You are on page 1of 271

“QHICHWA SUYUP SIMI PIRWAN”

“DICCIONARIO DE LA NACIÓN QUECHUA”

Qhichwa Suyup Simi Pirwan


Diccionario de la Nación
Quechua
Ñancharisqa Simikuna

Rumi Kanchap pallasqanman ñancharisqanman jina.

Consejo Educativo de la Nación Quechua “CENAQ”


ABREVIATURAS
<   jamun  na-­‐-­‐-­‐manta     viene    de     <  
<arawk.       arawak-­‐manta        
<cuna   cuna    simimanta        
<guar.       guaraní        
<kas.       kastilla    simimanta        
<nahua   simi     lengua  nahua    
      indefinido    
allqu.   insulto                    
aq   aq    ñin                 exclamativo   excl.  
aqha   chicha        
arusimiñee       aymara,    qhichwa,    guarani        
asiku.   asikunapaq    jina     chiste    
awa.   tejido          
awqan   awqa    simi,    awqanakuq    simi,    karun-­‐   antónimo    
chanakuq      
aym.   aymara     aymara   aym.  
CBB   Qucha  Pampa     Cochabamba   CBB  
challawa   Yakupi  kawsaqmanta     peces    
chiru.   Imayna  kurkun,  jawan     Geometría    
CHU   Ch’uqisaka     Chuquisaca   CHU  
      Castellano  popular   cp  
iñiy.   Kasqanta  yuyanchik     Creencia,  religión    
Ja.   jawancharquy     Interjección   interj.  
K’.   k’askaq     sufijo   sufi  
k’uski.   Yachay  taripaymanta     Investigación    
k’utu.   K’utusqa,  jach¡u     abreviatura   abr.  
ka.   kamachinapaq     imperativo   imp.  
kas.   Runap  parlasqan  kastilla  simi     castellano    
kh.   khuskachaq     Conjunción   conj.  
khuru.   Juch’uy  kawsaq     inserctos    
kikin   Kikin  yuyayniyuq  simi     Sinónimo   sin.  
kiti.   Maypi  kasqan     lugar   loc  
kurku   kurkukunamanta     De  los  cuerpos    
llaqta.   llaqtakunamanta     Sociedad.   soc.  
llimp’i.       color    
LPZ       La  Paz    
mallki.   Q’umir  wiñaqkuna     Plantas,  botánica   bot.  
masi.   Kikin  runa  kaq     Relación    
mikhu.   mikhunamanta     Alimentación    
musuq.   Musuq  simi     neologismo   neol.  
ñancha.   Ñancharisqa  simi     Palabra  normalizada    
ñawpa   Ñawpa  simi     antiguo    
ñin.   Uyarisqata  yachapayan,  rupyay     onomatopeya   onom.  
p’isqu.   phawaqkunamanta     Ornitología   orn.  
pacha.   Pachapi  kaqkunamanta     Geografía   geo.  
ph.   phatmasqa     participio   part.  
PTS   P’utuqsi     Potosí   PTS  
purum  uywa.   Sallqa  uywa     silvestre    
qillqa.   escritura     Grafía   graf.  
qq   Qala  Qala,  P’utuqsipi     Cala  Cala,  Potosí    
r.   Rimay;  rimachiq,  imachiq     verbo   v.  
r.kh.   Khuskachaq  (rimay)     Verbo  copulativo   v.cop.  
r.ku.   Kikinman  urmaq  rimay     Verbo  reflexivo   v.refl.  
r.mp.   Yuyaynin  pachallanpi,  mana  sutiman     Verbo  intransitivo   v.int.  
yuyaynin  urmaq  rimay  
r.mr.   Mana  runachu,  wakpa  ruwasqan  rimay     Verbo  impersonal   v.imp.  
r.p.   Yuyaynin  sutiman  pasaq  rimay     Verbo  transitivo   v.tr.  
r.t.   Rimay  tikraq       adverbio   adv.  
r.wan-­‐n   Yuyaynin  runaman  urman     Verbo  pronominal   v.pron.  
ranti   Juk  simita  wakmanta  yuyarinapaq     pronombre   pro.  
rikuchiq   Rikuchinapaq,  qhawachinapaq     demostrativo   dem.  
rikuchiq       Pronombre  demostrativo   pro.dem.  
ranti  
rumi.   rumikunamanta     minerales   min.  
runa.   runamanta     persona   pers.  
s.   suti     nombre   n.  
s.ranti   Suti  ranti     pronombre   pro.  
s.t.   Suti  tikran,  sutilli     adjetivo   adj.  
sañu.   T’urumanta  ruwasqa     Cerámica    
simi.   parlaykunamanta     Lingüística   ling.  
sunqu.   Sunquchasqa  ruwaykunamanta     Emoción   emo.  
suti.   sutikunamanta     Onomástica    
sxx       Siglo  XX,  Prov.  Bustillos,  Potosí    
t.   tikrachiq     adverbio   adv.  
t.ranti   Tapuq  ranti,  tapuq     Pronombre  interrogativo   pron.int.  
taki.   takiykunamanta     Música   mus.  
tarpu.   tarpuykunamanta     agricultura   agri.  
tikra.   Tikrachiq,  simip  yuyaynin  tumpa  tikrasqa     Metafórico   met.  
trbk   Tarabuco        
tupu.   tupukunamanta     medidas    
ukhu.   ukhunchikmanta     Anatomía   anat.  
uywa.   Uywa,  kawsaqkunamanta     Doméstico    
wanlla.   Llaqtapi  kamachiykunamanta     Jurídico    
wasi.   Wasipi  kaqkunamanta     Doméstico    
wawa.   Wawakunamanta        
y.   Yuyaychaq;  rimaycha,  yuyaycha     frase   f.  
y.r.   Rimay  yuyaycha     Frase  verbal   f.v.  
y.s.   Suti  yuyaycha     Frase  nominal   f.n.  
             
PRESENTACIÓN

El Estado Plurinacional atraviesa un proceso histórico de cambio social a nivel estructural.


El sistema educativo, la participación social y la emergencia política de las Naciones y
Pueblos Indígena Originarios (NPIOs) son ahora políticas de Estado. En cambio, antes el
sistema de educación y los programas monoculturales y monolingües promovieron por
mucho tiempo la colonización mental, la aculturación y la enajenación cultural lingüística de
los pueblos indígenas, ignorando los saberes y conocimientos propios en la escuela y
respondiendo al pensamiento eurocéntrico, individualista, acumulativo, de explotación de la
naturaleza y de exclusión social de los pueblos indígenas.

A pesar de la opresión, los pueblos indígenas conservamos nuestras culturas, lenguas y


resistimos a la exterminación y hoy nos hacemos visibles con mayor fuerza. Por ello, en
derecho a nuestra reivindicación encaramos procesos de debate, discusión, movilización,
articulación, diálogo, armonía y apertura para fortalecernos como pueblos y articularnos en
el Estado Plurinacional.

Nuestros mayores desafíos son de fortalecer y potenciar nuestros saberes, conocimientos y


lenguas encarando políticas de Educación Intracultural, Intercultural y Plurilingüe, en los
espacios institucionales y organizacionales bajo el paraguas de un modelo educativo
sociocomunitario, productivo, descolonizador, técnico y tecnológico, democráticamente
participativo e incluyente.

En ese sentido, con la premisa de incidir en la educación con pertinencia cultural, lingüística
y relevancia social como demanda histórica de los pueblos, el Consejo Educativo de la
Nación Quechua “CENAQ” como brazo técnico operativo en educación de las
organizaciones sociales matrices, tiene el agrado de presentar a la sociedad del Estado
Plurinacional de Bolivia y a los contextos internacionales, el “Diccionario de la Nación
Quechua”, con términos que representan el habla actual de los quechua hablantes con su
legitima cosmovisión, identidad y lengua, términos técnicos para la educación, y
complementado con información bibliográfica. Así, este diccionario será aporte especial a
las políticas educativas de las Naciones y Pueblos Indígena Originarios (NPIOs),
principalmente del pueblo quechua, en el área sociocultural y lingüístico.

La elaboración del Diccionario de la Nación Quechua, surge de la necesidad urgente de


corroborar y coadyuvar al proceso de revalorización, revitalización, consolidación de la
lengua quechua y mediante ella los saberes y conocimientos propios coexistentes en las
entrañas de los pueblos y la vida cotidiana, como medio de reivindicación de la Educación
Intracultural, Intercultural y Plurilingüe (EIIP) en la Nación Quechua basada en el modelo
educativo sociocomunitario productivo, teniendo como elemento trascendental la lengua
quechua, que subyace a la cosmovisión e identidad propia del pueblo quechua.

Sin duda, el presente Diccionario Quechua de la Nación Quechua, contribuirá a canalizar y


viabilizar las normativas vigentes como la Ley 269 “Derechos y Políticas Lingüísticas”, Ley
070 “Avelino SIñani -Elizardo Pérez”, como respuesta a las comunidades quechuas dentro
del Estado Plurinacional de Bolivia, asimismo como material fundamental de apoyo en los
espacios como la escuela, instituciones publicas, privadas y otras instituciones educativas.

El Diccionario de la Nación Quechua, por un lado es una respuesta al constante y agitado


grito de líderes indígenas quechuas, mediante ellos a todas las comunidades (toda la
amalgama) de personas que vivimos en el contexto del Estado Plurinacional de Bolivia; y,
por otro lado, es motivo y momento histórico de poner en practica la lengua quechua en
todas las instancias.

El presente Diccionario de la Nación Quechua, comprende en la primera parte de quechua a


castellano y la segunda parte de castellano a quechua, con un fundamento explicito y
profundo etimológicamente rico en el marco de las políticas vigentes del Sistema Educativo
Plurinacional.

Directivos y Técnicos del CENAQ

INTRODUCCIÓN
El presente diccionario contiene palabras quechuas de uso cotidiano en varias regiones de Bolivia. En
principio, se han recogido palabras del Norte de La Paz, conjuntamente con Feliciano Patty, hace ya
algunos años. Luego se incluyen palabras del uso cotidiano en el Norte de Potosí y la localidad
minera de Siglo XX, en base a nuestra experiencia de uso (recogida también anteriormente en Plaza
1983). También se incluyen las palabras recogidas por Rosaleen Howard, que hizo trabajo de campo
en San Pedro de Buena Vista. Posteriormente, se agregan palabras de uso cotidiano en Cochabamba.
Para la región de Chuquisaca se incorporan los términos recogidos conjuntamente con Lorenzo
Ilafaya y Modesto Vargas, dos escritores quechuas, con los que venimos trabajando desde hace algo
más de una década.

El diccionario incluye todos los vocablos utilizados en el Proyecto de Educación Intercultural


Bilingüe (1990- 94) y posteriormente en el Ministerio de Educación (Ayma et al. 2004) para la
enseñanza del quechua, aimara y guaraní como lengua materna. Agregamos algunos términos útiles
para asuntos institucionales (wanlla). También incorporamos las últimas definiciones normalizadas
por el Ministerio de Educación (ñancharisqa simikuna).

Para complementar la información tanto de palabras como de sus significados recurrimos también a
los trabajos de otros autores que han trabajado el quechua boliviano, como el Club de Escritores
Quechuas, Xavier Albó, Alicia Terán de Dick; así como algunas fuentes históricas, principalmente
Diego Gonzales Holguín, para apoyar la normalización de la escritura. A este último respecto,
conviene enfatizar que las entradas quechuas están en la escritura normalizada, o sea la forma en que
se debe escribir cada palabra, aunque su pronunciación puede variar de lugar a lugar.

En el diccionario quechua priorizamos las palabras propiamente quechuas, pero como el quechua
está en contacto con otras lenguas, como el aimara y el puquina, también aparecen algunas palabras
de estas otras lenguas; así como aparecen algunos préstamos del castellano.

Cada entrada incluye la siguiente información:

Palabra quechua; <origen de la palabra; pronunciación de la palabra suqta [soxta] entre corchetes, o
la escritura original (sojjta) entre paréntesis; la región dónde se habla (CHU, CBB, LPZ, PTS); el
campo semántico (por ej. masi., uywa., etc.); la categoría gramatical (s. = suti ‘nombre’); definición
quechua (solo en algunas entradas); traducción al castellano; en algunos casos, los sinónimos,
antónimos y palabras antiguas; todo lo anterior seguido por las iniciales de los autores (xa, dgh, rk,
etc.).

El diccionario contiene cerca de diez mil entradas o palabras quechuas, aunque algunas palabras se
repiten, acompañadas de su traducción al castellano; y está organizado en dos partes: quechua-
castellano y castellano quechua.

Finalmente, cabe señalar que el diccionario está en constante revisión y actualización, por lo que
invitamos a los quechua-hablantes, organizaciones sociales de la Nación Quechua, autores, e
instituciones interesadas hacernos llegar al CENAQ sus observaciones y contribuciones con miras a
futuras publicaciones.

Rumi Kancha
achay (achay)    PTS s.t., ranti Ese, esa, eso kikin :
anchay. (lot, rk)
A 1 ] qillqa. s. Juk ñiqi qillqa qhichwa achay s.t., ranti Chaypuni. Ese, eso mismo. (ceq)
ñancharisqa qillqakunamanta. Primera letra achira [achira] LPZ PTS mallki. s. Achira,
del alfabeto quechua normalizado. planta de la familia de las Cannáceas, de raíz
A/a uyaywa simi. s. Kay a uyaywaqa mana comestible; medicinal. (ceq, pat, encarta)
jayk’aqpis wakjinayanchu. Jinapis simip, achiwa s. Quitasol. (dgh, pol)
phatmip qallariyninpi, tukukuyninpi, iskay achiwiti <nahua: achiyotl (achuete)    LPZ PTS
upayariq chawpinpipis riyta atin: akllay, mallki. s. Achiote, pija; colorante de la comida
ruwana. /a/ Vocal baja central.. (ñancha) (rojo). (pat, rk)
a [a] PTS aq. Ruwakunan munasqanchikta achkha LPZ s.t. Abundante, numeroso. (pat)
jawanchan, tapuypi, kamachiypi, achkha [ashkha, askha] CBB asqa, ashqa CHU
kutichikuypi ima. Pues; apócope de ari
LPZ achka PTS ashkha s.t. Harto. (pat)
expresión de asentimiento, ah. (ceq, lot, rk)
Imaman a?. a qué pues?. achkha s.t. Mucho, s. (ceq, gro, pat, lot, rh, str)
abeses <kas. [abeses] CHU s. A veces. (str) achkhata [ashkhata, askhata] (achakata)    CBB
ashqa - ashkha LPZ achkata PTS ashkhata r.t.
abiyon <kas. [abiyon] CHU s. Avión. (str) Mucho. (xa, pat, rh)
abunu <kas. (abunu)    PTS Fertilizante <de achkhayuq [ashkayox] LPZ achkayox s. Entre
abono, que a su vez viene de wanu. (lot) hartos. (pat)
Abya Yala <cuna kiti. s. América. (arusimiñee) achkha simiyuq [ashkha simiyox] simi. s.
Abya Yalap Tariynin musuq. Plurilingüe; lit. con muchas lenguas. (arusimiñee)
Descubrimiento de América. (rk) achkha ukhu PTS s. Tantasqa runa, uywa.
achacha s. Pukllanapaq. Juguete. (arusimiñee) En grupo, entre muchos; entre hartos. (pat, rk)
achachi [achachi] masi. s. Abuelo. (ceq, rh) achkha, tawkaq s. Plural. (arusimiñee)
achachi sxx s. Viejo (personas). (rk) achkhayachiq [ashkhayachix] simi. s. Imatapis
achachila [achachila] masi. s. Abuelo. (ceq) sut'inchanapaq k'askaq: jukmanta yapasqa,
achachila LPZ s. Dioses naturales (cerros iskaymanta astawanpis. Pluralizador.
grandes). (pat) (arusimiñee, ñancha)
achachha [achachha] s. Abecedario kikin : achkhayachiy [ashkhayachiy] yupa. r.p.
sanampakuna. (arusimiñee) Aumentar en cantidad. (arusimiñee)
achakana [achakana] (achakana)    PTS mallki. s. achkhayachiy LPZ achkayachiy PTS
Cacto, variedad de. (ceq) ashkhayachiy r.p. Hacer aumentar. (pat)

achakaw [achhakaw] LPZ aq. Qué caliente. achkhayachiy LPZ r.p. Multiplicar. (ceq, pat)
(pat) achkhayachiy r.p. Reproducir, hacer que se
achaki <kas. LPZ Imamantachuch
s. incremente en cantidad. (arusimiñee)
unqunchik, achakiman yuyarikuna; imapis awqan : pisiyachiy disminuir.
tiyan achaki. Achaque; por eso - atrapado por achkhayay [ashkhayay] LPZ achkayay PTS
dioses. (pat) ashkhayay r. mp. Multiplicarse awqan : pisiyay.
achakiy <kas. [achakiy] r.p. Achacar, atribuir, (pat)
culpar. (ceq) achkhayay LPZ Aumentarse. (pat)
r.p.
achaku <aym. PTS s. Ratón. (rh) achu kiru LPZ s. Jathun uya kiruyuq,
achala LPZ s. Placer. (pat) quwipaqjina. Tiene dos dientes grandes
adelante. (pat)
achala LPZ s.t. Mujeriego. (pat)
achuma mallki. s. Cardón gigante. (encarta)
achalaw [achalau] aq. Qué bueno. (ceq)
achuma qhiwillu [achuma qhewillu] PTS
achalay PTS r.p. Ofrendar (tejido o dinero) al mallki. s. Cacto, variedad de. (lot)
alférez u otras personas para honrarlas. (rh)
Achalanayki tiyan. tienes que dar un regalo. (rh) achuni LPZ s. Achhumi. Tejón. (pat)
achallqu [achalqo] LPZ mallki. s. Cabellos del achupalla yupa. s. Balanza de platillos.
(arusimiñee, pat)
maíz. (dgh, pat)
kikin : phuñi. achupalla, warkhunakuna s. Pesas (del
achanqara [achanqara] LPZ PTS mallki. s.
marco). (dgh, arusimiñee)
Begonia; planta silvestre medicinal con espinas, achupalla [achupalla] tupu. s. Pesa. (ceq, rk)
hoja redonda y flor rosada. (pat, rk) achupalla mallki. s. Planta silvestre; de la
LPZ kikin : ach'uqmuri. (pat) familia de las Bromeliáceas. (ceq, encarta)
achuqalla LPZ purum uywa. s. Juk juch'uy ajipa <asipa [ajipa] mallki. s. Cotufa americana,
kampu uywa, quwimanta juch'uy yaparisqa. verdura (Pachyrrizus ahipa); planta leguminosa,
Roedor de los valles de Charazani, come seso de de raíz comestible. (ceq)
cuy. (pat) ajna CBB ajna Así; apóc. de ajina. (xa)
achuqay [achoqay] LPZ PTS r.p. Bajar algo ajuya LPZ p'isqu. s. Quchapi kaq p'isqu,
con la boca. (pat, rk) mana phawaq, unullapi tuyuq; uma
achuqcha [achoxcha] (achojcha)    LPZ mallki. s. chullumpi. Pato negro de lago que no vuela.
Mallki urin achuqchata. Caiba; planta (pat, encarta)
herbácea, flores amarillas, frutos comestibles aka LPZ s. Estiércol. (pat)
(Cyclantera brachyhotrys); planta que se cultiva aka (aka)    PTS s. Excrementos, heces fecales,
en el maizal, para la ensalada y sopa. (ceq, pat, mierda. (ceq, lot, rk)
encarta)
kaykuna kan: chhuschu caballo y asno. (smtq)
achura [achura] s. Carne que se da al que ayuda karka seco. (dgh)
a carnear, como propina. (ceq) khara de los corrales. (lay)
achuray r.p. Distribuir, repartir. (dgh, arusimiñee) murk'a conejo, ratas, ratones. (smtq)
achuy LPZ r.p. Llevar con los dientes. (pat) q'awa del ganado vacuno, boñiga. (dgh, lai, pol,
smtq)
achuy [achuy] PTS r.p. Achusunqa. Llevar en
taqya sirle. (lay, pol, smtq)
la boca, los animales mamíferos. (ceq, rh)
uchha sirle. (dgh, pol, smtq)
achuy r.p. Allqu tulluta achun. el perro lleva aka siki allqu. s. Cagón. (dgh, rk)
un hueso en la boca. (rk)
achuy LPZ s. Mordisco. (pat) aka tanqa (akatanqa)    LPZ PTS khuru. s.
Escarabajo pelotero. (lot, pat)
achhiy (achhiy)    CHU LPZ PTS r. mp.
akakipay [akakipay] r.p. Oxidarse; ensuciar.
Estornudar. (ceq, lot, pat) (ceq)
achhu achhu [achhu-achhu] wawa. s. Castigo.
akana s. Retrete; lugar con instalaciones para
(ceq)
orinar y defecar. (dgh)
achhumi [achhumi] mallki. s. Caracoré, una
akarqana ukhu. s. Peritoneo. (arusimiñee, jl)
variedad de cacto. (ceq)
agredesey <kas. [agredeseyki] CHU yaw. Pachi
akasu <kas. (acasu)    PTS r.t. Acaso. (lot)
ñiy. Gracias. (lot, str) akay (akay)    LPZ PTS r.p. Defecar. (lot, pat)
ajala ajala LPZ mallki. s. Planta medicinal, akillu [akillu] r.t. Enteramente. (ceq, rk)
crece en zonas cálidas, sirve para curar heridas. aklla [axlla] s. Doncella; dedicada al culto al Sol
(pat) y al servicio del Inka.. (encarta)
ajara [ajara] LPZ s. Oscuridad total, noche akllana [axllana] LPZ r.p. Escoger seleccionar.
oscura. (pat) (pat)
LPZ kikin : laqha oscuro. (pat) akllana chiqanchaqkuna wanlla. s.
ajara kinwa (¿ayara)    LPZ mallki. s. Planta de Juzgados electorales. (rk)
quinua (mala). (pat) akllana juñukuna wanlla. s. Órganos
ajasqa LPZ ph. Saqirparisqa. Abandonado. electorales. (rk)
(pat) akllana kitipi akllachikuy wanlla. s.
ajay LPZ Abandonar, negar a sus hijos
r.p. Circunscripciones uninominales. (rk)
(personas), crías (animales): animal que akllana wasikuna wanlla. s. Cortes
desconoce su cría, mujeres que dejan sus hijos electorales. (rk)
kikin : jayt'araña, saqirpay. (pat) akllasqa yachaqay wanlla. s. Ciclo especial.
ajay LPZ r.p. T'ipiqay; mama mana (rk)
ñuñuchiyta munaptin, ajarparin. Destetar. akllay [axllay] yupa. r.p. Juk kunata jap'ina, uk
(pat) kunatataq saqirana. Clasificar. (arusimiñee, rk)
ajay LPZ r.p. Qhurana. Limpiar todos los akllay LPZ r.p. Elegir. (pat)
arbustos y yerbas de un cultivo. (pat)
akllay [axllay; axlliy] (ajllay)    LPZ r.p. Escoger.
ajáy, ajayllas [ajáy, ajayllas] aq. Ja, ja!. (ceq) (ceq, cer jal lot, pat)
ajina (ajina)    CBB ajna LPZ PTS r.t. Así akllay [ajllay] LPZ PTS r.p. Seleccionar. (cer,
kikin : jina. (xa, ceq, lot, pat, rk) pat, rh)
ajinata CHU LPZ PTS r.t. Así, de esta T'antata akllakuni. me escogí el pan.
manera. (pat, rh) akllay yupa. s. Clasificación. (arusimiñee)
ajinay [ajinay] r.p. Hacer así kikin : jinay. (ceq) akllu [axllu] LPZ s., s.t. Mana allinta parlayta
ajinitan LPZ r.t. De este tamañito. (pat, rk) atinchu. Tartamudo. (cer, h&h, pat)
aklluy [axlluy] LPZ r. mp. Tartamudear [aleqata tiyay!] Aliqata tiyay! Siéntese
pronunciar mal. (pat) formalmente. (ceq)
aklluyay jaklluyay [axlluyay] LPZ aqlluyay r. aljiris <kas. [al'xiris] PTS s. Alférez de fiesta;
Volverse tartamudo. (pat)
mp. pasante qhaway : tullqa; chinki. (rh)
LPZ kikin : khakayay. (pat) aljiwra <kas. yupa. s. Álgebra. (arusimiñee)
aku s. Bolo de coca que se retiene en la boca. aljwa <kas. [aljwa] (alwa)    PTS alfa mallki. s.
(cer) Alfalfa. (lot)
akulli [akulli] LPZ s. Porción de coca en alkalti <kas. (alcaldi)    PTS alkaldi s. Alcalde.
masticación; en el descanso de media mañana y (lot, rh)
tarde media. (ceq, pat, rh) alkalti <kas. (alcalde)    LPZ uywa. s. Cordero de
akullikuq [akullikux] LPZ s. Masticador de cuatro cuernos. (pat)
coca, acostumbrado a masticar. (pat) alkaytiya <kas. sunqu. s. Alcaldía. (arusimiñee)
akulliq LPZ s. Masticador. (pat) alkilakuy, arinsay yupa. r.p. Alquilarse.
akulliy (akulliy)    CBB akulliy CHU LPZ PTS (arusimiñee)
r.p.Kukata akullinkichu?. Acullicar, coquear; alkilay <kas. r.p. Alquilar. (arusimiñee)
haciendo un bolo que se mezcla con la legía para alkul <kas. [alkul] (alcol)    LPZ PTS s.
liberar los elementos estimulantes.. (xa, ceq, lot, Machanapaq upyana, kañamanta ruwasqa.
pat, trbk, rk) Alcohol de caña; aguardiente. (lot, pat, rh)
akulliy ura (akulliy  hura)    PTS s. Kuka alkula <kas. s. Alcohol. (arusimiñee)
akullirinapaq llamk'aypi samarina phani, 10 alma <kas. (alma)    CBB CHU PTS s. Alma,
phaniman qaylla. Hora del descanso en el
espíritu kikin : nuna. (ceq, h&s, lot, str, rk, trbk)
trabajo de la mañana, alrededor de las 10.00 am..
(lot) alma apaq [alma apax] LPZ s. Malignos que
akupuntura <kas.<latin: acus, awja, punctura,
roban alma. (pat)
t'uksiy s. awjawan t'uksispa ukhuta alliyachiy, alma lachiwana [alma lachiwana] s. Avispa del
Chinapi paqariq. acupuntura. (rk) anochecer. (ceq)
akuy [akuy] (akuy)    PTS r.p. Poner una porción alma q'ipi [alma q'epi] sxx s. Mariposa
de alimento molido en la boca. (ceq, lot, rk) nocturna, de aproximadamente 2 cm., de color
Akhamani LPZ kiti. s. Nevado, cerro de
oscuro o plomo. (rk)
Charazani, Prov. Bautista Saavedra, venerado almanaki <kas. LPZ PTS s. Pacha yupana.
como gran achachila. (pat) Almanaque kikin : wata watana. (pat, rh)
akhana LPZ mallki. s. Piki wañuchi. Planta almilla <kas. <latin [aymilla; allmilla] LPZ s.
medicinal. (pat) Camisa típica de la mujer. (pat)
akhapa PTS s.t. Pequeñísimo. (rh) almilla (almilla)    CHU aymilla PTS s. Vestido
akhara LPZ aq. Ima asina jina qallarinapaq, negro de bayeta con mangas cortas, bordados en
awisinqa parlarquspapis chansaman mangas y orilla, para mujer. (ceq, lot, rh, str, trbk)
rikch'akun :. Caray!. (pat) alphiris <kas. LPZ s. Preste. (pat)
akhara LPZ aq. Akhara, ñaqapunichu altar <kas. CHU s. Altar. (str)
qarquyki? Akhara, ñaqapuni rimarqurquni. alujay <kas. (alujay)    PTS r.p. Alojar. (lot)
Palabra vulgar para provocar risa. (pat) alwirja (alberja,  alwichu)    LPZ alyas PTS
akharaq [akharax] LPZ aq. Expresión para mallki. s. Alverja, planta leguminosa. (lot, pat)
pedir disculpa, por haberse equivocado. (pat) alwun <kas. yacha. s. Álbum. (arusimiñee)
Akhawana LPZ s. Apellido. (pat) allaq (allax)    CHU PTS s. Cavador. (trbk)
alaláw! (alalaw!)    LPZ aq. Qué frío!. (ceq, lot, allaqkuna CHU s.Cosechadores rk, trbk,
pat) allay (allay)    CBB CHU PTS r.p. Cavar. (xa,
alaláy! (alaláy!)    PTS aq. Qué frío!. (gro, lot, rk) ceq, lot, rh, str)
alaqa <aym. LPZ r.t. Vano, en vano, inútil. allay PTS Cosechar (tubérculos). (rh)
r.p.
(pat) allay LPZ Escarbar. (pat)
r.p.
aliman <kas. LPZ s. Alemán. (pat)
allay CBB allay s. Cava. (xa)
alinku LPZ s. Gajo, tallo de la planta de papa. papa allay cosecha de la papa.
(pat)
allchhi <aym. (allchhi)    CHU PTS masi. s.
aliqa [aleqa] LPZ r.t. En vano kikin : qhasilla. Nieto,a. (ceq, lot, rh, str)
(pat, rk)
allillawan [allillawan] r.t. Con cuidado. (ceq)
aliqata [aleqata] r.t. Con frecuencia; formal.
(ceq) allillamanta PTS r.t. Con cuidado, con
calma. (ceq)
allillamanta [alliyllamanta] LPZ r.t. Despacio. allinyakuy PTS Abuenarse. (rk)
r.p.
(pat) allinyapuy (allinyapuy)    PTS r.p. Mejorar, por
allillan LPZ PTS r.t. Allillantaqmin. Bien sí solo, de repente. (ceq, rk)
(nomás); sin novedad. (ceq, pat) allinyay LPZ r. Ser comprensivo. (pat)
kikin : kusalla.
allinyay r.p. Mejorar (salud). (rk)
allillan kay LPZ r. Estar bien. (pat) alliyachiq [alliyachix] LPZ s. Cura
allimanta (allimanta)    PTS r.t. Calmadamente, enfermedad, heridas. (pat)
deliberadamente. (lot)
alliyarqapuy (alliyarkupuy)    r.p. Recuperar la
allin (allin)    CHU PTS s.t. Bueno. (lot, str) salud. (arusimiñee)
allin LPZ PTS r.t. ¿Allinchu manachu? alliyay LPZ aliyay r. mp. Sanarse de la
Bien. (ceq, pat, rk) enfermedad. (pat)
allinmin PTS Está bien. (rk) alliyay LPZ aliyay r.p. Aliviarse. (pat)
allinta PTS r.t. Bien. Allintaña yachan. Ya alliykachay r.p. Revisar, mejorar. (arusimiñee)
sabe bien.
alliyllamanta LPZ r.t. Despacio. (pat)
allintaq LPZ r.t. Kusataq. Está bien. (pat)
alliyllawan LPZ r.t. Con despacio. (pat)
alli qhawasqa kay musuq. Prestigio. (rk)
allpachu [allpachU] LPZ uywa. s. Alpaca. (pat)
alli sunqu [alli sonqo] LPZ y. Bueno, de buen
corazón. (pat)
allpachu PTS, sxx allqu. s.t., s. Persona
desagradable; insulto. (rk)
allikay s. Dignidad. (arusimiñee)
allpaqa <aym.: allpaqa [alpaqa] ] (alpaqa)    LPZ
allikay s. Virtud, bondad. (arusimiñee) allpaqa PTS uywa. s. Alpaca; mamífero
allikay s.t. Moral. (arusimiñee) rumiante, familia de la llama. (lot, pat)
allikay s.t. Noble. (arusimiñee) allpi [allpi] LPZ s. Preparado para cocinar
allikaypaqtaq sexualidad ñisqapaqtaq (molido). (pat)
y. Educación para la salud y la sexualidad. allpiyay [allpiyay] r.p. Formarse heridas
(arusimiñee) alrededor de la boca; volverse aguanoso. (ceq)
allilla kay s. Salud. (arusimiñee) allqa [alqa] r.t. En medio de hacer; dos colores.
allilli s. Beneficio. (arusimiñee) (ceq, rk)
allin kasqanta qhawaq y. Control de allqa [alqa] LPZ llimp'i. s.t. Bicolor.
calidad. (arusimiñee) (arusimiñee, pat)
allin qillqa [allin qelqa] s. Caligrafía. allqa khuchi [alqa khuchi] LPZ Chancho de
(arusimiñee) dos colores. (pat)
allin yawarniyuq LPZ s. De buena sangre. allqa quwi [alqa qowi] LPZ Cuy de colores.
(pat) (pat)
ñawpa. s.t. Noble. (dgh) allqa misi [alqa misi] LPZ Gato de dos
allinchaq [allinchax] s. Qillqasqata colores. (pat)
qhawaykuq, chaymanta astawan allinta allqa papa [alqa papa] LPZ Papa de dos
qillqaykuq. Corrector. (ñancha) colores. (pat)
allinchaq s. Revisor. (ñancha) allqa waka [alqa waka] LPZ Vaca de dos
allinchay [allinchay] (allinchay)    CBB allinchay colores. (pat)
CHU LPZ PTS r.p. Arreglar; arreglar algo allqachiy [alqachiy] CBB r.p. Interrumpir;
estropeado. (xa, ceq, lot, pat, str, rk) hacer equivocar interrumpiendo kikin :
Componer. pantachiy. (arusimiñee, h&s)
Reparar. (arusimiñee) allqamari [alqamari] CHU LPZ PTS p'isqu.
allinchay, allinyachiy r.p. Mejorar. s. Buitre. (atd, ceq, pat, trbk, rk)
(arusimiñee) allqaq ch'iku (…) [alqax ch'iku] simi. s.
allinnin, chanichi, yanapaynin s. Utilidad. Puntos suspensivos; denota que el sentido de la
(arusimiñee) oración o cláusula está incompleto. (arusimiñee,
allinyachiq (allinyachej)    s. Mediador. (ceq) encarta)
allinyachiy (allinyachiy)    r.p. Hacer mejorar, allqay [alqay] LPZ r. mp. Ausentarse. (pat)
reconciliar. (ceq) allqay [alqay] r.p. Dejar a medio hacer. (ceq, rk)
allinyakuy LPZ r. ku Calmarse; estar de allqitu <kas.: -it diminutivo [alqetu] uywa. s.
paciencia. (pat) Cachorro, perrito. (ceq)
allinyakuy (allinyakuy)    r. ku Reconciliarse. (ceq) allqu [alqo] CHU uywa. s. Tawa chakiyuq
allinyakuy PTS r. ku Sanarse. (rk) uywa, runaway tiyakun. Perro. (ceq, rh, trbk, rk)
allqu LPZ allqu. s.t. Juq'arikunku ccazpi. Palo que atraviesa para añxarlas.. (dgh,
ayñanakunapaq: allqu runa, allqu yuqalla. rk)
Desgraciado, malo. (pat) allwina takarpu awa. s. Estacas para la trama.
Ch'iqchi allqu, yanawan yuraqwan. perro gris, (dgh)
negro y blanco. (trbk, rk) allwiq [allwix] LPZ awa. s. Urdidor (persona).
allqu allqu (alqo  alqo)    PTS khuru. s. Insecto (pat)
parecido a la hormiga, espalda amarilla o roja, y allwiy LPZ awa. r.p. Empezar el enhebrado
pica.. (lot, rk) para el tejido de telar de suelo y colgando
allqu khichka [alqo khishka] LPZ mallki. s. qhaway : miniy. (pat)
Ch'api, jampi qhura: juch'uy khichkayuq allwiy LPZ r.p. Urdir. (pat)
qura, ujupaq, kalurpaq jampi. Amor seco: alyas [alyas] LPZ s. Arvejas. (pat)
planta silvestre medicinal, tiene espinas. (pat) alyas chulla LPZ tupu. s. Allin marq'aysiy.
allqu muña LPZ mallki. s. Millay asna Medida, pequeña gavilla de arveja seca. (pat)
qhura, puka t'ikayuq. Arbusto hediondo con alyas q'impi [alyas q'empi] LPZ tupu. s. Iskay
flores rojas. (pat) chunka kuraq chulla. Medida, gavilla grande
allqu ñan PTS s. Sendero; lit. camino del de arveja seca. (pat)
perro. (rk) alyas uchu LPZ s. Picante de arveja. (pat)
allqu papa s. Yuraq jaya lumaspi puqun. alyas waqtana [alyas waxtana] LPZ s.
Papas silvestres. (rk, trbk) Golpeador, para golpear habas. (pat)
allqu runa LPZ allqu. s.t. Persona inmoral. ama (ama)    CHU PTS r.t. No (prohibitivo)
(pat)
kikin : mana. (ceq, lot, str)
allqu trote sxx trotar, caminar casi ama llulla no seas mentiroso.
corriendo. (rk) ama qhilla no seas flojo.
allqu tuna (alqo  tuna)    PTS mallki. s. Cacto, ama suwa no seas ladrón.
variedad de; parecida al qhiwillu kikin : Ama kamata apamuychu. no traigas la cama.
qhiwillu. (lot, rk) (rk, trbk)
allqu wasi LPZ s. Casa del perro. (pat) Ama chay ñanta kichariwaqchikchu. uds. no
Allqu wasita muyuta rumiwan ruwapunku. le deberían abrir ese camino. (rk)
hicieron una perrera redonda con piedras. (rk, amalla LPZ aq. Hay no!; espero que no sea
trbk) así. (pat)
allquchakuy [alqochakuy] allqu. r. ku Ponerse amalla LPZ r.t. Ñisunchik: amalla
malcriado, insolente. (rk) ruwaychu ñichkaykim. Por favor, no; que no
CBB allqu. Emperrarse. (h&s) sea. (pat)
allquchay [alqochay] LPZ r.p. Abusar al amam [aman] LPZ r.t. Amam waqankichu.
prójimo, hacer maldad. (pat) No, enfático. (pat)
allquchay r.p. Despreciar, burlar. (ceq) amaña LPZ PTS r.t. Mana munakunchu:
allquchay (alqochay)    CHU PTS allqu. r.p. amaña jamunqachu. Ya no, (prohibitivo). (ceq,
pat, rk)
Discriminar, insultar, abusar; poner a nivel del
perro. (lot, str, rk) amañapas LPZ r.t. Mana munakunchu:
mana munanchu, rawyasqa kaspa. Aunque ya
allquchaykamayuq [alqochaykamayox]
no. (pat)
ñawpa. s. Anchata k'amikun, sapa kuti runata
allquchan. Injuriador. (dgh)
amapis [amapis] r.t. Aunque no. (ceq, rk)
Amapis ruwaychu. aunque no (lo) hagas. (ceq)
allquyay [alqoyay] LPZ allqu. r. mp.
Malcriado, volverse. (pat)
amapuni LPZ r.t. Jamás, de ninguna manera;
lit. no siempre. (pat, rk)
allwi [allwi] LPZ awa. s. Awa qallarinapaq
amaraq [amarax] LPZ PTS r.t. Todavía no,
q'aytuta allwina, ima p'acha ruwanapaq.
aún no. (ceq, pat)
Preparado para tejer, el qhaway : k'antiy. (pat)
Amaraq wuruman pajata qaramuychu.
allwi LPZ PTS awa. s. Urdimbre; "Hebras todavía no le des la paja al burro. (rk, trbk)
que cruzan de forma vertical y se tejen con las Amaraq ripunkichu, mikhusunraq. todavía no
hebras de la trama." qhaway : mini. (laymi salta te vayas, antes vamos a comer. (rk)
pat)
amaraq ari [amarax ari] LPZ s. Amenaza;
allwichiy [allwichiy] LPZ r.p. Hacer urdir un
cuidadito, un poco después. (pat)
tejido. (pat)
amataq [amatax] LPZ r.t. Jark'akuna:
allwin [allwin] awa. s. Textura. (arusimiñee) amataq jinataqa maqapuychu. No, que no ...
allwina chaka k'aspi awa. s. Palo que (pat)
atraviesa la urdimbre ñawpan : Alluina chaca amataq LPZ r.t. Tampoco. (pat)
amataq LPZ Yuyarikuna: amataq amiy ami.wa.n LPZ PTS r. wa
yuyarinkichu. hay que recordar, pero tu no te Empalagarse. (lot, pat, rk)
acuerdas. (pat) LPZ PTS Hastiarle a uno; tener demasiado.
ama ari LPZ r.t. Ama ari jina kaychu. No, (pat)
pues. (pat) Hastiarse. (ceq)
ama imanakunapaq qhawakuy musuq. ampullu masi. s. Wawaypa churin. Bisnieto,a.
Seguridad. (rk) (dgh, arusimiñee)
ama llulla y. No ser mentiroso. amu s.t. Mudo. (dgh, arusimiñee)
ama ñisqa [ama nisqa] ph. Prohibido. (dgh, rk) amu amu s.t. Callado. (dgh, arusimiñee)
ama ñisqata ruway LPZ y. Hacer lo amukhipira [amukhipira] khuru. s. Avispa
prohibido. (pat) negra. (ceq)
ama ñiy LPZ Negar; lit. decir no. (pat)
r.p.
amuqa khuru. s. Camarón seco, camaroncillo.
(dgh, arusimiñee)
Ama ñiy wawaykita santusa.. (rk, trbk)
ama qhilla [ama qhella] y. No ser flojo. amuqlli (amojlli)    PTS s. Incordio. (ceq, rk)
ama suwa y No ser ladrón. amuqllu amuklli [amoxllo] ukhu. s. Amígdala.
(dgh, arusimiñee, jl)
amachakuy [amachakuy] LPZ r. mp.
amuqllu LPZ amalloqe Phakallillipi juk
Intermediar en una pelea. (pat) jathun ch'upujina jatarin; chaytaq
amachay sunqu. r.p. Apaciguar. (arusimiñee) q'iyachaspa t'ujan, waliqta nanan; qasqallan
amachay sunqu. r.p. Defender. (arusimiñee) jatarin wallwak'upi.. (pat)
amachay, yuyanchachiy r.p. Argumentar. amusiku (amusiku)    PTS mallki. s. Planta con
(arusimiñee) hojas en forma de patas de pollo. (lot)
amalluqi [amalloqe] LPZ mallki. s. Amígdala, ana LPZ s. Lunar. (dgh, pat)
inflamación en ingle kikin : amuqlli. (pat) ananaw [ananaú] LPZ aq. Imapis k'acha
amani musuq. s. Nodriza. (arusimiñee, jl) kasqanta jawanchanapaq. Qué bonito!; que
amañachiy (amañachiy)    CHU PTS r.p. linda, bonita. (ceq, pat)
Enseñar, hacer que agarre la habilidad (para ananay [ananáy] aq. Qué bonito!. (ceq, rk)
hacer algo), acostumbrar. (lot) anaq [anax] s. Dureza, cosa dura. (arusimiñee)
amañakuy [amañakuy] s. Adaptación. anaq s.t Recio, consistente. (arusimiñee)
(arusimiñee)
anaq s.t. Duro (cosas) ñawpan : Anac. Cofa
amañakuy [amañakuy] r. mp. Adaptarse kikin :
dura.. (dgh)
yachakuy. (arusimiñee)
anaqyachiy [anaxyachiy] r.p. Endurecer.
amañay (amañay)    CHU PTS r.p. Aprender,
captar la habilidad (para hacer algo); adiestrarse. anaqyay [anaxyay] r. mr. Endurecerse.
(lot, rk) anata taki. s. Carnaval. (arusimiñee)
amaqari LPZ mallki. s. Juk juch'uy sach'a, anata (anata)    PTS s. Instrumento musical
chullinapi, larpha unquypaq allin. Arbusto qhaway : tarqa. (lot)
que crece en zona sub tropicales, medicinal, y anathuya (anathuya)    PTS s. Zorrino. (lot, rk)
sirve para teñir de color anaranjado. (pat) ancha [ancha] PTS r.t. Demasiado. (rk)
Amariti ayllu LPZ kiti. s. Amarete, ciudad ancha (ancha)    CHU LPZ PTS r.t.
andina Prov. Bautista Saavedra. NLP. (pat) Kananmanta aswan yapasqa,
amaru s. Serpiente. (dgh, arusimiñee) achkhamantapis aswan yapasqa. Mucho. (lot,
s. Dragón. (dgh) pat, trbk, str, trbk)
Amaru mayu kiti. s. Río madre de dios. ancha r.t. Muy, mucho. (ceq, lot, rh)
(arusimiñee, jl) awqan : pisi poco, menos.
amawta LPZ Sabio, consejero. (pat)
s. kikin : sinchi muy, fuerte.
amichikuy PTS r. mp. Empalagarse. anchañataq [anchañatax] PTS s.t. Insufrible,
amichikuy r.p. Hastiarse. (ceq, rk) insoportable (persona). (rk)
amichiy (amichiy)    PTS r.p. Hastiar (a otro). anchapuni PTS s.t. Demasiado, más que
(dgh, lot, rk) demasiado. (rk)
amigu <kas. [amigu] CHU s. Amigo. (str) anchata PTS r.t. Mucho. (rh)
amikuy (amikuy)    PTS r.p. Cansado de, estar; ancha kunan LPZ r.t Kikin kunan kasqanta
molesto con algo, estar. (lot, rk) sut'inchanapaq. Ahora mismo; ahorita. (pat)
amira [amira] s. Comida sin sabor. (ceq, rk) ancha sumaq (ancha  sumaj)    r.t. Excelente. (ceq)
ancha wakin LPZ ranti Algunos. (pat)
anchanchu LPZ s. Fantasma; dios maligno. ankuyay s. Elasticidad. (arusimiñee)
(pat) ankhiy (ankhiy)    PTS r.p. Mordisquear. (lot)
anchay [achay, anchay] CBB rikuchiq ranti Ese, Anqara s. Recipiente de calabaza grande.
esa, eso kikin : achay. (ceq, v&c ) (arusimiñee, jl)
anchayupa s.t. Importante. (arusimiñee, jl) anqari LPZ iñiy. s. Dios/a del viento
anchuchiy r.p. Apartar. (arusimiñee) Anqariman jap'ichiy entregar al dios anqari
anchhiy [anchhiy] r. mp. Suspirar. (ceq) para que pueda ser castigado. (pat)
anchhuriy [anchhuriy] r.p. Mandar salir. (ceq) anqari LPZ s. Wayra. Viento. (pat)
anchhuy [anchhuy] r. mp. Salir. (ceq, rk) anqas [anqas] llimp'i. s.t. Azul ñawpan : Ancas.
anchhuy r.p. Apartarse. (dgh) Lo azul. (dgh)
anchhuy kaymanta [anchhuy kaymanta] r. mp. anqaylli s. Eco. (arusimiñee)
Sal de aquí (dicho en broma). (ceq, pol, rk) anqusay [anqosay] r. mp. Brindar. (arusimiñee, jl)
angula [angula] s. Calabaza (conejo angola). ansaqiy [ansaqey] CHU LPZ jansaqiy r. mp.
(ceq, rk) Ch'akiptin, wallpa ansaqin. Jadear (por el
anima animu <kas.<lat. [aníma, anímu] PTS s. calor); perro con lengua afuera. (ceq, pat)
Alma (en el purgatorio) kikin : alma, nuna. ansila LPZ aq. Imatapis qunqarqunchik
(dgh, aul, pol, rk) chhika yuwarispa: "Ansila. Llawitataq
animal <kas. (animal)    CHU PTS s. Animal. qunqamusqaniqa. Ansila. Wakamantaq
(lot, str, rk) purinay karqanqa. Ay! (para expresar olvido).
ánimo <kas. [anímu] PTS Espíritu de las
s. (pat)
personas, de los muertos puede causar ansila LPZ aq. Para recordar ¿eso que? ¿eso?.
enfermedades. (rh) (pat)
anis anis LPZ mallki. s. Planta medicinal anís ansilaa LPZ aq. No ves que! Recordar el
enano; hierba q crece en los valles, se utiliza pasado. (pat)
para cólicos. (pat) ansiy LPZ No ves?; para acordar. (pat)
aq.
anka [anka] (anka)    LPZ PTS p'isqu. s. anta rumi. s. Cobre ñawpan : Anta. Metal o
Águila. (ceq, jdb lot, pat) cobre.. (dgh, arusimiñee, smtq)
anka p'isqu. s. Águila real andina. (arusimiñee, jl) anta PTS s. Yatiri. Sonaja de lata utilizada
anka mallku p'isqu. s. Aguilucho. (arusimiñee) por curanderos en ceremonias de curación; lit.
ankalli s.t. Rebelde. (arusimiñee) Cobre. (rh)
chaqrusqa anta bronce.
ankallikuy wanlla. s. Rebeldía. (rk) jich'asqa anta bronce.
ankay CBB ankay rikuchiq ranti Esto mismo. (xa) anta chakra [anta chajra] (antachakra)    s. Mina
ankay, ankhay [ankay, ankhay] rikuchiq ranti de cobre. (dgh, arusimiñee)
Este mismo. (ceq) anta, chaqru anta rumi. s. Bronce. (dgh,
anku (anku)    LPZ PTS s. Nervio. (arusimiñee, arusimiñee, guz )
lot, pat, rk) antara taki. s. Zampoña. (arusimiñee)
anku LPZ ukhu. s. Tendón. (arusimiñee, pat) antas <kas. LPZ s. Para llevar santos y
anku LPZ PTS s., s.t. Duro, con poca vírgenes. (pat)
elasticidad; tierra dura para labrar. (pat, rk) antawara LPZ s. Aurora. (pat)
anku [anku] s., s.t. Tendón nervioso; flaco, antawara PTS s. Nubes
(antawara)    LPZ
flexible. (ceq, lot) rojizas, anaranjadas al amanecer y anochecer.
awqan : jasa blando. (ceq, lot, pat)
kikin : talu duro.
antawaramuy (antawaramuy)    PTS r. mr.
anku llikachay ukhu. y. Sistema nervioso. Enrojecer, anaranjarse las nubes. (lot)
(arusimiñee)
antay ruphay s. Arrebol. (arusimiñee, pol)
anku machu [anku macho] LPZ y. Hombre
viejo. (pat) Anti (ante)    kiti. s. Andes, los. (dgh)
ankula <kas. CBB Conejo. (xa)
angula uywa. s.
anti pacha. s. Oriente. (arusimiñee)
ankuy LPZ ankuy r.p. Amarrar a animal de la
anti pacha. s. Este; punto cardinal. (arusimiñee,
smtq, (Márquez, 2004: 42)
pata trasera. (pat)
ankuyay PTS Endurecerse. (rk)
r. mp.
anti llaqtachakuq, anti llaqtayuq y.
Habitantes de la cordillera. (arusimiñee)
ankuyay LPZ PTS r. mp. Enflaquecer. (pat,
anti runa y. Hombre andino. (dgh, arusimiñee)
rk)
ankuyay [ankuyay] r.p. Ponerse elástico. (ceq)
Anti Suyu kiti. s. Región oriental, una de las
cuatro regiones del Tawantin Suyu. (lai, smtq)
anti wata pacha. y. Año andino. (arusimiñee) apachita [apacheta] LPZ PTS s. Yan
antiñiq qhawarisqalla" musuq. kantuspi kan, runa wañupuptin. Ara en los
Andinocentrismo. (rk) caminos; cerro para calvario. (ceq, pat, trbrk)
anthara LPZ s. Trapo; cosa de tejido o cuero apachita LPZ kiti. s. Comunidad apachita.
viejo kikin : thanta. (pat) (pat)
aña [aña] s.t. Caprichoso. (ceq, rk) apachiy r.p. Kay simitaqa imatapis
maymanpis apachinapaq apaykachakun.
añaku s.t., s. Inútil. (arusimiñee)
Enviar (cosas). (ñancha)
añas añasu <aym. Añas LPZ s. Zorrino kikin : apachiy [apachiy] LPZ PTS r.p. Enviar,
añathuya. (pat, rh)
mandar; lit. hacer llevar. (ceq, lot, pat, rh)
añasu LPZ mallki. s. Isaña llawchhu. Isañu apakampuy LPZ PTS r.ku Imatapis
isaña, isañu. (pat)
wakñiqmanta kayman juklla-kuti kikin-
añathuya [anathuya] PTS purum uywa. s. runapaq apay. Traérselo; traer para uno,
Zorrino kikin : añas. (ceq, lot, rh) recuperar (algo). (pat, rk)
añaw aq. Admiración. (arusimiñee) apakamuy LPZ PTS r.ku Imatapis
añawayu (añawayu)    PTS mallki. s. Espina, wakñiqmanta kayman kikin-runapaq apay.
variedad de; planta con flores amarillas. (lot, rh) Traer para uno, ir a. (pat, rk)
añawi (añawi)    PTS s. Espina, variedad de apakapuy LPZ PTS r.p. Llevárselo (llevar
planta con flores amarillas qhaway : añawayu. algo para uno mismo súbitamente). (pat)
(lot) apakuqkuna [apakuxkuna] LPZ s.t., s. Los que
añaychasqa bendito,a Añay niscca. Cosa llevan. (pat)
alabada.. (dgh, encarta) apakuy LPZ PTS r. ku Llevarse algo, implica
añayllu, chhaka s. Hormiga con alas. tener permiso para hacerlo. (pat, rk)
(arusimiñee)
apamuq [apamux] PTS s.t., s. Traedor. (rk)
añaynikuy, munayllaniynin yupa. s.
apamuy [apamuy] LPZ PTS r.p. Traer
Alabanza. (arusimiñee)
Sarata llaqtaman apamunku. Traen maíz al
añayniy, munayllaniy r.p. Alabar. pueblo. (ceq, lot, pat, rh, trbk)
(arusimiñee)
apanakuy [apanakuy] r. ku Conducirse; ser
añayñiy [añay niy] r.p. Loar. (arusimiñee) compatible. (ceq)
añchhikalla LPZ Ajinalla. Así nomás
s.t.
Apanki PTS suti. s. Apellido. (rk)
(cantidad), asicito nomás. (pat)
apanqura [apanqora] s. Cangrejo. (arusimiñee)
añchhikallan LPZ s.t. Ajinalla. Así nomás
(tamaño). (pat)
apapuy LPZ PTS r.p. Llevárselo, llevar (algo
para alguien). (pat, rk)
añchhikan LPZ s.t. Chay chhikan. Tamaño,
de este ... (pat) apaq [apax] LPZ s.t., s. El que lleva. (pat)
añchhukuy LPZ r. mp. Abrir la boca para apaqa [apaqa] s. Represa. (arusimiñee, ceq)
comer. (pat) apaqasqa LPZ ph. Rebajado o quitado. (pat)
añchhukuy LPZ r. mr. Asnup qhapariynin, apaqay [apaqay] PTS r.p. Bajar (algo). (ceq, rk)
waqan wuru. Rebuznar. (pat) apaqay LPZ r.p. Rebajar, quitar. (pat)
añuchi [añuchi] p'isqu. s. Aura (pájaro); ave aparquy [aparqoy] r.p. Sacar; llevar hacia
rapaz, carroñera. (ceq, encarta) afuera (cortesía). (rk)
añuychi PTS p'isqu. s. Ave de carroña; blanco apasa LPZ s. Wawanpaq wawan. Nieto kikin
y negro. (rh) : allchhi. (pat)
apachiku PTS s. Encomienda. (rk) apasanka [apasanka] s. Tarántula; araña que
apachikuy LPZ r.p. Ima apachikuypis. lleva sus huevos en la espalda. (arusimiñee, ceq,
Enviar. (pat) lot)
apachikuy PTS r.p. Hacer que le lleven algo, apatara khuru. s. Cucaracha. (arusimiñee)
enviar. apay CHU LPZ PTS r.p. Kay simitaqa
apachimuq [apachimux] PTS s.t., s. Enviador. imatapis apanapaq apaykachakun. Llevar
(rk) (cosas). (ñancha, ceq, lot, pat, rh, str)
apachimuy (apachimuy)    PTS r.p. Enviar hacia apay LPZ r.p. Manejar. (pat)
aquí, hacer. (lot, rk) apay, purichiy r.p. Conducir (llevar objetos).
apachimuy LPZ r.p. Hacer enviar. (pat) (arusimiñee)
apachimuy LPZ r.p. Hacerse traer. (pat) apaykachana s. Indicaciones. (arusimiñee)
apaykachay LPZ r.p. Llevar a su gusto. (pat)
apaykachay [apaykachay] r.p. Llevar de un lado apurata <kas. CBB apurata LPZ PTS r.t.
a otro. (ceq, rk) Rápidamente, a prisa. (xa, pat, rh, rk)
apaykachay PTS r.p. Manejar. (rh) apurakuy <kas. PTS r. ku Apurarse. (rk)
apaykachay LPZ r.p. Manejar las personas. apuray <kas. (apuray)    PTS r.p. Apurar. (lot, rk)
(pat) apuruku s. Semental entre auquénidos.
apaykachay PTS r.p. Manipular. (arusimiñee)
apaykachay s. Uso. (arusimiñee) apusimi s. Mandato, precepto. (arusimiñee)
apaykampuy <apa-yku-mu-pu-y PTS r.p. apuskachaq [apuskachax] s.t. Consentido,
Apaykampuni. Meter para otro, traer algo hacia mimoso. (arusimiñee)
adentro. (rk) apuski masi. s. Antepasado. (dgh, arusimiñee)
apaykamuy <apa-yku-mu-y r.p. Traerlo dentro. apuskikuna masi. s. Abuelos, abolengo;
(rk) antepasados. (dgh)
apaykumuy [apaykuymuy] LPZ r.p. Meterlo apuwasi sunqu. s. Iglesia. (arusimiñee)
aquí adentro. (pat)
apuyay LPZ s.t. Junt'asqata. Mal de
apaykuy PTS r.p. Meter, forzar hacia dentro. estómago o lleno. (pat)
(rk)
aphachikuy PTS r. ku Hacerse engañar.
apaykuy r.p. Meter, llevar adentro. (rh)
apharu [apharu] s. Gemelos en choclo. (ceq)
apaysikuy CHU LPZ r.p. Ayudar a llevar.
(pat, rk) apharu LPZ mallki. s. Tubérculo silvestre
comestible. (pat)
api [api] (api)    CHU LPZ PTS s. Api,
mazamorra de harina de maíz morado, clavo de aphichi <kas. yacha. s. Afiche. (arusimiñee)
olor, y cáscara tostada de cítricos; bebida aphinquya [aphinqoya] LPZ s. Granada. (pat)
caliente. (ceq, lot, pat, rh, str) aphinquya LPZ s. Tumbo. (pat)
apichu LPZ mallki. s. Camote, planta de ap'a s. Colchón. (arusimiñee)
tubérculo comestible. (pat) aq [ax] PTS ja. Negación, respuesta de rechazo
apichusi [apichusi] CHU s. Colchón. (str, rk) a una orden o pedido (niños). (rk)
apiri <aym. [apiri] s. Chico que trabaja en la aqalli s. Intestino. (arusimiñee)
mina. (ceq) aqapana s. Arrebol; color rojo de las nubes en
apiri LPZ s. Persona que sirve a los cerros, la mañana. (dgh, pol)
lagos, para llamar la lluvia. (pat) aqarapi LPZ s. Gris configurado o decorado.
apiy CHU r.p. Hacer api. (pat)
apiyachiy, sankhuyachiy r.p. Espesar. aqarapi LPZ s. Punapi paran. Lluvia en la
(arusimiñee) puna. (pat)
apkatay <aym. LPZ r.p. Subir cosas, poner aqi [aqe] masi. s. Cuñadas de hermanas y primas
arriba. (pat) de su muger ñawpan : aqque. (dgh)
apkatay LPZ s. Ayuda recíproca, cuando se aqi masi. s. Hermana del esposo. (arusimiñee)
hace una fiesta. (pat) aqi masi. s. Suegra del varón, y sus hermanas
Apolo LPZ kiti. s. Apolo. (rk) ñawpan : aqque. (dgh, lay)
apqhata [apqhata] LPZ s. Yanapanakuy. aqiy [aqey] masi. s. Cuñada. (arusimiñee)
Ayuda mutua aynikuy. (pat) aqliy [axliy] CHU r. mp. Gemir, quejarse de
apthapiy [apthapiy] r.p. Enredar en dificultades. dolor.
(ceq, rk) aqnu [axnu] s. Gramo. (arusimiñee)
apu LPZ s. Deidad Apuyku. nuestro señor aqnuy [axnuy] r.p. Triturar. (cer)
qhaway : qullana. (pat)
aqruy [ajruy] r.p. Vomitar. (ceq)
apu [apu] LPZ ñawpa. s. Machunchik. Señor aqsu [axsu] (akhsu)    CHU LPZ PTS s.
kikin : jatun tata. (ceq, rk)
Sobrefalda que consiste en un tejido que
apu LPZ s.t. Sagrado, digno de veneración. envuelve el cuerpo; ropa típica color negro;
(pat)
pollera de la mujer. (ceq, lot, pat, rh, str)
apu simi s. Evangelio. (arusimiñee) aqsukuy [axsukuy] CHU LPZ r. ku Ponerse
Apu, apu tata sunqu. s. Dios. (arusimiñee) saya; ponerse el acsu. (pat)
apuchay s. Elogio. (arusimiñee) aqta [axta] s. Garrapata kikin : jamak'u. (dgh,
apuchay r.p. Honrar, venerar. (arusimiñee) arusimiñee, aul)
apura <kas. r.t. Rápido. aqtapi (ajtapi)    s. Día de campo. (ceq, rk)
aqtay LPZ r. mp. Aqtarayay. Sentarse con las aqhay (aqhay)    LPZ PTS r.p. Elaborar chicha
piernas abiertas. (pat) kikin : asway. (lot, pat, rh)
aqtuchiy [axtuchiy] LPZ r.p. Mikhusqa aqhanapaq: wirkhi p'uyñu upi q'ita wiñapu
kutirquchiy. Escupir, hacer. (pat) sut'i janchi q'uncha.
aqtukuy r. mp. Hacer gárgaras. (arusimiñee) aqhita [aqheta] PTS s. Chichita. (gro)
aqtuy [axtuy] (ajtuy)    LPZ PTS r.p. Simi arakiwa s. Espantapájaros. (arusimiñee)
manta kutirquchiy. Expulsar (algo de la boca) aranwa s. Teatro. (arusimiñee)
kikin : thuqay. (lot, pat, rk) aranwaq [aranwax] yacha. s.t., s. Actor.
aqtuy [ajtuy] r.p. Levantar, amontonar, (arusimiñee)
contradecir. (ceq) aranwaq [aranwax] yacha. s.t., s. Dramatizador.
aqthapiy [ajthapiy] r.p. Arrojar de la boca. (ceq) (arusimiñee)
aqu [aqo] LPZ yupa. s. Arena kikin : t'iyu aranway [aranway] yacha. r. mp. Dramatizar.
arena fina. (arusimiñee, cer, pat) (arusimiñee)
aqu LPZ s.t. Granulada. (pat) aranway r. mp. Teatralizar, dramatizar.
(arusimiñee)
aqu aqu [aqo aqo] s. Arenal kikin : t'iyu t'iyu.
(dgh)
aranway [aranway ] s. Pieza teatral. (arusimiñee)
aqu aqu LPZ Mal molido. (pat)
s.t. aranway qillqa [aranway qelqa] s. Librero.
(arusimiñee)
aqu chinchay [aqo chinchay] s. Cometa,
estrella fugaz. (dgh, arusimiñee)
arapay [arapay] CHU r.p. Espantapájaros,
hacer.
aqú aqú [aqo aqó] PTSwawa. s. Vocativo
para hablar o enseñar a hablar a los bebés. (ceq,
ararankha <aym. jararankha (ararankha)    LPZ
rk) PTS Lagartija. (ceq, lot, pat)
s.

aquraki, ch'iki, llakiy, wiqiy s. arariwa [arariwa] s. Control. (arusimiñee)


Desventura, adversidad. (arusimiñee) arariway [arariway] r.p. Controlar. (arusimiñee)
aquy [aqoy] s.t. Innumerable, incontable. arariway r.p. Vigilar (las chacras). (arusimiñee)
(arusimiñee) arawi jarawi [arawi] CHU s. Canción ñawpan
aquy rak'i [aqoy rak'i] s. Infortunio, desgracia, : jarawi. (dgh, poma, str)
adversidad (individual) kikin : t'iyuy rak'i. (dgh, arawi [arawi] qillqa. s. Poema. (arusimiñee)
arusimiñee)
arawi LPZ s. Poesía. (pat)
aqha (aqha)    CHU LPZ PTS aqha. s.
ari [ari] PTS r.t. Pues. (ceq, lot)
Aqhaman rin; chay aqhaman riqqa manaraq
chayamuchkanchu. Chicha kikin : aswa. arí [arí] r.t. Sí. (ceq, lot)
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) ari ñichiy [ari nichiy] r.p. Convencer.
aqha chaki [aqha chaki] PTS s.t., s. (arusimiñee)
Aqhallaman ripun tumaq llaqtamanpis ari ñiq rimay, arinchaq rimay, sut'in
kampumanpis. Asiduo bebedor de chicha. (rk) yuyay [ari nex rimay, arinchax rimay, sut'in yuyay]
aqha llanthu [aqha llanthu] s. Pendón de simi. s. Oración afirmativa. (arusimiñee)
chichería. (ceq, rk) arí ñisqa [arí nisqa] ph. Acordado. (rk)
aqha lliqhi [aqha lleqhe] s. Chicha, levadura. arí ñisqa [arí nisqa] wanlla. ph. Aprobado. (rk)
(ceq)
aqha lluqllu [aqha llojllu] s. Aceite de chicha.
arí ñisqa [arí nisqa] ph. Convenido. (rk)
(dgh, ceq) arí ñiy [arí niy] r. Estar de acuerdo. (rk)
aqha qunchu [aqha qonchu] s. Borra de chicha. arí ñiy [arí niy] wanlla. r.p. Aprobar. (rk)
(ceq) arí ñiy [arí niy] r.p. Convenir. (rk)
aqha turu [aqha tUrU, toro] PTS s. Turu arina [arina] LPZ s. Estreno; cocido de olla de
qullu. Plato de Madera con una yunta de toros barro para utilizar. (pat)
tallada en el centro, macho y hembra, usada arinsay, arintay [arinsay, arintay] yupa. r.p.
ritualmente para beber chicha. (lot, rh)
Arrendar, alquilar. (arusimiñee)
aqha wasi s. Chichería. (rk) ariq [arex] s. Volcán kikin : k'anaq. (lay, smtq)
aqhachiy LPZ PTS r.p. Mandar hacer arisqa [arisqa] s.t. Estrenado. (dgh)
chicha. (pat, rk)
arisqa p'acha Ropa estrenada. (dgh)
aqhaq [aqhax] LPZ s.t., s. Chichero/a; el que
elabora chicha. (pat)
ariwaki [ariwaki] yupa. s. Abril. (dgh, arusimiñee)
aqharasqa [aqharasqa] ph. Putrefacto. (ceq) ariwaki killa [ariwaki killa] s. Abril, mes de.
(dgh)
aqharay [aqharay] r.p. Comenzar a podrirse. ariy [ariy] r.p. Estrenar cosas nuevas. (dgh,
(ceq, rk)
arusimiñee)
ariy [ariy] LPZ r.p. Musuq t'uru mankata asat'a [asat'a] LPZ mallki. s. Qhini papa.
apaykachanapaq arina, mana arisqa Papa, variedad que crece en las alturas del valle.
chullupun mankaqa. Impermeabilizar ollas. (pat)
(ceq, pat) asichikuq [asichikUx] LPZ s. Chistoso,
arku <kas. (arku)    PTS Arco. (lot)
s. provoca risa, disfrazados que imitan. (pat)
arkuy [arkuy] r.p. Guardar forraje en árbol o en asichiy qillqa [asichiy qelqa] s. Chiste.
casa. (ceq) (arusimiñee)
arma [arma] LPZ s. Wakawan tikraypi asikuy [asikuy] LPZ PTS r.p. Reírse del otro.
t'akaypi llamk'anapaq. Arado. (pat) (ceq, lot, pat)
arma lasu [arma lasu] LPZ s. Lazo del arado, asina qillqa [asina qelqa] s. Chiste. (arusimiñee)
se hace generalmente de cuero de vaca o llama. asipayay [asipayay] (asipayay)    PTS r.p.
(pat) Burlarse. (ceq, lot)
armakuna [armakuna] s. Piscina. (arusimiñee) asipayay [asipayay] s. Humor. (arusimiñee)
armakuy [armakuy] r. ku Bañarse (cuerpo). asirakuy [asirakuy] LPZ r. ku Reírse mucho,
mayllay lavar partes del cuerpo y objetos todos. (pat)
pequeños. asiriy [asiriy] r. mp. Reír un poco, un rato;
t'aqsay lavar ropa. sonreír. (rk)
arpa <kas. [arpa] CHU s. Arpa. (str) asiriy [asiriy] LPZ r. mp. Reírse. (pat)
arpha, janra [arpha, janra ] s. Penumbra. Asiriy, ama phiñasqa kaychu. ríete un poco, no
(arusimiñee) estés enojado. (rk, trbk)
arphi [arphi] s. Falda. (ceq) asiy [asiy] CHU LPZ r. mp. Reír(se). (pat, rh,
arphiqkuna [arphixkuna] LPZ s.t., s. Las que str)
llevan en falda. (pat) LPZ Sonreír. (pat)
arphiy [arphiy] LPZ r.p. Llevar en la falda. asiykukuy [asiykukuy] r.p. Morirse de risa. (rk)
(pat) askankuy [askankuy] purum uywa. s. Erizo.
arqhiy [arqhey] PTS r. mp. Gemir. (rk) (arusimiñee)
arqhiy (arqhey)    r. mp. Respirar anhelosamente. asna (asna)    s. Hedor, fetidez. (ceq)
(arusimiñee, jl, lot) asna [asna] PTS s.t. Fétido. (lot)
arqhiy [arqhey ] s. Estertor. (arusimiñee) asna LPZ PTS s.t. Mal oliente; hediondo.
arrus (arrus)    PTS s. Arroz. (lot) (pat, rk)
artiphaqtu [artephaxtU] yupa. s. Artefacto. asna khasay [asna khasay] LPZ r. mp. Eructar
(arusimiñee) con olor. (pat)
aruma [aroma] LPZ llimp'i. s.t. Anaranjado. asnay (asnay)    LPZ PTS r. mp. Heder;
(ceq, pat) despedir mal olor. (ceq, lot, pat, rk)
aruwa [arroba] (arruba)    LPZ PTS tupu. s. asnay [asnay] LPZ r. mp. Podrirse awqa
Arroba, 25 libras. (arusimiñee, lot, pat) q'apay despedir una fragancia. (pat)
aruwi <kas. (arwi)    LPZ PTS s. Adobe. (lot, .
pat)
asnin, kallpi [asnin, kallpi ] yupa. s. Pedazo.
arwiy, ch'ampachay [arwiy, ch'ampachay] r.p. (arusimiñee)
Enredar, entrabar. (arusimiñee) asnu <kas. [asnu ] LPZ s. Asno, burro Asnu
as [as] CBB as r.t. Tumpa. Poco, un kikin : sunt'in. burro que voltea. (pat)
tumpa. (xa, ceq, lot) asta <kas. [asta] s. Cuerno kikin : waqra. (ceq)
as kamallapaq wakjinayan [as kamallapax asta <kas. hasta. (trbk)
wakjinayan] LPZ y. Cambia (se enfada) solo
por poco (tiempo). (pat)
astakuy [astakuy] LPZ PTS r. ku Mudarse de
casa; llevar las cosas. (pat, rk)
aslla [aslla] LPZ s.t. Poco. (pat)
asllamanta LPZ r.t. De poco. (pat)
astana [astana] LPZ s. Cosas para llevar en el
traslado de un lugar a otro. (pat)
asllamanta (asllamanta)    PTS r.t.
Repentinamente. (lot)
astana qallqa [astana qallqa] y. Medio de
transporte. (arusimiñee)
asllawan [asllawan] r.t. Un poco más. (ceq)
asllapas (asllapas)    LPZ r.t. Aunque poco. (pat) astawan [astawan] CHU r.t. Más kikin : aswan.
(lot, rh, str)
astawan (astawan)    CHU PTS r.t. Más. (lot,
trbk)
astawan [astawan] LPZ r.t. Un poco más. (pat)
astawan munasqa [astawan munasqa] y.
Preferencia. (arusimiñee)
astawan pisi [astawan pisi] yupa. y. Menos que. atikamuy [atikamuy] r. mp. Desear venir.
(arusimiñee) atiklla [atijlla] s. Citación. (arusimiñee)
astay [astay] LPZ r.p. Acarrear. (ceq, pat) atiklla [atijlla] s. Amonestación, aviso.
Transportar. (ceq) (arusimiñee)
LPZ Trastear. (pat) atikllay [atijllay] r.p. Citar. (dgh, arusimiñee)
astaykachay [astaykachay] PTS r.p. Imatapis atikllay, k'amiy [atijllay, k'amiy] r.p.
kaymanta jaqayman, jaqaymanta kayman Amonestar. (arusimiñee)
astay. Acarrear de un lado a otro.
LPZ Llevar de uno a otro lado. (pat)
atikuy [atikuy] r. mp. Apoyarse en algo. (h&s)

asu [asu] LPZ s. Bebé. (pat) atikuy [atikuy] tikra. r. mp. Imatapis jap'iyta
munay, maymanpis riyta munay. Inclinarse
asu wawa [asu wawa] LPZ s.t. Pequeña wawa. por, ser atraído por, desear ir a algún lugar. (rk)
(pat)
atikuy, atisqan, atikusqan [atikuy, atisqan,
asuka [asuka] purum uywa. s. Lobo marino kikin
atikusqan] s. Posibilidad. (arusimiñee)
: qucha puma. (dgh, arusimiñee)
atillcha [atilcha] s. Adversario; par contrario en
asukar <kas. (asucar)    PTS s. Ukpaykunata juegos y competencias. (dgh, smtq)
wakin mikhunatawan misk'ichanapaq.
Azúcar; misk'i. (lot)
atillcha, qhuchu masi [atilcha, qhochu masi] s.
Amigo, compañero. (arusimiñee, lay)
asuku [asuku] LPZ s.t. Minimizar lo pequeño
(incluso al gato le dicen asuku). (pat)
atimullp'u [atimullp'u ] s. Dragón kikin :
amaru. (arusimiñee)
asul <kas. [asul] (asul)    CHU PTS llimp'i. s.t.
Azul. (lot, str)
atimusquy [atimosqoy ] s. Pesadilla. (arusimiñee)
asulla [asulla] LPZ s. Bebe recién nacido. (pat) atinikuy <kas. [atinikuy] CBB PTS r. ku
Confiar; atenerse. (ceq, h&s, lot)
Asunta [asunta] suti. s. Asunta.
atipachikuy [atipachikuy] LPZ r. mp. Dejar
asut'iy <kas. [asut'iy] LPZ r.p. Castigar. (pat) escapar. (pat)
asuy [asuy] wanlla. s. Privacidad. (rk) atipachikuy [atipachikuy] CBB LPZ r. mp.
asuy [asuy] wanlla. s.t. Privado. (rk) Dejarse ganar. (h&s, pat, rk)
asuy jatun yachay wasi [asuy jatun yachay atipachikuy [atipachikuy] LPZ r.p. Dejarse
wasi] wanlla. y. Universidad privada. (rk) vencer con el trabajo. (pat)
asuy kapuykuna [asuy kapuykuna] wanlla. y. atipakuq LPZ s.t., s. El que vence, vencedor
Propiedad privada. (rk) kikin : kutipakuq, atiysiri. (pat)
asuy qillqakuna [asuy qelqakuna] wanlla. y. atipakuq CBB PTS s.t., s. Impositivo, se
Documentos privados. (rk) impone. (h&s, rk)
asuy wasikuna [asuy wasikuna] wanlla. y. atipakuq [atipakUx] s.t., s. Porfiado ñawpan :
Empresa privada. (rk) Atipacuk. Porfiado.. (dgh)
asuy yachaywasi [asuy yachaywasi] wanlla. y. atipanaku [atipanaku] CBB LPZ sxx s.
Escuela privada. (rk) Competencia; lit. Al ganarse el uno al otro. (ceq,
asuy, junt'achiy, sichpachiy, qayllachiy, h&s, pat, rk)
chimpachiy [asuy, junt'achiy, sispachiy, atipanakuy [atipanakuy] r.p. Ganarse el uno al
qayllachiy, chimpachiy ] yupa. y. Aproximar, otro. (arusimiñee)
redondear. (arusimiñee) atipanakuy [atipanakuy] yacha. s. Concurso;
aswa [aswa] (asuwa)    s. Aqhata ajinata ñinku competición. (arusimiñee)
Chincha suyukunapi. Chicha kikin : aqha. atipanakuy s. Desafío. (arusimiñee)
(arusimiñee) atipay (atipay)    PTS r.p. Conquistar, ganar,
aswan [aswan] CHU LPZ PTS r.t. Imapis imponerse. (lot, rh, rk)
kasqan yapasqa. Más. (ceq, pat, rh, str, rk) atipay [atipay] PTS r.p. Atiparpariwasqanki
aswan achkha [aswan ashkha] LPZ aswan tususpa. Ganar en competencia. (rh)
achka r.t. Más harto. (pat)
atipay CBB LPZ PTS r.p. Vencer. (ceq, h&s,
aswan pisi [aswan pisi] LPZ r.t. Algo menos. pat, rk)
(pat) atiray CBB Retirar una olla del fuego. (h&s)
r.p
atataw! atatay (Atatáu)    CBB atatay LPZ atiray [atiray] (atiray)    PTS r.p. Quitar (algo de
PTS ja. Qué dolor!; expresión de dolor. (ceq,
alguien). (ceq, lot, guz )
lot, pat)
ataw, sami [ataw, sami] s. Suerte. (arusimiñee)
atis atis [atis atis] LPZ mallki. s. Planta
medicinal, familia de la yuca, sirve para curar las
atichaw [atichaw] yupa. s. Martes. (arusimiñee,
jdb rk)
enfermedades de aire, crece en zonas semi awachikuy [awachikuy] LPZ r.p. Hacerse
cálidas. (pat) tejer. (pat)
atisqan [atisqan] s. Capacidad de saber (lit. De awachiy [awachiy] LPZ r.p. Hacer tejer. (pat)
poder). (arusimiñee) awajiñu <kas. [abajeño] PTS s. Papa morada.
atiy [atiy] CHU PTS r. mp. Poder (hacer). (ceq, (lot)
rh, str) awakipa [awakipa] CHU LPZ awa. s.
atiy ati.wa.n r. wa puñuy ati.wa.n tengo Punchup llikllap kantun awakipan; riwiti.
sueño. Ribete, tejido de los bordes del poncho, lliklla,
atiy [atiy] r.p. Apoyar objetos para asegurar. (rk) kapachu y otras prendas awakipana. (pat, trbk)
atiy [atiy] LPZ s. Habilidad. (lot) awakipay [awakipay] CHU LPZ awa. r.p.
atiy [atiy] (atiy)    PTS s. Poder; fuerza. Ribetear, tejer y coser el borde de un tejido en el
(arusimiñee, ceq, lot, pat) telar. (pat, trbk)
Mana q'uñirikuyta atiykuchu. no nos podemos awaku [awaku ] s. Pez ñawpan : ahuacu. un
calentar. pece. (dgh, arusimiñee)
atiyniyuq [atiyniyox] wanlla. s. Competencia awakuy [awakuy] r. ku Tejer(se). (rk)
(poder). (rk) awamuy [awamuy] r.p. Ir a tejer.
atiyniyuq [atiyniyox] LPZ s.t. Forzudo. (pat) awana [awana] LPZ awa. s. Awata ruwana.
atiyniyuq [atiyniyoj] LPZ s.t. Poderoso. (ceq, Telar. (jl, pat)
pat) awana [awana] s. Telar, urdimbre.
atiysiri [atiysiri] s.t., s. Porfiado kikin :
awana k'aspikuna [awana k'aspikuna] s. Palos
atipakuq.
para tejer. (dgh)
atiyati [atiyati ] s.t. Exuberante, frondoso,
awankana [awankana ] p'isqu. s. Águila andina
caudaloso. (arusimiñee) de color negro. (arusimiñee)
atiykukuy [atiykukuy] r. ku Arrimarse. (ceq, rk) awantay <kas. [awantay] CHU PTS r. mp.
atiykuy [atiykuy] PTS r.p. Imamanpis ama Aguantar. (lot, str)
kuyunanpaq, kichakunanpaq imallawanpis awaq [awaj] LPZ s. Tejedora, tejedor. (ceq, pat)
chirunman, patanman churaykuy. Arrimar.
(rk) awaqkuna [awaxkuna] LPZ s. Tejedoras,
atiy sapa kamachiq [atiy sapa kamachix]
tejedores. (pat)
wanlla. s. Dictador. (rk) awara [awara] s. Anta, paquidermo amazónico.
(dgh, arusimiñee)
atiy sapa kamachiq LPZ y. Poderoso
autoridad. (pat) awara [awara] awa. s. Sobretejido, "acto de
sobretejer por los bordes y reforzar el contorno
atuchi [atuchi ] s.t. Ilustre, famoso, ínclito.
de la pieza textil.". (laymi salta )
(arusimiñee)
atuq [atoj] (atoq")    CHU LPZ PTS s. Sallqa
awaranku, achupalla [awaranku, achupalla ] s.
Piña, anana. (arusimiñee)
uywa. Zorro kikin : tiwula. (ceq, lot, pat, rh, str)
atuq [atox] CHU tikra. s.t. Runamanta awari [awari] s. Sistema. (arusimiñee)
parlaspa, tukuy ima ruwaq, ch'awka. Astuto. awariy [awariy] LPZ PTS r.p. Tejer un poco,
atuq [atox] LPZ tikra. s.t. Llullakuspa purin.
un rato, empezar a tejer. (pat, rk)
Mentiroso kikin :: llulla. (pat) awariy, llikachay [awariy, llikachay] r.p.
Sistematizar. (arusimiñee)
atuqsillu [atojcillo] khuru. s. Alacrán. (ceq)
atuqyakuy [atoxyakuy] LPZ r. mp. Mentir(se), awarquchikuy [awarqochikuy] LPZ PTS
Tejer, hacer que se lo terminen de; hacerse
r.p.
farsear. (pat)
tejer un aguayo, poncho, etc.. (pat, rk)
atha athay [atha-athay] r.p. Llevar a espaldas a awarquy [awarqoy] LPZ r.p. Tejer, acabar de.
un bebé. (ceq)
(pat, rk)
at'aqra, chullpi [at'axra, chullpi ] s. Callo. awasqa [awasqa] awa. ph. Tejido en telar.
(arusimiñee)
(arusimiñee, rk)
awa [awa] LPZ awa. s. Ima awapis kan,
away [away] (away)    LPZ PTS awa. r.p. Tejer
punchu awa, lliklla awa. Telar. (pat)
phuchkha, phari, mismi, wich'u. (ceq, lot, pat,
awa [awa] s. Urdimbre *. rh)
awa k'aspi [awa k'aspi] LPZ awa. s. Palos de away [away] awa. r.p. Tejer en telar. (arusimiñee)
telar de suelo. (pat) away [away] s. Tejido. (rk)
awa, wispalla [awa, wispalla ] s. Mujer o awaykuna [awaykuna] CHU awa. s. Tejidos;
hembra melliza. (arusimiñee) cosas del tejido. (rk, trbk)
awaykamayuq [awaykamayox] s. Sumaqta Awqapata [awqapata] LPZ kiti. s. Pueblo de
awayta yachan. Tejedor de oficio. (dgh) la Prov. Muñecas. (pat)
awaykuy [awaykuy] LPZ PTS r.p. Tejer con awqasimi, awqanakuq simi,
entusiasmo. (pat) karunchanakuq [awqasimi, awqanakUx simi,
awaynin ukhu. tejido. (rk) karunchanakUx ] simi. s. Antónimo. (arusimiñee)
awaysiy [awaysiy] LPZ r.p. Ayudar a tejer. awsanka [awsanka] LPZ mallki. s. Yakuyasqa
(pat, rk) papa. Papa blanca con pocos hoyos y aguanoso,
awayu <aym. (awayu)    CBB awayo PTS awa. s. que no cuece rápido qhaway : papakuna. (pat)
Aguayo, tejido, usualmente utilizado para llevar awtu (awtu)    PTS s. Auto. (lot, rk)
cosas; tela de telar rústico kikin : lliklla. (xa, lot, awtu ñan [yan] CHU LPZ s. Camino
rh)
carretero. (pat, rk)
awicha [awicha] LPZ s. Abuela. (pat) aya (aya)    LPZ PTS s. Cadáver. (ceq, lot, pat,
awichu [awichu] s. Abuelo. rh)
awilu <kas. (awilu)    PTS s. Abuelo; awki. (lot, aya [aya] sxx s. t. Débil, inútil. (rk)
rk) aya ch'uspi [aya ch'uspi] s. Moscón. (ceq)
awina <kas. [abena] (awina)    PTS s. Avena. (lot) aya lachiwana [aya lachiwana] s. Avispa gris
awis <kas. [awis] (aves)    CHU PTS r.t. A grande. (ceq)
veces. (lot, trbk) aya maki [aya maki] PTS s. Mano helada. (rk)
awisnin <kas. (avesnin)    PTS r.t. A veces. (rk) aya marq'a [aya marq'a] s. Noviembre ñawpan
awitu <kas. [awitu] LPZ s. Sotana. (pat) : ayamarca Mes de nobiembre.. (dgh)
awja <kas. (ajwa)    LPZ PTS s. Aguja. (lot, pat, aya marq'ay [aya marq'ay] yupa. s. Noviembre.
rk) (arusimiñee)
awja awja [awja awja] LPZ mallki. s. Hierba aya marq'ay killa [aya marq'ay killa] s.
medicinal que usa para fiebre. (pat) Noviembre ñawpan : Aya Marcay Quilla.
kikin : ñaqcha ñaqcha. (poma)
awki (awki)    PTS s. Abuelo. (lot, rk) aya much'asqa [aya much'asqa] LPZ s.
awki [auki] s. Artritis, superstición. (ceq) Grano que sale en los labios. (pat)
awki awki [awki awki] s. Danza de los viejitos, aya pampa (ayapampa)    PTS s. Cementerio.
mofa a españoles kikin : qhupu qhupu. (rk) (lot)
awkilla [awkilla ] s. Bisabuela. (arusimiñee) aya p'ampana [aya p'ampana] s. Panteón. (ceq)
awqa [awqa] s. wanlla. s. Militar. (rk) aya p'ampay [aya p'ampay] s. Entierro. (ceq)
awqa [awqa] s. wanlla. s. Soldado ñawpan : aya ruphay [aya ruphay] LPZ s.t. Sol sin
Aucca. Enemigo traydor contrario.. (rk) calor. (pat)
awqa, jayu [awqa, jayu] s. Adversario, aya t'ika [aya t'ika] LPZ s. Lirio del valle, de
enemigo. (arusimiñee) flor blanca. (pat)
awqakuna [awqakuna] wanlla. s. Ejército. (rk) aya uma [aya uma] LPZ s. Calavera; cabeza
awqakuna kallpa [awqakuna kallpa] wanlla. s. del muerto, peregrino. (arusimiñee, ceq, pat)
Fuerza militar. (rk) aya wantuna [aya wantuna] LPZ r.p. Llevar al
awqakunap wamink'an [awqakunax muerto. (pat)
wamink'an] wanlla. s. Comandante del ejército. aya waskha [aya waskha] s. Ayahuasca, brebaje
(rk) alucinógeno empleado por chamanes,
awqakuq [awqakUx ] s. Marte (planeta). principalmente en Ecuador y Perú.; lit. aya
(arusimiñee, aul, smtq) 'muerto', waskha 'soga'; soga que sirve para
awqakuq [awqakUx ] s. Soldado. (dgh) comunicarse con los muertos; compuesto por la
liana Banisteriopsis Caapi y la planta Psychotria
awqana kallpa [awqana kallpa] wanlla. s.
viridis (Genís Oña). (rk)
Fuerzas armadas. (rk)
aya watana [aya wantana] s. Mortaja. (ceq)
awqanakuman riqkuna [awqanakuman
rixkuna] wanlla. s. Benemérito. (rk)
aya wayra [aya wayra] LPZ y. Mal aire;
enfermedad de aire. (pat)
awqanakuy awqay [awqanakuy] s. wanlla.
Guerra. (dgh, atd, jl, rk)
s.
ayakuq [ayakUx] LPZ s.t, s. Alabancioso, el
que alaba. (pat)
awqanapaq musuq. arma. (rk)
ayakuq runa [ayakUx runa] LPZ y.
awqanchanay, awqanchakuy Ayt'akuq. Persona que reclama de lo que
[awqanchanay, awqanchakuy] r.p. Rebelarse.
ayudaba a otro individuo, reclama de su trabajo.
(arusimiñee)
(pat)
ayakuq runa [ayakUx runa] LPZ y. Q'iwsa, ayllu [ayllu] LPZ pacha. s. Comunidad andina.
warmijina. Persona que valora su historia. (pat) (arusimiñee, pat)
ayakuy [ayakuy] LPZ r.p., mp Imatapis ayllu [ayllu] CHU Distrito, región. (str, rk)
s.
quriwanchik chaymanta ñiwanchik quyki ayllu [ayllu] s. Modelo social andino. (arusimiñee)
ñispa. Reclamar criticando la ayuda anterior. ayllu runa [ayllu runa] s. Indígena. (arusimiñee)
(pat)
Aylluchasqa [aylluchasqa] ph. Comunitaria. (ab)
ayap jamk'asqa sara [ayax jank'asqa sara]
LPZ y. Maíz reventado como tostado en la
ayllukuy [ayllukuy] LPZ r. mp. Caerse uno,
como de borracho. (pat)
misma planta. (pat)
ayara [ayara] mallki. s. Quinua negra, picante. Ayllumanta riqsichiy [ayllumanta rexsichiy]
(arusimiñee) k'uski. y. Información de la comunidad. (ab)
ayariy [ayariy] r.p. Levantar algo largo. (ceq, rk) ayllupi yachachiymanta kunay [ayllupi
yachachiymanta kunay] llaqta. y. Consejo
Ayata [ayata] LPZ kiti. s. Ayata, depto de La
educativo comunal. (arusimiñee)
Paz.; pueblo de la prov. muñecas. (pat, rk)
aylluy [aylluy] LPZ r.p. Botar con palo al otro.
ayaw [ayaw] simi. s. Admiración. (arusimiñee) (pat)
ayaw sanampa, ayaw tuyru [ayaw sanampa, ayma [ayma ] s. Procesión. (arusimiñee)
ayaw tuyru] qillqa. s. Signos de admiración (¡!).
(arusimiñee)
aymara (aymara)    LPZ PTS s. Aimara,
lengua hablada en La Paz, Oruro, Potosí. (lot, pat,
ayawya tuyru (¡!) [ayawya tuyru] s. rk)
Sunqunchikmanta lluqsimuq simikunata
sut'inchanapaq kay tuyruta apaykachanchik.
aymaraman ñisqaqa simi. En comparación
Signos de admiración. (ñancha) con el aimara. (rk)
ayawyaq rimay, ayawya yuyay [ayawyax
aymuray [aymuray] s. Mayo. (arusimiñee)
rimay, ayawya yuyay] s. Oración admirativa. aymuray killa [aymuray killa] s. Mayo ñawpan
(arusimiñee) : aymoray quilia. (poma)
ayay [ayay] PTS r.p. Llevar un objeto rígido en ayna [ayna] s. Floración. (arusimiñee)
los hombros. (rh) ayni (ayni)    PTS s. Yanapanakuy. Ayuda
K'aspita ayanchik. llevamos un palo en el mutua. (lot, rh)
hombro. (rh) ayni [ayni] LPZ s. Ayuda recíproca. (pat)
ayaynin [ayaynin ] s. Cálculo (biliar o renal). ayni [ayni] LPZ s. Reciprocidad. (arusimiñee,
(arusimiñee) pat, rk)
aycha [aycha] CHU LPZ s. Carne kikin : ayniy LPZ Mi cooperante. (pat)
jaqt'a. (ceq, lot, pat, rh, str) ayni, ayninakuy [ayni, ayninakuy] s.
aycha [aycha] s. Tejido orgánico. (arusimiñee) Solidaridad. (arusimiñee)
aycha kanka [aycha kanka] LPZ PTS y. aynikuq [aynikUx] LPZ s.t., s. Persona que
Asado de carne. (pat, rk) entra a la ayuda mutua. (pat, rk)
aycha mikhuqkuna [aycha mikhUxkuna] LPZ aynikuy [aynikuy] r. ku Canjearse servicios o
y. Carnívoros. (pat) regalos. (ceq, rk)
aycha qhatu [aycha qhatu] LPZ y. Carnicería. aynikuy [aynikuy] LPZ r.p. Hacer ayuda
(pat) mutua. (pat)
aycha ruru [aycha luru] LPZ ruru y. Riñón. ayninakuy (ayninakuy)    PTS r.p. Prestar ayuda
(pat)
mutua. (lot, rk)
aycha wasi [aycha wasi] CHU y. Carnicería. ayninakuy [ayninakuy] r.p. Ser solidario.
aychallikuy [aychallikuy] r.p. Encarnarse. (ceq, (arusimiñee)
rk) ayninakuy [ayninakuy] LPZ s. Ayuda mutua
ayjaru <kas. [ayjaru] CHU s. Ahijado. (str, rk) entre personas. (pat)
ayka ayka [ayka ayka] LPZ mallki. s. Planta ayninakuy [ayninakuy] sunqu. s. Solidaridad.
medicinal, crece en la región de charazani, (arusimiñee)
gramínea. (pat) ayninakuy, yanapaysinakuy [ayninakuy,
aylinkiy [aylinkiy] r.p. Mecer. (ceq) yanapaysinakuy] r.p. Ser recíproco. (arusimiñee)
aylinku [aylinku] s. Baya que produce la papa. ayniy ayni.wa.n [ayniy] r.p. Prestarle ayuda
(ceq) para retribución similar Payllapuni ayniwan.
ayllu [ayllu] PTS Runap kawsaynin
s. Él siempre me presta/prestó ayuda recíproca..
llamk’aynin yawar masi ukhu, (rk)
kamachiqniyuq, juk jallp’ayuq ima. Ayllu, ayñanaku [ayñanaku] s. Riña. (ceq, rk)
organización sociopolítica andina. (ceq, lot, rh)
ayñanakuy (ayñanakuy)    PTS r.p. Altercar, aysakuy [aysakuy] sxx r. mp. Inclinarse por,
reñir(se) mutuamente. (ceq, lot, rk) ser atraído por. (rk)
ayñay [ayñay] CBB ayñay r. mp. Allqu runa aysakuy [aysakuy] LPZ r.p. Raptar a una
puriqta ayñan. Ladrar. (xa, jl, rk, trbk) joven. (pat)
ayñay (ayñay)    CHU PTS r. mp., r.p. Ladrar, aysana [aysana] s. Balanza de platillos.
reñir. (ceq, lot, str) (arusimiñee, rk)
ayñiy [ayñiy ] r. mp. Rezongar, resistirse al aysanakuy [aysanakuy] LPZ r.p. Jalonearse.
mandato. (arusimiñee) (pat)
aypay [aypay] LPZ r. mp. Alcanzar. (pat) aysanakuy [aysanakuy] CHU s. Estirarse de las
aypha [aypha] LPZ s.t Poco visible, opaco manos.
qhaway : ayphu. (pat) aysarimuy [aysarimuy] LPZ r.p. Jalar, estirar
ayphu [ayphu] LPZ PTS s.t. Borroso. hacia aquí. (pat)
(arusimiñee) aysariy [aysariy] sxx r.p. Urmasqata
ayphu [ayphu] s.t. Opaco. (arusimiñee) jatarikunanpaq yanapay. Levantar, ayudar a
que el caído se ponga de pie. (pat, rk)
ayphu [ayphu] LPZ s.t. Persona que no tiene
posición. (pat) aysariy [aysariy] LPZ r.p. Urmallanñataq,
aysariy ama jina kaychu. se cayó otra vez,
ayphu [ayphu] LPZ Poco visible. (pat)
s.t.
levántalo. (pat)
ayphu (ayphu)    PTSPenumbra, poco
s.t., s.
aysarquy [aysarqoy] LPZ r.p. Sacar, jalar
visible, nebuloso chharpu. (ceq, lot)
hacia afuera. (pat, rk)
ayqichiy [ayqechiy] r.p. Ahuyentar, hacer aysay (aysay)    PTS r.p. Estirar; arrastrar. (ceq,
escapar. (rk) lot, rh)
ayqikuy [ayqekuy] CHU r. ku Escaparse. aysay [aysay] LPZ r.p. Jalar con las manos.
ayqimuy [ayqemuy] r. mp. Escapar hacia aquí. (pat)
(rk) aysay [aysay] LPZ PTS r.p. Llevar colgando
ayqipuy [ayqepuy] r. mp. Escaparse (alejándose en las manos (p ej. Agua en balde). (pat, rk)
del referente). aysay [aysay] CHU r.p. Llevar de la mano. (str)
ayqiskiri [ayqeskiri] CBB ayqeskiri s. Huidizo.
aysay aysa.wa.n [aysay] r.p. Pesar. (arusimiñee)
(xa, ceq)
ayqiy (ayqey)    PTS r. mp. Escapar, huir. (ceq, lot, aysay [aysay] LPZ r.p. Pesar. (jl, pat)
rh) aysay [aysay] s. Extensión. (arusimiñee)
ayqukuy [ayqokuy] LPZ r. mp. Agonizar. (pat) aysaykachay [aysaykachay] LPZ r.p. Jalonear
ayquy [ayqoy] LPZ Agonizar. (pat)
r. mp. al otro (a); jalar a muchos lados. (pat)
ayquy [ayqoy] PTS r. mp. Dar ayes. (ceq, lot)
aysaykachay [aysaykachay] sxx r.p. Llevar a
alguien de un lado a otro. (rk)
ayquy LPZ r. mp. Unqusqa, ay ay ñiy.
Quejarse. (pat)
aysaykukuy [aysaykukuy] CHU r.p. Arreglarse
la ropa.
ayra ayra [ayra ayra] LPZ s. Pasa pasa. (pat)
aysaykuy [aysaykuy] LPZ r.p. Jalar hacia
ayra ayra [ayra ayra] LPZ s. Trabajo agrícola, adentro. (pat, rk)
terminar en un día algunas parcelas. (pat)
aysiri <aym. (aysiri)    PTS s. Brujo. (lot, rk)
ayrampu (ayarampu)    PTS s. Cacto pequeño
con frutos rojos, sus semillas se usan para
aytiy [aytiy] LPZ r. mp. Dormir de sentado. (pat)
colorear bebidas; fruto del cacto. (ceq, lot) aytiy [aytiy] LPZ r. mp. Q'ayti. Moverse al son
ayrampu [ayrampu] LPZ mallki. s. Colorante de la música. (pat)
natural, para tener color rojo guinda. (pat) aytiy [aytiy] r.p. Enjuagar (recipientes). (ceq, rk)
ayray [ayray] LPZ r.p. Pasar a otra parcela. aytiy [aytiy] LPZ r.p. Mover; moverse. (pat)
(pat) ayunay (ayunay)    PTS r. mp. Ayunar. (lot)
ayray [ayray] LPZ r.p. Pasar, después de ayuy [ayuy] r.p. Fornicar. (ceq)
terminar pasar al otro. (pat) aywiriy [aywiy, aywiriy] r. mp. Moverse con
aysa [aysa] s. Deslizamiento de tierra. (ceq, rk) actividad. (ceq)
aysa [aysa] LPZ s. Llevado en la mano cosa, aywis <kas. (ayves)    PTS r.t. A veces. (lot)
persona. (pat) aywiy (aywiy)    PTS s. Achkha khuru
aysachisqa aysachi [aysachisqa] LPZ ph. tantaykukun kuyurinkutaq. Enjambrar,
Llevado, jalado por encargo. (pat) muchos (insectos, gusanos) en movimiento. (ceq,
aysachiy [aysachiy] PTS r.p. Estirar, hacer. (rh) lot, rk)
aywiy LPZ awija aywin se juntan hartas chakatay [chakatay] CBB chakatay r.p. Colgar
abejas. (pat) sin querer, crucificar. (xa)
bautisakuy <kas. (bautisakuy)    PTS r.ku chakatay [chakatay] LPZ r.p. Crucificar. (pat)
Bautizarse. (lot) chakay [chakay] r.p. Atascar, empantanarse.
bautisay <kas. (bautisay)    PTS r.p. Bautizar. (ceq)
(lot) chakay [chakay] LPZ Poner cruzado. (pat)
r.p.
Ch 2 [Ch] qillqa. s. Iskay ñiqi qillqa chakay [chakay] LPZ r.p. Puente, hacer. (pat)
ñancharisqa qillqakunamanta. Ch, ch. Ama qhawaychu karwa wachayta, chakanki
Ch/ch [ch, sh] qillqa. s. Kay ch sanampa iskay ñin. No mires la cabra dando a luz, dicen que te
t'uqyayniyuq: phatmip qallariyninpi (ch), puedes atascar. (rk, trbk)
wichq'asqa, chupa; phatmip tukukuyninpitaq chakaykuchikuy [chakaykuchikuy] LPZ r. mp.
[sh], qhaqusqa, phuchka. Bolivia suyupi, Hacerse trancar. (pat)
wakin simipi (s)man tukun: phuchka > chakaykuy [chakaykuy] r. mp. Atascarse. (rk)
(phuska), imachuch > (imachus). Letra. chakaykuy [chakaykuy] LPZ r.p. Trancarse.
(ñancha) (pat)
ch. [ch.] k'utu s. Chunkakuna, chunkachisqa. chaki [chaki] LPZ PTS ukhu. s. Pie. (ceq, lot,
Decena. (ñancha) pat, rh, str)
cha [cha] k' Juch'uy kasqanta sut'inchan: chaki (chaki)    CHU PTS ukhu. s. Pierna. (lot,
warmi-cha, juch'uy warmi-man ñikun. str)
Diminutivo. (ñancha) aqha chaki bebedor de chicha consuetudinario.
cha [-cha] CHU PTS k' Kay k'askaq, sutita ch'ulla chaki cojo (le falta un pie).
rimachiqman tukuchin: wasi > wasi-cha-y, k'aspi chaki paseandero.
wasi ruwayman ñikun. Verbalizador, muru chaki cojo (sin pie).
transforma un nombre en verbo. (ñancha, str, rk) pata chaki patas arriba.
chá [-chá] CHU k' Dubitativo, sufijo uma chaki volteado.
independiente, conjetural. (str, rk) chakipi [chakipi] r.t. A pie. (ceq, rk)
k' Posiblemente. (ceq) chakirara s.t., s. Paseandero. (rk)
k' Probablemente. (str, rk) chakisituyuqña [chakisituyoxña]
-charí? [charí?] k' No es verdad?. (ceq) (chakisituyojña)    PTS s. Niño que ya puede
chaa [chaa] LPZ wawa. aq. Para animar a caminar. (lot, rk)
wawas para que pueda ponerse de pie. (pat) chaki muqu (chaki  moqo)    PTS s. Rodilla. (lot,
rk)
chachakuma [chacacoma] LPZ mallki. s.
Sach'a, allin jampi suruqt'i unquypaq. chaki muqu [chaki moqo] ukhu. s. Tobillo.
(arusimiñee)
Arbusto que crece en la región de Chullina,
Curva, medicinal, su madera fuerte se usa para chaki ñan [chaki ñan] LPZ s. Camino
herramientas de agricultura. (pat) herradura. (pat)
chaka [chaka] LPZ s. Cruzado entre palos. (pat) chaki ñañu (chaki  ñañu)    PTS s. Tobillo. (lot)
chaka [chaka] (chaka)    LPZ PTS s. Puente. chaki pampa [chaki pampa] CHU LPZ ukhu.
(arusimiñee, ceq, lrs lot, pat) y. Planta del pie. (pat, rk)
chaka (chaka)    PTS ukhu. s. Cadera. (lot) chaki sinqa [chaki sinqa, chaki senqa] ukhu. s.
chakachikuy [chakachikuy] r. ku Atragantarse. Canilla. (arusimiñee)
(ceq, rk) chaki sinqa (chaki  senqa)    PTS ukhu. s. Tibia.
chakakuy [chakakuy] r. ku Atascarse, (ceq, lot, rk)
atrancarse. (ceq, rk) chaki taklla [chaki taklla] (taqlla)    LPZ s.
chakakuy [chakakuy] LPZ r.p. Trancarse. (pat) Herramienta agrícola para sembrar. (pat)
chakana [chakana] LPZ s. Cruz. (pat) chakisapa [chakisapa] s.t., s. Andariego. (rk)
chakana [chakana] ñawpa. s. Cruz del Sur. chakisapa [chakisapa] LPZ s.t., s. Patas
grandes. (pat)
chakana [chakana ] yupa. s. Libra; constelación
de Libra. (arusimiñee, jl) chakiy [chakiy ] CBB chakiy r.p. Ir con el pie.
(xa)
chakapa [chakapa ] s. Viga. (arusimiñee)
chakmaq [chaxmax] CHU LPZ s.t., s.
chakata [chakata] yupa. s. Cruz. (arusimiñee) Chakmaq runa. Barbechador, persona que
chakata [chakata] LPZ s. t. Estirado. (pat) barbecha tierra. (pat)
chakatay [chakatay] r. mp. Cruzar. (arusimiñee) chakmay [chajmay] r.p. Barbechar ñawpan :
chakatay (chakatay)    PTS r.p. Atascar, Chacmani. Dar la primea rexa, o desmontar o
crucificar. (ceq, lot)
romper la tierra para sembrar o qualquier lauor.. chakuña [chakuña] s. Caito puesto en el
(dgh, pol) sombrero para que no caiga, o para proteger del
chakmay [chajmay] LPZ r.p. Preparar la tierra. viento. (ceq)
(pat) chakuq [chakUx] s.t., s. Hormiga destructora.
chakmay (chajmay)    PTS r.p. Re-cosechar lo (arusimiñee)
dejado. (lot) chakuri [chakuri] LPZ s. Grupo de hormigas
chakmay [chajmay] LPZ Puruma r.p. kikin : chhaka. (pat)
chaqrata chaqmay. Roturar, voltear la tierra. chakuy [chakuy] r.p. Cazar. (arusimiñee)
(pat)
chakuy [chakuy] LPZ r.p. Conseguir sin
chakmay [chajmay] LPZ s. Barbecho. (pat) pensar. (pat)
chakra [chaxra] LPZ s. Chacra. (pat, str) chakuykamayuq [chakuykamayox] s. Cazador.
chakra [chaxra] (chakhra)    CHU chakh ra PTS s. (dgh)
Jallp'a, wakichisqa, chaypi imatapis chalakuy [chalakuy] r.p. Medir en pequeñas
tarpunapaq. Sembradío. (rh, str) cantidades; cambiar. (ceq)
chakra [chaxra] (chajra)    s. Sementera. (ceq) chalaliki [chalaliki] LPZ mallki. s. Kan
chakra khuskachana [chaxra khuskachana] chullinapi q'illuta t'ikan, juch'uy sach'a.
wanlla. s. Judicatura agraria. (rk) Arbusto que crece en la región de Chullina, de
chakra muyuchina [chaxra muyuchina] LPZ flores amarillas, muy apreciadas en la fiesta de
y. Cercar cultivo. (pat) pascua. (pat)
chakra muyuy, aynuqa [chaxra muyuy, chalan chalan [chalan chalan] LPZ ñin.
aynoqa] s. Rotación de cultivos. (arusimiñee) Sonido suave. (pat)
chakra puquy [chaxra poqoy] s. Producción chalay [chalay] CHU chhalay r.p. Picotear p ej.
agrícola. (arusimiñee) Papa cocida y mote, la gallina. (lay, rk)
chakra qinchay [chaxra qenchay] LPZ y.s. chaliku [chaliku] LPZ s. Apellido en N. L. P..
Cercar la parcela de cultivo para impedir la (pat)
entrada de los animales. (pat) chaliku <kas. [chaliku] LPZ s. Chaleco. (pat)
chakra qunakuy [chaxra qonakuy] s. Julio. chalu [chalu] LPZ s.t. Tullu khuchi. Cerdo
(arusimiñee) flaco. (pat)
chakra qunakuy killa [chaxra qonakuy killa] challaqiyay [challaqeyay] ñin. r.p. Chacolotear;
s. Julio ñawpan : chacra conacuy quilla. (poma) ruido de herraduras. (ceq, encarta)
chakra runa [chaxra runa] wanlla. s. challay [challay] r.p. Marcar terreno con arado.
Campesino. (arusimiñee, rk) (ceq)
chakra runa [chaxra runa] LPZ y.s. challpuy (challpuy)    CHU PTS r.p. Remojar.
Comunario, campesino, chacarero. (pat) (lot)
chakra runa [chaxra runa ] pacha. y.s. challpuy [challpuy] LPZ r.p. Sopar. (pat)
Agricultor. (arusimiñee, rk) challu challu [challu challu] LPZ khuru. s.
chakra ruwaq masi [chaxra ruwax masi] LPZ Insecto que come hoja de papa. (pat)
y.s. Compañero agricultor. (pat) challwa [challwa] (waqra  siwara)    LPZ mallki. s.
chakra tarpuq [chaxra tarpUx] s.t., s. Labrador. Cebada de espiga de dos filas. (pat)
chakra yapuy killa [chaxra yapuy killa] yupa. challwa [challwa] (chawlla)    CHU PTS s.
s. Agosto. (arusimiñee) Pescado. (ceq, lot, rh, str, trbrk)
chakra yapuy killa [chaxra chaxmay killa] LPZ challwa [challwa] s. Yakupi kan juq'ullu
s. Mes de barbecho. (pat) kikillan. Pez. (ceq, lot)
chakrachay [chajrachay] LPZ PTS r.p. challwa jap'iy [challwa-jap'iy] r.p. Pescar. (ceq)
Preparar la chacra. (gro, pat, rh) challwa runtu [challwa runtu] s. Huevo de los
chakrara [chaxrara] s. Copa de árbol. peces. (arusimiñee)
(arusimiñee) challwakamayuq [challwakamayox] s.
chaku [chaku] s. Cacería. (dgh, arusimiñee) Pescador. (dgh)
chaku [chaqu] LPZ Chaqueo. (pat)
s. challwiri [challwiri] s.t., s. Pescador. (ceq)
chaku [chaku] s.t. Diferente. (arusimiñee) ch'ama [ch'ama] CBB allqu. s.t., s. Refinado;
chaku chaku [chaku chaku] y. Desigual. despectivo para quechuas aculturados. (h&s)
(arusimiñee) chamiku [chamiko] mallki. s. Estramonio;
chaku, chakucha, wakjinayay [chaku, planta herbácea de la familia de las solanáceas.
chakucha, wakjinayay] s. Diferencia. (arusimiñee) (ceq, encarta)
chamisay [chamisay] r.p. Construir defensivos chaninchay karpita [chaninchay karpita] s.
en el río. (ceq) Carpeta de evaluación. (arusimiñee)
chamisu [chamisu] s. Rama verde. (ceq) chaninnaq [chaninnax] s. Sin valor. (dgh,
champisqa [champisqa] ph. Escoria. (arusimiñee) arusimiñee)
champuy <chaya+mu+pu+y [champuy] PTS r.p. chaniyuq, yari [chaniyox, yari] s.t. Importante.
(arusimiñee)
Llegar de vuelta. (rh)
chamuy <chaya+mu+y [chamuy] CBB chamuy
chanka [chanka] ukhu. s. Muslo, pierna de
PTS r. mp. Llegar aquí; apóc. de chayamuy - animal. (dgh, rk)
llegar acá. (xa, rk) chanka chanka [chanka chanka] s.
chana [chana] LPZ masi. s.t. Menor del
Tambaleante, por caerse. (rk)
hermano o hermana kikin : sullk'a. (pat) chanka lliklla [chanka llijlla] LPZ Jatun
lliklla. Aguayo de color negro* y rojo, sirve
chana mamay [chana mamay] LPZ masi. s.
para cubrir del frío, utilizado en sus viajes por
Mamanpaq sullk'an. Hermana menor de la
curanderos kikin : awayu. (pat)
mamá kikin : sullk'a mama. (pat)
chana mamáy [chana mamáy] LPZ masi. s.
chanka wich'u [chanka wich'u] ukhu. s. Fémur.
(lay)
Mamankuq sullk'anta napaykunapaq. Tía!.
(pat) chankaka <nahua chiancaca, azúcar moreno
[chankaka] (chankaka)    LPZ PTS s. Chancaca,
chana tatay [chana tatay] LPZ masi. s.
tableta hecha de caña de azúcar; azúcar moreno.
Tatanpaq sullk'an. Hermano menor del papá
(lot, pat, encarta)
kikin : sullk'a tata. (pat)
chankasqa [chankasqa] ph. Violada. (arusimiñee)
chana tatáy [chana tatáy] LPZ masi. s.
Tatanpaq sullk'anta napaykunapaq. Tío!. chankay [chankay] r.p. Palpar; tocar
(pat) ligeramente. (dgh)
chanchay [chanchay] CHU r. mp. Trotar en chankay, p'akiy [chankay, p'akiy] r.p. Violar.
caballo. (arusimiñee)
chanchiku [chanchiku] LPZ s. Comadreja chankaykachay (chankaykachay)    LPZ PTS
kikin : q'ara chupa. (pat) r. mp. Tambalearse, caminar tambaleándose. (ceq,
lot, pat, rk)
chanin [chanin] LPZ s. Muchedumbre. (pat)
chanrarara, chanrara [chanrarara, chanrara]
chanin [chanin] yupa. s. Valor. (arusimiñee, ceq)
s. Cascabel. (arusimiñee)
chanin (chanin)    PTS yupa. s.t. Precio; precio chansa <kas. [chansa] LPZ s. Broma. (pat)
justo al peso. (arusimiñee, ceq)
chansakuy [chansakuy] LPZ r. mp. Bromear.
chanin-na-sqa musuq. s.t. Chanin qhichusqa. (pat)
Desvalorizado. (rk) chansakuy (chansakuy)    PTS r.ku Chancearse.
chaninchakuy [chaninchakuy] s. (lot, rk)
Autoevaluación. (arusimiñee) chanta (chanta)    CHU PTS r.t. Después,
chaninchanakuy [chaninchanakuy] s. entonces. (ceq, lot, str)
Coevaluación. (arusimiñee) chantapis r.t. Además, incluso. (rk)
chaninchasqa [chaninchasqa] ph. Tasado. (pol) chantapis LPZ r.t. Chaymantapas. Después
chaninchasqa kamachi [chaninchasqa de esto. (pat)
kamachi] LPZ s. Ley de distribución. (pat) chantari? [chaymantarí] LPZ r.t. Y después?.
chaninchasqa kamachi [chaninchasqa (pat)
kamachi] wanlla. s. Personería jurídica. (rk) chantataq [chantatax] r.t. Y después.
chaninchay [chaninchay] r.p. Apreciar. chantay [chantay] r. mp. Equivocarse.
(arusimiñee) chantay [chantay] s. Diseño. (arusimiñee)
chaninchay [chaninchay] wanlla. r.p. Evaluar. chantay [chantay] LPZ masi. s. Tío; hermano
(smtq, rk) menor del papá. (pat)
chaninchay [chaninchay] wanlla. r.p. chantay, siq'inayariy, siq'ichay [chantay,
Justipreciar. (rk) seq'enayariy, seq'echay] r.p. Diseñar. (arusimiñee)
chaninchay [chaninchay] r.p. Tasar, poner chapaku (chapaku)    PTS suti. s. Tarijeño. (lot)
precio. (pol)
chapaliyu <kas. [chapaleo] s. Camino áspero.
chaninchay [chaninchay] sunqu. r.p. Valorar. (ceq)
(arusimiñee, smtq)
chapana [chapana] s. Soporte. (arusimiñee)
chaninchay [chaninchay] yacha. s. Evaluación. chapapa [chapapa] s. Cobertizo. (ceq)
(arusimiñee)
chapara [chapara] s. Imatapis quy, qhipaman chaqruchakuy musuq. r.ku Mezclarse,
aswan allinta, aswan achkhata jap'inapaq. mestizarse. (rk)
Regalo de intercambio. (ceq) chaqrusqa [charuspa] LPZ chhaxrusqa ph.
Chapari [Chapari] LPZ kiti. s. Chapare. (pat) Mezclando. (pat)
chapatiyay, t'ukriy [chapatiyay, t'ujriy] r.p. chaqrusqa [chaxrusqa] wanlla. ph. Mixto. (rk)
Vigilar (a alguien). (arusimiñee) chaqrusqa anta [chaxrusqa anta] s. Bronce,
chapi [chapi] s. Soldadura. (arusimiñee) metal las campanas. (dgh)
-chaq [chax, chex] CBB -chaj, -chej CHU k' chaqruy [chaxruy] (chajruy)    CHU LPZ
Achka kasqanta sut'inchan; kay kimsa chhaxruy PTS Mezclar; mezclar productos
r.p.
simillawan apaykachakun: jatuchaq, agrícolas, p ej. Papa con trigo Kunanqa
juch'uychaq, jinachaq. Plural de adjetivos. (xa, anchata castellanowan qhichwatawan
trbk) chaqrunku. Ahora mezclan mucho el castellano
chaqa [chaqa] LPZ suti. s. Apellido en Curva. con el quechua. (ceq, lot, pat, rh)
(pat) qhaway : chhapuy mezclar con agua.
chaqallu [chaqallU] CHU LPZ s. Vaina de piqtuy mezclar.
legumbre; cáscara tierna de las legumbres. (ceq, tharway desordenar.
lai, pat) chaqu [chaqo] LPZ s. Chaqueo. (pat)
chaqallu [chaqallU] LPZ s. Vainitas. (h&h, pat) chaqu [chaqo] s. Desmonte. (arusimiñee)
chaqalluy [chaqallUy] CHU LPZ r. mp. chaqukuy [chaqokuy] LPZ r.ku Chaquear. (pat)
Envainarse, principalmente vaina de habas. (h&h, chaqullu (chaqollu)    PTS qhaway : chaqallu.
pat) (lot)
chaqalluyuq, arwija [chaqallUyox, arwija] s. chaqusqa [chaqosqa ] ph. Talado, arrasado.
Guisante o arveja. (arusimiñee) (arusimiñee)
chaqay [chhaqay] LPZ PTS jaqay ranti chaquy [chaqoy] LPZ Chaquear. (pat)
r.p.
Aquello kikin : jaqay. (dgh, pat) chaquy [chaqoy] r.p. Desmontar. (arusimiñee)
chaqaypi [chhaqaypi] LPZ En aquello. (pat)
chaqwa [chhaxwa] CHU s. Cascajo; piedra
Chaqi (Chaqe)    PTS kiti. s. Pueblo cerca a menuda y redondeada. (arusimiñee)
Betanzos; lugar de aguas termales. (lot)
charanku <kas. (charanku)    PTS taki. s.
chaqma [chaxma] CBB s. Rebusca. (ceq, h&s) Charango. (arusimiñee, lot, rh)
chaqmay [chaxmay] (chajmay)    CBB chajmay r.p. Charasani [Charasani] LPZ s. Capital de
Rebuscar; recosechar. (xa, ceq, h&s, lot) Prov. Bautista Saavedra de N. L. P.. (pat)
chaqmay [chaxmay] LPZ chhaxmay r.p. charasani [charasani] LPZ s. Ruina antigua
Recoger los últimos frutos. (pat) frente a Niño Corín, Prov. Bautista Saavedra N.
chaqmiri [chaxmiri] CBB chajmiri s. L. P.. (pat)
Rebuscador. (xa, ceq, h&s) Charkas (Charkas)    PTS s. Sucre. (lot)
chaqna [chaxna] LPZ chhaxna s. Carga. (pat) charu [charu] s. Bambú para peines. (ceq)
chaqnachikuy [chaxnachikuy] LPZ r.p. chaski [chaski] CHU ch'aski LPZ s. Willakuq.
Hacerse cargar. (pat) Mensajero; correo. (dgh, ceq, pat, str, rk)
chaqnana [chajnana] s. Carga lista para poner. chaski qillqa [chaski qelqa] LPZ wanlla. s.
(ceq)
Qillqaspa ima willaytapis apachinapaq. Carta.
chaqnaray [chajnaray] LPZ r.p. Descargar. (arusimiñee, pat, rk)
(ceq, pat) chaskichiy [chaskichiy] LPZ r.p. Enviarle
chaqnay [chaxnay] LPZ r.p. Cargar. (pat) noticias. (pat)
chaqnay [chaxnay] (chajnay)    PTS r.p. chaskiy [chaskiy] LPZ r.p. Llevar noticia. (pat)
Llamt'ata chaqnanchik 'w'. Cargar en animal. chaskiy [chaskiy] LPZ r.p. Llevar poco a poco.
(ceq, lot, rh)
(pat)
chaqru [chaxru, chharu] (chajru)    CHU PTS s.
chaskiy [chaskiy] r.p. Recibir. (arusimiñee)
Mezcla. (ceq, lot, rk)
chatri [chatri] LPZ taki. s. Kuruspi (3
chaqru [chaxru] LPZ chaxru PTS chaxru s.t p'unchaw 5 killapi) phukunku. Flauta sin tapa,
Mezclado. (pat) conjunto musical del tiempo. (pat)
chhapu mezclado con agua.
piqtu mezclado, desordenado.
chatu [chatu] LPZ sañu. s. Unu aysana chatu,
tharwa desordenado. unu q'uñi ruwakunapaq. Jarra de barro para
Alwirjaswan awaswan chaqru kachkan. las llevar agua y chicha; para hervir agua. (pat)
arvejas están más mezcladas. (trbk, rk) chawa [chawa] LPZ s.t. Crudo, comida. (ceq,
lot, pat, rh)
chawachiy [chauchiy] r. mp. Endurecer en chawpichasqa [chawpichasqa] ph. Centrada.
cocinar. (ceq) (arusimiñee)
chawarachiy [chawarachiy] LPZ r.p. chawpichay [chawpichay] LPZ r. mp. Inter
Mikhunap chayaynin mana allinchu, tumpa mediar. (pat)
chayasqa tumpa chawa. Falta cocer. (pat) chawpinchay (chawpinchay)    PTS r.p. Beber
chawaray [chawaray] r.p. Cocer a medias, en la mitad de una comida, un baile. (rk)
pasarse de su punto. (rk) chawpinchay [chawpinchay] LPZ r.p. Inter
chaway [chaway ] s. Vasija de boca muy ancha. mediar. (pat)
(arusimiñee) chawpirana [chawpirana] s. Valle interandino.
Chawcha [Chawcha] LPZ kiti. s. Lugar de (arusimiñee)
curva. (pat) chawpiray [chaupiray] r.p. Llegar a la mitad.
chawchu [chawchu] s. Originario del lugar. (ceq)
(arusimiñee) chawpiyaq tupu [chawpiyax tupu] tupu.
Chawchu ayllu runa llaqta [Chawchu ayllu Medidas de tendencia central. (arusimiñee)
runa llaxta] s. Pueblo indígena originario. chawqa [chauqa] s. Dientes anormales. (ceq)
(Márquez, 2004:80 y 56) chawqarumi [chauqarumi] CBB chawqarumi
chawchu llaqta [chawchu llaxta] s. Pueblo mallki. s. Planta medicinal. (xa, ceq)
originario. (dgh, arusimiñee) chay [anchay, anchhay] CHU LPZ PTS
Chawchu simi [Chawchu simi] simi. s. Lengua Eso, esa, ese. (ceq, pat, rh, str)
rikuchiq ranti
originaria. (Márquez, 2004: 80) chaychu LPZ PTS Es eso?. (pat, rk)
chawchu, yuriqi [chawchu, yuriqe] s. chaykama LPZ Entretanto. (pat)
Originario. (arusimiñee) PTS Mientras tanto. (rk)
chawlla [chawlla] LPZ qhaway : challwa. (pat) chaylla [chaylla] LPZ Eso es todo. (ceq, pat)
chawpi [chawpi] LPZ s. Centro; medio. (ceq, chayllata Chayllata yachani, astawan
lot, pat, rh, str) manaña; astawanpis yachan, sullk'a
chawpi [chawpi] PTS Entre. (gro, lot)
s. hermanituy (takiy). Eso nada más. (rk)
chawpi [chawpi] s.t. Central. (ab) chayllapi LPZ Chayllapichu kakuchkanki.
chawpi [chawpi] (chawpi)    CHU LPZ PTS s.t. Ahí nomás. (pat)
Chawpi tuta. Medio. (lot, pat, rh, str) chayman LPZ Hasta allá. (pat)
chawpiman LPZ Chawpiman chayanqa. chaymanta [chaymanta] CHU LPZ PTS
Al medio. (pat) simi. Después; lit. de ahí, desde ahí. (arusimiñee,
chawpiña LPZ Ña chawpiña kachhan. Ya ceq, pat, rh, str)
esta en medio. (pat) chaymanta LPZ cha. Entonces. (pat)
kikin : chanta.
chawpi kaq [chawpi kax] s.t. Mediana.
(arusimiñee) chhikamanta.
chawpi kaynin [chawpi kaynin] s. Medio, nudo
chaymantarí [chaymantarí] Y luego?. (rk)
(de la novela). (arusimiñee) chaymantataq [chaymantatax] LPZ Y
después. (pat)
chawpi kaynin, chawpiynin [chawpi kaynin,
chawpiynin] s. Nudo, medio. (arusimiñee)
chayñataq [chayñatax] CHU Imapis mana
munasqa yapakamun. Ahora eso ñawpan :
chawpi ñan [chawpi ñan] LPZ s. Camino Ñatac. Tambien, o otra vez.. (dgh, rk)
central, principal. (pat) CHU Kunan sapa killa banco-man manuta
chawpi p'unchaw [chawpi p'unchay] (chawpi   pagana tiyan. Chayñataq wallpaman qaray.
p'unchay)    LPZ PTS s. Mediodía. (ceq, lot, pat) Ahora hay que pagar al banco cada mes. Es
chawpi qucha [chawpi qocha] s. Golfo. como alimentar a las gallinas.. (rk)
(arusimiñee) chaypaq [chaypax] LPZ Para esto. (pat)
chawpi ruk'ana [chawpi ruk'ana] s. Dedo chaypaqrí [chaypaxrí] LPZ Chaypaqri
medio. (arusimiñee) ruwaymanchu. Para esto?. (pat)
chawpi sara [chawpi sara] LPZ s. Sara: chaypas LPZ Aun eso. (pat)
q'illu, yuraq. Maíz mediano, produce en chaypi [chaypi] LPZ r.t. Ahí. (ceq, pat)
lugares sin riego con agua de lluvia. (pat) chaypiña LPZ Chaypiña rikurqani. Ya está
chawpi tuta [chawpi tuta] LPZ s. ahí. (pat)
Medianoche. (ceq, lot, pat, rh, pp ) chaypirí LPZ Chaypiri yachakuymanchu?
chawpi yunka [chawpi yunka ] kiti. s. Tierra Y ahí, podremos aprender?. (pat)
semicálida. (arusimiñee) chaypis Chaywan ima: chaypis wasiy;
chaypis yachay wasillataq. Eso también. (rk)
CHU kh. Utqhayta ruwanman chayqa, chay chayapuy [chayapuy] LPZ PTS r. mp. Llegar
ratu tukuchanman. Si. (str, rk) a destino, implica llegar sin novedad. (pat, rk)
<chay + qa (TOP) ranti Paykuna anchata chayaqi (chayaqe)    PTS s. Alojado, pariente
pukllanku, chayqa mana allinchu. Eso. (rk) lejano. (lot, rk)
chayqa [chayqa] LPZ ranti He ahí; ahí está!. chayaqi [chayaqe] wanlla. s. Derecho.
(ceq, pat, rk)
(arusimiñee, rk)
chayrayku (chayrayku)    LPZ PTS r.t. Por
chayaqi [chayaqe] s. Herencia. (ceq)
eso. (lot, pat)
chayri [chayri] CHU kh. Ó, ú. (ceq, str) chayaqiy [chayaqey] s. Pertenencia. (arusimiñee)
chayrí [chayrí] Y si (lo hace). (rk) chayasqa [chayasqa] ph. Llegado.
chaysi LPZ Eso es. (pat) chayasqa [chayasqa] CHU LPZ ph. Cocido.
(arusimiñee, pat)
chayta LPZ ranti Eso. (pat, rk)
chaytaqmari [chaytaxmari] LPZ chayay (chayay)    CHU LPZ PTS r. mp.
Chaytaqmari uywayqa. Eso también. (pat) Llegar. (ceq, lot, pat, rh, str)
chaywan LPZ Eso, con ... (pat) chayay [chayay] LPZ s. Llegada. (pat)
LPZ para chayan cuando empieza a llover.
chaywanpis [chaywampis] (chaywampis)    PTS
LPZ qurpa chayan cuando llega visita.
Aun así, a pesar de eso. (ceq, lot, rk)
LPZ uywa chayan cuando los animales entran
chaywanpis LPZ De esa manera. (pat)
a las chacras.
chay chaypi [chay chaypi] PTS r.t. Juk qaylla
kitillapi. Por ahí; por esos lugares. (rk)
chayay [chayay] CHU LPZ r.p. Cocer. (lot, pat,
rh, str)
chay chhika [chay chhika] r.t. Tanto. (ceq) chayay [chayay] LPZ s. Cocción. (pat)
chay jawa [chay jawa] kh. Chaypaq qhipanpi. chayaykun [chayaykun] LPZ s. Cuando
Luego de eso, a causa de eso (consecuencia).
(ceq, lot, rk)
aterrizan las aves (cóndor, águila, gallinazo ..).
(pat)
chay jawa Chay jawa.
[chay jawa] PTS kh.
chayaykuy [chayaykuy] LPZ r. mp. Llegar.
Luego de eso; a consecuencia de eso. (rh, rk) (pat)
LPZ Por eso. (pat)
chaychasqa [chaychasqa] LPZ ph. Ismusqa
chay jawataq [chay jawatax] LPZ PTS
llamt'a. Madera podrida, por humedad. (pat)
Entonces; y luego de eso. (pat, rk)
chayru [chayru] LPZ s. Kaltun allpin
chay jina [chay jina] PTS r.t. Así. (pat)
chayasqa. Sopa con chuño, papa, carne y
chay jina [chay jina] CHU chhayna LPZ r.t. verduras. (pat)
Como eso, esa, ese. (ceq, pat, str, rk) chi [-chi] CHU k' Causativo, sufijo causativo
chay jinamanta [chay jinamanta] r.t. De modo (modal). (str, rk)
que. (ceq) chichi [chichi] wawa. s. Carne (para decir a los
chay kikin [chay kikin] LPZ Chay kikin bebés), pedacitos de carne para los bebés. (ceq,
karqan. Eso mismo. (pat) lot)
chay pacha [chaypacha] LPZEntonces, en
r.t. chichi [chichi] LPZ s. Porción de carne. (pat)
ese entonces, en ese tiempo; ese momento. (ceq, chichiku [chichiku] LPZ s. Pollitos (gallina).
pat, rk) (pat)
chay pacha PTS En ese caso, si así fuera. chichilu [chichilu] LPZ s. Pollo. (pat)
(gro, rk)
chichilla [chichilla] LPZ awa. s. Borde del
chayachimuy [chayachimuy] LPZ r.p. Hacer
tejido. (pat)
llegar algo aquí. (ceq, pat)
chichillay [chichillay] LPZ awa. r.p. Llikllata,
chayachiy [chayachiy] LPZ r.p. Alcanzar; kapachuta chichillana. Tejer los bordes de la
hacer llegar. (pat) lliklla con chichilla kikin : awakipana. (pat)
chayachiy [chayachiy] r.p. Llegar (algo, chichillay [chichillay] awa. s. Orilla del género.
alguien), hacer. (ceq, rk) (ceq)
chayachiy [chayachiy] r.p. Cocer, hacer. (ceq, rk) chichiyay [chichiyay] CHU r. mp. Ensuciarse.
chayampuy [chayampuy] r. mp. Llegar (str)
finalmente, acabar de llegar. chichu [chichu] LPZ s.t., s. Embarazada. (pat)
chayamuy [chayamuy] LPZ PTS r.p. Llegar chichu (chichu)    LPZ PTS s.t., s. Preñada;
(aquí); arribar. (ceq, lot, pat) estar encinta. (ceq, lot, pat)
Chayanta [chayanta] kiti. s. Chayanta, chichuyay (chichuyay)    LPZ r. Embarazarse.
población en el Norte de Potosí. (pat)
chayanta [chayanta] rumi. s. Estaño. (arusimiñee)
chichuyay [chichuyay] PTS r. mp. Preñarse, chilla jallp'a * [chillu jallp'a] LPZ tarpu.
quedar preñada. (lot) Tiryu, siwara tarpunallapaq; mana allintachu
-chik [-chik] k' Kay k'askaq kitimanjina urin. Terreno malo, con piedras. (pat)
t'uqyayniyuq. Sufijo que indica 'plural'. chillay [chillay] r.p. Mojar (comida). (ceq)
(ñancha) chillchata [chillchata] LPZ kiti. s. Comunidad
chikchay [chijchay ] r.p. Gastar, invertir. alpaquera, Prov. Bautista Saavedra, N de La Paz.
(arusimiñee) (pat)
chikchi [ch'ikchi] LPZ s. Granizo. (atd, jdb, pat) chillina [chillina] s. Médula; médula espinal.
(chejchi)    s. Granizo suave. (ceq) (arusimiñee)
chikchiy [chikchiy] LPZ r.mr. Cae granizo. chillina [chillina] s. Meollo. (dgh, arusimiñee, pol)
(pat) chillina [chilina] (chilina)    s. Tuétano. (dgh,
chiki [chiki] LPZ s. Una parte de parcela arusimiñee, ceq)
destina para prestar. (pat) chillka jusku [chillka jusku] (chillka  josco)    s.
chiki, kalla [chiki, kalla ] p'isqu. s. Cotorra muy Vaca negra con espinazo rojizo. (ceq)
pequeña. (arusimiñee) chillki [chillki] LPZ s. Jallp'a pataman qura
chikiray [chikiray] (chikiray)    PTS r.p. Destetar lluqsiramun, jinataq jatun sach'akunapis.
a las crías. (ceq, guz lot) Retoño; plantitas antes del transplante. (guz pat)
kikin : januk'ay. chillpi [chillpi] s. Astilla de piedra; cuña. (ceq, rk)
p'itiy. chillpiy [chillpiy] r.p. Trabar las ruedas; poner
chikiru <kas. [chikiru] s. Corral para separar las cuña. (ceq)
crías de las madres. (ceq) chillu rumi [chillu rumi] LPZ s. Mankata
chikiruy [chikiruy] r.p. Poner crías en el ruwanapaq t'uru. Piedra suave, tierra para
"chiquiru". (ceq) hacer ollas. (pat)
chikiy [chikiy] LPZ r.p. Mostrar una parceleta chillu rumi [chillu rumi] Kay kimsa kan:.
de ayuda para sembrar. (pat) LPZ puka rumi.
chikllamuy [chijllamuy] r.p. Ir a seleccionar. LPZ uqi rumi.
chikllana [chijllana] LPZ [chhillana] s. LPZ yuraq rumi.
Elección. (pat) chillwi [chilwi] (chillwi)    CHU PTS s. Pollito;
chikllana wanlla. s. Voto. (rk) polluelo. (ceq, lot, trbk, rk)
chikllana jamp'ara kamachiqkuna chillwichay [chilwichay] r.p. Criar polluelos.
[chijllana jamp'ara kamachixkuna] wanlla. s. (ceq)
Jurados de las mesas de sufragio. (rk) chimpa [chimpa] (chimpa)    CBB chimpa LPZ
chikllana p'anqa [chijllana p'anqa] wanlla. s. PTS s., s.t. Frente, la otra orilla. (xa, ceq, lot, pat,
Registro electoral. (rk) rh)
chikllanapaq qillqaqkuna [chijllanapax chimpapi [chimpapi] Enfrente. (ceq)
r.t.
qelqaxkuna] wanlla. s. Notarios electorales. (rk) chimpachiy r.p. Acercar
[chimpachiy] PTS
chikllay [chijllay] r.p. Clasificar. (arusimiñee) (algo); hacer pasar al frente; contagiar. (rh)
chikllay [chijllay] r.p. Elegir. (arusimiñee) chimpachiy [chimpachiy] LPZ r.p. Hacer
chikllay [chijllay] PTS r.p. Escoger,
encontrar al tope. (pat)
seleccionar,. (ceq, gro) chimpachiy [chimpachiy] LPZ r.p. Pasar al
chikllay [chijllay] s. Clasificación. (arusimiñee) frente. (pat)
chikllay [chijllay] s. Opción. (arusimiñee) chimpakuy [chimpakuy] r. mp. Apegarse. (rk)
chiklluy [chhiklluy] LPZ r.p. Escoger según el chimpakuy [chimpakuy] LPZ r. mp.
Encontrarse. (pat)
tamaño. (pat)
chiku [chiku] k' Causativo + reflexivo intensivo. chimpakuy [chimpakuy ] CBB chimpakuy r. ku
Contagiarse. (xa)
chili jak'u (chili  jak'u)    PTS s. Harina blanca.
(lot) chimpamuy [chimpamuy] LPZ PTS r. mp.
Cruzar (hacia aquí),. (pat, rk)
chilikchi [chilijchi] CBB chilijchi mallki. s.
Chimpamuy ñirqayki, mana
Ceibo (árbol). (xa, ceq)
chimpamurqankichu. te dije que te acercaras
chilin [chilin] LPZ ñin. aq. Sonido de botella. /cruzaras (hacia aquí), no lo hiciste..
(pat)
chimpapuraq siqichasqa [chimpapurax
chilina [chilina] LPZ s. Tuétano. (pat, cerron seqechasqa] ph. Paralelismo. (arusimiñee)
guz )
chimpapurasqa siqi [chimpapurasqa seqe]
yupa. y. Líneas paralelas. (arusimiñee)
chimpapuray [chimpapuray] yupa. r.p. chinchi uchu [chinchi uchu] LPZ s. Yunkas
Comparar. (arusimiñee) uraypi kaq uchu, ruqutu-jina. Ajíes pequeños.
chimpapuray [chimpapuray] yacha. s. (pat)
Comparación. (arusimiñee) chinchilla <aym. [chinchilla] LPZ s.
chimpapuray ñiqi [chimpapuray ñeqe] yupa. y. Chinchilla, animal salvaje, mamífero roedor, de
Orden (de comparación). (arusimiñee) pelaje suave. (pat, encarta)
chimpay [chimpay, chinpay] CBB chimpay CHU chinchirkuma [chincherkoma] s. Flor
LPZ Qayllaykuy, juk manyamanta juk
r. mp. medicinal; se usa para curar el corazón. (ceq, guz
)
manyaman pasay. Acercarse, aproximarse. (xa,
lot, pat, rh, str, trbrk) chinichi, kananpuni [chinichi, kananpuni]
chimpay [chimpay] CHU Cruzar. (str)
r. mp. yacha. s.t. Útil. (arusimiñee)
chimpay [chimpay] CHU PTS r. mp. Visitar. chinini [chinini] yupa. s. Minuto. (arusimiñee)
(str) chinkachikuy [chinkachikuy] r.p. Perder (algo,
chimpaykuy [chimpaykuy] LPZ r.p. uno mismo).
Acercárse(le); aproximárse(le). (ceq, pat, rk) chinkachisqa [chinkachisqa] ph. Perdido;
chimpiy [chimpiy] r.p. Cuñar, trabar. (ceq) extraviado por uno.
chimpu [chimpu] s. Señal de lana, hilo en un chinkachiy [chinkachiy] wanlla. r.p. Derogar.
costal. (dgh, ceq) (rk)

chimpu ch'iku musuq. Punto de referencia. (rk) chinkachiy [chinkachiy] CHU LPZ r.p.
Perder; extraviar (objetos, animales). (ceq, pat, rh,
chimpuchasqa simi musuq. s.r. str)
entrecomillada, palabra. (rk)
chinkachiy [chinkachiy] LPZ r.p. Tapar
chimpun halo. (dgh) alguna cosa. (pat)
intip chimpun. (dgh)
killap chimpun. (dgh)
chinkamuy [chinkamuy] r. mp. Irse por ahí;
perderse por un tiempo.
chimpusqa [chimpusqa] PTS ph. Señalado chinkanayaq simi [chinkanayax simi] Kay
con lana. (dgh, rk)
simi chinkapuchkan, manaña uyarikunchu,
chimpuy [chimpuy] r.p. Hacer señal o medida en manaña apaykachakunchu. Lengua, palabra
un costal. (ceq) en peligro de extinción. (ñancha)
-chimu [-chimu] k' Causativo desplazativo. chinkapuy [chinkapuy] LPZ r. mp. Perderse
apachimuy hacer enviar aquí. (definitivamente). (pat, rk)
llamk'achimuy ir a hacer trabajar.
purichimuy ir a hacer caminar.
chinkarachiy [chinkarachiy] r.p. Escamotear,
hacer perder todas las cosas (repentinamente).
pusachimuy hacer conducir (a alguien) aquí.
(rk)
china [china] LPZ PTS s. Hembra chinkarichiy [chinkarichiy] LPZ r.p. Hacer
(animales). (ceq, pat, rh)
perder intencionalmente. (pat)
china ithapallu [china ithapallu] LPZ china
chinkarparichiy [chinkarparichiy] LPZ r.p.
itapallu mallki. s. Ortiga hembra, planta silvestre.
Hacer perder repentinamente. (pat, rk)
(pat)
china kiswara [china kiswara] (kiswara  )    LPZ
chinkasqa [chinkasqa] LPZ ph. Perdido/a.
(ceq, pat)
mallki. s. Hembra - planta forestal. (pat)
chinkasqa simi [chinkasqa simi] simi. s. Kay
china rumi [china rumi] LPZ s. Piedra
simikuna manaña parlakunchu, manaña
hembra, es de color plomo oscuro. (pat) jak'aqpis kasqan yuyasqachu. Palabras
chinanwaya [chinanwaya] LPZ mallki. s. Flor perdidas. (ñancha, rk)
amarilla, familia del lirio. (pat) chinkay [chinkay] (chinkay)    LPZ PTS r. mp.
LPZ puka chinanwaya flor roja. (pat)
Purispa mana maypi kasqanta yachakunchu;
LPZ sapa chinanwa flor amarilla. (pat) maypi kasqan mana yachakunchu; mana
chincha [chincha] pacha. s. Norte; punto rikhurinchu. Perderse, desparecer. (ceq, lot, pat,
cardinal opuesto al sur. (arusimiñee, lai, smtq, rh)
(Márquez, 2004: 76) chinkaykuy [chinkakuy] r. mp. Desparecer
Chinchay Suyu [Chinchay suyu] LPZ s. Una debajo del agua o lodo. (ceq, rk)
región del tawantinsuyo. (lay, pat, smtq) chinkaykuy [chinkaykuy] r. mp. Hundirse,
chinchi chinchi [chinchi chinchi] LPZ s. desaparecer de la vista. (eb )
K'ita rusas. Rosas silvestre (frutos). (pat) chinkaykuy [chinkaykuy] LPZ r. mp.
Ocultarse. (pat)
chinki [chinki] PTS s. Tambor tocado por la chiqan [cheqan] r.t. Correcto.
hermana del preste. (rk) chiqan [cheqan] r.t. Legal. (arusimiñee)
chinrusqa [chinrusqa] simi. s. Laterales. chiqan [cheqan] LPZ PTS s. Verdad. (pat, rh)
(Montalvo, 1996: 22)
chiqanmanta [cheqanmanta] LPZ PTS r.t.
chinu <kas. [chinu] CHU s. Chino. (str) En verdad. (pat, rh)
chinu chinu [chinu chinu] LPZ Uña s. chiqanta [cheqanta] LPZ r.t. De verdad. (pat)
wankataya. Escarabajo pequeño de color negro
chiqanchana [cheqanchana] LPZ s. Arreglo,
y café, escarabajo de carnaval. (pat)
algo que se debe corregir, arreglar. (pat)
chiñi [chiñi] (chhiñi)    CBB chhiñi LPZ PTS
chiqanchana (cheqanchana)    PTS s. Atajo.
purum uywa. s. Murciélago. (arusimiñee, xa, ceq,
(ceq, lot, rk)
lot, pat)
chiñisku kimsak'uchu [chiñisku kimsak'uchu ]
chiqanchana juñu kamachiq [cheqanchana
juñu kamachix] wanlla. s. Ministro de justicia. (rk)
yupa. s. Triángulo equilátero. (arusimiñee)
chiqa [cheqa] CBB cheqar s. Lugar. (ceq, rk) chiqanchana tantakuy [cheqanchana tantakuy]
wanlla. s. Consejo de justicia. (rk)
chiqa (cheqa)    LPZ PTS s. Verdad. (lot, pat) chiqanchana tantakuy [cheqanchana tantakuy]
chiqa [cheqa] LPZ s.t. Cierto. (pat) LPZ s. Reunión de posecionamiento. (pat)
chiqa [cheqa] s.t. Recto; verdadero. (ceq) chiqanchana, chiqan siqina [cheqanchana,
chiqa chiqa CHU Lugares, por algunos cheqan seqena] s. Regla. (arusimiñee)
Chiqa chiqallan llanu jallpa'qa. Chantaqa chiqanchay [cheqanchay] CHU r. mp. Cruzar, ir
mana allin jallp'aqa kanchu.. (trbk) por el deshecho. (str)
chiqamanta (cheqamanta)    PTS r.t. Verdad, chiqanchay [cheqanchay] LPZ r.p. Arreglar el
de; ciertamente. (ceq, lot) problema qhaway : allinchay, jallich'ay. (pat)
LPZ Verdaderamente. (pat)
chiqanchay (cheqanchay)    PTS r.p. Enderezar,
chiqa kaq [cheqa kaj] s. Verdad. (ceq) enrectar. (ceq, lot, rk)
chiqa qillqana [cheqa qelqana] LPZ Escribir chiqanchay [cheqanchay] LPZ r.p. Posesionar
bien. (pat) el cargo. (pat)
chiqa rimay [cheqa rimay] LPZ Hablar sin chiqanyachiy [cheqanyachiy] r.p. Enderezar.
mentir. (pat) (ceq, rk)
chiqan chirurara, kikin chirurara chiqanyachiy [cheqanyachiy] LPZ r.p.
[cheqan chirurara, kikin chirurara ] yupa. Polígono Ordenar las cosas. (pat)
regular. (arusimiñee) chiqanyachiy, ñancharichiy [cheqanyachiy,
chiqan junt'achiq [cheqan junt'achix] simi. s. ñancharichiy] r.p. Regir. (arusimiñee)
Complemento directo. (arusimiñee) chiqanyay [cheqanyay] LPZ r. mp. Corregirse.
chiqan kimsak'uchu [cheqan kimsak'uchu] s. (pat)
Triángulo rectángulo. (arusimiñee) chiqanyay [cheqanyay] r. mp. Enderezarse,
chiqan k'uchu [cheqan k'uchu] s. 90° tupuyuq enrectarse (autónomamente). (rk)
kaq k’uchu. Ángulo recto. (ñancha) chiqchi [chexchi] PTS s. Sonriente;
chiqan k'uchu [cheqan k'uchu ] yupa. s. mostrando los dientes al reír. (ceq, rk)
Angulo recto. (arusimiñee) chiqchiriy [chhichirayay] LPZ r. mp. Mostrar
chiqan qillqay, allin qillqay, qillqa los dientes. (pat)
ñanchariy [cheqan qelqay, allin qelqay, qelqa chiqchiriy [chexchiriy] LPZ r. mp. Reír harto.
ñanchariy] qillqa. s. Ortografía. (arusimiñee) (pat)
chiqan q'iwi q'iwi [cheqan q'ewi q'ewi] LPZ chiqchiriy [chejchiriy] r. mp. Reírse un poco;
chiru. s. Zigzag. (pat) sonreír. (ceq, rk)
chiqan rimay [cheqan rimay] LPZ Hablar la chiqchiy [chhiqchiy] LPZ r. mp. Reír de
verdad. (pat) cualquier cosa. (pat)
Chiqan riqsichiy [cheqan rexsichiy] s. Marco chiqchiy (chijchiy)    PTS r. mp. Sonreír. (lot)
legal. (ab, en base a Márquez, 2004: 64) chiqiray [cheqeray] r.p. Separar la cría de su
chiqan [cheqan] LPZ s.t. Directo. (pat) madre. (ceq)
chiqan [cheqan] s.t. Recta. (arusimiñee) chiqnichikuq [chexnichikUx] s.t. Odiado; que
chiqan (cheqan)    CBB cheqan LPZ PTS s.t. se hace odiar awqan : munachikuq. (smtq, rk)
Recto. (xa, lot, pat, rh) chiqnichikuy [chhinichikuy] LPZ r.p. Hacerse
chiqanta [cheqanta] PTS s.t. Derecho. (rh) odiar. (pat)
chiqan [cheqan] LPZ r.t. Cierto. (pat)
chiqnikuq [chhiqnikux] LPZ s.t., s. chiriyay [chiriyay] LPZ r.p. Enfriarse awqan :
Chhiqnikuq runa. El quien odia. (pat) q'uñiyay. (pat, rk)
chiqnikuy [chexnikuy] r.p. Aborrecer, odiar. (rk) chiriykuchikuy [chiriykuchikuy] LPZ r. mp.
chiqnikuy [chhiqnikuy] LPZ r.p. Runawan Resfriarse, dejarse pasar con el frío. (pat, rk)
chhiqnichikuy. Odiar, aborrecer. (pat) chirli s.t. Aguanoso; abatido. (smtq)
chiqninakuy [chexninakuy] r.p. Aborrecerse chirli [chirli] sxx s.t. Ojos vidriosos,
mutuamente. (rk) aguanosos. (rk)
chiqninakuy [chexninakuy] LPZ r.p. Odiarse. chirliyay [chirliyay] r.mp. Aguanoso, volverse.
(pat) (smtq)
chiqniy (chejniy)    LPZ chhiqniy PTS r.p. Odiar. chirliyay [chirliyay] sxx r.mp. Ponerse
(ceq, lot, pat) vidriosos, aguanosos, los ojos. (rk)
chira [chira] LPZ s. Fruto de nuez, nogal. (pat) chirmay [chirmay] wanlla. r.p. Perjudicar. (rk)
chira [chira] s. Pepitas de ají qhaway : uchu chirqu [cherqo] s. Ciego. (ceq)
chira. (ceq, rk) chirqu [cherqo] CHU s.t. Crespo. (str)
chirachay [chirachay] r.p. Despepitar. (ceq) chiru [chiru] CHU chhiru ñawpa. s. Lado kikin :
chirapa [chirapa] s. Lluvia, garúa con sol; manya. (dgh, arusimiñee, trbk)
origina el arco iris. (dgh, h&h, lai, pol, smtq) chiru [chiru] LPZ mallki. s. Vaina seca de
chirapa PTS allqu. s.t., s. Ancha thawtiq legumbre (haba, poroto, arveja). (pat)
warmi. Habladora, mujer. (lay, rk) chiru [chiru] s.t. Flaca (oveja). (ceq)
chiraw ñawpa. s. verano ñawpan : Chirau. chiruntakama pallana [chiruntakama pallana]
Verano y dia que haze sol. (dgh) LPZ Puqusqata juqharina. Se cosecha las
chirawpacha, chiri mit'a [chirawpacha, chiri vainitas secas de haba y poroto. (pat)
mit'a] pacha. s. Invierno. (arusimiñee) chirurara [chirurara ] yupa. s. Polígono.
chiri [chiri] LPZ s. Helada. (pat) (arusimiñee)
chiri [chiri] LPZ Frígido. (pat)
s.t. Chiru Q'asa [Chiru Q'asa] kiti. s. Chiroq'asa,
chiri [chiri] CHU LPZ s.t. Frío awqan : q'uñi. población en el Norte de Potosí, cerca a San
(ceq, pat, str) Pedro de Buena Vista.
chiri chiri [chiri-chiri] sxx s. Escalofríos. chiru uya [chiru uya] Cara lateral. (arusimiñee)
(ceq, rk) chiru, manya chiru, manya] s. Costado.
chiri chullchu [chiri chullchu] sxx s.t., s. (arusimiñee, lot)
Friolento. (rk) chirukuy chirukun [chirukuy] LPZ r.p.
chiri jallp'a [chiri jallp'a] s. Tierras frías. Derrame de frutos de vaina al cosechar. (pat)
chiri mulli [chiri molle] mallki. s. Zantoxilo chirusqa [chirusqa] LPZ ph. Desenvainado.
(árbol). (ceq) (pat)
chirichiy [chirichiy] LPZ r.p. Frío, causar. (pat) chiruy [chiruy] LPZ r.p. Sacar frutos de las
chirimuy [chirimuy] PTS r. mr. Frío, hacer. (rk) vainas. (pat)
chirimuya [chirimoya] LPZ mallki. s. chiruyay [chiruyay] r.p. Enflaquecerse. (ceq)
Chirimoya, árbol y fruta; (Annona cherimola). chisma [chisma] s. Palma menor. (ceq)
(ceq, pat) chita [chita] LPZ chitaku s. Pusaykachana uña
chiririnka [chiririnka ] khuru. s. Mosca grande uyja/karwa. Animal casero; animal que
azul. (arusimiñee) camina con la gente (oveja, cabra), come la
chiriwanu [chiriwanU, chirigwano] s. comida de la gente. (ceq, pat, rk)
Chiriguano; puebo indígena de ascendencia chita [chita] s. Cría huérfana (mascota).
guaraní. (encarta) (arusimiñee)
chiriy [chiriy] CHU r. mr. Chirichkawan; chita [chita] s. Mascota. (arusimiñee)
manachu chirisunki '. Tener frío. (rh, str) chita [chita] LPZ s.t. Amiguero para todos.
chiriy chiri.wa.n [chiriy] LPZ r. wa Hacer chitaku [chitaku] LPZ s. Ovejita ó cordero
frío chirin, chirichkan, chiriwan hace frío, me casero; animal domesticado acompañante. (ceq,
hace frío, tengo frío. (ceq, pat, rk) pat)
awqan : q'uñiy. chita chita [chita chita] p'isqu. s. Picaflor. (ceq)
kikin : qhasay. chita qara s. Chiwu qara.
[chita qara] LPZ
chiriyachiy [chiriyachiy] LPZ PTS r.p. Cuero de cría de oveja o cabra, chivo. (pat)
Enfriar, hacer enfriar. (pat, rk) chitay [chitay] r.p. Criar, amantar una cría ajena.
awqan : q'uñichiy. (smtq)
chitay [chitay] r.p. Reconocer. (arusimiñee, smtq) chuchuchiy [chuchuchiy] r.p. Hacer mamar
chiw chiw ñiy [chiw chiw niy] r. mp. Piar pollos ñuñuchiy. (rk)
y pájaros. (dgh) chuchuqa [chuchoqa] s. Maíz-magies. (ceq)
chiwanku [chiwanku] LPZ p'isqu. s. Pájaro chuchus mut'i [chuchus mut'i] CBB s.
plomo oscuro. (pat) Altramuz, frutos del tarhui. (h&s)
chiwanku [chiwanku] p'isqu. s. Zorzal ñawpan : chuchuy [chuchuy] LPZ sxx r. mp. Mamar
Chihuaco. Tordo aue.. (dgh, ceq, rh) (especialmente animales) ñuñuy. (pat, rk)
chiwatu <kas. [chiwatu] LPZ s. Chivo. (pat) chujas [chujas] CBB chojas s. Lentes, gafas. (xa)
chiway [chiway ] r. mp. Copular las aves. chukcha [chujcha] (chukhcha)    CHU PTS s.
(arusimiñee) Yana umapi wiñan jatuchaqta runapi.
chiwchi [chiwchi] s. Pollito. (dgh) Cabello, pelo qhaway : sap'ana. (ceq, rh, str,
chiwchi [chiwchi] LPZ s.t. Pequeño. (pat) trbrk)
LPZ sara chukcha cabello de choclo. (pat)
chiwchi kura [chiwchi kura] (chiwchi  kura)    LPZ
s. Coca de monte que remplaza a la coca (planta chukcha k'utu [chujcha k'utu] PTS khuru. s.
silvestre). (pat) Libélula kikin : chukcha suwa. (rk)
chiwchi rikaru [chiwchi rikaru] LPZ s.
chukcha rutuy [chukhcha ruthuy] CHU LPZ
Juchuy ruwasqakuna, pichakunapaq s. Corte de cabello ritual a niños. (pat, str)
munakun: chiwchi rikaruqa titimanta uña. chukcha suwa [chujcha suwa] CBB chujchasua
Figuras pequeñas de plomo y que utilizan para LPZ s. Libélula; insecto con patas grandes
ritual los curanderos. (pat) kikin : chukcha k'utu. (xa, ceq, pat)
chiwu <kas. (chiwu)    PTS s. Chivo. (lot, str) chukcha tatay [chujcha tatay] LPZ s. Padrino
Chj [Chj ] k'utu s. Chiqa junt’achiq. de ritual de corte de cabello. (pat)
Complemento directo. (ñancha) chukchaku [chujchaku] sxx allqu. s.t., s.
-chka [-sha-] CHU k' Imapis kikin chimpusqa Desgreñado; dicho de persona desordenada,
pachapi mana sayaspa ruwakusqan, derogativo. (rk)
kitimanjina t'uqyayniyuq. Progresivo; acción chukchalu n [m] (m)    CBB chujchalo s.t., s.
continua (modal). (ñancha, str) Melenudo. (h&s)
-chka-lla-y-puni [-chka-lla-y-puni] k' chukchasapa [chujchasapa] LPZ s.t., s.
Ruwasqan manapuni sayanchu. Cabelludo. (pat)
Continuativo,. chukchu [chujchu] CBB chujchu LPZ s.
-chu [-chu] k' Pay ruwananpaq kamachi. Paludismo; malaria. (xa, pat)
Imperativo de tercera persona singular. chukchu [chuxchu] LPZ s. Kharkatiy unquy.
-chu [-chu] k' Mana-wan t'inkisqa "mana" Temblar. (pat)
kasqanta sut'inchan: mana paychu qayna chukchu [chujchu] s. Terciana; paludismo. (ceq)
p'unchaw jamurqa. Negativo qhaway : mana chukchu unquy.
…-chu. (str, rk) chukchuka [chujchuka] LPZ s. Malaria,
-chu [-chu] CHU k' Payman imatapis terciana, escalofrío; temblor causado por
kamachisqata rikuchin: pay ruwachun, malaria. (arusimiñee, pat)
paykuna ruwachunku. Orden indirecta para la chukchuka [chujchuka] CBB chujchuka s. Pico,
tercera persona. (str, rk) picota. (xa, guz )
-chu manachu? [-chu manachu?] k' Tapuy: chukchuka [chujchuka] s. Picota. (ceq)
jina kasqanta, mana kasqanta
sut'inchanapaq; kutichiq jukninta akllanan
chukchuy [chujchuy] LPZ r. mp. Temblar el
tiyan. Interrogativo disyuntivo, o. (rk) cuerpo. (pat)
Tataykichu, manachu?. es tu padre o no lo es?. chukchuy [chujchuy ] r. mp. Temblar, sentir
(rk) escalofríos. (arusimiñee)
-chu? [-chu] CHU Tapuy kasqanta
k' chuki [chuki] CBB chuki s.t. Duro awqan : jasa
sut'inchan. Interrogativo: si/no. (str, rk) blando. (xa, ceq, h&s)
¿Llaqtamanchu rirqanki? ¿Fuiste al pueblo?. chukichinchay [chukichinchay ] s.
chuchawi [chuchawi] mallki. s. Maguey Constelación de Leo. (arusimiñee)
(planta). (ceq) Chukiya <aym.: Chuqiyapu [Chukiya] LPZ kiti.
chuchi [chuchi ] p'isqu. s. Tordo. (arusimiñee) s. Chuquiyago; La Paz. (pat)
chuchu [chuchu] LPZ s. Mamas de la mujer. chukmi [chujmi ] s. Puño. (arusimiñee)
(pat) chuku [chuku] PTS s.t. Lana enrollada en
chuchu [chuchu] s. Ubre kikin : ñuñu. (ceq, rk) bovinas de forma cónica. (rh)
chuku [chuku] LPZ s.t. Peludo. (pat) chullpa wasi [chullpa wasi] LPZ s. Sepulcro
chuku allqu [chuku alqo] LPZ Quli allqu. de gente antigua; ruinas. (ceq, pat)
Perro peludo. (pat) chullpa wayra [chullpa wayra] LPZ s. Mana
chuku khuru [chuku khuru] LPZ [chuku kuru] mikhusqa puriptin unquchikun. Enfermedad
khuru. s. Sirk'i jina, willmayuq, qurata de aire. (pat)
mikhun. Gusano peludo. (pat) chullpa wayra [chullpa wayra] s. Enfermedad,
chukuchiy [chukuchiy] r.p. Exhibir para la parálisis. (ceq)
venta; lit. Hacer sentar kikin : qhatuy. (rk) chulluchiq [chulluchix] musuq. s. Disolvente.
chukulati <kas. <nahuatl s. Chocolate. chulluchiq [chulluchix] LPZ s.t. El que hace
chukuna [chukuna] sxx musuq. s. Asiento. remojar. (pat)
(rk) chulluchiy [chulluchiy] r.p. Disolver.
chukuy [chukuy] (chukuy)    PTS r. mp. chulluchiy [chulluchiy] LPZ PTS r.p.
Chukullay!. Sentarse kikin : tiyarikuy. (rh) Remojar, p ej. chuño, cereales, ropa. (pat, rh)
chukuy [chukuy] r. mp. Sentarse a cuclillas. (ceq, Yakupi waka qarata chulluchin. remoja el
lot) cuero de vaca en agua. (rk, trbk)
chukuy [chukuy ] Acuclillarse. (arusimiñee)
r. mp. chulluy r. yakupi mana chayri wak unupi
chuli [chuli] LPZ s. Jawas/sara mut'i chuli, unayta kaq macerar. (rk)
chayasqap qaran. Cáscara de legumbres. (pat) chulluy [chulluy] LPZ r. mp. Mojarse. (pat)
chuluna [chuluna] PTS s. Pico. (rh) chulluy [chuyuy, ch'ulluy*] PTS r. mp. Yakupi
chulupiya [chulupiya] p'isqu. s. Tordo. (ceq) unayta kay. Remojarse. (lot)
chulla [chulla] LPZ tupu. s. Tiryu rutusqa chulluy [chulluy] r.p. Disolverse. (ceq, rk)
suk'asqa, sara rutusqa suk'asqa; iskay chulluy [chulluy] s. Solubilidad. (arusimiñee)
chunka sara, chhallantin. Montón recogido de chulluy, unuyay [chulluy, unuyay] s.
arvejas en la planta seca, también hay en trigo, Disolución. (arusimiñee)
cebada y maíz. (pat)
LPZ allqas chulla. (pat)
chumpa [chumpa ] s. Vasija de arcilla.
(arusimiñee)
LPZ sara chulla. (pat)
LPZ tiryu chulla. (pat)
chumpi [chumpi] CHU Cinturón. (str)
s.

chullchu [chullchu] LPZ r. mp. Flaquear chumpi [chumpi] LPZ s. Faja típica con
figuras ñawpan : Chumpi. Faxa. Faxa. (dhg,
físicamente por enfermedad. (pat) pat)
chullchu [chullchu, chhullchu] CHU s. Enfermo chumpi [chhumpi] PTS ñawpa. s. Faja; tela
crónico. (ceq, trbrk) finamente tejida para uso de la élite inca;
chullchu [chullchu] LPZ s. Sufrimiento por utilizada también en sacrificios. (ceq, lot, rh)
causa de enfermedad. (pat) chumpikuy [chumpikuy] CHU r. ku Fajarse.
chullchuri [chullchuri] s. Paralítico, enfermizo. (ceq)
(ceq) chumpillikuy (chumpillikuy)    PTS r. ku
chullchusqa [chullchusqa] LPZ ph. Ponerse la faja. (arusimiñee, lot)
Flaqueado; agotado por enfermedad. (pat) chumpiy [chumpiy] LPZ r.p. Dar azote por un
chullchuy [chullchuy] LPZ r. mp. Flaquear. error. (pat)
(pat)
chumpiy [chumpiy] CHU LPZ r.p. Fajar. (pat,
chullchuy [chullchuy] PTS r. mp. Languidecer. rk)
(rk)
chumpiykuy [chumpiykuy] LPZ r.p. Poner la
chullchuykuy (chullchuykuy)    PTSCaer r. mp.
faja al otro. (pat)
en deterioro físico de la salud; estar sin fuerzas.
(lot)
chunka [chunka] CHU yupa. s., s.t. Iskaynin
makipi chunka ruk'ana. Diez. (arusimiñee, ceq,
Chullina [chullina] LPZ kiti. s. Juk ayllu San
lot, rh, str)
Miguel, Prov. B. Saavedra de N. L. P.. (pat) chunka juk-ni-yuq [chunka jukniyox] yupa.
chullpa [chullpa] LPZ s. Momia. (arusimiñee, s.t., s. 11 Once. (arusimiñee)
pat)
chunka iskay-ni-yuq [chunka iskayniyox]
chullpa (chullpa)    PTS s. Momia, antiguo yupa. s.t., s. 12 Doce. (arusimiñee)
(objeto), tumba redonda. (ceq, lot) chunka kimsayuq [chunka kimsayox] yupa. s.t.,
chullpa pacha [chullpa pacha] LPZ s. Tiempo s. 13 Trece. (arusimiñee)
de antepasados. (pat) chunka tawayuq [chunka tawayox] yupa. s.t., s.
Chullpa Pata (Chullpa  Pata)    PTS kiti. s. 14 Catorce. (arusimiñee)
Lugar cerca de Malca. (lot)
chunka phichqayuq [chunka phisqayox] yupa. chunkakuna, chunkachisqa [chunkakuna,
s.t., s. 15 Quince. (arusimiñee) chunkachisqa] yupa. s. Decena. (arusimiñee)
chunka suqtayuq [chunka soxtayox] yupa. s.t., chunkanninchisqa [chunkanninchisqa] ph.
s. 16 Dieciséis. (arusimiñee) Diez por ciento. (arusimiñee)
chunka qanchisniyuq [chunka qanchisniyox] chunkitu [chunkitu] PTS aq. Amorcito. (lot)
yupa. s.t., s. 17 Diecisiete. (arusimiñee)
-chunku [-chunku] k' Paykuna ruwanankupaq
chunka pusaqniyuq [chunka pusaqniyox] yupa. kamachi. Imperativo de tercera personal plural.
s.t., s. 18 Dieciocho. (arusimiñee)
chunka jisq'unniyuq [chunka jisq'onniyox]
chunku [chunku] CBB chunku sxx chhunku
sunqu s. Amor, expresión amorosa; amorcito.
yupa. s.t., s. 19 Diecinueve. (arusimiñee)
(xa, ceq, gro, rk)
chunka aqnu (cha) [chunka axnu (cha)] yupa. chunta [chunta] mallki. s. Chonta; variedad de
s. Decagramo. (arusimiñee)
palma espinosa, de madera dura, oscura y
chunka iskaychisqa [chunka iskaychisqa] s. jaspeada. (dgh, encarta)
Docena. (arusimiñee) chunta [chunta] LPZ s. Imapi phunta kan,
chunka kaq [chunka-kaq" ] CHU s.t., s. chay, lawk'anap chuntan jirumanta. Reja de
Décimo. (str, rk) fierro para labrar tierra. (pat)
chunka ñiqi [chunka ñeqe] yupa. s.t., s. Décimo chunta sinqa khuchi [chunta senqa khuchi]
(orden). (arusimiñee) LPZ Jatun sinqayuq. Chancho de hocico
chunka phichqachaw [chunka phisqachaw] s. grande. (pat)
Quincena. (arusimiñee) chuntaykachay [chuntaykachay] LPZ
chunka p'uylu (chp’) [chunka p'uylu (chp’)] s. Caminar a su gusto. (pat)
chuntakachay r. mp.
Decalitro. (arusimiñee) chuñakari [chuñakari] p'isqu. s. Tordo. (ceq)
chunka p'uytu (chp’) [chunka p'uytu (chp’)] chupa [chupa] PTS s. Cola, rabo. (ceq, lot, rh)
yupa. s. Decalitro. (arusimiñee)
chupa [chupa] LPZ s. Niños o niñas que
chunka thatki (chth) [chunka thaski (chth)] siempre van con la mamá o papá. (pat)
yupa. s. Decámetro. (arusimiñee)
chupachiy <kas. [chupachiy] (chupachiy)    CBB
chunka waranqa [chunka waranqa] yupa. s.t., s. Azotar. (xa, ceq, rk)
chupachiy r.p.
10000 Diez mil. (arusimiñee) chupakuy <> [chupakuy] CHU r.p. Seguir a
chunka waranqa aqnu [chunka waranqa axnu] alguien (ser la cola de alguien). (rk)
s. Miriagramo. (arusimiñee)
chupi [chupi] CBB chupe s. Sopa, caldo; chupe
chunka waranqa thatki [chunka waranqa ñawpan : Chupi Comidas bien adereçadas
thaski] s. Miriámetro. (arusimiñee) sabrosas.. (dgh, ceq, h&s, lai, smtq, rk, encarta)
chunkacha p'uylu (chp’) [chunkacha p'uylu chupila [chupila] (chupilla)    CBB PTS s.
(chp’)] s. Decilitro. (arusimiñee) Genitales femeninos. (ceq, lot, rk)
chunkacha p'uytu (chp’) [chunkacha p'uytu chuqachikuy [choqachikuy] (choqachikuy)    CBB
(chp’)] yupa. s. Decilitro. (arusimiñee) PTS r.ku Dejarse botar del lomo de animal.
chunkacha thatki (chth) [chunkacha thaski (h&s)
(chth)] yupa. s. Decímetro (dm). (arusimiñee) chuqakuy [choqakuy] sxx r. mp. Caerse,
chunkachasqa [chunkachasqa] yupa. ph. tirarse al suelo. (rk)
Decimal (0.8). (arusimiñee) chuqanaku [choqanaku] s. Apedreamiento
chunkachasqa [chunkachasqa] LPZ ph. mutuo. (rk)
Repartidos de diez en diez. (pat) chuqanakuy [choqanakuy] LPZ chhoqanakuy
chunkachasqa tupu [chunkachasqa tupu] s. Purakmanta ch'anqanakuy. Tirarse con
r.p.
Decimal (sistema numérico). (arusimiñee) piedras, de ambos. (pat)
chunkachasqa yupay [chunkachasqa yupay] s. chuqay [choqay] PTS r.p. Arrojar, tirar
Numeración decimal. (arusimiñee) (objetos) kikin : ch'anqay. (ceq, gro, rh)
chunkachay [chunkachay] r.p. Completar a chuqay [choqay] LPZ chhoqay r.p. Tirar con
diez. (ceq) piedra u otras cosas. (pat)
chunkachay (chunkachay)    PTS r.p. Diezmo, chuqaykachay [choqaykachay] r.p. Arrojar de
dar el. (lot) un lado a otro. (ceq, rk)
chunkachay [chunkachay] r.p. Poner de diez en chuqaykuy [choqaykuy] PTS r.p. Botar hacia
diez. (arusimiñee) adentro, a un hoyo, río. (rk)
chunkakuna [chunkakuna] LPZ s. Decenas. chuqaykuy [choqaykuy] CBB r.p. Endosarle a
(pat) otro una responsabilidad, obra. (h&s)
chuqila [choqela] LPZ s. Chuqila tusuy, churana wasi [churana wasi] LPZ s.
tusunku wichayñiqpi, pinkilluwan, phukuspa, Depósito. (pat)
naqa chatriman rikch'akuq, wik'uña qara churanakuq [churanakoj] s. Respondón. (ceq)
q'ipirisqa. Bailarines de chuqilas, conjunto de churanakuy [churanakuy] LPZ r. ku Discutir,
pinquillos, flauta con tapa, que bailan en las
altercar. (ceq, pat, rk)
zonas frígidas; tradición musical de alpaqueros
tapukayu tusuna. (pat)
churarayay [churarayay] PTS r. mp.
Permanecer inmóvil. (smtq, rk)
chuqllu > kas.: choclo [choxllu] (chujllu)    LPZ
PTS mallki. s. Choclo. (lot, pat, rh)
churarpariy [churarpariy] PTS r.p. Poner en
cualquier lugar y abandonar la actividad que se
chuqllu khuru (chujllu  khuru)    PTS khuru. s.
estaba haciendo. (smtq, rk)
Gusano del maíz. (lot, rk)
churay (churay)    CHU LPZ PTS r.p. Poner,
chuqllu khuru, jut'u khuru [choxllu khuru, colocar. (ceq, lot, pat, rh, str)
jut'u khuru ] khuru. s. Gusano del choclo.
(arusimiñee) churaykukuy [churaykukuy] LPZ PTS r.p.
Ponerse (ropa). (pat, rk)
chuqra [choxra] sxx s.t. Flaca. (rk)
chuqrikilla [choxrikilla] LPZ mallki. s. Planta
churaykuy [churaykuy] LPZ r.p. Poner
(adentro). (pat, rk)
silvestre que se utiliza para curar maltrataduras,
golpes. (pat) churchu, lirq'u [churchu, lirq'o] s. Bizco.
(arusimiñee)
LPZ yana chuqrikilla negra. (pat)
LPZ yuraq chuqrikilla blanca. (pat) churi (churi)    LPZ PTS masi. s. Qhari wawa.
chuqru [choxru] (chujru)    CHU chhoxru LPZ
Hijo del padre. (ceq, lot, pat)
chhoxro PTS Imapis ch'akipuspa
choxro s.t. churi [churi] CHU s. Niño. (lot, str)
chuqruyapun: mana kaptinqa chuqru churi [churi] (churi)    masi. s. Sobrino,a; hombre
t'antatapis mikhuykullanchik. Duro, seco a los hijos de su hermano. (dgh)
(alimentos) kikin : talu. (ceq, lot, pat, rh) churi [churi] (churiy)    masi. s. Sobrinos (si ya son
chuqru t'anta [choxru t'anta] pan duro. (rk) grandes) de hermana,o. (dgh)
chuqruyay [choxruyay] LPZ r. mp. Ser áspero. churichakuy [churichakuy] r.p. Adoptar el
(pat) varón un hijo. (arusimiñee, ceq, smtq)
chuqruyay [choxruyay] CBB chojruyay PTS churki [churki] s. Madera dura. (ceq)
r.p. Endurecerse, secarse y volverse duro. (xa, churkitu [churkitu] s. Cresta (gallina). (ceq)
ceq, rh)
Chay t'anta chukruyaykunña Ese pan ya se
churku [churku] s. Nene fastidioso. (ceq, rk)
endureció.. (rk) churkuy [churkuy] wanlla. r.p. Resolver. (rk)
chuqu [choqo] PTS s. Trabajo colectivo Churrillus (Chorrillos)    PTS kiti. s. Chorrillos,
retribuido con comida bebida y coca kikin : lugar entre Betanzos y Lajas Mayu. (lot, rk)
mink'a. (ceq, rh) churu [churu] s. Terreno limitado por agua y
chuqupa <aym. [choqopa] LPZ s. Maní. (bert arroyos. (ceq)
pat) -chuch <chuch [-chus] CHU k' Dudoso (sufijo
chuqupa jamk'a [choqopa jamk'a] LPZ s. independiente: dudoso). (str)
Tostado de maní. (pat) [chus] k' Ignorativo.
chuqupi [choqopi] s. Maní, (Arachis hypogea). chusi [chusi] CHU s. Cobertor viejo, rústico.
(lay, smtq) (ceq, trbrk)
chuquy [choqoy] PTS Mink'api imatapis
r.p. chusi [chusi] CBB s. Cubierta de tejido grueso,
ruway, llamk'ay. Realizar trabajo comunitario para tapar líquidos y comidas. (h&s)
recíproco. (rh) chusi [chusi] LPZ s. Frazada, cobija. (pat)
churakapuy [churakapuy] r.ku Ponerse chusi chusi [chusi chusi] LPZ mallki. s. Planta,
(decidido). helecho común qhaway : raki raki. (pat)
churakuy [churakuy] PTS r. mp. Ruwaq chusku <kas. Chusco chusku [chusku] PTS
churakuy. Ponerse a hacer algo. (rk) chusgu s.t.Ordinario. (ceq)
churakuy [churakuy] LPZ r.p. Poner en el chutarayay [chutarayay] r.p. Holgazanear. (ceq,
plato ritual para los dioses. (pat) rk)
churakuy [churakuy] r.p. Ponerse ropa kikin : chutay [chutay] LPZ r.p. Estirar, por ej. liga.
p'achallikuy. (rh) (lay, pat)
churana [churana] LPZ PTS s. Alacena; chutay [chutay] LPZ r.p. Sacudir al otro. (pat)
lugar para poner. (pat, rk) chutay [chutay] CHU r.p. Trancar, la puerta.
chutu [chutu] CBB choto yupa. s.t. Corto; dicho chhalluy, t'ustuy [chhalluy, t'ustuy] r.p. Trillar.
de piezas de vestir. (arusimiñee, h&s, lay) (arusimiñee)
chuwa [chuwa] CBB chua LPZ s. Plato de chhalluy, t'ustuy [chhalluy, t'ustuy] s. Trilla.
barro. (xa, pat) (arusimiñee)
chuwa [chuwa] CBB CHU PTS s. chhama [chhama] LPZ Afrecho. (pat)
s.
K’ullumanta, chayman mikhunata chhama [chhama] s. Pan hecho de acemite. (ceq)
qaranapaq. Plato de madera. (ceq, h&s, lai, rh, chhama [chhama] PTS s. Pan integral. (rh)
str)
chhama [chhama] LPZ s. Resto de la chicha.
Chuwata [Chuwata] kiti. s. Chuwata, población. (pat)
chuwi [chuwi] CBB PTS Frijol (Phaseolus
s. chhama (chhama)    PTS s.t. Mezcla de
lunatus L.); variedad de judía de diferentes elementos finos y otros. (lot)
colores, usado por los niños en sus juegos, como chhamillu [chhamillu] CBB PTS s. Pan
en la t'uqula qhaway : purutu. (ceq, h&s, pat, rh) integral. (h&s, rk, encarta)
chuwi [chuwi] LPZ s. Poroto colorado. (pat) chhamqa [chhanqa] (chhanqa)    CBB chhanqa
chuwi chuwi [chuwi-chuwi] s. Frijoles. (ceq) PTS Plato de comida hecho con carne de
s.
chuy [chuy] LPZ yaw. aq. Oye. (pat) pollo o conejo. (xa, h&s, lot, rk)
Chh 3 [chha] qillqa. s. Kimsa ñiqi qillqa chhamqa [chhanqa] CHU s.t. Desmenuzado,
ñancharisqa qillqakunamanta. Ch. cereal mal molido.
chhaka (chhaka)    PTS s. Hormiga, variedad de chhamqay [chhanqay] (chankay)    PTS r.p.
qhaway : sik'imira. (ceq, lot) Frangollar. (pol)
chhakiyay [chhakeyay] r.p. Destruir Lisasta chankachkan. 'está machucando las
hormigueros. (ceq) lisas'. (rh)
chhala [chhalla] LPZ s. Forraje seco de tallos chhamuy [chhamuy] PTS r.p. Pukllaspa
de maíz. (pat) kirunta chhamurakusqa. Desmenuzar. (rh)
chhala [chhala] s., s.t. Tercera parte de un medio. chhanka [chhanka] s.t. Basto, mal molido. (ceq,
(ceq) rk)
chhala manka [chhala manka] s. Medida de chhanka [chhanka] CBB s.t., s. Peña viva;
cereales. (ceq, rk) peñasco difícil para andar en él. (ceq, h&s, rk)
chhalaku [chhalaku] LPZ s. Chhalanpi chhankilla [chhankilla] PTS s. Cuerda de pelo
rantikuy. Hacer trueque en el mercado. (pat) de cabra, para asegurar los palos de la trama. (rh)
chhalakuy [chhalakuy] r.p. Cambiar en chhantasqa compuesto ñawpan : chhantascca
pequeñas cantidades. (ceq) Cosa assi compuesta con mucha orden. (dgh)
chhalay [chhalay] PTS r.p. Baratear. (rh) chhapay [chhapay] LPZ r.p. Picotear. (pat)
chhalay [chhalay] LPZ r.p. Hacer trueque; chhapay [chhapay] r.p. Sacudir por el cabello.
generalmente de pequeñas compras. (pat) (ceq, rk)
chhalay [chhalay] s. Barateo. (rh) chhapcha [chhapcha] sxx s.t., s. Malo
chhalla [chhalla] LPZ s. Qantu phukuna (objetos) kikin chharpa. (laymi salta, rk)
chhalla. Cañahueca para zampoñas. (pat) chhapray [chhapray] r.p. Podar. (dgh)
chhalla [chhalla] LPZ PTS s. Chala; tallos chapraykamayuq [chapraykamayox] s.t., s.
secos del maíz; usada como forraje, puesto a Podador ñawpan : Chapray çamayok.. (dgh)
secar en una karma karma. (ceq, lrs lot, pat, rh) chhapriy [chawjriy] (chawujriy)    CHU chhaxriy
chhalla [chhalla] PTS s.t. Liviano. (ceq, lot, rh) PTS Sacudir (p ej. un tejido); sacudir una
r.p.
chhalla wasi [chhalla wasi] LPZ s. Depósito cosa mojada. (dgh, ceq, lot)
de forraje. (pat) chhapu (chhapu)    PTS s. Pito mezclado con
chhallallaq [chhallallax] PTS ñin. aq. Ruido caldo; pito con agua y azúcar. (lot, rh)
de vidrios rotos. (rk) chhapu [chhapu ] CBB chhapu s.t. r.t. Oscuro
chhallampu [chhalanpu] LPZ s. (antes o después del día). (xa, h&s)
Muyuchinapaq pukllana. Trompo de madera chhapu chhapitu (chhapu  chhapitu)    PTS s.t.
sin clavo. (pat) r.t. Muy temprano en la mañana. (lot)
chhallampu siq'uy [chhallampu seq'oy] LPZ chhapu chhapu [chhapu-chhapu] CBB s.
Chhallampuwan pukllana; santuspi
r.p. Crepúsculo. (ceq, guz )
chhallamputa siq'una. Hacer bailar el trompo a chhapucha, chhapuchay [chhapucha,
garrote. (pat) chhapuchay] s. Aleación. (arusimiñee)
chhallcha [chhallcha] LPZ s. Ususi, tawaqu. chhapukuy [chhapukuy] PTS r.p. Meterse en
Chola, cholita. (pat) asuntos ajenos.
chhapusqa [chhapusqa] CBB mezclado,a chhari [chhari] s. Orilla de una chacra arada,
Pero, chhapusqaña kaypipis. Mana kikin parte no regada. (ceq)
qhichwachu, i?. (v & c ) chharpa [chharpa] CHU LPZ sxx s.t.
chhapuy [chapuy] LPZ r.p. Amasar masa. (pat) Mediocre (objetos); falta aliñar. (pat, trbk, rk)
chhapuy [chhapuy] PTS chhallpuy awa. r.p. chharpu [chharpu] PTS s.t. Manaña k’ancha
Empujar los hilos para ajustarlos después de kaptin, manaña allinta rikukunchu. Opaco
pasar la lanzadera. (visión; luz). (ceq, lot, rh)
chhapuy [chapuy] LPZ r.p. Jalonear sobre su chharpuyay [sarphuyay] CHU r. mr. Atardecer.
error. (pat) chharpuykuy [chharpuykuy] (chharpuykuy)    sxx
chhapuy [chhapuy] PTS chhallpuy r.p. Meter r. mr. Nublarse. (rk)
algo en líquido. (rh) chhasay [chhasay] (chhasay)    PTS r. mp.
chhapuy [chapuy] r.p. Mezclar. (ceq) Equivocarse en el juego de pelota. (lot, rk)
chhapuy (chhapuy)    CHU PTS r.p. Mezclar chhatay [chhatay] CHU r.p. Picotear cereal
pito con agua salada; mezclar grano con agua. crudo.
(lot) chhichinakuy [chhichinakuy] (chhichhinakuy)    
chhapuy [chhallpu] (chhapuy)    PTS r.p. Sarata PTS Susurrar, cuchichear. (ceq, lot)
r. ku
chhallpuykun. Sumergir en agua. (ceq, rh) chhichiwara [chhichiwara] s. Granizada fina.
chhaqa [chhaqa] s. Equilibrio, apoyo. (ceq, rk) (ceq)
chhaqa [chhaqa] LPZ pts s. Fogón grande chhichiy [chhichiy] r. mp. Murmurar, trinar
para hacer chicha; fogón provisional (viaje, (pájaros). (lrs rh)
chacra). (pat, rh, rk) chhichiykuy [chhichiykuy] PTS, qq r. mp.
chhaqachakuy [chhaqachakuy] LPZ r.p. Susurrar; hablarle a alguien en el oído. (rk)
Hacer fogón provisional, en la chacra, en el chhichhillanka <a: chhichirankha
viaje. (pat) [chhichhillanka] LPZ s. Mosca. (pat)
chhaqay [chhaqay] r.p. Sobre soportes. (ceq) chhika [chhika] LPZ Entonces. (pat)
r.t.
chhaqcha [chhajcha] s. Tela deshilándose; tela chhika [chhika ] CHU s.t. Poco. (str, rk)
rala qhaway : llika llika. (ceq, smtq)
chhika (chhika)    PTS s.t. Juk chhika; kay
chhaqcha [chhaxcha] LPZ s.t. Picados, chhikata apamusqanki; juk chhikamanta.
cortados los bordes; rapacejo. (pat) Tanto. (ceq, lot, rh)
chhaqcha t'ika [chhaxcha t'ika] LPZ mallki. s. chhika [chhika ] yupa. r.t Cantidad. (arusimiñee)
Flor blanca, lirio con puntas picadas. (pat) chhikachaq [chhikachax] (chhikachej)    CBB
chhaqchu [chhajchu] CBB s. Madrugada. (ceq) chhikachej LPZPTS chhikachex s.t. Grandes; de
chhaqchuy [chhajchuy] r. mp. Madrugar. (ceq) estos tamaños; plural de chhika. (xa, ceq, pat)
chhaqi-s CBB, Anzaldo pájaros chhikalla [chhikalla] LPZ r.t Solo un
malos/cuervos. (v&c ) momento. (pat)
chhaqlla [chhaxlla] LPZ s. Cuña de chhikalla [chhikalla] LPZ s.t. Pequeñito. (pat)
chaquitaqlla. (pat) chhikallallan [chhikallallan] LPZ r.t Ahícito
chhaqlla [chhaxlla] LPZ s. Chaki p'akisqata nomás. (pat)
chhallanku. Masillado; masilla hecha de chhikallallan [chhikallallan] LPZ s.t.
cañahueca rallada* para las fracturas de huesos Pequeñito, muy ... (pat)
(humanos, animales). (pat) chhikamanta [chhikamanta] LPZ, tit r.t
chhaqlla [chhaxlla] LPZ s. Travesaño de De ese modo.
ramas, arbustos del puente, entre los troncos y la
chhikamanta [chhikamanta] LPZ r.t Después.
tierra del piso. (pat) (pat)
LPZ Chaquta chumikunawan chhaqllayku,
chhikamanta [chhikamanta] LPZ, tit cha.
jinas jallp'awan churaykun.. (pat)
r.t Entonces. (pat)
chhaqllasqa chaka [chhaxllasqa chaka] LPZ
chhikamanta [chhikamanta] LPZ cha. r.t
s.Puente construido con ramas y tierra. (pat)
Modo, manera, de ese. (pat)
chhaqllu (chhajllu)    PTS s. Planta parecida a
sila sila. (aul, lot)
chhikakama [chhikakama] r.t. Equivalente.
(arusimiñee)
chhaqrikuy [chhaxrikuy] CHU r. mp. Temblar, chhikakama, chaninpura [chhikakama,
tener escalofríos. (rk) chaninpura] s. Equivalencia, equivalente.
chhaqwa [chhajwa] CHU s. Arena; cascajo. (arusimiñee)
(ceq, trbk) chhikan [chhikan] LPZ r.t. Así; (tamaño). (pat)
chharara [chharara] CHU s. Sombrero de paja.
chhikan [chhikan] yupa. r.t. Del mismo (tamaño, chhuchukuy [chhuchukuy] LPZ r.p.
peso, capacidad). (arusimiñee) Pakamanta rimay, jup'amanta parlay
chhikan [chhikan] s.t. Del tamaño de. (ceq) millayta. Murmurar de silencio. (pat)
chhikan karay [chhikan karay] LPZ s.t. Cara chhujiy chhujuy [chhujiy, chhujuy] LPZ r.p.
larga. (pat) Derramar frutos de cereales o leguminosas. (pat)
chhikan karay, jatun karay [chhikan karay, chhuju [chhuju ] s. Oxígeno. (arusimiñee)
jatun karay] s.t. Persona muy alta. (arusimiñee) chhuklliy [chhujlliy] CHU r.p. Tocar el cuerpo,
chhikan, sayaynin [chhikan, sayaynin] yupa. palpar kikin : llukchhiy. (rk)
s.t. Tamaño. (arusimiñee) chhukuy [chhukuy] CHU PTS r.p. Mecer un
chhikankama [chhikankama] LPZ r.t. Por bebé en los brazos. (ceq, trbrk)
igualitos. (pat) chhukwi [chhukwi ] s. Nitrógeno. (arusimiñee)
chhiki [chhiki] s. Astilla. (ceq) chhululu [chhululu] LPZ s. Chhululukuna
chhikirara [chhikirara] s.t. Astilloso,a. (ceq) (pito). Peto. (pat)
chhikitallanta [chhikitallanta] LPZ r.t. Así chhulun [chhulun] PTS ñin. Sonido de objeto
pequeñito nomás. (pat) al caer. (rh)
chhikitan [chhikitan] LPZ Pedacito. (pat)
r.t. chhuluy (chhuluy)    PTS r.p. Picotear. (lot)
chhiklluy [chhijlluy] LPZ Qurata r.p. chhulla (chhulla)    LPZ sulla PTS s. Rocío.
chhikllun. Encender hierbas de la parcela. (pat) (ceq, lot, pat, rh)
chhillchi [chhilchi] CHU PTS s. Para: chhulla para (chhulla  para)    PTS s. Agua de
tumpallata paran mana sayaspataq. Llovizna, rocío. (lot)
lluvia fina, garúa. (rh, trbrk) chhullay (chhullay)    PTS r. mr. Escarchar, caer
chhillchimuy [chhilchimuy] CBB chhillchhimuy rocío. (ceq, lot, rk)
r. mr. Lloviznar (hacia aquí); caer gotas. (xa, ceq, chhullchu (chhullchu)    PTS p'isqu. s. Ave de
rk) color negro. (lot)
chhillchiy [chhilchiy] CBB chhillchhiy PTS r. chhullchu [chhullchu] s. Racimo. (ceq)
mr. Lloviznar; caer gotas. (xa, rh) chhulluku [chhulluku] LPZ khuru. s. Grillo
chhillkiwa (chhilkiwa)    PTS mallki. s. Espina, qhaway : sirp'ita. (pat)
variedad de. (lot, rk) chhullunka (chhullunka)    PTS s. Hielo. (ceq,
chhilltu chhilltu (chhilltu  chilltu)    PTS s. lot, rh)
Planta con flores de color morado pálido. (lot) chhullunka [chhullunka] LPZ chhullunkha pts
chhipikuy [chhipikuy] r. ku Astillarse. (ceq) chhullunka s.t. Helada, agua frígida. (pat)
chhipiy [chipiy] r.p. Astillar. (ceq, rk) chhullunkachiy [chhullunkachiy] r.p. Yakuta
chhipiy [chhipiy] CBB r.p. Escardar. (h&s) chiri chhullunkachin. Congelar, hacer. (rk, trbk)
chhiqnuqa [chhixnoqa] LPZ s. Chhika chhullunkay [chhullunkay] r. mp. Congelar.
tiyayku sipas wayna. Concubinos de lo (ceq)
primeros años. (pat) chhulluwilla [chhulluwilla] LPZ mallki. s.
chhiri [chhiri] LPZ s. Planta de hojas planas. Flor de la lluvia, crece en los cerros, se utiliza
(pat) para la ceremonia para llamar la lluvia, hay
diferentes colores: rojo, amarillo y morado; la
chhiri <aym. [chhiri] LPZ s.t. Q'iwi q'iwi
flor también es utilizada como mistura en los
chukcha. Crespo, ondulado (cabello). (pat)
carnavales, mezclado con qhiya qhiya. (pat)
chhirqa [chherqa] s. Cabellos crespos ó chhulluwilla [chhulluwilla] LPZ s. Flor roja
desgreñados. (ceq)
del tiempo seco, diferente a la flor de lluvia, que
chhirqayachiy [chherqayachiy] r.p. Encrespar. crece en el valle, abunda en niño Corín,
(ceq, rk)
Charazani. (pat)
chhiru [chhiru] s. Estreno de casa. (ceq) chhun ñin [chhun nin] s. Ninri ukhupi
chhiru chhiru [chhiru-chiru] (chhiru  chhiru)     uyarikun. Tinnitus, sonido en el oído. (dgh, rk)
CBB chhiru chhiru PTS p'isqu. s. Ave; un chhunka [chhunka] s. Barba. (ceq)
pájaro. (xa, ceq, lot)
chhunkitu (chunkitu)    PTS s. Diminutivo del
chhis [chhis] wawa. aq. Dormir al bebé. (ceq) vocativo afectivo. (lot)
chhitarquy [chhitarqoy] r.p. Enhilar aguja. (ceq) chhunku [chhunku] s. Vocativo afectivo. (rk)
chhitay [chhitay] CHU r.p. Coser con puntadas. chhunqu [chhonqo] s.t. Irregular. (ceq)
(trbrk)
chhuqa [chhoqa] LPZ p'isqu. s. Ave que vive
en el río. (pat)
Yakuwan phukuchupi chuqanakuy. tirarse ch'achakuy [ch'achakuy] PTS, sxx r.mp.
con globos con agua. (rk, trbk) Faltar a clases. (rk)
chhuqrikilla [chhoqrikilla] LPZ s. Jathun ch'achara k'anka [ch'achara k'anka] LPZ s.
pacha, qura q'ichwasqa jampi. Hierba Kuti k'anka. Gallo crespo de pluma escasas.
medicinal contra golpes. (pat) (pat)
chhuqu [chhoqo] LPZ kiti. s. Chhuqu luma. ch'achara wallpa [ch'achara wallpa] LPZ s.
Cerro al lado del Akhamani, en la región de Kuti wallpa. Gallina crespa de plumas escasas.
Curva, Norte de La Paz. (pat) (pat)
chhuqu 1 [chhoqo] s.t. Oblongo, ovalado. (ceq, ch'achistu [ch'achistu] PTS s. Faltón. (ceq, rk)
rh) ch'achu ch'aja (ch'achuch'aja)    PTS s.t.
chhuqu 2 [chhoqo] CHU PTS s.t. Hamk'a; Ronco. (lot)
q'ara uma. Trigo, variedad de trigo para ch'aka [ch'aja] LPZ ch'aja s.t. Ronco; afónico.
'tostado' y para pan??. (rh, str) (ceq, pat, rk)
chhuqu uya [chhoqo uya] s. Carilargo. (ceq) ch'akataya (ch'akataya)    PTS s. Planta
chhuqukuy [chhoqokuy] r.p. Envidiar. (ceq) medicinal. (lot)
chhuqunakuy [chhoqonakuy] (ch'uqunakuy)    r.p. ch'akatiya [ch'akateya] PTS mallki. s. Arbusto
Discutir. (arusimiñee) resinoso. (ceq, rh)
chhuqunakuy [chhoqonakuy] PTS r.p. Mana ch'akayay [ch'ajayay] PTS r. mp.
allin kawsakuy, runa masiwan phiñanakuspa. Enronquecerse; volverse ronco. (dgh, gro, rk)
Enemistarse. (rk) ch'aki [ch'aki] LPZ s. Resaca, después de la
chhuqunakuy [chhoqonakuy] wanlla. r.p. farra. (pat, rk)
Oponerse, pelearse. (rk) ch'aki [ch'aki] (ch'aki)    PTS s.t. Seco. (ceq, lot,
chhurchu [chhurchu] LPZ s.t. Mana sumaq rh)
ñawiyuq. Párpados picados. (pat) ch'aki mayu [ch'aki mayu] sxx kiti. s. Unay
chhurku [chhurku] LPZ s. Comida de aves (p wata juk Ch'aki Mayu ñisqa, Llallawata Siglo
ej. Fruta). (pat) XX-manta rak'iq; kunan chay mayuqa
chhurku [chhurku] PTS s.t. Crespo, ondulado p'ampasqaña. Río seco, así también se llamaba
(cabello) kikin : ch'iri. (ceq, lot, rh) el riachuelo que dividía Siglo XX de Llallagua
chhurkuy [chhurkuy] LPZ r.p. P'isqu papata
en el Norte de Potosí.. (aul, rk)
chhurunanwan mankata jina chhurkun. ch'aki pacha [ch'aki pacha] LPZ s. Tiempo
Comerse la papa haciendo un hoyo como olla. seco. (pat)
(pat) ch'aki puquy [ch'aki poqoy] s. Cereales.
chhuru [chhuru] s. Pico de aves. (ceq) (arusimiñee)
chhuru [chhuru ] s. Pico. (arusimiñee) ch'aki sunqu (ch'aki  sonqo)    CBB PTS s.t.

chhuruna [chhuruna] LPZ s. Pico de aves. Sobrio. (ceq, h&s, lot)


(pat) ch'aki sunqu [ch'aki sonqo] s.t. Sobrio. (ceq, lot)
chhuruy <> [chhuruy] CHU r.p. Golpear en el ch'aki uchu [ch'aki uchu] LPZ s. Variedad de
telar. ají seco. (pat)
chhuruy [chhuruy] LPZ r.p. Picotear las aves, ch'aki wanu [ch'aki wanu] LPZ s. Abono seco
gallinas. (pat) fresco. (pat)
chhusta [chhusta] sxx ja.Silencio. (guz rk) ch'akichikuy [ch'akichikuy] r. ku Tener sed.
(ceq)
chhusu [chhusu] asiku. s. Músico inexperto.
(ceq, rk) ch'akichikuy [ch'akichikuy] LPZ r.ku Secarse.
(pat, rk)
chhusu [chhusu] PTS s.t. Desinflado. (gro, rh)
chhusuy [chhusuy] CHU tikra. r. mp. Peer sin ch'akichiy [ch'akichiy] LPZ PTS r.p. Secar,
hacer. (ceq, pat, rh)
ruido. (lot)
chhusuy (chhusuy)    PTS r.p. Desinflarse. (ceq,
ch'akipa [ch'akipa ] s. Refrigerio, refresco.
(arusimiñee)
lot, rk)
chhutu [chhutu] (chhutu)    PTS s. Pico de ave.
ch'akipuy [ch'akipuy] PTS r. mr. Secarse;
(lot, rk) quedar sin agua, acequia, río. (rk)
chhutuy (chhutuy)    PTS r.p. Picotear. (ceq, lot, ch'akipuy [ch'akipuy] CBB r.mr. Marchitarse.
rh) (h&s)
Ch' 4 [Ch'] qillqa. s. Tawa ñiqi qillqa ch'akirquchiy [ch'akirqochiy] CBB PTS r.p.
ñancharisqa qillqakunamanta. Ch'. Secar ropa al sol. (h&s, rk)
ch'acha [ch'acha] s. Falta. (arusimiñee) ch'akisqa wañupuy [ch'akisqa wañupuy] r. mp.
Desvanecerse. (ceq)
ch'akiy [ch'akiy] LPZ r. mp. Flaquear pachamama ch'allaykusun! brindaremos (a las
físicamente. (pat) deidades)!. (lot, rh)
ch'akiy T'aqsasqa p'acha
(ch'akiy)    LPZ r. mp. ch'alli, unquchiq, khuchichay [ch'alli,
rumi patapi ch'akichkan. Secar. (lot, pat) unqochix, khuchichay] s. Contaminación.
(arusimiñee)
ch'akiy ch'aki.wa.n [ch'akiy] CHU LPZ
PTS Ch'akiwan 'I'm thirsty'. Sed, tener;
r.p.
ch'alliy [ch'alliy ] r.p. Entremezclar. (arusimiñee)
darle sed a uno. (lot, pat, rh, str) ch'alliy, k'ikaychay [ch'alliy, k'ikaychay ] s.
ch'akiy [ch'akiy] s. Sed. (ceq, rh) Concretar. (arusimiñee)
ch'akra uma (ch'ajra  uma)    PTS y. Cabellos ch'alliy, qhillichay [ch'alliy, qhellichay] r.p.
desordenados, de. (lot) Contaminar. (arusimiñee)
ch'alachiy [ch'alachiy] s. Retostar en aceite o ch'allpachiy [ch'allpachiy] r.p. Salpicar. (rk)
manteca. (arusimiñee) ch'allpaq (ch'allpaj)    PTS ñin. s.t., s. Sonido al
ch'alay [ch'alay] r.p. < Cazar la llave. (ceq) caminar por agua. (lot)
ch'alay <> [ch'alay] CHU r.p. Hervir ch'allparaykuchkan* [ch'allparaykuchkan*]
mazamorras. LPZ Ch'akirachkan. Secando la planta de
<>
papa, oca (?). (pat)
ch'alay ch'altay <> [ch'alay ch'altay]
(ch'alaych'altay)    PTS r. mp. Salpicar (líquidos). ch'allpay (ch'allpay)    PTS r. mp. Chapalear. (lot)
(lot) ch'allpay [ch'allpay] r.p. Wañuchiyman ñikun,
ch'ali [ch'ali] s. Mezcla; variedad de ropa; palito umata takaspa. Matar golpeando en la cabeza.
después de quitar las ramitas. (ceq) (ceq, rk)
ch'aliy [ch'aliy] r.p. Mezclar varios colores. (ceq) ch'allpay [ch'allpay] r.p. Salpicar. (ceq, rk)
ch'alu [ch'alu] LPZ s.t. Mezcla kikin : chaqru. ch'allpaykukuy [ch'allpaykukuy] r. ku
(pat) Estrellarse. (ceq)
ch'aluchiy [ch'aluchiy] LPZ r.p. Mezclar dos ch'allpiri [ch'alpiri] PTS s. Estudioso. (ceq)
tres rebaños de ovejas kikin : chaqruchiy. (pat) ch'alltay [ch'altay] r.p. Salpicar. (ceq)
ch'aluy [ch'aluy] LPZ r.p. Mezclar alcohol con ch'allu [ch'allu] s.t., s. Maduro (fruto).
agua, en preparación de bebida kikin : chaqruy. (arusimiñee)
(pat) ch'alluy [ch'alluy] LPZ r.p. Unuwan ch'alluy.
ch'all ch'all [ch'all ch'all] LPZ ñin. Cae lluvia, Rociar con agua kikin : qhalliy. (pat)
caída de lluvia. (pat) ch'allpanaku qutu musuq. grupo de choque.
ch'all ch'all para [ch'all ch'all para] LPZ y. (rk)
Lluvia fuerte que moja. (pat) ch'amaka [ch'amaka] LPZ s. Oscuridad, p ej.
ch'alla [ch'alla] s. Arena. (rk) Noche oscura. (pat)
ch'alla [ch'alla] s. Celebración ritual. (rh) ch'amaka <aym. [ch'amaka] LPZ s.t. Oscuro
Wuyita rantispa ch'allanku.. (rk, trbk) kikin : laqha. (pat)
ch'alla [ch'alla ] s. Piedra pizarra. (arusimiñee) ch'amakani <aym. [ch'amakani] LPZ s. Sabio
ch'allachiy [ch'allachiy] LPZ r.p. Celebrar, yatiri que tiene poder para hacer hablar; los apus,
hacer festejar. (pat) lugares, personas, en una casa oscura, para hacer
declarar los culpables y víctimas. (pat)
ch'allakuy [ch'allakuy] LPZ r.ku Imatapis
ch'allanchik. Celebrar, festejar. (pat)
ch'amay [ch'amay ] s. Trabajo difícil.
(arusimiñee)
ch'allakuy [ch'allakuy] r.p. Beber chicha sobre ch'amillku [ch'amillku] sañu. s. Puchero; olla
una venta o compra. (ceq)
pequeña, vasija de barro. (dgh, lai, smtq)
ch'allaq ñin sunquy [ch'allax nin sonqoy] LPZ
ch'ampa [ch'ampa, ch'anpa] CHU PTS musuq.
y.Conmoverse, estar por llorar; lit. Mi corazón
Enredado, problema. (lot, trbrk)
s.
esta por llorar. (pat)
ch'allaq sunqu [ch'allax sonqo] LPZ Corazón ch'ampa [ch'ampa] s. Terrón con pasto, tepe.
(ceq)
que conmueve; persona que quiere llorar. (pat)
ch'ampa uma [ch'ampa uma] s. Cabello
ch'allariy [ch'allariy] r.p. Dar ofrendas a enredado, abatacanado. (rk)
Pachamama. (ceq)
ch'ampa, champay [ch'ampa, champay] yupa.
ch'allay [ch'allay] r. mp. Brindar, celebrar. (ceq) s. Problema. (arusimiñee)
ch'allay [ch'allay] LPZ r.p. Festejar con trago o ch'ampa, ch'aqwa [ch'ampa, ch'axwa] wanlla.
cerveza. (pat) s. Problema. (rk)
ch'allay [ch'allay] (ch'allay)    PTS r.p. Rociar ch'ampay [ch'ampay] CHU r.p. Enredar hebras.
líquidos (chicha-cerveza-alcohol) en rituales; a la
Ch'ampay [Ch'ampay] k'uski. s. Problema. ch'aqcha [ch'ajcha] s. Río fluyente. (ceq)
(Márquez, 2004: 90) ch'aqchu [ch'axchu] CBB mikhu. s. Comida
Ch'ampaymanta jawñapaynin típica; plato con chuño, carne, huevo, papa,
[Ch'ampaymanta jawñapaynin] k'uski. s. habas, adosado con queso y ensalada de tomate y
Planteamiento del problema. (Herbas, 1992: 399, cebolla. (rk)
Márquez, 2004: 90)
ch'aqchu [ch'ajchu] PTS asiku. s. Farsante,
ch'ampiyay [ch'ampiyay] r.p. Desterronar. (ceq, humorista. (ceq)
rk)
ch'aqchu [ch'axchu] LPZ s. Manojo de agua al
ch'amqa [ch'amqa] PTS r.p. Triturado. (rh) cabello. (pat)
ch'amqay [ch'amqay] CBB ch'anqay r.p.
ch'aqchu [ch'axchu] s.t., s. Hablador,
Machucar. (xa, ceq, h&s) parloteador. (rk)
ch'amuña [ch'amuña] CBB PTS s. Wasipi
ch'aqchuy [ch'axchuy] asiku. r.p. Decir cosas.
ruwasqa misk'i. Caramelo. (h&s) (rk)
ch'amuy [ch'amuy] LPZ r.p. Masticar, chupar ch'aqchuy [ch'axchuy] r.p. Yakuwan wasi
jugo de tallos de choclo kikin : ch'unqay. (pat) ukhuta pichanapaq ch'aqchuy. Fumigar. (rk,
ch'ankulla [ch'ankulla] s. Soguilla de lana. (ceq) trbk)
ch'anqakuy [ch'anqakuy] PTS r. ku Caerse ch'aqchuy (ch'ajchuy)    PTS r.p. Rociar con
con golpes. (ceq, rk) agua (p ej. Piso para que no se levante el polvo).
ch'anqanaku [ch'anqanaku] PTS s. Batalla (ceq, lot, rh, rk)
campal a pedradas, p ej. en el tinku de Macha. ch'aqchuy [ch'axchuy] LPZ r.p. Rociar con
(rk) agua la cabeza. (pat)
ch'anqay [ch'anqay] r.p. Apedrear. (ceq, rk) ch'aqi (ch'aqe)    CBB ch'aqe PTS mikhu. s.
ch'anqay (ch'anqay)    PTS r.p. Rumiwan Sopa de maíz o trigo machucado. (xa, ceq, lot)
ch'anqay. Tirar. (lot) ch'aqiri [ch'aqeri] LPZ s. Estiércol de
ch'anquli [ch'anqoli] s. Hombrecillo. (ceq) chinchilla, se usa para medicina. (pat)
ch'antay [ch'antay] r.p. Empalmar fierro con ch'aqiri [ch'aqeri] kiti. s. Población en el Norte
fierro. (ceq) de Potosí.. (rk)
ch'aña [ch'aña] ukhu. s. Glándula. (ceq) ch'aqiy [ch'aqey] r.p. Machucar. (ceq)
ch'añan [ch'añan] s. Glándula de secreción ch'aqiy [ch'aqey] CHU r.p. Machucar papa, lisa
interna. (arusimiñee) .. en el batán.
ch'apa [ch'apa] CBB ch'apa ukhu. s. Mejilla. (xa, ch'aqiykuy [ch'aqeykuy] PTS r.p. Preparar
h&s) (algo) en sopa.
ch'apa [ch'apa] s. Puñetazo, mejilla. (ceq) ch'aqkuy [ch'ajkuy] r. mp. Roncar. (ceq)
ch'apakuy [ch'apakuy] r. ku Darse puñete. (ceq) ch'aqlay [ch'axlay] LPZ r.p. Sopapear, dar
ch'apaqa [ch'apaqa] s.t. Desabrido, insípido. sopapo kikin : t'aqllay, t'aqlliy. (pat)
(ceq) ch'aqpay [ch'axpay] CHU r.p. Dispersar,
ch'apaqa <aym. [ch'apax] [ch'apaqa] (ch'apaq)     desparramar. (rk)
LPZ Mana kachiyuq, mana misk'iyuq.
s.t. ch'aqtasqa willachiy [ch'axtasqa willachiy ] s.
Insípido, desabrido, soso; falto de sal, de azúcar. Mensaje implícito. (arusimiñee)
(pat) ch'aqu [ch'aqo] s. Caolín, arcilla. (ceq)
ch'apaqiyay [ch'apaqeyay] r.p. Comer con ch'aquy [ch'aqoy] LPZ r.p. Ch'apaqiy;
sonidos. (ceq) khuchip mikhusqan; runa khuchi jina
ch'api [ch'api] LPZ s. Angora. (pat) mikhusqan. Comer el chancho o como
ch'api [ch'api] s.t. Peludo; perro lanudo. (ceq, rk) chancho. (pat)
ch'api allqu [ch'api alqo] LPZ Perro peludo. ch'aqwa [ch'axwa] (ch'ajwa)    s. Alboroto. (ceq)
(pat) ch'aqwa [ch'axwa] (chaqwa)    LPZ s.
ch'apra [ch'aphra] (ch'awjra)    CBB ch'awjra PTS Desentendimiento. (pat)
s. Arbustos secos. (ceq, jl, lot) ch'aqwa [ch'axwa] LPZ s. Discusión, cruce de
ch'apra [ch'apra] LPZ s.t. Cabello palabras, desentendimiento. (pat)
desordenado. (pat) ch'aqwa [ch'axwa] LPZ s. Pelea. (pat)
ch'apsa, ch'apra [ch'apsa, ch'apra] s. Matorral. ch'aqwaku [ch'ajwaku] CHU LPZ s.
(arusimiñee) Alborotador; peleador en palabras. (ceq, pat)
ch'apu [ch'apu] PTS s.t. Lanudo, barbudo. (ceq, ch'aqwaku [ch'axwaku] s. Charango.
lot) (arusimiñee)
ch'apu [ch'apu] LPZ s.t. Peludo. (pat)
ch'aqwalli [ch'ajolli] PTS ch'axwalli s. ch'aska mayu [ch'aska mayu] s. Vía láctea.
Bullicioso; hablador. (ceq) (arusimiñee)
ch'aqwaskiri [ch'axwaskiri ] CBB ch'ajwaskiri ch'aska ñawi [ch'aska ñawi] LPZ s.t., s. Ojos
s.t., s. Fam. Alborotador. (xa) de pestañas abiertas. (pat)
ch'aqway [ch'axway] CBB ch'ajway r.p. ch'aska ñawi (ch'aska  ñawi)    PTS s.t., s.
Alborotar. (xa) Ojoso,a; ojos con pestañas, u. para mujeres de
ch'aqway [ch'aXway] (ch'ajway)    PTS r.p. ojos bellos, como luceros.. (lot, pat, rk)
Ch'aqwasqanku. Bulla, hacer; meter bulla; ch'aska ñawi [ch'aska ñawi] La chaskañawi,
gritar, alborotar awqan : ch'inyay. (ceq, gro, lot, título de la novela de Carlos Medinaceli, de
rh) 1945.. (rk)
ch'aqway [ch'axway] LPZ s. Pelea entre ch'aska pirwa [ch'aska pirwa] s. Granero para
enemigos. (pat) el maíz. (ceq)
ch'ara [ch'ara] LPZ s. Yawar tikayasqa. ch'aska uma [ch'aska uma] LPZ s.t., s. Cabello
Coágulo. (pat) desordenado. (pat, rk)
ch'ara [ch'ara] LPZ s.t. Maneado. (pat) ch'askachaw [ch'askachaw] yupa. s.
ch'aran (ch'aran)    LPZ ch'alan PTS s.t. P'unchawpa sutin, suqta p'unchawman
Empapado kikin : juq'u mojado. (lot, pat, rh) ñikun; ch'aska + p'unchaw khuskachasqa.
ch'aranchay [ch'aranchay] LPZ r. mp.
Viernes. (arusimiñee, jdb rk)
Mojarse. (pat) ch'askayay [ch'askayay] LPZ r. mp. Ser
ch'aranchay (ch'aranchay)    PTS r.p. Empapar ch'aska. (pat)
con agua. (ceq, lot) ch'askiyanakuy <ch'aska + kas.: ear + naku + y
[ch'askiyanakuy] r. ku Pelamesa; pelear jalándose
ch'ari [ch'ari] PTS s. Sangre seca. (arusimiñee,
ceq, jl, rk) los pelos. (ceq, rk)
ch'arina [ch'arina] khuru. s. Mamboretá, salta ch'askusu <ch'aska + kas.: -oso [ch'askoso] s.t.
monte. (ceq, rk) Desgreñado. (ceq, rk)
ch'ariña, t'isku [ch'ariña, t'isku ] s. ch'asu [ch'asu] s. Una persona rústica. (ceq)
Saltamontes. (arusimiñee) ch'atakuy [ch'atakuy] sxx r.p. Servirse un
ch'aritan <kas. -it- 'diminutivo' [ch'aritan] s.t. poco de comida antes de ser ésta servida. (rk)
Bien empapado. (ceq, rk) ch'atana juñu [ch'atana juñu] wanlla. s.
ch'arki [charki] CHU s. Charque, chalona. (rh, Ministerio de gobierno. (rk)
str) ch'ataq [ch'atax] s.t., s. Delator. (arusimiñee)
ch'arki [ch'arki] (ch'arki)    LPZ PTS tikra. s.t. ch'ataq (ch'ataj)    PTS ñin. s.t., s. Sonido de
Flaco. (lot, pat) candado cerrándose. (lot)
Tasajo, carne seca. (ceq, rk) ch'atay [ch'atay] CHU r. mp. Jugar con canicas
ch'arkiy (ch'arkiy)    LPZ PTS r.p. Charquear, (los niños).
hacer charque. (lot, pat, rh) ch'atay (ch'atay)    PTS r.p. Asegurar
ch'arkiy [ch'arkiy] r.p. Tasajear. (ceq) (cerraduras, candados). (lot)
ch'arkiyay (ch'arkiyay)    LPZ PTS r. mp. ch'atay [ch'atay] r.p. Denunciar. (arusimiñee, ceq,
Enflaquecer, hacerse delgado. (lot, pat, rk) lot)
ch'arkiyay [ch'arkiyay] LPZ r. mp. Volverse ch'atay [ch'atay] wanlla. r.p. Fiscalizar. (rk)
flaco. (pat) ch'atay [ch'atay] PTS r.p. Remover algo del
ch'arpa [ch'arpa] s.t. Desgreñado. (ceq) líquido donde estaba remojando. (rh)
ch'aruy [ch'aruy] r. ku Enredar. (ceq) ch'ataykamayuq [ch'ataykamayox] s.t., s.
ch'asaliy [ch'asaliy] LPZ r. mp. Chillar, gritar Acusador. (dgh)
fuerte. (pat) ch'atiri [ch'atiri] s.t., s. Delator. (arusimiñee, jdb )
ch'aska [ch'aska] s. Desgreñado kikin : t'ampa. ch'awa [ch'awa] LPZ s. Leche; ordeñado. (pat)
(rk) ch'awakamayuq [ch'awakamayox] s.t., s.
ch'aska [ch'aska] (ch'aska)    CHU PTS s. Ordeñador; persona especializada en ordeñar.
Estrella (usualmente Venus). (ceq, lot, str) (dgh)
ch'aska [ch'aska] LPZ s. Estrella, cometa. (pat) ch'awakara [ch'awakara] LPZ ukhu. s.
ch'aska [ch'aska] ñawpa. s. Moneda antigua de Páncreas. (pat)
plata. (ceq) ch'awakuy [ch'awakuy] CHU LPZ r.p.

ch'aska [ch'aska] s. Venus (planeta). (arusimiñee, Ordeñar(se). (pat)


aul, lai, smtq) ch'awana [ch'awana] s. Vaca que se debe
ordeñar. (dgh, rk)
ch'awara Cabestro. (ceq, lot)
(ch'awara)    PTS s. ch'ikchiy [ch'ijchiy] PTS r. mr. Granizar. (jdb
ch'awara [ch'awara] LPZ s. Kawallu gro)
chupamanta wachkha simp'asqa. Soga de ch'iki [ch'iki] s. Desgracia, desventura, desdicha.
pelo de caballo, burro. (pat) (dgh)
ch'away [ch'away] PTS r.p. Qhuya punkupi ch'iki [ch'iki] s. Grama (pasto). (ceq, rk)
llamk'aqta makiwan llamkharina, ama ch'iki [ch'iki] s. Peligro. (dgh, arusimiñee, pol)
imatapis suwakunankupaq. Examinar si no ch'iki [ch'iki] LPZ s.t. Vivo, inteligente, astuto.
está sacando nada ilegal. (rk) (pat)
ch'away [ch'away] CBB ch'away LPZ r.p. ch'ikisqa [ch'ikisqa] ph. Achaparrado. (ceq)
Ordeñar. (xa, ceq, lot, pat, rh) ch'ikiy [ch'ikiy] LPZ r.mr. Cantar, un gorrión.
ch'awcha [ch'awcha] LPZ s.t., s. Gritón, (pat)
hablador kikin : ch'aqchu. (pat) ch'iklla [ch'ijlla ] s. Rana que deja de ser
ch'awiri [ch'awiri] sxx s. Registrador en la renacuajo. (arusimiñee)
salida de la mina. (jdb rk) ch'iklli [ch'islli] (ch'islli)    LPZ s.t. Grasiento;
ch'awiri [ch'awiri] s.t., s. Ordeñador. (ceq) alguna cosa con grasa. (pat)
ch'awka [ch'awka] LPZ s. Comida ch'iklli [ch'ijlli] PTS s.t. Sucio. (ceq, rh)
desagradable. (pat) ch'ikma [ch'ijma] s. Cabecera, puntal. (ceq)
ch'awka [ch'auka] CBB ch'awka s. Embaucador; ch'ikmikuy [ch'ijmikuy ] s. Insomnio.
farsante. (xa, ceq, rk) (arusimiñee)
ch'awka [ch'awka] s. Engaño. (arusimiñee) ch'iku (.) [ch'iku] s. Ch’ikuqa ima qillqapipis
ch'awkiyasqa [ch'aukiyasqa] ph. Defraudado. rimay tukukusqanta rikuchin. Jinallatataq
(ceq, rk) ñawiriqtaqa chaypi samarinanta riqsichin.
ch'awkiyay [ch'aukiyay] CBB ch'awkiay PTS Ima rimaypis, ima rimaychapis ch’ikup
ch'awkeay r.p. Embaucar, engañar; defraudar. (xa, qhipanpi riqqa jatun sanampawanpuni
ceq) qillqakun. Punto. (arusimiñee, ñancha)
ch'ayña [ch'ayña] LPZ s. Canario, ave pequeña ch'iku [ch'ikulla] LPZ s., s.t. Señal, señalado.
de color negro y amarillo, granívora, vive en (pat)
grupos. (pat) ch'iku Ch’ikuqa kaykuna kan:.
ch'ayña (ch'anyita)    PTS s. Gorrión, pajarito de allqaq ch'iku puntos suspensivos (…). (ñancha)
colores negro y amarillo, usado para sacar la iskay ch'iku dos puntos (:).
suerte en las plazas de los pueblos. (lot) phinkiq ch'iku punto aparte (.). (ñancha)
ch'ayña [ch'ayña] p'isqu. s. Jilguero. (arusimiñee) qhatiq ch'iku punto seguido (.). (ñancha)
tukuq ch'iku, tukuchiq ch'iku punto final (.).
ch'ayñay [ch'ayñay] r.p. Sufrir de hambre, (ñancha)
sufrido. (ceq) ch'iku samana (;) [ch'iku samana] s. Kay
ch'ayñu [ch'ayñu] s. Jilguero. (ceq) ch’iku samanaqa, ñawirichkaspa achkhata
ch'ichi [ch'ichi] LPZ khuru. s. Insecto, de color samana tiyan, chaytam rikuchin. Punto y
negro, existe en los ríos del altiplano, lagos, se coma. (ñancha)
utiliza para el sahumerio para la enfermedad de ch'ikukuna [ch'ikukuna] qillqa. s. Qillanapi
aire. (pat) sama kasqanta, rimay tukuchakusqanta,
ch'ichi (ch'ichi)    CHU PTS s.t. Sucio. (ceq, lot, wakkunatawan chimpunapaq. Puntuación.
str, rk) (arusimiñee)
kikin : ch'iklli. ch'ikwana q'iya, wakuna [ch'ikwana q'ea,
awqan : llimphu. wakuna ] s. Vacuna. (arusimiñee)
ch'ichi para [ch'ichi para] PTS s. Lluvia loca; ch'ila [ch'ila] s. Pequeño, por debajo el promedio
kikin : ch'ichiwara. (personas, animales) kikin : ch'isla. (ceq, rk)
ch'ichichakuy [ch'ichichakuy] r.ku Ensuciarse. ch'ilay [ch'ilay] CBB ch'ilay r.p. Descascarar;
(rk) quitar la piel o cáscara. (xa, ceq)
ch'ichichay (ch'ichichay)    CHU PTS r.p. ch'ili [ch'ili] LPZ taki. s. Flauta pequeña con
Ensuciarse, volverse sucio. (ceq, lot, str, rk) tapa de cinco orificios. (pat)
ch'ichiwara [ch'ichiwara] PTS s. Aguacero, ch'ili [ch'ile] s.t. Tuna pequeña. (ceq)
chubasco, lluvia fuerte y de corta duración;
granizo fino. (ceq, rk)
ch'ili phukuq [ch'ili phukUx] LPZ s.
Conjunto musical de ch'ili; intérprete que toca
ch'ijiriri [ch'ijiriri] LPZ p'isqu. s. Ruiseñor, wayñu de ch'ili. (pat)
avecita pequeña que anuncia el tiempo. (pat)
ch'illa [ch'illa] ukhu. s. Ijada; ijar. (ceq, lai, rk)
ch'ijuy [ch'ijuy] r.p. Desportillarse. (ceq)
ch'illa [ch'illa] LPZ s. Lugar bajo de las ch'imsikuy [ch'imsikuy] LPZ r. ku Cerrar los
costillas. (pat) ojos kikin : ch'irmikuy. (pat)
ch'illami [ch'illami] s. Palangana. (ceq) ch'imsikuy [ch'imsikuy] LPZ r. mp.
ch'illan [ch'illan] ukhu. s. Aorta (arteria). Pestañarse. (pat)
(arusimiñee) ch'in [ch'in] LPZ s. Silencio. (ceq, pat)
ch'illan [ch'illan] ukhu. s. Vena porta; se ch'in [ch'in] s.t., s. Mana ima ch’aqwa kanchu;
encuentra en la superficie interior del hígado. mana imapis kanchu. Callado awqan :
(atd, jl, encarta) ch'aqwa. (ceq, rh)
ch'illawi s. Forraje: trigo o
(ch'illawi)    PTS ch'in [ch'in] CHU s.t., s. Silencioso. (rh, str)
pasto para alimentar el ganado. (lot) Ch'insitumanta paraqa paramuq ñin. Dicen
ch'illchi [ch'ilchi] LPZ s. Filtración de agua. que la lluvia caía quietamente.. (trbrk)
(pat) ch'inllamanta [ch'inllamanta] LPZ PTS r.t.
Yaku ch'illchimuchkan wayq'umanta. Agua En silencio, silenciosamente, en secreto. (pat, rh)
que sale apenas de un lugar. (rk, trbk)
ch'inmanta [ch'inmanta] r.t. Sin protestar; lit.
ch'illchimuy (ch'illchimuy)    PTS r.mr. Brotar, En silencio. (pat, rk)
una planta nueva. (lot)
ch'in kay [ch'in kay] r. mp. Permanece callado!.
ch'illchimuy [ch'ilchimuy] LPZ r.mr. (ceq, rk)
Ch'illchimuchkan. Saliendo poca agua. (pat) ch'in pacha (ch'in  pacha)    PTS r.t. Silencioso;
ch'illi [ch'illi] s. Resina. (arusimiñee) lugar silencioso; desierto. (lot, rk)
ch'illi k'utu [ch'illi k'utu] khuru. s. Grillo. ch'in pampa [ch'in pampa] s. Lugar sin gente.
(arusimiñee, pol,i ) (ceq, rk)
ch'illi papa Papa que brota
[ch'illi papa] LPZ ch'in (ch'in)    LPZ PTS s. Vacío awqan :
después de la cosecha, o al siguiente año. (pat) junt'a. (lot, pat)
ch'illiku [ch'illiku] LPZ khuru. s. Grillo. (pat) ch'inchi uchu [chinchi uchu] LPZ s. Ají
ch'illiku [ch'illiku] LPZ s. Hijo/a político, pequeño fuerte picante, de los yungas. (pat)
natural. (pat) ch'inkill [ch'inkill ] s. Transparencia. (arusimiñee)
ch'illiwa [ch'illawa] LPZ s. Paja brava. (pat) ch'inqay [ch'enqay] (usa  chinqay)    LPZ r.p.
ch'illka [ch'illka] s. Arbusto de los ríos. (ceq) Matar pulgas con las uñas. (pat)
ch'illka [ch'illka] LPZ mallki. s. Juch'uy ch'inqay [ch'enqay] CHU r.p. Triturar al piojo
sach'a. Arbusto que crece en los valles, con las uñas.
medicinal, se utiliza para curar las enfermedades ch'inqu [ch'enqo] sxx s.t. Complicado;
de frío, reumatismo; también se usa para leña. laberinto. (rk)
(pat)
LPZ yana ch'illka negra.
ch'iñi (ch'iñi)    PTS s.t. Ceñido; menudo;
apiñados. (ceq, lot, rk)
ch'illkay [ch'illkay] r.p. Sacar la maleza antes de
ch'iñi [ch'iñi] s.t. Menudo, diminuto. (arusimiñee)
sembrar. (ceq)
ch'illpi [ch'illpi] s. Padrastro, cutícula.
ch'iñi [ch'imi] LPZ s.t. Menudos o pequeños.
(pat)
(arusimiñee)
ch'illpi [ch'illpi] s.t. Medio. (arusimiñee) ch'iñi challawa, qhisi [ch'iñi challawa, qhesi ]
s. Pececillo muy pequeño. (arusimiñee)
ch'illpiy [ch'illpiy] r.p. Deshollejar; quitar la piel
ch'iñi khuru [ch'iñi khuru] LPZ khuru. y.s.
delgada de algunas frutas y legumbres. (dgh)
Pequeños animalitos. (pat)
ch'illpiy (ch'illpiy)    PTS r.p. Marcar el ganado ch'iñi khuru, miyu [ch'iñi khuru, miyu] s.
con cortes en las orejas. (lot)
Virus. (arusimiñee)
ch'illqiy (ch'elqey)    PTS r.p. Apretar entre los ch'iñi qhawana [ch'iñi qhawana] LPZ ch'imi
dedos. (rk)
musuq. s. Microscopio. (rk)
ch'illtu [chiltu] LPZ chilltu s. Qhura uri ch'iñillku [ch'iñillku] s. Bacteria. (arusimiñee)
chiltu. Fruto de planta silvestre. (pat)
ch'illtu [ch'iltu] PTS s. Grupo de frutos ch'inyachiy [ch'inyachiy] r.p. Aquietar; hacer
callar a los niños. (ceq, rk)
(choclos) amarrados. (rk)
ch'illtu [ch'iltu] mallki. s. Tomate. (arusimiñee) ch'inyachiy [ch'inyachiy] LPZ r.p. Silenciar.
(pat)
ch'illtu [chiltu] s. Tomate silvestre. (ceq) ch'inyarquchiy [ch'inyarqochiy] r.p. Acallar,
ch'illtu [ch'iltu] s. Tomatera. (guz lay) lograr; p ej. A un niño que estaba llorando. (rk)
ch'illtu tumati [ch'iltu tumati] LPZ chilltu ch'inyarquchiy [ch'inyarqochiy] sxx r.p.
tomate s. Tomate pequeño, redondo. (pat) Vaciar, sacar cosas rápidamente de un recinto,
ch'illu [ch'illu] s.t. Frágil; rajado. (lay) por ej. Por robo, compra. (rk)
ch'inyay (ch'inyay)    PTS r. mp. Callarse, cesar ch'iqi ch'iqi [ch'eqe ch'eqe] sxx tikra. s.t., s.
el ruido. (ceq, lot) El que se hace el desentendido. (rk)
ch'inyay [ch'inyay] r.p. Vaciarse (gente de un ch'iqi ch'iqi [ch'eqe ch'eqe ] s. Especie de
lugar); despoblarse. (rk) gorgojo grande. (arusimiñee)
ch'ipa [ch'ipa] PTS r.p. Entrelazado, ch'iqichinakuy [ch'eqechinakuy] LPZ r.p.
complicado. (rh, rk) Repartir, dividirse. (pat)
ch'ipa [ch'ipa] LPZ s. Chipa de cosas (ollas de ch'iqichiy [ch'eqechiy] r.p. Desbaratar, esparcir.
barro, pan, plátanos). (pat) (arusimiñee)
ch'ipa (ch'ipa)    PTS s. Red usada para llevar ch'iqichiy <> [ch'eqechiy] CHU r.p.
cosas Chhipa. Cestillas de palo y hojas para Desparramar animales.
lleuar fruta.. (dgh, ceq, lot, rk) ch'iqichiy [ch'eqechiy] LPZ r.p. Repartir,
ch'ipa musuq. s.t., s. Complicado. (rk) dividirse. (pat)
ch'ipachay [ch'ipachay] r.p. Enredar, preparar ch'iqichiy, mismirquy, riqsichiy
las cargas en red. (rk) [ch'eqechiy, mismirqoy, rexsichiy] s. Difusión.
ch'ipachay [ch'iparay] LPZ r.p. Hacer las (arusimiñee)
chipas. (pat) ch'iqilu [ch'eqelu] LPZ Fruto de la papa, no
ch'ipakamuy [ch'ipakamuy] CHU r.p. Irse, comestible kikin : mama ruk'a, mak'unku.
(pat)
venirse arremolinando. (rk)
ch'ipakuy [ch'ipakuy] CHU r.p. Arremolinarse, ch'iqiray [ch'eqeray] r. mp. Esparcirse. (ceq)
pegarse en enjambre. (rk) ch'iqiray desparramar. (dgh)
ch'iparay [ch'iparay] LPZ r.p. Desatar la ch'iqiy [ch'eqey] LPZ r. mp. Distribuirse a
chipa. (pat) muchos lados. (pat)
ch'iparay [ch'iparay] CHU r.p. Desembalar. ch'iqiy (ch'iqey)    PTS r.p. Esparcir,
desparramar. (lot)
ch'ipay [ch'ipay] LPZ r.p. Armar la malla;
hacer la chipa. (ceq, pat, rk) ch'iqmiy [ch'ejmiy] s. Insomnio. (ceq)
ch'ipipipiq [ch'ipipipix] s. Cosa que relumbra, ch'iqta [ch'exta] yupa. s. Fracción, quebrado.
(arusimiñee)
hace visos, y el vestido de seda, o nuevo con
lustre. (dgh) ch'iqta [chitqa] LPZ s. Leña rajada. (pat)
ch'ipipipiy [ch'ipipipiy] r.mr. Resplandecer, ch'iqta [ch'exta] s. Parte. (arusimiñee)
relucir, hacer visos; refulgir. (dgh) ch'iqta [chitqa rumi] LPZ Piedra rajada. (pat)
s.
ch'ipipiyay <ch'ipipi + ea + y [ch'ipipiyay] PTS ch'iqta [ch'exta] (checta)    tupu. s.t Parte o mitad
ch'ipipeay r.mr. Destellar. (rk) de algo. (dgh)
ch'ipiy [ch'ipiy] r.p. Un cerrar de ojo, parpadear. ch'iqta [ch'exta] LPZ PTS s.t. Partido en dos.
(ceq, rk) (pat, rk)
ch'ipiyay <ch'pi + ea + y [ch'ipiyay] (ch'ipeyay)     ch'iqtaq [ch'itqan] LPZ s.t., s. Persona que raja
PTS Escamotear; enredar. (lot, rk)
r.p. leña. (pat)
ch'ipu [ch'ipu] yupa. s. Segundo (tiempo). ch'iqtaray [ch'extaray] r.p. Rajar (toda la leña).
(arusimiñee) ch'iqtay (ch'ijtay)    CHU PTS r.p. Abrir el
ch'ipuqu, wañuna [ch'ipoqo, wañuna] s. Sien. animal carneado. (lot)
(arusimiñee) ch'iqtay [ch'ejtay] LPZ ch'itqa PTS chextay r.p.
ch'iqay [ch'eqay] LPZ r.p. Apretar entre las Kay simitaqa k’ulluta (ayriwan) takaspa
uñas pulgares. (pat) ch’iqtanapaq apaykachakun. Rajar (leña),
ch'iqchi [ch'exchi] LPZ s. Jamk'a sara. Maíz hendir. (ñancha, ceq, lot, pat, rh)
de tostado gris. (pat) ch'iqullu [ch'eqollo] s. Ruiseñor aborigen.
ch'iqchi [ch'ejchi] s.t. Gris. (ceq, rh) (arusimiñee)
ch'iqchi [ch'exchi, chhexchi, ch'iji] (ch'iji)    LPZ ch'iqusqa rumi [ch'eqosqa rumi] s. Piedra
llimp'i. s.t. Iskay kimsa kulur. Gris, manchado labrada. (dgh)
de colores kikin : uqi. (pat) ch'iquy [ch'eqoy] r.p. Desportillar. (ceq)
ch'iqchi misi [ch'iji misi] (chiji  misi)    LPZ s. ch'iquy (ch'eqoy)    PTS r.p. Labrar piedra,
Gato gris kikin : uqi misi. (pat) metal, madera. (dgh, rk)
ch'iqchi misi [ch'exchi misi] LPZ tikra. s. ch'ira [ch'ira] (ch'ira)    PTS s. Herramienta para
Persona que hace pelear uno con otro. (pat) cosechar papas kikin : rawk'ana. (aul, lot)
ch'iqi ch'iqi [ch'eqe-ch'eqe] khuru. s. ch'iri [ch'iri] PTS s.t. Cabello ondulado kikin :
Escarabajo. (ceq) chhurku. (rh)
ch'iriska [ch'iriska] s. Pequeña, p ej. Niña. (ceq, ch'isiyapuy [ch'isiyapuy] r.p. Arribar al fin de la
eb rk) vida. (ceq)
ch'irmikuy ch'irmi.yku.wa.n [ch'illmikuy] ch'isiyay [ch'isiyay] LPZ r. mp. Estar hasta
CHU Juk ñawinta wichq'aykun,
r. mp. tarde. (pat)
pukllakuspa jina. Guiñar. ch'isiyay [ch'isiyay] LPZ r. mp. Jornalear;
ch'irmikuy [ch'irmikuy] LPZ r.p. Cerrar los trabajar de la mañana a la tarde. (pat)
ojos. (pat) ch'isiyay [ch'isiyay] sxx r. mp. Trasnochar. (rk)
ch'irmirquy [ch'irmirqoy] LPZ r. mp. Cerrar ch'isiyay (ch'isiyay)    LPZ PTS r. mr.
los ojos. (pat) Anochecer, caer la noche. (ceq, lot, pat, rh)
ch'irmirquy [ch'irmirqoy] PTS r. mp. Dormir ch'isiyay [ch'isiyay] LPZ r.mr. De la mañana a
un rato; lit. Cerrar los ojos un rato. (rk) la tarde. (pat)
ch'irmiy [ch'illmiy] (ch'irmiy)    CHU LPZ PTS ch'isiyay [ch'isiyay] PTS r.p. Ch'isiyayman.
Cerrar los ojos. (ceq, lot, pat)
r.p. Pasar la noche en vela. (rh, rk)
ch'irmiy [ch'irmiy] LPZ s. Pestañazo. (pat) ch'isiyay [ch'isiyay] LPZ s. Atardecer. (pat)
ch'iru [ch'iru] s. Abeja silvestre y pequeña. (ceq) ch'isla [ch'isla] CBB ch'isla p'isqu. s. Un pájaro.
ch'iru [ch'iru] PTS s. Astilla. (rk) (xa)
ch'iruchikuy [ch'iruchikuy] r. ku Hacerse ch'isla [ch'isla] s.t. Muchacha pequeña. (ceq, rk)
astillar. (ceq, rk) ch'isla [ch'isla] PTS s.t. Pequeño/a (personas,
ch'iruy ch'iru.wa.n [ch'iruy] r. wa Astillarle a animales) kikin : ch'ila. (rh)
uno. (ceq, rk) ch'isña [ch'isña ] khuru. s. Larva de la mosca.
ch'irwana [ch'irwana] LPZ s. Juq'u p'achata (arusimiñee)
ununta ch'irwana. Algo para exprimir. (pat) ch'isqi [ch'esqe] khuru. s. Cierta clase de
ch'irway (ch'irway)    LPZ PTS r.p. T'aqsay escarabajo. (ceq)
tukuspa, ch'uyanchaspaña, p'achata q'iwispa ch'itana [ch'itana] s. Botón. (ceq, rk)
yakunta jurqhuy. Exprimir (p ej. ropa para ch'itarakuy [ch'itarakuy] r. ku Desbotonarse,
sacar el agua). (ceq, lot, pat) desabrocharse. (ceq)
ch'isi (ch'isi)    PTS r.t. Víspera. (ceq, lot) ch'itaray [ch'itaray] sxx r.p. Desabrochar. (rk)
ch'isi [ch'isi] LPZ s. Anochecer. (pat) ch'itay [ch'itay] r. ku Abrochar; abotonar. (ceq,
ch'isi [ch'isi] LPZ s. Antes de la noche. (pat) rk)
ch'isi [ch'isi] LPZ s. Tarde. (pat) ch'iti [ch'iti] s. Buche (aves). (arusimiñee, ceq, rk)
ch'isi [ch'isi] CHU s. Velada. (rh, str) ch'iti [ch'ete] (ch'iti)    CBB ch'ete PTS wasi. s.
Ch'isiman risaq. iré más tarde (en la noche). Chango; chico. (xa, ceq, lot, rk)
(rh) ch'iti [ch'iti] LPZ s.t. Barrigón pequeño. (pat)
ch'isiman [ch'isiman] r.t. Esta noche. (ceq) ch'iti [ch'iti] LPZ s.t. Waliq saksasqa.
ch'isi ch'isi [ch'isi ch'isi] LPZ r.t Cada noche o Hartado, saciado. (pat)
tarde. (pat) ch'itqa [ch'iqta] LPZ s. Leña rajada. (pat)
ch'isi ch'isi [ch'isi ch'isi] r.t Ch'isi ch'isikama ch'iwi ch'iwi [ch'iwi ch'iwi] LPZ khuru. s.
p'anqata ñawirinku, wakin kuti sut'iyanku Especie de chinche. (pat)
ima. Muy entrada la noche. (rk)
ch'iwi, k'uwi [ch'iwi, k'uwi] s. Espiral kikin :
ch'isi killa [ch'isi killa ] s. Primera fase de la ch'uwi. (arusimiñee)
luna. (arusimiñee)
ch'iwira [ch'iwira] s. Equimosis, cutis rajada
ch'isin [ch'isin] LPZ s. Anochecer. (pat) kikin : ch'iwira. (ceq)
ch'isin [ch'isin] LPZ s. Atardecer. (pat) ch'iwiray ch'iwira.wa.n [ch'iwiray] r.p. Dar
ch'isin killa [ch'isin killa] LPZ s. Ch'isin killa equimosis. (ceq)
kaptin. Luna de la tarde. (pat) ch'iwirka [ch'iwirka] LPZ ch'iwirka PTS
ch'isin payi [ch'isin payi] LPZ s. Laqha, Rajado de pies y manos a causa de
ch'iwira s.
mana imapis rikukunchu. Oscuro total de la helada ch'iwira. (pat)
noche. (pat) ch'iya (ch'iya)    PTS s. Larva. (lot, rk)
ch'isiraya [ch'isiraya] PTS s. Velada (ritual). ch'iya [ch'iya] LPZ PTS khuru. s. Liendre.
(rk) (arusimiñee, ceq, pat, rh)
ch'isiyamuy [ch'isiyamuy] LPZ r. mp. Estar ch'iyachikuy [ch'iyachikuy] CHU LPZ r.p.
hasta la noche. (pat) Hacerse sacar liendres. (pat, rk)
ch'isiyamuy [ch'isiyamuy] sxx r. mp. Pasar la ch'iyarara [ch'iyarara] s.t. Liendroso. (ceq, rk)
noche. (rk)
ch'iyasapa [ch'iyasapa] LPZ s.t. Persona que ch'ulla yupay [ch'ulla yupay] yupa. s. Número
tiene muchos liendres. (pat) impar. (arusimiñee)
ch'iyay [ch'iyay] CHU LPZ r.p. Sacar ch'ullanchay [ch'ullanchay] r.p. Parear. (ceq)
liendres. (pat, rk) ch'ullanchay [ch'ullanchay] LPZ r.p. Separar
ch'iyaykuy Ch'iya
[ch'iyaykuy] PTS r.p. la yunta. (pat)
achkhata wachaykun. Llenarse de liendres. (rk) ch'ullaray [ch'ullaray] CHU r.p. Dejar impar.
ch'arki kanka [ch'arki kanka] PTS (rk)
Charquecán; asado de charque. (k ) ch'ulli [ch'uli] s. Último, menor de todos.
ch'uchali [ch'uchali] s.t. Raquítico, sin fuerzas. (arusimiñee)
(ceq) ch'ullku [ch'ullku] LPZ s. K'allku qura, uqa
ch'uchuy [ch'uchuy] sxx r.p. Sorber (de jina. Planta silvestre, agridulce, familia de la
animales). (ceq, rk) planta de oca. (pat)
ch'uch'u * [ch'uch'u] LPZ s.t., s. Muy frío, ch'ullpa [ch'ullpa] LPZ s. Esquina del poncho,
helado, congelado; por ej. Las manos. (pat) awayu. (pat)
ch'ujiy [ch'ujiy] LPZ r.p. Jawasta, puruta, ch'ullpa [ch'ullpa] LPZ s. Triángulo. (pat)
chirumanta ch'ujina. Descascarar vainitas y ch'ullpi [ch'ullpi] s. Maíz arrugado qhaway :
castañas. (pat) chuspillu. (ceq, rh)
ch'uju [ch'oxo, uju] (ch'uju)    CBB ch'ojo LPZ ch'ullpi sara [ch'ullpi sara] LPZ s. Maíz dulce
uju PTS ch'oxo s. Tos kikin : uju. (xa, ceq, gro, arrugado, p tostar. (dgh, pat)
lot, pat, rh) ch'ullqu ñawi [ch'olqo] LPZ s. Ñawi
ch'ujuy [ch'oXoy, ujuy] (ch'ujuy)    CBB ch'ojoy punkisqa. Ojos hinchados. (pat)
LPZ ujuy PTS Toser Wilata ch'ujuspa
r.p. ch'ullqulaya [ch'Ullqolaya] LPZ kiti. s. Lugar
wañuchini. Apagué la vela tosiendo. kikin : de Caata, frígido, Prov. Bautista Saavedra N. La
ujuy. (xa, ceq, gro, lot, pat, rh) Paz. (pat)
ch'ukalli [ch'ukalli] s.t. Débil. (arusimiñee) ch'ullsu [ch'ullsu ] s. Alpaca de lana larga y fina.
ch'uklla [ch'oxlla] (ch'ujlla)    LPZ ch'uklla PTS (arusimiñee)
Choza, con techo de paja, usada como
ch'oxlla s. ch'ulltikuy (ch'ultikuy)    PTS r. mp. Meterse en
resguardo en el cuidado de los rebaños o las el agua para bañarse. (gro, lot)
chacras en la noche; pahuichi de paja y palma. ch'ulltin [ch'ultin, ch'ulltun] (ch'ultin)    LPZ
(ceq, lot, pat, rh, rk)
ch'ultin PTS ñin. Ajinata imapis yakuman
ch'ukurkata [ch'ukurkata] PTS s. Cosido en urmaykuptin uyarikun. Sonido de algún
los extremos inicial y final de piezas tejidas en el objeto que cae en el agua. (lot, pat)
telar. (laymi salta )
ch'ulltiy (ch'ultiy)    PTS r. mp. Entrar al agua.
ch'ukurkata q'aytu [ch'ukurkata q'aytu] LPZ (lot)
awa. s. Pita para sostener el tejido en el telar.
(pat)
ch'ulltiy [ch'ulltiy] LPZ r. mp. Nadar. (pat)
ch'ukuy [ch'ukuy] CHU r.p. Coser, remendar. ch'ulltiy [ch'ulltiy] LPZ r. mp. Revolotear en
(ceq, trbrk) agua. (pat)
ch'ukuy [ch'ukuy] CHU LPZ r.p. Costurar los ch'ulltiy [ch'ultiy] r. mp. Sumergirse con
dos lados de tejidos. (pat, trbrk) violencia. (ceq, rk)
ch'ukuy [ch'ukuy ] r.p. Corcusir, hilvanar. ch'ullu [ch'ulo, ch'ulu] (ch'ullu)    CHU LPZ
(arusimiñee) ch'ullu PTS Gorro para varones terminado en
s.

ch'uli [ch'uli] PTS s. Último; menor. (rk) punta y con orejeras kikin : lluch'u. (ceq, lot, pat,
rh, str)
ch'ultiy [ch'ultiy] LPZ r. mp. Nadar. (pat) ch'ullu ch'ullu (ch'ullu  ch'ullu)    PTS mallki. s.
ch'ulla (ch'ulla)    LPZ PTS yupa. s.t. Impar, le Zapatilla, planta de flores amarillas. (lot)
falta su pareja; uno nomás. (arusimiñee, ceq, lot,
pat, rh, rk)
ch'ullukuy [ch'ullukuy] CHU LPZ r.ku
Ponerse gorro. (pat)
ch'ulla chaki (ch'ulla  chaki)    LPZ PTS s. De
un pie. (lot, pat, rk)
ch'umaraqan [ch'umaraqan] LPZ kiti. s.
Lugar en Chullina, Prov. Bautista Saavedra,
ch'ulla ch'ulla [ch'ulla ch'ulla] s.t Desigual.
Norte de La Paz. (pat)
(arusimiñee)
ch'umay (ch'umay)    LPZ PTS r.p.
ch'ulla maki [ch'ulla maki] LPZ PTS s.
Mut'imanta ch'umana ununta, papa wayk'uta
Manco; de una mano. (pat)
ch'umana ununta. Escurrir líquidos (comidas).
ch'ulla ñawi (ch'ulla  ñawi)    LPZ PTS s. (ceq, lot, pat, rk)
Tuerto. (lot, pat)
ch'umi [ch'umi] s. Retoño, terreno en descanso. ch'uñu phuti [ch'uñu phuti] LPZ mikhu.
(ceq) Chuño cocido; comida de chuño, huevo y maní
ch'umi jallp'a [ch'umi jallp'a] LPZ s. Samaq molido. (pat, rk)
chakrakuna. Tierra descansada. (pat) ch'uñu tunti [ch'uñu tunti] s. Chuño blanco.
ch'umpi (ch'umpi)    CBB ch'umpi CHU
PTS (ceq)
llimp'i. s.t. Café, color; color avellano. (xa, ceq, ch'uñuchay [ch'uñuchay] LPZ PTS r.p.
lot, str, rk) Chuño, hacer. (ceq, pat, rh, rk)
ch'umpi [ch'umpi] LPZ llimp'i. s.t. Marrón, ch'uñuykuy [ch'uñuykuy] sxx r. mp. Helarse;
amarillo café, amarillo marrón. (pat) pasarle el frío (analogía con hacer chuño). (rk)
ch'umpi sara (ch'umpi  sara)    PTS s. Maíz, ch'upa [ch'upa] ukhu. s. Pantorrilla ñawpan :
variedad de. (lot) ch'upan. (dgh, arusimiñee, pol smtq )
ch'umpi siki [ch'umpi siki] sxx allqu. s. ch'upu [ch'upu] LPZ s. Absceso; tumor. (ceq,
Insulto. (rk) pat)
ch'umuy [ch'umuy] LPZ r.p. Chupar. (pat) ch'upullu [chupullu] masi. s. Tataranieto,a. (dgh,
ch'unchu s. Chuncho,s, una danza. (poma ) arusimiñee)
ch'unchu [ch'unchu] LPZ sxx s. Selvícola; ch'uqalakuy [ch'oqalakuy] LPZ r.p. Ponerse
personas antiguas de la selva Chhunchu. Vna algo de tela en la cabeza. (pat)
prouincia o de Andes de guerra.. (dgh, pat, rk) ch'uqalakuy [ch'oqalakuy] LPZ r.p. Tukuy
ch'unchul [ch'unchul] LPZ s. Tripa. (pat) kaypiqa asu wawataqa ch'uqatayuq k'irunku.
Tapar la cabeza de los niños con una parte del
ch'unchul wira [ch'unchul wira] s. Redaño, pañal u otra cosa. (pat)
mesenterio. (ceq)
ch'unchula [chunchula] (ch'unchulis)    CBB
ch'uqcha [ch'oxcha] sxx allqu. s. Mujer
ordinaria. (rk)
chunchula PTS ch'unchula s. Intestino. (arusimiñee,
xa, lot) ch'uqi <aym. [ch'oqe] LPZ s.t Mana
ch'unchulli [chunchhuli] s. Tripas ñawpan :
machasqachu kachkan. Sobrio ch'aki sunqu.
(pat)
Chhunchulli. Tripas menudas; tripas y vientre..
(dgh, ceq, rh) ch'uqi chinchay [ch'oqe chinchay ] s.
ch'unkulu [ch'unkulu] LPZ s. Gallina de Constelación Can Mayor. (arusimiñee)
cabeza en punta*. (pat) Ch'uqisaka [Ch'oqesaka] LPZ kiti. s.
ch'unkulu [ch'unkulu] LPZ s. Phunta Chuquisaca ñawpan : Chhoquesaca. Vna
ciudad.. (dgh, lay)
umayuq p'isqu. Gorrión. (pat)
ch'unkulu [ch'unkulu] LPZ s. Pichichu,
ch'uqnay [ch'oxnay] LPZ r.p. Makiwan
takay. Puñetear, pegar con puñetes. (pat)
kustal ch'ullu. (pat)
ch'unkulu [ch'unkulu] LPZ s.t Que tiene
ch'uqnusqa [ch'oxnusqa] LPZ ph. Ch'añasqa.
Puñeteado. (pat)
cabeza ovalada. (pat)
ch'unqa ch'unqa (ch'unqa  ch'unqa)    PTS
ch'uqñi (ch'ojñi)    PTS s. Lagaña. (lot, rk)
mallki. s. Planta con flores rojas aterciopeladas. ch'uqñi [ch'ojñi] s.t. Lagañoso. (ceq, rk)
(lot) ch'uqñi ñawi [ch'oxñi ñawi] Ojos lagañosos.
ch'unqay (ch'onqay)    LPZ PTS r.p. Chupar. (dgh)
(ceq, lot, pat, rh, k ) ch'uqñi [ch'oxñi] asiku. s.t. Mana rikuq,
Ch'unqiri (Ch'onqeri)    PTS kiti. s. Antigua imatapis mana tariyta atinchu. Ciego, lit. que
estación de trenes en el camino a Tecoya. (lot) no ve las cosas. (rk)
ch'uñu [ch'uñu] CHU LPZ PTS s. ch'uqñiyay [ch'oxñiyay] r. mp. Lagañas, llenarse
Qhasachisqa ch’akisqa papa, unayta de. (dgh)
kakullan; ch’uñu phutita, ch’uñu lawata ch'uqri, k'iri [ch'oxri, k'iri] s.t., s. Herida.
wayk’unapaq. Chuño, papa deshidratada por (arusimiñee)
congelación y secado; qhaway : qawi. (ceq, pat, ch'uqta [ch'ojta] s.t. Descolorido; pálido kikin :
rh, str) t'uqra. (ceq, rk)
ch'uñu [ch'uñu] sxx tikra. s.t Ch'uñu sinqa. ch'uquq [ch'oqox] (ch'oqoj)    s. Sorbedor. (ceq,
Helado (parte del cuerpo). (rk) rk)
ch'uñu chullu [ch'uñu chullu] LPZ Chuño ch'uquy [ch'oqoy] LPZ PTS r.p. Beber agua
mojado. (pat) sorbiendo, haciendo ruido; animal que toma
ch'uñu papa [ch'uñu papa] LPZ Papa para agua kikin : ch'uchuy. (jl, lrs, pat)
chuño. (pat) ch'uquy (ch'oqoy)    CHU PTS r.p. Tragar la
comida sorbiendo; comer (chancho). (lot, rk)
ch'urawi [ch'urawi] LPZ s. Janaqpi phuyu ch'uspi siki [ch'uspi siki] asiku. Enjuto,
jina q'usñi * kaptin. Paisaje con nube de humo. flaquísimo awqan : waka punku. (rk)
(pat) ch'uspillu [ch'uspillu] PTS s. Maíz usado para
ch'uri, ch'uli [ch'uri, ch'uli] s. Niño menor. (ceq, hacer tostado qhaway : sarakuna. (ceq, rh)
rk) Ch'uspipata [Ch'uspipata] kiti. s. Ch'uspipata.
ch'urki, churki [ch'urki, churki] kurku. (rk)
Resistencia. (arusimiñee) ch'usu [ch'usu] LPZ s. Misita wajanku ch'usu
ch'urkiy, ch'urkiyakuy [ch'urkiy, nispa. Apodo de gato. (pat)
ch'urkiyakuy] kurku. Resistir, forcejear. ch'usu [ch'usu] s. Arrugado (granos). (ceq, lot, rk)
(arusimiñee)
ch'usu [ch'usu] LPZ s. K'usillu. Gato con
ch'uru (ch'uru)    LPZ PTS s. Caracol, concha. orejas pequeñas. (pat)
(ceq, lot, pat, rh)
ch'uru khuru [ch'uru kuru] (ch'uru  kuru)    LPZ
ch'usu [ch'usu] LPZ s.t. Producto inmaduro
seco. (pat)
s. Babosa. (pat)
ch'usaq [ch'usax] s. Ausencia qhaway :
ch'usu (ch'usu)    PTS s.t., s. Ojos rasgados. (lot,
rk)
ch'acha. (arusimiñee)
ch'usu ñawi [ch'usu ñawi] LPZ y Ojos
ch'usaq [ch'usax] LPZ Silencio. (pat)
s.
pequeños (chinos). (pat)
ch'usaq [ch'usax] yupa. s.t. Cero. (arusimiñee)
ch'uta [ch'uta] LPZ s. Bailarín de carnaval de
ch'usaq (ch'usaj)    CBB ch'usaj LPZ PTS s.t. La Paz. (pat)
Vacío (espacio, sin objetos) awqan : junt'a ch'uta [ch'uta] LPZ s. Danza de carnaval de La
ch’in (sonido). (xa, ceq, gro, lot, pat, rh, rk)
Paz. (pat)
ch'usaq [ch'usax] s.t., s. Nada. (arusimiñee) ch'uta [ch'uta] s. Pantalón corto. (ceq)
ch'usaq [ch'usax] LPZ s.t., s. No hay. (pat) ch'uta [ch'uta] PTS Pelado de maíz. (rh)
s.
ch'usaq [ch'usax ] s. Bazo; víscera de los ch'uta [ch'uta] s.t., s. Paceño; habitante del
vertebrados. (arusimiñee, smtq encarta)
altiplano. (guz rk)
ch'usaqchay [ch'usajchay] r.p. Vaciar. (ceq, rk) ch'utachiy [ch'utachiy] r.p. Expeler por presión,
ch'usaqyachiy [ch'usaxyachiy] sxx r.p. p ej. Sacar a una persona de la fila empujando.
Vaciar (p ej. Robando una casa). (rk) (ceq, rk)
ch'usaqyachiy [ch'usaxyachiy] LPZ r.p. ch'utaku [ch'utaku] s. Fruta de partir (durazno).
Vaciar un lugar ñawpan : Chhussak yachini (ceq, rk)
huacicta. Desocupar la casa. (dgh, pat) ch'utay [ch'utay] r. ku Empujar, fugar. (ceq)
ch'usaqyay [ch'usaxyay] LPZ sxx r.mr. ch'utay (ch'utay)    PTS r.p. Pelar presionando.
Vaciarse. (pat, rk) (lot, rh)
ch'usay [ch'usay] LPZ r. mp. Salir de la casa. ch'uti [ch'uti] s. Carambola. (rk)
(pat) ch'utillu [ch'utillu] PTS s.t., s. Refinado;
ch'usay [ch'usay] LPZ r. mp. Viajar. imitador de lo extranjero kikin : maqt'illu. (rk)
(arusimiñee, pat)
ch'utilluch'utiy [ch'utilluch'utiy]
ch'usay (ch'usay)    PTS r. mp. Viajar, ausentarse. (ch'utilluch'utiy)    PTS r.p. Sacarse la ropa,
(ceq, lot, eb )
bajarse los pantalones. (lot)
ch'usay [ch'usay] s. Viaje. (arusimiñee) ch'utiy (ch'utiy)    PTS r.p. Carambolear;
ch'usiqa (ch'useqa)    CBB ch'useqa LPZ PTS golpear las canicas en el juego. (lot, rk)
s. Lechuza ñawpan : Chhussic. Lechuza.. (dgh, ch'utiy [ch'utiy] LPZ r.p. Pelar. (pat)
arusimiñee, ceq, xa, lot, pat)
ch'usña [ch'usña ] s. Cantarillo (boca estrecha).
ch'utkikuy [ch'uskikuy] PTS r.ku Sacarse la
(arusimiñee) ropa ñawpan : Chhutquicuni. Desnudarse.
(dgh, rk)
ch'uspa [ch'uspa] (ch'uspa)    CHU LPZ PTS s.
Bolsita para la coca; usado por hombres. (dgh,
ch'utkiy [ch'uskiy] r.p. Despellejar; sacar la
arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) corteza. (ceq, rk)
ch'uspay [ch'uspay] LPZ Invitar coca con
r.p.
ch'utu (ch'utu)    PTS s. Protuberancia (colina,
la misma chuspa; cambiar bolsas de coca entre coca en la boca). (lot)
personas. (pat) ch'utu [ch'utu] LPZ s. Sombrero viejo
ch'uspi [ch'uspi] (ch'uspi)    CHU PTS s. Mosca. deformado. (pat)
(ceq, lot, rh, str) ch'utu [ch'utu] s.t Elevado (hinchazón, bulto)
ch'uspi Mosquito. (jl, pat)
[ch'uspi] LPZ s. kikin : muqu. (arusimiñee)
Ch'uspi yana akaman ch'ipakun. Mosca. (rk, awqan : miq'a.
trbk)
ch'utu ch'utu [ch'utu-ch'utu] s. Cerros ch'uya panti [ch'uya panti] CHU llimp'i. s.t.
pequeños en sucesión. (ceq) Lila, color.
ch'utulu [ch'utulu] LPZ s. Thanta sumpiru. ch'uyakuy [ch'uwakuy] LPZ r.ku
Sombrero viejo deformado kikin : luq'u. (pat) Yachaqkuna luwarniyuqman ch'uyakun,
ch'utuq (ch'utoj)    PTS ñin. s. Sonido de un winuwan.. (pat)
beso. (lot) ch'uyanchay [ch'uwanchay] CHU r.p.
ch'utuy [ch'utuy] r.p. Cabecear por el sueño. Enjuagar.
(ceq, rk) ch'uyanchay [ch'uyanchay] s. Cristalización.
ch'utuy [ch'utuy] CHU r.p. Descascarar con (arusimiñee)
presión. ch'uyanchay, llalliway [ch'uyanchay,
puñuy ch'utuy dormitar. llalliway] yacha. r.p. Resolver. (arusimiñee)
ch'uwa [ch'uwa] s.t. Claro (habla). (rk) ch'uyay [ch'uyay] CHU r.p. Filtrar. (trbrk)
ch'uwa [ch'uwa] CBB ch'ua CHU LPZ PTS ch'uyayachiy, llimphuyachiy [ch'uyayachiy,
Claro, cristalino, límpido, limpio (líquidos)
s.t. llimphuyachiy] r.p. Refinar metales. (arusimiñee)
kikin : ch'uya. (xa, ceq, gro, pat) ch'uytu [ch'uytu] s. Ovario. (arusimiñee)
ch'uwa [ch'uwa] PTS s.t. Líquido extraído del ch'uytu [ch'uytu] s.t., s. Ovalado, elíptico,
jamch'i en la elaboración de la chicha. (rh) ovoideo. (arusimiñee)
awqan : qunchu turbio. d [d] qillqa. s. Kastilla simimanta qillqa. D.
ch'uwa kaq [ch'uwa kaj] s. Santo; pureza, dakuy <kas. [dakuy] CBB dakuy PTS r. mp.
cristalina. (ceq) Importar le a uno; dársele, importarle a uno. (xa,
ch'uwachay [ch'uwachay] r.p. Aclarar. (ceq) gro)
ch'uwachay [ch'uwachay] LPZ r.p. Purificar. diachaku <kas. [diachaku ] CBB diachaku s.
(pat) Cumpleaños. (xa)
ch'uwachiy [ch'uwachiy] r.p. Hacer esclarecer. Diusman kutiriq <kas. (Diosman  kutirej)    PTS
(ceq) Convertido. (lot)
ch'uwancha [ch'uwancha] LPZ r.p. Diusman kutiriy <kas. (Diosman  kutiriy)    PTS
Seleccionar, arreglar. (pat) Arrepentirse, volver a Dios. (lot)
ch'uwanchay [ch'uwanchay] r.p. Enjuagar Diusmanta mañakuy <kas. (Diosmanta  
(ropa). (ceq, rk) mañakuy)    PTS Rezar; lit. Pedir de dios. (lot)
ch'uwanchay [ch'uwanchay] (ch'uwanchay)    LPZ Diuspa atiynin <kas. (Diospa  atiynin)    PTS s.
r.p. Limpiar, seleccionar granos con el viento. Sacerdocio; lit. Poder de dios. (lot)
(pat)
diuspagarasunki <kas. (diospagarasunki)    PTS
ch'uway [ch'uway] r.p. Clarificarse. (ceq)
Gracias; lit. Dios se lo pague. (lot)
ch'uway [ch'uway] PTS aqha. r.p. Filtrar
diuspagaray <kas. (diospagaray)    PTS r.p.
líquidos; p ej. En la elaboración de la chicha. (rk)
Agradecer. (gro, lot)
ch'uway [ch'uway] (ch'uway)    LPZ r.p.
diyachaku <kas. [diyachaku] (diachaku)    PTS s.
Apukunaman vinuwan ch'uway. Rociar con
Cumpleaños. (gro, lot, rh)
vino como ofrenda a los apus. (pat)
Raymichakuy, paqarisqan p'unchawta
LPZ waka uwija ch'uway ceremonia ritual
yuyarinapaq. Cumpleaños. (rk, trbk)
para que se multipliquen y vivan mejor.
diyachakuy <kas. [diyachakuy] (diachakuy)    CBB
ch'uwi [ch'uwi] LPZ s. Amarro. (pat) diachakuy CHU r.p. Celebrar, festejar el
ch'uwi [ch'uwi] s. Enrollado. (ceq, rk) cumpleaños. (xa, gro, lot, str)
ch'uwiy [ch'uwiy] LPZ r.p. Amarrar. (pat) diyachay <kas. [diyachay] CHU r.p. Celebrar.
ch'uwiy [ch'uwiy] r.p. Enrollar. (arusimiñee, ceq, (str)
rk) Diyus <kas. [Diyos] (Dios)    CHU PTS s. Dios.
ch'uwiy (ch'uwiy)    LPZ PTS r.p. Envolver en (lot, str, rk)
rollo. (ceq, lot, pat) duktur <kas. [duktur] CHU Doctor. (str, rk)
s.
ch'uwiykuy [ch'uwiykuy] LPZ r.p. Doblar. Dun <kas. [Dun] CHU s. Don; título de respeto
(pat) (masculino). (str)
ch'uya [ch'uya] s.t Claro (líquido). (arusimiñee) Duña <kas. [Duña] CHU s. Doña; título de
ch'uya [ch'uwa] (ch'uya)    CHU ch'uya PTS respeto (femenino). (str, rk)
Claro, transparente (líquidos) qhaway :
ch'uwa s.t. durasnu <kas. PTS s. Durazno. (lot, rk)
jamch'i, qunchu. (lot, rh, trbrk)
estansiya <kas. [estansiya] CHU s. Colinas,
ch'uya [ch'uya] s.t. Transparente. (arusimiñee) montañas. (str)
F, f [F, f] qillqa. s. Kastilla simimanta qillqa. ichuy [ichuy] r.p. Cargar en los brazos
F, f. (criaturas).
falopiop suquchan, uwulup ñannin ichuy [ichuy] LPZ r.p. Llevar en la mano a una
[falopiop soqochan, uwulup ñannin] ukhu. s. guagua o animal. (pat)
Trompas de Falopio. (arusimiñee) ichhu (ichhu)    LPZ PTS s. Paja. (ceq, lot, pat,
faltay <kas. (faltay)    PTS r. mp. Faltar. (lot) rh)
familia <kas. (familia)    PTS s. Familia. (lot) LPZ iru ichhu paja brava. (pat)
fieru <kas. [fyeru ] CBB fieru s.t. Picado de LPZ sukuku ichhu paja con plumas. (pat)
viruelas, feo. (xa) ichhu ichhu [ichhu ichhu] LPZ s. Pajonal.
firia <kas. (feria)    PTS s. Feria, mercado. (lot) (pat)

firmay <kas. (firmay)    PTS r.p. Firmar. (lot) ichhu pampa [ichhu pampa] CBB s. Pajonal;
pampa cubierta de paja brava. (h&s)
flitay <kas. (fletay)    PTS r.p. Fletar. (lot)
ichhu wasi [ichhu wasi] CHU LPZ wasi. s.
fyeru <kas. [fyeru] (fieru)    CBB fyero PTS s.t. Casa de paja. (pat)
Feo phiru. (lot, v&c)
ichhuna [ichhuna] CHU LPZ s. Hoz.
fyesta <kas. [fiyesta, jista] PTS s. Fiesta. (lot, rh, (arusimiñee, pat)
str)
ichhuna [ichhuna] s. Segadera. (arusimiñee, pat)
fyestay <kas. (fiestay)    PTS r.p. Festejar. (lot)
ichhuriq [ichhurix] s.t., s. Confesor. (arusimiñee)
G, g [G, g] qillqa. s. Kastilla simimanta qillqa.
G, g.
ichhuriy [ichhuriy ] r.p. Confesar. (arusimiñee)
granu <kas. (grano)    PTS s. Grano. (lot) ichhuy [ichhuy] LPZ r.p. Segar. (pat)
Guindas Pampas <kas. (Guindas  Pampas)    PTS
iglisia <kas. (iglesia)    PTS s. Iglesia. (lot)
kiti. s. Planicie antes de llegar a Tecoya yendo de Ij [ij ] k'utu s. Imaymana junt’achiq.
Betanzos. (lot) Complemento circunstancial. (ñancha)
gustay gusta.wa.n <kas. [gustay] CHU PTS ijiy [ijiy] r.p. Retoñar, amacollar. (ceq, rk)
r.wa Gustarle a uno. (str, rk) iki [iki ] t. Posible, pudiera ser. (arusimiñee)
i 5 [i] qillqa. s. Phichqa ñiqi qillqa ikma [ijma] LPZ llimp'i. s. Cóndor negro café.
ñancharisqa qillqakunamanta. I, i. (pat)
I/i uyaywa [i/i uyaywa] qillqa. s. Kay /i/ ikma [ijma] masi. s. Viudo,a ñawpan : Ygma
uyaywaqa wakin kutiqa [e] uyaywajina Biudo o biuda.. (dgh, guz lai, smtq)
uyarikun, wakin kutitaq [i] uyaywajinalla ikma kay [ijma kay] s. Viudez. (dgh)
uyarikun: riqsiy, llipt'a.. (ñancha) iksuy [ijsuy] r.p. Hablar con dificultad. (ceq)
i (i)    PTS t. No es cierto?; no ve?. (lot, rk) iktariya <kas. [ijtaria] yupa. s. Hectárea.
icha (ichá)    CBB icha CHU LPZ PTS r.t. Tal (arusimiñee)
vez, quizás. (xa, ceq, lot, pat, rh, str) ikumi [ikumi ] s. Mujer o hembra estéril.
ichachu [ichachu] LPZ t. Ojalá, tal vez. (pat) (arusimiñee)
ichachuch [ichachus] CHU kh. Si ikunumiku <kas. [ikunumiku] s. Económico.
(condicional). (str, rk) (arusimiñee)
ichachuch ichachus [ichachus] r.t. Tal vez, ikhiqay [ikhiqay] r.p. Visitar a los padres de una
quizás ichá, ichás, ichapis, ichachus. (ceq) moza, rogar (pedir mano en matrimonio). (ceq)
ichañataq [ichañatax] LPZ kh. Tal vez ya está. ikhiriy [ikhiriy] r.p. Levantar apenas. (ceq)
(pat) ila [ila] LPZ s.t Helada. (pat)
ichapis (ichapis)    LPZ PTS r.t. Tal vez, ila [ila] LPZ PTS s.t. "Ama ila yakuta
quizás. (ceq, lot, pat, rh) ukyankichu", ñisqa mamanqa. Helado, muy
icharí? icharis? [¿ichari?] (icharí(s))    PTS r.t. frío (objetos, líquidos, comida) chiri, qhasa.
No es cierto? (busca que el interlocutor esté de (ceq, pat, rk)
acuerdo con el hablante). (ceq, gro, lot, pat, rh) ila k'ututu [ila k'ututu] sxx s.t. Helado,
ichás [ichá, ichás, ichapis, ichachus] CBB ichas r.t. completamente (personas). (aul,ex rk)
Tal vez, quizás. (xa, ceq) Ilaku [ilaku] suti. s. Hilarión. (rk)
ichuch ichus [ichus] CBB ichus r.t. Tal vez, ilay [ilay] r.p. Recoger (flores, frutas, etc.). (ceq)
quizás qhaway: uchuch. (xa) iliktrumaknitismu <kas. electromagnetismo.
ichuqay [ichoqay] r.p. Descargarse de una cosa. (rk)
(ceq) ilimintu, qullmu [ilimintu, qollmu] s.
ichuriy [ichuriy] r.p. Tomar en brazos, levantar. Elemento. (arusimiñee)
(ceq)
ilu ilu [ilu ilu] LPZ kiti. s. Ilo Ilo, comunidad imamanchuch [imamanchus] No sé a qué ...
de la Prov. Franz Tamayo, zona frígida, se habla imamantaq [imamantax] A qué.
quechua. (pat) imamantaq ñikun? a qué equivale?.
iluq [ilox] LPZ s.t Tarpuypi sara churaq imamanta LPZ De qué. (pat)
warmi. Semillera, mujer que pone las semillas. imamantataq [imamantatax] De qué (es)?; por
(pat) qué?. (pat, rk)
iluy [eluy] r.p. Esparcir, derramar. (ceq, rk) imapaq [imapax] LPZ Para qué. (pat)
iluy [iluy] LPZ r.p. Poner semilla, sembrando imapi LPZ En qué. (pat)
con taclla. (pat) PTS imapi paray en qué va a resultar, quedar.
illa [illa] LPZ s. Uywa illa. Dios de los (rk)
animales. (pat) imapiwan LPZ Que más. (pat)
illa [illa] s. Moneda pequeña antigua. (ceq) imapis [imapis] CHU Cualquier cosa, quien
illa [illa] LPZ s.t Pequeñas personas. (pat) sea. (ceq, str)
Imapis, imallapis kachun. venga lo que venga.
LPZ uywa illa.
(ceq)
illacha [illacha] s.t. Enano. (ceq) imaptin [imajtin] (imajtin)    CBB ¿imajtin? LPZ
illaku [illak'u] LPZ mallki. s. Papalisa. (pat) Imarayku ñinapaq; imaptin
ranti
LPZ qhima illaku silvestre. (pat) <ima.na.pti.n manta jamun. Por qué?;
illaku uchu [illaku uchu] LPZ mikhu. Picante apócope de ¿ima-naptin? por qué, lit. ¿Porque ha
de papalisa. (pat) hecho qué? kikin : imanaptin. (xa, ceq, lot, pat)
illaku wayk'u [illaku wayk'u] LPZ mikhu. imaptinchuch [imaxtinchus] (imajtinchus)    CHU
Papalisa enteras cocidas. (pat) PTS No se sabe por qué kikin :
illaman jaywana [illaman jaywana] LPZ imanaptinchuch. (lot, trbrk)
Pagar al dios de los animales. (pat) imaptintaq [imaxtintax] LPZ Por qué kikin :
illapa jap'iq [illapa jap'ix] s. Pararrayos. imanaptintaq. (pat)
(arusimiñee) imata LPZ Qué cosa. (pat)
illapachaw [illapachaw] s. Phichqa p'unchaw: imatachuch imatachus [imatachus] s.
illapa + p'unchaw. Jueves. (arusimiñee, jdb rk) Consecuencia. (arusimiñee)
illaranay [illaranay] r.p. Arar las orillas de una imatachuch imatachus [imatachus] s. Efecto.
chacra. (ceq) (arusimiñee)
illawa [illawa] LPZ PTS awa. s. Awa illawa imatachuch [imatachus] Qué (será).
q'aytumanta wakichasqa. Lanzadera (en la imatawan LPZ Qué más. (pat)
trama). (ceq, lot, pat, rh) imataq [imatax] Qué (es).
Lizo, pieza del telar que separa los hilos de imataqmin [imataxmin] Qué (es)?.
urdimbre permitiendo el paso de la trama". (laymi imataqri [imataxri] Qué (es) pues.
salta ) imataqrí? [imataxrí] Qué (es)?.
Palo con que abren o cierran la trama. (dgh) imawan (taq) [imawantax] LPZ Con qué (es).
illawa q'aytu [illawa q'aytu] LPZ s. (pat)
Hilo/hebra para el telar. (pat) imay [imaykitax?] PTS r.p. Qué es de ti (qué
illaway [illaway] CHU awa. r.p. Manejar la familiar tuyo es?). (rk)
illawa. imayuq [imayox] LPZ Que tiene. (pat)
illawi [illawi ] s. Culebra (dorso negro, pecho ima allintapis [ima allintapis] ranti Cualquiera
blanco. (arusimiñee) cosa buena. (ceq, rk)
illayuq [illayox ] s.t Venturoso, afortunado. ima dakuy ima da.ku.wa.n <kas. [ima
(arusimiñee) dakuway] sxx r.wa Qué me importa. (rk)
illima [illima ] s. Glaciar. (arusimiñee) ima kay [ima kay] LPZ r. Qué ser. (pat)
illwa [illwa] s. Radio (geometría). (arusimiñee) ima kayta(taq) munay [ima kaytatax] LPZ r.
ima (ima)    CHU LPZ PTS ranti Ima sutiyki. Qué querer ser. (pat)
Qué. (ceq, lot, pat, rh, str) ima sunqu [ima sonqo] sxx y. Ima sunqu
imaraykuchuch (imaraykuchus)    PTS Por qué chay wawata waqachinki. Por qué, con qué
será, no sé. (lot) idea, justificación. (rk)
imachuch [imachus] rantiQué será?. (ceq) ima sunqu(taq) [ima sonqotax] LPZ Con que
imachuch [imachus] s.Causa. (arusimiñee) valor, justificación. (pat)
imakunawantaq [imakunawantax] ranti Con ima, upjitu [ima, upjitu] s. Objeto. (arusimiñee)
qué (cosas)?. imajin, umalliku, lantin [imajin, umalliku,
imaman LPZ A qué. (pat) lantin] s. Imagen. (arusimiñee)
imanakuy [imanakuy] LPZ r. ku Hacerse, Imaymana yachay taripay ruway
generalmente hacerse algún daño. (pat, rk) mask'akipaypi apaykachakunanpaq
imanar [imanar] sxx musuq. s. Celular, [imaymana yachay taripay ruway mask'akipaypi
teléfono. (rk) apaykachakunanpax] k'uski. s. Estrategia
imanay imana.wa.n [imanay] (imanay)    CBB metodológica a utilizarse en la investigación. (ab,
en base a Márquez, 2004: 42)
¿ima-nay? PTS Rimaykunap rantin. Qué
r. wa
hacer; ¿qué hacer? (v. dubitativo) ¿ima nasqa?, imaymana, laya [imaymana, laya] s. Clase.
¿qué le ha pasado?, ¿por qué está así adolorido?. (arusimiñee)
(xa, ceq, lot, pat, rh) imaymana, ñawrachay [imaymana,
ñawpan : imanawaypis haz de mi lo que quieras. ñawrachay] s.t Diverso. (arusimiñee)
(dgh) imaymanachasqa yachachiy, ñawray
LPZ nachiq el animador. (pat) yachachiy [imaymanachasqa yachachiy, ñawray
LPZ nasqa hecho. (pat) yachachiy] s. Educación especial. (arusimiñee)
imanakuntaq [imanakuntaj] Qué se ha hecho?. imaymanama riqsichiy, ñiyniq,
(ceq)
imanantaq [imanantaj] Qué hace, qué pasa?. rimayniq [imaymanama rexsichiy, ñiyniq,
(ceq) rimayniq] s. Medios de expresión. (arusimiñee)
imanasaq [imanasaj] Qué haré?. (ceq) imaymanañiqpi, ñawray kiti, ñawray
imanasuntaq? [imanasuntaj] Qué vamos a chiqan [imaymananexpi, ñawray kiti, ñawray
hacer?. cheqan] s. Diferente contexto. (arusimiñee)
imanayay, kullay [imanayay, kullay] s. imaymanay, imaymana ruway
Sensación. (arusimiñee) [imaymanay, imaymana ruway] yacha. s.
imanayay? [imanayay?] CBB ¿ima-nayay? r.p. Estrategia. (arusimiñee)
Qué pasar? (v. dubitativo). (xa) imayna ima jina (imayna)    CHU LPZ PTS t.
imanaysiq, imanaysiy [imanaysiq, imanaysiy] ranti. Cómo. (ceq, lot, pat, rh, str)
yacha. s. Función vital. (arusimiñee) imaynachuch [imaynachus] ranti No se cómo
imañisqan [imanisqan] LPZ ph. Lo dicho por es.
él, ella. (pat) imaynachuch [imaynachus] PTS t. ranti.
Imaynatachuch tiyakunkichik (chayta
imañiy [imaniy] LPZ PTS r.p. Decir
yachayta munani). Cómo es, no sé. (rh)
(interrogativo). (pat, rk)
imaynachuch [imaynachus] LPZ Cómo será.
ima ñinkitaq? qué dices, no escuché bien. (rk)
(pat)
ima ñintáq? qué dice, qué significa? no escuché
bien. (rk)
imaynalla LPZ Imaynallá kachkanki?.
Cómo estás. (pat, rh)
imañiy, yuyaynin [imaniy, yuyaynin] r.p.
imaynataq [imaynatax] LPZ Cómo es?. (pat)
Definir. (arusimiñee)
imaynataqri [imaynataxri] LPZ Cómo es
imapaq kay, phunsiwun [imapax kay,
pues. (pat)
phunsiwun] s. Función. (arusimiñee)
imayna iskayrayachiq [imayna iskayrayachix]
imapitaq rikukuni" watukuy, LPZ Cómo hacer dudar. (pat)
ñak'ariypi kay musuq. Crisis. (rk) imayna junt'achi [imayna junt'achi] LPZ
imarayku [imarayku] (imarayku)    CHU LPZ Cómo llenar. (pat)
PTS ranti Por qué?. (ceq, lot, pat, str)
imayna kamachiq [imayna kamachix] LPZ
imaraykuchuch [imaraykuchus] ranti No se Cómo ordenar. (pat)
porque …. (ceq) imayna manari [imayna manari] LPZ Cómo
imarayku jina ñiy cuestionar. (rk) no, por qué no. (ceq, pat, rk)
imasmari [imasmari] LPZ qillqa. s. imilla [imilla] LPZ s. Adolescente, niña,
Adivinanza; qué será. (arusimiñee, pat) jovencita. (pat)
imaymana [imaymana] (imaymana)    LPZ PTS imilla <aym. [imilla] (imilla)    CHU PTS s. Niña
s. Variedad, de toda clase, de todo tipo. (ceq, lot, de 7-14 años; adolescente de 14-18 años en
pat) algunos casos. (ceq, lot, rh)
imaymana junt'achiq [imaymana junt'achix] papa imilla [papa imilla] (sami  imilla)    LPZ
simi. s. Complemento circunstancial. (arusimiñee) Variedad de papa (blanco y negro). (pat)
imaymana ruway, situwasiwun [imaymana yana imilla. (trbk)
ruway, situwasiwun] s. Situación. (arusimiñee) yuraq imilla. (trbk)
imaymana willaq [imaymana willax] yacha. s. imita [imita] CHU s. Cosa. (str)
Fuente de información. (arusimiñee) impuwistu <kas. [impuwistu] s. Impuesto.
(arusimiñee)
inchik [inchij] mallki. s. Maní (Arachis inti watana [inti watana] yupa. s. Reloj.
hypogea); planta tropical, familia de las (arusimiñee)
Leguminosas, sus semillas son ricas en grasas inti watana [inti watana] LPZ ñawpa. s. Reloj
ñawpan : chuqupi. (dgh, aul, cer, lai, smtq) solar. (pat)
indyu <kas. [indiyu] CHU s. Indio. (str) inti waykunan [inti waykunan] LPZ s.
ingañay <kas. (engañay)    PTS r.p. Engañar; Entrada del sol. (pat)
aprovecharse. (lot) inti waykunan [inti waykunan] LPZ s.
ingañu <kas. (engaño)    PTS s. Engaño. (lot) Poniente, oeste. (pat)
inglisia <kas. (inglesia)    PTS s. Iglesia. (lot) inti yaykuy (inti  yaykuy)    PTS s. Puesta del sol.
inka [inka] s. Imperio incaico. (arusimiñee) (ceq, lot, rk)
inka [inka] LPZ s. Tawantin suyu kamachik. intichaw < [inti p'unchaw] yupa. s. Domingo.
(arusimiñee, jdb )
Monarca del (No hay sugerencias). (pat)
inka raymi killa [inka raymi killa] s. Abril intimuy [intimuy] LPZ PTS r.mr. Hacer sol.
(pat, rk)
ñawpan : Ynka Raymi Quilla. (poma)
intip lluqsinan musuq. Oriental. (rk)
inkap kamachina jap'iynin musuq. Imperio
de los incas. (rk)
intip lluqsinan urqukuna musuq. Cordillera
oriental. (rk)
inkill [inkill] s. Jardín. (arusimiñee)
intip muyuchiynin [intip muyuchiynin ] s.
inkill pillu [inkill pillu ] s. Guirnalda de flores. Ocaso. (arusimiñee)
(arusimiñee)
inkill tupa [inkill tupa ] s. Jardinero, floricultor.
intip purinan [intip purinan] pacha. s. Puntos
(arusimiñee)
cardinales. (arusimiñee)
inkuña [inkuña] (inkhuña)    CHU inkhuña s. intip sayanan [intip sayanan ] s. Cénit.
(arusimiñee)
Servilleta de aguayo. (ceq, str)
inkuña <aym. [inkhuña] [inkuña] LPZ inkhuña s. intip wach'in [intip wach'in ] s. Rayo solar.
(dgh, arusimiñee)
Tejido para llevar fiambre. (pat)
intip waqtanan [intip waxtanan] s.t., s. Soleado,
Inlis <kas. [inlis] CHU s. Inglés. (str) lit. Lugar donde el sol golpea. (dgh)
inphurmal <kas. [inphurmal] s.t. Informal.
intip yaykunan [intip yaykunan] s. Poniente,
(arusimiñee)
oeste. (dgh)
inqhay (enqhay)    PTS r.p. Inqhashan ornota intiru <kas. [intiru] CHU PTS r.t.
t'anta rurananpaq ;. Atizar, avivar el fuego.
(ceq, gro, lot, rh)
Intirunchikpaq. Todos kikin : tukuy; llapa.
(rh)
inruktiwu <kas. [inruktiwu] s.t Inductivo.
intiru <kas. [intiru] LPZ s. Entero. (pat)
(arusimiñee)
insinsu <kas. [insinsu] LPZ s. Copal-jina, intuy r. rodear, cercar Yntuni yntuycuni.
phichakunapaq munakun. Incienso. (pat) Cercar, rodear.. (dgh)
inti [inti] s. Sol. (ceq, lot, rk) Intuy Kawsay [intuy kawsay] wanlla. s. Estado
de sitio. (rk)
inti LPZ awa. s. Sol, figura textil qhaway :
pallaykuna. (pat) iñi [iñi] s. Creencia. (arusimiñee, (Márquez, 2004:
26)
inti chinkaykun [inti chinkaykun] LPZ s.
Sukhan chinkaykun. Oeste, entrada del sol.
iñina p'anqa [iñina p'anqa] LPZ s. Catecismo
(pat) cristiano. (pat)
inti kallpa [inti kallpa] s. Energía solar. iñini [iñini] s. Credo. (arusimiñee)
(arusimiñee) iñisaq ñiy [iñisax niy] wanlla. r. Jurar, prestar
inti lluqsimunan [inti lloxsimunan] LPZ s. juramento. (rk)
Este, salida del sol. (pat) iñisqa [iñisqa] ph. Creído; relativo a la religión.
inti lluqsimuy [inti llojsimuy] s. Salida del sol. (arusimiñee, rk)
(ceq) iñiy [iñiy] LPZ r.p. Creer, tener fe. (arusimiñee,
inti p'utumuy [intip'u tumuy] PTS s. Salida pat)
del sol. (gro) iñiy [iñiy] s. Creencia. (rk)
inti p'utuy [inti p'utuy] s. Aurora. iñiy [iñiy] wanlla. s. Religión. (arusimiñee, rk)
inti t'ika (inti  t'ika)    PTS s. Girasol. (lot, rk) iñiy wasi [iñiy wasi] LPZ wanlla. s. Iglesia.
(arusimiñee, pat, rk)
inti wañuy (inti  wañuy)    LPZ PTS s. Wakin
kuti wañun. Eclipse solar. (lot, pat, rk) iñiykuna [iñiykuna] LPZ s. Creencias. (pat)
inti wasi [inti wasi] s. Halo del sol. (ceq, rk) iñiykuna [iñiykuna] wanlla. s. Doctrina. (rk)
iñiypa [iñiypa ] s.t Fidedigno. (arusimiñee)
inyu <kas. [inyu] s. Indio. (arusimiñee) irqi (erqhe)    CBB erqe LPZ PTS s. Bebé;
ipa [ipa] masi. s. Tía; sobrino a la hermana de su bebé llorón (familiar) kikin : wawa. (xa, ceq, lot,
padre. (dgh, smtq) pat, rk)
ipala [ipala] LPZ s. Zorrino kikin : añas, irqi [erqe] s. Trompetilla; instrumento músico.
(xa, ceq)
añathuya, tiyala**. (pat)
iphakuy [iphakuy] r. ku Mecerse. (ceq) irsuy [irsuy] r. mp. Subir hacia la cumbre, llegar
al canto. (ceq)
iphalla [iphalla] yupa. s. Arco portátil de flores y
joyas. (arusimiñee)
iru [iru] LPZ s. Lana gruesa. (pat)
iphi [iphi] CHU Grano de maíz inmaduro.
s.
iru ichhu [iru ichhu] LPZ s. Paja brava. (ceq,
pat)
iphi [iphi] s. Tamo, afrecho, cáscara de quinua,
is isu [is isu] LPZ aq. Voz para llamar al perro.
etc.. (ceq) (pat)
iphiy [iphiy] r.p. Empollar. (ceq) isalla, isillu [isalla, isillu ] s. Humor acuoso
iphu [iphu] s. Garúa ñawpan : Yppu. Lluuia (plasma). (arusimiñee)
menuda o garua.. (dgh) isanka [isanka] CBB s. Canasta. (arusimiñee, rk)
iphu para [iphu para] CHU s. Llovizna, garúa
isanka [isanka] s. Colador. (arusimiñee)
kikin : chhillchi. (ceq)
isaña [isaña] (isañu)    PTS s. Oca, variedad de.
iphu phuyu [iphu phuyu] s. Neblina. (ceq) (ceq, lot)
iphuy [iphuy] (iphuy)    CHU PTS r.mr. isañu [isañu] (sañu  qura)    LPZ s. Capuchina.
Lloviznar, garuar. (dgh, jdb, lot, rk) (pat)
iqala [eqala] s. Último, el. (ceq) isañu [isañu] (sañu)    LPZ s. Isaño (Tropaeolum
iqalapi [eqalapi] Último, al. (ceq)
r.t. tuberosum); tubérculo parecido a la oca. (pat)
iqay [eqay] r.p. Tender sábanas. (ceq) isapay [isapay] r.t Comprender. (arusimiñee)
iqilay [eqelay] r.p. Despreciar. (ceq) isawila (isabela)    PTS s. Planta de hojas grises-
iqiqu [eqeqo] LPZ s. Dios de fortuna. (pat) verdes, madura entre 10 y 30 años, florece una
iqiqu [eqeqo] CHU s. Hombrecillo gordo sola vez; lat. Agave americana. (lot, encarta)
(símbolo de abundancia), en feria de Alasitas. Isikita [isikita] LPZ suti. s. Nombre de perros
(ceq, str, rk) pequeños. (pat)
ira <kas. [ira] LPZ s. Era, cerco de pared de isilla [isilla] LPZ s. Líquido de inflamaciones,
piedra para trillar trigo. (pat) pus. (pat)
irayuq [irayox] LPZ s.t. Donde hay cerco de isilla, isillu [isilla, isillu ] s. Plasma. (arusimiñee)
trillar. (pat) isina [isina] s. Escenas. (arusimiñee)
ira punku [ira punku] LPZ s. Puerta del cerco iskala [iskala] s. Escala. (arusimiñee)
de la era. (pat) iskaral [iskaral] LPZ tupu. s. Dos reales,
ira punku wichq'ana [ira punku wisq'ana] equivale como a ocho papas, es muy utilizado
LPZ Tranca, se hace con tejidos viejos y se para el cambio entre productos: pan, cebolla y
coloca en un palo, p cerrar la puerta del cerco. otros. (pat)
(pat)
iskaryu [eskario] s. Escariote; (Cucurbita pepo).
ira qantu [ira qantu] LPZ taki. s. Juch'uy kaq (ceq)
qantu, suqta chhalamanta ruwasqa. Zampoña iskay [iskay] CHU LPZ yupa. s., s.t. 2 Dos.
de seis cañas. (pat) (arusimiñee, ceq, lot, rh, str)
Irapata [irapata] LPZ kiti. s. Lugar en niño iskaynin [iskaynin] LPZ ranti Los dos.
Corín, donde hay un cabildo donde se hace iskayninku [iskayninku] LPZ ranti Los dos.
ceremonia en cada carnaval. (pat) iskayninchik [iskayninchik] LPZ ranti
iraqa / kumaru [iraqa / kumaru] LPZ s. Nosotros dos.
Rebaja. (pat) iskayniyku [iskayniyku] LPZ ranti Nosotros
irarikuy [erarikuy] r.p. Levantar una papa para dos.
comer. (ceq) iskayniykichik [iskayniykichik] LPZ ranti
iriri [iriri] s. Vaso. (arusimiñee) Ustedes dos.
irpa [irpa] (irpa)    LPZ s. Paloma. (pat) iskay chunka [iskay chunka] yupa. s.t 20
irpa [irpa] (irpa)    PTS s. Pichón. (arusimiñee, ceq, Veinte. (arusimiñee, rk)
eb, jl, lot, rk) iskay chunka kintal /tunilara [iskay chunka
irpa irpa [irpa irpa] LPZ s. Uwa uwa*. kintal /tunilara] LPZ Una tonelada. (pat)
s.
Paloma pequeña. (pat) Iskay ch'iku (:) [iskay ch'iku] qillqa. s. Kay
iskay ch’ikuqa ñawirichkaspa
samarinanchikta rikuchin. Imataq qhipanpi iskay waranqa [iskay waranqa] yupa. s.t 2000
rinanta riqsichin. Dos puntos. (arusimiñee, Dos mil. (arusimiñee)
ñancha)
iskay yachaqay muyu [iskay yachaqay muyu]
iskay ch'iku [iskay ch'iku] LPZ s. Dos yacha. Segundo ciclo. (arusimiñee)
señales. (pat)
iskay yuyay jallch'ana mast'awa [iskay
iskay kaq [iskay-kaq"] CHU s. Segundo. (str) yuyay jallch'ana mast'awa] Cuadro de doble
iskay killa [iskay killa] yupa. s. Bimestre. entrada. (arusimiñee)
(arusimiñee) iskaycha [iskaycha] s.t Doble. (arusimiñee)
iskay mit'a [iskay mit'a] yupa. s. Doble en
iskaychakuq [iskaychakUx] LPZ s. Pareja,
tiempo. (arusimiñee) concubinos. (pat)
iskay ñiqi [iskay ñeqe] yupa. s.t Segundo
iskaychakuq [iskaychakUx] PTS s.t., s.
(ordinal). (arusimiñee) Dubitador. (rk)
iskay ñiqi qallu [iskay ñeqe qallu] simi.
iskaychakuy [iskaychakuy] PTS r. mp.
Segunda lengua. (arusimiñee) Ruwananpi iskay yuyayniyuq, mana
Iskay ñiqi simi [iskay ñeqe simi] simi. Segunda mayqintapis ruwayta atichkanchu. Dudar. (rk)
lengua. (arusimiñee, (Márquez, 2004: 103) iskaychakuy r.mp. Titubear. (arusimiñee, rk)
iskay ñiqi yachaqaymanta [iskay ñeqe
iskaychakuy r.mp. Vacilar. (arusimiñee)
yachaqaymanta] Nivel secundario. (arusimiñee)
iskaychakuy musuq. s. Dilema, duda. (rk)
iskay pachak [iskay pachaj] yupa. s.t 200
Doscientos. (arusimiñee, rk)
iskaychakuy LPZ r.ku Juntarse para casarse.
(pat)
iskay p'isqu [iskay p'isqo] LPZ Paris pisqu. iskaychasqa [iskaychasqa] LPZ ph.
Par de aves. (pat)
Concubinos. (pat)
LPZ awa. qhaway : pallaykuna. (pat)
iskaychasqa [iskaychasqa] yupa. s.t Doble.
iskay siki [iskay siki] LPZ s.t. Persona de (arusimiñee)
doble intención. (pat)
iskaychasqa chiqan siqi, paralilu
iskay simi [iskay simi] LPZ Bilingüe. (pat)
s.
[iskaychasqa cheqan seqe, paralilu] yupa. s. Recta
iskay simi [iskay simi] ñawpa. s.t. Chismoso. paralela. (arusimiñee)
(dgh)
iskaychasqa siqi [iskaychasqa seqe] yupa. y.
iskay simi rimaq [iskay simi rimax] s.t., s. Líneas paralelas. (arusimiñee)
Bilingüe. (arusimiñee) iskaychasqakuna [iskaychasqakuna] simi. ph.
iskay simipi kawsaypurapi yachachi Semiconsonantes. (Montalvo, 1996: 22)
[iskay simipi kawsaypurapi yachachi] yacha. s.
Educación intercultural bilingüe. (arusimiñee)
iskaychay (iskaychay)    PTS r.p. Dividir en dos
partes. (lot)
Iskay Simipi Kawsaypurapi
iskaychay [iskaychay] CHU r.p. Doblar en
Yachachinamanta yuyaykuna [iskay
cantidad. (str)
simipi kawsaypurapi Yachachinamanta yuyaykuna]
yacha. s. Conceptos sobre la Educación iskaychay [iskaychay] yupa. r.p. Doblar en
Intercultural Bilingüe. (Márquez, 2004: 37) proporción, en cantidad. (arusimiñee)
iskay simipi rimakuy [iskay simipi rimakuy] s. iskaychay [iskaychay] LPZ r.p. Hacer
Bilingüismo. (arusimiñee) pareja(s); hacer una yunta de toros. (pat)
Iskay simipi yachachiy [iskay simipi iskaynillanchik [iskaynillanchik] ranti Nosotros
yachachiy] yacha. s. Educación bilingüe. los dos nomás (inclusivo). (rk)
(Márquez, 2004: 37) iskaynillayku [iskaynillayku] ranti Nosotros los
iskay sunqu (iskay  sonqo)    CHU PTS s.t. dos nomás (exclusivo).
Vacilante, indeciso kikin : iskaychakuq. (lot) iskayninchik [iskayninchik] ranti Nosotros los
iskay sunqu [iskay sonqo] LPZ s.t., r.t. Dudar, dos (inclusivo).
dudoso; no de todo corazón. (pat) iskayninku [iskayninku] ranti Ellos dos.
iskay tupuq, iskaychasqa tupu [iskay iskayniyku [iskayniyku] ranti Nosotros los dos
tupUx, iskaychasqa tupu] Bidimensional. (exclusivo).
(arusimiñee) iskayñiqi simi, iskayñiq, iskayñiq simi,
iskay ukhu [iskay ukhu] PTS s. Entre dos. wak ñiykachaq [iskayñeqe simi, iskaynex,
(ceq, rk) iskaynex simi, waj niykachax] simi. s. Homónimo.
iskay uya [iskay uya] LPZ s. Hipócrita; lit. (arusimiñee)
doble cara. (pat) iskayrayay [iskayrayay] (iskayrayay)    LPZ PTS
iskay wachasqa [iskay wachasqa] CHU LPZ r.p. Dudar, vacilar. (ceq, lot, pat)
s. Gemelos. (pat)
iskayyakuy [iskayyakuy] ñawpa. r. mp. Dudar. istansya (istancia)    PTS s. Lugar cerca de las
(dgh) aguas termales de Tecoya. (lot)
iskilay <kas.: esquilar [iskilay] LPZ r.p. Millma Istiku [istiku] LPZ suti. s. Esteban. (pat)
rutuy. Cortar lana de alpaca y llama. (pat) istitusiyun [istitusiyun] yacha. s. Institución.
iskribiy <kas. [iskribiy] CHU r.p. Escribir. (str, (arusimiñee)
rk) isu, sisu [isu, sisu ] khuru. s. Ácaro, arácnido
isku [isku] rumi. s. Cal. (dgh, arusimiñee, h&h) traqueal. (arusimiñee)
iskuna, iska [iskuna, iska] rumi. s. Tiza. -ita, -itu <kas. -ita, -itu [-ita, -itu] CHU k'
(arusimiñee) Diminutivo. (str)
iskurumi [iskurumi] s. Piedra caliza. (dgh, itawi [itawi] (itawi,  itawa)    LPZ s. Golpe, tumor
arusimiñee, jl) en el talón, por el pisado de productos. (pat)
iskuyliru <kas.: escuel(a) + er + o s.t., s. Escolar. itawiy [itawiy] r.p. Infectarse. (ceq)
(17 )
itikita, riqsichiku [itikita, rexsichiku] yacha. s.
iskwila <kas. [iskwila] CHU s. Escuela. (str, rh ) Etiqueta. (arusimiñee)
ismu [ismu] LPZ s.t Podrido. (pat) ituqay [itoqay] LPZ r.p. Bajar cosas (olla,
kikin : ismusqa.
objetos pesados). (ceq, pat)
ismuchiy [ismuchiy] LPZ r.p. Hacer podrir.
ituway [ituway ] r.p. Rezar. (arusimiñee)
(pat)
ismusqa (ismusqa)    LPZ PTS ph. Podrido.
ituy (ituy)    LPZ PTS r.p. Llevar cosa pesada
(lot, pat)
con las manos; llevar la olla del fogón a la mesa.
(lot, pat)
kikin : ismu.
ismuy (ismuy)    LPZ PTS r.p. Podrirse. (ceq,
itha CHU PTS s. Piojo de las
(itha)    CBB
lot, pat, rh )
gallinas, animales; piojo menudo y rojizo de las
aves; kikin : qhapa. (arusimiñee, ceq, h&s, jl, lot,
ispa [ispa] LPZ s. Gemelo. (pat) rk)
Ispaña <kas. [España] CHU s. España. (str) itha [itha] LPZ s. Piojo de oveja o cabra. (pat)
ispay t'ipiy unquy [ispay t'ipiy onqoy] LPZ ithapallu [itapallu] LPZ itapillu s. Ortiga
Estancamiento de orina, mal de riñón. (pat) ardiente. (ceq, pat, rk)
ispi [ispi] LPZ s. Pescados pequeños (ispe). LPZ kaykuna kan : china yana ithapallu ortiga
(pat) negra, menos fuerte. (pat)
ispilma [espelma] s. Vela, fósforo. (ceq) LPZ k'uru k'uru ithapallu ortiga blanca,
ispinku [ispinku] s. Trébol ñawpan : Yspincu. produce una picazón más fuerte. (pat)
Trebol.. (dgh, arusimiñee) LPZ lasu ithapallu ortiga trepadora. (pat)
ispuylas <kas. [ispuylas] LPZ s. Yallup LPZ puna ithapallu ortiga de la puna. (pat)
chakinpi kan. Espuelas. (pat) LPZ uchuchula ithapallu ortiga solitaria. (pat)
Isqani [esqani] LPZ kiti. s. Cerro de Amarete ithapu [ithapu] s. Placenta. (ceq)
en Prov. Bautista Saavedra, Norte de La Paz que ithiriy [ithiriy] (ithiriy)    r. mp. Retirarse un poco.
tiene poder, es muy conocido por los yatiris, (ceq, lot, rk)
siempre ellos piden el poder. (pat) ithiy [ithiy] LPZ r. mp. Recorrer a otro lado.
isqi isqi [esqe esqe] LPZ khuru. s. Polilla (pat)
adulta. ithiy [ithiy] CHU r. mp. Retroceder.
isqichu [esqechu] LPZ khuru. s. Thuta, machu ithiy [ithiy] CHU r.p. Postergar.
thuta rikrayuq. Polilla adulta kikin : thuta. ithuri [ithuri] s.t. Persona pesada, lerdo. (ceq)
(pat)
iwa [iwa] LPZ s. Carrizo. (pat)
isqu [p'isqo] PTS s. Pájaro. (rh)
iwana [iwana ] s. Iguana, lagarto. (arusimiñee)
isqu unquy [esqo onqoy] s. Cáncer. (arusimiñee)
iyana [iyana] s. Mano de mortero o de almirez.
istaka <kas. (estaca)    PTS s. Estaca kikin : (arusimiñee)
takarpu. (lot) iyaw [iyau] aq. Bueno. (ceq)
istalla [istalla] CBB istalla LPZ s. Bolsita para
iyaw [iyaw] LPZ aq. Ya, expresión de
llevar coca; usado por mujeres. (dgh, arusimiñee, aceptación. (pat)
ceq, xa, pat)
istallakuy [istallakuy] LPZ Rogar, r.ku
iyaw ñiy [iyaw niy] LPZ r.p. Tener fe. (pat)
solicitar un favor con una istalla de coca. (pat) iyaw ñiy [iyaw niy] LPZ s. Fe. (pat)
istansya <kas. (estancia)    LPZ PTS s. j 6 [j] qillqa Suqta ñiqi qillqa ñancharisqa
Estancia; comunidad. (lot, pat) qillqakunamanta. J, j; letra. (rk)
J/j/ [j/j/] qillqa Kay j sanampa tukuyñiqpi
kikillan, manataq phatmip tukukuyninpi
rikhurinchu. Wakin kitipi upalla, mana [j] jak'u lawa [jak'u lawa] LPZ s. Mazamorra de
rikhurinchu, kay jina: jallp'a > allpa; harina. (pat)
juqhariy > uqhariy.. (ñancha) jak'u mulichiy [jak'u mulichiy] LPZ Hacer
J. [j.] k'utu s. Junt’achiq. Complemento. moler harina. (pat)
(ñancha)
jak'u phiri [jak'u phiri] LPZ Fiambre de
ja [ja] aq. Denota admiración; disgusto. (ceq) harina. (pat)
jachiy [jach'iy, achhiy, achiy] (jachhiy)    LPZ r. mp. jak'u wayaqa [jak'u wayaqa] LPZ s. Bolsa de
Estornudar. (pat) harina. (pat)
jachiy [achhiy] LPZ s. Estornudo. (pat) jak'u wayaqa [jak'u wayaqa] LPZ mallki. s.
jach'iy [jach'iy] LPZ tupu. s. Makiwan Planta que crece en los bosques, su fruto es
tupuna. Porción, cantidad contenida en una como harina. (pat)
mano; una mano de grano, sea tostado o crudo jak'uchay [jak'uchay] CHU r.p. Enharinar. (jl,
qhaway : japt'ay. (pat) rk)
jach'u (jach'u)    PTS s. Bagazo de coca o caña jak'uchimuy [jak'uchimuy] r.p. Ir a hacer
masticados expulsados de la boca. (dgh, ceq, lot) harinar.
jach'u [jach'u] asiku. s. Mote para policías jak'uchiq [jak'uchix] s.t., s. Jak'uta ruwachiq.
(uniforme verde). (lot) Harinero; persona que hace/manda hacer harina.
jach'u [jach'u] LPZ s. Pasto verde (gramilla). (smtq, rk)
(pat) jak'uchiy [jak'uchiy] r.p. Hacer moler granos
jach'u simi [jach'u simi] LPZ s. Resto de coca para harina. (ceq, rk)
masticada kikin : kuka jach'u. (pat) jak'utipa-nchik [jak'utipanchis] CBB,
jach'u simi (jach'u  simi)    PTS s.t., s. Coqueador Anzaldo retostar. (v&c )
habitual. (dgh, lot, rk) jak'uy [jak'uy] LPZ r.p. Comer pito. (pat)
jach'uy (jach'uy)    PTS r. mp. Masticar o chupar jalakipa [jalakipa] s. Grano ralo en marlo. (ceq)
substancias que dejan residuo en la boca (coca, jalay <aym. [jalay] r.p. Caerse. (ceq, rk)
caña). (lot)
jalma <kas. [jalma] LPZ s. Manta que se pone
jach'uy [jach'uy] r.p. Botar de la boca. (ceq) al caballo, burro en la lluvia; también p proteger
jach'uy [jach'uy] LPZ r.p. Recoger pasto verde. de la picadura de murciélago en zonas cálidas
(pat) kikin : karuna. (pat)
jakapichasqa [jakapichasqa] ph. Medio muerto, jalta [jalta] CHU s. Faja para envolver a las
magullado. (ceq, rk) criaturas. (rk)
jaku jakuchik [jaku, jakuchik] (jaku)    LPZ PTS jaltay [jaltay] CHU r.p. Envolver con
ka. Piwanpis rinapaq, jukman jaku ñinchik, faja/pañales a un niño pequeño.
achkhapaqtaq jakuchik ñinchik. Vamos (tu y
yo). (ceq, lot, pat, rh)
jalusacha [jalusacha] s. Arete. (arusimiñee)
jaku jaku [jaku jaku] LPZ mallki. s. Planta jallch'akapuy [jallch'a kupuy] LPZ
jallich'akupuy r.ku Alistarse. (pat)
silvestre. (pat)
jakuchik [jakuchik] (jakuchex)    aq. Vamos todos. jallch'akapuy [jallch'akapuy] r.ku Guardárselo
(para uno mismo).
jak'a lawa [jak'a lawa] CBB mikhu. s. Comida jallch'amuy [jallch'amuy] r.p. Ir a guardar.
típica; sopa con choclo molido, carne.. (rk)
jak'aqllu [jak'ajllu] p'isqu. s. Ave del altiplano jallch'amuy [jallch'amuy] r.p. Ir a reparar.
que sabe perforar. (ceq) jallch'ana [jallch'ana] LPZ jallich'ana s.t., s.
Algo para arreglar. (pat)
jak'aqllu [jak'axllu] LPZ s. Pájaro carpintero
de la puna; ave que agujera la pared de la casa. jallch'ana [jallch'ana] LPZ jallich'ana s.t., s.
(pat) Lugar para guardar. (pat)
jak'aqllu [jak'axllu] CHU Perdiz, especie de.
s. jallch'aq [jallch'ax] s.t Arreglador, reparador.
jak'u (jak'u)    LPZ PTS s. Harina qhaway : jallch'aq [jallch'ax] s.t Guardador.
pitu. (dgh, ceq, lot, pat, rh) jallch'arimuy [jallch'arimuy] r.p. Ir a arreglar
jak'u [jak'u] LPZ PTS s.t. Harinosa. (dgh, pat, (un poco),.
rk) jallch'arimuy [jallch'arimuy] r.p. Ir a guardar
jak'u jak'u [jak'u jak'u] PTS s.t. Harinoso (un poco).
ñawpan : Haccu haccu Papa, o casa harinosa.. jallch'ay [jallch'ay] LPZ jallich'ay r.p. Alistar.
(dgh, arusimiñee, rk) (pat)
jak'u jallp'a [jak'u jallp'a] LPZ s. Tierra suave jallch'ay [jallch'ay] LPZ jallich'ay r.p. Arreglar.
para cultivar. (pat) (pat)
jallch'ay [jallich'ay] PTS r.p. Chukchayta jallp'achaq [jallp'achax] LPZ s.t., s. Preparador
jallch'akamusaq;. Arreglar, componer. (ceq, rh) de la tierra para la construcción de la casa. (pat)
jallch'ay [halch'ay] (jallch'ay)    CHU PTS r.p. jallp'achay [jallp'achay] CHU r.p. Ensuciar con
Guardar kikin : waqaychay. (ceq, lot, rh, str) tierra.
jallch'ay [jallch'ay] LPZ jallich'ay r.p. Mejorar. jallp'achay [jallp'achay] LPZ r.p. Preparar
(pat) tierra. (pat)
jallch'ay [jallch'ay] LPZ jallich'ay r.p. Ordenar. jallp'achay [jallp'achay] s. Pulverización.
(pat) (arusimiñee)
jallch'aykuy [jallch'aykuy] r.p. Guardar (bien); jallp'achay [jallp'achay ] CBB jallp'achay r.p.
guardar dentro. Llenar de tierra o polvo. (xa, ceq)
jallch'aykuy [jallch'aykuy] LPZ jallich'aykuy jallp'akamaq [jallp'akamax] s. Geólogo.
r.p. Preparar. (pat) (arusimiñee)
jallch'aysiy [jallch'aysiy] r.p. Ayudar a arreglar. jallp'akamasqa [jallp'akamasqa] ph.
jallch'aysiy [jallch'aysiy] r.p. Ayudar a guardar. Geológico. (arusimiñee)
jallk'a [jalk'a] s. Partes delicadas del hombre, jallp'akamay [jallp'akamay] s. Geología.
animal etc.. (ceq) (arusimiñee)
jallk'a [jallk'a] s.t. Cobarde. (arusimiñee, lay) jallp'ayay [jallp'ayay] CBB jallp'ayay r.p.
Convertirse en tierra, polvo. (xa, ceq)
jallk'akuy [jallk'akuy ] r.ku Acobardarse.
(arusimiñee) jallp'ayuq [jallp'ayox] s. Terrateniente. (rk)
jallmapuy [jallmapuy] PTS r.p. Aporcárselo. jallp'ayuq [jallp'ayox] s.t., s. Con tierras,.
(rk) jallqa [jallqa] s.t., s. Silvestre. (arusimiñee)
jallmay (jallmay)    CBB PTS r.p. Papa jallq'a papa (jalq'a  papa)    PTS Papa, variedad
mallkiman jallp'ata yapaykuna. Aporcar de. (lot)
qhaway : siwaray. (ceq, h&s, lot) jallq'a runa [jalq'a runa] s. Quechuas de Potolo,
jallmu [jallmu] LPZ s. Persona sin dientes. Chuquisaca. (ceq)
(pat) jallq'ay [jalq'ay] CBB jalq'ay r.p. Probar con la
jallmuy [jallmuy] LPZ r.p. No pronuncia bien. punta del dedo; lamer. (xa, ceq)
(pat)
jallq'ay (jallq'ay)    PTS s.t. Bicolor; animal con
jallp'a [jallp'a] s. Enfermedad. (ceq) colores blanco y negro. (lot)
jallp'a [jallp'a] LPZ s. Parcela de cultivo. (pat) jamach'ay [jamach'ay] r.p. Separar a los que
jallp'a [jallp'a] LPZ s. Polvo. (pat) pelean. (ceq, rk)
jallp'a [jallp'a] (allp'a)    LPZ s. Suelo. (ceq, pat) jamaka <kas. [jamaka] s. Hamaca. (arusimiñee)
jallp'a (jallp'a)    LPZ PTS s. Territorio. (lot, jamak'a [jamak'a] s. Sarna de papa, verruga.
pat) (ceq)
jallp'a [jallp'a, jalp'a] CHU LPZ s. Tierra. (ceq, jamak'u [jamak'u] s. Garrapata kikin : aqta.
lot, pat, rh, str) (arusimiñee, ceq, rk)
jallp'a chukchuy [jallp'a chujchuy] LPZ s. jamallaya [jamallaya] LPZ llimp'i. s.t. Q'aspa.
Temblor. (pat) Café-negro, café amarillo. (pat)
jallp'a chulluchiq [jallp'a chulluchix] LPZ jamanq'ay [jamanq'ay] s. Lirio. (dgh, jdb lai,
Remojador de tierra para la construcción de
s.t., s. taqe )
casas. (pat) q'illu jamanq'ay.
jallp'a ch'umiyachiy [jallp'a ch'umiyachiy] yuraq jamanq'ay.
LPZ Hacer descansar la tierra. (pat) jamawt'a [jamawt'a] s. Científico. (arusimiñee)
jallp'a llamk'aq runa [jallp'a llank'ax runa] jamawt'a [jamawt'a] sunqu. s. Filósofo,
LPZ s. Agricultor. (pat) pensador. (arusimiñee)
jallp'a t'ika Flor blanca
[jallp'a t'ika] LPZ s. jamawt'a [jamawt'a] LPZ s. Sabio, cargo
de tierra, crece en el suelo, existe en lugares más educación de la central. (pat)
frígidos, se utiliza para medicina para susto. (pat) jamawt'a [jamawt'a] s.t., s. Sabio. (arusimiñee, n )
jallp'a wanquyru [jallp'a wanqoyru] jamawt'ana [jamawt'ana] wanlla. s. Filosófico.
(wayrunq'u)    LPZ Abejón; son solitarios,
s. (rk)
labran la tierra en lugares secos, y luego hacen jamawt'ay [jamawt'ay] wanlla. s. Filosofía. (rk)
barro para el revoque del hoyo, allí elaboran sus jamawt'ay [jamawt'ay] LPZ s. Nuestra
dulces.. (pat) autoridad educativa. (pat)
jallp'achakuy [jallp'achakuy] sxx r.ku jamch'i [janch'i] PTS s. Khuchiman
Empolvarse, ensuciarse con tierra. (rk) jamch’ita qaraykun. Borra, en la elaboración
de la chicha ñawpan : Hamchi. Afrechos del jampikamayuq [jampikamayox] s.t., s. Médico
assiento de la chicha secos.. (dgh, ceq, rh) o cirujano. (arusimiñee)
jamch'i [janch'i] LPZ s. Resto cocido de jampikuy [jampikuy] r.ku Curarse.
chicha; le dicen chocolate. (pat) jampina qillqa [jampina qelqa] qillqa. s. Texto
jamch'i [janch'i] s. Salvado ñawpan : Hamchi. instructivo (receta médica). (arusimiñee)
Saluados.. (dgh) jampina wasi [jampina wasi] LPZ s. Hospital,
jamch'iy [janch'iy] LPZ r.p. Hacer janchi de centro de salud. (arusimiñee, pat, (Márquez, 2004:
chicha. (pat) 54)
jamch'iy [janch'iy] sxx r.p. Masticar jampiq [jampix] LPZ s. Curandero. (pat)
repetidamente, comer los chanchos. (rk) jampiq [jampix] LPZ s. Enfermero. (pat)
jamilla [jamillu] LPZ s. Jamillu sach'a. jampiri (jampiri)    CBB jampiri CHU PTS s.
Planta payasito, medicina para golpes. (pat) Curandero qhaway : yatiri. (arusimiñee, xa, ceq,
jamirasqa [jamirasqa] ph. Tendido. (ceq) lrs lot, rh, str)
jamiray [jamiray] r.p. Echarse, tenderse. (ceq) jampiri [jampiri] LPZ s. Herbolario
jamk'a [jank'a] CHU janq'a LPZ jank'a PTS kallawaya. (pat)
Quqawipaq mikhuna. Jamk'ata
jank'a s. jampiy [jampiy] LPZ PTS r.p. Curar
ruwamunqa. Tostado de maíz o trigo ñawpan : (personas); ofrecimiento ritual a la madre tierra.
Hamcca. Maíz tostado.. (dgh, ceq, lot, pat, rh, str) (lot, pat, rh)
kaykuna kan:. jampiykamayuq [jampiykamayox] LPZ s.t., s.
LPZ alya jamk'a. (pat) Médico kallawaya. (pat)
chuqupa jamk'a. jampuy (jampuy)    LPZ PTS r. mp. Retornar,
LPZ jawas jamk'a. (pat) volver, regresar aquí. (ceq, lot, pat, rh)
LPZ purutu jamk'a. (pat)
jamp'ara [jamp'ara] musuq. s. Mesa. (guz )
CHU LPZ sara jamk'a tostado de maíz. (pat,
trbk) jamp'atu (jamp'atu)    LPZ PTS s. Sapo. (ceq,
LPZ siwara jamk'a. (pat) lot, pat, rh, rk)
LPZ tiryu jamk'a. (pat) jamp'atukuna [jamp'atukuna] s. Anfibio.
tuqun jamk'a. (arusimiñee)
jamk'a k'analla [jamk'a k'analla] (juq'ullu)    LPZ jamu [jamu] s. Especie ñawpan : hamu el
s. Recipiente para tostar. (pat) modo, o manera. (dgh, arusimiñee)
jamk'a sara [jamk'a sara] LPZ s. Maíz de jamu [hamu] modo ñawpan : Hamu. El modo,
tostar; hay de varios colores, plomo, rojo, o manera. (dgh, rk)
blanco, gris qhaway : sara jamk'a tostado de jamuq [jamUx] LPZ s.t., s. Que viene. (pat)
maíz. (pat) jamuq killa [jamUx killa] LPZ Próximo mes.
jamk'akipa [jank'akipa] PTS s. Harina hecha (pat)
de maíz amarillo tostado; para preparar lagua. jamuq pacha [jamUx pacha] simi. Tiempo
(rh) futuro (verbal). (arusimiñee)
jamk'akipa [jamk'akipa] s. Semi-tostado, jamuq wata [jamUx wata] LPZ pts
harina de trigo de la misma. (ceq) Próximo año. (pat, rk)
jamk'akipa lawa [jank'akipa lawa] Sopa de jamurpayay [jamurpayay] r.p. Considerar.
harina de trigo. (rk) (arusimiñee)
LPZ kikin : jarwi. (pat) jamut'ana, yuyana, ama qunqana musuq.
jamk'ay [jank'ay] (jank'ay)    LPZ PTS r.p. s.t., s. Importante. (rk)
Tostar. (ceq, lot, pat) jamut'aq [jamut'ax ] s.t., s. Previsor, prudente,
jampanku [jampanku] s. Hongo kikin : reflexivo. (arusimiñee)
k'allampa. (ceq) jamut'ay [jamut'ay] wanlla. r. mp. Considerar.
jampi [jampi] (jampi)    PTS s. Medicina; (rk)
remedio; ofrecimiento a la tierra. (ceq, lot, rh) jamut'ay [jamut'ay] r. mp. Meditar. (arusimiñee)
jampi [jampi] s. Remedio, por veneno. (eb ) jamut'ay [jamut'ay] r. mp. Reflexionar.
jampinalla [jampinalla] s.t. Curable. (ceq) (arusimiñee)
jampi, qulla [jampi, qolla ] s. Droga. jamut'ay yachay [jamut'ay yachay] s. Editorial
(arusimiñee) (comunicación). (arusimiñee)
jampichikuy [jampichikuy] LPZ r.ku Hacerse jamut'ay, t'ukuy [jamut'ay, t'ukuy] s.
curar. (pat) Reflexión. (arusimiñee)
jampichimuy [jampichimuy] LPZ r.p. Ir a jamuy (jamuy)    CHU LPZ PTS r. mp. Venir.
hacer curar. (pat) (ceq, lot, pat, rh, str)
awqan : ripuy irse. jankuchay [jankuchay] s. Incumplimiento,
Ama jamuychu ñinku, wawata. le dicen que omisión. (arusimiñee)
no venga, al niño. (rk, trbk) jankuchay [jankuchay ] r.p. Faltar, incumplir.
jana paqu [jana paqo] LPZ mallki. s. (arusimiñee)
Qhurakuna, chakrapi kaq. Cenizón, yerba que jankhiy [jankhiy] r.p. Roer. (ceq)
crece en todas las zonas, medicina para quitar
janlla [janlla] s. Abertura de la boca, bostezo.
fiebre y colerina. (pat) (arusimiñee, lay )
janakuy [janakuy] LPZ r.ku Cambiar el cuerpo janllay [janllay] sunqu. r. mp. Balbucear.
con una tela seca. (pat) (arusimiñee)
janakuy [janakuy] CHU r.ku Cubrirse con janllay [janllay] CHU LPZ r. mp. Bostezar,
cosas. abrir la boca. (pat)
janak'achi (janak'achi)    PTS s. Arbusto con janq'a [janq'a ] s. Cojo. (arusimiñee)
espinas y hojas brillosas. (lot) janq'ay [janq'ay ] r. mp. Cojear. (arusimiñee)
janan janaq [janan, janax] (janaj)    CBB janaj
jant'a [jant'a] s. Chacra distante de casa. (ceq)
LPZ Wichaypi, patapi kaq. Arriba;
s.t., r.t.
alto y lejano ñawpan : Hanac, o hanan. Cosa
jant'a wasi [jant'a wasi] s. Choza en una chacra
alta, o de arriba.. (dgh, xa, ceq, jdb lot, pat, rk) distante de casa. (ceq, rk)
jananta [jananta] PTS s. Pañal. (ceq, rk) janu k'ara [janu k'ara] LPZ s. Qhurakuna,
chakrapi kaq. Yerba medicinal, crece en buen
janantay [janantay] CHU r.p. Envolver con suelo, para curar gusanera intestinal. (pat)
pañales. (rk)
januk'a [januk'a ] s. Destete. (arusimiñee)
janaq pacha (janaj  pacha)    CBB janajpacha LPZ
PTS pacha. s. Cielo. (arusimiñee, xa, ceq, lot, pat,
januk'ay [januk'ay] CHU r.p. Destetar kikin :
rk) chikiray. (arusimiñee, ceq)
janaq ranti wasi [janax ranti wasi] wanlla. s. jañitu [jañitu] khuru. s. Mariwí (tipo de mosca).
(ceq)
Cámara de senadores. (rk)
janaq wasi ranti [janax wasi ranti] wanlla. s.
janyalli [janllallapuni kakun] LPZ s. Boca
abierta. (pat)
Senador. (rk)
janaqchay [janaxchay] sunqu. r.p. Enaltecer.
japlla ñawpa. malcríado. (dgh, lai, pol)
(arusimiñee) japt'a [japt'a ] LPZ jawt'a s. Puñado. (dgh,
arusimiñee)
janaqpachakamasqa [janaxpachakamasqa]
pacha. s.t. Astronómico. (arusimiñee) japt'ay [japt'ay] LPZ jawt'ay s. Puñado;
janaqpachakamay, quyllurkamay porción que se puede contener en el puño
[janaxpachakamay, qoyllurkamay] pacha. s. ñawpan : Hapttay. Vn puñado.. (dgh)
Astronomía. (arusimiñee) japu [japu] LPZ s. Wathiya chayachina japu;
janaqpachakamayuq [janaxpachakamayox] jallp'ata ninawan kanana, jinas chaypi papata
pacha. s. Astrónomo. (arusimiñee) churana. Tierra cocida para cocer papa, oca ..
qhaway : wathiya. (pat)
janay [janay] LPZ r.p. Cambiar con tela seca.
(pat) jap'a [jap'a] CHU LPZ s. Eructo. (arusimiñee,
pat)
janay [janay] CHU Cubrir con pañales. (rk)
r.p.
LPZ Después de tanto sudor poner con un trapo jap'apiyay (jap'apeyay)    PTS r. mp. Balar,
por la espalda, para evitar la pulmonía kikin : hacer el sonido de la cabra, baa. (lot)
mayt'uykuy envolver. (pat) jap'ay [jap'ay] r.p. Eructar. (ceq, rk)
janaykuy [janaykuy] LPZ r.p. Cambiar el jap'ay [jap'ay ] LPZ r. mp. Eructar. (arusimiñee,
pañal. (pat) pat)
Janchu [janchu] suti. s. Juan. jap'ichikuy [jap'ichikuy] sxx r.ku Dejarse
janch'anakuy [janch'anakuy] r. ku Pelear, agarrar, dejarse atrapar. (rk)
altercar. (ceq, rk) jap'ichikuy [jap'ichikuy] LPZ r.ku Hacer
janch'ay [janch'ay] CHU r.p. Asegurar, agarrar (algo) con persona de confianza. (pat)
guardar, preservar. (rk) jap'ichikuy [jap'ichikuy] LPZ r.ku Hacerse
janch'ay [janch'ay] r.p. Dar un mordiscón. (ceq, agarrar; dejarse atrapar. (pat)
rk) jap'ichikuy [jap'ichikuy] LPZ r.ku Hacerse
janch'ay [janch'ay] LPZ r.p. Maltratar los pies sorprender. (pat)
y las manos, cara. (pat) jap'ichikuy [jap'ichikuy] LPZ r.p. Hacer
janch'uy [janch'uy] (janch'uy)    PTS r.p. Mascar, prender fuego. (pat)
chupar y botar; masticar o chupar caña o wiru. jap'ichimuy [jap'ichimuy] r.p. Prender, mandar
(ceq, lot) a prender. (dgh)
jap'ichiy (jap'ichiy)    LPZ PTS r.p. Agarrar jap'iy [jap'iy] r.p. Entender.
(algo), hacer. (lot, pat, rk) jap'iy [jap'iy] LPZ r.p. Recibir. (pat)
jap'ichiy [jap'ichiy] PTS r.p. Apresar, hacer; jap'iy [jap'iy] CBB kiti. s. Lugar; generalmente
atrapar, hacer. (ceq, lot) se usa después del nombre del lugar o región..
jap'ichiy [jap'ichhiy] CHU LPZ r.p. Encender (rk)
fuego. (pat, str) jap'iy yachay kamachiq, jap'iy
jap'ichiy [jap'ichiy] CHU LPZ r.p. Prender kamachiq [jap'iy yachay kamachix, jap'iy
(fuego, luz, radio). (ceq, lot, pat, str) kamachix] yacha. s. Director distrital. (arusimiñee)
jap'ikapuy [jap'ikapuy] r.p. Adueñarse. (rk) jap'iy, jap'ikapuy [jap'iy, jap'ikapuy] r.p.
jap'ikuy [jap'ikuy] LPZ r.ku Agarrar. (pat) Asumir. (arusimiñee)
jap'ikuy [jap'ikuy] sxx r.ku Agarrar, mantener jap'iykukuy [jap'iykukuy] LPZ r.p. Agarrarse
en poder de uno por mucho tiempo. (rk) de la mano. (pat)
jap'ikuy [jap'ikuy] LPZ r.p. Fiar deuda. (pat) jap'iynin [jap'iynin] llaqta. s. Distrito.
(arusimiñee)
jap'ikuy jap'i.ku.wa.y [jap'ikuy] r.wa
Tomársela con alguien. jap'iynin, yaykuynin [jap'iynin, yaykuynin]
yupa. s. Capacidad. (arusimiñee)
jap'ina kamachiy [jap'ina kamachiy] wanlla. s.
Mandamiento de aprehensión. (rk) jap'iynin, yaykuynin [jap'iynin, yaykuynin]
yupa. s. Capacidad de contener. (arusimiñee)
jap'inakuy [jap'inakuy] LPZ r.p. Agarrarse de
la mano. (pat) jap'iypa junta [jap'iypa junta] s. Junta de
jap'inakuy [jap'inakuy] LPZ r.p. Pelear, distrito. (arusimiñee)
pelearse. (pat) jaqarwi [jaqarwi ] s. Langosta. (arusimiñee)
jap'inan [jap'inan] wanlla. s. Beneficios. (rk) jaqay [jaqay] ranti Aquella,o.
jap'inapuy [jap'inapuy] sxx r.p. Rivalizar. (rk) jaqay [chaqay] (jaqay)    CHU LPZ PTS
jap'iq [jap'ix] s. Destinatario. (arusimiñee) Kaymantawan chaymantawan
rikuchiq ranti
aswan karupi. Aquel, aquello. (ceq, lot, pat, rh,
jap'iq [jap'ix] s.t., s. Agarrador. str)
jap'iqa [jap'iqa] LPZ ph. Recibido. (pat) jaqay [jaqay] qhaway : kay, chay.
jap'iqa [jap'iqa] PTS s. Enfermedad causada jaqayñiqpi [jaqaynexpi] r.t. Por allí.
por susto. (ceq, rh) jaqaypi [jaqaypi] (chaqaypi)    Allí, allá. (ceq, rk)
jap'iqachikuy [jap'iqachikuy] LPZ r.ku jaqaypi LPZ En aquello. (pat)
Aljiris jap'iqay. Hacer(se) recibir, las jaqaypis Aquello también,. (rk)
autoridades entrantes hacen una ceremonia para jaqiy [jaqey] LPZ jaqey r.p. kikin : saqiy dejar.
empezar el cargo de su gestión, pasan a la pacha (pat)
mama, kawchayuq, y los achachilas y awichas.
(pat)
jaqra [jaxra ] s. Miope. (arusimiñee)
jap'iqasqa [jap'iqasqa] (japqhasqa)    LPZ ph.
Jaquspaya [jaqospaya] LPZ kiti. s. Cerro en la
Ánimo atrapado, raptado por malignos qhaway : región de Coata, Prov. Bautista Saavedra, Norte
mancharisqa. (pat) de La Paz, venerado como uno de los dioses de
la región de Charazani. (pat)
jap'iqay (jap'eqay)    PTS r.p. Agarrar una
enfermedad el alma (pachamama). (ceq, gro, lot) jaq'arwa, ararankha [jaq'arwa, ararankha] s.
Lagartija. (arusimiñee)
jap'iqay [jap'iqay] PTS musuq. r.p. Entender,
comprender Mana jap'iqanichu jara [jara] s. Alojamiento de los viajeros en el
imaraykuchuch, imapaqchuch jinata kawsan. campo. (ceq)
No comprendo por qué ni para qué vive de tal jara [jara] LPZ s. Phina. Montón de papa
modo. (ceq, jdb rk) cosechada. (pat)
jap'iqay [jap'iqay] LPZ r.p. Posesionarse en un jara [jara ] s. Tropa, piara. (arusimiñee)
cargo. (pat) jarakuy [jarakuy] r. ku Alojarse. (ceq)
jap'iqay [jap'iqay] LPZ sxx r.p. Recibir con jaral [jaral] LPZ s. Trigo, variedad de. (pat)
la mano. (pat, rk) jaramalla <kas. [jaramalla] allqu. s.
awqan : jayway dar. Embelequero. (ceq)
jap'isqa [jap'isqa] LPZ ph. Agarrado. (pat) PTS faramalla Engatuzador. (rk)
jap'iy [jap'iy] (jap'iy)    CHU LPZ PTS r.p. jaramilla [jaramilla] LPZ kiti. s. Lugar de
Agarrar, tomar, coger, atrapar awqan : jayway. Chajaya de la Prov. Bautista Saavedra, Norte de
(lot, pat, rh, str) La Paz. (pat)
jap'iy [jap'iy] LPZ r.p. Capturar. (pat) jarap'akuy [jarap'akuy] r. ku Prenderse (a algo).
(ceq)
jarap'ay [jarap'ay] CBB jarap'ay r.p. Agarrarse jasachiy [jasachiy] yacha. r.p. Facilitar.
con fuerza a algo. (xa) (arusimiñee)
jarap'ay [jarap'ay] (jarap'ay)    PTS s. jasayachiy [jasayachiy] yacha. r.p. Facilitar.
Espantapájaros. (lot) (arusimiñee)
jararankha <aym. [jararankha] LPZ s. Jasinta [jasinta] suti. s. Jacinta.
Lagartija. (pat) Jasintu [jasintu] suti. s. Jacinto.
jarasniyuq [jarasniyox] LPZ s.t., s. Ronco, jasp'irakuy [jasp'irakuy] r. ku Arañarse. (ceq)
apenas puede hablar. (pat) jasp'iy [jasp'iy] CBB jasp'iy r.p. Arañar,
jarata [jarata] s. Cajón. (arusimiñee) rasguñar. (xa)
jarawi arawi canción lastimosa. (poma, rk) jasp'iy [jasp'iy] (jasp'iy)    PTS r.p. Escarbar,
jarilla [jarilla] LPZ s. Medicina natural. (pat) arañar. (ceq, lot)
jarka [jarka] mallki. s. Acacia formosa (árbol jasp'iy [jasp'iy] LPZ r.p. Labrar la tierra. (pat)
tropical). (ceq) jasp'iy [jasp'iy] LPZ r.p. Rascar (cuerpo,
jark'achi [jark'achi] s. Atajo. (ceq, rk) tierra). (pat)
jark'achiy [jark'achi] LPZ r.p. Hacer atajar, jasp'iy [jasp'iy] PTS r.p. Tocar instrumentos de
defender. (pat) cuerda. (rk)
jark'akuna juñu [jark'akuna juñu ] wanlla. s. jast'ay [jast'ay] LPZ r.p. Unu q'uñita
Ministerio de defensa. (rk) jast'aykuy. Cocinar papa con cáscara. (pat)
jark'akuy [jark'akuy] LPZ r.ku Atajarse. (pat) jasut'iy <kas. [jasut'iy] (jasut'iy)    CBB jasut'iy

jark'akuy [jark'akuy] (r.)    LPZ wanlla. r.ku PTS r.p. Azotar. (xa, ceq, gro, lot, rk)
Defender(se). (pat, rk) jasut'iy <kas.: azotar [jasut'iy] LPZ r.p.
jark'ana [jark'ana] LPZ s. Defensa. (pat) Castigar. (pat)
jark'ana cortina. (rk) jatarichiy [jatarichiy] LPZ r.p. Iniciar un
proceso. (pat)
jark'ana, muntira, jark'ana uma
[jark'ana, muntira, jark'ana uma] s. Guardatojo. jatarichiy (jatarichiy)    LPZ PTS r.p. Levantar,
(arusimiñee) hacer; levantar (una construcción; un poblado).
(ceq, lot, pat, rh)
Jark'anqa [jark'anqa] s. Protección. (ab)
jatarikuy [jatarikuy] LPZ r. ku Levantarse.
jark'aq [jark'ax] s.t., s. Atajador. (ceq, pat)
jark'aq [jark'ax] LPZ s.t., s. Defensivo. (pat) jatarikuy [jatarikuy] LPZ s. Levantamiento.
jark'aq [jark'ax] wanlla. s.t., s. Defensor. (rk) (pat)
jark'aqi [jark'aqe ] s. Impedimento. (arusimiñee) jatariy [jatariy] CHU r. mp. Moverse. (str, rk)
jark'asqa chiqan [jark'asqa cheqan] s. Parque, jatariy (jatariy)    PTS r. mp. Pararse. (lot, rh)
reserva forestal. (arusimiñee) jatariy [jatariy] LPZ r. mp. Retirarse. (pat)
jark'ay [jark'ay] LPZ r.p. Atajar; atajar de la jatariy [jatariy] LPZ PTS r.p. Levantarse.
puerta. (pat) (ceq, lot, pat, rh)
jark'ay (jark'ay)    PTS r.p. Yakuta jark'aykun jatuchaq [jatuchax, jatucheq, jatuchis] CBB
juk laduman rinanpaq. Atajar; obstruir. (ceq, jatuchej LPZ PTS jatuchex s.t. Papa
lot, rh) jatuchischu puqun?. Grandes; pl de jatun. (xa,
jark'ay [jark'ay] wanlla. r.p. Defender. (rk) rh)
jark'ay [jark'ay] LPZ Enfrentar. (pat)
r.p. jatuchaqkuna [jatuchaxkuna] s. Los grandes
jark'ay [jark'ay] LPZ wanlla. r.p. Impedir; no Cosas grandes. Hatuchakcuna. (dgh). (pat)
dejar ir, salir de la casa. (pat, k ) jatun [jatun] (jatun)    CHU LPZ athun PTS
jark'ay [jark'ay] LPZ r.p. Prevenir. (pat) yupa. s.t. Grande. (arusimiñee, ceq, pat, rh, str)
jark'ay [jark'ay] r.p. Proteger. (arusimiñee) jatun ayllu [jatun ayllu] s. Provincia.
(arusimiñee)
jark'ay condición. (rk)
Jatun Kamachiy Chakrawasi [jatun
jarwi [jarwi] s. Harina retostada. kamachiy chaxrawasi] s. Ministerio de asuntos
jarwi [jarwi] LPZ s.t., s. Semi tostado. (pat) campesinos. (arusimiñee)
jarwiy [jarwiy] CHU LPZ r.p. Retostar harina; Jatun Kamachiy Jampiywasi [jatun
tostar pre cocido para la sopa. (pat, rk) kamachiy jampiywasi] s. Ministerio de salud.
jarwiy, jawriy [jarwiy, jauriy] r.p. Tostar (arusimiñee)
harina. (ceq, rk) Jatun Kamachiy Yachaywasi [jatun
jasa [jasa] PTS s.t. Blando, suave. (ceq) kamachiy Yachaywasi] s. Ministerio de educación.
jasa [jasa] s.t. Fácil. (arusimiñee, rk) (arusimiñee)
jatun karay [jatun karay] s.t. Grande de estatura jatun unquy [jatun onqoy ] s. Epidemia, peste.
ñawpan : hatuncaray El de estatura diforme (arusimiñee)
grandazo. (dgh, aul, ceq, rk) jatun wamp'u [jatun wamp'u] s. Barco.
jatun karay [jatun karay] LPZ Cara larga. (arusimiñee)
(pat) jatun wankar [jatun wankar] taki. s. Bombo.
jatun kinuwa [jatun kinuwa] mallki. s. Quinua (arusimiñee)
real. (arusimiñee) jatun wasi [jatun wasi] LPZ s. Casa grande,
jatun kuski aymuray killa [jatun kuski edificio. (pat)
aymuray killa] s. Mayo, mes de. (dgh) jatun yachaywasi [jatun yachaywasi] s.
jatun k'anchay (jatun  k'anchay)    PTS s. Universidad. (arusimiñee)
Relámpago. (lot) jatun yachaywasi kamachiq [jatun
jatun llaqta [jatun llaxta] llaqta. s. Ciudad yachaywasi kamachix] wanlla. s. Rector. (rk)
capital. (arusimiñee) jatun yunka [jatun yunka] LPZ s. Selva
jatun llaqta [athunllaxta] LPZ athun llaxta s. grande. (pat)
Pueblo grande ciudad. (pat) Jatun yuyay taripana [jatun yuyay taripana]
jatun mama [jatun mama] CHU LPZ s. k'uski. s. Objetivo general. (ab)
Abuela. (pat, str) jatunchay [jatuncjay] CHU r.p. Agrandar. (str,
Jatun Miq'a [jatun miq'a] kiti. s. Quebrada rk)
grande. jatunchay [jatunchay] LPZ jathunchay r.p.
jatun muchuy [jatun muchuy] LPZ s. Engrandecer. (pat)
Hambruna. (arusimiñee, pat) jatunchay [jatunchay] CBB jatunchay r.p.
jatun muru unquy [jatun muru onqoy] s. Ensalzar; agrandecer, alabar. (xa, ceq)
Sarampión. (arusimiñee) jatunyachiy [jatunyachiy] r.p. Engrandecer.
jatun ñan [jatun ñan] s. Avenida. (arusimiñee) (ceq)

jatun ñan [jatun ñan] LPZ s. Sawasqap jatunyachiy [jatunyachiy] LPZ r.p. Hacer
ñannin. Camino del casado. (pat) crecer. (pat)
jatun ñan [jatun ñan] LPZ s. Camino jatunyachiy, achkhayachiy, wiñachiy
[jatunyachiy, ashkhayachiy, wiñachiy ] yupa. r.p.
principal. (arusimiñee, pat)
Acrecentar. (arusimiñee)
jatun puquy [jatun pUxuy] yupa. s. Febrero. jatunyakuy [jatunyakuy] r. ku Engrandecerse.
(arusimiñee)
(ceq, rk)
jatun puquy killa [jatun poqoy killa] s.
jatunyaq [jatunyax] LPZ s.t., s. En
Febrero.
crecimiento. (pat)
jatun qillqa [jatun qelqa] wanlla. s. Carta
jatunyay [jatunyay] CHU r. mp. Agrandarse.
maqna. (rk) (str)
jatun quyllur [jatun qoyllur] s. Planeta. (dgh,
jat'alli [jat'alli] s. Posesión. (arusimiñee)
aul, smtq)
jatun qhatu [jatun qhatu] llaqta. s. Mercado.
jat'alliy [jat'alliy] r.p. Poseer. (arusimiñee)
(arusimiñee) jat'alliy [jat'alliy ] r.p. Retener en la mano,
jatun raphi [jatun laphi] s. Papelógrafo. poseer. (arusimiñee)
(arusimiñee) jat'alliy [jat'alliy ] r.p. Retener en la memoria.
jatun sanampa [jatun sanampa] qillqa. s. Letra (arusimiñee)
mayúscula. (arusimiñee) jat'aqu (jat'aqo)    CBB jat'aqo PTS mallki. s.
jatun sara [athun] LPZ s. Maíz grande, Yuyo, berros; planta de hojas comestibles. (xa,
ceq, lot)
variedad grande. (pat)
jatun siki [jatun siki] LPZ s.t. Nalga grande.
jat'aqu yuyu [jat'aqo yuyu] LPZ s. Pullu arsi.
(pat)
Planta silvestre familia de millmi, kuymi; se
come en la sopa como repollo. (pat)
Jatun Siqimanta (—) [jatun seqemanta] s.
Kay (—) tuyruqa rimanakuyta jat'ay [jat'ay] r.p. Rechazar. (arusimiñee)
qillqakuchkaptin pichuch, imatachuch jaw! (jaw!)    PTS aq. Qué picante. (lot)
ñichkasqanta riqsichinapaq kachkan. Guión jawa [jawa] LPZ r.t. Jawapi
largo. (ñancha) pukllakamuychik;. Afuera. (ceq, lot, pat, str, rk)
jatun taki. (poma, rk) jawa [asnu jawa] LPZ s. Carne que crece
jatun tata [jatun tata] CHU LPZ s. Abuelo; encima de los dientes del burro. (pat)
papá del papá kikin : machulay. (ceq, pat, str) jawa [jawa] LPZ s. Exterior. (pat)
jatun tumi [jatun tumi] s. Machete. (arusimiñee) jawa [jawa] s.t Externo. (arusimiñee)
chay jawa luego, después de eso, a jawcha [jawcha ] s. Saturno (planeta).
consecuencia de eso. (rk) (arusimiñee, aul, smtq)
jawa jawa [jawa jawa] s.t Superficial. jawcha [jawcha ] s.t., s. Déspota, cruel.
(arusimiñee) (arusimiñee)
jawa kaynin [jawa kaynin] LPZ Superficie jawchakay [jawchakay ] s. Despotismo,
externa, lo de afuera. (pat) crueldad. (arusimiñee)
jawa kaynin, rikch'ayniyuq [jawa kaynin, jawch'a [jawch'a] LPZ mikhu. s. Sarsa.
rijch'ayniyox] yupa. Forma. (arusimiñee) Ensalada que se prepara de las hojas de nabo
jawa laqha [jawa laqha] (jawa  laqha)    PTS silvestre, un plato especial. (pat)
Oscuridad afuera. (lot, rk) jawch'a [jawch'a] s.t. Aguanoso, pastoso,
jawa runa, kantu runa [jawa runa, kantu runa] hablando de terrenos o guano. (h&s)
Forastero o gente de afuera. (arusimiñee) jawch'a [jawch'a] s.t. Marchito, ajado, de plantas
jawa runasimi [jawa runasimi] LPZ Lengua awqan : qhallallaq. (arusimiñee, h&s)
del exterior. (pat) jawch'ay [jawch'ay] r. mp. Marchitarse.
jawa suyumanta, jawapura [jawa (arusimiñee)
suyumanta, jawapura] s. Internacional. (arusimiñee) jawi [jawi] LPZ tupu. s. Una porción de lana de
jawa suyuwan iñinawan [jawa suyuwan alpaca, oveja para hacer trueque con productos.
iñinawan] wanlla. s. Relaciones exteriores y (pat)
culto. (rk) jawilla [jawilla] LPZ mallki. s. Fruto de árbol
jawa suyuwan iñinawan [jawa suyuwan de monte, medicina para empacho. (pat)
iñinawan] LPZ Religión de afuera. (pat) jawina [jawina] LPZ r.p. Untar (manteca,
jawaka pacha, jawakay mit'a [jawaka pomada). (pat)
pacha, jawakay mit'a] pacha. s. Otoño. (arusimiñee) jawina [jawina] CHU s. Pomada. (ceq)
jawan tupu [jawan tupu] LPZ s. Medida de lo jawinnay [jawinnay ] r.p. Desgrasar. (arusimiñee)
exterior. (pat) jawiy [jawiy] LPZ r.p. Planchar con estuco.
jawanchaynin musuq. s. Expresión. (rk) (pat)
jawar <guar. purum uywa. s. Jaguar kikin : jawiy (jawiy)    PTS r.p. Ungir, untar. (ceq, lot)
uthurunku. (encarta) jawiy [jawiy] LPZ r.p. Untar pintura. (pat)
jawariku [jawariku] PTS s. Cuentos. (rk) khituy restregar.
jawariq [jawarex] simi. s.t., s. Narrador. qhaquy frotar.
(arusimiñee) jawkay [jawkay] s. Periferia. (arusimiñee)
jawariq [jawarex] yacha. s.t., s. Relator. jawkay [jawkay ] r. mp. Descansar, divertirse,
(arusimiñee) diversión. (arusimiñee)
jawariy [jawariy] simi. s. Cuento. (arusimiñee) jawkay kuski [jawkay kuski] s. Junio.
jawariy [jawariy] simi. s. Fábula. (arusimiñee) (arusimiñee)
jawariy [jawariy] s. Relato. (arusimiñee) jawkay kuski killa [jawkay kuski killa] s.
Junio ñawpan : Haucay Cusqui Quilla. (poma)
jawas <kas. [abas ] LPZ awasa PTS abas
mallki. s. Habas. (pat) jawmay [jawmay] r.p. Socorrer, ayudar.
(arusimiñee)
LPZ Kaykuna kan: ch'iqchi jawas. (pat)
LPZ jatun jawas. (pat) jawmay [jawmay ] s. Socorro, ayuda.
(arusimiñee)
LPZ puka jawas. (pat)
LPZ q'umir jawas. (pat) jawmay, yanapapuy, amachay [jawmay,
LPZ yuraq jawas. (pat) yanapapuy, amachay ] r.p. Favorecer, ayudar.
(arusimiñee)
jawas piqtu [jawas pextu] CBB mikhu. s. Plato
típico; mezclado de habas con huevo y tomate,
jawqt'a [jawqt'a] CBB jawjt'a, jajt'a s. Sazonador
más papas. (h&s) (grasa, carne, hueso) para la sopa. (h&s)
jawas phina LPZ tupu. s. Juk p'unchaw jawqt'akuy [jawqt'akuy] r.ku Exponerse a algo
ruwasqa. Montón de haba depositado. (pat) desagradable. (h&s)
jawas t'ika LPZ s. Flor de habas. (pat) jawri CBB, Anzaldo harina retostada. (v&c )
jawas t'ika LPZ s. Oreja de la oveja de jawri uchu CBB, Anzaldo mikhu. s. lagua
blanco y negro. (pat) de ají de harina de trigo. (v&c )
jawas uchu LPZ s. Picante de nabo. (pat) jawt'a [jawt'a] LPZ jawt'a s. Venida impensada.
jawasa [jawasa] (jawa)    mallki. s. Haba. (ceq, lot) (pat)
jawcha [jawcha] s. Crueldad. (arusimiñee) jawt'ay [jawt'ay] LPZ jawt'ay r. mp. Venir
impensadamente. (pat)
jawt'ay [jawt'ay] CHU s. Mano llena de. (str) jaylli, saqumay [jaylli, saqomay] sunqu. s.
jay yú [jay yú] aq. Oiga, oye. (ceq) Ceremonia. (arusimiñee)
jay? (jay?)    CBB ¡jay! PTS ja. Qué, comó? jayllipi musuq. r.t. Triunfo. (rk)
Utilizado cuando no se escuchó o entendió bien jaylliy musuq. s. Éxito, tener éxito. (rk)
lo que se dijo; ¡eh!, ¡oye!. (xa, lot) jayñisqa [jaynisqa] wanlla. ph. Respetable. (rk)
jaya [jaya] LPZ s. Caito bobinado en la misma jayñiy [jayniy] r.p. Aceptar. (arusimiñee)
puchka. (pat) jayñiy [jayniy] wanlla. r.p. Respetar. (rk)
jaya (jaya)    LPZ PTS s.t. Picante; picante de jayñu [jayñu] PTS awa. s. Jayñunta
ají. (ceq, lot, pat) apkatachkan (sic.). Término usado en tejidos.
jayachay [jayachay] LPZ r.p. Poner ají. (pat) (rh)
jayachikuy [jayachikuy] r.ku Dejarse picar (por jayra <aym. [jayra] LPZ s.t., s. Flojo. (pat)
la comida picante). jayrakuy <aym. [jayrakuy] LPZ r.ku Flojearse.
jayachikuy [jayachikuy] LPZ r.ku Sentir (pat)
picante de ají. (pat) jayri [jayri] r.t. Brevemente. (arusimiñee)
jayanaq [jayanax ] r.p. Eliminar el sabor picante jayrilla, thuylla, thuypachalla,
del ají. (arusimiñee) thuypunilla [jayrilla, thuylla, thuypachalla,
jayaq [jayax] PTS s.t., s. Picante. (rh) thuypunilla] s. Momento. (arusimiñee)
jayaqi [jayaqe ] s. Bilis. (arusimiñee) jayru, awqa [jayru, awqa ] s. Enemigo,
jayaq'i jayaq'i.n [jayaq'e] (jayaqe)    CHU PTS adversario. (arusimiñee)
ukhu. s. Hiel, bilis. (dgh, arusimiñee, ceq, lot, rk) jayruy [jayruy ] r.p. Vomitar. (arusimiñee)
jayaq'in [jayaq'en] ukhu. s. Vesícula biliar. jaytara [jaytara] LPZ s. Jayt'ara, malawira.
(arusimiñee) Mujer divorciada. (pat)
jayay [jayay] PTS r.p. Picar (los alimentos al jayt'a [jayt'a] LPZ s.Patada. (pat)
sentido del gusto). (ceq, rh) jayt'ana [jayt'ana] s. Escabel, pie del estrada.
jayi [jayi] awa. s. Rueca llena con caito. (ceq) (ceq, rk)
jayi phuchka [jayi phushka] LPZ s. Madeja jayt'anakuy [jayt'anakuy] LPZ s. Patearse
de lana hilada de la rueca. (pat) mutuamente. (pat)
jaykupaku [jaykupaku] s. Intervención. jayt'arikuy (jayt'arikuy)    PTS r. mp. Estirar las
(arusimiñee) piernas. (lot)
jaykupay [jaykupay ] r.p. Intervenir. (arusimiñee) jayt'ay (jayt'ay)    CHU LPZ PTS r.p. Patear,
jayk'a (jayk'a)    LPZ PTS ranti Cuánto, cuántos dar coces. (ceq, lot, pat, rh, str)
kikin : mayk'a. (ceq, lot, pat) jayt'aykuy [jayt'aykuy] LPZ r.p. Patearle. (pat)
jayk'akama [jayk'akama] LPZ A cuánto. (pat) jaywanakuy [jaywanakuy] sxx r.p. Compartir
jayk'api [jayk'api] LPZ En cuánto. (pat) (comidas) mutuamente. (arusimiñee, rk)
jayk'apitaq [jayk'apitax] Cuánto cuesta, en jaywanakuy [jaywanakuy] LPZ r.p. Darse
cuánto está?. entre los dos. (pat)
jayk'apichuch [jayk'apichus] En cuánto será jaywarimuy [jaywarimuy] PTS r.p. Chay
(no sé).
platuta jaywarimuway. Alcanzar (algo): ir a
jayk'ayuq [jayk'ayox] Con cuántos. alcanzar algo, ó alcanzar algo hacia aquí. (rh, rk)
jayk'ayuq LPZ Entre cuántos. (pat) jaywarimuy [jaywarimuy] LPZ r.p. Ir a
jayk'apkama [jayk'axkama] Hasta cuándo. dárselo. (pat)
jayk'apllapis [jayk'ajllapis] r.t. Cuandoquiera. Jaywariyniy [jaywariyniy] qillqa. s.
(ceq, rk)
Dedicatoria. (ab)
jayk'ap [jayk'ax] (jayk'aj)    CHU LPZ PTS t.
ranti. Cuándo? kikin : mayk'aq. (ceq, lot, pat, rh,
jayway (jayway)    PTS r.p. Alcanzar, entregar,
str) pasar (algo) con la mano. (ceq, lot, rk)
jayk'apmanta [jayk'axmanta] LPZ De jayway [jayway] LPZ r.p. Dar. (pat)
cuando. (pat) jayway [jayway] PTS r.p. Ofrecer Kay aqhata
jayk'apmanta [jayk'axmanta] LPZ De jaywarisqayki. Te invito esta chicha qhaway :
cuándo. (pat) quriy. (rh)
jayk'appaq [jayk'axpax] LPZ Para cuándo. jayway [jayway] LPZ PTS r.p. Ofrenda
(pat) ritual. (pat, rk)
jayk'appis [jayk'axpis] CHU jayk'aqhpis Cuando awqan : jap'iqay.
sea, en qualquier tiempo, a veces. (str, rk) jayway, saqumay, lluqta [jayway, saqomay,
lloxta ] s. Rito. (arusimiñee)
Jaywaykuna [jaywaykuna] s. Rituales. jik'un jik'un waqay [jik'un jik'un waqay] sxx
(Márquez, 2004: 100) Sollozar sin control. (aul, rk)
jch [jch] k'utu s.t. Junup chunkan. Decena de jik'uy [jik'uy] CBB jik'uy PTS r. mp. Sollozar.
millón. (ñancha) (xa, ceq, gro)
jichhu wanquyru [jichhu wanqoyru] (ichhu)     jik'uy [jik'uy] (jik'uy)    PTS r. mp. Tener hipo.
LPZ ichhu wanqoyru s.T'uru chuwata jina (xa, ceq, lot)
ruwanku, chaypi misk'ita waqaychanku. jilanqu [jilanqo] PTS s. Autoridad política y
Abejón, son grandes, solitarios, tienen como administrativa. (rh)
platos de barro, allí almacenan miel qhaway : jilaqata [jilaqata] LPZ s. Autoridad de la
wayrunq'u. (pat) parcialidad; autoridad principal de la
jich'anakuna [jich'anakuna] s. Moldes para comunidad. (arusimiñee, pat)
fundir. (dgh) jilaqata [jilaqata] s. Cacique, alguacil. (ceq)
jich'aray [jich'aray] LPZ r.p. Derramar jilaruna* [jilaruna*] LPZ de la runka s.
(líquidos, granos). (pat, rk) Autoridad menor de jilacata, segunda persona
jich'arpariy [jich'arpariy] LPZ PTS r.p. como autoridad en el ayllu kikin : jilanqu. (pat)
Machaykuspa aqhata jich'arparisqani. jilli [jilli ] s. Caldo, jugo, zumo. (arusimiñee)
Desparramar (líquidos, granos, comida). (pat, rh)
jilliyuq [jilliyox ] s.t., s. Jugoso. (arusimiñee)
Yakuta pampaman jich'arparin. Desparramar,
salpicar por todas partes. (rk, trbk) jillpuna [jillpuna] s. Embudo. (arusimiñee)
jich'asqa [jich'asqa] ph. Fundido en molde. (dgh) jillp'u, wina [jillp'u, wina] s. Envase.
(arusimiñee)
jich'asqa anta [jich'asqa anta] Bronce, metal
las campanas. (dgh)
jillp'usqa [jillp'usqa] ph. Envasado. (arusimiñee)
jich'ay (jich'ay)    LPZ PTS r.p. Echar jillp'uy, winay [jillp'uy, winay] r.p. Envasar.
(arusimiñee)
(líquidos) Sarata paylaman jich'aykunchik..
(ceq, lot, pat, rh) jillu [jillu] s.t. Goloso. (arusimiñee, ceq)
jich'ay [jich'ay] LPZ PTS Echar metal
r.p. jillu [jillu] s.t., s. Glotón. (arusimiñee)
derretido; echar plomo a un contenedor con jina [jina] LPZ Así. (ceq, pat, rk)
r.t.
agua para que le lean la suerte. (pat, rk) jina r.t. k' Urmaykuq jina
(jina)    CHU PTS
jich'ay [jich'ay] r.p. Fundir metales; vaciar en kachkani; wawa jina;. Como. (lot, rh, str)
molde. (dgh, arusimiñee) jinapuni [jinapuni] CHU Así necesariamente
jich'ay [jich'ay] LPZ r.p. Regar con agua de Paykunaqa jinapuni kanku Ellos así siempre
balde. (pat) son. (trbk)
jich'ay [jich'ay] s. Fundición, la. (dgh) jinachá LPZ Así debe ser. (pat)
jich'aykamayuq [jich'aykamayox] s.t., s. jinachari LPZ Así debe ser. (pat)
Fundidor. (dgh, arusimiñee) jinachu? [jinachu] CHU LPZ Es así?. (pat,
jich'aykuy [jich'aykuy] LPZ r.p. Echar agua al str, rk)
recipiente. (pat) jinachuch manachuch [jinachus manachus]
Será así o no será. (ceq, rk)
jich'i [jich'i] LPZ Gusano de la papa. (pat)
s.
jinalla LPZ Así nomás. (pat)
jich'i [jich'i] s. Un puñado. (ceq, rk)
jinamanta LPZ De esa manera. (pat)
LPZ qhaway : surqu khuru. (pat)
jinamantari LPZ Y después. (pat)
jich'imuchay [jich'imuchay] r.p. Sacar puñados
sin cuidado. (ceq, rk)
jinantin llaqta [jinantin llaxta] y Todos los
pueblos. (dgh)
jich'iray [jich'iray] r.p. Repartir en puñados. jinari <jina ari LPZ Así es, si. (pat)
(ceq, rk)
jich'irikuy [jich'irikuy] r. ku Sacar puñados para
jinari LPZ Y después. (pat)
sí. (ceq, rk) jinas LPZ De esta manera. (pat)
jich'isqa [jich'isqa] LPZ ph. Papa agusanada jina a [jina a] LPZ Así es!. (pat)
kikin : khurusqa papa. (pat) jina kachkay [jina kachkay] LPZ Así estarás.
(pat)
jich'iy [jich'ay] LPZ r.p. Echar tierra, abono.
(pat) jina kachun [jina kachun] LPZ Amen; así
jich'iy [jich'iy] r.p. Sacar puñados. (ceq) sea. (pat)
jiksuy [jijsuy] r.p. Terminar de tejer. (ceq) jina kachun [jina kachun] Que así sea. (ceq)
jik'illa [jik'illa] (jiq'illa)    s. Casco. (ceq) jinantin [jinantin] s.t. Todos. (dgh)

jik'iy [jik'iy] (jik'iy)    LPZ jik'iy r. mp. Quwi jik'in jinantin [jinantin] kikin : tukuynintin.
parananpaq. Sollozar con gemidos. (pat) jinantinku Todos ellos.
jinantiyku Todos nosotros (Exclusivo). jirway [jirway] r.p. Desconocer a su cría. (ceq)
jinantinchik [jinantinchik] CBB jinantinchis jisp'achi [jisp'achi ] s. Diurético. (arusimiñee)
PTS jinantinchex Todos nosotros (Inclusivo). jisp'achiy [jisp'achiy] LPZ r.p. Defecar, hacer
jinantiykichik [jinantiykichik] CBB ... (pat)
jinantiykichis PTS jinantiykichex Todos ustedes. jisp'achiy [jisp'achiy] LPZ r.p. Hacer orinar.
jinariy [jinariy] LPZ kh Y después. (pat) (pat)
jinaspa [jinaspa] LPZ kh Entonces. (pat) jisp'ana (jisp'ana)    PTS s. Pene. (lot, rk)
jinay (jinay)    CBB jinay LPZ PTS r.p. Ama jisp'ana [jisp'ana ] s. Urinario. (arusimiñee)
jinaychu. Hacer así. (xa, ceq, lot, pat, rk) jisp'ana wasi [jisp'ana wasi] LPZ s. Baño.
jinay CBB, Anzaldo parecer ¿Imaynataq (pat)
vida kay Anzaldupi? Kusalla kanpis, kusalla jisp'anayay [jisp'anayay] LPZ r. mp. Querer
kaspa jinanpis. Cómo es la vida en Anzaldo? orinar. (pat)
Bien nomás es, bien nomás parece. (v&c ) jisp'ay (jisp'ay)    PTS r. ku Orinar. (ceq, lot, pat)
jinchu <aym. [jinchu] LPZ s. Oreja. (pat) jisp'ay [jisp'ay] LPZ tikra. r.p. Defecar. (pat)
jinch'ay [jinch'ay] r.p. Dar un revés. (ceq, rk) jisp'ay [jisp'ay] LPZ [isp'ay] r.p. Mear. (pat)
jinch'u qañu [jinch'u qañu] LPZ s. Phulunti, jisp'ay [jisp'ay] s. Orín. (ceq)
lari lari. Ave nocturna maligna que gusta a las
almas del viajero. (pat)
jisp'ay [jisp'ay] s. Orina. (arusimiñee)
jinch'uwa [jinch'uwa] LPZ s. Waliq kan, jisp'ay purun [isp'ay pulun] LPZ ukhu. s.
chullinapi, kurwaniqpi (arándano). Arándano, Vejiga kikin : phukuchu. (pat)
fruto silvestre, uvilla negra. (pat) jisp'ay purunku [jisp'ay purunku] LPZ isp'ay

jinti [jinti] (jinti)    PTS s. Bacín. (lot) pulunku s. Vejiga. (pat)


jiñaqu [jiñaqo] LPZ s. Champiñuun. Planta jisp'ay p'iti [jisp'ay p'iti] Mal de orina, cistitis.
(arusimiñee)
silvestre. (pat)
jisp'aypuru, phukuchu [jisp'aypuru, phukuchu
jiñch'uwa [jiñch'uwa] LPZ s. Juch'uy ? ] ukhu. s. Vejiga. (arusimiñee)
Yura, urin uwa-jina. Arándano, crece en la
región de curva y Chullina; uvas silvestres, hay jisq'un [isqon; isq'on] (isq'on)    CBB isq'on, jisq'on
negro y blanco. (pat) CHU LPZ isqon PTS yupa. s.t., s. 9 Nueve.
(arusimiñee, xa, ceq, lot, pat, str)
jipya, wapsi [jipya, wapsi] s. Vapor, vaho de la
olla. (arusimiñee)
jisq'un chunka [jisq'on chunka] LPZ isqon
chunka yupa. s.t., s. 90 Noventa. (arusimiñee, pat)
jiqa jiqi [jeqa jeqe] CBB cabeza voladora chay
jiqa jiqiqa pasarpaq, ñin, khapanku urata, jisq'un ñiqi [jisq'on ñeqe] yupa. s.t., s. Noveno.
(arusimiñee)
ñin.. (v & c )
jiq'i [jeq'e] s. Estómago, panza. (arusimiñee) jisq'un pachak [jisq'on pachaj] yupa. s.t., s.
Novecientos. (arusimiñee)
jiq'ikuy [jeq'ekuy] r. ku Atragantarse, atorarse. jisq'un waranqa [jisq'on waranqa] yupa. s.t., s.
(ceq)
Nueve mil. (arusimiñee)
jiq'ipay [jeq'epay] CHU r.p. Atorarse con
comidas Juk jiq'ipaptinchik imapis yakupuni jista <kas. [jista] PTS s. Fiesta. (rh)
kutirichinawanchik kachkan.. (rk, trbk) jistukuy [jistukuy] LPZ r.ku Ser atenido a la
jiq'ipay [jeq'epay] LPZ r.p. Contaminar con cosa que tiene, que no quiere prestar rápido. (pat)
humo o gases. (pat) jistuy [jistuy] (jistukuy)    LPZ r. mp. Hacerse
jiq'ipuy [jeq'epuy] r. ku Ahogarse. (ceq) rogar. (pat)
jiq'iqa [jeq'eqa] LPZ s. Contaminación con jistuy [jestuy] r.p. Amorrar. (ceq)
humo o gases. (pat) jitu [jitu ] s. Negro retinto. (arusimiñee)
jiq'iqay [jeq'eqay] r. ku Ahogarse ñawpan : jiwasay [jiwasay] PTS s. Estribillo utilizado en
Heqquikayahuan. Taparse el gallillo, ahogarse canciones autóctonas. (rk)
con beuida, o con el bocado.. (dgh, ceq) jiwiqay [jiwiqay ] r.p. Mermar, sojuzgar,
jiq'iqay [jeq'eqay] (jiq'eqay)    PTS r.p. Ahogar, someter. (arusimiñee)
estrangular. (lot) jiwk'i <aim [jiwk'i] (jiq'i)    PTS s. Tostadora;
jiru [jiru] LPZ s. Hierro. (pat) olla para tostar. (ceq, rk)
jirhiy unquy [jirhiy onqoy] (khiyki)    LPZ s. jiyus uchu [jidius uchu] CBB PTS mikhu. s.
Fiebre. (pat) Plato típico; ají de fideos, tallarines con caldo,
jirwaku [jirwako] s. Desconocedor, chuño y papa.. (rk)
menospreciador, despreciador. (ceq) jp [jp ] k'utu s.t. Junup pachaknin. Centena de
jirwakuy [jirwakuy] r.p. Desconocerse. (ceq, rk) millón. (ñancha)
js [js] k'utu s.t. Junup sapannin. Unidad de juch'uy suyu [juch'uy suyu] LPZ s. Pequeña
millón. (ñancha) provincia. (pat)
jucha [jucha] CHU PTS s. Culpa. (str) juch'uy suyu [juch'uy suyu] wanlla. s.
jucha [jucha] LPZ s. Delito. (pat) Provincia. (rk)
jucha [jucha] LPZ s. Error. (pat) juch'uy suyu, llaqta [juch'uy suyu, llaxta] s.
jucha [jucha] s. Falta; negligencia en Departamento. (arusimiñee)
obligaciones rituales. (rh) juch'uy yachay wasi [juch'uy yachay wasi]
jucha [jucha] LPZ s. Pecado. (ceq, lot, pat, rh) wanlla. s. Ciclo primaria. (rk)

juchayuq [juchayox] LPZ s.t., s. Que tiene Juch'uy yuyay taripaykuna [juch'uy yuyay
taripaykuna] k'uski. s. Objetivos específicos. (ab)
culpa o pecado. (pat)
juchachakuy [juchachakuy] r. ku Pecaminarse. juch'uychaq [juch'uychaj] s. Pequeños ñawpan
(ceq) : Huchuychak. Los mas pequeños. (dgh, ceq)
juchachakuy [juchachakuy] LPZ r.p. Pecar. juch'uyyachiy [juch'uyyachiy] r.p. Achicar,
(pat) hacer pequeño. (ceq)
juchachay (juchachay)    PTS r.p. Acusar. (ceq, juch'uyyachiy [juch'uyyachiy] LPZ r.p.
lot) Convertir a pequeño. (pat)
juchachay [juchachay] LPZ r.p. Culpar. (lot, juch'uyyachiy, kutuyachiy [juch'uyyachiy,
pat) kutuyachiy ] qillqa. r.p. Abreviar. (arusimiñee)
juchallikuy [juchallikuy] LPZ r. ku Cometer juch'uyyay [juch'uyyay] CBB juch'uyyay LPZ
error, delito. (pat) r.p. Empequeñecerse. (xa, ceq, pat)
juchallikuy (juchallikuy)    CBB juchallikuy PTS juk [uj] CBB uj ranti Uno, alguno, otro, ujta -
r. mp. Pecar; lit. vestirse de pecado, cometer una SPA, de un. (xa)
falta. (xa, ceq, gro, lot, rh) juk [uj] s.t. Otro. (ceq)
juchallikuy [juchallikuy] LPZ r.ku Ser juk [uj] (uj)    CHU ukh PTS s.t. Un, una, unos,
culpable. (pat) unas. (lot, str, rk)
juchasapa [juchasapa] LPZ s.t., s. Pecador. juk [juk] (uj)    LPZ uj yupa. s.t., s. Sapallan, kay
(pat) yupaywan qallarikun; 1. Uno. (arusimiñee, ceq,
juchasapa (juchasapa)    PTS s. Pecador, pat)
culpable. (ceq, lot, rk) jukchuch [ujchus] r.t. Tal vez otro. (ceq)
juchata pampachay (juchata  pampachay)    PTS jukkuna [ujkuna] PTS s. ranti Algunos otros;
Perdonar el pecado. (lot) los demás. (ceq, gro)
juchayuq (juchayoj)    PTS s. Culpable. (lot) juklla [ujlla] LPZ ranti Uno nomás. (aul, pat)
juch'uy [juch'uy] CHU LPZ PTS s.t. jukllata [ujllata] PTS r.t. Repentinamente,
Pequeño,a. (arusimiñee, ceq, pat, rh, str) súbitamente ñawpan : Çuclla huclla. De vna
juch'uychaq [juch'uychax] LPZ s.t., s. vez, o de vn tiron.. (dgh, rk)
Pequeños. (pat) jukllapi [ujllapi] r.t. De una vez. (ceq)
juch'uy jallp'a [juch'uy jallp'a] s. Minifundio. jukllapi [ujllapi] CBB ujllapi LPZ r.t. En uno.
(arusimiñee) (xa, pat)
juch'uy llikachay, juch'uy awariy Jukllapi kargata llaqtaman apan. Lleva la
[juch'uy llikachay, juch'uy awariy] s. Subsistema. carga al pueblo en una sola vez.. (rk, trbk)
(arusimiñee) jukman kutiy [ujman kutiy] r.p. Volverse en
juch'uy muru unquy, muru unquy otro. (ceq)
[juch'uy muru onqoy, muru onqoy] s. Viruela. jukman tukukuq [ujman tukukuj] s. Uno que
(arusimiñee)
pretende ser otro. (ceq)
juch'uy ñan [juch'uy ñan] LPZ s. Camino jukmanta juk [ujmanta uj] LPZ De uno en
pequeño. (pat)
uno. (pat)
juch'uy sanampa [juch'uy sanampa ] qillqa. s. jukmanta jukmanta [ujmanta ujmanta] Uno
Letra minúscula. (arusimiñee)
por uno. (ceq)
juch'uy sara [juch'uy sara] LPZ s. Maíz juknin kaq [uknin kax] CBB ujninkax El uno,
pequeño, amarillo, con marlo delgado qhaway :
uno de ellos,as. (xa)
uchukilla. (pat)
jukniyuq [ujniyox] s.t., s. Con uno/a. (rk)
Juch'uy Siqimanta (-) [juch'uy seqemanta] s.
Imachuch sinru qillqapi kasqanta jukñiqman [ujnexman] LPZ r.t. A un lado.
(pat)
riqsichinapaq. Guión corto. (ñancha)
jukpi [ujpi] LPZ r.t. Una vez. (ceq, pat)
jukrí [ujrí] Y el otro?. (rk) juk ñiqi simi, juk ñiqi qallu [juk ñeqe simi,
juktawan [uqtawan] (ujtawan)    CBB ujtawan juk ñeqe qallu] Primera lengua. (arusimiñee)
PTS Nuevamente; otra vez. (xa, gro, lot, rk)
r.t. juk ñiqi yachaqaymanta [juk ñeqe
juktawan [ujtawan] LPZ r.t. Una vez más. yachaqaymanta] Nivel primario. (arusimiñee)
(ceq, pat) juk ratukama [uj ratukama] r.t. Hasta luego.
juktawan [ujtawan] LPZUno más. (xa, pat) (ceq)
Kampu runaqa wanuta wurupi chakraman juk ratumanta [uj ratumanta] r.t. De un rato.
juktawan apan. el campesino lleva el abono a (ceq)
la chacra una vez más. (rk, trbk) juk rimanayuq [juk rimanayox] LPZ s.t., s.
juk chhika [uj chhika] CHU ukh chhika r.t. Un Tenemos que hablar una cosa. (pat)
poco. (ceq, str, rk) juk riq [uj rex] de la misma clase, del mismo
juk chhika [juk chhika] LPZ r.t. Una porción. tipo Mana juk riqsituqa kasunmanchu
(pat) runaqa.. (rk, trbk)
juk jamu [juk jamu] yacha. Diferente en el juk sara [uj sara] CBB ñawpa. s. Ocho reales;
modo. (arusimiñee) ochenta centavos. (ceq, h&s)
juk jina [uj jina] CBB uj jina s.t Distinto. (xa, kaykuna kan: phata, phisu, tumina, tustun, sara,
ceq) ral.
juk jina (uj  jina)    LPZ PTS s.t. Diferente kikin juk wachay [juk wachay] LPZ s. Una cámara
: wak jina. (lot, pat, rk) de crías. (pat)
juk jinamanta [uj jinamanta] LPZ r.t. De otro juk yachaqay muyu [juk yachaqay muyu]
modo; de otra manera. (ceq, pat) yacha. Primer ciclo. (arusimiñee)
juk jina kay [juk jina kay] LPZ Ser de otra juk yaykuyniyuq mast'awa [juk
clase. (pat, rk) yaykuyniyox mast'awa] Tabla de simple entrada.
(arusimiñee)
juk jinachay [ ] (uj  jinachay)    PTS Variar; ser
diferente. (lot, rk) juk yuyay jallch'ana mast'awa [juk yuyay
jallch'ana mast'awa] Cuadro de entrada simple.
juk jinalla [juk jinalla] LPZ De otra manera. (arusimiñee)
(pat)
juk jinalla [uj jinalla] Disgustado. (ceq, rk) jukari [jukari] qillqa. s. Titular. (arusimiñee)
juk jinayachiy [uj jinayachiy] r.p. Demudar.
jukari qillqa [jukari qelqa] s. Letrero.
(arusimiñee)
(ceq)
juk jinayachiy [juk jinayachiy] LPZ r.p.
jukari suti, qillqap sutin [jukari suti, qelqax
sutin] yacha. s. Titular, título. (arusimiñee)
Desanimar. (pat)
juk jinayachiy [juk jinayachiy] r.p.
jukchakuy [ujchakuy] CBB llaqta. r. ku
Unificarse. (rk)
Transformar. (rk)
juk jinayay PTS sxx r. mp. Cambiar
LPZ
jukchasqa [ujchasqa] ph. Unidos. (ceq)
de humor, ánimo, apariencia. (pat, rk) jukñiqman [ujnejman] r.t. A otra parte. (ceq)
juk jinayay [juk jinayay] r.p. Volverse jukta qhawarina musuq. Veamos el ejemplo.
(rk)
diferente.
juk juk [juk juk] yacha. s. Diferente cosa.
juku (juku)    LPZ PTS p'isqu. s. Búho kikin :
(arusimiñee) tuku. (ceq, lot, pat, rh)
juk kaq runa, iskay kaq runa, kimsa jukumari [jukumari] (ukumari)    CBB jukumari
LPZ ukumari PTS s. Oso negro, come choclo,
kaq runa [juk kax runa, iskay kax runa, kimsa
hace mucho daño. (arusimiñee, xa, ceq, pat, rh)
kax runa] simi. s. Persona gramatical. (arusimiñee)
juk kuti [uj kuti] LPZ Una vez. (ceq, pat) jukunay [jukunay ] r.p. Copular. (arusimiñee)
juk kutitawan [uj kutitawan] LPZ Una vez
jukwaykuchasqa musuq. síntesis. (rk)
más; otra vez. (ceq, pat) jukwaykuy ñawpa. combinar, sintetizar Huc
huaycuni. Juntar .. en vno. (dgh)
Juk k'ata [juk k'ata] Única. (ab)
juk k'ata yawar masi [juk k'ata yawar masi] s.
juk'i [juk'i] (juk'i  sara)    LPZ s.t., s. Maíz podrido.
(pat)
Familia nuclear. (arusimiñee) LPZ qhaway : ismusqa. (pat)
Juk k'ata, pampa pampalla ima [juk k'ata, juk'ucha [juk'ucha] PTS s. Rata. (ceq, rh)
pampa pampalla ima] Única y universal. (ab, en
base a Márquez, 2004: 114) juk'ucha [juk'ucha] LPZ PTS s. Ratón. (ceq,
pat, rh, rk)
juk ñiqi [juk ñeqe] LPZ yupa. s.t., s. Primero
(orden). (arusimiñee, pat, rk) juk'uchayuq [juk'uchayox] LPZ s.t., s. Medio
ratero, persona q sabe robar. (pat)
juk'uchasipi [juk'uchasipi ] s. Calambre. junqullpi, juturi [jonqollpi, juturi ] s. Fuente,
(arusimiñee) surtidor, manantial. (arusimiñee)
juk'ullu [juk'ullu] (juq'ullu)    LPZ s. Jamk'a junq'a juna, simana [ junq'a juna, simana]
jamk'akunapaq. Tostadera de barro. (pat) yupa. s. Semana. (arusimiñee)
qhaway : juq'ullu. (pat) junta <kas. (junta)    PTS s. Junta escolar. (lot)
juk'uta ujut'a [juk'uta] (ojot'a)    LPZ PTS s. junta tuwitiwa [junta tuwitiwa] s. Junta tuitiva.
Abarca. (gro, pat, rk) (arusimiñee)
jula jula [jula jula] PTS taki. s. Zampoñas juntuy [juntuy] LPZ r.p. Juntar. (pat)
grandes. (eb, ceq, rk) junt'a [junt'a] (junt'a)    CHU LPZ PTS r.t.
julaqay [julaqay] r.p. Sacar de lleno. (ceq) Junt'ita kachkan p'uñupi aqha. Lleno. (ceq,
Juliku [juliku] LPZ suti. s. Julián. (pat) lot, pat, rh, str)
jullakuy [jullakuy] LPZ r.p. Conmoverse; junt'achiy [junt'achiy] LPZ r.p. Llenar. (ceq,
tener pena de algo como para llorar. (pat) pat, rk)
jullki [jullki ] s. Renacuajo de la rana. junt'achiq [junt'achix] simi. s.t., s.
(arusimiñee) Complemento. (arusimiñee)
jullp'u [jullp'u] s. Pito mezclado con líquido junt'achiqkuna [junt'achixkuna] LPZ s.t., s.
kikin : p'ullpu. (ceq) Los que llenan. (pat)
jullqi, juq'uyllu [jollqe, joq'oyllu] s. Renacuajo junt'akuy [junt'akuy] r.p. Q'ayawan juk killa
del sapo. (arusimiñee) junt'akun. Cumplirse (plazo). (jdb, rk)
jullq'i [jolq'e] s. Comida áspera de zapallo junt'alla [junt'alla] r.t. Preciso. (arusimiñee)
(calabaza). (ceq, rk) junt'apuy [junt'apuy] r.p. Pagar; completar
jullq'uy [jolq'oy] r.p. Roer. (ceq, rk) pago de deuda. (arusimiñee)
jullu [jullo] CHU jullu s.t. Pudrimiento. (ceq) junt'asqa (junt'asqa)    PTS ph. Completo,
(hullupapa)    jullu papa. (trbk) completado. (lot, rk)
jullut'imu [jullut'imu] PTS s. Víbora. (rh) junt'asqa runa musuq. Hombre, sujeto
jullut'uma (jullut'uma)    PTS s. Víbora de color complejo. (rk)
negro y rojo. (lot) junt'ay (junt'ay)    LPZ r.p. Aumentar lo que
julluy [julluy] r. mp. Empezar a podrir. (ceq) faltaba. (pat)
Julya [julya] suti. s. Julia. junt'ay [junt'ay] LPZ PTS r.p. Completar
(trabajo, deuda). (ceq, lot, pat, rh)
jumint'a [jumint'a] (umint'a)    LPZ PTS
Tamal de choclo; humita, comida
jumint'a s.
junt'ay [junt'ay] LPZ PTS r.p. Cumplir. (ceq,
lot, pat, rh)
hecha de pasta de maíz. (ceq, lot, rk)
jumint'ay (jumint'ay)    PTS r.p. Hacer tamales. junt'ay [junt'ay] LPZ PTS r.p. Llenar. (ceq,
lot, pat, rh)
(lot)
jumiwa [jumiwa] s. Cantarillo (cuello estrecho).
junt'ay [junt'ay] r.p. Pagar (en dinero).
(arusimiñee)
(arusimiñee)
jumiy [jumiy] r.p. Trasegar; llevar cosas, junt'ay [junt'ay] LPZ r.p. Terminarlo. (pat)
líquidos de un recipiente a otro. (lay, encarta) junt'aykuchiy [junt'aykuchiy] LPZ PTS r.p.

jump'i (jump'i)    LPZ PTS s. Sudor. Junt'aykuchiy p'uñuman aqhata. Llenar


(arusimiñee, lot, pat) completamente. (pat, rh)
jump'i llaqta [jump'i llaxta ] s. Tierra cálida. junt'aykuy [junt'aykuy] LPZ r. mp. Aumentar.
(arusimiñee) (pat)
jump'ichiy [jump'ichiy] r.p. Hacer sudar. (ceq, junt'aykuy [junt'aykuy] r. mp. Llenarse
rk) completamente (p ej. Gente a un espectáculo).
(rk)
Jump'iri [jump'iri] LPZ suti. s. Apellido en
una comunidad de Jat'ichulaya. (pat) junu [junu] yupa. s.t., s. Millón. (dgh, arusimiñee)
jump'iy [jump'iy] (jump'iy)    LPZ PTS r. mp. junu waranqap chunkan, junu
Papa allaspa jump'inipuni. Sudar. (ceq, lot, pat, waranqap chunkachisqan [junu waranqax
rh) chunkan, junu waranqax chunkachisqan] yupa.
jump'iy [jump'iy] LPZ s. Sudor. (pat) Decena de millar de millón. (arusimiñee)
junch'a [junch'a] LPZ s. Fogón kikin : junu waranqap pachakkunan, junu
q'uncha. (pat) waranqap pachakchisqan* [junu
chhaqa. waranqax pachajkunan, junu waranqax
pachajchisqan*] yupa. Centena de millar de
junch'ayuq [junch'ayox] LPZ s. Lugar de
millón. (arusimiñee)
ceremonia ritual (cabildo). (pat)
junu waranqap pachaknin, waranqap juñuchakuy [juñuchakuy] LPZ r.ku Juntar
pachakchisqan [junu waranqax pachajnin, para casarse. (pat)
waranqax pachajchisqan] yupa. Centena de millar juñuchakuy [juñuchakuy] LPZ r.ku Juntarse,
de millón. (arusimiñee) organizarse. (pat)
junup chunkakunan, junup juñuchakuy [juñuchakuy] LPZ s. La pareja
chunkachisqan [junux chunkakunan, junux que se junta después de ser separado kikin :
chunkachisqan] yupa. Decena de millón. kutinakuy. (pat)
(arusimiñee) juñuchay [juñuchay] LPZ r.p. Aglutinar. (pat)
junup pachaknin, junup pachakchisqan juñuchay [juñuchay] wanlla. r.p. Organizar. (rk)
[junux pachajnin, junux pachajchisqan] yupa. juñuy wasi, juñuna wasi [juñuy wasi, juñuna
Centena de millón. (arusimiñee)
wasi] s. Congreso. (arusimiñee)
junup sapan, junup illan [junux sapan, junux junyay [junyay] LPZ r.p. Alborotar?. (pat)
illan] yupa. Unidad de millón. (arusimiñee)
jupuquchiy [jopoqochiy] r.p. Hacer espuma.
junuy junu [junuy junu] yupa. s.t., s. Billón; un (ceq)
millón de millones. (dgh, arusimiñee)
jup'a [jup'a] LPZ s.t., s. Callado, muy. (pat)
juñi [juñi] LPZ s. Madeja. (ceq, pat, rh)
jup'a [jup'a] LPZ s.t., s. Mudo. (pat)
juñi (juñi)    PTS s. Ovillo. (lot, rk)
jup'ayay [jup'ayay] LPZ r. mp. Tener pesadilla.
juñi rimaypa kaynin [juñi rimaypa kaynin] s. (pat)
Estructura del discurso. (arusimiñee) juqharikuy [joqharikuy] LPZ r. ku Levantarse;
Juñichiy [junichiy] r.p. Convencer. (arusimiñee) no dejarse así nomás. (pat)
juñichiy rimay, pulitiku rimay [junichiy juqharikuy [joqharikuy] LPZ s.
rimay, pulitiku rimay] s. Discurso político. Levantamiento. (pat)
(arusimiñee)
juqharimuy [oqharimuy] r.p. Ir y traer algo
juñikuy [juñikuy] LPZ r.ku Hacer madeja. (pat) levantándolo. (rh)
juñikuy [juñikuy] s. Obediencia. (arusimiñee) juqhariy [oqhariy] LPZ r.p. Alzar. (ceq, pat, rk)
juñiy [juñiy] wanlla. r.p. Aprobar. (rk) juqhariy [juqariy] (oqhariy)    CBB oqhariy LPZ
juñiy [juñiy] LPZ r.p. Hacer madeja de lana. juqariy PTS Levantar ñawpan :
oqhariy r.p.
(pat) Çocarini. Leuantar del suelo alguna cosa.. (dgh,
juñiy [juñiy] r.p. Madejar. (ceq, rk) xa, lot, pat, rh)
Juñiy Wasi [juñiy wasi] s. Runap akllasqan juq'ara <aym. [joq'ara] CBB joq'ara PTS s.t.
rantikuna chaypi tantakukunku, suyup Sordo ruqt'u. (xa, ceq, gro)
kawsayninta qhawanku, kamachiykunata juq'u (joq'o)    LPZ PTS s.t. Mojado, húmedo.
paqarichinku. Asamblea. (ñancha) (ceq, lot, pat)
juñu [juñu] yupa. s. Conjunto. (arusimiñee) juq'uchakuy [joq'ochakuy] LPZ r. ku Hacerse
juñu [juñu] wanlla. s. Organización. (rk) mojar. (pat)
juñu [juñu] LPZ s.t. Junto(s). (pat) juq'uchakuy [joq'ochakuy] PTS r.ku Mojarse.
juñu kamachiq [juñu kamachix] wanlla. s. (rk)
Ministro. (rk) Yakuwan pukllaspa wawa p'achanta
juq'uchakun. Jugando con agua, los niños se
juñu kamachiq [juñu kamachix] LPZ s.t., s.
mojaron la ropa. (rk, trbk)
Gobierna a todos. (pat)
Yakuwan umaykita simp'akunaykipaq
juñu kamachiqkunap tantakuynin [juñu juq'uchakuy. Mójate la cabeza para lavarte. (rk,
kamachixkunax tantakuynin] wanlla. s. Consejo de trbk)
ministros. (rk) juq'uchasqa [joq'ochasqa] LPZ ph. Está
juñu kamachiqkunap tantakuynin [juñu mojado. (pat)
kamachixkunax tantakuynin] LPZ Organización juq'uchay [joq'ochay] LPZ r.p. Mojar. (ceq,
de autoridades. (pat) pat, rk)
juñu kamachiqkunap wasin [juñu juq'uchikuy [joq'ochikuy] r.ku Mojar, dejarse (p
kamachixkunax wasin] wanlla. s. Gabinete. (rk) ej. Con la lluvia).
juñu runa [juñu runa] s. Sociedad. (arusimiñee) juq'uchikuy [joq'ochikuy] LPZ r.ku Mojarse
Juñu yachaywasi junta [juñu yachaywasi sin motivo. (pat)
junta] yacha. s. Junta de núcleo. (arusimiñee) juq'uchiy [joq'ochiy] LPZ r.p. Mojar, hacer.
juñu yachaywasi kamachiq [juñu (pat, rk)
yachaywasi kamachix] yacha. s. Director de juq'ullu [uqhollu, joq'oyllu; juk'uyllu] (uqhullu,  
núcleo. (arusimiñee) juq'uyllu;  juk'uyllu)    LPZ PTS s. Unupi
kawsan, jinaspa k'aryaman kutipun. jurqhuy [orqoy, jorqoy, orqhoy] (orqhoy)    CHU
Renacuajo. (lot, pat) PTS Extraer (minerales de las minas,
r.p.
juq'ullu [juq'oyllu - juqoyllu] (juk'uyllu)    LPZ s. bienes de las ciudades, fotos). (lot, rh, str)
Tostadera hecha de barro. (pat) jurqhuy [orqhoy, orqoy] CBB orqhoy LPZ
juq'ullu 2 [joq'ollu 2] CHU s. Gorro de jurquy r.p. Sacar. (xa, ceq, pat, rh)
mujeres jóvenes. juruchi, qaran*, sinkhan [juruchi, qaran*,
juq'uri [joq'ori] CBB joq'ori mallki. s. Torcaza; sinkhan ] s. Corteza del árbol. (arusimiñee)
paloma torcaza. (arusimiñee, xa, ceq) juruku [juruku] LPZ s. Búho del bosque, de
juq'uy juqu.wa.n (joq'oy)    CHU LPZ PTS yungas. (pat)
r.wa Mojar, mojarse. (lot, pat, str, rk) jurukutu [jurukutu] (juruk'uta)    CBB juruk'uta
juq'uyay [joq'oyay] LPZ r. mp. Estar mojado. LPZ s. Paloma ploma, de ojos rojos. (xa, pat)
(pat) juruyu [juruyu] s. Casa desmantelada, o en
jurakuy [jurakuy] LPZ r. mp. Thawikun, ruinas kikin : laqaya. (ceq)
allakun, turu chakiwan jallp'ata jurakun. jusi (jusi)    CBB jose PTS s. Hoz. (xa, lot)
Cuando el toro bravo levanta tierra con su mano,
para cornear a un toro o una persona. (pat)
jusiña [jusiña] (jusi)    LPZ s. Cortado, segadera,
sirve para cortar * kikin : ruthuna. (pat)
juraq'achikuy [juraq'achikuy] r. ku
Descargarse; peinarse. (ceq, rk)
jusq'uy [josq'oy?] r.p. Untar. (ceq)
juraq'achiy [juraq'achiy] r.p. Bajar, hacer bajar. Justina [justina] LPZ suti. s. Nombre de
(ceq) mujer. (pat)
juraq'ay [juraq'ay] CBB juraq'ay PTS r. ku jusk'u [jusk'u] (jutk'u)    LPZ s. Hoyo, orificio,
Bajar(se). (xa, ceq, gro, rk) hueco. (pat)
jurijay CHU ejercitar. (trbk) jutk'u [jusk'u, jurk'u] (jusk'u)    LPZ s. Agujero.
(ceq, pat, rh)
jurka Luna llena. (pat)
[jurka] (urt'a)    LPZ s.
jutk'u (jusk'u)    PTS s. Hoyo. (lot)
jurka <kas. CHU s. Palo con puntas para
remover la paja en la trilla.
jutk'u [jusk'u] LPZ s. Hueco. (pat)
jurkay [jurkay] r.p. Pagar. (arusimiñee) jutk'u [jusk'u] LPZ s. Orificio. (pat)
jurkita <kas. [jurkita] LPZ s. Horqueta de jutk'u [jusk'u] LPZ t'uqu hoyo. (pat)
madera para trillar trigo. (pat) jutk'una [jusk'una] (jutk'una)    LPZ PTS
jurkitay [jurkitay] LPZ r.p. Revolver el trigo Cosa para agujerear. (pat, rk)
jusk'una s.

trillado. (pat) jutk'una [jusk'una] LPZ s. Herramienta para


jurk'uta (jurk'uta)    PTS p'isqu. s. Tórtola, hacer agujeros, hoyos. (rk)
cierta clase de paloma pequeña. (ceq, lot) jutk'uq [jusk'Ux] LPZ s.t., s. Agujereador. (pat)
jurk'uta [jurk'uta ] s. Paloma color pardo rojizo. jutk'uq [jusk'Ux] s.t., s. Perforista. (arusimiñee)
(arusimiñee) jutk'uy [jusk'uy] (jutk'uy)    LPZ PTS jusk'uy r.p.
jurk'uy [jurk'uy] LPZ qhaway : jutk'uy. (pat) Agujerear; hacer huecos. (pat, rk)
jurnu <kas. [jurnu] CHU PTS s. Horno. (trbk) jutk'uy [jusk'uy; jurk'uy] LPZ r.p. Agujerear.
jurqhukapuy [orqhokapuy] PTS orqhokapuy (pat)
r.p. Sacar(selo) para sí mismo. (rh) jutk'uy [jusk'uy] (jusk'uy)    PTS r.p. Agujerear,
jurqhukuy [orqhokuy] LPZ jorqokuy PTS hacer agujero. (ceq, lot, rk)
orqhokuy r.ku Sacar para uno. (pat) jutup chakin, phutup chakin [jutup chakin,
jurqhukuy [orqhokuy] PTS orqhokuy r.p. phutup chakin] s. Pie de foto. (arusimiñee)
Sacarse la ropa. (rh) jutuq, phutuq [jutux, phutux] s. Fotógrafo.
(arusimiñee)
jurqhumuy [orqhomuy] PTS orqhomuy r.p. Ir a
sacar; sacar hacia aquí. (rk) juturi [juturi] CBB juturi s. Manantial. (xa, ceq)
Fuente.
jurqhupuy [orqhopuy] LPZ jorqupuy PTS r.p.
Vertiente.
Sacárselo (algo para alguien). (pat, rk)
jurqhuriy [orqhoriy] LPZ jurquriy PTS r.p. jut'a uqhu [jut'a oqho] LPZ kiti. s. Una
comunidad de la región de Amarete. (pat)
Sacar un poco, por un momento, para mostrar.
(pat, rk) jut'achikuy [jut'achikuy] LPZ r.p. Hacerse
jurqhusqa [orqhosqa] PTS Sacado. (rk)
ph.
morder con piedra pesada. (pat)
jurqhusqa [jorqhosqa] s.t., s. Extraído.
jut'achiy [jut'achiy] LPZ r.p. Hacer morder
(arusimiñee) entre piedras, causar herida con un golpe de
piedra. (pat)
jut'u (jut'u)    PTS s. Gavilla de habas, o maíz en kacharipuy (kacharipuy)    PTS r.p. Dejar que se
la chacra. (lot) vaya. (lot)
jut'u [jut'u] s. Hacina. (ceq) kachariq [kacharej] s. Persona encargada de
jut'us khuru [jut'us khuru] khuru. s. Gusano soltar, liberar (cosas, personas). (ceq)
perforador. (ceq) kacharisqa [kacharisqa] ph. Libre. (ab)
jut'uy [jut'uy] s. Perforación. (arusimiñee) kachariy [kachariy] LPZ r.p. Enviar alguien.
Juwan [juwan] suti. s. Juan. (pat)
Juwana [juwana] LPZ suti. s. Juana, nombre kachariy [kachariy] PTS r.p. Liberar, soltar,
de la mujer. (pat, rk) dejar en libertad (p ej. Alumnos de la clase). (ceq,
rh, rk)
juy! (juy!)    PTS aq. Oh!. (lot)
kachariy [kachariy] LPZ r.p. Soltar. (pat)
juyaku, ñikusqan [juyaku, ñikusqan] s.
Ama khuchita jap'iychu. Liberar, dejar en
Decisión. (arusimiñee) libertad; p ej. alumnos de la clase. (rk, trbk)
juyañiy [juyañiy] r.p. Rezar. (arusimiñee) kacharpari (kacharpari)    CBB kacharpari PTS
juyañiy, mañakuy [juyañiy, mañakuy] r.p. Despedida;. (xa, gro, lot)
s.
Rezar, rogar, solicitar. (arusimiñee) alma kacharpari Día de difuntos. (xa)
juypa, juypaychi, wipachi [juypa, juypaychi, kacharpariy (kacharpariy)    PTS r.p. Despedir.
wipachi] s. Plomada. (arusimiñee) (ceq, gro, lot)
juypay, juypachiy [juypay, juypachiy ] r.p. kacharpariy [kacharpariy] LPZ r.p. Mandar,
Utilizar la plomada. (arusimiñee) despedir. (pat)
k 7 [k] qillqa. s. Qanchis ñiqi qillqa kacharpariy [kacharpariy] LPZ r.p. Soltar
ñancharisqa qillqakunamanta. K, k; letra. algo súbitamente. (pat)
K/k sanampa [k/k sanampa] qillqa. s. Kay k kacharpaya [kacharpaya] LPZ s. Despedida.
sanampa, phatmip qallariyninpi [k] jina (ceq, pat, rk)
uyarikun, wichq'asqa: karu; phatmip kacharpayay [kacharpayay] LPZ r.p. Dejar ir.
tukukuyninpitaq [j] jina t'uqyan: lliklla.. (pat)
(ñancha) Ñankama pusanku kumpañanku watakama
ka Imatapis jaywaptinchik,
(ka)    PTS aq. ñispa.. (rk, trbk)
jap'inanpaq ajinata ñinchik. Toma; expresión Kachasqa [kachasqa] LPZ ph. El enviado. (pat)
usada para entregar, alcanzar algo. (ceq, lot)
Kachasqa [kachasqa] wanlla. s. Embajador. (rk)
ka! [ka! ] LPZ aq. Toma!. (pat)
Kachay [kachay] r.p. Kay simitaqa runata
kacha [kacha] s. Imamanpis kachasqa puriq. maymanpis kachanapaq apaykachakun.
Mensajero. (dgh, ceq, rh) Enviar (personas). (ñancha)
kachachacha [kachachacha] s. Chispa, centella. kachay (kachay)    CHU LPZ PTS r.p. Enviar
(dgh, arusimiñee)
a alguien (p ej. Para comprar algo), mandar
kachachachay [kachachachay] r. mp. Chispear o como emisario. (ceq, lot, pat, rh, str)
centellear. (arusimiñee)
kachay [kachay] LPZ r.p. Mandar. (pat)
kachapuri [kachapuri] LPZ s. El enviado. (pat)
kachaykachay [kachaykachay] LPZ r.p.
kachapuri [kachapuri] s. Maymanpis Enviar a todo lado. (pat)
imamanpis kamachisqa puriq. Estafeta. (ceq,
rk)
kachaykukuy [kachaykukuy] LPZ r. mp.
Decidirse a entrar. (pat)
kachapuriq [kachapurix] s. Alcahuete. (dgh)
kachaykukuy (kachaykukuy)    PTS r. mp.
kacharikuy [kacharikuy] r. mp. Kimsa ukhu
Largarse uno (a algún lugar con determinación).
riyku, laqharaqtaq, mana kacharikuspa (lot)
riyku. Desprenderse. (rk)
kachaykuy (kachaykuy)    PTS r.p. Enviar
kacharikuy [kacharikuy] r. mp. Largarse a, irse (alguien a un recinto); soltar (algo) a un
con propósito. (rh, rk) recipiente. (lot)
kacharikuy [kacharikuy] LPZ r. mp. Soltarse. kachaykuy [kachaykuy] LPZ r.p. Soltar algo
(pat)
hacia adentro. (pat)
kacharikuy [kacharikuy] PTS r.p. Irse.
kachi (kachi)    CHU LPZ PTS s. Sal; cloruro
Tiyarikuy kacharikuy!, jinata ñinku runa sódico, sal común utilizada para salar las
tiyarikunanpaq chantataq aqhaman
comidas.. (ceq, lot, pat, rh, str)
kachananpaq, rantikunanpaq; asikunapaq
jinata ñinku. Siéntate largate, dicen en broma kachi chakra [kachi chaxra ] Salar, mina de sal.
(arusimiñee)
para que la gente se siente y luego envíe a
comprar chicha. (rh)
kachi churana [kachi churana] LPZ s. Kalikstu [kalikstu] suti. s. Calixto.
Recipiente de sal. (pat) Kaliku [kaliku] PTS suti. s. Calixto.
kachi churana (kachi  churana)    PTS s. Salero. kalistu <kas. (kalisto)    CBB calisto PTS mallki.
(lot, rk) s. Eucaliptus; corrupción de eucaliptus. (xa, lot)
kachi k'ara [kachi k'ara] LPZ s.t. Salado (a). kaltu <kas. [kaltu] LPZ s. Yakuyuq mikhuna.
(pat)
Caldo, sopa kaykuna kan:. (pat)
kachi pampa [kachi pampa] PTS s. Lago de [~] LPZ arus kaltu. (pat)
sal. (rk) LPZ ch'uñu kaltu. (pat)
kachichakuy [kachichakuy] r. ku Salarse. (ceq, LPZ illaku kaltu. (pat)
rk) LPZ kalasu kaltu. (pat)
kachichakuy [kachichakuy] LPZ r.p. LPZ khaya kaltu. (pat)
Aumentarse sal. (pat) LPZ phata kaltu. (pat)
kachichay [kachichay] LPZ r.p. Poner sal. (pat) LPZ phiyus kaltu. (pat)
Yakuta kachichay mikhunata wayk'unapaq.. LPZ sara jarwi kaltu. (pat)
(rk, trbk) LPZ tiryu jarwi kaltu. (pat)
kachina [kachina] CHU s. Mármol. (str) LPZ tiryu sarsa kaltu. (pat)
kachinchay [kachinchay] LPZ r.p. Poner sal. LPZ uqa kaltu. (pat)
(pat) kalwala [kalwala] (kalawala)    LPZ s. Medicina
kachinchay [kachinchay] CHU r.p. Salar; natural. (pat)
poner sal a la comida. (arusimiñee, ceq) kalla [kalla ] s. Cotorra enana. (arusimiñee)
kachinnay [kachinnay ] r.p. Quitar el exceso de kallachi [kallachi] LPZ ukhu. s. Clavícula. (pat)
sal. (arusimiñee) kallapi [kallapi] (kallapu)    LPZ s. Aya
kachiru <kas. -ero [kachiro] s. Salero. (ceq) apanapaq. Camilla, para llevar al difunto. (pat)
kachisapa [kachisapa] CHU s.t. Salado. (rk) kallapiyay [kallapeyay] r.p. Abovedar. (ceq)
kachisu [kachisu] s. Cuarzo. (ceq) kallapu <aym. [kallapu] (kallapi)    LPZ s. Palos
kachisu [kachisu] LPZ s. Piedra blanca. (pat) para sostener el socavón. (pat)
kachiy [kachiy] r.p. Obligar a estarse. (ceq) kallapu [kallapo] s. Camilla, tronco cortado de
kachiyay [kachiyay] r. mp. Cristalizar, cuajarse tres metros. (ceq)
la sal. (arusimiñee) kallawaya [kallawaya] LPZ s. Médico, sabio
kachkay [kachkay] CBB kasay - kashay CHU callahuaya de medicina natural. (pat)
kajay LPZ kachkay PTS kashkay, kashay r. Estar kallcha [kalcha] s. Mies hacinada. (ceq, rk)
(lit. estar estando) Jinalla kachkan. Así nomás kallcha [kallcha] LPZ s. Montón cosechado de
está (sin hacer nada) ñawpan : Cachcani. Ser o maíz, de arvejas. (pat)
estar presente, o tener de presente.. (dgh, xa, ceq, kallcha [kallcha] s. Montón de cualquier grano.
rk) (ceq)
CBB kasqay - kashay. (xa)
LPZ sara kallcha medida; khuskan kaq
kachu [kachu] s. Espolón (de gallo), gorra. (ceq) chakramanta. (pat)
kachucha <kas. [kachucha] (kachucha)    s. Gorra kallchay [kalchay] r.p. Segar, hacinar la mies.
de tela. (ceq) (ceq, rk)
kachun [kachun] PTS kmch. Que sea! Jina kallchay [kallchay] LPZ s. Rutusqa sarata
kachun. Que así sea; que así se quede. (rk) sayachiy. Siega del maíz. (pat)
kachupay [kachupay] r. mp. Rumiar. (ceq) kallchay pacha [kallchay pacha] LPZ s.
kafé <kas. [kafé] CHU s. Café. (str) Tiempo de amontonar maíz. (pat)
kaja [kaja] LPZ s. Tambor. (pat) kalli <kas. [kalli] CHU s. Calle. (str)
kajun <kas. [kajun] CHU PTS s. Cajón. (str) kalli, ñan [kalli, ñan] s. Calle. (arusimiñee)
kaka [kaka] masi. s. Tío; hermano de la madre. kallipi phinkiykachaq musuq. saltimbanqui.
(dgh, smtq) (rk)
kakuy [kakuy] r. Estar quieto. (gro) kallkiy [kallkiy] r.p. Empedrar, adoquinar;
kakuy [kakuy] LPZ r. Permanecer. (gro, pat) enlosar. (dgh, arusimiñee)
kakuy [kakuy] r. Quedarse. (gro) kallkiykamayuq [kallkiykamayox] s.
Empedrador.. (dgh)
kakuy [kakuy] CBB kakuy CHU LPZ PTS
r. ku Jukñiqpi as unayta kay. Estar(se). (xa, ceq, kallpa [kallpa] s. Energía. (arusimiñee, lot, rh)
pat, str) kallpa (kallpa)    LPZ PTS s. Fuerza.
kalasu [kalasu] LPZ s. Lacayote. Calabaza. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh)
(pat) kallpa [kallpa] LPZ s. Poder. (pat)
kallpayuq [kallpayoj] (kallpayoj)    PTS s. Fuerte ch'awa kamayuq ordeñador.
awqan : llawsa. (ceq, lot, rh) chakuykamayuq cazador.
kallpayuq [kallpayox] LPZ s.t., s. Poderoso. challwakamayuq pescador.
(pat) chhapraykamayuq podador.
jampiykamayuq médico.
kallpayuq [kallpayox] LPZ s.t., s. Tiene fuerza. janaqpachakamayuq astrónomo.
(pat)
jich'aykamayuq fundidor.
kallpayuq [kallpayox] LPZ s.t., s. Vigoroso. k'uskiykamayuq investigador.
(pat)
kallkiykamayuq empedrador.
kallpachakuq mikhuna [kallpachakUx khipukamayuq contador; estadista.
mikhuna] LPZ Alimento que dan fuerza. (pat) kirukamayuq dentista.
kallpachakuy [kallpachakuy] CBB kallpachakuy llamt'akamayuq leñador.
r.ku Esforzarse. (xa) llaqllaykamayuq carpintero, tallador.
kallpachakuy [kallpachakuy] LPZ r.ku llaqtakamayuq alcalde.
Fortalecerse; hacer fuerza para resistir. (pat, rk) ñawpakamayuq historiador.
kallpachakuy [kallpachakuy] PTS r.p. Darse qaranchaykamayuq el encuadernador.
quyllurkamayuq astrónomo.
fuerza (v. gr. Tomando chicha, coqueando). (rh)
rutuykamayuq barbero.
kallpachaq [kallpachax] PTS s. Supervisor en simikamayuq lingüista.
el programa de alfabetización Yuyay Jap'ina. (rk) simikamayuq literato.
kallpachaq [kallpachax] LPZ s.t., s. El que siraykamayuq sastre, costurera.
fortalece. (pat) suyup tumpaykamayuq fiscal general de la
kallpachaq [kallpachax] s.t., s. Nutrientes. república.
(arusimiñee) tika kamayuq adobero.
kallpachaq, khutullpa [kallpachax, khutullpa ] tullpuykamayuq tintorero.
s. Proteína. (arusimiñee) uywa jampikamayuq veterinario.
kallpachasqa, phisika [kallpachasqa, phisika] wasikamayuq arquitecto.
s. Física. (arusimiñee) yachachiykamayuq pedagogo.
kallpachay [kallpachay] r.p. Fortalecer; darle
kamayuq, uphisiw [kamayox, uphisiw] sunqu.
más fuerza. (arusimiñee, rk) s. Oficio. (arusimiñee)
kallpakuy [kallpakuy] r. ku Esforzarse. (ceq) kamachakuy [kamachakuy ] s.
Responsabilidad. (arusimiñee)
kallpakuy [kallpakuy] CBB kallpakuy r.ku
Animarse. (xa)
kamachi [kamachi] LPZ Autoridad. (pat)
s.

kallpakuy [kallpakuy] LPZ r.ku Poner fuerza. kamachi [kamachi] wanlla. s. Decreto. (rk)
(pat) kamachi [kamachi] LPZ s. Mandato. (pat)
kallpanchay [kallpanchay] LPZ r.p. Apoyar. kamachi [kamachi] s. Regla (norma).
(pat) (arusimiñee)
kallpasapa [kallpasapa] LPZ PTS s.t. Fuerte. kamachi [kamachi] (kamachi)    PTS s. Servicial,
(gro, pat) que cumple bien las instrucciones. (lot)
kallpay [kallpay] LPZ r. mp. Intentar siempre. kamachi [kamachi] s. Sirviente. (ceq)
(pat) kamachikuq [kamachikUx] PTS s.t., s.
kallpay [kallpay] LPZ r. mp. Poner fuerza. (pat) Autoridad; alguien que se permite ordenar.
kallpay [kallpay] CHU r.p. Forcejear. kamachikuq [kamachikUx] LPZ s.t., s. El que
-kama [-kama] k' Especie (género). (arusimiñee) gobierna. (pat)
-kama [-kama] CHU k' Hasta, sufijo de caso: kamachikuy [kamachikuy] LPZ r.p. Instruir,
LIMITATIVO. (ceq, str) dar normas y obligaciones. (pat)
PTS Pampaman rinankama, uwijan kamachina juñu [kamachina juñu] wanlla. s.
chinkapusqa. mientras fue / hasta que vaya a la Ministerios. (rk)
pampa, su oveja se perdió. (rk) kamachina mit'a [kamachina mit'a] wanlla. s.
kamayuq [kamayox] LPZ s. Carrera o Período de mandato. (rk)
profesión. (pat) kamachiq [kamachix] LPZ s. Director. (pat)
kamayuq [kamayox] wanlla. s. Profesional, kamachiq [kamachix] LPZ s. Gobierno. (pat)
técnico. (rk) kamachiq (kamachej)    PTS s. Jefe, conductor.
kamayuq [kamayox] wanlla. s. Técnico. (rk) (jl, lot)
allquchaykamayuq injuriador. kamachiq [kamachix] LPZ PTS wanlla. s.t., s.
awaykamayuq tejedor. Autoridad. (arusimiñee, pat, rk)
ch'ataykamayuq acusador.
kamachiq jamu, kachachiq (-y, -nachik, kamaqkunap wasin [kamaxkunax wasin]
-ychik, …) [kamachix jamu, kachachix (-y, - wanlla. s. Cámara legislativa. (rk)
nachix, -ychik, …)] simi. s. Modo imperativo. kamar qillqa [kamar qelqa] s. Periódico
(arusimiñee) qhaway : mit'awa. (arusimiñee)
kamachiqkuna [kamachixkuna] LPZ PTS s. kamasqa [kamasqa] ph. Reglamento.
Autoridades. (pat) (arusimiñee)
Kamachiqkunawan Rimaq kamasqa [kamasqa ] s.t., s. Facultado.
[kamachixkunawan rimax] wanlla. s. Ministro (arusimiñee)
plenipotenciario. (rk) kamay [kamay] LPZ r.p. Aliar. (pat)
kamachisqa (kamachisqa)    PTS ph. kamay [kamay] s. Deber. (arusimiñee)
Mandamientos. (lot) kamay [kamay] wanlla. s. Ley. (rk)
kamachisqa kaq yachachina wakichi kamay crear Camani. Lleuar fructo producir, o
musuq. Currículo formal. (rk) criar. (dgh, rk)
kamachisqa kay, kamay [kamachisqa kay, kamay [kamay] s. Formación. (arusimiñee)
kamay] s. Obligación. (arusimiñee)
kamayniyuq [kamayniyox] LPZ s.t., s. Tiene
kamachisqa khuskachaq [kamachisqa atributos. (pat)
khuskachax] wanlla. s. Juez competente. (rk)
kamay wakichikuna [kamay wakichikuna]
kamachisqa qutu [kamachisqa qotu] wanlla. s. wanlla. s. Proyectos de ley. (rk)
Comisión. (rk)
kamay, simikamay [kamay, simikamay] s.
kamachiy [kamachiy] CHU r.p. Dar ordenes, Literatura. (arusimiñee)
comandar. (rh, str)
kamay, tiqsi, qallariy [kamay, texsi, qallariy]
kamachiy [kamachiy] (kamay)    PTS wanlla. r.p. s. Principio. (arusimiñee)
Gobernar. (lot, rk) kamaychalli [kamaychalli] s. Industria.
kamachiy [kamachiy] r.p. Instruir, mandar. (ceq, (arusimiñee)
rh)
kamaychalliku [kamaychalliku ] s.
kamachiy [kamachiy] wanlla. r.p. Mandar. (rk) Industrialización. (arusimiñee)
kamachiy [kamachiy] PTS wanlla. r.p. kamaychalliy [kamaychalliy] yupa. r.p.
Ordenar. (rh, rk) Industrializar. (arusimiñee)
Kamachiy [kamachiy] yacha. s. Consigna. kamaykuy [kamaykuy] r.p. Infundir. (arusimiñee)
(arusimiñee)
kamayniyuq [kamayniyox] wanlla. s. Técnico.
kamachiy [kamachiy] s. Ley. (arusimiñee) (rk)
kamachiy [kamachiy] LPZ s. Leyes. (pat) kamaypa chaninchasqa qillqa, kamachi
kamachiy [kamachiy] LPZ s. Mandato. (pat) [kamaypa chaninchasqa qelqa, kamachi] wanlla. s.
kamachiy [kamachiy] LPZ s. Norma; normas. Personería jurídica. (rk)
(arusimiñee, pat) kamaypa chaninchasqa qillqa, kamachi
kamachiy [kamachiy] LPZ s. Obligaciones. [kamaypa chaninchasqa qelqa, kamachi] LPZ s.
(pat) Secretario de actas. (pat)
kamachiy qillqa [kamachiy qelqa] qillqa. s. Kamaypa Kamaynin [kamaypa kamaynin]
Texto instructivo. (arusimiñee) wanlla. s. Ley de leyes. (rk)
kamachiykuna [kamachiykuna] s. Órdenes, kambiay <kas. (cambiay)    PTS r.p. Cambiar,
leyes. (rh) hacer trueque. (lot)
kamachiykunapi musuq. s. Administración. kamcha [kamcha] s. Piruw-pi jamk'a-man
(rk) ñikun. Tostado kikin : jamk'a. (ñancha, rk)
Kamana Atiy [kamana atiy] wanlla. s. Poder kamisa <kas. [kamisa] CHU s. Camisa. (rh, str)
legislativo. (rk) kampa [kamba] (kampa)    PTS s. Camba, de la
kamanchaka [kamanchaka] (camanchaca)    s. región de Santa Cruz. (lot, rk)
Neblina. (ceq) kampa [kampa] s.t. Jatun simiyuq. De boca
kamani [kamani] LPZ s. Jilaqatap grande (vasijas, calderas). (ceq)
yanapaqnin kaq kasqa. Trabajo al servicio. kampa uña [kamba uña] PTS allqu. s.t.
(pat) Torpe, lit. Hijo de camba.
kamaq [kamax] LPZ s.t., s. Autoridades del kampiyaq [kampiyax] LPZ s. Conjunto
ayllu (cargo vocal). (pat) musical con pikillu. (pat)
kamaqi [kamaqe ] s. Gobernante, creador. -kampu [ku + mu + pu ] k' Combinación de los
(arusimiñee)
sufijos ku, mu, y pu.
-kampu [ku + mu + pu] k' Movimiento reflexivo.
-kampu <kas. [kampu] (kanpu)    CHU PTS s. kankana [kankana] s. Parrilla; el asador. (dgh,
Campo. (trbk, rk) ceq, rk)
-kampu [kampu] LPZ s. Elemento cargo, kankasqa [kankasqa] Asado. (dgh, rk)
ph.
apoyo de agente comunal. (pat) kankay (kankay)    LPZ PTS r.p. Aychari
-kampu musuq. s. Rural. (rk) kankasunchik 'l'. Asar en las brasas; hacer
-kampu [kampu] (kampu)    LPZ s. Rural, los asado. (ceq, lot, pat, rh)
campos. (pat) kankay [kankay] LPZ r.p. Hacer frito. (pat)
-kamu <ku + mu [kamu] k' Desplazamiento kanlli (kanlli)    PTS mallki. s. Arbusto
autobenefactivo reflexivo. medicinal. (jl, lot)
kamuti <nahua. camotli [kamuti] s. Camote; kanlli [kanlli] khuru. s. Hormiga roja.
(Ipomoea batatas). (arusimiñee, jl)
kaykuna kan Independenciapi: qhunuri, chapari, kansul <kas. CHU pantalón de bayeta. (trbk)
q'illu, quri sunqu, kulli, yurak, sapallu. kantu [kantu] LPZ s. Borde. (pat)
(independencia )
kantu <kas. (kantu)    PTS s. Canto. (lot, rk)
kamuy [kamuy] LPZ r. Estar en otro lugar.
kanu [kanu] s.t. Semi-cocido. (ceq)
(pat)
kamuy [kamuy] r. mp. Ir a quedarse. (ceq) kanuyachiy [kanuyachiy] r.p. Hacer endurecer
en cocer. (ceq)
kan [kan] r Kanchu. Hay, tercera persona
singular, puede aparecer con -chka, o con kaña <kas. [kaña] LPZ s. Caña, planta de
modales como -sqa, y -rqa. (gro, pat) yungas. (pat)
kana [kana] CBB CHU s. Fogata. (h&s) kañara, kañari [kañara, kañari] awa. s.
Cinturón grueso tejido, Potosí. (ceq)
kana [kana] s.t. Lugar de estancia. (ceq, rh)
kañawa [kañawa] LPZ s. Kinwa jina.
kanaku [kanaku] CBB LPZ s. Quema. (h&s, Cañahua. (pat)
pat)
kanakuna [kanakuna] LPZ s. Ninawan
kapa <kas. [kapa] s. Capa. (arusimiñee)
kanakuy. Hacer fuego. (pat) kapachu [kapachu] s. Angarillas; carretilla.
(ceq)
kanakuy [kanakuy] CBB LPZ r.p. Incendiar
fuego. (h&s, pat)
kapachu [kapachu] LPZ s. Awasqa kapachu.
Bolsita para coca, tiene figuras de tejido. (pat)
kanakuy [kanakuy] CHU r.p. Quemarse,
hacer(se) fogata.
kapachu [kapachu] s. Cuero para trasladar
cosas. (smtq)
kanan [kanan] s.t. Pertinente. (arusimiñee)
kapachu allwi [kapachu allwi] LPZ Urdimbre
kanan kaq futuro. (dgh, pol) para tejer el kapachu. (pat, rk)
kanana, waliyani, nina wasi, jurnu kapay <kas. [kapay] CBB capay r.p. Castrar;
[kanana, waliyani, nina wasi, jurnu] s. Horno.
capar. (xa, ceq)
(arusimiñee)
kanaq [kanax] CHU s.t., s. Atizador de fogatas. -kapu [ku + pu] k' Terminalizador.
(rh) kapujay [kapujay] LPZ r.p. Acaparar. (pat)
kanaq [kanax] LPZ s.t., s. Incendiador. (pat) kapujay [kapujay ] r.p. Asaltar con agilidad y
kanasta <kas. [kanasta] CHU s. Canasta kikin : violencia. (arusimiñee)
isanka. (str) kapuqnin [kapUxnin] LPZ wanlla. s. Bienes,
kanay (kanay)    CBB
CHU LPZ PTS r.p. sus. (pat, rk)
Quemar, hacer fogatas. (ceq, h&s, lot, pat, str) kapuy [kapuy] LPZ r. Ser para él. (pat)
kanay [kanay] r.p. Calcinar. (ceq, pol) kapuy kapu.wa.n (kapuy)    PTS r.wa Tener.
(ceq, lot)
kancha [kancha] LPZ PTS s. Cancha;
recinto cerrado. (ceq, pat, rh) kapuy [kapuy] s. Bienes. (arusimiñee)
kancha [kancha] CBB CHU s. Mercado. (str) kapuyniyuq [kapuyniyoj] LPZ PTS s.t., s.

kancha [kancha] LPZ s. Patio. (pat) Rico. (gro, pat)


kancha [kancha] llaqta. s. Plaza. (dgh, arusimiñee) kapuynin, tiyapuynin [kapuynin, tiyapuynin]
yacha. s. Propiedades, sus. (arusimiñee)
kanka (kanka)    LPZ PTS s. Asado; carne kaq [kax] ranti Agentivo de kay. (ceq)
asada. (ceq, lot, pat, rh)
kanka [kanka] LPZ s.t. Frito. (pat)
kaq [kax] s. Recurso. (arusimiñee)

kankalla [kankalla ] s. Piedra plana y poco


kaq (kaj)    LPZ PTS s. Ser: el que es, la que es.
(lot, pat)
gruesa. (arusimiñee)
kaqchu? [kaxchu?] Solía haber?.
kaqkamapas [kaxkamapas] LPZ y. Incluso karu kay [karu kay] yupa. Distancia.
los que tienen. (pat) (arusimiñee)
kaqta [kaxta] LPZ Lo que hay. (pat)
ranti karu kaynin [karu kaynin] LPZ Desde lejos.
kaq kay [kax kay] PTS r. Chayllapi kaq kani. (pat)
Soler estar. (rk) karumanta [karumanta] LPZ r.t. De lejos.
(pat)
kaqka [kaxka ] s.t., s. Tonto, aturdido.
(arusimiñee) karu qillqa [karu qelqa] Telegrama. (arusimiñee)
kaqkakuy [kaxkakuy ] r. mp. Aturdirse, Karu qhaway [karu qhaway] Televisión. (ab)
atontarse. (arusimiñee) karu rimana [karu rimana] s. Teléfono.
karaju <kas. [karaju] (carajo)    PTS allqu. s. (arusimiñee)
Carajo. (lot) karu rimay [karu rimay] r.p. Telefonear.
karaparí [karaparí] s. Cardón (cacto). (ceq) karu riqsisqa [karu rexsisqa] LPZ Amigo
karayni [karayni ] s. Actitud. (arusimiñee) lejano. (pat)
karguchakuy [karguchakuy] LPZ r.p. Hacerse karu runa [karu runa] LPZ Forastero, visita.
(arusimiñee, pat)
cargo. (pat)
karguyuq <kas. [karguyox] (karguyoq")    CHU
karu yawarmasi [karu yawarmasi] LPZ
Persona encargada de una fiesta. (str)
s.t., s.
Pariente lejano. (pat)
Karijana [karijana] LPZ kiti. s. Comunidad karuchay [karuchay] LPZ r.p. Alejar. (pat)
de la Prov. Bautista Saavedra, de habla quechua. karuna <kas. [karuna] (karuna)    LPZ PTS s.
(pat) Uywa karuna, karuna patapi karyata apana.
karikullay [karikullay] LPZ r. Estate nomás. Carona, acolchonado que se coloca en la espalda
(pat) del animal para que no se lastime. (ceq, lot, pat,
rk)
karikuy [karikuy] CHU LPZ r. mp. Quedarse
un rato; demorarse. (ceq, pat, str) karunchakuy [karunchakuy] yupa. r.ku
Alejarse. (arusimiñee)
karisu <kas. [karisu] LPZ s. Bambú. Carrizo.
(pat) Karunchakuy, chakuchakuy,
kariy [kariy] r. Participar. (arusimiñee) wakjinayaykuy [karunchakuy, chakuchakuy,
wakjinayaykuy ] yacha. r.p. Diferenciarse.
karma [karma] PTS Almacén de chala,
s.
(arusimiñee)
construido con tablas en la horquilla de un árbol.
(rh) karunchasqa [karunchasqa] wanlla. ph.
karma [karma] s. Una medida de forraje. (ceq) Confinado. (rk)
Karmina [karmina] LPZ suti. s. Carmen. (pat, karunchasqa [karunchasqa] LPZ s.t., s. Está
rk) lejos. (pat)
karpa [karpa] s. Toldo. (dgh, arusimiñee, pol) karunchay [karunchay] LPZ r. mp. Irse lejos;
tomar distancia. (pat)
karpa wasi [karpa wasi] LPZ Carpa. (pat)
karpa wasi [karpa wasi] Ramada; enramada, karunchay (karunchay)    PTS r.p. Alejar.
(arusimiñee, ceq, gro, lot)
cobertizo de ramas. (dgh, pol)
karunchay [karunchay] s. Discriminación.
karpa wasi [karpa wasi] Corredor de la casa. (arusimiñee)
(dgh, arusimiñee)
karunchay, chakuchay, wakjinayay,
karpita <kas. [karpita] LPZ s. Carpeta.
(arusimiñee, pat)
jukjinayay [karunchay, chakuchay, wakjinayay,
ujjinayay] r.p. Diferenciar. (arusimiñee)
karqinpa [karqenpa ] s. Cuña. (arusimiñee)
karunchay, qisachay [karunchay, qesachay]
karqinpay [karqenpay ] r.p. Colocar cuña.
r.p. Discriminar. (arusimiñee)
(arusimiñee)
karqusqa [karqusqa] ph. Suceso. (arusimiñee) karwa <kas. [karwa] LPZ uywa. s. Cabra. (pat)
karquy [karqoy] r. mp. Permanecer en un lugar karwa qara [karwa qara] LPZ Cuero de cabra.
(pat)
por un tiempo. (rk)
kartil <kas. [kartil] s. Cartel. (arusimiñee) karwa sunkha [karwa sunkha] LPZ Barba de
cabra. (ceq, pat)
kartil, qañiy qillqa [kartil, qañiy qelqa ] s.
kasaraku <kas. [kasaraku] (kasaraku)    PTS s.
Carteles. (arusimiñee)
Boda. (lot)
kartisiyanu p'alltacha [kartisiyanu p'altacha]
kasarakuy <kas. [kasarakuy] (kasarakuy)    LPZ
Plano cartesiano. (arusimiñee)
PTS r. mp. Casarse kikin : sawarakuy. (ceq, lot,
karu (karu)    CHU LPZ PTS r.t. Lejos. (ceq, pat, str)
lot, pat, rh, str)
karu (caro)    CHU PTS s.t. Caro (precios). (str)
kasaray <kas. [kasaray] PTS r. mp. Casarse kawalitu <kas. [kawalitu] CHU r.t. Tal como
kikin : sawaray. (rh) es. (trbk)
kasi <kas. [kasi] CHU r.t. Casi. (str) kawallu <kas. [kawallu] CBB CHU LPZ
kasiki <kas. [kasiki] LPZ s. Animador, líder. PTS uywa. s. Caballo. (pat, rk)
(pat) Tawa chakiyuq, q'umirkuna mikhuq uywa,
Kasilla [kasilla] LPZ suti. s. Apellido. (pat) runata wasanpi q'ipiyta atin. Caballo. (rk)
kasiru <kas. [kasiru] (kasero)    CHU s. Término kawitu [kawitu ] s. Lecho de madera, barbacoa.
para dirigirse a cliente y vendedor. (lot, str) (dgh, arusimiñee)
kaskilla [kaskilla] LPZ s. Ropa de castilla kawnu [kawnu] s.t. Marchito. (arusimiñee)
antiguo. (pat) kawnuy [kawnuy] r. mp. Marchitarse.
(arusimiñee)
kasqallanta [kasqallanta] LPZ r.t. Igual, lo
mismo. (pat) kawpuy [kawpuy ] awa. r.p. Torcer hilo de dos
ramales; torcer hilos de dos en dos, de tres en
kasqan [kasqan] ph. Existente, lo que es. (rk)
tres, etc.. (dgh, arusimiñee)
kasqan [kasqan] sunqu. s. Comportamiento. kawri [kawri ] s. Monstruo. (arusimiñee)
(arusimiñee)
kasqan matiriyal [kasqan matiriyal] Material
kawsachakuyninchik [kawsachakuyninchik]
yacha. s. Intracultural. (Creación colectiva con Dr
casero. (arusimiñee)
Pedro Plaza)
kasqankama phatmiqniyuq [kasqankama
kawsachiy [kawsachiy] LPZ r.p. Hacer vivir.
phatmiqniyox] LPZ Igual repartidor. (pat)
s.t., s.
(pat)
kasqankamay musuq. ontología. (rk) kawsachkaq [kawsachkax] LPZ s.t. Está vivo.
kasqanmanjina [kasqanmanjina] LPZ r.t. A (pat)
lo que hay. (pat) kawsachkaq jamut'aynin musuq. Filosofía
kasqapuni [kasqapuni] LPZ ph. Existente viva. (rk)
desde antes; había siempre. (pat) kawsakuchkay [kawsakuchkay] LPZ PTS r.
kastigay <kas. (castigay)    PTS r.p. Castigar. mp. Seguir vivo. (pat, rk)
kastilla <kas. [kastellano] CHU s.t., s. kawsakuy [kawsakuy] PTS r.ku Vivir. (gro)
Castellano. (str) Kawsakuymanta riqsichiq [kawsakuymanta
kastilla simi [kastilla simi] LPZ Lengua rexsichix] k'uski. Etnográfico. (ab)
castellana. (pat) Kawsanpurachinqa [kawsanpurachinqa] simi.
kastillachiy [kastillachiy] simi. r.p. s. Revitalización. (ab)
Castellanizar. (ab) kawsaq [kawsax] s.t., s. Ser vivo. (arusimiñee)
kastillanu [kastillanu] LPZ s.t., s. Castellano. kawsaq [kausaj] s.t., s. Viviente. (ceq)
(pat)
kawsaqiy [kawsaqey] LPZ s. Amigo. (pat)
kasukuy [kasukuy] LPZ r.p. Obedecer, hacer
kawsaqkuna [kawsaxkuna] LPZ s.t., s. Los
caso. (pat)
que viven. (pat)
kasukuy [kasukuy] LPZ s. Obediencia. (pat)
kawsarichiy [kawsarichiy] r.p. Resucitar, revivir
kasuy <kas. [kasuy] (kasuy)    CBB kasuy LPZ
a otro. (dgh)
PTS r.p. Uyariy. Obedecer, hacer caso. (xa,
ceq, gro, lot, pat)
kawsarimpuy [kausarimpuy] r. mp. Resucitar
(repentinamente, movimiento hacia aquí). (ceq,
katachillay [katachillay ] s. Constelación Cruz rk)
del Sur. (arusimiñee)
kawsariy [kausariy] LPZ PTS r. mp.
katari <aym. [katari] CHU s. Víbora. (ceq, lot, Resucitar. (ceq, pat, rk)
rh, str)
kawsariy [kawsariy] PTS r. mp. Revivir.
katarikuna [katarikuna] s. Reptiles. (arusimiñee)
kawsay [kawsay] LPZ PTS r. mp. Vivir. (ceq,
katulika iñiy [katulika iñiy] sunqu. Religión pat, rh)
católica. (arusimiñee)
Kawsay [kawsay] LPZ s. Cultura. (pat,
kawa [kawa ] awa. s. Madeja de hilo. (Márquez, 2004: 28)
(arusimiñee)
kawsay [kawsay] s. Sustento necesario para la
kawal <kas. [kawal] (cabal)    PTS s.t. Cabal, vida. (dgh)
completo. (lot)
kawsay (kawsay)    CHU LPZ PTS s. Vida.
kawalay <kas. CHU alcanzar puquyqa (ceq, lot, pat, str)
wasinchispi junt'a kashan achkhita wiñay kawsay vida eterna. (dgh)
puquspapis ni imapaq mana kawalanchu. kawsay ima, kawsay upjitu [kawsay ima,
(trbk)
kawsay upjitu] Objeto cultural. (arusimiñee)
Kawsay kutirichiy [kawsay kutirichiy] Estar.
Enculturación. (Creación colectiva con Dr Pedro Existir.
Plaza) Haber.
kawsay muyuy [kawsay muyuy] Ciclo vital. kay [kay] PTS ranti Éste, esta. (ceq, lot, rh)
(arusimiñee) kay [kay] CHU LPZ PTS ranti Esto. (lot, pat,
kawsay ñawra [kawsay ñawra] s.t. str)
Pluricultural. (rk) kaykuna [kaykuna] PTS ranti Estos, estas. (rk)
kawsay qillqa [kawsay qelqa] qillqa. Biografía. kayllapi r.t. Aquí nomás. (rh)
(arusimiñee) kayman LPZ Hacia aquí. (pat)
kawsay ruway [kawsay ruway] Costumbre. kaymanta De aquí.
(arusimiñee) kaynillanta Por aquí nomás.
kawsay tukuchiqkuna [kawsay tukuchixkuna] kaynin LPZ Por este lado. (pat)
LPZ Los que terminan la vida. (pat) kayñiqpi [kaynejpi] LPZ r.t. Por aquí (estar
kawsay thatkichay, kawsay thatkiy algo); en este lado. (ceq, pat, rh)
[kawsay thaskichay, kawsay thaskiy] pacha. kayñiqta [kaynexta] LPZ PTS r.t. Por aquí.
Procesos vitales. (arusimiñee) (pat, rh)
kawsay willay [kawsay willay] Testimonio. kaypata [kaypaxta] PTS rikuchiq ranti De éste,
(arusimiñee) ésto ...
kawsay willay qillqa [kawsay willay qelqa] kaypi [kaypi] LPZ Aquí, acá; kaypi
Diario de vida. (arusimiñee) kachkani estoy aquí. (ceq, pat, rh)
kawsay, kultura [kawsay, kultura] s. Cultura. kaypis Esto también.
(arusimiñee) kayqa [kayqa] aq. He aquí, toma!; aquí está;
kawsaykamay [kawsaykamay] s. Ciencias aquí está (alcanzando). (ceq)
naturales. (arusimiñee) kayrí Y esto?.
kawsaykuna [kawsaykuna] LPZ s. Cosas de kayta LPZ Esto. (pat)
la vida. (pat) kaytaq [kaytax] Y esto. (rk)
kawsaykuna [kawsaykuna] wanlla. s. Culturas. kay chhika [kay chhika] s.t Tanto. (ceq, rk)
(rk)
kay jina [kay jina] LPZ Así (como esto). (ceq,
kawsaykunakamayuq musuq. s. pat, rk)
Antropólogo. (rk) kay kaypi [kay kaypi] PTS s. Por aquí; por
kawsaykuy [kawsaykuy] LPZ r.p. Hacer estos lugares. (rk)
amistad. (pat) kay pacha Época actual. (pat)
[kay pacha] LPZ
Yachayniyuq runaqa atinman kawsayta.. (rk,
trbk) kay pacha Maypichuch
[kay pacha] LPZ
kanchik chaypi. Esta tierra donde habitamos.
Kawsaymanta yuyaykuna [kawsaymanta
(pat)
yuyaykuna] Conceptos de la cultura. (ab)
kay pacha [kay pacha] LPZ Este espacio,
kawsaynaq (kaq) [kawsaynax (kax)] LPZ s.t., tierra. (pat)
s. El rige la vida. (pat)
kaynin [kaynin] s. Características. (arusimiñee)
kawsayniyuq-juñu musuq. s. Grupo cultural.
(rk) kaynin [kaynin] s. Comportamiento. (arusimiñee)
kawsaypa jap'iynin musuq. Ámbito de vida. kaynin [kaynin] wanlla. s. Estatuto. (rk)
(rk) Kaynin [kaynin] s. Estructura. (Márquez, 2004:
kawsaypura [kawsaypura] llaqta. s.t., s. 42)
Multicultural. (arusimiñee) kaynin [kaynin] wanlla. s. Identidad. (rk)
Kawsaypurapi yachachiy [kawsaypurapi Kaynin, kasqan [kaynin, kasqan] s. Estructura.
yachachiy] Educación intercultural. (Márquez, (arusimiñee)
2004: 37) kicha [kicha] PTS s.t. Abierto. (rk)
kawsaypuray [kawsaypuray] s.t., s. kichakuy [kichakuy] LPZ r.ku Abrirse. (pat)
Interculturalidad. (arusimiñee, (Márquez, 2004: 58) kichana [kichana] LPZ s. Apertura. (pat)
kawsiri CBB, Anzaldo suti. Y chay kicharay [kicharay] LPZ r.p. Abrir todo,s. (pat)
kawsiri-ta-taq qhipa-n-man[ta] balea-spa ka-
kicharayay [kicharayay] LPZ r. mp.
rqa, ñi-n. Y a ese…de su detrás baleándole
Permanecer abierto. (pat)
estaba, dice. (v&c )
kaykama [kaykama] r.t. Hasta aquí. (ceq) kicharisqa k'uchu [kicharisqa k'uchu] LPZ
Rincón destapado. (pat)
kay [kay] CHU LPZ PTS r. Ser, estar, Kicharisqakuna [kicharisqakuna] simi. s.
existir, haber. (ceq, lot, pat, rh, str)
Abiertas, consonantes, vocales. (ab)
kichariy (kichariy)    LPZ PTS r.p. Abrir. (ceq, kikin phatma [kikin phatma] yupa. Fracciones
lot, pat) homogéneas. (arusimiñee)
kichasqa [kichasqa] LPZ ph. Abierto. (pat) kikin rimaq simi [kikin rimax simi] LPZ
kichasqa tapuy [kichasqa tapuy] Preguntas Hablar tal mismo. (pat)
abierta. (arusimiñee) kikin sanampa [kikin sanampa] Signo “igual”
kichay [kichay] CHU LPZ r.p. Abrir. (pat, rh, (=). (arusimiñee)
str) kikin suti [kikin suti] Nombre propio.
kichaykamuy [kichaykamuy] (kichaykumuy)     (arusimiñee)
LPZ r.p. Empujar la puerta; ir a abrir. (pat) kikincha [kikincha] s. Molde, referente.
kichaykamuy [kichaykamuy] LPZ r.p. Entrar (arusimiñee)
abriendo. (pat) kikincha [kikincha] yupa. s. Patrón, molde.
kichaykuy [kichaykuy] LPZ r.p. Abrir hacia (arusimiñee)
adentro. (pat) kikinchakuy [kikinchakuy] r. ku Hacerse
kichwa [qheshwa] (qhichwa)    LPZ PTS s. semejante. (ceq)
Quechua (Ecuador). (pat, rk) kikinchakuy [kikinchakuy] s. Identidad.
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 55)
kichwara [kishwara] LPZ s. Planta medicinal
para vías respiratoria. (pat) kikinchakuy, rikch'anakuy [kikinchakuy,
rijch'anakuy] s. Semejanza. (arusimiñee)
kidakuy <kas. [ ] (kedakuy)    PTS r.ku
Quedarse, permanecer en un lugar. (lot) kikinchasqa, riqsipasqa [kikinchasqa,
rexsipasqa] ph. Identificado, igualado. (arusimiñee)
kikichaq [kikichaj] s.t. Parecidos, asemejados.
(ceq) kikinchasqa, tinkupuray, kikinpuray
[kikinchasqa, tinkupuray, kikinpuray] s.t.
kikillantaq [kikillantax] LPZ PTS r.t. Igual,
Proporcional. (arusimiñee)
también es. (pat, rh)
kikin [kikin] LPZ s. Mismo, lo mismo. (ceq, kikinchay [kikinchay] LPZ r.p. Hacer igualar.
(pat)
gro, lot, pat, rh)
kikin (kiki-­‐)    PTS s.t. Ñuqa kikin. Idéntico kikinchay [kikinchay ] r.p. Igualar. (arusimiñee)
kikin : wakin. (ceq, gro, lot, rh) kikink'uchu [kikink'uchu] s. Homotéticas.
(arusimiñee)
kikin [kikin] LPZ s.t. Igual. (pat)
kikinnakuy [kikinnakuy] s. Analogía.
kikinkama [kikinkama] yupa. s.t. Igual a. (arusimiñee)
(arusimiñee)
kikinnaq phatma [kikinnax phatma] yupa.
kikinman [kikinman] LPZ Chaykama**. Del
Fracciones heterogéneas. (arusimiñee)
mismo. (pat)
Kikinñiq simikuna [kikinnex simikuna] kay
kikinmanta [kikinmanta] LPZ De lo mismo. simikunap jawan wak wak, yuyaynintaq
(pat)
kikillan. Sinónimos. (ñancha)
kikinpaq kikinnin [kikinpax kikinnin ] LPZ
kikinñiq, kikinyuyaq simi [kikinnex,
Millaypaq millaynin. Persona famoso negativo.
kikinyuyax simi] s. Sinónimo. (arusimiñee)
(pat)
kikinpi atiyniyuq [kikinpi atiyniyox] LPZ
kikinpaq kikinnin [kikinpax kikinnin ] LPZ
millaypaq millaynin. Para el mismo igual
Poderoso en su lugar. (pat)
mismo. (pat)
kikinpi atiyniyuq [kikinpi atiyniyox] wanlla.
Autárquico,a. (rk)
kikinwa, kikincha [kikinwa, kikincha] s.
Modelo. (arusimiñee)
kikinpuni [kikinpuni] LPZ Kasqanpuni.
Igual siempre. (pat)
kikiy musuq. pachallanpi kaq mana kuyuriyta
munanchu, kuyuq mana sayay munanchu
kikin chimpu [kikin chimpu] (kikintupu)    LPZ mana wak kallpa yapakuptin inercia. (rk)
La medida del mismo. (pat)
kilay [kilay] LPZ r.p. Mezclar agua y alcohol
kikin ñikuq phatmiqniyuq [kikin ñikUx para bebida. (pat)
phatmiqniyox] LPZ La misma medida y media.
(pat)
killa [killa] CHU LPZ s. Luna qhaway :
pallaykuna. (ceq, pat, rh, str, trbk)
kikin pacha [kikin pacha] r.t. Esa, eso mismo;
esta igual que antes. (ceq, rk)
killa [killa] CHU LPZ yupa. s. Mes.
(arusimiñee, ceq, pat, rh, str, trbk)
kikin pachapi musuq. sincrónico. (rk, encarta) LPZ qhaway : ch'isin killa. (pat)
kikin pachapi ruwakuq [kikin pachapi LPZ paqariq killa. (pat)
ruwakUx] PTS simi. s. Progresivo. LPZ paqariy killa. (pat)
kikin pachapi ruwakuq [kikin pachapi killanpi [killanpi] (quillampi)    r.t. Al mes. (ceq)
ruwakUx] LPZ El hace en misma época. (pat) killa [killa] kaykuna kan:.
ñawpan : qhapaq raymi killa enero. (poma) kimsantin [kimsantin] ranti kimsantin
ñawpan : pawqar waray killa febrero. (poma) jamunku. Vienen vinieron los tres juntos.
ñawpan : pacha puquy killa marzo. (poma) kimsantinchik [kimsantinchik] LPZ PTS s.
ñawpan : inka raymi killa abril. (poma) Nosotros, los tres (inclusivo). (pat, rk)
ranti
ñawpan : aymuray killa mayo. (poma)
ñawpan : jawkay kuski killa junio. (poma)
kimsantinku [kimsantinku] ranti Ellos tres. (rk)
ñawpan : chakra qunakuy killa julio. (poma) kimsantiykichik [kimsantiykichik] ranti
ñawpan : yapuy killa agosto. (poma) Ustedes tres. (rk)
ñawpan : quya raymi killa agosto. (poma) kimsantiyku [kimsantiyku] ranti Nosotros tres
ñawpan : uma raymi killa agosto. (poma) (exclusivo).
ñawpan : aya marq'ay killa agosto. (poma) kimsa chunka [kimsa chunka] yupa. s.t., s. 30
ñawpan : qhapaq inti raymi killa agosto. (poma) Treinta. (arusimiñee)
killa junt'a [killa junt'a] LPZ Un mes entero. Kimsa ch'ikumanta (...) [kimsa ch'ikumanta]
(pat) k'utu s. Kay kimsa ch’ikuqa ima rimaypis, ima
killa p'unchaw [killa p'unchay] PTS s. Luz qillqapis manaraq tukukusqanta rikuchin.
de luna; noche de luna. (rk) Puntos suspensivos. (ñancha)
killa wañuy (killa  wañuy)    LPZ PTS s. kimsa kaq [kinsa-kaq"] CHU s.t., s. 3ñ
Eclipse de luna. (lot, pat) Tercero. (str)
killa wañuy [killa wañuy] s. Luna menguante. kimsa kimsa killa [kimsa kimsa killa ] s.
(ceq, rk) Trimestre. (arusimiñee)
killa wañuy [killa wañuy] CBB killa wañuy kimsa k'uchu [kimsa k'uchu] LPZ mallki. s.
Luna nueva. (xa) Planta medicinal para riñón carqueja; bácara;
killa wasi [killa wasi] s. Halo en la luna. (ceq, rk) espadilla kimsa manya. (ceq, guz pat)
killachaw [killachaw] s. Lunes. (arusimiñee, jdb kimsa k'uchu [kimsa k'uchu ] yupa. s.
rk) Triángulo. (arusimiñee, smtq)
killakuna [killakuna] LPZ s. Los meses. (pat) kimsa k'uchu, kimsa p'allqa [kimsa k'uchu,
killan [killan] LPZ s. Periodo de menstruación. kimsa p'alqa] s. Triangular. (arusimiñee)
(pat) kimsa ñiqi [kimsa ñeqe] LPZ yupa. s.t., s. 3ñ
killaña [killaña] LPZ r.t Tiempo de un mes. Tercero. (arusimiñee, pat)
(pat) kimsa pachak [kimsa pachaj] yupa. s.t., s. 300
killaña [killaña] LPZ mana ch'amakachu,
s. Trescientos. (arusimiñee)
killa rikhurin. Ya es claro de luna. (pat) kimsa pachak jukni-yuq [kimsa pachaj
killap puriynin [killax puriynin] LPZ pacha. ujniyox] yupa. s.t., s. 301 Trescientos uno.
s. Fases de la luna. (arusimiñee, pat) kimsa phatman [kimsa phatman] yupa. s.t., s.
killiskachi [killiskachi ] s. Fiscal. (arusimiñee) Tercio. (arusimiñee)
killkiña [kilkiña] (kirkiña)    LPZ s. Planta kimsa tupuyuq, kimsachasqa tupuyuq
sazonadora de comida. (pat) [kimsa tupuyox, kimsachasqa tupuyox] yupa.
kimiku wanu [kimiku wanu] LPZ Abono Tridimensional. (arusimiñee)
químico. (pat) kimsa waranqa [kimsa waranqa] yupa. s.t., s.
kimranchay [kimranchay ] r.p. Ensanchar. 3000 Tres mil. (arusimiñee)
(arusimiñee) kimsa yachaqay muyu [kimsa yachaqay
kimray [kinray] LPZ s. Ladera. (ceq, pat, rk) muyu] yacha. Tercer ciclo. (arusimiñee)
kimray [kimray] yupa. s.t. Ancho ñawpan : kimsachay [kimsachay] LPZ r.p. Trío. (pat)
Quimray. Lo ancho, las prouincias o lugar y el kimsachay [kimsachay ] r.p. Triplicar.
districto cuzco quimray o hazia, o cerca del (arusimiñee)
Cuzco.. (dgh, arusimiñee) kimsanninchikqa, pachakmanta kimsan
kimray [kimray] LPZ kinray s.t. Horizontal. [kimsanninchikqa, pachajmanta kimsan] Tres por
(pat) ciento. (arusimiñee)
qhaway : mast'an, p'alltan, sakha. kina kina [kina-kina] mallki. s. Morozilo o
qaqa kimray ladera rocosa. (trbk) quebracho (árbol del valle). (ceq)
kimraynin [kimraynin] LPZ r.t A lo largo. kina k'uchu [kina k'uchu] s. Bácara, bácaris
(pat) (flor silvestre). (ceq)
kimraynin latitud. (dgh) kintal <kas. (kintal)    LPZ PTS yupa. s.
kimsa [kinsa] (kinsa)    CHU LPZ yupa. s., s.t. Quintal; 4 arrobas, 100 libras. (arusimiñee, lot,
Tres. (arusimiñee, ceq, lot, pat, str, rk) pat, rk)
LPZ sara kintal medida; q'alan sara tipisqa, kisu <kas. [kisu] LPZ Queso. (arusimiñee, pat)
s.
ch'akisqa. (pat) kisu tika [kisu tika] LPZ y. Molde de queso.
kintamanta <kas. <cuentamanta (kintamanta)     (pat)
PTS En lugar de. (lot) kiswar [kiswar] (kiswar,  quishuar;  kiswara)    LPZ
kinwa (kinuwa)    CHU LPZ Quinua,
PTS s. mallki. s. Jatun sach'a, iskay uyayuq
planta de la familia de las quenopodiáceas, de raphinqa, yuraqwan q'umirwan. Árbol que
semillas comestibles. (ceq, lot, pat, rh, str, encarta) crece en la región, hay dos clases: hembra y
kirakuy <kas. [kedakuy, kirakuy] CHU kedakuy, macho, medicina para pulmón. (guz pat)
kirakuy PTS kedakuy r. mp. Quedarse. (str, trbk) (kiswar)    LPZ Álamo. (lay)
kiristiyanu wata <kas. [cristiano wata] s. Año kiti [kiti] s. Contorno, espacio, sitio. (arusimiñee)
cristiano. (arusimiñee) kiti [kiti] wanlla. s. Distrito, territorio, lugar. (rk)
kirpana [kirpana] CHU LPZ s. Tapa (objetos kiti [kiti] s. Región qhaway : suyu. (arusimiñee)
de boca ancha). (arusimiñee, ceq, lai, pat, rk) kiti, chiqan [kiti, cheqan] s. Lugar. (arusimiñee)
kirparay [kirparay] CHU LPZ r.p. Destapar kitichasqa [kitichasqa] ph. Contextual.
(olla). (ceq, pat) (arusimiñee)
kirpay (kirpay)    CHU LPZ PTS r.p. Tapar kitin chanin, chiqan chanin [kitin chanin,
(olla). (ceq, lot, pat) cheqan chanin] yupa. Valor posicional.
kirpu <kas. [kirpu] CHU s. Cuerpo. (trbk) (arusimiñee)
kiru (kiru)    LPZ PTS s. Diente. (ceq, lot, pat, rh) Kitip Chiqanchana Wasi [kitip cheqanchana
wasi] wanlla. Corte superior de distrito. (rk)
kiru LPZ Diente de la sierra. (pat)
LPZ pallta kiru diente sobrepuesto. kitu [kitu ] p'isqu. s. Pequeña paloma (de tierra
PTS q'asa kiru desdentado. alta). (arusimiñee)
LPZ t'uta kiru con caries. kiwa [kiwa] CHU s. Pasto. (arusimiñee)
kiru aycha [kiru aycha] LPZ Carne del diente. kiwa pampa [kiwa pampa] CHU Pastizal.
(pat) kompañay <kas. [kompañay] LPZ r.p.
kiru khaqlli [kiru khaxlli] simi. Alveolar. Compañía. (pat)
(Montalvo, 1996: 23) konsegiy <kas. [konsegiy] CHU r.p. Conseguir,
kiru khaqlli [kiru khaxlli] LPZ Diente de la asegurar. (str)
quijada. (pat) kontentakuy <kas. [kontentakuy] CHU r. mp.
kiru k'ama [kiru k'ama] LPZ Caries de diente. Estar contento. (str)
(pat) kriiq <kas. [creej] s. Creyente kikin : iñiq. (ceq,
kiru k'ama <aym. [kiru k'ama] (kiru  k'ama)    PTS rk)
Dolor de muelas. (lot) kriyiy <kas. [kreyey] (creey)    CHU PTS r.p.
Kiru lluch'a [kiru lluch'a] simi. Dental. Creer. (str, rk)
(Montalvo, 1996: 23) krus <kas. (cruz)    PTS s. Cruz. (lot, rk)
kiru maqllikuna [kiru maxllikuna] LPZ s. -ku [-ku] k' Intensificador.
Cepillo de dientes. (pat)
-ku [ku > ka / __mu, pu] CHU k' Reflexivo
kiru maqllikuy [kiru maxllikuy] LPZ r.p. (modal). (str, rk)
Lavar diente. (pat)
kubrima <kas. [kubrima] s. Arco iris. (ceq)
kiru muray <kas. [kiru muray] LPZ s. kuchillu <kas. [kuchillu] CHU s. Cuchillo. (str,
Cambio de dientes. (pat) rk)
kiru nanay [kiru nanay] LPZ s. Dolor de kuka [koka] (kuka)    CHU LPZ PTS mallki. s.
muelas. (pat) Coca. (ceq, lot, pat, rh, str)
kirukamayuq [kirukamayox] LPZ s. Dentista. kuka jach'u [kuka jach'u] LPZ s. Restos del
(pat)
masticado de coca. (pat)
kirukuna [kirukuna] LPZ s. Los dientes. (pat)
kukani [kokani] s. Vendedor de coca. (ceq, rk)
kirunnay [kirunnay ] r.p. Extraer dientes.
kuku (kuku)    PTS wawa. s. Fantasma.
(arusimiñee)
(arusimiñee, lot, rk)
kirup aychan alvéolos. (rk) kukuchu [kukuchu] ukhu. s. Coyuntura (fémur y
kirusin <kas. [kirusin] s. Kerosene. (arusimiñee) tibia). (arusimiñee)
kisa [kisa] (kisay)    LPZ r.p. Descascarar haba kukupi [kukupi] (kukupin)    CHU ukhu. s.
mojada o verde. (pat) Hígado. (dgh, arusimiñee, atd, rk)
kiskila [kiskila] s. Cosquillas. (ceq) kukhi [kukhi ] s. Caspa de la cabeza. (arusimiñee)
kisma, maru [kisma, maru] ukhu. s. Útero o
matriz. (arusimiñee)
kulijiwu <kas. [kulijiwu] yacha. s. Colegio. kunan [kunan] LPZ r.t Hoy día. (pat)
(arusimiñee) kunan [kunan] (kunan)    CHU PTS yupa. r.t.
kultu <kas. [kultu] sunqu. s. Culto. (arusimiñee) Ahora. (arusimiñee, ceq, lot, rh, str, trbk)
kultural <kas. [kultural] s.t. Cultural. kunankama Hasta ahora. (ceq, rh)
(arusimiñee) kunanmanta [kunanmanta] LPZ Desde ahora.
kuluniya ñawpaqi [kuluniya ñawpaqe] (ceq, pat)
Precolonial. (arusimiñee) kunanmantapacha LPZ Desde este
kuluniyal <kas. [kuluniyal] s.t. Colonial. momento. (pat)
(arusimiñee) kunanpacha [kunanpacha] (kunampacha)    LPZ
kuluniyal mit'a [kuluniyal mit'a] Época Ahora mismo. (ceq, pat, rh)
colonial. (arusimiñee) kunanraq [kunanrax] LPZ Recién. (pat)
Kuluniyapi yachachinamanta PTS Recién ahora. (rk)
yuyaykuna [kuluniyapi yachachinamanta kunan kunallan en ese momento, en ese
yuyaykuna] Conceptos sobre la educación en la punto Cunan cunallan. En este punto.. (dgh, rk)
colonia. (ab) kunan pacha [kunan pacha] LPZ Tiempo
kullachiy [ ] (kullachiy)    PTS r.p. Cosquillear. actual. (pat, rk)
(lot) kunan pacha (-ni, -nki, -n ..) [kunan pacha
kullana, kullay [kullana, kullay ] s. Sentido del (-ni, -nki, -n ..)] simi. Tiempo presente (verbal).
tacto. (arusimiñee) (arusimiñee)
kullancha [kullancha] s. Red. (arusimiñee) kunan paqarin [kunan paqarin] LPZ Esta
kullay [kullay ] r. mp. Sentir cosquillas. mañana. (ceq, pat)
(arusimiñee) kunan p'unchaw [kunan p'unchay] LPZ PTS
kullay, k'awllay [kullay, k'awllay] r. mp. Sentir r.t. Hoy día. (rh)
(como el cuerpo). (arusimiñee) kunan p'unchaw ruwaykuna musuq.
kulli (kulli)    PTS mallki. s. Maíz morado; Moderno. (rk)
morado oscuro. (ceq, jl, lot) kunan tuta [kunan tuta] LPZ PTS r.t. Noche,
kulli [kulli] LPZ llimp'i. s.t. Morado. (pat) esta. (ceq, pat)
kulli aqha [kulli aqha] LPZ aqha. s. Chicha kunawa, kunaq [kunawa, kunax] s. Consejero.
morada. (pat) (arusimiñee)
kulli runa [kulli runa] s. Diligente, incansable. kunay [kunay] LPZ r.p. Mandar encargo. (pat)
(arusimiñee) kunay [kunay] yacha. s. Consejo. (arusimiñee)
kulli sara (kulli  sara)    LPZ PTS Puka yana kunay [kunay ] yupa. r.p. Aconsejar. (dgh,
sara. Maíz morado; maíz rojo muy obscuro. (jl, arusimiñee)
lot, pat) kunay [kunay ] r.p. Encargar, encomendar. (dgh,
kulliyay [kulliyay] PTS r. mp. Amoratarse. (rk) arusimiñee)
kumagri <kas. [kumagri] CHU s. Comadre. kunaykuchikuy [kunaykuchikuy ] r.ku
(str) Aconsejarse, pedir consejo. (arusimiñee)
kumba [komba] s. Cantonera. (ceq) kuncha <kas. [kuncha] LPZ s. Concha. (pat)
kumbrira <kas. [<cumbre] PTS s. Pico de kuncha palatu <kas. [kuncha palatu] LPZ
montaña (ritual). (rh) Plato de concha (pat)
kumbrira [kumbrira] LPZ s. Planta del kunitan <kunan + kas. it, juch'uychaq [kunitan]
mojinete. (pat) CHU LPZ PTS r.t. Ahorita; ahora mismo
kumpa <kas. [kumpa] CHU Compadre s. (ceq, gro, pat, rh, str)
(término para dirigirse a alguien). (str) kunka [kunka] LPZ ukhu. s. Cogote (pat)
kumpay [kumpáy] Mi amigo. (rk) kunka (kunka)    LPZ PTS s. Cuello (ceq, lot,
kumpagri <kas. [kumpagri] CHU s. Compadre. pat, rh)
(str, rk) kunka q'iwiy [kunka q'ewiy] r.p. Matar gallinas
kumpañay <kas. [kompañay] CHU r.p. y otras aves retorciéndoles el cuello (dgh)
Acompañar. (str) kunkachay [kunkachay] CHU r.p. Poner cuello
kumpay [kumpay] LPZ s. Mi amigo. (pat) a prendas de vestir
kumputarura <kas. [kumputarura] s. kunkachay [kunkachay] LPZ r.p. Terminar
Computadora qhaway : ñiqichaq. (arusimiñee) (pat)
kumuri [kumuri] s. Mikhuna. Vitualla. (ceq) kunkasapa [kunkasapa] CHU LPZ s.t.
Cuellilargo (pat)
-kuna [-kuna] k' Pluralizador. (rk)
kuna [kuna] (kunay)    LPZ r.p. Encargarse. (pat)
kunkista <kas. [kunkista] s. Conquista kuraq chikllay [kurax chijllay] LPZ Elegir a
(arusimiñee) la autoridad (pat)
kunphitis sara [kunphitis sara] LPZ Variedad Kuraq Chiqanchana Wasikunan [kurax
de maíz para tostado de phasanqalla (pat) cheqanchana wasikunan] wanlla. Cortes superiores
kunti [kunti] pacha. s. Oeste; occidente (rk)
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 79) kuraq junta (kuraj  junta)    PTS s. Junta (lot)
Kunti Suyu [kunti suyu] LPZ kiti. s. Región kuraq kaq [kurax kax] (kuraqkaq)    s. Mayor,
occidental del Tawantin Suyu (lai, pat, smtq) el/la (hermanos) (ceq, rk)
kuntu [kuntu ] s. Perfume, aroma, fragancia kuraq ruk'ana [kurax ruk'ana] s. Dedo cordial
(arusimiñee) (atd)
kuntur (kuntur)    CHU PTS s. Cóndor kikin : kuraq umalliq [kurax umallix] LPZ s. El
mallku (lot, rh, str) sabio encabezador (pat)
kuntur [kuntur] LPZ s. qhaway : pallaykuna kuraq umalliq [kurax umallix] wanlla. s.
(pat) Presidente (rk)
LPZ kikin : ikma cóndor negro café (pat) Kuraq Wamink'a [kurax wamink'a] wanlla. s.
kunturpa rikran [kunturpa lijran] LPZ Ala Comandante en jefe (rk)
de cóndor (pat) kuraq yachachiy [kurax yachachiy] Nivel
kuntur mallku [kuntur mallku] LPZ s. superior (arusimiñee)
Cóndor jefe, cóndor color negro y blanco (pat) kuraqnin sanampa, kuraqnin tuyru
kuntur mamani [kuntur mamani] LPZ Dios [kuraxnin sanampa, kuraxnin tuyru] yupa. Signo
de Anqari, hacen ritual a kuntur Mamani (pat) “mayor que” (>) (arusimiñee)
kuntur mamani [kuntur mamani] LPZ Lugar kuraqsapa [kuraxsapa] s. Múltiplo (arusimiñee)
o dios, en lenguaje ritual (pat) kuraqyachiy [kuraxyachiy] LPZ sxx r.p.
kuntur thapa mamani [kuntur thapa mamani] Sobrar, hacer awqan : pisichiy (pat, rk)
PTS Nido de cóndor, referencia metafórica a
s. kuraqyay [kuraxyay] r.p. Sobrar; haber demás
la casa de los recién casados; termino usado (rk)
durante libaciones rituales para la casa nueva kuraqyay [kuraxyay] s. Sobra (pat)
(rh)
kuñadu masi [kuñado - masi] s. Concuñado
kurawa [kurawa] s. Tapa de pared (paja encima
del adobe) (ceq, gro)
(ceq, rk)
kuñununu, q'aqya [kuñununu, q'axya] s.
kurikulum <kas. <latin [kurikulum] s.
Trueno, descarga eléctrica (arusimiñee) Currículum; plan de estudios (arusimiñee)
kupiratiwa, llamk'aysinakuy [kupiratiwa,
kurikulum, kawsay raphi [kurikulum,
kawsay laphi] Currículum vitae (arusimiñee)
llank'aysinakuy] s. Cooperativa (arusimiñee)
kura <kas. [kura] CHU s. Cura (str) kurikulunta tinkurpachiy [kurikulunta
tinkurpachiy] yupa. Adaptación curricular
kuraka [kuraka] s. Autoridad del ayllu (dgh, (arusimiñee)
arusimiñee, pol, smtq)
kuriqa [kurexa] PTS awa. s. Franjas; "Franjas
kuraka (kuraka)    PTS s. Jefe (ceq, lot) pequeñas generalmente de colores matizados que
kurami, kurmi <aym. [kurami, kurmi] s. Arco se ubican antes y después de las saltas." (laymi
iris (ceq, rk) salta )
kuraq [kurax] LPZ s. Autoridad (pat) kurkatay [kurkatay] r.p. Molestar (ceq, rk)
kuraq [kurax] PTS s. Kuraq kayku, paykuna kurku [kurku] s. Cuerpo; tronco del cuerpo;
pisilla. Mayoría (rh) tronco de árbol qhaway : ukhu (arusimiñee,
kuraq [kurax] LPZ s.t. Hermano/a mayor smtq)
awqan : sullk'a (ceq, pat) kurku [ ] (kurku)    PTS s. Mendigo (lot, rk)
kuraq [kuraj] (kuraj)    PTS s.t. Alkaldip kurku [kurku] LPZ s. Chaka kurku. Palo
kuraqnin. Presidente de directiva comunal (lot, principal del puente (pat)
rh) kurku [kurku] s. Poste, apoyante o viga (ceq)
kuraq [kurax] PTS s.t., r.t. Demás, por demás kurku [kurku] LPZ s. Viga; madera gruesa
killa kuraq más de un mes (rh) ñawpan : Curcu. Viga, o madera gruesa. (dgh,
kuraq [kurax] CHU s.t., r.t. Excesivo; extra pat)
(ceq) kurkun, ukhun [kurkun, ukhun] s. Contextura
kuraqnin [kuraxnin] s. Su mayor (hermano/a) (arusimiñee)
kuraq chikllay [kurax chijllay] wanlla. s. kurkuwallajllay [ ] (kurkuwallajllay)    PTS r.p.
Mayoría absoluta, 51% (rk) Beber hasta el último día de la fiesta (lot, rh)
kurpus t'ika [kurpus t'ika] CHU Flor de kusma [kusma ] s. Camisa de mujer (arusimiñee)
Corpus (str) kuspay [kuspay] r.p. Usar (arusimiñee)
kurta [korta] s. Wachakuy p'unchawkuna kustadu <kas. [kostado] s. Pulmonía (ceq, rk)
ñuñumanta yaku jina lluqsimuq. Calostro kustal <kas. (costal)    LPZ PTS s. Awasqa
(ceq, rh)
kustal. Costal (lot, pat)
kurti [kurti] LPZ s. Figura del tejido de kustal [kustal] LPZ llama kustal (pat)
aguayos (pat)
LPZ qhaway : pallaykuna kustal [kustal] LPZ mirira kustal (pat)
kuru, muru, much'u [kuru, muru, much'u] kustal [kustal] LPZ mula kustal (pat)
yupa. s.t. Corto (arusimiñee) kustipachikuy [kustipachikuy] LPZ PTS
kururu [kururu] LPZ ukhu. s. Ombligo kikin : Constiparse, enfermedad de mal de costado
r.ku

pupu (pat) que puede causar la muerte (pat)


kururu [kururu ] ukhu. s. Cordón umbilical kusuru [cosuro] s. Corteza de plátano (ceq, rk)
(arusimiñee) kusuru [kusuru ] s. Falsa corteza del plátano
Kurwa llaqta [kurwa llaxta] LPZ Pueblo San (arusimiñee)
Pedro de Curva, Prov. B. S. (pat) Kusuwi [kusuwi] LPZ suti. s. Apellido (pat)
kusa [kusa] LPZ r.t. Bien (pat) kutakipay [kutakipay] CHU r.p. Moler
kusa <kas. [kosa] CHU s. Cosa (str, rk) ligeramente para sacar la cáscara; sin triturar (jl)
kusa [kosa] CBB kosa PTS kosa s.t. Bueno, kutama [kutama] s. Costal (dgh)
bien (xa, ceq, lot, rk) kutana [kutana] LPZ s. Batán para moler
kusa [kosa] CBB kosa CHU s.t. Sabroso, (cereales, tostado, alimentos) (pat)
delicioso, rico (xa, gro, lot, str, rk) LPZ uchu kutana (pat)
kusa pacha [kosapacha] LPZ PTS s.t. Está kutana kiru [kutana kiru] LPZ Muela (pat)
bien (ceq, gro, pat, rk) kutaq [kutax] LPZ s.t., s. Moledor (pat)
kusi [kusi] s.t. Alegre (arusimiñee) kutasqa (kutasqa)    PTS ph. Molido (lot, rk)
kusi kusi [kusi kusi] (kusi  kusi)    LPZ PTS s. kutay [kutay] LPZ r.p. Moler; hacer pito (pat)
Araña (ceq, lot, pat, rh) kutay (kutay)    PTS r.p. Moler (locoto; sal;
kusichiy [kusichiy] r.p. Alegrar (ceq) granos) (ceq, lot, rh)
kusichiy [kusichiy] LPZ r.p. Hacer alegrar kuti (kuti)    PTS s. Juk kuti. Vez (ceq, lot, rh)
(pat) kuti [kuti] LPZ s. Ima sach'a kaqpis ñaqa
kusikuy [kusikuy] LPZ r. mp. Estar contento iskayman kutirisqa. Vuelta, línea curva que
(pat) vuelve (pat)
kusikuy (kusikuy)    PTS r.p. Imayrakupis chay kuti esa vez
kusikullani, manapuni imamantapis juk kuti una vez
phutikunichu. Alegrarse (ceq, lot, rh) kunan kuti esta vez
kusikuy [kusikuy] s. Recreativo (arusimiñee) kuti aradu [kuti arado] s. Orión (ceq)
kusipayay [kusipayay] CHU LPZ r.p. kuti kuti [kuti kuti] LPZ mallki. s. Juk sach'a
Alegrarse del mal ajeno, de la mala suerte ajena luru kan muntipi, yachanku chaywan
(pat) layqasqa kutichinapaq. Fruto/pepa de planta
kusisqa (kusisqa)    PTS ph. Feliz (lot, rk) del monte (Yungas), se utiliza para retroceder
kusiy [kusiy] LPZ s. Alegría (pat) maleficios (pat)
kusiy (kusi)    CHU PTS s. Alegría, felicidad kuti lawk'a [kuti lawk'a] (lawk'ana)    LPZ s.

(ceq, lot, rh, str) Herramienta de labrar (pat)


kusiy [kusiy] s. Felicidad (arusimiñee) kuti sara [kuti sara] s. Maíz con germen al revés
(ceq, rk)
kusiy uya [kusiy uya] s.t., s. Risueño, contento;
lit. cara alegre (atd )
kutichi [kutichi] PTS s.t. Devuelto, regresado
(rk)
kusiy, añay [kusiy, añay] s. Entusiasmo
kutichikuy [kutichikuy] r. ku Defenderse (ceq,
(arusimiñee)
rk)
kusku [kusku] LPZ s., s.t. Sinchi mikhuq kutichikuy [kutichikuy] PTS r.p. Hacerse
runa, uywa; uqulun, sasuluna. Comilón (pat)
devolver (rk)
kusku [kusku] LPZ s.t. Ambicioso (pat) kutichimuy [kutichimuy] LPZ PTS r.p.
kuskuy [kuskuy] awa. r.p. Matizar; "Técnica de Kutichimuna. Devolver, ir a; regresar, ir a
matizado de colores, especialmente en pequeñas hacer (rk)
franjas que anticipan y siguen a la salta." (laymi
salta )
kutichina [kutichina] s. Algo que está para kutipachiy, kutikipay [kutipachiy, kutikipay]
devolver (rk) r.p. Repetir (arusimiñee)
kutichina [kutichina] PTS s. Respuestas kutipakuq [kutipakUx] PTS s.t., s. Porfiado;
kutichipuy [kutichipuy] r.p. Devolvérselo (rk) respondón kikin : atipakuq (dgh, pol, smtq, rk)
kutichiq [kutichix] LPZ s.t., s. Devolvedor; el kutipakuy [kutipakuy] (kutipakuy)    PTS r. ku
que hace regresar (pat, rk) Rumiar (arusimiñee, ceq, lot, rk)
kutichisqa [kutichisqa] ph. Reciclar (arusimiñee) kutipakuy [kutipakuy] r.p. Contradecir,
kutichiy [kutichiy] r. mp. Vomitar (ceq, rk) oponerse (arusimiñee)
kutichiy [kutichiy] CHU PTS r.p. Contestar, kutipapuy, kutipapu [kutipapuy, kutipapu] s.
responder Juktawanchuch kutichiwanki, Regularidad (patrón) (arusimiñee)
qharqusqayki. Si me vuelves (como me kutipay [kutipay] r. ku Rumiar (ceq, lrs, rk)
vuelvas) a replicar, te despido (ceq, rh, str) kutipay CHU rebarbechar (trbk)
kutichiy [kutichiy] LPZ r.p. Convertir en algo kutipuy [kutipuy] LPZ PTS r. mp.
(pat) Regresarse, irse a donde estaba antes (pat, rh)
kutichiy [kutichiy] LPZ Devolver (pat)
r.p. kutipuy r. mp. Transformarse, volverse en (lot,
kutichiy (kutichiy)    CHU PTS r.p. Devolver, rk)
pagar (ceq, lot, rk) kutiqachikuy [kutiqachikuy] LPZ r.p.
kutichiy [kutichiy] LPZ r.p. Regresar, hacer Devolver, hacerse; los embrujados hacen volver
(pat) al brujerío (pat)
kutichiy [kutichiy] LPZ r.p. Responder kutiqay [kutiqay] LPZ r.p. Wichaymanta
(arusimiñee, pat) uraqay, maymantachuch jamun chaymanta
Wuyita lumaman kutichin. (rk, trbk) kutiqanan. Postergar (pat)
kutichiy, jayñiy [kutichiy, jayniy ] r.p. kutirachiy [kutirachiy] LPZ r.p. Hacer
Contestar (arusimiñee) regresar (pat)
kutikipay [kutikipay] LPZ r.p. Volver a lo kutirachiy [kutirachiy] PTS r.p. Hacer
mismo (pat) regresar a todos, devolver todo (rh)
Wuyi mikhusqanta aqturqamuspa juktawan Kutirichinqa [kutirichinqa] s. Restauración
mikhuykullantaq. (rk) (ab)
kutikipaynin [kutikipaynin] s. Regularidad kutirichiy [kutirichiy] LPZ r.p. Hacer dar la
(arusimiñee) vuelta (pat)
kutiklla [kutijlla] LPZ s. Afrecho (pat) kutiriy [kutiriy] LPZ r. ku Volver, regresar allá
kutikuy [kutikuy] CBB r.ku Defender a persona (ceq, pat)
animal de un ataque (h&s) kutiriy (kutiriy)    PTS r. mp. Mejorar (de
kutikuy [kutikuy] r.p. Defender, tomar parte por enfermedad) (lot)
alguien (ceq, rk) Ama kutiriychu mamayki tratasunqa ñinku.
kutimpuy [kutimpuy] r. mp. Regresarse (aquí) (rk, trbk)

kutimuy [kutimuy] LPZ r. mp. Regresar aquí kutiy [kutiy] LPZ r. mp. Regresar (pat)
(ceq, pat, rh) kutiy (kutiy)    CHU PTS r. mp. Volver, regresar,
kutin kutin [kutin kutin] sxx r.t. retornar (ceq, lot, rh, str)
Repetidamente, una y otra vez (rk) kutu [kutu] s.t. Duro (ceq, rk)
kutin kutin menudo, a (rk) kututu [kututu] LPZ uywa. s. Cuy, conejo
kutin kutin simi [kutin kutin simi] simi. Iskay macho (pat, rk)
kuti qillqasqa suti, kutikipasqa simiqa kuwacha <kas. [kovacha] s. Sepulcro (ceq, rk)
imatapis achkhayachin. Jinapis simikunataqa kuwacha <kas. [kuwacha ] CBB covacha s.
mana t’inkisqatachu qillqana tiyan. Kay jina: Nicho (xa)
sach'a sach'a 'arboleda'. Reduplicadas, kuyk'i [kuyk'i] PTS s. Olla pequeña con borde
palabras; las palabras reduplicadas generalmente ancho con asas (rh)
indican un colectivo. (ñancha)
kuymi [kuymi] (kuymi)    PTS s. Quinua tostada
Kutin kutin simikuna [kutin kutin simikuna] (lot, rk)
Musuq yuyay wakichina, juk simita iskay kuyuchiy [kuyuchiy] r.p. Hacer mover (ceq, rk)
kutita rimarispa: sach'a sach'a, qaqa qaqa.
Reduplicadas, palabras (ñancha) kuyuchiy [kuyuchiy] LPZ r.p. Mover algo
(pat)
kutinchaq [kutinchax] s.t Regular (se da
repetidamente) (arusimiñee)
kuyukuy [kuyukuy] r. mp. Moverse (arusimiñee)
kutinnaq [kutinnax] s.t. Irregular (arusimiñee) kuyukuy, puririy [kuyukuy, puririy] s.
Desplazamiento (arusimiñee)
kuyukuynin [kuyukuynin] s. Movimiento khalla [khalla] s. Fisura; tajo (ceq, smtq, rk)
(arusimiñee) khalla [khalla] LPZ s.t. Abierto; herramienta p
kuyuriy [kuyuriy] LPZ r. mp. Moverse (pat) tejer chumpi (pat)
kuyuy [kuyuy] LPZ r. mp. Moverse (pat) khallay [khallay] r. ku Partir en dos (ceq, rk)
kuyuy (kuyuy)    PTS r.p. Mover (ceq, lot, rk) khallay [khallay] LPZ r.p. Abrir (pat)
kuyuy [kuyuy] s. Motriz (arusimiñee) khallki [khallki] s. Adoquín (arusimiñee)
kh 8 [kh] qillqa. s. Pusaq ñiqi qillqa khallmu [khallmu] LPZ s.t., s. Persona sin
ñancharisqa qillqakunamanta. Kh, kh; letra dientes; medio hecho (pat)
khachi [khachi] LPZ s.t. Pre cocido khallu [khallu] CHU LPZ awa. s. Mitades que
(tubérculos) (pat) unidas forman un tejido (ceq, pat, rk)
khachkay [khashkay] PTS khaskay r.p. Roer khallu [khallu] LPZ s. Parte de arriba del acsu
ñawpan : Cachcani. huessos roer o quebrar. (pat)
(dgh, ceq, rk) khallu [khallu] yupa. s. Parte del poncho
khachu [khachu] s. Mordisco (ceq) (arusimiñee)
khachu [khachu] LPZ s.t Papa semi cocida khallu [khallu] s. Pierna de la manta ñawpan :
(pat) Kallu. Vna pierna de la manta que es la mitad.
khachuy [khachuy] (khachuy)    CHU
LPZ PTS (dgh, arusimiñee)
r.p. Mordiscar; morder cosa cocida (ceq, lot, pat) khallu [khallu] s. Simetría (arusimiñee)
khaka [khaka] s. Estrecho; denso (ceq, lay) khallu chiqan [khallu cheqan] Semi recta
khaka [khakhu] (khaka)    LPZ PTS s.t., s. (arusimiñee)
Tartamudo kikin : khaku (lot, pat, rh, rk) khalluchasqa [khalluchasqa] LPZ ph. Puesto
khakachikuy [khakachikuy] r. ku Imponer, el khallu del acsu (pat)
dejarse kikin : sat'ichikuy (rk) khalluchi [khalluchi] LPZ s. Azada sin reja o
khakakuy [khakakuy] r. ku Tartamudear (ceq, chunta, se hacen en la región de tierra suave
rk) como en Chullina y Wasa (pat)
khakakuy [khakakuy] r.p. Atascarse (ceq, rk) khalluchi [khalluchi] LPZ s. Garabato para
khakasqa impuesto,a a la fuerza (rk) recoger naranja y otras frutas (pat)
khakay [khakay] r.p. Arrancar (ceq, rk) khalluchi [khalluchi] LPZ s. Herramienta de
madera, para desterronar (pat)
khakay [khakay] LPZ r.p. Deschapar (pat)
khallwa [khallwa] LPZ s. Golondrina
khakay [khakay] LPZ r.p. Destruir terraza (arusimiñee, atd, pat, pol, smtq)
(pat)
khamay [khamay] CHU r.p. Desterronar (rk)
khakay [khakay] r.p. Encajar a la fuerza (guz
lai, smtq, rk) khamuna [khamuna] s. Galleta (arusimiñee)
khakay [khakay] musuq. r.p. Imponer; imponer khamurakuy [khamurakuy] LPZ r. mp.
ideas, lenguas, culturas, modas. (rk) Masticarlo (pat)
k'ichñiy embutir khamurakuy [khamurakuy] r. mp. Morderse de
sat'iy meter un objeto rabia, envidia (rk)
winay taquear khamuriy [khamuriy] r.p. Comer, probar un
khakay [khakay] musuq. s. Imposición (rk) bocadillo (rk)
khakayay [khakayay] r. mp. Brotar (ceq) khamuy [khamuy] PTS r.p. Masticar, morder
khakayay [khakayay] LPZ r. mp. Expresarse (ceq, lot, rh)
mal (pat) k'utuy cortar
khaniy morder
khakayay [khakayay] LPZ r. mp. Tartamudear
(pat) khana [khana] s. Farsante; mentiroso (ceq)
khaklli [khaklli] (qhaqlli)    LPZ s. Quijada (pat) khanichikuy [khanichikuy] (kanichiku)    LPZ
r.ku Allquwan khanichikuy. Morder, dejarse
khaku [khaku] CBB khaku(ru) s. Tartamudo
(pat, rk)
kikin : khaka (xa, ceq, rk)
khanichiy [khanichiy] (kamichiy)    LPZ r.p.
khakuy [khakuy] r. ku Estrujar; desmenuzar
Hacer morder (algo) (pat)
(ceq, smtq)
khakhuy [khakhuy] LPZ r.p. Desgranar
khanichiy [khanichiy] (kamichiy)    CHU LPZ
Hacer morder con un perro (pat, rk)
kanichiy r.p.
espigas (pat)
khakhuy [khakhuy] PTS r.p. Tartamudear;
khanikuna [kanikuna] LPZ s. Simiwan
khanikuna. Algo que está para morder (pat, rk)
Khakukuyku castellanota. Tartamudeamos el
castellano kikin : khakha (rh) khanikuq [khanikuq] (kamikuq)    LPZ [kanikuq]
s.t., s. Allqu khanikuq. Perro que muerde (pat)
khaniy [khaniy] LPZ [kaniy] r.p. Abrir un canal kharkatisqa sapachasqa [kharkatisqa
de riego para la chacra (pat) sapachasqa] simi. s. Vibrante simple (Montalvo,
khaniy (khaniy)    CBB khaniy CHU LPZ [kaniy] 1996: 22)
PTS r.p. Morder; picar (pulgas etc.) (xa, ceq, kharkatitiy [kharkatitiy] r. mp. Temblar (ceq)
lot, pat, rh, str) kharkatitiy (kharkatitiy)    CBB qharkatitiy LPZ
khaniy [khaniy] LPZ s. Mordisco (pat) PTS Tiritar; temblar de frio chiri
r. mp.
khaniykuchiy [khaniykuchiy] LPZ r.p. Hacer kharkatichiwan el frío me hace tiritar (xa, lot,
morder a alguien (pat) pat)
khaniykuchiy [khaniykuchiy] r.p. Sujetar; lit. kharkatiy [kharkatiy] LPZ r. mp. Temblar el
Hacer morder (rk) cuerpo por frío (pat)
khapa [khapa] s. Entrepierna (arusimiñee, ceq) kharkatiy [kharkatiy] PTS r.p. Temblar
khapa (khapa)    PTS ukhu. s. Ingle (lot, pol rh) kharkay [kharkay] s. Mana kharkayniyuq
payqa. Temer (rh)
khapakipay [khapakipay] r.p. Andar a trancos
(ceq) khasa [khasa] LPZ s. Erupción (pat)
khapakipay [khapakipay] (kapakipay)    LPZ r.p. khasakuy [khasakuy] LPZ r. mp. Eructarse
Pasar por encima (pat) (pat)
khapatay [khapatay] (kapatatay)    CHU
LPZ khasay [khasay] (khasay)    PTS r. mp. Eructar
(lot)
[kapatay] r.p. Dar zancadas, pasos largos (pat)
khapay [kapay] LPZ tupu. r.p. Medir con khasay [khasay] LPZ Arsi; asna khasay.
r. mp.

pasos (pat) Eructar con olor feo, mal de estómago (pat)


khapay [khapay] (kapay)    LPZ r.p. Pasar (pat) khasay [khasay] LPZ r.p. Provocar erupción
(pat)
khapay [khapay] PTS Pasar por encima de
r.p.
khastuy [khastuy] r.p. Rumiar (dgh, arusimiñee,
una obstrucción levantando una pierna. smtq, aul)
khapallay! pasá nomás! (expresión para que
alguien pase por encima del que está sentado)
khata [khata] s. Rincón para almacenar cosas
(ceq)
(lot, rh)
khapay [kapay] LPZ r.p. Chakiwan tupuna. khaya [khaya] LPZ s. Oca deshidratada, seca
ñawpan : Caya. Las okas secas, remojadas vn
Pasos, dar (pat)
mes y secadas al sol. (dgh, aul, pat, smtq)
khapay [khapay] CBB khapay r.p. Ponerse a
horcajadas, pararse con las piernas separadas
khichka [khiska, khiskha] (khiska)    CHU khiska
(xa) LPZ khichka PTS s. Espina qhaway :
khapaykachay [khapaykachay] (kapay  kachay)    
añawayu (ceq, lot, pat, rh, trbk)
LPZ r. mp. Pasear (pat) khichka chaki [khishka chaki] LPZ Persona
caminante (pat)
khara [ ] (khara)    CHU PTS s. Estiércol seco
(lot) khichka khichka [khishka khishka] LPZ s.t.
kharayay [kharayay] CHU r.p. Secarse los Espino en el pie o en la mano (pat)
labios khichkachikuy [khishkachikuy] CBB
khari khari [khari-khari] mallki. s. Acacia; khishkachikuy r. ku Espinarse (xa)
bosque espinoso (ceq) khichkay [khishkay] r.p. Espinar (xa, ceq)
khari khari <aym. [khari khari] PTS s. khichkaykuy kichkayku.wa.n [khishkaykuy]
Personaje mítico (rk) r.p. Espinarle a uno (rk)
kharisiri khichkiy [khichkiy] (k'ichkiy)    LPZ r.p. Espesar
llik'ichiri (pat)
kharisiri [kharisiri] s. Presunta persona con khichullma [khichullma] s. Bacilo (arusimiñee)
poder sobrenatural de hacer dormir a sus khillchu [khilchu] LPZ allqu. s.t., s. Bandido,
víctimas y luego extraer su grasa de la parte baja insulto a los que viven en las alturas de valle;
del estómago (ceq) bandido, en idioma kallawaya (pat)
kharisiri [kharisiri] LPZ s. Traficante de sebo khillchu [khilchu] LPZ s.t., s. Regionalista, no
y sangre (pat) solamente cuando están renegando, sino también
kharka (kharka)    PTS s.t. Áspero (ceq, lot) hacen para distinguirse como viven en valles los
kharka [kharka] CHU LPZ s.t. Mugre del quechuas (pat)
cuerpo; suciedad encostrada en utensilios (lay, khilliya [khilliya] LPZ kiti. s. Comunidad de
pat) Carijana Norte de La Paz (pat)
kharkatiq [kharkatix] LPZ s.t., s. Temblar de
frío (pat)
Khilliya [khilliya] LPZ kiti. s. Lugar que se khiskillichiy [khiskillichiy] LPZ r.p.
encuentra frente a Khasu, del cantón Karijana, Cosquillear, provocar risa (pat)
Prov. B. Saavedra (pat) khitukuy (khitukuy)    LPZ PTS r.ku Asp'ikuy.
khillu khillu [khillu-khillu] mallki. s. Begonia Rascarse en un árbol, pared (lot, pat, rk)
(planta) (ceq, rk) khituy [khituy] LPZ r.p. Raspar (pat)
khiña [khiña] LPZ s. Pasadera de la abarca khituy [khituy] CHU PTS r.p. Restregar (ropa
(ceq, pat, rk) en el lavado) (ceq, rh)
khiñi [khiñi] s. Dentera (ceq) jawiy untar
khipi [khipi] mallki. s. Algarrobillo (ceq) qhaquy frotar
khipichikuy [khipichikuy] r. ku Tener dentera khiwiriy [khiwiriy] r.p. Cabecear (ceq)
(ceq) khiwiy [khiwiy] PTS r.p. Enrollar (hilos),
khipu [khipu] LPZ s. Atado de juguete de ovillar; hacer girar kikin : mayt'u enrollar
niñas (pat) (láminas) (rh, rk)
khipu [khipu] yupa. s. Cifra (arusimiñee) khiwiy [khiwiy] r.p. Enroscar, devanar, batir
khipu [khipu] LPZ Sistema de nudos
kipu s. (ceq)
empleado por los Incas en hacer sus archivos khiwiy [khiwiy] LPZ r.p. Madejar hilo de lana
(dgh, ceq, pol, pat) (pat)
Khipukamana [khipukamana] yupa. s. Módulo khuchi <kas. [khuchi] LPZ s. Chancho (pat)
de matemática ñinapaq apaykachakun. khuchi (khuchi)    CHU PTS s. Puerco (ceq, lot,
Módulo de matemática; texto de matemática rh, str)
(arusimiñee) khuchi [khuchi] LPZ allqu. s.t. Cochino (pat)
khipukamasqa [khipukamasqa] ph. khuchi khuchi (khuchi  khuchi)    PTS mallki. s.
Matemático (arusimiñee) Planta no comestible parecida a la cebolla (lot)
khipukamay [khipukamay] s. Estadística khuchi wasi [khuchi wasi] CHU LPZ s.
(arusimiñee)
Pocilga; casa del chancho (pat)
khipukamay [khipukamay] yupa. s. khuchi wasiman riy sxx allqu. y.
Matemática ñinapaq apaykachakun.
Ayñanakuspa ajinata ñinku: khuchi wasiman
Matemática (arusimiñee, ñancha)
riy!. Vete a la porra (rk)
khipukamayuq [khipukamayox] (kipukamayuq)    
khuchicha [khuchicha] LPZ s. Inmoralidad
LPZ s.t., s. Contador; los sabios y profesionales (pat)
en quipus (dgh, pol, pat)
khuchichakuy [khuchichakuy] LPZ r. ku
khipukamayuq [khipukamayox] s.t., s.
Comportarse mal (pat)
Estadista (arusimiñee)
khuchichakuy [khuchichakuy] LPZ r.ku
khipusqa [khipusqa] yacha. ph. Estadístico Cometer una violación (pat)
(arusimiñee)
khuchichakuy (khuchichakuy)    PTS r.ku
khipuy [khipuy] r.p. Contar por nudos Ensuciarse (lot)
(arusimiñee)
khipuy [khipuy] r.p. Hacer cuentas (arusimiñee) khuchichay (khuchichay)    CBB khuchichay PTS
r.p. Ensuciar (xa, ceq, lot)
khirisa < [khirisa] s. Cresa; huevos puestos por
la abeja reina (ceq)
khuchichay [khuchichay] LPZ r.p. Hacer mal
al otro (pat)
khirjay [khirjay] LPZ r.p. Azotar, chicotear
(pat) kuchuch [kuchus] ukhu. s. Codo (dgh,
arusimiñee)
khirki [khirki] LPZ Fiebre (pat)
s.
khuchukuy [khuchukuy] (kuchukuy)    LPZ r. ku
khirki [khirki] LPZ Unquy: waliq
s.
Cortarse (pat)
kalurniyuq. Sarampión (pat)
khuchukuy [khuchukuy] (kuchukuy)    LPZ r.ku
khirkilla [khirkilla] s. Granos en la cara (ceq) Cortarse (pat)
khirkinchu [khirkinchu] suti. s. Apodo de los khuchuna [khuchuna] (kuchuna)    LPZ kuchuna
orureños (guz ) PTS s. Cuchillo kikin : tumi dgh (pat, rk)
khirkinchu [khirkinchu] (khirkinchu)    LPZ
khuchuq [khuchUx] LPZ kuchuq PTS khuchuq
kirkincho PTS khirkinchu purum uywa. s.
s.t., s. Cortador; el que corta (pat, rk)
Armadillo; quirquincho (ceq, lot, pat, rk)
khirusilla [khirusilla] LPZ mallki. s. Begonia; khuchuqarquna [khuchoqarqona]
(kuchuqarquna)    LPZ r.p. Cortar un pedazo (pat)
planta medicinal (ceq, pat)
khirusilla [khirusilla] kiti. s. Lugar en el Norte
khuchuqay [khuchoqay] (kuchuqay)    LPZ r.p.
Khuchuqana. Cortar un pedazo (pat)
de Potosí
khuchuy [khuchuy] (kuchuy)    CHU LPZ kuchuy khuska [khuska] (kuska)    LPZ kuska PTS
PTS Kay simitaqa aychata, t’antata (juk
r.p. khuska s.tPor igual (pat)
khuchunawan) khuchunapaq apaykachakun. khuska (khuska)    CHU kuska LPZ kuska PTS
Cortar (deslizando el instrumento, p ej. cuchillo) s.t. Junto,s (lot, pat, rh, trbk)
(ñancha, ceq, pat, rh)
khuska [kuska] s.t. Llano, igual (rk)
k'utuy cortar de golpe
laray cortar en lonjas khuska yupay, kinti yupay [khuska yupay,
rutuy segar kinti yupay ] Número par (arusimiñee)
khuchuykuy [khuchuykuy] (kuchuykuy)    LPZ khuskachachiq [khuskachachix] wanlla. s.
r.p. Khuchuna kuchilluwan. Cortar profundo Magistrado (rk)
(pat) khuskachachiq [khuskachachix] wanlla. s.
Lawaman aychata khuchuykun. ha cortado Ministro (judicial) (rk)
carne para la sopa (rk, trbk) khuskachakuy [khuskachakuy] (kuska)    LPZ
khula [khula] CHU sxx s. Terrón de tierra kuska PTS khuska r. ku Juntarse (pat)
(trbk, rk) khuskachakuy [khuskachakuy] (kuska)    LPZ
khullu [khullu] LPZ mallki. s. Planta o yerba kuskachakuy PTS khuskachakuy r.ku Organizarse
que crece en el altiplano (pat) (pat)
khullu [khullu] LPZ s. Rascado de la cabeza khuskachana kiti [khuskachana kiti] wanlla.
de los niños para hacerles dormir (pat) Jurisdicción ordinaria (rk)
khullu [khullu] s.t. Menudo, pequeñísimo (aul, khuskachana Atiy [khuskachana atiy] wanlla.
smtq) Poder judicial (rk)
khullu papa [khullu papa] LPZ Papa menuda khuskachaq [khuskachax] wanlla. s. Juez
(pat) (arusimiñee, rk)
khullu wawa [khullu wawa] LPZ Hijos khuskachaq [khuskachax] wanlla. s. Juez de
pequeños (pol, pat) partido (rk)
khullu wawayuq [khullu wawayox] LPZ s.t. Khuskachaq rimaykuna [khuskachax
Juch'uychakuq warmi. Personas que tienen rimaykuna] simi. Iskaypis kimsapis astawanpis
hijos año tras año (pat) khuskachasqa rimaykuna, juk rimayman
khulluy [khulluy] LPZ r.p. Asp'ina. Rasguñar wakichikun. Oración compuesta (ñancha)
al chancho, p que pueda echarse en el suelo, khuskachaq sunqu [khuskachax sonqo] LPZ
muchas veces para agarrarlo hacen rasguños con El que junta (pat)
cariño (pat) khuskachaq Wicharina Kamachiy
khuma [khuma] LPZ mallki. s. Arbusto que [khuskachax wicharina kamachiy] wanlla. s.
crece en la región de Chullina, utilizan su Escalafón judicial (rk)
madera para herramientas de la chacra, lawk'ana, khuskachay [kuskachay] r.p. Allanar (ceq)
uysu, y para mango de pico y hacha (pat) khuskachay [kuskachay] CHU r.p. Igualar
khuñi [khuñi] LPZ khuru. s. Pupa de la larva (arusimiñee, ceq)
(pat)
khuskachay [khuskachay] LPZ kuskachay r.p.
khupa, yuraq anqas [khupa, yurax anqas] Intermediar (pat)
llimp'i. s.t. Celeste (arusimiñee)
khuskachay [khuskachay] wanlla. r.p. Juzgar
khurku [khurku] sxx s.t. Pedigueño (rk)
(animales) (rk) khuskachay [khuskachay] LPZ kuskachay r.p.
khuru [khuru] CHU awa. s. Diseño en tejidos Nivelar (pat)
jallq'a, seres del bajo mundo (str, rk) khuskachay [khuskachay] yupa. s. Equivalencia
khuru [kuru] (khuru)    CHU LPZ [kuru] PTS (arusimiñee)
khuru. s. Juch'uy khurukuna. Gusano; insecto; khuskachay chayaqikuna [khuskachay
animal no domesticado (ceq, lot, pat, rh, trbk) chayaqekuna] wanlla. Derechos judiciales (rk)
Yuraq khuru jallp'a wanuspi kan. (rk, trbk) khuskachay Juñuna Kamay [khuskachay
khurup suqsisqan [khurUx soxsisqan] Roído y juñuna kamay] wanlla. Ley de organización
comido por los gusanos (dgh) judicial (rk)
khuruchiy [khuruchiy] LPZ r.p. Hacer gusanar khuskachay kamachiq [khuskachay
(pat)
kamachix] wanlla. Autoridad judicial (rk)
khuruy [khuruy] r. ku Agusanarse (ceq, rk) khuskachay k'illikuna [khuskachay k'illikuna]
khuruykuy [khuruykuy] LPZ r.p. Agusanarse wanlla. Estrados (judiciales) (rk)
por completo (pat) khuskachay Wasi [khuskachay wasi] wanlla.
Judicatura (rk)
khuskachay Wasi Tantakuy [khuskachay khuyayaykuy [ ] (kuyayaykuy)    PTS r. mp.
wasi tantakuy] wanlla. Consejo de la judicatura Enflaquecer (rk)
(rk) khuyuna [khuyuna] CHU s. Silbato, pito (rk)
khuskachay wasi yuyaychaq [khuskachay khuyunakuy [khuyunakuy] LPZ r.p. Silbarse
wasi yuyaychax] wanlla. Consejero de la (pat)
judicatura (rk) khuyusqa [khuyusqa] LPZ Silbado (pat)
ph.
khuskachaymanta [khuskachaymanta] wanlla. khuyusqa [khuyusqa] simi. s.t., s. Fricativas
s.t. Jurídico, a (rk) (Montalvo, 1996: 22)
khuskacharana [khuskacharana] LPZ khuyuy (khuyuy)    CHU LPZ PTS r. mp.
kuskacharana s. Aportar por igual (pat) Silbar (lot, pat)
khuskan [khuskan] (kuskan)    LPZ kuskan PTS kwarta <kas. [kuarta] s. Palmo (ceq, rh)
khuskan s.t. Del medio (pat)
kwarta <kas. [kwarta] LPZ tupu. s.t. Makiwan
khuskan (khuskan)    LPZ kuskan PTS chiru. s.t. tupuna. Cuarta (pat)
Mitad (arusimiñee, ceq, lot, pat, rk)
kwartiyay <kas. [kuarteyay] r.p. Medir por
khuskan [khuskan ] CBB khuskan s., s.t. Mitad, palmos (ceq)
medio (xa)
kwinta qukuy <kas.: [kwinta qokuy] PTS r.ku
khuskan khuskan [khuskan khuskan] (kuskan   Darse cuenta
kuskan)    LPZ kuskan kuskan PTS khuskan khuskan
s.t. A medias (pat)
kwintu <kas. [kwentu] CHU PTS s. Cuento
(str, rk)
khuskanchay [khuskanchay] LPZ r.p. Igualar
kwintu q'ipi <kas. Cuento + q'ipi [kwento q'epi]
(pat)
CBB PTS Cuentero, chismoso (h&s, rk)
s.t., s.
khuskanchay, khallunchay [khuskanchay,
khallunchay] yupa. r.p. Partir en dos (arusimiñee)
k' 9 [k'] qillqa. s. Jisq'un ñiqi qillqa
ñancharisqa qillqakunamanta. K', k'; letra
khuskipayay, k'uskiy [khuskipayay, k'uskiy ]
r.p. Escudriñar (arusimiñee)
k'acha [k'acha] s.t. Amable (ceq)
khuskiy, t'ukuriy, umanchariy [khuskiy,
k'acha [k'acha] s.t. Sumaq. Bonito, hermoso
(ceq, lot, rh, str)
t'ukuriy, umanchariy] yacha. r.p. Analizar
Bueno, amable, amigable (ceq, lot)
(arusimiñee)
khusku [khusku] s. Tinte (arusimiñee) k'acha qillqa, salta qillqa [k'acha qelqa, salta
qelqa] Figura literaria (arusimiñee)
khuskuy jamut'anay [khuskuy jamut'anay] r.
mp. Razonar, discurrir (arusimiñee)
k'acha rimaykuna musuq. s. Literatura (rk)
khutmu, pusaqmanta juknin, khusmu k'achacha [k'achacha] s. Estética (arusimiñee)
[khutmu, pusaxmanta ujnin, khusmu ] tupu. s.t., s. k'achachakuy (k'achachakuy)    PTS r. ku
Octava parte de un entero (arusimiñee) Embellecerse (lot)
khutu <kallawaya [khutu] LPZ mallki. s. k'achachay [k'achachay] r.p. Embellecer,
Kallawa jampi. Planta medicinal (pat) adornar (rk)
khuyakuy [khuyakuy] r. ku Compadecerse k'achanchay [k'achanchay] r.p. Adornar,
(arusimiñee) hermosear (ceq, rk)
khuyakuy [khuyakuy] PTS r.p. Compadecer, k'achi [k'achi ] yupa. s. Vértice (arusimiñee)
ser compasivo k'achi [k'achi ] s., s.t. Diente de leche, agudo
khuyakuy [khuyakuy] LPZ r.p. Solidario (pat) (ceq)
khuyapayaq [khuyapayax] LPZ s.t., s. k'achita (k'achita)    PTS s.t. Bonita (lot, rk)
Solidario,a (pat) k'achitu <k'acha + Sp. dim. -ito [k'achitu] PTS
khuyasqa Kanapaq Kamachi [khuyasqa s.t. P'achayki k'achitu kasqa. Bonito, hermoso
kanapax kamachi] wanlla. Recurso de amparo (rk) (ceq, lot, rh, rk)
khuyay (khuyay)    CHU PTS r.p. Compadecer, k'achiy [k'achiy] r.p. Arar césped (ceq)
tener misericordia (ceq, lot, str) k'achu [k'achu] LPZ s.t., s. Linsi, machu
khuyay [khuyay] r.p. Sentir (con juicio y machu. Alaraco (pat)
corazón) (arusimiñee) k'achula [k'achula] LPZ s.t., s. Alabancioso,
khuyay [khuyay] r.t. Causa conmiseración, primero en hacer algo, hablador, cuello, muestra
mucha pena (p ej. huérfano, pobre, marginado, la cara que sea alabado (pat)
flaquísimo, agonizando) (pat, rk) k'aja (k'aja)    PTS s. Brasas (lot, rh)
khuyay [khuyay] s. Compasión (arusimiñee) k'aja [k'aja] LPZ s. Comida espesa, comida
khuyay miserable (rk) seca (pat)
LPZ arroz k'aja (pat)
LPZ fideo k'aja (pat) k'allkuyay [k'allkuyay] LPZ r. mp. Agriarse
k'aja k'aja [k'aja k'aja] LPZ s. Coqueluche (comidas y líquidos) (pat, rk)
(pat) k'allma [k'allma ] s. Rama, gajo de árbol
k'aja unquy (k'aja  onqoy)    PTS s. Fiebre (lot, (arusimiñee)
rk) k'allpa [k'allpa] LPZ s. Trampa de madera
k'ajaray [k'ajaray] LPZ s. Tos seguida que no para cazar pájaros, ratones (pat)
para (pat) k'ama [k'ama] LPZ s. Caña negreado (pat)
k'ajay [k'ajay] LPZ r. mr. Solear muy fuerte k'ama [k'ama] LPZ s. Caries (pat)
(pat)
k'ama [k'ama] s. Caries de la dentadura (ceq)
k'ajay k'aja.wa.n [k'ajay] (k'ajay)    CBB PTS
r. wa Arder; tener calentura kikin: t'ajay (ceq,
k'ama <aym. [k'ama] LPZ ukhu. s. Muela (atd,
ceq, pat)
h&s, lot)
k'ak k'ak asiy [k'ak k'ak asiy] LPZ s. Risa
k'ama kiru [k'ama kiru] LPZ s. Caries del
diente (pat)
fuerte, carcajada (pat)
k'aka [k'aka] s.t. Grieta, corto (ceq) k'amaray [k'amaray] r.p. Podrirse (rk)

k'aka [k'aka] PTS s.t. Sucio (rk) k'amaray [k'amaray] s. Pudrimiento de papa
(ceq)
k'aka siki [k'aka siki] (k'aka  siki)    PTS allqu. s.t.,
k'amichikuy [k'amichikuy] LPZ PTS r.p.
s. Corto (falda o pantalón) (lot)
Dejarse regañar (pat, rh)
k'akalli [k'akalli] s. Piel grietosa (ceq, rk) k'amikuy [k'amikuy] LPZ r.p. Reprender (pat)
k'akalliyay [k'akalliyay] CHU r. mp. Agrietarse k'amikuy [k'amikuy] PTS r.wa Arrogarse el
la piel por el frío
derecho de reñir
k'akara [k'akara] LPZ s. Cresta de las aves; k'ami.ku.wa.n se arroga el derecho de reñirme;
cresta del gallo, cóndor (arusimiñee, lai, pat, smtq) cp: se me riñe
k'akariy [k'akariy] sxx r. mp. Desternillarse de k'aminakuy [k'aminakuy] LPZ s. Cruce de
risa (rk) palabras (pat)
k'aki [k'aki] CBB k'aki ukhu. s. Mandíbula (xa) k'amiqay [k'amiqay] PTS r.p. Regañar un
k'aki [k'aki] s. Quijada, barbilla (ceq) poco, aconsejar
k'aki [k'aki ] s. Quijada, mandíbula inferior k'amiriy [k'amiriy] LPZ r.p. Corregir de un
(arusimiñee) error (pat)
k'aklla [k'aklla] s. Mejilla (arusimiñee, cer, h&h, k'amiriy [k'amiriy] PTS r.p. Regañar un poco
lai, pol, smtq)
k'amiy [k'amiy] PTS r.p. Aconsejar; reñir (rh)
k'alla k'alla [k'alla k'alla] LPZ s. Loro que no k'amiy [k'amiy] LPZ r.p. Recomendar (pat)
habla, pequeño, se come los granos (pat)
k'amiy (k'amiy)    PTS r.p. Reñir, regañar,
k'alla luru [k'alla luru] LPZ s. Loro que no
amonestar (ceq, gro, lot, rh)
habla (pat)
k'amiy [k'amiy] LPZ r.p. Reprender (pat)
K'allampa [k'allampa] LPZ suti. s. Apellido
(pat) k'amiy [k'amiy] s. Recomendación (arusimiñee)
k'allampa [k'allampa] s. Hongo kikin : k'amiykachay [k'amiykachay] LPZ r.p.
jampanku (ceq, lot) Reprender sin motivo (pat)
k'allampa (k'allampa)    PTS mallki. s. Hongo, K'amiykuna [k'amiykuna] k'uski. s.
variedad de (arusimiñee, ceq, lot) Recomendaciones (Márquez, 2004: 96)
K'allapa [k'allapa] LPZ suti. s. Apellido (pat) k'ampay [k'ampay] r.p. Sacar con fuerza por
k'allka [k'allka] s. Hendidura, rendija (ceq, rk) terrones (ceq)
k'allka, juk'i, k'uchu [k'allka, juk'i, k'uchu ] k'ana [k'ana] LPZ suti. s. Apellido (pat)
yupa. s. Rincón (arusimiñee) k'analla (k'analla)    PTS s. Olla de tostar, tiesto
(ceq, lot, rk)
k'allku k'arku [k'allku] yacha. s. Ácido
(arusimiñee) k'analla [k'analla] LPZ s. Restos de olla de
k'allku [k'allku] LPZ PTS s.t. K'allku barro (pat)
laranja. Agrio (ceq, lot, pat, rh) k'ananay [k'ananay] r. ku Lucirse (ceq)
k'allku [k'allku] LPZ s.t. Comida agridulce; k'anasa [k'anasa ] rumi. s. Carbonato de plomo,
comida fermentada (pat) tierra blanca (arusimiñee)
k'allkuy [k'allkuy] PTS r. mp. Chicha. k'anay [k'anay] r.p. Quemar kanay (smtq)
Agriarse (comidas y líquidos) (rh) k'ancha [k'ancha] LPZ s. Brillo (pat)
k'allkuy k'allku.wa.n [k'allkuy] LPZ r. mp. k'ancha [k'ancha] LPZ s. Luz (pat)
Sentir agrio, amargo (pat)
k'ancha [k'ancha] CHU s. Mechero (rk) k'apa [k'apa] LPZ Poco duro (pat)
s.t.
k'ancha [k'ancha] LPZ s. Reflejo (pat) k'apa, khuskulli [k'apa, khuskulli] s. Cartílago
k'ancha [k'ancha] LPZ s. Resplandor (pat) (arusimiñee)
k'anchachina [k'anchachina] s. Interruptor k'apaq [k'apax ] s.t., s. Cabal (arusimiñee)
(arusimiñee) k'apaq [k'apax ] s.t., s. Exacto (arusimiñee)
k'anchachiy [k'anchachiy] r.p. Iluminar, k'aqcha kimsak'uchu [k'axcha kimsak'uchu ]
alumbrar (ceq, rk) yupa. s. Triángulo obtusángulo (arusimiñee)
k'anchana [k'anchana] s. Candelero, k'aqcha k'uchu [k'axcha k'uchu] s. 90°
alumbrador (ceq, rk) tupuymanta astawan jatun kaq k’uchu.
k'anchana, k'anchana qhispillu Ángulo obtuso (ñancha)
[k'anchana, k'anchana qhespillu] s. Foco k'aqcha k'uchu, kicha k'uchu [k'axcha
(arusimiñee) k'uchu, kicha k'uchu] yupa. s. Angulo obtuso
k'anchay [k'anchay] PTS r.p. Alumbrar, dar (arusimiñee)
luz (ceq, rk) k'aqlla [k'axlla] s. Rama desgajada (dgh)
k'anchay [k'anchay] LPZ s. Brillo (pat) k'aqllana [k'ajllana ] awa. s. Palo que se usa
k'anchay [k'anchay] LPZ s. Luz (atd, ceq, lot, para tejer (ceq, rk)
pat, rh) k'aqllay (k'ajllay)    PTS r.p. Desgajar (dgh, lot,
k'anchay [k'anchay] LPZ s. Mechero (pat) pol, rk)
k'anchay [k'anchay] LPZ s. Reflejo (pat) k'aqllay [k'ajllay] r.p. Labrar, astillar; arrancar
k'anchay [k'anchay] LPZ s. Resplandor (pat) ramas de las plantas (ceq)
k'anchayniyuq inspiración (rk) k'aqllu [k'axllu] LPZ s. Abertura; agujero
(aul, pat)
k'anchillu k'anchilla [k'anchillu] s.t. k'aqllu (k'ajllu)    LPZ PTS s. Hoyo, agujero
Vanidoso/a (ceq, rk) (lot, rk)
k'anka (k'anka)    LPZ PTS s. Gallo (ceq, lot, k'aqllu [k'ajllu] CHU s.t. Angosto (ceq, trbk)
pat, rh)
k'aqma [k'axma] s. Grado (ángulo) (arusimiñee)
k'anka [k'anka] PTS s. Gringo (rh, rk)
k'aqtiy [k'ajtiy] r. ku Arrancar alguna cosa dura,
k'anka [k'anka] LPZ s. Llama macho (pat)
piedras de la chacra (ceq, rk, trbk)
k'anka [k'anka] CBB k'anka wasi. s.t. Persona
k'aqtiy [k'axtiy] CHU r.p. Desprender a la
grande, alta (xa, ceq, lot)
fuerza algo adherido a la pared, piso
k'anka [k'anka] LPZ allqu. s.t., s. Palabra
k'ara [k'ara] LPZ s.t. Salado (ceq, pat, rh)
vulgar, para designar a los hombres mañudos
(pat) k'ara k'ara [k'ara-k'ara] ukhu. s. Páncreas
(arusimiñee, ceq, rk)
k'ankiy [k'ankiy] r.p. Zancadillear (ceq, rk)
k'arachay [k'arachay] LPZ r.p. Poner sal (pat)
k'anti [k'anti] (k'anti)    LPZ PTS s. Rueca
usada para entorcelar dos hilos (ceq, lot, pat, rk) k'arachikuy [k'arachikuy] PTS r. mp. Dejarse
salar
k'anti chaki [k'anti chaki] LPZ Persona de
pies delgaditos (pat)
k'arachikuy [k'arachikuy] LPZ r. mp. Sentir
salado (pat)
k'antisqa [k'antisqa] LPZ s.t., ph. Torcido (pat)
k'araqta ruphaykun [k'araqta ruphaykun] LPZ
k'antiy [k'antiy] LPZ r. mp. Caminar mal (pat) Manchanata ruphaptin, jinata ñinku. Quemar
k'antiy [k'antiy] r. mp. Ronronear; sonido que el sol, hacer un sol fuerte (pat)
hace el gato de contento o demostración de k'aray [k'aray] (k'aray)    PTS r.p. Arder la piel
afecto (smtq, rk)
(como herida por el alcohol) (ceq, lot, rh)
k'antiy (k'antiy)    LPZ PTS r.p. Entorcelar dos k'ara.wa.n Chirichá k'arawan. debe ser el
hilos (ceq, lot, pat, rh) frío que me arde/pica (rh)
k'antiykachay [k'antiykachay] LPZ r. mp. k'ari [k'ari] CBB s.t. Áspero; desigual (ceq)
Caminar chocando entre los pies (pat)
k'arka [k'arka] p'isqu. s. Cotorra (pequeño loro)
k'anuy [k'anuy] r. mp. Rumiar (ceq) (ceq)
k'apa [k'apa] LPZ s. Cartílago; parte blanda k'arkañu [k'arkañu] PTS p'isqu. s. Gallinazo
del hueso (xa, pat) (rh)
k'apa [k'apa] (k'apa)    CHU PTS s., s.t. k'arku [k'arku] (k'arku)    PTS k'allku s.t
Cartílago, frágil; costilla; árbol que no sirve para Avinagrado (lot, rh)
madera (ceq, lot) k'arku [k'allku] (k'arku)    LPZ s.t. Agrio (ceq,
k'apa [k'apa] CBB k'apa s.t Quebradizo (un pat)
palo, etc.) (xa)
k'arku [k'arku] LPZ PTS k'allku s.t. Amargo k'askay [k'askay] LPZ r.p. Colarse (pat)
(pat) k'askay [k'askay] LPZ r.p. Prenderse (pat)
k'arku jilli [k'arku jilli] s. Jugo gástrico k'askaykuy [k'askaykuy] LPZ r.p. Acercarse,
(arusimiñee)
pegarse a alguien o a un lugar (pat)
k'arkuchay [k'arkuchay] (k'arkuchay)    PTS
k'askaynin [k'askaynin] s. Lo que se le pega
k'allkuchay r.p. Vinagre, hacer (lot) (rk)
k'arukuy [k'arukuy] r.p. Crujir los dientes (ceq) k'asmay [k'asmay] Nivelar la tierra (ceq, rk)
r.p.
k'arun (k'arun)    PTS ñin. Sonido crujiente en la k'aspi (k'aspi)    CHU PTS s. Ch'isiyayt
LPZ
boca (lot) juk sipas ñanta k'aspi jap'irisqa rin, chaywan
k'arun k'arun [k'arun k'arun] ñin. r.p. allquchakuy munaq runata waqtananpaq.
Mikhuna k'utuy, k'arun k'arun ñichkaqta. Palo, madera (ceq, lot, pat, rh, str)
Ronchar, cascar; mascar con ruido alimentos k'aspilla puriy [k'aspilla puriy] CBB r.mp.
crujientes (ceq) Caminar arrogantemente; lit. caminar tieso
k'aska [k'aska] LPZ s.t., s. Apegado (pat) (h&s)
k'aska k'aska unu viscoso (rk) k'aspi chaki [k'aspi chaki] LPZ tikra. s.
k'askachikuy [k'askachikuy] r. ku Contagiarse Jathun chakiyuq. Paseandero (pat, rk)
(ceq) k'aspi chaki [k'aspi chaki] s. Pata de palo
k'askachimusqa, k'askayniyuq k'aspi chaki [k'aspi chaki] CBB PTS s.t., s.
[k'askachimusqa, k'askayniyox] s.t., s. Magnético, De piernas delgadas y largas (dgh, h&s, rk)
imantado (arusimiñee) k'aspi khituna [k'aspi khituna] LPZ musuq. s.
k'askachimuy, iman [k'askachimuy, iman] s. Escofina (pat)
Imán (arusimiñee) k'aspi ñak'ana [k'aspi ñak'ana] LPZ musuq. s.
k'askachina [k'askachina] LPZ s. Cosa para Serrucho (pat)
pegar (pat) k'aspiriy [k'aspiriy] r. mp. Vagar, irse a (rk)
k'askachina [k'askachina] LPZ s. Pegamento k'aspiyay [k'aspiyay] LPZ r. mp. Ponerse como
(arusimiñee, pat)
palo (pat)
k'askachiy [k'askachiy] r.p. Colar, pegar (ceq) k'aspiykachay [k'aspiykachay] LPZ r. mp.
k'askaku [k'askaku] sxx s.t., s. Apegado (rk) Caminar guapo (pat)
k'askakuy [k'askakuy] r. ku Apegarse; hacerse k'aspiykachay [k'aspiykachay] PTS r. mp.
amigos (ceq) Vagar (rk)
k'askakuy [k'askakuy] LPZ r.ku Atenerse al k'ata [k'ata] PTS s., s.t. Juk k'atalla sach'ay
otro (pat) tiyapuwan 'I'. Unigénito (rh)
k'askanakuy [k'askanakuy] LPZ r.p. k'ata (k'ata)    PTS sxx s.t. Único (ceq, gro, lot,
Estrecharse (pat) rk)
k'askaq [k'askax] simi. s. Yuyayta saphiman K'ata Kamachiykuna [k'ata kamachiykuna]
yapaykuq, sanampamanta wakichisqa, wanlla. Regímenes especiales (rk)
yuyayninwan jawanchayninwan juklla. Sufijo k'atan ukhu. célula (rk)
(arusimiñee, ñancha)
k'atiq [k'atij] ñin. s.t., s. Persona que siente
k'askaq [k'askax] LPZ s.t., s. De cerca (pat) hambre (ceq)
k'askaqkuna [k'askaxkuna] musuq. s. Sufijos; k'atiy [k'atiy] r.p. Hacer ruido con los dientes
los que se pegan, (rk) (ceq)
k'askaqkuna [k'askaxkuna] LPZ s.t., s. Los k'atu (k'atu)    PTS Cartilaginoso (lot)
s.t.
que juntan (pat)
k'atu [k'atu] s.t. Crudo, comida todavía no cocida
K'askaqkunata rikch'arichiy (ceq, rh)
[k'askaxkunata rijch'arichiy] K'askaqkunata
k'awka [k'awka] PTS s. Panecillo (guz )
kawsarichiy. Revitalización de los sufijos
(ñancha) k'awkiyay <kas. -ear [k'awkiyay] LPZ r.p.

k'askarachiy [k'askarachiy] r.p. Despegar (rk)


Engañar (pat)
k'askarachiy [k'askarachiy] LPZ r.p. Pegar
k'awsillu [k'awsillu ] s. Materia elástica, goma
(arusimiñee)
todo; pegar las cosas, papeles (pat)
k'awsiy [k'ausiy] r. mp. Mecerse (ceq, rk)
k'askarparimuy CBB, Anzaldo
k'askarbarimuy k'askarbarimun se pega (v&c )
k'awsu [k'auso] s.t. Endeble, flexible (ceq, rk)
k'askay (k'askay)    PTS r.p. Acercarse; k'awtiy [k'awtiy] LPZ r.p. Escarbar; hacer
adherirse, pegarse (lot) hoyo con las manos (pat)
k'askay [k'askay] LPZ r.p. Atenerse (pat)
k'aylankula [k'aylankula] CBB k'aylankula - k'illi siwara [k'illi siwara] (k'ili  siwara)    LPZ
k'aylankuli purum uywa. s. Rana (xa) Cebada normal (pat)
k'aylankuli [k'aylankuli] s. Rana (ceq) k'illimsa [k'illimsa] (k'illima)    LPZ s. Carbón de
k'ayra [ ] (k'ayra)    LPZ PTS s. Rana madera (arusimiñee, pat)
(arusimiñee, lot, pat) k'illimsa nina [k'illimsa nina] (k'illima  sansa)    
k'ayrapin [k'ayrapin] ukhu. s. Páncreas LPZ Brasa de carbón (dgh, pat)
(arusimiñee) k'illimsa unu [k'illimsa unu] s. Carbohidratos
k'aywa [k'aywa] s. Qaqap uranpi t'uqu. (arusimiñee)
Sopeña; cavidad al pie de roca o peña (ceq) k'illpa k'illpi [k'illpa] (k'illpa,  k'illpi)    LPZ k'illpi
k'aywiy [k'aywiy] (k'aywiy)    CHU PTS r. mp. s.Killpisqa, uywa ninri k'illpiy. Marca de
Dormitar, cabecear con sueño (ceq, lot) animal en la oreja (guz pat)
k'ichiy [k'ichiy] LPZ r.p. Cosechar oca (pat) k'illpay k'illpiy [k'illpay] (k'illpay)    r.p. Marcar
k'ichiy (k'ichiy)    LPZ PTS r.p. Pellizcar (ceq, animales en la oreja (arusimiñee, ceq, lai, pat)
lot, pat, rh) k'illpay [k'illpay] (k'illpay)    LPZ r.p. Rajar un
k'ichki [k'iski] r.t. Estrecho ñawpan : pedazo (pat)
Qquichqui. estrecha cossa. (dgh, ceq, rk) k'imlla [k'imlla ] s. Parpadeo, guiño (arusimiñee)
k'ichki [k’iski] PTS s.t. Apiñados; ceñido (rh) k'impiy [k'impiy] CHU r.p. Enrollar, alzar (str,
k'ichki [k'iski] (k'iski)    LPZ s.t. Tupido rk)
(siembra) (pat) k'inchu [k'inchu] s. Sostén (smtq)
qhaway : k'ullku estrecho k'inki [k'inki] s. Cojo (ceq)
k'ichkimanta [k'iskimanta] r.t. Frecuentemente k'inkiy [k'inkiy] r. ku Cojear (ceq)
(ceq, rk) k'inti [k'inti ] s.t., s. Par (arusimiñee)
k'ichkichikuy [k'iskichikuy] r.p. Estreñirse
k'intu [k'intu] s. Hojas de coca, agrupadas de a
(ceq)
tres, tiene fines rituales (smtq)
k'ichkiy [k'iskiy, khiskiy] LPZ r.p. Ceñir (pat) k'intu [k'intu] LPZ s. Preparado del brujo, para
k'ichñina [k'ishñina] PTS s. Tapa; que se curar malignos (pat)
embute en orificio (ceq)
k'intu [k'intu] s. Racimo ñawpan : Quintu. El
k'ichñiy [k'ishñiy] PTS k'isñiy r.p. Embutir; razimo de fruta o ramo con fruta o agi con su
tapar con corcho, marlo u objeto similar (ceq, rk) rama. (dgh, arusimiñee)
k'ichñiy embutir
k'intuy [k'intuy] LPZ r.p. Aparear hojas de
khakay encajar a la fuerza
coca (pat)
sat'iy meter un objeto
winay taquear k'iña [k'iña] s. Fisura, grieta, hendidura
(arusimiñee, lay)
k'iklay [k'iklay] r.p. Quitar las colas de la papa
(arusimiñee) k'iña [k'iña] CBB s.t. Q'ita machasqa.
k'ikllu calle, pasaje (smtq) emborrachado kikin : machasqa (h&s)
k'ikray [k'ikray] CHU r.p. Deshojar muchas k'iñakuy [k'iñakuy] CBB r.mp. emborracharse
mucho kikin : machaykuy (h&s)
hojas, de una hilera (trbk)
k'iku [k'iku ] s. Primera menstruación de la
k'iñana [k'iñana] LPZ r.p. Tapar agujeros,
huecos con cola, barro (pat)
mujer (arusimiñee)
k'iku, map'akuy [k'iku, map'akuy] s.
k'iñasqa [k'iñasqa] CBB ph. emborrachado
kikin : machasqa (h&s)
Menstruación (arusimiñee)
k'ikuy [k'ikuy] r. mp. Menstruar (arusimiñee) k'ipa [k'ipa] s. Brote prematuro de la papa ó
maíz que se quedó en la cosecha (ceq)
k'ili [k'ili] (k'ili)    LPZ s.t. T'impu. Carne cocida
(pat)
k'ipa [k'ipa] CBB LPZ s. Hijo político (pat)
k'ili simp'ana [k'ili simp'ana] (waskha  simp'ay,   k'ipa [k'ipa] CBB silvestre; planta crecida sin
warak'a  simp'ay)    LPZ Trenzado de honda, con cultivo (h&s)
ocho hebras de diferentes colores en forma k'ipa wawa CBB s. Hijo político (h&s)
cuadrada (pat) k'ipcha k'iwcha [k'ipcha] (k'iwicha)    LPZ
k'illi [k'illi] s. Hierro (arusimiñee) k'iwcha PTS k'iwcha ukhu. s. Hígado (ceq, pat,
rk)
k'illi [k'illi] wanlla. s. Sala (rk)
k'illi k'illi [k'illi k'illi] (k'ile  k'ile)    PTS p'isqu. s.
k'ipchan k'iwchan [k'ipchan] (k’iswan,  
k’iwchan)    ukhu. s. Hígado (arusimiñee)
Halcón; cernícalo andino ñawpan : Quilli
quilli, o quilli huara. El cernicalo (dgh, ceq, rh) k'iraw [k'iraw] s. Cuna ñawpan : Qquirau. La
cuna de niños. (dgh, arusimiñee)
k'iri Cicatriz (ceq, lot)
(k'iri)    PTS s. k'ispiña <aym. [k'ispiña] LPZ s. Pan de
k'iri [k'iri] s. Herida ñawpan : Qquiri, o cañawa, caya o quinua a la olla (pat)
qquirichascca. Herida assi <con golpe>. (dgh) k'ispiñay [k'ispiñay] r.p. Hacer puñado; moldear
k'iri [k'iri] LPZ s.t. Maltratadura del cuerpo harina de maíz o trigo entre los dedos y la palma
(pat) de la mano (ceq)
k'irichasqa, chuqrisqa [k'irichasqa, choxrisqa] k'ispiñu (k'ispiñu)    PTS s. Bollo de masa
ph. Herido (arusimiñee) cocido al vapor kikin : k'ispiña (lot)
k'irichay [k'irichay] LPZ r.p. Maltratar (pat) k'istu [k'istu] llimp'i. s.t. Color oscuro (ceq)
k'irinchasqa [k'irinchasqa] ph. Encallecido; k'istuy [k'istuy] r.p. Furgonear (ceq)
achaparrado (ceq) k'isuna [k'isuna] LPZ s. Objeto para limpiar
k'irinchay [k'irinchay] r.p. Endurecer (ceq) (pat)
k'irinchay [k'irinchay] r.p. Impedir el k'isuna [k'isuna] s. Raedor; instrumento para
crecimiento (ceq) raer, raspar, extraer residuos (pol, smtq)
k'iririn [k'iririn] CBB k'irirín s. Hígado; k'isuy [k'isuy] r.p. Limpiar los residuos (smtq)
páncreas (xa, guz ) k'isuy [k'isuy] r.p. Raspar; raer (lay, pol)
k'iririn [k'iririn] ukhu. s. Vesícula biliar (ceq) k'ita (k'ita)    CHU LPZ PTS s.t. Cimarrón;
k'iririy [k'iririy] LPZ r.p. Maltratar a golpes escapado del hogar; animal, planta ñawpan :
(pat) Qquita. Cimarron huydor. (dgh, lot, pat, rh, str)
k'irisqa [k'irisqa] LPZ ph. Maltratado; herido k'ita [k'ita] LPZ s.t., s. Silvestre; salvaje
(guz pat, smtq) qhaway : sallqa (ceq, pat)
k'iriy [k'iriy] LPZ r.p. Golpear (pat) k'ita khuchi [k'ita khuchi] s. Puerco montés
k'iriy [k'iriy] r.p. Herir; recrujir; chirriar (ceq) ñawpan : Cintiru o qquitacoche Puerco
k'irku [k'irku] LPZ s.t. Juk p'acha mana montes. (dgh)
sumaq qunachu, millay chuqru. Ropa sucia, k'ita papa [k'ita papa] LPZ s. Papa silvestre
áspera, endurecida (pat) (pat)
LPZ awqan : quña (pat) k'ita quwi [k'ita qowi] LPZ s. Conejo silvestre
(ceq, pat)
k'irniy [k'irniy ] r. mp. Rechinar (arusimiñee)
k'iru [k'iru] LPZ s.t. Envuelto en pañales (pat) k'ita uchu [k'ita uchu] s. Ají silvestre ñawpan :
Qquita vchu. Agi brauo siluestre. (dgh)
k'iruna [k'iruna] LPZ s. Pañales (pat)
k'ita waka [k'ita waka] s. Anta (pol,i )
k'iruna [k'iruna] PTS s. Tejido para envolver
al bebé (rh)
k'itaku [k'itaku] s.t., s. Huraño, huidizo; animal
que se acostumbra huir de la casa (ceq)
k'iruy (k'iluy)    LPZ PTS r.p. Envolver al bebé
(ceq, gro, pat, rh)
k'itaku [k'itaku] LPZ s.t., s. Mañoso (pat)
k'isa (k'isa)    LPZ PTS s. Pasas, fruta seca k'itakuy [k'itakuy] LPZ r. mp. Ausentarse,
(ceq, lot, pat) escapar sin avisar (pat)
k'isay [k'isay] r.mr. Secarse las frutas al sol; k'itakuy [k'itakuy] sxx r. mp. Escaparse de la
hacerse pasas (lay, rk) casa (rk)
k'isay [k'isay] sxx r.p. Susceptible, estar (rk, k'uchi [k'uchi] s.t. Diligente (ceq, rh)
guz ) k'uchi [k'uchi] LPZ s.t., s. Despierto (pat)
k'isaykuy [k'isaykuy] LPZ r. mp. Arrugarse k'uchi [k'uchi] s.t., s. Dinámico (arusimiñee)
(pat) k'uchi [k'uchi] LPZ s.t., s. Sano (persona,
k'isichu [k'isichu] LPZ s. Jatun k'isichu. animal) (pat)
Hormiga (pat) k'uchi k'uchi [k'uchi k'uchi] PTS r.t.
LPZ puka k'isichu (pat) Diligentemente (rk)
k'isichu jutk'u [k'isichu jusk'u] LPZ Entrada k'uchiyay [k'uchiyay] LPZ r. mp. Aliviarse de
a nido de hormigas (pat) la enfermedad (pat)
k'isichu runtu [k'isichu runtu] LPZ Sik'imira k'uchiyay [k'uchiyay] CHU r. mp. Hacendoso,
runtu. Huevecillos de hormiga (pat) volverse
k'isku kalli, kallijun [k'isku kalli, kallijun] s. k'uchu [k'uchu] (k'uchu)    CHU LPZ PTS s.
Callejón (arusimiñee) Rincón (ceq, lot, pat, rh, str)
k'ispa [k'ispa] llimp'i. s.t., s. Castaño (arusimiñee) mayu k'uchu rincón de río
k'ispiña [k'ispiña] s. Bollo de quinua molida qaqa k'uchu rinconada
(ceq, rh) k'uchukama Hasta el rincón
k'uchu tupu [k'uchu tupu ] yupa. s. Grado k'ullu ujut'a [k'ullu ujut'a] s. Sandalia de
(arusimiñee) madera (ceq)
k'uchu tupuna, apaykachaqi [k'uchu k'ullu uya [k'ullu uya] s.t., s. Caradura ñawpan :
tupuna, apaykachaqe] s. Transportador Ccullu uya. Libre desuergonçado. (dgh)
(arusimiñee) k'ulluchunkana [k'ulluchunkana] s. Ajedrez
k'uchu, p'allqa [k'uchu, p'allqa ] yupa. s. (arusimiñee)
Ángulo (arusimiñee) k'ullunchay [k'ullunchay ] r.p. Enmaderar
k'uchuchay (K'uchuk'uchuchay)    LPZ PTS r.p. (arusimiñee)
Arrinconar, ordenar la casa (lot, pat) k'ullunnay [k'ullunnay ] r.p. Desenmaderar
k'uchunchay [k'uchunchay] LPZ r.p. (arusimiñee)
Acomodar al rincón (pat) k'ullusunqu, jiwaya sunqu [k'ullusonqo,
k'uchunchay [k'uchunchay] r.p. Arrinconar, jiwaya sonqo ] s.t., s. Insensible, indiferente
ordenar las cosas en la casa (ceq, rh) (arusimiñee)
k'uchunchay [k'uchunchay] LPZ r.p. Llegar al k'ulluy [k'ulluy] s. Hormiga grande sin alas
rincón (pat) (arusimiñee)
k'uchupulli, k'uchu chiqanchana, k'ulluy [k'ulluy ] s. Hormiga de gran tamaño con
alas (arusimiñee)
k'uchutupuri [k'uchupulli, k'uchu cheqanchana,
k'uchutupuri] yupa. s. Escuadra (arusimiñee)
k'umpu (k'umpu)    PTS s. Sombrero (aul, lot)
k'uchura, k'uchusapa [k'uchura, k'uchusapa] k'umpu [k'umpu] LPZ kumpu s.t. Agachado
(pat)
s.t., s. De muchas esquinas (arusimiñee)
k'ukiyay [k'ukeyay] CBB k'ukeay PTS k'ukeay
k'umpu [k'umpu] LPZ kikin : qhupu, k'umu
(pat)
r.p.Comer fruta no madura; comer k'ukus del
árbol (xa, ceq, lot) k'umpuy (k'umpuy)    PTS r.p. Volcar (lot)
k'ukiyay [k'ukiyay] PTS r.p. Sacar y comerse k'umpuykuna [k'umpuykuna] LPZ r. mp.
frutos inmaduros ajenos (rk) K'umuykuna pampaman. Agacharse (pat)
k'uku [k'uku] LPZ s.t. Duro (pat) k'umu [k'umu] CHU LPZ s.t., s. Jorobado
(pat, rh)
k'uku [k'uku] LPZ s.t. Fuerte (pat)
k'umuchiy [k'umuchiy] r.p. Humillar (Herbas,
k'uku [k'uku] CBB k'uku LPZ s.t. Inmaduro 1992: 292)
(frutos); fruta verde (sobre todo duraznos)
k'umunta [k'umunta] sxx s.t., s. Muchos en
qhaway : llullu (xa, ceq, pat, rh)
grupo; amontonados (rk)
K'ullku (k'ullku)    PTS kiti. s. Pueblo cerca de k'umuy [k'umuy] r. ku Agacharse, doblarse (ceq)
Betanzos donde se hacía mercado los sábados
(lot) k'umuy [k'umuy] CBB k'umuy LPZ r. mp.

k'ullku [k'ullku] LPZ s.t. Angosto (pat) Agacharse (xa, pat)


k'ullku [k'ullku] LPZ s.t. Aprieto (pat) k'umuykachachiy [k'umuykachachiy] LPZ
r.p. Hacer agachar (pat)
k'ullku (k'ullku)    PTS s.t. Estrecho (ceq, lot, rh)
k'umuykachay [k'umuykachay] LPZ r. mp.
k'ullku kimsak'uchu [k'ullku kimsak'uchu] s. Caminar sin preguntar (pat)
Triángulo acutángulo (arusimiñee)
k'umuykuchiy [k'umuykuchiy] LPZ r.p.
k'ullku k'uchu [k'ullku k'uchu] 90° Hacer agachar al otro (pat)
tupuymanta astawan juch’uy kaq k’uchu.
Ángulo agudo (ñancha)
k'umuykukuy [k'umuykukuy] r. ku Humillarse
(ceq)
k'ullku k'uchu [k'ullku k'uchu ] yupa. s.
k'umuykuy [k'umuykuy] CBB k'umuykuy LPZ
Ángulo agudo (arusimiñee)
r. mp. Agacharse (xa, pat)
k'ullku ñan [k'ullku ñan] LPZ Camino
k'umuykuy (k'umuykuy)    PTS r. mp.
estrecho (pat)
Humillarse (lot, rk)
k'ullu [k'ullu] PTS Tronco, madera (ceq, rh)
s.
k'umuykuy [k'umuykuy] LPZ r. mp. Inclinarse
k'ullu [k'ullu] LPZ K'ullu runa.
s.t., s. (pat)
Desobediente, persona que no mueve fácil (pat) k'unku [k'unku] LPZ s.t. Encogido; tieso (pat)
k'ullu [k'ullu] LPZ s.t., s. Persona que no paga k'unkulljay [k'unkulljay] LPZ r. mp.
su deuda (pat) Adormecer; producir calambre (pat)
k'ullu chaki [k'ullu chaki] LPZ Pie de madera k'upa [k'upa] s.t. Encrespado (ceq, rk)
(pat)
k'ullu ninri [k'ullu ningri] sxx s.t., s.
k'upachikuy [k'upachikuy] LPZ r.ku Hacerse
golpear con palo (pat)
Desobediente (rk)
k'upay [k'upay] LPZ r.p. K'urpiyay. Golpear k'uskiykamayuq [k'uskiykamayox] k'uski. s.t.,
con palo (pat) s.Investigador ñawpan : Ccuzqquiycamayoc
k'upay [k'upay] LPZ r.p. Palear (pat) El que busca con solicitud. (dgh, rk)
k'uqmu [k'Uxmu] s. Resto de tallos cortados en k'usku [k'usku] s.t. Amigable, zalamero (ceq,
la cosecha (smtq) gro, rk)
k'uqmu (-) [k'Uxmu] yupa. s. Segmento k'usmayllu [k'usmayllu] LPZ mallki. s.
(arusimiñee) Ñuqch'u, jampi wiksa japuypaq kalurmanta,
k'uri [k'uri] s. Bambú menudo (ceq) irritación sutichasqa chaypaq. Planta
medicinal que se utiliza para irritación del
k'uri [k'uri] s. Caña (arusimiñee) estómago, que crece en el valle de charazani
k'urki, tipa [k'urki, tipa] s.t., s. Tieso, duro, (pat)
inflexible (arusimiñee) k'usu [k'usu] PTS s.t. Arrugado (ceq, rh)
k'urpa [k'urpa] LPZ s. Terrón (pat) k'usuy [k'usuy] r.p. Arrugar (ceq)
k'urpa (k'urpa)    PTS s. Terrón de tierra; k'usuykuy [k'usuykuy] PTS r. mp. Arrugarse
encrespado (ceq, lot) (rh)
k'urpana [k'urpana] LPZ s. Desterronador k'utillu [k'utillo] s. Hebra, hilo, filamento (ceq)
qhaway : k'urpaña (pat) k'utmu [k'utmu] (ccutmu)    tupu. s. Octava parte;
k'urpana [k'urpana] LPZ K'urpa s. medida antigua del trueque (dgh)
ñut'unapaq. Herramienta para desterronar (pat) k'utmu [k'utmu] LPZ s. Trigo qhaway : t'uqlu
k'urpay [k'urpay] LPZ r.p. Desterronar (pat) tiriwu (pat)
k'urpay [k'urpay] CHU r.p. Terrones de queso, k'utu [k'utu] s. Juk simi juch'uyyachisqa,
hacer (rh) wakin sanampallanta qillqanchik. Abreviatura
k'uru [k'uru] s. Arco (ceq) (ñancha)
k'uru [k'uru] (k'uru)    PTS s.t. Cóncavo (lot, rh) Sll. k'utu Sutilli adjetivo (ñancha)
k'uru k'uru ithapallu [k'uru k'uru ithapallU] P. k'utu Pachakkuna, pachakchisqa centena
(ñancha)
(k'uru  k'uru  itapillu)    LPZ k'uru k'uru itapillu Ortiga
macho, blanca, de fuerte picazón (pat)
Wp. k'utu Waranqap pachaknin centena de
mil (ñancha)
k'uruy [k'uruy] r.p. Formar arco (ceq, rk) Jp. k'utu Junup pachaknin centena de millón
k'usillikuy [k'usillikuy] LPZ r. mp. Payasear (ñancha)
(pat) J k'utu Junt’achiq. Complemento (ñancha)
k'usillu [k'usillu] LPZ s. Danzarín de mono Ij k'utu Imaymana junt’achiq. Complemento
(pat) circunstancial (ñancha)
k'usillu [k'usillo] s. Juguetón, chistoso (ceq) Chj k'utu Chiqa junt’achiq. Complemento
k'usillu [k'usillu] s. Mico (arusimiñee) directo (ñancha)
k'usillu [k'usillu] LPZ s. Mono (arusimiñee, Yj k'utu Yaqha junt’achiq. Complemento
pat) indirecto (ñancha)
k'usillu [k'usillu] LPZ tikra. s.t., s. Farsante ch k'utu Chunkakuna, chunkachisqa. Decena
(pat) (ñancha)
k'usilluykachay [k'usilluykachay] s. wch k'utu Waranqap chunkan. Decena de mil
Pantomima (arusimiñee) (ñancha)
k'usilluykachay, inqhi [k'usilluykachay, jch k'utu Junup chunkan. Decena de millón
(ñancha)
enqhe] s. Gesto (arusimiñee)
Rch. k'utu Rimaycha frase (ñancha)
k'usilluykachay, inqhiy [k'usilluykachay,
M p t. k'utu Mamaquchap patan thatki
enqhey] r. mp. Gesticular (arusimiñee)
metros sobre el nivel del mar (ñancha)
k'uski [k'uski] LPZ s.t. Amiguero (pat) R. k'utu Rimay oración (ñancha)
k'uski [k'uski] LPZ s.t. Pimanpis Rsqa. k'utu Rimasqa predicado (ñancha)
chimpaykullaq, k'uski runa. Hombre que se
Tt. k'utu Tata señor (ñancha)
pega a un individuo (pat)
Mm. k'utu Mama señora (ñancha)
LPZ kikin : llunk'u (pat)
Rq. k'utu Ruwaq sujeto (ñancha)
k'uski, tapuykachaq [k'uski, tapuykachax] s.t.,
S. k'utu Suti sustantivo (ñancha)
Curioso (arusimiñee)
s.
S. k'utu Sapan unidad (ñancha)
k'uskiy [k'uskiy] r.p. Investigar (arusimiñee) Ws. k'utu Waranqap sapannin, waranqap
k'uskiy [k'uskiy] r.p. Investigar (dgh, pol) illan unidad de mil (ñancha)
k'uskiy [k'uskiy] r.p. Rebuscar (dgh, pol) Js. k'utu Junup sapannin unidad de millón
k'uskiy [k'uskiy] s. Curiosidad (arusimiñee) (ñancha)
Rchq. k'utu Rimachiq verbo (ñancha) k'uyuray (k'uyuray)    PTS r.p. Desenrollar (lot)
k'utu simi [k'utu simi] qillqa. Abreviatura k'uyuray [k'uyuray] LPZ r.p. Destorcer (pat)
(arusimiñee) k'uyuy [k'uyuy] LPZ r.p. Doblar las hebras
K'utu simikuna [k'utu simikuna] K’utu (pat)
simikunaqa juch’uyyachisqa simikuna kanku. k'uyuy [kuyuy] LPZ r.p. Enrollar, entorcelar
Rimasqanchikta utqhayta qillqayta Alambreta kuyunay kachkan Tengo que
munaspaqa simikunata juch’uyyachina. enrollar el alambre (pat)
Abreviaturas (ñancha)
k'uyuy (k'uyuy)    CHU LPZ kuyuy PTS r.p.
k'utu [k'utu] s.t. Colores alternados (en tela) Entorcelar con la mano: hilo, lana Asnu watana
(ceq)
waskhata, watasqapi k'uyun Entorcela la soga
k'utukuy [k'utukuy] r.ku Cortarse para atar al asno (ceq, lot, pat)
k'utumuy [k'utumuy] r. mp. Ir a cortar k'uyuy ['kuyuy] LPZ kuyuy PTS k'uyuy r.p.
k'utuna [k'utuna] s. Tijera (arusimiñee) Envolver (pat, rk)
k'utuna [k'utuna] LPZ s.t., s. Tostado (pat) k'uyuy [k'uyuy] LPZ r.p. Torcer (pat)
k'utupa [k'utupa ] s. Corte, recorte (arusimiñee) l 10 [l] qillqa. s. Chunka ñiqi qillqa
k'utupa [k'utupa ] s. Perfil (arusimiñee) ñancharisqa qillqakunamanta. L, l; letra
k'utuqay [k'utuqay] LPZ r.p. Bajar mordiendo L/l [L/l] qillqa. s. Kay l sanampa, dgh
(pat) ñisqanmanjina, ñawpa pacha mana karqachu
k'utuqay [k'utuqay] PTS r.p. Recortar ñin; chayrayku wakin simi (r)wan qillqakun:
k'uturakuy [k'uturakuy] PTS r.ku re-morderse rarq'a; chaywanpis, Qulla Suyunchikpi
(rk) astawan (l) rimanchik: Perupi: ruqutu,
Boliviapi luqutu. (ñancha)
k'uturiy [k'uturiy] PTS r.p. Degustar tostado
(rk) -la <puquina? LPZ PTS yaw. k' Runata
yupaychanapaq k'askaq. Respeto, sufijo para
k'utuy [k'utuy] (k'utuy)    PTS r.p. K'utuna
indicar respeto
sach'ata ''. Cortar (rh, str)
mamaláy, tataláy, machuláy (rk)
k'utuy [k'utuy] LPZ r.p. Kay simitaqa lachiwana (lachiwana)    PTS khuru. s. Abeja,
raphita, tilata (iskay k’utunawan) k’utunapaq
de color negro (lot)
apaykachakun. Cortar (mordiendo); tela, papel
con tijeras, leña con hacha (ñancha, ceq, lot, pat) lachiwana llachiwana [lachiwana] LPZ s.

k'utuy [k'utuy] LPZ PTS r.p. Masticar Avispa gris insecto de alas anaranjadas (ceq,
lot, pat)
comida, cortándola; comer tostado, mote (ceq,
pat, rk) lachiwana llachiwana [lachiwana] s.
k'utuy cortar Colmena; panal (dgh, pol, smtq)
khuchuy cortar (con cuchillo) lachiwana misk'i (lachiwana  misk'i)    PTS
llik'iy rasgar Miel, variedad de (lot)
p'itiy reventar ladiyakuy [ladiyakuy] CHU ladeakuy r. mp.
rutuy segar Separarse, irse a otra parte (trbk)
k'utuy [k'utuy] LPZ s. Mordedura; mordisco laduchakuy <kas. [ladochakuy] r. ku Ladearse
(pat) (ceq)
k'uychi k'uycha [k'uychi] (k'uycha)    LPZ PTS laja [laja] s. Grieta, raja, peña (ceq, rk)
Arco iris (ceq, lot, pat)
s.
Lajas Mayu (Lajas  Mayu)    PTS kiti. s.
LPZ qhaway : warkar k'uychi (pat)
Reservorio artificial cerca de Mojotorillo (se
k'uychi jatarina [k'uychi jatarina] LPZ Lugar pueden encontrar petroglifos) (lot)
donde levanta arco iris (pat) laju [laju] LPZ s. Trébol (pat)
k'uychichaw [k'uychichaw] yupa. s. Sábado lajuy [lajuy] LPZ r.p. Envolver (pat)
(arusimiñee, jdb )
k'uyka [k'uyka] CHU k'uykas s. Achkha juq'u laka <aym. [laka] PTS s. Boca
jallp'api kan. Lombriz lakawiti [lakawiti] CBB mallki. s. Lacayote
(h&s)
k'uyka [k'uyka] s. Tenia; lombriz intestinal
(arusimiñee, ceq) lakayu [lakayu] PTS s. Calabaza (rh)
k'uytutu [k'uytutu] LPZ khuru. s. Juk yana lakayu [lakayu] LPZ s. Lacayote; (Cucúrbita
khuru kan wankatayaman rikch'akuq, rumi ficifolia) (pat)
ukhupi tiyan. Insecto negro nocturno (pat) lakhi [lakhi] PTS s. Hoja, diseño en tejido (rh)
k'uyu [k'uyu] LPZ s.t. Torcido (pat) lak'uta <aym. [lak'uta] PTS s. Cabello kikin :
k'uyuna [k'uyuna] sxx s. Cigarrillo casero chukcha
(rk)
lampa (lampa)    CBB lampa LPZ PTS s. laqaya [laqaya] s. Casa en ruinas; construcción a
Wasi, pirqa ruwanapaq. Pala (xa, ceq, lot, pat) medias kikin : juruyu (ceq)
lampasu [lampaso] mallki. s. Especie de planta laqchi [lajchi] s. Herramienta de tejer (ceq, rk)
(ceq, rk) laqchu [laxchu] LPZ s., s.t. Comelón (pat)
lampay [lampay] LPZ r.p. Palear (pat) laqchu [laxchu] LPZ s.t. Ambicioso (pat)
lamp'a ninri [lamp'a, ningri] s. Orejas caídas laqha (laqha)    LPZ laja PTS s.t. Obscuridad
(como de algunos perros) (ceq, rk) (gro, lot, pat, rh)
lamp'ayay [lamp'ayay] r.p. Inclinar (ceq, rk) laqha [laqha] (laja)    LPZ laja s.t. Obscuro;
lamran [lamran] LPZ mallki. s. Alisu sach'a. noche oscura (gro, lot, pat, rh)
Aliso, árbol, planta que crece en los valles, kikin : ch'amaka (pat)
bueno para tablas, planta medicinal para mal de laqha laqha [laqha laqha] (laja  laja)    LPZ r.t.
matriz (pat) Amanecida (pat)
Lanchiku [Lanchiku] CBB suti. s. Francisco laqha laqhamanta [laqha laqhamanta] LPZ y.
(h&s) r.t. Desde mañanita (pat)
lank'ukuy [lank'ukuy] r. ku Zancadillearse (ceq) laqhap laqhan [laqhax laqhan] (lajap  lajan)    LPZ
lank'uy [lank'uy] r.p. Zancadillear (ceq) y. r.t. Chiqa ch'amaka. Muy oscuro (pat)
lanti [lanti] s. Ídolo, imagen (ceq) laqhay [laqhay] (lajay)    LPZ r.mr. Oscurecer
lapaka [lapaka] s. Calor radiante (ceq) (pat)
laphaqiy [lapaqhey] CHU r. mp. Aletear laqhayachikuy [laqhayachikuy] (lajayachikuy)    
laphaqiy [laphaqey] LPZ r. mp. Flamear (pat) LPZ r.ku Hacerse oscurecer (pat)
laphaqiyay [laphaqeyay] r. mr. Flamear (ceq, rk) laqhayachiy [laqhayachiy] LPZ r.p. Oscurecer
(ceq, pat)
laphar ñiy [laphar niy] CBB laphar niy r. mp.
Flamear, agitarse velozmente (xa)
laqhayay [laqhayay] (lajayay)    LPZ r. mr.
Ch'amakaykuy. Obscurecerse, anochecer kikin
laphay [laphay] CBB laphay r. mp. Flamear,
: ch'isiyay (pat)
agitarse velozmente (xa)
laqhayay [laqhayay] (laqhayay)    PTS r. mr.
laphay [laphay] r.p. Dar aire a un desmayado Oscurecerse, ponerse oscuro (ceq, gro, lot, rk)
epiléptico (ceq, rk)
laqhaykuy [laqhaykuy] r.p. Laqhaykuchkanña
laphi [ ] (laphi)    LPZ raphi PTS s. Hoja (xa, '. Oscurecerse (rh)
ceq, lot, pat, rk)
laphira [laphira] s. Diafragma, carne desgarrada llaqhiray [laqheray] CHU r.p. Deshojar
(ceq) laqhiy [laqhey] PTS laqhay r.p. Comer como el
laphiy [laphiy] r.p. Deshojar (ceq, rk) perro (lot)
Allqu qallunwan imatapis laphin. Deshojar laqhu [laqho] s. Ova, alga (arusimiñee, ceq)
una vara, una rama (jl, rk, trbk) laqhullay [laqhollay] r.p. Poner el poncho a uno
lap'a llap'a [lap'a] s.t Flácido (jl) (ceq)
lap'a [ ] (lap'a)    CBB lap'a PTS s.t. Gacho; laqhuy [laqhoy] (laq'uy)    LPZ r.p. Lamer (ceq,
pat)
alicaído (xa, lot, rk)
lap'a [lap'a] allqu. s.t. Gacho; palabra de laq'a (laq'a)    PTSMana kachiyuq, mana
s.t.

desprecio (ceq, rk) misk'iyuq;. Soso desabrido (ceq, lot, rh)


lap'a lap'a [lap'a lap'a] CHU s. Inclinado, laq'akuy [laq'akuy] LPZ r. mp. Caerse al suelo
caído (str, rk) de barriga (pat)
lap'a ninri [lap'a ninri] PTS lap'a ningri sxx laq'aq (laq'aj)    PTS ñin. Ruido de sopapo (lot)
allqu. s.t., s. Orejas caídas (rk) laq'asu <kas.; -azo 'aumentativo [laq'aso] s.
lap'iya [lap'iya] s. Cosmos, flor de las serranías Bofetada (ceq)
(ceq) laq'ay [laq'ay] (laq'ay)    PTS r.p. Bofetear,
laqa [laqa] s. Alga (planta acuática) (ceq) sopapear (ceq, rk)
laqatu [laqatu] s. Gusano grande de papa (ceq, laq'ay [laq'ay] LPZ r.p. Botar barro (pat)
rk) laq'ay [laq'ay] LPZ r.p. Revocar pared (pat)
laqatu [laqatu] (laqatu)    LPZ khuru. s. Larva laq'ayay [laq'ayay] r.p. Hacerse soso (ceq)
blanca grande de la tierra; tostada es buena p laq'ina [laq'ena] s. Tinaja (ceq)
tratar coqueluche (pat) laq'iy [laq'ey] r.p. Separar a las ovejas (ceq)
laqaya (laqaya)    PTS s. Casa abandonada sin laranja [laranja] LPZ s. Naranja (pat)
techo (lot, rk) LPZ k'allku laranja (pat)
laray [laray] PTS r.p. Cortar en tajadas LPZ taqlla lasu
delgadas (rh) lasu ithapillu [lasu itapillu] LPZ mallki. s.
q'alluy cortar en pedazos Ortiga trepadora (pat)
lari [lari] CBB lari allqu. s. Indio de la estancia lata wasu <kas. [lata wasu] (lata  baso)    sxx s.
(xa, ceq) Vaso hecho de hojalata o envase desechado de
lari lari [lari lari] LPZ p'isqu. s. Layqa pisqu, conservas en lata (rk)
muntipi kan, tutalla purin, chaymanta latillu <kas. [latillu] CHU s. Plato (str)
ñillankutaq runaman chimpan, jinaspa lathay [lathay] CHU r.p. Engullir, introducir
sunqunpatapi pharaqispa muyuq kasqa, alimentos con la lengua
jinaspa runaqa wañupun. Ave nocturna que
quita las almas de los viajeros qhaway : junch'u
lat'a [lat'a] LPZ s.t. Camina de cuatro pies (pat)
q'añu (pat) lat'a [lat'a] CHU s.t. Impureza del agua, sucio
lariyay <kas.: ladear [lariyay] LPZ r. mp. Asnu lat'u [lat'u] (lat'u)    PTS s.t., r.t. Lento (lot)
karya, kawallu karya, juk laruman waykun lawa [lawa] LPZ s. Mazamorra (pat)
chay. Ladearse; desviarse (pat) lawa [lawa] (lawa)    CHU PTS s. Sopa espesa
Yanmanta runa pasananpaq lariyakuy. (rk, (por ej. Hecha de verduras con harina, maíz, y
trbk) gachas de harina de maíz o chuño) (ceq, gro, lot,
larpha [larpha] LPZ s. Unquy; ayasqa; pat, rh, str)
khuyay, ch'akisqa, q'illu wawa. Raquitismo ch'uquy [lawa ch'oqo] CBB PTS s.t., s.
(enfermedad); enfermedad de niños, se vuelven Expresión para designar a los cochabambinos;
bien flacos y barrigones (pat) lit. come-lagua (h&s rk)
larphayay [larphayay] LPZ r. mp. Wawa lawaykuy [lawaykuy] CHU r.p. Diluir harina y
larphayaspa unqun. Desanimo flaco (pat) echar a la olla p cocinar
larqa [larqa] LPZ s.t. Convertir o ser flaco lawaykuy [lawaykuy] LPZ r.p. Hacer comida
(pat) espesa (pat)
larq'a rarq'a [larq'a] LPZ PTS larq'a s. lawt'i [lawt'i] LPZ s. Jatunman khapaq.
Acequia (ceq, pat, rh) Caminar de personas grandes (pat)
larq'a [larqha] PTS s. Canal (gro, rk) lawt'i [lawt'i] LPZ s. Jatun runa. Persona
larq'a rarq'a [larq'a] (larq'a)    LPZ PTS s. grande (pat)
Unu purinan larq'a. Canal de riego ñawpan : lawt'i [lawt'i] LPZ s.t. Gigante (pat)
Rarca, o larca. Canal acequia, o reguera. (dgh,
lot, pat)
lawt'i [lawt'i] LPZ s.t. Grandote (pat)
larq'a, pincha [larq'a, pincha] LPZ s.t.
laya <portugués [laya] (laya)    CHU PTS s.

Cavado (pat) Tipo, clase, calidad (ceq, lot, str, encarta)


larq'achay [larq'achay] LPZ r.p. Hacer layi [layi] LPZ awa. s.t., s. Phuchkas mana
sumaq t'ullkuchu, qhasi layilla; phari
acequia (pat)
phuchkasqa. Pretorcido; hilado menos fuerte
larq'ay [larq'ay] CHU LPZ r.p. Abrir (pat)
acequias, canales (pat, rk) layina [layina] LPZ awa. r.p. Iskay mullata
lasla [lasla] LPZ s. Carga de animal, se pone a jukllaman juñuykuna, khiwisqatataq k'antipi
un lado mal (pat) layirquna. Pretorcer (pat)
laslaskuy [laslaskuy] LPZ r.mr. Esta nevando laymay [laymay] LPZ r.p. Podar (pat)
(pat)
laymay [laymay] (ramiay)    LPZ r.p. Ramear
lastachiy [lastachiy] r.p. Hacer padecer (ceq, rk) (pat)
lastakuy [lastakuy] r. ku Padecerse, decaerse laymay [laymay] r.p. Sacar la corteza (ceq, rk)
(ceq, rk)
Laymi [Laymi] LPZ suti. s. Apellido (pat)
lastíma <kas. [lastíma] PTS r.t. Lástima kikin :
nak'ayta (rh)
layqa [layqa] s. Brujería (ceq)
lastru [lastru] LPZ s. Rastro (pat) layqa (layqa)    CHU PTS s. Brujo/a grond (ceq,
lot, rh, str)
last'a [last'a] sxx s.t., s. Remolón LPZ Hechicero, brujo (pat)
last'ay [last'ay] r. mp. Palmipear (ceq) layqay (layqay)    CHU PTS r.p. Embrujar,
last'ay [last'ay] LPZ r.mr. Echarse al suelo (pat) hechizar (ceq, lot, rh, str)
last'aykachay [last'aykachay] LPZ r.mr. layqay [layqay] LPZ r.p. Hechizar (pat)
Echarse en el suelo (pat) laysu [laysu] LPZ s.t. Unqusqa, mana
lasu <kas. [lasu] CBB lazo LPZ s. Cuerda kallpayuq. Sin ganas, enfermizo (pat)
hecha de cuero (xa, pat) layu [layu] LPZ s. Trébol (pat)
LPZ arma lasu
-li manchali (rk) liwa <kas. [liwa] (liwa)    PTS tupu. s. Legua, 5
lichiwayu [lechiwayu] s. Flauta (ceq, rk) kilómetros (lot)
lijiru <kas. [lijero] CHU r.t Rápidamente (str) liwi [liwi] s.t. Flexible por la debilidad (ceq, rk)
liju <aym. [liju] LPZ s.t. Todo,s (pat) liwi liwi [liwi liwi] LPZ s.t., r.t. Sin fuerza (pat)
Liku [Liku] LPZ suti. s. Leco, pueblo de Apolo liwikuy [liwikuy] r. ku Doblarse por debilidad
(pat) (ceq)
Lik'a Lik'a (Lik'a  Lik'a)    PTS kiti. s. Localidad liwk'ana [liuk'ana] s. Azadón de chonta (ceq)
detrás de Mayu Tampu (lot) liwk'ana [liwk'ana] s. Picota
lik'ichiri [lik'ichiri] CHU s. Un ser supernatural liwqi liwqi [leuqe leuqe; leyqe leyqe] PTS leqe
(str) Liwqi liwqi puka chaki,
leqe, lewqe lewqe s.
limpu [limpu] (limbu)    LPZ s.t Mana imatataq ruwachkanki, ñuqata
sutichasqa wawa. Feto, niño/a sin bautismo, rikuwaspachu, khuru pallaq tukuchkanki
puede causar muchos castigos (pat) (wayñu, San Pedro de Buena Vista). Ave de
limpu [limpu] LPZ s.t. Criatura sin bautizo agua con patas rojas. kikin : liqi liqi (aul, ceq, rh)
(pat) liwqhatakuy <aym. [liwqhatakuy] (liuqhatakuy)    
limpu wayra [limpu wayra] LPZ Mal aire r. ku Ponerse al hombro (ceq)
(pat) liwra (lw) <kas. [libra] CHU s. Libra
link'achu [link'achu] s. Almidón (arusimiñee) (arusimiñee, str, rk)
link'achu [link'achu] s. Fécula, almidón (ceq) liwru [liwru] LPZ liryu s. Mikhuna kutipakuq
link'itu [link'itu] PTS awa. s.t., s. Cadena, uywakunap wiksanpi kaq. Libro, una de las
partes del estómago de los rumiantes (pat)
diseño en los tejidos (rh)
link'u [link'u] s. Recodo (ceq, rk) -lu suqtalu (rk)
link'u [link'u] yupa. s.t., s. Curva (arusimiñee) Lukas [Lukas] LPZ PTS suti. s. Nombre de
persona (Lucas) (pat)
link'u link'u [link'u link'u] PTS r.t
Serpenteando (gro, rk)
Luki kaman [Luki kaman] LPZ kiti. s. Lugar
muy conocido por maligno, en Curva, Prov.
link'u link'u [link'u link'u] PTS s.
Bautista Saavedra, Norte de La Paz (pat)
Serpenteado
lukupara luku para CHU lluvia torrencial
link'uy [link'uy] r. mp. Serpentear (ceq, rk) momentánea; lit. lluvia loca (rk, trbk)
lip'ay [lip'ay] r.p. Cohabitar (ceq, rk) luk'i papa [luk'i papa] (papa  luq'i)    LPZ Papa
lip'ay [lip'ay] sxx r.p. Violar (rk) amarga (pat)
lip'i lip'i [lip'i lip'i] LPZ mallki. s. luli [luli] LPZ p'isqu. s. Colibrí (pat)
Qhurakuna, chakrapi kaq. Yerba que pega luli [luli] LPZ p'isqu. s. T'ika ch'unqa
(pat)
p'isqukuna. Picaflor qhaway : q'inti (pat)
lip'ichiy [lip'ichiy] r.p. Hacer agachar (ceq) lulu [lulu] LPZ s. Niñita pequeñita (pat)
lip'iy [lip'iy] r. mp. Agacharse (ceq) lunku [lunku] (lunco)    s. Animal manchado (ceq)
liqi liqi [leqe leqe] CHU LPZ p'isqu. s. Ave luqchi [loxchi] LPZ s. Ceremonia para el inicio
centinela; ave de la puna qhaway : liwqi liwqi
(pat)
de la siembra, anual, ofrendan a los achachilas,
illas, cerros, lagos; fiesta ritual de Chari, Prov.
liqi liqi [leqe leqe] LPZ s. Ave, que anuncia
Bautista Saavedra, Norte de La Paz (pat)
caminata de persona de noche (pat)
luqri [loxri] LPZ r.p. Preparar tierra para
liqhuy [leqhoy] r.p. Mirar con enojo; mirar de cultivo (pat)
soslayo (ceq)
luqru ruqru soto: lukru plato de zapallo choclo y
liqwi [lexwi] LPZ qhaway : ñuqtu (pat) papas [ ] (lokro)    PTS s. Plato de comida (dgh,
liq'i [leq'e] CBB leq'e s. Sombrero de oveja; lot)
sombrero sin forma kikin : luq'u (xa, ceq, h&s) luqhu [loqho] LPZ mallki. s. Malva macho,
lirq'u [lerq'o] LPZ s.t. Bizco; persona que hierba (pat)
miran al revés (ceq, pat) luqhu [loqho] s. Ropa ancha, agujero en ropa,
s.t. Tuerto
aflojado (ceq)
listu <kas. [listu] CHU s.t Listo, estar (str, rk) luqhu (loqho)    CHU lusqhu PTS s.t. Agujero en
lisu <kas. [lisu] (lisu)    CHU PTS s.t. Atrevido, la ropa (lot)
juguetón, brusco (ceq, gro, lot, str, rk) luqhun [loqhon] CBB, anzaldo ñin aq.
litusphira <kas. [litusphira] s.t Litósfera Ruido de la puerta abierta a la fuerza Luqhun!
(arusimiñee) Kichaykamuq ñin, chaypi waqaq ñin. Pun!
Abría la puerta hacia adentro dice, ahí dice que llachiwa, llalliwa, lluqsisqan [llachiwa,
lloraba. (v & c ) verónica y cintya llalliwa, lloxsisqan] yacha. s. Resultado
luq'u [loq'o] s. Huero, huevo podrido (ceq, rh, (arusimiñee)
str) llachuyay [ ] (llachuyay)    PTS r. mp.
luq'u [loq'o] CHU s. Sombrero viejo (ceq, rh, Desvanecerse, perder la conciencia
str) momentáneamente; desmayarse (aul, lot)
luq'u [loq'o] LPZ s.t Gordito (pat) llachuyay [llachuyay] r. mp. Desvestirse (aul, lot)
luq'u [loq'o] LPZ s.t Ropa caliente (pat) llakan tullu [llakan tullu] ukhu. s. Ilíaco
luq'u runtu [meq'a, loq'o runtu] Huevo huero (arusimiñee)
kikin : miq'a runtu (ceq) llakichiku, sunquchakuq [llakichiku,
(loq'o  runtu)    PTS Huevo podrido (lot) sonqochakUx ] s.t. Sensible (arusimiñee)
luq'usti (loq'osti)    PTS mallki. s. Granadilla llakichiy [llakichiy] r.p. Afligir (ceq)
silvestre (ceq, lot) LPZ PTS Entristecer (pat, rk)
lurasnu luru [lurasnu luru] CHU LPZ Pepa llakichiy, sunquchachiy, wawayachiy
de durazno (pat) [llakichiy, sonqochachiy, wawayachiy] sunqu. r.p.
luri wayñu [luri wayñu] LPZ taki. s. Sensibilizar (arusimiñee)
Pukllaypi phukunku, wakin kutitaq ima llakikuy [llakikuy] LPZ r. Ser o estar triste
kaptin. Moceñada (pat) (pat)
luri wich'u [luri wich'u] LPZ mallki. s. llakikuy (llakikuy)    PTS r. ku Entristecerse,
Mastuerzo, planta herbácea anual con flores estar triste (ceq, lot, rh)
anaranjadas, hortense, de la familia de las llakikuy [llakikuy] LPZ r. mp. Acongojarse
Crucíferas, medicinal (pat, encarta) (pat)
luru <kas. [loru] CHU luru LPZ s. Loro (pat, llakisqa [llakisqa] LPZ ph. Triste, melancólico
str, rk, trbk) (pat)
luruña [luruña] s. Piedra para moler (rh) llakiy [llakiy] LPZ r.p.Preocuparse (pat)
lurya [lurya] LPZ s. Maraypaq kutanan. llakiy [llakiy] LPZ s. Preocupación (pat)
Chancadora de batán (pat) llakiy [llakiy] CHU LPZ s. Tristeza (ceq, pat,
lusa chuwa [lusa chuwa] LPZ Plato de loza rh, str)
(pat) llakiy, kusiymana [llakiy, kusiymana ] s.
luti [luti] s. Sindicato (ceq) Melancolía (arusimiñee)
lutiy [lutiy] r.p. Informar, sindicar (ceq) llakun [llakun] LPZ mallki. s. Waliq unuyuq
lutu <kas. [lutu] CHU lutu s. Luto (trbk) chawa mikhuna, kamutiman rikch'ayniyuq.
Aricoma (pat)
lutu pilpintu [lutu pilpintu] LPZ khuru. s.
Mariposa negra (pat) llak'ay [llak'ay] LPZ r.p. K'islaqay. Desyerbe
de maíz, papa y oca
lutu p'isqu [lutu p'isqo] LPZ p'isqu. Ave
pequeña de color negro, del tamaño del gorrión llak'i llak'i [llak'i llak'i] LPZ mallki. s. Planta
(pat) silvestre que se pega, es utilizada para golpes,
luyu sara [luyu sara] LPZ Maíz con cáscara maltrataduras (pat)
(pat) llallawa (llallawa)    CBB llallawa PTS s. Frutos
ll 11 [ll] qillqa. s. Chunka jukniyuq ñiqi qillqa gemelos; maíz de dos mazorcas; cerro con dos
ñancharisqa qillqakunamanta. Ll, ll; letra picos; tiene significado ritual (xa, ceq, lot, pat, rh,
rk)
Ll/ll [Ll/ll] qillqa. s. Kay ll sanampa iskay
t'uqyayniyuq, phatmip qallariyninpi (ll)
Llallawa [llallawa] kiti. s. Llallagua, población
jinapuni: llakiy; phatmip tukukuyninpitaq, al lado de Siglo XX, Norte de Potosí (lot, rk)
wakin simipi (ll), mallku; wakin simipitaq llallin rumi [llallin rumi] LPZ Piedra grande
(l)man tukun: allqu. (ñancha) plana, para hacer techos de casas grandes en
Phatmip tukukuyninpitaq sanampap lugares de Carijana* (pat)
ñawpaqinpitaq riptinri kay ll sanampaqa [l] llallin wasi [llallin wasi] LPZ Casa con techo
sanampajina ñikun, jinapis p, t, ch, k, q de piedra plana (pat)
sanampap ñawapaqinpiqa ll llallinaku [llallinaku] s. Competencia (ceq)
sanampawanpuni qillqakun. llallisqa, wayma [llallisqa, wayma ] ph.
-lla [-lla] CHU k' Solo (str, rk) Pretérito (arusimiñee)
lla [lla] k' Nomás; sufijo limitativo (rk) llalliway, tukuchayninta mask'ay,
-llaraq [-llarax] k' Wawallaraq. Todavía lluqsisqanta mask'ay [llalliway,
llachi [llachi ] s. Ilusión; ficción (arusimiñee, aul) tukuchayninta mask'ay, lloxsisqanta mask'ay] yupa.
Buscar el resultado (arusimiñee)
llallu <kas. [llallu] LPZ s. Gallo kikin : k'anka llamk'ariq [llank'arix] LPZ llank'ariq s.t., s.
(pat) Iniciador del trabajo (pat, rk)
llallwak'u [llallwak'u] LPZ ukhu. s. Makiwan llamk'ariy [llank'ariy] PTS r. mp. Trabajar un
waqtawan tupaq k'uchu. Sobaco (pat) poco
LPZ qhaway : wallwak'u (pat) llamk'ariy [llank'ariy] (llank'ariy)    LPZ r.p.
llama (llama)    LPZ PTS s. Llama; mamífero Deshierbar (pat)
rumiante (ceq, lot, pat, rh) llamk'ariy [llank'ariy] PTS s. Empezar a
llama [llama] s. Llama (metafórico) (arusimiñee) trabajar (rk)
llama kunka (llama  kunka)    PTS asiku. s.t., s. llamk'asqa [llank'asqa] (llank'asqa)    LPZ ph.
Cuellilargo; cuelludo (aul, lot, rk) Deshierbado (pat)
llama llama [llama llama] sxx s. Desganado; llamk'asqa [llank'asqa] PTS ph. Trabajado,
extenuado (rk) trabajo hecho
llama lliklla [llama llijlla] LPZ PTS s. llamk'ay [llank'ay] r. mp., r.p. Trabajar, arar (ceq,
Aguayo de lana de llama (pat) rh, str)
llama ñawis [llama ñawis] s. Alfa y beta de llamk'ay [llank'ay] (llank'ay)    LPZ r.p. Trabajar,
Centauro (ceq) deshierbar (pat)
llama untu (llama  untu)    PTS s. Grasa de LPZ sara llamk'ay (pat)
llama vendida por pastores de llamas, llameros llamk'ay kamachi [llank'ay kamachi] wanlla. s.
(aul, lot) Ley general del trabajo (rk)
llamarayay [llamarayay] LPZ r. mp. Llama llamk'ay yachayatiy [llank'ay yachayatiy]
jina sayay. Extenuarse; permanecer extenuado Competencia (laboral) (arusimiñee)
(pat, rk) llamk'aykachay [llank'aykachay] PTS r. mp.
llamayay [llamayay] PTS r. mp. Extenuarse Trabajar a desgano, simular; trabajar a medias
(rk)
llamk'aykuy [llank'aykuy] PTS r. mp. Trabajar
llamiq [llamix] musuq. s.t., s. Catador (rk) con fervor (rk)
llamiriy [llamiriy] LPZ r.p. Probar (comida, llamk'aysikuy, ruwapuray [llank'aysikuy,
bebida) (pat, rk) ruwapuray] s. Cooperativo (arusimiñee)
llamiy (llamiy)    LPZ PTS r.p. Probar, catar llamk'aysiy [llank'aysiy] r.p. Trabajar, ayudar a
kikin : malliy (ceq, gro, lot, pat, rh, rk) (rk)
llamkhay [llankhay] (llankhay)    CHU r.p. Palpar; llamphay [llamphay] r.p. Poner en orden (ceq,
tocar con los dedos ñawpan : Llamcani Tocar rk)
palpar. (dgh, ceq, rk) llamp'u [llamp'u] LPZ s. Manto de llama (pat)
llamkhay (llankhay)    LPZ llankhay r.p. Tocar; llamp'u [llamp'u] s.t. Blando al tacto
hurgar (pat) (arusimiñee)
llamkhay [llankhay] CBB llankhay PTS r.p. llamp'u (llamp'u)    CHU llanp'u PTS s.t.
Tocar apretando (xa, gro) Blando, suave, fino (ceq, lot, rk, trbk)
llamk'achina Wasi [llank'achina wasi] wanlla. llamp'u manso (dgh)
s. Empresa (rk) llamp'u sunqu (llamp'u  sonqo)    LPZ PTS s.
llamk'akuy [llank'akuy] PTS r. ku Trabajar Humilde, de buen corazón (ceq, lot, pat, rk)
(para uno mismo, con agrado) (rk) llamp'uchay [llamp'uchay] LPZ r.p. Calmar
llamk'amuy [llank'amuy] r. mp. Ir a trabajar (pat)
llamk'ana [llank'ana] (llank'ana)    LPZ s. llamp'uchay [llamp'uchay] PTS r.p. Suavizar,
Deshierba de maíz, papa, arveja (pat) ablandar (ceq, gro, rk)
llamk'ana [llank'ana] (llank'ana)    LPZ s. llamp'uray [llamp'uray] CHU r.p. Ablandar la
Trabajo, deshierba (pat) carne (rk)
llamk'ana-paq musuq. s. Instrumento de llamp'uy [llamp'uy] r.p. Moler menudo;
trabajo (rk) desmenuzar terrones, ablandar el suelo (ceq, rh)
llamk'anapaq musuq. herramienta (rk) llamsu [llamsu] s.t. Flexible (arusimiñee)
llamk'apuy [llank'apuy] r.p. Trabajárselo (rk) llamt'a (llant'a)    CHU LPZ llant'a PTS s.
llamk'aq [llank'ax] (llank'aq)    LPZ s.t., s. Leña para hacer fuego (ceq, lot, pat, rh, str)
Deshierbador (pat) llamt'akamayuq [llant'akamayox] s.t., s.
llamk'aq [llank'aj] (llank'aq)    LPZ s.t., s. Leñador ñawpan : Llamtacamayok. El diestro
Trabajador (ceq, pat, rk) y diligente leñador (dgh, pat)
llamk'aqkuna [llank'axkuna] s.t., s. llamt'ay [llant'ay] (llant'ay)    CHU LPZ
Trabajadores (rk) lant0achay r.p. Recoger leña; hacer leña (pat)
llamt'ayay [llant'ayay] LPZ llant'ayay r. mp. llapllawa, thami [llapllawa, thami] s. Amnios;
Flaquear (pat) saco cerrado que envuelve el embrión
llanchiy [llanchiy] yupa. r.p. Comprobar, (arusimiñee)
verificar (arusimiñee) llapsa [llapsa] s.t., s. Sencillo (dgh, arusimiñee)
llanchhiy [llanchhiy] r.p. Verificar (arusimiñee) llapsa k'ullu, maru [llapsa k'ullu, maru] s.
llanch'iy [ ] (llanch'iy)    PTS r.p. Sacar comida Tabla (arusimiñee)
de la olla con la mano kikin : llawch'ikuy (lot, llapsa k'ullu, maru [llapsa k'ullu, maru] Tabla
rk) de madera (arusimiñee)
llankha [llankha] s.t. Fino; con los colores llapha [llapha] s. Pasto menudo; sembradío ralo
indica color más fino, más saturado (dgh) (ceq)
llankhay [llankhay] PTS r.p. Devastar (gro, rk) llapha khishka [llapha khishka] s. Espina del
llankhay [llankhay] r.p. Roer pasto menudo (ceq, x )
llankhi [llankhi] LPZ s.t., s. Mostrenco, que no llaphi [llaphi] s. Temperatura ambiente
(arusimiñee)
puede hacer como uno que sabe hacer (pat)
llanllu [llanllu] s.t. Fácil (arusimiñee) llaphi [llaphi] s.t. Delgado; delicado (ceq, x )
llanthu [llanthu] (llanthu)    LPZ PTS s.
llaphi tupuna [llaphi tupuna] tupu. s.
Termómetro (arusimiñee)
Sombra (ceq, lot, pat, rh)
s. aqha llanthu bandera para la chicha (ceq) llaphin, laphi [llaphin, laphi] ukhu. s. Tejido de
llanthuchay [llanthuchay] LPZ r.p. Hacer las costillas (arusimiñee)
sombra (ceq, pat, rk) llaqchu [llaxchu] s.t. Débil, fatigado (rh)
llanthukuy [llanthukuy] CHU PTS r.ku llaqina [llaqena] LPZ kiti. s. Lugar de curva.
Llanthukuchkani; sinchi q'uñimuptin Prov. Bautista Saavedra, norte de la paz, plantan
llanthukuna. Sombra, ponerse a la (rh) maíz (pat)
llanthukuy [llanthukuy] LPZ r.ku Sombrear llaqllakuy [llaxllakuy] r. mp. Acobardarse (dgh,
(pat) arusimiñee)
llanthuna [llanthuna] LPZ s. Lugar sombreado llaqllana [llaxllana] s. Azuela (dgh, pol, smtq)
(pat) llaqllaq [llaxllax] LPZ s.t., s. K'aspita
llanthuy (llanthuy)    CBB llanthuy LPZ PTS jasuelawan llaqllaq. Tallador de madera (pat)
r.p. Hacer sombra (xa, ceq, lot, pat, rk) llaqllay (llajllay)    LPZ PTS r.p. K'aspi
llanu awa. Simple, tejido sin figuras Awis llaqllaq. Tallar madera, azolar (ceq, lot, pat)
llanuta awakuyku, chaypis sayk'uy llaqllay asustar (dgh)
ruwayllapuni piru. (trbk) llaqllaykamayuq [llaxllaykamayox] s.t., s.
llanu <kas. [llanu ] s.t. Llano (arusimiñee) Carpintero, tallador (arusimiñee)
llanu sunqu [llanu sonqo] (llano  sonko)    s. llaqsa [llaxsa] rumi. s. Bronce (dgh, arusimiñee,
Persona humilde (ceq) aul, guz )
llañu [llañu] LPZ s.t. Delgado ñawpan : Llañu llaqsay [llaxsay] r.p. Fundir el metal o derretirlo
ñañu. Delgado. (dgh, pat) (arusimiñee)
kikin : ñañu llaqta [llaxta] (llaqhta)    CHU PTS s. Ciudad,
llañuyachiy ñanuyachiy [llañuyachiy] LPZ país (ceq, lot, rh, str)
Adelgazar ñawpan : Ñañu yachini, o
r. mp. llaqta [llaxta] wanlla. s. Nación (rk)
llañu yachini, o ñañuchani. (dgh, pat) llaqta [llaxta] llaqta. s. Pueblo (arusimiñee, ceq,
llapa [llapa] CHU s.t., r.t. Todo, cada (rh, str) lot, rh, str)
llapantinchik [llapantinchik] ranti Todos llaqta [llaxta] wanlla. s. Sociedad. (rk)
nosotros juntos (inclusivo) llaqtamanta [llaxtamanta] LPZ Del pueblo.
llapa, tukuy [llapa, tukuy ] yupa. s.t., s. Todo (pat)
(arusimiñee) llaqtayuq [llaxtayox] CHU LPZ s.t., s.
llapanchay, lluychay [llapanchay, lluychay ] r. Ciudadano; del pueblo ñawpan : Llactayoc
mp. Generalizar (arusimiñee) Natural, o morador, o vezino.. (dgh, pat, rk)
llaplla [llaplla] s.t. Delgado (láminas) kikin : llaqtayuq [llaxtayox] ñawpa. s.t., s. Civilizado
sillp'a (dgh) awqan : purum runa gente son organización
llaplla, llapsa [llaplla, llapsa] s.,t., s. Loza muy social.
delgada (dgh, arusimiñee) llaqta Kamachina Wasi [llaxta kamachina
llapllawa [llapllawa] ukhu. s. Placenta wasi] wanlla. Alcaldía. (rk)
(arusimiñee, pol) llaqta Kamachina Wasi [llaxta kamachina
wasi] wanlla. Municipalidad. (rk)
llaqta kamachiq [llaxta kamachix] llaqta. s. llaqtachakuy [llaxtachakuy] llaqta. r. mp.
Alcalde. (arusimiñee) Nacionalizarse. (arusimiñee)
llaqta kamachiq wasi musuq. Municipalidad. llaqtachakuy [llaxtachakuy] LPZ r. mp.
(rk) Radicar en un pueblo. (pat)
llaqta kamachiq, jatun llaqtakamayuq llaqtachakuy [llaxtachakuy] LPZ r.p. Hacer
[llaxta kamachix, jatun llaxtakamayox] s. un pueblo. (pat)
Gobernador. (arusimiñee) llaqtachay [llaxtachay] CHU LPZ PTS r.p.
llaqta kamachiqkuna [llaxta kamachixkuna] Fundar un pueblo; organizar la población.
LPZ s. Autoridades del pueblo. (pat)
llaqtachay [llaxtachay] CHU llaqhtachay r.p.
llaqta kamachiqkuna [llaxta kamachixkuna] Urbanizar, colonizar, poblar. (str, rk)
wanlla. s. Gobierno municipal. (rk) llaqtakamayuq [llaxtakamayox] llaqta. s.t., s.
LLaqta kamachisqa [llaxta kamachisqa] s.t. Alcalde. (arusimiñee)
Democrático. (Márquez, 2004: 31) llaqtakunapaq kamachiykuna
llaqta kamachiy [llaxta kamachiy] s. [llaxtakunapax kamachiykuna] wanlla. Régimen
Democracia. (arusimiñee) municipal. (rk)
llaqta kamachiypaq yachachiy [llaxta llaqtamanta [llaxtamanta] wanlla. s. Materia
kamachiypax yachachiy] yacha. Educación para la social. (rk)
democracia (transversal). (arusimiñee) llaqtamanta karunchasqa [llaxtamanta
llaqta masi (llajta  masi)    LPZ PTS s. Paisano; karunchasqa] wanlla. Desterrado. (rk)
compatriota. (ceq, gro, lot, pat) llaqtamanta yachachina musuq. Ciencias
llaqtamasi [llaxtamasi] wanlla. s. Ciudadano. sociales. (rk)
(rk)
Llaqtamanta yachay wasimantawan
llaqtamasi [llaxtamasi] LPZ s. Paisano. (pat) willay [llaxtamanta yachay wasimantawan willay]
llaqta qhawaykamayuq musuq. s. k'uski. Marco referencial. (ab)
Llaqtapkamayuq. Sociólogo. (rk) llaqtap juñuchaynin [llaxtax juñuchaynin]
llaqta runa [llaxta runa] LPZ s. Citadino; wanlla. Estructura social, organización social.
persona del pueblo. (pat) (rk)
llaqta runa jina kawsayniyta wañuchiy llaqtap kaqninta p'ituna [llaxtax kaxninta
[llaxta runa jina kawsayniyta wañuchiy] wanlla. y p'ituna] wanlla. Administración pública. (rk)
Muerte civil. (rk) llaqtap kaynin [llaxtax kaynin] LPZ wanlla.
llaqta sullk'a kamachiq [llaxta sullk'a Nacionalidad; la identidad del pueblo. (pat, rk)
kamachix] Subprefecto. (arusimiñee)
llaqtap kaynin yuyay musuq. Nacionalismo
llaqta wasipta [llaxta wasipta] wanlla. (revolucionario). (rk)
Municipal. (rk) llaqtap qhawaynin, qhawasqa kay
llaqta yachay kamachiq [llaxta yachay [llaxtax qhawaynin, qhawasqa kay] wanlla.
kamachix] Director departamental de educación. Seguridad social. (rk)
(arusimiñee)
llaqtap yupaynin [llaxtax yupaynin] llaqta. s.
llaqta Yanaq Wasi [llaxta Yanax wasi] LPZ Censo de población. (arusimiñee)
Instituciones. llaqtap.. [llaxtax] wanlla. s.t. Social. (rk)
llaqta Yanaq Wasi [llaxta Yanax wasi] wanlla.
llaqtapaq llamk'aq [llaxtapax llank'ax] LPZ
Ministerio público. (rk)
s.t., s. Trabajador del pueblo.
llaqta-wanu musuq. s. Fertilizante (químico).
llaqtapi juchachakuy [llaxtapi juchachakuy]
(rk)
wanlla. s. Materia civil. (rk)
llaqta-yuyay kaqkuna musuq. Sectores
democráticos. (rk)
llaqtapi juchachakuy [llaxtapi juchachakuy]
LPZ Hace problema en el pueblo.
llaqta, jatun llaqta [llaxta, jatun llaxta] llaqta.
s. Ciudad. (arusimiñee)
llaqtay-kawsay llaqta s. sociocultural. (rk)
llaqtachakuq [llaxtachakUx] s.t., s. Poblador.
llaqt'uy [llaxt'uy] r. mp. Ensalivar. (arusimiñee)
(arusimiñee) llaqun [llaqon] (yakunes)    mallki. s. Yacón
llaqtachakuq, llaqtayuq [llaxtachakUx, (Smallanthus sonchifolius); acuoso, planta cuya
llaxtayox] llaqta. s. Habitante. (arusimiñee) papa se come cruda como fruta ñawpan :
Llaccom, o llaccum. Rayz de comer dulce..
llaqtachakuy [llajtachakuy] r. ku Avecindarse. (dgh, ceq)
(ceq, rk)
llaqtachakuy [llaxtachakuy] wanlla. r. mp. llaqhi [laqhe] CBB laqhe CHU PTS s. Hoja.
(xa, ceq, gro, rk)
Colonización. (rk)
llaqhi [laqhe] (llaqque)    s. Hoja del maíz. (dgh)
PTS awa. Hoja, diseño en tejido. (rh) llawchhi [llawchhi] sxx s.t Aflojado (por ej.
llaqhichasqa [laqhechasqa] ph. Hojuelas. Ropa).
(arusimiñee) llawchhu, llawchhi [llauchhu, llauchhi] s.t.
llaqhirachiy [laqherachiy] CHU r.p. Hacer Débil, fatigado. (ceq, rk)
deshojar. llawchhuyay, llawch'iyay [llauchhuyay,
llaqhullakuy [llaqhollakuy] r. ku Envolverse en llauch'iyay] r.p. Desmayar. (ceq, rk)
poncho. (ceq) llawch'a [llauch'a] s.t., s. Lodoso, barroso;
llaqwa [llaxwa] LPZ s.Ají molido. (pat) empanada. (ceq)
llaqwa (llajwa)    CBB llajwa PTS s. Llajua; llawch'i [llawch'i] (llawch'i)    LPZ s.t Aguanoso.
salsa picante. (xa, ceq, lot, rh) (pat)
llaqwararikuy disfrutar. (rk) llawch'i [llawch'i] s.t Débil, flácido. (rk)
llaqway [llaqhway, llaxway] (llajway)    CHU LPZ llawch'iy [llawch'iy] LPZ Arañar. (pat)
r.p.
PTS Lamer. (ceq, lot, pat, rh, str, rk)
r.p. llawch'iy [llawch'iy] PTS r.p. Meter la mano
Allqu chuwanta llaqwan.. (rk, trbk) en la olla para sacar comida. (rk)
llaq'a muruq'u [llaq'a moroq'o] LPZ llawch'iy [llawch'iy] PTS r.p. Rasguñar. (rk)
Cilíndrico. llawch'iy [llawch'iy] LPZ r.p. Saca barro con la
llarwi [llarwi] LPZ llimp'i. s.t. Lila, color. (pat) mano. (pat)
llasa (llasa)    LPZ PTS s.t. Pesado. (ceq, lot, pat) llawch'iyay [llawch'iyay] PTS, sxx r. mp.
llasa [llasa] s.t. Peso. (arusimiñee) Debilitarse. (rk)
llasa kayniy [llasa kayniy] LPZ s. Peso, llawi <kas. (llave)    PTS s. Llave. (lot)
pesadez. (pat) llawiray <kas. (llaveray)    PTS r.p. Abrir
llasa siki [llasa siki] sxx allqu. s.t. Lento. (rk) (cerradura). (lot, rk)
llasa tupu [llasa tupu] yupa. s. Medidas de peso. llawiy <kas. (llavey)    PTS r.p. Echar llave
(arusimiñee) ñawpan : Llauini. Cerrar con llaue. (dgh, lot, rk)
llasana [llasana] s. Balanza (de varilla, romana). llawlli [llawlli] LPZ mallki. s. Juch'uy sach'a
(arusimiñee, smtq) manchana khichkayuq, llawlli t'ikayuq.
llasana, aysana [llasana, aysana] s. Pesas. Arbusto con espinas, tiene una flor lila, que
(arusimiñee) crece en los valles. (pat)
llasay llasa.wa.n [llasay] r.wa llawlli [llawlli] LPZ llimp'i. s.t. Lila morado.
Llasasunkichu?. Pesar (mucho peso para uno). (pat)
(arusimiñee, rh) llawlli LPZ llimp'i. s.t. Rosado. (rk)
llasayay [llasayay] PTS r. mp. Pesado, llawqhi [llauqhe] (llawqhe)    CBB llawqhe PTS
volverse. (rk) s.t. Aflojado, muy holgado (ropa); flojo, suelto.
llasaykachay [llasaykachay] LPZ r. mp. Estar (xa, ceq, gro, lot, rk)
pesado (caminar). (pat) awqan : mat'i aprieto. (rk)
llasaykachay [llasaykachay] PTS r. mp. llawqhiyay [llawqheyay] CBB llawqheyay r.p.
Remolonear. (rk) Aflojarse. (xa)
llasaykuchikuy [llasaykuchikuy] PTS r.p. llawq'a [llawq'a] LPZ s. Lombriz. (pat)
Dejarse abrumar por el peso (de una carga). (rk) llawq'a [llawq'a] LPZ s.t Rectangular.
llasaykuy llasa.yku.wa.n [llasaykuy] LPZ llawq'i [llauq'e] s. Robo. (ceq)
PTS r. mp. Asentar el peso (a personas o llawq'iy [llauq'ey] r.p. Meter las manos, robar.
animales). (pat, smtq, rk) (ceq)
llast'a [llast'a] s. Lámina. (arusimiñee) llawq'iy [llawq'ey] LPZ r.p. Sacar con dedo.
llast'asqa [llast'asqa] ph. Laminado. (arusimiñee) (pat)
llast'ay [llast'ay] r.p. Laminar. (arusimiñee) llawsa (llawsa)    LPZ PTS s. Baba. (ceq, lot, pat,
llat'an desnudo, el cuerpo. (dgh, pol) rh)
llat'anakuy [llat'anakuy] LPZ r.ku llawsa flema, humor Vcun chicpa llauçan. La
Desnudarse. (dgh, pat) flema humor.. (dgh, rk)
llat'anay [llat'anay] LPZ r.p. Desvestir a
llawsa khuru [llawsa khuru] (llawsa  kuru)    LPZ
personas, objetos. (dgh, pat) s.Babosa qhaway : llawsa suru. (pat)
LPZ Desnudar. (dgh, pat) llawsa suru [llausasuru] LPZ s.t. Baboso. (ceq,
pat)
llat'ay Destapar (la cobija
[ ] (llat'ay)    PTS r.p.
a alguien); desnudar, quitarle la ropa. (cer) llawsachay [llausachay] r.p. Hacer flemosa.
(ceq)
llawsay [llawsay] LPZ r. mp. Babear. (pat)
lliju [lliju] (lliju)    LPZ s.t. Tukuy. Todos. (pat) llik'iray [llik'iray] PTS r.p. Rasgar
lliju lliju [lliju-lliju] mallki. s. Fucsia silvestre. completamente; en pedazos.
(ceq) llik'iray [llik'iray] LPZ r.p. Romper, rasgar
lliju pacha [lliju pacha] LPZ Entre todos. (pat) (planos). (pat)
llijuriq [llijurej] s.t. Luciente, brillante. (ceq) llik'irpariy [llik'irpariy] r.p. Rasgar, romper
llijuriy [llijuriy] r. mp. Brillar, lucir. (ceq, rk) completamente y rápidamente. (ceq, rk)
llijuy [llijuy] r.mr. Brillar. (rh) llik'irpariy [llik'irpariy] LPZ r.p. Romperlo de
llik [llij] LPZ s.t. Despejado. (pat) una vez. (pat)
llik ñisqa [llij nisqa] LPZ ph. Mana ima llik'irpay [llik'irpay] CHU Rasgar, romper
(material en hojas, láminas) awispiqa mana
phuyupas kanchu. Esta despejado.
allinchu ñispa ruwasqaykutaqa llik’irpaq ñin
llika [llika] LPZ s. Grasa de la panza. (pat) payqa. (17 ) 00 17 ilafaya 3
llika [llika] s. Red. (dgh, arusimiñee) llik'isqa [llik'isqa, lik'isqa] PTS ph. Rasgado,
llika [llika] (lika)    LPZ PTS s. Telaraña. (lot, descosido (ropa). (rh)
pat) llik'iy [llik'iy] LPZ r.p. Arrancar. (pat)
llika kawsay, awariy pacha [llika kawsay,
llik'iy [llik'iy] (llik'iy)    LPZ PTS r.p. Rasgar,
awariy pacha] Ecosistema, medio ambiente.
romper (láminas); descoser (ropa). (ceq, gro, lot,
(arusimiñee)
pat, rh)
llika llika [llika llika] r.t. Ralo (tejidos). (dgh) p'akiy romper (sólidos).
llika wira (llika  wira)    PTS Grasa protectora (en p'itiy romper (hebras).
forma de red); red; que cubre toda la tripa. (lot) llilli [ ] (llilli)    CHU PTS s. Irritación de la piel
llika wira [llika wira] ukhu. s. Peritoneo. (por pañales); inflamación de la ingle. (ceq, lot)
(arusimiñee, jl) llilli [llilli] CBB s. Sarpullido; escaldadura.
llikacha [llikacha] s. Sistema. (arusimiñee) (dgh, h&h)
llikan ukhu. sistema. (rk) llilli [llilli ] s. Úlcera. (arusimiñee)
lliklla [llijlla] LPZ awa. s. Aguayo (tejido). llilliy [llilliy] CHU r. mp. Inflamarse.
(ceq, pat) llilliy [llilliy] r.p. Podrir. (ceq)
lliklla PTS s. Tejido
[llikhlla] (llijlla)    CHU llimphu <kas. [llimphu] (limphu)    CHU llinphu
utilizado por las mujeres como capa, con bordes LPZ PTS s.t. Limpio. (ceq, gro, lot, pat)
adornados. (lot, rh, str)
llimphuchana wasi [llimphuchana wasi] y.s.
lliklla [llijlla] LPZ pallay lliklla aguayo con Planta beneficiadora. (arusimiñee)
diseños geométricos. (pat)
llimphuchasqa [llimphuchasqa] ph.
llikllap pampan [llijllax pampan] (lliklla  
Beneficiado en minería. (arusimiñee)
pampan)    LPZ awa. y.s. Color sobre saliente del
alisado de colores de la lliclla o tejido. (pat)
llimphuchay [llimphuchay] r.p. Beneficiar.
(arusimiñee)
lliklla allwiy [llijlla allwiy] LPZ y.r. Urdir llimphuchay <kas. (llimphuchay)    CBB
tejido textil. (pat)
llimphuchay PTS r.p. Limpiar; santificar. (xa,
lliklla pampa [llijlla pampa] y.s. Fondo mayor ceq, gro, lot, rk)
de un solo color del tejido. (pat) llimphuyachiy [llimphuyachiy] s. Refinación.
llikllakuy [llijllakuy] CHU r. mp. Cubrirse con (arusimiñee)
una manta. (rk) llimphuyay (llimphuyay)    PTS r. mp. Volverse
llikllakuy [llijllakuy] LPZ Llikllakuy
r. mp. limpio. (lot)
paramuqtin. Taparse con la lliclla. (pat) llimp'i [llimp'i] llimp'i. s. Color. (arusimiñee)
llikha [llikha] CHU awa. s.t. Descosido; tejido llimp'i [llimp'i] s. Sal de mercurio. (arusimiñee)
ralo. llimp'ikuna [llimp'ikuna] llimp'i. s. Colores. (rk)
llik'i [llik'i] s. Remiendo. (ceq) llimp'ina [llimp'ina] s. Pintura. (arusimiñee)
llik'ichiri <aym. (llik'ichiri)    PTS s. Personaje llink'i (llink'i)    LPZ PTS s. Greda. (lot, pat)
mítico, que saca la grasa de la víctima.
khari khari. llink'i [llink'i] s.t. Pegajoso, (como arcilla). (ceq)
kharisiri. llink'i jallp'a [llink'i jallp'a] LPZ Q'unchata
llik'inuqay <aiy.: nuqa [llik'inoqay] LPZ r.p. ruwanapaq. Tierra gredosa. (pat)
Romper, rasgar un pedazo. (ceq, pat, rk) llink'i k'uyuna [llink'i k'uyuna] s. Torno.
(arusimiñee)
llik'iqay [llik'iqay] PTS r.p. Rasgar un pedazo
(planos). (rk) llink'i t'uru [llink'i t'uru] s. Greda. (ceq)
llik'iqay [llik'iqay] LPZ r.p. Romperlo. (pat) llink'u siqi [llink'u seqe] Línea curva.
(arusimiñee)
llink'u uya [llink'u uya] Cara curva. (arusimiñee) lluchhu [lluchhu] s.t. Caído (pantalón). (rk)
llinq'iy [llenq'ey] r.p. Abollar. (ceq) lluchhu pantalu [lluchhu pantalU] CBB PTS
llinq'iy [llenq'ey] LPZ r.p. Doblar lata, s., s.t. Persona de pantalones caídos. (h&s, rk)
aluminio. (pat) lluchhu [lluchhu] LPZ s. Falda grande, sotana.
llint'a [llint'a] CHU sxx s.t., s. Jetón. (rk, trbk) (pat)
llint'a [llint'a] LPZ s.t., s. Persona de labios lluchhuy, lluch'uy [lluchhuy, lluch'uy] r.p.
gruesos. (pat) Sacarse el vestido. (ceq, rk)
llint'ay [llint'ay] LPZ r. mp. Andar enojado. lluch'a [lluch'a] ukhu. s. Encías. (arusimiñee)
(pat) lluch'u [ch'ullu] LPZ s. Gorro, para cubrir la
llint'ay [ ] (llint'ay)    PTS r.p. Enrollar hacia cabeza. (pat)
afuera y arriba, ondular. (lot) lluch'upika CBB, Anzaldo trigo pelado.
llipi [llipi] LPZ s. Canal portátil de madera para (v&c )
rebaños de ovejas. (pat) lluch'usqa [lluch'usqa] LPZ ph. Pelado. (pat)
llipi, ñawi qara [llipi, ñawi qara] ukhu. s. lluch'uy [luch'uy] LPZ r.p. Desnudar. (ceq, pat)
Párpado. (arusimiñee) lluch'uy [lluch'uy] r.p. Despellejar (animales).
lliplli [lliplli] yupa. s. Propiedad (matemática). (rh)
(arusimiñee) lluch'uy [lluch'uy] r.p. Despojar. (rk)
llipt'a llukt'a [llijt'a] (llujt'a)    CBB llijt'a, llujt'a lluch'uy (lluch'uy)    PTS r.p. Desvestir; quitarse
LPZ PTS llijt'a, llyukt'a, llukt'a s. Lejía, ceniza de prendas. (xa, lot)
cacto o quinua para el acullico. (xa, ceq, gro, lot, lluch'uy [lluch'uy] LPZ r.p. Pelar el trigo, sacar
pat, rk) su cáscara.
llipha [llipha] s.t. Delicado. (ceq) lluch'uy [lluch'uy] CBB lluch'uy CHU r.p.
lliphipiq [lliphipej] s.t. Resplandeciente. (ceq) Pelar, sacar; pelar (legumbres, etc.). (xa, str)
lliphipiy [lliphipiy] r. mp. Resplandecer, brillar, llukchiy [llujchiy] (llojchiy)    PTS r.p. Palpar.
titilar. (ceq, rk) (ceq, lot)
lliphipiy (lliphipiy)    CBB lliphipiy CHU PTS llukchiy [llujchiy] CBB llujchiy r.p. Rozar. (xa)
Brillar; centellear. (xa, lot, str)
r.mr. llukllu [llujllu] LPZ s.t. Allin chayasqa aycha.
lliphipiy [lliphipiy] LPZ s. Reflejo. (pat) Gelatinosas. (pat)
lliphiy [lliphiy] CBB lliphiy CBB r.mr. Brillar. LPZ Qasilla unujina.. (pat)
(xa) lluk'i [lluk'i] s. Cohecho. (ceq)
lliphuchay wasi, riphiniriya [lliphuchay lluk'i [lluk'i] LPZ s. Llevado, tener (algo) en la
wasi, riphiniriya] Refinería. (arusimiñee) mano. (pat)
lliqmay [llejmay] r.p. Rebalsar el agua del río. lluk'iy (lluk'iy)    PTS r.p. Llevar bajo el brazo,
(ceq, lay) cosas livianas. (dgh, lot)
lliqha [lleqha] LPZ s.t. Aflojado; nudo suave. lluk'iy [lluk'iy] LPZ r.p. Tener en los brazos.
(pat) (pat)
lliqhuy [ ] (lliqhoy)    PTS leqhoy r.p. Mirar lluk'iy [lluk'iy] s. Soborno. (arusimiñee)
furtivamente. (lot) qumay llevar bajo el brazo, cosas pesadas.
lliw [lliw] CHU s.t Todo. (str) lluk'iykuy [lluk'iykuy] r.p. Achkhata
lliwk [lliuj] s., s.t. Cielo raso. (ceq) jaywaykuy. Sobornar ñawpan : Lluqquiycuni.
lliwk lliwk [lliuj-lliuj] (lliuj  lliuj)    PTS s. Cohechar. (dgh)
Relámpago. (ceq, lot) lluk'iykuy [lluk'iykuy] s. Soborno. (arusimiñee)
lliwklliwk ñi(mu)y [lliwj lliwj ni(mu)y] CBB llulla (llulla)    PTS s. Mentira. (ceq, lot, rk)
lliwjlliwj ni(mu)y r.mr. Relampaguear. (xa) llulla [llulla] LPZ s. Mentiroso. (ceq, pat, rk)
lliwk'ana [lliwk'ana] (lawk'ana)    LPZ s. Arado llulla [llulla] LPZ s.,t., s. Farsante. (pat)
personal, para escarbar tierra. (pat) llulla simi [llulla simi] LPZ y.s. Boca
lliwk'ana [lliwk'ana] s. Picota. (rh) mentirosa. (pat)
lluchk'a (llusk'a)    PTS s.t. Resbaladizo. (lot) llullakuy [llullakuy] (llullakuy)    CHU LPZ PTS
Lluchk'a qaqa patanta tutanraqtaq Mentir. (ceq, lot, pat, str)
r. ku
purisqanku.. (rk, trbk) llullakuy musuq. r.ku Injusticia; lit. mentira. (rk)
lluchhiy [lluchhiy] LPZ r.p. Desatar por sí llullasapa [llullasapa] LPZ s.t. Acostumbrado
mismo. (pat) a mentir. (pat)
lluchhiy <> [lluchhiy] CHU r.p. Engrasar, llullasapa <llalla sapa?> [llullasapa] CHU s.t.
untar.
Mentirosísimo. (rk)
llulliriyu <q. Llulla + kas. -erío [llulleriyo] s. lluphana [lluphana] LPZ s. Tapa del agujero.
Sarta de mentiras. (ceq, rk) (ceq, pat)
llullu (llullu)    LPZ PTS s.t. Tierno, no maduro lluphay [lluphay] r.p. Tapar. (ceq)
todavía (frutos) kikin : k'uku. (ceq, lot, pat) lluphay [lluphay] LPZ r.p. Tapar al agujero.
llullu [llullu] LPZ s.t., s. Carne de animal (pat)
pequeño. (pat) lluphichiy [lluphichiy] r.p. Arrancar los pelos.
llullu [llullu] LPZ s.t., s. Inmaduro; persona (smtq)
adolescente. (pat) lluphiy [lluphiy] r.p. Escaldar. (ceq)
llulluch'a [llulluch'a] PTS s. Fruto de alga lluphiy [lluphiy] CHU r.p. Rasmillar.
qhaway : qucha yuyu. (ceq, smtq ) llup'iy [llup'iy ] r. mp. Pensar. (arusimiñee)
llulluch'a [ ] (llulluch'a)    PTS s. Hojas secas y lluqalla [lloqalla] (<aym.)    CHU s. Chico. (rh, str)
comestibles vendidas por llameros. (lot) lluqalla [lloqalla] LPZ s. Niño o adolecente.
llulluy [llulluy] CHU r.mr. Comenzar a madurar (pat)
los frutos. (rk) lluqina [lloqena] LPZ s. Madera para balsas,
llulluyay [llulluyay] sxx tikra. r.mr. existe en el bosque de Camata, Carijana. (pat)
Ablandarse, enternecerse (al atender un pedido, lluqlla [lloxlla] PTS s. Avenida, riada ñawpan :
o en una discusión). (rk) Lloclla. Auenida de agua o diluuio.. (dgh,
llulluyay [yuyuyay] r.p. Debilitarse. (ceq) arusimiñee, lai, pol, smtq, rk)
llumpa puro, sin mancha. (dgh) lluqlla [lloxlla] s. Inundación. (arusimiñee)
llumpayay purificarse. (dgh) lluqlla [lloxlla] LPZ s. Mazamorra; derrumbe,
llump'a [llump'a] LPZ s.t., s. Mujer o una joven derramamiento de tierra qhaway : tusku. (pat)
de la falda larga. (pat) lluqlla para [llojlla para] LPZ s. Lluvia
llump'achay [llump'achay] r.p. Escamar. torrencial; lluvia que provoca derrumbe. (ceq,
(arusimiñee) pat)
llump'aq [llump'ax] s.t., s. Virgen. (arusimiñee) lluqllay [lloxllay] pacha. r.p. Inundar; correr el
agua por la lluvia fuerte y repentina. (dgh,
llump'iy [llump'iy] r.p. Dispersar; rebalsar. (ceq) arusimiñee, lai, rk)
llump'iy [llump'iy] r.p. Invadir. (arusimiñee) lluqllu [llojllu] s. Aceite encima de la chicha
llump'iy [llump'iy] s. Invasión. (arusimiñee) ñawpan : Akap llocllon. La grasa de la açua..
lluna [lluna, llona] s.t., s. Billón. (smtq) (dgh, rh)
lluna [lluna] yupa. s.t., s. Trillón. (arusimiñee) kikin : ñawi.
llunchiy [llunchiy] r. mp. Revolcarse. (ceq, rk) lluqma para [lloxma para] s. Lluvia torrencial.
(arusimiñee)
llunch'i [llunch'i] s. Derrumbe. (ceq, rk)
lluqsichiy [llojsichiy] r.p. Hacer salir. (ceq, rk)
llunch'iy [llunch'iy] r.p. Derrumbarse. (ceq, rh)
lluqsichiy [lloxsichiy] PTS r.p. Sacar; hacer
llunk'u (llunk'u)    PTS s.t., s. Metiche en fiestas. que persona o animal salga. (rk)
(lot, rk)
llunk'u [llunk'u] LPZ s.t., s. Persona que se
lluqsikapuy [lloxsikapuy] PTS r. mp. Salirse.
prende al otro. (pat) lluqsikapuy [lloxsikapuy] LPZ r.ku Salir de la
casa y un sitio. (pat)
llunk'u [llunk'u] s.t., s. Zalamero. (rk)
llunk'u, llunk'uku [llunq'o, llunk'uko] s.
lluqsimuna [lloxsimuna] LPZ PTS s. Salida;
vista de afuera. (pat, rk)
Adulador. (ceq, rk)
llunk'uy (llunk'uy)    PTS r.p. Relamer el plato,
lluqsimuy [lloxsimuy] (lloqhsimuy)    CHU LPZ
r. mp. Salir (hacia el hablante que está afuera).
dejarlo limpio.. (ceq, lot) (pat, str, rk)
llunllu [llunllu] s.t., s. Simple, tonto. (arusimiñee) lluqsina [llojsina] LPZ s. Salida; lugar para
llunlluchay [llunlluchay] yupa. r.p. Simplificar. salir o subir. (ceq, pat)
(arusimiñee)
lluqsipuy [lloxsipuy] PTS r. mp. Salirse (el
llunlluy [llunlluy] yupa. s. Simplificación.
hablante está dentro).
(arusimiñee)
lluqsirqamuy [lloxsirqamuy] r. mp. Acaba de
llupunka [llupunka] yupa. s. Paralelogramo. salir (el observador está fuera).
(arusimiñee)
llupha [llupha] LPZ r.p. Ima jutk'utapis, lluqsirqapuy [lloxsirqapuy] r. mp. Acaba de
salirse (el observador está dentro).
ichuschu thalawan lluphana. Tapar algún
agujero. (pat) lluqsiy (llojsiy)    PTS r. mp. Salir (afuera). (ceq,
lot, rh)
lluphakuy [lluphakuy] PTS r. mp. Ahogarse
por falta de aire. (gro, rk)
lluqtaparu [lloxtaparu] LPZ suti. s. Apellido llusp'i [llusp'i] LPZ s.t., s. Resbaladizo, objeto
de familias en Curva. (pat) que escapa de las manos, como el jabón mojado.
lluq'akuy [lloq'akuy] (lluqakuy)    LPZ lloqakuy r. (pat)
mp. Ima patamanpis lluqsiq. Treparse. (pat) llusp'iy (llusp'iy)    PTS r. mp. Resbalar, por ej.
lluq'anakuy [lloq'anakuy] r.p. Relación sexual; Jabón de las manos, un pez. ñawpan : Llusppin.
lit. subirse encima mutuamente. (arusimiñee) Caerse deslizandose.. (dgh, gro, lot)
lluq'aq [lluqax] LPZ mallki. s. Planta llusq'ay [llosq'ay] LPZ r.p. Afinar una cosa,
trepadora. (pat) por ej. Planchar pared. (pat)
lluq'aq [lloq'ax] (lluqay)    LPZ lloqax s.t., s. llusq'u [llosq'o] LPZ s.t. Afinado, refinado.
(pat)
Trepador,a. (pat)
lluq'ay [lloq'ay] LPZ Trepar. (pat)
lloqay r. mp.
llusq'u [llosq'o] sxx s.t. Alisado (por ej. pelo),
pulido. (rk)
lluq'ay [lloq'ay] CBB lloq'ay r. mp. Trepar,
escalar, montar, subir; trepar, subir (al caballo,
llusq'u [llosq'o] (llusqu)    s.t. Liso. (arusimiñee)
tren…). (xa, ceq, lot, rk) llusq'uy [llosq'oy] LPZ r. mp. Refinarse. (pat)
lluq'ay (lloq'ay)    PTS r.p. Copular. (lot) llusq'uy [llosq'oy] r.p. Alisar pelo; acariciar,
lluq'i [lloq'e] (lloq'e)    LPZ PTS s. Izquierda. pulir. (ceq, rk)
(ceq, gro, lot, pat, rh) llust'a [llost'a] s. Engañador. (ceq, rk)
lluq'i [lluq'e] LPZ s.t., s. Persona llust'a [llust'a] s.t. Resbaladizo. (ceq, rk)
incomprendida. (pat) llust'a <> [llust'a] LPZ s.t. Tierra, greda (de
lluq'i k'aspi [lloq'e k'aspi] s. Palo de quebracho. resbalar). (pat)
(ceq) llust'aray [llust'aray] LPZ r. mp. Resbalarse.
lluq'inchakuy [lluq'enchakuy] CBB lloq'enchay (pat)
r.p. Torcer a la izquierda awqan : pañanchakuy. llust'ay (llust'ay)    LPZ PTS r. mp. Resbalar.
(h&s) (gro, lot, pat, rk)
llusiy [llusiy] LPZ r.p. Juñata aliqalla llutu [llutu ] s. Pezón. (arusimiñee)
wawakuna llusinku, mana sumaqta lluthu, llut'u [lluthu, llut'u] s. Pabellón de la
pichakuyta yachankuchu. Frotar kikin : jawiy. oreja. (arusimiñee)
(pat)
llut'a [llut'a] s. Puñete, roca plana. (ceq, rk)
llusiy [llusiy] LPZ r.p. Untar, ungir ñawpan :
Llussini o hauini. Vntar o vungir.. (dgh, pat)
llut'arpay llut'arpa.wa.n CHU engañar.
(trbk)
llusiy [llusiy] r.p. Friccionar kikin : qhaquy llut'ay [llut'ay] r.p. Dar puñete, revocar,
frotar. (ceq)
embarrar. (ceq, rk)
lluskhuy [lluskhuy] LPZ r. mp. Salir como si llut'ay [llut'ay] LPZ r.p. Hacer con barro, por
nada; escapar. (pat)
ej. Un fogón.. (pat)
lluskhuy [lluskhuy] LPZ r. mp. Salir llut'ay (llut'ay)    LPZ PTS r.p. Revocar;
resbalando. (pat)
revocar con barro. (gro, lot, pat, rk)
lluskhuy [lluskhuy] LPZ r. mp. Salirse del llut'ay [llut'ay] LPZ r.p. Trabajar con barro.
envoltorio. (pat) (pat)
llusk'a [llusk'a] LPZ s. Camino mojado barrial. llut'ay [llut'ay] CHU. tikra. r.p. Engañar,
(pat)
embaucar. (str, rk)
llusk'a [llusk'a] LPZ Tierra mojada. (pat)
s.
lluychu. (poma, rk)
llusk'a [llusk'a] s.t. Liso, pulido; resbaladizo.
m 12 [m] qillqa. s. Chunka iskayniyuq ñiqi
(ceq, rh)
qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. M, m;
llusk'a [llusk'a] CHU LPZ PTS s.t. Resbaloso. letra.
(pat, trbk)
M/m [m/m] qillqa. s. Kay m sanampaqa (m)
llusk'a last'a [llusk'a last'a] musuq. s. Plancha. jinapuni phatmip qallariyninpi t'uqyan;
(arusimiñee)
wakin kuti, phatmip tukukuyninpi (n) jina
llusk'a ñan, llusq'u ñan [llusk'a ñan, llusq'o t'uqyan: llamk'ay, chaywanpis kay
ñan] y.s. Carretera asfaltada. (arusimiñee) simikunaqa m-wan qillqakun.. (ñancha)
llusk'ay [llusk'ay] CBB llusk'ay CHU LPZ ma <mana [ma] LPZ r.t. Mana
PTS r. mp. Resbalar (en el barro). (xa, ceq, gro, juch'uyyachisqa, kay k'ututa parlayllapi
pat, rk) apaykachana. Respuesta negativa; apócope de
llusk'ay [llusk'ay] LPZ r. mp. Resbalarse. (pat) mana. (pat)
llusp'i [llusp'i] LPZ PTS s.t., s. Objeto -má (má)    PTS aq. k' Sufijo enfático: con
resbaladizo mojado. (pat) imperativos se traduce como "a ver!", con
afirmaciones como "eso sí que es…!". (ceq, lot, machu minchha [machu minchha ] (machu  
rk) minchha)    PTS s.t. Dos días después de mañana.
Wasinpimá machaq kanku. En su casa sí se (ceq, lot)
emborrachaban.. (rk) Machu Pikchu [machu pikchu] kiti. s.
Qhaway.má. Mirá, a ver.. (rk) Ciudadela en la provincia de Urubamba, cerca al
Macha [macha] PTS kiti. s. Chincha Cuzco, Perú.. (smtq)
p'utuqsipi taripakuq llaqta, ayllu. Macha, machu p'anqa [machu p'anqa] LPZ Libro
provincia **, Potosí..
grande y grueso. (pat)
macha macha [macha macha] LPZ mallki. s.
machu q'ara [machu q'ara] LPZ s. Puma. (pat)
Hierba salvaje, crece en la región de curva, su
fruto hace marear, especie de arándano. (pat) machu ruk'ana [machu ruk'ana] CHU LPZ
Dedo pulgar. (pat)
machachiy [machachiy] r.p. Embriagar,
emborrachar. machu runa [machuruna] PTS s. Anciano.
(gro)
machakuy [machakuy] LPZ r. ku
Emborracharse. (ceq, pat)
machu runa [machu runa] LPZ Persona de
tercera edad. (pat)
machapu [machapu] s. Ola. (arusimiñee)
machu tatay [machu tatay] LPZ Tatanpa
machasqa (machasqa)    LPZ PTS ph.
kuraqnin. Hermano del papá. (pat)
Borracho. (lot, pat)
q'ita machasqa completamente borracho. (rk)
machukay, payakay, yayakay [machukay,
payakay, yayakay] s. Vejez. (arusimiñee)
machay [machay] LPZ r. mp. Emborracharse.
(pat)
machula [machula] LPZ s. Abuelo, viejo
awqan : awila, awicha. (pat)
machay (machay)    CHU PTS r. mp. Macvan-
pacva. Embriagarse, emborracharse. (lot, str, rk) machula [machula] LPZ s. Achachi, awichu.
Antepasados. (pat)
machaykuy [machaykuy] PTS r. mp.
Emborracharse intencionalmente. (rk) machuláy [machuláy] LPZ yaw. Tatanpa
kuraq wawqinta napaykunapaq. Saludo al
machiwu [machiwu] LPZ s. Lazo para cargar papá del papá. (pat)
en mula y caballo. (pat)
machuyapuy machuyapuchkay CHU
machka [machka] s. Molleja de las aves. envejecer(se), estar volviéndose viejo. (trbk)
(arusimiñee)
machkha [mashkha] CBB mashkha CHU ranti machuyay [machuyay] LPZ r. mp. Adulto,
hacerse. (pat)
Cuánto kikin : mayk'a. (xa, rk)
machkha <may chhika: [mashkha, maskha, mashqa machuyay [machuyay] CHU LPZ r. mp.

(mg)*] [mashkha] (mashkha)    CBB mashqa - Envejecer (hombres); viejo, hacerse kikin :
mashkha LPZ PTS mashkha t. ranti. Machkha
payayay. (ceq, pat, str, rk)
wawayuqtaq. Cuánto,s. (xa, ceq, lot, pat, rh) machuypa yayan [machuypa yayan] masi. s.
machkhakamataq [mashkhakamatax] LPZ Bisabuelo. (dgh)
PTS Cuánto cuesta cada uno; lit. hasta cuánto mach'a [mach'a] CBB mach'a s. Goma para
cada uno. (pat, rk) pegar, liga. (xa)
machkhapitaq [mashkhapitax] Cuánto cuesta?; mach'a [mach'a] LPZ s.t. Desnudo, pelado.
en cuánto está?. (pat)
machkhatataq? [mashkhatatax] mach'a [mach'a] PTS s.t. Pegajoso. (rh)
Machkhatataq munanki?. Cuántos quieres?. mach'a, maqch'a [mach'a, majch'a] s., s.t.
machkhataq [mashkhatax] Machkhataq Goma para pegar; pegajosa. (ceq)
kanku?. Cuánto es, cuántos son?. mach'alu [mach'alu] LPZ purum s. Culebra.
machu [machu] LPZ s. Abuelo. (pat) (pat)
machu (machu)    CHU PTS s.t. Maduro, viejo. mach'aqwaya [mach'axwaya] LPZ machaqwaya
(ceq, lot, str) s. Culebra. (pat)
machu [machu] LPZ s.t., s. Mayor; persona de mach'aru [mach'aru] s. Mugriento. (ceq)
edad avanzada. (arusimiñee) mach'ay [mach'ay] CBB mach'ay r.p. Pegar,
machu wuru [machu wuru] PTS machu burro engomar. (xa)
tikra. s. Tonto; lit. Burro mayor. mach'ay, maqch'ay [mach'ay, majch'ay] r.p.
machu machu [machu machu] LPZ PTS s.t. Pegar, colar. (ceq, rk)
Farsante; presumido. (lot, pat) mach'i [mach'i] s. Músculo. (arusimiñee)
machu machu (machu  machu)    s.t. Mal criado. mach'in [mach'in] s. Bíceps, tríceps. (arusimiñee)
(ceq)
mach'ina [mach'ina] yupa. s. Dado. (arusimiñee)
mach'iykuna [mach'iykuna] LPZ aqha. r.p. makita <kas. [makita] s. Maqueta. (arusimiñee)
Rehervido, después del enfríado, en la makiwan ruwana [makiwan ruwana] LPZ
elaboración de la chicha.. (pat) Labor artesanal y arte. (pat)
majisqa [majisqa] ph. Aburrido. (arusimiñee) makhurachikuy [makhurachikuy] PTS r. mp..
maki (maki)    CHU LPZ PTS s. Mano; brazo. (rk)
(ceq, lot, pat, rh, str) makhurasqa [makhurasqa] PTS ph.
maki [maki] LPZ tupu. s. Makiwan tupuna. Adolorido (músculos). (rh)
Medida. (pat) makhuray [makhuray] PTS r.p. Extenuarse los
aya maki mano helada. músculos qhaway : utiy; sayk'uy. (rh)
ch'ulla maki manco. makhurka [makhurka] LPZ s. Cansar los pies.
lluq'i maki mano izquierda. (pat)
paña maki mano derecha.
qara maki guante.
makhurka [makhurka] s.t. Agujeta; dolor
muscular al día siguiente de una actividad física
makiYpi [makiYpi] PTS sxx tikra. sostenida. (ceq, rk)
Makiypiña, kunan ñuqallaña wakichisaq. En
mi poder; lit. En mis manos. (rk)
makhurkay [makhurkay] LPZ r.p. Producirse
el dolor muscular por el ejercicio muscular. (pat,
makinpi kachkan [makinpi kachkan] wanlla. rk)
Responsable (está en sus manos). (rk)
mak'allikuy [mak'allikuy] CHU r.p. Abrazarse.
makiYpiña [makiYpiña] LPZ Makinpi (rk)
kachkan. Ya esta conmigo; esta en su mano mak'alliy [ ] (mak'alliy)    PTS r.p.Abrazar. (lot)
(sospecha). (pat)
mak'unku (mak'unku)    PTS s. Fruto de la
makiyuq [makiyox] (makiyoq")    CHU makiyoqh
papa, no comestible. (ceq, lot)
LPZ Ratero (lit. con mano);
s.t., s.
cleptomaniaco. (lrs, pat, str)
mak'unku [mak'unku] (mamaruk'u)    LPZ s.
Frutos de la papa kikin : ch'iqilu. (pat)
maki junt'a [maki junt'a] LPZ r.t. A manos
llenas. (atd, pat)
Malka Mayu (Malka  Mayu)    PTS kiti. s. Lugar
pasando Mojotorillo. (lot)
maki muqu (maki  moqo)    CHU LPZ PTS s.
Codo. (lot, pat, rk)
maltun <malta + kas: -on -a [malton] s.t., s.
Jovenzuelo. (ceq)
maki ñañu (maki  ñañu)    PTS s. Muñeca (de la
mano). (lot)
maltuna <malta + kas: -on [maltona] s.
Jovenzuela. (ceq)
maki pura [maki pura] s. Jornalero. (arusimiñee)
mallichina [mallichina] (llamichina)    LPZ PTS
maki pura [maki pura] PTS s. Obrero manual,
Algo para probar (alimentos, bebidas). (pat, rk)
s.
se le paga al día. (rk)
mallichiy [mallichiy] (llamichiy)    LPZ r.p. Hacer
maki pura [maki pura] LPZ s.t., s. Hace
probar. (pat)
dormir al comercio, lo levanta sin comprar. (pat)
malliy [malliy] (llamiy)    LPZ r.p. Probar
maki quwisitu [maki qowisitu] CBB maki
(alimentos) kikin : llamiy. (arusimiñee, pat)
qowisito s. Bíceps. (xa)
malliy [malliy] r.p. Probar, gustar. (ceq)
maki t'aqlla [maki t'axlla] Palma de la mano.
(arusimiñee) malliy [malliy] s. Prueba. (arusimiñee)
maki yaku bomba [maki yaku bomba] Bomba mallki [mallki] LPZ PTS s. Planta joven;
manual. (arusimiñee) plantita. (pat, rh)
makina <kas. [makina] LPZ PTS s. Runap mallkikipay [mallkikipay] r.p. Replantar.
(arusimiñee)
ruwasqan, sapallanmanta puriyta ati
Máquina. (pat, rk) mallkikuna [mallkikuna] LPZ s. Las plantas.
(pat)
makina <kas. (makina)    PTS s. Tren kikin :
suchu. (lot) mallkina [mallkina] LPZ s. Algo que está para
plantar. (pat)
makinakamayuq musuq. s. makina
wakichiq, purichiq, jallch'aq mecánico. (rk) mallkina [mallkina] LPZ s. Ima sach'atapis
mallkina. Plantas para trasplante. (pat)
makinawan ruwana [makinawan ruwana] LPZ
wanlla. Industria; trabajar con la máquina. (pat, mallkinay [mallkinay] LPZ r.p. Plantar, tener
rk) uno la obligación de plantar. (pat)
makinawan ruwaykuna musuq. mallkiy [mallkiy] LPZ PTS r.p. Siwullata
Ruwaykuna yachay. Tecnología. (rk) jina, juch'uy sach'ata, qhurata,
Makinpi Kaq Kamay [makinpi kax kamay] q'umirkunatawan tarpunchik watiqmanta.
wanlla. Ley de responsabilidad. (rk)
Plantar. (arusimiñee, pat, rh)
mallkiy [mallkiy] LPZ r.p. Trasplantar. (pat)
mallku [mallku] LPZ s. Autoridad de la marka. mamala [mamala] LPZ PTS yaw. s.
(arusimiñee, pat) Yachakuq warmi. Señora; término de respeto.
mallku [ijma] LPZ s. Cóndor café negro. (pat) (pat, rk)
mallku <aym. [mallku] (mallku)    LPZ PTS s. mamaláy [mamaláy] PTS yaw. Mi señora,
Cóndor, negro y blanco; objeto de devoción señora mía; saludo.
ritual. (ceq, lot, pat, rh) maman lipa [maman lipa] LPZ mallki. s.
mallq'a [mallq'a] LPZ ukhu. s. Esófago. (pat) Yerba medicinal que crece cerca los venado (?),
mallq'a <aym. [malq'a] (malq'a,  mallq'a)    s. Voz, medicina para la tos crónica. (pat)
garganta. (ceq, rk) Mamani [mamani] suti. s. Apellido. (rk)
mallta [malta] LPZ malta PTS malta s.t., s. mamani <aym. [mamani] (mamani)    PTS p'isqu.
Edad mediana, dicho de animales jóvenes que no s. Halcón. (lot, rk)
alcanzaron la madurez sexual. (pat, rk, encarta) mamansillu [mamansillu] LPZ p'isqu. s.
mama (mama)    CHU LPZ PTS s. Mama - y Juk'ucha mikhuq, p'isqu mikhuq p'isqu.
- rí. Mamá; madre. (ceq, lot, pat, rh, str) Halcón. (pat)
mama [mama] CHU LPZ s. Señora. (pat, str, mamaquchap pata thatkinmanta (mpt)
rk) [mamaqochax pata thaskinmanta (mpt)] pacha.
mama [mama] masi. s. Tía; sobrino a la
Metros sobre el nivel del mar (msnm).
(arusimiñee)
hermana de su madre. (dgh)
mama llaqta [mama llaxta] LPZ wanlla. mamaruk'ana tupu [mamaruk'ana tupu] LPZ
Medida del pulgar (pulgada). (pat)
Capital (ciudad); en Ecuador se usa para
designar al país. (pat, rk) mamáy [mamáy] PTS yaw. s. Señora; madre
mía. (rk)
mama llaqta [mama llaxta] Capital de
departamento. (arusimiñee) mamita [mamita] PTS iñiy. s. Virgen. (rh)
mama qucha [mama qocha] LPZ s. Lago mamurq'u mak'unku [mamurq'o mak'unku ]
grande. (pat) mallki. s. Fruto de la papa. (arusimiñee)
mama qucha [mamaqocha] pacha. s. Mar; mamuy [mamuy] r.p. Escoger con mano la papa.
(ceq)
océano. (arusimiñee, ceq, pat, rk)
mama ranti [mama ranti] LPZ Sutiyaqi. mamuy [mamuy] LPZ r.p. Escoger, separar.
(pat)
Madrina. (pat)
mama ruk'a [mama ruk'a] LPZ Fruto de la -man [-man] CHU k' Ruwa.nki.man.
Condicional. (str)
papa, no comestible kikin : ch'iqilu. (pat)
-man [-man] CHU k' Direccional (Ilativo) hacia,
mama ruk'a alinku [mama ruk'a alinku] LPZ
a. (str, rk)
Papap urin, mana mikhuna.. (pat)
mana [mana] CBB mana r.t No, ni. (xa)
mama ruk'ana [mama ruk'ana] LPZ Pulgar;
dedo pulgar, gordo y más corto se opone a los mana (mana)    CHU LPZ PTS r.t. No. (ceq,
lot, pat, str, trbk)
otros cuatro dedos. (arusimiñee, atd, pat)
manachu No?. (ceq)
mama simi [mama simi] simi. Lengua materna.
(lay) manachu? [manachu] LPZ PTS r.t. No?;
repuesta con duda. (pat)
mama tiqsikuna [mama texsikuna] LPZ
Cemento principal. (pat) manallataq [manallatax] LPZ kh Qasipaq
suyana. Tampoco. (pat, rk)
mama tiqsikuna [mama texsikuna] wanlla.
manamin r.t No (es así). (rk)
Principios generales. (rk)
manaña [manaña] CHU LPZ r.t Ya no. (pat,
mama t'alla [mama t'alla] LPZ La reina str, trbk)
madre; esposa de autoridad. (pat) manapuni [manapuni] LPZ Manapuni
Mama Wata (Mama  wata)    PTS kiti. Pequeña jamunchu. De ninguna manera; cp.: no
población más allá de Mayu Tampu. (lot, rk) siempre. (ceq, pat, rk)
mama yachaywasi [mama yachaywasi] LPZ manaqa [manaqa] kh No, tampoco. (ceq)
Colegio, universidad. (pat) manaraq [manarax] LPZ r.t Manaraq
mamachakuy [mamachakuy] LPZ r.ku yachanichu; manaraq atinchu. Todavía no.
Conseguirse una mamá. (pat) (pat, rk)
mamakuna [mamakuna] LPZ s. Las mujeres; manaraq .. chkaspa PTS cha. Antes de
madres. (pat) (hacer) ... (rk)
mamakuy [mamakuy] CHU r. mp. Vestirse de manasina Ichapis, ichapis mana. Creo que
campesina. (rk) no. (ceq, rk)
mamala [mamala] LPZ s. Mujer aimara. (pat)
mana .. -chu [mana .. -chu] CHU r.t mana pankurina [mana pankurina] s.t., s.
Interrogativo negativo. (str) Frágil; intocable. (ceq, h&s, rk)
mana .. (ni)-yuq [mana .. (ni)yox] Sin. (ceq, rk) mana pantaq [mana pantaj] s.t., s. Infalible.
mana allinyay atina [mana allinyay atina] (ceq, rk)
Incurable, sin remedio. (ceq) mana pipis (mana  pipis)    PTS ranti Nadie. (ceq,
mana atikuy, mana atisqan [mana atikuy, lot, rk)
mana atisqan] Limitación. (arusimiñee) mana pipis [mana pipis] LPZ ranti Ninguno.
(pat)
mana chay [mana chay] kh Sino; antes. (ceq)
mana chulluq [mana chulloj] s.t., s. Insoluble.
mana piyniyuq [mana piniyoj] s.t., s. Sin
(ceq) pariente. (ceq)
mana chhunkayuq [mana chhunkayoj] s.t., s.
mana phatayuq [mana phatayox] CBB PTS
Sin barba. (ceq) s.t., s. Quebrado, en bancarrota; sin un centavo.
(h&s, rk)
mana ima ñirikuna [mana ima ñirikuna] LPZ
mana p'inqakuq [mana p'enqakoj] s.t., s. Sin
No sirve para avisar. (pat)
vergüenza. (ceq, rk)
mana imapaq [mana imapaj] Para nada. (ceq) mana qallariyniyuq [mana qallariyniyoj] s.t., s.
mana imapis [mana imapis] s.t., s. Nada. (ceq) Sin principio. (ceq)
mana jayk'appis (mana  jayk'aj)    PTS r.t. mana qunqanapaq musuq. Importante; lit.
Nunca. (ceq, lot) para no olvidar. (rk)
mana jinachu [mana jinachu] No es así. (ceq, mana q'iwikuq [mana q'ewikoj] s.t., s.
rk)
Inflexible. (ceq, rk)
mana juchayuq [mana juchayoj] s. Inocente.
mana riqsisqa [mana rexsisqa] ph. No
(ceq, rk)
convencional. (arusimiñee)
mana jukpis [mana ukpis] LPZ Ni uno
mana riqsisqa [mana rexsisqa] ph. No formal.
(contar). (pat) (arusimiñee)
mana kallpayuq [mana kallpayoj] s.t., s. Débil;
mana riqsisqa ñawpa pacha (-sqa) [mana
sin fuerza, débil. (ceq, rk) rexsisqa ñawpa pacha (-sqa)] simi. ph Tiempo
mana kaq [mana kaj] s.t. Mana imapaqpis pasado no conocido. (arusimiñee)
allinchu. Inútil. (ceq, rk) mana ruway atina [mana ruway atina] s. Que
mana kaqllata [mana kaxllata] PTS r.t. Ima no se puede hacer. (ceq)
nasqanpis qhasilla, yanqhalla. En vano. (rh) mana tiyay atina [mana tiyay atina] s.
kikin : ñanqhallata, qhasillata. (rk)
Inhabitable. (ceq)
Mana kaqllata purin. camina en vano. (rk)
mana umayuq mana chakiyuq [mana
mana kasukuq [mana kasukoj] s.t., s.
umayox mana chakiyox] y. Desordenado; lit. sin
Desobediente. (ceq) cabeza. (rk)
mana kay atiq [mana kay atej] s.t., s. Inestable. mana wawayuq [mana wawayox] s.t., s. Sin
(ceq)
hijos.
mana kuyuq [mana kuyoj] s.t., s. Inmóvil. (ceq,
mana yachay atina [mana yachay atina] s.t., s.
rk)
Incomprensible. (ceq, rk)
mana khuyayniyuq [mana khuyayniyoj] s.t., s.
Inhumano. (ceq)
mana yupaychaq [mana yupaychax] s.t., s.
Irrespetuoso. (arusimiñee)
mana mallichina [mana mallichina] LPZ PTS
Persona que tiende a exagerar el consumo
s.t., s.
mana yuyayniyuq [mana yuyayniyox] s.t., s.
Sin sentido, sin conciencia.
(principalmente, bebidas) si se le hace probar.
(pat, rk) manachakuy [manachakuy] r.p. Negarse. (ceq)
mana manchayniyuq [mana manchayniyox] manajina, mana puraqchu [manajina, mana
s.t., s. Sin miedo, valiente. (rk) puraxchu] Diferente por no ser semejante.
(arusimiñee)
mana nipipis [mananipipis] PTS ranti Nadie
(siquiera). (gro, rk) Manaqa [manaqa] kh Sut'inchanapaq, mana
mana ninriyuq [mana ninriyox] LPZ s.t., s.
imapis ruwakunman chay. Sino. (ñancha)
Sordo, sin oído. (pat) manchachi [manchachi] sxx s. Asustar, algo
mana ñawiyuq [mana ñawiyoj] s.t., s. Ciego;
para. (rk)
p'isqu manchachi espantapájaros. (rk)
analfabeto. (ceq, rk)
mana ñiq rimay, mana ñiq yuyay [mana
manchachikuy [manchachikuy] CHU
manchikuy LPZ PTS r. ku Temer, tener miedo.
nex rimay, mana nex yuyay] simi. Oración
(ceq, pat, str, trbrk, k )
negativa. (arusimiñee)
manchachiy [manchachiy] LPZ r.p. Asustar; manka yana [manka yana] LPZ s. Hollín
atemorizar. (ceq, pat, rk) qhaway : yana manka olla negra. (ceq, pat, rk)
manchakuy [manchakuy] LPZ r. mp. Tener Mankiri (Mankiri)    PTS kiti. s. Pueblo cerca a
miedo; tener vergüenza. (pat) Potosí donde hay un santuario y se hace un feria
manchali [manchale] PTS, sxx r.t. Miedoso. grande. (lot, rk)
(ceq, rk) mankiru <q manka +kas. ero [mankero] s.
manchali [manchali] LPZ s.t., s. Temeroso, Ollero. (ceq)
miedo a la gente. (pat) Manqu Qhapaq [manqo Qhapax] LPZ s. El
mancharichiy [mancharichiy] LPZ r.p. inca. (pat)
Asustar. (pat, rk) manqhala [manqhala] allqu. s.t. Anchona. (rk)
mancharikuy (mancharikuy)    PTS r. ku mansana <kas. [mansana] CHU PTS s.
Asustarse. (ceq, lot, rk) Manzana. (lot, str)
mancharisqa [mancharisqa] LPZ ph. mansanu <kas. [mansanu] mallki. s. Manzano.
Asustado. (pat) (arusimiñee)
mancharisqa [mancharisqa] LPZ s. -manta k' de. (rk)
Enfermedad de susto. (pat) -manta [-manta] CHU k' De, sobre, después de
manchariy [manchariy] PTS r. mp. Asustarse (ablativo). (str, rk)
repentinamente. (rh, rk) manta <kas. [-manta] CHU LPZ PTS s.
manchariy [manchariy] LPZ r. mp. Tenerle Manta; manta de tapar la espalda. (pat, rh, str)
miedo. (pat) manta, ayllu jallp'a, chhuqu jall'a
manchaskiri [manchaskiri ] CBB manchaskiri [manta, ayllu jallp'a, chhoqo jall'a] Tierra comunal
wasi. s.t., s. Asustadizo. (xa) para sembrar. (arusimiñee)
manchay [manchay] PTS r. mp. Temer, tener manu [manu] CBB manu LPZ s. Deuda. (xa,
miedo. (rh) ceq, lot, pat, rh)
manchay [manchay] LPZ r.p. Respetar. (pat) manu (manu)    LPZ PTS s. Deudor. (xa, lot,
pat)
manchay (manchay)    PTS r.t. Ancha-mam
ñikun. Muy kikin : ancha. (lot, rh) manu kay [manu kay] PTS r. Tener deuda.
(ceq, rk)
manchay [manchay] LPZ s. Disciplina. (pat)
manuchakuy [manuchakuy] PTS r.ku.
manchay [manchay] PTS s. Miedo. (rk) Endeudarse. (rk)
manchay [manchay] s. Temor. (arusimiñee) manuchay [manuchay] LPZ PTS r.p.
manchay [manchay] s.t. Espantoso. (ceq) Endeudar (prestando cosas, dinero); dar en
manchayli [manchayli] LPZ s.t., s. Miedolento. préstamo Trigupaq manuchakurqani. Me
(pat) endeudé con el trigo. (pat, rh)
manchayrí [manchayrí] CBB manchayrí kh manukuq [manukUx] LPZ s.t., s. Prestatario.
Apócope de mana chayrí, si no. (xa) (pat)
manchaysapa [manchaysapa] LPZ s.t., s. manukuy [manukuy] LPZ r.p. Prestarse;
Sumiso y obediente. (pat, rk) endeudarse. (pat)
manka (manka)    CHU PTS s. Olla. (ceq, lot, rh, manukuykuna [manukuykuna] wanlla. s.
str) Empréstitos. (rk)
manka llawch'i [manka llawch'i] PTS manup rantin [manux rantin] s. Prenda. (dgh)
Acostumbrado a sacarse comida de la olla antes manuq [manux] LPZ s.t., s. Prestamista. (pat)
de que se sirva la comida. (rk)
manurikuq [manurikoj] s.t., s. El que pide
manka llut'a [manka llut'a] LPZ s.t., s.
prestado. (ceq, rk)
Altanero. (pat)
manurikuy [manurikuy] r.p. Prestarse (dinero).
manka llut'a [manka llut'a] CBB LPZ asiku. (ceq, rk)
Qullqa Pirwapi tiyakuqkunata manka
s.t., s.
manusapa [manusapa] LPZ s.t., s. Deudor
llut'a ñinku. Hace ollas de barro. (pat, rk) moroso. (pat)
manka p'aki [manka p'aki] CBB PTS puklla.
manuy [manuy] LPZ r.p. Prestar; dar
s. rompe-ollas, juego de niños, entre dos
préstamo. (pat)
balancean a una niña o niño de los brazos que los
tiene bajo las piernas.. (rk)
manuy [manuy] (manuy)    PTS r.p. Prestar,
prestarse cosas, dinero (y devolver
manka ruwaq [manka ruwaj] LPZ s.t., s.
posteriormente el equivalente de lo prestado)
Alfarero; hace ollas. (ceq, pat) qhaway : mañay. (lot)
manka siki [manka siki] s. Base de la olla. (ceq)
PTS Payman iskay waranqata maqay (maqay)    CHU LPZ PTS r.p. Pegar.
manurichkani. le estoy prestando dos mil a (ceq, lot, pat, rh, str)
ella. (rh) maqch'ikuy [maxch'ikuy] LPZ r.p. Lavarse.
manuykamayuq empresario, prestamista. (rk) (pat)
maña mañaku [maña mañaku] sxx s. maqch'ikuy, mukch'ikuy [majch'ikuy,
Mendigo. (rk) mujch'ikuy] r. ku Enjuagarse la boca. (ceq, rk)
mañakamuy [mañakamuy] LPZ maña kumuy maqch'iy [majch'iy] r.p. Enjuagar la boca. (ceq,
PTS r.p. Pedir para uno mismo, ir a. (pat, rk) rk)
mañaku [mañaku] CBB mañaku wasi. s. maqch'iy <> [maxch'iy] CHU LPZ s. Lavar
Limosnero; pedigüeño. (xa, ceq, rk) cuerpo u objetos *. (pat, rk)
mañakuy (mañakuy)    PTS r. ku Pedir; prestar, maqlla [maxlla] LPZ s. Hombre acapara las
prestarse (se devuelve la cosa prestada, no su funciones de la mujer qhaway : q'iwsa. (pat)
equivalente). (ceq, lot, rh, rk) maqlla [maxlla] LPZ s. Hombre que cocina,
mañakuy [mañakuy] LPZ r.p. Pedir; p ej. cocinero. (pat)
favores al creador. (pat) maqllu [maxllu] wanlla. s. Peligro. (arusimiñee,
mañana [mañana] s. Pedido. (rk) rk)
mañaqa [mañaqa] s. Pedido de la mano de la maqma [maxma] LPZ sañu. s. Tinaja grane de
novia a sus padres llevando obsequio. (ceq, rk) chicha. (pat)
mañaqa [mañaqa] LPZ s. Recoger, pedirle. maqnitur <kas. [maxnitur] s. Magnitud.
(pat) (arusimiñee)
mañaqaku [mañaqaku] wanlla s. Solicitud. (rk) maqt'a [maxt'a] CBB PTS runa. s.
Adolescente (varón). (arusimiñee)
mañaqay [mañaqay] r.p. Pedir la mano de la
novia. (rk) maqt'a [maxt'a] LPZ PTS s. Joven
mañarikuy [mañarikuy] LPZ PTS r.p.
adolescente varón. (ceq, pat, rh)
Prestarse (un poco, por favor). (pat, rk) maqt'a [maxt'a] masi. s. Joven varón.
(arusimiñee)
mañariy [mañariy] PTS r.p. Prestar (un poco) sipas la joven.
Mañariway borradorniykita ñispa ñiwan, wayna el joven.
chanta manaña qupuwanchu. Préstame tu
borrador me decía, luego ya no me devolvía. maqt'illu (majt'illu)    PTS s. Chiste. (lot)
(trbk ) Chistoso. (rk)
s.t., s.
ch'utillu imitador.
mañariy maña.ri.wa.y [mañariy] LPZ PTS
tapukillu preguntón.
Maña.ri.yki. Prestar(se). (pat)
r.p.
mañasiru [mañasiru] LPZ s. Comerciante de maq'a [maq'a] LPZ s.t., s. Cuerpo cansado de
trabajo o enfermedad. (pat)
ganado, chancho vacuno, burro, etc.. (pat)
mañasu [mañaso] CBB PTS s. Aycha maq'a [maq'a] LPZ Maq'atapuni
s.t., s.
sayk'urquni. Grave kikin : sinchi fuerte. (pat)
ranqhaq. Carnicero. (ceq, rk, v&c )
mañay [mañay] CHU PTS r.p. Quway-man maq'apuni [maq'apuni] LPZ Muy grave; todo
cansado, mal. (pat)
ñikun. Pedir, exigir. (str, rk)
mañay [mañay] LPZ PTS r.p. Quyki-man mara [mara] s. Calentazón de sangre. (ceq)
ñikun. Prestar. (pat, rk) mara [mara] CHU s. Urticaria; erupción
cutánea. (arusimiñee, rk)
manya musuq. s. Borde, polo. (aul rk)
manya s. Costado; flanco kikin : waqta. (smtq) mara unquy [ ] (mara  onqoy)    PTS s.
Urticaria. (lot)
manya [manya] s. Ecuador-pi chiru-man maraku <kas. [maraku] LPZ s. Hombre
ñikun. Lado kikin : chiru. (ñancha, aul smtq)
afeminado. (pat)
mapha [mapha] CHU s. Cera de aveja Mapa. maran maray [maran] (maran)    CBB maran
La cera. (dgh, ceq, trbk)civallero
LPZ maray, marana PTS s. Batán, piedra para
map'akuy [map'akuy] r. mp. Menstruar. moler alimentos. (xa, ceq, lot, pat, rh)
(arusimiñee)
maqana [maqana] s. Porra; garrote. (ceq, rk) maran kiru [maran kiru] ukhu s. Molar kikin :
waqu, waquru. (arusimiñee)
maqanaku [maqanaku] (maqanaku)    LPZ PTS maran uña [maran uña] (maran  uña,  maray  uña)    
s. Pelea; guerra. (ceq, lot, pat, rk)
CBB maran uña LPZ maray uña s. Piedra
maqanakuy (maqanakuy)    LPZ PTS r. mp. alargada en forma de media luna para moler en
Pelearse. (ceq, lot, pat, rk) el batán. (xa, ceq, lot, pat)
maqaray [maqaray] r.p. Pegarles a todos. (rk)
marana [marana] (maran)    LPZ s. Kutana PTS yawar masi hermano,a carnal. (rh)
rumi. Batán. (pat) LPZ PTS yawar masi pariente
mari [mari] LPZ s. Bolsa grande. (pat) consanguíneo.
marimono [jathunyana kusillu] LPZ s. Mono. masi munakuy [masi munakuy] LPZ s. Amor
(pat) a las personas. (pat)
maris waqay [maris waqay] sxx r. mp. Llorar masinakusqa [masinakusqa] sunqu. ph.
a mares. (rk) Fraternal. (arusimiñee)
-maris(qa) [-maris(qa)] CBB -maris (qa) k' masinakuy [masinakuy] sunqu. s. Fraternidad.
Partícula compuesta, que no añade matiz. (xa) (arusimiñee)
Mariya <kas. [mariya] LPZ PTS suti. s. masipuranakuy [masipuranakuy] s. Relaciones
María. interpersonales. (arusimiñee)
Mariyanu <kas. [mariyanu] LPZ PTS suti. s. maskhay [maskhay] CHU LPZ r.p. Buscar
Mariano. (rk) kikin : mask'ay. (pat, trbk)
marka <kas. [marka] LPZ s. Señal de animal; Mask'akipaymanta riqsichiy
[mask'akipaymanta rexsichiy] k'uski. Presentación
de cosas. (pat)
de la investigación. (ab)
markhu [markhu] LPZ mallki. s. Artemisa,
arbusto que existe en Charazani, medicinal, se Mask'akipaypi kaqkunamanta
[mask'akipaypi kaxkunamanta] k'uski. Participantes
utiliza para matriz en cataplasma. (pat, encarta)
de la investigación. (ab)
Mark'achanqa t'aqwiyta [mark'achanqa
t'axwiyta] Garantiza el registro. (ab)
mask'aqaq, t'aqwiq [mask'axaq, t'axwix] s.t., s.
Explorador. (arusimiñee)
marqa [marqa] s. Piso alto de la casa.
(arusimiñee) mask'aqay, t'aqwiy [mask'aqay, t'axwiy] r.p.
marq'a [marq'a] s. Delantera, gavilla. (ceq, rk) Explorar. (arusimiñee)
marq'a [marq'a] CHU LPZ s. Lo que se
mask'ay (mask'ay)    CHU LPZ maskhay PTS
r.p. Buscar. (ceq, lot, pat, rh, str)
abarca con los brazos. (pat, rk)
marq'ay (marq'ay)    LPZ PTS r.p. Llevar en
mast'a [mast'a] LPZ PTS s. Cojín, pedazo de
cuero utilizado como cojín; tendido. (pat, rk)
los brazos (Persona, animal, cosa). (ceq, lot, pat)
Qaramanta wakmanta ima, patanpi
martin muña [martin muña] LPZ mallki. s. chukurikunapaq. Tendido, cojín; alfombra. (jl,
Muña, sumaq kaq muña, kurus muña, rk, trbk)
khurupaq allin jampi. Poleo; planta medicinal, mast'aku [mast'aku] CBB mast'aku s. Cosa
cálida, aromática. (pat)
tendida; catafalco. (xa, ceq)
Maryu <kas. [maryu] LPZ PTS suti. s.
mast'aku [mast'aku] LPZ s.t., s. Traicionero.
Mario. (pat, rk) (pat)
masa [masa] masi. s. Hermano del esposo. mast'akuy [mast'akuy] LPZ r.p. Traicionar al
(arusimiñee)
esposo o esposa. (pat)
masa <kas. masa. (rk) mast'an [mast'an] yupa. s.t., s. Ancho kikin :
masa yupay [masa yupay] LPZ r.p. Amasar kimray, p'alltan, sakha. (arusimiñee)
harina kikin : masa chapuy. (pat) mast'ana [mast'ana] s. Alfombra, cama. (ceq)
masay <kas. [masay] (masay)    PTS r.p. Amasar.
mast'ana [mast'ana] LPZ s. Tendido. (pat)
(ceq, lot)
masay [masay] masi. s. Cuñado. (arusimiñee) mast'aray [mast'aray] LPZ r.p. Des tender.
(pat)
masi (masi)    CHU PTS masi. s. Compañero,a; mast'aray [mast'aray] LPZ r.p. Tender (todo).
persona del mismo grupo suera masi (pat)
consuegra. (ceq, lot, rh, str)
mast'awa [mast'awa] s. Cuadro. (arusimiñee)
masi [masi] masi. s. Cómplice, compañero de
andanzas. (dgh)
mast'awa, tawla [mast'awa, tawla ] s. Tabla
(hecha con líneas). (arusimiñee)
masi [masi] LPZ masi. s. Semejante. (pat)
LPZ chakra ruwaq masi compañero
mast'ay [mast'ay] LPZ r.p. Extender. (pat)
chacarero. mast'ay [mast'ay] LPZ r.p. Tender. (pat)
llaqta masi paisano. mast'ay (mast'ay)    CHU PTS r.p. Tender,
LPZ PTS llaqta masi paisano. extender. (ceq, lot, rh, str)
LPZ quchu masi amigo, cuate. masu [masu] LPZ s. Herramienta de palo
runa masi prójimo, humano. (como arado), para golpear tapial. (pat)
suera masi consuegra. masu [masu ] s. Murciélago. (dgh, arusimiñee)
LPZ yachachiq masi colega.
mata [mata] PTS s. Llaga en el lomo de los mat'iy [mat'iy] CBB mat'iy r.p. Tensar, ceñir,
animales. (rk) ajustar. (xa)
mata [mata] LPZ s. Mugre. (pat) mat'iykuy [mat'iykuy] LPZ r.p. Apretarlo;
mata [mata] LPZ s. Suciedad. (pat) ajustar mucho. (pat, rk)
mata [mata] LPZ s.t. Sucio. (pat) mawk'a [mawk'a] LPZ Usado. (pat)
ph

matara [matara] PTS s. Pasto, variedad de mawk'a [mawk'a] LPZ Tubérculo, parecido
s.
qhaway : wichhu; siwinqa; sunch'u. (rh) a la yuca, (pan del inca), crece en los valles. (pat)
matay [matay] PTS r. mp. Producirse la herida mawk'a [mawk'a] LPZ s.t Pasado. (pat)
(por ej. Por la mordedura de murciélagos). (rh) mawk'a [mawk'a] LPZ s.t. Antiguo. (pat)
mati <mathi [mate] s. mate, infusión de yerba. mawk'a [mauk'a] (mawk'a)    PTS s.t. Gastado,
matiku [matiku] LPZ mallki. s. Matico, yerba usado, viejo. (ceq, lot)
medicinal cálida. (pat) mawk'a anacrónico Mauccarimay. Vocablos
matiku [matiku] LPZ purum uywa. s. Mono antiguos. (dgh)
amarillo kikin : k'usillu. (pat) awqan : musuq.
matiku matiku [matiku matiku] LPZ mallki. kikin : thanta.
s. Muntipi kan, mariy unquypaq jampi. mawk'a pacha [mawk'a pacha] LPZ Tiempo
Ambaibilla real, yerba medicinal cálida, crece en antiguo o pasado. (pat)
la región de Carijana y Chullina en Corpa, es mawk'akuy [mawk'akuy] LPZ r.ku Avanza la
utilizada para curar mal de matriz. (pat) edad. (pat)
matiriyal, ramphuchu [matiriyal, ramphuchu] mawk'akuy [mauk'akuy] r.p. Envejecerse. (ceq)
s. Material. (arusimiñee) mawk'ay [mawk'ay] PTS r.mr. Envejecer por
matha [matha] CHU s. Suciedad en el cuerpo. uso. (rk)
(rk) mawk'ay [mawk'ay] LPZ r.p. Usar; utilizar.
mathi [mathi] (mati)    LPZ mallki. s. Calabaza. (pat)
(pat) mawk'ayay [mawk'ayay] (mauk'ayay)    CBB
mathi [mathi] PTS s. Calabaza, recipiente de. mawk'ayay PTS r.p. Envejecer (objetos). (xa, ceq,
(ceq, rh, rk) rk)
mathi [mathi] s. Vaso de calabaza. (arusimiñee) mawk'ayay [mawk'ayay] LPZ ranti Avanzar
pulu. en la edad. (pat)
tutuma. mawla <kas. [mawla] s.t. Maula. (ceq)
mathusu [mathuso] Bolas de lana. (ceq, rk)
s.
may [may] PTS r.t Muy, cuán. (gro, lot)
mat'a [mat'a] LPZ s. Mat'amanta unqusqa.
may [may] (may)    CHU PTS r.t. Dónde,
Castigo por los dioses buenos. (pat) cuánto; muy. (ceq, lot, rh)
mat'a [mat'a] LPZ s. Enfermedad a causa de may [may] LPZ ranti Dónde. (pat)
atrape de malignos. (pat)
maychuch [maychus] r .t., kh. Como. (ceq)
mat'aqiyay [mat'aqeyay] r.p. Aletear (pez). (ceq, maychuch chaylla [maychus chaylla] Más o
rk)
menos.
mat'ay [mat'ay] CHU Rebanar la carne. (rk)
r.p.
maychuch kaq [maychus kaq] LPZ Lo que
mat'ay [mat'ay] LPZ r.p. Sufrir enfermedad a había. (pat)
causa de atrape de malignos. (pat) maykama LPZ Hasta dónde. (pat)
mat'i [mat'i] (mathi)    LPZ s. Frente. (arusimiñee, maykamataq [maykamatax] Hasta dónde es?.
pat) mayllamanpis [mayllamanpis] (mayllamampis)    t.
mat'i [mat'i] CHU LPZ s.t., r.t. Aprieto awqan : ranti. A dondequiera. (ceq)
llawqhi. (ceq, pat, str, rk) mayllapipis [mayllapipis] r.t. Donde sea. (ceq,
mat'i siki [mat'i siki] LPZ Trasero s.t., s. rk)
aprieto, dicho de mujer con pantalón o vestido mayman LPZ Maymantaq. A dónde. (pat)
muy apretado. (pat) maymanchuch [maymanchus] No se a dónde ..
mat'ikuy [mat'ikuy] LPZ r.ku Apretar(se). (pat) maymanta [maymanta] r.t. De donde; ¿De
mat'ikuy [mat'ikuy] CBB r.ku Esforzarse; lit. dónde? (de incredulidad). (ceq)
Ajustarse los cinturones. (rk) maymanta LPZ De donde. (pat)
mat'iy (mat'iy)    LPZ PTS r.p. Apretar (con maymantachuch [maymantachus] De dónde
hebras). (ceq, lot, pat, rk) será.
mat'iy [mat'iy] CHU r.p. Rodear, circundar, maymantataq [maymantatax] De dónde es?.
cercar. (str) mayninpi jinalla [mayninpi jinalla] r.t. De vez
en cuando. (ceq, rk)
mayninta [mayninta] LPZ Por donde. (pat) mayllakuy (mayllakuy)    LPZ PTS r.p.
maynintataq [maynintatax] Por dónde es?. Mayllakusqay jawa wayk’uyku mikhuyta.
mayñiq [maynex] May - ñiqta. Por dónde. (pat, Lavarse. (lot, pat, rh)
rk) mayllamuy [mayllamuy] r.p. Ir a lavar.
mayñiqkamataq [maynexkamatax] Hasta mayllarakamuy [mayllarakamuy] r.p. Ir a
dónde. lavarse totalmente.
mayñiqman [maynexman] Hacia dónde. (rk) mayllarakuy [mayllarakuy] LPZ r.ku Lavarse
mayñiqmantaq [maynexmantax] A dónde. (rk) todo. (pat)
mayñiqpi [maynexpi] PTS t. ranti. Donde, por; mayllarakuy [mayllarakuy] PTS r.p. Lavarse
en qué lugar. todo, todos.
mayñiqpi [maynexpi] (niqpi)    LPZ Por cuál mayllaray [mayllaray] LPZ PTS r. t Lavar
lado. (pat) todo, por todas partes. (pat)
mayñiqpitaq [maynexpitax] Dónde es, está?. mayllay (mayllay)    LPZ PTS r.p. Kay
maypi [maypi] LPZ r.t. Dónde. (ceq, pat, rk) simitaqa mankata, qiruta, puquyta, uyata
maypichuch [maypichus] r.t. Maypichuch, mayllanapaq apaykachakun. Lavar (cosas
mana yachanichu. Dónde será, dónde estará pequeñas, cara, manos; excepto ropa). (ñancha,
(no sé). (ceq) ceq, lot, pat, rh)
maypipis [maypipis] CHU Donde sea mayllay [mayllay] LPZ r.p. Lavar al otro. (pat)
Maypipis kallan. Puede estar en cualquier mayllay erosionar T'uruqa allinpuni kanan
parte. (rk, trbk) tiyan. mana allintaqa chay ratu para
maypitaq [maypitax] LPZ PTS t. ranti. mayllapun, mana awantachu.
Maypitaq kachkanri. Dónde (es, está)?. (pat, armakuy bañarse.
rk) t'aqsay lavar (ropa).
maypitaqri? [maypitaxri?] Dónde es pues?. mayllaykachay [mayllaykachay] LPZ PTS
maypis [maypis] CHU ranti Donde sea. (str, rk) r.p. Lavar mal; pretender lavar. (pat, rk)
mayta [mayta] PTS r.t. Cómo, cuánto, cuán mayninpijinalla [mayninpijinalla] CBB
Mayta maqanakunku. Cuánto se pelearon!. mayninpijinalla. De vez en cuando. (xa)
(gro)
maypachachuch [maypachachus] CBB
mayta [mayta] PTS r.t. Mayta atinqa. Difícil, maypachachus LPZ Cuando sea. (xa, pat)
imposible kikin : wañuyta.
Maypi tarikun [maypi tarikun] y.s. Ubicación
mayta [mayta] LPZ r.t. Maytataq. A dónde. geográfica. (ab)
(ceq, pat)
maytapuni [maytapuni] LPZ A dónde
mayqa [mayqa] (mayqa)    s. Aluvión. (ceq)
siempre. (pat) mayqin [mayqen] LPZ ranti Quién. (pat)
maytaq [maytax] Dónde está?. mayqin [mayqen] (mayqen)    CHU PTS t. ranti.
may pachachuch [maypachachus] PTS r.t. Cuál?. (ceq, lot, str)
Cuando, la vez que. (ceq, gro) mayqinchuch [mayqenchus] LPZ PTS t.

maych'a (maych'a)    PTS mallki. s. Planta con No se cuál es. (ceq, pat, rk)
ranti.

flores amarillas. (lot) mayqinman [mayqinman] A cuál


Mayqinmantaq quna kanman? A cuál se le
mayk'a [mayk'a] (mayk'a)    CBB mayk'a CHU
debiera dar?. (rk)
PTS t. ranti. Cuánto kikin : jayk'a. (xa, ceq, lot,
str, trbrk)
mayqinmantataq [mayqinmantatax] De cuál.
mayk'a Mayk'apitaq?. ¿cuánto cuesta?. mayqinpi [mayqinpi] En cuál.
mayqinpitaq [mayqinpitax] En cuál (está).
mayk'api [mayk'api] LPZ En cuánto. (pat)
mayqinpis [mayqinpis] LPZ t. ranti.
mayk'api(taq) [mayk'api(tax)] LPZ En cuánto Cualquier,a. (arusimiñee, ceq, pat, rk)
siempre. (pat) Mayqinllaykipis rikuwaman q'ipita
mayk'aq [mayk'ax] CHU LPZ PTS t. ranti. apampuwaychik. Cualesquiera; cualquiera de
Cuándo kikin : jayk'ap, jayk'aq cuándo. (ceq, Uds. tráiganme el bulto a la recova. (rk, trbk)
lot, pat, rh, trbk) mayqinpis [mayqinpis] CHU Lo que sea,
Mayk'aqtaq limunta apamunki, qhipan quien sea. (str)
intichawta. cuándo traerás limones, el próximo
mayqinta [mayqinta] Cuál.
lunes. (rk, trbk)
mayqintataq [mayqintatax] Cuál (quieres)?.
Mayk'aqpis jamusaqchá. Seguro vendré
cualquier rato. (trbk) mayqintaq [mayqintax] Cuál es.
mayllakuq [mayllakUx] s.t., s. El que se lava. mayqinwan [mayqinwan] Con cuál. (rk)
mayt'u [mayt'u] PTS s. Amarro; envoltorio,
manojo. (dgh, ceq)
mayt'u [mayt'u] LPZ s. Envuelto. (ceq, pat) michkha [mishkha] CBB mishka LPZ michkha
mayt'u [mayt'u] LPZ s. Rollo. (pat) La breva, la siembra temprana. (xa, ceq, pat, rk)
s.
mayt'usqa (mayt'usqa)    PTS ph. Envuelto. (lot) michkha [mishkha] LPZ s. Producto
mayt'uy (mayt'uy)    LPZ PTS r. ku Envolver, tempranero. (pat)
enrollar, plegar (láminas) kikin : khiwiy Michkha anata <aym.: anata [mishkha anata]
enrollar (hebras). (dgh, ceq, gro, lot, pat) Pre-carnaval. (ab)
mayt'uy [mayt'uy] LPZ r.p. Madejar. (pat) michkha chuqllu [mishkha choxllu] LPZ
mayu (mayu)    CHU LPZ PTS s. Yaku ñan michkha chuoxllu Choclo de maíz temprano. (pat)
kichakuspa purisqan; rarq'amanta aswan mich'a (mich'a)    PTS s.t. Tacaño, a. (gro, lot)
jatun Río. (ceq, lot, pat, rh, str, trbk) mich'a [mich'a] LPZ s.t., s. Avaro, a. (ceq, pat)
Mayu [mayu] s. Vía láctea qhaway : Mayu ñan. mich'a [mich'a] LPZ s.t., s. Mezquino, a. (ceq,
(aul, guz ) pat)
LPZ qhaway : pallaykuna-ta. (pat) mich'a kay [mich'a kay] LPZ r Ser avaro. (pat)
mayupata [mayupata] LPZ s. Orilla del río; mich'a kay [mich'a kay] s. Ama mikhunata
encima del río. (aul, guz pat) quychu. Avaricia. (rk, trbk)
mayu chulla [mayu chulla] p'isqu. s. Gaviotas mich'akuy [mich'akuy] CHU PTS r. ku
en general. (arusimiñee) Mezquinarse. (xa, ceq, gro, trbk)
mayu mayu [mayu mayu] LPZ s. Los ríos. mich'akuy [mich'akuy] CBB mich'akuy r.p.
(pat) Escatimar. (xa)
Mayu ñan [mayu ñan] sxx s. Vía láctea; lit. mich'akuy [mich'akuy] LPZ r.p. Guardarse;
camino del río. (rk) ocultar para después. (pat)
mayu p'allqa [mayu p'alqa] s. Delta. mich'akuy [mich'akuy] LPZ r.p. Hacer
(arusimiñee)
aguantar. (pat)
Mayu Tampu (Mayu  Tampu)    PTS kiti. jark'akuy.
Pueblito cuesta abajo hacia Potosí desde saqrakuy.
Betanzos. (lot) mich'iy [mich'iy] r.p. Aguijonear qhaway :
mayura [mayura] PTS s. Autoridad para wach'iy. (ceq, rk)
control y seguridad en la fiesta y el tinku qhaway mich'iy [mich'iy] LPZ r.p. Aplanar, hacer
: jilanqu. (rh)
suave. (pat)
maywa [maywa] LPZ mallki. s. Flor roja y mich'iy [mich'iy] LPZ r.p. Flechar; picar un
amarilla de la familia del lirio. (pat) insecto. (pat)
maywiy [maywiy] r.p. Hacer girar. (ceq) mich'uq [mich'Ux ] s. Juez kikin : khuskachaq.
metekuy <kas. [metekuy] CHU r. mp. (arusimiñee)
Entrometerse en, meterse en. (str, rk) mich'uy [mich'uy] ñawpa. r.p. Entremeter,
micha chuwa [micha chuwa] LPZ Ñawpaq meter, mezclar ñawpan : Michhuni. Meter o
mana kirusin kaptin michapi k'anchachikuq entremeter vna cosa con otras de su genero..
kanku. Plato de barro p mecha. (pat) (dgh)
michi (michi)    CHU PTS s. Gato kikin : misi. mich'uy [mich'uy ] s. Justicia. (arusimiñee)
(ceq, lot, str) mich'uy, paqtachay [mich'uy, paxtachay] r.p.
michi kiru Maíz en el
(michi  khiru)    PTS Juzgar. (arusimiñee)
choclo demasiado tierno para comer; lit. Diente mich'uy, paqtachay [mich'uy, paxtachay] s.
de gato. (lot) Justicia, igualdad. (arusimiñee)
michimuy [michimuy] PTS r.p. Pastear, mikanismu <kas. [mikanismu] kurku. s.
pastorear, ir a. (rk) Mecanismo. (arusimiñee)
michiq [michej] LPZ s. Pastor; pastor de miknuy [mijnuy] CHU r.p. Mezclar productos
rebaño. (ceq, pat) agrícolas. (rk)
michiqkuna [michixkuna] s. Pastores. miku, yukuma [miku, yukuma] s. Bozal. (ceq,
Michitu (Michitu)    PTS kiti. s. Montaña frente rk)
a Tecoya. (lot) mikhuchiy (mikhuchiy)    CBB mijuchiy PTS r.p.
michiy [michiy] LPZ r.p. Pastar. (pat) Alimentar; mantener Pitaq mikhuchisunkiri?
michiy [michiy] LPZ r.p. Pastear. (lot, pat, rh) Quién te alimenta, mantiene, pues?. (lot, rk)
michiy (michiy)    PTS r.p. Pastorear (manadas). mikhuchiy [mikhuchiy] LPZ r.p. Hacer comer.
(lot, pat, rh) (ceq, pat)
michiy [michiy] s.t. Apacentar. (ceq) mikhukuy [mikhukuy] CBB mijuykuy LPZ

michkha [miskha] PTS s. Cosecha temprana. PTS r. mp. Comer(se). (pat, rk)
mikhuna (mikhuna)    LPZ PTS s. Comida. millay [millay] r.t Muy (superlativo de
(ceq, lot, pat) desprecio). (jdb rk)
mikhuna papa [mikhuna papa] LPZ Papa millay [millay] LPZ r.t. Feo. (pat)
comestible. (pat) millay (millay)    PTS s.t. Repugnante, feo. (ceq,
mikhurakuy [mikhurakuy] PTS r. mp. Comer lot, rk)
todos, con agrado. millay kawsay [millay kausay] Vida inmunda.
mikhurakuy [mikhurakuy] LPZ r.p. Comer (ceq)
juntos. (pat) millay llulla [millay llulla] LPZ
mikhurakuy [mikhurakuy] PTS tikra. r.p. Acostumbrado en mentir; muy mentiroso. (jdb
Daño, hacerse. pat)
mikhuriy [mikhuriy] CBB mijuriy r.p. Probar, millay mich'a [millay mich'a] LPZ
comer un poco. Acostumbrado avaro. (pat)
mikhuy [mikhuy] CBB mijuy CHU LPZ r.p. millay runa [millay runa] CHU Persona
Comer mana mikhunankupaq kanchu. (ceq, abominable. (trbk)
pat, rh, str, trbk) millay simi [millay simi] Boca obscena. (ceq, rk)
mikhuy [mikhuy] CBB mijuy PTS mikhuy s. millchu [millchu] LPZ allqu. aq. Expresión
Alimentación. (arusimiñee) vulgar, para decir que 'no sabes'. (pat)
mikhuy [mikhuy] CBB mijuy PTS s. Comida. milli papa [milli papa] LPZ Papa temprana.
(rk) (pat)
mikhuy [mikhuy] CBB mijuy LPZ s. millisu <kas. [millisu] CHU LPZ s. Iskay
Producto. (pat) wawa jukllapi paqarin. Gemelo millisu kasqa
mikhuy llikachay [mikhuy llikachay] CBB wawan. (pat, trbk)
mijuy llikachay ukhu. Sistema digestivo. millka [millka] s. Área. (arusimiñee)
(arusimiñee) millk'uy [millk'uy] sxx r.p. Torcelar. (rk)
mikhuy wayk'uq [mikhuy wayk'Ux] CBB millma [millma, willma; millwa] (willma  )    CHU
mijuy wayk'ox LPZ Sara tarpuypi
s.t., s.
LPZ willma awa. s.Lana; t'isa-; phuchka-;
wayk'uq, warmi. Cocinera. (pat) awa-. (ceq, jl, pat, rh, str)
mikhuy yapa [mikhuy yapa] CBB mijuy papa s.
millmasapa [millmasapa] LPZ s.t. Lanudo.
Postre. (arusimiñee) (ceq, pat)
mikhuykuy [mikhuykuy] CBB mijuykuy LPZ millmi [millmi] (kuymi)    LPZ mallki. s. Planta
PTS r. mp. Ancha mikhuyukusqani. Comer cultivable. (pat)
bien; comer rápido. (pat) millpuy [millpuy] r.p. Abrir y cerrar la boca,
mikhuykuy [mikhuykuy] CBB mijuykuy LPZ comer pito. (ceq)
Animar para comer. (pat)
r.p.
millp'u [millp'u] s. Trago, buchada. (ceq)
mik'i [mik'i] CHU s.t. Húmedo kikin : muk'i. millp'una [millp'una] ukhu. s. Esófago,
(arusimiñee, trbk)
tragaderas. (ceq)
mik'illu [mik'illu] LPZ Lawq'a purutu.. (pat)
millp'uti [millp'uti] ukhu. s. Esófago.
mik'u mik'u [mik'u-mik'u] khuru. s. Araña (arusimiñee)
venenosa. (ceq) millp'uy [millp'uy] r.p. Tragar. (ceq)
milla [milla] ukhu. s. Empeine. (dgh, arusimiñee)
millp'uy [millp'uy ] r.p. Tragar (comida).
milla [milla] LPZ Qhilla unquy.
s. (arusimiñee)
Enfermedad de flojerío. (pat) millqhay [milqhay] PTS r.p. Llevar algo
milla [milla] LPZ s. Enfermedad por dios de la envuelto en la orilla del poncho o falda kikin :
flojera. (pat) t'impiy. (rh)
milla [milla] LPZ s. Llasa. Hace cansar a las millu [millu] (qullpa)    LPZ rumi. s. Alumbre
manos y los pies. (pat) natural. (pat)
millachikuy [millachikuy] CHU PTS r. ku millu (millu)    PTS rumi. s. Alumbre; sulfato de
Tener asco. (ceq, rk, trbk) alúmina usado por los brujos para diagnosticar
millachikuy [millachikuy] LPZ r.ku Rechazar enfermedades por el cambio de color cuando se
millachikuwan. (pat) tira en el fuego; usado en polvo para fijar colores
millachikuy [millachikuy] LPZ r.ku Sentir mal en el teñido. (ceq, lot, rh)
olor. (pat) millu [millu] PTS s. Tipo de piedra usado
millana [millana] s.t. Abominable. (ceq) molido para preparar tinturas. (rh)
millana [millana] PTS allqu. s.t. Despreciable. millu [millu] CHU s.t. Salado, cargado de sal.
(rk)
milluray [milluray] CHU PTS r.p. Milluwan mink'aqi, miranqi [mink'aqe, miranqe ]
hampiy. Curar con millu millurawarqanki. Factores. (arusimiñee)
(rk, trbk) mink'ay [mink'ay] LPZ r.p. Buscar jornalero.
milluy (milluy)    CHU PTSDiagnosticar
r.p. (pat)
enfermedades usando el millu (sulfato de mink'ay (mink'ay)    PTS r.p. Contratar para
alúmina). (lot) trabajo a ser devuelto también en trabajo, en
millwa [millwa] s. Velocidad qhaway : millwa, lugar de pago en dinero; contratar un substituto.
phullu, saphra, wayralla. (arusimiñee) (lot)
-min [-min] CHU k' Énfasis, afirmación (sufijo mink'ay qillqa [mink'ay qelqa] Convocatoria.
independiente) Tataymin allintaqa llamk’an. (arusimiñee)
Mi padre sí que trabaja bien. (str) mink'aykuna [mink'aykuna] wanlla. s.
minchha (minchha)    LPZ PTS s. Pasado Contratos. (rk)
mañana qhaway : qanimpa. (ceq, gro, lot, pat, rh) mink'aykuna [mink'aykuna] LPZ s. Mis
minchhakama [minchhakama] r.t Hasta pasado jornaleros. (pat)
mañana. mint'ukuy [mint'ukuy] CHU r.ku Envolverse
minchhantin [minchhantin] LPZ r.t Pasado kikin : mayt'ukuy.
mañana mismo ñawpan : Minchhantin. El minuy [minuy] r. mp. Levigar. (arusimiñee)
quarto dia.. (dgh, pat) miqali [meqali] LPZ s. Andas de fuego. (pat)
minchhantin [minchhantin] s. Dos días miqali [meqali] LPZ s. Ch'aska phawaqan.
después. (ceq) Astro que cae. (pat)
minchha wata [minchha wata] LPZ Próximo miqllay [mexllay] LPZ s. Arphiypata.
año. (pat) Encima de la pierna o falda. (pat)
mini [mini] LPZ awa. s. Hebra. (pat) miqllay patapi tiyay [mexllay patapi tiyay]
mini (mini)    PTS awa. s. Herramienta, palo LPZ Wawakunaqa arphi patapi tiyayta
usado para pasar el hilo a través de la trama al yachanku. Sentarse sobre las piernas. (pat)
tejer. (lot) miqhuy [miqhoy] (mikhoy)    r.p. Despedazar. (ceq)
mini [miñi] PTS awa. s. Trama; "Hebras que miq'a [meq'a] CHU PTS s. Hondonada;
cruzan de forma horizontal y se entretejen con depresión en el terreno awqan : muqu morro.
las hebras de la urdimbre." qhaway : allwi. (ceq, trbrk)
(arusimiñee, ceq, laymi salta lot, rh) miq'a [meq'a] s.t. Huero kikin : luq'u runtu.
mini yachay [mini yachay] Temas (ceq, rk)
transversales. (arusimiñee) miq'a [meq'a] LPZ s.t. Runtu misq'ayasqa,
mini yachay [mini yachay] Transversal. manaña mikhunapaq allinchu. Huevo que no
(arusimiñee) sirve para incubar. (pat)
miniral <kas. [miniral] s. Minerales. (arusimiñee) miq'ayay [meq'ayay] r. mp. Podrirse los huevos;
miniral qutu, jallp'a yaku [miniral qotu, enhuerarse. (ceq)
jallp'a yaku] Reino mineral. (arusimiñee) miq'ayay [meq'ayay] LPZ r. mp. Ser
miniy [miniy] (miniy)    PTS r.p. Tejer la trama; impotente. (pat)
pasar las hebras por entre el tejido. (dgh, lot, rh) mira kasta <kas. [mira kasta] s.t. Prolífico. (ceq)
miniy [miniy] CHU awa. r.p. Tramar, cruzar la mirachi [mirachi] LPZ s. Multiplicador. (pat)
trama con la urdimbre. (lot) mirachina [mirachina] LPZ s. Multiplicación;
mink'a [mink'a] LPZ s. Ayuda mutua. (pat) que se debe reproducir, multiplicar. (pat)
mink'a [mink'a] LPZ s. Jornalero. (pat) mirachiq [mirachix] LPZ s.t., s. Multiplicador,
mink'a [mink'a] LPZ s. Pago o devolución del que multiplica. (pat)
trabajo. (pat) mirachiy [mirachiy] r.p. Acrecentar. (ceq, rk)
mink'a [mink'a] s. Sustituto, ajornalado. (ceq, rk) mirachiy [mirachiy] r.p. Generar. (arusimiñee)
mink'a (mink'a)    CHU PTS s. Trabajo mirachiy [mirachiy] LPZ r.p. Incrementar.
colectivo retribuido con comida y bebida qhaway (pat)
: chuqu. (lot, rh, trbrk) mirachiy [mirachiy] yupa. r.p. Multiplicar.
mink'a, ayllu llamk'ay [mink'a, ayllu llank'ay] (arusimiñee)
s. Trabajo comunitario. (arusimiñee) mirachiy [mirachiy] r.p. Reproducir. (arusimiñee)
mink'akuy, runap kariynin [mink'akuy, mirachiy [mirachiy] yupa. s. Multiplicación.
runax kariynin] s. Participación popular. (arusimiñee)
(arusimiñee) mirakipachiq [mirakipachix] s.t., s. Exponente.
(arusimiñee)
mirakipaq [mirakipax] s. Base de la potencia. misa <kas. mesa [misa] CHU mesa LPZ misa
(arusimiñee) PTS Mesa, cosa de madera. (lot, pat, str)
mesa s.
mirana sanampa [mirana sanampa] yupa. misa <kas. [misa] CHU s. Misa; ceremonia
Signo “por” (x, *). (arusimiñee) religiosa católica. (str, rk)
mirana tuyru [mirana tuyru] yupa. Signo “por” misa lliklla [misa llijlla] s. Aguayo de mesa;
(x, *). (arusimiñee) "Pieza textil de uso ceremonial y festivo que
miraq [mirax] LPZ s.t., s. Procreador; cubre la mesa, generalmente utilizada en
reproductor. (pat, rk) cabildos o reuniones comunales.". (laymi salta )
miraqaynin [miraqaynin] LPZ s. misa mast'achiy [misa mast'achiy] LPZ
Descendiente. (pat) Ceremonia ritual, pago a los achachilas. (pat)
mirariy [mirariy] r. mp. Reproducirse. misa sara [misa sara] LPZ s. Maíz de dos
(arusimiñee) colores. (dgh, pat)
mirasqa [mirasqa] ph. Producto (de la misachiku <kas. misa [misachiku ] CBB
multiplicación). (arusimiñee) misachiku PTS s. Fiesta que se hace al encargar
mirasqa [mirasqa] LPZ ph. Reproducido, una misa. (xa, h&s)
incrementado. (pat) misachiy [misachiy] LPZ r.p. Hacerse misa
miray [miray] LPZ r.p. Aumentar. (pat) para salud, alma o fiesta. (pat)
miray [miray] LPZ r.p. Multiplicar. (pat) misi (misi)    CBB misi LPZ PTS s. Gato kikin
miray (miray)    PTS r.p. Multiplicarse; : michi. (xa, ceq, lot, pat, rh)
reproducirse. (lot, rh) misi chakiy [misi chakiy] CBB misi chakiy PTS
miray [miray] LPZ s. Crecimiento de la Ir en puntillas, andar de puntillas. (xa, ceq, rk)
r.p.
población. (pat) misillu [misillu] LPZ mallki. s. Frijol silvestre;
miray [miray] s. Reproducción. (arusimiñee) poroto silvestre, hay de diferentes colores: gris,
negro, café; la planta es similar al poroto
miraykuna [miraykuna] s. Generaciones. (ceq)
mik'ulla*. (pat)
miraykuy [miraykuy] PTS r. mp. Reproducirse misiquya* [misiqoya*] LPZ s. Pareja
con profusión. (rk)
anunciador, avisa cuando hay cosas peligrosas,
miraynin [miraynin] LPZ s. Procreado. (pat) zorro, zorrino. (pat)
mirinta <kas. [mirinta] LPZ s. Fiambre. (pat) misk'i [misk'i] PTS r.t. Dulcemente. (lot)
tit Merienda; comida seca para la chacra.
(pat)
misk'i (misk'i)    CHU PTS s.t. Dulce (sentido
quqawi. del gusto), sabroso kikin : ñukñu. (ceq, lot, rh,
str)
sama.
mirka mirka [mirka mirka] s.t. Mezclado de
misk'i [misk'i] LPZ s.t., s. Placer. (pat)
muchos colores. (arusimiñee) misk'i [misk'i] LPZ s.t., s. Rico. (pat)

mirkuriyu <kas. [mirkuriyu] s. Mercurio. misk'i ch'unchul [misk'i ch'unchul] LPZ s.


(arusimiñee) Intestino delgado. (pat)
mirkha [mirkha] LPZ s. Mancha en la cara. misk'i lluk'i Goloso. (rk)
[misk'i lluk'i] sxx s.
(pat) misk'i plato Dulce e
[misk'i plato] sxx s.
mirkha (mirkha)    CHU PTS s. Peca, manchas íntima relación, generalmente poco duradera. (rk)
en la cara de la mujer durante la preñez. (ceq, lot, misk'i q'ita [misk'i q'eta] s. Arrope de chicha.
trbrk) (xa)
mirkha mirkha abigarrado, de muchos misk'i rimay [misk'i rimay] LPZ Palabra
colores mezclados Mircca mircca. Lo dulce. (pat)
mezclado de muchos colores.. (dgh, smtq ) misk'i simi [misk'i simi] sxx s. Sumaqta
mirkha uya (mirkha  uya)    PTS Pecosa. (lot, rk) parlaykukun. Cariñoso, lit. de boca dulce kikin
mirkhachikuy [mirkhachikuy] CHU r.ku : ñukñu simi. (rk)
Pecas, llenarse de .., la mujer embarazada. misk'ichay [misk'ichay] LPZ PTS r.p.
mirkhachikuy [mirkhachikuy] LPZ r.ku Endulzar. (pat)
Tener manchas en la cara. (pat) misk'ichikuy [misk'ichikuy] tikra. r. ku
mirqa [mirqa] PTS s. Pasta base. (rh) Acostumbrarse. (rk)
Mirsika [mirsika] LPZ PTS suti. s. misk'ichikuy [misk'ichikuy] LPZ r. ku
Mercedes. (rk) Saborear con intensidad. (pat)
misa <kas. [mesa] s. Mesa, preparado con feto de Gustar dulces, comidas. (ceq)
llama y figuras diversas para ritual a la Pacha misk'iru [misk'iru] CHU s. Goloso. (trbrk)
Mama.
Misk'iyachinqa [misk'iyachinqa] s. mithay (mithay)    PTS r.p. Desprender, rasgar,
Enriquecimiento. (ab) despedazar; arrancar un pedazo. (ceq, lot, rk)
misk'iyachiy [misk'iyachiy] LPZ r.p. mithay [mithay] LPZ r.p. Seleccionar lana.
Endulzar. (pat) (pat)
misk'iyay [misk'iyay] LPZ r. mp. Dulcificarse. mit'a [mit'a] s. Jornada. (arusimiñee)
(pat) mit'a [ ] (mita)    PTS ñawpa. s. Jornal; turno,
misk'iykuchiy [misk'iykuchiy] LPZ r.p. semana de trabajo; trabajos públicos; tributo de
Acostumbrar, enviciar con algo. (pat, rk) los indios.. (lot, encarta)
mismi [mismi] LPZ s. Torcido para pita o mit'a [mit'a] s. Periodo; punta. (arusimiñee)
soga. (pat) mit'a [mit'a] s. Tributo de los indios en forma de
misminku [misminko] s. Cáñamo. (ceq, rk) trabajo en la colonia. (smtq)
mismiq [mismix] LPZ Mismiq runa.
s.t., s. mit'a [mit'a] s. Turno. (arusimiñee)
Entorcelador. (pat) mit'a [mit'a] s. Turno; estación de cosecha de
mismiy [mismiy] PTS r.p. Entorcelar (fibras) coca. (ceq, rk)
kikin : q'iwiy. (rh) mit'anay [mit'anay] r.p. Alternar. (arusimiñee)
mismiy [mismiy] LPZ r.p. Waskhata mit'anayasqa, mit'anay [mit'anayasqa,
warak'ata ruwanapaq willmamanta q'aytuta mit'anay] s. Alternativa. (arusimiñee)
ruwana; makiwan mismina. Entorcelar, hacer mit'ani [mit'ani] ñawpa. s. Mujer que sirve
torcido de lana. (pat) obligatoriamente por turno al patrón. (ceq)
mismiy [mismiy] LPZ r.p. Hilar en palo. (ceq, mit'ani [mit'ani] LPZ s. Sirviente,a de patrón.
pat) (pat, smtq)
mistay <kas. [mistay] (mistay)    PTS r.p.
mit'awa [mit'awa] s. Ñit'isqa qillqakuna, sapa
Necesitar. (lot) p'unchaw wakichisqa, achkha runa
misti [misti] LPZ s. Yuraq runa. Mestizo. ñawirinanpaq. Periódico kikin : kamar qillqa.
(pat) (arusimiñee, ñancha, smtq)
mistilu [mistilu] LPZ s. Hijo de mestizo. (pat) mit'awacha [mit'awacha] qillqa. s. Boletín.
misturas <kas. [misturas] LPZ PTS s. (arusimiñee)
Mixturas. (pat, rh) mit'ayuq [mit'ayox] s.t., s. Persona que debe
mita [mita] LPZ s. Coetáneo; de la misma cumplir turnos de trabajo público; mitayo, en la
edad. (arusimiñee, ceq, pat, rk) colonia indígena al que se le asignaba un trabajo
mita <kas. [mita] s. Meta. (arusimiñee) por sorteo, p ej. en las minas de Potosí.. (dgh,
encarta)
mita masi [mita masi] LPZ s. Contemporáneo. miyay <kas. (miyay)    PTS r.p. Orinar kikin :
(arusimiñee, pat)
jisp'ay. (lot, rk)
mital <kas. [mital] s. Metal. (arusimiñee)
miyu [miyu] LPZ s. Veneno; no es comestible.
mital jich'ay wasi [mital jich'ay wasi] (dgh, arusimiñee, pat, smtq)
Fundición. (arusimiñee)
miyuq [miyox] s.t., s. Envenenador; ponzoñoso.
mitalnaq [mitalnax] s. No metal. (arusimiñee) (smtq)
mitan mitan, qhatin qhatin, qhipan miyusqa [miyusqa] ph Envenenado. (dgh, smtq)
qhipan [mitan mitan, qhatin qhatin, qhepan miyuy [miyuy] r.p. Envenenar. (dgh, smtq)
qhepan] yupa. s. Sucesión. (arusimiñee) miyuy [miyuy] LPZ r.p. Prohibir que (algún
mitantin [mitantin] PTS s.t. De la misma edad. alimento, bebida) se coma. (pat)
(rk)
mju'u' [mju'u'] PTS aq. Asentimiento andino
Mitaspata [mitaspata] LPZ kiti. s. Lugar qhaway : umju'.
frente a niño Corín, encima del río, Curva Prov.
Mm [mm] k'utu s. Mama. Señora. (ñancha)
Bautista Saavedra, Norte de La Paz. (pat)
mitk'ana [misk'ana] s. Tropezadero. (ceq) m p t [m p t] k'utu Mamaquchap patan thatki.
Metros sobre el nivel del mar. (ñancha)
mitk'ay [misk'ay] CBB misk'ay CHU LPZ
mpu <mu + pu [mpu] k' Movimiento+transitivo
mitk'ay r. mp. Tropezar. (xa, ceq, h&s, lot, pat, trbrk)
intensivo-reflexivo ir a hacérselo.
mitmaq runa, mitmaq [mitmax runa, mitmax]
-mu [-mu] CHU k' Sufijo indicando movimiento
llaqta. Migrante. (arusimiñee)
hacia al que habla (modal) Llaqtapi
mitmaq, jawa runa [mitmax, jawa runa ] llamk’amuni. Fuí a trabajar al pueblo. (str)
llaqta. Extranjero. (arusimiñee)
much <inlis [mush] maña. phinkispa
mitmay [mitmay] llaqta. r. mp. Migrar. tanqanakuspa tusunku, takiqkunap
(arusimiñee)
ñawpaqinpi mosh. (rk)
muchi [ ] (muchi)    PTS s. Barro en la cara, much'u (much'u)    CHU PTS ukhu. s. Cogote,
cuello; granillo que aparece en la pubertad. (lot, dorso del cuello. (lot, rk)
rk, guz ) much'u [much'u] LPZ s. Cuello; parte del
muchi [muchi] LPZ s. Bolas que aparece en las cuello. (pat)
plantas, como aliso. (pat) much'u [much'u] LPZ s. Nuca. (arusimiñee, pat)
muchi [muchi] LPZ s. Grano de árbol. (pat) much'u sara [much'u sara] LPZ Maíz de
muchi [muchi] LPZ s. Grano del cuerpo o cara. tamaño mediano, de color café. (pat)
(pat) mujiniti kimsak'uchu [mujiniti kimsak'uchu ]
muchi lamram [muchi lamram] LPZ mallki. yupa. Triángulo escaleno. (arusimiñee)
Grano o bolitas de aliso (planta). (pat) muju [muhu] (muju)    CHU LPZ PTS s.
muchiku, chuku, chharara, liq'i [muchiku, Semilla. (arusimiñee, ceq, lot, pat, str, rk, trbk)
chuku, chharara, leq'e] s. Sombrero. (arusimiñee) muju papa [muju papa] LPZ s. Papa para
muchu (muchhu)    PTS s. Ovejita sin cuernos. semilla. (pat)
(lot)
muju wayaqa [muju wayaqa] CHU s. bolsa
muchu wawa [muchu wawa] (muchu  wawa)     para llevar la semilla. (rk, trbk)
LPZ masi. Penúltimo (niño,a) nacido. (pat)
muju, yuma, qhari muju [muju, yuma, qhari
Muchuchiq K'illi [muchuchix k'illi] wanlla. s. muju] s. Espermatozoide. (arusimiñee)
Sala penal. (rk)
mujuchay [mujuchay] LPZ r.p. Darle semilla.
muchuchiy [muchuchiy] LPZ r.p. Hacer (pat)
hambrear. (pat) mujuchay [mujuchay] CHU r.p. Escoger la
muchuchiy [muchuchiy] wanlla. s. Sentencia. semilla para la siembra.
(rk)
mujuchiy [mujuchiy] r.p. Hacer semilla. (ceq)
muchuchiyniyuq [muchuchiyniyox] wanlla. s.
mujusiyay [mujusiyay] r. ku Enmohecerse. (ceq)
Materia penal; lit. que tiene castigo. (rk)
muchuqay [muchoqay] PTS r. mp. Sufrir, muka [muka] LPZ s.t., s. Petiza. (pat)
aguantar; pasar un tiempo, etapa, período de mukch'iy [mukch'iy] (moqch'iy)    LPZ r.p. Botar
sufrimiento. (rk) agua de la boca. (pat)
muchuy [muchuy] LPZ r. mp. Ayunar. (pat) mukllu [mujllu] (muqllu)    LPZ muqllu s. Semilla
de coca ñawpan : Mucllu. Semilla de coca..
muchuy (muchuy)    CBB muchuy PTS r. mp.
(dgh, arusimiñee, pat, smtq)
Sufrir. (xa, lot, rk)
mukmiy [mujmiy] r.p. Callar, encubrir. (dgh)
muchuy [muchuy] LPZ r. mp. Sufrir de
hambre. (pat)
mukmu [mujmu] (muqmu)    LPZ s. Manaraq
t'ika phanchirin chhika. Capullo de la flor o
muchuy [muchuy] wanlla. r. mp. Sufrir una pena.
botón. (dgh, arusimiñee, cer, pat)
(rk)
mukmu [mujmu] mallki. s. Rama de la totora.
muchuy [muchuy] r.p. Necesitar. (arusimiñee)
(arusimiñee)
muchuy [muchuy] r.p. Sufrir, aguantar. (ceq, rk) mukmuy [mujmuy] r. mr. Echar capullos de flor.
muchuy [muchuy] LPZ s. Hambruna; año de (dgh, arusimiñee)
sequía. (pat) mukmuy [mujmuy] LPZ s. Capullos antes de
Muchuy [muchuy] s. Necesidad. (arusimiñee, florecer. (pat)
(Márquez, 2004: 75) mukyay [mujyay] CHU r.p. Esparcir semillas
muchuy miserable. (rk) en siembra. (rk)
Muchuyniyuq khuskachaq [muchuyniyox muk'i [muk'i] PTS s.t. Húmedo kikin : mik'i.
khuskachax] wanlla. Juez en lo penal. (rk) (rk)
muchhay (muchhay)    LPZ PTS r.p. muk'u [muk'u] LPZ r.p.Comer pito seco. (pat)
Desgranar el maíz. (ceq, lot, pat, rh) muk'u [muk'u] LPZ s. Harina masticada para
much'a [much'a] s. Beso. (ceq, rk) chicha. (pat)
much'anakuy [much'anakuy] LPZ PTS r.p. muk'u [muk'u] PTS s. Pasta para la
Besarse mutuamente. (pat, rk) preparación de la chicha; compuesta de agua
much'asqa [much'asqa] ph. Venerado. (rk) mezclada con harina hecha de maíz germinado..
much'ay (much'ay)    CHU LPZ PTS r.p.
(ceq, rh)
Besar. (ceq, lot, pat, str) muk'u [muk'u] s.t., s. Bolo alimenticio.
(arusimiñee)
much'ay [much'ay] r.p. Rezar. (arusimiñee)
much'u [much'u] s. Cerviz. (arusimiñee) muk'uru [muk'uru] s.t. Inútil, inválido de
mano(s). (ceq)
muk'uy [muk'uy] LPZ r.p. Masticar pito de munakusqa kay [munakusqa kay] wanlla. r.
cebada. (pat) Necesitar. (rk)
muk'uy (muk'uy)    PTS r.p. Preparar la pasta de munakusqan [munakusqan] ph. Necesidad
maíz germinado mezclándola con saliva en la kikin : muchuy. (arusimiñee)
boca para hacer chicha.. (ceq, lot) munakuy [munakuy] LPZ PTS r.p. Amar.
mula <kas. [mula] CHU LPZ ukhu. s. Mula. (ceq, pat, rk)
(pat, trbrk) munakuy [munakuy] PTS r.p. Necesitarse
mula p'ata [mula p'ata] allqu. s.t., s. Comedores awqan : chiqnikuy. (rk)
de carne de mula; expresión despectiva. (h&s) munakuy [munakuy] LPZ r.p. Querer. (pat)
mula watana mallki. s. Planta. munakuynin [munakuynin] sunqu. s.
mulinu <kas. [mulinu] LPZ PTS s. Molino. Autoestima. (arusimiñee)
(pat, rh) munanayachiq jamu (-man) [munanayachix
mult'iy, malt'aqiyay [mult'iy, malt'aqeyay] r. jamu (-man)] simi. Modo condicional. (arusimiñee)
ku Revolcarse. (ceq, rk) munanayachiy [munanayachiy] r.p. Proponer,
mulla [mulla] CHU s. Incordio en el cuello. seducir. (arusimiñee)
(ceq) munanayachiy, munanayachi
mulla [mulla] (mulla)    masi. s. Sobrinos (si son de [munanayachiy, munanayachi] s. Propósito.
corta edad) de hermana,o; mujer a hijos de su (arusimiñee)
hermana. (dgh) munanayasqa [munanayasqa] ph. Propuesta.
mulli [mulli] LPZ PTS mallki. s. Molle, árbol (arusimiñee)
de la familia de las anacardiáceas; sus hojas munanayay [munanayay] s. Interés. (arusimiñee)
tienen valor ritual.. (pat, rh, encarta) munanayay [munanayay] sunqu. s. Voluntad.
mullmuy [mullmuy] LPZ r. mp. Comer sin (arusimiñee)
dientes, por ej. Abuelos. (pat) munapayay (munapayay)    PTS r.p. Codiciar,
mullpay [mullpay] r.p. Enfermarse de antojo; desear lo ajeno. (ceq, lot, rk)
apolillar. (ceq, rk) munapayay [munapayay] r.p. Desear, codiciar.
mullpha [mullpha] CHU LPZ s.t. Podrido, (arusimiñee)
seco. (pat, cenaq ) munapayay [munapayay] r.p. Enamorar.
mullphasqa, q'illayaka [mullphasqa, (arusimiñee)
q'ellayaka] ph Oxidado (carcomido). (arusimiñee) munasqa [munasqa] LPZ ph. Amado,a. (pat)
mullphay [mullphay] r. mp. Carcomer (oxidar). LPZ Querido,a. (pat)
(arusimiñee) [munasqan] munasqan su querida. (ceq, rk)
mullphay [mullphay] LPZ r. mp. Estar en el munasqa, allinniy, munanayay [munasqa,
sol. (pat) allinniy, munanayay] s. Interés. (arusimiñee)
mullp'usqa [mullp'usqa] LPZ ph. Perdido sin munasqan [munasqan ] sunqu. ph Voluntad.
huella. (pat) (arusimiñee)
mullp'uy [mullp'uy] LPZ r. mp. Perderse. (pat) munay [munay] r.p. Desear. (ceq, rk)
mullt'iy [mult'iy] PTS r. mp. Revolcarse kikin : munay [munay] LPZ Necesitar. (pat)
r.p.
sunt'iy. (rk) munay (munay)    CHU LPZ PTS r.p. Querer.
mullt'iy [mult'iy] LPZ r.p. Mover los huesos. (lot, pat, rh, str)
(pat) munay [munay] s. Deseo. (arusimiñee)
mullt'iy [mult'iy] LPZ s. Movimiento de munayniyuq [munayniyox] LPZ s. Poderoso.
huesos. (pat) (pat)
mullu [mullu] LPZ s. Cultura mollo. Prov. munay [munay] LPZ s.t. Bella. (pat)
Muñecas, norte de La Paz. (pat) LPZ Bonita. (pat)
munachikuq [munachikUx] s.t. Querido; que LPZ Hermosa. (pat)
se hace querer awqan : chiqnichikuq. (smtq, rk) LPZ Linda. (pat)
munachiy [munachiy] r.p. Convencer. munay munay [munay munay] LPZ aq. Qué
(arusimiñee) hermosa. (pat)
munachiy [munachiy] r.p. Proponer. (arusimiñee) munay munaylla [munay munaylla] Perfecto.
munakapuy [munakapuy] PTS r.p. (arusimiñee)
Reconciliarse; amar, volver a. (rk) munay, munanayay [munay, munanayay] s.
munakipay [munakipay] r.p. Reenamorar. Propósito, deseo. (arusimiñee)
(arusimiñee) munayay [munayay] sunqu. r.p. Estimar
emocionalmente. (arusimiñee)
munaykachay [munaykachay] r.p. Querer y no Chay muqu wasapi tiyakun. vive detrás de
querer. (arusimiñee) aquella colina. (rh)
munaysapa [munaysapa] LPZ s.t. Bellísima. muqurara [moqorara] LPZ s. Codo de tallo de
(pat) maíz. (pat)
muni [muni] CBB PTS mallki. s. Saetilla; muqu muqu [moqo-moqo] mallki. s. Cacto
planta herbácea, sus semillas son medicinales. chico. (ceq)
(ceq, h&s, rk) muqu muqu [moqo moqo] LPZ mallki. s.
muni muni mallki. s. Amor
[muni muni] LPZ Cola de caballo, Planta de la clase de las
seco, planta herbácea, medicinal. (pat, encarta) Equisetíneas, hierba medicinal. (pat, encarta)
munisipiwu <kas. [munisipiwu] llaqta. s. muqu wasa (moqo  wasa)    PTS y.s. Jorobado.
Municipio. (arusimiñee) (lot, rk)
muntay <kas. [muntay] CHU munthay LPZ muquchikuy [moqochikuy] CHU r. mp.
PTS bonday r.p. Mondar; pelar. (pat) Atragantarse. (rk)
muntira [montera] LPZ montira s. Antiguo muquchikuy [moqochikuy] LPZ r. mp.
sombrero de tela. (pat) Sentarse o echarse sobre protuberancias. (pat)
muntira <kas. [montera] CHU PTS s. muqunchinchi (moqochinchi)    PTS s. Bebida
Montera, casco de cuero de vaca imitación de los hecha de pasas de durazno y agua. (lot, rk)
conquistadores y usado en el tinku.. (rh, str) muqunchinchi [moqonchinchi] s. Durazno
muntira [muntira] LPZ s. Sombrero de tela. deshidratado. (rk)
(pat) muquyay [moqoyay] CHU r. mp. Decrecer
muntunakuy <kas. (montonakuy)    PTS r.ku (animados); volverse petiso. (rk)
Amontonarse. (lot, rk) muquyay [moqoyay] LPZ r. mp. Ser petizo.
muntunay <kas. (montonay)    PTS r.p. (pat)
Amontonar. (lot, rk) muq'iy [moq'ey] r.p. Anhelar; suspirar por. (ceq)
muntuniru [muntuniru] LPZ s. Conjunto muq'iy [moq'ey] r.t Envidiable. (arusimiñee)
musical. (pat) muq'iy [moq'ey] LPZ r.wa Hacerse gustar en
muña (muña)    CBB muña PTS mallki. s. Planta vano. (pat)
aromática. (xa, ceq, lot, rk) muq'iy [moq'ey] s. Envidia. (arusimiñee)
muña mallki. s. Planta
[muña] (muña)    LPZ mura <kas. [mura] LPZ mallki. s. Mora, planta
medicinal para el dolor de estómago. (pat) trepadora. (pat)
muña [muña] mallki. s. Poleo (hierba). muraqakuy [muraqakuy] LPZ r. mp.
(arusimiñee) Disfrazarse. (pat)
muqch'ikuy [mojch'ikuy] sxx r. ku muray <kas. Mudar [muray] LPZ r. mp.
Enjuagarse la boca. (ceq, rk) Cambiar. (pat)
muqch'ikuy [moxch'ikuy] LPZ PTS muraya [muraya] LPZ s. Hacer morado, papa
moxch'ikuy r.p. Botar líquido o agua de la boca. soleada. (pat)
(pat)
muri muri [muri muri] LPZ mallki. s. Planta
muqi [moqe] LPZ s. Metido. (pat) medicinal. (pat)
muqichiy [moqechiy] LPZ r.p. Ofrece en vano. murmu [murmu] mallki. s. Quinua criolla.
(pat)
(arusimiñee)
muqiy [moqey] LPZ r.p. Meter. (pat) murmu [murmu] LPZ s.t Medianas. (pat)
muqlli [moxlli] LPZ s. Codo. (pat) murmu [murmu] CHU s.t. Ordinario, tamaño
muqu (moqo)    PTS ukhu. s. Articulación. (lot) mediano, p ej. La papa. (ceq, lrs, rk)
muqu [moqo] LPZ s. Codo. (pat, rk) murmu papa [murmu papa] LPZ Papa
muqu [moqo] s. Morro. (ceq, rk) mediana tamaño. (pat)
muqu [moqo] CHU s. Perilla (de puerta). (str) murmunta [murmunta] (ñawi)    LPZ s.t Ojos
muqu [moqo] PTS s. Promontorio; colina. (rh) del gato. (pat)
muqu [moqo] s. Protuberancia kikin : ch'utu. murmuy [murmuy] LPZ Chawpi punta
(gro) papa.. (pat)
muqu [moqo] CHU ukhu. s. Rodilla, murqu [morqo] LPZ s.t Usado (ropa o cosas),
articulación entre huesos kikin : qunquri. (ceq, gastada por el uso. (dgh, pat)
str, rk) murqha [murqha] s. Trigo pelado. (ceq)
muqu [moqo] LPZ PTS s.t., s. Enano; petizo. murq'u <muruq'u [morq'o] s. mano de batán;
(pat, rk) ovillo. (ceq)
chaki muqu. (jl)
murq'u <muruq'u [morq'o] s.t. cosas esféricas; muruq'uy [morq'oy] r.p. Hacer puño;
piedra redonda. (ceq) entumecerse. (ceq)
muru [muru] s. S. Árbol descabezado, soquete. muruq'uyapuy (morq'oyapuy)    PTS r. mp.
(ceq, rk) Adormecer (cuerpo). (lot, rk)
muru [muru] LPZ masi. s. Muchacho; joven muruq'uykukuy [moroq'oykukuy] LPZ r. mp.
varón. (arusimiñee, pat, rk) Arrollarse fuerte; adoptar forma redondeada.
muru (muru)    PTS s.t Cabello rapado (esp. en (pat, rk)
la mujer). (lot) muruq'uykukuy [moroq'oykukuy,
muru [muru] LPZ s.t Descabezado. (pat) murq'oykukuy] sxx r. mp. Enovillarse,
muru [muru] PTS s.t. Muru wasi rumiwan enroscarse. (rk)
pirqasqa ichhu qhatawan. Redondeado. (lot, muruq'uykuy [moroq'oykuy] LPZ PTS r.p.
rh) Arrollar; hacer que algo adopte una forma
muru chaki [muru chaki ] LPZ Sin el pie. (pat) redondeada. (pat, rk)
muru k'ullu [muru k'ullu ] LPZ Corte de muruy (muruy)    CHU LPZ PTS r.p. Cortar la
cabello firpo. (pat) punta. (lot, pat, rk)
muru maki [muru maki] LPZ Mano cortada. muruy [muruy] r.p. Quitar la punta, ó cabeza.
(pat) (ceq, lot)
muru sinqa [muru senqa] LPZ sxx s.t, s. muruy [muruy] r.p. Recortar el cabello. (rk)
Tímido; lit. nariz cortada, mutilada kikin : sinqa mus muskara <kas. [mus muskara] PTS s.
muru tímido. (pat, rk) Nuez moscada. (rk)
muru t'uqlu [muru t'ojlu] s. Cabeza mal musk'a [ ] (musk'a)    PTS s. Recipiente hecho
recortada. (ceq, rk) de piedra o madera para alimentar el ganado.
muru unquy [muru onqoy] Viruela o (lot)
sarampión. (arusimiñee) musphachiku s. ñisqan mana sut'imanchu

muruch'i [muruch'i] CHU llimp'i. s.t. paran paradoja. (rk)


Anaranjado. musphachiku ñintaq manataq ñinchu
muruch'u [muruch'u] s.t. Duro ñawpan : paradoja. (rk)
Muruchhu. Cosa dura de comer, como musphachiku mana tinkuqkunap tinkusqan
viscocho.. (dgh) paradoja. (rk)
muruch'u sara [muruch'u sara] Maíz duro. musphachikuq simikuna [musphachikUx
(dgh) simikuna] PTS musuq. s. Trabalenguas.
muruch'u runa [muruch'u runa] Hombre musphachikuq simikuna [musphachikUx
fuerte. (dgh) simikuna] LPZ Palabras admirables. (pat)
muruqay [muruqay] LPZ r.p. Cortar, árbol, musphay [musphay] LPZ mushpay r. mp.
animal. (pat) Admirar sin conocer. (pat)
muruq'u [morq'o] LPZ PTS s. Bola, objeto musphay [musphay] (muspay)    PTS r. mp.
redondeado, esférico. (ceq, pat, rk) Confundirse; estar confundido, desorientado,
muruq'u [moroq'o] LPZ PTS s. Esfera. aturdido;. (lot, rh)
(arusimiñee, pat, rk) musphay [musphay] r. mp. Delirar; hablar en
muruq'u [moroq'o] (morq'o)    PTS moroq'o s. sueños. (ceq, rk)
Kutana rumi. Mano de batán; piedra redonda musphay [musphay] (musphay)    LPZ [muspay] s.
para moler. (xa, ceq, rh) Atónito, aturdido, desorientado, ponerse. (ceq,
muruq'u [morq'o] LPZ s. Ovillo de lana. (xa, pat)
ceq, lot, pat) musphay [musphay] LPZ s.t. Admirable. (pat)
muruq'u [moroq'o] s. Redondo como bola. musphay [musphay] s. Confusión, delirio. (rk)
(arusimiñee) musphayay [musphayay] LPZ r. mp.
muruq'u [moroq'o] LPZ s.t Redondo. (pat) Desmayar mirando. (pat)
muruq'u [moroq'o ] CBB moroq'o s., s.t. musphayay [musphayay] CHU r. mp.
Entumecido. (xa) Enloquecer; tener mal de rabia.
muruq'u kurku [moroq'o kurku] Cuerpo musphaykachay [musphaykachay] LPZ r. mp.
redondo. (arusimiñee) Caminar admirando. (pat)
muruq'ukuy [moroq'okuy] LPZ PTS r.ku musphaykachay [musphaykachay] r. mp.
Arrollarse. (pat) Desorientado, andar. (ceq)
muruq'uy [moroq'oy] CBB moroq'oy r. mp. musquchay [mosqochay] LPZ r. mp. Soñar,
Entumecerse. (xa) hacer; darle sueño. (pat)
musqukuy [mosqokuy] (mosqokuy)    PTS r. ku mutkhiy [muskhiy; muskiy] (muskhiy)    LPZ r.p.
Soñar(se). (ceq, rk) Oler. (dgh, ceq, jal, lot, pat, rh, rk)
musqukuy [mosqokuy] LPZ Sueño. (pat)
s. mutkhiy (muskiy)    PTS r.p. Olfatear. (lot, rh, rk)
musquq [mosqoq] LPZ s.t., s. Musquyjina mutkhiy [muskhiy] LPZ r.p. Saborear. (pat)
runa. Soñador. (pat) mutulu [mutulu] LPZ mallki. s. Arbusto,
musquy [mosqoy] CHU PTS r.p. Soñar. (ceq, planta medicinal. (pat)
rh, str) muthu (muthu)    CHU LPZ PTS s.t. Motoso,
musquy [musqhoy] (mosqoy)    CHU PTS s. sin filo, sin punta (cuchillo, herramientas) kikin :
Sueño. (ceq, lot, str) qhanqa. (ceq, lot, pat, trbrk)
musu <kas.: mozo [musu] PTS s. Citadino. muthu [muthu] LPZ s.t., s. Animal sin cola.
musukuy <kas.: mozo + ku-y [musukuy] CHU r. (pat)
mp. Vestirse de citadino. (rk) muthuchay (muthuchay)    LPZ PTS r.p.
musuq [mosoq"] (mosoj)    CHU LPZ PTS s.t. Amotosar, hacer perder el filo. (lot, pat)
Nuevo. (ceq, lot, pat, str) muthuyay [muthuyay] PTS r.p. Amotosarse.
mawk'a. (rk)
thanta. mut'i [mut'i] (mut'i)    CHU LPZ PTS s. Mote,
musuqmanta (mosojmanta)    CHU PTS r.t. maíz cocido; cereales y leguminosas. (ceq, lot,
Nuevamente. (ceq, lot, rk) pat, str, rk)
musuq killa [mosox killa] Luna nueva. mut'i manka [mut'i manka] LPZ Olla de
(arusimiñee, pat) mote. (ceq, pat)
musuq simi, yuyariy simi [mosox simi, mut'i phata [mut'i phata] s. Maíz sancochado.
yuyariy simi] simi. s. Vocabulario. (arusimiñee) (pol)
musuq simikuna simi. Palabras nuevas. (rk) mut'i sara [mut'i sara] LPZ Maíz de mote.
(pat)
musuq wata (mosoj  wata)    LPZ PTS pacha.
Año nuevo. (arusimiñee, lot, pat, rk) mut'iy (mut'iy)    PTS r.p. Hacer mote. (ceq, lot)
Musuq Yachachiy [mosox Yachachiy] Musuq mut'iykuy [mut'iykuy] LPZ r.p. Cocer mote.
Yachachiyqa, wakmanta wakichisqa (pat)
yachachiyman ñikun. Reforma educativa. mut'iykuy [mut'iykuy] CHU r.p. Poner maíz
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 97) desgranado a la olla.
musuqchay (mosojchay)    LPZ PTS r.p. mut'u [mut'u] LPZ uywa. s. Cordero, carnero.
Remozar. (lot, pat, rk) (pat)
musuqchay [mosojchay] r.p. Renovar. (ceq, rk) mut'u [mut'u] s. Cuerno naciente. (ceq, rk)
musuqmanta [mosoxmanta] LPZ r.t De mut'u [mut'u] LPZ s.t. Chocar a la pared. (pat)
nuevo. (pat) mut'una CBB s. Recortador, herramienta para
musuqniyuq [mosoxniyox] CBB, Anzaldo recortar. (olga siles simitaqe )
iñiy Doliente de familiar primero en actual s.t.Recortable, susceptible de ser re-cortado.
Todos Santos Musuqniyuqqa achkhitamanta (simitaqe )
urpusta ruwanku. Los dolientes primerizos mut'uy [ ] (mut'uy)    PTS r. mp. Florecer, brotar.
hacen muchos urpus. (v&c ) (aul, guz lot)
Musuqyachinapaq Rimarisqa Kamayqa mut'uy [mut'uy] CHU r.p. Cornear.
[mosoxyachinapax rimarisqa kamayqa] wanlla. Ley mut'uy [mut'uy] LPZ r.p. Tapar. (pat)
de declaratoria de la reforma. (rk) muya [muya] mallki. s. Huerta. (arusimiñee)
musuqyay (mosojyay)    LPZ PTS r. mp. muya [muya] LPZ s. Lugar trancado; circo o
Remozarse. (lot, pat) corral. (pat)
musuqyay [mosoxyay] r. mp. Renovarse. muya yuyu [muya yuyu] mallki. s. Hortaliza.
(arusimiñee) (arusimiñee)
musuru [musuru] khuru. s. Hongo parasítico en muyakamayuq [muyakamayox] s. Hortelano.
maíz. (ceq, rk) (dgh)
musyay [musyay] s. Percepción. (arusimiñee, aul) muyu [muyu] LPZ yupa. s. Círculo.
musyay [musyay ] r.p. Percibir. (arusimiñee) (arusimiñee, pat)
musyay, k'awllay, k'allay [musyay, k'awllay, muyu [muyu] LPZ s. Circunferencia. (pat)
k'allay] r.p. Sentir. (arusimiñee) muyu [muyu] s.t Circular. (arusimiñee)
mutiya [ ] (mutiya)    PTS mallki. s. Arbusto muyu [muyu] LPZ PTS s.t. Redondo.
pequeño con frutos en vaina. (lot, rk) (arusimiñee, ceq, pat, rh)
muyu [muyu] s.t. Redondo como tabla. (dgh, muyurina [muyurina] LPZ s. Vuelta. (pat)
arusimiñee) muyuriynin [muyuriynin] s. Juk kitip, juk
rump'u bola. pampap jawan. Contorno. (arusimiñee)
sinku rueda.
tinkullpa aro.
muyusiqina [muyuseqena] s. Tiqsi muyup
tawa k'uchunta riqsirqunapaq. Compás.
muyu chhuqu [muyu chhoqo] yupa. s. Elipsis. (arusimiñee)
(arusimiñee)
muyuskiri [muyuskiri] LPZ s. Niño que se
muyu muyu [muyu muyu] LPZ Mal de s.
pierde en el pueblo jugando. (pat)
cabeza, enfermedad que gira la cabeza;
enfermedad de la oveja. (pat)
muyuskiri [muyuskiri] s. Ancha puriq runa,
tukuyñiqta purimun. Vagabundo; persona que
muyu siq'iwa [muyu seq'ewa] Gráfico de torta. va de lugar en lugar, como gitano. (ceq, pat, rk)
(arusimiñee)
muyuy [muyuy] CBB muyuy CHU LPZ r. mp.
muyu unquy [muyu onqoy] s. Epilepsia en
Llaqta llaqtasllatachu muyumunki; i?. Girar,
animales. (ceq, rk) dar vueltas; rodear. (xa, ceq, pat, rh, str)
muyu unquy [muyu onqoy] (muyu  muyu  unquy)     muyuy [muyuy] pacha. s. Juk ruway
LPZ Enfermedad, por debilidad. (pat)
junt'akun, qallariynin tukukuyninwan
muyu uya [muyu uya] sxx tikra. s.t., s. tinkuspa jinan. Ciclo. (arusimiñee)
Crédulo. (rk) muyuy [muyuy] s. Juk junt'asqa puriy.
muyu uya [muyu uya] LPZ Cara redonda. (pat) Circuito. (arusimiñee)
muyuchana [muyuchana] yupa. s. Compás. muyuy [muyuy] PTS s. Purimuy.
(arusimiñee) Vagabundear. (rh)
muyuchay [muyuchay] LPZ r. mp. Hacer LPZ Danzar girando. (pat)
círculo. (pat) muyuyninpi [muyuyninpi] (muyuynimpi)    CBB
muyuchina [muyuchina] PTSsimi. s. r.t. Alrededor. (xa, ceq)
Conjugación, hacer dar vueltas. (rk) muyuyay [muyuyay] LPZ r. mp.
muyuchina [muyuchina] LPZ s. Cosas para la Sapallanmanta muyuman kutipuy. Volverse
venta casa por casa, en los pueblos o redondo. (pat)
campamentos mineros. (pat, rk) muyuykuchiy [muyuykuchiy] LPZ r.p. Darle
muyuchiy [muyuchiy] LPZ r.p. Hacer girar, vuelta. (pat)
bailar (trompo, personas). (pat) muyuykuchiy [muyuykuchiy] r.p. Redondear a
muyuchiy [muyuchiy] LPZ PTS r.p. Ofrecer una cifra. (arusimiñee)
venta ambulante; lit. Hacer dar vueltas (los muyuykuy [muyuykuy] LPZ r.p. Dar vuelta.
productos, yendo casa por casa). (pat, rk) (pat)
muyuchiy [muyuchiy] r.p. Revolver, hacer girar. muyuykuynin, tinkullpa [muyuykuynin,
(ceq) tinkullpa] yupa. s. Circunferencia. (arusimiñee)
muyuchiykuna [muyuchiykuna] simi. s. muyuynin [muyuynin] s. Juk pampap jawan;
Conjugaciones. (rk) jawan tupu. Perímetro. (arusimiñee)
muyupayay [muyupayay] r. mp. Mariposear. muyuynin [muyuynin] s. Transcurrir del
(ceq, rk)
tiempo. (arusimiñee)
muyupayay [muyupayay] LPZ r.p. Rodearlo. myaw [myaw] PTS ñin. s. Maullido. (rk)
(pat)
muyuq wayra (muyoj  wayra)    PTS s.
myaw ñiy [myaw niy] PTS ñin. r. mp. Maullar.
(rk)
Remolino, torbellino. (ceq, lot, rk)
n 13 [n] qillqa. s. Chunka kimsayuq ñiqi qillqa
muyuq wayra [muyUx wayra] LPZ s. Viento
ñancharisqa qillqakunamanta. N, n; letra.
de cuatro lados. (pat)
-n-na simi. k' Des-. (rk)
muyuq wayra [muyUx wayra ] s. Wayra
kallpawan muyuspa purin. Remolino de
N/n [N/n] qillqa. s. Kay n sanampa, (n)
viento. (arusimiñee) jinapuni maypipis t'uqyan: nina, ñan. Kimsa
kaq runata jawanchaptin, n-wanpuni
muyuq yaku [muyUx yaku ] s. Mayupi yaku qillqana: ruwa-n; ruwa-n-puni.. (ñancha)
muyurispa ukhuman chinkaykun. Remolino
de agua. (arusimiñee)
-n [-n] CHU k' Terminación de verbo de la 3ra
persona. (str)
muyurina [muyurina] kiti. s. Muyurina, un
barrio en Cochabamba. (rk)
-n [-n] CHU k' Su; posesivo de 3ra persona. (str)
muyurina [muyurina] s. Ñan puriynin -na [-na] CHU k' Sustantivizador; indica acción
pañamanpis lluq'imanpis muyuykuynin. que se debe realizar, implica futuro. (str)
Recodo. (ceq, rk)
na [na] CHU LPZ PTS ja. Mana juk simita naru [ ] (naru)    PTS mallki. s. Q'illu t'ikayuq
yuyarispa, "na"ta churaykunchik. Palabra qhura. Flor pequeña amarilla de forma
para recordar; usada como sustituto de una acampanulada. (lot)
palabra que se olvida. (ceq, lot, pat, str) nasiy <kas. [nasiy] CHU r. mp. Nacer. (str, rk)
-nay, -nayki, -nan, -nayku, -nanchik, - natural atisanqa [natural atisanqa] Desastre
naykichik, -nanku ruwanay tiyan/kachkan, natural. (arusimiñee)
ruwanayki … tengo que / debo hacer, tienes natural yupay, kasqa yupay [natural yupay,
que/debes …. (rk) kasqa yupay] yupa. Números naturales.
LPZ Na - qa!. es pues X.. (pat) (arusimiñee)
nachiq jamu (-na + -runa tiyay) [nachix ñawpa [ñawpa] s.t. Antes; (tiempo).
jamu (-na + -runa tiyay)] simi. Modo obligativo.
(arusimiñee)
ñawpa-manta [ñawpa-manta] r.t Desde antes;
(tiempo).
-naku [-naku] CHU Mutuamente; sufijo
k'
indica acción recíproca (modal). (str)
ñawpaq [ñawpax] LPZ ñaypax PTS r.t
Adelante; (espacio). (pat)
nakuna [nakuna] s. Insumo. (arusimiñee)
ñawpa-q-man [ñawpa-q-man] r.t. Hacia
nakuna, pankaña [nakuna, pankaña] s.
adelante; (espacio).
Ingredientes. (arusimiñee)
ñawpa-q-manta [ñawpa-q-manta] r.t. Desde
nanachikuy [nanachikuy] LPZ PTS r.p. adelante; (espacio).
Dolor, causarse; hacerse doler. (pat)
ñawpa-q-manta [ñawpa-q-manta] r.t. Desde
nanachiy (nanachiy)    LPZ PTS r.p. Ripusaq antes; (tiempo).
ñisqa sunquyta nanachiwan. Doler, hacer;
causar dolor. (ceq, lot, pat)
ñawpaqpi [ñawpaxpi] r.t Adelante; (espacio).
nanaq [nanax] PTS s.t. Dolorido; doloroso. ñawpa-q-ta [ñawpa-q-ta] r.t. Primero, antes;
(smtq, rk)
(tiempo).
nanaqta [nanaxta] PTS r.t. Ancha nanay. ñawpa-ta [ñawpa-ta] r.t Antes; (tiempo).
Pena, una. (rk) ñawpamuy [ñawpamuy] r. mp. Adelantar, hacia
nanaqta [nanajta] r.t. Generoso. (ceq) aquí (el oyente está alejado del hablante).
nanay nana.wa.n [nanay] CHU LPZ PTS
ñawpamuy [ñawpamuy] r. mp. Adelantar, ir a (el
r. mp.¿Kiruyki nanachkasunkichu? Kiruy oyente está junto al hablante).
nanachkawan. Doler. (ceq, pat, rh, str) ñawpaq [ñawpax] s. Adelantador; (espacio).
nanay [nanay] LPZ s. Ukhunchik mana allin ñawpariy [ñawpariy] r.p. Adelantarse, adelantar
kaptin. Dolor. (ceq, lot, pat, rh) un poco; (espacio).
napay [napay] LPZ s. Runawan tinkuspa, ñawpay [ñawpay] r.p. Adelantar, ir hacia
imaynalla kasqanta waturikuy, allin adelante; (espacio).
p'unchaw kachun ñisqa. Saludo. (pat) nawuq nawuchkaq [nawux] LPZ s. Qhura
napaykuna [napaykuna] LPZ s. Runawan sik'iq. Persona que trabaja de desyerbador de
tinkuspa, pi kasqanman jina napaykuy: nabos silvestres. (pat)
mamáy, tatáy, mamaláy, tataláy, machuláy, nawus <kas. [nawus] LPZ mallki. s. Nabo
chana mamáy, kuraqníy, ñañay, panay, silvestre. (pat)
wakkunawan ima. Saludos. (pat) nawuy nawuchkay [nawuy] LPZ r.p. Qhura
ñawpa. kaykuna kan: ña nay hola dice la mujer a sik'irpay tarpusqa mallki wiñakunanpaq.
otra. (dgh) Deshierbar maleza del cultivo, antes de la
ñawpa. paw hola dice el varón a la mujer. (dgh) floración del trigo. (pat)
ñawpa. ñawpan : tu tuy hola dice la mujer al -naya [-naya] CHU k' Imatapis ruwayta
varón. (dgh) munasqanta jawanchan. Indica ganas de hacer
ñawpa. ñawpan : yaw hola dice el varón a otro. (modal: anticipativo) Mayk'aq
(dgh)
jamurinayankichik? Cuándo están queriendo
napaykunakuy [napaykunakuy] LPZ r.p. venir?. (str, rk, v&c)
Saludarse. (pat) naylun <kas. LPZ s. Nailon, plástico para
napaykuy [napaykuy] r.p. Felicitar. (arusimiñee) protegerse de la lluvia. (pat)
napaykuy (napaykuy)    LPZ PTS r.p. -nchik [-nchik] (-­‐ncheq")    CBB [nchax, nchis] CHU
Runawan tinkuspa, imaynalla ñiy. Saludar. [ncheqh] PTS [nchex] k' Nuestro (inclusivo);
(ceq, lot, pat)
terminación de v. 1era persona pl. (inclusivo).
naranja <kas. [naranja] (naranja)    PTS s. (str, rk)
Naranja. (lot, rk) -ni [-ni] CHU k' Terminación de verbo,1era
persona sg.. (str)
ni <kas. [ni] (ni)    CHU PTS t'in Mana. No, ni, nina aqtumuq [nina axtumux] s. Jallp'a
o. (ceq, lot, str) ukhumanta k'ajaynin lluqsimuna. Cráter.
-ni- [-ni- ] CHU Kay k'askaq iskay khuska
k' (arusimiñee)
sanampata t'aqan, jinamanta rimay nina khuru [nina khuru] LPZ nina kuru khuru.
atikunanpaq: Mariyaqa tata Kalistu-p sipas- s.Lachiwana jina, q'illu rikrayuq
ni-n. Partícula eufónica. (str) phawaykachaq khuru. Avispa solitaria. (pat)
-ntin [-(ni)ntin] CHU k' Mana sapallanchu, nina k'ara [nina k'ara] s. Fuegos fatuos. (ceq)
imanwanpis, piyninwanpis khuska. Junto con, nina nina (nina  nina)    LPZ PTS khuru. s.
incluyendo a. (str) Avispa; avispa con alas anaranjadas. (ceq, lot,
nichu [nichu] r.t. Manachu. Tampoco. (ceq) pat)
nipuni [nipuni] r.t. Manapuni. De ningún nina phuqchiq urqu [nina phoxchix orqo] s.
modo, manera. Volcán. (pol)
niraq [nirax] LPZ r.t. Manaraq. Todavía. (pat) nina thuqaq musuq. botafuegos. (rk)
nitaq [nitaj] PTS r.t. Tampoco. (gro) nina t'uru [nina t'uru] s. Jallp'a ukhumanta
ni -pis CHU PTS Cuantificador negativo, ni . k'ajaynin lluqsimusqan. Lava, magma.
Ni paykunapis jamunkuchu Ni ellos vinieron. (arusimiñee)
(rk, trbk) -ninchisqa [-ninchisqa] k' Por ciento.
ni imamantapis [ni imamantapis] r.t. Mana (arusimiñee)
imamantapis. De nada. (ceq) ninkri [ningri] qhaway : ninri. (rk)
ni imapis [ni imapis] CHU PTS s., ranti Mana ninri [ningri] (ninri,  ningri)    CBB [ningri] LPZ
imapis. Nada. (str) PTS [ningri] s. Uyarinapaq. Oído kikin :
ni imaynamanta [ni imaynamanta] r.t. Mana ninkri. (xa, ceq, pat)
imaynamanta. De ningún modo. (ceq, rk) ninri [ninri] s. Oreja. (xa, ceq, gro, lot, pat, rh)
ni jayk'ap (ni  jayk'aj)    PTS r.t. Mana jayk'ap. sxx k'ullu ninkri desobediente. (rk)
Jamás. (gro, lot) sxx mana ninkriyuq desobediente. (rk)
[mana jayk'aj, ni jayk'aj] Nunca. (ceq) sxx payla ninkri desobediente. (rk)
ni jayk'appis [ni jayk'aq"pis] CHU r.t. Mana ninri khuru [ninri kuru] LPZ khuru. s.
jayq'aqpis. Nunca. (lot, str) Ninripi khuru kan chay. Gusano en el oído.
ni mayk'aq [ni mayk'ax] CHU r.t. Jamás Ni (pat)
mayk'aq qunqanichu. No lo olvido nunca. (rk, ninri ninri [ningri ningri] mallki. s..
trbk) ninri quri [ninri qori] s. Aretes. (lay, rk)
ni maypis [ni maypis] CHU ranti Mana ninrichay (ninrichay)    lPZ PTS r.p. Ancha
maypis. En ningún lado. (str, rk) jatun ch'aqwata uyarichiy. Ensordecer;
ni mayqinpis [ni mayqempis] CHU ranti Mana sonido fuerte para el oído. (ceq, lot, pat)
mayqinpis. Ninguno, ningún. (str) ninrichay [ninrichay] LPZ r.p. Grabarse en la
ni pi (ni  pi)    PTS ranti Ma pi. Nadie. (gro, lot) cabeza. (pat)
ni pipis [ni pipis] CHU PTS ranti Mana pipis. ninrichay [ningrichay] (ningrichay)    r.p.
Nadie. (gro, str) Imamanpis ninrita jina churay, chaymanta
nikil <kas. [nikil] rumi. s. Níquel. (arusimiñee) jap'inapaq. Poner asa. (ceq)
r. mp. Zumbar. (ceq)
nina PTS s. Rarway, llamt'apis
(nina)    CHU
wak imakunaptapis rarwaynin. Fuego. (ceq, ninrisapa [ninrisapa] LPZ s.t. Ninrin jatun
lot, rh, str) kasqan. Orejón. (pat)
nina [nina] s.t. May k'acha. Fino; se aplica a ninru <kas. [ninru] LPZ s. Yana runamanta
cosas, como colores, metales, ropa, piedras tusuq. Negro, disfrazado de negro; tamborero,
preciosas.. (dgh, arusimiñee) se baila en la fiesta de la cruz, en mayo. (pat)
nina q'illu [nina q'ellU] llimp'i. Amarillo fino. niñu <kas. [niño] CHU s. Imagen del niño
(dgh) Jesús. (lot, str)
nina llimp'ikuna [nina llimp'ikuna] llimp'i. nirwana <sánscrito [nirwana, nirbana] musuq. s.
Colores finos. (dgh) Nirvana. (rk)
nina qhispi [nina qhespi] Cristal. (dgh) niwa <taíno [niwa] (niwa)    PTS khuru. s. Nigua;
nina umiña [nina umiña] Joya fina. (dgh, rk) insecto díptero, más pequeño que la pulga, pone
nina yana [nina yana] llimp'i. Negro fino. (dgh) sus crías bajo la piel de animales y personas. (lot,
nina quri [nina qori] rumi. Oro fino. (dgh) rk)
nina qullqi [nina qolqe] rumi. Plata fina. (dgh) niwruna <kas. <griego musuq. neurona. (rk)
nina awasqa [nina awasqa] awa. Tejido fino. niwrunap tinkusqan musuq. sinapsis. (rk)
(dgh)
-nki [-nki] CHU k' Terminación de verbo, 2nda ñachu? [ñachu?] LPZ Imapis tukusqa
persona sg.. (str, rk) kasqan tapunapaq. Ya está listo ?. (pat)
-nkichik [-nkicheq] CHU k' Terminación de ñami [ñami] LPZ Tukusqa kasqanta
verbo, 2nda persona pl.. (str, rk) yachanchik, rikunchik. Ya está!. (pat)
-nku [-nku] CHU k' 3 persona plural. (str, rk) ña nay [ña nay] (ña  nay)    yaw. aq. Warmipura
-nta [-nta] (ni)nta)    CHU k' Por. (str) jinata napaykunakunku. Hola, dice la mujer a
kancha.nta por la cancha. (rk) otra. (dgh)
ñan.ni.nta por el camino. (rk) ñach'aq (ñach'aj)    PTS ñin. Imapis jukllata
-nti- [-nti-] CHU k' Junto con (inclusitivo). (str, takakusqa ch'aqwanta ñinapaq. Sonido de
rk) golpear(se) la cabeza. (lot, rk)
k'warmintin con su mujer/esposa. (rk) ñach'ay [ñach'ay] r.p. Saqmay, ch'allpanapaq
k'wawantin con su hijo. (rk) jina. Apretar, dar puñetazo. (ceq, rk)
nuna [nuna] s. Kawasaypa ch'ullan. Alma; ñach'u [ñach'u] LPZ s. Residuo de la coca.
espíritu kikin : alma, anima. (dgh, lai, smtq) (pat)
nunachay [nunachay] r.p. Espiritualizar. ñach'uy [ñach'uy] LPZ r.p. Botar de la boca la
(arusimiñee, smtq) coca masticada. (pat)
nusi [nusi] LPZ allqu. ja. Allquchanapaq, ñakakuy [ñakakuy] LPZ r. mp. Mana
qam imata yachanki ñispa runata mikhuspa kay. Ayunar. (pat)
k'umuykachachinapaq simi. Qué sabes; crítica ñakay [ñakay] LPZ r.p. Castigar al estomago
del que se cree sabio. (pat) de la comida. (pat)
nusu [nusu] LPZ s. Instrumento musical (siku) ñakay [nak'ay ñak'ay] r.p. Maldecir. (arusimiñee,
con orificio delgado o malformado (ñusu ceq, lai, pat, smtq)
phukuna). (pat) ñakay [ñakay] LPZ Maldición. (lay, pat)
s.
nuwi <kas. [nuwi] LPZ s. Ñawipi aycha jina ñakurutu khuru. s. Juk
[ ] (ñakurutu)    PTS
wiñaykun. Catarata del ojo. (pat) juch'uy khuru. Saltamontes verde pequeño.
nuwila <kas. [nuwila] qillqa. s. Juk jatun (lot)
willay. Novela. (arusimiñee) ñak'akapuy [ñak'akapuy] (ñac'acapuy)    r. ku
nuwilap kaynin, nuwilap ñiqichaynin Degollárselo, degollar para uno mismo. (ceq, rk)
[nuwilax kaynin, nuwilax ñeqechaynin] qillqa. s. ñak'akuy [ñak'akuy] PTS r.p. Wañuchiy
Nuwilap wakichiynin. Estructura de la novela. uywata; uywa ñak'akuy. Carnear, puede ser
(arusimiñee) carneado ritual.
nuwillu <kas. [nuwillu] LPZ uywa. s. Novillo, ñak'aq [ñak'ax] LPZ s.t., s. Carnicero; persona
toro de dos o tres años. (pat) que carnea. (pat)
nuwirnu <kas. [nuwirnu] s. Gobierno. ñak'aq [ñak'ax] PTS s.t., s. Kunkata
(arusimiñee)
khuchuspa wañuchiq; runa ñak’aq, kunka
ñ 14 [ñ] qillqa. s. Chunka tawayuq ñiqi qillqa khuchuspa, wiran juqhuq, llaqtakunaman
ñancharisqa qillqakunamanta. letra. apaq kasqa; wakin gringos “ñak’aq”
Ñ/ñ [Ñ/ñ] qillqa. s. Kay ñ sanampaqa kasqanta yuyanku. Degollador qhaway :
Qullasuyupi wakin simipi (n) jina t'uqyan: lik'ichiri. (rh)
ñiy, ñuqa.. (ñancha) ñak'aq nak'aq [nak'aj, ñak'aj] s.t., s. Matarife.
ñ. [ñ.] wanlla. s.t., s. Ñiqi ñinapaq kay k'ututa (ceq)
qillqana. Ordinal; abreviación de ñiqi. (rk) ñak'arichiy (ñak'arichiy)    LPZ PTS r.p.
-ña [-ña] CHU k' Pachap puriynin tukusqa. Atormentar; causar sufrimiento. (ceq, lot, pat)
Ahora, ya; sufijo independiente, indica ñak'ariq miserable. (rk)
culminación.. (lot, str, rk) ñak'ariy (ñak'ariy)    CBB ñaq'ariy PTS ñak'ariy;
ña (ña)    CHU PTS r.t. Ima rimaypis Phutikuywan atipachikuchkay.
ñaq'ariy r.p.
tukukuyninman chayasqan. Ya (terminativo). Sufrir, padecer. (xa, ceq, lot, rk)
(ceq, lot, str)
ñak'ariy [ñak'ariy] LPZ s. Phutiy, ancha
ñapis [ñapis] (ñapis)    PTS
r.t. Tukusqa
phutiypi kay. Sufrimiento. (pat)
kasqanta willarqunapaq. Ya está (listo;
ñak'ariy, waqllu, aquyra [ñak'ariy, waxllu,
terminado, en su punto). (ceq, lot)
aqoyra] s. Accidente. (arusimiñee)
ñataq [ñatax] CHU Kunan sapa killa banco-
man manuta pagana tiyan. Chayñataq
ñak'ay [ñak'ay] CBB ñaq'ay, ñak'ay r.p. Uywap
wallpaman qaray. Ahora también eso ñawpan : kunkan khuchuy, qaran lluch'uy. Degollar;
Ñatac. Tambien, o otra vez.. (dgh, rk) desollar. (xa, ceq, rh, v&c )
ñak'ay nak'ay [nak'ay, ñak'ay] (ñak'ay)    PTS ñañu kunka [ñañu kunka] Voz aguda ñawpan :
r.t. Sasa, ancha sasa ruwaynin. Apenas. (xa, Ñañu cunca Aguda voz. Ñañu cunca y el que la
ceq, lot) tiene. (dgh)
LPZ r.p. Carnear carne. (pat) ñañuchay [ñañuchay] r.p. Ñañuman kutichiy.
ñak'ayta [ñak'ayta] LPZ r.t. Apenas. (pat) Adelgazar (objetos cilíndricos, como hilos,
ñak'ayta [ñak'ayta] PTS r.t. Difícilmente. hebras, palos). (ceq, rk)
ñak'ayta [ñak'ayta] PTS r.t. En sufrimiento; ñañuyachiy [ñañuyachiy] LPZ r.p. Convertir a
lástima. (rh) delgado. (pat)
PTS r.t. ñak’ayta jamuni vine sufriendo ñaqch'a LPZ PTS s. Chukchata
mucho. (rh) simp'akunapaq. Peine saqraña. (ceq, gro, pat,
ñan [ñan] CHU yan LPZ PTS s. Wakichisqa rk)
purina, chayninta maymanpis rinapaq. ñaqch'a ñaqch'a [ñaqcha ñaqcha] LPZ mallki.
Camino. (ceq, lot, pat, rh, str, trbk) Qhurakuna, chakrapi kaq. Alferillo*,
s.
PTS allqu ñan sendero. (rk) hierba medicinal, fresca, para la fiebre. (pat)
LPZ jatun ñan camino de casado. (pat) awja awja.
LPZ juch'uy ñan camino de soltero. (pat) ñuqch'u ñuqch'u.
LPZ uña ñan camino secundario. (pat) ñaqch'akuy [ñajch'akuy] (ñach'akuy)    LPZ PTS
ñan kichay [ñan kichay] LPZ Ñanta ruway. Simp'akuy. Peinarse. (ceq, lot, pat)
r. ku
Abrir camino. (pat) ñaqch'ay [ñaxch'ay] LPZ r.p. Chukchanta
ñan patapi [ñan patapi] Sobre el camino. (ceq) ñaqch'awan simp'akuy. Peinar. (gro, pat)
ñan puriypi [ñan puriypi] En el viaje. (ceq, rk) ñaqi [ñaqe] s. Sedimento decantado del muco.
ñanchana [ñanchana] s. Brújula. (arusimiñee) (ceq)
ñanchariy [ñanchariy] musuq. r.p. Normalizar la ñaqñay [ñaxñay] LPZ r.p. Khuchi jina
escritura. (rk) mikhuy. Comer rápido, estilo chancho. (pat)
ñanchariy [ñanchariy] musuq. s. Qillqakuna ñaqha [ñaqha] (ñaqha)    CHU LPZ PTS r.t.
imayna qillqasqa kananta kamachin. Hace rato. (ceq, lot, pat, rk, trbk)
Normalización de la escritura de las palabras ñaqhaña [ñaqhaña] r.t. Ya hace rato.
quechuas Ñanchariy yuyayqa qhichwa simita ñasña [ñasña] LPZ s.t. Ñat'u sinqa, t'apla
tukuy runa jukjinallata qillqana kasqanta sinqa. Ñato; nariz aplastada. (ceq, pat)
kamachin.. (arusimiñee, ñancha)
ñasp'uy [ñasp'uy] LPZ r.p. Achkhamanta
ñanchariy [ñanchariy] s. Sistematización. mikhuykuy, simi junt'a mikhuykuy. Meter
(arusimiñee)
demasiado comida a la boca. (pat)
ñanqha [ñanqha] CBB r.t. En vano kikin :
ñasq'a [ñasq'a] s. Ñato, nariz aplastada. (ceq, rk)
yanqha. (ceq)
ñasq'ay [ñasq'ay] r. mp. Respirar
ñanqhallata [ñanqhallata] (ñanqallata)    PTS r.t.
dificultosamente por la nariz. (ceq)
En vano kikin : qhasillata; mana kaqllata. (rh)
ñast'u [ñast'u] sxx s.t. Aplastado. (rk)
ñaña [ñaña] s. Amiga (de mujer). (dgh)
ñast'uy [ñast'uy] sxx r.p. Aplastar. (rk)
ñaña [ñaña] (ñaña)    CHU LPZ PTS masi. s.
Warmip warmi yawar masin. Hermana de la ñatuy [ñatuy] CHU r.p. Amasar pan; sobar. (ceq,
rh)
hermana qhaway : pana. (ceq, lot, pat, rh, str)
ñaña [ñaña] masi. s. Prima hermana (de mujer). ñatuy [ñatuy] LPZ r.p. Dar forma entrado de la
(dgh) cosa. (pat)
ñañapura [ñañapura] LPZ Entre hermanas. ñatha [ñatha] LPZ allqu. s.t. Mujer despreciado
(pat) (palabra vulgar); persona pequeña. (pat)
ñañaka [ñañaka] p'acha. s. Velo de las mujeres. ñat'i [ñat'i] ukhu. s. Víscera. (dgh, arusimiñee)
(dgh, pol,i ) ñat'u sinqa [ñat'u senqa] s.t. Ñato. (ceq)
ñañi [ñañi] wanlla. s. Tranquilidad. (rk) ñat'uy [ñat'uy] PTS r.p. T’anta ruwanapaq,
ñañu (ñañu)    LPZ PTS s.t. Mana rakhuchu. masata kuyuchiy. Amasar.
Delgado (hilos). (ceq, lot, pat, rk) ñat'uy [ñat'uy] r.p. Aplastar. (ceq)
awqan : phatu grueso (láminas). ñawch'ichay [ñawch'ichay] r.p. Afilar ñawpan :
awqan : rakhu grueso (hilos). Ñauchhichani. Sacar punta, o afilarla o
kikin : sillp'a delgado (láminas). ñauchiyachini.. (dgh, h&h)
ñañu ch'unchula [ñañu ch'unchula] ukhu. ñawch'i [ñawch'i] s.t. Allinta khuchun, k'utun,
Intestino delgado. (arusimiñee) t'uksin. Filo; hoja filuda de cuchillo u otro
instrumento, punta aguda. (dgh, h&h)
ñawch'ina [ñawch'ina] yacha. s. Tajador. ñawichay [ñawichay] LPZ r.p. Ch'uspata,
(arusimiñee) kapachuta k'achanchay. Adornar. (pat)
ñawi [ñawi] CHU Ojal. (rk)
s. ñawichay [ñawichay] PTS r.p. Ampolla
ñawi [ñawi] awa. s. Ojo; diseño en los tejidos. (asociación con la acumulación de agua debajo
ñawi [ñawi] LPZ PTS s. Ojo. (ceq, lot, pat, rh, la piel. (rh)
str) ñawichay [ñawichay] LPZ r.p. Mirarse mal.
ñawi [ñawi] LPZ s. Ojo de abertura de la tierra (pat)
para sembrar. (pat) ñawikipay, ñawiykachay [ñawikipay,
ñawi [ñawi] PTS s. Substancia que sobrenada ñawiykachay] r.p. Releer. (arusimiñee)
en los líquidos kikin : lluqllu. (rk) ñawilla, ñawinlla [ñawilla, ñawinlla] s. Pupila.
ñawi [ñawi] LPZ s. Vista. (pat) (arusimiñee)
aqhap ñawin aceite de la chicha. (jl) ñawirikuq [ñawirikUx] s. Legibilidad.
ch'aska ñawi ojosa. (arusimiñee)
ch'ulla ñawi tuerto. ñawirina wasi [ñawirina wasi] LPZ yacha. s.
LPZ ch'ullqu ñawi ojos hinchados. (pat) Biblioteca; casa de lectura. (arusimiñee, pat)
ch'uqñi ñawi ojos lagañosos. ñawiripuy [ñawiripuy] r.p. Leérselo.
ch'usu ñawi ojos rasgados. Ñawirisqa p'anqakuna [Ñawirisqa
llama ñawi alfa y beta de centauro. p'anqakuna] Kay p'anqata juk qillqata
papa ñawi ojos de la papa. wakichinapaq qhawasqanchikta ruri-pi jina
rumi ñawi ojo de piedra. qillqana. Bibliografía, libros leídos. (ñancha)
ñawip llikan [ñawip llikan] LPZ ukhu. s. Velo ñawiriy [ñawiriy] r. mp. Retoñar semilla de papa
de la vista. (pat) en germen. (ceq)
ñawip yuraqnin [ñawip yuraxnin] ukhu. s. ñawiriy [ñawiriy] musuq. r.p. Leer. (rk)
Blanco del ojo. (dgh) ñawiriy wasi [ñawiriy wasi] s. Biblioteca.
ñawirara [ñawirara] PTS s.t. Ojos, lleno de; (arusimiñee)
por ejemplo un tronco, una papa. (rk) ñawisapa (ñawisapa)    PTS s.t. Ojoso. (lot, rk)
ñawiypi [ñawiypi] LPZ r.t. En mi vista; ñawisapa [ñawisapa] LPZ s.t., s. Persona de
presencia. (pat) ojos grandes. (pat)
ñawiypi, ñawiykipi, ñawinpi .. [ñawiypi, ñawisitu [ñawisitu] PTS awa. s. Ojito, diseño
ñawiykipi, ñawinpi ..] delante de mi, de ti, de
en tejidos. (rh)
el/ella ...
ñawpa [ñawpa] LPZ s. Ancestro. (pat)
ñawiyuq [ñawiyox] LPZ s. Alfabeto; persona
que sabe leer. (pat) ñawpa [ñawpa] LPZ s. Antiguo awqan :
qhipa futuro. (arusimiñee, pat, rk)
ñawiyuq [ñawiyox] LPZ s. Kuka qhawaq. El
r.t. Antes.
o ella que sabe adivinar mediante la coca qhaway
: yachaq yatiri. (pat)
ñawpamantapacha [ñaupamantapacha] r.t.
Desde antes. (ceq)
ñawi anku [ñawi anku] ukhu. s. Nervio óptico. Runas ñawpamanta pacha qhichwa parlayta
(arusimiñee)
yachanchik. los runa sabemos quechua desde
ñawi anku [ñawi anku] LPZ ukhu. s.
antes. (ceq, rk, trbk)
Tendones del ojo. (pat)
Ñawpan [Ñawpan] s.t. Anterior. (ab)
ñawi chilltu [ñawi chilltu] LPZ s. Esclerótica.
ñawpaqi (ñawpaqe)    LPZ PTS r.t. Delante
ñawi ch'upu [ñawi ch'upu] LPZ s. Orzuelo. Ñawpaqiypi kachkan. Está delante de mi. (ceq,
ñawi kichachikuq jina musuq. lot, pat, rh)
Sorprendente. (rk) ñawpaqi [ñawpaqe] CBB ñawpaqe LPZ r.t.
ñawi ñawi [ñawi ñawi] LPZ awa. s. Ñawi Delante de, en presencia de. (xa, pat)
pallay. Ojos, tejido lleno de figuras de qhaway : ñawpaqiq [ñawpaqex] simi. s. Prefijo.
pallaykuna-ta. (pat) (arusimiñee)
ñawi papa <> [ñawi papa ] CHU Iris del ojo. ñawpa pacha [ñawpa pacha] LPZ simi. s.
ñawi qara (ñawi  qara)    CHU PTS s. Párpado. Tiempo pasado. (pat)
(lot, rk) ñawpa pacha, wayma pacha [ñawpa pacha,
ñawi ruru [ñawi ruru] CHU s. Iris del ojo. wayma pacha] Tiempo antiguo. (arusimiñee)
ñawi ruru [ñawi ruru] LPZ Pupa. (pat) ñawpa pacha, wayma pacha, yallisqa
ñawi yana (ñawi  yana)    PTS Pupila. (lot) pacha [ñawpa pacha, wayma pacha, yallisqa
ñawichakuy [ñawichakuy] CHU r.p. Abrir los pacha] simi. s. Tiempo pasado (verbal).
ojos las crías de los animales. (arusimiñee)
ñawpachiy (ñawpachiy)    PTS r.p. Adelantar; ñawpaykuchiy [ñawpaykuchiy] r.p. Adelantar,
enviar algo o alguien hacia adelante. (lot, rk) hacer; que ingrese antes. (dgh, rk)
ñawpakamasqa [ñawpakamasqa] ph. Histórico. ñawpaykuy [ñaupaykuy] r. ku Adelantarse. (ceq)
(arusimiñee) ñawpi [ñawpi] chiru. s. Ápice.
ñawpakamasqa qillqa [ñawpakamasqa qelqa] ñawpi [ñawpi] yupa. s. Punta ñawpan : Ñaupi.
Texto histórico. (arusimiñee) Las puntas de las cosas que no punçan.. (dgh,
ñawpakamay [ñawpakamay] s. Historia. arusimiñee, lai, smtq)
(arusimiñee) ñawpan : sinqap ñawpin punta de la nariz. (dgh)
ñawpakamayuq [ñawpakamayox] s. ñawra musuq. s. Diversidad. (rk)
Historiador. (arusimiñee) ñawra [ñawra] wanlla. s.t. Diverso. (rk)
ñawpakuna [ñaupakuna] s. Antiguos, los. (ceq) ñawra jallp'akunapi musuq. Pisos
ñawpaq [ñawpax] LPZ ñaypax PTS r.t Antes ecológicos. (rk)
(tiempo) awqan : qhipa futuro. (arusimiñee, pat) ñawra jallp'akunapi puquchiy musuq.
ñawpaq [ñawpax] LPZ ñaypax PTS s.t. Control vertical de pisos ecológicos. (rk)
Antiguo. (pat) ñawra kawsayniyuq [ñawra kawsayniyox]
ñawpaq [ñawpax] LPZ ñaypax PTS s.t. wanlla. s.t. Pluricultural qhaway : kawsay
Pasado. (pat) ñawra. (rk)
ñawpaq [ñampa] (ñawpaj)    CHU LPZ ñaypaq ñawra kay [ñawra kay] wanlla. s. Diversidad.
PTS s.t. Primero, adelante (espacio) awqan : (rk)
qhipa atrás. (ceq, lot, pat, rh, str) ñawra llaqtachasqa [ñawra llaxtachasqa]
ñawpaq [ñawpax] LPZ ñaypax PTS s.t., s. Que wanlla. ph. Multiétnico. (rk)
adelanta. (pat) ñawra naranjakunata musuq. Cítricos. (rk)
ñawpaqman [ñaupajman] LPZ r.t. Adelante; Ñawra Suyu [Ñawra suyu] s. Estado
hacia adelante. (ceq, pat) plurinacional. (rk)
ñawpaqmanta [ñaupajmanta] LPZ r.t. Desde ñawray [ñawray] s. Diversidad de, variedad de;
antes; desde tiempo. (ceq, pat, rk) se utiliza para generalizar a todos los miembros
ñawpaqpi [ñawpaxpi] LPZ PTS r.t. del grupo. (dgh, rk)
Adelante. (pat, rh) ñawray mit'a [ñawray mit'a] En toda ocasión.
ñawpaqta [ñawpaxta] LPZ r.t Por adelante. (dgh)
(pat) ñawray sisakuna [ñawray sisakuna] Todas las
ñawpaqta [ñampaxta] PTS r.t. Antes. (rh) flores. (dgh)
ñawpaqta [ñawpaxta] PTS r.t. Primero. ñawray takikuna [ñawray takikuna] Todo
género de cantos. (dgh)
ñawpaq kiru incisivos kikin : p'alta kiru. ñawray llimp'ikuna [ñawray llimp'ikuna]
(smtq)
Todos los colores. (dgh)
ñawpaq unku [ñawpax unku] LPZ Punchu
ukhupi churakunapaq. Ponchillo. (pat)
ñawray kawsay [ñawray kawsay] s.
Biodiversidad. (arusimiñee)
ñawpaq unku [ñawpax unku] LPZ Ponchillo
antiguo, inca. (pat)
ñawray pacha [ñawray pacha ] pacha. Piso
ecológico. (arusimiñee)
ñawpaqchay [ñawpaxchay ] r.p. Priorizar. ñawray rimay [ñawray rimay] simi. Variedad
(arusimiñee)
dialectal. (arusimiñee)
ñawpaqi+Y+pi kay [ñawpaqe+Y+pi kay] r.
Delante de (persona) awqan : qhipaYpi detrás ñawrayay [ñawrayay] r. mp. Diversificar.
(arusimiñee)
de. (rk)
ñawparichiy, ñawpachiy [ñawparichiy,
ñawraykuna [ñawraykuna] s. Cosas diversas.
(dgh)
ñawpachiy] r.p. Anticipar. (arusimiñee)
ñawsa [ñawsa] LPZ s.t. Ciego. (dgh, pat)
ñawparikuy [ñawparikuy] PTS r.ku
Adelantarse. (gro, rk) ñawsa [ñawsa] LPZ tikra. s.t., s. Mana
ñawiriyta atiq. Analfabeto. (pat)
ñawpariy [ñawpariy] LPZ PTS r. mp.
Adelantar un poco. (h&h, pat, rk) ñawsa jina [ñawsa jina] LPZ allqu. Palabra
vulgar (como ciego). (pat)
ñawpariy yuyay, iputisis, [ñawpariy yuyay,
iputisis,] s. Hipótesis. (arusimiñee)
ñawsa papa [ñawsa papa] LPZ Papa sin ojos.
(pat)
ñawpay [yanpay] (ñawpay)    CHU ñaypay LPZ
ñawsa sunch'u [ñawsa sunch'u] (ñawsa  sunchu)    
PTS r. mp. Adelantar; pasar hacia adelante.
LPZ sunchu mallki. s. Planta que crece en los
(ceq, h&h, lot, pat)
valles, con flores amarillas, dorignio*. (pat)
ñawsaqasqan [ñawsaqasqan] LPZ ph. ñiqinakuy [ñeqenakuy] r.p. Apretujarse kikin :
Enceguecido,a; como ciego, persona que entra ñit'inakuy. (rk)
sin permiso. (pat, rk) ñiqiy [ñeqey] LPZ Pujar. (pat)
r. mp.
ñawti, rikuq [ñawti, rikUx] s.t., s. Testigo. ñiqiy [ñeqey] PTS Embutir, encajar. (rk)
r.p.
(arusimiñee)
ñiqiy [ñeqey] r.p. Presionar. (ceq)
ñich'i [ñich'i ] s. Molécula. (arusimiñee) ñiqñi [ñexñi] LPZ mallki. s. Planta medicinal
ñikuy [nikuy] PTS r. ku Equivaler, compararse para curar dolor de cabeza. (pat)
Chamuy-qa chayamuy-man ñikun. Chamuy
ñiqus [ñeqos] (niqus)    LPZ kiti. s. Comunidad
equivale a chayamuy.. (rk)
de trópico de Carijana, Prov. Bautista Saavedra,
ñillay [nillay] r.p. Decir por decir, decir en raga, Norte de La Paz. (pat)
chancear. (dgh, ceq)
ñiqus [ñeqos] LPZ kiti. s. Río de ñiqus que se
ñin [nin] Dice, utilizado para narrar eventos no encuentra en el cantón Carijana, Prov. Bautista
observados de primera mano. (rh, rk) Saavedra. (pat)
ñina [ñina] kmch. Digamos qhaway : nina ñiqhi [ñeqhe, ñeqe] PTS s. Upi ruwasqa
fuego. (rk) kaptin, lawa-jina puchuynin; chay
ñinakuy (ninakuy)    PTS r. ku Consultar(se); qhipanmanraq tiqti yapakun; chay aqhata
equivaler(se). (lot) puquchinqa. Sedimento que queda después de
ñinakuy [ñinakuy] (ninakuy)    LPZ r.p. Decir de la refinación final de UPI antes de agregar el tiqti
frente. (pat) 'arrope'. (rh)
ñinakuy [ñinakuy] (ninakuy)    yupa. s. ñiqwin [ñexwin] ukhu. s. Médula; médula
Equivalencia. (arusimiñee) espinal. (arusimiñee, h&h)
ñinayay, ñinakuy, willay [ñinayay, ñinakuy, ñiriy [ñiriy] r.p. Formular una idea, un ejemplo,
willay] simi. r.p. Comunicar, transmitir. etc.. (arusimiñee)
(arusimiñee) ñirpay CHU imatapis ñillay decir(le)
ñini mana ñinichu ironía. (rk) cualquier cosa. (trbk)
-ñiq [-nex] CHU -neq" k' Aproximativo de ñis [ñis] LPZ nis aq. Cuña, auxiliar en lugar de
lugar,. (str, rk) ñispa 'diciendo'. (pat)
ñiq [nix] s.t., s. Hablante, el que dice. ñis [ñis] LPZ nis allqu. aq. Palabra vulgar, del
-ñiqta [-nexta] r.t Ñan-ñiq-ta rinki. Ve por las decir. (pat)
proximidades del camino. ñispa [ñispa] LPZ PTS cha. Diciendo:
ñiq tuyru (“ ”) [nex tuyru] (niq  tuyru)    simi. s. utilizado para citas directas. (pat)
Kay (“ ”) tuyruqa pipis imatapis ñisqanta ñisqa [nisqa] PTS ph Llamado (nombre),
riqsichinapaq qillqakun. Comillas. (arusimiñee, dicho.
ñancha) ñisqa [nisqa] LPZ ph. Dicho. (pat)
ñiqay [ñeqay] r.p. Discrepar. (arusimiñee) ñisqan chimpu [nisqan chimpu] (nisqan  chimpu)    
ñiqay [ñeqay] r.p. Oponerse. (arusimiñee) simi. Comillas. (arusimiñee)
ñiqi [ñeqe] wanlla. s. Artículo. (rk) ñisqanman jina [nisqanman jina] Conforme a
ñiqi [ñeqe] sxx s.t. Embutido(s), lleno, repleto. su palabra. (ceq, rk)
(rk) ñit'ichaq, qillqachaq [ñit'ichax, qelqachax] s.
ñiqi [v.p.] PTS yupa. s.t., s. Ordinal. Imprenta. (arusimiñee)
q'ita. ñit'inaku [ñit'inaku] LPZ s. Empujoneo;
siqi. apretujamiento de gente. (pat, rk)
ñiqi yupay [ñeqe yupay] yupa. Número ordinal. ñit'inakuy [ñit'inakuy] LPZ r. ku Empujarse,
(arusimiñee)
aplastarse. (pat)
ñiqichana [ñeqechana] musuq. s. Computadora, ñit'iq [ñit'ix] s.t., s. Impresión. (arusimiñee)
ordenador. (arusimiñee)
ñit'iq [ñit'ix] s.t., s. P'anqata jurqhuq.
ñiqichaq [ñeqechax] musuq. s. Computador,a.
Impresor. (ñancha)
(rk)
ñiqichaq makina musuq. s. Computadora. (rk) ñit'irpay [ñit'irpay] CHU r.p. Apretar.
ñiqichay [ñeqechay] yupa. r.p. Ordenar (poner ñit'isqa [ñit'isqa] ph. Ña ñit'isqa p'anqa.
Publicado; impreso. (ñancha)
en orden). (arusimiñee)
ñiqichiq runa, rima runa [ñeqechix runa,
ñit'isqa ñiqi, p'anqachana [ñit'isqa ñeqe,
p'anqachana] yacha. s. Edición. (arusimiñee)
rima runa] s. Persona gramatical. (arusimiñee)
ñiqinaku [ñeqenaku] sxx s. Apretujamiento ñit'iy [ñutiy] CHU PTS r.p. Presionar.
LPZ Aplastar. (pat)
kikin : ñit'inaku. (rk)
LPZ Apretarse. (lot, pat) ñuñuy (ñuñuy)    LPZ PTS r.p. Mamar; lactar
[ñit'iy] (ñit'iy)    Empujar. (ceq, rh) kikin : chuchuy. (ceq, lot, pat)
sxx Estampar las impresiones digitales. (rk) ñuqa [nuqa] (noqa)    CHU LPZ PTS ranti
ñit'iy, qillqachay [ñit'iy, qelqachay] r.p. Runamanta juk ñiqipi kaq Yo Ñuqallapuni
Imprimir. (arusimiñee) ruwani. Yo nomás hago (eso). (ceq, lot, pat, rh,
ñiy [niy] (niy)    CHU LPZ wanlla. r.p., r.p. str, rk, trbk)
Yuyayta rimaspa riqsichiy. "llakiypipis ñuqamanta [ñoqamanta] r.t. Por mi parte. (ceq)
kawsaypipis tukuy yanapakunanchik tiyan ñuqap [ñoqax] LPZ Mío, mía. (pat, rk)
ñispa ñini". Decir ñawpan : Ñini. Dezir algo. ñuqapta [noqaxta] (ñuqaqta)    LPZ PTS Mío,
(dgh, ceq, lot, pat, rh, str, rk) mía. (pat)
ñiy, rimay [niy, rimay ] r.p. Expresar. ñuqarayku [ñoqa rayku] Por causa de mí. (ceq)
(arusimiñee) ñuqarí [ñoqarí] Y yo?.
ñuju [ñuju] LPZ s.t., s. Mana sumaq parlaq, ñuqaypata [ñoqaypata] Mío, mía. (rk)
sinqa ukhumanta parlaq, sinqa tapasqa. ñuqa kaptiy [ñoqa kaxtiy] Por mí. (ceq)
Persona que habla con la nariz tapada, no habla
claro, no se le entiende. (pat) ñuqa mita [ñoqa mita] De mi edad. (ceq, rk)
ñukch'u [ ] (ñujch'u)    PTS mallki. s. Planta de ñuqa wiñay [ñoqa wiñay] De mi tamaño. (ceq,
lot)
flores amarillas. (lot)
ñukñu [ñujñu] s.t. Dulce kikin : misk'i. (dgh, ñuqanchik [ñoqanchik] (noqanchis)    CBB
noqanchis, ñoganchis CHU noqancheqh LPZ PTS
pol)
noqanchex ranti Runamanta juk ñiqipi kaqwan
ñukñu [ñujñu] s.t. Melifluo. iskay ñiqipi kaqwan ima; qamwan ñuqawan
ñukñu simi [ñujñu simi] Afable; cortés kikin : khuska. Nosotros (inclusivo). (ceq, lot, pat, rh,
misk'i simi. (dgh) str)
ñuku [ñuku] LPZ Uña uwijap simin
lluku s. ñuqanchikpaqta [noqanchikpaxta] Nuestro/a.
watana, ama ñuñunanpaq. Bozal. (ceq) ñuqayku (noqayku)    LPZ PTS ranti
ñuku [ñuku] (ñuku)    PTS s. Guante para el Runamanta juk ñiqipi kaq, achkhachasqa;
tinku. (arusimiñee, ceq, lot, rk) iskay kaq runa mana yaykunchu. Nosotros
ñukukuy [ñukukuy] PTS r.p. Poner(se) los (exclusivo). (ceq, lot, pat, rh, str)
guantes. ñuqaykupta [ñoqaykuxta] Nuestro/a
ñukuy [ñukuy] r.p. Poner bozal; poner guante de (exclusivo).
cuero para pelear. (ceq) ñuqaykurí [ñoqaykurí] Y nosotros?
ñuk'u [ñuk'u] s. Parálisis. (arusimiñee) (exclusivo).
ñuk'u [ñuk'u] (ñuk'u)    s.t. Mana makiyuq. ñuqch'a [ñoxch'a] (ñojch'a)    PTS masi. s.
Manco. (ceq, rk) Nuera. (ceq)
Yerna, mujer de su hijo; hija política. (rk)
ñuñu [ñuñu] LPZ s. Mamas. (pat) LPZ qhachun. (pat)
ñuñu (ñuñu)    PTS ukhu. s. Seno. (lot) tullqa.
ñuñu [ñuñu] LPZ s. Teta. (ceq, pat) yuqch'a.
kikin : chuchu. ñuqñu [ñoxñu] (ñojñu)    s. Leche cuajada. (ceq)
ñuñu qurin [ñuñu qorin] LPZ kiti. s. Niño ñuqñu [ñUxñu] LPZ s.t., s. Mete nariz. (pat)
Corín, comunidad de Charazani, Prov. Bautista ñuqtu ñuqtun [ñoxtu] (ñutqhu,  ñujtun)    CBB
Saavedra; niño Corín, ayllu de Caata, Prov. ñojtun CHU ñUxtun LPZ ñutqho PTS ukhu. s.
Bautista Saavedra, Norte de La Paz. (pat) Cerebro kikin : ñuqtu. (xa, arusimiñee, ceq, atd,
ñuñuchiy (ñuñuchiy)    LPZ PTS r.p. lot, pat, rk)
Amamantar. (lot, pat) ñuqtu [ñoxtu] (ñutqhu)    CHU LPZ ñutqho PTS
ñuñuchiy [ñuñuchiy] r.p. Dar de mamar. (ceq) ukhu. s. Sesos. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rk)
ñuñuma [ñuñuma] p'isqu. s. Anade, pato ñuqtu-tullu musuq. cerebral. (rk)
silvestre. (dgh, rk) ñuskhi [ñuskhi] LPZ r.p. Khuchi ñuskin
ñuñuña (ñuñuña)    PTS mallki. s. Baya, planta sinqanwan. Hozar. (pat)
de flores moradas. (lot) ñust'a (ñust'a)    LPZ PTS s. Princesa; una
ñuñuq [ñuñUx] s. Mamífero. (arusimiñee) joven elegante elegida. (dgh, lot, pat)
ñuñuq [ñuñUx] LPZ s.t., s. Lactante. (pat) [ñust'a] s. Virgen dedicada al sol en el tiempo
ñuñuq wawa [ñuñux wawa] (ñuñuj  wawa)    LPZ incaico. (ceq, rk)
PTS s.t., s. Bebé, niño de teta, lactante; niño o ñusu [ñusu] LPZ s. Herramienta (arma,
niña que toma leche. (dgh, ceq, pat, rk) lawk'ana) de curva cerrada. (pat)
LPZ Mana sumaq paqariq phukuna chay.. pachallanmanta [pachallanmanta] CBB r.t.
(pat) De por sí. (h&s)
ñusuy [ ] (ñusuy)    CHU PTS r. mp. Roncar. pachallanpi [pachallanpi] (pachallampi)    CBB
(lot) PTS En el mismo lugar. (ceq, h&s, rk)
r.t.
ñuti [ñuti] LPZ s. Lesión. (pat) pachallanta [pachallanta] PTS r.t. Igual, lo
ñuti [ñuti] LPZ s.t. Aplastado, papa u oca mismo (hacer). (rk)
cocidas. (pat) pachallan [pachallan] CBB PTS s.t.
ñut'u [ñut'u] LPZ Harina fina. (pat)
s. Pachallanpuni kachkanki '. Igual (estar),
ñut'u [ñut'u] s.t. Fino, menudo. (ceq) seguir como antes, lo mismo. (h&s, rh, rk)
ñut'u (ñut'u)    CHU PTS s.t., s. Aplastado en pacha-aysa gravedad. (rk)
pedazos pequeños. (lot, str) pacha junt'achi [pacha junt'achi] LPZ
ñut'u kutay [ñut'u kutay] Molienda fina. Cumplir con el tiempo. (pat)
(arusimiñee) pacha kamachi [pacha kamachi] LPZ
ñut'uy [ñut'uy] LPZ Desmenuzar. (pat)
r.p. Creador del cosmos. (pat)
ñut'uy (ñut'uy)    CHU LPZ PTS r.p. Moler Pacha Kamaq [pacha kamax] LPZ s. Sumaq
fino, aplastar. (ceq, lot, pat, str) tatanchik wiraqucha. Creador del universo.
(pat)
p 15 [p] s. Chunka phichqayuq ñiqi qillqa "El templo que el Inca dedico a Dios criador
ñancharisqa qillqakunamanta. P, p; letra.
junto a Lima, para hazer alto sus exercitos, y el
p ~ pa [pax ~ -q] CHU -q" k' Pip kasqanta Demonio de embidia se entro y se hizo poner vn
sut'inchanapaq, saphi uyaywapi tukukuptin - idolo que porque hablaua en el mucho le
p qillqakun: runa-p wasin; saphi upayariypi llamaron rimak, que dize hablador y es ya el
tukukupti -pa qillqakun: kuntur-pa thapan. nombre de Lima corrompido de rimak.". (dgh)
Genitivo, 'de' Lukas-paq wasin. la casa de "sitio monumental en los Andes centrales ..
Lucas. (ñancha, str) integrado al Tahuantinsuyu .. fue un centro
-pa [-pa] CHU k' Genitivo. (str) religioso, ceremonial, político, estratégico,
p. [p.] k'utu s. Pachakkuna, pachakchisqa. económico y simbólico.. fue el asiento de
Centena. (ñancha) (Pachacamac) un dios oracular .. y el foco de
P/p [p/p] qillqa. s. Kay p sanampa, phatmip romerías a larga escala desde lugares remotos.".
qallariyninpi [p] jina uyarikun, wichq'asqa: (Peter Eeckhout 2008:44)
paru; phatmip tukukuyninpitaq [j] jina pacha kutichiq [pacha kutichix] LPZ s.t., s.
t'uqyan: llipt'a.. (ñancha) Reformador, cambia tiempo. (pat)
-pata [-pata] CHU k' Genitivo. (str) Pacha kutiq [pacha kutix] suti. s. Inca
-pacha [-pacha] k' Machaykun-pacha. pachacutij; lit. vuelta del tiempo.
Inmediatamente,. pacha kuyuchi [pacha kuyuchi] CBB s.

-pacha [-pacha] CHU k' Kunan pacha, chay Temblor, terremoto. (h&s)
pacha; ruwan-pacha. Mismo, carácter definido pacha kuyuy [pacha kuyuy] pacha. s.
o determinado. (str) Terremoto. (dgh, arusimiñee)
-pacha [-pacha] LPZ k' Momento. (pat) pacha k'ajay, llaphi [pacha k'ajay, llaphi]
pacha [pacha] LPZ PTS s. Época. (lot, pat) pacha. Temperatura. (arusimiñee)
pacha [pacha] LPZ s. Espacio. (ceq, lot, pat, rh) Pacha Mama [pacha mama] LPZ PTS s.
Madre tierra qhaway : wirjina. (arusimiñee, ceq,
pacha (pacha)    PTS s. Mundo. (ceq, lot, rh, str) pat, rh)
pacha [pacha] LPZ pacha. s. Tiempo. Pacha Mama yupaychaymanta
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh)
yachachiy [pacha mama yupaychaymanta
pacha [pacha] CHU s. Tierra. (str, rk)
yachachiy] Educación para el medio ambiente
chay pacha esa vez.
(transversal). (arusimiñee)
LPZ chullpa pacha tiempo de chullpas. (pat)
kunanpacha ahora mismo.
pacha puquy killa [pacha poqoy killa] s.
Marzo ñawpan : Pacha Pocoy Quilla. (poma)
pachakuti [pachakuti] s. Desastre (natural,
epidemia, guerra) awqan : aquy rak'i, t'iyuy
pacha qillqay [pacha qelqay] r.p. Bordar.
(arusimiñee)
rak'i. (dgh, husson)
pachakuti [pachakuti] pacha. s. Retorno del pacha qhaway [pacha qhaway] s. Cosmovisión.
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 25)
tiempo. (arusimiñee)
pacha rikuchiq k'askaq, pacha k'askaq
pachan [pachan] CBB s.t. Lo mismo, igual que [pacha rikuchix k'askax, pacha k'askax] simi. Sufijo
antes kikin : kikin. (h&s, rk) marcador de tiempo verbal. (arusimiñee)
Pacha rikhuchiq k'askaqkuna [pacha pachak wata [pachaj wata] LPZ Cien años.
rikhuchix k'askaxkuna] simi. Pacha rikhuchiq (pat)
k’askaqkunaqa, jayk'apchuch kasqanta Pachakamay [pachakamay] pacha. s. Ciencias
chimpun. Sufijos marcadores de tiempo. de la vida ñinapaq apaykachakun. Ciencias
(ñancha) de la vida. (ñancha)
pacha ruway qillqa, pacha qillqa [pacha pachakawri [pachakawri ] s. Meteoro.
ruway qelqa, pacha qelqa] Cronograma. (arusimiñee)
(arusimiñee) pachakcha kawak'uchu thatki (pth²)
pacha siqi [pacha seqe] Línea de tiempo. [pachajcha kawak'uchu thaski (pth²)] yupa.
(arusimiñee) Centímetro cuadrado. (arusimiñee)
pacha tikrachi [pacha tijrachi] LPZ Cambiar pachakcha p'uylu (pp’) [pachajcha p'uylu
el tiempo. (pat) (pp’)] Juk litrop pachak t'aqaynin. Centilitro.
pacha tupu [pacha tupu] Medida de tiempo. (arusimiñee)
(arusimiñee) pachakcha p'uytu (pp’) [pachajcha p'uytu
pacha tupusqa [pacha tupusqa] yupa. (pp’)] yupa. Centilitro. (arusimiñee)
Geométrico. (arusimiñee) pachakcha thatki (pth) [pachajcha thaski
pacha tupusqa rikch'ay [pacha tupusqa (pth)] yupa. Centímetro. (arusimiñee)
rijch'ay] yupa. Forma geométrica. (arusimiñee) pachakchay [pachajchay] (pachajchay)    CBB
pacha tupuy [pacha tupuy] yupa. r.p. Medir r.p. Dividir entre cien. (h&s)
tierras. pachakchu [pachajchu] s. Juk jatun camión
pacha tupuy [pacha tupuy] yupa. s. ñinapaq. Tráiler. (ñancha)
Agrimensura. pachakkuna, pachakchisqa [pachajkuna,
pacha tupuy [pacha tupuy] yupa. s. Geometría. pachajchisqa] yupa. s. Centena. (arusimiñee)
(arusimiñee) pachakmanta yachana [pachajmanta yachana]
pacha thatkiy [pacha thaskiy] Cronológico. LPZ Conocer de cien en cien. (pat)
(arusimiñee)
pachakninchisqa [pachajninchisqa] ph. Cien
pacha watana [pacha watana] LPZ yupa. por ciento. (arusimiñee)
Almanaque. (arusimiñee, pat) pachakpa pachaknin, paqarpa
pacha wayra [pacha wayra ] pacha. Clima. pachaknin [pachajpa pachajnin, paqarpa
(arusimiñee)
pachajnin] yupa. Centésimo. (arusimiñee)
pacha willaq, pacha jawariq,
pachakp'iti, sapa pachakmanta,
kawsaykamayuq [pacha willax, pacha [pachajp'iti, sapa pachajmanta,] Porcentaje.
jawarix, kawsaykamayox] s.t., s. Historiador. (arusimiñee)
(arusimiñee)
pachallan [pachallan] s.t Preciso. (arusimiñee)
pacha willay, pacha jawariy, pacha
pachamama [pachamama] LPZ s. Madre
kawsay, kawsaykamay [pacha willay, pacha tierra, diosa de la tierra. (pat)
jawariy, pacha kawsay, kawsaykamay] Historia.
(arusimiñee) pachamama [pachamama] pacha. s. Naturaleza.
(arusimiñee)
pacha yupay [pacha yupay] yupa. s. Fecha.
(arusimiñee) pachamama sanampa [pachamama sanampa]
Señal natural. (arusimiñee)
pacha, samay pacha [pacha, samay pacha]
pacha. Ambiente. (arusimiñee) Pachamama yupaychay [pachamama
yupaychay] pacha. Ecología. (arusimiñee)
pacha, suyu [pacha, suyu ] pacha. s. Territorio.
(arusimiñee) Pachamama yupaychay [pachamama
pachak [pachaj] (pachaj)    PTS yupa. s., s.t. 100 yupaychay ] Medio ambiente. (arusimiñee)
Cien, ciento. (arusimiñee, ceq, lot, rh) pachamamapi kaq [pachamamapi kax] pacha.
pachak aqnu (pa) [pachaj axnu (pa)] yupa. Recurso natural. (arusimiñee)
Hectogramo. (arusimiñee) pachamamapi kaq mana kutiriq, mana
pachak chaki [pachaj chaki] LPZ khuru. s. kawsariq [pachamamapi kax mana kutirix, mana
Cien pies (gusano). (pat, rk) kawsarix] pacha. Recurso natural no renovable.
(arusimiñee)
pachak p'uylu (pp’) [pachaj p'uylu (pp’)]
Hectolitro. (arusimiñee) pachamamapi kutiriq kaq [pachamamapi
kutirix kax] Recurso natural renovable.
pachak thatki (pth) [pachaj thaski (pth)] yupa. (arusimiñee)
Hectómetro. (arusimiñee)
pachamamasqa [pachamamasqa] CBB
pachak wata [pachaj wata] yupa. s. Siglo.
pachamamasqa ph. Enfermo con pachamama. (xa)
(arusimiñee)
pachamanta yachachina musuq. Ciencias pagre <kas. [pagre] CHU s. Padre. (lot, str)
naturales. (rk) paka [paka] PTS Águila. (rh)
s.
pachan [pachan] r.t. Mismo, intacto. (ceq, rk) paka [paka] LPZ Oculto. (pat)
s.t.
pachan [pachan] LPZ s. En su momento. (pat) paka paka [paka paka] LPZ r.t Escondido,
pachan kay [pachan kay] LPZ r. Estar igual. clandestino. (pat)
(rk) paka paka [paka paka] CBB sxx s. Juego de
pachan, paqar, intiru [pachan, paqar, intiru] las escondidas kikin : pakanaku. (h&s, rk)
s.t. Entero. (arusimiñee) pakakuna [pakakuna] CHU s. Escondite. (rk)
pachanchaq, siqichaq [pachanchax, seqechax] pakakuna [pakakuna] LPZ s. Juego de niños
s.t., s. Diagramador. (arusimiñee) jóvenes (ocultarse). (pat)
pachap kasqan [pachax kasqan] wanlla. s. pakakuy (pakakuy)    PTS r.ku Ocultarse. (lot, rh)
Historia. (rk)
pakakuy [pakakuy] LPZ r.p. Ocultar. (pat)
Pachap kasqan ruwakipay [pachax kasqan
ruwakipay] Tradición histórica. (Creación colectiva
pakanaku [pakanaku] PTS s. Juego de las
con Dr Pedro Plaza) escondidas kikin : paka paka. (rk)
pachap kawsaynin [pachax kawsaynin] pakanuqay [pakanoqay] (pakanoqay)    CBB r.p.
(pachaq)    LPZ Vida del tiempo-espacio. (pat) Ocultar, esconder con frecuencia. (h&s)
pachap kaynin [pachax kaynin] LPZ Esencia pakasqa (pakasqa)    CBB CHU LPZ PTS
del tiempo-espacio. (pat) ph. Oculto, escondido. (h&s, lot, pat, rk)
pachap kayninmanta yuyay musuq. pakasqa kaq yachachina wakichi musuq.
Cosmovisión. (rk) Currículum oculto. (rk)
pachap-kasqan qhawaykuykamayuq pakay (pakay)    CHU LPZ PTS r.p. Esconder;
musuq. Historiador. (rk) guardar. (ceq, lot, pat, rh, str)
pachapuquy [pachapoqoy] s. Marzo. pakay [pakay] LPZ r.p. Ocultar. (ceq, pat)
(arusimiñee) pakay pakay [pakay pakay] CBB PTS r.t.
pachakmanta [pachajmanta] y.s. Porcentaje; Ocultamente; a ocultas. (h&s, pat, rk)
tanto por ciento. (rk) pakay [pakay] CBB s. Escondite. (ceq, h&s)
qanchis pachakmanta 7 por ciento. (rk) pakaymanta [pakaymanta] r.t. En secreto, de
pachas [pachas] (pachacha)    LPZ s. Wasi ocultas. (ceq, h&s)
llut'ana yuraq t'uru. Yeso ñawpan : Pachach pakaykuy [pakaykuy] r.p. Esconder bien. (rk)
Yesso. (dgh, pat) paki paki [paki paki] LPZ mallki. s. Planta
qhaway : isku cal medicinal que se utiliza para la hinchazón. (pat)
pachatupusqa pirwa, pachatupusqa paki simp'ay [paki simp'ay] LPZ Trenzado de
kurku [pachatupusqa pirwa, pachatupusqa kurku] honda, la parte más gruesa. (pat)
yupa. Cuerpo geométrico. (arusimiñee) pakpaka [pajpaka] p'isqu. s. Tutan phawaq
pachatupusqa salta, pacha tupusqa khuru mikhuq p'isqu. Mochuelo; ave
pallay [pachatupusqa salta, pacha tupusqa pallay] insectívora nocturna. (dgh, arusimiñee, pol, smtq)
Figura geométrica. (arusimiñee) pakurma [pakurma] (pacorma)    s., s.t. Moho;
pachi [pachi] LPZ wawa. aq. Expresión para enmohecido. (ceq)
hacer sentar a los niños, con cariño. (pat) pakurmay [pakurmay] (pacormay)    r. mp.
pachi [pachi] yaw. s. Agradecimiento. (lay) Enmohecerse. (ceq)
pachi [pachi] CBB CHU musuq. yaw. Gracias. palama [palama] LPZ s.t. Trenzado redondo de
(aul, lai, rk) lana. (pat)
pachiy [pachiy] r.p. Agradecer (en niño Corín, palatu [palatu] CBB mallki. s. Chuwi jina.
gracias nomas dicen). (pat) Frijol, variedad de; utilizado más por los niños
padrinu <kas. [padrinu] CHU s. Padrino. (str, para jugar. (h&s)
rk) pali papa (pali  papa)    CBB PTS mallki. s.
pagachikuy [pagachikuy] CBB r.p. Pagar, Papa, variedad de. (lot)salazar
hacerse; recobrar una deuda. (h&s, rk) palukutu [palukutu] LPZ p'isqu. s. Paloma.
pagapuy [pagapuy] CBB r.p. Pagárselo; pagar (pat)
a otro lo que se debe. (h&s, rk) palla [palla] s. Dama. (lay)
pagarasuyki <kas. [pagarasuyki] ja. Gracias!. palla [palla] PTS ñawpa. s. Señora noble en
(ceq) tiempos del Inca; figura femenina en danza-
pagay <kas. [pagay] CHU PTS r.p. Pagar. (str, canto ritual ñawpan : Palla. Muger noble
rk) adamada galana.. (dgh, jdb rh, smtq)
palla palla [palla palla] LPZ s. Policías, palli [palli] LPZ s. Yanka uraypi kan. Víbora
soldados. (pat) venenosa kikin : katari. (pat)
palla pallaku [palla pallaku] sxx allqu. s.t. palliri <aym. [palliri] sxx s. Mujer que
Recolector de cosas tiradas a la basura selecciona minerales. (rk)
(personas). (rk) palliri [palliri] LPZ s. Personas que chancan
palla [palla] s.t. Liso. (ceq) mineral. (pat)
pallamuy [pallamuy] CBB LPZ PTS r.p. pallqa raymi [palqa raymi] (palqa  raymi)    LPZ
Recoger, ir a; ir a recoger frutos de la planta o palqa raymi Fiesta del matrimonio. (pat)
árbol. (h&s, pat) pallqu engaño. (dgh, poma, rk)
pallarimuy [pallarimuy] LPZ PTS r.p. Pallquy, ch'awkiyay, ñukñay, yukay,
Recoger un poco, ir a. (pat, rk) llut'ay [palqoy, ch'awkiyay, ñujñay, yukay, llut'ay]
pallasqa [pallasqa] ph. Recopilado. (arusimiñee) r.p. Engañar. (arusimiñee)
pallay [pallay] r.p. Comer, recogiendo del suelo. pallta [palta] CBB LPZ PTS s. Sobre la
(h&s) carga del animal. (ceq, h&s, pat, rk)
pallay [pallay] r.p. Recoger (frutos). (h&s) palltay [paltay] (paltariway)    LPZ r.p. Poner una
pallay [pallay] LPZ r.p. Recoger (objetos) porción encima de la carga. (pat)
awqan : t'akay derramar. (ceq, lot, pat, rh) pallta kiru [palta kiru] CBB LPZ s. Diente
pallay [pallay] PTS awa. r.p. Seleccionar hilos sobre puesto. (ceq, h&s, pat)
en la trama para tejer salt'as <sic>. (rh) pallta phaska [palta phaska] (palta  phaska)    CBB
pallay [pallay] LPZ awa. s. Tawa illawawan Ladronzuelo; acostumbrado a robarse las
s.t., s.
ruwana. Arte de tejer. (pat) sobrecargas. (h&s)
pallay (pallay)    LPZ PTS awa. s. Diseño pallta (pallta)    PTS mallki. s. Avocado, palta,
(figuras) en los tejidos. (lot, pat, rh) aguacate; (Persea americana). (lot)
pallay [pallay] awa. s. Figura kikin : salta. pallta [palta] LPZ Palta. (pat)
(arusimiñee)
palltay [paltay] (paltay)    LPZ r.p. Sobre cargar,
pallay [pallay] LPZ s. Tejido con pallay. (pat) poner una carga adicional encima de la carga
pallay aqsu [pallay axsu] LPZ Saya con principal. (ceq, lot, pat, rk)
figuras. (pat) pallway, tukuchay [pallway, tukuchay] r.p.
pallay awana Akllaspa
[pallay awana] LPZ Terminar un trabajo. (arusimiñee)
imatapis awapi awana. Tejer figuras del textil. pampa [pampa] awa. s. Fondo de "llijlla";
(pat) "Espacio extenso en el que predomina un color
pallay kapachu [pallay kapachu] LPZ Valija, en ambas bandas y en algunas zonas de forma
bolsa con figuras de pallay. (pat) simétrica.". (ceq, laymi salta )
pallay lliklla [pallay llijlla] LPZ Tejido textil pampa [pampa] s. Llanura. (arusimiñee, ceq)
con figuras tradicionales. (pat) pampa (pampa)    CBB CHU LPZ PTS s.
pallay puka punchu [pallay puka punchu] LPZ Pampa, planicie, llanura. (h&s, lot, pat, rh, str)
Poncho rojo con figuras. (pat) pampa [pampa] PTS pacha. s. Suelo.
pallay punchu [pallay punchu] LPZ Poncho (arusimiñee, ceq, lot)
tejido con figuras tradicionales. (pat) pampa [pampa] s.t. Llano. (arusimiñee)
pallaykuna [pallaykuna] LPZ awa. s. Awapi ichhu pampa pajonal.
ruwasqa warawakuna, awaykunata LPZ lliklla pampa color grande del tejido.
rimachinapaq. Diseños en los tejidos. (pat) pampa anis [pampa anis] LPZ mallki. s. Anís
pallaykuna [pallaykuna] Kaykuna LPZpi kan:. enano, planta medicinal cálida. (pat)
inti. pampa away [pampa away] PTS awa. s. Telar
iskay p'isqu. en el piso, sujeto por cuatro estacas. (laymi salta )
kawallu. pampa jampiri [pampa jampiri] CBB s.t., s.
killa.
Curandero; persona que se hace pasar por
kuntur.
jampiri. (h&s)
kurti.
mayu. pampa mast'ay mikhuna [pampa mast'ay
ñawi ñawi. mikhuna] LPZ Samapi mikhunapaq,
qhari. pampaman mast'arquspa. Fiambre de un
turucha. evento colectivo. (pat)
urwanu. pampa pampalla [pampa pampalla] Universal.
warmi. (arusimiñee)
Pampa pampallachiy [pampa pampallachiy] pansa [pansa] LPZ ukhu. s. Estómago, barriga
Universalizar. (Márquez, 2004: 114) qhaway : wiksa. (ceq, pat)
pampa puna [pampa puna] pacha. Puna plana. pansa <kas. [pansa] CHU phansa ukhu. s. Panza.
(arusimiñee) (rk)
pampa qhawa [pampa qhawa] CBB s., s.t. pantachaq [pantachax] s.t., s. Estereotipo.
Hipócrita. (h&s) (arusimiñee)
pampa salya [pampa salya] LPZ mallki. s. pantachiy panta.chi.wa.n [panta.chi.wa.n]
Salvia. Planta medicinal menos cálida. (pat) (pantachiy)    LPZ PTS r.p. Confundir, hacer
pampa warmi [pampa warmi] CBB allqu. s., equivocar Pantachiwanki. Me haces
s.t. Mujer licenciosa en lo sexual kikin : phisu. equivocar. (lot, pat, rh, rk)
(h&s) pantalu [pantalu] CBB PTS s. Pantalón. (h&s,
pampachay [pampachay] CBB CHU r.p. rk)
Aplanar, nivelar. (ceq, h&s, lot, str) lluchhu pantalu de pantalones caídos.
pampachay [pampachay] CBB r.p. Arrasar; pantalun <kas. [pantalun] (pantalón)    CHU LPZ
echar por tierra. (h&s) Pantalón. (pat, str, rk)
s.

pampachay [pampachay] CBB r.p. Derrotar al pantay [pantay] r. ku Errar. (ceq)


adversario de manera aplastante. (h&s) pantay [pantay] LPZ r.p. Equivocar. (ceq, pat)
pampachay [pampachay] CBB pampachay. r.p. pantay (pantay)    CBB PTS r.p. Equivocar,
Enterrar. (xa) equivocarse. (ceq, h&s, gro, lot)
pampachay [pampachay] LPZ r.p. Entrar en pantay [pantay] s. Error. (ceq, rk)
un arreglo mutuo. (pat) panti [panti] llimp'i. s.t. Morado con rojo, color.
pampachay (pampachay)    CBB LPZ PTS (ceq)
Perdonar. (xa, h&s, lot, pat)
r.p. panti (panti)    PTS llimp'i. s.t. Panti llikllitay
pampachay [pampachay] s. Perdón. (arusimiñee) chinkachikuni (L. Carpio). Rojizo, violeta
pampan [pampan] s. Relieve. (arusimiñee) (color). (lot, rk)
pampan [pampan] yupa. s. Superficie. panti [panti] LPZ llimp'i. s.t. Rosado, color.
(pat)
(arusimiñee)
pampan, millka, jawa tupu, jap'iynin, panti [panti] CBB llimp'i. s.t., s. Rojo muy vivo.
(h&s)
kitin [pampan, millka, jawa tupu, jap'iynin, kitin ] panti panti [panti panti] LPZ mallki. s. Flor
yupa. s. Área. (arusimiñee)
rosada, familia de la dalia. (pat)
pana [pana] masi. s. Amiga (del varón). (dgh)
pantyun <kas. Panteón [pantyun] CBB LPZ
pana [pana] CHU masi. ñawpa. s.
LPZ
PTS s. Cementerio. (h&s, pat)
Hermana del hermano. (ceq, pat, rh, str)
panuqa [panoqa] LPZ mallki. s. Planta de flor
pana [pana] masi. s. Prima hermana (de rosada. (pat)
hombre). (dgh)
panuqa [panoqa] CBB panoqa s. Soga torcida
pana turantin [panaturantin] CBB pana turantin de caito grueso. (ceq, h&s, rk)
Matrimonio de primos. (xa, ceq)
paña (paña)    CHU PTS s., s.t. Derecha awqan :
panaka [panaka] s. Árbol genealógico. lluq'i. (ceq, lot, str, rk)
(arusimiñee)
panaka [panaka] s. Descendencia, generación. paña chiru [paña chiru] LPZ Derecha. (pat)
(arusimiñee) pañanchakuy [pañanchakuy] CBB r.ku Torcer
panatura [panatura] s. Prima hermana. (ceq) a la derecha awqan : lluq'inchakuy. (h&s)
panaturantin [panaturantin] s. Los hermanos y papa CHU LPZ PTS mallki. s. Papa,
hermanas. (ceq) tubérculo comestible; (Solanum tuberosum).
(arusimiñee, lot, rh, str)
Pancha [pancha] CHU suti. s. Apodo para
papa allay [papa allay] LPZ r.p. Cosechar
Francisca. (str, rk)
papa; escarbar papa. (pat)
pankataya [pankataya] khuru. s. Necróforo
(escarabajo). (ceq)
papa allay [papa allay] s. Cosecha de la papa.
(h&s)
pankina [pankina] awa. s. Herramienta de tejer; papa awki [papa awki] (papa  auqui)    s. Pelota.
doble del género al tejer. (ceq, rk) (dgh)
pankurina [pankurina] s. Palpable awqan : papa chikllay [papa chijllay] CBB s.
mana pankurina frágil. (ceq) Selección de la papa cosechada. (h&s)
pankuriy [pankuriy] CBB r.p. Tocar ch'ili papa menor tamaño, para chuño.
livianamente; palpar ligeramente con la mano. ch'iñi papa muy pequeñas, se abandonan.
(ceq, h&s) muju papa medianas, para semilla.
murmu papa medianas, para comer. papasu [papasu ] (papasu,  tata)    CBB papasu
qullqi papa las más grandes, para la venta. wasi. s. Papá (suele añadir posesivo) kikin :
t'una papa pequeñas, para llipt'a. tata. (xa, ceq)
papa chiwchi [papa chiwchi] p'isqu. s. Gorrión. papaya <kas.<caribe PTS s. Papaya; (Carica
(rk) papaya). (lot)
papa chhipiy [papa chhipiy] CBB s. -paq [pax] CHU -paq" k' Para (propósito)
Escardadura superficial de la papa. (h&s) (dativo). (ceq, str)
papa imilla (papa  imilla)    PTS mallki. s. Papa, paqarichiq jawariy [paqarichix jawariy] qillqa.
variedad de. (lot) Mito. (arusimiñee)
papa khuru [papa khuru] CBB s. Gusano de la paqarichiq Wasi [paqarichix wasi] wanlla.
papa. (h&s) Cámara de origen. (rk)
papa lisa [papa lisa] (ulluku,  illiku)    LPZ PTS paqarichiq, qallarichiq, wamaqchaq
mallki. s. Papalisa; (Ullucus tuberosus) qhaway : [paqarichix, qallarichix, wamaxchax] s. Inventor.
ulluku. (lot, pat, rh) (arusimiñee)
papa muju [papa muju] LPZ s. Semilla de paqarichiq, ruraqi* [paqarichix, ruraqe*]
papa. (pat) qillqa. s. Autor. (arusimiñee)
papa ñawi [papa ñawi] CHU LPZ s. Ojo de la paqarichisqa [paqarichisqa] s.t., s. Inventado,
papa. (pat) lo. (dgh)
papa ñawi [papa ñawi] LPZ s. Persona de ojos paqarichiy [paqarichiy] r.p. Crear, hacer nacer.
grandes. (dgh, pat) (ceq)
papa ñut'u [papa ñut'u] LPZ s. Almidón de paqarichiy [paqarichiy] LPZ r.p. Inventar.
papa. (pat) (pat)
papa phina [papa phina] CBB LPZ tupu. s. paqarikuy [paqarikuy] r. ku Pasar la noche en
Q'alan (jarra)pi tantasqa *. Medida, montón vigilia. (rk)
de la papa, papa amontonada. (h&s, pat) paqarikuy [paqarikuy] s. Vigilia. (ceq)
papa qara [papa qara] LPZ sxx s. Cáscara paqarimuy [paqarimuy] LPZ r.mr. Amanecer.
de papa. (pat, rk) (pat)
papa runa (papa  runa)    PTS mallki. s. Papa, paqarin [paqarin] LPZ s. Amanecida. (pat)
variedad de; larga, delgada, amarilla. (lot) paqarin [paqarin] PTS s. Mañana, horas de la;
papa sika [papa seka] s. Enfermedad de madrugada. (ceq, gro, pat, rh)
palomas. (ceq) paqarin [paqarin] LPZ s.t. Temprano. (pat)
papa sillp'i [papa sillp'i] LPZ s. Cáscara de CBB kunan paqarin esta mañana. (ceq, h&s)
papa cocida. (pat) CBB q'aya paqarin mañana por la mañana.
papa uchu [papa uchu] LPZ s. Picante de (ceq, h&s)
papa. (pat) CBB qayna paqarin ayer por la mañana. (h&s)
papa unquy [papa onqoy] LPZ Q'ala paqarinkama [paqarinkama] LPZ yaw. aq.
yanayaykun ch'akirparipun. Enfermedad de Hasta mañana.
la papa. (pat) paqariq [paqarix] s.t., s. Original. (arusimiñee)
papa wathiya [papa wathiya] LPZ mikhu. s. paqariq ch'aska [paqarix ch'aska] CBB s.t., s.
Japupi* wathiyasqa. Papa cocida (wathiya). Lucero de la mañana; Venus. (dgh, h&s)
(pat) paqariq killa [paqarix killa] LPZ Luna del
papa wayk'u [papa wayk'u] CBB LPZ sxx amanecer. (pat)
mikhu. s. Papa con cáscara cocida en agua paqariq llaqtakuna [paqarix llaxtakuna] LPZ
wayk'u papa variedad. (h&s, pat, rk, trbk) Pueblos antiguos. (pat)
papa yura [papa yura] PTS s. Tallos de la paqariq llaqtakuna [paqarix llaxtakuna]
papa. (smtq rk) wanlla. Pueblos indígenas. (rk)
papakuna [papakuna] LPZ kaykuna La Pazpi paqarisqan simi [paqarisqan simi] Lengua
kan: asanka jiyus*. (pat) natural o materna. (arusimiñee)
kaykuna Independenciapi kan: escabeche, quri
sunqu, yura turalapa, puka turalapa,
paqariy [paqariy] (paqariy)    LPZ r. mr.
Amanecer. (pat)
phuriqa, waych'a, Desiree. (independencia )
LPZ kaykuna Quchapampapi kan: imilla, paqariy [paqariy] s. Amanecer. (rk)
khunurana, pasiña, qullqi, runa, quyllu.. (h&s) paqariy killa [paqariy killa] LPZ
kaykuna Ch'uqisakapi kan: yana imilla, yuraq Paqarimunanpaq killa kaptin. Luna del
imilla, wayk'u papa. (trbk) amanecer. (pat)
paqariy, yuriy [paqariy, yuriy] s. Procedencia. paray tupuna [paray tupuna] pacha. s.
(arusimiñee) Pluviómetro. (arusimiñee)
paqay [paqay ] CBB s. Pacay, fruta del árbol de paraykachay [paraykachay] LPZ s. Tiempo
ese nombre; (Inga feuillei, Inga edulis). (ceq, de la lluvia. (pat)
h&s, rh, encarta) paraykuy [paraykuy] LPZ r.mr. Llover
paqta [paxta] s.t Justo. (arusimiñee) intensamente. (pat)
paqtá [paxtá] (pajtá)    CBB PTS ja. Cuidado; pari [pari] LPZ Quemante. (ceq, pat)
s.t
apócope de paqtataq. (ceq, gro, h&s, rk) pari [pari] s.t. Caliente, quemante. (ceq)
paqtataq [paxtatax] (pajtataj)    CBB CHU
pari [pari] PTS s.t. Candente. (rh)
paqhtatax LPZ PTS ja. Ciudado, prevención
LPZ jiru pari fierro caliente. (pat)
para tener. (h&s, lot, pat, str) LPZ rumi pari piedra caliente. (pat)
paqtachay, mich'uy [paxtachay, mich'uy] s. pari rumi piedra caliente, candente
Justicia; igualdad. (arusimiñee)
parichiy [pharichiy] CHU r. ku Caldear. (ceq, rh)
paqtachika [paxtachika ] s.t Isométrico.
(arusimiñee)
parichiy [parichiy] LPZ r.p. Calentar en el
fuego. (pat)
paqtachiy [paxtachiy] r.p. Justificar. (arusimiñee)
Paqtanchana [paxtanchana] s. Justificación.
pariju <kas. [pariju ] CBB parejo s.t Con
(Herbas, 1992: 316)
frecuencia. (xa)
paqu [paqo] LPZ s. Curandero de ceremonia parijuta, sapa kuti [parejota, sapa kuti] r.t. A
menudo, cada vez. (ceq, rk)
ritual. (pat)
paquma [paqoma] CBB s. Cosecha en chacra paris [paris] CBB s. Placenta. (ceq, h&s, rk)
ajena. (ceq, h&s) paris <kas. [paris] LPZ s. Un par. (pat)
paqumay [paqomay] CBB r.p. Robar productos parisnin [parisnin] LPZ s. Placenta de la
y frutas sin miedo el día jueves de la semana mujer. (pat)
santa o en Carnaval. (ceq, h&s, rk) parisniyuq [parisniyox] LPZ s. Parcela de
paqumay [paqomay] PTS s. Primera cosecha. trabajo de una yunta. (pat)
para [para] CHU LPZ s. Lluvia. (ceq, pat, rh, paris turu [paris turu] LPZ Una yunta. (pat)
str) parisqa [pari, parisqa] ph. Caliente, quemante.
ch'all ch'all para. (ceq)
chhulla para. pariwana [pariwana] LPZ p'isqu. s. Ave de la
iphu para. puna. (pat)
lluqlla para. pariwana [pariwana] s. Flamenco. (arusimiñee,
luku para. ceq)
saqra para.
pariwana [pariwana] s., s.t. Brillante. (ceq)
para phuyu [para phuyu] LPZ Nube de la
pariy [pariy] r.p. Calentar. (ceq, pat, rk)
lluvia. (pat)
paralilu <kas. [paralilu ] s.t. Paralelo.
parki [parki] r.t. Pacotilla, de. (ceq)
(arusimiñee) parlachinakuy [parlachinakuy] LPZ r.ku
paraqa [paraqa] llimp'i. s.t. Blanquecino. Hacerse hablar. (pat)
(arusimiñee) parlachiy [parlachiy] r.p. Confesar, hacer. (rh)
paraqay [paraqay] s. Maíz blanco, superior. (jal parlachiy [parlachiy] PTS r.p. Conversar,
) hacerle hablar. (rh)
paraqay [paraqay] s.t. Blanco imperial; parlachiy [parlachiy] LPZ r.p. Hacer hablar.
blanquecino de marfil. (jal ) (pat)
Blanco neto. (jl) parlakuy [parlakuy] LPZ PTS r.p.
paray [paray] CBB PTS r. mp. Hablar(se); disfrutar hablando.
Ruwasqanman jina rikukunqa, tukunqa. parlamuy [parlamuy] r. mp. Tata kura sapa
Acabar en; se usa en conjunción con ima.pi-. intichaw iñiy wasipi parlamuq. Ir a hablar.
(h&s, rk) parlanakuq [parlanakUx] wanlla. s.
paray (paray)    CHU LPZ Yaku
PTS r. mr. Parlamentario. (rk)
janaqpachamanta jich'akamun. Llover. (ceq, parlapayay [parlapayay] r.p. Conversarle a
lot, pat, rh, str)
alguien; arreglar compromiso de matrimonio.
paray pacha [paray pacha] LPZ s. Época de (ceq, rh)
la lluvia. (pat) parlapayay [parlapayay] LPZ r.p. Solicitar;
paray timpu [paray tiempo] s. Estación de convencer. (pat)
lluvias. (ceq) parlaq [parlax] PTS s. Hablante, el que habla.
parlaq [parlax] LPZ s.t., s. El que habla. (pat) kikin : chiriwan pasachikuy constiparse.
parlaq masi [parlax masi] LPZ s.t., s. pasachiy [pasachiy] CBB r.p. Pasar, hacer
Enamorado (a). (pat) pasar. (h&s)
parlaqay [parlaqay] PTS r.p. Hablar a. pasanaku [pasanaku] CBB PTS s. Pasanaco,
parlaqay [parlaqay] LPZ r.p. Hablárselo. (pat)
un juego económico en el que un grupo de
personas deposita cada mes una suma de dinero
parlariy [parlariy] LPZ r. mp. Hablar; puede
que se entrega a una de ellas por sorteo previo..
hablar. (pat) (h&s, rk)
parlariy [parlariy] PTS r.p. Confesar; empezar pasaqlla [pasajlla] CBB s.t. Pasajero. (ceq, h&s)
a hablar.
pasarpachiy [pasarpachiy] r.p. Traspasar. (ceq)
parlariy [parlariy] PTS r.p. Platicar; conversar.
pasaru [pasaru] LPZ s.t., s. Persona de
(rh)
prestigio, que cumplió obligación social en la
parlaskiri <kas. Parla- + aym. -iri [parlaskiri] CBB
comunidad. (pat)
parlaskiri wasi. s. Hablador; charlatán. (xa, ceq, rk)
pasay [pasay] LPZ r.p. Cumplir. (pat)
parlaskiri [parlaskiri] (parla  kapachu)    CBB LPZ
s.t., s. Hablador. (h&s, pat)
pasay <kas. [pasay] CBB LPZ PTS r.p.
Pasar. (h&s, lot, pat)
parlasqa [parlasqa] CBB PTS ph. Hablado;
acordado, convenido. (h&s, rk)
pasay [pasay] PTS r.p. Pasar la fiesta.
parlay (parlay)    CHU LPZ rimay PTS r.p.
pasayta (pasayta)    PTS r.t Después de. (lot)
Hablar kikin : rimay. (ceq, lot, pat, rh, str) paska tata [paska tata] LPZ s. Padrino de
parlay [parlay] PTS s. Habla. (rk) rosario, como signo de cubrir sus desgracias.
(pat)
parlaysiri [parlaysiri] LPZ s.t., s. Que habla pasu <kas. [pasu] LPZ s. Paso. (pat)
harto. (pat)
patapatakuna [patapatakuna] LPZ s. Las
parlaykachay [parlaykachay] LPZ sxx r.
terrazas. (pat)
mp. Parlotear; hablar cualquiera. (pat, rk)
pata chaki [pata chaki] sxx Patas arriba. (rk)
parlaykuy [parlaykuy] LPZ PTS r.p.
Conversarle a alguien. (rk) pata chakiy [pata chakiy] r. mp. Caerse patas
arriba. (rk)
parlaysapa [parlaysapa] LPZ s.t., s.
Hablador,a. (pat) pata jallp'a [pata jallp'a] LPZ Altiplano. (pat)
parti wañusqa [parti wañusqa] CBB PTS ph. pata k'uchu [pata k'uchu] LPZ Rincón de
Medio muerto. (h&s) encima. (pat)
partikula, asnin, k'atacha [partikula, asnin, pata k'uchu [pata k'uchu] PTS Sector
k'atacha ] s. Partícula. (arusimiñee) superior. (rk)
partirachiy [partirachiy] r.p. Hacer dividir. (ceq) pata pata [pata pata] LPZ s. Gradas; en
gradas. (dgh, pat)
partiy [partiy] CBB r.p. Compartir cosas. (h&s)
pata pata [pata pata] LPZ s. Terraza; terraza
paru [paru] s.t. Caldeado. (ceq) de piedra. (pat)
paru [paru] LPZ s.t. Caliente dorado. (pat) pata pata [pata pata] LPZ s. Tierra para
paru sara [paru sara] s. Maíz amarillo. (dgh) cultivo. (pat)
paruyachiy [paruyachiy] LPZ r.p. Dorar. (pat) pata pata [pata pata ] s. Tribuna. (arusimiñee)
paruyachiy [paruyachiy] CHU pharuyachiy r.p. pata patallan [pata patallan] s. Superficial. (rk)
Tostar; tostar cereales. (arusimiñee) pata patallanta [pata patallanta] r.t.
paruyachiy [paruyachiy] s. Tostación; acto y Superficialmente. (rk)
efecto de tostar. (arusimiñee, encarta) pata pila [pata pila] CBB allqu. s.t. Paraguayo.
parway, paywaru [parway, paywaru] s. Flor (h&s)
masculina de maíz. (arusimiñee) pata pila [pata pila] PTS s.t., s. Descalzo kikin :
parwayu [parwayu] LPZ s. Estambre de maíz. q'ara chaki. (rk)
(ceq, pat)
pata puna [pata puna] Alto andino. (arusimiñee)
parwayu [parwayu] s. Estambre de maíz;
pata puna [pata puna] pacha. Puna alta.
bohordo. (ceq) (arusimiñee)
parwayu [parwayu] LPZ s. Flor de paja. (pat) pata walli [pata walli] pacha. Valle alto.
parya, phichitanqa, phichiw churu (arusimiñee)
[parya, phichitanqa, phichiw churu] p'isqu. s. pata [pata] r.t. Jananpi kaq. Arriba. (rh, rk)
Gorrión. (arusimiñee)
pata [pata] CHU LPZ PTS r.t. Encima. (pat,
pasachikuy [pasachikuy] PTS r.ku Pasar, rh, str)
dejarse. (rk)
kikin : janaq, janan. pawqar quri [pawqar qori] p'isqu. s. Gorrión.
awqan ura. (arusimiñee)
pata [pata] LPZ s. Altiplano. (pat) pawqar wara [pawqar wara] yupa. s. Octubre.
pata [pata] s. Altura, cumbre. (ceq) (arusimiñee)
pataray [pataray] CHU r.p. Doblar ropa o pawqar waray killa [pawqar waray killa] s.
cobijas. (rk) Febrero ñawpan : Paucar Uaray Quilla. (poma)
pataray [pataray] LPZ s. Ropa remendada de pawqarchay [pawqarchay] r.p. Halagar. (dgh)
muchas veces. (pat) pawqarkuna [pawqarkuna] s. Diversidad de
pataray, taparay, patanchay, q'inpiy colores. (dgh)
[pataray, taparay, patanchay, q'enpiy] r.p. Doblar. pay [pay] (pay)    s. ranti Él, ella, ello. (ceq, lot, rh,
(arusimiñee) str)
patatupuy, sayay tupu [patatupuy, sayay tupu pay- má [paymá] Pues, él sí. (rk)
] yupa. s. Altitud. (arusimiñee) payman- chuch [paymanchus] Tal vez a
patilla <kas. [patilla] LPZ s. Estrado; asiento él/ella.
de adobe. (ceq, pat, rk) pay- paq [paypax] Para él/ella.
patillapata [patillapata] LPZ s. Asiento al lado paypata [paypata] PTS ranti. Suyo/a (de él,
de la pared. (pat) ella). (rk)
patu <kas. [patu] (pato)    LPZ p'isqu. s. Pato. pay- pis [paypis] Él/ella también. (rk)
(pat) paypuni [paypuni] El/ella siempre.
paw [paw] (paw)    yaw. aq. Hola dice el varón a la -paya [–paya] PTS k' Frecuentemente. (gro)
mujer. (dgh) paya [paya] LPZ masi. s. Abuela. (dgh, pat)
paw [paw] r.t Nada. (arusimiñee) paya [paya] CHU s.t., s. Anciana, vieja kikin :
paw [paw] LPZ PTS sxx wawa. r.t Mana jatun mama. (ceq)
kanchu imapis, tukukapun. No hay nada; ya paya [paya] LPZ s.t., s. Vieja. (pat)
no hay. (arusimiñee, pat, rk) paya mama [paya mama] LPZ masi. Jatun
pawachaku [pawachaku ] s. Organización mama. Hermana mayor de la mamá. (pat)
social. (arusimiñee) paya mamáy [paya mamáy] LPZ yaw.
pawchi [ ] (pawchi)    PTS r.t No hay nada. (lot) Mamankuq kuraqninta napaykunapaq.
pawi [ ] (pawi)    PTS s. Confusión, Hermana mayor de la mamá. (pat)
desorientación por somnolencia. (lot, smtq) paya sipas [paya sipas] Solterona. (ceq)
pawi [pawi] s., s.t. Crepúsculo; atolondrado. (ceq) payap maman [payax maman] masi. s.
pawichi [pawichi] s. Casucha, choza. (ceq, rk) Payaypa maman. Bisabuela. (dgh)
pawichikuy [pawichikuy] CHU r. ku payayay [payayay] LPZ r. mp. Envejecer
Desorientarse, aturdirse. (ceq, eb, rk) (mujeres) awqan : machuyay. (dgh, pat)
pawikuy [ ] (pawikuy)    PTS r. ku Confundirse. payina [payina] LPZ r. mp. Perderse en la
(lot) oscuridad o lugar desconocido. (pat)
pawjil [pawhil] CHU p'isqu. s. Guan (tipo de paykuna [paykuna] CHU ranti Ellos, ellas. (ceq,
pájaro). (str) lot, str)
pawkay pacha, samay pacha [pawkay paykunapta [paykunapta] Suyo/a (de ellos).
pacha, samay pacha] Tiempo de descanso, de ocio. (rk)
(arusimiñee) paykunarí [paykunarí] Y ellos?.
Pawlina [pawlina] LPZ PTS suti. s. Paulina. paykunasina [paykunasina] Creo que (son)
(rk) ellos/as.
Pawlu [pawlu] LPZ PTS suti. s. Pablo. payla <kas. (payla)    LPZ PTS s. Perol, sartén
pawqar [pawqar] s. Frijoles colorados. (dgh) grande de cobre. (ceq, lot, pat, rh)
pawqar [pawqar] ñawpa. s.t., s. Colorido, payla <kas. [payla] CBB payla s. Sartén. (xa)
diversidad de colores. (dgh) payla ninri [payla ninri] CBB sxx [payla
pawqar q'illu [pawqar q'ellU] Amarillo fino. ningri] s.t., s. Desobediente. (h&s, rk)
(dgh) paymanta lluqsiq [paymanta lloxsix] sunqu. s.t.
pawqar puka [pawqar puka] Colorado fino. Espontáneo. (arusimiñee)
(dgh) payqu [payqo] CBB payqo LPZ mallki. s.
pawqar sani [pawqar sani] Morado fino. (dgh) Anserina, planta medicinal; para dolor de
pawqar pacha, pawqar wara [pawqar estómago. (xa, ceq, h&s, rk)
pacha, pawqar wara] s. Primavera. (arusimiñee) paysaji <kas. [paysaji] s. Paisaje. (arusimiñee)
paywaru [paywaru] CBB LPZ s. Estambres pichamuy [pichamuy] r.p. Barrer hacia este
del maíz. (h&s, pat) lado.
pi (pi)    CBB pi CHU LPZ PTS t. ranti. pichana [pichana] (pichana)    LPZ PTS s.
Quién?; pronombre interrogativo. (xa, lot, pat, rh, Escoba. (ceq, lot, pat)
str) pichaq [pichax] LPZ s.t., s. Sara tarpuypi
pichá [pichá] Quién será, no se. pichaq, yuqallapas imillapas. Limpiador;
pichuch [pichus] Quién será. (ceq) quien limpia o barre. (pat)
pikuna [pikuna] Quiénes. pichara [pichara] CBB s. Limpia ritual; se
pikunatataq [pikunatatax] A quiénes. fricciona el cuerpo del enfermo con algún objeto
pikunataq [pikunatax] Quiénes son. y prenda de vestir, lo limpiado se entierra por el
pillapis [pillapis] t. ranti. Quienquiera. (ceq, rk) camino para que otro recoja el mal.. (h&s, rk)
pillataq [pillatax] LPZ Pillataq ñuqamanta picharay [picharay] r.p. Limpiar (ritual).
sayarinqa.. (pat) picharay [picharay] r.p. Limpiar todo.
piman [piman] A quién?. (rk) picharquy [picharqoy] r.p. Limpiarlo (hacia
pip piq [pix] PTS t. ranti. Cuyo/a. afuera). (rk)
pippata [pixpata] t. ranti. Cuyo. (ceq) pichay [pichay] (pichay)    CHU PTS r.p. Barrer
pipta [pixta] PTS ranti Cuyo, a;; de quién?. Pay wasita pichanankama ñuqa papata
(rk) bundasaq. Mientras barre la casa, yo pelaré las
piptataq [pixtatax] PTS t. ranti. Piptataq kay papas. (ceq, lot, pat, rh, str)
chakra?. Cuya chacra es ésta?. (rk) pichay [pichay] LPZ r.p. Limpiar. (ceq, lot, pat,
pipaq [pipax] PTS t. ranti. Para quién?. (rk) rh, str)
pipaq [pipax] (<paq  =  p-­‐pa)    LPZ De quién es?. pichay [pichay] LPZ r.p. Raspar. (pat)
(pat) pichi, saphi, t'iksi [pichi, saphi, t'ijsi] s. Raíz.
pipaqtaq [pipaxtax] PTS t. ranti. Para quién (arusimiñee)
es?. pichu [pichu] ukhu. s. Tibia. (arusimiñee)
pipaqtaqri [pipaxtaxri] Para quién es pues. (rk) pichuski, kancha [pichuski, kancha] ukhu. s.
pipis [pipis] CHU Cualquier,a, quien sea, Empeine. (arusimiñee)
alguien. (arusimiñee, str)
pierdechiy [pierdechiy] r.p. Echar a perder. (gro,
pita [pita] LPZ PTS t. ranti. Pitataq. A rk)
quién. (pat, rk)
pierdey <kas. [pierdey ] CBB pierdey r.p.
pitaq [pitax] LPZ Quién, quiénes?
t. ranti.
Echarse a perder. (xa)
Pitaq richkanri? Quién está yendo, quiénes
están yendo?. (ceq, pat)
pikaltulti (pikaltultu)    PTS purum uywa. s.
Chay pikaltulti sach'aman lluqsiptin paranqa
pitaq- ri? [pitaxri?] Quién es pues?. (rk)
ñiyku. Rana verde, pequeña. (ceq, lot, rh)
pitawan [pitawan] LPZ A quién más. (pat)
pikaltulti [pikaltulti] PTS, sxx tikra. s., s.t.
piwan [piwan] LPZ Con quién. (pat, rk)
Hablador. (rk)
piwanchuch [piwanchus] Con quién será.
pikchuy (pijchuy)    PTS r.p. Coquear. (ceq, gro,
piwantaq [piwantax] Con quién. (rk) lot)
piyniY [piyniY] ranti Qué pariente .. es?. (xa) piki (piki)    CBB LPZ PTS khuru. s. Pulga;
piynintaq? qué pariente suyo es?. (rk) insecto que pica el cuerpo. (ceq, h&s, lot, pat, rh)
piyniykitaq? qué pariente tuyo es?. (rk) kikin : sut'i piki nigua.
piyniytaq? qué pariente mío es?. (rk)
piki chaki [piki chaki] CBB s., s.t. Andarín; lit.
-pi [-pi] CHU k' En (locativo). (str, rk) pies de pulga. (h&s, pol, smtq)
-piwan [-piwan] k' En (un tiempo) más; con Personaje en el "Ollantay". (smtq)
(algo, alguien) más. (xa) pili [pili] PTS p'isqu. s. Pato. (ceq, lot, rh)
juk phanipiwan tukuchanaykichik tiyan
deben terminar en una hora más. (rk)
Pillku [pillku] LPZ suti. s. Apellido. (pat)
Paypiwan wasi pirqayta utqhayllata pillku [pillku] LPZ taki. s. Conjunto musical
tukuchankichik. Con él más, terminarán de de ceremonia ritual; danza con zampoñas. (pat)
levantar la casa rápidamente.. (rk) Pillku Mayu [pillku mayu] CHU kiti. s.
pichakuy [pichakuy] CBB r. mp. Janaq Pilcomayo, río. (trbrk)
pachapi phuyu chinkarpan. Disiparse las pillpintu [pilpintu] (pilpinto)    LPZ pilpintu PTS
nubes. (h&s) khuru. s. Mariposa ñawpan : pillpintu mariposa
pichakuy [pichakuy] CHU LPZ r.ku pequeña. (dgh, ceq, lot, pat)
Limpiarse. (pat) pillti [pilti] LPZ uywa. s. Perro de raza
pichamuy [pichamuy] r. mp. Ir a barrer. (rk) pequeña. (pat)
pillu (pillu)    PTS s. Corona de flores o comida tharway desordenar (cosas).
alrededor del sombrero. (ceq, lot) pirikitu <kas. [perikitu] s. Loro silvestre
pillu [pillu] (pillu  t'anta)    LPZ s. Pan en forma pequeño. (ceq)
de aro. (pat) piriku <kas. [piriku] PTS s. Canario. (rh)
pilluchay coronar. (dgh, rk) piriku [periko] s. Maíz menudo y áspero. (ceq)
pillwiy [pillwiy] r.mr. Nadar los peces. pirqa (perqa)    LPZ PTS s. Pirqa - n - paq.
(arusimiñee) Pared. (ceq, lot, pat, rh)
pincha, witkhu [pincha, witkhu ] s. Acueducto. pirqa [pirqa] LPZ s. Terraza. (pat)
(arusimiñee) pirqa llimp'i, pirqa siq'i [pirqa llimp'i, pirqa
pini, pinu [pini, pino] s. Peine de tejer. (ceq) seq'e] s. Mural. (arusimiñee)
pinkillu (pinkillu)    LPZ PTS taki. s. Llakikuy pirqa mit'awa [pirqa mit'awa] s. Periódico
phukuna; jayk'appis [jayk'aqpis] phukunalla, mural. (arusimiñee)
wankarniyuq. Flauta con tapa de 7 orificios, se Pirqa qillqana [pirqa qelqana] s. Pizarra.
toca desde todos santos hasta carnaval; flauta (Márquez, 2004: 86)
pequeña de timbre agudo. (ceq, jl, lot, pat, rh)
pirqa qillqana, sayt'u qillqana [pirqa
LPZ kay iskay kan : chawpi turupa. (pat)
qelqana, sayt'u qelqana] Pizarrón. (arusimiñee)
LPZ jatun turupa. (pat)
pirqachiy [perqachiy] r.p. Hacer construir pared.
pinku pinku [pinku pinku] LPZ mallki. s. (ceq, rk)
Planta medicinal, para enfermedades renales, es
pirqaq [pirqax] LPZ s.t., s. Persona que hace
diurético qhaway : sanu sanu. (pat)
terraza o pared. (pat)
pintay <kas. [pintay] CHU r.p. Pintar. (lot, str) CBB Albañil. (h&s)
pinu <kas. [pinu] LPZ mallki. s. Pino. (pat) pirqay [pirqay] LPZ r.p. Hacer terrazas. (pat)
pinu [pinu] LPZ mallki. s. Planta forestal. (pat) pirqay [pirqay] (perqay)    CBB LPZ PTS r.p.
piñaschay, wichq'ay, watay [piñaschay, Pared, hacer la; pircar, el horno de terrones. (ceq,
wisq'ay, watay] r.p. Encarcelar. (arusimiñee) h&s, lot, pat, rh)
piñi [piñi] s. Joya. (arusimiñee) piru <kas. (pero)    CHU PTS kh. Pero. (lot, str)
piñi [piñi ] s. Alhaja. (arusimiñee) pirwa [pirwa] LPZ s. Depósito de guardar
pipas (pepas)    CHU pipas PTS s. Canicas; producto. (pat)
cachinas. (lot, trbk, rk) pirwa [pirwa] LPZ s. Silo. (pat)
piqa [peqa] CBB s.t. Blando y suave al tacto. pirwa [pirwa] LPZ s. Troje. (pat)
(h&s) pirwa (pirwa)    CHU PTS s. Puquykunata
piqay [peqay] CBB peqay CHU PTS r.p. waqaychanapaq; N. Potosí pirwaqa juk sillp’a
Mascar coca kikin : pikchay. (xa, gro, trbrk) pirqa-jina ruwasqa, muyurisqa, chanta
piqay [peqay] CBB LPZ r.p. Moler algo sayaykuchisqa; chay ukhupi puquykuna
aguanoso (como maíz tierno). (ceq, h&s, pat, rk) waqaychana. Troje, contenedor para productos
piqay [peqay] LPZ r.p. Jumint'a kutana. agrícolas. (ceq, lot, rh, trbrk)
Moler choclo en batán. (pat) pirwa [pirwa ] s. Júpiter (planeta). (arusimiñee,
piqtu [pextu] (pitu)    LPZ s. Desorden. (pat) aul, lai, smtq)
piqtu [pextu] PTS s., s.t. Mezcla, de personas, pirwakuna [pirwakuna] s. Trojes, tipos de. (rk)
animales, cosas. (ceq, h&s) pirwaq [pirwax] LPZ s.t., s. El que guarda
piqtu [pextu] (pitu)    LPZ s.t. Desordenado. (pat) alimentos. (pat)
chaqru mezclado. pirway [pirway] r.p. Almacenar en troje. (ceq)
chhapu mezclado (por ej., con agua). pirway [pirway] LPZ r.p. Depositar alimento
tharwa desorden (cosas). en el silo. (pat)
piqtu [pextu] CBB s. Plato típico; preparado pirwaykuy [pirwaykuy] LPZ r.p. Guardar los
con habas verdes, charque, ají jawas piqtu. productos en el silo. (pat)
(h&s) -pis [-pis] CHU k' Inclusivizador. (str, rk)
piqtuy [pextuy] (pituy)    LPZ PTS r.p. imapis imapis Cualquier cosa mana imapis
Desordenar. (pat, rk) Nada. (rk)
piqtuy [pextuy] CBB PTS r.p. Mikhunata imaraykupis Por cualquier causa mana
wayk'unapaq iskay kimsa imakunata imaraykupis Por ninguna razón. (rk)
chaqruna, tinkuchina. Mezclar revolviendo. jayk'appis Cuando sea mana jayk'appis
(ceq, h&s, rh) Nunca. (rk)
kikin : chaqruy mezclar. maypipis en cualquier lugar mana maypipis
chhapuy mezclar (por ej., con agua). En ningún lugar. (rk)
maypis Cualquier lugar, donde sea mana pisiykuy [pisiykuy] (pisiykuy)    LPZ r.p. Faltar,
maypis Ningún lugar. (rk) agotarse mucho los productos. (pat)
pipis Cualquiera (persona) mana pipis Nadie. pisku [pisku] CBB pisco CHU s. Pisco, alcohol
(rk)
destilado de frutas. (xa, str)
mayllapipis En cualquier parte. (rk)
maypipis En cualquier lugar. (rk) piskuriy [piskuriy] PTS r.p. Convidar. (rk)
-pis -lla .. taq También Saratapis pitay (pitay)    LPZ PTS r.p. Fumar cigarro.
apamullankutaq. También traen maíz. (rk, trbk) (ceq, lot, pat)
pisachikuy <kas. [pesachikuy] CBB r. ku pitu [pitu] LPZ s. Flauta de época seca. (pat)
Arrepentirse, tener pena; hacerse pesar. (ceq, pitu (pitu)    PTS s. Grano molido de tostado de
h&s, rk) maíz qhaway : chhapu. (ceq, lot, rh)
pisachikuy [pisachikuy] CBB PTS r.p. Pesar pitu [pitu] s. Pareja, par. (arusimiñee)
(algo), hacer. (h&s, rk) pitu [pitu] LPZ s.t Desordenado. (pat)
pisi [pisi] CHU r.t. Menos. (str, rk, trbk) pituchay [pituchay] r.p. Parear. (arusimiñee)
pisi [pisi] CHU PTS s. Pisillata apamusqanki pituka [pituka] s., s.t. Manera de preparar carga.
'has traido poco'. Poco. (ceq, rh) (ceq)
pisi [pisi] LPZ s.t. Poco, que no alcanza. (pat) pituy (pituy)    PTS r.p. Comer pito. (lot)
pisi chiklla [pisi chijlla] wanlla. Minoría, pituy [pituy] LPZ r.p. Mezclar 'pitu' con té o
votación por. (rk) mate. (pat)
pisi ninriyuq (pisi  ninriyoj)    PTS s.t. Escucha pituya [pituya] PTS s. Atado grande sobre
poco, desobediente. (lot, rk) animal. (ceq, rk)
pisi ñawiyuq (pisi  ñawiyoj)    PTS s.t. Lee poco. pituykachakuy [pituykachakuy ] r.ku Cuidarse
(lot) a uno mismo. (arusimiñee)
Pisi riqsichiy [pisi rexsichiy] k'uski. s. Muestra. piyujal [peojal] s. Terreno arrendado a cambio
(ab) de servicio. (ceq)
pisi sunqu [pisi sonqo] LPZ s. Wawaraq. platanu <kas. PTS mallki. s. Plátano. (lot)
Tontito. (pat)
primu <kas. [primu] CHU s. Primo. (str, rk)
pisi yuyayniyuq PTS s.t. Con poco
-pti [-xti] CHU -q"ti- k' Kay k'askaq Qulla
entendimiento. (rk)
Suyunchikpi /qti/ jina t'uqyan, chaywanpis
pisichiy [pisichiy] LPZ r.p. Hacer faltar. (pat) qillqaypi -pti-wan kanan tiyan: ruwa-pti-n.
pisipay [pisipay] CHU r.p. Escasear, faltar. Subordinador; acción secuencial. (ñancha, str)
pisipay [pisipay] LPZ r.p. No alcanzar. (pat) pu [pu] CHU k' Benefactivo; hacérselo. (str, rk)
pisipayay (pisipayay)    PTS r.p. Agotarse. (lot) pu [pu] k' Intensivo-reflexivo. (rk)
pisiriy PTS Llamt'a pisiriptin richkarqayku puchay [puchay] r.p. Poner cataplasma. (ceq)
pallariq; pisirparin. Cuando disminuyó la leña, puchu [puchu] yupa. s. Diferencia (de la resta).
fuimos a recoger (más); se agotó repentinamente. (arusimiñee)
(rk)
puchu [puchu] LPZ s. Inconcluso; falta
pisiy [pisiy] CHU PTS r. mp. Faltar; terminarse terminar. (pat)
(algo). (rh, str) puchu [puchu] yupa. s. Residuo. (arusimiñee)
pisiy [pisiy] LPZ PTS r. mp. Menguar. (pat, rk)
puchu [puchu] LPZ s. Sobra. (pat)
kuraqyay haber más.
awqan : puchuy sobrar. puchu [puchu] s.t. Sobrante. (ceq)
pisiyachiy [pisiyachiy] yupa. r.p. Disminuir. puchuchiy [puchuchiy] LPZ r.p. Hacer sobrar.
(arusimiñee) (pat)
pisiyachiy [pisiyachiy] LPZ r.p. No hacer puchuku [puchuku] s. Parador de nenes;
alcanzar awqan : kuraqyachiy hacer sobrar. exceder. (ceq)
(pat) puchuq (puchoj)    LPZ PTS s.t., s. Sobra. (lot,
pisiyachiy [pisiyachiy] r.p. Resumir. (arusimiñee) pat)
pisiyachiy, pisi qillqa [pisiyachiy, pisi qelqa] s. puchuy (puchuy)    LPZ PTS r.p. Sobrar awqan
Resumen. (arusimiñee) : pisiy. (ceq, lot, pat, rh)
pisiyay [pisiyay] LPZ r. mp. Carecer. (pat) puchuykuy [puchuykuy] PTS r.p. Sobrar
demasiado, más de lo planificado. (rk)
pisiyay [pisiyay] CBB pisiyay r.p. Disminuir,
escasear, faltar. (xa, ceq, rk) puju [puju] LPZ mallki. s. Planta que crece en
lugares donde hay agua, medicinal, fresco. (pat)
pisiykachachiy [pisiykachachiy] r.p. Amortizar.
(arusimiñee) puka (puka)    CHU LPZ PTS llimp'i. s.t. Rojo,
color. (ceq, lot, pat, rh, str)
pukayana [pukayana] LPZ s.t., s. Volverse de pukayay [pukayay] sxx r. mp. Sonrojarse,
cara roja. (pat) ruborizarse.
puka aqsu [puka axsu] LPZ Saya colorada, pukayay [pukayay] CHU LPZ r. mr.
con figuras rojas. (pat) Enrojecerse; volverse rojo. (ceq, pat, str)
puka chillu rumi [puka chillu rumi] LPZ pukllachasqa [pukllachasqa] ph. Deportivo.
Piedra desechable rojo. (pat) (arusimiñee)
puka chinanwaya [puka chinanwaya] LPZ pukllachiy [pukllachiy] r.p. Hacer jugar,.
mallki. Flor anaranjada del valle. (pat) pukllakamuy [pukllakamuy] r. mp. Irse a jugar,
puka imilla [puka imilla] LPZ Variedad de ir a jugar(se).
papa. (pat) pukllakuy [pukllakuy] (phukllakuy)    LPZ r. mp.
puka jallp'a almagre. (dgh) Jugar uno solo. (pat)
puka jallp'a[puka jallp'a] LPZ Wasi tikata pukllamuy [pukllamuy] (phukllamuy)    LPZ PTS
ruwanapaq. Tierra roja. (pat) r.p. Jugar, ir a. (pat)
puka kinwa [puka kinwa] LPZ mallki. pukllana [pukllana] (phukllana)    LPZ s.
Variedad de quinua de planta roja. (pat) Juguete. (arusimiñee, pat)
puka k'ullu [puka k'ullu] LPZ mallki. s. Raíz pukllana kancha [pukllana kancha] (phukllana)    
medicinal. (pat) LPZ Cancha de futbol. (pat)
puka pululukuna [puka pululukuna] LPZ pukllana-kiti escenario. (rk)
Burbuja roja. (pat) pukllana qillqa [pukllana qelqa] Ima
puka punchu [puka punchu] LPZ puka p'unchu pukllaytapis pukllanapaq qillqa. Actividades
Poncho rojo con matices de arco iris. (pat) recreativas. (ñancha)
puka sara [puka sara] LPZ Variedad de maíz pukllana qillqa [pukllana qelqa] yacha. Texto
rojo. (pat) instructivo para realizar aprendizajes por medio
puka umiña [puka umiña] rumi. s. Rubí. (dgh, de juegos. (arusimiñee)
arusimiñee) pukllapayay (pujllapaya)    PTS r.p. Molestar.
puka unku [puka unku] LPZ Poncho de (lot)
chaleco antiguo rojo, los que tenían puka unku pukllaq [pukllax] s.t., s. Jugador/a.
eran de Coata* niño Corín. (pat) pukllaqkuna [pukllaxkuna] s. Jugadores.
puka urqu rumi [puka orqo rumi] LPZ pukllarakuy [pukllarakuy] (phukllarakuy)    LPZ
Piedra macho rojo. (pat) r. mp. Comenzar a jugar. (pat)
puka yana [puka yana] LPZ Volverse de cara pukllarakuy [pukllarakuy] PTS r.p. Jugar
roja. (pat) todos, disfrutar del juego. (rk)
puka yana jallp'a [puka yana jallp'a] LPZ pukllaskiri [pukllaskiri] CBB phujllaskiri s.t., s.
Tierra de color rojo negro. (pat) Juguetón. (xa)
puka yana jallp'a [puka yana jallp'a] LPZ pukllay [pujllay] (pukhllay)    CBB phujllay CHU
Sarapaq, tiryupaq; wasi ruwanapaq. Tierra phujllay LPZ phukllay PTS r.p. Jugar. (ceq, h&s,
negra. (pat) pat, rh, str)
pukachay [pukachay] LPZ r.p. Colorear, teñir pukllay [phukllay] (pujllay)    CHU LPZ PTS
de rojo; pintar de rojo. (ceq, pat) pujllay taki. s. Carnaval. (lot, pat)
pukalu [pukalu ] CBB pukalu wasi. s.t., s. pukllay [pukllay] s. Deporte. (arusimiñee)
Coloradote. (xa) pukllay [pukllay] (phukllay)    LPZ s. Fiesta
pukapiña musuq. s. semáforo. (rk) ceremonial de carnaval. (pat)
pukara [pukara] s. Arreboles vespertinos; pukllay [pukllay] PTS s. Juego. (rh)
cementerio "chullpa". (ceq) pukllay CHU actuar, participar. (dgh, rk)
pukara [pukara] LPZ s. Fortaleza de los incas. pukllaysiki [pukllaysiki] (pujllay  siki)    LPZ
(pat) allqu. s.t. Juguetón. (pat, rk)
pukara [pukara] LPZ s. Reina. (pat) pukllay qhura [phujllay qora] LPZ mallki.
pukayachiy [pukayachiy] LPZ r.p. Enrojecer. Much'u juña. Yerba trepadora de carnaval. (pat)
(pat) pukputa [pukputa] LPZ p'isqu. s.t., s. Wira
pukayachiy [pukayachiy] r.p. Ruborizar, hacer. wallpa. Gallinas gordas. (pat)
(ceq)
pukru [pukru] LPZ mallki. s. Cactus, planta
pukayariy [pukayariy] LPZ r. mp. Calentar el con espina. (pat)
hierro hasta color rojo. (pat)
puku puku [puku puku] LPZ p'isqu. s. Ave
pukayariy [pukayariy] LPZ r. mp. Sacar calor nocturna, canta en la mañana. (pat)
del horno. (pat)
pukyu [pukyu] s. Fuente de información. puna (puna)    PTS kiti. s. Pueblo cerca de
(arusimiñee) Betanzos. (lot)
pukyu (pujyu)    CBB pujyu CHU puyju PTS punchu <arawk. [punchu] CHU LPZ PTS s.
pujyu s. Manantial, fuente. (xa, lot, rk) Poncho; impermeable de lana. (pat, rh, str)
pukyu [pujyu] (phukyu)    LPZ s. Pozo de agua. punchukuy [punchukuy] CHU LPZ PTS
(ceq, pat) Punchukusaq 'i'll put on my poncho'.
r.p.
LPZ kikin : p'ukru. (pat) Ponerse el poncho. (pat, rh)
pulisiya <kas. [pulisiya] sunqu. s. Policía. puni [puni] CHU LPZ k' Ruwanpuni.
(arusimiñee) Individualizador enfático, "siempre". (pat, str, rk)
pulitika <kas. [pulitika] s. Política. (arusimiñee) punkichiy [punkichiy] CHU LPZ r.p. Inflar.
pulitika wakichiy, juñichiy wakichiy (pat, rk)
[pulitika wakichiy, junichiy wakichiy] Organización punkiray [punkiray] LPZ r. mp. Desinflamar.
política. (arusimiñee) (pat)
pulitiku <kas. [pulitiku] s.t., s. Político. punkiray [punkiray] LPZ r. mp. Inflamarse.
(arusimiñee) (pat)
pulu [pulu] awa. s. Zumbel; "hebra gruesa para punkisqa (punkisqa)    PTS ph. Hinchado. (lot,
reforzar y asegurar el textil en el tejido, las rk)
primera y últimas tres o cuatro tramas en los punkiy (punkiy)    LPZ PTS r. mp. Hincharse.
bordes horizontales.". (laymi salta ) (ceq, lot, pat, rh)
pululu [pululu] LPZ s. Burbuja, espuma; punkiy [punkiy] s. Hinchazón. (ceq, rk)
bocina. (ceq, pat) punku (punku)    CHU PTS s. Pongo; sirviente,
pululu [pululu] PTS s. Instrumento de viento esperaba en la entrada principal al patrón en
fabricado de calabaza. (rh) tiempos coloniales.. (lot, str, rk)
pulla pulla (pulla  pulla)    PTS mallki. s. <> punku [punku] LPZ s. Puerta (apertura). (ceq,
Flor de cinco pétalos, germina sin hojas. (lot) pat, rk)
pullira <kas. [pullira] (pollera)    CHU LPZ PTS punku qhawaq [punku qhawax] (punku qhawaj)    
s. Pollera. (lot, pat, rh, str) LPZ Portero. (ceq, pat, rk)
s.
pullqanqa, wallqanqa [pullqanqa, walqanqa] punku q'ipi [punku q'epi] Cuidador de la
s. Escudo. (arusimiñee) puerta; personaje en cuento popular que se cargó
pullu [pullu] LPZ s. Uywa michinapi la puerta para cuidarla. (rk)
paramanta pakakuna. Casa provisional del punkukamayuq [punkukamayox] s. Portero.
campo. (pat) (dgh, arusimiñee)
pullullu [pullullu] s. Burbuja. (arusimiñee) punta <kas. [punta] s. Jornada kikin : mit'a.
pullurki [pullurki] ukhu. s. Pestaña. (arusimiñee, (arusimiñee)
jl) punta <kas. [punta] s. Periodo. (arusimiñee)
puma [puma] s. Puma, animal felino; (Felis con punta <kas. [punta] s. Turno. (arusimiñee)
color Linneo) kikin : machu q'ara. (pat) CHU PTS s. Punta. (rk, trbk)
pumpiy [pumpiy] r. mp. Gastarse, fregarse. (ceq) puñay [puñay] r.p. Sobar, amasar pan. (ceq, rk)
Pumpuri [bombori] (Punpuri)    PTS kiti. s. puñuchiy [puñuchiy] r.p. Dejar en reposo la ropa
Bombori; pueblo al norte de Potosí donde los enjabonada para el día siguiente. (rk)
creyentes se arrastraban alrededor del cementerio puñuchiy (puñuchiy)    LPZ PTS r.p. Dormir,
a media noche esperando ser curados por el poner a dormir. (lot, pat, rk)
santo local.. (lot) puñukampuy [puñukampuy] r. mp. Irse a
puna musuq. s. Altiplano. (rk) dormir.
puna [puna] LPZ s. Altura que produce puñukapuy [puñukapuy] PTS r.ku Acostarse,
cultivos. (pat) irse a dormir.
puna [puna] PTS s. Puna; tierra alta y árida, puñukapuy [puñukapuy] r.ku Dormirse. (rk)
fría qhaway : sallqa. (ceq, jl, rh) puñukuy [puñukuy] LPZ PTS r.ku
puna [puna] LPZ Zona frígida. (pat) Dormir(se); darse uno el gusto de dormir. (pat)
puna ithapillu [puna ithapillu] LPZ mallki. s. puñumuy [puñumuy] r. mp. Ir a dormir. (rk)
Ortiga de la puma. (pat) puñuna (puñuna)    LPZ PTS s. Cama kikin :
puna runa [puna runa] LPZ Gente de la puma. chusi frazada. (gro, lot, pat, rk)
(pat)
puñuna [puñuna] LPZ Lugar para dormir. (pat)
puna, chiri jallp'a [puna, chiri jallp'a] pacha. s.
puñupayay [puñupayay] r.p. Velar. (ceq, rk)
Altiplano. (arusimiñee)
puñurpariy [puñurpariy] LPZ PTS r. mp. puqtuy (pojtuy)    LPZ PTS tupu. r.p. Medir lo
Dormirse súbitamente, profundamente. (pat, rk) que se puede agarrar con las dos manos juntas.
puñurquy [puñurqoy] r. mp. Dormir un rato (lot, pat, rk)
(honorífico). (rk) puquchiy [poqochiy] LPZ r.p. Fermentar,
puñusqa [puñusqa] ph. Dormido/a. hacer (chicha). (ceq, lot, pat, rh)
puñusqa simi [puñusqa simi] Kay simikuna puquchiy [poqochiy] LPZ Producir; hacer
yuyasqaraq, chaywanpis manaña madurar. (arusimiñee, pat)
apaykachakunchu. Palabras dormidas. (ñancha) puquchiy (poqochiy)    PTS Producir alimentos.
puñuy (puñuy)    CHU LPZ PTS r.p. Dormir. (ceq, lot, rh)
(ceq, lot, pat, rh, str) puqusqa [poqosqa] LPZ ph. Edad madura.
puñuy [puñuy] PTS s. Sueño. (pat)
puñuywan atichikuy (puñuywan  atichikuy)     puqusqa [poqosqa] LPZ ph. Fermentado. (pat)
PTS Bostezar. (lot) puqusqa [poqosqa] LPZ ph. Maduro (fruto).
(arusimiñee, ceq, gro, pat, jl)
puñuywan atipachikuy [puñuywan
atipachikuy] LPZ sxx Dejarse vencer con el puqusqa wanu/khanku wanu [poqosqa
sueño. (pat, rk) wanu/khanku wanu] LPZ Abono fermentado.
(pat)
puñuy atiy ati.wa.n (puñuy  atiy)    CHU LPZ
PTS Tener sueño. (lot, pat, str)
r.wa
puqusqa, lluqsisqan [poqosqa, lloxsisqan ] ph.
Producto. (arusimiñee)
Manaraq puñuy atiwanchu. todavía no tengo
sueño. (pat) puquy [poqoy] LPZ r. mp. Engordar; hacerse
puñuy ch'utuy [puñuy ch'utuy] r.p. Dormitar, gordo. (pat)
cabecear por el sueño. (ceq, rk) puquy [poqoy] LPZ PTS r. mp. Fermentar.
(pat, rh)
puñuy machasqa [puñuy machasqa] ph.
Soñoliento. (ceq, rk) puquy (poqoy)    LPZ PTS r. mp. Madurar
(plantas). (lot, pat, rh)
puñuy siki (puñu  siki)    LPZ PTS allqu. s.t.
Dormilón. (ceq, lot, pat, rk) puquy [poqoy] s. Maduración maduración de
frutos. (arusimiñee)
puñuykachay [puñuykachay] r. mp. Dormitar;
dormir a ratos,.
puquy [poqoy] s. Producto agrícola. (ceq, lot)
puquyniyuq [poqoyniyox] wanlla. s.t
puñuykuy [puñuykuy] LPZ PTS r. mp.
Productivo. (rk)
Dormirse, acostarse. (pat, rk)
puquyniyuq [poqoyniyox] LPZ s.t.
puñuykuy [puñuykuy] PTS r. mp. Meterse en
Abundante; con la producción. (pat)
cama de otro. (rk)
puquy pacha [poqoy pacha] LPZ Época de
puñuysapa (puñuysapa)    LPZ PTS s.t., s. maduración. (pat)
Dormilón; persona que duerme mucho. (lot, pat)
puquy pacha, ruphay mit'a [poqoy pacha,
pupa [pupa] mallki. s. Planta parásita. (ceq, rk) ruphay mit'a] pacha. Verano. (arusimiñee)
pupi [pupi] mallki. s. Tallo de plantas. (ceq) puquy, puquchiy [poqoy, poqochiy] s.
pupu (pupu)    PTS ukhu. s. Ombligo. Producción. (arusimiñee)
(arusimiñee, ceq, lot)
-pura [pura] k' Entre (miembros del mismo
LPZ kikin : kururu. (pat)
grupo); lo mismo. (dgh, ceq, pat)
pupuluchiy [pupuluchiy] CHU r. mp. Burbujas,
pura [pura] LPZ s.t Paqariy killa. Luna llena.
hacer. (rk) (arusimiñee, pat)
puqchiy [ ] (pojchiy)    PTS r.p. Tirar chuwis en LPZ warmi pura entre mujeres.
un juego. (lot) pura killa [pura killa] Luna llena; menguante.
puqi [poqe] LPZ Leche materna espesa que
s. (dgh, pol)
no es probada por la guagua. (pat) purap [purax] (puraj)    PTS purax ranti Ambos.
puqi [poqe] LPZ s. Wayrunq'up ch'aki (ceq, lot)
misk'in. Polen. (ceq, pat, rk) purapman sayaq [puraxman sayax] s.t.
puqpu ñawpa. burbuja, ampolla en el agua Intrigante, dobleteador ñawpan : Purap man
Pokpo pokpo. Ampollas en el agua. (dgh, pol) sayak. El de dos vandos o embarrador
puqtu [poxtu] (phuqto)    LPZ tupu. s.t. Una reboluedor.. (dgh)
porción de la medida de las dos manos. (pat) purapmanta [puraxmanta] (purajmanta)    PTS
puqtu, puqchu [poxtu, poxchu] (pojtu,  pojchu)     Entre ambos. (lot, rk)
s. Puñado doble. (ceq) purappata [puraxpata] (purajpata)    De los dos.
(ceq)
purap killa [purax killa] (puraq  killa)    LPZ puriysiy (puriysiy)    PTS r.p. Caminar, ayudar a.
Luna llena. (arusimiñee, pat) (lot, rk)
purap uya [purax uya] (puraj  uya)    LPZ PTS purma [purma] CBB purma Apócope de
s. Hipócrita; doble cara. (ceq, lot, pat, rk) Poroma. (xa)
purappa rantin [purappa rantin] s. Mediador; pursila [pursila] CHU pursila, pusila llimp'i. s.t., s.
representa a ambos lados. (dgh) Turquesa; celeste. (rk, trbk)
purichiy [purichiy] LPZ r.p. Hacer caminar. puru pulu [pulu] PTS mallki. s. Calabaza
(pat) Puru. Calabaça para agua.. (ceq, rh)
purichiy [purichiy] CHU r.p. Manejar, hacer puru [puru] LPZ mallki. s. Poro; recipiente de
funcionar máquinas. (rk) calabaza. (arusimiñee, pat)
purichkay [purichkay] LPZ r. mp. Ser qhaway : mathi.
caminante (ser viajero). (pat) purum [purum] s.t., s. Natural. (arusimiñee)
purikamuy [purikamuy] r.ku Irse a caminar. (rk) purum nakuna [purum nakuna] Materia prima.
purikamuy [purikamuy] r.ku Irse a pasear. (arusimiñee)
purikuy [purikuy] r.ku Pasearse. (rk) purum pachamanta musuq. Tiempos
purikuy [purikuy] LPZ Ser viajero; ser primitivos. (rk)
visitante. (pat) purum puna [purum puna] Puna semi árida.
(arusimiñee)
purimuy [purimuy] PTS r. mp. Caminar, ir a.
puruma [puruma, poroma] CBB s. Tierra
puripuy [puripuy] PTS r. mp. Caminárselo
virgen. (ceq)gambon
(haciendo trámites). (rk)
puruma [puruma] CBB puruma LPZ Terreno
puripuy [puripuy] PTS r. mp. Irse. (rk) descansado, sin cultivo; campo baldío. (xa, pat)
puriq [purix] s.t., s. Caminante. (rk) purunkichiy pulunkichiy [pulunkichiy] LPZ
puriqkuna [purixkuna] s.t., s. Caminantes. Pululichiy. Inflar, p ej. Globo. (pat)
r.p.
puririy [puririy] LPZ r. mp. Comenzar a purunku [purunku] LPZ s. Vasija Purunccu.
caminar. (pat) Vaso de barro cuelli largo.. (pat)
puririy [puririy] r. mp. Partir, empezar a caminar. purutu [purutu] CHU mallki. s. Judía, planta
puririynin [puririynin] s. Funcionamiento. papilionácea. (trbk, encarta)
(arusimiñee) purutu (purutu)    LPZ PTS Poroto, frejol
puririynin [puririynin] s. Trayectoria. (Phaseolus vulgaris L.); planta trepadora
(arusimiñee) cultivable. (lot, pat)
puriskiri [puriskiri] PTS s.t., s. Tukuyñiqta pusachay wasi [pusachay wasi] s. Dirección.
riyta yachan. Andariego. (ceq, rk) (arusimiñee)
puriskiri [puriskiri] LPZ s.t., s. Caminante. pusachikuy [pusachikuy] PTS r. ku Llevar,
(pat) hacerse.
puriy [puriy] LPZ r. mp. Andar. (ceq, pat, rk) pusachikuy [pusachikuy] LPZ r.ku Guiar,
puriy (puriy)    CHU PTS r. mp. Caminar. (lot, rh, hacerse. (pat)
str) pusachiy [pusachiy] LPZ PTS r.p. Hacer
puriy [puriy] LPZ r. mp. Ir. (pat) llevar, guiar, conducir (a otra persona). (ceq, pat)
puriy [puriy] LPZ r. mp. Viajar. (pat) pusakapuy [pusakapuy] PTS r.p. Llevarse a
puriykachakamuy [puriykachakamuy] r. mp. alguien. (rk)
Hacer trámites, gestiones. pusamuy [pusamuy] r.p. Traer a alguien. (ceq, rh)
puriykachakamuy [puriykachakamuy] r. mp. Ir LPZ Pusamuy. ve y tráelo acá pusamuy. (pat)
a caminar de un lado a otro,. (rk) pusanakuy [pusanakuy] sxx r.ku Irse con los
puriykachamuq [puriykachamux] s.t., s. amigos; lit. Llevarse el uno al otro. (rk)
Tramitador. pusanakuy [pusanakuy] LPZ r.ku Irse por
puriykachaq [puriykachax] LPZ s.t., s. enamorado. (pat)
Caminante; viajero. (pat) pusapuy [pusapuy] r. mp. Llevar de vuelta;
puriykachay (puriykachay)    LPZ PTS r. mp. conducir a su lugar de origen. (dgh, rk)
Pasear, caminar de un lado a otro. (lot, pat, rh) pusaq [pusax] (pusaj)    CHU pusaq" LPZ PTS
puriykuna [puriykuna] LPZ s. Nuestra s. Guía; quien lo lleva. (lot, pat, str, rk)
caminata. (pat) pusaq [pusax] (pusaj)    LPZ yupa. s., s.t. Kusi
puriykuna [puriykuna] wanlla. s. Procesos. (rk) kusi pusaq chakiyuq. Ocho. (arusimiñee, ceq,
puriykuy [puriykuy] PTS r. mp. Tramitar pat, rh)
(caminar en trámites) intensamente. pusaqñiqi [pusaxñeqe] s., s.t. Octavo. (rk)
pusaq chiru [pusax chiru] s. Octógono. phachi [phachi] LPZ s. Barbecho, tierra bien
(arusimiñee) movida. (pat)
pusaq chunka [pusax chunka] LPZ yupa. s.t., phachiy [phachiy] LPZ r.p. Barbechar todo sin
s. Ochenta. (arusimiñee, pat) hacer surco. (pat)
pusaq ñiqi [pusax ñeqe] yupa. s.t., s. Octavo. phaja [phaja] s.t. Desmenuzable. (ceq, rk)
(arusimiñee) phajay [phajay] r. ku Ponerse más ropa. (ceq, rk)
pusaq pachak [pusax pachaj] yupa. s.t., s.
phaktur <kas. [phaktur] s. Factor. (arusimiñee)
Ochocientos. (arusimiñee)
phala [phala] PTS s. Cuerda; soga de paja. (rh)
pusaq waranqa [pusax waranqa] yupa. s.t., s.
Ocho mil. (arusimiñee)
phala [phala] LPZ s. Pita de paja torcida. (pat)
pusaqkuna musuq. s. Líderes. (rk) phalaku [phalaku] LPZ s.t., s. Warmijina
parlaq qhari. Persona varón afeminado. (pat)
pusarikuy [pusarikuy] LPZ r.p. Llevarse a la
persona. (pat)
phalay [phalay] PTS r.p. Waskhata jina
iskayta q'iwispa khuskachana. Entorcelar,
pusariy [pusariy] LPZ sxx r.p. Llevar a
hacer soga de paja. (rh)
alguien a un lugar cercano. (pat, rk)
phalay [phalay] LPZ r.p. Torcer pita. (pat)
pusarquy [pusarqoy] PTS r.p. Sacar a alguien
afuera. (rk)
phallpa (phallpa)    PTS s.t. Desdentado. (ceq, lot)
pusay (pusay)    CHU LPZ PTS r.p. Kay phanakachi [phanakachi] PTS kiti. s.
simitaqa runata pusanapaq apaykachakun. Panacachi, Norte de Potosí.
Llevar (personas); conducir (personas). phancha (phancha)    PTS s.t. Abierto (como
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) flor). (lot)
Pi pusawaq kaptinqa ripuyman. si hubiese phancha [phancha] (phanchi)    LPZ s.t. Flor de
alguien que me lleve, me iría. (ñancha) pétalos abiertas. (pat)
pusaychaq [pusaychax] yacha. s.t., s. phanchay (phanchay)    PTS r. mp. Abrirse
Moderador. (arusimiñee) (como flor), reventar. (ceq, lot, rk)
pusaykuy [pusaykuy] LPZ PTS r.p. ch. phanchay [phanchay] (phanchiy)    LPZ r.mr.
Llevar a alguien hacia adentro. (pat) Florecer. (pat)
pusi <aym. [pusi] LPZ s. Perro de cuatro ojos. phani [phani] wanlla. s. Hora. (arusimiñee, rk)
(pat) phaniraku musuq. s. horario, distribuir las
putinsiya, mirakipay [putinsiya, mirakipay] s. horas. (rk)
Potencia. (arusimiñee) phanpa [phanpa ] s.t Cóncavo, poco profundo.
putinsiyasiwun [putinsiyasiwun] s. (arusimiñee)
Potenciación. (arusimiñee) phantilla [phantilla] LPZ s. Falda larga de
putinsiyay, mirakipachiy [putinsiyay, bayeta, que utilizan las mujeres de la Prov.
mirakipachiy] r.p. Potenciar. (arusimiñee) Muñecas y algunos sectores de La Paz. (pat)
putiyay [poteyay] r.p. Hacer túnel. (ceq) phantilla [phantilla] LPZ s. Falda para niños.
putuka [putuka ] s. Timbal. (arusimiñee) (pat)
putuku [putuku] yupa. s. Trapecio. (arusimiñee) phapa [phapa] LPZ s. Garra. (pat)
putuku, putuchu [putuku, putuchu] s. Parador phapa [phapa] s. Pezuña. (arusimiñee)
de barro para nenes. (ceq) phapa [phapa] s. Uña de los animales (pezuña).
pututu <aym. (pututu)    LPZ PTS Pututo,
s. (arusimiñee)
trompeta, hecha de cuerno de vacuno, se usa phapallu [phapallu] LPZ s. Lugar del pie
para llamar a reuniones. (ceq, lot, pat, rk, encarta) trasero de la vaca y burro. (pat)
Puwpu [puwpu] kiti. s. Poopó. (arusimiñee) phapurpayasqa [phapurpayasqa] LPZ
puya <kas. [puya] s. Púa. (ceq, rk) phaphurpayasqa ph. Desmigajado. (pat, rk)
puyllu [puyllu] LPZ s. Wuyllu. Pan mezclado phaphurpayasqa t'anta [phaphurpayasqa
de trigo, maíz y manteca. (pat) t'anta] LPZ Panes partidos. (pat)
puytu [puytu] LPZ s. Manchas naturales en phaq [phax] LPZ ñin. aq. Agua que cae. (pat)
orden. (pat) phaq [phax] PTS ñin. aq. Alivio, expresión de.
puyunku [puyunku] LPZ s. Unu junt'a (eb )
qucha. Rondonada de río. (pat) phaq ñichiy <aym. [phax nichiy] (paj  nichiy)    r.p.
puywa puywan [puywan] (puywan)    PTS s.
Aliviar (dolor). (ceq)
Corazón de animal. (dgh, arusimiñee, lot) phaq ñiy [phax niy] r. mp. Aliviarse (dolor).
ph 16 [ph] s.t., s. Chunka suqtayuq ñiqi qillqa
ñancharisqa qillqakunamanta. letra.
phaqcha [phajcha] (yaku  phajchay)    PTS s. phasanqalla phasanqilla [phasanqalla]
Cascada; catarata, caída de agua. (arusimiñee, (phasanqella,  phisanqella)    LPZ pasanqalla PTS s.
ceq, lot, pat, rh) Pipocas, maíz confitado. (ceq, pat, rh, rk)
phaqchamuy [phaxchamuy] (phajchamuy)    r. mp. phasasanka [phasasanka] mallki. s. Una especie
Chorrear. (ceq) de cacto. (ceq)
phaqchay [phaxchay] LPZ r. mp. Caer el agua phaskana [paskana] (paskanay)    LPZ paskana
de arriba. (pat) PTS phaskana s. Lugar de descanso para los
phaqchay [phaxchay] (phajchay)    PTS r.mr. viajeros. (pat)
Rebalsar. (lot, rk) phaskana [phaskana] PTS s. Lugar de
phaqchiri <phaqcha + aym.: -iri 'agentivo' [ ] descanso, donde se desata la carga de los
(pajchiri)    PTS s. Caída de agua. (lot) animales. (rk)
phaqsima <aym. phaxsi ‘luna’ [phaxsima] PTS phaskaray [phaskaray] (paskaray)    LPZ r.p.
Qullqiman ñikun, chayta jaywaykunapi
s. Desatar completamente, todos. (pat)
ch’allaykunapi parlanku. Dinero (ritual); phaskaray [phaskaray] PTS r.p. Desatar la
qhaway : qullqi. (rh) carga. (rk)
phar [phar] ñin. aq. Aleteo, sonido de. (rk) phaskaray [phaskaray] LPZ paskaray PTS
phara [phara] (para)    s.t. Reseco, resquebrajado. phaskaray r.p. Descoser algo cosido. (pat)
(arusimiñee) phaskay [phaskay] (paskay)    LPZ paskay r.p.
phara [phara] LPZ s.t. Reseco, resquebrajado Desatar. (pat)
(piel); labios secos. (pat, rk) phaskay (paskay)    CBB phaskay PTS r.p.
phara phara [phara-phara] s.t. Barbecho Desatar, desamarrar Chukchay
oreado. (ceq, rk) phaskarakullanman. Mi cabello se
phara simi (phara  simi)    PTS Labios secos. desenredaría nomás. (xa, ceq, lot, rh)
(lot, rk) phasku [ ] (phasku)    PTS s. Apta; pequeña
pharaqichiy [pharaqechiy] tikra. r.p. Poner en úlcera en la boca, labios, causada por el virus
dificultad; lit. hacer patalear, aletear. (rk) Herpes simplex, generalmente acompaña a los
pharaqichi.wa.n me hizo patalear. resfríos.. (lot, smtq, encarta)
pharaqiy [pharaqey] r. mp. Aletear, para phata kaltu [phata kaltu] LPZ Sopa de trigo
liberarse o en agonía. (aul, rk) pelado. (pat)
pharaqiy [pharaqey] (paqariy)    LPZ r. mp. phata manka [phata-manka] tupu. s. Medida
Quedar la noche sin dormir. (pat) cereal (equivalente a una arroba). (ceq)
phari [phari] CHU PTS awa. s.t. Mal torcido phata t'anta [phata t'anta] sxx s. Baile de
(hilo), mal hilado (lana); hilo simple de lana niños; lit. Pan de cinco centavos. (rk)
antes del entorcelado. (ceq, rh) phata [phata] LPZ s.t. Reventado. (pat)
pharina CHU s. REVISAR AWAYMANTA. mut'i phata maíz sancochado. (pol)
(trbk) phata (phata)    CBB phata PTS s. Cinco
phariy [phariy] r.p. Torcer a medias. (ceq, rk) centavos (moneda); poquísimo dinero; 5
phariyasqa [phariyasqa] ph. Destorcido. (ceq, rk) centavos, chavo, centavo. (xa, ceq, h&s, lot)
pharmiy [pharmiy] (phatmir)    LPZ r.p. Partir phata [phata] yupa. s.t., s. Centavo. (arusimiñee)
alguna cosa en dos: pan, frutas. (pat) PTS mana phatayuq sin un centavo. (rk)
pharpay [pharpay] r. mp. Aletear. kaykuna kan: phata, phisu, tumina, tustun, sara,
ral.
phasa <aym. [phasa] s. Blanda, arcilla. (ceq)
phatanka [phatanka] s. Panza. (ceq)
phasa [phasa] LPZ s. Medicina natural, piedra
plomo suave. (pat) phatasqa [phatasqa] CHU LPZ ph.
Reventado, cereales. (pat)
phasakana [pasakana] (phasakana)    PTS mallki.
Ulalap puquynin. Fruta del cacto conocido
s.
phatay [phatay] LPZ r.mr. Explotar. (pat)
como ulala. (ceq, lot, rh) phatay (phatay)    LPZ PTS r.p. Reventar;
phasakana [phasakana] LPZ s. Piedra tronar. (ceq, gro, lot, pat, rh)
comestible. (pat) Phatachinchik. hicimos reventar (maíz). (rh)
phasalla [phasalla] LPZ s. Mineral azul que se phati [phati] LPZ s. Lluvia antes de las fiestas.
(pat)
come con papa cocida. (pat)
phasallalla [phasallalla] khuru. s. Tarántula. phatku [phasku] (phasku)    LPZ phatku s. Simi
(aul, lay) ukhupi qulukuna rikhurin, ruphaymanta.
Enfermedad causada por mucho sol. (pat)
phatku [phasku] LPZ phatku s. Granos en la phawamuy [phawamuy] PTS r. mp. Volar
lengua por calor de sol. (pat) hacia aquí.
phatma [phatma] yupa. s. Fracción, quebrado. Phawana Kallpa [phawana kallpa] wanlla. s.
(arusimiñee) Fuerza aérea. (rk)
phatma [phatma] (phasma  ~  phasmi)    wanlla. s. phawaqay [phawaqay] LPZ r. mp. Caer algo.
Parte. (arusimiñee, rk) (pat)
phatma [phatma] qillqa. s. Parte, capítulo. phawariy [phawariy] CHU r. mp. Levantar
(arusimiñee) vuelo.
phatma [phatma] wanlla. s. Títulos (partes). (rk) phaway [phaway] CHU r. mp. Volar, correr.
phatma, ch'iqta [phatma, ch'exta] s.t. (ceq, rh, str)
Quebrado. (arusimiñee) phawaykachay [phawaykachay] r. mp.
phatma, k'allmi [phatma, k'allmi ] s.t. Revolotear.
Fragmento. (arusimiñee) phawaykachay [phawaykachay] LPZ r.p.
phatmachi [phatmachi] s.t., s. Numerador. Corretear. (pat)
(arusimiñee) phawaykuchikuy [phawaykuchikuy] LPZ r.ku
phatmaq [phatmax] yupa. s.t., s. Denominador. Hacerse caer. (pat)
(arusimiñee) phawchimuy [phawchimuy] r. mr. Caer el agua
phatmay, ch'iqtay, rak'iy [phatmay, ch'extay, de lo alto. (dgh)
rak'iy] r.p. Partir. (arusimiñee) phawchin [phawchin] s. Catarata. (dgh)
phatmi [phasmi] ñancha s. Jukllapi t'uqyaq, phawchinta [phawchinta] LPZ s. Cascada,
uyaywa sunqun, wakin kuti upayariwan caída de agua. (pat)
khuska. Sílaba. (arusimiñee) phawchiy [phawchiy] PTS r.mr. Salir agua a
phatmi [phasmi] LPZ s.t. Mitad partida, la. chorros kikin : phaqchay.
(pat)
phawrika, jawrika <kas. [phawrika, jawrika] s.
phatmina [phatmina] LPZ s. Algo que está
Fábrica. (arusimiñee)
para partir. (pat)
phichi [phichi] s. Gato kikin : misi. (ceq)
Phatmip qallariynin [phatmix qallariynin] phichi(ku) [phichi(ku)] CBB phichi(ku) wasi. s.
Inicio de sílaba. (ñancha)
Minino, gato. (xa)
phatmip tukukuynin [phatmix tukukuynin]
Final de sílaba. (ñancha)
phichichu [phichichu] LPZ p'isqu. s. Gorrión.
(pat)
phatmiq [phatmix] LPZ s.t., s. Repartidor; el
phichilu [ ] (phichilu)    PTS s. Pene kikin :
que reparte. (pat)
ullu. (ceq, lot)
phatmiy [phasmiy; pharmiy] LPZ r.p. T'antata
phichiruchi [phichiruchi] CBB asiku. s.t., s.
chawpimanta phatmina. Partir. (pat)
Enclenque, raquítico. (h&s)
phatmiy [phatmiy] qillqa. r.p. Silabear. phichitanka [phichitanka] LPZ s. Gorrión.
(arusimiñee)
(ceq, pat, rk)
phatu [phatu] s.t Doble. (arusimiñee) phichitanka (phichitanka)    PTS tikra. s.t., s.
phatu [phatu] s.t. Grueso (láminas). (ceq, rh) Persona pequeña qhaway : t'una runa. (lot)
phatu [phatu] LPZ s.t. Tupido. (pat) phichiy [phichiy] LPZ r.p. Arrancar hojas de
phatu [phatu] s.t. Voluminoso. (arusimiñee) planta, u hojas de papel qhaway : lluphichiy.
awqan : ñañu delgado (hebras). (pat)
kikin : rakhu grueso (hebras). phichqa [phisqa] (phisqha)    CHU LPZ pisqa
awqn sillp'a delgado (láminas). yupa. s., s.t. Makipi phichqa ruk'ana kan.
phatu chukcha [phatu chujcha] LPZ Cinco. (arusimiñee, lot, pat, rh, str)
Chukcha. Cabello tupido. phichqantinchik [phisqantinchik] ranti
phatu chusi [phatu chusi] LPZ Frazada Nosotros cinco (inclusivo).
gruesa. (pat) phichqantinku [phisqantinku] ranti Ellos cinco
phatu phatu [phatu-phatu] mallki. s. Cacto. juntos.
(ceq) phichqantiyku [phisqantiyku] ranti Nosotros
phatu raphi [phatu laphi] Cartón. (arusimiñee) cinco (exclusivo).
phatu, sayay [phatu, sayay] s. Volumen. phichqañiqi [phisqañeqe] s.t., s. Quinto.
(arusimiñee) phichqa chiru [phisqa chiru] s. Pentágono.
phatukuy [phatakuy] r. ku Volverse grueso kikin (arusimiñee)
: rakhuyay. (ceq) phichqa chunka [phisqa chunka] LPZ yupa.
kikin : rakhuyay. s.t., s. Cincuenta. (arusimiñee, pat)
phichqa ñiqi [phisqa ñeqe] yupa. s.t., s. Quinto phinchikilla muyuy [phinchikilla muyuy] s.
(orden). (arusimiñee) Circuito eléctrico. (arusimiñee)
phichqa pachak [phisqa pachaj] yupa. s.t., s. phinchikillasqa [phinchikillasqa] ph. Eléctrico.
Quinientos. (arusimiñee) (arusimiñee)
phichqa uyayuq qullqa [phisqa uyayox phinchikhuru [phinchikhuru] khuru. s.
qollqa] Prisma pentagonal. (arusimiñee) Luciérnaga. (arusimiñee)
phichqa uyayuq wamp'ar [phisqa uyayox phinkichiy [phinkichiy] LPZ r.p. Hacer hoyos
wamp'ar] Pirámide pentagonal. (arusimiñee) con taclla o uysu. (pat)
phichqa waranqa [phisqa waranqa] yupa. s.t., s. phinkiq ch'iku (.) [phinkix ch'iku] qillqa. s.
Cinco mil. (arusimiñee) Kay phinkiq ch’ikuqa rimay tukukusqanta,
phichu [phichu] CHU s. Mechón de lana qutu rimay tukukusqanta ima wichq’an.
enredado y envejecido. Jinapis wak sinrupi wak rimay, wak qutu
rimay rinanta ima rikuchin. Punto aparte.
phichu [phichu] s. Mota de lana. (ceq)
(arusimiñee, ñancha)
phichu [phichu] LPZ s. Porción de pelo o lana,
phinkiy (phinkiy)    CHU PTS r. mp. Brincar
yerba. (pat) kikin : thunkuy. (ceq, lot, rh, trbk)
phichu [phichu ] s.t., s. Diestro, experto. phinkiy [phinkiy] LPZ r. mp. Saltar. (ceq, lot,
(arusimiñee)
pat, rh)
phichuy [phichuy] LPZ r.p. Arrancar yerbas. phinkiy [phinkiy] LPZ r.p. Voltear tierra con
(pat)
chaki taclla. (pat)
phichuy [phichuy] LPZ r.p. Preparar lana para
phinkiykachay [phinkiykachay] LPZ PTS r.
el hilado. (pat)
mp. Saltar de un lado a otro. (pat, rk)
philay [phelay] r.p. Arrancar, quitar. (ceq) phinkiykachay [phinkiykachay] PTS r. mp.
philli [ ] (philli)    PTS s. Vello; pelo del cuerpo. Saltar de un lado a otro.
(aul, lai, lot)
phintu [phintu] yupa. s. Punta kikin : ñawpi.
phillmi [phillmi] s.t. Deleznable. (arusimiñee) (dgh, arusimiñee)
phillmiy [phillmiy] r. ku Deshacerse de muy phinuminu, wakjinayay [phinuminu,
cocido. (ceq) wakjinayay] s. Fenómeno. (arusimiñee)
phina [ ] (phina)    PTS s. Almacenamiento en la phiña [phiña] LPZ s.t., s. Enojado. (pat)
tierra, para verduras, tubérculos. (lot)
phiña (phiña)    PTS s.t., s. Enojado;
phina [phina] LPZ tupu. s. Papa uqa illa ~; malhumorado. (ceq, lot)
q'alan (jarra)pi tantasqa *. Medida, montón
phiña [phiña] LPZ s.t., s. Renegado. (pat)
de productos, p ej. Papa cosechada. (pat)
phina [phina] s. Montón de papa o maíz. (ceq) phiña kay [phiña kay] PTS r. mp. Estar de mal
humor. (rk)
LPZ jallp'a phina montón de tierra.
LPZ jawas phina medida: huk pzunchay phiña kay [phiña kay] LPZ s. Mal humor. (pat)
ruwasqa. (pat) phiñachiy [phiñachiy] LPZ r.wa. Enojar (a
LPZ jawas phina medida: juk p'unchay alguien). (ceq, pat)
ruwasqa. (pat) phiña.chi.wa.n me hace enojar.
LPZ papa phina montón de papa. (pat) phiñakuy (phiñakuy)    LPZ PTS r. ku
LPZ sara phina medida: q'alan kallcha tipisqa. Enojarse. (ceq, lot, pat, rh)
(pat) phiñanakuy [phiñanakuy] LPZ r.p. Enojarse
LPZ sara phina montón de maíz. (pat) mutuamente con alguien. (pat)
LPZ uqa phina montón de oca. (pat) phiñapayay [phiñapayay] LPZ r.p. Estar
phinay [phinay] LPZ r.p. Llevar cosas en la enojado para otro. (pat)
falta; llevar piedra, tierra en el trabajo. (pat) phiñasqa (phiñasqa)    PTS ph. Enojado. (lot)
(rumi  phinay)    LPZ rumi phinay botar las
phiñay [phiñay] CHU r. Estar enojado. (rh, str)
piedras fuera de la chacra.
phinchikilla [phinchikilla] LPZ s. Chispa de phiqarilla [pheqarilla] CBB s. Juguetona;
descocada kikin : qhalincha. (ceq, h&s)
fuego. (pat)
phinchikilla [phinchikilla] s. Electricidad. phiri [phiri] CBB phiri s. Comida de quinua
(arusimiñee) molida. (xa)
phinchikilla [phinchikilla] s. Energía eléctrica. phiri [phiri] (phiri)    LPZ PTS s. Jak'u
(arusimiñee) phirisqa. Comida seca hecha de harina o
tostado molido mezclado con agua; comida
phinchikilla apaq [phinchikilla apax] LPZ
hecha de quinua. (ceq, lot, pat, rh)
Que lleva chispa de fuego. (pat)
phiri [phiri] s.t. Destrozado, desmenuzado. (ceq)
jak'u phiri fiambre. (pat) phisna [phisna] CHU sxx s.t. Suave; se decía
phiri machasqa [phiri machasqa] PTS s.t. así del trompo que bailaba de manera uniforme.
Muy borracho. (ceq) (k trbrk)
phiriq [phirix] s.t., s. Descomponedor. phisnita [phisnita] s.t. Liviano. (ceq)
(arusimiñee) phisu [phisu] CBB s. Diez centavos. (ceq, h&s)
phiriru, phiruru [phiriru, phiruru] PTS s. phisu [phisu] yupa. s. Moneda. (arusimiñee)
Disco de la rueca. (ceq, rh) phisu [phisu] kaykuna kan: phata, phisu,
phiriy [phiriy] r.p. Desmenuzar. (ceq) tumina, tustun, sara, ral.
phiriy (phiriy)    CBB Hacer
phiriy PTS r.p. phisu siki [phisu siki] CBB allqu. s. Puta.
añicos, desmenuzar; destrozar (cerámicas). (xa, (h&s)
lot) phisu [phisu] CBB allqu. s. Prostituta kikin :
phiriy [phiriy] LPZ PTS r.p. Preparar phiri. pampa warmi. (ceq, h&s)
(pat, rh) phisun [phisun] s. Despojos de reses muertas.
phiru <kas. [phiru] LPZ s. Fiero, lugar malo, (ceq)
persona. (pat) phiti [phiti] CHU s.t. No bien molido. (ceq, trbrk)
phiru [phiru] LPZ s. Picado por la viruela. (pat) phitiy [phitiy] r.p. Chhamallata ruway. No
phiruru (phiruru)    PTS awa. s. Disco de la moler bien kikin : chhamay. (ceq)
rueca ñawpan : Ppiruru. Rueda del huso y la phiwi [phiwi] s. Ñawpaqta paqariq wawa.
choquezuela redonda de la rodilla.. (dgh, lot) Primogénito. (ceq)
phiruru [phiruru] ukhu. s. Rótula. (dgh) phuchikuy [phuchikuy] r. ku Deshilarse. (ceq)
phiruru, tinkullpa [phiruru, tinkullpa] s. phuchka [phushka] (phuskha)    LPZ s. Rueca
Rueda. (arusimiñee) para hilar. (ceq, lot, pat)
phisara [phisara] CBB PTS mikhu. s. Quinua, phuchka tullu, qunqur piruru [phushka
plato de. (h&s, rk) tullu, qonqor piruru] ukhu. Rótula. (arusimiñee)
phisika ruway [phisika ruway] kurku. phuchkaq [phushkax] LPZ s. Hilador. (ceq,
Actividad física. (arusimiñee) pat)
phisiku [phisiku] s.t. Físico. (arusimiñee) phuchkasqa [phushkasqa] ph. Hilado.
phisiku kamay [phisiku kamay] Principio phuchkay [phushkay] (phuskhay)    CHU
físico. (arusimiñee) phushkhay, phushkay LPZPTS r.p. Hilar;
phisiku t'aslara [phisiku t'aslara] Mapa físico. phiriru disco de la rueca. (ceq, lot, pat, rh, str,
(arusimiñee) trbk)
phiskuq [phiskUx] CBB PTS s.t., s. phuk [phuj] aq. Denota mal olor. (ceq)
Curandero que efectúa limpias rituales. (h&s, rk) phukuchu (phukuchu)    PTS s. Vejiga; globo.
phiskurachikuy [phiskurachikuy] CBB PTS (ceq, lot)
r.ku Limpiar ritualmente, hacerse. (h&s, rk) phukuna [phukuna] LPZ s. Flauta. (pat)
phiskuray [phiskuray] CBB PTS r. ku phukuna [phukuna] LPZPTS s. Soplador;
Exorcizar; limpiar enfermedad (ritual). (ceq, h&s, cañahueca para soplar fuego. (ceq, pat, rh)
rk) phukunakuna [phukunakuna] LPZ s. Flautas,
phiskuray [phiskuray] CBB PTS r.p. Limpiar las. (pat)
ritualmente. (h&s, rk) phukunakuna [phukunakuna] LPZ taki. s.
phiskuray [phiskuray] LPZ r.p. Revocar. (pat) Instrumentos musicales de viento. (pat)
phiskuy [phiskuy] CBB PTS r.p. Frotar las phukunakuna [phukunakuna] Kaykuna LPZpi
partes doloridas con alumbre cristalizado y otros kan:.
objetos, luego quemados y llevados al poniente. chatri.
(h&s) luri wayñu.
phiskuy [ ] (phiskuy)    PTS r.p. Limpiar un malta.
poco. (lot) pinkillu.
phiskuy [phiskuy] (phiskuy)    LPZ r.p. qantu.
Pintarrajear. (lay, pat) qina qina.
phiskuy [phiskuy] LPZ r.p. Revocar; pintar. salliwa.
(pat) phukunakuy [phukunakuy] LPZ r.p. Soplar
phiskuy, q'aray [phiskuy, q'aray] r.p. Pelar. entre dos personas. (pat)
(arusimiñee) phukusqa [phukusqa] LPZ ph. Soplado. (pat)
phukusqa kirpakuna [phukusqa kirpakuna]
simi. Oclusivas aspiradas. (Montalvo, 1996: 22)
phukusqa sanampa [phukusqa sanampa] phuqru [phoxru] LPZ mallki. s. Phuqru waliq
qillqa. Aspirado. (arusimiñee) kichkayuq. Cacto. (pat)
phukuy (phukuy)    CHU LPZ PTS r. mp. phuqru t'ika [phoxru t'ika] LPZ mallki. s.
Soplar. (ceq, lot, pat, rh, str, trbk) Flor de cacto. (pat)
phukuy [phukuy] CHU r.p. Tocar instrumento phuriqa [phureqa] CBB phureja LPZ phurija s.
musical (vientos). Papa temprana, produce rápido. (ceq, pat)salazar
phukyuy [phukyuy] r.mr. Brotar el agua. gumiel
(arusimiñee) phuris q'illu [phuris q'ellu] LPZ p'isqu. s.
phulunti [phulunti] (jinch'u  q'añu)    LPZ p'isqu. Canario del valle. (pat)
s.Lari lari, jinch'u qañu. Ave nocturna, phurku [phurku] LPZ s. Uno t'impuspa
maligno. (pat) phurkun. Rebalse de agua hervida de algún
phuluyku [phuluyku] awa. s. Fleco; "Hilos de recipiente kikin : phurmuy. (pat)
urdimbre torcidos que cuelgan en bufandas, phurku [phurku] s.t. Arrugado, crespo. (ceq)
ch'uspas y mantas.". (laymi salta ) phurmal [phurmal] s.t. Formal. (arusimiñee)
phullchirpariy [phullchirpariy] r.p. Rebalsar de phurmula [phurmula] yupa. s. Fórmula.
repente. (ceq) (arusimiñee)
phullchiy [phullchiy] LPZ r.mr. Rebalsar. (pat) phurmuy [phurmuy] LPZ r.p. Puntabola tinta
phullchiy [phullchiy] r.p. Rebosar, rebalsar el q'urispa phurmun. Rebalsar. (pat)
líquido por encima de los bordes del contenedor. phurmuy (purmuy)    CHU PTS r.p.
(ceq) Mankachu phurmumuchkan. Rebalsar (olla
phuqchiy. hirviendo) kikin : phullchiy. (ceq, lot, rh, str)
phurmuy. phurpuy [phurpuy] CHU r.mr. Lloviznar.
phullu Frazada. (ceq, lot, rh)
(phullu)    PTS s.
phuru <aym.: [phuru] LPZ s. Waka aka
phullu [phullu] s. Velocidad millwa, phullu, ch'akisqa, asnu aka ch'akisqa, wayk'unapaq
saphra, wayralla. (arusimiñee) munanku. Bosta de vaca y burro. (pat)
phumpu [phumpu] LPZ s. Tostado de habas phuru (phuru)    LPZ ruphu PTS phuru s. Pluma
medio seco. (pat) (de ave). (ceq, lot, pat, rh)
phumpula [phumpula] LPZ s. Mujer gorda. phuruchakuy [phuruchakuy] r. ku Emplumarse.
(pat) (ceq)
phunu [phunu] PTS Deleznable; material
s.t. phusa [phusa] LPZ s.t. Suave. (pat)
que se deshace fácilmente. (ceq) phusa [phusa] s.t., s. Fofo. (ceq)
phunuy [phunuy] r.p. Enfofecerse. (ceq) phusalla [phusalla] PTS awa. s. <> Tejido,
phuñi (phuñi)    LPZ PTS s. Cabello de maíz. tipo de; suelto. (rh)
(ceq, lot, pat)
phusalla [phusalla] LPZ s.t Suave no más. (pat)
phuñiy [phuñiy] r.p. Cabellecer de maíz. (ceq)
phusnu <aym. [phusnu] LPZ s. Comida no
phupa [phupa] s.t. Esponjoso, suave. (ceq) digerida en la panza de los animales. (bert pat)
phuqchay [phoxchay] (phojchay)    CBB r. mr. phusnu [phusnu] CHU s. Panza. (str, lrs )
Salir agua a borbotones por un agujero. (h&s)
phusnu [phusnu] LPZ s. Quimo; contenido de
phuqchimuy [phoxchimuy] r. mr. Rebosar; la panza en digestión. (lay, pat, smtq)
derramarse los líquidos por los bordes de su
contenedor kikin : phullchimuy. (pol, rk)
phusnu [phusnu] sxx s.t., s. Renegón,
refunfuñón kikin : p'ustutu. (lrs rk)
phuqchinta [phoxchinta] (phusu)    LPZ s.
Mayupi unu kan, phaqchaykuq chay.
phusnuy [phusnuy] sxx r. mp. Refunfuñar. (rk)
Hondonadas del río. (pat) phusphuru <kas. [phusphuru] CHU s. Fósforo.
LPZ kikin : phaqcha. (pat, rk) (str)
phuqchiq mayu [phoxchix mayu] s. Río phusullu [phusullu] (phusulla)    CHU PTS s.

caudaloso. (pol) Ampolla. (ceq, lot, rk, trbk)


phuqchiqin [phoxcheqen] olas del mar phusullu [phusullu] (phusulli)    LPZ s.

Ppokcheqquen.. (dgh) Quemado. (pat)


phuqchisqa [phoxchisqa] ph. Rebosado kikin : phusulluchikuy [phusulluchikuy] r.ku
phullchisqa. (pol, rk) Ampollarse, dejar, hacer que le salgan ampollas.
(rk)
phuqchiy [phoxchiy] r. mr. Rebalsar; agua
hirviendo, olas del mar. (dgh, cer)
phusulluchikuy [phusulluchikuy] LPZ r.ku
Quemarse. (pat)
Brotar el agua de un manantial. (cer)
phusulluy phusullu.wa.n [phusulluy] r. mp.
Ampollar. (rk)
phusulluy [phusulluy] (phusulliy)    LPZ s. phuyukuy [phuyukuy] LPZ r.mr. Paisaje con
Quemazón. (pat) nubes. (pat)
phusuqu [phosoqo] LPZ s. Espuma. phuyukuy [phuyukuy] PTS r.p. Nublarse. (rh)
(arusimiñee, ceq, pat) Phuyukamuchkan. se está nublando.
phusuquchiy [phosoqochiy] r.p. Espumar; phuyumuy [phuyumuy] r.mr. Nublarse; cubrirse
hacer espuma. (ceq) de nubes el cielo. (rk, encarta)
phuti [phuti] s. Revuelto con huevo, etc.. (ceq) phuyunayamuy [phuyunayamuy] r.mr. Estar
phuti [phuti] LPZ s.t. Manchayta p'unchaw queriendo cubrirse de nubes. (rk)
q'uñirikamuptin ñinku. Caluroso, día muy. phuyuray [phuyuray] LPZ r.mr. Paisaje con
(pat) neblina. (pat)
phuti [phuti] LPZ s.t., s. Cocido a vapor, chuño, phuyusqa [phuyusqa] CHU LPZ ph. Nublado.
caya. (pat) (pat)
phutichiy phutichi.wa.n [phutichiy] r.p. phuyuy [phuyuy] LPZ r. mr. Nublarse. (ceq, pat)
Apenar, entristecer. (rk) p' 17 [p'] Chunka qanchis ñiqi qillqa
phutichiy [phutichiy] LPZ r.p. Hacer cocinar ñancharisqa qillqakunamanta. P'; letra.
en vapor. (pat) p'acha (p'acha)    CHU LPZ PTS s. Ropa.
phutikuy (phutikuy)    CBB phutikuy CHU PTS (ceq, lot, pat, rh, str)
r. ku Acongojarse, apenarse; triste, estar. (xa, ceq, ukhu p'acha ropa interior. (trbk)
lot, str) p'acha churana [p'acha churana] LPZ s.
phutikuy [phutikuy] LPZ r.p. Hacer phuti. (pat) Maleta. (pat)
phutisqa (phutisqa)    PTS ph. Triste. (ceq, lot) p'acha qillqaq [p'acha qelqax] s.t., s. Bordador.
phutiy [phutiy] CHU PTS r.p. Hacer phuti (dgh, arusimiñee)
(comida tradicional); phuti. (str, trbk) p'achacha [p'achacha] s. Ropita. (arusimiñee)
phutiy [phutiy] s. Tristeza; llakiy. (rk) p'achachakuy (p'achachakuy)    PTS r.ku
phutu jallch'ana [phutu jallch'ana] Álbum Vestirse. (lot)
fotográfico. (arusimiñee) p'achakuna [p'achakuna] s. Ropas.
Phutu jurqhuna [phutu orqhona] Cámara p'achakuy [p'achakuy] CHU LPZ r.ku
fotográfica. (ab, en base a Márquez, 2004: 50) Vestirse; ponerse la ropa. (pat, rk)
phutu, lanti, julli [phutu, lanti, julli] s. Foto. p'achallichiy [p'achallichiy] LPZ r.p. Vestir.
(arusimiñee) (pat)
Phutukuna [phutukuna] s. Fotografías. p'achallikuy (p'achallikuy)    CHU PTS r. ku
(Márquez, 2004: 47) Vestirse, cambiarse de ropa. (ceq, lot, rh, str)
phutun [phutun] CHU s.t. Fétido. (trbrk) p'achalliy (p'achalliy)    LPZ PTS r.p. Vestir.
phutuniriy [ ] (phutuniriy)    PTS r. mp. Pasar (lot, pat)
gas con un mal olor. (lot) p'achi [p'achi] LPZ Estaca para sujetar. (pat)
s.
phutunku [ ] (phutunku)    PTS s. Hoyo en el p'achi [p'achi] LPZ s. Pequeña madera que se
suelo. (lot) utiliza para apretar herramientas como taclla,
phutunku [phutunku] s. Remolino de agua. picota y rawk'ana. (pat)
(ceq) p'aki [p'aki] s. Frunce, fruncido de la pollera.
phututu [phututu] s. Hediondo. (ceq) (ceq, rk, encarta)
phututun [phututun] sxx s.t. Mal oliente, p'aki [p'aki] LPZ s.t. Roto. (pat)
fétido. (rk) p'akikuq (p'akikoj)    PTS s.t. Frágil, rompible.
phutuy [phutuy] r. mp. Heder. (ceq) (lot)
phutuy [phutuy] r. mp. Patalear. (ceq) p'akin, juk jinayasqan variante. (rk)
phutuy [phutuy] CHU r.p. Cavar. p'akiqay [p'akiqay] LPZ PTS r.p. Quebrar un
phutuy [phutuy] CHU s. Hoyo grande. pedazo. (pat)
phuyu [phuyu] LPZ PTS s. Niebla; neblina. p'akiray [p'akiray] LPZ r.p. Quebrajar. (pat)
(pat, rh) p'akiray [p'akiray] PTS r.p. Romper en
phuyu (phuyu)    LPZ PTS s. Nube. (ceq, lot, pedazos.
pat, rh) p'akisqa (p'akisqa)    PTS ph. Roto. (lot)
phuyu phuku, umachakuy phukuchu p'akiy (p'akiy)    LPZ PTS r.p. Quebrar;
[phuyu phuku, umachakuy phukuchu] s. Globo de (sólidos). (ceq, lot, pat, rh)
imaginación. (arusimiñee) p'akiy [p'akiy] wanlla. r.p. Violar, romper. (rk)
p'alta kiru incisivos kikin : ñawpaq kiru. p'anqa jallch'ana, p'anqa churana
(smtq) [p'anqa jalch'ana, p'anqa churana] s. Estante de
p'alltay [p'altay] (paltay)    LPZ r.p. Encimar. libros. (arusimiñee)
(pat) p'anqa k'uchu [p'anqa k'uchu] Biblioteca de
p'allqa [palqa] PTS Bifurcación,
s. aula. (arusimiñee)
confluencia (de dos ríos; dos rama de un árbol, p'anqa k'uchu [p'anqa k'uchu] yacha. Rincón
caminos). (ceq) de libros. (arusimiñee)
p'allqa [p'alqa] (pallqa)    LPZ palqa PTS p'alqa p'anqa qara, p'anqa qhata [p'anqa qara,
s.t. Bifurcado. (lot, pat) p'anqa qhata] Tapa del libro. (arusimiñee)
p'allqa [p'alqa] (pallqa)    LPZ s.t. Partido en dos. p'anqa raphicha [p'anqa laphicha] yacha.
(pat) Ficha bibliográfica. (arusimiñee)
Juk sach'a iskay ñiqman k'aspiyuq wiñan. un
p'anqachaq [p'anqachax] s.t., s. P'anqata
tronco de dos ramas. (pat)
ñit'inapaq wakichiq. Editor. (arusimiñee,
p'allqay [p'alqay] PTS r.p. Bifurcar. (rh) ñancha)
p'allqay [p'alqay] (pallqay)    LPZ r.p. Romper en p'anqachaq wasi [p'anqachax wasi] Editorial.
dos. (pat) (arusimiñee)
p'allta (p'allta)    CBB p'alta PTS s.t Aplanado. p'anqachasqa [p'anqachasqa] ph. Empastado.
(xa, lot) (arusimiñee)
p'allta [p'alta] s.t. Aplanado, plano, aplastado. p'anqachay [p'anqachay] r.p. Encuadernar.
(ceq) (arusimiñee)
p'allta lazu [p'alta lazo] Lazo ancho, coyunda. p'anqachay, p'anqachariy [p'anqachay,
(ceq) p'anqachariy] r.p. Editar. (arusimiñee)
p'alltacha [p'altacha] s. Plano. (arusimiñee) P'anqakunamanta yachay riqsichiy
p'alltan [p'altan] yupa. s. Ancho kikin : kimray, [p'anqakunamanta yachay rexsichiy] k'uski. Marco
mast'an, sakha. (arusimiñee) teórico. (ab)
p'alltasqa [p'altasqa] ph. Aplastado. (ceq) p'anqap uyan [p'anqax uyan] s. Cubierta.
p'alltay [p'altay] r.p. Aplastar. (ceq) (arusimiñee)
p'ampachaku [p'ampachaku] CBB pampachaku
p'anqap uyan [p'anqax uyan] s. Portada.
(arusimiñee)
PTS s. Entierro. (xa, gro)
p'ampachay [p'ampachay] r.p. Enterrar. (gro) p'anta [p'anta] PTS s. Juk wayitamanta
ruwasqa, umapi churakunapaq p’acha.
p'ampaku [p'ampaku] CBB pampaku CHU s. Prenda de vestir para la cabeza. (rh)
Entierro. (xa)
p'api [ ] (p'api)    PTS s.t. Húmedo, fresco. (lot)
p'ampaku [p'ampaku ] CBB mikhu. s. Comida
p'aqchi [p'axchi] yupa. s.t Inclinado. (arusimiñee)
típica; con carnes, papa, camote y plátano,
cocinado en tierra.. (aul, rk) p'aqchiy [p'axchiy] r.p. Bombear. (arusimiñee)
p'amparay [p'amparay] (p'amparay)    PTS r.p. p'aqchiy [p'axchiy] (p'ajchiy)    r.p. Volcar atrás.
(ceq)
Desenterrar. (ceq, lot)
p'ampasqa [p'ampasqa] LPZ ph. Enterrado. p'aqla p'aqra [p'axla] (p'ajla)    LPZ PTS s.t.

(pat) Calvo. (ceq, lot, pat)


Umanpi mana chukchayuq, p'aqla uma runa.
p'ampay (p'ampay)    CHU p'anpay LPZ PTS
Calvo, de frente amplia. (rk, trbk)
r.p.Enterrar. (ceq, lot, pat, rh, trbk)
p'anka [p'anka] LPZ s. Pedazo roto de olla, p'aqpaku [p'axpaku] (p'ajpaku)    PTS s.t., s.
Embaucador, parlanchín. (lot)
vidrio. (pat)
p'ankasqa [p'ankasqa] LPZ ph. Olla con una p'aqpaku [p'axpaku] LPZ s.t., s. Hablador. (pat)
parte rota. (pat) p'aqrayay p'aqlayay [p'axlayay] LPZ
p'axlayay PTS p'axlayay r. mp. Calvo, hacerse.
p'ankay [p'ankay] LPZ r.p. Quebrar, bajar (pat)
pedazo de olla. (pat)
p'aqu [p'aqo] s.t. Choco ñawpan : Ppacco.
p'ankay [p'ankay] LPZ r.p. Romper vidrio. Vayo.. (dgh, ceq, rh)
(pat)
p'anqa [p'anqa] s. Chuqllup mayt’uq llaqhin.
p'aqula [p'aqola] (p'aqula)    LPZ s.t Cabellos
amarillos. (pat)
Hojas del choclo. (dgh, ñancha)
p'anqa [p'anqa] musuq. s. Kay simiqa p'aquyay [p'aqoyay] r. mp. Volverse choco. (ceq)
chuqllupta mayt’uq llaqhin, jinapis kunan p'arpay [ ] (p'arpay)    PTS r.p. Aplanar. (lot)
pachapiqa libro ñinapaq apaykachakun. p'aruy [p'aruy] r.p. Triturar. (arusimiñee)
Libro. (ñancha)
p'askiy [p'askiy] CHU r.mr. Orear, secar el p'intukuy [p'intukuy] LPZ r.ku Envolverse
suelo. como en la cama. (pat)
p'asmay [p'asmay] r. mp. Insumirse. (ceq) p'intuna [p'intuna] LPZ s. Cosa para envolver.
p'asña [p'asña] LPZ s. Muchacha; joven (pat)
adolescente, soltera qhaway : sipas. (h&h, pat) p'intusqa [p'intusqa] LPZ ph. Envuelto con
p'asña [p'asña] runa. s. Niña (7 a 12 años). cobijas. (pat)
(arusimiñee) p'intuy [p'intuy] CBB p'intuy LPZ r.p.
p'aspa [p'aspa] LPZ p'isqu. s. Ave nocturna Envolver; al niño. (xa, ceq, pat)
maligna, como gorrión. (ceq, pat) p'inwa mallki. s. Lirio
[p'inwa] (p'iñwa)    LPZ
p'aspa (p'aspa)    PTS s.t. Reseco (piel). (ceq, lot) rojo de zonas cálidas; flor morada. (pat)
p'aspay (p'aspay)    PTS r.p. Resecarse la piel. p'isaqa (p'isaqa)    LPZ PTS s. Perdiz, ave de
(ceq, lot) pajonal sin cola, existe en lugares fríos. (ceq, lot,
p'ata [p'ata ] CBB p'ata s.t., s. Mordedor. (xa) pat)
mula p'ata comen carne de mula. p'isqi [p'esqe] LPZ mikhu. s. Guisado de
p'atachay ñawpa. justicia, hacer Ppatachani. quinua en grano. (dgh, pat, smtq)
Ajustar hazer justicia ygualar los que pleytean, p'isqikuy [p'esqekuy] LPZ r.ku Cocinar
no hazer mas por vno que por otro.. (dgh) mazamorra de quinua. (pat)
p'atasqa [p'atasqa] PTS ph. Mordido, p'isqiyay [ ] (p'isqeyay)    PTS r.p. Ahuyentar las
mordedura. (aul, rk) aves. (lot)
p'atay [p'atay] LPZ, tit r.p. Cortar tierra con p'isqiyay [p'isqeyay] r.p. Pajarear. (ceq)
la picota, madera con hacha. (pat) p'isqu [p'isqo] (pisqu)    LPZ p'isqu. s. Ave. (pat)
p'atay [p'atay] r.p. Morder, estirando (por ej. p'isqu [p'isqo] (pisqu)    CHU LPZ pisqo PTS
carne) con los dientes. (ceq, rh) p'isqu. s. Rikrayuq phawak uywa. Tukuy
p'atma [p'atma] tupu. s. Parte o mitad de algo imaymana p'isqu tiyan, jatunchaq,
ñawpan : ppatma. (dgh) juch'uychaq, wakinkunaqta phurun may
p'ayway [p'ayway] r.p. Filtrar. (ceq) k'acha. P'isqukuna sach'a patapi
ch'aqwanku. Pájaro. (ceq, lot, pat, rh, str)
p'iktiy [p'ijtiy] r.p. Volcar. (ceq)
p'isqukuna [pisqokuna] LPZ p'isqu. s.
p'illi [p'illi] (papa)    LPZ s.t. Aguanoso; papa Pájaros. (pat)
aguanosa. (pat)
p'isqu manchachi [p'isqo manchachi] (saywa)    
p'illpiy [p'ilpiy] r. mp. Lloviznar. (ceq) LPZ Espantapájaros. (ceq, pat, rk)
s.
p'inqa p'inqa [p'enqa p'enqa] LPZ mallki. s.
p'isquynu [p'isqoynu] s. Trompo. (arusimiñee)
Hierba que existe en las regiones de Chullina y
Curva, su flor es blanca, cuando se la mira se p'itana [p'itana] LPZ s. Palillo o crochet kikin :
cierra la flor, de ahí su nombre. (pat) ruwana. (pat)
p'inqachiy [p'enqachiy] LPZ r.p. Avergonzar. p'itasqa [p'itasqa] awa. ph. Tejido con palillos.
(ceq, pat) (arusimiñee)
p'inqakuy [p'enqakuy] (p'enqakuy)    CBB p'itay [p'itay] r.p. Sacar espina con aguja. (ceq)
p'enqakuy LPZ penqakuy PTS p'enqakuy r. ku p'itay [p'itay] LPZ r.p. Sacar espina del cuerpo,
Avergonzarse, tener vergüenza; avergonzarse sacar nigua. (pat)
(rige -MANTA - -TA). (xa, ceq, lot, pat, rh) p'itay (p'itay)    CHU PTS r.p. Tejer a mano;
p'inqakuy [p'enqakuy] LPZ r.ku Estar molesto zurcir qhaway : t'ipay. (gro, lot, rh, trbrk)
por reflejo del sol. (pat) p'itay [p'itay] LPZ awa. r.p. Tejer con palillos.
p'inqakuy [p'enqakuy] s. Prejuicios. (arusimiñee) (arusimiñee, pat)
p'inqaskiri [p'enqaskiri ] CBB p'enqaskiri s.t., s. p'itay [p'itay] LPZ r.p. Terminar el tejido. (pat)
Fam. Vergonzoso. (xa) p'iti chillka [p'iti chillka] LPZ mallki. s.
p'inqay (p'enqay)    CBB p'enqay CHU LPZ Jampi qhurakuna. Planta medicinal que usa
pinqay PTS s. Vergüenza. (xa, ceq, lot, pat, str) para dolores reumáticos. (pat)
p'inqayniyuq [p'enqayniyox] LPZ s.t. Que p'itikiña [p'itikiña] LPZ mallki. s. Qhini papa.
tiene vergüenza. (pat) Papa amarilla, variedad de. (pat)
p'inqaynin [p'enqaynin] s. Genital. (ceq) p'itita ñawpa. s. cuerto, división dentro de la
p'inqaysapa [p'enqaysapa] LPZ s.t. Que se casa. (dgh)
avergüenza. (pat) p'itiy [p'itiy] r.p. Destetar. (ceq)
p'inquliwa [p'engolewa] s. Colores mezclados. p'itiy (p'itiy)    CBB p'itiy PTS r.p. Reventar
(ceq) estirando (hebras); interrumpir. (xa, ceq, gro, lot,
rh)
p'ituy [p'ituy] LPZ r.p. K'ichiy. Pellizcar las p'ullchu [p'ullchu] s.t., s. Convexo. (arusimiñee)
colas de oca, para separar de la planta en p'ullpu [p'ulpu] s. Pito mezclado con líquido
momento de cosecha. (pat) kikin : jullp'u. (ceq)
p'ituy [p'ituy] (k'ichiy)    LPZ r.p. Sacar de la oca p'ullqi [p'ollqe] (p'ulqi)    LPZ s.t. Crespo,
en la cosecha. (pat) cabello. (pat)
p'ituy [p'ituy] wanlla. s. Administración. (rk) p'ullqu [p'olqo] (p'ulqo)    PTS s. Medias de lana
p'ituykuna t'aqay [p'ituykuna t'aqay] wanlla. para bebés. (ceq, lot)
Descentralización administrativa. (rk) p'ullqu [p'ollqo] LPZ s. Polco; calzado de
p'iyuk (p'iuj)    aq. Qué rápido!. (ceq) punto para los bebés. (pat, rk, encarta)
p'uchqu [p'oshqo, p'osqo] CHU p'usqu, p'osqo s.t. p'ullqu [p'ollqo] LPZ s.t. Párpados hinchados.
Agrio ñawpan : Ppuchcco Agra cosa. (dgh, rk, (pat)
trbk) p'ulltikuy [p'ultikuy] r. ku Zambullirse;
p'uchqu [p'oshqo] s. Fermento, levadura. (ceq, revolcarse. (ceq)
pol) p'ulltiy [p'ultiy] CHU r. ku Chapuzar, meter un
p'uchqu [p'uchqo] (p'usqu)    LPZ s.t. balde en el agua. (ceq)
Fermentado. (pat) p'ulltiy (pulltiy)    PTS r. ku Hundir (en agua).
p'uchqulli [p'osqolli] LPZ s. Vinagrena del (lot)
estómago. (pat) p'umpu [p'umpu] s. Congestión. (arusimiñee)
p'uchqusqa [p'oshqosqa] ph. Comida p'un (p'un)    PTS ñin. Sonido de golpe. (lot)
fermentada. (ceq) p'unchaw [p'unchay] (p'unchay)    CHU LPZ
p'uchqusqa [p'uchqosqa] (p'usqusqa)    LPZ ph. PTS Día. (arusimiñee, ceq, pat, rh, str, trbk)
s.
Fermentado. (pat) p'unchaw [p'unchaw] (p'unchay)    LPZ De día
p'uchquy [p'oshqoy, p'osqoy] CHU r. mp. P'unchawpis tutapis puñullayman. Dormiría
Agriarse la comida. nomás ya de día ya de noche. (pat, rh)
p'uchquy [p'oshqoy] (p'usquy)    CBB p'oshqoy p'unchawkama [p'unchawkama] PTS r.t.
LPZ r. mp. Fermentar. (xa, ceq, pat) Tarde, hasta entrado el día.
p'uchquy [p'osqoy] (p'usquy)    s. Descomposición p'unchawkuna [p'unchawkuna] (p'unchaykuna)    
de alimentos. (arusimiñee) LPZ PTS s. Días de la semana; kikin :
p'uchukasqa [p'uchukasqa] LPZ ph. Acabado; qanchischaw. (pat)
terminado. (pat) p'unchawta [p'unchawta] (p'unchayta)    LPZ De
p'uchukaspa taripay [p'uchukaspa taripay] día; en el día. (pat)
LPZ Encontrar después de terminar. (pat) p'unchawyay p'unchayyay [p'unchawyay]
p'uchukasqa taripay [p'uchukasqa taripay] (p'unchayay)    CHU LPZ p'unchayay PTS
wanlla. Resolución final. (rk) p'unchayyay r. mr. Amanecer. (ceq, pat, str)
p'uchukay [p'uchukay] LPZ r. mp. Terminar. chawpi p'unchay mediodía.
(pat) killa p'unchaw claro de luna.
p'ukru [p'ujru] s. Hondonada. (ceq) sapa p'unchaw cada día.
p'ukru (p'ujru)    PTS s. Pozo. (gro, lot) p'unruy [p'unruy] LPZ r.p. Golpear en el
cuerpo. (pat)
p'ukru [p'ukru] LPZ s.t., s. Lugar abrigado del
rincón. (pat) p'uqa p'uqa [p'oqa p'oqa] LPZ s. Champiñón
seco, en polvo se utiliza como medicina para la
p'uktaki, kaja [p'uktaki, kaja] s. Caja.
(arusimiñee)
ceguera de ganado ovino. (pat)
p'uktiy [p'uktiy] CHU r.p. Voltear. p'uqa p'uqa CBB, anzaldo s. hongo, tipo
de Riqsinkichu chay p’uqa p’uqitata? Ma,
p'uktu [p'uktu] s. Cóncavo. (arusimiñee) imataq? Wuru akitamanta lluqsimun (…)
p'uku (p'uku)    CHU LPZ PTS s. Escudilla, wuru akitallamanta.. (v&c)
plato hondo. (dgh, ceq, lot, pat, str) p'uqay [p'oqay] r.p. Apretar cosas que tienen
p'uku [p'uku] LPZ s. Objeto hondo. (pat) jugo. (ceq)
p'ukuy [p'ukuy] r.p. Cavar, ahondar, ahuecar. p'uqiña [p'oqeña] (p'uquña)    LPZ s. Adorno de
(ceq) capacho y ch'uspa. (pat)
p'uli p'uli[p'uli p'uli] LPZ mallki. s. Jampi p'uqiña [p'oqeña] LPZ mallki. s. Yerba
qhurakuna. Flor amarilla forma de zapatilla. parecida a la avena, que hay en las chacras de
(pat)
oca, papa. (pat)
p'ulqi [p'ulqe] (p'urqi)    LPZ s.t. Cabello crespo. p'uqu [p'oqo] llimp'i. s.t. Café negruzco (color).
(pat)
(ceq)
p'ullchu [p'ulchu] s. Pliegue. (ceq)
p'urka [p'urka] PTS s.t. Horneado; lacayote -q [-x] CHU -q" k' Kay k'askaq imatapis
horneado. (ceq, rk) ruwaqta sut'inchan: takiq, puriq, pukllaq,
p'urkay [p'urkay] r.p. Cocer en brasas. (ceq) ripuq. Agentivo; el que. (ñancha, str)
p'urkay [p'urkay] (p'ullqa)    PTS r.p. Hornear. -q kay [-q kay] k' Soler; propositivo.
(rh) k' Rantikuq riq kani. Solía ir a comprar..
p'urqi [p'orqe] LPZ s. Gripe*. (pat) -q riy k' Ir a .. T'anta rantiq rin. Va/fue a
p'uru [p'uru] LPZ s.t. Pequeño (personas, comprar pan. (rk)
animales). (pat) -qa <aym. [-qa] PTS k' Partitivo, desgajativo,
p'uruña [p'uruña] s. Fuente de barro. (ceq) una parte.
p'uruña [p'uruña] LPZ Variedad de papa -qa [-qa] CHU k' Topicalizador Qharikunaqa
qhaway : papa. (pat) llamk’achkanku. Los hombres están
trabajando. (ceq)
p'uruta [p'uruta ] ukhu. s. Próstata. (arusimiñee)
p'ustutu [p'ustutu] sxx s.t. Enojado kikin :
qacha [qacha] s. Forraje (escarimagies). (ceq)
phusnu. (rk) qachay [qachay] r.p. Secar fruta o verdura etc..
(ceq)
p'uti [p'uti] s.t. Achaparrado. (ceq)
qaja [qaja] LPZ, tit s. Chakrapi ruwasqa,
p'utiyay [p'utiyay] r.p. Achaparrarse. (ceq) allasqa papata tantanapaq. Hoyo en la chacra
p'utu [p'utu] s. Planta naciente. (ceq) para reunir las papas cosechadas. (pat)
p'utumuy [p'utumuy] PTS r.mr. Brotar. (gro) qajachay [qajachay] LPZ, tit r.p. Qaja
P'utuqsi [p'otoxsi] (P'utujsi)    LPZ PTS kiti. s. ruway. Hacer la qaja. (pat)
Potosí, antiguo nombre de. (arusimiñee, lot, pat) qalapariy <aym. [qalapariy] r.p. Cocinar
P'utuqsi [ ] (putusi)    CHU PTS kiti. s. Potosí, echando piedras calientes a la fuente (olla). (ceq)
capital de la América de Sur en la colonia. (str, qalula papa [qalula papa] s. Papa rosada. (ceq)
rk)
qallakuy [qallakuy] r.ku Iniciarse algo.
p'utuy [p'utuy] r. mp. Brotar, re-sembrar. (ceq)
qallan qallan [qallan qallan] LPZ s. Santuario
inti p'utuy aurora. (ceq)
ritual del ayllu niño Corín Prov. Bautista
p'uylu (p'), p'uyru, winq'u [p'uylu (p'), Saavedra, Norte de La Paz. (pat)
p'uyru, wenq'o ] yupa. s. Litro. (arusimiñee)
qallarikuy [qallarikuy] s. Comienzo. (rh, rk)
p'uyñu [p'uñu] CHU LPZ p'uynu s. Cántaro; qallarinapaq [qallarinapax] LPZ PTS s.
tinaja para cargar agua ñawpan : Ppuyñu.
Inicio; lit. para empezar. (pat)
Cantaro mediano.. (dgh, arusimiñee, ceq, pat, rh)
qallariy [qallariy] CHU LPZ r. mp. Comenzar.
p'uyñu [p'uñu] (p'uñu)    PTS s. Cántaro grande, (pat, str)
para la fermentación de la chicha. (lot)
qallariy (qallariy)    PTS r. mp., r.p. Empezar. (ceq,
p'uyñu wiksa [p'uñu wisa, wijsa] (p'uñu  wisa,   lot, rh)
wijsa)    s.t., s. Barrigón, panzón. (ceq)
qallariy [qallariy] s. Ñawpaqpi churasqa
p'uypusqa [p'uypusqa] ph. Acurrucado. (ceq) qillqa, juk p'anqata qallarinapaq. Prólogo.
p'uypuy [p'uypuy] r. ku Acurrucarse. (ceq) (ñancha)
p'uyri [p'uyri] LPZ mallki. s. Papa amarga qallariy chaninchay [qallariy chaninchay]
tardía que produce en los valles, que no necesita Evaluación diagnóstica. (arusimiñee)
sembrar cada año. (pat) qallariy yachachiy [qallariy yachachiy]
p'uytu [p'uytu] yupa. s. Rombo. (arusimiñee) Educación inicial. (arusimiñee)
p'uytukun [ ] (p'uytukun)    PTS sañu. s. qallariy yachaqay [qallariy yachaqay] wanlla.
Vasija, tipo de. (aul, lot) Ciclo pre–escolar. (rk)
p'uytula uytula [uytula, p'uytula] s. Damajuana qallariy yachaqay [qallariy yachaqay] LPZ
de barro. (ceq) Inicio de aprender. (pat)
q 18 [q] qillqa. s. Chunka pusaqniyuq ñiqi qallariy yachaqay, wawa yachachiy
qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. Q, q; [qallariy yachaqay, wawa yachachiy] Nivel inicial.
letra. (arusimiñee)
Q/q sanampa [Q/q sanampa] qillqa. s. Kay q qallariy, chawchu, qurichawchu [qallariy,
sanampa, phatmip qallariyninpi [q] jina chawchu, qorichawchu] s. Origen. (arusimiñee)
uyarikun, wichq'asqa: qallu; phatmip qallariynin [qallariynin] s. Inicio. (arusimiñee)
tukukuyninpitaq [x] jina manaqa iskay [jj] qallariynin, ñawpakuynin [qallariynin,
sanampajina t'uqyan: llaqta.. (ñancha) ñawpakuynin] yacha. s. Inicio, introducción.
(arusimiñee)
qallasu [qallasu] LPZ s. Autoridad que sigue a qanchis [qhanchis] (qanchis)    CHU qhanchis LPZ
jilacata; antes en vez de secretario de vocal eran PTS yupa. s., s.t. 7 Siete. (arusimiñee, ceq, lot,
los qallasus, hasta el momento hay todavía por pat, rh, str)
tradición. (pat) qanchis chiru [qanchis chiru] s. Heptágono.
qallay [qallay] r.p. Hacer abertura. (ceq) (arusimiñee)
qallay [qallay] LPZ s. Fiesta ritual para qanchis chunka [qanchis chunka] LPZ yupa.
empezar la siembra del maíz y para llamar la s.t., s. 70 Setenta. (arusimiñee, pat)
lluvia. (pat) qanchis ñiqi [qanchis ñeqe] yupa. s.t., s. 7ñ
qallay [qallay] LPZ s. Inicio. (pat) Séptimo. (arusimiñee)
qallaykuy [qallaykuy] LPZ r.p. Comenzar. qanchis pachak [qanchis pachaj] yupa. s.t., s.
(pat) 700 Setecientos. (arusimiñee)
Qalliychu [Qalliychu] LPZ kiti. s. Lugar frente qanchis waranqa [qanchis waranqa] yupa. s.t.,
a Niño Corín, por Chullina, donde solamente s. 7000 Siete mil. (arusimiñee)
existe una familia. (pat) qanchischaw [qanchischaw] wanlla. s. Qanchis
qallpa [qallpa] PTS s. Haza, terreno para p'unchaw, sapa killa tawa qanchischaw kayta
sembrar; tierra preparada. (ceq, pat) yachan. Semana. (arusimiñee, rk)
qallqachu [qalqachu] s. Girador. (ceq) qanchischaw Kaykuna kan:.
qallu (qallu)    CHU LPZ PTS ukhu. s. 1 intichaw domingo. (jdb )
Siminchik ukhupi. Lengua. (dgh, ceq, lot, pat, rh, 2 killachaw lunes. (jdb )
str) 3 atichaw martes. (jdb )
qallu [qallu] tikra. s. Lengua, idioma. (dgh, rk) 4 quyllurchaw miércoles. (jdb )
5 illapachaw jueves. (jdb )
qallu watana [qallu watana] qillqa. s. 6 ch'askachaw viernes. (jdb )
Trabalenguas. (arusimiñee)
7 k'uychichaw sábado. (jdb )
qallukuy [qallukuy] (qallukuy)    LPZ r.ku Sacar
qanchischawpa p'unchawnin
lengua. (pat) [qanchischawpa p'unchawnin] yupa. Días de la
qallup wasa-ñawpaqin predorso de la semana. (arusimiñee)
lengua. (rk) qanimpa qayninpa [qaninpa, qayninpa]
qallup wasa-qhipan postdorso de la lengua. (qaynimpa)    CBB qanimpa PTS qanimpa, qaynimpa
(rk) Anteayer, el otro día. (dgh, xa, ceq, jl, lot)
r.t.
qallup wasan dorso de la lengua. (rk) qanimpa [qanimpa] LPZ r.t. Antes. (pat)
qallusapa [qallusapa] LPZ s.t., s. Lengua qanimpa p'unchay [qanimpa p'unchay]
grande. (pat) (qaynimp'unchay)    PTS qaynimp'unchay s.
qallwa [qallwa] LPZ khallwa awa. s. Anteayer, día antes de ayer. (ceq, lot)
Lanzadera; herramienta para tejer, hecha de qanimpa wata [qanimpa wata] LPZ PTS r.t.
madera pesada. (dgh, pat) Antaño; el año anterior. (pat, rk)
qallwa [qallwa] s. Máquina. (arusimiñee) qanqiy [qanqey] s. Irradiaciones del fuego. (ceq)
qallwa [qallwa] awa. s. Palo para apretar en el qanru [qanro] PTS s.t. Rancio. (rh)
tejido ñawpan : ccallhua. (dgh) Qanru aqhata churanku tiñinanpaq. ponen
qam [qan] (qan)    CHU LPZ qan PTS ranti Tú, chicha rancia para teñir. (rh)
usted, vos. (lot, pat, rh, str) qantu [qantu] LPZ taki. s. Achkha ukhu,
qammanta [qammanta] Depende de ti, Ud. ch'ullantin phukunku. Conjunto musical de
ñawpan : Kam manta. Como te pareciere y a tu zampoñas. (pat)
gusto y voluntad.. (dgh) qantu phukuna [qantu phukuna] LPZ s.
qampata [qampata] (qanpaqta)    CHU qanpata Zampoña, instrumento de caña hueca. (pat)
Tuyo/a; de vos. (pat, trbk) qapu qapu [qapu-qapu] mallki. s. Cedroncillo.
qama [qama] qhama    CBB s.t. Desabrido kikin : (ceq)
q'ayma. (ceq, h&h) qapu qapu [qapu-qapu] khuru. s. Gusano. (ceq)
qamchu bufón. (dgh) qaqa [qaqa] s. Peña. (ceq, str)
CHU
qamkuna [qankuna] (qankuna)    CHU LPZ Risco. (lot)
PTS ranti Ustedes; vosotros. (lot, pat, rh, str) LPZ Roca. (arusimiñee, pat, rh)
qamkunapta [qamkunaxta] Ustedes, de. qaqa kimray CHU qaqa kinray ladera rocosa
qamllarquy [qamllarqoy] r.p. Asombrar. ni yanpis kanchu phutiyta karwa jina
(arusimiñee) purikuchik qaqa kimraykunasta. (trbk)
qamuru [qamuro] s. Corcova. (ceq) qaqa qaqa [qaqa qaqa] s.t. Peñascoso; las peñas.
(dgh)
LPZ s.t. Rocoso. (pat) qatay (katay)    masi. s. Yerno o cuñado de ella
qaqwi [qaxwi] (qajwi)    s.t. Terroso. (ceq) ñawpan : masa. (dgh, cer)
qara [qara] LPZ s. Cáscara. (pat) qaw qaw [qaw qaw] PTS ñin. Ladrido de los
qara [qara] s. Cuero; corteza. (ceq, rh) perros. (rk)
qara (qara)    CHU LPZ PTS s. Piel. qawa, quqan [qawa, qoqan] s. Pechuga.
(arusimiñee, lot, pat, rh, str) (arusimiñee)
qara [qara] LPZ wanka qara. (pat) qawchi [qawchi] (qawchi)    PTS ñin. Sonido del
qara maki [qara maki] s. Guantes. (dgh, burro. (lot)
arusimiñee) qawchis ñiy [qawchis niy ] (qauchis)    CBB
qara ñit'ina fibrón de cuero. (rk) Rebuznar. (xa, ceq)
qawchis niy ñin. r. mp.

qara qillqa [qara qelqa] s. Pergamino. (dgh, qawi [qawi] LPZ s.t., s. Q'isachasqa uqa. Oca
arusimiñee) deshidratada al sol. (pat, rk)
qara qhaquq [qara qhaqox] s. Curtidor. (dgh) qawichiy (qawichiy)    r.p. Lakayu qawichina
qara saphi [qara saphi] mallki. s. Planta de la q'uñiman churana, chaypi misk'iman tukun.
familia de las margaritas, flores amarillas. (rh, Asolear, marchitar. (ceq, rh)
encarta) qawichiy [qawichiy] LPZ s. Secado de oca.
qara simi [ ] (qara  simi)    PTS Labios resecos. (pat)
(lot) qawiy (qawiy)    LPZ PTS r. mr. Paramanta
qarachi [qarachi] s. Costra. (ceq) yakumanta qawichkan t'ikapis sach'apis.
Secarse los frutos al sol. (lot, pat, rh)
qarachi [qarachi] challwa. s. Pez, variedad de.
(ceq) qayanira [qayanera] s. La que recibe de los
qarachiykuy [ ] (qarachiykuy)    PTS r. mp. cosechadores. (ceq)
Costra, formarse. (lot) qayara (qayara)    mallki. s. Planta fibrosa de la
qarakuy [qarakuy] LPZ r.ku Repartir sopa. que fabrican cuerda, cordel etc.. (ceq, lot)
(pat) Qayarani [Qayarani] PTS kiti. s. Cayarani.
qarana [qarana] s. Ofertorio, lugar donde se qayay [qayay ] r.p. Llamar lista. (arusimiñee)
hacen ofrendas a la Madre Tierra; el olvido qaylla (qaylla)    LPZ PTS r.t. Cerca.
puede enojarla y causar enfermedades en los (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh)
incumplidos.. (rh) qayllapi [qayllapi] r.t. En cerca. (ceq)
qaranakuy [qaranakuy] r.ku Compartir comida. qayllachiy [qayllachiy] LPZ r.p. Acercar.
(arusimiñee) (arusimiñee, pat)
qaranchaykamayuq [qaranchaykamayox] s.t., qayllachiy [qayllachiy] yupa. r.p. Hacer
s. Encuadernador, el. (dgh) aproximaciones. (arusimiñee)
qarapa [qarapa] s. Cutícula; corteza kikin : qayllachiy, junt'achiy [qayllachiy, junt'achiy]
ch'illpi padrastro. (arusimiñee, aul, lai, smtq) r.p. Redondear. (arusimiñee)
qaray [qaray] r.p. Hacer ofrendas a la Madre Qayllachiy, sichpachiy, chimpachiy,
Tierra o la mina. (rh) asuy [Qayllachiy, sispachiy, chimpachiy, asuy] r.p.
qaray (qaray)    LPZ PTS r.p. Servir la comida. Aproximar. (arusimiñee)
(ceq, lot, pat)
qayllakuy [qayllakuy] r. ku Aproximarse. (ceq)
qaraywa [qaraywa] CHU s. Lagartija. (dgh, lai, qayllamuy [qayllamuy] LPZ r. mp. Acercarse
smtq)
hacia aquí; ir a acercarse. (pat)
qaraywaya [qaraywaya] LPZ s. Lagartija;
lagarto. (pat)
qayllan musuq. s. Orilla, límites. (rk)

qarmin [qarmin] ukhu. s. Omoplato, paletilla. qayllay (qayllay)    LPZ PTS r. mp. Acercarse.
(lot, pat)
(dgh, arusimiñee, pol)
qarpay (qarpay)    LPZ PTS r.p. Regar. (ceq, qayllaykuy [qayllaykuy] LPZ r.ku Acercarse
lot, pat, rh) intencionalmente. (pat)
qarqanchu (qarqanchu)    PTS p'isqu. s. Ave de Qayllayniq, muyuynin [Qayllayniq,
rapiña q'arqanchu. (aul, lot) muyuynin] s. Entorno. (arusimiñee)
qasawi [qasawi] LPZ Anemia, enfermedad
s. qayna (qayna)    CHU LPZ PTS r.t. Ayer. (ceq,
lot, pat, rh, str)
que hace volver amarillo y sin fuerza.
(arusimiñee, pat) qayna p'unchaw [qayna p'unchaw] (p'unchay)    
qasqu tullu [qasqo tullu] ukhu. s. Esternón. (guz LPZ PTS r.t.Ayer, día de. (pat)
) qayna tuta [qayna tuta] LPZ Noche de ayer.
qasulina <kas. [qasulina] s. Gasolina. (pat)
(arusimiñee)
qayna wata (qayna  wata)    LPZ PTS El año qillqakuy [qelqakuy] LPZ PTS r.p. Escribir
pasado. (lot, pat, rh) por cuenta propia. (pat)
qaynakuy [qaynakuy] LPZ r. mp. Festejarse. qillqakhituna, phiskuna [qelqakhituna,
(pat) phiskuna] s. Borrador. (arusimiñee)
qaynay [qaynay] LPZ r. mp. Pasar el día. (pat) qillqamuy [qelqamuy] r.p. Escribir, ir a.
qaynay [qaynay] LPZ r. mp. Wasipipas qillqana [qelqana] LPZ s. Lápiz, bolígrafo;
qaynanku. Quedarse. (pat) instrumento de escribir. (pat, rk)
qaytukuy [qaytukuy] r. mp. Rumiar. (ceq) qillqana p'anqa [qelqana p'anqa] LPZ yacha.
qaywina [qaywina] LPZ r.p. Mover con s. Cuaderno. (arusimiñee, pat)
cucharón. (pat) qillqana p'anqacha [qelqana p'anqacha] s.
qaywina [qaywina] PTS Implemento de
s. Cuadernillo. (arusimiñee)
cocina para mover los alimentos. (rh, rk) qillqana p'anqa pichana [qelqana p'anqa
qaywiy (qaywiy)    CBB qhaywiy LPZ PTS r.p. pichana] LPZ Borrador; goma de borrar. (pat)
Unuta, yakuta, mikhunata muyuchispa qillqap kaynin, qillqap ñiqichaynin
kuyuchina. Menear líquidos. (lot, pat, rh, v&c) [qelqax kaynin, qelqax ñeqechaynin] qillqa.
qaywiy [qaywiy] LPZ r.p. Mover. (pat) Estructura del texto. (arusimiñee)
qillma, k'ami [qellma, k'ami ] s. Ironía. qillqap muyuynin, qillqap llanthun
(arusimiñee) [qelqax muyuynin, qelqax llanthun] qillqa. Silueta
qillqa [qelqa] s. Letra. del texto. (arusimiñee)
qillqa [qelqa] qillqa. s. Texto. (arusimiñee) qillqap rak'iynin musuq. s. Artículo de un
estatuto, reglamento, etc.. (rk)
qillqa jilli [qelqa jilli] qillqa. Sopa de letras.
(arusimiñee) qillqap sutin [qelqax sutin] qillqa. s. Título.
(arusimiñee)
qillqa ñit'ina [qelqa ñit'ina] musuq. s.
Impresión. (rk) Qillqaq [qelqax] s.t., s. Juk qillqata wakichiq.
Autor. (arusimiñee, ñancha)
qillqa ñit'ina wasi [qelqa ñit'ina wasi] wanlla.
Imprenta. (rk) qillqaq [qelqax] simi. s.t., s. Emisor. (arusimiñee)
qillqa tuyru < > [qelqa tuyru] s. Kay qillqaq [qelqax] LPZ s.t., s. Escritor; el que
tuyruwan < > riptin imaynatachuch escribe. (dgh, arusimiñee, pat)
qillqakusqanta riqsichichkan. Signo qillqariy [qelqariy] r.p. Escribir un poco,
ortográfico, indica la escritura.. (ñancha) empezar a escribir.
qillqa t'aqa [qelqa t'aqa] qillqa. s. Capítulo. qillqasqa [qelqasqa] ph. Escrito. (dgh)
(arusimiñee) qillqasqa qillqa [qelqasqa qelqa] qillqa. Texto
qillqa t'aqa [qelqa t'aqa] wanlla. s. Párrafo. (rk) escrito. (arusimiñee)
qillqa unanchana sello Qquellca qillqasqa qillqakamay [qelqasqa qelqakamay]
vnanchana. Sello. (dgh) qillqa. Lenguaje escrito. (arusimiñee)
qillqa, 4 kaq [qelqa, 4 kax] wanlla. s. qillqay [qelqay] (qhelqay)    CHU qelqay LPZ
Atribución 4ta, etc.. (rk) qelqay PTS qelqay, qelqey r.p. Escribir qilqa-.
qillqa, rimay [qelqa, rimay] s. Discurso. (cerr ceq, lot, pat, str, rk)
(arusimiñee) qillqay, raqhay, k'istuy [qelqay, raqhay,
qillqachasqa [qelqachasqa] ph. Textual. k'istuy] r.p. Firma. (arusimiñee)
(arusimiñee) qillqiri [qellqeri] (qhelqeri)    PTS qelqeri s.
qillqachikuy [qelqachikuy] r.ku Empadronarse; Picapleitos. (ceq, rk)
hacerse poner en lista. (dgh, rk) qillqiri [qellqeri] yupa. s.t., s. Abogado.
qillqachiy [qelqachiy] r.p. Escribir, hacer. (arusimiñee)
Qillqakamana [qelqakamana] s. Módulo de qillqiri [qellqeri] LPZ s.t., s. Escritor. (pat)
lenguaje ñinapaq apaykachakun. Módulo de qillqiri (qelqeri)    PTS s.t., s. Tinterillo. (lot)
lenguaje. (ñancha) qillqiy (qelqey)    PTS r.p. Escribir qillqay. (lot)
qillqakamana [qelqakamana] yacha. s. Texto qillwa [qellwa] LPZ p'isqu. s. Gaviota de lago
de lenguaje. (arusimiñee) (bi color) negro y blanco. (pat)
Qillqakamay [qelqakamay] simi. s. Lenguaje qillwa, qiwlla [qellwa, qewlla] s. Gaviota
ñinapaq apaykachakun. Lenguaje. (arusimiñee, blanca ñawpan : Quellhua. Gauiota blanca..
ñancha) (dgh, arusimiñee)
qillqakipay [qelqakipay] s. Reescritura. qina (qena)    LPZ PTS s. Flauta; quena (flauta
(arusimiñee)
sin tapa). (lot, pat)
qina qina [qena qena] LPZ s. Conjunto quchaykuy [qochaykuy] (qhochaykuy)    r. ku
musical de qina qinas, tienen dos bombos, se Hacer laguna; encharcar. (ceq)
toca en el mes de Septiembre. (pat) quchaykuy [qochaykuy] r.p. Hacer laguna. (ceq)
qina qina [qena qena] LPZ s. Flauta grande sin quchiy quchi.wa.n r. wa darle (su merecido).
tapa, es de más de tres cuartas. (pat) (rk)
qina qina uñan [qena qena uñan] LPZ s. Una quchiy r.mp darle (a una acción) Chakipi
flauta pequeña de qina qina; en una tropa de quchimuchkani. Estoy viniendo a pie..magaly
doce componentes hay dos pequeños hinojosa
instrumentos de qina qina. (pat) quchu ch'aqwa [qhochu ch'axwa] algazara. (rk)
qincha [qencha] LPZ s. Atajo. (pat) quchukuy [qochukuy] r. ku Regocijarse. (dgh,
qincha [qencha] PTS s. Cerco de suncho o ceq)
cañas, o espinos. (ceq) qukapuy [qokapuy] r. mp. Machanaman
qinchakuy [qenchakuy] LPZ r.p. Hacer atajo qukapun. Rendirse a, dedicarse a. (rk)
(tranca). (pat) qukuy [qokuy] LPZ r.ku Darse. (pat)
qincharay [qencharay] LPZ r.p. Sacar la cerca. qhaway : kwinta qukuy darse cuenta.
(pat) quli [qoli] CBB PTS s. Lana o pelo
qinchay [qenchay] LPZ r.p. Cercar. apelmazado, enredado. (ceq, h&s, rh)
LPZ chakra qinchay. quli [qoli] LPZ s.t., s. Estimado. (pat)
qiñwa [qeñwa] LPZ mallki. s. Queñua; arbusto qulila [qolila] PTS s. Querida, expresión de
de la familia de lampaya, para leña. (arusimiñee, afecto. (rk)
pat) qulu [qolu] LPZ PTS qolo s. Grano. (pat)
qiñwa llamt'a [qeñwa llant'a] LPZ qeñwa llant'a
qulu [qolu] s. Tumor. (ceq)
Leña de árbol de queñwa. (pat)
qulurara [qolurara] PTS s.t. Granulado, con
qiquy [qeqoy] LPZ r.p. Costurar como sea, grumos. (rk)
costurar mal. (pat)
qulu qulu [qolu qolu] LPZ s. Superficie con
qiquy [qeqoy] LPZ r.p. Hilvanar. (pat) promontorios. (pat)
qiru [qeru] s. Vaso de madera. (arusimiñee) qulurachiy [qolurachiy] r.p. Hacer grumos. (ceq)
qisachay [qesachay] r.p. Rechazar. (arusimiñee) qulla <aym. [qolla] LPZ s. Medicina. (pat)
qispichina [qespichina] LPZ s. Días de Qulla [qolla] pacha. s. Sur; punto cardinal
pascua, es permitido sacarse choclo del otro. (pat) opuesto al norte. (arusimiñee, lai, smtq, (Márquez,
qiwiña [ ] (qeweña)    PTS mallki. s. Arbusto. 2004: 107)
(lot) Qulla Suyu [qolla suyu] LPZ kiti. s. Bolivia,
-qpa [-xpax] CHU -q"pa k' Genitivo. (str) territorio de medicina. (pat)
qucha [qocha] LPZ s. Almacigo de plantines. Qulla Suyu [qolla suyu] kiti. s. Una de las
(pat) regiones del Tawantin Suyu.
qucha [qocha] (qucha)    CBB qhocha LPZ s. qullachiy [qollachiy] CHU r.p. Cosquillar. (ceq,
Lago; laguna, charco. (xa, h&s, pat) trbk)
qucha [qocha, qhocha] (qhocha)    LPZ PTS s. Qullana [qollana] PTS kiti. s. Collana.
Lago. (gro, lot, pat, rh) Qullana [qollana] LPZ Divino. (pat)
s.t., s.
qucha [qocha] pacha. s. Laguna. (arusimiñee, ceq,
qulliykuy [qholliykuy] LPZ r.p. Ocultar algún
rh)
objeto en un hoyo; enterrar brasas (cp). (cp, pat)
quchapata [qochapata] s. Playa, orilla del mar.
qulliykuy [qolliykuy] LPZ r.p. Poner cosas de
(dgh)
manera desordenada. (pat)
qucha puma [qocha puma] s. Lobo marino
kikin : asuka. (dgh)
qullmiku [qollmiku ] s. Digestión. (arusimiñee)
qucha sama [qocha sama] LPZ Aire del lago. qullmukuy [qollmukuy] r.p.. (trbk)
(pat) qullmuy [qollmuy] LPZ r.p. Simipi misk'i
qucha yuyu [qocha yuyu] LPZ mallki. s. qullmuy. Chupar dulce. (pat)
Cochayuyo; algas del lago qhaway : llulluch'a. qullmuy [qollmuy] r.p. Comer con boca cerrada.
(arusimiñee, pat, pol, smtq, encarta) (ceq)
qucha(yku)y [qocha(yku)y ] CBB qocha(yku)y qullpa [qollpa] CHU LPZ rumi. s. Alumbre
r.p. Encharcarse. (xa) natural. (pat, trbk)
Quchapampa Qucha Pampa [Qhochapampa] qullpa (qollpa)    PTS s. Salitre (visto sobre la
CHU LPZ kiti. s. Cochabamba; pampa de superficie de la tierra en lugares húmedos). (ceq,
lagos. (arusimiñee, pat, str, rk) lot, rh)
qullpa, suk'a [qollpa, suk'a] rumi. s. Salitre. qullu [qollu] LPZ s.t., s. Mana yuyasqa
(arusimiñee) ruwasqachu. Fracaso. (pat)
qullqa (qolqa)    COCHA s. Granero de maíz; qullukuy [qollukuy] r. ku Amontonarse. (ceq)
silo, silo o fosa en la tierra para almacenar maíz.. qullukuy [qollukuy] r.ku Frustrarse. (arusimiñee)
(dgh)
qulluy [qolluy] s. Frustración. (arusimiñee)
qullqa [qollqa] s. Prisma. (arusimiñee)
qumay [qomay] r.p. Llevar debajo del brazo,
Qullqa Pirwa [qolqapirwa] COCHA kiti. s.
cosa pesada.
Colcapirhua, barrio en Cochabamba. (rk) lluk'iy llevar bajo el brazo, cosa liviana.
qullqi [qolqe] yupa. s. Billete. (arusimiñee) qumi [qomi] s.t. Estéril (persona). (arusimiñee)
qullqi [qolqe] (qollqe)    CHU PTS yupa. s.
qumpichiy [qompichiy] LPZ r.p. Hacer
Dinero. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) quemar la pared con fuego. (pat)
qullqi [qolqe] LPZ rumi. s. Plata. (ceq, lot, pat, qumpichiy [qompichiy] LPZ r.p. Hacer tiznar
rh)
la pared, piedra y fierro. (pat)
qullqi akilla [qolqe akilla] Vaso de plata.
quna yuyay kay musuq. Principio del don. (rk)
(arusimiñee)
Qullqi Apaykachana Juñu [qolqe
quncha [qoncha] PTS s. Heces. (gro)
apaykachana juñu] wanlla. Ministerio de quncha [qoncha] mallki. s. Hongo comestible.
Hacienda. (rk) (dgh, h&h)
Qullqi Chaka [qolqe chaka] PTS kiti. s. quncha [qoncha] (cconcha,  concha)    ñawpa masi. s.
Colquechaca, puente de plata. Sobrino,a; hombre a los hijos de su hermana
ñawpan : Cconcha. Sobrinos dize el varon al
qullqi jayway [qolqe jayway] LPZ r.p. Dar
hijo, o hija de su hermana.. (dgh, ñawpa )
dinero. (pat)
qullqi jayway [qolqe jayway] wanlla. s. Pago.
qunchu PTS s. Borra, residuo en la
(rk)
fabricación de la chicha. (ceq, rh)
qullqi millu [qolqe millu] s. Sulfato de alúmina.
qunchu [qhonchu] (qhonchu)    LPZ s.t.
(ceq) Yakukuna wakkunawan chaqrusqa. Agua
turbia. (lot, pat)
qullqi pirwa [qolqe pirwa] s. Banco.
(arusimiñee) qunchu [qonchu] ([qhunchu])    CHU s.t. Turbio.
(ceq, rh)
qullqi quna [qolqe qona] wanlla. s. Impuestos.
(rk) qunchu puchu [qonchu puchu ] s. Poso de la
qullqi sunqu (qollqe  sonqo)    PTS s. Avaro. chicha. (h&s)
(ceq, lot) qunchu puchu [qonchu puchu ] masi. s., s.t.
qullqi wakichi [qolqe wakichi] wanlla. s. Benjamín de la familia; el último hijo,a, se
Presupuesto. (rk) supone que no habrá más ch'uli. (arusimiñee,
h&s)
qullqi wasi [qolqe wasi] LPZ wanlla. s.
Banco. (arusimiñee, pat, rk)
qunchuy [qonchuy] LPZ r.p. Aumentar la
fiesta un día más. (pat)
qullqi-sunqu puquchiy musuq. Agricultura
capitalista. (rk)
qunchuy [qonchuy] LPZ r.p. Terminar. (pat)
qullqicha [qolqecha] s. Dinero de alasitas.
qunchuyachiy [qhonchuyachiy] PTS r.p.
(arusimiñee) Qunchuman tukuchiy. Enturbiar. (rk)
qullqichakuy [qolqechakuy] LPZ r.ku Buscar qunchuyay [qonchuyay] PTS r.mr.
dinero. (pat) Enturbiarse. (aul, ceq, gro)
qullqichay [qolqechay] LPZ r.p. Ahorrar qunchuyay [qhonchuyay] PTS qonchuchay r.mr.
dinero. (pat) Ponerse turbia el agua clara. (ceq, rk)
qullqichay [qolqechay] CBB qolqechay CHU qunqakapuy [qonqakapuy] r.p. Olvidarse
r.p. Llenar de plata, enriquecer; hacer dinero. definitivamente. (ceq)
(xa, str) qunqakuy [qonqakuy] PTS r.p. Olvidarse
qullqikunamanta [qolqekunamanta] wanlla. s. algo.
Aspectos económicos. (rk) qunqapuy [qonqapuy] r.p. Olvidarse; poner al
qullqisapa [qolqesapa] CBB qolqesapa wasi. s.t. olvido. (ceq)
Adinerado; platudo, rico. (xa, ceq) qunqaripuy [qonqaripuy] r.p. Olvidar, irse
qullqiywa [qolqeywa] rumi. s. Platino. olvidando. (rh)
(arusimiñee) qunqarpariy [qonqarpariy] LPZ PTS r.p.
qullu [qollu] s. Mal agüero kikin : quyllu. (dgh, Olvidarse repentinamente. (pat)
rk) qunqasqa [qonqasqa] LPZ ph. Olvidado. (pat)
qullu [qollu] s. Montón. (ceq)
qunqay (qonqay)    CHU PTS r.p. Olvidar. (ceq, ququtuwa [qoqotuwa] p'isqu. s. Paloma torcaza.
lot, str) (dgh, smtq)
qunqay [qonqay] LPZ r.t. Repentinamente; de quri (qori)    LPZ PTS rumi. s. Oro. (arusimiñee,
un momento. (pat) ceq, lot, pat, rh)
qunqay [qonqay] s. Olvido, el. (dgh) quri kiru [qori kiru] s. Dientes de oro. (rk)
qunqaylla repentinamente. (dgh, smtq) ninri quri aretes.
qunqaysapa [qonqaysapa] LPZ PTS s., s.t. quri akilla [qori akilla] s. Vaso de oro. (dgh,
arusimiñee)
Persona olvidadiza; olvidadizo. (ceq, pat, rk)
qunqur [qonqor] (qunquri)    ukhu. s. Rodilla. (ceq,
quri kancha [qori kancha] s. Palacio inca en el
rh) Cuzco, actualmente templo de Santo Domingo.
(smtq)
qunqur chaki [qonqor chaki] LPZ PTS s., s.t.
Arrodillado, de rodillas. (pat, rk)
quri sunqu [qori sonqo] LPZ PTS tikra.
Corazón de oro. (pat)
qunqur chakimanta [qonqor chakimanta] r.t.
De rodillas. (ceq) qurichay [qorichay] r.p. Regalar. (dgh,
arusimiñee)
qunqur chakimanta [qonqor chakimanta] CBB
qonqor chakimanta De rodillas. (xa, rk)
quriku, arpay [qoriku, arpay] s. Ofrenda.
(arusimiñee)
qunqur chakiy [qonqor chakiy] LPZ r.t. qurinakuy, riqsichinakuy [qorinakuy,
Caminar de rodillas. (pat)
rexsichinakuy] r.p. Compartir. (arusimiñee)
qunqur qunquri [qonqor qonqori] LPZ ukhu. qurinchay [qorinchay] r.p. Bañar o tachonar con
s. Rodilla. (pat)
oro; dorar. (dgh, arusimiñee)
qunqurikuy [qonqorikuy] LPZ r.ku qurinchay [qorinchay] r.p. Dorar. (arusimiñee)
Arrodillarse. (pat)
quriq'inti [qoriq'enti] s. Colibrí. (smtq, rk)
qunquriy (qonqoriy)    PTS r. mp. Arrodillarse
uno. (ceq, lot)
quriy [qoriy] LPZ r.p. Dar. (pat)
qunta [qonta] rumi. s. Magnesio. (arusimiñee) quriy [qoriy] PTS r.p. Regalar, dar un poco.
(rh)
quntay [qontay] rumi. s. Greda blanca; tierra quriy, juñikuy [qoriy, juñikuy] r.p. Otorgar.
blanca fina. (pol, smtq) (arusimiñee)
quntay [qontay] rumi. s. Magnesia, óxido de
qurmay rodar, caer rodando Ccormani.
magnesio. (arusimiñee)
Rodar, o trompicar, o caer rodando.. (dgh)
qunukuq [qonukUx] LPZ Quemador,
s.t., s.
qurpa [qorpa] PTS s. Choclos semicocidos,
encendedor de fuegos; persona que quema. (pat) previamente bendecidos por el sacerdote,
qunukuy [qonukuy] LPZ r.ku Atizar fuego, echadas desde la torre de la iglesia por el alférez
puede quemar todo el cerro, casa kikin : el segundo día de la fiesta, para traer suerte y
kanakuy. (pat) productividad a aquellos que los atrapen.. (rh)
qunukuy [qonokuy] r.p. Calentarse en el fuego, qurpa [qorpa] CHU s. Comida y bebida
como en la fogata. (ceq) proporcionadas a los participantes en una fiesta.
quña [qoña] s.t. Suave, blando. (ceq) (ceq, str)
qupuy (qopuy)    PTS r.p. Devolvérselo. (ceq, lot) qurpa [qorpa] LPZ s. Qurpa chayan. Visita
qupuy [qopuy] r.p. Pagar; devolver lo adeudado. que llega. (pat)
(arusimiñee) qurpachaq [qorpachax] s.t., s. Hospedero. (dgh,
quqawi (qoqawi)    CBB qoqawi LPZ PTS s. arusimiñee)
Merienda para el viaje; provisión de fiambre qurpachay [qorpachay] ñawpa. r.p. Alojar,
para viajes. (xa, ceq, lot, pat, rh, str) hospedar ñawpan : Ccorpachani. Hospedar..
ququli [qoqoli] CBB qoqoli p'isqu. s. Una clase (dgh)
de paloma torcaz. (xa) quru rump'u [qoro rump'u] s. Redondo
ququriqu [qoqoriqo] PTS ñin. s. Canto del macizo. (dgh, arusimiñee)
gallo. (rk) qurumiy [qorumiy] LPZ r. mp. Rodar. (pat)
ququruchi [qoqoruchi] LPZ uywa. s. Gallo LPZ uywa qurumin.
kikin : k'anka, yallu gallo. (pat) qurwaryay qurwariyay [qorwariyay]
ququruchu <kas. <italiano: cucuruccio (qurwari)    LPZ s. Hongo o atacado por hongo.
(pat)
[qoqoruchu] yupa. s. Cono. (arusimiñee)
ququruchusqa [qoqoruchusqa] ph. Cónico.
qurwar qurwara [qorwar] s. Moho. (dgh, aul)
(arusimiñee) qurwara [qorwara] sxx s.t. Mediocre
ququti [qoqote] PTS qoqota s. Paloma grande, (objetos). (rk)
torcaz. (ceq, rk)
qurwaryay qurwariyay (qorwariyay)    PTS r. qutuy [qotuy] LPZ r.p. Jallmay. Aporcar
mp.Enmohecerse ñawpan : Ccor huaryani. papa, maíz. (pat)
Enmoheçerse, o tomarse de moho. (ceq, lot) qutuy, qutumay [qotuy, qotumay] r.p.
qusa (qosa)    CHU PTS s. Esposo, marido Amontonar. (ceq)
warmi. (ceq, lot, rh, str) Quwakari [qowakari] PTS kiti. s. Coacari,
qusa [qosa] LPZ masi. s. Marido, esposo. (pat) Norte de Potosí, cerca de San Pedro de Buena
qusachachiy [qosachachiy] LPZ r.p. Entregar Vista.
una mujer a un hombre. (pat) quwi [qowi] (qowi)    CBB qowi CHU LPZ PTS
qusachakuy [qosachakuy] LPZ r. ku s. Conejo; cuy; conejillo de indias. (xa, ceq, lot,
Concubinarse. (pat) pat, rh, str)
Cuy maki quwi(situ) bíceps. (xa)
qusachakuy [qosachakuy] r.p. Casarse (la
mujer). (rk) quwi uchu [qowi uchu] LPZ mikhu. s. Picante
de conejo. (pat)
qusqa [qosqa] LPZ ph.Dado. (pat)
Qusqu [Qosqo] LPZ kusku kiti. s. Cusco, Perú.
quy (qoy)    CHU LPZ PTS r.p. Dar. (ceq, lot,
pat, rh, str)
(pat)
yuyayta quy Orientar. (rk, trbk)
qusqu sara [qosqo sara] LPZ Maíz de Cusco.
quya raymi killa [qoya raymi killa] s.
(pat)
Septiembre ñawpan : Coya Raymi Quilla.
qutu [qotu] wanlla. s. Grupo. (rk) (poma)
qutu [qotu] s. Montón de cualquiera cosa quychi ñawi [qoychi ñawi] LPZ s. Nube en
Ccotto. Monton.. (dgh, ceq) los ojos, catarata. (pat)
qutu [qotu] LPZ PTS s. Karu karupi, quyllu [qoyllu] sxx s. Quyllu musqukuni.
qutuchasqa intikuna, tutan intip Presagio; mal agüero kikin : qullu. (rk)
lluqsimunanmanta aswan lluq'inpi rikukun.
quyllu papa [qoyllu papa] s. Papa harinosa
Pléyades, grupo de estrellas a 400 años luz de la
awqan : ruk'i. (ceq)
tierra, contenidas en un espacio de 30 años luz
(wiki).; seis estrellas juntas del cielo, aparecen quyllur [qoyllur] LPZ s. Estrella ñawpan :
en Corpus Christi o en San Juan. (pat, rk) Coyllur Estrella. (dgh, atd, ceq, jdb, pat)
qutu [qotu] LPZ s.t. Juntos. (pat) quyllur [qoyllur ] s. Astro. (arusimiñee)
qutu maki [qotu maki] LPZ Mano de dedos quyllurchaw [qoyllurchaw] s. Miércoles.
(arusimiñee, jdb)
juntos; mano del gato. (pat)
qutu suyu, tantasqa suyu, manta suyu quyllurkamasqa [qoyllurkamasqa] pacha. s.t.
[qotu suyu, tantasqa suyu, manta suyu] Continente.
Astronómico. (arusimiñee)
(arusimiñee) quyllurkamayuq [qoyllurkamayox] pacha. s.
qutuchakuy [qotuchakuy] LPZ r.ku Juntarse, Astrónomo. (arusimiñee)
organizarse kikin : tantakuy. (pat) Quypasi [ ] (Qoypasi)    PTS kiti. s. Lugar
qutucharay [qotucharay] yupa. r.p. Desagrupar. localizado arriba de Konapaya. (lot)
(arusimiñee) quyru [qoyru] LPZ s. Siwinillap t'ikan,
qutucharay, t'aqaray, phiriy [qotucharay, chaymanta kallantaq jich'u quyru. Flor de
t'aqaray, phiriy] r.p. Descomponer. (arusimiñee) sabinilla, flor de paja. (pat)
qutucharay, t'aqaray, phiriy [qotucharay, quyru [qoyru] s. Nube o catarata en los ojos.
t'aqaray, phiriy] s. Descomposición. (arusimiñee) (dgh, arusimiñee, lai, pol, smtq)
ñawip quyrun. (dgh)
qutuchasqa tatamama [qotuchasqa tatamama]
s. Comité de padres de familia. (arusimiñee) qh 19 [qh] qillqa. s. Chunka jisq'unniyuq ñiqi
qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. Qh, qh;
qutuchay [qotuchay] LPZ r.p. Juntar. (pat)
letra.
qutuchay [qotuchay] s. Composición (en
qhachina [qhachina] LPZ qachina s. Imatapis
matemáticas). (arusimiñee)
qachina, jamk'a qachina. Utensilio para tostar
qutuchay, tantay [qotuchay, tantay ] yupa. r.p. granos. (lay, pat)
Agrupar, componer. (arusimiñee)
qhachiray [qhachiray] CHU r.p. Echar de la
qutukuy [qotukuy] r. ku Amontonarse. (ceq) tostadera al plato el cereal tostado.
qutun ukhu. órgano. (rk) qhachiray [qhachiray] (qachiray)    LPZ r.p.
qutupi akllachikuy [qotupi akllachikuy] Mover con las manos. (pat)
wanlla. Circunscripciones plurinominales. (rk) qhachiy [qhachiy] r.p. Batir al tostar; sacar
qututuwa [qotutuwa] p'isqu. s. Ave de plumaje brasas. (ceq, lrs)
plomizo. (arusimiñee) qhachiy [qachiy] LPZ r.p. Escarbar; desplazar
con la mano o un palito. (pat)
qhachiy [qhachiy] (qachiy)    LPZ r.p. Mover qhama qhamá ka. Mirá; apócope de qhawayma
(algo) arrastrándolo por la superficie en la que 'mirá a ver'. (h&h, rk)
está, generalmente con las manos. (pat) qhamisiyay <aym.: qhamisiyaña [qhamisiyay]
qhachqa [qhashqa] (qhasqa)    CHU qhashqa LPZ LPZ Misi juk'ucha mikhunanpaq
r.p.
PTS qhasqa s.t. Áspero ñawpan : Çatccu ñawpaqta allinta qhamisiyan, kikillantaq atuq
ccachcca. Cosa aspera al tacto, o al gusto.. (dgh, uwija jap'inanpaq qhamisiyallantaq. Espiar
ceq, lot, pat, trbk) kikin : watiqay. (pat)
qhachqa [qhasqa] CHU LPZ s.t. Picado de qhamisiyay [qhamisiyay] LPZ r.p. Intentar
viruela. (pat) atrapar. (pat)
qhachqa qhachqa [qhashqa qhashqa] LPZ qhanqa [qhanqa] s. Agujero, apertura. (lrs )
s.t., s. Bien áspero. (pat) qhanqa [qhanqa] CBB qhanqa s. Brecha,
qhachqachikuy [qhashqachikuy] CHU LPZ boquete. (xa, ceq)
r.ku Sentir áspero. (pat) qhanqa [qhanqa] CBB qhanqa s.t. Motoso,
qhachun [qhachun] LPZ masi. s. Qhachuniy. dientes o filo gastados, rotos. kikin : muthu.
Yerna, esposa del hijo. (pat) (h&s)
qhachuna [qhachuna] s. Nuera. (ceq) qhanqapatu [qhanqapatu ] PTS, sxx s.
qhachuni [qhachun] (qhachuni)    CHU PTS Garabato. (rk)
masi. s. Nuera ñuqch'a. (lot, str) qhanqaray [qhanqaray] PTS allqu. r.p.
qhachuni [qhachuni] LPZ s. Churinpa Anchear un conducto; puede tener
warmin. Yerna, mujer del hijo. (pat) connotaciones sexuales. (rk)
qhachwa [qhashwa] LPZ s. Canción ritual de qhapa [qhapa] CBB s. Piojillo kikin : itha.
jóvenes. (pat) (ceq, h&s)
qhachwa [qhashwa] LPZ s. Ronda de los qhapaq [qhapaxyakuy] (qhapaj)    CBB CHU
solteros, en la edad de la pubertad, tienen qhapaq" PTS s.t. Rico, adinerado. (ceq, h&s, lot,
str)
costumbre tradicional de hacer ronda, cantando
se ponen intercalados mujeres y hombres. (pat) qhapaq inti raymi killa [qhapax inti raymi
qhali [qhali] s.t. Sano, saludable. (aul, lai, smtq) killa] s. Diciembre ñawpan : Capac Ynti Raymi
Quilla. (poma)
qhali kawsay [qhali kawsay] wanlla. s. Salud.
(rk) qhapaq intiraymi [qhapax intiraymi] yupa. s.
Diciembre. (arusimiñee)
qhalincha [qhalincha] (qalincha)    PTS s.t., s.
Juguetona, molestosa. (lot) qhapaq kay [qhapax kay] PTS s. Riqueza.
qhalincha [qhalincha ] LPZ s.t., s. Mujer qhapaq raymi killa [qhapax raymi killa] s.
activa. (pat) Enero ñawpan : Capac Raymi Quilla. (poma)
qhalinchu [qhalinchu] s. Juguetón. (ceq) qhapaqyachiy [qhapaxyachiy] CBB LPZ
Paykunaqa astawan puriyta, astawan PTS r.p. Enriquecer. (h&s, pat, rk)
q'alinchuman riqch'asqa kayta munanku. qhapaqyakuy [qhapaxyakuy] (qhapajyakuy)    r. ku
(trbk) Enriquecerse. (ceq)
qhaliyay [qhaliyay] r. mp. Convalecer. (aul) qhapaqyay [qhapaxyay] CHU qhapaq"yay LPZ
qhaliyay [qhaliyay] r. mp. Sanar. (lay, pol, smtq) PTS Enriquecerse. (pat, str)
r. mp.
qhaluna [qhalona] s. Batán pequeño. (ceq) qhapaqyay [qhapaxyay] r.p. Enriquecer.
qhaluyay [qhaluyay] r.p. Bailar zapateando. (arusimiñee)
(ceq) qhaparichiy qhaparichi.wa.n [qhaparichiy]
qhaluyu [qhaluyo] s. Baile. (rk) CBB CHU PTS r.p. Gritar, hacer. (h&s, rk)
qhallalla [qhallalla] LPZ aq. Viva. (pat) qhaparikuy [qhaparikuy] (qaparina)    LPZ PTS
qhallalla [qhallalla] PTS r. Progresar. (gro) r.p. Pedir auxilio. (pat, rk)
qhallallay [qhallallay] r. mp. Lozanearse. (ceq) qhaparina [qaparina] LPZ qaparina PTS
qhaparina s. Gritoneo. (pat)
qhallallay (qhallallay)    PTS r.mr. Reverdecer.
(lot) qhapariy (qhapariy)    CBB CHU PTS r. mp.
Gritar. (ceq, h&s, lot, rh, str)
qhallay (qhallay)    PTS r.p. Echar agua. (lot)
qhapariy [qapariy] LPZ qapariy PTS qhapariy
qhallay [qhallay] LPZ r.p. Verter con agua.
s. Grito. (pat)
(pat)
qhalliy [qhalliy] r.p. Desparramar al viento. (rh)
qhapariykamay, yuyariykamay
[qhapariykamay, yuyariykamay] qillqa. s.
qhalliy [qhalliy] (qhallu)    LPZ r.p. Verter con Fonología. (arusimiñee)
agua. (pat)
qhaparkachay [qhaparkachay] r.p. Gritonear. qhari warmi [qhari warmi] LPZ s. Pareja de
(rk) hombre mayor. (pat)
qhapiya sunqu [qhapiya sonqo] LPZ Corazón qhari warmi yupaychaypura [qhari warmi
animado. (pat) yupaychaypura] Equidad de género. (arusimiñee)
qhapiya sunqu [qhapiya sonqo] LPZ Persona qhari warmi yupaychaypurakunapaq
que hace rogar. (pat) [qhari warmi yupaychaypurakunapax] Educación
qhapra [qhapra] s.t. Fragilidad. (arusimiñee) para la equidad de género (transversal).
qhapuy [qhapuy] sxx r.p. Triturar (objetos (arusimiñee)
frágiles) kikin : chhamuy. (rk) qhari wawa [qhari wawa] LPZ s. Hijo. (pat)
qhapya [qhapya] LPZ s.t. Suave. (pat) qhari wawa [qhari-wawa] s. Niño. (ceq)
qhapyay [qhapyay] LPZ r.p. Friccionar a la qharichakuy [qharichakuy] r.p. Casarse (la
persona. (pat) mujer), hacerse de marido. (rk)
qhaqaliy [qhaqaliy] CHU r. mp. Carcajear, reír qharichakuy [qharichakuy] LPZ r.p.
a carcajadas. Conseguir marido. (pat)
kikin : qusachakuy.
qhaqlli [qhaxlli] LPZ ukhu. s. Quijada kikin :
tantakuy juntarse.
k'aki. (pat)
awqan : warmichakuy casarse (el hombre).
qhaqlli, k'aki[qhaxlli, k'aki ] ukhu. s. Mentón.
(arusimiñee)
qharikuna [qharikuna] s. Hombres, los.
qhaqmiy [qhaxmiy] yupa. s. Enero. (arusimiñee) qharillikuy* [qharillikuy*] CHU r.p. Casarse,
hacerse de marido qharichakuy.
qhaquy [qhaqoy] LPZ r.p. Amasar la masa.
(pat) qharisapa [qharisapa] LPZ s. Hombre soltero
qhaquy [qhaqoy] LPZ r.p. Friccionar kikin : o viuda. (pat)
llusiy. (dgh, ceq, pat) qharisapa [qharisapa] s. Soltero, viudo. (rk)
qhaquy [qhaqoy] (qhakuy)    PTS r.p. Frotar, qharisiri [qharisiri] CBB, anzaldo PTS s.
sobar (p ej. harina y agua en la preparación de Personaje mítico, extractor de grasa humana
muk'u; lavar granos de quinua frotando con las Almas qharisiris. (v & c )
manos. (ceq, lot, rh) qhariyay [qhariyay] LPZ r. mp. Hombre,
jawiy untar. hacerse. (pat)
khituy restregar. qharpa [qharpa] khuru. s. Ácaro colorado. (ceq)
qhaquy [qhaqoy] LPZ tikra. r.p. Rogarse. (pat) qharqaña [qharqaña] CBB p'isqu. s. Ave de
qhaquykamayuq musuq. s. masajista. (rk) rapiña. (h&s)
qhaqya sara [ ] (qhajya  sara)    PTS s. Maíz, qharquy [qarqoy] LPZ r.p. Echar (personas,
variedad de. (aul, lot) animales). (pat)
Qharachipampa [ ] (Qharachipampa)    PTS qharquy [qharqoy] r.p. Kay simitaqa runata,
kiti. s. Carachipampa, en planicie saliendo de uywata qharqunapaq apaykachakun. Echar
Potosí  cerca del aeropuerto. (lot) (seres vivos). (ñancha)
qharanchu [qharanchu] SXX s.t., s. Auto viejo. qharquy (qharqoy)    PTS r.p. Echar fuera. (ceq,
(rk) lot)
qharastiy [qharastiy] CBB r.p. Arrastrar kikin : qharquy [qharqoy] r.p. Excluir. (arusimiñee)
qhatatiy. (h&s) kikin : wikch'uy echar (cosas, personas).
qhari (qhari)    CHU LPZ PTS s. Hombre. qhasa [qhasa] LPZ tikra. s. Hielo. (jdb pat)
(ceq, lot, pat, rh, str) qhasa [qasa] s.t. Congelado, frío. (ceq)
qhari [qhari] LPZ Diseño en textiles qhaway : qhasa (qasa)    PTS s.t. Frío. (lot)
pallaykuna. (pat) qhasa [qhasa] (qasa)    LPZ qasa PTS s.t.
qhariyuq [qhariyox] s.t., s. Casada awqan : Helada. (gro, pat, rh)
warmiyuq casado. qhasa mit'a [qhasa mit'a] sxx s. Invierno. (rk)
qhari machu [qhari macho] CBB s.t., s.
qhasay [qhasay] (qasay)    r. mp. Congelar. (ceq)
Marimacho. (h&s)
qhasay (qasay)    PTS r.mr. Hacer frío. (lot)
qhari qhachu [qhari qhachu] LPZ s. Persona
que vive en la casa de la esposa. (pat) qhasay [qhasay] (qasay)    LPZ s. Helada. (pat)
qhari qhari [qhari qhari] LPZ mallki. s. qhasay killa [qhasay killa] (qasa  killa)    LPZ s.
Zarzamora silvestre. (pat) Qhasa pacha killa. Mes de helada. (pat)
qhari warmi (qhari  warmi)    PTS s. Marido y qhasay pacha [qhasay pacha] (qasay  pacha)    LPZ
mujer. (ceq, lot) s. Época del invierno. (pat)
qhasi (qhasi)    LPZ qasi PTS r.t. Mana kaqlla, qhasqu [qhasqo ] ukhu. s. Pecho. (arusimiñee)
yanqhalla. En vano. (ceq, gro, lot, pat, rh) qhasuna [qhasuna] s. Cepillo. (arusimiñee)
qhasi [qhasi] s.t. Mana qullqipaqchu. Gratis. qhasuy [qhasuy] CHU r.p. Frotar un palo de
(gro, rh) fósforo, prender.
qhasi [qhasi] (qasi)    LPZ qasi PTS qhasi s.t. qhata [qhata] LPZ s. Barranco. (pat)
Sapa p'unchay ruwasqa, jinalla. Ordinario.
(rk)
qhata [qhata] s. Cobija. (ceq, rh)
Qhasillata jamunki, ñanqhallata, mana qhata (qhata)    CHU LPZ PTS s. Ladera de la
kaqllata. Vienes en vano. (rk) montaña, colina. (lot)
qhasi [qhasi ] s. Ayuno. (arusimiñee) qhata [qhata] LPZ s. Pendiente. (pat)
qhasimanta [qhasimanta] (qasimanta)    LPZ qhata ñan musuq. rampa. (rk)
qasimanta PTS qhasimanta r.t De nada, sin qhatakuy [qhatakuy] (qatakuy)    LPZ PTS r.p.
motivo; gratis. (pat, rk) Taparse. (pat, rh)
qhasi kakuy [qhasi kakuy] r.t. Estar tranquilo. qhataray [qhataray] r.p. Destapar (cobijas). (ceq)
(ceq) qhataray [qhataray] (qataray)    LPZ r.p.
qhasi kakuy p'unchaw [qhasi kakuy Destaparlo. (pat)
p'unchaw] Huelga, día de ocio. (dgh) qhatatatiy [qatatatiy] LPZ r.p. Arrastrar. (pat)
Feriado. (dgh) qhatati [qhatati] sxx s.t., s. Arrastrado,
qhasi kay [qhasi kay] r. mp. Ociosear. enamorado. (rk)
Manam qhasichu kani. No estoy ocioso ni
qhatatikuy [qhatatikuy] (qatatikuy)    LPZ r.ku
desocupado. (dgh)
Llevar jaloneando. (pat)
qhasi mana kaq (qhasi  mana  kaj)    LPZ qasi
qhatatiy [qhatatiy] (qatatiy)    CBB qhatatiy LPZ
mana kaq PTS qhasi mana kax r.t. Vano; en vano;
qatatiy PTS qhatatay r.p. Arrastrar kikin :
inútil. (ceq, lot, pat, rk)
qharastiy. (xa, h&s, lot, pat)
qhasi pallay [qhasi pallay] (qasi  pallay)    LPZ s.
qhatay [qatay] LPZ r.p. Tapar (con cobijas).
Kimsa illawayuq. Figura textil sencilla. (pat) (pat)
qhasi p'unchaw [qhasi p'unchay] PTS s. Día qhatay (qhatay)    CHU PTS r.p. Tapar, cubrir.
ordinario. (ceq, rk) (ceq, lot, rh, str)
qhasi p'unchaw [qhasi p'unchaw] LPZ Día de qhatay [qhatay] (qatay)    LPZ r.p. Taparse. (pat)
descanso. (pat) qhataykuy [qhataykuy] (qataykuy)    LPZ r.p.
qhasi qhispi [qhasi qhespi] Paz. (arusimiñee) Tapar con algo. (pat)
qhasi qhura [qhasi qhora] mallki. s. Hierba qhati [qhati] (qati)    LPZ taki. s. Zampoña de
mala. (ceq) cañahuecas, su par se llama ira. (pat)
qhasi runa [qhasi runa] LPZ s.t. Persona sin qhati qantu [qhati qantu] (qati  qantu)    LPZ s.
cargo. (pat) Jatun kaq qantu, qanchis chhalamanta
qhasi uqu [qhasi oqo] CBB sxx s.t., s. ruwasqa. Persona que sopla del zampoña de
Tragadebalde. (h&s, rk) siete.
qhasi uquq [qhasi oqoq] s.t., s. Parásito. qhati qhati [qhati qhati] (qati  qati)    LPZ s.
(arusimiñee) Fantasma que camina antes de su muerte,
qhasi uquy [qhasi oqoy] r.p. Parasitismo. también se llama runa uma. (pat)
(arusimiñee) qhatichikuy [qhatichikuy] r.ku Seguir, hacerse,
qhasichiy [qhasichiy] r.p. Desocupar, vaciar. dejarse. (dgh, rk)
(pol, smtq) qhatichimuy [qhatichimuy] PTS r.p. Hacer
qhasichiy [qhasichiy] PTS r.p. Terminar todo arrear, hacer seguir hacia aquí
(p ej. en la venta); agotar. (rk) qhatichimuwankichik síganme (repitan lo que
qhasimanta juchachay [qhasimanta digo). (rk)
juchachay] wanlla. Injusticia. (rk) qhatichina [qhatichina] PTS s. Añadido
qhasintin PTS todo, incluyendo los miembros (carga adicional, algo que se aumenta al proceso
imperfectos del conjunto rk, principal). (rk)
qhasiyachiy [qhasiyachiy] PTS r.p. Escasear, qhatichiy [qhatichiy] sxx r.p. Acompañar,
hacer; disminuir kikin : pisiyachiy. (rk) adicionar aprovechando una tarea mayor (p ej.
qhasiyay [qhasiyay] PTS r.p. Escasear; Poner panes extra a cocer en el horno). (rk)
disminuir kikin : pisiyay. (rk) qhatichiy [qhatichiy] r.p. Hacer arrear.
qhaspachikuy [qhaspachikuy] CHU r.ku qhatichiy [qhatichiy] (qatichiy)    LPZ r.p. Hacer
Hacerse quemar los cabellos. seguir. (pat)
qhatikapuy [qhatikapuy] r.ku Seguir; arrear qhatu (qhatu)    LPZ PTS s. Mercado. (ceq, lot,
(decidiendo súbitamente). pat)
qhatikapuy [qhatikapuy] PTS r.p. Arrear para qhatukuq [qhatukUx] s.t Comercial. (arusimiñee)
uno mismo. qhatukuy [qhatukuy] LPZ qatukuy PTS r. ku
qhatikipay pacha, qhatiyachiy pacha Poner de venta al aire libre. (ceq, pat)
[qhatikipay pacha, qhatiyachiy pacha] Secuencia qhatumuy [qhatumuy] PTS r.p. Vender, ir a.
cronológica. (arusimiñee) qhatuna [qhatuna] PTS s. Venta, para la.
qhatikipay, qhatiyachiy, qhipan qhipan qhatuq [qhatuq] s.t., s. Vendedor/a.
[qhatikipay, qhatiyachiy, qhepan qhepan] Secuencia.
(arusimiñee)
qhatuq, ranqhaq [qhatuq, ranqhax] llaqta. s.t.,
Comerciante. (arusimiñee)
s.
qhatikuy [qhatikuy] LPZ r.ku Seguir por atrás.
(pat) qhatuy [qhatuy] PTS r.p. Exponer p venta
qhatikuy [qhatikuy] sxx r.p. Seguir a alguien,
chukuchiy. (rh)
seguir con persistencia. (ceq, rk) qhatuy [qhatuy] s. Comercio. (arusimiñee)
qhatimuy [qhatimuy] r.p. Arrear hacia aquí. qhatuylla [qhatuylla ] s. Mercurio (planeta).
(arusimiñee, aul, smtq)
qhatimuy [qhatimuy] r.p. Ir a seguir.
qhawá qhawá < qhaway má aq. Mira, ché. (ceq)
qhatina musuq. s. Qhatinapaq rikuchiy.
Modelo. (rk)
qhawachikuq jina musuq. Interesante. (rk)
Qhatiq ch'iku (.) [qhatix ch'iku] qillqa. s. Kay qhawachikuy [qhawachikuy] LPZ r.ku Hacer
qhatiq ch’ikuqa qhipanpi, qhipanpi wak adivinar por medio de la coca. (pat)
rimay qhatinanta rikuchin. Chay rimayri qhawachikuy [qhawachikuy] r.ku Hacerse
jatun sanampawan qillqakunanta riqsichin. mirar, hacerse examinar.
Punto seguido. (arusimiñee, ñancha) qhawachikuy [qhawachikuy] PTS r.p. Cuidar
qhatira [qhatera] CBB qhatera PTS s. (algo), hacerse.
Vendedora en el mercado. (xa, ceq, gro) qhawachina [qhawachina] LPZ s. Hacer tasar.
qhatira <kas. -era [qhatira] LPZ s.t., s. Persona (pat)
comerciante. (pat) qhawachina [qhawachina] s. Muestrario.
qhatiriy [qhatiriy] (qatiriy)    LPZ r.p. Arrear. (arusimiñee)
(pat) qhawachiy [qhawachiy] PTS r.p. Cuidar
qhatiriy [qhatiriy] r.p. Seguir (a alguien). (rk) (algo), hacer.
qhatirpariy [qhatirpariy] PTS r.p. Arrearlos (y qhawachiy [qhawachiy] r.p. Manifestar.
dejarlos). (arusimiñee)
qhatirquy [qhatirqoy] r.p. Arrear hacia afuera, p qhawachiy [qhawachiy] r.p. Mostrar. (ceq)
ej. sacar las ovejas del corral. (dgh, rk) qhawachiy [qhawachiy] LPZ r.p. Mostrar a
qhatisqa [qhatisqa] ph. Arreado,. una persona. (pat)
qhatiy [qhatiy] (qhatiy)    qatiy LPZ PTS r.
qhawachiy [qhawachiy] PTS r.p. Observar,
mp. Seguir. (ceq, lot, pat, rh)
hacer.
qhatiy [qhatiy] (qatiy)    LPZ r.p. Arrear. (ceq, pat, qhawachiy [qhawachiy] s. Manifestación.
(arusimiñee)
rh)
qhatiy, qhatipay [qhatiy, qhatipay] s. qhawachiy, rikuchiy [qhawachiy, rikuchiy] r.p.
Seguimiento. (arusimiñee) Demostrar. (arusimiñee)
qhatiyachisqa, qhatikipasqa [qhatiyachisqa, qhawakamuy [qhawakamuy] r.p. Ir a mirar(se),
qhatikipasqa] ph. Secuenciado. (arusimiñee)
espectar.
qhatiykachay [qhatiykachay] wanlla. r.p.
qhawakipaq [qhawakipax] LPZ s.t., s. El que
Perseguir. (rk) avisa. (pat)
qhatiykachay (qhatiykachay)    PTS r.p. Seguir qhawakipaq [qhawakipax] wanlla. s.t., s.
(de un lado a otro). (ceq, lot) Revisor, a. (rk)
qhatiykachay [qhatiykachay] LPZ r.p. Seguir qhawakipay [qhawakipay] yupa. r.p.
a todo lado. (pat) Comprobar, verificar. (arusimiñee)
qhatiykamuy [qhatiykamuy] r.p. Ir a arrear
qhawakipay r.p. Observar. (arusimiñee)
hacia aquí, adentro. qhawakipay CBB r.p. Revisar. (h&s)
qhatiykuy [qhatiykuy] PTS r.p. Arrear hacia qhawakipay [qhawakipay] s. Observación.
adentro. (rk) (arusimiñee)
qhatu [qhatu] s. Comercio. (arusimiñee) Qhawakipay kariy [Qhawakipay kariy] k'uski.
Observación participante. (Márquez, 2004: 78 y 83)
Qhawakipaypa Pusaykachaynin qhawariy [qhawariy] CHU LPZ PTS r.p.
[Qhawakipaypa pusaykachaynin] k'uski. Guía de Mirar, cuidar, examinar. (ceq, pat, trbk)
observación. (ab) qhawarquna t'uqu [qhawarqona t'oqo] s.
qhawakunapaq rimay musuq. Teatro. (rk) Ventana; apertura para mirar hacia afuera. (dgh)
qhawakuq [qhawakUx] s.t., s. El que se cuida. qhawasqa kay [qhawasqa kay] LPZ r. Ser
qhawakuq [qhawakUx] s.t., s. Protector. controlado. (pat)
qhawakuy [qhawakuy] PTS r. ku Cuidar (uno qhawasqa kay [qhawasqa kay] wanlla. s.
mismo). Seguridad. (rk)
qhawakuy [qhawakuy] LPZ r.ku Cuidarse. qhaway (qhaway)    CHU PTS r.p. Cuidar. (lot,
(pat) rh, str)
qhawakuy [qhawakuy] LPZ r.ku Mirarse. (pat) qhaway [qhaway] LPZ r.p. Mirar. (ceq, pat)
qhawakuy [qhawakuy] PTS r.p. Mirar, qhaway [qhaway] LPZ r.p. Observar. (pat)
espectar. qhaway ma! (qhaway  ma!)    CBB ¡qhawmá! PTS
qhawampuy [qhawampuy] r.p. Ir a mirárselo, ir ja. Mirá, a ver!. (xa, lot)
a cuidárselo. qhawaykachachiy [qhawaykachachiy] r.p.
qhawamuy [qhawamuy] r.p. Cuidar, ir a. Exhibir un lugar; hacer avergonzar. (ceq)
qhawamuy [qhawamuy] r.p. Mirar, ir a. qhawaykachamuy [qhawaykachamuy] r.p.
qhawana [qhawana] LPZ s. Mirador. (pat) Cuidar desganadamente, ir a.
qhawana [qhawana] s. Ventana. (arusimiñee) qhawaykachamuy [qhawaykachamuy] r.p.
Mirar de un lugar a otro, ir a.
qhawana [qhawana] CHU s. Vista.
qhawaykachay [qhawaykachay] r.p. Mirar
qhawana jutk'u [qhawana jusk'u] Ventana. (ab, alrededor. (ceq)
en base a Márquez, 2004: 117)
qhawanakuy [qhawanakuy] LPZ r.p.
qhawaykamuy [qhawaykamuy] r.p. Mirar
dentro, ir a.
Envidiarse mutuamente; lit. mirarse. (pat, aul,ex
) qhawaykuy [qhawaykuy] LPZ r.p. Mirar
qhawapayay [qhawapayay] r.p. Criticar. adentro. (pat)
(arusimiñee) qhawaysikuy [qhawaysikuy] r.p. Ayudar a
qhawapayay [qhawapayay] r.p. Mirar con cuidar; mirar. (ceq)
antojo. (ceq) qhayqa CBB s. Despotrique. (h&s)
qhawapayay [qhawapayay] s. Crítica. qhayqa [qhayqa] LPZ s. Enfermedad causada
(arusimiñee) por caminar de noche, los malignos atrapan el
qhawapuy [qhawapuy] r.p. Cuidárselo. ánimo. (pat)
qhawaq [qhawax] s.t., s. Cuidador. qhayqa (qhayqa)    PTS s.t., s. Berrinchero. (lot)
qhawaq [qhawax] LPZ s.t., s. Observador. (pat) qhayqakuy [qhayqakuy] LPZ r. mp. Hablar sin
qhawaqatamuy [qhawqatamuy] r.p. Ir a ver un medida. (pat)
poco, un rato. (rk) qhayqakuy [qhayqakuy] r.p. Protestar, armar un
qhawaqatay [qhawqatay] PTS r.p. Mirar, berrinche. (ceq, rk)
echar una mirada rápida. (rk) qhayqayakuy (qhayqayakuy)    PTS r. mp.
qhawaqatay [qhawqatay] r.p. Obedecer. (lay) Berrinchar. (lot)
qhawarachikuy [qhawarachikuy] PTS r.p. qhayqiyay <kas.: ear [qhayqeyay] (qhayqeay)    
Criticar, hacerse; dejar que le critiquen. (rk) CHU r.p. Insultar de borracho. (ceq)
qhawarakuq [qhawarakUx] s.t., s. Criticón. qhichi [qhechi ninri] CBB CHU PTS s.t., s.
Erizado, tieso el pelo. (h&s, rk)
qhawarakuy [qhawarakuy] LPZ PTS r.p.
Criticar, permitirse; observar. (pat, rk) qhichi ninri [qhechi ninri] CBB qhechi ningri
PTS qhechi ningri s.t., s. Orejas erizadas
qhawaranakuy [qhawaranakuy] LPZ r.p.
Controlarse. (pat) qhichimicha [qhechimicha] CBB LPZ qhechima

qhawaray (qhawaray)    LPZ PTS r.p.


s.Ichhu wasipi q'usñip qhichima
tiyaykuchisqan. Hollín. (ceq, h&s, pat)
Qhawarachkawankimanchá ñispa awilaqa
mana yanapata munanchu. Criticar. (ceq, lot, qhichincha [qhechincha] LPZ s. Hollín. (dgh,
pat, rh) lai, pol, smtq)
qhawarikamuy [qhawarikamuy] r.p. Ir a qhichipra [qhechifra, qhechijra] CHU qhichira
mirar(se). LPZ s. Cejas. (arusimiñee, pat)
qhawariy [qhawariy] yupa. r.p. Comprobar. qhichipra [qhechijra] CHU qhechira ukhu. s.
(arusimiñee) Pestaña. (arusimiñee, aul)
qhichipra [qhechifra, qhechijra] (qhichipira)    LPZ Qhichwa simip ñanchariynin [qheshwa
s. Pestañas. (pat, smtq) simip ñanchariynin] simi. “Qhichwa simip
ñawi qichipra [ñawi qechijra] (ñawi  qechera)     ñanchariyninqa” imaynatachuch qhichwa
PTS s. Pestaña. (lot) simi qillqakunanta kamachin. Normalización
qhichqiy [qheshqey] CHU r.p. Freír carne, o de la lengua quechua. (ñancha)
asar; sonido al asarse. Qhichwap sanampankuna [qheshwax
qhichqiy [qheshqey] LPZ r.p. Quemar plástico sanampankuna] simi. Kay sanampakunaqa
o comida. (pat) Jatun Kamachiy 20227 yupaywan lluqsirqa,
kaytaq 10 p’unchawpi, ariwaki killa
qhich qhich [qhes qhes] s. Langosta ñawpan :
kachkaptin 1984 watapi kamachikurqa.
Qquechqquech. La langosta.. (dgh, arusimiñee) Alfabeto unificado del quechua, 1984. (ñancha)
qhichuna sanampa, qhichuna tuyru Qhichwap sanampankuna [qheshwax
[qhechuna sanampa, qhechuna tuyru] yupa. Signo
sanampankuna] simi. Kay sanampakunaqa
“menos” (-). (arusimiñee) Jatun Kamachiy 20227 yupaywan lluqsirqa,
qhichunaku [qhechunaku] s. Quitoneo. (rk) kaytaq 10 p’unchawpi, ariwaki killa
qhichunakuy [qhechunakuy] (qhechunakuy)     kachkaptin 1984 watapi kamachikurqa.
LPZ qechunakuy PTS r.ku Quitonearse. (lot, pat) Letras del quechua. (ñancha)
qhichuqay [qechoqay] LPZ qechuqay r.p. Kay sanampa kan: A a, Ch ch, Chh chh, Ch’ ch’,
Desprender una parte. (pat) I i, J j, K k, Kh kh, K’ k’, L l, Ll ll, M m, N n,
qhichuqay (qhechuqay)    PTS r.p. Quitar una Ñ ñ, P p, Ph ph, P’ p’, Q q, Qh qh, Q’ q’, R r,
S s, T t, Th th, T’ t’, U u, W w, Y y..
parte, bajar una cosa, desprender, desgajar. (ceq,
lot) qhichwista [qhechuwista] CBB s.t., s.

qhichuqay [qhechuqay] yupa. r.p. Restar. Quechuista, persona que habla más quechua.
(arusimiñee) (v&c )
qhichuqay [qhechuqay] yupa. s. Resta, qhilla [qella] (qhella)    CHU LPZ PTS s.t.

sustracción. (arusimiñee) Flojo. (ceq, lot, pat, rh, str)


qhichurachikuy [qhechurachikuy] r.ku Dejarse qhillakuy (qhellakuy)    LPZ qellakuy PTS r. ku

quitar, despojar todo o totalmente. (rk) Flojear, tener flojera. (ceq, lot, pat)
qhichuray [qhechuray] r.p. Despojar. (rk) qhilli [qhelli] LPZ s.t. Sucio. (aul, lai, pat, pol)
qhichuray [qhechuray] (qichuray)    LPZ r.p. qhilli runa [qhelli runa] LPZ Desaliñado. (pat)
Quitar de varios. (pat) qhilli runa [qhelli runa] LPZ Persona sucia.
(pat)
qhichurpariy [qhechurpariy] (qichur  pariy)    LPZ
r.p. Quitar a la fuerza. (pat) qhillichakuy [qhellichakuy] LPZ r. mp.

qhichurpariy [qhechurpariy] PTS r.p. Quitar Ensuciarse. (pat)


violentamente. (rk) qhillichay, ch'ichichay [qhellichay,
ch'ichichay ] r.p. Ensuciar. (arusimiñee)
qhichuy [qhechuy] wanlla. r.p. Confiscación de
bienes. (rk) qhilliriyu [qhelliriyu] PTS qhelleriyo s. Flojera;
qhichuy [qhechuy] (qhechuy)    qiCHUy LPZ pereza. (rk)
PTS r.p. Quitar; awqan : quy. (ceq, gro, lot, pat, qhima illaku [qhema illaku] LPZ s. Papalisa
rh) silvestre. (pat)
qhichuykachakuy [qhechuykachakuy] PTS qhima illaku yuyu [qhema illaku yuyu] LPZ
r.p. Quitonearse. mallki. Hojas comestibles de la papalisa silvestre.
(pat)
qhichwa [qheshwa] (qheshwa)    CHU LPZ s.
Quechua, quichua. (ceq, pat, str) qhima ulluku [qhema ulluku] LPZ
Qhurakuna, chakrapi kaq. Papalisa silvestre.
qhichwa [qheshwa] LPZ s. Valle. (pat) (pat)
Qhichwa rimaypa ñiqichaynin [qheshwa
qhimikuy [qhemikuy] CHU r.ku Apoyarse,
rimaypa ñeqechaynin] Imaynatataq
arrimarse.
rimaykunata wakichina, juk allin willay
kananpaq. Orden de las oraciones. (ñancha)
qhimikuy [qhemikuy] (qimikuy)    LPZ r.ku
Empujarse, apoyarse. (pat)
Qhichwa simi [qheshwa simi] simi. Lengua
quechua. (lay) qhimiy [qhemiy] (qimiy)    LPZ r.p. Apoyar. (pat)
Qhichwa simi ch'illpijina apu qhimiy [qhemiy] CHU r.p. Apoyar, arrimar.
simillachinapaq [qheshwa simi ch'illpijina apu qhincha [qhencha] s.t. Desgraciado; inmoral;
simillachinapax] La lengua como medio para la maldito. (ceq)
evangelización. (ab) qhincha [qhencha] LPZ s.t., s. Desgraciado,a.
(pat)
qhincha CBB PTS s.t., s. Malagüero , qhipapi, qhipakay, qhipañiqi [qhepapi,
portador de mala suerte. (h&s, rk) qhepakay, qhepañeqe] s.t. Último. (arusimiñee)
qhincha (qhencha)    PTS s.t., s. Maléfico; trae qhiparakuy [qheparakuy] r.ku Quedarse todos.
mala suerte, adúltero. (lot, rk) qhiparay [qheparay] LPZ r. mp. Atrasarse,
qhincha [qhencha] LPZ s.t., s. Malvado. (pat) quedarse. (pat)
qhincha [qhencha] (khincha)    LPZ s.t., s. qhiparikuy [qheparikuy] r.ku Atrasarse un poco.
Qhincha, khuchi. Mujer u hombre que comete qhipariy [qhepariy] PTS r. mp. Retrasarse un
adulterio, que no tiene suerte. (pat) rato, un poco; quedarse. (rk)
qhinchachakuy [qhenchachakuy] r. ku qhipu [qhepu] (qipu)    CHU LPZ PTS s.
Desgraciarse. (ceq) Espinillas de la tuna. (ceq, pat, rk, trbk)
qhinchachakuy (qhenchachakuy)    PTS r.ku qhipuchikuy [qhepuchikuy] r. ku Espinarse,
Cometer adulterio. (aul, lot, rk) hacerse picar con las espinas de la tuna. (ceq, rk)
qhinchachay [qhenchachay] LPZ r.p. Cometer qhipuy [qhepuy] CBB qhepuy r.p. Pinchar
faltas inmorales. (pat) (espinas); espinar. (xa, guz )
qhinchachay [qhenchachay] PTS r.p. Echarle qhiqari [qheqari] CBB s.t. Áspero; suciedad;
mala suerte. (rk) comida seca. (ceq, h&s)
qhinchayay [qhenchayay] r.p. Adulterar. (ceq) qhiqtay [qhextay] CHU r.p. Romper, rasgar
qhini papa [qheni papa] LPZ Papa harinosa. papel, ropa. qhaway : llik'iy. (lay)
(pat) qhiquy [qheqoy] CHU r.p. Poner flecos a los
Kaykuna kan: asat'a, awsanka, ayawiri, ponchos.
p'itikina kalmu, puruña, q'illu puya, sani
qhirisqa [qherisqa] ph. Gangrenoso. (ceq)
imilla, suliku jiyus, ursula. (pat)
qhiniyay [qheniyay] LPZ r.mr. Fértil, volverse. qhirpa <aym. [qherpa] s. Caspa. (ceq)
(pat) qhirqiy [qherqey] r.p. Producir chirrido. (ceq)
qhiniyay <kas.: -ear [qheniyay] CHU taki. r.p. qhisachay [qhesachay] CBB qhesachay r.p.
Tocar quena. Despreciar qisachay, q'isachay. (xa, ceq, rk)
qhinquy [qhenqoy] CBB r.mr. Reverberar, qhisachay [qhesachay] s. Discriminación.
resplandecer al ser iluminado. (h&s) (arusimiñee)
qhipa (qhepa)    LPZ PTS s., s.t. Atrás (espacio) qhisna [qhesna] LPZ s. Mankap yanan.
ñawpaq adelante. (ceq, lot, pat, rh) Hollín. (pat)
Tizne. (pat)
qhipan [qhepan] (qhepan)    PTS s.t. Próximo,
siguiente. (gro, lot) qhispi kay [qhespi kay] sunqu. s. Autonomía.
(arusimiñee)
qhipa+Y+pi kay [qhepa+Y+pi kay] LPZ r.
Detrás de (persona) ñawpaqiYpi delante de.
qhispi kay [qhespi kay] s. Liberación.
(arusimiñee)
(pat, rk)
qhipa [qhepa] LPZ r.t. Atrás (espacio)
qhispi kay [qhespi kay] s. Libertad. (arusimiñee)
ñawpaq. (rk) qhispi kay [qhespi kay] s.t. Libre. (arusimiñee)
qhipaman [qhepaman] r.t. Hacia atrás (espacio). qhispi [qhespi] s. Vidrio. (dgh)
(rk) qhispi ñawi [qhespi ñawi] ñawpa. Anteojos
qhipapi [qhepapi] r.t. Tras. (pat) ñawpan : Qquispiñaui. Antojos. El que los
qhipa [qhepa] r.t. Último, en adelante (tiempo) trae. Tahuañaui, o qquespiñauiyoc.. (dgh,
ñawpa antes. (rh) arusimiñee)
qhipaman [qhepaman] r.t. Hacia adelante, qhispi ñawi [qhespi ñawi ] yupa. Lentes.
(arusimiñee)
futuro (tiempo). (rk)
qhipachiy [qhepachiy] r.p. Atrasar, hacer; qhispi umiña [qhespi umiña] rumi. s. Diamante.
(dgh, arusimiñee)
retener, detener. (rk)
qhispichiku [qhespichiku ] s. Redención.
qhipakapuy [qhepakapuy] r. mp. Quedarse atrás. (arusimiñee)
(ceq)
qhispichikuy [qhespichikuy] PTS r.ku
qhipakuy [qhepakuy] r.ku Quedarse, atrasarse.
Salvarse, redimirse. (gro)
(rk)
Qhipan [qhepan] simi. s.t. Post-velar. (Montalvo,
Qhispichiq [qhespichix] s.t., s. Descolonizador.
(Creación colectiva con Dr Pedro Plaza)
1996: 23)
Qhipan [qhepan] simi. s.t. Posterior. (Montalvo,
qhispichiq [qhespichix] (qispichiq)    LPZ
qespichix s.t., s. Libertador, salvador. (arusimiñee,
1996: 23)
atd, pat)
qhipanchay [qhepanchay] r.p. Posponer.
(arusimiñee)
qhispichiy [ ] (qhespichiy)    PTS r.p. Salvar, qhuchpay [qhoshpay] (qospay)    PTS r. mp.
liberar. (ceq, lot) Revolcarse, rodar en el suelo; dar vueltas en la
qhispichiy qhispi.chi.wa.n [qhespichiy] cama. (dgh, ceq, lot)
(qispichiy)    LPZ Salvar. (pat)
r.wa qhuchpay [qhospay] r. mp. Ser vencido. (rk)
qhispichiy [qhespichiy] s. Salvación, redención. qhuchpay [qhospay] LPZ r. mp. Voltearse.
(arusimiñee) (pat)
Qhispikay nuwirnukunaqa [qhespikay quchpay [qospay] CHU r.p. Romper, soltar la
nuwirnukunaqa] Gobiernos autónomos. (Márquez, tierra. (str)
2004: 50 y 11) qhuchqa [qhoshqa] LPZ s. Amuletos de la
qhispillu [qhespillu] PTS s. Vidrios rotos. (ceq, cultura kallawaya; figuritas de piedra, yeso,
rk) pizarra u otros materiales tenidas como
qhispisqa [qhespisqa] wanlla. ph. Liberado. (rk) amuletos. (pat, rosat )
qhispisqa [qhespisqa] LPZ ph. Salvado. (pat) qhuchqu [qhoshqo] PTS qhosqo s. Grasiento.
qhisqaray [qhesqaray] r.p. Degradar. (ceq) (ceq, rh, rk)
qhisqilla [qhesqella] LPZ s. Asinku waliqta qhuchqulli [qhosqolli] PTS s.t. Grasiento, que
qhisqillasqaqa. Cosquilla. (pat) lleva la ropa grasienta. (aul, guz k )
qhitichiy [qhetichiy] sxx r.p. Gimotear, hacer; qhuchu [qhochu] ukhu. s. Páncreas. (arusimiñee)
hacer lloriquear. (rk) qhuchuy [qhochuy] r.p. Llevar en grupos
qhitichiy [qhetichiy] sxx r.p. Hervir líquidos repentino. (ceq)
espesos. (rk) qhula warmi [ ] (qola  warmi)    PTS y.s.
qhitikuy [ ] (qhetikuy)    PTS r.ku Gimotear. (lot) Prostituta. (lot)
qhititi [qhetiti] sxx s.t., s. Llorón yawar qhulu [qholu] LPZ s.t., s. Duro (cosa) qhaway :
qhititi. (rk) qhuru. (pat)
qhitiy [qhetiy] sxx r. mr. Hervir líquidos qhulla [qholla] LPZ Inmaduro. (pat)
s.t

espesos borbotoneando. (rk) qhullchin [qholchín] sxx ñin. Ruido de


LPZ
qhitiy [qhetiy] r.p. Sorber los mocos. (ceq) objeto grande al caer al agua; sonido del agua
qhutuy hervir a borbotones. kikin : ch'ulltin. (pat, rk)
t'impuy hervir. qhullchun ñiy [qhollchun niy ] CBB qhollchún
qhiwayllu [qhewayllU] (qhewallu)    CHU qewayllu Sumergirse ruidosamente. (xa)
niy ñin. r. mp.
PTS mallki. s. Cardón, variedad de cacto. (aul, qhullchuy [qhollchuy] ñin. r.p. Sumergirse
ceq, lot, trbk) ruidosamente. (ceq)
qhiwillu [qhewillu] qhaway : qhiwayllu. qhulli [qholli] LPZ, Amarete s. Barbecho.
qhiwirikuy [qhewirikuy] CHU r.p. Levantar (pat)
con la mano carga o bulto y ponerse a la espalda. qhullikuy [qhollikuy] r.p. Meter al rescoldo para
qhiwirikuy [qhewirikuy] LPZ r.p. Llevar en el cocer comida. (ceq)
hombro. (pat) qhulliy [qholliy] LPZ r.p. Barbechar. (pat)
qhuchala [qhochala] CBB qhochala LPZ wasi. qhulliy [qholliy] r.p. Cultivar, remover. (ceq)
Apodo de los cochabambinos. (xa, ceq, pat)
s. qhullqu [qholqo] LPZ s.t Estómago que se
qhuchi [qhochi] CBB qhochi s. Manantial, mueve y hace ruido. (pat)
encharcado. (xa, ceq) qhullqu [qholqo] LPZ s.t, s. Gorda, gordo. (pat)
qhuchi [qhochi] s. Sitio pantanoso. (arusimiñee, qhullquy [qholqoy] LPZ r. mp. Engordar kikin
aul) : wirayay. (pat)
Qhuchis [qhochis] kiti. s. Lugar cerca a Sucre, qhullulluy [qhollulluy] CHU s. Flato. (aul)
en el camino a Tarabuco. (rk) qhulluqayay [qholluqayay ] r.p. Remover el
qhuchpachikuy [qhospachikuy] LPZ r.ku agua dentro de un recipiente. (arusimiñee)
Hacerse voltear con otro. (pat) qhulluqichiy [qholluqechiy] LPZ r.p. Hacer
qhuchpachiy [qhoshpachiy, qhospachiy] LPZ sonar el agua, agitándola. (lay, pat)
Derrotar, ganar con gran holgura; lit. hacer
r.p. qhulluy [ ] (qholluy)    PTS r.p. Mutilar. (aul, lot)
revolcar. (pat)
qhum qhum ñiy [qhom qhom niy] tropel. (dgh)
qhuchpachiy [qhospachiy] LPZ r.p. Revolcar,
dejar o hacer revolcar (animales o personas).
qhumachiy <aym. [qhomachiy] LPZ r.p.
(dgh, pat) Empollar, hacer.. (pat)
qhuchpakuy [qhospakuy] r. mp. Revolcarse qhumay <aym. [qhomay] LPZ r.p. Empollar.
(pat)
ñawpan : Kuchpacuni. Rebolcarse.. (dgh, rk)
qhumullu [qhomullu] LPZ s.t., s. Maíz, con qhupuqu simi [qhopuqo simi] (qhupuqu  simi)    
apariencia de choclo, hay blanco y rojo, rosado. LPZ juphuqo simi Siminpi qhupuqu kan. Boca
(pat) con saliva. (pat)
qhumutu [qhomutu] LPZ mallki. s. Planta qhupuquchiy [qhopuqochiy] LPZ juphuqochiy
trepadora con espinas; fruta silvestre. (pat) Hacer lavazas. (pat)
r.p.
qhun qhun [qhon-qhon] ñin. s. Trueno. (ceq) qhupuy [qhopuy] r.p. Frotar entre las manos
qhun qhun ñimuy (qhon  qhon  nimuy)    CBB cabeza de trigo, grano, etc.. (ceq)
qhonqon nimuy PTS ñin. r.mr. Tronar (truenos). qhupuyu [qhopuyu] s. Altar. (arusimiñee)
(xa, lot) qhupuyu [qhopuyu] s. Fiesta en carnaval. (ceq)
qhun qhun ñiy [qhon qhon niy] CBB qhonqón
qhura [qora] (qhora)    LPZ PTS s. Hierba.
niy r.mr. Tronar. (xa) (ceq, lot, pat, rh)
qhunana [qhonana] s. Batán ñawpan : Konana. qhura [qhora] (qura)    LPZ s. Maleza. (pat)
Las piedras de moler.. (dgh, ceq, pat)
qhura [qhora] mallki. s. Vegetación. (arusimiñee)
qhunana [qhonana] LPZ s. Lo que está para qhura mikhuq [qhora mikhuq] s. Herbívoro.
moler. (pat) (arusimiñee)
qhunana [qhonana] s., s.t. Mete bulla. (ceq) qhura sik'iy [qhora sik'iy] PTS r.p. Desyerbar.
qhunanu [qhonano] PTS, sxx s.t. Molestoso, qhura sik'iy [qhora sik'iy] (qura)    LPZ r.p.
quejumbroso. (ceq, rk) Sacar maleza. (pat)
qhunay [qhonay] r.p. Meter bulla. (ceq) qhura wanu [qhora wanu] (qura)    LPZ qora
qhunay [qhonay] LPZ Kutay, kinwata
r.p. Qhurakuna qutuchasqamanta
wanu s.
k'ispiñapaq; uchupaq kutay. Moler; moler a ruwasqa. Abono vegetal. (pat)
mano kutay. (ceq, pat) qhurana (qhorana)    PTS s. Azada para
qhunay [qhonay] r.p. Triturar. (arusimiñee) deshierbar. (lot)
qhunqun [qhonqon] LPZ mallki. s. Arbusto, qhuray [qhoray, qoray] (qhoray)    CBB qhoray
especie de andrés waylla, con tallos *. (pat) CHU LPZ quray PTS r.p. Desherbar, quitar
qhunquta [qhUnqota] (khonkhota)    PTS taki. las hierbas Kantumanta qhurasaq, chaypacha
guitarrilla. (civallero ) chakray allinyanqa ñispa ninchik.. (xa, ceq, lot,
qhunsu [qhonsu ] s.t., s. Incógnita. (arusimiñee) pat, trbk)
qhunuykuy [qhonuykuy] r.p. Envolverse las qhurmuy [qhormuy] LPZ r. mp. Temblar de
rodillas con la falda para sentarse. (ceq) frío por calentura. (pat)
qhuña (qhoña)    juña LPZ PTS s. Moco. qhurpu [qhorpu] LPZ s. Qhupuna. Jugo. (pat)
(ceq, lot, pat) qhurpuy [qhorpuy] LPZ r.p. Siwulla pikasqa
qhuña aysa [qhoña aysa] (juña  aysa)    LPZ qhurpuna. Sacar jugo de las plantas p
Persona, niño que tiene moco sin limpiar. (pat) medicina. (pat)
qhuña pichana [qhoña pichana] (juña  pichana)     qhurquy [ ] (qhorqoy)    LPZ PTS r. mp.
LPZ Pañuelo. (pat) Puñuspa qhurquy. Roncar. (ceq, lot, pat)
qhuña sinqa [qhoña sinqa] (juña  sinqa)    LPZ qhuru [qholu] s. Sin cabeza. (ceq)
Mocoso. (pat) qhuru [qhoru] (qhulu)    LPZ s.t. Duro. (pat)
qhuña suru [qhoña suru] sxx Mocoso qhururpariy [qholorpariy] r.p. Descabezar
qhuñasapa. (rk) violentamente. (ceq, rk)
qhuñakama [qhoñakama] (juñakama)    LPZ qhururumpa, sinku, ruyru [qhorurumpa,
Mocoso kikin : qhuñasapa. (pat) sinku, ruyru] yupa. s. Esfera. (arusimiñee)
qhuñalu [qhoñalo] PTS s., s.t. Mocoso. (rk) qhuruy [qholuy] CBB PTS r.p. Descabezar;
qhuñasapa [qhoñasapa] (juñasapa)    LPZ degollar. (ceq, h&s, guz rk)
Mocoso. (pat) qhusi [qhosi] LPZ llimp'i. s.t., s. Azul celeste.
qhupu [qhopu] LPZ s. Joroba. (aul, pat) (pat)
qhupu [qhopu] CBB s.t. Copete, pelo fuera de qhusi [qhosi] s.t., s. Persona con ojos azules;
lugar. (h&s) celestes. (ceq, eb )
qhupu [qhopu] LPZ s.t. Jorobado k'umu. (aul, qhusi ñawi [qhosi ñawi] LPZ Ojos celestes.
pat) (pat)
qhupu qhupu [qhopu qhopu] LPZ s. Bailarín qhusi unu [qhosi unu] LPZ Agua azul celeste.
(pat)
con traje de viejo kikin : awki awki. (pat)
qhupuqu [qhopupu] LPZ s. Lavazas. (pat)
qhusilu [qhosilo] LPZ s.t. Persona de ojos
celestes. (pat)
qhusiyachiy [qhosiyachiy] r.p. Debilitar la vista q'achu (q'achu)    PTS s. Cebada; grano de
por mirar luz brillante. (ceq) cereal, (Hordeum vulgare). (lot)
qhututu [qhotutu] sxx qhototo s. Muchísimos q'achu [q'achu] CBB q'achu s. Hierba semejante
(en movimiento); lit. Un hervidero. (rk) a la planta del maíz. (xa)
qhututuy [qhotutuy] CHU LPZ r. mp. Roncar. q'achu [q'achu] (jach'u)    LPZ s. Pasto; hierba
qhutuy [qhotuy] r. mr. Hervir a borbotones.. (rk) en las chacras, forraje. (ceq, pat)
qhutuy [qhotuy] r.p. Beber ruidosamente. (ceq) q'ala (q'ala)    CBB q'ala CHU LPZ PTS r.p.
qhitiy hervir líquidos espesos borbotoneando. Desnudo. (xa, ceq, lot, pat, str)
t'impuy hervir. q'ala [q'ala] s.t. Pelado. (xa)
qhutuy [qhotuy] CHU r.p. Sorber las q'ala [q'ala] LPZ s.t. Todo,s. (xa, ceq, pat, rh)
mazamorras, sopas; sorber los mocos*. q'ala allqu (q'ala  alqo)    PTS Perro sin pelo.
qhuya (qhoya)    PTS s. Mina. (ceq, lot, rh) (lot)
qhuya kachi [qhoya kachi ] rumi. Sales q'alalay [q'alalay] r.p. Desnudar. (ceq)
minerales. (arusimiñee) q'alarakuy [q'alarakuy] LPZ r.ku Desnudarse.
qhuya kupiratiwa, qhuya (pat)
llamk'aysinakuy [qhoya kupiratiwa, qhoya q'alarakuy [q'alarakuy] CHU r.ku Destaparse
llank'aysinakuy] Cooperativa minera. (arusimiñee) en la noche; desvestirse.
qhuya luku [qhoya loko] PTS s. Minero, q'alitu (q'alitu)    CBB q'alitu PTS r.t. Todito.
apodo de los mineros en las minas de Llallagua; (xa, ceq, gro, lot)
lit. loco de la mina. (rk) q'allpiy [q'allpiy] CHU r.p. Apretar con la mano
qhuya llamk'aq [qhoya llank'ax] LPZ PTS grumos para diluir harinas.
s. Minero. (pat) q'allpiy (q'allpiy)    PTS r.p. Estrangular. (lot)
qhuya puquy, miniral [qhoya poqoy, miniral] q'allpiy [q'allpiy] r.p. Estrujar; apretar. (ceq)
Mineral. (arusimiñee) q'allqa [q'alqa] PTS sxx runa. s.t., s. Coqueta,
qhuya runa [qhoyaruna] LPZ PTS s. pretenciosa, farsante. (rk)
Minero; hombre de las minas. (gro, pat) q'alltuy (q'altuy)    PTS Rumiar. (lot)
r. mp.
qhuysu (qhoysu)    PTS s.t. Largo, demasiado q'alltuy [q'alltuy] (q'altuy)    CHU r.p. Masticar
(ropa p ej. Pollera, vestido). (ceq, lot) triturando, cosas duras.
qhuywara [qhoywara] s., s.t. Moho; q'allu [q'allu] CBB mikhu. s. Ensalada, hecha
enmohecido. (ceq) con quesillo, cebolla, tomate. (h&s)
qhuywariyay [qhoywariyay] r. mp. q'allu [q'allu] s. Pedazos de papa. (ceq)
Enmohecerse. (ceq) q'allu [q'allu] LPZ s.t., s. Partido del entero.
q' 20 [q'] s. Iskay chunka ñiqi qillqa (pat)
ñancharisqa qillqakunamanta. Q', q'; letra. q'allu [q'allu] LPZ papa q'allu papa partida.
Q'aata [Q'aata] LPZ kiti. s. Comunidad de (pat)
Charazani, Prov. Bautista Saavedra. (pat) q'alluray [q'alluray] LPZ r.p. Partir en
q'acha [q'acha] LPZ p'isqu. s. Pájaro que se pedazos. (pat)
encuentra en lugares donde hay agua, color café q'alluray [q'alluray] PTS r.p. Rebanar todo,
parecido al gorrión. (pat) por todas partes, en muchas partes.
q'acha [q'acha] LPZ Plumas de avestruz, de q'alluy (q'alluy)    LPZ PTS r.p. Rebanar. (ceq,
color blanco. (pat) lot, pat)
q'acha q'acha [q'acha q'acha] mallki. s. q'anchiy [janch'ay] LPZ r.p. Maltratar
Quebracho. (arusimiñee) abriendo heridas. (pat)
q'achi kay [q'achi kay] LPZ r Ser travieso. q'anchiy <> [q'anchiy] CHU r.p. Partir o
(pat) desmenuzar la papa..
q'achi rumi [q'achi rumi] s. Piedra fila. (ceq) q'añu <aym. [q'añu] LPZ s.t. Sucio. (pat)
q'achi [q'achi] LPZ s.t. Piedra de punta, filo q'apa [q'apa] yupa. s.t. Cuarta (medida).
p'unta. (pat) (arusimiñee)
q'achiri, k'achi [q'achiri, k'achi ] s. Incisivo. q'apa [q'apa] LPZ s.t. Persona trabajador. (pat)
(arusimiñee) q'apachay [q'apachay] r.p. Sazonado con
q'achiy (q'achiy)    PTS r.p. Cortar (p ej. Papas al hierbas (lit. Hacer que huela bien). (rh)
cavar). (ceq, lot) q'apaq [q'apax] LPZ s.t. Olor aromático, olor
q'achiykuchikuy [q'achiykuchikuy] LPZ r.ku fuerte. (pat)
Cortarse con vidrio o piedra lisa, al pisar. (pat)
q'apaq [q'apax] (q'apaj)    s.t. Una cosa que da olor q'ara [q'ara] LPZ Picacho. (pat)
(como las flores). (ceq) q'ara allqu [q'ara alqo] sxx tikra. s.t., s. Mal
q'apay (q'apay)    PTS r.p. Dar buen olor, entretenido; generalmente chicos, jóvenes. (rk)
perfumar. (ceq, lot, rh) q'ara allqu [q'ara alqo] LPZ Perro sin pelo;
q'apay [q'apay] s. Fragancia. (rk) perro de piel lisa. (pat, rk)
q'apchi [q'ajchi] ñawpa. s.r. galano, afectado q'ara chaki (q'ala  chaki)    LPZ PTS Chakipi
ñawpan : Ccapchi, ccapchilla purini. Andar mana ima p'achayuq, q'ara chaki runa.
muy galano y entonado. (dgh, rk) Descalzo; pies descalzos kikin : pata pila. (lot,
q'api [q'api] LPZ s. Apretón de la mano. (pat) pat)
q'api [q'api] s. Manojo. (ceq) q'ara chupa [q'ara chupa] LPZ purum uywa. s.
q'apinakuy [q'apinakuy] LPZ r.ku Agarrarse Comadreja. (ceq, pat, rh)
entre personas. (pat) q'ara chupa [q'ara chupa] sxx tikra. s., s.t.
q'apiriy [q'apiriy] LPZ r.p. Agarrar un Malandrín, descuidado. (rk)
momento. (pat) q'ara lawa <aym. [q'ara lawa] PTS mallki. s.
q'apiriy (q'apiriy)    PTS r.p. Estrechar la mano. Polvorín; planta, de olor fuerte que marea. (ceq,
rk)
(lot)
q'apisqa [q'apisqa] LPZ ph. Hurgado. (pat) q'ara lawa [q'ara lawa] LPZ Sopa sin recado.
(pat)
q'apisqa [q'apisqa] ph. Mezquino. (ceq) q'ara llamt'a (q'ara  llant'a)    CHU PTS mallki.
q'apisqa ñan [q'apisqa ñan] s. Camino rugoso. s. Planta q'ara lawa. (lot, rk)
(ceq)
q'ara pampa [q'ara pampa] LPZ s. Erial;
q'apiy (q'apiy)    PTS r.p. Apretar con la mano. suelo sin nada. (aul, lai, pat, rk)
(ceq, lot, rh)
q'ara pampiyay <pamp(a) + ea + y [q'ara
q'aq [q'ax] LPZ ñin. aq. Imapis p'akikuptin
pampeay] PTS r. mp. Dormir en el suelo, a la
jinata uyarikun; warak'ap ch'aqwan, q'aq
intemperie. (rk)
ñispa ñin. Sonido de quebrar; ruido de honda
q'araraq. (pat) q'ara pansa [q'ara pansa] CBB CHU PTS s.
Apodo de los sucrenses. (h&s, rk)
q'aqa [q'aqa] LPZ s. Oca con muchas raíces,
pura raíz. (pat) q'ara pansa [q'ara pansa] CHU s.t., s. Niño
pobre. (aul, rk)
q'aqa papa [q'aqa papa] (q'aq'a  papa)    LPZ
Papa mal formada. (pat) q'ara qara [q'ara qara] LPZ s. Wasi
ruwanapaq munakun. Cuero sin lana para
q'aqana [q'aqana] LPZ r.p. Jalar del cabello,
llevar piedras y tierra; cuero para bombos. (pat)
para quitar el dolor de cabeza. (pat)
q'aqcha [q'axcha] (k'ajcha)    PTS s. Frontón de q'ara siki [q'ara siki] sxx allqu. s. Mana
imayuq runa. Don nadie; lit. Nalgas desnudas.
pelota vasca; pelota de mano. (lot, rk) (rk)
q'aqchay [q'axchay] (q'ajchay)    PTS r.p. Azotar; q'ara simi [q'ara simi] CBB sxx s. Sin pelos
golpear con fuerza. (ceq, rk) en la lengua. (h&s, rk)
q'aqchay (k'ajchay)    PTS r.p. Tupir el tejido q'ara uma [q'ara uma] mallki. s. Trigo (lit.
con la wich'uña. (lot) Cabeza desnuda). (rh)
Q'aqchaya [Q'axchaya] LPZ suti. s. Apellido q'ara wankara [q'ara wankara] mallki. s.
de la región de Curva. (pat) Papaya silvestre. (ceq)
q'aqmay [q'axmay] (q'ajmay)    r.p. Arrancar q'ara wiksa [q'ara wisa] CBB q'ara wisa LPZ
plantas. (ceq) s.t. Pobre; lit. barriga pelada kikin : q'ara siki.
q'aqqachu [q'axqachu] LPZ p'isqu. s. Halcón (aul, h&s, pat)
grande. (pat) q'araray [q'araray, q'alalay] r.p. Despojar;
q'aquy [q'aqoy] r.p. Amarrar fuerte. (ceq) desnudar. (ceq)
q'ara [q'ara] CHU LPZ s., s.t. Árido, seco; q'ararinqa [ ] (q'ararenqa)    PTS p'isqu. s. Ave
tierra que no produce. (pat, str) negra con cola parcialmente blanca; si canta
q'ara [q'ara] s., s.t. Desnudo. (ceq, rh) cerca de uno es mala suerte. (lot)
q'ara [q'ara] LPZ s., s.t. Pelado. (pat) q'arathala [q'arathala] s. Paludismo kikin :
q'ara [q'ara] CBB PTS allqu. s.t., s. Citadino; chukchu. (ceq, h&s)
hombre blanco (visto como depredador). (h&s, q'arathala [q'arathala] s. Tamborero. (ceq)
rk) q'aray [q'aray] LPZ r.p. Desgastar. (pat)
q'ara [q'ara] PTS allqu. s.t., s. Destructor, q'aray [q'aray] LPZ r.p. Desnudar. (ceq, pat)
descuidado con las cosas. (rk) q'aray [q'aray] PTS r.p. Despojar, destruir. (rk)
q'aray [q'aray] CHU r.p. Pelar la papa o maíz, q'awi rumi, q'atawi [q'awi-rumi, q'atawi] rumi.
descascarar. (ceq) s. Piedra de cal. (ceq)
q'arita <q'ara + it + a [q'arita] awa. s.t. Tejido q'awiy [q'awiy] CHU r.mr. Secarse de calor las
liso y tupido. (rh) plantas.
q'aru <q'ara + -o masc. [q'aru] LPZ s.t. Dañino, q'awktiy [q'awjtiy] CBB q'awjtiy r.p. Arrancar
destructor, ratero; dañinos, los animales salvajes algo duro (piedra, etc.). (xa)
que hacen daño, no hay a quien reclamar. (pat) q'awsillu [q'awsillu] LPZ s.Chicle. (pat)
q'aruy despilfarrar ñawpan : Ccaruni. q'aya (q'aya)    CHU LPZ PTS r.t. Mañana.
Desperdiçiar, gastar mucho v mal. (dgh) (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str)
q'aruy kikin : wayraq maki. (dgh) q'ayakama [q'ayakama] LPZ PTS r.t. Hasta
q'asa [q'asa] s. Abra, paso en la montaña. mañana. (pat, rh)
(arusimiñee, ceq) q'ayantin [q'ayantin] LPZ PTS r.t. Al día
q'asa Desportillado. (lot)
(q'asa)    PTS s.t. siguiente. (ceq, gro, pat, rh)
q'asa [q'asa] sxx mana yachaqman tukuy q'ayapacha [q'ayapacha] r.t. Mañana mismo.
hacerse el q'asa, desentendido rk, q'ayasina [q'ayasina] r.t. Creo que (es) mañana.
q'asa kiru [q'asa kiru] LPZ Persona que le q'aya minchha [q'aya minchha] LPZ r.t.
falta dientes. (pat) Mañana pasado. (pat)
q'asa sunqu [q'asa sonqo] LPZ sxx s.t. q'aya minchha [q'ayaminchha] PTS r.t. Uno
Insatisfecho, disconforme. (pat, rk) de los próximos días. (ceq, gro)
q'asay [q'asay] r.p. Desportillar; sacar un poco q'aya paqarin [q'aya paqarin] LPZ r.t.
(dinero). Mañana por la mañana. (arusimiñee, ceq, pat)
q'asay [q'asay] LPZ r.p. Quitar una parte. (pat) q'aya p'unchaw [q'aya p'unchaw] LPZ PTS
q'asmay [q'asmay] r.p. Anivelar. (ceq) r.t. Día de mañana. (pat, rk)
q'aspa [q'aspa] LPZ s. Gorra. (pat) q'ayachay [q'ayachay] r.p. Mimar. (ceq)
q'aspa (q'aspa)    PTS s. Pan con manteca cocido q'ayakapuy [q'ayakapuy] r.p. Postergar. (ceq)
en la puerta del horno. (ceq, lot, rh, rk) q'ayma (q'ayma)    CHU q'allma PTS s., s.t.
q'aspa [q'aspa] LPZ s.t. Ninawan Desabrido, insípido, sin sabor kikin : qama.
ruphaykuchikun. Quemado por sol o fuego. (ceq, gro, lot, rh)
(pat) q'ayma [q'ayma] LPZ s.t. Opaco; nada claro.
q'aspachiy [qvaspachiy] CHU Asar LPZ r.p. (pat)
ligeramente el ají; dejar quemar el cabello, pelo, q'ayma [q'ayma] LPZ s.t. Mana sumaqta
lana; tostar pan; hacer quemar un poco. (pat) ruphanchu, manataq paranchu. Tiempo
q'aspasqa [q'aspasqa] LPZ ph. Quemado. (pat) nublado. (pat)
q'aspay [q'aspay] LPZ r.p. Pasar con fuego. q'ayma [q'ayma] s.t., s. Sin entusiasmo (persona,
(pat) fiesta); sin ganas. (rh, rk)
q'aspay [qvaspay] CHU r.p. Quemar cabello, q'ayma sunqu [q'ayma sonqo] s. Apático. (ceq)
pelo, lana. (rh) q'aymaray [q'aymaray] LPZ r.mp. Perder las
q'aspay [q'aspay] CHU Tostar ligeramente.
r.p. ganas. (pat)
q'atawi [q'atawi] LPZ rumi. s. Cal viva, se q'aymaray [q'aymaray] r.p. Perder sabor. (ceq)
come en pequeña cantidad. (pat) q'aymayay [q'aymayay] LPZ r.mp. Hacerse de
q'atawi, iskuya [q'atawi, iskuya ] s. Calcio. mala voluntad. (pat)
(arusimiñee) q'aymayay [q'aymayay] r.p. Perder el sabor,
q'awa [q'awa] LPZ s. Boñiga, excremento seco agriarse; ser apático. (ceq, rk)
del ganado vacuno. (dgh, pat, smtq) q'ayru [q'ayru, q'ayro] CBB CHU s. Depósito
q'awa [q'awa] LPZ s.t. Arruga. (pat) para guardar papa en la tierra. (ceq, h&s, trbrk)
q'awasqa [q'awasqa] LPZ ph. Imapis q'ayru [q'ayru] LPZ s.t. Sin ganas de trabajar.
imawanpis q'awasqa. Esta arrugado. (pat) (pat)
q'away <aym. [q'away] r.p. Amarrar. (ceq) q'ayruy [q'ayruy] LPZ r.mp. Languidecer
q'awchiy [q'awchiy] (q'awsiy)    LPZ r.mp. (ch'aki). (pat)
Masticar. (pat) q'ayruy [q'ayruy] sxx r.p. Almacenar (papas)
q'awi [q'awi] s. Hueso del pecho. (ceq) en la tierra. (rk)
q'awi [q'awi] mikhu. s. Plato típico; pecho de
q'aytu (q'aytu)    CBB LPZ PTS awa. s. Hilo
vaca frito o sancochado. (rk) de lana, cordel ñawpan : Ccaytu. Hebra de
hilo.. (dgh, ceq, h&s, gro, lot, pat, rh)
q'aytu kunka [q'aytu kunka] CBB PTS asi q'illu jamanq'ay [q'ellu jamanq'ay] mallki. s.
s.t Cuellilargo. (h&s, rk) Lirio amarillo. (dgh)
q'aytu muruq'u [q'aytu moroq'o] CBB LPZ q'illu p'iñwa [q'ellu p'iñwa] LPZ mallki. s.
PTS s. Ovillo. (h&s, pat, rk) Flor amarillo, lirio del valle. (pat)
q'icha (q'echa)    LPZ PTS s. Diarrea. (lot, pat) q'illu sara (q'ellu  sara)    LPZ PTS Maíz
q'ichay [q'echay] LPZ r.p. Tener diarrea. (pat) amarillo. (lot, pat)
q'ichichi (q'echichi)    PTS s. Loro pequeño. q'illunchu [q'ellunchu] p'isqu. s., s.t. Canario
(ceq, lot, rh) silvestre; amarillento. (ceq)
q'ichichi [q'echichi] PTS Llorón. (rk)
s.t., s. q'illunchu [q'ellunchu] CBB q'ellunchu s.t., s.
q'ichichi [q'echichi] CHU llimp'i. s.t., s. Verde Amarillento. (xa)
lechuga, color. q'illuspuru [q'elluspuru] (p'illispuru)    LPZ
q'ichwa [q'eshwa] CHU s. Cuerda. (str) p'isqu. s. Canario del valle, de color amarillo y
negro. (pat)
q'ichwa [q'eswa, q'eshwa] CHU s. Soga de paja
torcida; ñawpan : Qquechhua. La tierra q'illuyachiy [q'elluyachiy] CHU LPZ r.p.
templada o de temple caliente.. (dgh) Amarillar; convertir color amarillo. (pat)
q'ichway [q'eshway] (<>)    CHU r.p. Hacer una q'illuyay [q'elluyay] LPZ r. mp. Palidecer, p
cuerda, entorcelar. (lot, str) enfermedad. (xa, pat, rk)
q'ichway [q'esway, q'eshway] CHU r.p. Torcer, q'illuyay [q'elluyay] CBB q'elluyay LPZ r.p.

hacer soga de paja. Amarillear; volverse amarillo. (xa, ceq, pat)


q'iju q'iju [q'eju q'eju] LPZ s. Rayo, q'imina kimsak'uchu [q'emina kimsak'uchu]
relámpago. (pat) yupa. Triángulo isósceles. (arusimiñee)
q'ila mallki. s. Planta con flores
[ ] (q'ela)    PTS q'imiriq rimay, q'imiriq yuyay [q'emirix
rimay, q'emirix yuyay] simi. Oración subordinada.
azules; se usa como leña. (lot)
(arusimiñee)
q'illachakuna [q'ellachakuna] s. Herrajes. q'imiriy [q'emiriy] r.p. Apoyar. (arusimiñee)
(arusimiñee)
q'illay [q'ellay] s.Fierro. (arusimiñee) q'imiy [q'emiy] r.p. Poner cuña. (ceq)

q'illay [q'ellay] PTS s. Hierro. (arusimiñee) q'impi [q'empi] LPZ s. Alusión con palabras.
(pat)
q'illay chuku [q'ellay chuku] s. Casco.
(arusimiñee)
q'impi [q'empi] LPZ tupu. s. Iskay chunka
kuraq chulla. Medida alyas q'impi. (pat)
q'illay q'aytu [q'ellay q'aytu] s. Alambre.
(arusimiñee) q'impi [q'empi] LPZ s. Montón grande de
q'illay takaq [q'ellay takax] s. Herrero. (dgh) arveja. (pat)
LPZ Chay alyas yuraqa q'impisqa. esas
q'illikuy [q'ellikuy] r. ku Desdeñarse, hastiarse. arvejas están amontonadas. (pat)
(ceq)
q'illikuy [q'ellikuy] LPZ r.p. Rechazar a
q'impikuy [q'empikuy] r. ku Arremangarse. (ceq)
propósito. (pat) q'impikuy [q'empikuy] LPZ r. mp. Saber
argumentar. (pat)
q'illikuy (q'ellikuy)    PTS r.p. Rehusar (algo),
estar descontento. (lot) q'impiy [q'empiy] LPZ r.p. Amontonar en la
misma chacra. (pat)
q'illinchu (q'ellinchu)    PTS p'isqu. s. Ave. (lot)
q'illisiri [q'ellisiri] LPZ s.t., s. Rechazador, t'inkiy articulación. (rk)
acostumbrado a rechazar, p ej. la comida. (pat) q'inqu [q'enqo] s.t. Torcido. (ceq)
q'illiskiri (q'elliskiri)    PTS s.t. Rehusador; niño q'inqu [q'enqo] yupa. s.t., s. Ondulado.
(arusimiñee)
molestoso, malcriado. (ceq, lot)
q'illiy [q'elliy] CHU r,p Descontentar, repudiar. q'inqu q'inqu [q'enqo q'enqo] PTS s.t., s.
Serpenteado ñawpan : Qquencu qquenccu.
q'illiy [q'elliy] LPZ r.p. Dejar por rabia. (pat) Cosa de muchas bueltas muy retuerta, o de
q'illu (q'ellu)    CHU LPZ PTS llimp'i. s.t. muchas rebueltas y escondrijos.. (dgh, gro)
Amarillo. (ceq, lot, pat, rh, str) q'inqu simi [q'enqo simi] y. Enrevesado. (dgh)
q'illu [q'ellU] PTS s.t. Pálido. (rk) q'inqu siqi [q'enqo seqe] yupa. y. Línea
q'illu ch'uju [q'ellu ch'uju] LPZ mallki. s. ondulada. (arusimiñee)
Planta espina de tallo amarillo. (pat) q'inquy [q'enqoy ] r.p. Refracción del calor.
q'illu jallp'a [q'ellu jallp'a] LPZ Wasi pirqata (arusimiñee)
lluchk'achanapaq; tiryu, siwara pisita urin. q'inquykuy [q'enqoykuy] CHU r. mp. Caminar
Tierra amarilla. (pat) por caminos que tienen curvas.
q'inti (q'enti)    CBB q'enti PTS s. Picaflor; q'ipiriy [q'epiriy] PTS r.p. Cargar un poco, un
colibrí. (xa, ceq, lot) rato. (rk)
burru q'inti otra variedad. (xa) q'ipiriykukuy [q'epiriykukuy] PTS r.p.
qori q'inti colibrí. (xa) Cargarse bien, mucho. (rk)
q'intikuy [q'entikuy] r. mp. Contraerse. q'ipiy [q'epiy] CHU LPZ r.p. Cargar en la
(arusimiñee) espalda. (ceq, pat, rh, str)
q'intisqa (q'entisqa)    PTS ph. Encogido. (lot) q'ipiykuy [q'epiykuy] PTS r.p. Cargar hacia
q'intiy (q'entiy)    PTS r. mp. Encogerse. (ceq, lot) adentro. (pat, rk)
q'intiy [q'entiy] r.p. Contracción. (arusimiñee) q'ipiykuy [q'epiykuy] PTS r.p. Cargar hacia
q'iña [q'eña] sxx s. Bebé de pocas semanas. adentro.
(rk) q'iqwakuy [q'exwakuy] (q'ejwakuy)    r. ku
q'ipachiy [q'epachiy] r.p. Estrangular. (ceq) Fundirse; tener hernia. (ceq)
q'ipi (q'epi)    PTS s. Bulto que se lleva cargado q'ira q'ila [q'era] LPZ mallki. s. Planta
en la espalda.. (ceq, lot, rh) medicinal que crece en zonas del valle, de la
q'ipi [q'epi] LPZ s. Carga. (pat) familia del tarwi, florece azul. (pat)
alma q'ipi. q'irna [q'erna] s.t. Mujer floja. (ceq)
punku q'ipi. q'irway [q'erway] r.p. Exprimir ch'irway. (ceq)
q'ipi siki [q'epi siki] sxx asiku. s.t. Persona de kikin : qhichipra.
trasero voluminoso, corre con dificultad. (rk) q'isipra [q'esipra] s. Ceja ñawpan : Qquesipra.
q'ipi tiryu [q'epi tiryu] LPZ tupu. y. Chunka Las cejas.. (dgh, arusimiñee)
qanchisniyuq chulla. Carga de trigo antes del q'isña [q'eshña] s. Nene. (ceq)
trillado. (pat) q'isu [q'esu] s.t. Tuerto. (ceq)
q'ipichakuy [q'epichakuy] LPZ r.p. Empacar, q'ita [q'eta] CBB q'eta PTS s. Arrope,
preparar los bultos; alistar carga wakichikuy. demasiado maduro; mojado. (xa, ceq, rh)
(pat, rk)
q'ipichay [q'epichay] LPZ PTS r.p. Hacer el
q'ita machasqa [q'eta machasqa] PTS s.t.
Completamente borracho. (rk)
bulto; hacer una carga. (ceq, gro, pat)
q'ipichikuy [q'epichikuy] PTS r.p. Cargar, q'itachiy (q'eta)    PTS r.p. <> Cocer
demasiado, madurar demasiado hasta hacerse
dejarse cargar; hacer cargar (algo con otro).
bastante líquido. (lot)
q'ipichikuy [q'epichikuy] LPZ r.p. Hacerse
q'itay [q'etay] r.p. Mojar, mazamorrar. (ceq)
cargar; hacer cargar algo para uno. (pat)
q'ipichiy [q'epichiy] LPZ r.p. Cargar, hacer; q'itaykuy [q'etaykuy] r.mr. Podrirse. (rh)
enviar. (pat) q'itaykuy [q'etaykuy] PTS r.p. Cocer, madurar
demasiado hasta convertirse en líquido espeso.
q'ipikapuy [q'epikapuy] PTS r.p. Llevárselo (rk)
cargando.
q'ititiyay [q'eteteyay] r. mp. Corcovear; cuando
q'ipikuy [q'epikuy] LPZ PTS r.p. Cargar para de súbito corren los burros, toros, etc.. (ceq)
uno mismo. (pat)
q'iwa (q'ewa)    PTS s. Homosexual. (lot)
q'ipimpuy [q'epimpuy] r.p. Cargárselo (aquí).
q'iwa [q'ewa] s.t. Cobarde. (ceq, lot)
q'ipimuq [q'epimuq] s.t., s. Cargador.
q'iwa jallp'a [q'ewa jallp'a] y. Arena movediza.
q'ipimuy [q'epimuy] r.p. Ir a cargar. (arusimiñee)
q'ipina [q'epina] PTS s. Bulto a ser cargado. q'iwachiy [q'ewachiy] (qiwayachiy)    LPZ PTS
q'ipina [q'epina] LPZ s. Carga, tela para llevar r.p. Q'iwachi-wa-n. Acobardar; desanimar. (pat,
carga. (pat) rk)
q'ipipuy [q'epipuy] r.p. Cargárselo. q'iwakuy [q'ewakuy] r. ku Acobardarse, p ej. por
q'ipiqay [q'epiqay] (q'epeqay)    r.p. Descargar. precio alto. (ceq, rk)
(ceq) q'iwakuy [q'ewakuy] LPZ r.ku Desanimarse.
q'ipiqay [q'epiqay] LPZ PTS r.p. Descargar. (pat)
(pat, rk) q'iwalu [q'ewalu] (q'ewalo)    sxx s.t., s.
q'ipirapita [q'epirapita] LPZ s.t., s. Trabajo de Maricón; cobarde. (rk)
cargador en ciudades. (pat) q'iwi [q'ewi] LPZ chiru. s. Curva, línea. (pat)
q'ipiri [q'epiri] LPZ s.t., s. Cargador. (pat) q'iwi [q'ewi] LPZ s.t., s. Doblado, chueco. (pat)
q'ipirikuy [q'epirikuy] LPZ PTS r.ku q'iwi chupa (q'ewi  chupa)    PTS y. Escorpión.
Cargarse. (pat, rk) (lot)
q'ipirina [q'epirina] CHU s. Aguayo comprado.
q'iwi q'iwi [q'ewi q'ewi] LPZ chiru. y. q'umir (q'omer)    CHU LPZ PTS llimp'i. s.t.
Ondulada, línea. (pat) Verde, color. (ceq, lot, pat, rh, str)
q'iwikuy [q'ewikuy] r. ku Torcerse, luxarse. (ceq) q'umir jawas [q'omer jawas] LPZ y. Haba
q'iwikuy [q'ewikuy] LPZ r.ku Doblarse. (pat) verde. (pat)
q'iwirina [q'ewirina] LPZ k'iwirina PTS q'umir puquy [q'omer poqoy] y. Legumbre.
q'ewirina s. Curva o vuelta. (pat) (arusimiñee)
q'iwiy q'iwi.wa.n [q'ewiy] r. wa Retorcerle a q'umir timpu [q'omer tiempo] s. Verano;
uno (el estómago). (rk) estación. (ceq)
q'iwiy [q'ewiy] LPZ Doblar. (pat)
r.p. q'umir uchu [q'omer uchu] LPZ y. Ají verde
ñawpan : Ccomer vchu. Agi verde.. (dgh, pat)
q'iwiy (q'ewiy)    LPZ PTS r.p. Torcer. (ceq, lot,
pat, rh) q'umir umiña [q'omer umiña] rumi. s.
kunka q'iwiy matar gallinas. (dgh) Esmeralda. (dgh, arusimiñee)
q'iwiykachakuy [q'ewiykachakuy] r.ku q'umirkuna [q'omerkuna] LPZ s. Verduras.
Retorcerse. (rk) (atd, ceq, pat)
q'iwsa [q'ewsa] LPZ s.t., s. Tukuyta turiyan, q'umiryay [q'omeryay] r. mp. Enverdecerse.
(ceq)
anchata waqan, qhaparin. Maricón kikin :
q'iwa. (pat) q'umiryay [q'omeryay] LPZ r.mr. Reverdecer
LPZ Llorón. (pat) el campo. (pat)
q'iya [q'ea] (q'eya)    CBB q'ea PTS s. Pus q'uncha [q'oncha] (q'oncha)    LPZ PTS s.
ñawpan : Qquea. La materia, o podre que sale Fogón junch'a fogón grande. (ceq, lot, pat, rh)
de la postema, o herida.. (dgh, xa, ceq, h&s, lot, rh) kikin : chhaqa.
q'iya(yku)y [q'eya(yku)y] CBB q'ea(yku)y r.p. q'unukuy, qhunukuy [q'onukuy, qhonukuy] r.
Infectarse con pus. (xa) ku Acurrucarse. (ceq)
q'iyachay (q'eyachay)    PTS r.p. Infectarse, q'uñi (q'oñi)    LPZ PTS s.t. Caliente. (ceq, lot,
hacerse pus. (ceq, lot) pat)
q'uchuq [q'ochUx] LPZ s.t., s. Jóvenes que q'uñi [q'oñi] LPZ s.t., s. Calor. (pat)
cantan y bailan. (pat) q'uñi jallp'a [q'oñi jallp'a] y. Tierras calientes.
q'uchuy [q'ochuy] LPZ r. mp. Kay provinciapi q'uñi pukyu [q'oñi pukyu ] y. Termal.
yachanku q'uchuyta sipas waynakuna sintata (arusimiñee)
jap'ikuspa, simp'anku iskayñiqman tususpa. q'uñi q'uñilla [q'oñi q'oñilla] r.t. Todavía
Bailar cantando, lo cual llaman el q'ullu, allí caliente, recién sacado del horno o lugar
pueden bailar los solteros y solteras. (pat) abrigado; pxt: recién terminado, p ej. un texto
q'uchuy [q'ochuy] LPZ r. mp. Cantar corriendo recién impreso. (dgh, rk)
trenzando. (pat) T'antataqa q'uñi q'uñillata ranqharpanku.
vendieron todo el pan todavía caliente.. (rk)
q'ulay [q'olay] CBB PTS r.mr. Arder con
intensidad; reducirse a cenizas. (ceq, h&s, rh) q'uñi timpu [q'oñi tiempo] s. Verano. (ceq)
q'ulay LPZ r.mr. Quemarse. (pat) q'uñi unquy [q'oñi onqoy] LPZ y. Fiebre. (pat)
q'ulu [q'olu] PTS s. Sombrero viejo. (ceq) q'uñichi [q'oñichi] sxx s. Recalentado,
comida recalentada. (rk)
q'ullti [q'olti] s. Sorbo; trago. (ceq)
q'ulltin (q'olltin)    PTS ñin. aq. Sonido de beber. q'uñichiy (q'oñichiy)    LPZ PTS r.p. Calentar;
(lot, smtq, rk)
recalentar comida. (ceq, lot, pat, rh)
q'ulltiy [q'oltiy] r. mp. Sorber. (ceq, rk) q'uñiriy [q'oñiriy] LPZ r. mp. Calentar. (pat)
q'ulltiy (q'olltiy)    PTS r.p. Tragar. (lot) q'uñiriy [q'oñiriy] CHU r.mr. Encelarse un
animal.
q'ullu [q'ollu] LPZ s.t., s. Runtu qulluyan,
mana chichiluman kutinchu. Podrido; huevo q'uñiy q'uñi.wa.n [q'oñiy] CHU r. mp.

que no sirve para incubar. (pat) Calentar. (str)


q'ullu runtu [q'ollu runtu] LPZ y. Huevo q'uñiy [q'oñiy] LPZ r.mr. Calor, hacer. (pat, rh,
rk)
podrido, no sirve para incubar kikin : miq'a
runtu. (pat) q'uñiyay [q'oñiyay] PTS r.p. Calentarse awqan
: chiriyay.
q'ulluriy [q'olluriy] LPZ r. mp. Hombre que no
puede reproducir. (pat) q'upa (q'opa)    LPZ PTS s. Basura. (ceq, lot,
pat)
q'ulluriy [ ] (q'olluriy)    CHU PTS r.p.
Levantar el vestido o falda de abajo. (ceq, lot)
q'upachay [q'opachay] LPZ r.p. Ensuciar con
basura. (pat, rk)
q'umi [q'omi] s.t. Híbrido. (arusimiñee)
q'upachikuy [q'opachikuy] r.ku Entrarle basura q'uyu ñawi [q'oyu ñawi] LPZ y. Ojos con
al ojo. (rk) moretón. (pat)
Q'upana [q'opana] PTS kiti. s. Copana, q'uyu papa [q'oyu papa] LPZ y. Papa
población en el norte de Potosí.. amoratada, verdeada. (pat)
q'upuru [q'opuro] mallki. s. Frejol gris. (ceq) q'uyuchay [q'oyuchay] r.p. Magullar. (ceq)
q'urumta q'urunta [q'oronta] (q'orunta)    PTS q'uyuchay [q'oyuchay] LPZ r.p. Poner
q'oronta s. Marlo Ccorumtta. El coraçón de la moretón. (pat)
maçorca.. (ceq, lot) q'uyuy [q'oyuy] CHU r.p. Trenzar. (str)
q'uruta (q'oruta)    LPZ PTS ukhu. s. q'uyuyay (q'oyuyay)    PTS r.mr. Amoratar. (lot)
Testículo. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh) r 21 [r] qillqa. s. Iskay chunka juqniyuq ñiqi
q'usiy [q'osiy] r.p. Tragar. (ceq) qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. R, r;
q'usñi [q'oshñi] (q'osñi)    CHU q'osni LPZ q'osni letra.
PTS q'osñi s. Humo ñawpan : Ccozni. Humo.. R/r [r/r] qillqa. s. Kay r sanampaqa tukuyñiqpi
(dgh, ceq, lot, pat, trbk) (r); chaywanpis Qulla Suyunchikpi wakin
q'usñi [q'osñi] CHU LPZ PTS s. Polvo de ñawpamanta simita qillqanapaq
tierra. (pat) apaykachanchik; rikra, ruru, raphi, ruqhutu.
q'usñichiy [q'osñichiy] LPZ r.p. Ahumar, Kay simi Bolivia Suyupi astawan (l)wan
hacer sahumerios; hacer pasar ritual (ofrenda). jawanchakun: lixra, luru, laphi, luqutu;
(xa, pat, rh) chaywanpis, ñancharisqa qillqaypiqa r-wan
q'usñichiy [q'osñichiy] (q'oshñichiy)    LPZ r.p. qillqakun.. (ñancha)
Humear; hacer humear. (ceq, pat) R. [r.] k'utu s. Rimay. Oración. (ñancha)
q'usñichiy [q'osñichiy] CHU LPZ r.p. ra [ra] k' Distributivo.
Levantar polvareda. (pat) rakacha [rakacha] (raqachu)    LPZ raqachU s.
q'usñimuy [q'osñimuy] CBB q'osñimuy r.p. arracacha, hierba de raíz comestible (racacha);
Humear. (xa) hierba perenne de la familia de las Umbelíferas.
q'usñirichiy [q'osñirichiy] LPZ r.p. Humear, (pat, encarta)
hacer. (pat) raki [raki] (laki)    LPZ s. Olla de barro, plana, de
q'usñiy [q'osñiy] LPZ s. Humear. (pat, rk) boca ancha. (pat)
q'usñiyay [q'osñiyay] CBB q'osñiyay r.mr.
raki [raki] s. Pronóstico. (arusimiñee)
Convertirse en humo. (xa) raki raki [raki raki] LPZ mallki. s. Jampi
q'usqi [q'osqe] s.t. Brumoso. (ceq) qhurakuna. Helecho común rap'a rap'a. (pat)
q'usu (q'osu)    PTS q'oso s. Persona o animal que raki simi [raki simi] (laki  simi)    LPZ s.t., s.

come poco escogiendo solo lo mejor. (ceq, lot, rk) Hablador. (pat)
q'usu [q'osu] LPZ s.t., s. Mala cara. (pat) raku [raku] k' Distributivo.
q'usu [q'osu] LPZ s.t., s. Persona de cara triste. rakha [rakha] ukhu. s. Órgano genital de la
(pat) mujer. (arusimiñee)
q'utiyay <kas. q'utu + ear [q'otiyay] sxx q'oteay rakha [rakha] (  )    s. Vagina. (arusimiñee)
r.p. Embaucar. (rk) rakhu [rakhu] yupa. s.t. Grueso (en volumen).
(arusimiñee)
q'utu [q'otu] LPZ s. Bocio. (pat)
q'utu [q'otu] PTS q'oto s. Bocio, cosas
rakhu PTS s.t. Grueso (hebras);
(rakhu)    LPZ
macizo phatu grueso (láminas). (ceq, lot, pat, rh)
parecidas al bocio. (ceq, rh)
q'utu q'utu [q'otu-q'otu] mallki. s. Árbol (cierta
rakhu ch'unchulli [ch'unchul] (ch'unchul,a)    
CHU LPZ PTS y. Intestino grueso.
especie). (ceq)
(arusimiñee, pat)
q'utu unquy [q'otu onqoy] y. Hipotiroidismo. rakhu lasu [rakhu lasu] LPZ y. Lazo grueso.
(arusimiñee)
(pat)
q'utuyay [q'otuyay] CHU LPZ r. mp.
rakhu phaka [rakhu phaka] LPZ ukhu. y.
Formarse el bocio; tener bocio. (pat)
Pierna gruesa. (pat)
q'uwa (q'oa)    PTS s. Sahumerio; artemisa, rakhu phuchkay [rakhu phushkay] LPZ awa.
incienso a una virgen o santo. (lot)
r.p. Hilar grueso. (pat)
q'uwachay [q'owachay] LPZ r.p. Sahumar. rakhu waskha [rakhu waskha] LPZ y. Soga
(pat)
gruesa. (pat)
q'uyu [q'oyu] LPZ s. Moretón. (pat)
rakhuchay [rakhuchay] LPZ r.p. Engrosar.
q'uyu (q'oyu)    PTS s.t. Amoratado. (lot, rh) (ceq, pat)
rakhuyay [rakhuyay] LPZ r.p. Engordar; rantichikuy [rantichikuy] LPZ r.p. Comprar,
hacerse gordo. (ceq, pat) hacerse (hacer que otra persona le compre algo a
kikin : phatukuy volverse grueso. (ceq) uno). (pat)
rak'i (rak'i)    PTS s. Crencha; división del rantichikuy [rantichikuy] PTS r.p. Comprar,
cabello. (lot) hacerse; hacerse sobornar.
rak'ichikuq [rak'ichikUx] yupa. s.t., s. rantichimuy [rantichimuy] r.p. Ir a hacer
Dividendo. (arusimiñee) comprar.
rak'ikuq [rak'ikUx] yupa. s.t., s. Divisible. rantichiy [rantichiy] LPZ r.p. Hacer comprar a
(arusimiñee) otro. (pat)
rak'ina sanampa [rak'ina sanampa] (  )    y. Signo rantikamuy [rantikamuy] r.ku Ir a comprar(se).
de división, entre (/). (arusimiñee) rantikapuy [rantikapuy] PTS r.p. Comprárselo
rak'inakuy, qunakuy [rak'inakuy, qonakuy] (para uno).
r.p. Compartir objetos. (arusimiñee) Rantikunap Tantakuynin [rantikunax
rak'iq [rak'ix] yupa. s.t., s. Divisor. (arusimiñee) tantakuynin] wanlla. Legislativo. (rk)
rak'iy [rak'iy] CBB LPZ lakiy PTS rak'iy r.p. Rantikunap Umalliqnin [rantikunax
Distribuir. (ceq, lot) Umalliqnin] wanlla. Presidente del congreso. (rk)
rak'iy [rak'iy] (lakiy)    yupa. r.p. Dividir. rantikuq [rantikUx] s.t., s. Comprador.
(arusimiñee, pat) rantikuy [rantikuy] LPZ r. ku Comprar(se).
rak'iy [rak'iy] (rak'iy)    r.p. Partir el pelo. (ceq) (ceq, pat)
rak'iy [rak'iy] r.p. Separar; separar los rebaños rantimuy [rantimuy] LPZ PTS r.p. Comprar,
de oveja. (pat) ir a. (pat, rk)
rak'iy [rak'iy] yupa. s. División. (arusimiñee) rantin [rantin] LPZ s.t., s. Reemplazante en
ral real [ral] CBB ñawpa. s. Moneda de diez ausencia de una persona en la comunidad. (pat)
centavos. (h&s) rantin [rantin] wanlla. s.t., s. Representante. (rk)
kaykuna kan: phata, phisu, tumina, tustun, sara, rantinpaq [rantinpax] LPZ Para su
ral. reemplazo. (pat)
ramara <kas. [ramara] LPZ s. Arco de rantinakuy, turkay [rantinakuy, turkay] r.p.
matrimonio, con flores de cantuta. (pat) Cambiar. (arusimiñee)
ramay [ramay] r.p. Contribuir cuota. (ceq) rantiñiqta runap atiyninpiqa [rantinexta
ranchu <kas. (ranchu)    PTS suti. s. Rancho; runax atiyninpiqa] wanlla. Democracia
nombre de pequeña villa entre Tecoya y Guindas representativa. (rk)
Pampas. (lot, rh) rantipuy [rantipuy] r.p. Comprárselo.
ranqhakipay [ranqhakipay] s. Exportación. rantiqay [rantiqay] r.p. Comprar una parte.
(arusimiñee)
rantiriy [rantiriy] r.p. Comprar algo, para ver
ranqhaq [ranqhax] LPZ ranjaq s.t., s. Vendedor. cómo es.
(arusimiñee, pat)
rantiriy [rantiriy] LPZ r.p. Puede comprar.
ranqhay [ranqhay] LPZ, tit ranjay r.p. (pat)
Vender. (pat, rh)
rantirquy [rantirqoy] r.p. Comprarlo (con
ranra [ranra] CHU s.t Descosido. gracia).
ranra [ranra] LPZ s.t. Llimphu pampa. Suelo rantiy (rantiy)    CHU LPZ PTS r.p. Comprar.
limpio y duro para caminar rápido. (pat) (lot, pat, rh, str)
ranra [ranra] LPZ s.t. Tierra pedregosa. (pat) rañu <kas. [rañu] (dañu)    PTS s. Daño.
ranti [ranti] LPZ s. Compra. (pat) raphay [raphay] r. ku Rapar. (ceq)
ranti [ ] (lanti)    PTS s. Imagen sacra. (ceq, lot) raphay [raphay] CHU r.p. Raspar, refregar,
ranti [ranti] s. Representante. (arusimiñee) frotar con instrumento cortante. (trbk)
ranti [ranti] s. Sustituto. (arusimiñee) raphi [laphi] LPZ s. Hoja de planta. (pat)
ranti [ranti] s.t. Comprado. raphi [laphi] LPZ yacha. s. Papel, hoja de
rantin [rantin] Substituto, su. papel. (arusimiñee, pat)
rantiq [rantiq] s.t., s. Comprador. (pat, rk) raphi wakuna [laphi wakuna] s. Carnet de
rantichay [rantichay] yupa. s. Representación. vacunación. (arusimiñee)
(arusimiñee) raphi wayaqa, chaski jallch'ana [laphi
rantichay [rantichay ] r.p. Representar. wayaqa, chaski jallch'ana] yacha. Sobre.
(arusimiñee) (arusimiñee)
rantichay [rantichay ] r.p. Sustituir. (arusimiñee)
raphi, lasq'a, last'a [laphi, lasq'a, last'a] s. raqray [laxray] (laqray)    LPZ r.p. Insultar sin
Página. (arusimiñee) medida. (pat)
Raphicha [laphicha] yacha. s. Cartel, lota. raqray laqray [laxray] LPZ r.p. Rajar. (pat)
(arusimiñee) raqray laqray [lajray] (lajray)    PTS laxray r.p.
raphicha [laphicha] qillqa. s. Ficha. (arusimiñee) Rajar, agrietar (cerámicas). (ceq, gro, lot, rk)
raphicha [laphicha] yacha. s. Lota, tarjeta, raqhaypa jayñiynin, raqhaymanta
ficha. (arusimiñee) jayñiy qillqa [raqhaypa jayniynin, raqhaymanta
raphicha jallch'ana [laphicha jallch'ana] s. jayniy qelqa] Registro de firmas de conformidad.
Porta lotas. (arusimiñee) (arusimiñee)
raphichakuy [laphichakuy] LPZ r. mp. -rara [–rara] PTS k' Lleno de. (gro)
Retomar hojas. (pat) rarq'a larq'a [larq'a] (larq'a)    LPZ s. Acequia.
raphichana, raphicha churana (pat)
[laphichana, laphicha churana] yacha. s. Fichero. rarq'achay [larq'achay] (larqachay)    LPZ r. mp.
(arusimiñee) Hacer canal. (pat)
raq [rax] k' Yanapaniraq. Anticipativo,. ras ñiy ras ñi.wa.n [ras niy] PTS r. wa
raq [-rax] CHU -raq" k' Aún, todavía, primero. Estremecimiento ñawpan : Raznin. Temblar los
(str) huessos, o sonar.. (dgh, rk)
raq [rax] k' Todavía. (razniy)    Sonido de los huesos ñawpan : Razniy.
raqachu [raqachu] LPZ mallki. s. Arracacha, El sonido de los huessos.. (dgh)
hierba perenne de la familia de las Umbelíferas, raskhay <kas. [raskhay] LPZ r.p. Rascar. (pat)
crece en tierras frías, su raíz cocida es rasp'iy [rasp'iy] r.p. Rasguñar. (ceq)
comestible; (Arracacia xanthorrhiza) qhaway : rast'a [rast'a] LPZ mallki. s. Planta que crece
rakacha. (pat, encarta) en el suelo, planta rastrera. (pat)
raqay [raqay] s.t. Desmantelado, destartalado. rast'a [rast'a] (last'a)    LPZ s.t. Trepado en la
(ceq)
pared. (pat)
raqchi [raxchi] CHU s.t Flaco (especialmente,
rast'ay [rast'ay] (last'ay)    LPZ r. mp. Caer al
los animales).
suelo. (pat)
raqchi [raxchi] LPZ s.t., s. Simisapa.
ratachiy, q'iyachay [ratachiy, q'eyachay] r.p.
Hablador; que grita. (pat)
Infectar. (arusimiñee)
raqchi [raxchi] s.t., s. Ollero, alfarero. ratkha, rakta [ratkha, rakta] yupa. s.t. Doble en
(arusimiñee)
espesor y grosor. (arusimiñee)
raqra laqra [laxra] CBB lajra s.t. Grieta,
rendija. (xa)
ratu <kas. (ratu)    CHU PTS s. Rato, un. (ceq,
lot, str)
raqra [laxra] (laqra)    LPZ s.t. Rajado ñawpan : juk ratukama hasta luego. (ceq)
Rakra. Hendedura resque brajadura.. (dgh, pat) juk ratumanta de un rato. (ceq)
raqra [laxra] (lajra)    LPZ PTS laxra s.t. Rajado rathachikuy [rathachikuy] CHU r.ku Hacerse
(tierra, casa, olla de barro) Rakra. Hendedura rascar.
resquebrajadura.. (dgh, ceq, lot, pat)
rathakuy [rathakuy] CHU r.ku Rascarse el
raqra manka laqra manka [laxra manka] cuerpo ñawpan : Rattacuni. Pegarse algo, a
LPZ Rajado de olla de barro. (pat) otra cosa.. (dgh)
raqra wasi laqra wasi [laxra wasi] LPZ rathati [rathati] sxx s. Raterillo. (rk)
Rajado de la casa. (pat) rat'aq lat'aq [rat'ax] LPZ lat'aq PTS lat'aq
raqra* [laxra*] LPZ s.t. Raqpa*. Camino s.t., s. Gateador; criatura que aprende a caminar.
pedregoso. (pat) (pol, pat)
raqra* [laxra*] LPZ Rumirara jallp'a.
s.t. rat'ay lat'ay [rat'ay] PTS r. mp. Caminar de
Chacra dura para trabajar, casi piedra sin tierra. mal humor. (smtq, rk)
(pat)
rat'ay lat'ay [rat'ay] PTS lat'ay r.p. Gatear;
raqrakuy laqrakuy [laxrakuy] LPZ r.mr. caminar de cuatro pies. (ceq, lai, pol, rk)
Rajarse. (pat) rat'aykachay lat'aykachay [rat'aykachay]
raqrasqa laqrasqa [laxrasqa] LPZ PTS ph. PTS r. mp. Caminar de un lugar a otro
Rajado (p ej. Olla). (pat, rh) rezongando. (rk)
raqray laqray [laxray] LPZ r.mr. Discutir sin rawk'ana [rawk'ana] (lawk'ana)    CHU lawk'ana
medida. (pat) LPZ PTS s. Arado de mano. (pat, trbk)
raqray [laxray] CBB lajray r.p. Agrietar, rajar.
(xa)
rawk'ana [lawk'ana] (lank'ana)    LPZ s. Rch [rch] k'utu s. Rimaycha. Frase. (ñancha)
Escardillo, herramienta con hoja de hierro, para Rchq [rchq] k'utu s. Rimachiq. Verbo. (ñancha)
cosechar papa. (dgh, lot, pat) -ri [ri] CHU k' Inceptivo y de cortesía; empezar
rawk'ana [lawk'ana, lliwk'ana, liwk'ana] PTS s. a Wawaqa puririn. La criatura camina,
ñawpan : ch'ira; rauccana. El escardillo de caminó de repente. (str, rk)
hierro.. (dgh) -ri [ri] k' Suavizador oracional.
s. kikin : ch'ira.
-rí? [rí?] k. Conjunción interrogativa
rawk'ana lasu [lawk'ana lasu] (lawk'ana  lasu)    
Yachankichuri. Acaso sabes?. (rk)
LPZ Lazo que amarra la reja de la rawk'ana.
(pat)
ribajay <kas. (rebajay)    PTS r.p. Rebajar. (lot)
rawrachikuy lawrachikuy [lawrachikuy] ribusu <kas. [ribusu] s. Rebozo. (rh)
LPZ Santukunaman rawrachikuna juk
r. mp. richinay <kas. ? [richinay] r. mp. Quemarse la
wilawan. Encender velas a los santos. (pat) comida en la orilla de la olla. (ceq)
rawrachikuy lawrachikuy [lawrachikuy] rija rija [reja-reja] s. Páncreas. (ceq)
LPZ r. mp. Prender vela. (pat) rikch'achikuq simi simi. Saphinchaq yuyay.
rawrachiy [lawrachiy, larwachiy] LPZ lawrachiy Metáfora. (rk)
PTS Allinta rawrananpaq
larwachiy r.p. rikch'achiq [rijch'achix] PTS s.t., s.
ninaman llamt'ata churay. "sisa q'unchata Asemejador. (k )
utqhayta rawrachin". Arder, hacer (fuego). rikch'achiq simi [rijch'achix simi] simi. s.
rawrachiy lawrachiy [lawrachiy] LPZ r.p. Metáfora. (k )
Prender fuego. (pat) rikch'achiy [rijch'achiy] r.p. Asemejar,
rawrariy [larwariy] r.p. Empezar a arder. (dgh) identificar. (ceq)
larway <kas. labrar [larway] LPZ r.p. Abrir rikch'achiy [rijch'achiy] LPZ r.p. Despertar (a
tierra. (pat) alguien). (pat, rh)
rawray lawray, larway [lawray, larway] rikch'akuy (rejch'akuy)    CBB rijch'akuy PTS r.
(lawray)    LPZ lawray PTS larway r. mp. Arder ku Wawayki qammanpuni rikch'akun.
fuego. (ceq, pat, rk) Parecerse a; parecerse a (-man). (xa, ceq, gro, lot,
rawray [lawray] (rawyay)    LPZ r. mp. Enojar; rh)
lit. arder de enojo. (pat) rikch'akuy [rijch'akuy] LPZ r.ku Despertarse.
(pat)
rawray larway [lawray] r.mr. Arder. (xa)
rawray lawray [lawray] LPZ r.mr. Arder el
rikch'arichiy [rijch'arichiy] LPZ PTS r.p.
Despertar (a alguien). (ceq, pat)
fuego. (pat)
rawray larway [larway] PTS r.mr. Quemar.
rikch'ariy (rejch'ariy)    CBB rijch'ariy LPZ PTS
(gro, rk)
Despertar(se). (xa, ceq, lot, pat, rh)
r.p.

rawray [lawray] CHU PTS larway r.p. Arder


rikch'asqa [rijch'asqa] LPZ ph. Despierto.
(ceq, pat)
ñawpan : Raurani. Quemar, escozerlo quemado
o la boca de agi, arder el ruego o otra cosa.. (dgh, rikch'asqa [rijch'asqa] ph. Parecido. (ceq)
str) rikch'ay [rijch'ay] CBB rikch'ay CHU rikhch'ay
rawray [lawray] (lawray)    PTS larway s. Llama LPZ r. mp. Despertar. (xa, pat, str)
(fuego). (lot) rikch'ay rikch'a.wa.n [rijch'ay] CHU rich'ay
rarway, rawray [larway, lawray] CBB larway - PTS r.p.Imayna rikch'asunki? Kay llaqta
lawray s. Llama. (xa) aswan sumaq kasqanta rikch'awan. Parecerle
rawraykuy [lawraykuy] r. mp. Incendiarse, arder a uno. (rh, str, rk)
intensamente, completamente. (dgh, rk) rikch'ay [rijch'ay] s. Apariencia, semejanza.
-rayku [-rayku] CHU k' Porque, a causa de (ceq)
(causal). (str) rikch'ay [rijch'ay] s. Figura. (dgh, arusimiñee)
raymi [raymi] s. Diciembre mes de diziembre, y rikch'ay [rijch'ay] yupa. s. Forma. (arusimiñee)
ciertas fiestas con cantos, y bayles en esse mes.. rikch'aynin imagen, su. (dgh, rk)
(dgh) rikra (lijra)    LPZ PTS lijra s. Ala Rikra.
raymi [raymi] LPZ s. Raymimá sumaq. Braço, braçada, hombro, ala de aue. (dgh, ceq, lot,
Fiesta. (arusimiñee, pat) pat)
raymi wasi [raymi wasi] LPZ y.s. Casa de la rikra [rikra] (liqra)    s. Brazo. (rk)
fiesta (local). (pat) rikra [likra] (liqra)    LPZ s. Hombro. (pat)
raymichakuy [raymichakuy] LPZ r.ku Hacer rikra wich'u [rikra wich'u] ukhu. s. Húmero.
fiesta (festejar). (pat) (lay)
rikrachakuy [rikrachakuy] (lijrachakuy)    r. ku rima <kas. [rima] s. Rima. (arusimiñee)
Ponerse alas. (ceq) rimachiq k'askaq [rimachix k'askax] simi.
rikrachakuy [rikrachakuy] LPZ r. mp. Sufijo verbal. (arusimiñee)
Levantar las manos, aletear. (pat) rimachiq pacha [rimachix pacha] simi. Tiempo
rikrachakuy [rikrachakuy] (liqrachakuy)    LPZ verbal. (arusimiñee)
r.ku Alas, desarrollar. (pat, rk) rimachiq saphi, imachiq saphi [rimachix
rikramach'i [rikramach'i] ukhu. s. Músculo del saphi, imachix saphi] simi. Raíz verbal.
brazo, bíceps o tríceps. (arusimiñee) (arusimiñee)
rikray [likray] CHU r.p. Llevar en hombro, rimachiq, imachiq [rimachix, imachix] simi. s.
adobe, palo, etc.. Verbo. (arusimiñee)
rikuchichiy [rikuchichiy] simi. s. Exposición. rimakuy [rimakuy] r.p. Chismear. (ceq)
(arusimiñee) rimakuy [rimakuy] LPZ PTS r.p. Reñir,
rikuchikuy [rikuchikuy] r. ku Manifestarse. (ceq) arrogarse el derecho de. (pat)
rikuchikuy [rikuchikuy] LPZ r.ku Hacerse ver. rimakuy [rimakuy] LPZ PTS r.p. Reprender.
(pat) (pat, rk)
rikuchiy (rikuchiy)    PTS r.p. Enseñar. (ceq, gro, rimana [rimana] PTS s. Verbo.
lot, rh) rimanakuy [rimanakuy] LPZ wanlla. r.p.
rikuchiy [rikuchiy] LPZ r.p. Mostrar. (ceq, gro, Deliberar; comentar, hablar entre las personas.
lot, pat, rh) (pat, rk)
rikuchiy [rikuchiy] r.p. Señalar. (arusimiñee) rimanakuy [rimanakuy] s. Diálogo. (arusimiñee)
rikuchiy [rikuchiy] s. Expresión (mostrar algo). rimanakuy [rimanakuy] LPZ s. Reunión en la
(arusimiñee) comunidad. (pat)
rikuchiy kiti [rikuchiy kiti] s. Espacio muestral. rimaq, rimaq runa [rimax, rimax runa] simi.
(arusimiñee) s.t., s. Personaje. (arusimiñee)
rikuchiy qillqa [rikuchiy qelqa] simi. s. Texto rimarisqa [rimarisqa] ph. Oral. (arusimiñee)
expositivo. (arusimiñee)
rimarisqa qillqa, rimarisqa rimay
rikukapuy [rikukapuy] PTS Reconocer
r.p. [rimarisqa qelqa, rimarisqa rimay] simi. Discurso
(persona o animal, después que estaban oral. (arusimiñee)
perdidos) Wawanta rikukapun. Reconoció de
rimarisqa qillqakamay [rimarisqa
pronto a su hijo.. (rk)
qelqakamay] simi. Lenguaje oral. (arusimiñee)
rikukuy [rikukuy] LPZ PTS r.p. Verse; rimarisqa upayari [rimarisqa upayari] qillqa.
mirarse. (pat, rk)
Consonante oral. (arusimiñee)
rikumuy [rikumuy] r.p. Ir a ver. rimariy [rimariy] LPZ r. mp. Conversar. (pat)
rikupuy [rikupuy] r.p. Vérselo. rimariy [rimariy] LPZ ñawpa. r. mp. Hablar.
rikuq (rikoj)    PTS s.t., s. El que ve. (lot) (pat)
rikurquchiy [rikurqochiy] r.p. Indicar. rimariy [rimariy] r.p. Aclarar; confesar. (ceq)
(arusimiñee)
rimasqa qillqa [rimasqa qelqa] qillqa. Texto
rikusqa [rikusqa] ph. Visto. oral. (arusimiñee)
rikuy (rikuy)    CHU rikhuy LPZ PTS r.p. Ver. rimasqa uyaywa [rimasqa uyaywa] simi.
(ceq, lot, pat, rh, str)
Vocales orales. (arusimiñee)
rikhurichiy (rikhurichiy)    PTS r.p. Aparecer, rimasqa, imasqa [rimasqa, imasqa] ph.
hacer. (lot) Predicado. (arusimiñee)
rikhurimuy [rikhurimuy] LPZ r. mp. Aparecer. rimay [rimay] LPZ ñawpa. r.p. Hablar. (pat)
(ceq, pat)
rikhuriq [rikhurix] PTS s. Nuevas
rimay (rimay)    PTS musuq. r.p. Imatachuch
rimapuchkawarqankiñapischá; imayna ñuqa
generaciones (que aparecen).
rimapuykimanri. Reñir. (ceq, lot, rh)
rikhuriq [rikhurix] LPZ s.t., s. Lo visto o
rimay jallch'ana [rimay jallch'ana] Grabadora.
visible. (pat) (arusimiñee, (Márquez, 2004: 50)
rikhuriy [ikhuriy] (rikhuriy)    CBB rikhuriy CHU rimay ñiqichay, rimay awariy, yuyay
lpz PTS r. mp. Aparecer. (xa, ceq, gro, lot, pat,
str)
awariy [rimay ñeqechay, rimay awariy, yuyay
awariy] simi. Sintaxis. (arusimiñee)
riliwanti <kas. [riliwanti] s.t. Relevante.
(arusimiñee) rimay phukuchu [rimay phukuchu] Globo de
diálogo. (arusimiñee)
rillipuy [rillipuy] r. mp. Centellear. (ceq)
rillipuy [rillipuy] s. Centelleo. (ceq)
rimay qutu, rimay wachu, ñiya [rimay riqsichiq jamu [rexsichix jamu] simi. Modo
qotu, rimay wachu, ñiya] qillqa. Párrafo. indicativo. (arusimiñee)
(arusimiñee) riqsichisqa [rexsichisqa] LPZ ph. Conocida.
rimay rikuchiy, rimay riqsichiy [rimay (pat)
rikuchiy, rimay rexsichiy] Exposición oral. riqsichisqa [rexsichisqa] wanlla. ph.
(arusimiñee) Promulgado. (rk)
rimay tikrachiy, imallichiq [rimay tijrachiy, riqsichiy [rexsichiy] LPZ r.p. Conocer, hacer;
imallichix] simi. Adverbio. (arusimiñee) presentar a alguien. (pat, rk)
rimay, yuyay [rimay, yuyay] simi. s. Oración. riqsichiy [rexsichiy] r.p. Describir. (arusimiñee)
(arusimiñee)
Riqsichiy [rexsichiy] k'uski. s. Introducción.
rimaycha [rimaycha] s. Juk rimaypa phatmin. (lay)
Frase. (arusimiñee, ñancha)
riqsichiy [rexsichiy ] r.p. Explicar. (arusimiñee)
rimaykuna [rimaykuna] LPZ s. Palabras, las.
riqsichiy qillqa [rexsichiy qelqa] simi. Texto
(pat)
explicativo. (arusimiñee)
rimaykuna qhatichina [rimaykuna qhatichina]
PTS y.s. Seguir los diálogos.
riqsikapusqa [rexsikapusqa] wanlla. ph.
Reconocido. (rk)
rimaylli [rimaylli] qillqa. s. Verso. (arusimiñee)
riqsikapuy [rexsikapuy] r.ku Reconocer;
rimaylli qutu, arawi t'aqa [rimaylli qotu,
reconocer (después de haber perdido contacto
arawi t'aqa] qillqa. Estrofa. (arusimiñee) por algún tiempo). (arusimiñee, rk)
rimaypa awaynin, rimaypa ñiqichaynin riqsikapuynin [rexsikapuynin] s.
[rimaypa awaynin, rimaypa ñeqechaynin] simi.
Reconocimiento de lo propio. (arusimiñee)
Estructura de la oración. (arusimiñee)
rimintay <kas. [rimintay] LPZ PTS r.p. riqsikuy [rexsikuy] LPZ r.p. Reconocer. (pat)
Remendar; ropa remendada. (pat, rk) riqsinachiy [rexsinachiy] LPZ r.p. Hacer
conocer, mutuamente. (pat)
rinchu [rinchu] s. Jaguar. (ceq)
Presentar (personas). (rk)
rinri [rinri] (linri)    LPZ ukhu. s. Oreja. (pat) riqsinakuy [rexsinakuy] LPZ r.ku Conocerse.
rinrisapa [rinrisapa] (linrisapa)    LPZ s.t. (pat, rk)
Orejón. (pat) riqsiriy, riqsipay [rexsiriy, rexsipay] r.p.
riparakuy [reparay, reparakuy] r.p. Darse cuenta. Identificar. (arusimiñee)
(ceq)
riqsisqa [rexsisqa] LPZ ph. Conocido;
riparay <kas. [ ] (riparay)    CBB reparay PTS
conocida. (ceq, pat, rk)
r.p. Percatarse, darse cuenta de. (xa, ceq, lot)
riqsisqa [rexsisqa] ph. Convencional.
ripratisi [ripratisi] ukhu. s. Clavícula. (arusimiñee)
(arusimiñee)
riqsisqa ñawpa pacha (-rqa) [rexsisqa
ripuq [ripUx] LPZ s.t., s. El que se va. (pat) ñawpa pacha (-rqa)] simi. Tiempo pasado
ripusqa [ripusqa] ph. Ido, se había ido. conocido. (arusimiñee)
ripuwlikanu <kas. [ripuwlikanu] s. riqsisqa tupu [rexsisqa tupu] Medida
Republicano. (arusimiñee) convencional. (arusimiñee)
ripuy (ripuy)    LPZ PTS r. mp. Irse. (ceq, lot, riqsisqan [reqsisqan] (rejsisqan)    ph. Querida o
pat, rh) conocida. (ceq)
ripuyllu <kas. [ripuyllu] LPZ mallki. s. riqsiy [rexsiy] (rejsiy)    CHU req"siy LPZ PTS
Repollo, verdura. (pat) Conocer. (ceq, lot, pat, rh, str)
r.p.
rip'a [rip'a] (lip'a)    LPZ s. Vainitas inmaduras. rirpu lirp'u [rirp'u, lirp'u] s. espejo. (dgh, smtq)
(pat)
rirpuy [rirpuy] s. Proyección. (arusimiñee)
rip'a [rip'a ] s. Vaina de leguminosas. (arusimiñee, riruktiwu <kas. [riruktiwu] s.t Deductivo.
lay)
(arusimiñee)
riq [rex] s.t., s. El,la que va. (rk) risachiy <kas. [risachiy] LPZ PTS r.p. Rezar,
juk riq. (trbk)
hacer. (pat)
riqa [reqa] LPZ s.t., s. Callawaya, que hace risarachiy [risarachiy] LPZ r.p. Hacer rezar a
ceremonias rituales<*> qhaway : layqa runa.
(pat)
varios. (pat)
riqsichikuynin [rexsichikuynin] s. risarachiy <kas. [risarachiy] PTS r.p. Rezar
todas las oraciones, hacer.
Formulación. (arusimiñee)
Riqsichinqa [rexsichinqa] s. Promoción. (ab) rista <kas. [rista] (rista)    s. Cresta (de pájaro).
(ceq)
ritamu <kas. [ritamu] LPZ mallki. s. Retama, maki phichqa ruk'anayuq. Ruk'anakunaqa
mata, de flores amarillas. (pat) kayjina sutiyuq:. Dedo. (arusimiñee, pat)
rit'i [rit'i] LPZ s. Nevado. (pat) ruk'ana [ruk'ana] LPZ luk'ana s. Dedo. (pat)
rit'i (rit'i)    PTS s. Nieve. (ceq, lot) ruk'ana [ruk'ana] LPZ tupu. s. Makiwan
rit'i qamatira [rit'i qamatira] LPZ mallki. s. tupuna. Medida con la mano. (pat)
juch'uy ruk'ana dedo menique.
Flor de azucena. (pat)
kuraq ruk'ana, chawpi ruk'ana dedo cordial.
rit'i urqu [rit'i orqo] LPZ Cerro nevado. (pat) mama ruk'ana dedo pulgar.
rit'imuy [rit'imuy] CBB rit'imuy r.mr. Nevar siwi ruk'ana dedo anular. (dgh)
hacia aquí. (xa, rk) t'uksiq ruk'ana dedo índice.
rit'isqa [rit'isqa] LPZ PTS Nevado. (pat)
ph. ruk'awi [ruk'awi] s. Herramienta. (arusimiñee)
rit'iy (rit'iy)    LPZ PTS r. mr. Nevar. (ceq, lot, ruk'i [ruk'i] (luk'i)    PTS luk'i awa. s. Tupidor;
pat, rh) hueso con que aprietan los hilos ñawpan :
rit'iy [rit'iy] CBB rit'iy PTS r.mr. Nevar. (xa) Ruqqui. El buesso con que tupen.. (dgh, lot)
rit'iyachiy [rit'iyachiy] r.p. Emblanquecer. (ceq) ruk'i papa [ruk'i papa] (luk'i  papa)    LPZ Jaya
riwista <kas. [riwista] s. Revista. (arusimiñee) papa, allin tuntapaq. Papa amarga. (pat)
riwu juqhariy [riwu oqhariy] PTS r.p. ruk'iy [ruk'iy] awa. r.p. Apretar los hilos. (dgh)
Cosecha del trigo. rullanu [ ] (rullanu)    PTS s. Instrumento
Riwuryu [riwuryu] suti. s. Gregorio. musical. (aul, lot)
riy [riy] CHU LPZ r. mp. Ir. (ceq, pat, rh, str) rumana, rumanilla, aysana [romana,
riyaqsiwn, kutinray [riyaqsiwn, kutinray] s. romanilla] yupa. s. Romana. (arusimiñee)
Reacción. (arusimiñee) rumarisu <kas. [rumarisu] LPZ PTS s.
riyisil <kas. [riyisil] s. Diesel. (arusimiñee) Catarro. (pat)
rogay <kas. [rogay] CHU Rogar. (str)
rogay r.p. rumi (rumi)    CHU LPZ PTS rumi. s. Piedra.
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str)
-rpa- [-rpa-] CHU k' Acción repentina (modal).
LPZ chillu rumi piedra suave, para hacer
(str)
ollas, hay tres clases. (pat)
rpari [rpari] k' Intempestivo. LPZ china rumi hembra. (pat)
Rq [rq] k'utu s. Ruwaq. Sujeto. (ñancha) LPZ urqu rumi macho.
-rqa [rqa] CHU k' Conocimiento directo rumikuna [rumikUna] CHU rumi. s. Piedras,
qhaway: -sqa Conocimiento indirecto. (str, trbk) tipos de piedra.
-rqa [-rqa] k' Kay -rqa k’askaqqa rumip sunqun [rumix sonqon] PTS s.
qhawasqanchikta, riqsisqanchikta Corazón de la roca.
willanapaq, yuyasqanchikta, riqsichinapaq rumirara [rumirara] LPZ s.t. Pedregoso. (ceq,
ima qillqakun. Kay -rqa k’askaqwanqa pat, rk)
kawsay qillqata, kawsayninchikpi imapis
ruwasqanchikta, riqsichinapaq
rumi ch'iquq [rumi ch'eqoq] CBB s.t., s.
Cantero. (h&s)
apaykachakun. Pasado directo, se usa cuando
s.t., s. Picapedrero. (arusimiñee, h&h)
el hablante tiene experiencia directa, vivencial,
de la información. Ñuqaykupaq karqa Era rumi ñawi [rumi ñawi] LPZ suti. Ojos de
para nosotros. (rk, trbk) piedra. (pat)
qhallarir[q]ayku CBB, Anzaldo rumi phinay [rumi phinay] LPZ r.p.
qhallarirayku. (v&c ) Amontonar las piedras, sacándolas de la chacra.
Rqsa. < raqhasqa [rqsa. < raqhasqa] wanlla. (lay, pat)
ph. Firmado. (rk) rumi phinkichiy [rumi phinkichiy] LPZ s.
-rqu [-rqo] CHU k' Rqu rqaman kutin mu- Juego con piedra sobre el agua, lago en el río.
(pat)
paq ñawpaqinpi. Honorífico (modal);
movimiento hacia afuera. (str, rk) rumi qutu [rumi qotu] s. Montón de piedras.
Rsqa [rsqa] k'utu ph. Rimasqa. Predicado. rumi rumi [rumi-rumi] LPZ s.t. Pedregoso;
(ñancha) lugar de piedras. (ceq, pat)
rukma lukma [lujma] s. Lúcuma. rumi sunqu (rumi  sonqo)    LPZ PTS Mana
ruku [ruku] runa. s. Anciano. (arusimiñee) sunqu nanayniyuq. Duro de corazón. (lot, pat)
rukukay [rukukay] s. Ancianidad. (arusimiñee) rumi takaq [rumi takax] s. Escultor en piedra.
(arusimiñee)
ruk'ana [luk'ana] (luk'ana)    LPZ s. Makipta,
chakipta sapa suni phatman; sapa chaki, sapa
rumi wankiq [rumi wankix] s. Escultor en
piedra. (arusimiñee)
rumi wasi [rumi wasi] LPZ Casa de pared de runa mikhu (runa  mikhoj)    PTS s.t., s. Caníbal.
piedra. (pat) (lot)
rumichay [rumichay] CHU r.p. Empedrar, runa p'acha [runa p'acha] LPZ Ropa típica.
pavimentar. (str) (pat)
rumirarasqa [rumirarasqa] ph. Desempedrado. runa qutu, qutu kawsay [runa qotu, qotu
(arusimiñee) kawsay] Grupo social. (arusimiñee)
ph. Despedrado. (arusimiñee) runa rikuchiq k'askaq [runa rikuchix k'askax]
rumiru <rumi + kas.; er + o [rumiru] (rumiru)    PTS simi. s. Sufijo marcador de persona verbal.
s. Escultor. (lot) (arusimiñee)
rumiru <kas. [rumiru] LPZ mallki. s. Romero runa simi [runa simi] LPZ s. Lengua
(planta medicinal) sillik'a. (pat) originaria. (pat)
rumiyachikuy [rumiyachikuy] LPZ r.ku runa simi (runa  simi)    Perú s. Quechua, la
Aguantarse, tolerar. (pat) lengua. (ceq, lot)
rumiyasqa [rumiyasqa] ph. Endurecido. runa wañuchi [runa wañuchi] LPZ sxx s.
(arusimiñee) Asesino, mata-gente. (ceq, pat, rk)
rumiyay [rumiyay] r. mp. Endurecerse. (ceq, rh) runa, susiyal illa [runa, susiyal illa] s. Unidad
rumiyay [rumiyay] r.mr. Petrificarse, convertirse social. (arusimiñee)
en piedra. (rh) runa mallki. Papa "runa".
rumpiy [rumpiy] CHU runpiy r.p. Correr. (trbk) runakuna [runakuna] s. Gentes.
rump'u [rump'u] yupa. s.t. Esfera; esférico. runap (kawsaynin qhawaq-)kamayuq
(arusimiñee, aul, pol) musuq. Antropólogo. (rk)
rump'u [rump'u] s.t., s. Redondo como bola runap atiynin [runax atiynin] wanlla. s.
ñawpan : muruq'u. (dgh, arusimiñee) Democracia. (rk)
muyu redondo. runap atiynin [runax atiynin] LPZ y.s. Poder
sinku rueda. de la persona. (pat)
tinkullpa aro. runap atiynin yupaq [runax atiynin yupax]
rump'uchay [rump'uchay] yupa. r.p. Redondear wanlla. Democrático. (rk)
como bola. (arusimiñee, pol) Runap chayaqin [runax chayaqen] Derechos
rumu [rumu] mallki. s. Yuca. (arusimiñee, h&h, humanos. (Márquez, 2004: 32)
lay)
Runap Chayaqin yupaychana [runax
runa [runa] LPZ s.Campesino, indígena. (pat) Chayaqen yupaychana] wanlla. Derechos
runa (runa)    CHU LPZ PTS s. Gente. (ceq, humanos. (rk)
lot, pat, rh, str) Runap kayninmanta mask'akipay [runax
runa [runa] LPZ masi. s. Persona. (arusimiñee, kayninmanta mask'akipay] k'uski. Investigación
ceq, pat) cualitativa. (ab)
runap [runax] De la gente. runap mañaynin musuq. Derechos humanos.
runap sutin [runax sutin] PTS Nombres de (rk)
personas. Runap ñañi Kawsaynin [runax ñañi
runa chayaqi kamachiy, runap kawsaynin] wanlla. Orden público. (rk)
chayaqinkuna [runa chayaqe kamachiy, runax runap sutin [runax sutin] LPZ Nombre de la
chayaqenkuna] wanlla. Derechos humanos. persona. (pat)
(arusimiñee)
runap takyaynin [runax takyaynin] Seguridad
Runa Jark'aq [runa jark'ax] wanlla. s. social. (arusimiñee)
Defensor del pueblo. (rk)
runapaq wasikuna [runapax wasikuna] LPZ
Runa kawsaykamay [runa kawsaykamay] Casa de los comunarios. (pat)
Ciencias sociales. (arusimiñee)
runapaq wasikuna [runapax wasikuna] wanlla.
runa kay [runa kay] s. Humanidad. (arusimiñee) Vivienda de interés social. (rk)
runa kayninchik [runa kayninchik] wanlla. y.s. runapta imankunata qhichuy [runapta
Dignidad. (rk) imankunata qhechuy] wanlla. Confiscación de
runa kayninchik [runa kayninchik] LPZ y.s. bienes. (rk)
Ser gente, humano. (pat) runasimikama [runasimikama] s. Lingüística
runa masi Paisano. (lot)
(runa  masi)    PTS s. (característica). (arusimiñee)
runa masi [runa masi] LPZ Prójimo. (pat)
s. runasimikamay [runasimikamay] s.
runa masi [runa masi] s. Semejante. (ceq, pat) Lingüística (como ciencia). (arusimiñee)
runasimikamay jamut'ay [runasimikamay rupyay [rupyay] simi. s. Onomatopeya.
jamut'ay] Reflexión lingüística. (arusimiñee) (arusimiñee)
runasimikamayuq [runasimikamayox] s. rup'iy [rup'iy] r. mp. Meditar. (arusimiñee)
Lingüista. (arusimiñee) ruqru [roqru] LPZ s.t Duro kikin : chhuqru.
runayay [runayay] LPZ r. mp. Entregarse a la (pat)
sociedad. (pat) ruqt'u luqt'u [loxt'U] (lojt'u)    LPZ s.t. Sordo
runayay [runayay] CBB runayay r. mp. kikin : juq'ara. (arusimiñee, ceq, pat, rh)
Maduración de personas. (xa, arusimiñee) ruqt'u upayari consonante sorda. (rk)
runayay [runayay] r.p. Hacerse gente, ruqutu luqutu [roqotu] CBB loqotu LPZ
enriquecerse. (ceq) luquto s. Locoto; (Capsicum pubescens). (xa, pat)
runayay [runayay] s. Concepción. (arusimiñee) ruqutu luqutu [loqoto] s. Pimiento. (ceq, rh)
Runayay [runayay] s. Desarrollo personal. ruqhu [roqho] s.t. Resbaladizo (rocoso) luqhu
(arusimiñee) agujereado. (rh, rk)
runaykachay [ ] (runaykachay)    PTS r. mp. ruq'i [ruq'e] LPZ chhuju. (pat)
Orgulloso, estar. (lot) ruq'i papa [ruq'e papa] LPZ Papa amarga.
runaykuna ukhu. miembros. (dgh) (pat)
runkanis [runkanis] LPZ s. Chorizo. (pat) rura <kas. [rura] (ruta)    CHU rura LPZ ruda
runkanis ruway [runkanis ruway] LPZ r.p. mallki. s. Ruda, planta medicinal. (pat)
Elaboración de chorizo, de sangre de alpaca, ruri [ruri] s. Kay simiqa imapis imap
llama. (pat) ukhunpipis kasqanta ñinapaq, kunantaq
runku [runku] (runcu)    tupu. s. Cesto de coca, o índice ñinapaq apaykachakun. Contenidos, o
de ají.; cesto de juncos. (dgh, cer, pol) índice de contenidos en un libro. (ñancha)
ch'iqta runku mitad. ruri [ruri] qillqa. s. Índice. (arusimiñee)
kullmu octava. ruru luru [ruru] (luru)    LPZ s. Pepa, pepita
sillku runku cuarto. (frutos). (ceq, pat, rh)
runtu (runtu)    CHU LPZ PTS s. Huevo. rurun lurun [rurun] (lurun)    CHU PTS s.
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) Riñón. (ceq, lot, str)
runtu [runtu] LPZ tikra. s. Testículo kikin : rururay lururay [rururay] CHU r.p.
q'uruta. (pat) Despepitar. (rk)
LPZ k'isichu runtu.
ruruy luruy [ ] (luruy)    PTS r.p. Sacar la
luq'u runtu huero.
cáscara blanca de las habas. (lot)
miq'a runtu huero.
runtuq wallpa [runtux wallpa] LPZ s.t.
rusayru <kas. [rusayru] LPZ s. Rosario que
existe en los montes, lo usan los chunchos. (pat)
Gallina ponedora wachaq wallpa. (pat)
runtuy [runtuy] r. ku Cohabitar. (ceq) rutuchi rutuchiku [rutuchiku] LPZ s. Corte
ritual de cabello. (pat)
rupiy [rupiy] r. mp. Discurrir. (arusimiñee) rutuchikuy [rutuchikuy] r.ku Cortar, hacerse
rupha [rupha] LPZ s.t. Caliente. (ceq, pat) cortar el cabello. (pat)
rupha [rupha] LPZ s.t. Calor insoportable. (pat) rutuchikuy [rutuchikuy] r.p. Cortar, hacer que
rupha [rupha] s.t. Quemante. (ceq, rh) se lo sieguen.
ruphachikuy [ruphachikuy] r.ku Quemarse. (rh) rutumuy [rutumuy] r.p. Ir a segar.
ruphachiy [ruphachiy] LPZ r.p. Hacer quemar. rutuq [rutuq] s.t., s. Segador.
(pat) rutuy [rutuy] LPZ r.p. Cortar (con cuchillo,
ruphachiy [ruphachiy] r.p. Quemar. (ceq) hoz, tijeras). (pat)
ruphasqa [ruphasqa] LPZ ph. Quemado. (pat) rutuy [rutuy] r.p. Esquilar. (ceq)
ruphay (ruphay)    CHU PTS r. mp. Calor, tener rutuy (ruthuy)    CBB ruthuy CHU ruthuy PTS
calor. (ceq, lot, str) rutuy r.p. Segar, cortar las mieses. (xa, ceq, gro, lot,
ruphay [ruphay] s. Calor del sol; día con sol. rh, str)
(ceq, pat) rutuy [rutuy] CBB ruthuy s. Siega. (xa)
ruphay [ruphay] LPZ s. Solazo; sol que rutuykamayuq [rutuykamayox] s.t., s. Barbero.
asienta. (pat) (dgh)
ruphayachiy [ruphayachiy] r.p. Calentar. (ceq) ruwachikuy [ruwachikuy] LPZ r.ku Hacerse
ruphu [ruphu] LPZ s. Phuru. Plumas de aves trabajar. (pat)
en general. (pat) ruwachikuy [ruwachikuy] PTS r.p. Hacer,
hacerse.
ruwachimuy [ruwachimuy] r.p. Ir a hacer hacer, ruwapayay [ruwapayay] s. Tecnología.
trabajar. (arusimiñee)
ruwachiy [ruwachiy] r.p. Mandar hacer (causar ruwapayay yachapayay kamay
que otro haga); hacer construir. (ceq, rk) [ruwapayay yachapayay kamay] s. Tecnología y
ruwakamuy [ruwakamuy] r.ku Ir a hacerse algo conocimiento práctico. (arusimiñee)
para uno mismo. ruwapayay, tiknika [ruwapayay, tiknika] s.
Ruwakipasqa jampin [ruwakipasqa jampin] Técnica. (arusimiñee)
Medicina tradicional. (ab) Ruwapayaykuna mask'akipaymanta
ruwakipay [ruwakipay] r.p. Volver a hacer. [ruwapayaykuna mask'akipaymanta] k'uski.
(arusimiñee) Técnicas de la investigación. (ab, en base a
Márquez, 2004: 109)
ruwakipay [ruwakipay] s. Tradicional.
(arusimiñee) Ruwapayayniq nakunawan
ruwakipay ruwapayay, ruwakipay willaykunata jap'inapaq [ruwapayayniq
nakunawan willaykunata jap'inapax] k'uski. Medios
tiknika [ruwakipay ruwapayay, ruwakipay tiknika
y materiales para la recolección de información.
] Técnica tradicional. (arusimiñee)
(ab, en base a Márquez, 2004: 70)
ruwakipay, kutin kutin ruway [ruwakipay,
ruwapayayñiq [ruwapayaynex] s. Medios
kutin kutin ruway] r.p. Ejercitar. (arusimiñee)
tecnológicos. (arusimiñee)
ruwakipay, yachakipay [ruwakipay, ruwapuy [ruwapuy] PTS r.p. Hacérselo.
yachakipay] s. Tradición. (arusimiñee)
ruwapuy [ruwapuy] LPZ r.p. Trabajárselo.
ruwampuy [ruwampuy] r.p. Ir a hacérselo. (pat)
ruwamuy [ruwamuy] r.p. Ir a hacer. ruwaq [ruwax] LPZ s.t., s. Chay ruwaq kan,
ruwana [ruwana] yupa. s. Ejercicio. (arusimiñee) chay ruwaq mana kanchu. Hacedor ruwaqi.
ruwana [ruwana] s. Quehacer. (gro) (ceq, pat, rk)
ruwana [ruwana] LPZ s. Trabajo. (pat) ruwaq [ruwax] LPZ s.t., s. Trabajador. (pat)
Ruwana Atiy [ruwana atiy] wanlla. Poder ruwaqi [ruwaxe] (ruwaj, ruwaqe)    s. Hacedor
ejecutivo. (rk) ruwaq. (ceq)
ruwana kachkan [ruwana kachkan] LPZ ruwaq turu [ruwax turu] LPZ ruwaq turo Toro
wanlla. Deber; lit. hay trabajo que hacer. (pat, rk) que ara. (pat)
ruwana qillqa [ruwana qelqa] qillqa. s. Texto ruwaq, imaq [ruwax, imax] simi. s. Sujeto.
instructivo para armar algo. (arusimiñee) (arusimiñee)
Imatapis ruwanapaq qillqa.. (ñancha) ruwaqkuna [ruwaxkuna] PTS s.
ruwana tiyan [ruwana tiyan] wanlla. s. Constructores.
Obligación. (rk) ruwaqkuna [ruwaxkuna] LPZ s.
ruwana tiyan [atik'un] LPZ Debemos Trabajadores. (pat)
trabajar. (pat) ruwaray [ruwaray] r.p. Hacerlo todo,s.
ruwana yachaykuna musuq. Tecnología. (rk) ruwaray, ruwannay [ruwaray, ruwannay] r.p.
ruwana, ruway, tariya [ruwana, ruway, tariya] Deshacer. (arusimiñee)
Tarea. (arusimiñee)
s. ruwarinaya, yanayanani [ruwarinaya,
ruwanan aplicación. (rk) yanayanani] s. Experimento. (arusimiñee)
ruwanapaq musuq. utensilio. (rk) ruwarinayay, yachaqanayay,
ruwanayachiy [ruwanayachiy] r.p. Querer yanayanay [ruwarinayay, yachaqanayay,
hacer. (arusimiñee) yanayanay] Experimentar. (arusimiñee)
ruwanayay [ruwanayay] r.p. Pretender hacer. ruwariy [ruwariy] r.p. Elaborar. (arusimiñee)
(arusimiñee) ruwariy [ruwariy] r.p. Hacer un poco, un rato.
ruwanayay [ruwanayay] r.p. Querer hacer. ruwariy [ruwariy] s. Construcción. (arusimiñee,
(arusimiñee) rk)
ruwapayaq, tikniku [ruwapayax, tikniku] s.t., s. ruwariy, ruwachay [ruwariy, ruwachay] r.p.
Técnico. (arusimiñee) Construir. (arusimiñee)
ruwapayasqa [ruwapayasqa] ph. Tecnológico. ruwasaq ñiy [ruwasax niy] wanlla. s. Política;
(arusimiñee) lit.: decir que uno va a hacer. (rk)
ruwapayasqa thatkichay [ruwapayasqa ruwasqa [ruwasqa] PTS ph. Hecho.
thaskichay] s. Procesos tecnológicos. (arusimiñee) ruwasqa [ruwasqa] LPZ ph. Trabajado. (pat)
ruwapayasqa thatkichay [ruwapayasqa ruwasqa wanu, kawsaq wanu [ruwasqa
thaskichay] Proceso tecnológico. (arusimiñee) wanu, kawsax wanu] Compost. (arusimiñee)
ruwasqan [ruwasqan] ph. Desempeño. saja jallp'a [saja jallp'a] LPZ s. Terreno
(arusimiñee) pedregoso. (pat)
ruway [ruway] LPZ r. mp. Trabajar. (pat) saksachiy [saxsachiy] LPZ r.p. Saciar. (pat, rk)
ruway [ruway] r.p. Formar. (arusimiñee) saksakuy [saxsakuy] (sajsakuy)    PTS r. mp.
ruway [luray, ruray] (ruway)    CHU LPZ luray Hartarse (comida) ñawpan : Çacçani. Hartarse
PTS r.p. Hacer. (ceq, lot, pat, rh, str) moderado, satisfacerse del todo en comer o
Ruway [ruway] s. Actividad. (arusimiñee) beuer.. (dgh, ceq, lot, pol)
ruway [ruway] s. Tarea(s). saksakuy [saxsakuy] (sajsakuy)    r.p. Saciarse.
(ceq)
ruway yachana musuq. Tecnología. (rk)
saksasqa [saxsasqa] (sajsasqa)    PTS ph.
ruwaykachay [ruwaykachay] LPZ r. mp. Hartado, lleno (comida). (lot)
Trabajar a lo que pueda; hacer a lo que pueda. LPZ Saciado. (pat)
(pat)
ruwaykachay [ruwaykachay] PTS r.p. Hacer
saksay [saxsay] CHU saq"say r. mp. Hartarse
(comida). (ceq, rh, str)
a medias, simular que hace.
ruwaykamayuq musuq. s. Técnico. (rk) saksaykukuy [saxsaykukuy] LPZ r.ku
Saciarse completamente. (pat, rk)
ruwaykuna [ruwaykuna] s. Quehaceres.
sakha [sakha] s.t Ancho kimray, mast'an,
ruwaykuna [ruwaykuna] LPZ s. Trabajos. p'alltan. (arusimiñee)
(pat)
Salamanka [salamanka] LPZ suti. s. Apellido.
ruwaykunamanta [ruwaykunamanta] LPZ
(pat)
PTS De los quehaceres, trabajos. (pat, rk)
s.
salariyu <kas. [salariyu] yupa. s. Salario.
ruwaykuy [ruwaykuy] r.p. Hacer con voluntad. (arusimiñee)
ruwaynin [ruwaynin] s. Procedimiento. saliwa [saliwa] LPZ s. Dinero que se gasta en
(arusimiñee) nada. (pat)
ruyru [ruyru] s.t Redondo. (arusimiñee) saliwa [saliwa] LPZ Mana ima kanapaq,
s 22 [s] s. Iskay chunka iskayniyuq ñiqi qillqa mana chay jamp'atuta, wañusqata
ñancharisqa qillqakunamanta. S, s; letra. llamkhanachu.. (pat)
S/s [s/s] s. Kay s sanampa, tukuyñiqpi kikillan: salta [salta] awa. s. Figura, dibujo (en tejidos)
sapa, sipas.. (ñancha) pallay. (arusimiñee, ceq, rh)
S. [s.] k'utu s. Suti. Sustantivo. (ñancha) Iconografía con representaciones culturales
s. [s.] k'utu s. Sapan. Unidad. (ñancha) realizadas en franjas de textiles en forma de
sach'a (sach'a)    CHU LPZ PTS s. Árbol. cadenas.". (laymi salta )
(ceq, lot, pat, rh, str) salt'asqa [salt'asqa] ph. Hechizado. (ceq)
sach'a millma [sach'a millma] s. Salvajina; salt'ay [salt'ay] r.p. Hechizar. (ceq)
musgo. (ceq) saluy [saluy] LPZ r.p. Complementar semilla.
sach'a runa [sach'a runa] LPZ s. Hombre de (pat)
la selva. (pat) saluy [saluy] LPZ s. Aumento de semilla de
sach'a sach'a (sach'a  sach'a)    PTS s. Arboleda. cualquier producto después de la siembra;
(ceq, lot) cuando falla, resembrarlo satapay. (pat)
sach'a sach'a [sach'a sach'a] LPZ s. Bosque. salla [salla] LPZ s.t., s. Lugar de puras piedras
(pat) planas hembra. (pat)
sach'a sach'a [sach'a sach'a] pacha. s. Selva. sallay-tullu romántico. (rk)
(arusimiñee) salli [salli] LPZ s. Uywa jisp'ay jallp'ata
sach'a suliman [sach'a suliman] LPZ mallki. s. sallichin, chaymanta juk kuralman qullpa
Planta medicinal, que crece en bosque, se utiliza jina jatarin. Pared que deteriora por la
para caso de qarichi, rasca paloma; se lava con humedad. (pat)
corteza de la planta. (pat) salli rumi [salli rumi] s. Piedra de pizarra. (ceq)
sach'a wallpa [sach'a wallpa] LPZ s. Gallina sallina rumi [sallina rumi] rumi. s. Azufre. (dgh)
silvestre; gallina del monte. (ceq, pat) salliwa [salliwa] LPZ s. Kimraymanta
sach'akuna [sach'akuna] s. Árboles, tipos de. musiñada phukuna. Flauta de moseño,
sach'ap wiq'in, sach'ap waqaynin horizontal grande. (pat)
[sach'ax weq'en, sach'ax waqaynin] s. Resina o salliy [salliy] LPZ r.mr. Sulfurarse. (pol, pat)
goma del árbol. (arusimiñee) salliy [salliy] s. Palo que sostiene pared de
saja [saja] s. Terreno permeable. (ceq) suncho. (ceq)
sallqa [sallqa] LPZ s.t Salvaje k'ita. (pat)
sallqa [sallqa ] s.t Montaraz. (arusimiñee, pol) samay [samay] LPZ s.Descanso. (pat)
sallqa [sallqa ] s.t Animal del monte. (arusimiñee) samay [samay] LPZ kurku. s. Respiración.
sallqa qhura [sallqa qhora] mallki. s. Hierba del (arusimiñee, pat)
monte. (arusimiñee) samay llikachay [samay llikachay] ukhu.
sallu [sallu] s.t Dureza. (arusimiñee) Sistema respiratorio. (arusimiñee)
sallu, rumiyasqa [sallu, rumiyasqa] ph. Sólido. samay mit'a [samay mit'a] wanlla Receso. (rk)
(arusimiñee) samaykukuy r. aspirar ñawpan :
salya <kas. [salya] LPZ mallki. s. Salvia, planta Çamayccucuni huayracta. Respirar hacia
medicinal. (pat) adentro por la boca. (dgh)
LPZ pampa salya. Samaypata [samaypata] kiti. s. Antigua
sama [sama] s. Comida, refrigerio durante el fortaleza inca. (rk)
descanso. (ceq, rh) sami [sami] s. Éxito. (arusimiñee)
sama [sama] LPZ s. Descanso. (pat, rh) sampuña <kas. [ ] (sumpuña)    PTS s.
Sama [sama] kiti. s. Lugar en Tarija, donde se Zampoña. (ceq, lot)
ubica la famosa Cuesta de Sama. (rk) sanampa [sanampa] qillqa. s. Letra. (arusimiñee,
samachiy [samachiy] CHU LPZ r.p. ñancha)
Descansar, hacer. (pat) sanampa [sanampa] s. Señal. (arusimiñee)
samachiy [samachiy] CHU r.p. Respirar, hacer. sanampa, tuyru [sanampa, tuyru] yupa. s.
samakuna [samakuna] LPZ s. Lugar de Signo. (arusimiñee)
descanso. (pat) sanampakuna [sanampakuna] qillqa. s.
Samana (,) [samana] qillqa. s. Kay samanaqa Alfabeto achachha. (arusimiñee)
ñawiriypi maypichuch samana tiyan, chaytam sanampay [sanampay] qillqa. r.p. Deletrear.
rikuchin. Coma. (arusimiñee, ñancha) (arusimiñee)
samana ch'iku [samana ch'iku] qillqa. s. Punto sanampayay [sanampayay] s. Literal.
y coma. (arusimiñee) (arusimiñee)
samaqiy [samaqey] LPZ r. mp. Respirar rápido. sanasa [sanasa ] s. Carácter. (arusimiñee)
(pat) sanasay [sanasay ] r.p. Caracterizar. (arusimiñee)
samaqiy [samaqey] r.p. Jadear. (ceq) sanawnin [sanawnin ] s. Cualidad. (arusimiñee)
samarakuq [samarakUx] s.t., s. El que descansa sanawrya <kas. [sanawrya] mallki. s. Zanahoria;
extensivamente. (Daucus carota).
samarakuy [samarakuy] r. mp. Descansar(se). sanay [sanay] (jayna)    LPZ s. Faena, trabajo que
samaray [samaray] LPZ PTS r. mp. empieza temprano. (pat)
Descansar. (pat) sanaykuy [sanaykuy] (jaynaykuy)    LPZ r. mp.
samaray [samaray] LPZ r. mp. Respirar. (pat) Trabajar intensamente desde temprano. (pat)
samarichiy [samarichiy] CHU LPZ r.p. sani [sani] llimp'i. s.t. Morado; violáceo, lila
Descansar, hacer. (pat, rk) ñawpan : Çani. Morado escuro, yurak yurak
cani. Morado claro. (dgh, arusimiñee, guz lai, smtq)
samarikuq [samarikUx] s.t., s. Descansador, el
que descansa un rato. sani sañi [sañi] (sañi,  sani)    llimp'i. s.t. Plomizo;
samarikuy [samarikuy] LPZ r. ku Descansar pardusco. (ceq, guz rh)
kulli.
un rato. (ceq, pat)
yuraq yuraq sani.
samarina p'unchaw (samarina  p'unchay)    PTS
sani imilla [sani imilla] LPZ Variedad de
Día de descanso. (lot)
papa. (pat)
samariy [samariy] LPZ PTS r. mp. Imata
sani papa (sani  papa)    PTS Papa, variedad de.
ruwaytapis amaña ruwanachu, sayk'uy (lot)
chinkananpaq, kallpa kutirimunanpaq.
Descansar. (pat, rh)
saniyay [saniyay] (jaynay)    LPZ r. mp. Trabajar
desde temprano. (pat)
samarquy r. espiración ñawpan : Çamarcuni.
Respirar a fuera el ayre o baho.. (dgh)
sanja <kas. [sanja] s. Barranca. (ceq)
Samasa (Samasa)    PTS kiti. s. Lugar entre sanka [sanka] LPZ ukhu. s. Paladar. (aul, pat,
smtq)
Betanzos y Potosí. (lot)
samay (samay)    CHU PTS r. mp. Descansar. sanka [sanka] LPZ s. Zampoña mediana de la
(ceq, lot, str)
tropa. (pat)
samay [samay] CHU LPZ kurku. r. mp.
sankhu [sankhu] LPZ s.t Líquido turbio y
Respirar. (arusimiñee, ceq, pat, str) espeso. (pat)
sankhu (sankhu)    CBB CHU PTS s.t. Espeso sapayku [sapayku] Nosotros solos (exclusivo).
(comida), denso. (xa, arusimiñee, ceq, lot, trbk) sapanchik [sapanchik] Nosotros solos
sankhuchiy [sankhuchiy] CHU LPZ r.p. (inclusivo).
Hacer espesar. (pat) sapaykichik [sapaykichik] Ustedes solos.
sankhuyachiy [sankhuyachiy] LPZ r.p. sapanku [sapanku] Ellos solos.
Espesar, convertir de líquido a espeso. (pat) sapa chinanwa [sapa chinanwa] LPZ mallki.
sank'ay [sank'ay] CHU s. Prisión. (str) s. Flor amarilla solitaria. (pat)
sanqar [sanqar] simi. s. Palatal. (Montalvo, 1996: sapa kuti [sapa kuti] LPZ r.t. Cada vez. (ceq,
23) pat)
sanqar qhipa [sanqar qhepa] simi. Velar. sapa p'unchaw [sapa p'unchaw] LPZ r.t. Cada
(Montalvo, 1996: 23) día. (pat)
sanq'a [sanq'a] s. Mellado; labio leporino. (ceq) sapa rimay, sapalla rimay, yuyaylla
sanq'a ukhu. s. Paladar. (dgh, smtq) yuyay [sapa rimay, sapalla rimay, yuyaylla yuyay]
sanq'a s.t., s. Gangoso. (dgh, lay) simi. Oración simple. (arusimiñee)
sanq'ar [sanq'ar] LPZ ukhu. s. Esófago. (h&h, sapa wakcha [sapa wakcha] (waqcha)    LPZ s.t.,
pat, smtq) s. Huérfano sin nadie. (pat)
sanq'ar [sanq'ar] ukhu. s. Tráquea ñawpan : sapa wanquyru [sapa wanqoyru] LPZ khuru.
Çancar. El cañón del gaznate. (dgh, lay) s.Abeja solitaria; son los amarillos algo
sansa [sansa] LPZ s. K'ajaq k'illimsa. Brasa. grandes, aprovechan pequeños hoyitos, donde
(aul, cer, lai, pat) elaboran dulce en cilindros, cubierto de hoja*.
(pat)
sansachina [sansachina] LPZ r.p. Mantener la
LPZ kikin : wayrunq'u. (pat)
brasa. (pat)
sapachasqa kirpakuna [sapachasqa
sansan [sansan] LPZ s. Brasa prendida; herida kirpakuna] simi. Oclusivas simples. (Montalvo,
que arde. (pat) 1996: 22)
sansay [sansay] LPZ r.p. Calentar. (pat) sapachasqa uyari [sapachasqa uyari] qillqa.
sansay [sansay] LPZ r.p. Mantener la brasa. Fonema simple. (arusimiñee)
(pat) sapallu [ ] (sapallu)    LPZ PTS mallki. s.
santiku [santiku] tupu. s. Pequeño balde como Zapallo; (Cucúrbita máxima) ñawpan :
medida para vender chicha. (rh) Çapallu. Calabaça de la tierra.. (dgh, lot, pat)
santos oleos <kas. [santos oleos] (santos  óleos)     Kaykuna kan: iskario.
CHU Óleo santo, ungüento extremo. (str) lakayu.
sanu sanu [sanu sanu] LPZ mallki. s. Planta luluqchi.
medicinal pinku pinku. (pat) pulu.
sañu [sañu] sañu. s. Vaso de cerámica. q'illu sapallu.
(arusimiñee) sapan ñiq tuyru (‘ ’) [sapan nex tuyru] simi.
s.t.Ladrillo ñawpan : Sañutica. Ladrillos s.Kay sapan ñiq (‘ ’) tuyruqa, kay iskaychaq
Ladrillos. (dgh) (“ ”) tuyrup ukhunpi imatapis ñiyta
sañuchay [sañuchay] sañu. r.p. Producir munakusqanta riqsichinapaq qillqakun.
cerámica. (arusimiñee) Comillas simples. (ñancha)
sañuy [sañuy] sañu. r.p. Modelar en cerámica. sapan, illa [sapan, illa] tupu. s. Unidad (de
(arusimiñee) medida). (arusimiñee)
sanuyana <kas. [sanuyana] LPZ r. mp. sapan, illaq, juklla [sapan, illax, juklla] s.
Aliviarse. (pat) Unidad. (arusimiñee)
-sapa [-sapa] CHU k' Grande. (ceq, str) sapankumanta kamachikuy [sapankumanta
kamachikuy] wanlla. Autonomía. (rk)
sapa [sapa] simi. s. Singular. (arusimiñee)
Sapankuna t'ukurinapaq [sapankuna
sapa [sapa] LPZ s. Sola,o; sin familia; viuda
t'ukurinapax] k'uski. Unidades de análisis. (ab)
(o). (ceq, pat)
sapanmanta ruwaq [sapanmanta ruwax] LPZ
sapa (sapa)    CHU PTS s.t. Cada. (ceq, lot, rh,
wanlla. Independiente; trabaja sin la ayuda de
str)
otro. (pat, rk)
sapallaY [sapallaY] ranti Yo solo, tú solo, ….
(rk)
sapanmanta ruwaq, kamachikuq
[sapanmanta ruwax, kamachikUx] wanlla.
sapa + Y [sapa + Y] ranti Solo yo, solo tu, .... (rk)
Autónomo. (rk)
sapay [sapay] Yo solo. sapaqay [sapaxay] r.p. Descascarar. (ceq)
sapayki [sapayki] Tu solo.
sapatu <kas. [sapatu] CHU s. Zapato. (str)
sapan [sapan] Él solo, ella sola.
Sapay Chiqanchana Wasi [sapay saqirpariy (saqerpariy)    jaqirpariy LPZ
cheqanchana wasi] wanlla. Corte suprema de jaqerpariy PTS r.p. Abandonar definitivamente.
justicia. (rk) (lot, pat)
Sapay Chiqanchana Wasip Jamawt'an saqiy [jaqey] (saqey)    LPZ jaqiy PTS saqiy r.p.
[sapay cheqanchana wasip jamawt'an] wanlla. Dejar. (ceq, pat, rh, rk)
Ministro de la corte suprema de justicia. (rk) saqiy (saqey)    CHU r.p. Permitir. (lot, str)
PTS
Sapay Chiqanchana Wasip Umalliqnin -saqku [-sax] CHU Primera persona futuro
k'
[sapay cheqanchana wasix Umallixnin] wanlla. plural Ñuqaykuqa llamk’asaqku a, mana
Presidente de la corte suprema de justicia. (rk) mana nisaqkuchu.. (trbk)
sapay warmi [sapay warmi] LPZ mallki. s. saqma [saxma] LPZ s. Choque. (pat)
Planta medicinal de la región Callawaya, de
flores amarillas, se utiliza para mal de matriz.
saqma [saxma] PTS s. Golpe de puño.
(pat) saqmanakuy [saxmanakuy] LPZ r.p. Chocar
sapaychakuy (sapaychakuy)    PTS r. ku Irse entre dos personas. (pat)
solo, alejarse. (ceq, lot) saqmanakuy [saxmanakuy] PTS r.p.
sapitay <kas.: it juch'uychaq [sapitay] PTS r.t. Puñetearse mutuamente. (rk)
Solito, yo. saqmarquchikuy [saxmarqochikuy] LPZ r.ku
sapra [sapra] s. Pelos de la barba, vello. Tanqachikun. Dejarse empujar, chocar con
(arusimiñee) otro. (pat)
sapra, millwa [sapra, millwa] s. Vello. saqmay [saxmay] LPZ r.p. Chocar. (pat)
(arusimiñee) saqmay [saxmay] (sajmay)    PTS r.p. Golpear
sapsi [sapsi] s.t Común Sapsi. Cosa comun de con la mano; puñetear ñawpan : Çakmani.
todos. (dgh, arusimiñee) Apuñetear.. (dgh, ceq, lot)
sapsi suti [sapsi suti] simi. Nombre común. saqra [saxra] (sajra)    LPZ s.t. Malo, malvado;
(arusimiñee) persona de mal carácter. (ceq, pat, str)
saphi (saphi)    LPZ PTS s. Raíz. (ceq, lot, pat, saqra [saxra] (sajra)    CHU
saq"ra LPZ PTS
rh) saxra s.t., s. Saqra wayra. Maligno. (lot, pat, rh,
saphichakuy [saphichakuy] r. mp. Arraigarse. str)
(arusimiñee) Kay ñanpi ancha saqra allqu kan. hay muchos
saphichakuy [saphichakuy] LPZ r. mp. perros malos en este camino. (rk, trbk)
Enraizarse. (pat, rk) saqra para [saxra para] CHU Lluvia malvada
saphichay [saphichay] r. mp. Arraigar. (ceq) Mana chhayna saqra paras kaqtinqa ..
saphichay [saphichay] LPZ r.mr. Hacer raíz, siwarapis trigupis papapis puqukullan. (trbk)
enraizar. (pat) saqra suti [saxra suti] (sajra suti)    s. Apodo. (ceq)
saphin-cha-y yacha. r.p. Relacionar a un eje saqra ura [saxra ora] (sajra ora)    s. Comida
(temático). (rk) ligera. (ceq)
saphinchaq yuyay simi. Idea central saqrakuy [saxrakuy] LPZ r.ku Peinarse el
(metáfora). (rk) cabello con saqraña. (pat)
saphiy [saphiy] r.p. Poner raíz. (ceq) saqrakuy [saxrakuy] (sajrakuy)    PTS r.ku Ser
saphra [saphra] s. Velocidad millwa, phullu,
malo. (lot)
saphra, wayralla. (arusimiñee) saqraña [chhaxraña; sijraña] (sijrana)    CHU LPZ
sap'ana (saphana)    CBB saphana PTS sap'ana s.
chhaqraña PTS Escobilla hecha de la raíz de
s.

Trenza de cabello. (xa, ceq, lot, rh) tika, para peinarse los cabellos. (ceq, lot, pat, rh)
sap'anay [sap'anay] CBB saphanay r.p. Hacer la saqray [saxray] (sajray)    r.p. Carmenar. (ceq)
trenza. (xa) saqrayay [saxrayay] CHU r. mp. Enfurecerse,
sap'ira [sap'ira] s. Chino. (arusimiñee) disgustarse, irritarse.
-saq [-sax] CHU k' Primera persona futuro. saqrayay [saxrayay] (sajrayay)    r. mp. Volverse
malo, portarse mal. (ceq)
saqa saqa (saqa  saqa)    PTS mallki. s. Diente de
león, hierba de la familia de las compuestas. (aul,
saqta [saxta] (sajta)    LPZ PTS s. Plato de
lot, encarta) comida con pollo. (ceq, gro, lot, pat)
saqikuy [jaqekuy] LPZ r.ku Dejar algo saqtay [saxtay] LPZ r.p. Sacar jaloneando. (pat)
temporalmente. (pat) saqumasqa qullqi [saqomasqa qolqe] Dinero
saqiray [jariray] LPZ r.p. Abandonar. (pat) ritual. (arusimiñee)
saqumay [saqomay] r.p. Ofrecer, presentar.
(arusimiñee)
saqumay [saqomay] r.p. Presentar. (arusimiñee)
saqumay [saqomay] sunqu. s. Ceremonia. sara tipiy [sara tipiy] r.p. Cosechar maíz.
(arusimiñee) sara tipiy [sara tipiy] LPZ r.p. Descascarar
saqwakuy [ ] (sajwakuy)    PTS allqu. r.ku maíz. (pat, smtq)
Masturbarse. (lot) sara tipiy [sara tipiy] PTS s. Cosecha del
saqway [ ] (sajway)    CHU PTS allqu. r. mp. maíz.
Fornicar ñawpan : Çakhuani. Fornicar o hazer sara t'ika (sara  t'ika)    PTS mallki. s. Planta de
como el que fornica sin efecto, o en vano flores rojas y amarillas. (lot)
hombre o muger o animales.. (dgh, lot)
sarakuna [sarakuna] s. Imaymanaman
LPZ alqu saqwakun saqwakuq allqu perro que
mirachisqa sara. Variedades de maíz kaykuna
pretende copular. (pat) kan:.
saq'a saq'a [saq'a-saq'a] mallki. s. Lampazo; ch'iqchi.
familia de las compuestas. (ceq) ch'ullpi sara.
saq'achikuy [saq'achikuy] CHU r.ku Astillar, ch'uspillu.
hacerse. LPZ Kaykuna La Pazpi kan: chawpi sara,
saq'ampaya (saq'ampaya)    PTS s. Papa, jamk'a sara, jatun sara (yuraq, q'illu),
variedad de. (lot) juch'uy sara (uchukilla), kulli sara (puka
saq'arara [saq'arara] LPZ mallki. s. Llantén, yana), kunphitis sara, llallawa, much'u sara
(lluch'u), puka sara, qhumullu, uña sara
planta herbácea, vivaz, de la familia de las
Plantagináceas; medicinal, para curar (q'illu).. (pat)
muruch'u sara.
maltratadura e hinchazón. (pat, encarta)
paru sara maíz amarillo.
saq'arara ninri [saq'arara ninri] LPZ allqu.
pirinkitu sara.
s.t.Sillp'a ninri. Oreja de gato. (pat) q'illu.
saq'u [saq'o] s.t. Degenerado (planta). (ceq) CBB Kaykuna Independenciapi kan: q'illu,
sara [sara] CHU PTS mallki. s. Maíz; (Zea ch'iqchi, yuraq, ch'uspillu, walthaku, thani,
mayz). (rh, str) kulli, cubano, willkaparu, khichka, q'ipi siki,
juk sara ocho reales. (ceq) q'ara uma, uchukilla, yuraq cubano, yuraq
sara chulla [sara chulla] LPZ tupu. Iskay walthaku, yuraq ch'iqchi.. (independencia )
chunka sara, chhallantin. Maíz amontonado willkaparu.
de toda la parcela. (pat) yuraq.
sara jamk'a [sara jank'a] CHU LPZ mallki. sarampiyun <kas. [sarampión] s. Viruela. (ceq)
Jamk'a ruwanapaq sara. Tostado de maíz. sarayay [sarayay] CHU r.mr. Madurar el maíz.
(pat, trbk) sarukuy [sarukuy] CHU r.p. Pisar; dominar.
sara kallcha [sara kallcha] LPZ tupu. sarukuy [sarukuy] LPZ r.p. Pisotear. (pat)
Khuskan kaq chakramanta. Maíz secado en sarusqa [sarusqa] LPZ PTS ph. Pisado. (pat,
un lugar. (pat) rk)
sara kintal [sara kintal] LPZ tupu. Q'alan saruy (saruy)    LPZ PTS r.p. Pisar. (ceq, lot, pat,
sara tipisqa, ch'akisqa. Medida. (pat) rh)
sara lluch'uy [sara lluch'uy] LPZ r.p. Pelar saruy [saruy] r.p. Trillar. (ceq)
maíz. (pat) sas [sas] aq. Pronto. (ceq)
sara muju [sara muju] s. Semilla de maíz. (ceq, sasa [sasa] s. Dificultad. (arusimiñee)
pat)
sara phina [sara phina] LPZ tupu. s. Q'alan
sasa [sasa] s.t. Difícil de hacer. (arusimiñee)
kallcha tipisqa. Medida: montón de maíz (solo sasun [sasun] LPZ s. Trigo verde amarillento
mazorca). (pat) maduro. (pat)
sara q'achu [sara q'achu] mallki. s. Planta que sasuy [sasuy] CHU r.p. Enharinar, empolvar.
se asemeja al maíz. (ceq) satapay [satapay] r.p. Resembrar. (ceq)
sara saphi [sara saphi] (sara  sapi)    s. Raíz de sataqchi [sataxchi] (satajchi)    mallki. s. Almez;
maíz. (ceq) Árbol de la familia de las Ulmáceas. (ceq, encarta)
sara sara [sara sara] CHU s. Maizal. sat'ichikuy [sat'ichikuy] r.p. Dejarse meter
sara surk'a [sara surk'a] (sara  suka)    PTS s. (convenio, acuerdo, compra) khakachikuy.
(smtq, rk)
Surcos de maíz sembrado. (ceq)
sara tawqa [sara tawqa] PTS Juego des.
sat'ikuy (sat'ikuy)    PTS r.ku Inmiscuirse;
niños, apilándose unos encima de otros. (rk) meterse (en asuntos ajenos). (lot)
sara tawqa [sara tawqa] LPZ s.t. Maíz sat'iy (sat'iy)    CBB sat'iy LPZ sat'i PTS r.p.

arqueado. (pat) Meter. (xa, ceq, lot, pat)


k'ichñiy embutir.
khakay encajar a la fuerza. sayaykuy [sayaykuy] LPZ Pararse. (pat)
r. mp.
sat'iy meter un objeto. sayaykuy [sayaykuy] CHU PTS r.p. Enfrentar
winay taquear.
a alguien para defender a otro. (rk)
sat'iykukuy [sat'iykukuy] r. ku Meterse en un
sayaynin [sayaynin] yupa. s. Estatura, su altura.
lugar a la fuerza. (smtq, rk) (arusimiñee)
sat'iykuy [sat'iykuy] CBB sat'iykuy LPZ r.p. sayjaya [sayjaya] s. Espantajo; espantapájaros.
Encajar; hacer entrar o meterlo. (xa, pat) (ceq)
sawakuy [sawakuy] r. mp. Casarse sayk'uchiy [sayk'uchiy] LPZ r.p. Cansar, hacer
yananchakuy. (arusimiñee) cansar. (pat)
sawintu [sawintu] mallki. s. Guayaba. (dgh) sayk'upuy [sayk'upuy] LPZ PTS r. mp.
sawka [sawka] s. Burla. (dgh, arusimiñee) Cansarse, finalmente. (pat, rk)
sawna [sauna] LPZ sanwa s. Almohada, sayk'usqa (sayk'usqa)    CHU PTS ph.
cabecera. (dgh, ceq) Cansado, fatigado. (lot, rh, str)
sawq'a [sawq'a] s.t., s. Carne dura de difícil sayk'uy [sayk'uy] r. mp. Cansarse. (ceq, rh)
cocción. (herbas lai, smtq) sayk'uy [sayk'uy] PTS s. Actividad que
saya [saya] s. Urdimbre. (ceq) produce cansancio. (rk)
sayachikuy CHU r.p. 1. erigir, levantar algo sayk'uy [sayk'uy] s. Cansancio. (ceq, rh)
para uno mismo. (rk, trbk) saynata [saynata] s. Careta, máscara. (arusimiñee)
r.p. 2. hacerse de un bien wichay-uray purispa
sayri [sayri] mallki. s. Tabaco, planta de la
ruwachkanchik, qhasi, ni imata chaywanqa
familia de las Solanáceas, originaria de Abya
sayachikunchikchu.. (rk, trbk)
Yala; (nicotiana tabacum Linneo). (smtq)
sayachiy [sayachiy] LPZ r.p. Hacer parar. (pat) LPZ s. Tabaco silvestre, medicinal solo para
sayakuy [sayakuy] r. mp. Pararse, ponerse de pie. utilizar en cataplasma. (pat)
(ceq) saysi <kas. [saysi] s. Comida de carne
sayana [sayana] s. Parada, paradero. (rk) machucada con huevo. (ceq)
Paro; acción y efecto de interrupción de una sayt'ay [sayt'ay] LPZ r. mp. Parar(se). (pat)
actividad. (rk)
sayt'u [sayt'u] LPZ yupa. s. Rectángulo.
sayanku [sayanku] s. Lugar donde llega el rayo; (arusimiñee, lai, pat)
objeto utilizado en ofrendas a la tierra. (ceq, rh)
sayt'u [sayt'u] LPZ s.t Alargado; medida a lo
sayaña [sayaña] LPZ s. Tierra de cultivo y largo. (lay, pat)
pastoreo de sayañero qapana. (pat)
sayt'u [sayt'u] LPZ s.t. Largo y angosto. (ceq,
sayaña, k'utmu [sayaña, k'utmu] s. Parcela. pat, rk)
(arusimiñee)
sayt'u qullqa [sayt'u qollqa] Prisma rectangular.
sayapaya, sayapayay s. presencia, que está (arusimiñee)
parado ahí. (dgh, rk) sayt'u wamp'ar [sayt'u wamp'ar] Pirámide
sayapayay estar presente Sayapayani. rectangular. (arusimiñee)
Sayapayani. Hazer presencia, assistir de continuo sayt'ucha, kasilliru [sayt'ucha, kasilliru]
en guarda.. (dgh) Casillero. (arusimiñee)
sayaq siqi [sayax seqe] yupa. Línea vertical. sayt'umuyu [sayt'umuyu] yupa. s. Cilindro.
(arusimiñee)
(arusimiñee)
sayaq siqichasqa [sayax seqechasqa]
saywa [saywa] yupa. s. Columna. (arusimiñee)
Perpendicularidad. (arusimiñee)
saywa [saywa] s. Pilar. (arusimiñee)
sayaq, chiqan sayaq [sayax, cheqan sayax]
yupa. Perpendicular. (arusimiñee)
saywa [saywa] LPZ s.t., s. Espantapájaros. (pat)
sayariy [sayariy] LPZ PTS r. mp. Levantarse, saywa siq'i, t'aslara, t'astara [saywa seq'e,
t'aslara, t'astara] Mapa. (arusimiñee)
ponerse de pie. (pat, rh, rk)
sayay [sayay] LPZ r. mp. Parar; detenerse. (pat, saywa siq'iwa, tisi siq'iwa [saywa seq'ewa,
rk) tisi seq'ewa] Gráfico de barras. (arusimiñee)
sayay [sayay] CHU PTS r. mp. Pararse, estar saywa [saywa] wanlla. s. Frontera, lindero
de pie. (rh, str) ñawpan : Sayhua. mojon de tierras.. (dgh, rk)
sayay [sayay] PTS r. mp. Mana wasipi saywa [saywa] s. Hito. (arusimiñee)
sayanchu, ripullanpuni. Permanecer. saywa [saywa] s. Límite. (arusimiñee, rk)
sayay [sayay] PTS s. Estatura; talle. (dgh, rk) saywa [saywa] wanlla. s. Límite, lindero. (ceq)
sayaykachay [sayaykachay] CHU r. mp. sichpa [sispa] CHU s. Cerca, cercano.
Pararse a cada momento, observando. (arusimiñee, ceq, cer )
sichpa ñaña [sispa ñaña] masi. s. Prima. sikuri [sikuri] LPZ taki. s. Conjunto musical
(arusimiñee) de sicuris. (ceq, pat)
sichpa pana [sispa pana] masi. s. Prima. Sikuya [sikuya] PTS kiti. s. Sicuya.
(arusimiñee) sikya [sijya] (sikya)    tupu. s. La mitad de la braza.
sichpa tura [sispa tura] masi. s. Primo hermano (dgh)
de la mujer. (dgh, arusimiñee) sikyay [sijyay] (sicyani)    tupu. r.p. Medir con
sichpa wawqi [sispa wawqe] masi. s. Primo media braza. (dgh)
hermano del varón. (dgh, arusimiñee) sik'imira [sik'imira] (sik'imira)    LPZ PTS
sichpa wawqiy [sispa wawqey] (cichpa  cispa   khuru. s. Hormiga k'isichu. (ceq, lot, pat, rh)
huaoqquey)    masi. s. Primo hermano. (dgh) sik'ina [sik'ina] s. Pinza. (arusimiñee)
sichpa yawar masiy [sispa yawar masiy] sik'iy [sik'iy] r.p. Extraer, arrancar. (ceq)
(cichpa  cispa  yahuarmaciy)    masi. Pariente
sik'iy (sik'iy)    LPZ PTS r.p. Sacar (estirando).
consanguíneo cercano. (dgh) (lot, pat, rh)
sichpachiy [sispachiy] r.p. Acercar. (arusimiñee) sila sila (sila  sila)    PTS mallki. s. Arbusto;
sichpaqi, chimpaqi, wasi masi [sispaqe, chhaqllu. (lot)
chimpaqe, wasi masi] llaqta. s. Vecino. silisti <kas. [silisti] llimp'i. s.t. Celeste.
(arusimiñee)
sichpay [sispay] r.p. Acercar; llegar. (ceq, rh) Silistina [silistina] PTS suti. s. Celestina.
sich'u, sip'u [sich'u, sip'u] s. Cicatriz silo <kas. [silo] CHU s. Cielo. (str)
defectuosa. (arusimiñee) silt'uy [silt'uy] LPZ r.p. sinruy. (pat)
sika sika (sika  sika)    CBB sikasika PTS khuru.
LPZ Rosariota silt'una.. (pat)
s. Oruga. (xa, ceq, lot) silula, k'atkilla [silula, k'atkilla] Célula.
(arusimiñee)
-siki [-siki] k' Indica persona caracterizada por el
contenido de la palabra base. (rk) silwisa [silwisa ] s. Pauta. (arusimiñee)
siki (siki)    PTS s. Base, culo. (lot, rh) sillan [sillan] LPZ s. Moneda que ponen para
hacer adivinar por la coca, dinero de la misa
siki [siki] LPZ ukhu. s. Nalga. (pat)
(ritual) kikin : ñawi. (pat)
llasa siki remolón.
manka siki base de la olla. sillank'usa [sillank'usa] s. Cañamagies. (ceq)
puñuy siki dormilón. sillik'a [sillik'a] LPZ mallki. s. Romero, planta
siki k'isukuna [siki k'isukuna] LPZ s. Papel tonificante. (pat)
higiénico. (pat, rk) sillku [sillku] (sillcu)    tupu. s. Cuarta parte de un
siki t'iri [sikit'iri] s. Remiendo en parte trasera tupu de tierra, o de un cesto. (dgh)
del pantalón. (ceq) sillk'uy [sillk'uy] CHU r.p. Rasguñar, arañar.
siki uya, ura uya [siki uya, ura uya] s. Cara (ceq)
basal. (arusimiñee) sillp'a [sillp'a] LPZ s.t Cáscara delgada. (pat)
siki wayllay [ ] (siki  wayllay)    PTS r. mp. sillp'a [sillp'a] s.t. Delgado (láminas). (ceq)
Mover las caderas. (lot) sillp'a pampa [sillp'a pampa] Superficie plana.
sikichupa, tikni [sikichupa, tijni] ukhu. s. (arusimiñee)
Coxis, rabadilla. (arusimiñee) sillp'a salta, sillp'a pallay, sillp'a
sikin, uran [sikin, uran] yupa. s. Base de figura. rikch'ay [sillp'a salta, sillp'a pallay, sillp'a
(arusimiñee) rijch'ay] Figura plana. (arusimiñee)
sikisapa [sikisapa] LPZ s.t. Nalgudo,a, de sillp'anchu [sillp'anchu] CBB mikhu. s.
nalga grande. (pat) Comida típica; plato seco con carne de res
siklla [sijlla] LPZ s.t. Flaco. (pat) apanada, huevos, cebolla y arroz. (rk)
sikñiy [sijñiy] (sijñiy)    r.p. Carmenar. (ceq) sillp'ay [sillp'ay] (silp'ay)    r.p. Cortar en rebanadas
sikrakuy [ ] (sijrakuy)    PTS r.ku Peinarse, delgadas. (rh)
cepillarse el cabello. (lot) sillu (sillu)    LPZ PTS ukhu. s. Uña (dedos).
(arusimiñee, ceq, lot, pat, rh)
sikray [sijray] CHU r.p. Peinar.
sillu sillu [sillu sillu] LPZ mallki. s. Hierba
sikray [sijray] LPZ r.p. Prender fósforo. (pat) medicinal, se utiliza en mate para la úlcera del
siksu <kas. [sijsu] s. Sexo. (arusimiñee) estomago, para la fiebre. (pat)
siktur <kas. [sijtur] s. Sector. (arusimiñee) silluy [silluy] r.p. Rasgar con la uña. (ceq)
siku [siku] LPZ taki. s. Zampoña; instrumento sillwi khuru (silwi  khuru)    PTS silbikhuru khuru.
de música hecho de cañas. (arusimiñee, ceq, pat) s. Gusano de tierra. (lot)
sillwi khuru [sillwi khuru] s. Lombriz de tierra. Simikunamanta yuyaykuna [simikunamanta
(arusimiñee, aul) yuyaykuna] simi. Conceptos de palabras. (ab)
simaniyay <kas. CHU semanear, ir a trabajar simikunap k'askaynin [simikunax k'askaynin]
por semanas en tiempos de la hacienda.. (trbk) PTS simi. s. Gramática.
simi (simi)    CHU LPZ PTS ukhu. s. Runap simikunapkamayuq musuq. s. Lingüista. (rk)
simin, chaywan mikhunchik. Boca. (ñancha, Simikunata mirarichiy [simikunata
ceq, lot, pat, rh, str)
mirarichiy] Juk simimanta wak simita
simi [simi] CHU Idioma. (arusimiñee, rh, str)
s. paqarichina: qillqay-manta qillqa-q
simi [simi] simi. s. Runap qallu rimasqanta lluqsimun. Derivación de palabras. (ñancha)
ñinapaq. Lengua. (arusimiñee) simikunata qhichwarichiy [simikunata
simi [simi] s. Juk k'ata yuyayta ñinapaq qhechwarichiy] Fonemizar, adaptar a las
apaykachakun; juk jawanchasqa yuyay. características del quechua. (ñancha)
Palabra. (arusimiñee, ñancha, rh) simimanta yachachina musuq. Lenguaje.
simi [simi] (opa)    LPZ s.t. Chismoso. (pat) (rk)
LPZ manka simi boca de olla. (pat) Simimanta yuyaykuna [simimanta
misk'i simi. yuyaykuna] simi. Conceptos de la lengua. (ab)
runa simi. siminakuy [siminakuy] r.p. Cuestionar.
simikuna [simikuna] LPZ s. Palabras. (pat) (arusimiñee)
simi apaq [simi apax] LPZ s.t., s. Chismoso. siminakuy [siminakuy] sxx r.p. Discutir.
(pat) (arusimiñee, rk)
simi juch'uyyachiy [simi juch'uyyachiy] s. siminakuy [siminakuy] s. Discusión.
Simita k'utuna. Abreviación. (ñancha) (arusimiñee)
simi kallpa [simi kallpa] LPZ s. Fuerza de la siminakuy, rimanakuy [siminakuy,
palabra. (pat) rimanakuy] s. Debate. (arusimiñee)
simi kamay kamachiy [simi kamay kamachiy] siminchay [siminchay] r.p. Sugerir. (arusimiñee)
Política lingüística. (arusimiñee) Tata mamakuna munasqankuta
simi mañarikuy [simi mañarikuy] Wak tatantachakuypi siminchanku. los padres (de
qallumanta simikuna mañarikuy: awtu familia) hicieron sus sugerencias en la reunión..
(rk)
kastilla simimanta mañarisqa. Préstamos.
(ñancha) simiñisqa [siminisqa] ph. Promesa. (arusimiñee)
simi paqarichiy [simi paqarichiy] Musuq simiñiy, simiwanñiy, kamapayay [siminiy,
simita rikhurichina. Acuñación. (ñancha) simiwanniy, kamapayay] r.p. Prometer. (arusimiñee)
simi qaray [simi qaray] LPZ Asesorar. (pat) simip ukhun cavidad bucal. (rk)
simi raphicha [simi laphicha] Ficha léxica. Simip yuyayninta mirachiymanta [simip
(arusimiñee) yuyayninta mirachiymanta] Ampliar el significado
simi rikch'arichiy [simi rijch'arichiy] Chay de las palabras. (ñancha)
wañusqa qunqasqa simi kawsarichiy. simipirwa [simipirwa] simi. s. Diccionario.
Revitalizar palabras, lit.: despertar palabras.. (arusimiñee)
(ñancha) simirara [simirara] simi. s. Plurilingüe; lit.
simi sat'i [simi sat'i] LPZ s.t., s. Entrometido. lleno de lenguas, palabras. (arusimiñee)
(pat) simisapa [simisapa] s.t., s. Bocón, respondón.
simi sat'i [simi sat'i ] s.t., s. Metecuchara. (ceq) (ceq, rk)
simi sut'inchaq [simi sut'inchax] s. Interprete. simisapa [simisapa] LPZ s.t., s. Hablador. (ceq,
(dgh) pat)
simi sut'inchay [simi sut'inchay] Interpretar simit'a [simit'a] s. Acemita, pan de trigo. (ceq)
lenguas. (dgh) simiyachiy, qhichwayachiy [simiyachiy,
simi tikraq [simi tijrax] s.t., s. Traductor. qhechwayachiy] r.p. Refonemizar al quechua.
(arusimiñee) (arusimiñee)
simi, qallu [simi, qallu] s. Lengua. (arusimiñee) simiyuyaykamay, simiñisqankamay,
simikamayuq [simikamayox] s. Literato. simip yuyaynin*** [simiyuyaykamay,
(arusimiñee) siminisqankamay, simip yuyaynin***] simi.
simiki [simiki] qillqa. s. Sílaba. (arusimiñee) Semántica. (arusimiñee)
simikuna [simikuna] PTS s. Lenguas. simp'a [simp'a] CHU s. Trenza. (ceq)
simikuna [simikuna] PTS simi. s. simp'akuy [simp'akuy] LPZ r.ku Trenzarse
Vocabulario. cabello. (pat)
simp'aq [simp'ax] LPZ s.t., s. Trenzador; que sinkhay [sinkhay] CHU r.p. Descortezar la caña
trenza. (pat) de maíz, azúcar. (ceq, smtq)
simp'asqa simi [simp'asqa simi] simi. s. sinkhay [ ] (sinkay)    PTS r.p. Pelar caña con los
Crucigrama. (arusimiñee) dientes. (lot)
simp'ay [simp'ay] LPZ r.p. Trenza. (pat) sinqa [sinqa] LPZ s. Lomo de la teja. (pat)
simp'ay (simp'ay)    PTS r.p. Trenzar (cabello, sinqa (senqa)    CHU sinqa PTS ukhu. s. Nariz,
paja). (ceq, lot, rh) hocico. (ceq, lot, rh, str, trbk)
-sina [sina] k' Dubitativo, parecerle a uno que … sinqa muru [senqa muru] PTS s.t., s. Tímido
Mamaysina chaytaqa yachan. creo que mi muru sinqa nariz mutilada. (rk)
mamá sabe eso. (ceq) sinqachasqa upayari [senqachasqa upayari]
sincha <lat. cingŭla, ceñidores [sincha] LPZ s. qillqa. Consonante nasal. (arusimiñee)
Cincha, parte de carona de animal de carga. (pat, sinqachasqa uyaywa [senqachasqa uyaywa]
encarta)
qillqa. Vocales nasales. (arusimiñee)
sinchakuy [sinchakuy] CHU r. ku Montar. (str) sinqakuy ñawpa. ahogarse. (dgh)
sinchi <aym. Sinti [sinti, sinchi, sinch'i] (sinchi)     sinqalu [senqalo, senqasapa] s. Narigón kikin :
CBB sinchi CHU sinch'i LPZ sinti PTS sinchi
sinqasapa. (ceq)
r.t., s.t. Demasiado. (pat)
sinchi [sinchi] s.t Dureza, cosa dura. (arusimiñee)
sinqa sapa [senqa sapa] CBB senqasapa LPZ
wasi. s.t., s. Narigón; persona de nariz grande.
sinchi [sinchi] (sinch'i,  sinchi)    s.t Duro, denso, (xa, ceq, pat)
fuerte. (xa, ceq, gro, lot) Sinqasqakuna [senqasqakuna] simi. ph.
sinchi [sinchi] (sinch'i)    s.t Fuerte. (arusimiñee, ceq, Nasales. (Montalvo, 1996: 22)
pat)
sinqaykukuy aspirar aire por la nariz ñawpan :
sinchi [sinchi] s.t Grave. (pat) cincaycucuni (respirar) por la nariz. (dgh, rk)
sinchi [sinchi] s.t Recio, consistente. (arusimiñee, sinru sinri [singru] (sinru(lla),  singu,  singru)    PTS
ceq)
Fila; en fila. (arusimiñee, ceq, gro)
singru s.
sinchi [sinchi] s.t., s. Valiente. (arusimiñee) sinrulla [sinrulla, singrulla] En fila. (ceq)
sinchi kay [sinchi kay] s. Valentía. (dgh) sinru mast'awa, sinru tawla [sinru
sinchichakuy [sinch'ichakuy] r. ku Ponerse mast'awa, sinru tawla] Tabla de posiciones.
fuerte. (ceq) (arusimiñee)
sinchiyachina [sinchiyachina] qillqa. s. Acento sinru ñiqi [sinru ñeqe] yupa. Orden (de valor
gramatical. (arusimiñee) posicional). (arusimiñee)
sinchiyachiq k'askaq [sinchiyachix k'askax] sinru qillqa [sinru qelqa] s. Lista. (arusimiñee)
simi. Sufijo enfático. (arusimiñee) sinrucha, sinruwa [sinrucha, sinruwa] yupa. s.
sinchiyachiy [sinchiyachiy] r.p. Fortalecer; Serie. (arusimiñee)
hacerlo más fuerte. (arusimiñee, rk) sinruchiy [sinruchiy] s. Seriación. (arusimiñee)
sini <kas. [sine] CHU s. Cine. (str) sinruchiy, sinruriy, sinruchay [sinruchiy,
sini cine. (rk) sinruriy, sinruchay] yupa. r.p. Alinear. (arusimiñee)
siniya <kas. [siniya ] s. Ciénega. (arusimiñee) sinrukuy [sinrukuy] CHU LPZ r.ku Enfilarse,
sinku [sinku] s. Bola ñawpan : Cincu. Bola. formarse; ponerse en fila. (pat, rk)
(dgh, arusimiñee) sinrukuy [sinrukuy] r.ku Formarse (personas,
sinku [sinku] s.t Rueda ñawpan : Cincu objetos). (arusimiñee)
Redondo que rueda.. (dgh, arusimiñee) sinruy sinriy [sinriy] (sinruy)    CHU PTS r.p.
muyu redondo. Alinear, formar fila. (lot)
rump'u Bola. sinruy [sinruy] LPZ r.p. Poner en fila, p ej.
tinkullpa aro. mostacilla en un hilo para vincha silt'uy. (pat)
sinku tiqsi [sinku texsi ] s. Planeta. (arusimiñee) sintiru [sintiru] s. Jabalí. (arusimiñee)
sinku, muruq'u [sinku, moroq'o] s. Esfera. sintura <kas. [sintura] CHU s. Cintura. (str)
(arusimiñee)
sinkuchay, muyuyachiy, muyuychay sint'uy [sint'uy] CHU r.p. Envolver uno por uno
y amarrar.
[sinkuchay, muyuyachiy, muyuychay] r.p.
Redondear objetos. (arusimiñee) sinuri <kas. [sinorí] CHU PTS denorí kh Si no,
sinkuq kurku, qurmaq kurku, sinku de otro modo kikin : tinuri. (str)
[sinkUx kurku, qormax kurku, sinku ] Cuerpo que Siñur kura <kas. [siñur kura] CHU s. Cura.
rueda. (arusimiñee) (str)
sipaku [sipaku] CBB s. Joven, la; moza siqi siq'i, tinkurasqa siqi [seqe seq'e,
qhaway : sipas. (rk) tinkurasqa seqe] yupa. Coordenadas. (arusimiñee)
sipas (sipas)    CHU LPZ PTS s. Joven, la; siqicha [seqecha] llaqta. s. Croquis. (arusimiñee)
mujer joven. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh, str) siqicha [seqecha] qillqa. s. Guión menor (-).
sipasiy [sipasiy] LPZ s. Munasqan. (arusimiñee)
Enamorada. (pat) siqichay [seqechay] r.p. Graficar. (arusimiñee)
sipaskay, waynakay [sipaskay, waynakay] s. siqichay [seqechay] r.p. Subrayar. (arusimiñee)
Juventud. (arusimiñee) siqiy [seqey] yupa. r.p. Rayar. (arusimiñee)
sipasyay [sipasyay] CHU LPZ r. mp. Hacerse siqsiy [sexsiy] (sejsiy)    LPZ PTS r.p. Escocer.
jovencita; hacerse joven (mujer). (pat, str) (ceq, lot, pat, rh)
sipi ch'uju [sipi ch'ojo] s. Coqueluche. (ceq) siqsiy [sexsiy] (sejsiy)    s. Escozor. (ceq)
sipikuy [sipikuy] CHU LPZ r. ku Ahorcarse. siq'i jawariy [seq'e jawariy] qillqa. s. Historieta.
(pat) (arusimiñee)
sipita [ ] (sipita)    PTS mallki. s. Salvia, especie siq'iq [seq'eq] s.t. Dibujante. (arusimiñee)
de. (lot) siq'iq [seq'eq] s.t. Ilustrador. (arusimiñee)
sipita [sipita] PTS Trampa de lacillos de cola
s. siq'iranticha, k'achacha [seq'eranticha,
de caballo para aves pequeñas. (ceq, rk) k'achacha] s. Diagrama. (arusimiñee)
sipita [sipita] LPZ s. Trampa que ahorca. (pat) siq'is jawariy [seq'es jawariy] Historieta.
sipiy [sipiy] LPZ r.p. Ahorcar. (ceq, lot, pat, rh, (arusimiñee)
str) siq'itiri [seq'etiri, sit'ikira] s. Cigarra, cicada
sipiy (sipiy)    CHU PTS r.p. Estrangular. (ceq, sit'ikira. (ceq)
lot, rh, str) siq'iwa, siq'i [seq'ewa, seq'e] yupa. s. Gráfico.
sipri [sipri] ukhu. s. Labio superior ñawpan : (arusimiñee)
wirp'a. (dgh, pol) siq'uchikuy [seq'ochikuy] CHU LPZ PTS
sipt'i [sipt'i] ñawpa. s. Pedacito, partecita, r.ku Hacerse azotar. (pat, rk)
briznita ñawpan : Ciptti. Vn pedacito, o vna siq'usqa [seq'osqa] LPZ ph. Azotado. (pat)
brizñita de qual quiera cossa.. (dgh)
siq'usqa Castigado. (trbk)
sipt'i cosa pequeña, tiempo pequeño. (dgh, rk) siq'uy [seq'oy] CBB LPZ r.p. Azotar. (pat,
sipt'i sipt'i t'anta [sipt'i sipt'i t'anta] ñawpa. s. v&c)
Migajas de pan. (dgh) siq'uy CHU r.p. Castigar kunitanpiqa sumaq
sipt'iy [sipt'iy] ñawpa. r.p. Cortar pellizcando. siq'usqa kashanchik. (trbk)
(dgh)
siq'uy (seq'oy)    PTS r.p. Chicotear. (ceq, lot, rh)
sip'u [sip'u] s. P'achapi q'impisqa. Pliegue.
sira sira [sira sira] khuru. s. Escorpión.
(arusimiñee)
(arusimiñee)
sip'u [sip'u] (piliy)    LPZ s.t. Arrugado. (pat)
sirara [sirara ] khuru. s. Alacrán. (arusimiñee)
sip'u [sip'u] s.t. Fruncido. (ceq)
sirasu <kas. [sirasu] LPZ s. Cernidor. (pat)
sip'una [sip'una] (sip'una)    LPZ s. P'achapi
q'impiykuska, pullirap sip'uykunan jina.
siray (siray)    LPZ PTS r.p. Coser. (ceq, lot, pat,
rh)
Fruncido; pliegue (ropa). (pat)
siraykamayuq [siraykamayox] s. Costurera.
sip'uy (sip'uy)    PTS r.p. Fruncir. (ceq, lot, rh) (dgh)
sip'uy [sip'uy] r.p. Plegar. (arusimiñee) Sastre.
siqapuy [seqapuy] LPZ r. mp. Irse. (pat) sirija [sirija] LPZ s. Papa con verrugas, mal
siqapuy [seqapuy] LPZ r. mp. Chakraman formada. (pat)
siqapunku. Subirse. (pat) sirikuy [sirikuy] r. ku Echarse, tenderse. (ceq)
siqay [seqay] LPZ r.p. Costurar. (pat) sirinu <kas. [sirinu] LPZ s. Cuidador, portero.
siqay [seqay] r.p. Montar (animal). (ceq) (pat)
siqi [seqe] s. Guión mayor (_). (arusimiñee) sirinu [sirinu] PTS s. Espíritu femenino de las
siqi [seqe] yupa. s. Línea. (arusimiñee) cataratas.
siqi [seqe] sxx aqha. s. Líquido en la siririy [siririy] LPZ r. mp. Echarse un rato. (pat)
fabricación de la chicha. (rk) siriy (siriy)    LPZ PTS r. mp. Echarse. (lot, pat,
rh)
siqi [seqe] yupa. s. Raya. (arusimiñee)
Ama ñanpi sirinachu. no hay que echarse en el
siqi siq'i, siqi siq'i t'urpi [seqe seq'e, seqe camino. (rk, trbk)
seq'e t'urpi] Ejes coordenados. (arusimiñee)
sirkuy [sirkuy] LPZ r.p. Poner semillas en una sislap'a uqa [sislap'a uqa] LPZ s. Variedad de
línea, generalmente poroto, habas dentro del oca, más dulce qawi. (pat)
maizal. (pat) sistima [sistima] s. Sistema. (arusimiñee)
sirk'a [sirk'a] mallki. s. Nervadura de las hojas, sisu [sisu] s. Dermatosis. (ceq)
del locoto, del ají. (smtq) sit'ikira [sit'ikira] khuru. s. Cigarra, chicharra;
sirk'a [sirk'a] ukhu. s. Vena. (dgh, arusimiñee, insecto hemíptero. (arusimiñee, ceq, guz lay)
smtq)
sit'ikira [sit'ikira] CBB sit'ikira s. Un matorral;
sirk'a [sirk'a] rumi. s. Veta de minerales. (dgh, cacto. (xa)
arusimiñee, smtq)
sit'uy [sit'uy] r.mr. Resplandecer el sol. (dgh, pol)
sirk'a t'iktiy [sirk'a t'ijtiy ] r.mp. Pulsar, latir.
(arusimiñee, smtq) sit'uy [sit'uy] s. Resplandor. (dgh, pol)
sirk'a unquy [sirk'a onqoy] s. Flebitis; siwa [siwa] LPZ s. Papa que se ha hecho como
inflamación de las venas. (smtq) yacón; aguanosa, de mal gusto. (ceq, pat)
sirk'a, t'iktiy [sirk'a, t'ijtiy] s. Pulso, latido. siwara <kas. [siwara] CHU LPZ PTS mallki.
(arusimiñee) s.Cebada, planta de la familia de las gramíneas
sirk'ay [sirk'ay] r.p. Sangrar. (arusimiñee) k'ili. (pat)
LPZ kaykuna kan : challwa waqta cebada de
sirk'i [sirk'i] LPZ s. Gusano de choclo o maíz.
(pat)
espiga de dos filas. (pat)
LPZ phata cebada pelada. (pat)
sirk'i [sirk'i] (sirk'i)    PTS s. Verruga. (ceq, lot) LPZ q'ara variedad de cebada con barbas. (pat)
sirk'isapa [sirk'isapa] LPZ s.t Agusanado con LPZ yana cebada negra. (pat)
larvas. (pat)
siwara jak'u [siwara jak'u] LPZ Pito de
sirnikala <kas. [sirnikala] LPZ p'isqu. s. cebada. (pat)
Misiquya*. Pájaro pequeño que anuncia la
siwaray [siwaray, jallmay] PTS r.p. Aporcar
presencia de animales dañinos. (pat)
jallmay. (ceq, rk)
sirp'a siripa [siripa, siripita] (sirp'a)    CBB
siway <kas. [siway] LPZ r.p. Cebar, engordar
sir(i)pa PTS s. Grillo. (xa, ceq, lot)
chancho. (pat)
sirp'ita siripita [siripa, siripita] CHU khuru. s.
siwayru [siwayru] LPZ s. Mineral, metal. (pat)
Grillo. (arusimiñee, ceq, jl, lay)
siwi s. Anillo ruk'ana.
sirqiy [sirqey] CHU r.p. Cocer tubérculos o
calabazas al rescoldo. (ceq) siwi ruk'ana [siwi ruk'ana] s. Anular, dedo.
(dgh, arusimiñee)
sirqiy [sirqey] LPZ r.p. Quemar pelo el
chancho. (pat)
siwichasqa [siwichasqa] ph. Enanillado.
(arusimiñee)
siru [siru] s. Red; nasa, arte de pesca Siru, o Siwiku <kas. [siwiku] PTS suti. s. Severino.
collancha. la nassa boquiancha al entrar, y
angosta al salir hecha de juncos o cañahejas siwilaq'u <aym. [siwilaq'o] s.Lombriz. (ceq)
collancha es grande.. (dgh, arusimiñee, encarta) siwilla <kas. [siwilla] LPZ s. Cebolla; (Allium
sirwat'a [sirwat'a] LPZ mallki. s. Arbusto que cepa). (pat)
se saca su corazón, blanco, suave para hacer siwilla [siwilla] LPZ janan pullu. (pat)
flores o adorno, crece en la región de Chullina. siwilla [siwilla] LPZ wachaq cebolla que
(pat) multiplica. (pat)
sirwikuy <kas. [sirwikuy] LPZ r. ku siwilla sik'i [siwilla sik'i] CBB PTS s. Juego
Tantakuy. Concubinarse. (pat) de niños, el jugador principal va sacando uno por
sirwinakuy [sirwinakuy] r. ku Concubinarse. (rk) uno a los otros que se encuentran sentados y
sirwinakuy <kas. [sirbinakuy] s. Matrimonio de agarrados en cadena.
prueba. (ceq) siwinilla [siwinilla LPZ mallki. s. Sabinilla,
sirwiy <kas. [sirwiy] (sirbiy)    CHU PTS r.p. arbusto : familia de las Rosáceas. (pat, encarta)
Servir. (lot, str) siwinqa [siwenqa] PTS sewenqa mallki. s.
-sis [-sis] CHU k' Reportativo (sufijo Cortaderilla; planta de hojas largas y delgadas.
independiente). (str) (ceq, rh)
sisa [sisa] s. Flor de árbol. (arusimiñee) siwis [siwis] s. Cedro. (arusimiñee)
sisa [sisa] s. Polen. (arusimiñee) siwulla k'ipay [siwulla k'ipay] r.p Cebolla
(cortar). (arusimiñee)
sisi [sisi] khuru. s. Hormiga pequeña. (arusimiñee)
siyentey <kas. [siyentey] CHU r. mp. Sentir. (str)
Sisiku <kas. [sisiku] PTS suti. s. Cecilio.
siyertu <kas. [siyertu] CHU r.t Ciertamente.
Sisilya <kas. [sisilya] PTS suti. s. Cecilia. (str)
Sisku <kas. [sisku] PTS suti. s. Francisco.
Sll [sll] k'utu s. Sutilli. Adjetivo. (ñancha) such'i [such'i] CBB such'i LPZ suchi s.
sonso <kas. [sonso] CHU s.t., s. Sonso. (str) Challwa. Pez comestible; pescado de los
-spa [-spa] CHU PTS k' Acción simultánea. Yungas. (h&s, pat)
(str) such'u [such'u] LPZ s.t., s. Paralítico; inválido
-sqa [sqa] k' Conocimiento indirecto qhaway: - del pie. (pat)
rqa Conocimiento directo. (rk) suigru masi [suegro-masi] s. Consuegro. (ceq)
-sqa [-sqa] CHU k' Indicador de adjetivo suja [suja] LPZ s.t Pedregoso kikin :
(sustantivo) ñawpa munasqay mi querido/a rumirara. (pat)
anterior. (str, trbk) suja [suja] LPZ s.t Piedrecilla amontonada.
-sqa [-sqa-] CHU k' Narrativo. (str) (pat)
-sqa [-sqa] k' Kay -sqa k’askaqqa unay sujetay <kas. [sujetay] CHU r.p. Sujetar. (str)
pachapipis kunan pachapipis mana sujitakuy <kas. [sujetakuy] r. mp. Sujetarse. (ceq)
ñuqanchik kikin qhawasqanchikta, mana sujuru [sujuru] LPZ s.t Chhulla para; iphu.
riqsisqanchikta mana yuyasqanchikta Llovizna que cae suavemente. (pat)
willanapaq apaykachakun. Kay suka [suka] LPZ s. Juturi. Agua salada
k’askaqwanqa jawariyta, paqarichiq
natural; a los animales les gusta tomar esta agua.
jawariyta, willay qillqakunata, tukuy ima (pat)
mana rikusqanchikmanta, mana
riqsisqanchikmanta qillqanapaq
suka qullu [suka qollu] s. Camellones.
(arusimiñee)
apaykachanchik. Pasado narrativo, se usa
cuando el hablante solo tiene un conocimiento sukama [sukama] s. Cresta de ave; capillo. (dgh,
pol)
indirecto de la información.. (ñancha)
khanas[q]ankupi CBB, Anzaldo sukama [sukama] LPZ allqu. s.t Wapu
khanasankupi. (v&c ) warmi; tirqi. Palabra vulgar para tratar
caprichoso; mujer torpe, que no entiende lo que
-sqa kay [-sqa-+kay] CHU k' Pasivo sayk'usqa
uno le orienta. (pat)
kani estoy cansado. (str)
-sqa - Y CHU PTS k' Nominalización, indica
sukana [sukana] LPZ s. Abrevadero, donde los
animales toman agua salada. (pat)
acción previa Ruwasqanta rikuni Vi lo que
hizo. (rk) sukapay <kas. [sukapay] r.p. Tolerar; socapar.
(ceq)
-sqayku [-sqayku] k' Risqayku. Iremos.
Sukri [sukri] CHU kiti. s. Sucre. (str)
-su- [-su-] CHU k' Ti (objeto). (str)
suksa [sujsa] CBB sujsa s. Madrugada. (xa, ceq)
suchu [suchu] LPZ r. mp. Resbalar. (pat)
suksaykuy [sujsaykuy] LPZ r.mr.
suchu [suchu] LPZ s. Derrumbe. (pat, smtq) Laqhayaykunan qaylla. Atardecer. (pat)
suchu [suchu] PTS, sxx musuq. s. Tren. (aul, suksu unquy [sujsu onqoy] s. Ictericia.
rk)
(arusimiñee)
suchu (suchu)    CBB suchu PTS s.t. Lisiado de
suku [suku] s. Alud de barro. (ceq)
los pies. (xa, ceq, lot)
sukuku ichhu [sukuku ichhu] LPZ Phuru
suchu unquy [suchu onqoy] s. Poliomielitis ichhu. Paja con plumas; los animales no comen
chhuchunka, susunkha. (arusimiñee) esta paja. (pat)
suchuchiy [suchuchiy] PTS r.p. Postergar (una
sukha [sukha] LPZ s. Chawpi p'unchawpa
fecha); prorrogar. (ceq, smtq, rk) qhipan. Tarde, media. (pat)
suchuna (suchuna)    PTS s. Tobogán; suk'a [suk'a] CBB PTS s. Pila de cosas planas
resbaladero. (lot, smtq, rk) tawqa pila de objetos redondeados. (ceq, h&s, rh,
suchuna ñan [suchuna ñan] s. Vía férrea. rk)
(arusimiñee) suk'a [suk'a] LPZ s.t Doblado. (pat)
suchuriy [suchuriy] LPZ Recorrer. (pat)
r. mp.
suk'a sara [suk'a sara] (suka  sara)    s. Filas rectas
suchuy [suchuy] r. mp. Arrastrarse. (ceq) de granos en mazorca; para brujería; surcos de
suchuy (suchuy)    PTS r. mp. Moverse, maíz sembrado. (ceq)
deslizarse. (ceq, lot, rh) suk'ay [suk'ay] LPZ r.p. Doblar. (pat)
suchuykachay [suchuykachay] LPZ r. mp. suk'ay [suk'ay] CBB sukay, suk'ay PTS suk'ay
Persona que gusta resbalar en algo. (pat) r.p. Sobreponer, apilar (objetos planos). (ceq, h&s,
suchuykuy, thuñiy, lluqhiy [suchuykuy, rk)
thuñiy, lluqhey] r. mp. Deslizarse, derrumbarse. suk'umpay [ ] (suk'umpay)    PTS r.p. Cubrir la
(arusimiñee) cabeza. (lot)
sulapa [sulapa] LPZ ñawpa. s. Chaqueta de sullullnin [sullulnin] musuq. s. Realidad. (rk)
bayeta que utilizaban en tiempos antiguos. (pat) sulluy (sulluy)    LPZ PTS r.p. Abortar. (ceq, lot,
sulay [sulay] LPZ r. mp. Alaqalla sularikuy. pat, rh)
Peinar con las manos. (pat) sumachaq (sumachej)    CBB sumachej s.t.
suliku papa [suliku papa] LPZ Sulimana Buenos; pl. de sumaj. (xa, ceq)
papa. Papa, variedad de. (pat) sumaq [sumax] r.t. Bien. (xa, lot, str)
sulili [sulili] LPZ ukhu. s. Bilis. (pat) sumaq [sumax] (sumaj)    CBB sumaj CHU LPZ
LPZ Vesícula jayaq'i. (pat) PTS s.t.Bueno. (xa, ceq, lot, pat, str)
suliman [suliman] LPZ mallki. s. Hierba sumaq [sumax] s.t. May k'acha. Fino.
rastrera, planta medicinal que se utiliza para la (arusimiñee)
sarna. (pat) sumaq [sumax] (sumaj)    s.t. Hermoso; lindo
sulla [sulla] LPZ s. Llovizna. (pat) ñawpan : çumac Cosa hermosa.. (dgh, pat, rh, rk)
sulla [sulla] (sura)    LPZ s. Sut'uykuna sumaq umayuq [sumax umayox] LPZ s.t
raphikunapi paqarinmanta rikhurin. Rocío Inteligente. (pat)
kikin : chhulla. (pat) sumaqchaq [sumaxchax] LPZ s. Arreglador.
sulla [sulla] CBB kiti. s. Sulla, lugar en (pat)
Cochabamba. (rk) sumaqchay [sumaxchay] (sumajchay)    r.p.
sullk'a [sullk'a] (sullk'a)    LPZ PTS yupa. s.t. Alabar. (ceq)
Menor, hermano/a. (arusimiñee, ceq, gro, lot, pat, sumaqyachiy [sumaxyachiy] (sumajyachiy)    r.p.
rh) Mejorar, embellecer. (ceq)
sullk'a ruk'ana [sullk'a ruk'ana] LPZ s. sumay, yupay; runa kayninchik [sumay,
Menique; dedo meñique. (arusimiñee, pat) yupay; runa kayninchik] wanlla. s. Honra. (rk)
sullk'a thatki [sullk'a thaski] Submúltiplo. sumayniyuq [sumayniyox] s.t Honesto,
(arusimiñee) honrado. (arusimiñee)
sullk'a waqta [sullk'a waxta] ukhu. s. Clavícula. sumpi [sumpi] CBB s. Terreno vacante; tierra
(arusimiñee, pol) en descanso. (ceq)
Sullk'a Yachachiy Kamachiq [sullk'a sumpichiy [sumpichiy] r.p. Descansar el terreno.
Yachachiy kamachix] Viceministro de Educación (ceq)
Escolarizada. (ñancha) sumpiru <kas. [sumpiru] LPZ s. Sombrero.
sullk'a yachachiy kamachiq [sullk'a (pat)
yachachiy kamachix] Viceministro de educación -sun [-sun] CHU Vamos (de sugerencia). (str)
k'
escolarizada. (ñancha)
sunaki [sunaki] s. Uma chawpi. Centro
LPZ
sullk'a yanapaq [sullk'a yanapax] wanlla. s. cabello de la cabeza. (pat)
Subsecretario. (rk)
sunch'u (sunch'u)    PTS mallki. s. Arbusto de
sullk'an [sullk'an ] yupa. s.t Menor que.
flores amarillas, de olor fuerte; familia de las
(arusimiñee)
Compuestas. (ceq, lot, rh, rk, encarta)
sullk'an sanampa, sullk'an tuyru [sullk'an
Sunch'u (Sunch'u)    PTS kiti. s. Lugar río
sanampa, sullk'an tuyru] Signo “menor que” (<).
(arusimiñee)
debajo de Betanzos. (lot)
sullta ch'illka [sullta ch'illka] LPZ sulta ch'illka sunch'u yaya [sunch'u yaya] mallki. s. Cuscuta;
mallki. s. Jamillo, parásito de la planta de chilca.
Planta parásita de la familia de las
(guz pat) Convolvuláceas. (ceq, encarta)
sullu [sullu] s. Aborto. (ceq) suni [suni] s. Longitud (de largo). (arusimiñee)
sullu (sullu)    LPZ PTS s. Feto. (lot, pat, rh) suni [suni] yupa. s.t Largo ñawpan : Çuni. Cosa
larga, o alta.. (dgh, arusimiñee)
sullu wayra [sullu wayra] LPZ s. Saqra
wayra, ch'aki wayra. Enfermedad por aire; suni [suni ] pacha. s. Parte del altiplano.
(arusimiñee)
mal aire provocada de fetos. (pat)
sullu [sullu] s. Brote de una semilla en suni tupu [suni tupu] yupa. s. Longitud.
(arusimiñee)
crecimiento. (rh)
sullull verosimil. (dgh, rk) sunicha [sunicha] s. Latitud. (arusimiñee)
sullull [sullull ] (sullul)    s.t Positivo. (arusimiñee) sunila [sunila] LPZ mallki. s. Planta silvestre
con flores amarillas, medicina para la diarrea
sullullcha [sullullcha] (sullullcha)    s. infantil. (pat)
Compromiso. (arusimiñee)
sunila t'ika [sunila t'ika] LPZ s. Flor de sunila
sullullchay [sullullchay] r.p. Comprometer. (amarillo). (pat)
(arusimiñee)
LPZ kiku. (pat)
sunkha chhunka [sunkha] (sunkha)    LPZ PTS Sunquchay, lluquchay [sonqochay, lloqochay]
s.Barba. (arusimiñee, ceq, lot, pat) r.p. Animar. (arusimiñee)
LPZ misi sunkha. (pat) Sunquchayninkuna [sonqochayninkuna] s.
LPZ qaqa sunkha barba de la peña. (pat) Sentimientos. (Márquez, 2004: 104)
LPZ sach'a sunkha barba del árbol. (pat) sunqun [sonqon] s. Núcleo. (arusimiñee, rk)
(sunk'asapa)    LPZ Barbado. (pat)
sunqun ukhupi [sonqon ukhupi] PTS sunqu.
sunk'u [sunk'u] s. Manco. (ceq) Mundo interior. (arusimiñee, rk)
sunqu (sonqo)    CHU LPZ PTS ukhu. s. sunqunayay, sunqunayachikuy
Corazón. (ceq, lot, pat, rh, str) [sonqonayay, sonqonayachikuy] s. Emoción.
ch'aki sunqu sobrio. (arusimiñee)
LPZ chakra amor a los cultivos. sunqunchay [sonqonchay] CBB sonqonchay r.p.
LPZ familia amor a la familia. (pat) Rellenar con algo. (xa)
iskay sunqu dudando. sunquyachiy [sonqoyachiy] r.p. Influir.
LPZ munakuq de buen corazón. (pat) (arusimiñee)
LPZ pisi persona tonto. (pat)
sunquyachiy [sonqoyachiy] s. Influencia.
q'asa sunqu insatisfecho. (arusimiñee)
q'ayma sunqu apático,a.
LPZ uywa. (pat)
sunquyuq [sonqoyox] s.t. Moral. (arusimiñee)
LPZ warmi mujeriego. (pat) sunquyuqkamay [sonqoyoxkamay] s.
LPZ wawa sunqu ingenuo; tierno. (pat) Formación ética y moral. (arusimiñee)
sunquyuq [sonqoyox] sunqu. s. Valor moral. sunsira <kas. [sunsira] (sonsera)    PTS s.
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 116) Tontería. (lot)
sunquyuq [sonqoyox] (sonqoyoj)    PTS s.t sunt'iy [sunt'iy] LPZ r. mp. Nadar en el agua.
Bueno, de buen corazón. (lot) (pat)
Sunquyuqkamay [sonqoyoxkamay] sunqu. s. sunt'iy (sunt'iy)    CBB sunt'iy LPZ PTS r.p.

Ética y moral ñinapaq apaykachakun. Ética y Revolcarse; rodar por el suelo. (xa, ceq, lot, pat)
moral. (arusimiñee) suña [suña ] pacha. s. Marca. (arusimiñee, jl)
sunqu jap'iy [sonqo jap'iy ] s. Memoria. suñay [suñay] r.p. Marcar a los animales.
(arusimiñee) (arusimiñee, jl)
sunqu nanay [sonqo nanay] s.t. Dolor de supay LPZ PTS s. Diablo,
(supay)    CHU
corazón; denota el pésame (que lástima). (ceq) Satanás, demonio. (ceq, lot, pat, str)
sunqu nanay (sonqo  nanay)    LPZ PTS s.t. supay [supay] LPZ s. Diablura. (pat)
Pena; lit. corazón dolorido. (lot, pat) supayniyuq [supayniyox] (supayniyoj)    PTS s.t
sunqu nanayta [sonqo nanayta] LPZ r.t. Con Poseído (por el diablo). (lot)
sufrimiento. (pat) supay takuriy musuq. s. pandemonium. (rk)
sunqu pharaqiy (sonqo  pharaqey)    PTS r.mp. supay uya [supay uya] PTS s.t., s. Travieso, lit.
Latir fuerte (corazón). (lot) cara de diablo. (rk)
sunqu suwa [sonqo suwa] s. Roba corazones. supaychay [supaychay] CHU r.p. Embrujar.
sunqu tiyakuy [sonqo-tiyakuy] s. Paz. (ceq) (str)
sunqu wawayachikuy (sonqota  wawachikuy)     supaypa wachasqan [supaypax wachasqan]
PTS r. ku Enternecerse, ablandarse el corazón. LPZ PTS supaypaq wachasqan allqu. s.t.
(ceq, lot) Ayñanakuspa ajinata ñinku. Engendro del
sunquchakuy [sonqochakuy] r. mp. Animarse. demonio; lit. parido del diablo. (pat, rk)
(arusimiñee) supaypaq apanan [supaypax apanan] LPZ
sunquchakuy [sonqochakuy ] sunqu. s. allqu. Destinado para el diablo. (pat)
Sentimiento. (arusimiñee) superficie, relieve [superficie, relieve] pacha. s.
Sunquchasqa [sonqochasqa] ph. Consciente. Pampa. (arusimiñee)
(ab) supi (supi)    LPZ PTS s. Runa supin. Pedo.
sunquchasqa digno, aceptado. (rk) (lot, pat)
sunquchay [sonqochay] r.p. Alentar, animar. supi siki LPZ PTS sxx s. Sinchi supiq.
(arusimiñee) Don nadie; lit. Pedorro. (pat)
sunquchay [sonqochay] yupa. r.p. Animar, supiy [sup'iy] CHU LPZ PTS r. mp. Supina.
estimular. (arusimiñee) Peer. (ceq, pat)
sunquchay [sonqochay] LPZ r.p. Dar aliento. suphu [suphu ] s. Cerda. (arusimiñee)
(pat) suq ñiy CBB, Anzaldo estremecimiento que
sunquchay [sonqochay] CHU r.p. Insertar. (str) recorre el cuerpo por susto imapis chhallaq
ñinpuni a, libi ukhunchis suq ñin a veces, lo suri uma [suri uma] LPZ s.t. Cabello como las
que sea pun dice pues, grave nuestro interior ay plumas del avestruz.
dice kikin : ras ñi.wa.n. (v&c ) surk'a [surk'a] s. Surco. (ceq)
suqsiri [soxsiri] (sojsiri)    s. Glotón. (ceq) surk'ay [surk'ay] CHU r.p. Surcar, hacer surcos.
suqsirquy [soxsirqoy] r.p. Escarbar lo sembrado (ceq, rh)
(aves). (dgh) surq'an unquy, tisi unquy [sorq'an onqoy,
suqsisqa [soxsisqa] ph. Roído. tisi onqoy] s. Tuberculosis. (arusimiñee)
khurup suqsisqan. surq'an, phusan [sorq'an, phusan] s. Pulmón.
suqsiy [soxsiy] r.p. Wak runap (arusimiñee)
kawsayninmanta tapuykachay, qhawaykuy, suru [suru] LPZ s. Baba. (pat)
chanta chaymanta tumpanapaq. Escarbar en suruchiy [suruchiy] LPZ r.p. Hacer babear.
la vida ajena. (dgh, rk) (pat)
suqsiy [soxsiy] r.p. Horadar; generalmente, para suruchiy [suruchiy] CHU r.p. Hacer chorrear.
sacar alimentos. (dgh)
surumayu [surumayu] s. Talega de cuero en
suqsiy [soxsiy] r.p. Roer los gusanos, ratones. forma de fuelle. (ceq)
(dgh)
Surumi [surumi] PTS kiti. s. Surumi.
suqsuy [soxsuy] PTS soxsuy r.p. Engullir, sin
masticar; comer ávidamente. (guz h&h, rk) surump'i [surump'i] LPZ s. Deslumbre. (aul,
guz )
suqta [soxta] (sojta)    CHU PTS yupa. s., s.t. 6
Seis. (arusimiñee, ceq, lot, rh, str)
surump'i [surump'i] LPZ s. Jump'iy. Sudor.
(pat)
suqta chiru [soxta chiru] Hexágono. (arusimiñee) surump'iy [surump'iy] LPZ r.p. Deslumbrar;
suqta chunka [soxta chunka ] yupa. s.t., s. para cazar en la obscuridad. (aul, guz lai, rk)
Sesenta. (arusimiñee) surump'iymi [surump'iymi] LPZ tikra.
suqta killa [soxta killa] yupa. Semestre. Llamk'ay. Trabajo, es mi. (pat)
(arusimiñee)
surump'iyay [surump'iyay] r.p. Deslumbrar.
suqta ñiqi [soxta ñeqe] yupa. s.t., s. Sexto. (ceq)
(arusimiñee)
suruqchakuy [soroxchakuy] PTS r. ku Dudar.
suqta pachak [soxta pachaj] yupa. s.t., s. (rk)
Seiscientos. (arusimiñee) suruqchay suruqcha.wa.n [soroxchay]
suqta uyayuq qullqa, suqta chirurara (sorojchay)    PTS r. mp. Sufrir de mal de altura.
qullqa [soxta uyayox qollqa, soxta chirurara (aul, gro, guz )
qollqa] Prisma hexagonal. (arusimiñee) suruqchi suruchi [soroxchi] (sorojchi)    LPZ
suqta waranqa [soxta waranqa] yupa. s.t., s. PTS Soroche; mal de altura
soroxchi s.
Seis mil. (arusimiñee) (enfermedad) Suruchi. Mal de altura.. (cerr lai,
suqtalu [soxtalu] LPZ PTS, sxx s.t. Seis pat, rk)
dedos, de; persona de seis dedos en la mano o el suruqch'i [suruqch'i] (sorojch'i). (ceq, guz smtq)
pie. (ceq, pat, rk) suruy [suruy] LPZ r. mp.Babear. (pat)
suqu [soqo] s. Canas. (dgh, pol) suruy (suruy)    PTS r.p. Chorrear (líquido). (ceq,
suqu [soqo] s.t. Delgado; agujero por dentro. lot)
(ceq) suruy secreción. (rk)
suquru [soqoro] s.t. Vacío por dentro. (ceq) susiyal, qutu llaqta, qutu kawsay [susiyal,
suqus suqusu [soqoso] (soqos)    LPZ PTS qotu llaxta, qotu kawsay] s. Social. (arusimiñee)
soqoso s. Cañahueca. (ceq, lot, pat) sustansiya [sustansiya] s. Sustancia. (arusimiñee)
suquyay [soqoyay] r. mp. Encanecer; ponerse susunkha [susunkha] PTS chhuchunka s.
cano. Hormigueo. (rk)
suq'a [soq'a] PTS s. Hojas del choclo. (lay, rk) susunkha chhuchunka [susunkha] PTS
suq'a [soq'a] Ventalla; esbelto. (ceq)
s., s.t. chhuchunka s. Suchu unquy. Poliomielitis.
(arusimiñee)
suq'arasqa [soq'arasqa] ph. Choclo sin fruto,
solamente marlo y hojas. (ceq) susunkhachikuy [chhuchunkachikuy] PTS
Adormecer las
chhuchunkachikuy r. ku
suq'aykusqa [soq'aykusqa] ph. Brumoso. (ceq)
extremidades, dejarse. (ceq, rk)
suq'uy [soq'oy] r.p. Absorber. (arusimiñee, guz lai, susunkhay susunkha.wa.n [susunkhay]
(Márquez, 2004: 5)
(susunk'ay)    PTS Adormecerle
chhuchunkay r. wa
sura [sura] LPZ s. Agua que cae de la peña de a uno las extremidades. (ceq, h&h, lot, rk)
manera suave o en gotas. (pat)
suri [suri] LPZ s. Avestruz. (ceq, pat, rh, rk)
susunkhay [susunkhay] (susunkay)    LPZ PTS sut'i [sut'i] s.t Claro (habla, mensaje). (arusimiñee)
Adormecimiento muscular ñawpan
chhuchunkay s. sut'i (sut'i)    LPZ PTS s.t Claro, visible (por
: Çuçunkay. Entumecimiento.. (dgh, pat, rk) presencia de luz). (ceq, lot, pat, rh)
susuy [susuy] LPZ taki. s. Siku. Zampoña sut'i [sut'i] s.t. Claridad. (arusimiñee)
pequeña que toca de alto. (pat) sut'imanta (sut'imanta)    PTS r.t. Claramente,
suti [suti] CHU LPZ simi. s. Nombre. transparentemente (hablar). (lot)
(arusimiñee, ceq, pat, rh, str)
sut'i piki [sut'i piki] LPZ s. Nigua. (ceq, pat)
suti [suti] wanlla. s. Título. (rk) sut'i simi [sut'i simi] s. Franco. (ceq)
suti k'askaq [suti k'askax] simi. s. Sufijo
sut'i simi [sut'i simi] LPZ s.t. Palabra franca.
nominal. (arusimiñee) (pat)
suti mama [suti mama] LPZ Madrina de sut'i sunqu (sut'i  sonqo)    PTS s.t. Franco,
nombre o bautizo. (pat) honesto. (ceq, lot)
suti qillqaykuy; raqhay [suti qelqaykuy;
sut'ichay [sut'ichay] LPZ r.p. Dejar en claro.
raqhay] wanlla. r.p. Firmar. (rk) (pat)
suti ranti [suti ranti ] simi. s. Pronombre. sut'inchaq [sut'inchax] (sut'inchaj)    PTS s.t., s.
(arusimiñee)
Profeta. (lot)
suti tata [suti tata] LPZ s. Padrino de bautizo. sut'incharquy [sut'incharqoy] r.p. Revelar;
(pat)
sacar a la luz. (dgh)
sutichakuy [sutichakuy] CHU LPZ r.ku
sut'inchay (sut'inchay)    CBB sut'inchay LPZ
Ponerse un nombre, apodo. (pat)
PTS Aclarar. (xa, lot, pat)
r.p.
sutichasqa (sutichasqa)    PTS ph. Denominado.
(lot)
sut'inchay [sut'inchay] r.p. Avisar. (ceq)
sutichay [sutichay] CHU PTS r.p. Denominar, sut'inchay [sut'inchay] r.p. Explicar. (ceq)
poner nombre. (gro) sut'ipi kaq yachachina wakichi yacha.
sutichay [sutichay] LPZ r.p. Nombrar, poner Curriculum real. (rk)
nombre. (arusimiñee, pat) sut'iyamuy [sut'iyamuy] LPZ PTS r. mr.

sutichay [sutichay] LPZ s. Bautizo. (pat) Amanecer. (pat)


sutichaykuna* [sutichaykuna*] wanlla. s. sut'iyay [sut'iyay] PTS r. mr. Aclararse el día
Títulos. (rk) en la mañana. (xa, gro)
sutikunap rantin [sutikunax rantin] LPZ s.
sut'iyay (sut'iyay)    CBB sut'iyay LPZ PTS s.

Apodos. (pat) Amanecer. (xa, ceq, gro, lot, pat, rh)


sutikunap rantin [sutikunax rantin] PTS simi. sut'u (sut'u)    LPZ PTS s. Gota. (ceq, lot, pat,
rh)
s. Pronombres.
sutikuy (sutikuy)    PTS r.ku Llamarse. (lot, rh) sut'uchiy [sut'uchiy] LPZ r.p. Hacer gotear.
(ceq, pat)
sutilli [sutilli] simi. s. Adjetivo. (arusimiñee) sut'umuy [sut'umuy] LPZ PTS r.mr. Gotear.
sutiman yapakuq, suti yapa [sutiman (pat)
yapakUx, suti yapa] suti. Apellido. (arusimiñee) sut'uy (sut'uy)    LPZ PTS r. mr. Gotear. (ceq,
sutiyaqi [sutiyaqe] CBB sutiyaqe s. Padrino. (xa, lot, pat, rh)
ceq) suwa (suwa)    LPZ PTS s. Ladrón. (ceq, lot, pat)
sutiyay [sutiyay] r.p. Poner nombre. (ceq) suwa [suwa] LPZ s. Ratero. (pat)
sutkulli, sat'i sat'i [sutkulli, sat'i sat'i] (sutkhulli)     sunqu suwa roba corazones.
s. Intruso. (arusimiñee) suwachikuy [suwachikuy] LPZ PTS r. mp.
sutkuy [suskuy, chhuskuy] (suskhuy)    CHU Robar, hacerse. (pat, rk)
chhuskuy PTS suskuy r. mp. Deslizarse por debajo suwachikuy [suwachikuy] PTS r.ku Raptar,
ñawpan : Lluchcani çutcuni. Resbalar. (dgh, lot) hacerse. (rk)
sutkuykuy [suskuykuy, chhuskuykuy] CHU suwakuy [suwakuy] LPZ r.ku Robar. (pat)
chhuskuykuy PTS suskuykuy r. ku Meterse debajo
suwanakuy [suwanakuy] LPZ r.ku Robarse.
de algo. (pat)
sutkuchiy [suskuchiy] (suskhuchiy)    PTS suwanakuy [suwanakuy] LPZ r.p. Robar entre
suskuchiy r.p.Deslizar, pasar debajo de algo. (ceq) nosotros. (pat)
sutu [sutu] LPZ khuru. s. Mariposa que deja su suwarasqa, qawisqa [suwarasqa, qawisqa] ph.
huevo en las ropas, sus larva s crecen en el Marchitado. (ceq)
cuerpo. (pat)
suway (suway)    CHU LPZ PTS r.p. Robar;
sut'i [sut'i] LPZ khuru. s. Nigua. (pat) seducir. (ceq, lot, pat, rh, str)
suwintu [suwintu] s. Aura, buitre, gallinazo. suyu runa kay [suyu runa kay] LPZ Ser de la
(ceq, rh) región. (pat)
suwiq'ara [suwiq'ara] LPZ p'isqu. s. suyu sullk'a kamachiq [suyu sullk'a
Gallinazo. (pat) kamachix] Vicepresidente. (arusimiñee)
suyakuy [suyakuy] LPZ r.p. Esperar. (pat) suyu yachay wasi [suyu yachay wasi] wanlla.
suyamuy [suyamuy] r.p. Ir a esperar. Educación fiscal. (rk)
suyarikuy [suyarikuy] LPZ r.p. Esperar(se) un suyucha [suyucha] s. Barrio. (arusimiñee)
rato; espérate. (pat) suyucha [suyucha] wanlla. s. Cantón. (rk)
suyariy [suyariy] LPZ PTS r.p. Esperar un suyuchasqa kay [suyuchasqa kay] wanlla.
rato, un poco. (pat, rh) Ciudadanía. (rk)
suyay (suyay)    CHU LPZ PTS r.p. Esperar. suyuchikuy [suyuchikuy] CHU r.ku Dejarse
(ceq, lot, pat, str) ganar en la siega*.
suyay [suyay] s. Esperanza. (ceq) suyukunapura [suyukunapura] LPZ s.
suyaykuy [suyaykuy] LPZ PTS r.p. Esperar Encuentro o entre regiones. (pat)
intencionalmente. (pat, rk) suyukunapura [suyukunapura] wanlla. s.
suysuna (suysuna)    LPZ susuna PTS s. Internacional. (rk)
Cernidor, colador ñawpan : Suysuna. Cedaço, o suyunchikmanta kay, jap'iynin
coladero. (dgh, lot) [suyunchikmanta kay, jap'iynin] wanlla.
suysuna [suysuna] s. Filtro. (arusimiñee) Nacionalidad. (rk)
suysuy (suysuy)    PTS r.p. Cernir. (lot) suyuntuy [suyuntuy] p'isqu. s. Gallinazo
suysuy [suysuy] (susuy)    LPZ r.p. Cernir, ñawpan : Suyuntuy. Gallinazo.. (dgh)
tamizar. (pat) Suyup Akllana Wasi [suyUx akllana wasi]
suyt'u [suyt'u] yupa. s. Cónico. (arusimiñee) wanlla. Corte nacional electoral. (rk)
suyu (suyu)    LPZ PTS s. Distrito. (ceq, lot, pat) suyup kamachin [suyUx kamachin] wanlla.
Diplomático. (rk)
Suyu [suyu] wanlla. s. Estado. (rk)
suyup kamachin [suyUx kamachin] LPZ Ley
suyu [suyu] llaqta. s. País. (arusimiñee) del suyo o región. (pat)
suyu [suyu] s. Región kiti. (arusimiñee) suyup kamachiqninkuna wanlla. Gobierno
suyu [suyu] LPZ s. Territorio. (pat) (autoridades del estado). (rk)
suyu [suyu] llaqta. s. Zona. (arusimiñee) suyup kamachiynin [suyUx kamachiynin]
Tawantin Suyu Imperio incaico. llaqta. Decreto supremo. (arusimiñee)
Suyu Jark'ana Jatun Yuyaychay [suyu Suyup Kuraq Umalliqnin [suyUx kurax
jark'ana jatun Yuyaychay] wanlla. Consejo Umallixnin] wanlla. Presidente de la República.
Supremo de Defensa Nacional. (rk) (rk)
suyu kamachiq, suyukamayuq [suyu suyup kuraq wamink'an [suyUx kurax
kamachix, suyukamayox] llaqta. Presidente. wamink'an] wanlla. Capitán general. (rk)
(arusimiñee)
suyup qullqi waqaychana [suyUx qolqe
Suyu Kamachiqkuna, Suyup waqaychana] wanlla. Tesoro nacional. (rk)
Kamachiynin [suyu kamachixkuna, suyUx suyup rak'iyninmanta [suyUx rak'iyninmanta]
kamachiynin] wanlla. Gobierno. (rk) wanlla. División política. (rk)
suyu kamachiqkunap rantin [suyu Suyup Rantikunan [suyUx rantikunan] wanlla.
kamachixkunax rantin] wanlla. Kachamusqan. Legisladores. (rk)
Representantes del gobierno. (rk)
suyup runan [suyUx runan] wanlla. Miembro
Suyu kawsaymanta yuyaychakuna [suyu del Estado. (rk)
kawsaymanta yuyaychakuna] k'uski.
Etnometodológico. (ab)
suyup sullk'a umalliqnin [suyUx sullk'a
umalliqnin] wanlla. Vicepresidente. (rk)
suyu llamk'aq [suyu llank'ax] wanlla. s.t., s.
Trabajador del Estado. (rk)
suyup tumpaykamayuq [suyUx
tumpaykamayox ] wanlla. Fiscal general de la
suyu ñawra [suyu ñawra] s. Plurinacional. (rk) república. (rk)
Suyu Rantikunap Tantakuynin [suyu
Suyup Wanlla Kamaynin [suyUx wanlla
rantikunax tantakuynin] wanlla. Congreso. (rk) kamaynin] wanlla. Constitución Política del
Suyu Rantikunap Tantakuynin [suyu Estado. (rk)
rantikunax tantakuynin] wanlla. Parlamento. (rk) Suyup yachachiy kunay [suyUx yachachiy
suyu runa kay [suyu runa kay] wanlla. s. kunay] Consejo educativo nacional. (arusimiñee)
Ciudadanía. (rk)
suyupaq llamk'aq [suyupax llank'ax] wanlla. takirikuy [takirikuy] r.p. Cantar(se).
s.t., s. Funcionario público. (rk) takisa, takiña [takisa, takiña] s. Estribo del
suyupi llamk'ay [suyupi llank'ay] r. mp. Arar, arado de pie. (arusimiñee)
trabajar por divisiones. (ceq) takiy (takiy)    CHU PTS r.p., mr.p. Cantar. (ceq,
suyupi ruwana wanlla. Política. (rk) lot, rh, str)
suyupi watasqa [suyupi watasqa] wanlla. s.t., s. takiy [takiy] CHU s. Canción. (arusimiñee, str)
Arraigado. (rk) takiy qillqa [takiy qelqa] taki. s. Pentagrama.
suyupta [suyupta] wanlla. s.t Estatal. (rk) (arusimiñee)
suyusuyu [suyusuyu] s. Estrato, nivel. takiy uyarina tantachakuy taki. concierto
(arusimiñee) de música. (rk)
suyuy [suyuy] CHU r.p. Ganar en el cortado del takiykuna [takiykuna] s. Cantos. (ceq)
trigo.. taklla [taklla] LPZ s. Chakrapi ima
swegru <kas. [swegru] CHU masi. s. Suegro. tarpunapaq: sara, jawas tarpunapaq;
(str) tikrasqapi waru t'iskunapaq; papata
t 23 [t] qillqa Iskay chunka kimsayuq ñiqi chakmanapaq. Herramienta para labrar tierra,
qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. T, t; que maneja una persona para abrir tierra,
letra. también sirve para barbecho chaki taqlla. (pat)
T/t [t/t] qillqa Kay t sanampaqa iskay taklla lasu [taklla lasu] LPZ Laso para amarrar
t'uqyayniyuq: phatmip qallariyninpi (t), reja de taqlla qara mat'a. (pat)
wichq'asqa, tuta; phatmip tukukuyninpitaq taklla rija [taklla rija] LPZ Reja grande de
(s) jina, kicharisqa-qhaqusqa jina: thatki, fierro. (pat)
mutkhiy.. (ñancha) taklla tikillpu [taklla tikillpu] LPZ Estribos
-ta [-ta] CHU k' Acusativo. (str) que sirve para pisar al lado izquierdo de la taqlla,
ta [ta] k' Adverbial. hecho de madera; hay dos clases. (pat)
llaqta-ta chayani llego al pueblo. taklla uysu [taklla uysu] (taqlla  uysu)    LPZ
llaqtata purini voy al pueblo. Madera curvada de taqlla, para agarrar y luego
t'anta-ta apamun = t'antá apamun trae pan. jalar. (pat)
-tawan [-tawan] k' Yapaykun. Agregativo taksa [taksa] wanlla. s.t. Mediano, calidad de.
warmi-tawan rikuni. he visto a las mujeres (rk)
más, también he visto a las mujeres he visto taksa suyu [taksa suyu] wanlla. Departamento.
además a las mujeres. (rk) (rk)
CHU Parasqantawan jampuni Me vine taksa suyu kamachina wasi [taksa suyu
después de la lluvia. (rk, trbk) kamachina wasi] wanlla. Casa de gobierno
taka taka [taka taka] LPZ s. Juguete de dos departamental. (rk)
golpes. (pat) taksa suyu kamachiq [taksa suyu kamachix]
takakuy [takakuy] PTS r.p. Golpearse. wanlla. Gobernador. (rk)
takama [takama] p'isqu. s. Gaviota negra (pato Taksa Suyu Sullk'a Kamachiq [taksa suyu
de agua). (dgh, arusimiñee, pol) sullk'a kamachix] wanlla. Subgobernador. (rk)
takamuy [takamuy] r.p. Ir a golpear. taksa suyu yuyaychaq [taksa suyu yuyaychax]
takana [takana] s. Martillo; mazo. (dgh, pol) wanlla. Concejo departamental. (rk)
takarpu [takarpu] LPZ s. Estaca. (dgh, pat) Taksa Suyup Chiqanchana Wasi [taksa
takay (takay)    LPZ PTS r.p. Golpear. (lot, pat, suyUx cheqanchana wasi] wanlla. Cortes
rh) departamentales (judiciales). (rk)
takay [takay] s. Golpe. (ceq) taksa suyup kamachiqkunan [taksa suyUx
kamachixkunan] wanlla. Gobierno departamental.
taki-pusaq director de orquesta. (rk) (rk)
takichay [takichay] r.p. Componer música. taksa yachay wasi [taksa yachay wasi] wanlla.
(arusimiñee)
Ciclo secundaria. (rk)
takichiy [takichiy] PTS taki. r.p. Cantar, hacer. taksa, murmu [taksa, murmu] (taqsa,  murmu)    
takillpa, taykuña [takillpa, taykuña] ukhu. s. s.t. Mediano, regular. (arusimiñee)
Talón. (arusimiñee)
taksayachiy, juch'uyachiy [taksayachiy,
takimuy [takimuy] r. mp. Ir a cantar. juch'uyachiy] yupa. r.p. Reducir. (arusimiñee)
takina, waqachina [takina, waqachina] taki. s. taktika <kas. [taktika] s. Táctica. (arusimiñee)
Instrumento musical. (arusimiñee)
takurichiy ñawpa. inquietar. (dgh)
takiq [takix] (takej)    s. Cantor. (ceq) takurikuy ñawpa. inquietarse. (dgh)
takiqkuna [takixkuna] s. Cantores.
takuriy takuriy ñawpa. r. alborotar. (dgh) tanqanakuy [tanqanakuy] LPZ r. ku
takya [takya] (taqya)    s. Constancia. (arusimiñee) Empujarse mutuamente. (ceq, pat)
(taqya)    Firmeza. (arusimiñee) tanqay (tanqay)    LPZ PTS r.p. Empujar. (ceq,
(taqya)    Seguridad. (arusimiñee) gro, lot, pat, rh)
takya [takya ] s.t. Constante. (arusimiñee) tanqay, riqsichiynin, kallpachaynin
takya runa, juk sunqulla [takya runa, juk [tanqay, rexsichiynin, kallpachaynin] s. Desarrollo.
(arusimiñee)
sonqolla] Constante, firme. (arusimiñee)
takyachiy [takyachiy] r.p. Establecer.
tanqaykachanakuy [tanqaykachanakuy] LPZ
(arusimiñee) PTS r.p. Empujonearse. (pat)
takyaq constante. (dgh, pol) tanqaykachanakuy [tanqaykachanakuy] PTS
takyasqa tanqay [takyasqa tanqay] (taqyasqa  
Evitar la responsabilidad (de hacer algo) y
r.p.
pasarla a otro; pasarse la bola.
tanqay)    Desarrollo sostenible. (arusimiñee)
takyay [takyay] r. mp. Perseverar, afirmarse.
tanta [tanta] r.t. Juntos. (ceq)
(arusimiñee) tantachakuy [tantachakuy] LPZ r.ku Juntarse.
(pat)
takyay [takyay] wanlla. r.p. Establecer (ley). (rk)
tala [tala] LPZ Trenzado con hilos gruesos,
s.
tantakuy (tantakuy)    PTS r. ku Concubinarse.
(ceq, lot)
donde se pone piedra de la honda. (pat)
tantakuy [tantakuy] LPZ PTS r. ku Juntarse.
talachi [talachi] s.t. De seis dedos. (ceq) (pat)
talancha [talancha] s. Boquilla de la honda. (ceq) tantakuy [tantakuy] r.ku Reunirse.
talu [talu] CBB thalu PTS talu s.t. Duro, mal- tantamuy [tantamuy] r.p. Ir a juntar,.
cocido; duro, con nervios (carne…). (xa, ceq, rh)
tantana wasi [tantana wasi] s. Almacén.
CBB thalu Dicho de la gente: duro de entender.
(arusimiñee)
(rk)
talwa <kas. [talwa] LPZ s. Tabla. (pat)
tantanaku, juñunaku [tantanaku, juñunaku] s.
Congregación. (arusimiñee)
tallir, llamk'ana wasi [tallir, llank'ana wasi] s.
tantanakuy qillqa [tantanakuy qelqa] qillqa. s.
Taller. (arusimiñee)
Acta. (arusimiñee)
tallma [tallma] LPZ r.mr. Golpear los animales
tantanakuy, juñunakuy [tantanakuy,
con la pata delantera. (pat)
juñunakuy] r.mp. Congregarse. (arusimiñee)
tallma [tallma] LPZ r.mr. Picotear, escarbar la
tantaq [tantax] s.t., s. Juntador.
tierra. (pat)
tantaq suti ranti [tantax suti ranti] simi. s.
tallmakuy [tallmakuy] LPZ r.p. Escarbar tierra
Pronombre inclusivo. (arusimiñee)
dura. (pat)
tantaray [tantaray] r.p. Desagrupar. (arusimiñee)
tallmakuy [tallmakuy] LPZ r.p. Pegar a otra
persona con piedra o palitos en las dos manos. tantay (tantay)    LPZ PTS r.p. Juntar. (ceq, lot,
(pat) pat, rh)
tallmay [tallmay] LPZ r.p. Hacer hoyo tantay, juñuy [tantay, juñuy] r.p. Congregar.
(arusimiñee)
suavemente. (pat)
tallmay [tallmay] LPZ Picotear. (pat)
r.p.
tantaychiklla [tantaychijlla] s. Colección.
(arusimiñee)
tama [tama] s. Rebaño, hato, sociedad.
tantiyay <kas. [tantiyay] PTS tanteay yupa. r.p.
(arusimiñee)
Estimar matemáticamente. (arusimiñee)
tampu [tampu] LPZ s. Tambo. (pat) taña [taña] s. Medida para intercambiar lana por
tamran [tamran] yupa. s. Tangran. (arusimiñee) maíz. (ceq)
tamya [tamya] s. Ecuador-pi para-man ñikun. tapakayu [tapakayu] s. Danza, derivada de
Lluvia kikin : para. (ñancha) cueros de oveja usados por el mayora. (rh)
tamya [tamya] s. Tormenta, borrasca. taparay <kas. [taparay] r.p. Destapar. (ceq, pat)
(arusimiñee)
tapiyal <kas.: tapial [tapiyal] LPZ s. Tapial.
tanka [tanka] LPZ mallki. s. Arbusto con (pat)
muchas ramas; cholita que tiene muchas
polleras. (pat)
tapiyal takaq [tapiyal takax] LPZ s.t., s.
Tapialero. (pat)
tanka [tanka] LPZ s. Plato de pulo. (pat)
tapiyal takaq yanapaq [tapiyal takax yanapax]
tankayllu [tankayllu] LPZ s. Tábano. (pat) LPZ Ayudante del maestro tapialero. (pat)
s.t., s.
tanqanakuy [tanqanakuy] r. ku Echarse la culpa tapuchiy [tapuchiy] r.p. Hacer averiguar. (ceq)
mutuamente. (ceq)
tapukamuy [tapukamuy] r.ku Ir a preguntar(se).
tapukillu [tapukillu] s.t. Preguntón ch'utillu. Tapuy qillqa ukhuchasqa [tapuy qelqa
(rk) ukhuchasqa ] k'uski. Entrevista en profundidad.
ch'utillu imitador. (Creación propia sobre la base de Márquez, 2004: 40)
maqt'illu chistoso. tapuykachay [tapuykachay] r.p. Averiguar.
tapukipay [tapukipay] r.p. Averiguar. (ceq)
(arusimiñee) tapuykachay [tapuykachay] r.p. Indagar.
tapukipay [tapukipay] r.p. Interpelar. (arusimiñee)
(arusimiñee) tapuykachay [tapuykachay] LPZ r.p.
tapukuy [tapukuy] LPZ PTS r.p. Preguntonear. (pat)
Preguntar(se). (pat) tapuykuna [tapuykuna] LPZ PTS s.
tapumuy [tapumuy] PTS r.p. Preguntar, ir a. Imaymana tapuy. Preguntas. (pat)
tapupayay [tapupayay] r.p. Interrogar. tapuykuna kutichina [tapuykuna kutichina]
(arusimiñee) LPZ Responder las preguntas. (pat)
tapuq [tapUx] LPZ s.t., s. Interrogador; que tapuykuna wakichina [tapuykuna wakichina]
pregunta. (pat, rk) LPZ Preparar preguntas. (pat)
tapuq ranti [tapUx ranti] simi. s. Pronombre -taq [-tax] CHU -taq" k' Y. (str)
interrogativo. taq [tax] k' Complemento del pronombre
tapuq rimay, tapuq yuyay [tapUx rimay, interrogativo.
tapUx yuyay] simi. Oración interrogativa. taq [tax] k' Enfatizador alternativo.
(arusimiñee)
tapuq sanampa, tapuq tuyru [tapUx
taqawa [taqawa] s. Construcción de piedra
donde se concentran las ofrendas rituales en el
sanampa, tapUx tuyru] simi. Signos de
carnaval. (rh)
interrogación (¿?). (arusimiñee)
tapuq suti ranti [tapUx suti ranti] simi. s. taqmay [taxmay] (takmay)    LPZ r.p. Hacer
hoyo con fuerza con una piedra kikin : jutk'uy,
Pronombre interrogativo. (arusimiñee)
t'uquchay. (pat)
Tapuq tuyru (¿?) [tapUx tuyru] simi. s. taqmay [taxmay] LPZ r.p. Picotear. (pat)
Wakin runa kay (¿?) Tapuq tuyruta ama
qillqanachu ñinku. Chaywanpis tapuy taqya [taxya] s. Estiércol. (pol,i smtq)
kasqanta sut'inchanapaq ñancharisqa tara [tara] (tara  tara)    LPZ mallki. s. Arbusto de
qillqaypi atinchik qillqayta. Signos de las Leguminosas, flores amarillas, legumbres
interrogación. (ñancha) oblongas y esponjosas; sirve para teñir. (guz pat,
tapuqkuna [tapUxkuna] PTS s. Pronombres smtq, encarta)
interrogativos. tara [tara] pacha. s. Isla. (arusimiñee, lay)
tapuqkuna [tapUxkuna] LPZ s.t., s. Los que tara [tara] mallki. s. Tara; arbusto de las
preguntan. (pat) Leguminosas. (ceq, encarta)
tapurikuy [tapurikuy] LPZ r.ku Preguntar(se). tara tara [tara tara] LPZ s. Gemelos. (pat)
(pat, rk) tara uqa [tara uqa] LPZ Oca plana de dos o
tapuriy [tapuriy] LPZ r.p. Juk chhikallata tres cabezas istalla. (pat)
tapuy, allillamanta. Preguntar. (pat) taraqchi [taraxchi] (tarajchi)    PTS p'isqu. s.
tapuy [tapuy] CHU r.p. Interrogar. (ceq, rh, str) Tordo (molothrus bonariensis); ponen sus
tapuy [tapuy] LPZ r.p., mr.p. Yachanapaq wak huevos en los nidos de otras aves.. (ceq, lot, rh)
runaman parlachisqanchik, tarikapuy [tarikapuy] r.p. Recuperar lo perdido.
kutichinawanchikta suyaspa. Preguntar. (ceq, (arusimiñee)
pat) Tarikusqanmanta riqsichiy t'ukuriy
Tapuy pisi qillqasqa [tapuy pisi qelqasqa] ima [tarikusqanmanta rexsichiy t'ukuriy ima]
k'uski. Entrevista semi-estructurada. (ab, en base a k'uski. Presentación y análisis de resultados. (ab)
Márquez, 2004: 40) tarikuy [tarikuy] LPZ PTS r.p. Encontrarse
Tapuy pisi qillqasqap pusaykkachaynin algo. (pat, rk)
[tapuy pisi qelqasqax pusaykkachaynin] k'uski. Guía taripachiy [taripachiy] LPZ r.p. Hacer
de entrevista semi-estructurada. (ab) encontrar. (pat)
tapuy qillqa [tapuy qelqa] s. Cuestionario. taripana objetivo.
(arusimiñee)
tapuy qillqa [tapuy qelqa] k'uski. s. Entrevista. taripana wasi [taripana wasi] wanlla. s.
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 40) Tribunal. (rk)
taripana wasi [taripana wasi] LPZ Casa de
encuentro. (pat)
taripasqa [taripasqa] LPZ ph. Encontrado. comestibles muy nutritivas. (ceq, lot, pat, trbrk,
(pat) encarta)
taripasqa [taripasqa] wanlla. ph. Fallo. (rk) tasa <kas. [tasa] s. Impuesto(s). (ceq)
taripay [taripay] CHU LPZ r.p. Dar alcance (a tasayuq [tasayox] LPZ s.t. Que tiene tasa. (pat)
personas). (ceq, pat, rh, str, rk) tasayuq [tasayox] LPZ s.t., s. Sayañaq runa.
taripay; taripasqa [taripay; taripasqa] wanlla. Propietario de una sayaña. (pat)
s.Resolución. (rk) tasa, ñawincha [tasa, ñawincha ] yupa. s. Tasa.
tariy [tariy] r.p. Descubrir, ubicar, encontrar. (arusimiñee)
(arusimiñee) tata [tata] s. Padre. (ceq, rh)
tariy [tariy] CHU LPZ PTS r.p. Encontrar, tata [tata] LPZ s. Papá. (pat)
descubrir. (pat, str) tata [tata] CHU LPZ s. Señor. (pat, rh, str)
tariy [tariy] r.p. Hallar. (ceq, rh) tatamama (tata-­‐mama)    LPZ PTS s. Padres;
tariy [tariy] r.p. Localizar. (arusimiñee) padre y madre. (lot, pat)
tarku [tarko] mallki. s. Tacoma (planta). (ceq) tata kura (tata  kura)    LPZ PTS s. Cura
tarpay [tarpay] CBB tarpay Apóc. De taripay. católico. (lot, pat)
(xa) tataku [tataku] ñawpa. s. Campesino de las
tarpuchikuy [tarpuchikuy] LPZ PTS r.p. estancias (que usan el cabello trenzado). (ceq)
Sembrar, hacerse. (pat) tataku (tataku)    PTS s. Satanás. (lot)
tarpuchiy [tarpuchiy] r.p. Hacer sembrar. tatala [tatala] PTS s. Señor; término de
tarpuja [tarpuja] s. Semilla sembrada para otro; respeto. (rk)
sistema de retribución, por trabajo en la siembra tatala [tatala] LPZ s.t., s. Forastero. (pat)
y cosecha se paga con la producción de surcos. tataláy [tataláy] yaw. s. Mi señor, señor mío;
(ceq, rk, <ver> )
saludo.
tarpukamuy [tarpukamuy] r.ku Ir a sembrar(se). tatáy [tatáy] LPZ yaw. s. Mi papá. (pat)
tarpukuy [tarpukuy] r.ku Sembrar(se). tatu wiksa [tatu wisa] LPZ s.t. Jatun
tarpuna [tarpuna] LPZ s. Ima mujutapis wiksayuq. Barrigón. (pat)
jallp'aman tarpuna. Siembra. (pat) tawa [tawa] CHU LPZ PTS yupa. s., s.t. 4
tarpuna yachaykuna musuq. Tecnología Cuatro. (arusimiñee, pat, rh, str)
agrícola. (rk) tawantinchik [tawantinchik] Nosotros cuatro
tarpupay (tarpupay)    PTS r.p. Resembrar, (inclusivo).
replantar, plantar de nuevo. (ceq, lot) tawantinku [tawantinku] Ellos cuatro.
tarpuq [tarpUx] LPZ s.t., s. Sarata uysuwan tawantiykichik [tawantiykichik] Ustedes
tarpuq qhari, takllawan ruwaq runa. cuatro.
Sembrador. (pat) tawantiyku [tawantiyku] Nosotros cuatro
tarpuqkuna [tarpUxkuna] s.t., s. Sembradores. (exclusivo).
tarpuy [tarpuy] (tarpuy)    CHU PTS r.p. tawa chaki [tawa chaki] LPZ s. Cuadrúpedo.
Sembrar. (ceq, lot, rh, str) (pat)
tarpuy [tarpuy] LPZ r.p. Sembrar, trabajar con tawa chakiy [tawa chakiy] LPZ r. mp. Caminar
taqlla. (pat) de cuatro patas. (pat)
tarpuy killa [tarpuy killa] yupa. s. Septiembre. tawa chunka [tawa chunka] LPZ yupa. s.t., s.
(arusimiñee) 40 Cuarenta. (arusimiñee, pat)
tarpuy llamk'anakuna musuq. Herramientas tawa kaq [tawa kax] (tawa kaj)    CHU yupa. s.t., s.
de trabajo. (rk) Cuarto, el. (ceq, str)
tarqa <aym. [tarqa] (tarka)    LPZ tarqa PTS tawa killa, tawa tawa killa [tawa killa, tawa
Pukllaypi phukuy yachanku.
tarka taki. s. tawa killa] s. Cuatrimestre. (arusimiñee)
Flauta gruesa de madera anata. (ceq, lot, pat) tawa k'uchucha [tawa k'uchucha] yupa. s.
taruka (taruka)    CHU LPZ PTS purum uywa. Cuadradito. (arusimiñee)
s. Venado. (ceq, lot, pat, str) tawa ñiqi [tawa ñeqe] yupa. s.t., s. 4o Cuarto
taruka uqa [taruka uqa] LPZ mallki. s. (orden). (arusimiñee)
Tubérculo dulce de planta parecida al trébol, se tawa pachak [tawa pachaj] yupa. s.t., s.
come crudo, a los niños le gusta mucho. (pat) Cuatrocientos. (arusimiñee)
tarwi [tarwi] CBB tarwi s. Chochos, altramuces. tawa tawa (tawatawa)    PTS s. Buñuelo,
(xa) especie de. (lot, rk)
tarwi (tawri)    CHU tawri LPZ PTS mallki. s. tawa tawa wata [tawa tawa wata] s. Bisiesto.
Tarhui, planta anual, leguminosa, de semillas (arusimiñee)
tawa waranqa [tawa waranqa] yupa. s.t., s. tawqa [tawqa] LPZ tupu. s. Medida tiryus
Cuatro mil. (arusimiñee) tawqa suqta qanchis qzipi *. (pat)
tawachakiy [tawa chakiy] r. mp. Gatear. (ceq) tawqa [tawqa] CBB PTS s.t. Apilamiento,
tawakiru [tawakiru] LPZ khuru. s. pila de objetos redondeados suk'a pila de
Chispankura; nina yura*. Luciérnaga, bicho objetos planos. (h&s, rk)
que tiene o hace luz, hay en zonas tropicales. tawqa [tawqa] LPZ s.t. Arqueado de cebada o
(pat) trigo antes de trillar. (pat)
tawak'uchu [tawak'uchu] yupa. s. Cuadrado. tawqa tawqa [tawqa tawqa] LPZ s. Encima
(arusimiñee) tras encima. (pat)
tawak'uchu chunka thatki (chth²) tawqa tawqa [tawqa tawqa] PTS s. Juego de
[tawak'uchu chunka thaski (chth²)] yupa. niños, apilándose unos encima de otros sara
Decámetro cuadrado. (arusimiñee) tawqa. (aul, rk)
tawak'uchu chunkacha thatki (chth²) tawqanakuy [tawqanakuy] CBB r.ku Apilarse
[tawak'uchu chunkacha thaski (chth²)] Decímetro unos sobre otros; una forma de castigo entre
cuadrado. (arusimiñee) muchachos. (h&s)
tawak'uchu pachak thatki (pth²) tawqanakuy [tawqanakuy] LPZ r.p. Botarse
[tawak'uchu pachaj thaski (pth²)] Hectómetro
con piedra. (pat)
cuadrado. (arusimiñee)
tawqay [tawqay] (taukay)    r.p. Amontonar. (ceq)
tawak'uchu thatki (th²) [tawak'uchu thaski
(th²)] yupa. Metro cuadrado (m²). (arusimiñee)
tawqay (tawqay)    PTS r.p. Apilar (sólidos). (lot)
tawak'uchu waranqa tahtki (wth²) tawqay [tawqay] LPZ r.p. Arquear. (pat)
[tawak'uchu waranqa tahtki (wth²)] Kilómetro tawqay [tawqay] LPZ r.p. Botar con piedra.
cuadrado (km²). (arusimiñee) (pat)
tawak'uchu waranqacha thatki (wth²) tawsu [tawsu] (tausu)    s.t. Torcido. (ceq)
[tawak'uchu waranqacha thaski (wth²)] Milímetro tawsuy [tawsuy] (tausuy)    r.p. Torcer. (ceq)
cuadrado. (arusimiñee) tawukuy [tawukuy] LPZ r.ku Thaman;
tawak'uchuchasqa [tawak'uchuchasqa] yupa. t'apaykachana. Caminar en la oscuridad, no
ph. Cuadriculado. (arusimiñee) puede caminar normalmente, perderse. (pat)
tawak'uchuchay, tawak'uchunchay tayka [tayka] LPZ taki. s. Zampoñas medianas
[tawak'uchuchay, tawak'uchunchay] Encerrar en un en la tropa. (pat)
cuadrado. (arusimiñee) telebisiyún <kas. [telebisiyún] CHU s.
tawamanya, tawachiru [tawamanya, Televisión. (str)
tawachiru] yupa. s. Cuadrilátero. (arusimiñee) tija <kas. CHU teja. (trbk)
Tawantin Suyu (tawantinsuyu)    LPZ PTS tijirilla <kas. [tijirilla] (tijerilla)    khuru. s. Un
kiti. s. Tawantinsuyu, las cuatro regiones del insecto; alacrán. (ceq)
estado inca. (lot) tika [tika] s. Adobe ñawpan : Tica. Adobes..
LPZ Anti Suyu parcialidad Este. (dgh)
LPZ chinchay suyu parcialidad Norte. tika [tika] LPZ s. Molde. (pat)
LPZ Kunti Suyu parcialidad Oeste.
tika [tika] s.t. Duro, yerto. (ceq)
LPZ Qulla Suyu parcialidad Sur.
LPZ kisu tika.
taway [taway] s.t. Aleatorio. (arusimiñee) tika kamayuq [tika kamayox] s.t., s. Adobero;
tawichu [tawichu] LPZ s. Dios,a de los persona experta en hacer adobes ñawpan : Tica
productos. (pat) camayok Adobero.. (dgh)
tawla <kas. [tawla] s. Tabla. (arusimiñee) tika, linwuti [tika, linwuti] s. Lingote.
tawna [tawna] s. Bacteria. (arusimiñee) (arusimiñee)
tawna [tawna] (tauna)    LPZ s. Bastón. (ceq, pat) tika [tika] LPZ mallki. s. Planta silvestre de
tawna, tuni [tawna, tuni] s. Poste, columna. hojas con espina. (pat)
(arusimiñee) tikana [tikana] CHU LPZ s. Adobera;
tawnakuy [ ] (tawnakuy)    PTS r. mp. herramienta que saca moldes. (dgh, pat)
Arrimarse. (lot) tikasqa [tikasqa] LPZ ph. Moldeado. (pat)
tawnakuy [tawnakuy] CHU LPZ r. mp. tikay [tikay] LPZ r.p. Moldear. (pat)
Bastonear, andar con bastón. (pat) tikayapuy (tikayapuy)    PTS r.p. Coagular(se).
tawnakuy [tawnakuy] LPZ r. mp. Tomar (lot)
bastón. (pat) tikayay [tikayay] r. mp. Endurecerse. (ceq)
tikayay [tikayay] r.mr. Cuajar. (arusimiñee)
tikayay [tikayay] r.mr. Cuajarse, solidificarse. tinku [tinku] LPZ s. Encuentro; generalmente
(arusimiñee) indica encuentro entre pares. (pat)
tikayay, rumiyay [tikayay, rumiyay] r.mr. tinku [tinku] s. Encuentro; pelea ceremonial
Solidificarse. (arusimiñee) anual en Macha y otras localidades.. (rh)
tiklla [tijlla] s. Bicolor. (arusimiñee) tinkuna [tinkuna] CHU PTS s. Encuentro,
tiklla [tijlla] CBB ukhu. s. Pestaña. (arusimiñee, reunión. (str)
aul, h&s) tinkunakama [tinkunakama] yaw. aq. Hasta
tikmu [tijmu] LPZ p'isqu. s. Pájaro que luego. (rk)
anuncia fracaso o suerte . Hay en los yungas de tinkuchiy [tinkuchiy] CHU r.p. Comparar.
camata, carijana*. (pat) (arusimiñee)
tiknu [tijnu] (ticnu)    tupu. s. Zenit; punto central tinkuchiy [tinkuchiy] r.p. Confrontar.
del cielo, por encima del observador. (dgh) (arusimiñee)
tikrakuy [tijrakuy] r. ku Volcarse. (ceq) tinkuchiy [tinkuchiy] CHU r.p. Cruzar
tikrana [tijrana] PTS s. Transformación; algo animales, hacer.
que debe ser cambiado, volcado, volteado, tinkuchiy [tinkuchiy] LPZ r.p. Hacer encontrar
transformado, traducido. personas. (pat)
tikrarquy [tijrarqoy] r.p. Volcar, poner lo de tinkuchiy [tinkuchiy] s. Comparación.
adentro hacia afuera. (dgh) (arusimiñee)
tikrasqa [tijrasqa] ph. Traducido. (arusimiñee) tinkukamuy [tinkukamuy] r.p. Ir a encontrarse.
Volcado, volteado. tinkukuy [tinkukuy] LPZ r.ku Encontrarse.
tikray [tijray] CBB tijray - tijrway r.p. Dar la (pat)
vuelta a algo. (xa) tinkulli [tinkuli] s. Chocador; uno que se roza
tikray [tijray] r.p. Traducir. los pies al andar. (ceq)
tikray [tijray] (tijray)    LPZ r.p. Volcar; voltear. tinkulliy [tinkuliy] r. mp. Patojear. (ceq)
(ceq, pat) tinkullpa [tinkullpa] s. Aro, rueda. (arusimiñee)
tikti [tikti] s. Verruga ñawpan : sirk'i. (dgh, muyu redondo.
arusimiñee, aul, smtq) rump'u bola.
tiktik ñiy [tiktik niy] r. mp. Latidos. (arusimiñee) sinku rueda.
tilay <kas. [telay] r.p. Acondicionar los hilos para tinkullpa, muyusiqi [tinkullpa, muyuseqe] s.
tejer. (ceq) Circunferencia. (arusimiñee)
tili tili [tili tili] LPZ Señalar muchas veces al
s. tinkullpa, sinku, ruyru [tinkullpa, sinku,
sol y luego se entierra, se hace para que se pierda ruyru] yupa. s. Redondo como aro. (dgh,
el sol rápido, lo hacen los pastores de oveja. (pat) arusimiñee)
Tiliku [tiliku] suti. s. Nombre. tinkullpachiy, sinkuchay [tinkullpachiy,
sinkuchay] r.p. Redondear como rueda.
tiliy [tiliy] LPZ r.p. Señalar con el dedo qhaway (arusimiñee)
: rikuchiy. (pat)
rikuchiy hacer ver.
tinkunachiy [tinkunachiy] r.p. Coordinar.
(arusimiñee)
t'uksiy señalar con el dedo.
tiluchi [tiluchi] p'isqu. s. Hornero (furnarius tinkunachiy [tinkunachiy] s. Coordinación.
(arusimiñee)
rufus). (arusimiñee, herbas )
tinkunakuy [tinkunakuy] r. ku Encontrarse;
tiluq [tilUx] s.t., s. Jurado. (arusimiñee) pelearse. (ceq)
tiluy [tiluy] r.p. Jurar. (ceq) tinkunakuy [tinkunakuy] r.ku Coincidir.
tillu [tillu] LPZ s. Manchas, pecas en la cara (arusimiñee)
qhaway : mirkha. (pat) tinkunap jamun modo de articulación. (rk)
timpu <kas. [timpu] CHU s. Tiempo. (str) tinkunap k'itin punto de articulación. (rk)
timpu asikun [timpu asikun] LPZ r.mr. tinkunayachiy, tinkuchiy [tinkunayachiy,
Tutamanta juch'uy inti qhawarqamun, tinkuchiy] r.p. Relacionar. (arusimiñee)
qhipantataq phuyuykapun. Burlarse el
tinkunayay [tinkunayay] s. Relación.
tiempo, amanece con sol luego se nubla. (pat) (arusimiñee)
tini [tini] s. Coto, mojón. (ceq) tinkunayay chanin [tinkunayay chanin] Valor
tinichay [tinichay] r.p. Poner mojones. (ceq) relacional. (arusimiñee)
tiniqiya [teneqeya] s. Papa purpurina. (ceq) tinkunayaypura, kuwirinti [tinkunayaypura,
tinki [tinki] LPZ s.t. Wiksa punkiy. Estómago kuwirinti] s. Coherencia. (arusimiñee)
hinchado como pelota por casos de cólico
intestinal. (pat)
tinkurpachisqa [tinkurpachisqa] yupa. ph. tiqsi muyu [texsi muyu] pacha. s. Mundo.
Adaptado. (arusimiñee) (arusimiñee)
tinkurpachiy [tinkurpachiy] s. Adaptación. tiqsi muyu [texsi muyu] Universo. (arusimiñee)
(arusimiñee) tiqsi muyu, tiqsi pacha [texsi muyu, texsi
tinkurpachiy, ch'antallichiy [tinkurpachiy, pacha] Tierra, mundo. (arusimiñee)
ch'antallichiy] yupa. r.p. Adecuar. (arusimiñee) tiqsi p'alltacha [texsi p'alltacha] Geoplano.
tinkurpayachiy [tinkurpayachiy] r.p. Adaptar. (arusimiñee)
(arusimiñee) tiqsi tiyachina [texsi tiyachina] LPZ Poner
tinkuy [tinkuy] CHU PTS r.p. Encontrarse cimiento, primeras piedras para la casa. (pat)
(con alguien). (ceq, rh, str) tiqsichikuq [texsichikUx] LPZ s.t., s. El que se
tinkuy (tinkuy)    PTS r.p. Pelear en el tinku.. (lot, hace ayudar en la construcción de los cimientos
rh) de su casa. (pat)
tinkuy [tinkuy] s. Encuentro o contacto. (lay) tiqsikamasqa [texsikamasqa] ph. Geográfico.
tinkuykachachiy, chaqruriy (arusimiñee)
[tinkuykachachiy, chaxruriy] r.p. Combinar. tiqsikamasqa kiti, tiqsikamasqa pacha
(arusimiñee) [texsikamasqa kiti, texsikamasqa pacha] Espacio
tinkuypura, saywa [tinkuypura, saywa] llaqta. geográfico. (arusimiñee)
s. Límites. (arusimiñee) tiqsikamay [texsikamay] s. Geografía.
tinkuypura, tinkuypurasqa [tinkuypura, (arusimiñee)
tinkuypurasqa ] s. Límite. (arusimiñee) tiqsina [texsina] LPZ s. Construcción de los
tink'u, wintu, qhiski [tink'u, wintu, qheski] s. cimientos de la casa, en cooperación. (pat)
Curva. (arusimiñee) tiqsisqa [texsisqa] ph. Básico, fundamental.
tintili [tintili] LPZ s. Bombito; se utiliza para (arusimiñee)
acompañar qina qinas en san miguel. (pat) tiqsisqa [texsisqa] ph. Fundamental. (arusimiñee)
tinuri <kas. [denorí] PTS kh Si no, de otro tiqsiy [texsiy] LPZ r.p. Cimentar; construir los
modo kikin : sinuri. (rk) cimientos de una casa, en cooperación. (pat)
tiñina <kas. [tiñina] LPZ s. Anilina. (pat) tiqti [texti] (tejti)    s. Arrope para hacer la chicha.
tiñiri [tiñiri] LPZ mallki. s. Planta silvestre (ceq)
medicinal, familia de árbol de incienso para tiqti tikray [ ] (tejtitijray)    PTS aqha. r.p. Darle
curar la anemia. (pat) la vuelta. (lot)
tiñiy <kas. [tiñiy] LPZ r.p. Teñir tullpuy. (pat) tira tira PTS taki. trompeta, Norte de Potosí
tiñusu [tiñusu] LPZ s. Gato. (pat) kikin : jatun pututu. (civallero )
kikin : misi, michi. tirisya (tiricia)    CBB tirisya s. Nostalgia,
tipa [tipa] mallki. s. Dragonera (árbol). (ceq) melancolía. (xa, ceq)
tipimuy [tipimuy] r.p. Cosechar, ir a. tiriyu <kas. riwu [tiriyu] LPZ s. Trigo. (pat)
tipina [tipina] s. Herramienta para cosechar tiryus chulla [tiryus chulla] LPZ tupu.
maíz. (ceq) Jisq'un chunka maki. Medida; pequeño
arqueo de trigo. (pat)
tipiy [tipiy] r.p. <> Cosechar el maíz. (ceq, gro)
tiryus q'ipi [tiryus q'epi] LPZ Cargado de
tipiy [tipiy] LPZ r.p. Descascarar maíz. (pat) trigo antes de trillar. (pat)
tiqiy [teqey] LPZ r. mp. Tomar mucho tiryus q'ipi [tiryus q'epi] LPZ tupu. Chunka
(líquidos). (pat) qanchisniyuq chulla. Medida. (pat)
tiqmuy [texmuy] (tejmuy)    r.p. Hozar, hocicar. tiryus tawqa [tiryus tawqa] LPZ Arqueado de
(ceq)
trigo para la trilla. (pat)
tiqmuy [texmuy] LPZ s. Ave que pronostica
tiryus tawqa [tiryus tawqa] LPZ tupu. Suqta
mal y el bien. (pat)
qanchis q'ipi *. Medida. (pat)
tiqsi [thiqsi] (thiqsi)    LPZ s. Cimiento de la casa;
piedra fundamental de la casa. (pat)
tisi [tisi] s. Astilla; barrilla de rueca. (ceq)
tiqsi [texsi] s. Cimiento, principio. (arusimiñee) tisi [tisi] s. Barras. (arusimiñee)
tiqsi [texsi] wanlla. s. Fundamento. (arusimiñee, tisi [tisi] CBB tisi s. Matorral. (xa)
rk) tisi [tisi] LPZ s. Palito de cañahueca. (pat)
tiqsi [texsi] LPZ s. Origen. tisi [tisi] PTS s. <> Varillas delgadas para
tiqsi [texsi] wanlla. s. Principios. (rk) cometas. (guz rk)
Tiqsi Kamay [texsi kamay] wanlla. s. Ley tisilla [tisilla] s.t. Rígido, quieto. (ceq)
fundamental. (rk) tisichikuy [tisichikuy] r. ku Hacerse astillar. (ceq)
tiskiy [tiskiy] CHU r.p. Trancar con palo grueso Silla. (rk)
una puerta o ventana. LPZ kikin : chukuna. (pat)
titi [titi] LPZ rumi. s. Estaño. (pat) tiyanakuna [tiyanakuna] wanlla. s. Escaños. (rk)
titi [titi] s. Metal para soldar. (arusimiñee) tiyapuy [tiyapuy] r. Ñañay tiyapuwan. Tener,
titi [titi] rumi. s. Plomo. (ceq, rk) poseer. (ceq, rh)
titi [titi] LPZ rumi. s. Plomo (mineral). (dgh, tiyapuy [tiyapuy] LPZ r. mp. Concubinarse;
pat) quedarse a vivir. (pat)
titi (titi)    PTS llimp'i. s.t. Plomo, color. tiyaq [tiyax] PTS s. Residente.
(arusimiñee, ceq, lot) tiyaq [tiyax] LPZ s.t., s. El que se sienta. (pat)
titilla [titilla] r.t. Sin movimiento. (ceq) tiyarikuy [tiyarikuy] LPZ PTS r. mp.
titi misi [titi misi] LPZ s. Gato montes; gato Sentarse (un ratito). (pat, rk)
salvaje. (pat) Tiyawanaku [ ] (Tiyawanaku)    PTS kiti. s.
Titikachi [titikachi] LPZ kiti. s. Titicachi; Tiahuanaco, antigua civilización cerca al Lago
comunidad de provincia muñecas, N. L. P.. (pat) Titicaca. (lot)
Titiqaqa (Titiqaqa)    LPZ PTS kiti. s. Titicaca, tiyay [tiyay] (tiay)    PTS r Haber, tener, existir.
lago. (lot, pat) (str)
titiy [titiy] LPZ aq. Palabra vulgar (qué feo). tiyay [tiyay] LPZ r. mp. Sentar. (pat)
(pat) tiyaykuy [tiyaykuy] PTS r. mp. Kunallanraq
titiy [titiy] CHU r.p. Soldar. aqhap qunchun tiyaykun. Asentarse.
titiy, titiyay [titiy, titiyay] r.p. Derretir. (ceq) tiyaykuy [tiyaykuy] LPZ r. mp. Convivir
titiyachiy [titiyachiy] r.p. Hacer derretir. (ceq) (hombre, mujer). (pat)
tiwkray [tiwkray] CBB tiwjray - tijray r.p. Dar la tiyaykuy [tiyaykuy] LPZ PTS r. mp. Sentarse,
vuelta a algo. tikray. (xa) acomodarse. (pat)
tiwla [tiwla] CBB tiwla khuru. s. Zancudo (un tiyaykuy [tiyaykuy] s. Sedimentación.
(arusimiñee)
mosquito). (xa)
tiwti [tiwti] s. Hilo delgado y fino. (arusimiñee) tiyu <kas. [tiyu] (tiyo)    CHU LPZ PTS masi.
s.Tío; hermano de la mamá. (lot, pat, str)
tiwula [tiwula] (tiyu)    LPZ s. Zorro. (pat)
tiyula [tiyula] s. Zancudo. (ceq)
tiya <kas. [tiya] (tiya)    CHU LPZ PTS masi. s.
Tía; hermana del padre. (lot, pat, str)
tiyula [tiyula] LPZ s. Zorro. (pat)
tiyakapuy [tiyakapuy] PTS r. mp. Asentarse.
trankay <kas. [trankay] (trankay)    PTS r.p.
Trancar. (lot)
tiyakuchkay [tiyakuchkay] r. mp. Estar
residiendo(se).
tratanakuy <kas. (tratanakuy)    PTS r.ku Reñir
mutuamente. (lot)
tiyakuy [tiyakuy] PTS r. ku Residir, vivir en.
(ceq, rh)
tratay <kas. (tratay)    PTS r.p. Reñir. (ceq, lot)
tiyakuy (tiyakuy)    CHU LPZ PTS r. ku trigu <kas. [ ] (trigu)    PTS s. Trigo; (Triticum
Sentarse. (gro, lot, pat, str) sativum). (lot, rh)
tiyakuynin [tiyakuynin] s. Ubicación. trigu jak'u [ ] (trigu  jak'u)    PTS s. Harina de
(arusimiñee) trigo. (lot)
tiyakuynin, tiyaynin [tiyakuynin, tiyaynin] s. trumpitiru <kas. [trompetero] CHU trompetero
Posición. (arusimiñee) p'isqu. s. Trompetero (pájaro). (str)
tiyan [tiyan] r Tener que (auxiliar utilizado en trupa <kas. (trupa)    PTS tropa s. Tropa,
conjunción con v+na+y). manada. (lot)
tiyan [tiyan] r. Hay. (gro) Tt. [tt.] k'utu s. Tata. Señor. (ñancha)
tiyan tiyan [tiyan tiyan] khuru. s. Cigarra; tu tuy [tu tuy] yaw. Hola dice la mujer al varón.
chicharra. (dgh, arusimiñee) (dgh)
tiyan tiyan [tiyan tiyan] khuru. s. Grillo. tuju [tuju] LPZ s.t. Flaco (animales, personas).
(arusimiñee) (pat)
LPZ anku runa. (pat)
tiyana (tiyana)    CHU LPZ PTS s. Asiento;
tullu tullu; flaco.
lugar para sentarse. (lot, pat)
tiyana [tiyana] LPZ s. Habitat. (pat) tuju juk'ucha [tuju juk'ucha] s. Rata grande.
(ceq)
tiyana [tiyana] LPZ s. Chukuna; kay jina tujuri <? [tojorí] s. Bebida no alcohólica hecha
chukuna kan: makiwan q'imikuspa, chaki
de maiz machacado tuquri. (rk)
simp'anaykusqa, chaki patapi, chaki
jayt'ararisqa ~. Sentado, estar. (pat)
tuka [tuka] masi. s. Hermano de la mujer, o tukuy [tukuy] CHU LPZ PTS r.p. Terminar.
sobrino ñawpan : tuca. (dgh) (ceq, pat, rh, str)
tukaq <kas. [tukax] LPZ PTS taki. s. tukuy [tukuy] s.t. Todo. (ceq, rk)
Músico. (pat) tukuyñiqpi [tukuynexpi] (tucuynejpi)    r.t. En
tukay <kas. [tukay] LPZ PTS taki. r.p. Tocar todas partes. (ceq)
un instrumento musical. (pat) tukuyñiqta [tukuynexta] (tucuynejta)    r.t. A todas
tukchi [tukchi] PTS s.t. Hirsuto, pelos ralos y partes. (ceq)
duros. (lay, rk) tukuy ima [tukuy ima] CHU LPZ s.t. Todas
tukchi khuchi [tukchi khuchi] s.t., s. Chancho las cosas. (pat, str, rk)
hirsuto. (rk) tukuy imayna [tukuy imayna] LPZ Toda
tukru [tujru] s. Caña hueca; bastón. (ceq) clase. (pat)
tuktu [tujtu] (tujtu)    s. Abeja silvestre. (ceq) tukuy qhawaq [tukuy qhawax] wanlla. s.
tuku [tuku] LPZ p'isqu. s. Búho kikin : juku. Contralor general. (rk)
(pat) tukuy qhawaq [tukuy qhawax] LPZ s. Que
LPZ Lechuza. (pat) mira todo. (pat)
Tukuchanapaq [tukuchanapax] s. Juk Tukuy qhawaq Wasi [tukuy qhawax wasi]
p'anqap tukukuyninpi yuyay qillqasqa. wanlla. s. Contraloría general. (rk)
Conclusiones, para terminar. (ñancha) tukuy rikuq [tukuy rikUx] s. Inspector en el
tukuchay (tukuchay)    LPZ PTS r.p. Terminar. incario. (arusimiñee)
(lot, pat) tukuy runapaq yachay wasikuna musuq.
tukuchay [tukuchay] s. Terminación. (rk) Escuela pública. (rk)
tukuchay yuyay [tukuchay yuyay] yacha. s. tukuy sunqu [tukuy sonqo] LPZ Todo
Conclusión. (arusimiñee) corazón. (pat)
tukuchaynin, tukukuynin, puchukaynin tukuy Suyupi akllana [tukuy suyupi axllana]
[tukuchaynin, tukukuynin, puchukaynin] s. wanlla. Elecciones generales. (rk)
Desenlace, final. (arusimiñee) tukuy uyarinan tantakuy [tukuy uyarinan
tukuchaynin, wichq'aynin [tukuchaynin, tantakuy] wanlla. Audiencia pública. (rk)
wisq'aynin] s. Cierre, conclusión. (arusimiñee) tukuy (tukuy)    LPZ PTS s.t. Todo,s. (lot, pat,
tukuchiq ch'iku (.) [tukuchix ch'iku] qillqa. s. rh)
Kay tukuq ch’ikuqa qillqapi qillqay tukuynin [tukuynin] s.t., s. Todos ellos.
tukukusqanta rikuchin. Punto final. (ñancha) tukuyniyku [tukuyniyku] LPZ PTS Todo
tukuchiy [tukuchiy] r.p. Acabar. (ceq) nosotros (exclusivo). (pat)
tukuchiy [tukuchiy] LPZ r.p. Terminar algo. tukuyninku [tukuyninku] LPZ PTS Todos
(pat) ellos. (pat)
tukukuy [tukukuy] (tukukuy)    CHU LPZ PTS tukuynintin [tukuynintin] PTS Todos juntos.
r. ku Terminarse paypiqa tukukunqachá. (ceq, (dgh, rk)
lot, pat, trbk) tukuyninchik [tukuyninchik] LPZ PTS
tukukuynin, puchukaynin [tukukuynin, Todos nosotros (inclusivo). (pat)
puchukaynin] s. Final, desenlace. (arusimiñee) tukuyniykichik [tukuyniykichik] LPZ PTS
tukukuyniyuq [tukukuyniyox] s.t., s. Finito. Todos ustedes. (pat)
(arusimiñee) kikin : jinantin.
tukupuy [tukupuy] PTS r.p. Convertirse. Tukuychay k'amiykunawan [tukuychay
tukupuy [tukupuy] LPZ r.p. Terminarselo. (pat, k'amiykunawan] k'uski. Conclusiones y
rk) recomendaciones. (lay)
-tukuq [-tukUx] Indica simulación. (rk) Tukuychaykuna [tukuychaykuna] k'uski. s.
tukuq [tukUx] s.t., s. Terminador. (rk) Conclusiones. (lay)
akllu tukuq finge ser tartamudo. (dgh) tukuyman willana musuq. Medios de
tukuq ch'iku [tukUx ch'iku] qillqa. Punto final comunicación. (rk)
kikin : tukuchiq ch'iku. (arusimiñee) tukuyninmanta rimaspa musuq. En
tukuray [tukuray] r.p. Malgastar. (ceq) general. (rk)
tukuray [tukuray] LPZ r.p. Pintar el rebaño, tukuypa wamink'a [tukuypa wamink'a] wanlla.
ovinos. (pat) Comandante general. (rk)
tukuy [tukuy] r.p. Mana yachaqman tukun. tulakuy [tulakuy] LPZ s. Munasqa turay.
Pretender (usado en conjunción con otros Amado hermano. (pat)
verbos). (ceq, rh)
tuli [tuli] LPZ mallki. s. Arbusto que crece en tumati <nahua.: tomatl [tumati] s. Tomate;
valle, se utiliza para sarnas. (pat) (Lycopersicum esculentum).
Tuliku [tuliku ] PTS suti. s. Toribio. tumay <kas. (tomay)    PTS r.p. Tomar, ingerir
tuliransiya <kas. [tuliransiya] s. Tolerancia. líquidos kikin : upyay beber. (lot, rk)
(arusimiñee) tumi [tumi] LPZ s. Cuchillo. (pat)
tuliy [tuliy] r. mp. Rodar diversos objeto. tumi [tumi] s. Cuchillo ceremonial. (dgh)
(arusimiñee) tumina [tumina] CBB PTS ñawpa. s. Dos
tuliy [tuliy] LPZ r.p. Caer dando tumbos. (ceq, reales; moneda de 20 centavos. (ceq, h&s, rk)
pat) kaykuna kan: phata, phisu, tumina, tustun, sara,
tullikuy [tullikuy] r. ku Recriminarse. (ceq) ral.
tullikuy [tollikuy] r. ku Tropezar. (ceq) tumpa [tumpa] LPZ r.t. Más o memos. (pat)
tulliy [tulliy] r.p. Regañar. (ceq) tumpa [tumpa] CHU tunpa PTS ranti Poco,
tullma [tullma] (llullma)    LPZ s. Adorno para un..; algo juk chhika. (ceq, rh, trbk)
trenza de cabello. (pat) tumpasqa [tumpasqa] (p'.)    wanlla. ph. Acusado.
tullma (tullma)    PTS s. Cinta para las trenzas. (rk)
(lot, rh) tumpasqa [tumpasqa] LPZ ph. Sospechado.
tullpuy [tullpuy] r.p. Teñir ñawpan : Tullpuni. (pat)
Teñir sin fuego, o sin cozer.. (dgh) tumpay [tumpay] (tumpay)    PTS r.p. Acusar,
tullpuy [tullpuy] s. Teñido. (arusimiñee) inculpar, culpar, achacar. (ceq, lot, rh)
tullpuykamayuq [tullpuykamayox] s.t., s. tumpay [tumpay] LPZ r.p. Sospechar. (pat)
Tintorero. (dgh) tumpita <tumpa + it + a [tumpita] r.t. Poquito.
tullqa [tolqa] (tullqa)    CHU LPZ PTS masi. s. (rh)
Yerno; marido de la hija. (ceq, lot, pat, rh, str) tumpulu [tumpulu] LPZ s. Chayman t'anta
tullqayay [tulqayay] CHU LPZ r.mp. Ser wawata wakkunatawan churanku, kañawan
yerno; ayudar en el trabajo al suegro; vivir en ima. Preparado para las almas, Todos Santos.
(pat)
casa de la mujer. (pat)
tullu mallkachu [ ] (tullu  malkachu)    PTS
tuna <kas. <Taino (arawakan) [tuna] (tunas)    LPZ
Papa, variedad de. (lot) PTS s. Tuna (opuntia tuna).
tullu p'isqu [tullu pisqo] LPZ tikra. s. tunilara (t), p'umpu tupu [tunilara (t),
Fantasma que quiere o asusta a las doncellas; p'umpu tupu] s. Tonelada. (arusimiñee)
camina en los cerros aullando como perro triste. tunkiq rimay, tunkiq yuyay [tunkix rimay,
(pat) tunkix yuyay] simi. Oración dubitativa.
tullu p'isqu [tullu p'isqo] LPZ s. Pájaro flaco. (arusimiñee)
(pat) tunkiy [tunkiy] r.mp. Dudar kikin :
tullu (tullu)    CHU LPZ PTS s. Hueso. (lot, iskaychakuy, iskayraray. (dgh, arusimiñee, pol)
pat, rh, str) tunkiy, manayay [tunkiy, manayay] s. Duda.
tullu [tullu] yupa. s.t. Delgado. (arusimiñee) (arusimiñee)
tullu CHU LPZ PTS s.t. Flaco; persona tunqur tunquri [tonqor] LPZ s. Esófago.
(pat)
flaca. (pat, str)
Raquítico. (arusimiñee, rk) tunqur [tonqor] s. Faringe. (arusimiñee)
-tullu [-tullu] ñawpa. k' Indica costumbre, estar tunquri [tonqori] (tunqori)    PTS s. Garganta.
acostumbrado a .. (dgh) (ceq, lot)
puriq tullu caminante empedernido. (dgh) tunqurpunku ukhu. s. glotis. (rk)
qhilla tullu perezoso. (dgh) tunta [tunta] LPZ s. Papa deshidratada (tunta).
tulluchikuy [tulluchikuy] CHU r.ku (pat)
Atragantarse con un hueso. tunti [tonte] llimp'i. s. Café gris. (ceq)
tulluchikuy [tulluchikuy] (tullu)    LPZ r.ku tunti [tunti] CBB s.t. Deteriorado por
Dormir en cama que no tiene colchón. (pat) asoleamiento e intemperie (especialmente,
tulluray [tulluray] CHU r.p. Sacar los huesos de cueros y tejidos) tuntisqa. (aul, h&s)
la carne. tuntichiy [tuntichiy] CBB r.p. Dejar que algo se
tulluskiri [ ] (tulluskiri)    PTS s.t., s. Flaco. (lot) deteriore por exposición al sol y la intemperie.
(aul, h&s)
tulluyay [tulluyay] LPZ r.p. Enflaquecerse.
(ceq, pat) tuntiki [tuntiki] LPZ s. Tundique, danza de
CHU r. mp. Adelgazar. (str) negritos. (pat)
tuntikuy [tuntikuy] CBB r.mr. Deteriorarse por tuqlla [toqlla] LPZ s. Lazo para cazar aves o
asoleamiento. (h&s) fieras ñawpan : toklla Lazo para cazar aues o
tuntisqa [tuntisqa] CBB ph. Asoleado; fieras.. (dgh)
inservible por haber quedado a la intemperie y el tuqlla [toxlla] (tojlla)    LPZ s. Trampa grande;
sol tunti. (aul, h&s) trampa para cazar tigres. (ceq, pat)
tuntiy [ ] (tuntiy)    PTS r.mr. tuqnu [ ] (tojnu)    PTS s. Bastón. (lot)
Phunuyanankama, ruphaypi urpharayay. tuqtu [chhapay] LPZ s. Cloquera. (ceq, pat)
Solearse mucho tiempo. (lay, lot, rk) tuqtu wallpa [toxto wallpa] (tojto wallpa)    s.t., s.
tunu (tunu)    PTS s.t. Insensible, paralizado. Gallina clueca. (ceq)
(ceq, lot, rk)
tuqtuqiyay [ ] (tojtoqeyay)    CBB t'ojtoqeay PTS
tunu maki [tunu maki] LPZ PTS tikra. s.t. r.mr.T'uq t'uq ñiy. Cacarear. (xa, h&s, lot)
Torpe, carente de motricidad fina; lit. mano
tuqtuy [toxtoy] (tojtuy)    r.p. Cloquear. (ceq)
entumecida, anestesiada. (pat, rk)
tunuyay [tunuyay] LPZ r.mp. Sentir cuerpo tuqun jamk'a [toqon jamk'a] LPZ Tostado
que revienta. (pat)
pesado. (pat)
tunuyay (tunuyay)    PTS r.p. Insensibilizarse, tuquqi [toqoqe] s. Oso pequeño. (ceq)
paralizarse. (ceq, lot) tuquri [toqori] s. Bebida no alcohólica. (rh,
guzmán )
tupachiy [tupachiy] r.p. Comparar. (arusimiñee)
tuquru [toqoru] LPZ s. Bohordo; cañahueca.
tupakuy [ ] (tupakuy)    PTS r.ku. Topar, (ceq, pat)
chochar cabezas (como corderos). (lot) tuquru [toqoru] s. Cilindro. (arusimiñee)
tupana [tupana] LPZ PTS s. Encuentro. (pat) tuquru [toqoro] (tocoro)    awa. s. Palo en que se
tupay <kas. [topay] r.p. Topar. (ceq) envuelve lo tejido. (dgh)
tupra [tupra] yupa. s. Arista. (arusimiñee) tuq'usqa t'anta [toq'osqa t'anta] LPZ Pan
tupu (tupu)    PTS s. Broche para asegurar la quemado como manchas. (pat)
ropa. (lot) tura [tura] CBB tura LPZ masi. ñawpa. s.
tupu [tupu] yupa. s. Dimensión. (arusimiñee) Hermano de la hermana. (xa, ceq, pat, rh, str)
tupu [tupu] LPZ yupa. s. Medida; medida del turay [turay] kurku. s. Equilibrio. (arusimiñee)
terreno. (dgh, arusimiñee, ceq, pat) turikuy [ ] (turikuy)    PTS r.ku. Resistir
tupu [tupu] LPZ PTS s. Prendedor; físicamente. (aul, lot)
prendedor grande de forma de cuchara que turiyay <kas. [toriyay] CHU PTS toryay r. mp.
llevan las mujeres de acsu. (ceq, pat) Molestar, burlarse. (str)
tupu [tupu] Marca en el costal. turkana <kas. [turkana] LPZ s. Trueque. (pat)
tupunnaq [tupunnax] s. Infinito (en el ser). turkay <kas. [turkay] LPZ r.p. Trocar. (pat)
(arusimiñee)
turkay [turkay] LPZ s. Cambio. (pat)
tupupa [tupupa] s. Moda. (arusimiñee)
turkay, yankiy [turkay, yankiy] s. Intercambio.
tupupura [tupupura] s. Razón (en matemática). (arusimiñee)
(arusimiñee)
turkay, yankiy, chhalay [turkay, yankiy,
tupusqa llika, tupusqa siru, tupusqa chhalay] r.p. Intercambiar. (arusimiñee)
kullancha [tupusqa llika, tupusqa siru, tupusqa turku [turku] LPZ s.t. Umayuq. Cabeza
kullancha] yupa. Red geométrica. (arusimiñee)
ovalada, sobresalida. (pat)
tupuy (tupuy)    PTS yupa. r.p. Medir. turku [turku] LPZ s.t. Prepotente, torpe, que no
(arusimiñee, ceq, lot)
entiende. (pat)
tupuyuq [tupuyox] s.t., s. Finito; mensurable.
(dgh)
turtay [ ] (turtay)    PTS r.p. Hacer techo de
barro. (lot)
tuq tuq [tox tuq] LPZ PTS ñin. Golpe de la
puerta. (pat, rk) turu <kas. [turu] (turu)    PTS s. Plato de madera
ritual para beber chicha aqha turu. (lot, rh)
tuq tuq tuq tuq [tox tox tox tuq] CBB PTS
ñin. Cloqueo de las gallinas. (h&s, rk)
turu <kas. [turu] uywa. s. Toro. (rk)
tuqa [toja] s.t. Flaco. (ceq) turu qara (turu  qara)    PTS Planta con corteza
como soga. (lot)
tuqapu [toqapu] s. Tocapu, textiles incaicos; en
la literatura científica designa diseños en turu tusuq [turu tusUx] LPZ Danza de toro.
(pat)
cuadrados en hileras y columnas. ñawpan :
ttocapuy. (dgh) turucha <kas. [turucha] LPZ s. Trucha; diseño
textil qhaway : pallaykuna-ta. (pat)
turunjil <kas.<árabe<persa [turunjil] LPZ s. tutupayay [tutupayay] r.p. Dudar. (ceq)
Toronjil, planta medicinal que se utiliza para la tutusqas [tutusqas] s. Gente inferior. (ceq)
melancolía. (pat) tutuy [tutuy] wawa. r.p. Comer mote o tostado.
turus santus <kas. [turus santus] LPZ PTS s. (ceq)
Todos santos. (pat) tuy tuy [tuy-tuy] mallki. s. Arbusto. (ceq)
turyay [toryay] LPZ PTS r.p. Molestar. (pat, tuylla [tuylla] CHU thuylla r.t. Brevemente.
rk) (arusimiñee)
tusay <kas. [tusay] r.p. Cortar el pelo; trasquilar tuylla [thuylla] CHU wanlla. r.t.
t'usay. (ceq, DRAE ) Inmediatamente. (rk)
tusku [tusku] s. Avalancha de barro. (ceq) tuylla [tuylla] r.t. Rápido. (ceq)
tustun [tustun] ñawpa. s. Cuarenta centavos; tuyru [tuyru] s. Código. (arusimiñee)
cuatro reales. (ceq, h&s)
tuyru [tuyru] qillqa. s. Signo. (arusimiñee)
kaykuna kan phata, phisu, tumina, tustun, sara,
ral. tuytuchiy [tuytuchiy] (tuyuchiy)    LPZ r.p.
Flotar, hacer; poner objetos sobre el agua. (pat)
tusumuy [tusumuy] r.mp. Ir a bailar.
tusuq [tusUx] s.t., s. Bailarín/a. tuytuq t'uqu [tuytUx t'oqo] Celdas de flotación.
(arusimiñee)
LPZ s.t., s. Danzarín. (pat)
tuytuy (tuytuy)    PTS r. mp. Flotar. (ceq, lot)
tusuqkuna [tusUxkuna] s. Bailarines.
tuytuy [tuytuy] (tuyuy)    LPZ r.mp. Nadar. (pat)
tusurakuy [tusurakuy] LPZ PTS taki. r. mp.
Bailar, disfrutar bailando. (pat)
tuytuynin [tuytuynin] s. Flotabilidad.
(arusimiñee)
tusuripuy [tusuripuy] r.mp. Bailárselo un poco, tuyu [tuyu] s. Argolla de cuero. (ceq)
un rato.
th 24 [th] qillqa. s. Iskay chunka tawayuq ñiqi
tusuripuy [tusuripuy] r.mp. Empezar a bailar qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. Th, th;
repentinamente.
letra.
tusuriy [tusuriy] r.mp. Bailar un poco, un rato. thaju [thaju] LPZ mallki. s. Planta forestal.
tusuriy [tusuriy] r.mp. Empezar a bailar,. (pat)
tusurquy [tusurqoy] r.mp. Bailar de una vez, thaju [thaju] LPZ s.t., s. Niño que se alegra o
terminar de bailar. sea que salta y salta. (pat)
tusuy [tusuy] (tusuy)    CHU LPZ PTS r. mp. thalakuy [thalakuy] sxx tikra. r. mp. Bailar
Bailar. (ceq, lot, pat, rh, str) mucho tusuy. (rk)
tusuy [tusuy] s. Baile. (ceq) thalakuy [thalakuy] LPZ r.p. Sacudirse,
tusuykuy [tusuykuy] LPZ PTS taki. r. mp. remecer. (ceq, pat)
Bailar con entusiasmo. (pat) thalaq jamp'ara [thalax jamp'ara] Mesa
tuta [tuta] CHU LPZ s. Noche. (ceq, pat, rh, str) vibratoria. (arusimiñee)
tutamanta [tutamanta] LPZ r.t. Madrugada, thalay [thalay] LPZ PTS r.p. Jalonear. (pat)
de; temprano. (ceq, gro, pat, rh) thalay [thalay] LPZ PTS r.p. Sacudir. (aul,
tutan [tutan] LPZ PTS r.t. Noche, en la. (pat) ceq, pat, rh, rk)
tutantin [tutantin] Toda la noche. thalay [thalay] LPZ Barquinazo. (pat)
s.
tutata [tutata] r.t. De noche. (ceq) thallay [thallay] CHU r. mp. Ukhu
LPZ
tuta p'unchaw [tuta p'unchay] LPZ Día y uyayuq, pampapi wikch'urayay. Echarse de
noche. (ceq, pat) barriga; en el suelo con la cara abajo. (dgh, pat,
tuta tuta [tuta tuta] Noche oscura. (ceq) trbk)
tutayachikuy [tutayachikuy] LPZ r.ku. thallay [thallay] LPZ r. mp. Temblar. (pat)
Dejarse sorprender por la noche. (pat, rk) thalliy (thalliy)    LPZ PTS Vaciar una
r.p.
Yanpi runa tutayachikun.. (rk, trbk) bolsa, costal o contenedor. (ceq, lot, pat)
tutayay (tutayay)    LPZ PTS r. mr. Anochecer. thalliy [thalliy] LPZ s. Mut'i, jawas mut'i,
(ceq, lot, pat, rh) papa wayk'u. Comida seca que se vacía para
tuti [tuti] s. Triunfo. (ceq) todos. (pat)
tuti, irinsiya [tuti, irinsiya] s. Herencia. thalliy, kikinchay [thalliy, kikinchay] yacha.
(arusimiñee) Copiar. (arusimiñee)
r.p.
tutis [tutis] s., s.t. Ignorante. (ceq) thallki [thallki] s. Bloque. (arusimiñee)
tutu [tutu] wawa. s. Mote (habla del niño). (ceq) thallmay [thallmay] LPZ r.p. Jallp'ata
tutuma (tutuma)    PTS s. Calabaza, recipiente lawk'anawan thallmay. Picotear la tierra. (pat)
para tomar agua, chicha. (ceq, lot) thallmay [thallmay] r.p. Recopilar. (arusimiñee)
thallta [thallta] s. Membrana mucosa. thapa (thapa)    tapa LPZ PTS s. Nido;
(arusimiñee) nido de ave. (ceq, lot, pat, rh)
thamay [thamay] r.p. Andar pesadamente como thapa chaki [thapa chaki] sxx Patas con
tonto. (ceq) plumas de las palomas. (rk)
thamaykachay [thamaykachay] (thamiykachay)     thapachakuy [thapachakuy] (tapachakuy)    LPZ
LPZ asiku. r. mp. Andar como borracho. (pat) r.ku Anidar(se). (pat)
thami thamin [thami] ukhu. s. Placenta thapachay [thapachay] r.p. Hacer nido. (ceq)
ñawpan : Ttamin. Las pares de qualquier thapakayay [thapakayay] r.p. <> Empellejar.
hembra.. (dgh, arusimiñee, pol) (ceq)
thamiy [thamiy] r.p. Cavar superficialmente. thaparanku [taparaku, thaparaku, thaparanku]
(ceq) (taparaku)    LPZ PTS s. Mariposa nocturna
thampa [thampa] CHU s.t. Tupido, lleno de ñawpan : taparacu mariposa grande. (dgh, ceq,
árboles. pat)
thampuchi [thampuchi] s.t. Lanudo; haraposo. thaqachilla [thaqachilla] LPZ mallki. s. Planta
(ceq) que crece en Coata, utilizan para curar la
thamqu [thamqo] s. Turbación, epilepsia infantil, larphata. (pat)
atolondramiento. (arusimiñee) thaqu [thaqo] (thaqo)    CBB thaqo LPZ PTS
thanqukuy [thanqokuy] r. mp. Turbarse, mallki. s. Algarrobo espinoso; planta forestal
atolondrarse. (arusimiñee) leguminosa. (xa, ceq, lot, pat, rh)
thansa [thansa] CBB thansa s.t. Matorral; tharmiy [tharmiy] (tharmiy)    PTS r. mp. Pararse
ramaje denso; desgreñado. (xa, ceq) el caballo en las patas traseras y manotear con
thanta [thanta] LPZ s. Harapo; trapo. (ceq, pat) las patas delanteras.. (ceq, lot)
thanta (thanta)    PTS s.t. Usado, viejo (cosas). tharmiy CHU r.p. Atropellar, pisotear. (smtq)
(ceq, lot, rh) tharmiy LPZ r.p. Rascar donde sea. (pat)
thanta [thantha] LPZ s.t. Viejo, gastado, usado tharwa [tharwa] sxx s.t. Desordenado. (rk)
(cosas). (pat) tharway [tharway] sxx r.p. Desordenar. (rk)
thanta qhatu [thanta qhatu] s. Mercado de thasay [thasay] PTS asiku. r. mp. Dormir
cosas viejas, usadas. (ceq) puñuy. (lrs )
thanta runa [thanta runa] LPZ PTS tikra. s.t. thasay [thasay] allqu. r. mp. Peer supiy. (ceq)
Persona de baja ralea. (pat, rk) thasniy [thasniy] r.p. Aliviar, sosegar. (ceq)
thantachay [thantachay] LPZ r.p. Hacerse
thasnuy [ ] (thasnuy)    PTS r.p. Apagar (fuego).
viejo. (pat) (ceq, lot)
thantakuy [thantakuy] LPZ r.mr. Envejecerse. thataqa [thataqa] LPZ s. Ilegítimo; cuando las
(pat)
jóvenes solteras tienen hijos/as naturales, no le
thantay (thantay)    LPZ PTS r.p. Envejecer, hacen caso, cuando da a luz les dicen thataqa,
gastar; usar hasta terminar. (lot, pat) igual a los animales. (pat)
thantayay [thantayay] r.p. Gastarse, envejecer. thatay [thatay] allqu. r.p. Beber upyay. (rk)
(ceq)
thatay [thatay] LPZ allqu. r.p. Emborracharse
thañichiy (thañichiy)    PTS r.p. Calmar, cesar, totalmente sin sentido. (pat)
curar. (ceq, lot)
thatay [thatay] allqu. r.p. Tragar en exceso. (ceq)
thañikuy [thañikuy] PTS r. ku Calmar, sanar.
thatki [thaski] tupu. s. Metro. (arusimiñee)
(ceq, gro)
thañikuy [thañikuy] CBB thanikuy, thañikuy r.mp.
thatki kintal [thaski kintal] yupa. Quintal
Amainar. (xa) métrico. (arusimiñee)
thañikuy [thañikuy] CBB thañikuy r.mp.
thatki tunilara, thatki p'umpu tupu
[thaski tunilara, thaski p'umpu tupu] Tonelada
Calmarse. (xa)
métrica. (arusimiñee)
thañiy [thañiy] CBB LPZ thaniy r.p. Calmar;
cesar. (xa, h&s, pat)
thatkichay [thaskichay] r.p. Procesar.
(arusimiñee)
thañiy [thaniy] (thañiy)    PTS r.p. Calmarse, thatkichay [thaskichay] yacha. s. Proceso.
cesar ñawpan : Ttañin. Parar, o cesar lo que se (arusimiñee)
haze.. (dgh, lot, rh)
thatkikuna [thaskikuna] wanlla. s.
thañiy [thañiy] CHU thaniy r.p. Sanar de una Reglamentos, pasos. (rk)
enfermedad ñawpan : Ttanini. Estancar, o
escampar cesar o parar lo que se haze o dize..
thatkiriy [thaskiriy] LPZ r. mp. Caminar hacia
(dgh) adelante. (pat)
thatkiriy [thaskiriy] LPZ r. mp. Caminar, thunkuchasqa [thunkuchasqa] ph. Entablillado
empezar a ... (pat) con cabestro. (ceq)
thatkiy [thaskiy] (thaskiy)    PTS r. mp. Andar, thunkuna [thunkuna] s. Grillos. (ceq)
caminar, dar pasos ñawpan : Tatquini. Dar thunkuna [thunkuna] s. Rayuela. (arusimiñee)
passos o trancos.. (dgh, ceq, lot) thunkuy [thunkuy] r. mp. Saltar en un pie. (rh, rk)
thatkiy [thaskiy] (tatkiy)    LPZ tupu. r. mp. thunkuy [thunkuy] LPZ r. mp. Dormir
Chakiwan tupuna. Medir con pasos. (pat) intranquilo; mover dentro de la cama (molesto).
thatkiy [tatkiy] (tatkiy)    LPZ r. mp. Wawa (pat)
tatkichkan. La guagua camina. (pat) thuntiy [thuntiy] r.p. Descolorar, solear. (ceq)
thatkiy [thaskiy] s. Paso ñawpan : Tatquiy. thuqay (thoqay)    LPZ PTS r.p. Escupir. (ceq,
Tranco o passo. (dgh) lot, pat, rh)
thawiy (thaway)    PTS r.p. Escarbar. (ceq, lot, rh) thuqay [thoqay] LPZ s. Saliva. (ceq, pat, rh, rk)
thawiy [thawiy] LPZ r.p. Sortear las hojas de thuqay ch'añanku [thuqay ch'añanku ] s.
coca. (pat) Glándulas salivales. (arusimiñee)
thawtiy [thawtiy] LPZ asiku. r.p. Mana thurikuy [thurikuy] r.p. Afirmarse, resistir. (ceq)
allinkunata parlay, chansakuq jina. Decir thuru [thuru] LPZ s.t Fuerte. (pat)
tonterías. (pat)
parlay hablar.
thuru [thuru] PTS s.t Marlo kikin : q'urunta.
thilu [thilu] LPZ s. Padre y madre de los thuru [thuru] LPZ s.t. Cabello desordenado
qhaway : waqllisqa. (pat)
concubinos, se llaman por respeto thiluy. (pat)
thiluykuy [thiluykuy] LPZ r.p. Warmita thuta (thuta)    LPZ PTS khuru. s. Polilla. (ceq,
lot, pat, rh)
pirtunachina; warmita tatanpaman pusana.
Hacer perdonar a los recién concubinos, es una thutasqa [thutasqa] LPZ ph. Comido por las
costumbre. (pat) polillas. (pat)
thiluykuy [thiluykuy] LPZ r.p. Pedir la mano. thutay [thutay] LPZ r.mr. Apolillar. (pat)
(pat) thutaykuy [thutaykuy] r. mp. Apolillarse
thiqni [thexni] LPZ ukhu. s. Cadera o cintura. completamente. (ceq)
(pat) thutuy (thutuy)    PTS r. mp. Protestar en voz
thiqni [thexni] LPZ ukhu. s. Costado de ambos baja, murmurar. (gro, lot, pat)
lados. (pat) thutuy [thutuy] LPZ r. mp. Rezongar,
thiqti [thexti] LPZ s. Asado de carne kanka. refunfuñar. (ceq)
(pat) thutuy [thutuy] LPZ r.p. Desperdiciar mote
thisna [thisna] LPZ s. Hollín qhaway : qhisña (como loro). (pat)
qhisna. (pat) t' 25 [t'] qillqa Iskay chunka phichqayuq ñiqi
thisnuy [thisnuy] LPZ r.p. Pintar con hollín. qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. T', t';
(pat) letra.
thiti [thiti] LPZ s. Mal humor. (pat) t'ajay [t'ajay] CBB r.mp. Arder, doler una
thiti [thiti] LPZ s.t., s. Hombres viejos que se herida, contusión, inflamación kikin : k'ajay.
molestan de todo, hablan cualquier cosa qhaway (h&s)
: phiña. (pat) t'aka [t'aka] LPZ s. Señal de límite. (pat)
thulu [thulu] LPZ s. Marlo kikin : q'urunta. t'aka t'aka [t'aka t'aka] LPZ s. Juguete. (pat)
(pat) t'akaq [t'akax] LPZ s.t., s. Derramador. (rk)
thunichiy [thunichiy] LPZ r.p. Hacer caer t'akarakuy [t'akarakuy] LPZ r.p. Derramarse
pared. (pat) (todo, todos). (pat)
thunikuy [thunikuy] (thunikuy)    LPZ
PTS r.ku t'akarakuy [t'akarakuy] PTS Separarse, irse
Caerse, derrumbarse (edificios, pared). (dgh, ceq, cada uno por su lado. (rk)
gro, lot, pat, rk)
t'akay (t'akay)    CHU PTS r.p. Derramar,
thunikuy, q'arayay [thunikuy, q'arayay] r.p. esparcir (semillas). (ceq, lot, rh, str)
Erosionar Ttunin. Caer edificio.. (arusimiñee)
t'akay [t'akay] LPZ r.p. Sembrar (trigo, cebada)
thunisqa [thunisqa] LPZ ph. Caído. (pat) al voleo. (ceq, pat)
thuniy [thuniy] LPZ r.p. Derribar, hacer caer. t'akay [t'akay] LPZ s. Tiempo de siembra de
(pat)
trigo. (pat)
thuniy (thuniy)    PTS r.p. Destrozar, derrumbar.
t'aku [t'aku] CBB PTS s. Lana ó pelo
(ceq, lot)
apelmazado. (ceq, h&s)
t'aku [t'aku] LPZ s. Siembra de maíz en surco, t'aqlla [ ] (t'ajlla)    PTS s. Palma de la mano.
el momento que no hay ventarrón. (pat) (lot)
t'alay [t'alay] LPZ r.p. Botar barro con fuerza a t'aqllakuy [t'axllakuy] (t'ajllakuy)    r. ku Jalearse.
la pared llut'ay. (pat) (ceq)
t'alla <aym. [t'alla] CHU s. Señora, dama; t'aqllakuy (t'aqllikuy)    LPZ r.p. Dar sopapo.
mujer del cacique. (bert trbk) (pat)
mama t'alla esposa del jilacata. (guz ) t'aqllarakuy (t'aqllirakuy)    LPZ r. mp.
t'ampa [t'ampa] s.t. Enredado, enmarañado, Aplausos. (pat)
desgreñado ñawpan : ch'aska. (dgh, aul, lai, pol) t'aqllay [t'axllay] (t'ajllay, t'aqlliy)    LPZ t'aqlliy
t'ana [t'ana] s., s.t. Enano; petiso. (ceq) Abofetear; sopapear. (dgh, ceq, pat)
r.p.

t'ankar [t'ankar] mallki. s. Abrojo, cardo. (ceq) t'aqllay [ ] (t'ajllay)    PTS r.p. Aplaudir. (lot)
t'ankara [t'ankara] LPZ mallki. s. Arbusto que t'aqlli, t'aqllu (t'ajlli, t'ajllu)    s. Palmo (medida).
(ceq)
crece en lugares rocosos, tiene espinas . qhaway :
thaqu. (pat) t'aqllu [t'axllu ] tupu. s. Medida de cuatro dedos.
(arusimiñee)
t'anqullpa [t'anqollpa ] s. Úrea. (arusimiñee)
t'anta (t'anta)    CHU LPZ PTS s. Pan. (ceq, t'aqmasqa, ch'iqiy [t'axmasqa, ch'eqey] s.t.
lot, pat, rh, str)
Deshecho, desbaratado. (arusimiñee)
phaphurpayasqa t'anta panes partidos. (pat) t'aqra [t'axra] (t'ajra)    s. Tierra estéril; erial. (ceq,
jl)
t'anta wawa [t'anta wawa] PTS s. Pan de
todos santos, con formas humanas y animales.. t'aqranka [t'axranka] (t'ajranka)    s. Huano,
(rk) guano. (ceq)
t'anta wiksa [t'anta wisa] s.t., s. Aficionado a t'aqsakuy [t'axsakuy] r.ku Lavar(se) (cosas
comer pan ñawpan : Ttanta vicça. Gloton de grandes, cabellos).
pan.. (dgh) t'aqsana [t'axsana] LPZ s. Ropa para lavar.
t'antiri [t'antiri] s. Panadero. (ceq) (pat)
t'api chuwa [t'api chuwa] LPZ s. Plato de t'aqsaq [t'axsax] (t'ajsaj)    LPZ s. Lavandera,o.
(ceq, pat)
calabaza como tutuma t'api. (pat)
t'apsa [t'apsa] s. Pico. (arusimiñee) t'aqsay [t'axsay] (t'ajsay)    LPZ PTS r.p. Lavar
(ropa, cabello). (dgh, ceq, lot, pat, rh)
t'aq t'aq ñiy [t'ax t'ax niy] CBB t'aj t'aj niy ñin.
r. mp. Cacarear. (xa)
t'aqsay [t'axsay ] r.p. Kay simitaqa p’achata,
chukchata t’aqsanapaq apaykachakun. Lavar
t'aqa [t'aqa] wanlla. s. Capítulo. (rk) (generalmente ropa). (ñancha)
t'aqa (t'aqa)    PTS s. Parte, división. (ceq, lot) t'aqsaykachay [t'axsaykachay] r.p. Simular
t'aqa [t'aqa] wanlla. s. Sección. (rk) lavar. (rk)
t'aqallu [t'aqallu] LPZ khuru. s. Mosquito t'aqsaysimuy [t'axsaysimuy] r.p. Ir a ayudar a
pequeño que pica. (pat) lavar.
t'aqanakuy [t'aqanakuy] r. ku Altercar; t'aqsaysiy [t'axsaysiy] r.p. Ayudar a lavar.
separarse. (ceq) t'aqtaqiyay [t'axtaxeyay] CBB t'ajtaqeay r.mr.
t'aqaq suti ranti [t'aqax suti ranti] simi. Cacarear. (xa)
Pronombre excluyente. (arusimiñee) t'aqwi revuelto, entremezclado. (dgh, smtq, rk)
t'aqaq t'aqaq [t'aqax t'aqaq] LPZ ñin. Sonido t'aqwiy [t'axwiy] LPZ r.p. Buscar algo en un
de los pasos al correr (abarcas). (pat) atado, a veces los niños buscan comida. (pat)
LPZ Sonidos de las gotas al caer. (pat)
t'aqwiy [t'axwiy] LPZ s. Bosquejo. (pat)
t'aqarakuy [t'aqarakuy] r. ku Separarse, irse
cada uno por su lado t'akarakuy. (rk)
t'aqwiy, mask'aqay [t'axwiy, mask'aqay] s.
Exploración. (arusimiñee)
t'aqaray [t'aqaray] yupa. r.p. Desagrupar.
(arusimiñee)
t'ara [t'ara] CBB sxx s.t. Inculto; ignorante.
(aul, h&s, smtq, rk)
t'aqasqa (t'aqasqa)    PTS ph. Separado. (lot)
t'ara* [t'ara] LPZ s. Paris <pares> qulu
t'aqasqa yawar masi [t'aqasqa yawar masi] rikhurin aychanchikpi. Gemelos (cosas);
Familia extendida. (arusimiñee) granos del cuerpo en pares. (pat, smtq)
t'aqay (t'aqay)    CHU PTS r.p. Separar, partir, t'arta, jawun [t'arta, jawun] s. Jabón.
dividir. (arusimiñee, ceq, lot) (arusimiñee)
t'aqlla [t'axlla] LPZ tupu. s. Medida, mitad de t'asa [t'asa] s.t. Espeso. (ceq)
una cuarta. (pat) t'asachikuy [t'asachikuy] r. ku Meteorizarse;
adquirir flatulencia. (ceq)
t'ijiy [t'ijiy] LPZ Doler. (pat)
r. mp. t'impurquchiy [t'impurqochiy] LPZ PTS r.p.
t'ijiy [t'ijiy] (wankar)    LPZ r.p. Poner cuero al Hacerlo hervir. (pat, rk)
bombo. (pat) t'impusqa [t'impusqa] LPZ ph. Hervido. (pat,
t'ik t'ik ñin [t'ik t'ik ñin] s. Latidos ñawpan : rk)
Sonccoy ttictticñin. Dar latidos el coraçon.. t'impuy (t'impuy)    CHU t'inpuy PTS r. mp.
(dgh) Hervir. (ceq, lot, rh, str, trbk)
t'ika (t'ika)    LPZ PTS s. Flor. (arusimiñee, ceq, t'inchichiq rimay, t'inkichiq yuyay
lot, pat, rh) [t'inchichix rimay, t'inkichix yuyay] simi. Oración
t'ika qhatu florería. (rk) coordinada. (arusimiñee)
t'ika(n)cha [t'ika(n)cha] CBB t'ika(n)cha wakin. t'inka (t'inka)    CHU PTS s. Premio (objeto);
s. Florecita, adorno. (xa) regalo, bono a los trabajadores (puede ser
t'ikachay [t'ikachay] (t'ikachiy)    LPZ r.p. alcohol, coca);. (arusimiñee, lot, str)
Adornar con flores. (pat) t'inkachay, t'inkay [t'inkachay, t'inkay] yacha.
t'ikakuna [t'ikakuna] LPZ s. Flores; tipos de r.p. Premiar. (arusimiñee)
flores. (pat) t'inkay [t'inkay] (ruk'awan  t'inkana)    LPZ r.p.
t'ikamuy [t'ikamuy] CBB t'ikamuy r.mr. Dar capirotazo; golpe en la cabeza haciendo
Florecer. (xa) resbalar uno de los dedos en la yema del pulgar.
ñawpan : Ttincani. Dar papirote.. (dgh, ceq, pat)
t'ikanchay (t'ikanchay)    CBB t'ikanchay LPZ
PTS r.p. Adornar; decorar (con flores, mixtura, t'inkay <> [t'inkay] CHU r.p. Hacer dar vueltas
etc.). (xa, ceq, gro, lot, pat) la rueca.
t'ikay (t'ikay)    CBB t'ikay LPZ PTS r. mr.
t'inkay (t'inkay)    PTS r.p. Regalar, bonificar.
(lot)
Florecer. (xa, ceq, lot, pat, rh)
t'ikayay, sisayay, waytayay, parwayay t'inkay, pini [t'inkay, pini] r.p. Premio, presea.
(arusimiñee)
[t'ikayay, sisayay, waytayay, parwayay] mallki. r.mr.
Florecer. (arusimiñee) t'inki [t'inki] (tinki)    s.t. Par de cosas iguales
t'ikaykuy [t'ikaykuy] LPZ r.mr. Florecer con (guantes). (arusimiñee)
abundancia. (pat) t'inkichiq, tinkuchiq [t'inkichix, tinkuchix]
qillqa. s.t., s. Conector. (arusimiñee)
t'iki [t'iki] LPZ s. Almacén de papa, oca. (pat)
t'iki [t'iki] s. Maíz desmenuzado. (ceq, rk) t'inkichiy [t'inkichiy] r.p. Conectar. (arusimiñee)

t'ikita <t'ika + it + a [t'ikita] awa. s. Diseño en los t'inkichiy [t'inkichiy] s. Coordinación.


(arusimiñee, (Márquez, 2004: 25)
tejidos. (rh)
t'inkichiy, watachiy [t'inkichiy, watachiy] r.p.
t'ikiy [t'ikiy] r.p. Desmenuzar, frangollar. (ceq)
Vincular. (arusimiñee)
t'iksu [t'ijsu] LPZ s. Rombo (geométrico). (pat) t'inkina, watana, t'inkichina, watachina
t'iksu [t'ijsu] yupa. s.t., s., Inclinado; inclinación. [t'inkina, watana, t'inkichina, watachina] s. Vínculo.
(arusimiñee, smtq) (arusimiñee)
t'iksuy [t'ijsuy] r. mp. Ladearse, inclinarse a un t'inkinayay [t'inkinayay] s. Cohesión.
lado. (aul, cer, pol, smtq) (arusimiñee)
t'ikulla [t'ikulla] LPZ s. Ratonera. (pat) t'inkiray [t'inkiray] CHU r.p. Separar. (rk)
t'ikway [t'ikway] LPZ r.p. Intoxicar. (pat) t'inkisqa qutu [t'inkisqa qotu] musuq. Bloques
t'impi [t'impi] s. Lo llevado en falda. (ceq) lógicos. (arusimiñee, rk)
t'impina [t'impina] s. Bolsa para deshojar maíz. t'inkisqa tara [t'inkisqa tara] Península.
(ceq) (arusimiñee)
t'impiy [t'impiy] r.p. Llevar (algo) en la falda. t'inkiy [t'inkiy] r.p. Fusión (juntar). (arusimiñee)
(ceq, rh) t'inkiy [t'inkiy] r.p. Injertar, conectar. (ceq)
t'impu [t'impu] LPZ mikhu. s. Carne cocida. t'inkiy (t'inkiy)    PTS r.p. Poner en pares, parear.
(pat) (lot)
t'impu [t'inpu] CHU t'inpu s.t., s. Sancochado, t'inkiy [t'inkiy] musuq. r.p. Relacionar, unir dos
plato tradicional. (trbk) cosas. (rk)
t'impuchina [t'impuchina] s. Caldera. (ceq) t'inkiy [t'inkiy] CHU Unir, aparear. (rk)
r.p.
t'impuchiy [t'impuchiy] LPZ PTS r.p. t'inqay [t'inqay] CHU r.mr. Hocicar, mover y
Hervir, hacer. (pat) levantar la tierra con el hocico el chancho.
t'impuriy [t'impuriy] PTS r. mr. Hervir, LPZ Khuchi sinqanwan t'uruta t'inqan.. (pat)
empezar a. t'inri [t'inri] s.t. Regordete. (pol)
t'impuriy efervescencia, lit. hirviendo. (rk) t'inri [t'inri] s.t., s. Enano. (dgh, arusimiñee)
t'inta [t'inta] khuru. s. Termita. (arusimiñee) t'iqpay [t'expay] CBB t'ejpay LPZ r.p. Sacar la
t'inti [t'inti] khuru. s. Saltamontes. (ceq) cáscara. (xa, pat)
t'ipakuy [t'ipakuy] LPZ r.ku Ponerse algo t'iqsiy, amachay [t'exsiy, amachay] r.p.
dentro de la chompa por adelante. (pat) Fundamentar. (arusimiñee)
t'ipakuy [t'ipakuy] CHU r.ku Prenderse con t'iqway [t'exway] CBB t'ejway CHU r.p. Cortar,
gancho o prendedor. cosechar el maíz, cosecha de maíz qhaway :
t'ipallikuy [t'ipallikuy] r.ku Prender la ropa con t'iqpay. (xa, trbk)
alfiler. (dgh) t'iqway [t'exway] (t'ejway)    CBB t'ejway CHU

t'ipana [t'ipana] LPZ s. Gancho de prender. PTS Descascarar, deshollejar choclo, haba,
r.p.
(pat) legumbres, frutas. (xa, ceq, lot)
t'ipana [t'ipana] PTS s. Prendedor. (gro) t'iqway [t'exway] r.p. Pelar con las uñas;
t'iparay [t'iparay] LPZ r.p. Desatar gancho. descascarar legumbres o frutas. (aul, lay)
(pat) t'ira, wisp'alla [t'ira, wisp'alla] s. Mellizo,a.
(arusimiñee)
t'ipay (t'ipay)    PTS r.p. Abrochar con yarwi.
(ceq, lot, rh) t'irana [t'irana] s. Pinza; especie de tenacilla
t'ipay [t'ipay] LPZ PTS r.p. Prender con para sacar pelos. (dgh)
gancho. (pat, rk) t'iray [t'iray] PTS r.p. Arrancar (hebras, hilos,
t'ipikuy [t'ipikuy] LPZ s.Divorcio. (pat) cabellos); pelar aves. (dgh, pol, rk)
t'ipinachiy [t'ipinachiy] LPZ r.p. Hacer t'iray (t'iray)    LPZ PTS r.p. Arrancar de raíz
divorciar. (pat) (plantas). (ceq, lot, pat)
t'ipinakuq [t'ipinakUx] LPZ s.t., s. Divorciado t'iri (t'iri)    LPZ PTS s. Cicatriz. (ceq, lot, pat,
rh)
(a). (pat)
t'ipinakuy [t'ipinakuy] LPZ r.ku Divorciarse.
t'iri [t'iri] s. Zurcido. (ceq)
(pat) t'iriy [t'iriy] LPZ r. mp. Cicatrizar. (pat)
t'ipiy [t'ipiy] PTS Destetar. (rk)
r.p. t'iriy [t'iriy] (t'iriy)    PTS r.p. Zurcir. (ceq, lot)
t'ipiy (t'ipiy)    PTS Romper (hebras); coger
r.p. t'irmu [t'irmu] s. Enredo por chismes. (ceq)
estirando (flores, frutas del árbol). (ceq, gro, lot) t'isay (t'isay)    PTS r.p. Carmenar, preparar la
t'ipiy [t'ipiy] LPZ r.p. Separar; reventar; lana para hilar, estirando las hebras. (ceq, lot, rh)
apartar. (ceq, pat) t'isay [t'isay] LPZ r.p. Jalar el cabello. (pat)
t'iqchuy [t'exchuy] (t'ejchuy)    r.p. Jugar con pepas t'isi [ ] (t'isi)    LPZ
PTS s. Moco seco. (ceq, lot,
o "chuwis". (ceq) pat)
t'iqi [t'eqe] LPZ s.t. Aprieto. (pat) t'isiy [t'isiy] r.p. Bloquearse las fosas nasales. (rh)
t'iqi (t'eqe)    PTS s.t. Relleno (p ej. Rostro de t'iskuy [t'iskuy] LPZ r. mp. Brincar. (pat)
bebé). (lot, rh) t'iskuy <aym.: t'iskuña [t'iskuy] LPZ r. mp.
t'iqi [t'eqe] LPZ s.t. Reventado hilo o roto. (pat, Saltar. (pat)
rk) t'isluy [t'isluy] LPZ r.p. Insertar rosario. (pat)
t'iqintay [t'eqentay] LPZ r.p. Cortar hilo. (pat) t'isnuy [t'isnuy] r.p. Ensartar. (ceq)
t'iqintay [t'eqentay] sxx r.p. Engañar, dar gato t'itu [t'itu] LPZ suti. s. Apellido. (pat)
por liebre. (rk) t'itu [t'itu] yacha. s.t Difícil de entender o saber.
t'iqiy [t'eqey] LPZ Cortar hilo. (pat)
r.p. (dgh, arusimiñee)
t'iqiy [t'eqey] LPZ Dividir, partir. (pat)
r.p. t'ituchaq [t'ituchax] s. Hormona. (arusimiñee)
t'iqiy(t'eqey)    PTS r.p. Embutir, rellenar (p ej. t'itupayaq [t'itupayax] s.t., s. Cuidadoso,
Almohada, muñeco). (ceq, lot) escrupuloso. (arusimiñee)
t'iqllay [t'ixllay] CHU. (trbk) t'ituy [t'ituy] r.p. Prever; anticipar. (arusimiñee,
t'iqpa [t'expa] (t'ejpa)    s. Cáscara. (ceq) lay)
t'iqpana ruk'awi [t'expana ruk'awi] s. t'ituy [t'ituy] r.p. Proveer liberalmente. (dgh)
Cascanueces. (arusimiñee) t'iwu, t'iyu [t'iwu, t'iyu] CBB t'iu yupa. s.
t'iqparay [t'exparay] LPZ r.p. Descascarar. Arena. (xa, arusimiñee)
(pat) t'iyu (t'iyu)    CHU PTS s. Arena kikin : aqu.
t'iqparay [t'exparay] PTS r.p. Pelar todo. (dgh, ceq, lot)
t'iqpay [t'expay] (t'ejpay)    r.p. Deshojar, pelar. t'iyu t'iyu [t'iyu t'iyu] CHU s. Arenal kikin :
(ceq, rh) aqu aqu. (dgh)
t'iqpay [t'expay] r.p. Pelar (vainas); pelar con t'iyuy rak'i s. Infortunio, desgracia, adversidad
las uñas t'iqway. (rk) (individual) kikin : aquy rak'i. (dgh, husson)
t'uji [t'uji] LPZ s.t. Aplastado (plátano, oca). t'unaray [t'unaray] r.p. Trituración. (arusimiñee)
(pat) t'unay [t'unay] r.p. Fragmentar; cambiar dinero,
phatasqa. el valor mayor en sus valores menores.. (rk)
q'allpisqa.
t'unay [t'unay] LPZ r.p. Pedacear; hacer
t'ujiy [t'ujiy] LPZ r.p. Aplastar algo con fuerza pedazos. (ceq, pat)
ñit'iy. (pat)
t'unay (t'unay)    PTS r.p. Romper en pequeños
t'ukmu [t'ukmu ] s. Cúspide. (arusimiñee) pedazos. (lot)
t'ukrikuq [t'ukrikUx] s.t., s. Vigilante. t'unay [t'unay] r.p. Triturar. (arusimiñee)
(arusimiñee)
t'uq t'uq ñiy [t'ox t'ox niy] CBB t'oj t'oj niy ñin.
t'uksina [t'uksina] s. Clavo. (arusimiñee) r.p. Cloquear, cacarear la gallina clueca. (xa)
t'uksiy [t'ujsiy] (t'ojsiy)    PTS r.p. Punzar. (ceq, t'uqlu [t'oxlu] (t'ojlu)    CBB t'oxlu PTS s.
lot)
Cráneo, calavera. (xa, h&s, rk)
t'uku [t'uku] LPZ s. Epilepsia. (ceq, pat)
t'uqlu [t'oxlu] CBB t'oxlu PTS s.t., s. Calvo
t'uku (t'uku)    PTS s.t. Lunático. (lot) kikin : p'aqla.
t'uku ch'uju [t'uku ch'ojo] s. Coqueluche. (ceq) t'uqlulu [t'oxlu] (t'ojlulu)    s. Calavera kikin :
t'ukuri [t'ukuri] s. Epiléptico. (ceq) t'uqlu. (ceq)
t'ukuriy [t'ukuriy] r. mp. Reflexionar. t'uqlulu [t'oxlulu] LPZ mallki. s. Frutas
(arusimiñee) silvestres, blanco y negro, familia de arándano.
t'ukuriy qillqa [t'ukuriy qelqa] Artículo de qhaway : jinch'uwa. (pat)
opinión. (arusimiñee) t'uqlulu [t'oxlulu] LPZ Planta silvestre con
t'ukuy [t'ukuy] r. mp. Meditar. (arusimiñee) frutos ovilla blancos comestible. (pat)
t'ukuy (t'ukuy)    PTS r.p. Meditar, pensar t'uqpa [t'oxpa] sxx s. Tropa de personas. (rk)
profundamente; estar aturdido. (ceq, lot, rh) t'uqpa cáfila, multitud en movimiento en fila.
t'ula [t'ula] LPZ mallki. s. Planta silvestre. (pat) (rk, encarta)
t'ula (t'ula)    CBB t'ola PTS mallki. s. Tola, t'uqpi [t'oxpi] s. Hurgador. (ceq)
arbusto de la familia de las Compuestas. (xa, lot, t'uqpi [t'oxpi] (t'ojpi)    sxx s.t., s. Hurguetón. (rk)
encarta) t'uqpi [t'oxpi] sxx s.t., s. Loco. (rk)
t'ullku [t'ullku] LPZ r.mp. Rápido, que avanza,
t'uqpi [t'oxpi] LPZ s.t., s. Persona reclamadora.
hace rápido. (pat) (pat)
t'ullku [t'ullku] (t'ullku)    CHU LPZ PTS s.t. t'uqpi [t'oxpi] LPZ Palo para alcanzar. (pat)
Hebra de lana bien entorcelada. (ceq, lot, pat)
t'uqpina [t'oxpina] (t'ojpina)    LPZ PTS s.
t'ullku [t'ullku] LPZ awqan : layi. (pat) Atizador; palo para alcanzar en el horno ñawpan
t'ullku [t'ullku] LPZ awqan : llasa kay. (pat) : Ttokpina. Atizador de fuego.. (dgh, pat, rk)
t'ullkuy [t'ullkuy] LPZ r.p. Acelerar; hacer t'uqpiy [t'oxpiy] (t'ojpiy)    r.p. Hurgar. (ceq, lot, rh)
rápido. (pat) t'uqpiy [t'oxpiy] LPZ Reclamar; insistir en el
t'ullkuy [t'ullkuy] LPZ r.p. Tuylla reclamo. (pat)
puriykachay. Caminar rápidamente. (pat) t'uqra [t'oxra] (t'ojra)    PTS llimp'i. s.t.
t'ullkuy [t'ullkuy] CHU LPZ r.p. Torcer Descolorido. (ceq, lot)
mucho las hebras; torcer muy bien el caito. (lay, t'uqra puka [t'oxra puka] CHU llimp'i. s.t.
pat)
Rojo oscuro.
T'ullmillki (T'ullmillki)    PTS kiti. s. Montaña
t'uqra q'illu [t'oxra q'ellu] CHU llimp'i. s.t.
cerca de Betanzos. (lot) Amarillo claro.
t'ulluy [t'ulluy] r.p. Hacer sufrir. (ceq) t'uqra t'uqra [t'oxra t'oxra] CHU llimp'i. s.t..
t'una [t'una] LPZ s. Pedazos. (ceq, pat) t'uqruru [t'oxruru ] s. Calavera. (arusimiñee)
t'una (t'una)    LPZ PTS s.t., s. Menudo. (lot, t'uqsina [t'oxsina] LPZ s. Palo para alcanzar.
pat)
(pat)
t'una kay [t'una] s. Malestar, estar hecho
t'uqsina [t'oxsina] CHU s. Punzón, puñal.
pedazos. (ceq)
t'uqsiy [t'ujsiy] CBB t'ojsiy CHU r.p. Punzar,
t'una papa [t'una papa] LPZ Papa menuda. apuñalar, pinchar. (xa, gro, rh)
(pat)
t'una runa (t'una  runa)    PTS Persona pequeña. t'uqtu [t'oxtu] s.t., s. Granos tostados en las
(lot)
brasas. (rh)
t'una uchu (t'una  uchu)    PTS mallki. s. t'uqtu(ri) [t'oxtu(ri)] CBB t'ojtu(ri) s.t., s. Gallina
Pequeño ají verde. (lot) clueca. (xa)
t'uqtusqa [t'oxtUsqa] (t'ojtusqa)    ph. Tostado, t'uru chapas [t'uru chapas] Barros en la cara.
chamuscado. (ceq) (ceq)
t'uqtuy [toxtoy] (t'ojtuy)    r.p. Tostar, chamuscar. t'uru t'uru [t'uru t'uru] s. Lodazal. (dgh)
(ceq, rh) t'uruchakuy [t'uruchakuy] LPZ r.ku Hacerse
t'uqu [t'oqo] LPZ s. Wasipi kan wallpa barro; meter al barro. (pat)
runtuna t'uqu, ima churakuna t'uqupis. t'uruchay (t'uruchay)    LPZ PTS r.p. Barro,
Alacena en la pared. (pat) hacer. (ceq, gro, lot, pat)
t'uqu (t'oqo)    CHU PTS s. Hoyo. (ceq, lot, str) t'urunchay [t'urunchay] LPZ PTS r.p.
t'uqu [t'oqo] LPZ t'uju s. Ventana. (arusimiñee, Embarrar. (gro, pat)
jl, pat) t'uruyay [t'uruyay] PTS r.mr. Volverse barro.
t'uqu [t'oqo] s.t. Hondonada. (arusimiñee) (gro)
t'uqu [t'oqo] s.t. Profundidad. (arusimiñee) t'usay [t'usay] r.p. Cortar el pelo. (ceq)
t'uquchay [t'oqochay] (t'ujuchay)    LPZ r.p. t'usti [t'usti] s. Desaliñado, pisoteado (p ej.
Hacer estantes en la pared. (pat) Chacra). (ceq)
t'uquchay, ukhunchay [t'oqochay, ukhunchay] t'ustiy (t'ustiy)    PTS r.p. Desorganizado,
r.p. Profundizar. (arusimiñee) pisoteado. (lot)
t'uqula [t'oqola] CBB t'oqola s. Juego de los t'ustiy, t'ustuy, tharmiy [t'ustiy, t'ustuy,
niños, consiste en meter los chuwis en un hoyo. tharmiy ] r.p. Pisotear, hollar, patrullar.
(h&s) (arusimiñee)
t'uquy (t'oqoy)    PTS r.p. Cavar un hoyo. (ceq, t'ustuy [t'ustuy] (t'ustuy)    LPZ r.p. Pisotear
lot, rh) ñawpan : Tustuni. Dar patadas en el suelo. (dgh,
t'uqyachiq [t'oxyachix] qillqa. s. Apóstrofo. pat)
(arusimiñee) t'usu [t'usu] LPZ s. Chaki t'usu. Pantorrilla.
t'uqyachiq [t'uxyachix, t'uxachix] (t'ujachiq)    LPZ (arusimiñee, ceq, pat, rh)
s. Que hace reventar. (pat) t'uta kiru [t'uta kiru] (thuta  kiru)    LPZ Diente
t'uqyachiy [t'oxyachiy] r.p. Sacar pollos (aves). con caries kikin : k'ama kiru. (pat)
(dgh, rk) t'utura [t'UtUra] (t'utura)    LPZ PTS s. Totora,
t'uqyaq [t'oxyax, t'oxax, t'ojax] (t'ujaq)    LPZ planta que crece en las orillas de los lagos. (lot,
t'ojax s. Trueno. (pat) pat)
t'uqyaq [t'uxyax, t'uxax] (t'ujaq)    LPZ s.t. Que t'uyur [t'uyur] s. Ciclón. (pol)
revienta con sonido. (pat) t'uyur [t'uyur] s. Tempestad. (arusimiñee, lay)
t'uqyaq [t'oxyax] LPZ t'ojax s.t., s. Explosión. t'uyuy [t'uyuy] r.mp. Remar. (aul, lai, smtq)
(pat) u 26 [u] qillqa. s. Iskay chunka suqtayuq ñiqi
t'uqyaq [t'oxyax] LPZ s.t., s. Que explota. (pat) qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. U, u;
t'uqyarpachiy [t'oxyarpachiy] CHU LPZ r.p. letra.
Hacer estallar, reventar dinamita, juegos U/u uyaywa [U/u uyaywa] qillqa. s. Kay u
pirotécnicos.. (pat) uyaywa wakin kutiqa [o] uyaywajina
t'uqyasqa [t'oxyasqa] simi. ph. Glotalizado. uyarikun, wakin kutitaq [u] uyaywajinapuni
(arusimiñee) uyarikun: t'uqpiy, upyay.. (ñancha)
t'uqyasqa kirpakuna [t'oxyasqa kirpakuna] ucha ucha [ucha ucha] (usha-­‐usha)    yaw. aq.
simi. Oclusivas glotalizadas. (Montalvo, 1996: 22) Expresión para arrear las ovejas; para que el
t'uqyay [t'oq"yay] (t'ojyay)    CHU PTS r. mp. perro ataque. (ceq)
Explotar. (lot, rh, str) uchpha [ushpha] (ushpa)    CHU uspha LPZ PTS
t'uqyay [t'oxyay] (t'ujay)    LPZ r.mr. Reventar. s. Ceniza. (ceq, lot, pat, rh, trbk)
(pat) uchphalla [ushphalla] LPZ uchpalla r.t.
t'uqyay [t'oxyay] CHU s. Estallido, explosión. Encenizado. (pat)
t'uqyay, t'uqyasqa sanampa, t'uqyay uchpharay [ushpharay] LPZ r.p. Sacar ceniza
sanampa [t'oxyay, t'oxyasqa sanampa, t'oxyay del fogón. (pat)
sanampa] simi. Glotal. (arusimiñee) uchphay (ushpay)    PTS ushphay r.p. Sacar la
t'urpi, muyuchiq [t'urpi, muyuchix] yupa. Eje. ceniza. (lot)
(arusimiñee) uchphayachiy [ushphayachiy] LPZ r.p.
t'uru (t'uru)    LPZ PTS s. Barro. (ceq, lot, pat, Convertirlo a ceniza. (pat)
rh) uchphayachiy [ushphayachiy] r.p. Volver en
s. Lodo. ceniza. (ceq)
uchu [uchu] CHU uchhu LPZ PTS s. Ají. ukhu pacha (ukhu  pacha)    CBB ukhupacha LPZ
(ceq, lot, pat, rh, str) PTS Infierno. (dgh, xa, ceq, lot, pat)
s.
uchu [uchu] LPZ s. Uchuyuq mikhuna. ukhu pacha inframundo. (rk)
Comidas con ají; Kaykuna kan:. (pat) ukhu p'acha [ukhu p'acha] Ropa interior Karu
CBB PTS s. jiyus uchu ají de fideos. (rk) llaqtasman yanakuq rinchik, chaypacharaq
LPZ alyas uchu. (pat) nuqanchik ukhu p'achatapis churakunchik..
LPZ ch'inchi uchu. (pat) (trbk)
LPZ illaku uchu. (pat) ukhu (ukhu)    CHU PTS s. Cuerpo kikin :
LPZ papa uchu. (pat) kurku. (arusimiñee, ceq, lot, str)
LPZ q'umir jawas uchu. (pat) wanlla. ukhunchik nuestro cuerpo. (pat, rk)
LPZ quwi uchu. (pat) ukhu [ukhu] Entre (posposición). (rh)
LPZ sapallu uchu. (pat) iskay ukhu Entre dos.
uchu chira [uchu chira] s. Semillas de ají. (pat, ukhunchana [ukhunchana] CBB PTS s.
rk)
Enagua. (dgh, arusimiñee, rk)
uchu chuwa [uchu chuwa] LPZ s. Plato de
ají. (pat)
ukhunchikpi kaq, runa phatma,
uchu kutana [uchu kutana] LPZ s. Batan de urwanu [ukhunchikpi kax, runa phasma, urwanu]
ají. (pat) ukhu. s. Órgano. (arusimiñee)
uchu kutaq [uchu kutax] LPZ s.t., s. Ukhunpaq Kamachiy [Ukhunpax kamachiy]
Moledor,a de ají. (pat, rk) wanlla. Régimen interior. (rk)
uchu murq'u [uchu morq'o] LPZ s. Piedra ukhuyli [ukhuyli] LPZ mallki. s. Planta
redonda para moler ají. (pat) medicinal que crece en la región **. (pat)
uchu q'aspa [uchu q'aspa] LPZ mallki. s. ulala (olala)    PTS ulala mallki. s. Cacto, variedad
Planta de flor amarilla, medicinal. (pat) de. (ceq, lot)
uchu uchu (uchu  uchu)    PTS khuru. s. ulantisa <kas. (holandesa)    PTS olandesa s.t., s.
Saltamontes, variedad de, de color rojo. (lot) Papa holandesa. (lot, rk)
uchuchula itapillu [uchuchula itapillu] LPZ ulinchu [ulinchu] CBB ulincha p'isqu. s.
mallki. s. Ortiga solitaria pica fuerte, crece en las Palomino; una clase de paloma. (xa, ceq)
peñas, muy buscada, se utiliza para el mal de uluchi [uluchi] khuru. s. Vinchuquilla. (ceq)
matriz y anticonceptivo. (pat) uluma [uluma] LPZ s.t., s. Kaqtakama,
uchuku [uchuku] sxx s. Día del ají, en la imatapis apay, tukunakama (mikhuyta).
celebración del carnaval. (rk) Gastalón. (pat)
uchuku [uchuku] CBB s. Plato típico hecho ulupika [ulupika] LPZ mallki. s. Picante. (pat)
con arroz, papa, chuño y carnes, y salsa de ají ulupika uchu [ulupika uchu] LPZ Ají pícaro
colorado.. pequeño. (pat)
uchuch [uchus] CBB uchus r.t. Quizás. (xa) ullpuykukuy, llamp'u sunqu [ullpuykukuy,
uchha [ucha] s. Taquia ñawpan : Vchha. llamp'u sonqo] Humildad. (arusimiñee)
Estiercol de ganado menudo.. (dgh, ceq) ullp'u [ullp'u] (ullpu)    PTS s. Harina tostada
uju [uju] LPZ s. Tos. (pat) mezclada con agua. (ceq, rh)
ujut'a juk'uta [jut'a] (ujut'a,  ojot'a)    CHU PTS ullp'uy [ullp'uy] PTS r.p. Mezclar harina
s.Ojota; sandalia, abarca ñawpan : Vssuta. tostada con agua. (ceq, rh)
Calcado de indios.. (dgh, ceq, lot, pol) ullqucha [ullqocha] (ulqucha)    LPZ s.t., s.
ujut'akuy [ujut'akuy] (ojot'akuy)    LPZ r. ku Activo para todo kikin : k'uchi diligente. (pat)
Ponerse sandalias, abarcas. (ceq, pat) LPZ Mujer valiente. (pat)
ujut'akuy [jut'akuy] CHU r.p. Sandalias, ullu (ullu)    PTS ukhu. s. Pene, órgano genital
abarcas, ponerse las ... del hombre kikin : phichilu. (arusimiñee, lot)
ujuy ch'ujuy [ujuy] LPZ r. mp. Toser Vhuni. ulluku [ulluku] LPZ s. Papalisa. (pat)
Tosser.. (ceq, pat) uma (uma)    CHU LPZ PTS s. Cabeza. (ceq,
uk! [uj] (uj!)    aq. Denota disgusto. (ceq) lot, pat, rh, str)
ukhu [ukhu] LPZ r.t. Dentro. (pat) uma [uma] CHU s. Jefe.
CHU r.t. Interior, dentro, profundidad. (ceq, gro, umasapa [umasapa] CBB umasapa LPZ wasi.
rh) s.t., s. Cabezón. (xa, pat)
s., s.t. Hondo. (ceq)
umayuq [umayox] s.t. Muy lleno (cerveza).
s.t. Interno. (arusimiñee)
LPZ Adentro. (pat)
ukhupi [ukhupi] r.t. Adentro. (ceq)
umayuq [umayox] (umayoj)    CHU umayoqh LPZ umanchakuy, yuyaychakuy [umanchakuy,
PTS s.t., s. Inteligente, intelectual; que sabe. yuyaychakuy] r. mp. Opinar. (arusimiñee)
(lot, pat, str) umanchakuy, yuyaychakuy [umanchakuy,
uma chaki [uma chaki] s. Volteo. (ceq) yuyaychakuy] s. Opinión. (arusimiñee)
uma chaki [uma chaki] LPZ Cabeza abajo. Umanwat'a [Umanwat'a] LPZ kiti. s. Lugar
(pat) de Qapana en el cerro de la comunidad Coata*,
uma chakiy [uma chakiy] r. mp. Pararse de Prov. De Bautista Saavedra, Norte de La Paz.
cabeza. (ceq) (pat)
uma chakiy [uma chakiy] LPZ Hacer al revés. umaraqa [umaraqa] s. Conjunto de gente para
(pat) trabajar gratis. (ceq, h&s)
uma jampiku [uma jampiku] LPZ Curar la umaraqay [umaraqay] r. mp. Juntarse para
cabeza. (pat) trabajar. (ceq)
uma juqhariy [uma oqhariy] LPZ Altivez, umata siyenteny <kas. [umata siyenteny] CHU
alzar cabeza. (pat) r. mp. Tener jaqueca. (str)
uma llaqta [uma llaxta] s. Capital de uminchay [uminchay] rumi. r.p. Engastar
departamento qhaway : mama llaqta. piedras preciosas. (arusimiñee)
(arusimiñee) umiña [umiña] rumi. s. Piedra preciosa. (dgh,
uma muyuy [uma muyuy] sxx s.t., s. arusimiñee, cer)
Complicado. (rk) nina umiña joya fina.
uma muyuy (uma  muyuy)    PTS Mareo. (lot, rh) puka umiña rubí.
q'umir umiña esmeralda.
uma nanay [uma nanay] LPZ Dolor de
qhispi umiña diamante.
cabeza. (pat)
uma pañu <kas. [uma paño] s. Cabezal del
umiy [umiy] LPZ r.p. Aves que dan comida a
sus polluelos. (pat)
bebé. (ceq)
uma raymi killa [uma raymi killa] Octubre
umiy [umiy] r.p. Dar comida boca a boca. (ceq,
rk)
ñawpan : Oma Raymi Quilla. (poma)
umju' [kas.] PTS aq. Asentimiento occidental
uma rutuku [uma rutuku] LPZ Peluquero. qhaway : mju'u'.
(pat)
uma tullu [uma tullu] ukhu. Cráneo. (arusimiñee) umphu [umphu] s.t. Abatido; lánguido kikin :
chullchu. (ceq)
uma t'uqpisqa [uma t'oxpisqa] (uma  t'ojpisqa)    
umphuy [umphuy] r. mp. Postrarse; enfermarse
PTS Loco, perturbado (mental). (lot)
s.t., s.
kikin : chullchuy. (ceq)
uma-muyuchi musuq. s. Problema (desde umulliy umilliy [umulliy] r.p. Predecir.
perspectiva mental). (rk) (arusimiñee, lai, smtq)
umachakiy, tiksuy, p'aqchay, tikray, unachiy [unachiy] Retardar. (arusimiñee)
wikupay [umachakiy, tijsuy, p'axchay, tijray, unampayay, willapay [unampayay, willapay ]
wikupay] r.p. Invertir. (arusimiñee) Comentar. (arusimiñee)
umachakuy (umachakuy)    PTS r.p. unancha [unancha] s. Icono. (arusimiñee)
Comprender. (lot, rh)
unancha [unancha] LPZ s. Orientación. (pat,
umallikuq [umallikUx] s. Imaginativo. rk)
(arusimiñee)
unancha [unancha] yupa. s. Símbolo ñawpan :
umallikuy [umallikuy] LPZ Pensar. (pat)
r.p.
Vnancha. Qualquiera señal, estandarte,
umallikuy [umallikuy] CHU Llevar algo en la ynsignia, escudo de armas.. (dgh, arusimiñee, rk)
cabeza. unanchakusqa [unanchakusqa] ph. Racional.
umallikuy, umalliy [umallikuy, umalliy] s. (arusimiñee, rk)
Imaginación. (arusimiñee) unanchakuy [unanchakuy] LPZ r.mp.
umallikuy, yuyayrayay [umallikuy, Orientarse. (pat)
yuyayrayay] r.p. Imaginar. (arusimiñee) unanchakuy [unanchakuy] wanlla. r.p. Prever,
umalliq [umallix] wanlla. s.t., s. Presidente. (rk) planificar. (rk)
umalliq [umallix] LPZ s.t., s. Que piensa. (pat) unanchana [unanchana] s. Sello. (arusimiñee)
umalliq jawariy [umallix jawariy] s. Leyenda. unanchaq [unanchax] wanlla. s. Concejal. (rk)
(arusimiñee) unanchaq [unanchax] LPZ s.t., s. Que orienta
umalliq, yachaywasi kamachiq [umalliq, el horizonte. (pat)
yachaywasi kamachix] s.t., s. Director de escuela. unanchasqa [unanchasqa] ph. Significativa.
(arusimiñee) (arusimiñee)
umalliy [umalliy] wanlla. r.p. Presidir. (rk)
unanchasqa [unanchasqa] ph. Simbólico. unquy [onqoy] CHU PTS r. mp. Enfermarse.
(arusimiñee) (rh, str)
unanchay [unanchay] r.p. Discernir. (arusimiñee) unquy [onqoy] LPZ s. Enfermedad. (ceq, pat,
unanchay [unanchay] CBB unanchay ñawpa. r.p. rh)
Pensar, considerar ñawpan : Vnanchani. Hazer unquy [onqoy] LPZ s. Epidemia. (pat)
señales entender, considerar, traçar.. (dgh, xa, ceq) unquykuy (onqoykuy)    PTS r.mp. Enfermarse
unanchay [unanchay] r.p. Simbolizar. intensamente. (lot)
(arusimiñee) unquykuy [onqoykuy] LPZ s. Parto. (pat)
unanchay [unanchay] r.t Comprender. unquysapa [onqoysapa] LPZ s.t. Enfermizo,a.
(arusimiñee) (pat)
unanchay, jap'iqay, unanchakuy unsa (us) <kas. [unsa (us)] yupa. s. Onza.
[unanchay, jap'iqay, unanchakuy] r.p. Entender. (arusimiñee)
(arusimiñee)
untu (untu)    PTS Grasa animal. (ceq, lot, rh)
s.
unay (unay)    LPZ PTS s. Tiempo largo. (ceq,
unu [unu] LPZ s. Chukiyapupi 'yaku'
PTS
gro, lot, pat, rh)
ñinapaq. Agua yaku. (ñancha, ceq, pat)
unaymanta [unaymanta] LPZ r.t. De mucho
tiempo. (ceq, pat) unu (unu)    PTS s. Agua (mezclada con algo).
(lot)
unayniyuq [unayniyox] Antiguo,.
unayña [unayña] LPZ r.t. Hace mucho
unu [unu] s. Líquido. (arusimiñee)
tiempo. (ceq, pat, rh) unu [unu] s.t. Tierno (choclo). (ceq)
unaypitaq [unaypitax] Y en mucho tiempo. unu killa [unu killa] LPZ Luna nueva. (pat)
unayta [unayta] Por mucho tiempo. unu q'uñi chatu [unu q'oñi chatu] LPZ Chato
unay pacha CBB s. Antaño. (v&c) para hervir café. (pat)
unaychachiy [unaychachiy] s. Mantenimiento. unuchachiy [unuchachiy] s. Bautizo; ritual
(arusimiñee) para poner nombre. (arusimiñee, rk)
unaychachiy, musiy [unaychachiy, musiy] r.p. unuyachiy [unuyachiy] CHU LPZ r.p. Aguar,
Preservar. (arusimiñee) poner agua en exceso. (pat)
unaychay [unaychay] r.p. Eternizar. (arusimiñee) unuyachiy [unuyachiy] sxx r.p. Derretir (vela,
unkay [unkay] r.p. Mascar alimento. (ceq) plomo), fundir. (ceq)
unku [unku] LPZ s. Chaleco de textil antiguo. unuyachiy [unuyachiy] r.p. Fundir el metal o
(pat) derretirlo. (arusimiñee)
unku (unkhu)    CBB unkhu PTS s. Ponchillo; unuyachiy [unuyachiy] LPZ r.p. Hacer
poncho pequeño interior propio de los yamparas. desaparecer. (pat)
(xa, ceq, lot) unuyay [unuyay] r. mp. Derretirse. (ceq, rk)
unku [unku] s. Raíz de divieso; pequeño tumor uña [uña] s. Aditamento pequeño de algunos
inflamatorio en la dermis. (ceq, encarta) objetos. (xa)
LPZ puka unku. uña (uña)    CBB uña PTS s. Cría. (xa,
LPZ yana unku. arusimiñee, ceq, lot, rh)
unkuchiy [unkuchiy] LPZ r.p. Vestir con unku. uña [uña] LPZ s.t. Niños pequeños Ajina uña
(pat) lluqallitus trabajakunku chayqa diez pesos,
unkukuy LPZ r.ku. Ponerse
[unkukuy] CHU veinte pesos ajinalla paganku. (pat, v&c)
el ponchillo; ponerse unku. (pat) uña chita [uña chita] Cría pequeña de llama o de
unkus [unkus] s. Los campesinos que llevan oveja. (arusimiñee)
"uncu". (ceq) uña ñan [uña ñan] LPZ Camino pequeño. (pat)
unquchiq [onqochix] pacha. s.t. Contaminación. uña sara [uña sara] LPZ Q'illu. Maíz
(arusimiñee) pequeño (variedad). (pat)
unquchiy [onqochiy] CHU r.p. Atender en el uñita <uña +<kas. It + a [uñita] CHU s.t., s.
parto. Compartimiento. (str)
unqukuy [onqokuy] r. ku Enfermarse; dar a luz. upa [opa] (upa)    CHU LPZ jup'a PTS s.
(ceq) Mudo; tonto ñawpan : Vpa. Tonto, necio,
unquq [onqox] LPZ s.t., s. Embarazada; en bobo, medio sordo mudo, rudo para sauer.. (dgh,
cinta. (pat) ceq, lot, pat, rh, str)
unqurayaq [onqorayax] s.t. Enfermizo, upalla [upalla] aq. Cállate. (ceq)
achacoso ñawpan : Onccorayak. (dgh) upallay [upallay] r.p. Callarse. (dgh, ceq)
unqusqa (onqosqa)    LPZ PTS ph. Enfermo.
(ceq, lot, pat)
upallmanta parlay [upallmanta parlay] Decir uqa ch'ullku [oqa ch'ullku] LPZ Uqap yuran.
al oído. (ceq) Tallos de oca kikin : uqa yura. (pat)
upayachiy [upayachiy] (jup'ayachiy)    LPZ r.p. uqa juch'a [oqa juch'a] LPZ Oca soleada,
Hacer callar. (ceq, pat) dulce qawichasqa. (pat)
upayari [Upayari] s. Kay upayari sanampaqa uqa wathiya [oqa wathiya] LPZ Oca
mana ch'uyallatachu simiñiqta sinqañiqta horneada. (pat)
lluqsimun; uyaywa-wan khuskapuni t'uqyan. uqa yura [oqa yura] LPZ Tallos de oca kikin :
Consonante. (ñancha) uqa ch'ullku. (pat)
upayari, uyantin, uyariynintin [upayari, uqi (oqe)    PTS llimp'i. s.t. Uchphaman
uyantin, uyariynintin] qillqa. s. Consonante. rikch'akuq llimp'i. Ceniciento, empolvado con
(arusimiñee) tierra ñawpan : Oqque. Color de sayal, o
upayarikuna [Upayarikuna] simi. s. ceniziento, o rucio.. (dgh, ceq, lot, rh)
Consonantes. (Márquez, 2004: 23) uqi [oqe] LPZ llimp'i. s.t., s. Plomo; gris. (pat)
upayay [upayay] (jupayay)    LPZ r.mp. Callar. uqi chillu rumi [oqe chillu rumi] LPZ Piedra
(pat)
plomo y frágil. (pat)
upayay [upayay] CBB opayay CHU PTS r.mp. uqi qhura [oqe qhora] LPZ Qhurakuna,
Enmudecer; atontarse. (xa, rk)
chakrapi kaq. Hierba, maleza. (pat)
upi [upi] aqha. s. Chicha recién elaborada, antes
uqicha [oqecha] LPZ s.t., s. Perro de color gris.
de la fermentación. (dgh, ceq) (pat)
upi jampi, jarawi [upi jampi, jarawi] s. Jarabe. uqllana [oxllana] LPZ ukllana s. Imatapis
(arusimiñee)
uqllaykuna. Abrazo; algo para abrazar. (pat, rk)
upichiy [upichiy] CHU r.p. Hacer beber
uqllay [oxllay] (ujllay)    CHU oqhllay PTS oqllay
mazamorras, sopa.
r.p. Abrazar. (ceq, lot, rh, str)
upirarur, t'uqpina [upirarur, t'oxpina] s.
uqllay [ukllay] (ojllay)    LPZ r.p. Empollar. (ceq,
Operador. (arusimiñee) pat, rk)
upirasiuwn, ruwana [upirasiuwn, ruwana] s. uqllay [oxllay] LPZ s. Abrazo. (pat)
Operación. (arusimiñee)
uqllay [oxllay] (ojllay)    s. Seno. (ceq)
upiy (upiy)    PTS r.p. Sorber. (ceq, lot)
uqllaykuna [oxllaykuna] LPZ ukllaykuna s.
uphakuy [uphakuy] CHU r.p. Lavarse la cara. Abrazarse; tener en los brazos. (pat)
(dgh)
uphisiyal <kas. [uphisiyal] s.t. Oficial.
uqu ruru [oqho ruru] LPZ mallki. s. Berro,
(arusimiñee)
crece en lugares húmedos; las hojas se comen; se
utiliza como medicina para curar mal de
Uphisiyal simi [Uphisiyal simi] simi. Idioma pulmonía. (pat)
oficial. (Márquez, 2004:79)
uquli [oqoli] s.t. Tragón. (ceq)
uphuqu [ophoqo] LPZ s. Espuma. (pat)
uquna [oqona] asiku. s. Comida. (ceq)
upyachiy [ujyachiy] r.p. Hacer beber. (ceq)
uquna [oqona] s. Esófago. (ceq)
upyakuy [ujyakuy] LPZ r. mp. Beber(se);
emborracharse. (pat)
uququ [oqoqo] s. Sapo (Bufo vulgaris). (dgh, lai,
smtq)
upyana [ujyana] s. Bebida. (ceq) uqusiri [oqosiri] (oqosiri)    CBB oqosiri allqu. s.
upyasqa [ujyasqa] LPZ ph. Machasqa; maq'a Glotón. (xa, ceq, rk)
ujyasqa. Borracho. (pat) uquskiri [oqoskiri ] CBB oqoskiri asiku. s.t., s.
upyay (ujyay)    CBB ujyay PTS r.mp. Beber, Tragón. (xa)
tomar. (xa, lot, rh, str) uquti (oqoti)    PTS ukhu. s. Ano. (dgh,
upyay [ujyay] r.p. Beber. (ceq) arusimiñee, ceq, lot)
LPZ Tomar. (pat) uquti [oqoti] LPZ ukhu. s. Siki punku
upyaykuy [ujyaykuy] CHU. (trbk) ch'unchull. Recto. (pat)
uqa (oqa)    PTS s. Oca (oxalis tuberosa). (ceq, uquti suruy [oqoti suruy] Almorrana.
lot, pat, rh) (arusimiñee)
LPZ kaykuna kan chumiñu. uquti unquy [oqoti onqoy] s. Hemorroides.
LPZ mistilu. (smtq)
LPZ qhini uqa. uqutikuy [ ] (oqotikuy)    PTS Enfermedad
LPZ uchpha uqa. relacionada con el ano. (lot)
LPZ yana uqa.
uquy (oqoy)    CBB PTS asiku. r.p.
oqoy LPZ
uqa allay [oqa allay] LPZ Cosecha de oca. Tragar mikhuy; waqtaykuy. (xa, ceq, lot, pat, rk)
(pat)
uquykuy [oqoykuy] CBB oqoykuy CHU LPZ urmamuy [urmamuy] LPZ r.mp. Caer hacia
Tragar, comer a boca llena. (xa, pat)
r.p. aquí; ir a caerse. (pat)
uqhaña [oqhaña] s. Ojal, nudo corredizo. (ceq) urmay (urmay)    CHU LPZ PTS r. mp. Caer,
uqhu [oqho] s. Fango; pantano. (lay, smtq) caerse. (ceq, lot, pat, rh, str)
uqhu ruru [oqhoruru] LPZ mallki. s. Berro, urmay [urmay] s. Caída. (arusimiñee)
crece en lugares húmedos; las hojas se comen; se urmaykuy [urmaykuy] PTS r. mp. Caerse en
utiliza como medicina para curar mal de (un hoyo).
pulmonía; planta de la familia de las Crucíferas, urpa [urpa] CBB urpa p'isqu. s. Una paloma
picante, se comen en ensaladas. (ceq, lai, pat, smtq, pequeña. (xa)
encarta )
urpi [urpi] CHU LPZ p'isqu. s. Paloma. (ceq,
uqhu t'uru [oqho t'uru] s. Limo. (arusimiñee) pat, str)
uqhullu [oqhollo] (joq'ollu)    PTS sxx oqhollo s. urpi [urpi] CHU tikra. s. Persona preferida.
Renacuajo. (ceq, lot) urpu [urpu] s. Chicha gratis distribuida en
ura [ura] (ura)    CHU LPZ PTS r.t. Abajo. carnaval. (rh)
(ceq, lot, pat, rh, str)
s.t. Bajo. (ceq, lot, rh, str)
urpu [urpus] CBB iñiy. s. Figurines de pan para
Todos Santos. (ceq, v&c )
Debajo. (ceq, lot, rh, str)
ura k'uchu [ura k'uchu] LPZ Rincón abajo. urpu [urpu] CBB Galleta en forma de
urpu s.

(pat) paloma, típica de Todos Santos. (xa)


ura k'uchu [ura k'uchu] PTS Sector de abajo. urpu [urpu] s. Muñeca, juguete. (arusimiñee, lay)
ura puna [ura puna] pacha. Puna baja. urpu [urpu] LPZ sañu. s. Aqha puquchina.
(arusimiñee) Tinaja para la fermentación y conservación de la
ura wasi ranti [ura wasi ranti] wanlla. chicha; porongo grande de boca ancha. (pol, pat,
rh)
Diputado. (rk)
urqu [orqo] CHU PTS pacha. s. Cerro, colina,
ura <kas. [ora] CHU s. Hora. (str, rk) montaña. (arusimiñee, ceq, lot, rh, str)
uranchay [uranchay] r.p. Poner bajo; vencer. urqu [orqo] LPZ s. Tinaja de barro. (pat)
(ceq)
uraqachiy [uraqachiy] LPZ r.p. Bajar, hacer.
urqu [orqo] s.t., s. Macho. (ceq, rh)
(pat) urqu rumi [orqo rumi] LPZ s. Yuraq, yana,
uraqay [uraqay] PTS Bajar. (rh)
r. mp. puka. Piedra de la tinaja. (pat)
uraqay [uraqay] yupa. s. Descendente. urqu sunkha (orqo  sunkha)    PTS mallki. s.
(arusimiñee) Planta que cuelga de las rocas como barba. (lot)
LPZ Bajarse. (pat) urqu wasa [orqo wasa] LPZ Otro lado de la
uray (uray)    PTS s. Bajada; cuesta abajo. (lot, cuesta; tras del cerro. (ceq, pat)
rh, smtq) urqup yachapaq simin [orqox yachapax
uray mayu [uray mayu] r.t. Río abajo. (ceq) simin] s. Eco. (dgh)
uraykamuy [uraykamuy] LPZ uraykumuy r.p. uru [uru] sxx s. Grosero. (rk)
Descender hacia aquí. (ceq, pat) uru quwi * [uru qowi *] LPZ s. Conejo
uraykuchiy (uraykuchiy)    CHU PTS r.p. Bajar salvaje gris. (pat)
(a alguien, algo); descargar. (ceq, lot) uru quwi * [uru qowi *] LPZ qhaway : k'ita
uraykuy (uraykuy)    CBB jurayk'uy LPZ
PTS quwi. (pat)
r. ku Bajarse; ir hacia abajo. (ceq, gro, lot, pat, rh) Uru Uru [Uru Uru] CHU ururu LPZ PTS
urina [urina] purum uywa. s. Venado. (arusimiñee) kiti. s. Oruro. (arusimiñee, pat, str)
uriy [uriy] LPZ r. mr. Producir kikin : puquy. uruchis * [uruchis *] LPZ aq. Ordenar a las
(pat) ovejas para que puedan ir hacia abajo
uriy [uriy] LPZ Producto. (pat)
s. qhatiqayku. (pat)
uriykuna [uriykuna] LPZ s. Productos urusi [urusi] LPZ s. Raymipaq ñawpaq tuta
agrícolas kikin : puquykuna. (pat) urusikunku tuta paqariqta. Velada o serenata.
(pat)
urmachisqa [urmachisqa] ph. Derribado.
(arusimiñee) urwa [urwa] s.t. Estéril (animal, planta); mujer
sin hijos. (arusimiñee, aul, lai, pol, smtq)
urmachiy [urmachiy] r.p. Derribar. (arusimiñee)
urmachiy [urmachiy] LPZ r.p. Hacer caer.
urwanu [urwanu] LPZ awa. s. Urbano, diseño
(ceq, pat) textil. (pat)
LPZ qhaway : pallaykuna-ta. (pat)
urmakuy [urmakuy] LPZ r.ku. Caerse. (pat)
urwayu [urwayu] s. Tallo estéril de maíz. (ceq)
usa (usa)    LPZ PTS s. Piojo. (ceq, lot, pat) utiqyachiy r.p. enloquecer, sacar fuera de sí.
usachikuy [usachikuy] CHU LPZ r.ku. (rk)
Hacerse despiojar. (pat) utiy uti.wa.n (utiy)    PTS r.p. Extenuarse. (ceq,
usaray [usaray] LPZ r.p. Sacar piojos. (ceq, pat) lot, rh)

usariy [usariy] r.p. Conseguir, alcanzar; lograr. utiy [utiy] LPZ r.p. Poner supositorio natural.
(pat)
(arusimiñee, aul, lay)
usariynin s. efecto. (dgh, rk) utiyta [utiyta] aq. Amenaza; ¡De dónde!. (ceq)
Doppler usariynin Efecto Doppler. (rk) utkhu [uskhu] s. Algodón; (Gossypium sp.).
(dgh, pol, smtq)
usasapa [usasapa] s.t., s. Piojoso. (rk)
utqhay [usqhay] r.t. Ligero. (ceq)
usay [usay] CHU LPZ r.p. Despiojar. (pat)
utqhay [usqay, usqhay] (utqhay,  usqhay)    CBB
uskhakuy [uskhakuy] LPZ r.ku. Ganarse de usqhay CHU usqay LPZ utqay PTS usqay s.t.,r.t.
jornalero. (pat) Rápido, rápidamente; veloz, aprisa. (xa, ceq, lot,
uskhakuy [uskhakuy] LPZ s. pat, str, trbk)
Llamk'asqanchikmanta qupuwanchik utqhayllata [usqhayllata] (utqhayllata,  
imatapis. Paga. (pat) usqhayllata)    r.t. Pronto, luego. (ceq)
uspital <kas. [uspital] CHU s. Hospital. (str) LPZ utqhayllata Rápido nomás. (pat)
usputay [usputay] LPZ r.p. Yawarta utqhayta [usqhayta] r.t. Rápidamente, rápido.
usputani. Escupir sangre. (lay, smtq, rk) utqhay utqhay [usqhay usqhay] PTS r.t.
usputay [usputay] (usp’utay)    LPZ usputay s. Afanosamente; rápidamente. (rk)
Hemorragia. (arusimiñee, rk) utqhay utqhaylla [usqhay usqhaylla] Imatapis
usqullu [osqollo] purum uywa. s. Tawa uuqhay utqhayllata ruwan. todo lo hace
chakiyuq, aycha mikhuq, uqi, misi jina. Gato rápidamente.
cerval. (jl, rk) utqhaychakuy [usqhaychakuy] (utqhaychakuy)    
usqullu [osqollo] ([oshqhollo])    CBB osqollo CHU LPZ utqaychakuy r.ku. Apurarse. (pat)
LPZ PTS s. Gato montés. (xa, ceq, pat, rh) utqhaychay [usqhaychay] (utqhaychay)    LPZ
usu <kas. [usu] s. Costumbre. (ceq, rk) utqaychay PTS usqaychay r.p. Apurar. (pat)
usuchiy [usuchiy] r.p. Dar mal trato a persona,s utqhaykachay [usqhaykachay] r.p. Apurar,
que dependen de uno. (ceq, rk) apresurar. (ceq)
usuchiy [usuchiy] LPZ r.p. Desperdiciar utqhayyay [usqhayyay] LPZ r.ku. Apurarse.
(generalmente comida). (ceq, pat, rk) (pat)
usuri (usuri)    PTS s. Desdichado (que vive mal utqhayyay [usqhayyay] (utqhay  yay)    LPZ
por circunstancias de la vida). (jl, lot, smtq) utqayyay r.ku. Hacerse rápido. (pat)
ususi (ususi)    CHU LPZ PTS s. Hija utukukllu [utukukllu] ukhu. s. Úvula.
(respecto del padre) ñawpan : wawa (respecto (arusimiñee)
de la madre). (dgh, ceq, lot, pat, rh, str) uthurunku [uthurunku] uturunku purum
ususi [ususi] (ususi)    masi. s. Sobrino,a; hombre a uywa. s. Tigre andino; (Leo oncaperuvianus)
los hijos de su hermano. (dgh) ñawpan : Otoronco. El tigre.. (dgh, arusimiñee,
h&h, lai, smtq)
ususichakuy [ususichakuy] r.p. Adoptar el kikin : jawar.
varón una hija. (arusimiñee)
uwija <kas. [obeja] CHU uyja LPZ PTS s.
ususu [ ] (ususu)    PTS s. Ocioso. (lot) Oveja. (pat, rh, str, trbk)
usuy (usuy)    PTS r. mp. Sufrir por carencias uwija kancha [uwija kancha] CHU LPZ
(principalmente alimentarias). (ceq, lot, rk) Corral de las ovejas. (pat)
usuy [usuy] LPZ PTS r.mp. Desperdiciarse. uwisa [ ] (usha)    PTS usha uywa. s. Oveja. (lot)
(pat, rh, rk)
uya (uya)    LPZ PTS s. Cara. (ceq, lot, pat)
usuy [usuy] s.Des-perdición. (rk)
uya [uya] LPZ s. Rostro. (pat)
usuyniyuq [usuyniyox] s., s.t. Perecible. (smtq,
rk) kusiy uya risueño.
utichiy [utichiy] r.p. Hacer cansar; hacer doler.
muyu uya crédulo.
(ceq) purap uya [purax uya] hipócrita.
utinsiliyu <kas. [utinsiliyu] s. Utensilio. supay uya travieso.
(arusimiñee) uya PTS s.t. Expresión de burla, se pospone a
utiq ñawpa. demencial, locamente. (dgh) la frase u oración calificada kay jina : atipasaq
utiq ñawpa. loco. (dgh)
uya "ganaré", tu abuela.. (rk)
uyan [uyan] LPZ s. Anverso; frente awqan :
wasan. (pat)
uyanasqa sinru líneas paralelas. (rk) uywa (uywa)    LPZ PTS s. Animal doméstico;
uyanchanakuy [uyanchanakuy] r. ku Encararse. lit. criado. (ceq, lot, pat, rh)
(ceq) uywa chayan [uywa chayan] LPZ Animal que
uyanchanakuy [uyanchanakuy] LPZ r.ku. entra al cultivo o a la casa. (pat)
Aclararse. (pat) uywa ch'allay [uywa ch'allay] LPZ Festejo de
uyanchay [uyanchay] LPZ Declarar. (pat)
r.p. animales; ritual de agradecimiento y petición a
uyanchay [uyanchay] r.p. Encarar; echar en sus illas. (pat)
cara. (ceq, jl) uywa illa [uywa illa] LPZ Diosa de los
uyanchay [uyanchay] qillqa. r.p. Publicar. animales, donde ofrecen ritual cada san Juan.
(arusimiñee) (pat)
uyarara [uyarara] s. Poliedro. (arusimiñee) uywa jampikamayuq [uywa jampikamayox]
Veterinario. (arusimiñee)
uyari [uyari] simi. s. Ch'aqwakuna
k'atachasqa, jinamanta juk k'atarayku juk uywa michiy [uywa michiy] r.p. Pastear
simi wak simiman tukun. Kayjina: /uma/ animales.
mana /ima/wan kikinchu. Fonema. (arusimiñee, uywa michiy [uywa michiy] PTS s. Pastoreo
ñancha) de los animales.
uyari tuyru // [uyari tuyru] simi. Kay uywa michiy [uywa michiy] LPZ Pastear
tuyruwan / / riptin uyari kasqanta sut'inchan. animal. (pat)
Marcador de fonemas. (ñancha) uywa qurumin [uywa qorumin] LPZ Animal
uyarikanay [uyarikanay] simi. s. Fonología. que rueda en el cerro, o cae en un barranco. (pat)
(arusimiñee) uywa qutu [uywa qotu] Reino animal.
uyarikuq [uyarikUx] simi. s. Sonido; lit. lo que (arusimiñee)
se escucha, lo que suena. (arusimiñee, rk) uywa wanu [uywa wanu] LPZ Uywakuna
uyarikuq [uyarikUx] s.t. Obediente awqan : kanchapi jisp'aynin saqisqanmanta. Abono
mana uyarikuq. (rk) animal. (pat)
uyarikuy [uyarikuy] LPZ r.ku. Escucharse. uywakuna [uywakuna] s. Animales.
(pat) uywakuq [uywakUx] s.t., s. Criador.
uyarikuy [uyarikuy] PTS r.ku. Obedecer, saber uywakuy [uywakuy] PTS r.p. Criar, cuidar.
escuchar. (rk) (gro)
uyarikuynin tuyru [] [uyarikuynin tuyru] uywaq [uywax] s.t., s. Criador.
simi. Kay tuyruwan [ ] qillqakuptinqa
uywasqa [uywasqa] LPZ ph. Criado, siervo.
imaynatachuch uyarikusqanta (ceq, pat)
riqsichikuchkan. Marcador de sonidos
fonéticos.. (ñancha)
uywasqa [uywasqa] ph. Doméstico (animal).
(arusimiñee)
uyarip p'akin alófonos. (rk) uywasqa [uywasqa] ph. Pecuario. (arusimiñee)
uyariq [uyarix] LPZ PTS s. Oyente; que uyway (uyway)    LPZ PTS r.p. Criar. (ceq, lot,
escucha. (pat, rk) pat, rh)
uyariy PTS r.p. Caso, hacer : obedecer. (rk) uywayuq [uywayox] s., s.t. Ganadero; posee
uyariy (uyariy)    CHU LPZ PTS r.p. Escuchar. animales. (smtq, rk)
(ceq, lot, pat, rh, str) uywi <aym. [uywi] s. Pelo en lana. (ceq)
uyariy uyari.wa.n [uyariy] r.p. Oír. (ceq) w 27 [w] qillqa. s. Iskay chunka qanchisniyuq
uyasapa [uyasapa] LPZ s.t. Cara larga. (pat) ñiqi qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. W,
uyaycha [uyaycha] s. Publicación. (arusimiñee) w; letra.
uyaychasqa yupay [uyaychasqa yupay] Fecha -wa- [-wa-] CBB CHU k' Me; 1p objeto. (h&s,
de publicación. (arusimiñee) str)
Uyaywa [Uyaywa] s. Kay uyaywa-qa wa [wa] CBB aq. Denota sorpresa, extrañeza.
ch'uyallata simimanta lluqsimun. Vocal. (ceq, lai, smtq)
(arusimiñee, ñancha) k' riku-wa-n él me ve. (rk)
Uyaywakuna [Uyaywakuna] simi. s. Vocales. wachachisqa [wachachisqa] LPZ ph.
(Márquez, 2004: 119) Procreado. (pat)
uyñi [uyni] s. Convenio. (arusimiñee) wachay (wachay)    CBB wachay PTS r.mp. Dar
uyñiy [uyniy] r.p. Convenir. (arusimiñee) a luz. (xa, ceq, h&s, lot)
uyñiy [uyni] s. Acuerdo. (arusimiñee) wachay [wachay] CHU r.mp. Poner huevos. (xa,
uyñiy [uyniy] r.p. Acordar, tomar acuerdos. str)
(arusimiñee)
wachay [wachay] CBB LPZ r.p. Parir. (xa, waka punku (waka  punku)    PTS allqu. s.t.
ceq, lot, pat) Trasero grande, lit. Puerta de las vacas. (lot)
wachqhalla [washqhalla] LPZ wachqalla p'isqu. waka uña [waka uña] Becerro; ternero,a. (ceq,
s. Ave de color plomo, del tamaño de el águila. h&s)
(pat) waka uña [waka uña] PTS allqu. Tonto; lit.
wachu [wachu] s. Fila. (arusimiñee) becerro. (rk)
wachu [wachu] LPZ s. Surco. (pat, pol, encarta) waka uwija ch'uway [waka uwija ch'uway]
wachu [wachu] s.t. Guacho, huérfano,a; crías de LPZ Ceremonia ritual para la vaca y oveja.
animales que han perdido su madre. (dgh, encarta) (pat)
wachu wachu [wachu wachu ] s. Camellones. waka waka [waka waka] LPZ s. Danza
(dgh, arusimiñee) folklórica. (pat)
wach'i wach'in [wach'i] CBB s. Aguijón de waka waka [waka waka] LPZ s. Danzarín de
abejas. (ceq, h&s) waca waca. (pat)
wach'i [wach'i] LPZ s. Flecha de arco. (dgh, waka waka (waka  waka)    CBB PTS s.
arusimiñee, pol, pat) Escarabajo, variedad de; se alimenta del tallo de
qhaway : intip wach'in rayos del sol. maíz en choclo. (ceq, h&s, lot, str)
wach'ichikuy [wach'ichikuy] CHU r.ku waka waka (waka  waka)    CBB allqu. s.t., s.
Dejarse picar por un insecto, abeja. Lerdo. (h&s)
wach'ichikuy [wach'ichikuy] LPZ r.ku wakachu [ ] (wakachu)    PTS s. Vaina del árbol
Flecharse. (pat) denominado churki churki. (lot)
wach'iy [wach'iy] LPZ r.p. Flechar; cazar wakataya wakatiya <wakátay [wakatea]
animal o ave con flecha. (dgh, pat) (wakataya)    PTS mallki. s. Huacatay, especie de
wach'iy [ ] (wach'iy)    CBB wach'iy PTS r.p. hierbabuena, usada como condimento; hierba
Picar (abejas); aguijonear. (xa, ceq, lot) aromática. (ceq, lot, encarta)
wajujuy [wajujuy] CBB r.mp. Animarse a wakcha [waxcha] CBB wajcha s.t. Mendigo. (xa)
gritos, estando en grupo. (h&s) wakcha [waxcha] (wajcha)    CBB CHU wakhcha
wak [waq"] (waj)    CHU LPZ PTS s.t., ranti LPZ PTS waxcha s.t., s. Huérfano ñawpan :
Otro. (ceq, lot, pat, str) Huaccha. Pobre y huérfano. (dgh, ceq, h&s, lot,
wakkuna [wakkuna] LPZ Otros. (pat) pat, str)
wakman [wakman] LPZ A otro. (pat) wakcha [waxcha] CBB PTS s.t., s. Pobre. (ceq,
wakmanta [wakmanta] r.t. Nuevamente, otra h&s, lot)
wanlla. Indigente. (rk)
vez. (ceq, pat)
LPZ kikin : watiqmanta. (pat) wakcha kay [waxcha kay] LPZ r. Ser
wakñiq [waknex] (waqniq)    LPZ Otro lado. huérfano. (pat)
(pat) [waxcha kay] PTS s. Pobreza. (rk)
wakñiqta [waknexta] PTS Por otra parte. wakchayachiy [waxchayachiy] CBB r.p.
(dgh, rk) Empobrecer. (h&s, rk)
wakta [wakta] PTS Otro,a qhaway : waqta wakchayakuy [waxchayakuy] r.mp.
costilla. (rk) Empobrecimiento. (arusimiñee)
waktaq [waktax] LPZ Otro también. (pat) wakchayay [waxchayay] CBB LPZ r.mp.
wak jina [wak jina] LPZ Otra clase juk jina. Quedar huérfano. (h&s, pat)
(pat) wakchayay [waxchayay] CBB r.p.
Wak kawsayman yaykuy [wak kawsayman Empobrecerse. (ceq, h&s)
yaykuy] s. Aculturación. (ab) waki [waki] LPZ s. Wakichiy puraq.
waka [waka] CBB aq. Expresión para ahuyentar Convenio mutuo cooperativo a medias; hacer un
a las vacas. (h&s) trabajo igualitario de ambas partes. (pat)
waka <kas. [waka] (waka)    CHU LPZ PTS waki <aym. [waki] CBB s. Reciprocidad, uno
uywa. s. Vaca. (ceq, lot, pat, str) pone terreno, otro semilla; ambos trabajan. (xa)
waka [waka] sxx tikra. s.t., s. Insensible, sin wakichi [wakichi] LPZ s. Preparación. (pat)
sentimientos. (rk) Wakichikipay [wakichikipay] s.
waka kancha [waka kancha] CHU LPZ Reconstrucción. (ab)
Corral de vaca. (pat) wakichiku [wakichiku] wanlla. s. Proyecto. (rk)
waka ñawi [waka ñawi] CBB sxx allqu. s.t. wakichikuy [wakichikuy] LPZ r.ku
Ojos saltones. (h&s, rk) Prepararse. (pat)
wakichikuy [wakichikuy] PTS r.p. Alistarse.
wakichina [wakichina] s. Plan. wakkunapiwan [wakkunapiwan] s.t., s.
wakichiy (wakichiy)    PTS r.p Alistar, preparar. Etcétera. (arusimiñee)
(ceq, lot) wakra runa [wajra runa] ñawpa. s.t.
wakichiy [wakichiy] r.p. Organizar. (arusimiñee) Desamorado, que no tiene amor o no lo
wakichiy [wakichiy] yacha. r.p. Planificar. manifiesta ñawpan : Huacra runa. Con una, c
(arusimiñee) El desamorado, vraño retirado que no trata con
wakichiy [wakichiy] LPZ r.p. Preparar. (pat) parientes ni amigos ni conocidos, ni les ayuda ni
los va a ver.. (dgh, encarta)
Wakichiy [wakichiy] s. Construcción. (ab)
wakyariy qillqa, mink'ay qillqa [wakyariy
wakichiy [wakichiy] s. Organización. qelqa, mink'ay qelqa] r.p. Invitar. (arusimiñee)
(arusimiñee)
wakichiy [wakichiy] k'uski. s. Proyecto.
wakyariy qillqa, mink'ay qillqa [wakyariy
qelqa, mink'ay qelqa] s. Invitación. (arusimiñee)
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 91)
wakichiy qillqa [wakichiy qelqa] s. Programa. wak'a [wak'a] s. Amuleto ñawpan : Huacca.
(arusimiñee) Ydolos, figurillas de hombres y animales que
trayan consigo.. (dgh)
wakichiy, wakichi [wakichiy, wakichi] s. Plan,
programa. (arusimiñee) wak'a [wak'a] ñawpa. s. Guaca, dios de la casa;
sepulcro. (encarta)
wakichiy, wakichina [wakichiy, wakichina] s.
Preparación. (arusimiñee) wak'a [wak'a] LPZ s. Mana allin kiti, chaypi
mulljakunchik chhikaqa unquchikun,
wakin (wakin)    CHU LPZ PTS yupa. s.t., ranti
jap'iykukun. Lugar maligno. (pat)
Algunos. (arusimiñee, ceq, lot, pat, str)
wakinpis [wakinpis] ranti. Cualquier. (arusimiñee) wak'a [wak'a] s. Piedra empleada para hacer
fértiles los animales. (ceq)
wakinpura [wakinpura] ranti. Entre algunos. wak'a yupaychana s. Adoratorio. (aul)
(arusimiñee)
wakipawa, kawsaq [wakipawa, kawsax] s.
wak'asu [wak'aso] s. Enjalmado. (ceq)
Organismo. (arusimiñee) wak'i [wak'i] (wak'i)    s. Chalón. (ceq)
wakisqa [wakisqa] ph. Preparado. (ceq) wak'u [wak'u] LPZ s. Sistema de técnica de
wakiy [wakiy] r.p. Empezar, preparar. (ceq) cargar con soga. (pat)
wakiyay <kas. Vaquear [bakiyay] (wakhiyay)    CBB
wak'uy [wak'uy] LPZ r.p. Atar la carga encima
wakhiay PTS bakiyay, bakeay r.p. Jawaman
de un animal, mula, caballo y burro; es algo
complicado para uno que no sabe kikin : mat'iy.
jurqhuy, qharquy. Echar fuera qharquy. (lot)
(pat)
wakiyay [bakiyay] CBB bakhiay, bakieay PTS
walakhichiy [walakhichiy] CBB r.p. Dejar al
bakeyay r.p. Expulsar. (xa, v&c)
niño en el suelo para que se relaje kikin :
wakiyay [wakiyay] LPZ s. Ayuda de ambas thallachiy. (h&s)
partes. (pat) walakhichiy [walakhichiy] CBB r.p. Tumbarse
wakjina, jukjina [wakjina, jukjina] r.t. al suelo a alguien kikin : sunt'ichiy. (h&s)
Diferente. (arusimiñee) walakhiy [walakhiy] CBB r.mp. Tumbarse en el
wakjinayachisqa matiriyal [wakjinayachisqa suelo. (h&s)
matiriyal] Material reciclable. (arusimiñee)
walakhiyay [walakhiyay] CHU r.mp. Dar
wakjinayachiy [wakjinayachiy] s. Innovación. vueltas, volteos en el suelo.
(arusimiñee)
walaychiyay [walaycheyay] CBB r.p.
wakjinayachiy, jukjinayachiy Malgastar tiempo; vagabundear. (ceq, h&s)
[wakjinayachiy, jukjinayachiy] Conversión.
(arusimiñee) walaychu <aym. [walaychu] CBB s. Flojo,
vagabundo. (ceq, h&s)
wakjinayachiy, jukjinayachiy
[wakjinayachiy, jukjinayachiy] Transformar. walaychu [walaychu] LPZ s.t., s. Holgazán;
(arusimiñee) persona que no trabaja. (pat)
wakjinayay [wakjinayay] r.mp. Cambiar. walikuy [walikuy] r.p. Pedir un favor. (ceq)
(arusimiñee) waliq [waleq"] (walej)    CBB CHU PTS r.t.
wakjinayay [wakjinayay] s. Evolución. Bien; bueno. (ceq, h&s, lot, pat, str)
(arusimiñee) waliqlla [walexlla] LPZ r.t. Estar bien; bien
wakjinayay [wakjinayay] s. Metamorfismo. nomás. (pat, rk)
(arusimiñee) waliqyachinqa [walexyachinqa] s.
wakjinayay pacha [wakjinayay pacha] Recuperación. (ab)
Fenómeno natural. (arusimiñee) waliqyakuy [walejyakuy] r. ku Mejorarse;
reconciliarse. (ceq)
waliqyay [walexyay] CBB walejyay r,mp. Wallpaykamay [wallpaykamay] s. Juk
Mejorar. (xa) yachachiy, wallparispa ruwayta ñinapaq
walisqa <kas. [balesqa] CHU ph. Caro. (str) apaykachakun. Expresión y creatividad.
(ñancha)
waliy <kas. [baley] CHU r. mp. Costar. (str)
walt'achiy [walt'achiy] r.p. Quitar las ganas con Wallpayninkuna [wallpayninkuna] s.
Habilidades. (ab)
trabajo duro. (ceq, rk)
wallqa [walqha] CHU LPZ s. Collar, cadena,
walt'ay [walt'ay] r.p. Estar sin ganas; estar
todo lo que se pone al cuello (personas,
derrotado. (ceq)
animales). (dgh, ceq, pat)
walla [walla ] pacha. s. Cordillera. (arusimiñee) wallqa [wallqa ] s. Cadena. (arusimiñee)
wallak'u [wallak'u] CHU ukhu. s. Axila, wallqakuy [walqakuy] r.p. Ponerse en el cuello.
sobaco. (ceq) (ceq)
wallaqhiy [wallaqhey] CHU Borbotear,
r.mp.
wallqarikuy [walqharikuy] CHU r.ku. Colgarse
hacer borbotones el agua, hervir a borbotones. en el cuello bolsa, soga; ponerse collar.
wallata [wallata] CBB wallat'a LPZ p'isqu. s. wallqarikuy [wallqarikuy] (wallqharikuy)    LPZ
Jatun p'isqu, yuraqwan yanawan. Ave grande s. Mostacilla. (pat)
que vive cerca de las lagunas, de color negro y
blanco con patas rojas; ganso andino. (cer, lai,
wallqay [wallqay] r.p. Poner al hombro. (ceq)
pat, pol smtq ) wallqipu [wallqepu] PTS awa. s. Bolsita;
wallay [wallay] r.p. Llevar debajo del brazo. "Especie de bolsa textil pequeña de uso
(ceq) ceremonial y festivo para llevar coca, y en otras
wallaychu [wallaychu] LPZ p'isqu. s. Ave de zonas, de uso cotidiano.". (laymi salta )
color blanco negro con patas rojas naranja. (pat) wallqipu [walqhepu] LPZ s. Turup kunkanpi
walli <kas. [walli ] pacha. s. Valle. (arusimiñee) aysakuq. Papada del toro, lo que está debajo del
cuello, como cuero doblado en dos wallqha.
walliju [walliju] LPZ mallki. s. Gramilla* (pat)
venenosa que crece en los trigales; si se lo ve es wallqipu [wallqepu] LPZ Ch'uru urapi kaq
sacado. (pat)
k'akara.. (pat)
wallpa <Ata wallpa (wallpa)    CHU LPZ PTS
wallqipu [wallqepu] LPZ Wallpap kunkanpi
p'isqu. s. Runap uywasqan, mana phawaq,
warkhukun k'akara jina.. (pat)
iskay chakiyuq, runtu wachaq p'isqu. Gallina.
(ceq, lot, pat, str) wallunk'a [wallunk'a] sxx s. Columpio. (rk)
wallpa suwa [wallpa suwa] CBB wallpasua LPZ wallunk'a [wallunk'a] (wayunkha)    LPZ s.
p'isqu. s. Gallinazo (ave de rapiña); gavilán. (xa, Sumaqnin jathuchaq sarata tawamanta
ceq, pat) phichqamanta simp'asqa. Las mejores
wallpa wasi [wallpa wasi] CHU LPZ s. mazorcas las trenzan con sus mismas hojas de
Gallinero. (pat) marlo. En cada lado trenzan más de tres maíces y
luego lo unifican.. (pat)
wallpaman qaray [wallpaman qaray] CHU
tikra. y.s. Gastar dinero insulsamente; lit. dar de wallunk'ay [wallunk'ay] CBB sxx r. mp.

comer a las gallinas. (rk) Columpiar. (h&s, rk)


wallpaq [wallpax] s.t., s. Artista. (arusimiñee) wallwak'u [wallwak'u] ukhu. s. Axila; sobaco.
(dgh, arusimiñee)
wallparisqa, kamarisqa, yurisqa
[wallparisqa, kamarisqa, yurisqa] ph. Creativo.
wallwak'u [wallwak'u] LPZ PTS wallawak'u
(arusimiñee) ukhu. s. Waqtawan makiwan tupanan k'uchu.
Sobaco. (dgh, arusimiñee, lot, pat)
wallpasqa [wallpasqa] ph. Artístico. (arusimiñee)
wallpasqa qillqakamay [wallpasqa
wamachay, musuqchay [wamachay,
mosoxchay ] r.p. Innovar. (arusimiñee)
qelqakamay] Lenguaje artístico. (arusimiñee)
wallpay [wallpay] s. Arte. (arusimiñee) wamajamut'ay, wamaqchasqa
[wamajamut'ay, wamaxchasqa] s. Invención,
wallpay rikuchiykamay [wallpay descubrimiento. (arusimiñee)
rikuchiykamay] Expresión y creatividad.
(arusimiñee)
waman [waman] p'isqu. s. Gavilán. (arusimiñee)
wallpay, paqarichiy, kamay [wallpay,
waman [waman] CBB CHU LPZ s. Halcón;
paqarichiy, kamay] r.p. Crear. (arusimiñee)
término genérico para diversos tipos de halcones.
(arusimiñee, h&s, jdb lrs pat, str)
wallpay, wamaqchay, paqarichiy Wamán Puma [wamán Puma] suti. Felipe
[wallpay, wamaxchay, paqarichiy ] r.p. Inventar.
Huamán Poma de Ayala (1534-1615); el
(arusimiñee)
cronista indio, autor de Nueva crónica y buen
gobierno, carta de 1179 páginas al Rey de
España, Felipe II, descubierto en la biblioteca de waniyay <kas.: -ear [waniyay] CHU LPZ r.p.
Copenhague en 1908 (Porras Barrenechea).. Abonar la tierra de labor, encima de la semilla;
wamaq [wamax] s.t., s. Primeriza,o. (dgh, pol, poner abono. (pat, trbrk)
smtq) wanka [wanka] LPZ taki. s. Bombo,
wamaq jamut'ay inventiva Huamac instrumento de música. (pat)
hamuttay. La inuencion nueua.. (dgh, rk) wanka [wanka] LPZ s. Canto; en siembras y
wamaq, musuq [wamax, mosox] s.t. Nuevo. cosechas. (cer, pat)
(arusimiñee)
wanka (wanka)    PTS mallki. s. Planta con
Wamaqcha [wamaxcha] s. Moderno. (Márquez, espinas. (lot)
2004: 73)
wanka lasu [wanka lasu] (wankar  lasu)    LPZ
Wamaqchana kawsay [wamaxchana kawsay]
taki. Laso para ajustar, apretar el bombo. (pat)
Cultura moderna. (Márquez, 2004: 73 y 28)
wanka qara [wanka qara] LPZ taki. Cuero de
wamaqchay [wamaxchay ] r.p. Modernizar.
bombo. (pat)
(arusimiñee)
wankar [wankar] (wankara)    LPZ taki. s.
wamaqkasqa [wamaxkasqa] ph. Novedoso.
K'aspimanta qarawan ruwasqa. Bombo. (pat)
(arusimiñee)
wamaqkay [wamaxkay ] s. Novedad,
wankar [wankar] taki. s. Tambor. (dgh,
arusimiñee)
modernidad. (arusimiñee)
wamay [ ] (wamay)    PTS r.p. Recoger grano
wankar waqta awila [wankar waxta awila]
LPZ Escarabajo, parecido a una abuelita. (pat)
del suelo con las manos. (lot)
wamink'a [wamink'a] wanlla. s. Comandante.
wankar waqtana [wankar waxtana] LPZ taki.
(rk)
Juch'uy k'aspimanta wakichisqa. Baqueta,
golpear bombo. (pat)
wamink'akuna [wamink'akuna] wanlla. s.
Generales; comandantes. (rk)
wankaray [wankaray] LPZ r.p. Comer
demasiado kikin : saksasqa saciado. (pat)
wamiqi [wamiqe ] s. Líder. (arusimiñee)
wankay [wankay] LPZ r.mp. Cantar. (pat)
wampu [wampu ] (wampu)    CBB PTS s., s.t.
Torpe; tonto. (ceq, h&s, lot) wankay [wankay] LPZ r.mp. Tararear. (pat)
wamp'ar [wamp'ar] yupa. s. Pirámide. wanki [wanki] s. Estatua. (arusimiñee)
(arusimiñee) wanki [wanki] s. Monumento. (arusimiñee)
wamp'ar [wamp'ar] s. Triángulo. (dgh, guz ) wankiy [wankiy] yacha. r.p. Esculpir.
wamp'ar [wamp'ar] s. Trípode. (arusimiñee, cer, (arusimiñee)
lay) wankiy [wankiy] yacha. r.p. Modelar.
wamp'u [wamp'u] s. Balsa. (arusimiñee) (arusimiñee)
Wamp'una Kallpa [wamp'una kallpa] wanlla. wankiy [wankiy] r.p. Moldear. (arusimiñee)
Fuerza naval. (rk) wank'i [wank'i] LPZ s. Secar o calor de fuego.
(pat)
wamra [wamra] s.t., s. Púber. (arusimiñee)
-wan [-wan] CBB CHU PTS k' Tata-n-wan. wank'i [wank'i] (wank'i)    CBB s.t. Achaparrado;
enano, jorobado. (ceq, h&s)
Con (instrumental, acompañamiento). (h&s, str,
rk) Wanlla [wanlla] wanlla s. Constitución Política
-wan ima [-wan ima] k' Panaywan ima. Con del Estado. (arusimiñee, (Márquez, 2004: 24)
mi hermana más; qhaway : ima. wanlla [wanlla] s.t. Grande y hermoso
wanaku [wanaku] (wanaku)    CBB LPZ PTS (productos). (h&h)
uywa. s. Guanaco, mamífero rumiante; wanlla kamachiy mit'a [wanlla kamachiy
camélido* que existía en los Andes, ahora mit'a] wanlla. Período constitucional. (rk)
solamente la gente hablan en cuentos. (h&s, lot, wanlla kamay [wanlla kamay] wanlla. s.
pat) Constitución. (rk)
wanaku LPZ tikra. s.t., s. Comedido. (pat) wanlla kamay taripana wasi [wanlla kamay
wanana [wanana] PTS s. Escarmiento. (rk) taripana wasi] wanlla. Tribunal constitucional.
wanay [wanay] CBB LPZ r.p. Escarmentar, (rk)
no repetir un error; dejar una costumbre mala. Wanlla Kamay Taripaqkuna [wanlla
(ceq, h&s, pat) kamay taripaxkuna] wanlla. Magistrados del
wanay [wanay] s. Sanción. (arusimiñee) tribunal constitucional. (rk)
wanchiy [wanchiy] CBB wanchiy Apócope de Wanlla khuyay [wanlla khuyay] wanlla.
wañuchiy. (xa) Amparo constitucional. (rk)
wanlla mit'a [wanlla mit'a] wanlla. Período
constitucional. (rk)
Wanllaywana [wanllaywana] k'uski. s. wañuchinaku [wañuchinaku] sxx tikra. s.
Categorización. (Herbas, 1992: 98) Aglomeración para comprar algo, entrar a algún
wanqay [wanqay] r.p. Hozar. (ceq) lugar. (rk)
wanquyru [wanqoyru] LPZ s. Misk'i ruwaq, wañuchinaku [wañuchinaku] CBB LPZ s.
phawaq, wach'ikuq khuru. Abeja, hay otros Matanza; asesinato. (ceq, h&s, pat)
tipos ñawpan : Huanccuyro. Abeja.. (dgh, pat) wañuchiy [wañuchiy] PTS r.p. Apagar (fuego,
LPZ Kaykuna kan : jallp'a wanquyru. (dgh) luz, radio) kikin : jap'ichiy. (rk)
LPZ jichhu wanquyru. wañuchiy [wañuchiy] LPZ r.p. Asesinar. (pat)
LPZ sapa wanquyru. wañuchiy [wanchiy] (wañuchiy)    PTS r.p.
kikin : wayrunq'u. Matar. (ceq, lot)
wanq'u <aym. wank'u [wanq'o] LPZ s. Conejo, wañuna [wañuna] s.t. Mortífero. (ceq)
cui. (pat)
wañupuy (wañupuy)    LPZ PTS r. mp.
wantay <kas. [wantay] LPZ r.mp. Tocar banda Morirse. (ceq, lot, pat)
(música). (pat)
wañurapita [wañurapita] CBB PTS s.
wantay [wantay] CBB sxx aqha. r.p. Mezquino; egoista, celoso por sus bienes. (ceq,
Transvasar la chicha a otras vasijas para que h&s, rk)
fermente. (h&s, rk) wañuriy [wañuriy] LPZ r.p. Imatapis
wantira <kas. [wantira] LPZ s. Bandera. (pat) t'uqpipunku, mikhupunki, apakapuyta
wantira suri [wantira suri] LPZ Pluma de munanku chay, jark'akuy. Desear; morirse
avestruz. (pat) por algo kikin : wañuykuy. (pat)
wantu [wantu] LPZ s. Camilla; algo llevado sxx llaqtamay riymanta wañurin se muere
entre cuatro. (ceq, pat) por ir al pueblo. (rk)
wantuy [wantuy] (wantuy)    CBB LPZ PTS wañurpay [wañurpay] CBB, Anzaldo
Llevar en andas; llevar caja grande entre
r.p. wañurbay morirse (súbitamente). (v&c )
cuatro. (h&s, lot, pat, rk) wañusqa (wañusqa)    CBB LPZ PTS ph.
wanthi [wanthi] CBB LPZ s. Chancro, Muerto. (h&s, lot, pat)
aparece en la boca; enfermedad de la piel. (h&s, wañuy [wañuy] CHU LPZ PTS r. mp. Morir.
pat) (ceq, lot, pat, str)
wanthi [wanthi] s. Sífilis. (ceq) wañuy (wañuy)    CHU PTS r. mr. Apagarse el
wanu [wanu] (wanu)    LPZ PTS s. Abono. fuego. (ceq, str)
(ceq, lot, pat, rk) wañuy [wañuy] (wañuy)    LPZ r.t. Muy; se
wanu LPZ s. Estiércol. (pat) antepone a los adjetivos o nombres para enfatizar
LPZ qhura wanu abono vegetal; qhurakuna su cualidad qhaway : millay.
qutuchasqamanta ruwasqa. (pat) wañuy [wañuy] s. Muerte. (atd, ceq)
LPZ uywa wanu abono animal; uywakuna wañuy [wañuy] s. inti wañuy.
kanchapi saqisqanmanta. (pat) wañuy [wañuy] PTS s. killa wañuy. (rk)
wanu tawqa [wanu tawqa] LPZ Abono wañuy [wañuy] s.t. Muchísimo. (jdb )
apilado. (pat)
wañuy yuraq [wañuy yurax] Blanquísimo.
wanuchay [wanuchay] LPZ PTS r.p. (dgh)
Abonar. (ceq, gro, pat) wañuy ñukñu [wañuy ñujñu] Dulcísimo. (dgh)
wanuna [wanuna] s. Excusado, corral. (ceq) wañuy unquy [wañuy onqoy] Enfermedad
wanunchaq [wanunchax] LPZ s.t., s. Wanuta incurable. (smtq)
churaq, qharipas warmipas. Abonador; wañuy jucha [wañuy jucha] Pecado mortal.
persona que pone abono. (pat) (pol)
wanwan [wanwan ] khuru. s. Zancudo. wañuy puñuy [wañuy puñuy] Sueño muy
(arusimiñee) profundo. (lay)
wañuchi <wañuchiq [wañuchi] PTS s.t., s. wañuy asiy carcajada kikin : k'akariy. (dgh)
Matador. (rk) wañuy pacha [wañuy pacha] Hora de la muerte.
juk'ucha wañuchi raticida. (h&s) (pol)
runa wañuchi mata-gente. (h&s, rk) wañuy turiyay <kas. Torear [wañuy toryay]
wañuchikuy [wañuchikuy] CBB r.ku. Matarse. arriesgarse, lit. provocar a la muerte. (rk)
(h&s) wañuykuy [wañuykuy] LPZ tikra. r.mp.
wañuchikuy [wañuchikuy] LPZ s. Difunto; Wañuriyman ñikun. Morirse; molestarse
muerte de un familiar. (pat) mucho cuando otros buscan acceder a sus bienes
kikin : wañuriy. (pat)
wapsi [wawsi] s. Gas. (arusimiñee) waqch'ay [waxch'ay] r.p. Hacer propaganda.
wapsi [wausi] (bausi)    CBB bawsi PTS bawsiy s. (arusimiñee)
Vapor de agua. (arusimiñee, ceq, lot) waqi [waqe] s. Reunión de campesinos para
wapsi musuq. abstracto. (rk) sembrar. (ceq)
wapsichiy [wawsichiy] CHU r.p. Dejar waqiy (waqey)    PTS r.p. Distribuir. (lot)
desprender el vapor. waqlaku [waqlaku] LPZ s.t. Oveja hembra con
wapsiy [bawsiy] CHU PTS r. mr. Evaporarse. cuerno kikin : muchu. (pat)
(arusimiñee) waqlak'u [waqlak'u] LPZ mallki. s. Arbusto
wapsiy [wapsiy] LPZ PTS bawsiy s. amarillo con espinas como asta. (pat)
Evaporación. waqllarimuy [waxllarimuy] LPZ wajarimuy r.p.
wapu <kas. Guapo (wapu)    CHU PTS s.t., s. Ir a llamar, invitar. (pat)
Fuerte; bravo. (ceq, lot, trbk) waqllariy [waxllariy] LPZ wajariy r.p. Invitar,
wapuchakuy [wapuchakuy] PTS r.mp. llamar. (pat)
Rechazar, ponerse fuerte. (rk) waqlliy [waxlliy] r.p. Dañar, deteriorar, ajar.
wapuyay [wapuyay] r.p. Envalentonarse. (ceq) (arusimiñee)
waq [wax] CBB PTS k' Potencial 2p sg. (h&s, waqlliy [wajlliy] r.p. Deshacer, perder. (ceq)
rk) waqra [waxra] LPZ s. Asta. (pat)
waq! [¡waj!] PTS ja. Va! qhaway : wak otro. waqra [waxra] (wajra)    CBB LPZ PTS s.
(ceq, gro) Cuerno ñawpan : Huaccra. Cuernos. (dgh, ceq,
waqachiy (waqachiy)    LPZ PTS r.p. Llorar, h&s, lot, pat)
hacer. (lot, pat) waqrachikuy [waxrachikuy] (wajrachikuy)    CBB
waqay (waqay)    CHU LPZ PTS r. mp. Llorar. CHU LPZ r.ku. Dejarse cornear. (h&s, pat)
(ceq, lot, pat, str) waqraphuku taki. flauta de tres agujeros.
waqay [waqay] CHU r. mp. Trinar los pájaros (edgardo civallero, las largas trompetas de los andes )
ñawpan : Huaccan. Cantar las aues, gañir aullar, waqras PTS taki. kikin : pututus. (civallero )
bramar, chillar de todas maneras de animales.. waqray [waxray] LPZ r.p. Cornear. (pat)
(dgh)
waqsa [waxsa] s. Colmillo. (arusimiñee)
waqay [waqay] LPZ Lamentar. (pat)
r.p.
waqta CBB s. Costado. (arusimiñee, h&s, lot)
waqay [waqay] LPZ Llanto. (pat)
s.
[waqay] s. Cantar del gallo; sonido de la guitarra,
waqta [waxta] (wajta)    CBB LPZ PTS ukhu.
Costilla. (arusimiñee, ceq, h&s, pat)
s.
charango. (ceq)
waqay ch'uru [waqay ch'uru] CBB LPZ PTS
waqta [waxta] (wajta)    CBB s. Golpe, dado con
un palo. (h&s)
s.t. Llorón, que llora mucho. (dgh, h&s, pat, rk)
wak: wakta otro.
waqay ch'uru [waqachuri, waqaych'uru] PTS
s.t. Majadero. (ceq)
waqtan tullu [waxta, waxtan tullu] ukhu. s.
Costilla. (arusimiñee)
waqaycha [waqaycha] CBB LPZ PTS s.
waqtana [waxtana] CBB LPZ PTS s. Palo
Ahorro; lugar para guardar. (h&s, pat, rk)
de golpear. (h&s, pat)
waqaychakuy [waqaychakuy] PTS r.ku.
Conservarse; guardarse. (arusimiñee, rk)
waqtana [waxtana] sxx s. Tontería, tontera.
(rk)
waqaychana [waqaychana] LPZ s. Lugar para waqtaq [waxtax] LPZ s.t., s. Golpeador; que
guardar cosas. (pat, rk)
golpea. (pat)
waqaychanap kamaynin [waqaychanax
waqtay [waxtay] (wajtay)    LPZ PTS baxtay r.p.
kamaynin] Depósito legal. (arusimiñee)
Golpear (con palo). (ceq, gro, lot, pat)
waqaychay [waqaychay] r.p. Ahorrar. (rk) tikra. r.mp. Beber, comer a satisfacción. (h&s, rk)
waqaychay (waqaychay)    LPZ PTS r.p. r.mr. Golpear frío o calor. (h&s)
Guardar. (ceq, lot, pat) r.p. Separar granos, desgranar maíz con golpes de
waqaychay, jallch'ay [waqaychay, jallch'ay] palo. (h&s)
r.p. Conservar. (arusimiñee) waqtaykuy [waxtaykuy] sxx tikra. r.p.
waqaylli [waqaylli] (waqayli)    LPZ s.t., s. Comer, beber a satisfacción. (rk)
Llorón, que llora siempre. (pat) waqtaykuy [waxtaykuy] LPZ PTS r.p.
waqchik [waxchik] CBB PTS k' Potencial 2p Golpearle/lo (con palo) intencionalmente. (pat,
pl. (h&s, rk) rk)
waqch'a [waxch'a] s. Rantichikunapaq waqu [waqo] s. Mandíbula; maxilar inferior.
willaykunata jurqhumuy. Propaganda (smtq)
comercial. (arusimiñee, ñancha, rk)
waqu [waqo] PTS aqo s. Muela cordal. (dgh, waranqacha thatki (wth) [waranqacha thaski
arusimiñee, aul) (wth)] yupa. Milímetro (mm). (arusimiñee)
waquru [waqoro] s. Muela cordal, del juicio waranqap chunkan, chunkachisqan
kikin : maran kiru. (dgh, arusimiñee, aul, smtq) [waranqax chunkan, chunkachisqan] yupa. Decena
waqway [waxway] LPZ r.mp. Ladrar. (pat) de millar. (arusimiñee)
waqway [waxway] r.p. Escasear. (arusimiñee) waranqap pachakkunan, waranqap
waqway [waxway] CHU s. Aglomeración. pachakchisqan [waranqax pachajkunan,
waqyachimuy [waxyachimuy] LPZ wajachimuy waranqax pachajchisqan] yupa. Centena de mil.
(arusimiñee)
PTS r.p. Llamar, ir a hacer. (pat, rk)
waqyachiy [waxyachiy] LPZ wajachiy PTS
waranqap pachaknin, waranqap
waxllachiy, waxachiy r.p. Llamar, hacer. (pat, rk) pachakchisqan [waranqax pachajnin, waranqax
Animunta waqyachiy.. (rk, trbk) pachajchisqan] yupa. Centena de mil. (arusimiñee)
waqyaku [waxyaku] s. Convocatoria. waranqap sapan, waranqap illan
(arusimiñee) [waranqax sapan, waranqax illan] yupa. Unidad de
waqyamuy [waxyamuy] LPZ wajamuy PTS r.
millar. (arusimiñee)
mp. Llamar, ir a. (pat) waranqaq, paqarpa waranqan [waranqax,
waqyaq [waxyax] s.t., s. Llamador. (rk) paxarpa waranqan] yupa. Milésimo. (arusimiñee)
waqyarimuy [waxyarimuy] PTS waxarimuy, waranuwa [waranuwa] LPZ awa. s.
waxllarimuy r.p. Ir a llamar, invitar. (rk) Herramienta para textil. (pat)
waqyariy [waxyariy] LPZ wajariy PTS
warapu [warapu] LPZ s. Guarapo; jugo de
waxariy, waxllariy r.p. Llamar. (pat, rk) caña fermentado. (pat, encarta)
PTS Alojar. (rk) warapu [warapu] s. Mezcla de la miel con agua.
Invitar. (rk) (ceq, del)
waqyay [waxyay] r.p. Convocar. (arusimiñee) waratu <kas. [barato] CHU s.t. Barato. (str)
waqyay [waxllay, waxllay,waxay, waq"yay] CBB warawa [warawa] PTS s. Adorno. (ceq, rk)
wajyay CHU LPZ wajay PTS waxllay, waxay r.p. waray ñiy ñawpa. admirar a la multitud
Llamar (a alguien). (xa, ceq, gro, pat, str) Huaray ñini, o huararay ñini. Marauillarse de
waqyay [waxyay] s. Convocatoria. (arusimiñee) tanta muchedumbre. (dgh)
waq'a sipri, waq'a wirp'a [waq'a sipri, waq'a warina [warina] s. Rabona, mujer que acompaña
wirp'a] Labio leporino kikin : sanq'a. (dgh, pol) a los soldados. (smtq)
waq'ar [waq'ar] p'isqu. s. Garza. (arusimiñee) warkar k'uychi [warkar k'uychi] (wankar)    LPZ
waq'u [waq'o] LPZ s. Canaleta de la teja. (pat) Arco iris, camina junto a la persona en un día de
niebla. (pat)
wara, kalsuna [wara, kalsuna] s. Pantalón. (dgh,
arusimiñee) warkhuna [warkhuna] LPZ s. Colgadero,
recipiente trenzado de siwinqa* para guardar
waracha [waracha] LPZ s. Mikhuna
alimentos (p ej. Queso), colgado donde los niños
waqaychanapaq, mikhuna chayachina wasipi.
no pueden alcanzar, ni los ratones.. (pat)
Lugar para almacenar productos. (pat)
warak'a [warak'a] CBB LPZ PTS s. Honda. warkhuna [warkhuna] LPZ s. Prendedor de
(ceq, h&s, lot, pat)
ropa para secar. (pat)
warak'anaku [warak'anaku] CHU PTS s.
warkhuy [warkhuy] LPZ [warkuy] r.p. Colgar.
(pat)
Batalla campal a hondazos. (trbk)
warak'ay [warak'ay] LPZ r.p. Hondear;
warkhuy (warkhuy)    PTS r.p. Colgar, ahorcar
Huarcuni. Ahorcar, o colgar algo. (ceq, gro, lot)
mandar piedra con honda. (ceq, pat)
waranqa (waranqa)    CHU PTS yupa. s. 1000
warma [warma] runa. s.t., s. Adolescente
(mujer). (arusimiñee)
Mil. (arusimiñee, lot, str)
waranqathatki [waranqathaski] wanlla. s.
warma [warma] s.t., s. Párvulo, criatura.
(arusimiñee)
Kilómetro. (rk)
warma, muru [warma, muru] runa. s.t., s.
waranqa aqnu (wa) [waranqa axnu (wa)] Kilo,
Muchacho (a). (arusimiñee)
kilógramo. (arusimiñee)
warmakay [warmakay] s. Pubertad. (arusimiñee)
waranqa wata [waranqa wata] yupa. Milenio.
(arusimiñee) warmi [warmi] CHU s. Esposa. (str)
waranqacha aqnu [waranqacha axnu] yupa. warmi (warmi)    CHU LPZ PTS s. Mujer. (lot,
pat, str)
Miligramo. (arusimiñee)
waranqacha p'uylu (w p’) [waranqacha warmi [warmi] LPZ qhaway : pallaykuna.
(pat)
p'uylu (w p’)] yupa. Mililitro (ml). (arusimiñee)
warmi munachi [warmi munachi] Amuleto wasapay [wasapay] r.p. Traspasar. (ceq)
para atraer a la mujer. wasariy [wasariy] PTS r.t., r.mp. Pasar por
warmiña [warmiña] Ya es mujer. encima. (rk)
warmiyuq [warmiyox] (warmiyoj)    CHU PTS wasarpariy [wasarpariy] r.p. Desbordar. (ceq)
s.t., s. Casado kikin : qhariyuq. (lot, str)
wasay [wasay] CHU r.t., r.mp. Atravesar, llenar.
warmi churi [warmi churi] (warmi  churi)    masi. (str)
Hija; el padre a su hija kikin : ususi. (dgh) wasaykuy (wasaykuy)    PTS r.t., r.mp. Darse la
warmi machu [warmi macho] Hermafrodita. vuelta (p ej. Colina). (lot)
(ceq) wasi (wasi)    CHU LPZ PTS s. Casa. (lot, pat,
warmi muju [warmi muju] Óvulo. (arusimiñee) str)
warmi munachi [warmi munachi] y.s. Amuleto wasi [wasi] LPZ s. Hogar. (pat)
para atraer a las mujeres. (smtq, rk) wasikama [wasikama] Hasta la casa. (ceq)
warmi wawa [warmi wawa] LPZ Mujercita. wasinta PTS Por la casa wasinta pasan
(pat) pasa por la casa. (rk)
warmi wawa [warmi wawa] Niña; hija. (ceq) wasipta [wasixta] LPZ De la casa. (pat)
warmi yanqhachaq qhari machista urqu- wasipta [wasixta] wanlla. Institucional. (rk)
sunqu. (rk) wasiyuq [wasiyox] (wasiyoj)    CHU wasiyoqh LPZ
warmichakuy [warmichakuy] LPZ PTS PTS wasiyox s. Dueño de casa. (ceq, lot, pat, str,
r.mp. Casarse; hacerse de mujer el hombre. (pat, rk)
rk) wasi kancha [wasi kancha] CHU LPZ Patio
qharichakuy hacerse de hombre. de la casa. (pat)
tantakuy juntarse. wasi p'alltacha [wasi p'altacha] Plano
warmikuna [warmikuna] s. Warmikuna (construcción). (arusimiñee)
lxlaqtaman purinku. Mujeres. Wasi Qutuchasqa [qotochasqa, qotuchasqa]
warmillikuy [warmillikuy] CHU r. ku Área urbana. (ab)
Concubinarse, hacerse de mujer el hombre. wasi runa [wasi runa] LPZ Cuidador de la
warmisapa [warmisapa] LPZ s.t., s. Mujer sola casa. (pat)
(soltera, o viuda). (pat, rk) wasi sañu [wasi sañu] Teja. (dgh)
warusu [warusu] s. Anillo de cuero para unir el Wasi T'aqasqa [wasi t'aqasqa] Área rural. (ab)
yugo col el arado. (ceq)
wasi ukhu [wasi ukhu] LPZ PTS s. Interior
warutiy <kas. [warutiy] CHU PTS garrutiy r.p.
de la casa. (dgh, pat, rk)
Pegar; golpear. (str, rk)
wasi wasa [wasi wasa] (wasi  qhipa)    LPZ PTS
wasa [wasa] LPZ PTS Atrás. (ceq, pat)
r.t.
Detrás de la casa. (pat)
r.t.
wasa [wasa] s. Dorso awqan : uya. (ceq)
Wasi [wasi] wanlla. s. Cámara. (rk)
wasa [wasa] LPZ s. Espalda. (arusimiñee, pat)
wasi [wasi] wanlla. s. Institución. (rk)
wasa [wasa] s. Lomo de los animales. (rk)
wasichakuy [wasichakuy] CBB LPZ r.p.
wasañiq [wasanex] r.t. Por la parte de atrás. Construir la casa uno mismo. (pat)
wasa qara, qarapachu [wasa qara, qarapachu] wasichay [wasichay] (wasichay)    CBB wasichay
s. Caparazón. (arusimiñee) CHU LPZ PTS r.p. Construir (edificios);
wasa ruru, ruru [wasa ruru, ruru] s. Riñón. edificar. (xa, arusimiñee, ceq, lot, pat, str)
(arusimiñee)
wasikamasqa rikch'ay, wasikamasqa
wasa tullu (wasa  tullu)    PTS ukhu. s. Columna
salta [wasikamasqa rijch'ay, wasikamasqa salta]
vertebral. (arusimiñee, lot)
Figura arquitectónica. (arusimiñee)
wasa wayaqa [wasa wayaqa] musuq. s. Wasapi wasikamayuq [wasikamayux] s. Arquitecto.
q'ipirikunapaq, chaypi kunan yachay (arusimiñee)
wasiman puriqkuna p'anqankuta,
wakkunatawan apakunku. Mochila.. wasikuna [wasikuna] s. Casas.
wasancha [wasancha] s. Cinturón a las espaldas wasilina <kas. [wasilina] s. Vaselina.
(arusimiñee)
del tejedor. (ceq)
wasanchakuq [wasanchakux] sxx s.t., s.
wasip qhatan [wasix qhatan] LPZ s. Techo.
(pat)
Persona que da la espalda. (rk)
wasip qhatasqan [wasix qhatasqan] s. Techo.
wasanchay (wasanchay)    LPZ PTS wanlla. (dgh)
r.p. Traicionar; dar la espalda. (ceq, lot, pat, rk)
waskha [waskha] LPZ s. Pita. (pat)
wasanchay [wasanchay] CHU r.p. Traicionar,
al cónyuge. (ceq)
waskha [waskha] (waska)    CHU LPZ PTS s. watuchinaku [watuchinaku] CBB watuchinaku
Soga. (ceq, lot, pat, str) s. Adivinanza. (xa, ceq)
wasu [ ] (wasu)    PTS s.t., s. Grosero, rudo. (lot) watukamuy [watukamuy] r.ku. Ir a echarse de
wata (wata)    CHU LPZ PTS pacha. s. Año. menos,.
(arusimiñee, ceq, lot, pat, str) watukuy [watukuy] r.ku. Echar de menos. (ceq)
watayuq [watayox] s.t. Año, tener un. watukuy (watukuy)    PTS r.ku. Preguntar(se).
wata mit'a, pacha mit'a [wata mit'a, pacha (ceq, lot)
mit'a] Estación del año. (arusimiñee) watukuy [watukuy] CHU LPZ PTS r.p.
wata runa [wata-runa] s. Siervo por un año. Visitar. (arusimiñee, ceq, lot, pat, str)
(ceq) watumuy [watumuy] LPZ PTS r.p. Visitar, ir
wata watana [wata watana] pacha. s. a. (pat)
Calendario, almanaque. (arusimiñee) watuq [watUx] s.t., s. Interrogador.
watan watan [watan watan] PTS r.t. Año tras waturikuq [waturikUx] s.t., s. Visita. (arusimiñee)
año; todos los años. (dgh, rk) waturikuy [waturikuy] r.ku. Echar(se) de
watana [watana] LPZ s. Cosa para amarrar. menos.
(pat) waturikuy [waturikuy] r.ku. Visitar. (arusimiñee)
watana [watana] s. Cuerda. (ceq) waturimuy [waturimuy] r.p. Visitar, ir a.
watap killan [watax killan] Meses del año. waturiy [waturiy] PTS r.p. Preguntar algo, con
(arusimiñee)
tacto.
watapi qhipakuq yachaqaypa pisi watuy [watuy] r.p. Adivinar. (ceq)
qillqan [watapi qhepakUx yachaqaypa pisi qelqan] watuy [watuy] LPZ r.p. Buscar. (pat)
Resumen de los aprendizajes del año de
extensión. (arusimiñee) watuy [watuy] PTS r.p. Preguntar, averiguar,
visitar.
watapi yachaqaypa pisi qillqan [watapi
yachaqaypa pisi qelqan] Resumen de los watuy [watuy] s. Pronóstico, conjetura.
(arusimiñee)
aprendizajes por gestión. (arusimiñee)
wataray [wataray] LPZ r.p. Amarrarse. (pat) wathiya [wathiya] (wathiya,  watja)    LPZ s.
Cocido en horno de tierra. (arusimiñee, pat)
wataray (wataray)    LPZ PTS r.p. Desatar. (lot,
pat) wathiya (wathiya)    PTS s. Papa horneada en la
chacra. (ceq, lot)
watasqa (watasqa)    PTS ph. Atado. (lot)
watay [watay] LPZ r.p. Amarrar. (pat) wathiyay [wathiyay] LPZ PTS r.p. Hornear
alimentos en horno de terrones. (pat, rk)
watay (watay)    CHU LPZ PTS r.p. Atar, wat'a [wat'a] s. Enano. (ceq)
hacer nudos. (ceq, lot, pat, str)
wati <aym. [wati] LPZ s.t. Phiña wapu.
wat'a [wat'a] pacha. s. Isla. (dgh, arusimiñee, h&h,
smtq)
Enojado. (pat)
LPZ kikin : saqra. (pat)
Wat'a [wat'a] LPZ kiti. s. Lugar de Curva
Prov. Bautista Saavedra, Norte de La Paz. (pat)
watiq [watix] r.t. Otra vez. wat'aqiyay [wat'aqeyay ] (wat'aqeyay)    PTS
watiqmanta [watqxmanta] (watejmanta)    PTS r.mp. Patalear. (lot)
r.t. Nuevamente, de nuevo. (ceq, gro, lot)
wawa [wawa] LPZ masi. s. Guagua. (pat)
watiq watiq [watej watej] r.t. Repetidas veces.
(ceq) wawa [wawa] s. Hijo de la madre. (dgh)
watiqaq [wateqax] s.t., s. Espía. (rk) wawa (wawa)    CHU LPZ PTS s. Niño/a
watiqay (wateqay)    PTS r.p. Espiar. (ceq, lot) pequeño/a, bebé. (ceq, gro, lot, pat, rh, str)
watisamqa [watisamqa ] s. Desastre, fatalidad, wawa [wawa] masi. s. Sobrino,a; dice la mujer a
hijos de su hermana. (dgh)
descalabro (sentimental, individuo) awqan :
runa. qhari wawa niño. (arusimiñee)
pachakuti desastre (colectivo). (dgh, arusimiñee,
husson) runa. warmi wawa niña. (arusimiñee)
watu (watu)    LPZ PTS s. Guato; cordón wawayuq [wawayox] (wawayoj)    PTS s.t.

delgado. (ceq, lot, pat) Padre, madre; con hijos juk wawayuqllaraq
kanku. Solamente tienen un hijo.. (lot, pat)
watuchasqa [watuchasqa] LPZ ph.
Enguichado; está con guato. (ceq, pat) wawayuq kay [wawayox kay] s. Tener hijos.
watuchay [watuchay] CHU r.p. Amarrar con wawa sunqu [wawa sonqo] Sensible, se
cuerda parte de un animal. enternece. (ceq)
watuchiku, watuchikuna, watuchikuq wawa titi [wawa titi] LPZ Loro, el que llora
oráculo. (dgh) siempre. (pat)
wawa wasi [wawa wasi] PTS s. Centro de waykhanaku [waykhanaku] PTS s. Compra
atención de niños. (k ) de muchos, quitoneándose. (rk)
wawa yachaywasi [wawa yachaywasi] Kínder. waykhanakuy [waykhanakuy] r. ku Pelear en
(arusimiñee) grupo desigual. (ceq)
wawachakuy [wawachakuy ] r.p. Adoptar la waykhay [waykhay] r.p. Obtener algo en grupo.
mujer hijo o hija. (arusimiñee) (rk)
wawakuna [wawakuna] s. Bebés. waykhay [waykhay] r.p. Pegar entre varios a
wawallichiy [wawallichiy ] PTS r.p. Preñar. uno solo. (ceq)
(lot) waykhaysiri [waykhaysiri] s. Uno que se mete
wawallikuy [wawallikuy ] CBB wawallikuy PTS en la pelea también pegando al desventajado.
r. mp. Preñarse, estar preñada; concebir. (xa, ceq, (ceq, rk)
lot) wayk'u (wayk'u)    PTS s.t., s. Yakupi
wawani [wawani ] PTS s. Padre o madre de un chayachisqa mikhuna. Comida cocida en agua.
niño ilegítimo. (ceq, lot) (lot, rk)
wawap waqaychaqin [wawax waqaychaqen] wayk'u papa CHU Papa, variedad de papa
Tutor. (arusimiñee) apropiada para hervir. (trbk)
wawayay [wawayay] CBB wawayay LPZ r. ku
LPZ illaku wayk'u papalisa cocida. (pat)
Enternecerse; lit. volverse niño lit.. (xa, ceq, pat) LPZ PTS papa wayk'u papa cocida. (pat)
LPZ uqa wayk'u oca cocida. (pat)
wawita <kas.: ita, juch'uychaq [wawita] PTS s.
Criatura. wayk'uchiy [wayk'uchiy] PTS r.p. Cocinar,
hacer.
wawiyay <kas.: -ear [wawiyay] CHU r.p. Cuidar
una criatura. wayk'udora <kas. -dor + a [wayk'udora] CBB
wayk'udora CHU PTS s.t., s. Cocinera. (xa, str)
wawqi [wawqe] (wawqe)    CHU LPZ PTS
masi. ñawpa. s. Hermano del hermano. (dgh, ceq, wayk'una qillqa [wayk'una qelqa] yacha.
lot, pat, str) Receta. (arusimiñee)
wawqiy [wawqey] (wawqey)    masi. s. Primo. wayk'upuy [wayk'upuy] r.p. Cocinárselo.
(dgh) wayk'uq [wayk'oj] s. Cocinera. (ceq)
wawsa s.t. sodomita Huauça. Sometico wayk'urquy [wayk'urqoy] PTS r.p. Cocinar
hombre, o muger. (dgh) ceremoniosamente.
wawsaq s.t. sodomita, agente. (dgh, pol) wayk'uy (wayk'uy)    CHU PTS r.p. Cocinar.
wawsasqa s.t. sodomita, paciente. (dgh, pol) (ceq, lot, str)
way [bay] PTS aq. Bueno. (rk) wayk'uysiy [wayk'uysiy] r.p. Ayudar a cocinar.
way [way] (way)    aq. aq. Indica susto; grito de waylla [waylla] LPZ s. Wasichana ichhu.
dolor. (ceq, rk) Paja para el techado de casa. (pat)
wayanay [wayanay] p'isqu. s. Golondrina. waylla [waylla] s. Repajada; pajonal. (ceq)
(arusimiñee) waylla [waylla ] CBB waylla s. Paja brava. (xa)
wayaqa (wayaqa)    CHU LPZ PTS s. Bolsa waylla [waylla ] pacha. s. Pradera. (arusimiñee)
tejida, talega. (ceq, lot, pat, str) wayllamuy [wayllamuy] r.p. Ir a arreglar techos
muju wayaqa [muju wayaqa] CHU s. Bolsa de paja.
para llevar la semilla. (rk, trbk) wayllaq [wayllax] s.t., s. Techador. (rk)
waychu [waychu] LPZ p'isqu. s. Gorrión, ave
wayllasa <aym. [wayllasa] LPZ p'acha. s.
que anuncia la lluvia en las mañanas; pájaro del Apaykachana, pisi pallayniyuq lliklla.
altiplano. (ceq, pat) Aguayo (lliclla) solamente para taparse de la
waych'a [waych'a] mallki. s. Papa, variedad de. llovizna; tejado de poca figura. (pat)
(rk) kikin : lliklla.
wayita <kas. [wayita] (bayeta)    LPZ PTS s. LPZ qhaway : ñañaka velo. (pol,i )
Bayeta; tela de oveja. (pat, rh) wayllay [wayllay] PTS r.p. Reparar techos de
wayita <kas. [wayita] LPZ s. Bayeta. (pat) paja. (ceq)
Wayitaqa yuraq kansulta ch'ukunapaq kusa. wayllay (wayllay)    CBB wayllay PTS r.p.
la bayeta es buena para hacer pantalones Techar con paja. (xa, lot)
blancos. (rk, trbk)
wayllaykamuy [wayllaykamuy] r.p. Ir a arreglar
waykuy yaykuy [waykuy] CBB yaykuy LPZ
techos de paja.
waykuy PTS yaykuy r.p. Entrar. (pat)
wayllukuy [wallukuy] r. ku Halagar. (ceq)
waykha [waykha] s. Pelea desigual entre varios.
wayllukuy [wayllukuy] LPZ r.ku. Buscar
(ceq)
amistad con zalamería. (pat)
wayllukuy [wayllukuy] r.p. Colear (perro). (ceq) wayra unquy [wayra onqoy] LPZ Mal de aire.
wayllunk'a [wayllunk'a] s. Columpio. (ceq) (pat)
wayllupayaq [wayllupayaj] s. Adulador, wayrachiy [wayrachiy] CBB wayrachiy r.p.
zalamero. (ceq) Ranukunata pataman qhallay, wayra qhupata
jurqhunanpaq. Aventar (granos). (xa, ceq)
waylluy [waylluy] CBB waylluy PTS r.p.
Acariciar. (xa, ceq, gro) wayrachiy [wayrachiy] LPZ r.p. Ventear. (pat)
waylluy [waylluy] r.p. Mimar. (xa) wayralla [wayralla] s. Velocidad millwa,
waymiy [waymiy] CHU r.p. Chasquear látigo, phullu, saphra, wayralla. (arusimiñee)
correa. wayramuy [wayramuy] CBB wayramuy LPZ

waymiy [ ] (waymiy)    PTS r.p. Pasearse


r.p. Hacer viento. (pat)
buscando muchachas. (guz lot) wayray [wayray] LPZ r. mp. Airear. (pat)
wayna [wayna] masi. s. Joven varón. (arusimiñee) wayray (wayray)    CBB wayray LPZ PTS r.mr.

wayna (wayna)    CHU LPZ PTS s. Joven, el. Viento, hacer; ventear. (xa, ceq, lot, pat)
(ceq, gro, lot, pat, str) wayraykachay [wayraykachay] LPZ r.mr.

waynakuy [waynakuy] r. ku Desamistarse. (ceq) Hacer viento de manera intermitente. (pat)


waynayay [waynayay] LPZ r.mp. Ser joven. wayru [wayru] yupa. s. Cubo. (arusimiñee)
(pat) wayru chunkacha thatki [wayru chunkacha
waynuchu [waynuchu] CBB waynucho s. Joven, thaski] yupa. Decímetro cúbico. (arusimiñee)
el; jovencito qhaway : wayna. (rk) wayru thatki [wayru thaski ] yupa. Metro
wayñu [wayñu] CBB wayñu CHU LPZ s. Juk cúbico. (arusimiñee)
tusuy, takiy ima. Huayño, música para bailar; wayrunq'u [wayronq'o] (wayronqo)    LPZ
un género lírico musical. (xa, ceq, pat, str) wanquyru s. Abeja silvestre. (dgh, ceq, pat)
wayñuy [wayñuy] r.p. Bailar. (ceq) wayrunq'u [wayrunq'o] PTS wayronq'o khuru.
wayñuy [wayñuy] LPZ r.p. Hacer música s. Abejorro. (lot)
alegre. (pat) wayrunq'u misk'i (wayronq'o  misk'i)    PTS
wayq'u [wayq'o] PTS s. Juch'uy mayu jina Miel. (lot)
urqup chawpinta purin. Arroyo. (ceq, rk) wayruru [wayruru] khuru. s. Araña viuda negra.
wayq'u (wayq'o)    CBB wayq'o PTS s. (lot)
Quebrada; barranco. (xa, ceq, lot) wayruru (wayruru)    LPZ PTS mallki. s.
wayq'u wayq'u siqi [wayq'o wayq'o seqe] Pukawan yanawan purutu jina wayruruqa.
yupa. Línea quebrada. (arusimiñee)
Judía, especie de; planta de la familia de las
Leguminosas, de frutos en vaina, con semillas de
wayra (wayra)    CHU pacha. s. Aire. (dgh, color negro y rojo; se usa como adorno y
arusimiñee, gro, lot, str)
amuleto.. (pat)
wayra [wayra] PTS s. Parálisis facial, Semilla roja y negra.
enfermedad. (gro)
wayta [wayta] s. Flor silvestre. (arusimiñee)
wayra [wayra] LPZ s.Ventarrón. (pat)
wayt'ay [wayt'ay] CBB wayt'ay r. ku Nadar,
wayra [wayra] CHU LPZ PTS s. Viento. bañarse Huayttani. Nadar.. (xa, ceq)
(ceq, gro, lot, pat, str)
wayu, puquy [wayu, poqoy] s. Fruto.
wayra cámara de aire. (arusimiñee)
LPZ chullpa wayra enfermedad de parálisis.
(pat)
wayway [wayway] r. mp. Pisiyay. Menguar,
decrecer. (ceq)
wayra jayt'a (wayra  jayt'a)    PTS Mal jugador,
lit. patea aire. (lot)
wayway [yawyay] CHU r.p. Mermar, disminuir.
wayra muyu [wayra muyu] Atmósfera. wch [wch] qillqa. s. Waranqap chunkan.
(arusimiñee) Decena de mil. (ñancha)
wayra ñiq willana [wayra nex willana] wanlla. wicharichiq, siq'achiq [wicharichix, seqachix]
Noticias radiales. (rk) s. Ascensor. (arusimiñee)
wayra simi [wayra simi] s. Radio. (arusimiñee) wichariq, siq'aq [wicharix, seqax] s.t.
Ascendente. (arusimiñee)
wayra simi wakichiy [wayra simi wakichiy]
Programa de radio. (arusimiñee) wichariy (wichariy)    LPZ PTS r. mp. Pataman
puriy. Subir; caminar hacia arriba. (lot, pat)
wayra simi wasi, chaski wasi [wayra simi
wasi, chaski wasi] Radio emisora. (arusimiñee) wichariy [wichariy] r.p. Ascender. (ceq)
Wayra simi wasikuna [wayra simi wasikuna] wichay (wichay)    LPZ PTS s. Pataman riq.
Emisoras de Radio. (Márquez, 2004: 95) Subida. (arusimiñee, ceq, lot, pat)
wichay uray [wichay uray] Mana wich'uña [wich'uña] (wich'una)    LPZ PTS
pampallachu, wakinñiq pataman, wakinñiq awa. s. Tupidor, usualmente de hueso de llama.
uraman. Desigual, superficie (camino, lugar (ceq, lot, pat)
con cuestas arriba y abajo). (dgh) wich'uy [wich'uy] LPZ awa. r.p. Tupir; apretar
Mana allin ruwasqa. Trabajo mal hecho. (rk) las hebras golpeándolas con el tupidor. (ceq, pat)
wichis [wichis] LPZ ñin. Uwijata patañiqman wich'uykuy [wich'uykuy] PTS r.p. Tupir bien
rinanpaq qhapariy. Dirigir hablando a las al tejer.
ovejas hacia arriba. (pat) wikch'uchikuy [wijch'uchikuy] LPZ r.ku.
wichkha! [¡wishkha!] PTS aq. Ay!. (gro) Hacerse botar. (pat)
wichq'a k'uchu [wisq'a k'uchu] yupa. s. wikch'umuy [wijch'umuy] r.p. Ir a botar.
Ángulo agudo. (arusimiñee) wikch'urakuy [wijch'urakuy] PTS r. mp.
wichq'ana [wisq'ana] CHU LPZ s. Echarse todos.
Yaykunata lluqsinata jap'iykunan. Tranca, wikch'urakuy [wijch'urakuy] LPZ r.ku.
asegura la entrada/salida. (pat, rk) Caerse, tirarse uno (p ej. Después de
wichq'aq tuyru [wisq'ax tuyru] s. Juk emborracharse). (pat, rk)
sut'inchaq rimayta wichq'aykun, yari wikch'uramuy [wijch'uramuy] r.p. Echar todo o
rimaypi. Paréntesis. (arusimiñee, ñancha) a todos, ir a.
wichq'aray [wisq'aray] (wisq'aray)    LPZ r.p. wikch'uramuy [wijch'uramuy] LPZ PTS r.p.
Juk sut'inchaq rimayta wichq'aykun, yari Ir a botar (todo). (pat)
rimaypi. Abrir la tranca o puerta. (pat)
wikch'uray [wijch'uray] r.p. Botar (todo).
wichq'asqa [wisq'asqa] wanlla. ph. Arrestado. wikch'urayay [wijch'urayay] LPZ r.mp. Estar
(rk)
en el suelo. (pat)
wichq'asqa (wisq'asqa)    LPZ PTS ph.
Cerrado. (lot, pat)
wikch'urqamuy [wijch'urqamuy] r.p. Ir a
botarlo afuera.
wichq'asqa tapuy [wisq'asqa tapuy] Pregunta
cerrada. (arusimiñee)
wikch'urquy [wich'urqoy] PTS wijch'urqoy r.p.
Botar afuera.
Wichq'asqakuna [wisq'asqakuna] simi.
Cerradas. (ab)
wikch'uy [wijch'uy] (wijch'uy)    CBB wijch'uy
LPZ PTS Kay simitaqa imatapis
wijch'uy r.p.
wichq'ay [wisq'ay] CBB LPZ PTS wanlla.
wikch’unapaq apaykachakun. Botar; echar,
Cerrar. (xa, ceq, gro, lot, pat, rk)
r.p.
desechar. (xa, ñancha, ceq, gro, lot, pat)
wichq'ay s. oclusión. (rk) wikch'uy CHU wisch'uy r.p. Descargar,
wichq'aykuy [wisq'aykuy] r.p. Encerrar. despedir, remover (de oficio). (str)
wichullu [wichullu] LPZ mallki. s. Planta wiksa [wisa] CBB wisa LPZ PTS ukhu. s.
medicinal, crece en lugares más frígidos, sirve Ukhup phatman, qhasqup uranpi. Barriga.
para maltrataduras. (pat) (pat)
wichhu [ichhu] LPZ mallki. s. Paja. (pat) wiksa [wisa] (wijsa)    CHU ukhu. s. Estómago.
wichhu wichhu [wichhu wichhu] LPZ PTS (xa, lot, str)
s. Pajonal. (pat) wiksa [wijsa, wisa] ukhu. s. Útero. (ceq)
wich'i (wich'i)    CBB wich'i CHU PTS sañu. s. wiksa [wisa] ukhu. s. Vientre. (xa, ceq)
Cántaro de boca ancha. (arusimiñee, lot) t'anta wiksa aficionado al pan.
wich'i [wich'i] s. Tinaja mediana de cuello ancho wiksayuq [wisayox] LPZ s.t., s. Embarazada.
kikin : wirkhi. (xa, ceq) (pat)
wich'u [wich'u] ukhu. s. Hueso del brazo o wiksayuq [wisayox] (wijsayoj)    PTS s.t., s.
muslo. (lay) Preñada. (ceq, lot)
chanka wich'u fémur. wiksa nanay [wisa nanay] LPZ Dolor de
rikra wich'u húmero. estómago. (pat)
wich'ukata [wichk'ata, wichkata] LPZ
awa. s. wiksa q'iwiy [wisa q'ewiy] Retorcijones del
Herramienta para tejer en telar de suelo. (pat) estómago. (rk)
wich'ukata [wich'ukata] LPZ PTS awa. s. wiksallikuy [wisallikuy] (wijsallikuy)    PTS r.mp.
Lanzadera en el telar. (rh) Empreñarse. (lot)
wich'un, maman tullu, chaka tullu wiksasapa [wisasapa] CBB wisasapa LPZ s.t.,
[wich'un, maman tullu, chaka tullu] ukhu. s. Fémur. s. Barrigón. (xa, pat)
(arusimiñee)
wiksilita <kas. [wiksilita] s. Bicicleta.
(arusimiñee)
wiksu siqi [wijsu seqe] yupa. Línea oblicua. willay ñiqichay [willay ñeqechay] Esquema.
(arusimiñee) (arusimiñee)
wiksu, t'iksu [wijsu, t'ijsu] s.t., s. Diagonal. willay qillqa [willay qelqa] qillqa. Texto
(arusimiñee) informativo. (arusimiñee)
Wiktucha [bijtucha] LPZ PTS suti. s. willay raphicha [willay laphicha] Ficha
Victoria. (pat) informativa. (arusimiñee)
wikupay [wikupay] CHU r.p. Estirar. (str) willay wasikuna [willay wasikuna] wanlla.
wikhay [wikhay] CHU r.p. Destupir; Medios de comunicación. (rk)
despedazar la ropa vieja; rasgar (telas). (ceq) willaykukuy [willaykukuy] r.ku. Tomarse la
wikhu [wikhu] LPZ p'isqu. s. Perdiz kikin : prerrogativa de avisar, acusar a alguien.
yuthu. (pat) Willaykunamanta yuyaqay t'ukuriy
wik'uña [bik'uña] LPZ PTS uywa. s. Vicuña. ima [willaykunamanta yuyaqay t'ukuriy ima]
(pat) k'uski. Análisis e interpretación de datos. (ab)
wila <kas. [wila] s. Vela. (arusimiñee) willaykuy [willaykuy] LPZ r.p. Imatapis
wila <kas. [bela] CHU s. Vela. (str, rk) allinta wakman willakuy. Avisarle, acusar a
Wila Krus <kas. [Bela kruz] CHU s. Cruz alguien, contar un secreto. (pat, rk)
verdadera. (str) willayñiq [willaynex] (willayniq)    s. Medios de
wila wila [wila wila] (wira  wira)    LPZ mallki. s. comunicación. (arusimiñee)
Planta medicinal buena para calmar la tos. (pat) Willayta wakichina [willayta wakichina]
wila wira <kas. [bela wira] CBB belawira s. k'uski. Organización de la información. (Márquez,
Candela rústica. (xa) 2004: 80)
wiltamanta (wiltamanta)    CHU PTS r.t.
willka [willka] mallki. s. Árbol cuya corteza
Nuevamente, otra vez. (lot, rk) sirve para curtir. (ceq)
wilu [wilu] LPZ Brotes de la papa y oca
s.
willka [willka] (villca)    masi. s. Nietos. (dgh)
fuera de la tierra y bajo la tierra qhaway : willkaparu [willka paru] mallki. s. Maíz
p'utuy. (pat) amarillo oscuro. (ceq)
willachiy [willachiy] s. Anuncio. (arusimiñee) willma [willma] LPZ s. Wakin uywap
willachiy [willachiy] qillqa. s. Mensaje. chukchan. Lana kikin : millma. (pat)
(arusimiñee) willqhi [welqhe] ukhu. s. Abdomen. (ceq)
willaku qillqa [willaku qelqa] qillqa. Informe. willqhi [welqhe] s.t. Desalineado. (ceq)
(arusimiñee) willq'uy [welq'oy] r. mp. Sorber a golpes. (ceq)
willakuy [willakuy] LPZ s. Aviso. (pat) winakuy [winakuy] CHU r.ku. Arreglar la
willalli, lichi [willalli, lichi] s. Leche. camisa, poner en el pantalón.
(arusimiñee) winakuy [winakuy] LPZ r.ku. Meterse. (pat)
willanakuy [willanakuy] r.p. Comunicarse. winasqa [winasqa] ph. Embolsado. (arusimiñee)
(arusimiñee)
winay [winay] LPZ PTS r.p. As kallpawan
willanakuy [willanakuy] s. Comunicación.
p'achata wakkunatawan sat'iy. Meter; llenar
(arusimiñee)
empujando Vinani. Recalcar, o meter como en
willapi, aruma [willapi, aruma] llimp'i. s.t., s.
costal, hazer carga.. (dgh, ceq, pat)
Anaranjado. (arusimiñee) k'ichñiy embutir.
willaq [willax] s.t., s. Informante, entrevistado. khakay encajar a la fuerza.
(arusimiñee) sat'iy meter un objeto.
willaray [willaray] LPZ r.p. Avisar. (pat) winay taquear.
willaray [willaray] LPZ r.p. Pregonar; wincha [wincha] CBB LPZ PTS s. Awasqa,
comunicar a todos. (ceq, pat) uma chukchata jap'ichinapaq. Tejido que se
willariy qillqa [wilariy qelqa] Informe. pone las mujeres. (dgh, h&h, pat, pol )
(arusimiñee) winchuka <? [binchuka] CBB PTS khuru. s.
willay (willay)    CHU LPZ PTS r.p. Avisar, Vinchuca, insecto hemíptero, de color negro o
contar. (ceq, lot, pat, str) castaño, chupa sangre, transmite el mal de
willay [willay] LPZ s. Aviso; mensaje. (lot, pat) chagas; (Triatoma infestans). (ceq, h&h, lot,
encarta)
willay [willay] qillqa. s. Información.
(arusimiñee) winchhu [winchhu] LPZ rumi. s. Piedra roja
lisa, acompaña el oro, hay en lugares auríferos.
willay [willay] wanlla. s. Informe. (rk)
(pat)
willay [willay] qillqa. s. Noticia. (arusimiñee)
winista <kas. [winista] s. Lámina (venesta).
(arusimiñee)
winku winku [winku-winku] khuru. s. wira [wira] CHU LPZ s.t. Gordo. (xa, ceq, pat,
Carraleja; insecto coleóptero. (ceq, encarta) str)
winkhu [winkhu] CHU s.t. Inclinado, ladeado. wira mallkachu [ ] (wira  malkachu)    PTS
winkhuq siqi, sirisqa siqi [winkhUx seqe, mallki. s. Papa, variedad de. (lot)
sirisqa seqe] yupa. Línea horizontal. (arusimiñee) wira wira [wira wira] LPZ mallki. s. Planta
winkhuy [winkhuy] CBB winkuy PTS r.mp. medicinal para curar la tos. (pat)
Pampapi puñunapi wasamanta churakuy. wirachakuy [wirachakuy] CHU LPZ r.p.
Echarse; estar echado, tumbarse. (xa, rk) Engrasar, untar con manteca; preparar para
wintiy <kas. [bendey] CHU r.p. Vender. (str) chicharrón. (pat)
wint'u [wint'u] s. Vuelta. (ceq) Wiraqucha (wiraqocha)    CHU PTS s. Dios de
wiñapu [wiñapu] CBB LPZ PTS s.
los incas; señor (respeto). (lot, str)
Germinado. (ceq, pat) wiraqucha musuq. s. Español, occidental. (rk)
wiñaq killa, paqariq killa [wiñax killa, wiraqucha [wira qocha] (wirajucha  )    CBB
weraqocha, wiraqocha LPZ wirajucha PTS
paqarix killa] Luna creciente. (arusimiñee)
wiraqocha s. Señor. (xa, pat)
wiñay (wiñay)    CHU LPZ PTS r. mp. (wiraqoche)    PTS Caballero. (ceq, lot)
Kawsaq jatunyay. Crecer. (ceq, lot, pat, str)
wiraqucha llaqta musuq. Sociedad nacional.
wiñay [wiñay] r. mp. Desarrollar. (arusimiñee) (rk)
wiñay [wiñay] s. Crecimiento. (arusimiñee) wirayachiy [wirayachiy] LPZ r.p. Engordar (p
wiñay [wiñay] s. Edad ñawpan : Viñay. Las ej. A los animales). (ceq, pat)
generaciones y descendencia.. (dgh) wirayay [wirayay] CHU LPZ r. mp. Engordar.
Ñuqamanta qhipa wiñay. El que es después de (pat, str)
mi una generación igual con mis hijos. (dgh) wirkhi [wirkhi] CBB wirkhi sañu. s. Cántaro
wiñay [wiñay] LPZ s.t. Eterno. (ceq, pat) grande y de boca muy ancha kikin : wich'i. (xa,
wiñaypaq [wiñaypaj] r.t. Eternamente. (ceq) arusimiñee)
wiñaypaq [wiñaypax] (wiñaypaj)    LPZ PTS wirkhi [wirkhi] PTS s. Tinaja de cuello ancho
Para siempre; para la eternidad. (lot, pat)
s. ñawpan : Virqqui. Cangilon grande de gran
wiñayta [wiñayta] PTS r.t. Imposible. (rk) boca.. (dgh, ceq, gro)
wiñay kawsay [wiñay kausay] LPZ s. Vida wirkhiraya [wirkhiraya] LPZ s. Gesto de la
eterna; vivir para siempre. (dgh, ceq, pat) persona que llora. (pat)
wiñaypaq wiñaynin, puchukayninnaq wirkhirayay [wirkhirayay] LPZ r.p. Llorar de
[wiñaypax wiñaynin, puchukayninnax] Infinito (sin lo que no es tan cierto. (pat)
fin). (arusimiñee) wirp'a [wirp'a] LPZ ukhu. s. Simip sinrunpi.
wipa, wipay [wipa, wipay] aq. Viva!. (ceq) Labio inferior. (dgh, h&h, pol, pat)
wiphala [wiphayla] s. Bandera. (ceq) wirtura <kas. [wirtura] s. Verdura kikin :
wiphalay [wiphalay] LPZ s. Bandera del q'umirkuna. (arusimiñee)
tawantinsuyo. (pat) wiru (wiru)    LPZ PTS s. Caña del maíz que se
wiphaylalitay [wiphaylalitay] CBB mastica. (ceq, gro, lot, pat)
¡wiphaylalitáy! ja. Al columpiarse. (xa, ceq) wiru janch'usqa [wiru janch'usqa] LPZ
wiqu [weqo] (weko)    LPZ wiku tupu. s.
Bagazo; resto de la caña masticada. (ceq, pat)
Makiwan tupuna. Jeme; distancia entre la wiruy [wiruy] CHU LPZ r.p. Chupar la caña
punta del pulgar a la del índice kikin : yuqu. del maíz. (pat)
(ceq, pat) wisina [wisina] LPZ s. Recipiente para
wiquntu [weqonto] LPZ mallki. s. Planta que transvasar (líquidos). (dgh, pat, pol)
crece sobre los árboles viejos y florece una linda wisirp'a [wisirp'a] simi. s.t. Bilabial. (Montalvo,
flor roja (los árboles también quieren la flor). 1996: 23)
(pat) wisiy [wisiy] CHU LPZ PTS r.p. Yakuta
wiq'ali [weq'ali] s.t. Desaseado. (ceq) jukñiqmanta wisinawan jurqhuspa
wiq'aw [weq'aw] (weq'aw)    s. Bazo. (h&h) wakñiqman jich'aykuy. Transvasar, vaciar
wiq'ay [weq'ay] r.p. Limpiar la panza e intestinos líquidos utilizando un recipiente. (ceq, lot, pat,
pol)
de animales sacrificados. (jl, guz lay)
wira (wira)    PTS s. Grasa. (xa, arusimiñee, ceq, wisk'acha [wisk'acha] (bisk'acha)    LPZ PTS s.
lot) Vizcacha, animal de altura, vive en pedregal.
(pat)
wira [wira] CBB wira LPZSebo; grasa,
s.
gordo, sebo de vela, candela rústica. (xa, pat)
wislulu [wislulu] s. Nuez de agallas; polvo de
madera. (ceq)
wislulu [wislulu] s. Silbato. (lay) wutilla <kas. [wutilla] s. Qhispimanta,
wislla [wishlla] CHU LPZ s. K'ullumanta yakukuna apaykachanapaq, waqaychanapaq
ruwasqa, mikhunapaq qaywinapaq. Cucharón ima. Botella. (arusimiñee)
de madera. (pat) -y [-y] ka. Qam-ta kamachinapaq. Imperativo
wislla uña [wislla uña] LPZ s. Cuchara. (pat) de segunda persona singular.
wisllay [wisllay] CHU LPZ r.p. Servir comida y 28 [y] qillqa. s. Iskay chunka pusaqniyuq
con el cucharón. (pat) ñiqi qillqa ñancharisqa qillqakunamanta. Y,
wist'u [wist'u] LPZ s.t. Chueco. (pat) y; última letra del alfabeto quechua
normalizado.
wist'u (wist'u)    CBB wist'u PTS s.t. Torcido.
(xa, ceq, lot, rh)
Y/y [Y/y] s. Letra. (rk)
wist'u chaki [wist'u chaki] PTS Cojo. (xa, gro) -y [-y] CHU k' Infinitivo. (str)
wist'u chaki LPZ Patituerto. (dgh, pat) -y [-y] CHU k' Mi (posesivo). (str)
wist'u ñawi [wist'u ñawi] PTS Bizco. (xa, gro) -y [-y] k' Vocativo.
wist'u wist'u [wist'u wist'u] CBB LPZ s.t., r.t. Y. > Yupaychasqa [Y. > Yupaychasqa] wanlla.
En zigzag, muy retorcido. (xa, pat) Honorable. (rk)
s.t., s.
wist'uriy [wist'uriy] LPZ r.mp. Portarse mal; -ya- [-ya-] CHU k' Verbalizador, transforma los
lit. caminar torcido. (pat, rk) sustantivos en verbos; implica una
wist'uy [wist'uy] r.p. Encorvar. (ceq) transformación independiente. (str)
wist'uyay [wist'uyay] r. mp. Wist'uman tukuy. ya [ya] r.t. Ya, de acuerdo. (guz rk)
Volverse chueco, torcido. (ceq) yaaquri q'awsillu [yaaqori q'awsillu] LPZ s.
wist'uykachay [wist'uykachay] PTS r. mp. Chicle de la planta de yaaquri. (pat)
Mana purina puriy, mana ruwana ruway; yacha phuku [yacha phuku] sxx s.t., s.
wist'uta purimuy. Portarse mal; lit. caminar Remedón. (rk)
chueco. (pat, rk) yachachikuy [yachachikuy] LPZ r.ku Enseñar.
wiswi [wiswi] p'isqu. s. Paloma mediana. (ceq) (pat)
witamina <kas. [witamina] s. Vitamina. yachachikuy [yachachikuy] PTS r.p.
(arusimiñee) Enseñarse.
witunkuy [witunkuy] mallki. s. Palmito; planta yachachimuy [yachachimuy] r.p. Ir a enseñar.
de la familia de las palmas. (arusimiñee, lai, Yachachina Juñu [Yachachina juñu] wanlla.
encarta) Ministerio de Educación. (rk)
witha [witha] aq. Palabra que se emplea para Yachachina Kamachi [Yachachina kamachi]
arrear vacas. (ceq) wanlla. Código de educación. (rk)
wit'uy (wit'uy)    PTS r.p. Amputar. (lot) yachachina wakichi musuq. s. Currículo. (rk)
wp [wp ] k'utu Waranqap pachaknin. Centena yachachinakuy [yachachinakuy] sxx r.ku
de mil. (ñancha) Secretearse, instruirse mutuamente
ws [ws] k'utu Waranqap sapannin, waranqap (generalmente en privado). (rk)
illan. Unidad de mil. (ñancha) yachachinakuy [yachachinakuy] LPZ r.p.
wuliwyanu <kas. [wuliwyanu] s.t., s. Boliviano Enseñarse mutuamente. (pat)
(moneda nacional). (arusimiñee) Yachachinamanta yuyaykuna
wuliwyanu phisu <kas. [wuliwyanu phisu] [Yachachinamanta yuyaykuna] Conceptos sobre
yupa. Peso boliviano. (arusimiñee) educación. (ab)
wulwu <kas. CHU awa. s. Polvo. (trbk) yachachiq [yachachIx] (yachachej)    LPZ PTS
wuntay <kas. [bonday] (bunday)    PTS bonday s. Maestro, profesor. (lot, pat, rh)
Papamanta wak puquykunamanta ima
r.p. yachachiqmanta [yachachixmanta] Del
qaranta khuchuspa jurqhuy. Mondar. (lot, rk) profesor.
wuru <kas. [burru] (burru)    CHU PTS uywa. s. yachachiqkuna [yachachixkuna] s. Profesores.
Burro. (lot, str, rk) yachachiqkuna umalliq [yachachixkuna
wuru k'allampa <kas. (burru  k'allampa)    PTS umallix] Director general de educación
s. Miel silvestre, variedad de. (lot) escolarizada. (ñancha)
wuru ñuqtu [burru ñoxto] sxx allqu. s.t yachachiqpa yachay wasi [yachachixpa
Tonto; lit. Seso de burro. (rk) yachay wasi] wanlla. s. Escuela normal. (rk)
wuru tiñi [wuru tiñi] sxx allqu. s.t Tonto; lit. yachachisqa [yachachisqa] ph. Discípulo,
Teñidor de burros. (rk) aprendiz enseñado. (ceq)
wutikin <kas. [wutikin] s. Botiquín. (arusimiñee)
yachachiy [yachachiy] (yachachiy)    CHU LPZ yachakuq [yachakUx] LPZ s.t., s. Persona que
PTS Imatapis wak runaman uywaman
r.p. se acostumbra. (pat)
riqsichiy. Enseñar. (ceq, lot, pat, rh, str) yachakuy (yachakuy)    LPZ PTS r. mp. Juk
Yachachiy s. Educación. (Márquez, 2004: 38) ruwayman runaman kitiman k'askakuy.
yachachiy yacha. s. Enseñanza. (arusimiñee, rh) Acostumbrarse. (arusimiñee, ceq, lot, pat, rh)
yachachiy illa [yachachiy illa] Unidad yachakuy [yachakuy] r. mp. Adaptarse kikin :
didáctica. (arusimiñee) amañakuy. (arusimiñee)
Yachachiy Kamachiq [Yachachiy kamachix] yachakuy [yachakuy] r.ku. Aprender; enterarse.
Ministro de Educación. (ñancha) (ceq, lot)
yachachiy kamaypa musuq. Ley educativa. yachakuy [yachakuy] s. Adaptación. (arusimiñee)
(rk) yachamuq [yachamuq] s.t., s. El que va a saber;
Yachachiy llikacha [Yachachiy llikacha] enviado para investigar.
Sistema educativo. (Márquez, 2004: 105 y 38) yachamuy [yachamuy] LPZ r.p. Averiguar, ir
yachachiy mit'a [yachachiy mit'a] Situación a. (pat)
(didáctica). (arusimiñee) yachamuy [yachamuy] PTS r.p. Saber, ir a.
yachachiy phani, yachaqay phani yachanakuy [yachanakuy] LPZ sxx r.ku. Pi
[yachachiy phani, yachaqay phani] Horario escolar. kasqan ima ruway atisqan riqsirqunakuy.
(arusimiñee) Tomarse la medida mutuamente; conocerse
yachachiy qhatikipay [yachachiy qhatikipay] mutuamente. (pat, rk)
Secuencia didáctica. (arusimiñee) yachapakuy [yachapakuy] LPZ r.p. Imitarlo.
yachachiy simi [yachachiy simi] Vocabulario (pat)
pedagógico. (arusimiñee) yachapay [yachapay] LPZ r.p. Imitar. (pat)
yachachiy wakichiy [yachachiy wakichiy] CHU Remedar.
Proyecto educativo. (arusimiñee) yachapay, ruwarayay [yachapay, ruwarayay]
yachachiy wakichiymanta llika [yachachiy Practicar. (arusimiñee)
r.p.
wakichiymanta llika] Proyectos educativos de red. yachapayanaku mímesis, mimesis; imitación
(arusimiñee) de la naturaleza, o de personas. (rk, encarta)
yachachiykamay [yachachiykamay] yacha. s. yachapayaq [yachapayaq] LPZ s.t., s.
Didáctica. (arusimiñee) Imitador. (pat)
yachachiykamay [yachachiykamay] s. yachapayaq qaqa [yachapayax qaqa] s. Eco.
Pedagogía; pedagógico. (arusimiñee, (Márquez, (dgh)
2004: 84) yachapayay [yachapayay] r.p. Imatapis wakpa
yachachiykamayuq [yachachiykamayox] ruwasqanta ruway; asipayay. Remedar,
yacha. s.t., s. Pedagogo. (arusimiñee) imitar, burlarse. (ceq, rk)
yachachiykamayuq académico,a. (rk) yachapayay [yachapayay] s. Conocimiento
Yachachiysiq [Yachachiysix] yacha. s. práctico. (arusimiñee)
Yachachiypi yanapaq. Asesor pedagógico. yachapayay qillqakamay [yachapayay
(arusimiñee, rk) qelqakamay] simi. s. Lenguaje mímico.
yachakamay [yachakamay] s. Disciplina. (arusimiñee)
(arusimiñee) yachapayay, yachaphukuy [yachapayay,
yachakamuy [yachakamuy] r.p. Ir a aprender yachaphukuy] simi. r.p. Imitar. (arusimiñee)
uno mismo. yachaphuku [yachapuku] s. Imatapis wakpa
yachakapuy [yachakapuy] (yachakupuy)    LPZ ruwasqanta kikinta ruwaq. Remedón. (ceq)
PTS r. mp. Acostumbrarse; aprender yachaq [yachax] s.t., s. Sabio. (arusimiñee)
finalmente. (pat) PTS Curandero.
s.
yachakipakuy [yachakipakuy] r.ku. Ejercitarse. LPZ Adivino, adivina mirando la coca. (pat)
(arusimiñee) yachaqa [yachaqa] s. Aprendizaje.
yachakipay [yachakipay] r.p. Investigar.
Yachaqa ñan [Yachaqa ñan] Método de
(arusimiñee)
estudio. (ab)
yachakipay, yachaqakipay [yachakipay,
yachaqamuy [yachaqamuy] LPZ PTS r.p.
yachaqakipay] yacha. r.p. Capacitar. (arusimiñee)
Aprender, ir a. (pat)
yachakipay, yachaqakipay [yachakipay,
yachaqana matiriyal [yachaqana matiriyal]
yachaqakipay] yacha. s. Capacitación. (arusimiñee)
Útiles escolares. (arusimiñee)
yachakuq [yachakUx] PTS s. Alumno kikin :
yachaqana ukhu [yachaqana ukhu] LPZ
yachaqaq.
Curso, aula. (pat)
yachaqana wasi [yachaqana wasi] LPZ yachasqan, yachayniyuq [yachasqan,
Escuela kikin : yachay wasi. (pat) yachayniyox] s. Experiencia. (arusimiñee)
Yachaqanapaq ñan wakichiy yachay [yachay] yacha. r. mp. Saber. (dgh,
[Yachaqanapax ñan wakichiy] k'uski. Diseño arusimiñee, ceq, rh, (Márquez, 2004: 23)
metodológico. (ab) yachay [yachay] r.p. Conocer. (lot, rk)
Yachaqap wallpama [Yachaqax wallpama] yachay [yachay] s. Capacidad, aptitud para algo.
Tipo de estudio. (ab) (arusimiñee)
yachaqaq [yachaqax] LPZ PTS s.t., s. Yachay [Yachay] yacha. s. Conocimiento.
Aprendiz, alumno, estudiante kikin : yachakuq. (arusimiñee, lot, (Márquez, 2004: 23)
(gro, pat) yachay (yachay)    CHU LPZ PTS s.
yachaqaq jamusqanpa willaynin Sabiduría. (lot, pat, str)
[yachaqax jamusqanpa willaynin] Informe de yachayniyuq [yachayniyox] (yachayniyoj)    PTS
asistencia. (arusimiñee) s.t. Sabio. (lot)
yachaqaq masi [yachaqax masi] s. yachay atiy [yachay atiy] s. Competencia
Condiscípulo,a. (capacidad de..). (arusimiñee)
yachaqaqkuna [yachaxaqkuna] s. Yachay yachay kamachina wasi [yachay kamachina
wasiman riq wawakuna. Alumnos. wasi] Ministerio de Educación. (ñancha)
yachaqasqan, chaninchaqkuna yachay kamachiy wasi [yachay kamachiy
[yachaqasqan, chaninchaxkuna] Indicador. wasi] Ministerio de Educación. (ñancha)
(arusimiñee)
yachay mask'ay [yachay mask'ay] LPZ
yachaqay [yachaqay] r.p. Aprender de otro. (ceq, wanlla. s. Ciencia; buscar conocimiento. (pat, rk)
rh)
yachay muyup willaynin [yachay muyux
Yachaqay [Yachaqay ] s. Aprendizaje. willaynin] Informe de módulo. (arusimiñee)
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 10)
yachaqay k'uchu [yachaqay k'uchu] yacha. s.
yachay qillqa [yachay qelqa] Texto científico.
(arusimiñee)
Rincón de aprendizaje. (arusimiñee)
yachay wasi [yachay wasi] LPZ
Yachaqay muyu [Yachaqay muyu] yacha. s.
Llaqtakunapi wasi, chaypi kamachisqa
Ciclo de aprendizajes. (arusimiñee) yachachiq wawaman wakichisqa
yachaqay muyup atipayninpa willaynin yachaykunata yachachin. Escuela, casa del
[yachaqay muyux atipayninpa willaynin] Informe de saber. (arusimiñee, pat, (Márquez, 2004: 41)
promoción. (arusimiñee) Yachay wasi junta [Yachay wasi junta] yacha.
yachaqay muyup tukutuyninpa Junta escolar. (arusimiñee)
willaynin [yachaqay muyux tukutuyninpa yachay wasi juñu [yachay wasi juñu] Núcleo
willaynin] Informe de fin de ciclo. (arusimiñee) escolar. (arusimiñee)
yachaqaykamayuq musuq. s. Estudioso, yachay wasi kancha [yachay wasi kancha]
científico. (rk) CHU LPZ Patio de la escuela. (pat)
yachaqaypa pisi qillqan [yachaqaypa pisi Yachay wasimanta riqsichiy [Yachay
qelqan] Resumen de aprendizajes. (arusimiñee) wasimanta rexsichiy] Información de la escuela.
yachaqaypa willaynin [yachaqaypa willaynin] (ab)
Registro pedagógico. (arusimiñee) yachay, tima [yachay, tima] s. Tema.
Yachaqaywasi, yachanawasi (arusimiñee)
[Yachaqaywasi, yachanawasi] yacha. s. Aula. Yachay, yachasqan, atiynin [Yachay,
(arusimiñee) yachasqan, atiynin] yacha. s. Competencia.
yachaqaywasi, yachanawasi [yachaqaywasi, (arusimiñee)
yachanawasi] s. Curso. (arusimiñee) yachaykamay [yachaykamay] yacha. s. Juk
yachaqkuna [yachaxkuna] s. Sabios. jamu yachay. Área del conocimiento.
yacharichiy [yacharichiy] r.p. Tumpata (arusimiñee)
yachachiy. Enseñar un poco, un rato. yachaykamay [yachaykamay] s. Disciplina,
yacharuk'ana [yacharuk'ana] k'uski. s. área. (arusimiñee)
Instrumento. (arusimiñee, (Márquez, 2004: 58) Yachaykunanku ruwakipasqa
[Yachaykunanku ruwakipasqa] Runap yachaynin.
Yacharuk'anakuna mask'akipaymanta
[Yacharuk'anakuna mask'akipaymanta] k'uski. Saberes y conocimientos tradicionales. (ab)
Instrumentos de investigación. (ab, en base a yachaykuy [yachaykuy] LPZ PTS r.p.
Márquez, 2004: 58) Sumaqta aswan allinta yachay. Aprender bien.
yachasqa [yachasqa] LPZ sxx ph. (pat)
Acostumbrado. (pat, rk)
yachaymanay [yachaymanay] s. Juk yana jallp'a [yana jallp'a] LPZ Sumaq
ruwayman yachasqa, kutin kutin chayta jallp'a, sara, tiryu urichinapaq. Tierra negra.
ruway. Hábito. (arusimiñee, (Márquez, 2004: 52) (pat)
Yachi Yachi [Yachi Yachi] LPZ kiti. s. Lugar yana llimphi [yana llimphi] rumi. s. Mica
de pastoreo en curva de Prov. Bautista Saavedra, negra. (ceq)
Norte de La Paz. (pat) yana-ñan musuq. asfalto. (rk)
yaja [yaja] khuru. s. Parásito en plantas. (ceq) yana p'aqu [yana p'aqo] CHU LPZ llimp'i. s.t.
yaju [yajo] khuru. s. Avispa negra. (ceq) Café oscuro. (pat)
yaka yaka [yaka yaka] p'isqu. s. Pájaro Yana Qaqa [Yana Qaqa] LPZ PTS kiti. s.
carpintero del altiplano. (ceq, guz lay) Peña negra. (pat)
yaku [yaku] CHU PTS s. Agua kikin : unu. yana q'illu [yana q'ellu] CHU LPZ llimp'i. s.t.
(ceq, rh, str) Amarillo oscuro. (pat)
Yakuy mana kanchu. No tengo agua. (rk, trbk) yana q'umir [yana q'omer] CHU LPZ llimp'i.
yaku panti [yaku panti] CHU llimp'i. s.t. s.t. Verde oscuro. (pat)
Morado. yana unku [yana unku] LPZ Camisas* negras,
yaku q'uñi [yaku q'oñi] sxx Infusión,
s. eran toda la región de Amarete. (pat)
generalmente té; lit. Agua caliente. (rk) yana unku [yana unku] LPZ Ponchillo negro.
yakup puriynin, yakup muyuynin [yakup (pat)
puriynin, yakup muyuynin] pacha. Ciclo del agua. yana urqu rumi [yana orqo rumi] LPZ Piedra
(arusimiñee) negra macho. (pat)
yakuy muyuy [yakuy muyuy] Ciclo de agua. yana wawa [yana wawa] sxx allqu. Moreno,
(arusimiñee) persona de piel oscura; lit. Niño negro. (rk)
yakuyay yakuya.wa.n [yakuyay] r.p. yanachakuy [yanachakuy] LPZ r.ku Pintarse
Derretirse; lit. Hacerse agua. (ceq) negro. (pat)
yakuyay, unuyay [yakuyay, unuyay] r. mp. yanachay [yanachay] CHU LPZ r.p.
Fusión (diluirse). (arusimiñee) Yanaman kutichiy. Ennegrecer. (ceq, pat, str)
yallin rumi [yallin rumi] LPZ s. Piedra plana Makinta manka t'uqpispa yanachakun. se
hembra. (pat) ennegreció las manos manipulando la olla. (rk,
yallinakuy [yallinakuy] r.ku Desafiarse trbk)
mutuamente. (rk) yananchakuy [yananchakuy] r. mp. Casarse
yallinakuy [yallinakuy] wanlla. s. Competencia kikin : sawakuy. (arusimiñee)
(deportiva); competición. (arusimiñee, aul, rk) yananchakuy (yananchakuy)    PTS r.ku Beber
yallinakuy [yallinakuy] yacha. s. Concurso. el segundo vaso de alcohol; unirse en
(arusimiñee, aul) matrimonio. (lot)
yallisqa, wayma [yallisqa, wayma ] simi. ph. yananchay, siksualirar [yananchay,
Pasado. (arusimiñee) siksualirar] s. Sexualidad. (arusimiñee)
yalliy [llalliy] r.p. Vencer. (ceq) yanantin siqi [yanantin seqe ] yupa. y. Líneas
yallu <kas. [yallu] LPZ uywa. s. Gallo. (pat) paralelas. (arusimiñee)
yan [yan] CHU s. Camino kikin : ñan. (ceq, yanapa [yanapa] LPZ PTS s. Ayuda. (pat)
trbk) yanapachikuy [yanapachikuy] LPZ PTS r.p.
Yanpata <ñan pata [Yanpata] (yambata)    PTS Ayudar, hacerse. (pat, rk)
kiti. s. Yambata, población en el Norte de Potosí. yanapaku [yanapaku] CBB yanapaku s.
(rk) Ayudante. (xa)
yana [yana] LPZ mallki. s. Fruto del arbusto yanapakuq [yanapakUx] s.t., s. Dado a ayudar.
amaqari. (pat) yanapakuy [yanapakuy] LPZ r.ku Ayudarse.
yana [yana] CHU LPZ llimp'i. s.t. Mana (pat)
k'anchay kaptin. Negro. (ceq, pat, rh, str) yanapakuy [yanapakuy] PTS r.p. Ayudar,
yana chhuqrikilla [yana chhoxrikilla] LPZ permitirse.
mallki. s. Hierba medicinal. (pat) yanapanakuy [yanapanakuy] LPZ r.ku
yana ch'illka [yana ch'illka] LPZ mallki. s. Ayudarse mutuamente. (pat)
Medicina natural. (pat) Yanapaq [yanapax] s.t., s. Asistente. (ñancha)
yana imilla (yana  imilla)    CHU PTS mallki. s. yanapaq [yanapax] (yanapaj)    LPZ PTS s.t., s.
Papa. (lot, trbk) Ayudante; persona que ayuda. (lot, pat)
yanapaq [yanapax] s.t., s. Colaborador. (ñancha)
yanapaq [yanapax] wanlla. s.t., s. Secretario. (rk)
yanapaq p'anqa [yanapax p'anqa] yacha. s. yapakuq, sumakuq [yapakUx, sumakUx] s.
Módulo. (arusimiñee) Sumando. (arusimiñee)
yanapaq, pusaysiq [yanapax, pusaysix ] llaqta. yapakuy [yapakuy] LPZ PTS r.p.
s.t., s. Ministro. (arusimiñee) Sapanmanta achkhayay. Aumentar, se. (pat)
yanapariy [yanapariy] r.p. Ayudar un poco, un yapana [yapana] LPZ PTS s. Adición,
rato. aumento. (pat)
yanapay (yanapay)    CHU LPZ PTS r.p. yapana sanampa, yapana tuyru (+)
Ayudar. (lot, pat, rh, str) [yapana sanampa, yapana tuyru] yupa. s. Signo
yanapayaq sunqu [yanapayax sonqo] LPZ “más” (+). (arusimiñee)
Apoyo solidario. (pat) yapaq [yapax] s.t., s. Aumentador.
yanapaysikuy [yanapaysikuy] s. yapay [yapay] yupa. r.p. Ima qutumanpis juk
Comensalismo. (arusimiñee) chhikatawan churaykuy. Adicionar.
yanapaysikuy, ayninakuy [yanapaysikuy, (arusimiñee)
ayninakuy] s. Mutualismo. (arusimiñee) yapay [yapay] LPZ yupa. r.p. Aumentar.
yanapaysiq [yanapaysix] s.t., s. Solidario. (arusimiñee, pat)
(arusimiñee) yapay (yapay)    PTS r.p. Aumentar productos en
Yanapaysiy, tukiy, q'imiy [yanapaysiy, la venta. (ceq, lot)
tukiy, q'emiy] s. Apoyo. (arusimiñee) Piyunman lawata yapay. auméntale sopa a los
trabajadores. (rk, trbk)
yanaqkuna [yanaxkuna] wanlla. s. Servidores.
(rk)
Kukata piyunisman yapanachik. auméntenles
coca a los peones. (rk, trbk)
yanaquri [yanaqori] s. Yaku jina, jallp'a
ukhumanta lluqsimuy. Petróleo. (arusimiñee)
yapay, sumay, juñuy, [yapay, sumay, juñuy,]
yupa. r.p. Sumar. (arusimiñee)
yanariy [yanariy] qillqa. s. Ensayo. (arusimiñee)
yapay, sumay, yayay [yapay, sumay, yayay] s.
Yanawaya [yanawaya] LPZ kiti. s.
Suma. (arusimiñee)
Yanahuaya, pueblo de la Prov. Muñecas de
Norte de La Paz. (pat)
yapay [yapay] yupa. s. Yapasqa kay. Adición.
(arusimiñee)
yanay [yanay] LPZ r.p. Probar. (arusimiñee, pat) yapaykuy [yapaykuy] LPZ r.p. Astawan
yanay [yanay] wanlla. r.p. Servir. (rk) yapay. Aumentar más. (pat)
yanay, yant'a [yanay, yant'a] r.p. Probar, Yapaynin [Yapaynin] yacha. s. Anexo.
intentar. (arusimiñee) (arusimiñee)
yanayay (yanayay)    CBB yanayay PTS r.p. yapuy [yapuy] LPZ r.p. Barbechar. (pat)
Yanaman kutipuy. Ennegrecerse, volverse yapuy [yapuy] PTS r.p. Sembrar.
negro. (xa, lot, pat) Jallp'ata papapaq yapuychik. trabajen la tierra
yanaykachay, yanaychay [yanaykachay, para sembrar papa. (rk, trbk)
yanaychay] s. Probabilidad. (arusimiñee) yapuy killa [yapuy killa] s. Agosto ñawpan :
yankiy, turkay, chhalay [yankiy, turkay, Yapuy Quilla. (poma)
chhalay] r.p. Trocar, intercambiar productos,
yaqa [yaqa] CHU r.t. Casi. (arusimiñee, pol, str)
mercancías. (rk)
yaqa junt'achiq [yaqa junt'achix] simi.
yankiy, turkay, chhalay [yankiy, turkay, Complemento indirecto. (arusimiñee, rk)
chhalay] s. Trueque. (arusimiñee)
yaqa, tawa phatma [yaqa, tawa phatma] yupa.
yanqha [yanqha] CHU LPZ yanqa PTS Cuarta parte. (arusimiñee)
Vano, en vano Yanqhalla riyku
yanqha r.t.
alkaldiyaman. Fuimos en vano a la alcaldía yaqay [yaqay] r.p. Intentar. (arusimiñee)
kikin : ñanqha. (ceq, pat, rk, trbk) yaqtu gesto. (dgh, rk)
Baladí. (rk, trbk) yaqtuy gestos, hacer. (dgh, rk)
yanqhamanta [yanqhamanta] LPZ yanqamanta yaqulla [yaqolla] (llaqhulla)    LPZ ñawpa. s.
r.t De lo en vano. (pat) Capa (hombre) antes utilizada ritualmente, de
yanqha mana kaq [yanqha mana kax] LPZ s.t color negro, actualmente se usa en matrimonios.
Inútil, inservible. (pat, rk) (dgh, h&h, pat, pol, smtq)
yapa [yapa] LPZ s. Astawan quy, astawan yaquri [yaqori] LPZ mallki. s. Juk juch'uy
jap'iy qhasillamanta. Aumento. (pat) sach'a kan, jampillataq. Arbusto silvestre que
crece abundante en la región de Chullina,
yapa [yapa] (yapa,  llapa)    s. Incremento,
produce chicle. (pat)
añadidura. (ceq)
yapa (yapa)    PTS s. Yapa, aumento yaq'a yaq'a [yaq'a-yaq'a] khuru. s. Escorpión.
(ceq)
(especialmente, en la venta-compra). (ceq, lot)
yarawí [yarawí] (yaraví)    ñawpa. s. Takiy. yawar ch'unqa (llawar  ch'onqa)    PTS mallki.
Melodía incaica. (encarta) s. Planta. (lot)
yari [yari] s.t. Principal. (arusimiñee) yawar ch'unqaq yawarta ch'unqaspa
yarina [yarina ] s. Marfil vegetal. (arusimiñee) kawsan hematófago. (rk)
yariq rimay, yariq yuyay [yarix rimay, yarix yawar masi [yawar masi] LPZ masi. s.
yuyay] simi. Oración principal. (arusimiñee) Familia. (arusimiñee, pat)
yariqachikuy [yarqhachikuy] CHU LPZ yawar masi [yawar masi] LPZ masi. s.
yarqhachikuy PTS yareqachikuy r. ku Sentir Pariente consanguíneo. (arusimiñee, pat)
hambre; tener hambre. (pat) yawar masikuna [yawar masikuna] LPZ PTS
yariqachiy [yareqachiy] LPZ yariqhachiy r.p. masi. s. Familiares, parientes sanguíneos. (pat)
Mikhuna pisichiy. Hacer sufrir de hambre. (pat) yawar puka [yawar puka] LPZ llimp'i.
yariqasqa [yareqasqa] (yarqhasqa)    LPZ Yawarpa llimp'in, yana puka. Rojo obscuro.
yarqhasqa ph. Hambriento. (ceq, pat) (pat)
yariqay yari.qa.wa.n [yarqhay; yarqay, yarqey] yawar qhititi [yawar qhetiti] PTS, sxx s.t., s.
(yarqhay)    CBB yarqhay CHU yarqhay LPZ PTS Simin sinqan yawarlla. Ensangrentado;
yareqay r.p. Mikhuy munay. Tener hambre. (xa, especialmente, boca y nariz.
ceq, gro, lot, pat, str, trbk) yawar waqaq [yawar waqax] LPZ s.t., s.
yariqay [yareqay] LPZ yaraqay s. Hambre. (ceq, Llorón (persona). (pat)
pat) yawarchakuy [yawarchakuy, llawarchakuy] CHU
yarita [yarita] LPZ mallki. s. Planta forestal y LPZ r. ku Ensangrentarse, mancharse con
medicinal. (pat) sangre. (pat)
yarwi [yarwi] (yawri)    CHU yarwi LPZ s. Aguja yawarchay [yawarchay] CBB yawarchay LPZ
gruesa grande, para coser costal. (pat, trbk) r.p. Yawarwan ch'aranchay. Ensangrentar. (xa,
yarwi [yarwi] s. Siranapaq. Agujón. (ceq) pat)
yasapa, qullqi takaq [yasapa, qolqe takax] s. yawarikuy [yawarikuy] r. mp. Warmip
Platero. (arusimiñee) yawarnin killapi lluqsimpun. Menstruar.
(arusimiñee)
yastá <kas. [yastá] (yastá)    CHU PTS Ya está.
(lot, str)
yawarllikachay [yawarllikachay] ukhu. s.
Sistema circulatorio. (arusimiñee)
yatiri [yatiri] s. Yachaq, pachamanta
runamanta iñiymanta jampiymanta yachaq. yawarniyuq kay, aylluyuq kay
Brujo. (ceq) [yawarniyox kay, aylluyox kay] wanlla. s. Raza.
(rk)
yatiri [yatiri] LPZ s. Maestro sabio, curandero,
callawaya. (pat)
yawnay, rimanakuy [yawnay, rimanakuy] r.
mp. Charlar, conversar, departir. (arusimiñee)
yaw [yaw] (yaw)    yaw. ja. Hola dice el varón a
otro. (dgh)
yawñapay [yawñapay ] r.p. Plantear. (arusimiñee)
yaw (yaw)    CBB ¡yaw! CHU LPZ PTS yaw.
yawraq wapsi [yawrax wapsi] s. Hidrógeno.
(arusimiñee)
Oye!. (xa, ceq, lot, pat, str)
ja.
yawri (yawri)    PTS s. Agujón kikin : yarwi.
yawa [yawa] LPZ s. Enfermedad de la oca, (lot)
papa por mucho sol o sequía. (pat)
yawri yawri [yawri yawri] LPZ mallki. s.
yawar [yawar, llawar] (llawar)    CHU LPZ llawar
Hierba medicinal. (pat)
PTS Yaku jina, ukhunchikpi purin
yawar s.
yawri yawri [yawri yawri] LPZ purum uywa. s.
mikhuyta apaspa. Sangre. (ceq, lot, pat, rk)
Víbora pequeña. (pat)
yawarniyuq [yawarniyox] LPZ s.t. Con
sangre. (pat)
yawrina [yawrina] s. Anzuelo. (dgh, aul, lai, pol,
smtq)
yawar ayllu [yawar ayllu] masi. s. Familia. yawyaq [yawyax killa] (rabiaq)    LPZ s.t., s. Que
(arusimiñee)
se enoja. (pat)
yawar ayllu masi [yawar ayllu masi] masi.
Pariente. (arusimiñee)
yawyaq killa [yawyax killa] pacha. Luna
menguante. (arusimiñee)
yawar ayllu paqarichiy sach'a,
yawyay, waywa (L/H) [yawyay, waywa] s.
paqarichiy sach'a [yawar ayllu paqarichiy Mengua, disminución, merma. (arusimiñee)
sach'a, paqarichiy sach'a] Árbol genealógico.
(arusimiñee)
yawyay, wayway (L, H) [yawyay, wayway] r.
mp.Menguar, disminuir. (arusimiñee)
yawar ch'ari [yawar ch'ari] s. Ch'akisqa
yawar. Coágulo de sangre. (ceq) yaya [yaya] masi. ñawpa. s. Janaq pachapi kaq
tatanchik. Dios. (ceq)
yawar ch'ari [ch'ara] LPZ Sangrado. (pat)
yaya [yaya] masi. ñawpa. s. Tatay. Padre. (ceq) -ysi [-ysi-] CHU k' Coadyuvativo, cooperativo
yaya [yaya] LPZ s. Papá. (pat) (modal) wasita pichaysirqani. Le ayudé a
yaya [yaya] masi. s. Tío; hermano del padre. barrer la casa.. (str)
(dgh, smtq) -ytawan kama [-ytawan kama] CHU PTS k'
yaya, awichu, jatun tata, machula [yaya, Tan pronto como; después de (verbo infinitivo).
awichu, jatun tata, machula] masi. s. Abuelo, (str, rk)
anciano. (arusimiñee) Wayk'uytawankama jampun. Se vino después
de cocinar.
yayayku [yayayku] LPZ s. Padre nuestro, en el
rezo. (arusimiñee, pat)
yu [yu] ja. Eh! Oye!. (ceq)
yaykuchiy [yaykuchiy] LPZ r. mp. Entrar, yuka (yuka)    LPZ PTS mallki. s. Yuca, raíz
hacer. (pat) comestible; (Manihot esculenta). (lot, pat)
yaykuchiy [yaykuchiy] r.p. Incorporar. yukra [yujra] s. Camarón. (dgh, arusimiñee)
(arusimiñee) yuku [yuku] p'isqu. s. Cisne. (dgh, arusimiñee)
yaykumuy [yaykumuy] LPZ r. mp. Kay yukuma [yukuma] s. Bozal. (ceq, lay)
ukhuman jamuy. Entrar aquí adentro. (pat) yuli! [yuli!] CBB ¡yule! ja. Eh!, oye!. (xa)
Wasi ukhuman yaykumuychik. entren aquí a yullmi [yullmi ] s. Abstracto. (arusimiñee)
la casa. (rk, trbk)
yuma suqucha [yuma soqocha] ukhu.
yaykuna [yaykuna] s. Punkun, chayninta Conductos seminales. (arusimiñee)
yaykuy atikun. Entrada. (ceq)
yuma suqucha [yuma soqocha] Semen.
yaykupuy [yaykupuy] LPZ r. mp. Juklla (arusimiñee)
yaykuy, manaña lluqsimunapaq jina. yumanakuy [yumanakuy] r.p. Relación sexual;
Entrar(se), retirarse al hogar; entrar engendrar. (arusimiñee)
voluntariamente. (pat)
yumawayaqa, t'iqu [yumawayaqa, t'eqo] s.
yaykuriy [yaykuriy] LPZ PTS r. mp. Entrar Escroto. (arusimiñee)
por un rato. (pat)
yumay [yumay] r.p. Engendrar. (ceq, lot)
yaykusqan [yaykusqan] ph. Contenido.
(arusimiñee)
yumay [yumay] r.p. Procrear. (arusimiñee, lot)
yaykuy [waykuy] LPZ waykuy r. mp. Caber. Yunka [yunga] (yunka)    CHU LPZ PTS kiti.
(pat) s. Yungas; tierra caliente. (arusimiñee, lot, pat, str)
yaykuy (yaykuy)    CHU LPZ PTS yaykuy r. mp. yunka, q'uñi jallp'a [yunka, q'oñi jallp'a] kiti.
Jawamanta ukhuman kuyuy, puriy. Entrar. Trópico. (arusimiñee)
(ceq, lot, pat, str) yunta [yunta] LPZ PTS s. Iskay waka,
LPZ intip yaykunan entrada del sol. (pat) umamanta watasqa, chakrapi
-ychik [-ychik] k' Qamkuna-ta kamachinapaq. llamk'anankupaq. Yunta. (lot, pat)
Imperativo de segunda persona plural. yunta pikaq [yunta pikaj] s. Mozo de labranza.
yinta CHU llimp'i. s.t. Guindo. (trbk) (ceq)
Yj [Yj ] k'utu s. Yaqa junt’achiq. Complemento yunta phaskay ura [yunta phaskay ura] CBB
indirecto. (ñancha) yunta phaskay oraP'unchaw tukukuy
samarinapaq, yuntata wataray phani; tawa
-ykacha [-ykacha] CHU k' Intermitentivo;
phani kanman. Hora de desatar la yunta: las
frecuentemente (modal). (str)
cuatro de la tarde. (xa)
-ykampu [-ykampu] k' Movimiento benefactivo. yunta wataray ura (yunta  wataray  ora)    PTS
-yki [-yki] CHU k' Te; yo ___(a) ti. (str) Aproximadamente 4:00 p.m.. (lot)
-yki [-yki] CHU k' 2p Tu. (str) yunta watay ura (yunta  watay  ora)    PTS
-ykichik [-ykichik] k' Os; yo a vosotros, Uds.. Paqarinmanta yunta watana; pusaq phani
(rk) kanman. Aproximadamente 8:00 a.m.. (lot)
-ykichik [-ykichik] CHU -ykicheq" k' Vuestro/a. yuntachay [yuntachay] LPZ r. ku Iskay turuta
(str) llamk'anapaq watay. Aparejar (bueyes para la
-yku [-yku] CHU k' 1era persona pl (excl.) yunta). (ceq, pat)
Terminación de verbo. (str) yupa [yupa] CBB yupa s.t., ranti Achkha.
-yku [-yku-] CHU k' Intensificador (modal): Muchos; bastante. (xa, ceq)
dirección hacia adentro; intencional yku igual yupachikuy [yupachikuy] LPZ PTS r. mp.
que -ku se convierte en -yka delante de -pu y -mu. (str, Imapaqpis yuyasqa kay. Contar, hacerse;
rk)
tomar en cuenta, hacerse. (pat)
-yku [-yku] CHU k' Nuestro (excl.) Indicador de yupachiy [yupachiy] LPZ PTS r.p. Contar,
sustantivo. (str)
hacer; tomar en cuenta, hacer. (pat, rk)
yupakipay [yupakipay] s. Juktawan utqhayta yupaychasqa [yupaychasqa] LPZ ph.
yupay. Recuento. (arusimiñee) Adorado; alabado. (pat, pol)
yupana [yupana] LPZ yupa. s. Yupaykuna yupaychasqa [yupaychasqa] wanlla. ph.
apaykachanapaq. Calculadora; ábaco andino. Garantizado. (rk)
(arusimiñee, pat) yupaychasqa [yupaychasqa] sunqu. ph.
yupanchasqa, maychuch chay Respetable. (arusimiñee)
[yupanchasqa, maychus chay ] ph. Calculado. yupaychasqa [yupaychasqa] wanlla. ph.
(arusimiñee)
Respetado; acatado. (pol, rk)
yupanchay [yupanchay] s. Cálculo mental.
yupaychasqa [yupaychasqa] LPZ ph.
(arusimiñee)
Venerado. (pat)
yupanchay, yupanchariy, qayllachariy
[yupanchay, yupanchariy, qayllachariy ] yupa. r.p.
yupaychasqakuna [yupaychasqakuna] wanlla.
Calcular. (arusimiñee) s. Garantías. (rk)
Yupanki [Yupanki] CHU potolo LPZ suti. yupaychay r.p. Pachi ñinankupaq,

s. Inca Yupanqui. Apellido. (pat)


yupaychayki ñispa wakin llaqtakunapi ñinku.
Agradecer. (pol)
yuparay [yuparay] yupa. r.p. Descontar.
(arusimiñee) yupaychay (yupaychay)    CBB yupaychay PTS
Honrar, adorar; alabar. (xa, ceq, lot)
r.p.
yupariq rimay [yuparix rimay] simi. Oración
enumerativa. (arusimiñee) yupaychay [yupaychay] wanlla. r.p. Respetar,
yupariy [yupariy] LPZ PTS r.p. Tumpata
garantizar. (pol, rk)
LPZ Adorar. (lot, pat)
yupay; yupayta qallariy. Contar números un
poco, un rato; empezar a contar. (pat) yupaychay [yupaychay] sunqu. s. Respeto.
(arusimiñee, (Márquez, 2004: 99)
yupariy [yupariy] r.p. Enumerar. (arusimiñee)
Yupariychik kawalchu nichuch chayta. yupaychaypura [yupaychaypura] s. Género
Cuéntenlos, si está completo o no.. (rk, trbk) (equidad). (arusimiñee)
yupariy [yupariy] s. Enumeración. (arusimiñee) yupaykuna yupa. s. Matemáticas. (rk)
yupasqa [yupasqa] ph. Numérico. (arusimiñee) yupaykuna [yupaykuna] LPZ PTS yupa. s.
Números. (pat)
yupay [yupay] PTS yupa. r.p. Yupaykunata
apaykachay, juk yupayman juktawan yapay, yupayruway, alwuritmu [yupayruway,
kay jinata: 1, 2, 3 .. Contar números. alwuritmu] yupa. s. Algoritmo. (arusimiñee)
(arusimiñee, ceq, lot) -yuq [-yox] CHU yoqh k' Genitivo: con
yupay yupa. r.p. Numerar. (arusimiñee) (indicación de posesión, adición). (str)
yupay PTS r.p. Tomar en cuenta. (rk) -yuq kay [-yox kay] r. Tener.
yupay LPZ s. Conteo. (pat) yuqalla <aym. [yuqalla, yuqhalla, lluqalla] CHU
yupay yupa. s. Número. (arusimiñee) LPZ s. Muchacho. (ceq, lot)
yupay yupa. s. Cifra. (arusimiñee) yuqalla [yoqalla] s. Niño. (pat)

yupay chiqan [yupay cheqan] yupa. Recta Yuqalla (yoqalla)    PTS kiti. s. Pueblo cerca del
numérica. (arusimiñee) Puente del Diablo. (lot)
yupay juñu [yupay juñu] Conjunto numérico. yuqanchay [yoqanchay] r.p. Determinar.
(arusimiñee) (arusimiñee, (Márquez, 2004: 33)
yupay qillqa [yupay qelqa] yupa. Texto yuqch'a [yoxch'a] PTS masi. s. Nuera.
numérico. (arusimiñee) Yerna.
yupay ruwana [yupay ruwana] Operación yuqu [yoqo] s. Jeme ñawpan : wiqu. (dgh)
aritmética. (arusimiñee) yuqunakuy munay musuq. libido. (rk)
yupay siqi [yupay seqe] Yupaywan tupusqa yuquy [yoqoy] r.p. Copular ñawpan : Yoccuni.
sinru. Línea numerada. (ñancha) Tener copula hombre o animal con hembra o
yupaychakuy [yupaychakuy] r. ku fornicar varon.. (dgh)
Autorespetarse. (rk) yuquy [yoqoy] s. Coito, relación sexual.
(arusimiñee)
yupaychakuy [yupaychakuy] s. Autorespeto.
(arusimiñee) yuquylla munay libido, deseo sexual. (rk)
yupaychana [yupaychana] s. Majestad. (h&h) yura [yura] s. Mata. (arusimiñee, lai, pol smtq )
yupaychana [yupaychana] s.t., s. Respetable, yura [yura] LPZ s. Planta de cultivo. (pat)
venerable, reverenciable; digno de ser honrado, yura [yura] PTS s. Tallo. (ceq, rk)
reverenciado, apreciado. (pol, smtq) papa yura tallos de la papa.
wak'a yupaychana adoratorio.
yura rutuy [yura rutuy] LPZ PTS r.p. yurichiy, wallpay, kamay [yurichiy, wallpay,
Cortado de tallos, plantas. (pat, rk) kamay] s. Creación. (arusimiñee)
yura wantira <kas. [yura wantira] LPZ s. yuririy, wallpariy, kamariy [yuririy,
Bandera blanca. (pat) wallpariy, kamariy] s. Creática. (arusimiñee)
yura, mallki [yura, mallki ] mallki. s. Planta. yuru [yuru] PTS sañu. s. Cántaro pequeño.
(arusimiñee) (arusimiñee, lai, lot)
yurachay [yurachay] r.p. Plantar. (ceq) yuru [yuru] sañu. s. Jarra de barro. (ceq)
yuraq [yurax] (yuraj)    CBB CHU yuraqh LPZ yus payarasuchun <kas. [yus payarasuchun]
PTS yurax llimp'i. s.t. Blanco. (ceq, lot, pat, str) LPZ r.p. Agradecer. (pat)
yuraq chillu rumi [yurax chillu rumi] LPZ s. yuthu (yuthu)    LPZ PTS p'isqu. s. Perdiz.
Piedra blanda blanca. (pat) (ceq, lot, pat)
yuraq chhuqrikilla [yurax chhoxrikilla] LPZ yuyachiy [yuyachiy] LPZ PTS r.p. Recordar,
s. Piedra (blanca), clase de. (pat) hacer acordar. (pat, rk)
yuraq imilla CHU mallki. Papa blanca. (trbk) yuyakuy [yuyakuy] LPZ r.p. Acordarse. (pat)
yuraq jamanq'ay [yurax jamanq'ay] mallki. s. yuyakuy [yuyakuy] r.p. Imaginarse. (rk)
Lirio blanco. (dgh) yuyallikuy, umallinayay [yuyallikuy,
yuraq para [yurax para] (yuraj  para)    LPZ s. umallinayay] s. Fantasía. (arusimiñee)
Granizo; granizada qhaway : chikchi. (ceq, pat) yuyana [yuyana] s. Imaginación; Yuyana.
Yuraq Q'asa [Yurax Q'asa] kiti. s. Abra blanca. Ymaginacion.. (dgh)
yuraq sani [yurax sani] llimp'i. s.t. Lila o yuyanayay [yuyanayay] s. Ideales. (arusimiñee)
morado claro. (arusimiñee) yuyancha, amach'a [yuyancha, amach'a]
yuraq sara [yurax sara] (yuraj  sara)    PTS Maíz yacha. s. Argumento. (arusimiñee)
blanco. (lot) yuyanchakuy, umanchakuy***
yuraq titi [yurax titi] rumi. s. Estaño. (dgh) [yuyanchakuy, umanchakuy***] yacha. s. Criterio.
(arusimiñee)
yuraq urqu rumi [yurax orqo rumi] LPZ s.
Piedra blanca macho. (pat) yuyaqay [yuyaqay] s. Interpretación. (arusimiñee)
yuraq wula kupa sumpiru [yurax wula kupa yuyaqay, yuyaqayay [yuyaqay, yuyaqayay] r.p.
sumpiru] LPZ s. Sombrero blanco de lana de Interpretar. (arusimiñee)
oveja. (pat) yuyaqay, yuyaqayay [yuyaqay, yuyaqayay] r.p.
yuraq yuraq sani [yurax yurax sani] llimp'i. s.t. Interpretar un texto. (arusimiñee)
Morado claro. (dgh) yuyaqayay [yuyaqayay] r.p. Percibir.
yuraqchay [yuraxchay] (yurajchay)    CBB (arusimiñee)
yurajchay CHU yuraq"chay LPZ r.p. Yuraqwan yuyarichiy [yuyarichiy] LPZ PTS r.p.
tinkuchiy, yuraqman tukunanpaq. Blanquear, Recordar le (a alguien). (pat)
pintar de blanco. (xa, ceq, pat, str) yuyarichi.wa.n él/ella me hace recordar.
yuraqrayaq blancuzco. (rk) yuyariku [yuyariku] CBB yuyariku s. Misa de
yuraqyachiy [yurajyachiy] LPZ r.p.
recuerdo por un difunto. (xa, ceq)
Yuraqman tukuchiy. Blanquear; hacer blanco. yuyarikuy [yuyarikuy] LPZ r.p. Acordarse,
(ceq, pat) recordar. (pat, rk)
Yuraqyachiy t'aqsaspa kansulta. Pintar, teñir yuyariku.wa.n él/ella se acuerda de mí.
de blanco. (rk, trbk) yuyarina [yuyarina] s. Repaso, recordatorio.
yuraqyamuriy [yuraxyamuriy] PTS r.mr. yuyariy [yuyariy] LPZ r.p. Acordarse. (pat)
Despuntar el alba; clarear. (rk) yuyariy (yuyariy)    PTS r.p. Recordar. (lot)
yuraqyamuyta [yuraxyamuyta] LPZ r.t. yuyarquy [yuyarqoy] r.p. Inferir. (arusimiñee)
Paqarimuchkaptin. Al amanecer. (pat) yuyarquy [yuyarqoy] s. Inferencial. (arusimiñee)
yuraqyay [yurajyay] (yuraq"yay)    CHU yuraqhyay
yuyay [yuyay] r. Estar consciente. (rk)
PTS Paqarimun, k'anchay.
yuraxyay r. mr.
Blanquear el alba; volverse blanco. (ceq, str)
yuyay [yuyay] r. mp. Pensar. (arusimiñee, ceq, lot)
yuraqyay [yuraxyay] CBB yurajyay LPZ PTS
yuyay [yuway] LPZ yuway PTS r.p. Recordar;
Yuraqman tukun. Blanquear;
r.p.
mente, tener en. (lot, pat)
emblanquecer. (xa, pat) yuyay [yuyay] s. Concepto. (arusimiñee)
yurichiy, wallpay, kamay [yurichiy, wallpay, yuyay [yuyay] simi. s. Idea. (arusimiñee)
kamay] r.p. Mana kasqanmanta imatapis yuyay [yuyay] LPZ s. Inteligencia. (pat)
rikhurichin. Crear. (arusimiñee) yuyay CHU PTS s. Memoria. (lot, str)
yuyay [yuyay] LPZ s. Pensamiento. (lot, pat)
yuyay [yuyay] s. Razón. (arusimiñee) yuyaysapa rimay, rimayrara,
yuyay [yuyay ] PTS s. Conciencia. yuyayrara [yuyaysapa rimay, rimayrara,
yuyayniyuq [yuyayniyox] s.t. Con conciencia; yuyayrara] simi. Oración compuesta. (arusimiñee)
con uso de razón. yuyayta quy yuyayta qu.wa.n CHU
yuyayniyuq [yuyayniyox] LPZ s.t. Persona Orientar, lit. darle pensamientos chanta
mayor. (pat) yuyayta qunku mamasman. (rk, trbk)
yuyayniyuq kay [yuyayniyox kay] LPZ Ser yuyayta unanchay imaginar. (dgh)
mayor. (pat) yuyaywan [yuyaywan] s.t. Racional. (arusimiñee,
yuyay jap'ichiq [yuyay jap'ichix] PTS s. (Márquez, 2004: 95)
Facilitador,a en el programa de alfabetización yuyu [yuyu] LPZ mallki. s. Hortaliza, verduras,
Yuyay Jap'ina. (k ) hierba comestible. (ceq, pat, encarta)
yuyay jap'ina [yuyay jap'ina] PTS s. yuyu [yuyu] mallki. s. Nabo; (Brassica
Programa de alfabetización realizado en el Norte campestris Linneo). (lay, smtq)
de Potosí, Sur de Cochabamba por PROANDES- qucha yuyu alga. (aul, smtq, encarta)
UNICEF.. (k )
yuyay p'itikuy [yuyay p'itikuy] PTS r. mp.
Yuyay chinkarpan, manaña yuyanchu.
Desvanecerse, perder conciencia. (dgh, x )
yuyay samaynin habilidad. (dgh, rk)
yuyay saphinchay simi. r.mp. Metaforizar. (rk)
Yuyay taripana [yuyay taripana] k'uski. s.
Objetivos. (ab)
yuyay-tullu idealista. (rk)
yuyayachiy [yuyayachiy] r.p. Intelectualizar.
(arusimiñee)
yuyaycha, yuyayki [yuyaycha, yuyayki] simi.
s. Frase. (arusimiñee)
yuyaychanakuy, yuyaysinakuy
[yuyaychanakuy, yuyaysinakuy] r.p. Compartir
ideas. (arusimiñee)
yuyaychaq [yuyaychax] LPZ s. Asesor. (pat)
yuyaychaq (yuyaychaj)    PTS wanlla. s.
Consejero. (lot, rk)
yuyaychaq [yuyaychax] s. Ideólogo. (arusimiñee)
yuyaychariy, yuyaychachiy [yuyaychariy,
yuyaychachiy] r.p. Proponer ideas. (arusimiñee)
yuyaychasqa, takyasqa [yuyaychasqa,
takyasqa] ph. Basado. (arusimiñee)
Yuyaymana, yuyaykachana [Yuyaymana,
yuyaykachana] s. Conjetura. (arusimiñee)
Yuyaymanay, yuyaykachay,
watuykachay [Yuyaymanay, yuyaykachay,
watuykachay] r.p. Conjeturar. (arusimiñee)
yuyaynin [yuyaynin] yacha. s. Definición.
(arusimiñee)
yuyaynin, ñisqanpi ñisqan [yuyaynin,
nisqanpi nisqan] simi. s.t., s. Significado.
(arusimiñee)
yuyaypakamayuq musuq. s.
Yuyaykamayuq, yuyay mana allin kasqanta
qhawan, jampin. Psicólogo. (rk)
yuyaysapa [yuyaysapa] s.t. Imaginativo.
(arusimiñee)
yuyaysapa [yuyaysapa] LPZ s.t., s. Inteligente;
conocedor de todo. (pat, rk)
REFERENCIAS

(ab) Balderrama, Ariel. (2012). Qhichwa simipi yachachiymanta runap yuyaychayninku.

(tesis de licenciatura en EIB, UMSS)

(arusimiñee) Ayma, Salustiano, José Barrientos, Gladys Márquez, José Montaño, Juan

Carvajal, Claudio Andrés S. y Elizabeth Gutiérrez M. (2004). Arusimiñee.

Castellano, Aymara, Guaraní, Qhichwa. La Paz: Ministerio de Educación.

(atd) Terán de Dick, Alicia.

(aul) Jacobs, Philip. (Comp.). (2005). Diccionario quechua - español Runasimi, en línea en

AULEX. http://aulex.org/qu-es/

(bert) Bertonio, Ludovico. ( 1956, 1612). Vocabulario de la Lengua Aymara. La Paz:

Editorial «Don Bosco», (facsímil).

(ceq) Club de Escritores en Quechua. (1972). Diccionario trilingüe. Quechua-castellano-

inglés. Tomo I. Cochabamba: CEQ.

(cerr) Cerrón-Palomino, Rodolfo. (1994). Quechua sureño, diccionario unificado quechua-

castellano, castellano-quechua. Lima, Biblioteca Nacional del Perú.

(dgh) Gonzalez Holguín, Diego. (1952, 1608). Vocabulario de la Lengva General de todo

el Perv llamada Lengva Qquichua o del Inca. Edición y Prólogo de Raúl Porras

Barrenechea. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos 1952.

http://www.runasimipi.org

(gro) Grondin N., Marcelo. (1971). Método quechua. Método de quechua=Runa Simi.

Oruro: Runa Simi

(h&h) Hornberger, Nancy & Hornberger, Esteban. (1983). Diccionario Tri-lingüe Quechua

de Cusco: Quechua English Castellano. La Paz: Qoya Raymi.


(h&s) Herrero, Joaquín; Sánchez de Lozada, Federico. (1974). Diccionario quechua-

castellano, castellano-quechua para hispanohablantes que estudian quechua.

Cochabamba: Instituto Maryknoll

(jal) Lira, Jorge A. (1982, 1941). Diccionario kkechuwa - español, 2a Ed., SECAB,

Bogotá.

(jdb) Berríos, José David. (1919). Elementos de la Gramática de la Lengua Keshua. La

Paz: Gonzáles y Medina Libreros Editores.

(jl) Lara, Jesús. (2001, 1978). Diccionario Qhëshwa-Castellano, Castellano-Qhëshwa.

La Paz-Cochabamba.

(lai) Laime Ajacopa, Teófilo. (2007). DICCIONARIO BILINGÜE. Iskay simipi

yuyayk’ancha, Quechua – Castellano, Castellano – Quechua. Segunda edición

mejorada. <<en línea>>

(lot) Lott, Philip S. – “Bolivian Quechua-English Dictionary.”

http://www.geocities.com/phillott/Bolivia/Dictionary02.htm.2000

(pat) Feliciano Patty, quechua del Norte de La Paz.

(pol) Vocabulario políglota incaico : comprende más de 12,000 voces castellanas y

100,000 de keshua del Cuzco, Ayacucho, Junín, Ancash y Aymará. Compuesto por

algunos religiosos Franciscanos misioneros de los colegios de propaganda fide del

Perú.

(poma)  Poma de Ayala, Felipe Huamán. Nueva Coronica y Buen Gobierno.

(rh) Howard, Rosaleen, lingüista, datos del quechua de San Pedro de Buena Vista, Norte

de Potosí.

(rk) Plaza, Pedro. 1983. Glosario quechua-castellano. La Paz: INEL (mimeo)

(rk) Rumi Kancha, quechua, Norte de Potosí.


(smtq) Academia Mayor de la Lengua Quechua (AMLQ) – Gobierno Regional Cusco.

(2005). Qheswa Simi Hamut’ana Kurak Suntur. – “Diccionario Quechua-Español-

Quechua. Qheswa Simi Taqe.” Cusco. Segunda Edición.

(str) Stark, Louisa R., Segovia Bayo, Manuel, & Segovia Polo, Felicia. (1971). Sucre

Quechua: A pedagogical grammar. Madison: Universidad de Wisconsin, Depto. de

Antropología. Mimeo.

(xa) Albó, Xavier. 1964. El quechua a su alcance. Tomos I-II. La Paz: Alianza para el

Progreso.

Salazar Gumiel, Angel David. (2000). Importancia de la biodiversidad de tubérculos

andinos, y su conservación en la organización de la producción: caso comunidad

Rodeo Alto, provincia Chapare. (Tesis de Grado, ingeniero agrónomo).

FACULTAD DE CIENCIAS AGRICOLAS, PECUARIAS, FORESTALES, Y

VETERINARIA “MARTIN CARDENAS” Cochabamba.

You might also like