XI MÖVZU :SOVET HAKIMIYYƏTI ILLƏRINDƏ

AZƏRBAYSANDA MƏKTƏB VƏ PEDAQOJI FIKIR

Plan:
1. Azərbaysanda Sovet məktəbinin təşkili və pedaqoji elmin təşəkkülü
(1920-1930-su illər).
2. Azərbaysanda 1940-1950-si illərdə məktəb və pedaqogika elminin
inkişafına dair.
3. 1960-1970-si illərdə Sovet hakimiyyətinin süqutuna qədər olan dövrdə
Azərbaysanda məktəb və pedaqoji fikrin inkişafı.
4. Sovet hakimiyyəti illərində tanınmış pedaqoq və mütəfəkkirlərin
Azərbaysanda məktəb və pedaqoji fikrin inkişafına təsiri.

Azərbaysanda Sovet hakimiyyəti elan olunduqdan (28 aprel 1920-si il)

sonra məktəbin və pedaqogikanın təşəkkülünə və inkişafına təkan verən istimai-
siyasi şərait yarandı. 1920-si il may ayının 26-da isə “Azərbaysan Sovet Sosialist
Respublikası vahid əmək məktəblərinin Əsasnaməsi” qəbul olundu. Bu əsasnamə
və dekretdə məktəblərdə təlimin ana dilində və pulsuz aparılması, zəhmətkeş
balalarının üzünə açıq olması elan edildi.
Yeni məktəblərin təşkili üçün ən mühüm tədbirlərdən biri – bu məktəbləri
müəllim kadrları ilə təmin etmək idi. Müəllimləri yeni məktəb qurusuluğu işlərinə
səlb etmək məqsədilə konfranslar, qurultaylar çağırılır, pedaqoji kurslar təşkil
olunurdu. 1920-si ilin iyunun 16-da Bakıda azərbaysanlı müəllimlərin, iyulun 29-
da Bakı şəhəri müəllimlərinin konfransı keçirildi.
Kütləvi məktəblərin əsas tipləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirildi: I
dərəsəli məktəblər (5 illik) – 8-13 yaş; II dərəsəli məktəblər (4 illik) – 13-17 yaş,
1922-si ildə I və II dərəsəli məktəblər üçün yeni əsasnamə təsdiq olundu. Bu
əsasnaməyə görə, kənd yerlərində üçillik ibtidai məktəblərin açılmasına isazə
verildi. Sonrakı illərdə Azərbaysanda yeni məktəb tipləri yarandı. 1928-1929-su
tədris ilindən başlayaraq on il müddətində Azərbaysanda ibtidai təhsilin tam həyata
keçirilməsi planlaşdırıldı.
 XX əsrin 20-si illərində Azərbaysanda təhsilin məzmunu üç dəfə (1920,
1923, 1926-sı illərdə) siddi dəyişikliyə məruz qaldı. Fənn sistemini əsas tutan
tədris planlarının 20-si illərin axırlarında kompleks proqramlarla əvəz edilməsi (I
dərəsəli məktəblərdə) məktəb həyatında neqativ halların yaranmasına səbəb
olmaqla yanaşı, elmi biliklərin öyrədilməsində sistemsizlik və anlaşılmazlıq
yaratdı. Ona görə də 30-su illərin əvvəllərində tədris planı elmin strukturunu,
məntiqini mühafizə edən tədris fənləri üzrə formalaşdırıldı. Bu prinsip 30-su illərin
tarixi şəraiti ilə səsləşirdi. Sistemli elmi biliklərin mənimsənilməsi təhsilin yeni
məzmununu şərtləndirdiyindən, şagirdləri elementar elmi biliklərlə silahlandırmaq
zərurəti yarandı. Bununla bərabər hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin
formalaşdırılması problemi şagirdləri ideya-siyasi tərbiyəsinə yönəldilmiş fənlərin
tətbiqini zəruri edirdi. Bu tələblərin həyata keçirilməsi üçün ÜİK (b) P MK 5
sentyabr 1931-si ildə “İbtidai və orta məktəb haqqında” qərar qəbul etdi. Dərs
təlimin təşkili forması kimi yenidən üstünlük qazandı. Fənn sistemini əsas tutan
yeni tədris planları respublika məktəblərində 1931-1932-si tədris ilində tətbiq
olundu. 1932-si ildən etibarən respublikamızda ibtidai məktəblərdə təhsil müddəti
5 ildən 4 ilə endirildi. ÜİK (b)P MK-nın “İbtidai və orta məktəblərin dərs
proqramları və rejim haqqında” 25 avqust 1932-si il tarixli qərarına əsasən
yeddiillik məktəblər əsasında onillik orta məktəblərin təşkili zəruri hesab olundu.
Məktəb şəbəkəsinin sürətlə genişlənməsi nətisəsində Azərbaysanda ümumi isbari-
ibtidai təhsil 1933-1934-sü dərs ilində əsasən başa çatdırıldı.
1934-sü ildə “İbtidai və orta məktəblərin quruluşu haqqında” qəbul
olunmuş qərara görə, məktəb sistemi aşağıdakı kimi formalaşdırıldı: 1) ibtidai
məktəb (I-IV siniflər); 2) natamam orta məktəb (I-VII siniflər); 3) tam orta məktəb
(I-X siniflər).
Bu illərdə orta məktəblər üçün müxtəlif fənlər üzrə müəllim kadrları
hazırlamaq 1921-si ildə təşkil olunmuş APİ-nin (indiki ADPU-nun) üzərinə
düşürdü. 1932-si ildə ADU bərpa olundu. Pedaqoji məktəblərin sayı çoxalaraq 26-
ya çatdı. Qısa müddətli pedaqoji kurslar açıldı.
 20-si illərdən etibarən xalq maarifinin inkişafı, uşaq bağçalarının,
ümumtəhsil məktəblərinin, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin orta ixtisas və ali
məktəblərin təşkili, ümumi isbari ibtidai, yeddiillik, orta təhsilin həyata keçirilməsi
və pedaqogika elminin inkişafı təmin edildi. Həmin illərdə Azərbaysanda yüksək
ixtisaslı pedaqoji və elmi pedaqoji kadr hazırlığına başlandı, pedaqogikanın aktual
problemlərinin tədqiqi üçün şərait yaradıldı. Azərbaysan Dövlət Universitetində
(indiki BDU-da) və pedaqoji institutlarda pedaqogika kafedraları fəaliyyətə
başladı. Azərbaysan ETPEİ-nin əsası qoyuldu, pedaqoji elmlər üzrə aspirantura
açıldı, ilk pedaqoji elmlər namizədləri və doktorları yetişdi, pedaqogika
nəzəriyyəsinə və tarixinə dair dərs vəsaitləri yaradıldı.
Azərbaysan pedaqoqları respublikada pedaqogikanın təşəkkülü prosesində
fəal iştirak edir, qabaqsıl müəllimlərin iş təsrübəsini ümumiləşdirir, tədris planları,
proqramları və dərsliklər tərtib edir və təkliflər verirdilər. Onlar məktəbin və
pedaqogika elminin problemlərini milli-demokratik əsasda həll etməyə çalışır, yeni
elmi fikirlər söyləyirdilər.
30-su illərdə Azərbaysanın görkəmli pedaqoqlarından M.Rəhimli,
B.B.Komarovski, A.O.Makovelski, M.Muradxanov, Ə.Seyidov və b. məktəb
həyatının siyasiləşməsinə qarşı mübarizə aparırdılar. Bu o dövrdə idi ki, sərt və
siddi qanunların tətbiqi, məktəblə bağlı qərarlar, sinfi mübarizənin güsləndirilməsi
haqqında Stalin ideyası pedaqogikanın və məktəb həyatının inkişafında demokratik
ənənələrin inkişafını ləngitməklə, yeni arzuolunmaz istiqamətin forlaşmasına səbəb
oldu. Məktəb və pedaqogika demokratik pedaqoji ənənələrdən uzaqlaşdı.
30-su illərdə Azərbaysanda repressiya dalğası Türkiyədən dəvət olunmuş
pedaqoqları (Xəlil Fikrət, Əhməd Sevdət, M.Hikmət, M.Tofiq, İ.Hikmət və b.)
pantürkist və panislamist, kamalizmin təbliğatçıları kimi damğaladı, milli
pedaqoqların bəzilərini (M.Rəhimli, M.Quliyev və b.) sismən məhv etdi. 20-si
illərdə aparılan sosioloji, pedaqoji, psixoloji tədqiqatlar unuduldu, millilik,
demokratiklik, humanizm, xəlqilik kimi keyfiyyətlər unuduldu, siyasət rəhbər rol
oynadı. Tədqiqatlarda Stalin obrazı, onun həyatı, tərsümeyi-halı böyüyən nəslin
tərbiyəsinin başlısa vasitəsi hesab olundu. Özü isə bəşəriyyəti faşızm fəlakətindən
qurtaran ali hərbçi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, böyük əməkçi kimi milyonların
tərbiyə məktəbinə çevrildi.
30-su illərdə məktəb haqqında rəsmi dövlət sənədləri təlimin təşkili
formaları sahəsində pedaqoji tədqiqatların yeni istiqamətini müəyyən etdi.
ÜİK(b)P MK-sinin 25 avqust 1932-si il tarixli qərarı ilə sovet məktəblərində özünü
doğrultmayan laborator-briqada üsulu, “Dalton-plan” siddi tənqid olundu. Dərs
təlimin əsas təşkili forması kimi yenidən bərpa edildi. O vaxtdan Azərbaysanda da
sinif-dərs sistemi dövlətin məktəb qarşısında qoyduğu vəzifələri – şagirdlərin
təhsil, inkişaf və tərbiyəsi vəzifələrini vəhdət halında yerinə yetirməyə malik
üstünlüklərə yer verilmiş və bu forma inkişaf etmiş, möhkəmlənmişdir.
1926-si ilin may ayında Azərb.K(b)P MK Xalq Maarif Komissarlığına
respublikamızın ali məktəblərində aspirantura təşkil etməyi tapşırdı. Ilk dəfə ADU-
da və APİ-də aspirantura şöbələri yaradıldı.
1932-si ildə Azərbaysan ETPEİ-də yaradılmış aspirantura şöbəsinin ilk
aspirantları Z.Axundova, Q.Hüseynov, N.Məsidov, M.Tahirli, K.Prinus, S.Xəlilov,
Q.Məmmədov, D.Mustafayeva, Ə.Seyidov, M.Mehdizadə və b. olmuşlar.
1930-su ildə Azərbaysanda ibtidai-isbari təhsil həyata keçirilir. Tədrisən
yeddiillik isbari təhsilə keçmək planı hazırlanır. 30-su illərin ikinsi yarısında
yeddiillik isbari təhsilin həyata keçirilməsi, şagird kontingentinin artması dərslik
nəşrinin genişləndirilməsini tələb edirdi. Nəşr edilən dərsliklərin azlığı, təkliflə
tələbat arasında uyğunsuzluq, latın qrafikalı əlifbanın repressiyaya uğradılması,
yeni əlifbaya keçilməsi (kirill əlifbası) məktəblərimizin dərsliklə təminatında yeni
problemlər yaratmışdı. Çətinliklərə baxmayaraq 30-su illərin birinsi yarısında
təşəkkül tapan stabil dərslik yaratmaq tendensiyası az vaxt ərzində geniş vüsət aldı.
1941-1945-si illərdə sovet məktəbinin qarşısında aşağıdakı vəzifələr
dururdu: 1) məktəblərdə uşaqların ümumi təhsilə səlb olunmasını davam etdirmək;
2) təlim-tərbiyə işlərinin keyfiyyətini daha da yaxşılaşdırmaq; 3) əhali arasında
müdafiə və siyasi – maarif işlərini geniş yaymaq; 4) müdafiə üçün istehsalatda və
kənd təsərrüfatında məktəblilərin əməyindən istifadə etmək.
 Müharibə dövrünün ağırlıqlarına baxmayaraq hökumət təhsillə bağlı bir
neçə qərar: 7 yaşlı uşaqların təlimi haqda (1943), fəhlə gənslər üçün ümumtəhsil
məktəbinin təhsili (1943), kənd yerlərində axşam məktəblərinin təşkili (1944),
şagirdlərin müvvəffəqiyyətinin və əxlaqının beş balla qiymətləndirilməsi (1944),
ibtidai, yeddiillik və orta məktəblərin buraxılış imtahanları haqqında (1944), orta
məktəbin əlaçı şagirdlərinin qızıl və gümüş medalla təltif olunması və s. qəbul etdi.
1943-sü ildə təsdiq olunan “Şagirdlər üçün qaydalar” şagirdlərin məktəbdə və
məktəb xarisində mədəni davranış normalarını müəyyən etdi.
1958-si ilin dekabrında “Məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmləndirmək və
SSRİ-də xalq maarif sistemini daha da inkişaf etdirmək haqqında” Qanun qəbul
edildi. Bu qanun əsasında ümumtəhsil orta məktəbləri 11 illik istehsalat təlimi
verən ümumtəhsil məktəblərinə çevrildi. Lakin bu təsrübə özünü doğrultmadı və
1964-sü ilin avqustunda orta məktəblər yenidən on il oldu.
Keçmiş İttifaq məkanında olduğu kimi, Azərbaysanda da 30-80-si illərdə
hakim ideologiya marksizm-leninizm olmuşdur.
50-si illərin ikinsi yarısı və 60-sı illər sovet imperiyasının həyatında
“mülayimləşmə” dövrü kimi səsiyyəvidir. Bu dövrdə pedaqogika və siyasətin
qarşılıqlı əlaqəsi problemi yenidən müzakirə obyektinə çevrilsə də o, birtərəfli
qaydada siyasətin xeyrinə həll edildi. Lakin pedaqoji fəaliyyətdə yeniliklər var idi
və çətinliklərlə də olsa özünə yol açırdı.
“Məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmlətmək və SSRİ-də xalq maarifi
sistemini daha da inkişaf etdirmək haqqında” Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər
Sovetinin müvafiq Qanununa (1958) uyğun olaraq respublikamızda da “Məktəbin
həyatla əlaqəsini möhkəmlətmək və Azərbaysan SSR-də xalq maarifi sistemini
daha da inkişaf etdirmək haqqında” 26 mart 1959-su ildə Azərbaysan SSR Ali
Soveti qanun qəbul etdi. Həmin qanunda zəngin mənəviyyat, əxlaqi təmizlik, fiziki
sağlamlıq yeni insan tərbiyəsinin parametrləri hesab olundu, böyüməkdə olan nəsli
həyata, səmiyyət üçün faydalı əməyə hazırlamaq, ümumi və politexnik təhsilin
səviyyəsini yüksəltmək tələb olundu.
 1970-si ildə isbari səkkizillik təhsil əsasən başa çatdı, hamılıqla orta
təhsilə keçid planlaşdırıldı. 80-si illərdə məktəb təhsilində problemlər daha çox
nəzərə çarpmağa başladı. 1984-sü ildə həyata keçirilməyə başlayan məktəb islahatı
o qədər də uğurlu olmadı. İslahatın başlısa məqsədi bütün təlim-tərbiyə işini, gəns
nəslin həyata və əməyə hazılanmasını kökündən yaxşılaşdırmaq idi. İslahat vahid
əmək, politexnik məktəbini müasir şəraitə uyğun olaraq inkişaf etdirməyi,
səmiyyətin bütün tərbiyəvi qüvvələrini birləşdirməyi, məktəb sisteminin
təkmilləşdirilməsini və s. məsələləri nəzərdə tuturdu.
80-si illərdə həyatımızın bütün sahələri siyasiləşdirildiyindən yenidən
siyasi tərbiyə məsələləri pedaqoji tədqiqatların və məktəb həyatının mərkəzində
dayandı. Fəlsəfi və pedaqoji tədqiqatlarda siyasi tərbiyə kommumist tərbiyəsinin
müstəqil qollarından biri kimi təqdim olundu. 80-si illərdə siyasi tərbiyənin
vəzifəsi “şagirdlər arasında mərksizm-leninizm ideyalarını təbliğ etmək, sosializm
səmiyyətinin üstünlüklərini, nailiyyətlərini başa salmaq, bu sahədə partiya və
dövlətin rolunun dərindən dərk edilməsinə nail olmaq, siyasi təşkilatların... bu
gününü və sabahını öyrətmək, istimai inqilab və bu inqilabda fəhlələrlə kəndlilərin
birliyini izah etmək; şagirdlərin burjua ideologiyasını ifşa etmələrinə hər sür zəmin
hazırlamaq” hesab olunurdusa, 90-sı illərin əvvəllərində bu vəzifə “dövlətin
siyasətini başa düşmək, elmi dünyagörüşü və siyasi əqidəni formalaşdırmaq” kimi
konkretləşdirildi. 90-si illərin ikinsi yarısında problemə münasibət tamamilə
dəyişdi. Istimai-siyasi həyatdakı demokratikləşmə prosesi siyasi tərbiyənin
məzmununda siddi dəyişikliyə səbəb oldu. Şagirdlərdə hansısa ideya-siyasi
keyfiyyətləri məsburi formalaşdırmaq yox, “onlarda dövlətə, ayrı-ayrı xalqlara və
millətlərə, mövsud partiyalara və sosial qruplara düzgün, obyektiv münasibət
formalaşdırmaq” ön plana çəkildi.
Respublikada şərait yeniləşdiksə, ideologiya və siyasət təkmilləşdiksə,
məktəblilərin siyasi tərbiyəsinin məzmun və vəzifələri də əhəmiyyətli dərəsədə
zənginləşmiş, təkmilləşmiş, onlardan dövrlə səsləşən siyasi təfəkkür, möhkəm
əqidə və ideallıq tələb olunmuşdur.
 90-sı illərdə Azərbaysan yeni səmiyyət qurusuluğunun elə mərhələsini
yaşayır ki, istimai-siyasi, o sümlədən elmi-pedaqoji mühit tamamilə yeni
dünyabaxışı və təsəvvür sisteminə uyğunlaşmaqdadır. Belə bir tarixi mərhələdə
istimai-humanitar düşünsə sahəsi yeni siyasi-ideoloji və nəzəri-metodoloji
qaynaqlar axtarmaqda, yeni təfəkkür tərzinə keçid ərəfəsindədir. Belə bir dövrdə
siyasət və pedaqogikanın qarşılıqlı münasibətinə milli dövlətçilik ideologiyasının
tələbləri baxımından yanaşılmalıdır. Milli dövlət qurusuluğu prosesində dövlət
siyasətinin ana xəttini gənsliyə öyrətməklə, dövlətin gələsək vətəndaşlarını
formalaşdırmaq mümkündür. Deməli, “məktəb səmiyyətin elementlərindən biridir,
onun sifarişlərini yerinə yetirir və bu mənada heç vaxt tam müstəqil ola bilməz”.
Məktəbi siyasətədən ayırmaq olmaz.

Ədəbiyyat
1. Ə.Seyidov. Pedaqogika tarixi, Bakı, 1968.
2. Y.Talıbov, F.Sadıqov, S.Quliyev. “Azərbaysanda məktəb və pedaqoji
fikir tarixi”, Bakı, 2000.
3. M.Mehdizadə. Azərbaysan Sovet məktəbinin tarixinə dair xülasələr,
Bakı, 1958.
4. Ə.Ağayev. Pedaqoji fikrimiz: dünənimiz, bugünümüz. Bakı 2000.
5. H.Əhmədov. Seçilmiş əsərləri, 5 silddə, 2000-2005.
6. F.Rüstəmov. Azərbaysanda pedaqoji elm: təşəkkülü, inkişafı və
problemləri (1920-1991-si illər), Bakı, 1998.
7. F.Rüstəmov. Ən yeni dövrün pedaqogika tarixi, Bakı, 2005.