaşmayı sürdüren Caesar,
M.Ö. 45’te Roma’ya döndü ve ömür boyu başkanlığa seçildi. Ne var ki, bazı se-
natörler Roma’nın özgürlüğü açısından Caesar’ın planlarını sakıncalı buluyordu.
34 Bizans Tarihi
Caesar çok geçmeden, bir senato toplantısından sonra M.Ö.44 yılında hançerlene-
rek öldürüldü. Bundan sonra iktidar Marcus Antonius’a geçti. Ne var ki Caesar’ın
evlat edinmiş olduğu genç Octavianus Roma’ya dönünce, aralarında çatışma çıktı.
Octavianus senato tarafından konsüllüğe getirildi. Gaius Julius Caesar Octavia-
nus, Caesar’ın evlat edindiği oğlu olarak tanındı. Bir süre sonra Octavianus ve An-
tonius uzlaşmaya vararak, Caesar’ın süvari komutanı Marcus Lepidus’un da katıl-
masıyla “ikinci Triumvirlik”i kurdular. Caesar’a komplo kurarak öldüren Brutus
ve Gaius Longinus Cassius’a karşı savaş açarak, onları M.Ö. 42’de Makedonya’da
yendiler. Bundan sonra doğuya giden Antonius, orada karşılaştığı Mısır Kraliçe-
si Kleopatra’ya aşık oldu ve arkasından Mısır’a gitti. Octavianus’la yeniden arası
açıldı. MÖ 31’de Yunanistan’ın batı kıyılarındaki Aktium Savaşı’nda Octavianus,
Antonius’un donanmasını dağıttı ve Roma’nın rakipsiz önderi olarak yönetimi ele
geçirdi (Freeman, 2003, 434-437).
İmparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284)

Octavianus, M.S. 14’te ölünceye kadar tam 45 yıl Roma’yı yönetti. M.Ö. 27’de
kendisine, yüce anlamında Agustus sanı verilmişti. Çok büyük bir güce sahip ol-
masına karşın, Roma’nın eskiden olduğu gibi cumhuriyetle yönetildiği izlenimini
yaratmaya büyük özen gösterdi. O dönemde krallar mutlak egemenliğe sahipti.
Romalılar böyle bir yönetim istemiyordu. Augustus yönetiminde Roma en parlak
dönemini yaşadı. Ticaret çok büyük bir gelişme gösterdi. Roma yasaları impara-
torluğun her yerinde uygulanmaktaydı. Güçlü hükümet, lejyonlarca da destekle-
niyordu. İmparatorluğun egemen olduğu bölgelerdeki yerli halkların haklarına
saygı gösteriliyordu. Yüzyıllardan beri sürmekte olan çekişme ve kargaşanın sona
ermiş olması Augustus’un başarısıydı (Akşit, 1985, 29-64). Halk, yasaların güven-
cesi altında olmanın huzuru içindeydi. Augustus ölmeden önce imparatorluğa
üvey oğlu Tiberius’u seçmişti.
M.S. 14’te başa geçen Tiberius, yayılmacı bir siyasetten yana değildi. Daha yö-
netimdeyken Tiberius’tan sonra başa kimin geçeceğine ilişkin tartışma ve kav-
galar başlamıştı. Agustus’un kurmuş olduğu güçlü yönetim ağı bir süre ülkenin
gerilemesini önledi (Akşit, 1985, 67-77). Tiberius’tan sonra Caligula yirmi beş
yaşında imparator oldu. Babası Germanicus asker olduğu için çocukluğu askerler
arasında geçmişti. Halk babasını sevdiği gibi, onu da benimsedi. Caligula başa
geçtiği ilk yıllarda iyi bir yönetici izlenimi veriyordu. Ama sekiz ay sonra hasta-
landı, belki de bu hastalığın etkisiyle, daha sonraki yıllarda dengesiz davranışlarda
bulunmaya başladı. Roma’nın en tanınmış ailelerini yok etti. Cumhuriyet döne-
minin törelerine karşı duyduğu tepkiyi göstermek için sevdiği atını önce rahip,
sonra da konsül ilan etti. Bir gladyatör gibi dövüştü, akrabalarının çoğunu öldür-
dü. Acımasızlığı dillere destan oldu. Dört yıl süren kanlı bir saltanattan sonra,
koruma görevlilerinden biri tarafından öldürüldü (Akşit, 1985, 79-86).
Caligula’nın ardından, 41-54 yılları arasında hüküm süren Claudius yetkin bir
yöneticiydi. Roma yurttaşlığını genişleterek, yabancı topluluklara da yurttaşlık hak-
kı verdi. Özgürlüğünü kazanmış Yunanlı köleleri önemli devlet görevlerine getirdi.
Bu onların güçlenmesine yol açtı. Üçüncü karısı Valeria Massalina, entrikaları ve
yakışıksız davranışlarıyla ün saldı. 48’de idam edildi. Claudius’un dördüncü karısı
olan Agrippina, önceki kocasından olan oğlu Neron’u evlat edinmesi için Claudius’a
baskı yaptı. Oysa Claudius’un Britannicus adında bir oğlu vardı. M.S. 43’te Roma-
lılar Claudius’un komutasında İngiltere’yi işgal ederek, adanın doğusunu Roma
İmparatorluğu’na kattılar. Caligula’nın ve Claudius’un dönemlerinde eyalet yöneti-
cilerinin yetkin ve güçlü olmaları sayesinde imparatorluk gelişmesini sürdürdü. M.S.

54’te Agrippina, Claudius’u zehirledi, böylece yerine oğlu Neron tahta geçti (Akşit,
1985, 87-104). İlk beş yıl sorunsuz geçti; ne var ki, sonraki yıllar benzeri görülme-
miş bir dehşet yaşandı. Neron annesini ve karısını öldürttükten başka, zamanın
önde gelen yöneticilerini de birer birer ortadan kaldırdı. Neron atletizm, tiyatro ve
şiir yarışmaları da düzenletti. Hükümdarlığının 10. yılında Roma’da büyük bir yan-
gın çıktı. Neron bunun ilk Hıristiyanların suçu olduğunu ileri sürdü ve onlara eziyet
etti. Kentin yeniden yapılması için büyük paralar harcadı. Roma İmparatorluğu’nun
tarihine bakacak olursak çöküşün Neron zamanında başlamış olduğunu görürüz.
Vergi yükü altında ezilen insanlar sıkı ve düzenli çalışamaz olmuştu. Ordu, siyase-
te karışıyor, hükümet ordunun istemlerine çoğu zaman boyun eğiyordu. Neron’un
savurganlığı imparatorluğun birçok yerinde ayaklanmalara yol açmıştı. Sonunda
orduyu da karşısında bulan Neron intihar etti (Akşit, 1985, 105-119).
Çok geçmeden lejyonlar arasında kıran kırana bir iç savaş başladı. Bu karga-
şanın sonunda Vespasianus adında bir General Flavius hanedanını kurdu. Ağır
vergilerle devletin mali durumunu düzeltti. M.S. 69-79 arasında hüküm süren
Vespasianus ve ondan sonra gelen Titus ve Domitianus adlı imparatorlar büyük
ölçüde ordunun gücüne dayandılar. Askeri düzenlemelerle sınırları koruyabil-
diler. M.S. 79’da, Titus döneminde patlayan Vezüv Yanardağı bir Roma kenti
olan Pompei’yi lavlar ve küller altında bıraktı. Bu zamandan kalan kalıntılar,
Roma kentindeki yaşam hakkında önemli bilgilere sahip olmamıza yaramıştır.
Domitianus 81’de imparator oldu. İmparatorluğunun son üç yılında Romalılar
insanlıkla bağdaşmayan korkunç bir terör yaşadılar. Domitianus 96’da öldürül-
dü. Ondan sonra tahta geçen Nerve yalnız iki yıl yaşadı. Traianus ve yeğeni
Hadrianus düzeni yeniden kurmak için çok çaba gösterdiler. 98’de başa geçen
Traianus imparatorluğun sınırlarını genişletti. Akıllı ve ölçülü yönetimi, halkın
yeniden devlete güven duymasını sağladı (Akşit, 1985, 179-190). Hadrianus,
ülkeye çoktan özlenen barış ve bolluğu geri getirmekte başarılı oldu. 117’de im-
parator olan Hadrianus, Roma topraklarını baştanbaşa denetleyerek, zayıf gör-
düğü yerleri surlarla güçlendirdi. 122’de İngiltere’ye kadar gitti. Adanın kuzey-
doğusunda İskoç saldırılarına karşın kendi adıyla anılan Hadrianus Duvarı’nı
yaptırdı (Akşit, 1985, 199-204). Onun başarısı sayesinde bir sonraki imparator
Antoninus Pius sanatsal etkinliklere zaman ayırabildi. 138-161 arasında Pius
yönetiminde imparatorluk çok gelişti. Marcus Aurelius’un öğrenmeye hevesli,
zeki ve akıllı bir genç olması Pius’un ilgisini çekti. Lucius Commodus adında
başka bir gençle birlikte onu evlat edindi. Amacı tahtını bu gençlere bırakmaktı.
161’de ikisi birden tahta geçti. Lucius 169’da öldü ve Marcus Aurelius tahtta tek
başına kaldı (Freeman, 2003, 537-541).
Nerva ile başlayan Marcus Aurelius’a kadar süren dönem, Roma tarihinin
varlık ve barış içinde yaşadığı yıllar oldu. Ama imparatorluğun bazı yörelerinde
çıkan isyanlar bu dönemin sona ermekte olduğunu gösteriyordu. Marcus Aure-
lius imparatorluğun doğu sınırını güvence altına aldıktan sonra kuzeydeki bar-
bar kabileleri de bir dizi savaşla eski yerlerine sürdü. Depremler ve su baskınları
Roma’nın büyük bir bölümünün yıkılmasına, tahıl depolarının zarar görmesine
neden oldu. Bu da kenti kıtlığa sürükledi. Doğudan gelen veba da hızla yaygın-
laştı. Tüm bunlara karşın, Marcus Aurelius vergileri olabildiğince düşük tutmaya
çalıştı ve mahkemelerin iyi işletilmesini sağlayarak sorumlu bir yönetici olduğunu
gösterdi. İmparatorluğun gücünü tehdit ettiğini düşündüğü Hıristiyanlara karşı
baskıcı bir siyaset izledi (Akşit, 1985, 221-238).
36 Bizans Tarihi
M.S. 180’de Marcus’un ölümünden sonra imparatorluk 100 yıl kadar “barbar”
denen kavimlerin saldırısı altında kaldı. Barbar sözcüğü, Eski Yunanlılar tarafın-
dan, Romalılar da içinde olmak üzere, kendilerinden olmayan herkes için kulla-
nılırdı. Eski Yunanlılar tüm yabancıların vahşi ve uygarlıktan yoksun olduğuna
inanırlardı. Romalılar ise aynı sözcüğü Roma topraklarına saldıran, Got, Frank,
Vandal ve diğer Germen kavimleri için kullandılar. Roma İmparatorluğu de-
netlenmesi çok zor olan bir büyüklükteydi. İmparatorluk sınırlarının böylesine
genişlemesi Roma’nın eyaletler üzerindeki doğrudan yönetimini giderek zorlaş-
tırıyordu. Kölelik yaygınlığını sürdürürken, halk da yoksulluk içindeydi. İmpara-
torluğun başlıca sorunlarından biri, sınırları korumak için büyük bir ordu besle-
me zorunluluğuydu. Marcus Aurelius’un yerini alan oğlu Commodus döneminde
(180-192) imparatorluk iç çekişmelerle sarsıldı. Commodus’tan sonra cumhuriyet
kurumları zayıflamaya başladı (Akşit, 1985, 239-246). İmparatorlar yetkilerini ge-
nişletti M.S. 193’te Septimus Severus imparator oldu. 235’e kadar süren Severus
hanedanı döneminde Roma’nın mali ve askeri gücü sarsıldı. Severus hanedanın-
dan gelen imparatorların hiçbiri eceliyle ölmedi. Bu dönemdeki en önemli geliş-
me Hıristiyanlığın daha özgür bir ortam bularak yaygınlaşmasıydı.
Severus hanedanından sonrasında yaşanılan elli yıllık dönemde yirmi impa-
rator hüküm sürdü. Ortalama hükümdarlık süresinin üç yıl olduğu bu dönemde
Roma İmparatorluğu büyük krizlerle sarsıldı. Barbar kavimlerin saldırılarıyla,
Tuna eyaleti gibi bölgeler birer birer kaybedildi. Bu sırada doğudan Sasaniler sal-
dırıyordu. Barbar akınları kentlerin yıkımına, yolların bozulmasına yol açtı. İçte
yaşanan çatışmalar, dini, ekonomik ve mali çalkantılar imparatorluğu son derece
ağır bunalımlara sürüklüyordu (Freeman, 2003, 546-550). III. yüzyılın sonuna
doğru imparatorluğu yönetmek öylesine güçleşmişti ki, İmparator Dioklitianos
hükümdarlığı döneminde (284-305) köklü reformlar yapmak durumunda kaldı.
İşte Dioklitianos’un bu reformları Roma’nın Bizans’a dönüşmesiyle sonuçlanan
sürecin başlangıcı oldu.
III. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun Sınırları

En görkemli çağında Roma İmparatorluğunun sınırları: Kuzeyde İngiltere’den
güneyde Afrika çöllerine, batıda Atlas Okyanusu’ndan doğuda Mezopotamya
topraklarına kadar uzanıyordu. Bugün hâlâ izlerine rastlanan Roma yoları, in-
sanların güvenlik içinde imparatorluğun bir ucundan diğerine gidip gelmeleri-
ni sağlardı. Roma ve onun devamı olan Bizans, Akdeniz etrafında kurulmuş ve
bu coğrafyadan oldukça etkilenmiş bir uygarlıktı. Akdeniz, uzun tarihi boyunca
Roma’nın iletişim, ticaret, sanayi ve ekonomisinde belirleyici oldu. Akdeniz’in
doğu bölümünde kıyılar batı bölümüne nazaran daha dardır. Birkaç yer istisna
kıyı şeridi iç bölgelerin derinliklerine erişmez. Buralarda iklim, doğal kaynaklar,
bitki örtüsü ve ekonomik yaşam Batı kesimine göre daha az çeşitlilik sunar. Kışla-
rın oldukça yağışlı yazların ise kurak yaşandığı Doğu Akdeniz havzasında ılıman
bir iklim hâkimdir. Bir hayli girintili çıkıntılı olan Akdeniz kıyıları güvenli deniz
trafiği için son derece uygundur.
Akdeniz kıyı şeridinin ötesinde kara kısmında, her biri kendine özgü özellik-
ler taşıyan geniş ülkeler uzanmaktadır. Doğu Akdeniz’de bu ülkelerden Mısır ve
Suriye geniş alanlar kaplayan çöller dışında oldukça büyük ve verimli arazilere sa-
hipti. Mısır’daki Nil vadisi, Suriye, Lübnan ve Ürdün ovalarında sulu tarım yapıl-
makta ve buradaki araziler çok büyük zenginlik sayılmaktaydı. Mısır’daki verimli
Nil vadisi, Suriye’de ise Asi ve Fırat nehirleri arasında kalan yüksek platolardaki
verimli araziler dolayısıyla, buralardaki büyük şehirler ve köyler oldukça yoğun bir
nüfusa sahiptiler. Ege Denizi, Karadeniz ve Akdeniz’le çevrili bir yarımada olan
Anadolu’nun doğu sınırlarını dağ sıraları belirler. Bu dağ sıraları kuzeyde Erme-
nistan ve Kafkasya’ya güneyde Mezopotamya ve Suriye’ye doğru uzanmaktadır.
Anadolu’nun kuzey ve güneyinde denize paralel uzanan dağlar ılıman deniz et-
kisinin iç kesimlere girmesini önler ve iç kesimlerde karasal bir iklim hâkimdir.
Anadolu’nun batı kesiminde denize dik uzanan dağların arasındaki ovalar ve vadi-
lerden müteşekkil Karya, Lidya, Bitinya ve kısmen de Frigya Anadolu’nun tarımsal
ve doğal kaynaklar bakımlarından en zengin bölgeleridir. Bu bölgelerde kentleşme
ileri safhadaydı ve nüfus oldukça kalabalıktı. Anadolu’nun orta ve doğu kısımları Pannonia: Günümüzde
ziraaten çok hayvancılık için uygundu ve bu bölgelerde nüfus seyrek ve dağınıktı. Bosna Hersek, Slovenya,
Roma’nın egemenlik kurduğu ve Roma’dan Bizans’a miras kalan Anadolu dı- Sırbistan, Hırvatistan,
Avusturya ve Macaristan’ın
şındaki en büyük bölge Balkanlardı. Balkanlar, kuzeyde Pannonia ovası boyunca bir bölümünü içine alan
doğu-batı istikametinde Karadeniz’e doğru akan Tuna nehri ve iki yanındaki düz- Dalmaçya kıyılarından Tuna
nehrine kadar ulaşan Roma
lüklerle, güneyde Ege Denizi ve Batı’da Adriyatik Deniziyle çevrilidir. eyaletinin ismidir.
Roma İmparatorluğunun ulaştığı en geniş sınırlar nedir?

2
BÖLÜNEN ROMA İMPARATORLUĞU
Dioklitianos ve Reformları
Roma İmparatorluğu’nda Dioklitianos’un 284 yılında iktidara geçişi imparator-
luk tarihinde bir dönüm noktası sayılmaktadır. O zamana kadar, imparatorluğun
son yarım yüzyılı taht mücadeleleriyle geçti. Bu süre zarfında birçok imparator
akrabalarının, hırslı aristokratların veya ordu komutanlarının iktidar darbesiyle
devrildi. Bu iktidar mücadelelerinde en önemli rolü imparatoru korumakla görev-
li ordu komutanları oynamaktaydı. Ordu komutanları kendileri adına veya des-
tekledikleri bir aristokrat adına iç savaşı göze alıp başta bulunan imparatoru de-
virmeye girişebiliyordu. Dioklitianus (284-305), imparatorluğu zaafa uğratan bu
iktidar mücadelelerine son vermek, imparatorluk yönetiminde istikrarı sağlamak
ve imparatorluk otoritesini daha etkin kılabilmek maksadıyla köklü bir reform
gerçekleştirdi. Dioklitianos, dört başlı manasında Tetrarhia denilen yeni bir yöne-
tim sistemi kurdu. Bu sisteme göre imparatorluğu iki agustus ve iki sezar birlikte
yöneteceklerdi. Agustuslardan biri imparatorluğun batısına diğeri ise doğusuna
hükmedecekti (Akşit, 1985, 495-496). Agustuslar kendilerine birer sezarı yardımcı
olarak seçeceklerdi. Agustusların görev sürelerini tamamlamalarından sonra se-
zarlar agustus unvanını alıp onların yerlerine geçecek ve bu defa yeni agustuslar
kendilerine birer sezar seçeceklerdi. Böylece Tetrarhia sistemi devam edip gidecek-
ti. Gerçekleştirdiği reform gereğince Dioklitianos, agustus unvanıyla Nikomedia/
İzmit’i merkez edinip doğu tarafının yönetimini üstlendi. Batı tarafının yönetimi
ise Milano’da oturan Maximianus agustus olarak idare edecekti. Dioklitianos ken-
disine Galerius’u sezar olarak seçerken Konstantius Chlorus da Maximianus’un
sezarı oldu. Bu sistemde her agustus ve sezar kendi yönetim bölgelerinde mutlak
hâkim olmakla birlikte, imparatorluğun bütünlüğü düşüncesinden kesinlikle taviz
verilmiş değildi. Dioklitianos daima en üst otorite sayılıyor ve kanunlar ülkenin
her kesiminde geçerli sayılıyordu (Ostrogorsky, 1999, 31). Samimiyetle düşünüle-
rek icat edilmiş olan bu sistem oldukça etkili ve sürekli tehdit edilen imparatorluk
sınırlarının korunması bakımından çok faydalıdır. Fakat iyi niyetle düşünülen bu
sistemin uygulamada sorunsuz biçimde işlemesi mümkün olmayacaktı.
38 Bizans Tarihi
Dioklitianos ülkede idari bakımdan yeni bir teşkilatlanma gerçekleştirdi:

imparatorluk, Doğu, Balkan/İlirya, İtalya ve Batı/Galya olmak üzere prefekture
denilen dört eyalete ayrıldı. Her bir eyaletin başına prefektus yani eyalet valisi
atandı. Eyaletler, dioceses adı verilen bölgelere ayrıldı ve bölgelerin başında vica-
rius adıyla yöneticiler bulunuyordu. Şehirlerde curiae yani şehir meclisi işlevseldi.
Şehir meclisleri bölge valilerine, bölge valileri eyalet valilerine, eyalet valileri de
doğrudan agustus veya sezara bağlıydı (Dikici, 2007, 24-26).
Dioklitianos askeri alanda da düzenlemeler yaptı. Askeri ve sivil otorite en
azından ilkesel olarak birbirinden ayrıldı ve askeri idarecilerin imparatora ya-
kınlığına son verildi. Disiplinli, etkili, çevik, iyi teçhiz edilmiş seyyar ordular
kurdu (Dikici, 2007, 27). Askeri idarenin en üst amiri yine imparatorlardı. İm-
paratorun sefere katılmaması halinde orduya ordu komutanları yani magistri
militium komuta ediyordu. Ordu komutanlarının emrinde komites yani birlik
komutanları onlardan daha küçük birlikleri yöneten birim komutanları da vardı.
Dioklitianos’un yeniden düzenlediği Roma ordusunda dikkat çeken önemli bir
özellik de ordunun zaman içerisinde gittikçe yabancı kavimlerden oluşmasıdır.
Özellikle Germenler ve İliryalılar Roma ordusunun en vurucu gücünü teşkil et-
tiler. 4. yüzyıldan itibaren gittikçe daha geniş ölçekte olmak üzere barbar asıllı
komutanlar askeri otoritede etkin biçimde söz sahibi oldular.
Dioklitianos imparatorluğu süresince Nikomedia’yı/İzmit’i başkent olarak kul-
landı. Agustus Maximianus’un merkezi Milano, Sezar Galerius’un merkezi Sela-
nik, Konstantius’un merkezi ise şimdi Almanya sınırları içinde kalan Trier şehri
idi. Roma şehri başkent olma özelliğini artık yitirdi ve bir süre sonra kurulacak
olan İstanbul, Roma’nın sahip olduğu itibardan çok daha büyüğünü elde edecektir.
Dioklitianos’un reformları ve yerleştirdiği yeni idare anlayışı en azından Tetrarhia
sisteminin öngördüğü yirmi yıllık sürede, Roma İmparatorluğu’ndaki istikrar-
sızlığa son verdi. Öngörülen 20 yıllık sürenin sonunda 305 yılında, Dioklitianos
ve Maximianus agustusluk görevlerinden çekildiler. Onların yerine Galerius ve
Konstantius agustus oldular (Freeman, 2003, 558). Bu değişiklik, Dioklitianos’un
iyi niyetle yerleştirmeye çalıştığı Tetrarhia sisteminin daha büyük çalkantıları se-
bep olduğunu gösterdiği gibi tarih sahnesine Büyük Konstantinos’u da çıkardı.
Konstantinos ve İstanbul’un Kurulması

Konstantinos, Maximianus’un sezarı olan I. Konstantius Chlorus ve Helena’nın
oğlu olarak Niş’te dünyaya geldi. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte
272’den 280’e kadar tarihler verilmektedir. Babası Konstantius sezar olunca, o sırada
yaşının 18 civarında olduğu tahmin edilen Konstantinos, Dioklitianos’un yanına İz-
mit’teki saraya alındı. Burada çok iyi bir eğitim gören Konstantinos, Dioklitianos’un
bütün sefer ve seyahatlerine katıldı. Bu seferlerde yetenekleriyle ön plana çıkan
Konstantinos ordu içinde çok sevilen biri haline geldi (Dikici, 2007, 29-30). 305’te
Galerius ve Konstantius agustus ilan edilirken, Konstantinos’un da Sezar olması
beklenilmekteydi. Fakat Konstantius’un sezarı olarak Severus, Galerius’un seza-
rı olarak da Maximianus Daia atandı. Bu durumdan rahatsız olan Konstantinos,
Trier’e babasının yanına gitti. 306 yılında babası Agustus Konstantius’la birlikte
Britanya’ya geçerek, İskoçya’daki çarpışmalara katıldı. Bu sırada 25 Temmuz 306’da
I. Konstantius, York şehrinde öldü. Ordu, onun oğlu Konstantinos’u imparator ilan
etti (Akşit, 1985, 523). Fakat en yetkili agustus konumunda olan Galerius, Batı böl-
gesinin agustusu olarak Severus’u tayin etti ve Konstantinos’u onun sezarı atadı. 307
yılında Konstantinos, Maximianus’un kızı Fausta ile evlendi. Bu sırada Tetrarhia
sisrteminin aldığı şekilden memnun olmayanlardan biri de Maximianus’un oğlu

Maxentius idi. Roma şehrinin gittikçe güç ve itibarını kaybetmesinden hoşnutsuz-
luk duyan Romalıların tepkisiyle Maxentius’un siyasi hırsı birleşince, Maxentius
kendisini Roma’da agustus ilan etti. Ona karşı agustus Severus yaptığı savaşta ba-
şarısız oldu ve 307 yılında Ravenna’da öldü. Bundan sonra herkes Konstantinos’un
agustus ilan edilmesini beklerken Batı bölgesinin agustusluğuna Licinius getirildi
ve 308 yılında Konstantinos’tan sezar unvanını kabul etmesi istendi. Daha sonra-
ki süreçte Maximianus 310’da, Galerius ve Dioklitianos da 311 yılında hayatlarını
kaybettiler. Onların ortadan kalkmasıyla Batı’da Konstantinos, Roma’da Maxentius,
Doğu’da Licinius ve sezar Maximianus Daia, imparatorluğun kaderini belirleyecek
olan aktörler olarak kaldılar (Dikici, 2007, 30-31). Fakat bunların arasında Tetrarhia
sisteminde olması gereken ne uyum ne işbirliği ne de birliktelik vardı. Dolayısıyla
çatışma kaçınılmazdı.
İlk harekete geçen Konstantinos oldu. 312 yılında büyük bir orduyla Alpler’i
aşıp kuzey İtalya’ya girerek Maxentius’a karşı yürüdü. Roma yakınlarında Milvian
Köprüsü’nde Maxentius bozguna uğratıldı. Tarihe Milvian Köprüsü Savaşı ola-
rak geçen bu savaş hem Roma hem de Hıristiyanlık tarihi için önemli bir dönüm
noktasıdır. Bu savaşta “Labarum” denilen ve Hıristiyanlığın kutsal sembolü olan
haç işaretli bayrakları Konstantinos ordusuna taşıttı. Maxentius savaş sırasında
öldürüldü, Konstantinos Roma halkı ve Senato tarafından kurtarıcı olarak selam-
lanarak Roma şehrine girdi. Böylece Roma İmparatorluğunun Batı tarafında tek
agustus olarak Konstantinos hakim oldu. 313 yılında Doğu’da Licinius ile Maxi-
mianus Daia arasında iç savaş yaşandı. Edirne yakınlarında Licinius zafer kazandı
ve Maximianus Daia, Tarsus’a kaçtı ve orada intihar etti. Artık Doğu’nun da tek
bir imparatoru vardır. İkisi arasında da bir süre sonra çatışmalar yaşanmaya baş-
landı. Licinius’un Trakya hariç tüm Batı’yı Konstantinos’a terk etmesi bir uzlaşma-
yı doğurdu. Fakat Hıristiyanlara karşı Licnius’un düşmanca tavrı ve Balkanlar’a
yönelik Got istilası iki imparatoru yeniden karşı karşıya getirdi. 323’te Üsküdar’da
yapılan nihai savaşta Licinius mağlup oldu. Eşi Konstantia’nın aracılığıyla önce
affolunan Licinius, daha sonra Selanik’e götürülerek burada öldürüldü. Böylece
on sekiz yıl süren bu kargaşa devresinden sonra Konstantinos hâkimiyet mücade-
lesini kazandı ve tek başına imparator oldu (Akşit, 1985, 543-550).
Tarihin “Büyük” unvanını verdiği Konstantinos, başarısını büyük ölçüde Hıris-
tiyanlara borçluydu. 4. yüzyılda dahi baskı ve takibattan kurtulamamış olan fakat
buna rağmen sayıları çığ gibi artan Hıristiyanlar, kendilerine sempati ve hoşgö-
rüyle yaklaşan Konstantinos’a bağlılığa önem verdiler. Rakipleriyle yaptığı savaşta
ilk olarak 311 daha sonra da 313 yılında Milano’da Konstantinos Hıristiyanlara
müsamaha fermanı çıkarttı. Böylece Hıristiyanlık imparatorluğun diğer dinleri
gibi meşru hale geldi ve devlet tarafından müsadere edilmiş olan tapınakları geri
verildi (Dikici, 2007, 33-34). Bu gelişme şüphesiz dünya çapında bir olaydı.
Konstantinos’un ikinci büyük icraatı ise İstanbul’u imparatorluğun merkezi
olarak kendi adını vermek suretiyle inşa etmesidir. Roma uzun zamandır baş-
kent olma özelliğini yitirmişti. İmparatorluğu bunaltan başta barbar akınları ol-
mak üzere tehlikeler doğudan, Tuna ve Fırat taraflarından geliyordu. Dioklitianos
Nikomedia’yı/İzmit’i merkez yapmıştı. Konstantinos, artık Roma dışında bir baş-
kent kullanmak gerektiğine karar verdikten sonra bir süre doğduğu kent Niş’i dü-
şündü daha sonra da Sofya ve Selanik’i başkent yapmak için değerlendirmelerde
bulundu. Çanakkale’de Truva’yı yeniden inşa etmeyi bir süre planladı. En sonunda
Boğaziçindeki konumu ve üç tarafı denizle çevrili olması nedeniyle Byzantium’da
40 Bizans Tarihi
karar kıldı (Gregory, 2008,65-66). Byzantium’da ilk yerleşmeyi M.Ö. 7. yüzyılın

ikinci yarısından sonra Megaralıların kurduğu rivayet edilmektedir. Burası İm-
parator Vespesianus (69-79) döneminde Roma sınırlarına dâhil edildi. İmparator
Septimus Severus (193-211) döneminde bir isyana karışmasından dolayı şehir 194
yılında tahrip edildi ve halkı cezalandırıldı. İmparator Severus, gerekli cezayı ver-
dikten sonra şehri yeniden imar etmek için birtakım çalışmalar yaptırdı.
Byzantium’da yeni bir şehir kurmaya karar verdikten sonra Konstantinos, 324
yılında şehrin inşasına başladı. Konstantinos’un tespit ettiği sınırlar üzerinden
şehrin kara surları inşa edildi (Dikici, 2007, 40). Surlar Samatya’dan başlayarak
Çukurbostan’da Bayrampaşa deresine iniyor, Cibali yakınında Haliç’te son bulu-
yordu. Yeni şehir Roma model alınarak inşa edildi ve hiçbir masraftan kaçınılma-
dı. Roma’da olan tüm yapıların burada da olmasına özen gösterildi.
Şimdiki Sultan Ahmet’te büyük bir imparatorluk sarayı ve hipodrom inşa edil-
di. Hipodrom imparatorluğun her köşesinden getirilen sanat eserleriyle süslen-
Forum: Antik Roma di. Saray ve Hipodrom’un bulunduğu alana forum yapıldı. İmparatorun annesi
kentlerinin merkezlerinde
yer alan ve çevresi önemli Helena anısına buraya Agusteum (Agusta Helena) denildi. Bu forumdan başla-
kamusal yapılarla kuşatılmış yıp şimdi Aksaray’a kadar uzanan ve Mesi adı verilen bir bulvar açıldı. Kaldırım-
meydan. Erken Hıristiyanlık ları revaklarla süslü Mesi üzerinde de yeni forumlar yapıldı. Bunlardan biri de
döneminde de uygulamasına
devam edilmiştir. forum Konstantinos (Çemberlitaş) idi. Bu foruma dikilen dikilitaşın üzerinde
Konstantinos’un tunçtan bir heykeli bulunuyordu. Roma gibi yedi tepeli bir alan
üzerine inşa edilen bu kentte senato binası, resmi daireler, hamamlar, yüksek okul,
tapınaklar ve Hıristiyan mabetleri de inşa edildi. Kimilerine göre Konstantinos za-
manında Aya Sofya ve Aya İrini Kiliselerinin yapımına da başlanıldı (Herrin, 2010,
36-38). Romalı aristokratların yeni şehre yerleşmelerini teşvik etmek için birçok
muafiyetler sağlandı. Mısır’dan getirilen buğdayın İstanbul halkına bedava dağı-
tılması öngörüldü. Senatörlere resmi ofis binaları ve ikametleri için yeni binalar
yaptırıldı, Anadolu yakasında onlara geniş topraklar dağıtıldı (Dikici, 2007, 40).
Şehre sivil yönetici olarak bir vali atandı. Valiye, asayişi sağlamasının yanın-
da, ticari ve ekonomik hayatı da kontrol etmesi yetkisi verildi. Konstantinos’un
Byzantium’da kurduğu yeni şehir 11 Mayıs 330’da görkemli törenler ve eğlencelerle
resmen açıldı. Şehre Yeni Roma (Nova Roma) adı verildiyse de bir müddet sonra
kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmesi gelenek haline geldi (Grant, 2000,
19-24). Başkentin İstanbul olması Roma İmparatorluğu’nun ağırlık merkezinin
bir daha dönülmez biçimde doğuya kaymasını beraberinde getirdi. Bu arada bir
Doğu dini olan Hıristiyanlığın tüm özgünlüğü ve özellikleriyle Roma İmparator-
luğunda kendini kabul ettirmesi, Bizans oluşumunun itiraz edilmez biçimde gün
yüzüne çıkması anlamına geliyordu. Bundan dolayıdır ki ilim dünyasının geneli
Bizans’ın doğuşu olarak İstanbul’un başkent yapıldığı 330 tarihini benimsemiştir.
İstanbul kimin zamanında inşa edilmeye başlamıştır ve ne zaman Bizans’ın başken-

3 ti olmuştur?
Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlaşması ve Dini

Mücadeleler
Hz. İsa’nın Filistin’de Yahudiler arasında tebliği ile başlayan Hıristiyan dinine ilk
mensup olanlar Hz. İsa’nın on iki Havarisi ve onların dostlarıydı. Hz. İsa’dan sonra,
havarileri Hıristiyanlığı bir din olarak Roma İmparatorluğu’nun genelinde yaydı-
lar. Önce Kudüs ve çevresinde Hıristiyanlığı sağlam biçimde yayan Aziz Pavlos,
Anadolu’da ve Yunanistan’da bu yeni dinin yayılmasını ve yerleşmesini sağladı.
İtalya’da ise Havari Petros faaliyette bulundu ve O’nun Roma’da kurduğu kilise
sonraki dönemlerde sadece Hıristiyanlık tarihine hükmetmekle kalmadı dünya
tarihinde de önemli bir aktör oldu. Başlangıçta Hıristiyanlar, Roma imparatorlu-
ğunda büyük baskılara ve zulümlere maruz kaldılar. İmparatorluk otoritesi uzun
süre Hıristiyanlık inancını yasaklama ve suç sayma tavrını inatla devam ettirdi.
Dioklitianos döneminde ağır baskılara ve takibata uğrayan Hıristiyanlar, onun
halefi Galerius’un 311’de Hıristiyanlığı suç olmaktan çıkartan fermanıyla bu güç
durumdan kurtulmaya başladılar. Konstantinos’un tarih sahnesine çıkışı ve Mili-
vian Köprüsü Savaşı Hıristiyanlar için şüphesiz dönüm noktası oldu. Bu savaşta
Hıristiyanlıktan etkilenen ve Hıristiyan sembollerini sancaklarında taşıtan Kons-
tantinos, 313 yılında rakibi Licinius’la Milano’da yaptığı görüşmede, Galerius’un
çıkardığı ferman kabul edilerek Hıristiyan takibatına son verilmesi kararı alındı
(Gregory, 2008, 57-59). Bu şekilde Hıristiyanlar baskılardan kurtuldular. Gerçi
Konstantinos’un haleflerinden İmparator Julianos Apostate (361-363) dönemin-
de Hıristiyanlık yeniden yasaklanıp, baskı ve zulümler tekrarlandı (Dikici, 2007,
49-59). Fakat bu durum tarihi süreç içerisinde bir istisnadır. Julianos’dan sonra
durum Hıristiyanlar lehine yeniden tesis edilmiştir.
İmparatorluk toprakları üzerinde hür biçimde yaşamaya başlayan Hıristiyan-
lar, Havarilerin faaliyet gösterdikleri belli başlı şehirlerdeki kiliseler etrafında ör-
gütlenmeye başladılar. Büyük kilise örgütlerinin bulunduğu şehirler: Kudüs, İs-
kenderiye, Antakya ve Roma idi. Bir süre sonra bu şehirlerin arasına İstanbul da
katıldı. Bu kiliseler bir taraftan Hıristiyanlığın yayılması için gayret gösteriyorlar
bir taraftan da Hıristiyanlığın yaşanması ve Hıristiyan ilahiyatıyla ilgili ortaya çı-
kan sorunlara çözümler öneriyorlardı.
Konstantinos, mutlak İmparator olarak iktidara 324 yılında sahip olduğun-
da yaptığı ilk icraati bir emirname yayınlayarak mahkûm olan Hıristiyanları ser-
best bıraktırıp, sürgüne gönderilenlerin geri dönmesini, müsadere edilen mal ve
mülklerin iadesini, yıkılan kiliselerin yeniden inşa edilmesini emretmek oldu.
Konstantinos’un Hıristiyanlığı tamamen serbest bırakmasına, Hıristiyanlara hoş-
görlü davranışı ve politikasına rağmen kendisinin Hıristiyanlığı konusu tartışmalı
kalmıştır. Konstantinos muhtemelen ölüm döşeğindeyken vaftiz edildi. Bununla
birlikte Hıristiyanlara karşı müsamahakârlığı ve İznik Konsiline başkanlık yapmış
olması, onun daha sonra ki dönemlerde aziz ilan edilmesine vesile oldu. İmpa-
ratorlukta Hıristiyanlığın tek resmi din olarak benimsenmesi I. Teodosios (379-
395) döneminde oldu. Teodosios, çıkardığı bir fermanla Hıristiyanlığı devletin
resmi dini haline getirdi, diğer tüm din ve inançların varlığını yasa dışı ilan etti
(Ostrogorsky, 1999, 49).
İmparator Büyük Konstantinos döneminde en büyük dini sorun olarak İsken-
deriye Piskoposu Arius’un Hz. İsa’nın doğası ve onun Tanrı ile ilişkisine yönelik
geliştirdiği fikirlerden doğan Arianizm mezhebi görülüyordu. Arius, Hz. İsa’nın,
Tanrı ile aynı özü taşımadığını, onun Tanrı’nın yarattığı varlıklardan biri olduğu-
nu kabul ediyordu. Teslis inancını sorgulayan ve Hz. İsa’nın tanrılığı ilkesini karşı
çıkan Arius’a göre Hz. İsa, Tanrı tarafından insanlığın selameti için özel olarak
yaratılmış bir insandı. Arius’un öğretisi 320 yılına kadar oldukça rağbet gördü
ve benimsendi. Fakat 320 yılında resmi kilise tarafından sapkın sayıldı (Gregory,
2008, 62-63).
Arianizm dolayısıyla Hıristiyanlar arasında yaşanan şiddetli anlaşmazlığın çö-
zümü için imparator Büyük Konstantinos girişim başlattı. Bu sorunun din adam-
larının geniş katılımıyla ele alınması ve bir çözüm bulunması amacıyla ekümenik
42 Bizans Tarihi
konsil toplamaya karar verdi. İmparatorluğun her yanından gelen ruhbanların ka-
tılımıyla 20 Mayıs 325’de Nikaeia /İznik’te bizzat İmparator Konstantinos’un baş-
kanlık ettiği İznik Konsili toplandı. Burada yapılan görüşmelerde; “Hz. İsa (Oğul)
yaratılmamıştır ve Tanrı (Baba) ile aynı özden vücuda gelmiştir” kararı alındı. Bu
kararla Baba ve oğul’un eşit derecede tanrı olduğu ve her ikisinin, Kutsal Ruhla
birlikte sonsuz olduğu, yani Teslis teyit edildi (Dikici, 2007, 39). Arius mahkûm
olurken Arianizm sapkınlık sayıldı. İznik’te Arianizm dışında Hıristiyanlık ve ki-
liseyi ilgilendiren başka kararlar da alındı. Dini bir toplantıya başkanlık etmesiyle
Konstantinos kendisinden sonra gelen imparatorlara örnek olduğu gibi gittikçe
Bizans’a dönüşen İmparatorlukta siyasi iktidarla dini otoritenin birbiriyle olan gi-
rift bağını da kurmuş oluyordu.
İznik Konsili sonrasında Ariusçular alınan kararları benimsemediler. Hıristi-
yanlar arasında anlaşmazlık ve gerilimler devam etti. 381 yılında İstanbul’da topla-
nan ikinci ekümenik konsilde İznik kararları teyit edildi ve Hıristiyan Kilisesinin
amentüsü olan inanç formülü benimsendi. Hz. İsa’nın doğasına ilişkin tartışmalar
ve anlaşmazlıklar ise sürüp gitti. Bazı kiliseler Hz. İsa’daki tanrısal ve insani va-
sıfların bir değişime uğramadan ve birbiriyle katışmadan tek bir tabiat halinde
bulunduğunu kabul ettiler. Bu inançta olanlara monofizit/tekdoğacı denildi (Gre-
gory, 2008, 112). Buna karşın kimi kilise otoriteleri Hz. İsa, insan olarak dünyaya
geldiği ve tanrısal öz kendisine sonradan bahşedildiği inancını benimsediler. Bu
görüşte olanlara da diofizit/çiftdoğacılar denildi. Antakya kilise ekolünden Nesto-
rius, diofizit inançtan hareketle Hz. Meryem’in tanrı doğurmadığını, onun beşeri
özellikleri olan İsa’yı dünyaya getirdiği görüşünü savundu (Gregory, 2008, 109).
Nestorius’un görüşlerine karşı şiddetli bir muhalefet ortaya çıktı. 431’de Efes’te
toplanan konsilde Nestorius’un öğretisi reddedildi fakat kendisi aforoz edilmedi.
Nestorius faaliyetlerine devam edip gittikçe güç toplayınca 449’da toplanan II. Efes
konsilinde, Nestorius aforoz edildi ve kiliseler arasında ayrılık yaşandı (Gregory,
2008, 111). Nestorius’un öğretisine bağlı kalanlar tüm baskı ve şiddete rağmen
Nesturi Kilisesi etrafında varlıklarını devam ettirdiler. Monofizitçi Ermeni Gre-
goryen, Süryani ve Mısır Kıpti kiliseleri de Roma ve İstanbul’dan bağımsız olarak
kendi cemaatlerini etraflarında topladılar. Bizans tarihi boyunca ortaya çıkan dini
anlaşmazlıklar, konsiller ve mezhep çatışmaları sadece din veya kiliseyle sınırlı
kalmadı, Bizans’ta iktidar mücadelelerini, iktidarla halkın ilişkilerini ve Bizans’ın
dış politikasını da etkiledi.
Kavimler Göçü ve Batı Roma’nın Çöküşü

Dördüncü yüzyılın dünya çapında en önemli gelişmelerinden biri şüphesiz ka-
vimler göçüdür. Asya Hun İmparatorluğu’nun yıkılışıyla başlayan ve doğudan ba-
tıya bir dizi kavmin birbirini yerinden sürmesiyle, muazzam bir demografik hare-
ket olan kavimler göçünün yıkıcı etkileri Bizans İmparatorluğu üzerinde kendini
göstermekte gecikmedi. 337’de Konstantinos’un ölümünden sonra onun halefleri
İranlılarla yapılan savaşlar ve kimi iç gelişmeler dışında ciddi bir tehditle karşılaş-
madılar. İmparator İulianos Apostate (361-363) döneminde İranlılara karşı uğ-
ranılan feci bozgun, İmparator İovianos’u (363-364) ağır şartlar ve büyük toprak
kayıplarını kabul ederek İranla barış yaptırmak zorunda bırakmıştı.
Fakat asıl büyük tehlike İmparator Valens (364-378) zamanında kavimler göçü
nedeniyle Batı’da başlayan Germen istilası oldu. Germen kavimlerinden Saksonlar
Britanya’ya saldırırlarken Alamanlar Ren nehri boylarında, İran kökenli Sarmat-
lar ise Tuna bölgesinde İmparatorluğu zorluyorlardı. Germen asıllı Gotların Tuna
civarında görülmeleri daha büyük tehlikeyi beraberinde getirdi. Hun ilerleyişi

karşısında duramayan Vizigotlar yani Batı Gotları, İmparator Valens’ten Trakya’ya
yerleşme izni istediler. İmparatorun bu talebe olumlu cevap vermesine rağmen
yerel otoritelerin Vizigotlara karşı olumsuz tavırları, imparatorluk güçleriyle on-
ları karşı karşıya getirdi. İki yıl boyunca devam eden çatışmalarda taraflardan biri
diğerine üstünlük sağlayamadı. Bunun üzerine İmparator Valens bizzat harekete
geçerek Gotları ülkesinden çıkarmayı düşündü. 378 yılında Edirne yakınlarında
yapılan savaşta, Doğu Gotlarının yani Ostrogotların da desteklediği Vizigotlar, Bi-
zans ordusunu korkunç bir hezimete uğrattılar. Bizzat imparator Valens’in kendisi
savaş meydanında hayatını kaybetti (Gregory, 2008, 90). Bu yenilginin sonucu
çok büyük oldu. Artık bundan sonra imparatorluğun doğusu bir yüzyıl boyunca
Germen istila tehditleriyle uğraşırken imparatorluğun batı kanadı ise doğrudan
bu istilaya maruz kalacaktır.
Valens’in ölümüyle sonuçlanan Got istilası sırasında İmparatorluğun Batı
bölümünü idare eden Gratianus (375-383), ordu komutanlarından Teodosios’u
doğuyu idare etmek üzere agustus ilan etti. İmparator Teodosios (379-395), çare-
yi Gotlarla anlaşma yapmakta buldu. Ostrogotların Pannonia’ya Vizigotların ise
Trakya bölgesinin kuzeyine yerleşmelerine izin verildi. Gotlar bulundukları yer-
lerde özerk olacaklar, vergilerden muaf tutulacaklar ve müttefik sıfatıyla devlete
askeri yardımda bulunacaklardı. Böylece İmparatorluğun Germen istila dalgası
altında kalmasının önüne geçildiği gibi, Gotların birçoğu doğrudan İmparatorun
hizmetine alınmış olunuyordu. Sayısı bir hayli azalmış olan imparatorluk ordusu
Germenlerin katılımıyla oldukça güçlü hale geldi. Fakat ordu komutanları arasın-
da Germenlerin sayısı gittikçe artmaya ve imparatorluk ordusu gittikçe Germen-
leşmeye başladı (Ostrogorsky, 1999, 48).
Teodosios’un Gotlarla yaptığı barış, imparatorluğu dış tehditten bir süreliği-
ne kurtardı. Britanya Hükümdarı Maximus, Gratianus’u öldürünce, Teodosios,
onun yerine II. Valentinianus’u getirdi. Fakat II. Valentinianus’un beklenilen
başarıyı bir türlü sağlayamaması ve çıkan başka isyanlar karşısında güç durum-
da kalması üzerine Teodosios, Batı işleriyle bizzat meşgul olmak zorunda kal-
dı. İsyanlar bastırılarak imparatorluk otoritesi yeniden tesis edildi. Bu sırada
II. Valentinianus’un varis bırakmadan ölümüyle İmparatorluğun Doğu ve Batı
bölümlerinin idaresi yine tek bir imparatorda yani Teodosios’un emri altına da
birleşmiş oldu.
395 yılında İmparator I. Teodosios, imparatorluk topraklarını oğulları ara-
sında paylaştırdı. Buna göre Adriyatik’ten itibaren İmparatorluğun Batı tarafını
küçük oğlu Honorios, Doğu tarafını ise büyük oğlu Arkadios yönetecekti (Ost-
rogorsky, 1999, 49). Tarihlere Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması olarak
geçen bu olay aslında yeni bir şey değildi. İdari bakımdan kolaylık sağlamak,
imparatorluk ailesi içerisinde iktidar kavgası yaşanmasını önlemek, iç ve dış ge-
lişmelerin zorunlu kılması gibi nedenlerle imparatorluk idaresinin bölünmesi
vakası birçok defa yaşanmıştı. Devletin birliği fikri hiçbir zaman terk edilmedi.
Ortada iki devlet değil bir devletin iki imparator yönetimindeki iki parçasının
olduğu kabul ediliyordu. Devletin bütünlüğü anlayışı her ne kadar varlığını
uzun süre muhafaza etmiş olsa da fiili olarak imparatorluğun iki parçası ara-
sındaki çözülme gittikçe kendini daha fazla hissettirecektir. Çünkü doğuda ve
batıda gelişen şartlar birbirinden farklıydı ve iki hükümet arasındaki rekabette
kaçınılmaz olmaktaydı.
44 Bizans Tarihi
Harita 2.1
Kaynak: Işın Demirkent, “Bizans” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.6, İstanbul 1992, s.231.
Arkadios Doğu imparatoru olduğunda on sekiz yaşındaydı. Batı imparatoru

Honorios ise on bir yaşında bir çocuktu. Teodosios, ölmeden önce Vandal kökenli
Stilico’yu çocuklarına yardımcı olması için naip tayin etmişti. Kısa bir süre sonra
Arkadios’un yönetimindeki Doğu imparatorluğu şiddetli Got isyanıyla sarsıldı.
Alarik idaresinde ayaklanan Gotlarla barış, Alarik’e ordu komutanlığı görevinin
verilmesi karşılığında sağlandı. Gotların ordudaki hâkim konumları özellikle
İstanbul’da Gotlara karşı bir tepkinin doğmasına yol açtı ve zaman içerisinde im-
paratorluğun doğu bölümünde ordudaki Got nüfuzu kırılmaya çalışıldı. Batı’da
ise Germenlerin özerk kitleler halinde kendi liderlerinin idaresinde bulunmaları
usulü devam ettirildi. Bu durum Batı için çok olumsuz gelişmelere yol açacaktır.
Doğu İmparatorluğu geliştirdiği tedbirlerle bir süre sonra Alarik ve Gotlarından
kurtulmayı başardı. Alarik kendisine bağlı birliklerle İtalya’ya karşı sefere girişti.
Üç defa yapılan kuşatmanın ardından 410 yılında Alarik, Honorios Ravenna’ya
çekilince Roma’yı ele geçirdi (Ostrogorsky, 1999, 51).
Arkadios’un ölümünden sonra Doğu İmparatorluğunun başına II. Teo-
dosios (408-450) geçti. Onun hükümdarlığında sağlanan göreceli barış orta-
mında önemli icraatlar gerçekleştirildi. İstanbul’da Büyük Konstantinos za-
manından beri mevcut olan yüksek okul yeniden düzenlenip genişletilerek
425 yılında bir üniversite kuruldu. Bu Yunanca ve Latince eğitim verilen bu
okulda hukuk, hitabet, felsefe, gramer gibi dersler okutuluyordu (Dikici, 2007,
88). Hukuk alanında da önemli çalışmalar yapılarak, eski Roma kanunları el-
den geçirilip, yeni konulan kanunlarla birlikte bir külliyat halinde Codex Te-
odosianos adıyla yayınlandı.
II. Teodosios’un İstanbul’un güvenliği için inşa ettirdiği surlar onun adını ya-
şatan önemli bir faaliyetidir. Nüfusu hızla artan ve gittikçe büyüyen şehir, bir süre
sonra Konstantinos’un yaptırdığı surların dışına taştı. Böylece mevcut surlar şe-
hir ve şehir halkının tamamını koruma özelliğini yitirdi. Başta Germenler olmak
üzere dış saldırıların artarak tehlikeli bir hale gelmesi yeni surların yapılmasını
zorunlu kıldı. Şehrin tamamını güvence altına alan ve Konstantinos surlarının
çok daha ötesinden geçen İstanbul surları 413 yılında inşa edildi. Bu surlar halen
mevcudiyetini koruyan iç surlardır. Doğu İmparatorluğu üzerine Hun tehdidinin
çökmesiyle 430’da ikinci sıra yani dış surların inşasına başlanıldı ve 447 yılında bi-
tirildi. 439 yılında ise şehri denizden gelebilecek tehlikelere karşı koruyacak olan
deniz kenarındaki surların inşasına başlandı. İç surların yüksekliği 10 m, kalınlığı
ise 5,2 m’dir. 20 m yüksekliğindeki kuleler arasında 60 m mesafe bulunmaktadır.
Surların önünde kazılan hendekler savunmayı daha güçlü kılmaktadır. Haliç’ten
Marmara’ya uzanan kara surlarının uzunluğu 6670 metredir (Dikici, 2007, 86).
Attila yönetiminde Hun fetih harekâtı başlayınca İstanbul’u surlarla çevirme-
nin ne kadar önemli ve gerekli bir icraat olduğu anlaşıldı. Hun ilerleyişini durdur-
mak için II. Teodosios, her yıl 300 kg altını haraç olarak ödemeyi kabul etmişti. Fa-
kat bu haraç ödenmeyince Attila 441 yılında Pannonia ve Tuna boylarına harekât
düzenledi. Tuna boylarındaki şehirleri vuran Hun birlikleri Belgrad’ı zapt ettiler.
Niş ve Sofya Hunlar tarafından ele geçirildi. Bizans kuvvetlerini mağlup eden At-
tila 442 yılında İstanbul’a ulaştı ve tarihte ilk defa şehri kuşattı. Tam zamanında
bitirilmiş olan surlar Attila’nın Hunlarını durdurdu. İstanbul’un zaptını mümkün
görmeyen Attila geri döndü ve Gelibolu civarında Bizans ordusunun kalanlarını
da yok etti. Bizans, Attila’ya yılda 700 kg altına çıkartılan haraç ödemeyi kabul etti.
447’de tekrar İmparatorluk topraklarında görülen Hunlar Bizans kuvvetlerini ye-
nerek Balkanların önemli bir kısmını işgal ettiler. Hun akınları karşısında çaresiz
kalan Bizans 449’da şartları çok ağır olan anlaşma yapmak suretiyle barışı bir kez
daha satın aldı (Dikici, 2007, 92). 453 yılında Attila’nın ani ölümü hem Batı hem
de Doğu İmparatorluklarını büyük bir tehlikeden kurtardı.
Teodosios ölmeden önce tahtını Markianos’a (450-457) bıraktı. 457 yılında Alan: Alanlar 1. yüzyıldan
Markianos’un da ölümüyle imparatorluk tahtına kimin geçeceği sorunu ortaya itibaren profesyonel savaşçı
süvari birlikleri olarak tarihi
çıktı. Ordu komutanı Alan asıllı Aspar, yardımcılarından Leon’u (457-474) impa- kayıtlarda yer almaktadır.
rator ilan ettirdi. 457’de Leon, yapılan dini merasimle Patrik Anatolios’un elinden İran kökenli olan Alanlar; Got,
Hun ve Vandal federasyonları
taç giyen ilk imparator oldu (Ostrogorsky, 1999, 55-56). I. Leon’un ilk yılların- içinde yer almıştır. Başlangıçta
da gerçek hâkim geriden devletin kaderine hükmeden ordu komutanı Aspar idi. Kuzey Kafkasya bölgelerinde
görülürken göçler yoluyla
Bir süre sonra Leon, Aspar’ın vesayetinden kurtulmanın yollarını aramaya başla- İtalya ve Kuzey Afrikaya kadar
dı. İsavria’nın savaşçı halkından faydalanmayı düşündü ve İsavrialı liderlerden yayılmışlardır.
Tarasis’i İstanbul’a davet etti. Kalabalık bir maiyetle İstanbul’a gelen Tarasis, bura- İsavria: Günümüzde bu yer
da adını Zenon olarak değiştirdi, ordu komutanlığına atandı ve imparatorun kızı Konya’nın Bozkır ilçesinin
Ariadne ile evlendi. Bir süre içerisinde de gücünü Germenlerden alan Aspar’ın Çağlayan kasabası yakınındaki
Zengibar kalesidir.
nüfuzu kırıldı ve düzenlenen bir tertiple de Aspar ve oğlu öldürüldü. Artık İmpa-
ratorlukta Germen nüfuzu yerini İsavria etkisine bıraktı.
474 yılında I. Leon öldüğünde taht, kendisiyle aynı adı taşıyan Zenon ve
Ariadne’den doğan torunu Leon’a kaldı. Henüz 6 yaşında bulunan II. Leon’a ba-
bası Zenon naip oldu. Kısa bir süre sonra da II. Leon hastalanarak ölünce impa-
ratorluk iktidarı tamamen ve hukuken Zenon’a kaldı. Zenon ordu içerisinde İsav-
rialıları etkin kılmak için gayret gösterdi. Önemli komutanlıklara İsavrialı şefleri
getirdi. Bununla birlikte İstanbul’da halk Germenler gibi İsavrialıları da barbar
addediyor ve onlara karşı nefret gösteriyorlardı (Ostrgorsky, 1999, 57).
46 Bizans Tarihi
Doğu’da iktidar mücadelesi yaşanırken Batı’da önemli gelişmeler olmaktay-

dı. 455 yılında Batı imparatoru III. Valentinianus’un ölümünden sonra iktidar
Germen Ricimer’in eline kaldı. Son derece güçlü bir konumda olan Ricimer,
istediğine imparatorluk tacını giydirmekte ve beğenmediğini tahttan atmakta
hatta öldürmekteydi. On yedi yıl boyunca Batı’nın kaderine hükmeden Ricimer
472’de ölünce, bir süre Zenon tarafından tayin edilen kukla imparatorlar hük-
mettiler (Dikici, 2007, 98). 4 Eylül 476’da ordu komutanı Germen Odovakar,
son Batı İmparatoru Romulus Augustulus’u bir darbeyle tahttan uzaklaştırdı.
Kendisi kral unvanıyla Zenon’a itaatini bildirdi (Ostrgorsky, 1999, 57-58). Güya
imparatorun emirleriyle İtalya’yı yönetecekti. Esasında ise Batı İmparatorluğu-
nun tüm diğer eyaletleri gibi İtalya’da da Germen hâkimiyeti kurulmuş oluyor-
du. Bu olay tarihe Batı Roma İmparatorluğunun yıkılışı olarak kaydedildi (Di-
kici, 2007, 98-99).
Balkanlarda buluna Ostrogotlar, imparatorluk için sorun teşkil etmeye devam
ediyorlardı. Ostrogot şefler en yüksek askeri makamlara gelebiliyorlar, devlet için-
deki çekişmelere müdahale edebiliyor, çoğu zamanda isyan ederek ülke arazile-
rini tahrip ediyorlardı. İmparator Zenon, Teodorik yönetimindeki Ostrogotları
İtalya’ya gitmeye ikna etti. 488 yılında batıya doğru harekete geçen Ostrogotlar
kısa sürede İtalya’ya hâkim oldular. Odovakar’ı yönetimden uzaklaştıran Teodo-
rik, 493’te kesin başarı kazandı ve İtalya’da Ostrogot krallığını kurdu. Bizans, Ger-
men tehdidinden kesin biçimde kurtulurken Batı tümüyle Germen egemenliği
altına girdi.
İmparator Zenon 491’de ölünce yeni imparatoru belirleyecek olan İmparatori-
çe Ariadne, halkın “devlete Romalı ve Ortodoks bir imparator vermesi” talebine
uydu. Becerikli ve yetenekli saray memuru Anastasios imparator seçildi. İmpa-
rator Anastasios (491-518) dönemi daha ziyade Bizans’ın iç bünyesindeki geliş-
melerle dikkat çekicidir. Anastasios’un ilk işi devlet içinde bir güç haline gelmiş
olan İsavrialıların etkinliğini kırma girişimleri oldu. Buna İsavrialılar sert tepki
gösterdi. İsavria isyanları üç yıl kadar sürdüyse de onlar en nihayetinde bir güç ol-
maktan çıkartıldı. Anastasios’un gerçekleştirdiği mali reformlar devlet hazinesini
zenginleştirdi. Onun ticaret ve zenaati destekleyen politikalarıyla ülke ekonomisi
oldukça gelişme gösterdi. Anastasios’un Monofizit olması ve Monofizitlik lehine
takındığı tavır, özellikle İstanbul’da birçok isyanın çıkmasına yol açtı. Her defa-
sında bu isyanların üstesinden gelen Anastasios, 518’de öldü (Dikici, 2007, 101-
105). Onun yerine saray muhafız birliklerinin komutanı İustinos geçti. İustinos’la
birlikte Bizans tarihinde de yeni bir hanedan ve dönem başlamış oldu. İustinos
imparatorluk yaptığı 518-527 yılları arasında iktidar gücünü kullanan esasında
kendisi değil yeğeni İustinianos idi.
Bizans döneminde İstanbul ilk defa ne zaman ve kim tarafından kuşatılmıştır?

4
İustinianos Dönemi (527-565)
Bizans İmparatorluğu’nun ilk parlak dönemi olarak adlandırılan İmparator
İustinianos’un saltanat yılları siyaset, hukuk ve imar başta olmak üzere pek çok
alanda imparatorluk tarihine damgasını vurmuş ve imparatorluğun altın çağı ola-
rak anılır olmuştur. Roma İmparatorluğu onun yönetiminde yeniden ihya edildi.
Tam adı Flavius Petros Sabattius olan imparator İustinianos, Makedonyalı bir
köylü ailesinin çocuğuydu. Onun imparator olmasındaki en büyük şansı kendi-
sinden önce imparator olan general İustinos’un yeğeni olmasıdır. Bu sayede kü-
çük yaşlarda başkent Konstantinopolis’e getirildi. Aldığı iyi eğitim ve gösterdiği

başarılar sonrasında ordu komutanlığına atandı. General İustinos, 518 yılında
Anastasios’un ölümü üzerine dağıttığı paralarla senato üyelerini ikna ederek im-
paratorluk tahtına oturunca yeğeni İustinianos’un imparatorluktaki mevkii daha
da güçlendi ve yüksek konsül makamına getirildi. Bu dönemde gösterdiği parlak
başarılarla İmparator İustinos’un en önemli yardımcısı ve tahtının ortağı konu-
muna geldi. 527 yılında İustinos’un ölümünün ardından ise en güçlü aday olarak
imparatorluk tacına sahip oldu (Ostrogorsky, 1999, 64).
İustinianos imparator olduktan sonra hem kendi yaşamı hem de imparatorluk
tarihi için en önemli gelişmelerden biri hiç şüphesiz Teodora ile yapmış oldu-
ğu evliliktir. Teodora yaşamı boyunca Bizans İmparatorluğu’nda egemenliği im-
parator İustinianos’la paylaştı. İustinianos’un gerçek anlamda egemenlik ortağı
oldu. Teodora, kocasının yanında bütün yetkileriyle tam bir imparatoriçe olarak
hüküm sürdü. Bu gücünü 532 yılında başkentte patlak veren Nika ayaklanması
sırasında gösterdi.
İmparator İustinianos’un, Roma İmparatorluğu’nu yeniden ihya etmek maksa-
dıyla yaptığı fetihleri ve askeri seferleri finanse etmek için halka ağır vergiler yükle-
mesi, memuriyetlerin satılması ve bürokrasinin halkı ezmesi gibi nedenler üzerine
dimoslar (örgütlü toplumsal gruplar) birleşerek isyan ettiler. Bizans imparatorlu-
ğunda halk özellikle büyük kentlerde Maviler ve Yeşiller adını taşıyan dimoslar
etrafında örgütlenmişlerdi. Bu Partiler sportif ve kültürel etkinlikleri organize
ettikleri gibi, vergilerin toplanması, asayişin sağlanması, mahallelerde bir takım
belediye hizmetlerinin yürütülmesi gibi faaliyetlerinin yanında gerektiğinde mi-
lis gücü olarak da kentlerin savunmasında rol oynayabiliyorlardı. Aralarında her
zaman kıyasıya bir rekabet söz konusuydu. Bu rekabet dini alanda da kendini gös-
teriyordu. Aristokrasinin desteklediği Maviler daha ziyade diofizit inancın takip-
çisiydiler. Buna karşın orta ve alt kesimin patrisi konumundaki Yeşiller monofizit
yandaşı olarak biliniyordu. Onların arasındaki şiddetli rekabetten siyasi iktidar her
zaman yararlanırdı. Tahta geçen her yeni imparator bu patrilerden birini diğerine
karşı kullanarak otoritesini pekiştirirdi. Bu grupların 532 yılında çıkardığı Nika
adıyla bilinen ayaklanma Bizans İmparatorluğu’nu derinden sarstı. Ayaklanan
halk başkent Konstantinopolis’i yakıp yıktı (Gregory, 2008, 131-132). Teodora’nın
kararlılığı, komutan Belisarios’un ve diplomat Narsis’in becerisi ile bastırılan bu
isyandan sonra imparator da halkın saygı ve bağlılığını arkasına aldı. İsyanın bas-
tırılmasından sonra örgütlü toplumsal gruplar etkinliklerini zamanla kaybettiler.
İustinianos imparatorluğunu Roma’nın bir zamanlar sahip olduğu tüm sınırlara
ulaşarak yeniden ihya etmeyi siyasetinin ana hedefi haline getirdi. Bu amaçla Van-
dallar, Ostrogotlar ve Vizigotlar gibi barbar krallıkların hâkim olduğu Batı Akdeniz
havzasını fethetmeye öncelik verdi. İmparator İustinianos dönemindeki söz konusu
fetihlerde ve askeri başarılarda etkili isim komutan Belisarios’tu. 533 yılında Beli-
sarios, İmparator İustinianos’un emriyle 18.000 kişilik bir savaş gücüyle Afrika’ya
sefer düzenledi. Bozguna uğrayan Vandallar teslim olmak zorunda kaldılar (Gre-
gory, 2008, 139). Belisarios, Vandallar karşısındaki galibiyetinin ardından 535 yı-
lında bu defa Ostrogotlar üzerine sefer düzenledi. Ostrogotlar’ın şiddetli direnme-
leri neticesinde savaş oldukça uzun sürdü. Her ne kadar Bizans ordusu Dalmaçya,
Sicilya, Napoli ve Roma başta olmak üzere İtalya topraklarında söz sahibi olsa da
Ostrogotların bu şiddetli direnişi ordunun gücünü giderek zayıflattı. Bir süre sonra
Belisarios komutasındaki Bizans ordusu ardı ardına bozgunlara uğramaya başladı.
Yaklaşık yirmi yıllık bir mücadele sonrası diplomat Narsis’in faaliyetleri sayesinde
48 Bizans Tarihi
Bizans, 555 yılında Ostrogotlara üstün geldi ve İtalya, İmparator İustinianos’un ege-
menliğini tanıdı (Ostrogorsky, 1999, 65). Bir yıl öncesinde ise İspanya’ya çıkartma
yapan Bizans ordusu Vizigotlara karşı mücadele vererek başarı elde etti. Böylece
imparator İustinianos dönemindeki fetihlerle Bizans, Roma imparatorluğunun eski
topraklarına yakın bir alanda egemenlik kurdu.
Batı’da bunlar yaşanırken İmparatorluğun doğu sınırındaki askeri gücü zayıf
düştü. İmparator İustinianos, batıdaki fetihlerde hareket serbestliği kazanabilmek
için İran hükümdarı Anuşirvan ile barış antlaşması yapmış ve İran’a haraç öde-
mekteydi (Ostrogorsky, 1999, 66). İki defa tekrarlanan antlaşma sonrasında Bi-
zans doğu sınırında giderek güç kaybetmekteydi. Balkanlarda ise saldırgan Slavlar,
Cermen asıllı Gepidler ve Türk asıllı Kuturgular Bizans topraklarını yağmalıyor
ve sonrasında Tuna ırmağının gerisine çekiliyorlardı. Bu kavimlerin yağma dal-
gaları her ne kadar Balkanlardaki Bizans topraklarında onların hâkimiyetlerini
sağlamasa da bu coğrafyadaki Bizans gücünü zayıflatıyordu. İustinianos, barbar
kavimlerle baş edebilmek için Doğu Avrupa sınırlarında beliren Avarlarla itti-
fak yaptı. Tüm bunlara rağmen yapılan başarılı fetihler ve diplomatik girişimler-
le Bizans hâkimiyetindeki topraklar hemen hemen iki katına çıkarmayı başardı.
Dalmaçya, İtalya, Sicilya, Sardinya, Korsika, Balear Adaları, Güneydoğu İspan-
ya, Kuzey Afrika Bizans topraklarına katılmıştı. İustinianos döneminde dış siyasi
tehlikeler ve Nika isyanıyla patlak veren ağır iç huzursuzluklara rağmen Bizans
imparatorluğu görünürde, eski Roma İmparatorluğu’nun ihtişamına kavuşmuş
durumdaydı.
İustinianos, bir imparatorluğun ayakta durabilmesi için din ve hukuk alanında
birliğin sağlanması gerekliliğine inanıyordu. İmparatorluk kudretinin Tanrının hi-
mayesinden geldiğine inanan kadim Roma imparatorlarından farklı düşünmüyor-
du. Bu bilinçle dolu Hristiyan bir imparator olan İustinianos, dinin imparatorun
elinde güçlü bir araç olduğu düşüncesindeydi. İustinianos, kiliseyi hükmü altına
almaya çalıştı. Kiliseyi sıkı sıkıya kendi otoritesi altına almayı gerekli görüyordu.
Gerçekçi karaktere sahip imparator tahta çıktıktan sonra Roma kilisesini Hıris-
tiyan dünyasının en büyük temsilcisi sayarak Papa Hormidas’dan temsilcilerini
Konstantinopolis’e göndermelerini istedi. Bu sayede imparatorluğun Batı kısmının
ve Papanın gönlünü kazanmaya çalıştı. Ardından Kadıköy (Halkidon) Konsili’nde
alınan monofizit aleyhtarı kararları iptal ederek, monofizitlerin gönlünü kazandı.
Her ne kadar olumlu gelişmeler kaydetse de hem Papa hem de monofizitler üze-
rinde beklediği kadar başarı elde edemedi (Ostrogorsky, 1999, 71-72).
İmparator İustinianos döneminin en etkili ve sürekli olan faaliyetleri hukuk
alanındaki büyük reformlar olmuştur. Codex İustinianos veya Corpus Iuris Civilis
adıyla bilinen yasalar külliyatı oluşturuldu. Bu külliyatın; Institutiones adı verilen
bölümü idari ve eğitimle ilgili konuları kapsamaktaydı. Pandekta (Digesta) ise sos-
yal ve cezai konulara ilişkindi. Dönemin ihtiyaçlarına göre İustinianos bir ferman
şeklinde Novellae adı verilen kanunlar koydu. Novellae’ların bir bölümü Yunanca
yazılmıştır. Hukuki reformlarla Antik Roma’dan kalma kanunlar elden geçirilip ve
günün gerçeklerine uygun hale getirildi (Ostrogorsky, 1999, 69-70). Söz konusu
kanunlar büyük ölçüde Hıristiyanlaştırıldı. Hukuk dışında, İustinianos’un antik-
çağdan kalma Atina akademisini 529 yılında kapattırarak, Konstantinopolis’te bir
yüksek okul kurdurması da bir reform olarak değerlendirilir.
İustinianos döneminde özellikle başkentte önemli imar faaliyetleri gerçekleşti-
rildi. Bunların içinde İstanbul’un en önemli yapısı Ayasofya’nın inşa ettirilmesidir.
İmar faaliyetleri Nika isyanın verdiği ağır tahribattan sonra daha yoğun bir şekil-
de yürütülmüştür. İsyan sonrası hasar gören Ayasofya dünyanın en büyük kubbeli

bazilikası olarak 532 - 537 yılları arasında yeniden inşa edildi (Dikici, 2007, 119).
565 yılında İustinianos öldükten sonra büyük umutlarla ihya edilen impara-
torluk ihtişamını koruyamadı. Onun halefi İmparator II. İustinos (565-578) za-
manında dağılma hemen kendini gösterdi. 568 yılında Langobardlar İtalya’ya gir-
diler ve kısa zamanda ülkenin büyük kısmına el koydular (Gregory, 2008, 150).
İspanya’da başlayan Vizigot ilerleyişi de durdurulamadı ve 584 yılında burası da
kesin biçimde Bizans’ın yönetiminden çıktı. Kuzey Afrika’da Berberilere karşı mü-
cadele büyük fedakârlıklar pahasına başarılı oldu. Bu bölge İslam fetihlerine kadar
Bizans egemenliğinde kaldı. Bu kayıplarla Bizans İmparatorluğu Doğu Akdeniz’e
münhasır bir devlet haline döndü.
Batı’nın kesin biçimde kaybı Bizans yönetiminin daha büyük bir özenle doğu
işlerine yoğunlaşmasına neden oldu. İmparator II. İustinos, İran Şahına haraç
ödemeyi reddedince, Sasanilerle sert ve uzun süreli bir savaş başladı. Bu savaşın
başlamasında İran’ın ötesinde Orta Asya’da egemenlik kurmuş olan Götürklerin
de etkisi büyüktü. Göktürk Yabgusu İstemi, İstanbul’a elçi göndererek Bizans’la
diplomatik temas kurup Sasanilere karşı ittifak teklif etti. Bizans bu teklife bir
taraftan olumlu cevap verirken diğer taraftan Göktürklerin rakipleri Avarlara yar-
dımcı olunca planlanan ittifak kurulamadı (Palazademir, 2002). İmparator II. İus-
tinos devrinde başlayan Bizans-Sasani savaşları uzun yıllar boyunca devam etti.
Her iki devlette bu savaşlarda askeri ve ekonomik güçlerini bir hayli zayıflattılar.
Bu zayıflık 7. yüzyılın ilk yarısında gerçekleşecek olan İslam fetihleri için çok uy-
gun bir zemin oluşturmuştur.
Altıncı yüzyılın son çeyreğinde Bizans’ı Avrupa cihetinden zorlayan en önemli
gelişme Avar ve Slavların Orta Avrupa ve Balkanlara girmeleri oldu. Büyük kitle-
ler halinde harekete geçen Avar - Slav dalgaları Sava ve Tuna’daki Bizans savun-
masını ortadan kaldırarak Selanik’e kadar uzanan akınlar yaptılar. Altıncı yüzyılın
seksenli yıllarında Slav kabileleri sadece yağma yapmakla yetinmeyip ülke ara-
zilerine de sağlamca yerleştiler. Daha önceleri yaşanan Germen göçleri ve diğer
kavimlerin istila hareketleri geçici olup, Bizans imparatorluğu bir şekilde onlar-
dan kurtulmayı başarmıştı. Şimdi ise Slavların, Balkanlar’ı yurt edinmeleri söz ko-
nusuydu. Böylece ileride Bizans toprakları üzerinde Slav devletlerinin kurulması
sonucunu doğuran oluşum başladı (Ostrogorsky, 1999, 75-76).
İmparator Mavrikios (582-602) döneminde gerek Tuna boylarında Slavlara
karşı, gerekse doğuda İranlılara karşı başarıyla mücadele edilmeye çalışıldı. Askeri
ve idari alanda yapılan düzenlemelerle devletin güçlü kılınması için çaba sarfedil-
di. Fakat Mavrikios’un sergilediği sert yönetim, örgütlü toplumsal gruplar Maviler
ve Yeşiller yönetime tepkileri v.b. nedenler iç çatışmayı doğurdu. İstanbul’da çı-
kan bir isyan sonucu Mavrikios tahttan atıldı ve komutanlardan Fokas, senatonun
da onayı ile imparator ilan edildi. 602 yılından 610 yılına kadar Bizans iktidarını
elinde bulunduran Fokas tam bir tedhiş rejimi kurdu. Onun baskıya dayalı yöne-
timi, Balkanlar’da Slav-Avar ilerleyişi ve doğuda İran savaşlarıyla birleşince Bizans
İmparatorluğu tam bir çöküşün eşiğine geldi. 610 yılında Fokas’ın zulme dayalı
yönetimini askeri bir müdahaleyle sona erdiren ve Bizans tarihinde yeni bir döne-
mi başlatan Heraklios, devleti de çöküşten kurtaran olarak tarihe adını yazdırdı.
50 Bizans Tarihi
Özet
Roma İmparatorluğu’nun Bizans’a dönüşümü- Bizans’ın doğuşu sürecindeki tarihsel gelişme-
1 nü açıklayabilmek; 3 leri tartışabilecek;
Bizans denilen devlet aslında Roma impara- Dioklitianos’un 284 yılından sonra giriştiği
torluğunun bir devamıdır. Bizanslılar da ken- idari reformlar imparatorluğun doğu bölgesini
dilerini Romalı olarak adlandırmışlardır. M.Ö. daha önemli hale getirmiştir. Büyük Konstanti-
753 yılında kurulan Roma şehri Latium olarak nos döneminde 324 yılında yeni başkent olarak
adlandırılan Orta İtalya bölgesinde hâkimiyet İstanbul’un inşasına başlanması ve 330 yılında
kurmuştur. Roma halkı M.Ö. 509 yılına kadar bitirilmesi Bizans’ın da başlangıcını oluşturan
devam eden Krallık devrinde patriciler, plepler, olaylar olmuştur. İstanbul’da saray, surlar ve fo-
cliens ve köleler olmak üzere 4 toplumsal sınıfa rumun inşası kadar Aya Sofya ve Aya İrini kili-
ayrılmıştır. Devletin başında tanrının rızasını selerinin yapımına başlanması ve Hıristiyanlığın
kazanmış olduğuna inanılan bir kral bulunmak- serbest bırakılması daha sonra imparatorluğun
taydı. Senato ve Comitia Curiata krala yardım- en büyük ortak paydası olacak Hıristiyanlığın
cı olan kurumlardı. M.Ö. 509 - M.Ö. 27 yılları yaygınlaşmasına neden olmuştur. Bizans bu
arasında Roma’da aristokratik bir Cumhuriyet süreçte Roma devlet geleneğini, hukukunu ve
oluşturulmuştur. Sadece patricilere ait olmak imparatorun sınırsız yetkilerini devlet anlayışı
üzere bu dönemde Roma vatandaşlık hukuku içine adapte etmiştir.
geliştirilmiştir. Bu hukuk daha sonra Bizans
hukukununda temelleri olacaktır. İmparatorluk Hıristiyanlığın Bizans’ın oluşumundaki etkisini
döneminde Roma önce İtalya yarımadasında- 4 açıklayabileceksiniz
ki devletleri daha sonra Kartaca, Makedonya, Roma’da yasaklı olan Hıristiyanlık dininin
Yunanistan ve Anadolu’daki devletleri yenerek İstanbul’da serbest bırakılması Bizans başkenti-
tüm Akdeniz havzasında hâkimiyet kurmuştur. ni önemli bir dini merkez haline getirmiştir. 325
Bu coğrafi alan büyük ölçüde Bizans devletinin yılından başlayarak toplanan çeşitli dini konsil-
de egemenlik alanını oluşturacaktır. M.Ö. 27 ila lerde Ariyanizm ve Nestorius gibi Hıristiyanlı-
284 yılları arasındaki İmparatorluk döneminde ğın diğer yorumları reddedilerek teslis anlayışı
Roma devletinin sınırları kuzeyde İngiltere’den Ortodoksluğun temeli olarak benimsenmiştir.
güneyde Afrika çöllerine, batıda Atlas Okyanu- Daha sonra imparatorluğun siyasi gücü ile resmi
sundan doğuda Mezopotamya topraklarına ka- Ortodoksluk anlayışı tüm imparatorluğa empo-
dar uzanmıştır. Bu geniş coğrafyanın yönetimi ze edilmiştir.
zorlaşmış ve Roma idari alanda reform ihtiyacı
duymuştur. Böylece Roma’nın doğu toprakların-
da Bizans’ın oluşumuna zemin hazırlanmıştır.
Bizans’ı ortaya çıkaran unsurları açıklayabilecek;

2
Dioklitianos (284-305) döneminde tetrarhia siste-
mine geçilmiş imparatorluk; Doğu, Balkan/İlirya,
İtalya ve Batı/Galya olmak üzere dört eyalete ay-
rılmıştır. Dioklitianos imparatorluk merkezi ola-
rak doğuda İzmit’i seçmiştir. Milano, Selanik ve
Trier dörtlü yönetim sisteminin diğer merkezleri
olmuştur. Bu eyaletler arasında Anadolu merkez-
li doğu eyaleti daha sonra Bizans’ın da kurulaca-
ğı topraklar olacaktır. Bu bölgede yer alan antik
Yunan kültürü, yeni yayılmaya başlayan Hristi-
yanlık inancı, Roma hukuku ve devlet anlayışı ile
İstanbul’un inşa edilerek 330 yılında başkent ilan
edilmesi Bizans’ı ortaya çıkaran unsurlar olmuştur.
1. Aşağıdakilerden hangisi Krallık Devri Roma’nın 6. Bizans’ta Hıristiyanlık hangi fermanla serbest bı-
özelliklerinden biri değildir? rakılmıştır?
a. İlk kralın efsanevi Romulus olması a. İzmit
b. Senato ve Comitia Curiata’nın siyasal yaşamda b. İznik
önemli rol oynamaları c. Efes
c. Pleplerin Patricilerle eşit haklara sahip olmaları d. Milano
d. Etrüsk kökenli krallar da iktidara gelmesi e. Kadıköy
e. Toplumsal örgütlenme: aile-gens-curia-tribus
şeklinde olması 7. Aşağıdakilerden hangisi II. Teodosios zamanında
gerçekleştirilen faaliyetlerden biri değildir?
2. Aşağıdakilerden hangisi Roma devleti’nin yönetim a. İstanbul’da bir üniversite kurulması
birimlerinden biri değildir? b. Forum’un inşası
a. Senato c. Codex Teodosianos’un oluşturulması
b. Lordlar kamarası d. İstanbul dış surlarının inşası
c. İmparator e. Deniz surlarının inşası
d. Comitia Curiata
e. Consilia Plebis 8. Roma devleti 395 yılında Doğu ve Batı Roma ola-
rak kimin döneminde ikiye ayrılmıştır?
3. Aşağıdakilerden hangisi Roma devleti’nin yaptığı a. I. Teodosios
savaşlardan biri değildir? b. Valens
a. Pön Savaşı c. Arkadios
b. Teselya Savaşı d. Zenon
c. Magnesia Savaşı e. İustinianos
d. Pidna Savaşı
e. Termofil Savaşı 9. Batı Roma imparatorluğu kimler tarafından 476 yı-
lında yıkılmıştır?
4. Aşağıdaki bölgelerden hangisi Roma devleti sınır- a. Hunlar
ları içinde yer almamıştır? b. Kartacalılar
a. İran c. Cermenler
b. Yunanistan d. Mısırlılar
c. Anadolu e. Sasaniler
d. İngiltere
e. Pannonia 10. İustinianos Döneminde 532 - 537 yılları arasında
inşa ettirilen dünyanın en büyük kubbeli bazilikası
5. Aşağıdakilerden hangisi Dioklitianus Döneminde aşağıdakilerden hangisidir?
oluşturulan eyaletlerden biri değildir? a. Sergios Bakhos Kilisesi
a. Doğu b. Aziz Nikolaos Kilisesi
b. Balkan/İlirya c. Aziz Poliefktos Kilisesi
c. İtalya d. Aya İrini Kilisesi
d. Güney/Afrika e. Aya Sofya Kilisesi
e. Batı/Galya
52 Bizans Tarihi

1. c Yanıtınız doğru değilse “Krallık Devri” bölü- Sıra Sizde 1
münü yeniden okuyunuz. Krallık döneminde Roma halkı 4 toplumsal sınıfa ay-
2. b Yanıtınız doğru değilse “Krallık, Cumhuriyet rılmıştır. Bunlarda ilki siyasal halklara sahip ve asker-
ve İmparatorluk” bölümlerini yeniden gözden lik yapmakla yükümlü olan toprak sahipleri ile aris-
geçiriniz. tokratlardan oluşan patricilerdir. Bunlar aralarından
3. e Yanıtınız doğru değilse “Cumhuriyet ve İmpa- kralı çıkarttıkları gibi senato ve comitia curiata olarak
ratorluk” “bölümlerini yeniden okuyunuz. adlandırılan meclislerle krala da yardımcı oluyorlardı.
4. a Yanıtınız doğru değilse “III. Yüzyılda Roma İkinci sınıfı küçük arazi sahipleri, zanaatçılar, tüccar-
İmparatorluğu’nun Sınırları” bölümünü yeni- lar oluşturuyordu. Bu sınıf plep olarak biliniyordu ve
den okuyunuz. herhangi bir siyasi hakkı bulunmuyordu. Hukuken
5. d Yanıtınız doğru değilse “Dioklitianos ve Re- patriciler gibi özgür kabul ediliyorlar ve yargılanabili-
formları” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. yorlardı. Üçüncü sınıf ise particilerin arazilerinde ki-
6. d Yanıtınız doğru değilse “Konstantinos ve racı olarak ya da zanaatkâr olarak faaliyet gösteren ve
İstanbul’un Kurulması ile Roma İmparatorlu- yanaşma diye bilinene clienslerdi. Bunların da plepler
ğunun Hıristiyanlaşması ve Dini Mücadeleler” gibi siyasi hakları yoktu. Roma’da son toplumsal sınıfı
bölümlerini yeniden okuyunuz. ise bir mal olarak bakılan ve hiçbir hak ve özgürlükleri
7. b Yanıtınız doğru değilse “Kavimler Göçü ve bulunmayan köleler oluşturuyordu. Roma halkının en
Batı Roma’nın Çöküşü” bölümünü yeniden küçük toplumsal örgütünü baba otoritesine dayanan
okuyunuz. aile kurumu oluşturuyordu. Aynı soydan gelen aileler
8. a Yanıtınız doğru değilse “Kavimler Göçü ve Batı gens adı verilen akraba birliklerini kuruyordu. Gens-
Roma’nın Çöküşü” bölümünü yeniden okuyu- ler birleşerek halk meclisleri olan curiaları oluşturu-
nuz. yordu. Bunlar da Ramnes, Tities ve Lucheres adlı üç
9. c Yanıtınız doğru değilse “Kavimler Göçü ve büyük tribusu meydana getiriyorlardı. Bu örgütlenme
Batı Roma’nın Çöküşü” bölümünü yeniden sadece partici sınıfına mensup olan vatandaşlar için
okuyunuz. geçerliydi.
10. e Yanıtınız doğru değilse “İustinianos Dönemi”
Sıra Sizde 2
bölümünü yeniden okuyunuz.
Roma imparatorluğu doğuda Mezopotamya’dan batıda
Atlas Okyanusuna, güneyde Sahra çöllerinden kuzeyde
İngiltere’ye kadar olan bölgede hâkimiyet kurmuştur.
Ancak Akdeniz havzası egemenlik alanının temelini
oluşturmuştur.
Sıra Sizde 3
Bizans devletinin ilk imparatoru kabul edilen Bü-
yük Konstantinos (324 - 337) döneminde 324 yılında
İstanbul’un inşasına başlanmıştır. 11 Mayıs 330 tari-
hinde Yeni Roma (Nova Roma) adıyla Bizans’ın baş-
kenti olmuştur. Şehrin kurucusuna atfen Konstantino-
polis denilmiştir.
Sıra Sizde 4
İstanbul Bizans döneminde ilk defa 442 yılında Hun
imparatoru Attila tarafından kuşatılmıştır. II. Teodosi-
os (408 - 450) zamanında inşa ettirilen dış şehir surları
Attila’nın İstanbul’ almasına engel olmuştur.
Akşit, O. (1985). Roma İmparatorluk Tarihi, İstanbul:
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları
Cheyne, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, çev. İ. Yerguz, An-
kara: Dost Kitabevi
Demircioğlu, H. (1998). Roma Tarihi. I. Cilt. Cumhuri-
yet, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Dikici, R. (2007). Şu Bizim Bizans, İstanbul: Remzi Ki-
tabevi
Freeman, C. (2003). Mısır, Yunan ve Roma. Antik Akde-
niz Uygarlıkları, Ankara: Dost Kitabevi
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğunun
Şaşırtıcı Yaşamı, çev. U. Kocabaşoğlu, İstanbul: İleti-
şim Yayınevi
Grant, M. (200). Roma’dan Bizans’a, çev. Z. Z. İlkgelen,
İstanbul: Homer Kitabevi
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, çev. E. Er-
mert, İstanbul: YKY
İplikçioğlu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Ana-
hatları, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları
Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma İmparatorluğu,
çev. G. Çağalı Güven, İstanbul: YKY
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, çev. F.
Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Palaz Demir, H. (2002). VI. Yüzyıl Kaynaklarına Göre
Göktürk-Bizans İlişkileri, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yayınları
Prokopius. (2001). Bizans’ın Gizli Tarihi, çev. O. Duru,
İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Yıldırım, R. (2002). İlkçağ Tarih ve Uygarlıkları, İzmir:
Meridyen Yayıncılık.
3
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Hz. Muhammed döneminde Bizans’la ilişkileri tartışabilecek;
 Dört Halife döneminde Bizans topraklarında gerçekleşen fetihler ve sonuçları-
nı çözümleyebilecek;
 Emevî-Bizans ilişkilerinin temel niteliklerini değerlendirebilecek;
 Abbâsî-Bizans ilişkilerinin mahiyetini çeşitli açılardan değerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Hz. Muhammed • Filistin
• Muâviye B. Ebû Süfyan • Mısır
• Hârûn Er-Reşîd • Kuzey Afrika Fetihleri
• Me’mûn • Mûte
• Heraklios • Tebük
• II. Iustinianos • Ecnâdeyn
• III. Leon • Yermük
• İrini • Sâife
• Nikiforos • İstanbul Kuşatmaları
• Teofilos • Beytülhikme
• Suriye • Bryas Sarayı
İçindekiler
• GİRİŞ
• HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE
BİZANS’LA İLİŞKİLER (610 - 632)
• DÖRT HALİFE DÖNEMİNDE BİZANS’LA
Bizans Tarihi Bizans ve Müslüman Araplar İLİŞKİLER (632 - 661)
• EMEVÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA
İLİŞKİLER (661 - 750)
• ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA
İLİŞKİLER (750 - 861’E KADAR)
Bizans ve Müslüman Araplar
GİRİŞ
İslâmiyet’in VII. yüzyıl başlarında Arap yarımadasında doğuşuyla başlayıp Bizans
imparatorluğunun 1453 yılında yıkılışına kadar devam eden İslâm-Bizans ilişki-
leri, dokuz asır gibi uzun bir dönemi kapsamaktadır. İslâm’ın doğuş yıllarında
Ortadoğu topraklarında Bizans imparatorluğu, Sâsânî imparatorluğu ile asırlar-
dır devam ede gelen bir mücadele içerisinde idi. İslâm’ın bölgede üçüncü bir güç
olarak doğuşundan sonra yarım yüzyıl gibi kısa bir zaman diliminde Müslüman
Araplar’ın gerçekleştirdikleri fetih faaliyetleri sonucu Sâsânî imparatorluğu tari-
he karıştı. Bizans imparatorluğu ise uzun süredir Sâsânîler karşısında korumaya
çalıştığı Suriye, Filistin ve Mısır gibi önemli bölgelerin Müslüman Arapların eline
geçmesine engel olamadı. Müslüman Araplar bu fetihlerin ardından Anadolu’ya
çok sayıda sefer düzenleyip önemli başarılar elde ettiler. Hatta Bizans’ın başkenti
İstanbul, birkaç defa Müslüman Araplar tarafından kuşatıldı. Araplar’dan sonra
Selçuklu ve Osmanlı Türkleri, Müslüman - Bizans mücadelesini sürdürdü. Niha-
yet 29 Mayıs 1453’te Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethi ile Bizans impara-
torluğu da tarihe karıştı.
Arap-İslâm kaynaklarında Bizanslılar için genellikle Rûm ifadesi kullanılır. Bu
terim Romalı ve Bizanslılar’ın kendileri için kullandığı Romalılar anlamındaki Ro-
mei tabirinin Arapça’ya geçmiş şeklidir. Anadolu başta olmak üzere Bizans top-
raklarını ifade etmek üzere Bilâdü’r-Rûm/Arzu’r-Rûm, Akdeniz için Bahru’r-Rûm,
Bizans imparatorları için ise Kayser’in yanısıra Meliku’r-Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm vs. ifa-
deler kullanılmaktadır. Bunlardan başka genel olarak gayri Müslimler için kullanı-
lan küffâr/kefere ve bütün Hıristiyanları ifade eden en-nasârâ ile temelde Yahudi ve
Hıristiyanları tanımlamak üzere kullanılan Ehlü’l-kitâb kavramı da zaman zaman
Bizanslılar için kullanılmıştır. Kur’ân-ı Kerim’de bir defa zikredilen ve müstakil bir
sûreye adını veren er-Rûm ifadesi, Bizanslılar için kullanılmış ve onların Sâsânîler
karşısında aldıkları mağlubiyete işaret edilerek üç ilâ dokuz yıl içinde Sâsânîler’e
galip gelecekleri bildirilmiştir (Rûm 30/1-5; Demirkent 1998, s. 212).
Bizans kaynaklarında da Araplar için genellikle Arap kelimesinin Yunanca ço-
ğul şekli olan Arabes veya Hz. İbrahim’in eşleri Sâre ve Hâcer’e nispetle Sâre ve
Hâcer’den çoğalanlar anlamında Sarakini ve Agareni, ya da Hz. İbrahim’in oğlu
Hz. İsmail’e nispetle İsmailite (İsmailoğulları) terimleri kullanılır. Eski Yunan ve
Roma dönemi anlayışının bir uzantısı olarak Bizanslılar’ın kendileri dışındaki mil-
letler için kullandıkları barbar (barbari) terimi ile de bazen Araplar kastedilmiştir.
56 Bizans Tarihi
İslâm öncesinde Araplar ile Bizans arasında çeşitli ilişkiler gerçekleşmiştir.

Özellikle Arap yarımadası üzerinde nüfuz mücadelesi veren Bizans ve Sâsânî im-
paratorlukları için Araplar ayrı bir önem taşımaktaydı. Bu dönemde bazı Arap
kabileleri Bizans’ın etkisiyle Hıristiyanlığı kabul edip bu imparatorluğun yanın-
da yer alırken bazı Arap kabileleri de Sâsânîler safında yer almaktaydı. Meselâ,
İslâm’ın hemen öncesinde iki imparatorluk arasında tampon vazifesi gören dev-
Vassal: Herhangi bir devletin letçiklerden Gassânîler Bizans’ın, Hireliler (Lahmîler) ise Sâsânîler’in vassalı idi.
kendisinden daha güçlü diğer Tenûhîler, Selîhîler ve Kindeliler’in yanısıra Cüzâm, Kelb ve Tağlib gibi Hıristiyan
bir devletin himayesini kabul
edip ona tabi olma durumuna Arap kabileleri de Bizans’ın müttefiki idiler. Bizans imparatorluğu dönemin diğer
vassallık denilmektedir. önemli gücü olan Sâsânî imparatorluğu ile mücadelesinde çeşitli Hıristiyan Arap
kabilelerinden destek almaktaydı. Meşhur şairlerden Kinde’li İmruü’l-Kays, Benî
Bekir b. Vâil’e mensup Amr b. Kami’e, Kuss b. Sâide el-İyâdî ve Hassân b. Sâbit
Bizans çevrelerinde dostluk kurdular. Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim b.
Abdümenâf Suriye’ye gidip Bizans imparatoru ile görüşmüş ve ondan Mekkeli ta-
cirlerin emniyet içerisinde bölgeye gelerek ticaret yapabileceklerine dair bir belge
almıştır. Böylece Mekke ticareti dışa açılmıştır. Hâşim b. Abdümenâf ve kardeşleri
İran, Habeşistan ve Yemen hükümdarlarından da benzeri imtiyazlar elde ettiler.
Kur’ân-ı Kerim’de Kureyş sûresinde geçen îlâf terimiyle bu antlaşmalar kastedil-
mektedir. Hz. Muhammed’in peygamberlikten önce Bizans hâkimiyetindeki Su-
riye bölgesine ticari seyahatler yaptığı bilinmektedir. Kureyş’in milâdî 605 yılında
gerçekleştirdiği ve o sırada 35 yaşında bulunan Hz. Muhammed’in de katıldığı
Kâbe tamiri için Kızıldeniz’de Şu’aybe limanında karaya oturan bir Bizans gemi-
sinin keresteleri kullanılmış ve gemide bulunan usta Bâkûm er-Rûmî, Kâbe’nin
tamirinde istihdam edilmiştir (Geniş bilgi için bk. Avcı (2003), s. 23-35).
Hz. Peygamber ve Dört Halife döneminden itibaren Emevîler, Abbâsîler,
Endülüs Emevîleri, Fâtımîler, Selçuklular, Eyyûbîler, Memlükler ve son olarak
1453’te İstanbul’u fethedip Bizans’ın varlığına son veren Osmanlılar’ın ve bu arada
kurulan diğer Müslüman devlet ve hânedanların da Bizans’la siyasî, askerî, ekono-
mik, dinî ve sosyo-kültürel münasebetleri olmuştur.
İslâm’ın VII. yüzyılda Arap yarımadasında doğuşundan itibaren 1453’te im-
paratorluğun yıkılışına kadar dokuz asır gibi uzun bir süre içerisinde Bizans,
başlangıçta Müslüman Araplar’a, daha sonra da Selçuklular ve Osmanlılar gibi
Müslüman Türkler’e “komşu” ve “öteki” olmuş, bu süreçte gerçekleşen çok yönlü
ilişkilere bağlı olarak savaş ve barış iç-içe yaşanmıştır. Yukarıda çizilen genel tablo
çerçevesinde bu ünitede genel bir fikir vermek amacıyla Hz. Muhammed, Dört
Halife, Emevîler döneminde Bizans’la ilişkiler konu edilmekte ve Abbâsî-Bizans
ilişkileri de 10. yüzyılın sonuna kadar anlatılmaktadır.
HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER

(610 - 632)
Müslümanlarla Bizanslılar arasındaki ilişkilerin başlangıcını İslâm’ın ilk yılları-
na kadar götürmek mümkündür. İslâm’ın doğuş yıllarında devam etmekte olan
Bizans-Sâsânî savaşlarında Müslümanlar, Ehl-i kitâb oldukları için Bizanslıla-
rı, putperest Araplar da Mecûsi (ateşperest) İranlıların tarafını tutmakta idiler.
Bizans’ın Sâsânîler karşısında peşpeşe yenilgiye uğraması Müslümanları üzmekte,
buna karşılık müşrikleri şımartmaktaydı. Kur’ân-ı Kerim’de yer alan Bizanslılar an-
lamındaki Rûm sûresinin ilk âyetleri bu açıdan oldukça dikkat çekicidir: “Bizanslı-
lar (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın yerde yenilgiye uğradılar. Hâlbuki onlar
bu yenilgilerden sonra üç ilâ dokuz yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir
3. Ünite -Bizans ve Müslüman Araplar 57
Allah’ındır. O gün müminler de Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir” (Rûm 29/1-5).

Gerçekten de öyle olmuş, bir müddet sonra Bizanslılar, Sâsânî devleti karşısında za-
ferler kazanmış ve Müslümanlar da bu zafer haberleri üzerine sevinç duymuşlardır.
İlgili âyetlerden Bizans’ın Sâsânîler karşısında Suriye, Filistin ve Mısır’ı kaybettiği
619 yılından önceki yenilgiler ile imparator Heraklios’un 622’de başlattığı ve Sâsânî
ordularını 627’de Ninova’da kesin bir yenilgiye uğratması ile sonuçlanan zaferlerin
kastedildiği anlaşılmaktadır. (Demirkent, 1998, s. 212)
Resim 3.1
Bu harita Casim Avcı, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul 2003, s. XII-XIII’ten alınmıştır.
Hz. Muhammed döneminde Bizans imparatorluğuna yönelik diplomasi faa- Mektup: Hz. Peygamber’in
Heraklios’a gönderdiği
liyetleri gerçekleşmiş, bizzat imparator Heraklios’a (610-641) İslâm’a davet mek- mektup konusuna İslâm
tubu gönderildiği gibi, Bizans’a bağlı vali veya vassal devlet yöneticilerine de kaynakları, burada çok az bir
kısmını zikredebileceğimiz
elçiler ve mektuplar gönderilmiştir. Bu bağlamda Bizans’a yönelik ilk diplomasi birçok detayıyla yer verirken
faaliyeti 628 yılında gerçekleşmiştir. Mekkelilerle yapılan Hudeybiye barış ant- Bizans kaynaklarında bu
laşmasından sonra Hz.Peygamber, dönemin ileri gelen diğer bazı devlet başkan- konuda herhangi bir kayıt
bulunmamaktadır. Bu
ları ve emirlerinin/valilerinin yanısıra Bizans imparatoru Heraklios’a da İslâm’a durum özellikle klâsik İslâm
davet mektubu gönderdi. Bu sırada Bizanslıların mühürsüz mektuplara itibar kaynaklarının “peygamber
merkezli” olduğu için bu
etmediklerinin hatırlatılması üzerine bir mühür yaptırmış ve mektup onunla tür olayları kaydetmeye
mühürlenmişti. Mektubu imparatora götürmek üzere, ticaret amaçlı seyahatleri önem vermesi, buna karşılık
İslâm’ın henüz başlangıç
dolayısıyla Suriye bölgesini iyi bilen Dihye b. Halîfe el-Kelbî görevlendirilmiştir dönemlerini yaşaması
(Mayıs 628). dolayısıyla Bizans çevrelerinde
o derece bilinmemesi
Yıllar süren savaşlar sonunda Sâsânîler karşısında Ninova’da kesin bir zafer ka- yanında, o döneme ait Bizans
zanmış olan Heraklios bir şükran ifadesi olarak hac ziyaretinde bulunmak ve İran- kaynaklarının oldukça sınırlı
lılardan geri almayı başardığı Kutsal Haç’ı tekrar eski yerine dikmek üzere o sıralar- olması ve daha sonraki
tarihçilerin de bu sınırlı
da Kudüs’te bulunuyordu. İmparator, Şam şehri ile Kudüs arasında bulunan Busra kaynaklara dayanmak zorunda
şehrinin valisi aracılığıyla kendisine gelen peygamber elçisi Dihye’yi kabul etti. Kay- kalmış olmalarıyla izah
edilebilir.
58 Bizans Tarihi
Hz. Peygamber’in mektupları naklarda imparator Heraklios’un Hz. Muhammed hakkında daha detaylı bilgi almak
konusunda uzun araştırmaları üzere, o sıralarda ticaret için Suriye’ye gitmiş bulunan Ebû Süfyân ve arkadaşlarını
bulunan Muhammed
Hamidullah başta olmak üzere huzuruna getirttiği ve soyca Hz. Muhammed’in en yakını olan kafile başkanı Ebû
Müslüman araştırmacıların Süfyan’la aralarında uzun bir konuşma geçtiği belirtilir. Bu rivayetlere göre impa-
hemen hepsi, mektuplaşma
olayını kabul etmekte ve rator, Ebû Süfyan’dan Hz. Muhammed’in soyu, ailesi, çevresi, toplumdaki konumu,
günümüze gelen mektupların kişiliği, getirdiği mesajın niteliği ve temel prensipleri v.s. hakkında bilgi almış ve anla-
orijinal olduğunu veya orijinal
olma ihtimalinin daha yüksek tılanların bir peygamberin özelliklerine uygun olduğunu ifade etmiştir. İmparatorun
olduğunu belirtmektedir Dihye’ye bir takım kıymetli hediyeler ve elbiseler verdiği de kaydedilir.
(Hamidullah (2003), I, 343- Busra valisini İslâm’a davet etmek üzere Hz. Muhammed tarafından bir mek-
350))
tupla birlikte elçi olarak gönderilen Hâris b. ‘Umeyr el-Ezdî, Gassânî emirlerinden
Şurahbil b. ‘Amr’ın topraklarından geçerken adı geçen emir tarafından Mûte’de
öldürüldü. Elçinin öldürülmesi diplomatik bir skandala yol açtı ve siyasi gergin-
lik Bizans askerlerinin de katıldığı Mûte savaşı ile sonuçlandı. Hz. Muhammed
3.000 kişilik bir ordu hazırladı ve Zeyd b. Hârise komutasında Bizans topraklarına
gönderdi. Hz. Peygamber Zeyd’in şehit düşmesi halinde Ca’fer b. Ebû Tâlib’in,
Ca’fer’in şehit düşmesi halinde Abdullah b. Revâha’nın kumandayı almasını,
onun da şehid olması halinde ise Müslümanların aralarından birini kumandan
seçmelerini emretmişti. İslâm ordusunun hareketinden haberdar olan Şurahbil
b. ‘Amr bölgedeki birçok Hıristiyan Arap kabilesini etrafına topladığı gibi bölge-
de bulunan imparator Heraklios’tan da yardım istedi. Heraklios Sâsânîler’e karşı
hazırladığı birlikleri onun yardımına gönderdi. Şurahbil b. Amr’ın kumandasın-
daki Arap kabilelerinin katılımıyla birlikte Bizans ordusunun mevcudu 100.000’i
Vicarius: Eyalet valisinin aşmıştı. Ordunun genel kumandanlığını Teodoros (vicarius) yapmaktaydı. İslâm
vekili anlamındaki vicarius ordusu kendisinden kat kat büyük olan Bizans ordusuyla Mûte’de karşılaştı. Çetin
unvanı erken dönem Bizans
tarihinde kullanılmış resmi bir bir mücadeleden sonra Hz. Peygamber’in tayin ettiği her üç kumandan sırasıyla
unvandır. şehid oldu. İslâm ordusunun kumandanlığına Hâlid b. Velîd getirildi. Hâlid b. Ve-
lid uyguladığı taktiklerle fazla zayiat vermeden geri çekilmeyi başardı (629). Mûte
Savaşı ile İslâm ve Bizans orduları ilk defa karşı karşıya gelmiş oluyordu.
630 yılında Heraklios’un büyük bir ordu hazırladığı haberi üzerine Hz. Peygam-
ber, kuraklık ve kıtlığın hüküm sürmesine rağmen 30.000 kişilik bir ordu hazırladı
ve hedefin Bizans ordusu olduğunu açıkça belirtti. Kur’ân-ı Kerîm’de (Tevbe 9/38-
106) ve İslâm tarihi kaynaklarında İslâm toplumundaki savaş hazırlıklarıyla ilgili
haberlerden, Sâsânîler’e karşı kesin bir üstünlük sağlayan Bizans’ın Müslümanlar
tarafından ciddi bir güç olarak görüldüğü anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber’in biz-
zat kumanda ettiği İslâm ordusu, Medine’nin 700 km. kuzeyinde Suriye yolu üze-
rindeki Tebük’te konakladı. On beş-yirmi gün burada kalındıktan sonra Bizans
ordusuna rastlanmadığı için geri dönüldü. Bu arada çevredeki kabileleri İslâm’a
davet amacıyla bazı birlikler gönderildi. İslâm hakimiyetini tanıyan Eyle, Cerbâ ve
Ezruh gibi merkezlerin yerel yöneticileriyle cizye antlaşmaları yapıldı.
Tebük’te karargâhını kurmuş olan Hz. Peygamber, o sırada Hıms veya
Dımaşk’ta bulunduğu belirtilen Heraklios’a Dihye b. Halîfe’yi bir mektupla birlik-
te tekrar gönderdi. Mektupta imparatora İslâm’a girmesi, cizye ödemesi veya sa-
vaş yapılması teklif edilmekte, ayrıca ondan Müslümanlığı kabul edecek olanlara
engel olmaması istenmekteydi. Mektubu alan Herakleios, etrafındakilerle istişare
ettikten sonra Tenuhlu hıristiyan bir Arabı bir mektupla birlikte Hz. Peygamber’e
elçi olarak göndermiştir. Elçi müslümanlar tarafından ağırlanmış ve Hz. Osman
da kendisine değerli bir elbise hediye etmiştir (Hamîdullah (2003), I, 338).
Hz. Muhammed Bizans’a bağlı hangi vali ve hükümdarlara İslam’a davet mektupları
1 göndermiştir?
DÖRT HALİFE DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (632 - 661)

Hz. Muhammed’in 632 yılında vefatından sonra Medine’de halife seçilen Hz. Ebû
Bekir, iç huzuru sağladıktan sonra Arap yarımadasını çevreleyen Bizans ve Sâsânî
topraklarına ordular sevketti. Hâlid b. Velîd’i Sâsânî cephesinde görevlendirme-
sinden birkaç ay sonra her biri 3.000 kişiden oluşan üç ayrı birliği, ikisini Tebük-
Maan istikametinde Suriye ve Ürdün’e, üçüncüsünü de Amr b. Âs kumandasında
Eyle üzerinden sahil istikametinde Filistin’e doğru 634 yılında gönderdi.
Amr b. Âs, Güney Filistin’de bulunan Vâdilarabe’deki çatışmalarda başarı sağla-
dıktan sonra Dâsin’de (Gazze) ünlü Bizans kumandanı Sergios’u yenilgiye uğratıp
öldürdü ve ilerlemeye devam etti. Bu gelişmeleri o sırada geldiği Humus’ta öğre-
nen imparator Heraklios, Müslümanların Suriye’nin güneyine yaptıkları hücum-
ları engellemek ve onları Bizans topraklarından çıkarmak üzere kardeşi Teodoros
kumandasındaki bir orduyu Filistin’e sevketti. Bu esnada Kaysâriye şehrini kuşat-
makta olan Amr b. Âs, yaklaşan Bizans ordusuna elindeki askerlerle karşı koyama-
yacağını anlayınca kuşatmayı kaldırıp Hz. Ebû Bekir’den yardım istedi. Halife de
Irak cephesinde bulunan Hâlid b. Velîd’e haber göndererek kumandasındaki 500-
800 kişilik süvari birliğiyle Suriye cephesine gitmesini emretti. Dûmetülcendel’i
ikinci defa ele geçirip Kurâkır ile Süvâ arasındaki çölü süratle geçen Hâlid, Dı-
maşk yakınlarındaki Hıristiyan Gassânîler’in karargâhı olan Mercirâhit’e saldı-
rarak Bizans askerlerini yenilgiye uğrattı (634). Daha sonra güneye doğru iler-
leyerek Busrâ ile bu şehrin içinde yer aldığı Havran bölgesini fethetti. Ardından
kuzeye yöneldi ve Ecnâdeyn’de Amr b. Âs’a yetişti. Başkumandanlığını Hâlid b.
Velîd’in yaptığı İslâm ordusu Ecnâdeyn’de Heraklios’un kardeşi Teodoros kuman-
dasındaki 80.000 kişilik Bizans ordusu ile karşı karşıya geldi. Müslümanlar devrin
en güçlü devleti olan Bizans’ın düzenli, iyi eğitilmiş ve Sâsânîler’e karşı kazandığı
zaferle morali yükselmiş ordusuyla savaşmak durumundaydı. İslâm ordusundan
sayıca fazla olan Bizans kuvvetleri ayrıca silâh ve teçhizat bakımından da üstün-
dü. Bütün bunlara rağmen Ecnâdeyn Savaşı Müslümanların kesin galibiyetiyle
sonuçlandı (30 Temmuz 634). Ordusunun yenildiği haberini alan imparator He-
raklios, Humus’tan Antakya’ya gitmek zorunda kaldı. Ecnâdeyn zaferiyle Suriye
ve Filistin kapıları Müslümanlara açılmış oldu.
Ecnâdeyn zaferinden kısa bir süre sonra vefat eden Hz. Ebû Bekir’in yerine Hz. Sakelarios: Daha çok
maliye bakanları tarafından
Ömer halife oldu. Müslümanlar, 23 Ocak 635’te vuku bulan Fihl Savaşı’nda da Bi- kullanılan bu unvan asırlar
zans kuvvetlerine büyük zayiat verdirdiler. 635 yılı Şubat ayında Mercüssuffer’de içinde değişik anlamlar
Müslümanlara yenilen bir başka Bizans ordusundan kaçan askerlerin Dımaşk’a kazanmıştır. Erken dönemde
imparatorun özel odasından
sığınması üzerine şehir kuşatıldı ve 635 yılının Eylül ayında fethedildi. Aynı yıl sorumlu hadımlara ait bir
Bizanslılar Mercürrûm’da da ağır kayıplar verdiler. Bu dönemde Ba’lebek, Humus görev iken daha sonra hem
askeri hem de mali işlerden
ve Hama şehirleri de Müslümanların eline geçti. sorumlu kişi için kullanılmıştır.
Müslümanların Suriye’de gerçekleştirdikleri başarılı fetihler üzerine Bizans im- 10. yüzyıldan sonra askeri
görevleri azalırken mali
paratoru Heraklios, ardarda gelen bu yenilgilere bir son vermek ve Müslümanları sorumluluk alanı genişlemiştir.
Suriye’den çıkarmak ümidiyle Hıristiyan Araplar’ın ve Ermeniler’in de katıldığı
50-100.000 kişilik bir ordu hazırladı. Ordu kumandanlığını Teodoros Triturios’a
(sakelarios) verdi. Bizans’ın savaş hazırlıklarını öğrenen Hâlid b. Velîd Humus
ve Dımaşk’taki kuvvetleri de çağırdı ve sayıları 25.000’i aşan askerleriyle Yer-
mük vadisine geldi. Savaşmadan beklenen üç aydan sonra 636 yılının 20 Ağustos
günü yapılan meydan muharebesinde Bizans ordusu çok ağır bir yenilgiye uğradı.
Başkumandan Teodoros öldürülürken kurtulan askerler Filistin’e, Antakya’ya, el-
Cezîre ve İrmîniye’ye kaçtılar.
60 Bizans Tarihi
Bunların bir kısmını takip etme görevini alan İyâz b. Ganm Malatya’ya kadar
ilerledi ve şehir halkı ile cizye ödemeleri şartıyla bir anlaşma yaparak geri döndü.
Bu gelişmeleri öğrenen Heraklios Malatya’ya asker gönderip şehri yaktırdı. İran’a
karşı yapılan savaşlarda ordularını bizzat idare etmiş olan Heraklios, İslâm ordu-
larıyla mücadeleyi önce Humus ve daha sonra Antakya’dan olmak üzere cephe
gerisinden yönetmişti. Yermük Savaşı’ndan sonra Antakya’dan Urfa’ya ve Samsat’a
giderek dağılan ordusunu toparlamaya çalıştıysa da başarılı olamadı ve çaresizlik
içinde İstanbul’a döndü. Böylece Yermük Savaşı’ndan sonra Suriye Bizans’ın elin-
den çıkmış oldu.
637 yılında Şeyzer, Kınnesrîn, Halep, bir yıl sonra Antakya, iki yıl sonra da
Urfa ve el-Cezîre bölgesindeki diğer şehirler kısa aralıklarla Müslümanlara tes-
lim oldular. Suriye ve el-Cezîre’nin fethinden sonra İslâm devletinin sınırları
Toroslar’a dayandı. Bizans imparatoru Heraklios, sınır bölgelerinde yaşayan halkı
Müslümanların tehdit ve saldırılarından korumak üzere iç kısımlara çekerek ge-
niş bir sahayı boş bıraktı. Yermük Savaşı’nın arkasından Filistin’in fethine devam
edildi. Hıristiyanların kutsal merkezi Kudüs kuşatılınca halk emân diledi ve Hali-
fe Hz. Ömer 638 yılında bizzat gelerek şehri Patrik Sofronios’tan teslim aldı. Daha
sonra da 640 yılında Askalân ile Kaysâriye başta olmak üzere diğer şehirler ele
geçirildi. Aynı yıl İslâm kuvvetleri, Mezopotamya bölgesinden kuzeye ilerleyerek
Doğu Anadolu’da Dvin kalesini zaptetti (Ekim 640).
Filistin’in fethini tamamlayan Amr b. Âs, Mısır’ın fethinin de stratejik açı-
dan gerekli olduğunu, çünkü Filistin ve Suriye’de yenilerek oraya kaçan Bizans-
lı kumandan ve askerlerin her an bir karşı saldırıya geçebileceklerini söyleyerek
harekâta başlamak için Halife Hz. Ömer’den izin aldı. 640 yılı başında 4.000 kişilik
bir süvari birliğiyle sınırda bulunan Feremâ’yı ele geçirdi. Ardından Medine’den
gelen 5.000 kişilik takviye kuvvetiyle birlikte Aynişems’te güçlü bir Bizans ordusu-
nu hezimete uğrattı. Bilbîs’in fethinin arkasından Babilon üzerine yürüyüp önce
yedi aylık bir kuşatmayla burayı (9 Nisan 641), daha sonra da Bizans için çok
önemli bir ticarî liman şehri olan İskenderiye’yi fethetti (642). Amr, 643 yılında
Babilon yakınında Fustat adıyla bir ordugâh şehri kurarak Arabistan’dan göç eden
Müslümanları buraya yerleştirdi; bu başarılarından dolayı kendisine ‘’Mısır fâtihi’’
unvanı verildi ve Hz. Ömer tarafından Mısır’a vali tayin edildi. Böylece Suriye ve
Filistin’den sonra Mısır da Bizans’ın elinden çıkıp İslâm hâkimiyetine girmiş oldu.
Hz. Osman’ın hilâfeti döneminde Kuzey Afrika fetihlerine devam edildi ve
yeni toprakların idaresi Mısır’a bırakıldı. Bu arada Bizanslılar’ın tekrar ele geçir-
dikleri İskenderiye geri alındı (646). Amr’ın yerine vali tayin edilen Abdullah b.
Sa’d b. Ebû Serh, Trablusgarp’tan İfrîkıye’ye (Tunus ve civarı) kadar ilerledi. Bu
bölgenin önemli bir merkezi olan Sübeytıla önlerinde yapılan savaşta galip geldi
ve bölge İslâm’a açıldı. Müslümanlar, bu başarıdan sonra Nil vadisi doğrultusunda
güneye ve Akdeniz sahilinden de batıya doğru ilerlemelerini sürdürdüler.
Hz. Osman döneminde Müslüman Araplarla Bizanslılar arasında deniz savaş-
ları yapılmış ve bazı adalar fethedilmiştir. Suriye, Mısır ve İfrîkıye’nin ele geçiril-
mesiyle Orta ve Doğu Akdeniz’in doğu ve güney sahillerine tamamen sahip olan
Müslümanlar, özellikle Bizans donanmasına karşı bir deniz gücü hazırlama gereğini
duydular. Diğer taraftan Iustinianos döneminden (527-565) itibaren Akdeniz’deki
ticaret, Suriyeli ve Mısırlı tâcirlerin elinde bulunuyordu. Müslümanlar Mısır ve
Suriye’nin Akdeniz sahillerindeki tersanelerini ele geçirmişler ve eskiden beri de-
nizcilikle uğraşan insanları idareleri altına almışlardı. Hz. Osman zamanında Suriye
ve Mısır valileri sahil şehirlerindeki Bizans’tan kalma tersaneleri faaliyete geçirdiler.
Tersanelerde çalışan usta ve işçilerden de yararlanarak bir donanma kurdular. Gide-

rek güçlenen bu donanma sayesinde Hz. Osman zamanında önemli deniz zaferleri
kazanıldı. Suriye genel valiliğine atanan Muâviye, yeni halifeden Bizans’a karşı deniz
seferi düzenleme izni almayı başardı. Hz. Osman, sahillerin askerle takviye edilme-
si ve hiç kimsenin sefere zorlanmayıp yalnız gönüllülerin katılması şartıyla Kıbrıs
fethine çıkılmasına izin verdi. Muâviye, Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d b. Ebû Serh’i
de sefere çağırdı. Kıbrıs üzerine sahabeden birçok gönüllünün yanında Ubâde b.
Sâmit ile hanımı Ümmü Harâm’ın da katıldığı bir sefer düzenledi. Müslüman fi-
losu 649 yılı ilkbaharında 1700 gemiyle Akkâ’dan denize açıldı, kuşatma sonunda
7200 altın vergi ödenmesi ve Müslümanlara saldırılmaması şartıyla anlaşma sağ-
landı. Böylece Kıbrıs barış yoluyla ele geçirilip vergiye bağlandı. Karaya çıkıldığı
sırada Ümmü Harâm bineğinden düşüp öldü ve burada defnedildi. Hala Sultan
Tekkesi adıyla bilinen ve Larnaka sınırları içinde bulunan kabri bugün de ziyaret
edilmektedir.
Kıbrıs seferinden bir yıl sonra Suriye yakınlarındaki Arvad (Kyzikus) adası
alındı. 652’de 200 gemilik bir filo Suriye’den Sicilya’ya gitti. Aynı yıl Rodos’a bir
sefer düzenlendi. Bu arada bir Bizans donanması yeniden İskenderiye’ye çıkarma
yapmaya teşebbüs ettiyse de Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d tarafından püskürtüldü.
Kıbrıs idarecilerinin vergiyi ödememeleri üzerine, 654 yılında 500 gemilik donan-
mayla ikinci Kıbrıs seferi gerçekleştirildi ve savaş yoluyla fethedilen adaya 12. 000
asker yerleştirildi.
655 yılında İslâm ve Bizans donanmaları arasındaki ilk büyük deniz savaşı
gerçekleşti. Mısır valisi Abdullah b. Sa’d, 200 gemilik bir donanma ile Anadolu
sahillerine doğru denize açıldı. Müslümanlar Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında
(bazı rivayetlere göre İskenderiye) bizzat imparator II. Konstans’ın (641 - 668)
kumandası altındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanması ile karşı karşıya gel-
diler. Yelken direklerinin çokluğu sebebiyle İslâm tarihinde ‘’Zâtü’s-savârî’’ adıyla
anılan savaş Müslümanlar’ın kesin galibiyeti ile sonuçlandı. Bu zaferle Bizans’ın
Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdi.
Hz. Osman döneminde, Bizans’a sınır teşkil eden Suriye bölgesinin valiliğini Stratigos: Antik dönemlerde
general manasında kullanılan
yürüten Muâviye’nin halife adına Bizans’la diplomatik faaliyetlerde bulunduğu ve Stratigos kelimesi Bizans
anlaşmalar yaptığı görülmektedir. Muâviye elçilerin ağırlanması için beytülmal- döneminde özellikle 8.
den bir miktar tahsisat ayrılması hususunda halifeden izin almıştı. 649 yılında yüzyılda sözlük manası
kolordu anlamına gelen fakat
Kıbrıs’a düzenledikleri başarılı deniz seferinden sonra Müslümanların, 650 yı- idari olarak eyalet terimini
lında Ermenistan’a üçüncü defa akın etmeleri, Balkanlarda da Slavlara karşı zor karşılayan temalardan
sorumlu kişi için kullanılmış bir
durumda olan Bizans imparatoru II. Konstas’ı Müslümanlarla barış yapmaya unvandır. Stratigoslar eyaletin
mecbur bıraktı. 651 yılında barış görüşmeleri için imparator tarafından gönde- en üst askeri sorumlusu
olduğu kadar bölgelerinde
rilen stratigos Procopios, Dımaşk’a geldi. Burada vali Muâviye ile bir miktar ver- verginin toplanmasından ve
gi karşılığında iki yıllık bir barış anlaşması imzaladı. Muâviye’nin ısrarı üzerine adaletin dağıtılmasından da
mesuldüler.
imparatorun amcasının oğlu (Heraklios’un kardeşi Theodor’un oğlu) Grigorios,
Müslümanlara rehin olarak bırakıldı.
Hz. Ali dönemindeki diplomatik ilişkilerde de Hz. Osman döneminde olduğu
gibi yine Muâviye başrolde idi. Bilindiği gibi Hz. Ali ile Muâviye arasında başla-
yan anlaşmazlıklar Sıffîn’de kanlı bir savaşa neden olmuştu (658). Bu iç karışık-
lığı fırsat bilen II. Konstas, İslâm topraklarına saldırmak üzere bir ordu hazırla-
dı. İki cephede savaşamayacağını anlayan Muâviye, Fanakis er-Rûmî’yi barış için
İstanbul’a elçi olarak gönderdi. İmzalanan üç yıllık anlaşmaya göre Muaviye, II.
Konstas’a günlük 1.000 dinar, bir at ve bir köle ödemeyi kabul etti.
62 Bizans Tarihi
Dört Halife devrinde gerçekleştirilen fetihlerle Suriye, Filistin ve Mısır ile Ku-
zey Afrika Bizans imparatorluğu’nun elinden alınarak İslâm topraklarına katıldı.
Müslümanlar, fethettikleri ülkelerin çeşitli din ve mezheplere mensup sakinleri-
ne cizye ödemek şartıyla eski dinlerine bağlı kalma özgürlüğünü verdikleri gibi
İslâmiyet’i kabul edenlere de kendileriyle eşit haklar tanıdılar. Ayrıca fetihlerden
sonra şehirlere çok sayıda Müslüman yerleştirerek bu bölgelerin İslâmlaşmasını,
daha sonraki fetihler için buralarda askerî üslerin kurulmasını ve bu yerlerin
Müslümanların idaresinde kalmasını sağladılar.
Müslümanların Bizans ve Sâsânî ordularına karşı başarı elde edip önemli fetihler
2 gerçekleştirmesinde Bizans ve Sâsânîler’den kaynaklanan hususlar neler olabilir?
EMEVÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER (661 - 750)

Emevîler dönemi, İslâm tarihinde Müslümanlarla Bizanslılar arasında ilişkile-
rin en sıcak olduğu dönemlerden biridir. 661 yılında Suriye valisi Muaviye b.
Ebî Süfyân’ın hilafeti ele geçirmesiyle başlayıp doksan yıl devam eden Emeviler
döneminde karşılıklı ilişkilerde savaşlar önemli ölçüde belirleyici rol oynamış-
tır. Bu dönemde Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklarına hemen her yıl
seferler düzenlenmiştir. Bu seferler daha çok yaz aylarında düzenlendiği için
sâife adı ile anılmıştır. Binlerce askerden oluşan İslâm ve Bizans orduları karada
olduğu gibi bir kaç defa deniz savaşları için karşı karşıya gelmiş, Bizans başkenti
İstanbul üç defa Müslümanlar tarafından bizzat kuşatılmıştır. Emevîler ile Bi-
zans arasında savaşların yanında çeşitli sosyo-kültürel ilişkiler de gerçekleşmiş-
tir. Bütün bu çok yönlü ilişkiler her iki taraf arasında bazen yoğun sayılabilecek
bir diplomasiyi gerekli kılmıştır.
Tema: 7. yüzyılda İslâm, Suriye valiliği sırasında gerek ülke içinde, gerekse Bizans’a karşı siyasetiyle
Hicaz yarımadasında doğmuş adından en çok behsedilen şahıslardan biri haline gelen Muâviye b. Ebû Süfyân
ve yarım asır içinde Bizans’a
ait Orta Doğu toprakları (661-680), halife olduktan sonra gücünü daha da arttırdı. Valiliği döneminde
Müslüman Arapların eline Bizans’a karşı iç siyasi problemler nedeniyle ara verdiği kara ve deniz seferle-
geçmiştir. Bunun üzerine
Heraklios döneminde rine halifeliğinin ilk yıllarında (662) tekrar başladı ve aralıksız sürdürdü. Öyle
Müslüman Arapların akınlarını anlaşılıyor ki, ana gayesi Bizans’ın başkenti İstanbul’u almaktı. Bu arada onun
Anadolu’da önleyebilmek için
Bizans Devleti, Anadolu’yu Bizans devletinin iç siyasi problemlerinde taraflar için önemli bir unsur haline
dört eyalete bölmüştür. Bu geldiği görülmektedir. 667-68 yılında ayaklanmış bulunan Armeniakon teması
eyaletler tema kelimesi ile
adlandırılmıştır. Temaların stratigosu Saborios, generali Sergios’u Emevîler’in başkenti Dımaşk’a (Şam) gön-
genel özelliği eyalet içinde derip Bizans imparatoru II. Konstas’a karşı Muaviye’den yardım istedi. Karşılı-
toprağa bağlı yerel ordu ğında Bizans’a düzenleyeceği seferlerde kendisine yardımcı olacağına söz veri-
bulundurmasıdır. Bundan
dolayı kolordu olarak yordu. Bunun üzerine birkaç yıldır Sicilya’da bulunan babası II. Konstas adına
bilinmektedirler. İstanbul’da devlet işlerini yürütmekte olan IV. Konstantinos da Andreas’ı (kuvi-
Kuvikularios: Erken kularios) çeşitli hediyelerle Muaviye’ye elçi olarak gönderip Saborios’a yardım
dönem Bizans tarihinde etmemesini istedi. Muaviye kendisine daha çok şey vadettiği anlaşılan isyancı
imparatorun has odasından
sorumlu kişi manasında Saborios’un tarafını tutmuş ve onu desteklemek için Fedâle b. Ubeyd el-Ensârî
kullanılan bu unvan daha komutasında bir ordu sevketmişti. Ancak bu arada Saborios’un elçisi Sergios im-
sonra imparatorun sarayının
teşrifatından sorumlu kişiler paratorun askerleri tarafından yolda pusuya düşürülüp Andreas tarafından iş-
için kullanılmıştır. kenceyle öldürülmüştür. Saborios’un kendisi de atından düşüp öldükten sonra
askerleri imparatorun tarafına geçmişlerdir (668).
Bu gelişmeler üzerine Muâviye, Fedâle b. Ubeyd kumandasındaki orduyu İs-
tanbul üzerine yönlendirdi. Kadıköy’e kadar ulaşan ve kışı burada geçiren Fedâle,
Muâviye’den yardım isteyince Süfyân b. Avf kumandasında büyük bir ordu hazır-
landı. Süfyân Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskişehir güzergâhını takip ederek
İstanbul’a ulaştı. Kuşatma 669 yılı bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak er- İstanbul Kuşatması:
İslâm kaynaklarına göre
zakın tükenmesi ve açlık sebebiyle sonuç alınamadı. İslâm orduları yaz mevsimin- Müslümanlar daha Hz.
de kuşatmayı kaldırıp geri dönmek zorunda kaldılar. Başarısızlıkla sonuçlanan bu Muhammed döneminde
ilk kuşatma sırasında Müslümanlar çok sayıda şehid verdiler. Hz. Peygamber’i, Bizans ve Sâsânî topraklarının
bir gün Müslümanların
Medine’ye hicretinden sonra yedi ay süreyle evinde misafir etmiş ve ileri yaşlar- eline geçeceğine, bu arada
da olmasına rağmen bu sefere katılmış olan meşhur sahabî Ebû Eyyûb el-Ensârî İstanbul’un fethedileceğine
inanıyorlardı. Nitekim
kuşatma sırasında hastalanarak vefat etti ve surların dışında bir yerde defnedildi. Hadis kaynaklarında yer
Müslümanlar tarafından birinci İstanbul kuşatmasının üzerinden fazla zaman alan rivayetlere göre Hz.
Peygamber Bizanslılarla
geçmeden yine Muâviye döneminde İslâm orduları İstanbul’u ikinci defa kuşattı- savaş ve barış yapılacağını
lar. Daha önce fethedilen Kıbrıs, Rodos, Kos ve Sakız adalarından sonra 670 yı- (Buhârî, “Sulh” 7; Ebû Dâvûd,
“Cihâd” 156), ilk deniz
lında Bizans başkentinin çok yakınındaki Erdek Kapıdağ (Kyzikos) yarımadasını savaşına katılacak askerler ile
ele geçirmek suretiyle harekât için önemli bir üs elde etmiş olan İslâm orduları Kayser’in şehrini (İstanbul)
672’de İzmir’e ulaştılar. Bundan iki yıl sonra da 674 yılının ilkbaharında İstanbul fethetmek üzere giden ilk
orduların bağışlanacağını
surlarına dayandılar ve 678 yılına kadar dört yıl süreyle başkenti kuşatma altında (Buhârî, “Cihâd” 93),
tuttular. Çarpışmalar ilkbaharda başlayıp yaz mevsimi boyunca devam etmekte ve Konstantiniyye’nin
fethedileceğini (Ahmed
İslâm askerleri kışın Erdek Kapıdağ yarımadasına çekilmekteydi. İslâm donanması b. Hanbel, I, 176, IV, 335;
Suriye’li Kallinikos tarafından icad edilen ve su üzerinde de yanabilen Rum ateşine Dârimî, “Mukaddime” 43)
İran ve Bizans topraklarının
sahip Bizans askerlerine karşı ağır kayıplar verdikten sonra geri çekilmek zorunda Müslümanlar tarafından
kaldı. Kurtulabilen gemiler de geri çekilme sırasında Pamflia olarak adlandırılan fethedilip Kisra ile Kayser’in
hazinelerinin Allah yolunda
Antalya sahillerinde fırtınaya yakalandı ve çok az kısmı sağ salim dönebildi. harcanacağını (Buhârî, “Cihâd”
Bu sıralarda Anadolu’daki İslâm ordusu da bozguna uğramıştı. Diğer taraf- 157, “Humus” 8; Müslim,
tan Lübnandaki Amanos dağlarında yaşayan ve Arap saldırılarını durdurabilme “Zühd”, 7) haber vermiştir.
umuduyla Bizanslılar tarafından desteklenen Hıristiyan Merdeîler de (Mardaites,
İslâm kaynaklarında Cerâcime) Muâviye’yi zor duruma sokmuştu. Bizans lehine
son derece önemli bu gelişmeler karşısında Muaviye, barış istemekten başka çare
bulamadı ve bu amaçla bir elçilik heyetini imparatora gönderdi. Elçilerle görüşen
imparator IV. Konstantinos, uzun devlet tecrübesine sahip maharetli diplomat Io-
annis Picigavdis’i barış şartlarını müzakere etmek üzere bir heyetle halifeye gön-
derdi. İmparator elçisi, Dımaşk’ta Emevî halifesi Muaviye tarafından ileri gelen
devlet ricalinin de hazır bulunduğu görkemli bir törenle karşılandı. Uzun süren
barış görüşmelerinden sonra anlaşma sağlandı. Otuz yıl süreyle geçerli bu an-
laşmaya göre Muaviye imparatora yıllık 3 000 dinar, 50 savaş esiri ve 50 Arap atı
vermeyi taahüt ediyordu.
İkinci İstanbul kuşatmasında Müslümanların başarısız olması ve devamındaki ge-

lişmeler Bizans açısından ne gibi sonuçlar doğurmuştur? 3
Muaviye’nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Yezid döneminde (680-683),

imzalanmış olan anlaşmaya sadık kalındığı anlaşılmaktadır. Bu yıllarda Rodos
adasındaki Müslüman askerler ve Cünâde b. Ebû Ümeyye tarafından kurulmuş
olan Arap kolonisi kaldırıldı. Bundan başka Muâviye tarafından 653 yılında Kıb-
rıs adasına yerleştirilen 12 000 asker de geri çekildi.
II. Muaviye ve Mervan b. Hakem dönemlerinde (683 - 685) Suriye’deki iç sa-
vaşın doğurduğu karışıklıklardan yararlanan IV. Konstantinos (668 - 685) Müslü-
manlarla yaptığı anlaşmayı bozmuş ve Bizans kuvvetleri Malatya’yı tahrib etmişti.
Müslümanlar Maraş’ı dahi terketmeye zorlanmışlardı. Abdülmelik b. Mervan (685-
705) Emevi tahtına çıktığında Toros ve Amanos dağlarında yaşayan Merdeîler
(Cerâcime) İslâm devleti ile Bizans arasında anlaşmazlık konusu olmaya devam
etmekteydiler. Bu arada Suriye’de korkunç bir veba salgını baş göstermişti. Irak’ta
64 Bizans Tarihi
ayaklanan Muhtar es-Sekâfî ile mücadele etmesi gerektiğini de dikkate alan hali-
fe Abdülmelik imparator IV. Konstantinos’a elçi göndererek Muaviye döneminde
yapılan anlaşmanın yenilenmesini istedi. Anlaşmaya göre halife imparatora daha
önceden ödenen vergi miktarını artırıyor ve yıllık 365.000 dinar, 365 savaş esiri ve
365 iyi cins at ödemeyi kabul ediyordu (685).
Bu anlaşmanın üzerinden fazla zaman geçmeden yine Emevî elçileri barış iste-
mek üzere Bizans sarayında görülmektedir. IV. Konstantinos’un ardından Bizans
tahtına çıkmış olan II. Iustinianos (685-695), halifenin iç problemlerle uğraşma-
sını fırsat bilerek babasının yaptığı anlaşmayı bozdu. Cerâcime’nin de içerisinde
yer aldığı bir orduyu Suriye’ye gönderdi. Antakya kısa bir süre için Bizans as-
kerleri tarafından işgal edildi. Bütün bu olumsuz şartlar karşısında halife, Hu-
meyd b. Hureys el-Kelbî ile Kureyb b. Ebrehe el-Himyerî’yi kıymetli hediyelerle
birlikte imparatora elçi olarak gönderip barış istemek zorunda kaldı. Buna kar-
Magistrianos: Geç Roma şılık II. Iustinianos da magistrianos Pavlos’u elçi olarak halifeye gönderdi. Taraf-
döneminde sivil idarenin başı lar arasında on yıl geçerli olmak üzere bir antlaşma imzalandı. Buna göre, daha
olarak kullanılan magistrianos
unvanı Bizans döneminde önce Emevîler’in Bizans’a ödediği haraca ek olarak Armenia, İberia (Gürcistan) ve
sarayın korunmasından, Kıbrıs vergileri iki devlet arasında eşit olarak paylaşılacaktı. Buna karşılık impara-
ordunun silahlanmasından,
istihbaratın sağlanmasından tor da Cerâcime’yi Bizans’ın iç kısımlarına yerleştirecekti (689). Ayrıca imparator
ve diplomatik ilişkilerin bazı Rumları Müslümanlara rehine bırakmayı da kabul ediyordu.
belirlenmesinden sorumlu kişi
için kullanılmıştır. Bir kaç yıl sonra II. Iustinianos’un Kıbrıs halkının büyük bir kısmını Anadolu’ya
nakletmeye ve Çanakkale’de kurduğu ve kendi adını taşıyan Iustinianopolis şeh-
ri ile Arap istilasından büyük zarar gören Kapıdağ yarımadasında yerleştirmeye
başlaması iki ülke arasında yeni bir siyasi gerginliğe neden oldu. Bu uygulamayı
devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdülmelik’in uygulamadan vazgeçilmesi
hususunda yaptığı teklif kendi üstünlüğüne güvenen imparator tarafından redde-
dildi. Bütün bu gelişmeler karşısında halife barış anlaşmasını geçerli sayamayaca-
ğını bildirdi.
Emevîler’le Bizans imparatorluğu arasında ilişkilerin yeniden bozulmasının
sebeplerinden biri Abdülmelik tarafından ilk İslâmî sikkenin bastırılmış olma-
sıdır. Bilindiği gibi İslâm öncesi dönemden itibaren Araplar’da Bizans ve Sâsânî
paraları tedavülde idi. Abdülmelik döneminde ilk defa İslâmî tarzda altın (dinar)
ve gümüş (dirhem) sikkeler darbedilmiş ve Hz. İsa resmi ile haç yerine “Kulhuvel-
lahu ahad” (=De ki Allah birdir) âyeti gibi İslâmî motifler yer almaya başlamıştır.
Bizans’a Kıbrıs haracı için, üzerlerinde haç yerine Kur’an ayetleri bulunan yeni
sikkeler gönderilmesi imparatorun tepkisini çekmiştir.
Bizans’la ilişkilerin bozulması üzerine Abdülmelik, kardeşi Muhammed b.
Mervan’ı Anadolu seferlerine gönderdi. 692-93 yılında Bizans ordusu Sivas yakın-
larında ağır bir yenilgiye uğratıldı. Birkaç yıl sonra Müslümanlar Bizans’a karşı bü-
yük bir zafer kazanarak 695 yılında Maraş bölgesini hâkimiyet altına aldılar. 700-
701 yılında Abdülmelik’in oğlu Abdullah Erzurum’u fethetti. 702 yılında da uzun
bir kuşatmadan sonra Dârende’yi ele geçirdi. Ertesi yıl Misis (Masisa) Bizans’tan
geri alındı. Öte yandan Kuzey Afrika’da da Bizans’la mücadele devam etti. Özellik-
le Kuzey Afrika fatihi Ukbe b. Nâfi’nin 692 yılında öldürülmesinden sonra Bizans,
Tunus’un sahil kısımlarını kontrol altına aldığı gibi bölgede Müslümanlara karşı
ayaklanan Berberîler’i de destekledi. İmparator II. Iustinianos ve ardından imparator
Leontios’un bölgeye gönderdiği kuvvetler Mısır valisi Abdülaziz b. Mervan, Züheyr
b. Kays ve Hassân b. Nu’mân el-Gassânî’nin gayretleriyle etkisiz hale getirildi. 698’de
günümüzde Tunus sınırları içinde kalan Kartaca Bizans’tan geri alındığı gibi 702’de
Berberî isyanları bastırılarak Kuzey Afrika’da İslâm hâkimiyeti yeniden sağlandı.
Abdülmelik’in ölümünden sonra yerine geçen oğlu I. Velîd (705-715) döne-

minde Anadolu seferlerine devam edildi. Bu seferlerin en önemli iki kumandanı
Velîd’in kardeşi Mesleme b. Abdülmelik ve oğlu Abbas b. Velîd idi. Mesleme ve
Abbas 707 yılında Tuvâne’yi (Tyana - Niğde Kemerhisar) kuşattılar ve ertesi yıl
şehri ele geçirdiler. Eskişehir yakınlarında Bizans kuvvetlerini mağlup eden İslâm
orduları İzmit ve Karadeniz Ereğli’sine kadar ilerledi. Abbas’ın kumandasında-
ki bazı birlikler Üsküdar’a ulaştı. 712’de Mesleme, Sivas ve Amasya’yı, Abbas da
Yalvaç’ı aldı.
Velîd b. Abdülmelik ile imparator II. Iustinianos (ikinci saltanatı, 705-711)
arasında kültürel ve sanat amaçlı bir diplomasi gerçekleşmiştir. İslâm kaynakla-
rında nispeten geniş bir yer tutan rivayetlere göre Velid b. Abdülmelik, Medine’de
Mescid-i Nebevî ve Dımaşk’ta Emeviyye Camii gibi büyük camilerin yapımı ve
onarımı için imparatordan yardım istemiş, o da mozaik, para ve ustalar gönder-
mek suretiyle halifenin ricasına cevap vermiştir.
714 yılında Mesleme b. Abdülmelik Galatia’ya (Ankara civarı) akın edip birçok
esir ve ganimet ele geçirdi. Bunun yanında Müslümanlar Bizans’a karşı karadan
ve denizden saldırıya geçtiler, hatta Bizans’ın başkenti İstanbul’a yönelik sefer ha-
zırlıklarına başladılar. Bu gelişmeler üzerine imparator II. Anastasios (713-715)
Sinoplu Daniel başkanlığında bir heyeti barış istemek amacıyla halife Velid b.
Abdülmelik’e gönderdi. İmparator elçiden aynı zamanda Müslümanların hazır-
lıkları ve askeri güçleri hakkında bilgi edinmesini de istemişti.
Elçinin getirdiği haber Müslümanların İstanbul’u kara ve denizden kuşat-
mak üzere büyük bir hazırlık içerisinde oldukları yolundaydı. Bunun üzerine
imparator halktan üç yıl yetecek kadar erzak hazırlamalarını buna gücü yet-
meyenlerin şehri terk etmelerini istedi. Diğer taraftan İstanbul’u savunabilmek
amacıyla savaş süresince yeterli yiyecek depolamak, surları tamir etmek, savaş
gemileri inşa etmek, grek ateşi, ok ve taş fırlatan araçlar yapmak gibi lojistik
ve teknik hazırlıklara girişti. Bu hazırlıklar devam ederken II. Anastasios taht-
tan indirilerek III. Teodosios (715-717) imparator ilan edildi. Ancak Anato-
likon kolordusu komutanı Maraş’lı Leon, onun imparatorluğunu tanımadı ve
ona karşı cephe alarak tahttan feragat etmeye mecbur bıraktı. 25 Mart 717’de
İstanbul’a giren Leon, Ayasofya kilisesinde III. Leon (717-741) olarak impara-
torluk tacını giydi.
Bu arada Velid b. Abdülmelik’in ölümü üzerine Emevi tahtına kardeşi Süley-
man b. Abdülmelik (715-717) çıkmış ve öteden beri hazırlıkların yapıldığı İstan-
bul seferini başlatmak bu halifeye kalmıştı. Halife Süleyman kara kuvvetleri ko-
mutanlığını kardeşi Mesleme’ye, donanma komutanlığını da Ömer b. Hubeyre’ye
vererek 715-716 yılında İstanbul kuşatmasına gönderdi. Mesleme, Ömer b. Hu-
beyre komutasındaki donanmanın da yardımıyla Ağustos 717’de İstanbul’u kuşat-
tı. Böylece her ikisi Muaviye döneminde olmak üzere 669 yılı ile 674-678 yılları
arasında yapılan başarısız kuşatmalardan sonra İstanbul üçüncü defa Müslüman-
lar tarafından kuşatılıyordu.
İmparator III. Leon Mesleme’ye barış teklif etti ise de bunun bir oyun olduğu-
nun farkında olan Mesleme bu teklifi geri çevirip halifeden takviye birlikler istedi.
İstanbul’u fethetmeden geri dönmeme kararında olduğu anlaşılan Mesleme çeşitli
aralıklarla gönderilen destek kuvvetleriyle birlikte bir yıl boyunca başkenti kuşat-
ma altında tuttu. Ancak, lodos sebebiyle limandan ayrılan erzak ve malzeme ge-
milerinin Bizans askerleri tarafından grek ateşiyle yakılması, kış mevsiminin çok
sert geçmesi, şiddetli fırtınalar neticesinde birçok savaş gemisinin kayalara çar-
66 Bizans Tarihi
parak parçalanmasına neden oldu. İslâm donanmasındaki Hıristiyan tayfaların

isyan edip ele geçirdikleri gemilerle İstanbul’a gelerek imparatora İslam donan-
masının yerlerini haber vermeleri üzerine erzak dolu bu gemiler yakıldı. Bunlara
ilaveten İslâm ordusunda kıtlık ve açlığın baş göstermesi gibi olumsuz sebeplerle
başarı sağlanamadı. Bu arada Süleyman b. Abdülmelik’in ölümü üzerine halife
seçilen Ömer b. Abdülaziz’in emriyle kuşatma kaldırıldı ve Mesleme geri dönmek
zorunda kaldı.
İslâm ve Bizans kaynaklarında Mesleme’nin bu kuşatma sırasında İstanbul’da
bir cami yaptırdığı kaydedilir. Bu cami daha sonra Abbâsî, Fâtımî, Eyyûbî ve
Memlüklerle Bizans arasında yapılan anlaşmalarda özellikle hutbenin hangi ha-
life adına okunacağı hususunda gündeme gelmiştir. Mesleme’nin isteği üzerine
imparatorun, kendi sarayının karşısında Müslüman esirler için Dâru’l-balât diye
bilinen bir konak yaptırdığı da nakledilir.
Emevi halifeleri içerisinde en dindar ve adaletli olarak bilinen ve bu yüzden II.
Ömer olarak anılan Ömer b. Abdülaziz’in (717-720) çağdaşı Bizans imparatoru
III. Leon’a İslam dinine davet mektubu gönderdiği ve imparatorun da halifeye
cevap verdiği kaynaklarda zikredilmektedir
Hişam b. Abdülmelik döneminde (724-744), Mesleme’nin İstanbul kuşatma-
sından sonra durmuş olan Anadolu seferleri yeniden başladı. Mervan b. Muham-
med 724 yılında Konya ve Kemah’ı zaptetti. Mesleme b. Abdülmelik 726 yılında
Kayseri’yi aldı. Mesleme b. Abdülmelik ve Hişâm’ın iki oğlu Muâviye ve Süleyman
sık sık Anadolu’ya akın ederek önemli başarılar elde ettiler. Birçok yer fethedil-
diği gibi çok miktarda ganimet ve esir alındı. Bununla birlikte kalıcı bir başarı
elde edilemedi. Bu dönemde gerçekleşen Anadolu seferlerinde Abdullah el-Battal
(Battal Gazi) ve Abdülvehhâb b. Buht (Abdülvehhâb Gazi) büyük kahramanlıklar
gösterdiler. Abdülvehhâb 731 yılında yapılan bir Anadolu seferi sırasında şehid
oldu. Sivas’ta ona izafe edilen meşhur bir türbe bulunmaktadır.
740 yılında Akroinon (Afyon) yakınında III. Leon ve oğlu Konstantinos’un
Spatarios: Geç Roma ordusuyla karşı karşıya gelen Müslümanlar ağır bir yenilgiye uğradılar. Abdullah
döneminde imparatorun el-Battal bu savaşta öldürüldü. Bizans açısından bir dönüm noktası teşkil eden bu
kılıcını taşıyan manasındaki
spatarios Bizans döneminde savaşta elde ettikleri zaferle Bizans artık ciddi bir Arap tehdidinden kurtulmuş
imparatorun saray içindeki oluyordu.
korumasını üstlenen ve çoğu
zaman hadımlardan seçilen Hişâm b. Abdülmelik’ten sonra halife olan II. Velid döneminde (743-744)
kişilerin taşıdığı bir unvan Bizans’ta iç karışıklık yaşanmaktaydı. Armenia kolordusu komutanı iken III.
olarak kullanılmıştır.
Leon’a taht mücadelesinde destek vermiş ve bundan dolayı onun kızıyla evlendiri-
Logotetis: Bizans Devletinde lip, Çanakkale sahillerinden Kızılırmak’a kadar uzanan kuzeybatı Anadolu’da yer
altıncı ve yedinci yüzyıllarda alan, Opsikion eyaletinin kumandanlığına yükseltilmiş olan Artabasdos, kayınbi-
devletin maliyesinden
sorumlu üst düzey görevli raderi yeni imparator V. Konstantinos’a (741-775) karşı imparatorluk iddiasında
için kullanılan unvandır. Daha bulunmaktaydı. Neticesi bilinmemekle birlikte bu karışıklıklar sırasında impa-
sonra bu unvan asıl görevinin
yanı sıra eyaletlerdeki emlakın rator V. Konstantinos, Andreas’ı (Spatarios), Artabasdos da yakın çevresinden
defterlerinin tutulmasından, Gregorios’u (logotetis) hediyelerle birlikte halifeye göndererek onun dostluğunu
arazi vergilerinin tespit
ve tahsilinden, ordu kazanmak istediler.
mensuplarının maaşlarının Bundan sonra sık sık taht mücadeleleri görüldüğünden iç problemlerle
ödenmesinden sorumlu
görevliler için de kullanan bir meşgul olmak zorunda kalan Emevî hükümdarları Bizans’a karşı ciddi bir rol
unvan olmuştur. oynayamadılar.
ABBÂSÎLER DÖNEMİNDE BİZANS’LA İLİŞKİLER

(750 - 861’E KADAR)
Abbâsîler döneminde İslâm-Bizans ilişkilerinde yeni bir sayfa açıldı. İki taraf ara-
sındaki ilişkiler aynı zamanda yaşanan iç problemlerin gölgesinde gelişti. 750 yı-
lında Emevî Devleti’nin yıkılıp Abbâsî Devleti’nin kurulmasından bir süre sonra
İslâm devletinin başkenti, Dımaşk’tan Bağdat’a nakledilmişti. Böylece güç mer-
kezi Suriye’den Irak’a doğru kaymış oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leon’un
tahta çıkmasıyla başlayan İsavros hanedânı döneminde 726 yılından sonra impa-
ratorluğu uzun süre meşgul eden dinî ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mücade-
lesi (tasvir kırıcılık) söz konusudur. Bunun yanında Artabasdos isyanı gibi çeşitli
iç çalkantılar da yaşanmaktaydı.
Abbâsîler’in ilk halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffah (750-754) döneminde İslâm
devletindeki iç karışıklıktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-
775) Malatya’yı (Melitene) kuşattı (751). Halk imparatorun isteği üzerine şehri
boşaltıp Mezopotamya’ya gitmek zorunda kaldı. Konstantinos Malatya’dan sonra
Erzurum’a (Theodosiopolis, Kâlîkala) saldırdı ve halktan birçok kişiyi esir aldı.
İkinci Abbâsî halifesi Ebû Ca’fer el-Mansûr (754-775) döneminde 756 yılında Bi-
zans imparatoru V. Konstantinos ile bir fidye anlaşması yapıldı. Abbâsîler döne-
minde Bizanslılarla yapılan bu ilk anlaşmayla imparatorun daha önce Malatya ve
Erzurum gibi İslâm topraklarına saldırısı sırasında aldığı esirler fidye karşılığında
serbest bırakıldı. Öte yandan Mansur 757-758 yılında Abdülvehhâb b. Muham-
med ve Hasan b. Kahtabe kumandasında bir orduyu Malatya üzerine gönderdi.
Şehir yeniden imar edildi ve bölgeye 40.000 asker yerleştirildi. Daha önce şehri
boşaltmak zorunda kalan halk güvenliğin sağlanması üzerine Malatya’ya döndü.
Bağdat şehrini kurarak Abbâsî Devleti’nin başkenti yapan Ebû Cafer el-Mansûr
Bizans’tan gelen elçileri diplomatik kurallar dâhilinde kabul ederek onlarla çeşitli
sohbetlerde bulunmakta, bazı konularda görüşlerini sormakta ve özellikle büyük
harcamalar yaparak kurdurduğu Bağdat’ı gezip görmelerine özel önem vermek-
teydi. Nitekim Bağdat’ın kurulmasından sonra gelen Bizans elçisinin yanına ha-
life, hâcibi Rabî‘ b. Yûnus’u refakatçi vererek şehri gezdirmiştir. Mansur’un “şehri
nasıl buldun?” sorusuna elçi, şehri çok beğendiğini ancak çarşının şehir içinde
kurulmuş olmasının sakıncalı olduğunu ifade ederek halifeyi ülke aleyhine ça-
lışan casusların tüccar kılıfı altında şehre girip bazı devlet sırlarını ele geçirebi-
lecekleri hususunda uyarmıştır. Bunun yanında şehrin yeşillendirilmesine önem
verilmesini ve şehre daha çok su sağlanmasını tavsiye etmiştir. Mansur elçinin
bu sözlerini haklı bularak çarşıyı şehir dışına nakletmiş, Bağdat’a su getirtmiş ve
ayrıca ‘Abbâsiyye adı verilen dinlenme yerini yapmıştır.
Halife Mansûr da Bizans imparatoru V. Konstantinos’a edebiyât ve belagatıyla
tanınan kâtibi ‘Umâre b. Hamza’yı elçi olarak göndermiştir. ‘Umâre Bizans sara-
yında yabancı elçilerin kalplerine korku salmak için hazırlanmış arslanlı, kılıçlı ve
dumanlı üç engeli aştıktan sonra imparatorun huzuruna çıkabilmiş ve halifenin
mektubunu sunmuştur. Halifenin ve ülkenin durumunu soran imparator elçiyle
görüştükten sonra gereği gibi ağırlanmasını emretmiştir. Ayrıca elçiyi yanına ala-
rak bir gezinti yapmış ve ona tedavi amaçlı olarak kullanılan bazı bitkilerle bakır
ve kurşundan/kalaydan altın ve gümüş elde etmeye yönelik birtakım uygulamalar
göstermiştir. Elçi ‘Umâre imparatorun cevâbî mektubuyla birlikte Bağdat’a dön-
düğünde halifeye ziyaretiyle ilgili bilgi ve gözlemlerini aktarmıştır. Bunlar ara-
sında elçinin imparatorla birlikte izlemiş olduğu bazı metallerden altın ve gümüş
elde etmeyi amaçlayan teknik çalışmalar halifenin kimyaya özel ilgi duymasına
neden olmuştu.
68 Bizans Tarihi
Resim 3.2
Bu harita Casim Avcı, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul 2003, s. XIV - XV’ten alınmıştır.
Ebû Cafer el-Mansûr, imparator V. Konstantinos’a elçi göndererek eski

Yunan bilimine ait eserlerin gönderilmesini istemiştir. Halifenin bu ricasına
imparator, aralarında Oklidis’in geometriye dair eserinin de bulunduğu fen
İstanbul Seferi: Müslüman bilimleri alanındaki bazı eserleri göndermek suretiyle cevap vermiştir. Bu
Araplar üçü Emevîler ve biri eserler Mansûr döneminde Arapça’ya çevrilmiştir. Bu elçilikler sırasında im-
de Abbâsîler’in ilk döneminde
olmak üzere toplam dört defa parator tarafından halifeye gönderilen kıymetli hediyeler arasında gümüş bir
Bizans başkenti İstanbul’a levha da bulunmaktaydı.
sefer düzenlemişlerdir.
Bunlardan ilk üçünde İstanbul Mansûr’un vefâtından sonra tahta çıkan Mehdi-Billâh’ın (775-785) halifeliğini
Müslümanlar tarafından kutlamak için gelen yabancı elçiler arasında tahta yeni çıkmış olan Bizans impara-
kuşatılmış, dördüncüsünde
ise İslâm ordusu Üsküdar’a toru IV. Leon’un (775-780) Tarasios (Târâs) adlı bir elçisi de bulunmaktaydı. Aynı
kadar ulaşmış ve burada zamanda mühendislik bilgisine sahip olduğu anlaşılan elçi, Bağdat’ta bir süre kal-
Bizans’tan gelen barış teklifini
kabul ederek geri dönmüştür. mış ve bu arada kendi adıyla anılan büyük bir değirmen inşa etmiştir.
Bu seferler başarısızlıkla Mehdî-Billâh zamanında Bizans’a yönelik seferlere önem verildi. 776’da halife-
sonuçlanmış olmakla birlikte, nin amcası Abbas b. Muhammed, 777 ve 778 yıllarında Sümâme b. Velîd el-Absî,
Müslümanların Bizans
imparatorluğu karşısında ciddî 779’da Hasan b. Kahtabe ve 781’de Abdülkebîr b. Abdülhamîd b. Abdurrahman
bir güç olduğunu göstermiş, kumandasında Anadolu’ya seferler düzenlendi.
İslâm ordularının kara ve
deniz savaşlarında gerekli Müslüman Araplar’ın dördüncü ve son İstanbul seferi de bu dönemde gerçek-
donanım ve taktik bakımından leştirildi. Mehdî-Billâh 781-782 yılında oğlu Harun’u dönemin ünlü komutanlarıyla
tecrübe kazanmasına imkân
sağlamıştır. Bizans açısından birlikte asker sayısı 100.000 civarında olduğu belirtilen büyük bir ordunun başında
ise imparatorluğun gücü İstanbul üzerine gönderdi. Harun yol üzerinde karşılaştığı bazı karşı koymaları ber-
ve başkentin önemi bir kez
daha anlaşılmış, ordunun taraf ederek Anadolu yakasında Üsküdar’a kadar geldi. Bu sırada IV. Leon’un ölü-
dış tehlikelere karşı dinamik münden sonra Bizans’ta devlet işlerini tahtın vârisi henüz on yaşındaki VI. Kons-
bir şekilde mukavemet tantinos (780-797) adına annesi İrini (müstakil saltanatı 797-802) yürütmekteydi.
göstermesine yardımcı
olmuştur. İrini yeni iktidar değişikliği sonrasında ortaya çıkan taht mücadeleleri yüzünden
Harun’a elçiler göndererek barış anlaşması yapmak zorunda kaldı. Üç yıl süreli bu
anlaşmaya göre İrini, Abbâsî devletine yılın nisan ve haziran aylarında 70.000 dinar
ödemeyi kabul etmekteydi. Ayrıca Harun’un isteği üzerine dönüş yolunda ordunun
ihtiyaçlarını karşılamak üzere pazarların kurulmasını ve yol göstermek için rehber-
ler tayin edilmesini de üzerine alıyordu. Bundan başka İrini altın, gümüş ve bir ta-
kım değerli hediyeleri Mehdî’ye takdim etmek üzere bir elçisini de Harun’la birlikte
Bağdat’a gönderdi.
Mûsâ el-Hâdî’nin bir yıl gibi çok kısa süren halifeliğinden sonra kardeşi Harun
Reşîd’in (786-809) 23 yıllık yönetiminde Abbasi-Bizans ilişkilerinde önceki yılla-
ra oranla daha canlı bir dönem yaşanmıştır. Hemen her yıl Bizans üzerine seferler
düzenlenmiş, bazen orduya bizzat halife kumanda etmiştir. Bunun yanında bazen
de Bizans’ın İslâm topraklarına yöneldiği olmuştur. Harun Reşîd, Tarsus’u yeni-
den inşa etmek ve Avâsım ve Sugûr adı verilen Bizans - Abbâsî sınır bölgelerini
tahkim etmek suretiyle Bizans akınlarını engellemeyi hedeflemişti. Karşılıklı esir
değişimi, fidye anlaşmaları ve mektuplaşmalar yanında az sonra bahsedileceği
gibi diplomasi alanında ciddi bir krizin yaşanması da bu döneme rastlamaktadır.
Hârûn Reşîd Bizans’a karşı daha önce başlatılan seferlere devam etti. 797’de biz-
zat kumanda ettiği ordusuyla Orta Anadolu’da bulunan Safsâf kalesini aldı. Kuman-
danlarından Abdülmelik b. Sâlih Ankara’ya kadar ilerledi. İmparatoriçe İrini, barış
isteğinde bulununca Hârûn Reşîd, Hazarlar’ın Ermenistan-Azerbaycan sınırından
saldırmalarını göz önünde tutarak bu isteği kabul etti (798). Ancak birkaç yıl sonra
Bizans tahtına çıkmayı başaran Nikiforos (802-811) halifeye gönderdiği mektubuy-
la iki ülke arasında ciddi bir diplomatik krize neden oldu. İslâm kaynaklarının ri-
vayetine göre imparator mektubunda, kendisinden önceki İrini’nin halifeyi şah ma-
kamına kendisini de piyon yerine koyduğunu, dolayısıyla devleti küçük düşürücü
anlaşmalara imza attığını belirtiyor ve o güne kadar İrini tarafından ödenmiş olan
vergilerin geri iade edilmesini istiyordu. Aksi takdirde savaş açacağını da ekliyordu.
Harun bu gelişmeler üzerine Konya Ereğli’ye (Heraklia) kadar geldi ve
Nikiforos’u yıllık vergi karşılığında barış istemek zorunda bıraktı. İmparator kış
şartlarından istifadeyle bu anlaşmayı bozmuş, ancak o sırada Rakka’ya kadar git-
miş olan Harun’un beklenmedik şekilde geri dönmesinin ardından yapılan sa-
vaşta yenilerek halifeden aynı şartlarla barış istemiştir. Barış anlaşmasının tek-
rar bozulması üzerine Harun 806 yılında büyük bir orduyla Bizans seferine çıktı
ve Konya Ereğli’yi fethettikten sonra Niğde Kemerhisar’a (Tuvâne) ilerledi. Zor
durumda kalan Nikiforos Harun’a metropolid Petros ile Amasra (Amastris) va-
lisi Gregorios’u elçi olarak göndererek anlaşmaya razı olduğunu bildirdi. Sonuç
Bizans açısından oldukça küçük düşürücüydü: İmparatorun yıllık 30.000 veya
50.000 dinar vergi ödemesi yetmiyor, kendisi için dört, oğlu ve ileri gelen devlet
ricâli için ikişer dinar olmak üzere halifeye ayrıca cizye ödemeyi kabul ediyordu.
Halife Harun Reşîd’in askerî kabiliyeti yanında insancıllığını ve bu arada
İslâm-Bizans ilişkilerinde savaş ve barışın içiçeliğini göstermesi bakımından dik-
kate değer bir rivayete göre, Harun’un Ereğli’yi fethi sırasında alınan esirler ara-
sında Nikiforos’un oğlunun nişanlısı da bulunmaktaydı. İmparator iki özel elçisi
aracılığıyla çeşitli hediyelerle birlikte halifeye gönderdiği mektubunda yardımına
muhtaç olduğunu belirtiyor ve oğlunun nişanlısının gönderilmesini rica ediyor-
du. Halife, Nikiforos’un bu ricasını kabul ederek gelin adayını şanına lâyık bir tö-
renle kendi otağı içerisinde değerli eşyalar ve kıymetli hediyelerle birlikte Bizans
başkentine uğurlamıştır. Buna karşılık imparator halifeye elçisi aracılığıyla 50.000
dirhem, 100 bükümü ipek olmak üzere 300 büküm değerli elbise, 12 şahin, 4 av
köpeği ve 3 at hediye göndermek suretiyle minnettarlığını göstermiştir.
70 Bizans Tarihi
Harun Reşîd döneminde esir değişimini amaçlayan diplomatik girişimler

olumlu sonuçlar vermiş ve Bizanslılarla birkaç defa esir değişimi gerçekleşmiştir:
797 yılında Tarsus yakınındaki Limonlu çayı (Lamos) kenarında yapılan esir de-
ğişimi her iki tarafın dikkate değer ilgisine mazhar olmuştu. Avâsım bölge valisi
Kâsım b. Reşîd tarafından görevlendirilen Tarsus valisi Ebû Süleym Ferec’in giri-
şimleriyle yapılan törene 30.000 Müslüman askerin yanı sıra ulemâ, eşraf ve halk-
tan birçok kişi katılmıştı. Anlaşma sonucu 3.700 Müslüman esirin serbest bıra-
kıldığı kaydedilirken Bizans esirlerinin sayısı hakkında bir bilgi verilmemektedir.
Diğer bir esir değişimi 805 yılında yine Limonlu çayı kenarında aynı valilerin
gözetiminde gerçekleşmiştir. On iki gün içerisinde 3.700 Müslüman esirin ser-
best bırakıldığı töreni rivayete göre bütün teçhizatıyla katılan 30.000 askerin yanı
sıra halktan yüzbini aşan kişi izlemiştir. 808 yılında Pozantı’da veya Limonlu çayı
kenarında yapılan değişim sırasında kadın-erkek 2.500 Müslüman esir serbest
bırakıldı. Yedi gün süren bu değişim yeni vali Sâbit b. Nasr’ın sorumluluğunda
gerçekleşmiş ve yine rivayete göre yüzbini aşkın kişi tarafından izlenmiştir.
Harun Reşîd: Hârûn Reşîd Halife Harun Reşîd, Bizans’ın Amorion (Hisarköy - Amûriyye) ve Ankara
döneminde Bizans’la ilişkiler
bakımından önemli bir hususu gibi şehirlerinde gerçekleştirilen kuşatmalar sırasında ele geçirilen kitapların mu-
da zikretmek gerekir. Bu hafaza edilmesini özellikle emretmiştir. Dönemin ileri gelen ilim adamlarından
dönemde her iki tarafın dış oluşturduğu bir ekibi önemli gördükleri tıp, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair
siyasette daha güçlü ve etkin
bir konuma gelmek amacıyla eserleri elde etmekle görevlendirmiş ve bu şekilde birçok ünlü eserin Bağdat’a ge-
karşı tarafın rakipleriyle tirilmesini sağlamıştır. Bağdat’ta toplanan eserler, Halifenin görevlendirdiği dö-
işbirliği ve dostluk kurma
siyasetine başvurduğu nemin meşhur doktorlarından Yuhannâ/Yahya b. Mâseveyh’in başkanlığındaki
görülmektedir. Harun bir heyet tarafından tercüme edilmiştir.
Bizans’ın rakibi, dönemin
güçlü imparatorlarından Harun Reşîd’in ölümünden sonra halife olan Emin (809-813) ile kardeşi Hora-
Şarlman’la (Charlamagne) san bölge valisi Me’mun arasındaki taht mücadeleleri sırasında Emin’in öldürül-
dostluk kurarken Bizans
yöneticileri de Abbasilerin mesiyle, Me’mun’un yirmi yıl sürecek halifelik dönemi (813-833) başladı. Me’mûn
hasmı durumundaki dönemi Abbâsî-Bizans ilişkilerinin canlılığı ve çeşitliliği bakımından özel bir önem
Endülüs Emevileri ile ittifak arzeder. Bu ilişkilerin daha ziyade Me’mûn’un saltanatının son yıllarına rastlaması
içindeydiler.
da dikkate değer bir husustur. Her şeyden önce Hârûn Reşîd’in 806 yılında büyük
bir orduyla gerçekleştirdiği ve imparator I. Nikiforos’u vergiye bağladığı Bizans se-
ferinden sonra Me’mûn’un birinci Anadolu seferine kadar (830) yirmi beş yıla yakın
bir süre Abbâsî devleti ile Bizans imparatorluğu arasında büyük ölçüde bir askerî
harekâtın yapılmadığını hatırlamak gerekir. Bunda, her iki tarafı ciddî bir şekilde
meşgul eden iç ve bazan da dış problemlerin payı büyüktür. Bu süreçte Abbâsîler,
Bizans tahtını ele geçirmek üzere mücadele veren Slav lakaplı Tomas’ı desteklerken,
Bizans da Abbâsî hilâfetine karşı ayaklanmış bulunan Bâbek’e destek vermiştir.
Me’mûn’un Bizans’la ilişkiler bakımından önem taşıyan dönemi saltanatının
son yıllarına rastlamaktadır. Bu sırada Bizans tahtında Teofilos (829-842) bu-
lunmaktadır. Bizans’a karşı yeniden başlatılan mücadeleler bu dönemin temel
niteliğini teşkil eder. Me’mûn bizzat ordusunun başında olduğu halde Bizans’a
dört sefer yapmış ve ölümü de son Anadolu seferinde vuku bulmuştur. Bu se-
ferlerin temel amacı Bizans’ın sınırlarını zayıflatarak Sugûr ve gerisindeki böl-
geyi muhtemel saldırılardan korumak ve onların Bâbek’i kışkırtmalarına engel
olmaktı. Me’mûn 23 Mart 830 tarihinde Bizans’a karşı savaşmak amacıyla başkent
Bağdat’tan Anadolu’ya hareket etti. Birkaç gün Tikrît’te kaldıktan sonra Musul,
Nusaybin, Re’sülayn, Harran, Urfa, Menbic, Dâbık, Antakya ve Misis üzerinden
Tarsus’a ulaştı; Bizans topraklarına girerek Kapadokya bölgesinde bazı kaleleri ele
geçirdi. 9 Eylül 830 tarihinde Tarsus’a dönen Me’mûn birkaç gün sonra kışı geçir-
mek üzere Şam’a hareket etti.
Ertesi yıl imparator Teofilos, halifenin Şam’da bulunmasından istifadeyle

Toroslar’ı aşarak Misis ve Tarsus yakınlarına kadar geldi. Karşısına çıkan İslâm
ordularını bozguna uğratıp 1. 600’ün üzerinde kişiyi öldürdü, 7. 000 kişiyi de esir
aldı. Bunun üzerine harekete geçen Me’mûn 831 yılında Anadolu’ya girdi. Gülek/
Külek Boğazı’nı geçip Konya Ereğli (Herakleia) üzerine yürüdü. Hârûn Reşîd ta-
rafından 806 yılında zapt edilmiş, ancak kısa bir süre sonra tekrar Bizanslılar’ın
eline geçmiş olan bu önemli kale Me’mûn’a teslim oldu. Daha sonra halifenin oğlu
Abbas ve kardeşi Mu’tasım-Billâh müstakil kuvvetlerin başında değişik istikamet-
lerde akınlarda bulundular ve bazı kaleleri ele geçirdiler. Abbas b. Me’mûn bu
akınlar sırasında karşısına çıkan imparator Teofilos’u mağlub etti. Me’mûn biz-
zat sevk ve idare ettiği bir orduyla Aksaray-Niğde arasındaki topraklarda başarılı
akınlar gerçekleştirdi. Üç ay kadar devam eden seferin ardından Bizans impa-
ratoru, Me’mûn’a yakın çevresinden birini, muhtemelen Ioannis Grammatikos’u
elçi olarak göndererek 100. 000 dinar ödemek ve 7. 000 Müslüman esiri serbest
bırakmak karşılığında elinden çıkan yerleri kendisine iade etmesini ve beş yıllık
bir mütareke imzalanmasını teklif etti (831). Ancak imparator Teofilos’un barış
talebi ve diğer tekliflerini içeren mektubun üslûbu diplomatik bir krize sebep
oldu. Rivâyete göre halife, mektupta kendi adının imparatorun isminden sonra
yazılmış olduğunu görünce son derece sinirlendi ve mektubu derhal iade etti. Bu-
nun üzerine Teofilos halifenin adını önce zikrederek “Allah’ın kulu ve insanların
en şereflisi Arap hükümdarı Me’mûn’a, Bizans imparatoru Teofilos’tan...” şeklinde
başlayan ikinci mektubunu gönderdi ancak halifeden bir karşılık göremedi. İm-
paratorun barış teklifini reddeden Me’mûn ertesi yıl yapacağı sefer hazırlıklarıyla
meşgul olmak üzere Şam’a (Dımaşk) döndü.
Me’mûn 832 yılında hazırlıklarını tamamlayıp üçüncü Bizans seferine çıktı.
Bir süre Adana’da kaldıktan sonra Lü’lüe Kalesi (Hısnu Lu’lu’e) üzerine yürüdü.
Kaleyi üç aydan fazla bir süre muhasara altında tuttuktan sonra Uceyf b. Anbese’yi
burada bırakarak ayrıldı. Bu sırada buraya gelen imparator Teofilos kumanda-
sındaki Bizans kuvvetleri de Abbâsî ordusu tarafından uzaklaştırıldı. Uceyf yerli
halkın emân isteğini yani teslim olmaları halinde canlarına dokunulmayacağını
kabul ederek kaleyi teslim aldı.
Me’mûn 833 yılında oğlu Abbâs’ı Niğde Kemerhisar (Tuvâne) kalesini yeniden
inşa etmek üzere görevlendirmiş, Suriye, el-Cezîre, Irak ve Mısır’dan gelen 6.000
civarında inşaat işçisi ve asker bu emri yerine getirmek için çalışmıştı. Ancak onun
aynı yıl dördüncü Anadolu seferi sırasında Pozantı’da ölümü fethettiği yerleri imar
edip buralara Müslüman ahaliyi yerleştirme düşüncesine engel olmuştur.
Me’mûn döneminde Bizans’la bilim ve sanat alanında kayda değer iliş-
kiler gerçekleşmiştir. Teofilos tahta çıktıktan sonra hocası sinkellos İoannis Sinkellos: Sinkellos, daha
çok Ortodoksluğun en üst
Grammatikos’u (Yuhanna en-Nahvî) Me’mûn’a elçi olarak gönderir. İmparator II. dini temsilcisi olan patriğin
Mihail’den sonra Teofilos’un tahta çıktığını halifeye bildiren elçi, beraberindeki danışmanı için kullanılan bir
hediyeleri de takdim eder. Bu arada II. Mihail döneminde ayaklanmış ve Abbâsî unvandır.
devletine sığınmış olan general Manuil ile de görüşme imkanı bulur. Manuil’e
Bizans’a dönmesi halinde affedileceğine dair yeni imparatorun güvencesinin yer
aldığı altın mühürle mühürlenmiş fermanını ve yine bizzat imparator tarafından
hediye olarak gönderilen haçı verir. Bu ilgiden yeteri derecede etkilenen Manuil
Bizans’a geri döner. Daha sonra İstanbul patriği olacak olan hocası sinkellos İoan-
nis Grammatikos’un medhettiği Bağdat sarayına hayran kalan imparator Teofilos,
Abbâsî saraylarının resimlerini getirterek Patrikios adındaki bir şahsa Bryas mev-
kiinde aynı tarzda bir saray yaptırmıştır.
72 Bizans Tarihi
Me’mun Bizans imparatoruna (muhtemelen Teofilos) mektup yazıp Bizans’ta-

ki eski Yunan yazmalarından kendisinin uygun göreceği eserleri göndermesini
istemiş, teklife başlangıçta olumsuz bakan imparator daha sonra olumlu cevap
vermiştir. Bunun üzerine Me’mûn aralarında dönemin meşhur tercüman ve ilim
adamlarından Haccâc b. Matar, İbn Batrîk ve Yuhannâ b. Mâseveyh’in de bulun-
duğu bir gurubu Bizans’a göndermiş ve daha sonra ordan getirilen felsefe, mate-
matik, tıp ve mûsikîye dair eserlerin Arapçaya tercümesini istemiştir. Bizans’tan
sağlanan kitaplar bilgelik evi anlamına gelen Beytülhikme akademisi merkezli
tercüme faaliyetlerinin temel malzemesi olmuştur.
Me’mun Bizans’tan sadece klâsik eserleri getirtmekle kalmamış, şöhreti Bi-
zans sınırları dışına taşan matematik âlimi Leon’a mektup yazarak sarayına davet
etmiştir. Halifenin mektubundan haberdar olan Bizans imparatoru, Leon’un üc-
retini artırmış ve onu İstanbul kiliselerinden birine tayin etmiştir. Her ne kadar
Me’mun bizzat imparatora mektup göndererek kısa bir süre için dahi olsa Leon’un
Bağdat’a gelmesine müsade etmesini rica etmiş ve bu isteğini yerine getirdiği tak-
dirde bunu bir dostluk işareti sayarak kalıcı barış imzalayacağına söz vermiş, üs-
telik 2.000 dinar teklif etmişse de imparatordan olumlu bir cevap alamamıştır.
Halife Mu’tasım-Billâh döneminde (833-842) Bizans’la ilişkiler savaş ve barışın
iç içeliği arasında devam etmiştir. 837 yılında kazandığı Zabatra (Malatya Doğan-
şehir) zaferinin ardından Mu’tasım’ın orduları Bâbek isyanı ile meşgul oldukları
sırada Bizans imparatoru Teofilos 837 yılında Zabatra’ya saldırarak katliamlar yap-
tı ve şehri tahrib etti. Ardından Malatya’yı kuşattı. Mu’tasım, en önemli general-
lerinden Afşin’in Azerbaycan’dan dönmesinden hemen sonra büyük bir ordu ile
Sâmerra’dan Afyon Emirdağ Eskihisar’a (Amûriyye/Amorion) hareket etti (838).
Halife, Tarsus üzerinden Anadolu’ya girerken Malatya taraflarından Bizans top-
raklarına giren Afşin de kuzeye doğru ilerliyordu. İki ordu Ankara’da birleştikten
sonra Amûriyye üzerine yürünecekti. İmparator Teofilos önce Afşin tehlikesini
bertaraf etmek için harekete geçti. Ancak Temmuz 838 yılında bugünkü Tokat
Kazova’da yapılan savaşta yenilerek İstanbul’a döndü. Halife, Afşin kumandasın-
daki ordularla Ankara’da buluştuktan sonra Amûriyye üzerine yürüdü. Bizans’ın
o dönemde İstanbul’dan sonra ikinci büyük şehri olan Amûriyye (Eskihisar) oniki
günlük bir kuşatmanın ardından 12 Ağustos 838 tarihinde fethedildi. Amûriyye’nin
fethi İslâm topraklarında büyük bir yankı uyandırmış ve şiirlere konu olmuştur.
Halife Vâsık (842-847) döneminde logotetis (muhasip) unvanlı Teoktistos
kumandasındaki Bizans donanması İstanbul’dan hareket ederek Girit önlerinde
demirledi (843). Adadaki Müslümanlar Bizans donaması karşısında tutunamaya-
caklarını anlayınca harp hilesine başvurarak Bizans askerleri arasında, İstanbul’da
karışıklık çıktığı ve imparatorun tahttan indirildiği şayiasını yaydılar. Teoktistos,
ordusunun büyük bir kısmını Girit önlerinde bırakarak İstanbul’a döndü. Kuman-
dansız kalan Bizans birlikleri Müslümanlar tarafından imha edildi. İmparatoriçe
Teodora tarafından Anadolu’ya gönderilen Teoktistos kumandasındaki Bizans
ordusu Orta Anadolu’da olduğu tahmin edilen Mavropotamos yakınında İslâm
kuvvetleri tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. Bu gelişmeler üzerine Theodora
halifeye elçi göndererek barış ve esir değişimi teklif etti. Vâsık-Billâh tarafından
memnuniyetle karşılanan elçi ile yapılan uzun müzakerelerden sonra bir esire
karşılık bir esir olmak üzere anlaşma sağlandı. Eylül 845 tarihinde yine Limonlu
çayı kenarında Aşûre gününden itibaren dört veya on gün süren törenle 4.000’den
fazla esir Bizanslılardan geri alındı. Görüşme ve esir değişimini halife adına bölge
valisi Ahmed b. Sa’îd b. Müslim ve Hâkân et-Türkî yürütmüştü.
Rivayete göre Vâsık-Billâh, halk arasında yedi uyuyanlar ve Kur’an’da da

Ashâb-ı Kehf olarak geçen kişilere ait olduğu söylenen Efes’teki mağarada ince-
lemeler yapmak üzere Muhammed b. Mûsa el-Hârizmî’yi Bizans’a gönderir. Aynı
zamanda imparator III. Mihail’e (842-867) de bir mektup yazarak araştırmacıya
gerekli kolaylığın sağlanmasını rica eder. İmparator gerekli izni verdiği gibi araş-
tırmacıya yardımcı olmak üzere bir rehber de görevlendirir.
Mütevekkil-Alellah döneminde (847-861) sınır bölgelerindeki İslâm kara or-
dusunun gücünü anlayan Bizans, özellikle Girit’e yapılan yardımları kesmek ama-
cıyla 853 yılında büyük bir deniz filosuyla âni olarak Mısır sahillerinde Dimyat’a
saldırdı. Bunun üzerine Mütevekkil’in emriyle sahillerdeki önemli merkezlere ka-
leler inşa edildi. Sugûr valisi Ali b. Yahyâ 853-854 yılından itibaren Bizans’a sefer
düzenleyip iç kısımlara kadar ilerledi. 855-856’da esir mübadelesi yapıldı. 859 yı-
lında Bizans’ın Akdeniz’de faal bir ticaret limanı olan Antalya kalesi Müslümanlar
tarafından zaptedildi. Deniz kuvvetlerine ağırlık veren Mütevekkil, donanmayı
Suriye sahil şehirlerine yerleştirip buralarda harekâta hazırlıklı deniz birlikleri
meydana getirdi.
Mütevekkil’den sonraki Abbâsî halifeleri döneminde de Bizans’la savaş ve
barış ortamında çeşitli ilişkiler gerçekleştirildi. Dönemin önemli kumandanları
emrinde Bizans topraklarına akın eden Müslümanlar daha önce görüldüğü gibi
birçok şehir ve kale fethetmekte, ancak bu yerler bazan bir süre sonra Bizans
tarafından geri alınmaktaydı. Öte yandan Abbâsîler döneminde merkezî oto-
ritenin zayıflamasıyla Bizans, Hamdânîler ve Selçuklular gibi İslâm devlet ve
hanedanları karşısında mücadele etmek durumunda kalmıştır.
867 - 1056 yıları arasında Bizans imparatorluğunda iktidarı elinde tutan Ma-
kedon hanedanı döneminde özellikle II. Vasil zamanında (976-1025) Bizans,
Emeviler ve Abbasiler döneminde Müslümanlar tarafından Anadolu’da fethedil-
miş olan toprakların büyük bir kısmını geri alarak sınırlarını doğuda Azerbaycan,
güneyde de Antakya’ya kadar genişletmiştir. Anadolu’nun tekrar Müslümanların
eline geçmesi Selçuklu ve Osmanlı Türkleri döneminde gerçekleşecektir.
Hulefâ-yı Râşidîn II. Velid b. II. Yezid [743-744] Tablo 3.1

İslâm Halifeleri
Hz. Ebû Bekir [632-634] III. Yezid b. I.Velid [744-744] Tablosu
Hz. Ömer [634-644] İbrahim b. I.Velid [744-744]
Hz. Osman [644-656] II. Mervan b. Muhammed [744-750]
Hz. Ali [656-661] İlk Dönem Abbâsî Halifeleri
Emevî Halifeleri Ebu’l-Abbâs es-Seffâh [750-754]
I.Muâviye b. Ebî Süfyan [661-680] Ebû Ca‘fer el-Mansur [754-775]
I. Yezid b. Muâviye [680-683] Muhammed el-Mehdî [775-785]
II. Muâviye b. Yezid [683-683] Mûsâ el-Hâdî [785-786]
I. Mervan b. Hakem [684-685] Harun er-Reşîd [786-809]
Abdülmelik b. Mervan [685-705] Emin [809-813]
I. Velid b. Abdilmelik [705-715] Me‘mûn [813-833]
Süleyman b. Abdilmelik [715-717] Mu‘tasım [833-842]
Ömer b. Abdülazîz [717-720] Vâsık [842-847]
II. Yezid b. Abdilmelik [720-724] Mütevekkil [847-861]
Hişâm b. Abdilmelik [724-743]
74 Bizans Tarihi
Özet
Hz. Muhammed döneminde Bizans’la ilişkileri Emevî-Bizans ilişkilerinin temel niteliklerine dair
1 tartışabilmek 3 yorum yapabilmek
Hz. Muhammed döneminde devam eden Müslüman Araplarla Bizans arasında ilişkilerin
Bizans-Sâsânî savaşlarında Müslümanlar Ehl-i en canlı olduğu dönemlerden biri Emevîler dö-
Kitap olmaları dolayısıyla Bizanslılar’ın tarafını nemidir. Bu dönemde Muâviye b. Ebû Süfyân’dan
tutuyorlardı. Kur’ân-ı Kerim’deki Rûm sûresinin itibaren Bizans hâkimiyetindeki Anadolu top-
ilk âyetleri Bizans-Sâsânî savaşlarına işaret etmiş raklarına hemen her yıl Sâife adı verilen seferler
ve Sâsânîler karşısında mağlup olan Bizans’ın üç düzenlenmiştir. Müslümanlar ikisi Muâviye b.
ilâ dokuz yıl içinde zafer elde edeceğini haber Ebû Süfyân ve biri de Süleyman b. Abdülmelik
vermiştir. Hz. Muhammed 628 yılında Bizans döneminde olmak üzere üç defa Bizans baş-
imparator’u Harekleios’a bir mektupla birlikte kenti İstanbul’u bizzat kuşatmışlar, ancak çeşitli
Dihye b. Halîfe el-Kelbî’yi elçi olarak gönder- olumsuzluklar yüzünden başarılı olamamışlar-
miş ve İslâm’a davet etmiştir. Hz. Muhammed’in dır. Mesleme b. Abdülmelik kumandasında ger-
Busra valisine gönderdiği Hâris b. ‘Umeyr el- çekleşen üçüncü İstanbul kuşatmasından sonra
Ezdî’nin Mûte’de Gassânî emirlerinden Şurahbil İstanbul’da bir cami yapılmıştır. Velîd b. Abdül-
b. ‘Amr tarafından öldürülmesi üzerine Zeyd b. melik Medine’de Mescid-i Nebevî ve Dımaşk’ta
Hârise kumandasında bir ordu Mûte Savaşı’na Emeviyye Camii gibi büyük camilerin yapımı ve
gönderilmiştir. İslâm orduları ilk defa Mûte’de onarımı için imparatordan yardım istemiş, o da
Bizans ordularıyla karşı karşıya gelmiştir. Hz. mozaik, para ve ustalar göndermek suretiyle ha-
Muhammed 630 yılında Heraklios’un büyük bir lifenin ricasına cevap vermiştir. Öte yandan din-
ordu hazırladığı haberi üzerine 30.000 kişilik bir darlığıyla bilinen Ömer b. Abdülaziz dönemin
ordu hazırlayarak Tebük’e kadar gitmiştir. Bizans imparatoru III. Leon’a bir İslâm’a davet
mektubu göndermiştir. Emevî hükümdarları ile
Dört Halife döneminde Bizans topraklarında ger- Bizans imparatorları arasında çeşitli sebeplerle
2 çekleşen fetihler ve sonuçlarıını çözümleyebilmek diplomatik ilişkiler gerçekleşmiş, elçiler İstanbul
Dört Halife dönemi İslâmiyet’in Arap yarımada- ve Dımaşk arasında gidip gelmişlerdir.
sı dışında hızla yayılmaya başladığı ve Bizans’ın
uzun yıllar Sâsânîler’e karşı korumak için mü-
Abbâsî-Bizans ilişkilerinin mahiyetini çeşitli açı-
cadele verdiği toprakların, Müslümanların eline
4 lardan değerlendirebilmek
geçtiği bir dönemi temsil etmektedir. Bizans, bu
Abbâsîler döneminde Bizans’la ilişkiler savaş ve
dönemde gerçekleşen İslâm fetihleri sonucu çok
barışın iç-içeliğinde devam etmiştir. Anadolu’ya
kısa bir süre içerisinde Filistin, Suriye, Güney
düzenlenen yıllık seferler sürdürülmüş, birçok
Anadolu, Mısır ve Kuzey Afrika’dan geri çekilmek
şehir ve kale Müslümanların eline geçmiştir.
zorunda kalmıştır. Ridde savaşlarından sonra Hz.
Ebû Bekir’in meşhur komutanlar emrinde kuze- Halife Mehdî-Billâh’ın, oğlu Hârûn kumanda-
ye gönderdiği ordular, Bizans’ın Sâsânîler karşı- sında İstanbul’u kuşatmak üzere gönderdiği
sında elde etmiş olduğu başarıları adeta geçersiz ordu Üsküdar’a kadar gelmiş ve imparatoriçe
hale getirmiştir. İmparator Heraklios’un kardeşi İrini’nin barış teklifi üzerine antlaşma yapıla-
Teodoros, 634 yılında yapılan Ecnâdeyn sava- rak geri dönülmüştür. Hârûn Reşîd ve Me’mûn
şında Halid b. Velîd karşısında ağır bir yenilgiye örneklerinde olduğu gibi bizzat halifeler, or-
uğramış, bundan iki yıl sonraki Yermûk meydan dularının başında Bizans seferine çıkmışlardır.
muharebesinde (636) yaşanan mağlubiyet netice- Me’mûn’un vefatı dördüncü Anadolu seferi sıra-
sinde, Bizans’ın Suriye’de tutunabilmesi mümkün sında Pozantı’da olmuştur. Ebû Ca’fer el-Mansûr,
olmamıştır. Bu arada Busra, Dımaşk, Baalbek, Hârûn Reşîd ve Me’mûn Bizans’ın elinde bulu-
Hama, Humus şehirleri Müslümanların eline geç- nan Eski Yunan bilimine ait kitaplara özel önem
miştir. Hıristiyanlığın dinî merkezi Kudüs’un 638 vermiş, satın alma veya Bizans imparatorların-
yılında fethini Kaysâriyye izlemiş, birkaç yıl sonra dan rica ederek temin etme yolunda gayret gös-
Amr b. Âs’ın tahıl ambarı olarak görülen Mısır’ı termişlerdir. Bizans’tan sağlanan kitaplar Bey-
fethetmesiyle Bizans, ekonomik açıdan da önemli tülhikme merkezli tercüme faaliyetlerinin temel
bir kayba uğramıştır. Bu dönemde Müslümanlar malzemesi olmuştur. Bizans imparatoru Teofilos
deniz seferlerine de başlamışlar ve 652 veya 655 Bağdat’a gönderdiği elçisinin anlatımıyla hayran
yılındaki Zâtü’s-Savârî savaşında Bizans donan- kaldığı halife sarayının bir benzeri olmak üzere
masını ağır bir mağlubiyete uğratmışlardır. İstanbul’da Bryas sarayını yaptırmıştır.
1. İslâm ve Bizans ordularının ilk defa karşı karşıya 6. Emevîler Döneminde gerçekleşen Üçüncü İstanbul
geldiği savaş aşağıdakilerden hangisidir? Kuşatmasının kumandanı kimdir?
a. Tebûk a. Süfyân b. Avf
b. Mûte b. Ebû Eyyûb el-Ensârî
c. Muâviye b. Ebû Süfyân
c. Yermük
d. Mesleme b. Abdülmelik
d. Ecnâdeyn e. Velîd b. Abdülmelik
e. Zâtü’s-Savârî
7. Aşağıdakilerden hangisi Bizans’ın İslâm sanat ve
2. Hz. Muhammed’in, İslâm’a davet mektubunu Bi- mimarisinden etkilendiğini gösterir?
zans imparatoru Heraklios’a iletmek üzere aşağıdaki- a. II. Iustinianos’un Velîd b. Abdülmelik’e para,
lerden hangi sahabî elçi olarak görevlendirilmiştir? usta ve mozaik yardımında bulunması
a. Amr b. Ümeyye ed-Damrî b. Mesleme b. Abdülmelik’in İstanbul’da bir
b. Abdullah b. Huzâfe cami yaptırması
c. Bizanslı elçilerin Bağdat’ı ziyaret etmesi
c. Dihye b. Halîfe el-Kelbî
d. Bizans’tan ele geçirilen bazı kiliselerin camiye çev-
d. Hatîb b. Ebû Beltea rilmesi
e. Hâris b. Ümeyr el-Ezdî e. İmparator Teofilos’un Bryas sarayını yaptırması
3. Aşağıdaki savaşların hangisinden sonra Bizans, 8. Abbâsîler döneminde Eski Yunan felsefe ve bilimi-
Suriye’yi kesin olarak Müslümanlar’a bırakmak zorun- ne ait bazı eserlerin Bizans’tan Bağdat’a getirtilmesin-
da kalmıştır? deki temel amaç aşağıdakilerden hangisidir?
a. Ecnâdeyn a. Bu eserlerin Bizans’ın elinden çıkmasını sağla-
mak
b. Yermûk
b. Bu eserlerin incelenerek İslâm inancına göre
c. Nihâvend yanlış ve hatalı görüşlerin düzeltilmesi
d. Kâdisiye c. Müslümanların kendilerinden önceki bilim ve
e. Zâtü’s-Savârî düşünce mirasından faydalanmak istemeleri
d. Müslümanların Bizans’ın ilim ve kültür seviyesi
4. I. Zâtü’s-savârî karşısında duydukları ezikliği gidermek
II. Mısır’ın fethi e. Bizansla kültürel ilişkilerin geliştirilmesi
III. Yermük Savaşı
IV. Kudüs’ün fethi 9. Bizans İmparatorundan mozaik, usta ve para yardı-
mı alarak dönemin büyük camilerinin inşa ve tamirini
Yukarıdaki olaylarla ilgili kronolojik sıra aşağıdaki se- gerçekleştiren halife kimdir?
çeneklerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. Hişâm b. Abdülmelik
a. I, III, II, IV b. Süleyman b. Abdülmelik
b. II, IV, III, I c. Ebû Cafer el-Mansûr
c. III, IV, II, I d. Me’mûn
d. IV, III, I, II e. Velîd b. Abdülmelik
e. IV, III, II, I
10. Müslüman Araplar tarafından gerçekleştirilen İs-
tanbul Seferleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
5. Dört Halife Döneminde Bizans’a yönelik askerî se-
yanlıştır?
ferlerin en önemli sonucu ne olmuştur? a. Emevîler Döneminde üç, Abbâsîler Döneminde
a. Anadolu fethedilmiştir. bir olmak üzere toplam dört sefer düzenlenmiş-
b. Bizans bir daha Müslümanlarla karşılaşacak tir.
gücü kendinde bulamamıştır. b. Müslüman Araplar, İstanbul Seferlerinde kesin
c. Bizans’ın hâkimiyetindeki önemli bölgelerden bir başarı elde edememişlerdir.
olan Suriye, Filistin ve Mısır Müslümanların eline c. Meşhur sahabi Ebû Eyyûb Hâlid b. Zeyd el-Ensârî
geçmiştir. 669 yılındaki ilk İstanbul Kuşatması sırasında ve-
d. Çok sayıda Bizans askeri öldürülmüş veya fat etmiştir.
d. Abbâsîler Dönemin’deki İstanbul Seferi Hârûn
esir alınmıştır. Reşîd’in Halifeliği Döneminde gerçekleşmiştir.
e. Müslümanların yenilmez oldukları anlayışı pekiş- e. Muâviye b. Ebû Süfyân dönemindeki İkinci İs-
miştir. tanbul Kuşatması dört yıl sürmüştür.
76 Bizans Tarihi

1. b Yanıtınız yanlış ise “Hz. Muhammed Döne- Sıra Sizde 1
minde Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden Hz. Muhammed Bizans imparatoru Heraklios’un yanı
gözden geçiriniz. sıra Bizans’a bağlı devletçiklere ve valilere de İslâm’a
2. c Yanıtınız yanlış ise “Hz. Muhammed Döne- davet mektupları göndermiştir. Bizans’ın önemli bir
minde Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden eyaleti durumundaki Mısır’ın valisine (Mukavkıs)
gözden geçiriniz. dine davet mektubunu ulaştırmak üzere Hâtıb b. Ebû
3. b Yanıtınız yanlış ise “Dört Halife Döneminde Belta’a el-Lahmî görevlendirilmiştir (Mayıs 628). Mu-
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden kavkıs elçiyi beş gün süreyle ağırlamış, bu arada Hz.
geçiriniz. Muhammed ve İslâm dini hakkında bilgi almış ve
4. c Yanıtınız yanlış ise “Dört Halife Döneminde Hz. Muhammed’e bir de cevap mektubu yazmıştır.
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden Mukavkıs’tan gelen hediyeler arasında Mâriye ve Sîrin
geçiriniz. adlı iki Kıbtî cariye ile o dönemde Araplarda görülme-
5. c Yanıtınız yanlış ise “Dört Halife Döneminde yen beyaz bir katır (Düldül) ve değerli bir elbise yer
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden almaktaydı.
geçiriniz. Hz. Muhammed öteden beri Bizans’ın himaye ve
6. d Yanıtınız yanlış ise “Emeviler Döneminde kontrolünde olan Gassânî krallarından Hâris b. Ebî
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden Şemir’e, İslâm’a davet mektubuyla birlikte Şucâ’ b.
geçiriniz. Vehb el-Esedî’yi elçi olarak göndermiştir (Mayıs 628).
7. e Yanıtınız yanlış ise “Abbâsîler Döneminde Hâris başlangıçta makamını kaybedeceği endişesiyle
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden elçiye kaba davrandıysa da durumdan haberdar ettiği
geçiriniz. Heraklios’un tavsiyesi üzerine elçiyi tekrar huzuruna
8. c Yanıtınız yanlış ise “Abbâsîler Döneminde çağırmış ve ikramdan sonra hediyelerle uğurlamıştır.
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden Hz. Muhammed’in, diğer bir Gassânî emîri Cebele b.
geçiriniz. Eyhem’e de Şucâ’ b. Vehb el-Esedî aracılığıyla mektup
9. e Yanıtınız yanlış ise “Emeviler Döneminde gönderip İslâm’a davet ettiği ve Cebele’nin bu davete
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden olumlu karşılık verdiği rivâyet edilmekte, ancak mek-
geçiriniz. tubun metni ve tarihi hakkında herhangi bir bilgi ve-
10. d Yanıtınız yanlış ise “Emevîler Döneminde rilmemektedir.
Bizans’la İlişkiler” ve “Abbâsîler Döneminde
Bizans’la İlişkiler” konusunu yeniden gözden Sıra Sizde 2
geçiriniz. İslâm fetihlerinin öncesinde Bizans ve Sâsânî impara-
torluklarının uzun yıllar süren savaşlarla birbirlerini
yıpratmış olmaları, Müslümanların gerçekleştirdikleri
fetihlerde olumlu rol oynamıştır. Bu devletlerin, çeşitli
milletlerden ve farklı inanç gruplarından oluşan kendi
halklarına karşı sergiledikleri baskıcı yönetim anlayış-
ları, hâkim zümre ile halk arasındaki bağı koparmış,
yöneten ile halkı neredeyse birbirine hasım hâline ge-
tirmişti. Bu durum, Bizans ve Sâsânî idaresindeki halk-
ların, Müslümanları bir kurtarıcı olarak görmelerine
yol açmış, dolayısıyla onlar fetihler esnasında Müslü-
man fâtihlere yardımcı olmuşlardır.
Sıra Sizde 3 Demirkent, I. (1992), “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakfı
Yıllardır süren Arap ilerleyişinin durdurulup Müslü- İslâm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
manların barışa mecbur edilmesi, Bizans imparatorluk Demirkent, I. (1998), “Herakleios”, Türkiye Diyanet
sınırları içinde olduğu gibi ülke dışında da büyük yan- Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
kılar uyandırdı. Avar kağanı ve Balkan yarımadasında- El-Ceikh, N. M. (2004), Byzantium Viewed by the
ki birçok lider İstanbul’a değerli hediyeler eşliğinde elçi Arabs, Cambridge.
heyetleri göndererek Bizans imparatoruna tazimlerini
Eyice, S. (1959), “İstanbul’da Abbasi Saraylarının
sundular; yüksek hakimiyetini kabul ederek dostluğu-
Benzeri Olarak Yapılan Bir Bizans Sarayı: Bryas
nu kazandılar.
Sarayı”, Belleten, 23/89, 79-111.
XX. yüzyılın önde gelen Bizans tarihçilerinden Ostro-
gorsky, IV. Konstantinos’un Müslümanlar karşısında Fayda, M. (1998), “Hulefâ-yi Râşidîn”, Türkiye Diyanet
kazandığı bu zaferi 717’de İstanbul’u kuşatan Mes- Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XVIII, 329-330, İstanbul.
leme b. Abdülmelik’e karşı kazanılan zafer ve 732’de Hamidullah, M. (2003), İslâm Peygamberi (çev. Salih
Franklar’ın Abdurrahman el-Gâfikî kumandasındaki Tuğ), I-II, İstanbul.
Endülüs Emevî ordusuna karşı kazandığı ve Müslü- İbnü’l-Esîr (1979), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XIII, Beyrut.
manların Endülüs üzerinden Avrupa’ya ilerleme ümit- Küçükaşçı, M. S. (2000), “Anadolu’da Arap-Bizans
lerini sona erdiren zaferle birlikte değerlendirerek bun- Mücadelesi ve “Sâife” Seferleri”, Türk Kültürü
ların dünya çapında bir dönüm noktası teşkil ettiğini İncelemeleri Dergisi, II, İstanbul, s. 9-30.
söyler. Ostrogorsky’e göre Avrupa’yı Müslüman dalga- Ostrogorsky, G. (1991), Bizans Devleti Tarihi (Çev.
sının kaplamasından kurtarmış olan bu üç zaferden IV. Fikret Işıltan), Ankara.
Konstantinos’a ait olanı, işaret edilen başarılar içinde
Salem, A. R. (1983), War and Peace in Caliphate and
en büyüğüdür. Çünkü Araplar’ın o zamanda İstanbul’a
Empire: Political Relations between the Abbasids
yaptıkları taarruz hiç şüphesiz Hıristiyan dünyasının
and Byzantium (749-847), Ph. D., University of
Araplar tarafından uğradığı hücumların en kuvvetlisi
idi. İstanbul ise Arap ilerleyişine karşı koyan son baraj- Birmingham.
dı. Bu seddin mukavemet etmiş olması sadece Bizans Taberi (1972), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Nşr. Ebu’l-
Devleti için değil, bütün Avrupa kültürü için de bir Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut.
kurtuluş olmuştur. Bu başarı ile çığ gibi ilerleyen Arap Theophanes (1997), The Chronicle of Theophanes
istilâsı ilk defa mukabil bir darbeye maruz kalmıştır. Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD.
(Ostrogorsky (1991), s. 116-117). 284-813 (Trans.: Cyril Mango and Roger Scott),
Oxford.
Uçar, Ş. (1990), Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi,
Yararlanılan Kaynaklar İstanbul.
Apak, A. (2011), Anahatlarıyla İslâm Tarihi IV: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi “Abbâsîler”,
Abbasiler Dönemi, İstanbul. “Ecnâdeyn Savaşı”, “Emevîler”, “Rum” ve “Savâif ”
Avcı, C. (2003), İslâm-Bizans İlişkileri, İstanbul. maddeleri.
Belâzürî (1987), Fütûhu’l-büldân (Çev. Mustafa Fayda),
Ankara.
Bosworth, E. C. (1995), “Rûm -Relations between the
Islamic Powers and Byzantines”, The Encyclopaedia
of Islâm (New Edition), VIII, 602-606, Leiden.
Brooks, E. W. (1898), “The Arabs in Asia Minor (641-
750) from Arabic Sources”, Journal of Hellenic
Studies, XVIII, 182-208.
Canard, M. (1956), “Tarih ve Efsaneye Göre Arapların
İstanbul Seferleri” (Çev. İsmail Hami Danişmend),
İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, 213-259.
4
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans’ın Hunlar, Atilla, Göktürk ve Avarlarla ilişkilerini açıklayabilecek;
 Bizans’ın Bulgarlar ve Hazarlar ile ilişkilerini açıklayabilecek;
 Bizans’ın Peçenek ve Oğuzlarla ilişkisini tartışabilecek;
 Bizans’ın Kıpçak/Kuman ve Tatarlarla ilişkilerini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bizans’ın Kuzeyli Türk • Bulgarlar
Komşuları • Hazarlar
• Deşt-i Kıpçak • Peçenekler
• Atilla • Oğuzlar/Uzlar
• Göktürk • Kıpçak/Kuman
• Avarlar • Tatarlar
İçindekiler
• GİRİŞ
• HUNLAR, ATİLLA VE BİZANS
• GÖKTÜRK - BİZANS İLİŞKİLERİ
• AVAR - BİZANS MÜNASEBETLERİ
Bizans ve Kuzeyli Türk • BULGARLARLAR VE BİZANS
Bizans Tarihi
Komşuları (4-14. Yüzyıl) • HAZARLAR İLE BİZANSLILAR
• PEÇENEKLER VE BİZANS
• OĞUZLAR (UZLAR) İLE BİZANS
• KIPÇAK/KUMAN - BİZANS İLİŞKİLERİ
• TATARLARLARIN BİZANSLA İLİŞKİLERİ
Bizans ve Kuzeyli Türk
Komşuları (4-14. Yüzyıl)
GİRİŞ
Ortaçağ Türk tarihinin en önemli kaynak gruplarından birini Bizans tarihi eserleri
oluşturur. Çünkü 4. yüzyılın sonundan itibaren Türklerin Bizans İmparatorluğu ile
ilişkileri olmuş ve bu münasebetler Bizans Devleti’nin ortadan kalktığı 15. yüzyıla
kadar Bizans tarihi kayıtlarına yansımıştır. Yaklaşık 11 asır boyunca Bizans kaynak-
ları bu Türkleri, Hun, Göktürk, Avar, Bulgar, Ogur, On Ogur, Sarı Ogur, Utrigur,
Kutrigur, Hazar, Peçenek, Oğuz/Uz, Kıpçak/Kuman, Tatar, Selçuklu ve Osmanlı
adları ile kaydetmiştir. Selçuklu ve Osmanlı Türkleri dışında kalan diğer Türk boy-
larının Bizans’la ilişkisi coğrafi olarak Anadolu üzerinden değil Deşt-i Kıpçak ola-
rak adlandırılan Karadeniz’in kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gerçekleştirilmiştir.
Altay Dağlarından doğan İrtiş ırmağı ile Moldova üzerinden Karadeniz’e dökü-
len Dinyester ırmakları arasındaki bölgeye Deşt-i Kıpçak denilmiştir. Bizans bu
bölgeden geçerek varlığını tehdit eden Türk kavimlerine karşı Bizans diplomasisi
uygulamıştır. Bu diplomasinin esası, Bizans için en büyük tehlike haline gelen bir
Türk kavmine karşı diğer bir Türk kavmiyle ittifak kurarak kendi varlığını devam
ettirmek şeklindeydi. Türk kavimlerinin kurduğu devletlerin geleneksel devlet ku-
rumlarından daha ziyade organizasyon gücüne bağlı olması Bizans’ı onlara karşı
uzun asırlar üstün kılmıştır. Bu ünitede yukarıda adı geçen Bizans’ın kuzeyli Türk
komşularının Bizans İmparatorluğu ile olan tarihi süreci incelenecektir.
HUNLAR, ATİLLA VE BİZANS

Avrupa Hunlarının menşei konusu uzun süre tartışılan bir konu olmuştur. Bu konu-
da yapılan araştırmalar, Avrupa Hunlarının Büyük Hun İmparatorluğuna dayandık-
larını ve Asya Hunlarının torunları oldukları düşüncesine kesinlik kazandırmıştır.
Bizans tarihçisi Haraks’lı Dionisios’a göre 330-350 yılları civarında Hunlar,
Aşağı İdil boyundan hareketle Güney Kafkasya istikametinde yayılarak Hazar
Denizi’ne dökülen Terek nehri ile Karadeniz’e dökülen Kuban nehri arasındaki
havzaya gelmişlerdir. Hunlar, Kuban-Terek bölgesindeki İran asıllı bir kavim olan
Alanlara baskı yaparak bu bölgedeki bozkırları ele geçirmişlerdir. Buradan da
Hunlar, Daryal ve Derbent geçitlerinden hareketle Doğu Anadolu istikametinde
akınlara başladılar. 359 ve 373 tarihlerinde bugünkü Urfa ve civarına kadar ge-
len Hunlar, buralara yerleşmeyip sadece akınlar düzenlemekle yetinmişler ve bir
müddet sonra Kuzey Kafkaslara ve Aşağı İdil (Volga) bölgesine geri dönmüşlerdir.
(Kafesoğlu, 1991, s. 67-68; Kurat, 1972, s. 17; Ahmetbeyoğlu, 2001, s. 12)
80 Bizans Tarihi
Ancak Hunların Bizans’ı asıl etkilemesi 374 yılı civarında İdil nehrinin batısı-
na geçip önlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadeniz’in kuze-
yine doğru ilerlemesiyle olmuştur. Bu olay tarihte Büyük Kavimler Göçü olarak
bilinen büyük bir nüfus hareketine yol açmıştır. Hunlar, Alanları yenilgiye uğratıp
onlarla ittifak anlaşması yapmışlardır. Daha sonra Ostrogot ve Vizigotların ha-
reketlenmesine ve batı istikametinde ilerlemelerine yol açmışlardır. Hunlar, 374
yılında Ostrogotları, 376 yılında da Vizigotları yenilgiye uğratmışlardır. Bunun
sonucunda Vizigotların bir kısmı Roma İmparatorluğuna başvurarak sığınma
izni istemişler ve Tuna’nın güneyindeki bazı bölgelere iskan edilmişlerdir.
Ancak 378’de Vizigotlar, bazı Alan-Hun kıtalarıyla ittifak yaparak Edirne civa-
rında Bizans ordusu ile savaşa girişmişlerdir. Hun kitlelerinin Tuna’nın güneyin-
deki Bizans topraklarıyla tanışması bu olay vesilesiyle olmuştur. Aynı yıl Bizans
İmparatoru Valens (364-378), ordusunun büyük bir kısmıyla birlikte Edirne sava-
şında öldürülmüştür. Bizans ordusuna karşı kazanılan zaferin ardından Vizigot-
lar, Trakya’yı yağmalayıp tahrip ederler. Bu gelişmeler üzerine Hunların esas kit-
leleri bugünkü Macaristan’a giderek Batı Avrupa topraklarının istilasına girişirler.
(Kurat, 1972, s. 18-19; Ahmetbeyoğlu, 2001, s. 29-35).
V. yüzyılın başlarında eski Aşina ailesine mensup başbuğlar Hunların çeşitli
boylarını birleştirerek kuvvetli bir devlet düzeni kurmayı başardılar. İsmi bilinen
ilk Hun hükümdarı Balamir de büyük olasılıkla Aşina ailesinden gelmekteydi.
Balamir’in soyundan gelen Uldız, Doğu Roma yani Bizans’ı daima baskı altında
tutarken Batı Roma ile iyi münasebetler sürdürmek şeklindeki Hun dış siyase-
tinin esaslarını belirledi. Sınırları Asya’da Aral Gölünün doğusundan Avrupa’ya
kadar uzanan Hun İmparatorluğunun batı kanadı hükümdarı Uldız, 404-405 yıl-
ları ve özellikle 409 senesinde Tuna’yı geçerek nehrin güneyinde bazı önemli geçit
yerlerini tutmak suretiyle Bizans’ı tehdit eden bir güç haline geldi.
Hunlar, Karpat civarını, Transilvanya (Erdel) ve bugünkü Macaristan toprak-
larını ele geçirdiklerinde Aşina ailesinden Rua ya da Rugila, Muncuk ve Oktar
adında üç kardeş yönetimde bulunmaktaydı. Bunlar arasında giderek Rua ön pla-
na çıkmıştır. Muncuk’un ölümünden sonra yerini kardeşi Aybars almıştır. (Kurat,
1972, s. 20; Kafesoğlu, 1991, s. 71-72; Ahmetbeyoğlu, 2001, s. 53-54)
422 yılına gelindiğinde Hunların başında Rua bulunmaktaydı. Rua, iç karı-
şıklıklarla çalkalanan Bizans İmparatorluğuna saldırmış, Trakya ve Makedonya
bölgeleri Hunlar tarafından istila edilmiştir. Bu sefer sonucunda Bizans, Hunlara
350 libra altın ödemeyi kabul etmiştir. Rua, 434 yılında yeniden Trakya’ya sefer
düzenlemek üzere hazırlıklara girişti. Bu arada Esla adlı bir elçiyi de Bizans’a gön-
derdi. Bu elçi, Hunlara bağlı kavimlerle Bizans’ın habersiz anlaşma yapmamasını
Margus: Günümüzde aksi takdirde savaş yapılacağını bildirdi. Bizans da kendi elçisini Hunlara gönder-
Sırbistan’da Castra
Constantinia’nın karşısında mişti. Bizans’ın Hunlarla anlaşma yolunu aradığı bir sırada Rua aniden öldü.
Morava ve Tuna’nın birleştiği Rua’nın ölümü üzerine Hun devlet yönetimini yeğenleri olan Muncuk’un
noktada bulunan kent. oğulları Bleda ve Atilla kardeşler üstlenmişlerdir. Bizans’ın Rua ile başlattığı barış
Libra: 1 libra=327.45 gr görüşmelerini Atilla sonuca bağladı. 434 yılında Margus şehrine gelerek buradaki
Plintas başkanlığındaki Roma elçilik heyeti ile görüşerek onlara bütün isteklerini
kabul ettirdi. Margus barışı olarak bilinen anlaşmaya göre Bizans, bundan böyle
Hunlara 300 yerine 700 libra altın ödeyecekti. 445 yılında Bleda’nın ölümü üzeri-
ne Atilla tek başına Hun imparatoru oldu.
Atilla döneminde de Uldız’ın esaslarını belirlediği Hunların Bizans politikası
geçerliliğini korudu. Atilla, dünya hakimiyeti kurma hedefindeydi ve bu hedefe
ulaşmanın yollarından birisi Bizans’ı ele geçirmekti. 434 yılında Margus anlaşması
4. Ünite - Bizans ve Kuzeyli Türk Komşuları (4-14. Yüzyıl) 81
yapıldıktan sonra Slav, Fin, Cermen, Türk asıllı olmak üzere pek çok kavim Hun
hakimiyetini kabul etti. 440 yılında Doğu ve Batı Roma’nın orduları, Vandalların
saldırısına uğrayan Sicilya’yı korumak amacıyla harekete geçti. Ancak Bizans, as-
keri güçlerinin büyük bir kısmını doğudaki sorunlar nedeniyle İran’a Sasaniler
üzerine gönderdi. Bu durumdan haberdar olan Atilla, Bizans topraklarına saldır-
dı. Bizans’ın başında bulunan II. Teodosios (408-450), bir süreden beri Margus
anlaşmasının şartlarını yerine getirmek istemiyordu. Bundan dolayı 441 yılında
Atilla, Bizans’a yönelik I. Balkan seferini düzenledi. Atilla, Margus’u ele geçirerek
I. Balkan seferini başlatmış oldu. Sigidinum (Belgrad), Sirmium (Sremska Mit-
rovica) ve Naissus (Niş) üzerinden Trakya yönünde ilerledi. Batı Roma orduları
başkumandanı Aetius, Atilla ile Bizans arasında barış için aracı oldu. Bizans’ın
antlaşma şartlarına uyacağını garantilemek için kendi oğlunu Hun sarayına re-
hine olarak gönderdi. Böylece barış sağlandı. I. Balkan seferi sonucunda Tuna
boyundaki kaleler Hun idaresine geçmiş, daha geri hatlardaki tahkimat yıktırıl-
mıştır. (Kafesoğlu 1991, s. 75; Ahmetbeyoğlu, 2001, s. 54-59, 61-62, 70)
Atilla, Bizans’a karşı güttüğü politikayı 447 yılına gelindiğinde daha da sertleş-
tirdi. Bizans imparatoru II. Teodosios, Hunlara karşı yeni bir sınır hattı oluşturma
çabası içerisindeydi. Bu arada Bizans ağır mali kriz içerisinde bulunmaktaydı. 446
yılında salgın hastalık ve 447’deki büyük deprem başta İstanbul olmak üzere impa-
ratorluğun pek çok şehrine zarar verdi. Bizans Hunlara yıllık haracını ödeyemeyin-
ce Atilla’nın komutanlığında Hun ordusu birkaç noktadan Tuna’yı geçip Serdika
(Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (bugün Bulgaristan’ın Devnya kenti),
Arkadiopolis (Lüleburgaz) gibi kale ve şehirleri zapt ederek Teselya’ya ulaştı. Sonra
Bizans başkenti istikametinde ilerledi ve Athyra’ya (Büyük Çekmece) gelerek Bizans
başkentini kuşatma hazırlıklarına girişti. İstanbul’u 430 yılında inşaatına başlanan
ve 447 yılında tamamlanan dış surlar kurtardı. Bizans imparatoru Teodosios’un elçi
göndermesi üzerinde iki taraf arasında anlaşma yapılması sağlandı. Bu anlaşma-
ya göre Bizans, geçmiş vergiler karşılığında 6000 libra altını Hunlara ödeyecek ve
Hunlara ödenen yıllık vergi miktarı 2100 libra altına çıkartılacaktı.
Bundan sonra Bizans’a karşı Hun politikası değişti. Atilla, Batı Roma üzerinde
baskı kurma yoluna gitti. Roma’ya kadar askeri seferler düzenlendi. 453 yılında
Atilla’nın ölümü üzerine Hun İmparatorluğunun idaresi, onun üç oğluna yani
İlek, Dengizik ve İrnek’e kaldı. Atilla’nın ölümünden sonra Hun İmparatorluğuna
tabi olmuş pek çok kavim Hun Birliğinden ayrılarak devletin dağılmasına sebep
oldular. (Kafesoğlu, 1972, s. 75, 78-79; Ahmetbeyoğlu, 1995, s. 16-17)
GÖKTÜRK - BİZANS İLİŞKİLERİ

Göktürk yazıtlarında geçen Apurum kelimesinin Çinlilerin kullandığı Büyük Fu-
lin tabiri ile aynı coğrafyaya işaret ettiği ve Bizans’ı ifade etmek için kullanıldığı
bilinmektedir. (Ögel, 1945, s. 87)
Göktürklerle Bizans arasındaki ilk münasebetler çok dostane bir şekilde geliş-
miştir. M.S. 552 yılında Bumin Kağanın Orta Asya’da Moğol asıllı Juan Juanları
mağlup etmesi ile bağımsızlığını ilan eden Göktürkler, tarihte I. Göktürk Devleti
olarak bilinen siyasi teşekküllerini kurmuş oldular. Göktürk Devleti yapılanmasın-
da, daha sonra Deşt-i Kıpçak bölgesine geçerek Bizans’la ilişki kuracak olan Avarlar,
Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, Oğuzlar ve Kıpçaklar yer alacaktır. 567 yılında İs-
temi Yabgu tarafından Soğutlu Maniakh başkanlığında bir elçilik heyeti ortak ra-
kip olan Sasanilere karşı Hazar Denizinin kuzeyinden Kafkasya yoluyla Bizans’ın
başkenti İstanbul’a gönderilmiştir. Bizanslılar tarafından Göktürk elçilik heyeti son
82 Bizans Tarihi
derece iyi karşılanmıştır. Bizans ülkesine ilk defa bilinmeyen Göktürk ülkesinden
bir elçi gelmekteydi. (Taşağıl, 2002, s. 20)
Göktürk elçilik temasına karşılık olarak Bizans İmparatoru II. İustinianos
(565-578), Göktürklere 569 yılında Zamerhos başkanlığında bir elçilik heyetini
Sasanilere karşı ittifak antlaşması yapmak üzere gönderdi. Türk elçileriyle beraber
hareket eden Bizans heyeti, Tanrı Dağları silsilesindeki Akdağ’da (Ek-tağ, Çince
Pai-shan) bulunan İstemi Yabgu’nun yanına giderek Bizans-Göktürk ittifak ant-
laşmasını yaptılar. Zamerhos’un bu ziyareti sırasında Göktürkler hakkında topla-
dığı bilgi, daha sonra dönemin Bizans kaynaklarına intikal etmiştir.
Göktürk Kağanı İstemi Yabgu’nun Bizans’la dostluk kurma politikası neticesin-
de 571 yılında Bizans-Sasani Savaşları başlamış oldu. Göktürkler ise, batı istika-
metindeki ilerleyişini sürdürerek Kafkasların kuzeyindeki Kuban Irmağı havzasına
ve daha sonra da Azerbaycan’a sahip oldular. Ancak 576 yılında Göktürk-Bizans
ittifakının bozulduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihlerde İstemi Yabgu ölmüştür.
Bizans İmparatoru Tiberios (574-582) döneminde Göktürklere Valentinos baş-
kanlığında bir heyet gönderilmiştir. Bizans elçilik heyeti, önce İstemi Yabgu’nun
oğlu Türk-Şad ile görüştü ki o, bu heyete hiç de iyi davranmadı. Daha sonra heyet
İstemi Yabgu’nun oğlu Tardu ile görüştü. Türk-Şad Bizans elçilik heyetine karşı
oldukça hasmane tavır sergiledi ve Valentinos’a Kırım’da bulunan Kerç’i (Bosp-
horus) kuşatacağını söyledi. Kerç şehrini ele geçiren Göktürkler, Valentinos ve
beraberindeki heyeti alıkoydular ve daha sonra Bizans’a geri gönderildiler.
576 yılından sonra Bizans kaynakları, Bizans-Göktürk münasebetlerinden ve
Göktürklerden bahsetmemektedir. Muhtemeldir ki, hem Bizanslılar hem de Gök-
türkler, ülkelerinin iç ve dış sorunlarıyla uğraşmak zorunda kalmışlardır. Zaten
582 yılında I. Göktürk Devleti, iç mücadeleler sonucunda Doğu ve Batı olmak
üzere ikiye ayrılacak ve yıkılma sürecine girecektir. (Taşağıl, 2002, s. 20-24; Man-
galtepe, 2009, s. 73-83; Erdemir, 2002, s. 35)
AVAR - BİZANS MÜNASEBETLERİ

557-805 yılları arasında Avrupa tarihinde önemli yeri olan Avarların menşei uzun
süre tartışmalara neden olmuştur. Hala bir Türk kavmi olup olmadığı tartışılan bir
konu olmasına rağmen son dönemde yapılan araştırmalar bunların Türk menşeli
oldukları konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihçisi Teofilaktos Simokates
“Hakiki Avarlar” ve “Sahte Avarlar” diye iki Avar topluluğundan bahsetmektedir.
“Sahte Avar” Türk kökenli olup Avrupa Avarları olarak adlandırılmaktadır. Bizans
kaynaklarında “Hakiki Avar” olarak geçenler ise köken itibarıyla Moğol asıllı Ju-
an-Juanlara dayanmakta ve Asya Avarları olarak bilinmektedir. (Hersak, 2002, s.
641-642)
Bizans ile olan münasebetlerde Avrupa Avarları önem taşımaktadır. Avarların
Kuzey Kafkaslara gelişleri ve Bizans’la ilk temasları 557-558 yıllarında olmuştur.
Orta Asya’da 552 yılında Göktürk Kağanlığı kurulurken Akdeniz havzasında da
imparator İustinianos (527-565) zamanında yaşanan büyük savaşlar sona ermiş-
tir. İustinianos zamanında 534 yılında Bizanslılar, Kuzey Afrika’daki Vandal Dev-
letini zapt etmişler, 534-555 yılları arasında İtalya’daki Ostrogot Devletine son
vermişlerdir. Ancak Bizans, doğu komşusu Sasanilere karşı herhangi bir başarı
sağlayamamıştır.
Bu tarihlerde Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Türk kökenli Kutrigurlar,
Bizans’ın Balkan eyaletlerine sürekli akınlarda bulunuyordu. Yine bu tarihlerde Kaf-
kasların kuzeyinde Bizans’a tehdit oluşturacak yeni bir kavim yani Avarlar ortaya
çıktı. Avarlar ilk önce Kuzey Kafkaslarda yaşayan Alanlarla temasa geçtiler. Bizans
imparatoru İustinianos, Avarların İstanbul’a bir elçi göndermelerini istedi. Bunun
üzerine 558 yılında Avar elçisi Kanadik, Bizans imparatoru İustinianos’a gelerek hal-
kının Bizans sınırlarına yakın bölgelere gelmiş olduğunu bildirir. Bizans, Kutrigur-
lara karşı Avarlardan istifade etme niyetindeydi. Bu elçilik münasebeti neticesinde
Bizans, her yıl Avarlara bir miktar vergi ödemeyi kabul etti. Bunun karşılığında da
Avarlar Bizans topraklarını düşman saldırılarından korumak için savaşmayı taah-
hüt ettiler. (Kurat, 1972, s. 25-26; Hersak, 2002, s. 644)
Avarlar, Karadeniz’in kuzeyinde kısa sürede hakimiyet kurmuşlardır. Daha
sonra da batıya ilerleyerek Dnyester yani Turla nehrinin orta kısımlarına gelerek
Slav kavimlerini de hakimiyetleri altına almışlardı. 559 yılında ise Tuna sahille-
rine doğru ilerleyerek Bizans’a büyük bir elçilik heyeti göndermişlerdir. Bizans
ile Avarlar arasında yeni bir antlaşma yapılmıştır. Buna göre Bizans, Avarların
Dobruca’da kalmalarına mani olmayacak, ancak bunun karşılığında da Avarlar,
Bizans topraklarına Slav ve Bulgar akınlarını önleyeceklerdi. Bunun karşılığında
Bizans, Avarlara bir miktar para ödeyecekti. 560 yılları civarında Avarlar, Dnye-
per-Dnyester civarından Tuna sahillerine uzanan sahada hakim duruma gelmiş-
lerdir. Bu yıllarda Avarların başında bulunan Bayan Han döneminde Avarlar, Orta
Avrupa’da ve Balkanlarda akınlarda bulundular. (Kurat, 1972, s. 27-29)
Aslında Avarlar, Küçük Skitia diye bilinen bugünkü Dobruca bölgesi ile Aşağı
Tuna bölgesinde yer alan Eflak ovasını ele geçirmişlerdi. VI. yüzyılın yarısından
itibaren Cermen asıllı Lombardlar, İtalya’da hakimiyeti ele geçirerek Batı Balkan-
lara doğru yayılmışlardır. Bunun üzerine Bizans İmparatoru, Avarlara Panon- Panonya: Balkan
ya’daki topraklara yerleşmelerini teklif etti. 568 yılında Panonya ve çevresi Avar- Yarımadasında Dalmaçya
kıyılarından başlayarak Bosna
ların hâkimiyeti altına girdi. Böylece Avarlar, Orta Avrupa’da en kudretli devlet Hersek, Slovenya, Sırbistan,
haline gelmişlerdir. Hırvatistan, Avusturya ve
Macaristan’ın bulunduğu
572-591 yılları arasında Bizans ile Sasaniler arasında yeni bir savaş başlar. ülkelerin bir bölümünü
Avarlarda ise, 582 yılında Bayan’ın ölümünden sonra yerine büyük oğlu geçer. kapsayan bölgenin adıdır.
Onun dönemi Bizans imparatoru Mavrikios (582-602) iktidarına rastlamaktadır.
Mavrikios, doğuda Sasanilerle savaştığı için batıda Avarlarla barış politikasını ter-
cih eder. Mavrikios, İustinianos zamanında yapılan anlaşmanın şartlarına uyarak
Avarlara 80.000 altın madeni para vermeyi kabul etti. Ancak Avarlar daha fazla
para talep edince, Bizans bu miktarı vermeyi ret etti. Bunun üzerine 584 yılın-
da Avarlar, Viminacium (bugünkü Sırbistan’ın Kostolats kenti) ve Singidunum’u
(Belgrad) aldılar. Monemvasia Kroniğinde Avarların İstanbul surlarına kadar
gelip Anadolu’ya geçtikleri söylenmektedir. Ayrıca Slavlarla beraber Avarların
Teselya, Epir, Atika ve Eğriboz’u yağmaladıktan sonra Mora’ya geçtiklerini aynı
kaynak belirtmektedir. Bu olay üzerine Mavrikios, Avarlara ödenecek miktarın
100.000 altına çıkarılmasını kabul etti. Ancak 585-586’da Avar ordusu Trakya’da
pek çok şehri ele geçirdi. Slavlarla beraber Selanik’i kuşattılar ve 588’de Slavlarla
beraber bütün Trakya’yı yağmaladılar. (Hersak, 2002, s. 646-647)
591 yılında Bizans-Sasani Savaşı sona erince Mavrikios Sasanilerle barış yaptı
ve ordularını Balkanlara kaydırdı. Avarlar da bu arada Bizans’a karşı müttefik ara-
yışına giriştiler ve İtalya’da Lonbardlarla anlaşma yaptılar. 593’de Avarlar, yeniden
Bizans’ın eline geçen Singidumun’a saldırdılarsa da bir müddet sonra burayı terk et-
tiler. 596’da bir kez daha buraya saldırı düzenleyen Avarlar, 597 yılında da Selanik’i
yeniden kuşattılar. 599 yılında büyük bir Avar ordusu Tomis’e (Köstence) saldır-
dı. 600 yılında Niğbolu istikametinde ilerleyen Bizans ordusunu yendikten sonra
Avarlar, Lüleburgaz yakınlarındaki Drizipera (Büyükkarıştıran)’yı ele geçirirler. Bu
84 Bizans Tarihi
olay sonrasında Avarlarla Bizans arasında imzalanan anlaşmaya göre Tuna iki taraf
arasında sınır olarak belirlendi ve Bizans’ın Avarlara ödediği yıllık vergi 120.000
altına çıkartıldı.
601 yılında ise Bizans ordusu, Tisa nehri civarında muhtemelen bugünkü Voy-
vodina yakınlarında Avarları yenmeyi başardı. Avarlar Lonbardlarla ittifakı yeni-
ledi. Bizans, Avarların saldırılarını durdurmak için ödenen vergiyi 120.000’den
200.000’e çıkarttı. Ancak gerek Slavlarla beraber gerekse tek başına hareket ederek
Avarlar, Bizans’a karşı baskı ve saldırılarını sürdürmüşlerdir. Bu baskıların doruk
noktası Avarların, Heraklios döneminde Sasanilerle beraber 626 yılında gerçek-
leştirdikleri İstanbul kuşatması olmuştur. Ancak İstanbul kuşatmasında başarılı
olamayan Avarlar giderek güç kaybetmişler ve Bulgarların güçlenmesi neticesin-
de batıya Panonya-Tisa-Tuna civarına çekilmek zorunda kalmışlardır. Burada bir
müddet Franklarla savaşmışlar ve nihayet 796-805 yıllarında Frank kralı Büyük
Karl, Avarların askeri ve siyasi varlığına son vermiştir. Tuna Bulgar hükümdarı
Krum Han da, bazı Avar kitlelerini hakimiyeti altına almıştır. Kayıtlarda son Avar
kalıntıları 950 civarında zikredilmiştir. (Kurat, s. 1972, 29; Hersak, 2002, 647-648,
650, 654; The Oxford Dictionary of Byzantium, New York 1991, c. 1, 237)
Bizans’ın VII. yüzyıla kadar kuzeyli Türk komşularına karşı uyguladığı diplomasi ve
1 komşularının siyaseti nasıl olmuştur?
BULGARLAR VE BİZANS
I. Bulgar Devletini ya da Tuna Bulgar Devletini kuran kavmin Türk kökenli oldu-
ğu Macar bilim adamlarının çalışmaları sayesinde aydınlatılmıştır. Türk kavimle-
rinden biri olan Ogurlara dayanan Bulgarlar, bu adla ilk defa 482 yılında Bizans
İmparatoru Zenon’un Ostrogot Kralı Teodorik’e karşı yardım talebi ile ilgili olarak
kaynaklarda geçmektedir. “Bulgar” sözcüğü, Atilla’nın oğlu İrnek ile birlikte Orta
Avrupa’yı terk edip doğuya gelen Hunların Karadeniz sahillerinde karşılaştıkları
diğer bir Türk boyu olan Ogurlarla karışmaları neticesinde ortaya çıkmıştır. “Bul-
gar” kelimesi Türkçe olup karışmak anlamına gelen bulgamak fiilinden türemiştir.
463 yılından sonra Karadeniz’in kuzeyinde görülen Ogur boyları, Onogurlar, Sa-
rıogurlar, Utrigurlar ve Kutrigurlar idi. Bunlar arasında Kutrigurlar ve Utrigurlar
V. yüzyılın sonunda Aşağı Tuna havzasının güneyindeki Bizans eyaletlerine akın-
larda bulunmuşlardır. Yine bu iki Ogur kavmi 567/68 yılında Göktürk hakimiyeti
altına girmişlerdir. (Nemeth, 1982, s. 112-122; Lazarov, Pavlov, Tütündjiev, Palan-
gursky, 1993, s. 12)
Kutrigur ve Utrigur Bulgarları üzerindeki Göktürk hakimiyeti 630 yılına kadar
sürmüş ve bundan sonra Bulgarlar kendi devletlerini kurma çabası içerisine gir-
mişlerdir. Bu arada Onogur boyunun Dulo ailesinden olan Kubrat (605-642), Ogur
boylarını birleştirip “Büyük Bulgaria” adı altında güçlü bir devlet kurmayı başar-
Patrikios: Bizans devlet mıştır. (Zlatarsky, 1970, s. 131) Sınırları doğuda Kuban, batıda Dinyeper, kuzey-
geleneğinde imparator
tarafından verilen en de Doneç nehirleri ve güneyde Karadeniz ile Azak Denizi olan Büyük Bulgaristan,
büyük yedinci unvandır. I. Bizans’la dostane ilişkiler kurmuş ve hükümdarı Kubrat’a, Bizans İmparatoru He-
Konstantinos tarafından
verilmeye başlanan bir şeref raklios (610-641) tarafından patrikios unvanı verilmiştir. (Ostrogorsky, 1986, s. 97)
unvanıdır. Fildişi yazmalı Kubrat’ın 642 yılında ölümü üzerine Büyük Bulgaristan, Hazar Devletinin bas-
bir tabletle beraber tevcih
edilirdi. 8. yüzyıla kadar kısı neticesinde dağılmış ve Kubrat’ın oğulları arasında paylaşılmıştır. Kubrat’ın
patrikios unvanı yüksek rütbeli büyük oğlu Batbayan, Hazarların hakimiyetini kabul ederek “Büyük Bulgaria” top-
memurlara, hadımlara ve
yabancı devlet adamlarına raklarında kalmıştır. Diğer oğlu Kotrag, bir kısım Bulgarla birlikte Don nehrinin
verilmiştir. civarına gelmiş, Altsek adındaki bir başka oğlu da Panonya’ya yerleşerek Avar ha-
kimiyetini kabul etmiştir. Kubrat’ın üçüncü oğlu İsperih (Asparuh) liderliğindeki

Bulgarlar ise Dinyeper ve Dinyester nehirlerini geçerek Bizans İmparatorluğuna
komşu olacak şekilde 650-670 yılları arasında bugünkü Güney Besarabya’ya yer- Güney Besarabya:
Besarabya, Prut ve
leşmişlerdir. (Kurat, 1972, s. 108-118; Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 65; Runci- Dinyester nehirleri arasında
man, 1930, s. 26) kalan günümüzdeki
670 yılında bu Bulgarlar, Bizans’ın kuzey komşusu konumu ile kısa sürede im- Moldova’nın adıdır. Ancak
Güney Besarabya, Bizans
paratorluğu tehdit eden bir güç haline gelmişlerdir. Başlangıçta Bizans’la dostane kaynaklarında Onglos diye
ve barışçıl ilişkiler kuran İsperih (640-700) önderliğindeki Bulgarlar, gerek Ha- geçen, Türk literatüründe
Bucak olarak bilinen ve ismi
zarlardan kaçmak gerek yeni yerleşim alanı bulmak amacıyla, Tuna deltasının ku- geçen iki ırmağın Karadeniz’le
zeyindeki topraklardan hareketle Dobruca’nın güneyindeki Bizans topraklarına buluştuğu bölgenin adıdır.
saldırılarda bulunmaya başlamışlardır. Bizans İmparatoru IV. Konstantinos (668-
685), İstanbul’u kuşatan Araplarla uğraştığı için yeni komşularına karşı koyacak
güçte değildi. Ancak Arapların kuşatmayı kaldırmasıyla Bulgarlara karşı sefer
hazırlıklarına girişti. IV. Konstantinos, 680 yılında büyük bir deniz ve kara kuv-
vetiyle Bulgarları topraklarından çıkartmak üzere Tuna’nın ağzına ve Oglos de-
nilen Bucak bölgesi üzerine yürüdü. Ancak hastalanan imparator, Mesemvria’ya
dönmek zorunda kalmış, Bizans ordusu, Bulgarların saldırısına uğramış ve pek
çok kayıp vererek geri çekilmiştir. Neticede Bulgarlar, Varna (Odesos) yakınlarına
kadar olan Dobruca bölgesini ele geçirmişlerdir.
Gelişmelere engel olamayan Bizans İmparatoru IV. Konstantinos, 681 yılında
İsperih ile barış imzalamış ve yıllık haraç ödemeyi kabul ederek Bizans toprakla-
rı üzerinde bağımsız bir Bulgar devletinin kurulmasını kabul etmiştir. İsperih’in
önderliğinde Bulgarlar, Bizans topraklarına gelerek başkenti Doğu Mözya’da bu- Doğu Mözya: Bulgaristan
lunan Pliska (Türkçe adı Ağa-baba yada Aboba) olmak üzere güçlü bir devlet kur- ile Romanya arasında kalan
Tuna nehrinin güneyinden
mayı başardılar. (Obolensky, 1974, s. 90; Browning, 1992, s. 52, 90) Balkan Dağlarına kadar
Bizans İmparatoru IV. Konstantinos ile İsperih arasındaki barış, II. İustinianos uzanan toprakların Roma
dönemindeki adıdır. Türk
(685-695; 705-711) tarafından bozulmuştur. Doğudaki savaşları tamamlayan II. literatüründe bu bölge için
İustinianos, Bulgarlara karşı sefer düzenlemiş, ancak Güney Rodop geçitlerinde daha çok Deliorman-Dobruca
tabiri kullanılır.
bozguna uğrayarak ordusunun büyük bir kısmını kaybetmiştir. Ancak İsperih’in
oğlu Tervel (700-718), Bizans İmparatoru II. İustinianos’la iyi ilişkiler kurmuş ve
onun başlıca destekçisi olmuştur. II. İustinianos, tahttan indirilip Kırım’a sürgün
gönderildiğinde oradan kaçmayı başarmış ve Tervel’in yanına sığınmıştır. Bizans
İmparatoru kendisine tekrar Bizans tahtına geçmek için yardım eden Tervel Han’a
hediyeler ve sezar (çar) unvanı vermiştir. (Ostrogorsky, 1986, s. 121-122, 133; Mu-
tafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 76)
712 yılında II. İustinianos’un ölümünden sonra Tervel, Trakya’yı istila etti ve
İstanbul surları yakınına gelerek bölgeyi yağmaladı. Tervel Han, Bizans İmpara-
toru III. Teodosios’la (715-717), 716 yılında Bulgar Devletiyle Bizans arasındaki
sınırı belirleyen bir barış anlaşması yaptı. Ayrıca Bizans, Bulgarlara 30 libra altın
değerinde yıllık haraç ödemeyi kabul etmiştir. (Zlatarsky, 1970, s. 243)
Tervel Han’dan sonraki dönemde yani 718 ile 756 yılları arasında hüküm sür-
müş hükümdarların zamanında Bizans ile Tuna Bulgar Devleti arasındaki ilişkiler
barış içinde olmuştur. Ancak Telets Han döneminde Bizans İmparatoru V. Kons-
tantinos (741-775), Bulgarlara karşı yeni bir sefer düzenledi (763). Bu sefer sıra-
sında Bulgarlar hezimete uğratıldı. Bu da Telets’e karşı bir isyanın çıkmasına ve
hayatını kaybetmesine neden oldu. Tahta çıkan Telerig Han (768-777) döneminde
de Bizans imparatoru V. Konstantinos, 773 ve 775 yıllarında Bulgaristan’a sefer
düzenlemiş ve sefer esnasında ölmüştür. Ancak Bulgar hanı Telerig bilinmeyen
sebeplerden dolayı Bizans İmparatoru IV. Leon’un (775-780) yanına sığınmış ve
86 Bizans Tarihi
Hıristiyanlığı kabul ederek bir Bizans prensesi ile evlenmiştir. Telerig Hanın halefi
Kardam Han (777-802) döneminde Bizans’la 796 yılında barış anlaşması yapılmış-
tır. (Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 83-88)
Kardam’dan sonra Bulgar tahtına oğlu Krum Han (802-814) çıkmıştır. Krum
Han babasının savunma politikasını terk ederek Bizans’a karşı saldırı politikası iz-
lemeye başlar. İdare ettiği süre boyunca Bulgar Devletinin sınırlarını genişletmek
için uğraşmış ve tahta geçer geçmez dikkatini önce devletin kuzey-batı sınırına,
daha sonra da güneye Bizans’a çevirmiştir. (Zlatarsky, 1970, s. 257) 802 yılında
Bizans tahtına geçen I. Nikiforos (802-811), Bulgar Devletine karşı 807 yılında bir
sefer düzenler. Ancak Edirne’de ordunun ayaklanmasından dolayı başarılı olama-
dı. Ertesi yıl Krum, Struma ırmağı bölgesinde Bizans ordularını bozguna uğrattı
ve askerlere maaş olarak verilen paraları ele geçirdi. 809 yılında Krum’un ordusu,
bölgede Bizans’ın son güçlü kalesi olan Serdika’ya (Sofya) saldırdı ve şehri ele ge-
çirdi. 811 yılının ilkbaharında I. Nikiforos, büyük bir ordu ile Bulgar Devletinin
sınırından geçerek Krum’un barış teklifine aldırmadan Pliska’ya saldırdı. Bulgar
Devletinin başkentini tahrip ettirerek hanın sarayını yaktırdı. Askerlerine, Balkan
Dağlarında Vırbitsa geçidini tutmalarını emreden Krum Han, 26 Temmuz 811’de
ordusu ile birlikte geri dönen Bizans İmparatoru I. Nikiforos’a saldırmış ve bu
savaşta imparator dâhil pek çok Bizans ordu komutanı öldürülmüştür. (Zlatarsky,
1970, s. 333-334; Roux, 1984, s. 89)
Krum, Nikiforos’un yerine geçen Mihail Rangabe (811-813) ile barış yapmak-
sızın 812 yılında Doğu Trakya’da akınlara girişmiş ve Karadeniz kıyısındaki Devel-
tos, Ahyolu, Süzebolu ve önemli bir merkez olan Mesemvriya (bugün Nesebır ka-
sabası) ile Eski Zağra’yı ele geçirmiştir. 813 yılında Krum, İstanbul surları önünde
Bizans’ı barışa zorlamak için görünmüştür. Ancak başarılı olamamıştır, dönerken
Edirne’ye girmiş ve buradaki halkı beraberinde götürerek Tuna’nın ötesindeki böl-
geye tehcir ettirmiştir. (Zlatarsky, 1979, s. 336-351; Ostrogrsky, 1986, s. 156-157)
Krum Han’dan sonra Bulgar tahtına oğlu Omurtag (814-832) geçmiştir. 816
yılında Omurtag Han ile Bizans Devleti arasında 30 yıllık bir barış anlaşması im-
zalanmıştır. Bu anlaşma Bizans imparatoru II. Mihail’in (820-829) döneminde
yenilenmiştir. Bundan sonra Bulgar-Bizans ilişkileri barış içinde devam etmiştir.
Hatta Bulgar hükümdarı müttefik olarak 823 yılında Bizans İmparatorluğunda
meydana gelen Tomas isyanının bastırılmasına yardımda bulunmuştur. (Zla-
tarsky, 1970, s. 386-390; Ostrogorsky, 1986, s. 192)
Omurtag’ın ölümünden sonra yerine küçük oğlu Malamir (831-836) Bulgar
tahtına geçmiştir. Malamir babasının dışarıdaki barışçıl siyasetini izlerken içeride
de Bulgarlar arasında yayılmaya başlayan Hıristiyanlık karşıtı politikasını sürdür-
müştür. Malamir’in halefi büyük kardeşinin oğlu Presyan Han (836-852) devlet
içinde anti-Hıristiyan hareketlere son vermiştir. 850’li yıllardan itibaren Bulgar
toplumu içinde Bizans, misyonerlik faaliyetleri yürütmüştür. 855 yılında Kiril ve
Metodi kardeşler Kiril alfabesini geliştirdiler. Bunun sonucunda Bulgar Devleti
içinde Bizans’ın nüfuzu Hıristiyanlık kanalıyla arttı. Presyan’ın ardından oğlu knez
Boris (852-889) döneminde Frank kralı Karlman’la Hıristiyanlığın Katolik mezhe-
bini kabul etmeye yönelik görüşmelere başlanmıştır. Bu durumdan endişe duyan
Bizans imparatoru III. Mihail (842-867) askeri baskılar yaparak Bulgarların Hıris-
tiyanlığın Ortodoks mezhebini benimsemesini sağlamıştır. İstanbul’a gelen Bulgar
elçileri Bizans din adamları tarafından vaftiz edilmiş, kısa süre sonra Boris ve yakın
çevresi de Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Hıristiyan olunca Bulgar hükümdarı, Bizans
imparatorunun ismini alarak Mihail-Boris olmuştur. Bulgar kilisesi de İstanbul pat-
rikhanesine bağlanmıştır. Boris’in ve Bulgar halkının Hıristiyanlığı kabul etmesi

865 yılının eylül ayında gerçekleşmiştir. Bu olayların sonucunda Bulgarlar, sadece
daha önceki dini inançlarını kaybetmekle kalmadılar, bölgedeki Slavlarla karışarak
zaman içinde Türklüklerini de unuttular. (Zlatarsky, c. I/2, 1970, s. 55-56; Mutafçi-
ev-Mutafçieva, 1995, s. 113; Obolensky, 1974, s. 117)
Boris’in oğlu Simeon (893-927) tahta çıkar çıkmaz, Bulgar Devleti ile Bizans
arasındaki ilişkiler gerginleşti ve savaş çıktı. Bu savaş neticesinde Simeon Doğu
Trakya’yı istila etti. Bizans ise 894’de yenilgiye uğrayınca Dinyeper ve Dinyester ır-
makları arasında yaşayan Macarlara başvurarak yardım istedi. Bizans’ın çağrısına
uyan Macarlar, Simeon’u kuzeyden vurup birkaç kez mağlup ettiler ve Kuzey Bul-
garistan arazisini yağmaladılar. Bu arada Bizans donanması, Tuna nehrinin ağzını
tutarken Bizans başkomutanı Nikiforos Fokas da Bulgaristan’ın güney sınır bölgesi-
ni işgal etti. Simeon zaman kazanmak amacı ile Bizans’la ateşkes yapıp Macarların
doğu komşusu olan Peçeneklerle anlaştı. 896 yılında Peçenek ve Bulgar birlikleri
Macar köylerini yağmaladılar ve Macarların Panonya’ya göç etmesine sebep oldular.
Macar tehlikesini atlattıktan sonra Simeon yine Doğu Trakya’daki Bizans toprakla-
rına girmiş ve Babaeski yakınında Bizans ordusunu bozguna uğratmıştır. Yapılan
barış anlaşması ile (896) Bulgar pazarı Selanik’ten İstanbul’a nakledilmiştir. 904 yı-
lında yeniden Bizans’la yapılan barış anlaşması 912 senesine kadar sürmüştür.
917 yılında Simeon komutasındaki Bulgarlar harekete geçerek Tesalya’da Ahe-
loos nehri civarında imparatorluk ordusunu yenilgiye uğrattılar, hatta kaçan Bi-
zans askerlerinin peşine düşerek İstanbul’a kadar geldiler. Bu arada İstanbul’daki
otorite boşluğunu Romanos Lakapinos’un (920-944) “basileopator” unvanını ala-
rak ve Bizans imparatoru olarak doldurması üzerine Simeon’un İstanbul’u ele ge-
çirme ümitleri suya düşmüş oldu. Ancak savaşın neticesi olarak 919 yılında Sime-
on “Bulgarların ve Romalıların Çarı” unvanını almış, 920’de de Bulgar kilisesinin
başına patrik unvanı verilmiştir. Simeon, 923’de Edirne’yi ele geçirdikten sonra
927’de İstanbul’a yapacağı seferin hazırlıkları sırasında ölmüştür. (Ostrogorsky,
1986, s. 244-245)
Çar Simeon’un oğlu Petro (927-969) döneminde I. Bulgar Devleti çöküş süreci-
ne girmiştir. Yeni çar Bizans ile 30 yıllık barış imzalamış ve Romanos Lakapinos’un
torunu olan Marina-İrina ile evlenmiştir. Bulgar hükümdarı resmen çar unvanını
almış, Bulgar kilisesinin başına da patriklik statüsü verilmiştir. Anlaşma gereği
Bizans, Bulgaristan’a yıllık haraç ödemeyi kabul etmiştir. Ancak Bizans’ın 967 yı-
lında Bulgarlara karşı Rusların Kiev knezi Svyatoslav’la ittifak kurması, Bulgar
ordusunu Tuna’nın güneyinde bozguna uğratılması ve Çar Petro’nun iktidarı bı-
rakıp öldüğü tarih olan 969 yılına kadar bir manastırda hayatını sürdürmesine yol
açmıştır. (Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 139)
Simeon zamanında en parlak devrini yaşamış olan I. Bulgar Krallığı Petro dö-
neminde iç ve dış olayların etkisi ile daha sonra elde ettiği toprakları yavaş yavaş
yitirmeye başlamıştır. 1014 yılında 15000 askerden oluşan Bulgar ordusu, Bizans
imparatoru II. Vasil (976-1025) tarafından büyük bir bozguna uğratılmıştır. Esir
15000 askerin her 100 kişiden 99’unun gözleri kör edilerek Bulgaristan’a gönde-
rilmesi üzerine II. Vasil tarihte Bulgarkıran manasında Bulgaroktonos lakabıyla
anılmıştır. Bu yenilgi üzerine Bulgaristan 1018 yılında Bizans hakimiyeti altına
girmiştir.
88 Bizans Tarihi
HAZARLAR İLE BİZANSLILAR

Hazarlar da Türk kavimlerinden biridir. Bir müddet Hun Devleti içerisinde yer
almışlardır. Atilla’nın öldüğü tarihlerde yani 453 yılında Aşağı Volga boyunda bu-
lunmaktadırlar. Hazarlar, köken itibarıyla Volga-Kama civarında yaşamış olan Sa-
bir Türklerine dayandırılmaktadır. Hazarların bağımsız devletlerini kurmaları ise
Göktürklerin Volga civarındaki hakimiyetinin sona ermesinden sonra olmuştur.
Hazarların ülkesi, Kafkas Dağlarının kuzeyinde Hazar Denizi ile Karadeniz
arasında kalan topraklardır. Hazarlar, ilk önce Terek nehri civarına, daha sonra
Aşağı Volga boyuna yerleşmişlerdir. Bu bölge aslında dört nehrin havzası konu-
mundadır. Bu nehirler: Volga, Yayık, Don ve Kuban’dır. Ayrıca bölge, devrin en
büyük ticaret yollarının kavşağında yer almaktadır. (Kurat, 1972, s. 30-31; Kafe-
soğlu, 1991, s. 157-158; Yücel, 2002, s. 445-446)
Hazar Kağanlığı, 630 yılından itibaren Doğu Avrupa tarihinde önemli rol oy-
namıştır. Hazarların Bizans’la uzun süreli münasebetleri 7. yüzyılın başlarından
itibaren başlamıştır. Bizans İmparatoru Heraklios, 626 yılında Hazarlara elçi gön-
dererek Sasanilere karşı onlardan yardım istemiştir. Çünkü bu yılda Avarlar, Slav-
lar ve Sasanilerle birlikte İstanbul’u kuşatmışlardır. Yardım kabul edilmiş ve Ha-
zar-Bizans birleşik ordusu 627’de Ninova Savaşında Sasanileri yenilgiye uğratarak
kesin zafer kazanmıştır. Böylece Hazarlar, Sasani Pers Devletinin yıkılmasında
önemli rol oynamıştır. Sasani imparatoru Hüsrev, Hazarların bu müdahalesi ne-
ticesinde devrilmiş ve halefi imparator II. Kavad 628’de Bizans’la barış anlaşması
imzalamak durumunda kalmıştır. Bu tarihlerde Hazarların başında Ziebil adında
bir hükümdar bulunmaktaydı. (Brook, 2002, s. 473-474)
630’lu yıllarda Hazarlar henüz Göktürk Devletini oluşturan Türk gruplarından
birisidir. Onların bağımsız olarak teşkilatlanması 650’li yıllarda Göktürk Devle-
tinin Çin hakimiyetine girmesinden sonra meydana gelmiştir. Karadeniz’in ku-
zeyi, Kafkasların Karadeniz sahilleri, Kuban nehri boyları ve Kırım, Hazarların
eline geçmiştir. Bu bölgelerin Hazarların hakimiyetine alınması Bizans ile olan
münasebetlerin artmasına neden olmuştur. 695 yılında Bizans İmparatoru II. İus-
tinianos, imparatorlukta meydana gelen bir ayaklanma sonucunda tahttan indi-
rilmiş ve Kırım’ın bir kenti olan Herson’a gönderilmiştir. 700-704 yılları arasın-
da İustinianos, Herson’dan ayrılarak Kırım’ın bir diğer kenti olan Doros’a kaçtı
ve Hazar Hakanı Bazir Yıbos’tan sığınma talebinde bulundu. Hazar hakanı hem
onun talebini karşıladı hem de kızkardeşi ile evlenmesine müsaade etti. Hazar
prensesi, 704 yılında İustinianos’la evlendikten sonra Hıristiyan olmuş ve vaftiz
edilerek Teodora adını almıştır. Teodora ve İustinianos, bir süre için Kırım’da bu-
lunan Tmutarakan’a yerleşmişler ve burada Tiberios adını verdikleri bir oğulları
olmuştur.
Ancak 704-705 yılları arasında İustinianos ile Hazarlar arasındaki ilişkiler, Bizans
İmparatoru II. Tiberios (698-705) yüzünden gerilmişti. Bizans İmparatoru Tiberios,
Hazarlara büyük bir armağan teklifinde bulunarak taht iddiasındaki İustinianos’un
ölü ya da diri bir şekilde kendisine teslim edilmesini istemiştir. Bunun üzerine Ha-
zar hakanı, İustinianos’u yakalatma emri vermiştir. Teodora, bu durumdan haber-
dar olarak eşini uyarmıştır. İustinianos, bir müddet Hazar gözetiminde kaldıktan
sonra Hazarların yanından kaçmayı başarmıştır. 705 yılında İstanbul’a dönen İus-
tinianos, Bulgar hükümdarı Tervel Han’ın yardımıyla tekrar Bizans tahtına geç-
miştir. İkinci defa Bizans imparatoru olan II. İustinianos’un yaptığı ilk işlerden
birisi Herson’u denetimi altında tutan Hazarlara savaş açmak oldu. Hersonlular,
İustinianos’a karşı isyan ettiler. II. İustinianos’un sert ve adil olmayan yönetimine
Bizans içinden de tepkiler geldi. Vardanis adlı bir Bizans generali tarafından 711
yılında II. İustinianos öldürülerek Heraklios hanedanı sona erdi. Vardanis, Filipikos
adıyla 711-713 yılları arasında Bizans imparatoru oldu. Yeni imparator Hazarlar-
la yeniden dostane ilişkiler kurdu. Bunun sonucu olarak Kırım Yarımadasının en
önemli şehirlerinden birisi olan Herson kenti, 834 yılına kadar Hazar hakimiyetin-
de kaldı. (Kurat, 1972, s. 32; Brook, 2002, s. 474-475)
730 ve 732 yıllarında Bizans imparatoru III. Leon (717-741), Hazar hakanı
Bihor’a elçiler göndererek oğlu Konstantinos ile hakanın kızı Çiçek’in evlenmeleri
için teklifte bulundu. Hakanın teklifi kabul etmesi üzerine Çiçek ve Konstantin
evlendiler. Evlendikten sonra Çiçek, İrina ismini almıştır. 750 yılında Konstanti-
nos ve İrina’nın Leon adında bir oğulları oldu. III. Leon’un ölümü üzerine 741 yı-
lında Hazar hakanın damadı olan V. Konstantinos (741-775) Bizans tahtına geçti.
V. Konstantinos’un ve Çiçek’in oğlu olan IV. Leon (775-780) “Hazar Leon” adıyla
Bizans imparatoru olmuştur.
Bizans Devleti ile Hazarlar 780’li yıllardan itibaren Kırım Yarımadasının ha-
kimiyeti için sürekli mücadele içinde oldular. Bunun sonucu olarak Hazarlar,
Abhazya ve Batı Gürcistan’ın hükümdarı Leon’u Bizans’a karşı desteklemişlerdir.
Kırım’ın önemli şehirlerinden olan Herson ve Doros kenti sürekli Bizans ile Ha-
zarlar arasında el değiştirmiştir. 710-834 yılları arasında Hazarlar, Herson’a hakim
oldular. Daha sonra kent Bizans denetimine girdi. Doros ise, 786’dan 810 yılı-
na kadar Hazarlara aitti, bu tarihten sonra Bizans hakimiyetine geçti. Ancak 10.
yüzyılda Doros tekrar Hazar kenti oldu. 830’lu yıllarda ise Hazarlar, Bizanslılarla
işbirliği yaparak Ruslara karşı Sarkel kalesini (Beyaz kale) inşa ettiler. Bu kale 965
yılında Rus knezi Svyatoslav tarafından ele geçirildi. (Brook, 2002, s. 475-476)
Bizanslılar, Kırım’da stratejik şehirlerde Hırstiyan-Ortodoks piskoposluklar
kurmuşlardır. Bunun sonucu olarak 8. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hazar-
ların paganlık inancından vazgeçip Hıristiyan olmaya başladıkları görülmüştür.
Ancak Hazar hakanları Ortodoksluğu benimsememiş, inanç olarak Museviliği
tercih etmişlerdir. Bizans ve Hazarlar sadece siyasi açıdan değil, aynı zamanda
ticari alanda da münasebette bulunmuşlardır. Bizans’tan getirilen kemik taraklar
Sarkel’de satılırdı. Hazar ülkesinden ise Bizans’a balık, hayvan derisi ve buna ben-
zer mallar ihraç ediliyordu. (Kurat, 1972, s. 35-37; Brook, 2002, s. 475-477)
861-969 yılları arasında Bizans-Hazar ilişkileri özellikle Hazar ileri gelenleri-
nin Museviliği benimsemesi sebebiyle olumsuz gelişmiştir. Bununla beraber Bi-
zans imparatorları VI. Leon (886-912) ve Konstantinos Porfirogenitos (913-959)
dönemlerinde bazı Hazar savaşçıları, Bizans sarayında muhafız olarak görev aldı-
lar ve Bizans Hıristiyan törenleriyle geleneksel yemeklerine iştirak ettiler. (Brook,
2002, s. 477-478)
10. yüzyılın ortalarına kadar Hazar Hakanlığı varlığını devam ettirmiştir. Bu ta-
rihten sonra da hızla çökmeye başlamıştır. 940 yılından itibaren Hazarların önemli
ticaret merkezleri Rus-Slav saldırılarına uğramıştır. 9. yüzyılın sonuna doğru ise,
Oğuzlara mensup bazı zümreler, Sırderya nehrinin aşağı boyuna gelmişler ve bura-
daki Peçenekleri tazyike başlamışlardır. Bunun üzerine Peçenekler, Hazar ülkesine
doğru hareket etmişlerdir. Hazarlar, Peçenek saldırılarını önlemek için 860 yılında
Uzlarlarla (Oğuzlarla) anlaşmışlardır. Ancak Hazarlar, Peçeneklerle olan mücade-
lelerinde bu ittifaka rağmen başarılı olamamışlardır. Bununla beraber Hazar Dev-
leti yaklaşık bir yüzyıl daha ayakta kalabilmiştir. 968 yılında Rus knezi Svyatoslav,
Hazar topraklarına saldırmıştır. Ayrıca bu tarihlerde Türkistan kökenli yeni bir göç
dalgası yani Kuman ya da Kıpçak olarak bilinen Türklerin göç dalgası yaklaşmak-
90 Bizans Tarihi
taydı. Bu göç dalgası Hazar ülkesinin Türkistan’la irtibatını kesecek ve bu bölgeyle

yapılan ticari faaliyetleri sona erdirecektir. Hazar Kağanlığına son darbeyi Kıpçak-
lar indirecektir. Bu darbe sonucunda yıkılan ve dağılan Hazar ülkesinden kalan-
ların Kırım’da bir müddet tutundukları, ancak 11. yüzyılın içerisinde bunların da
kaybolduğu görülmektedir. (Kurat, 1972, s. 41-43)
7. ve 8. yüzyılda eski inançlarını bırakarak Bulgarların Hıristiyanlığı, Hazarların da

2 Yahudiliği ve Hıristiyanlığı benimsemesinin sonucu ne olmuştur?
PEÇENEKLER VE BİZANS
Karadeniz’in kuzeyindeki coğrafyada Türk boylarının 9. ila 11. yüzyıllar arasında
yeniden Orta Asya’dan hareketle Karadeniz’e, Balkanlara ve Orta Avrupa’ya bü-
yük bir göç dalgası başlattığı görülmektedir. Bu göç dalgası esnasında Peçenekler,
Uzlar ve Kumanlar Bizans sınır bölgelerine gelerek Bizans’la gerek siyasi ve gerek
ticari münasebetler kurmuşlardır. Bu gelişmeler, Karadeniz’in kuzeyi ve Balkan
coğrafyasındaki halkların tarihi seyrini etkilemiştir. Bu tarihlerde Karadeniz-
Balkan coğrafyasında görülen ilk kavim Peçenekler olmuştur. Peçenekler Gök-
türk hakanlığında yer alan kavimlerden birisi idi. Kaşgarlı Mahmut bunları Oğuz
boyları listesinde saymaktadır. Peçenek sözcüğü, Bizans kaynaklarında Pacinak
şeklinde geçmektedir. Peçenekler, 9. yüzyılın ilk yarısında Hazar Denizinin kuze-
yinde yer alan Cim (Emba) ve Yayık (Ural) nehirleri havalisinde yaşıyorlardı. 860-
880 yıllarında Hazar Denizi ile Karadeniz arasında yer alan Don-Kuban bölgesine
geldikleri bilinmektedir. (Kurat, 1972, s. 44-45; Kafesoğlu, 1991, s. 169-170)
Şekil 4.1
9.-11. Yüzyıllarda
Karadeniz’in
Kuzeyi
Kaynak: John
Haldon, Bizans
Tarih Atlası, çev. Ali
Özdamar, İstanbul
2007, s.180.
Peçenekler 889-893 yılları arasında Don nehrinden Dnyeper’in batısına kadar

uzanan bozkırlara geldiler. 952 yılında Bizans İmparatoru Konstantinos Porfiro-
genitos tarafından yazılan De Administrando İmperio adlı eserde Peçeneklerin
boylar halinde teşkilatlandığı kaydedilmiştir. Peçeneklerin Azak Denizi ve Kırım
coğrafyasına geldikleri tarihlerde Bulgar çarı Simeon, Bizans’la mücadele halin-
deydi. 914 yılında Bulgar çarı Simeon, Edirne’yi alarak Trakya’yı baştanbaşa tah-
rip etti. 918 yılında da çar Simeon, İstanbul önlerine geldi. Bunun üzerine Bizans,
Peçeneklere başvurarak Tuna Bulgarlarına karşı askerî destek istemiş ve bu talep
kabul edilmiştir. Peçenekler ile Bizans arasında siyasi ilişkilerin yanı sıra ticari
ilişkiler de tesis edilmiştir. Peçenekler Bizans’a hayvan ve süt ürünleri satarken
Bizans’tan Peçenek sahasına erguvanî boya, kumaş, baharat, biber vs. gelmektey-
di. Ayrıca Bizans’tan altın, gümüş, mücevherat ve buna benzer kıymetli süs eşyası
Peçenek kadınları için getirilmekteydi. 932 ve 971 yıllarında Bizans, Peçeneklerle
anlaşma yaparak onların Tuna’nın güneyindeki bölgelere akınlar düzenlememe-
sini sağlamıştır. 1018 yılında II. Vasil’in Tuna Bulgar Devletini ortadan kaldırma-
sından sonra Peçenekler, Bizans’la sınırdaş hale gelmişlerdir. Bizans’ın bu tarihten
sonra Bulgarlara karşı Peçeneklerden yardım ihtiyacı kalmamıştır. Bunun üze-
rine Peçenekler Tuna’nın güneyine akınlar düzenlemeye başlayacaklardır.(Kurat,
1972, s. 60-62; Yücel, 2002, s. 714)
1026, 1035 ve 1036 yıllarında Peçenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakya’yı
tahrip etmişlerdir. 1048 yılında Peçeneklerin 11 boyunu idaresi altında toplamayı
başaran Turak ile yine Peçenekler üzerinde üstünlük kurmaya çalışan Kegen ara-
sında mücadele başlamıştır. Bizans bu mücadele esnasında Turak’a destek verme-
yeceğini ve kendisine sığınanları da iade etmeyeceğini bildirmiştir. Buna rağmen
Kegen mücadeleyi kaybederek Bizans’a sığınmak zorunda kaldı. Kegen Hıristiyan-
lığı kabul etmiş, Turak ise, Bizans’a karşı düzenlediği Trakya seferinde esir düşmüş
ve daha sonra o da, Hıristiyan olmuştur. Bunun üzerine Kegen, Tuna üzerinde
kendisine verilen yere dönmüştür. Bizans ise, Peçeneklerden bir kısmını Sofya ve
Niş civarına, bir kısmını da Makedonya’ya yerleştirmiştir. (Yücel, 2002, s. 715-716)
1048 yılından sonra da Peçenek-Bizans mücadelesi devam etmiştir. Ancak
Bizans, kendi sınırları içerisine yerleştirilen Peçeneklerden istifade etmek niye-
tindeydi. Bunlardan bir kısmını Bizans sınır bölgelerine muhafız olarak yerleştir-
miştir. Bir kısmını da ücretli asker olarak özellikle Selçuklulara karşı kullanılmak
üzere ordusunda hizmete almıştır. Bizans kaynaklarından Kedrinos ve Zonaras’ın
belirttiğine göre 1050 yılında Bizans imparatoru Konstantinos Monomahos’un
(1042-1055) emriyle Üsküdar taraflarına geçirilen 15000 Peçenek atlısı, daha son-
ra Tuna boyuna geri dönmüştür. 1050-1051 tarihinde Balkanlarda çeşitli bölgeler-
de yaşayan Peçenekler birleşerek tekrar Trakya’yı yağmalamışlardır. 1071 yılında
Malazgirt Savaşı esnasında da Bizans ordusundaki Peçeneklerin bir kısmının Sel-
çukluların tarafına geçtiği bilinmektedir. (Kafesoğlu, 1991, s. 172)
1081-1091 yılları arasında Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118)
dönemlerinde de Bizans ile Peçenekler arasında şiddetli çatışmalar devam etmiştir.
1087’de Peçenekler Kumanlarla birleşerek Silistre’de imparatorun komutasındaki
Bizans ordusunu büyük bir hezimete uğratmışlardır. 1088-1090 yılları arasında Pe-
çenekler yeniden Bizans kuvvetlerini yenerek Filibe, Edirne ve Keşan’a kadar olan
Trakya bölgesine hakim oldular. 1090 yılında Çekmece taraflarına yaklaştılar. Bu
arada Peçenekler, İzmir ile civarında hakimiyet kuran ve donanma oluşturan Çaka
Bey ile işbirliğine girişmişlerdir. Aynı yıllarda Anadolu’da Selçuklular, Bizans ile
mücadeleye girişmişti. 1091 yılında Bizans Devleti, Trakya’da Peçenekler, Ege’de
92 Bizans Tarihi
Çaka’nın donanması, Marmara sahillerinde Selçuklular tarafından gerçekleştirilen

bir Türk ittifakına karşı mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bu durum karşısında
Bizans imparatoru Avrupa Hıristiyan dünyasından yardım istemiştir. İmparator I.
Aleksios, Avrupa Hıristiyan dünyasından zamanında yardım alamadı ise de im-
paratorluğunu bu kıskaçtan yine başka bir Türk kavmi sayesinde kurtardı. Bizans,
Uzları takip ederek Balkanlara kadar gelmiş olan Kumanların, Tugorkan (Tugor
Han) ve Bönek (Bonyak) adlı başbuğları ile anlaştı. Sonra onları Meriç nehri kena-
rında Lebunium’da (Umurbey mevkiinde) karargah kurmuş olan ve Çaka’nın do-
nanmasını bekleyen Peçenek kuvvetleri üzerine gönderdi. Peçenekler, 40 bin Ku-
man süvarisi tarafından bozguna uğratıldılar (29 Nisan 1091). Bu savaş sonucunda
geri kalan Peçenekler dağıldılar. Bir kısmı Macaristan’a gitti. Bir kısmı da Uzlar
ve Kumanlarla karıştı. Balkanlarda kalanlar Vardar nehri boyunca yerleştirildiler.
Sofya civarındaki Şoplar ile Makedonya’daki Megleno-Ulahlarının köken itibarıyla
Peçeneklere dayandıkları düşünülmektedir. Anadolu, Balkanlar ve Kafkaslardaki
bazı yer adları ve efsanelerde Peçeneklerin izlerini görmek hala mümkündür. (Ka-
fesoğlu, 1991, s. 173-174)
Bizans’a karşı 11.yüzyılın sonunda Balkanları ve Anadolu’yu içine alan Türk ittifa-
3 kını kimler gerçekleştirmiştir?
OĞUZLAR (UZLAR) İLE BİZANS

868-880 yılları arasında Peçeneklerin İdil (Volga) nehrini geçip batıya doğru iler-
lemelerinde Uzlar önemli rol oynamışlardır. Uzlar, Oğuzların batı kısmını oluş-
turmaktaydı ve Rus kaynaklarında bunlara Tork, Torki, Toruki ve bazen Tork-
men denilmekteydi. Bizans kaynaklarında ise Uz olarak kaydedilmişlerdir. (Kurat,
1972, s. 65; Kafesoğlu, 1991, s. 172-173)
Uzlar, Peçeneklerin bulundukları bölgeleri işgal ettikten sonra uzun süre Yayık-
İdil bölgesinde kalmışlardır. Yaz aylarında Uzların Kama Bulgarlarının sahasına
ve daha kuzey bölgelere kadar gittikleri bilinmektedir. Rus vakayinamesi, 985 yı-
lında knez Valdimir’in İdil-Kama Bulgarlarına karşı sefer düzenlediği ve bu sefere
Torkların yani Uzların da katıldığını söylemektedir. Torklar, Güney Rusya’ya 985
yılından sonra gelmişlerdir. Kiev Rusya’sı topraklarında ise muhtemelen 1036 yı-
lındaki Peçenek yenilgisinden sonra görülmüşlerdir. Batıya göç eden Uzlarla ilgili
Rus vakayinamesindeki ilk kayıt, 1054 yılına ait olup onların Aşağı Don nehrinden
Dnyeper nehrine doğru hareketleri ve bu olayın Kıpçak/Kuman baskısı neticesinde
gerçekleştiği kaydedilmektedir. 1060 senesine gelindiğinde Uzların bu bölgede kala-
balık bir zümre oluşturdukları görülmektedir. Uzlara karşı Rus knezlerinin sefer dü-
zenledikleri bilinmektedir. Bu seferler karşısında dayanamayan Uzlar, 1065 yılında
Bizans ve Bulgarların mukavemetini kırarak Tuna nehrinin güneyine geçmeyi ba-
şarmışlardır. Tuna’yı geçen Uzlar, Selanik üzerinden Mora’ya kadar ilerlemişlerdir.
Ancak Uzlar için Tuna’nın güneyine geçmeleri felaketle neticelendi. Hem Pe-
çenekler tarafından hem de soğuk ve salgın hastalıklardan kırıldılar. Bir kısım Uz,
Macaristan’a gitme teşebbüsünde bulunduysa da başarılı olamadı. Uz kalıntıları-
nın bir kısmı Bizans ordusuna alınırken bir kısmı da Dobruca’da kalarak diğer Pe-
çenek, Kuman, Tatar ve Selçuklu kalıntılarıyla beraber Gagauzların oluşumunda
yer aldılar. Rusya bölgesinde kalan Uzlardan bazıları da Ruslar tarafından hizmete
alınarak sınır bölgelerine yerleştirilmişlerdir. Don ve Dnyeper sahasında kalan
Uzlar, Kuman hakimiyetini kabul etmişlerdir. (Kurat, 1972, s. 66-67; Kafesoğlu,
1991, s. 172-173)
KIPÇAK/KUMAN - BİZANS İLİŞKİLERİ

Karadeniz ile Kafkas Dağlarının kuzeyinde Altay Dağlarından doğan İrtiş ırmağı
ile Moldova üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ırmakları arasındaki böl-
geye Deşt-i Kıpçak denilmektedir. Bu bölgeye adını veren Türk topluluğu Kıpçak-
lardır. Kıpçaklar, Orta Asya, Yayık (Ural)-İdil (Volga), Don-Doneç, Aşağı Dinye-
per ve Tuna olmak üzere geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Doğu kaynaklarında
Kıpçak adıyla anılan bu Türk topluluğu Bizans kaynaklarında Kuman olarak isim-
lendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi diller-
de sarışın, solgun renkli ve sarımtırak manasına geldiği görülmektedir.
Kıpçaklar, Batı Göktürk Devleti içerisinde yer alan topluluklardan biri olarak
kabul edilmektedir. Kıpçakların bir kısmı Orta Asya’da kalırken önemli bir kısmı
batı yönünde göç ederek Tuna nehrine kadar gelmişlerdir. Bizans’ın ilişkiler kur-
duğu Kıpçaklar, daha çok Tuna Kıpçaklarıdır. 916 yılında Kıpçaklar batıya yönel-
mişlerdir. 1048 yılında Kıpçaklar, önce Kuzey Kafkaslara, sonra Kuban ve Aşağı
Don boyuna ve Dnyeper istikametinde yayılmışlardır.
Kumanların, Tuna’nın güneyine gelmeleri muhtemelen 1087 yılında Peçenek
başbuğu Tatuş’un Bizans’a karşı yardım istemesi üzerine olmuştur. Kumanlar, bu
yardım talebine karşılık vererek Silistre yakınlarındaki Bizans’a karşı yapılan sa-
vaşa katılmışlardır. Ancak savaş sonrası ganimetin paylaşımı meselesi Bizans’ın
diplomasisiyle buluşunca Peçenekler ile Kumanlar arasında rekabet başlamıştır.
(Kurat, 1972, s. 72- 73; Gökbel, 2002, s. 734-735; Kafesoğlu, 1991, s. 175-178)
Bizans’la Kumanların arasındaki ilişkiler, 1090 yılından sonra yoğunlaşmıştır.
Çünkü Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) döneminde İzmir ve
civarında hakimiyet kurarak güçlü bir donanma oluşturan Çaka Bey, İstanbul’un
fethini planlamaktadır. Bu amaçla da Balkanlarda Peçeneklerle ve Anadolu’nun
büyük kısmını ele geçiren Selçuklularla birlikte Bizans’a karşı ittifak oluşturmuş-
tur. Bizans, bu zor durumdan kurtulmak için Peçeneklerle rekabet halinde olan
Kumanlarla işbirliğine gitmiştir. Bizans’ın bu girişimi, 29 Nisan 1091 tarihinde
Kuman kuvvetlerinin Meriç nehri yakınlarında Umurbey mevkiinde Peçenekleri
ağır bir yenilgiye uğratması ile netice vermiştir. Bu savaştan sonra Peçenekler hız-
la tarih sahnesinden silinmeye yüz tutmuşken Kumanların etkinliği ise artmaya
başlamıştır. (Kurat, 1972, s. 79-88; Kafesoğlu, 1991, s. 180; Ostrogorsky, 1986, s.
332-333, s. Gökbel, 2002, s. 735)
11. yüzyılın sonu ile 12. yüzyılın başından itibaren Tuna nehrinin kuzeyine ve
güneyine Kumanlar, kitleler halinde yerleşmişlerdir. Bu yerleşim Dobruca, Deli-
orman, Rodoplar ve Makedonya’ya kadar yayılmıştır. Kumanlardan önce bu böl-
gelere yerleşmiş olan Bulgarların içinde etkin rol almaya başlayan Kumanlar, II.
Bulgar Devletinin kurulmasını ve gelişmesini sağlamışlardır. II. Bulgar Devletini
(1187-1396) kuran Asen sülalesi Kuman asıllıdır ve 1277 yılına kadar iktidarda
kalacaktır. Kuman, Vlah ve Bulgarlardan oluşan ittifaka karşı iç çekişmeler içeri-
sinde olan Bizans İmparatorluğu, Balkanlarda etkili mücadele gösteremeyecektir.
Kuman ve Balkan tarihi açısından olduğu kadar Bizans tarihi bakımından
da çok önemli sonuçlar meydana getiren IV. Haçlı Seferi 1204 yılında gerçekle-
şir. İstanbul Latinlerin eline geçer. Bizans parçalanarak Epir, Trabzon ve İznik’te
Bizans’ın devamı olduğunu iddia eden devletçikler ortaya çıkar. Balkanlarda Bizans
otoritesi kaybolur. Kumanlarla ittifak halinde olan Bulgarlar, Balkanların en güçlü
devleti haline gelir. Nisan 1205’de Edirne’de yapılan savaşta Bulgar çarı Kaloyan,
Latin imparatoru Boduin’i yener. Bu savaşta Bulgar ordusu içinde 14000 Kuman
askeri yer alır. Ganimet olarak Kumanlara Latinlere haraç ödeyen Balkan şehirleri
94 Bizans Tarihi
bırakılır. 1204 yılından 1261 yılına kadar İstanbul’da devlet kurmuş olan Latinlere
karşı benzer bir zaferi Şubat 1204 tarihinde 7000 Kuman savaşçısının da içinde
bulunduğu Vlahlar, Russion (Rusçuk) savaşında kazanırlar. (Vasary, 2008, s. 54-65)
1230 yılında Kuman asıllı II. İvan Asen’in başında bulunduğu Bulgar-Kuman
Klokotnitsa: Bulgaristan’ın birlikleri, Klokotnitsa’da Epir Despotu Theodoros Angelos Komninos’un ordusunu
güneyinde Haskova iline bağlı
bir köy. Türkler tarafından büyük bir hezimete uğratır. Bu olay İznik’e çekilmiş olan Bizans İmparatorluğunun
Semihçe köyü olarak Epir’e karşı güç kazanmasını ve Latinlere karşı Bulgarlarla yakınlaşmasını sağlar.
adlandırılmaktadır. Bu dönemde Kuman ve Bizans tarihini etkileyecek önemli bir olay daha ger-
çekleşir. 1236 yılında Tatarların, Karadeniz bölgesine yönelmesi üzerine Deşt-i
Kıpçak bölgesinde yaşayan Kumanlar, büyük kitleler halinde yeniden Tuna’nın
güneyine geçmeye başlamışlardır. Bu göçlerden ilki 1237, ikincisi de 1241 yılında
gerçekleşmiştir. Bu yıllarda gerçekleşen göçler, 11. ve 12. yüzyıllarda Tuna’nın gü-
neyine gerçekleşen göçlerden daha büyük olmuştur. (Kayapınar, 2002, s. 810-819;
Vasary, 2008, s. 69-75)
1237 yılında Tuna’yı aşıp Balkanlara gelen Kumanlar, İstanbul Latin İmparator-
luğunun (1204-1261) hizmetinde görev aldılar, 1240 yılında Curulon (Çorlu) ka-
lesini ele geçirdiler. 1237 yılında Tuna ırmağını aşıp gelen Kumanlar, sadece Latin
İmparatorluğunun hizmetinde yer almadılar aynı zamanda İznik Rum İmparator-
luğunda da istihdam edildiler. İznik İmparatoru III. İoannis Vatacis Dukas (1222-
1254), Trakya’da dolaşan Kumanların büyük bir grubunu stratiotis yani asker ola-
rak sınır bölgelerine yerleştirdi. Trakya, Makedonya ve Batı Anadolu’da Menderes
Ovasında Kumanlar iskan edildiler. Böylece Osmanlı Devletinin kurulmasından
yaklaşık yarım asır önce Trakya ve Batı Anadolu’da yoğun bir Kuman nüfusu oluştu.
1241’de ise Bulgaristan topraklarına ikinci bir Kuman göçü dalgası geldi. Bu
kez, bu göç dalgası Tuna’nın kuzeyinden değil de, Macaristan istikametinden
gelmekteydi. Tatarların önünden kaçan Kumanların bir kısmı, Macaristan’a sı-
ğınmışlardı. Macarlarla Kumanların aralarının açılması sonucunda Kumanlar
Braniçevo ve Vidin istikametinden Bulgaristan’a girdiler. 1280 yılında II. Bulgar
Devletinin idaresine geçen Terter sülalesi ile 1323 yılında Bulgar tahtına seçilen
Vidinli Kuman asıllı Şişman sülalesi Macaristan istikametinden gelen Kumanlar-
dan olup Kuman prensi Köten’in akrabalarıdır. Şişman sülalesi, Osmanlı Devleti
ile muhatap olan ve aynı zamanda Osmanlıları Bulgaristan’da karşılayan sülaledir.
Bu sülale ile Balkan coğrafyasındaki Kuman siyasi varlığı sona ermiştir.
Kumanlar/Kıpçaklar bir taraftan II. Bulgar Devletinin ve daha sonra Kırım Ya-
rımadasında kurulacak olan Altın Orda Hanlığının oluşumunda yer alırken, di-
ğer taraftan da Dobruca Despotluğunun kuruluşuna iştirak etmişlerdir. Kuman-
lar, 1320-1328 yılları arasında Bizans imparatoru II. Andronikos ile torunu III.
Andronikos arasında yapılan taht mücadelesinde de yer aldılar. Çünkü Kumanlar,
Bizans topraklarına kalıcı olarak yerleştikleri gibi aynı zamanda hem ücretli asker
olarak hem de Bizans düzenli ordusu içinde savaşçı askerler olarak yer almaktay-
dılar. 1322-1327 tarihleri arasında Bizans’a gelip yerleşen Kumanların bir kısmı
Taşoz, Limni ve Midilli adalarına yerleştirildiler. Bazı Kumanların Bizans idari
mekanizmasında önemli mevkilere geldiği de bilinmektedir. Bunlardan birisi de
Megas Dük: Bizans Devletinin Surgiyannis adıyla bilinen ve seçkin bir Kuman ailesinden gelen generaldir. Bu
son dönemlerinde bu unvan
deniz kuvvetlerinden sorumlu kişi, Bizans imparatorluk idaresinde megas dükalığa kadar yükselmiştir. (Kaya-
komutanlar için kullanılmıştır. pınar, 2002, s. 810-819; Vasary, 2008, s. 75-78, 129-132, 176)
11. ila 14. yüzyılda Balkanlarda ve Batı Anadolu’da Kuman nüfusu nasıl oluştu?
4
TATARLARLARIN BİZANSLA İLİŞKİLERİ

13. asırda Asya ve Ön Asya’yı ele geçiren Cengiz Han’ın kurduğu imparatorluk Cengiz Han: Gerçek adı
1206-1368 yılları arasında varlığını korumuştur. Bu imparatorluktan Cengiz Timuçin olan Cengiz Han
Moğol Börçigin ailesinden
Han’ın ahfadından gelenler tarafından İlhanlı, Altın Orda gibi başka devletler de gelmektedir. 1162-1227
kurulmuştur Bu durumun yol açtığı siyasi oluşumlardan biri Altın Orda Hanlı- yılları arasında yaşamıştır.
Yaşadığı dönemde Cengiz
ğıdır (1241-1502). Altın Orda Hanlığı Cengiz Han’ın torunları Batu Han ve Orda Han Çin’den Polonya’ya kadar
Han tarafından 1242 yılında kurulmuştur. Coğrafi olarak Altın Orda Devleti, uzanan bir alanda dünya
tarihinin gördüğü en büyük
Aşağı Volga boyunda kurulmuş ve ağırlıklı olarak Doğu Avrupa’da faaliyet gös- imparatorluğunu kurmuştur.
termiş bir Türk-Moğol Devleti olup sınırları içerisine Kumanları, Bulgar Türk-
lerini, Hazarları, Slavları ve başka çeşitli kavimleri de katmıştır. Bunlar arasına
bölgeyi fetheden ve 13. yüzyılda kültürel olarak Türkler arasında yer alan Tatarlar
(Moğollar) da dâhil edilmelidir. Çünkü Altın Orda Hanlığının kurulduğu böl-
ge daha önce yoğun olarak Türk kavimleri tarafından iskan edilmiştir. Bundan
dolayı Arap tarihçisi el-Ömerî, Moğollar, Deşt-i Kıpçak bölgesine gelip burada
hala çoğunlukta olan Kıpçaklarla karıştılar ve Kıpçaklaştılar demektedir. (Gökbel,
2002, s. 745)
Bizans’ı da etkileyecek şekilde Balkan coğrafyasındaki Tatar etkisi 1242 yılın-
dan 1357 senesine kadar sürmüştür. 1242 yılında Tatarlar, Tuna nehrini geçerek
Bulgaristan topraklarını yağmaladılar. 1204 yılından sonra İstanbul’u ele geçire-
rek 1261 yılına kadar bir devlet kuran Latinler ile çarpıştılar. 1253’de Bulgaristan,
Tatarlara haraç öder duruma geldi. 1250’li yıllarda Altın Orda Hanı Berke Han,
Müslüman oldu. Muhtemelen yine bu tarihlerde yeğeni Nogay Han da amcası
Berke gibi Müslüman oldu. 1260’lı yıllardan itibaren Nogay Han’a bağlı Tatar kuv-
vetleri Altın Orda Devletinin batı illerini kontrolü altına aldı. Bu tarihten itibaren
de Nogay Han’ı önce Bulgaristan’daki, daha sonra da Bizans’taki taht mücadelele-
rine müdahale ederken görmekteyiz.
1261 yılında VIII. Mihail Paleologos, İstanbul’u Latinlerin elinden alarak Bi-
zans Devletinin başkentini İznik’ten tekrar İstanbul’a taşıdı. Altın Orda hanı Berke
Han (1257-1266), Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzettin Keykavus’un akrabası olup
onun halalarından biriyle evliydi. II. İzzettin Keykavus ise kardeşi ile giriştiği taht
mücadelesini kaybetmiş ve Bizans imparatoru VIII. Mihail Paleologos’a (1259-
1282) sığınmıştı. Bizans imparatoru kendisine sığınan II. İzzettin Keykavus’u 30-
40 Türkmen obası ile birlikte Dobruca’ya yerleştirmiştir. Dönemin kaynaklarından
Yazıcıoğlu Ali’ye göre Dobruca’ya gelen bu Türkmenler arasında bölgenin manevi
lideri olacak olan Sarı Saltuk da bulunmaktadır. Ancak İzzettin Keykavus, Bizans
içindeki iktidar mücadelelerine müdahale ettiği iddiasıyla VIII. Mihail Paleologos
tarafından hapse atılmıştır. Bunun üzerine II. İzzettin Keykavus, Altın Orda Han’ı
Berke’ye yardım çağrısında bulunmuştur. Aynı şekilde II. İzzettin Keykavus, bölge-
nin diğer bir güç unsuru olan Bulgar hükümdarı Konstantin Tih’i de Bizans’a karşı
mücadeleye teşvik etmiştir. Bulgarların da yardımını alan Tatarlar, 1263/1264 yı-
lında Bizans’a saldırmışlar ve bu saldırı esnasında II. İzzettin Keykavus’u Bizans’ın
elinden kurtarmışlardır. (Wittek, 1952, s. 12-24; Vasary, 2008, s. 84-90)
1263 yılında artık Müslüman olmuş olan Altın Orda Hanlığı ile irtibat kurmak is-
teyen Mısır Memluklu Sultanı Baybars, Bizans üzerinden Altın Orda Han’ı Berke’ye
elçiler gönderdi. Muhtemelen Altın Orda Hanlığı ile arası açılmış olan İlhanlı hü-
kümdarı Hülagû’dan korkması sebebiyle Bizans İmparatoru bu elçileri tutuklattı.
Bizans İmparatorluğunun rakibi durumunda olan Epir Despotluğunun Teselya
bölgesindeki idarecileri İoannis Sevastokrator ve Andronikos Tarhaniotis’in daveti
üzerine Tatar birlikleri 1267 yılında Bizans topraklarına akınlarda bulunmuşlardır.
96 Bizans Tarihi
Bizans imparatoru VIII. Mihail, Altın Orda tehlikesini azaltabilmek için 1263 yı-
lında İlhanlı hükümdarı Hülagû’yu yenme başarısı gösteren Nogay Han’la anlaşma
yaptı ve kızı Efrozina’yı ona eş olarak verdi. 1272 yılında gerçekleşen bu evlilikten
sonra Nogay ve Tatarlar Bizans için düşman olmaktan çıkmış ve gerektiğinde Bi-
zans Devletini Bulgarlara karşı korur hale gelmiştir. 1277-1280 yıllarında Tatarlar,
Bulgaristan’daki taht mücadelelerinde Bizans İmparatoru VIII. Mihail’in de teşviki
ile önemli rol oynadılar. 1279 yılında Bizans ve Tatar birlikleri Bulgarlara saldıra-
rak Tırnova’yı kuşattılar. Bulgar çariçesi Mariya ile oğlu Bizans’a teslim edilerek
Kuman asıllı III. İvan Asen’in Bulgar tahtına Tırnova’da oturması sağlandı.
1282 yılında ise Tatar birlikleri Bizans’la müttefik olmanın bir sonucu olarak
Balkanlarda yeni bir güç merkezi haline gelmeye başlayan Sırpların üzerine gön-
derildi. 1292-1301 yılları arasında Bizans’la işbirliği yapan Tatarların müdahalesi
ile Bulgar çarları belirlendi. Ancak Nogay’ın 1299 yılındaki ölümünden sonra Ta-
tarların Balkanlardaki etkisi azalmaya başladı.
Bununla birlikte Bizans 14. yüzyıl boyunca Tırnova’daki Bulgar çarı ile olan
mücadelesinde Tatarlardan yardım istemeyi sürdürmüştür. Ancak 14. yüzyılın ilk
yirmi yılında Bizans-Sırp-Bulgar ilişkilerinde nispeten bir sükunet söz konusuy-
du. Bu sükunetin bozulması 1322 yılında Bulgar Çarı Teodor Svetoslav’ın ölü-
münden sonra Tatarların yeniden Trakya’ya uzanacak şekilde Tuna’nın güneyine
akınlara başlamasıyla bozuldu. Bulgar çarları Mihail Şişman (1323-1330) ve İvan
Aleksandır (1330-1371), Sırplara ve Bizans’a karşı yaptıkları savaşlarda Tatarların
yardımına başvurmuşlardır. 1328’de Tatar birliklerinin de yer aldığı Bulgar ordu-
su, Bizans’ın Trakya bölgesine saldırdı. 1331 yılında amcası Belaur’a karşı yardım
isteyen Bulgar çarı İvan Aleksandır’la işbirliği yapan Tatarlar, 17 Temmuz 1331’de
Bizans imparatorunu Burgaz civarındaki Rusıkasrı yakınlarında yenilgiye uğrattı.
Bizans’a karşı son Tatar baskını 1337’de gerçekleşmiş ve bu saldırı esnasında
Çanakkale’ye kadar Bizans’ın elindeki bütün Trakya toprakları yağmalanmıştır.
1341’de Tatarların muhtemel saldırısına karşı Bizans imparatoru bir takım kale-
leri tamir ettirerek ve Tatarlara elçi göndererek tedbirler almaya çalışmıştır. An-
cak Tatarlar kendi iç sorunları nedeniyle Bizans’a saldırmaktan vazgeçmişlerdir.
1341’de Altın Orda hanı Özbek Han’ın ölümünden sonra Tatarlar, Balkanlara olan
ilgisini yitirdiler ve dikkatlerini Kırım bölgesine yoğunlaştırdılar. (Vasary, 2008,
s. 90-140)
Özet
Bizans’ın Hunlar, Atilla, Göktürk ve Avarlarla iliş- ele geçirilememiştir. Bundan sonra güçlerini
1 kilerini açıklayabilmek yitirmeye başlayan Avarlar, 9. yüzyılın başında
Tarihte Bizans’la münasebeti olan ilk Türk Dev- etkinliklerini kaybetmişlerdir.
leti Hunlar olmuştur. Hunlarla ilgili bilgiler 4.
asrın başından itibaren Bizans kaynaklarına yan- Bizans’ın Bulgarlar ve Hazarlar ile ilişkilerini
sımıştır. 374 yılından sonra Hunlar, Karadeniz’in 2 açıklayabilmek
kuzeyine doğru ilerlemişlerdir. Bu olay Büyük Atilla’nın 453 yılında ölümü üzerine Hunların
Kavimler göçüne sebep olduğu gibi Hunların Batı Avrupa’dan Karadeniz sahillerine çekilme-
Tuna’nın güneyindeki Bizans topraklarını tanı- siyle burada karşılaştıkları Türk boyu Ogurlar-
masını da sağlamıştır. 5. yüzyılın ilk çeyreğinde la karışmaları neticesinde Bulgar kavmi oluş-
Hunlar, Bizans Devletini kendilerine haraç öder muştur. 630 yılından sonra Kubrat liderliğinde
duruma getirmişlerdir. Hun imparatoru Atilla, sınırları doğuda Kuban nehri, batıda Dinyeper,
441 yılında düzenlediği Balkan seferiyle Bizans’a kuzeyde Doneç ırmağı ve güneyde Karadeniz ve
ait Tuna nehri kenarındaki pek çok kaleyi Hun Azak Denizi ile sınırlı Büyük Bulgaristan birliği
idaresine bağlamıştır. Atilla, Bizans’ın başkenti oluşturuldu. Ancak Kubrat’ın ölümü üzerine bu
İstanbul’u da kuşatmış, ancak inşaatı yeni tamam- birlik dağıldı ve oğullarından İsperih liderliğin-
lanmış olan dış surların tahkimatı nedeniyle ba- deki Bulgarlar 650-670 yılları arasında Bizans
şarılı olamamıştır. Bunun üzerine Atilla Bizans ile kaynaklarında Onglos Türkçede Bucak diye ad-
anlaşma yapmayı tercih ederek ölüm tarihi olan landırılan Güney Besarabya’ya geldiler. Böylece
453 yılına kadar askeri faaliyetlerini Bizans’a de- Bulgarlar Bizans’la sınırdaş oldular. Bulgarlar,
ğil, Batı Roma İmparatorluğuna yöneltmiştir. Dobruca’nın güneyinden Bizans topraklarına
Gökürk-Bizans ilişkilerine dair kaynaklar 567- akınlarda bulunarak Varna’ya kadar olan bölge-
576 yılları arasında bilgi verir. Bizans’la Gök- yi ele geçirdiler. Bulgarların ilerlemesine askeri
türkler arasındaki dostluk anlaşmasının ve iş- yollarla engel olamayan Bizans anlaşma yoluyla
birliğinin esasını ortak rakip olarak algılanan eski Bizans topraklarında Bulgar Devletinin ku-
Sasanilere karşı ittifak oluşturur. Bizans’ın 557- rulmasını kabul etti ve barışı sağladı. Bu barış za-
805 yılları arasında yoğun ilişkide olduğu diğer man zaman kesintiye uğramakla birlikte Krum
bir Türk kavmi de Avarlardır. Avarların, Asya Han’ın (802-814) Bulgar tahtına çıkmasına ka-
Avarları olarak bilinen kolu Moğol asıllı iken dar devam etti. Krum Han, savunma politikasını
Avrupa Avarları olarak bilinen kısmı ise Türk terk ederek Bizans topraklarına seferler düzen-
asıllıdır. Bizans’ın Avarlarla ilişki kurmasının ledi. Buna engel olmaya çalışan Bizans impara-
sebebi Bizans topraklarına saldırılarda bulu- toru I. Nikeforos 26 Temmuz 811’de ordusunun
nan Kutrigurlar, Slav ve Bulgarlara karşı önlem büyük bölümü ile birlikte Bulgarlar tarafından
almak içindir. Bizans bu amacına Tuna bölge- öldürülmüştür. Bunun üzerine Karadeniz sa-
sinde Avarlara yıllık haraç ödeyerek ulaşmıştır. hillerindeki Ahyolu, Süzebolu ve Mesemvriya
6. yüzyılın yarısında İtalya’da hakimiyeti ele ile Eski Zağra Bulgarların eline geçtiği gibi 813
geçirerek Batı Balkanlara doğru yayılan Lom- yılında da Krum Han, İstanbul surları önüne
bardlara karşı Bizans Devleti Avarları Panonya kadar gelmiştir. Ancak Omurtag (814-832) ba-
bölgesine yerleştirmiştir. Ancak Bizans, Avarla- basının saldırı politikasını terk ederek Bizans’la
ra ödediği yıllık haraç miktarını bahane ederek barışı tercih etmiştir. Bulgarların bu politikası
doğuda Sasanilerle olan savaşını tamamladık- 893 yılına kadar devam etmiştir. Bizans ise, bu
tan sonra Avarları tehlike olarak algılamıştır. barış döneminde Bulgarlar arasında Hıristiyan-
Bunun üzerine Avarlar, bu dönemde Balkan- lığın yayılması konusunda faaliyetlerde bulun-
larda görülen Slavlarla birlikte pek çok Balkan muş ve Bulgarlar Boris’in (852-889) önderliğin-
şehrini yağmalamış ya da kuşatmıştır. 626 yılın- de 865 yılında Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir.
da Bizans başkenti İstanbul’da Avarlar, Persler Bunu takip eden yıllarda Bulgarlar Slavlaşmaya
ve Slavların ortak girişimiyle kuşatılmış, ancak başlamıştır. Bulgar çarı Simeon (893-927) dö-
98 Bizans Tarihi
neminde Bizans’la tekrar mücadeleye girilmiş Bizans’ın Peçenek ve Oğuzlarla ilişkisini tartışa-
ve 896 ve 917 yıllarında iki defa Bizans ordusu 3 bilmek
Bulgarlar tarafından yenilmiştir. Bizanslılar Bul- Orta Asya’dan Karadeniz, Balkanlar ve Orta
garları durdurmak için 967 yılında Rus knezi Avrupa’ya 9. ve 11. yüzyıllarda yeni bir Türk
Svyatoslav’la anlaşarak etkilerini azaltmıştır. göç dalgası yaşanmıştır. Bu göç dalgasında Pe-
1014 yılında Bulgaroktonos lakabıyla anılan Bi- çenekler ve Oğuzlar ön plana çıkmaktadır. 952
zans imparatoru II. Vasil, Bulgar ordusunu yok yılından itibaren Bizans kaynaklarında Pacinak
etmiş ve 1018 yılında da Bulgaristan’ı Bizans’a şeklinde geçen Peçenekler 10. yüzyılın başın-
bağlayarak I. Bulgar Devletini sona erdirmiştir. da Kırım coğrafyasına gelmişler ve Bulgarların
7. yüzyılın ilk yarısında Hazarlar, Bizans’la komşusu olmuşlardır. Bu sırada Simeon komu-
ilişki kurmaya başlarlar. Bunun nedeni 626 yı- tasındaki Bulgarlarla mücadele eden Bizans on-
lında İstabul’un Avar ve Sasaniler tarafından lara karşı Peçeneklerle ittifak yapar. Ancak 1018
kuşatılması ve Sasanilere karşı Bizans’ın Ha- yılında Tuna Bulgar Devleti ortadan kalkınca
zarlardan yardım talebidir. Bizans, Hazarların Peçenekler, kendilerini Bizans’la mücadele ha-
yardımı ile 627’de Ninova Savaşında Sasanileri linde bulurlar. 1026, 1035 ve 1036 yıllarında Pe-
yenmeyi başarır. 650 yılından sonra Göktürk çenekler, Bizans’ın hakimiyetindeki Bulgaristan,
Devletinin Çin hakimiyetine girmesi üzerine Makedonya ve Trakya’ya akınlar düzenlerler.
Hazarlar, egemenlik alanlarını Kafkaslardan Fakat 1048 yılında Peçenekler arasında yaşa-
Kırım’a kadar genişletirler. 8. yüzyılın başında nan iktidar mücadelesinde Bizans’ın Peçenekler
kızkardeşini Bizans imparatoru II. İustinianos’a üzerindeki etkisi artar ve Peçenekler 1087 yılına
eş olarak veren Hazar hakanı kendisini Bizans kadar Bizans hizmetinde ücretli askerler olarak
taht mücadeleleri içinde bulur. Bunun sonucu görev alırlar. Bizans kaynaklarına göre bu ücretli
Kırım Yarımadasının en önemli şehri Herson Peçenek askerlerinin sayısı 15000 üzerindedir.
711 yılından 834 yılına kadar Hazarların haki- 1071 yılındaki Malazgirt Savaşında da Bizans
miyeti altında kalır. Hazar hakanı 732 yılında birlikleri içinde Peçenek askerleri bulunmak-
da kızı Çiçek’i Bizans imparatoru III. Leon’un taydı. Ancak savaş esnasında Peçeneklerin bir
oğlu V. Konstantinos ile evlendirdi. Bu evli- kısmı Selçuklu tarafına geçmiştir. Bizans, Pe-
likten doğan IV. Leon 775-780 yılları arasında çeneklerin bazılarını Sofya, Niş ve Makedonya
Hazar Leon adıyla Bizans imparatoru oldu. 9. bölgesine yerleştirir. 1087 yılından sonra Peçe-
yüzyılda ise Bizans-Hazar ilişkileri Kırım Ya- nekler, Bizans üstünde askeri üstünlük sağlar-
rımadasının hakimiyeti üzerine mücadeleyle lar. Fakat 1091 yılında Bizans’ın ittifak kurduğu
geçmiştir. Bizans, Kırım şehirlerinde kurduğu Kumanlar tarafından ağır bir yenilgiye uğratılan
piskoposluklar kanalıyla Hazarlar arasında Hı- Peçenekler güçlerini yitirirler.
ristiyanlığı yaymaya çalışmıştır. Bu durumun 10. ve 11. yüzyıllarda Oğuzlar (Uzlar), kaynak-
aksine Hazarların yönetici grupları ise Musevi- larda Tork, Torki, Toriki ve bazen de Torkmen
liği tercih etmişlerdir. Ancak Hazarların tarih isimleriyle kaydedilmişlerdir. Uzlar, 1065 yılında
sahnesinden silinmesini neden olan gelişmeler Tuna’yı geçerek Bizans topraklarına girmişler ve
Bizans topraklarından değil, 10. yüzyılda Ha- Selanik üzerinden Mora’ya kadar gitmişlerdir.
zarların Ruslar, Peçenekler ve Kıpçaklarla giriş- Ancak bölgedeki Peçeneklerin mukavemeti,
tiği mücadelelerden kaynaklanmıştır. soğuk ve salgın hastalıklar nedeniyle varlıkları-
nı koruyamadılar. Hayatta kalanların bir kısmı
Bizans ordusunda istihdam edilirken Dobruca
bölgesinde kalanlar Peçenek, Kuman, Tatar ve
Selçuklu Türkleriyle karışarak Gagauzların olu-
şumunda yer aldılar.
Bizans’ın Kıpçak/Kuman ve Tatarlarla ilişkilerini birlikte Bizans imparatoru tarafından Dobruca

4 açıklayabilmek bölgesine yerleştirilmiştir. Berke Han’ın Selçuk-
Göktürk Devleti içerisinde yer alan topluluklar- lu sultanı II. İzzettin Keykavus’la akrabalığı ve
dan biri olan Tuna Kıpçaklarının Tuna nehrinin Dobruca’ya yerleştirilen bu Türk kitlesiyle mü-
kuzeyine ve güneyine kitleler halinde yerleşmele- nasebetleri bilinmektedir. Nogay Han, Cengiz
ri 11. yüzyılın sonu ile 12. yüzyılın başından itiba- imparatorluğundan çıkmış olan İlhanlı Devle-
ren gerçekleşmiştir. Bizans 1087 yılından itibaren tinin hükümdarı Hülagü’yü 1263 yılında yenme
Kumanlarla bağlantı kurmuştur. 1204 yılında IV. başarısı gösterdi. 1272 yılında Bizans imparato-
Haçlı Seferi ile İstanbul Latinlerin eline geçince ru VIII. Mihail, kızı Efrozina’yı Nogay Han’a eş
Balkanlarda oluşan otorite boşluğunu Bulgarlar olarak verdi. Bunun üzerine Tatarlarla Bizans-
ve Kumanlar doldurmuştur. II. Bulgar Devletini lıların ilişkileri barış içinde oldu. 1341 yılında
(1187-1396) kuran Asen sülalesi Kuman asıllıdır. Altın Orda hanı Özbek Han’ın ölümünden son-
Kumanların kitleler halinde ikinci defa Tuna’nın ra Tatarlar Balkanlara ve Bizans Devletine olan
güneyine geçmeleri 1236 yılında Tatarların Kara- ilgilerini kaybettiler.
deniz bölgesine yönelmesi üzerine Karadeniz’in
kuzeyinden ve Macaristan yönünden gerçekleş-
miştir. Kalabalık Kuman kitleleri, İstanbul Latin
İmparatorluğunun yanı sıra İznik imparatorluğu
tarafından da istihdam edilmişlerdir. Bunun so-
nucu olarak Kumanlar, 13. yüzyılda Bulgarların
yoğun olarak yaşadıkları Trakya ve Makedonya’ya
iskân edildikleri gibi Batı Anadolu’da Menderes
ovasına da yerleştirilmişlerdir. 14. yüzyılın ilk
çeyreğinde de Taşoz, Limni ve Midilli adalarına
Bizans tarafından Kumanlar yerleştirilmiştir. Bu-
nun sonucu olarak 1354 yılında Gelibolu’yu ala-
rak Rumeli’ne geçen Osmanlılar, Trakya ve Batı
Anadolu’da Kuman nüfusla karşılaşmışlardır.
Moğolların 13. asırda Cengiz Han önderliğin-
de cihan imparatorluğu kurmaları ve Cengiz
Han’ın 1227 yılında ölümünden sonra impa-
ratorluğun Cengiz Han’ın oğulları ve torunları
arasında paylaşılması yeni devletler ortaya çı-
kartmıştır. Bu yeni devletlerden birisi Cengiz
Han’ın torunları Batu Han ve Orda Han tara-
fından 1242 yılında kurulan Altın Orda Han-
lığıdır. Bu devlet, Kumanları, Tatarları, Bulgar
Türklerini, Hazarları, Slavları ve başka çeşitli
kavimleri de içine alan Türk-Moğol Devletidir.
Tarihçi El-Ömerî’ye göre Moğollar, Deşt-i Kıp-
çak bölgesine gelip burada hala çoğunlukta olan
Kıpçaklarla karıştılar ve Kıpçaklaştılar. 1242
yılından başlayarak Tatarlar, Tuna nehrini ge-
çerek Balkanlara yerleşmeye başlamıştır. 1250’li
yıllarda Altın Orda hanı Berke Han ve yeğeni
Nogay Han Müslüman olmuştur. 1261 yılın-
dan sonra da Selçuklu taht mücadelesini kay-
betmiş olan II. İzzettin Keykavus, yanında Sarı
Saltuk’la ve kendisini destekleyen Türkmenlerle
100 Bizans Tarihi
1. Bizans kaynakları Türkler hakkında hangi yüzyıl- 6. Bizans Devletinin Hazarlarla 626 yılında ilk müna-
dan hangi yüzyıla kadar bilgi verir? sebetleri kurmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
a. 3. - 12. a. Hazarların Bizans taht mücadelelerine taraf ol-
b. 6. - 11. maları
c. 5. - 13. b. Sasanilere karşı Bizans’ın Hazarlarla ittifak
d. 4. - 15. kurma isteği
e. 9. - 14. c. Hazar Leon’un Bizans imparatoru ve Hazar hü-
kümdarının ortak torunları olması
2. Göktürkler ile Bizanslılar arasında dostluk anlaş- d. Kırım Yarımadası üzerinde Bizans-Rus rekabeti
masını sağlayan neden nedir? e. Hazar yöneticilerinin Yahudiliği kabul etmesi
a. Lombardların Batı Roma topraklarını işgal et-
mesi 7. Peçenekler, Bizans’tan ticarî ürün olarak aşağıdaki-
b. Sasanilerin her iki devlet için tehlike olarak lerden hangisini ithal etmemişlerdir?
algılanması a. Baharat
c. Bizans’ın Orta Asya ile ticareti geliştirme arzusu b. Kumaş
d. Slavların Bizans ve Göktürkler tarafından ortak c. Erguvanî boya
rakip algılanması d. Mücevherat
e. Avarların İstanbul kuşatmasına karşı Bizans’ın e. Süt ürünleri
Göktürklerden yardım talebi
8. Kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve Torkman olarak
3. Bizans, Lombard tehlikesine karşı Avarları hangi adlandırılan Türk Kavmi aşağıdakilerden hangisidir?
bölgeye yerleştirmiştir? a. Peçenekler
a. Panonya b. Bulgarlar
b. Skytia c. Oğuzlar (Uzlar)
c. Trakya d. Hazarlar
d. Transilvanya e. Avarlar
e. Dobruca
9. Kumanlar, hangi devletin teşkilatlanmasında
4. Bizans İmparatoru I. Nikiferos’un 26 Temmuz önemli rol oynamışlardır?
811’de ordusunun büyük bir bölümü ile yok edilmesi a. II. Bulgar Devleti
hangi Bulgar hükümdarı döneminde gerçekleşmiştir? b. I. Bulgar Devleti
a. Kubrat Han c. Hazar Kağanlığı
b. İsperih Han d. Avar Kağanlığı
c. Krum Han e. Bizans İmparatorluğu
d. Omurtag Han
e. Tervel Han 10. Bizans imparatoru VIII. Mihail’in kızı Efrozina’yı
Nogay’a eş olarak vermesinin siyasi nedeni aşağıdaki-
5. Bulgarların 865 yılından sonra Hıristiyanlığı kabul lerden hangisidir?
etmesinin sonucu aşağıdakilerden hangisidir? a. Bizans’ın Selçuklu sultanı II. İzzettin Keykavus’la
a. Bulgarların Bizans’la sürekli barışın elde etmesi mücadelesi
b. Grek alfabesinin Slav diline adapte edilmesi b. II. Bulgar Devletinin Anadolu Selçuklu Devle-
c. Bulgar Devletinin Slav geleneğine göre teşkilat- tiyle ittifak kurması
lanması c. Kıpçakların II. Bulgar Devletini ortadan kal-
d. Bulgaristan’ın Bizans’ın bir eyaletine dönüşmesi dırma girişimi
e. Bulgarların Slavlaşarak Türklüklerini unutması d. 1263 yılında Nogay Han’ın İlhanlı hükümdarı
Hülagü’yü yenmesi
e. Memluklu sultanının Bizans’la ittifak kurması

1. d Yanıtınız doğru değilse “Giriş” bölümünü yeni- Sıra Sizde 1
den okuyunuz. Bizans tarihi boyunca varlığını tehdit eden pek çok ra-
2. b Yanıtınız doğru değilse “Göktürk-Bizans İliş- kiple karşılaşmıştır. Bizans diplomasisinin esası, askerî
kileri” bölümünü yeniden dikkatle gözden olarak baş edemediği düşmanına yeni rakip oluştur-
geçiriniz. mak olmuştur. Bu amaçla karşılaştığı sorunları çözmek
3. a Yanıtınız doğru değilse “Avar-Bizans Münase- amacıyla Bizans, VII. yüzyıla kadar kuzeyden gelen
betleri” bölümünü yeniden okuyunuz. Hunlar, Atilla, Göktürk ve Avarlar gibi Türk kavimle-
4. c Yanıtınız doğru değilse “Bulgarlar ve Bizans” riyle işbirliği yapmıştır. Bizans, 4. yüzyılda Ostrogot ve
bölümünü yeniden okuyunuz. Vizigotlara karşı Hunlarla, Batı Roma’ya karşı Atilla ile,
5. e Yanıtınız doğru değilse “Bulgarlar ve Bizans” 6. yüzyılda Sasanilere karşı Göktürklerle, Slav, Bulgar
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. ve Lombardlara karşı Avarlarla anlaşmalar yapmıştır.
6. b Yanıtınız doğru değilse “Hazarlar ile Bizanslı- Bizans bu anlaşmalar gereği Kuzeyli Türk komşuları-
lar” bölümünü yeniden okuyunuz. na yıllık haraç ödemiştir. Bu haraç ödenmediği zaman
7. e Yanıtınız doğru değilse “Peçenekler ve Bizans” Kuzeyli Türk komşuları Bizans topraklarını yağmala-
bölümünü yeniden okuyunuz. mak amacıyla akınlarda bulunmuştur. Pek çok Bizans
8. c Yanıtınız doğru değilse “Oğuzlar (Uzlar) ile Bi- şehri ele geçirilmesine rağmen buralara iskan politikası
zans” bölümünü yeniden okuyunuz. uygulanmamıştır. Bunun sonucu olarak Bizans Devle-
9. a Yanıtınız doğru değilse “Kıpçak/Kuman-Bi- ti bölgeye gelen yeni bir kavimle anlaşma imzalayarak
zans İlişkileri” bölümünü yeniden okuyunuz. eski müttefikini bertaraf etme başarısı göstermiştir.
10. d Yanıtınız doğru değilse “Tatarların Bizans’la
İlişkileri” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 2
Bulgarların 865 yılında Boris’in hükümdarlığı döne-
minde Hıristiyanlığı kabul etmesinin etkisi, Boris’in
bu dönemde Bizans imparatoru olan Mihail’in adını
alması ve Mihail-Boris olarak anılması olmuştur. Hı-
ristiyanlığın daha sonraki etkisiyle bölgedeki Slavlarla
karışan Bulgarlar, devlet teşkilat geleneklerinin Türk
usulüne dayanmasına rağmen dillerini kaybederek
Slavlaşmışlardır. Hazarlar ise, alt tabakanın Hıristiyan-
lığı, yönetici grubun Yahudiliği kabulü ile Türk dünya-
sından koptular. Türk yurdu olan Deşt-i Kıpçak böl-
gesinde Bizans ve Ruslarla ilişkilerine rağmen devlet
olarak varlıklarını sürdüremediler.
Sıra Sizde 3
1091 yılına gelindiğinde Balkanlarda Bizans ordusu-
nu 3 kere yenme başarısı göstererek Filibe, Edirne ve
Keşan’ı alarak Trakya bölgesine hakim olan Peçenekler
vardı. Anadolu’da ise 1071 Malazgirt Savaşından sonra
Marmara sahillerine kadar ulaşan Selçuklular ortaya
çıkmıştı. Ege sahillerinde ise İzmir merkezli olarak
Çaka Bey, donanmasıyla bölgeyi kontrol ediyordu. Bu
üç siyasi teşekkül de Türk kökenliydi ve Bizans’ı ortak
tehlike olarak algılıyorlardı. Bunun sonucu olarak 1091
yılında Bizans’a karşı bu üç Türk grubu Balkanları ve
Anadolu’yu içine alan Türk ittifakını kurdular.
102 Bizans Tarihi
Sıra Sizde 4 Brook, Kevin Alan, “Hazar-Bizans İlişkileri”, Türkler
Balkanlardaki Kuman nüfusunun oluşumu, ayrı yüz- C.2, Ankara 2002, s. 473-480.
yıllarda gerçekleşen iki temel göç dalgasıyla oluşmuş- Browning, R., Byzantium and Bulgaria, A Comparative
tur. Birinci göç dalgası 11. yüzyılın sonu ile 12. yüzyılın Study Across the Early Medieval Frontier, London
başında gerçekleşmiştir. Bu ilk göç dalgasında Kuman- 1975.
lar, Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonya’ya Browning, R., The Byzantine Empire, Washington
yerleşmişlerdir. Balkanlara ikinci ana Kuman göçü 1992.
ise, 13. yüzyılda 1236 yılından sonra ortaya çıkmıştır. Erdemir Palaz, Hatice, Göktürk-Bizans İlişkileri,
Kumanlar, bu göç dalgasıyla önce Trakya’ya yerleşti- İstanbul 2003.
ler. Daha sonra İznik imparatoru III. Ioannis Vatacis Gökbel, Ahmet, “Kıpçaklar/Kumanlar”, Türkler C.2,
Dukas, Kumanları Batı Anadolu’da Menderes Ovasına 2002, s. 729-756.
yerleştirdi. Böylece Balkanlar ve Batı Anadolu’da Ku- Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yaradılış Tarihlerine bir
man nüfusu oluştu. bakış”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s. 641-657.
Jireçek, K., İstoriya na Bılgarite, Sofya 1978.
Kafesoğlu, İ, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1991.
Kayapınar, Ayşe, “Kumanlar ve II. Bulgar Devleti
(1187-1370)”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s. 810-819.
Kurat, A.N, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadenizdeki Türk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.
Lazarov, İ., Pavlov, P., Tütündjiev, İ., Palangursky, M.,
Kratka İstoriya na bılgarskiya narod, Sofya 1993.
Mangaltepe, İsmail, (Menandros Protektor ve
Theophylaktos Simokattes) Bizans Kaynaklarında
Türkler, İstanbul 2009.
McEvedy, C., Ortaçağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol,
İstanbul 2004, s.57.
Mutafçiev, P. - Mutafçieva, V., İstoriya na Bılgarskiya
narod ot naçenkite na çoveşkiya jivot po naşite zemi
do bılgarskoto vızrajdane, Sofya 1995.
Nemeth, G., “La provenance du nom bulgar”, Symbolae
grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, c.
II, Cracow 1927, s. 217-222.
Nemeth, G., Atilla ve Hunlar, Ankara 1982.
Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern
Europe 500-1453, London 1974.
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, çev. F. İşıltan,
Ankara 1986.
Ögel, Bahaeddin, “Göktürk Yazıtlarının “Apurum”ları ve
“Fu-lin” Problemi”, Belleten, LXL33 (1945), 63-87.
Rasoniy, L., Tuna Köprüleri, Ankara 1984.
Rasonyi, L., Tarihte Türklük, Ankara 1971.
Roux, J.-P., Histoire des Turcs, Deux Mille ans du
Pacifique à la Méditerrannée, Fayard 1984.
Runciman, St., A History of the First Bulgarian Empire,
London 1930.
Taşağıl, Ahmet, “Göktürkler”, Türkler, 2002, 15-48.
Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler, Ankara 2003.
Vassary, İstvan, Kumanlar ve Tatarlar, Osmanlı Öncesi
Balkanlar’da Doğulu Askerler, (1185-1365), çev. Ali
Cevat Akkoyunlu, İstanbul 2008.
Wittek, P., “Les Gagaouzes=Les Gens de Kaykaus”,
Rocwnik Orientalisticzny, XVII (1952), s. 12-24.
Yücel Uydu, Muallâ, “Balkanlar’da Peçenekler”, Türkler,
C.2 2002, s. 714-726.
Yücel Uydu, Muallâ, “Hazar Hakanlığı”, Türkler, C.2
2002, s. 445-463.
Zlatarsky, V., İstoriya na bılgarskata dırjava prez srednite
vekove, c. I/1, Sofya 1970.
5
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans - Büyük Selçuklu Devleti arasındaki ilişkileri açıklayabilecek;
 Haçlı seferlerinin Bizans’a ve İslam dünyasına etkisini açıklayabilecek;
 Anadolu’nun fethini ve İslamlaşmasını tartışabilecek;
 Bizans - Anadolu Selçukluları arasındaki münasebetleri açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bizans Devleti • I., II., III. ve IV. Haçlı Seferleri
• Anadolu’ya Büyük Selçuklu • Anadolu’nun Fethi, Türkleşmesi
Akınları ve İslamlaşması
• Makedon ve Komninos ve • Anadolu Selçuklu Devleti
Paleologos Hanedanları • İznik Bizans Devleti
• Pasinler, Malazgirt,
Miriokefalon Savaşları
İçindekiler
• BİZANS-BÜYÜK SELÇUKLU İLİŞKİLERİ

• HAÇLI SEFERLERİ, BİZANS VE İSLAM
DÜNYASI
Bizans Tarihi Bizans-Selçuklu Devleti İlişkileri
• ANADOLU’NUN FETHİ VE
İSLAMLAŞMASI
• ANADOLU SELÇUKLULARI VE BİZANS
Bizans-Selçuklu Devleti
İlişkileri
BİZANS-BÜYÜK SELÇUKLU İLİŞKİLERİ

Genel olarak 1038-1157 yılları arasında ağırlıklı olarak İran, Irak, Suriye ve Ana-
dolu coğrafyasında hâkimiyet kurmuş olan Büyük Selçuklu Devleti döneminde
Bizans İmparatorluğu’nu Makedon ve Komninos hanedanları yönetmişlerdir.
Makedon Hanedanı 867-1056 yılları arasında iktidarda kalmış ve özellikle II. Va-
sil (976-1025) zamanında Bizans İmparatorluğu İustinianos döneminden sonra
en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Ancak II. Vasil’i takip eden Makedon hanedanına
mensup imparatorlar döneminde devlet hızlı bir gerileme süreci içine girmiştir.
1056-1181 yılları arasında Bizans sivil ve askeri asalet sınıfı arasındaki iç mücale-
delerde iyice zayıflayan Bizans İmparatorluğu’nun başına 1081-1185 yılları arasın-
da Kastomonu kökenli Komninos hanedanı geçmiştir. Dolayısıyla Büyük Selçuk-
lular, Bizans’ın Makedon hanedanı dönemi sivil ve askeri asalet sınıfı ile Komninos
hanedanına mensup idarecilerle Anadolu’da mücadele içine girmişlerdir.
Çağrı Bey’in Anadolu Seferi ve Türkmen Akınları

Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyuna mensup olan Selçukluların atası kabul Oğuzlar: Oğuz Türkleri Bozok
ve Üçok olarak ikiye ayrılıyor.
edilen Dukak, X. yüzyılın ikinci yarısında Aral Gölü’nün doğusunda hüküm süren Her biri on iki boydan 24 boy
Oğuz Yabgu Devleti’nin ordu başkomutanı idi. Dukak’ın yerini alan oğlu Selçuk oğuzları teşkil ediyordu.
Cend Şehri’ne gelerek İslâmiyeti kabul edip Müslüman oldu (Köymen, 1993, s.6 vd.).
Selçuk Bey’in 1007 yılında Cend Şehri’nde ölmesinin ardından ailenin başına oğul-
larından Arslan Yabgu geçti (Köymen, 1993, s.33-34). Bir süre sonra Cend’den ayrılan
Selçuklular, Mâverâünnehr bölgesine geldiler. Arslan Yabgu’nun 1025 yılında Gazneli
hükümdarı Mahmud (998-1030) tarafından Hindistan’daki Kalincar Kalesi’ne hapse-
dilmesi ve 1032 yılında burada ölmesinin ardından hanedanın idaresi Selçuk Bey’in
torunları Tuğrul Bey (ö. 1063) ve Çağrı Bey’e (ö. 1060) geçti. Tuğrul ve Çağrı Beyler,
27 Mayıs 1040’da Gazneli hükümdarı Mesud’u (1031-1041) Dandanakan Savaşı’nda
mağlup ederek Selçuklu Devleti’ni kurdular (Turan, 1996,1, s.111-112).
Bizans İmparatorluğu ile Büyük Selçuklu Devleti arasındaki ilişkiler Çağrı Bey’in
1015/1016’da üç bin kişilik bir süvari birliği ile Van Gölü havzasındaki Ermeni Vas-
purakan Krallığı’nın topraklarını hedef alan keşif mahiyetindeki akınıyla başlar.
1028 yılında bu kez Gazneli Mahmud’un önünden kaçan Yabgulu Türkmen-
lerinin, Irak, Azerbaycan ve Doğu Anadolu Bölgesi’ne girdikleri görülmektedir.
Bizans İmparatorluğu’na ait bölgelerden çok Güneydoğu Anadolu’daki Müslüman
hâkimlerin topraklarını hedef alan akınları sırasında ağır kayıplar vermişlerdir.
106 Bizans Tarihi
Bu tarihlerde Doğu Anadolu’nun siyasî yapısında bir takım değişiklikler olmak-

taydı. Ermeni kralı I. Gagik’in (990-1020) ölümünün ardından çıkan karışıklıkları fır-
sat bilen Bizans İmparatoru II. Vasil’in (976-1025), 1021/22 yılında çıktığı seferle Vas-
purakan Ermeni Krallığı topraklarını Bizans arazisine katması (Ostrogorsky, 1991,
s.286 vd.) ve IX. Konstantinos Monomahos’un (1042-1055) 1045 yılında, II. Vasil
(976-1025) döneminde yapılan antlaşma gereği Ermeni Ani Krallığı’nın topraklarını
ilhak etmesiyle Büyük Selçuklu Devleti ile Bizans İmparatorluğu arasında herhangi
bir tampon bölge kalmamış oluyordu (Demirkent, DİA-6, İstanbul 1992, s.237).
Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063)

Tuğrul ve Çağrı Beylerin 1040 yılında Dandanakan’da Gaznelilere karşı elde ettik-
leri kesin zaferin ardından Merv’de toplanan kurultayda ülke hanedan mensupları
arasında taksim edildi. Batı yönündeki fetihleri yürütme görevini bizzat üstlenen
Tuğrul Bey ise bu amaçla ilk iş olarak devlet merkezini Nişabur’dan Rey’e naklet-
ti. Böylece daha önce Anadolu topraklarında Türkmenler tarafından yürütülen
akınların yerini Selçuklu ordularının fetihleri alacaktı.
Pasinler Savaşı (1048)

Rey: Rey şehri bügün İran’ın Karargâhını Rey şehrinde kuran Tuğrul Bey, emrindeki Selçuklu şehzâdelerinin
başkenti olan Tahran şehrinin her birini belirli bir bölgenin fethi ile görevlendirdi. Bizans İmparatorluğu ile
güney sınırları içinde yer alır.
Büyük Selçuklu Devleti’nin kuvvetleri arasındaki ilk karşılaşma Vaspurakan sı-
nırındaki Büyük Zap suyu kenarında meydana geldi. Bu savaşta Bizans ordusu
tarafından pusuya düşürülen Selçuklu kuvvetleri ağır bir yenilgiye uğratıldı (Tu-
ran, 1996,1, s.121). Bu mağlubiyet üzerine Tuğrul Bey, Azerbaycan valiliğine tayin
Liparitis: Kafkasya’da ettiği İbrahim Yınal’ı Anadolu seferi ile görevlendirdi. İbrahim Yınal idaresindeki
Gürcü kökenli bir aile olan Selçuklu ordusu ile Liparitis komutasındaki Bizans ordusu arasında Erzurum Pa-
Liparitis ailesi 1048 yılından
itibaren Selçuklulara karşı sinler Ovası’nda gerçekleşen savaşı Selçuklu kuvvetleri kazandı (1048). Savaştan
mücadelede Bizans ordusu sonra karşılıklı gidip gelen elçilik heyetlerinin ardından Bizans İmparatoru IX.
içinde yer almıştır. Ancak daha
sonra bu ailenin önemli bir Konstantinos Monomahos, Emevîler devrinde İstanbul’da inşâ edilen cami ve
kolu Selçuklulara katılarak medresenin tamir edilmesi, okutulan hutbenin, Abbasî halifesi ve Selçuklu sultanı
Selçuklu hizmetinde yer
alırken diğer bir kolu 1177 adına değiştirilmesi, cami’nin mihrabına Selçuklu hâkimiyet alameti olarak “ok ve
yılına kadar Bizans’ta varlığını yay” işaretlerinin konulması, şeklindeki istekleri kabul etti. Ancak Tuğrul Bey’in
sürdürmüştür. daha önce Abbasî Halifeliği’ne ödenen yıllık verginin, şimdi kendilerine ödenme-
si teklifi, imparator tarafından kabul edilmeyince iki devlet arasında herhangi bir
anlaşmaya varılamadı (Turan, 1996,1, s.122-124).
Tuğrul Bey’in Anadolu Seferi (1054)

1054 yılında büyük bir ordu ile Doğu Anadolu’ya giren Tuğrul Bey ilk olarak Van
Gölü’nün kuzeydoğusundaki Muradiye (Bergri) ve Van Gölü’nün kuzeyindeki di-
ğer bir önemli şehir olan Erciş’i ele geçirdi. Bu iki şehrin zapt edilmesinden sonra
Tuğrul Bey, bölgenin en önemli şehirlerinden birisi olan Malazgirt önlerine ge-
lerek burasını kuşattı. Ancak Bizans valisi Vasil’in şiddetli direnişi karşısında bir
sonuç alınamadı ve Selçuklu sultanı kuşatmayı kaldırarak geri çekilmek zorunda
kaldı (Turan, 1996,1, s.131).
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063)

Tuğrul Bey’in Anadolu’dan ayrılmasından hemen sonra bir Bizans ordusu
Gence’ye kadar ilerledi. Bu harekât üzerine Tuğrul Bey’in Azerbaycan ve Anadolu
sınırına tayin ettiği kardeşinin oğlu Yakutî’nin emrindeki komutanlardan Samuk,
5. Ünite - Bizans-Selçuklu Devleti İlişkileri 107
Bizans topraklarına akınlar düzenledi. 1058 yılı sonlarında Dinar Bey komuta-
sındaki 3000 kişilik Selçuklu birliği Malatya’yı ele geçirerek yağmaladı (Turan,
1996,1, s.151).
Tuğrul Bey’in emriyle 1059 yılında Anadolu’ya Selçuklu akınları yeniden baş-
ladı ve Salar-ı Horasan, Samuk, Emir Kapar ve Kicacic adlı beylerin idaresindeki
büyük bir Selçuklu ordusu Anadolu’ya girdi. İki koldan hareket eden bu kuvvet-
lerin bir kısmı Samuk idaresinde Sivas üzerine yürüdü ve şehri ele geçirdi (1059).
Salar-ı Horasan idaresindeki ikinci kol ise Urfa’yı kuşattı fakat ele geçiremedi
(1059). 1062 yılında da Selçuklu ordusu, Ergani’nin kuzeyindeki Bagi ve Tulhum’a
kadar akınlar düzenledikten sonra ele geçirdikleri ganimet ve esirlerle birlikte
Azerbaycan’a geri döndü.
Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072)

Tuğrul Bey’in 4 Eylül 1063’de ölmesi üzerine o sırada Horasan genel valisi olan
Çağrı Bey’in oğlu Alp Arslan, Selçuklu tahtına oturdu. Aynı dönemde Bizans tah-
tında X. Konstantinos Dukas (1059-1067) bulunmaktaydı. Başkent sivil aristokra-
sisinin temsilcisi olan X. Konstantinos Dukas’ın aldığı malî önlemler çerçevesinde
ordudaki asker mevcudunu azaltma kararı, imparatorluk açısından olumsuz so-
nuçlar doğurdu.
Alp Arslan’ın Gürcistan ve Doğu Anadolu Seferi (1064)

Amcası Tuğrul Bey’in batı siyasetini devam ettiren sultan Alp Arslan, ülke içinde
düzeni sağladıktan sonra 22 Şubat 1064’de Gürcistan ve Doğu Anadolu seferine
çıktı. Gürcistan’da fetihler yaparak bölge hâkimlerini itaat altına alan Alp Arslan
Anadolu’ya dönerek diğer kuvvetleri ile birleşti. Bundan sonra Bizans’ın doğudaki
en önemli merkezlerinden birisi olan Ani üzerine yürüyen Selçuklu sultanı, uzun
bir kuşatmanın ardından şehri ele geçirdi (Turan, 1996,1, s.155-156).
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068)

Alp Arslan’ın Anadolu’dan ayrılmasının ardından görevlendirdiği beylerinden
Salar-ı Horasan idaresindeki birlikler, Bizans hâkimiyetindeki Urfa bölgesine
akınlar düzenledi ve karşısına çıkan Bizans kuvvetlerini mağlup etti. Aynı sıralar-
da Diyarbakır bölgesinde faaliyetlerde bulunan diğer bir Selçuklu Beyi Hanoğlu
Harun, Halep ve çevresinde hüküm süren Mirdasîoğulları ile ittifak kurarak Bi-
zans arazilerine akınlar düzenledi. Bu Selçuklu beyi daha sonra Kuzey Suriye’ye
sefer düzenleyen Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenis’e (1068-1071) karşı da
başarı ile mücadele etmiştir (Turan, 1996,1, s.162).
Bu dönemde Anadolu’da faaliyetlerde bulunan Selçuklu beyleri içinde en meş-
hur olanı hiç şüphesiz Afşin Bey idi. Antep, Antakya ve Malatya civarında fetihler
yapan Afşin Bey daha sonra İç Anadolu Bölgesi’ne girerek 1067 yılında Kayseri’yi
zapt etti. Ertesi yıl Suriye’ye kadar inen Bizans ordusunun arkasından dolaşarak
İstanbul-Kilikya yolu üzerindeki Amuriyye (Amorion) Kalesi’ni ele geçirdi. Son Amorion: Günümüzde Afyon
ilinin 80 km kuzeydoğusunda
olarak 1070 yılında Alp Arslan’nın önünden kaçarak Anadolu’ya giren ve daha Emirdağ ilçesinin yakınında
sonra Bizans’a sığınmak için İstanbul’a giden Selçuklu Şehzadesi Erbasan’ı takip Hisarköyü olarak bilinen
eden Afşin Bey İstanbul Boğazı’nın Anadolu kıyısındaki Kadıköy’e kadar ilerledi. yerleşim birimidir.
Erbasan ve yanındakilerin kendisine teslimi için imparator’a haber gönderen Af-
şin Bey, bu isteği kabul edilmeyince yolu üzerindeki tüm Bizans yerleşim birimle-
rini yağmalayarak geri döndü (Turan, 1996,1, s.176).
Resim 5.1
11. Yüzyıl Anadolusu 108
Bizans Tarihi
Malazgirt Savaşı ve Sonuçları

İmparator X. Konstantinos Dukas’ın ölümünden sonra onun eşi Evdokia ile ev-
lenerek Ocak 1068’de Bizans tahtına oturan IV. Romanos Diogenis, iktidara gelir
gelmez Türklerin Anadolu’daki faaliyetlerine son vermek düşüncesi ile harekete
geçti. Bu amaçla o, 1068 ve 1069 yıllarında Anadolu’ya iki sefer düzenledi. Ancak
kalıcı bir sonuç elde edemedi.
IV. Romanos Diogenis, 1071 yılı ilkbaharında tüm Selçuklu ülkesini istila et-
mek amacıyla İstanbul’dan büyük bir ordu ile yola çıktı. Alp Arslan Halep önle-
rinde iken, Bizans İmparatorunun büyük bir ordu ile Erzurum’a doğru ilerlediğini
öğrenince Mısır seferini yarıda keserek derhal Anadolu’ya döndü.
26 Ağustos Cuma günü Malazgirt-Ahlat arasındaki Rahve Ovası’nda tarafla-
rın karşı karşıya geldiği savaşta, Bizans ordusu neredeyse tamamen imha edildiği
gibi imparator IV. Romanos Diogenis de tutsak alındı. Esir Bizans İmparatoru ve
Alp Arslan arasında bir antlaşma imzalandı. Ancak Alp Arslan tarafından ülke-
sine dönmesi için serbest bırakılan IV. Romanos Diogenis, İstanbul’daki muhalif
grup tarafından yapılan darbe ile iktidardan indirildi. Devrik imparatorun tahtta
yeniden hak iddia etme ihtimaline karşı gözlerine mil çekilmesi ve İstanbul’da
hapse atılmasının ardından hayatını kaybetmesi ile bu antlaşma da geçersiz oldu
(Ostrogorsky, 1991, s.319).
Malazgirt zaferinin ardından Bizans-Selçuklu ilişkilerinde yeni bir dönem
başlamıştır. Nitekim Malazgirt Savaşı öncesinde Anadolu’da Türk yerleşiminden
söz etmek pek mümkün değilken, bu zaferden sonra Türkler artık ele geçirdikleri
bölgelerde kalıcı olarak yerleşmeye başlamışlardır.
Anadolu’nun Türk yerleşimine açıldığı Malazgirt Savaşı’na kadar olan süreçte Bi-
zans-Selçuklu ilişkilerini siyasî açıdan değerlendiriniz. 1
HAÇLI SEFERLERİ, BİZANS VE İSLAM DÜNYASI
Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu

Haçlı Seferleri, doğurduğu sonuçlar itibarıyla insanlık tarihindeki en önemli olay-
lar arasında yer almaktadır. Kutsal toprakların kâfirlerin işgalinden kurtarılması
sloganıyla başlayan bu hareketin, dinî amaçlarla yapıldığı vurgulanmaya çalışıl-
mıştır. Oysa ki, 638 yılında Hz. Ömer’in Kudüs’e girdiğini düşünürsek kutsal top-
raklar 450 yıldan fazla bir süredir Müslümanların elinde bulunuyordu ve bunca
yıldır harekete geçmeyen Hıristiyan dünyası şimdi ne olmuştu da doğudaki din
kardeşlerini kurtarmak için bir şeyler yapma gereğini duymuştu. Bu açıdan ba-
kıldığında Haçlı Seferleri düşüncesinin doğuşunda siyasî, sosyal ve ekonomik se-
beplerin çok daha etkili olduğu anlaşılmaktadır (Demirkent, 1997, s.1). Ortaçağ
Avrupası’nda uzun zamandır devam eden açlık, yoksulluk ve topraksızlık sorunu
Avrupalı soyluları çözüm aramaya sevk etmekteydi. Ayrıca Batı Kilisesi’nin bu
dönemde Bizans İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu zayıf durumu değerlen-
direrek kudretini doğuda yayma isteği böyle bir seferi zorunlu kılıyordu (Demir-
kent, 1997, s.1-2).
Bizans ve Batı
Bizans İmparatorluğu’nun evrensel hâkimiyetini ve İtalya’daki varlığını devam et-
tirmek isteyen İmparatorlar, İstanbul ve Roma kiliselerinin birbirinden kopmaması
için büyük çaba sarf etmişlerdi. Öyle ki, bu birliği korumak isteyen I. Vasil (867-
110 Bizans Tarihi
886) ve halefleri Roma Kilisesi’nin İstanbul Kilisesi üzerinde üstünlük kurma teşeb-
büslerini bile desteklemişlerdi (Ostrogorsky, 1991, s.310).
İki kilise arasındaki rekabetin altında yatan sebep evrensellik meselesi idi.
Papa: Hristiyanlığın Katolik Roma Kilisesi, tüm Hıristiyanların en büyük temsilcisinin Papa olması gerekti-
mezhebine bağlı olanların
Roma’da ikamet eden en üst ğini iddia ederken, bu fikre itiraz eden Doğu Kilisesi, patrikliklerin kendi bölge-
dini liderine verilen sıfattır. lerinde özerk bir yapıda olmalarını savunuyordu. Taraflar arasındaki bu çatışma
Patrik: Hristiyanlığın 16 Temmuz 1054’te Roma heyetinin Ayasofya’da Patrik Kirularios ve etrafında-
Ortodoks mezhebine bağlı kilerini aforoz ettiğini buna karşılık Patrikliğin de Roma heyetindekileri aforoz
olanların İstanbul’da ikamet ettiğini açıklamasıyla sonuçlandı. Böylece shisma hareketi gerçekleşerek İstanbul
eden en büyük dini önderine
verilen sıfattır. ve Roma Kiliseleri birbirinden tamamen kopmuş oldu.
Shisma: Hristiyanlık
Batı Kilisesi nihayet aradığı fırsatı yakalamıştı. Avrupa’daki uygun şartların
içinde Katolik ve Ortodoks yanı sıra Bizans İmparatorluğu’nun Türkler karşısındaki zayıf durumu nede-
inançlarının birbirinden niyle İstanbul Patriği’ne boyun eğdirilerek Roma Kilisesi tüm Hıristiyanların
ayrılmasına Shisma denir.
Bu ayrılık 1054 yılından yegâne temsilcisi haline gelebilirdi. Ayrıca eskiden Bizans’a ait olan topraklardan
günümüze kadar devam Türkler çıkarıldıktan sonra Avrupalı soylular buralarda kendi hâkimiyetlerini
etmektedir.
kurabilirlerdi. Bu sebeple 1074 yılında Bizans İmparatoru VII. Mihail Dukas’ın
(1071-1078) Türkleri Anadolu’dan çıkartmak için Avrupa’dan ücretli asker tale-
bi Papa VII. Gregorius (1073-1085) tarafından olumlu karşılandı. Ancak yeri-
ne getirilemedi (Runciman, 1989, s.77-78). Bununla birlikte bu fikir Batı’da hiç
unutulmadığı gibi zaman zaman Bizans İmparatorluğu’ndan da bu doğrultuda
istekler tekrarlandı.
Birinci Haçlı Seferi (1096-1099)

Komninos: Aleksios Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) da 1089 yılında Papa II.
Komninos 1081-1185 Urbanus’tan (1088-1099) ücretli asker gönderilmesini istedi. Onun bu talebi, gü-
yılları arasında yaklaşık
bir asır sürecek olan ve cünü Doğu’ya hâkim kılma düşüncesini taşıyan Papalık tarafından farklı bir şekil-
Anadolu Selçuklu Devleti ile de değerlendirildi. I. Aleksios’un ücretli asker talebi Papa II. Urbanus’un 27 Kasım
mücadele eden Komninos
hanedanının kurucusu Bizans 1095’te orta Fransa’da bulunan Clermont kentinde toplanan konsilde yaptığı çağrı
imparatorudur. büyük bir Haçlı Seferi halini aldı (Demirkent, 1997, s.5vd.). Ancak Bizans toprak-
larına giren Haçlılar, Bizans tebaası Hristiyan halkın mallarını da yağmalamış ve
pek çoğunu öldürmüşlerdir.
Pierre l’Ermite adlı bir keşişin idaresinde İstanbul’a ulaşan bu başıbozuk haçlı
kitlesi, İmparator Aleksios tarafından Anadolu yakasına geçirilerek Yalova yakı-
nındaki Kibatoskarargâhına yerleştirildi ve burada arkalarındar gelen asıl Haçlı
kuvvetlerini beklemeleri söylendi. Ancak uyarılara kulak asmayan Pierre l’Ermite
ve çevresindekiler, civar bölgeleri yağmalayıp karşılarına çıkan herkesi öldürdü-
ler. Haçlıların İznik yakınlarındaki kasaba ve köyleri tahrip ettiğini duyan I. Kılıç
Arslan (1093-1107) onlar üzerine bir ordu sevk etti. Selçuklu kuvvetleri tarafın-
dan pusuya düşürülen Haçlılar tamamen imha edildi. Sağ kurtulmayı başaranlar
ise imparator I. Aleksios Komninos’un gönderdiği gemiler ile İstanbul’a geri götü-
rüldüler (Demirkent, 1997, s.11vd.).
I. Haçlı Seferi’ne katılan asıl Haçlı orduları 1096 yılı sonbaharından itiba-
ren İstanbul’a gelmeye başladı. İmparator I. Aleksios Komninos ile kendilerine
sağlayacağı erzak ve malzeme yardımı karşılığında Anadolu’da ele geçirecekleri
yerleri Bizans İmparatorluğu’na teslim edecekleri hususunda bir antlaşma yapan
Haçlı liderleri, Bizans gemileriyle Anadolu yakasına geçirildiler. Pelekanon’daki
karargâhta toplanan Haçlı ordusu, hazırlıklarını tamamladıktan sonra Selçuklu
başkenti İznik üzerine yürüdü.
Bu sırada Malatya’yı kuşatvmakta olan I. Kılıç Arslan, başkentinin Haçlılar

tarafından kuşatıldığını haber alınca derhal geri döndü. Ancak kuşatmayı yara-
mayan Selçuklu sultanı geri çekilmek zorunda kaldı. Haftalarca süren şiddetli
kuşatma karşısında daha fazla dayanamayacaklarını anlayan savunmacılar, şeh-
ri Haçlıların ele geçirmesi halinde katliam yapacaklarını bildiklerinden Bizans
İmparatoru’na haber göndererek kendilerine zarar verilmeyeceği garanti edilirse
İznik’i Bizans kuvvetlerine teslim edeceklerini bildirdiler. Bu teklifleri kabul edi-
lince 18 Haziran 1097 gecesi göl tarafındaki kapıdan içeri alınan Bizans kuvvetleri
şehre hâkim oldu (Demirkent, DİA-6, İstanbul 1992, s.237).
İznik’in ele geçirilmesinden bir hafta sonra Haçlılar 21 Haziran’da Eskişehir’e
doğru yola çıktılar. Bu esnada İznik önünde başarısız olarak geri çekilen I. Kılıç
Arslan, Anadolu’dan geçecek haçlıları karşılamak için Danişmendli Gümüştekin
Ahmet Gazi ve Kayseri Bölgesi’nin hâkimi olan Hasan Bey ile kuvvetlerini bir-
leştirdi ve Eskişehir Ovası’nda Haçlılarla bir meydan savaşına girdi. Fakat I. Kılıç
Arslan komutasındaki müttefik kuvvetleri bu savaşta baştan aşağı zırhlı ve uzun
mızraklı Haçlı şövalyeleri karşısında başarısız olarak geri çekilmek zorunda kaldı
(Demirkent, 1997, s.34vd.). Haçlı kuvvetleri Eskişehir’den sonra Konya, Ereğli,
Kayseri, Göksun ve Maraş üzerinden ilerleyerek Ekim 1097’de Antakya önlerine
geldiler. 10 Mart 1098’de Urfa ve 2/3 Haziran 1098’de Antakya’yı ardından Su-
riye üzerinden güneye doğru inerek 15 Temmuz 1099’da Kudüs’ü ele geçirdiler.
1109 yılında da Trablus Kontluğu kuruldu. I. Haçlı seferinin sonucu olarak islam
dünyası içinde Antakya, Urfa, Trablusşam ve Kudüs’te 4 tane Haçlı şehir devleti
kuruldu.
I. Haçlı Seferi’nin bu başarısı Avrupa’da büyük bir heyecan uyandırdı ve yeni
orduların yola çıkmasına sebep oldu. Ancak 1101 yılında birbiri ardına Anadolu
topraklarına giren Haçlı orduları bu kez başarılı olamamışlar ve Selçuklu kuvvet-
leri tarafından neredeyse tamamen imha edilmişlerdir.
I. Haçlı Seferi sırasında sayıları yüz binlerle ifade edilen Haçlı ordularının
Anadolu’dan geçmesi I. Sultan Kılıç Arslan’ın yeniden toparlamaya çalıştığı Ana-
dolu Selçuklu Devleti’ne ağır bir darbe indirdi. Bu sayede Bizans İmparatorluğu
başta İznik, İzmir ve Efes gibi önemli şehirler olmak üzere tüm kıyı bölgelerini
Türklerden geri aldı. İznik’i Bizans’a kaptıran I. Kılıç Arslan ise Konya’yı yeni dev-
let merkezi olarak seçti.
İkinci Haçlı Seferi (1147-1149)

Büyük Selçuklu Devleti’nin Musul hâkimi İmadeddin Zengi’nin 24 Aralık 1144’de Zengiler: 12. ve 13.
yüzyıllar’da Kuzey Irak ve
Urfa’yı ele geçirerek Urfa Haçlı Kontluğu’na son vermesi Avrupa’da büyük yankı Suriye’de hüküm sürecek olan
buldu. Bu nedenle 1145 yılı Aralık ayında Papa III. Eugenius (1145-1153) yeni bir Selçuklu Atabeyi İmameddin
Zengi’nin adına izafeten
sefer çağrısında bulundu. Papanın çağrısı ile Alman imparatoru III. Konrad (1138- oluşan Zengiler Atabeyliği’nin
1152) ve Fransa kralı VII. Louis, (1137-1180) komutasında iki büyük Haçlı ordusu kurucusudur.
Avrupa’dan yola çıktı. 10 Eylül 1147’de İstanbul önlerine gelen Alman imparatoru
III. Konrad yol boyunca ordusunun yaptığı taşkınlıklar sebebiyle Bizans impara-
toru I. Manuil Komninos (1143-1180) tarafından pek hoş karşılanmadı. I. Manuil
Komninos, ordusunu Anadolu yakasına geçirdiği Alman imparatoru’na kendisine
vereceği rehberlerin öncülüğünde Bizans arazilerinden geçerek Antalya’ya gitme-
sini ve Türklerle savaşmamasını tavsiye etti. Ancak Bizans imparatoru’nun uyarı-
larına kulak asmayan III. Konrad, I. Haçlı ordularının takip ettiği yolu izlemeye
112 Bizans Tarihi
karar vererek İznik’e kadar ulaştı. Ancak Selçuklu topraklarına girdiklerinde her
şey değişti. Yiyecek ve su sıkıntısı çeken Haçlı askerleri 25 Ekim’de günümüzde
Eskişehir’in içinde kalan Eskihisar olarak bilinen ve o dönemde Dorileon olarak
adlandırılan yerin yakınındaki Sarısu Irmağı’na ulaştıklarında verdikleri mola sı-
rasında Selçuklu sultanı I. Mesud (1116-1155) komutasındaki Selçuklu ordusu-
nun ani saldırısına uğradı. Ordusu tamamen kılıçtan geçirilen III. Konrad haya-
tını güçlükle kurtardı ve tüm ağırlıklarını bırakarak yanındaki küçük bir birlikle
İznik’e doğru kaçtı (Demirkent, 1997, s.104 vd.).
Fransa kralı VII. Louis’in komutasındaki ikinci ordu 4 Ekim 1147’de İstanbul’a
geldi. Kasım ayı başında İznik’e ulaşan Fransızlar, Balıkesir, Bergama, İzmir yolu
ile Efes’e Aralık ayında da Denizli’ye doğru ilerledi. Yolculuk sırasında Yalvaç ya-
kınlarındaki nehri geçerken Türklerin saldırısına uğrayan Haçlı ordusu bu sal-
dırıyı atlatarak Ocak başında Denizli’ye ulaştı. Denizli’de dinlenmeyi umut eden
VII. Louis, büyük bir hayal kırıklığı yaşadı. Çünkü şehir ahalisi her şeylerini yan-
larına alarak civardaki dağlara çekilmişti. Denizli’de yiyecek hiçbir şey bulamayan
VII. Louis vakit kaybetmeden yola devam edilmesi emrini verdi. Bir yandan hava
koşulları diğer yandan Türklerin sürekli saldırıları altında Toros dağlarını aşarak
sahile inmeye çalışıyorlardı. Perişan haldeki Haçlılar dar Toros geçitlerinde bekle-
medikleri bir anda Selçuklu kuvvetleri tarafından pusuya düşürülerek ağır kayıp-
lar verdi (Runciman, 1992, s.225-226). Ordusunun büyük bir kısmını kaybeden
VII. Louis güçlükle Bizans hâkimiyetindeki Antalya’ya ulaşabildi.
II. Haçlı Seferi birincisinin aksine Haçlılar açısından tam anlamı ile başarısız-
lıkla sonuçlanmış, Bizans imparatoru I. Manuil Komninos’un uyarılarına kulak
asmayarak Selçuklu topraklarından geçmeye kalkan Alman ve Fransız orduları
neredeyse tamamen imha edilmiştir.
Üçüncü Haçlı Seferi (1189-1192)

Suriye ve Mısır’da Eyyübi hanedanının kurucusu Selahaddin Eyyubî’nin (1174-
1193) Kudüs’ü fethiyle yaklaşık yüzyıllık bir aradan sonra 1187 yılında şehir tek-
rar Müslümanların hâkimiyetine girmiş oluyordu. Papa VIII. Gregorius (1187)
hemen bir bildiri yayınlayarak yeni bir Haçlı Seferi çağrısında bulundu. Ancak o
bu seferi göremeden birkaç ay sonra öldü. Yerine Papa seçilen III. Clemens (1187-
1191) Alman imparatoru, İngiltere ve Fransa krallarıyla temasa geçti. Her üçü de
sefere katılmayı kabul etmekle birlikte ancak birkaç yıl sonra yola çıkabildiler.
Fransa kralı II. Philip (1180-1223) ve İngiltere kralı Aslan Yürekli Richard (1189-
1199) Akdeniz üzerinden Akka’ya gitmeyi tercih ederken, Alman imparatoru II.
Friedrich Barbarossa (1152-1190) daha önceki seferlerde olduğu gibi kutsal top-
raklara Anadolu üzerinden geçerek ulaşmaya karar verdi.
11 Mayıs 1189’da yola çıkan II. Friedrich Barbarossa Macaristan üzerinden Bi-
zans topraklarına girdi. İstanbul’a ulaştıktan sonra Bizans imparatoru II. İsakios
Angelos (1185-1195) ile görüşen Alman imparatoru, ordusunu 1190 yılı Mart’ında
Çanakkale Boğazı’ndan Anadolu yakasına geçirdi. Balıkesir-Alaşehir üzerinden
Denizli’ye ulaşan Haçlı ordusu buradan Anadolu içlerine doğru ilerlemeye başla-
dı. Yolculuk sırasında Selçuklu kuvvetleri tarafından zaman zaman saldırıya uğ-
rayan Alman ordusu 17 Mayıs’ta Anadolu Selçuklu Devleti’nin başkenti Konya’ya
girdi (Demirkent, 1997, s.151). II. Kılıç Arslan’ın (1155-1192) oğullarından
Kutbeddin’in Haçlı ordusunu engellemeye yönelik girişimleri başarısızlıkla so-
nuçlandı. Konya’da pek fazla kalmayan II. Friedrich Barbarossa, Selçuklu sultanı
ile anlaştıktan sonra yoluna devam etti ve Torosları aşarak Silifke’ye ulaştı. Ancak
10 Haziran 1190’da askerleri Göksu Nehri kenarında II. Friedrich Barbarossa’nın
cesedini buldular (Demirkent, 1997, s.152). İmparator’un ölümü ordusunun dağıl-
masına sebep oldu. Askerlerin büyük kısmı deniz yoluyla Avrupa’ya dönerken geri
kalan kuvvetlerle yola devam eden II. Friedrich Barbarossa’nın oğlu Antakya’ya
gelerek babasının cesedini burada Antakya katedralinde defnetti.
Dördüncü Haçlı Seferi (1203-1204)

Kudüs’ü Müslümanların elinden geri almak amacıyla Papa III. Innocentius’un
(1198-1216) çağrısı ile düzenlenen IV. Haçlı Seferi, Venedik Doçu Enri-
co Dandalo’nun (1195-1205) müdahalesi ile asıl amacından saparak Bizans
İmparatorluğu’na yönelmiş ve İstanbul’un Haçlılar tarafından ele geçirilerek bu-
rada bir Latin İmparatorluğu’nun kurulması ile sonuçlanmıştır.
1204 Nisan’ında Bizans başkentine giren Haçlı orduları o zamana kadar tarihin
tanık olduğu en büyük yağma ve katliamlardan birini sergiledi. İşgalin ardından
Flandre Kontu Baudouin (1204-1205) Ayasofya’da imparatorluk tacını giyerken
Venedikli Tommaso Morosini de patrik seçildi.
İstanbul’un düşmesinden sonra şehri terk eden Bizans soyluları Latinler tara-
fından işgal edilmemiş bölgelere giderek buralarda Bizans’ın devamını sağlayan
devletler kurdular. Latin işgali üzerine İstanbul’dan kaçan Bizans imparatoru III.
Aleksios Angelos’un damadı I. Teodoros Laskaris (1204-1222) İznik’te, Mihail
Dukas (1204-1215) Epir’de hâkimiyet kurdular. İstanbul’un Latinler tarafından iş-
gal edilmesinden çok kısa bir süre önce I. Andoronikos Komninos’un (1183-1185)
torunları Aleksios ve David ise Trabzon’u ele geçirerek Trabzon İmparatorluğu’nu
kurmuşlardı.
Haçlı Seferlerinin Bizans ve Anadolu’daki Türk varlığı üzerindeki etkilerini değer-

lendiriniz. 2
ANADOLU’NUN FETHİ VE İSLAMLAŞMASI
Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu’nun Siyasî ve Demografik

Yapısı
Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilmesi, Türk ve dünya tarihi açısından bir
dönüm noktası teşkil etmektedir. Her ne kadar IV. yüzyıldan başlayarak başta
Hun, Sabir ve Bulgar olmak üzere çeşitli Türk topluluklarının Anadolu’ya gir-
dikleri bilinmekteyse de XI. yüzyılın ikinci yarısına kadar bölgenin demografik
yapısını değiştirecek ölçüde kalıcı bir Türk yerleşiminden söz etmek mümkün
değildir.
Türk fetihleri öncesinde Anadolu, yüzyıllardır devam eden savaşlar nedeniy-
le adeta bir harabe haline gelmişti. IV. yüzyıldan itibaren başlayan ve asırlarca
devam eden Bizans-Sasanî savaşları sırasında zaman zaman ülkeyi baştan başa
kateden her iki tarafın orduları Anadolu’da ağır tahribatta bulunmuşlardır. Sasanî
Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından ise bu sefer İran’a hâkim olan İslâm or-
dularının Emevîler ve Abbasîler döneminde Anadolu’nun içlerine kadar uzanan
seferler düzenledikleri görülmektedir. Bütün bu mücadeleler sonucunda köy ve
kasabaları terk eden insanlar etrafı surlarla çevrili olan korunaklı kalelerde yaşa-
maya başlamış ve korunmasız düz alanlar ıssızlaşmıştır.
114 Bizans Tarihi
Anadolu’da siyasî istikrarın yeniden sağlandığı IX. yüzyılın ikinci yarısı

ile XI. yüzyılın ilk çeyreği arasıdaki dönemde Bizans yönetiminin Anadolu’ya
askerî, dinî ve ekonomik amaçlı nüfus transferleri, XII. yüzyılda Komninos
hanedanı imparatorlarının Türkleri kıyı bölgelerinden uzaklaştırdıktan sonra
Anadolu’daki Bizans şehirlerinin surlarını güçlendirmeleri ve nihayet XIII. yüz-
yılda İznik İmparatorluğu’nun Batı Anadolu’da kurduğu birlik, (Baskıcı, 2009,
s.35vd.) Türk yayılması karşısında yerli nüfusun korunmasına kısmen de olsa
katkıda bulunmuştur.
Selçuklu Sultanlarının Takip Ettiği Siyaset

Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmasının ardından daha önce çoğunlukla ga-
nimet elde etmeye yönelik Türkmen akınlarının yerini devlet nizamı ve kanun-
ları çerçevesinde yapılan fetihler almıştır. Bu toprakları bir vatan olarak gören
Selçuklu sultanları kurdukları devletin sınırlarını genişletmek için yaptıkları se-
ferler sırasında ele geçirdikleri bölgelerde asayiş ve huzurun temini için gerekli
tedbirleri almışlardır. Devlet sınırlarına dahil edilen bölgelerde yaşayan gayr-i
müslim ahaliyi de kendi tebaası olarak gören Selçuklu yönetimi onların da Müs-
lüman halkın sahip olduğu haklara sahip olmalarını sağlamıştır. Selçuklu sul-
tanlarının takip ettiği adaletli yönetim ilk Selçuklu akınları sırasında tedirgin
olan yerli nüfusun Selçuklu yönetimine güvenmelerini ve sadakatle bağlanma-
larını temin etmiştir.
Bizans İmparatorluğu’nun takip ettiği Ortodokslaştırma ve Rumlaştırma si-
yasetinden muzdarip Monofizit Ermeniler ve Süryanilerin yanı sıra Bizans yö-
netiminin koyduğu ağır vergilerden bunalan Rum ahalinin de gönüllü olarak
Selçuklu tebaası olmayı kabul ettiklerine dair dönemin kaynaklarında pek çok
bilgiye rastlanmaktadır. Örneğin 1142 yılı İlkbaharında Suriye üzerine sefere
çıkan II. İoannis Komninos (1118-1143), Beyşehir civarına geldiğinde göl üze-
rindeki adalarda yaşayan ve Konya’daki Türkler ile sıkı ilişkiler içinde olan Rum
ahalinin Bizans’a tâbi olmayı reddetmesi oldukça dikkat çekicidir. Devrin Bizans
yazarlarından Nikitas Honiatis’in bu olay hakkında: “Gölün içinde, birçok yerde
sudan fışkıran küçük fakat müstahkem adaların ahalisi Hıristiyan olmakla beraber,
o sıralarda kayıkları aracılığı ile Konya Türkleri ile çok canlı ilişkiler sürdürmek-
teydiler. Böylece bunlarla Türkler arasında sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla
kalmamış, bunlar da adet ve gelenekleriyle hemen hemen Türkleşmişlerdi. Bu se-
bepten de sınır komşularının tarafını tutuyorlar ve Bizanslıları kendilerine düşman
görüyorlardı. Uzun bir alışkanlık işte milliyet ve dinden daha güçlü oluyor” şeklin-
deki ifadeleri (Niketas, 1995, s.24) gayr-i müslim ahalinin ruh halini yansıtması
bakımından önemlidir. Bu durum Türkler ile Anadolu’daki Bizans halkı arasın-
da nasıl güçlü bağlar kurulduğunu ve Türklerin kendi gelenek ve göreneklerini
Hıristiyan ahaliye kabul ettirdiklerini göstermektedir. Türkler, bölgenin yalnızca
demografik yapısını değiştirmekle kalmamış, aynı zamanda Anadolu’da yeni bir
düzen kurmuşlardı. Böylece Selçuklu toprakları yeni gelen Türk nüfus ile yerli
ahalinin kaynaştığı, din, dil, ırk ayrımı gözetilmeksizin uzlaşma içinde yaşanan
bir ülke haline gelmişti.
Resim 5.2
12. Yüzyıl Anadolusu
5. Ünite - Bizans-Selçuklu Devleti İlişkileri
Bu harita, daha önce hazırlanmış haritalardan yararlanılarak Hasan Yılmazyaşar ve Levent Kayapınar Tarafından çizilmiştir.
115
116 Bizans Tarihi
Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yapısındaki Değişim

Anadolu, Bizans İmparatorluğu sınırları içindeki diğer bölgelerle karşılaştı-
rıldığında çok daha önemli bir konuma sahipti. Bölge, verimli topraklarında
yetişen ürünleri ile İstanbul’un yiyecek ihtiyacını karşılayan bir tahıl ambarı,
toplanan vergilerle önemli bir gelir kaynağı idi. Hepsinden önemlisi Bizans’ın
askerî gücünün temelini oluşturmaktaydı. Zira ordunun en kalabalık ve seçkin
birlikleri Anadolu eyaletlerinde bulunmaktaydı. Bunun doğal bir sonucu olarak
da Bizans’ın en güçlü hanedanlarının ve en kudretli komutanlarının yetiştiği
bir coğrafyaydı. Bütün bunların dışında Doğu-batı, kuzey-güney istikametinde
tüm ülkeyi baştan sona kateden yollara sahip bölge stratejik açıdan da önemliy-
di. Büyük bir kısmını Roma İmparatorluğu’ndan devraldığı yol sistemini daha
da geliştiren Bizans İmparatorluğu tüm şehirleri birbirine bağlamıştı. Başkent
İstanbul’u doğuya bağlayan en önemli yol Kadıköy’den İzmit Körfezi’ne, oradan
İznik’e geçiyordu. İznik’ten sonra Lefke, Osmaneli ve Eskişehir’e uzanan bu yol
Kızılırmağı geçtikten sonra biri Kırşehir üzerinden Kayseri’ye, diğeri Nevşe-
hir ve Kemerhisar üzerinden Tarsus’a ve son olarak Belcik, Yıldızeli üzerinden
Sivas’a olmak üzere üç kola ayrılıyordu. Sivas’tan sonra da birkaç istikamete ay-
rılan yol kuzeyde Suşehri ve Şebinkarahisar, doğuda Divriği ve Erzurum, gü-
neyde Malatya’ya ulaşıyordu. Batı-doğu istikametinde kuzeyden geçen yol ise
İzmit, Gerede, Çankırı, Mecitözü, Amasya, Niksar ve Şebinkarahisar üzerin-
den Trabzon’a oradan da doğuda Erzurum ve Tebriz’e kadar uzanıyordu. Diğer
bir önemli yol ise Eskişehir, Bolvadin, Akşehir üzerinden Kilikya’ya inen yol-
du. Sivas, Malatya, Diyarbakır üzerinden Nusaybin’e ulaşan yol ise Anadolu’yu
Suriye’ye bağlıyordu. Kuzey-güney istikametinde ise Samsun ve Amasya üzerin-
den Kayseri’ye ulaşan yol önemli bir güzergahtı. Ayrıca, Ereğli, Sinop ve Trab-
zon gibi Karadeniz üzerindeki önemli liman kentlerini iç bölgelere bağlayan
pekçok yol da mevcuttu (Baskıcı, 2009, s.19 vd.).
Bütün bu etkenler göz önüne alındığında Anadolu’nun Bizans’ın varlığı açı-
sından hayatî bir öneme sahip olduğu ve dolayısıyla imparatorluğun gücünün her
zaman Anadolu’daki konumu ile orantılı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir başka
ifade ile Bizans İmparatorluğu Anadolu’yu elinde tuttuğu sürece askerî ve eko-
nomik açıdan güçlü bir devlet olma özelliğini sürdürmüş, bölgenin kontrolünü
kaybettiğinde ise tüm gücünü yitirmiştir (Baskıcı, 2009, s.16).
Bizans İmparatorluğu ile Selçuklu Türkleri arasında XI. yüzyılın ilk çeyreğin-
den itibaren başlayan ve 1308 yılında Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılışına ka-
dar devam eden ilişkiler çoğunlukla mücadele şeklinde geçmiştir. Bu mücadele Bi-
zans açısından Türkleri Anadolu’dan çıkarmak, Selçuklular açısından kendilerine
yurt olarak seçtikleri bu topraklarda tutunabilmek için yapılmıştır. Bizans İmpa-
ratorluğu tüm çabalarına rağmen sürekli olarak toprak kaybederken, Selçuklular
her geçen gün hâkimiyet sahalarını biraz daha genişletmişlerdir. Bu gelişmelerin
doğal sonucu olarak Anadolu’nun siyasî yapısı da tamamen değişmiştir. Ülkenin
hâkimi artık Bizans imparatoru değil, Anadolu Selçuklu Sultanıdır ve halk artık
Bizans kanunlarına göre değil Selçuklu kanunlarına göre idare edilmektedir.
Anadolu’nun fethi ve Türk yurdu haline gelmesi yalnızca kazanılan askerî ba-
şarılar ile açıklanacak bir olgu değildir. Unutmamak gerekir ki, Sasani ve Arap or-
duları da bu coğrafyayı baştan başa geçmeyi başarmıştır. Selçuklu fetihlerini daha
önceki bu harekâtlardan farklı kılan etken Türkistan, Horasan ve Azerbaycan’dan
gelen kalabalık Türkmen kitleleri ile desteklenmesidir. Ele geçirilen yerlere bu
Türkmen topluluklarının iskan edilmesi sonucu Selçuklu ordularının kazandığı
zaferler geçici başarılar olmaktan çıkıp kalıcı fetihler halini almıştır. Şehirli ve
göçebe her sınıftan insanın gelip yerleştiği Anadolu’nun demografik yapısı hızla
değişmiş ve nüfus üstünlüğü Türklere geçmiştir.
Moğol İstilasından Sonra Yaşanan Gelişmeler

1243 yılında Baycu Noyan (1230-1260) komutasındaki Moğol ordusu karşısın-
da Kösedağ’da yaşanan hezimet Anadolu Selçuklu Devleti açısından bir dönüm
noktasıdır. Bu tarihten sonra Moğollara tâbi hale gelen Selçuklular ile Bizans
arasındaki ilişkiler farklı bir boyut kazanmıştır. Selçukluları mağlup eden Mo-
ğolların kendi hâkimiyet sahalarına da girmelerinden endişelenen III. İoannis
Dukas Vatacis, (1222-1254) Moğollara karşı Selçuklu sultanı II. Gıyaseddin
Keyhüsrev (1237-1245) ile antlaşma yaptı. Fakat III. İoannis Vatacis’in beklenti-
lerinin aksine Moğollar İznik İmparatorluğu topraklarına herhangi bir saldırıda
bulunmadı.
Kösedağ bozgunu Anadolu Selçuklu Devleti açısından tam anlamıyla bir fela-
ketle sonuçlanırken Bizans açısından siyasî, askerî ve ekonomik yönden olumlu ve
olumsuz yönde etkileri olmuştur. Her şeyden önce bu yenilginin ardından Moğol
boyunduruğu altına giren Anadolu Selçuklu Devleti’ni İznik İmparatorluğu’na
karşı bir rakip olmaktan tamamen çıkarmıştı. Anadolu Selçuklu Devleti yöneti-
cileri her geçen gün artan Moğol baskısına karşı direnmeye çalışırken, Selçuklu-
lar ile yapılan antlaşma ile doğu sınırını güvence altına alan İznik yönetimi tüm
askerî gücünü İstanbul’daki Latinlerle olan mücadeleye vermiştir. Ekonomik açı-
dan bakıldığında ise kendi sınırları içindeki huzur ortamından yararlanarak ta-
rım ve hayvancılığın gelişmesi için büyük çaba harcayan imparatorun desteği ve
yeni düzenlemeleri ile zenginleşen Bizans ahalisi Selçuklu ülkesinin harap olma-
sının ardından ürettikleri tarımsal ve hayvansal ürünleri değerinin çok üzerinde
bir fiyatla Türklere satarak büyük kazançlar elde etmişlerdir.
Moğol istilasının ardından Selçuklu idaresinin zaafa uğramasının İznik İmpa-
ratorluğu açısından bütün bu olumlu yansımalarının yanı sıra olumsuz yönleri de
vardı. Selçuklu otoritesinin çökmesi ve Moğol baskısı kalabalık Türkmen toplu-
luklarının başlarına buyruk hareket edebilecekleri denetimden uzak uç bölgeleri-
ne akın etmesine sebep oldu. Bu durum İznik sınırında yoğun bir baskı oluşturdu.
Aralıksız devam eden göçlerle sayıları daha da artan bu Türkmen toplulukları
geçimlerini sağlamak ve kendilerine yeni yaşam alanları açmak için Bizans top-
raklarına akınlar düzenlediler.
Batı Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi

Batı Anadolu’nun fethi ve Türkleşmesi XIII. yüzyılın son çeyreği ile XIV. yüz-
yılın ilk yarısı arasındaki dönemi kapsamaktadır. Bizans İmparatorluğu’nun
Anadolu’da elinde kalan bu son toprakları kaybetmesi, XIII. yüzyılın sonların-
dan itibaren bölgede kurulan Türkmen Beyliklerinin başarısı kadar, 1261 yılında
Bizans başkentinin yeniden İstanbul’a nakledilmesinden sonra imparatorluğun
siyasî, askerî ve ekonomik yapısında meydana gelen değişikliklerle bağlantılıdır.
İstanbul’un 1204 yılında Latinler tarafından işgal edilmesinin ardından I. Teo-
doros Laskaris (1204-1222) tarafından İznik merkez olmak üzere kurulan ve tüm
Batı Anadolu Bölgesi’ne hâkim olan İznik İmparatorluğu döneminde yeniden or-
ganize edilen sınır savunma sistemi sayesinde Türklerin batı yönündeki ilerleyişle-
ri durdurulmuştur. 1261 Ağustos’unda VIII. Mihail Paleologos (1259-1282) Bizans
İmparatorluğu’nu yeniden ihya eden imparator sıfatıyla İstanbul’a girdiğinde Bizans-
118 Bizans Tarihi
lıların elli yedi yıllık hayalini gerçekleştirmişti. Ancak başkentin yeniden İstanbul’a
nakledilmesinin ardından değişen şartların kaçınılmaz bir sonucu olarak tüm dikka-
tin batıdaki mücadelelere verilmesi Anadolu eyaletleri açısından felaketle sonuçlan-
dı. İmparatorluğun artan giderlerini karşılamak için VIII. Mihail’in vergi kanununda
yaptığı düzenlemeler özellikle Anadolu’daki Bizans köylülerinin üzerine ağır bir yük
bindirmiş, ayrıca toprak kullanımı ile ilgili yapılan değişiklikler sonucunda, sınır sa-
vunmasından sorumlu yerli askerlerin imtiyazları ellerinden alınmıştı. Hepsinden
önemlisi doğu sınırını savunan savaş konusunda tecrübeli bu kuvvetlerin, batıdaki
mücadelelerde kullanılmak üzere götürülmelerinin ardından onların yerini ücretli
askerler almıştı. Hazine tarafından maaş ödemeleri geçiktirilen bu askerlerin görev
yerlerini terk etmeleri sonucunda ise, Türklerin savunmasız kalan bölgeleri ele geçir-
mesi önünde engel kalmamıştı.
Devrin Bizans yazarlarından Pahimeris’in ifadelerine göre Bizans yönetiminin
üzerlerine yüklediği ağır vergileri ödemekte güçlük çeken Bizans halkı, kendileri-
ne daha adil davranan Türklerin tarafına geçmeye başlamış ve Türkler, kendi saf-
larına geçen ahalinin rehberliğinde Bizans topraklarını ele geçirmişlerdi (Pakh-
ymeres, 1984, s.291-293).
VIII. Mihail Paleologos’un sınır savunmasının çökmesinin ardından Bizans
arazilerini ele geçiren Türkleri uzaklaştırmak için harcadığı çaba sonuçsuz kaldı.
VIII. Mihail Paleologos’un oğlu ve halefi II. Andronikos Paleologos (1282-1328)
ve onun ardılları döneminde imparatorlukta iç karışıklıklar ve isyanlar birbiri-
ni takip etti. Bu devirde Anadolu’da Osmanlı Türkleri, Balkanlarda ise Sırplar,
Bizans’ın uğraşmak zorunda kaldığı iki yeni ve güçlü rakipti. Sırp saldırılarını
durdurmayı başaran II. Andronikos, yüklü miktarda bir tazminat ödemek şar-
tıyla da Venedik’i barışa razı etti (1302). Ancak bu yıllarda Bizans için en büyük
tehlike Anadolu’da her geçen gün daha da güçlenen Türklerdi (Demirkent, DİA-
6, İstanbul 1992, s.239-240). Nitekim XIV. yüzyılın ilk yarısında güçlü surların
arkasındaki korunaklı birkaç şehir dışındaki tüm bölgeler Türkler tarafından ele
geçirilmiş, henüz ele geçirilmemiş şehirlerin ise birbirleri ve başkent ile olan bağ-
lantıları kesilmişti.
Türk fetihlerinin ardından Anadolu’nun siyasî ve demografik yapısındaki değişim-

3 ler nelerdir? Açıklayınız.
ANADOLU SELÇUKLULARI VE BİZANS
Kutalmışoğullarının Anadolu’ya Gelişi ve İlk Faaliyetleri

Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu Kutalmışoğlu Süleymanşah (1077-1086)
ile kardeşleri Mansur, Devlet ve Alp İlig’in, Büyük Selçuklu Devleti’nin sultanı Alp
Arslan’ın (1064-1072) 1072 yılındaki ölümünün ardından Anadolu’ya geldikleri
bilinmektedir. Kutalmışoğullarından Alp İlig ve Devlet ilk olarak Urfa ve Birecik
taraflarına gelirken diğer iki kardeş Süleyman ve Mansur ise kendilerine destek
veren Türkmenlerle Orta Anadolu’ya geldiler. Süleymanşah 1075 yılında Bizans
valisi Martavkosta’nın elinden Konya’yı, ardından da Romanos Makri idaresinde-
ki Konya Takkeli dağının yamacındaki Gevale kalesini ele geçirdi. Süleymanşah
kısa bir süre içerisinde zorluk çekmeden Konya’dan İznik’e kadar olan bölgeleri
hâkimiyeti altına aldı (Turan, 1996, 2, s.54). Süleymanşah’ın bu kadar geniş bir
coğrafyayı kısa süre içinde ele geçirmesi, Bizans İmparatorluğu’nun bu dönemde
içinde bulunduğu karışıklıklar ile ilgiliydi.
İznik’in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu

1078 yılında Bizans tahtını ele geçirmek amacıyla isyan eden Bizans’ın Anadolu
orduları komutanı Nikiforos Votaniatis, Süleymanşah’ın desteği ile İstanbul üze-
rine yürüyerek tahtı ele geçirdi. Nikiforos Votaniatis ile Süleymanşah arasındaki
dostluk ve işbirliği Süleymanşah’ın 1080 yılında Votaniatis’e karşı ayaklanan Ni-
kiforos Melisinos’u deteklemesi ile son buldu. Süleymanşah’ın desteğini alan Me-
lisinos, İstanbul üzerine giderken Anadolu’da uğradığı şehirlerde imparator gibi
karşılandı. Bu şehirlerde çoğunluğu Selçuklu kuvvetlerinden oluşan garnizonlar
bırakarak başkente doğru ilerleyen Melisinos bu sırada diğer bir taht iddiacısı
Aleksios Komninos’un İstanbul’da Bizans tahtına oturması ile amacına ulaşa-
madı (Ostrogorsky, 1991, s.323-324). Nikiforos Melisinos’un ayaklanmasının en
önemli sonucu, güvenliklerinin sağlanması için şehirlere yerleştirdiği Türk gar-
nizonlarının bir daha buraları terk etmemeleri sonucu başta İznik olmak üzere
Batı Anadolu’daki pek çok şehrin Selçuklu hâkimiyetine girmesi olmuştur. Böyle-
ce İstanbul’un yanı başındaki İznik’i ele geçiren Süleymanşah, burasını kurduğu
devletin merkezi yaptı.
İznik’in Fethinden I. Haçlı Seferi’ne Kadar Bizans ve Anadolu

Selçuklu Devleti
Yeni Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) batıdaki Norman teh-
likesi sebebiyle doğu sınırında sükûneti sağlamak amacıyla 1081 yılında Süley-
manşah ile bir barış antlaşması imzaladı. Bu antlaşma ile Süleymanşah da doğuda
fetihler yapma fırsatı yakalamış oldu. 1082 yılında Tarsus’u ertesi yıl Adana, Misis
ve Anazarba’yı ele geçirerek hemen hemen bütün Çukurova bölgesini fetheden
Süleymanşah, 1085 yılında Antakya’yı alarak Suriye’ye kadar ilerledi. Fakat Ana-
dolu Selçuklu sultanı 1086 yılında Halep yakınlarında Büyük Selçuklu sultanı
Melikşah’ın kardeşi ve Suriye hâkimi Melik Tutuş ile yaptığı savaşta hayatını kay-
betti (Turan, 1996,2, s.71 vd.).
Süleymanşah’ın Suriye seferine çıkarken İznik’in yönetimini bıraktığı Ebu’l
Kasım adlı beyi, I. Kılıç Arslan’ın (1092-1107) 1093 yılında Anadolu’ya döne-
rek babasının tahtına oturmasına kadar geçen süre boyunca Anadolu Selçuklu
Devleti’nin idaresini elinde tuttu.
1093 yılı başında İznik’e dönerek Selçuklu tahtına oturan I. Kılıç Arslan, ba-
bası Süleymanşah’ın ölümünden sonra I. Aleksios Komninos’un Selçukluların
hâkimiyetindeki bölgelerin büyük kısmını ele geçirmiş olması sebebiyle Bizans’a
karşı saldırıya geçti. I. Kılıç Arslan, Marmara Denizi’nin güneyindeki bölge-
leri ele geçirmek için uğraşırken, kayınpederi olan İzmir hâkimi Çaka Bey de
Çanakkale’ye doğru ilerlemekteydi. Çaka Bey, daha önce imparatorluğun Balkan-
lardaki topraklarında faaliyetlerde bulunan Peçenek Türkleri ile Bizans’a karşı bir
işbirliği yapmış ancak I. Aleksios Komninos’un 1091 Nisan’ında diğer bir Türk
kavmi olan Kumanlarla anlaşarak Peçenekleri neredeyse tamamen imha ettirme-
siyle bu ittifak sonuçsuz kalmıştı. Peçenek tehlikesini bu şekilde bertaraf eden I.
Aleksios Komninos, Çaka Bey’e karşı da damadı I. Kılıç Arslan’ı kullandı. Selçuklu
sultanı’na yazdığı mektuplar neticesinde. I. Kılıç Arslan kayınpederini öldürttü
(Turan, 1996,2, s.98). I. Kılıç Arslan’ın saltanatı dönemindeki en önemli gelişme
I. Haçlı Seferi’dir. Bu müdahale sayesinde Bizans İmparatorluğu, Türkleri kıyı böl-
gelerinden tamamen uzaklaştırmayı başarmıştır.
120 Bizans Tarihi
Haçlı Seferi’nden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu

Selçuklu Devleti
I. Kılıç Arslan’ın 1107 yılında Büyük Selçuklu Devleti beylerinden Çavlı ile yaptığı
Şahinşah: Şahinşah’ın savaşta hayatını kaybetmesinden oğlu Şahinşah’ın (1110-1116) iktidarı ele ge-
adı bazı araştırmacılar
tarafından Melikşah olarak da çirmesine kadar Selçuklu tahtı üç yıl boş kaldı. Bu süre içinde Anadolu Selçuklu
verilmektedir. Devleti büyük bir sarsıntı geçirdi. 1116 yılında I. Mesud, (1116-1156) kayınpede-
ri Danişmendli Emir Gazi’nin yardımı ile kardeşi Şahinşah’ı ortadan kaldırarak
Selçuklu tahtını ele geçirmiştir. Bu olaydan iki yıl sonra I. Aleksios Komninos’un
ölümüyle Bizans iktidarında değişiklik olmuş ve yerini oğlu II. İoannis Komninos
(1118-1143) almıştır. II. İoannis, imparator olduktan sonra babasının zamanında
Bizans hâkimiyetindeki bölgelere akınlar düzenleyen Türklerin faaliyetlerine son
vermek için harekete geçti. 1119 yılında Denizli üzerine giden II. İoannis, Sel-
çuklu valisi Başara’yı mağlup ederek Denizli’yi tekrar Bizans arazisine kattı. Bir
yıl sonra yeniden Türkler üzerine sefere çıkan imparator, Uluborlu’yu ele geçirdi
(Turan, 1996,2, s.161).
İmparatorluğun Balkanlardaki topraklarını yağmalayan Peçenekleri
1122/23’de mağlup ettikten sonra Macarları da itaat altına alan II. İoannis Komni-
nos, batı sınırını emniyet altına aldıktan sonra tekrar Anadolu’daki durumla ilgi-
lendi. 1130 yılında Karadeniz Bölgesi’ndeki Türkler üzerine sefere çıkan II. İoan-
nis, Kastamonu’yu ele geçirdi. Fakat imparatorun İstanbul’a dönmesinden hemen
sonra şehir yeniden Türklerin eline geçti (Turan, 1996,2, s.171).
Anadolu Selçuklu Devleti ve Danişmendliler arasındaki rekabetten faydalanan
II. İoannis Komninos 1134 yılında Selçuklu sultanı I. Mesud ile ittifak kurarak
Danişmendliler üzerine sefere çıktı. Bu sefer sırasında sultan I. Mesud’un arala-
rındaki antlaşmayı bozarak Danişmendlilerin tarafına geçmesine rağmen impa-
rator, Kastamonu ve Çankırı şehirlerini ele geçirmeyi başardı. Bununla birlikte
Bizans’ın bölgedeki hâkimiyeti pek uzun sürmedi ve Türkler bu şehirleri bir süre
sonra yeniden feth etti. II. İoannis Komninos 1139 yılında Danişmendlilerin mer-
kezi Niksar üzerine giderek şehri kuşattı. Ancak başarılı olamayarak kuşatmayı
kaldırıp İstanbul’a geri döndü.
II. İoannis Komninos’un 1143 yılında Suriye üzerine çıktığı sefer sırasında
Kilikya’da ölmesinin ardından oğlu I. Manuil Komninos (1143-1180) impara-
tor oldu. Babasının siyasetini devam ettiren I. Manuil Komninos tüm dikkatini
Anadolu’daki Türkler ile mücadeleye verdi. İstanbul’da düzeni sağladıktan sonra
büyük bir ordu ile Anadolu’ya hareket eden I. Manuil Komninos, Akşehir’i ele
geçirdikten sonra ilerleyişini sürdürerek Selçuklu başkenti Konya önlerine geldi
(1146). Uzun ve şiddetli bir kuşatmaya rağmen bir sonuç elde edemeyen I. Manu-
il, Avrupa’da ikinci bir Haçlı seferinin başladığı haberinin gelmesiyle kuşatmaya
son vererek geri çekildi.
Sultan I. Mesud’un 1155 yılında ölmesinin ardından oğlu II. Kılıç Arslan (1155-
1192) Selçuklu tahtına oturdu. Uzun bir aradan sonra tekrar Anadolu’daki gelişme-
lerle ilgilenen I. Manuil Komninos 1158 yılında Çukurova seferine çıktı. İmparator
dönüşü sırasında Larende ve Kütahya yakınlarında Türkmenlerin saldırısına uğra-
yarak ağır kayıplar verdi. Bir yıl sonra bu kez doğrudan Selçuklular üzerine sefere
çıkan imparator Eskişehir yakınlarında Türkmen saldırılarına uğrayarak bir sonuç
elde edemeden İstanbul’a döndü. 1160 yılında özellikle Menderes bölgesindeki
Türklerin faaliyetlerine son vermek için bir sefer düzenleyen imparator bölgede
duruma hâkim olduktan sonra başkente döndü. Selçuklulara karşı her yıl büyük
ordularla düzenlenen seferlere rağmen kalıcı bir sonuç elde edemeyen I. Manuil
Komninos, II. Kılıç Arslan’a karşı Anadolu’daki Danişmendli melikleri ile işbirliği
yapma kararı aldı. Bizans imparatorunun desteğini alan Danişmendliler karşısında
güç duruma düşen II. Kılıç Arslan bu ittifakı parçalamak amacıyla I. Manuil’e daha
önce Bizans’a ait olan pek çok şehri geri vereceğini, bunun dışında elindeki Hıristi-
yan esirleri de serbest bırakacağını bildiren bir mektup göndererek anlaşma tekli-
finde bulundu. Bu teklifi olumlu karşılanınca II. Kılıç Arslan imparator ile yüzyüze
görüşmek için İstanbul’a gitti (Niketas, 1995, s.81). Uzun süre kaldığı İstanbul’dan
Bizans imparatoru ile bir antlaşma yaparak ayrılan II. Kılıç Arslan bu şekilde Ana-
dolu’daki rakiplerine karşı büyük bir avantaj sağladı. II. Kılıç Arslan’ın rakiplerine
karşı üstünlük sağlayarak Anadolu’da birliği sağlaması, buna karşılık kendisi ile
yaptığı antlaşmanın şartlarını yerine getirmemesi üzerine I. Manuil Komninos ye-
ğeni Andronikos Vatacis’i bir miktar kuvvetle Paflagonia bölgesine gönderirken, Paflagonia: Sakarya ve
Kızılırmak nehirleri arasında
kendiside 1176 yılı ilkbaharında büyük bir ordu ile Selçuklu başkenti Konya’yı ele kalan, kuzeyde Sinop’tan,
geçirmek üzere İstanbul’dan yola çıktı. Bartın’a kadar Karadeniz
sahillerine ulaşan ve merkezi
Denizli ve Homa’yı geçen imparator, Düzbel-Karlı-Haydarlı-Karadilli-Uzun- Çankırı olan bölgenin Bizans
pınar-Karamık üzerinden dar bir geçidin hemen girişinde bulunan Miriokefalon dönemindeki adıdır.
adlı kalenin bulunduğu yere ulaştı. Bizans ordusu bu boğazda Selçuklu kuvvetleri
tarafından pusuya düşürülerek tamamen imha edildi (17 Eylül 1176) (Demirkent,
DİA-6, İstanbul 1992, s.238). İmparator’un esir edilmesi an meselesiyken II. Kılıç
Arslan beklenmedik bir şekilde I. Manuil Komninos ile anlaşmayı tercih etti. Dev-
rin kaynaklarında ayrıntılı bilgi verilmeyen bu antlaşmaya göre imparator Dori-
leon ve Isparta’nın Uluborlu ilçesinin yakınlarında olan Suvleon kalelerinin yıkıl-
masını taahhüt etmekteydi. Bizans tarihindeki en ağır yenilgilerden birisi olan bu
büyük bozgunla Bizans İmparatorluğu’nun Türkleri Anadolu’dan çıkarma ümidi
son bulmuş oluyordu.
Miriokefalon’dan IV. Haçlı Seferine Kadar Bizans ve Anadolu

Selçuklu Devleti
I. Manuil Komninos’un II. Kılıç Arslan ile yaptığı antlaşma şartlarını tam olarak
yerine getirmemesi Selçuklu-Bizans çatışmalarının yeniden başlamasına sebep
oldu. II. Kılıç Arslan 1177 yılında kaynaklarda ismi Atapakes (Atabey) olarak ge-
çen bir beyini kıyı bölgelerine kadar tüm Menderes bölgesini yağmalamakla gö-
revlendirdi. Ayrıca Selçuklu Devleti’ne tabi Türkmenlerin Bizans arazilerine akın-
ları tekrar başladı. I. Mauel Komninos özellikle Türkmen akınlarına son vermek
amacıyla 1178 ve 1179 yıllarında bizzat ordusunun başında Anadolu’ya iki sefer
düzenlediyse de bir sonuç elde edemedi.
I. Manuil Komninos’un 1180 yılında ölümünden 1204 yılındaki IV. Haçlı Se-
ferine kadar geçen süre boyunca Bizans İmparatorluğu’nun içine düştüğü karışık-
lıklar Selçuklu hâkimiyetinin yayılmasına katkıda bulunmuştur. Başta Uluborlu
ve Kütahya gibi önemli merkezleri ele geçiren Selçuklu kuvvetleri Denizli ve Ala-
şehir çevresindeki tüm bölgeleri de kontrol altına almışlardır.
II. Kılıç Arslan’ın 1192 yılında ölümünün ardından Selçuklu tahtına oğulların-
dan I. Gıyaseddin Keyhüsrev oturdu. Ancak onun bu ilk saltanatı pek uzun sürmedi
ve kardeşi II. Rükneddin Süleymanşah (1196-1204) tarafından iktidardan uzaklaş-
tırılarak ülkeyi terk etmek zorunda bırakıldı. II. Rükneddin Süleymanşah’a rağmen
Anadolu’da kalamayacağını anlayan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Bizans imparatoru
III. Aleksios’un desteğini sağlamak için İstanbul’a gitmeye karar verdi. İstanbul’da
122 Bizans Tarihi
çok iyi karşılanan ve ağırlanan Keyhüsrev bununla birlikte Bizans imparatorundan

tahtı ele geçirebilmesi için gerekli olan desteği alamadı. 1204 yılındaki Latin işgali-
ne kadar İstanbul’da kalan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, bu arada Bizans soylularından
Manuil Mavrozomis’in kızıyla evlendi.
Haçlı Seferinden Kösedağ Bozgununa Kadar Bizans ve

Anadolu Selçuklu Devleti
Papa III. Innocentius’un (1198-1216) çağrısıyla başlayan IV. Haçlı Seferi, 1204
Nisan’ında İstanbul’un Haçlı kuvvetleri tarafından işgali ve Bizans başkentinde
elli yedi yıl boyunca hüküm sürecek bir Latin İmparatorluğu’nun kurulması ile
sonuçlandı. İstanbul’un Latinler tarafından ele geçirilmesinin ardından şehri terk
eden bazı Bizans soyluları imparatorluğun değişik bölgelerinde Bizans’ın deva-
mını sağlayan devletler kurdular. Bu devletler içerisinde en önemlisi 1261 yılında
İstanbul’daki Latin işgaline son vererek Bizans’ı yeniden ihya edecek olan İznik
İmparatorluğu idi.
Latin işgali dolayısıyla İstanbul’dan ayrılanlar arasında I. Gıyaseddin Keyhüs-
rev de vardı. Ailesi ve maiyetindekilerle birlikte kayınpederi Mavrozomis’in yanı-
na giden Keyhüsrev, Konya’ya dönünceye kadar onunla birlikte kaldı.
II. Rükneddin Süleymanşah’ın 1204 yılında ölümünün ardından Selçuklu
devlet adamları tarafından Konya’ya davet edilen I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1204-
1210) yaklaşık dokuz yıllık bir aradan sonra Selçuklu tahtına yeniden oturdu (Şu-
bat 1205). I. Teodoros Laskaris (1204-1222) ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev arasında-
ki ilişkiler başlangıçta dostça idi. İstanbul’daki Latin İmparatorluğu ile Selçuklu
toprakları arasında bir tampon oluşturan İznik İmparatorluğu ile 1206 yılında bir
dostluk antlaşması imzalanmıştı. Ancak bu durum pek uzun sürmedi. Bu sırada,
Keyhüsrev’i İstanbul’da misafir eden ve Latin işgalinin ardından şehri terk eden
III. Aleksios Angelos, (1195-1203) sultanın yanına gelerek damadı I. Teodoros
Laskaris’i şikâyet etti. III. Aleksios, kendi hakkı olduğunu iddia ettiği İznik tahtı
için Keyhüsre’den yardım talep etti. Keyhüsrev, İznik’i almak için hemen harekete
geçti. Bir elçi aracılığıyla gönderdiği mektupta tahtın Aleksios’a devredilmesini is-
teyen Keyhüsrev, bu talebi geri çevrilince III. Aleksios’u da yanına alarak Laskaris
üzerine yürüdü. Fakat 1211 yılında Yalvaç’ın 1 km kuzeydoğusundaki Antiokhe-
ia yakınlarında meydana gelen savaşta Selçuklu sultanı hayatını kaybetti (Turan,
1996,2, s.288 vd.).
I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra Selçuklu tahtına oturan oğlu I.
İzzeddin Keykavus (1210-1220), İznik İmparatorluğu ile anlaşmayı tercih etti. I.
Teodoros Laskaris ile I. İzzeddin Keykavus arasında yapılan bu antlaşma uzun süre
geçerliliğini korumuş ve iki tarafın sınır kuvvetleri arasındaki çatışmalar dışında
elli yıl boyunca iki devlet arasında büyük çaplı bir savaş olmamıştır. Bununla bir-
likte bu dönemde özellikle Denizli ve Menderes havzasına gerçekleşen Türkmen
göçleri bölgenin demografik yapısının değişmesine sebep olmuştur. Türk kökenli
Kumanları kullanarak Batı Anadolu’daki Türkmen yayılışına engel olmak isteyen
Frigya: Anadolu İznik yönetimi Balkanlardan aileleriyle birlikte göçürdüğü kalabalık bir Kuman
yarımadasının batı kısmında topluluğunu Menderes havzası ve Frigya bölgesine yerleştirdi. Fakat alınan bu
Sakarya nehri ile Büyük
Menderes ırmakları arasında önlem bir işe yaramadığı gibi Kumanların Türkmenlerle karışmasıyla bölgenin
kalan bölgenin adıdır. Türkleşmesi hız kazandı.
I. İzzeddin Keykavus’un saltanatı döneminde Bizans-Selçuklu ilişkilerindeki
önemli gelişmelerden birisi de, Trabzon İmparatorluğu’nun Anadolu Selçuklu
Devleti’ne tabi hale gelmesidir. 1214 yılında Selçuklu kuvvetlerinin Sinop kuşat-
ması devam ederken, Trabzon dışında avlanan imparator Aleksios Komninos,

Selçuklu askerleri tarafından esir edilmişti. Esir imparator, serbest bırakılması
için I. İzzeddin Keykavus ile yaptığı antlaşma gereği vasalı olduğunu kabul etti-
ği Selçuklu sultanı’na Sinop’u teslim etmiştir (Ostrogorsky, 1991, s.399). Trabzon
İmparatorluğu’nun Selçuklulara tabiyeti 1243 yılındaki Kösedağ bozgununa ka-
dar devam etmiş, bu tarihten sonra Anadolu Selçuklu Devleti gibi onlar da Mo-
ğollara tabi hale gelmişlerdir.
Kösedağ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin

Yıkılışına Kadar Yaşanan Gelişmeler
III. İoannis Vatacis (1222-1254), Selçukluların Kösedağ Savaşı’nda mağlup oldu-
ğunu öğrendiğinde Moğolların İznik İmparatorluğu’nun topraklarına da saldır-
malarından endişelendiğinden, Moğollara karşı Selçuklu sultanı II. Gıyaseddin
Keyhüsrev ile antlaşma yaptı. Bizans kaynaklarında verilen bilgilere bakılırsa; Kö-
sedağ yenilgisinin ardından II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1245), III. İoannis’e
yazdığı mektupta Moğollara karşı işbirliği yapmalarının zorunlu olduğunu, zira
Selçuklu ülkesinin istila edilmesi durumunda sıranın İznik İmparatorluğuna ge-
leceği ifade edilmekteydi. Menderes ırmağı kenarındaki Tripoli’de buluşan iki
hükümdar Moğollara karşı birlikte hareket edeceklerine dair bir antlaşma imzala-
dılar. Ancak beklenenin aksine Moğollar İznik İmparatorluğu’na saldırmadı (De-
mirkent, DİA-6, İstanbul 1992, s.239).
1256 yılında ikinci defa Anadolu’ya giren Moğol komutanı Baycu Noyan tara-
fından mağlup edilen II. İzzeddin Keykavus (1246-1256 ikinci defa 1257-1262),
hayatını kurtarmak için ailesi ve maiyetindekilerle birlikte İznik’e II. Teodoros
Laskaris’in yanına sığındı. Baycu Noyan’ın Anadolu’dan ayrılmasının ardından II.
İzzeddin Keykavus ülkesine geri dönerek tekrar tahta oturdu. Ancak 1262 yılında
Moğol baskısı sonucu bir kez daha ülkesini terk etmek zorunda kaldı ve bu sefer
İstanbul’a gitti (Turan, 1996,2, s.497-498). Bu sırada Bizans tahtında 1261 yılında
Latinlerin elinden İstanbul’u alarak Bizans’ı yeniden ihya eden VIII. Mihail Pale-
ologos bulunmaktaydı. VIII. Mihail Paleologos’un (1259-1282) başlangıçta çok
iyi karşıladığı II. İzzeddin Kaykavus’a karşı olan tavrı daha sonra aniden değişmiş
ve Selçuklu sultanını Meriç Nehri ağzındaki Enez Kalesi’ne hapsettirmişti (1262).
Ayrıca, II. Keykavus ile birlikte İstanbul’a gelen beylerini Ayasofya’da Hıristiyan-
lığı kabule zorlamış ve buna uymayanları öldürtmüştür. II. İzzeddin Keykavus’un
Bizans imparatoru tarafından hapsedildiğini öğrenen Altın Ordu hanı Berke’nin
gönderdiği kuvvetler Enez’e kadar gelerek II. Keykavus ile oğulları Mesud ve
Geyumers’i de yanlarına alarak Kırım’a götürdüler (Turan, 1996,2, s.500). II. Key-
kavus 1279/80 yılına kadar Kırım’da yaşadıktan sonra burada öldü.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmasının ardından yoğunlaşan Türk-Bizans İliş-

kilerinde dönüm noktası olan gelişmeleri sonuçları ile değerlendiriniz. 4
124 Bizans Tarihi
Özet
Bizans-Büyük Selçuklu Devleti arasındaki ilişkile- Anadolu’nun fethini ve İslamlaşmasını tartışabil-
ri açıklayabilmek 3 mek
1
1015/1016 yılında Çağrı Bey’in Van Gölü hav- Anadolu Selçuklu sultanları, kurdukları devletin
zasındaki Ermeni Vaspurakan Krallığı’nın top- sınırlarını genişletmek için yaptıkları seferler sı-
raklarını hedef alan keşif mahiyetindeki akını ile rasında ele geçirdikleri bölgelerde asayiş ve hu-
başlayan Bizans-Selçuklu temasları bu tarihten zurun temini için gerekli tedbirleri almışlardır.
sonra artarak devam etmiştir. Selçuklu sultanı Onların adil idaresi XI. yüzyılın ilk yarısındaki
Alp Arslan’ın 26 Ağustos 1071 tarihinde Bizans Selçuklu akınları sırasında tedirgin olan yerli nü-
imparatoru IV. Romanos Diogenis’e karşı elde fusun, Selçuklu yönetimine güven ve sadakatle
ettiği zafer Bizans-Selçuklu ilişkilerinde dönüm bağlanmalarını temin etmiştir. XIII. yüzyılın son
noktası teşkil etmektedir. Çünkü Malazgirt Sa- çeyreği ile XIV. yüzyılın ilk yarısı arasında Batı
vaşı öncesinde Anadolu’da Türk yerleşiminden Anadolu’nun fethedilmesiyle Anadolu’nun siyasî
söz etmek güçtür. Oysa ki, bu zaferden sonra ve demografik yapısı tamamen değişmiştir.
Türkler artık ele geçirdikleri bölgelerde kalıcı
olarak yerleşmeye başlamışlardır.
Bizans ile Anadolu Selçukluları arasındaki müna-
Haçlı seferlerinin Bizans’a ve İslam dünyasına et- 4 sebeti açıklayabilmek
2 kisini açıklayabilmek XII. yüzyılın son çeyreğine kadar Anado-
27 Kasım 1095 tarihinde Papa II. Urbanus’un lu’daki güç dengesinin Bizans lehine olduğu
Clermont Konsili’nde yaptığı çağrıyla başla- görülmektedir. Ancak 1176 yılındaki Mirio-
yan Haçlı Seferleri, Antakya, Urfa, Trablus ve kefalon Savaşı’nda II. Kılıç Arslan’ın elde etti-
Kudüs’ün zapt edildiği birinci seferin dışında ği zaferle Bizans İmparatorluğu’nun Türkleri
başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Nitekim 1101 Anadolu’dan çıkarma ümitleri son buldu. Bu-
yılında üç kol halinde Anadolu’dan geçmeye nunla birlikte 1204 Nisanı’nda İstanbul’un La-
çalışan Lombard, Fransız ve Almanlardan olu- tinler tarafından işgal edilmesinin ardından
şan Haçlı orduları, II. Haçlı Seferi’ne katılan ve I. Teodoros Laskaris tarafından kurulan İznik
1147’de Selçuklu topraklarından geçmeye çalı- İmparatorluğu yarım asır boyunca Batı Anado-
şan Alman kralı III. Konrad ve Fransa kralı VII. lu’daki son Bizans topraklarını fethetmek iste-
Louis’in orduları, Türkler tarafından neredeyse yen Türkler için aşılmaz bir engel oluşturmuş-
tamamen imha edilmiştir. III. Haçlı Seferi ise tur. Ancak 1261’de İstanbul’daki Latin işgaline
Alman İmparatoru II. Friedrich Barbarossa’nın son verilerek başkentin yeniden İstanbul’a ta-
Anadolu’da ölümüyle son buldu. IV. Haçlı Se- şınmasının ardından değişen şartlar gereği tüm
feri ise Venedik Doçu Enrico Dandalo’nun dikkatin batı yönündeki mücadelelere çevril-
müdahalesi ile asıl amacından saparak 1204 mesiyle bölgedeki Bizans hâkimiyeti kısa süre
Nisanı’nda İstanbul’un Haçlılar tarafından ele içinde son bulmuştur.
geçirilerek burada bir Latin İmparatorluğu’nun
kurulması ile sonuçlanmıştır.
1. Bizans İmparatorlarından II. Vasil, Gürcistan’ın bir 4. Selçuklular Anadolu’da Bizans, Ermeni, Gürcü ve
kısmını ve Vaspurakan Ermeni Krallığı’nı, IX. Konstan- Haçlılar ile mücadele etmişlerdir. Bu bilgiye göre Selçuk-
tinos Monomahos ise Ermeni Ani Krallığı’nı Bizans top- lular ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?
raklarına katmıştır. Bu bilgiye göre aşağıdaki ifadelerden a. Halifeliğin koruyuculuğunu üstlenmişlerdir.
hangisi yanlıştır? b. Anadolu’yu Türk Yurdu haline getirmeye çalış-
a. Bizans İmparatorluğu’nun egemenlik alanı mışlardır.
genişlemiştir. c. İslâm dünyasının birliğini sağlamışlardır.
b. Bizans ile Selçuklular arasında bir tampon bölge d. Bizans’ın Anadolu’daki varlığına son vermişlerdir.
kalmamıştır. e. İslâm dünyasının dinî liderliğini üslenmişlerdir.
c. Anadolu, Selçuklu saldırılarına açık hale gel-
miştir. 5. Aşağıdakilerden hangisi XI ve XII. yüzyıllar arasın-
d. Gürcüler ve Ermeniler Bizans aleyhine ittifak da gerçekleşen 1048 Pasinler, 1071 Malazgirt ve 1176
kurmuşlardır. Miriokefalon savaşlarının ortak özellikleri arasında
e. Her iki imparator da yayılmacı bir politika ta- gösterilemez?
kip etmiştir. a. Anadolu’nun Türkleşmesine katkı sağlaması.
b. Selçuklu-Bizans rekabeti nedeniyle gerçekleş-
2. Pasinler Savaşı’ndan sonra Bizans İmparatoru IX. mesi.
Konstantinos Monomahos ile Selçuklu Sultanı Tuğrul c. Selçukluların egemenlik alanlarını genişletmesi.
Bey arasındaki barış görüşmelerinde; Tuğrul Bey daha d. Bizans’ın Anadolu’daki varlığını sona erdirmesi.
önce Abbasî Halifeliği’ne ödenen yıllık verginin, ken- e. Selçuklular açısından zaferle sonuçlanması.
dilerine ödenmesini istemiş ancak Bizans İmparatoru
bunu kabul etmemiştir. Bu bilgiye göre, aşağıdaki ifa- 6. Aşağıdakilerden hangisi Haçlı seferlerinin yönel-
delerden hangisine ulaşılamaz? diği bölgelerin siyasi yapısını değiştirdiğinin göstergesi
a. Tuğrul Bey Bizans İmparatorluğu’na otoritesini değildir?
kabul ettirmek istemiştir. a. Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezinin
b. Bizans’a karşı siyasî üstünlük elde edilmiştir. İznik’ten Konya’ya taşınması.
c. Bizans’a karşı Selçuklular ile Abbasi halifeliği b. Bizans’ın Batı Anadolu’yu ele geçirmesi.
ittifak kurmuştur. c. Akdeniz limanlarının önem kazanması.
d. Selçuklu sultanı bu zaferden maddi kazanç sağ- d. Kudüs ve İstanbul’da Latin krallıklarının kurul-
lamak istemiştir. ması.
e. Bizans İmparatorluğu ile yapılan savaşı Selçuk- e. Urfa, Antakya ve Trablussam’da Haçlı Kontluk-
lular kazanmıştır. larının kurulması.
3. Malazgirt Savaşı öncesinde Anadolu’da kalıcı bir 7. Haçlılar açısından I. Haçlı Seferi’nin ayrı bir öne-
Türk yerleşiminden söz etmek güçtür. Fakat bu zafer- mi vardır. Çünkü bu seferde çok ağır kayıplar verilmiş
den sonra Türkler artık ele geçirdikleri bölgelerde ka- olsa da başarılı olan tek seferdir. Doğuda çok önemli
lıcı olarak yerleşmeye başlamışlardır. Bu bilgiye göre saydıkları bazı kale ve şehirler Müslümanlardan almış,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? buralarda birer feodal devlet kurmuşlardır.Bu bilgilere
a. İlk akınlar daha çok ganimet elde etme amacı göre aşağıdaki ifadelerden hangisine ulaşılamaz?
taşmaktadır. a. Derebeylik rejimi Ortadoğu’da da kurulmuştur.
b. Malazgirt Savaşı’nın ardından Anadolu’nun de- b. Haçlı Seferleri genellikle amacına ulaşamamış-
mografik yapısı değişmiştir. tır.
c. Bu savaştan sonra Bizans’ta taht için iç müca- c. Avrupa İslâm dünyasından bilimsel alanda etki-
dele artmıştır. lenmiştir.
d. Anadolu Türk yerleşimine açılmıştır. d. I. Haçlı seferi Avrupalılar açısından başarıyla
e. Malazgirt zaferiyle Bizans’ın Anadolu’daki varlı- sonuçlanmıştır.
ğı tamamen sona ermiştir. e. Müslümanlar toprak kaybetmiştir.
126 Bizans Tarihi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

8. Aşağıdakilerden hangisi III. İoannis Vatacis’in 1. d Yanıtınız doğru değilse “Çağrı Bey’in Ana-
Selçukluların Kösedağ Savaşı’nda mağlup olduğunu dolu Seferi ve Türkmen Akınları” bölümünü
öğrendiğinde, Moğollara karşı Selçuklu sultanı II. Gı- yeniden okuyunuz.
yaseddin Keyhüsrev ile antlaşma yapmasının nedenle- 2. c Yanıtınız doğru değilse “Tuğrul Bey Döne-
rinden biridir? mi (1040-1063)” bölümünü yeniden dikkatle
a. Bizans’ın Selçuklulara karşı siyasî üstünlük elde gözden geçiriniz.
etmek istemesi 3. e Yanıtınız doğru değilse “Malazgirt Savaşı ve
b. Moğolların Bizans topraklarına da saldırmala- Sonuçları” ile “Anadolu’nun Siyasî ve De-
rından endişelenmesi mografik Yapısındaki Değişim” bölümlerini
c. Bizans’ın hâkimiyet sahalarını genişletmek iste- yeniden okuyunuz.
mesi 4. b Yanıtınız doğru değilse “Anadolu’nun Fethi ve
d. Moğol-Selçuklu ittifakına engel olmak istemesi İslamlaşması” bölümünü yeniden okuyunuz.
e. Selçukluların Bizans’a tabi hale gelmesini iste- 5. d Yanıtınız doğru değilse “Pasinler Savaşı
mesi (1048)” “Malazgirt Savaşı ve Sonuçları” ve
“Haçlı Seferinden Miriokefalon’a Kadar Bi-
9. Selçuklu Sultanları ele geçirdikleri bölgelerde yaşa- zans ve Anadolu Selçuklu Devleti” bölümle-
yan gayr-i müslim ahaliyi kendi tebaası olarak görmüş rini yeniden gözden geçiriniz.
ve onların da Müslüman halkın sahip olduğu haklara 6. c Yanıtınız doğru değilse “Haçlı Seferleri, Bi-
sahip olmalarını sağlamıştır. Bu bilgiye göre Selçuklu zans ve İslam Dünyası” bölümünü yeniden
yönetimi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? okuyunuz.
a. Selçuklu Sultanlarının adaletli ve hoşgörülü bir 7. c Yanıtınız doğru değilse “I. Haçlı Seferi (1096-
siyaset takip etmesi 1099)” bölümünü yeniden okuyunuz.
b. Gayr-i müslim ahalinin Türk yönetimini benim- 8. b Yanıtınız doğru değilse “Kösedağ Bozgunun-
semesi dan Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışına
c. Yerli halk ile Türklerin kaynaşması Kadar Yaşanan Gelişmeler” bölümünü yeni-
d. Bizans şehirlerinin canlılığını kaybetmesi den okuyunuz.
e. Selçuklu ülkesinde inanç özgürlüğünün olması 9. d Yanıtınız doğru değilse “Selçuklu Sultanları-
nın Takip Ettiği Siyaset” bölümünü yeniden
10. Bizans İmparatorluğu’nun varlığı açısından Ana- okuyunuz.
dolu hayatî bir öneme sahiptir ve İmparatorluğun gücü 10. e Yanıtınız doğru değilse “Anadolu’nun Siyasî
her zaman Anadolu’daki konumu ile orantılı olmuştur. ve Demografik Yapısındaki Değişim” bölü-
Bu durum Anadolu’nun hangi özellikleri ile açıklana- münü yeniden okuyunuz.
maz?
a. Önemli ticaret yolları üzerinde bulunması
b. Topraklarının verimli olması
c. Bizans ordusunun en önemli asker kaynağı ol-
ması
d. Toplanan vergilerle Anadolu’nun Bizans açısın-
dan önemli bir gelir kaynağı olması
e. Anadolu’da farklı etnik kökene mensup halkla-
rın yaşaması.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 4
Bizans İmparatorluğu ile Büyük Selçuklu Devleti ara- XII. yüzyılın son çeyreğine kadar Anadolu’daki güç
sındaki münasebetler Selçuklu Devleti’nin kurulması dengesinin Bizans lehine olduğu görülmektedir. Ancak
öncesinde başlamıştır. 1015/1016’da Çağrı Bey’in Van Selçukluların 1176 yılındaki Miriokefalon Savaşı’nda
Gölü havzasındaki Ermeni Vaspurakan Krallığı’nın Bizans’ı mağlup etmesiyle Bizans İmparatorluğu’nun
topraklarını hedef alan keşif mahiyetindeki akını ile Türkleri Anadolu’dan çıkarma ümitleri son bulmuştur.
başlayan temaslar artarak devam etmiştir. Selçuklu 1204 Nisanı’nda İstanbul’un Latinler tarafından işgal
sultanı Alp Arslan’ın 26 Ağustos 1071 tarihinde Bizans edilmesinin ardından I. Teodoros Laskaris tarafından
imparatoru IV. Romanos Diogenis’i mağlup ve esir et- kurulan İznik İmparatorluğu Batı Anadolu Bölgesi’nde
tiği Malazgirt zaferi Bizans-Selçuklu ilişkilerinde bir güçlü bir idare kurmuş ve yarım asır boyunca Türkler
dönüm noktasını oluşturur. Zira Malazgirt Savaşı ön- için aşılmaz bir engel oluşturmuştur. Ancak 1261’de
cesinde Anadolu’da Türk yerleşiminden söz etmek güç- İstanbul’daki Latin işgaline son verilerek başkentin ye-
tür. Fakat bu zaferden sonra Türkler artık ele geçirdik- niden İstanbul’a taşınmasının ardından değişen şartlar
leri bölgelerde kalıcı olarak yerleşmeye başlamışlardır. gereği tüm dikkatin batı yönündeki mücadelelere çev-
rilmesi İmparatorluğun doğu sınırını bir kez daha sa-
Sıra Sizde 2 vunmasız bıraktı. Böylece Türklerin Batı Anadolu’daki
Papa II. Urbanus’un 27 Kasım 1095’te Clermont Bizans şehirlerini ele geçirmesi önünde hiçbir engel
Konsili’nde yaptığı çağrıyla başlayan ve bundan son- kalmamış ve bölgedeki Bizans hâkimiyeti kısa süre
ra defalarca tekrarlanan Haçlı Seferleri, birinci seferin içinde son bulmuştur.
dışında başarısızlıkla sonuçlanmıştır. I. Haçlı Seferi
sırasında güçlü Haçlı orduları sayesinde Bizans İmpa- Yararlanılan Kaynaklar
ratorluğu, Türkleri kıyı bölgelerinden tamamen uzak- Baskıcı, M. Murat, Bizans Döneminde Anadolu İktisadi
laştırmayı da başarmıştır. 1101 yılında üç kol halinde ve Sosyal Yapı (900-1261), Phonix yayınları, Ankara,
Anadolu’dan geçmeye çalışan Lombard, Fransız ve 2009.
Almanlardan oluşan Haçlı orduları, II. Haçlı Seferi’ne Demirkent, Işın, “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
katılan ve 1147’de Selçuklu topraklarından geçmeye Ansiklopedisi (DİA), C.6, İstanbul 1992, s.230-244.
çalışan Alman Kralı III. Konrad ve Fransa Kralı VII. Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri, Dünya yayıncılık,
Louis’in orduları, Türkler tarafından neredeyse tama- İstanbul 1997.
men imha edilmiştir. Papa III. Innocentius’un çağrısı Khoniates, Niketas, Histoira (Ioannes ve Manuel
ile düzenlenen IV. Haçlı Seferi ise Venedik Doçu Enri- Komnenos Devirleri), Türkçe çev. Fikret Işıltan,
co Dandalo’nun müdahalesi ile asıl amacından saparak TTK. yayınları, Ankara 1995.
1204 Nisanı’nda İstanbul’un Haçlılar tarafından ele ge- Khoniates, Niketas, Tarih, Türkçe çev. Işın Demirkent,
çirilerek burada bir Latin İmparatorluğu’nun kurulma- Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195-1206), Dünya
sı ile sonuçlanmıştır. yayıncılık, İstanbul 2004.
Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Sıra Sizde 3 Tarihi, C. I, TTK yayınları, Ankara 1993.
Anadolu Selçuklu sultanları, devlet sınırlarına dahil Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev.,
edilen bölgelerde yaşayan gayr-i müslim ahaliyi de ken- Fikret Işıltan, TTK. yayınları, Ankara 1991.
di tebaası olarak gördüklerinden onların da Müslüman Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C.I,
halkla aynı haklara sahip olmalarını sağlamıştır. XIII. notlar Albert Failler Fransızca çev. Vitalien Laurent,
yüzyılın son çeyreği ile XIV. yüzyılın ilk yarısı arasında Paris 1984.
Batı Anadolu’nun fethedilmesiyle bölgenin siyasî yapı- Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, C.I-II, Türkçe
sı tamamen değişmiş ve Türkler, Anadolu’nun hâkimi çev., Fikret Işıltan, TTK. yayınları, Ankara 1989, 1992.
haline gelmişlerdir. Yapılan fetihler her sınıftan şehirli Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm
ve göçebe unsurun yoğun göçleri sayesinde kalıcı hale Medeniyeti, Boğaziçi yayınları, İstanbul 1996.
gelmiş, Anadolu’nun demografik yapısı hızla değişmiş Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye,
ve nüfus üstünlüğü Türklere geçmiştir. Boğaziçi yayınları, İstanbul 1996.
6
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Son hanedan Paleologoslar yönetiminde Bizans - Osmanlı ilişkilerini açıklayabi-
lecek;
 Bitinya bölgesinde bir devlet olarak Osmanlıların doğuşunu ve Bizans’la ilişkile-
rini açıklayabilecek;
 Bizans’ta yaşanan iç savaşları ve Bizans’ın Osmanlı vassalı haline gelmesini tartı-
şabilecek;
 Bizans’ın son yıllarını ve İstanbul’un fethini açıklayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
• Paleologos Hanedanı • Kiliselerin Birleşmesi/ Union
• Osmanlı’nın Doğuşu Sorunu
• Bizans’ın Oswmanlı Vassalığı • İstanbul Muhasaraları
• Bizans’ın Çöküşü • İstanbul’un Fethi
İçindekiler
• SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR

YÖNETİMİNDE BİZANS
• BİZANS BİTİNYASI VE OSMANLI BEYLİĞİ
Bizans Tarihi Bizans-Osmanlı İlişkileri • BİZANS’TA İÇ SAVAŞLAR VE OSMANLI
VASSALLIĞI
• BİZANS’IN SON YILLARI VE
İSTANBUL’UN FETHİ
Bizans-Osmanlı İlişkileri
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNETİMİNDE BİZANS
VIII. Mihail Paleologos ve Bizans’ın Yeniden Kuruluşu

Bizans’ın son imparatorluk ailesi Paleologos sülalesidir. İznik İmparatorluğu dö-
neminde ordu komutanı olarak devlete hizmet eden Mihail Paleologos, siyaseten
inişli çıkışlı bir çizgi izlemesine rağmen Laskaris ailesi ve saraya her zaman için
yakın oldu. 1258 yılında İznik İmparatoru II. Teodoros Laskaris öldüğü zaman
varisi olan oğlu IV. İoannis Laskaris henüz sekiz yaşında imparatorluk tahtına
oturdu ve ona Yorgios Muzalon naip olarak atandı. Cesur bir asker, ihtiraslı bir
devlet adamı ve geniş bir çevresi olan Mihail Paleologos, Muzalon’u kısa sürede
bertaraf ederek çocuk yaştaki İmparator’a naip olmakta güçlük çekmedi. Naip-
likle de yetinmeyen Mihail, 1259 yılında ortak imparator olarak taç giydi. Meşru
imparatorun varlığına rağmen artık imparatorlukta gerçek gücün sahibi ve tek
otorite VIII. Mihail Paleologos idi (1259-1282). Böylece Bizans’ın son dönemine
damgasını vuran ve kaderine hükmeden Paleologoslar hanedanı dönemi başlamış
oldu (Nicol, 1999, 33-34).
İznik İmparatorluğu ve Bizanslılar için tek önemli mesele İstanbul’un geri
alınması ve Bizans İmparatorluğu’nun eski başkentinde yeniden ihya edilmesiy-
di. İstanbul’u koruyan tek şey surlarının aşılmazlığı ve savunmaya elverişli konu-
muydu. Bununla birlikte Latin İmparatorluğu’nun yıkılması zaman meselesi olarak
görülüyordu. İstanbul’a sahip olma konusunda diğer komşu rakiplerine göre daha
avantajlı olan İznik İmparatorluğu adına 1260 yılında VIII. Mihail Paleologos bir
denemeye giriştiyse de, donanmanın olmayışı ve savunma sistemlerinin güçlü olu-
şu dolayısıyla bu girişiminden vaz geçti (Dikici, 2007, s. 384-385). Sahip olduğu bü-
yük deniz gücüyle Venedik, çıkarları gereği, İstanbul’daki Latin yönetiminin hem
sadık müttefiki hem de koruyucusu durumundaydı. Bundan dolayı imparator VIII.
Mihail Paleologos, Venedik tehdidini Ceneviz’le ittifak yaparak etkisizleştirmeyi
düşündü. Mart 1261’de Cenevizlilerle bir anlaşma yapıldı (Ostrogorsky, 1999, s.
415). Bu anlaşmayla Ceneviz, Bizanslılara askeri yardım taahhüdünde bulunurken,
Bizans toprakları üzerinde büyük ekonomik ayrıcalıklar elde ediyor ve gümrük-
lerden muaf tutuluyordu. Anlaşmadan sağladıkları avantajlarla Cenevizliler, impa-
ratorluk sınırları içerisinde İstanbul’un Latinlerden geri alınması beklenmedik bir
şekilde gerçekleşti. İmparator VIII. Mihail, Aleksios Stratigopulos adlı komutanı
küçük bir birlikle Bulgaristan sınırını kontrol etmesi ve İstanbul’a ilişkin istihbarat
130 Bizans Tarihi
toplaması için görevlendirdi. Aleksios, İstanbul yakınlarındayken şehirdeki Vene-

dik filosu ve askeri birliklerin Karadeniz tarafına sefere gitmiş olduğunu ve şeh-
rin tamamen savunmasız bir vaziyette bulunduğunu gördü. Bu fırsatı kaçırmayan
Aleksios emrindeki az sayıdaki askerle ani bir baskın yaparak 25 Temmuz 1261
günü İstanbul’u zapt etti (Daş, 2006, s. 43). Şehirdeki Venedik mahallesi yakıldı
ve İstanbul’da bulunan Latinler, son Latin imparatoru II. Baudoiun Courtenay da
dâhil olmak üzere kaçtılar. İstanbul’un kurtarıldığı haberi Nif ’te (Kemalpaşa) bulu-
nan İmparator VIII. Mihail Paleologos’a müjdelendi. VIII. Mihail büyük bir sevinç-
le 15 Ağustos 1261’de İstanbul’a geldi. İstanbul’un geri alınması ve Bizans’ın kadim
başkentinde yeniden ihya edilmesi halk arasında büyük bir coşku ve memnuniyetle
karşılandı. Kutlamaların coşkunluğu içerisinde VIII. Mihail Paleologos Ayasofya’da
törenle bir kez daha imparatorluk tacını giydi ve oğlu Andronikos’u veliaht ilan
ettirdi. Tahtın yasal sahibi olan on bir yaşındaki IV. İoannis Laskaris’in ise gözlerine
mil çekildi ve bir kaleye hapsedildi (Ostrogorsky, 1999, s. 416). Böylece Bizans’ta
yeni bir hanedan, Paleologoslar hanedanı kuruldu.
Bizans İmparatorluğu, İstanbul’u geri aldı. Ancak Yunanistan’ın bir kısmı hâlâ
Latinlerin elindeydi ve Batılılar İstanbul’un kaybını kabullenmek niyetinde değil-
lerdi. Balkanlarda Sırplar ve Bulgarlar, Bizans için dikkat edilmesi gereken rakip-
ler olma özelliğini koruyorlardı. Bu durumun doğurduğu tehlikeleri imparatorluk
yönetiminin göğüslemesi zorunluluktu. Bunun için maddi kaynaklara, askere ve
yetişmiş insan gücüne ihtiyaç vardı. 1204 işgali sırasında İstanbul korkunç biçim-
de yağmalanmıştı. Kamu binaları, kiliseler harap haldeydi. Latin yönetimi bo-
yunca şehrin imarı için yatırımda bulunulmamıştı. Öncelikle şehrin surları tamir
edildi ve güçlendirildi. Haliç’e gerilen zincir yenilendi. Yeni bir donanma inşasına
başlandı. Tüm bunlar için yapılan büyük harcamaların yükü halkın omuzlarına
yüklendi. Bu arada daha önce Venediklilere şimdilerdeyse Cenevizlilere verilmiş
olan imtiyazlar dolayısıyla Bizans ekonomisi günden güne sarsılmaya başladı.
İmparator VIII. Mihail Paleologos, Cenevizlilerle işbirliği yaparak, yeni inşa et-
tirdiği donanmayla Ege’de Latinlerin elindeki adalara karşı seferler düzenletti. Ada-
lardan birçoğu Bizans’ın hâkimiyetine alındı. Bu başarıyla yetinmeyen VIII. Mihail,
Cenevizlilerin yardımıyla kardeşi Konstantinos’u içerisinde beş bin Selçuklu ücretli
askerinde bulunduğu bir ordunun başında Mora’ya karşı gönderdi. İlk başlarda bazı
başarılar elde edilse de savaşın uzaması ve ücretleri ödenmeyen Selçuklu askerle-
rinin saf değiştirmesiyle harekât bozgunla sonuçlandı (Dikici, 2007, s. 391). VIII.
Mihail’in büyük masraflarla inşa ettirdiği donanma Venedikliler tarafından yakıldı
(Nicol, 1999, s. 170). Ceneviz’le ittifaktan beklediği faydayı göremeyen Bizans İm-
paratoru, 1265’te Venedik’le anlaşma yaptı. Fakat bu anlaşma da fazla uzun sür-
medi. Ceneviz’in gücünü yeniden toparladığını görünce bu defa 1267’de yeniden
Ceneviz’le ittifak yapıldı. Bu anlaşmayla ticari ayrıcalıkların yanı sıra Cenevizlile-
rin, İstanbul’un hemen yanı başındaki Galata’ya yerleşmelerine izin verildi (Daş,
2006, s. 49). Galata kısa sürede Ceneviz’in en önemli kolonisi oldu. Zaman içeri-
sinde ticari faaliyetler ve bilhassa gümrük gelirleriyle zenginleşen Galata ekonomik
ve askeri bir güç olarak İstanbul için amansız bir rakip ve tehdit haline geldi. Bu
anlaşma her ne kadar 1453’e kadar devam etse de Bizans’ın Venedik ve Ceneviz’le,
önce bir taraf sonra diğer tarafla anlaşma yaparak durumu idare etme politikası her
defasında kendisi için askeri ve ekonomik büyük kayıplara yol açmıştır.
İstanbul’da Bizans’ın egemenliğini koruma konusunda, İmparator VIII. Mihail
Paleologos, Sicilya ve Napoli Kralı ilan edilen Anjou Dükü Charles’ın şahsında
kuvvetli bir rakiple karşılaştı. Eski Latin imparatorluğu’nu yeniden kurmak için
6. Ünite -Bizans-Osmanlı İlişkileri 131
Charles, sabık Latin imparatoru Baudouin, Mora, Epir ve Tesalya’daki Batılı ege-
menler, Bulgarlar ve Sırpları yani Bizans’ın bütün rakiplerini bir araya getirerek
güçlü bir ittifak kurdu (Ostrogorsky, 1999, s. 420-421). Durum Bizans için büyük
tehlike arz ediyordu. Bu sırada Papalık makamına oturan IV. Clemens’ın union ta- Union: Sözlük manası
raftarı olması VIII. Mihail’e Bizans diplomasisini ustalıkla kullanma imkânı verdi. birlik, birleşme olan union
kelimesi Ortaçağ boyunca
Roma ve İstanbul Kiliseleri arasında ayrılığın yaşandığı 1054 yılından beri kilise- Katolik ve Ortodoks kiliselerin
lerin birleştirilmesi fikrinden vazgeçilmemiş ve çeşitli defalar bu uğurda girişim- birleşme düşüncesi anlamında
kullanılmıştır.
ler yapılmıştı. Şimdi kiliselerin birleştirilmesi konusunu VIII. Mihail Paleologos,
Bizans’ın üzerine çöken tehdidi bertaraf etmek için bir vasıta olarak kullanıyordu
(Daş, 2006, s. 50-51). Papa IV. Clemens ve onun halefi X. Gregoirus, Latin im-
paratorluğunun yeniden kurulmasından ziyade Ortodoks ve Katolik kiliselerinin
birleştirilmesine öncelik veriyorlardı.
VIII. Mihail Paleologos, oğlu Andronikos’u Macar kralının kızıyla evlendirdi.
VIII. Mihail, o sıralarda dul olan Bulgar çarıyla yeğeni Maria’yı nikâhladı. Böylece
Batı’dan Bizans üzerine çöken tehdidi biraz olsun azalttı. Doğu’da ise Moğol tahak-
kümü altında günden güne çökmekte olan Selçuklu Sultanlığından Türkmenlerin
akınları Bizans için büyük endişe kaynağı idi. İmparator VIII. Mihail bu defa gayri
meşru kızı Maria’yı 1265 yılında Moğol Hanı Hülagu’ya eş olarak gönderdi. Moğol
hükümdarı vasıtasıyla Anadolu’da Türkmenleri durdurmayı umut ediyordu. Fakat
Maria, İlhanlı sarayına gittiği zaman Hülagu ölmüştü. Yerine geçen Abaka, onu
zevceliğe kabul etmekte bir sakınca görmedi. On beş yıl kadar İlhanlı sarayında
kalan Maria, eşinin ölümü üzerine yeniden İstanbul’a döndü (Dikici, 2007, s. 392).
Diğer taraftan VIII. Mihail’in union müzakerelerinde bütün uzatma çabalarına
rağmen, Papa X. Gregorius’un kararlılığı ve Anjou’lu Charles’ın yarattığı tehdidin
ciddiyet kazanması üzerine bir karar alması gerekti. 1274’te Lyon’da yapılan gö-
rüşmelerden sonra kiliselerin birleştirildiği ve Roma Kilisesinin inancının kabul
edildiğine dair bir anlaşma imzalandı. Böylece iki yüzyıldan fazla bir süredir üze-
rinde tartışılan Roma’nın üstünlüğünde kiliselerin birleşmesi kabul edilmiş oldu
(Nicol, 1999, s. 58-61). Bu birleşmenin tek faydası Charles d’Anjou tehdidinin bir
süreliğine bertaraf edilmesi oldu. Bunun dışında union Bizans için yeni ve daha
derin sorunların doğmasına yol açtı.
Papalığın üstünlüğü altında kiliselerin birleşmesine Bizans halkı ve Ortodoks ki-
lisesi şiddetle karşı çıktı. VIII. Mihail Paleologos, İstanbul kilisesi tarafından aforoz
edildi. İmparator, birleşmeye karşı çıkanlara şiddetle cezalandırmaya başladı. Bu
durum Bizans yönetimiyle halkının karşı karşıya gelmesine neden oldu ve büyük
bir iç buhranı doğurdu. Birleşmeye direnen ruhbanlar, aristokratlar, halk ve hatta
imparatorluk ailesinden bazı kimseler zindanlara atıldı veya sürgüne gönderildi.
Katolik olmayı kabul eden VIII. Mihail Paleologos yönetimine en sert karşı çıkış
Anadolu’da yaşandı. Burada daha önce başlamış olan bir muhalefet vardı. IV. İo-
annis Laskaris’in feci biçimde gözlerinin kör edilerek Laskarislerin tasfiye edilmesi
karşısında Patrik Arsenios, VIII. Mihail’e tepki göstererek muhalefete başlamıştı.
Katolik inancın resmen kabul edilerek halka ve Ortodoks kilisesine de zorla daya-
tılması karşısında duyulan öfke ve infial Arseniosçu muhalefetle birleşti. Halkın ve
Ortodoks kilisesinin tepkisini İmparator VIII. Mihail Paleologos kan ve zulümle Tekfur: Taç taşıyan
bastırıp, Bizans halkı ve ruhanileri zorla Katolik inanca sokmaya çalıştı (Daş, 2006, anlamındaki Ermenice Takavor
kelimesinden gelen Tekfur
s. 69). Bu politika özellikle Anadolu’daki Bizanslı halkın kendi öz yönetimlerine sözcüğü, Türk kaynaklarında
karşı yabancılaşmasına ve Bizans İmparatorluk yönetimine alternatif olabilecek validen imparatora kadar
Bizanslı yöneticileri ifade
güçlere meyletmesine yol açtı. Nitekim Batı Anadolu’da sarsılan imparatorluk oto- etmek için kullanılmış bir
ritesinin bıraktığı boşluğu önceleri Türk kaynaklarında tekfur olarak adlandırılan unvandır.
132 Bizans Tarihi
Bizanslı feodaller doldurdu. Sonra ise Bizanslı halk kendilerine din ve inanç özgür-
lüğü tanıyan Türk beylerinin tebaası olmakta sakınca görmedi.
1280’li yıllara gelindiğinde Batı Anadolu’da Türk ilerleyişi Bizans için tehlikeli
bir hal aşmıştı. Moğol istilası önünden Anadolu’ya sürüklenen Türkmenler kala-
balık kitleler halinde batıda Bizans sınırlarında yığılmışlardı. Bu Türkmenler Mo-
ğollar karşısında başarısız olunca Bizans’a karşı gaza ve akınlarda bulunuyorlardı.
VIII. Mihail’in, Avrupa’dan gelen Latin tehdidine öncelik vererek, Laskarisler za-
manında Anadolu’da kurulan savunma sistemlerini ihmal etmesi ve Anadolu’dan
Balkanlara asker nakletmesi, Türkmenlerin fetihlerini kolaylaştırmıştı. Daha 1261
sonrasında Menteşe Bey idaresindeki Türkmenler, Batı Anadolu’nun merkezden
oldukça uzak bir bölgesi olan ve daha sonra Menteşe olarak bilinecek Karia böl-
gesini fethetmişlerdi. Karia’dan kuzey istikametine yönelik Türkmen ilerleyişi git-
tikçe önlenemez hale geliyordu. İç Ege’de Germiyan oğulları sağlamca yerleşmişti.
Doğu’dan Ege denizi istikametinde de Türkmenler Bizans’ı zorluyorlardı. Sakarya
boylarında yığılan Türkmenlerin hedefinde Bitinya bölgesi vardı. İstanbul’u bes-
leyen bu bölge Bizans için hayati bir öneme sahipti. Durumun çok ciddi boyutlara
ulaşması üzerine VIII. Mihail, imparatorluğunun son yıllarında bu bölgeye bir
sefer düzenleyerek Sakarya boylarını tahkim etmeye çalıştı (Daş, 2006, s. 56).
VIII. Mihail Paleologos’un, içeride halkıyla karşı karşıya gelmesi pahasına yü-
rüttüğü Batı’yla union siyaseti de bir süre sonra iflas etti. 1281 yılına gelindiğinde
Bizans’ı yıkma planlarından hiç vazgeçmeyen Charles d’Anjou Avrupa’nın en güçlü
hükümdarı idi. Roma’da Papalık makamına oturan IV. Martinus’un halefleri kadar
kiliselerin birliği siyasetine önem vermemesi Charles’a planlarını uygulama fırsa-
tı verdi (Ostrogorsky, s. 1999, 428). Venedikliler, Sırplar ve Bulgarların da deste-
ğini alan Charles d’Anjou, Bizans’a karşı Adriyatik yönünden ölümcül bir saldırı
başlattı. Bizans ağır kayıplara maruz kaldı. VIIII. Mihail, bunun üzerine Charles
d’Anjou’nun rakibi Aragonlularla temas kurdu. Charles’a karşı kullanılmak üzere
Aragon Kralı’nın damadı Peter’e donanma inşa etmesi için para yardımında bu-
lundu. Sicilya’da faaliyet gösteren Bizanslı ve Aragonlu casuslar halkı Charles’ın
yönetimine karşı isyan etmesi için ustaca kışkırttılar. 1282’de Charles’ın, Bizans se-
ferini finanse etmek üzere halka yeni vergiler yüklemesi isyan ateşinin patlamasını
daha da kolaylaştırdı. 31 Mart 1282’de tarihte “Sicilya İkindisi” diye bilenen isyan
Palermo’da başladı. Kanlı biçimde devam eden isyanda Sicilya’da, Charles d’Anjou’ya
bağlı bütün Fransızlar yok edildi. Bizans’ı yıkarak Roma imparatoru olma hayalleri
besleyen Charles bir anda kendi hâkimiyetinin yıkılışına tanık oldu (Dikici, 2007, s.
395-396). Bizans İmparatorluğu böylece büyük bir tehlikeyi daha atlattı.
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaşatma Çabaları

VIII. Mihail Paleologos 1282 yılında öldü. Yerine oğlu II. Andronikos Paleologos
(1282-1328) geçti. Yeni imparator tahta geçtiğinde Batı’dan gelen Latin tehdidi öne-
mini kaybetmişti. Ancak bu uğurda devlet hazinesi boşaltıldığı gibi halktan top-
lanan vergiler de harcanmıştı. II. Andronikos babasından, hazinesi boş, maliyesi
çökmüş ve halkıyla union meselesi dolayısıyla kavgalı bir imparatorluk devralmıştı.
II. Andronikos tahta geçtikten sonra artık hiçbir önemi kalmamış olan kilisele-
rin birleştirilmesi siyasetine son verdi. İmparatorluk genelinde Ortodoks inancın
geçerli olduğunu ilan etti ve Katolik inancın kabul edilmesi dolayısıyla muhalefet
eden halkı ve ruhbanları yeniden kazandı. Arseniosçularla da anlaşarak dini anlaş-
mazlık nedeniyle yaşanılan çatışmalara son verdi. Mali açıdan çöküntüden çıkma-
nın yolu olarak Bizans parası iperpiron’un ayarının düşürülmesi görüldü. Paranın
ayarının bozulması fiyatların olağanüstü yükselmesini ve halkın yoksullaşmasını Pronia: Mali ve askeri açıdan
Bizans’ta 12. yüzyıldan sonra
beraberinde getirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 447). Venedik ve Ceneviz’e sağlanan im- görülmeye başlanan Pronia
tiyazlar, Bizans ekonomisini bu iki deniz cumhuriyetinin tahakkümleri altına al- kavramıyla daha çok devlete
masına neden olmuştu. Başta gümrük vergileri olmak üzere birçok vergiden muaf ait toprakların askerlik
hizmeti karşılığında özel
olan Venedikli ve Cenevizli tüccarlar ülke genelinde ucuza hammadde alarak, kendi kişilere tahsis edilmesi sistemi
mamul ürünlerini karlı biçimde pazarlıyorlardı. anlaşılmaktadır.
İmparator II. Andronikos, harcamaları azaltarak mali açıdan tasarruf sağlayıp
hazineyi rahatlatmak için donanmayı lağvetti. İmparator, müttefiki Ceneviz’in
güçlü donanmasına güvenerek böyle bir tasarrufta bulundu (Daş, 2006, s. 122).
Fakat bu hata ileride Bizans için vahim sonuçlar doğurdu. Bizans’ın askeri bakım-
dan zayıflaması sadece denizde değil karada da kendini gösterdi. Aristokratlar le-
hine vergi muafiyetleri tanınması, küçük arazi sahiplerinin daha fazla vergi yükü
altına girmesini beraberinde getirdi. Vergilerini ödeyemeyen köylüler toprakları-
nı aristokratlara satarak onlara bağlı yarı hür bir statüye düştüler. Pronia sahipleri
de günden güne imtiyazlar elde ederek asker yetiştirme yükümlülüklerinden kur-
tuldular. Feodalleşme ve pronia sisteminin bozulması devletin asker ihtiyacını ya-
bancılardan sağlanan ücretli askerlerle gidermesini gerektirdi (Ostrogorsky, 1999,
s. 444-445). Ücretli askerle ülkenin savunmasını sağlamak ise başlı başına büyük
bir riskti zira bu tür askerler kim daha fazla ücret öderse ona hizmet ediyorlardı.
Başlangıçta II. Andronikos’un dış politikasının esası da Batı’ya yönelik oldu.
İstanbul üzerinde hak iddia edebilecek Latin ailelerle anlaşma yoluna giden II.
Andronikos, Selanik Latin Krallığı ailesinden Yoland (İren) de Monferrat ile ev-
lenmişti. Bu aile İstanbul’daki haklarından kızları ve torunları lehine feragatte bu-
lundu. Artık bundan sonra İstanbul’u işgal etme planları yapanlar batı’da fazla
ağırlıkları olmayan kimselerdi. Balkanlar’da Milutin (1282-1321) yönetimindeki
Sırbistan’ın Bizans için tehlike oluşturması, II. Andronikos’un diplomasi siyase-
tiyle önlendiği gibi güçlü bir de müttefik kazandı. Andronikos’un henüz beş ya-
şındaki kızıyla Milutin evlendirildi. Akrabalık tesisi iki devlet arasında barış ve
ittifak yapılmasına vesile oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 451-452).
1296 yılında Venedik’le Ceneviz arasında savaş çıktı. Bizans da Ceneviz’in müt-
tefiki sıfatıyla bu savaşta yer aldı. Fakat 1299’da Ceneviz Venedik’le barış anlaşması
yaparak, savaşta Bizans’ı yalnız bıraktı. Donanmayı lağvetmenin ne kadar vahim
bir hata olduğunu tecrübe etmiş bulunan Bizans, Venedik karşısında ağır bir mağ-
lubiyete uğradı. 1302 yılında imzalanan barış anlaşmasıyla Venedik hem yüklüce
bir savaş tazminatı kopardı hem de Bizans ülkesinde ticari çok büyük ayrıcalıklara
sahip oldu (Nicol, 1999, s. 120-121). Bu arada Cenevizliler de sahip oldukları imti-
yazları korudukları gibi İstanbul’un karşısında bulunan kolonileri Galata’yı sağlam
bir surla çevirerek burayı Bizans başkentine rakip bir şehir haline getirdiler.
Ancak Anadolu’da başlayan Türk fetihleri Bizans için daha ağır tehlikelerin
habercisiydi. Karia’dan kuzeye doğru, İç Ege’den kıyı Ege’ye, Sakarya boylarından
Bitinya yöresine Türkmenler sürekli akınlarda bulunuyorlar, Trallis (Aydın), Mag-
nisia (Manisa), Filadelfia (Alaşehir), gibi şehirler Türk hücumlarının hedefi olu-
yordu. Türk ilerleyişi Batı Anadolu’yu öylesine kaplamıştı ki bu şehirler ve Kara-
deniz Ereğlisi, Foça, İzmir, Bursa, İznik gibi müstahkem kale ve şehirler Türk seli
ortasında kalmış adacıklar gibiydi (Ostrogorsky, 1999, s. 454). II. Andronikos Batı
Anadolu’nun savunulması için büyük bir gayret içerisine girdi. Ortak imparator
olarak ilan ettiği oğlu IX. Mihail’i ücretli Alan birlikleriyle Anadolu’ya gönderdi.
Fakat bu teşebbüs Bizans’ın askeri bakımdan büyük bir acziyet içerisinde olduğu-
nu göstermekten başka işe yaramadı (Daş, 2006, s. 124-125). Türkler karşısında
134 Bizans Tarihi
mağlup olan Alanlar, yağma hırslarını Bizanslı halk üzerinde tatbik ettiler. On dör-
düncü yüzyılın ilk yıllarında Bizans için en büyük kayıp hiç şüphesiz Bitinya’nın da
dâhil olduğu Anadolu’daki topraklarının Türklerce fethiydi.
Bu sırada İspanya’da Aragonlular hesabına ücretli asker olarak çalışırlarken
Katalan: Günümüzde İspanya yapılan barış sonrasında Roger de Flor komutasındaki Katalan birlikleri işsiz
- Fransa sınırının Akdeniz’e kalmışlardı. Roger de Flor, Bizans için ücret mukabilinde Türklere karşı savaş-
bakan sahillerinde bulunan
ve tarihte Katalanya olarak mak üzere II. Andronikos’a başvurdu (Ayönü, 2009, s. 27-29). Bu teklifi büyük bir
adlandırılan bölgenin halkına memnuniyetle kabul eden Bizans İmparatoru, 6.500 kişilik Katalan birliklerinin
verilen addır.
İstanbul’a gelmesini sağladı. Yapılan anlaşma gereği dokuz ay Bizans için askerlik
yapacak olan Katalanların dört aylık ücretleri peşin ödendi. Katalan şef Roger de
Flor, İmparatorun yeğeni Maria ile evlendiği gibi önce mega dük daha sonra da
sezar unvanlarına da sahip oldu.
1304 yılı başlarında Erdek’te Anadolu’ya çıkartılan Katalan taifesi buradan
doğruca Türklerin kuşatması altında bulunan Alaşehir’e yöneldiler. Katalanlar
ilk başlarda Türklere karşı başarılar kazandılar. Bilmedikleri savaş teknikleri ve
araçlarıyla savaşan Katalanlar karşısında başarısız olan Türkmenler geri çekildi-
ler (Ayönü, 2009, s. 35-45). Bizans, Batı Anadolu’nun önemli bir kısmını muha-
faza etme imkânına kavuşmuş görünmekteydi. Fakat kazandıkları askeri başarı-
ların etkisiyle Katalanlar Bizanslı halkı ve şehirleri de yağma etmeye başladılar.
Manisa’ya saldırarak burayı kontrolleri altına aldılar. Onlar Gelibolu’ya geçmeye
güçlükle ikna edildiler. 1304/05 Kışını Gelibolu’da geçirip tekrar Anadolu’ya sefer
yapma planları yapılıyordu. Diğer taraftan Bizanslılar arasında Katalanlara karşı
gittikçe tepkinin şiddeti artıyordu. Katalanlar da ücretlerinin düzenli ödenmeme-
sinden şikâyetçiydiler. Ortak İmparator IX. Mihail, Katalanlara düşman olmuştu.
Edirne’de sarayında IX. Mihail, bir suikastla 1305 yılında Roger de Flor’u öldürttü
(Ayönü, 2009, s. 57-59). Böylece Katalan taifesinin dağılacağı ve etkisiz hale gelece-
ğini düşünüyordu. Fakat bu cinayet Bizans’a çok pahalıya mal oldu. Katalanlar, Bi-
zans birliklerini mağlup ederek şeflerinin intikamını almak için Trakya’yı korkunç
biçimde yağma ve kıyımdan geçirdiler. İki yıl boyunca Trakya’da terör estiren Kata-
lanlar, 1308 yazında Selanik’e saldırdılar. Şehri düşüremediler ama Atos Manastır-
ları da dâhil olmak üzere çevreyi korkunç biçimde talan ettiler. Buradan Tesalya’ya
ilerleyen Katalanlar, daha güneye inerek Atina’yı zapt ettiler ve burada yaklaşık
doksan yıl hüküm sürecek olan Katalan Devleti’ni kurdular (Nicol, 1999, s. 145).
Bizans’ın askeri ve ekonomik bakımdan güçsüzlüğü ne tür gelişmelere yol açmıştır?

1
BİZANS BİTİNYASI VE OSMANLI BEYLİĞİ
Bitinya, İstanbul’un doğusunda kalan ve Bizans döneminde başlangıçta Kadıköy,
İznik, İzmit, Bursa illerini kapsarken daha sonra bunlara ilaveten Bilecik, Sakarya,
Düzce, Bolu, Zonguldak ve Bartın yerleşimlerini de içine alan bölgenin adıdır. Uy-
gun iklim koşullarıyla yıl boyunca yağış alan bölgede tarım yapmaya elverişli ve-
rimli vadi ve ovalar mevcuttu. Başta Sakarya nehri olmak üzere akarsu bakımından
da zengin olan bölgede irili ufaklı birçok göl de bulunuyordu. Bitki örtüsünce zen-
gin olan bölgede dağlar ormanlarla kaplıydı. Kıyıdaki Gemlik, Mudanya ve İzmit
önemli limanlardı. Bursa, İznik, İzmit, Bilecik, bölgenin önemli şehir ve kasabala-
rındandı. Başta tahıl olmak üzere bölgede üretilen tarım ürünleriyle sadece bölge
şehirleri değil İstanbul da besleniyordu. Elverişli coğrafyası ve verimli arazileriyle
Bitinya’nın şehir ve köyleri her zaman kalabalık nüfusa sahip olmuştu. Laskarisler
zamanında İstanbul’dan kaçan Bizans aristokrasisi ve kilisesine ev sahipliği yapan
İznik şehri, Hıristiyanlığın amentüsünün belirlendiği İznik Konsilinin yapıldığı yer

olarak Bizanslılar için kutsal nitelikteydi. Bitinya bölgesi 1071 Malazgirt Savaşı’nın
hemen ertesinde Türk akınlarına sahne olmuş ve 1075’te fethedilen İznik Türkiye
Selçuklarının ilk başkenti haline gelmişti. Haçlı Seferleriyle, Türkler Batı Anadolu,
Bitinya ve İznik’ten çekilmek zorunda kalmışlardı. On dördüncü yüzyılın hemen
öncesinde Batı Anadolu sınırlarına yığılmış bulunan Türkmenler, bölgede kalıcı
Türk egemenliğini kurmak için kesif gaza ve akın faaliyetlerine başladılar. Bu gaza
ve akınlar Batı Anadolu’da Türkmen Beyliklerinin kurulmasıyla sonuçlandı. Bu
beyliklerden biri de Bitinya’da Osman Gazi’nin kurduğu Osmanlı Beyliği idi.
Bilindiği üzere ilk Osmanlıların Bitinya yöresine gelişleri efsanelerle örülü-
dür. Kaynaklarda Sultanönü diye bahsedilen Eskişehir bölgesine gelen Osman’ın
babası Ertuğrul Gaziye, Selçuklu sultanının, yaptığı yardımların karşılığı olarak
Söğüt ve Domaniç’in yurtluk olarak verildiği anlatılmaktadır (H. İnalcık, 2010b,
s. 114). Bu sırada Bitinya bölgesi üzerinde Bizans merkezi imparatorluk yönetimi-
nin nüfuzu sarsılmıştı. Her biri adeta bağımsız hareket eden, Türk kaynaklarında
tekfur olarak adlandırılan Bizanslı feodaller otorite sahibi olmuşlardı. Babasının
ölümünden sonra Osman Bey, bu tekfurlardan kimileriyle iyi ilişkiler geliştirirken
kimilerine karşı da gaza yapmaya başladı. 1288 yılında Eskişehir’in batısında yer
alan Karacahisar’ı Osman Bey fethetti (H. İnalcık, 2009, s. 12). 1290’lı yıllarda
Osman Gazi’nin yürüttüğü gaza faaliyetleri başarılı sonuçlar verdi. 1299 yılında
Bilecik, Yarhisar, Yenişehir, İnegöl Osman gazi tarafından fethedildi (H. İnalcık,
2009, s.13). Bu başarılar Osman Gazi’nin şöhret kazanmasına ve kendisine kala-
balık gazi ve Türkmenlerin katılmalarına yol açtığı gibi elde edilen ganimetler do-
layısıyla ekonomik kazançlar da sağlıyordu. Osman gazi, bu şekilde günden güne
gücünü arttırarak Bitinya’da, sağlam surlarla çevrili İznik ve Bursa gibi şehirlerin
haricindeki bütün kırsal alanda egemenliğini kurmayı başardı.
Bu tehlikeli durum karşısında Bizans İmparatorluk yönetimi askeri önlem al-
maya çalıştı. Muzalon komutasında çoğunluğunu ücretli Alanların oluşturduğu
2000 kişilik bir kuvvet Bitinya’ya gönderildi. Bu Bizans ordusunu Osman Gazi,
5000 kişilik bir kuvvetle Yalova civarında Bizanslıların Bafeus, Türk kaynaklarının
Koyunhisar adını verdikleri mevkide karşıladı. 27 Temmuz 1302’de yapılan savaş-
ta zafer Osman Gazi’nin oldu. Bozguna uğrayan Bizans birlikleri İzmit’e çekildiler.
Bu savaş dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun kurucusu Osman Gazi’nin adı
çağdaşı bir kaynakta ilk defa zikredilmektedir. Bafeus zaferi Bitinya’da Osmanlı
Beyliği’nin egemenliğini ilan etmesi anlamını da taşıyordu. Gerçi, Türklerin yük-
sek surları aşacak teknik ve silahtan yoksun olmaları dolayısıyla müstahkem İz-
mit, İznik, Bursa, Ulubad gibi şehirler hâlâ Bizanslıların kontörlündeydi. Fakat bu
şehirlerin dışındaki tüm Bitinya toprakları artık kesin biçimde Osmanlıların eline
geçmişti.
1302 yılı baharında İmparator II. Andronikos’un oğlu IX. Mihail’in ücretli
Alan birlikleriyle kıyı Ege bölgesini Türkmen akınlarından kurtarmak için tertip-
lediği sefer de Manisa’da hüsranla neticelenmişti. Hem bu bozgun hem de Bafe-
us yenilgisinden sonra Batı Anadolu’da Bizanslı halk arasında büyük bir kargaşa
doğdu ve kalabalık halk kitleleri Türkmenlerin ilerleyişi karşısında göç ederek
kıyılara yığılıp Avrupa yakasına geçmenin çarelerini aradılar. Trakya ve İstanbul
Anadolu’dan gelen sığınmacılarla doldu (Nicol, 1999, s. 135). Biraz üstte değinilen
Katalan seferi Batı Anadolu’da kısa bir süre için durumu Bizans lehine çevirdiyse
de Katalanların Anadolu’dan çekilmelerinden sonra Türkler Batı Anadolu’yu ka-
lıcı biçimde fethettiler.
136 Bizans Tarihi
Bafeus savaşından sonra Bidnos, Kestel ve Kite (Nilüfer, Ürünlü), Bursa ve Ad-
ranos (Orhaneli) gibi Bursa ovasında bulunan yerlerin tekfurları, Osman Bey’e
karşı 1303 yılında saldırıda bulundular. Dimbos savaşında (Bursa’nın Kestel il-
çesinin Erdoğan köyü) zafere ulaşan Osmanlılar tekfurların son gayretlerini de
sonuçsuz bırakıtılar. Dimbos savaşından sonra Ulubat’a kadar Bursa ovası ve Ulu-
dağ Türkmen yerleşmesine açıldı (H. İnalcık, 2010a, s. 36-38). 1304 yılında Lefke,
Mekece ve Geyve’yi fethetti (H. İnalcık, 2009, s. 10). Karia’daki Menteşe Beyli-
ğinden gelen Sasa Bey 1304’te Efes’i ele geçirdi. Ancak çok geçmeden daha önce
Germiyan Beyliği’ne bağlıyken sonradan kendi adına fetihlerde bulunan Aydın
oğlu Mehmed Bey, Sasa’nın elindeki toprakları aldı. Birgi, Tire ve Efes’e sahip ola-
rak Aydınoğlulları Beyliğini kurdu. 1317’de Mehmed Bey’in gazileri İzmir’e kadar
ulaştılar ve kentin akropolisini ele geçirdiler. Mehmed Bey’in oğlu Umur Gazi,
1329’da İzmir’in liman kalesini de alarak şehrin fethini tamamladı. Manisa mer-
kez olmak üzere Lidya bölgesinde Saruhan Bey egemenliğini kurdu. Çanakkale
Boğazı’nın güneyindeki Mysia bölgesinde Karesi Bey hâkimiyetini tesis etti. Batı
Anadolu’daki Bizans topraklarının Türklerce fethine paralel olarak Batılı güçler de
Ege’de kendi hesaplarına Bizans’tan toprak koparttılar. Kıbrıs’tan atılmış bulunan
Saint Jean Şövalyeleri 1308’de Rodos adasını ele geçirdiler. Aydınoğullarının isti-
lasını önleme bahanesiyle Cenevizli Zaccaria ailesi de Bizans’a ait Sakız adasına el
koymakta bir sakınca görmedi.
Bitinya bölgesinin Bizans için önemi nedir?

2
BİZANS’TA İÇ SAVAŞLAR VE OSMANLI VASSALLIĞI
İç Savaş: İki Andronikos’un Mücadelesi

Anadolu’da Türk fetihleri sürerken ve Balkanlar’da Katalan istilası sonrasında is-
tikrar kurulamamışken Paleologos hanedanı içerisinde başlayan anlaşmazlıklar
Bizans İmparatorluğu’nu kötü bir duruma sürükledi. II. Andronikos kendisine
halef olarak oğlu IX. Mihail’i seçmişti. Mihail’in oğlu ve dedesiyle aynı adı taşı-
yan genç Andronikos da babasından sonraki veliaht olarak ilan edilmişti. Genç
Andronikos’un sorumsuz ve sefih yaşantısı bir aile dramına sebebiyet verdi. Genç
prensin sorumsuzluğu kardeşinin öldürülmesine neden oldu. Bu acı babası IX.
Mihail’in de yaşamının sonunu hazırladı. Tüm bunların sebebi olarak görülen
genç Andronikos’un veliahtlık haklarını dedesi İmparator II. Andronikos almak
istedi. Ancak başta Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos olmak üzere Bizans aris-
tokrasisi arasında genç Andronikos’un bir hayli taraftarı vardı.
İmparator II. Andronikos’un uygulamaya koyduğu yeni vergi politikasından
dolayı bilhassa Trakya ve Makedonya’da hoşnutsuzluk da vardı. Bu durum genç
Andronikos’a sempatiyi artırdı ve ona taraftar olanların sayısını çoğalttı. En niha-
yetinde 1321 yılında genç Andronikos, başkentten ayrılarak Edirne’ye geldi. Her
birisi büyük toprak sahibi olan Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos her tür-
lü harcamayı yaparak, Bizans İmparatorluğu’nda iktidarın değişmesini sağlamak
üzere gerekli askeri kuvvetleri toplamayı başarmışlardı. Bu birliklerin başına ge-
çen genç Andronikos Trakya halkına cömert vaatlerde bulunarak vergi muafiyet-
leri bahşederek kendisine yönelik halkın desteğini büsbütün arttırdı (Ostrgorsky,
1999, s. 461). İmparator, isyanın İstanbul’a bulaşmasından endişe ediyordu. Genç
Andronikos’a bağlı birliklerin Silivri’ye gelmesi üzerine 6 Haziran 1321’de dede ve
torun Andronikos’lar arasında anlaşma sağlandı. Buna göre İmparatorluk ikisi ara-
sında paylaşılacaktı. Yaşlı İmparator II. Andronikos İstanbul’da, genç Andronikos

ise Edirne’de hüküm süreceklerdi (Nicol, 1999, s. 167). Ortak İmparator ilan edilen
torun, III. Andronikos olarak taç giydi dış dünyaya karşı imparatorluğun birliğini
korumak adına, dışişlerini yürütme hakkını II. Andronikos üzerine aldı. Zaman za-
man aralarında ufak çaplı çatışmalar yaşansa da her iki imparator anlaşmaya beş yıl
boyunca sadık kaldılar. Büyük çarpışmalar olmasa da başta Trakya olmak üzere İm-
paratorluğun Avrupa bölümündeki savaş hali, tarım ve ticaret faaliyetlerini olum-
suz etkilemiş Bizans ekonomisini adeta felç etmişti. Mevcut haliyle bile oldukça
zayıf durumdaki askeri birliklerin taht mücadelesi için Trakya ve İstanbul’da tutul-
ması ve bütün dikkatlerin iç mücadeleye verilmesi Anadolu’da bir şekilde Bizans’a
bağlı kalmış olan yerlerin de elden çıkmasına yol açtı.
Bitinya bölgesinde müstahkem büyük kentler dışındaki yerler Osmanlı ege-
menliğindeydi. Bursa, Ulubad, İznik ve İzmit gibi şehirlerin hem birbirleriyle hem
de başkent İstanbul’la bağlantısı kalmamıştı. Bu şehirlerin Bizans yönetiminde
kalmasını sağlayan tek faktör Türklerin aşamadıkları şehir surlarıydı. Surları yıka-
cak silah ve teknolojiye henüz sahip olmayan Osmanlılar, Bursa’yı düşürebilmek
için şehrin her iki yanına burçlar inşa ederek, şehre giriş ve çıkışları engellediler.
Bu ablukaya Bursa altı yıl dayandı. En nihayetinde 1326 Nisanında kıtlık ve aç-
lıktan bunalan şehir halkı Osmanlılara teslim oldu. Bizans merkezi yönetimi şeh-
re yönelik Osmanlı ablukasını kırmak için hiçbir askeri girişimde bulunamadı.
Bursa’yı zapt eden Orhan Bey yönetimindeki Osmanlılar şehri başkentleri yaptılar
(Nicol, 1999, s. 157). Vefat etmiş olan Osman Gazi’nin ebedi istirahat yeri olarak
da Bursa’da Gümüşlü Kümbet’in seçilmesi şehri Türklerin nazarında kutsallaştırdı.
Ertesi yıl depremde surları yıkılan Ulubat (Lopadion) da Osmanlıların eline geçti.
Bizans’ta iki imparator arasındaki iktidar mücadelesinin son safhası 1327 yı-
lında başlayan büyük çatışmalar oldu. Bizanslılar arasındaki iç savaşa dış güçler
de müdahil oldular. II. Andronikos, Sırplarla ittifak yaparken III. Andronikos,
Bulgarlarla anlaştı. II. Andronikos’un, torununa karşı Makedonya’da başlattığı sal-
dırı, Sırp yardımı yetişmeden dağıtıldı. Makedonya ve Selanik III. Andronikos’a
itaat etti. Başkent İstanbul’da da II. Andronikos’a karşı muhalefet ciddi boyutlara
ulaştı. En nihayetinde 24 Mayıs 1328 tarihinde İstanbul’a giren III. Andronikos,
dedesini tahttan çekilmeye mecbur etti (Daş, 2006, s. 138). Böylece, büyük askeri-
ekonomik kayıplar ve imparatorluğun zafiyete uğraması pahasına Bizans’ta yeni
bir imparator III. Andronikos (1328-1341) dönemi başlamış oldu.
Yeni İmparator III. Andronikos, tahtını büyük ölçüde yakın dostu İoannis
Kantakuzinos’a borçlu idi. İmparator, Kantakuzinos’u Mega Domestikos unvanıy-
la kendisinden sonra en yetkili kişi konumuna getirdi. Mali sıkıntıdan kurtulma-
nın çaresi olarak Bizans parası iperpiron’un değerinin bir kez daha düşürülmesi
görüldü. Adli sistemde kapsamlı bir reforma gidildi (Ostrogorsky, 1999, s. 464).
Bu dönemde Anadolu’da Osmanlıların, Balkanlar’da ise Sırpların Bizans İmpa-
ratorluğu aleyhine ilerleyişleri dış ilişkilerde damgasını vuran hadiselerdi. Bursa’yı
zapt ederek başkent haline getiren Orhan Bey, İznik’i düşürmek için çaba sarf edi-
yordu. Osmanlılara bağlı İzmit körfezi boyunca Üsküdar’a kadar akınlarda bulunu-
yorlardı. Türklerin ilerleyişini durdurmak ve zor durumdaki İznik’i kurtarabilmek
maksadıyla III. Andronikos ve Kantakuzinos harekete geçmek zorunda kaldılar.
1329 Mayısı’nda, İstanbul’dan ve Trakya’dan toplayabildikleri sekiz bin kadar as-
kerle Üsküdar’a geçtiler. İmparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, İzmit körfezi
boyunca üç günlük bir yürüyüşten sonra Pelekanon’a (Eskihisar) ulaştılar. Burada
yamaçlarda oldukça elverişli bir konumda Orhan Bey’in ordusuyla mevzilenmiş
138 Bizans Tarihi
olduğunu gördüler. 10 Haziran 1329’da iki ordu arasında savaş başladı. Orhan Bey,
ustaca savaşı yöneterek asıl birliklerini çarpışmaya sokmadan Bizans kuvvetlerini
akşama kadar oyaladı. Bizanslılar geri çekilip ertesi günü Türkleri bulundukları
yamaçlardan indirerek eşit şartlarda çarpışmayı düşündüler. Fakat geri çekilme sı-
rasında taarruza geçen Türkler, Bizanslıların artçılarına ağır kayıplar verdirdikleri
gibi İmparator III. Andronikos’u da dizinden yaraladılar. Onun yaralanması or-
duda panik ve kargaşaya yol açtı. Kantakuzinos düzeni sağlamaya çalıştıysa da ba-
şaramadı. 11 Haziran 1329’da mağlup Bizans İmparatoru ve ordusu başkente geri
çekilmek zorunda kaldı (H, İnalcık, 2010a, 45 - 50).
Pelekanon savaşı, bir Bizans imparatoru ile bir Osmanlı hükümdarının biz-
zat karşı karşıya geldikleri bir muharebe oldu. Bu savaş ve mağlubiyet Bizans’a
Bitinya’da yerleşmiş bulunan Türklerin ilerleyişinin askeri kuvvet kullanılarak
durdurulamayacağını gösterdi (Nicol, 1999, s. 180-181). Pelekanon zaferinden
sonra İznik’teki Bizanslılar bir süre daha dayandılar. En sonunda 2 Mart 1331’de
İznik, Orhan Bey’e teslim oldu. Osmanlıların önlenemeyen ilerleyişi karşısında
İmparator III. Andronikos diplomasiye başvurdu. Türler, İznik’ten sonra İzmit’i
bunaltmaya başlamışlardı. İmparator, 1333 Ağustos’unda Osmanlılarca kuşatma
altında tutulan İzmit’e gitti. Gizlice Orhan Bey’le buluşan III. Andronikos, barış
yapmak için müzakerelerde bulundu (Dikici, 2007, s. 411). Sonunda yılda on iki
bin altın ödenmesi karşılığında barış anlaşması yapıldı (Nicol, 1999, s. 182). Bu-
nunla birlikte 1337 yılında İzmit de Osmanlılara teslim oldu. Böylece Bitinya’nın
tamamıyla birlikte Karadeniz sahillerine ve Üsküdar’a kadar Kocaeli yarımadası
Osmanlıların hâkimiyetine girdi.
Balkanlar’da ise Sırpların ilerleyişi başlamıştı. 1330 yılında Köstendil’de
Bizans’ın müttefiki Bulgarları ağır bir mağlubiyete uğratan Sırp Krallığı Balkan
coğrafyasında üstünlüğü ele geçirdi. Ertesi yıl Sırbistan tahtına oturan Kral Step-
han Duşan (1331-1355), Sırp Krallığını bir imparatorluk haline getirme siyase-
ti izledi. Bizans’a bağlı Makedonya’ya saldıran Duşan, Prilep, Kastoria, Ohrid ve
Strumica gibi önemli şehir ve kaleleri zapt etti. Selanik’i kuşattıysa da alamadı.
Bu sırada kuzeyden gelen Macar tehdidi Duşan’ı Bizans’la barış yapmaya zorladı.
Makedonya’da işgal ettiği şehirleri Sırplarda kalmak kaydıyla 1334 yılında barış
anlaşması imzalandı (Ostragorsky, 1999, s. 466).
III. Andronikos ve Kantakuzinos, donanmanın olmayışının Bizans’a büyük
zararlar verdiğini görmüşlerdi. Bu nedenle donanma inşasına girişildi. Bu do-
nanma sayesinde Bizans, Ege Denizi’nde yeniden kendini gösterdi. Bizzat İmpa-
rator III. Andronikos’un katıldığı seferle Sakız, Midilli ve Foça üzerinde Bizans
hâkimiyeti yeniden tesis edilemeye çalışıldı. Bu sırada Batı Anadolu’daki Ay-
dın, Menteşe, Saruhan ve Karesi gibi deniz gazaları yapan Türkmen Beylikleri,
Bizans’la aynı rakibe yani Latinlere karşı mücadele ediyorlardı. Özellikle Aydın
oğlu Gazi Umur Bey, diğer beyleri de etrafında toplayarak, sahip olduğu do-
nanmasıyla Ege adalarında ve Yunanistan’daki Latinlere karşı başarılarla dolu
seferler düzenlemekteydi. Kantakuzinos’un teşvikiyle III. Andronikos, Umur
Bey’le görüşerek bir ittifak anlaşması yaptı. Bu anlaşma sayesinde III. And-
ronikos ihtiyaç duyduğu askeri kuvveti temin etme imkânına kavuştu. Umur
Bey’in sağladığı askeri kuvvetler sayesinde İmparator III. Andronikos ve Kan-
takuzinos, Epir’deki ayrılıkçı harekete son vererek bu bölgeyi yeniden Bizans’a
bağladılar ve Tesalya’da da Bizans’ın hâkimiyetini yeniden tesis ettiler (Nicol,
1999, s. 187).
İç Savaş: Kantakuzinos ve V. İoannis Paleologos

III. Andronikos Paleologos 15 Haziran 1341 tarihinde vefat etti. Müteveffa impa-
ratorun oğlu V. İoannis henüz çocuk yaştaydı. Ona kimin naiplik yapacağı konusu
büyük bir anlaşmazlığa dönüştü. İmparatorun en yakın arkadaşı ve yönetimde
ikinci kişi olarak Kantakuzinos niyabette hak iddia etti. Buna karşın İmparatoriçe
Savoya’lı Anna, Patrik Kalekas ve Aleksios Apokafkos muhalif bir grup oluşturup
karşı çıktılar (Daş, 2006, s. 139). Bu sırada Balkanlar’da meydan gelen gelişme-
ler dolayısıyla Kantakuzinos, başkentten ayrılıp Trakya’ya geçti. Bunu fırsat bilen
muhalifler onun niyabetten atıldığını ilan ederek İstanbul’da kendilerini başında
olduğu bir yönetim kurdular. Kantakuzneos’un İstanbul’daki malı mülkü yağma-
landı ve taraftarları tutuklandı. Bu meydan okuma karşısında Kantakuzinos bo-
yun eğmedi Dimetoka’ta kendisini imparator ilan ettirdi. Bununla birlikte meş-
ruiyetten ayrılmamak için protokolde önce meşru İmparator V. İoannis’in adını
zikrettirmeye de özen gösterdi.
1341 yılında Kantakuzinos ve İmparatoriçe Anna etrafında toplanıp
Apokafkos’un önderliğinde faaliyet gösteren muhalefet arasındaki iç savaş diğer-
lerine göre iki bakımdan farklıydı. Öncelikle bu iç savaşa dış güçler etkin biçim-
de katıldılar ve kimin Bizans’ta iktidar olacağını onlar belirlediler. İkincisi bu iç
mücadelede Bizans halkı önceleri hiç olmadığı kadar kamplara ayrıldılar. Zen-
ginler, toprak ağaları ve aristokrasi Kantakuzinos’a destek verirken tüccar, esnaf,
zanaatkâr ve bu kitleler muhalif grubun yanında yer aldı. Apokafkos’un kışkırttığı
yoksul halk kitleleri Trakya ve Makedonya’da Kantakuzinos yandaşı olan aristok-
ratlara saldırdılar. Halk ayaklanması karşısında Kantakuzinos ve aristokrasi çare-
siz kaldı (Nicol, 1999, s. 206).
İç savaşın başlarında Kantakuzinos bir seri mağlubiyete uğradı. Dimetoka’dan
İstanbul’a yapmak istediği askeri harekât Bulgarların işe karışması nedeniyle
Edirne yakınlarında başarısızlıkla sonuçlandı. Selanik’te ayaklanan ve kendi-
lerine Zelot adı verilen yoksul halk kitlesi Kantakuzinos yanlılarını şehirden
atarak adeta kendi yönetimlerini kurdular. Bu zor durumda Kantakuzinos,
Sırpların yardımını arama yoluna gitti. Sırp Kralı Duşan, yapacağı yardımla-
ra karşılık Makedonya’da büyük toprak tavizleri talep etti. Askeri yardım kar-
şılığında bu talepleri kabul eden Kantakuzinos Sırplarla müttefik oldu (Ost-
rogorsky, 1999, s. 475). Fakat 1342 ve 1343 yıllarında Kantakuzinos’un Sırp
askerleriyle Serez’e karşı yaptığı harekâtlar başarısızlıkla sonuçlandı. Buna rağ-
men Tesalya ve Yunanistan’daki aristokratlar onun imparatorluğunu tanıyarak
desteklerini sundular. Bu destekle Kantakuzinos ayakta kalırken, Sırp Kralı
Duşan saf değiştirdi. Duşan, İstanbul’daki Apokafkos liderliğindeki niyabet yö-
netimiyle ittifak yapmakta sakınca görmedi. Hatta oğlu ve veliahtı Uroş’u, V.
İoannis’in kızkardeşiyle evlendirerek Bizans impaartorluk ailesiyle akarabalık
kurdu. Artık Duşan, Kantakuzinos için tehlikeli bir düşmandı (Ostrogorsky,
1999, s. 476-477).
Bu nazik durumda Kantakuzinos’un mücadeleyi kendi imkânlarıyla sürdürme-
si düşünülemezdi. Kuvvetli bir müttefik bulması kaçınılmazdı. İmparator III. And-
ronikos zamanında şahsi dostluk geliştirdiği Aydın oğlu Umur Bey’in şahsında hem
güvenilir hem de savaşçı bir müttefik buldu (Daş, 2006, s. 142). Kantakuzinos’un
yardım çağrılarına kayıtsız kalmayan Umur Bey, donanmasıyla Meriç’in denize
döküldüğü yere gelerek, kuşatma altında tutulan Kantakuzinos’a bağlı Dimetoka’yı
kurtardı. Umur Bey’in yardımıyla Kantakuzinos Trakya’da tutunmayı başardı.
Umur Bey’in Türkmenleri, iç savaşta Kantakuzinos aleyhine olan kuvvetler
140 Bizans Tarihi
dengesini 1345’e kadar bilhassa Trakya’da sayısız seferler yaparak onun lehine çe-
virdiler. Apokafkos’un bir suikast sonucu öldürülmesi Kantakuzinos’un elini daha
da güçlendirdi. Fakat 1344’te Umur Bey’in donanmasının Haçlılar tarafından ya-
kılması, Kantakuzinos’u bu müttefikinin yardımlarından mahrum bıraktı.
Bir süre sonra Kantakuzinos, Türklerin arasında daha güçlü bir müttefik bul-
makta gecikmedi. 1346 yılında Osmanlı hükümdarı Orhan Bey’le bir ittifak an-
laşması yaptı. Kızı Teodora’yı Orhan Bey’e eş olarak vererek anlaşmayı akrabalık
bağıyla pekiştirdi. Orhan Bey, oğlu Süleyman Paşa komutasında kalabalık sayıda
yardımcı askeri birlikleri Kantakuzinos’a gönderdi (Daş, 2006, s. 144).
Bu sırada Bizans’taki iç savaşa dâhil olan Sırplar ve Bulgarlar da kendi çıkar-
larına kazanımlar elde etmek için çabalıyorlardı. Bulgarlar Filibe civarında ve
Meriç boylarında sınırlarını genişletirken Sırp Kralı Stefan Duşan, Arnavutluk
ve Makedonya’nın bir kısmına el koyduktan sonra Selanik’i kuşattı. O, Slavların
etkin olacağı bir Slav-Bizans İmparatorluğu kurmayı hayal ediyordu ve bunun
için 1346 yılında kendisini “Sırpların ve Romalıların imparatoru” ilan etti. Onun
bu iddiaları karşısında Kantakuzinos daha fazla beklemeyerek Edirne’de impara-
torluk tacını giydi (Ostrogorsky, 1999, s. 481). Ertesi yıl İstanbul’daki muhalefet
oldukça zayıflamış görünüyordu. İmparatoriçe Anna’nın Saruhan Türkmenle-
rinden yardım bulma çabaları kendi lehine bir sonuç vermedi. En nihayetinde 3
Şubat 1347’de İstanbul kapılarını Kantakuzinos’a açmak zorunda kaldı. Böylece
Kantakuzinos’la İmparatoriçe Anna’nın etrafında toplanan muhalefet arasındaki
iç savaşın ilk evresi Kantakuzinos lehine sonuçlandı. Yapılan anlaşma gereği on
yıllık bir süre için Kantakuzinos, imparator olarak, meşru İmparator V. İoannis
Paleologos adına Bizans İmparatorluğu’nu yönetecekti (Daş, 2006, s. 145).
İmparator VI. İoannis Kantakuzinos (1347-1354), Ayasofya’da yapılan törenle
resmi olarak taç giydi. O sırada on beş yaşında olan meşru İmparator V.İoannis
Paleologos ile kızı Helena’yı evlendirdi. Meşruiyet ilkesine sadık kalarak V. İoan-
nis adına imparatorluğu yöneteceğini ilan etti. İç savaş bitti ve Kantakuzinos zafere
ulaştı (Nicol, 1999, s. 221-222). Fakat Bizans elindeki çok kıt ekonomik ve askeri
imkânları da bu savaşta harcadı. Bu iç savaştan en karlı çıkanlar Sırplar oldu. Sela-
nik hariç bütün Makedonya Sırbistan’ın eline geçti. Sırp Kralı Duşan kendini Sırp-
Bizans İmparatoru olarak addediyordu. 1348’de Tesalya’yı da zapt eden Duşan her yıl
topraklarını Bizans aleyhine daha da büyütüyordu. 1350’de Sırp İmparatorluğu’nun
sınırları Tuna’dan Korintos Körfezine Adriyatik’ten Ege sahillerine kadar uzanmak-
taydı. Bizans İmparatorluğu ise, İstanbul, Anadolu’da Karadeniz Ereğlisi ve Alaşe-
hir, Trakya’da Tekirdağ ve Edirne, Selanik ve civarı, Mora’nın bir bölümü, Sakız,
Midilli, Bozcaada ve Gökçeada’dan ibaretti. Duşan’ın hedefi artık İstanbul’u zapt
etmekti. Fakat bu hedefine güçlü bir donanma olmadan ulaşması mümkün değildi.
Bu maksatla Venedik’e ittifak teklif etti. Fakat Venedik, İstanbul’da güçlü bir Sırp
yönetimi görmektense her zaman çıkarları için kullanabileceği zayıf Bizans iktida-
rının bulunmasını tercih ederek bu teklifi reddetti (Ostrogorsky, 1999, s. 483).
Bizans’ın içine düştüğü zaafiyet ekonomik alanda da kendini gösteriyordu. Dev-
letin vergi alabileceği toprak olarak sadece Trakya vardı. Burada cereyan eden iç
savaş dolayısıyla tarım ve üretim yapılamadığı gibi halk elinde ne varsa tüketmiş
durumdaydı. Hazinenin ihtiyaç duyduğu gelir vergiler yoluyla alınamayınca, var-
lıklı ailelerin servetlerine el koyma yoluna gidildi. Fakat bu tedbir de fazla bir işe
yaramadı. Bunun üzerine Bizans için daha ağır sonuçlar doğuracak olan dış borç-
lanmaya gidildi. Başta Venedik olmak üzere yabancı devletlerden borç alınmaya
başlandı. Kantakuzinos, kendi servetini kullanarak ve zenginlerden topladığı yar-
dımlarla küçük bir donanma inşa ettirmişti. İstanbul limanındaki gümrük vergile-
rini indirerek, Cenevizlilere akan bu gelirden Bizans hazinesinin de faydalanması-
na çalıştı. Ceneviz buna şiddetle tepki gösterip küçük Bizans donamasını yaktı ve
gümrüklerdeki sömürüsünü devam ettirdi (Dikici, 2007, s. 416).
Bir diğer güç olan Venedik Cumhuriyeti, kendi çıkarlarını daha da geliştir-
mek adına Bizans’ta yeni bir iç savaşın fitilini ateşlemekte sakınca görmedi. Meşru
İmparator V. İoannis, tek başına iktidar olmak isterken Kantakuzinos da kendi
oğlunu veliaht yaparak Paleologos hanedanını saf dışı etmenin yollarını arıyor-
du. Venedik, V. İoannis’e iktidarı ele geçirmek adına kullanması için yirmi bin
duka altın gönderdi. Karşılığında Çanakkale Boğazı’nı kontrol eden stratejik
Bozcaada’nın kendisine bırakılmasını istedi. Bunun üzerine harekete geçen V. İo-
annis, Edirne’ye saldırdı. Burada Kantakuzinos’un oğlu Mateos direnmeye çalıştı.
Bu çatışmaya Orhan Bey’in gönderdiği Süleyman Paşa komutasındaki Osmanlı
kuvvetleri de dahil oldular. Osmanlıların yardımıyla Meriç kıyısındaki savaşta
Kantakuzinoslar üstün geldiler (1352 sonu). Yakalanan V. İoannis, Bozcaada’ya
sürgüne gönderildi (Daş, s. 146). Bu savaşta yardımlarına mukabil Kantakuzinos,
Osmanlılara Gelibolu yarımadasındaki Çimpi kalesini verdi. Böylece Osmanlı-
lar Avrupa topraklarında bir üs kazanmış oldular. 1354’te bütün Trakya’yı tahrip
eden bir deprem yaşandı. Bu deprem dolayısıyla Gelibolu şehri de büyük yıkı-
ma maruz kalmış, şehrin surları ve evleri yıkılmıştı. Haber Osmanlılara ulaşınca,
Süleyman Paşa Gelibolu’ya birliklerini ve ailelerini yerleştirerek burayı sahiplen-
di. Gelibolu’nun Türklerce alınması İstanbul’da büyük korkuya neden oldu. Bu
döneme kadar akınlar yapıp ganimetler elde ettikten sonra Türkler Anadolu’ya
geri dönüyorlardı. Artık Avrupa yakasında sağlam bir köprübaşı edindikten son-
ra Türkler burada kalıcı oldular. Kantakuzinos, büyük meblağlar önererek Orhan
Bey’den burasının boşaltılmasını boş yere talep etti (Daş, 2007, s. 149). Bu durum
Bizans kamuoyunda Kantakuzinos’un Türklerin Avrupa’ya yerleşmelerinin baş
mimarı olarak görülmesine neden oldu. Nihayetinde Cenevizli Francesko Gatti-
lusio, Midilli adasına sahip olmak ve imparatorun kız kardeşi Maria ile evlenmek
karşılığında İmparator V. İoannis’i tutuklu bulunduğu Bozcaada’dan kurtararak,
29 Kasım 1354’te İstanbul’a getirmeyi başardı. Halk onun gelişini coşkuyla karşı-
ladı. Halkın tercihi karşısında Kantakuzinos direnemedi ve keşiş elbisesi giymeyi
kabul etti (Dikici, 2007, s. 417-418). Bir otuz yıl daha keşiş olarak yaşayan Kanta-
kuzinos tarih ve teoloji alanlarında önemli eserler telif etti.
İmparator V. İoannis Paleologos Dönemi ve Bizans’ın

Osmanlı Vassallığı
V. İoannis Paleologos (1354-1391) en sonunda kimsenin vesayeti altında olmadan
Bizans tahtına oturabilmişti. Fakat sahip olduğu devletin adından başka hiçbir gücü
ve saygınlığı kalmamıştı. Nitekim Venedik’in İstanbul elçisi, yazdığı raporunda Bi-
zanslıların hangi devlet olursa olsun itaate hazır olduklarını belirtiyordu. 1355’te
Venedik elçisi ise Cumhuriyete, pek sefil bir durumda olan Bizans devletinin
Türklere kurban gitmeden doğrudan ilhak edilmesini öneriyordu (Ostrogorsky,
1999, s. 490). Bu arada Bizans’ı yıkmaya aday hükümdarlardan Stefan Duşan öldü.
Duşan’ın kurduğunu düşündüğü Sırp imparatorluğu dağıldı. Dolayısıyla Bizans’a
sahip olmak için rekabet eden adaylardan biri ortadan çekilmiş oldu. Gelibolu’yu
üs edinmiş Osmanlı Türklerinin Rumeli’nde ilerleyişleriyse başlamak üzereydi.
V. İoannis içinde bulunduğu durumun ciddiyetinin bilincindeydi. Bizans’ın elin-
de kalan tek eyalet Trakya kaybedilmek üzereydi. V. İoannis, Türkleri durdurma-
142 Bizans Tarihi
nın çaresi olarak Batı Hıristiyan dünyasından yardım temin etmeyi gördü. 1355’te
Papa’ya bir elçi göndererek acilen kendisine yardımcı kuvvetler göndermesini, bu
yardıma karşılık Türkleri durdurduktan sonra altı ay içerisinde halkını Roma inan-
cına sokacağını vaat etti. Bu başvuru ciddiye dahi alınmadı (Nicol, 1999, s. 276-278).
Türklerin Trakya’da sistemli ve kalıcı bir şekilde ilerleyişleri kendini göster-
mekte gecikmedi. Süleyman Paşa komutasındaki Türkler, Bolayır, Malkara, Ke-
şan, İpsala, Çorlu, Lüleburgaz gibi kasaba ve kaleleri ele geçirerek bir taraftan İs-
tanbul diğer taraftan da Edirne istikametinde ilerliyorlardı. İmparator V. İoannis,
Orhan Bey’le barış anlaşması yaparak Türk ilerleyişini durdurmayı denedi. Ce-
nevizli korsanlarca kaçırılan Orhan Bey’in küçük oğlu Halil’i, İmparator, serbest
bırakılması için aracı oldu ve yüz bin iperpira kurtulmalık parasını da ödedi. Bu
şekilde özgürlüğüne kavuşturulan Halil babasına teslim edildi. 1358 başlarında
İmparator V. İoannis, bizzat Orhan Bey’le görüşerek barış sağlamaya çalıştı (Ni-
col, 1999, s. 280). Fakat Türkler 1361’de Dimetoka’yı, ve daha sonra Edirne’yi fet-
hettiler. Balkanlarda Sırp ve Bulgar Krallıklarının parçalanmış olmaları onların
da Osmanlıları durdurabilecek bir karşı duruş sergilemelerini imkânsız kılıyordu.
Osmanlıların değerli komutanlarından Lala Şahin Paşa 1363’de Filibe’yi zapt etti
ve ilk Rumeli Beylerbeyi tayin edildi.
V. İoannis Paleologos, Macaristan Kralı Büyük Layoş’tan yardım ricasında bu-
lunmaya karar verdi. 1366 yılında bizzat Macaristan’a giden V. İoannis, beklediği
ilgiyi görmedi. Macar Kralı ona öncelikle Katolik olması gerektiğini söyledi. Hiç-
bir şey elde edemeden ülkesine dönmek zorunda kaldı (Nicol, 1999, s. 282-284).
Bulgar sınırına geldiğinde Bulgarlar, imparator’un sınırdan geçmesine izin ver-
mediler. Bizans İmparatoru’nun yardımına anne tarafından akrabalarından olan
Savoya’lı Kont Amedeo koştu. Amedeo sahip olduğu donanmasıyla önce Türkle-
rin elinde bulunan Gelibolu’yu 1366 yazında zapt etti. Daha sonra da Karadeniz’e
açılarak hem İmparator’u serbest bıraktırdı hem de Bulgarlardan bir kısım yerle-
rin Bizans lehine boşaltmalarını temin etti (Nicol, 1999, s. 284-285).
Batı Hıristiyan dünyasını harekete geçirmede etkin bir güç olan Roma’da pa-
palık için öncelik Bizans’ın kurtarılmasından ziyade Kiliselerin Roma inancının
üstünlüğünde birleştirilmesiydi. İmparator V. İoannis’in Katolikliği kabul etmeye
hazır olduğundan emin olan Papa, 1369 yılında müzakerelerde bulunmak üzere
onu Roma’ya davet etti. Davete uyan V. İoannis, büyük törenlerle karşılandı ve Ka-
tolik inancı kabul ettiğini ilan etti. Buna karşılık Ortodoks Kilisesi ve Bizanslı halk
bunu şiddetle reddetti. Böylece Katolikliğin kabulü sadece imparatorun şahsına
münhasır bir eylem olarak kaldı (Ostrogorsky, 1999, s. 405-406).
Bizans İmparatoru Batı dünyasından yardım arayışlarındayken, Türklerin iler-
leyişleri karşısında Sırplar harekete geçtiler. Sırp prensler Vukaşin ve Ugleşia kuv-
vetlerini birleştirerek Meriç boylarında Türklerle savaşa giriştiler. Tarihe Çirmen/
Çernomen olarak geçen savaş Balkanların ve Bizans’ın kaderini belirledi (1371).
Türklerin kazandıkları zafer karşısında başta Sırplar olmak üzere Balkanlı Hıristi-
yan güçler Osmanlı’nın vassallığını kabul ettiler. Vassal olmanın iki şartı vardı: yıl-
lık belli bir vergi ödemek ve gerektiğinde Osmanlı sultanına askeri hizmet etmek.
Sırplardan bir süre sonra Bizans da Osmanlı Devleti’ne tâbi vassal haline geldi. Ni-
tekim 1373 yılında Bizans İmparatoru V. İoannis’i vassalık yükümlülüğü gereğince,
Anadolu’da Sultan I. Murad’ın Türkmen beyliklerine karşı düzenlediği sefere katıldı
(Ostrogorsky, 2002, s. 209). Sultan ve İmparator Anadolu’da seferdeyken, babalarına
vekâlet etmekte olan Edirne’de Savcı Çelebi ve İstanbul’da IV. Andronikos aralarında
anlaşarak iktidarı ele geçirmek için isyan ettiler. Bu duruma çok sert tepki gösteren
I. Murad, isyanı şiddetle bastırıp Savcı Bey’in gözlerine mil çektirdi. Aynı cezayı oğ-
luna da uygulaması için V. İoannis’ten talepte bulundu. İmparator, oğlunun görme
yetisini biraz olsun koruyacak şekilde cezanın tatbik edilmesini sağladı. Andronikos
veliahtlıktan çıkartılıp hapse konuldu. Yerine imparatorun diğer oğlu II. Manuil or-
tak imparator ilan edilerek taç giydirildi (Gregory, 2008, s. 301-302).
1376’da V. İoannis’e gelen Venedik elçisi, Bozcaada’nın kendilerine verilmesi
halinde Venedik’te kalan Bizans’ın imparatorluk mücevherlerini iade etmeyi ve
ayrıca otuz bin duka altın vermeyi önerdi (Nicol, 2000, s. 298). Bozcaada’ya rakibi
Venedik’in el koymasının kendisi için yaratacağı tehlikeden çekinen Ceneviz karşı
hamlede bulunarak hapisteki IV. Andronikos’u Galata’ya kaçırdı. Andronikos, bu-
radan Sultan I. Murad’ın yanına giderek bağlılığını arz etti ve Bizans tahtına çıkma-
sı için yardım ricasında bulundu. Gerekli askeri desteği aldıktan sonra İstanbul’a
gelerek babası V. İoannis ve kardeşi II. Manuil’i tutuklatarak hapse attırdı ve ken-
disi imparatorluk tacını giydi. IV. Andronikos, yaptığı anlaşma gereğince Sultan
I. Murad’dan aldığı desteğin karşılığı olarak 1366’da Kont Amadeo’nun zapt ettiği
Gelibolu’yu Osmanlılara geri iade etti (Nicol, 2000, s. 299). IV. Andronikos üç yıl
kadar hüküm sürdü. Daha sonra benzer bir senaryo tekrarlandı. Hapisten kaçan
V. İoannis ve oğlu II. Manuil, Sultan Murad’ın huzuruna giderek yardım ricasında
bulundular. Artık Bizans’ta kimin imparator olacağına Batılı güçler değil Osmanlı
hükümdarı karar veriyordu. Ödenecek verginin arttırılması ve II. Manuil’in her yıl
vergiyi getirmesi, gerektiğinde askeri hizmet sunulması gibi şartların kabul edil-
mesi sonucu Bizanslılar, Osmanlı Sultanından istedikleri yardımı aldılar. Böylece
1379’da yeniden İmparatorluk tahtına V. İoannis oturdu (Daş, 2006, s. 152).
Bizans İmparatoru, son derece küçülmüş olan devletini oğulları arasında pay-
laştırarak taht kavgasını sonlandırmayı düşündü. Buna göre Silivri ve çevresini IV.
Andronikos, Selanik’i II. Manuil ve Mora’yı da diğer oğlu Teodoros idare edecek-
lerdi (Daş, 2006, s. 153-154). Bizans tahtına çıkma konusunda haksızlığa uğradı-
ğını düşünen Manuil, Sultana karşı vassallık yükümlülüğünü unutarak Selanik’e
gitti. Bunun üzerine Sultan I. Murad, Selanik üzerine kuvvet sevk ettirdi. Manuil
dış yardım almaksızın uzun süre direndi ve nihayetinde 1387’de şehirden ayrıl-
dı. Şehir halkı direnmeksizin Osmanlılara teslim oldular. Manuil çaresiz biçimde
Bursa’da bulunan Sultan’ın yanına giderek bağışlanmasını rica etti. Affedilen II.
Manuil, İstanbul’a babasının yanına gönderildi (Nicol, 1999, s. 309).
Balkanlar’da Türklerin ilerleyişleri I. Kosova savaşıyla farklı bir niteliğe büründü.
Büyük bir kısmını Sırpların oluşturduğu Balkanlı Hıristiyanların Haçlı ordusu 15
Haziran 1389’da Kosova’da ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Bu zaferle Türklerin Bal-
kanlarda kalıcı oldukları ve burayı yurt edindikleri tescillenmiş oldu. Balkanlı tüm
Hıristiyan güçler Osmanlı egemenliğini tanımak zorunda kaldılar. Savaş meyda-
nında Sultan I. Murad’ın şehit edilmesi üzerine oğlu Yıldırım Bayezid Osmanlı tah-
tına çıktı. Yeni Osmanlı hükümdarı döneminde Bizans’ın durumu daha da ağırlaştı.
Bizans: Yıkılmanın Eşiğindeki Devlet

Yıldırım Bayezid (1389-1402) babasından devraldığı devleti kısa sürede bir impa-
ratorluk haline yükseltmek istiyordu. Bunun en önemli adımı olarak da Osmanlı-
nın Anadolu ve Rumeli toprakları arasında bir ada halinde kalmış olan Bizans’ın
başkenti İstanbul’un alınması görülüyordu. İmparator II. Manuil Paleologos (1391-
1425) tahta geçtiği zaman İstanbul fakir ve nüfusu oldukça azalmıştı. 40-50 bin civa-
rında bir nüfusa sahip olan şehir ekonomik çöküntüden dolayı harap bir haldeydi.
Şehri ayakta tutan ve koruyansa aşılamayan surlarıydı. II. Manuil, imparatorluğu-
144 Bizans Tarihi
nun ilk yıllarında Bayezid’in sadık vassalı oldu. Onun emrinde Anadolu’daki sefer-
lerine katıldı ve yine onun emretmesiyle Serez’de diğer vassallarla birlikte huzura
çıktı. Devletini imparatorluk haline getirmek isteyen Bayezid içinse, Anadolu ve
Rumeli’nin ortasındaki İstanbul’u fethetmek zorunluluktu. II. Manuil şehri teslim
etmeye yanaşmayınca 1394 yılında Yıldırım Bayezid, İstanbul’u abluka altına aldı
(Nicol, 1999, s. 323). Osmanlı’nın İstanbul surlarını tahrip edecek güçte ateşli silah
ve tekniği henüz yoktu. Surların aşılamazlığı karşısında yapılacak tek şey şehrin
giriş ve çıkışlarını kontrol ederek halkın açlıktan teslim olmasını beklemekti. Os-
manlılar da bunu yaptılar. Fakat yeterli deniz gücünün olmayışı dolayısıyla Bizans,
denizden yardım ve takviye almaya devam etti. Yeterli olmasa da gelen yardımlar ve
surların içerisinde yetiştirilen tarım ürünleri sayesinde halk direnme çalıştı. 1396’da
Niğbolu Haçlı Seferi dolayısıyla Türkler İstanbul kuşatmasını bir süreliğine kaldır-
dılar. Fakat Haçlı ordusunun mağlup edilmesinden sonra İstanbul kuşatması daha
da şiddetli biçimde devam ettirildi.
Şehri savunacak yeterli sayıda asker olmayışı bir yana açlık ve kıtlık şehir halkını
perişan ediyordu. Bu hal karşısında imparator II. Manuil’in yapabildiği şey dönemin
Hıristiyan güçlerine Papa’ya, İngiltere, Fransa ve Aragon krallarına yardım ricasında
bulunan mektuplar yazmaktı (Ostrogorsky, 1999, s. 511). Onun bu yardım ricaları
sadece Fransa’da yankı buldu. Fransa kralı, bin iki yüz kişilik bir yardımcı kuvveti
Mareşal Boucicaut komutasında İstanbul’a gönderdi. Mareşalin gelişi İstanbul halkı
için moral olduysa da bu kadar küçük bir kuvvetle Türkleri geri püskürtmek ve kuşat-
mayı kırmak mümkün değildi. Bu nedenle Mareşalin telkinleriyle İmparator II. Ma-
nuil, bizzat Batı ülkelerine giderek yardım aramaya karar verdi (Dikici, 2007, s. 427).
1399’da Mareşalle birlikte İstanbul’dan ayrılan İmparator önce Venedik ve Milano’yu
ziyaret ettikten sonra Paris’e geldi. Oradan Londra’ya geçti. Fakat İstanbul’u kurtar-
mak için aradığı yardımı bir türlü bulamadı. Sonunda bütün umutları tükenmiş bir
vaziyette Paris’te uzunca bir süre ikamet etti (Ostrogorsky, 1999, s. 512).
İşte bu sıralarda 28 Temmuz 1402’de Ankara savaşında Timur’un Osmanlı Sul-
tanı Yıldırım Bayezid’i mağlup etmesi Bizans için mucizevî bir kurtuluş oldu. İm-
parator II. Manuil İstanbul’a dönerek durumdan faydalandı. Ankara savaşı sonra-
sında Osmanlı Devleti’nde muazzam bir kargaşa yaşanmaya başladı. Fetret devri
olarak adlandırılan bu dönemde Bayezid’in oğulları taht için kanlı bir mücadele-
ye giriştiler. Bundan istifade eden Bizans yönetimi vassallık yükümlülüklerinden
sıyrıldığı gibi bazı kazançlar da elde etti. İstanbul’un çevresindeki kimi kasabalar,
Selanik şehri ve çevresi Bizans’a geri verildi. Böylece yıkılmanın eşiğine gelmiş
olan Bizans İmparatorluğu Timur’un müdahalesi sayesinde bir elli yıl kadar daha
ömrünü uzatabildi.
Bizans’ta 14. yüzyılda yaşanan iç mücadelelerin sonuçları ne olmuştur?

3
BİZANS’IN SON YILLARI VE İSTANBUL’UN FETHİ
Osmanlı’nın içine düştüğü fetret devri, Bizans için bir nefes alma yeniden topar-
lanma dönemi oldu. Osmanlılar arasındaki taht kavgalarına Bizans da müdahil
oldu. II. Manuil ilk başta kardeşlerine nazaran oldukça güçlü bir konumda bulu-
nan Bayezid’in oğlu Süleyman’ı destekledi. Fakat Musa Çelebi, çetin bir mücade-
leden sonra Süleyman’ı bertaraf etmeyi başardı. Musa, İstanbul’u 1411 yılında ku-
şattı (Nicol, 1999, s. 349-350). İmparator II. Manuil, Musa’ya karşı kardeşi Çelebi
Mehmed’i destekledi. Zorlu bir savaşım sonrasında I. Mehmed, kardeşi Musa’yı
saf dışı bırakarak Osmanlı hükümdarı oldu.
I. Mehmed (1413-1421) hükümdarlığı süresince Osmanlı’nın kuvvet ve kud-

retini yeniden tesis etmeye çalıştı. Bu dönemde Bizans-Osmanlı ilişkileri dostane
bir seyir takip etti. I. Mehmed, müttefiki ve dostu olarak kabul ettiği II. Manuil’e
yönelik taahhütlerine bağlı kaldı (Nicol, 1999, s. 350-351). Osmanlılar cihetinden
kendini güvencede hisseden II. Manuil, 1414 yılında, İstanbul’da VIII. İoannis’i
vekil bırakarak, diğer oğullarının yönetimindeki Selanik ve Mora’yı ziyarete gitti.
Bu sırada Mora’da Bizans hâkimiyeti güçlenmiş ve buranın merkezi Mistra ma-
mur ve zengin bir şehir görünümüne kavuşmuştu. İmparator II. Manuil, Mora’yı
özellikle Türklerden gelebilecek muhtemel saldırılara karşı korumak için Korintos
kıstağındaki eksamilion surlarını yeniden inşa ettirdi. Selanik ve Mora üzerinde
merkezi imparatorluk otoritesini güçlendirmiş olan II. Manuil 1416’da İstanbul’a
geri döndü (Nicol, 1999, s. 352).
Osmanlı-Bizans ilişkilerinde 1421 yılında yeni dönüşümler yaşandı. I.
Mehmed’in vefatı üzerine Osmanlı Devleti’nin yeni sultanı oğlu II. Murad (1421-
1451) oldu. Aynı yıl II. Manuil, oğlu VIII. İoannis’i ortak imparator ilan etmişti.
Osmanlı tahtında yaşanılan değişiklik konusunda Bizanslı baba oğul imparatorlar
farklı tavırlar takındılar. II. Manuil, Murad’la anlaşma yanlısıydı. Fakat VIII. İo-
annis, II. Murad’a karşı tarihe Düzmece Mustafa olarak geçen amcasını destekle-
yerek Osmanlı’da yeni bir iç savaşın başlamasına vesile oldu. Düzmece Mustafa
isyanını sert biçimde bastıran II. Murad, 1422 yılında İstanbul’u kuşattı (Gregory,
2008, s. 307). Bizans’ı yine surlarının sağlamlığı kurtardı. Bu sırada Osmanlı sul-
tanının kardeşi Mustafa ayaklanınca kuşatma kaldırıldı.
1423 yılında altı mil manasına gelen eksamilion surlarını tahrip eden Türk-
ler Mora’ya girdiler. Artık Osmanlı-Bizans ilişkilerinde eskiye geri dönüldü. II.
Murad yönetiminde Osmanlı gücü karşısında aciz kalan Bizans çareyi anlaşma
yapmakta buldu. 1424’te yapılan barış anlaşmasıyla Bizans yeniden Osmanlı sul-
tanına yıllık haraç ödemeyi kabul etti (Nicol, 1999, s. 358). Böylece Bizans, Anka-
ra savaşı sonrasında yakaladığı yeniden canlanma fırsatını heba ederek yine vas-
sal devlet statüsüne düşmüş oluyordu. Bu arada Bizans İmparatorluğu’nun ikinci
büyük kenti Selanik’in kaderi de belirleniyordu. Türklerin taarruzları karşısında
oldukça güç durumda kalan Selanik’in yöneticisi Andronikos 1423 yılında şehri
Venediklilere para karşılığı sattı. Venedik’in anlaşma tekliflerine rağmen Türkler,
Selanik’i kararlılıkla kuşattılar. Yedi yıllık bir kuşatmanın ardından 1430’da Sela-
nik Osmanlılar tarafından fethedildi (Nicol, 2000, s. 356-357).
Bizans imparatorluk tahtına II. Manuil’in 1425’te ölümüyle oğlu VIII. İoannis
Paleologos (1425-1448) çıktı. Bu sırada Bizans’ın sahip olduğu İstanbul ve çevre-
sindeki birkaç küçük kasaba Türklerin baskısı altındaydı. Bizans’a bağlı bir diğer
toprak parçası olan Mora da Türk akınlarının hedefi oluyordu. Halk yoksulluk
içerisinde ve ekonomi perişan bir haldeydi. II. Manuil döneminde altın para na-
diren basılmıştı. VIII. İoannis döneminde ise altın para basılması tamamen bı-
rakıldı ve mecburen gümüş para basımına başlandı (Ostrogorsky, 1999, s. 516).
VIII. İoannis, kiliselerin birleştirilmesi meselesini tekrar müzakereye açarak
Türklere karşı yardım arayışlarına girişti. Bizans, öncelikle Roma’nın yardım sağ-
layıp kendisinin Türklerden kurtarılmasını talep ediyor ve daha sonra kiliselerin
birliğini vaat ediyordu. Buna karşın Roma ise önce kilise düzeyinde kendi üstün-
lüğünün kabul edilmesini bekliyor, sonra Türklere karşı yardım teklifinde bulu-
nuyordu. Roma ve İstanbul arasında yapılan görüşmelerden sonra union konusu
ciddiyet kazandı. 1437 yılında VIII. İoannis, maiyetinde birçok Ortodoks ruhban
bulunduğu halde, kiliselerin birleştirilmesi konusunu müzakere etmek üzere İtalya’ya
146 Bizans Tarihi
gitti. Ferrara ve Floransa’da yapılan uzun görüşmelerden sonra 5 Temmuz 1439 ta-
rihinde Roma ve İstanbul Kiliselerinin birleştirildiği bir kez daha ilan edildi (Nicol,
1999, s. 384). Roma inancını bu defa sadece Bizans İmparatoru değil aynı zamanda
heyette bulunan üst düzey Ortodoks din adamları da kabul etmişlerdi. Fakat VIII.
İoannis başkanlığındaki heyet İstanbul’a döndükleri zaman halkın sert tepkisiyle
karşılaştılar. Dini inançlarını varlıklarıyla özdeşletirmiş olan Ortodoks Bizans hal-
kı, Katolik inanca girmeyi şiddetle reddettiler. Floransa unionu sadece Bizans’ta
değil Ortodoks Slav dünyasında da yankı buldu. Moskova, imparator ve İstanbul
patriğinin unionu kabul etmesini ihanet saydı ve İstanbul patrikliğinden bağımsız-
lığını ilan etti. Böylece Bizans yönetiminin büyük umut bağladığı kiliselerin birleş-
mesi fayda sağlamadı.
Bu sıralarda Osmanlılar, Balkanlarda başka rakiplerle karşılaştılar. Türkler
Belgrat haricinde Balkanların kuzeyinin tamamında egemenlik kurmuşlar ve
Transilvanya üzerine seferler tertip etmişlerdi. Bu ilerleyiş onları Macarlarla kar-
şı karşıya getirdi. Transilvanya Voyvodası Hunyadi Yanoş’un Osmanlılara karşı
kazandığı bazı başarılar Hıristiyan dünyasında heyecana neden oldu. Papa IV.
Eugenius’un çağrılarıyla Polonya ve Macaristan tacına sahip VIII. Vladislas, Sırp
Georg Brankoviç, Hunyadi Yanoş ve diğer bazı Hıristiyanların katıldığı bir Haç-
lı birliği oluşturuldu. 1443’te Osmanlı ordusunu Niş yakınlarında mağlup eden
Haçlılar, Sırbistan ve Bulgaristan’da ilerledikten sonra Trakya’da şiddetli bir dire-
nişle karşılaştılar. Haçlıların başarıları Hıristiyanlar arasında Türklerin Balkanlar-
dan atılabileceği umudunu doğurdu.
Bu gelişmeler Bizans tarafından da yakından takip edilmekteydi. Mora’nın Bi-
zanslı despotu Konstantinos, Korintos’taki eksamilion surunu yeniden inşa ettirdiği
gibi Tesalya’ya seferler düzenleyerek bazı kazanımlar elde etti. Osmanlı sultanı II.
Murad, değişen dengeleri de dikkate alarak Haçlı temsilcileriyle 1444’te Edirne-Sege-
din anlaşmasını yaptı. Bu anlaşmayla Balkanlar’da Hıristiyan güçler lehine, Sırp des-
potu Brankoviç’e ülkesinin geri iadesi gibi bazı tavizler verildi. Fakat Hıristiyan ileri
gelenler anlaşmayı geçersiz ilan ettiler. Venedik’in de teşvikiyle Vladislas ve Hunyadi
Yanoş yeniden Haçlı ordusunu harekete geçirdiler. Bu defa Osmanlılar gereği gibi
hazırlık yaparak Haçlı ordusunu Varna’da karşıladılar. 10 Kasım 1444’te Haçlı ordu-
sunun neredeyse tamamı yok edildi. Hunyadi Yanoş kaçıp kurtulurken VIII. Vladis-
las savaş meydanında öldürüldü. Varna zaferinin etkilerini Bizanslılar da yaşadılar.
İstanbul’da VIII. İoannis, zafer dolayısıyla sultanı kutlayıp hediyeler gönderdi.
Varna zaferine rağmen Hıristiyan güçleri arasında Türkleri Balkanlardan atma
düşünce hemen terk edilmedi. Özellikle II. Murad’ın, henüz küçük yaştaki oğlu II.
Mehmed’e yönetimi bırakmasını fırsat bilen Hıristiyanlar harekete geçtiler. Hun-
yadi Yanoş’un gayretleriyle Macar, Alman, Leh, Sicilyalı ve Napolili kuvvelerden
müteşekkil yüz bin kişilik bir Haçlı ordusu oluşturuldu. Sultan II. Murad’ın komu-
tasındaki Osmanlı ordusuyla haçlılar 17 Ekim 1448’de Kosova’da karşılaştı. Üç gün
süren savaş sonucunda Haçlı ordusu bozguna uğradı. Bu zaferle Batılı Hıristiyan
güçlerin Osmanlı’yı Balkanlardan atma planları sona erdi. Kosova’daki Türk zaferi
Bizans için daha farklı bir anlam ifade ediyordu. Anadolu ve Rumeli’ye hâkim Türk
imparatorluğunun ortasındaki Bizans’ın alınması daha kolaydı. Kosova’daki mağ-
lubiyetten sonra artık savunmaya çekilerek mevcudiyeti koruma telaşına kapılan
Hıristiyan dünyasının Bizans için herhangi bir fedakârlıkta bulunmayacağı açıktı.
Bu arada VIII. İoannis Paleologos arkasında veliaht olabilecek erkek evlat bı-
rakmadan öldü. Kardeşi Mora despotu Konstatinos Dragasis Paleologos impara-
torluk tacını giyerek XI. Konstatinos (1449-1453) namıyla son Bizans imparatoru
oldu. Konstantinos, İstanbul’a geldiğinde şehir halkının kiliselerin birliği meselesi

nedeniyle bölünmüş bir halde buldu. Şiddetli muhalefete rağmen Batı’dan gelebi-
lecek yardımı garanti altına alabilmek umuduyla yeni imparator unionu resmen
onayladı.
Bu sırada Osmanlı sultanı II. Murad vefat edince tahta genç yaşta olan oğlu II.
Mehmed (1451-1481) geçti. II. Mehmed, Hz. Muhammed’in fethini arzuladığı ve
imparatorluğunun doğal başkenti olarak gördüğü İstanbul’u alamaya kararlıydı.
Bu kararındaki ciddiyeti Boğaziçi sahilinde, Yıldırım Bayezid’in yaptırdığı hisarın
tam karşısında Rumeli Hisarını inşa ettirdi (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 271-272).
Bu durum Bizans yönetimini korku ve telaşa sevk ederken Latin Batı dünyasıyla
da temaslar arttırıldı. 1452’de İstanbul’un zaptından aylar önce şehre gelen Pa-
palık temsilcilerinin Ayasofya’da Katolik usulünce ayin yapmalarına izin verildi.
Böylece Roma’nın şartının yerine getirilmiş olduğu gösteriliyor, karşılığında Batı-
lıların yardımı bekleniyordu. Fakat İstanbul’un Bizanslı ahalisi arasında Ortodoks
inanca bağlılık o denli kuvvetli ve Latinlerden duyulan nefret o denli büyüktü ki
imparatorun başbakanı Lukas Notaras; “İstanbul’da Latin kardinallerinin külahını
görmektense Türk sarığını görmeyi tercih ederim” diyerek insanların duygularına
tercüman oldu (Nicol, 1999, s. 405).
II. Mehmed, Bizans’ı ayakta tutan en önemli savunma sisteminin şehrin sağlam
ve yüksek surları olduğunun bilincindeydi. Mevcut teknik ve silahlar bu surları
yıkmaya muktedir değildi. Daha gelişmiş ateşli silahlara ve yeni teknolojiye ihti-
yaç vardı. Ateşli silahlara her zaman ilgi duyan Osmanlı sultanı, Macar mühendis
Urban’ı o zamana kadar görülmedik büyüklükte top dökmek için hizmetine aldı.
Urban ve Osmanlı mühendisleri eşi benzeri görülmemiş büyüklükte toplar dök-
tüler (Dirimtekin, 2003, s. 94-96). Surların üzerinden aşırtma gülleler atabilen
toplar geliştirdiler. Edirne’de imal edilen toplar binlerce asker ve yüzlerce hayvan
tarafından konvoy halinde İstanbul üzerine yollandı. Şehrin mutlaka deniz tara-
fından da kuşatılması gerekiyordu. Bunu sağlayabilmek için II. Mehmed yeni bir
donanma inşa ettirdi. Anadolu ve Rumeli’nden on binlerce asker toplandı. Bizans-
lı tarihçi Yogios Sfrancis muharip ve onlara cephe gerisinde destek veren Türk
ordusunun sayısını iki yüz bine çıkartmaktadır (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 274).
İmparator XI. Konstantinos da surları mümkün olduğunca onarttı ve güçlen-
dirtti. Haliç’in ağzı zincirle kapatıldı. Batılı güçlere yardım çağrıları yenilendi. Bu
çağrılar son derece cılız biçimde karşılık buldu. İki bin kişilik bir yardımcı kuvvet
Bizanslıların yanında yer almak üzere İstanbul’da bulunuyordu. Bu kuvvetin esa-
sını da Cenevizli Guistiniani’nin komutasındaki yedi yüz kişiden oluşan savaş-
çılar oluşturuyordu. Bizans İmparatoru beş bin kişilik bir kuvvet çıkartabilmişti.
Bizanslı asillerden Lukas Notaras, Dimitrios, İoannis Kantakuzinos ve Nikiforos,
imparatorun emrinde birliklere komuta ediyorlardı. Şehirdeki Venedikliler, Kata-
lanlar ve Cenevizliler de savunmaya katıldılar (Nicol, 1999, s. 407).
II. Mehmed ve ordusu 2 Nisan 1453’de İstanbul surlarının önünde göründüler
ve mevzilenmeye başladılar. Geleneğe uygun olarak Osmanlı Sultanı, şehri savaş
yapmaksızın teslim etmesi için İmparator XI. Konstantinos’a çağrıda bulundu. Fa-
kat bu teklif kabul edilmedi. Bunun üzerine 6 Nisan 1453 Cuma günü topların
ateşlenmesiyle İstanbul kuşatması başladı (Runciman, 1999, s. 113-114). Türklerin
gün içerisinde toplarla döverek tahrip ettikleri surları Bizanslılar geceleri hızlıca ta-
mir ediyorlardı. Türk donanmasının Haliç’e taarruzları sonuçsuz kaldı. 22 Nisan’da
II. Mehmed’in, Galata’nın arkasından Boğaz’dan Haliç’e yetmiş kadar gemiyi ka-
radan yürüterek indirmesi Bizanslıların azimleri ve morallerini kırdığı gibi savaş
148 Bizans Tarihi
açısından ağır bir darbe oldu (Runciman, 1999, s. 123-124). Böylece şehir hem
karadan hem de Haliç tarafından top ateşine maruz bırakılıyordu. Buna rağmen
Bizanslılar savaşmaya devam ettiler, hücumları geri püskürttüler.
Türk tarafında ise daha büyük kararlılık ve coşku hâkimdi. Hz. Peygamberin
hedef gösterdiği bir şehir için çarpışılması savaşı daha da kutsal kılıyordu. Sur-
larda önemli gedikler açılmış ve tahribatlar oluşmuştu. Tüm imkânlarını seferber
etmiş bulunan II. Mehmed, zaferinden emindi. Genel taarruzdan önce son bir kez
İmparator XI. Konstantinos’a şehir teslim etmesi için teklifte bulundu. Şehri tes-
lim ederlerse herkesin can, mal, namus ve inançları korunacaktı. Bizanslılar ister-
lerse haraç ödeyerek şehirde yaşamaya devam edecekler isterlerse imparatorluğun
istedikleri yerine yerleşebileceklerdi. Bu teklifte reddedilince Sultan II. Mehmed,
29 Mayıs Salı günü genel büyük taarruzu başlattı. Şehre üç taraftan şiddetli biçim-
de hücum edildi. Bu sırada savunmada önemli rol oynayan Guistiniani’nin yara-
lanarak geri çekilmesi Bizans saflarında kargaşa ve paniğin doğmasına yol açtı. XI.
Konstantinos hayatını kaybetti. Savunmayı aşan Türk birlikleri şehre akın ettiler.
Fethin gerçekleşmesinden üç gün sonra Osmanlı hükümdarı Fatih unvanıyla şeh-
re girdi (Dirimtekin, 2003, s. 295). Ayasofya camiye çevrildi ve Cuma namazı kı-
lındı. İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti yapıldı. Bin yüz yıldan fazla
ömür süren Bizans artık yoktu.
15. yüzyılda Osmanlı - Bizans ilişkilileri nasıl bir seyir izlemiştir?

4
Özet
Son hanedan Paleologoslar yönetiminde Bizans- Bizans’ta yaşanan iç savaşları ve Bizans’ın Os-
1 Osmanlı ilişkilerini açıklayabilmek 3 manlı vassalı haline gelmesini tartışabilmek
1204 yılında İstanbul’un Latinler tarafından 1321-1328 yılları arasında dede- torun Androni-
işgalinden sonra İznik’e çekilmiş olan Bizans kos Paleologoslar ve 1347-1354 seneleri arasında
Devleti VIII. Mihail Paleologos’un (1259 - 1282) da İoannis Kantakuzinos ve V. İoannis Paleolo-
önderliğinde 1261 yılında İstanbul’u tekrar gos arasında sürekli iç savaşlar yaşanmıştır. Ta-
geri aldı. Bu dönemde Bizans, İstanbul Latin raflar yabancı güçlerden yardım talep etmişler-
Devleti’nin tekrar ihya olmaması için Batıyla iyi dir. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti, Latin,
ilişkiler kurmaya çalıştı. 1280 yılında Bizans’ı Sırp ve Osmanlı dünyası arasında sıkışmıştır. Bu
ortadan kaldırmaya çalışan Charles de Anjou durumdan istifade eden Osmanlılar 1354 yılında
diplomasi yoluyla yok edildi. Bizans’ın varisi Gelibolu’yu fethederek Balkan topraklarına geç-
olduğunu iddia eden Epir’deki despotlukla da mişlerdir. 1371 yılından sonra Bizans, Osmanlı
şiddetle mücadele edildi. Bizans’ın dikkatini Devleti’nin vassalı olmuş ve Bizans imparatoru
Batıya vermesi nedeniyle Anadolu’nun Bitinya II. Manuil Paleologos (1391-1425), Osmanlı sul-
bölgesinde ortaya çıkan otorite boşluğunu Türk- tanı Yıldırım Bayezid’in (1389-1402) Anadolu’da
menler doldurmaya başladı. II. Andronikos dö- düzenlediği askeri seferlere katılmak zorunda
neminde (1282-1328) Bizans, Katalan ücretli as- kalmıştır. Bayezid, İstanbul’u da kuşatma altına
kerlerinden yararlanmak istedi. Ancak ilişkiler almış ancak Timur’a 1402 yılında yenilmesi üze-
bozulunca Katalan askerleri Bizans topraklarını rine İstanbul’u fethedememiştir.
yağmaladılar. Bu dönemde Osmanlılar, Bitinya
bölgesine yerleştiler ve Bizans’a karşı askeri üs- Bizans’ın son yıllarını ve İstanbul’un fethini
tünlüğü ele geçirdiler. 4 açıklayabilmek
15. yüzyılın ilk yarısında Bizans büyük ölçüde
Bitinya bölgesinde bir devlet olarak Osmanlıların İstanbul ve çevresi ile sınırlı bir şehir devletine
2 doğuşunu ve Bizans’la ilişkilerini açıklayabilmek dönüşmüştür. Ege Denizi’ndeki bazı adalar, Se-
13. yüzyılın sonunda Bitinya bölgesine gelen lanik ve Mora’nın bir kısmı da Bizans’a bağlıydı.
Ertuğrul’un aşireti Bizans’ın merkezi otori- Ancak bunlar arasında kara bağlantısı mümkün
tesinden oldukça uzaklaşmış olan ve tekfur değildi. 1402 - 1421 yılları arasında fetret ve oto-
olarak adlandırılan müstahkem kale yönetici- riteyi sağlama döneminde Osmanlılar Bizans’la
leriyle mücadeleye girişti. 1302 yılında Bafeus barış içinde kalmayı tercih etmişlerdir. 1422
Savaşında Osman komutasındaki birlikler Bi- yılında II. Murad, İstanbul’u kuşatmıştır. 1430
zans ordusunu yenmeyi başardı. Bunun sonucu yılında da Selanik alınmış ve II. Murad döne-
olarak kısa sürede Bursa ovasında yer alan pek minde Mora’ya kadar Osmanlı akınları düzen-
çok yerleşim birimi Osmanlıların eline geçti. lenmiştir. Son Bizans imparatorları VIII. İoannis
1326’da fethedilen Bursa Osmanlının başken- ve XI. Konstantinos Paleologos, Papa’dan Latin
ti oldu. 1329 yılında gerçekleşen Pelakanon desteğini alabilmek için Katolik kilisesinin üs-
Savaşı’nda Sultan Orhan, Bizans imparatoru tünlüğünü kabul etmelerine rağmen Batıdan
III. Andronikos’u mağlup etti. 1331’de İznik, umdukları desteği alamamışlardır. Askeri tek-
1337 yılında da İzmit Osmanlılar tarafından nolojik üstünlüğü ele geçiren Osmanlılar, II.
fethedildi. Bu gelişmeler Bizans’ın Osmanlı Mehmed döneminde 29 Mayıs 1453 tarihinde
Devleti’ni askeri yollarla durduramayacağını ve İstanbul’u fethederek Bizans’ın bin yılı aşan var-
Osmanlıların Bitinya bölgesinde kalıcı olduğu- lığını sonlandırmışlardır.
nu gösterdi.
150 Bizans Tarihi
1. Aşağıdakilerden hangisi VIII. Mihail Paleologos
Dönemi’nin gelişmelerinden biri değildir? 6. Aşağıdakilerden hangisi II. Manuil Paleologos’un
a. İstanbul’un Latinlerden geri alınması icraatlarından biri değildir?
b. Lyon Konsili ve kiliselerin birleşmesi a. Osmanlı hükümdarına vassal olarak seferlerin-
c. Bizans donanmasının lağvedilmesi de eşlik etmek
d. Ceneviz’le ittifak yapılması b. Kiliselerin birliğini kabul etmek
e. Sicilya İkindisinin ayaklanmayla Charles c. Bizans’ı kurtarmak için Batılı ülkeleri ziyaret et-
d’Anjou’nu devirmesi mek
d. Fetret Devrinde Osmanlı taht kavgalarına ka-
2. Kiliselerin birleşmesini ifade eden kavram aşağıda- rışmak
kilerden hangisidir? e. İstanbul’u Yıldırım Bayezid’e karşı savunmak
a. Union
b. Pronoia 7. İmparator III. Andronikos’un Türklere karşı yaptı-
c. İperpiron ğı savaş aşağıdakilerden hangisidir?
d. Konsil a. Çirmen
e. Monofizit b. Pelekanon
c. Niğbolu
3. Bafeus/Koyunhisar Savaşı hangi hükümdarlar ara- d. II. Kosova
sında yapılmıştır? e. Varna
a. V. İoannis - I. Murad
b. III. Andronikos - Osman Gazi 8. Bizans İmparatorluğu hangi hükümdar döneminde
c. II. Manuil - Orhan Bey Osmanlı’nın vassalı olmuştur?
d. VIII. İoannis - II. Murad a. V. İoannis Paleologos
e. II. Andronikos - Osman Gazi b. VI. İoannis Kantakuzinos
c. II. Andronikos Paleologos
4. Aşağıdakilerden hangisi Bizans’taki iç savaşların d. III. Andronikos Paleologos
sonucunda yaşanılan gelişmeler arasında yer almaz? e. VIII. Mihail Paleologos
a. Union müzakerelerine başlanılması
b. Mali sıkıntı yaşanması ve borçlanmaya gidilme- 9. Aşağıdakilerden hangisi Bizans’ın Osmanlılara kar-
si şı İstanbul’u korumak için yaptığı faaliyetlerden biri
c. Bizans’ın toprak kayıplarına uğraması değildir?
d. Yabancı devletlerin Bizans’ın iç işlerine müda- a. Batı Hıristiyan dünyasından yardım istemesi
hale etmeleri b. Kiliselerin birliğinin kabul edilmesi
e. Devletin askeri ve ekonomik kaynaklarının tü- c. Galata’nın surlarla çevrilmesi
kenmesi d. Surların ve savunma sistemlerinin tamir edil-
mesi
5. Kantakuzinos’la ittifak yaparak Balkanlara seferler e. Haliçe zincir gerilmesi
düzenleyen ilk Türk Beyi aşağıdakilerden hangisidir?
a. Orhan Bey 10. İstanbul’un fethi sırasında Bizans İmparatoru aşa-
b. Karesi Bey ğıdakilerden hangisiydi?
c. Menteşe Bey a. XI. Konstantinos Dragasis Paleologos
d. Umur Bey b. VIII. İoannis Paleologos
e. Saruhan Bey c. II. Manule Paleologos
d. VI. İoannis Kantakuzinos
e. II. Andronikos Paleologos

1. c Yanıtınız doğru değilse “VIII. Mihail Paleolo- Sıra Sizde 2
gos ve Bizans’ın Yeniden kuruluşu” bölümünü Bitinya bölgesi özellikle XIII. Yüzyıl sonrası dönem-
yeniden okuyunuz. de Bizans için çok önemli hale geldi. 1204 sonrasın-
2. a Yanıtınız doğru değilse “VIII. Mihail Paleolo- da Bizans, bu bölge esas olmak üzere Batı Anadolu’da
gos ve Bizans’ın Yeniden kuruluşu” bölümlerini yaşayabilmiştir. Bölge doğal kaynakları ve zengin ta-
yeniden gözden geçiriniz. rım ürünleriyle İstanbul’u besliyordu. Bölge nüfusu-
3. e Yanıtınız doğru değilse “Bizans’ta İç Savaşlar nun yoğunluğu sayesinde hem devlet vergi geliri elde
Dönemi” “bölümlerini yeniden okuyunuz. ediyor hem de ihtiyaç duyduğu insan gücünü temin
4. a Yanıtınız doğru değilse “VIII. Mihail Paleolo- edebiliyordu. Bitinya, İstanbul’un savunulması bakı-
gos ve Bizans’ın Yeniden kuruluşu” bölümünü mından da stratejik öneme sahipti. Bitinya’nın kaybı
yeniden okuyunuz. İstanbul’un sürekli askeri bir tehdit altına girmesine
5. d Yanıtınız doğru değilse “II. İç Savaş: Kantakuzi- neden olmuştur.
nos ve V. İoannis Paleologos” bölümünü yeni-
den gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
6. b Yanıtınız doğru değilse “Bizans: Osmanlı’ya İmparator II. Andronikos ve torunu III. Andronikos
Bağlı Vassal Devlet” bölümünü yeniden arasındaki taht mücadelesi 1321-1328 yılları arasın-
okuyunuz. da yaşandı. Bu süre zarfında Bizans’ın zayıflamış olan
7. b Yanıtınız doğru değilse “Bizans’ta İç Savaşlar askeri ve ekonomik imkânları iç mücadeleler için sarf
Dönemi” bölümünü yeniden okuyunuz. edildi. Ülke toprakları savunmasız bırakıldı. Bundan
8. a Yanıtınız doğru değilse “İmparator V. İoannis faydalanan Balkanlardaki komşuları Sırplar ve Bul-
Paleologos Dönemi” bölümünü yeniden garlar çeşitli yerlerde sınırlarını Bizans aleyhine geniş-
okuyunuz. lettiler. Bizans en büyük kaybı ise Anadolu’da yaşadı.
9. c Yanıtınız doğru değilse “Bizans’ın son yılları Bitinya bölgesinde egemenlik kuran Osmanlılar, böl-
ve İstanbul’un Fethi” bölümünü yeniden genin en büyük şehirlerini almaya başladılar. Bursa’yı
okuyunuz. 1326 da fethedip başkent yaptılar. 1347 - 1354 yılları
10. a Yanıtınız doğru değilse “Bizans’ın son yılları arasında Kantakuzinos’un şahsında gelişen iç savaşta
ve İstanbul’un Fethi” bölümünü yeniden ise Sırplar Balkanların büyük bir bölümünü ele geçirir-
okuyunuz. ken, Osmanlılar da Gelibolu’yu alarak Rumeli’ye adım
attılar. Bizans 1371 yılından sonra da Osmanlı Devle-
tine bağlı bir vassal devlet olarak varlığını sürdürmek
zorunda kaldı.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 4

Sıra Sizde 1 Yıldırım Bayezid’in 1402’de Timur’a yenilmesiyle Bi-
Bizans askeri sistemini bozulması devletin savunulma- zans, yarım yüzyıl daha yaşama imkânı bulmuştur.
sı konusunda dışa bağımlılığı beraberinde getirdi. II. 1421 yılından sonra Bizans, Osmanlı karşıtı bir po-
Andronikos, Ceneviz’e güvenerek donanmadan vazge- litika izlemiştir. 1421 yılında tahta çıkan II. Murad
çince Bizans hem deniz kuvvetlerini kaybetti hem de döneminde İstanbul kuşatılmıştır. 1430 yılında impa-
denizlerde müttefikle savunma yapamayacağını Vene- ratorluğun ikinci büyük şehri Selanik fethedilmiştir.
dik karşısında ağır yenilgi alarak öğrendi. Devlet asker Bizans Hıristiyanlığın Katolik mezhebini benimse-
ihtiyacını ücretli askerlerle gidermek zorunda kaldı. yerek Latin Avrupa’nın desteğini almaya çalışmıştır.
Katalan örneğinde olduğu gibi ücretli askerlik genelde Ancak herhangi bir sonuç elde edilememiştir. 29 Ma-
devletin kendisine zarar verdi. Bunun sonucunda da yıs 1453’te Osmanlılar Bizans’ın başkenti İstanbul’u
hem mali hem de toprak kayıpları yaşandı. Bizans’ın fethetmişlerdir.
ekonomik alanda çöküşünün nedenlerinden biri Ve-
nedik ve Ceneviz’e verilen ticari ayrıcalıklar oldu. Bu
devletler Bizans’ın pazarlarını ele geçirdiler.
152 Bizans Tarihi
Ayönü, Y. (2009). Katalanların Anadolu ve Trakya’daki
Faaliyetleri (1302-1311), İzmir: Ege Üniversitesi
Yayınları.
Cheynet, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, çev. İ. Yerguz,
Ankara: Dost Kitabevi.
Daş, M., (2006). Bizans’ın Düşüşü, İstanbul: Yeditepe
Yayınevi
Dikici, R. (2007). Şu Bizim Bizans, İstanbul: Remzi
Kitabevi.
Dirimtekin, F. (2003). İstanbul’un Fethi, İstanbul:
Gelenek Yayıncılık.
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, çev. E.
Ermert, İstanbul: YKY
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğunun
Şaşırtıcı Yaşamı, çev. U. Kocabaşoğlu, İstanbul:
İletişim Yayınevi.
İnalcık, H., (2009) Devlet-i Aliyye, İstanbul: İş Bankası
Kültür Yayınları.
İnalcık, H., (2010a) Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları
1302-1481, İstanbul: İSAM Yayınları.
İnalcık, H., (2010b) Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak
Kuruluş, İstanbul: Hayy Kitap.
Mango, C. (2008), Bizans Yeni Roma İmparatorluğu,
çev. G. Çağalı Güven, İstanbul: YKY.
Nicol, D. M. (1999). Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-
1453), çev. B. Umar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları.
Nicol, D. M. (2000). Bizans ve Venedik Diplomatik ve
Kültürel İlişkiler Üzerine, çev. G. Çağalı Güven,
İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınevi.
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, çev. F.
Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ostrogorsky, G. (2002). “Türk İmparatorluğuna
vergi veren devlet: Bizans”, çev. M. Daş, Türklük
Araştırmaları Dergisi, c. 11, s. 209-221: İstanbul:
Marmara Üniversitesi Yayınları.
Runciman, S. (1999). Konstantinopolis Düştü 29 Mayıs
1453, çev. D. Türkömer, İstanbul: Doğan Kitap.
Yorgios Sfrancis. (2009). İstanbul’un Fethinin Bizanslı
son Tanığı Yorgios Sfrancis’in Anıları -Chronicon
Minus-, çev. L. Kayapınar, İstanbul: Kitabevi.
7
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans hukukunun ortaya çıkışını ve kaynaklarını açıklayabilecek;
 Bizans hukukunun kaynaklarını dönemlere göre açıklayabilecek;
 Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartışabilecek;
 Bizans hukukunda suç ve ceza türlerini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Roma Hukuku • Eklogi
• Bizans Hukuku • Suç
• Codex Theodosianus • Ceza
• Kilise Hukuku • Kölelik
• Corpus Iuris Civilis
İçindekiler
• BİZANS HUKUKU
• BİZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI
Bizans Tarihi Bizans Hukuku • BİZANS HUKUK SİSTEMİNDE AİLE
KURUMU
• BİZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA
• BİZANSTA KÖLELİK KURUMU
Bizans Hukuku
BİZANS HUKUKU
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçiş

Roma hukuku, milattan önce 759 yılı nda Roma şehir devletinin kuruluşundan
Roma İmparatorluğunun Batı bölümünün milattan sonra 476 yılında çöküşüne
kadar Roma’da ve Roma egemenliği altındaki topraklarda uygulanan hukuk sis-
temidir. Bu hukuk MS. 395 yılında imparatorluğun ikiye bölünmesinin ardından
Doğu Roma’da ve sonraki adıyla Bizans İmparatorluğu’nda 1453 yılına kadar Bi-
zans hukuku olarak gelişmiştir. Hukuk tarihçileri arasında Roma ve Bizans huku-
ku dönemlerinin kesin çizgilerle ayrımı konusunda görüş birliği olmadığı görülür
(Çelebican 1986, s.2). Hukuk alanında Roma’dan Bizans’a geçişi daha iyi anlaya-
bilmek ve değerlendirebilmek için Roma hukukunun tarihi dönemlerini hatırla-
mak gerekir.
Roma hukuku uzmanlarına göre Roma hukuku:
• Eski Hukuk Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 150),
• Klasik Öncesi Hukuk Dönemi (MÖ. 150-MÖ. 27),
• Klasik Hukuk Dönemi (MÖ. 27-MS. 250),
• Klasik Sonrası Hukuk Dönemi (MS. 250-MS. 527),
• İustinianos Dönemi (MS. 527- MS. 565) (Çelebican 1986, s.38) olmak üzere
beş ana döneme ayrılır. Roma hukuku uzmanlarının aksine, Bizantinistler ise
İustinianos Dönemini Bizans hukuku dönemi içinde kabul ederek bu dönem için
“Erken Bizans” dönemi ifadesini tercih ederler (Troianos,-Velissaropoulou, 2002
s.183).
Roma hukukunun çağdaş hukuklar üzerindeki etkilerinden söz edildiğinde
kastedilen, Bizans imparatoru İustinianos’un Corpus Iuris Civilis olarak bilinen
Derlemesinde toplanmış olan hukuktur. Çünkü Roma hukuku İustinianos’un
Derlemesindeki içeriği ve kapsamı ile Bizans hukukuna aktarılmış ve modern
çağların hukuklarının gelişimini etkilemiştir.
Bizans hukukunun kaynağı olan Roma’nın siyasal tarihi, devlet örgütü biçim-
lerine göre dört temel döneme ayrılır. Bunlar:
1) Krallık Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 509),
2) Cumhuriyet (Consül’ler) Dönemi (MÖ. 509- MÖ. 27),
3) İlk İmparatorluk (Principatus) Dönemi (MÖ. 27- MS. 235/284),
4) İmparatorluk (Dominatus) Dönemi (MS. 284- MS. 476)’ olarak tasnif edilir.
156 Bizans Tarihi
İmparatorluğun 395 yılında ikiye bölünmesiyle oluşan yeni idari oluşum,

Roma hukuk düzeninin değişime uğramasına neden olmuştur. İdari bölünme-
ye paralel olarak “İlk İmparatorluk” döneminde yetkileri artmış olan imparator,
“Dominatus” olarak adlandırılan bu dönemde yasama erkinin tartışılmaz sahibi
haline gelmiştir. Bu gelişmenin hukuk üzerinde de etkileri olmuştur. Öncelikle,
yasaların hazırlık çalışmalarını yapan imparatorluk kaleminde yeniden yapılan-
maya gidilmiş ve burada görev yapanların hukuk bilgisinden çok retorik alanında
yetenekli olmaları vasfı aranmıştır. Bunun sonucu yasaların üslubuna yansımış ve
genel kanun koyucu olarak imparatorun kişiliği ön plana çıkarılarak onun mut-
lak hâkimiyetinin yasal dayanakları oluşturulmaya çalışılmıştır. Erken Bizans dö-
neminde (4. yüzyıldan başlayarak) hukuk alanında bu geçiş sürecinde çıkarılan
yasaların tümünün dilinde hatta İustinianos (527-565) dönemindekiler de dâhil
olmak üzere belagat ön plandadır. Roma dönemindeki yasalardan farklılaşan bu
yaklaşım bütün Bizans dönemi boyunca sürdürülmüştür.
Hukuk alanında Roma’dan Bizans’a geçişte imparator I. Teodosios (379-395)
zamanında, Hristiyanlığın 380 yılında resmî din olarak kabul görmesi önemli
bir olaydır. Hristiyanlığa yönelik devlet takibatının son bulması yeni dine karşı
Yaratıcı Kaynak: Bir devlet hoşgörülü bir yaklaşımın benimsenmesini sağlamıştır. Takip eden yıllar içinde
düzeni içinde hukuku yaratan
organlar ve güçler o hukukun Hristiyanlığın, devletin resmî ve tek dini haline gelmesi olayı da Roma hukuku-
“yaratıcı kaynaklarıdır”. nun Bizans hukukuna evrilmesinde etkili olmuştur. Böylece bu geçiş sürecinde
Roma’da birbirini izleyen
siyasal dönemlerde devlet Hristiyanlığın etkileri kendini hızla hissettirmeye başlamıştır. İmparatorluğun
yapısına uygun olarak halk farklı milletlerden oluşan nüfusunu bir arada tutmada ve devletin bütünlüğünü
meclisleri, praetorlar yani korumada yeni dinin birleştirici unsurlardan birisi olabileceği anlaşılmıştır. Bu-
yargıçlar, senato, hukukçular
ve imparatorlar hukuk nun üzerine Büyük Konstantinos’tan (324-337) başlayarak imparatorlar, Hristi-
yaratmışlardı. Çağımızda yanlığa karşı olumlu bir tutum içinde olmuşlardır. Buna bağlı olarak kilise çok
hukuk, ülkelerin idari
örgütlenme biçimlerine göre erken dönemden itibaren devlet olgusunun bir parçası olmuş ve kurumsal kimlik
parlamentolar, hükümetler, kazanmıştır. Neticede Hristiyanlık, Bizans hukukunun şekillenmesinde etkili bir
devlet başkanları, krallar ya
da yargı organları tarafından unsur haline gelmiştir. Çünkü hukuk, kilise ile ilgili pek çok konuda yasal düzen-
yaratılmaktadır. lemelere gitmiştir (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.184).
Roma Hukukunun Dönemleri Hangileridir? Açıklayınız?

1
Bizans Hukuk Kaynakları Olarak Roma Hukukunun
Kaynakları
Yürürlülük Kaynakları: Hukukta kaynak, kral ve senato gibi hukuku oluşturan güçleri yani “yaratıcı
Hukukun ortaya çıktığı ve
yürürlükte olduğu zaman kaynakları” ifade edebileceği gibi, hukukun ortaya çıktığı ve yürürlükte oldu-
aldığı biçim hukukun “yürürlük ğu zaman aldığı biçimi, yani “yürürlük kaynaklarını”da kastedebilir. Yürürlük
kaynaklarını” oluşturur ve kaynaklarına örnek olarak Bizans hukukunda imparator emirnameleri gösterilir.
Roma’da siyasal dönemlere
göre bunlar kanunlar (lex), Ancak daha çok tanınanları ise
praetor beyannameleri, • Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios Kanunnameleri (435-438),
senato kararları, imparator
emirnameleri ve İustinianos • Codex Justinianus olarak adlandırılan İustinianos Kanunnameleri, (529-
döneminde Corpus Iuris 534)
Civilis’in bölümleridir.
• III. Leon (717-741) döneminde çıkarılan Eklogi,
• I. Vasil (867-886) zamanında çıkarılan Epanagogi,
• VI. Leon (886-912) zamanında çıkarılan Vasilika,
• Konstantinos Armenopulos (1320-1380) tarafından 1354 yılında yazılan
ve altı kitaptan oluştuğu için Eksavivlos adını alan ve 1946 yılına kadar
Yunanistan’da da uygulanmış olan Yasalar Elkitabı (Proheiron Nomon)
olarak sıralayabiliriz.
7. Ünite -Bizans Hukuku 157
Bizans hukukunun “bilgi kaynakları” Bizans hukukunu tanımamıza ve anla-

mamıza katkı sağlayabilecek her türlü tarihsel belgeler, yazıtlar, mektuplar, mima-
ri yapılar, dini metinler, eski paralar ve mühürleri içerir.
Bizans hukukunun kaynakları arasında belgeler (vesikalar) çok önemli bir yer
tutar. Bu belgelerin dış yapı özelliklerinin, içeriklerinin ve başka unsurlarının in-
celenmesi her biri Bizans diplomatikasının (yazı bilimi) ayrı bir araştırma alanını
oluşturmaktadır. Belgelerin yazıldığı malzeme, taş, mermer, metal yüzey, ahşap ve
kilden levhalar olmak üzere zaman zaman farklılık göstermiştir. Bizans dönemi
boyunca, 9. yüzyıl sonlarına kadar papirüs, parşömen, hayvan derisi kullanılmış-
tır. 10. yüzyıldan başlayarak kâğıda yazılmış belgelere de rastlamaktayız. Bugüne
kadar gün ışığına çıkmış resmi ve özel nitelikli Bizans belgelerinin sayısı azımsan-
mayacak kadar çoktur (Troianos, 1999, s. 42).
Roma-Bizans hukukunun en önemli yürürlük kaynaklarından ve “Constitu-
tiones principum” olarak adlandırılan imparator emirnameleri İlk İmparatorluk
(MÖ. 27- MS. 235/284) döneminde ortaya çıkmış olup ilk başlarda Edicta, Decreta,
Rescripta, ve Mandata olmak üzere dört farklı düzenleme biçimini kapsamaktaydı.
Edicta’lar (Bildirgeler), imparatorun bildirgeleri ya da beyannameleriydi ve
genel nitelikli yasalardı. Yeni imparator yürürlükten kaldırmadıkça bildirgeyi çı-
karan imparatorun ölümünden sonra da yürürlükte kalırlardı.
Decreta’lar (Kararlar) hukuki anlaşmazlığın taraflarınca yapılan itirazları so-
nuçlandıran kararlardı.
Mandata’lar (Talimatlar), yasaların uygulanmasıyla ilgili olarak imparatorun
memurlarına yönelik yazılı talimatlarıydı.
Rescripta’lar (Cevaplar) ise yasanın yorumunda ortaya çıkan görüş ayrılık-
larını çözmeye yönelik imparatorun tavsiye kararlarıydı (Tahiroğlu,-Erdoğmuş,
2009, s.76, Çelebican 1986, s.70-71).
İmparatorluk döneminde (MS. 284- MS. 476) pratik önemini yitirmesi so-
nucunda bu farklı düzenlemeler ortadan kalkmaya başlamış ve sonunda yasalar
“leges generales” ya da “constitutiones” adıyla anılan genel nitelikli yasalar ve
“rescripta” adıyla anılan özel nitelikli yasalar olarak iki gruba indirgenmiştir (Tro-
ianos-Velissaropoulou, 2002 s.183,).
Edicta’lar (imparator bildirgeleri) toplumun bütününe yönelen düzenlemeler
olduğu için hukukun her alanına ilişkin kurallar içerebilmekteydi. Diğer üç dü-
zenleme türü ise doğası gereği daha dar bir kesime hitap etmekteydi ve bunların
dili oldukça yalındı. Oysa genel nitelikli yasa özelliği taşıyan Edicta’lar yasama
faaliyetinin ana unsurunu oluşturmaktaydı ve yapısal olarak incelendiklerin-
de “praefatio” (önsöz), “narratio” (öyküleme), “dispositio” (gerekçe) ve epilogos
(sonsöz) olmak üzere dört bölümden oluşmaktaydılar.
Önsözün amacı yasanın muhataplarını yani halkı, yapılacak düzenlemeye karşı
hazırlamaktı. Bu bölümde hitabet sanatının tüm olanakları seferber edilmekteydi.
İmparatorun bu yasama faaliyeti ile hedeflediği amaca daha kısa süre içinde ulaş-
ması, yasayı kaleme alanların, tebaanın duygu dünyasına sızmada gösterecekleri
başarıya bağlıydı. Önsözün ifade edilmesinde imparatorluk kaleminin gösterdiği
özen, bu bölümün zaman zaman bizzat imparator tarafından da dikte edilmiş ola-
bileceği izlenimi verir. Edicta’ların tebaaya duyurulması yasa metinlerinin halka
açık yerlere asılması veya tellallar tarafından okunması yoluyla sağlanmaktaydı.
Bu sayede imparator halkına seslenme fırsatı buluyordu. Yasa metinlerinin önsö-
zü, Erken Bizans Dönemi imparatorluk ideolojisi hakkında çok zengin bir kaynak
niteliği taşımaktadır.
158 Bizans Tarihi
Önsözün ardından “narratio” olarak adlandırılan öyküleme bölümünde yasa-

nın çıkarılmasına sebep olan olay veya hadise ortaya konulmaktaydı. Yasa koyucu
burada hangi kötü durumun ortadan kaldırılacağı ya da hangi aksaklığın gideri-
leceğini çok çarpıcı bir şekilde anlatmak durumundaydı. Bu bölümde de hitabet
sanatının olanaklarına başvurulmaktaydı. Sonsözde yasanın gereğine uyulması
konusunda tavsiyeler ve ihlal edenleri hedef alan yaptırım tehdidi yer almaktaydı.
Bizans hukukunda en çok dikkat çeken hususlardan biri, eski düzenlemele-
rin iptal edilmemesi nedeniyle birbiriyle çelişen pek çok düzenlemenin aynı anda
yürürlükte olması meselesidir. Bizans hukukunda bir gelenek olarak, geçmişte
çıkarılmış olan ve güncelliğini yitirmiş olan yasaların iptali yoluna gidilmediği
görülür (Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s.197 vd.).
Genel nitelikteki yasa olarak kabul edilen imparatorun bildirgelerinin (edicta) bö-
2 lümleri nelerdir? Açıklayınız?
BİZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI
Dioklitianos’ tan İustinianos’a Hukuk Derlemeleri

(MS. 284-MS.527)
İmparatorluk döneminde (MS. 284-MS. 476) oluşan yeni sosyal ve ekonomik
koşullar yeni ihtiyaçlar ortaya çıkmıştır. Büyük Konstantinos’tan sonra Hristi-
yanlığın resmi din olarak kabulüyle birlikte kilise ile ilgili konuları düzenlen-
mesi amacıyla çok sayıda yasa çıkarılması sonucunda yürürlükteki hukukun
kontrolü, konunun uzmanı olan hukukçular için bile zorlaşmıştır. İlk derleme
Grigorianos ve çalışmalarını, bu soruna çözüm bulma gayretinin bir sonucu olarak görmek ge-
Ermogenianos: Roma
İmparatorluğu’nun Geç rekir. Bireysel bir girişimin ürünü olan ve imparator Adrianos’tan imparator
döneminin en önemli Dioklitianos’a kadar olan imparator emirnamelerini toplandığı Grigorianos
hukukçularındandı. Derlemesi (Codex Gregorianus) ve sadece imparator Dioklitianos’un emirna-
Ermogenianos MS. 293-295
yıllarında kendi adıyla melerinin derlenmesiyle oluşturulmuş bir çalışma olan Ermogenianos Der-
anılan kanun derlemesini lemelesinin (Codex Hermogenianus) ardından (Tahiroğlu,-Erdoğmuş, 2009,
gerçekleştirmiştir. Bu çalışma
Roma hukukuna yönelik s.81), 5. yüzyıl başında imparator II. Teodosios’un(408-450) emri ile imparator
ilk derleme girişimidir. Adrianos’tan (MS 76) başlayarak Konstantinos döneminde (MS. 306) çıkarıl-
Grigorianos kanun derlemesi
ise MS.291 yılında yapılmıştır. mış olanlar da dâhil olmak üzere bütün emirnameler derlenmiştir. Bu çalışma-
Her iki kanun derlemesi de lar, MS. 438 yılında 16 kitaplık bir derleme olarak yayımlanmıştır. Derleme,
daha sonraki yıllarda yapılan
Teodosios ve İustinianos II. Teodosios’un emriyle yayımlandığı için kanun gücündeydi ve Codex Theo-
derleme çalışmaları için temel dosianus (Teodosianos Kanunları) adını taşımaktaydı (Çelebican, 1986, s.53).
kaynak olmuştur. Daha önceki dönemlerde yapılmış olan derleme faaliyetlerinden farklı olarak
derleme sırasında emirnamelerin (constitutiones) ilk metinlerindeki çelişkileri
gidermek, onları daha anlaşılır kılmak ve yorum gerektirmeden uygulanmala-
Konsil (Sinod): Öğreti ve rını sağlamak amacıyla bazı kapsamlı değişikliklere gidilmiştir. Bu değişiklikler,
kilise düzeni ile ilgili sorunları
çözümlemek üzere toplanan bazen yeni bir mevzuattan söz etmeyi haklı gösterecek boyuttaydı (Troianos,-
piskopos ve din bilginlerinden Velissaropoulou, 2002 s.188).
oluşan kurul.
Bu dönemde kilise hukuku (kanonik hukuk) da oluşmaya başlamıştır. Kilise
Kilise Pederleri: hukukunun temel kaynakları arasına ilk başlarda yerel düzeyde daha sonra geniş
Hristiyanlığın ilk ortaya
çıktığı yüzyıllarda öğretileri katılımlı yapılan ve kilise ile ilgili konularda hukuki düzenlemeler içeren konsil
ve yazdıklarıyla Hristiyanlık (sinod) kararları ve kilise pederlerinin belli sorunlara çözüm amacıyla yazdıkları
inanışının doğmalarını da dâhil olmuş ve MS. 4. yüzyıl sonlarında bir “dini yasalar” (corpus canonum)
belirleyip ortaya çıkaran din
adamları. bütünü oluşmaya başlamıştır.
İustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527-565)

İustinianos döneminde çok geniş kapsamlı ikinci büyük kanunlaştırma çalışması
gerçekleştirildi. MS. 527 yılında tahta çıkan İustinianos, Doğu Roma İmparator-
luğunda eski evrensel Roma İmparatorluğunu canlandırmayı temel hedeflerinden
birisi olarak belirledi. Öncelikle, eskiden Roma İmparatorluğunun sınırları içinde
yer alan batıdaki toprakları yeniden egemenliği altına almaya yöneldi. Sağladığı
siyasal birliği hukuk açısından tamamlamak için imparatorluk sınırları içinde ge-
çerli olan hukuku birleştirmek ve Klasik Dönem hukukunu zamanın toplumsal ve
ekonomik gereklerine yanıt verecek ölçüde değiştirip daha işlevsel hale getirerek
yeniden geçerli kılmak için harekete geçti. Bu amaçla yüzyıllarca Roma İmpa-
ratorluğunda geçerli olmuş hukuk, temel kaynaklar yani Roma hukukçularının
eserleri ve Roma imparatorlarının emirnameleri elden geçirildi, ayıklandı ve de-
ğerlendirilerek tematik bir düzen içinde bir araya toplandı. Böylece İustinianos
Yasa Derlemesi (Codex Justinianus) ortaya çıktı. İustinianos’un bu büyük külliyatı
Ortaçağdan beri (12-13. yüzyıldan başlayarak) Corpus Iuris Civilis (Medeni Hu-
kuk Derlemesi) olarak adlandırılmaktadır.
Corpus Iuris Civilis 528-534 yılları arasında altı yıllık bir süre içinde hazır-
lanmıştır. Bu eserin hazırlık çalışmalarını yönetme görevi sarayın başhukuk
görevlisi (Quaestor sacri palatii) olan ve bugün adalet bakanı diyebileceğimiz
Tribonianos’a verilmişti. Hazırlık safhasında uygulayıcı hukukçuların yanı
sıra Beyrut ve İstanbul hukuk mekteplerinden hukuk âlimleri (antecessores)
de görevlendirilmişti. Corpus Iuris Civilis’te yer alan hukuk kurallarının bü-
yük bir bölümü özel olaylara ilişkin olmasından dolayı bu derlemeden her ola-
ya uygulanabilecek genel kurallar çıkarmak büyük bir güçlük doğurmaktaydı.
Derleme sırasında yararlanılan metinlerin tamamına yakını Latinceydi. Oysa
6. yüzyılda Bizans İmparatorluğunda, yaygın olarak konuşulan dil Yunancay-
dı. Bu nedenle Corpus Iuris Civilis’in orijinal Latince metninin yanı sıra Yu-
nanca özetine de ihtiyaç duyuldu. Corpus Iuris Civilis’in hacminin büyüklüğü
uygulamada güçlük çıkarmaktaydı. Bundan dolayı hazırlanıp yayımlanma-
sından çok kısa bir süre sonra uygulamada bu derlemenin Yunanca özetleri
kullanılmaya başlandı.
Medeni hukuk derlemesi (Corpus Iuris Civilis) dört temel bölümden oluşur. Gaius: MS. 130-180 yılları
arasında yaşamış Romalı
Birinci bölüm, hukuk kurumları anlamına gelen “Institutiones”tir. Bu derleme, hukukçu ve yazar. Gaius’un
uygulanan hukuk alanında genel bilgi vermek amacıyla hazırlanmış olup hukuk Institutiones dışında Lex
öğretimi için bir ders kitabı niteliği taşımaktaydı. İustinianos, 533 yılında bu bölü- XII Tabularum (Oniki Levha
Yasaları) üzerine bir yorum,
mün hazırlanması için Tribonianos’un denetimi altında iki hukuk hocasını görev- Romalı yüksek yöneticilerin
lendirdi. Derlemede özellikle Klasik Dönem hukukçularının eserlerinden bölüm- fermanları üzerine bir
inceleme gibi yapıtları
ler yer almaktadır. Derleme Gaius’un MS. 2. yüzyılda hazırladığı Institutiones adlı bulunmaktadır.
eserinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Institutiones, 533 yılında İustinianos’un
bir constitutio’su (emirname) ile yayımlanarak yürürlüğe konmuş ve kanun gücü
kazanmıştır. Dört kitaptan oluşmuştur.
İkinci bölüm, düzenlenmiş tam bir derleme anlamına gelen “Digesta” ya da
“Pandektis”’tir. Klasik dönemin Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus,
Paulus gibi en değerli hukukçularının eserlerinden alınmış ve belli bir sistem
içinde toplanmış parçalardan oluşmaktadır. Bu niteliğiyle Digesta, İustinianos’un
eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi açısından en önemli kısmı olup 50 kitap-
tan oluşmaktadır. Digesta, Tribonianos’un başkanlığında on yedi kişiden olu-
şan bir kurul tarafından 530-533 yılları arasında üç yıl içinde hazırlanmış ve
Institutiones’le birlikte yayımlanmıştır.
160 Bizans Tarihi
Medeni hukuk derlemesinin üçüncü bölümü “Codex” adını taşır. İustinianos,

528 yılında eski kanunlaştırmalardan (codex) da yararlanılarak o tarihe kadar
çıkarılmış bütün emirnameler de eklenmek suretiyle yeni bir imparator hukuk
derlemesi hazırlanmasını istedi. Bu eser bir yıl içinde hazırlanarak 529 yılında
yayımlandı. Institutiones ve Digesta hazırlanıp 533 yılında yayımlandıklarında
Codex’in yapılmasından beri dört yıllık bir süre geçmiş ve bu arada İustinianos
pek çok yeni emirname çıkarmıştı. 529 tarihli Codex’in güncellenerek yenilikler
ve değişiklikler getiren bu yeni emirnamelerin eklenmesi amacıyla Codex elden
geçirilerek 534 yılında yeniden yayımlandı. Codex 12 kitaptan oluşmuştur.
Novellae: Yeni kanunlar Çalışmanın son bölümünü yeni emirnameler manasına gelen (Latince) “Novel-
anlamına gelir.
lae” ya da (Yunanca) “Neares”ler oluşturur. İustinianos imparatorluğu süresi içinde
(534-565) birçok önemli kanun ve emirname çıkarmıştı. Bu emirnamelerin tamamı-
na yakınının dili Yunancaydı, çok azı Latince yazılmıştı. Resmi bir koleksiyonu yok-
tur, özel derlemeleri yapılmıştır ve en kapsamlısında 168 emirname yer almaktadır.
Corpus Iuris Civilis, Bizans İmparatorluğunda derlenmiş olmasına rağmen dili
Latinceydi. Eski Roma niteliklerini muhafaza etmesinden dolayı uygulanması bü-
yük güçlükler yarattı. İmparatorluğun nüfusunun büyük bölümünde Yunanca ko-
nuşuluyor olması nedeniyle İustinianos hayatta iken metne bağlı kalarak anteces-
sor olarak anılan hukuk âlimlerince derlemenin Yunancaya çevrilmesine müsaade
etti. Ölümünden sonra derlemenin Bizans hukuku anlayışına göre özetleri yapıldı
ve metinlerini açıklayıcı, yorumlayıcı eserler yazıldı (Çelebican, 1986, s.74).
Corpus Iuris Civilis olarak anılan kanunlaştırma hareketiyle İustinianos kilise
ve kamu hukuku alanında mevcut eksiklikleri gidermenin yanı sıra yeni kurumlar
ihdas ederek önemli reformlara imza atmıştır. Özel hukuk alanında yasa koyucu
iradenin dikkati (kilisenin etkisi nedeniyle) öncelikle aile hukukuna yönelmiş ve
sırasıyla şahsın hukuku, eşya hukuku ve miras hukuku konularında düzenlemeler
yapılmıştır. Tüm kanunlaştırma hareketlerinde Bizanslı kanun koyucunun, Roma
hukukunun sürekliliğine yaptığı vurgu dikkat çekicidir. Hukuki süreklilik anlayı-
şı, Bizanslıların siyaset felsefelerinin en önemli unsurlarından biri olmuştur ve bu
nedenle Orta Bizans döneminde çıkartılan yasalarda eski mevzuata mutlaka atıfta
bulunulmaktadır (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s. 195).
8. ve 9. yüzyıllarda yapılan kanunlaştırmalar sırasında anlaşılmasında ve teda-
rikinde zorluk çekilen Corpus Iuris Civilis’in ve imparatorluk emirnamelerinin
özgün Latince metinlerine başvurmaktan ziyade özellikle 6. yüzyıla ait Yunanca
özetleri, açıklayıcı ve yorumlayıcı metinleri kullanıldı. Kanunlaştırma sırasında
ortaya çıkan Latince metinlerin yukarıda sözü edilen Yunancaya çevirisi işini
üstlenmiş olan antecessorlar gerek kanunlaştırma sırasında ve gerekse hukukun
öğretiminde üstlendikleri rol gereği Bizans Hukukunun yaratıcıları olarak kabul
edilmektedirler (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 217).
Medeni hukuk derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris Civilis hangi dilde yazılmıştır?
3
İustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedanına Kadar
Geçen Dönemdeki Hukuk Uygulamaları (565-867)
Bu zaman dilimi, karanlık dönem olarak da anılır ve hukuk biliminin gerilediği gö-
rülür. İustinianos’un ölümünden sonra antecessorların yerini uygulama deneyimi
olan ve skolastikler (scholastikoi) olarak bilinen hukukçular sınıfı alır. Skolastikler,
antecessorların aksine geride yazılı eserler bırakmışlardır. Bu dönemde “nomoka-
non” olarak adlandırılan kilise hukukuyla ilgili yasa ve düzenlemelerin yer aldığı
derlemelere rastlamaktayız. İustinianos 131. Neara’sında (Novellae), kilise gelene-

ğinden doğan kuralları, yasalarla eşit düzeye yükseltmişti. Anılan dönemde Corpus
Iuris Civile’nin özgün metninin ve tefsirlerinin çok zor bulunur olması, 6. yüzyıl
metinlerinin anlaşılmasındaki zorluk, yeni yasa metinlerinin oluşturulması ihtiya-
cını doğurdu. Bunların kısa süre içinde kopyalanıp dağıtımının yapılması ve herkes
tarafından anlaşılır olmaları için kısa ve öz olmaları gerekiyordu. Bu kriterleri III.
Leon (717-741) döneminde çıkarılan, seçkiler manasındaki “Eklogi” adlı kanun-
name yerine getiriyordu. Günlük yaşamı ilgilendiren hukuk kuralları, dönemin sı-
radan insanlarının anlayabileceği bir dilde, kısa cümleler halinde yazıldı. Eklogi’de
özellikle aile hukuku alanında kilise hukukunun etkisiyle pek çok yenilikler dikkat
çekmektedir. Yasa koyucu özelikle ceza hukukunu daha insani bir hale getirmeye
çalışmıştır. Ölüm cezalarının infazında o zamana kadar gözlenen insanlık dışı uy-
gulamalar ortadan kaldırılmış ve cezanın belirlenmesi sırasında ceza hâkimlerinin,
suçluların sınıfsal farklılıklarından kaynaklanan keyfi kararlarına sınırlama getiril-
miştir. Eklogi’nin ceza hukuku alanında getirdiği düzenlemeler 9. yüzyıl başındaki
kimi tepkilere rağmen izleyen yüzyıllarda, sonraki kanun koyucuların ceza anlayı-
şına ters düşmemesi nedeniyle esaslı bir değişiklik geçirmemiştir.
Eklogi’nin kısa metni, hukuk yaşamındaki karmaşık ihtiyaçların tümüne ce-
vap vermekte yetersiz kalınca kimi özel hukuki ilişkiler için Ek bölüm oluştu-
rulmuştur. Appendix Eclogae olarak bilinen bu Ek bölüm diğerlerinin yanı sıra
Ziraat Yasası (Agrotikos Nomos), Denizcilik Yasası (Nautikos Nomos) ve Asker
Yasası (Stratiotikos Nomos) adlı yasaları içeriyordu. Bunlar esasında yeni ihdas
edilmiş yasalar olmayıp önceki dönemlere hatta İustinianos dönemi öncesinin
metinlerine ve ananelerine dayanıyordu (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.220).
Makedon Hanedanından, IV. Haçlı Seferine Kadar Olan

Dönemdeki Hukuk Uygulamaları (867-1204)
Makedon hanedanıyla egemen olan siyasi ve kültürel gelişim hareketini yönlen-
diren klasik yanlısı eğilimler, hukuk alanında da etkisini göstermiş ve I. Vasil’den
(867-886) başlayarak yenilikçi unsurlardan arındırılarak eski hukukun yeniden
hayata geçirilmesi hedeflenmiştir.
Yeniden arınma olarak bilinen “Anakatharsis” düşüncesiyle uygulama-
ya konulan ilk yasa metni, Epanagogi (ya da sonraki adıyla İsagogi) olmuştur.
Epanagogi’nin tanziminde (885-886) Patrik Fotios da yer almış ve bu nedenle me-
tinde kilisenin etkisi belirgindir. Yasa metniyle kilise ile Devlet arasındaki ilişkiler
yeniden düzenlenmiş ve patrikle imparator devlet içinde birbirine eşit en yüksek
iki iktidar gücü olarak tanımlanmış ve yetkileri kesin bir şekilde belirlenmiştir.
Epanagogi’nin tanzim edilmesi öncesinde tüm mevzuat bir araya getirilmiş ve ge- Mevzuat: Her türlü kanun,
reksiz görülen düzenlemeler yürürlükten kaldırılmıştır. Geriye kalan bölümler ise nizam ve tüzük hükümleridir.
40 kitaptan oluşan esas yasa metnini teşkil etmiştir. İustinianos kanunnamesinin
Latince metinleri Yunanca çevirileri ile metne dâhil edilmiştir.
“Anakatharsis” çabaları Vasil’in oğlu ve İustinianos’tan sonra yasama alanında
en üretken imparator olan Bilge (Sofos) lakaplı VI. Leon (886-912) tarafından sür-
dürülmüştür. Babası tarafından yapılan yasama çalışmaları yeniden gözden geçi-
rilmiş ve 60 kitaptan oluşan Vasilika (Kral Kanunnameleri) adı verilen yeni metin
ortaya çıkmıştır. Bu kanunnamenin uygulanması sırasında ortaya çıkan sorunlara
çözüm amacıyla Leon, pek çok Neares (Novellae) çıkarmıştır. 113 Neares’ten olu-
şan bir koleksiyon günümüze ulaşmıştır. Bunların üçte biri kilise ile ilgili olup
mevzuatın, dini kanonlarla uyumlu hale getirilmesine çalışılmıştır.
162 Bizans Tarihi
VI. Leon’un imparatorluğunun son döneminin ürünü olan düzenleme ise,

şehirdeki kimi loncaların ve meslek gruplarının denetiminden sorumlu şehir
Eparhos’una yönelik olan “Eparhikon Biblion” dur. Haksız rekabetin önlenmesi
ve farklı meslek kolları arasındaki ekonomik ilişkilerin düzgün bir şekilde sürdü-
rülmesine ilişkin düzenlemeler içermektedir.
Bu dönem içinde 11. yüzyıldan başlayarak kilise hukukunun büyük bir gelişme
gösterdiği gözlenir. 12.yüzyılda kilise hukukunun başlıca temsilcileri olarak İoan-
nis Zonaras, Aleksios Aristinos ve Teodoros Valsamon sayılabilir.
Makedon hanedanının son en büyük imparatoru olan ve Bulgar kasabı (Vulga-
roktonos) olarak anılan II. Vasil (976-1025) askeri alandaki başarılarının yanı sıra
büyük toprak sahipleriyle de mücadele etmiş ve çıkardığı yasayla onları allilengi-
on denen ortak vergi yükümlülüğüne tabi tutmuştur. Buna göre vergisini ödeye-
meyen yoksul köylünün vergi borcunu o yerleşim bölgesinin büyük toprak sahibi
ödemek zorundaydı (Baskıcı, 2009, s. 229). Sözü edilen dönem içinde imparator
IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafından çıkarılan bir emirnamey-
le (1047) nomofilakasın (yasaların koruyucusu) yönetiminde bir hukuk mektebi
(didaskelion ton nomon) kuruldu (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 224).
1204-1453 Yılları Arasındaki Dönemde Hukuk Uygulamaları

Bu dönemde imparatorluğun genel durumuna bağlı olarak hukuk biliminin tüm
alanlarda tam anlamıyla bir çöküş yaşadığını belirtmek gerek. İstanbul’un 1204
yılında Haçlılar tarafından ele geçirilmesine neden olan etkenler, 1261 yılında
şehrin, geri alınmasından sonra da ortadan kalkmamıştır. Bizans devletinin ya-
şadığı büyük toprak kayıpları ve iç çekişmeler, devleti sadece dış tehditler karşı-
sında güçsüz bırakmakla kalmamış, Bizans ekonomisi üzerinde de yıkıcı etkiler
doğurmuş ve bunun sonucunda hukuk da dâhil olmak üzere toplumsal yaşa-
mın tüm alanları bundan olumsuz yönde etkilenmiştir. 1261 yılında İstanbul’un
tekrar Bizans’ın başkenti olmasından sonra iktidara gelen Paleologos hanedanı
adalet düzenini iyileştirmek amacıyla mahkemeleri yeniden yapılandırma yolu-
na gitti. II. ve III. Andronikos Paleologos’un (1328-1341) çıkardıkları yasalarla
önce yüksek yargıçlardan oluşan 12 üyeli bir İmparatorluk Mahkemesi kuruldu.
1329 yılında tüm imparatorluk çapında adaletin dağıtılmasını denetleyecek ve
gözetecek dört yüksek yargıçtan oluşan bir heyet oluşturuldu (Katholikoi Krites
ton Romaion). Kilisenin devlet hayatında artan etkisinin de bir göstergesi ola-
rak bu yüksek yargıçlardan ikisi sivil ikisi ise ruhban sınıfındandı. Bu kurum
imparatorluğun son bulduğu 1453 yılına kadara muhafaza edilmiştir (Baskıcı,
2009, s. 192,).
Bu dönemin en belirgin özelliği ruhban sınıfına mensup din adamlarının ge-
rek kuramcı gerekse uygulamacı olarak adalet mekanizmasının içinde artan oran-
da temsil edilmesi ve buna paralel olarak kilise hukuku kurallarının da laik huku-
ka artan bir ivmeyle sızmasıdır. Bu gelişme 1204 yılında Haçlıların İstanbul’u ele
geçirmesiyle Bizans devletinin bir süreliğine ortadan kalkmasının yarattığı boş-
luğu doldurma çabasının bir sonucu olarak görülebilir. İznik Devleti döneminde
(1204-1261) kilisenin adalet de dâhil olmak üzere devlet yönetimine daha fazla
katılma eğilimi 1261 yılında İstanbul’un Haçlılardan geri alınmasından sonra da
kesintiye uğramadı.
Anılan dönem içinde hukuk alanında yapılan derleme çalışmalarının niteliği
de siyasi gelişmelere paralel bir seyir izlemekte ve önceki yüzyıllardaki düzeyin al-
tında bulunmaktadır. En kayda değer çalışma Selanik yüksek yargıcı Konstantinos
Armenopulos’un (1320-1380) 1345 tarihli Proheiron Nomon (Yasalar Elkitabı)

ya da diğer adıyla Eksavivlos (Hexabiblos-Altı Kitap) adlı derlemesidir. Ekleriyle
birlikte altı kitaptan oluşan bu derlemede medeni hukuk ve ceza hukukuna ait
yasa metinleri sınıflandırılmıştır. Armenopulos, derleme sırasında önceki yıllarda
yapılmış derlemelere ve yasalara dayanarak daha çok hukukun uygulayıcılarına
yani yargıçlara hitap eden bir çalışma ortaya koymuştur. Eksavivlos, Osmanlı ida-
resi döneminde özellikle kilise Mahkemeleri tarafından adalet dağıtılması sırasın-
da çok geniş ölçüde yararlanılan bir hukuk kaynağı haline dönüşmesi nedeniyle
önemlidir. Çok yaygın olması sonucu Yunanistan müstakil devlet olduktan sonra
da (1829) en sık başvurulan yasa derlemesi olmuştur. Mahkemeler, bu derleme sa-
yesinde resmen İustinianos mevzuatını uygulamışlar ve Eksavivlos Yunanistan’ın
ilk Medeni Yasasını oluşturmuştur (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.231).
BİZANS HUKUK SİSTEMİNDE AİLE KURUMU

Hristiyanlığın 4. yüzyılda Bizans İmparatorluğunda resmi din olarak kabul edilerek
yaygınlaşmasının ardından kilise, toplumun en küçük birliği olan aile kurumu ve
evlilik konusu ile ilgilenmiştir. Bu ilgi nikâhın dini bir temele oturtulmasının ar-
dından dogmatik bir altyapı kazanmıştır. Kilise istikrarlı bir şekilde aile kurumunu
mutlak kontrolü altına almaya çalışarak siyasi nüfuzunu güçlendirmeyi hedeflemiş-
tir. Evlilik kurumu Bizans tarihinin dönemleri içinde değişik aşamalardan geçmiştir.
Bizans hukukunda yasa koyucu evliliğin şartlarını: a) Evlenme yaşını doldur-
muş olmak (kızların 12, erkeklerin 14 yaşını doldurmuş olması gerekirdi) b) Evle-
necek şahısların rızası, c) Yaşları küçükse kural olarak aile reisi olan babanın rıza-
sı, d) Yasa ile öngörülmüş olan şekli kuralları yerine getirmek, olarak belirlemiştir.
Evlenmeye engel olan durumlara İustinianos Kanunnamelerinde, Bildirgeler’de
(institutiones’da) yer verilmekte ve akrabalık (kan bağıyla ve evlenme sonucu olu-
şan akrabalık dâhil olmak üzere) evliliğe engel bir durum olarak gösterilmekte
ve hangi dereceye kadar akrabaların kesinlikle evlenme akdi ifa edemeyecekleri
düzenlenmektedir (ör. iki kardeş arasında, amca, dayı ile yeğeni arasında evliliğe
müsaade edilmemektedir). Akrabalar arasında evlilik konusunda kilise 692 yı-
lında İstanbul’da toplanan Pentektis Konsili’nin aldığı kararlarla yasak kapsamını
genişletmiştir. İzleyen yüzyıllarda imparatorluğun son bulduğu tarihe kadar özel-
likle akrabalıkla ilgili evlilik engellerinin sürekli ve abartılı bir şekilde genişletildi-
ği görülmüştür (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.259).
Akrabalık dışında evliliğe engel olan durumlar da mevcuttu. Örnek vermek
gerekirse vaftiz edenle vaftiz olan arasında, evlat edinen şahıslarla evlatlık ve on-
ların yakın akrabaları arasında da evliliklere izin verilmezdi. İşlenmiş olan bir suç
da evliliğe engel olabilmekteydi. Örneğin zinadan dolayı mahkûmiyet durumunda
zina yapanlar arasında evlilik yasaktı. Kızın kaçırılması durumunda, kızın babası
rıza gösterse de ortada bir suç olduğundan bu durum evliliğe engel oluşturmaktay-
dı. Bir kimsenin hadım olması da evlenmesine engeldi. Aynı şekilde kişinin yasal
geçerli bir evliliğinin bulunması da evlilik için mutlak bir engel teşkil etmekteydi.
Hiyerarşide birinci dereceden atanan din görevlileri (arhimandrites) ve manastır-
larda yaşamayı seçen keşişler ve rahibeler de evlilik yasağı kapsamındaydı.
İustinianos Kanunnamelerinde, evliliğin kurulması için evlenecek kişiler
arasında evlenme iradesi aranmaktadır. Bu iradenin varlığını her zaman teşhis
etmek kolay değildi. Bunun evlenme niyeti olmaksızın birlikte yaşama ile (pal-
lakeia) karıştırılması mümkündü. Bunun önüne geçilmesi için evliliğin mevcut
olduğunun ispat edilmesi gerekiyordu. Kişiler evli olduklarını önceden yapılmış
164 Bizans Tarihi
Drahoma: Damada yani bir drahoma sözleşmesiyle ya da kilise görevlisi (ekdikos) ve tanıklar huzurun-
erkek tarafına, gelin yani kız
tarafından verilen mal ya da da evlenme iradelerini beyan ederek ispat edebilirlerdi. Yüksek düzeydeki devlet
para. görevlileri için ise drahoma sözleşmesi evlilik için kurucu şart niteliğindeydi. 9.
yüzyılın başında imparator VI. Leon kilisenin talebi üzerine bir emirname ile evli-
lik için dini nikâhı zorunlu hale getirmiştir. Ancak evliliğe engel durumların çok-
luğu pek çok çifti yasadışı bir şekilde birlikte yaşamaya yöneltmiştir (Troianos,-
Velissaropoulou, 2002 s.262).
Yaklaşık iki yüzyıl sonra I. Aleksios Komninos, (1081-1118) iktidarı döne-
minde 1084-1095 yılları arasında çıkardığı emirnamelerle köleler de dâhil olmak
üzere tüm evliliklerde dini nikâh zorunluluğu getirmiştir. İustinianos hukuku ve
Eklogi, özgür bir kişini köleyle evlenmesine olanak sağlarken, İmparatoriçe İrini,
(797-802) özgür bir kişinin köle bir kadınla evlenmesini yasakladı. VI. Leon ise,
özgür olan eşe diğerinin özgürlüğünü satın alma ya da kendisinin de köle olarak
eşinin efendisinin himayesine girmesi şartını getirdi.
Kilise, daha 4. yüzyıldan itibaren bir evliliğin herhangi bir şekilde sona er-
mesinin ardından yeni bir evliliğin yapılmasına sıcak bakmıyordu. İkinci defa
evliliğe tahammül gösteriyordu. Üçüncü kez evlilik ise şarta bağlıydı ve uzun
süreli aforoz gibi kilise tarafından hükmedilen cezalar söz konusuydu. İmpa-
rator VI. Leon’un dördüncü evliliği, Kilise ile Devlet arasındaki ilişkilerde so-
runa neden olunca ölümünü takiben 920 yılında dördüncü evlilik kesin olarak
yasaklandı.
Ölüm ve kaybolma (gaiplik) evliliği sona erdiren en önemli iki neden olarak
görülmektedir. İustinianos Kanunnamelerinde, savaş zamanında asker kişilerin
kaybolması halinde, eşi, onun ölmüş olduğunu yetkililere dayanarak belgeleyebi-
lirse bir yıl sonra tekrar başka birisiyle evlenebilmekteydi. Bu prosedüre uyulma-
ması halinde ağır para cezaları veriliyordu. Eğer öldüğü varsayılan eş geri dönerse
eşini tekrardan alma ve evliliğini sürdürme hakkına sahipti ve o arada yapılmış
olan evlilik geçersiz sayılmaktaydı.
Tek taraflı iradeyle boşanma konusunda ilk zamanlar herhangi bir kısıtlama
yokken ilerleyen dönemlerde Hristiyan imparatorlar bu konuda ciddi kısıtlama-
lar getirdi. İustinianos Derlemesinde boşanma sebepleri erkek için: a) Kadının
bildiği ancak eşine söylemediği vatana ihanet suçu, b) Zinadan mahkûmiyet c)
Doğrudan ya da dolaylı olarak kocanın canına kast edilmesi, d) Ahlak dışı iş ve
eylemlerdi (Neara 117.8).
Kadınlar için ise: a) Kocanın vatana ihanet suçu işlemesi b) Doğrudan ya da
dolaylı olarak kadının canına kast edilmesi, c) Kadının manevi şahsiyetinin renci-
de edilmesi d) Kocanın sürekli olarak evlilik dışı ilişkilere sahip olmasıydı (Neara
117.9).
Bu nedenler dışında İustinianos hukukunda eşlerin doğrudan kusurundan
kaynaklanmayan üç boşanma nedeni sayılmaktadır: a) Evliliğin başından itibaren
var olan erkeğin iktidarsızlığı b) Birlikte ya da tek taraflı bir kararla keşiş hayatının
tercih edilmesi c)Uzun sürmüş esirlik durumu. Esirin hayatta olduğu haberinin
alınmasından itibaren beş yıl geçmesi halinde boşanma kendiliğinde gerçekleş-
mekteydi.
İsavros hanedanı (717-802) ve Makedon hanedanı (867-1056) dönemlerinde
sadece üç durum boşanma nedeni olarak kabul edilmiştir: a) Kadının evlilik dışı
ilişkiye sahip olması ya da kocanın iktidarsızlığı b) Hayata kast edilmesi c) Eşler-
den birinin lepra yani cüzam hastası olması. Başka hiçbir neden boşanmaya sebep
olamazdı.
Anlaşmalı boşanma konusunda ise kilisenin etkisiyle eşlerin bu hakkına yasak

getirilmiştir. Süreç içinde (I. Vasil’in Epanagogi’siyle) yasak yumuşatılsa da 10. yüz-
yıldan sonra yapılan düzenlemelerde anlaşarak boşanma konusunun Bizans hu-
kuk yaşamında hiç yer almadığı görülür (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.271).
Yasal nedenleri olmadan evliliği sonlandıran eş için ağır para cezası öngörül-
mekteydi. Eğer bunu yapan kadınsa para cezası yanında yasalar onun manastı-
ra kapatılmasını öngörüyordu (Neara 117.13), bu yaptırım daha sonra erkeği de
kapsadı (Neara 134, 11, yıl 556), (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.266).
Bizans hukuk sisteminde evlenme şartları nasıl düzenlenmiştir? Açıklayınız?

4
BİZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA
Bizanslılar, Roma’dan devraldıkları hukuk düzenini, suçun önlenmesi ve suçlula-
rın cezalandırılması konusunda oluşan yeni toplumsal şartlara uyumlu hale getir-
mişlerdi. Bu da cezaların infazının yıllar içinde farklılaşmasına neden olmuştur.
İustinianos döneminde ceza, suç teşkil eden eylemle bozulan düzenin sağlanması
ve suç işleme eğiliminde olanları bu niyetlerinden vazgeçirmek için bir korkutma
ve tehdit aracı olarak görülmüştür.
Suçun failine uygulanan bir yaptırım olarak karşımıza çıkan cezanın amacı İus-
tinianos kanunları da dâhil olmak üzere Erken Bizans dönemi kanunnamelerin-
de açık ve somut bir şekilde ortaya konulmamaktadır. Cezalandırma ile güdülen
amaç ancak 8. yüzyıl ortalarında İsavros hanedanı döneminde çıkarılan Eklogi’de
somut olarak belirtilmiş ve arındırma, suç işleyen kimsenin ıslahını sağlama ve
korkutma olarak sayılmıştır (Troianos, 1996 s.21). İmparator VI. Leon çıkardığı
kanunnamelerde (Neares) cezanın amacı ve etkililiği konusundaki düşüncelerini
ifade etmekte suç fiili ile verilecek ceza arasında bir orantının bulunması gereğini
vurgulamaktadır (61. ve 62. Neara). 10. ve 12. yüzyıl arasındaki dönemde impara-
torlar Konstantinos Porfirogennitos ve I. Manuil Komninos’un da ceza konusunda
kanunnameler çıkardıkları görülmektedir (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.276).
Ceza ve Türleri
Ölüm Cezası
Erken dönem Bizans hukuku, ölüm cezasını Roma hukukundan miras almıştır.
Zihinsel engelliler ve yetişkin olmayanlar yani çocuklar ölüm cezasından muaf tu-
tulmaktadır. Çünkü kişinin yaptığı eylemin bilincinde olması koşulu aranmakta-
dır. İustinianos Derlemesinde, ölüm cezasının infaz şekli açıkça belirtilmeyen du-
rumlarda yargıcın takdir yetkisinde olan bir konuydu. Cezanın infazı başın kılıç ya
da baltayla kesilmesi suretiyle uygulanmaktaydı. Bunun yanı sıra çarmıha germe,
yılanların veya başka canlıların olduğu çuvalın içine koyarak denize ya da neh-
re atma, atlar tarafından ters yönlere çekerek parçalama, derisini yüzme, diri diri
gömme de ölüm cezasının infazında başvurulan yöntemlerdendi. Kaynaklarda ge-
çen “kelle cezası” (kefalikon) ifadesi her zaman ölüm cezası anlamına gelmeyip
duruma göre taş ocaklarında ya da madenlerde ömür boyu zorunlu çalışma ya da
ağır bir uygulama şekli olan sürgün cezası olarak da yorumlanabilmekteydi. Eklogi
Kanunnamesinde, suç türleri ve cezalar, olabildiğince kesin çizgilerle her bir eylem
için ayrı ayrı belirlenmiş ve keyfiliğin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede
ölüm cezası, şehirde kasıtlı olarak çıkarılan yangın ve ölümle sonuçlanan soygun
suçları dışında, başka cezalarla değiştirilmiştir. Yangına sebebiyet verenler yakıl-
166 Bizans Tarihi
mak suretiyle ölüm cezasına çarptırılmaktaydı. Eklogi’nin getirdiği ceza sistemi

izleyen yüzyıllarda büyük ölçüde muhafaza edilmiştir (Troianos,-Velissaropoulou,
2002 s.278, Troianos, 1996 s.26-28).
Köleleştirme
Iustinianos sonrası kanunnamelerde özgürlüğünü kaybetme cezası nadiren uygu-
lanmaktadır. Failin, diğer cezaların yanı sıra özgürlüğünün de elinden alınması,
kendi rızasıyla geri gelen asker kaçakları ve düşmana, askeri önemde yasak mal-
zeme temin edenler için uygulanmaktaydı. Her iki durumda devlete karşı işlenen
suçlar söz konusu olduğundan kanun koyucu kamu çıkarlarını daha etkili bir şe-
kilde korumayı amaçlamıştır Troianos, 1996 s. 28).
Bedensel Cezalar
Uzuv Kesme
Eklogi’de, birbirinden çok farklı nitelikte olan ve ağır suç niteliği taşımayan
pek çok eylem için uzuv kesme cezası öngörülmektedir. Genellikle suçun iş-
lenmesinde kullanılan organ kesilmektedir. Örneğin mala yönelik suçlarda ve
bir suç aletinin kullanılması neticesinde ölümle sonuçlanan yaralamalarda bir
elin kesilmesi, yalancı tanıklıkta ise dilin kesilmesi öngörülmektedir. Bu orantı
cinsel suçlarda ihlal edilmektedir. Hayvanla cinsel ilişkiye girilmesi durumun-
da cinsel organ kesilir, çok yakın akrabalar arasındaki cinsel (ensest) ilişki du-
rumunda ise ölüm cezası verilirdi. Bunlar dışında, cinsel suç için verilen ceza,
burun kesme cezasıydı. Uzuv kesme, failin eylemini yinelemesini önlerken
burun kesme cezası ise, faili toplum önünde lekelemekte ve onu itibarsızlaştır-
maktaydı. Bu cezada kadın ve erkek için cezanın uygulanmasında eşit muamele
de sağlanmış olmaktaydı. Göze mil çekilerek kör etme cezası da uzuv kesme
cezaları arasında yer almaktadır. İmparatorun iktidarına yönelen suçlarda, iha-
netin önlenmesi konusunda çok etkili bir ceza olarak uygulanmıştır (Troianos,
1996 s. 29-30).
Kırbaçlama
Kırbaç cezasına 8.- 10. yüzyıllar arası Bizans hukuk metinlerinde rastlanmakta ve
ana ceza olarak ya da paralel bir ceza olarak karşımıza çıkmaktadır. Paralel ceza
olduğunda uzuv kesme ya da sürgüne gönderme cezalarıyla birlikte uygulanmak-
tadır. Roma hukukunda kırbaç cezasının infazında özgür olan kişilerle kölelere
yönelik uygulamada farklılıklar vardı. Özgür olanlardan, ayrıcalıklı sınıfa mensup
olanlar sadece vatana ihanet suçunda kırbaç cezasına mahkûm edilmekteydiler.
Eklogi’de bu cezanın uygulanmasında sınıfsal farklılıkların giderilmesine çalışıl-
mıştır (Troianos, 1996 s.31).
Saç Kesilmesi
Saçın kesilmesi Bizanslılar açısından küçük düşürücü ve kişinin toplum nezdin-
deki itibarını lekeleyici bir uygulama olarak görülmekteydi. Bu ceza Orta Bizans
döneminde her zaman kırbaç cezası ve çoğu kez de sürgün cezası ile birlikte uy-
gulanmaktadır (Troianos, 1996 s.32).
Sürgün
Bu ceza kasıtlı olmayan adam öldürme, ya da çocuk düşürtme gibi ağır sayılmayan
suçlar için uygulanan bir cezadır. Roma’da iki tür sürgün cezası vardı. Daha hafif
olan ve relegatio olarak adlandırılan sürgün cezası, hükümlünün belirli bir yerde
zorunlu ikametini gerektiriyordu. Daha ağır olan deportatio ise, suçlunun malvar-
lığının müsaderesi ve vatandaşlık sıfatının kaybı sonucunu doğuruyordu. Erken Bi-
zans döneminde, İustinianos Derlemesinde, her iki sürgün cezası da mevcuttu. Orta
Bizans döneminden sonra sürgün cezası Roma dönemindeki şekliyle özdeş değildir.
Cezanın uygulanması belli bir yere gönderildikten sonra orada ayrıca zorunlu çalış-
ma yükümlülüğü içermiyordu. Önceleri kararı veren yargıç sürgün süresini ve yerini
hiçbir sınırlama olmadan belirleyebilirken Eklogi Kanunnamesiyle yargıcın sınırsız
takdir yetkisine sınırlamalar getirilmiş ve sürgün cezasının yanında servetinin mü-
saderesi yerine kırbaç ya da saç kesme cezası uygulanmıştır (Troianos, 1996 s.33).
Hürriyeti Bağlayıcı Cezalar

Bizans hukukunda ilke olarak günümüzde anladığımız şekliyle hürriyeti bağlayıcı
ceza yani hapis cezası uygulaması yoktu. Bizans döneminde hapishaneler ceza çeki-
len yerler değil yasayı ihlal edenlerin haklarında karar verilene kadar tutuldukları
yerler olarak kullanılmaktaydı. Digesta’nın yürürlüğe girdiği dönemden beri kabul
gören uygulama uyarınca, suçluları hapishanede tutmak suretiyle cezalandırma
yasaktı. Buralar cezalandırma yeri değil, insanları muhafaza ve kontrol altında tut-
ma yerleri olarak kabul edilmekteydi. Erken dönemden itibaren yani daha İusti-
nianos döneminde, hapsetme cezasının uygulanmadığı ve onun yerine suçluların
manastırlara kapatılması tedbirine başvurulduğu görülmektedir. Ömür boyu ya da
belirli bir süre için manastıra kapatma tedbiri Kilise hukukunda da görülmekte-
dir. Keyfi uygulamaları engellemek amacıyla, İustinianos (527-565) dönenimden
I. Manuil Komninos (1143-1180) dönemine kadar ceza davalarının uzamaması ve
kişilerin yargılama işlemleri sonuçlanana kadar hapishanelerde tutulmamaları için
emirnameler çıkarıldığı görülmektedir. Ancak Geç Bizans döneminde imparator-
luk topraklarının küçülmesi ve sürgün cezasını uygulama olanaklarının zorlaşmış
olması sonucunda bu ilkeden ödün verildiği ve hapsetmeyi bir ceza olarak öngören
emirnamelerin çıkarıldığı görülür (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.282-283).
Mala Yönelik Cezalar

Mala yönelik cezaların başında mahkûm olan suçlunun tüm malvarlığının müsa-
deresi ve hazineye devredilmesi geliyordu. Ancak bu durumda suçlunun ailesi de
cezalandırıldığından İustinianos döneminde, cezanın uygulama kapsamı daraltıl-
mıştır. Müsadere cezası daha çok ticari ve ekonomik suçlarda uygulama alanına
sahipti. Geç Bizans döneminde maddi cezalar, yoksullar yerine getiremediğinden
dolayı, sadece devlet hizmetinde bulunan ve yüksek gelire sahip devlet görevlileri
için uygulanmıştır.
İsavros ve Makedon hanedanı imparatorlarının kanunnamelerinde suçluya
suçtan doğan zararın giderilmesi için mağdura ödeyeceği dışında ayrıca bir mik-
tar parayı da tazminat olarak ödeme mecburiyeti getirildiği görülmektedir. Eğer
zarar (ör. cinsel suçlarda olduğu gibi) paraya endeksli değilse bu durumda zararın
giderilmesi için ödenecek para ve tazminat için tek bir meblağ tespit edilmekteydi.
Bizans hukukunda ne tür cezalara rastlanır. Açıklayınız.

5
168 Bizans Tarihi
Askeri Suçlar ve Cezalar

Bizans hukukunda askeri suçlar ve bunlara verilen cezalar hakkında bilgiler içeren
üç kaynaktan söz edilebilir. Birincisi, 6. yüzyıl sonlarına ait olduğu tahmin edilen
ve ordunun eğitimi konusunda izlenmesi gereken yöntemler ve askeri taktikler
hakkında Bizanslı generallere tavsiyelerin yer aldığı imparator Mavrikios’un (582-
602) “Stratigikon” adlı eseridir. İkincisi imparator VI. Leon’un (886-912) benzer
içerikli (886-912) “Ta Taktika” adlı çalışmasıdır. Sonuncusu ise en eski tarihlisi
10/11. yüzyıla uzanan ve el yazmaları büyük ölçüde günümüze kadar ulaşan 55
kanunnameden (codex) oluşan “Askeri Yasa” (Stratiotikos Nomos) adlı eserlerdir.
Bizans askeri ceza hukuku ile ilgili olarak ordunun işlediği suçlar; düşmana, sivil
halka ve özellikle düşman ülkenin sivillerine karşı işlenenler ve esirlere yönelik
işlenen suçlar olarak sıralanmaktadır. Savaş ganimetinin paylaşımı konusunda
uyulması gereken kurallarla ilgili Bizans kanunnamelerinde hükümler bulun-
maktadır. Ordunun şiddete başvurması ve suç teşkil eden fiiller işlemesi bazen sa-
vaş ortamının gereği olarak askeri idarenin telkinleri sonucu gerçekleşmekteydi.
Bu konu ile ilgili düzenleyici hükümler vardı (Kolyas, 2001, s. 297).
Askeri konuları düzenleyen yasalar konuları itibarıyla dört grup düzenleme
içermekte ve bunların ihlali suç teşkil ettiğinden her bir maddede yaptırımlar yer
almaktadır.
Birinci grup yasalar askerlerin yükümlülükleri, disiplin ve askeri hiyerarşiye
riayet konularıyla ilgilidir. İkinci grup yasalar birlik komutanlarına yöneliktir.
Burada sayılan suçlara, itaatsizlik, askerlere zarar verici eylemelerde bulunma,
erlere öngörülen izinlerin verilmemesi, bir kalenin düşmana teslim edilmesi ör-
nek verilebilir. Üçüncü grup yasalar savaş döneminde ve muharebe esnasında
işlenen suçları düzenlemektedir. Askerin sancağı yitirmesi, silahlarını bırakıp
safını terk etmesi, düşman saflarına geçmesi gibi suçlara “kelle cezası” ölüm
cezası uygulanmaktaydı. Dördüncü grupta yer alan askeri yasalar askerlikten
kaçmak amacıyla askeri birlikler dışında işlenen suçlar ve askerlerin genel yü-
kümlülükleriyle ilgili konuları kapsamaktadır (Kolyas, 2001, s. 303-311). İm-
paratora karşı işlenen ve vatana ihanet kabul edilen suçun işlenmesi halinde,
fail ölüm cezasına mahkûm edilip malları müsadere edilmekte ve ölümünden
sonra hatırası da mahkûm edilmekteydi (damnatio memoriae). Bu failin hatı-
rasını anımsatabilecek her türlü izin ortadan kaldırılması demekti (Troianos,-
Velissaropoulou, 2002 s.285)
Bu yasalarda öngörülen cezalar, işlenen suçun niteliğine göre farklılık göster-
mekteydi. Ceza, suçlunun askeri hiyerarşideki derecesine göre para cezası, ordu-
dan atılma, bedensel ceza, sürgün cezası olabileceği gibi ömür boyu madenler-
de çalışma ve ölüm cezası da olabilirdi. Her durumda suçun işlendiği koşullar
dikkate alınmaktaydı. Savaş sırasında bazen öngörülen cezalar komutanın takdir
yetkisiyle uygulanmayabiliyordu. Fakat genellikle cezalandırmada amaç ordunun
disiplinini korumak için örnek oluştursun düşüncesiyle cezalar çok sert bir şekil-
de uygulanırdı.
Bizans ordusunun güçlü olduğu devirlerde askeri birlikler içinde ve dışında
yargı yetkisi temaların (kolordu) generallerine aitti. Bu yargı yetkisinin kullanı-
mında zaman zaman keyfi uygulamalara da tanık olunmuş ve askeri suçların ce-
zalandırılması konusu imparatorluğun izlediği genel politikaya ve tahtta bulunan
imparatorun asker kökenli olup olmamasına bağlı olarak farklılıklar göstermiştir
(Kolyas, 2001, s. 303 vd.).
Cezaların İnfazı ve Uygulamalar

Cezanın infazı ile ilgili süre konusunda Bizans hukuk kaynaklarında özellikle
Vasilika Kanunnamesinde yer alan süreler Roma hukuku kaynaklıdır. Teodosios
Kanunnamesine göre çok ağır cezalarda karara itiraz için süre tanınması veya ce-
zanın azaltılabilme ihtimali dikkate alınarak infaz için karar tarihinden itibaren
30 gün geçmesi gerekmekteydi. Süreli olan cezalarda sürenin tamamlanmasıyla
birlikte ceza sona ermiş sayılırdı ve idareciler bölgelerinde sürgün cezası çeken
hükümlüleri serbest bırakmak zorundaydılar. Failin cezasını çektiği süre içinde
ölmesi halinde cezanın infazı sona ermekteydi. Hüküm öncesi ölüm durumu da
takibatı sonlandırmaktaydı. Sadece kişinin hatırasının mahkûm edilmesi duru-
munda bu cezanın gereği ölüm cezasının infazından sonra yerine getirilmektey-
di. Ayrıca vatana ihanet suçu durumunda infaz edilen mahkûmun malvarlığına
yönelik müsadere kararı, mirasçılarına rağmen yerine getirilmekteydi (Troianos
1996, s. 46-47). Mahkûmun imparatorun vereceği kararla affa uğraması duru-
munda cezanın infazı durdurulmaktaydı.
Kilise hukukunda kilise mahkemesi tarafından verilmiş bir cezanın kaldırıl-
ması, azaltılması ya da infazının durdurulması konusunda karar vermeye yetkili
merci kararı veren mahkemeydi.
Kadınlar için ölüme mahkûmiyet durumunda, eğer bir hamilelik söz konu-
suysa doğum gerçekleşene kadar ölüm cezasının infazı ertelenmekteydi. Ancak
doğumdan ne kadar süre sonra infazın gerçekleşeceği konusunda bir düzenleme
bulunmamaktadır (Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.288).
BİZANSTA KÖLELİK KURUMU

Bizans’ta egemen din olarak kendini kabul ettiren Hıristiyanlığın felsefesine ve in-
sana olan yaklaşımına ters düşse de, kölelik kurumu imparatorluğun tarihi boyunca
varlığını sürdürdü. Roma’dan Bizans’a geçiş sürecinde kölelerin hukuki durumunda
da iyileşmeler görüldü. Eski Yunan, Helenistik dönem ve Roma imparatorluğu dö-
nemlerine nazaran kölelere karşı daha ılımlı bir yaklaşım benimsendi. İustinianos’un
ve onu izleyen imparatorların emirnameleriyle kölelik kurumu daha insani bir nite-
lik kazanmış olmakla birlikte hukuki açıdan bakıldığında köleler alım satıma konu
olmaktan kurtulamadılar. İustinianos, kölelerin durumunu iyileştirmeye yönelik
tedbirler aldı ve şartlı olarak özgürlüklerini kazanmalarının yolunu açarak özgür
kalan kölelere hemen vatandaşlık verilmesini buyurdu (Mihopoulos, 2000).
Köleler büyük ölçüde ev işlerinde çalışmakta ve çoğu kentlerde yaşamaktaydı. Nomisma: Soliduslara verilen
isimdir. Çoğulu: Nomismatadır.
İmparatorluk nüfusunun ne kadarının kölelerden oluştuğu konusunda kesin bir Solidus:, İlk defa İmparator I.
bilgi yoktur. Kölelerin fiyatı duruma göre farklılık göstermekteydi. Savaşlar so- Konstantinos tarafından 309
yılında bastırılan ve Bizans
nucu köle girişinin yoğun olduğu dönemlerde köle fiyatları düşerken, veba gibi İmparatorluğu’nda 10. yüzyıl’a
yaygın ölümlere neden olan salgın hastalıklar baş gösterdiğinde köle fiyatları yük- kadar kullanılmış olan altın
sikkenin adıdır. Bu sikke
selmekteydi. Kölelerin fiyatı ekonomik koşulların yanı sıra yaşlarına, bir meslek Roma İmparatorluğu’nun ana
sahibi olup olmamalarına ve cinsiyetlerine göre de farklılaşmaktaydı. Örneğin 6. altın parası olan aureus’la
yer değiştirmiştir. Solidus
yüzyılda 10 yaşın altında bir çocuğun köle olarak değeri on paraydı (nomisma). ismi İmparator Dioklitianos
Herhangi bir mesleki becerisi olmayan yetişkin bir kölenin değeri ise bunun iki tarafından 284-305 yılları
katıydı. Bir kâtibin ise köle olarak değeri 50 paraya kadar yükselebiliyordu. Doktor arasında bastırılan ve
Konstantinos’unkilerden
ve eğitimli başka köleler 60 paranın üzerinde ediyordu (Mihopulos, 2000, s.135). farklı olan altın sikke için de
Bizans’ta da köleler efendilerinin bir malı olarak görülse de Roma dönemine kullanılmıştır. Sikke teorik bir
değerle 1/72 Roman pound’u
kıyasla durumları oldukça iyiydi. Çünkü evlenmelerine izin verilmekteydi ve öz- (yaklaşık 4.5 gram) ölçü
gürlüklerine kavuşmaları kolaylaştırılmıştı. Kölenin ürettiği katma değer efendisine alınarak basılmıştır.
ait sayılırdı ve köle hayatta kalabilmek için gerekli olanın dışında hiçbir talep ileri
170 Bizans Tarihi
sürme hakkına sahip değildi. Köle kadının çocukları da köle statüsündeydi. Köle-
nin hukuki durumundaki her türlü değişiklik ancak efendisinin izniyle mümkün
olabilmekteydi.
Manastır mülkleri içinde bulunan çiftliklerde de çok sayıda köle çalıştırılmak-
taydı. 9. yüzyıl başlarında yaşamış olan Aziz Teodoros Studitis, manastırların köle
bulundurmalarını yasaklamıştı. 13. yüzyılda ise Selanik Piskoposu Efstatios dene-
timi altında bulunan çok sayıda köleyi vasiyetle özgür bırakmıştır.
İsavros hanedanına (717-802) mensup imparatorlar 8. ve 9. yüzyılda köleliği
azaltmak ve feodal düzenin önemli bir unsuru olan toprakla birlikte alınıp satılan
kölelere (serfler- dulopariki) dayanan serflik sistemini ortadan kaldırmaya çalış-
tılarsa da tepkiler nedeniyle bunda başarılı olamadılar (Mihopulos, 2000, s.136).
Toprakla birlikte alınıp satılan kölelere (dulopariki) yani serflere kısaca değin-
mek gerekirse, duloparikos teriminin 10., 11. ve 12. yüzyıllara ait çok sınırlı sayıda
Bizans metninde geçtiği görülmektedir (Oikonomidis, 1983, s.295). Bu metin-
lerde dulopariki (douloparoikoi) ve pariki (paroikoi) ayrımı yapılmaktadır. Du-
loparikos kendine ait olmayan bir toprağa bağlı ve onu işlemekle yükümlü olan
ve toprağın satışı durumunda onunla devredilen özgür olmayan kişidir. Bu sıfat
babadan oğla geçmektedir. Duloparikos ve ailesi ürettikleri ürünün bir bölümünü
efendilerine karşılıksız vermek ve kendilerinden istendiğinde başka şahsi hizmet-
ler de sunmakla yükümlüydüler. Parikos ise kendine ait olmayan toprağı kirala-
mak suretiyle işleyen (yarı) özgür çiftçidir. Ancak zamanla duluparikos teriminde
köle anlamına gelen “dulos” sözcüğü unutuldu ve bu kişilerin toprağa bağlı çiftçi
yani “parikos” özeliği vurgulanır oldu (Oikonomidis, 1983, s.300).
Kaynaklarda 11. yüzyıla kadar tarım işlerinde kölelerin kullanılması uygula-
masından söz edilmektedir (Oikonomidis, 1983, s.298). Sıradan köleler toprak
sahibi efendilerinin evinde ya da ona veya kâhyasına yakın bir yerde ikamet
etmekte ve onun her türlü buyruğunu ve isteğini yerine getirmekle yükümlüy-
düler. Köleler efendilerinin hayvanlarını kullanarak onun topraklarını işlemek-
teydiler. Toprak sahipleri kölelerini genellikle diatiki (bugünkü dilde vasiyetna-
me) denilen belgelerle özgür bırakmakta ve apelefteros adını alan özgürlüğünü
kazanmış bu kölelere bir toprak parçası da tahsis etmekteydiler. Fakat özgür
kılma bazen (örneğin çocuklarını papaz yapma, ya da onları özgür bırakan
efendilerinin mirasçıları için ücret karşılığında çalışmaya devam etmek gibi)
belli yükümlülüklerin yerine getirilmesi şartına da bağlanabiliyordu. Böylece
özgürleşen köleler vatandaş sıfatını kazanmakla birlikte efendilerinin son arzu-
larını yerine getirmek zorundaydılar. Özgürlüğünü kazanmış kölelerin çocukla-
rı ise yasa gereği hiçbir kısıtlama olmaksızın özgür vatandaşlardı (Oikonomidis,
1983, s.299).
Yasa koyucu duloparikosları köle ya da özgürlüğünü kazanmış köleler olarak
gördüğünden Bizans kanunnamelerinde ve edebi nitelikli kaynaklarda bu teri-
me pek rastlanmaz. Bu nedenle 9. yüzyıla ait kaynaklarda onlardan neredeyse hiç
söz edilmezken, 10. yüzyıl kaynaklarında kısmen ve daha çok 11. yüzyıl kaynak-
larında onlardan bahsedilir. Ancak bu tarihte de bu kurum eski niteliğini artık
kaybetmiştir. Toprağa bağlı kölelik olan duloparikia kurumu, Bizans’ta yaygınlık
kazanmamıştır. 10 ila 11. yüzyıllarda yaşanan ekonomik gelişmeler toprak sahibi
muhafazakar bazı manastırlar dışında bu kurumu, Batı’da olduğu gibi Bizans’ta da
ortadan kaldırmıştır. Toprağa bağlı köleler ve özellikle de onların çocukları kısa
süre içinde (yarı) özgür köylüler içinde kaynaşmışlar ve parikoslara yani toprağı
kiralayarak işleyen çiftçilere dönüşmüşlerdir. (Oikonomidis, 1983, s.300, 302).
Toprağa bağlı köleler dışında genel bir değerlendirme yapılacak olursa tarihi
süreç içinde, imparatorluğa köle girişinin en önemli kaynaklarından biri olan fe-
tih savaşlarının ilerleyen dönemlerde azalması sonucu köle sayısında önemli dü-
şüş yaşandı. Ancak Bizans’ta kölelik hiçbir zaman ortadan kalkmadı. 12. yüzyılda
bile yoksulluk ve çaresizlik yüzünden özgür insanlar köle olarak varlıklı kişilere
sığınmaktaydılar. Ancak imparator I. Manuil’in (1143-1180) yasaklaması sonucu
bu durumun önüne geçilebilmiştir (Mihopulos, 2000 s. 135).
Bizans hukukunda kölelik kurumu mevcut mudur? Açıklayınız.

6
172 Bizans Tarihi
Özet
Bizans hukukunun ortaya çıkışını ve kaynakları- Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartışa-
1 nı açıklayabilmek. 3 bilmek.
Bizans hukuku, Roma hukukunun devamı ve Medeni hukukun içinde değerlendirilen aile hu-
Ortaçağ boyunca koruyucusu olmakla kalma- kukunda Bizans döneminde kilise etkili olmak
mış uygulayıcısı da olmuştur. 4. yüzyılda kabul istemiştir. Evlenecek çiftlerin kendi rızaları ile
edilen Hristiyanlık, Roma hukukunun Bizans bu işe girişmeleri halinde kızların 12 erkeklerin
hukukuna evrilmesinde etkili olmuştur. Bizans 14 yaşını doldurmuş olmaları gerekirdi. Kan ba-
hukukunun kaynaklarını 5. yüzyıldan 15. yüz- ğıyla ve evlenme sonucu akraba olanlar birbirle-
yıla kadar altı temel hukuk derlemesinde göre- riyle evlenemezlerdi. 9. yüzyıldan sonra evlilik
biliriz. Bunlar; 1) Codex Theodosianus olarak için dini nikâh zorunlu hale getirilmiştir. Evli-
bilinen Teodosios Kanunnameleri (435-438), liğin sona ermesi yani boşanmanın gerçekleş-
2) Codex Justinianus olarak adlandırılan İusti- mesi için ölüm ve kaybolma şartı aranmıyordu.
nianos Kanunnameleri (529-534), 3) III. Leon Tek taraflı iradeyle boşanmaya kısıtlamalar ge-
(717741), döneminde çıkarılan Eklogi 4) I. Va- tirilmiştir. Kilise birinci evliliğe sıcak bakarken
sil (867886) zamanında çıkarılan Epanagogi, 5) ikinci defa evliliğe tahammül gösteriyor, üçüncü
VI. Leon (886912), zamanında çıkarılan Vasi- evliliği şarta bağlıyor, dördüncü kez evliliği ise
lika 6) Konstantinos Armenopulos tarafından kesin olarak yasaklıyordu.
1354 yılında yazılan ve altı kitaptan oluştuğu
için Eksavivlos adını alan ve 1946 yılına kadar Bizans hukukunda suç ve ceza türlerini açıklaya-
Yunanistan’da da uygulanmış olan Yasalar Elki- 4 bilmek.
tabı (Proheiron Nomon) dır. Suçun önlenmesi ve suçluların cezalandırılması
konusunda Bizans döneminde de ceza sistemi
Bizans hukukunun kaynaklarını dönemlere uygulanmıştır. Buradaki amaç suçluyu arındır-
2 göre açıklayabilmek. ma, iyileştirme ve korkutma olarak sayılmıştır.
527 yılında İustinianos dönemine gelinceye Bizans döneminde işlenen suçun türüne göre
kadar Bizans Devleti’ndeki en köklü hukuk uy- cezalar verilmektedir. Örneğin şehirde kasıtlı
gulaması 438 yılında imparator II. Teodosios olarak çıkarılan yangın ve ölümle sonuçlanan
zamanında gerçekleştirilmiştir. Codex Theo- soygun suçlarında ölüm cezası uygulanmıştır.
dosianus denilen çalışmayla Roma döneminde Mala yönelik suçlarda ve bir suç aletinin kul-
76 yılından 306 yılına kadar uygulanmış olan lanılması neticesinde ölümle sonuçlanan yara-
kanunlar bir külliyat halinde toplanmıştır. İus- lanmalarda uzuv kesme cezaları uygulanmıştır.
tinianos döneminde ise 528-534 yılları arasında Ayrıca vatana hıyanet gibi suçlarda kırbaçlama
Corpus Iuris Civilis adlı medeni hukuk derle- ve saç kesme gibi aşağılayıcı cezalar da uygu-
mesi Latince ana metin ve Yunanca özetleriyle lanmıştır. Adam öldürme gibi suçlarda sürgün
birlikte oluşturulmuştur. III. Leon döneminde cezası, servetin müsaderesi gibi cezalar tatbik
seçkiler manasında Eklogi adı ile kısa ve herke- edilmiştir. Hapis cezası yargılama süresi devam
sin anlayabileceği net ifadelerle Yunanca olarak ederken uygulanmış ve sürekli bir ceza olarak
yeni bir yasalar serisi hazırlanmıştır. 9. yüzyılın görülmemiştir. Ordu mensuplarının işlediği
ikinci yarısında I. Vasil döneminde kilisenin et- suçlara yönelik yaptırımlar askeri cezalar kap-
kisinin de görüldüğü Epanagogi adlı yasalar çı- samında değerlendirilmiştir.
karılmıştır. VI. Leon döneminde de 60 kitaptan
oluşan Vasilika Kanunnameleri oluşturulmuş-
tur. 1345 yılında da Yasalar Elkitabı adlı 6 kitap-
tan oluşan medeni hukuk ve ceza hukukuna ait
yasa metinleri sınıflandırılmıştır.
1. Aşağıdakilerden hangisi Roma Hukukunun dö- 6. Katolikoi Krites ton Romaion adı altında kurulan
nemlerinden biri değildir? yüksek mahkeme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
a. Eski Hukuk Dönemi doğrudur?
b. Yeni Hukuk Dönemi a. Erken Bizans döneminde İustinianos tarafından
c. Klasik Hukuk Dönemi kurulmuştur.
d. Klasik Sonrası Hukuk Dönemi b. İmparatorluğun başkent dışındaki toprakların-
e. İustinianos Dönemi da adalet dağıtan yargı organıdır.
c. İmparatoru yargılamaya yetkili tek yüksek
2. Corpus Iuris Civilis olarak da bilinen Medeni Hukuk mahkemeydi.
Derlemesi için aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenebilir? d. Geç Bizans döneminde III. Andronikos tarafın-
a. Kilise hukuku ile ilgili düzenlemeler içermek- dan kurulmuştur.
teydi. e. Ceza hukuku alanında yargılama yapan bir yük-
b. İmparatorluğun resmi dili olmasından dolayı sek mahkemeydi.
Yunanca yazılmıştı.
c. Bizzat İustinianos tarafından hazırlanmış bir 7. Şehirlerdeki lonca ve meslek gruplarının çalışma
yasa derlemesidir. kurallarını belirleyen kanun aşağıdakilerden hangisi-
d. İnstitutiones, Codex, Digesta ve Novellae (Nea- dir?
res) olmak üzere dört bölümden oluşur. a. Eparhikon Vivlion
e. Roma imparatorlarının emirnamelerinden olu- b. Eklogi
şan bir derlemedir. c. Corpus Iuris Civilis
d. Vasilika
3. Eklogi adını taşıyan kanunname hangi imparator e. Epanogogi
döneminde çıkarılmıştır?
a. III. Leon 8. Aşağıdakilerden hangisi Bizans hukukunda boşan-
b. II. Teodosios manın şartlarından biri değildir?
c. İustinianos a. Zinadan mahkûmiyet
d. VI. Leon b. Eşlerden birinin canına kastedilmesi
e. II. Vasil c. Kadının manevi şahsiyetinin rencide edilmesi
d. Erkeğin iktidarsızlığı
4. Aşağıdakilerden hangisi Bizans hukukunda evlili- e. Eşlerden birinin yalancı tanıklığı
ğin şartlarından biri değildir?
a. Evlenme yaşını doldurmuş olmak 9. Bizans’ta kölelik kurumu ile ilgili aşağıdaki ifade-
b. Evlenecek şahısların rızası lerden hangisi yanlıştır?
c. Yaşları küçükse aile reisi olan babanın rızası a. İmparatorluğun erken dönemlerinden geç dö-
d. Yasa ile öngörülmüş olan şekli kuralları yerine ge- nemlerine kadar var olmuştur.
tirmek b. 13. yüzyıldan sonra yaygınlaşmıştır.
e. Daha önce başka bir evlilik yapmamış olmak c. Kölelerin ürettiği katma değer efendisine ait sa-
yılmıştır.
5. Sürgün cezası ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- d. Daha çok şehirlerde ev işlerinde, manastırlarda,
gisi yanlıştır? çiftliklerde çalışmışlardır.
a. Bizans hukuk metinlerinde çok sık rastlanan bir e. Köle kadının çocukları da köle statüsündeydi.
cezadır.
b. Sürgüne gönderilen yerde ayrıca zorunlu çalış- 10. Aşağıdakilerden hangisi Yunanistan kurulduktan
ma yükümlülüğü içermiyordu. sonra da kullanılan Bizans yasasıdır?
c. Roma’da relegatio ve deportatio olmak üzere iki a. Institutiones
tür sürgün cezası vardı. b. Eklogi
d. Eklogi Kanunnamesiyle sürgün cezası konu- c. Eksavivlos
sunda yargıca sınırsız takdir yetkisi verildi. d. Novellae ya da Neares
e. İustinianos Derlemesi sırasında iki tür sürgün e. Codex
cezası mevcuttu.
174 Bizans Tarihi

1. b Yanıtınız yanlış ise, “Roma Hukukundan Bi- Sıra Sizde 1
zans Hukukuna Geçiş” bölümünü yeniden göz- Roma hukukunun dönemleri beş’e ayrılır. Bunlar 1) Eski
den geçiriniz. Hukuk Dönemi (MÖ. 753 MÖ. 150); 2) Klasik öncesi
2. d Yanıtınız yanlış ise, “İustinianos Dönemi ve Hukuk Dönemi (MÖ. 150 MÖ. 27); 3) Klasik Hukuk
Medeni Hukuk Derlemesi” bölümünü yeniden Dönemi (MÖ. 27 MS. 250); 4) Klasik Sonrası Hukuk
gözden geçiriniz. Dönemi (MS. 250 MS. 527); 5) İustinianos Dönemidir
3. a Yanıtınız yanlış ise, “İustinianos’un Varisle- (MS. 527 MS. 565). Son dönem Roma döneminin bir
rinden Makedon Hanedanına Kadar Geçen parçası olarak algılanırken bazı hukukçular tarafından
Dönem’de Hukuk Uygulamaları” konusunu ye- ise erken Bizans dönemi olarak da değerlendirilir.
niden gözden geçiriniz.
4. e Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Hukuk Sisteminde Sıra Sizde 2
Aile Kurumu” bölümünü yeniden gözden geçi- İmparatorun beyannameleri olan ve genel nitelikli ya-
riniz. salar olarak kabul edilen edicta’lar (bildirgeler) yapısal
5. d Yanıtınız yanlış ise, “Sürgün” konusunu yeni- olarak dört ana bölümden oluşur. Bunlar önsözünün
den gözden geçiriniz. ifade edildiği praefatio, öykülemenin gerçekleştirildiği
6. d Yanıtınız yanlış ise, “1204-1453 Yılları Arasın- narratio, yasanın gerekçesinin açıklandığı dispositio ve
daki Dönemde Hukuk Uygulamaları” konusu- epilogus olarak adlandırılan sonsöz bölümleridir.
nu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise, “Makedon Hanedanından, Sıra Sizde 3
IV. Haçlı Seferine Kadar Olan Dönemde Hu- Medeni Hukuk Derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris
kuk Uygulamaları” konusunu yeniden gözden Civilis’un, I. İustinianos dönemindeki derlemesinin
geçiriniz. dili Latince. Ancak derlemenin çok büyük hacimde ol-
8. e Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Hukuk Sisteminde ması ve Yunancanın bu dönemde daha yaygın bir dil
Aile Kurumu” bölümünü yeniden gözden halini alması nedeniyle Yunanca özetleri yapılmış ve
geçiriniz. kısa sürede uygulamada da bu Yunanca özetler kulla-
nılmaya başlanmıştır.
9. b Yanıtınız yanlış ise, “Bizans’ta Kölelik Kurumu”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 4
10. c Yanıtınız yanlış ise, “1204 1453 Yılları Arasın-
Bizans hukukuna göre evlenmeye karar veren çiftler-
daki Dönemde Hukuk Uygulamaları” konusu-
den kızların en az 12 erkeklerin ise 14 yaşını doldur-
nu yeniden gözden geçiriniz.
muş olması şartı aranıyordu. Çiftlerin evlenme rızaları
da gerekiyordu. Evlenecek kişi evlenme yaşının altında
ise babanın rızası gerekiyordu. Ayrıca yasayla ön gö-
rülmüş olan şekli kuralların yerine getirilmesi de şarttı.
Sıra Sizde 5
Bizans hukukunda işlenen suç türüne göre ölüm ceza-
sı, köleleştirme gibi ağır cezaların yanı sıra uzuv kesme,
kırbaçlama, saç kesme gibi bedensel cezalar da görülü-
yordu. Ayrıca sürgün, hürriyeti bağlayıcı cezalar, mala
yönelik cezalar ve askeri sınıf için askeri cezalar da Bi-
zans hukuku içinde yer alıyordu.
Sıra Sizde 6
Hristiyanlık dininin köleliğe sıcak bakmamasına rağ-
men Roma’dan devraldığı hukuk geleneği ile Bizans
yasalarında kölelik kurumu varlığını 4. yüzyıldan 12.
yüzyılın sonuna kadar korumuştur.
Baskıcı, M. M., (2009). Bizans Döneminde Anadolu,
İktisadi ve Sosyal Yapı (9001261), Phoenix yayınevi,
Ankara.
Çelebican-Karadeniz, Ö. (1986). Roma Hukuku,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları,
Ankara.
Kolyas, T., (2001). “Ta Stratiotika Englimata Kata tus
Bizantinus Hronous” Englima ke Timoria. s.295-
316.
Mihopulos, S., (2000). Bizantio, Autokratores Kliros ke
Ellinismos, Nea Thesis Yayınları, Atina.
Oikonomidis, N., (1983). “İ Bizantini Dulopariki”
Byzantina Symmeikta 5, s.295-302.
Tahiroğlu, B., Erdoğmuş B., (2009). Roma Hukuku
Dersleri, Der Yayınları, İstanbul.
Troianos, S., Velisaropoulou Karakosta, (2002). İstoria
Dikeu, Sakkula Yayınları, Atina Komotini.
Troianos, S. (1999). İ Piges tu Bizantinu Dikeu, Sakkula
Yayınları, Atina Komotini.
Troianos, S. (1996). Kefalea Bizantinu Piniku Dikeu,
Sakkula Yayınları, AtinaKomotini.
8
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans Devleti’nin siyasi kurumlarını açıklayabilecek;
 Bizans Devleti’nin merkezi yönetim teşkilatını açıklayabilecek;
 Bizans Devleti’nin taşra teşkilatını tartışabilecek;
 Bizans eğitim sistemini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• İmparator’un Maiyeti • Adalet Teşkilatı
• Saray Görevlileri ve Unvanları • Mali Kurumlar
• Senato • Ordu Örgütlenmesi
• Dimoslar (Örgütlü Toplumsal • Taşra Teşkilatı
Gruplar) • Manastırlar
• Kilise • Eğitim Kurumları
• Merkezi Yönetim
İçindekiler
• BİZANS SİYASİ KURUMLARI

Bizans Devlet Yapısı • BİZANS MERKEZİ YÖNETİM TEŞKİLATI
Bizans Tarihi
ve Eğitim Sistemi • BİZANS TAŞRA TEŞKİLATI VE KİLİSE
• BİZANS EĞİTİM SİSTEMİ
Bizans Devlet Yapısı
ve Eğitim Sistemi
BİZANS SİYASİ KURUMLARI
İmparator-İmparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin

Unvanları
Bizans Devletinde yönetim yapısının temel taşını imparator oluşturmaktadır. Ge- Augustus: Devleti yöneten
çerli olan anlayışa göre her türlü iktidar gücünün odağında imparator bulunmakta hanedan içinde en kıdemli
olan imparatorun kullandığı
ve devlet mekanizmasının tümünü mutlak denetimi altında tutmaktadır. İmpara- unvandı. Augustus unvanı
torlar erken dönemlerden başlayarak değişik unvanlar taşımışlardır. Bunlar ara- Dioklitianos döneminde
(284-305) idari olarak dörtlü
sında en çok bilinen unvanlar augustus ve caesar=sezar/kayzerdir. Heraklios’tan yönetime geçildiğinde
(610-641) itibaren kral sözcüğünün eski Yunancadaki karşılığı olan vasilevs un- Sezar’dan daha kıdemli olan
imparator için kullanılmıştır.
vanı da Bizans imparatorları tarafından kullanılmıştır. “İmparatorun” karşılığı
olarak aftokrator unvanı ortak imparator durumunda yaşça büyük olana verilen Caesar=sezar/kayzer:
Dioklitianos (284-305)
bir sıfat olarak kullanılmıştır. “Sezar” sözcüğü de imparatorluk hanedanından döneminde Roma
olanlara verilen bir şeref unvanı olarak Bizans devletinin sonuna kadar varlığını imparatorluğu idari açıdan
korumuştur. Konstantinos döneminden başlayarak son döneme kadar imparator- dörde ayrılınca kıdemli
imparator için Augustus, ikincil
lar, despot unvanını da diğer imparatorluk sıfatlarının yanı sıra kullanmışlardır ya da Augustus’un yardımcısı
(Baskıcı, 2001, s. 249). Efendi manasındaki despot unvanı geç Bizans döneminde genç hükümdarlar için Sezar
unvanı kullanılmıştır. Bizans
İstanbul’un dışında Selanik, Mora gibi Bizans topraklarına yönetici olarak gönde- döneminde Sezar unvanı daha
rilen imparatorun çocukları için de kullanılmıştır. Bunun dışında babası impa- çok imparatorun oğullarına
aitti ve istisnai durumlarda
rator iken Bizans sarayının porfiro yani erguvani renkli harem odasında doğan başkalarına da veriliyordu.
imparatorun erkek çocukları için porfirogenitos (erguvani odada doğan) unvanı Sezar unvanı verilirken haçsız
bir taç da hediye ediliyordu.
da kullanılmıştır. Bizans imparatorluğunda unvanlar konusunda daha sonraki Latince Caesar olarak yazılan
yüzyıllarda yoğun bir yozlaşma yaşanmıştır. Unvanların içleri boşaltılarak sadece bu kelime değişik dillerde
sıfattan ibaret hale gelmiştir. 11. yüzyılda da eş manalı yeni unvanlar görülmeye Sezar ya da Kayzer şeklinde
telaffuz edilmiştir.
başlanmıştır. Örneğin Augustus yerine Sebastos ve Sebastokrator unvanları im-
parator I. Aleksios Komninos (1081-1118) tarafından kardeşlerine verilmiştir. Bu
unvanlar 1061 yılında Sırp çarı Stefan Nemaniç tarafından kullanıldığı gibi Bulgar
asil ailelerinden Kaloyanlar tarafından da kullanılmıştır.
Erken Bizans döneminde imparatorluk tahtının boş kalması halinde, yeni impa-
rator seçimle belirlenmekteydi. İmparatorun seçiminde 450 yılına kadar ordu söz
hakkına sahipken 450-610 yılları arasında senato belirleyici oldu. Daha sonra büyük
toprak sahipleri de imparatorluk seçiminde söz hakkına sahip oldular (Baskıcı, 2001,
s. 245). 7. yüzyıldan itibaren imparatorluk tahtının babadan oğla geçmesi usulü be-
nimsendi. Bu usül hiçbir zaman yasa ile düzenlenmedi (Troianos,-Velissaropoulou,
178 Bizans Tarihi
2002 s. 232). Ancak uygulamada imparatorun büyük oğlunun babasının ardından

tahta geçmesi uygulaması yerleşmiştir. Erkek evladın olmaması durumunda taht
varisi olarak torun ya da yeğen imparator tarafından halef olarak belirlenebiliyordu.
Halefin belirlenmesinin ardından bu kişi de taç giyiyordu ve ortak imparator olarak
ilan ediliyordu (Talbot Rice, 2002, s. 33). Bu şekilde ortak imparatorluk manasında
simvasilia olarak adlandırılan yönetim biçimi ortaya çıktı. Böylece önceleri seçimli
bir monarşi varken hanedanın sürdürülmesinin temini amacıyla ortak imparator
belirlenmesi usulünün 10. yüzyıldan itibaren tam olarak yerleşmesi ve sürekli bir
nitelik kazanmasıyla imparatorluk makamı kalıtsal hale geldi (Baskıcı, 2001, s. 236,
Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 233).
İmparatorun belirlenmesinin ardından, kimin imparator olduğu ilan ediliyor
ve taç giyme töreni yapılıyordu. İmparator ilan edilme hadisesi imparatorluk yet-
kilerinin kullanılması için hukuki bir şarttı. Taç giyme olayı ise bunu izleyen bir
törendi. 602 yılına kadar taç giyme töreni halka açık bir alanda yapılırdı. Taç giyme
töreni dini bir ritüele dönüştükten sonra imparator seçilen kişi I. Leon’dan (457-
474) itibaren imparatorluk tacını, Bizans kilisesinin en yüksek dini otoritesi konu-
munda olan İstanbul Patriğinin elinden giymeye başladı. Taç giyme törenlerinin
7. yüzyıldan itibaren Aya Sofya kilisesinde yapılması gelenekselleşti. Taç giyme
töreninde senato, ordu ve halk temsilcileri de yer alıyordu. Tören sırasında impa-
ratorların (7. yüzyıldaki tasvir kırıcılıktan sonra) inançlarını açıklayan bir belge
imzalamaları geleneği zorunlu hale geldi. Taç giyme töreni sırasında imparatorun
kiliseye bazı teminatlar vermesi de gelenek halini aldı (Baskıcı, 2001, s. 246).
Herhangi bir yazılı belgeyle belirlenmiş olmadığından imparatorun yetkileri
mutlaktı. Her şey imparatorun iradesine bağlıydı. İmparator ordunun başkomu-
tanı olup savaş ya da barışa karar vermeye yetkili tek kişiydi. Tek kanun koyucu
ve en yüksek yargıçtı. Yasalarla ilgili olarak yaptığı yorumlar da nihai nitelikteydi.
İmparatorluk kurumlarındaki resmi görevlileri atamak, görevden almak, görev
alanlarını ve devlet protokolündeki yerlerini tayin etmek imparatora aitti. Ayrıca
yabancı elçileri kabul etmek, kilise konsil toplantılarına başkanlık etmek, hangi
vergilerin ne oranda tahsil edileceğine karar vermek imparatorun yetkileri arasın-
daydı. İmparatorun yetkileriyle ilgili olarak kurumsal bir sınırlama yoktu. Ancak
buna rağmen imparatorun sınırsız gibi görünen otoritesini hukuken olmasa da
fiiliyatta sınırlandıran bazı kurumlar mevcuttu (Baskıcı, 2001, s. 248).
Bizans sarayında imparatorun kendisi ve ailesi ile yakın iş ilişkisi içinde olan
çok sayıda görevli bulunmaktaydı. Bizans bürokrasisi içinde yer alan görevlilerin
(memurların) iş unvanları ile şeref unvanlarını birbirinden ayırmak gerekir. Er-
ken Bizans döneminde geçerli olan şeref unvanlarındaki hiyerarşi yeni unvanlar
ihdas edilmesine rağmen Orta Bizans döneminde de yerini korumuştur. Ancak
7. yüzyıl sonlarında yaşanan kriz (695-717 yılları arasında yedi imparator değiş-
miştir) aristokrasinin zayıflamasına neden olmuş ve dağıtılan şeref unvanları öne-
mini yitirmiştir. Bu gelişmeye bağlı olarak kişilerin imparatorla olan şahsi ilişki-
leri çok önem kazanmıştır. Unvanlar bu ilişkiye bağlı olarak imparatora yakınlık
derecesine göre verilmeye başlanmıştır. Bu unvanlar düzenlenen tören sırasında
unvanı temsil eden bir hediyenin onurlandırılan kişiye verilmesi suretiyle tevcih
edildiğinden hediye ile verilen onur anlamında “aksias dia vraveion” adını almak-
taydı. Şeref unvanı, onurlandırılan kişinin imparatora olan yakınlığının göstergesi
niteliğinde olduğundan unvan sahibi görevlinin saray hiyerarşisindeki yerini de
belirliyordu. Bu unvanlar ömür boyu geçerliydi. Ancak babadan oğla geçmiyordu.
10 yüzyılın sonuna kadar bu şeref unvanlarının en yüksek olanları sadece impa-
ratorun yakın akrabalarına veriliyordu (İstoria tu Elliniku Etnus VIII. c., s. 159).
8. Ünite - Bizans Devlet Yapısı ve Eğitim Sistemi 179
Unvanlar çoğu kez daha önceki önemini yitirmiş ve içi boş bir unvana dönüş- Nobelisimos: Daha çok
imparator çocuklarının
müş eski memuriyet adlarıydı. 889 yılında yayımlanan bir eserde sarayda verile- kullandığı bir unvandır.
cek ziyafetlerde memurların ve saray ileri gelenlerinin unvanları sıralanmaktadır. Derece olarak sezar’dan düşük
Eserde on sekiz makam gösterilmektedir. Bu unvanlar arasındaki sıralamada ilk kuropalatis’ten büyüktür.
Kaynaklarda yeşil ve kırmızı
sırayı Sezar (Kayzer) Nobelisimos ve Kuropolatis almaktadır (The Oxford Dic- renkte pelerin giydikleri
tionary of Byzantium, 1991, s. 1489-90). Bu üç unvanla birlikte kadınlara verilen ve taç taktıkları bildirilen
nobelisimosların imparator
patrikia zosti unvanı sadece hanedan mensuplarına veriliyordu. çocukları olmaları dışında ne iş
Sezar unvanı hanedandan bir prense, kral naibine ya da tahta geçme ihtimali yaptıkları söylenmemektedir.
Ancak 11. yüzyıldan sonra
olan varislere mahsus bir unvandı. Nobelisimos unvanı sezar’ın altında yer alı- nobelisimos unvanı yüksek
yordu. Bu unvanın bir işareti olarak kırmızı gömlek, kolsuz manto ve kemer ile derecedeki generaller için
kullanılmıştır. I. Aleksios
hediye edilen Kuropalatis unvanı, 6. yüzyılda saray muhafız kumandanına aitken Komninos imparator olmadan
9. yüzyılda şeref unvanı olmuş ve önceleri sadece imparatorluk ailesine mahsus önce nobelisimos unvanını
bir unvanken 10. yüzyıldan itibaren Gürcistan krallarına da bu unvan verilmeye kullanıyordu.
başlanmıştır. Patrikia zosti sadece kadınlara mahsus bir unvandı. İmparatoriçenin Kuropolatis: Kelime manası
yakın arkadaşlarına veriliyordu. Bu paye kemer manasına gelen Zosti’nin hediye saray işlerinden sorumlu kişi
demektir.
olarak tevcihinden sonra kullanılıyordu. Bu unvanı kullananlar arasında impara-
torun kayınvalidesi de yer alıyordu (Herrin, 2010, s. 241).
Hanedan mensuplarına verilen bu dört unvanı takip eden unvanlar arasında
Magistros unvanı 8. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Bu unvan Bizans’a Magister Of-
ficiorum adı altında Roma imparatorluğundan geçmiştir. Bu göreve atanan kişiye
makamın bir işareti olarak beyaz altın süslemeli gömlek, kolsuz manto ve kemer
hediye edilmektedir. İmparatorun başta gelen bakanı ve yakın çalışma arkada-
şı idi. 10. yüzyıldan sonra sadece bir şeref unvanı olarak kalmışken 12. yüzyılda
Protomagistros adı ile imparatora yakınlığı gösteren içi boş bir unvan olarak kul-
lanılmıştır (Haldon, 2007, s. 271-72).
Magistor unvanını takip eden altıncı makam ise eski Roma unvanı olan
prokonsül’ün yerine eyaletlerin valisi manasında Antipatos unvanıdır. Bu göreve
atanan kişiye erguvani renkli tablet hediye edilirdi. Tema sisteminin oluşturulma-
sından 9. yüzyıla kadar varlığını korumuştur. 11. yüzyıldan sonra protantipatos
adını alarak 12. yüzyılda kullanılmaz olmuştur. Bu makamı izleyen Patrikios un-
vanı yedinci sıradaydı. I. Konstantinos tarafından bir şeref unvanı olarak veril-
meye başlanmıştır. Bu makama atanan kişiye makamın önemini belirten fildişi
yazmalı tablet hediye edilirdi. Başlangıçta yüksek rütbeli memurlara, hadımlara
ve yabancı devlet adamlarına verilen bu unvan 8. ve 10. yüzyıllar arasında önemli
valilere ve generallere tevcih edilmiş ve 12. yüzyıldan sonra ortadan kalkmıştır
(The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1600).
Erken dönemde senato üyelerine verilen sekizinci sıradaki Protospatarios un-
vanı, 10. yüzyıla kadar temalardaki görev yapan generallere de tevcih edilmiştir. Bu
göreve atanan kişiye mücevherli altın bilezik hediye edilirdi. Sarayda 10. yüzyılda
bu unvanı kullanan “sakallılar” ve “hadımlar” adlı iki gruba rastlanır. Protospatari-
os sarayda verilen ziyafetlerin idaresi ve davetlilerin karşılanmasından sorumluy-
du. Dokuzuncu sıradaki Disipatos unvanı ise 9. yüzyıldan itibaren kullanılmıştır.
11. yüzyılda hâkimlere verilen bir unvan olarak karşımıza çıkar. Göreve atanan
kişiye imparatorluk diploması layık görülürdü. Onuncu sıradaki Spatarokandida-
tos unvanı kılıç taşıyıcısı manasındaki Spatarios unvanı ile beyaz üniforma giy-
miş saray muhafızı teğmen rütbelerinin birleşmesinden oluşur. 9. yüzyıldan son-
ra görülmeye başlar. Görevinin bir işareti olarak makama atanan kişiye altın bir
zincir hediye edilirdi. Saray teşkilatının dışında noter ve küçük dereceli yargıçlar
için de kullanılmıştır. 1094’ten sonra kullanılmaz olmuştur. On birinci sıradaki
180 Bizans Tarihi
kılıç taşıyıcısı manasına gelen Spatarios unvanı daha çok saray muhafızlarına ve-
rilirdi. Spatarios makamına atanan kişiye altın saplı bir kılıç hediye edilirdi. On
ikinci sıradaki beyaz manasına gelen Kandidatos unvanı beyaz uniforma giyen ve
imparatorluk muhafızlığı yapan birimin üyeleri için kullanılmıştır. 350’den sonra
bir unvan olarak kullanılmaya başlamıştır. Bu göreve atanırken makamını belir-
ten altın bir zincir hediye edilirdi. I. İustinianos kariyerine kandidatos unvanıyla
başlamıştır. Hem sivil hem de askeri bir unvan olan teğmen rütbesiyle ilgili olarak
kullanılmış olan kandidatos unvanı 11. yüzyıldan sonra kaybolmuştur. On üçüncü
sıradaki ipatos, konsül kelimesinin Yunanca karşılığıdır. 6. yüzyıldan sonra şeref
unvanı olarak kullanılmıştır. İpatos görevine atanan kişiye bir diploma hediye edi-
lirdi. Çoğu zaman bürokrat ve maliye memurları için kullanılmış olsa da zaman
zaman askerler için de kullanılmıştır. 1111 yılından sonra bu unvan kaybolmuştur.
Strator, imparatorluk sarayında ve eyalet yönetiminde kullanılan şeref unvan-
larındandır ve 9. yüzyılın sonunda saray görevlileri arasında on dördüncü sırayı
almaktadır. Bu göreve atanmanın bir alameti olarak görev verilen kişiye altın mü-
cevherli kırbaç verilirdi. Ahırların ve atların bakımından sorumlu olan demektir.
Strator daha çok saraydaki mirahor için kullanılmış bir unvan olarak dikkat çek-
mektedir. On beşinci sırada kırmızı bir asa tevcih edildikten sonra atanan Man-
dator vardır. Özel misyonlar için daha çok imparatorun özel ulağı ve elçisi olarak
görevlendirilen memur manasına gelen mandator unvanı hem sivil görevliler için
hem de yüksek askeri bir unvan olarak kullanılmıştır. İlk defa 9. yüzyılda kullanıl-
mıştır. Daha sonra bu unvan yerini çavuş rütbesine bırakmıştır. On altıncı sıradaki
vestitor unvanı, imparatorun gardırobundan sorumlu olan memurlar için kullanıl-
mıştır. Göreve atanırken bir broş hediye edilirdi. On yedinci sırada silentiarios ma-
kamı vardır. Bu göreve altın bir asa hediye edilerek atanırdı. Sarayın düzeninden
ve sessizliğinden sorumlu olan kişiydi. Ayrıca sarayın onarımından ve arızalarının
bakımından da sorumluydu. Sonuncu makam bir diploma hediye edilerek verilen
stratilatistir (Bury, 1911, s. 22). Bu unvan doğu ve batı ordularının komutanı olarak
kullanılmıştır. Ayrıca seçkin sahra ordu birimi olan tagmanın komutanları için de
bu unvan kullanılmıştır (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 623).
İmparatorun Yetkilerini Sınırlandıran Kurumlar

İmparatorun yetkilerine yukarıda değinilirken bunların sınırsız olduğundan söz
edildi. Bizans devletinde yönetimin, teorik olarak bakıldığında mutlak bir monar-
şi olması, imparatorun iradesinin her konuda tek düzenleyici otorite olması sonu-
cunu doğurmaktaydı. Ancak hukuken sınırsız görünen bu iradeyi sınırlandıran
unsurların başında adalet ve insan sevgisi kavramları gelmekteydi. Çünkü yerleşik
olan anlayışa göre imparator adildi ve inayet sahibiydi. İmparator kanunnamele-
rin giriş bölümlerinde adalet kavramına özenle vurgu yaparak kendini bir şekilde
bağlamaktaydı. Halk da bunu her fırsatta kendine hatırlatıyordu. Halk imparatora
karşı olan sevgisini veya şikâyetlerini, taç giyme törenleri sırasında, zaferle sonuç-
lanan savaşlardan dönüşünde, hipodromda halka açık etkinliklere katıldığında,
dini bayram günlerinde başkentin kiliselerine ayine katılmak için gittiği esnada
dile getiriyordu. Halkın tutumu, imparatorun sınırsız iradesini belli ölçüde sı-
nırlandıran manevi bir baskı unsuru olarak değerlendirilebilir. Bunun dışında,
(erken ve orta Bizans döneminde etkili olan) senato ve dimos’lar (dimos=halk,
günümüzde belediye) olarak adlandırılan ve o tarihte at yarışları düzenleyen spor
cemiyetleri ile Bizans imparatorluğunun tarihi boyunca kurumsal olarak mevcut
olan kilise ve ordu imparatorun gücünü fiilen sınırlandıran kurumsal faktörler
olarak karşımıza çıkmaktadır (İstoria tu Elliniku Etnus, VII. c., s. 260).
Senato
Senato, Roma’daki yapısına uygun olarak Konstantinos tarafından yeni başkent
İstanbul’da da oluşturuldu. İlk başlarda sembolik bir nitelik taşıyan senato zaman
içinde imparatorların bahşettiği yetkilerle güçlendi. Senato, 5. yüzyıl ortalarında
devletin işleyişinde önemli bir unsur oldu. MS. 450 yılından başlayarak senato,
boşalan tahta yeni imparator seçiminde yetkiliydi. Vatana ihanet suçu olarak ka-
bul edilen tahtı zorla ele geçirmeye yönelik suçlarda yargılama makamı olarak gö-
rev yapmaktaydı. İustinianos döneminde senato, merkeziyetçi yönetim anlayışı-
nın bir gereği olarak önemini yitirdi. Ancak izleyen dönemde senato yeniden güç
kazandı. 7. yüzyıl sonlarında askeri unsurun, iktidar denkleminde güçlenmesine
paralel olarak, kilisenin sivil yönetimle ilgili konulara artan bir ivmeyle müdahil
olması sonucunda senato yetkilerinin büyük bir kısmını kaybetti. Ancak siyaset
sahnesinden tamamen kaybolmadı. İmparator VI. Leon 9. yüzyıl sonlarında se-
natonun tüm yetkilerini kaldırdı (İstoria tu Elliniku Etnous, VIII. c., s. 156). İm-
paratorluk kurumunun, sürekli bir tehdit olarak gördüğü aristokrasinin etkisini
azaltma çabalarının bir sonucu olarak 11. yüzyıl ortalarında halktan insanlara da
senato üyesi olma imtiyazı tanınınca senato işlevini yitirdi.
Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos’lar)

Geçmişi Roma’ya dayanan dimoslar (lat.factio) ilk başlarda hipodromda at yarışları
düzenlemek amacıyla kurulmuş olan ve günümüzdeki spor kulüplerine benzeyen,
üyeleri ve liderleri olan halk örgütlenmeleriydi. Amblemlerinin renklerine göre
Maviler (Veneti), Yeşiller (Prasini), Beyazlar (Lefki) ve Kırmızılar (Kokkini) olmak
üzere dört gruba ayrılmaktaydılar. Bu gruplardan ilk ikisi diğerlerine göre çok daha
etkiliydi. Veneti olarak adlandırılan Mavilerin taraftarları ya da üyeleri aristokrasi-
den, yeşillerin ise halktandı. Erken Bizans döneminde, II. Teodosios (408-450) za-
manından ve Heraklios’un tahta çıktığı tarihe kadar (610), İstanbul ve Antakya ile
İskenderiye gibi dönemin büyük yerleşimlerinde örgütlüydüler. Fanatik geniş halk
yığınlarını peşlerinden sürüklemeleri nedeniyle faal oldukları dönemde çok büyük
bir siyasi güç elde ettiler. İlk başlarda spor faaliyetleri dışında bir etkinlik içinde yer
almayan Dimoslar süreç içinde siyasette farklı çizgileri temsil eden bir tür siyasi
partiye dönüştüler. İmparatorların göz ardı edemeyeceği bir güç elde ettiler ve bu
yönleriyle imparatorun mutlak gücünü sınırlandıran bir unsur oldular.
Bu grupların tehlike anında kent savunmasında da görev aldıkları görülmek-
tedir. 447 yılındaki depremde yıkılan İstanbul surunun tamir edilmesi işinde her
dimostan 8000 kişinin görev aldığı bilinmektedir (İstoria tu Elliniku Etnous, VII.
c., s. 262). Heraklios’un imparatorluğu döneminde (640-641) dimos’lar siyasi güç-
lerini yitirmeye başladılar. Makedon hanedanı döneminde dimoslar resmi bir si-
yasi ideolojiyi temsil eden organlar haline dönüştü. Bunun üzerine dimarhos (gü-
nümüzde belediye başkanı demektir) olarak adlandırılan başkanlarını imparator
atamaya başladı (Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 235).
Kilise
İmparatorluk kurumunun mutlakiyetçi yapısını yumuşatan kurumlardan birisi de
kiliseydi. Çok erken dönemden başlayarak, imparatorun çıkardığı emirnamelerin
değerlendirilmesinde bu yasal düzenlemelerin ilahi hukukla uyumlu olması bir kri-
ter olarak karşımıza çıkmaktadır. İmparatorların icraatları ve kamusal yaşamı ilgi-
lendirdiği ölçüde özel yaşantıları da sık sık kilisenin eleştirilerinden payına düşeni
almıştır. Hıristiyanlığın resmi din olarak kabulü ile birlikte kilise devlet idaresinin
182 Bizans Tarihi
önemli bir unsuru haline gelmiş ve ruhban sınıfı siyaset sahnesinde daha etkin bir
şekilde yer almaya başlamıştır. Kilise mevzuatı mensuplarına sivil idarenin faali-
yetleri içinde yer almayı kesin bir şekilde yasaklasa da, Bizans’ta bu yasağın ihla-
li istisna olacağı yerde, her dereceden din adamlarının siyasete yoğun bir şekilde
bulaşması sonucu kural haline gelmiştir. Yaşı küçük olan imparatorun velayetini
Patrik’in üstlendiği, önemli sayılabilecek sivil görevlere zaman zaman din görevlile-
rinin atandığı düşünülecek olursa, kilise’nin Bizans’ta siyasetin ve sivil idarenin pek
de uzağında durmadığı anlaşılır. Kilise ile sivil idarenin yani imparatorluk kuru-
munun ilişkileri inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir, öneminden dolayı bu konu ayrı bir
başlık altında ele alınacaktır (Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 237).
Ordu
Ordu 5. yüzyıl ortalarına kadar, yeni imparatoru seçme hakkına sahipti. Ordu, tah-
ta geçecek kişinin imparator (augustus) ilan edildiği tören sırasında iktidarı impa-
ratora teslim ediyordu. Daha sonra imparatoru seçme yetkisinin senatoya geçme-
si ve dimosların etkinliğinin artmasıyla, ordunun yönetimdeki ağırlığı zayıfladı.
Ordunun paralı askerlerden oluşması sonucu, imparatorluğun idaresinin yabancı
kökenli ordu komutanlarının eline geçeceği endişesi de imparatorluk içinde birbi-
riyle çatışan güç odaklarını senato etrafında birleştirdi. Bu gelişme ordunun yöne-
timdeki etkisini azaltan bir faktör oldu (İstoria tu Elliniku Etnus, VII. c., s. 265).
Ordu orta Bizans döneminde yönetim alanındaki eski etkinliğini yeniden elde
etti. İdari alanda yapılan yeni düzenlemeler sonucu imparatorluk tema olarak ad-
landırılan geniş idari bölgelere bölündü. Bunun sonucu tema kumandanı olan
generaller geniş yetkilere sahip olarak büyük askeri ve siyasi güç kazandılar. Bu
dönemde ordu paralı askerlerden değil yerli halktan askere alınan kişilerden oluş-
maktaydı. Ordunun etkinliğinin artmasına bağlı olarak orta Bizans döneminde,
ordu saflarından gelen yetenekli pek çok general imparatorluk makamına kadar
yükseldi. İzleyen yeni düzenlemeler sonucu temaların daha küçük bölgelere bö-
lünmesinin ardından yerel komutanların imparator olma ihtimali de azaldı. 11.
yüzyıla gelindiğinde temalarda yönetsel yetkiler sivil ve askeri idareciler arasında
paylaştırıldı. Kuzey ile doğu sınırlarının kalıcı hale gelmesinin halkta güvenlik
konusundaki endişeleri ortadan kaldırması sonucunda, o güne kadar kamusal
yaşamın önemli bir unsuru olagelmiş ordunun etkinliği büyük ölçüde azaldı
(Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 236).
Bizans imparatorunun yetkileri nelerdir? Bu yetkileri sınırlandıran kurumlar

1 hangileridir?
BİZANS MERKEZİ YÖNETİM TEŞKİLATI

Bizans imparatorluğunda devlet kurumları oldukça katı bir merkeziyetçilik esasına
göre örgütlenmişti. Bu merkezi teşkilatların başında günümüzdeki bakanlara teka-
bül eden, imparatorun mutlak güvenine sahip kişiler bulunmaktaydı. İstanbul’un
doğu Roma İmparatorluğunun başkenti olmasının ardından merkezi idareye bağlı
kurumların Roma’da olduğu gibi burada da oluşturulması ihtiyacı doğdu. İmpara-
tor Konstantinos ilk olarak İstanbul’u Trakya İdari Bölgesinden ayırdı ve İstanbul
eyaletini oluşturdu. İstanbul eyaletinin yönetimini Roma döneminde prokonsül,
Bizans’ta antipatos denilen eyalet valisine (prokonsüle) verdi. Ayrıca İstanbul’da
başkentin idaresinden, şehre hububatın sağlanmasından ve loncalar ile esnafın de-
netiminden sorumlu olan şehir eparhos’u kadrosunu oluşturdu. Bu devlet memu-
ru, Bizans tarihi boyunca başkent hayatında önemli rol oynadı. Adalet hizmetleri,
asayiş, şehrin iaşesinin temini onun görev alanına giren konular olup şehrin tica-
ret ve üretim dâhil, bütün ekonomik hayatı onun denetimi altındaydı. Daha sonra
eparhos’a yargısal yetkiler de verildi (İstoria tu Elliniku Etnus, VII. c., s. 268; Baskıcı,
2009, s. 84).
Konstantinos, merkezi idareyi takviye etmek amacıyla, erken dönem Bizans
tarihinde imparatorluk ailesinin dışında herhangi birinin gelebileceği en üst ma-
kam olan magister officiorum kadrosunu 320 yılında oluşturdu. Bütün eyaletlerin
(praefectura) yönetimi, devletin güvenlikle ilgili hizmetleri, imparatorun şahsi gü-
venliği, saray törenlerinin düzenlenmesi, yabancı elçi heyetlerinin kabulü, posta
hizmetleri gibi işler magister officiorum’a bağlı olarak çalışan kalabalık bir sivil
memur grubu tarafından yürütülüyordu. Magister officiorum, görevinin önemi ve
sorumluluklarının çok olması sebebiyle imparatorla her gün görüşüyordu. Böyle-
ce 4. yüzyıldan başlayarak 6. yüzyıla kadar merkezi idarenin en önemli üst düzey
görevlisi oldu.
Bu makamların dışında hukuk işlerinden, kanunların ve emirnamelerin hazır-
lanmasından sorumlu questor sacri palatii denilen adalet bakanlığı oluşturuldu.
Darphane ve madenlerin denetimi, nakdi vergilerin toplanması ve devlet görev-
lilerinin ücretlerinin ödenmesinden sorumlu comes sacrarum largitiorum olarak
adlandırılan maliye bakanlığı meydana getirildi. İmparatorun özel hazinesinden
sorumlu comes rerum privatorum denilen bir makam da ihdas edildi. Bu makam-
ların başındaki kişilerin bugünkü bakanlara denk düşen görevleri de vardı. Sivil
idarenin diğer görevlileri arasında, imparatorun arşivinden sorumlu protosekre-
tis, imparatorun özel ve gizli mektuplarını yazan ve mistikos olarak adlandırılan
özel kalemi, posta hizmetleri ve yabancı elçilere verilen hediyelerden sorumlu tu
dromu olarak isimlendirilen memuru, 9. yüzyıldan önce saraya bağlı olan sonra
Patrikhaneye bağlanan İstanbul’daki büyük yetimhaneden sorumlu orfanotrofos
adlı memuru ile sarayın muhafız kuvvetleri komutanı olan ve protostrator olarak
adlandırılan memuru gelmektedir (Baskıcı, 2009, s. 85, 178).
Adalet Teşkilatı
Dioklitianos (284-305) zamanında devlet kurumlarının yeniden yapılandırılması,
erken Bizans döneminde adalet teşkilatının şekillenmesinde ve adaletin dağıtıl-
masına doğrudan etki etmiştir. Bu dönemdeki yapılanma sonucunda yargı yetkisi
tamamen imparatora geçmiştir. İmparator sadece yargıçları atamakla kalmıyor
kendisi de en üst yargı mercii olarak imparatorluk mahkemesinde yargılama yapı-
yordu. Erken Bizans döneminde, adaletle ilgili konularda gerektiğinde yargı merci
olarak da imparatora yardımcı olan ve günümüzde adalet bakanına eşdeğer olan
quaestor unvanlı sivil görevli vardı.
Bizans devletinin başkenti İstanbul olduktan sonra en üst yargı makamı İstan-
bul valisi olan prokonsül oldu. 4. yüzyıl ortalarından sonra bu makamdaki görev-
linin adı şehir eparhos’u (praefectus urbi) olmuştur. Yargı yetkisi kişiler arasındaki
anlaşmazlıkların tümünü kapsamaktadır. Aynı yetkilerle donatılmış bir başka yar-
gıç grubunu da geçmişi Roma’ya dayanan ve askeri yoklama yapmaya da yetkili
olan praetorlar oluşturmaktadır. Geceleri kent güvenliğinden sorumlu olan ve gece
amiri manasında nikteparhoslar da (praefectus vigilum) doğrudan yargılama yet-
kisine sahip olmasa da yetki devri ile yargılama yapabilmektedir. İustinianos’un bir
emirnamesiyle (Neara n.80) oluşturulan quaesitor adlı merci ise başkentte yaşa-
yan yabancıların yargı işlerine bakmaktadır. Şehir eparhosu, nikteparhos’un yardı-
mıyla ceza davalarına da bakmaktadır. Daha sonra oluşturulan dimoslar praetoru
184 Bizans Tarihi
(praetoras ton dimon) nikteparhosun yerini aldı. Böylece İustinianos yasalarına

göre ceza yargılaması yetkisi eparhos, dimoslar praetoru ve quaesitor olarak adlan-
dırılan makamlara aittir (Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 290).
İmparatorluğun başkent dışındaki topraklarında ise, adalet dağıtmaya yetkili
organlar devletin iparhia (eyalet), diikisi (sancak) ve eparhia (il) şeklinde teşkilat-
landırdığı idari bölgeler temel alınarak belirlenmiştir. Taşra teşkilatında ilk derece
yargılama yetkisine il (eparhos) idarecileri ve ikinci derecede yani üst yargılama
yetkisine ise sancak (diikisi) yöneticileri olan vikarioslar ya da eyalet idarecileri
olan iparhoslar sahipti. Vikariosların kararlarına karşı İstanbul’da imparatorun
başkanlık yaptığı imparatorluk mahkemesinde itiraz hakkı vardı. Ancak iparhos-
ların kararlarına itiraz edilemiyordu. Özel yetkilendirmeyle başka devlet görev-
lileri de kişiler arasındaki anlaşmazlıklarda ve ceza hukuku alanında yargılama
yapmaktaydı. Erken dönemde I. Konstantinos, kişiler arasındaki anlaşmazlıklar-
da piskoposluk mahkemelerine yargılama yetkisi tanıdı. İustinianos, Piskoposlara
sivil mahkemeleri denetleme yetkisi de (Neara 86) vermiştir.
İustinianos Derlemesi ve çıkartılan emirnamelerle (Neares) oluşturulan yargı
mercileri ve onlara tanınan yetkiler orta Bizans döneminde, 9. yüzyılda VI. Leon
(886-912) tarafından gerçekleştirilen kanunlaştırma çalışmalarında korunmuştur.
Ancak daha önceki döneme ait yasaların ne ölçüde uygulandığı ve oluşturulmuş
yargı kurumlarının ne derece varlığını sürdürdüğü konusunda kesin bilgi bulun-
mamaktadır. I. Vasil tarafından (885-886) çıkarılan Epanagogi adlı kanunnamede
imparatorluk mahkemesine başkanlık eden şehir eparhosu’nun, resmi evrakla-
rın gerçek ya da sahte olup olmadığı ve vasiyet konularındaki yetkileri muhafaza
edilmiştir. Aynı şekilde genel olarak aile hukuku alanında yetkili olan quaestor’un
ve eparhia (il) idarecilerinin yargı yetkilerinin korunduğu mahkemelerin sivil ve
kilise mahkemeleri olarak ayrıldığı görülmektedir.
Orta Bizans döneminde İstanbul’da hipodrom mahkemesi manasında Dikasti-
rion epi tu Hippodromu ve perde mahkemesi anlamında Dikastirion epi tu Vilu
adlarında iki yüksek mahkeme kurulmuştur. İlki üstü kapalı hipodrom alanında
hizmet verdiği için diğeri de bir perde (vilos) arkasında çalışmalarını yürüttüğü
için bu adı almışlardır. Her iki mahkemenin birbirine paralel yargılama faaliyeti
yürüttüğü, özel hukuk ve ceza hukuku alanında yargılama yaptığı, birinin kararına
diğeri nezdinde itiraz edilemediği bilinmektedir. Her iki mahkeme, İustinianos
dönemindeki imparatorluk yargıçları gibi toplam 12 kişiden oluşmaktaydı. Yar-
gı mercilerinin hizmet ağının genişlemesini 10. yüzyılda imparatorluk genelinde
yaşanan olumlu gelişmeler ve refahla ilişkilendirmek gerekir. 1030’lu yıllarda im-
Drungarios tis viglis: paratorluk mahkemesini başına drungarios tis viglis unvanlı bir yargıç getirilmiş-
Önceleri saray muhafız alayı tir. Bu yargıç, tüm imparatorluk hâkimlerinin de başı konumuna yükseltilip daha
komutanı ve imparatorun
şehirde bulunduğu sırada sonra megas drungarios adını almıştır (İstoria tu Elliniku Etnus c.VIII s. 162-164).
ve seferde, güvenliğinden İmparator, vatana ihanet suçu sayılan tahtı ele geçirmeye yönelik eylemle-
sorumlu üst düzey devlet
görevlisiydi. rin ve çok önemli addedilen davaların yargılanmasını, üst düzey devlet görev-
lilerinden oluşturulan olağanüstü bir mahkemeye havale ediyordu (Troianos,-
Velissaropoulou, 2002, s. 292-293).
İmparator geç Bizans döneminde de önceki dönemlerde olduğu gibi en yüksek
yargıç konumundadır. Tüm mahkemelerin kararlarına karşı yapılan itirazları kesin
hükümle karara bağlamakta ve aynı şekilde kendini yasalara bağlı ve sorumlu his-
setmeksizin serbest iradesiyle yasama görevi de yürütmektedir. Bu dönemde impa-
ratorluğun pek çok alanda yaşadığı gerilemenin bir sonucu olarak adalet teşkilatı
da eski görkemini kaybetmiştir. 1329 yılında imparator III. Andronikos, 4 yüksek
yargıçtan oluşan Katolikoi Krites ton Romaion adı altında bir yüksek mahkeme
kurmuştur. Mahkeme sivillerin medeni hukuk ve ceza hukuku ile ilgili davalarının
tümüne bakmaya yetkiliydi. İmparator II. Manuil Paleologos ise 1398 yılında çı-
kardığı bir emirnameyle bu mahkemenin işleyişi ve uyması gereken usullerle ilgili
bazı kurallar koymuştur. Bu yargı kurumu İstanbul’un fethine kadar varlığını sür-
dürmüş ve alt düzeyde vilayetlerde de örgütlenmiştir.
Bizans imparatorluğu adalet sistemi içinde kilise mahkemelerine de önemi
dolayısıyla kısaca değinmek gerekir. Kilise mahkemeleri, kilise ile ilgili belli bir
konuda yargılama yapmak için kurulan olağanüstü mahkemeler (sinod mahke-
meleri) ve olağan mahkemeler olmak üzere iki gruba ayrılırdı.
Olağan kilise mahkemeleri piskoposluk, metropolitlik ve patrikhane mahke-
meleri olmak üzere üçe ayrılırdı. Piskoposluk mahkemelerinde yargılamayı pisko-
pos yapardı. Oy hakkı sadece onda vardı. Ancak piskoposa yargılamada bölgesi-
nin diğer din görevlileri yardımcı olurdu. Metropolitlik mahkemesine metropolit
başkanlık ederdi. İl’in (eparhia) tüm piskoposları mahkemenin asli üyesiydi. Pat-
rikhane mahkemesine ise patrik başkanlık eder ve patrikhane konseyi mahkeme
heyetini oluştururdu. Patrikhane mahkemesi sadece ruhban sınıfı mensuplarının
davalarına değil sivil halkın davalarına da bakardı.
Aile ve miras hukuku ile ilgili konulardaki yargılamalar imparator I. Aleksios
döneminde, kilise mahkemelerinin ve yüksek yargı mercii olarak patrikhane mah-
kemesinin yetkisine bırakılmıştı. 1329 yılında yukarıda sözü edilen sivil yüksek
mahkeme kurulana kadar ruhban sınıfından olmayan sivillerin aile ve miras huku-
ku dışındaki davalarına yetki alanına girmese de patrikhane mahkemesi bakıyordu.
Ancak sivil yüksek mahkeme kurulduktan sonra da yetki alanlarını belirleyen bir
mevzuatın olmaması nedeniyle sivil mahkemelere ait davalar patrikhane mahke-
mesinde de görülmeye devam etti. İş yükünü hafiflettiği için bu konu imparatorları
rahatsız etmemiş ve buna göz yumulmuştur (İstoria tu Elliniku Etnus, c. IX. s. 345).
Mali Kurumlar
Bizans devletinde mali kurumlardan söz ederken bu kurumların salt mali konu-
larla ilgilenmediklerini, örneğin posta ve levazım hizmetleri gibi konularda da
yetkili olduklarını hatırlatmak gerekir. Bu başlık altında mali kurumlar devletin
gücünün zirvesinde olduğu orta Bizans dönemindeki yapılanma göz önüne alına-
rak incelenmektedir.
7. yüzyılda girişilen idari reformlar sonucunda imparatora doğrudan bağlı
olan logotesia adı altında (günümüzdeki bakanlıklara benzer) bir dizi merkezi
hizmet birimi oluşturuldu. Sekreta olarak da anılan bu dairelerde konumuz açı-
sından bizi ilgilendiren ve maliye defterlerinin kayıtlarını tutan hartularios (char-
tularios) ve notarios adında memurlar görev yapmaktadırlar. Mali konularda en
üst düzeydeki memur devlet maliyesinin en üst düzeydeki denetleyici olan “va-
silikos sakellarios’tur”. Sekreta ya da logotesia olarak adlandırılan diğer idari bi-
rimlerde bir notarios tarafından temsil edilmekte ve kendisine harcamalarla ilgi
rapor verilmektedir.
Logotetis tu geniku adlı memur her vilayetteki (eparhia) temsilcileri aracılığıy- Logotetis tu geniku: Bizans
la tahta ve devlet kurumlarına ait arazi dışındaki imparatorluk emlakının kaydını devletinde maliyeden sorumlu
üst düzey görevli.
tutmakta ve ilgili arazi vergilerinin tespiti ve tahsilinden sorumluydu. Logotetis tu
stratiotiku askere alma işleri ve ordu mensuplarının ücretlerinin ödenmesinden
ve askeri mülklerin kayıtlarının tutulmasından mesuldü. Ona bağlı memurlar im-
paratorluk çapında tüm vilayetlerde ordu birliklerinde sayım yapmakta askerlerin
186 Bizans Tarihi
maaşlarını ödemekteydiler. 8. yüzyılda karşılaştığımız logotetis tu dromu devle-

te ait yolların bakımından ve imparatorluk posta hizmetlerinden sorumludur ve
devletin içişleri belli bir noktaya kadar onun yetki alanındadır. Görevini ifa etmek
için taşrada halktan köprü ve yol yapımlarında angaryalara katılmalarını isterdi.
İşletilmesi kendisine tahsis edilmiş bazı büyük çiftliklerden elde ettiği geliri görev
alanındaki hizmetler için harcardı. Bu memur, imparatorluğun içindeki ulaşım
ve iletişimi denetimi altında tutuyordu. Bu nedenle başkente gelen yabancı elçi-
lerin karşılanmasında ve ağırlanmasında da önemli rol üstlenmişti. Son olarak 9.
yüzyılda rastladığımız logotetis ton agelon imparatorluğun at çiftliklerinden ve
atların yetiştirilmesinden sorumluydu. İmparatorun da katıldığı sefer sırasında
ihtiyaç duyulan at, eşek ve katırları temin etmekteydi.
Hartularii: Kayıtları tutan Logotesia dışında başlarında hartularii denilen memurların olduğu iki mer-
arşiv memurları. kezi mali kurum daha vardı. Hartularios tis sakellis devlet hazinesinin denetimin-
den sorumluydu. Hartularios tu vestiariu ise imparatorluk donanmasının ikma-
linden mesuldü ve İstanbul’da bulunan tersanenin sorumluluğu ona aitti.
Tahtın serveti yani imparatorun malvarlığı ile ilgili konulara bakan devlet da-
ireleri de vardı. Bunların başındaki megas kurator 6. yüzyıldan 10 yüzyıla kadar
imparatorluk çiftliklerinin işletilmesi ve sarayların bakımından sorumluydu (İs-
toria tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 164).
Ordu Örgütlenmesi
Dioklitianos, 3. yüzyılın sonunda, orduyu yeniden yapılandırdı. İmparatorluk sı-
nırlarının genişliği ve yedek sınır birliklerinin olmayışı, dış saldırılara zamanında
karşı koymayı olanaksız kılıyordu. Bu nedenle Dioklitianos sınır birlikleri olan
limitanei ve düzenli ordu birlikleri olan comitatensis’i oluşturdu. Sınır birlikleri
devletten aldıkları arazilere karşılık saldırı anında sınırların güvenliğini sağla-
makla yükümlüydüler ve bu arazilerden elde ettikleri gelirle geçiniyorlardı. Bu
kurum erken Bizans dönemi boyunca korundu. Ancak 5. yüzyılının ikinci yarı-
sından sonra önemini kaybetti.
Kaleler ve sınır bölgelerindeki müstahkem şehirler, savunmayı kolaylaştır-
maktaydı. İmparatorluk içlerinde stratejik önemde olan yerlere maiyet birlikle-
ri (exercitus comitatensis) konuşlandırılmıştı. Bu birlikler, ihtiyaç halinde tehdit
altındaki bölgelere sevk edilmekteydi. Böylece savunma güçlenmiş ve esneklik
kazanmıştı. Paralı askerlerden oluşan muhafız gücü, taht kavgalarına karışmaya
eğilimli olması nedeniyle Dioklitianos zamanında atıl bırakıldı. Konstantinos dö-
neminde ise dağıtıldı (İstoria tu Elliniku Etnus VII. c. s. 270, Baskıcı, 2009 s. 86).
Erken Dönemde Bizans ordusunun çoğunluğunu, imparatorluk sınırlarının
dışından gelen paralı yabancı askerler ile imparatorluk tebaasından olan ve savaş-
İllirya: Başta Arnavutluk çılıklarıyla ünlü İlliryalılar oluşturmaktaydı. Paralı askerlerin temin edilmesinde
olmak üzere Balkan
Yarımadası’nın Adriyatik çekilen sıkıntı, disiplin konusunda sorun çıkarmaları gibi nedenlerden dolayı im-
kıyılarında yer alan batı parator Heraklios yerli unsurlardan oluşan bir ordu oluşturma yoluna gitti.
bölümünün adıdır. Bizans devleti 7-11. yüzyıllar arasında ağırlıklı olarak askeri nitelikli bir yöne-
tim modeline sahipti. Eyalet (iparhia) yönetim teşkilatı ile ordu kurumu adeta bü-
tünleşmişti. Eyalet yönetiminin başındaki idareci aynı zamanda eyaletteki askeri
gücün de komutanıydı (Baskıcı, 2009. s. 115).
Orta Bizans döneminde iki farklı askeri tipte örgütlenmiş birlik karşımıza çık-
maktadır. Bunlardan birincisi, taşra teşkilatında aşağıda değinilecek olan temalar
bünyesinde oluşturulan ve toprağa bağlı köylü askerlerden oluşan tema birlikle-
ridir (tematiki). İkincisi ise başkentte saray muhafız güçlerinden daimi düzenli
orduya dönüşmüş olan, profesyonel askerlerden oluşan ve tabur manasına gelen
tagma adlı birliklerdi (tagmatiki). Kuruluşları 8. yüzyıla dayanan tagma adlı birlik-
ler paralı askerlerden oluşan çok iyi eğitimli, donanımlı, süvari birlikleriydi. Tagma
adlı birlikler birbirinden bağımsızdı ve doğrudan imparatora bağlıydılar.
11. yüzyılda yabancı paralı askerlerin sayısı artarak Bizans ordusunun ana
savunma gücünü oluşturmuşlardır. 10. yüzyıl ortalarından itibaren yeni bir sa-
vunma sistemi uygulamaya sokulmuş ve paralı askerlerden oluşan tagmalar sınır
bölgelerine kaydırılmıştı. 11. yüzyıldan itibaren İstanbul güvenli addedildiğinden
başkent artık kalabalık bir askeri güç tarafından korunmamıştır. Sadece Malazgirt
savaşından sonra (1071), Bizans ordusu içindeki paralı askerlerin etkisini denge-
lemek üzere İstanbul’da, Anadolu’dan gelen mülteci Bizanslılardan oluşan ölüm-
süzler (athanati) tagması oluşturulmuştur.
9. yüzyıla kadar kara ordusunun başında imparator dışında genel bir komutan
bulunmamaktadır. 10. yüzyılda toprakların genişlemesiyle ordunun komutasının
bölünmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. II. Romanos’un (959-963) imparatorluğu dö-
neminden başlayarak ordunun komutasının doğu ve batı olarak ikiye bölündüğü
görülür. Doğu ordusunun sorumluluk alanı Anadolu’yu, batı ordusunun sorum-
luluk alanı ise Balkanları içine alıyordu. 11 yüzyılda doğu ordusunun komutanı
“megas domestikos” unvanını taşır ve ordunun başkomutanı durumundadır.
10. yüzyıla kadar Bizans ordusunun ana unsurunu süvari birlikleri teşkil et-
mektedir. Ağır silahlı süvari birlikleri oluşturulurken bu dönemde piyade unsur-
ları da geliştirilmiştir. Sınır bölgelerindeki tema birlikleri önemli oranda piyade-
lerden oluşmaktadır. Anadolu tema ordularının 10. yüzyılda toplam mevcudunun
70.000 kişinin üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. 11. yüzyılda, tema sözcüğü
eyalet ordusunun birlikleri anlamında kullanılmaz oldu. Bizans ordu kurumu-
nun yapısal değişim geçirmesi sonucu, yerli unsurlardan oluşan askeri kuvvet-
lerin temel unsurunu kendilerine büyükçe araziler tahsis edilen pronoia sahip- Pronoia: Hizmet karşılığında
leri oluşturdu. 12. yüzyıldan itibaren Bizans ordusunun ağırlığını paralı askerler tahsis edilen devlet arazileri.
Pronoia kurumu Komninos
oluşturmaya başladı. Bu paralı askerler arasında Uz, Peçenek, Kuman gibi Türk hanedanı tarafından ihdas
asıllılar olduğu gibi Varanglar adı altında İskandinavyalılar ve İngiltere’den gelen edilmiş olup devletin maaş
ödeyecek bir mekanizmasının
Normandiyalılar da mevcuttu. 13. yüzyıla gelindiğinde ordunun tamamı nere- bulunmaması nedeniyle
deyse yabancı paralı askerlerden oluşmaktaydı. Bu durum imparatorluğun son devlet arazilerinin ve bunlara
ait gelirin özellikle askeri
bulduğu tarihe kadar değişmedi (Baskıcı 2009, s. 122, 139, 143). hizmet ve yükümlülükler
Bizans imparatorluğunun deniz gücüne bakıldığında, 7. yüzyıla kadar de- karşılığında tahsis edilmesi
niz kuvvetleri ve donanma yeterince gelişmiş değildi. Çünkü Akdeniz özellikle şeklinde uygulanmaktaydı.
İustinianos’un yürüttüğü savaşlardan sonra adeta bir Bizans gölü haline gelmişti.
Müslüman Arapların ortaya çıkmasıyla durum değişti. Akdeniz’in kontrolü için
çok büyük bir mücadele verildi. 655 yılında Müslüman Araplar deniz savaşında Bi-
zans donanmasını mağlup etti ve ardından 7. yüzyıl sonlarına doğru yeniden güçlü
bir donanma kuruldu. Ancak donanmanın isyanlara katılması sebebiyle donanma
kara ordusunda olduğu gibi İstanbul donanması ve taşra donanması olmak üzere
ikiye bölündü. Arapların geri çekilmesi ve doğu Akdeniz’de Girit (961) ve Kıbrıs’ın
(965) yeniden geri alınmasıyla Bizans hâkimiyetinin sahil şeridinde yeniden tesis
edilmesinin ardından donanmaya eskisi kadar ihtiyaç duyulmadı (İstoria tu Elli-
niku Etnus VIII. c. s. 166-167). Geç Bizans döneminde ise 1285 yılında imparator
II. Andronikos Paleologos tarafından devlet gelirlerinde tasarruf gerekçesiyle 80
gemiden oluşan Bizans donanması kızağa çekilmiş daha sonra da yok edilmiştir.
Bu durum sadece deniz ticareti açısından değil donanma bakımından da Cene-
viz ve Venedik gibi İtalyan şehir devletlerine bağımlılığı getirmiştir. Bunun üzerine
1332 yılında III. Andronikos Paleologos tarafından 10 gemiden meydana gelen bir
donanma oluşturulmuştur (The Oxford Dictionary of Byzantine, 1991, s. 94-95).
188
Tablo 8.1
1081 – 1204 Yılları Arasında Bizans Devlet Teşkilatı
‹mparator
Bizans Tarihi
Kara Deniz Eyalet

Kuvvetleri Baflbakan Kuvvetleri Valileri
Komutan› Komutan›
Saray ‹mparatorun emlak Saray Saray ‹mparatorluk

Genel Bafl ve vak›flar›ndan Saray Hukuk ‹stanbul Adalet Donanma Tabur Eyalet Mali
Birlikleri Muhasip sorumlu
Muhaf›z Özel Kalem Dan›flman› Valisi Muhaf›z Ah›rlar› Bakan›
Komutanlar› Kuvvetleri Alay› Defterdar› Komutan› Komutanlar› ‹darecileri
bafl muhasip
Eyalet ‹mparatorun Yetimhane

fiahsi ve Aflevi Ser Kâtip Toplumsal Levaz›m
Taburlar› Gruplar Defterdar›
Komutanlar› Muhasebecisi Müdürü
Baflkatip
‹mparatorun Muhasebeciler
Mülkünün ve Hapishane
‹mparatorun Müdürü
Muhasebecisi Kâhyalar eflyalar›n›n
sorumlusu
Kamu Ulaflt›rma ve
Mülkleri Haberleflme
Muhasibi Müdürü
Arz Daire
Baflkan›
Hazinedar
Bafl Çuhadar
Kilerci Bafl›
Çaflnigir Bafl›
Kaynak: John Haldon, (2008), “Structures and Administration”, The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press, s. 550’deki tablodan
yararlanılarak Levent KAYAPINAR ve Onur KABAK tarafından hazırlanmıştır.
Bizans merkezi yönetiminin temel teşkilatları nelerdir?

2
BİZANS TAŞRA TEŞKİLATI VE KİLİSE
Dioklitianos ve Konstantinos tarafından oluşturulan idari ve askeri yapı erken
dönemin sonuna kadar geçerliliğini muhafaza etti. İmparatorluk toprakları Diok-
litianos tarafından il diyebileceğimiz 100 eparhia’ya (provinciae=il) bölünmüştü.
Konstantinos bunların sayısını 120’ye çıkardı. Bu bölgeler, önce 12 daha sonra 15
diikisi’ye yani sancağa (dioecese=sancak) bölündü. Bu sancaklar (diikisi) da eyalet
olarak nitelendirilebilecek 4 iparhia’ya (praefecturae pratetorio=eyalet) bağlandı.
Her bir iparhia’nın başına doğrudan imparatora bağlı, onu temsil eden ve çok
güçlü bir konuma sahip olan “iparhos” (praefectus praetori) adını taşıyan genel
valiler getirildi. Diikisi denilen idari bölgelerin başına sancaktan sorumlu vikarios
(vicarius) adlı idareciler ve eparhia’ların başına ise “arhont” ya da “igemon” adı-
nı taşıyan valiler, yönetici olarak atandılar. İmparatorluğun 4 geniş idari bölgeye
ayrılması şeklindeki idari yapı erken Bizans döneminde korundu. Doğu (Anatoli)
iparhos’unun İstanbul’a yerleşmesi onun imparatora daha yakın bir konumda ol-
ması sonucunu doğurdu ve onun devlet hiyerarşisinde birinci sıraya yükselmesi-
ni sağladı. Ancak 7. yüzyılda aşağıda sözü edilecek tema sistemine geçilmesiyle
iparhia idari yapılanmasında değişim yaşandı. Eyaletler (iparhia) bir süre temalar
içinde varlığını sürdürdü ve daha sonra ortadan kalktı. Kaynaklarda en son 680
yılında iparhos’tan yani eyalet genel valisinden söz edilmektedir.
Orta Bizans döneminin taşra teşkilat yapısını ifade eden yeni kavram tema’dır.
Tema sistemi eyalet yönetimi bakımından bir yeniliktir ve genel bir reformun
sonucu olarak değil imparatorluğun savunma ihtiyaçlarının bir sonucu olarak
doğmuştur. Tema sözcüğü ilk başlarda askeri birlik mensuplarının kayıtlarının
tutulduğu defteri ifade ediyordu. Zamanla askeri birliğin kendisini sonra da askeri
birliğin bulunduğu bölgeyi ifade eder hale geldi. Nihayetinde, bir idari yönetim
birimini ifade eden bir kavrama dönüştü.
Temalar tamamen askeri nitelikte yönetim birimleri olup başlarında o askeri
bölge için bütün askeri ve sivil otoriteyi elinde tutan sınırsız yetkileri olan sade-
ce imparatora karşı sorumlu ve genellikle 3 ya da 4 yıllığına atanan bir general
(stratigos) bulunuyordu. Onun yanında ilk başlarda bölgedeki sivil idarenin başı
olarak tema prokonsülü bulunmaktaydı. Başka sivil memurlar da temada görev
yapmaktadır. Ayni vergileri tahsil etmek ve askeri birlikler için gerekli ikmali sağ-
lamakla görevli protonotarios, İstanbul’daki bir mahkemeden gelerek yargılama
sırasında tema generalinin yanında hazır bulunan yargıç (kritis), temadaki asker-
lerin kayıtları tutan hartularios bu memurlara örnek gösterilebilir.
İmparator Heraklios (610-641) döneminde Anadolu topraklarında üç tema
kuruldu. Bunlar, Kuzey Anadolu’daki Armeniakon, Orta Anadolu’daki Anatoli-
kon ve Marmara denizinin güney kıyıları ile Ege bölgesinin kuzeyini içine alan
Opsikion temasıdır (Baskıcı, 2009 s. 118). Tema sistemi ilk başlarda Anadolu top-
raklarıyla sınırlıyken yeni toprak kazançlarıyla imparatorluğun Avrupa’daki top-
raklarına da yayıldı. Temaların sayısı toprak genişlemesi dışında büyük temaların
siyasi gerekçelerle birkaç küçük temaya bölünmesiyle arttı. Tema sistemi orta Bi-
zans döneminin askeri başarıları için belirleyici olmuştur. Bu sistem 7. yüzyılın
ikinci yarısından 11. yüzyıl ortalarına kadar sağlıklı bir şekilde devam etti. Tema
kurumunun gelişimi ile ilgili olarak 934 yılında imparator VII. Konstantinos Por-
firogenitos (913-959) tarafından yazılmış olan “Peri Tematon” (temalara dair) adlı
eser önemli bir kaynaktır (İstoria tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 169).
190 Bizans Tarihi
Temaların yanı sıra 9. yüzyılda ve 10. yüzyılın ilk yarısında imparatorluğun

doğu sınırında “klisures” adı altında daha alt düzeyli idari birimler de bulunmak-
taydı. Bunlar bölgeleri içinde bulunan dağlık geçitleri (derbent) korumakla gö-
revli ve başında “klisurarhis’in” (derbent başının) bulunduğu askeri ya da idari
birimlerdi. Klisureslerin pek çoğunun temaya dönüştürülmesi sonucu bu kurum
10. yüzyıl ortalarında ortadan kalkmıştır.
Patrikhaneler-Metropolitlikler-Piskoposluklar-Mahalli
Kiliseler
Erken dönemde gerçekleştirilen idari reform sonucu imparatorluk topraklarının
100 il’e (eparhia) bölündüğü bu sayının daha sonra 120’ye çıkarıldığından yuka-
rıda söz edildi. Oluşturulan bu sivil idari birimler aynı zamanda kilisenin örgüt-
lenmesine de temel oluşturdu. Kilisenin imparatorluk çapındaki idari bölgeleri bu
şekilde teşkilatlandırıldı. Sivil idarenin taşradaki en küçük yönetim birimi olan
il’in (eparhia) merkezi aynı zamanda o bölgenin din işlerinin yürütüldüğü epis-
kopi denilen piskoposluk merkezi oldu. Diikisi olarak adlandırılan sancağın mer-
kezinde ikamet eden ve başkent (anakent) anlamına gelen metropoldeki piskopos
ise mitropolit olarak adlandırıldı. Mitropolit olarak adlandırılan sancak merke-
zindeki bu piskopos, sancağa bağlı diğer illerin (eparhia) piskoposlarına kıyasla
üst hiyerarşik sırada yer almaktaydı. 325 yılında İznik’te yapılan birinci konsilde
kilise idaresinin oluşturulmasında bu örgütlenme biçimi temel alındı. Antakya,
İskenderiye ve Roma piskoposları birden fazla il’in (eparhia) din işlerine bakıyor
olmaları nedeniyle bu yapılanmadan ayrı tutuldular.
Erken dönemde, idari bölgelerdeki piskoposluklar özerkti ve dini konularla
ilgili oluşan sorunları topladıkları eparhiaki sinodos denilen bölgesel konsillerde
görüşüp karara bağlamaktaydılar. Bu özerkliğin inanç sistemi ile ilgili (dogmatik)
karışıklıklara neden olması eşitler arasında bir üst-metropolitlik makamı oluştu-
rulması ihtiyacını doğurdu. 381 yılında birinci İstanbul Konsili’nde İstanbul met-
ropolitliğine hiyerarşide Roma metropolitliğinden sonra ikinci sıra verildi. Bölge-
ler arasında üstünlük savaşı sürdü ve sonunda kilise hiyerarşisinde Roma, İstanbul,
İskenderiye ve Antakya metropolitliklerine üstünlük tanındı. Daha sonra onlara
Kudüs metropolitliği de eklendi. Bu yapılanma 451 yılındaki Kadıköy Konsili’nde
kanon denilen bir kilise yasasıyla resmi nitelik kazandı. İmparatorluk başkentinde-
ki İstanbul metropolitliğine diğerleri karşısında üstünlük tanındı. Oluşturulan bu
beş üst-metropolitlikte tahta oturan metropolitler için “patrik” terimi benimsendi.
7. ve 8. yüzyıllarda Müslüman fetihleri sonucunda İskenderiye, Antakya ve Kudüs,
Bizans imparatorluğundan kopunca, başka gelişmelere bağlı olarak Roma ile yaşa-
nan sorunların da etkisiyle İstanbul Patrikliği doğu Hıristiyanlığının tartışmasız
temsilcisi oldu (Baskıcı, 2009, s. 150, İstoria tu Elliniku Etnus c. VII, s. 274).
Erken dönemde oluşan kilise idari yapısındaki hiyerarşik sıraya göre ilk sıra-
da başkentte bulunan patrik yer almaktaydı. İkinci sırada büyük bir idari bölge-
yi içine alan eyalet (iparhia) merkezindeki metropolit bulunuyordu. Metropolit
aynı zamanda idari bölgenin yani iparhia’nın sınırları içindeki kentlerde görev
yapan piskoposların oluşturduğu bölge konsiline (eparhiaki sinodos) de başkan-
lık ediyordu. Metropolitler önceleri üç aday arasından patrik tarafından seçilirken
sonraları başkentte toplanan dini bir kurul (sinod) tarafından seçilmeye başlandı.
Metropolitler görev bölgelerinde dini konularda genel nezareti sağlıyor ve suç iş-
leyen piskoposları cezalandırabiliyordu. 11. yüzyılda Anadolu toprakları İstanbul
patrikliğinin en önemli yönetim alanı niteliğindeydi ve önemli şehirlerde kurul-
muş 45 metropolitlik ve çok sayıda piskoposluğa sahipti.
Hiyerarşide üçüncü sırada ise illerde (eparhia) oluşturulan piskoposluklarda

görev yapan piskoposlar yer almaktaydı. Taşradaki mahalli kiliseler de piskopos-
lara bağlıydı. Mahalli kiliselerin tüzel kişiliği vardı, bu da onlara çalıştırdıkları
papazların ücretlerini ödeyebilmek için bir nevi mali özerklik olanağı tanıyordu.
Piskoposların seçimi, bölge konsili ve metropolit tarafından yapılıyordu. Pisko-
poslar görev yaptıkları bölgede din adamlarının müdahil olduğu suçlarda pisko-
posluk mahkemelerine başkanlık ederek yargısal yetkiler de kullanmaktaydılar
(İstoria tu Elliniku Etnus c. VII, s. 275).
Manastırlar
Hıristiyan manastır yaşamının özünde manevi hayatı kazanabilmek için bu dün-
yadan el çekme anlayışı yatmaktadır. Manastır hareketi 3. yüzyıl sonlarında ve 4.
yüzyıl başlarında Mısır’da başladı. Manastırcılık ilk başlarda kilisenin dışında ge-
lişmiş bir harekettir (Talbot, 1999, s. 163-167). Manastır hareketinin yayılmasında
günlük hayatın yükümlülüklerinden kaçmak isteyen insanların çokluğu da etkili
olmuştur. Manastır hareketi çok büyük bir hızla Filistin, Suriye ve Mezopotamya
üzerinden Anadolu coğrafyasına geçti. Bu hareket, zaman içinde kilisenin çatısı
altına sokuldu. Manastırların, yerel piskoposun otoritesine tabi tutulmasıyla bü-
tün manastırlar resmi Bizans kilisesinin kontrolü altına alındı.
Ancak 8. yüzyılda ortaya çıkan ikonoklazm olarak adlandırılan tasvirkırıcılık
hareketi süreç içinde manastırlara ve keşişlere yönelik bir harekete dönüştü. Ke-
şişleri ve manastır hareketini hedef alan baskıda dini dogmaların yanı sıra, Bizans
devletinin gittikçe daha geniş alanlara yayılan manastır mülklerini denetim altına
almak ve manastırlara sığınarak devlete olan yükümlülüklerinden kaçmaya çalışan
insanların sayısını sınırlama ihtiyacı da etkili olmuştur. Bu mücadele sürecinde bazı
manastırlar kapatıldı. Kışla, hamam gibi kamusal nitelikli kurumlara dönüştürül-
dü ve manastır arazileri imparator V. Konstantinos (741-775) tarafından müsadere
edildi. Ancak bu önlemler manastır hareketini güçlenmesine engel olamadı ve ma-
nastır hareketi devlet için giderek daha çok sorun yaratır hale geldi. Manastırların
mülk edinmesinin önüne geçmek için imparator I. Romanos Lekapinos 935 yılında
manastırların bağış yoluyla bile olsa köylülerden toprak almasını yasakladı. İmpara-
tor II. Nikiforos Fokas, 964 yılında yeni manastırlar kurulmasını ve mevcut olanlara
arazi bağışı yapılmasını yasakladı. Ancak manastırlar bir tür vakıf niteliğinde ol-
duğundan mülkleri imparatorluk amaçları için dahi olsa müsadere edilemezdi. Bu
durum karşısında manastır mülkleri zaman içinde daha da büyüdü.
Manastırların başında igumenos olarak adlandırılan bir başrahip bulunuyor-
du. Manastır başrahibi, manastırın kurucusu tarafından belirleniyor ya da ma-
nastırdaki keşişler, başrahibi seçiyorlardı. Her durumda patrik ya da piskoposun
seçimi onaylaması gerekiyordu. Seçilen başrahip ömür boyu o görevde kalıyordu.
Manastırlar Bizans toplumunun değişik kesimlerinden insanlar için bir sığın-
ma yeriydi. Örneğin görevden alınan politikacılar, tahttan indirilen imparatorlar,
yetimler, akıl hastaları, dullar ve yaşlılar için manastırlar güvenli bir sığınaktı. Si-
yaset adamları ya da devrik imparatorlar manastıra sığınıp keşiş elbisesini giydik-
ten sonra siyasete geri dönmeleri ve dünyevi görevler almaları olanaksızdı. Bazı
durumlarda imparatorlar yaşlandıklarında ya da bir isyan sırasında isyancıların
eline düşmektense bir manastıra çekilip keşiş olarak yaşamayı tercih ediyorlardı.
Bizans imparatorluğunun en önemli manastır merkezi Selanik yakınlarındaki
dağlık Athos (Aynaroz) yarımadasındaydı. Anadolu’da da pek çok manastır mer-
kezi vardı. Türklerin Malazgirt (1071) savaşından sonra yoğun olarak Anadolu’ya
192 Bizans Tarihi
yerleşmeye başlaması sonucu bazı bölgelerde din adamları kiliselerini, keşişler de

manastırlarını terk etmişlerdir (Baskıcı, 2009, s. 156-166).
Devlet ve Kilise İlişkileri

Bizans tarihinde devlet kilise ilişkileri her zaman ilginin odağında olmuş bir ko-
nudur ve farklı bakış açıları söz konusudur. Bazılarına göre bu iki kurum sürekli
rekabet içinde olmuş ve biri diğerine karşı üstünlük sağlamaya ve onu kontrol
altına almaya çalışmıştır. Kimilerine göre ise kilise ve devlet, Hıristiyanlık inan-
cının bir tezahürüydü ve Bizans halkının siyasi ve teolojik düşünüşünde birbirin-
den ayrı düşünülemeyen kavramlardı. Gerek sivil hukukta gerekse dini hukukta
devlet ve kilise ilişkilerini düzenleyen ve genel ilkeleri ortaya koyan yasal bir çer-
çevenin olmaması sonucu bu ilişkilerin seyrini tahta çıkan imparatorun izlediği
politika belirlemiştir.
Roma imparatorluğunun (imperium romanum) Hıristiyan bir imparatorluğa
(imperium christianum) dönüşmesi ve bunun doğal uzantısı olarak Hıristiyanlı-
ğın imparatorluk nüfusunu birleştirici bir öğe olarak görülmesi karşısında impa-
ratorlar kilise ile ilgili konulara kayıtsız kalamamıştır. Tarihsel olaylar incelendi-
ğinde I. Konstantinos’tan başlayarak imparatorların kiliseye örgütlenme alanında
ve idari konularda destek verdikleri ve kilise’yi devletin idari ve siyasi yapısının
genel çerçevesi içine aldıkları görülmektedir. Bunun doğal sonucu, imparatorlu-
ğun kilisenin içişlerine müdahalesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu müdahale
ilk başlarda fiili bir nitelik taşırken zamanla kurumsal bir müdahaleye dönüşmüş-
tür (Troianos,-Velissaropoulou, 2002, s. 238).
Bizans kilisesi, devletin nezareti ve koruması altındaydı. İmparator otorite ola-
rak kilisenin üzerinde bir konuma sahipti. İmparator tebaasının anlayışına göre
Tanrı’nın seçtiği ve yeryüzünde onun ilahi temsilcisi sıfatını taşıyan bir kişiydi.
Dogmatik konulardaki görüş ayrılıkları devletin bütünlüğünü tehdit edecek nokta-
ya geldiğinde imparator, birliği sağlamak ve dini konuları görüşmek için konsilleri
başkanlığında toplantıya çağırıyordu. Konsil kararlarını onaylayıp ilan ediyor, ki-
lisenin ayin biçimleri konusunda kendi hükmünü verebiliyordu. Patrik seçiminde
de söz hakkı sahibiydi. İmparator, metropolitlerin oylamaları sonucu belirlediği üç
adaydan birini patrik olarak seçiyordu. İmparator, kilise konsillerinin kararlarını
reddetmeye ya da değiştirmeye yetkili değildi. İnanç sorunlarında kesin hüküm
vermeye yetkili tek organ kilise konsili olup imparatora düşen Ortodoks inancını
korumak ve ayrıştırıcı sapkın inanışlarla mücadele etmekti (Baskıcı, 2009, s. 152).
Patrik, Bizans devlet hiyerarşisinde imparatordan sonra gelen en nüfuzlu ve
kiliseyi ilgilendiren konularda idari olarak en yetkili kişi olmakla birlikte impa-
ratorun hizmetindeydi. Yeni imparator tahta çıktığında ona taç giydiren patrik-
ti. Tören esnasında patrik, imparatordan inancını ilan etmesini ve Ortodoksluğu
koruyacağına dair söz vermesini istiyordu. Patriklerin imparatorlara karşı kulla-
nabilecekleri en önemli silah aforoz etmeydi. Aynı şekilde imparator da uygun
bulmadığı bir patriği görevden çekilmeye zorlayabilirdi.
İmparatorun çıkardığı yasalarla kilisenin konsil toplantılarında aldığı karar-
lar arasında zaman zaman çatışma çıkmıştır. Bunun sonucu erken Bizans dö-
neminde İustinianos’un çıkardığı bir emirnameyle (Neara 131) 545 yılına kadar
toplanmış dört genel konsilde dini konularla ilgili alınan düzenleyici nitelikteki
kararların (kanonların) yasa gücünde olduğu hükme bağlanmıştır. Böylece im-
parator tek kanun koyucu olarak dini hukuk ile ilgili kurallara (kanonlara) yasal
geçerlilik tanımıştır. İsavros hanedanı döneminde çıkartılan Eklogi kanunname-
sinde yer alan düzenlemelerde Hıristiyanlık öğretisinin etkileri çok belirgindir. 9.

yüzyıla kadar kilise ve Devletin ayrı kurumlar olmadığı yönündeki anlayış Epa-
nagogi kanunnamesinde değişmiştir (885-886). Bu yasal düzenlemeyle ilk defa
iki otoritenin varlığından söz edilmektedir. Devlet içinde birbirine eşit konumda
olan en yüksek iki güç odağının yani patriklik ve imparatorluk kurumunun hak
ve yükümlülükleri düzenlenmiştir. Bu yasal düzenleme kilise ile devlet arasın-
daki ilişkilere yönelik yeni bir yaklaşım ortaya koymuştur. Ancak imparator VI.
Leon (886-912), Prohiros Nomos adlı kanunnameyle kilise ve imparatorun oto-
ritelerinin eşitliğini savunan düzenlemeleri yürürlükten kaldırmıştır (Troianos,-
Velissaropoulou, 2002, s. 253).
Bizans taşra teşkilatının temel birimleri nelerdir? Açıklayınız?

3
BİZANS EĞİTİM SİSTEMİ
Bizans imparatorluğunda Helenistik dönem ve Roma döneminde geçerli olan
üç kademeli eğitim modeli, ana hatlarıyla geçerliliğini sürdürmüştür. Bizans dö-
nemini farklı kılan özellik ise eğitim alanında Hıristiyanlığın önemli bir ağırlığa
sahip olmasıdır. Din faktörü Bizans’ta eğitimin hedeflerini belirleyen bir unsur
olarak ortaya çıkmaktadır. Başlıca hedef Hıristiyan tebaaya, kiliseye ve devlete
karşı olan görevlerini yerine getirmeyi mümkün kılacak bir donanımın kazandı-
rılmasıdır. Kilise kurumsal kimliğiyle Bizans tarihi boyunca eğitimin tüm kade-
melerinde çok önemli rol oynamıştır.
Bizans’ta devlet tarafından örgütlenmiş yaygın bir eğitim sistemi bulunma-
dığından aileler de çocuklarını okullara gönderme mecburiyetinde değillerdi.
Ailelerin çocuklarının eğitimine gösterdikleri ilgi onların ekonomik durumuna
göre değişkenlik göstermekteydi. Devlet ve kilise sadece eğitim almak isteyenlere
imkân sağlamaktaydı. İlkokul eğitimini kilise üstlenmişti ve küçük yaştan itibaren
çocuklara kutsal kitap öğretilerek dini bir eğitim verilmekteydi. Devlet ise daha
çok ortaöğretim eğitimiyle ilgilenmekteydi ve devlet bürokrasisinde görev alacak
olan memurlar bu sayede yetişmekteydi.
Bizans’ta İlköğretim Eğitimi

Helenistik dönem ve Roma döneminde olmadığı gibi Bizans’ta da okul öncesi eği-
tim yoktu. Okul öncesi çağda bulunan çocuklar evlerinde anneleri tarafından eği-
tilmekteydi. Bizans’ta temel eğitim yukarıda da belirtildiği gibi kilisenin elindedir
ve öğretmenlerin büyük çoğunluğu ruhban sınıfına mensup din adamları yani pa-
pazlar ve keşişlerdir. Dersler kiliselerin son cemaat yerlerinde (narteks) ya da bah-
çelerinde (atrium), ya da manastırların yakınında bu amaca yönelik olarak tahsis
edilen ve derslik olarak kullanılan mekânlarda yapılmaktaydı. Öğrenciler sıralara
değil yere oturmaktaydılar. Bu nedenle temel eğitimin verildiği bu okullara yerde
eğitim verilen okullar anlamında “hemodidaskalio” adı verilmekteydi. Bu okullar
ayrıca “grammatistis” olarak anılan öğretmenin adından dolayı “sholio tu gramma-
tisti”, “kutsal yazı okulu” anlamına gelen “sholio ton ieron grammaton” ya da ders
görülen yer anlamında “didaskalion” olarak da anılmaktaydı. İlkokullarda eğitim
ailelerin sosyal statüsüne göre 3 ya da dört yıl sürmekteydi. Çocuklar, bu okullara
5-9 yaş arasında verilmekteydi. Bu okullarda eğitim isteğe bağlıydı. Helenistik dö-
nemde başlamış ve Roma döneminde devam etmiş olan erkek ve kız çocukların bir
arada eğitimi Bizans döneminde de sürdürülmüştür. Ancak büyük şehirlerde kız
ve erkek çocuklar için ayrı okullar mevcuttu (Evangelopoulos, 1998, s. 52).
194 Bizans Tarihi
İlkokullarda öğrencilere temel bazı bilgilerin verilmesi hedeflenmişti. Okulla-

rın başlıca amacı çocukların iyi Hıristiyanlar olarak yetişmesiydi. Kilise, yetişme
çağındaki çocuğun evde Hıristiyan anneden aile içi ilk eğitimi alarak ve kilise
içinde faaliyet gösteren “kutsal yazı okullarında” yani ilkokullarda din adamları
tarafından üç ya dört yıl süren bir eğitimin ardında dindar Hıristiyanlar olarak
yetişeceğini umuyordu. Bu eğitim sayesinde çocuğun Hıristiyanlık karşıtı doğ-
malar ve Bizans’ın düşmanlarına karşı koyacak bir donanıma sahip olacağı düşü-
nülüyordu. Bu okullarda okuma, yazma, temel düzeyde matematik, dilbilgisi, din
dersi, kilise ilahileri, tarihle bütünleştirilmiş mitoloji eğitimi veriliyordu. Hıris-
tiyanlık öğretisinde beden, günahların kaynağı olarak görüldüğünden ve ruhun
bedene hapsedildiği düşünüldüğünden beden eğitimi bu okullarda verilmemek-
teydi. Sözü edilen bu ilköğretim okullarında okuma “kitabı” olarak Eski ve Yeni
Ahit (İncil) ve ilahi kitapları kullanılıyordu. O dönemdeki uygulamada disiplin
cezaları olarak dövme, değnekle vurma, uzaklaştırma ve aç bırakma gibi uslandır-
ma yöntemleri kullanılmaktaydı.
Okulların resmi olarak denetimi kilise makamlarına aitti. Kiliseler, eğer eğitim
okul binalarında veriliyorsa bunların bakımını yerel makamlarla birlikte üstlen-
mekteydi. Okullarda görev yapan öğretmenlerin ücretleri bağışlarla ya da ailelerin
katkılarıyla karşılanmaktaydı. Ayrıca aileler dönüşümlü olarak öğretmene barın-
ma sağlamak ve yemek vermekle yükümlüydüler (Evangelopoulos, 1998, s. 53-54).
Bizans’ta Ortaöğretim Eğitimi

Ortaöğretim “sholio tu grammatiku” adı verilen okullarda verilmekte ve çocuk-
lar bu okullara 10-12 yaşlarında kabul edilmekteydi. Eğitimlerine devam etmek
isteyen erkek öğrencilerin gittiği bu okullarda eğitim süresi 3 ya da 4 yıldı. Kız
çocukları temel eğitimden sonra ev işleriyle uğraşmakta ve pek çok kısıtlamalara
tabi tutulmaktaydılar. Ancak varlıklı ailelerin kızları evde özel eğitim almaktay-
dı. Temel eğitimin aksine ortaöğretimdeki bu okullarda eski Yunan kültürü daha
ağırlıklı bir yere sahipti. Dersler, öğrencilerin kişilik gelişimine katkı sağlayacak
nitelikteydi. Eğitim programına bakıldığında Helenistik dönemde geçerli olan or-
taöğretimdeki eğitim programının korunduğu görülmektedir. Derslere bakıldı-
ğında, programda antik Yunancayı iyi derecede öğrenmek için kapsamlı dilbilgisi
dersleri, temel düzeyde retorik ve diyalektik öğretimini içeren “trivium”(tritti) adlı
bir ders, aritmetik, geometri, astronomi ve müzik derslerini içeren “quadrivium”
(tetrakti) adlı ders, hızlı yazma dersi (tahigrafia), temel tıp bilgileri dersi, siyaset
ve kilise tarihi dersi görülmektedir. Şiir derslerinde epik şiir, özellikle Homeros
destanları okutuluyordu. Ayrıca İsiodos, Pindaros, Arhilohos, trajedi yazarların-
dan Eshilos (Aiskhylos), Evripidis, Sofoklis’in eserleri okutuluyordu (Markopou-
los, 2008, s. 788-789).
Programda din dersi bulunmamaktaydı. O nedenle Bizanslılar ortaöğretim
eğitimini laik eğitim (kozmiki pedeia) olarak da nitelemektedirler. Din eğitimi,
manastırlarda ya da özel ruhban okullarında verilmektedir. Ayrıca programda
Latincenin de ders olarak bulunmaması dikkat çekmektedir. Bu okullarda ders
veren öğretmenlere “grammatikos” adı verilmekte o nedenle okullara “sholio tu
grammatiku” denirdi ve öğretmenlerin ücretleri bağış yoluyla ya da aileler tara-
fından karşılanmaktaydı.
Ortaöğretime yönelik okullara devlet kurumlarında görev almak ve sosyal sta-
tü elde ederek zamanla üst düzey idareci olmak isteyenler devam etmekteydiler
(Evangelopoulos, 1998, s. 54-55).
Bizans’ta Yükseköğretim Eğitimi

İmparatorların çoğu, özellikle yüksek öğretime önem vermiştir. Eğitim kurum-
larıyla kütüphanelere mekân temin etmişler ve yüksek okullarda iyi yetişmiş eği-
timcilerin görev almasını sağlamışlardır. Helenistik dönemde olduğu gibi Bizans
döneminde de yüksek öğretim kurumlarına vergi muafiyeti tanınmıştır. İmpara-
torluk tarihi boyunca faaliyet göstermiş olan yüksek öğretim kurumlarının sayısı
oldukça çoktur. İstanbul’da üniversite ölçeğinde bir öğretim kurumu kurulmaz-
dan çok önce Atina’da bu düzeyde eğitim veren Atina Akademisi, İskenderiye’de
felsefe, matematik ve tıp eğitimi veren ve Musio adını taşıyan bir yüksek öğretim
kurumu ve Beyrut’ta bir Hukuk Okulu bulunmaktaydı (İliadi K. Amalia: internet
adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
İstanbul başkent olduğunda eğitim alanında geleneği olan bir kent değildi. Bü-
yük Konstantinos eğitimin gelişmesi için önlemler almış ve retorik ile felsefe eğiti-
mi vermeleri için dönemin tanınmış şahsiyetlerini başkente yerleşmeleri yönünde
teşvik etmiştir. İzleyen yıllarda yeni başkenti önemli bir kültür merkezi haline ge-
tirmek için İstanbul’da ilk yüksek öğretim kurumunu faaliyete geçirmiş ve bu okul
için kayda değer bir kütüphanenin kurulmasını sağlamıştır. Sözü edilen bu yük-
sekokul II. Teodosios tarafından yeniden yapılandırılmış ve MS. 425 yılında üni-
versite anlamına gelen “Pandidaktirion” adını almıştır. Kurulan bu üniversitede
31 âlim ders vermekteydi. Bunların 15’i Yunanca ve retorik dersleri verirken, 13’ü
Latince ve retorik, ikisi hukuk biri de felsefe dersi vermekteydi. Sadece bir felsefe
hocasının bulunması felsefeye önem verilmediğinin bir göstergesi olarak görüle-
bilir. Zaten İustinianos daha sonra (529) paganist eğitimin kalesi olarak gördüğü
Atina Felsefe okullarının kapatılmasını emretmiştir (Evangelopoulos, 1998, s. 56).
Pandidaktirion’da (üniversitede) ders verecek olan hocalar senato tarafından
seçilmekteydi ücretlerini devlet karşılamaktaydı. Öğrenciler için eğitim ücretsizdi.
İustinianos da Pandidaktirion’a destek olmuş ve bünyesinde hukuk fakültesi de ku-
rulmuştur. Üniversite unvanını taşıyan bu eğitim kurumu 9.-11. yüzyıllar arasında
büyük bir gelişme göstermiştir. Fakültelerinde dilbilgisi, filoloji, retorik ve felsefe,
müzik ve Roma hukuku dışında, geometri, astronomi gibi pozitif bilimler de oku-
tulmaktaydı. Bunlara daha sonra tıp fakültesi de eklenmiştir. İstanbul’daki İmpa-
ratorluk üniversitesinde ve başkentteki yüksek okullarda imparatorluğun dört bir
köşesinden ve o dönemin bilinen dünyasından öğrenciler ve onların yanı sıra kom-
şu devletlerden genç prensler ve taht varisleri de sık sık öğrenim görmekteydiler.
Bizans’taki fakülteler iyi organize olmuş kütüphanelere sahipti. Buralarda
sadece elyazması olarak muhafaza edilen nadir kitaplar bulunmaktaydı. Kütüp-
hanelerde oluşturulmuş atölyelerde sivillerden ve keşişlerden oluşan yazıcılar
kitapları okuyucular için kopyalamaktaydılar. Bu kopyalayıcılar sayesinde klasik
Yunan kültürüne ait pek çok eser günümüze ulaşabilmiştir. Devlete ait olanlar dı-
şında zengin özel kütüphaneler ve manastır kütüphaneleri de değişik merkezlerde
faaliyet gösteriyordu.
Bizans’ta yüksek öğretimin tarihsel süreç içindeki gelişimine bakılacak olursa
İmparator Nikiforos Fokas (602-610), Pandidaktirion’u kapatmış ve onun ardından
imparator Heraklios (610-641) tekrar faaliyete geçirmiştir. İkona kırıcılık hareke-
ti sırasında (8. ve 9. yüzyıl) Pandidaktirion’un faaliyeti sekteye uğramış ancak ka-
panmamıştır. İsavros hanedanı (717-802) döneminde üniversite, bilinen dünyanın
okulu manasında “İkumenikon Didaskalion” adını almıştır. İmparator III. Mihail
(842-867) döneminde yüksek öğretim ivme kazanmıştır. Bu dönemde devletin fiili
idarecisi konumunda olan Kesaras Vardas yeni bir yüksek öğretim kurumu açmış-
196 Bizans Tarihi
tır. Bu kurum, Magnavra Sarayında faaliyete geçtiği için Magnavra Üniversitesi ma-
nasında “Pandidaktirio tis Mangavras” adını almıştır. İmparator VII. Konstantinos
Porfirogenitos (913-959) döneminde bu üniversite yeniden yapılandırılmıştır. 11.
yüzyıla gelindiğinde ise yüksek öğretimin ihmal edildiğine tanık olmaktayız. Bu
dönemde Bizans kültür hayatının önemli şahsiyetleri Mihail Psellos’un (1018-1078)
önderliğinde yüksek öğretimde reform talebinde bulunulmuş ve bir tür Hukuk
Akademisi kurulması istenmiştir. Bunun üzerine imparator IX. Konstantinos Mo-
nomahos (1042-1055) bir emirnameyle Pandidaktirion’u reforma tabi tutmuş ve iki
yeni yüksek okul (fakülte) kurmuştur. Bunlardan biri, başına İoannis Ksifilinos’un
getirildiği “Didaskalion ton Nomon” adlı Hukuk Okulu, diğeri de başına Miha-
il Psellos’un getirildiği “Gimnasion” adlı Felsefe Okuludur. Bu yüksek okullar 13.
yüzyıl başlarına kadar faaliyetlerini sürdürmüştür (İliadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
1204 yılında İstanbul’un Haçlılar tarafından işgali Bizanslıların eğitim siste-
mine de büyük zarar vermiştir. Okullar ortadan kalkmış ve ders veren hocalar
dağılmıştır. Kütüphanelerdeki yazmalar Latinlerin çıkardığı yangınların alevleri
arasında yanıp yok olmuştur (Runciman S., 1985, s. 166).
İstanbul 1204 yılında Haçlılar tarafından ele geçirildiğinde kurulan İznik İm-
paratorluğunda eğitim alanındaki Bizans geleneği sürdürülmeye çalışılmıştır. İz-
nik o yıllarda (1204-1261) önemli bir eğitim ve kültür merkezi olmuştur. İstanbul,
Bizanslılar tarafından 1261 yılında geri alındığında yüksek öğretimin korunması
ve sürdürülmesine çalışılmıştır. İmparator VIII. Mihail Paleologos (1261-1282),
megas logotetis ünvanlı dönemin en önemli aydın ve tarihçilerinden Georgios
Akropolitis’i (1220-1282) sonradan “İkumenikon Didaskalion” adını alan Pandi-
daktirion olarak bilinen İstanbul üniversitesinin başına getirmiş ve kendisini Aris-
to felsefesi dersleri vermekle görevlendirmiştir. İlahiyatçı, tarihçi ve aynı zamanda
matematikçi olan ve Osmanlılar hakkında ilk bilgileri veren Georgios Pahimeris’i
(Kayapınar L., 2007, s. 139-140) de aritmetik, geometri, astronomi ve müzik ders-
leri vermekle görevlendirmiştir. İmparator II. Andronikos Paleologos (1282-1328),
yüksek öğretimin başına Bizans’ın en önemli yazarlarından biri olan Teodoros
Metohitis’i getirmiştir. İmparatorluğun son yıllarında VIII. İoannis Paleologos dö-
neminde (1425-1448) ilahiyatçı, aydın ve İtalya’da klasik dönem araştırmalarının
yeniden canlanmasına katkıda bulunmuş olan İoannis Argiropulos (1415-1487)
tarafından İstanbul’un son üniversitesi “Katolikon Musion” kurulmuştur. Bu ku-
rumda Fatih Sultan Mehmet’in atadığı ilk patrik olan Gennadios olarak bilinen
yüksek yargıç ve senato üyesi Georgios Sholarios da ders vermiştir (İliadi K. Ama-
lia: internet adresi: http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
İstanbul’da laik bir eğitim kurumu olan Pandidaktirio’nun yanı sıra MS. 5. yüz-
yıldan itibaren yüksek ilahiyat eğitiminin merkezi olan Patrikhane Mektebi (Pat-
riarhiki Sholi) de faaliyet göstermiştir. Patrikhane okulunun programında ma-
nastır okullarında olduğu gibi sadece ilahiyat eğitimi verilmemiş programa bir de
felsefe fakültesi de dâhil edilmiştir. Burada Pandidaktirion’a egemen olan klasik
hümanizm öğretisinin aksine Hıristiyanlık hümanizmi geliştirilmiştir.
Bizans devleti döneminde İstanbul dışında Atina, Selanik, Antakya, Beyrut,
İskenderiye gibi diğer önemli kentlerinde mevcut olan okulların yanı sıra özellikle
retorik ve felsefe eğitimi veren yeni yüksek okullar da açılmıştır (Evangelopoulos,
1998, s. 56).
Bizans eğitim sistemi hangi eğitim aşamalarından oluşmaktaydı?

4
Özet
Bizans Devleti’nin siyasi kurumlarını açıklayabil- Bizans Devleti’nin taşra teşkilatını tartışabilmek
3
1 mek Eparhia diye adlandırılan ve sayıları 120’ye ula-
Hukuken yetkileri sınırsız olan Bizans impa- şan iller Bizans taşra teşkilatının esasını oluştu-
ratoru siyasi kurumların oluşmasında da esası ruyordu. Bu idari yapılanmaya bağlı olarak aynı
teşkil ediyordu. Onun atadıkları Bizans siyasal şekilde kilise taşra teşkilatı da oluşuyordu. İlle-
kurumlarının yöneticileri oluyordu. Bizans si- rin birleşmesinden diikisi denilen 15 sancak ve
yasal kurumlarının başında tüm imparatorlu- bu sancakların birleşmesinden de iparhia deni-
ğun yönetildiği İstanbul ve saray teşkilatı gelen dört eyalet oluşturuluyordu. Güvenlik ise 6.
liyordu. Bu örgütlenme büyük ölçüde Roma yüzyıldan 11. yüzyılın ortalarına kadar toprağa
devlet geleneği çerçevesinde oluşturulmuştu. bağlı bir askeri sistem olan temalar sayesinde
İmparatorun atadığı üst idareciler onun güve- sağlanıyordu. Dağlık geçitlerde klisurarhis de-
nini kazanmış ve imparatoru temsil eden kişi- nilen görevlinin bulunduğu derbent teşkilatı yer
ler olarak imparatorun politik temsilcileri ola- alıyordu. Kilise ise merkezde patrik, sancaklarda
rak görev yapıyorlardı. metropolitlikler, illerde piskoposluk ve daha kü-
çük birimlerde de mahalli kiliseler ve manastır-
Bizans Devleti’nin merkezi yönetim teşkilatını lar olarak örgütleniyordu.
2 açıklayabilmek
İstanbul, Bizans yönetiminin merkezi olmuş- Bizans eğitim sistemini açıklayabilmek
4
tur. İmparatora ait olan kanun çıkarma, adalet Yaşları 5-9 arasında olan çocuklar isteğe bağlı
dağıtma, vergi toplama ve imparatorluğu savun- olarak kiliselerde üç ya da dört yıl dini ağırlık-
ma görevleri birer makama çevrilerek impara- lı ilköğretim eğitimi alıyorlardı. Ortaöğretime
toru temsilen bu mevkilere atamalar yapılmış- ise 10-12 yaşlarındaki çocuklar başlayabiliyor 3
tır. İstanbul ili’nin yönetimi Roma döneminde ya da 4 yıl boyunca Yunan dili ağırlıklı laik bir
prokonsül denilen antipatos unvanlı yöneticiye eğitime tabi tutuluyordu. Bu eğitimdeki amaç
verildi. Bu kişi İstanbul’un ekmeğinin sağlanma- devlet kurumlarında görev almak ve sosyal sta-
sından, şehrin esnaf ve zanaatkârın denetimin- tü elde edebilmekti. Yüksek öğretim ise ağırlıklı
den ve adalet işlerinden sorumluydu. Magister olarak İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Özellikle
officiorum adlı görevli ise imparatorluğa bağlı hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve tıp alanlarında
bütün eyaletlerin yönetiminden, devletin gü- yüksek öğretim okulları İstanbul’da açılmıştır.
venliğiyle ilgili hizmetlerden, imparatorun şahsi
güvenliğinden, saray törenlerinin düzenlenme-
sinden, yabancı elçi heyetlerinin kabulü gibi hiz-
metlerden sorumluydu. Kanunların ve emirna-
melerin hazırlanması ve adalet işleri questor adlı
bir görevlinin sorumluluğundaydı. Logotesia
olarak adlandırılan ve günümüzdeki bakanlıkla-
rı çağrıştıran idari birimlerde de mali konularla
ilgili işler görülüyordu.
198 Bizans Tarihi
1. Aşağıdakilerden hangisi Bizans imparatorlarının 6. Megas Domestikos unvanı Bizans döneminde aşa-
unvanlarından biri değildir? ğıdaki alanlardan hangisinde kullanılmıştır?
a. Augustus a. Adliye
b. Vasilios b. Maliye
c. Aftokrator c. Ordu
d. Kral d. Kilise
e. Despot e. Eğitim
2. Bizans sarayındaki protospatarios aşağıdakilerden 7. Aşağıdakilerden hangisi Bizans taşra teşkilatı için-
hangisinden sorumludur? de yer almaz?
a. Sarayda verilen ziyafetlerin idaresinden a. Piskopos
b. İmparatorun gardırobundan b. Manastır
c. Sarayda bulunan yatak odalarından c. Tema
d. İmparatorun gece can güvenliğinden d. Klisuarhis
e. İmparatorun atlarından e. Kuropolatis
3. Aşağıdakilerden hangisi imparator’un yetkilerini 8. Aşağıdakilerden hangisi İstanbul Üniversitesi’nin

sınırlandıran bir kurum değildir? Bizans döneminde kullandığı adlardan ya da İstanbul’da
a. Kilise kurulan üniversitelerden biri değildir?
b. Senato a. Pandidaktirio tis Mangavras
c. Dimoslar b. Sholio tu Grammatiku
d. Ordu c. Pandidaktirio
e. Üniversite d. İkumenikon Didaskalion
e. Katolikon Musion
4. Bizans devletinin başkenti İstanbul olduktan sonra
en üst yargı makamı aşağıdakilerden hangisidir? 9. Aşağıdakilerden hangisi Bizans eğitim sistemi için-
a. Prokonsül de yer almaz?
b. Quaestor a. Hemodidaskalio
c. Eparhos b. Tahigrafia
d. Nikteparhos c. Trivium
e. Vikarios d. Eparhiaki Sinodos
e. Quadrivium
5. Aşağıdakilerden hangisi Bizans İmparatorluğunda
devlet hazinesinin denetiminden sorumludur? 10. Bizans’ta ilköğretim eğitimi hangi kurum tarafın-
a. Logotetis tu Geniku dan verilmektedir?
b. Logotetis tu Stratiotiku a. Aile
c. Hartularios tis Sakellis b. Kilise
d. Logotetis ton Agelon c. Saray
e. Hartularios tu Vestiariu d. Ordu
e. Maliye

1. d Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Siyasi Kurumları” Sıra Sizde 2
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Bizans idari teşkilatlanmasında Roma geleneğini be-
2. a Yanıtınız yanlış ise, “İmparator- İmparatorun nimsemiş ve merkeziyetçi bir anlayış sergilemiştir. Bu
Maiyeti-Saray Görevlilerinin Unvanları” bölü- amaçla Bizans sarayı imparatorluğun merkezi olmuş-
münü yeniden gözden geçiriniz. tur. İmparator bütün üst düzey memurları İstanbul’dan
3. e Yanıtınız yanlış ise, “İmparatorun Yetkilerini atamıştır. Tüm imparatorluğu idare eden merkez olarak
Sınırlandıran Kurumlar” konusunu yeniden İstanbul ili’nin kendine has bir idari teşkilatlanması ol-
gözden geçiriniz. muştur. Saray teşkilatı da bu organizasyonun bir parça-
4. a Yanıtınız yanlış ise, “Bizans’ta Merkezi Yönetim sıdır. Diğer önemli kurumlar arasında imparator adına
Teşkilatı” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. kanunları hazırlayan ve yargılama işlerini yöneten ada-
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Mali Kurumlar” konusunu let teşkilatını, hazinenin temel gelir kaynağı olan ver-
yeniden gözden geçiriniz. gilerin toplanmasından ve masraflardan sorumlu olan
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Ordu Örgütlenmesi” ko- maliye teşkilatı ile ülkenin ve imparatorun savunma-
sından sorumlu olan ordu teşkilatını sayabiliriz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Taşra Teşkilatı ve
Sıra Sizde 3
Kilise” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Bizans idari yapısı İstanbul’a bağlı olmak üzere ipar-
8. b Yanıtınız yanlış ise, “Bizans’ta Yükseköğretim
hia denilen eyaletler, eyaletleri oluşturan ve diikisi
Eğitimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
denilen sancaklardan ve bu sancakları oluşturan 120
9. d Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Eğitim Sistemi” ko-
kadar eparhia denilen illerden oluşmuştur. Taşra teş-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
kilatının idari temel birimi eparhia’dır. Askeri olarak
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Bizans’ta İlköğretim Eğiti- ise 7. yüzyıldan 11. yüzyılın ortalarına kadar taşrada
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tema sistemi uygulanmıştır. Bu sistem, bir bölgeye ait
toprak gelirlerinin orada ikamet eden askerlere tahsis
edilmesine ve askerlerin de gelirlerini elde ettikleri bu
toprakları savunması esasına dayanır. Taşranın diğer
bir önemli teşkilatı kilise teşkilatıdır. Kilise, diikisilerde
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı (sancak) metropolitlikler, eparhialarda (il) piskopos-
Sıra Sizde 1 luk, daha küçük yerlerde de mahalli kiliseler ve manas-
Bizans devleti’nde yönetimin temelini imparator oluş- tırlar şeklinde örgütlenmiştir.
turuyordu ve devlet mekanizmasının tamamını mutlak
denetimi altında tutuyordu. Devlet memurlarını atama Sıra Sizde 4
yetkisi, savaşa karar verme, barış yapma, af çıkartma ve Bizans’ta okul öncesi eğitim mevcut değildi. İlköğre-
kanun yapma yetkisi imparatora aitti. Bu yönüyle impa- tim, 5 -9 yaş arası çocuklarda üç ya da dört yıllığına
ratorun yetkileri hukuken sınırsızdı. Ancak imparator çı- zorunlu olmadan isteğe bağlı olarak gerçekleştiriliyor-
kardığı kanunlarda adalet kavramına önem veriyor ve bu du. İlköğretimden büyük ölçüde kilise sorumluydu ve
yönde hareket edeceğini beyan ediyordu. Bu beyanının amacı inançlı iyi Hıristiyanlar yetiştirmekti. Okuma ki-
dışına çıkması halinde senato, dimos olarak adlandırılan tabı olarak Eski ve Yeni Ahit kullanılıyordu. Ortaöğre-
örgütlü toplumsal gruplar, kilise ve ordu tarafından impa- timde ise ilköğretimin aksine dini değil laik bir eğitim,
ratorun yetkileri fiiliyatta sınırlandırılabiliyordu. sholio tu grammatiku adı verilen okullarda veriliyor-
du. Amacı devlet kurumlarında görev almak ve sosyal
statü elde etmek isteyen kişilere Yunancayı grameri
ile öğretmekti. Yüksek öğretim ise Atina, İskenderiye,
Beyrut, Selanik, Antakya ve İstanbul’da veriliyordu. Bu
şehirlerin doğuda kalanları erken dönemde Bizans’ın
elinden çıktığından İstanbul üniversite eğitiminin
merkezi olmuştur. Hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve
tıp alanlarında İstanbul’da yüksek öğretim kurumları
oluşturulmuştur.
200 Bizans Tarihi
Baskıcı, Murat., (2001), Bizans’ta İmparatorluk Kuru-
mu”, Cevat Geray’a Armağan (Mülkiyeliler Birliği
Yayınları No:25, Ankara: 2001) içinde, s. 245-250.
Baskıcı, Murat., (2009), Bizans Döneminde Anadolu İk-
tisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), Phoenix Yayınları,
Ankara.
Bury J. B., (1911), The Imperial Administrative System in
the Ninth Century, Oxford University Pres, Londra.
Evangelopoulos, Spiros., (1998), Elliniki Ekpedevsi,
tomos A, Ellinika Grammata yayınevi, Atina.
Haldon, John., (2008), “Structures and Administration”,
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 539-551
Herrin, Judith,. (2010), Bizans Bir Ortaçağ İmparator-
luğunun Şaşırtıcı Yaşamı, İstanbul.
İstoria tu Elliniku Etnus VII.c., (1978), Ekdotiki Athi-
non yayını, Atina.
İstoria tu Elliniku Etnus VIII.c., (1979), Ekdotiki Athi-
non yayını, Atina.
İstoria tu Elliniku Etnus IX.c., (1980), Ekdotiki Athinon
yayını, Atina.
Markopoulos, Athanasios., (2008), “Education”, The
Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 785-795.
Rice, Tamara Talbot., (2002), Bizans’ta Günlük Yaşam
Bizans’ın Mücevheri Konstantinopolis, Özne Yayıne-
vi, İstanbul.
Runciman, Steven., (1985), Byzantine Style and
Civilization (1975), Londra.
Talbot, Alice-Mary,. (1999), “Bizans Manastır Sistemi-
ne Giriş” Cogito 17, Yapı Kredi Yayınları, s. 161-176.
Troianos, S., Velisaropoulou- Karakosta, (2002), İstoria
Dikeu, Sakkula Yayınları, Atina- Komotini.
WEB: (İliadi K. Amalia: internet adresi:
http://w w w.patriotaki.com/archive/index.
php/t-1699.html)
9
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans Ekonomisini dönemlerine göre açıklayabilecek;
 Bizans Devleti’nin Anadolu ve Anadolu dışında üretimi ile ticareti yapılan
ürünleri tanımlayabilecek;
 Bizans Devleti’nde ticaret yapan tacirlerin ve esnafların bağlı oldukları loncala-
rı ve devletin vergi gelirlerini açıklayabilecek;
 Bizans Devleti’nin para sistemini örnekleriyle tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ekonomi • Seramik, Maden, Tekstil, Cam
• Tarım • Lonca
• Ticaret • Sikke
• Vergi • Darphane
• Üretim
İçindekiler
• GİRİŞ
• ERKEN DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ
• GEÇ DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ
Bizans Tarihi Bizans Ekonomisi • TİCARET, ÜRETİM, LONCALAR VE
VERGİLER
• PARA SİSTEMİ
Bizans Ekonomisi
GİRİŞ
Bizans İmparatorluğunun bin yıldan fazla süren zaman diliminde, ekonomisinin
genellikle karmaşık bir yapıya sahip olduğu bilinmektedir. Devlet, para basma
tekelini elinde tutarak, ekonominin diğer önemli sektörlerine müdahale gücüne
sahipti. Oysa bu hak orta çağ batı Avrupa’sında irili ufaklı feodal beylere özgü-
dür. Bu durum devletin krediler ve belirli yatırım biçimleri için kurumsal koşullar
sağlayarak, faiz oranları üzerinde de her zaman ciddi bir kontrol uygulanmasına
neden olmuştur. Devletin müdahalesi diğer bazı alanlarda da açıkça görülmek-
tedir. Örneğin İmparatorun yetkilileri, kriz esnasında sermayenin sağlanmasını
temin etmek ve tahılların fiyatlarını düşük tutmak için devreye giriyordu. Bundan
dolayı, İmparatorluk malların iç sirkülâsyonunu ve uluslararası ticareti kesinlikle
kontrol altında tutuyordu. Buna ek olarak, Devlet, çoğu kez fazlalıkların bir kıs- Rum Ateşi: Tarihçilere
göre kızgın kömür, kükürt
mını vergi olarak topluyor ve bunlar ordu yetkililerinin maaşları olarak dağıtıldığı ve zift karışımından oluşan
gibi kamu işleri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar topluma geri döndürü- Rum Ateşi M.Ö. 423 de
Mora savaşları sırasında
yordu. Bunun yanında devlete kısmi olarak bağlı veya ondan tamamıyla bağımsız kullanılmıştır. Daha sonra M.S.
ekonomik ilişkiler de vardır. Örneğin tarımsal üretim, büyük toprak sahipleri ve 660’larda zift, reçine, kükürt,
nafta, kireç ve güherçile ile
çiftçiler arasındaki ilişkiler, yurt içi ve uluslar arası ticaret, kentsel ekonomi, kent- Rum Ateşi zenginleştirilmiştir.
sel nüfusun ekonomik aktiviteleri ve üretimi, tüketim ve alışverişin merkezleri Su eklendikçe alevi artar.
olarak şehirlerin rolünü sayabiliriz (Laiou, 2002b, s.3-4).
Bizans Roma’dan, ticari faaliyet- Resim 9.1
lerin özgür insanlar için uygun bir Bizans gemisinde “rum ateşi” kullanılması Madrid Skylitzes el
iş olmadığı yolunda bir küçümse- yazması, 11. yüzyıl sonu.
yici algılamayı devralmıştı. Tica-
retle, hatta uluslararası ticaretle uğ-
raşanlar sıradan ve bu faaliyetleri
nedeniyle kirlenmiş kişiler olarak
görülüyordu. İmparatorluğun her
yerinde ticari faaliyetlerden doğan
gümrük vergilerini komerkiaros
olarak adlandırılan vergi memur-
ları topluyordu. Bizans’ın ticarete
olan yaklaşımı çok gelenekseldi.
Devlet için elzem olan hiçbir ürün
ihraç edilemezdi. Örneğin Rum
Ateşi (Resim 9.1), altın, tuz, si-
204 Bizans Tarihi
Solidus: İlk defa İmparator I. lah yapımı için demir, gemi yapımı için kereste gibi düşmana yardım edebilecek
Konstantinos tarafından 309-
10 yılında bastırılan ve Bizans herhangi bir emtia hiçbir zaman imparatorluk dışına çıkarılamazdı. Yasaklanmış
İmparatorluğu’nda 10. yüzyıl’a mallar listesinde kullanımı sadece imparatorluk ailesine ait olan erguvani renk-
kadar kullanılmış olan altın li boya ile boyanmış ve imparatorluk ailesinin fertlerine tahsis edilmiş her türlü
sikkenin adı solidustur. Bu
sikke Roma İmparatorluğu’nun ipekliler de yer alıyordu. Bununla birlikte ticaretten elde edilen gelir, Bizans dev-
ana altın parası olan aureus’la letinin genel bütçesi içinde ancak küçük bir yere sahipti. Çünkü Bizans devleti ge-
yer değiştirmiştir. Solidus
ismi İmparator Diocletianus lirinin büyük bir kısmını topraktan ve insanlardan alınan vergilerden sağlıyordu.
tarafından 284-305 yılları Merkezi hükümet bunların altın sikkelerle nakit olarak ödenmesinde ısrar ediyor-
arasında bastırılan ve
Konstantinos’unkilerden du. Bu suretle, yöneticilerin ve askerlerin maaşları altın sikke ile ödeniyor fakat
farklı olan altın sikke için de vergi şeklinde hazineye geri dönüyordu (Herrin, 2010, s.210-13).
kullanılmıştır. Sikke teorik bir
değerle 1/72 Roman pound’u Devlet, çeşitli alanlardan vergi geliri elde etmesine rağmen, her zaman için en
(yaklaşık 4.5 gram) ölçü önemli vergi kaynağı tarımsal alanlar ve bunları işleyen küçük köylüler olmuştur.
alınarak basılmıştır. Bu yüzden Orta Bizans Dönemi’nde devlet, temel vergi ödeyici grubu olan küçük
arazili özgür köylülerin büyük toprak sahiplerince ele geçirilmesini engellemek
için önlemler almaya çalışmıştır.
Bizans Devleti topladığı vergileri nasıl kullanıyordu?

1
ERKEN DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ
Resim 9.2
4. ve 5. Yüzyıl Bizans Ekonomisi
Maksimum Fiyat İmparator Dioklitianos (284-305) dönemin-
Fermanı’nın de, Doğu Roma İmparatorluğu’nun yıllık geliri,
bir parçası.
Yunanistan- tüm Roma İmparatorluğu’nun toplam geliri olan
Geraki’deki 18.000.000 solidus üzerinden 2.400.000 solidus-
Aziz Ioannes dur. Aslında Dioklitianos başa geçtiğinde Roma
Chrysostomos
Kilisesi’nin ekonomisi çökmenin eşiğindeydi. İmparator 290
kapısında yılında kapsamlı bir para reformu yapmış, daha
yeniden sonra 301 yılında “Maksimum Fiyat Fermanı”
kullanılmış.
(Latince: Edictum De Pretiis Rerum Venalium) ile
Kaynak: http:// enflasyonu dizginlemeye çalışmıştır (Resim 9.2).
en.wikipedia.org/ Bu fermanla maaşlar ile binden fazla ürünün
wiki/ File:Prices_ fiyatları sabitlenmiş ve fazla fiyat biçen tüccarlar
edict.jpg
ölüm cezasıyla tehdit edilmiştir. Uygulamaya ko-
nulan “tavan fiyatı”nda yer alan ürünler arasında
çeşitli besin maddeleri (sığır eti, tahıl, şarap, arpa
gibi), giyim eşyaları (ayakkabı ve kumaş gibi),
deniz ticaretindeki nakliye giderleri ve haftalık
ücretler yer almaktadır. Ancak Dioklitianos dö-
nemi sonunda enflasyon ve fiyatlara hile karış-
tırılması gibi nedenlerden dolayı, “Maksimum Fiyat Fermanı” neredeyse yok
sayılmıştır. Dolayısıyla ekonomi Konstantinos’un (306-337) para reformuna
kadar istikrara ulaşamamıştır.
Dioklitianos’un sistemine göre vergi olarak zirai kazancın yüzde 10’u alını-
yordu. Bu vergi oranının, köylünün ödeme gücü sınırları içinde kalması sistemin
uzun ömürlü olmasını sağlamıştır. Çünkü Anadolu’da Dioklitianos’un koyduğu
vergi sistemi 20. yüzyılın başlarına, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışına kadar
büyük ölçüde devam etmiştir.
9. Ünite - Bizans Ekonomisi 205
Dioklitianos’dan İmparator Markianos’a (450-457) kadar olan dönemde Doğu

Roma İmparatorluğun nüfusu ve tarım üretimi inişe geçmiştir. Markianos döne-
minde ise nüfusun yüzyıllardan beri ilk defa arttığını görülmektedir. (Treadgold,
1997, s. 146-147) (Resim 9.3). Bunda Markianos’un aşırı harcamaları kontrol al-
tına alan mali politikaları ve tahrip edilmiş bölgeleri yeniden yapılandırmasının
etkisi büyüktür.
Resim 9.3
450 yılında
Balkanlar ve
Anadolu’da
kentlerin dağılımı
Kaynak: M.
Hendy, Studies
in the Byzantine
Monetary
Economy, c. 300–
1450 (Cambridge,
1985), 71, map 14.
0 100 200 300km

320
6. Yüzyıl Bizans Ekonomisi

İmparator I. İustinianos’un, (527-565), I. Anastasios (491-518) ve I. İustinos (518-
527) dönemlerinden yaklaşık 29 milyon solidusu miras olarak aldığı bilinmekte-
dir. I. İustinianos ile birlikte yıllık gelirinin 5 milyon solidus olduğu düşünülürse
miras kalan bu miktar çok önemlidir (Harl, 2008; Harl, 1996). I. İustinianos’un
Kuzey Afrika ve İtalya’yı ilhak etmesi, Batı Roma’yı Doğu ile birleştirmesi Akde-
niz ticaretini canlandırmış ve iktisadi kalkınmayı beraberinde getirmiştir. Bizans
İmparatorluğunun 530’lı yıllardaki hızlı büyümesi, çok miktarda talepkar insan
topluluğu (yaklaşık 30 milyon) oluşmasına neden olmuştur. Ancak bunun yanın-
da iş gücü-işçi sınıfı, doğal kaynaklar, sabit sermaye (araç-gereçler, imalathaneler,
nakliye gereçleri, çiftlik hayvanları, silahlar) ve döner sermaye gibi (hammadde
stokları, basılmış sikke ve sikke basımı için gerekli maden ve malzemeler) verimli
bir artışa da neden olmuştur (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 24). Bu gelişmeler bir-
çok köyün küçük kasabalara dönüşmesini beraberinde getirmiştir. Bu kasabalar,
küçük çaplı ticaret ve imalathaneleri sayesinde bir pazara dönüşmüştür. Bu paza-
rın sahipleri ise tekstil üretimi yapanlar, demirciler, altın işçileri, girişimciler, taş
ustaları ve marangozlardır. Bu gelişmeyle kasabalar, bölgesel ekonomide kısmen
şehirlerin yerini almıştır (Morrisson ve Sodini, 2002, s.179-181).
Batıda İngiltere’ye, doğuda Kızıl Deniz ve Hindistan’a kadar yayılan ticaretin, 6.
yüzyılın ortalarına kadar ayrıcalıklı bir konumda olduğunu görmekteyiz. Oldukça
fazla gelişen ticaret ağında, devlet maliyet fiyatı ve satış fiyatı arasındaki farktan
206 Bizans Tarihi
Litürji: Bir dinin törenlerine kazanç sağlamaktadır. Devlet ayrıca ticaretin faaliyet alanlarını da politik ve diplo-
ve tapınma biçimine ilişkin
kuralların tümüdür. Litürjik ise matik anlaşmalar ile kontrol etmektedir.
litürjiye ilişkin olguları niteler. İustinianos dönemi özellikle inşa faaliyetlerinin maliyeti ve yapıların kalitesi
Örneğin kilise hazinelerinde
yer alan; İsa’nın bedenini açısından çok önemlidir. Ancak bu inşaatlar bütçeye çok büyük yükler getir-
sembolize eden ekmeğin miştir. Başkent İstanbul’da Aya Sofya Kilisesi, Aziz Poliefktos Kilisesi, Azizler
konduğu tepsi (paten) ve
İsa’nın kanını sembolize eden Sergios ve Bakhos Kilisesi, Efes’de Aziz İoannis Bazilikası ve Yunanistan’da Ka-
şarabın konduğu kadeh (kalis) vala yakınlarındaki Filippi B Bazilikası bu maliyetli köklü değişimin kanıtla-
litürjik objelerdir.
rıdır. Bunların yanı sıra aynı etki Ravenna’daki San Vitale Kilisesi’nde ve ku-
Mimari Plastik: Mimaride zey Suriye’deki İbn-i Vardan Kasrı Kilisesi’nde de hissedilmektedir. Dönem
yapıyı statik ve estetik açıdan
tamamlayan elemanlardır. kaynaklarında Aya Sofya’nın yapı maliyeti abartılmış gibi görünse de, bu yapı
Örneğin; sütun başlığı, kemer, için muazzam bir iş gücü gerekmiştir. Yapı elemanlarına, litürjik objelere ve
arşitrav, friz, söve, korkuluk
levha ve sütunları, litürjik mimari plastiklere 1.04 ve 1,3 milyon solidus arasında bir harcamanın yapıl-
işlevi olan altar, kiborium, dığı bilinmektedir. Görüldüğü üzere Bizans ekonomisi içinde inşa faaliyetleri
ambon, templon.
imparatorluk halkı için önemli ve gerekli olarak değerlendirilmektedir. Kilise
yapımları yada onarımları dine olan saygıyı gösterse de bir kazanç kapısı ve bir
Sübvansiyon: Devlet
tarafından toplum çıkarlarını dizi meslek gruplarının da geçim yolu olduğu unutulmamalıdır. (Morrisson ve
gözeterek üretimi veya ihracatı Sodini, 2002, s.187-89).
çeşitli şekillerde etkilemek
ve yerine göre üreticileri/ Askeri ihtiyaçlarla ilgili hükümet harcamalarını ve imparatorluk sarayı gi-
ihracatçıları korumak ve teşvik derlerini karşılamanın; başkent ve diğer şehir merkezlerinin beslenmesini, ipek,
etmek amacıyla para ya da
para olarak ifade edilebilecek maden eşyalar ve ikonalar gibi çok aranılan lüks eşyaların üretimini karşılama-
diğer şekillerde verilen nın en etkili yolu arazi ve nüfusu vergilendirmektir. I. İustinianos gibi impa-
karşılıksız mali yardımlara
denir. ratorların yönetimi altında, kiliselere yapılan harcamalar, diğer inşaatlar (sur
ve köprü inşaları, su kemerlerinin onarılması gibi) arazi ve insanlardan alınan
Pound: Bizans Döneminde,
Geç Roma poundunu (litra) doğrudan vergilerle, ticaretten alınan dolaylı vergilerle elde edilen hâsılatı aş-
esas alan Bizans poundu mış olabilir. Ancak başarılı seferlerden elde edilen ganimet, yeniden fethedilen
kullanılmıştır. İmparator
I. Konstantinos’in kabul yerlerin merkezi hükümetin vergi alanına sokulmasıyla dengelenmiştir (Herrin,
ettiği orijinal pound (litra, 2010, s. 213-14).
327,45 gram), 12 ounce ve
72 solidiye eşittir. Ancak Roma’dan miras alınan sosyal yaşam ve ekonomik sistemin düzeni 6. yüzyılın
günümüze gelen örnekler, ikinci yarısında ciddi bir gerileme yaşamıştır. Bu gerilemenin nedenlerini şöyle
nomisma ve poundun
ağırlığının değişebildiğini sıralayabiliriz. 541/2 ve 558, 573/4 yıllarında yaşanan veba salgını ile nüfusunun
göstermektedir. Bir pound; 4.- neredeyse %30’u kaybedilmiştir. Özellikle büyük şehirler kırsal alanlara göre ve-
6. yüzyıllar arasında 324 gr.,
6.-7. yüzyıllar arasında 322 badan daha çok etkilenmiştir. Çünkü vebanın başlıca yayılma yolu gemi yolcu-
gr., 7.-9. yüzyıllar arasında luklarıdır. Dolayısıyla göçebe olmayan yerleşik halk ve büyük limanlardan uzak
320 gr., 9. yüzyıl ile 13. yüzyıl
başı arasında 319 gr.dır, daha yaşayan köylüler daha az etkilenmiştir. Ayrıca veba salgınına ek olarak suçiçeği
sonra bu değer 319 gr.ın salgını, 526, 528, 580 yıllarındaki birkaç büyük deprem, devlet bütçesinden çok
da altına düşmüştür. Aynı
şekilde nomismanın ağırlığı para harcanan ve uzun süren savaşlar (535-55 yılları arasında İtalya’da Gotlarla,
da 4.55 gr. ile 4.00 gr. arasında 540-5, 572-91 ve 605-28 yılları arasında Araplarla, Balkanlarda Avarlar ve Slav-
değişmektedir (Acara, 2005,
s. 51). lar ile) imparatorluğun mali gücünü olumsuz etkilemiştir. Mali durumu olum-
suz etkileyen bir başka sebepte, I. İustinianos’un yeniden geri aldığı topraklarda
sınırları korumak amacıyla düşman ülkelere ödediği sübvansiyonlardır. I. İus-
tinianos, Sasani İmparatorluğu ile yapılan savaşlarda sübvansiyonlara çok fazla
para harcamıştır. Sübvansiyonlar varisleri tarafından da devam ettirilmiştir. Ör-
neğin II. İustinos (565-578), Avarlar’a barış için 80.000 gümüş sikke ödemiştir.
II. Tiberios’da (578-582) 4 yıl boyunca 7.200 pound değerinde altın hibe etmiştir
(Norwich, 1999, s.85).
ORTA DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ
7 - 9. Yüzyıl Bizans Ekonomisi

7. yüzyıl süresince, Bizans İmparatorluğu kendini tam anlamıyla demografik, po-
litik ve ekonomik bir krizin içinde bulmuştur. Aslında kriz 6. yüzyılın ikinci ya-
rısında büyük ölçüde veba ve vebanın nüfus üzerindeki çarpıcı etkileri sebebiyle
başlamıştır. Bu durum dönemin askeri ve politik unsurlarıyla daha da güçlen-
miştir. I. İustinianos’un imparatorluğu sırasında yüksek bir refah düzeyine ulaşan
imparatorluk 7. yüzyılın ortasında çok farklı bir devlet ve ekonomi yapısı sergi-
lemektedir. Slav, Avar, Pers ve Arap saldırılarına karşı koyma imkânını azaltan
askeri kriz sonrası, imparatorluğun bazı zengin bölgeleri kaybedilmiş, diğerleri
ise neredeyse sürekli saldırı altında kalmıştır. Bu kriz 8. yüzyılın sonlarına kadar
sürmüştür (Laiou, 2002, s.1145).
7. yüzyıldaki Müslüman fetihlerinin kargaşalı döneminde, arazi kayıpları
ve düşman saldırıları çok sayıda mülteci oluşturmuştu. İnsanlar daha güvenli
bölgelere kaçtığı için merkezi yönetim, imparatorluğun merkezindeki alan dı-
şında vergi tabanının izini kaybetmiştir. Dolayısıyla devletin vergileri toplama
kapasitesini yeniden kazanması için yılların geçmişi gerekmiştir (Herrin, 2010,
s. 214). Ticaret ve alışveriş devam etmesine rağmen, üretimin azalması ve geniş
alanlardaki iletişimin kesilmesiyle beraber ekonomi oldukça zarar görmüştür.
Arkeolojik veriler de para dolaşımının cansız hale geldiğini göstermektedir.
Örneğin Korintos, Atina, Efes, Sard, Afrodisias, Antakya ve Bergama gibi vila-
yetlerde yapılan kazılarda 688 ile 820 yılları arasında bastırılan bronz sikkeler
çok az sayıda ele geçmiştir. İmparatorluğun 6. ve 7. yüzyıl başlarına kadar para
basan darphanelerinin sayısı da 7. ve 9. asırlar arasında ciddi olarak azalmıştır
(Resim 9.4-9.5) (Morrisson, 2002).
Resim 9.4
6. ve 7. yüzyıllar
arasında Bizans
Darphaneleri
Kaynak: C.
Morrisson,
“Byzantine Money:
Its Production and
Circulation”, The
Economic History
of Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth Century
(Edt. A. E. Laiou)
(Washington, D.C.,
2002), map.1a.
208 Bizans Tarihi
Resim 9.5
7. ve 9. yüzyıllar
arasında Bizans
Darphaneleri
Kaynak: C.
Morrisson,
“Byzantine Money:
Its Production and
Circulation”, The
Economic History
of Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth Century
(Edt. A. E. Laiou)
(Washington, D.C.,
2002), map.1b.
Müslüman fetihleri ve ikonakırıcılık tartışmalarının yer aldığı 7. ve 9. yüz-

yıllar arası Bizans tarihinde “Karanlık Dönem” olarak adlandırılmaktadır. An-
cak ekonomi açısından bu yılların çok da uzun sürmediği söylenebilir. Ekono-
mik krizin atlatılmasında devletin rolü büyüktür. Örneğin kriz dönemlerinde,
devlet ekonominin tarımın etrafında yeniden düzenlenmesini sağlamıştır.
Kırsalda para dolaşımını kolaylaştıran bir sistemle “devlet güdümlü” ekonomi
yapılandırılmıştır. İş gücü kıtlığının etkileri de miras yolu ile ele geçen mal-
ların kiraları yükseltilerek azaltılmaya çalışılmıştır. 769 yılında da vergilerin
nakit olarak ödenmesi şartı, devletin bunları maaş olarak dağıtmasına olanak
vermiştir. Buna rağmen ekonomik hayatta devletin tam bir yönetimsel kont-
rol uygulamış olduğu söylenemez. Kırsal ekonomi küçük çiftlik sahiplerinin,
alış-veriş ekonomisi denizcilerin ve tüccarların elindeyken hububat ve ipek
gibi önemli hammadde ve ticari mallarla ilgili işler devlete aittir (Laiou, 2002,
s. 1146).
7. yüzyılın sonlarından itibaren, imparatorluk yönetimi Balkanlar’ın iç bölge-
leriyle Anadolu’nun doğusundaki tema’lara doğru yaygınlaştırılmıştır. Bu bölge-
lere vergileri toplayabilmek ve yeni kayıtlar tutmak üzere İstanbul’dan memurlar
gönderilmiştir. Bu memurlar nüfus sayımı yaparak, arazilerin verimliliğini de
değerlendirmişlerdir. Örneğin arazi kayalık ve tarıma elverişli değilse, ekilebilir
yerlere ve otlaklara göre daha düşük vergilendirilmiştir. Ayrıca bu memurlar ta-
rafında köylü hanelerinin sahip olduğu domuz, keçi ve yük hayvanlarının da ka-
yıtları çıkarılmıştır. Belli başlı vergi kaynakları ise zeytinlikler, üzüm bağları, dut
fidanlıklarıdır (ipek endüstrisini desteklemek için). Bunun yanında bazı ürünlere,
örneğin erguvan rengi boyanın yapımında kullanılan iskerlete (dikenli salyangoz)
muafiyet tanınmıştır (Herrin, 2010, s.214).
8. yüzyılın sonu ve 9. yüzyılın başında önemli ekonomik aktiviteler göze çarp-
maktadır. 747 yılında veba, yaygın ve etkili olsa da nüfus artışındaki toparlanma
dikkat çekicidir. Çeşitli sektörlerde toparlanmanın eş anlılığıyla birleşen bu un-
sur mali sistemin yeniden yapılandırılmasıyla ilişkili olmalıdır. Mali sistem I.

Nikiforos’un (802-811) sorumluluğunda yeniden düzenlenmiş ve daha etkili hale
gelmiştir (Laiou, 2002, s. 1147). I. Nikiforos’un aldığı önlemlerden, tam manasıyla
gelişmiş bir para ekonomisinin varlığı açıkça görülmektedir. Örneğin imparator
Trakya’da vergi olarak çok miktarda altın toplamayı amaçlamıştır. Kimi zamanda
vergilerin oranını %50 arttırmış ve daha önce vergiden muaf olan hayırsever vakıf-
ları vergiye tabii tutmuştur (Herrin, 2010, s. 215). Mali sistemdeki yapılandırma
ekonomi ve politikada verimli bir dönemin başlangıcı olmuştur. Dönemin har-
camaları yıllık gelirle kıyaslandığında oldukça fazla olmasına rağmen 8. yüzyılın
sonunda, kişi başına alınan vergi ve alan vergisi imparatorluğa altın sikke olarak
yaklaşık 1.600.000 nomismata yıllık kazanç sağlamıştır. Sonuç olarak Bizans eko-
nomisi kendi kendine yetmiş ve karanlık çağda zenginleşmiştir.
Bizans Devleti’ni 7. yüzyıl boyunca etkileyen ekonomik krizin sebepleri nelerdir?

2
9. yüzyılın başında devletin harcamaları, Müslüman ordularının imparatorluğa
806 yılındaki akınları ve I. Nikiforos’un 50.000 altın sikke fidye ve yıllık 30.000 al-
tın sikke haraç ödemeye zorlamasıyla bir artış göstermiştir (Norwich, 1995, s. 6).
İmparator Teofilos’da (829-842) Bağdat halifesini etkilemek için, Bağdat halkına
36.000 altın sikke dağıtmış ve 838 yılında halifeye 100.000 altın dinar ödemeye
zorlanmıştır. 800’lü yılların başında Bizans ekonomisinin canlanması, İmparator
Teofilos’un varislerine imparator hazinesi için 842’de 7.000.000 nomismata bırak-
ması faktörüne bağlanabilir (Treadgold, 1997, s. 445). 9. yüzyılın ikinci yarısında
da kişi başına düşen vergi ve alan vergisi imparatorluğa yıllık yaklaşık 2.900.000
nomismata kazanç sağlamıştır.
Bizans ekonomisinin genişlemesinde, yeniden nüfus artışı ve tarıma dayalı or-
taçağ ekonomilerindeki genel durum önemli unsurlardır. Çünkü işlenen alanlar
genişledikçe zirai üretim de genişlemiştir. Şehirlerin 8. yüzyılın sonunda tekrar
gelişmeye başlaması 12. yüzyıla kadar artarak devam etmiştir. Nüfusun artışı,
kentte oturanların sayılarının artması, üretimdeki artış ticareti de canlandırmıştır.
İstanbul bölgesel ve bölgeler arası merkez olarak özelliğini kaybetmeden uluslar
arası ticaretin önemli bir deposu olarak işlev görmüştür. Selanik gibi diğer kentsel
merkezlerde bölgenin ekonomisinin birleştirilmesinde etken olmuştur. Eyaletlere
ait şehirler de gelişmeye başlamıştır. Eyaletlerde olmasa da İstanbul’da ticaret ile
ilgili bazı düzenlenmeler yapılmıştır. Örneğin tahıl ve imparatorluğa özgü ipekler
gibi önemli mallar imparatorluk müdahalesine tabiiydi. İmparatorluğa ait ipek-
lerin üretimi genellikle imparatorluğa ait atölyelerde gerçekleştirilirdi. İstanbul
içinde, hükümet aşırı fiyat dalgalanmalarını engellemek için de tedbirler almıştır
(Laiou, 2002, s. 1148).
Kırsal kesimin ve tarımsal ekonominin gelişmesi ise köylerdeki serbest çiftçile-
rin elindeydi. Köyler bu ekonomik yapıda kırsal ekonominin yönetimsel bir birimi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Devletin en önemli gelir kaynağı çiftçi nüfustan al-
dığı vergiler olduğu için çiftçiyi korumaya yönelik önlemler alarak ve geniş arazi
sahiplerinin yayılmasını engellemiştir. Vergilerin altın olarak toplanması ve bürok-
rasi gibi diğer giderlerin de altın olarak ödemesi ile devlet, sadece para basımını
değil madeni paraların dolaşıma konma sürecini de kontrol etmiştir. Sonuç olarak
ekonomi aşamalı bir gelişme ve refah dönemine girmiştir (Laiou, 2002, s. 1149).
Köylülerin haklarını koruyan devletin amacı imparatorluğun vergi tabanını kont-
210 Bizans Tarihi
rol altında tutmaktı. Devlet vergilerini ödeyen özgür köylüleri korumayı amaçlı-
yordu. Çünkü güçlü toprak sahipleri çoğu kez vergi memurlarına karşı direnebilir
ya da vergi muafiyetleri talep edebilirdi (Herrin, 2010, s. 218).
Ancak geniş arazi sahiplerinin yayılmasını engellemeye çalışan devlet tutarsız
bir rol oynamıştır. Çünkü devletin kendisi en büyük toprak sahibiydi. Bu sistem
bazı ihtiyaçlara iyi hizmet etmiş olabilir, ancak ileriki ekonomik büyüme için en-
geller oluşturmuştur. Çünkü sistem kırsal kesimde, tarımsal ekonominin büyü-
mesinin avantajını kullanarak kazançlarını toprağa yatıran aristokrasi üyelerine
veya daha zengin çiftçilere hizmet etmiş, bireylerin mülk sahibi olmasını engel-
lemiştir. Bu nedenle sistem hızlı büyümenin yoluna engeller koymuştur (Laiou,
2002, s. 1149). Yabancıların köy arazisini satın almasına izin verilmiyordu. Ama
imparatorun cömertliği ile bireylere tahsis edilen özel arazili mülklerin varlığı,
kırsal çevrede yeni bir gücün oluşmasına yol açmıştır. Daha önce arazi parselle-
rine sahip olan köylüler, kırsal alanın toplumsal yapısını tehdit eden bu yeni ve
güçlü arazi sahiplerinin kontrolüne girmiştir. Buna rağmen uzun dönemli tarıma
olan güveni genellikle ekonomik genişlemenin bir göstergesi olarak değerlendire-
biliriz (Herrin, 2010, s. 218).

Bizans ekonomisinin pek çok sahası 11. ve 12. yüzyıllar süresince büyümüştür.
Bu dönem, nüfusun sürekli artması, büyük kentleşme, bütün sektörlerde artan
üretim, imal edilen lüks ürünler, orta düzey pazar için tüketim ürünleri ve kitle-
sel tüketim mallarının üretimindeki artış ile karakterize edilebilir. Bu yüzyıllarda
gelişen teknik düzeydeki bazı yeniliklerin üretimdeki artışı etkilediği söylenebilir.
Bu yenikleri, antik çağlardan beri bilinen bahar buğdayı yerine 11. ve 12. yüzyılda
tarımda, yulaf ve çavdar gibi yeni ekinlerin geliştirilmesi, 10. yüzyıldan beri var
olan su değirmenlerinin etkin kullanımı, daha önce işlenmemiş alanların geniş-
lemesi, genel olarak hem çiftçilerin hem de toprak sahiplerinin toprak gelişimine
katılması şeklinde sıralayabiliriz.
11. yüzyılda ekonomiyi olumsuz etkileyen faktörler de vardı. Örneğin X. Kons-
tantinos Dukas (1059-1067) maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yön-
temini getirmiştir. Hâkim tabaka olmaları sıfatıyla da talepleri artan memurlar
devletin masraflarını büyütmüştür (Mango, 2008, s. 66). Kiliseye yapılan bağışlar,
manastırların ağır vergi yükünde bireysel ve ayrıcalıklı davranmaları Kuzey Yu-
nanistan’daki ayaklanmalara da temel oluşturmuştur (Ostrogorsky, 1999, s. 317).
Ayrıca İmparator IX. Konstantinos’un (1042-1055) paranın değerinin düşürül-
mesi ve kaynakların ordu yerine İstanbul için kullanılması gibi uygulamalarını
kapsayan mali politikalara geri dönülmüştür. Üstelik X. Konstantinos, imparator-
luğun içinde olduğu ekonomik problemleri görmezden gelip, siyasi ve uluslararası
problemleri hediyeler ve armağanlar ile çözmek istemiştir (Demirkent, 1992, s.
216; Cutler, 2001, s.256; Hendy, 1985, s.576).
Tarımsal sektör 12. yüzyılda baskın hale gelerek belirgin bir genişleme göster-
miştir. 10. yüzyılda küçük toprak sahiplerine sağlanan korumalar artık uygulan-
madığından toprak pazarı özgür hale getirilmiştir. Yeni mali politikalar ile de çiftçi
çok vergilendirilmiş ve emlak sahiplerine ayrıcalıklar tanınmıştır. Bu ayrıcalıklar
kamu memurlarına, pek çok mal sahibine ve İtalyan tüccarlara yarar sağlarken, ay-
rıcalıklı olmayan gruplar üzerinde zararlı etkileri olmuştur (Laiou, 2002, s.1151).
Örneğin 10. yüzyılın sonunda Venediklilere vergi kolaylığı sağlanması gibi. Vene-
diklilerin Çanakkale Boğazı’na giren gemilerinin her birinden alınan 30 altın soli-
dus 17’ye indirilmiştir. Bu durum batılı tacirlerin İstanbul’u başlıca pazarları ola-
rak görmelerini garanti etmenin bir yolu olarak düşünülse de, hala vergi ödemek
durumunda olan yerel tacirleri olumsuz olarak etkilemiştir (Herrin, 2010, s. 221).
Bu yüzyıllarda artan kentleşme ile birlikte şehirler alışveriş merkezleri olarak
görülmektedir. İlginç olan aynı zamanda şehirlerin kırsal kesim gibi fakat daha az
oranda endüstriyel üretimin merkezi haline gelmeleridir. Örneğin seramik ve cam
pek çok şehirde fazla miktarda ve farklı teknikte üretiliyordu. İmalat geniş ölçek-
liydi ve hem ayrımcı pazarın hem de lüks pazarın ihtiyacını karşılıyordu. Teknik
yenilikler ise seri üretime imkân veriyordu. Yerel seramik ürünlerinin, imparator-
luğun çeşitli bölgelerinde çok sayıda ele geçmesi, talepte artışın, üretimde artışın
ve üretimde ticarileşmenin kanıtı olarak değerlendirilmektedir. İpek üretimi ve
yayılımı da dikkat çekicidir. 1000 yılı civarında, daha gelişmiş el dokumasının
yayılmasının nedenleri arasında da teknik yenilikler vardır. Fakat daha önemlisi,
11. ve 12. yüzyıllarda imparatorluğun eyaletlerindeki üretimin artışıdır. Örneğin
Yunanistan’daki bazı kentler (Korintos, Andros Adası gibi) hem ipek üretim mer-
kezi olarak hem de tarımsal ekonomiyle bağlantılı olarak endüstriyel ürünler ara-
sında bulunan ham maddelerin üretildiği merkezler olarak İstanbul’a katılmıştır.
İpek üretimindeki artış, yüksek gelire ve sosyal statüye sahip olan aristokrasinin
ve kentli orta sınıfın artan talebine bağlanmaktadır (Laiou, 2002, s.1151-52).
11. ve 12. yüzyıllara ticaret açısından bakıldığında, tüccarlar ve para, altın gibi
taşınır değerlerin ticaretiyle uğraşan kimselerin İstanbul’da geniş, zengin ve güçlü
bir grup oluşturduğunu görmekteyiz. Hem ticaretteki hem para dönüşümündeki
aktiviteler eyaletlere ve uluslar arası pazarlara da yayılmıştır. Bu da beraberin-
de rekabeti getirmiştir. Ticaretin 12. yüzyılda artmasına 1082’de Venediklilere,
1111’de Pisa ve 1155 yılında Cenovalılara verilen imtiyazlar da neden olmuştur.
Bizans ürünlerine batıdan gelen talep ise Bizans’ı üretime ve dolayısıyla da fiyat-
ların yükselmesine teşvik etmiştir (Hendy, 1970, s. 40; Day, 1977, s. 289-301).
Ayrıca bu durum doğu Akdeniz’de etkin olan bütün tüccarlara uygulanan deniz
hukukunun gelişimine sebep olmuştur. Ancak düzenlenen kanunlarda yaban-
cı tüccarların korunması esas alındığı için Bizanslı tüccarlar ayrıcalıklı bir ko-
numda değildir (Laiou, 2002, s.1152). Zaten imparatorluğun kamu hizmetlerine
ve araziye yatırım yapılması konusundaki ısrarı Bizanslıları ticari faaliyetlerden
uzaklaştırmıştır. Tacirler, sınırlamalar ve kontrollerle engellenmiştir. Dolayısıyla
İmparatorluğun ticarete karşı olan bu tutumu daha esnek ekonomik kurumların
gelişmemesine neden olmuştur (Herrin, 2010, s. 222).
Hazinenin ve para stoklarının azalmasına neden olan askeri ve politik başarı-
sızlıklar sebebiyle 11. yüzyılın sonunda para sisteminde bir kriz yaşanmıştır. Hem
parasal hem de mali sistem I. Aleksios tarafından yeniden düzenlenmiştir. Ancak
I. Aleksios’un Bizans devleti sınırlarını genişleten ve savunma gücünü arttıran
politikasına rağmen, iki önemli sorun vardı. Birincisi devlet hala büyük bir ordu
beslemek zorundaydı, ikincisi ise özellikle Anadolu’da Türkler ile olan mücadele
vergilerin toplamasına engel oluyordu. Dini ve dünyevi büyük arazi sahiplerine
tanınan vergi muafiyeti ve sikke ayarının bozulması da krizi tetikleyen diğer se-
beplerdir. Sikke ayarının bozulması ve bunun büyük ölçülere ulaşması, İtalyan de-
niz cumhuriyetlerinin Bizans ticaretine girmesi ile de ilişkilidir. Bu da I. Aleksios
Komninos’un eski ve tam değerini korumuş olan altın sikkenin yanında daha az
değerde yeni sikke piyasaya sürmesine neden olmuştur. Bu uygulama değersiz pa-
rayı piyasaya süren, fakat vergi yükümlülerinden tam değerli para talep eden devlet
hazinesine bazı faydalar sağlamış olmakla birlikte uzun sürmemiştir. Çünkü devlet
212 Bizans Tarihi
bir süre sonra düşük değerli sikkeleri de vergi olarak kabul etmek zorunda kal-
mıştır (Ostrogorsky, 1999, s. 339,341) I. Aleksios Komninos, altın para ayarlarını
sabitlemek ve piyasadaki para eksikliğini gidermek için daha küçük birimlerde ve
içerlerindeki altın ve gümüş oranı düşük yeni para tipleri basmıştır. Bu deneme pi-
yasadaki sikke ihtiyacını giderse de; içinde altın oranı yüksek sikkelerin piyasadan
hızla kaçmasını engelleyememiştir.
11. yüzyılda ekonomiyi olumsuz olarak etkileyen faktörler nelerdir?

3
GEÇ DÖNEM BİZANS EKONOMİSİ
1204 yılında Latinlerin İstanbul’u işgal etmesi sonucu, İmparatorluğun par-
çalanması, Türkler ile mücadeledeki toprak kayıpları ve İtalya’nın Akdeniz ile
Karadeniz’de genişlemesi süreçleri, araştırmacılar tarafından Bizans ekonomisin-
de “kayıp 13. yüzyıl” olarak değerlendirilmektedir. 12. yüzyılın son çeyreğinde
1185 yılında İmparator II. İsaakios Angelos iktidarında, yoksul halkın sarayı basa-
rak 1,200 pound altın ve 3,000 pound gümüşü yağmalaması, 1195’de Kutsal Roma
İmparatoru VI. Henry’nin Bizans İmparatoru III. Alexios Angelos’u 1,000 pound
altın haraca bağlaması ve 1204’de III. Alexios’un İstanbul’dan kaçarken hazineden
1.000 pound altın (72,000 iperpiron) alması bu kayıp yıllarının başlangıcı olmuş-
tur (Jakoby, 2006, s. 81; Norwich, 1995, s. 153, 163; Harris, 2003, s. 148-149).
1204-1261 yılları arasında İstanbul’da Latin egemenliği göz önünde bulundu-
rulursa, Bizans ekonomisi için 1261’e kadar ne olduğunu söylemek güçtür. Araş-
tırmacılar bu dönem için genellikle İznik İmparatorluğu üzerine odaklanır. Çünkü
İznik en önemli halef devlettir. Fakat Sırp, Bulgar ve Latinlerin elinde başka halef
devletler de vardır. Dolayısıyla VIII. Mihail’in İstanbul’u yeniden ele geçirmesine
kadar olan sürede, geleneksel ekonomik bütünlemeyi sağlama görevini yapan tek
bir şehir olmadığını, bunun yerine bölgesel ekonomilerin ortaya çıktığını gör-
mekteyiz. Önceden yürürlükte olan özellikte ve korumalara sahip birleştirilmiş
bir bölgesel pazar yoktur. Ancak 13. ve 14. yüzyıllarda ticaret bütünleştirici bir
rol oynamıştır. Fakat ticaret İtalyanların elinde olduğu için bu bütünleştirmenin
İtalyanların kontrolü altında gerçekleştiğini ve onların ilgilerine hizmet ettiğini
düşünebiliriz. 13. yüzyılın sonlarına doğru iki önemli İtalyan deniz şehri, Venedik
ve Cenova, yeniden yapılanan imparatorlukta ticaret sisteminde baskın olmala-
rını sağlayacak ticari ayrıcalıklar almışlardır. Bunun yanı sıra, İstanbul’da 1261
yılında Bizans egemenliğinin yeniden kurulmasıyla beraber Bizanslı tüccarların
alanda olmadığı da hatırlanmalıdır (Laiou, 2002, s.1156-57)
13. yüzyıl ile ilgili dönem kaynaklarının azlığına karşılık, İznik imparatorlu-
ğunda nüfusun yükselmeye devam ettiği ve tarımsal üretimin, imparatorlar tara-
fından alınan önlemlerle geliştirildiği söylenebilir. Ancak kentsel ekonomi az bi-
linmektedir. Çünkü Bizans’ın sanayisi saraya bağlıydı ve İstanbul, Latin işgalinde
oldukça zarar görmüştü. Sard kenti, İznik İmparatorlarının politikaları sayesinde
olsa gerek, seramik ve cam imalatı ile ilgili bir gelişme göstermiştir. Fakat Korintos
ve Atina gibi bazı kentlerdeki üretim 14. yüzyılda da devam ederek düşmüştür.
Örneğin Korintos cam endüstrisi gerilemiş ve Venedik cam endüstrisi ürünleri ile
yer değiştirmiştir. Bu dönemde Avrupa, Doğu Akdeniz’deki politik değişimler ne-
deniyle artık alış veriş ekonomisine ve hatta imalata hükmeden bir yapıya sahiptir.
Dolayısıyla Bizans ekonomisi küresel olarak genişleyen pazarlardan faydalanama-
mıştır. Bu sebepten ötürü 13. yüzyıl Bizans ekonomisi söz konusu olduğunda “ka-
yıp” yüzyıl olarak adlandırılmaktadır (Laiou, 2002, s.1158).
1261 yılında İstanbul’un tekrar Bizans’ın başkenti olmasından sonra da tarım-

daki gelişmeler önceki dönemin devamlılığı niteliğindedir. Nüfus, 14. yüzyılın
başlarına, belki de 1340’ların başına kadar artmaya devam etmiştir. 14. yüzyılın
ilk yarısında, çiftçi nüfusun bir kısmının yoksullaşması işgücüne azalan geri dö-
nüşün delili olarak karşımıza çıkar. Yoksullaşmanın ise 10. yüzyılda tarımsal eko-
nominin büyümesinin avantajını kullanarak kazançlarını toprağa yatıran aristok-
rasi üyelerinin geniş arazilere sahip olmasıyla başladığını söylemek yanlış olmaz
(Laiou, 2002, s. 1158).
Alış veriş ekonomisinde, uluslar arası ticaret sisteminde tüccarlara sağlanan
ayrıcalıklara sahip ve doğu Akdeniz’de koloniler kurmuş başta Venedik ve Cene-
vizliler olmak üzere İtalyanlar baskındır.
Batı Avrupa kökenli seri üretim ile imal edilen ürünlerin daha düşük mali-
yetleri nedeniyle Bizans imalat girişimleri küçülmüştür. Bu durum beraberinde
Bizans zanaat üretiminde düşüşe neden olmuştur. Bu dönemde alış verişe bağlı
ikinci bir gelişme bölgesel ve yerel ticaretle ilişkilidir. Bu pazarlarda, yabancı tüc-
carlar belirse de, yerel tüccar, özellikle Bizanslı, önemli bir rol oynamıştır. Hem
yerel ve bölgesel pazarların ihtiyaçlarına hizmet ederek kendi adına hem de İtal-
yanlara aracı olarak hizmet etmişlerdir. Paleologos hanedanı, ekonominin yeni-
den yapılandırılmasında geçmiştekinden daha az rol oynamıştır. Örneğin çiftçiler
üzerindeki vergi yükü artmış, ama devlet bundan kar etmemiştir. Devlet alışveriş
ekonomisi üzerinde bazı geleneksel kontroller almaya ve İtalyanlara verilen ayrı-
calıkları sınırlandırmaya çalışsa da başarılı olamamıştır (Laiou, 2002, s.1159-60).
Başkenti yeniden yapılandırmaya çalışan VIII. Mihail Paleologos’un kaynakları
yeterli değildi. Üstelik 1282 yılında Sicilya Krallığını istila etmek için Aragon kralı
III. Peter’e 60,000 “iperpiron” gibi yüksek bir rüşvet ödemek için devlet hazinesi- İperpiron: I. Aleksios (1081-
ni boşaltmak zorunda kalmıştır (Harris, 2003, s. 180). 1118)’un tedavüle soktuğu bir
yüzü çukur, bir yüzü bombeli
Bizans devletinin varlığının son yüz yılı hakkında söylenecek çok az şey bulun- altın sikke. Bu sikkeler
maktadır. Bölgesel savaşlar, büyük toprak kayıpları, çiftçilerin fakirleşmesi, bütün nümismatik literatüründe
“scyphate=sikifos” (çukur)
Avrupa’yı etkileyen veba ve Osmanlı’nın genişlemesi Bizans ekonomisini olumsuz et- olarak adlandırılır.
kilemiştir. Üstelik “Moğol Barışı”nın bitimi ile İstanbul ekonomik önemini yitirmeye
başlamıştır. Çünkü artık Mısır doğu lüks ticareti için Asya’nın merkezi ve kuzeydeki Moğol Barışı: Moğol
İmparatorluğunun
ticaret güzergâhlarına bağlı olanlarla kıyaslandığında daha güvenli ve kazançlı hale fetihleri sonucu, 13. ve 14.
gelmiştir. Venedik ve Ceneviz arasındaki aşırı rekabetin de Bizans üzerinde olum- yüzyıllarda fethedilen geniş
Avrasya toprakları üzerinde
suz etkileri vardır (Laiou, 2002, s.1156-57). İstanbul’un Osmanlılar tarafından fet- yaşayanların sosyal, kültürel
hedilmesinden hemen önceki yıllarda, nüfusunun 70,000 olduğu bilinmektedir. Bu ve ekonomik yaşamlarını
etkilemiş olduğu iddia edilen
yıllarda artık devletin ticaret üzerindeki ve ücret mekanizmalarındaki etkisi, hatta istikrarı tanımlamak için
sikkelerin basılmasındaki kontrolü bile kaybolmuştur (Magdalino, 2002, s.535-536). kullanılır.
Geç Bizans Döneminde Bizans zanaat ürünlerindeki düşüşün sebebi nedir?

4
TİCARET, ÜRETİM, LONCALAR VE VERGİLER
Ticaret
Ticaret, Bizans ekonomisin temel alanlarından birisiydi. Devlet, ithalat ve ihracatı
%10 olarak vergilendirmiştir. İmparatorluğun en önemli ticari metaları tahıl ve
ipektir. 7. yüzyıldaki Arap yayılması Bizans ticaretinin tahıldan sağladığı serma-
yeyi olumsuz olarak etkilemiştir. 9. ve 10. yüzyıldaki nüfus artışı da, tahıla duyu-
lan ihtiyacı arttırdığından Devlet tahıl tedarikinde ve ücretlendirmesinde önemli
rol oynamıştır (Laiou, 2002a, s. 720).
214 Bizans Tarihi
Bizans Devleti ipeği hem ödemelerde hem de diplomatik ilişkilerde kullanı-

yordu. Erken Bizans döneminde ham ipek Çin’den satın alınmış ve altın simli
kumaşlar haline getirilerek uluslar arası pazarda yüksek fiyatlarda satılmıştır. I.
İustinianos’dan sonra ise ipek imalatı, devlet tekeline girmiş ve sadece imparator-
luğa ait atölyelerde işlenerek satılmıştır (Laiou, 2002a, s. 703).
İstanbul ve imparatorluğun diğer eyaletlerinde ticareti yapılan malların sayısı
oldukça fazladır. En önemlileri arasında; zeytinyağı, şarap, tuzlu balık, et, sebze,
tuz, kereste, balmumu, seramik, ahşap ve keten sayılabilir. Bunlara parfümler ve
baharatlar gibi lüks maddeler de eklenebilir. Ayrıca devlet adına köle ticareti de
yapılmaktaydı.
Özellikle 12. yüzyılın sonlarına kadar uluslararası ticaretin merkezi olarak sa-
dece İstanbul değil, Selanik ve Trabzon gibi şehirler de bulunmaktadır. (Laiou,
2002a, s. 723). Örneğin Afganistan ve İran yolu ile fildişi, kıymetli taşlar, çeşitli
baharatlar, İran halıları ve ipekliler Trabzon limanına uğrayarak başkente ulaşı-
yordu. Avrupa’dan ise Venedik aracılığıyla köle, kereste, silah ve yünlü kumaşlar
getiriliyordu. Akdeniz ve Ege’de ise Antakya, Kıbrıs, Girit, diğer adalar ve Yuna-
nistan ile olan ticaret bağı İstanbul’un özellikle tahıl ihtiyacını karşılıyordu (Bas-
kıcı, 2009, s. 201).
Eparhos: Şehirde en yüksek Bizans dış ticareti, eparhosun yakın denetimi altındaydı. Yabancı tacirlerin baş-
dereceli memur (Vali). Eparhos kentte ve imparatorluk topraklarında bulundukları sırada bütün hareketleri, epar-
yasa ve emirlerin devamlılığını
sağlamak ve kamu hosun görevlileri tarafından takip edilip, ticareti yasak olan kaliteli ipekli kumaşlar,
hizmetlerinden sorumludur. altın ve gümüş gibi malları satın almaları engellenirdi. Yabancı tacirler şehre geliş-
lerini eparhosun bürosuna bildirmek zorundaydılar (Baskıcı, 2009, s.205).
Akdeniz’de 7. ve 10. yüzyıllar arasında Anadolu kıyıları ve Karadeniz’de de-
niz taşımacılığı Bizans ticaret gemileri ve Bizanslı tacirler tarafından yapılıyordu.
Ancak devletten hiç teşvik görmeyen ve sosyal statü bakımından küçümsenen
Bizanslı tacirler hakkında kaynaklar sınırlıdır (Hendy, 1985, s. 569).
Tarım Üretimi ve İkincil Üretim

Erken Bizans Dönemi’nde görülen tarımsal işgücü kıtlığı 7. yüzyılın sonlarına
doğru ortadan kalkmış ve yavaş da olsa 8. yüzyıldan 14. yüzyılın başlarına kadar
sürecek olan kırsal ekonominin gelişmesini beraberinde getirmiştir. İşgücü kıt-
lığının ortadan kalkması artan nüfus ile paralel bir gelişme göstermektedir. Söz
konusu nüfus artışında Balkanlardan Anadolu’ya aktarılan ve genellikle Bitinya’ya
yerleştirilen Slav kitleleri etkin bir rol oynamıştır. Özellikle 9. yüzyıldan itibaren
gelişen daha iyi iklim koşulları, güvenlik ve yeni yerleşimlerin artışı ile de tarım-
sal üretim artmıştır. İmparatorlukta nüfusun çoğunluğunu oluşturan ve devletin
tahıl üretimini sağlayan kesim kırsal alanlarda yaşayan köylülerdir.
Tahıl Teselya, Trakya, Makedonya ve Bitinya’da yetiştiriliyordu. Zeytin ağaçları
ise Güney İtalya, Mora Yarımadası, Bitinya, Ege bölgesi ve adalar gibi imparator-
luğun sahil kısımlarında yetiştiriliyordu. Oldukça gözde olan tahılların, üzüm-
lerin ve zeytinliklerin bulunduğu denize yakın bölgeler Bizans ekonomisinde
önemli bir rol oynamıştır. Balkanlar ve Anadolu’nun ufak bir bölümü ise hayvan
yetiştirmekle uğraşıyordu (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 65-66; Lefort, 2002, s.232,
234-35). İmparatorluğun diğer tüm bölgelerinde de buğday, arpa gibi tahıllar, bazı
yağ çeşitleri, şarap, kuru baklagiller ve havyacılık gibi üretimlerin yapıldığını bi-
liyoruz.
Maden, seramik, tekstil ve lüks objeler (cam, fildişi, ipek, altın ve gümüş eser-
ler) “imalat ve zanaatçı işi” olarak ikincil üretim olarak değerlendirilmektedir.
Kırsal hayatın temel araç-gereçleri (aletler, kaplar ve mefruşat gibi) genellikle köy-
lerde üretilmiştir. Aileler sepet, kandil, giysi ve seramik gibi ihtiyaçlarını evlerinde
üretmişlerdir. Bunların fazlalarını ise satmış ya da değiş-tokuş etmişlerdir. Ancak
bazı kırsal yerleşimlerde uzmanlaşmış özel zanaat kolları da (marangozluk, de-
mircilik, seramik, dokum ve dericilik gibi) görülmektedir (Rautman, 2006, s. 18)
Seramik, sadece ortaçağ ekonomisinin önemli bir ürünü değil aynı zamanda
sikkeler gibi çok önemli bir arkeolojik kanıt olarak karşımıza çıkmaktadır. Nü-
fusun çok büyük kısmı tarafından kullanılan seramikler için büyük bir kitlesi ve
pazarı olduğunu düşünmek yanlış olmaz. Sırsız seramikler tahıl ve yağ gibi ürün-
leri depolamada, peynirin tuzlu suda bekletildiği ya da balık ve etlerin tuza yatı-
rıldığı kaplar olarak, ürünlerin nakliyesinde (özellikle yağ ve şarap ticaretinde)
ve mutfak gereçlerinde artan talep ile birlikte gelişmiştir. Sırlı seramikler ise daha
çok ticari bir mal olarak değerlendirilmiştir. Ortaçağ boyunca İstanbul, seramik
üretiminin en büyük merkezidir. İkinci büyük merkez ise Korintos’tur. Arkeolojik
veriler bu iki büyük merkez dışında da imparatorluğun çeşitli bölgelerinde yerel
üretimin yapıldığını kanıtlamaktadır. Örneğin Atina, Sparta, Mora Yarımadası,
Selanik, Makedonya, Anadolu’da Amorion, İznik, Foça ve Sard gibi (Laiou ve
Morrisson, 2007, s. 115-119; Rautman, 2006, s. 188).
Tekstil şüphesiz şehir ve kırsal kesimin en önemli üretim faaliyetidir. Elde do-
kunmuş sepet, urgan ve döşemelikler kırsal üretimin elemanlarıdır. Keten, pa-
muk, yünlü kumaşlar, halılar ve ipek de tekstil ürünleri içinde yer almaktadır.
Ancak İtalya, Yunanistan ve Anadolu’da üretildiği bilinen keten, pamuk ve yünlü
kumaşlar ile halıların üretim organizasyonu ve dağıtımı hakkında çok az şey bi-
linmektedir. (Rautman, 2006, s. 192-93).
Lüks objeler (cam, fildişi, ipek, altın ve gümüş eserler), seramikten farklı olarak
imparator, saray ve yüksek rütbeli memurlar gibi daha küçük bir pazara hizmet
etmiştir. Lüks objelerin üretimi ve ticareti imparatorluğun ilk yıllarından itibaren
devlet tekeline alınmış ve sıkı bir denetim altında tutulmuştur. Bu objelerden cam
eserlerin üretimi, imparatorluk sınırları içinde birçok merkezde birden görülmek-
tedir. Arkeolojik kanıtlar İstanbul dışında cam üretiminin Sard, Afrodisias, Ane-
murium (Anamur), Amorium (Afyon-Emirdağ-Hisarköy), Korintos ve Suriye’de
Gerasa gibi şehirlerde de yapıldığını göstermektedir. Cam eserler; çukur kaplar,
küçük şişeler, lambalar, boncuk, bilezik, pencere camları (kamu yapılarında, elit
tabakanın evlerinde ve kiliselerde kullanılmak üzere üretilmiş) ve cam tessera Tessera: Mozaik pano ya da
döşemelerde de kullanılan
gibi ürünlerden oluşmaktadır (Laiou ve Morrisson, 2007, s.121-123; Rautman, kare şeklindeki cam parçalar.
2006 s. 265-266).
Lüks obje olarak ipek ise Bizans ekonomisinin en önemli ürünleri arasında-
dır. Her şeyden önce ipek yüksek statü sembolüydü. Özellikle 11. ve 12. yüz-
yıllarda yüksek kaliteli ipeğe olan talep artmıştır. Çünkü artan kentsel nüfus
ile beraber yüksek dereceli memuriyetler para ile alınabilir bir statü haline gel-
miştir. Bu statülerdeki insanların “yüksek statü sembolü” olan ipeğe talepleri
artmış ve dolayısıyla üretimde arttırmıştır. Yüksek kaliteli Bizans ipekleri ticari
pazarlama ürünü olmasının yanında yabancı hükümdarlara hediye olarak veri-
len bir maldır. Örneğin Norman Kralı Robert Guiscard’a 1074 yılında 100 parça
ipek elbise hediye edilmiştir. Ayrıca ipekli elbiseler yüksek rütbeli memurlara
maaşlarının bir parçası olarak da verilmekteydi. Başkent İstanbul, ipeğin en
önemli üretim merkezidir. Ayrıca Atina, Selanik ve Korintos yakınlarında-
ki Thiva’da ipek üretim merkezleri olarak bilinmektedir (Laiou ve Morrisson,
2007, s. 126-27).
216 Bizans Tarihi
Roma’dan devraldığı zengin madenlerden elde ettiği hammadde ile maden

endüstrisi gelişen Bizans İmparatorluğu’nun başlıca üretim merkezi, başkent
İstanbul’dur. Başkentte üretilen diğer lüks objeler gibi maden eserlerde (altın ve
gümüş) öncelikle imparatorluk ailesi için üretilmiştir. Ancak Bizans kuyumculuk
endüstrisinin ürünleri olan mücevherler, diğer bazı lüks objelerin aksine ihraç da
edilmiştir. Balkanlar, Rusya ve Avrupa’nın değişik yerlerinde Bizans mücevherle-
rinin bulunması ve bir Çin kralının mezarında 7. yüzyıla ait bir Bizans kolyesinin
ele geçmesi bu ihracatı gösteren kanıtlardır (Köroğlu, 2004, s.43). İpek endüst-
risinde de olduğu gibi bu objelerde yabancılara hediye ve haraç olarak verildiği
için dış siyasetin önemli bir öğesi olarak karşımıza çıkar. İmparatorluk ailesi için
üretilen objelerin dışında lüks maden üretiminin bir diğer önemli kısmını litürjik
objeler oluşturmaktadır (Selvi, 2005, s. 84).
Fildişi ise Geç Antikçağ ve Erken Ortaçağ’da, daha çok dini figürlerin işlendiği
diptikon, triptikon, ikonalar ile mobilya ve kapı aplikeleri gibi sanatsal ve işlevsel
lüks sanat ürünlerinin üretiminde kullanılmıştır. Bizans imparatorluğunda diğer
değerli hammaddeler gibi ticaretine önem verilen ve endüstrisi devlet tarafından
denetim altına alınmış bir maddedir. İstanbul dışında herhangi bir Bizans mer-
kezinde fildişi oymacılığının varlığını gösterecek yazılı ya da arkeolojik kaynak
bulunmamaktadır. Orta Bizans Dönemi’nde fildişi, Erken Döneme göre daha zor
elde edilir olduğu için pahalı bir zenginlik simgesi haline gelmiştir (Selvi, 2005, s.
89, 91).
Loncalar
Başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun bazı kent merkezlerinde esnaf,
zanaatkâr ve tüccarların mensubu olduğu Bizans loncaları, Bizanslıların Romalı-
lardan devraldığı, fakat zaman içerisinde birtakım değişikliklere uğramış iktisadi
kurumlardır (Necipoğlu, 1994, s. 224-225). Ekonomik ve ticari hayatın esasını
teşkil eden lonca teşkilatı, sarayın, ordunun, halkın ihtiyaçlarına cevap vermek ve
bunun yanında zanaatkâr ile tacirlerin menfaatlerini korumak amacını taşımak-
taydı (Demirkent, 2005, s. 159). Geç Roma ve erken Bizans dönemlerinde “colle-
gia” adını taşıyan loncalar üzerinde devletin sıkı bir denetim gücüne sahip olduğu
bilinmektedir (Necipoğlu, 1994, s. 224-225). Ancak özellikle başkent İstanbul’un
erken dönemdeki lonca teşkilatına ilişkin bilgiler oldukça yetersizdir. Bununla
beraber loncalar ile ilgili tek temel kaynak 10. yüzyıla ait Eparhos’un Kitabı (Epar-
hikon Biblion) adlı resmi belgedir. Yerel üretim ve ticari alış-verişler Eparhos tara-
fından denetlenirdi. Başkentteki loncalara ilişkin bilgilerin bulunduğu bu belgede
de yürürlükte olan düzenlemeler bulunmaktadır. 22 bölümden oluşan belgede
noterler, gümüşçüler, banker ve sarraflar, ipek ticareti ve ipek üretimiyle ilgili beş
ayrı lonca, keten tüccarları, parfümcüler, mum imalatçıları, sabuncular, bakkal
ve manavlar, saraçlar, kasaplar, domuz satıcıları, balık satıcıları, ekmek fırıncıla-
rı, meyhaneci ve perakende şarap tüccarları, eparhos’a bazı denetim görevlerinde
yardımcı olan “legatarios” adlı memurların loncası, sığır pazarlarının müfettişleri,
aralarında marangoz, mermer ustası, çilingir, duvarcı, boyacı ve benzerlerin bu-
lunduğu çeşitli zanaatkârların loncası yer almaktadır (Laiou ve Morrisson, 2007,
s. 71-72; Rautman, 2006, s. 98-100; Necipoğlu, 1994, s. 224-225).
Eparhos’un Kitabı olarak bilinen belgede “demirci, seramik ustası, ayakkabıcı,
terzi, berber, hekim” gibi, başkentte olduğu bilinen bazı meslekler yer almamak-
tadır. Belgenin 10. yüzyılda kentteki tüm loncaları değil de sadece Eporkhosun
denetimi altındaki loncaları yansıttığı düşünülmektedir (Necipoğlu, 1994, s. 225).
Bizans imparatorluğunda kişinin mesleği ile olan bağlantısı, Roma’da olduğu

gibi kişinin babasının mesleğini sürdürmek zorunda olduğu yönünde değildi.
Yani loncaya üyelik ırsi olmayıp bazı şartlara bağlıydı. Bu durum devlet kontro-
lünün güçlenmesini sağlamıştır. Özellikle başkentin yiyecek ihtiyacının karşılan-
ması ile ilgili loncalar devletin yakın denetimi altındaydı. Devlet satışa çıkarılacak
malların miktarını, alış ve satış fiyatlarını, böylece her bir ticaret grubunun elde
edebileceği kar haddini belirliyordu. Bunun yanında başkente eyalet ve yabancı
ülkelerden yapılacak ithalatı teşvik ediyor, şehirden dış ülkelere yapılacak ihracatı
mümkün olduğunca sınırlıyordu. Devletin amacı tüketici halk yararına iktisadi
hayatın kontrol altında tutulmasını sağlamaktı (Baskıcı, 2009, s. 253-54).
Bizans imparatorluğunda kişiler tek bir meslek ya da ticaret alanı ile uğraşmak
zorundaydı. Aynı anda iki ayrı ticaret işi uğraşanlar devlet tarafından cezalandı-
rılıyordu. Loncalara devlet tarafından başkentte çeşitli bölgeler tahsis edilmiştir.
Tacir ve zanaatkârlar ham maddelerini bu bölgelerde satın alıyor ve işleyip üret-
tikleri malları yine bu bölgede satıyorlardı. Kasapların ve balık satıcılarının özel
pazaryerleri bulunmaktaydı. Bakkallar ve fırıncılar ise kamu yararı nedeniyle şeh-
rin her tarafına yayılmış durumdaydı. Loncaların kullandığı bütün ölçü ve tartı
aletleri Eperhosun mührünü taşımakta ve periyodik olarak kontrol edilmekteydi
(Baskıcı, 2009, s. 255).
Loncalar, sarayın kullandığı yüksek kaliteli ürünlerin üretimini yapan “impa-
ratorluk loncaları” ve halkın tükettiği ürünlerle ilişki olan “kamu loncaları” olarak
ikiye ayrılmaktaydı. 11. yüzyılda da kentte bu tip loncaların varlıklarını sürdükleri
bilinmektedir. Ancak 12. yüzyıldan sonra devletin bu teşkilatlar üzerindeki kont-
rol ve denetim gücünün kaybolduğunu söyleyebiliriz (Necipoğlu, 1994, s. 225).
Vergiler
Bizans Devletinin gelirini oluşturan vergiler dolaylı ve dolaysız vergi olmak üzere
iki başlık altında incelenebilir. Dolaylı vergiler, ithalat ve ihracattan alınan %10
oranındaki gümrük vergisi, pazar ve liman vergileri, üretim, satış ve tüketim ver-
gileri, devlet izinleri için gerekli vergiler ve kayıt ücretleri olarak sınıflandırılabi-
lir. Ayrıca devlet, şehir surlarının onarımı ve bakımı için de vergi toplayabilirdi.
Bunların yanında kırsal nüfus iş gücü olarak devletin bir başka gelir kaynağıdır.
Örneğin köylüler kale, yol, köprü, gemi yapımı, askeri malzeme ve yiyecek taşı-
macılığı gibi angarya işlerde kullanılabiliyordu.
Dolaysız vergilerin ilki arazinin bulunduğu bölgenin değeri ve üzerinde ye-
tiştirilen ürüne bağlı olarak topraktan alınan arazi vergisidir. Ancak toprağın
işlenmesi için kullanılan hayvanların sayısı ve yetiştirilen ürüne göre bu vergi
değişebilmektedir. İkinci olarak otlaklardan ve koşum hayvanları dışında kalan
hayvanlardan alınan vergiyi dolaysız vergi olarak sayabiliriz. Bunları bir ailede
kaç kişinin yaşadığı hesaplanarak alınan baş vergisi yani ocak vergisi ile kentlerde
ticaret izni almak için ödenen vergiler takip etmektedir.
Bizans Devleti yukarıda sıralanan vergiler dışında üç ana kaynaktan daha ge-
lir sağlamaktaydı. Bu gelirlerin ilki devlet tarafından memurlarına maaşlarının bir
parçası olarak verilen artizanal ürünlerdir. Bunların arasında askerlere dağıtılan
çeşitli silahlar ve yüksek rütbeli memurlara maaş olarak verilen ipekli kumaşları
gösterebiliriz. Devlet sözü edilen malları satın almak zorunda olmadığı için dolaylı
gelir sağlıyordu. İkincisi tarımsal mülkiyettir. Bu mülkiyeti İmparatorun akrabala-
rına, yüksek rütbeli memurlarına, kiliseye, manastırlara, hayır kurumlarına ya da
asker arazisi olarak köylülere tahsis edilen çok geniş topraklar oluşturmaktaydı.
218 Bizans Tarihi
Üçüncüsü şehirlerdeki mülkiyettir. Panayır ve pazarlardan alınan tüketim vergisi,

gümrük vergisi, kervansaray ve hanlardan alınan vergiler bu grubun içinde değer-
lendirilir.
Görüldüğü üzere devlet çok çeşitli alanlardan vergi geliri elde etmiştir. Ancak
her zaman en önemli vergi kaynağı tarımsal alanlar ve bunları işleyen küçük köy-
lüydü (Baskıcı, 2009, s. 264-28).
“İkincil Üretim” ürünleri nelerdir?

5
PARA SİSTEMİ
Numismatik: Klasik çağ
Grek dünyasında “kanun”
anlamında kullanılan Bizans Sikkesi
nomos’dan türetilmiş olan
grekçe nomisma/noummos Sikkeler Bizans parasının temel biçimidir. Üretimin, gelişmiş finansal ve mali ya-
ve latince nummus sözcükleri pının aracı olması nedeniyle ekonomik kalkınmaya kattı sağlamışlardır. Ticarette
sikke anlamını taşımaktadır.
Bu kelimelerden türetilmiş ve günlük alış verişlerde ödeme aracı olarak kullanılan sikke, ağırlığı ve içindeki
bir terim olan nümismatik, değerli maden miktarı ayarlanmış, üzerinde kendisini basıp piyasaya çıkaran ve
“sikke bilimi” olarak Türkçe’ye
çevrilebilir. Nümismatik bilimi, istendiğinde, tekrar geri almayı garanti eden devletin arma veya işaretini taşıyan,
ticari ve kanuni değiş tokuş küçük ve ana maddesi metal olan bir ödeme aracıdır (Tekin, 1998, s. 2). Doğal
işlemlerinde ödeme aracı
olarak kullanılan, yetkili kamu olarak sikkeler üzerinde yer alan tip ve yazıların basit olarak iki işlevi vardır. Bi-
mercileri tarafından bastırılan
ve üzerinde bir betim bulunan rincisi, kullanıcının sikkeyi tanıması, ikincisi, propagandayı yaymaktır. Sikkeler
darp edilmiş metal parçalarının devlet otoritesi tarafından basıldığı için, otorite metalin saflık ve ağırlığının be-
incelenmesini esas alır.
lirlenmesinde tek başına yetkilidir. Sikkeler geniş alanda dolaşıma başladığında,
I. Anastasios’un sikke üzerinde devlet politikasının kesinliğinin itibarı olarak hükümdarın bir imajı da
reformu: İmparator
Anastasios’un 498’deki yer almaya başlamıştır. Bu yüzden sikke tipleri gereğinden fazla çeşitlidir. Bizans
sikke reformu ile bakır sikke
birimlerinde köklü değişiklik sikkelerinde üç temel tipte sikkeye rastlanır. Bunlar imparator tipleri, dinsel ve
yapılmıştır. Anastasios’un sikke çeşitli tiplerdir (Grierson, 1999, s. 23). Ünitemizde, Bizans sikkelerinde görülen
reformu, sikkeler üzerinde 498
ve 512 yıllarında olmak üzere tiplerin özelliklerine yer verilmemiş sadece birimleri üzerinde durulmuştur.
iki ana dönemde izlenmektedir. Farklı disiplinler ve çalışma alanları tarafından Bizans sikkelerinin başlangıcı
Birinci dönem sikkelerinin
arka yüzünde sikkelerin için farklı yıllar kullanılsa da, nümismatik alanında tartışmasız olarak 491 yılında
değerlerini gösteren şu işaretler
bulunurdu: yaklaşık 9 gr. “M” imparator olan I. Anastasios’un sikke reformu temel alınmaktadır. Bu reform
(40 nummi), yaklaşık 4,5 gr. “K” ile artık iyice bozulmuş Geç Roma nummileri piyasadan kaldırılmış, yerlerine
(20 nummi) ve yaklaşık 2.25 gr.
“I” (10 nummi). İkinci dönem iri ebatlarda ve üzerlerinde birimleri belirtilmiş sikkeler basılmaya başlanmış-
sikkelerinde ise, bu ağırlıklar
yaklaşık iki katına çıkarılmış tır (Resim 9.6). Bu sikkelerin bir önceki döneme göre çok belirgin farklılıkları
ve ilave olarak yaklaşık 2.25 olması, Geç Roma sikkelerinin sonunu işaret etmiştir. Sonuçta Bizans sikkeleri
gr. Ağırlığında “e” (5 nummi)
eklenmiştir (Hendy, 1985, 476). I. Anastasios’tan (491-518) İstanbul’un 1453’teki fethi sırasında tahta olan XI.
Eski Yunanca’da rakamlar harf
ile gösterilmektedir. “e” harfinin Konstantinos’a (1448-1453) kadar olan dönemi kapsamaktadır. 1204’teki Latin
rakam karşılığı 5, “I” harfinin 10, istilasından sonra kurulan İznik, Epir, Selanik imparatorlukları ile Trabzon impa-
“K” harfinin 20 ve “M” harfinin
rakam karşılığı 40’tır, ratorluğu sikkeleri de Bizans sikkeleri kapsamında ele alınmaktadır (Tekin, 1999,
Nummi: Follisin 1/40’ına eşit s. 28).
bakır sikke değer birimidir.
Anastasios sikke reformu, altın ve gümüş sikkelerin birimlerinin yapısında fark
Follis: 40 nummi değerinde
bakır sikkedir. edilir bir etkiye sebep olmamıştır. Ancak bununla birlikte, bu iki maden arasında
Semissis: Solidus’un 1/2’si bazı ayarlamalar olduğu söylenebilir. Uzun zamandır altın sikkenin alt birimleri
ağırlığında 2.25 gr. altın
sikke. olan yarım manasındaki semissis ve üçte bir manasındaki tremissisin, solidus’a
Tremissis: Solidus’un 1/3’ü oranla sayısal bir artışa doğru eğilim gösterdiği, yani bu sikkelerin emisyon (piya-
ağırlığında 1.52 gr. altın sikke.
İlk kez I. Teodosios (M.S. 383) saya sürüm) hacminin solidustan fazla olduğu görülmektedir (Hendy, 1985, 476).
tarafından basılmıştır.
Resim 9.6
Anastasius follis
(498–518), Malatya
Arkeoloji Müzesi,
AE 32 mm., 15.98
gr., ky.6. Of.: є; Env.
no.: 1108
Kaynak: 2. Demirel
Gökalpin Arşivi
Sikke Metali ve Birimi

Bizans sikkeleri esas olarak üç metalden basılmıştır: altın, gümüş ve bakır. Ancak
11. yüzyıldan itibaren ekonomik kriz dolayısıyla ayarı düşük altın “elektron” ve aya-
rı düşük gümüş “billon” sikkeler de yoğun olarak basılmıştır (Tekin, 1999, s. 37).
Bizans’ın önemli maden yatakları 7. yüzyıldaki Arap akınları ile kaybedil-
miş olduğundan, sikke darbı için gerekli olan madenlerin elde edildiği yataklar
hakkında özellikle 10-13. yüzyıl için oldukça az bilgi vardır. Bununla birlikte
Anadolu’da dönemin önemli maden yatakları arasında İspir ve Artvin’de altın,
Bayburt, Gümüşhane, Torul ve Ulukışla’da gümüş, Kastamonu, Samsun, Murgul,
Toros dağları ve Sinop civarlarında bakır madenleri sayılabilir. Görüldüğü üzere
Bizans topraklarında bulunan madenler, özellikle altın ve gümüş, Bizans’ın ma-
den açısından tamamen dışarıya bağlı olmasını engelliyordu. Ancak yine de ma-
den ihtiyacının bir kısmını ithal yolu ile de karşılıyordu (Vryonis, 1962, s. 3-17).
Altın Sikkeler
Bizans altın sikke birimi yaklaşık 4.40 gr. ağırlığındaki “solidus”tur (Resim 9.7). 3.
yüzyıldaki ekonomik bunalımın ardından I. Konstantinos (306-337) tarafından
tedavüle giren solidus Roma librasının 1/72’si ağırlığında (1 libra, 327,45 gr.) ve 24
karat (1 karat 0.189 gr.) ayarındadır (Lopez, 1951, s.209-234). 6. ve 7. yüzyıllarda
imparatorluğun doğusunda (Fokas, Heraklios, II. Konstantinos ve IV. Konstan-
tinos dönemlerinde) ve batısında (Sicilya’da) “Hafif Solidus” olarak adlandırılan
ve 20, 22, 23 karat ayarında da altın sikke basılmıştır. 11. yüzyılın sonlarına kadar
aynı ayarda (24) basılan Solidus’un arka yüzünde yer alan OB işareti (obryzum,
obryziacus, οβρúζος) altın ayarının yüksek olduğunu göstermektedir. OB, aynı
zamanda Eski Yunan sayı sistemine göre 72 anlamına gelmektedir. Solidus’un ya-
rısı “semissis” ve üçte biri “tremissis”dir (Tekin, 1999, s. 37). Ancak 9. yüzyılın
ikinci yarısından sonra bu iki birimin basılmasına son verilmiştir.
Resim 9.7
VII. Konstantinos,
Solidus (945/59),
Malatya Arkeoloji
Müzesi, AV 4.36 gr.,
28/29 gr., ky.6; Ref.:
DOC 3/2, s.552;
Env.no.: 4392
Kaynak: 2. Demirel
Gökalpin Arşivi
220 Bizans Tarihi
II. Nikiforos’a kadar (963-969) solidus’un ağırlığında, kalitesinde ve büyük-

lüğünde herhangi bir değişiklik olmamıştır. Ancak II. Nikiforos solidus’tan daha
hafif “tetarteron (nomisma) olarak adlandırılan sikkeyi tedavüle sokmuştur. Bu
dönemde ağırlığı tam olan altın sikke ise “istamenon” (nomisma) olarak bilin-
mektedir.
Nomisma’nın ayarı ve kalitesi IV. Mihail (1034-1040) ile birlikte bozulmaya
başlamıştır. VII. Mihail’in (1071-78) saray mensubu baş danışmanı Nikiforicis
mali durumu düzeltebilmek için katı yaptırımları uygulamaya koymuştur. Bunla-
Devalüasyon: Tedavüldeki rın içinde İstanbul’un tahıl tedarikinin düzenlenmesi ve devalüasyon yer almak-
sikkenin değerinin, fiyatlarda tadır. Altın sikkenin alım gücünün önemli miktarda düşmesi de imparatora para-
indirim yapmaksızın ciddi
şekilde düşürülmesi. pinakes lakabının verilmesine neden olmuştur. Bu durum eskiden bir altın sikke
ile alınabilen bir kile (medimnos) buğday yerine, aynı para karşılığında daha az
Nomisma: Soliduslara verilen
isimdir. Çoğulu: Nomismata. buğday alınmasına karşılık gelmekteydi. Bu yüzden parapinakes, “çeyrek miktarı
yürüten” gibi alaycı bir anlam taşıyordu (Ostrogorsky, 1999, s. 320). VII. Mihail
Karat: 0.200 grama eşit olan
ağırlık ölçüsüdür. dönemine kadar, 1 nomisma 10. yüzyıldan sonra saf olarak yaklaşık 16 karat de-
ğerindeydi. VII. Mihail döneminde bu değeri 10 karat ve daha altı olmak üzere
azaltılmıştır (Grierson, 1961, s. 95-7; Grierson, 1954, s. 385-6, 391-3; Hendy, 1985,
s. 509). VII. Mihail döneminde başlayan sikkenin ani değer kaybı III. Nikiforos
(1078-1081) ve I. Aleksios (1081-1118) dönemlerinde de devam etmiştir. Bu de-
ğer kaybı öyle ciddiydi ki, Aleksios Komninos (1081-1118) döneminde Bizans
ile Antakya’daki Haçlı devleti arasında yapılan bir anlaşmada, Bizans’ın yapacağı
ödemelerin Aleksios’un çıkardığı yeni paralarla değil, selefi VII. Mihail’in sikkele-
ri ile yapılması şartı konmuştur (Baskıcı, 2009, s. 251, dip not. 16).
1071’deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios (1081-1118) döneminde
nomismanın içindeki altın miktarı neredeyse %75 oranında azalmıştır. Bu yüzden
1092 yılında I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalmıştır. Yeni düzenleme-
de Nomisma’nın yerine “iperpiron” adıyla yeni bir altın sikke tedavüle sokulmuş-
tur. Ancak bu kez altının ayarı 24 karat yerine 20 1/2 karata düşmüştür. Bu döne-
minde tedavüle sokulan diğer altın sikkeler ise, iperpiron’un üçte biri değerindeki
elektron aspron trahis ve kırk sekizde biri billon trahis’tir (stamenon).
Latinlerin İstanbul’u istilası (1204-1261) sırasında sürgündeki İznik impara-
torluğunda, III. İoannis (1222-1254) döneminde, iperpiron’un içindeki altın ayarı
16-18 karat’a düşürülmüştür. İperpiron, İstanbul yeniden ele geçirildikten sonra
VIII. Mihail (1259-1285) döneminde 15 karat’a, II. Andronikos (1285-1330) dö-
neminde de 12 karat’a düşmüştür. Altın iperpiron son kez 11 karat olarak V. İoan-
nis (1341-1391) döneminde basılmış ve böylece Bizans altın sikkeleri 1350’lerde
sona ermiştir. Anlaşılacağı üzere başlangıçta yaklaşık %98-95 saflıkta basılmış
olan altın sikkelerin saflığında 11. yüzyılın ortalarından itibaren kayda değer bir
düşüş gözlenmektedir (Tekin, 1999, s. 66-67). Bizans altın sikkeleri İstanbul, Se-
lanik, Kartaca (daha sonra Kagliari’ye taşınmıştır), Kartagena, Ravenna, Roma,
Katanya, Napoli ve Sirakuza’da basılmıştır.
Gümüş Sikkeler
Bizans gümüş sikkeleri, altın ve bakır sikkelere göre daha az basılmıştır. 6. yüz-
yılda seyrek olarak ticari amaç ve tören sikkeleri olarak gümüş karşımıza çıkar.
I. İustinianos döneminde solidus’un 1/24’ü değerinde siliqua ve solidus’un 1/12
değerinde miliaresion tedavüldeydi.
İmparator Heraklios ise 615 yılında gümüş sikkeyi yeniden canlandırmıştır.
Özellikle Pers savaşları sırasında çok sayıda kiliseye ait gümüşleri devlet hazine-
sine çekip gümüş sikke bastırmıştır. Bu yeni gümüş sikkeler altı gram manasına
gelen “Eksagrama” tabiri ile ifade edilir (Resim 9.8).
Resim 9.8
II. Constans,
Hexagram
(654/659), Yalvaç
Arkeoloji Müzesi
AR 6.60 gr., 22
mm., ky. 6; Env.no.:
4087.
Kaynak: 2. Demirel
Gökalp, Yalvaç
Müzesi Bizans
Sikkeleri (Ankara,
2009), Kat. No. 396
Eksagrama Roma imparatorluğu süresince basılan sikkelerden daha büyük ve

6.84 gr. ağırlığındaydı. 8. yüzyılın başlarında tedavülden kaldırılan eksagrama,
kısa ömrüne rağmen, siliqua ve miliarision’a göre çok daha fazla sayıda basılmıştır
(Tekin, 1999, s. 39; Grierson, 1999, s. 13).
720 yılında III. Leon ve oğlu V. Konstantinos (720-741) tedavüle yeni ve sürek-
li Miliaresion’u sokmuştur. Bu gümüş sikkeler eksagrama’a göre daha geniş ve ince
olarak basılmıştır. I. Mihail (811-813) döneminde miliarision üzerindeki yazılara
“Romanion” (Romalı) ve “basileis” (imparator) eklenmiştir. I. Aleksios dönemine
kadar tedavülde kalan miliarision’un 11. yüzyılda alt katları da basılmıştır (Grier-
son, 1999, s. 14-15).
I. Aleksios’un 1092 yılı reformundan sonra gümüş sikke eski önemine ve ka-
litesine ulaşamamıştır. Ancak %7’si gümüş olan çukur sikkeler basılmıştır. Bu
gümüş sikke aspron trahis olup, altın iperpiron sikkenin 1/48’i değerindeydi. I.
Manuel (1143-1180) döneminde aspron trahis’in değeri iyice azalmış ve II. Isaaki-
os (1185-1195) dönemine gelindiğinde 1 aspron trahis altın iperpiron’un 1/184’ü
olmuştur (Tekin, 1999, 39).
1300 yılı sonrası II. Andronikos (1282-1328) “vasilikon” adlı Venedik gümüş
“dukaton”una benzeyen geniş fakat çukur olmayan yeni bir gümüş sikke tedavüle
sokmuştur. Tedavüle girdiği yıldan yaklaşık 50 yıl sonra ortadan kalkan bu sikke
iperpiron’un 1/12’si değerindeydi. 14. yüzyılın üçüncü çeyreği içinde, V. İoannis’in
(1341-1391) iktidarı döneminde altın sikkenin yerini, iperpiron adını taşıyan gü-
müş sikke almıştır. Gümüş iperpiron, aynı adı taşıyan önceki altın iperpiron’un
yarısı değerindeydi. Bu sikke “stavraton” olarak da bilinmektedir.1/2 ve 1/8 de-
ğerinde iki adet alt katı da basılmıştır (Tekin, 1999, s. 40; Grierson, 1999, s. 16).
Bakır Sikkeler
Anastasios’un 498 yılında gerçekleştirmiş olduğu para reformu esas olarak kendi-
ni bakır sikkelerde göstermiştir. Yaklaşık 350 yıl süren bu değişiklikte, önceki ufak
bakır sikke “nummus”un yerine tedavüle çıkarılan sikkelerde en büyük birimin
adı “follis” idi. 40 nummia değerindeki bu bakır sikkenin ön yüzünde imparator
büstü ve arka yüzünde, değerini gösteren kırk rakamına işaret eden büyük bir “M”
harfi vardı (bkz. Resim 9.6). Daha küçük birimler de yine sikkenin arka yüzüne
yerleştirilen harflerle gösteriliyordu. Dolayısıyla folisin yarısı yarım follis (K), yarı
222 Bizans Tarihi
follis’in yarısı decanummium (I), decanummium’un yarısı pentanummiumdu (e).

Değer işaretleri her zaman sikkenin arka yüzünde yer alıyordu. İki evreli gerçek-
leşen Anastasios reformunun ikinci evresinde basılan follis’lerin çapı ve ağırlığı
ile solidus karşısındaki değerlerini iki katına çıkarmıştır. Örneğin birinci evrede
follis’in çapı 24 mm., ağırlığı da yaklaşık 8.5 gr. iken, ikinci evrede çap 30 mm.’in
üstüne, ağırlık da yaklaşık 17-18 gr.a yükseltilmiştir (Tekin, 1999, s. 44). Follis-
lerin arka yüzünde değer, darphane ve şube (ofis) belirtilirken I. İustinianos ve
ondan sonra bu yüzde, sikkenin basıldığı tarih de yer almaya başlamıştır.
7. yüzyılda follislerin piyasaya sürümünde bir düşüş görülmektedir. İsavria’lı
imparatorlar (717-802) döneminde bakır follisler altın sikkelerde olduğu gibi ba-
sitleştirmeye maruz kalmıştır. V. Konstantinos (741-775) iktidarının ortalarında
neredeyse decanummia ve pentanummia son kez basılıyordu. İsavria ve Amorion
Hanedanı (820 - 867) follislerin çoğunun ön yüzlerinde yazı bulunmamaktadır.
Yaklaşık 835’te Teofilos (829-842) önceki 175 yılın kötü bakır follislerini topla-
tıp yeniden darp ettirmiştir. Bu yeni follis, sadece yunan harfleri taşımakta ve
288 tanesi bir altın nomisma’ya karşılık gelmekteydi. Makedon Hanedanlığı’nın
(M.S.867-1056) sekizinci ferdi olan İmparator I. İoannis Cimiskis (969-976) dö-
neminde ise “Anonim Follis”ler basılmaya başlamıştır. Anonim follisleri önceki
yüzyıllarda basılmış olan sikkelerden ayıran iki önemli özelliği vardır. Birincisi,
bakır sikkeler üzerinde, şimdiye kadar altın sikkeler için ayrılmış bir özellik olan,
İsa’nın bir portresinin olması; ikincisi, herhangi bir imparator adına basılmamış
olmalarıdır (Resim 9.9).
Resim 9.9
Anonim follis A2
(976 (?)/ 1030-35),
Yalvaç Arkeoloji
Müzesi AE 30 mm.,
13.83 gr., ky. 6; Env.
no.: 3016.
Kaynak: 2. Demirel
Gökalp, Yalvaç
Müzesi Bizans
Sikkeleri (Ankara,
2009), Kat. No. 442
1092’de I. Aleksios, anonim follisleri ortadan kaldırarak yerine küçük ve çukur

olmayan yayvan sikke tedavüle sokmuştur. Altın tetartera’yı hatırlatan bu sikkeler
bakır tetarteron adı ile anılır. 12. yüzyıl boyunca İstanbul ve Selanik’de basılan
sikkelerin bir yüzünde imparatorların büstü ya da ayakta tasviri diğer bir yüzünde
İsa, Meryem, Aziz ya da onların adlarının genelde ilk iki harfleriyle gösterilen kı-
saltmaları olan monogramlar tasvir edilmiştir. 13. yüzyılın sonlarına doğru diğer
bakır sikkeler gibi tetarteron’da ortadan kalkmıştır. Dede ve torun Andronikos
Paleologoslar (1328-41) dönemlerinde yaklaşık iki gram ağırlığında “assaria” adı
ile bilinen hafif bakır sikke tedavüle girmiştir. İki imparator her yıl assaria üzerin-
deki modelleri değiştirdiği için sıra dışı, bozuk, korumasız ve yeniden üretileme-
yecek numuneler ortaya çıkmıştır. 1367 yılında imparator V. İoannis’in tedavüle
soktuğu gümüş “stavrato”un yanında “tornese” “follaro” adlı iki bakır birim de
bulunmaktadır.
Darphaneler
Anastasios döneminin sonunda imparatorluk topraklarında dört darphane mev- Darphane: Sikkelerin
cuttu: İstanbul, Selanik, İzmit ve Antakya. I. İustinianos döneminde bu darpha- basıldığı
yerin adı.
kurumun ya da
nelere Kizikos (Balkız - Erdek), Aleksandreia ve Herson (Sivastopol - Kırım) ek-
lenmiştir. I. İustinianos döneminde İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve İspanya’nın
fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ravenna ve Kartagena darphaneleri de impara-
torluk için faaliyete geçmiştir. Bütün bu darphanelerde bakır sikke basılmaktaydı.
Altın İstanbul, Ravenna ve Kartaca’da, gümüş ise, Ravenna ve Kartaca’da basılıyor-
du. 7. yüzyılda toprak kaybı nedeniyle darphane sayısı azalmıştır. Önce Antakya
ardından İzmit, Kizikos ve Selanik faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır.
620 dolaylarında Kartagena’nın Vizigotların, 646’da da İskenderiye’nin Arapların
eline geçmesiyle birlikte 7. yüzyılda imparatorluk topraklarında faaliyet gösteren
yalnızca beş darphane bulunuyordu: İstanbul, Kartaca, Sirakuza, Roma ve Raven-
na. Kartaca darphanesi yüzyılın sonundaki Arap akınlarından dolayı kapanmıştır.
878’de Araplar Sirakuza’yı alınca bu darphane de kapanmıştır. Dolayısıyla İstan-
bul darphanesi, Orta Bizans dönemince neredeyse tek başına faaliyet göstermiştir
(Tekin, 1999, s. 40).
11. yüzyıl sonlarında Selanik darphanesi yeniden faaliyete başlamış ve 14.
yüzyılın sonuna kadar sikke basımını sürdürmüştür. Komninoslar ve Angeloslar
dönemi boyunca İstanbul ve Selanik imparatorluğun en önemli iki darphanesi
konumundadır. 1204’teki Latin istilasından sonra Bizans sikkeleri önce İznik ve
sonrasında Manisa basılmıştır. Paleologoslar döneminde emisyon hacmi küçük
bazı darphaneler faaliyet göstermiştir. Fakat sikke üretimi esas ve yoğun olarak
İstanbul’da yapılmıştır (Tekin, 1999, s. 41).
Sikke basımında kullanılan metallerin temin edildiği önemli maden yatakları

Anadolu’da nerelerde bulunmaktadır? 6
224 Bizans Tarihi
Özet
Bizans ekonomisini dönemlerine göre açıklayabi- Bizans Devleti’nin Anadolu ve Anadolu dışında
1 leceksiniz üretimi ve ticareti yapılan ürünlerini tanımlaya-
2
Bizans Devleti’nin çok çeşitli alanlardan vergi bileceksiniz
geliri elde etmesine rağmen, her zaman için en İstanbul ve imparatorluğun diğer eyaletlerinde
önemli vergi kaynağı tarımsal alanlar ve bunları ticareti yapılan malların sayısı oldukça fazladır.
işleyen küçük köylüler olmuştur. Temel olarak En önemlileri arasında; zeytinyağı, şarap, tuzlu
Bizans ekonomisini erken dönem, orta dönem balık, et, sebze, tuz, kereste, balmumu, seramik,
ve geç dönem Bizans ekonomisi olarak dönem- ahşap ve keten sayılabilir. Bunlara parfümler
lendirebiliriz. 4. ve 7. yüzyıllar arasındaki erken ve baharatlar gibi lüks maddeler de eklenebilir.
dönemde özellikle 5. yüzyılın ikinci yarısında Özellikle 12. yüzyılın sonlarına kadar ulusla-
artan nüfusa bağlı olarak tarımsal ekonomide de rarası ticaretin merkezi olarak sadece İstanbul
değişim yaşanmıştır. 6. yüzyılda İustinianos’un değil, Selanik ve Trabzon gibi şehirler de bulun-
yeni toprak kazançlarıyla ticaret gelişmiştir. Bu- maktadır.
nun sonucunda askeri ihtiyaçların harcamaları, Bizans topraklarında tahıl Teselya, Trakya,
saray giderleri, başkent ve diğer şehirlerin bes- Makedonya, Bitinya’da yetiştiriliyordu. Zeytin
lenmesi, lüks eşya üretimi ve devasa büyüklükte ağaçları ise Güney İtalya, Mora Yarımadası, Bi-
inşaat faaliyetleri gözlenmiştir. 7. yüzyıldan 12. tinya, Lydia ve adalar gibi imparatorluğun sa-
yüzyılın sonuna kadar geçen zaman diliminde hil kısımlarında yetiştiriliyordu. Balkanlar ve
orta dönem Bizans ekonomisinde değişik aşa- Anadolu’nun ufak bir bölümü ise hayvan yetiş-
malar görülür. 7. yüzyılda Ortadoğu’daki Bizans tirmekle uğraşıyordu İmparatorluğun diğer tüm
topraklarının Araplar tarafından fethedilmesi, bölgelerinde de buğday, arpa gibi tahıllar, bazı
Balkan topraklarının istila edilmesi, nüfusun yağ çeşitleri, şarap, kuru baklagiller ve havyacılık
düşmesine ve vergi tabanının azalmasına neden gibi üretimleri yapılmaktaydı. Bunların yanında
olmuştur. 9. yüzyıldan sonra Bizans ekonomisi ikincil üretim olarak değerlendirilen maden,
toplanmaya başlamış, kentte oturanların sayısı seramik, tekstil ve lüks objelerin de üretimi ya-
artmış, verginin kaynağı olan çiftçileri koruma- pılmaktadır. Kırsal hayatın temel araç-gereçleri
ya yönelik önlemler alınmıştır. 11. ve 12. yüz- genellikle köylerde üretilmiştir.
yılda tarım alanındaki teknik gelişmeler üreti-
mi arttırmış ticareti geliştirmiştir. 1204 yılında Bizans Devleti’nde ticaret yapan tacirlerin ve es-
başlayan ve 1453’te İstanbul’un fethiyle tamam- 3 nafların bağlı oldukları loncaları ve devletin vergi
lanan geç dönem Bizans ekonomisinde temel gelirlerini açıklayabileceksiniz.
değişim 13. yüzyıl boyunca İstanbul’un merke- Noterler, gümüşçüler, banker ya da sarraflar,
zi rolünü kaybetmesidir. Ancak 1261’den sonra ipek ticareti ve ipek üretimiyle ilgili beş ayrı lon-
İstanbul’un Latinlerin elinden alınmasıyla baş- ca, keten tüccarları, parfümcüler, mum imalat-
kent tekrar eski önemini kazanmaya çalışmıştır. çıları, sabuncular, bakkal ve manavlar, saraçlar,
Ancak batıda Venedik ve Ceneviz, doğuda da kasaplar, domuz satıcıları, balık satıcıları, ek-
Osmanlı ilerleyişi karşısında Bizans ekonomisi mek fırıncıları, meyhaneci ve perakende şarap
küçülmüş ve eski büyüklüğüne bir daha ulaşa- tüccarları, eparhos’a bazı denetim görevlerinde
mamıştır. yardımcı memurların loncası, sığır pazarlarının
müfettişleri, aralarında marangoz, mermer usta-
sı, çilingir, duvarcı, boyacı ve benzerlerin bulun-
duğu çeşitli ustaların loncaları vardı.
Bizans Devletinin gelirini oluşturan vergiler do-
laylı ve dolaysız vergi olmak üzere ikiye ayrılır.
Dolaylı vergiler: ithalat ve ihracattan alınan %10
oranındaki gümrük vergisi, pazar ve liman vergi-
leri, üretim, satış ve tüketim vergileri, devlet izin-
leri için gerekli vergiler ve kayıt ücretleri olarak sı- Bizans gümüş sikkeleri, altın ve bakır sikke-
ralanabilir. Dolaysız vergiler ise dört başlık altında lere göre daha az basılmıştır. 6. yüzyılda sey-
ele alınır: Arazi vergisi, otlaklardan ve koşum hay- rek olarak ticari amaç ve tören sikkeleri olarak
vanları dışında kalan hayvanlardan alınan vergi, gümüş karşımıza çıkar. I. İustinianos döne-
baş vergisi ve kentlerde ticaret izni almak için öde- minde solidus’un 1/24’ü değerinde siliqua ve;
nen vergi. Bizans Devleti ayrıca üç ana kaynaktan solidus’un 1/12 değerinde miliarision tedavül-
daha gelir sağlamaktaydı. Bu gelirler: Artizanal deydi. İmparator Heraklios ise 615 yılında gü-
mülkiyet, tarımsal mülkiyet ve şehirlerdeki mül- müş sikkeyi yeniden canlandırmıştır. Heraklios
kiyetti. döneminde basılan gümüş sikkeler “eksagrama”
olarak bilinmektedir ve 8. yüzyılın başlarında
Bizans Devleti’nin para sistemini örnekleriyle ta- tedavülden kaldırılmıştır. 720 yılında III. Leon
4 nımlayabilmek ve oğlu V. Konstantinos tedavüle yeni ve sürekli
Bizans para sisteminde I. Anastasios’un sikke re- Miliarision’u sokmuştur.
formu temel alınmaktadır. Bizans sikkeleri esas Anastasios’un 498 yılında gerçekleştirmiş ol-
olarak üç metalden basılmıştır: altın, gümüş ve duğu para reformu ile tedavüle çıkarılan bakır
bakır. Bizans altın sikke birimi yaklaşık 4.40 gr. sikkelerde en büyük birim “follis” idi. İsavria
ağırlığındaki “solidus”tur. II. Nikiforos’a kadar ve Amorion Hanedanı follislerin çoğunun ön
solidus’un ağırlığında, kalitesinde ve büyüklü- yüzlerinde yazı bulunmamaktadır. Makedon
ğünde herhangi bir değişiklik olmamıştır. Ancak Hanedanlığı’nın (M.S.867-1056) sekizinci ferdi
II. Nikiforos solidus’tan daha hafif “tetarteron olan İmparator I. İoannis Cimiskis döneminde
(nomisma) olarak adlandırılan sikkeyi tedavüle ise “Anonim Follis”ler basılmaya başlamıştır.
sokmuştur. Nomisma’nın ayarı ve kalitesi IV. Mi- 1092’de I. Aleksios, Anonim follisleri ortadan
hail ile birlikte bozulmaya başlamıştır. 1071’deki kaldırarak yerine küçük ve çukur olmayan yay-
Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios van sikke tedavüle sokmuştur. Altın tetartera’yı
(1081-1118) döneminde nomismanın içindeki hatırlatan bu sikkeler bakır tetarteron ya da ba-
altın miktarı neredeyse %75 oranında azalmıştır. kır tetarteron adı ile anılır. 13. yüzyılın sonları-
Bu yüzden 1092 yılında I. Aleksios para reformu na doğru diğer bakır sikkeler gibi tetarteron’da
yapmak zorunda kalmıştır. Yeni düzenlemede ortadan kalkmıştır. II. Andronikos ve III. And-
Nomisma’nın yerine “iperpiron” adıyla yeni bir ronikos dönemlerinde “Assaria” adı ile bilinen
altın sikke tedavüle sokulmuştur. Ancak bu kez hafif bakır sikke tedavüle girmiştir. 1367 yılında
altının ayarı 24 karat yerine 20 1/2 karata düş- imparator V. İoannis’in döneminde de “tornese”
müştür. Latinlerin İstanbul’u istilası sırasında “follaro” tedavüle basılmıştır.
sürgündeki İznik imparatorluğunda, III. İoan-
nis döneminde, iperpiron’un içindeki altın ayarı
16-18 karat’a düşürülmüştür. İperpiron, İstanbul
yeniden ele geçirildikten sonra VIII. Mihail dö-
neminde 15 karat’a, II. Andronikos döneminde
de 12 karat’a düşmüştür. Altın iperpiron son kez
11 karat olarak V. İoannis döneminde basılmış
ve böylece Bizans altın sikkeleri 1350’lerde sona
ermiştir. Bizans altın sikkeleri İstanbul, Selanik,
Kartaca (daha sonra Kagliari’ye taşınmıştır),
Kartagena, Ravenna, Roma, Katania, Napoli ve
Syrakusa’da basılmıştır.
226 Bizans Tarihi
1. Bizans İmparatorluğunda ticari faaliyetlerden do- 6. Aşağıdakilerden hangisi 9. ve 10. yüzyıllarda ticare-
ğan gümrük vergilerini toplayan memurların adı aşa- ti canlandıran unsurlardan biri değildir?
ğıdakilerden hangisidir? a. Şehirlerin gelişmesi
a. Komerkiaros b. İmparatorluğun sikke dağıtımı
b. Eparhos c. Nüfus arştı
c. Sübvansiyon d. Üretimdeki artış
d. Tema e. Kentlerde oturanların sayısının artması
e. Nomisma
7. Aşağıdakilerden hangisi 11. ve 12. yüzyıllarda üre-
2. Bizans İmparatorluğunun en önemli vergi kaynağı timin artmasında rol oynayan teknik yeniliklerden biri
aşağıdakilerden hangisidir? değildir?
a. Ticaret a. Antik çağlardan beri bilinen bahar buğdayı ye-
b. Tarımsal Alanlar rine 11. ve 12. yüzyılda tarımda, yulaf ve çavdar
c. Hayvancılık gibi yeni ekinlerin geliştirilmesi
d. Zanaat b. 10. yüzyıldan beri var olan su değirmenlerinin
e. Deniz Ticareti etkin kullanımı
c. Daha önce işlenmemiş alanların genişlemesi
3. Aşağıdakilerden hangisi Bizans sosyal yaşamı ve d. Genel olarak hem çiftçilerin hem de toprak sa-
ekonomik sisteminin 6. yüzyılın ikinci yarısında cid- hiplerinin toprak gelişimine katılması
di bir gerileme yaşamasının nedenleri arasında yer al- e. Demir sabanın keşfi
maz?
a. Veba salgını 8. 13. yüzyılın sonlarına doğru Bizans’ın ticaretinde
b. Suçiçeği salgını baskın olan şehirler aşağıdakilerden hangileridir?
c. Depremler a. Priene ve Katania
d. Uzun süren savaşlar b. Afrodisias ve Efes
e. Seri üretimin artması c. Venedik ve Cenova
d. Girit ve Teselya
4. 1092 yılında İmparator I. Aleksios Komninos’un e. Selanik ve Korintos
sikke reformu yapmasının nedeni aşağıdakilerden
hangisidir? 9. İmparatorluğun en önemli ticari metaları aşağıda-
a. Sübvansiyonlara engel olmak için kilerden hangisidir?
b. Ekonomik tedbir için a. Tahıl ve ipek
c. Nomismanın ayarı ve kalitesi bozulduğu için b. Fildişi ve keten
d. Üretimi arttırmak için c. Balmumu ve tuz
e. Kişisel harcamaları için d. Seramik ve cam
e. Maden ve mine
5. Bizans İmparatorluğunun merkezindeki alan dışın-
da vergi tabanının izini kaybettiği dönem aşağıdakiler- 10. Aşağıdakilerden hangisi dolaylı vergi değildir?
den hangisidir? a. İthalat ve ihracattan alınan %10 oranındaki
a. 6. yüzyıl gümrük vergisi
b. 11. yüzyıl b. Arazi vergisi
c. 4. ve 5. yüzyıllar c. Pazar ve liman vergileri
d. 7. yüzyıl d. Üretim, satış ve tüketim vergileri
e. 10. yüzyıl e. Devlet izinleri için gerekli vergiler ve kayıt üc-
retleri

1. a Yanıtınız yanlış ise, “Giriş” bölümünü yeniden Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Bizans Devleti topladığı vergileri ordu yetkililerinin
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Giriş” bölümünü ve “Orta maaşları olarak dağıtıyordu. Ayrıca kamu işleri, bina-
Dönem Bizans Ekonomisi” bölümünü yeniden lar veya sanat eserleri olarak tekrar devreye sokuyordu.
gözden geçiriniz.
3. e Yanıtınız yanlış ise, “6. Yüzyıl Bizans Ekonomi- Sıra Sizde 2
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. yüzyılın ikinci yarısında veba ve vebanın nüfus üze-
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Para Sistemi” bölümünü rindeki etkileri,
yeniden gözden geçiriniz. Slav, Avar, Pers ve Arap saldırılarına karşı koyma
5. d Yanıtınız yanlış ise, “7 - 9. Yüzyıl Bizans Ekono- imkânını azaltan askeri kriz sonrası, imparatorluğun
misi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bazı zengin alanları kaybedilmiş olması,
6. b Yanıtınız yanlış ise, “9. ve 10. Yüzyıl Bizans Eko- 7. yüzyıldaki Müslüman fetihlerinin kargaşalı döne-
nomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. minde, arazi kayıpları ve düşman saldırılarının çok sa-
7. e Yanıtınız yanlış ise, “11. ve 12. Yüzyıl Bizans Eko- yıda mülteci yaratması,
nomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. İnsanların daha güvenli bölgelere kaçması ile devletin
8. c Yanıtınız yanlış ise, “Geç Dönem Bizans Eko- vergi tabanının izini kaybetmesi, üretimin azalması,
nomisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Ticaret” konusunu yeni- Sıra Sizde 3
den gözden geçiriniz. 11. yüzyılda ekonomiyi olumsuz olarak etkileyen en
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Vergiler” konusunu yeni- önemli faktör X. Konstantinos Dukas’ın maliye idare-
den gözden geçiriniz. sine, memuriyetleri para ile satmak yöntemini getirmiş
olmasıdır. Hâkim tabaka olmaları sıfatıyla da taleple-
ri artan memurlar devletin masraflarını büyütmüştür.
Paranın değerinin düşürülmesi ve kaynakların ordu
yerine İstanbul için kullanılması gibi uygulamaları
kapsayan mali politikalarda önemli faktörler arasında-
dır.
Sıra Sizde 4
Batı Avrupa kökenli seri üretim ile imal edilen ürün-
lerin daha düşük maliyetleri nedeniyle Bizans imalat
girişimleri küçülmüştür. Bu durum beraberinde Bizans
zanaat üretiminde düşüşe neden olmuştur.
Sıra Sizde 5
“İmalat ve zanaatçı işi” olarak değerlendirilen maden,
seramik, tekstil ve lüks objeler (cam, fildişi, ipek, altın
ve gümüş eserler) ikincil üretim olarak tanımlanmak-
tadır.
Sıra Sizde 6
Anadolu’da önemli maden yatakları arasında İspir
ve Artvin’de altın, Bayburt, Gümüşhane, Torul ve
Ulukışla’da gümüş, Kastamonu, Samsun, Murgul, To-
ros dağları ve Sinop civarlarında bakır madenleri sa-
yılabilir.
228 Bizans Tarihi
Acara, M. (2005). “Ankara Anadolu Medeniyetleri Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğunun
Müzesi’ndeki Bizans Maden Eserleri: Ağırlıklar ve Şaşırtıcı Yaşamı, İstanbul, İletişim.
Haçlar”, 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.2, s. 51- Jakoby, D. (2006). “The Economy of Late Byzantium
58, Ankara. - Some Considerations”, Proceedings of the 21st
Angold, M. (1997). A Political History the Byzantine Empire International Congress of Byzantine Studies (Edt. E.
1025-1204, London and New York: Longman. Jeffreys ve F. K. Haarer), Ashgate Publishing.
Baskıcı M. M. (2009). Bizans Döneminde Anadolu İktisadi Köroğlu, G. (2004). Anadolu Uygarlıklarında Takı,
ve Sosyal Yapı (900-1261), Ankara, Phoenix. İstanbul, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
Cutler, S. (2001). “Gifts and Gift Exchange as Aspects Laiou, (2002). “The Byzantine Economy: An Overview”,
of the Byzantine, Arab, and Related Economies”, The Economic History of Byzantium: From the Seventh
Dumbarton Papers 55. through the Fifteenth Century 3 (Edt. Angeliki E.
Day, G. W. (1977). “Manuel and Genoese: A Reappraisal Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks
of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth Research Library and Collection, s. 1145-1164.
Century”, The Journal of Economic History, 37, s. 289- Laiou, (2002a).” Exchange and Trade, Seventh-Twelfth
301. Centuries”, The Economic History of Byzantium: From
Demirel Gökalp, Z. (2009). “Battalgazi Definesi: the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt.
VI. Mikhael Dukas’ın Histamenonları”, Hacettepe Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 26, s.81-96. Oaks Research Library and Collection, s. 697-770.
Demirel Gökalp, Z. (2009). Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri, Laiou, A. E. (2002b).” Writing the Economic History
Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı. of Byzantium”, The Economic History of Byzantium:
Demirkent, I. (1992). Mikhael Psellos’un Khronographia’sı, From the Seventh through the Fifteenth Century 1 (Edt.
Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Demirkent, I. (2005). “12. Yüzyıla Kadar Bizans’da Oaks Research Library and Collection, s. 3-8.
Loncalar”, Bizans Tarihi Yazıları, s. 159-173. Laiou A. E. ve C. Morrisson (2007). The Byzatine
Grierson, P. (1954). “The Debasement of the Bezant in Economy, Cambridge, Cambridge University Pres.
the Eleventh Century” Byzantinische Zeitschrift, 47, s. Lefort, J. (2002). “The Rural Economy, Seventh-Twelfth
379-94. Centuries”, The Economic History of Byzantium: From
Grierson, P. (1961). “Notes on the Fineness of the the Seventh through the Fifteenth Century 1 (Edt.
Byzantine Solidu”, Byzantinische Zeitschrift, 54, 91-97. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington, Oaks Research Library and Collection, s. 231-310.
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and Lopez, R. S. (1951). “The Dolar of the Middle Ages”, The
Collection. Journal of Economic History, Vol.1, No.3, s. 209-234.
Harris, J. (2003). Byzantium and the Crusades, Hambledon, Magdalino, P. (2002). “Medieval Constantinople:
London. Built Environment and Urban Development”, The
Hendy, M. F. (1970). “Byzantium, 1081-1204: An Economic History of Byzantium: From the Seventh through
Economic Reappraisal”, Transactions of the Royal the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou),
Historical Society, 20, s. 31-52. Washington, D.C., Dumbarton Oaks Research
Hendy, M. F. (1985). Studies in the Byzantine Monetary Library and Collection, s. 529-537.
Economy c.300-1450, Cambridge, Cambridge Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma İmparatorluğu (G. Ç.
University Press. Güven, çev.), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
Hendy, M. F. (1999). “Alexius I to Alexius V”, Catalogue Morrisson, C. (2002). “Byzantine Money: Its Production
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and Circulation”, The Economic History of Byzantium:
and in the Whittemore Collection, V. 5/1 (Edt. A. R. From the Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt.
Bellinger ve P. Grierson), Washington, D. C. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Oaks Research Library and Collection, s.909-966.
Morrisson, C. ve J. P. Sodini (2002) “The Sixth-Century
Economy”, The Economic History of Byzantium: From the
Seventh through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki
E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks
Research Library and Collection, s. 171-220.
Necipoğlu, N. (1994). “Loncalar”, Dünden Bugüne
İstanbul Ansiklopedisi, C.5, s.224-226.
Norwich, J. J. (1995). Byzantium: The Decline and Fall,
Londra, Penguin.
Norwich, J. J. (1999). A Short History of Byzantium, New
York, Vintage Boks.
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi (Çev. F.
Işıltan), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Rautman, M. (2006). Daily Life in the Byzantine Empire,
London, Greenwood Press.
Sarris, P. (2006). Economy and Society in the Age of Justinian,
Cambridge, Cambridge University Pres.
Selvi, C. (2005). “Bizans İmparatorluğu Ekonomi
Tarihi İçinde Lüks Obje Endüstrisinin Yeri”,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir
(Danışman: Prof. Dr. B. Yelda Olcay Uçkan).
Tek, A. T ve Demirel Gökalp, Z. (2010). “12. Yüzyıl
Bizans Dünyasında Para”, 1. Uluslararası Sevgi Gönül
Bizans Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler, İstanbul,
s.178-186.
Tekin, O. (1998). Eski Çağda Para-Antik Numismatiğe Giriş,
İstanbul, Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri,
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Treadgold, W. (1997). A History of the Byzantine State and
Society, California, Stanford University Pres.
Vryonis, S. J. (1962). “The Question of the Byzantine
Mines”, Speculum, 37, s. 3-17.
10
BİZANS TARİHİ
Amaçlarımız
 Bizans Sanatını içerik ve kavramsal olarak tanımlayabilecek;
 Bizans Mimarisi’nin özelliklerini dönemlerine göre tartışabilecek;
 Bizans Anıtsal Resim Sanatını dönemlere ayırarak açıklayabilecek;
 Bizans El Sanatı örneklerini tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bizans Sanatı • Vaftizahane
• Anıtsal Resim Sanatı • Şapel
• Bizans El Sanatları • Duvar Resmi
• Bizans Mimarisi • Fresko
• Bizans Kentleri • Mozaik
• Manastır • Seramik
• Kilise • Cam
• Martirium • Fildişi
• Hipoje • Maden
• Katakomp • Sikke
İçindekiler
Bizans Tarihi Bizans Sanatı • BİZANS SANATI

Bizans Sanatı
BİZANS SANATI
Bizans İmparatorluğu kurulduğu kabul edilen 330 yılından İstanbul’un Osman-
lı Devleti tarafından fethedildiği 1453 senesine kadar hüküm sürmüştür. Söz
konusu tarihsel süreç içerisinde imparatorluk sınırları dâhilinde üretilen sanat,
mimarlık, edebiyat ürünleri ve değişen inanç sistemine bağlı olarak yeniden şe-
killenen sosyo-külürel yapı ile ilişkili tüm unsurlar “Bizans Kenti”, “Bizans Sa-
natı”, “Bizans Mimarisi” ve “Bizans Edebiyatı” gibi “Bizans” üst kimliği altında
tanımlanarak incelenmektedir.
Bizans Sanatı ve Mimarlığı başlıca üç dönem içerisinde ele alınarak değer-
lendirilir. Buna göre İstanbul’un 330 yılında başkent olarak belirlenmesinden
Geç Antik Çağ’ın sonu olarak kabul edilen İustinianos döneminin de içerisinde
olduğu 650 yılına kadar olan süreç Erken Bizans Dönemi olarak adlandırılır.
650 yılından 850 yılına kadar olan tarihsel aralık, Arap akınları ve İkonoklazma İkonaklast/İkonaklazma
(İkonakırıcılık) sürecinin yaşandığı ve Geçiş Dönemi ya da Karanlık dönem (İkonakırıcılık): Yunancadaki
eikon (ikona ya da imge) ve
olarak ta adlandırılan bir ara dönemdir. 842 yılında İkonoklast akım’ın sona klao (kırmak ya da yıkmak)
ermesinden İstanbul’un Latinler tarafından işgal edildiği 1204 yılına kadar olan sözcüklerinden gelir ve
sözcük anlamıyla imgelerin
süreç “Orta Bizans Dönemi” ve 1261 yılında Latin istilasının sona ermesi ve kasıtlı olarak yok edilmesi
İstanbul’un yeniden alınması ile başlayan ve 1453 yılında İstanbul’un Osmanlı anlamındadır. Bizans
Sanatında 726 ila 842 yılları
Devleti tarafından fethedilmesi ile son bulan tarihsel süreç “Geç Bizans Döne- arasında hâkim olan tasvir
mi” olarak tanımlanır. Ayrıca 1204 ile 1261 yılları arasında İstanbul’un Latinler kırıcı süreç ikonoklast akım
olarak tanımlanır.
tarafından işgal edildiği Orta Bizans dönemi ile Geç Bizans dönemi arasındaki
süre ikinci bir ara dönem olarak tanımlanabilir.
Sanatı oluşturan biçim ve içerik, toplumun yapısı ile doğrudan ilişkilidir. Sa-
nat eserinin amacı, konusu, malzeme ve tekniği tarihsel ve coğrafi olarak içinde
üretildiği uygarlığın ve dolayısı ile toplumun ekonomik, sosyo-kültürel yapısı ve
sahip olunan teknik düzeye bağlı olarak şekillenir. Yapıtın biçimi bütün bu ko-
şulların bileşkesi doğrultusunda meydana gelir (Kuban 2005, 15). Bizans sanatı Fresko: Yaş sıva üzerine suda
çözülmüş boya pigmentleri
İmparatorluğun hâkim olduğu geniş coğrafi alandaki yerleşimlerinde üretilen kullanılarak yapılan duvar
eserlerin bütününü tanımlayan kapsamlı bir olgudur. Bizans Sanatı öncelikle resmi.
dini ve sosyo-kültürel yapı, sonrasında siyasal ve ekonomik koşulların belirleyi- Mozaik: Taş, mermer, pişmiş
ciliğinde dönüşüm, değişim ve oluşum evreleri yansıtır. Bu dönemler içerisinde toprak, cam ve değerli taşların
küçük geometrik parçacıklar
Bizans sanat eserleri farklı konu, teknik ve üsluplarda fresko, mozaik duvar re- halinde harç üzerine dizilerek
simleri, el yazmaları, maden, fildişi, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde yapılan dekorasyondur.
yansımalarını bulur.
232 Bizans Tarihi
Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alanı Olarak Bizans

Kentleri
Bizans Sanatı ve Mimarlığı imparatorluğun tüm coğrafyasına dağılmış olan kent-
lerde gerçekleştirilmiştir. Bizans döneminde yerleşimler; başkent İstanbul ve Efes
gibi metropol niteliğinde büyük kentler, küçük ölçekli kentler, savunma amaçlı
Kastron: Savunma amacı kastronlar ve köylerden oluşan yönetsel birimlerden oluşur. Kentsel nitelikteki bir
ile oluşturulan kaleye
verilen isimdir. 7. yüzyıldan Bizans yerleşimini, köy ya da kale nitelikli diğer yerleşimlerden ayırt eden özel-
sonra “Kasaba” ya da “kent” liği, kentlerin “çok işlevsel” yapısıdır. Bir yerleşimin çok işlevli bir yapıya sahip
anlamında da kullanılmıştır.
olması komşu ya da uzak bölgelerden de ilgi çeken bir ticaret merkezi olması ve
bulunduğu bölgenin idari, dini, askeri ve ekonomik merkezi konumunda bulun-
ması ile mümkündür. Aynı zamanda kentlerde bir köyde olduğundan daha farklı
sosyal sınıfların bulunması, bu çok işlevsel yapıyı oluşturan özellikler arasındadır
(Brandes 1999: 26).
Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesi ve Roma’nın ikiye ayrılması
sonrasında Bizans kentlerini yeni kurulmuş ya da tümden değişmiş yerleşimler
olarak düşünmemek gerekir. Özellikle Erken Bizans döneminde kentler büyük
ölçüde kökleri Antik döneme uzanan yerleşimlerdir. Bu dönemde Bizans im-
paratorları tarafından kurulmuş kentlerin sayısı oldukça azdır; üstelik bunların
hiçbiri çok önemli bir merkeze dönüşecek kadar gelişmemiştir (Mango 2008,
69). 6. yüzyılda kurulan Sırbistan’da Niş yakınlarındaki Jusitiniana Prima ve Su-
riye’deki Zenobia kentleri antik geçmişi olmayan yerleşimlerdir.
7-8. yüzyıllarda Bizans İmparatorluğu içerisinde sadece dört ya da beş yerle-
şim kent adı ile tanımlanabilecek niteliktedir. Bu kentler başkent İstanbul, Selanik,
Efes, İznik ve Trabzon’dur. Söz konusu kentlerin tümünün deniz kenarında veya
yakınında olması kesinlikle bir rastlantı değildir. Şehirlerin başkent İstanbul ile
bağlantıları, kentsel oluşumlarla ilgili belirli standartları kazanmaları ve devam
ettirmelerinde kuşkusuz etkili olmuştur (Brandes 1999: 26).
7. yüzyıl sonrasında Anadolu’da daha çok savunmaya yönelik ve kale kent ni-
teliğinde yerleşimlerin bulunduğu bilinmektedir (Haldon 1999: 1-23). Kastron
olarak adlandırılan ve 7. 8. yüzyıllarda oluşmaya başlayan kale kentlerin, daha
sonraki dönemlerde kullanılmaya devam edildiği, birçok yeni kale kentin oluştu-
rulduğu; mevcut yerleşimlerin de savunmaya yönelik olarak surlarla çevrelendiği
Tema: 7. yüzyılın ortalarından görülmektedir. Araştırmacılar tarafından kale kent olarak adlandırılan “Kastron”,
itibaren askerlerin Antik Dönem “polis”i ile karşılaştırılmış ve Orta Bizans döneminin askeri şehirle-
yerleştirildiği ve devşirildiği bir
bölge, bir idari birim. ri olarak tanımlanmıştır (Ivıson 2000: 2-3; Haldon 1999: 10-16). Bu kentlerden en
önemlilerinden biri, Bizans’ın Anadolu’daki önemli askeri kentlerinden biri olan
Pagan: Eski Yunan ve Roma’da
çoktanrılı inaç sistemine ve Anatolikon Teması’nın merkezi durumundaki Amorium kentidir. Amorium
verilen ad. ile birlikte Anadolu’da bulunan birçok Bizans yerleşimi Arap ve Pers saldırıların-
Martirum: İsa’nın yaşamı ile da zarar görmüş, 11 ve 12. yüzyıllarda Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. 13. ve 14.
ilişkili bir olayın geçtiği bir yüzyıllarda ise Türkmen Beylikleri tarafından Bizans İmparatorluğu’nun İstanbul
yerde ya da bir din şehidinin
(Martyr) mezarı üzerine inşa ve Bitinya’da bulunan kentleri dışında bulunan tüm yerleşimleri ele geçirilmiştir
edilen genellikle merkezi (Nicol 1999:136, 153, 155).
plan özelliği taşıyan Erken
Hıristiyan yapısı.
Bizans Mimarisi
Manastır: Dünya ile Hıristiyanlığın kabulü ile birlikte Geç Roma dünyasında din, kültür ve yönetim
ilişkisini kesmiş Hıristiyan
din adamlarının yaşaması alanlarında derin bir değişim süreci başlamıştır. Bu değişim öncelikle kentlerin
için genellikle kırsal alanda hıristiyanlaşması ile gerçekleşmiştir. Hıristiyanlık yeni idealler ile birlikte yeni top-
yapılmış yapı ya da yapı
topluluğudur. lumsal ve ahlaki değerleri beraberinde getirmiştir (Sarandi 2008, 317). Bu değişi-
10. Ünite - Bizans Sanatı 233
min kentin fiziksel yapısındaki yansıması öncelikli olarak dini yapılarda karşımıza Bazilika: İçi, iki sıra sütunla,
ortadaki daha geniş ve
çıkar. Erken Bizans döneminde Hıristiyanlığa bağlı olarak gelişen dini mimarinin yüksek olmak üzere üç
yanı sıra kamusal ve toplumsal yapının gereği olarak ihtiyaç duyulan mimari dü- sahına bölünmüş, dikdörtgen
planlı yapı biçimidir. Roma
zenlenemeler-uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Fakat burada önemle vurgulan- döneminde mahkeme
ması gereken nokta, her ne kadar Hıristiyanlık ile birlikte sosyo-kültürel yapıda salonu olarak kullanılan
bazilikalar, Erken Hıristiyan ve
bir takım değişimler olsa da birey ve dolayısı ile toplum Romalı’dır. Yüzyılardır Ortaçağ mimarisinde yaygın
devam eden gelenek ve kültürün birden değişmesi mümkün değildir. Bu nedenle uygulanan bazilikal planlı
kiliselere örnek olmuşlardır.
dini mimaride görülen değişim ve yeniden oluşum süreçleri diğer yapı türlerinde
Nef: Kiliselerde sütun ya da
nispeten daha yavaş gerçekleşmiştir. Öncelikle Roma’nın pagan tapınakları terke- paye gibi destek dizileriyle
dilmiş, birçoğu yıkılmış, taşları yeni yapıların inşaasında kullanılmıştır. Ayrıca ayrılmış bölümlere denir.
Yapının büyüklüğüne göre
bazı tapınaklar kiliseye dönüşürülerek yeniden kullanılmıştır. 6. yüzyıla gelin- farklılaşan nef sayıları 1, 3,
diğinde kentsel mekan artık derinden hıristiyanlaşmıştır. Kentlerde kilise, mar- 5 hatta 7 olabilmektedir.
Neflerden ortadaki yani apsis
tirum ve manastırlar başta olmak üzere Hıristiyanlığa bağlı olarak gelişen dini ekseninde bulunan orta nef, her
yapı tipleri inşa edilmiştir. (Sarandi 2008, 318). Ayrıca piskopos ve manastırlar iki yandakiler ise yan neftir.
tarafından fakir ve hastalar için düşkünler yurdu, aşevi ve hastaneler yapılmış- Naos: Kiliselerde halkın
ibadet ettiği, orta ve yan
tır. Söz konusu dini yapılanmaya bağlı olarak şekillenen mimarinin dışında, ka- neflerden meydana gelen
musal ve sosyal işlevli yapılar Bizans mimarisinin bütününün tanımlanmasında mekândır.
önemlidir. Apsis: kilisenin doğusunda
bulunan ve ibadetin yönünü
gösteren bölümdür. Genellikle
Erken Bizans Dönemi Dini Yapıları içten ve dıştan yarım yuvarlak
ya da içten yarım yuvarlak
Erken Bizans döneminde her ne kadar inanç sistemi, sosyo - kültürel yapı dıştan çok cepheli ya da hem
ve siyasal değişmeler hızla gerçekleşse de söz konusu değişimlerin mimari ve içten hem dıştan çok cepheli
olabilmektedir.
sanata yansıması ve özgün bir kimliğe ulaşması zaman almıştır. Bizans’ın er-
Atrium: Kiliselerin batısında
ken dönemlerinde imparatorluk dönemi Roma mimarisinin ayrı ayrı formları bulunan avluya denir.
bir araya getirilerek yeni bir anlayışta kullanılmıştır (Koch 2007). Çok tanrılı Narteks: Kilisenin batısında
inanç sisteminden tek tanrılı Hıristiyanlığa geçiş sonrasında mimarideki en yer alan ve naosa açılan giriş
mekânıdır.
belirgin değişim, doğal olarak dini yapılarda gerçekleşmiştir. Yeni ibadet yapı-
Pastoforium Odası: Apsisin
ları olan “kiliseler” antik dönemin dini yapısı-simgesi olan tapınaklardan de- kuzey ve güneyindeki kapalı
ğil özetle “toplantı yapısı” olarak tanımlanan bazilikalardan esinlenerek inşa mekânlara denir. Bu mekânlar
kiliselerde yapılacak dini
edilmiştir (Kuban 2005). Dördüncü yüzyıldan altıncı yüzyılın sonuna kadar törene hazırlık yeri ve aynı
bazilika, tüm Bizans coğrafyasında cemaat, piskoposluk hatta manastır kili- zamanda din görevlilerinin
eşyalarını koydukları yerlerdir.
selerinin ana plan şemasını oluşturmuştur (Mango 2006, 50). Aynı zamanda Apsisin kuzeyindeki odaya
“bazilika” erken hıristiyanlık ve Bizans dönemlerinde “kilise” anlamında kul- “protesis” ve güneyindeki
odaya ise “diokonikon” denir.
lanılmıştır. Bu yeni yapı tipi Hıristiyan ayinlerinin gerçekleşmesi için gerekli Bema: Sadece din
bir takım mekansal düzenlemelere bağlı olarak şekillenmiştir. Ana şeması iti- adamlarının girebildiği,
bari ile Bazilika iki sütun dizisiyle üç bölüme (orta nef ve yan nefler) ayrıl- naostan levhalar aracılığı
ayrılmış, naos seviyesinden
mış büyük bir salon (naos), bu salonun doğu ucunda yarım daire formlu bir biraz daha yüksek döşemesi
olan altar odası.
büyük çıkıntı (apsis) ve naosun batısında, giriş tarafında avludan (atrium)
oluşan bir düzenlemeye sahiptir. Atrium’dan kiliseye girişte naosa açılan bir Ambon: Kilisede İncil
okumak için kullanılan birkaç
hol (narteks) yer alır. Apsisin iki yanında dini ayinlerde kullanılan pastofori- basamakla yükseltilmiş özel
kürsü.
um odaları bulunur. Ayrıca kiliselerde bema, ambon, solea, templon, altar,
Solea: Kiliselerde bemayı
kiborum, sintranon, katedra ve kripta adı verilen litürijik işlevli kuruluşlar ambona bağlayan zeminden
ve mekânlara sahiptir. yükseltilmiş yol.
234 Bizans Tarihi
Resim 10.1 Erken Dönem Bizans Bazilikaları

Bazilikal Planlı örtü sistemi ve mimari özelliklerine göre
Kilise Örneği “Ahşap Örtülü (Hellenistik) Bazilika”,
“Tonoz Örtülü Bazilika”, “Kubbeli Bazi-
lika” ve “Transeptli Bazilika” olmak üze-
re dört tip altında incelenir.
Tarihlenenebilen ilk bazilika,
Konstantinos’un Roma piskoposu için
313 yılında Roma’da yaptırdığı Salvator
Kilisesi (S. Giovanni in Laterano)’dir
(Koch 2007, 41). Yapı transeptli plan tipi
ile orta bizans döneminde yaygın uygu-
lanan plan tipi olan haç planlı kiliselerin
kökenini temsil eder. I. Konstantinos ta-
rafından 328-335 yıllarında inşa ettirilen
Kudüs Kutsal Mezar Kilisesi ve İstan-
bul Studios Manastırı Kilisesi (İmrahor
Cami) Helenistik Bazilika’ların önemli
örnekleri arasında tanımlanabilir. To-
noz örtülü bazilikaların en tipik örnek-
lerinden birisi ise Binbirkilise 1. No’lu
Bazilika’dır. Bu plan tipindeki yapılar
yaygın olarak Orta Anadolu’da Karaman
Templon: kiliselerde kutsal ve Karadağ (Binbir Kilise) çevresinde inşa edilmiştir. 6. yüzyılın ortalarından iti-
mekân olan bema ile halka
açık ibadet mekânı olan naosu baren orta nefin kubbe ile örtülmesi bazilikaların planını etkilemiştir. Kiliselerin
ayıran bölüme denir. kubbe ile örtülmesi, uzunlamasına gelişen bazilikal şemadan merkezi planlı bir
Altar: Hıristiyanlık öncesi şemaya dönüşümü ifade eden “kubbeli bazilika” plan tipini ortaya çıkarmıştır.
çeşitli dinlerde hayvanların Kubbeli bazilika plan tipinin bilinen en erken tarihli uygulaması İstanbul’daki
üzerinde kurban edildiği taş
masa. Kiliselerde ise üzerinde Aziz Poliefktos Kilisesi’dir. Ayrıca Alahan Doğu Bazilikası, Demre Aziz Nikolaos
İsa’nın bedenini simgeleyen Kilisesi ve Aya İrini Kilisesi kubbeli bazilika plan tipinin önemli örnekleridir. İs-
ekmeğin ve yine İsa’nın kanını
simgeleyen şarabın bulunduğu, tanbul’daki Aya Sofya Kilisesi ise kubbeli bazilika plan şemasının mimari açıdan
genellikle taştan ya da ulaştığı son nokta olarak tanımlanır (Kuban 2005, 60). Yapı dönemin yaygın un-
madenden yapılmış dört ya da
daha çok destekle taşınan bir surlarının bir bileşimi olmasına karşın, söz konusu mimari tasarımın yakın bir
üst tabladan oluşan masa. öncüsü yoktur (Mango 2006, 93).
Resim 10.2
Ayasofya Genel
Görünüm
Kaynak: R.
Cormack,
M. Vassilaki,
Byzantium (330-
1543), London,
2009, s. 37
Erken Bizans döneminde yaygın olarak vaftizhane ve martirumlarda ter- Kiborion: Altarın önemini
vurgulamak için onun üzerini
cih edilen bir diğer plan tipi merkezi planlı tiptir. Roma’da Pantheon Tapınağı kaplayacak biçimde yapılmış
ile kubbenin dairesel bir alanı örtüğü, bir merkeze göre simetrik mekân kurgusu dört sütuna atılan kemerlere
oturan kubbeyle oluşturulmuş
2. yüzyılda etkili bir mimari düzeye erişildiğinin göstergesidir. Roma dönemin- bölüm.
de tapınak ve mezar yapısı olarak birçok uygulaması olan merkezi planlı mima- Sintranon: Apsis yarım
yuvarlığı içinde kademeli
ri düzenleme, Bizans döneminde vaftizhane ve martiryumlara örnek olmuştur. basamaklarla oluşturulan din
Milano’da San Lorenzo, Kudüs’te Anastasis Rotondası, Pamukkale’de Aziz Filip görevlilerinin oturmaları için
ayrılmış bölüme denir.
Martirumu merkezi planlı yapıların önemli örnekleri arasında gösterilir. İstan-
bul’daki Sergios Bakhos Kilisesi ve İtalya’da Revenna’daki San Vitale Kilisesi mer-
kezi plan tipi gelişiminin son aşamasını temsil ederler (Kuban 2005).
Resim 10.3
Ayasofya 3d Model
Kaynak: http://
www.arkeo3d.com/
byzantium1200/
ayasofya.html
Geçiş Dönemi (Karanlık Dönem) Dini Yapıları

Bizans Sanatında 726 yılından 842 yılına kadar olan tarihsel süreçte “İkonoklast Katedra: Sintranonun
ortasında ahşap, taş ya
Dönem” adı verilen dini konulu resimlerin yok edilmesini öngören bir süreç yada fildişinden yapılmış ve
şanmıştır. Bu dönemde ikonaların yakıldığı, yapılardaki duvar resimleri ve mo- başpiskoposun oturduğu
büyük, yüksek görkemli koltuk.
zaikler kazındığı ya da kapatıldığı, el yazmalarının yok edildiği bilinmektedir
Kripta: Kiliselerin alt katında
(Mango 2008, 286). İkonoklast dönem Bizans sanatı ve mimarisine dair bilinenler yer alan mezar odası.
oldukça sınırlıdır (Kuban 2005, 69; Osterhout 2008, 358). Tonoz: Biçimi alttan içbükey
Bu dönemin kilise mimarisi İustinianos dönemindeki büyük gelişimin basit- olmak üzere taş ya da tuğla ve
leştirilmiş bir takipçiliği olarak yorumlanır (Osterhout 2008, 358). Bu dönemde harçla örülmüş yarım silindir
biçiminde tavan: bir kemerin
inşa edilmiş yapılara örnek olarak Selanik Ayasofya Kilisesi, İstanbul Atik Mustafa ötelenmesi ile meydana gelen
Paşa Cami, Bursa Mudanya Zeytinbağı Tirilye Fatih Cami gösterilebilir. örtü.
İkonoklast dönemde çok fazla yapı inşa edilmemesine karşın kiliselerde döne- Kubbe: Bir kemerin, yayının
tepe noktasından inen dikin
min sanatsal anlayışını yansıtan uygulamalar yoğundur. Bu dönemde yapılarda çevresinde dönmesiyle
meydana gelen örtü.
kazınan ya da üzeri kapatılan süslemelerin yerine haç motifleri, bitkisel motifler Kubbeler kare, çokgen ya da
ve hayvan figürleri resmedilmiştir (Mango 2008, 287). dairesel planları örtmekte
kullanılmıştır.
Transept: Kiliselerde orta nefi
Orta Dönem Bizans Dini Yapıları dik kesen ve orta nefle birlikte
İkonoklazm’aya karşı kilisenin zaferi ile başlayan orta Bizans dönemi, 842 yılın- bir haç şekli meydana getiren
uzunca sahın.
dan İstanbul’un Latinler tarafından işgal edildiği 1204 yılına kadar devam etmiştir
(Eyice 1982, 569). Bu dönem önce Makedon sülalesinin (867-1057), sonrasında
Komninoslar’ın (1081-1185) hüküm sürdüğü; tüm nitelikleriyle Bizans kültürünü
yansıtan klasik Bizans ortaçağı’dır (Kuban 2005, 70).
236 Bizans Tarihi
Vaftizhane: Vaftiz sözcüğü Orta Bizans dönemi kiliselerinin karakteristik plan tipi “Kapalı Yunan Haçı”dır.
Grekçe kökenlidir ve “suya
batırma-daldırma” anlamı Kapalı Yunan Haçı planlı kiliseler ortada merkezi alanı kaplayan, dört destek üze-
taşır. Vaftizhaneler içinde rine oturan pandantif geçişli bir kubbe, orta mekânın dik ekseninde tonoz örtülü
vaftiz töreni yapılan ve haç kolları, çapraz ekseninde ise kubbe ya da tonoz örtülü köşe odalarından oluş-
genellikle de merkezi planlı
Hıristiyan dinsel yapılarıdır. maktadır. Kapalı Yunan Haçı planlı kiliseler “Kompleks-Gelişmiş Tip” ve “Basit
Tip” olmak üzere iki grup altında değerlendirilir. Kapalı Yunan Haçı plan tipin-
Rotonda: Planı kubbeli olan
daire planlı yapı. de inşa edilmiş olan yapılar oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Günümüze
ulaşmasa da I. Vasil (867-886) tarafından yaptırıldığı bilinen “Nea Kilisesi” kapalı
İkona: Yunanca “eiko”
fiilinden türetilen, ‘tasvir, yunan haçı plan tipinin ilk örneği olarak kabul edilir. İstanbul’da 907 tarihinde
suret’ anlamına gelen ikona, inşa edilen Lips Manastırı’nın (Fenari İsa Cami) Kuzey Kilisesi de kapalı yunan
boya ile ahşap panel üzerine
yapılan ve ibadet amacı da haçı planlı yapılardandır. Yine 920 yılında İstanbul’da inşa edilen Mireleon Kili-
taşıyan dini konulu resimlerdir. sesi (Bodrum Cami) iç mekân koordinasyonu ve yapısal sistemin dengeli ilişki-
Motif: Bezeme ve Süslemede
si açısından bu plan tipinin güzel bir örneğidir (Ousterhout 2008, 359; Mango
bütünü oluşturan parçalardan 2006, 165). Yunanistan’da ilk olarak 10. yüzyıl sonlarında Osios Lukas Manastır
her birine verilen ad. Kilisesi’nde uygulamasını gördüğümüz plan tipi Anadolu’da, Güney İtalya’da, Bal-
Figür: Resim ve heykel kanlar ve Rusya’da küçük değişikliklerle temel fonksiyonlarını koruyarak kilise,
sanatında betimlenmiş, saray, manastır ve mezar kiliseleri olarak inşa edilmiştir (Ousterhout 2008, 360).
doğada rastlanan ya da düşsel
her tür varlık ve nesnenin Orta Bizans dönemi kiliseleri küçük ölçekli yapılar olarak tasarlanmasına karşın,
genel adı. dönemin egemen plan tipi olan kapalı yunan haçı planlı yapılar manastır kiliseleri
Kompleks-Gelişmiş Tip: olarak özellikle başkent İstanbul’da en çok uygulanan plan tipi olmuştur (Mercan-
Orta Bizans döneminde göz 2007, 22) 10. ve 12. yüzyıllar arasında imparatorluk tarafından yapımı destek-
kubbenin dört serbest destek lenen büyük manastır kompleksleri oluşturulmuştur. Manastırların etrafı surlarla
(sütun-paye) üzerine oturduğu
plan tipi. çevrilmiş ve içeride manastır hücreleri ile diğer yapılar yer almaktadır. Bu manas-
tır komplekslerinde İstanbul’daki Pantakrator Kilisesi’nde olduğu gibi imparator
Basit Tip: Orta Bizans
döneminde kubbenin köşe ve hanedan üyelerinin mezarları için bölümler ayrılmıştır (Ousterhout 2008,360).
duvarlarına oturduğu plan tipi. Bu dönemde özellikle daha geniş bir iç mekân istendiğinde bazilika ve kubbeli
Sekiz Destekli Tip: Orta bazilika planlı kiliselerin inşasına devam edildiği görülmektedir.
Bizans Döneminde özelikle Orta Bizans döneminde uygulanmış örnekleri bulunan bir başka plan tipi “se-
Yunanistan ve Kıbrıs’ta tercih
edilen bir kilise plan tipi. Bu kiz destekli tip”tir.
plan tipinde orta nefin üzerini “Ada Tipi” ve “Kara Tipi” olmak üzere yapıların uygulama alanlarına göre iki alt
örten kubbe sekiz destek grupta değerlendirilen sekiz destekli yapılar daha çok Yunanistan ve Kıbrıs’ta inşa
üzerine oturmaktadır.
edilmiştir. Bu plan tipinin en tanınmış örnekleri Sakız Adası’ndaki Neo Moni Kili-
sesi (Ada Tipi) ve Osios Lukas Kilisesi (Kara Tipi)’dir. İstanbul’da 11. yüzyılda inşa
edilen Manganalı Aziz Georgios Manastırı’nın sekiz destekli plan kurgusu ile Nea
Moni ve Osios Lukas kiliselerine model oluşturduğu düşünülür (Mango 2008, 295).
Resim 10.4
Osios Lukas Genel
Görünüm ve Plan
Kaynak: R.
Cormack,
M. Vassilaki,
Byzantium (330-
1543), London,
2009, s. 197
12. yüzyıl Bizans İmparatorluğunda askeri aristokrasi ve feodelleşmenin derin-

leştiği bir dönemdir. Bu döneme egemen olan iktidar Komninos Hanedanlığı’dır
ve dolayısı ile dönemin mimari oluşumu Komninoslar Dönemi Mimarisi olarak
ta tanımlanır (Mercangöz 2007, 22). Komninoslar döneminde 1071’deki Malaz-
girt Savaşı sonrasında gerçekleşen toprak kayıpları ve savunma zafiyetinden do-
layı Anadolu’daki başlıca yapı faaliyetleri kalelerdir. 12. ve 13. yüzyıllarda Bizans
İmparatorluğu’nun doğu, güney ve orta Anadolu’daki toprakları başta Selçuklular
olmak üzere Türkmenler tarafından ele geçirilmiş; Haçlı seferleri sırasında da bir-
çok Bizans yerleşimi yağmalanmıştır. Bu süreçte özellikle Anadolu’da yeni yapılar
inşa etmek yerine var olan yapıların kullanıldıkları varsayılır (Mercangöz 2007, 23).
Orta Bizans Döneminde Anadolu dışında Sırbistan ve Bulgaristan’da inşa
edilen kiliselerde başkent mimarisinin etkileri izlenmektedir. 1164 yılında inşa
edilen Nerezi’deki St. Panteleimon kilisesi beş kubbeli plan şeması ile başkent mi-
Romanesk Mimari:
marisinden etkilenmiştir (Ousterhout 2008,360). Ayrıca cemaatin ihtiyaçlarını Avrupa’da 7. Yüzyıl ile 13.
karşılayabilmek için Ohrid’deki Ayasofya Kilisesi gibi bir kaç büyük bazilika inşa Yüzyıl arasında gelişen mimari
üsluptur. Genelde kilise ve
edilmiştir. Rusya’da ise 987 yılında Hıristiyanlığın kabulünün ardından Kiev’deki katedral yapılarında yaygın
Ayasofya Kilisesi gibi yapılar inşa edilmiş olmasına karşın, sonraki dönemlerde uygulaması izlenen Romanesk
üslubun temel özellikleri
Rusya’da mimarinin kuzey Avrupa mimarisinden ve dönemin Avrupa’daki çağdaş yuvarlak kemerler, beşik tonoz
sanat üslubu olarak Romanesk Mimari’den etkilendiği görülmektedir (Ouster- kullanımı ve masif duvarlardır.
hout 2008, 360).
Geç Dönem Bizans Dini Yapıları

Geç Bizans dönemi tarihi tek bir imparatorluğun değil bir dizi küçük beyliğin
tarihidir (Mango 2006, 210). 1204 yılında İstanbul’un Latinler tarafından işgal
edilmesi, Bizans imparatorluğu ve dolayısı ile Bizans sanatı ve mimarisi için yeni
bir sürecin başlangıcı olmuştur. İşgalin ardından Teodoros Laskaris’in yöneti-
minde Nikaia (İznik) İmparatorluğu kurulmuştur. Ayrıca Karadeniz bölgesinde
1461 yılına kadar hüküm sürecek olan Trabzon İmparatorluğu; Yunanistan’ın
Arta bölgesinde 1453 yılına kadar hüküm süren Epir Despotluğu (1261-1453)
ve başkenti Mistra olan ve 1460 yılına kadar bağımlısızlığını koruyan Mora Des-
potluğu bağımsız yönetimler olarak karşımıza çıkmaktadır (Haldon 2006, 193;
Mango 2006, 210). 1261 yılında İstanbul’un Latinlerden geri alınmasına karşın
Bizans imparatorluğu’nun son iki yüz yılı yavaş, fakat kaçınılmaz bir küçülmenin
hikâyesi olarak yorumlanır. (Haldon 2006, 194)
Bu dönemde İstanbul ve Selanik’te inşa edilmiş olan bir kaç önemli yapı olma-
sına karşın, döneme özgü bir mimari gelişme söz konusu değildir. Yapılar daha çok
Orta Bizans dönemi mimari geleneğini sürdürür niteliktedir. Birçok yapı da daha
önceki dönemlerde inşa edilen kilise ve manastırlara eklenenerek inşa edilmiştir.
Geç Bizans döneminde İstanbul’da “Dehlizli Tip” adı verilen plan tipinin ortaya
çıkar. Bu plan tipinde kare planlı orta mekân bir kule gibi kilisenin ana kütlesini
aşarak yükselmekte ve üstünü yüksek kasnaklı bir kubbe örtmektedir. Orta bölü-
mü üç taraftan saran beşik tonoz örtülü dehlizler aynı zamanda plan tipine ismini
veren yapı birimleridir (Eyice 1988, 49). VIII. Mihail Paleologos’un eşi Teodora
tarafından yaptırılan Lips Manastırı’nın (Fenari İsa Cami) güney kilisesi “Dehlizli
Tip” olarak adlandırılan plan şemasında inşa edilmiştir. Yapı dönemin mimari ge-
leneğine uygun olarak Konstantinos Lips’in özgün kilisesinin yanına konumlandı-
rılmıştır. Yapı tipinin İstanbul’daki diğer uygulamaları; Aziz Andreas Manastır Ki-
lisesi (Koca Mustafa Paşa Cami) ve Pammakaristos Manastırı kuzey binası (Fethiye
Cami)’dır. Ayrıca bu dönemde “Kapalı Yunan Haçı Planlı”, “Tek Nefli” ve “Yonca
238 Bizans Tarihi
Planlı” mekân kurgusuna sahip yapılar inşa edilmiştir. Pammakaristos Manatırı

Kilisesi (Fethiye Cami)’nin güney binası Geç Bizans Dönemi’nde Kapalı Yunan
Haçı Plan tipinde Konstantinopol’de inşa edilmiş tek yapıdır. Yine bu dönemde İsa
Kapı Mescidi ve Sinan Paşa Mescidi gibi “tek nefli” yapıların yanısıra, Panaghiotis-
sa ve Panaya Kiliseleri gibi Bizans mimarisinin tüm dönemlerinde yaygın uygula-
Gotik Mimari: Gotik dönem ması bulunan “yonca planlı” yapılar inşa edilmiştir.
Avrupa’da Ortaçağ sanatında Geç dönem Bizans mimarisi farklı bölgelerde kurulan bağımsız yapılanmaya
bir üslüp devresidir. Avrupa’da bağlı olarak çeşitli yerel uygulamalar sergiler. Söz konusu yerel uygulamaların or-
ülkelere göre ortaya çıkış ve
bitiş dönemleri farklı olmakla taya çıkmasının sebebi her bir bölgenin farklı bir politik blok ve dolayısı ile farklı
birlikte 12. yüzyıl ile 14. kültürel etki alanı içerisinde bulunmasıdır (Mango 2006, 210-11). Bu nedenle 13
yüzyıl arasında etkin olan
bir üsluptur. Mimarlıktaki en yüzyıl sonrası Bizans mimarisi çok girişli, içerisinde Avrupa’daki çağdaş mimari
belirgin özelliği sivri formlar üsluplar olan Romanesk ve Gotik Mimari unsurlarının da izlenebildiği bir dö-
ve geniş vitraylı açıklıklar
yaratmasına olanak sağlayan nem olarak karşımıza çıkacaktır. Mora Elis’teki Vlaherna Manastırı bu yapılan-
sütrüktür sistemidir. maya örnek olarak gösterilebilir.
Yunanistan’da Epir Despotluğu’na bağlı Arta yakınlarında II. Mihail tarafından
inşa ettirilen Kato Panaya ve Trikkala yakınlarında İoannis Dukas tarafından yap-
tırılan Porta Panaya kiliseleri transept planlı yapılar olarak karşımıza çıkar. Epir
Despotluğu süresince 1283-1296 yılları arasında inşa edilen yapılardan Arta’daki
Parigoritisa Kilisesi söz konusu bölgesel mimarinin başyapıtı olarak tanımlanır
(Mango 2006, 217). İki katlı olarak düzenlenen yapının alt katında sekiz destekli
bir plan şeması uygulanmış, üst katta ise kapalı yunan haçı planlı bir mekân dü-
zenlemesine gidilmiştir. Yapı plan tipleri itibari ile geleneksel Bizans mimarisinin
ana strüktürünü korumakla birlikte, geleneklerden uzak iki katlı mekân kurgusu
ve batılı tarzda biçimlerle oluşturmuş sentez bir plan ve görünüme sahiptir (Man-
go 2006, 220). Benzer bir yapılanma Mora Despotluğu’nun başkenti Mistra’da kar-
şımıza çıkmaktadır. Mistra’da 14. yüzyılın başında inşa edilen Teodoros Azizler
Manastırı’na ek olarak inşa edilen Odigitria Kilisesi’nde alt kat bazilika, üst kat ise
kapalı yunan haçı plan şeması ile “Mistra Tipi” denilen kiliselere modellik etmiştir.
Resim 10.5
Arta- Parigoritisa
Kilisesi
Geç Bizans dönemi mimarisinde görülen bölgesel üslupların oluşmasının sebepleri

1 nelerdir?
Kamusal ve Sosyal İşlevli Bizans Yapıları

Bizans mimarisinin simgesel temsili dini yapılardır. Bu yapıların dışında sosyo-
kültürel ve siyasal yapılanmaya bağlı olarak kentlerde farklı yapı tipleri inşa edil-
miştir. Sivil, profan, din dışı ya da laik yapılar olarak ta tanımlanan söz konusu
yapılar daha çok kamusal-idari ve sosyal işlevlidir. Erken dönem Bizans kentle-
rinde genel bir değerlendirme ile tanımlanabilen yapı tipleri; idari ve kamu yapı-
ları olarak, pazar-çarşı, saray, piskoposluk sarayı-konutu, özel aile sarayı-konutu,
aşevi, düşkünler evidir. Aynı zamanda üretim ya da ticaret yapıları olarak tanım-
lanan dükkânlar, atölyeler ve depolar ile hastane, hamam, tiyatro ve hipodrom Hipodrom: İçinde atlı araba
gibi sağlık ve sosyal yaşama yönelik yapılar da inşa edilmiştir. Bizans kentlerinde yarışları yapılan yapı. Bir
ucu dairesel biten uzunca
alt yapıyı oluşturan, yollar, köprüler, su kemerleri ve sarnıçlar Bizans kentlerinde dikdörtgen biçimli bir planı
farklı dönemlerde uygulanmış yapı tipleridir (Bakirtzis 2008, 374). vardır.
Erken Bizans Dönemi kentlerinde caddelerin birleşme noktalarında bulunan
meydanlar ve pazaryerlerinin düzeni daha önceki dönemlerde var olan uygu- Agora: Antik Yunan kentinin
kamusal, yönetimsel ve ticari
lamaları izlemiştir. Antik döneminin agoraları-forumları Erken Bizans döne- merkezi niteliğindeki alan.
mi boyunca sürekli onarılmış, gerekli durumlarda genişletilerek kullanılmıştır Forum: Antik Roma
(Koch 2007, 100). Bu dönemin sonuna doğru söz konusu yapılar özellikle dep- kentlerinin merkezlerinde
remler sonrasında yıkıldıklarında eski anıtsal formunda yeniden inşa edilme- yer alan ve çevresi önemli
kamusal yapılarla kuşatılmış
miş, ya söz konusu alan boş tutulmuş ya da farklı amaçlar doğrultusunda kul- meydan. Erken Hıristiyanlık
lanılmıştır (Bakirtzis 2008, 374). Konstantinos zamanında başkent İstanbul’da döneminde de uygulamasına
devam edilmiştir.
inşa edilen bir forum kentin merkezi haline gelmiştir. Günümüze ulaşmayan
forumun yuvarlak planlı olduğu ortasında bir porfir sütun bulunduğu ve bunu Revak: Üstü örtülü, önü açık
galeri. Revakların genellikle
çevreleyen revakların ise heykellerle süslendiği bilinmektedir (Koch 2007, 100- ön yüzü kemerlemeli ve açık,
101). Konstantinos forumunun inşasında sonra İstanbul’da dikdörtgen planlı arkası duvarlı, üstü tonoz,
kubbe veya düz tavanla örtülü
dört meydan inşa edilmiştir: Tauri Forumu, Bovis Forumu, Filadelfion Forumu, olur.
Arkadius Forumu.
Erken Hıristiyanlık döneminde ayrıca Roma döneminde olduğu gibi impa-
ratorun zaferini ya da diğer önemli olayları kutlamak için onur sütunu ve zafer
taklarının dikildiği bilinmektedir. İstanbul’da bulunan Konstantinos Sütunu ve
Teodosios Sütunu Roma’daki Traianus ve Marcus Aurelius sütunlarına benzer dü-
zenlemeleri ile diğer mimari ve sanat örneklerinde olduğu gibi geçiş sürecindeki
Roma geleneklerinin devamını oraya koyan örneklerdir. Yine Erken Bizans dö-
neminde inşa olunan Arkadius Sütunu ve Gotlar Sütunu ile Teodosios Zafer Takı
söz konusu onur sütunlarının ve takların önemli örnekleridir (Koch 2007, 101).
Bizans kentlerinde saraylar sadece imparatorluk konutları değil aynı zamanda
kamusal merkezler olarak da görev üstlenmiştir. Erken Bizans kentlerinin merke-
zinde dikkat çekici bir konumda bulunan saraylar Bizans dönemi içerisinde im-
paratorluk sarayları ve özel saraylar olmak üzere iki tip içerisinde değerlendirilir
(Koch 2007, 110; Bakirtzis 2008, 374). İstanbul’da Erken Bizans dönemi sarayları
4. ve 5. yüzyıllarda inşa edildiği bilinen Bodrum Sarayı, Lausos Sarayı, Antiohos
Sarayı ve 4. yüzyıl ile 11. yüzyıl arasında kullanıldığı bilinen Büyük Saray’dır. Orta
Bizans döneminde Emevi ve Abbasi Sarayları ile büyük benzerlik gösterdiği bili-
nen Bryas Sarayı İmparator Teofilos (829-842) tarafından yaptırılmıştır. Yine 11.
yüzyılda kullanıldığı bilinen bir diğer Bizans sarayı olan Manganoi Sarayı’ndan
günümüze sadece temel seviyesinde izler kalmıştır. 12. yüzyılda ise 4. yüzyıldan
beri imparatorluk sarayı olarak kullanılan Büyük Saray’ın terkedilerek Tekfur Sa-
rayı olarak ta bilinen Vlaherna Sarayı’na taşındığı bilinmektedir.
240 Bizans Tarihi
Resim 10.6
Vlaherna Sarayı
(Tekfur Sarayı) 3d
Model
Kaynak: http://
www.arkeo3d.com/
byzantium1200
Kentlerin özerkliklerinin oradan kalkmasının ardından yönetimin piskopos-

lara bırakıldığı bilinmektedir. Bu süreç içerisinde kentlerde piskoposluk sarayları
inşa edilmiştir. Fakat söz konusu saraylar için özel bir mimari tip ortaya çıkmamış,
yapılar saray kadar anıtsal olmayan büyük bir ev şeklinde tasarlanmıştır. Episko-
pion olarak adlandırılan bu piskoposluk konutları İstanbul ve Milet örneklerinde
olduğu gibi Metropolitan Kilise’sinin yanına ya da yakın çevresine inşa edilmiştir.
Söz konusu yapıların genelde iki katlı olarak inşa edildiği, giriş katında bulunan
odaların din adamı ya da rahip sınıfından olmayanlar ve çalışanlara ait olduğu,
piskoposların odaların ise üst katta yer aldığı öne sürülür (Bakirtzis 2008, 375).
Erken Bizans döneminde evler Helenistik ve Roma döneminde kullanılan ev-
lerin genel karakteri ve plan şemasını yansıtır niteliktedir. Daha önceki bölüm-
lerde vurgulandığı üzere toplumun Hıristiyanlıkla birlikte din değiştirmesi, sos-
yo-kültürel yapıda bir takım değişimleri beraberinde getirse de, birey Roma’lıdır
ve mevcut evlerinde oturmaya devam etmişlerdir. Bu anlamda birden bire konut
mimarisinde köklü değişimlerin oluşmayacağı açıktır. Ancak Erken Bizans döne-
mi sonuna kadar farklı dönemlerde evlerde ihtiyaçlar ve değişen koşullar doğrul-
tusunda odaların küçük bölümlere ayrılarak kullanıldığı bilinmektedir (Bakirtzis
2008, 375). Bizans evleri genellikle iki kategoride incelenmektedir. Birinci tip,
revaklı ya da revaksız bir iç avlu etrafındaki odalardan oluşan evlerdir. Bu tip
genellikle Roma kentlerinde bir ya da iki katlı olarak inşa edilen yaygın bir ev
modelidir. Odalar arasında bazen bir hamam ya da Dura Evropos’ta olduğu gibi
bir dua odası bulunabiliyordu. İkinci tip, iç avlusuz olarak bir ya da daha fazla
katlı evlerdir. Bu evlerde zemin kat genellikle depo ve atölyeler için ayrılmıştır
(Bakirtzis 2008, 375).
Bizans döneminde dükkânlar özelliklerine göre gruplanmış olarak kentler-
de büyük caddelerin kenarlarında ve çarşıda yer almaktadır. Ayrıca çarşı bölge-
sinin dışında kentin farklı bölgelerinde, evlerin zemin katında özel fonksiyonlu
dükkânların bulunduğu bilinmektedir. Üretime ilişkin işlikler olarak tuğla atölye-
leri ve kireç fırınları gibi bazı işletmeler genellikle kentlerde surların dışında, daha
çok hammadde kaynağına yakın bölgelerde inşa edilmiştir. Kent dışında bulunan
aynı tür atölyelerin endüstriyel bir yerleşim alanı oluşturmasının, standardize edil-
miş bir üretimin sağlanmasında önemli olduğu belirtilir (Bakirtzis 2008, 375-76).
Üretime bağlı depolama hem özel hemde kamusal olarak bir zorunluluk olmasına
karşın belirli bir mimari tür yaratmamıştır (Bakirtzis 2008, 376).
Bizans Kentlerinde yollar taşla kaplı ya da toprak olarak düzenlenmiştir. Kent-
lerdeki ana yollar İstanbul’daki Mesi ya da Selanik’teki Leohoros gibi adlarla tanım-
lanmış anıtsal revaklı düzenlemesi ile önemli caddelerdir (Bakirtzis 2008, 376). Bi-
zans döneminde gerek kentlerin içinde yer alan yollar, gerekse şehirler arasındaki
yol ağları farklı dönemlerde onarılmış ve yenilenmiştir. Ayrıca farklı bölgelerde
ulaşımın verimliği açısından son derece önemli olan köprüler inşa edilmiştir.
Su ve suya ilişkin mimari organizasyon Bizans kentlerinde önemli işlevleri
olan düzenlemelerdir. İnsan yaşamı için son derece önemli bir ihtiyaç olan su,
kentler için her dönemde aynı derecede önemli bir sorun olmuştur. Erken Bizans
döneminde kentlerde antik çağlarda oluşturulmuş su kemerleri ve kanalları ona- Su Kemeri: Romalılar
rılmış, gerekli görülen yerlerde yenileri inşa edilmiştir. İmparator Valens’in (364- tarafından uygulanmış olan,
üzerinde su yolu bulunan
78) İstanbul’da iki tepe arasında inşa ettirdiği Bozdoğan Kemeri olarak ta bilinen tuğla ve taştan yapılmış
su kemeri Erken Hıristiyanlık döneminin önemli bir örneğidir. Su kemerleri ile kemerli köprülerdir
kente ulaşan su üstü açık ve kapalı olarak inşa edilen sarnıçlarda depolanmakta-
dır. Üstü açık sarnıçlara İstanbul’da Bakırköy Sarnıcı, Dağlık Kilikya’da Meryemlik Sarnıç: Yağmur suyu
biriktirmeye yarayan yeraltı
Sarnıcı örnek gösterilebilir. İstanbul’da İustinianos döneminde 6. yüzyılda inşa su deposu
edilen Yerebatan ve Binbirdirek Sarnıçları kapalı sarnıçların en önemli mimari
örnekleridir (Koch 2007, 116). Sarnıçlar Bizans’ın her döneminde ihtiyaçlar doğ-
rultusunda inşa edilmiş, özellikle savaş zamanlarında sarnıç yapımında önemli
sayıda artış gözlenmiştir (Bakirtzis 2008, 376).
Suya ilişkin bir diğer yapı tipi hamamlardır. Roma dönemi boyunca inşa
edilmiş olan hamamlar Bizans kentinin doğal fiziksel yapısında önemli mimari
unsurlardır. Bu hamamlar erken Bizans döneminden itibaren kullanılmış, fark-
lı dönemlerde onarılmış, ihtiyaçlara bağlı olarak yeni hamamlar inşa edilmiştir.
Kent içersinde inşa edilen anıtsal nitelikli büyük hamamların yanı sıra, saraylarda,
hastanelerde, evlerde ve bazen manastırlarda küçük hamamlar inşa edildiği bi-
linmektedir. 5. yüzyılda İstanbul’da beş kamusal nitelikli anıtsal büyük hamamın
yanı sıra yüzelliüç özel hamam bulunmaktaydı. 6. yüzyıldan sonra özellikle kamu-
sal hamamlar Hıristiyan yaşam tarzına aykırı olduğu için yavaş yavaş terkedilerek
kullanılmaz olmuştur (Bakirtzis 2008, 377).
Roma kentlerinin eğlence hayatında Hipodrom ve Tiyatroların yeri önemlidir. Obelisk: Önemli bir olayın ya
Roma dönemi hipodromlarının öncül yapısı Roma’daki Maximus Circus’tur. Ay- da bir zaferin anısı için dikilmiş
çoğu granitten yapılmış olan
rıca İstanbul, Antakya, Selanik ve Milano’da hipodrom inşa edildiği bilinmektedir. kare veya dikdörtgen kesitli,
İstanbul’daki hipodrom günümüze kadar ulaşmasa da yazılı kaynaklarda yer alan tepesine doğru incelerek bir
pramitle sonuçlanan yüksek
bilgiler ve orta bölümde (spina) yer alan üç anıt yapı hakkında önemli verilerdir. taş.
Söz konusu üç anıt 390-92 yılında İmparator Teodosios tarafından dikilen Obe-
lisk, Yılanlı Sütun ve Örme Obelisktir.
Anıtsal Resim Sanatı

Erken Hıristiyanlık döneminden itibaren Bizans Anıtsal Resim Sanatının en önemli
uygulama alanı duvar resimleri ve mozaiklerdir. Fresko ve mozaikler başta kiliseler
olmak üzere mimariye bağlı olarak uygulanan Anıtsal Resim Sanatı örnekleridir.
Erken Hıristiyanlık döneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yapılar freskolar
ile süslenmiştir. Bu döneme ait en eski örnek aynı zamanda Erken Hıristiyanlık dö-
242 Bizans Tarihi
nemi mimarisinin de ilk örneği olarak tanımlanan Suriye’de Dura Evropos’taki ev

kilisesinin vaftiz odasında bulunan Tevrat ve İncil’den konuların işlendiği fresko-
Katakomp: Roma’da
lardır (Koch 2007, 131). Yine öncül resim örnekleri olarak Roma Katakomplarının
ilk Hıristiyanların içinde mezar odaları ve hipojelerin duvarlarında geometrik, bitkisel motifler ile insan ve
toplanıp tapındıkları yeraltı hayvan fügürleri resmedilmiştir. (Koch 2007, 132). Mezar yapılarında ayrıca Antik
mezarlarının genel adıdır.
dönem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve İncil’den konular da resmedilmiştir.
Hipoje: Yunanca “hypogée” Genellikle 3. ve 4. yüzyılda inşa edilmiş olan söz konusu yapılarda mitolojik sah-
(hupo (altta) gé (toprak)
kelimesinden kaynaklı mezar neler ile birlikte kutsal kitaplardan sahnelere de yer verilmesi mimaride olduğu
odasıdır. gibi resim sanatında da bir geçiş süreci olduğunun göstergesidir.
Resim 10.7
Duro Europos-
Duvar Resimleri
Kaynak: http://
www.library.yale.
edu/exhibition/
judaica/jcsml.2.html
Mitolojik Sahne: Çok tanrılı Erken Hıristiyanlık Dönemi resim sanatının bir diğer önemli türü mozaiklerdir.
dinlerde tanrı ve yarı-
tanrıların eylemleri ile onlarınMozaikler kırmızı, mavi ve yeşil renkler ağırlı olmak üzere farklı renklerde cam
insanlarla ve diğer yaratıklarlave taş parçalarının kare şeklinde kesilip harçlı zemin üzerine yanyana getirilmesi
ilişkileri konusundaki ile oluşturulmuştur. 300 yılında inşa edilmiş olan Roma’daki St. Peter Kilisesi’nin
efsaneler, öyküleri konu alan
sahnelerdir. altında bulunan Julianus Mezarı’nın tonozunda, bitkisel kompozisyon içinde atlarla
gökyüzüne çıkarılan arabası içinde ışınlı tacıyla bir tanrı fügürü olarak İsa tasvir
Tessera: Mozaiği oluşturan
genellikle küp biçimindeki edilmiştir (Koch 2007, 134). Erken dönem moziklerinde cam ve taş parçalarından
küçük mermer, cam ya da oluşan tesseraların yerine Bizans döneminde özellikle 6. yüzyıldan itibaren altın
keramik parçalarının her birine
verilen addır. ve gümüş kaplama tesseraların kullanıldığı görülür. Sina Yarımadasın’daki Aya Ka-
terina Manastırı’nın apsis kubbesinde metamorfosis, kemerlerde ise Musa’nın ya-
şamından sahneler resmedilmiştir. Söz konusu mozaikler Justinanos döneminin
bilinen nadir dinsel betimlerini içerir (Ötüken 1997, 235). İtalya’da Ravenna St.
Apollinare Nuovo, S. Apollinare Classe ve S. Vitale Kiliseleri’nde Bizans resim sana-
tının en zengin mozaikleri bulunur. Yapıda daha çok İncil’den sahneler ile birlikte
dini kişi ve konular resmedilmiştir. S. Vitale Kilise’sinde yer alan İmparator İustinia-
nos ve karısı Teodora’nın portreleri, yapıya hakim olan dinsel sembol ve tasvirler ile
birlikte hierarşik bir anlayışa göre düzenlenmiş, dönemin görkemini, dinle devleti
bir bütün olarak özümseyen imparatorun büyüklüğünü simgeleyen tasvirler olarak
yorumlanır (Ötüken 1997, 235). Sina Dağı’ndaki dinsel kompozisyonda manzarayı
bir kenara bırakan “gelişmeci” anlayış, S. Vitale’de ise somut figürler ile gökyüzü,
kayalar ve ağaçlar ile pekiştirilmiş bir doğa vurgusunun beraberinde getirdiği ger-
çeklik geçmişe dair “tutucu” bir anlayış olarak yorumlanır (Mango 2008, 284).
Yaklaşık 650 yılından 850 yılına kadar olan süreç özellikle Bizans resim sa-
natı için büyük bir boşluktan ibarettir (Mango 2008, 286). Bu tarihsel aralığın
büyük bir sürecini “İkonoklast Akım” olarak adlandırılan tasvir kırıcı dönem
oluşturmaktadır. Bu dönemde geçmiş dönemlerde yapılmış olan dini temalı
resimlerin büyük bir kısmının yok edildiği ve yeni resim faaliyetlerinin olduk-
ça az olduğu düşünüldüğünde söz konusu boşluk büyük ölçüde anlam kaza-
nır. İkonoklast süreçten en fazla etkilen başkent İstanbul ve yakın çevresidir.
Bu dönemde bir çok yapıda olduğu gibi Ayasofya’daki mozaikler tamamen
yok edilmiş, apsisteki meryem tasvrinin yerine büyük bir haç resmedilmiştir
(Ötüken 1997,236). İkonoklazma dönemine tarihlenebilecek önemli örnekler
İtalya’da (özellikle Roma’da) bulunmaktadır. Bunun sebebi Arap istilasından
ve İkonoklazma öncesi karışıklıklardan kaçan çok sayıda Bizanslı sanatçının
Güney İtalya ve Fransa’ya yerleşmeleri ve burada sanatsal faaliyetlere katılma-
larıdır. Bu sanatçılar aracılığı ile Bizans üslubunun batıya geçtiği bilinir (Ötü-
ken 1997,236). Milano yakınlarında Castelseprio’daki Meryem Kilisesi’nde
bulunan ve 8.- 9. yüzyıla tarihlenen freskolar Bizans resim sanatının önemli
örnekleri arasındadır.
Orta Bizans Dönemi’nde ikonoklast akımın son bulmasının ardından yoğun
bir resimsel faaliyet başlamıştır. Bu dönem resim sanatının en önemli özellikle-
rinden birisi konuların düzenlenişinde hiyerarşik bir sistem uygulanmasıdır. Bu
düzenlemeye göre kilisenin en yüksek kısmı olan kubbenin merkezinde genel-
likle İsa Pantakrator yani mutlak hâkim Tanrı’ya ayrılır. Bu tasvirlerde İsa kimi Pantokrator: Hıristiyanlığın
içindeki yaygın inanca göre
zaman başmeleklerle çevrilidir. Kiliselerin dinsel simge ve litürijisinde önemli bir Baba ile Oğul’un (Tanrı ile İsa)
mekân olan apsisin yarım kubbesi iki yanında baş melekler Mikail ve Cebrail’in tek görünüş olarak tasviri.
bulunduğu Meryem’e ayrılır. İsa’nın altında havariler ve peygamber’ler yer alırken,
Meryem’in altında havarilerin yanı sıra piskoposlar ve diyakozlar yer almaktadır.
Kubbeyi destekleyen dört pandantif üzerinde geleneksel olarak dört İncil yazarı-
nın tasvir edildiği görülmektedir. Kiliselerin diğer bölümlerinde kutsal savaşçı-
lar, hekimler, keşişler ya da şehitler kategoriler halinde resmedilmişlerdir (Mango
2008, 290-291). Orta Bizans Resim Sanatı’nın bir diğer önemli özelliği resimlerde
konu sınırlamasına gidilmesidir. Dönemin plan ve mekânsal kurgusuna uygun bir
seçicilikle Erken Hıristiyanlık sanatının uzun dizelerinin yerine İncil’deki anahtar
(önemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildiği görülmektedir (Mango 2008,
291).
Bu dönemde İstanbul başta olmak üzere Anadolu ve Anadolu dışında (özel-
likle Yunanistan’da) önemli resimsel faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Başkentte
kapalı yunan haçı planlı yapıların öncül örneği olan Nea Kilisesi aynı zamanda
dönemin resim programına da öncülük eder. Ayasofya Kilisesi’nin apsisinde-
ki Meryem tasviri ve günümüze ulaşmasa da kubbede yer aldığını bildiğimiz
Pantakrator İsa tasviri dönemin resim anlayışının önemli temsilidir. Ayrıca
Anadolu dışında 11. yüzyıl resim sanatının önemli örnekleri Yunanistan’daki
Osios Lukas, Sakız Adası’ndaki Nea Moni ve Kiev’de Ayasofya Kilisesi’nde yer
alan mozaiklerde izlenebilir. Yapılardan Osios Lukas Kilise’sinde yer alan moza-
ik resimler başkentin geleneksel resim anlayışından ayrılan üslup özelliklerine
sahiptir. Nea Moni ve Kiev Ayasofyası’nda yer alan mozaiklerde ise başkentin
genel sanatsal uslüp özelliklerine bağlı kalındığı görülmektedir (Ötüken 1997,
236).
244 Bizans Tarihi
Resim 10.8
Ayasofya Kilisesi-
Apis-Meryem
Mozaiği
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arşivi
İstanbul’da Komninoslar dönemi’nden günümüze ulaşan tek mozaik Aya Sofya

Kilisesi’nde bulunmaktadır. Yapının güney galerisinde yer alan panoda dönemin
Bizans imparatoru II. İoannes Komninos, İmparatoriçe İrini ve Meryem resme-
dilmiştir. Ayrıca 12. yüzyılda Dafni mozaikleri, Venedik San Marco ve Torcello’da-
ki Meryem Kilisesi’nde yer alan mozaik resimler dönemin resim anlayışını ortaya
koyan önemli örnekler olarak tanımlanabilir.
Resim 10.9
Ayasofya Kilisesi- II.
İoannes Komninos,
İmparatoriçe İrini
ve Meryem Tasviri
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arşivi
11. ve 12. yüzyıla ait Bizans freskoları oldukça sınırlı olmasına karşın, Selanik’te
Panaya Halkeon ve Ohri’deki Ayasofya Kiliselerinin resim programları 11. yüzyıl
Bizans resminin önemli örneklerdir. 12. yüzyıl resim geleneğini yansıtan örnekler
açısından başkentten ziyade Kıbrıs ve Makedonya’da bulunan freskolar bir takım
somut çıkarımlara kaynaklık eder. Kıbrıs’taki Panaya Portetisa ve yine Kıbrıs’ta Maniyerizm: Rönesans ile
Barok dönem arasındaki
Para Hori’deki On İki Havari Kiliseleri ile Makendonya Nerezi’de Aziz Pantele- sanatçılarının eserlerini
imon ve Kurbinova Kiliseleri gerek dönemin geleneksel üslup anlayışını gerekse tanımlamak için kullanılan
farklılaşma-yenilikleri ortaya koyan veriler içermesi açısından önemlidir. Komni- bir sanat dönemi olan
Maniyerizm, resimde abartılı
noslar dönemi duvar resimlerinde görülen abartılmış duygu ve hareketleri Nerezi uzunlukta küçük başlı, çok
Aziz Panteleimon Kilisesi’nde görmek münkündür. Dönemin Makedonya’daki bir hareketli, havada uçuşur
şekilde zeminden kopuk
diğer önemli yapısı olan Kurbinova Kilisesi’nin duvar resimleri ise dönemin üslu- kompozisyonlar sunar.
bunun neredeyse Maniyerist bir anlayışla aktarıldığı örnekler olarak tanımlanır Maniyerizm ya da Maniyerist
sözcüğü günümüzde kuralları
(Ötüken 1997,237). Dönemin söz konusu coşku ve duygusallığını kıran, dingin, yadsıyan her türlü sanatsal
hareketlerin dengelendiği resimsel düzenlemeler Kesriye’daki Panaya Mavriotissa tutum içinde kullanılır.
Kilisesi’nde görülmektedir (Ötüken 1997, 237).
Geç Bizans Dönemi-Sanatı aynı zamanda Paleologoslar Dönemi-Sanatı ola-
rak ta tanımlanır. İstanbul’un Latinler tarafından işgal edildiği tarihsel aralık aynı
zamanda Geç Bizans Sanatını hazırlayan süreçtir. Latin istilası süresince- 1204 ile
1261 yılları arası- Bizans resmine dair bilinenler sınırlıdır. Daha önce belirtildiği
üzere İstanbul’un Latinler tarafından işgali sonrasında Anadolu’da İznik başta ol-
mak üzere Trabzon, Epir ve Mora’da oluşan bağımsız bölgesel yönetimler oluşmuş-
tur. Ne yazık ki, başta İznik olmak üzere Latin istilası sürecinde bu merkezlerdeki
resim sanatına dair bilinenler oldukça sınırlıdır. İznik Ayasofya Kilisesi diakonikon
mekanında yer alan İsa ve aziz tasvirleri ve Bursa Zeytinbağı’ndaki Trilye Panto-
basilissa Kilisesi’nde yer alan freskolar Latin İstilası sürecinde Bitinya bölgesindeki
resim sanatına dair nadir örnekler arasındadır. Ayrıca Kapadokya’da bulunan bazı
yapılardaki duvar resimlerinin bu dönemde yapıldığı bilinmektedir. Bu yapılardan
Suvasa Oktagonu’nda İoannis Vatacis’in, Karşı ve Kırk Martyrler Kiliseleri’nde Teo-
doros Laskaris’in adının yeralması ve genellikle İznik kökenli azizlerin tasvirlerine
yer verilmesi resimlerin tarihlendirilmesinde önemli veriler olarak değerlendiril-
miştir (Ötüken 1997, 237). Fakat yapılarda yer alan resimler dönemin resim sanatı
anlayışına yönelik genel bir üslup tanımı ve değerlendirmesi için yeterli değildir.
Bizans resim sanatının Paleologoslar dönemi’ndeki oluşum ve değişim süre-
cinin tanımlanmasında, Trabzon Ayasofya Kilise’si freskoları öncül örnekler ola-
rak kabul edilir (Kuban 2005, 78). Ayasofya’nın fresklerinde tasvir edilen figur ve
kompozisyonlar genelde Komninoslar dönemi resimsel anlayışını temsil etmesine
karşın, figürlerin elbise kıvrımları içinde belirginleşen vücut hatları ve dengeli ha-
reketler, Paleologoslar Dönemin’de olgunlaşacak yeni bir üslubun yorumu olarak
tanımlanır (Ötüken 1997, 237). Benzer geçiş süreçlerinin izlenebildiği duvar re-
simleri Arta’daki Ayos Dimitrios Kaçuris, Ayos Nikolaos Rodias ve Kata Panaya
Kiliseleri’nde görülebilir. Paleologoslar Dönemi Resim Sanatı üslübunun en bilinen
örnekleri Hora Manastırı Kilisesi (Kariye Cami)’nde yer alır. 6. yüzyıldan itibaren
farklı dönemlerde onarım ve yeniden inşa süreçleri geçiren yapıda dönemin resim
sanatını yansıtan duvar resimleri 14. yüzyılda Teodoros Metohitis tarafından yap-
tırılan dış narteks ve mezar şapelinde görülmektedir Nartekslerde yer alan resim-
lerde İsa’nın ve Meryem’in hayatı konu edilirken, mezar şapelinde Tevrat’tan çeşitli
sahneler, Son Yargı, Mahşer ve Anastasis sahneleri işlenmiştir (Kuban 2005, 78-
79). Yapı Meryem’in hayatını konu alan yirmi bölümden oluşan bir dizi ile ondört
bölümde resmedilmiş İsa’nın çocukluğu dizisi ve otuziki sahneden oluşan İsa’nın
peygamberlik dönemini konu alan tasvirleri içeren zengin bir resim programına Perpektif: Resmim
sahiptir. Sırbistan’da yine Hora Manastırı Kilisesi ile aynı döneme tarihlenen Deca- iki boyutlu ortamında,
ni Kilisesi’nde sahnelerin sayısı daha da fazladır (Mango 2008, 298-99). Dönemin üçüncü boyut yani derinlik
yanılsaması vermek için
resim örneklerinde ortak nokta geçmişteki iki boyutluluğu aşan ve tam anlamı ile kullanılan teknik.
246 Bizans Tarihi
bir perspektif olarak tanımlanmasa da yüzeysel bir derinlik kaygısının izlenebi-

lirliğidir. Resimlerde eşyalar ve figürler uzayan ve incelen bir formda düzenlemiş;
figürlerin Komninoslar Dönemi resim anlayışına benzer nitelikte hareketli, duy-
guların yoğun bir dışavurumcu kaygı ile yansıtıldığı görülmektedir. İstanbul’da
Hora Kilisesi’nden başka bu döneme tarihlenen İsa Kapı Mescidi, Mireleon Kili-
sesi (Bodrum Cami), Kalenderhane Cami, Aya Efemia ve Pammakaristos Manas-
tır Kilisesi’nde duvar resimleri bulunur.
Resim 10.10
Hora Manastır
Kilisesi (Kariye
Cami) Duvar
Resimleri
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arşivi
Bizans Anıtsal Resim Sanatı örnekleri nelerdir? Uygulama alanları nereleridir?

2
El Sanatları
Seramik
Bizans seramikleri dört ana kronolojik evrede incelenir. Birinci evre (4.-8. yüzyıl):
Erken Bizans döneminde antik geleneklerin devam ettiği tarihsel aralıktır. İkinci evre
(9.-11. yüzyıl): Seramik üretiminde İstanbul’un hâkim olduğu ve siyasi ve kültürel
olarak ilişkide bulunduğu bölgelere üretimlerin ihraç edildiği dönemdir. Üçüncü
evre (Komninos’lar dönemi): Sırlı seramik üretimin taşra merkezlerine taşınarak
yaygınlaştığı dönemdir. Dördüncü evre (12. yüzyıl sonu- geç Bizans dönemi): Sera-
mik üretiminde bölgesel üslupların hâkim olduğu dönemdir. (Armstrong 2008. 429).
Bizans seramiği dini ve resmi sanatın aksine halkın ekonomik çizgisi ve beğe-
nilerine göre şekillenmiştir. Arkeolojik veriler Erken Hıristiyanlık döneminden 7.
yüzyıla kadar Roma geleneğinin önemli ölçüde devam ettiğini ortaya koyar (Do-
Astar: Üzerine resim ğer 2007, 48). Bu dönemlerde Kırmızı Astarlı Roma geleneğini yansıtan seramik-
yapılacak olan yüzeyin boyayı
emmemesi için sürülen boya ler üzerine Hıristiyanlık sembolleri olarak güvercin, tavus kuşu, yunus ve haç mo-
katmanıdır. tiflerinin yanı sıra dini temalı figür ve kompozisyonlar işlenmiştir (Hayes 1997,
471; Armstrong 2008, 429, Doğer 2007, 48). Erken Bizans döneminin kırmızı ha-
murlu seramikleri ile Komninoslar döneminin yaygın tercihi olan sırlı seramik-
ler arasındaki dönemde az bilinen bir grup olarak beyaz hamurlu seramiklerin
ortaya çıktığı görülmektedir (Armstrong 2008, 432). Beyaz hamurlu seramikler
kendi içerisinde “Sırlı Beyaz” ve “Polykrom Beyaz” olmak üzere iki grup altın-
da incelenir (Armstrong 2008, 432; Doğer 2007, 48). Sırlı Beyaz olarak tanımla- Polychrome: Yunanca
nan seramiklerin süslemesinde klasik anlayış devam etmesine karşın, “Polykrom çok ve renk kelimelerinin
birleşmesiyle çok renkli dekor
Beyaz” ve kırmızı hamurlu seramiklerin süslemelerinde İslam sanatının etkileri anlamındaki sözcüktür.
görülmektedir (Rice 1954, 214-215); Bezeme kompozisyonlarında yaygın kulla-
Kufi: 8. yüzyılda kurulmuş bir
nımı olan kufi yazıdan etkilenmiş motifler, palmetler ve kavisli bitkisel bandlar, Arap kenti olan Kufa’da ortaya
söz konusu İslam ve Doğu Sanatı’nın etkisinin eserlerdeki yansımaları olarak ta- çıkan hat sanatında kullanılan
bir yazı türüdür.
nımlanabilir (Doğer 2007, 49). Özellikle 7. yüzyıldan itibaren sürekli olarak başta
Araplar olmak üzere doğu uygarlıklarının Bizans’a karşı akınlarının böyle bir kül- Palmet: Bir sapın iki tarafında
simetrik olarak sıralanmış
türel etkileşimi beraberinde getirmiş olduğu düşünülür. uzunca yapraklardan oluşan
üsluplaştırılmış bezeme
Orta Bizans Dönemi’nin yaygın uygulanan bezeme tekniği, kırmızı hamurlu, öğesidir.
krem-beyaz astarlı kaplarının üzerlerinin astarı kaldıracak şekilde çizilmesi ve ka-
zılması suretiyle uygulanan “sgraffito”dur. Sgrafitto tekniğinin uygulama biçimleri
ile farklılaşan alt türleri bulunmaktadır: İnce Sgrafitto, Kazıma Sgrafitto, Geniş
Oyma/Cahmpleve. Orta Bizans döneminde palmet, rumi, kıvrık dallar gibi siti- Rumi: Birbirine bağlı yarım
palmetlerden oluşan süsleme
lize edilmiş bitkisel motifler ile birlikte, güvercin, keklik, aslan, tavşan, balık vb. öğesidir.
hayvan figürlerine yer verilmiştir. Ayrıca hayvan figürlerinde mitolojik ve fantas-
tik hayvanlar da konu edilmiştir (Maguire 1992, 3; Doğer 2007, 49). Seramikler-
de insan figürlerinde yer aldığı kompozisyonlarda 12. yüzyıldan itibaren belirgin
bir artış söz konusudur. Bu sahnelerde daha çok savaşçılar görülmekte ve bu ter-
cih asker kökenli bir sülale olan Komninosların iktidarı ile ilişkilendirilmektedir
(Doğer 2007, 49).
Geç dönem Bizans seramiğini Resim 10.11
mimari ve diğer sanat alanlarında
Sgrafitto Tekniğinde
olduğu gibi dönemin siyasal yapı- yapılmış üzerinde
sına bağlı olarak değişen yönetim çift başlı kartal
ve coğrafi sınırlar doğrultusunda figürü bulunan
seramik (13.
değerlendirmek gerekir. Geç dö- 14.yüzyıl)
neme tarihlenen bazı seramiklerin
Kaynak: R.
İznik Kuşlu Kaseleri, Karacahisar Cormack,
(Eskişehir) Rozetli Kaseleri, Sela- M. Vassilaki,
nik Kuşlu Kaseleri, Serres Seramik- Byzantium (330-
1543), London,
leri gibi üretim yerleri ile tanım- 2009, s. 149
lanması, bu dönemde bölgesel ve
yerel üsluplarının varlığını ortaya
koyar. Ayrıca bu dönemde özel bir
üretim grubu olarak başkent kö-
kenli Zeuksippos Seramikler ön Sır: Seramik hamurunun
plana çıkmaktadır. Kazı ve yüzey araştırmaları 13. Yüzyılda Kilikya’da Misis ve El üzerine sürülerek fırınlanan
ve bunların üzerini saydam bir
Mina (Samandağ-Çevlik)’da üretilen Aziz Simeon seramiklerinin, İtalyan üretimi katmanla örterek su ve benzeri
Proto-Mayolikalar’ın, Suriye ve turkuaz sırlı İran seramiklerinin Batı Anadolu’da sıvılardan etkilenmemesini
sağlayan koruyucu
dolaşımda olduğunu ortaya çıkarmıştır (Doğer 2007, 51). malzemedir.
Orta Bizans döneminde yaygın kullanılan bezeme tekniği olan “sgrafitto” nedir?
Çeşitleri nelerdir? 3
248 Bizans Tarihi
Cam Sanatı
Lüks Obje: Genellikle Bizans cam sanatına dair en önemli bilgiler günümüze ulaşan cam kaplar ve ar-
imparatorluk sarayı için keolojik kazılar sonucunda elde edilen örneklerden oluşur. Bu veriler ışığında ca-
değerli malzemeler
kullanılarak üretilen ve mın Bizans döneminde günlük kullanım objeleri, aydınlatma elemanları, pencere
süslenen kullanım eşyalarıdır. camı ve lüks objeler olarak üretildiğini ortaya koymuştur. (Olcay 2007, 42)
Bizans İmparatorluğu’nda cam sanatının bizzat imparatorluk tarafından
desteklenen bir sanat alanı olduğu bilinmektedir. Özellikle Erken Hıristiyanlık
döneminde cam yapımcılarının (vitriari) ve cam dekaratörlerinin (diatretari)
vergiden muaf tutuldukları yönündeki veriler (Olcay 2008, 102), cam üretimin
desteklendiği ve özendirildiğinin göstergesidir. Erken Bizans dönemi cam atöl-
yeleri köken olarak Roma dönemi cam sanatı geleneğine bağlıdır. Roma dö-
neminde ortaya çıkan üretim ve pazarlama organizasyonunun Bizans’ın erken
dönemlerinde de görüldüğü bilinmektedir (Olcay 2010, 24). Bu dönemin ka-
Altın Sandviç Tekniği: rakteristik eser grubu, “altın sandviç tekniği”nde süslenmiş cam eserlerlerdir.
Renksiz iki cam arasına altın
yaldızla yapılan süsleme Söz konusu cam eserlerde Roma geleneğinin bir yansıması olan pagan inanç ve
tekniğidir. kültürüne ait konu ve semboller ile Hıristiyanlığa ilişkin unsurlar bir arada kul-
lanılmıştır (Olcay 2008, 103). Erken Hıristiyanlık döneminin tüm sanat unsur-
larında olduğu gibi cam sanatında da geçiş döneminin karakteristik olgusunu
izlenmek mümkündür. Erken Bizans döneminde M. S. 578-636 yılları arasında
üretim ve kullanım alanı bulunan “Hacı Kapları” önemli bir eser grubudur. Söz
Kalıba Üfleme Tekniği: konusu eserler “kalıba üfleme tekniği” ile üretilmiş çokgen gövdeli şişelerdir
Üfleme borusunun ucuna
alınan cam hamurunun (Olcay 2008, 103). Erken dönem sonrası özellikle İkonoklast dönem (726-842)
önceden hazırlanmış kalıba ile başlayan ve 10. yüzyıla kadar devam eden süreçte cam sanatına dair bilinen-
üflenerek şekillendirilmesidir.
ler oldukça sınırlıdır. Ortaçağda cam üretimi ve niteliğini belgeleyen veriler az
sayıdaki yazılı kaynağa ve kazı çalışmaları sonucunda elde edilen bulgulara da-
yanır. Bu kapsamda, Anadolu’da Erken dönemlerden itibaren devam eden bir
cam üretimi tanımlanmıştır. Antakya ve İstanbul’da cam üretiminin varlığı bi-
linmesine karşın, üretim merkezleri, gelenek, ve üslup özellikleri hakkında bazı
belirsizlikler devam etmektedir. Anadolu dışında Yunanistan’da Korintos’ta 9. ve
11. yüzyıllarda cam üretiminin yapıldığı bilinmektedir. Arkeolojik kazılar son-
rasında ortaya çıkan verilere göre cam atölyeleri seramik atölyeleri ile birlikte bir
çarşı alanında bulunmaktadır. Atölyelerin çarşı alanı içindeki konumu üretim ve
satışın aynı mekânsal düzenleme içerisinde gerçekleştirildiğini göstermesi açı-
sından önemlidir (Olcay 2007). 12. ve 13. yüzyıllarda Bizans İmparatorluğu fark-
lı coğrafyalarda, farklı sosyo-kültürel unsurlarla karşılaşmıştır. Ayrıca bu süreçte
Anadolu’nun geçiş yolu üzerinde olması farklı kültürlerle etkileşimli bir sanat
üslubunun oluşmasını sağlamıştır. Aynı yüzyılda Venedik ve Cenevizliler’in Bi-
zans, İslam ve Batı devletleriyle önemli ölçüde ticaret ilişkisi, sentez bir üslubun
ortaya çıkması ve yaygınlaşmasınında etkendir. Dönemin yaygın cam tekniği
Emay Tekniği: Soğuk “altın yıldız boyama” ve “emay tekniği”dir. Bu yüzyıllarda gerek Bizans camında
cam üzerine altın yaldız ve gerekse İslam camlarında aynı teknikle farklı üslupta eserler üretildiği gözlem-
maden oksitlerle dekorasyon
yapıldıktan sonra fırında lenmiştir. Eserlerde geometrik ve bitkisel motifler ile birlikte insan ve hayvan
ısıtılarak camın yüzeyine figürlerinin kullanıldığı bilinmektedir (Olcay 2007, 42-45).
sabitlenmesi işlemidir.
Maden
Bizans İmparatorluğu, Anadolu ve Balkanlarda bulunan pek çok maden yatağı-
nı Roma’dan devir alıp işletmiştir. Mısır, Suriye, Anadolu ve İtalya gibi geniş bir
alana yayılan maden döküm merkezleri eyaletler kaybedildikçe elden çıkmış ve
başkent İstanbul tek ve önemli bir üretim merkezi olarak kalmıştır. Antik dönem
ve Ortaçağ’da oldukça önemsenen madeni eşyaların yapım tekniklerinde Helenis- Kontrol Damgası: Değerli
madenden yapılmış objelerin,
tik ve Roma geleneği sürdürülmüştür. Bizans maden eserleri altın, gümüş, bakır, kalitelerini gösteren resmi bir
bronz, demir ve pirinç gibi malzemelerden üretilmiştir. Günlük yaşamın araç-ge- işaret ile damgalanmasıdır.
reçleri, demir ve bronz malzemeden başkent İstanbul’dan kırsaldaki köylere kadar Damgalı gümüş eserler Bizans
Devleti’nde 400-615 yılları
geniş bir alanda üretilmesine karşın; altın ve gümüş gibi değerli madenlerin üre- arasında yapılmıştır.
timi devlet kontrolündeydi (Rautmann, 2007, s. 261).
Erken Bizans Dönemi’nde altın malzemeyi daha çok bilezik, yüzük, kemer,
madalyon, kolye, küpe gibi süs eşyalarında ve sikkelerde görürüz. Bu eşyaların
üzerinde genellikle Tevrat ve İncil konuları tasvir edilmiştir. Gümüş malzeme ise Paten ve Asteriskos: Paten
daha çok imparatorların hükümdarlık yıldönümünü kutlamak ya da diğer neden- İsa’nın bedenini sembolize
eden ekmeğin konduğu
lerle yapılan hediyelik tabak ve kâselerde ya da liturjik eşyalarda tercih edilmiştir. tepsidir. Asteriskos ise, paten
Özellikle litürjik eşyalarda kullanılan gümüşlerde kontrol damgaları vardır. Bu ile birlikte kullanılan ve
damgalar “imparatorluk damgası” olarak da adlandırılmaktadır. Bunun sebebi ise ekmeğin üzerine gelebilecek
toz, böcek vb. önlemek
damgalarda imparator portresinin, isminin ya da monogramının bulunmasıdır. için üzerine örtü serilen,
II. Konstantinos (641-668) dönemine kadar devam eden bu damgalar hükümet yarım daire şeklinde iki
şeridin merkezde birbirine
otoritesinin sembolüdür (Dodd, 1961, s. 6). bağlanması ise oluşturulmuş
Hıristiyan liturjisinin ana ayinini olan “ökaristi”de kullanılan eserler şunlardır: malzemedir.
Paten ve Asteriskos, kalis, kaşık, ibrik ve el yıkama tası olan trulla, buhurdan, Kalis: İsa’nın kanını sembolize
yelpaze, kitap kapağı ve haçtır (Acara, 1998, s. 183-201). eden şarabın konduğu
kadehtir.
Bronz ucuz ve kolay satın alınabilen bir maden olması dolayısıyla hem sivil ya-
pılarda günlük kullanım araçları olarak hem de dini alanda küçük eşya yapımın- Kaşık: Şarabın içinde ıslatılan
da karşımıza çıkmaktadır. Çeşitli kaplar ve kutular, kantar ağırlıkları, aydınlatma kutsal ekmek parçalarını
ayine katılanlara vermek için
araçları (kandil, kandil ayağı, cam kandilleri taşıyan polykandilionlar gibi) sivil kullanılan malzeme.
yapılarda günlük kullanım araçları olarak kullanılmıştır. Haçlar ise dinle ilişkili
İbrik ve Trulla: Ayine
objeler olarak dikkat çekmektedir. başlamadan önce rahibin
Orta Bizans Dönemi’nde altın daha önceki dönemlerde olduğu gibi yine de- ellerini yıkaması için kullanılır.
ğerli ziynet eşyalarında tercih edilen bir malzeme olmuştur. Ancak bu dönemde Buhurdan: İçinde tütsünün
gümüş rezervlerinin tükenmesi ve ekonomiye bağlı olarak gümüş kullanımının yakıldığı küresel, dilimli,
silindirik, altıgen ya da kare
azaldığı görülmektedir. Dolayısıyla eserlerde kontrol damgası sistemi de yer al- gövdeli kaplardır.
maz. 9.yüzyıl ile birlikte, sanatın her alanında olduğu gibi maden işçiliğinde de
bir canlanma yaşanmıştır. Bu dönemde Bizans kuyumculuğunun özellikle mine Yelpaze: Kutsak ekmek ve
şarabı toz ve böceklerden
tekniğinde doruk noktasına ulaştığı görülür. Bu teknikteki eserler bugün, Venedik korumak için kullanılan
San Marco Hazinesi başta olmak üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinin müze ve ko- malzemedir.
leksiyonlarında takip edilmektedir. Mine tekniğinin kullanıldığı eserlerin büyük Kitap Kapağı: İncil ve
kısmını paten, kalis, röliker gibi dini işlevli eserler ile taç, küpe, bilezik gibi süs eş- diğer dini kitapları koruyan
kapaklardır.
yaları oluşturmaktadır. Dönemin en önemli örnekleri arasında VI. Leon’un Adak
Tacı (886-912), İmparator Romanos kalisleri (956-963), İmparator Konstantinos Haç: İsa’nın çarmıha gerilişini
sembolize eden malzeme.
Monomahos’un Tacı (1042-1050) sayılabilir (Acara, 2007, s. 37-39).
Geç Bizans Dönemi’nde günlük kullanım objeleri dışında, değerli maden üre- Mine: Metal üzerine
timine rastlanmamaktadır. Değerli objelerin ham maddesinin kaynağı olan top- fırınlanarak kaplanan cam
esaslı tabaka.
rakların kaybedilmiş olması ve özellikle 1261-1453 yılları arasında imparatorlu-
ğun içinde bulunduğu siyasal ve ekonomik bunalım sanatın her alanında olduğu Röliker: Önemli dini kişilerin
kemiklerinin muhafaza
gibi maden sanatını da etkilemiştir. edildiği kutulardır.
Diptikon: Birbirine menteşe

Fildişi ile bağlı iki levhadan oluşan,
Bizans Döneminde fildişi Afrika ve Hindistan’da bulunan fillerin uzun dişlerinden konsüllerin başa geçtiği
zaman, diğer meslektaşlarına
elde edilmiştir. Kolay işlenebilen dayanıklı bir malzeme olan fildişinden yapılan yeni görevine başladığını
eserler üzerinde farklı süsleme kompozisyonları işlenmiştir. Bizans sanatında özel- haber vermek için üretilen
likle 6. yüzyılda fildişinden üretilen eserler açısından en parlak dönemdir. 7. ve 8. hediyedir.
250 Bizans Tarihi
yüzyıllarda bölgesel savaşlar fildişi teminini kesintiye uğratmış ve sonraki yıllarda

Triptikon: Konsüller
başa geçtiği zaman, diğer erken dönemlere kıyasla nispeten daha küçük boyutlu ve sınırlı sayıda üretim ger-
meslektaşlarına yeni görevine çekleşmiştir (Rautman 2006, 264).
başladığını haber vermek Bizans döneminde fildişinden yapılan objeler arasında; diptikonlar, tripti-
için gönderdikleri birbirine
menteşe ile bağlı üç levhadan konlar, mücevher kutuları, röliker, kitap kapakları, toka ve süs eşyaları ve haçların
üretilen hediyedir. muhafaza edildiği stavrotekler sayılabilir. Erken hıristiyanlık döneminden itiba-
ren 10. yüzyıla kadar Fildişi eserlerde dini sahnelerle birlikte, mitolojik sahneler,
sirk gösterileri, hayvanlar, efsanevi yaratıklar ve antik dönem süsleme anlayışının
yansımaları izlenmektedir. 11. yüzyıldan itibaren fildişi eserlerde daha çok dini
konuların resmedildiği görülmektedir (Grabar 1966, 174, Rautman 2006, 264).
Resim 10.12 Resim 10.13
Fildişi Triptikon Örneği (Bibliothéque Nationale de Stavrotek Örneği (İstanbul-9.yüzyıl)

France-10. yüzyıl)
Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium
Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium (330- (330-1543), London, 2009, s. 102
1543), London, 2009, s. 114
Sikke
Paludamentum: Düz uzun Üzerindeki figürler bezemeler göz önüne alınırsa, Bizans sikkeleri de birer sanat-
ve mor askeri pelerindir.
Genellikle zırhın üzerine giyilir sal obje olarak değerlendirilebilir. Bizans sikke tipleri, imparatorlara ve dönemin
ve sağ omuzda bir fibula beğenisine göre çeşitlilik göstermektedir. Sikkeler üzerindeki yer alan figürlü be-
ile tutturulur. Yaklaşık ayak
bileklerine kadar sarkar. zemeleri, imparator tipleri ve dini tipler olarak sınıflandırabiliriz.
6. yüzyılda sikke ön yüzlerinde Bizans İmparatorlarının, cepheden ya profilden
Sagion: Bir fibula (İğne) ile büstü ya da ayakta figürleri yer almaktadır. 7. yüzyılın sonlarından itibaren profil
boyun hizasında tutturulan
ve omuzların arkasından büst yerine cepheden büst kullanımı yaygınlaştığı görülmektedir. Söz konusu sik-
atılıp sırtı örten pelerindir. kelerde iki ortak imparator tasvir edildiğinde yaşça büyük olan imparator sakallı
Paludamentum’un küçüğüdür.
görünümü ile sakalsız olarak tasvir edilen genç imparatordan ayrılır. Aynı zamanda
Hlamis: Sağ omuzda fibula ortak imparatorlardan büyük olanın sikkenin solunda küçük olanın ise sağda tasvir
ile tutturulan ve sağ omuzu
açık bırakan uzun pelerindir. edildiği bilinir. Sikke üzerinde üç figürün yer aldığı örneklerde ise en büyük olanı,
Kısa olanları antik dönemde yani asıl imparator ortada bulunurdu. İkinci önemli figür ortadakinin sağ tarafında,
askerler, avcılar ve biniciler üçüncüsü de sol tarafında yer alırdı. 1261’den sonra imparatorların ayakta (tek başı-
tarafından giyilirdi. Hlamis
6. yüzyılda hlamis askeri na ya da ortak imparator ile), otururken (genellikle tek başına) ya da diz çökmüş fi-
karakterini kaybetmiş ve gürleri (İsa ya da Meryem önünde) görülmektedir. İki ortak imparator bir dini figür
başlıca saray giysisine
dönüşmüştür. ile (İsa, Meryem ya da azizler gibi) betimlendiğinde ise, dini figür genellikle ortada
tasvir edilmiştir. Sikkeler üzerinde betimlenen imparatorlar paludamentum, zırh

ve Sagion gibi askeri, hlamis gibi sivil ve loros gibi konsül kıyafetleri ile tasvir edil-
mişlerdir (Bellinger ve Grierson, 1973, s. 107-115; Demirel Gökalp, 2009, s.19-26).
Resim 10.14a Resim 10.14b
I. Basileios-Histamenon- ön yüz. Yalvac Arkeoloji I. Basileios-Histamenon-arka yüz. Yalvac Arkeoloji

Muzesi Muzesi
Kaynak: Z. Demirel Gökalp, Yalvaç Müzesi Bizans

Sikkeleri, Ankara, 2009, Kat.no. 476
Bizans sanatının diğer örneklerinde olduğu gibi sikkeler üzerinde de haç mo- Loros: Romalıların da
tifi dinsel sembol niteliğinde en belirgin ve yaygın kullanımı olan işarettir. kullandığı süslü bir pelerin
olan loros, Bizans döneminde
Zaferi simgeleyen viktoria figürü, melek ve hristogramlar da (İsa’yı temsil eden konsül kıyafeti olarak
bir monogram) sikkeler üzerinde kullanılan dinsel figürler olarak tanımlanabilir. kullanılmıştır. Loros deriden
yapılan, ağır, uzun ve dar
Hıristiyanlığın ve Bizans sanatının en önemli figür ve simgesi olarak İsa’nın Bizans dikdörtgen, yaklaşık 5 m.
sikkeleri üzerinde resmedilmesi ilk kez II. İustinianos (685- 695/705-711) döne- uzunluğunda bir atkıdır.
Hem imparator hem de
minde görülür. Fakat bu nokta da altını çizmek gerekir ki, İsa tasvirleri Geç Roma imparatoriçe tarafından
sikkelerinde de kullanılmıştır. Örneğin İmparator II. Teodosios’un (M.S.408-450) giyilen loros’un gelişimi Roma
imparatorluğu döneminde
kızı Evdokia ve III. Valentinianus’un (M.S.422-462) evlilik töreni için basılan sik- konsullerin giydiği “toga” ya
ke üzerinde İsa tasviri görülmektedir. Ancak oldukça sınırlı basılmış bu tip sikke- da “trabea”ya dayanmaktadır.
ler Bizans sikke tiplerini etkilememiştir. İsa burada Hıristiyanlaşmış imparatorluk Haç: İsa’nın çarmıha gerilişini
kültü ya da dindarlığı göstermek amacıyla özel sembolik sebepten dolayı sikke sembolize eden haç I.
üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla İsa’nın büst halinde sikkeler üzerinde ana Teodosios (İ.S. 379-395)
döneminde imparatorluk
tip olarak tasvir edilmesi II. İustinianos tarafından başlatılmıştır. İslamiyetin 678 seremonilerinde önemli
yılındaki zaferinden sonra II. İustinianos Troullo Konsili’nde Bizans altın sikke- bir yer alır. İsa’nın ölüme
karşı zaferinin sembolü
lerinin ikonografisinde bir reform yaptırarak ve muhtemelen İslamiyete bir tepki olan haç, imparatorlar için
olarak sikkelerin ön yüzüne İsa tasvirini yerleştirmiştir (Breckenridge, 1959). Di- düşmanlara karşı kazanılan
zaferin de sembolüdür. 6.
ğer bir dinsel tip olarak Meryem figürü ise sikkeler üzerinde ilk kez imparator VI. yüzyıl sonlarından itibaren
Leon (M.S.886-912) döneminde yer almıştır. Bizans sikkelerinde en çok
Hıristiyan dünyasının tanınan ve sevilen azizleri Bizans sikkeleri üzerinde ol- betimlenen dini simge
olmuştur.
dukça geç dönemde yine dinsel tip olarak sikkeler üzerinde tasvir edilmiştir. Söz
konusu aziz tasvirlerinin bulunduğu sikkelerde Aziz Aleksandros, Aziz Mihail,
Aziz Andronikos gibi ilk aziz isimlerinin aynı adı taşıyan imparatorların sikkele-
rinde betimlendiği görülmektedir (Tekin, 1999, s. 31-33).
252 Bizans Tarihi
Özet
Bizans Sanatını içerik ve kavramsal olarak Bizans mimarisinin özelliklerini dönemlerine
1 tanımlayabilecek; 2 göre tartışabilmek;
Sanatı oluşturan biçim ve içerik, toplumun yapı- Bizans’ın erken dönemlerinde çok tanrılı inanç
sı ile doğrudan ilişkilidir. Sanat eserinin amacı, sisteminden tek tanrılı Hıristiyanlığa geçiş son-
konusu, malzeme ve tekniği tarihsel ve coğrafi rasında mimarideki en belirgin değişim, do-
olarak içinde üretildiği uygarlığın ve dolayısı ile ğal olarak dini yapılarda gerçekleşmiştir. Yeni
toplumun ekonomik, sosyo-kültürel yapısı ve ibadet yapıları olan “kiliseler” antik dönemin
sahip olunan teknik düzeye bağlı olarak şekille- “toplantı yapısı” olarak tanımlanan bazilikalar-
nir. Yapıtın biçimi bütün bu koşulların bileşkesi dan esinlenerek inşa edilmiştir. Dördüncü yüz-
doğrultusunda meydana gelir. Bizans İmpara- yıldan altıncı yüzyılın sonuna kadar bazilika,
torluğu kurulduğu kabul edilen 330 yılından tüm Bizans coğrafyasında cemaat, piskoposluk
İstanbul’un Osmanlı Devleti tarafından fethedil- hatta manastır kiliselerinin ana plan şemasını
diği 1453 senesine kadar hüküm sürmüştür. Söz oluşturmuştur. Orta Bizans Dönemi’nde kilise
konusu tarihsel süreç içerisinde imparatorluk mimarisinde, başta başkent olmak üzere, im-
sınırları dâhilinde üretilen sanat, mimarlık, ede- paratorluğun bütün bölgelerinde yaygın olarak
biyat ürünleri ve değişen inanç sistemine bağlı kullanılan plan tipi “Kapalı Yunan Haçı”dır. Orta
olarak yeniden şekillenen sosyo-kültürel yapı Bizans Dönemine damgasını vurmuş Kapalı
ile ilişkili tüm unsurlar “Bizans Kenti”, “Bizans Yunan Haçı Planlı kiliselerden tarihi bilinilen
Sanatı”, “Bizans Mimarisi” ve “Bizans Edebiyatı” en eskisi 907 tarihli İstanbul Konstantin Lips
gibi “Bizans” üst kimliği altında tanımlanarak Manastırı’nın (Fenari İsa Camii) kuzey kilise-
incelenmektedir. Bizans Sanatı öncelikle dini ve sidir. Diğeri ise yaklaşık 920 tarihli Mireleon
sosyo-kültürel yapı sonrasında siyasal ve ekono- Manastırı Kilisesi’dir (Bodrum Camii). Orta Bi-
mik koşulların belirleyiciliğinde dönüşüm, de- zans Dönemi’nde görülen diğer önemli tip ise,
ğişim ve oluşum evreleri yansıtır. Bu dönemler “Sekiz Detekli” tiptir. Geç Bizans döneminde
içerisinde Bizans sanat eserleri farklı plan, konu, İstanbul’da “Dehlizli Tip” adı verilen plan tipi-
teknik ve üsluplarda mimari, duvar resimleri, el nin ortaya çıkar. Geç dönem Bizans mimarisi
yazmaları, maden, fildişi, seramik, cam, tekstil farklı bölgelerde kurulan bağımsız yapılanmaya
ve sikke gibi eserlerde yansımalarını bulur. bağlı olarak çeşitli yerel uygulamalar sergiler. Bu
nedenle 13 yüzyıl sonrası Bizans mimarisi çok
girişli, içerisinde Avrupa’daki çağdaş mimari üs-
luplar olan Romanesk ve Gotik mimari unsurla-
rının da izlenebildiği bir dönem olarak karşımı-
za çıkacaktır.
Bizans Anıtsal Resim Sanatını dönemlere ayıra- Bizans El Sanatı örneklerini tanımlayabileceksi-
3 rak açıklayabilecek; 4 niz.
Erken Hıristiyanlık döneminde kiliseler, mezar- Erken Bizans döneminden itibaren Bizans sana-
lar, sivil ve resmi yapılar, freskolar ile süslenmiş- tının önemli bir grubu el sanatlarıdır. Bizans el
tir. Bu döneme ait en eski örnek aynı zamanda sanatı eserleri, sanatsal düzenlemenin üzerinde
erken Hıristiyanlık dönemi mimarisinin de ilk gerçekleştirildiği malzemenin niteliği ve işle-
örneği olarak tanımlanan Suriye’de Dura Evro- vine göre seramik, cam, maden, fildişi, tekstil
pos’taki ev kilisesinin vaftiz odasında bulunan ve sikke olmak üzere sınıflandırılır. Kullanılan
Tevrat ve İncil’den konuların işlendiği fresko- malzemenin niteliği ve dönemin tercihlerine
lardır. Yine öncül resim örnekleri olarak Roma bağlı olarak değişen teknik ve üslupların uygu-
Katakomplarının duvarlarında geometrik, bit- landığı el sanatı eserlerinde, bitkisel, geometrik
kisel motifler ile insan ve hayvan fügürleri res- motifler ile birlikte insan ve hayvan figürlerinin
medilmiştir. Mezar yapılarında ayrıca Antik resmedildiği görülür. Eserler üzerinde yer alan
dönem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve bezemelerde Hıristiyanlığa dair dini konu ve
İncil’den konular da resmedilmiştir. Orta Bizans simgeler başta olmak üzere, erken dönemlerde
Dönemi’nde ikonoklast akımın son bulmasının daha yoğun olmak üzere mitolojik sahneler ve
ardından yoğun bir resimsel faaliyet başlamıştır. sosyal yaşama dair konulara da yer verilmiştir.
Bu dönem resim sanatının en önemli özellik-
lerinden birisi konuların düzenlenişinde hiye-
rarşik bir sistem uygulanmasıdır. Orta Bizans
Resim Sanatı’nın bir diğer önemli özelliği resim-
lerde konu sınırlamasına gidilmesidir. Dönemin
plan ve mekânsal kurgusuna uygun bir seçicilik-
le erken Hıristiyanlık sanatının uzun dizelerinin
yerine İncil’deki anahtar (önemli) sahnelerin
resmedilmesinin tercih edildiği görülmektedir.
Geç Bizans Dönemi-Sanatı aynı zamanda Pale-
ologoslar Dönemi-Sanatı olarak ta tanımlanır.
Dönemin resim örneklerinde ortak nokta geç-
mişteki iki boyutluluğu aşan ve tam anlamı ile
bir perspektif olarak tanımlanmasa da yüzeysel
bir derinlik kaygısının izlenebilirliğidir. Resim-
lerde eşyalar ve figürler uzayan ve incelen bir
formda düzenlemiştir. Figürlerin Komninoslar
Dönemi resim anlayışına benzer nitelikte hare-
ketli, duyguların yoğun bir dışavurumcu kaygı
ile yansıtıldığı görülmektedir.
254 Bizans Tarihi
1. Resim Kırıcılık olarak da bilinen 726-842 yılları 6. Aşağıdakilerden hangisi, Forum adı verilen, Antik
arasında özelikle dini resimlerin yok edilmesini öngö- Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve çevresi
ren ve yenilerinin yapılmasını yasaklayan süreç aşağı- önemli kamusal yapılarla kuşatılmış meydanlara ör-
dakilerden hangisidir? nektir?
a. Fresko a. Pastaforium Odaları
b. Obelisk b. Dua Odaları
c. İkonoklazm c. Hipoje
d. Katakomp d. Vaftizhane
e. Tessera e. Bovis
2. Bizans Resim sanatının ilk örnekleri yeraltı mezar 7. Aşağıdakilerden hangisi Bizans döneminde inşa
odalarında karşımıza çıkmaktadır. Aşağıdakilerden edilmiş forumlardan biri değildir?
hangisinde söz konusu mezar yapıları birlikte verilmiş- a. Tauri Forumu
tir? b. Komninos Forumu
a. Katakomp-Bazilika c. Bovis Forumu
b. Bazilika-Hipoje d. Filadelfion Forumu
c. Manastır- Katakomp e. Arkadius Forumu
d. Katakomp-Hipoje
e. Kilise-Vaftizhane 8. Aşağıdaki kiliselerden hangisi erken Bizans döne-
minde kubbeli bazilika plan tipinde inşa edilmemiş-
3. Yaş sıva üzerine suda çözülmüş boya pigmentleri tir?
kullanılarak yapılan duvar resmi aşağıdakilerden han- a. Aziz Poliefktos Kilisesi
gisidir? b. Aya Sofya Kilisesi
a. Fresko c. Aya İrini Kilisesi
b. Mozaik d. Mireleon Kilisesi
c. Sikke e. Demre Aziz Nikolaos Kilisesi
d. Sgrafitto
e. İkona 9. Aşağıdakilerden hangisi Bizans döneminde su ve
suya ilişkin mimari uygulamalar arasında yer almaz?
4. Renksiz iki cam arasına altın yaldızla yapılan süsle- a. Yerebatan Sarnıcı
me tekniği aşağıdakilerden hangisidir? b. Bakırköy Sarnıcı
a. Sgrafitto c. Bozdoğan Kemeri
b. Champleve d. Binbirdirek Sarnıcı
c. Emay Tekniği e. Yılanlı Sütun
d. Kalıba Üfleme Tekniği
e. Altın Sandviç Tekniği 10. Aşağıdakilerden hangisi Bizans kilisesinin bölüm-
lerinden biri değildir?
5. Aşağıdaki objelerden hangisinde fildişi kullanıl- a. Loros
maz? b. Atrium
a. Diptikonlar c. Naos
b. Röliker d. Narteks
c. Trulla e. Apsis
d. Stavrotek
e. Triptikonlar

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Anıtsal Resim Sanatı” ko- Sıra Sizde 1
nusunu yeniden gözden geçiriniz. 1204 yılında İstanbul’un Latinler tarafından işgal edil-
2. d Yanıtınız yanlış ise, “Anıtsal Resim Sanatı” ko- mesi, Bizans imparatorluğu ve dolayısı ile Bizans sanatı
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ve mimarisi için yeni bir sürecin başlangıcı olmuştur.
3. a Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Sanatı” konusunu İşgalin ardından Teodoros Laskaris’in yönetiminde
yeniden gözden geçiriniz. Nikaia (İznik) İmparatorluğu kurulmuştur. Ayrıca Ka-
4. e Yanıtınız yanlış ise, “Cam Sanatı” konusunu ye- radeniz bölgesinde 1461 yılına kadar hüküm sürecek
niden gözden geçiriniz. olan Trabzon İmparatorluğu; Yunanistan’ın Arta böl-
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Fildişi” konusunu yeniden gesinde 1453 yılına kadar hüküm süren Epir Despotlu-
gözden geçiriniz. ğu (1261-1453) ve başkenti Mistra olan ve 1460 yılına
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Kamusal ve Sosyal İşlevli kadar Mora Despotluğu bağımsız yönetimler olarak
Bizans Yapıları” konusunu yeniden gözden ge- karşımıza çıkmaktadır. Geç dönem Bizans mimarisi
çiriniz. farklı bölgelerde kurulan müstakil yapılanmaya bağlı
7. b Yanıtınız yanlış ise, “Kamusal ve Sosyal İşlevli olarak çeşitli yerel uygulamalar sergiler. Söz konusu
Bizans Yapıları” konusunu yeniden gözden ge- yerel uygulamaların ortaya çıkmasının sebebi her bir
çiriniz. bölgenin farklı bir politik blok ve dolayısı ile farklı kül-
8. d Yanıtınız yanlış ise, “Erken Bizans Dönemi türel etki alanı içerisinde bulunmasıdır.
Dini Yapılar “ konusunu yeniden gözden geçi-
riniz. Sıra Sizde 2
9. e Yanıtınız yanlış ise, “Kamusal ve Sosyal İşlevli Erken Hıristiyanlık döneminden itibaren Bizans resim
Bizans Yapıları” konusunu yeniden gözden ge- sanatını yansıtan en önemli uygulama alanı freskolar
çiriniz. ve mozaiklerdir. Bizans döneminde fresko ve moza-
10. a Yanıtınız yanlış ise, “Erken Bizans Dönemi ikler kiliselerde, mezar yapılarında, kamusal ve sosyal
Dini Yapılar” konusunu yeniden gözden geçi- işlevli yapılarda kullanılmıştır.
riniz.
Sıra Sizde 3
Orta Bizans döneminin yaygın uygulanan bezeme
tekniği, kırmızı hamurlu, krem-beyaz astarlı kapları-
nın üzerlerinin astarı kaldıracak şekilde çizilmesi ve
kazılması şeklinde uygulanan “sgraffito”dur. Sgrafito
tekniğinin uygulama biçimleri ile farklılaşan alt türleri
bulunmaktadır: İnce Sgrafitto, Kazıma Sgrafitto, Geniş
Oyma/Cahmpleve.
256 Bizans Tarihi
Acara, M. (1998). “Bizans Ortodoks Kilisesi’nde Liturji Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu
ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Uygarlıkları Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C.
Fakültesi Dergisi, C.15, S.1, s. 183-201. 3, 568-618.
Acara, M. (2007). “Litürjide ve Günlük Kullanımda Grabar, Andre (1966). Art of The World - Byzantium,
Maden Sanatı”, Kalanlar 12. ve 13. yüzyıllarda Holle Verlag G.M.B.H., Baden, Germany
Türkiye’de Bizans, İstanbul, 37-39. Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
Armstrong, Pamela. (2008) “Ceramics” The Oxford D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford Collection
Universty Press, 429-443 Haldon, John. (2006) Bizans Tarih Atlası (Çev. Ali
Bakirtzis, Charalambos. (2008) “Secular and Military Özdamar), İstanbul: Kitap Yayınevi.
Buildings” The Oxford Handbook of Byzantine Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü,
Studies, New York: Oxford Universty Press, 373-385 İstanbul: Yem Yayın.
Bellinger, A. R. ve P. Grierson (Edt.) (1973). Catalogue Hayes, J. William (1972), Late Roman Pottery, Londra:
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks British School at Rome
Collection and in the Whittemore Collection, Volume İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Three Part 1, Leo III to Nicephorus III 717-1081, Ivison, Eric. (2000) “Urban Renewal and Imperial
Washington, D.C.. Revival 730-1025” Byzantine Forschungen, XXVI,
Breckenridge, J.D. (1959). The Numismatıc Iconography 1-46
of Justinian II (685- 695, 705-711), New York, Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991). Oxford Dictionary
American Numismatıc Society. of Byzantium C.1-3, New York: Oxford University
Brandes. W. (1999) “Byzantine Cities in the Seventh Press.
and Eighth Centuries - Different Sources, Different Koch, Guntram. (2007) Erken Hıristiyan Sanatı (Çev.
Histories” The İdea and İdeal of the Town Between Ayşe Aydın), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Late Antiquity and the Early Middle Age, Leiden- Kuban, Doğan. (2005), Çağlar Boyunca Türkiye
Boston-Köln, 25-57 Sanatının Ana Hatları, İstanbul: Yapı Kredi
Demirel Gökalp, Zeliha (2009) Yalvaç Müzesi Bizans Yayınları
Sikkeleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay
Yayınları Ltd. Şti.
Dodd, C. E. (1961). Byzantine Siver Stamps, Washington Mango, Cyril (2008). Bizans: Yeni Roma İmparatorluğu
D.C. (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul: Yapı Kredi
Doğer, Lale (2007). “Halkın İmge Dünyasında Seramik Yayınları.
Sanatı” Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Mercangöz, Zeynep, E. Akyürek (2007) “Yaşam
Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 48-51. Mekanları: Mimarlık” Kalanlar, 12. ve 13.
Doğer, Lale (2007). “İşlev, Teknik ve Estetik Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, İstanbul:Vehbi Koç
Değerlendirmelerle Bizans Günlük Yaşamında Vakfı Yay., s.22-29
Sırlı Seramik” SERES’O7 IV. Uluslararası Katılımlı Nicol, Donald M. (1999) Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-
Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri 1453), (Çev. Bilge Umar),
(Eskişehir, 709-727) Olcay Uçkan, B.Y. (2008). “Cam Tarihine Genel
Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul’da Bir Bakış”, Anadolu Sanat, Eskişehir: Anadolu
Palaiologos’lar Devri Anıtları, İstanbul: Türkiye Üniversitesi Güzel Sanatlar Fak. Yay., S.19, s.97-110.
Turing ve Otomobil Kurumu. Olcay Uçkan, B.Y. vd. (2007). “Lüks Üretimde ve
Günlük Kullanımda Cam”, Kalanlar, 12. ve 13.
Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, İstanbul:Vehbi Koç
Vakfı Yay., s.42-47
Olcay Uçkan, B.Y. vd. (2010) “Bizans Dönemi”
Ortaçağdan Günümüze Anadolu Uygarlıkları,
Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1-78
Orcasberro, S. (1998). “Mozaiğin Kısa Bir Tarihi”, Sanat
Dünyamız, S.69-70, 149-154.
Ötüken, Y. (1997). “Bizans: Anıtsal Resim ve Minyatür”,
Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, 257-260.
Ötüken, Y.,vd. (2007). “Resim Sanatında İnancın
İmgeleri”, Kalanlar. 12. ve 13.Yüzyıllarda Türkiye’de
Bizans, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 33-35.
Ousterhout, Robert. (2008) “Churches and
Monasteries” The Oxford Handbook of Byzantine
Studies, New York: Oxford Universty Press, 354-372
Saradi, Helen. (2008) “Towns and Cities” The Oxford
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford
Universty Press, 317-327
Sözen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve
Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans
Sikkeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Bizans Tarihi-Tamamı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bizans Tarihi-Tamamı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2298

Copyright © 2011 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Bizans Tarihine Genel Bir Bakış ................................................... 2 1. ÜNİTE

Roma’dan Bizans’a Geçiş .............................................................. 28 2. ÜNİTE

3. ÜNİTE Bizans ve Müslüman Araplar ....................................................... 54

4. ÜNİTE Bizans ve Kuzeyli Türk Komşuları (4-14. Yüzyıl) ......................... 78

5. ÜNİTE Bizans-Selçuklu Devleti İlişkileri ................................................. 104

Bizans-Osmanlı İlişkileri............................................................... 128 6. ÜNİTE

Bizans Hukuku .............................................................................. 154 7. ÜNİTE

Bizans Hukuk Kaynakları Olarak Roma Hukukunun Kaynakları ........................ 156

8. ÜNİTE Bizans Devlet Yapısı ve Eğitim Sistemi ........................................ 176

Bizans Ekonomisi .......................................................................... 203 9. ÜNİTE

Bizans Sanatı ................................................................................. 230 10. ÜNİTE

• BİZANS TARİHİNE AİT BAZI

BİZANS TARİHİNE AİT BAZI KAVRAMLAR

beyliklerine ve Osmanlıya kaptırırken Balkanlardaki topraklarının büyük bir kıs-

lardan bazı farkları olmalıydı. Bu farklılık Ortodoks olmaları, Yunanca konuşma-

Bizans ve Rum tabirlerini açıklayınız.

Antik Yunan Kültürü

Latince öğrenmekle mümkün olabiliyordu. Bu dönemde Yunancaya pek çok La-

Roma Devlet Geleneği

uzman kadrolar tarafından el yazmaların çoğaltılan nüshaları yabancı hükümdar-

İlki 325 yılında İznik’te gerçekleştirilen yedi konsilde Hıristiyan dünyasının

ne çekildi. Böylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yapısında teşkilat ve ideolojisinde

İstanbul şehriyle özdeşen unsurlardan birisi, onun surlarıdır. İstanbul’un ilk

Antik Yunan kültürünün günümüze ulaşmasında Bizans ve İslam dünyasının

BİZANS TARİHİNİN DÖNEMLENDİRİLMESİ

ğunun Osmanlıya bağlanması da Bizans’ın bitiş tarihi olarak verilmektedir. 1204

Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi

Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi

Tablo 1.1 I. Konstantinos 324 – 337 Aleksandros 912-913

Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi

Bizans tarihinin başlangıç ve bitişi konusunda verilen tarihler nelerdir? Açıklayınız.

Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar

savaşında yeraldılar. Daha sonra İtalya, Galya ve Kuzey Afrika’ya yerleştirildi-

Bizans’ın Batı komşuları kimlerdir?

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

• ROMA DEVLETİNİN DÖNEMLERİ VE

ROMA DEVLETİNİN DÖNEMLERİ VE YAYILDIĞI COĞRAFYA

Krallık Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)

Krallık Döneminde Roma halkının toplumsal sınıfları ve toplumsal örgütlenmesi

Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27)

nı ararken, eyaletlerde vergi toplama işini üstlenmiş olan mültezimler, öncelikle

İmparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284)

cilerinin yetkin ve güçlü olmaları sayesinde imparatorluk gelişmesini sürdürdü. M.S.

III. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun Sınırları

Roma İmparatorluğunun ulaştığı en geniş sınırlar nedir?

Dioklitianos ülkede idari bakımdan yeni bir teşkilatlanma gerçekleştirdi:

Konstantinos ve İstanbul’un Kurulması

sisrteminin aldığı şekilden memnun olmayanlardan biri de Maximianus’un oğlu

karar kıldı (Gregory, 2008,65-66). Byzantium’da ilk yerleşmeyi M.Ö. 7. yüzyılın

İstanbul kimin zamanında inşa edilmeye başlamıştır ve ne zaman Bizans’ın başken-

Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlaşması ve Dini

Kavimler Göçü ve Batı Roma’nın Çöküşü

civarında görülmeleri daha büyük tehlikeyi beraberinde getirdi. Hun ilerleyişi

Arkadios Doğu imparatoru olduğunda on sekiz yaşındaydı. Batı imparatoru

Doğu’da iktidar mücadelesi yaşanırken Batı’da önemli gelişmeler olmaktay-

Bizans döneminde İstanbul ilk defa ne zaman ve kim tarafından kuşatılmıştır?

çük yaşlarda başkent Konstantinopolis’e getirildi. Aldığı iyi eğitim ve gösterdiği