You are on page 1of 22

muzeumi

da
MUSEUM AND CULTURAL

kulturuli
HERITAGE

memkvidreoba
-
¯
muzeumis
saerTaSoriso
dRisadmi
miZRvnili
samecniero
konferencia
muzeumi
da
kulturuli
memkvidreoba MUSEUM
AND
VI-VII CULTURAL
HERITAGE

2021
proeqti - samecniero konferencia
"muzeumi da kulturuli memkvidreoba"

Project - Scientific Conference “Museum


and Cultural Heritage”

proeqtis idea da ganxorcieleba: pasuxismgebeli redaqtorebi: daviT lomitaSvili, ekaterine


irma doliZe, eka kaWarava TabukaSvili
Project Design and Implemantation: Responsible editors: Davit Lomitashvili, Ekaterine Tabukashvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava
qarTuli teqstis redaqtori: nino SiolaSvili
krebuli Seadgina da gamosacemad moamzada: Text editor: Nino Shiolashvili
irma doliZe, eka kaWarava
The collection compiled and prepared for publishing by inglisuri teqstis redaqtori: TaTia TevdoraSvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava English Text editor: Tatia Tevdorashvili

publikaciis koncefcia: eka kaWarava fotoebi: Salva leJava, ivane yenia


Concept of Publication: Eka Kacharava Photos: Shalva Lejava, Ivane Khenia

dizaini: mariam uSxvani Targmani: Sps `lingvo~


Design: Mariam Ushkhvani Translated by: ~Lingvo” Ltd

© saqarTvelos kulturuli memkvidreobis dacvis erovnuli saredaqcio jgufi SesaZloa ar iziarebdes avtorTa zogierT
saagento, 2021 mosazrebas
© National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia, 2021

ISSN - 1512-0872
www. heritagesites.ge
sarCevi CONTENT mcxeTis axali muzeumi – xedva
eka kaWarava
106

winaTqma 24 THE NEW MUSEUM OF MTSKHETA - CONCEPT 178


eka kaWarava Eka Kacharava

FOREWORD 30 art studio 194


Eka Kacharava mariam sosaniZe

mcxeTis kulturuli memkvidreobis ART STUDIO 203


da istoriulad Camoyalibebuli garemos dacva 34 Mariam Sosanidze
marina TumaniSvili

Tanamedrove teqnologiebi da mcxeTis muzeumi 204


PROTECTION OF MTSKHETA CULTURAL HERITAGE TaTia TevdoraSvili, mariam uSxvani
AND HISTORICALLYFORMED ENVIRONMENT 41
Marina Tumanishvili
MODERN TECHNOLOGIES AND MTSKHETA MUSEUM 212
Tatia Tevdorashvili, Mariam Ushkhvani
mcxeTis muzeum-nakrZali 42
irma doliZe
KOKO ARHITEKTID 217
MTSKHETA MUSEUM-RESERVE 66 MTSKHETA MUSEUM-RESERVE
Irma Dolidze DESIGN OF THE EXHIBITION CONCEPT
mcxeTis muzeum-nakrZali
saeqspozicio koncefciis dizaini

_
kinoTeatri „karibWe“ mcxeTaSi – sabWoTa
modernizmis arqiteqturuli nimuSi 70
nato gengiuri

CINEMA HALL “KARIBCHE” IN MTSKHETA - SOVIET mcxeTa da mcxeTis Semogarenis


MODERNISM ARCHITECTURE 79 283
toponimia istoriul WrilSi
Nato Gengiuri

termin „qarTlis” arsisa da


mcxeTis arqeologiuri muzeumi warmomavlobis sakiTxisaTvis 288
kinoTeatridan muzeumamde 80
giorgi qavTaraZe
zaza iaSvili

FOR THE ESSENCE AND THE ORIGIN


mcxeTis muzeumis Senobis ganaxleba 84 OF THE TERM “KARTLI” 305
miroslav niJo Giorgi L. Kavtaradze

REVITALISATION OF THE EXISTING BUILDING 92


mcxeTis etimologia da qarTlis (iberiis)
Mirosław Nizio samefos uzenaesi xelisufali 308
valerian vaSakiZe

6 7
ETYMOLOGY OF MTSKHETA AND SUPREME “GREAT MTSKHETA” AT THE TIME 371
AUTHORITY OF THE KINGDOM OF KARTLI (IBERIA) 313 OF BEING A CAPITAL CITY
Valerian Vashakidze Vakhtang Nikolaishvili

warmarTuli RvTaeba armazis mcxeTa, sadac `RmerTni


saxelis etimologiisaTvis 314 RmerToben da mefeni mefoben~ 372
Salva gabeskiria zaza aleqsiZe

FOR THE ETYMOLOGY OF MTSKHETA, WHERE „GODS


THE NAME OF PAGAN DEITY ARMAZI 323 RULE AND KINGS GOVERN“ 379
Shalva Gabeskiria Zaza Aleksidze

etimologiuri SeniSvnebi ebraelebi qarTlis samefos (iberiis)


mcxeTis regionis toponimikaze 326 teritoriaze (werilobiTi wyaroebisa
merab Cuxua da arqeologiuri monacemebis mixedviT) 380
vaxtang nikolaiSvili

ETYMOLOGICAL REMARKS
FOR TOPONYMS OF MTSKHETA REGION 330 HEBREWS ON THE TERRITORY
Merab Chukhua OF THE KINGDOM OF KARTLI (IBERIA) 388
Vakhtang Nikolaishvili

toponim `sarkine“-s interpretaciisaTvis 332


nino RambaSiZe saqarTvelos ebraelTa da
qarTul-ebraul urTierTobaTa istoriisaTvis 390
givi RambaSiZe
FOR THE INTERPRETATION OF TOPONYM “SARKINE” 336
Nino Ghambashidze
FOR THE HISTORY OF GEORGIAN
HEBREWS AND GEORGIAN-JEWISH RELATIONS 401
mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa Givi Gambashidze
da saxelwodebis sakiTxisaTvis 338
giorgi qavTaraZe
gliptikuri Zeglebi didi mcxeTidan
(saqarTvelos erovnul muzeumsa da
FOR THE ISSUE OF ANCIENT LOCATION didi mcxeTis arqeologiur saxelmwifo
AND NAME OF MTSKHETA 354 muzeum-nakrZalSi daculi gliptikuri
Giorgi L. Kavtaradze masalis mixedviT - uZvelesi

_ droidan romaul xanamde)


qeTevan r. ramiSvili

GLYPTIC MONUMENTS FROM GREAT MTSKHETA


404

357 multikulturuli mcxeTa (ACCORDING TO GLYPTIC MATERIALS,


PRESERVED IN GEORGIAN NATIONAL MUSEUM
AND GREAT MTSKHETA ARCHAEOLOGICAL
mcxeTa da dasavluri politikuri orientiri STATE MUSEUM-RESERVE – FROM ANCIENT
dedaqalaqobisdroindeli `didi mcxeTa” 358 TIME TO ROMAN PERIOD) 425
vaxtang nikolaiSvili Ketevan R. Ramishvili

8 9
lurji minis mravalwaxnagebi 426 ENAMELED FIBULA FROM MTSKHETA 492
ana gabunia Nino Sulava

POLYHEDRONS OF BLUE GLASS 436 mcxeTa gvianromaul da sasanur


Ana Gabunia imperiaTa Soris
(gvianantikuri torevtika armazisxevidan) 494
kiti maCabeli
iberia antikuri oikumenis nawili
(mcxeTaSi aRmoCenili artefaqtebis Suqze) 440
marika mSvildaZe MTSKHETA BETWEEN LATE ROMAN
AND SASSANID EMPIRES
(LATE ANTIQUE TOREUTICS FROM ARMAZISKHEVI) 504
IBERIA - THE PART OF ANTIQUE OECUMENE Kitty Machabeli
(IN THE LIGHT OF ARTIFACTS,
DISCOVERED IN MTSKHETA) 450
Marika Mshvildadze sasanuri gliptikuri Zeglebi
didi mcxeTidan (saqarTvelos
erovnul muzeumsa da didi mcxeTis
didi mcxeTis arqeologiur muzeum- nakrZalSi daculi
muzeum-nakrZalSi daculi gvian gliptikuri masalis mixedviT) 506
antikuri xanis gliptikuri Zeglebi 452 qeTevan r. ramiSvili
marika mSvildaZe

SASSANID GLYPTIC MONUMENTS


GLYPTIC MONUMENTS OF LATE FROM GREAT MTSKHETA (ACCORDING TO
ANTIQUE PERIOD, GLYPTIC MATERIALS, PRESERVED
PRESERVED IN MTSKHETA IN GEORGIAN NATIONAL MUSEUM AND
MUSEUM-RESERVE GREAT MTSKHETA ARCHAEOLOGICAL
469
Marika Mshvildadze STATE MUSEUM-RESERVE – FROM ANCIENT
TIME TO ROMAN PERIOD) 525
Ketevan R. Ramishvili
mglis gamosaxulebiani romauli
denarebi samTavros samarovnidan 470
medea Serozia sasanuri beWdebis erTi jgufi
didi mcxeTis arqeologiuri
saxelmwifo muzeum-nakrZalidan 526
ROMAN DENARII WITH THE WOLF qeTevan r. ramiSvili
IMAGE FROM SAMTAVRO GRAVEYARD 479
Medea Sherozia
ONE GROUP OF SASSANID RINGS
FROM THE GREAT MTSKHETA
xoirebi mcxeTis arqeologiuri muzeumidan 480 ARCHAEOLOGICAL MUSEUM-RESERVE 533
qeTevan diRmelaSvili Ketevan R. Ramishvili

DIADEMS FROM MTSKHETA 487 saTamaSoebi mcxeTis arqeologiuri muzeumidan 534


Ketevan Digmelashvili qeTevan diRmelaSvili

minanqriani fibula mcxeTidan 488 TOYS FROM MTSKHETA ARCHAEOLOGICAL MUSEUM 541
nino sulava Ketevan Digmelashvili

10 11
_ _
545 ena damwerloba mwignobroba 613 religia saqarTveloSi

qarTulisa enisaTvis 546 brinjaos gravirebuli sartylebi


mcxeTis muzeumidan 614
TaTia TevdoraSvili
qarTuli wignis istoria 550

ENGRAVED BRONZE WAISTBANDS


qarTuli damwerloba 552 FROM MTSKHETA MUSEUM 622
aka morCilaZe Tatia Tevdorashvili

qarTuli anbanuri damwerloba 566 sartylis semiotikuri kodebis


lia sixaruliZe SeswavlisaTvis qarTul kulturul praqtikaSi 624
nino abakelia

qarTuli asomTavruli da nusxuri


kaligrafiuli saxeobebi Sua saukuneebis evropul FOR THE STUDY OF SEMIOTIC CODES
damwerlobebSi mimdinare tendenciebis gaTvaliswinebiT 572 OF WAISTBANDS IN GEORGIAN CULTURAL PRACTICE 635
daviT maisuraZe Nino Abakelia

GEORGIAN ASOMTAVRULI AND NUSKHURI warmarTuli iberiis RvTaebaTa arsisaTvis 636


CALLIGRAPHIC TYPES, WITH CONSIDERATION OF THE giorgi qavTaraZe
TRENDS OCCURRING IN MEDIEVAL EUROPEAN WRITINGS 589
David Maisuradze
FOR THE ESSENCE OF THE PAGAN IBERIAN DEITIES 653
Giorgi L. Kavtaradze
saweri mowyobilobebi mcxeTidan
qeTevan diRmelaSvili

WRITING IMPLEMENTS FROM MTSKHETA


590

597
_
Ketevan Digmelashvili 655 w(mida)i ese dedaqalaqi

qarTuli xelnaweri wignis tradicia 598 mcxeTis sakraluroba qarTvelTa


esma mania rwmenasa da ritualebSi 658
nino RambaSiZe

THE TRADITION OF GEORGIAN HANDWRITTEN BOOK 607


Esma Mania SACRALITY OF MTSKHETA IN BELIEFS
AND RITUALS OF GEORGIANS 666
Nino Ghambashidze

sveticxoveli da sveti-cxoveli 668


qeTevan siraZe

12 13
SVETITSKHOVELI AND SVETI-TSKHOVELI (“LIVING PILLAR”) 672 ABOUT MTSKHETA, SVETITSKHOVELI AND MTSKHETOBA
Ketevan Siradze ACCORDING TO NIKOLOZ GULABERISDZE,
ANTON NATROIEV AND GIORGI LEONIDZE 731
Ia Ghadua
mirian mefis samoTxe 674
iulon gagoSiZe
mcxeTis eparqia 732
mzia surgulaZe
THE PARADISE OF KING MIRIAN 680
Yulon Gagoshidze
MTSKHETA EPARCHY 735
Mzia Surguladze
"mcxeTa qalaqi didi" wminda ninos
moRvaweobis droisaTvis
(istoriul-arqeologiuri mimoxilva) 682 afazeTis (dasavleT saqarTvelos)
guram yifiani sakaTalikosos istoria 736
Tamar qoriZe

“MTSKHETA – GREAT CITY” BY THE TIME


OF LIFE AND ACTIVITIES OF SAINT NINO THE CATHOLICOSATE OF ABKHAZIA (WEST GEORGIA) 749
(HISTORICAL-ARCHAEOLOGICAL REVIEW) 693 Tamar Koridze
Guram Kipiani

samRvdelmTavro Sesamoselis rekonstruqcia


sveticxovlis sakaTedro taZris karibWe 694 mcxeTis muzeumis saeqspozicio sivrceSi 752
erik Tuno natalia CitiSvilis TanaavtorobiT eka berelaSvili

GATEWAY TO SVETITSKHOVELI CATHEDRAL 700 RECONSTRUCTION OF ARCHPRIEST'S GARMENTS


Erik Thunø in collaboration with Natalia Chitishvili IN THE EXHIBITION SPACE OF MTSKHETA MUSEUM 770
Eka Berelashvili

sveticxovlis sazRvao Temebi


evropeizaciis procesebis WrilSi 708 qristianuli siZveleebi mcxeTidan Salva
manana gabaSvili amiranaSvilis saxelobis xelovnebis muzeumSi 772
nana burWulaZe

MARINE TOPICS OF SVETITSKHOVELI


IN THE LIGHT OF EUROPEANISATION PROCESS 722 CHRISTIAN ANTIQUITIES FROM MTSKHETA IN
Manana Gabashvili SHALVA AMIRANASHVILI MUSEUM OF FINE ARTS 791
Nana Burtchuladze

"romeli-igi lamprad brwyinvaled da elvad


cecxlisad egzebis samaradisod..." qarTuli qristianuli kulturis wris Zeglebi
(mcxeTis, sveticxovlisa da mcxeTobis centralursa da aRmosavleT imierkavkasiaSi 792
dResaswaulis Sesaxeb nikoloz gulaberisZis, givi RambaSiZe
anton natroevisa da giorgi leoniZis mixedviT) 724
ia Radua
MONUMENTS OF GEORGIAN CHRISTIAN CULTURAL
CIRCLE IN CENTRAL AND NORTH-EAST CAUCASUS 802
Givi Gambashidze

14 15
_ _
807 samefo xelisufleba 855 arqeologia

saqarTvelos samefo xelisufleba – mefe mcxeTis arqeologiuri kvlevebis istoria 856


daviT IV aRmaSenebeli 808 vaxtang nikolaiSvili, nikoloz maisuraSvili
nino SiolaSvili

HISTORY OF ARCHAEOLOGICAL
GEORGIAN ROYAL GOVERNANCE – KING INVESTIGATIONS OF MTSKHETA 876
DAVID IV THE BUILDER 822 Vakhtang Nikolaishvili, Nikoloz Maisurashvili
Nino Shiolashvili

sabeWdavebi, sawonebi da warwerebi grakliani goradan 878


samefo Sesamoselis rekonstruqcia vaxtang liCeli
mcxeTis muzeumis saeqspozicio sivrceSi 824
guliko kvantiZe
STAMPS, WEIGHTS AND INSCRIPTIONS FROM GRAKLIANI HILL 893
Vakhtang Licheli
RECONSTRUCTION OF ROYAL GARMENTS
IN THE EXHIBITION SPACE OF MUSEUM OF MTSKHETA 834
Guliko Kvantidze mcxeTis municipaliteti sof. werovnis

_ teritoriaze mdebare adreSua saukuneebis


samarovnis gadarCeniTi arqeologiuri samuSaoebi
zurab giorgaZe, Tamar niniaSvili
894

837 qarTuli samarTali RESCUE ARCHAEOLOGICAL WORKS ON EARLY


MEDIEVAL GRAVEYARD LOCATED ON THE TERRITORY
OF VILLAGE TSEROVANI, IN MTSKHETA MUNICIPALITY 903
saxelmwifo da samarTali 838 Zurab Giorgadze, Tamar Niniashvili
mariam yufaraZe

THE STATE AND THE LAW


Mariam Kuparadze
845
_
905 samuzeumo koleqciebi
saistorio sabuTebi, rogorc
qarTuli samarTlis wyaro 846 mcxeTis masalebi uvarovas katalogis mixedviT 906
Tea qarTveliSvili nino CxartiSvili

HISTORICAL DOCUMENTS AS MTSKHETA MATERIALS ACCORDING TO


THE SOURCE OF GEORGIAN LAW 853 UVAROVA’S CATALOGUE OF ARCHAEOLOGICAL MUSEUM 913
Tea Kartvelishvili Nino Chkhartishvili

samTavros samarovnis kramitsamarxebis inventari 914


qristine SavlayaZe

16 17
IMPLEMENTS OF THE ROOF TILE GRAVES "saganZuri mcxeTis muzeumidan" - eqspoziciis
FROM SAMTAVRO GRAVEYARD 924 momzadeba da Semdgomi rekomendaciebi 962
Kristine Shavlakadze nino qebulaZe, nino kalandaZe

samTavros fondSi daculi artefaqtebi 926 “TREASURY FROM MTSKHETA MUSEUM” – PREPARATION
Tina kaxeliSvili OF EXHIBITION AND FURTHER RECOMMENDATIONS 972
Nino Kebuladze, Nino Kalandadze

ARTIFACTS PRESERVED IN THE SAMTAVRO FUND


Tina Kakhelishvili
931
_
qarTuli oqromWedlobis nimuSebi samTavros 977 saqarTvelo - Rvinis samSoblo
samarovnidan saqarTvelos erovnuli muzeumis
koleqciebi (interdisciplinuri kvleva) 932
mindia jalabaZe mevenaxeoba-meRvineobis rvaaTasi weli
saqarTveloSi, saeqspozicio koncefcia 978
iulon gagoSiZe
THE SAMPLES OF GEORGIAN GOLDMITHERY FROM
SAMTAVRO GRAVEYARD GOLLECTIONS OF GEORGIAN
NATIONAL MUSEUM (INTERDISCIPLINARY STUDY) 936 Rvinis Tematika qarTul xelovnebaSi 984
Dr. Mindia Jalabadze TaTia TevdoraSvili

_ WINE RELATED TOPICS IN GEORGIAN ART


Tatia Tevdorashvili
997

939 restavracia
vazisa da Rvinis kultura saqarTveloSi: 998
Rvinis erovnuli saagentos samecniero proeqti
uZvelesi dekoratiul-gamoyenebiTi d. maRraZe, l. mexuzla, a. koberiZe, i. mdinaraZe, d. lorTqifaniZe, m. jal-
xelovnebis nimuSebi mcxeTis muzeumidan 940 abaZe, e. yvavaZe, n. rusiSvili, T. kezeli, l. ujmajuriZe, p. makgoverni, r.
nino qebulaZe, nino kalandaZe baCilieri, o. faila, g. kola, l. mariani, s. batiuki, t. gilberti, l. bubi, a.
WeiSvili, e. boareto, n. uelsi, l. daviTaSvili

THE SAMPLES OF ANCIENT DECORATIVE-APPLIED


ART FROM MTSKHETA MUSEUM 948 VINE AND WINE CULTURE IN GEORGIA: 1023
Nino Kebuladze, Nino Kalandadze SCIENTIFIC PROJECT OF NATIONAL WINE AGENCY
D. Maghradze, L. Mekhuzla, A. Koberidze, I. Mdinaradze, D. Lortkipanidze, M. Jalabadze, E.
Kvavadze, N. Rusishvili, T. Kezeli, L. Ujmajuridze, P.E. McGovern, R. Bacilieri, O. Failla, G.Co-
didi mcxeTis arqeologiuri muzeum-nakrZalis la, L. Mariani, S. Batiuk, T. Gilbert, L. Bouby, A. Cheishvili, E. Boaretto, N. Wales, L. Davitashvili
eqsponatebis restavracia-konservacia 950
ani Serozia, ana dvali
Rvinis uZvelesi zoomorfuli sasmisebi
dedoflis goridan 1024
RESTORATION AND CONSERVATION OF EXHIBITS OF THE iulon gagoSiZe, eliso yvavaZe, elena rova
GREAT MTSKHETA ARCHAEOLOGICAL MUSEUM-RESERVE 960
Ani Sherozia, Ana Dvali
TbilRvino – Rvino saqarTvelodan qarTuli 1032

18 19
_ _
1039 gastronomiuli kultura 1105 musika da qoreologia

gastronomiuli kultura rogorc cocxali memkvidreobis interpretacia samuzeumo sivrceSi 1108


sistema da qveynis saimijo resursi 1044 salome xmiadaSvili
dali catava

INTERPRETATION OF LIVING HERITAGE IN MUSEUM SPACE 1117


GASTRONOMIC CULTURE AS A SYSTEM AND Salome Khmiadashvili
THE COUNTRY’S IMAGE RESOURCE 1055
Dali Tsatava
mcxeTis gaTxrebSi aRmoCenili gedis Zvlis salamuri
da qarTuli samusiko azrovnebis sistema 1118
qarTuli sufra 1056 malxaz erqvaniZe
nino mindaZe

SWAN BONE REEDPIPE DISCOVERED DURING MTSKHETA


GEORGIAN “SUPRA” 1073 EXCAVATIONS AND THE SYSTEM OF GEORGIAN MUSIC THINKING 1123
Nino Mindadze Malkhaz Erkvanidze

lurji sufra (mxatvruli Semoqmedebis qarTuli xalxuri cekva 1124


erTi nimuSi samuzeumo sivrcidan) 1076 mariam uSxvani
ekaterine TabukaSvili

GEORGIAN NATIONAL DANCE 1139


BLUE TABLECLOTH (SUPRA) (ONE SAMPLE Mariam Ushkhvani
OF ARTISTIC CREATIVE WORK FROM MUSEUM SPACE)
Ekaterine Tabukashvili
1080

_
barbare erisTavi-jorjaZe – pirveli
qarTuli kulinariuli wignis avtori 1082
1141 MEMORIA
ekaterine bulaSvili

Tamila mgalobliSvili 1142


BARBARE ERISTAVI-JORJADZE – AUTHOR eka kaWarava
OF THE FIRST GEORGIAN CULINARY BOOK 1091
Ekaterine Bulashvili
mcxeTa – qarTvelTa axali ierusalimi 1145
Tamila mgalobliSvili
ra dagvitova kneina barbare jorjaZem
gastronomiuli kulturis istoria 1092 MTSKHETA – NEW JERUSALEM OF GEORGIANS 1163
dali catava Tamila Mgaloblishvili

Tanamedrove qarTuli arqeologiis


patriarqi akademikosi andria afaqiZe 1164
vaxtang nikolaiSvili

20 21
22 23
giorgi qavTaraZe Tu Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi terminebi „qarTli“ da „qarTve-
li“ Seesatyviseba berZnul-romaul terminebs „iberia“ da „iberieli“, ber-
iv. javaxiSvilis saxelobis Znul-romaul literaturaSi terminebi „qarTli“ da „qarTveli“ ucnobia
Tbilisis saxelmwifo universiteti, da mxolod erTi miniSneba mogvepoveba, rom fonetikuri msgavsebis gamo
iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti, eTno-toponim „qarTl“-s ukavSirebdnen karTagenelebis saxelwodebas.
Zveli qveynebis istoriis ganyofilebis mxedvelobaSi maqvs usa pitiaxSis parizuli sabeWdavis warweraSi asax-
mTavari mecnier-TanamSromeli uli termini _ ΙΒΗΡΩΝ ΚΑΡΧΗΔΩΝ („karTagenel iberTa“), romelic garda
libielTa da dasavleTis iberielTa kavkasiaSi gadmosaxlebis legend-
arul cnobasTan misi savaraudo kavSirisa, SesaZleblobas gvaZlevs masSi
termin konkretuli geografiuli da, amave dros, garkveuli xanebidan politikuri
mniSvnelobis mqone cneba davinaxoT „mTa qarTlis“ (anu armazcixis) ibe-
"qarTlis" riis saxiT2. gasaTvaliswinebelia isic, rom arcTu iSviaTad berZnul-ro-
maul samyarosaTvis ufro Cveul saxelebTan mimsgavsebisa Tu Targmnis
arsisa da Sedegad iqmneboda xolme sxvadasxva mxareebis adgilobrivi saxelebis
warmomavlobis berZnul-romauli variantebi.

sakiTxisaTvis termini „qarTli“ pirvelad gvxvdeba iakob xucesis ax.w. V saukunis hagi-
ografiul nawarmoebSi „SuSanikis martviloba“ („wamebaÁ wmidisa SuSan-
ikisi dedoflisaÁ“) da samive SemTxvevaSi _ rogorc qoronimi: „viTarca
terminebis „qarTlisa“ da „qarTvelis“ mniSvnelo- moiwia igi sazRvarTa qarTlisaTa, qveyanasa mas hereTisasa“3, „...da mieriTgan
bisa da warmomavlobis sakiTxi imTaviTve qarTvel ganiTqua yovelsa qarTlsa“4, „aznaurni da uaznoni soflisa qarTlisani“5;
mecnierTa kvlevis obieqts warmoadgenda. gamoiTqva
araerTi gonebamaxviluri da TiTqos sakmaod kar- xolo yvelaze adreuli ganmarteba topo-eTnonim „qarTlis“ warmomav-
gad dasabuTebuli varaudi, romlebic erTmaneTis- lobisa, romlisganac, Tavis mxriv, warmodgeba eTnonimi „qarTveli“, moce-
agan ZiriTadad sakvlevi sabaziso masalis Tavise- mulia „mefeTa cxovrebaSi“: „da ese qarTlos movida pirvelad adgilsa
burebiT gansxvavdebodnen. Tu zogierTi mkvlevari mas, sada SeerTÂs arag mtkuarsa, da ganvida mTasa mas zeda, romelsa
upiratesad qarTvelur masalas iyenebs, sxvebi ka- ewodebis armazi. da pirvelad Seqmna simagreni mas zeda, da iSena mun zeda
vkasiuri, axloaRmosavluri Tu sulac evraziuli saxli, da uwoda mTasa mas saxeli Tavisa TÂsisa qarTli. da vidre aRm-
monacemebiT xelmZRvaneloben. arTebamde mun-zeda kerpi armazisi erqua mTasa mas qarTli, da mis gamo
ewoda yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde spe[gv. 51:]
Zvel qarTvel swavlulTa da mwignobarTa didi naw- risa... mokuda qarTlos da dafles igi Tavsa zeda qarTlisasa, romelsa aw
ili endonim „qarTvels“ berZnul-romaul werilo- ewodebis armazi. da Semdgomad amissa colman misman aRaSena deda-cixe“6.
biT wyaroebSi gamoyenebuli _ eqsonimis „iberis“ amrigad, „mefeTa cxovrebis“ monacemebis mixedviT, „qarTlosi“ qarTvelTa
Sesatyvisad miiCnevdnen da am ukanasknels, imisda eTnarq-eponimia.
miuxedavad Tu ra konteqstSi iyo igi gamoyenebuli,
rogorc wesi, „qarTvelad“ Targmnidnen xolme. toponimi „qarTli“ gvxvdeba juanSerTanac, rodesac vaxtang mefem
sparselebTan mosalodneli brZolis win Tavisi laSqari, mematianis
am mxriv sagulisxmoa, rom il. abulaZis „Zveli cnobiT, daabanaka „diRmiT vidre qarTlis karTamde“7. vinaidan Semdgom
qarTuli enis leqsikonis“ ganmartebis mixedviT, juanSeri ixseniebs mogvTis xidsac, cxadia, „qarTlis karni“ mcxeTis siax-
termini „qarTveli“, garda kavkasieli iberielisa,
aRniSnavs iberiis naxevarkunZulis (espaneTis) ibe-
rielsac1. da eTnologiis institutis Sromebi, t. IX, Tb., 2009, gv. 35)
2 qavTaraZe g., kavkasia da „karTagenelebi“, iberia-kolxeTi, saqarTvelos klasikuri da
adremedievuri periodis arqeologiur-istoriuli mkvlevari, #4, Tb., 2008, gv. 112-119
3 iakob xucesi, wamebai wmidisa SuSanikisi, dedoflisai, istoriuli cnobebi, komentarebi,
* naSromi Tavdapirvelad gamoqveynda ,,istoriisa da eTnologiis institutis SromebSi“, ganmartebebi da leqsikoni daurTo n. RambaSiZem. seria _ qarTli literatura komen-
XII-XIII, Tb., 2012-2013 tarebiT 1, Tb., 2012, Tavi II
1 abulaZe il., Zveli qarTuli enis leqsikoni (masalebi), Tb., 1973, gv. 451 (qarTvel-i). 4 iqve, Tavi XI
Sesabamisad, ar unda iyos moulodneli, rom Zvel qarTul TargmanebSi gvxvdeba iseTi 5 iqve, Tavi XVII
ucnauri termini, rogoricaa „kelt-qarTvelni“, miRebuli berZnul-romauli teqstebis 6 leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti
eTnonimis _ „keltiberebis“ gadmoqarTulebis Sedegad. sainteresoa, rom qarTul dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955, gv. 8: 6-11,
mwignobrul wreebSi ara mxolod „iberia“, aramed TviT qoronimi „espaneTi/spania“ 18-19
uSualod „saqarTvelod“ iTargmneboda xolme, xolo qarTul enas pirenel iberTa anu 7 juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti dadgenili
„spanTa“ enasTan aigivebdnen (ix. qavTaraZe g., arianqarTlis sakiTxisaTvis, istoriisa yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955, gv. 179: 20

288 289
loves, armazTan aris saZebari8. „mefeTa cxovrebis“ qvemoT moyvanili amonaridis Sinaarsis zegavlenis
Sedegad, sadac naTqvamia: „xolo aman azon moarRÂvna zRudeni qalaqsa
arqeologiuri Seswavlis Sedegad dadasturebulia, rom swored aq, mtkvris mcxeTas safuZvliTurT, da dautevna oTxni igi cixeni, romelni mosdgmides
marjvena napirze, sadac mTa qarTli, igive armaz/armazcixea9 lokalizebu- pirsa qarTlisasa: Tavadi cixe, romel ars armazi, da erTi cixe dasas-
li, isaxeba iberiis Zveli dedaqalaqis dedacixis rTuli safortifikacio rulsa armazisa cxÂrisasa; da erTi Tavsa zeda mcxeTisasa; meoTxe cixe,
nagebobebis mTeli sistema; aqve unda yofiliyo samefo rezidencia da dasavliT, mcxeTa mtkuarsa zeda“14, a. afaqiZe fiqrobda, rom „qarTli“ am
odnav moSorebiT _ sapitiaxSoc10. SemTxvevaSi did teritoriaze gaSlili Zveli dedaqalaqis saxeli unda
yofiliyo, romlis nawilebsac Seadgendnen: „pirvel mcxeTa“, „Zueli mcx-
ganaTxari masalis monacemebis safuZvelze armazcixe/qarTlis uZvele- eTa“, „Zueli qalaqi“, „armazi“, „armazis cixe“, „armaziT kerZi qalaqi“ da
si ganaSenianeba _ armazcixe I _ aqemenianTa xaniT aris daTariRebu- „muxnariT kerZi qalaqi“15. Tumca Tu davakvirdebiT TviT „qarTlis cx-
li. aq mikvleulia persepolisSi arsebulis msgavsi, apadāna-s ti pis didi ovrebis“ teqstebs, SevamCnevT, rom sityva „qarTli“ aq zogjer „qalaqis“
svetebiani darbazi, texili zRudeebi, oTxkuTxa koSkebi da kontrforsebi, mniSvnelobiTac aris gamoyenebuli. mag., „...da i pyra igi zurgad, qalaqi
qvaTlilebis (kvadrebis) sagangebo samagrebiT (xiT, rkiniT, e.w. uwyveti xunani“, varianti: „...qarTli xunani“ 16; „...mefe iqmnes Svilni maTni: armazs
„mercxlis boloebiT“ SeerTeba) da sxv. aqemenianTaTvis damaxasiaTebeli _ farsman da Sida qalaqsa _ kaos“, varianti: „...Sida qarTlsa _ kaos“
17
arqiteqturuli Taviseburebebi. Tumca Zeglis mkvlevari a. afaqiZe SeniS- ; „...moaoÃres tfilisi da armazi qarTli“, varianti: „...armazi qalaqi“18.
navs, rom adgilis SerCeva _ midamoze gabatonebuli mdebareoba, cixisaTvis CvenTvis aq sainteresoa ara is, Tu am sityvaTagan romelia ama Tu im
sagangebo saZirkvlis uqonloba, mSralad, uduRabod nawyob qvaTlilebze nusxaSi marTebulad Casworebuli, aramed TviT faqti terminebis _ „qa-
amoyvanili didi zomis alizis kedlis wyobisa da Selesvis Taviseburebe- rTli“ da „qalaqi“ urTierTmonacvleobisa. s. kakabaZec SeniSnavda, rom
bi, gamoyenebuli sazomi erTeulis _ e.w. qarTuli wyrTis sigrZis faqto- Tu megrulad Tbiliss „qarTi“ ewodeboda, qarTlur kiloze mas martivad,
brivi igiveoba urartul da winaaziur wyrTasTan armaz-mcxeTas damatebiT aqemenidur xanaSi sparsulidan qarTulsa da somxurSi Semosuli saxeli
urartuli cixe-simagreebis samSeneblo tradiciebTanac aaxloebs11. „qalaqi“ erqva da orive es saxeli erTmaneTis sinonimi iyo; ufro adreul
xanebSi ki qalaqis aRmniSvnel saxelad, misi azriT, swored TbilisisaT-
texili zRudeebi, anu galavnis zigzagiseburi texili xazi, ufro postaqe- vis megrulSi xmarebuli saxeli „qarTi“ unda yofiliyo gamoyenebuli19.
meniduri xanis kuTvnilebaa da ZiriTadad elinisturi xanis cixesimagre- misive dakvirvebiT, saxeli „qarTli“, rogorc fonetikurad, aseve semanti-
bisaTvis aris damaxasiaTebeli12. rogorc Cans, urartuli cixesimagree- kurad, ueWvelad uaxlovdeba megrulsa da dasavleTqarTul dialeqtebSi
bis aqemenidur da gansakuTrebiT elinistur xanaSi gamoyeneba farTod dadasturebul sityvebs _ „oqarTe“, „qarTas“, mniSvnelobiT: „SemozRuduli,
gavrcelebuli movlenaa ufro samxreTiT mdebare mxareebSi, maT Soris moRobili adgili saqonlis samwyvdevad anu baki“20. s. kakabaZe, mis mier
somxeTsa da iranSi. arinberdis (erebuni) urartuli cixesimagre mniS- saerToqarTvelurad miCneul „qarTs“ ukavSirebda iranul „kerts“ (amave
vnelovan rekonstruqcias daeqvemdebara aqemenidur xanaSi da Semdegac
intensiurad iyo gamoyenebuli elinistur xanaSi13.

14 leonti mroveli, 19: 3-6


15 afaqiZe a., qalaqebi..., gv. 163, 164. k. grigolias azriTac, termini „qarTli“ mcxeTasac
faravda da igi mTeli dedaqalaqis aRmniSvneli iyo (grigolia k., axali qarTlis
8 kakabaZe s., qal. armazi _ qal. mcxeTa, saistorio krebuli, w. III, tf., 1928, gv. 6. xom ar cxovreba, Tb., 1954, gv. 75
imaleba am saxelwodebaSi karsani an Tanamedrove RarTiskari, Tuki termin „qarTlSi“ 16 leonti mroveli, 31: 19
mcxeTaarmazs erTianad moviazrebdiT? 17 leonti mroveli, 44: 9, 10
9 Tu l. meliqseT-begi Tavdapirvelad toponim „bagineTs“ mcxeTis midamoebis 18 juanSeri, 202: 19, 20; ix. yauxCiSvili s., qarTlis cxovreba, tomi I, Tb., 1955, gv. 425. k.
toponimikaSi arsebuli iranizmebis gamovlinebad miiCnevda (Меликсет-Беков Л. М., Армазни, grigolia Tvlis, rom juanSeris mier „armazi qarTlis“ xseneba unda mowmobdes, rom
Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и Кавказа, Вып. II, Тб., 1938, c. 43, avtorma jer kidev icis am ori toponimis sinonimuroba da maT marTebulad upirisp-
mogvianebiT manve gamoTqva mosazreba, rom karsnis magnituri sadguris aSenebis Semdeg irebs mcxeTas (grigolia k., dasax. naSromi, gv. 74)
saxelwodeba „magniti“ mavanTa mier „bagniTad“ gadakeTdao (ix. afaqiZe a., qalaqebi da 19 kakabaZe s., Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, #10, Tb., 1958, gv. 99, 100
saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi, Tb., 1963, gv. 169). marTalia, termini „bagineTi“, 20 kakabaZe s., qarTuli saxelmwifoebriobis genezisis sakiTxebi, saistorio moambe, wigni
savaraudod, warmomdgari qarTulSi nasesxebi da bomonis, kerpTa taZris aRmniSvneli I. Tf., 1924, gv. 5; kakabaZe s., Tbilisi..., gv. 100. qarTuli enis dasavlur dialeqtebSi
sityvidan „bagini“, TiTqos „zedgamoWriliviT“ Seesabameba armazcixes da mis religiur „saqonlis sadgomis“ mniSvnelobis mqone „qarTa“ aRmosavleT saqarTveloSi
daniSnulebas, magram Znelia angariSi ar gaewios mcxeTisa da misi Semogarenis iseTi dasturdeba sityva „qaltas“ formiTac (Rlonti al., qiziyis toponimia (toponimikuri
brwyinvale mcodnis gancxadebas, rogoric leon meliqseT-begi iyo. amis gamo, Tavs Ziebani, IV), Tb., 1982, gv. 6, Sen. 13), romelic uaxlovdeba eTno-toponims _ xaldi || qaldi.
varideb naSromSi toponim „bagineTis“ gamoyenebas es garemoeba mxolod lingvisturi TvalsazrisiT ar unda iyos saintereso, vfiqrobT,
10 afaqiZe a., armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis isto- gasaTvaliswinebelia misi mniSvneloba terminebis „qarTisa“ da „xaldis“ erTmaneTTan
riis institutis Sromebi, tomi IV, nakv. I, Tb., 1958, gv. 96-97 dakavSirebis SesaZleblobis mxriv (Sdr. qavTaraZe g., anatoliaSi qarTvelur tomTa
11 afaqiZe a., qalaqebi..., gv. 41, 42, 78, 79 gansaxlebis sakiTxisaTvis, Tb., 1985, gv. 47-48; ix., agreTve, Меликишвили Г. А., Наири-Урарту,
12 St. Kroll, Ancient Armenian sites in Armenia and north-western Iran: Hellenistic period, Archaeology of Armenia Тб., 1954, с. 411, прим. 3). albaT, „xald“ Zirs ukavSirdeba prokopi kesarielis mier
in Regional Context, Proceedings of the International Conference dedicated to the 50th Anniversary of the Insti- moxseniebuli „okeniti Wanebis“ winaparTa mier ZvelTaganve nagebi da im droisaTvis
tute of Archaeology and Ethnography Held on September 15-17, 2009 in Yerevan. P. Avetisyan & A. Bobokhyan ukve dangreuli, xolo Semdeg iustiniane keisris mcdelobiT aRdgenili cixesimagre
(Eds) (Yerevan, 2012), pp. 219f - xartoni (Chartôn, Procopius Caesariensis, De Aedificis, III, 6, 15, p. 211), ufro gviandeli xanebis
13 iqve - xarTi, trabzonis qedis samxreTiT da q. baiburTis Crdilo-dasavleTiT

290 291
formiT sparsulidan somxurSi nasesxebsa da cnobils saSualo sauku- varaudebeli, vidre es zemomoxseniebuli saTanado kontaqtebis meSveobiT
neebis qarTulSi), slavur da rusul sityvebs „grad“, „gorod“ da a.S.21 unda yofiliyo mosalodneli da, Sesabamisad, gamoricxuli Cans sesxeba
im indoevropuli enebidan, romlebTanac qarTuls ukanaskneli 2000-2500
a. afaqiZis azriTac, SedarebiT gviandeli da ucxouri warmomavlobis wlis manZilze intensiuri urTierToba hqonda. Tumca, igi verc im ufro
termin „qalaqze“ uwinaresi adgilobrivi, galavniT SemozRuduli uZvele- adreul indoevropul enebSi (Trakiul-frigiulSi, xeTur-luviurSi da
si dasaxlebis aRsaniSnavad qarTuli cixis aRmniSvneli termini „qarTi/ sxv.) xedavs sesxebis wyaros, romlebTanac SesaZloa hqonodaT kontaqti
qarTli“ unda yofiliyo22. qarTvelur enebs da SeniSnavs, rom vinaidan bevri am sityvaTagani sxva-
dasxva qarTvelur enebSi kanonzomieri bgeraTSesatyvisobis dacviT aris
toponimi „qarTli“ marTlac qalaqis, cixesimagris, galavniT Semovlebu- warmodgenili, isini qarTvelur enaTa diferenciamdel xanas ganekuTvne-
li gamagrebuli adgilis _ akropolisis aRmniSvneli unda yofiliyo. bodnen, ris gamoc aucilebeli xdeba zemoaRniSnuli masalis warmomav-
kasius dio armazs/qarTls sulac „akropoliss“ (Ἀκρόπολις) anu deda-cix- lobis Zieba kidev ufro adreul xanebSi28. g. meliqiSvilis TvalTaxedviT,
es uwodebs23 da amiT TiTqos amarTlebs termin „qarTlis“ cixe-simagris radgan es ucnobi warmomavlobis indoevropuli fena qarTvelur enebSi
saxelwodebidan warmomavlobas. antikur xanaSi armazi/mcxeTa amierkavka- ariuli, somxuri, Trakiul-frigiuli Tu xeTur-luviuri warmomavlobis
siis centraluri safortifikacio kvanZi iyo, qveynis oTxive mxaris gza- mqoned ver CaiTvleba, Cndeba varaudi mtkvar-araqsis kulturis matare-
jvaredinis Camketi24. s. kakabaZe SeniSnavda, rom vinaidan kasius dio Sem- beli mosaxleobis indoevropuli kuTvnilebis Sesaxeb, romelic Semdeg
degdroindel armazs „akropoliss“ anu zedaqalaqs uwodebs, anu im mTas, enobrivad asimilirebuli iyo qarTvelur tomTa mier da romelTaTvi-
romelsac erqva „qarTli“, „akropolisi“ unda yofiliyo adgilobrivi sac aRniSnulma indoevropulma mosaxleobam substratis roli Seasrula:
saxelwodebis berZnuli Targmani da saxelwodeba „qarTli“ unda war- mZlavri gavlena moaxdina gamarjvebulTa enis struqturasa da leqsikaze29.
moadgendes iseTi Ziris sityvas, romelic Tavisi mniSvnelobiT amarTleb-
da kasius dios mier mocemul zeda-qalaqis saxelwodebas25. Tumca lingvistTa azriT, leqsikuri da struqturul-ti pologiuri Ta-
viseburebebis mxriv indoevropul da qarTvelur enebs Soris arsebuli
g. meliqiSvili, iseve rogorc s. kakabaZe, termin „qarTls“ aaxloebs analo- saocari izomorfizmi, SesaZloa, aixsnas ara mxolod axlo kontaqtebiT
giuri mniSvnelobisa („zRude, galavani, Robe, SemoRobili adgili, meseri, proto-indoevropulsa da proto-qarTvelurs Soris, aramed, safiqrebelia,
baki, gomi, wvrilfexa saqonlis gomuri“) da aseve indoevropuli warmo- rom isini „proto-qarTvelur-proto-indoevropuli wina-proto enobrivi
mavlobis masalasTan, oRond amjerad msgavsi JReradobisa da mniSvne- erTobis“ Semadgenel nawilebs warmoadgendnen da amdenad es msgavseba
lobis mqone litvur (gar~das, gardin~ys), germanul (garda) da albanur (garϑ) ufro unda metyvelebdes maT saerTo warmomavlobaze30. specialistTa az-
sityvebTan26. riT, bevrad ufro advilia am or ojaxs Soris Zalze Soreuli genetikuri
kavSirebis mtkiceba, vidre ramenairi istoriuli saxis urTierTobebisa
sxva mkvlevarTagan gansxvavebiT, g. meliqiSvili termin „qarTlis“ warmo- proto-indoevropuli enis arsebobis periodis ganmavlobaSi31. Tu enaT-
mavlobis sakiTxs metad farTo sivrcobriv da qronologiur CarCoebSi mecnierTa am mosazrebebs gaviziarebT, gagviWirdeba sityva „qarTlis“ eti-
ganixilavs da swored am metad vrcel CarCoebSi moqceviT ganpirobebu- mologiis aseT farTo sivrcobriv da qronologiur CarCoebSi ganxilva
li arcTu mTlad mkafiod gamokveTili suraTis SeTavazebiT Semdgomi da misi mtkvar-araqsis kulturis matarebeli mosaxleobis indoevropuli
kvleva-Ziebis mastimulirebel Tvalsazriss ayenebs. vinaidan analogiu- Tu proto-indoevropuli kuTvnilebiT axsna.
ri Ziridan nawarmoebi da msgavsi Sinaarsis mqone sityvebi farTod aris
gavrcelebuli indoevropul enebSi, g. meliqiSvili fiqrobda, rom es si- termin „qarTlis“ raobis garkvevis araerT sxva mcdelobasac hqonia adg-
tyva, mTel rig sxva qarTul-indoevropul leqsikur paralelebTan erTad, ili, romelTac amjerad aRar SevexebiT. viTvaliswinebT mxolod, rom
qarTvelur enebSi dadasturebuli im ucnobi warmomavlobis indoevro- arcTu iSviaTad, erTi SexedviT metad maxvilgonierad SeniSnulma srul-
puli leqsikis fenis kuTvnileba unda iyos, romelic qarTvelur enebSi ma an nawilobrivma damTxvevam zogjer SesaZloa savsebiT gansxvavebul
cnobili gzebiT (iranulidan, berZnulidan, somxuridan da sxv.) ar unda sivrcobriv Tu qronologiur ganzomilebebSi gadagviyvanos da kvlevis
moxvedriliyo27. g. meliqiSvilis azriT, sesxeba ufro adreul epoqaSia sa-

28 iqve, gv. 241-243


21 kakabaZe s., Tbilisi..., gv. 100 29 iqve, gv. 244. d. musxeliSvilis azriT, eTnonim „qarTuelis“ arseboba „TrialeTuri
22 afaqiZe a., qalaqebi..., gv. 160 kulturis“ drodan aris savaraudo, romlis matarebeli tomebi, ZiriTadad, ukve qar-
23 Cary, Dio’s Roman History, with an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. Tis (qarTu) tomebi unda yofiliyvnen (musxeliSvili d., qarTvelTa TviTsaxelwodebis
III. The Loeb Classical Library, London & Cambridge, Massachusetts, 1969,; Dio, 37, 1, 4 istoriisaTvis, saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli ter-
24 ix. afaqiZe a., qalaqebi..., gv. 159-221 minologia, Tb., 1993, gv. 349, 350
25 kakabaZe s., qarTuli..., gv. 5, 7 30 Gamkrelidze T., V., & Ivanov V., V., The Problem of the Original Homeland of the Speakers of Indo-Eropean
26 meliqiSvili g., saqarTvelos, kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi Languages, Journal of Indo-European Studies, vol. 13, 1985, p. 177; D’iakonov I. M., On the Original Home of
mosaxleobis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965), gv. 237-240; g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. the Speakers of IndoEuropean, Journal of Indo-European Studies, vol. 13, 1985, pp. 118f., 154; D’iakonov (Dia-
w. VI-IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi konoff) I. M., Language Contacts in the Caucasus and the Near East, When Worlds Collide: the Indo-Europeans
I, Tb., 1970, gv. 427-429. ix., agreTve, anTelava i., saqarTvelos saistorio-wyaroTmcodneobiTi and the Pre-Indo-Europeans. Linguistica Extranea Studia 19. T. L. Markey & J. A. C. Greppin (Eds), Ann Arbor,
Ziebani, Tb., 2002, gv. 492-501 1990, p. 61
27 ix. meliqiSvili g., saqarTvelos..., gv. 206-237, 239, 240 31 Mallory J. P., In Search of the Indo-Europeans. Language, Archaeology and Myth, London, 1989, pp. 150f

292 293
sagans dagvaSoros. sazogadod, lingvisturi Tu materialuri kulturis evstaTi Tesalonikeli miawers stefane bizantielis eTnogeografiuli
calkeuli nimuSebis identuroba Tu siaxlove bevris arafris mTqmelia leqsikonis _ „eTnikis“ meSveobiT Semonaxul informacias imis Taoba-
im konteqstis gareSe, sadac esa Tu is fenomeni iCens Tavs. am mxriv ter- ze, rom persepolisis sparsuli saxelwodeba _ Πασσαργάδαι, anu berZnu-
min „qarTlTan“ mimarTebiT, Cemi azriT, sakmaod mkafiod ikveTeba sivrco- lad: Περσῶν στρατόπεδον35, sparsul enaze niSnavda „sparsul banaks“36. Tumca
brivi, qronologiuri, kulturuli da lingvisturi konteqsti, romelsac, Πασαργάδαι, aqemenianTa pirveli dedaqalaqi, kiros II didis mier Tavisi
vfiqrob, gadamwyveti mniSvneloba unda mieniWos termin „qarTli/qarTis“ laSqris dasabanakeblad daaxl. Zv. w. 559-530 ww. daarsebuli, masTan Se-
arsis warmomavlobis, gavrcelebisa da kuTvnilebis sakiTxTa garkvevisas. darebiT ufro gviandeli persepolisisagan 87 km-iT aris Crdilo-aR-
mosavleTiT daSorebuli. am saxelwodebis „farsis baRebad“ (Πασαργάδαι,
mxedvelobaSi maqvs, faqtobrivad, Tanadroulad da ZiriTadad erTmaneTis sparsulad: ‫ _ ﭘﺎﺳﺎرﮔﺎد‬Pāsārgād) gaazreba ufro gviandel xanas unda ekuT-
momijnave teritoriebze gavrcelebuli, Sinaarsobrivad da fonetikurad vnodes. benzeleris berZnul-germanuli leqsikonis monacemebiT, sityva
erTmaneTTan TvalsaCinod dakavSirebuli toponimebis vrceli CamonaTva- Πᾰσαργάδαι-T sparselTa uZvelesi tomi aRiniSneboda, saidanac SeirCeoda
li, romlis raobis dadgenas XIX saukunis meore naxevris germanelma ori- xolme molaSqreTa winamZRolebi, sardlebi37. anaqsimenesidan momdinare
entalistebma avtoritetuli germanuli Jurnalis (“Zeitschrift der deutschen cnobis marTebulobasa Tu mcdarobas Cveni kvlevis sagnisaTvis arsebiTi
morgenländischen Gesellschaft“) furclebze xangrZlivi da produqtiuli di- mniSvneloba ar unda hqondes; mniSvneloba aqvs da gasaTvaliswinebelia
skusia miuZRvnes. am diskusiis Sedegebi dResac inarCuneben samecniero Zv. w. IV saukunidan momdinare informacia sityva γάδαι Tu γάρδα-s berZnul
mniSvnelobas da Tanac _ miesadagebian Cveni ganxilvis sagans. didi alba- στρατόπεδον-Tan gaigivebis Taobaze.
TobiT, s. kakabaZisa da g. meliqiSvilis varaudebi termin „qarTli/qarTis“
warmomavlobis Taobaze am diskusiis monacemebidan unda iRebdnen saTaves. toponim „fasargadis“ sawyiss formad o. blau Παρσα-γάρδα-s (Pârsakarta)
varaudobda38. amasTan dakavSirebiT igi iTvaliswinebda agreTve apianes
vinaidan yvela xalxisa da epoqis geografiul nomenklaturaSi SeiniSneba „miTridates omebsa“ da stefane bizantielTan SemorCenil asinius kvadra-
mkafiod gamokveTili tendencia _ ucxouri enebidan nasesxebi idiomebiT tusis „parTikis“ fragmentebSi dacul im cnobebs, saidanac irkveva, rom
moxdes iseTi cnebebis Canacvleba, rogoricaa „qalaqi“, „cixesimagre“ da tigran II-is dedaqalaqis saxelwodeba _ Τιγρανόκερτα _ sparsulad niSnavda
sxv., garkveuli kulturuli Sinaarsis matarebeli sityvebis mimarT ga- tigranis qalaqs _ Τιγρανόπολις39. ToTiusis laTinuri leqsikonis ganmarteb-
morCeuli midrekilebis gamo aseTi cnebebi sakmaod Sors vrceldebian iTac, sityva ,,certa“ aRmosavlur enaze qalaqs niSnavs40. aseve, menandre
TavianTi pirveladi gavrcelebis keridan da gadaiqcevian xolme didi protiqtoris SuamdinareTSi mdebare Μονόκαρτον-s, romelsac stefane bizan-
sivrceebis momcvel, moxetiale, „modur“ terminebad. amis nimuSad miiCne- tielTan Seesabameba Μαννάκαρτα, xolo „ravenis kosmografiaSi“ _Manacarta,
va drosa da sivrceSi ukiduresad gawelili berZnuli πόλις-i, romelmac uraniusi (savaraudod, ax. w. I saukunis avtori siriuli apameidan, romlis
aTasobiT wlebis Semdegac iCina Tavi rogorc braziliaSi (Petropolis), aseve nawerTa fragmentebi stefane bizantielis „eTnikis“ meSveobiT Semoinaxa)
ruseTSi (Ставрополь, Симферополь da sxv.). cnobilia sxva SemTxvevebic, mag., Μάννεως χώρα-s saxiT Targmnis, rac „maneelTa alags, miwas, mxares“ niSnavs41.
elinisturi xanis sirielebis mier koSkis aRmniSvneli berZnuli _ πύργος-
idan nawarmoebi arabuli ‫ ربج‬da bizantiuri xanis TurqulSi Sesuli _ -karta da -kerta toponimebis Sinaarsobrivi Tanxvedra eWvs ar iwvevs da
burghaz-i, romlebic cixe-simagris aRmniSvnel mraval arabul da Turqul maTi nawilobrivi fonetikuri sxvaoba dialeqturi garemos zemoqmedebas
toponims daedo safuZvlad (Sdr. samxreTdasavlurqarTuli toponimebi _ ar unda cildebodes. termin -karta-dan anda misi ganStoebebidan nawarmoeb
`borCxa~, `borjomi“). romauli xanis laTinuri castrum-i (samxedro banaki), toponimebad miCneulia42:
arabuli formiT _‫ _ ﻗﺼﺮ‬asamde toponimis mawarmoeblad gadaiqca32.

Zvel samyaroSi aseTive didi sivrceebis momcveli, moxetiale, „moduri“ rom aRniSnul pirovnebaSi sinamdvileSi igulisxmeba aleqsandre makedonelis maswav-
termini unda yofiliyo cixe-simagris aRmniSvneli karta da misgan, rogorc lebeli da misi Tanmxlebi aziur eqspediciaSi Zv. w. IV saukuneSi moRvawe anaqsimenesi
Semadgeneli nawilisagan, nawarmoebi toponimebi. sakmarisia iTqvas, rom am (Ἀναξιμένης) lampsakosidan (Zv. w. 380-320 ww.)
35 Bernhardy, Dionysius Periēgētes Graece et Latine cum vetustis commentariis et interpretationibus ex recensione
terminma egvi pteSic ki SeaRwia qartħă-s saxiT, xolo finikielTa meSveobiT et cum annotatione Godofredi Bernhardy, Lipsiae/Leipzig, 1828, pp. 301, 302: 1069 (24-35, 1-17), 968: 1069,
CrdiloeT afrikasa da iberiis naxevarkunZulze gavrcelda33. 14: ἒϑνικά k. Compara in his Steph. v. Πασσαργάδαι, unde fragmenti huius auctor Anaximenes cognoscitur;
Sdr. Steph. Byz. s. v. Πασσαργάδαι; A. Meineke, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, ex recensione
cnobili germaneli orientalistisa da di plomatis - oto blaus (1828- Augusti Meinekii, Berolini/Berlin, 1849, 509-510 (17, 1-8)
1879 ww.) gancxadebiT, ukve ori aTasi welia cdiloben termin - karta/kerta-s 36 Blau 1877, 495. ZvelberZnuli _ στρατόπεδον, garda „banakisa“ niSnavs, agreTve, „TavdacviT
mniSvnelobis dadgenas. msgavsZiriani terminebis arsebobis Sesaxeb uZve- galavans“, „simagres“, ix. Benselers Griechisch-Deutsches Wörterbuch. Bearbeitet von A. Kaegi, Leipzig,
1981, S. 732
lesi berZnuli werilobiTi cnoba ganekuTvneba anaqsimeness34, romelsac 37 iqve, gv. 608
38 Blau O., dasax. naSromi, gv. 495; Sdr. J. Conder. Persia and China, London, 1830, pp. 67-68
39 Appian, Bell. Mithr., 57; Asinius Quadratus, Parthika, fr. 14; ix. Blau O., dasax. naSromi, gv. 495
32 Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31, 40 Totius Latinitatis Lexicon. Egidio Forcellini, Jacobus Bailey. Consilio et cura Jabobi Facciolati, Londini/London,
Leipzig, 1877, SS. 497-498 1828, p. 1146
33 Blau O., dasax. naSromi, gv. 498 41 Blau O., dasax. naSromi, gv. 495, 496; H. von Wissmann, Uranios, Paulys Realencyclopädie der Classischen
34 Anaximenes, Frag. 191. ix. Blau O., dasax. naSromi, gv. 495. anaqsimeness o. blau Zv. w. III sauku- Altertumswissenschaft, Supplementband XI, Stuttgart, 1968, gv. 1278-1292
nis moRvawed Tvlis (iqve). Tumca aq adgili unda hqondes uneblie uzustobas, cxadia, 42 Blau O., dasax. naSromi, gv. 500-502

294 295
1. babiloneTsa da dasavleT suzianaSi: 1. Vologesicerta; 2. Βατράχαρτα; 3. Destag- eraySi, faqtobrivad, iranis mTel gayolebaze da transsoqsianaSic vrcel-
erd; 4. Hormuzǵird; 5. Aristaǵird; 6. Wasagerd; 7. Susanǵird. deba; aseve, gavrcelebulia iranis im mxareebSi, romlebic sakmaod daSo-
2. asureTsa da SuamdinareTSi: 1. Μονόκαρτον; 2. Μαννάκαρτα; 3. Minicerta; 4. rebuli iyvnen TuranelTa zegavlenisagan, mag., farsSi, qermanSi, midielTa
Χατράχαρτα; 5. Ζαριγάρδια. calkeul olqebSi. amitom, misi azriT, aseTi saxelwodebebis formireba
iranuli enis gavrcelebis arealSi unda momxdariyo46. qronologiuri
3. armeniaSi: 1. Zikarta; 2. Τιγρανόκερτα; 3. Άρκαϑιόκερτα; 4. Άρταγίγαρτα; 5. Ήλεγέρδα; Tvalsazrisidan gamomdinare, T. nioldeke SeniSnavs, rom transsoqsianaSi
6. Δαδόκερτα; 7. Καπνισκέρτι; 8. Σανόχαρτα; 9. Μάκαρτα/Μανάκαρτα; 10. Μαρτίκερτα/ gerd-elementis Semcveli saxelebi verc parTelebisa da verc sasanianTa
Μερτίκερτα; 11. Μαντζικίερτ; 12. Manavazgerd; 13. Melazgerd; 14. Hatamagerd; 15. Haïg- batonobis xanisad ver CaiTvleba da aqemenianTa xanis kuTvnilebas unda
erd; 16. Henaragerd; 17. Tzolagerd; 18. Tzungerd; 19. Vagarshagerd; 20. Shemiramagerd; 21. warmoadgendes47. h. hiubSmanis azriTac, iranuli saxelwodebebi dariosis
Nephrkert; 22. Vanakert; 23. Gilgerd; 24. Meshingerd; 25. Tawasgerd; 26. Alaschgerd. dros iranis mTel teritoriaze farTod iyo gavrcelebuli48.
4. midiaSi: 1. Γιλίγερδα; 2. Μαζίκερτον; 3. Maragerd; 4. Paguragerd; 5. Phaurǵird; 6. Ash-
nadǵird; 7. Dastaǵird; 8. Buzanaǵird; 9. Burûgird; 10. Walashgird. o. blaus mosazrebis mimarT -karta da -kerta toponimebis parTuli anda
Turanuli warmomavlobis Taobaze kidev ufro mkacria a. d. mordtmani,
5. hirkaniaSi: 1. Κάρτα; 2. Ζαδράκαρτα; 3. Phuzgird. romelic SeniSnavs, rom vinaidan, Tavad o. blau acxadebs, rom igi ar aris
6. parTiasa da xorezmSi: 1. Πασακαρτία; 2. Bashgird; 3. Bulanǵird; 4. Bugagerd. garkveuli parTelebis eTnografiul adgilmdebareobaSi, SegviZlia mas-
7. transsoqsianasa da xorasanSi: 1. Χαράχαρτα; 2. Chatracharta. Tan diskusias am sakiTxTan dakavSirebiT Tavi avaridoT49.

zemoCamoTvlilTa Soris SeimCneva SedarebiT gviandeli xanis saxelwode- amave dros ar SeiZleba ar iTqvas, rom bevrad ufro damajereblad ga-
bebic. kerZod, somxur-sparsuli enebSi dadasturebul qalaqis aRmniSvnel moiyureba is masala, romelic o. blaus gansaxilveli toponimebis ar-
terminebSi SedarebiT ufro gviandel formebad miiCneven gird-ze da jird-ze ameuli warmomavlobis saCveneblad aqvs moxmobili. o. blau aRiarebs,
daboloebulebs. specialistTa azriT, es formebi Tavdapirvelad arse- rom rodesac axlo aRmosavleTSi -καρτα Semadgeneli nawilis Semcvel
buli karta-sagan arian warmomdgari43. imis gaTvaliswinebiT, rom adgilis saxelebis wyaros viZiebT, unda gaviTvaliswinoT is garemoeba, rom sity-
dasaxelebis _ Valâšgird/Balâšgird-is uZvelesi formaa Vologesocerta (rogorc va karta, rogorc „qalaqis“ aRmniSvneli apelativi, imdenad xSiri iyo, rom
amas pliniusi iuwyeba), sityva gird-s h. hiubSmanic sazogadod kert/karta-dan nebismieri adgilobrivi berZeni, somexi Tu ebraeli mis am mniSvnelobas
warmoqmnilad miiCnevs44. spontanurad xvdeboda; Sesabamisad, am terminis warmomqmneli erTaderTi
savaraudo enobrivi garemo mxolod Crdilosemituri da gansakuTrebiT
_ arameuli SeiZleba yofiliyo. misi azriT, metad macduria is mosazre-
ganxiluli toponimebis sivrcobriv ganfenasTan dakavSirebiT, o. blaus
ba, romlis Tanaxmadac termini -καρτα Tavidanve qalaqis aRmniSvneli iyo
azriT, adgili aqvs erT, aSkarad TvalSisacem, garemoebas, kerZod, imas, rom
da arameul-Zvelebrauli sityvidan _ ‫( קרתא‬krta) aris nasesxebi, vinaidan
aseTi saxelebis qseli mxolod semiturTan mosazRvre iranuli enobrivi
aqemenianTa, arSakidebisa da sasanianTa epoqaSi arameuli enis zegavlena
arealis dasavleT da CrdiloeT kideebze, Turanuli arealis SigniT iCens
mkafiod sagrZnobia im mxareebSi, sadac aseTi saxelwodebebi iCens Tavs.
Tavs, maSin rodesac aRmosavleTis mimarTulebiT maTi kvali ar SeiniSneba,
es zegavlena aseve aisaxeba sazogadod adgilobriv xalxur metyvelebaSi,
xolo samxreTisaken _ sporadulia. misive azriT,is areali,sadac toponime-
Tumca, yvelaze ufro metad geografiul nomenklaturaSia SesamCnevi. o.
bi -kerta, -kerd gansakuTrebiT xSiria, verc teritoriuli TvalsazrisiT da
blaus azriT, gansakuTrebiT is swavlulebi, romelTac ar gaaCniaT viwro
verc eTnografiul-lingvisturi TaviseburebebiT, erTiani saxelwodebis
filologiuri cnobiereba da sagans farTo kulturul-istoriuli Tval-
qveS ver erTiandeba, Tumca iqve dasZens, rom es areali (transsoqsianidan
Taxedvidan ganixilaven, advilad gaiziareben Sexedulebas am terminis ka-
kaspiis zRvamde da Semdeg armeniis gavliT evfratamde) Turaneli tomebis
vSiris Sesaxeb „qalaqis“ aRmniSvnel arameuli warmomavlobis sityvasTan,
momTabareobis zonas warmoadgenda, romelTac parTelTa ZlevamosilebaSi
ufro ukeTesi alternatiuli Tvalsazrisis uqonlobis gamo50.
umTavresi wvlili hqondaT Setanili; Sesabamisad, am arealis toponimebis
interpretaciisas Turanuli warmomavlobis sityvebis ar gaTvaliswineba,
misi azriT, ar iqneboda gamarTlebuli45. b. dornis varaudiTac, romelic aseve XIX saukunis samocdaaTian wlebSia
gamoTqmuli, hirkaniuli adgilis dasaxelebis _ Zadrakarta-s Semadgeneli
nawili -καρτα SesaZloa qalaqis aRmniSvnel arameul-fehlevur -‫קרתה‬-s (krth)
o. blaus sapirispirod, T. nioldeke SeniSnavda, rom, rogorc es ukve Tavad
warmoadgendes51.
o. blaum cxadyo, msgavsi saxelwodebebi yvelaze ufro xSiri armeniasa
da xorasanSia, Tumca, amave dros armeniis samxreTidan momijnave mxareebSi,

46 Nöldeke Th., Ueber iranische Ortsnamen auf kert und andere Endungen, Zeitschrift der deutschen morgenlän-
dischen Gesellschaft, Bd 33, 1879, SS. 148, 151, 152
43 Blau O., dasax. naSromi, gv. 500 47 Nöldeke Th., dasax. naSromi, gv. 153
44 Hübschmann H., Iranisch-armenische Namen auf karta, kert, gird, Zeitschrift der deutschen morgenländischen 48 Hübschmann H., dasax. naSromi, gv. 141
Gesellschaft, Bd 30, 1876, S. 140 49 Mordtmann A. D., Ueber die Endung kart, kert, gird in Städtenamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen
45 Blau O., dasax. naSromi, gv. 502-505.Omiuxedavad zemoT gamoTqmuli mosazrebisa, o. blaus, Gesellschaft, Bd 32, 1878, S. 725
imave werilSi moyvanili aqvs angariSgasawevi argumentacia, metyveli termin _καρτα-s 50 Blau O., dasax. naSromi, gv. 497, 498
SesaZlo arameuli warmomavlobis sasargeblod (ix., qvemoT) 51 Dorn B., Caspia (St. Petersburg, 1875), Anm. 7

296 297
mosazreba, rom termini κερτα/καρτα qalaqis aRmniSvneli ebraul-arameuli esTan („mTa qarTli“) da mcxeTa-bebris („beltis“ Tu „berdis“) cixesTan56.
sityvidan _ ‫קרתה‬, ‫ _קרתא‬aris nasesxebi, ar aRmoCnda yvelasTvis misaRebi:
T. nioldekes azriT, Tu davuSvebdiT semituri enebidan msgavsi sityvebis arameuli termini _ ‫קרתא‬, Tavis mxriv, dakavSirebuli unda iyos cixeqalaqis
sesxebis SesaZleblobas, maSin isini somxur-semitur anda semitur-iranul aRmniSvnel xuritul terminTan „ard-i/arte-ni“. am xurituli terminidan
sasazRvro zonebSi sakmaod gavrcelebuli unda yofiliyvnen, magram mis- Cans nawarmoebi qalaq musasiris urartuli saxelwodeba „ardini“; analo-
ive gancxadebiT, am teritoriaze sityva _‫קרתא‬-dan nawarmoebi arc sakuTriv giuri saxelwodebebis qalaqebi cnobilia agreTve etiunis qveynidan da
semituri toponimebi iCenen Tavs52. rusaxinilis maxloblad57. erTi SexedviT, TiTqos qarTulenovan samyaro-
Si adreuli xanebidanve fexi hqonda mokidebuli cixe-qalaqis aRmniSvnel
termin κερτα/καρτα-s warmomavlobis sakiTxTan dakavSirebiT msjelobisas, am xuritul termins, romelmac regionSi aqemenianTa dominirebis xanaSi
albaT, saTanadod aris gasaTvaliswinebeli is kargad cnobili faqti, rom analogiuri mniSvnelobisa da JReradobis mqone da, SesaZloa, misganve
jer kidev Zv. w. IX saukuneSi ‫( קרת חדשת‬Qart-Hadašt) (igive karTageni), anu nawarmoebi arameuli sityvis _ ‫קרתא‬-s zegavleniT SeiZina anlautSi velar-
„axalqalaqi“, arameulis axlomonaTesave punikur/finikiur enaze daerqva uli fonema. aseTi varaudis SesaZleblobaze, albaT, unda migvaniSnebdes
CrdiloeT afrikaSi axaldaarsebul savaWro kolonias. qarTul sinamdvileSi dadasturebuli araerTi cixesimagris aRmniSvneli
da „arT/art/ard“-Ziriani toponimi.
rogorc ukve viciT, „qalaqis“ aRmniSvnel arameul sityvas _ ‫ קרתא‬war-
moadgenda, xolo arameuli ena erT-erTi ZiriTadi saxelmwifo ena iyo sainteresoa, rom klavdios ptolemaiosis „geografiuli saxelmZRvane-
aqemenianTa zegavlenis qveS myof armazcixis adreul binadarTaTvis da los“ mixedviT, erT-erTi mniSvnelovani iberiuli dasaxleba yofila
Semdegac, ax. w. VII saukunemde, axlo aRmosavleTSi igi lingua franca-s war- _ Ἀρτάνισσ58, romelsac zogierTi mkvlevari pliniusis Harmastis-Tan (igive
moadgenda53; amdenad, savsebiT dasaSvebia, swored sityva _ ‫ קרתא‬dasdebo- Μεστλῆτα-Harmozica-sTan anu armaz-mcxeTasTan) aigivebda (r. q. porTeri)59,
da safuZvlad termin qarT-l-s54. arameul termins kidev imis gamo unda zogi _ q. artaanTan (p. ioseliani, s. kakabaZe), zogic _ artanujTan (v. to-
mieniWos gansakuTrebuli mniSvneloba, rom savaraudoa mcxeTis erT-erTi maSeki, n. lomouri)60. Tumca, rogorc viciT, pliniusis Harmastis/Harmastus-i61
umniSvnelovanesi simagris, aragvispirTan mdebare „beltis cixis“ saxelic (igive kasius dios Ἀκρόπολις-s), klaudios ptolemaios ara Ἀρτάνισσα-s, aramed
(amJamad cnobili bebris/beris cixed), romelic mcxeTa-armazcixis saerTo Ἀρμάκτικα-s formiT aqvs moxseniebuli62, rac strabonis Ἀρμοζική-s63 (anu „ar-
safortifikacio sistemis nawils warmoadgenda da ketavda CrdiloeTis mazcixes“) Seesabameba.
Sesasvlels, warmomdgari iyos aseve „cixesimagris“ aRmniSvneli arameu-
li sityvidan _ „birta“55. amasTan dakavSirebiT, iqneb gasaTvaliswinebeli marTalia, n. lomouri SeniSnavs, rom ptolemaiosis koordinatTa siste-
iyos, „qarTlis cxovrebis“ cnobis, mtkvargamoRma (armazcixis, igive „mTa ma misTvis iseTi Soreuli qveynis aRwerisas, rogoric kavkasiaa, sruli-
qarTlis“) da mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis, qarTamisa da bar- ad gamouyenebelia64, magram, safiqrebelia, rom maT, zog SemTxvevaSi,
tomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixesimagreebis aRmniSvnel arameul garkveuli SedarebiTi mniSvneloba mainc unda hqonodaT; kerZod, erTi
sityvebTan _ karta da birta da, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT mxriv, kolxeTisaTvis da meore mxriv _ kavkasiis albaniisaTvis gamoy-
rezidenciebTan Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan _ armazcix- enebuli koordinatebi mkveTrad gansxvavdeboda erTmaneTisagan, xolo
maTgan ki _ gansxvavebulia iberiisaTvis gamoyenebuli koordinatebi.

52 Nöldeke Th., dasax. naSromi, gv. 151 56 qavTaraZe g., mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa da saxelwodebis sakiTxisaTvis, is-
53 Greenfield J. C., Aramaic in the Achaemenian Empire, The Cambridge History of Iran, Volume 2. The Median toriisa da eTnologiis institutis Sromebi, t. X-XI, Tb., 2010/2011, gv. 55. „mefeTa cxovre-
and Achaemenian periods. I. Gershevitch (Ed.) (Cambridge, 1985), pp. 698-713 bis“ teqstis mixedviT: „xolo amas aderkis esxnes orni Zeni, romelTa erqua saxelad
54 t. futkaraZis azriT, termin „qarTlSi“ -l- determinant sufiqss warmoadgens. igi iT- erTsa bartom da meoresa qarTam. da amaT ganuyo yoveli queyana TÂsi: misca qalaqi
valiswinebs im garemoebas, rom warmomavlobis, Tvisebisa da mqoneblobis aRmniSvnel mcxeTa da queyana mtkuarsa Sida qarTli, muxnariT kerZi qalaqi da yoveli qarTli
-an-, -ur-, el- sufiqsebis ufro Zvel funqciur variants -l/r- sufiqsi warmoadgenda, mtkuarsa CrdiloeTi, hereTiTgan vidre Tavadmde qarTlisa da egrisisa - ese yove-
mag.: Tov-s _ Tov-l-i, mama _ mam-r-i, qarTi _ qarT-l-i da a. S. (piradi informacia). li misca bartoms Zesa TÂssa, xolo armaziT kerZi qalaqi, mtkuarsa samxriT qarTli,
damafiqrebelia q. arTvinis CrdilodasavleTiT, md. Woroxis marcxena napirTan mde- xunaniTgan vidre Tavadmde mtkurisa, da klarjeTi yoveli misca qarTams Zesa TÂssa.
bare soflisa da mTis saxeli _ „qarTla“, romelic dadasturebulia, agreTve, „kast- da mokuda aderki“ (leonti mroveli, 43: 18-24)
las“ formiT (sixaruliZe i., nigali (livana). saistorio geografiis sakiTxebi, baTumi, 57 Арутюнян Н. В., Корпус Урартских Клинообразных Надписей (Ереван, 2001), c. 496, 497
1985, gv. 44), Sdr., laT. castellum _ „cixesimagre, forti, gamagrebuli adgili, TavSesafari, 58 F. A. Nobbe (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2, Lipsiae, 1845; Cl. Ptol., 5, 11, 3
mTis samosaxlo“, rac, SesaZloa, kidev erTxel migvaniSnebdes „qarT/ard/arT“-Ziriani 59 Porter R. K., Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia (1817-1820), vol. I, London, 1821, pp. 104, 110
saxelebis semantikur kavSirs cixesimagrisa Tu qalaqis aRmniSvnel sityvebTan da, 60 lomouri n., klavdios ptolemaiosi, „geografiuli saxelmZRvanelo“, cnobebi
vin icis, iqneb laTinuri Porta („karibWe, Sesasvleli“) imalebodes xanZTis meore, saqarTvelos Sesaxeb, masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis, nakv. 34, 1955,
araqarTul saxelwodebaSi _ „forTa“. Tumca toponimi „xanZTa“ ufro arqauli Cans gv. 59, 60
da SesaZloa ganekuTvnebodes im „an“-Ziriani saxelebis wyebas, romlebic uxvadaa war- 61 Mayhoff K. F. T., (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T. (Lipsiae,
modgenili samxreT saqarTvelosa da mis momijnave mxareebSi 1906); Plin., n.h., 6, 29
55 Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen: Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage, 62 Nobbe K. F. A., dasax. naSromi; Cl. Ptol., 5, 11, 3
Leipzig, 1962, S. 154*; Sdr. qavTaraZe g., anatoliaSi..., gv. 85, 173, Sen. 361. sayuradReboa, 63 Strabo 11, 3, 5; ix. Jones H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones,
rom karTagenSic gvxvdeba msgavsi JReradobis saxelwodeba _ birtha _ adgilobrivi vol. V . The Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts & London, 1961, gv. 221
akropolisas aRmniSvnelad 64 lomouri n., dasax. naSromi, gv. 40

298 299
Tu Cven klavdios ptolemaiosis koordinatebis SedarebiT mniSvnelo- an/ardahani“, „artanuji/artanuWi“, „kardanexi“69, „RarTiskari“70 da sxv. (maT
bas gaviTvaliswinebT, unda vivaraudoT Ἀρτάνισσα-s mdebareoba mcxeTis- Soris anlautSi gansxvavebuli fonemebiTac)71. savaraudoa, rom mxedvelo-
gan (ptolemaiosiseuli Μεστλῆτα) Crdilo-aRmosavleTis mimarTulebiT65. baSi unda iyos misaRebi agreTve urartuli ʼA bgeris igiveobaaUUa-sTan72
sainteresoa, rom am regionSi dadasturebulia „ard“-Ziriani saxelebi: da, Sesabamisad, imave ard-fuZis Zieba toponimebSi: „varcixe<vardcixe“73,
centraluri amierkavkasiis CrdiloeT nawilSi, kavkasionis mTavari qe- „varZia“ (<*vard-Zia), „vardis sofeli“ da sxv. gasaTvaliswinebelia, somxur
dis mimdebare mxareebSi, mag. ardoti (cixesofeli piriqiT xevsureTSi, enaSi arsebuli „ard/arT“ da „vard/vardan“fuZiani toponimebic.
md. andaqis marcxena napirze), iqneb arxotic (←ardxoti), arTxmo (ka-
vkasionis mTavari wyalgamyofi qedis CrdiloeT kalTaze, stefanwmin- iqneb aqve unda gavixsenoT ardam erisTavis saxelic: „aman [fridon] war-
didan 15 km), ardvisi (sof. eredvTan), ardisi (md. mejudis saTavesTan), mogzavna erisTavi TÂsi spiTa didiTa, romelsa saxeli erqua ardam, Svili
arTani/arTana (Telavidan 26 km-is daSorebiT, kavkasionis mTis kalTebis nebroTis naTesavTa... aman ardam mohkida kiri-zRude cixesa armazisasa da
samxreTiT), artani (TianeTidan 13 km manZilze, ivris marjvena napirze). aqaT mtkuramdis, da wamozRuda cxÂiri armazisi vidre mtkuramde“74.

md. Tergis ukiduresi zemo welis mxares, Zveli somxuri wyaroebis, kerZod, kasius dios informaciiT, „akropolisi“ agebuli iyo im mizniT, rom daecva
anania Sirakacis e. w. VII saukunis somxuri geografiis anu „aSxarhacuicis“ uviwroesi adgili, sadac erT mxares mtkvari (Cyrus) moedineba, xolo meo-
Tanaxmad, „ardozi“ ewodeboda da miCneulia, rom es toponimi nawarmoebi re mxares kavkasionia aRmarTuli75. mcxeTa-armazis unikaluri TavdacviTi
unda iyos osuri oerduz-idan, mniSvnelobiT: tyiani mdelo, axo66. magram, SesaZleblobebis aRniSvnas verc bevrad ufro gviandeli xanis TviT-
Tu gaviTvaliswinebT xuritul-urartuli warmomavlobis „ard“-Ziriani mxilvelebi uvlidnen gverds76. vinaidan mtkvrisa da aragvis xerTvisSi
saxelebis simravles amierkavkasiaSi, albaT, ar unda moi povebodes safuZ- mdebare armazcixe/qarTli aramarto mniSvnelovan savaWro gzebs, aramed
veli maTgan toponim „ardozis“ daSorebisaTvis. rogorc Cans, swored am kavkasionis ZiriTadi uReltexilis _ darialisaken mimaval gzasac akon-
saxelwodebas _ „ardozi“ aigivebda movses xorenaci vaspurakanSi mdebare trolebda (saidanac xdeboda CrdiloeTis momTabare tomebis mraval-
adgilis saxelwodebasTan _ „artazi“67, rodesac SeniSnavda, rom „artazs“ ricxovani talRebis Semosevebi da saidanac unda SeeRwiaT axlo aRmo-
es saxeli TiTqosda imis gamo ewoda, rom am adgilas somexTa mefes ar- savleTSi kimerielebsa da skviTebs)77. swored amis gamo, savaraudoa, rom
taSess dausaxlebia amave saxelwodebis mqone mxaridan wamosxmuli tyve jer kidev aqemenianTa xanamde yofiliyo mxedvelobaSi miRebuli qarTlis
alanebi68. (Semdegdroindeli armazcixis) uaRresad xelsayreli strategiuli mde-
bareoba; rig sxva niSnebTan erTad amazeve unda migvaniSnebdes urartul
rogorc zemoTac aRvniSnavdiT, qarTul enobriv samyaroSi gvxvdeba cixes- samSeneblo tradiciebTan zemoT SeniSnuli siaxlove.
imagris aRmniSvneli mravali art/ard-fuZiani toponimi. zemoCamoTvlilebTan
erTad, savaraudod, aseTi toponimebi unda iyos: „aradeTi“, „ardasa“, „ardaSe- am, Tanamedrove qarTuli saxelmwifoebriobis ZiriTad da uZveles ker-
ni“ „ardisubani/ardasubani“, „ardola“, „arTvini/arTvani/arTavanisi“, „arta- asTan mimarTebiT, yuradRebas i pyrobs pliniusis SeniSvna imis Taobaze, rom
iberiuli qalaqi harmastusi kavkasiis im karis pirdapir mdebareobda, ro-
melic „samyaros or nawilad ganyofda“78. es garemoeba miuTiTebs, imdroin-
deli iberiis umniSvnelovanesi qalaqis funqciaze, gadaeketa gza Crdi-

69 rogorc irkveva, forma „kardanexi“ ufro Zvelia, vidre „kardenaxi“; amas mowmobs
„kardanexis“ moxsenieba giorgi aleqsandre mefis Zis mier 1455 w. vaCnaZeebis saxelze
65 aRsaniSnavia, rom Ἀρτάνισσα-sa da Μεστλῆτα-s koordinatebis nawili n. lomouris statiaSi gacemul sasisxlo sigelSi. gansakuTrebul yuradRebas i pyrobs, imave sigelSi „kar-
erTmaneTs emTxveva _ 75°40, „maSin rodesac mcxeTis monacemebia _ 74°40` (Sdr. lomouri danexis“ gverdiT, vejinisa da vejinis piris sofelTa Soris, „kardanucis“ moxsenieba
n., dasax. naSromi, gv. 46 da Stevenson E. L., The Geography by Claudius Ptolemy. Translated and Edited by (kakabaZe s., sasisxlo sigelebis Sesaxeb (axlad mopovebul sasisxlo sigelebTan da-
Edward Luther Stevenson, New York, 1932, p. 122). es cdomileba kargad Cans TviT n. lomouris kavSirebiT), saistorio moambe, wig. II, tf., 1924, gv. 40, 43
statiis rukaze: amierkavkasia ptolemaiosis koordinatebis mixedviT, sadac Ἀρτάνισσα 70 mcxeTis CrdiloeTiT, mSral xevTan aRmoCenili antikuri xanis safortifikacio
Μεστλῆτα-sTan SedarebiT mniSvnelovnad ufro CrdiloeTiT aris lokalizebuli nagebobaTa kompleqsi warmoadgenda mcxeTis (=RarTis/arTis/qarTis?) CrdiloeTis
(lomouri n., dasax. naSromi, gv. 62), rac gamoricxuli iqneboda, rukis Sedgenisas imave kars
statiaSi gamoyenebuli koordinatebis monacemTa gaTvaliswinebis SemTxvevaSi 71 maT gverdiT xom ar aris sagulvebeli cixesimagreebis aRmniSvneli da savaraudod
66 Hewsen R. H., The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac´oyc´, The Long and the Short Recensions, monaTesave Ziris Semcveli toponimebi: T-orT-omi, olT-isi da sxv.
Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen, Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen 72 ix. Арутюнян Н. В., dasax. naSromi, gv. 439, 479, 499
Orients. Reihe B, Geisteswissenschaften; Nr. 77, Wiesbaden, 1992, pp. 55, 115, 116, nn. 61-64. aRniSnuli 73 gansakuTrebiT sainteresoa „vardcixis“ saxelwodeba, romelSic xuritul-urartul
etimologiis aradamajereblobis Sesaxeb ix.: Кузнецов В. А., Очерки истории алан (Владикавказ, „ard/uard/vard“-s axlavs qarTuli ganmarteba „cixis“ saxiT (Sdr., qavTaraZe g., mcxeTis..,
1992), ч. 1, гл. III, 1 gv. 55)
67 Marquart J., Ērānšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac´i (Berlin, 1901), SS. 4, 5 74 leonti mroveli, 13: 5-6, 12-13
68 movses xorenaci, II, 34, 52, 74; ix. movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuridan 75 Cary E., dasax. naSromi; Dio, 37, 1, 4
Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo aleqsandre abdalaZem, Tb., 1984), gv. 130, 143, 144, 76 Porter R. K, dasax. naSromi, gv. 109
160. xom ar xedavda movses xorenaci termin „ardoz/artazSi“ az/oz/osebis, igive al- 77 Lang D. M., Armazi (or ARMAZ-TSIKHE), an important royal city of Georgia, Encyclopaedia Iranica, 1st edi-
anebis „ard/art“-s, egeb, sulac, sparsulenovani terminis _ „darialis“ (anu ovsTakaris) tion. E. Yarshater (Ed.), Volume II: Anamaka-Atar al-Wozara’, New York, 1999, p. 416
zegavlenis Sedegad? 78 Mayhoff K. F. T., dasax. naSromi; Plin., n.h., 6, 30

300 301
loeTidan, „kavkasiis karidan“ (anu darialidan) Semosuli da Tergisa da bibliografia
aragvis xeobebis gavliT wamosuli moTareSeebisaTvis; amis msurvelTa
ricxvi ki qeds gadaRma uricxvi iyo da aris. berZnul-romauli, somxuri
da qarTuli werilobiTi wyaroebis monacemTa Sejereba79 saSualebas gva- 1. abdalaZe a., movses xorenaci, somxeTis rio geografiis sakiTxebi, baTumi, 1985
Zlevs ganvacxadoT, rom ara mxolod harmastus/armazcixe/qarTlis, aramed istoria, Zveli somxuridan Targmna, Ses- 17. Rlonti al., qiziyis toponimia (toponi-
saerTod iberiis samefos (centraluri amierkavkasiis yvelaze adreuli avali da SeniSvnebi daurTo aleqsan- mikuri Ziebani, IV), Tb., 1982
saxelmwifos) aRmoceneba-Camoyalibebis gamomwvevi erT-erTi ZiriTadi dre abdalaZem, Tb., 1984 18. qavTaraZe g., anatoliaSi qarTvelur
mizezi swored didi strategiuli mniSvnelobis mqone darialis karibWis 2. abulaZe il., Zveli qarTuli enis le- tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis, Tb.,
kontrolis saWiroeba unda yofiliyo; momTabareTaTvis gzis gadamketi qsikoni (masalebi), Tb., 1973 1985;
kavkasiis karibWis efeqturi kontrolis aucileblobis gamo civilize- 3. anTelava i., saqarTvelos saistorio-wy- 19. qavTaraZe g., kavkasia da „karTagenelebi“,
buli samyaros yvela drois mesveurTaTvis sasurveli iyo Suagul amier- aroTmcodneobiTi Ziebani, Tb., 2002 iberia-kolxeTi, saqarTvelos klasikuri
kavkasiaSi, iberiaSi, msgavsi funqciis Sesasruleblad saTanado Zlevamo- 4. afaqiZe a., armazcixis lokalizaciis da adremedievuri periodis arqeologi-
silebis mqone saxelmwifo xelisuflebis arseboba80. sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelo- ur-istoriuli mkvlevari, # 4, Tb., 2008
bis istoriis institutis Sromebi, tomi 20. qavTaraZe g., arian-qarTlis sakiTxisaT-
IV, nakv. I, Tb., 1958 vis, istoriisa da eTnologiis institu-
5. afaqiZe a., qalaqebi da saqalaqo cxovre- tis Sromebi, t. IX, Tb., 2009
ba Zvel saqarTveloSi, Tb., 1963 21. qavTaraZe g., mcxeTis uZvelesi adgilm-
6. grigolia k., axali qarTlis cxovreba, debareobisa da saxelwodebis sakiTxi-
Tb., 1954 saTvis, istoriisa da eTnologiis insti-
7. iakob xucesi, wamebai wmidisa SuSanikisi, tutis Sromebi, t. X-XI, Tb., 2010/2011
dedoflisai, istoriuli cnobebi, komen- 22. qavTaraZe g., saqarTvelo, kavkasioni da
tarebi, ganmartebebi da leqsikoni daur- geopolitika: warsuli da Tanamedro-
To n. RambaSiZem. seria _ qarTli lit- veoba, mari brose _ 210, Tb., 2012
eratura komentarebiT 1, Tb., 2012 23. yauxCiSvili s., leonti mroveli, cxovre-
8. kakabaZe s., qarTuli saxelmwifoebri- ba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba,
obis genezisis sakiTxebi, saistorio tomi I, teqsti dadgenili yvela ZiriTa-
moambe, wigni I, tf., 1924 di xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis
9. kakabaZe s., sasisxlo sigelebis Sesax- mier, Tb., 1955
eb (axlad mopovebul sasisxlo sige- 24. yauxCiSvili s., juanSeri, cxovreba vax-
lebTan dakavSirebiT), saistorio moambe, tang gorgaslisa, qarTlis cxovreba,
wig. II, tf., 1924 tomi I, teqsti dadgenili yvela ZiriTa-
10. kakabaZe s., qal. armazi _ qal. mcxeTa, di xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis
saistorio krebuli, w. III, tf., 1928 mier, Tb., 1955
11. kakabaZe s., Tbilisi me-5 saukunis meore 25. Арутюнян Н. В., Корпус Урартских
naxevarSi, mnaTobi, №10, Tb., 1958 Клинообразных Надписей, Ереван, 2001
12. lomouri n., klavdios ptolemaiosi, 26. Кузнецов В. А., Очерки истории алан, Владикав-
“geografiuli saxelmZRvanelo“, cnobebi каз, 1992
saqarTvelos Sesaxeb, masalebi saqarT- 27. Меликишвили Г. А., Наири-Урарту, Тб., 1954
velosa da kavkasiis istoriisaTvis, nakv. 28. Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-ар-
34, 1955 хеологический очерк, Материалы по истории
13. meliqiSvili g., saqarTvelos, kavkasiisa Грузии и Кавказа, Вып. II, Тб., 1938
da maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi 29. Benselers Griechisch-Deutsches Wörterbuch. Bear-
mosaxleobis sakiTxisaTvis, Tb., 1965 beitet von A. Kaegi, Leipzig, 1981
14. meliqiSvili g., qarTli (iberia) Zv. w. VI- 30. Bernhardy G., Dionysius Periēgētes Graece et
IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmo- Latine cum vetustis commentariis et interpretation-
qmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi, ibus ex recensione et cum annotatione Godofredi
tomi I, Tb., 1970 Bernhardy, Lipsiae/Leipzig, 1828
15. musxeliSvili d., qarTvelTa TviTsaxel- 31. Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen,
wodebis istoriisaTvis, saqarTvelosa Zeitschrift der deutschen morgenländischen Ge-
79 Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d’ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri sellschaft, Bd 31, Leipsig, 1877
Terrarum, Journal of Historical Geography of the Ancient World, 6, 2000, Stuttgart, 2001, pp. 177-237 da qarTuli terminologia, Tb., 1993 32. Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradig-
80 ix. qavTaraZe g., saqarTvelo, kavkasioni da geopolitika: warsuli da Tanamedroveoba, 16. sixaruliZe i., nigali (livana). saisto- men: Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte
mari brose _ 210, Tbilisi, 2012, gv. 43, 44

302 303
Auflage, Leipzig, 1962 International Conference dedicated to the 50th An- Giorgi L. Kavtaradze
33. Cary. E., Dio’s Roman History, with an English niversary of the Institute of Archaeology and Eth-
translation by E. Cary on the basis of the version of nography Held on September 15-17, 2009 in Yere- Ivane Javakhishvili Tbilisi State University,
H. B. Foster, vol. III. The Loeb Classical Library, van. P. Avetisyan & A. Bobokhyan (Eds), Yerevan, Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,
London & Cambridge, Massachusetts, 1969 2012 Department of Ancient Country History, Chief Scientific Officer
34. Conder J., Persia and China, London, 1830 45. Lang D. M., Armazi (or ARMAZ-TSIKHE), an im-
35. Gamkrelidze T. V. & Ivanov V.V., The Problem of portant royal city of Georgia, Encyclopaedia Irani-
the Original Homeland of the Speakers of IndoEro- ca, 1st edition. E. Yarshater (Ed.), Volume II: Ana- FOR THE
ESSENCE
pean Languages, Journal of Indo-European Studies, maka-Atar al-Wozara’, New York, 1999
vol. 13, 1985 46. Mallory J. P., In Search of the Indo-Europeans: Lan-
36. D’iakonov. I. M., On the Original Home of the
Speakers of Indo-European, Journal of Indo-Euro- 47.
guage, Archaeology and Myth, London, 1989;
Marquart J., Ērānšahr nach der Geographie des Ps.
AND THE
pean Studies, vol. 13, 1985 Moses Xorenac´i, Berlin, 1901 ORIGIN
37. D’iakonov (Diakonoff) I. M., Language Contacts in
the Caucasus and the Near East, When Worlds Col-
48. Mayhoff (Ed.) K. F. T., Pliny the Elder, Naturalis
Historia. English translation by Bostock J., Riley
OF THE
lide: the Indo-Europeans and the Pre-Indo-Europe- H.T., Lipsiae, 1906 TERM
ans. Linguistica Extranea Studia 19. Markey T. L. & 49. Meineke A., Stephani Byzantii Ethnicorum quae su-
J. Greppin A. C. (Eds), Ann Arbor, 1990 persunt, ex recensione Augusti Meinekii, Berolini/ ~KARTLI”
38. Dorn B., Caspia, St. Petersburg, 1875 Berlin, 1849
39. Greenfield J. C., Aramaic in the Achaemenian Em- 50. Mordtmann A. D., Ueber die Endung kart, kert, gird
The nature and the origin of the term “Kart- ta as a constituent part of them were covering
pire, The Cambridge History of Iran, Volume 2. The in Städtenamen, Zeitschrift der deutschen morgen-
li” has been the subject of a research during a wide area of the old world from Central Asia
Median and Achaemenian periods. I. Gershevitch ländischen Gesellschaft, Bd 32, 1878
long time. There are several well-founded as- up to the Iberian Peninsula as a “fashionable”
(Ed.), Cambridge, 1985 51. Nobbe (Ed.) K. F. A., Ptolemy, Claudii Ptolemaei
sumptions that differ from each other mainly term with the meaning “town/fortress/military
40. Hewsen R. H., The Geography of Ananias of Širak Geographia, Volume 2, Lipsiae, 1845
by the character of the starting material used. camp”.
(Ašxarhac´oyc´, The Long and the Short Recen- 52. Nöldeke Th., Ueber iranische Ortsnamen auf kert
Some scholars used predominantly Georgian
sions, Introduction, Translation and Commentary und andere Endungen, Zeitschrift der deutschen
material, others – Caucasian, Eurasian or Mid- In the opinion of some specialists the element
by Robert H. Hewsen, Beihefte zum Tübinger At- morgenländischen Gesellschaft, Bd 33, 1879
dle Eastern. Sometimes, at a first glance, rather karta, as an appellative denoting “city”, was
las des Vorderen Orients. Reihe B, Geisteswissen- 53. Porter R. K., Travels in Georgia, Persia, Armenia,
shrewd explanations of the complete or partial so widespread that the only possible linguis-
schaften; Nr. 77, Wiesbaden, 1992 Ancient Babylonia (1817-1820), vol. I (London,
similarity detected among some terms in the tic environment of its origin may have been
41. Hübschmann H., Iranisch-armenische Namen auf 1821)
field of toponymical studies can take us into the North Semitic and especially the Arama-
karta, kert, gird, Zeitschrift der deutschen morgen- 54. Procopius Caesariensis, De Aedificis, ix.: penelo-
quite a different spatial and chronological con- ic. It’s assumed that the term karta from the
ländischen Gesellschaft, Bd 30, 1876 pe.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Procopius/
text, far away from the object of our study. beginning meant a “town” and is borrowed
42. Jones H. L., The Geography of Strabo, with an En- Buildings/home.html
from the Aramaic-Hebrew word with the
glish translation by Horace Leonard Jones, vol. V . 55. Stevenson E. L., The Geography by Claudius Ptol-
In general, the linguistic or cultural identity same meaning – ‫קרתא‬. It is sufficient to recall
The Loeb Classical Library, Cambridge, Massachu- emy. Translated and Edited by Edward Luther Ste-
or the proximity of individual cases are not of the name of Carthago ‫( קרת חדשת‬Qart-Ha-
setts & London, 1961 venson, New York, 1932
very large value without taking into account dašt or “new city”) founded already in the
43. Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the rai- 56. Totius Latinitatis Lexicon. Egidio Forcellini, Jaco-
the context in which this or that phenomenon 9th century B.C. by the Phoenicians, closely
son d’ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), bus Bailey. Consilio et cura Jabobi Facciolati, Lon-
occurs. In this regard, the term “Kartli/Karti” –
Orbis Terrarum, Journal of Historical Geography of dini/London, 1828
the oldest designation of Armaztsikhe/Armazi related to the Arameans. Even in the Hyrcanian
the Ancient World, 6, 2000, Stuttgart, 2001 57. H. von Wissmann, Uranios, Paulys Realency-
of the most ancient capital of Georgians at the toponym Zadrakarta some scholars view the
44. Kroll St., Ancient Armenian sites in Armenia and clopädie der Classischen Altertumswissenschaft,
confluence of the Kura with the Aragvi on the Aramaic-Pehlevi ‫ קרתה‬as its second component
north-western Iran: Hellenistic period, Archaeology Supplementband XI, Stuttgart, 1968
opposite side of Mtskheta – quite clearly shows part. We should consider the fact that the in-
of Armenia in Regional Context, Proceedings of the
the spatial, chronological, cultural and linguis- fluence of the Aramaic language is especially
tic context in which it finds its true place. I frequent in pre-Achaemenian, Achaemenian,
mean, conceptually and phonetically clearly Hellenistic and Sasanian times and was used
related to each other toponyms, which exist- as a lingua franca in the areas where such top-
ed more or less simultaneously on the vast, onyms were widely distributed.
but neighbourly situated areas. In the time of
clearing up a question of the origin, nature and It’s a well-known fact that the Aramaic lan-
distribution of the term “karta”, this fact is of guage beside the Greek was an official language
crucial importance. It seems that this toponym of the Armaztsikhe/Armazi early inhabitants
or mainly toponyms having the element -kar- which were under the influence of the Achae-

304 305
menians and whose supreme deity Armazi was ancient city, what was undoubtedly Armazi,
designated by the name derived from Old Per- as if justifying the origin of the name “Kart-
sian Ormazd (i. e. Ahura Mazda). Therefore, it li” from the name of a fortress. According to
is quite possible that the Aramaic word ‫ קרתא‬is the information of Cassius Dio, Acropolis was
the basis for the term “Kartli”. built in order to protect narrowest place where
the Kura flows on one side and the Caucasus
In which period did this term penetrate to cen- is erected on the other side… (Roman History,
tral Transcaucasia? Aramaic term, ‫ אתרק‬in turn, 37, 1, 4).
may be linked by its origin to the Hurrian word
for a city or a castle – “ard”. It seems that in the In antiquity Armazi/Kartli-Mtskheta, the forti-
Georgian linguistic area from early times were fied place of an extremely outstanding signifi-
distributed Hurrian toponyms with the word cance in the central Transcaucasia, was control-
“ard” which allegedly were acquired in the ing the crossroads that came from all four sides.
period of the Achaemenian dominance, under Most important of them was the northern direc-
the influence of Aramaic word with the same tion connected with the Dariali Pass which was
meaning and similar sound, a [gv. 63:] velar dividing Transcaucasia from Ciscaucasia. The
consonant as an initial sound of the word. The Armazi/Mtskheta and, generally, the Caucasian
possibility of such an assumption is confirmed Iberia which located right in the south of the
by the existence of many Georgian toponyms Caucasian Gates historically had the respon-
with “ard/art” element by which are designated sibility of protecting the Mediterranean-Near
mainly fortresses, castles and cities. Eastern oikoumene (οίκουμένη) - the civilized
world of common interests, from the numer-
Perhaps, we should remember also the name ous invasions of the northern nomadic tribes.
from “The History of the Kings of Kartli” – Ar- As the invasions of Cimmerians and Scythians
dam, of the person who undertook to build the fall in the days before the Achamenians, it is
wall of the castle of Armazi (Armaztsikhe, i. e. likely that a highly favorable strategic loca-
Kartli) and enclosed the projection of Armazi tion of Armazi/Mtskheta should already have
with a wall as far as the Kura river (13: 12-13). been taken into account in the Pre-Achamenian
times. It must be mentioned that beside the ex-
The fact that the term “Kartli/Karti” undoubted- istence of obvious architectural traits typical of
ly meant a fortress, a place enclosed by a wall, the Achaemenian period, the excavations of the
can be concluded on the basis of Cassius Dio’s Armaztsikhe revealed the signs of the Urartian
information. He calls Armazi/Kartli Acropolis building tradition, as well.
(‘Ακρόπολις) or the fortified upper part of an

jvris monasteri

306 307

You might also like