Professional Documents
Culture Documents
Cẩm Nang Trường Tiểu Học (NXB Sài Gòn 1877) - Trương Vĩnh Ký (370 Trang)
Cẩm Nang Trường Tiểu Học (NXB Sài Gòn 1877) - Trương Vĩnh Ký (370 Trang)
DES
ECOLES PRIMAIRES
011
PAI\
iyj.-li. IWONG-VINH-KY.
vSAIGON
1MPR1MEIUE DU GOUVEHNEMENT.
1876.
Lo quoc-ngfr doit devenir Pderituro du pays H le
—
laut pour lo bion ot lo progres. On doit donc cherclier
h rdpandre cette dcrituro par tous les moycns, et l'on ne
saurait trop imiter la missiondontrimprimerie, quej'oso-
rais appeler infatigablo, fournit cbaquc jour do nouvclles
productions.
A mon tour, j'apporteh cette ceuvre mon modeste tribut
de vulgarisation par mon Mamtel de* ticoles primaires.
J'ai cru devoir consacrer le lcl' volumo dc ce travail h
1'dtudc, h la prononciation ct h dcs exercices de lecture.
Cette partie renferme:
1° Le sjllabaire quoc-ngir, suivi des exerciccs sur la
prononciation, les accents et l'orthograpbe ^ 2° 1'histoirc
d'Annam, depuis son origino jusqu' h l'avdnernent dc Gia-
long sur le trdne de tout 1'Annam ; 3° la chronologie chi-
noise jusqu'h la dynastic des Tbanh, qui regnent actuelle-
ment en Chine. Bien que l'utilite absolue de 1'hisloiro
chinoise soit contestable ici, j'ai cru devoir l'y introduire
h cause de la sorte de popularitd dont elle jouit, et parce
que jusqu'ici il n'a dtd possible de l'etudier qu'h 1'aide
des caractcrcs chinois, co qui est un obslacle decourageant
pour les enfants. Du restc, les livres d'bistoire cn carac-
teres chinois se font rares dans le pays.
Dans le second volumo, jc donne dc simples notions
sur les scicnces, pour prdparer les dlevesh suivrc plus tard,
en frargais, des cours plus importants.
P.-J.-B. TIlUONG-VlNH-KY.
— 3
S&ch nAy lh sach riU tdm lai nhfrng deu dai-citf ngu'6i-
ta phai hoc, de cbo con tre mdi vo tru'6'ng, hoc nhung
deu d;d lu'0'c mh pha ngu, cbo dang .dSn sau khi vho
trirfrng chung nghe day nghe giai r6ng cac deu ay thl
mau hieu hon lh m6t hai nu'a lh de mh ts)p coi, ti)p doc,
•,
P. TRUCNG-ViNII-KY.
— 4 —
Humh kim man dinh, bat nhu' gido tu* nhirt kinlu
TiV tir thidn kim, bat nhu* giao tu* nhut ngh§.
CIIUJ QUtfC-NGlT,
a b c d d o (f) g h i (j) k l m
n o *p q r s t u v x y (z) ,
A B C D B E (F) G II I (J) K L
MNOPQRSTUVXY (Z)
a h c d d o (f) g h i (j) k 1 m
n o p q r s t u v x y (z)
a a a e e i (y) o 6 o* u ir
Ba ba be ba be bi b6 bo*
bo bu bir
Ca c& ca ke kd ki co c6 ctf cu cu*
Cha cha cha che chc chi cho cb6 cho' chu chu*
Da da da de dd di do d6 do* du du*
Da da da dc de* di do do do* du du*
l.
— 6
gho ghd ghi go
-
Ga ga ga go go* gu gir
Gia gia gia gie gid gi gio gi6 gio* giu giu*
Ha hft lia he hd bi ho h6 ho* bu lur
Kha kha kba khe khe kbi kho kh6 kho* khu klnr
La la la le 16 li lo 16 lo" lu hr
Ma ma ma mc md mi mo m6 mo* mu mir
Na na na no n6 ni no n6 no' nu nu*
Nga nga nga nghe nghe nghi ngo ng6 ngo* ngu ngir
Nha nha nhii nhe nhd nlii nho nh6 nho' nhu nlnr
Pha pha pha phe' phd phi pbo pho pho' phu phir
Qua qua qua quc qud qui quo quo quo* quu
quu*
Ra la ra re rd ri ro rd ro* ru'
ru
Sa sa sa se se si so s6 so' su
su*
Ta ta tli te t6 ti to t6 to* tu
tu*
Tha tha tha the thd thi tho tho tho' tlnr
thu
Tra tra tra tre tre tri tro tr6 tro* tru tru*,
Va va va ve ve vi vo v6 vo* vu vir
Xa xa xa xe xe xi xo x6 xo* xu xir
7 y 9
ct (l U cl cl
f dau s&c ^ dau huyen • dau nang ^ dau hoi ~* dau nga.
VlfiT SO.
123456
I II III IV V VI VIII IX
CHU*
10
X
12
XII
7
VII
8 90
30 40 50 60 70 80 90 100 301 400
XXX XL L LX LXX LXXX XC C CCCI CD
500 600 900 1100 1500. CCCC
D DChaylhlCC CM MC MD.
,
DM
HQC tr6 IIQC thuOc roi thi bat nd ti)p viet vh tap dQC s£ch.
BAl T.\P DOC.
An tbit cbon d6n ngon riet, mut h$t mit ucH ngQt dicn.
Cbon bdn dat h)t-dat lan-lird*t.
C6n toan ligu tinh todn, thodt dau nd dam don ki£n
cho may khoan.
Nd toan khoan c6i bhn todn, tinh chosm lay dat loan
choi, nen mdi sinh o&n thu ra Ihm vi)y.
Con thtm-lan can con ran-moi.
NOl DOT.
Uo*c c&c hang cung du*Q*c ich, song quang ngang quang
dQC khdng diing fch mh lai u6ng.
Ngu quang Ih Quang-nam, Quang-ngfii, Quang-binh,
Quang-trj, Quang-dirc.
Vi^c ngu'6*i thi sdng, vi£c minh thl qu&ng.
Di tiing xac, cd mac do tang.
Mang trap di du*6*ng vang, gap ke cutfp lay cua quang
trap, tat qu&ng vo quan miroTi buong, ldn giu'6*ng ngu
tbang mot gitic tdi tang sdng.
ba bon tu6i, cd deo ciii chu5i, 6* cho m^t bu6i, da*m ddi lu5i.
DO TAP DQC.
Ngon limfit mfr, tot vhng son,
VI IIQC mh nen hoi d* con !
Kinh siV ca-kO lh cua tot,
Van chuong goi-ghem ay mui ngon,
Co*m cha ao me sau thy bien,
LOc chua cong thay nijng to* non.
Hai cluV phu'ong tri tua nam giii*,
Cho hay con thao phutfc nhh c6n.
CACII DAY.
H5 tr6 nho md'i v6 thi phdng vo* theo dfi ra tru'd*c n&y,
giao cho nd, caf) cho m6t tro cu dft biet ro mh nhac-bieu
chi-vc cho nd.
Phan ld*p ra mh day cho d5 : Nlnr liQC-tro dti biet viet,
biet dQc thi btit nd viet mo, bat dQC m<)t doan sacb cho
le cho xu6i.
Viet mo thi lay nhfrng tuong, van, tho', plni, mh ndi
cho nd viet, viet roi thl thay coi mh sua lai cho nd, cho
chinh cau chfnb chu*.
C6n m5i bu*a hoc, bat nd kiem cau btit, cau doi, 16*i
phirottg ngdn tuc ngu*, didu ngonvan vttn, mh viet ra m<)t
d6i cau chang han, dem td'i nt)p cho thay sua, gdp nhung
cai tty lai, de mQt noi.
Day totin thi trtrd'c het day bon phdp, CQng, trir, nho'n,
chia, cho rd. R6i cii* ra bhi do cho nd,mt\n cho quen.
(Nhtr cd lhm ra mQt (t thti' ay sau n&y de lhm intiu.)
Dtiy phep do cfing v<)y.
Sau het cu' theo trong meo day IIQC tieng Langsa to*
thti' 6, 7, 8, 9. mh day nd CIQC v5n tieng Langsa clto qucn.
Nhtrng tt)p nd hoc nd viet m5i bu*a IIQC thl Ihay stra
rdi d5 nghy v6 cho nd, cho d5 xdt diVa nhc tr5-nfti, dting
nhu* quan cd d6i thl thay cd san mh n$p cho quan.
(1) II6ti(3i.
(2) CtV/i Chn.
(3) Cihi lKjng-trap.
(4) Cthi Ndi nng.
— 19 —
Cu nam du*d*i bai Chau-so*n,
vach thhnh cao ngttt, dii sang An-h6a. (1).
Sirc tr6ng ra thhnh nho tren ntii, (2)
hay lh thhnh tan thu ddng day ?
Bi^n-son viing NgQC tot thay!
mh tren vting Bi^n lang rhy nlm* ao 1
NIIlJT-TRlNH
tto Ch\it stfp ra Dli-ndng.
TOM LAI
vi5 sir Tfcn CAC nt>i VUA NirtVc ANNAM (1).
2° LAC-LONG-QUAN.
Ong Siing-ltjm 16n n5i qucVn cha dijit hit)u lh Lac-long-
quan, vl lh d6ng-doi r6ng n6n hay 6* ntrd*c, khi ay b4n
Thu vua De-lai, di tufin phfa nam, dan Giao-chi m&c phfii
cung don nfing ctrc kh6 \ ndn ra md ntrd*c mh kdu-van
vd*i vua, Vua lien ldn, di ttVi ch6 hhnh-dit)n \ vua Be-lai
di choi khoi, thl trai gfii v<Vi bh Mu-co* lh cung-nir y6u
c6a vua Be-lai, d6 dem ve 6* vd*i minh sau de bQc du*o*c
?,
mOt tram trirng, nd* ra mOt tram con trai. (chuyt)n tuy lh
hoang-dhng dd cmic mh cd goctrongsu* truydn lai lhm-v^y),
D6n sau vua ndi vdi Mu-co*: tao lh d6ng r6ng, may lh
d6ng tien, liVa nutfc khac Wiau, n6n 6* vcVi nhau khdng
du-Qfc. Lien phan-re nhau ra, m6t dhng la titm Ifinh 50
con v5 nfii, mOt dhng lh rong thl dem 50 con v6 dirdi
bien Nam-hai.
Lac-long-quan, truyen ngdi lai cho cort dfiu 16ng,
31
3« HtiNG-VlTOTG THtT I.
Vua ddng d6 tai hO Van-lang, n6n tdn mrtVc khi ay cfing
kdu 15Van-lang.
Phfa d6ng fgidp Nam-hai,
Phfa tfiy giap Van-nam, Lfio-quh, Ba-thuc.
Phfa nam giap nutfc H6-t6n bay lh Chidm-thhnh.
Phfa bac gifip dat Quang-d6ng, no'i ho DOng-dinh.
Vua b6n lnp mi6u tai Ihng t6 quan nd mh th6*. Qua dcVi
nhh Ly phong lh Xung-thi6n-lhiin-vu'ong. Ng6ai dan-gla
keu lh 6ng thanh Gidng.
— 33 —
9° Hting-virong tlni*VII \
10°Iiung-vu'ong thtV VIII ]
ll°Hiing-vu'ong thtV IX j
12° Hung-vuwng tluV X
I
13° Iliing-vtrcmg thiV XI f
14oIIfing-vtro'ngthu' XII \
„, .,
/u:.b°Mqua; k,,0ng *
15" nfing.vu.fl.ng thtf. XIII ( no1 t0PI V1(<c cac vua nav'
16° Ilting-vtrong thiV XIV \
17° Ilung-virong thti* XV \
18° Ihing-vu*tmg tluV XVI I
19° Ilung-vucmg thtVXVH /
H. NIlA TIHJC.
Vuu An-dicctng-vuomj tr\ 50 nCim,
Nam giap thin, trutVc Chiia CtVu-the 256, bciii Thu, nhh
Chiiu vua Nan-vtroiig nlini thiV 58; Phan lh vua uu*d*c
Thiic gom cttro'c nirtVc Van-lang, cai ten lai lh Au-lac,
ddng d6 tai Phong-hhe (bay gicr Ih Btic-ninh, huyOn D6ng-
ngan), lhm vua Kty higu lh An-duong-vtrtmg.
BircVc qua nam thii* 3, thang 3, vua xay thhnh Loa-thhnh
tni l>6ng-ngan huyt}n, dtit Phong-khe (Hac-ninh), binhnd
cd Khiic di cong queo nhtr con 6c, ndn keu lh Loa-thhnh
sau cM lh Tu-long-thhnh Thu lai kou lh C6n-16n thhnh
•,
con gh thi con gfii 6ng quan cfing chet ntra, Vua day sai
16n niii dho xu*o*ng dot ct6 xuong sdng. Roi ve xfiy thhnh
nOi trong nu*a thang hohn-thfynh het.
Khi fty riia Kim-qui tir-gifi vua mh di, thl vua xin cho
vua phdp gi mh giu* thhnh cho vfrng. Riia Kim-qui rtit
cfii mdng nia, dua cho de lhm cai ltiy nii mh cu* gittc,
tbi giftc phai thua, Tbfin Kim-qui xuong mrd*c lan di mttfc.
Vua An-dircmg-virong, md*i day 6ng Cao-16 lhm cfii nfi
tra mdng rtia lhm ctii lfty, k6u lh Linh-quang-kim-trao-
thfin-no.
Nam nham-tf Ih nttm thtV 9 vua An-dtnmg-virong, ben
tay trtrd'c Cbiia giang sanb 249 nam, ben thu nhh Chau
mtit nu*d*c di. Cac nu*d'c chu* hfiu nhh Chau phong ra, lh
Trfin, S6*, Yen, TriOu, Nguy, Te, danh nhau hohi mh gihnh
lhm vua Trung-quoc, nen k6u dcVi tty lh dcVi Chi^quoe
I>en nam 37 vua An-dircmg-vtrtmg, thi b6n thu nhh Tfin
da gdm dtrc/c cfic nu*tVc hau rfli len ttVc-vj hohng-de (Ih
nfim 26 vua Tfin-thi-hohng), ben nu*d*c Giaochi, tai huy6n
Ttr-lidm, cd mOt ngtr6*i Annam ten lh Ly-6ng-trong, (sfich
dtVi Dai-thanh lai bi6n lh Nguy6n-6ng-trQng), cao 2 trtryng
3 thu*d*c, tliutr trai Ihm lai trong huygn, bjquandocdfinh
d6n \ gi«)n b6n bo qua bdn Thu hoc-hhnh thdm, lhm quan
nha T<1n. Vua Tfin-thi-hoang, sai lhm quan Hiqu-iiy dem
binh giu* dat LJim-dho, oai rting nu*d*c Hung-n6. D6n sau
gih y6u v6 lhng, chet roi vua Tan-thi-hohng thtrtrng ti5c,
3.
— 38 —
day dtic tirc/ng dong ld*n, cd may trong bttng mirtri ngtrcVi
v6 dtrcrc, dtrng ngohi cira Ham-dtrcrng, Ttr-mft. Khi cd
Ilung-n6 v6 chau thi dtrt may cho tay chtfn may ddng,
con mat gu*6*m-ngd^ qutin Hung-no ttrong quan Hit)u-uy
c6n song, mh SQ' khong dam pham bo-coi Tttn. Den d6*i
nhh Dtrtmg, otig Tri^u-xtrong, Ys. quan cai Giao-chau d6
hO, thu*6'ng dcm tliay Ly-6ng-trong, trng mOng gittng sach
Xuan-thu, nen lap mi6u ra mh thd*. Qua ttfri Cao-bien ctiinh
pha Nam-chiou, ciing hay hien-frng mh, giiip nen tu-b6
mieu lai, lai tac hinh bang g6 mh tluv, ctat lh mi5u Lf-
hit)u-(iy. (tai Hh-nOi, huyt)n Tir-liem, lhng Toai-hti'o'ng
btty-gio* hfiy c6n.)
Nam 44 vua An-dtrong-vtrong, (ben Thu vua Tan-thi-
hohng 33.) Vua nhh Tan ham ciia chau-bau ben nu'd'c
Nani, nen sai Do-tho* Ihm quan biOu-tiy qua Lanh-nam,
lo lfjp Quo-lam (1) Nam-hfii (2) Tu'Q'ng-qutin (3) ; dtjt
Nhtim-ngao liim Nam-hai-tiy, c6n Tngu-da Ihnt Long-\uy6n-
lOnh, dem muoi van dan tdi chotin cd y muim,xam lay
qua Annam. Mh ngit'6'i nu*dc Vitit khong cliju theo, lai
4at KiOt-tuan Ihm ttrd'ng, giet Dd-tho' di.
Qua nftm 48 vua An-du'0'iig-vtro'ng, (37, Ttln-thi-hoang),
vua Tiin cho Nhfim-ngao, Tri<)u-dh qua xam. Tric)u-dh
dem binli noi Btic-giang, ntii Ti6n-du, danh vd'i vua An-
dtro'iig-vu'o'ng mh bj eai jiti linb vua bftn phai thua chay
v6, c6n Nhfim-ngao, tti ctao thity tcVi TitWgiang mac bt)nh
cfiiig trtV lai. Nham-ngao, ndi vd*i Tric)u-dh rang : nhh Tfin
se mftt nu'd'c, djp tot quti strc cbo dirc/e l$p nu*d'c ridng;
nen trucVc bet tbi giao quo'n lai clio TriOu-dh. Mh Tri<)u-
dh kinh oai stVc eai thiln n6 vua An-du'cmg-vu'cmg,
k6u tbiin Kim-qui. Kim-qui hit)n 16« ndi gitjc 6' sau lung
sao kh6ng chdm di. Ngd liii thfty cd mOt minh nhng Mj-
(1) Blnh-giang lhsfing Thi6n-dii'c, ttdn lu btr-giung, DOng-ngiiin,
dtrdJi Ui binh-nan giung.
— -40
-
chau, rfit gtrtrm chdm di cftm cfii sirng tay nhay a xuong
-,
bien mftt di. (1) Trong-thuy nom theo dtiu 16ng ng6ng to*i
(\6 gap xac vo", 6m khdc, de tr6n ltrng ngira dem ch6n
mOt ben thhnh Loa mh bo'i tlnrtmg ti§c VQ* qiia, n6n tlio*-
r,
than ra v6 tdi cai gieng cho Mj-chau khi tru*d*c hay tam,
buon-ba qua dam dfiu xuong gieng chet di.
Nam gitip ngQ, ben Thu nhh Tfin vua Nhi-tho nam tbu*
3, trird'c Giang sanb 207 nlim, Trit)u-dh ltiy dtrcrc nird*c
Annam kbi tty keu lh Au-lac nhftp vdi Qti6-lam, Nam-htii,
Tu'Q'ng-qtifin lam mt)t nu'd*c,ien lhm vua xtrng lih)u TriOu-
vo hay-lh Nani-vi<)t-vu*o'ng.
Vua ddng cto tai Phi6n-ngu trong qut)n Nam-htii (hay-lh
ttnh thhnh Quaiig-ctoiig); Vua mo* lftn bo*-c6i ra, lay nu*d'c
D6ng-au (bfty gio' Phird'c-kien) Tay-vi<)t (tlnh Quting-d6ng)
va ctic x\V nho-nho xung-quanh nh$p vho nu'a.
Vua Trii)u-v6 16n Ihm vua ttu*o*c mOt nam, ke ltiy b6n
Thu iiiat nu*d*c; iilia Tay-han 16n trj vl thidn-ha.
Qua nam tlnV 12 vua TriOu-vo, b6n Thu vua Han-cao-
hohng-de (nam thii* 11) sai Luc-gia lhm su' qua dem an
phong cho vua, giao u'd'c vtVi nhau thong stV qua lai.
Vua TriOu-vo-vtrtmg ki6u-ngao, chang cd tifip dfii siV
thco phdp thtrtVng, ntim treo-mtiy doi sii* v6. Luc-gia thtiy
vi)y thi lay 10 mh trach vua, ndi phdp, ndi phai chang cho
(i) Mldu Thuc-virtrttg biiy-glcr cbn ty.i Nglit)-un, ntii MO-du, xft
lltra*ng-dflng-thiinh.
_ 41
—
vua nghe vua m<Vi 16mjc6m ngoi dtly, mh ndi Citng siV
•,
rang: « gia 6* xti* mQi-ro* dfi lau, quen het 16-phep, xin
« su* chd* chap » roi dftn-lan hoi stV, chd* minh mh sanh
vcVi Ti6u-hh, Hhn-tfn ai hcm ? Thi siV ndi cd khi cd 16 Vua
hon du'Q*c. Vua lai hoi rang: « cbn ta vd'i hohng-de bdrt
t Hfin ai ho'n ? » Luc-gta ndi : « hohng-de ben Hfin lh
«
dttng noi lay dfri Ngh dS, Tam-vuwig, tri dan ke ba
« van, dat r^ng 16n ke muon dam, gihu cd trong bon
« hion, thuo* nay chira cd ai du'Q*c vay. Nay vua bat qua
« quaii chua duc/c mtroi van, 6' 10n-hjo theo dQc niii me
« bien, sao cd dfim sanh vcVi vua nhh Iltin dang? » Vua
cu*6i mh ndi rang : « ta tioc khong cd lam giac h6n ay,
« ai dfim chtic ta khdng bang vua Han ? »
Vua cfim sti* 6' lai vh thang, vi ndi 6' b6n nay khdng cd
ai mh ndi chuyt)n trong dfii cho cua-ctti, chau-Mu gta
•,
dting nghn lu'Q*ng vang lai khi stV ra ve, ciing du'a cua
-,
2o TRI$U-VAN-VUWG.
(Tri i2 niim, s6ng 52 tuhi, tiv 136 t&i i24 T. G. SJ.
TrQng-tlil Ih con Tric)u-v6-d6, nho' VQ* chl mh lhm cho
cha minb Itiy du'c/c nu'd*c, thi mlnh cfing |chang nho* chang
hu'6'ng dti'Q'c, vl mac phien-nfio vl minh lhm cd* cho VQ*
mlnh chet, n6n nhay xuong gi6ng mh chet di, may c6n
de mOt dtta con trai lai t6n lh H6\
116 lh con TrQng-thi, thi lh chau nOi vua, 16n Ihm
vua
liiOu lh TriOu-vaii-vuong. Cach mOt nam, qua nfim sau,
vua nu*d'c Mfin-vic)t* t6n lh Sfnh qua xam btV-coi nucVc Nam.
TriOu-vtin-virtmg giu* trcVc vcVi vua nhh Han, sai sti* dem
tho* qua mh btio vd'i vua Thu mh»th6i. Hiin-v6«de* H6n sai
quan qtian di danh gicH vua Sfnh di roi sai Trang-tro*
•,
qua th6ng tin hji vd*i vua bay. Vua mfing vh cAm {hi*c vua
nbh Han, non sai con mlnb lh Anh-te* qua 6* cliati lhm con
— 43 —
tin $ lai ndi vd*i su* rang: « My-gio' nu*d*c md*i bi giac-gia,,
« xin sii* ve trtrd*c, sau ta sua y6n trong nud*c ta se qua
« chfiu bohng-de. »
Khi siV ve rdi, thi dinb-thfin gian vua, bieu dirng cd
di \ cd thtV Hfin tbi cti* diing 16 mh thtV, dirng cho thttt
16 thi tboir, chd* nhir di qua ben nhtr vua ndi, tW se ve
khong dirtrc dau. Vua nghe licn kieu bc)nh mh khong cd di.
Nam thtV 11, Anh-te tir trieu nbh Han mh ve*, ke ltiy
qua nam sau vua cha lh Trit)u-van-vtrong thang hh.
[3° TRIEU-MINH-VITONG.
(Tri dwirc 12 nitm.)
sfinh ra cfing nhu* hfiu, n6n cfio bt)nh klidng tti, mh sai
con lh TbtV-cong qua Ihm con lin.
Vtia tri du'o*c 12 nam rdi bang^ tlii con thtr t6n lh Ihrng
dfi h)p lhm thai-tu* len ng6i th6 vj.
4o TRI^U AI-VU^O^NG.
(Tr\ 1 niim.)
Thai-ttj* Huiig 16n lhm vua hitiu Ih Ai-vu*o'ng, phong bh
'
Cti-tb} 16n Ihm Thdi-hfiu.
Thuo* fry ben vua nhh Hfin sai An-quoc Thieu-qtii lhm
StV qua du vua vUoi Thfii-htju ve chfiu hji sai Chung^
r,
quan qua bdi them mh gitip I6*i vuoi Thieu-qui cho du*Q*C
vit)c•, c6n binh thi ddng ddn Qu6-dtrtmg mh cho* sti.
Vua thl c6n nho tu6i, bh thai-hau nguyen thuo* tnrcVc
chua dung ltty Anh-t6 lh con vua Minh-vtrtfng, tlii cd trai
gai vuoi anh sii* Thieu-qiii tty, n6n nay ngira quen dhn£
cu, gap nhau cftng thong dam nhtr cfi \ ngtrdi trong nu'd*c
ct6u hay, bh Cu-thi SQ* loan, tt6n mu5rt nli5' oai nhh Htin,
khuyen vua cting qutln than dfiu Han di cho xong. R6i
chay to' chiu sanh nhir chu* hau, ba nam v6 ch^u mOt
lan, vi xa-xuoi cach-tro*. Vua nhh Ilan chju, ban ftn bac
cho vua vh cho quan thira-tu*6ng lh 6ng Lfr-gia, vftn van
Vua cting bh thai-hiiu dang lo sam-sira ve chfitt khi ay
5
6ng Lu'-gia dfi gia, lam ttrcVng dfi ba cttVi vua, mh cd quyen
the 16*11., trong nu*(Vc dan hct thay deu phuc, can vua hicu
dirng ch}u di chiiu \ vua khdng nghc. Lu'-gia nhidti phcn
kieu b()nh khdng chju ra m;it sti* nhh Htin, stV giiin lo miru
muon hai Lu*-gia, bh thai-hfju md'i lhm ti()c ru'Q*u dtii yen
stV-gia, ctic quan ctai thiin don du* yon, bh thai-hfiu gay
hoi sao Lfr-gia lai khdng chiu nt)i pliQ nbh Han, Lfr-gia
bo ra, bh thtii-hfiu gifjn muon rtit gifio dfim tti, mh vua
can di. Lti'-gia ra, ctio hc)nh kh6ng di chfiu, de lo h)p binh
lhm loaii» Bh thai-hfiu muon giot mh lhm khong noi, vua
nlih Hiin nghe LtV-gia Ihm vfjy, thl sai Hhn-thi6n-thu vcVi
em Cti-hfju lit Cfi-lac dem 2,000 binh qua.
Khi tiy Lu'-gia mdi rao trong ntrd*c rang: vua thl con nho
tuoi, mh ba Cii-hfiu thi lit ngtt*6'i Hftn, nen th6ng sti' muon
dein ciia bau trong nu'd'c tdm-thtiu mh dang cho nlih Ilan.
Ben hi()p vuoi ttrdng em danh giet vua vh bh thiii-hfiu,
hji ctic sti* nhh Ilfm di het rdi ru'6c con dtiu I6ng vua
•,
Miiili-vu'o'iig lh Kion-dii*c toft 16n lhm vua, bi<)u la Thut)t-
du'tfng-vu'0'ng.
45
5o THUAT-DUWG-VWNG.
(Tr\ 1 ri&m.
—
Ncim 111 T. G. S.)
•
Lu-gia t6n vua Thuftt-du'o'ng-vtro*ng roi, lo di dftnh giet
bQn stV Hhn-tbien-tbu vuoi C6-lac rao di het. Ben Thu
vua nhh Hfin nghe lion sai nam dao binh qua vay hftm
thhnh Phi6n-ngu danh lay ntrd*c Annam. Vua *& tu'd*ng
LiV-gla chay di ra bien, chay khdng khoi, vua bi T6-
hoang, Lfr-gia bi tay D6-ke.
Thuo* tty nhh Tay-han Itty dtro*c nu*d*c Nam-vit)t, thl chia
ra lhm 9 quftn:
1° Nam-hai 6 huyc)n (1)
2« Thu'o*iig-ng610 huyt)n (2)
3oUfit-lam 12 huyOn (3)
4<»HiOp-pho 5 » (4)
5° Giao-chf 10 ' » (5)
6° Cu'u-cho*n 7 »
(6)
7° Nlnrt-nam 5 » (7)
=
8° Chau-nhai (dt>i DucVng Nhai-chau; dtVi Thanh nay
Ih Qulnh-chau phii. (1)
9° Thiem-nhl (Dirong ctti Thiem-chau dtVi Thanh bay
•,
PIIAN-TIltf 2.
(Tic Chiia gidng sinh cho dSn ndm 968 sau G. S.)
Nam Tan-dfju hen thu gftn rot ttfri Tay-han, vua Ai-de
thang hh, vua Blnli-di* len ngoi, tty Ih nam dtiu Clnia-ciVu-
tho ra do'i ben nird'o Juttea tai tbhnh Bethlehem.
Bh Tru'ng-tnic diinh vd'i Ma-viOn.
Ntim Canh-tf, sau Chua-giang-sanh 40 nam, lh 7 niim
sau Dti*c-chiia-Gi-giu (Jesu) thang thien, thang hai bh ntr
vtrong Trtrng-triic la con gtii 6ng quan lac ttrd'ng 6* huy<)n
Me-linh xtV Giao-chi, nguyen lh VQ' ngtro'i Thi-Siicb 6*
buy<)n Chuu-dien, (1) bj nguoi T6-dinh lh quanThiii-thii
ltty phdp rieng mh giot di, ncin gian lo tr-tt thttcho chdng,
ben hi()p vcVi em gai Ih Truiig-iihi cttng ke |tiim-plnic Iftp
binli dfiy giac keo td'i hftm thhnb. Ngtrtfi T6-ctinh chay
riot vd Nam-hai vd thu di. Khi tty CtVu-cbcm, Nhtrt-nam,
HiOp-pho ctdu ii'ng theo, phia Lftnh-nam 65 thhnh cung
ddu phuc het, tbi bh Trtrng-trtic xtrng vu*o*ng ddng ttd
tai M6-linb.
Qua thang cliap nfim sau b6n D6ng-htin (ki6n-vo-17,)
sai 6ng tu*d'ng Ma-vit)n keo binh b6 thfiy qua danh. Qua
don thang 3 nam sau nu'a (nlidm ddn, 42 S. G. S.) qiiiin
6ng MfoviOn tdi Lcmg-bqe, (2) bit Tru'ng-trac tbtiy binh
' (1) - -
Dtri L6 lit phti Tatn-ddi.
tlnli Saw-tdy,
Dtri nay lit plid Vtnh-ltrtrng,
(2) — DAm tijd thanh O^i-la, phfa tdy cii dtrcrng Tdy-nlm. — DM
JA odl ton ld Tdy-hfl, bdy gitV Id Tdy-hd tyd tltdnh Hd-nOi.
ngWch manb lam, li6rt lui ve gifr Cftm-kh6 (1), Saura cu*
chi6n thua di chet ctt bai chi em. Dan cd Ifjp mi6utaitinh
dc thtV hai chi em, lh nir anh-hiing.
Ong Mft-viOn ltiy ltji diro/c ntrtrc Annam, tbi lfjp mOUai
dong tru tai ttttt Kham^chau noi C6-lau-d0ng , mh cd khac
16'i tlit) rang : «Ddng tru chiet, Giao-cbi diOt» nen ke qua
ngu*6i lai so* nd nga, lfty dd, lfiy gach, mieng shnh, mh
nem vho dtrdi clio*n nd cho vfrng, hda ra lau do*i bic)t
tich mtit di, btiy-gio' khong biet chac ch6 nho mh nhln.
VUA SI-VUONG.
Tri 40 n&m (tw 186 tdi 226).
6ng ay lhm chtia m<)t coi \ nen cfing nhir la vua vfiy Lat
vl ong tiy hay chu' lam, tlay dftn IIQC chu* nhti, hoc sftch
nhu, bat dting chti* nhti. Ngti'6i-ta tbu'6'ng ke ntrtVc Nam
IIQC theo chu' Trung-quoc cti ntrdc lit tir khi ay.
Ong Si-nhip lam vua the ay ttirtrc 40 nam, mii qua do'i
di roi tbi con lit Si-huyciing ti.r xirng lh Giao-chi thiii-thii.
Mh b| Lu'-dai lh tu'd*ng nhh Ngo gj.it ra dau mh giet di cti
sau anh cm.
Annam hji bj nhh Ngo, NgQy, Tan, Tong, To,( Lu'o'ng
ltiy mh cai trj 314 nam (tir niun 226 tdi 540 sau G. S.)
hd-dijt Ihm vua, cliinh lay dtttrc hai qufjn laNhut-nam, vdi
— ($1 —
*Guw~cho*n. Quan thu-su* Giao-chau Jh $6-vi0n, dem bjto|i
dfinh du6i vua Lam-ap mh lay lai du*o*c ca hai huyt)n. D6-
vign mat di rdi, thi^nhh T5n bi6t o*n b6n dtjt B6-tuO-dO,
<la con ngu'6*i 16n noi qu6*n tha-str cho cha ma^ coi lay qui)n
Giao-chtiu.
Nam 420. D6-tut)-dO noi gtrtmg cha, ddnh pha* nu*o*,c
iLam-ap chdm giSt htm nu*a phan. Vua Lam-ap chju dSu,
dem ttin-cong do quf-bdu, vhng, bac, ttdi-mdi, cung VQI
Jd*n, thl I>6-tu0-d0, m<K tha ma tra quan bat du*Q*c ve\
Qng D6-tu0-tt0, lh ngtrM thanh-cao tuMt), an-6* ti6t-
nkit)m, hay thu*o*ng dan, hay % trircVng day dan, cam chfla
mieu, nlifn b6ng-10c mh phat cho dan, nam mat mtia ddi
,
khat; n6n dan phuc lam, trong qitiin dau dd an-nhhn
thdi-binh.
Nha Tong (thang du*o*c nhh Tan) vl c6ng-nghit)p cha,
h6rt phong cho Hoang-van lh con 16n Ihm quan tlnVsir th6
cho cha, khi D5-tut)-d0 chet \ sau lai d6i v6 Ihm quan
£Hnh-uy.
'Ntim 436. Nha Tong sai Bhn-h6a»chi, lhm quan thii-stV
Giao-chau, qua danh Lam4p. Pham-du'tmg-mai, lh vua
Lam«ap tu* B6-tu<M0 ch6t di rdi, nd cu* nd xam-pha ludn,
nd laj kidu-ngao xin vd*i nhh T6ng cho nd cai-quan lay
ca xtV Giao-chau mh nha T6ng kh6ng cho.
0hn-h6a-chi don sang, thi cd 6ng T6ng-xdc tlnh-nguyt)n
di d&nh, nhh Tong cho Ihm tirtfng-quan, cat binh di tien
phong dgo Dan-h6a-cW. BJ voi Lftm-ap binh d6 hohi, Tdng-
x&c, dan Wnh str-tu* mh tan cu* vcVi voi, voi that-kinh r&ng
mh chay tan-tdc. T6ng-xdc, du6i dhi theo ddnh l&y diro*c
nu*d*c Lftm-ap. Vua nd Ih Pham-dtrcmg-mqi, tr6n di diryc
khoi. Ditn-h6a-chi, lay do bfiu la kh6ng biSt lh bao nhi6u,
lai phd Wnh but bang vhng cua nd tho* mh lay hcrn may
mu6n can» Cd mOt minh T6ng-xac khong them lay m^t
4
_ 52 —
v«)t gl het: di lhm sao v6 lhm vt)y, kh6ng thdrn mOt mdn
nho sot.
Quftn Lam-ap gifr dtjo M6-chn, n6n hay tht> ttrcrng but
ld*n duc bttng vhng thiOt. Mh Dhn-h6a-clii, vd b\ cach chuc
lai bj bOnh, mh httng thay hinh mtiy tu*Q'ng tty hign ra
tru'cVc con-mat hohi cho td*i chet.
Nam 479. Quan thti-su' Ly-tirtmg-nhan mat di rdi, thl
con ten lh Ly-thiic-bien, len tho" lay. Sai di qua nhh Tong
chu*a kjp to*i noi, thl nhh T6ng da cd sai Tbam-hodn, qua
ngoi thti-su*, c6n cho Thuc-hien, lhm quan ttr-ma mh
th6i. Tlnic-hien cir dem binh ngan gitr cdc neo kh6ng
cho Tham-hodn vho Giao-chau. Nhh Tong ciing phai do
cho Thiic-hien lhm lay quan thu-su*. — B6n thu nhh Tong
bj nhh T6 lay nvrtVc.
Ntim 485. Nhh T6 gi«)n sao ngtroi Thuc-bien, kh6ng cd
cong, thl sai Lu*u-khai de.n binh qua ddnh. Thiic-hien so*
lien dang cho nhh T6 20 d6i quan dOi mu bac thiOt mh
xin bai binh Te kh6ng nghe, n6n phai qua ddu.
Nam 487. Nhh Te sai Ph6ng-pha>thring qua ngoi Giao-
chau thu-su*. Anh quan ndy m6 coi sach qud chirng den
d6i bo viOc quan, gia-d6 dau mh coi sdch. Cho-n6n quan
trtrtVng-stV lh Phuc-dang-chi chuyen quycm m^t mlnh.
Ph6ng-phap-thang hay dirc/c bat b6 t6;tonti6n-bac nhieu
lo vdi em re 6ng ay md*i khoi dang. R6i ra dem binh cua
minh bat Ph6ng-phdp-thiing giam tu lai ndi nghi va cd
bOnh Ihm viOc quan khdng dtrcrc. Ngoi giam buon Ph6ng-
phap-thang nan-ni xin sach mh coi, thl Phuc-dang-chi,
kh6ng cho. Lai tau doi vd*i nha Te rang Ph6ng-phdp-
thang dien. Vua nhh Te tuy khdng lay Ihm thdt mh cung
phai de cho Phyc-dang-chi lhm quan thu-su*.
Nam 502. Nhh T6 mat nird*c, nhh Ltrcmg 16n.
— 53 —
VUA TRlGU-VIfiT-VinMG.
Tr\ dw<rc 23 nam,
Nam 605, Cdc quan nha Tuy ndi nu*d*c Lam-lp cd nhieu
d6 Mu l^, n6n vua nha Tuy day Liru-phircng lay binh da"
ddnh lay du*Q*c nutfc Nam dd mh di ddnh Lftm-ap. Pham-
chf lh vua Lam-ap dem binh va voi ra mk cu% mh b} Ltru-
phiroug dho hfun tlia cbdng, trti bai \ quan Lam*ap du6i
theo bj sup ngfi. Ban nh thl voi, chay trcr lai dap binh
Lam-ap vtV tan thua. Lu*u-phu*o*ng du6i dhi theo, qua kh6i
dong-trti 6ng Ma-viOn, ho*n 8 nghy du*tVng, mdi ttVi kinh
— 56 —
d6 nu'd*c Lt)m-ap; chdm giSt nd k6 mu6n, v6 thhnh ltiy
than-clui bting vhng ctia vua nd 18 cai.
Roi cham dti ghi cdng riit binh ve\ Binh bj strng chon
16n mh chet hcm trdt nira, mh Lu'u-phu*o'ng cung b} h|nh
chet di nira.
Ctich 13 nam Ih nam 618, vua Cao-t6 nhh Du*6*ng dtinh
du*Q'c Tuy 16n lhm vua, dat ngiroi Knau-h6a 16n Ihm Giao-
chau-dai-t6ng-quan, lai cho ttrd*c Dhm-quoc-c6ng.
Nam 650 vua nhh Du*6*ng dttt xu* Giao-chau 16n lhm
Annam-d6-hO-phu, thong qudn 12 chau :
!1 T6ng-blnh.
2 Nam-dinh.
3 Thai-blnh.
4 Giao-chi.
5 CUn-dMn.
6 Long-bien.
7 Blnh-dao.
8 V6-blnb.
2" Luc-chau lfinh 3 huyOn (Quftng-
( Hp"thanh
d6ng tinh Kbam-chau.) | %
'
il g Ninh.hai
Gia-ninh.
T^v"ir«*nff
6<\ lan-xtrong.
4 Cao-son.
5 Chau-ruc.
/ 1 Ciru-chffn.
I 2 An-thu^n.
4° Af-chau lfinh 6 huyOn (Thanh- ) 3 Sanh-blnh.
hda tlnh.) j 4 Quan-ninh.
[ 5 Nhu*t-nam.
\ 6 Tru*6*ng-lam.
- - 57
i Ctru-diVc.
6° Hoan-chau ISnh 4 huyOn (NghO- 2 Ph6-thang.
an tlnb.) 3 Vi0t-thu*6*ng.
4 Hohi-hoan.
1 Van-du*o*ng.
2 D6ng-thai.
6° Trirfrng-chau lSnh 4 huyOn,
3 Tru*6*ng-so*n.
4 Kl (ttr) thtrcmg.
1 Nhu-vi6n.
7° Phu*d*c-10c chau lanh 3 huyOn
2 Hu*6*ng-lam,
(thuOc Thanh-hda.)
3 Phu*dc-10c.
1 Thang-tuy6n.
8« Thang-chau lanh 3 huyOn. 2 Luc-thuy.
3 La-thieu.
1 Han-thhnh.
2 Phu-chau.
3 Blnh-tay.
9° Chi-chau lfinh 7 huyOn (Qudng-
4 Lac-quang.
tay tai Khdnh-viSn phu,)
5 Lt)c-di6m.
6 Ba-van.
7 Ttr-long.
1 V6-nga.
2 NWr-ma'.
3 V6-nghia.
10° V6-nga-chau lanh 7 huyOn. 4 V6-di.
5 V6-luc.
6 V6-lao.
7 Lirong-scrn.
I \ Trung-ng5i.
i2 Snt Hohi-hoan.
4
5 V6-lane
6 V6-dong..
Nam-tan-vu*tfng.
3 H^U NGO VUWG Thi6n-stich-vu'tfng.
(Tr\ 15 ndm).
Vua tt'rc-vi r6i litln cho di rutfc anh lh Ng6-xti'tfng-ng«)p
(1) Bdy-gicr ntri tlnh Ildl-dtrtrng, plui Nam-sdoh.
— 66 -
,tj nan trong nui, dem v6 lo chung viOc nhh-nirtVc, d$t hiO,u
lh Thi6n-sdch-vu*tfng, mh vua ndy giiip em dtrc/c cd 4 nSm
mh chet.
Trong dOng Hoa-lu* (1) cd ngu*M t6n lh Dinh-bO-ldnh j
tbe hiem kh6ng chju lam t6i vua tinb cat binh di ddnh.
•,
Binh-b0-15nh sc/ li6n sai con lh Li6n vho Ihm con tin. Mh
vua bat dem theo treo 16n d6i giet di, nO cho cha ndng
ruOt mh ra ddu cho mau. chang ngtr t>inh-bt)-15nh lai gan
htm, chang de cho vua giet con mlnh cho u6ng, litm cho
mtrM t6n dem cung t6n ra bieu ban di. Vua thay vdy cbju
thua gan rut binh ve\
Qua niim tlnV 4. Vua Thi6n-sach lh vua anh mttt di.
Tru*d*c vua Nam-tttn tliay anh chuy6n lay oai-qtifrn thl gi§n
lay mh kh6ng th6m du* vho viOc ntrd*c, nay vua anh chSt
di roi thl vua mdi coi viOc nhh nu*d*c lai. Sai sii' qua cSu
phong vtVi nhh Iltiu-luin.
Cdch 9 nam, d6*i vua T6ng-tluii-t6 b6n Thu, biOu chn-
diic 3 nidn, vua Nam-tttn dem binb di ddnh gi&c trong
dat Thdi-blnh bi t6n giac ban chet di.
4 NGO-Stf-QUAN (2 nam).
Ngo-stV-quan Ih Ng6-xirong-xi con vua Thi6n-siich (Ng6r
xu*tfng-ngt)p) chtiu k6u vua Nam-tan lh chti rut)t, chodn xiV
Blnh-ki6u. Thuo* tty trong 12 clniu dau dd mijnh ai dau
choan ltiy ay dd, N6n k6u lh dM 12 stV qudn.
I. NIIA DINIL
1° DlNH TltiN-iioXNG (DINIt-BO-LANH).
Sai stV di b6n Thu giao hao vo'i vua nhh Tong.
Lt)p thhnh Kinh-d6, djnh clnic quan van vo, trieu-dlnb \
tiat nhung ke cdng-thin ph6 mlnh tir tbtio' nlio, nhu*
Nguydn-btjc, lhm I>inh-qu6c-c6ng, Liru-ctr, D6-h0-phu-sl-
phit, L6-hohn, Th(ip-djo-tu'cVng-qutin, TriOu-tti, Dinh-dien.
NgtrtVi chia trong ntrtVc ra Ihm 12 dtjo,:
Moi dao binh 10 quan.
1 quan 10 lit'.
1 lu* 10 tot.
1 tot 10 ngft,
1ngfi 10 ngirM.
Vua cd ba con trai, con ld'n lh Dinh-li6n, tbiitf clura
Ihm vua cho Ihm con tin noi vtia IIt)u-ng6-vuo'iig, c6n hai
con sau con riho, Mh khi dft lhm vua rdi tlil ydtt con lit
Ih Han-lang bon n6n phong lhm thiii-tii*. Dinh-lien con
d&u 16ng, pbdi hotjn-irjn thiio' c6n hhn-vi, sau nhh Tong
pbong lh Giao-ehi-quftn-virtfiig, thtty cha ii}cli di con sau
mh kh6ng nglii toi mlnh, thl thtie ngtt'6'i ldn mh gitlt Han-
lang di. Dcn sau va cha vh con deu b| Dd-thich th( di.
5
— 68 —
Do-thich bfra kia ntim mdt trdn cau ban dem thtty cai
sao sa xuong trong miOng, thi ltiy lhm di6m tot, ben len
v6 trong nt)i, tbi vua Dinh-ti6n-hohng di, roi cttng giet
lu6n Dinh-lien di n\Va. Mh ngu*M-ta tfim btit nhat ltim,
n6n anb ta nam ntip tren mting-xoi mh chju da ba bu*a, khat
nu*d*c gdn chct. Vira may cd mua xuong, gio* tay ra hting
nu'6c ma uong, trong cung cac mu llitty ho len, btit chem,
xu'o'ng tdn ra tro, tbjt xat cho thit)n-ha an.
2o DINII-PIltf-DIii (TRlfiU).
(0' ngui 8 thdng).
Khi vua cha b| thf, thi 6ng hohng VO-viro'ng ndy lh con
thtV mtVi cd 6 tuoi. Nguy6n-bac, Le-hohn, Dinh-dien, t6n
VO-vtrong 16n tu'c-vi. Mh Le-hohn, lam Thdp-dao-tir6ng-
quiin-di(}n-ti('n-chi-hiiy-su', quycn nhip ng6i vh lhm vua
phd. Ba hoiing-hfm Bhm-thj cd ttr tlnh vdi 6ng tty, n6n
tte lhm-viiy.
Ong Nguydn-bac, lo c\r kto Le-hohn sotin, mh dtinh
kh6ng lji phai chct vdi Binh-didn.
Nlit.t't-khanh nguy6n lh con chiiti Ng6-quy6n tranb vtroiig
bd ltic 12 str qtitin bj vua Dinh-tidn-hohng dgp yen, ycu
the phai datt diiu vua dd pbong mo 116 litm lioang-hi)u,
*,
Ngu'M tiVc-vi cdch m<)t nam, rdi nhh Tong sai Hdu-
nhan-btVu, kdo binh qua Lijng-son, c6n Trdn-kham-ti) dcm
6,
— 70 —
binh tdi xu* Tay-kiet, cd f ddnh lay Annam. Vua day hhn
s6ng, ngiV cdc ai quan roi vua Ihm tu'diig kdo binh ra
danh. BinhTong thua \ bat dtrtfc Ildu-nhan-biru giet di.
Trdn-kham-tO nghe tin nao nit binh chay ve\ Vuacho du6i
tbco, giet litfn nira phftn, lai bat song du'Q*c 2 tu*d*ng lh
Quach-quan-biOn vdi Trieu-phung-huan diOu ve kinh (Hoa-
ltr). Sau cd sti* nha Tong qua mdi tra lai cho vua Thu.
Vua lap 16n 4 bh Hohng-hiiu, lai ltip thcm bh m<? vua Phe-
dfl lh vo* vua Dinh-ti6n-hohng len lhm Ilohng-btiu ntra lh
nam bh,
Vua nu*d'c Cbi6m-thanb ten Xa-lQ'i-dh-bhn, cd Ng6-
nbu't-bohng theo phb, khi tru*d'c cd lhm sai phep, bat siV
vua Annani sai mh giam ltji. Nen vua gitjn, xuttt binh dcm
di ddnh no. Di thting tdi tbhnh vua nd, vua nd 1)6 thhnb
cbay mttt. Vtia vho ltiy ctia chdu-btiu, rdi dot phti thhnh-
trl nd di, btit song con hiit gai nd c?t trtim vh 1 anh thay
chua Thien-tnrtVc dcm vd kinh.
Vua cd 11 ngti'6'i con :
1° Long-du, phong Kinh-thien dai-vu'o*ng.
2° Long-tich, » D6ng-thhnb-vu'tfng.
3° Long-viOl, » Nam-phong-vtrong.
4° Long-dinh, » Ngu'-mang-vu*tfng.
5° Long-dinb, » Khai-minh-vutfng.
6° Long-ngtm, » Ngu'-bac-vu'o'ng.
7° Long-tung, » Dinh-phi6n-vu*o'ng.
8° Long-ttrong, » Phd-viro'ng.
9° Long-canh, J Trung-qu6c-vu*o'ng.
10° Long-inang, » Nam-quoc-virong.
11° Long-d6, » IIhnh-qu6c-vu'o'ng.
Con dftu 16ng dii mtit sdm di. Khi vua bang tbl thai-tu*
Long-tlch, Long-viOt, Long-canh, Long-dlnh giitnh nhau
mh lett n6i qu5n dfi 8 tluing khdng xong. Long-tich vh
- - 71
Ni6n-hi0u: Kieng-thoaj.
Vua ndy giet anh sodn ngdi lhm vua. Mh btVi m6-damtuu
s&c qtia cbirng, n6n mac binh trl ngoi kh6ng dang. Khi
ra tritm cting nam, n6n thhnh t6n lh Ngo«*j-trieu. Vua dOc-
du* qud chirng, bay vui coi mtiu-mu, viOc dam-chem gdm-
ghiec. N6n hay gihnh ma thQc huy6t, ddm, diip trau bo
luc stic, khi ai cd lhm thjt^ quiin giijc thl danh kbtto cbo
cu'c-lu*c. Tii tu* thi kbi thi bfit vttn rtfm, dot cho nd k6u
la van-siec, nghe coi chtfi cho vui; kbi thl trdi bo vo ro
lhm dtrdi day s6ng, cho nttdc ng«)p cbet ngOt mdomiOng
nhaii rrmg, coi ehtfi cho khodi. Kbi lai bftt tt)i nhtfn tti tu*
leo cdy, rdi dii*t goc cho nd td gi«)p dttu, gfty cbtm mh ch6t
cho mh coi cho vui. Khi lai btit thay-sai qui goi gitf dftu
trQc cho vua k6 mia trdn ddu mh rdc \ gid d6 trfjt tay hic
diiu chay miu, rdi cu'6'i ngiit-nga ng&t-ugheo.
Ong L-f-cdng-uan nguydn lhm t6i vua Truiig-t6ng-bhnb-
d6, khi cdc quan kluic bo chtjy di het, tbl 6* lai 6m xac
vua mh klidc, Long-dlnh lh vua NgQa-tridu thay thi liiy
lhm nguM trung nghia, n6n cbo lhm quan DiOn-ticn-iiti-
72
huy-su*. Lai khi vua bSng thl v6 ra ph6 con thira-tu* c6n
nho tu6i quti.
2° LV-TIIAI-TONG (Plu)t-ma>
(Trl27 ncims tic 1028 tdi 1054).
I 1 Thien-thhnh.
1
2 Th6ng-tbotji.
3 Ctln-phu-hfru-dao.
™.A ,.,
1
Ni6n-W0u: < .*
J ...
4, Mmh-dfjo.
I 5 Dai-cttm-thdnh-vo.
\ 6 Sung-hirng-dtji-btru,
Khi cdc quan dem thai-tu* Phdt-mfi v6 mh t6n len tiVc-
vi thi ba em vua lh 6ng l)6ng-cbinh, Duc-thanh, vh V6-
*,
Vua lai bay khiim-sung dtjo Pht)t, diic chudng, cat cbtia,'
tblnh kinh phi)t, lai hay lhm on Ihm phu*d'c, tha thu6,
gidm thue cbo dan. Sira lu«)t-10 lai, cttm bu6n ngu'tVi biiiv
mgi, l;)p dicb-dlnh nghl mat doc du'6'ng cdc ntfi cdc xu*.
Ntim 1054, tluing 10 vua biing,
- 75 —
3° LY-TIIANH-TONG (Nhtrt-t6n).
(Tr\ 17 ndm, sdng 50 tuoi).
I Long-tlioai-thai-binh.
\ Chutfiig-thanh-gia-kh&nh.
Ni6n-lii0u : < Long-chuong-thien-tir.
/ Thien-huong-btru-tirQtig.
[ Thtin-vo.
Thai-tiV, Nhtrt-t6n lcn noi ng6i cha, sau thhnh hiOu la
L^-thdnb-tong. Btiy ltiu k6u ten nudc lh Dai-cii-viOt. Vua
nfiy d6i liti keu Ih Dai-viOt. Vua nay bhy ra 10 dOi mfio
phtic dtiti, di hia cho ctic quan v6 chftu. NguM day 16n
c6t 6ng Kh6ng4tV, 6ng Chati-cong, vh 4 6ng pboi btrMig
Ih 6ng Nhan-hoi, Tang-tu*, TiV-tu* vh Manh-tiV mh tho*,
c6n 72 st hicn thl ve tuc/ng ra mh kfnh. Vua lai cd lftp
cai thdp Bdo-thien 12 tirng cao 300 third*c (1). Vua hay
thu'o'ng ddn, bfra kia trong mtia tiong lanb vtta nbd* lai
nhung ke bj giam trong nguc rdt, ddi that tlnrong tbl dtty
cap chi6u men, gao ctfm cho chiing nd.
CluVcu' lh vua Chiem-thhnh lhm trtii pbdp bat ctim sti*
cita vua ltji, thl vua Thfinh-tdng dem binh di dtinh. Di dft
9 tlidng trM mh vd kh6ng xong viOc c6n 6' ntfi hhnb •,
iThdi-ninh.
Anh-v6-chi6u-tbang.
Quang-buu.
II6i-phn.
Long-phu.
H<)i-tu'6*ng-dai-khdnh.
Tbi6n-pbfi-du0-v6.
Thi6n-ph6-khdnh-tliQ.
L*f-nhdn-t6ng lhm vua luu mh lai cd danh-tieng ld*n vl
viOc danb giitc vcVi nhh Tong, Nhu'ng mh n^trM cd that
du*c mt)t deu lh nghc 1M IIIQ ruOt hay ganh, mh giel my
gbe vh 70 ngu'M cung nu*.
5o LY-THAN-TONG (Du*o'ng-hoiin).
Tr\ 10 ndm, sdng 23 tubis\tic 1128 tdi 1138).
,,.,,.,
Nien-bi<}u:
(
\
\
Thien-thuiin.
rpi.,
Ihi6n-chu'tfng"bu'u-tir.
t , »
.
Lf-ANH-TONG (Thi6n-t0).
6«
Tri 37 ncim sdng 40 tubi, (tw 1138 tdi 1175).
( ThiOu-minh.
\ Bai-dmh,
.......
Ni6n-hi0u: «,', ;
i ClianIi-loiig-buu-u'ng.
, , • ,
I TW6n-cain-cW-bu'u.
Thien-to mdi 3 tuoi tiic-vj, <\\\i nien-hiOu lh ThiOu-
minh, (sau mieu hiOu lh Ly-anh-tong) \ ba Ilohng-thai-hau
giup coi viOc chtinh.
D6'i vua nay, (1148) cd thu-hc ngoai quoc ttVi buon-hiin,
nhu* Xi6m, Qtta-sa (Chh-vh) Lt)-lac (Mien-diCn) tdi ctra
IIai-d6ng, xin l«)p hang butin. Vua cho lap ngohi cti~lao
gQi Ih plio Viin-ttdn (ngang Vtjii-ninli tinh Qiiiing-ycn).
Nam 1142 cd t6n Th&n-ttfi tlifiy clnia xting minh lh con
vua Nbo'n-t6ng, tiem hit)u Bhih-virong, nd cd phep lluiiit,
cd phu-phdp n6n thidn-ha tin tlico nd nhieu. TrircVc vua
sal Luu-vo-ne ra dftnh thua nd, nd duQ'c Krng tfnh v6
ddnh kinh-96, mh hj I)6-anh-v6 ehan dfinh, Ihua chay qua
xtr Luc-linh bj quan Lu'Q'ng-chtiti bat n*)p» Do-anh-vo
•,
ttji tricu. (B*iy lau nay cd di cong thi dem qua Quang-tdy
giao (16 mh ve mh-thoi); lai ban thucVng cting trQng.
Ngtiydn dtiii hct vua phong con ctau long trtrong nam
lit Long-xu'6'ng 16n lhm thdi-ttr ddng cung \ mh boi v6
loan dain Irong hau cttng vua cha \ nen phtii tOi mh bo di.
Vay vua liQi ctic quan lai lap Long-cfm lh con thii* 0 con
nho tttoi len lhm thtii-tu' \ cho 6ng T6-hien-thhnh phong
tu'(Vc vutfng tte day thai-tu* vh gitip-do' trong vi<)c chanh.
Niim 1175 vua bang.
iTrinh-phti.
Tlndn-gia-buu-tQ'.
Tri-blnh-long-thig.
Vua nfty 16n ngoi thua* md'i cd 3 tuoi, 6ng T6-hien-
-81 -
thhnh phu chdnh. Bh thdi-h)u thi muon lhm vit)c phe ltip
mh SQ* T6-hien-thhnh, n6n cho dem vhng bacmh ci)y Lur-
thi lh VQ* T6-hien-thhnh ndi giiim \ mh T6-hien-thhnh trung
giu* thoo 16*i di-chieu mh lhm. Ctich 2 n?m, mantang vua
Ly-anh-t6ng roi \ thl hh thdi-hau dfii yen cac quan, mh lo
lap Long-xtrong thdi-tu* cii, kh6ng mo*i 6ng T6-liien~
thhnb, ctic quan deu tdu viOc tai T6-hien-thhnh, cdc quan
kh6ng dam. Qua nam sau To-liicn-thhnh nrit. Thdi-tiV cti
Ih Long-xu'6'ng (anb vua) cho qutm tftm-phtic di chicu binh
toan lhm loan mh ha cm len lhm vua. Mh vua dting 6ng
Ly-kfnh-tu lhm thfty, 6ng Ngo-ly-tfn lhm thu'Q'ng-tu*dng-
qudn nen vung, khong ai dtim ryc-ricb, Trong nu*d'c y6n
cung cltrtrc mtrtri nam. Sau vua lo liip cttng du}n, bat xau
nang, dan-sy* cu*c-kli6 \ ^iac-giti n6i 16n loan-lac bohi cho
td*i khi vua cbet.
B6-tri chtiu B6-dien vua Chiem-thhnh, chay qua dtit An-
nam td'i ngu ctia KJ-la, xin Annam gitip mh bao thti chti
minh lh B6-dien tiem vi ctia minb — Quan tinh NgbO-an
cd 6ng nghi nd, thl nd ddnh tWnh-llnh bo mh chay, htr-
bai trong tlnh lam; nd cu*d'p ctia bftt ngu*6'i roi rtit vt^
mtit. — Noi song Dai-hohng dan lhm phin, sai quan qudn
ra danh cting tbtia. — Binh nha Tong ciing qua cu'd'p-pha
bo'-c6i ngohi dia-dau. Ngtrtfi Pham-tlu sai vo hay cliftu
NghO-an tro' 16ng lhm phiin -,vua sai Pham-hlnh-di vo dtinh.
Va tron di, n6n Phitm-binh-di ticli nha-ctra cua-ctii ddt-
pbd. Phijm-du ve kinh vo chua mlnh cach IIQ the kia, cao
Pbtjm-binh-di. — Vtia nghe, den khi Pham-blnh-di ve v6
chfiu, vtta btit cba con Pbam-binh-di mh cfun tti liji. Qutich-
boc vh tu'd'ng-tii Pham-binh-di hay tin lhm-Viiy, th) gidng
trong kco binb thang v6 thhnh. Vua ,thay vit)c ttfi rap tdi,
thl d6i cha con Pliam-binh-di mh d«im chct di roi vua chay.
Qudn Qudch-b6c v6 ltiy xe vtia cho* xdc ra, roi vho t6n con
tliu* tu* vua t'6n Ih Thftn 16n Ihm vua. Vua chay ra s6ng
82
— —
Qui-hda, c6n thdi-tu* chgy dSn xti* Hdi-a. 6' dd g$p con
gdi IIQ Trdn-ty xinh-tot, cirM Ihm VQ*. Sau nho* IIQ Trdn-
\f ltip qudn mh ctVu ddnh du6i giac, lai dem vua v6 kinli-
i\6. C6n thai-tir con 6* nbh To-trung-tu*, lh ci)u vo*. Ben
nam 1210 vua cho di ru*tVc thdi-tu* ve. NOi nam ay
vua bang, thai-tir cho di rtrtVc vc/, mh Trdn-khanh-tu* Ih
anh vo\ ndi con giac-gia chua cho cli. (Cha VQ* Ih Tran-ty
cltct bj quftn hoang giet. — Con Ih Tran-khanh-tir 16n th6.)
8° LY-IIUE-TONG (Sam).
(Tri 14 ndm, sdng 33 tubi tic 1211 tdi 1225).
j Ki?n"«ia»
Nien-hicu*
I Thien-chtrtfng-hfru-dtjo.
Vua tirc-vi roi, cho di ru*tVc VQ* dem ve clal lh Nguyfai'
phi; phong cho T6-trung-tu' lh ciitt VQ* lhm thdi-iiy, con
anh VQ' lh Trftn-khdnh-tu*, thl phong tu*d'c cliu*o*ng-thhnh-
htiu.
Nam thtV 3, (1213) cd ngirM con bh vti nucii vua, t6n
Ih Dhm-thuQ'ng b| t()i tricu hacb khi di mO hinh, n6n ra
xti* Ilong-chiiu xtrng minh lh vua, cu*d'p-phd ddn su*. Mh
trieu-dinh .suy-nhu'Q'c khcing Ihm gi du*Q'c.
Trong nitcVc loan-lac, qua m.m 1215 Triln-khdnh-ttr
thtiy loan, thi clcui qudn tdi rud'c vua. Mh bcVi tru'cVc cd
mQt ltin cting cd tdi rud'c vua di ti-loijn, mh bj vua nghi
day btit, iion lan nay vua chng nghi, ben vua ciing bh
tlidi-hiiu va ngu'-nu* Ih vc/ (IIQ Tran) chtjy ra xtV Lu'Q'ng-
chdu. Qua ntim 1217 bh thdi-hiiu gi«)n IIQ Trdn, hieu Trdn-
thi Ih vo/ vua phtii lo mh tdch mlnh ra, vua khdng cho cti*
di ddu dem theo <\6. Bh thdi-h.)u cd khi dfjy dem thuoc
— 83 —
dQc'bieu Trdn-tW uong mh chet di, vua lai ngan di. B6i
nt)i d6m vua dem Trdn-tW mh tron di. Tim td'i cho Trfin-
khdnh-tu.', thl Trtln-khdnh-tu* rtrd*c ve\ Khi fty vua mdi
tin mh phong vo* len td'i chtVc hohng-hau, Trftn-khanh-tir
lh thdi-iiy, NhcV cd Trtm-khanh-ttr vh Phan-lan, stia-sang
tap-ren viOc vo md'i khti-kha liji.
Nam 1218, vua phtit chiVng dien, cti* ltty mlnh lhm
tu*d'ng troi, gitit c6 tren dfiu nhay mtia toi nghy uong
*,
9° LY CIIII^U-IIOANG.
(Ten ti,ic Ih Ph(1t-1um sau ccii Ih Thien-hinh.)
Bh vua ntiy lhm vtta chua tltrtrc hai nam roi nbu'6'ng
ngoi cbo Tran-canb ltty lhm chdng; sang qtta tl6ng nhh Trdn.
Bh Chieu-hohng ken con cdc quan vho hau-ha trong
nQi cung, giao clio Trdn-thti-dQ coi viQc binh-lfnh trong
ngohi b6t thdy.
Trtiii-canli lh con Trdn-thira, lh chdu Tran-tbti-tlQ (k6ti
bting clni) vo hfiu-ha bh Vtia; bh vua phdi 16ng, sau hin
ldn chiic viQc rdi, thl Trdn-thti-dQ ddng ctra, biio cdc qtian
v6 chdu rang: nay vua da irng cd utfi roi tbl cdc quan
•,
trfjng-nguyen (1257).
Qua nam sau (1258) Trdn-thai-t6ng nliu*6*ng ng6i cho
con dau long tcn lh Khodn lh con tbtV bh Tbut)n-tbi6n-
thdi-hau (tru*d*c lh vo* 6ng bohng anh lh Ilohi-vu'tfng-lieu).
Vua cha len lhm clnVc Thai-thtrQ*ng-bohng.
2. TBAN-THANH-TONG (Khodn).
Tri 21 ndm sdng 51 tuoi, tii-1258 tdi 1279.
S ?;^"-!0ng(
Nicn-biOu.
( Buu-phu.
Vua nfty lcn tri-vl 21 nam binh-yen, nho* cd cha lh Thdi-
thu'Q'ng-hohng vh 6ng cbti lh Trdn-tbu-dQ bhy-bi&u ve-vM
cho \ 6' vtVi cha me anh cm thu«)n-hoh.
Doi vua ndy day Le-van-huu tu su*-kf tir dM TriQu-vo-
d6 cho tdi rot doi nbh Lys lhm ra 30 cuon. — Trieu b6n
btlc hay sai siV qua boi cbo Ma-viQn ddng tru. Nhh
—
Nguy6n ltin ep lilih Tong gftn mttt, n6n quan qudn dem
VQ'-COII gia-tlich xuong di bo'n 30 chiec thu qua ddu
xin 6' nu'd'c Annam.
Trdn-tliti-dQ chet. — Vtia l)at-chu'd*c nhu'6'iig ngdi lai
cho con Ht Khfim (1279) mh lcn lhm Thai-thiivng-hohng
13 liam md*i chet.
3 TBAN-NIION-TONG (Khdm).
Tr\ 14 ndm sdng 51 tubi, tic 1279 tdi 1293.
}t
TWOu-Wru.
N,6n-l11«u.
VM 1M
Tl,nng.llu.ng.
*DM vua cha vua nfiy bang-an lh bao nhidu, thl dM vua
87
— —
nfiy lai mac giac-gia du*-tQ*n lh bay nhieu. Nhtrng-mh trong
ba bon mui giac ay vua thang tran lu6n het ca. Bi chti
ruQt lh Trdn-fch-tac cd bung trdi mh ra. Mh cd trong tdng-
that vh ngohi nhieu tu*d*nggi6i nbu*: Tran-quoc-tufin, Trdn-
nhtrt-duiit, con 6ng Trdn-H6u, B6*-kliac-cliung, Quan-khai,
Hh-dat, Ilh-chtrtfng, Khdnh-du'.
ThutV ay nhh Tong bi nbh Nguydn du6i nhay xuong bien
chet het cft nhh. Nguy6n-thdi-t6 cho sti* qua mM vua An-
nam qua chttu. Vua clap su' mh khongdi, vua nhh Nguy6n
giiin b6n h;j Trftn-nhtfn-tong di mh dijt Trdn-duy-ai lh su*
16n lhm vua, cho quan tu'd'ng vh mdt nghn binh dtra ve
mh ldp, vua Tran-nho'n-t6ng kh6ng cb[u. — Qua nam 1282,
vua nbh Nguyen cbo mot ttao binh 50 van kdo qtia dja d«^u
dttt Annam, ndi mu*Q'n dhng qua dtinli Chiem-thhnh.
—
vua Annam khdng cho, lo sam c\r. Vua dat Trftn-quoc-
ttian coi hct cd binh trong nu*d*c mh cttinh. Cach mQt nam
rtr6i (1284) Trdn-phu di sti* ve ndi Nguyen-thai-to sai
Thotic-lioang ftem binh d6ng lam qtia qttyet dtinh ha nhh
Trdn. Vua dfii ycn, m6i ke gia-ca tuoi-tftc trong nti*d'c hoi
nen danh lai hay-lh phfti ctati di P Thl ai ntty deti xin ddnh
giac mh-th6L
Nghy 26 thdng cbtjp ntim 1285, binh nhh Nguyen qua
ddnh-pha cac ctra tii. Binh Annam ddng lui b6n b6* song
Vtjn-kiep con vtta xuong xii* Hai-ct6ng. Dao binh Qnianhi
•,
Trfni-fch-tfic an 6' b6n Thu) b6n cho d6i binh di ddnh b6n
r,
Nhiji't-b6n vd hiOp Ihm mQt dfjo ddng qud chirng dijng qua
diinh Annam. V«)y (1286) 6ng bohng Thodc-hoang kdo binh
<ma dhng bt) mQt dao, c6n Tru'tfng-van-b6 dem binh th6y
vh cho' lu'trng-thvt*c khf-gidi di dhng bien mQt d?o. Nguydn
trdn bQ tbua tr^n Llnh-klnh, thuy thua noi Da-m6. Nhtrng
mh nd hQi nhatt lai kdo riet tM gdn kinh-thhnb. Hai cha
con vua ra nga bien vho phfa nam vM Trdn-quoc-tuan, de
Khanb-dtr 6* lai mh ngan giac. Trud'clhm cung khong lai,
sau chia lhm hai dao, mQt dao giu* giac, mQt dtto di ddn
binh thuy Nguydn mh ddnh , ltry dtrtrc khf-giai lu*cmg-phan,
vh bat dtrcrc ngtroi nhieu \ mh vua dtjy tha cho nd v6 nd
ndi lai nd don mlnh lh manh. Trdn-quoc-tuttn nghe Khanh-
du* thang trtin lai bict tlniy bt) nd toan WQp nhau Itji, thl
ngti'6'i ttliu* nd khi nu'd*c ld'n, ddnh chfim-chcm, dc*i nu*d*c
dirt r6ng tro* lai ru*Q*c nh, nd chay xuoi dong mac bhn,
chlm chet, b} dam chem kh6ng biet lh bao nhieu \ tr6i beo
s6ng, mdu do nu'd*c cti. Ttrd*ng Omanhi, Phan-ticp, Tfch-
10, Kl-ngijc ddu b\ bat cd mQt mlnh Thodc-boang bfing
•,
4. TBAN-ANH-TONG (Thuyen).
Tri 21 ndm sdng 45 tubi, tw 1%93 tdi 1314.
Ni6n-hiOu. Htrng-long.
Thuyen tiVc-vj thuo* 18 tu6i, mh hay ham ttVu sac, nen
khi di chtfi dem bi chting nem gtjch la ddu ra cd vft cd
tliQo. Cd mQt ldn vtta uong ru*Q'u say mc-met, qua bira
sau cung chu*a dtjy dtrou Bu*a tty vtta cha 6' TW6n-tru*6*ng
ve vho tten kiem kh6ng thay vua. NQi cung lay-giftc bet
SiVc cung kbong dt)y du'o*c. Tlidi-tliu'Q*ng-Iiohng bo v6, day
dlnh-tbfin sdng td'i chfiu ttji den ngu'6'i. Vua Trdn-anh-tong
tlnli say roi nghc ndi lai, mat-c6 tliQn-thudng, lo so* cjud
stVc, ra di khan may |gap anb liQc-tro lh Dohn-nliu-hhi,
vua cfty lhm sd' chiti tQi xin loi citng vua cha, Dohn-nhu-
hhi lam roi di vM vua, vtta kb6ng ddm vo, tte cho ngtrM
liQC-tr6 vo san cbftu qui, Vua cha cho vM vua v6 quo*-
trdch rtin-day roi tha loi dtjy dlnb-thdn vtl chfiu nbtr cii.
,
Tir dM vua ndy mM het tbdi ve minb. VI vua cba cd
day phtti dem do ma chtjm blnh rong noi trdi-ve cho Trdn-
anh-tong \ mh vua khong muon, lira khi vua cba ngd lang
mh Idn di mttt thl thdi, kbong dp nu'a.
Ai-lao litm loan (1293) tbl vua cha di pbat Ai-lao. Shm-
tu'-sdch lhm phftn, (1296) vh Ai-lao cuop-pha chodn ltty
dat Long-giang, vua sai Plitjm-ngu-lfio ddnh ltty ltji. Vua
Chi6m-thhnb t6n lh Ch6-mdn, sai sti* cdu b6n, ctrM bh
Huyeii-trdn-cdng-clnia, tldng dttt O-rf sau cfti lh ThuSin-chdu,
Hod-chdu. Vua gti v6 nQi nttm vua Chi6m-thhnh mttt, thco
•,
phdp nd, thl VQ' phai 16n gihn thi6u, mh chet theo chdng.
Mh Tr5n-kbiic-chung quan stV Annam dung mu*u go' du^c
rurd^c Huy6n-trdn-c6ng-chua v6. Ch6-chf 16n noi qu6*n cho
— 91 —
Che-man muon bQi ircrc, thl vua Trdn-anh-tong phdn binh
Ihm ba dtjo, vua mQt dtjo di du'6'ng bang, Trdn-quoc-chdn
mQt dao, keo di dti'6'ng ntii \ c6n Triln-khdnh-du* mQt dao
di ngft bien. Ba dao keo thang td'i kinh-do Cliiem-thhnh
di dcn dftu thang dd. Che-chf b\ bat, vua Annam dttt em
Che-chf 16n tbe (1311). Cach mQt nam Che-chf maf, ltic fty
Xiem ddnb phd Cbiem-thhnh, vua Annam phtii sai binh di
giiip. Trong ntrcVc khi fty binh-yen, vtta Trftn-anh-tong cting
noi thdi nhh trtiyen ngoi cho con lh Manh (1314), Mh len
lhm tlidi-lhu'Q'ng-hohng dti'Q'c 6 nlim nira mdi bang.
5. TBAN-MINII-TONG (Manh).
Tr\ 15 ncim sdng 58 tubi, tic 1314 tdi 1330.
6. TBAN-III^N-TONG (Vtro-ng).
Tri 12 ndm sdng 22 tubi, tic 1330 tdi 1342.
Ni6n-W0u :— Khai-hiru.
Thdi-tu' VtrQ'ng md*i nen 10 tu6i, thi Trdn-minb-t6ng lh
vua cha dfi trao qu6*ii lhm vua cho lhm thi lhm cd \\ dd,
•,
7. TBAN-DU-TONG (Cao).
(Tr\ 28 ndm sdng 34 tubi, tic 1342 tdi 1370).
Ni6n-WQu : — ThiOu-pbong.
Cao mffi 6 tu6i len lhm vua28nam, mh 15 namtru*d"c,
cd tlidi-thirc/ng-hohng lh vua Trdn-minh-t6ng lo viQc chdnh-
su*, su*a-sang viQc nu*d*c giup cho, cho den khi ngtrM b\
con ong ddnh no*i md dau mh chet.
BM vua ndy nhieu nam dai han mat nuia ddi khdt. Vua
hay lhm plurtfc, tha thuc, giftm thue, chan-ban, ban phdt
bac-tien, gao-lfla, thuoc u6ng,liicddnkh6n-khdb0nb-hoan
doi-khat.
Quan hoang tyru lhm lottn Cr6n ntii An-phu-lu6n 2 nam
(1344, 1345) va quan Ai-lao, ddnh dep yen du'o*c cd.
Khi vua turc-vi, thl Che-a-nan lh vua Chidm-thhnh chet,
mh con vua ay lh Che-m5 bi anh re ll\ Trh-hoa-bo-dd tiem
\'\ di. Nen Ch^-m5 xin vua Annam gitip mh liiy quon l§i.
Tri6u-dlnh Annam htVa dd mh m6akia quam6a nQ khdng
— 94 —
thtiy gl het, thi Ch6-m6 ndi chuyOn ndy vdi Htrng-hifin-
vtrong rang : cd 6ng vua kia cd con khl vua y6u lam, mh
vua muon cho nd bi6t ndi tieng ngtrM. Cd anh kia chju
day cho khi biet ndi, mh d6i m5i thdng lh 100 lu*Q*ng vhng,
mh mua cdc vi mh lhm thuoc \ nQi trong 3 nam ihl biot
ndi. Nd chju boc lhm-vt)y lh vi nd tfnh trong 3 nam hotjc
lh vua bang, hoac lh con kbi, hay lh minh se chSt. Vua
ngho vtiy, thi mtVi cho binh v6 ddnh Chi6m-tbhnh mh Itip
nd lai, elumg ngo* dijo binh bQ di tcVi C6-luy, mh dtio thuy
cho* ltrong-phttn khi-gitii ra bi dong-bfio phdi tro* lai.
C6n b6n Thu phfa nam Trdn-icli-tae mat di roi, thl con
lh Triin-liu'ii-lu*(vng ddnb ltty cdc tinh nam cd f tdch ra
Ihm vua mQt litrdc, cd cbo stV qua xin vua nhh Trfln b6n
Annam gitip mh triik-dinb khong cWu giup, P6n bac thi
nhh Minh n6i ddnh triQt nhh Nguytm di roi, sai stV qua
Annam mh bdo, Vua Minh-thdi-t6 dpp yen tren bac, dem
binh xuong phfa nam ddnb Trdn-hu^u-lirQ/ng thua ttti Giang-
xuydn, ltty lai het ca nu'd*c b6n ^hu.
B6n nam nud*c Nam, quan Chi6m-tbhnh ra circrp-phd,
bo* bien, lt)i xam v6 dftt Annam cu*d*p ngtrM lay cua phd
roi nhieii phen \ vua sai Trdn-the-htrng vh D5-tiV-binh
dem binh v6 ddnhnih thua, TrSn-the-hu*ng bindbatdtfo/c.
D5-tu*-binh riit binh v6.
D6*i fty thu ngoai-quoc qua lai xiV Vdn-don buon-bdn d6ng.
ThucV ay ngtrM ben Thu qtia 6* Annam gihu-cd nhieu
cua dcm ve Thu khong het, khong tiQn, nen hay ch6n cua,
mh ltti hay mua con-gai ma ch6n song theo de lhm thdn
giii* cua, ViQc ay xem ra lh Trdu-canh thdy ihm thuoc cho
vua Du-t6ng, dfi bhy ddu ra, rdi ngirM-ta bat-c,ar6c theo.
Nghy 25 thdng 5 nam 1368, vua bang, mh kh6ng cd
con n6i d6ng.
95
8. TBAN-NGHIJ-TONG (Plni).
Tr\ 3 ndm liv 1370 tdi 1373. sdng 74 tubi.
Nidn-hiOu —
:
ThiOu-khdnh.
Tir thftng 5 nam 1368 cho idi 1370, thl cd Dtrong-
nhirt-le" lh con tnrong-tir anb 6ng vtta Tr*iiwlu-t6ng dfi
mttt di roi mh ngtiydn bh me va khi trtrdc theo hal-hQi
•,
9. TBAN-DUE-TONG (Canh).
Tri 4 ndm tic 1313 tdi 1378.
NiQn-hiOu : — Long-khdnh
Canh con thti* 11 vtta Tr.1n-minh-t6ng tiVc-vi rdi su*a
sang binh-lfnh, ddng thuycn-b6 de chcV Iiro'ng di ddnh
giiic — tu vo tu van ctt hai dircVng. Mh khi ay Jvan nha
Trdn dfi suy di rdi \ nen kbien qtidn Chicm-tlihnh phd-
pbtich lhm htti : Thang 5 nam 1375, vua Chicm-thhnh t6n
lh Che-bong-nga vho phd dttt Hod-cbdu (Ilue). Vua sftm thdn
chinh minh Ihm ttrd*ng di ddnh nd. Triou-dlnh can khdng
du*Q*c, xin mot bai vua 6' lai, de sai quan cftm binh di ddnh
mh-thoi, mh vua khong nghe. Vay vua dem 120,000 binh
kdo vo phfjt Chidm-thhnb. Che-bong-nga nghc so* da gtfi
ddng 10 mam vhng, mh 6ng ttrd*ng Do-tu*-binb tham ltty
ltty cho minh, vh dang scV tau ngliich vua Chidm-thhnh
\
n6n vua cti* ham-ham thttng t6i. C6n dtio thity, binh lirong
thl giao cho L6-qtii-ly dem di nga bien v6 ctVa Di-luan •,
Jao bQ vua di thi di tdi ctra Nhirt-10. Boi hiQp nhau v6 ciVa
Thj-ntti, ddng binh ntfi cdu dd Y-m6ng gan thhnh Chh-bhn
lh kinh-d6 vua Che-bong-nga. Che-bong-nga lhm ke sai quan
— 97 —
ld*n nd t6n lh Thdu-ba-ma ra giti d: xin ddu mh ndi vua nd
dfi b6 thhnh khdng mh tron di r6i. Vua moi tfnh v6 thhnh,
vtiy vua miic do den co*i ngt,ra 6, c6n em vua mac do trang
coi ngtra kim, cdc quan vh hinh di tlieo sau, o-ho' nhu*
di chtfi, chang ngo* lh di v6 cb5 tir-dja khi v6 dfi clnm
•,
Nien-hiOu : — Xtro'ng-phu.
Kien md*i 16 tu6i ttVc-vi, sau k6u Ih Trtin-phe-de, lhm
vua thi lhm cd vi dd, mQi s\r thi cd bdc Ih Trdn-nghQ-tdng
lo lhm.
Nhh Trtln chng nghy chng suy, nen qudn Cbi6m-thhnh
thira thang kdo vo cua D«ai-an, thtiy cd ddn-bao giu dd, 1
pbfti bo chan hun, bac ncn nem lai cho nd ham lu*Q*m cho
minh cbtjy cho khoi. La-khai ve sodn ngdi 16n Ihm vua
plnVl di. Ch(Vma-n6-cbi-nan vh Chc-san-no lh chfnh cOn
d6ng Chc-hong-nga b\ sodn cbay qua ngti b6n Annam.
Annam thct-dai tu-te, ban ttrcVc-quon.
Le-quf-ly chng nghy chng lQng, mutVn qutin hoang gi6t
6ng hohng Thfch, xin vua NghQ-t6ng giet Trdn-nIiirt«chiro'ng
cting lh 6ng hohng nhh Tran, vi d6m-xem gi6m-ch6 viQc
va lhm chang pliai vdn vdn...
Khi vua Trdn-ngh0-t6ng gdn chet, tW hQi dlnh-thdn lai
— 101 —
liat CI16 ph6 vua vuc nu*d*c cho h6t ngay het thfto, rdi vua
plidn cung L6-quf-ly rang : ta dfi cd byng tin cdy nhh
ngu*tfi ltim. nay ta dfi gdn dftt xa trM, ta m6t mai cd
khutit di, thl bfiy gitip con ta vdi; bting nhu* con ta cd
lhm chang n6i, tbi hfiy coi lfty viQc nud*c. Thi L6-qtii-ty
lhm 1)6, lQt mfio, sftp minh xnong khdc mh tdu rftng : t6i
ma chang cd Ihm t6i het ngay cting bQ-ha cho dtrQ*c
vung-bdn tbi trM dftt qui thtin hai t6i di.
Vua Thdi-thirffng-hohiig NghQ-tong bang nghy -15 thang
cbap (1394.) — Lc-qtii-ly len lhm phii-chdnh, thdi-su*,
qudn quoc trong su' trung vQ quoc ttai vuong, an ki-ldn
vhng, 6* thi 6* tai tmh-dhi. Lap giay dting thay vi tien
(1397.) chia nirdc ra 1Q, phu, chdu, huyQn. — L6-q6i-ly
tfnh liip kinh-d6 mdi (Tdy-d6 Tdy-giai) tai tinh Thanh-hda
tren niii An-ton (niii Dinh). — Sai D5-tinh v6 lftp ba
tbdng thi rdi. Thdng 11. Le-qtii-ly dp vua d6*i v6 kinh
md'i mh 6', c6n ntfi kc-cliQ* (D6ng kinh) thi va dat Le-hdn-
thu'ong lh con va Ihm chiVc Thdi-bfio lfinb D6ng-d6-lQ-
plui. — Vua v6 Thanh-hda, thi cd tu*d*ng Cbiem-thanh Ih
Che-da-biQt, vh con lh Che-gia-diQp vh anh lh Che-mQ-boa
ra ddu, vua phong tuffc cho ve Ilda-cluiu. Boi L6-qtii-ly
dp vua nhu*6*ng ng6i cho con (Ih chdu ngoai va) tcn lh
An, lh Trdn-thieu-de (nghy ram thdng 3 ntim 1398.)
12 TRAN-PII-£-D. (AN.)
(Tri 2 ndm tic 1399 — 1401.)
HO-QtJI-LY. (1402)
H6-HAN-THUCNG.
Ilai cha con IIQ 116 pbdn tay nhau mh lo viQc ntrd*c:
nhftt diQn thi sai sti* qua nhh Minh ben Thtt ve d6ng-liQ
Trtln dfi tiQt tu* di roi •, nhat tliQn thi dting djp La-khtii
tiem vi vua Chidm-thhnh chet di mh de quMi lai cho con
Ih Ba-dich-lai, mh dem binb di ddiih. (thdng 7 1403). IIo-
hdn-thu'0'ng chinh thftn kdo 150,000 binli v6 Chi6m-thhnh.
Ba-dich-lai tbfit kinh, dem 15 ddng ttttt xin dftu. (dttt C6-
luy lhm ra TJiang-hoa — Quftng-nam, Ttr-nghia — Quang-
ngai) — cho ddn vo 6* — mh cting kh6ng ydn du'Q*c —-
116 lai dcm 200,000 binh v6 nua, diit chtiu, huyQn cdc nffi,
Td*i thhnh Cbh-bhn nd ctr gih Sau het ltro'ng phtii rut v6.
—
Chidm-thhnh sai su* qua Thu than rang, Annam an hiep,
lt]i ndi cd go'i voi ddng hoang-de mh Annam chfjn lay di
cho minh vdn vdn. N6n vua ben Thu cho 9 chiee thu qua
gitip Chicm-thhnh \ lai sai sii* qua boac d6i voi, hoijc h6i
viQc khdc van van, Ho-qiii-ly SQ" sii* v6 cd tau cdc viQc minh
b6n ndy, n6n lo sai ke len giet sti* di, chang ng6* su* mau
cho'n di tuot v6 tdu tvr-str rting, H6-tiem. — Vua Minh
sai siV qua d6i dttt, trti thl trti mh cting biet lhm sao cung
kh6ng khoi giac n6n hQi trieu dlnh-thdn vftn vo lai mh
*,
cho H6 mh riit binh v6 Thu. 116 lai sai stV qua mh cSt
nghla v6 Trdn-tW6m-binh Ih TrSn gid vdn vdn. Vua nha
Minh kh6ng tb6m nghe cdm siV lai, rdi sai Trtr<mg-ph\i
vM MQc-tlujnh, L^-bdn dem 400,000 binh qua ddnh quyct
(1406) — Binh ddng tai sdng Bach-hac. Hd-hdn-thircng
siVa-sang binh kbf, voi ngu*a, thu-b6, ngbe-thuy6n Nghy
—
20 thdng chap nam 1406, binh nhh Minh kdo di ddnh khap
rtffi \ mh thua Annam tai Thi6n-mQ mh tutfng Minh Ihm
r,
oai chdm qudn chay tron ft nhitm, n6n binh viing laj \ kji
ddn yet-tlq, khac vo vdn thft tr6i s6ng cho ddn Annam bikr
nhh Minh c6 y qua danh H6 ti6m vi mh ldp nhh Trdn lai
mh-th6i,
Il6-hdn-thu*ffng bj thua tai MQc-hoang, thiiy bi dot binh
•,
Ni6n-hiQu. — Ilirng-khdnh.
IIo H6 bi Minh btit di rdi, thi quan Minh ttrong da het
lo, mh him : Vi thdng 10 1407, Ng6i lh con thti* vua Tran-
nghQ-t6ng nho* 6ng Tr«*in-triQu-cff t6n len lhm vua, hiQu lh
Gidn-dinh-de. Vua trti tai NghQ-an, cho cdc ttrdng lo ldp
binh-gia.
Thtio* tty trong xu* Hod-cbdu (Hu5) 6ng Bfing-tiit hip qudn
dem ra ph6 vua, ddnb-phd binh Minh rai-rdc ch5 HQ ch5
kia. Tirffng Minh lh Trircmg-phu lai qua dem binh v6 ddnh
Didn-chdu — Nen vua cung Bang-tftt phdi chay v6 Hod-
cbau — Trirtmg-phu rtrcrc thco ttfi ciVa B6-chi'nh — Phftm-
the-can ddu Minli, thl Minh ditt ma coi xu* Tdn-binh. Vua
vh Dang-ttit tro* ve NghQ-an (thdng ttr) — Thdng 6 Dang-
tttt ddnh bat Pham-the-can dem vc nap, vua chdm di.
Tlidng 10 vua cung Dang-fat thdu binh Thuiin-hod, Tdn-
blnh, Didn-chau, NgbQ-an, Tbanh-hod kdo thttng ra Thang-
long (Hh-nQi, D6ng-d6) — Tru*ffng-plni vdi MQc-thfjnh
hiQp binh Minh lai xdp mQt trtin nffi B6-c6-cdn. Vua Gian-
dinh-de ra cdm binh danh tir giff thu* 9 sdm mai cbo den
gio* thiV 5 chi6u
— Binh Minh htm 10 van, vff-tan di hct,
chet cung nhieu lam. MQc-thtinh may thodt khoi chay v6
thhnh C6-lQng — Khi ay vua muon kdo thang tdi ddnh
B6ng-quan ch5 kinh-d6 Hh-nQi, mh fBang-tftt can di, xin
de nghi binh vh bat qudn Minh dang chay tron dfi.
Thdng gi6ng nam 1409, cd dffn ngtrM l)Qc-tr6 kia cdo
Bang-tttt vh NguySn-canh-chffn rang cdy qu6n hiep ddn,
vua vQi nghe khdng xdt, day chdm hai ong tu*d*ng gioi &y
- 106 —
di — N6n con cdi 2 6ng ay odn, b6 vua mh theo Trdn-
qtii-khoan lh chtiu nQi vua Trdn-iigliQ-t6ng mh t6n 16n lhm
vua, ltty hiQu Trung-quan-d3.
Ni6ti-hiQu.
— Trting-quang.
Cfic ttrd*ng lh Nguy6n-Sodi, Nguyen-ctinh-tli vh Dang-chi
t6n Trftn-qtii-khoiin 16n litm vua tai xiV Chi-la, nghy 17
thfing 3 ntim 1410. Ben kia Gian-ttinh-de chiem-etV thhnh
Ngu'-thicn, vh ctV danh vd'i Minh. Sau bj Nguydn-Sotii bat
du'Q'c dem ve NghQ-an , vua Trfing-quang hftn do tu'd'ng
ra ru'd'c chho la Thfii-tliu^ng-hohng. C» liai hiQp nhau lai
c\r vd'i Minh, phdn nhau ra \ Gian-dinh ddng tai Htj-hong,
c6n Trting-qtiang ddng tai Blnh-nan. Ben Thti vua nhh
Minh ltji sai Tru*tfng-phu, goi binh qua them. Vua Gittn-
djiih tti ngfi bQ mh chi)n binh Minh qua, irong xiVThi6n-
qtian (Ninli-blnh) ddnh thua bj Trtt'ffng-ph\t bat dtrffc gitii
ve Kim-lttng, Boi Tru'0'ng-phi.t keo binh td'i xtV Blnh-nan
lh cho Trting-qiiang-de ddng binh mh vdy gitt* binh Minh
(\6. Cdm chirng nhau dd ft ldu, sau binh Annam het ltrong
lien nit ve NghQ-an. Trtro'ng-ph\t lh tu*d'ng dQc-tltV chdm
giet ngu'6'i-ta nio ruQt mdc 16n cfiy, nttu lfty mtV, bat lcd
cQt dong dol do thoa mo* (lilnh bho-lac) \ c6n d6'n-bh cd
thai, thl mo b\ing, rtit con ra vdn vdn (1411) vua cd ra
dtinh tiji Ha-hong (Beii-ld) thftng trdn dtroc, gict, tluoi, dot
thuy6n-bc, ghc-cQ Minh di het nhi6u, Tru*o'ng-plut lai kdo
binh v6 Di6n-ehdu ntia, binh vua thdo-lui ve NghQ-an.
Trimg-quan-d6 tru'd*c sai stV qua Minh, mh Minh b&t
gi6t di — Ldn ndy ltji sai H6-ngan-thdn vd*i Bui-ntjp-ngdn
— 107 —
dem 1 tircrng ngtrM vhng, 1 tu*Q*ng ngtrM bac mh d6n
so* phf giijc, lai xin 6 nam cong mQt lan, lai xin cftu phong.
Minh cbo ttiroc nuot tu*c/ng vhng tu'Q'ng bac cho trffn, thl
phong cho vua lhm chtrc Giao-chi-h6-ch;inh-su*. Mh b6n
nay giitc thi cti* ddnh. Tru'o*ng-ph\i theo bat vua trong NghQ-
an giip tai D6-mo, vna thwa chay ra ngtt bien. Bcn thtt laj
sai quan Hhn-quan qua lo viQc tri ddn. — Tru*ong-phu nliQ
bd't mQt ganh, cti* kco binh di ddnh Dien-chdu, Thanh-hod,
NghQ-an — Vua Annam tron chui tron nhiii nay cho nfty
mai cho khac — Vua lai sai Nguydn-sodi, Ngtiy6n-canh-cU
ra Van-don dot phd cho nd riit ve — Vua lai ve NghQ-an,
Tru'ffng-ph\i kdo den thi vua chay vo Iloti- chdu, roi sai
Nguydn-lictt qua Minh cong vh xin cau phong cho thiQt,
Trti'o'ng-ph\i chan bftt lai, quan su' gifjn chu'ffi-mang lh
qudn ndi ldo, ndi qua ma. ltip nhh Tran lai, mh ndi ra roi
ltji an 1M ndi vftn vftn. Trtrong-phu gian dcm gict di.
Tru*tfng-ph\i vo thco trong Ilod-chdu ddnh mQt tran vd't
Nguy6n-sotii tai ctia Tliai-gia. Dijng-tlung kdobinh td'i tiep
Nguyen-softi xdng a vho gid giijc, nhfty qua thuycn Trtrong-
ph\i mh l>6'i khting biet mitt Tru'tfng-ph\t nen Trtrong-phy
len xuong xtiong chtjy tron di mal. Tru'tfng-ph\t lai bo binh
diinh ntVa, Annam clfi bct su*c, thoi-lui. Nguyen-canli-di vd'i
Diing-dung b| bftt. Nguy6n-cfinh-di chu'6'i-mting Trtrong-
ph\t lhm si-nht.ic nd cho ttcn cho nd gict di cho roi, thl nd
giel, no ltty gan 110'an di, Vua Trting-quang-de het vfty ciinh
tron 16n Ai-lao. Tru'ffng-ph\i tlm thco trcn Liio-tlnic \ clnia
Ai-lao SQ' dom vua ra mh nQp cho nd, nd dcm vd llod-
chiiu \ roi cho diQu vtiti Tning-quang, tu'd*ng Nguycn-sodi
tlnh nguyQn ra nQp mlnh theo vtia, vh 6ng Dijng-dung,
dcm vd Y6n-kinh (Bac-kinh) vua nhdy xuong bien mh chet,
Dijng-dung cfmg nhay theo, 6ng Nguydn-sodi thl sau, do
bao-thd nd cho duvc mQt chtit rdi lifiy chdt thco vua,
— 108 —
Bfra kia dang ngdi danh c6* tu*d*ng vd"i quan Minh, vting
gi\rt bhn-co* phang ngang tren ddu nd, roi nhay xuong
bien mh chet.
ltty nu*d*c nhfjp ve minh. VI vtiy nen btit de tdc dhi, do*n-
ba con-gdi bftn do rQng tdy, cttm ve minh, dtjy IIQC chu*
nho, sdch thtioc, tii'-thff, ngu-kinh, stV thu. Ba thue 1Q
ruQng ltia, virMi ddu.
..
Ctic quan Minh bat xdu ddn nttng qud, khai mo b6n
vhng, dtr voi kiem voi trang, ltty-ngh, bftt lan m6 ltty chdu
trai
Mh Tru'd*ng-phu. bi cdo rang: muon tdch nird*c ridng,
n6n vua Minh d6i vd mh cho Tr«in-phu'd*c qua th6.
GIAC 10 NAM.
Id-lffi ddnh gihnh nwde l$i.
tro* ve Lam-sam lfjp lai. Boi cu* ctdn ddnh giijc ch6m giac
kbdm ltty lu*o*ng cua Minh dem ve nudi qudn. Dft liffn 6
thdng nhtr viiy, thl L^-ban kdo binh Minli v6 Y6n-mang
ddnh, mh b\ L6-lQ'i ban ten thudc gih lam, Minh chet
nhieu thua riit ve. Ltic thdng 4, 5, 7 ntim fty, L6-lQ'i v6
xu* Lac-bdo chem quan Minh dijt dd di, lfiy hon 300 th6
cap dem ve. Phan-li6u Ihm tri-phfr cho Minh tai NghQ-an
b6 Minh v6 v6i L6-lQ*i) dem binh-gia thu-htj nhiip ve het»
L^-bdn mac mfing cW6u an xtt* NgbQ dfi bet bffn 7 thdng
m6i y6n.
B6n Thu vua Minh nghe bo'i kh6ng y6n dtrQ*c, nen sai
Trdn-trf qua ph\t vtVi L^-hdn mh ddnh vM Le-lcri. Liic tiy
cd Le-ngd khi trtrd*c 6' mQi vd'i bh c6ng chtia nhh Trfm,
xirng mlnh lh chat vua Trt1n-du0-t6ng, 6* xtV Lang-sffn
chting theo hffn trdt mu6n, dtic ti6n, xung vua, xtrng
hohng-de. Mh roi bi L^-bdn ttdnb, mttt vh ngu'6'i vh ten
tu6i di, khong nghe lai trong str ntra. Mh L6-lcri chang
phtii nhtr v«)y ddu, Minh tu'6'ng ddnh L^-lc/i cung d6 nhu'
ddnh L6-ngfi, v«)y md'i litm, Kdo binh td'i, L6-lo*i ch\rc
sfin tai B6ng-tdn, ddnh Minh cho mQt tr«)n chet qttii hting,
thtt tdn chay mttt dtit, L6-lQ*i ddng binh lhm ttdn tai Th6i-
qul. — L^-bdn mdt-co* vl manh d6ng mh thua yeu ft thl
h6-ngu*ffi, ben thdu 10 van binh v6 ttdnb. Dfji binh d6ng
the ay u'd'c l^ thl nhai s&ng ba tbting qudn rhi c6a L6-lffi
di c6n gl. Mh khdng, cha khiep d6ng s6, ltty gan dunh lieu
- 110 —
binh Minh chju kb6ng n6i vd* chay tan-tdt, ttrdng ra dhng
tu'd'ng, binh ra dhng binh \ b\ qufm L6-lQ'i chem giet
khong biet Ih bao nhieu.
L6-lo*i ddng trong don Ba-hfim gan b6* song Soi, Minh
rat vo thhnh Tdy-d6, kh6ng ddm kheu chicn nira. Le-lQ*i
vd'i Le-sdt, Le-hho tbco danh Minb, ddnh lti6n mQt nghy
mQt dcm ltty dtrQ*c het ctic don, vh khf gidi nhieii. Tirtry
Minh het nhdc-iihdch, 6* dau 6* tld gitV trdt mQt nam,
(tii* thdng 11, 1420 cho dcn thang 11,1421).
Tran nuy Trftn-tri dcm 10 van binh Minh tcVi dtinh Le-
lQ*i nffi Ba-lam
\ binli Minh tfong lihir vay mtic long ctdnh
cting thua : Minh chet tran hffn trdt ngitn. Vua Ai-lao Ihm
miru cho 3 muon binh vtVi 100 voi tdi, ndi dcm giiip L6-
lo/i. Ai hay ntra dem nd day nd chinh tblnh-llnh trcV tay
khting kjp nhirng-vay mh nd phai thtta, chet tai hon trftn
•,
ho'n niQt muon, htit dti'Q'c 14 coi voi. L6-lQ'i ru'c/c thco nd
xa Iftm 4 nghy md*i ve. ltoi thting sau kdo biiih 16n phat
•,
clnia Ai-lao, lid xin dfttt, L6-lo*i khong chio \ n6n qwdn Ai-
lao ra dau gitip Minh. L6-lQ'i ddng binh tai Qttan-gia nghc
tin hinh Minh vtVi Ai-lao keo tdi, thl rtit qua Soc-hdn,
giijc ctttoi thco 7 btra nd bua binh vdy ttV-phfa. L6-lQ'i ndi
vdi .lirdiig ndi vd'i quiin rang : « MQl lit thang hai lh chet
mh-thoi, nen la phiti lieti mang mh tronchet», Ncn binh-
linh quan (juftn hang dtinh liett mang giai vtiy du'oc. Ttrd'ng
Minh lit iMft-kl vh Tran-trf rtit v6 thhnh Quan-dong, c6n
qudii Ai-lao vcV chiy tan di het.
L6-h/i tliing thl thing inh nQi 2 thdng mac k<,it 6' ctd,
(ntii Linh-stfn) hel ltrong cho qiiiin, ddi ph.ii an mung tre,
vh goc rau cit chtioi. L6-lQ'i Ihm thit con ng\ra cua mlnh
co'i vh 4 con voi cho qiiftn an keo ddi. Cdc tud'ng bicu
—
xin hoh di keo qudn nd tron ltim. Son-tliQ, Mfi-kl, Trdn-
trf tu'd*ng Minh mdng, ben goi trdu, b6, ngu*a, gtjo Itia
—111 —
cho L6-lc/i. L6-lQ*i khdng chiti thua hffi, sai L6-trtin dem
vhng bac mh cbo ttrdng Minh. (1423) mh ttrdng Minh
cftm L6-tran lai. Ncn Le-lo*i gifin mh thoi hoh, lo dtinh
lai. Mh tir thdng gieng cho ttcn thiing 9 nftm 1424, Le-
lQ'i de cho qutin nghi. Mh ke lay vua nha Minh inat, thl
Le-lcri nhcm ltty dip mh dtinh ltiy don l)a-can-bao mh dot
di binh tiep tdi hhong kip pluii rtit vo thhnh Tay-do cbn
VQ' con tirdng- Minh bi bat thl Le-lo'i day tha cti mh tra
lai het. Khi ay trieti Minh .sai Tran-liiQp qua the cho Ilohng-
phudc. Le-hri vho xti" NghQ-an, dingang qua ntii Bd-liQp
hi 2 anh quaii lam cho Minli chan ilanh, lai cd Tran-trf
nro/c thco niia. Mh Le-lgi btia binb hai rnat, lai diit hinli
phtic rdi lua dp nd vo gifra \ ttdnh vo' tan ttrd'ng Minh tcn
la Trdn-trung vd'i 2,000 binh Minh tirtran, l);itdu'()chon
trdt tram con ng\ra. L6-lQ'i ctV keo td'i nitii, den Trh-ltin
bj qttaii Minli chan, mh tti dai qna khoi, td'i chang klnic
gijp diio binli Tran-trf, mh bo'i md'i bi dd ncn so/ mh rtit
vo tiihnb NgliQ*an, mh do cho Lc-hri di bimg-ydu. Binh
Minh gi\rt minli, lliay gihc LC-IQI khong phai tlc ddii, ncn
tha Lc-tran lh ngu'6'i LO-IQI sai dcm vang bac khi trtrtVc
mh ciim lai, tro' ve lai sai sti* catihoh (14 thiing 4, \Wi)
va xin mo/ vtiy cho Cam-hhnh. L6-1Q'J ndi mlnh muon ra
Thanh-hoii lh xtV-so' uilnh mh 6' y6n mh-thoi. Ndi thl ndi
vay chd' y lh cd y diinh NghQ-an. Mh Minh cdti hoh cuiig
lh lhm qua bu6i mh dtri liinli tiep.
L6-loi hiet binh tiep Minli gdn tdi 11611 phfi» binh-ngu
saii-shng roi cti, l\ra cho cao mh ddng. Ctich fl hfra hinlt
Minh kco td'i dtiy ctdng noi xti* Khd-luu. L6-hvi ft binh
dung nniti, ban nghy kdo co*, tlidu binh tdng-hang, han
dem tliap den duoc' ttV giang; lai ttcm binh diit ho' ph\ic
ben md sdng. TrM mdi birng dong, hinh Minh dfi ftp 16n
bfiin cton. Le-ltri trti bai giti-d6 rtit binli nhu-nhu' Minh
11*2
— —
td'i ch5 binh phuc d diiy ddnh tii* phfa chdm gi6t ch6t ntim
lhn-khan hffn cd mudn. Giac thua rtit ve dap luy them cV
trong ay. Le-lc/i tuy Itrong c6n cbirng du an 10 btVa, ndi
phai ltty ciia giac md*i dtrtrc-, vtty lien clrit ltVa dotdondi
mh kco di, khong phfti lh di di, song cd f ph\ic binh.
Minh ngo* la Lc-lffi SQ' rtit di, 11611 sang ra cho qudn cliodn
cho doii L6-lQ*i bo, dang lo tti bo lai, ai liay L6-lQ*i kdo
binh ltji dtinh, Minh trong ctdn cdi keo ra, nhu* ra nhu*
ong roi binh phyc vung tliiy chdm gict thdi dh moi tay •,
chay khoi mui gtro*m miii gitio thi lai mftc chet chlm chet
tr6i, dfty sdng llnh-ghinh ldng-gang. Ttr6ng Hohng-thhnh
chet tai tran, con Chati-kiOtlai vtVi 1,000 Ifnh Minh bj bftt.
(tlning chap 1424). Con Tran-trf chay khoi vo thhnh NghQ-
an ddng ctra lai mh chju.
Qua nam satt thdng gieng 1425, L6-lc/i t6i ddng Dh-16i,
dfm s\r, anh-hting, hho-kiQt dfiu dftti Ui6n den diiu phuc
ca. Ciim-qtii dcm 8,000 binb vd*i 10 con voi — Le-lo*i llifty
dan cd long tin-cay, thl cttm qufm lfnh khong cbo dii-dQiig
cua (ldn, ai gioi thl ctrcVp ltiy ctia giac mh-thoi. Trong binh
khong ai dtim pham \ cd mQt ldn lfnli ddi hffn 3 nghy, mh
khdng phd khong cu'6'p cua tlfm ; dfin tti ltiy cua tiji phit
tai kho ctia Minh mh dem ddng cho Le-loi.
L6-lQ'i c\i-bi lu'ffng-th\rc dti kco thang td'i vdy thhnh
NghQ-tm, hai bcn bo* s6ng Lam-tlniy ddu cd binh I16' binh
ph\tc c;i. Minh coi voi binli ticp ngohi bftc dfi kdo vo, thl
ra dfiiih LC-IQI mh roo* dhng, cliang ngo' b\ lliwa chct chdm
chct chlm lai hoii trfjn trird'c nua, Boi riit vo don, L6-lQ'i
vfiy ltiy dd. Qwa thfing 5, L6-lc/i ngho tin cd dohn tdi
lu'0'ng ngohi Didn-chftu vo NghQ-an thl sai L6-16 chfjn danh
lfiy dti'Q'c 300 cbicc, lai ru*Q'c qudn nd ch?y tdi tbhnh
Tfty-d6. Boi dtjy L6-15 dem 2,000 qudn vd'i 2 con vot mh
vdy thhnh Tdy-d6. Minh ra cu* chdm ltly ho*n 300 thu ctip
— 113 —
nd, nd md*i v6 bS m6n mh chiu vdy, d* ngohi ddu dd ddn
tdi ddu L6 het — Thdng 7 Le-lQi sai Trdn-cdn, L6-n5
dem 1 con voi vd'i 1,000 mh v6 ngu* xtV Tliiifjn-boa, Tdn-
blnh vdn... tM s6ng B6-chdnh dung giijcdongso lam, mh
cung cti* stiii td'i, nd dang qua nd danh phiii thua, binb
tiep L6-lo*i cho v6 kh6ng kjp vo tdi noi thi s\r dfi roi,
•,
Cdc dnh ban siing ldn cho cdc don gan, Chf-linh, Dong-
quan nghe mh tiep, mh mtra ld*n ctt d6m, ddng gid dm
dm, cbang tbfiu dau Ih dau. Hohng-phu'd'c het ntrdc md'i
sai stV xin hoh mh Lc-1o'i kbong ehiu, liert thttu binh lai
-,
PIIAN TIHJ 3. 1
3sn\ L6, Nii\ NGUYI5N. TO* NAM 1428 CHO TO*I 1875.
1. Llil-THAl-TO (Le-lo-i).
(Tr\ 6 ndm, sdng 51 tubi, tic 1428 tdi 1434).
Ni6n-WQu:
— Thuiin-thien,
Nghy ram thdng 4 nam 1428 — Minh dfi thua vd h6t,
Trfin-kieu dd mat roi, sai stV qua Minh bdo d6ng nhh Tr5n
— 119 —
dfi t«)n-tiQt di r6i, cdc ttrtVng vh quan ld*n trong trittu d6u
rdp mQt tieng mh t6n Ld-lcri 16n lhm vua, tai thhnh D6ng-
d6 d6i t6n lai k6u Ih D6ng-kinh, dtit hiQu lh Thufin-thien,
Vua b6n thu cu* sai su* qua bicu tim con chdu nhh TrSn
mh phong. Trieu dong-kinh nang-nmg quyet mQt rang
khong c6n, nen xin vua thu nhln mh phong cho L6-lQ*i,
(nghy 29 thdng 10 1429) — Tridu Minh cungkhien kiem
Trdn hohi, qua mong 5 thdng 4 nam 1431, md*i sai su*
dem sac phong cbo L6-lo*i lhm vua do* lfty dd. Dcn mong
1 tbdng 11 sau, m6i phong chilc cho Ld-thdi-t^, V$y vua
sai sti* dem 5 mu6n lu*Q*ng vhng qua ttt on, cd* 3 nam tttn
cong rnQt kl, Tuy Jh cd c6ng khai-sdng ra mh chfnh Ihm
vua htrong thdi-blnh kh6ng du*Q/c bao lau •, mh vua lo sira-
sang lai trong nu'd*c \ Idp tricu chdnb, ra Iut)t-1Q, mo* mo
vhng mo btjc ra, vi nutfc bj gii)C-gia trdt htfn 10 nam
nghieng nghco di — ra thue-lQ ltji cbo httn, hip dcn vtjn-
tliQ, kfnh-thidn, chn-chdnh vdn... Ti6n mQt titW lhm ltji
cbn 60 ddng (khi tru*cVc Ih 70). Tir 1430 tdi 1443, L6<
thdi-t6 cfmg m5i nam m5i cd di dep giijc Thdi-nguy6n,
Ph\tc-16-chdu, Ai-lao dcp ddu y6n <\6 — Qua tlidng 8 nttm
•,
2. Lfi-THAl-T6NG (L6-nguy6n-long).
Tr\ 9 ndm, (tw 1434 tdi 14i3).
TWQu-binh
D^bfru 6 nlim.
.... ,.,
Ndn-luOui
(
J
8 „5m.
L6-nguy6n-long 16n ttVc-vj mtVi cd 11 tuoi, mh dfi biSt
— 120-
lo viQc ntrtVc nhh ki-cang. NgtrM ra Iut)t-1Q, day viQc cW
nh6 mQn tru'd*c phtii thtra xS-tru*tVng, sau kh6ng xong,
mM 16n Idn-lin... Cdn thu*d'cdrjtrachodtinglQ, lyahhng
cdy phdi cho d6 30 thtrtVc, vai-bd phai cho du 22,24 thu'd'c,
gifty trtim tbl cho du 100 to* vdn... Tidn lhm ltji mQt tien
Ih 60 ddng. Ngu'M thfty ddn s\r di buon xu* nfiy qua xiV
kia, hay bat ngtrM bdn roQi, gat d5 con trai, con gdi c6n
kh6* dom di ch5 kluic xa mh bdn, thi vua day di phai cd
t6* cd phdi, thl don thti mM cho di.
Vua lai nghidm phdp khdng hay diuig-tiing. Cd mQt t6n
dfiti bSp vua, ra CIIQ* hay mua WSp trd re cua con bu6n,
thl ngtrM day bat thfch-ttr, xieng kji, xtVtrirQ*ng80, ddng
gdng dem gia hfjn 3 nghy 6* gitra cho'.
Ong Nguydn-trai (lh quoc-su', quan gih theo ph6 L6-lQ*i
ddu td*i cuoi) tdu xin Itip 1Q thi lai, 3 ndm khai hQi mQt ldn.
Nam tiy trong nu'd*c tai hai nhidu, mat miia, dtji han,
ddn ngheo; vuaday tha tn, gidm thu6, xdy thdp Bao-tW6n
l«*ji. Cd ten tlio' dang coi viQc lhm cung diQn, thay vtiy
—
thi ndi: Lhm lhm chi, dtio lhm chi \ tai ntfi ng6i vua khong
cd dtVc, n6n sinh ra tai- bien nhu* vdy mh-th6i. L6-sdt bat
dem chdm di,
Le-sdt Ih ttrd*ng danh giac gioi, chir nghla ft, lai thdrn
liay tin di-doan, Cd thdy thien-van kia ndi se cd nhirt-thirc
lh vl con vtro^n se an miit-trM, lh di6m dfr qud, n6n phtti
bat cbo du*Q*c vu*on song cho anh ta te thl nuVi kh6i, L6-
sdt nghe mh truyen cho Tuydn-quang, Thdi-nguy6n tlm
bat cho du*Q'c vtro/n — Nghy nhirt-tlurc thi dem v6 buong
kfn mh t6. L6-sdt gih-ch mh b6*i quan tridu ganh n6n
—
gi6m ngu*M riing cd f nghich vua, nen vua gM lua di6u,
thuoc dQc vh gu*tfm cho day chet di.
Vua Chidm-thhnh lh B6-d6, v6 ddnh-phd b6*-coi Hod-
chdu v\ qudh B*^o4ut)n lh mQi chgy qua Aunam cdu cu*u.
— 121 —
— Vua sai L6-liQt dem binh ddnh bat diro/c trdt nghn
ngu*M vh trdt chuc con voi. Qua thdng 9 vua Chidm-thhnh
sai stV ra cong. Tlnio* ay thu Qua-oa hay qua bu6n-bdn
ngohi bac, dem d6 bdu-ltj ddng vua cd mQt ldn nd ddng
•,
g5 bach-dhn-hu*tfng ld*n lhm cQt nhh du'ffc. Nu*d*e Ai-lao,
La-la-ki-tudn, Qua-man, Chidm-thhnh, Bon-man, tdi chau
vua Annam, dem voi, vhng, bac ndn, chdn-bdt, vhng, sirng-
tdy, ngh voi vdn Thu Xiem cfmg ra bu6n-bdn, lai cd su*
..
Xi6m ra cong. — Vua Annam g6i tang-hdo vua Xidm 20
cdy gttm, ?0 bQ d6 trh, c6n liohng"ht)u Xi6m 3 cdy gftm,
3 bQ d6 ch6 (1436).
Bh chdnh hohng-hdu lh Dtrtfng-thi dfi d6 dtrffe 6ng
hohng Nghi-ddn thdng 10 (1433). Khi <\i du*ffc 7 tu6i phong
lhm thdi-ttV, mh b6i bh m? hay rdy-rh giien-ttrcmg lhm eyc-
16ng vua, thl vua truftt xuong vh me vh con (1441). — Bdi
nam ay vo* thtV sinh ra Bang-ki, thi dat lhm thdi-ttV.
Vua 6* vM trieu nhh Minh cung binb-ydn, siVMinh qua
dicu te vua L6-thtii-t6 (1434). Niim 1437 cd su* Minh qua
dem sac phong vh ftn vhng Wnh lac-dh n6i 100 ltrc/ng,
Mh stV Minh hay tham-lam lam, m6i khi qua thi dem
—
hhng-hda theo mh bdn nliieti qiia, cd nghn ddn khieng d6
cho stV mtVi du bdn khdng bet, thi c<)y cdc quan rtiua
•,
gium. Lai khi dem vhng-bac mh clio thl su* so nhau n6n
1
kh6ng ddm chiu, mh cho ldn du*ng cho ai thtty thl bao
nhidu ciing lay.
Tu* d6*i vua Le-thdi-t6ng h6 ai ddu tttn-si thl cd tac bia
dd (bdy-gio* hfiy c6n tai thhnh Hh-nQi).
Den nam ay thdng 7 vua di vdi Nguydn-trtii phfa thhnh
Chf-linh. Thdng 8 tM huyQn Gia-dinh v6 nhh vtr6*n NguySn-
thi-lQ lh vff 6ng Nguydn-trai. — Su* ndi vwa mdc bQnh
ma ch5t. Mh gid-stV thl ndi khac riing, btra kia Nguydn-
trai chidm-bao thay mQt ngu*M dhn-bh xinh-tot hiQn ra
— 122 —
xin ngtrM ctVu, vi ngu*M-ta muon giet 13 HIQ con nd di,
Kbi thu*c-di)y Nguyfin-trtji ra di chdu. BtVa ay 6* nhh tr6
nd phdt vuo*n chdm dtVt con ran cdi cd chfra 12 con trong
byng. — Sau khi ngu'M ntim vdng coi sdch, mdu 6' ddu
trdn trdn nh6 xu6ng tr6n sdch tham den 3 tt> \ Nguydn-
trai bhn lh diem phdi tru-di-tam-tQc. — Bua kia ngtrM di
chdu ve dQC duMig, gap mQt ngirM dhn-bh tot lhnh khdc
lai lay xin ngw'6*i tlnrffng-xdt dem vd mh nudi Ihni phtrdc,
thl nguM dem v6 mh nu6i, — Vua hay tcVi lui dd thay
dhn-bh cd sac cd thi thl hay ldn-la. — Ltie di tudn tcVi tV
dd, Nguy6n-trtti di khoi, vua 6* nhh bh Nguy6n-thi-lQ pha
trh cho vua gio nu*d'c mi6ng v6 cbdn trh dtra cbo vua
uong vua b} Nguy6n-thi-lQ cftn ltiffi mac dQc phu minh
?,
3. LE-NIiaN-TQNG (Bang-kl).
Tri 17 ndm, tic 1443 tdi 1406.
Thdi-hoh.
Ni6n-WQu.
WA
TVT-A 1
( -i
Di6n-ninh.
rvA
Bang-kl 16n tu*c-vj thuo* cd 2 tu6i, bk thdi-lu)u coi lay
- 123 —
viQc chdnh. C6n viQc ngohi nho* cd cdc tirdng, — StV
Minh qtia t$ vua L6-thdi-t6ng. Sai su* di ta vh cdu
—
phong, Minh sai Tong-kiQt qua phong.
Nam sau, vua CW6m-thhnh ddnh Ilod-chdu phd-phdch
ddn. L6-b6i, L6-khd dcm 10,000 binh ddnh. MQt nam sau
nu*a nd cung c6n tcVi phd Hod-chdu 2 Idn nua. — L6-tht)n,
L6-chtVc, L6-kha v6 ddnh, nd lai riit ve.
Butfc qua nam bfnh dan (1446). Bf-cai vua Chidm-thhnh
cu* clnVng cu, thi L6-tliQ, L6-khft dem 6 vtjn binh v6 Ly-
giang, Da-giang, C6-luy ddnh nd thua, rtrc/c tbco vd Thj-
ntti, vtiy hfim Chh-bhn thhnh vua nd 6*;, bat diro*c Bf-cai,
vo*, hfiu, voi ng\ra, khf-giai... Mabaqui-lai chdu Che-dd lh
Yua cii nd sai Chc-ciru-ma, Tlnic-bh-bi td'i ddu xin li)p nd
lai. — Lt)p roi, dem Bf-cai, VQ* hilu nd v6 kinh cilm dd,
C6n quan ttrcmg nd dtlu, thl cho ve ca. Sau nho*
— —
cd vua nhh Minh gcVi tliff cho vua Annam, thi vua tha Bf-
cai ve. Thl Mahaqiii-lai Annani ltip, dfi bj Ma-haqdi-do
—
lh em giet di mh tiem quo*n. — Qtii-do cd sai siV tM vua
Annam, mh vua khdng chiu do nd cong, rftng tQi thf vua,
em gi6t auh xtra nay lh xttu lam, biou v6. — R6i sai Nguydn-
htru-quang v6 roh du, mh tfnh viQc cho nd. — Su* ve nd
lai cho B6-sa, Bo-tham-tot ra theo niVa. Vua Annam sai
Trjnh-duc, Trinh-ki6n v6 dcm Annam 6* trong ay hffn 70
ngtrM v6, cung gcVi thff bat tQi nd rfing... 116 cd ntrd^c
nhh, thl cd vua t6i, Ih dao cang thtrong. Sao bay trdi dao
the ay ? Khi tru*d*c Che-de vua bay chet, bay kh6ng t6n
con len, bay l^p Bf-cai, bay kh6ng cdm de nd lhm gitjc
bfjy htr-mtit. Bay xin l$p Qui-lai clura mtiy nghy, bay b6
mh Iftp Qui-do. Bay Ih t6i bat trung, bay coi vua bay nlur
con ngira thl nho dao-nghla gl bay ?... L6c fty Chiem-thhnh
(quan ld*n) dem gia thuQc xin qui phu, vua cho dat-dai
phdn cho 6* cdc 1Q. — Bon-man ddng vhng, bac, voi ba
— 124 — ,
ngh vdn.., Chidm-thhnh (Bf-cai) sai suV tan-c6ng lien H6n.
B6n nhh Minh vua Anh-t6ng nghe 1M Vuffng-chdn di
thdn-chinh gii)c mQi Biic-l5, bi nd bat du'c/c. Sau giao
—
hoh nd mM trti ltti du*a v6 Y6n-kinh,
Ben cuoi nam Qtii-dfiu (1453) vua du*Q*c 13 tu6i mM
thdn chdnh cdi nguydn-WQulh Di6n-ninh, — Vua day Phan-
phtt-tien tu su*-kf tir Trdn-lhdi-tdng td*i L6-thdi-t6.
ThutV ay (1456) Bon-man, Lang-cha, MQc-man, Tuy6n-
tVy, Xala-thufin, ViQt-chdu, Bao-la, NgQC-ma, Quan-sdt dtm
ddng (\6 phtrtmg-vfit.
Tuy rting trong nutfc y6n, ma ddn circ, vl mat mtia dai-
han, l\it, dQng-dttt, ddn ddi. — Vua cung bh thdi-hfiu, ra
cdu ddo, tha tii, gidm thue, lhm pbtrd*c lai mo' kho phdt
hia gao cho k6 khd. Cttm co* bdc, dd gh... Vi nd hai viQc
canh-ndng, nglie-iighiQp,
Nam 1458 Nghi-ddn (Lfjng-stm-vtrtfng) lh anh vua, vl
mQ mh phai bo ra kh6ng dtro/c lhm vua, d6m phdn qudn
3 dao len cu/a D6ng-m6n ldn vho tbhnh giet bh thdi-ht)u
vh vua di, (mong 3 thdng 10). Mong 7 16n tiSm vj, sai
—
su* qua Minh cong 1Q, vh cdu phong. — Ti6m nhtr-vt)y
dirQ"c 8 thdng Cdc quan nuot gitin ngdm sdu, chiu khdng
dfjng, bat dtrc/c qudn quan dang du* Nghi-ddn mh giet di,
— Htj Nghi-ddn xuong, rdi dp chet di. — MM t6n Blnh-
nguydn-vtrtmg Ih Ttr-thhnh 16n th6 \\,
4. Lfi-THANH-TONG (Ttr-thhnh).
Tri 38 ndm, tw 1460 toH 1498.
(0) Scm-tfty-tlnh.
—
Nguydn thdtr xira dtri Hdng-vtrcrng thuQo
Chftu-didn-b6.
TAn, thudo Tiro/ng-quftn.
Htin, thudo Giao-chi-quftn.
Ng6, dat ld TAn-lwng-quftn, thudo Giao-ohAu.
Tftn, T6ng, Ttt, TAn-\irtrng-quftn.
Trdn, ditl lft Htrng-chftu.
Tuy, ctU la Phong-ohftu.
Dirtrng, cfti lai Giao-chftu thut)c LAnh-nam-dao.
Binh, Ld, Ly", cdi lai Dd-giang-dao.
Trdn, cAi ldm 4 16, Tam-giang, Tam-ddi, Qudng-oai, Qudc-oai.
TrAn-thuAn-t6ng, ctU 16 lain ra trtin.
Ld, ldm 3 16, ld Thu*o'ng-qu6c-oai, Trung-qudc-oai, Ha-qu6'c-oal
thuQo TAy-dao.
Ld-thanh-t6ng 7, cAi ld QuAng-oai-thlra-tuydn.
Ld-thAnh-t6ng 10, cdi lit Scrn-lAy-thira-tuydn, rdi oAi ra xtr ra trdn.
Gia-long, nhftp vd Bftc-lhdnh.
Minh-mang 12, cAi littn Scrn-tAy-tlnh; ldy Tir-iidm huydnbdqua
Hd-nQMlnh, cbn Tam-nung-huydn v6 Htrng-hda-tlnh.
tftc, 16-nghi, stra phong-hoii vtta lai liay chidu liien dai
*,
6° Lft-TOC-l^NG (Tufin).
Sdng 17 tuoi, tri 6 thdng (tic cudi thdng 6 idi noi thdng
chap) nam 1504.
1° Lfi-OAl-MUC-DIii (Thudn).
Sdng 2% iubi, tri 5 ndms (ih' 1505 tdi 1510).
Nidn biQu — :
Doan-khanh.
Ong vtta nay lh anh 6ng vua L6-tuc-t6ng, nbo*n ho*i khi
— 137 —
ng&t minh vua trirtVc cd ndi de dttt anh minh 16n noi ngdi,
nen 6ng Lc-qudng-dQ, Ld-nang-nhu^ng, ru*d'c Thudn mh
t6n 16n ttVc-vi, Sai s,tV cdo ai, cau phong xong-xa roi, vua
md'i lo trd thu trd odn. Vdy vua xtii quan td huu thi bh
Thdi-hohng-thtii-hiiu di, vi khi Nguy6n-nhfr-vi lh quan
hoan tinh toti vua, thl bh fty ndi khdng xtrng dang, vl
ngu'6'i la con ngtrfri ti-thiep ma-thoi. Vua lai gict Dam-van-
16, vh Nguycn-qnang-bat lh 2 quan 16n trong trieu, giang
xuong gia-d6 sai di thira-tuyen-su* Quftng-nam mh bo, dtjy
lhm c\rc-kh6 doc dhng cho liai 6ng tu-tijn di cho rdi, thl
hai 6ng fty lhm it cdtt tho' ngtim roi gico minh xwoiig song
mh chct. Nhon v\ hai 6ng nay khong chiu an vhng bac
boi-lQ ctia mo vua, ncn khi Ld-hicn-tong ngijt-mlnh thl hai
ong sg* chu* vtt'0'ng tranh lfip, ncn vo cham-diQn Ifty an
dcm vc nhh, roi hQi cac quan mh t6n vua Ttic-t6ng len *,
vl dcu ?>y nen vua mdi oan md'i giet di ttdy dd. Trieu-dlnh
biet lh trdi pltcp tln gifin vtia mh vua d6 cho Nguj6n-nhu'-vi.
Oai-m\tc-dc dti-to/n qttft ncn ngtt'6'i-ta dijt mh kcu lh
Qui-viro'iig dcm nghy dfun-nid tuu-sfic, say-stra hohi, gict
ngtt'6'i-ta nlitr khong, binh-vu'c phia bh con bdn ngoai,
ncn tung-hohnh lang-lohn qiia, Ihicn-hij oan-hiin lfun.
Ong Ngtiy6n-van-lang, lh ba con bh Tru'6'ng-lttc-hohng-
thai-hiiu, vd'i Ld-van-ciin tfnh vd'i iihau phai tVng nghia mh
gict ftc dang di, n6n cfr hinh vo cliodn tluinh Tay-do inu
cho binh ra triin cfra Thdn-phu. Tlnio' ay cdc vl vuong
t6ng that nhh Lc 26 6ng b'\ vua btit cfun nguc hct, 6ng
Gifm-tu-cong dting cita hdi vd'i quftn canh thotit ra khoi,
khong kjp ndi vd'i mc cting lh anh om, licn v6 Tdy-d6,
td'i ctra Thtln-phu ra mtit Nguydii-vandang dijt 16n lhm
Minh-chtia, lhm cuo di,t, xuiig lh Cam-giang-vuwig dd co',
pbdt thtiy bQ cbtr diiib ra ttdng tai Thicn-kiett. Oai-myc-
<te di liai ciii6c thuyen nbe tdi dd, btit du'Q*c tu'6ng thtiy
— 138 —
1, vh 20 thu cftp tro* ve\ Binh dp ldn t6i, vua ra kh6i
tbhnh, ban tien btjc cho qudn lfnh cho qudn tti cho nd ra
nd danh gitjc, mh nd tro* 16ng het. — Oai-muc-de giet cha,
anh em Gidn-tu-cdng, roi tron ra ldnh thdn di. Nghy
—
28 Oai-muc-tte chay td'i plnrdng Nhirt-chieu, bj VQ-si bat
dem nQp. — Gidn-tti-cong chdm anh VQ-si di vl nd bat
trung. Nghy mdng 1 thdng cbap 1509 Oai-mt.ic-d6 uong
tbuoc dQc tir-tfm tti. Gifin-tu-c6ng oan vl vua gict cba m<?
anh em mlnh di, tW dtjy buQc xdc vua no'i miQng sting
ld'n mh b&n cho tan-ndt ra,
8« Lfi-TlTO^NG-DirC-Dli; (Uinh),
Sdng 24 tubi, d ngdi 8 ndm, (tic 1510 tdi 1517).
Nien-hiQu. Ilong-thufin.
—
Gian-tu-c6nc? lh con thtV 2 6ng Ki6n-vtt'o'iig Tdn, (tbi lh
chdu nQi vua Le-lhanh-t6ng) trir dtrc/c dting du' vua Oai-
mue-ct6 roi, ldn ttVc-vj lay hiQu lh Il6ug-thui)n. Nh6' Nguydn-
van-latig mt)i str, mh chfmg khoi may nam (3 nitm) Nguydn-
van-lang mat di, vua thircng ticc ttjng td*i ttrd*c vtrong,
dtic tu'0'ng bang vhng thiQt. Vua ntiy cung bay lo viQc
—
rtu'd*c, tu van tu vo dti, day L6-ttmg tuycn Dtji-viQt-th6ng.
glfim-tong-ludn ltji thutftiy cd Vo-quinh (ngtrtri d* Dirfrng-
•,
Ni6n-biQu Quang-tbiQu.
: —
Vua ntiy lh con tru^cVng 6ng Sung-cam-giang-vtrong nho*
L6-nghla-chieu vdi Trinh-diiy-sdn ton 16n, cdi hdi Nguydn-
ho%>ng-dii ttot kinh-do, vh Tr&n-cao v6 chodn, tW v6 Thanb-
bda, nay du6i du*Q*c Trdn-cao, tro' ve tuc-vj. (1517). —
Tjnh du'Q*c sdu btiy thdng. — Td'i tbdng 7 Nguydn-hoang-
du vd'i Trjnh-tuy ddnh nhau. Nguydn-hoiing-dii ddng binh
ttji D6ng-hh-pliu'6*ng, Trjnh-tuy ddng ngohi thhnh Dtji-la.
Vua gifti hoa kliong dttvc.
Nguydn-van-lir lh chti Ngtty6n-hoiing-du, tdu bat Trjnh-
duy-dai, chcm beti ttitti noi dinh Trdn-chcyn, L6-fch-ei.ru
cungchdm,Trinh-bitarudtgiao : VI nh«)p loa vtfi nguy.
Nguy6tt-hoaiig-dfi dem binh ddnh Trjnh-tuy no*i Vinh-
xtrmig, klnic-ho, Phuc-c6-phii'6'ng gdn kinh-thhnh ho*n 3
trfjn \ Trinh-tuy vd*i Nguy6n-thc-phd b| t6n, nen Trjnh-
tuy nit chay ve Thanh-hda.
Trdii-chon binh Trinh-tny tW m«)t bicu ttr-dQ Son-tdy
ddnh, mh vua cfmg dom binb ddnh lloang-dfi ntVa. Nguydn-
hoatig-tlu v6 ra mftt vtta, roi ra xuong gho ho vd Thatih-
hda. Kbi fiy Trtin-cho*n gtVi thor cho Mac-datig-diing 6* tran
thit So'11-nam, bieu-ddii mh giet Hoiing-du di \ mh Mtjc-
diing-duiig khdng 116', 11611 di tdt ve Tlianh-hda dtrQ*c.
Trong nu'd'c dft lotjn-lac khap di ca thl chd', ltji thdrn mftt
— 143 —
miia dai han ddi khdt, ddn su* chet ghinh \ bdo-bung,
ddng-gio-, sftm-sdt hai vfjt, chet ngu'6'i nhicu-lam.
Tai sai Nguy6n-c6ng-dQ truy btit Iloang-dti trii noi Thuan-
du, dho mti cha ngtt'6'i I6n, cbat dfiu tli. N6n ong Hoang-
dii hQi binh tfnh ddnb, mh Mac-dftng-dting can di, (Thdng
12, 1517).
Thdnh 7 niim sau, 1518, vua ngho 16'i biem licn d6i
Trdn-chtrn, Trtin-tri, Nguydii-ngu, Nguydn-ba-dtjt, L6-
nguyQn-kham vo trong cam cung, roi ttdng ctia tlihnh dtjy
quan canh ctra hsit gict di het. Khi ay tu-dQ cdc 6ng ay
Ih Iiohng-duy-nhac, Nguycn-kinh, Nguyen-anggidng3h6i
chi6ng keo binli vo thhnh mh ctVn, mh cu*a da ttdng lai
hct. Vua 6' trong nQi md'i xdch ddtt Tran-choii gio' I6n cho
nd coi, nd miri thdo lui ra.
Mh qua 14," Ngttydii-kitth, Nguyen-fiiig, Nguydn-htic,
Cao-xutin-tW tgiu nhaii uoi An-lang biia hinh vo ddnli kinh
thhnh. Vwa thal-kinh ban dem len trciii ra ngtt Gia-lftm,
Bo-de. Di tir sdm mai td'i chieti ddi klidng com indi ghd
vo nbh tcn Dhm-ciV, iigir6'i-ta dem bdnh khoai cho vua an,
Tbieii-ha nghc vua ra roi, 1)6 chay di rao binli Son-
•,
tdy td*i phft kinh-thhiib tan-ndt di, Kbi fty vtia chtjy td'i
Thuiiii-mi-ttu'6'iig, sai di du 6ng Nguydtt-hoang-dfi ve ddnh
Nguy6n-kfnh, mh 6ng kh6ng vd cho di du tu-dQ Tran-
•,
M^C-DANG-DONG (1).
TiSm v\ 3 ndm.
Mac-dang-dong sodn ngdi vo thhnh Thang-long don 6*
tai chanh-diQn, phong tong-that, Nbuug-mh ctiiig SQ* I6ng
ngu*6*i c6n men cu, nen v5-vd lay 16ng thiin ddn •, kiem k6
c6ng-than the-gia mh gitip viQc nu*d*c \ mh nhiVng ngtr6*i
tu'-te ldnh di het •, cd ketiVc-imnh Itip phe li)p d.ing ctrtfp-
phd thien-ha. Dtic tien thco biQucu mh khong xong (1528),
nen day diic tien kem, tien sat cho thien-hi) dttng.
Dting Nguy6n-qu6c-hicn lhm ph6-ma, Pbong cho Mae-
quoc-trinh lhm thdi-bdo, Mac-dinh-khoa lhm td-d6-doc,
ttrd'c qufjn-cdng, Nguyen-tW-wng lam lai-qwt)n-c6ng.
Mtjc-dang-tlong sai siV qtia Yen-kinh mh tdu vtri nhh
Minh rang d6ng nhh Le kh6ng con chdu thira-tir nen khien
dong nbh Mac quyen qutin lfty viQc nutfc vdn vdn,.. nhh
Minh khdiig lay lhm du tin, sai su* qua h6i thiim tim con
chdu IIQ Le mh hip, IIQ Mijc dung van-tir doi dap vh vhng
MAC-MNG-DINH.
Tr\ 11 ndm.
*
'lhm Annam dd thdng sic ti dd thdng sic, ban fin bac, cbo
con chdu dwcvc noi d6ng, qutin lay 13 16.
Qua 22 thiing 3 ntun 1542 Mtjc-phwdc-hfii raTran-nam
lanh Uch, siic vh an, rdi sai sti* qua tu Minh vh di cong.
Mac-dfing-dung chct, nghy 22 thang 8 nam 1541. — Nghy
mdng 8 thang 5 nam 1546 thi Miic-pliii'd'c»htii chet; md*i
ldp con va lh Mac-phtrd*c-nguy6n 16n noi quo*n. Khi ay
Pham-tu*-ngbi muon liip Mttc-chinh-trung mh lap khong
dWQ*c, thi lhm loan dem McTic-chinh-trung xuong Qwftng-
ydn, Hiii-diro'iig ; claii-sii' so* tron tan-tdc mdi dem nhau
qua dfit thu cwd*p-plid Quang-d6ng, Qufing-tay,
Vua Le-trang-tong hin-lan nho* thai-sw Nguydn-cam lo,
ngw6i-ta dtiu phyc, ddnh lan ra lftyTay-do : nam 1537 c6
t6n L6-phi-thii'a lh quan hQ Mac dem. binb vo dftu vua L6.
Naml539 Trinh-kiem lh dai-twdng-qudn lo ddnh lay Tdy-do.
Khi danh cltit Loi-dwtvng thi binh Mt)c bi thua rut ve c6n
6ng Nguy6n-cam doc binh ddnh NghQ-an, k6 hho-kiQt xa
gdn ddu dau plnic. Sau (1542) vua cung bo ngir-dinh mh
— 154 —
ra lo di ddnh nu*a. Nguy6n-cdm di ddnh ddu thfmg dd,
tudng Mtjc dem dQ-tu* ra dau vua. — Vua sai dtinh So*n-
nam (Nam-djiih Trung-htiii-bau Ih twd'ng Mac ra ddn (1545)
cting nt)i nam ay Ngnycn-cdm hj anh twd'i)g Mtjc mdi ddu
bo thuoc dQc trong dtra mfri an, an nham mhcbet di; n6n
nd nQi dem fty tron ve vdi Mac. Vua mdi phong Trjnh-
kiem ldn the cho Nguy6n-cdm ; lhm chtVc thdi-sw lu*Q*ng
quoc-cdng, d\tng tohn-qwyen, ngw6'i tri-ltrc gioi, lo viQc
xong cd. Tu* ay Qwdng-nam, Hue, NgbQ-an vh Ai-chdu lh
Thanh-bda hin-lan y6n dwc/c.
Qua nam 1548 vua L6-trang-t6ng bang tai nghy 29
tbdng gi6ng.
Pliy MAC-PIltrdC-NGUYfiN,
Nien-hiQu: — Thudn-Wnh.
Vua cii* 6" Thanb-bda, nam sau 1550 Pham-quinh, Plnim-
didu quau ldn Mac bi vua Mijc nghe lcvi gi6m, ben dem tw-
dQ v6 ddu vua Trung-t6ng, vua mdng thwong. — Nam
1552 twdng Mac t6n Nguydn-khai-khwong v6 ddu vua.
Ndm 1554 vua L6-trung-t6ng m6 khoa thi.
—
Mc7C-phwd*c-nguyen 6* Tbang-long bi hai ba mui giac ndn
sc/ dQn ra 6' ngohi thhnh tai huyQnKim-thhnh,mQtIhben
nhh Minh trach sao de Pbam-tw-nghi qua 16-lwgc bdnthu
liam ddnh vl tQi hay dung-tting hai Ih so* Pham-tw-nghi
•,
phdt len mQt ticng sting ld'n, ttic-thi hai ben binh phye
n6i dtiy ddnh giet binh Mtjc chct nhicu qiia, mdu do sdng,
bat duQc tudng, du'Q*c quan cung nliicu, mh Mac-kinh-
dien cbijy khoi.
Qua inim sau 1556 vua Le-trung-t6ng bang (nghy 28
thdng gieng) mh ngwcVi khdng cd con cho nen Trjnh-kiem
vh cac quan dai-thiin tim Le-duy-ban lh chau huyen-tdn
liQ L6, 6' Ihng B6-vQ, huyQn D6ng-so*n, dem ve t6n lcn,
cai nguyen lh Dai-htrw.
j(
Dai-luru.
N^n-lneu:
i.*
TVT.A
n«nM»hirt«.
Ong L6-trtr \\ anh 6ng U-ltri (L6-thSi-t6) sanh ra flng
— 156 —
Khiroang 6ng Khwtvug sinh ra 6ng TIIQ ; 6ng Tho sinh
•,
nbw thu'6'ng.
Niim fiy Mac-kinh-dieit sam v6 cldnh Thanb-hda, NghQ-
an nu*a, nih cungkhong lhm ra gi, cd ten qufjn-cong Liip 6'
tinh Hai-dwong dem binb vo phd Thwtin-hda, Qwang-nam
diin str thco nhieu, Ngnycn-hohng bhy ke du nd v6 mh
giet nd di dtrcvc mcH y6n. Trjnh-t6ng thay L6- ciip-dQ cd
y muon giet minh, tW cho ngu'6'i dcm vhng bac cho va
nhicu \ va qua dinh mh ta on, tWTrinh-t6ng day biitchdm
di. Ltic ay ke hau cfjn ndi ytVi vuarangTrinh-t6ngkh6ng
le nho mh khong ticm quo*n, thi vua SQ' ban dem dem 4
ngw6i con trai Idn mh tron v6 NghQ-an. Trinh- t6ng thfty
v«)y thi rwd'c con thw 5 vua ten lh Dhm c6n nho, 6* lhng
Quang-thj, trong huyQn Thoai-nguyen mh t6n lcn the v{.
Sau cd di rwdc vua cu ve, rdi lhm the cbc vua chet di.
161
i Gia-thtvi,
Ni6n-hiQu.
WM 1-A X
f Quang-hwng.
~ .
Dhm du*oc Tr{iih-t6ng t6n ldn Ihm vna mdi cd 6 tu6i,
n6n mQi viQc plni nQi trong tay Trjnh-tbng, dinb cung tV
tai An-trwfvng 9 nam ddn bj Mac sai Mac-kinh-dieii cu*
m5i nam m5i v6 Thaiih-bda, NgbQ-an ddnh pba Iu6n-lu6n,
mh cfmg khong he* gi.
1572 thang 7 binb Mac v6 phd An-trwfrng, binh Trjnh-
t6ng rtit v6 ddn, giftc dap ltiy toan htim, Trjnh-tbng dem
binh ra ddnh nd thua chay rtit ve\ — Mac Mdu-hiQp cung
SQ* tloi ra ctra nam thhnli Thang-loiig.
6* ngohi
L£~KINH-TONG (Duy-tdn).
•16°
Tri 20 ndm, sdng 32 tubi, (tic 1599 tdi 1619).
Nicn-hiQu Tht)n-diVc.
: —
CIlfJA TRJNII. CHUA NGUYlllN.
2o TRINH. 3o NGUYEN.
Idnh tiet-che-thuy-sw. Hai bdir doi Wy, b6n bSc cira Nhu*t-
— 181 —
1Q, biiih Nguy6n x6 sting ld*n, binh Trjnh kinh loan. —
Trjnh-trang xoc td*i, b\ binh coi voi giijc td"i, binh bi chet
chlm nhieu qua. — Boi bi mwu Nguyen-hfru-fch vh
Trwcmg-phutfc-da bhy cho don rang: Trinh-gia, Trinh-
nhac toan ddy loan. — Trinh-trang nghi, ddnh ft trfjn roi
riit binh ve\
Nam sau 1625, b6n Thtt vua Hi-t6ng nhh Minh bang,
Bach-kiem len ng6i cai hiQu Sttng-trinh, Nam 1626 Le-
thdn-t6ng cdi hiQu Dtrc-loug nam dftu. Con Trinh-trang
lai di)t m\nh 16n lhm Sw-phu-thanh-vwffng.
Niim Vlnh-tQ thfr 9 1626, cd thSy Baldinoti qua vho dttt
Bac giang dao.
Lai nghy 19 tbdng martio nam sau 1627, thdy Alexandro
de Bhodes vh tludy Pedro-Marques 6* Ma-cao t6i ctia Bang,
nham nghy 16 6ng thdnh Jude (Joseph). Ngwfri Ihng An-
vwc vo dao trwd'c het, chda Trinh-trang (Tlianb-d6-vwong)
cho phcp cdc thdy ldp nhh 6* Ke-no, roi mo*i ldn Ke-chc/
(Ilh-nQi) l;)p nbh cho vh cho phdp giting dt)0. — Bh chj
chtia Tiinh theo dtjo, vh cd 17 ngu'6i trong IIQ cluia Tiinh
cung di dtjo nira.
Thdng 5 nam sau 1627, vua cwdi vh dttt Tinh-ngQC-
trwd'c, lh con gdi Trinli-trang da ga cho L6-tr\i dd bon
mttt con, mh Le-tru bi giam nguc v\ tQi nghich-mwu; n6n
Trinh-trang dem cho vo nh«)p cung, vua hotjc 1)6*1 \\ chda
Trjnh, hoijc me mftt nhng ay mh phong 16n chfrc hohng-
hdu cdc quan Nguy6n-thiet, Nguy6n-danh-th6 can, vua
•,
Bat dao thl bfit mh cfmg hien, qua nfim 1631 lai cd 4
—
thay dong theo thu Buttugho qua nfra, giang nQi trong 2
thdng rfra toi hffn trdt nghn ngtroi \ clnia Trinh thfty vfjy
lai muon du6i di hct. Mh chng cftm cimg gbdt, tb\ ngwtvi
ta ctitig theo v6 dtto nhieti. Gidng bet 10 nam Dhng-ngohi
fla cltroc 10 van ngtroi cd dijo, kc trdt tram cai nhh tho'
16n. Tinh NghQ-an mQt m\nh kc 60 IIQ cd dao tohn.
•—
Qua nam 1640, dang ltic clnia Thanh-d6-vwo'ng da ngu6i
16ng glidt dtto, bong-chuc thfty cbi cam dao, ldn tluV hai
lfji tltiii cu*a nhh thfv Hh-nQi, cftm tltin khong dtrtfc td*i lui
v6 ra ctic tliny Tdy, v\ lh ngwtvi gian-giao gidng s\r doi-
trd, quay-qtia. Cdch chftng mfty tuan, clnia lai k6u mQt
thay cti v6 mh an-ui v5-ve, vh cho phdp giang dao khap
trong ntrd*c. Tir hy gifmg dao thong-thd, rQng d^o dtjng 18
nam troi.
Tliting 11 nam 1630, Trinh-traiig dem binh v6 cwa Nlugrt-
1Q ddiih vuoi chtia Nguy5n nwa, v\ 6ng hoang con thiV ba h«>
TRINII. NGUYEN.
TitjNii-TRANGThanh-dd-vtrtrng TntN-TdNO-Hlfill-CIIlliu-HoXNG-Dfe
85 ndm. iiiv^sa-wmo Ng-phtrtrc-lan.
& ngdt 14 ndm, sdny 48 titoi,
Nam tty ben thu b\ nhh Thanh, lfty nwcvc lhm vua lh T6«
chwtfng-hohng-d6 hiQu Thut)n-tri nam ddu. C6n Minh hiQu
Sting-triiih nam tlifr 17 ttji PhwcVc-chdu tlnh PhwoVkienl
Thdng chap nam tty, Trinh-thac, lhm thong-ldnh, Dwong-
trf-trach lhm doc-thj, c6n Pham-c6ng-trw lhm toan-ty-nhung-
vu dem binh 16n Cao-bting ddnh Mtjc-klnh-hw^n, chdm
du'Q/c mQt ttrdtig, bat mQt md*, c6n bao nhieu chay het
rdi rtit binh \6.
Trinh-trang phong cho con lh Trjnh-thac len Ihm Thdi-
huy-ta-twtvng, USt-chS-cdc-xw-thily-bQ-chw-dinh-chwdng^
*— loO r"'''
qudc-Unh-tdy-qudc-cdng, cho-n6n thang 5, Trinh-lhwd*c,
Trjnh-sdm tran Stfn-tay, Hai-dwcng, phong lhm qudn-
cdng, nay thay Trinh-thac lhm thdi-huy-chw6*ng-qu6c-
chdnh, thl mat tr6ng nen xwng binh lhm loan, chtia
Trinh-trang md*i day con lh Trmh-thac keo binh di ddnh,
bat dtjng Trinh-thwdc, c6n Trinh-sdm chay vho Ninh-
giang, thi sai Trinh-trwong rtrtfc theo bat dwo/c tai Cluic-
stfn dem v6 kinh xw tu* cd hai.
Thutf ay 1644, vua Minh-dw6*ng-vwtfng tfrc-vj tai
Phwtfc-chdu, hiQu Long-v6 nam ddu, vua Annam sai sw
qua ha tfrc-v| vdi cdu phong W6n trdt the — Qua tdi &6
th\ vua Minh dd bi tridu nhh Thanh bat di rdi, dait vua
khdc lh Que-vwtfng t6n Do-lang, sti* v6 trieu-yct tai hhnh-
tai TriQu-khdnh, nen Minh sai str theo phoog.
Khi ay b6n Minh xtV Long-chdu, cd TriQu-hu*u-tr6, giet
em mQt tQc ten lh TiiQu-hiru-kWh lhm quan thu-ldnh xu*
ay, r6i chay qua Cao-bang n6n con nd Ih TriQu-hu'u-khfti
cdu cti'u vtVi Annam. B6n sai Trinh-dQ dem binh 16n Thtii-
nguydn, Cao-bttng ddnh tuim c6 anh ta dem v6 kinh d6
bieu nd hoh-l\ic vd*i nhau, rdi tha ve b6n chtiu nd.
1647, Minh Vfnh-lich tlui* 3, Thanh Thuf)n-trj tlnV 5,
Trjnh-trang v6 danh cluia Nguydn ttji Quang-Wnh nfra.
Thdng 5, chiia Trjnh sai L6-van-hieu phdn binh giu' ddn
dftt Hh-trung, dem binh thtty bQ v6 phfa nam B6-chdnh,
binh thuy tW vho cira Nh\rt-1Q, rdi tdi xdm dinh Quting-
b\nh, quan triin-thtt xtV tty lh QngTrwtfng-phutfc-tdn, vdi
ngwM con t6n Ih Hung c5 thu Wy Trwfrng-dwc, binh
Trinh danh ltty kh6ng dWQ*c. Thdn-t6ng-hi6u-chi6u hohng-
de Ih Nguyen-phwcvc-lan sai thc-tu" Ih Nguy6n-phwd*c-tdn
d6c chw tu'd*ng phdt binh ra fldnh, dtjo tidn ra tdi An-dai,
g^p binh Trinh lidn dtinh phd ngay. ThtVttV td*i Qudng-
b\nh hQi cdc ttrd*ng ltji mh ndi rttng : « binh Trjnh Ih d6ng
— 186 -
liim mac 16ng, mh ke gioi trdn thl ft, nhw ta ban dem
dem voi mh x6ng vho nd se kinh tdm vo* chi)y, rdi sau
ta hay tan dai binh, tW se bat dWQC chang sai ».
Sai TrieVi-phwtvng dem binh thuy phuc tai s6ng Cl\m-la,
lai day 6ng chw6*ng-kl Ih Ngwy6ii-hwu-tan, dem hfing
twtrng htvn trdt tram, dau canh nam x6ng ngay vho dinh
Trinh, binh kdo theo san. Ao ddnh phd hung ltim, binh
Tiinh vo* chay, gap binh thuy Nguy6n phuc vdy, n6n nd
chet ch\m ke kh6n xiet bat twcrng Trjnh 3 ngtroi, lh
•,
LrVMAN-TONG.
18<>
TRJNII. NGUYfiN.
"rttlNii-TnANGCniiinh-ctu-vtrcrng) TIlAl-TONO-IIuVClIIiVr-nOANG-Dft,
TiuNH-TiiAo (Tdy-dinh-vircrng), hay-ld nifiN-vtWNo (Nguyon-
25 r\iim. phirtftMitn).
dng6i40ndm, 16i9-1686,
Nghy xwa b6n Minh vua Que-vtrtfng bi binh nhh Thanh
duoi chtjy qua xfr Nam-ninh (thuQc Quiing-tdy tlnh) cd
gtfi tho* xin Trjnh giiip binh lwcvng Tiinh cd gitip, n6n
qua nam nay 1649 thang 10 Minh sai stV qua phong cho
Trjnh-trang lhm phd-quoc-vwtfng.
Nam sau 1650, thdng 3 chem quan hoijn t6n lh Hulnh-
van-dong vl nd dm mtru vdi Trdn-vaii-lidn muon day lotjn,
blit dwtrc ca hai dem xtr di. Tiidng 8 Trinh-trang gia
photig cho con Ih Trjnh-thac lhm Nguy&n-sodi-chudng-qutio
chdnh-tdy-ct\nh-vwmig.
Qua ndm sau vua ctii nguydn lh Thanh-diVc. Tu' ddy vd
— 188 —
sau chfn mwtVi nam, tinh nhfrng flem binh v6 coi Hod-chdu
ddnh vdi chiia Nguyen hohi mh cung thua hohi fldnh khdng
lai•, giac kh6ng di, sau ldu binh Nguydn ldn ldn suy, b6
NghQ vh cac cho lan dwo*c riit vd Nh\rt-1Q mdi th6i.
Thdng tir nam 1653, twd*ng Trinh lh L6-van-hieu, vh
thuQc twd*ng lh Pham-tat-tuyen hay dem binh qua Linh-
giang mh xdm pha Nam-bo-chdnh, cho nen Nguydn-hiru-
fch Ih quan cluia NguySn coi viQc hhnh-bien, cluiy sd' tdu
cluia Nguydn lh Thdi-l6ng-hicu-cliiet-hohng-de, th\ ngwoi
sai Nguyen-hfru-tttn, Nguydn-hwu-fch dQ binh qua Linh-
giang danh. Pham-tot-tuyen thua dem nQp chdu hhn ddu,
rdi Nguy6n kdo binh riet tdi Hohnh-stfn gap twtfng Trjnh
lh Le-hwu-dfrc, xdp trdn danh va thua clniy di, mtfi lu6n
dam kdo thang tdi dinh Hh-trung. 0' <\6 twd*ng Trinh lh
L6-van-hieu hiQp vdi L6-hfru-dwc ra cw, mh kh6ng lai,
binli Nguyen danh chay te, riit ve An-trw6*ng (bdy gio*
chfnh tlnh thhnb xti* NghQ-an). Nguy6n-hirw-tan kdo riet
thang tdi huyQn Thach-ha (thuQc NghQ-an). Quan tham-
doc Tiinh lh Drtng-minh-tac, kdo ccV bt)ch chiu fldu cho•,
binh ctia HQi-thong 16n nwa, nen binh Nguyen tbua, chfjy
ddng tai huyQn Nghi-xuan.
Trinh-can rdu vi m\nh lanh di chinh-chuyen da nam sdu
nam tro*i mh cfr twong-tri hohi khong het giac, ben hoi
ke vd*i cdc twdng. Cd anh Tran-c6ng-bd bhy ke phai ddnh
lay Ltm-stfn, nen lanli di tien pbuong mh ttfmh gihnh ltty
— 193 —
cdi niii ay, b\ binh NguytW vdy ddnh riet anh ta qtiyot
•,
muon xdm Iftn Ihm chi. Ddnh tlnia ntfi An-diem, PWi-liru
kdo binh nit htn-Ian ve tdi Hohnh-stfn bi Trinh-caii rwQ*c
theo ddnh chet hao nhieu ltim. — Tr}iih-can thoi lai 20
dam ddng don ntfi Ki-hoa, Nguy6n-hfru-tfin ve ddng tfti
cu*a Nhut-IQ c6n Ngwy5n-hiVu-fch ddng tai D6ng-cao ngw
c«dc ch5 yeu-hai mh c\r binh Trjnh.
Td ra tii' ay btiy huyQn phu Hh-nam xu* NghQ-an mh
Nguy5n cbiem du'Q'c btty-iau ltti thuQc veTrinh-lai,Trinh"
tldng bac B6-chdiih c6n Nguyen tlri don tai nam B6-chdnh
•,
nhw cu.
Kbi fty clnia Trinh-tb.ac sai Phtjm-cong-trw Ih le-bQ-
thuong-tho', dcm sac chu* vhng phong Trinh-can lhm
Kham-sai-tiet-che-thuy-bQ-chw-dinh-kiem-t6ng-chdnh-binh,
thdi-iiy-nghi-qu6c-c6ng, ban ttn bac \ lai lutin c6ng thang
chwc cdc twd*ng 26 ngu*6*i.
0en thdng 2, Tiinh-can kco binh ve Dong-kinh \ de
Dho-quang-nhidu lai Ihm NgbQ-an-trttn-thu. — Quan tluV
lap tai Hh-trung giw bidn-cdnh, keo binh Nguyen xftm-lan,
Nbwng-vay qua thang 10 nam tty, Trinh-thac thtiy giac
ciiug chwa dwt, muon lhm cho het di thi pho vua v6 qwyet
fldnh NguySn \ c6n con lh Tiinh-can thi lhm thong-lanh,
dem binh ddng ntfi chua Phwtfc-tw, binh Nguyen ddng
tai Phwd*c-lQc, flap ltiy giang, dat Trwtfng-van-van v6i
Van-trach giu* dd. Twtfng Trinh Ih Hoan-trung chwng thn
lQng ra, k6u Vdn-trach mh ndi cd sac mting vua Le, hay
m6* cwa ra rwd*c, Thl Van-trt)ch ndi rang : vay chd* khi
binh ta ve Hohnh-sffn bay theo bay rWQ*c, cd phdi cd sac-
— 194 —
mang saoP mtion dtinh thi diinh, lai cd di doi chi vdy ?
licn bfm Hoaii-trung chet di, twdng Trjnh Ih Dho-quang-
lihidn, L6-hieii dcm binh fldnh mh thua chay nit ve chtia
Phwfvc-tw. Ciim-cii* nhaw <\6 qwa dcn thdng 3 1659 ddnh
r,
ncn vua voi cluia Trinh-thac vci mh troi. Dat con thii* lh
Le-duj-cii nidi 9 tuoi lhm thai-tu* de noi ngtii c6n tbdi-
•,
ddnb tr«i, mh so* lhm kbong lai, n6n xin vuoi chtia Hien-
vwoiig cbo binh vho giiip (trong Gia dinh-tli6ng-chf ndi
vua Cao-m6ii la Nac-6ng-chan phtjm-bidn thi kh6ng nhttm).
Chtia Hien-vwtfng nhon tlip ay mh sai qnan khdm-mang
bidn-tran (Ih Phu-ycn) ten lh Y6n, vwoi Tham-mwu Minh,
vh cai-flQi Xuan dem 2,000 binh, di Irot vhi mucvi ngay v6
tcvi M6-xohi, cung cd chien-thuyca v6 ddnh vuoi binh thuy
Cao-men cd Ndc-yem Ih vua 11I11 cai quftn ddnh lfty M6-
•,
13
— 196 —
TRjHN. NGUYEN
TXY-DINH~VI'*0'NG (ltt|NH-THA0) IufN-Vir'Q'NG(NGUYllN-IUlir6Vl'AN)
25 nitm. Th«ti-t6ng IIi6u-chiut-hodng-a6.
Tic ntim 1649 tdi 1686.
Nhh Thanh, Khang-hi 2°.
Nhh Minh, Vinh-lich 17°.
Le-dtiy-cu lh con thtV vua Than-t6ng, em vua Clitvn-
t6ng mdi 9 tu6i, Trinh-thac ton 16n lhm vua 9 nam, song
18 tuoi, len ngoi cdi hicu ih Canh-tri.
Vua con nho, moi viQc trong nwd*c deu ve mot tay chiia^
Trinh (Tdy-dinh-vwong). Cluia Trjnh cfip quan tdm-pluic
vh noi ho minh vo dem nghy- chdu-chwc vua luon, cd y
rhng-rit gifr vua.
Qua thang 6 m6i sai sut* lan flau het, qua trieu nhh
Tlianh \ tif khi nhh Minh tiQt di, nhh Tbanh len noi tai
Bac-kinh den dd, tlri Annam chwa cd sai sw bao-gitf.
Nhtfn vi nam trwd*c nhh Thanh cd go*i sac-du vh ban do
trtng-hao nen nam nay sai sw qua di cong vh ta, l*ai cao-
ai vua Thtln-tong cho lu6n-trdt-the.
StVa-sang luat-lQ, giao-hda ddn-sw, khong cho th\ic U){
nwa, ra 47 dieu dity dan, swa phong-ttic, in ra tir, bon,
phdt cho lhng t6ng trco trong dich-dinh. Thuo* ay bdn nhh
Thanb c6 Khach qua 6* ngu giwa dfin Annam, n6n dfjy bat
lhm khai vh cho 6* cho biQt ra, kco pha-tron phong-t\ic
ddn di.
Thdng 10 chua Trinh ra chl cftm dao Gia-t6 (Hoa-lang).
Tliuo* trwtfc cd ngwoi Tay hoa-lang, Biit-tu-ghe, Lang-sa,
— 197 —
I-ta-H-a, I-pha-nho Ihm thdy ct\ giang dtm, qua thco thu
tli dtty dao thieii-CWia, mh da duoi fli roi, mh cfmg hay
c6n cii* giting day diin-sir theo nhieii, cho-nen chiia Trjnh
ra chi cfim di. Dtin ngoai-dtto phd cdc nhh tho* xiV Nam.
Song cluing kboi bao-hiu, trong nwdc cd nhieu tai-bien,
sao tua (sao ch6i) hiQn tlri cluia Tay-fliiih-vwffng SQ* mh
•,
bai clii cfirn dao tti. Song bai tiri bai mh cung ctun khong
cho cdc tluiy Tfty giting ttao qua 6* dfit Annam.
Trong Dhng-trong kbi tiy 1661 tuy cbtia Hien-vwong
chwa ra chi bat dtjo cho han, mh cd 9 ngtrtVi b6n ttao chiu
chet vi dao Clnia. Dcn kbi cbtia Hicn-vwong ra cl\i cftm
cach vhi iiaiii sau tai Tbwtt-thidn noi pho Hohi, cd V6-r6
Ki lai vwoi 3 ngu'6*i nfra cWu tw v\ flfto. Tai tinli Qtiftng-
nam cd ngwoi nwd'c Nh\rt-h6n cd dao qua lfjp ph6-pbir6*iig
nhh-ctVa 6' tld, chtia liicn-vwffng btit nd khda-qtia, tlri nd
ddu vang ngay Annam cd dao thtiy gwong fiy thl cd nhieu
•,
Beryte Dhng trong phfti quyen ltty mh coi-sdc ltion cti hai
dia-pbiin. Ong Dedie 6' Dhng-ngohi sai thtiy Hien vh thay
HuQ vo Xiem, mh chju chfrc thtly ca (lhm thtly cti ctitu het
trong nwdc Annam), roi tro* ve. Qua nam sau dwc thay
Bdrytc mdi di qiia-giang thu O-lffn ra Dhng-ngohi, vuoi
6ng Jacobe de Bourgcs ngwoi truyen cbwc cho 7 thfty
•,
TRINII. NGUYEN.
Hlf,N-VirOJNGNGiJYj!N-PHlrJa'C-TAN.
TAY-DJNH-VU*CI'i\G- (injNH-TH.VO).
Thcti-tdng-Iueu-chiot-hoiing-ttO.
L6-duy-hQi em vua trwd*c (con vua Thant6ng) 11 tu6i
du*Q*c IIQ Trinh l«)p 16n lhm vua hiQu Dwcmg-dwc 3 nam,
Bwc-nguycn 1 nam.
Nam ddu (nham-ti thdng 4), Tiinh-thac nhd' cdi ciru cu
vuoi Nguyen-phwoVtdn, nen lhm le cao thien dia thdn-
k\, roi chay t6* cho Trinh-dong vnoi Dho-quang-nhi6u lo
sam giu* bien-phwong.
Thdng 6 dat Trinh-can lh con, Thuy-qiian-nguy6n-sodi
vh Lc-hien lhm BQ-qudn-thong-suat vhi van binh v6 xdm
lfiy Tran-ninh. C6n chwa T* thac tlri ph6 loan-gfa v6
chdu Bo-chanh. *
— 201 —
Ngiiydn-phwffc-tan lh HieVi-vwtfng sai HiQp Ih 6ng hohng,
thu* twlhm Ngtiydn-sodi dem binh ra Qiiiing-binh cdNguy6n-
huu-tftn, Nguy6ii-mi-du*c ddng ddn gitr dd. Ben Trinh
qua Linh-giang lt)i dem chiett-thnycn vho ciia nh\rt-lQ.
Trong kia chtia Ilicn-vwcyng kdo binh ra. Ddnh xot-xgt ft
triin ridng qiifiy-qufiy.
Thdng 11 L6-hien rtit vo luy Trttn-ninh. — Nguydn-
hwu-ich dtinh thting nhicii triin, binh Trjnh tiiih khong
xong, rtit ve bac Bo-chfinh. — Qua thdng chap Trinh-thac
vh vna thfty troi mwa dong lanh-lco, khd-nliQc qtian qudn
ben tlan binh v6 bac, de Le-hicn cv lai trfm-thu NghQ-tm.
Ltty Linb-giang lhm gidi-han.
Hdi tliang 6, clnia Trinh vh vua Le, mac di vo ddnh
chtia Ngtiydn, 6* nhh cd V6-c6ng-tuan 6* kinh, tron 16n
Tttyen-quang cwdp phd tlfm-sir. Sau Trjnh-oc rwc/c chfty
ben Thu. Sau bi Tbanh bat dem gidi ve, mdi dem mh xw
trtim di.
Thang 3 nam san, mdi sai su* qua nhh Thanh, 2 bQ su*
mh tue-cong vh cdo ai vua Huyen-t6ng.
Clnia Trinh bhy ra tlay cac quan van vho clurc ngbi-sw
ttji phd-nQi gQi lh nbap-cac. Qua thdng 7 clnia Trinh-tbac
phong con lh Trinh-can Ihm Nguyeii-sodi lhm I>inh-nam-
vwtfng xwng Ih phd vwcvng.
Thang 11, nhon cd sao ch6i sao tua hiQn, so* nen vna
d6i liguydn-hiQu liti lh DYrc-nguyen, mh cfing chang tranh
khoi mang tr6*i vi qua nam sau thang tw vtia mtit (1675).
•,
Nac-chi 16n lhm vna. Khi chtiu lam loan lhm viiy, tlri bai
chii la Ntic-ttim vnoi Ntic-iioii chiy qua Aimam, Con thu*
Nac-s6 (ciing lh tcn S6 hay lh Thw) cfmg dilu Annam. Ke
lay Nac-tdn bQnb mh chct di. N6n thdng 6, vua Hien-
vwtfng m6i cho dwa 2 N.ic ay ve, dtit clifin (con Nac-s6
lh Nac-thu) Ihm vua nhiVt (clianh) cho 6* ttji Vfmg-lu6ng
(Compung-luCng) ben-vua, ben l^n thhiih 6-d6ng), c5n
Nac-n6n Ih chti thi lhm vua nhi (phd) cho 6* tai Shi-g6n.
TRINU. NGUYEN.
Tritn-an-binh nhcvn lam toi nhh Minh, nay bi nhh Thanh ltiy
du*QCnud'cben thu, long khong cWttphyc trieu Thanh, n6n
bai bQii dtic nhau dem 3000 binh xuong 50 chiec thuyen
ch«ay quactra Hhn (Dh-nttng) xin lhm toichiiaNguyen. Chua
llien-vii'o'ng mdi nglii r«ing trong xfr D6ng-pho (Bien-boh)
nu'd*c Cao-men dtit rQng, de cho han 6* trong nwd*c th\
nghi, chi bang cbo nd vo (\6 nd choan dttt lhm ruQng, sau
liin-lan m\nh se lfty. Nen dai yen, phong chu*c cho cac
two^ng fiy rdi day vo Ddng-nai mh 6' ltji viet to* cho vua
•,
khdng bftt cho nhtjt lain, giting dao, 15 phdp, ttgc kinh,
xcm 15, phdi ldn-Wc, giau-dtit. — Lai tliuo* fty hai 6ng
— 206 —
giam-muc dhng ngoai 6* tai Pho-bien (tinb Hwng-yen) lh
noi ngwoi Hoa-lang, O-lon, Hong-mao, Phalangsa da mo*
ra 6* buon-btin, cluia Tiiiih-thac cung biet, mh cfing lhm
thinh bo qua. Den day nam 1696 chiia l>inli-nam-vu*tfng
lh con I6n noi nghiQp mdi ra chi bat dao nbiit, pha triQt-
hi) nhh tho', ctot sdch-vo'... Cd 2 thay d6ng Jdsnita plnii
bftt gifti ve Mti-cao sau cftng cd bat cac tbay ca khtic, mh
•,
TIUNH. NGUYEN.
THANH.
Khang-bi,
tjng-cbanh, Gi.
Ddn cw 6* ke cta htfn 4 mu6n ndc nhh. Lni cho ddn ngohi
Quang-Wnh, Hue, B\nh-thudn vho 6* lhm ruQng ltip vu'6*n.
Tu* <\6 mdi cd thuc-lQ, lf)p bQ dinh, bQ dien, lang-xdm
t6ng-ty xd-th6n.
— 211 —
ThucV fty (1706) 6ng YQm Ih vua cluia Nguyen d$t tr6n
Cao-men, bi em tranh qucVn, chay v6 Xiem viQn vua Xiem
giup. Annam dem binh giiip 6ng YQm ddnh Xi6m thua,
vua ve tv La-bfch. Hoi Xiem ra ddnh vd*i Annam ngang
Rach-gam, Annam ngan dwtfc. Cd Xd-hwffng chff lwcvng-
phitn W binb Xi6m vay mh m\nh ft quan, str nd lfty dwtvc
Iwong, lieii d\tc ghe clrim di mh chet theo. N6n sau cluia
Nguyen phong than ldp midu tho* 6* dd.
S>6i ay 1715 cd ten Khdch ten lh Mgc-cwu len Nam-
vang mua boa-chi c6*-bac, g4p mo b«)c phdt phwd*c lhm
gihu, mdi ve Hh-tien qui dan ldp apdwc/c71hng, taiPhu-
quoc, Long-cff, Can-VQt, Vung-thffm, Rtich-gfa Ch-mau,
roi sai ra Hue xin quan-sutit mtiy xu* tiy, chfia Minh-vwffng
phong twd*c hdu, ltji dtit Ihm t6ng-binh mh coi lfiy (\6.
Minh-vwffng nam 1700 ha chi ctim d«^o Thidn-clnia,
(Hoa-lang, Gia-t6). L6c tty cd bat dWQ'c 6 6ng thdy Tdy
(tlong Missions dtrangeres) cdm tu chet het 3 6ng. Bh Yn6
vh 6 ngtroi nua bj cttm-coc ch6t ddi, lt)i cd 5 ngwtvi khdc
tu'-v\-dao nfra. Ctim lhm-vfty da 4 ntim, rdi tha fli vl lh
nho* clnia cd yeu dfing mQt 6ng thdy d6ng kia thong-thai
trf-cach him nen tha ctic thdy b\ cSm ra mh cbo di giang-
•,
dtty tliong-tha.
Nam 1720 cd chiec thu Langsa ten lh Galathde ddm tam-
bdn vo Phan-rf ltty nwd*c bj ngwo*! xfr ?»y bat hji. Nho* cd
6ng thfiy dtjo Charles Gouge, ttein vo vua H6i (lh vua An-
nam con d6 cho cd, cd quan Annam coi). Phdi chuQc 3
6ng quan fty h6t 420 dong bfjc ddu ngu'6*i mcvi klioi.
C5n v6 phdn cluia Trjnh, tlri khi nho mudn tu'-tan twd^c
g\ chtrc gl mi)C f \ vl quyen 6* trong tay mlnb, muon Ihm
sao tlri Ihm. Dat Nguy6n-c6ng-cang lhm thdy day con minh
lh Tr}nh-giang (1724) rdi pbong ldn cho con. Bhy ra ls)p
plih md^i cho nrinh tai xu* Co-hia. — Ph6 con ld*n vua Dtl-
14
— 212 —
t6ng. lh Duy-twffng mh lap em ngwffi lh Duy-phwffng 19
tu6i 16n lhm thdi-tw, 1727. Roi lai dp vua Du-tong nhwong
ng6i lai cho L6-duy-phwcVng lh chdu ngoiii va, mh lanh
cluVc Tlldi-thwc/ng-liohng cdch 2 nam lh nam 1730 vna
•,
TRINH. NGUYEN.
24° Lfi-TIIUAN-TONG-GIAN-HOANG-Dlii(L6-duy-tw6'iig).
6'ng6i 3 ndm, tic 1732 tdi 1735.
Nien-WQu : — Long-dfrc.
* TRINII. NGUYEN.
TRfNII. NGUYEN.
THANII.
Chn-long — nitm ddu.
Vua L6 dtit 16n bo xd dd. Trinh-giang quan-suat mQi
viQc lay cd. Chua Trjnli ndy hay me-dtim s\r an-chffi qiia
bQi •, cho-nen lftp clnia Ho-thien, Hwffng-hfti lhm ch6 canh
de fli chtfi. Lai bhy gdp dong c6a cdc quan mh diic tirtfng
Phfjt de clnia Qu\nh-lam (1736) — Bfvi bay an-choi t6n-
phf him, Itji bhy cho nQp ticn mua chuc quan nho miioti
•,
leii ctip tlri nQp 600 quan, ddn nQp 2,800 tlri dwc/c hhm
tri-ph6, 1,800 tlri du'Q'c cbfrc tri-huyQn
Quyen che-bien sai quan, dat qtian, cttt quan, .cfing lh
tay Trinh het. Lau den nay Trinh cfing khong cho vua
ngu* de d\nh-thf nwa ; Trjnh t\r thf ltiy tan-sf ttji phd-
pWtVng mlnh mh-th6i. N6n niim tiy (1735) chtta Trjnh lfiy
Trinh-huQ den clnVc trang-nguydn.
-- 215 —
ThucV fiy (1736) clnia Oai-vu'tfng (Tiinh-giang) ra chl
cam dfjo. Nen nttm ay quan tfnh Dong bat 4 thdy d6ng
Jdsuita md*i qua gidi ve Ke-chcr, lai cd 2 thay ke giang di
dwa cdc thdy ay bi bat (\6 nfra, cd mQt thdy bi tttn lung
lam chet di trong tu, c6n 4 thdy Tay thi lhm dn tram quyet
mh xw mQt nghy vdi 2 ngwoi b6n-dao (12 thang gieng
tay, 1737).
Niim Long-dfrc ndm ddu vua L6-Uit1n-t6ng, la nam 8
clnia Nguydn Ninh-vwo*ng cung cti* lhm theo viQc cha mitih
lh Minh-vwtvng mh liip phu Dinh-vien (Vinh-long) tai Long-
hd (khi trwo*c dat tai Cai be) 1733.
•,
Lai nam 1737 Mac-cuu 6* Hh-ti6n mat fli, tlri chtia Ninh-
vwcvng phong cho con lh Mac-t6n len the cho cha.
Clnia Ninh-vwtfng khong ctim kh6ng bat d^o Thi6n-cWia,
ndn trong Dhng-trong viQc dao blnh-ydn.
I>en nam 1737 chtia Ninh-vwtfng qua dtfi, tht con ngwo*!
lh Nguycn-phwcvc-thudn len noi qutVn hiQu lh V6-vwo*ng
(1737).
Ngohi Dhng-ngohi ddi-khdt, bfto-Wt, mat-miia, dich-td,
gittc-gid n6i len, cung v\ chtia Trinh-giang lhm qda tay,
hi6p vua, hiep quan, hiep ddn, hiep het mQi ngu*6i. C6n
m\nh da lhm chti mQi su', mh cung c6n liam-ho danh-
VQng, n6n thdng 9 nam 1738 Tiinh-giang nhhm mfiy twd*c
cao-trQng cu cua m\nh, mh gid sfr hohng-d6 nhh Thanh
dQ sac qtta phong cho va lh Annam thwqng vwong, cho
dwo/c 6* tren vua L6 di nwa.
V\ 16ng hung-du', dQc-dJa chtia Tiinh giet quan qudn
tu* f m\nh, muon ngang chu*ng nho dwo*c chii*ng nfty. Nho
vua nho quan, nho ddn ai mh ddm hd-bd \ cfr va Ihm Ihm
sao tlri phdi ehju lhm-vfjy mh-thoi. Cho-n6n nfun 1736
tren Thdi-ngiiydn, Son-tdy cd thdy choa t6n Ih Nguy6n-
dwtfng-hwng d^y gii)c. C6n 1737 cdc hohng-tu* L6-duy-
— 216 —
chtic lh con vua Hi-t6ng, Le-duy-mdt, L6-duy-qui con vua
Du-tong, thfiy Trjnh hay thf-nghich, thtty L6 chng nghy
chng bi op, qu6*n-phdp chang c6n cluit g\," thl tfrc minh
nen da cttng Pham-vo-thwd^c, Lai-the-te mwu dot thhnh-
di; mh tfnh khong xong, so* sau Itiu ra mh khon, lien bo
mh di. Le-duy-qui chay tdi xw Cam-tln \ c6n L6-duy-mat
Vffi L6-duy-chiic, v6 Nghi-dwffng t\m lan vo Thanh-hod,
nho* cd ngu'6i tho-hho ten lh Ngo-hwng-tao dwa v6
Thanb.
•Trinh-giang hay tfrc-toc cho theo bat ma h\it di, bat
dwffc mQt minh Pham-v6-tbwd*c cftm ngtic lfji sau xu' di.
Le-duy-cluic v6i Le-duy-qui sau dau bQnh chet di. C6n
lai L6-duy-mdt cfr tr6n phfa tdy-nam 6* tt6. Trinh theo
danh bat khong flwtfc, cd mtit trt)n btit dwtvc Pham-cong-
th6 dem ve kinh. Tiieu-thdn rang : Ngwffi la ngwdi hhoa
gidp mh sao co theo nghich dcing ? Tlri Pht)m-c6ng-the ndi
rting: danh phttn bd't minh cwu hi, thucjn ngh\ch an s&
bicin h& ? roi giff c6 ra cWu chdm.
Cuoi nam 1738, phfa du*tfi Ilai-dwcviig giac n6i di)y,
ch6a Oai-vu*tvng (Trinh-giang) da hung-hang du'-tcvn mh
lfji ddm-di)t vo dQ. Va ddm loan vtVi Dang-thi... lhhau kU
"vien-phi cha cha va bh mo hay dwc/c bat Oang-thi tW
•,
t\r-tfjn di. Nghy kia ldo bi sdt ddnh td chet giac dd, mQt
hoi ldu mdi tlnh lai. Tif tty vd sau sinh cluVng ngo/p hay
SQ* h6 ughe sfim llri run-rdy cd vh mlnh, so* khi6p vfa di.
Quati hoan Ih lluinli-eong-phy. moi ndi lh ddm bdo, ndn
bky bieu flho dwtvi dtit ldp thwtvng-tii-cung (tien-cung)
xuong dd mh 6* dh'ng cd ra nua. Vt)y clnia Trinh md*i
4ighe theo liip ttji xd Hulnh-mai, huyQn Thanh-trl (nen cu
nhh I^) mh 6*.
Tr6n ndy Hulnli-c6ng-phu fluo*c th6 IQng quy6n •, lhm
den swc \ giet-bo quan tldn, lhm nhi^u ddu Bnh-tQ, n6n
— 217 —
sinh s\r ra •,
ngwoi-ta ddu dd tbdn-oan keu-van. Cd ke ttic-
m\nh dtiy gitic.
Tfji Ninh-xd tfnh Hai-dtro*ng, Nguydn-tuyen, Nguy6n-
cir xwng lh Minh-vuffng, ncvi MQ-tr«ach tlri V6-trac-uinh
xwng lh Minh-cong, ttti Scn-nam tlri cd Huinh-c6ng-chf,
t\i hQi tai Ninh-xa, mwc/n tieng ph6 Le diQt Trinh mh lhm
giac, binh-gia dong-dtin muon kia nghn nQ ndo dQng di cd.
Clnia Oai-vwcng lh Tnnh-giang da xuong ham mh 6* di
roi, thl Tiinh-dinh lh em len the lhm. Minh-do-vWffng
nhac Tiinh-giang lcn clnVc thdi-tbwtrng-vwcmg 6* vt)y •,
TR{NH. NGUYEN.
THANH:
Chn-long 6e.
NQi trong trho L6 cd mQt 6ng vua Le-hien-tong (Cdnh-
hwng) 6* ngoi ldu hffn het. Trong 48 nam doi ngu*6*i Ihm
vua ttri cfing bi t!6ng nhh Trinh chuyen ltty mQi viQc, vua
tW 6* dep lai fld cho cd vi cd ten ma-th6i, Bay-lau nay
thw6*ng Trjnh chodn lay h6t, ldu den 16 te nam-giao cung
— 219 —
Ih gihnh mh Ihm mh chtia Minh-d6-virong c6n cd ch5
•,
trco lcn, ba quftn dtiti (\6 thfty vtiy h6 nhau leo riet len.
Giiic riit vo ntii Doc-ton, vo thco plui di, toi lai nd flot
luy nd tron di, truy theo td*i Lap-thach bat dwo*c. — Dau
vtra ltic chting khieng ctii Nguycn-hfru-cdu tdi nQp fld nfra.
— Quan quiin vui mang chtia TJnh dai yen tutfng si, roi
diQu ve kinh giam nguc, mh hai twdng tty toan mwu thodt
nguc, mdi so* dem xti* di.
Giiic Iluinh-van-cliftt lh dftu dftng qudn tliao-khfiu, v6
Tbanh-hda, Hwng-hda nhfjp vtVi Thhnh, sau Thhnh bi bat
dem ve kinh chdm di, va bi Le-flinb-chau ddnh thua tai
Hu*ng-hda, chay len Miinh-thien-dQng (1760) roi cung ldo-
hdnh tdi ddnh Hwng-hda nua (1766 1767). I>cn niim 1768
Httinh-dlnh-clittt chct, de con lai cung lhm gific.
— 224 —
Nhieti khi ddi-khdt, mat-mfla, lt.it, 16* b6'-cle, dcing-dat,
dich-kbf, ddii trong nwdc ph.ii kh6n-kh6.
1740 lliii-dutfiig bi giiic mfit miia ddi, ph.ii lfty hiakho
ra mh phdt cho cltiii. — 1741 Xti* Thanh-hda ddi, nhh
nwdc phtit hia mh trc/ ddn. — 1754 Xfr Cao-bang ddi,
ctem vtii, h.ta, vh 300 ltnvng b;jc mh phan-pbdt cbo kc
nghco-kh6.
— 1756 Tren Son-ttiy plitin thi ddi pbdn tlri
tlich, clau-sii' inwoi phaii chet het cfm hai. — 1757 Thanh-
hda, NghQ-an cldi. — 1767 Ctic xti* tren dfm W troi httn
ccv-ciin ddi-kluit. — 1775, 1777 Trong nird'c cdc xii* mfit
mtia, ddi. 1776 NghQ-an ddi, phdt ltia kbo 15 van, tieii 1
van rwffi.
Lut, 16' bff-do hu'-hai thin cfmg ghe phen lam. — 1748,
1752, 1753, 1756, 1760, 1765 1772 Deii W \6* de,
lut bw cira, hai nhh, chct ngtioi, cbct viitnhicu qua. Lai
tlidni tHch-te, ngwoi-ta chet liu-iu liiim dinli-siiii 1756 vh
nham-ngu 1761.
D6i fiy ke cd dao Thicn-cltua Dhng-trong, Dhng-ngohi
cung dft nhieti lain. — Chtia Tiinb Minli-viro*ng (Trinh-
dinh) tuy lh khong cam flao cho ngiit quft, lihung cung
khong wa kbong vi, ncn ctic quan hay ghet dao bat-bd*
Ihm kh6 cho bon dao cung ltim khi. — Nhu cd anh quan
kia di clhng mtic mwa, vo flut nhh kia cd dao, thfiy fmh-
tuong tren bhn-thff btit 6ng gih chti nbh tuoi da hffn 70
vh mQt thang chiiu mdi vtra 14 tuoi bicu khda-qua, hai
ong chfui khong chiu, tlri bat dem chcm di (1741). I.ai nam
1745 cd bftt thiiy Tfty lh thtiy d6ng Jcsuita que 6* nwd*c
Alemanha bo chet rfi-tii, c6n hai thfiy tl6ng Dominicd khac
bi bo ngtic lftu, roi saw lai dem xw trdm quyet di.
Nhwng-mh cjua niim 1748 bwa kia chua Minh-vwcvng
di kbam sting, thtty tren mtiy khaii sting 6-lffn cd de chfr
Tay, strc nhtf lai mh hoi chd* hai thay d6ng 6* dau, cd
— 225 —
y k6u bieti cat nghia chtV ay \ chftng ngo' cdc quaii bam
2 tbiiy fty da l>j xw di rdi. Chtia lien gitin mh qutV, day di
kicm thfiy khdc dien-nghia chfr ay ra. Bay-gio' cd mQt thay
dcing ngtrfri nird'c Aldmanha ngwoi-ta t\m den Hh-nQi
mh cat nghia chfr. TW cluia Trjnh biing 16ng, day tha ke
cd dtio 7 ngu 6i con b\ cftm ra, mh cho phep rong cdc thay
di giiing day dao Cbfm. Thiiy clnia thay sfti ganh licn lim
nhieu dcu mh bo va cho cdc thfiy d;io Thicii-cbiia, git.ic
diin gbdt dao Ihm hai cho tfao-dan \ thi chtia bat thay cluia
ay mh cbdm di, ciing ra chi trtiycn ai c6u ho va the ay
cho ctic thiiy dao Thicm-chtia llri phai chiit lwoi di.
Clnia Trjuh lai xin rudc mot tbfiy lliong toan-phdp vh
tWQn-xa ben Mii-cao qua mh day cho Annam IIQC. Nhffn
dip ay cd 5 thay d6ng Jesuila qua tlieo. — Mh mac dinh-
thftn cftc quan gtmli-go ndi v6 ndi ra, ncn chtia Trinh cfuig
ngttoi bdt long tlnrffng cdc thay bcn cho phcp cdc thtiy
•,
tty lap mot nhh gan bai bien mh-tboi. Lan-lan ctic quan
cung cfr thdi cft lam nghiQt, lhm kho, ncn chang con dwo*c
thong-tlia lihw truffc. — Cfmg cd bat-bd' ctic thay mh cd
bac dcm dtit-ldt tlri xong.
Thuo* fty dwc tluiy Lu-i lhm giam-muc coi-sdc dja-phan
lay trdt 25 nam, tlen 83 lu6i mdi qua dcvi. Tlri flfrc-lhay
Be I6n th6 cho nguoi ltip nhh-chung, nbh-truong, nhh ly-
dodn 6* Vinh-tii. Trong dia-phfin cd 29 thay c«i hon-qnoc',
mh lh thtiy hoc vira biet doc Latinh mh-thoi. — Tw fty
cd 12 tbfiy vo boc thep trong nha triro*ng tai nwd^c Xiem.
Thwffng hay ke ki bat dao tliii* 8 nhtim nam 1765, mh
trong sw-ky, tlri nham nam 1753, giap-luttt, nam Cftnh-
htrng thii* 15°. Trong fty ndi rang « Trutfc ttffi Ngnyen-
a h6a, vua Trang-t6ng cd ngwoi thay Tay-clwong ten lnexu
a vho trong nwd*c gidng dao goi lh dao Tliien-cliiia bay-Ih
« dijo Tlr^p-ty, rttng cd thien-dhng dia-nguc
thu*6*ng phat
— 226 —
<r
k6 Ihnh ko tlw, day xwng tQi llri dwc/c khtM tQi... D6m
« nghy Ihm lur phong-tuc lilm-lac d m dfi dicu cftm, mh
•,
thi plitii giiii ve Hh-nQi ntjp cho clnia Trinh. Cbua Ihm an
trftm-quyct ngay. — Cac quan lao thdn ra sfrc can-gitin,
mh chua chttng nghc, mQt ra chi ctim dao, triet ha nhh tlnV,
nhieu ngu*6i cd dao pliai dn fld tlido-tWQ*ng vh thich ttr ;
— 227 —
42 ngwoi kbde hj phdt hru. Dominic6 Tirti vh bai ugwoi
b6n-dao kbdc tu* vl dao, (bj trdm-qttyet).
C6H trong Dhng-trong, ttr cluia Nguydn-miHli-virong tba
dao, doi chtia Ninh-vinvng vhiiu*a doi chiia V6-vwo'ng,
tlri diing baiig-y6n trdt 50 nain. Mh den nam 1750 chtia
V6-vwo'iig ra chi cftm dao, bftt cdc tluiy ca dong Missions
dtrangeres mh gifti ve Ma-cao hct, ho'ii 200 cdi nhh tho'
pliii-huy di hct, bon-diio phdi btit, mat cua-cai, chiti thiQt-
hai c\i*c-kh6, giam-ciim, tti-rac. Qwa dfvi chtia HnQ-vwffiig
16n ngoi 1765 mdi tha ve het.
Nam Canh-hwng 35 trong Qui-nhon, Nguy6n-van-nhiic
ba anh em n6i thiy lhm giiic \ tai Hue 6ng DuQ-t6ng mac
6ng phd quoc Trwong-plnrdc-maii Ih t6i qiiyen thdn, 6*
bh-khac, quan ddn otin liim, 11611 Trinh-sum nghc the s\r
lhm-vtiy tbi sai Ihriiih-ngu-phwdc dem ba van binh vo ddnh
lay Hue, dan coi voi viQc Nhac con rdi tlri cfr viQc, mh da
Wnh thi thoi lai cloi ticng rang nghe cd giiic Tay-son neii
•,
ca flem het thuoc het dfiii di. — Khi tiy IIuQ mdi n6i
trong len phdt siing dm-am, ddnh riet binh Trjnh chay
mtit, hdm trfm Stfn-nam ltiy di.
HuQ tlnh 16n lay Tlittng-long (Ilh-nQi) Tiinh io fldi ra
cay, bdi xodi bhi xohi, chay chon kh6ng ben dat. D6i
Hu\nh-phftng-ctf 6' Stfn-tay ve dem binh fldng Vtjn-xwdn-
bd cbn Tiinh-giai tlri ddng Tay-long. Gfo xu6i, nwd*c
•,
xu6i binh lltiQ XQ*t-XQ*t tdi, qudn tlniy Tiiiih tliua b6 thwyen
iihtVy rdo.
— IIoQ tha biuh 16n 1)6* ap ctanh dinh Hulnlt-
plning-ctf 9 cba con, 6 diia bi chet tai tr\m, c6n 3 cha con
cong lu'ng chay miet khoi. — Xoc tdi ben d6 Tdy-long.
Trinh-giai niiic do nhung, co*i voi, cdm cfv ra hiQu-IQnh
cho binh. — Giiic dp d6a td*i, binh Trjnh rd tan chay tfr-
tfin. — Trinh-giai chay ve thhnh, thfty ngohi phii co* xf
giijc do di, day l;ji chfjy mict, tdi An-lftng, IIfj-16i gap
Nguydn-trang cdy dcm duo*ng tlwa qua khoi gitii IniyQn.
Nguy6n-trang biet lh chtia Trinh tlri kbong cb}U di, ndi
—
mlnh so/giijc litm, — Trjnh-giai ltiy dao ddm liQngmachct,
Ngtty6n-trang dcm xdc nQp cho Ngiiyen-van-hiiQ, HuQ day
HQm ch6n cftt tu'-te. C6n Nguy6n-trang tlri cho Ihm
—
trfin-thfi Stvn-tay.
Thdng 7 IIuQ v\ lay tieug phb L6 diet Tr\nh, 11611 v6 den
Vp-tliQ mh tfui-yet vua L6, tlem th6iig-qw6c-qudn-ddii-d6-
tjcli giao hji cho vua, Vtta rwd*c dai tu-te, m6i ngoi. —
Khi tiy dinh-lhiln cdc qwan chfjy rtio. Coiig-clilnh mdi xin
vua d6i cdc quan tdi, tlri lai-rdi tdi nuroi 6ng. Vuarachi
bo-cdo thien-ha, lai lhm sac phong Nguy6n-vtin-huQ lhm
NguyQn-soai pb6-clidnh-v6-vfirt-oai-qu6c-c6ng. HuQ mdi
— 233 —
ndi vdi C6ng-chinh rfing m\nh khdng lay cdi ay lhm vinh
g\ het; quyen twd*c 6* tay m\nh... Nen Coiig-chinh mdt
vd*i vua vh khuycn vua dem cdng chtia mh gd cho va kco
mat 16ng. Vua lhm tbeo nhw vi)y, HuQ mdi cd bfmg 16ng
mQt clnit.
Vua bQnh chng nghy chng tluic tdi, vua cho moi Nguy6n-
van-huQ vo mh va khong chitt v6, xin kidu de lo viQc \6
Nam. Qua nghy 17 vua bang, tu6i 70 chan, 6* ng6i dwtfc
47 ndm.
Ong Hohng-tbdi-t6n L6-duy-khiem len noi ng6i dtjt hiQu
lh Chi6u-tb6ng-de. Ban ddn hdi bhn-soan sw tfrc-vi, bh
c6ng-cWia cd ndi vdi HuQ, Duy-can hien lion, nen HuQ
cd $ khong uiig theo tiicti-dinh liip Duy-khi6m, tiieit-dinh
nglie ndi sc/ lam, mdi naii-nl vtVi cdng-chiia, c6ng-chfta
ndi lai, HuQ m6i tmgcbo.
binh ra tdi Plni-ycn bi binh IIuQ danh btit dutfc. Ilai anh
cm lh Nhac vfvi IIuQ tttiiih nhati chet binh-gia het nhieu
lam, sati mdi giang-hoh. HnQ thi cti* tti* Thang-du (Qtifing-
nam) ra Httc ra btic, lhm Ddc-b\nh-vmng 6' tiji Pliii-xiian
(Hue) cou Nh*tc xwng lh hoang-de 6' Qui-nbo'n stip vo tcii
•,
canh-gio* bff-tho* ban dem giac cho qtian ciim dfty doi laii
qua cQt het cdc thuyen, roi phung mh kdo tuot qna ben
kia bo*. — Trong tluiyen hoang-kinh nhay chay bfiy-ba,
sfing-ld'n, sting-nbo, thuoc dan, khf-gitii deu mtit ve tay
giitc hct. Cong-chinh bhn vdi cftc twd'ng thoi ve gifr Chdu-
kieu, ttang ntia dem u6i trong tlititi quftn quan sdng-sot
•,
thwdc gioi tlri chd", ltji (hltnh vwng, cd thc sdng 16n, cd le
lfip biiih chi6u-HiQ, tren cd Tlnii-ngiiyen, Son-tay, dttdi
cd Ilai-dtrong, Sffn-nam. Vtia nghc 16i mh doi qtia btic.
Oiig hohng-dQ lit Duy-truc thco hQ bh hoang-lhai-hfyu, bh
bohiig-phi, vh nguyeii-tu* lai ctic cung-tan di trwdc di. Vua
vo tam-mieii lay khdc. Bui-clwong-lich Itji bieu v6 tdi nhh
Nguydrt-liwtt-chttth bat va di llieo vdi mdi xong. Vua licn
tdi iigay nhh Coiig-eWiih. Cong-chlnh bcn bicti con iiriiih
la Nguyeii -h ii u -du di trirtfc hQ-g(a, con va chay di thdu
biuli diro/c vai iighii, rdi cfuig tttot thco.
Vtta qtta soiig roi, kc situg giac v6 lay thhnh cwd'p-phti
sijch-btich.
Vna chay tdi Kinli-btic, trong thhiih Ngiiyeii-canh-tbwdc
da ticm-tfim dan giiic, ddngcwa tbhnh xwngtiit khong ra.
— 241 —
Vwa vdi Cong-chinh mdi qua sdng NgwyQl-dwc, cdc quan
thco cd sdu btiy 6ng, Nguyen-dinh-gidn, Pbfjm-dinh-dw,
Chdu-doan-iigai, TrWffng-daiig-qiil, V6-trinh Mh-thoi.
NguytW-cfinh-thwdc bftt nlitvn lai cho qnan tlui-ha ra chan
ftii-cu*d*p, nd lai nd lay do ng\r-bho ctia vwa, vua chdy
HH*d*c-mat c6i ra trao cho nd.
Qtia liuyQn An-dong, cd Nguyeii-tboan dft 60 tuoi ngoi
tri-huyQn dd, dem qudn-gia ra tiep hQ-giti. Ltji tftti xin &
Xwffng-giang gict Ngtij6ii»canh-thwd*c trfin-thu Kinli-bac
di, v6 6' dd mh toan viQc kh6i-ph\ic. Vua khen thang chfrc
cho, roi day 6ng hohng em Ih Dtiy-kl, Le-ufnh vdi tong-
thtit ho'n 30 ngtrtvi thco bQ-dQ bh tbdi-hfjw vh hohng-tw
len Cao-bttng mh pliu-tap pliieii-llifin hai irftn ay. Con vtia
thi di 6' tai litiyQn Att-the. 6"dd Dwffng-dinli-tuan lh nguoi
th6-liho xu* M\ic-so'n dem binh tltin rwd'c vua, ph6 vua,
nen vua Hiong cho lhm Wiih-khftu twdng-qiuiii.
Twdttg Tfiy-son Ih NgtiydH-vaii-hoh toc theo tdi Mue-
stfn. — Vtia dem binb ra cw, Bfti-dwong-lich, Nguydn-
thotin ra doc chicn, vua coi iigt.ra diing satt \ Dwong-dlnh-
ttttm dhii bcn td niii. Nguycii-bwu-cliiiih tlhn ben huu
ntii. Giac 6' dtrdi ddngnQi. Du'o'ng-c11nli-tufin xuong dtinh,
giijc cho IIQC bftu sau lirng uiii danh tdi. Binh vua tliua,
Cong-chitth d6, Dirong-diiih-twttn chay hai tttia con va
•,
viet tho" xin ddu, ndi nho-nhoi, nhiic-nhdt, cho quan Thanh
nd kieu cdi chi nd cho de toan viQc danh nd.
Qua dau nftm ke ltty dd lh 1788, vua nghe HuQ ra ttvi
nfti Tam-tHQp trong bung da lo so*, ndi v6i T6n-si-nghi.
Anh twd*ng nhh Thanh tty nuc-nfch bdn-diin, ndi khdng
he g\. Den khi giiic ra tdi Sffn-nam, mdi sai de-doc Hwa-
the-anh dcm binh xuong Hh-hoi Vwong-hQi mh &y. Qua
mong 5 6ng HuQ tltin binh riet tdi, di cd hffn trdt tram
voi di trwd*c. Binh thu thtty voi that-kinh nhdo-nhdt, chay
— 248 —
b«)y chijy ba, chun v6 luy gidng lwoi sat, trf sung ld'n, vut
d6n sho hoA h6. Git)c ltty rcm bd ltln ho tdi, binh k6 toM
sau. — Binh bftc thua chay, rwc/c giet htfn het nwa phitn,
cdc twd'ng Hfra-th^-anh, Trwoiig-sl-long, Thuotig-duy-
thaiig chet tfji trftn, Sftm-nghi-d6ng that co mh chet. T6n-
sl-nghi lh chdnh twd*ng tlri tr6o ltiy chay ra qua s6ng mh
chay, giiic do«)n cdu di, binh Thu chet v6 so. Vua CW6u-
thong cd 8 6ng quan theo hiiu ma-thoi, Vua thfty git)c lfty
thhnh cuiig len ngira mQt m\nh vdi Nguyeit-viet-triQu chay
theo vcVi T6n-sf-nghi cho Hirinh-ich-Weu chay vd hQ bh
thdi-hdu vdi hohng-tu*. Mh ra b\ float cSu di rfli, hohng-
dQ mdi hQ ltty mh chtjy qua dohi (tdy).
Vua chay td*i ctVa ai Tran-nam trtrffc, rdi cdc qwan theo
hdu l\ic-th\ic mdi tdi sau. Vua nan-ni vd*i T6n-si-nghi tfnh
lhm sao, lo thdu-thdp si-tot mh tdi-ctr. Tlri T6n-si-nghi
bieu vua vho thhnh QuS-ldm mh ngh), se cd binh viQn td*i.
Th«)t vua Thanh da cd sai PhwQ*c-khwtfng-an, dom binh 9
tinh qua mh HQu-ly viQc Annara.
Khi ay HnQ cho Ng6-nhdm qua fltiu ta tQi dem vhng bac
hoi-16 vdi Phutfc-khwtrng-an, n6n Phwd*c-khwtfng-an cu
sff tttu dinh Wnh khoan qua da, c6n cdc quan vua L6 chtty
ra theo vua tlri cap ltrffng cho, vh dat coi quan ch6 nQ ch5
kia, chi cho cd 6ng hohng-thuc L6-duy-dn, Trdn-huy-lam,
L6-doftn, Le-dfnh v6 6* thhnh Que-ldm vdi vua CW6u-
thong-d6 mh-th6i.
Den thdng tw, PhwoVkhwffng-an \6 tffi Que-ldm ndi
troi miia h6 ndng nwc qua n6n tam hwu binh da. Lai ndi
cung vua bieu ct)o dtiu gidc tdc mac dd chQc keo Tay-stfn
nd khinh sau xong viQo vd nwd*c hay fle tdc, HUJC fld An-
nam lai. Vua nghe theo, cr^c quan theo vua cfingvt)y. Boi
Phwd*c-khwo'ng-an mf)t tftti vua Thanh xin bai binh vl vua
L6 da 6" yen b6n Trung-th6 rdi, lai xin cho sw Tdy-stfn
— 240 -
vho triflu-yct, — Vua Thanh nghe loi day bdi binh va sac
phong 6ng HuQ lhm Annum-qudc-vwmg, Lai day dem vua
L6 vh nhung t6i thco phb vo Y6n-kinh. CdmQtnunh L6-
ufnh vh cdc quau d6i sau kh6ng clqu cao ddu gidc tdc an
mijc theo thu, qua tcVi Stfn-d6ng g^p vua Thanh fli tudn
c6i d6ng, vua khuy6n c*)o ddu gidc tdc, tlri L6-uinh tdu
xin de qua Y6n-kinh vua t6i gidp mfjt dd hay hay. Mh sau
qua tdi dd rdi cung khdng chju cao dati, miic do theo
Thanh, n6n trieu Thanh g$n bdt cam-c6 l-al.
Nam sau 1789 thdng 2 vua Le Chi6u-thong 6* Qudng-
tdy td*i Y6n-kinh. Vua b6n Thanh phong chwc td-lanh,
hhm tam pham, c6n cdc quan theo vua thl cfingphong vh
cttp cho mQt thdng 3 lwo/ng bf)c vh mQt hQc gao. — Vua
thay m\nh bj lw6*ng, lien huyet-thQ vd*i 10 quan theo nrinh,
lieu chet s6ng vdi nhau ma xin binh, chang dang nua tlri
xin d(tng flat Tuy6n-quang, Thdi-nguydn vd <\6 phung-t\r,
hoac sau ldn v6 Gia-flinh nho* nhh Nguydn lan liln kh6i-
pliyc ltii, chd* khdng ch)u 6* b6n thu. Vdy cdc quan tdi nhh
Kim-gian lh quan hu\nh-k\-d6-th6ng mh ridi chuyQn tiy.
Kim-gian vo-ve bieu vd nglri, do*i thwtvng-lwQ*ng da se
hay. B6i Kim-gian vtvi Hoh-kh6n mwu vdi nhau mh phdn-
sdp bdt di, keo fle 6* chung vd"i nhau bhy ra nay xin cdi
ndy mai xin cai khdc.
V$y n6n qua thdng tw nam sau 1790 mdi phdn sdp cdc
quan Annam di, c6n de lai cd 2 6ng lh Phtjm-dlnh-tWQn
v«Vi Dinh-nha-hohnh hdu vua L6 mh-th6i. Vua rdu-ri sdng
loan kbap ca nwd*c, trong nhh ngohi dong, an hia, can cdy
phd-tdn hai cay trdi, rtiQiig rfty lftm, nen Nhac SQ* mh
khong ddm cttm d«*to nu*a. Ay lh trong Dhng-trong. Mh
ngohi Dhng-ngohi thi kha hcvn khong cd chl bat dao.
Nhwng-vtiy mh cdc thay ttty giang dao cfmg phai tron-tranh
— 251 -
an-nrinh, so* keo quan qudn hh-khac k6 cd dtio. Bu6i iiy
ddn-sir c\rc kh6, giftc-gia, ddi-khdt, mat mtta, 6n-dich,
lai thdm viQc quan ntjng-nd qud siic, con trai tlri phdi ra
di lfnh cd, con gdi chwa chdng tlri phdi di lhm xdu viQc
quan, tai Iwffng. Vi v«)y cho-n6n trong rthfrng IIQ nvra dao
ntra ngoai, v\ SQ* viQc quan n6n k6 dhn anh dp ga con lfty
chflng bttt k\ clao ngoai.
Nam 1789, duVc gidm-myc B6 qua d6i, tlri dirc-thdy
Gia 6' Dhng-trong 16n noi chtVc, mh phdi di bQ qua Mft-
cao chju clnVc (1792.)
tran),
P
1 chdu Dinb-vi6n.
40 Trw6*ng.don-dinh(Djnli-
twtfng), 1 huyQn A
* \
Kien-an.
|
\
{
j
8 Tan_an long>
i J«J*-f«*r ^
2 Iuon-hirng t6ng.
3 Kiftn.hoa tong.
Dftt moi dinh cd cai-bQ, kf-luc mh trj ddn. Khi trwtfc
thuO-vu thi cd chfn kho cdc ntfi mh n«ap, nay phan cwcng-
gidi roi tlri hai trwtfng-kho mh bat cfr trttn nho nQp tran
ay mh-th6i.
Qua nam nay canh-tf 1779 Nguyen-anh mdi nghe 16*i
quan-thdn khuyen mh tfrc vwtfng-vi tai Saigon. — Khi
trwd*c thi YmNguyen-sodi nhip qutic chdnh mtx-lhoi, Nhwng-
— 255 —
v«)y cfing dting nidn-hiQu vua L6-citnli-hirng, tm tlri fm
Dai-vict-qutic Nguyen-chiia, to' ra lQnh tlri viet: Truydn-
cht... Kbi sai-phdi tlri viet: Ch\-sai\ c6n khi dlnh-thdn tdn-
doi tlri biim,
Thdng 3 hohng-ttV Chnh (Ih d6ng-cung anh-duQ-hohng-
thdi-ttV) sanh ra. Me ngtroi Ih bh .Tong-thi lh con 6ng
td-chtt'6*ng-dinh T6ng-phu d*c-khu6tt.
Thang 4 Ocnha-sutit lh tfl-trw6*ng Cao-m6n 6* Tra-vinh
bfty Idu cu* 1Q cong, toan muu pbdn, n6n vua sai Do-thanh-
nhtfn vdi Dwtfng-cong-ditng dem binh vo ddnh. Nd cti*
hiem ban ten gih qud, n6n ltip dfl-the tr6n gho cdu mh do*
t6n xoc v6 ddnh nhdu, nd rtit v6 rirng, ru*Q*c thco flon
ctiy cho qtiang ra tii* phfa sfing ld'u ban tlQng vho, cfing the
chay khdng khoi mdi bat dtitfc Ocnha-swftt, cW6w-phu tldn
tho ve phuc-ngWQp lai mdi y6n.
Vua cd sai tham Tinh v6 Xiem tu-hdo, mh ltic tty (thang 6)
c6 thu Xiem 6' Quang-ddng ve ngang Hh-tien b\ Tbang Ih
quan lwu-tlni dd bftt lay ctta gict ngwoi di, n6n vua Xidm
gidn bat tham Tjnh bo tfi. Lai th6m cd li6-6ng-giao la
Cao-m6n ndi vu rang ngohi Gia-dinh cd mdt lQnh bieu
tong-thttt Xutin vd*i Mac-thidn-tfch lhm nQi iVng mh ltiy
thhnh Bang-kok, n6n vua Xi6m chng thcm nghi mii giet
het cd bon 53 nguoi 6* Xiem fli.
Thdng 7 Wnh-tinh kh6ng viQc cbi, m6i lo fldng tbuycn
trwcVng dh, dwdi binh thtiy cheo, tren mui binh bQ ddnh
giac, di s6ng di bien dwc/c. Cho-nen den thdng 5 (1780)
duyQt binh lai het thay dwtfc 3 mu6n, thuyen hdi-dao 80
chiec, thu chien 3, thu tdy 2.
D6-thanh-nhtfn lh twtfng Itfn dtio D6ng-scvn, btiy ldu
gittp vua cd cdng trdn ItVn lam, mh btfi y cd cdng n6n ra
ki6u-hanh, lQng quyen hung qtia, giet bo con dhn em cdch
diV-tc/n, cd tQi thi dem mh nud^ng di, ai ai cung thau-van.
— 256 —
Vua thfty ngwfri cd c6ng muon dung di hohi, vua thwfrng
tdi nhh va, va cfmg cd $ (le-iigwoi 16n ml)t nfra. Qud him,
6ng chu'6'ng-ctf Thiem-lQc md*i ldn tdu vua xin trir dfra
giijc 6* b6n lwng di cho rfli. Vna dy-tlu' mdi Ihm mwu,
gia d6 se da, d6i D6~thanh-iihtfn v6 bhn-nghi viQc. Va tdi
vQ-si Thap bat H6n dem giet di. C6n binh D6ng-sffn tlri
chia ra nhf)p v6 4 qntin, tien-qudn L6-van-du:)t, hwu-qudn
V6-doan-triem, ta-qudn T6ng-phwd*c-lwtvng, hdu-qudn
Trwtfng-van-btic. Mh tir gict twd'ng nd di, nhiflu ngtroi
tron ve Bagiflng di an-ctrdp, cho di chieu-vfl nd, nd cu:*
mang.
Ong Hodn ldnh binh bQ, c6n binh thuy tlri lh 6ng Thiem-
lQc. Khi ay 6ng Nguy6n-van-hoang trftn-thu Binh-thufin
dau bQnh chet di, mtfi sai 6ng t6ng-th?tt Du ra the, lai
phong cho Chftu-van-ticp Ihm khdm-sai ra diflu-khien
twd*ng-si binh tldn ngohi Plni-yen.
NQi thdng 5 tty cd sai binh thuy ra hiQp vdi binh Binh-
thiifjn, Phii-y6n mh flanh Tdy-son, mh tdi Nha-trang
(Khdnh-hoh) d\mg giac ddng ngang ltiy nd, binh thuy minh
tlri nd ftnd khdng dam ddnh, nd dem binh bQ vh voi nhieu
lam. — Quan v6 tbfiy kbiep d6 di, thoi ve nui Trh-long
(Phii-yen tinh) — Boi sau nhffn trong Gia-dinh cd ngw
binh Dong-sffn ddy, khdng chac cd binh tiep hay khdng,
nen tong-thtit Du triQt binh vfl.
That qua tlidng 5 nhudn thuQc-twcViig binh Dong-sffn lh
V6-nhhn, Dfl-bang tro' nglrich tai Ba-giong. Sai quan qudn
di ddiih, mh thua nd di chet het mQt 6ng thong-binh
•,
ddu coti sfiu ltfri trtrng len vua qua lung nd, nd dem vo
b6* dwc/c. Vua ve riet Mi-lho, kiem ghe cb6* mp, 7Q*, hdu
ra Phti-quoc.
Vua cd sai t6ng-that Du v6i Trdn-diuh lh twdng dao
Hoh-ngdi vfl Cdn-gio' tbdm giac. Mh vl twdng fty khinh
mang tong-thtit, n6n t6ng-thatchdmdi. Lao tong-binh dao
ay tfln lh Trdn-hwng vdi Ldm-liQC giiin v6 Ilh-tien lhm
loan, Liic ay c6 Nguyen-kim-phfim vh bh thdi-trwflng-
c6ng-chtia v6 Hh-tifln thdti biiih vh biQn qudn-nho, b} qudn
fiy nd giet di. Vtia nghc gitin dem binh qua dfmh nd thua
nd cbay di. Kbi fiy cd twdng Xiem ten Ih Vinh-H-ma cluny
giiic Oan-san 6* cti-lao Co-long nghe vua vfl Ilh-tien dem
vhi tram qufiii vdi mwoicbicc ghc tdi xin qui-phu; vua cho.
Vtia 6' tfji Phti-quoc, tliitng 6 cd Phan-ttin-th«)n Ih qwan
thottg-suat ciia Tdy-sffn dcm biiih dcn vdy flanh. Cai-co*
Lfl-phwdc-clicrt md*i xin ltiy do dfl vua mh mijc vho ra dfrng
- 2<*i
—
tw6ng Ih vua dua nbau chau ddnh
truffc mtii ghe. —•
Giac
mh bat, chang ngo* vua qua ghe kliac chay ra C6n-n6n.
T6ng-tiittt Difln vdi t6ng-thttt Du vh chwffng-co* Mdn vh
Vitth-li-ma deu bi giac bat ca. Giac dfl mh dung mh kh6ng
chju cw* Ihm hung chwfri-riia, xi-ma cho nd giet di mh-
thdi. Vo* chirtvng-cff Mdn nghe chflng chet cung nhfty xuong
bien mh chet.
Tbdng 7, Nguyfln-van-huQ nghe vua trii tai hon C6n-n6n,
tlri sai Trwffiig-van-da dem binh thuy vdy ba v6ng. Mh may
tr6i noi dong-gid, kdo mdy u-am, ghe thuyfln giac chlm
chet l\u-fii. Ghe vua vwc/t ra khoi tr6ng-vay, bat v6 h6n
C6-cot, rfli ltin vfl Pha-quoc. Binh bet Wffng-phan ddi
—
an rau co, cti cliuoi mh ch}u. May ddu cd iigu'6*i dcVn-bh
buoii-ban dftt Hh-ti6n chcV ddng mQt ghe gao. — C6n
thuyfln vua lur tlri cd mQt ngtrdi ldi budii dem cbiflc khdc
tdi ddng.
Vua nghe diic-thdy V6-r6 6* Chffn-bun th\ sai ngtroi v6
m6*i ngtrtvi ra. Vua mdi xin gitip vfl Tdy viQn binh giiip
vua, Vua giao tldng-ciuig Cdnh cho dfrc cha lhm tin. Rfli
vua md*i chfjy ra ctra Ma-H mh thdm giac, gap thuy^n gi^c
hffn 20 chiec. — Vua x6 bwflm bwdng ra khcvi bdy dflm
nghy. Trong ghe het nwdc, vua rdu vdi-van xin troi cd
thwffng tlri cho v6 bo*, bftng kh6ng xin cho clrim cliet fli
cho rfli. Bflng ddu cd nirtfc v«)n tiu*d*c miii ghe, mQt b6n
tr&ng mQt ben den, ngu'6*i trong thuyen miic uong thay
ngQt la lfln. — Ai nay khat nud'c dd Idu dua nhau nuic
uong, rfli ltiy gb6 hii miic ddy ca. NwcVc lifln m^n iai nhw
efi. Vang dgng ghe giiic, vna chay vfl Phii-quoc.
Vua lfji sai Vo-vatichdnh v6 Long-xuy6n mh chi6u-ti)p.
Boi ghe vua vho cu*a Doc-c6ng (ciVa Ong«d6c), gtip thuyfln
quan Tdy-son di do, bat dwo^c tu'dng nd tfln lh Qudn-
rtguyQt, tljy V6-van-chdnh dem chem di lfiy oai, mh Chdnh
17,
262
— —
khong chem de cho lhm hu*d'ng-dao, Vua gifjn sao cd cai
lQnh, Hen dtra cay gwom qui-y cho Trwffng-phwoVgido
qua cbdm Quftn-nguyQt di.
Thuyen ngw vua vo Long-xujen, quan lwu-thti giac lh
Nguyen-hda hay dwc/c, sai mwffi chiec ghe phuc ddn cwa
Ong-doc. Mh may cd cai-cff Nguyfln-vtui-giang vffi cai-dQi
Nguyfln-van-oai di tuan d6m bat dutfc ghe du vh phd-chien
giftc ten lh Cwffng, nghe Cwong ndi mdi hay, tlri day
bwtvn ra bien twc-thi, Nguyfln-hda rtro/c theo khong kip.
Vua tha thang cha Cu*ffng mh cho nd tiing-qudn, (thdng 8).
Tdy-son Ngiiycn-van-nhi)c vfli Ngnyfln-van-huQ hji tlen)
bifih ve Qui-nhon, de pho-ma Trwong-van-da 6* lai giu'
Gia-dinh.
Ghc vwa dtju h6n Chong, cd anh phd-chien ciia gii)c tfln
Ih Hicn tdi xin dtlu, lai cd anh phd-cbien Nguyfln-kha-bting
bi tldng bfjt vho hon Trang phiii bat, vua cfmg tha mh dting,
rfli vua qua h6n Thfl-chau (dttt-do).
Cac quan cAc cho lo ddnh vd*i gitjc cd khi d(tng khi thua
mh sau het bi Trwong-van-da danh gih thua cb«)y. L6-vft—
dudn chay vo Xiem. (1783) Nac-in vua Cao-m6n bi gi^c
Chh-vh chtjy v6 Xiem, vua Xi6m cdm ltji mh cho Chi6u-
thtiy-biQn ra trttn-thii nwffc Cao-men,
Cdi hfli thttt Bcn-nghd vua cd cho Chdii-van-tiep vo
Xi6m viQn biiih, tlri vua Xi6m clqu, mh sai twd*ng Thdl-
xi-da dem binli tbhy ra IIh-ti6ii, mh cd f mtVi vua Gia-
long v6 Xi6m. Vtia dw'Q'c to' Clidu-van-tiep vfl viQc ay, 11611
mdi xuflng Long-xuy6tt mh hQi vdi ttrdng Xiem. Ttrdng
Xi6m xin vua v6 Xi6m, vua cuc chiuig dd phai thco. V«)y
thtiiig2,1783 vtia day N^6-c6ng-qfii theo hQbh Qu6c-mtiu
vtvi cung-quyeit vua tiffi I1611 Thfl-cbdti. Bfli vtia di \6i 30
6ng qnaii vh mwoi t6n qwdn vho Xi6m.
Vua Xiflm ngho tin vua Gia-long v6, tlri cho kflu Chdu-
263
— —
van-tiep (dd ra vfl nga bQ) lai. Thdng 3 vua td*i Bang-kok,
vua Xiem rirtfc dai tfr-te, Dcn thdng 6, vua Xiem sai
twcvng Chieu-hQi, Chieu-swtfng, dem bai muon binh thuy
vh 300 cbiec thuycjn ra theo ddnh giiip. Tbdng 7 ve td*i
keo v6 Kicn-giang dao (ngd Bach-gia) danh phd d6-doc
Nguyfln-hda nffi Tran-giang rfli thfmg ttri Sa-dec, Tra-dn,
Mdn-thit, Ba-tbac phdn binli dfln-trdt.
Chdu-van-ti6p (tbdiig 10) dcm binh danh nffi sflng Mdn-
thft, giac cu* lau Chdu-van-tiep bi gai nftng, vua tttn binh
•,
tffi tiep, gittc thtia bi chdm gict nhieu qud. Ph6-ma Trwffng-
van-da chtty vfl Long-lifl, giitc bo ghe-thuyfln khi-gidi khflng
ke xiet. Trtin fty Chdu-vfin-tiep bi gai nang qua chet di.
Vua thtrffng ticc l«1m,
Thdng 11 dijt Le-vtin-dttdn 16n Ihm khdm-sai-binh-tdy-
d6-doc the cho Chdu-van-tiep. Mdi lanh binh di ddnh don
Ba-rhi, — Trh-WQc, Dfjng-van-lWQ/ng chet trdn. Ongthai-
gidm L6-van-duyQt vdi Nguy6n-van-khi6m bay-ldu ttr tr«)n
Dong-tuyen, chay theo vwa kh6ng kfp, siit lai b\ gific btit,
den ddy tron vfl dtrcrc teVi ltjy vtia, Sai Trinh-ttr-satih giu*
Trtin-giang, Nguyfln-thira-difln giu* Cdi-b6o, Nguyfln-van-
thhnh qua Bdt-chi6n, Quang-hda thdti-tftp binh D6ng-so*n.
Th' Chdu-vfm-tiflp mtit di, tlri binh Xi6m Ifl-thwpc hung-
bao ldm. Vua rau tfnh vd*i ctic twd*ng lo mh bfii nd vfl di
cho rhnh.
Nguy6n-van-nhi)c 6' ngohi Qui-nhffn nglic bdo lin cd binh
Xiflm ra gitip vua Gia-long thl sai cm lh Nguyen-van-htiQ
tlcm binh thuyfln v6 Saigon cii*u-u'iig. ddnh ft tr«)n khdng
ra g\ muon kdo binh vfl. Mh cd L6-xudn-gidc bhy kfl cbo
IluQ bieu phuc binli lioi Bijch-gam, Xohi-mtit nluV Xiflm
mh danh. Xi6m ldu-tdu, kdo binh thang xuong Mf-tho, bj
nd phyc ddiih thua vo' chtjy, Thdu thn-tot dtrc/c vhi nghn
len ngd Cao-m6n ve di, c6n binh ta L6-van-dudn cfmg thuft
— 264 —
cai-ctf Nguyen-van-oai chet trfjn. Khi ay vua mdi d6i di
Trttn-giang vd*i mwoi 6ng quan mh-thoi. Lai sai Tiinh-
tiV-sanh vd*i cai-co* Trung vho Xi6m khai-bdo.
Den day dtVc thdy Ver6 (Bd-da-lQc) mdi dem hohng-ttV
Canh di qua Tay.
Khi ay (nam 1784 thang giflng) vua Gia-longngu tai hbii
Th6-chdu. Dong-cwng di vd*i dfrc-thdy qua tdi Thi6n-trwd*c,
cbn 6* tai thhnh Bondichdry. Gittc nd t6i Tho-cbdu, vua
chay ra h6n C6-cot, cai-co* Trung flem ghe binh Xiem tdi
rutfc. Vua Ifti IQn ve Xi6m, di vtVi 27 6ng quan vh 200
qudn 5 chiec thuyen (thdiig 3). — Thdng 4 vo to*i Bangdtok.
NQi thdng fiy HuQ du6i vua di rfli th\ dtui binh vfl Qui-
nhtfn, de Dang-van-trtin 6' coi ltty Gia-dinh. Thdng 5, L6-
van-duan vh cdc twd*ng-si khac ldn-lan vo vdi vua. Vua
day cdc quan ve chuyen viQc dfln-difln mh lo lti'o'ng vh ra
ch-lao ddng ghe-thuycn.
Cdc twd*ng c6n 6* ngohi ndy hay-lh vfl do-thdm ddnh ltty
dwtfc dfln Long-xuyen. — Sai v6 tdu vua, vua day bo di v\
thftt the giu* cfing du'Q'c. Mh thljit twong Tay-stfn 6' Saigon
xuong ddnh ltty lai. Quan vua chet tr«)n, ltji C6ng-dfjng bj
giac liitt giet di niVa.
Vua 6' VQiig-cac (Bang-kok) cd iigir6*i Khach Tft'-xuy6n
ten Ih Hh-hi-van dem anh cm tdi xin gifip v6, (n6 Ih IIQII
tbien-dia-hQi). Vua cho. (1785 thdng gieng).
Thdng 2 nam ay cd giitc qudn Mien-c1iQn xuong ddnh
dat Shi-n(tc ctia Xi6m. Vua Xi6m di ddnh, vua Gia-long
cfmg di danh giftm, vwa cho L6-van-diuin vdi Nguyfln-van-
thhnh xoc td*i tru*6'c vtjit hod b6, qudn Micn-diQn sc/ liodng
vo* chfjy bi giet nhiflu him, lai bat song htfii 500 nua.
Cfmg cd Chh-vh hji fldnh Xiflm vua Xiflm xin vua An-
nam gitip. Vua lifln cho L6-van-dudn dcm binh thtiy di
vd*l vua nlri ddnh dep y6n,
— 265 —
Ltic thang 5 thdng 6 ddy lh Wc HuQ vdi Lu' vtVi Cong-
chinh ra ddnh Hu6, rfli ra bac. Vua L6-canh-hwng
—
bang, Nhac, HuQ ddnh nhau,
VI vdy cho-nen qua thdng chap vua Gia-long cho quan
vfl Hh-ti6n mh chieii-tttp ngdi-binh.
Nam sau 56, vua con 6* Bang-kok cd ngw6*i Buttughfl
t6n lh Antoii-soi dem quoc-thtf, vdi lay, siing tay mh ddng
vua, ndi cd gftp dong-cung Canh xin binh gitip, tlri nhh
nwd*c Buttughe da sam 56 chiec thu tai tbhnh Goa de* qua
giiip vua, Rfli dem lfl-vat ddng vua Xiflm xin rwdc vua
Annam ve nwd*c. Vua Xi6m ganh kh6ng bang 16ng, nfln
vua mfit du Anton-soi (Loi) tir di ma vfl.
T6ng-plitrd'c-dhm vh cdc quan khdc v6 tham vua, ndi
Tdy-stfn dwtfng ddnh nhau, quan tran-dinh gitjc 6* Gia-
dinh vfl gitip Nbac, nen xin vua lo vfl mh khfli-phuc. Kfi
lay Nhtjc chia cho Lu* vo lhm d6ng-dinh-vwtfng tf Gia-dinh.
Vua biet bitih Xi6m khong xong, n6n vua kh6ng th6m
xin gitip, toi lt)i vua de tho* tir-ta lai chfl vua 6', vua tdi,
IWQ vh cung-quyen xuong thuyfln ra cwa Bac-nam di tuot
di. Sdng nghy ra hai vua Xiflm clnrng-liiVng, cho ghe nliQ
theo Wh theo khflng kjp trcv vfl.
Vua vfl du*a hbn Tre, nhtfii cd cai co* Trung gyp ghe
buon Xi6m giet ngw6*i lfiy ctia, vua cbdm ddu gtvi v6 cho
vua Xiem cho biet vua cd f lhnh tu*-te vdi vua Xi6m. Vua
Xiem cho sfr ra ta.
Dd rfli vua vo Ilh-tien, d6 Phqm-van-nhoii phyng bh
quoc-miiu vh cung-quytW vua ttji h6n Phti-quflc, vua vd
Long-xuy6n. Cdc twd*ng ddu fld flcm binh thuyfln td*i qui
plu,t. Vua phong chtVc cat viQc cho, rfli vua di thang tdi
CSn-gio*. Qudn-gia ngfii-binh fldu (\6 ttcu d«)y ra tt*ng cd,
D6ng-dinh-virtfng Nguyfln-vfin-hVnghcbinhvua frngtlri
SQ* bo Saigon chay qua LWQ*ng-phu (Bi6n-hoh ttnh) dSp luy
— 266 —
mh 6*, de thdi-bfto Pham-van-tham cti* Saigon, Quan qudn
vua ddnh kh6ng xue, mdi dung mwu gid nuit-chi Nhac
bieu ht)i di, cbo tlri LQc lh VQ* hQ-doc-ly btit duc/c tdi ndi.
Pham-van-tham thtit-kinh kco cd* hach dem binh qua cho
Lw 6*. Nguyfln-van-lw thtty cff bacb, nghi anh ta da ddu
gitjc, lifln diinh tdt vfl Qiii-nhffn, sau chet 6' ngohi tty, Tham
thtiy vtiy tro* lai Saigon.
Vua day cac quan hoi vfl 116-chtiu tcVi Ba-vac quan diflu-
khien giac lh Nguycn ke-diQm flcm 10 chiec thuycn ra ddu.
Tdi danb dfln Ba-rhi, Nguyfln-van lh quan ngir-huy giiic
giu* dfln, Le-van-dudn thtty nd cho ghe stip ngohi vhm hfv
dd, thi tfnh cho v6 ciV-hod cho giiic sc/, rfli dai-binb ngoai
tVng mdi xong. Vdy m6i lcn vo ngohi lfty phyc tlwdi cdn,
bat qiidn di ra gtiiih ntrdc boi khi\u-hiQu giac du'Q'c, khuya
ldii v6 giira don n6i ltra dot di. Binh giiic IQn-xQn lao-xtjo,
Lfl-viin-dudn v6 chdm qtidch tirdng Van di. Binh ngohi
thay lua ddnli riet, giijc tliua chet ghinh sdng, Itiy khf-gidi
ghe-cQ nhiflu qud.
B6 rfli kdo thang tdi Mi-tho. Mh ddnh khdng noi Pham-
van-tham phai thua, ltji mat Nguyfln-dang-vdn Ih cai-cff
*,
gioi nghfl vo ltitn, giftc bttt dwc/c gtft fli. Vua mdi tro' vfl
H6-chdu, thdu-tdp tu'd'ng-si C1WQ*C 300 ngirfli, thuyfln vhi
chuc chiflc. Sai Nguy6n-van-tflii chi6u-t«)p ngwtVi thfl (Cao-
m6n) xti* Trh-vinh Miin-thit, ho'n trdt nghn, bo Ihm binh,
goi lh don binh Xic^m, cho Nguyflii-van-tfln coi qudn lay,
Sai Ho-vfm-ldn 16n danh giiic ttji Bfjch-chanb, giijc tbua
chay cd hai clitt'6'ng-ctf giftc ra ddu. Tdi ddnh chwog-ctv
•,
Tr\ ttji MMoog, Tr\ Ibwa clujy \ c6n bao nhiflu ra ddti, ltiy
khf-gitii vh thuyen flwtfc mwoi chiec. Vua mdi ddng tai
MMflng, sai tfliig-thfit Uy vh ticii-qttdii L6-vfin-dudn cbieit-
tt)p hu*o'ttg-biiih dfip dflii-ltiy mh gifr, tong-thfit HQi 6* Ba-
giflng hji dcm hinh td*i nua.
— 267 —
Thtii-btio giac lh Pham-van-tham nghe Tri da thua, thl
dem binb tdi danb mh lhm khong xue phdi lui vfl Ba-rhi.
Ltic tty cd Nguycn-van-hiriig lh quan thiii-iiy giiic 6' Qui-
nhon v6 thu thuycn htfn 30 cbicc, luQp vdi Tham mh ddnh
vua. Cac quan nghc tin da dem bunglo so*, mh vua khdng
SQ*. Cdch ft Idu Hwng lai danh tdt vfl Qui-nhtfn.
Le-van-lang »
Dat quan, phong two^c, bQ viQn du \ lai dtjt quan lwu-
tlni, cai-bQ, ki-luc ctic trftn. — Ddng dai-cbicn-thuyen 40
chiec, thuyfln hai-dtjo 100 chiec, lfjp siV-qudn (thdng 7).
Ngohi bac HuQ tu thhnh-biio, liip kho-thng tai NghQ-an,
kflu lh Trurig-do. Trong nam tlri vua Gia-long (thdng 2
1789) xdy thhnh Gia-flinh ttji lhng Tdn-khai, lhm thhnh bat
qudi, cd 8 cwa. Sau ngtty Khfli chodn do*i Miuh-mang, ltiy
ltti du*Q'c phd di.
Ngohi Hue, Bac, HuQ sai stV qtia Thanh cdu phong, Vua
nhh Thanh phong cho va lhm Annam quoc-vwong.
Trong niiy (thdng 4) sai Le-van-duan ra danh Tiiy-so*n
ngohi Blnh-thuftn, cd cho V6-tdnh ra theo tiep frng, —
Ddnh tw6ng Tdy-stfn Dho-van-h6 chay di, hfli binh ve tai
B\nh-thu^n. T6* ra doi V6-tanh vfl, de L6-Viin-duan coi
lfiy ngohi tty. Giac nghe V6-tdnh vfl rfli, vho dtinh dfln Mai-
nwtfiig liji, Le-vfm-dudn cw kh6ng lai thua di, rtit vfl giw
dfln Phan-rf, gitic thco vdy. Vna mdi sai Vo-tdnh ra, liji
sai bfli Nguyfln-van-trtrtfng nua. — Binh ra ngohi dtiiih
vo, trong danh ra giftc mdi thua chay.
Dcii ddy mdi dijt thti-ngu' tbdu thue thu buon cdc nu'dc.
Ltti ddng glie 6, ghe 16, ghe son, l«)p Xtt'6og trai tw-tfl.
—
Vua sua-sang, phong quan, diit chu*c, ddtt dd cd tluV-
tv tdn-ty, ra 1Q IIQ, phep kia dfi.
1800. — Nftm tiiii-hcvi, 12. Vtia Gia-long cu* clijtquan,
phong ttrcVc, kiem-diem binh ddii, mo' khoa-tbi cdu liien,
l^p dfln-difln swa-sang trong ngohi.
Thdng tw bh phi tlnV hai lh Trlln-thj, con 6ng L6-bQ
— 270 —
tham-tri, Tran-hwng-dat de 6ng hohng tw (sau lh Minh-
mang) t.ji xdm Tftn-lQc, sau lfjp chtia Khdi-twtVng dd.
Cung nQi thang fty, 6ng L6-van-duan lhm B\nh-tdy-dd-
dtic-chudng-tien-qudn-dinh, khi b\ giftc vay tai Phan-rf bo
dfln chay vo rirng, vua sai V6-tanh ra ddnh lfty lai dwtfc,
tlri co to* d6i ve, dinh-lhdn ngW tQi thftt-thti ddng an trftra
quyet mh vua ngln tQi c6ng thiln chting ncV, n6n lQt chfrc
•,
lhm rwQng,
Klri fty vua Xi6m muon cho Nftc-in vfl nwd*c, nen goi
tho' xin vua cho cfti plui Ba-thiic lai cho Cao-men, cbn
Long-xnyfln voi Kien-giting tlri cho Trinli-coiig-blnh, liti
xin dem biiih di ngd trfln ra ttdnli Ttiy-stfn gifim cho Vtia.
Vwa tlay vict tho* lai mh ciim on, khong dtim pliien binh-
tu'dng, Ntic-iu cd vo tlri so cbo phit Ba-tlnie mh hai dtjo
kia tlri khoiig cho Trinh-c6ng-hlnh du*Q'c, v\ va c6n nho
cai quftii khong xiflt du'Q'c (tlidng 3).
Tlidiig 6 day thu m6i ddng xttong, dem ra cua nhtfn cd
biit ttu'Q'c thti dti Tdy-son, vna biet giiic caiih gifr btf-tho'
rttfi ctra Thpiiai, n6n vua sai Ngiiyflii-vfin-trwtfng, Nguyfln-
- 271
—
van-xnyen fli thu Long, thu Phung ra tru*d'c danli Tay-so'n
thua, dot thu-be, trai-dinb giac ddng ducVi ciia, lay duffc
ghc thuycn nhieu dem ve.
Nftm ay (thting 7) vua Bac-Wnh-vucvng lh Nguyen-van-
huQ chet. — Mh cd troi vdi con la Quang-toan i\ing dttt
NghQ-an (Trung-d6) lh tho qudn, nen sau phai vc dd, chd*
flfit Hue lh ctia Nguyen. IIuQ cbet di rfli, Quang-loan len
lhm vua tiem hiQu Ih Kieng-thanh. Quang-toan con nho tuoi
ham chtfi-boi \ nen cdc viQc giao trong tay quan Thdi-sw-
qutie-cong-nhip-chdnh la Bfii-dac-tuyen chu)6n ltiy hct.
1802 — 14. Vua Gia-long l;ip 6ng hohng Cfinb litm
dong-cung khi fiy mdi 14 tuoi, ldp thai-liQc-du'6*ng, cttp
quan day IIQC chft-iighia vaii-chutfng, 6ng Trinh-hohi-dii'c
(sau lhm stich Gia-dinh-th6ng-chf) lhm thi-giatig (thtiiig 3).
Xong rfli vwa mdi giao Gia-djnh clio dong-ctuig, mh di
ra Qui-nhtfii ddnli Tay-son. Cdc twdng vdi tdng-lhtit HQi
keo binh bQ ra ddnli ltiy Dien-hhanh, dtinh lay dinh Blnh-
klurtfiig, rfli ra Phti-yfln dtinh noi sflng La-thai Itty dtrQ*c
dfln fiy.
Con vtia llri tliiing xflng v6 cwa Thi-nai (B\nh-djnh) diinh
fluoi gitjc noi cdti Tdn-hQi vh CIIQ' Vdn-son. Khi ay 6ng
t6ng-th?it IIQi ddng binh bQ noi Tnic-da (tai Plni-yen).
Nhac xwttt biiih c\v. Vwa mdi day ioiig-thfit IIQi fliinh ltiy
K\-so'n, L6-van-dtiyQt diinh ltiy Ilttu-son, cd V6-van-W'Q'iig
dem 2 flao ticp sau. Giac chet hct 2 twdng lh Tw-khtiu
V6-vtin-d6ng vdi dd-doc Dho-vaii-ho.
Nhac liii ve tlihiih Qiii-tthon, tong-lhtit HQi kdo stin tdi
iifii Tam-thtip, Dd tlri ditng Nguyflii thtiy bQ mdi tlidng
tthati du'Q'c. Nhfic sai d6-doc Dati ddng ddn Iron mii Kli6-
stfii, cfr 6' treii x6 siing xuong lihti' mwa, binli vua hfim
khriiig n6i. Kbi tiy cd ngu'6i Quting-ngiii tfln lh Trfm-coiig-
hien tdi xin vo lfiy de Ihm nQi wng. Vna cho pbep Ihm.
Vua lai cho ong NguyeVi-dirc-xuyen, di qua ngohi don
keu gific mh ndi cho nd hay, binh vua da Itiy ttr dfln Tdn-
hQi, tdi niii Tam-thap, Nhac da lui vho thhnh Qui-nhon,
binh vay tw-phia, muon khoi chet tlri lo hhng dau di cho
sd*m Gitic kbong them nghe ban nhtlu di. Th\ vua sai
Nguyfln-vaii-trwtfng dp binh vo ham, trong cd Tr«in-c6ng-
hicn nQi frng, giac loan mcV ctra dfln tuon nhan chay, ltty
dw*Qc don,
Dhng kia t6ng-thttt IIQi vay thhnliQui-nhon, Nhac cfmg
nwdc fttinh liflu mang mQtc\r gih, hdm tlihnh khdngdfmg.
Vna sai pliftn binh ngohi ra di diinh cac dfln bao, dot pha
ghe thuyett giiic, danli giftc ncvi ciia Mi-ti, Taii-quang pliti-
tan di.
Bfli vwa sai qwaii tran-lhii ctic tinh flft ltiy dtitfc, Plui-
yfln, Quaiig-ngai vdn... Mh cfing con cu* vtiy thhnh ctd hohi,
Nhac tfmg thfl sai ngwfvi ra Htie xin cbau lh Nguyfln-quang-
toan cho binh vo ctVu. Ngohi tiy cho Nguyen-vfin-huiig,
Nguyctt-van-hutiii, L6-trung, Ng6-vaii-s6'kdo binh v6 gitip.
Vua licn sai Nguycii-kc-di6m vh Ngujfln-fltrc-tWQu dem
biiib ra bcn Da mh ngu'. Chw6'ttg-ctf Trfin-iigQC-dfl ddnh
vdi giiic bi chflt trtjn ttti song Trh-khdc.
Ta Ih vtia (cluia) Thiifin-thicttg khi giftc Tdy-soii n6i 16n,
tlri dcm do bdii ntrdcra ddu gittc mh cd bai anh tii-trwong
•,
hrtfiig tieti dtt chiu vdy dwtfc trdt narrn, bfl g\, thung-thang
tfnh viQc trong ntly yen-bhi rfli se ra cfrii.
1809, — Cfti Gia-dinh Ihm trttn, con 5 don lhm 5 tlinh.
Qua thdng ttr nam sau, vtta mdi ctr binh ra cfrii Qui-nhtfii,
v <quan Blnh-djnh 6* trong tlihnh nhiflu nguoi c6n mQt
bung vcvi giac, 11611 len ra het nhicu theo giijc. Vna flo
ddng cung Ctinh tran Gia-djnli, vtta di thtiy sai Nguyfln-
•,
— 281 -
dtVc-xuyen quan binh two/ng di bo ra, mh 6ng ay ra tcvi
Difln-khdnh nghe giftc da lfip hcvn 90 so* dfln mh ngan, tW
SQ* binh nd nhiflu, lien trii binh ttti Man-nam roi xin thoi
lai Pban-rf, cho' binh thtiy. Vua di dao thuy ghe v6 cwa
Cti-hufin. Vua ra dti twd'iig-si, diit thw6'ng twd*c cong,
tifln nguyen cd van vdtt,,.
Nac-chtin lh vua Cao-men nghe tin sai Ka-la-hom-sum
dcm 5000 binh vdi 10 con voi, xin t\nh nguyQn theo ddnh
giac cho vua. Con vua Xi6m sai CW6u-phi-iiha-ba-phat
dem dfmg 30 xe ltia, Thu vua v6 Viing-lftm, day Nguyfln-
vftn-thicng dem binh tdi Phti-yfln d6 dwcVng tren ttdnh
xuong, c6n Ngnyen-dwc-xuyen dem th6 binh di dwcVng
tr6n NghQ-an ddnh do-doc Nguyen-van-lfjc ntfi B6-dfln,
vh phd-md Nguyfln-van-tri tai Lam-ddn deu vo* tan chay
het, DwcVng tren Tlianh-hda tlri cd Ngwyfln-dlnh-ba, Hh-
c6ng-thdi.
Trtittg-qudii Thicng tttn binh tdi An-mt. Gi(tc thoi lai
Y-scvn, tip tdi dtinh roc fli, ndlai lui vfl La-thai, cung ddnh
tay di. Van-ldnh ddnli bat ttwtvc do-doc giftc lh Dho-c6ng-
gifm. Vua phat 3000 quan ticn tliu'6*ng quan, Nguyfln-van-
thiflng tfvi ddng chcr Dd. Giijc ctV tren nfii cw, ddnh kliflng
xue nd, kdo vfl.
Thdng 6 thu vua vo ctra Cit-m6ng, sai Le-vftn-duyQt ddnh
qufin giijc, vh Nguyfln-dfrc-Xttyen chia twc/ng qudn ra lhm
hai. Binh Cao-men ctta Ka-la-hom-swm dem ra tcvi chtr DS,
vua giao cho theo Ngttycn-vfui-thicng, Nguyfln-van-thiflng
lai kdo tdi ddnh cdi bfto trfln ntii nwa, cd dftt hoa lwu phyc
mQt bflii, dot 116 rdn troi dttt, lfty giijc tt6 htfn 2 trwtfng,
gii)e rut v6 co thtt, hftm ltitt ndy cfing khdng xong. Vua
ra cdm binh di ddnh gitic ntfi nni Iloa-yett, song Vdn-so*n
dufli nd cliray di.
Ntfi cu*a Dc-gi(thuQcB\nh-dinh)6ng Nguyfln-van-trwtfiig
— 282 —
ddnh fl6-36c gi$c tfln lh D wc thua bo chay, bat dwc/c thuyfln
cho* Iwtvng 70 chiec, gaio dwc/c 3 mu6n vuong (thdng 8).
Nguyen*vaii-thieng tai cho* Da ddnh dd nhiflu phen mh
lay cdi bao Chu-stfn khong flwtrc. Xin binh th6m. Vua mdi
cho L6-van-duyQt, Tong-viet-phwffc, Phan-van-triQu vh L6-
chat flcm binh hiQp vdi trung-qudn Thiflng mh danh. D6m
ay mwa ld*n gid to, Thiflng de DuyQt giu* chc/ Da mh dan
binh twc/ng di dang bQ bQc hftu dfln giac, phat dot trai
sach nd, L6-van-duyQt kdo td*i, gitic riit chay, binh dp rwo/c
theo chdm flwo*c a6-doc Hoan, tcVi Tudn-dd, dd-doc Nguyfln-
van-thu ra hhng fldu. Thang toVi ddng binh tfii Trw6*ng-dd
(1) — Nguyfln-van-thiflng sai T6ng-viet-phwd*c di ddnh gitic
tai ntii An-twc/ng, ltiy lu6n diro*c 4 cdi bdo gh)C, roi ddnh
bao Chri-dhm, Stfn-trh cung ltty dtt*Q*c ch.
Vua day phdt cho qwdn 2 mw6n cdy vai, gt)o 1 mw6n
vu6ng (thdng 11).
Qua thdng chap Tdy-stfn thwtfng ddnh tlriry bi thua hohi
nfln bay-gio* md*i dem 2 chiec thu ld*n vdi 100 chiec thuyfln
chien mh giang ngang lhm cion tlniy bft cwa Thi-mai di
keo binh vua v6 ddnh, trfln b6* bfln ta cd don ntfi Nlnin-
chdu, b6n hwu tren nfii Tam-toh, trf siing 16*n ban xwong.
Vua dflm nghy lo dy-ndy vfl Vo-tdnh bi vdy trong thhnh
Qui-nhtfn dd ldu, vua than-tho* hohi. Vdy vua md*i tfnh l«)p
the mh pha don thuy Thi-nai, vua day ltiy dSu chai vh b6i
chttt htfn 20 chiec ghe, cd lwtfi cdu sat trwdc mfri, tfnh
len tdi thuyfln giijc mdc vho chdm Itra mh d6t.
1810. — Vua trfi tai hhnh-ttji ciVa Cu-m6ng. Dfln ddy
(1) Trung-qudn Thiflng voii hay ttoiig rtrtru. — Khi hbng ldm trt)n
ngoi vol di vdi nhau, tln Thittng rdt rwtru uflng, rdt dtm cho td-
qudn Ld-vdn-cluyQt utfng, md 6ng dy khflng udng. Thidng ritng: f,rM
Itjinh ttdiig nd thtltn khf-khcti hcrn. DuyQt rdng: khl nhcU Ihl mcH
mwwn rtrcru, ohd* 161... VI ticing ndi dy md sau khdng wo nhau,
hflm nluiu.
— 283 —
thdng giflng nam tan-d*)u, vua md*i cho Nguyfln-phwdc-
trwtfng, L6-van-duyQt, V6-di-huy, Tong-phwtfc-lwffng ttem
binh thuyfln tdi trwwc, hfli canh ba qua khoi h6n-dtit bat
dwo/c qudn do coa giac, hoi dwo*c khau-WQu nd. Khi ay
Nguyfln-van-trutfng vtfi Tong-phwtfc-lwtfng mtfi xuong
ghe nho v6 dot don th6y giac, ngohi ndy Ld-van-duyQt vtVi
V6-di-huy thay phdt ltra Iifln doc binh v6 licn. Gi^c cti*
bdo ctr chien, tir gi6* ddn chf gio* ngQ (10 gi6) siing ban
vang trM, dan bay nhw mira. V6-di-huy dwng tren thuyfln
bai-aao bi sting dfln giiic ban nhho tluoi nwtfc chet. L6-
van-duyQt kh6ng kinh, ltji chng no lirc b6n-ba xong tdi.
Vua tbtiy binh-lfnh chet qua, toi nu)t Hfln day ba top tieu-
sai tiVi ndi vcVi L6-van-duyQt bieu lui ra mQt chtit cho khoi
lan siing, tlri Lfl-vdn-duyQt xin ddnh liflu cho dwQ/c di, lifln
doc qudn xflng riet, lifln v6 cwa dwc/c. Gilic 6* dwd*i thu
cw, mh bi nho* gid tha hoa c6ng v6 chdy thu thuyfln di,
ghjc mdi vo* cltay, chet dinh thifln. V6-van-dong lh twd*ng
giaic md*i chfjy di. Binh vua lay flwc/c Thi-nt)i ai ai dflu
•,
qttan tlfln ;
Nyuycin-^.ln-lii', Trttn-van-kl thl moi ngtrai ttiuj6*iig
3000 LiJ-vaii-lcri, phb-init Nguyrn-vaii-trj, chu mo vc;Jcon htii ttrdJng
vdy hinli-ctinli 1<\ Dong vd'i DiQu tlil mfli ngu'6Ji ttnr6'ng \h 4000...
— 285 —
Tdi cwa Dai-chiem, dijt quan giu* dd (thdng tw). Rfli v6
ctra Tw-dung(bay-gi(VlaTu'-Wcn). — Ganh-thinh sai ph6-
mfi Nguyfln-van-tri vh do-doc Tran-van-ta fldng tai Qui-
nhffn (bay-giff Linh-lc-so'n). Con ngoiti ctia hhn lai. Thu
vua dau cu'a Mi-cm. Vua tlay Le-van-duyQt, Le-chtU dcm
binh fliinh, mh giijc cfr trcn cao xo stingxuong, binh chct
bao nlrieii Itim, e,dnh IrQii mQl nghy ltiy klidng C1U*Q'C. Vay
dcm mdi cho muoi chicc thuyfln tdi, qtiftn lcn bfri cftt vo
trong song cti* phia hati cltinli tdi, ngohi phti cir hhn cho
thuyfln v6. Giiic mdi thna chtty. Lc-van-duyQt bat ctu'Q'c
pho-mii Nguycn-van-tri vh do-doc Phan-van-sticl), qmin ra
hhng diiti licvii 500. Rfli thang tdi ctia Eo (bfty-gio' 1h Thufjn-
an), Ctinh-tliinh sai binh ctr mh thtia, binh vtta thwa thang
xong td'i mai chtra giao chicn ma Ganh-thinh fla chay di
rfli, vua nd cbay tlri quan quftn nd cfmg do rao, lay dwc/c
ghc-thuyen kbi-gidi bict bao nliicu. Binh giiic tting xin
bhng clfiu, thl binh vua kco thang vo thhnh Ilttc. Ciinb-
tliinli dft cttdn gdi lay cfta bfui bo thhiih chay mttt di roi.
Vua vo thhnh phong phtt-kho tich thi vfjt ctim binli-gia
khong cho cu*d'p pliti, nhicu hai tlan-cu'.
Sai Nguyfln-van-trirffiig dcm binh thtiy ra Linh-giang mh
chan giiic, lai sai Lc-chtit ttan binh bQ thco biit Cfinh-tliinh
cho Pliijm vfin-nhffn gifr ctra Tlmfin-an, cho 2 vQ binh vo
ddng dco lliii-van. Biit C1WQ*C cm gtii, tin ttrdc vh em ruQt
Ciinh-thinli. Canh-thinh chay tuol ra Bac-thhnh. Ngtiycn-
van-trit'ffng vua day coi qu.in Qudng-blnh, lo dap hiy d;it
DQng-hiii tti* ntii Ddu-ly tdi ttdn Sa-giac. Con ong Lc-vaii-
dtiyQl, tlri vua sai di 16n liga trcn mh ngan qttiin Nguyfln-
viin-diQu cV BWh-dinh sai ra tiep-ctVu lluc. Btit du'Q'c ddng
nd, vua khcii vh goi 2000 lu*Q*ng bac mh thuong quaii qutin.
Giiic Nguycn-vaii-diQii lai sai dtip lfiy ngang noi Vtin-do
de mh triQt du'6'ttg luJffng-bwd'ng Tlii-nai, Ngiiyen-Yair-.
— 286 —
thiflng hay dwc/c dem binh ddnh nd chet voi bi gai nhiflu
qua. Rfli vua sai Le-van-duyQt, vdi L6-chat ban 1000 Iwc/ng
bac, dtin v6 phai hoh vd*i Nguyen-vftn-thiflng mh lo viQc
giac (vl vua biet cd hflm-khfch nhau). — Lai day dem 2
em Canh-tlrinh vdi ph6-ma Nguyfln-van-trj da bat flwoc v6
BWh-dinh cho giac thay mh kinh, roi chcv vfl Gia-dinh.
Vua ra chieu du hho-kiet Bac-hh. Trong nfty L6-van-
duyQt vdi Lfl-chat ddnh vd*i giftc tai Quang-nam ntfi cho*
Thanh bat dwtrc d6-doc Trdn-van-an, het thay 5 ngw6*i,
chay to* bdo. Vua thw6*ng quan 2000 lWQ*ng bac.
C6n tai BWh-dinh V6-tdnh vd*i Ngd-tttng-chdu tif-tiet di
vi het lwffng, an den voi ngtj*a. V6-lanh day qudn chttt
bfli khfl xong-quanh cdi ltiu bdt giac. Bua nQ Ng6-t6ng-
chdu t(vi hoi HQu lhm sao, thl Tdnh ndi m\nh nhiVt flinh
chet chd* khdng nQp thhnh cho giftc. Chdu ndi: nghi biet
chet trung, t6i cfing quyet chf chct nhw vt)y nfVa. Vfl dinh
mac ao dQi mu v6, uong thuoc dQc mh chet di. C6n V6-
tanh viflt tho* ra cho git)C mh ndi m\iih lh twd^ng tlri chet
dd cara mh qudn-si khdng tQi g\ xin chd* cd giet nd tQi
nghiQp. Rfli v6*i cdc quan lai, mftc triflu-phuc v6 tw-te, mh
ndi vdi cac quan rttng : ta bi vdy da 2 nam nay, bdy-gio'
hct lwong, khdng 16 giu* thhnh nu*a dwo*c, fldnb tW v6 fch,
nfln ta tfnh chet di cho rfli. Cac quan khdc-ldc th\ V6-tdnh
khodt bieu ra, rfli chdm lua mh chet tren gihn thieu. V6-
tdnh chflt di rfli, thl DiQu Ih twd*ng gifiic nuVi v6 thhnh, lo
ch6n cat tu*-te. Con cdc twdng-sl trong thhiih tlri chang cd
htii dfln (sau vfl vua hflt, khflng ai chju 6* lai vd*i giijc)
(thdng 5).
Vua nghe tin ay tlri rdu-ri khdc-ldc tli6-than chdng dirng.
Tuy lh thhiih B\nh-djnh dd vfl tay giftc rfli, mh cdc chfl
ddnh fliro/c don giftc. Nhw ntfi Trh-khtic cd Nguyfln-v&n-
khfln dd-dOc gi$c ddng dd, bi Lfl-vhn-duyQl vtfi L6-chk
-287-
ddnh chay tan di, bat binh gitjc dwo/c nhiflu. Giac thoi laj
ddng tai Tdn-quan. Trong Phii-ydn T6ng-phwd*c-lwtfng
danh vtfi giac H6-van-diem tai S6-qudn, LQ-uyen, La-lhai-
dflu thang lay flwtfc khf-gidi nd nhiflu qud (thdng 6).
Nguyfln-van-thicng ddnh dwtvc giac tai xw Ltr-de, phd
dfln bao cua gific htfn 20 stf.
— V6-van-dong lui chay. Vua
nghe tin sai dem 1000 lwc/ng bac thwcVng quan quan.
Ngohi ndy Nguyeii-kc-diQm dufli theo Canh-thinh td*i
Hohnh-stfn, gi$c cfr hiem ddng binh lai dd. Ong tdng-that
Khodn fli td*i trwd*c mh coi dia-the, xay gap gi^cntfi nrii Thtln-
diiu, cho ngw6*i trfl* lai bdo vtVi Nguyfln-ke-diQm, 6ng ay
chdm-lut khdng tiep cho kfp n6n de t6ng-thitt bi gitjc giflt
fli. Vua nghe tin, git)n mh day giet Nguyfln-ke-diQm di.
Nguyfln-qwang-todn lh Ctjnh-thjnh chay ra Bac-thhnh cai
IriQu lh Bwu-hwng, sai sw qua Thanh xin binh, Thanh
khdng cho, t6ng md*i vict to* cW6u-dit cdc mdn mQi trfln
Van-tWQiig. NgwM Xiem bat awo*c to*, dem nQp cho vua
(thdng6).
T6ng-viet-phwd*c dem binh tcVi Tdn-quan danh Tru*-van-
chieu bj nd phyc chet di tai trdn. Lfl-van-duyQt vdi L6-
chttt din binh tdi tiep tlri da rfli.
Vua ngu* di Quang-blnh coi Wy DQng-hai, bhn viQc qudn-
su* vcVi cdc quan 5 bfra mdi vfl. Vua nho*n cd ngu*6*i chQc
Qudng-dflng tfln lh TriQu-dai-sf, khi trwd*c qua di bufln bi
qudn thu-6 bat, roi Annam ddnh bftt lai dwtfc, vua sai
vfl Quang-dflng, Quang-tdy dem quoc-tho* bao viQc dfi ltiy
kinh-flfl cti ltji dwc/c roi (thdng 7).
Nguyfln-van-thiflng ddnli dwcvc giijc tai Stvu-trh, c6n
Nguyfln-xudn ddnh dufli Nguyfln-van-ng6 lh d6-doc giac
noi dfln Khfli-diflu chay te, lay dwo/c khf-gidi dem vfl dang.
Vua d^t quan cflng dwtVng tai 4 diuh xii* Hue. — Van-
two/ng, Ai-lao cdc tu-tru*6ng td*i mtlng vua (thdng 8).
— 288 —
Trong kia Trir-van-cliicn tfvi ddnh don Mf-d, Le-van-
duyct (V don, cho Trinh-ngoc-tii ra danli, giftc thna chay
di. — Ntfi clon KWii-diAu tlri V6-vaii-d6ng lh ttrdng giiic lai
Ihm ltiy giang tir Thrtp-cfu tdi S.iii-sffn, Ngnyeii-vaii-thiflng
tdi diinh chay fli ho khf-gidi rat nhiflu. Giiic Ngnyfln-tliang
ddng Phri-son, cting ban flflm dcm qtuitt v6 ctot tr.ji nd,
nd Ihtia vo cliay (thdng 11).
Trti'd'c Nguyctt-van-huQ phti-cTao laiig t6-ticn vna di, nfln
nay vtta stm-sang lai (thang 9), — Vna lai day dho mfl
Ngiiyfln-viin-huQ ten, chdm tluiy, dcm dfiu bou ; c6n COM
gdi va vh bh con va 32 ngtroi, deu xir lang-tii cti, Rfli
vna chay to* vho Gia-dinh cho hay (thdng 11),
Cting trong thdng ay Canh-lhjnh (Btru-liirng) la Nguycn-
qtuang-toiin dcm biiih lluiy 1)6 hon 3 van vho flanh Linh-
giang, nwffiig tieng Nguyfln-vfut-diQu, vo/ DiQulh Btii-thi-
xtiiin cfmg dcm 5000 binh theo giiic vho danh DQng-hiii,
Vua Gia-long sain thiin-chinh ra cir. Ngohi kia Dang-
tran-thudng dduh vdi giiic noi Ilohnh-son, lu TriQu Ih
lliong-qttiin giijc ttanh tlion, lni ve DQng-hai. Vuade hohng-
tlitic Thang 6' lai gifr Ihto vua keo binh-ma ra Dong-hai
(thdng 11).
Vua di tuan coi cftc cho cdc so' day kicn-be giw-gin de
ho* gifjc. Nguycn-van-truffng xin fle cho giiic thiim-nhtip
vho, rdi xin tti ngii bien vo Linh-giang cluin du'6'ng ve nd.
Vua lai day chtia tati Long, cluia thu Phttng, vh chtia thu
Bang (Nguycn-van-thang, Ngnyen-van-chtiii vh Lc-van-lang,
ngir6i Langsa) mt) tliin ngoai ticli Quiing-iiam mh sung
thhnb flQingu.
Nam ay 1810, tuy lh vua ra thinh lay Hue lfty kinh-cto
eti lji du'Q'c, vh may-mtin lict trong viQc hhnh quan \ mh
hoa phwdc nd hay xcn nhau, mh gidm bcrt 16ng mftng vua
di, Dang khi vuadichinh-chitii, trong Gia-dinh 6ng fl6ng-
_. 289 —
cung Ciinh bj len trtii mh mttt (thdng 2) klri fty fla nen22
ttifli, Vua nghe tin sdu-nao het 16ng, lifln chtjy to* dtjy
Nguycn-van-tthon vh Ngoyfln-tir.chtiii 16u thc lfiy fld vh
diflw-ly lo liQw viQc toiig-ldng ong D6ng-cwttg.
Qua dcii thdiig 4, 6ng hohng-nhi Ili (ngohi bay ken lh
Chi-btia) vua dom tbeo di ddnh gitic iriang bQiib mh chflt,
khi fiy dd 20 tu6i. Vua day chd' quan-thi vfl Gia-djnh ch6n,
1811. — Qua Ihdng gicng nitm sau 1811, — Gitic Tdy-
soti cd chiia nd lh Ngujen-quang-toan vh em nd lh Nguyfln-
quang-thuy vffi tong-qiiaii TriQn ddnh luy Nhirt-IQ. —
Nguyfln-van-kifln lhm d6-doc vh Dinb-c6ng-tuyet ddnb ntii
Tac-sffn ; thiew-buy Daiig-vaii-claiig vh d6-floc Lire ket IIQII
Tfl-dch thti-6 hffn 100 chicc, ddti giang ngohi cu'a Nb\rt-1Q.
Vua day Nguyen-viin-truffng dem biitb lluiy ra bien,
trfln b() thi sai Pham-vfin-nhffn vdi Dang-traii-thwong dem
biiih ra ctr vdi giftc. Nd dp v6 ddnh ltiy, vua day mo* cwa
ddnh, sfmg bftn nd chet lay nghn mh ke, nd leo Dau-tac,
Ngai-ph\i mh len, bi qutin vua 6' tren ntii liin dti xuong
chet nhiflu lam. Vo* Nguyfln-vftn-diQii voi Bui-vftn-xudn no
lu*c xong vo chet tai triin,
Ngohi ctra Nguyfln-van-trwffng nbcr gid xwoi xong xti v6
thu gitic ban nd tan bt)y chay rao, bat dtroc 20 chicc. Tr6n
bQ, giac ngbe thuy minh da thua thi thttt-kinh, cung thua
vo* chay, Nguyfln-quang-toan chay tron trong lhng D6ng-
ngan, Nguyfln-van-kien bd tay lihng dtiii. Vua biet cd 50
chiec thu cho* lwong cho giac trong song Linh-giang, nen
sai Tong-phwffcdtrffiig ra chijn bat. Bat dwoc thn tbuyfln
vh ngwoi hcvn 700. Nguyen-quang-toan qua song Linh-
giang chay miet dhi Hiriiih-van-diem ru*Q'c theo tdi Thien-
•,
coc bat dtrtfc giac hcvn 3000, siing ld*n 70 \\, ngy'a 500
con, ltji bat quan giftc lh thWQ'ng-tliff Nguyen-van-trwc, d6-
doc Trdn-van-mo tham-doc Bui-van-ngoan, vh thieu-tfl
— 290 —
Ngwffn nua, B6i vua day th6i nghl binh. Cdc quan xin
tluia ctf ra ddnh Bac-hh cho lufln, Vua ndi chwa gtip chi,
de vfl lo tru* cdi bQn DiQu, D6ng nffi Blnh-flinh da rfli se
hay. Ben day diQu cdc twcvng bat duffc vfl kinh. Mh lo sai
v6 fldnh trong Blnh-djnh.
Trong ay Nguyfln-van-tlrieng voi Ngiiyfln-duc-xuy6n fldnh
giet gifjc (1wQ/c nhiflu ntfi Kl-scvn, Mh Nguyfln-vftn-diQu
lai dem binh-twtfiig ra vdy tu*-phfa, 6ng tifln-qudn
phd-twd*ng Ngttyfln-hwQ chet tr«)n ay. C6n 6ng Nguyfln-
(hi*c-xuy6n vh flanh vh lui vfl dfln Cho/-da, cu sd* thinh-tQi.
V\ vtiy vua sai L6-van-duyQt ngoi thu dflng v6, ddnh bat
dwo/c dd-floc Chdu-hwu-ml, vh hffn 30 ngwffi dfing nd,
tong vfl Hufl. Vua iai cd cho dem ttftfng giac bat dwo/c
ngohi ndy vo BWh-djnh, giac thiiy kinh hfln.
Nguyfln-van-thiflng ddnh dufli giftc tai Kl-scn rwo*c td"i
vu'6'n cau mh tro* lai. Lai sai di ltip flfln mh doan hdu giac,
giac cting thfl. Khi fty d6-doc Thi dem cft tram dang nd
ra xin hhng ddu. L6-van-duyQt vcVi Le-chut tlri ddnh vd*i
Chieu tai Thach-ldn, bttt luy, ltty sring-ong, khi-giai nhiflu.
Clrieu chay lQt khoi, 6ng DujQl tftn binh bQ tdi dfln Kifln-
h«7, c6n thuy tlri tdi cwa Tdn-quan. Ong Thiflng vd*i 6ng
DuyQt hQi binh dang cd ddnh lay thhnh Binh-ainh lai.
Tren du^o^ng trfln tlri cd twdng Xiflm lh Oc-nba Trh-tri,
3em 5000 binh hiQp voi binh Ai-lao mh ddnh binh Tdy-
stvn noi La-nam, sai su* xiiong bdo , vua day gcVi thtf 16n
khen vh vfl-vfl (thaiig 2). Sai sfr vo Xiem xin 500 xe ltia,
day Cao-men nQp 1000 xe lua cho binh an. Lai day thuy
sw Gia-ainh van lwong ra cho binh Chc/-da 40000 vu6ng,
do lfnh 3000 cdi, thuoc siing 500 cdn.
Tir V6-tdnh len gihn tlrieu roi tlri Nguyeii-van-diQu vdi
V6-vftn-d6ng chiem-ciV lay thhnh Blnh-dinh, binh-giahtfn
vhi van cu* voi quan qtian vua clft ltou tftm chfn thdng trffi.
— 291 —
Biflt ngir6i-ta sam ddnh m\nh, Ifti nghe binh vna ddnh tuot
ra tdi ben kia Linb-giang, vua mWh lh IhVu-hirng da thua
rfli, 11611 tfnh vdi nhan di dtiong tren ra NghQ-an. Viiy mdi
hiQp Tir-van-chidw, Nguyfln-vaii-mdn, Nguydn-vamgidp,
Nguy6n-van~di6m, L6-van-hwng,.„ 80 ngtroi, vh binh gioi
3000, voi 86 con, ban d6m bo tbhnh kco nbau ra di.
Nguyflii-vtin-thiflng hay du'Q*c truy theo mh nd da 16n rirng
di rfli, tbdu qudn ra hhng-ddu rnit dem vfl. C\i sd* cho vtia. Vua
mdiig him, flftt Quang-dtVc (V gifrthhnh vh tfnh ay (thdng 4).
Khi ?ty vua lo tu-b6 bohttg-thhnhlai. Dinh-thtin ddng sd*
xin vna ci\i nguydn. Khi ay thdng 5 1811, vna mdi cai
nguydn IriQu lh Gia-long nam dan, ra an, tha thne, tliwong
qudn-lfnh (vhng 1000 IwQ/ng, bac 10000 Iwtfng, tien 30000
quan), ban cliii'c-twd*c cho cdc quan, (thdng 5)* Vua cho
Ka-la-hom-stim dcm binh vfl Cao-men, ban cho 30 lu'o*ng
vhng, 300 lii'Q*ng bac, 3000 quan tifln. Vua lai sai cdc thu
vfl Gia-dinh chcv ticn vh do-dac vfl kinh. Vua Ifji sai Trinh-
hohi-dfrc Ihm siV ngfli thu Bfjch-ycn vh Ihiyfln-hac, dem
quoc-thtf, phtim-vdt, nliwng an-ttt'tfc ngw6'i Tbanh theo
giiic Tdy-son, vh ba anb dan ddng Tfl-ach thu-6 bat dwc/c
qua Quang-d6ng goi dting hohng-de nhh Tbanh. Lai sai vo
rwd*c bh mQ vua vh cung tan ve kinh, thdng 6 vflmdi tdi.
Den ddy vua mdi nhwt-dinh ra ddnlt flttt bac. Vdy vua
duyQl binb thtiy bQ rfli ; ra du cho qudn dtin Bftc-hh 6 ditii
qudn-chanh cttm-ngan rftn-he qudn-liiih, rfli vua de hoang
thtic Thang 6' lai giti* kinb-thhnh mh xuttt binb.
Thting 5 nghy 17, dijt mtjng cho ong ttt-quan Le-van-
diiyQt lfmh cdc dao binh bo, 6ng triiiig-qiian Ngtiyfln-viin-
trwtfng lanh cdc dao binh thuy.
Nghy 21 vua ra di, deu nghy 27 binh thtiy ra Iloanh-
son ddnh phd don giftc, clo-doc giftc Ngft vdi Luc chijy ra
Bac. Nghy 28 tdi fldnh Hh-trung.
'9
— 292 —
Nghy 29 binh bQ ddnh C1WQ*C Dai-nfti, vua qna Linh-giattg,
mflng 1 thdng 6 vna ngu* tai Hh-tnmg, Nghy fiy binh thuy
v6 cwa HQi-thong ddnh dflng-ly giac Nguyfln-van-tht)n thua
chay, lay dwo'c tliwyfln-be khf-gidi qtia nhiflu tdi Vfnh-
•,
dinh (lh tlnh tbhnh NghQ-an), bat du'Q'c Ldn lh con Nguyeii-
van-nbt)c, rtin tfvi bdo Tiiien-ly (Difln-cluiu pliu), d6-doc Y
dcm qudn ra hhng-ddii; btit song du'Q'c That lh em Nguyfln-
quang-toan, vh d6-doc Ngti. Vua tdi chti-tttt ttji NghQ-an.
Giijc Dfjng-vim-thanp Dho-vtin-hfl, dem 7 thdt tutfng tdi
bhiig-ddu.
Nghy mong 5 biiih tdi ddiih lfiy dWQ*c Dutfiig-xd (thhiih
tran Tlianh-hoa), bat dti'Q'c em vua Ttiy-son (Bwu-liirng)
tfln lh Qiiang-bhn, vh cba con d6ng-ly Ngiiyfln-vfin-thfin,
het thdy 9 nguoi.
Nghy mong 7 Vo-doan-van vdi L6-du'c-flinh bat du*Q'e
tbieu-pbd gitic lh Nguyfln-van-diQtt tai tren ngti trfln xii*
NghQ-an, Trir-vtin-chiflu, Nguycn-van-gidp, Le-van-hwng,
vh Nguyctt-vaii-mdn cd bQii nd 6' Qui-nbo'ii (Binh-dinh) di
ngii trfln ra, lai bal du'Q'c 76 thd*t voi. Vua day L6-vfiu-
duyQt xiflng bo cui giu' ltty, dan Thanh-hod ltti bftt du'Qc
V6-van-d6iig dom gifti nap nfra. Vua toi Thanh-hoa fli coi
son xuyen hlnh the, kflu cdc chwc Ihng B6-vQ hoi tham
t6ng niicti nhh L6; cltin-sir dtin dd dem trau rtrou ra lfty
mftng cti.
Mong 9 binh bo ra ddnh deo Tam-diQp, giitc chay te.
Mdng 10 binh bo ddnli ttfi Thtinh-hod-ngofji (th Ninh-
binh) d6-doc giftc ten Thi ra hhng-fliiu.
Nghy 12 binh bc) danh Cdu-chdu (lh tinh thhnh Stfn-nam
thtt'Q'ttg). Biiih tbiiy len tfvi Vi-hohng, (Son-nam ha
— Nam-
dinh) do-doc TIIQ ra dfui,
Qtia 17 biiih bQ thiing ra danh Ifty thhnb Tbang-long,
(Hh-nQi). Vua Tdy-stfn NgHyfln-quang-toan fla bo thhnh
- - 203
ehay qua bdii kia s6ng Nlri-hh tcVi song Xuong-giang bfln
tinh Bac-ninh, ban dflm v6 trii trong cluia ThQ-xu'o*ng.
Dtin lhng nd tdi nd ftn cwdp, trh-trQu chtty ra kh6i, cd
Quang-thuy Ih cm that c6 mh ebet. C6n Ngiiyfln-quang-
todn lh vna vdi cm Qnaiig-duy Ih thtii-tfl, Qiiaiig-thiQH lh
nguyen-sodi, Nguyfln-vaii-diing, Nguyfln-van-tw Ih tw-mft
cbay tr6n bi ddn lhng mim c6 giai nap, fldng cfri xiflng bo
v6 dem vfl Thiing-long giw dd. Bftt vh trtrdc vh sau htfn
trdt trftm con voi, siiiig-ong, khi-gidi, thuyfln-swu, lwong-
hirdng, kc khong vtra xict. Lay het cft nwdc, ngohi Bac-
thhnh 14 trftn, 17 phti, 157 huyQn, 40 chdu.
Vua v6 Thang-long thhnh, ngir dfln Kiiih-thicn cho qudn
thtin triflu-hc).
Vua mdi ra dii cho tldn 14 trftn Biic-bh, day 6* yfln nbw
xua \ ke lhm quan giac, gSn tlri trong 3 nghy, xa tlri 5
nghy phai ra thti IW khoi toi, qudn-lfnh ciim khf-gidi deni
tdi cwa qudn nap tlui tlri khoi tQi,
Vua ltty dwtfc ca nwd*c, cbay t6* cho qnan ngohi di thu
bay, bo cdo trong ngohi cft nwdc diing bict; lai ra dtji cho
hho-miic dat Bac-hh khuyen gidi-ldn ngai-binh di; ai cd
thi vna se dimg.
Vua lai dftt quan coi quftn cac trftn cdc dinh. D6ng ho
nhh L6 c6n sdt liti nhw Lfl-duy-flat, dem kbf-giai ntjp hhng
ddu, tdi lay mdng vua. Vua nwd*c Nam-clnrong xuong
mang. Cao-men sai oc-nha Thtf, vh triQu-bon-nha DiQt
dem do phwtfiig-vfjt ddng. Tha thue. Cftp ruQng thwtfng
nhwng lhng bat dwc/c giftc dem nap. Ra IQnb cftm qudp-
lfnh kh6ng cho cwd*p phd ddn-tinh ; thw6ng qudn 2 vtin
rwoi quan tifln. Ra Van-ninh t6i Van-don ddnh bat quan
an-cwtfp thu-6, chdm Trinh-that lh ddu dting vh quan nd
iihiflu lam •, bat song Trwong-a-16c vh 11 ngw6i nwa.
Bdy-gio* het giftc vua cho chcv lfnh bQnh vfl kinh lo thuoc
19.
— 294 —
men, Ifnh Idu itain tba cho vfl qufl-qudn. Ldp miflu cflng-
thfhi ctic xii* mh tfl-tir.
Vua phdn tlnh dftt quan, ctic phu huyQn, day WyQn tdp
binh-lfiih cftc trttn mdi b6 ngttch; ra 1Q difln lfnh, dang
thue, ltip phdp tir-tung binh ddn , sira phdp-tac, phong-
ttic ddti <\6 cho phftn-mieng. Klri tiy d6ng Lfl d6ng Trjnh
c6n lai ddng sd' xin vua xung chdnh dfi-vj.
Vua phong ttrdc cho con chdu nhh L6, cfip ddn 1016
ten, rtiQng 10000 miiu de mh phung-tw t6ng miflti nhh L6,
lsji chuan ebo khoi binb dieu thtin thue ca.
Vtia lt)i ctip 500 mau ruQng cho con chau IIQ Trjnh <\b
phung-tw, vh chuaii trong ho 247 ngwoi khoi binh dieu
tlnie kh6a ctt.
C6n cbo con chdu c6ng than nhh L6 du*Q*c nliiflw fim,
klioi diew-dich. Lai phong clui*c-tu*d*c cho nhfrng th6-tii
cac cbfm cd cdng ngohi Bac niia. Day ddn lo liQc-hhnh
chu*-nghia van-chuong dftng cd di tlri mh lhm quan, nen
vua dftt quan doc-hoc ctic dinh cdc trttn du cft.
Ttfi ddy Ih doi nhh Nguyfln len lhm hohng-de cd vh nwd*c
Annara tir nam chi bac. Ta phai ke qua mQt chtit cdng
cao dfrc trong vtia Gia-long khai-sdng mo-mang ra cho
tlrien-ha, biet cong on nguoi mh-thoi. Den (\6 da qua doi
mtfi rfli, fle dhnh sati cho ke cbdp truyQn ltty ddlhmddumoi.
Ta coi trong truyQn nwdc nho nwd^c nho ciing vdy, fleu
cd tii cd loan, cd thanh cd suy dtip-dfli nbau W6n, tiy la
loi lh dwcVng troi dat xay-van ; ta cbang nen chfl khen cho
qilti, vi cd cuQc trudc mdi sinh ra cuQc sau, cd xfiu mdi
cd tot, cd lotjn mcri cd tii. Ay lh cdi duo'iig thwo^ng d6i,
clrng nen vfli che khon, mot phai lay lhm la phep-tac
dting tno-bda da che-biQn ra the tty mh-th6i.
295
DOl NGtf-D£i.
1° Vua Thieu-h«70. — HQ Kim-thien-thi, con vna Huinh-
de len lhm vua nam 2597 tru*dc gidng sanh,
- 297 —
Khi mdi 16n lhm vua tlri khd, lo noi ngliiQp 6ng clta,
chuyen viQc cha dft t\m ra dii'Q*c mh Ihm cbo an nhh lQ*i
nud*c. Mh sau lai nghe theo niirii thdn mh hu*. Thiflii-hij
sanh thdi xttu, an-6' klidng theo cang thwoiig, ltidn ly, nfln
sanh ra 16ng SQ* mh bhy ra th6-phwQ*ng qtii thdn. Vua tr|
84 nttm, baiig.
2° Vua Chuyen-hiic. — HQ Cao-dwo'iig-thi I6n lhm vua
2519 trwd*c gidng sinh (11 nftm trwd*c khi 6ng Abraham
sanh ra).
Vua ntly thdng-minh, nhoii-dwc, lai th6ng thifln-van,
h)p khdm-lhien-gidm, su*a l|ch lai, vh phd tan phdp tho*
thtin lay biit fli nfra.
—
Tri dwo/c 78 nftm, song dwc/c
97 tu6i.
3° Vua De-c5c, — F-~ ^to-tau-thi, trutfc gidng sanh
2435 nam, cai-tii ddn i ' nam khdn-ngoan cd danh ngwM •,
mp. Ngwtvi Ihm girffng tot trong cdc viQc cho thifln-ha bftt
clitrd'c, trung-tfn, hicu-tbao flti dcu. — Vua chia nudcra
lhm 12 chdu. — Ngu'6i bhy Ihm cai d6*n cdm 5 ddy, lhm
cdi ong triflii-co* cd 7 v\ chdnh bang ngoc, hip liiactbicu,
Song 110 tu6i, lhm vua 61 niim, Bfmg, thien-Wi quan
ddn thwffiig-tiec de tang 3 ntim.
DOI TAM-DAL
lo NHA IIA.
18 doi vua, tri 458 ndm.
Dai-vo (V6-vu'ffttg) 2205 T. gidng sanh tii 27 iittm song
100 tu6i) lh chft vua Huinh-de vua Thuan sai di tii thtiy
13 niim, con vua Thuttn kh6ng cd dfrc nhu* cha, nen vua
Thuftn bo mh truyfln ngfli cho vua V6. Ddng 36 tai An-
—
ftp. Vna nhffii-duc thtty tu-nhon tlri khdc. Vua chia nwd*c
ra lhm 9 chau. Vua V6 muon trao qu6n cho 6ug Ych
—
Ih t6i hifln mh thien-lia kh6ng phuc, mQt t6n ong Khai lh
con vua vo len mh-tb6i.
2° Khfti (2197) — Vua hay ca nhae cwu biQn ciru ca (vua
V6 lftp). — Vua c6 hiQp luc khaiih di ddnh plld ho Hu'u-
liQ noi dfit Cam 6* v6 d«ao, tri du*o*c 9 nftm, bang, con vua.
3° Thdi-khwong, (2188) — Len noi ng6i. Tri m6i' 29
nam, mh m6 tlam-diic, ftn-6* xttu, ddn gifin du6i di mh ltip
em vua 16n tbe vi cho vua.
4° TrQiig-khtrffng (2159). — D6i vua ndy cd nh\rt-thirc
sdch Tha kinh cd n6i, mh Hi vdi Hoh mac m6-dam say-
- 200-
cd bidn v6 ljch cho hay trtrd*c tlri bj vua phat.
sua khflng
— Ht)u-iighQ lhm twdng, vo* 6ng ay aii-cttp thuoc trw&ng
sanh uong di, SQ* chflng ddnh 16n 6' trfln mtjt trftng, kflu
Hang-nga.
5° de Tircrng (2146) -— Con vua trwd*c h\ twffng lh H«)u-
nghQ dufli fli 6* nwd*c Thwtfng-khdu. Ngwoi Hdu-iighQ
—•
cd thi han gi6i, mh hay m6 ttru-sac, b6 viQc nhh nutfc, ham
fli san-ban. Di saii vfl gdn nhh h\ Hhn-sdc giflt phdn thdy.
6° Hhn-sdc lh t6i Hfiu-nghQ (2097) sodn vj 40 nam, ltiy
vo* H^ii-nghQ de ra Ngdo vd'i t, (sw khdng ke vd hhng
vua nhh Hi)),
7° Tliieu-khwtfiig, con vua Twtfng (2018) tri 22 nftm,
nhtf bh hohng-tbdi-h«)u tron ra du'Q'c, giau mh nu6i ntfi
nwtfc Hwu-nbwiig rfli trfln qua nwd*c Huu-ngu, vua nwd*c
fty gii hai con gdi cho, sau vfl danh ph\tc nghiQp lai dwo*c,
cung nho* 6ng Mi dem binh giflt Hhn-sdc.
8° de Tru* (2057) con vua Thieu-khwtfng trj 17 nam.
9° fle Ho6 (2040) con vua Trw tr* 26 nftm.
10° de Mang con vua Ho6 (2014) trj 18 nftm.
11° de Tiet (1996) con dfl Mang. — Sdu mQilh Quyen-
di, B^ch-di, Xfch-di, Huyfln-di, Phong-di, Dwtfng-di ttfi
chdu aflu phong cho nd ca.
12° Bat-giang (1921) con dfl Tiet, trj 59 nam. Ong Ysaac
sinh ra trong xw Chanaan nftm 35 dtfi vua nay.
13° Hufnh (1980) em de Bttt-gidng, noi ngdi anh 21
nam, rfli mttt truyfln ng6i lai cho con lh.
14° de Can (1900) tri 21 nam, bang di rfli tlri con khflng
duvc ke vi v\ con dfl Bat-gidng phuc nghiQp cha len
•,
lhm vua.
15° Khflng-gidp con de Bttt-gidng (1879) hay tin qui than
kh6ng hay tu dwc cdc nwo^c hdu phan«tr6*. — Tr6i cho
•,
— 300 —
xiiong 2 c6n rflng rnQt con d\rc mQt con cdi, tlri vua bieu
Liru-lwy n«6i cho fm iiflng. — D6*i ndy mrii lay sat dtic
giro*m. — Ong Jacob sinh ra doi ndy. — Vna trj (\\\'<yc
30 nam, tliang-hh de ngdi ifii cho con Ih.
16« de Cao (1848) trj 11 nam, bftng, tlri
17« d6 Phdt lh con (1837) 16n the vi du'Q'c 13 nftm, cltet
de ngoi lai cho con lh.
18«*
Lylqiii (KiQt) (1818) Tir Kh6ng-giap tdi ddy chw-
•—
hau tro**, vua KiQt ntry duV-tQ^n qtia thien-ha odn, mh vua
niftnh ltmi, v6ng sitt nam kdo ngay ra du'Q*c, vua sam ra
fli ddnh inrdc Htru-thi, nwd*c tiy nghe tin flcm con Mui-
lri mh dang cho vua, vua yeu lam lhm cnng NgQC-qirinh-
giao-dhi cho nd 6' mh chtfi v6i m\nh, ton phf cua nwd*c
qiia lam. — Lhm ntii thjt, rung nem, ao ru'Q*u, ghe di v6
trong dy du*Q*c. — Dam mfl twu-stic H-bi.
Doi nfty 6ng C6ng-lwu lh t6 nhh Chdu qua dttt Mdn 6*
mo-mattg ldp nglriQp.
Vua Thang lh chw-bau nhcv 6ng Y-doftn Ihm ttrdng gitip
ddnh vua KiQt di. — Tdi fld mdi het d6*i nhh Ha.
^oNIlAlWCNG^An).
28 doi vua, tri dwcrc 644 ndm,
1° Thhnh-thaiig (1766, T gidng sanh tri 13 nam) con
cluiu d6ng vua Halnh-de, cha nguoi lt> Chu-qdi. Thuo* tiy
vua Thang lhm cbw-hdu, lai noi dttt Hfru-san cd 6ng Y-
doan ngwtfi hifln thi 6* lhm ruQng, 6ng Thang cho moi td*i
flem dang cho vua KiQt mh vua KiQt khong d6ng da 5 lfin
nhw vay — Qng Y-doftn lai tro* vfl lhm t6i 6ng Thang.
Vna KiQt hung-bao giet l6i ngay lh Long-bhng, kh6ng ai
ddm can-gidn, tW 6ng Thang sai ngwoi di khdc, 6ng vua
- 301 —
KiQt gitin bttt 6ng Thang mh cdm tii noi ngtic Hi\-dhi.
—
Sati ra khoi, 6ng Phf-xtrtfng tro* 16ng vfl vdi voa Thang.
Vua Thang la ngtroi cd nhon lftm. Klri thtiy nguoiddnh
hrdi chim bao-l)QC tfr pbfa, tlri phd di ba mijt de mQtmiit
vdn.,, chir-haii phuc, tbieii-ha flfln theo. Nb6*6ngY-
11611
dofm ddnh vdi vua KiQt tai xw Minh-diflu (phu hiiili-dirong,
huyQn An-tip. — Vtia KiQt thwa, vaa Thang b6n day vua
KiQt ra dttt Nam-sho. Cde ntrd'c hfiu hQi lai t6n 6ng
—
Tbang len tfrc viro'iig-vi, vua Thang tir-choi khong chiu,
xiu 6* ng6i chir-hitu mh-tli6i, mh cdc clnr-hdu khdng nghe,
lien ton 16n v\ thien-tu', ddng d6 tai dttt Bac.
Kbi 16n lhm vua tlri dft 87 tuoi, tri du'Q*c 13 nftm, dii
100 tu6i mdi thang-bh. — Thuo* tiy 6ug Y-dofm, 6ng
TrQng-luiy ph6 vua het 16ng. —- Mh mttt mna dai han 7
nftm tr6*i (cd klri Ih 7 nam ddi 6ng Jude ndi tifln-tri vd*i
vua Pharao ben nwd*c Egypto chftng). — Vua Thaiig kh6ng
cho dfto vo, vua hfvt tdc, cat mdng tay, fm chay nam dttt,
mac do nhtjm, v6 rirng-bui mh dtio noi tang-ldm. Cdu khan
vdi troi, tr6*i lifln mtra xuong cho ddn lhm ruQng du*Q*c
tntia nhw xtra, — Klri fty con dau 16ng vua lh Thdi-dinh
mttl sdm, con tliw vua mdi cd 2 tu6i, nfln truyfln ngdi
lt)i cho :
2» Thdi-gidp (1752 — 23) lh clidn dfch-t6n, lh con Thai-
dinh, — Twc-vi roi khflng cd noi dtic 6ng cha, cho nen
6ng Y-doan bat vua ciim lai ncvi Dong-cung (nhh mfl vua
Thang) 3 nftm. — Dcn klri vua d6i tinh-net du'c-ht)nh,
th\ mdi rwd*c vfl Ihm vua lai noi dttt Bac dwc/c 23 nam,
3° Oc-dinh (1720) con vwa Thdi-gidp, — Vua ntiy dung
hifln than lh Cwu-dtfn cfr lhm theo phdp 6ng Y-doan tri
29 nam.
4° Thdi-canh (1691) lh em vua 6c-dinh trj 25 nam thftng-
hh, tto ngoi lai cho con lh
— 302 —
5° Tieu-giap (1666 — 17) tv\ 17 niim mttt, giao quffn
liii cho cm Ih
6° Ung-ki (1649 — 12). Nwd*ckli6ngy6n, Chw-
— —
httu khdng phuc.— Vua 6* ng6i 12 nam thang-hh, em vua lh:
7° Thdi-mo (1637 75) len thfl vj.
— Thuo' tty bifln
—
ra mQt cdi diflm qudi-di, lh cd cdy tang (ddu), cdy coc (hia)
mQc ra gifra triflu, nQi cd 7 nghy ld*n ho*n mQt 6m. — Vua
h6i quan te-twd'ng lh Y-trtic (con 6ng Y-doftn), ,th\ Y-trac
tdu rfing yflu-qtidi chang cd thfing dtVc dwo/c ddu. — Vua
••
tir ay vfl sau tu nhtfn tfch diVc. Trong 3 nghy cdy qudi-go*
iiy chet kho di. Vua lfip phdp duong ldo lt)i, sieng-nang
iigu* triflu s-Vm, thfli triflu trwa, vieng ke HQt, dicu ke chflt.
NQi 3 ntim, cdc nwd'c xa tdi chdu htfn 76nu*tfc. HiQu
—
xwng la Trung-tdng 6* ng6i 75 nam.
8° TrQng-dinh (1562 — 13) Ih con lfln noi qu6*n. — Dfl
d6 ttri dttt Bac bi s6ng 16*, bcn d6*i d6 qua dttt Hi6u (Hh-
nam). MQi Lam-di ddy lop, vua dop y6n di dwcvc. Tri 13
nftm, bftng.
9° Ngotti-nhdm (1549 — 15) lh cm vua trwffc lfln tri
du'Q*c 15 nam, rfli mat di tlri em Ih,
10° llh-ddn-gidp (1734 — 9) 16n ttic vi, cirng ddng d6
tai dat Hi6u, mh song d6 16*, b6n doi d6 vfl dtit Ttrcvng
(CliWffng-diVc-phti) — 0' ngfli 9 nam, tbang-bh, di chiflu
l«)i cho con lh,
11« To-ftt (1525 — 19) Ifln ke vi, c6ng tai dd, rfli sflng
lai 16', tlri do*i de-d6 di dttt Canh (huyQn Hh-tdn) — Nam
thu* 9 s6ng 16* nfra, ltji tloi qua dttt Ilinh. Trj 19 nam.
—
12° 6c-giap (1490—25) lh em vua T6-ftt, sodn vi cha chdu
Ihm vua 25 nftm. — Ong thiiiih Moisen sanh ra d6*i vua ndy.
14° T6-ditih (1665 — 32) Ih cou vtta T6-tdn lai pb\ic
iighiQp cha iirinh ltti, 16n Ihm vua 32 nfim, vua baiig rfli,
tlri con vua Oc-gidp lh :
— 308 —
15« Nam-canh (1483
— 25) lfln lhm vna 25 nam. —
Thang-hh roi, tlri con vua T6-flinh lh :
16° Dwcng-gidp (1408 7) lai lfln Ihm vua dWQ*c 7
—
nam md'i mftt. Ttr flcVi vua TrQng-dinh cho tdi fldy, anh
em, hay-lh anh em con clni con bdc tranh l*)p vdi nhau •,
nen cdc vua chw-hdu khdng hay dcn chftu.
17° Bhn-canh (1401 — 28) la cm ruQt vua Dwong-giap
len lhm vua. — BJ s6ng 16' ttji dttt H\nh b6n dcVi kinh-dd
vfl flttt Btjc nhw xwa.
— Thdn ddn 6' flft yen nffi yen cho
khong muon bo mh di, n6n vua phai lhm cao-d\i, tlri md'i
chju dfl-hufl vfl dtit Bae lt)i. — Nhffn sir doi de-do, vua
cfri ten nbh Thuffng lai Ih nhh An. Vua nay noi theo Vua
Thang, tin-cV nhffn-dfrc n6n mfvi thanh lai, chw-hdu tro'
vfl chtiu nhw xwa. Lhm vua 28 nam, thang-hh.
—
18° Tieti-tdn (1373 — 21) em vua Bhn-canh leti lhm vua,
kh6ng hay noi gtrffng anh, n6n nhh An suy ltji, chw-hdu
khong phijic, — Tri 21 nam bang, do nu*d*c ltji cho em lh :
19« Tieu-ttt (1352 - 21). — Thuo* fty IriQu C6-c6ug lh
t6 nhh Chdti, 6' dttt Mdn, bi niQi lftn hohi, do*i qua 6* lifri
Kl-so'ii, — Vua trj 28 nfim, rfli mtH mat, dc nwd^c lai cho
coii lh 6ng:
20° Vo-dinh (1324 — 69) len lhm vua cd 16ng hay lo
viQc ntrd^c, trung hiflti du dcu. — Vtia V6-dinh de tang
clio cha Ih vwa Tiflw-ttt 3 nam kh6ng ndi mdn tang rfli
•,
ngt)o, coi ngu'6'i-ta ai cfmg thua trf minh ca. — Vua bhy
ddu lhm dua ngh, tlri 6ng Ki-ttV than rang s <c Nflu vua lhm
« flfta ngh, tlri kh6ng cbiu dfing chen dtit chdn dd \ mh
« lhm
chdn ngQC sirng tdy. Mh neu dting chdn ngQc dua
« ngh, tlri chang
thflm an canh rau, bt)n ao van, 6* nhh
« tranh*, mh se mac do gttm,
6' nhh chfn cua ngan, nbh
« khach cao, nbh
6' rQng nhw v«)y tlri ca thien-ha cfing
•,
3o NIlA CllAU,
35 dc)i vua, tri dxcqc 874 ndm.
Vaii-vwffng (Cff-xwcrng lh Tdy-bd) lh con 6ng Vwong-
qiii-ljch con ftt tlnV 3 6ng C6-c6ng, Ddn-phfi. Doi vna
Vftn-vtt'o'iig lhm vna chir-hdu tlri cd 6ng Bd-di, 6ng Thftc-tfl
Ih eon vua nwdc Co-trtrd^c iihir6*ng iiwd'c chfuig clqu lhm,
iiglic 6ng Tdy-bti lh Van-vwo'ng cd dti'c bay nu6i ke gih
n6n theo vtia Vtin-vwong.
Ong Lu'-VQiig dft 80 tu6i di cdtt noi s6ng VJ, vua Viin-
vwffng di saii gijp dem ve pliong lhm thdi-c6ng. Vua bj
Siing-hdu-hfl giem vdi vtia Tru iien bj ctlm tti, nho' boii
— 307 —
Hoang-yfln flem con giii vh ciia la ddng mrVi ra kh6i, lai
cho phdp fl^ng chuyfln chinh-phat. •— Dfln 97 tu6i, vua
mdi bang.
1» V6-vu*tfng (1122 — 7) lh con vua V&n-vwtfng 16n noi
nghiQp cha lhm thQ-mang-chi-qudn, dung 6ng Thdt-c6rtg-
vortg lhm qudn-sw, 6ng Chdu-c6ng-ddn (em ruQt) lhm
phu-qu6c...
Thuo* ay vua Tru b^o-ngwc/c v6 dao, vua Vfl-vwtfng dem
diflu binh ntfi b6n s6ng Manh-tdn, dQ binh qua s6ng giiVa
dbng cd con cd trftng nhdy v6, vua bat mh tfl ; qua s6ng
rfli, cd thfiy ddm lwa tr6n troi sa xuong trfln rtrii Vwtfng-
6c, hda ra con qya do, kflu tieng tlianh-thdt Thuo' ay khdng
hQn mh cd 800 nud*c chtr-hfiu hQi lai, xin vua V6-vwtfng
di ddnh vua Tru nhh An, tlri vua V6 ndi mang trfri chwa
cho, lifln kdo binli vfl. Cdch 2 nfim nghe vua Tru chng
nghy chng bao-ngwo/c, giet 6ng hohrtg Tl-can lay tiirt cho
Dat-ki coi cd tWQt cd 7 16 lh gan ngwoi thdnh hay kh6ng,
cftm tu 6ng Ctf-tw, dng Vi-tu* lh anh vua Tru dm dfl tfl-
khf ma trfln qua nhh Chdu. Khi fty vua V6 vdi cdc chtr-
hdu ddng binh noi dat Muc-dfi, vtta Tru dem 700,000
mh c\r, mh binh nd plian, ddnh thua chay vfl 16n IQc-dhi
nhdy v6 lu'a mh chet. Cdc nwd'c chw-Mu b6n t6n V6-
vwong 16n v\ thifln-tu'. — Khi 6ng V6-vu'tfng di ddnh Tru,
thl 6ng Ba-di 6ng Thtic-tfl ddn ngu*a vua mh gidn rang :
« cha
chflt chtta chon mh day-flQng cang qua, tlri bieu Ihm
T6i mh 116* thf vwa tlri sao lh nhdn ? Ke tfi hu*u d6i
« sao ?
20
— 308 —
6ng ThiQu-c6ng mtV ng\ic cho Co'-tw, day 6ng Tttt-cdng tha
tti vua Tru cdm ra hct day phd lQc-dhi lay cua, mo* kho
*,
c\r-kiflu lay ltia pbdt cho dtin ddi khd diit bia tftng phong
*,
c6n con chftii nhh Chfui khdng cd khff-tlai tlri cftng phong
chw-hfiu, Con Co'-tu* tlri phong Ihm kbiicb chw-hdti nffi
iiwd'c Triflu-tieii \ con bao nliicii ctia nhh An llri phftn-chia
cho cdc nu'd'c chw-liau. Vua Vo-vwoiig ttdng d6 tai dtit
Lac-tip. Thicii-hij thai-Wtth, M ttiiih au ctr \ cdc iui'dcMQi,
9 thtV Moi phfa ddng, 8 thfr Man phfa tdy dflu dem lfl-vftt
tdi cong.
Vtta V6-vwoiig dati iiiing, 6ng Chdu-c6iig khtm-vdi vdi
Thdi-vwffng, Vu'o'ng-q6i, Vau-vwffiig xin d6 cho mliih chet
— 309 —
thfl cho vua. Vua lhnh bQnh rfli d6i d6 qua flat Cao, c6u
de miflu vua Van-vwong tai dat Phong (Tdy-d6).
Vua tV ngdi dWQ*c 7 nam, song 93 tu6i. Thdi-tw Twng
—
len noi ng6i hiQu lh Thhnh-vwong.
2° Thhnh-vwffng (1115 37) vua tfrc-vi c6n nh6tu6i
—
ldm, (13) n6n chii lh 6ng Chdu-c6ng nhfp chdnh. Nwffc
—
ViQt-thw6'ng bfln nam cd sai su* qua ddng btjch-trl, sau
khong biet dwtVng vfl, 6ng Cbdu-c6ng cho xo cd flia-ban
clri hwd'ng nam cho mh vfl.
— D6i vua ndy cd lhm ra
ddng (\6 ttji Lac-dwffng cho chfnh 6* giwa cho cdc nwd*c
hdu tdi chdu. — Lfl-nhac, phep-tac dcu tir dtVi dy bhy ra
do lai doi sau \ nhw Chdu-lfl, tihw cdch chia ra luc bQ
vdn... C6n nlnr sdch kinh Djch Ih 6ng l»huc-hi, Vfin-vwcng,
Chdu-c6ng, Kh6ng-tu* stra di swa lgi mdi thhnh. Ong Chdu-
c6ng bi giflm, vua Thhnh-vwtvng nghi, nen khi di ddnh 3
em cho 6* ph6 V6-canh d6ng Tru, roi ho*n 6* ltji bfln d6ng.
Sau vua Thhnh-virffng thtty 16*i khfm 6ng ay xin cho m\nh
chflt thfl cho vua V6-vwcvng keo con ngu*6i c6n nho tu6i
vdn... Tlri hflt nghi, mh cho di rwd*c vfl.
3° Khwffiig-vWffng (Cliiflu, 1078 — 26). — Trong nwd*c
yfln. — Vua hay di xii* IIQ xti* kia khuyen ddn lhm ruQng,
phtin ruQng cbo ddn Ihm, chia dat choddno'. Haidfri vua
trwd*c nfty ft ai phfjm phep v\ ai nfty liQC-bhnh biet lfl-pbep \
nguc trong khdng ai bi giam-cam.
4° Cbi6u-vu*ffng (Hh — 1052 — 51) — Vua niry hay di
tuiln cdc nu'dc hdu Sau td'i sdng Ildn bi di ghe trdt
—
btiiig son rd cblm mh cbet. — Tdn-dw-mi lh quan bao gid
v6t len, rfli datt W6n mh chet.
Nam tlnt' 16 vua ndy, tlri Phi)tsinh ra ben TIri6n-trtic.
B6n nwd*c Jttddu vua Salomou cttt nhh th6'thhnh Jerusalem.
5° M\tc-vwffiig (MSn —1001 — 55),
— Vua hay di chffi
— Vua cd 8 con ngira hay de di xe — Ma boi hay di qtia
20.
— 810 —
b6 viQc chdnh nfln 36 chw-hdu thfty 6ng Tlr-yeVvWtfng «d
dfrc tlri b6 Muc-vwtfng, mh dfln chdu. Vua nghe tin lhm
vdy tlri li)t-di)t vfl, nhff Tti-phu la quan ddnh xe hay, thang
8 ng\t*a hay di miet vfl dem binh ddnh Tw-yen-vwcng»
Sau vfl phong cho Td-phu Ihm vua chw*-hdu dat TriQu-thhnh.
6° Cung-vwffng (fi-ht) — 946 — 12) vua ham IIQC cd
tiflng du'Q*c ft Idu, sau sanh chwng muoti di choi \ mh nho*
cd Trdi-phu lhm bhi tho* k\-cliifln mh gian. Vua nghe 6*lai
nhh giir m\nh bcvt di choi sa-dh.
B6n nwd*c Mdt gap dWQ'c 3 dtVa con gdi xinh-tflt qud.
Vua Mdt \v6'c-\f pbai dem ddng, mh khflng, de ltty het ca
3 cho mWh, mg can cung khong nghe. — Vua Cung-vwffng
dem binh ddnh phd triQt ntrd*c fiy di.
7° Y-virtfng (Ili — 934 — 25) con vua trwcrc. — Vua
d6*i kinh-dd noi dttt Ho6-l^ \ kh6ng cd lhm chuyQn chi, d6
cd mQt cdi tfln lai mh-th6i.
8° Hiflu-vwtfng (Tjch-phuong — 909 — 15) em 6ng
Cung-vwtfng lh chti V-vwtfng. — Dtfi fty cd mwa fld dw
lam, chet trau b6, sdng Han, s6ng Giang ddng rtud*c lai.
Vua ham ng\ra qtia nfln phong cho Pbi-ttr Ih ngwM coi
—
ng\ra bay gioi lam, lhm twd*c T6' ntrd'c Tdn lh nu'd*c phu-
dung, (IIQ Dinh) — Ong ndy lh tlri-tfl nbh Tan.
9° Di-vwong (Nhfp — 894 — 16) chti cbet di roi, thl
chtr-hfiu t6n len lhm vua, n6n vua hay so* hay kfrth chw-
hdu Ifim dfln d6i b6 lfl di mh bu*dc xuong bQ mh tiflp rwd*c,
kbi chw-hdu dfln chdu, Vua cd sai di ddnh mQi Thdi-nguyfln,
bftt htfn nghrt con ngua, Vua yeu th6, nfln chw-hflu khdng
so/, diinh nhau nhu' vtia nird*c S6' tfln lh H6ng-cw manb
•,
16n, fli danli nwdc Dung-viQt, phong cho cdc con mtoh Ihm
tird*c vwofiig hflt.
Ong tien-lri Elia vh EHsflu, stfng dtri fiy bfln nwtfc Judfla.
10° LQ-vwtmg (Hfl — 878 — 37) con vua Di-vu*o*ng —
— 311 —
Vua ittty flQc-dii* qtia chtrng : md*i lcn ngoi, thl da bat clnia
nwcvc Te mh nttu trong vtjc ddu s6i Chdm giet t6i khdng
hay thu* tay, nfln trong TW-kinh cd nlriflu bhi chfl vua nily
lam. Cdc nwd*c cliw-hdu, cdc quan ltvn, vh ddn-su* clqu
kh6ng d$ng, n6i df)y fldnh lay kinh-c16, giet bh con vua di
het. cd mQt m\nh vua thoat-thdn ra khoi chay tron ntvi dtit
PhQ (sau chet tai dd), Khi vua tron tlri con vua c6u nh6
qud, uho' 6ng ThiQu-c6ng vdi Chau-c6ng pho-td nnoi-dwftng,
mh hai 6ng tty coi ltty viQc nwd*c, flat hiQu lh Cung-hoh
du'Q'c 14 niim. Vwa LQ qtta doi rfli, mdi ton con vua LQ,
giao quon ltji cho, (cft thtiy 51 nam) — Ong TWQu-e6ng
khi gifiu-giem nuoi vtta, ltic tldn tdi nhh vf bttt, tlu 6ng
flem con 6ng ra mh the mang cho vua con.
11° Tuyen-vwtvng (Tinh — 827 — 46) con vua LQ-
vwtvng nhtf 6ng ThiQtt-c6ng, Chdu-cdiig nu6i, 16n Ihm vua
cd nhtfn-du'c su'a-sang trong nw6c hti tu-te clnr-bdu diiu-
phuc vfl chdu hji nhu* trwd*c, Diinli dc/p yen cdc mQi bttc,
mQi liam. Cd nhiew t6i hifln thuo' vua cha xau tlri an di,
bdy-gio* tro* vfl, ph6 vua v\rc nwd'c. Thi-kinh khcn vua
lam. — C6n VQ' vua tfln lh Kliuoiig-thi (trong Thi-kinh Ih
Tuydn-khwtfiig) thl cfm^ tot, xfrng daiig vua choiig, vua
hay ngu trwa (ngu-nii'd'ng) tlri bft ra chju tQi can vtta, nen
sdch kheii vh trong nu-tac cfmg ltty bti lhm ngwoi hifln.
Nhirng v«)y sau gdn rot flcVi, vua nily cfmg cd lhm dflti
thttt fltVc, nhw keu dftii, bo kbong lfip con diW loiig HWtfc
Lfl, giet D6-bd, Td-iihu lh btjn can kliong duc/c cfmg chet
theo vfm...
12° U-vtftfng (Ciiiig-iiiet
— 781 — 11). Vuandybi y6u
con Bao-ti ctta clnia nwd^c Bao dem dang mh chuQc tQi,
dn-6' vdi nd sinhra BA-phuc, phong Bao-tl lhm hohng-h«)w,
Bd-pliQc lhm thai-lu*, b6 hohiig-hi)tt vh thdi-tu' chfnh cft
fli Ih Nghi-ciru. Con Bao-ti xinh-tot qud mh kh6ng hay
—
— 312 —
cwtVi, n6n vua muon cho nd cwoi tlri dem mh dot cdi
phong-hoa-dhi, lh cdi khi cd gittc dot nd lfln khdi thang
cao cho cdc nwd*c hdu hay dem binh mh ciVw. Cac chw-
Irau tliay khdi lifln kdo binh td*i, khdng cd viQc g\, ai ntty
chwng-hwng lff-ldo. Khi tty con Bao-ti mdi cwtvi. — Sau
bh hohng-h&iu vdi thdi-tu' cbfnb mdi vfl nwd'c 6ng ngoai
mh than-khdc, nfln md"i du mQi Khuyen-nhung v6 fldnh.
Chuyfln ndy dot phong-hoti-dhi kh6ng ai tdi ciru, v\
—
twcvng kbutiy chffi nhu' ltin trwdc.
13° Blnh-vwffng (Nghi-cuu — 770 — 51) lh thai-tii*
cu vua U-vwffng nho* 6ng ngoai viQn mQi Kliwyen-nhuiig
ddnh, len lhm vwa ddng d6 tai Lac-ap (D6ng-ch<iu), — Plni
viQc gifr phfa mQi Khuycn-nhung cho Tfl-van-cong. Nwd'c
—
L6 nbo'n Thuo' V6-viro'ng, Thhnh-virtViig dw'Q*c phep te
giao, sai sfr xin te giao, vua sai sti* tdi mh bj bat cam lai.
Ong Khong-tu* klri truyQn xtidn-thu Ihtit* nam dtiuchtia
An-c6ng nwd*c L6 stip vfl sau, doi B\nh-vwo*iig nfty, nfim
tlnV 18 d6*i vua ndy^ 6ng B6-m6 vh B6mul6 xdy liip tlihub
Boma.
14° Hwo'n-c6ng (Ldm — 717 — 23) ngh}ch tdi Trjnh-
bd, 11611 d6i clnr-hfiu danh ntrdc Trinb, mh vua kbi ra
tr«)n bi tfln sau lwng,
15° Trang-vtrffng (Dh 696 15) con vtta trird'c
— — —
D6i fiy Tc-hw6'n-c6ng Ih ddu ngft-ba, nho'Qudii-trQiig mh
n6n v\ Bd, mh cfmg tung Chdu.
16° Ili-vwffng (Ho-tfl — 681 — 5) trj 5 nam, thfmg-
hh con lh :
17o HuQ-vu*ffiig (Ldng — 676 26) 16n n6i ng6i. BJ
—
Ngfi-dfji-phu lhm lotjn duoi di.
— Nhtf cdc chw-hftu dem
vfl liip h.ii, giet 5 qnaii dai-plni di)y-loi}ii fli mdi yen.
18° Twffiig-vWffng (Trjnh
— 651
— 33) con ldn HuQ-
vwffng 16n tti'c-vi mh bi cm lh Tbtic-ddi ddiih gihnh ng6i,
— 313 —
phdi tron fli qua nu*d'c Trinh, nho' Tan-van-c6ng sai binh
ddnh giet Tlnic-ddi mh ltjp lai len v\ thien-tfr.
B6n nti'6'c Judflu, thuo* tty cd 6ng tifln-tri Jcrdmia.
19° Khoanh-vwffng (Nham-thdn 618 6)lh con len
— —
noi ng6i, cdc chu'-hdu sai sfr tdi te dictt cho vua cba mh
khcing cd ttin-coiig thco phcp. — Vua b\ing-da tu-tc, tri
dwoc bang-yfln 6 nam.
20° Khuon-vwong (Ttr-ban — 612 — 6) noi tWh net
tot cha, tri nwd'c ycn \ cd fliinh giiic mcpi mQt ldn, nho*
twd'ng Catn-trQC thfnig dwoc, nd phai cli|u ddw.
21° Dinli-virffng (Du 606 — 21) cm ruQt vua Khuon-
vwffng 16n noi quo'n anh. — Stra ldp Iuat-IQ khon-ngoan
cho dttn fluc)'c an-nhhn.
Doi ay Lfio-tiV sinh ra — Lfto-tu* day dtjo vfl s\r hiQn
ticn mh-th6i, khcing clqu cd d6*i sau, kiep sau nho het;
ncn buong-lnng lu6ng-tuong thco st.f vui-swd'ng doi nay
mh-thfli.
Ong Danicl vd*i dan Jndeu b'\ bat lhm t6i bfln thhnb
Babylon floi vua Nahttchodoiiosor.
22° Gicin-vwtfiig (Di — 585 — 14) con vua trwd'c cfuig
uoi dfrc-tanh cha. Ctic nwdc chu:-l)du lh Tan, Tong, Ngo,
So', Lo, Trinh, Tfl, Trdn diinh nhau, v\ s\r ctrdi cou gai
mQt IIQ tlri ltiy Ihm trtii phep.
23» Linh-vwtvng (Tict-tfmi — 571 — 27) con 16n noi
ngoi cba. — Diiu cdcttudc-chw-hdttc6n dtrtfngdtinhnhau,
nhung-mh trj iurd'c cfmg klidng viQc clri.
()ng Kb6ng-ttt sinh ra, nghy 21 tlidng 11 ntim 21 vua
udy Ih 551 trwd'c giting sanh (L6-tu'o*Hg-c6ng nftm tluV 22).
24° Cdiih-vwtfiig (Qfti hay-ld Qttdi — 544 — 25) lfln
Ihm v«a noi ngoi cha. Trong nwd*c giac-gift, cdc nwdc
—
chw-hfttt x6ii-xao.
— 314 —
Kh6ng-tu* 19 tu6i cwffi con gdi hQ Tong, sinh dwo*c Bd-
ngw ro? de vo* di, nam thw 23 6ng Khong-tw h6i viQo 16
6ng Ldo-dam, (Ldo-tu*).
TiQu-vwong, (Mdnh) con thiV vua Cdnh-vuffng, tri cd
9 thdng.
25° Klnh-vwffng (Mang — 519 — 44) lh con tlni* 3 6ng
Canh-vwffng lh em TiQu-vwffng nhff hoi mQ vh chw-httu,
dai-phu dotjt ng6i cua anh Ih TiQu-vtrffng cldnh 4 ndm md*i
ltty tiwc/c mh tiic-vi (bj Tu*-triflu ngan thhnh, sau nwcvc
Tan ddnh giop).
Ong Kh6ng-tw 3000 dQ-ttV, 72 si lrifln, trong tiy cd 10
ngwoi du*Q'c phoi tlidnh — Ong Kh6ng-tw lhm quan trong
nwffc L5 ft hiu, giting day lo su'a phong-t\tc, tlay cdc vua
10 viQc chdnh, den 73 tu6i mdi chet thftng tw nftm thu* 41
«
S6", « Tan-vwtfng-chanh.
Tfl,
« « — iclem. —
« Trinh, « Hhn-ai-hdu.
« Tho, « Toug-ctinh-tong.
« Dang, « con nd xung twd'c tw.
« Tran, « — idem. —
« Khi, idem.
« — —
« Trict, « — idem, —
«
CtV, « S6', Gidn-vu'0'ng ltty.
« Trau, ' « tucvc-tw.
« IltVa, « tud*c-nam.
Tifltt-trdtt« tu'd*c-tw.
«
« Ng6, « ViQt-vwtfng Cdu-tien.
« ViQt, « So*.
« Y6n, « Tdn-vu'tfng-chfinh.
« Ilhn, « — idem, —
TriQw, « idem.
« — —
« Ng\iy, « —-
idem, —
« Difln-tfl, « ddu Tan.
— 317 —
¥ NHA TAN.
Niflii-WQu :
KiSn-tht, 32. Vinh-ti-j, 16.
Hd-hlnh, 28. Ngttyen-didn, 12.
Dtrcmg-sde, 24, Tuy-hod, 8,
Hfing-gia, 20.
10° Hieu-thhnli-flfl, (32 — 26) 16n ng6i tr( 26 niim. Vua
ndy mfl-flam twu-sac qud bQi \ dfl bh chWh-hdu fli mh di
Idy mQt con dho. Mh kh6ng ai ddm can-gidn, vi vua du'
lttm, ai dtit miQng vho mh gidn vfl viQc tty, tlri vua giet fli
khflng do, nfln ai ntty ngtim miQng lhm-thinh — Ke trung
thdn chfoh-trirc th\ b6 mh dem bh-con l)6n mc v6 Ihm quan
Itvn, cbo-nen sinh ra nhiflu sijr khon-cwc trong nircvc. Vua
du* nily phdi chet twoi thuo' 45 tufli, lai kh6ng con noi.
PAn fliiy nghiQp nhh Hdn mdi suy ldn.
llo HIEU-AI-DE.
Nidn-hiQu :
Kiftn-blnh, 6, Nguyc^n-tht), 2.
11° Hieu-ai-fle, (6 — 6) lh chdu ganh 16n noi ng6i —
DtVi vua nay cd vua tren M6ng-c6 tdi tham vua, thi vua
rwd*c dai cdch trQng-the qud chirng. Ngu*6*i tv\ nwdc dwtfc
6 nitm. Nam sait rot doi vua Ai-de nfiy thi lh nam CWia-
ctVu-the gidng sanh bfln nwd*c Juddu tai tbhnh Bethlebem.
12° Ilieu-b\nh-de, (1. Sau gidng sanh — Nguyfln-tlri 5)
fen ngoi tbuo* mdi cd 9 tu6i Vua c6n nlio dai, viQc
—
chdnh-su* vfl mQt tay anh qiiycii-tlifui kia Ih l.io Vtrong-
mdng, nd flwtvc the IQng qu6n. Vua 6' ng6i dwtfc 5 nam
nd dem nd thuoc vua di, rfli ltip :
13» Nhtt-tw-anh, (6 stf-thi cu'-tiep 8) mdi dwo*c 2
—•
tufli 16n noi ngfli, Cdch 3 nam \wtfng-mang phfl vua di
— m —
cho lhm An-dinh-c6ng, mh nhdy lfln sodn ngfli, xwng Ih
gid hohng-dfl, Idp 11611 d6ng nhh Tdn mh khdng flwtvc bao
l&u tan mat di.
14« VITCWG-MANG.
Nifln^hiQu :
Thl-ki6n-qu6o, 9. Dja-hohng, 20,
ThiSn-plning, 44.
14° Vu'o*ng-mdng, sodn ng6i 14 nftm — Thwwngtrong
su* b6 kh6ng dem tfln va v6 hhng flfl vwffng — Ong vua
Dfl-huyfln cung v«)y.
15° De-huyen, (Canh-thi — 23) cd tfln lh vua vl Ih d6ng
vua mh-thdi. Chtf tu* Nhy-tir-anh mat di rfli thl trong nwd*c
loan, fldu-dd nfli ddy, giftc-gid tfr plria, trQm-cwtfp kh§p
nffi, chau-chtiu, cho-cho, fldi-khdt. Sau bat dwtrc Vwffng-
mdng, cbdm phdn thdy, b6u ddu. Rfli mdi t6n chdu thu*
10 vua Hieu-cdnh-flfl I6n, mdi ra d6ng,
i8o Hi^u-cntraNG-Dii:.
Ni6n-WQu :
Ki6n-so-, 76. Chtrofng-hod, 87.
Nguyc)n-hod, 84.
180Hieii-chu*tfng-dfl, cai-trj 13 nam, bay noi theo phdp
doi xua, ftn 6* tiet-kiQm, hay thtrong ddn, tha thufl gidm
thue, liip nhh-thwtfng nuoi-nwng ke mfl-c6i c6-dQc,
19o IIIEU-UOA-Dlt
Nien-hiQu:
Vinh-nguytln, 89. Nguychi-lurng, 10i).
19° Hieu-hoh-de, vira 10 tufli vua cha mftt, tfrc-vi lhm
vua tr{ dwc/c 17 nam. Nho* bh quoc-mfiu gidm quoc vh 6ng
twd*ng gioi, n6n hcvn 50 nwd*c nho dflu chju phuc triflu-
cong, thflng su* di lai. Ong twd*ng tty di fldnh qua tcvi nwtvc
Judeu.
Tir vua ndy bhy ra ddu bct dung quan hoan, thdi ay
lwu-truyen lai cho tdi bdy-gio*.
20° IIieu-dan-cl6, (Dien-Wnh 106 — 8 thdng) sitth ra
mdi dwo*c 3 thdng tlri cha chet, cach 5 thang nu*a tlri chet,
ca thdy lh cd 8 thdng.
21
~ 324
—
81o HlfiU-AN-BG.
Nifln-WQu :
22o HI^U-THUAN-Dll,
Nifln-hiQu :
Vfoh-kitVn, 126. Hdn-an, 142.
Dwtrng-gia, 132. Kien-khtrcrng, 144.
Vlnh-hod, 136.
22» Hi6u-thudn-de, (126 — 19) khi trwcrc bj bo va mh
phdi dhy di, nay rtrd^c ve t6n 16n Ihm vua. Vua nfty ra ludt
chang ai flWQ/c lanh nhdm chwc quan khi chwa du*Q*c 40 tu6i.
D6i ay bay dQng dat nghieng thhnh, d6 nhh, hai ngwoi
vtit nhiflu lam.
23° Hiflu-trQng-dfl, (Vfnh-gia 145 — 3 thdng) md*i cd 2
tufli 16n ngfli hohng-de, mh chang khfli bao Idu bj cluing
thuoc cliet di.
24° Hieu-chat-dfl, (Bfln-so* — 146) 8 tu6i t6n 16n vira
dwo*c 1 thdng 1/2 bi 6ng Lwong-kf lh quan ltfn trong trieu
cho an bdnb cd b6 thuoc mh ehflt di.
- 825
2Bo HlfiU-HirdW.Dti.
.
Ni6n-hiQu ;
Kifm-hod, 148. Vinh-tho, 155.
Hoa-blnh, 150. Didn-hi, 158.
Nguydn-gia, 151. Vlnh-khirtrng, 167.
Vlnh-lurng, 153.
25» Hieu-hwtfn-dfl, (148 — 22) lh dbng Hieu-lioh-36
nho* cd Lwtfng-ki Itip 16n Ihm vua. Nfln vua phong qufrn
cao tud*c trQng cho, con VQ* va thl vua cho an thue 2 thhnh
(500,000 W*Q*ng bac) — Mh chang khfli bao ldu bi phang
mang cdc ra lQng quycri qud thfl lang-lohn mh phdi dn uV,
cua-cdi tich-bidn nli«)p quan hflt rdo, nhh-cwa ldu-edc phd
tan-hoang. D6i tty 3di cho den dfli ngwoi-ta an-thit ngwtVi.
Vua hay binb-virc ke tbeo dao LSo-tw qud, lai hay tin
dting quan hoan qud di, n6n tW6n-ha qutin-thdn ghdt. Vua
cd cung-phi mi nw ho*n 6000 mh chet chang cd con noi
quon. Tri nwdc 22 nSm.
26o HIIilU-LINH-DE.
Ni6n-liiQu :
6« DOI TAM-QUOC.
1° NVtfC THUC-HAN HAY-LX IliU-HAN.
2 (tbi vua tr\ 44 ndm.
1« Chiflu-liQt-de, (IriQu Chu*tfiig-v6 221 3) lh Lwu-bi
—
lh vua flau ldp ra nhh Thyc-hdn. NbtV 2 twcrng gioi lh
Quan-v6 vo*i Trwtfng-phi lai 6ng qudn-sw thi lh Gia-cdc-
327
— —
lWQ*ng (Khflng-midng) mh m6'-raang nwd*c vh ddnh gitic
lai vdi 2 ntrdc kia. Ddng ddtai Thhnh-d6 dftt Tfr-xuy6n.
Lhm vtia du'Q'c 3 nttm.
2o iiAu-CiirfJA.
Nien — liiQn :
Ni6n — IriQu :
Thal-hod. Cdnh-hoa,
Thanh-long,
2o Minh-de, (Tho-dQ) lh con 16n noi ngdi 13 nam.
3o PIIE-DE.
Nien IiiQu :
Chanh-thl, 241. Gia-blnh, 249.
«3° Phe-fle, lh con nw6i 6ng Minh-fle, cV ng6i 14 nam.
4o TllltiU-DJt!.
Nien — hiQu :
Chanh-nguydn, 254. | Cam-IQ, 256.
Nien WQu *.
lo DAI-DE.
Nifln hiQu
— :
4o MAT-Dft.
Nifln
— liiflu:
Nguyeii-htrng, 264. Phung-hodng, 269,
Cam-16, 265, Thien-sdoh, 275.
BtVu-ctdnh, 266. ThiSn-nhf, 276.
Kien-hodnh, 269. Thidn-kl, 277.
4° Mat-de, lh chdu n6i 6ng Dt)i-dfl, dfr-tc/n qud hffn vua
KiQt vwa Trii. 6' ng6i 17 nam •, 6ng ay mat thl nwtfc Ng6
cwng mttt.
2o HUE-DE.
Nifln liiQu :
Vinh-hi, 290. ThtW-an, 302.
Ngrydn-khwcrng, 291. Vlnh-lurng, 304.
Vfnh-khtrcrng, 300. Quang-hi, 306.
Vlnh-ninh, 301.
2° HuQ-de, tii 16 nftm. Vua ndy l6'-gio* lwtfng-wcvng de
cho bh phi duoi bh chdnh cung hohug-biitt di, vh thuflc
con m\nh di nu*a. Bh phi bi giet di, vua troii di, Trong
nwfvc loan. Vna doi qua Truong-aii, ttn btiiili nhfim thuoc
dQc chet, 6* ng6i 16 nttm.
3° Hohi-de, (hiQu VWh-gia — 307 — 313 =
6) lh con thii*
25 6ng vua The-t6-v6-dfl, d\nh-th;1n ton len lhm vua flu'Q'c
6 niim, ke ltty Luu-huyfln lh em lfln soan \\. Con ngwoi
gif)n viQn binh ngoai-quoc gitip mh daiih, Ddnli lfty ktnh-
t16, cud'p phd tan-hoaog, bat vh cha vh con vua sodn ay
lam sl-nh\ic bftt mijc dfl dhy-td* dfrng htiu co*m rdt rwQ*u,
sati giet di.
4° Man-de, (liiQu Kien-hwng — 313) chdti vua V6-de,
mdi 14 tuoi trieu-d\nh % lfln, l«)p do ttji fltit An-trwftiig.
Lhm du*Q'c 4 nam roi bi Lwu-diQu danh, vua ra duu nd
pliong cbo lhm quan hdu dftt Ilohi-an. Lwu-th6ng klri di
san, nd bat cdm iQiig cho cbo nd fli, sau nd lai gict fli.
7o TIIANII-Dll
Ni6n — hiQit :
9o ML7C-I)ti.
Ni6n — liiQu :
Vlnh-hoci, 345. | Thung-blnh, 357.
9° Muc-flc, c6n thtf-au. Bh mQ lo viQc nwfvc thc cho,
cho dcn khi kli6n-ld*n. Nguoi trj 17 nam bang-yfln, mh
cdc chw-htiu 6* ngohi fldnh xe nliatt am-am. Ngu'6'i cbet
khdng con,
AI-Dll
Nicn — IriQu:
Long-hod, 362. | Ilirng-ninh, 368,
10° Ai-de, hay tin di-floan, me dao tw tien. An tlri an
nhfrng flfl thuoc nd hieu an cho dwoc trii'6'ttg-sanli bttt-tu'
mh thhnb ti6n. Ai ngo' 6'ng6i chaiig khoi 4 nSm cting cbflt
hit di nbw chftng, chet v\ uong thuoc cftu tru'6'ng-sanh.
11° Dfl-vjp, (Tbdi-boh 366) em vua trudc tr| 6 nfnn,
roi bj Ilu^n-dn lh quan qiiyen-th«^in phe di clio Ihm D6ng-
Wii-vu'0'ng.
12° Gidn-van-dc, (Hhm-an 371) lh con tit vua Nguyeii-
de lhm vua 2 nitm,
— 332 —
13o IllftU-VO-DlL
Nifln — IriQu:
Ninh-klurtrng, 373. | Tlutwiguytm, 376.
13° IIicu»vo-dc, lh con vua trwtfc tri 24 nam. Ban ddu
nluV cd cac quan ld*n ngan-ngwa can-gidn nfln tw-te. Mh
sau cdc 6ng ay mttt di, thi vwa do hoang ra, m6 twu sac,
ricng yew Trwtfng-qui-nhtfti lh bh phi qtia chirng, sati boi
v\ ndi cboi iidi biim-nhe mu tty, ndnbi m\\ bdp liQiigchet
dtrong gific ngii,
14o AN-I)ft.
Nien — hiQu :
8° NIlA-TONG (Nam-trieu).
8 clbi vua, tri 59 ndm,
1° Cao-t6 V6-do, (Vhih-stf 420) fiy Ih 6ng tbira twtvng
—
Luu-dfi ctft gifll vua Aii-ctc lh vtia dii phong cbo m\nb quon
cao lQc cii, rfli liji gict vtia Cttiig-dc fli mh ticm ngoi lcn
tfrc-vj lhm vtia, lhm dftti d6ng nhit Tong. HticVng nwd'c
du*Q'c 3 liam,
— 333 —
2° Thieu-de, (Kieng-Wnh 423) lh con 16n noi nghiQp cha,
mh mac bam vui m6 c6*-bac tiiu sac qtia ncn bo be viQc
quoc chdnh, ldti dcn viQc hieu lh tang cha tiy cfing khong
ke \ cho-nen thitrt-ha gidn clriu kbcing du*Q*c mh thf qudch
di ciing nQi trong nam ddu mdi tirc-vj, mh dat 6ng hohng
em lfln.
3° Vftn-de, (Nguyen-gia — 424) lh em len lhm vua diiQ*c
30 nam, Vua tlri ngay-tlittng, nho'n-dii'c mh me dao Phfit
qtia di. Doi ngwoi tii nu'6'c tlri chia ra lh 2 triflu, Nam-tricu
vdi Biic-triflu. Hai triflu ddnh-xd gict-bo nhau hung lam.
Tu'-sieu lh con lc)'n vita Van-de, lai gict cha di mh the
lfty lhm vua. Boi ltji bi em ruQt mlnh gict mh gihnh qn6'ii,
4o HIl'5U-V6-l)tl
Nien — hiQtt :
Ni6n — liiQu:
Tluti-thl, 465. | Tli(5i-diir, 472.
6° Minh-de, lh con tlifr 11 vua Vfm-de lhm vwa du'Q'c
8 nam. Cftng khong tot g\ htfii hai vua trwd'c, mh lai nic
stic-dyc vh clQc-clii' hji chng qfta htfn bQi pliiln cd tinh mfl
:
xem d6'ii-bh triin-trtifliig.
- 334 —
7° Thwo'ng-v6-vwtfng hay-la Hdu-phe-de, (hiQu lh Nguyen-
buy 473) con nu6i vua trwd^c, cung chfing thua gi cha nudi
cho-nen d\nh-thdn clriii kh6ng diiQ*c bat dem mh giet di,
khi lhm vua dft dii'Q*c chwng 4 nfim.
8° Thui)n-de, (Thting-minh 477) con thfr 3 vua Minh-de,
11 tu6i cfing n6i tty, nfln ctich 2 nam tlri mat nwd*c di.
9o NHA T# (Nam-triflu).
7 dbi vua,
— tri 23 ndm.
1° Cao-t6, (Kifln-nguyeii 479) lh chdu 24 d6*i 6ng Tiflu-
bh nguy6n klri da dwo*c tud*c vwong, cd the-than vdy-cdnh,
nhtfn hic suy nhh Tong lfln tiflm vi lhm vua ddu dong nhh
Tfl dw*o*c 4 iiam.
2° V6-dc, (Vinh-minh — 483) lhm vua 11 nam — Vua
ndy tlay ngu'6'i-ta giu' nhftt cdi lut)t xwa kh6ng cho hai
ngwoi mQt IIQ lfty nbau lai dtjt 1Q hfl quan phung chiVc
•,
khoiig ai ctVu gitip, gifin bc guo'm btiu di, dot kQ sdch cti
htfn 140,000 cuoii mh ndi riing : IIQC btty-nhiflu sach tty mh
nho cd ich gl ? Sau bi giftc clidm di.
4o KiNH-DJ^.
Nicii hiQu:
—
ThiiHi-thdi. | Tluti-hlnh.
4° Kinh-dc, 555, con thu'9 vua Nguyeii-de mdi 12tu6i,
nho' Traii-bii-tidii l)p len mh 6' ngoi kli6ng y6n vl cd quan
337
— —
ld*n khdc lai lo dem anh m\nh mh ltip len thfl v6 dd. Vtia
thay m\nh yeu-duoi lhm khdng n6i khi dft 6' ng6i dwtfc 3
nam rfli, tlri giao lqi nhu'6'ng ng6i cho Trdn-bd-tiflu, sau
bi Trdn-bd-ti6n giflt di.
2o VAN-DJ-i.
Ni6n •—
WQu :
lo VAN-DIi!.
Niflrt liiQw
— :
Khai-hodng, 689 — 20. | Nhcrn-tho, 601
1° Van-dfl, IIQ Dwtfng t6n Ki6n, gd con
- 4.
cho vua Tuy6n-
flfl nhh Chiiu (Bdc-triflu hi)u Chdu) nh6' re gitip ddnh fluvc
Triin 16n lhm vwa dtlu cl6ng nhh Ttiy, ddng d6 ttji An-trucVng,
Vua stVa Wiit-IQ, giam thufl, btVtlrinh, dtjy ddn trflng dtiu
de tiim, Vua phe thdi-tu' Dotig mh lt)p con thtV lh Qudng,
sau bi Qudng lhm mwu giet di. & ngdi 24 nam.
2° De, (Dtti-ngWQp 605 — 12) lh Qudng giflt cha giet
anh 16n sodn vi 12 nam. Ngwtvi clri kiflu 16ng flQc, hay
ditnh giijc, stra Wy Tdn-tlri-hohng lai, lt)p bt)c tan-sl. Viia
hay di tudn-du, mh ltji dem phi-tan thco, bi chiing giflt
ntfi Giang-d6 khi fli twdii.
3° Ciuig-dfl, (Ngdi 617 — 1) chdu nQi vua Vtin-dfl nhtfn
kbi vua De milc di tuftn, boii phirong binh tk)y, L^-huy6n
tlitiy v«)y rwd'c itth lt)p 16n cho yfln nhh Tuy, dfln klri vua'
De bi giet di rfli, thi truyfln ngfli cho L^-huyfln Ihm vua
Cao-t6 nhh DwtVng.
- 339 —
3o CA0-'J6NG.
Ni6n-hiQu
6 Vlnh-vi, 650. 3 Nghi-pliung, 07J.
5 HifW-khcinh, 656. 1 Didu-lc), 676.
7o TUUNG-T6NG.
Ni6n-hiQw :
ThAn-long. | Cunh-long,
7° Trung-I6i)g, Boi trieu-flinh rwd*c 6ng Trung-t6ng vfl
16n ng6i. Mh 6ng Trung-t6ng lai b} VQ' m\nh Ih bh Vi-hi)u
giet di. Cou 6ug DuQ-t6ng Ih Long-ctf hji giet bh Vi-hau di.
8° DuQ-tong, (Kicng-vdn 710, Thdi-cu*c 712) khi trwd*c bi
phe di, btiy-gio* Long-co' Ih con giflt bh Vi-htin vi bh fiy
giet bdc nrinh Ih Trung-tong, mdi ve mh Ihm vua 3nftm.
Nlid' cd 6ng Ciao-siuig vdi Tong-cfmh gitip mh trj iiwd*cyfln.
9° IIuyc»-t6ng, (713 — 43) nho' c6 cdc quan gioi lt\
nwd'c yfln, Ifjp nliicu dflu hay \ l«)p Ilhn-ldm-viQn. Ong vna
ndy cfmg yflu dijo Tlrieu-chfia. Cdi thdi dot (phhn-hda) do
qtidn ke cliet bhy u tir doi vtia nfiy.
Sau trong nu'd*c lofjn (cd khi vl mt,i Dwtftig-qudi-phi
chwyfln Itiwg mh ra), vua mdi bo mh tr<*n vo dtit Tiiy-thuc.
10o TfJC-T6NG.
Nien-hiQti :
Cht-dfrc, 756. Thtrenig-ngtiyOn, 760.
Cdn-ttguy6n, 758. Bu-u-irng, 762.
10° Tiic-tdng, con 6ng vua trwd*c cV ng6i 7 nfim. Khi
ctdu nb6*v\ ngbeloi cdcquan Ido-tbiltt, khd yfln trongnudc,
Sati bi bh Trwtfng-hohttg-hiiti dijt qtian dfi* 16u lhm ldii,
hda n6n cu'cVng-thin, IQng quyfln, sinb ra nliiflti su* cUV
trong nwd'c
An-hjc-soii, lh con bh 6ng Iluyfltt-tflng vd cwdp
llui* plri
phd Irinh-thhnli, lay ctia cdt, bat voi ngtra di hct, Vua niiy
cd cho fli rwdc cba nrinh <Y dfit Tfty-thuc vfl
22.
342
—
llo DAI-T6NG.
Nifln-hiQu :
Cudng-dih;, 765. Dai-lich, 766.
Vinh-thdi, 765.
11° Dtji-tdng, (Dw 763 —- 17 nam) len trj nwd*c c6n
dwtfng loan. Bi MQi ben bac ddnh lfty cua, Ihm vua phdi
chfjy trcW, sau nhtV Qudcli-tir-nghi dem vfl kinh-sw.
12« DltC-TfWC.
Nifln-WQu :
14o MVC-T6NG,
Nifln-hiQu :
Tru'6'ng-khctnli, 4 — 821.
14° Mttc~t6ng, (t6n Hang821 — 4). Vua hay hoang, cdc
quan d-utig nhung ngwoi gio' kh6ng thi-nfmg 11611 hji pbdi
— 343-
mat dfit Hh-sdc, lhm cho gdn ratt nhh Dir6'ng. Sau me hay
uong thuoc kim thach lh thuoc tifln cho dwc/c song Idu,
mh uflng v6 dau mh chet. 6' ng6i 4 nam.
16° Kmh-tdng, (tfln Tram, Biru-lich 2 — 825) con vua
trwd*c clioi-bM v6-dQ, di san vfl ban dflm bi hoan-thdn lh
Lwu-khac-minh giflt di. 6* ngfli 2 nSm.
17o VAN-T6NG.
Nien-WQu :
Thdi-hoa, 827. | Khai-tMnh, 841.
17o Vait-t6ng, (t6n Hhm, 827 14) con tlnV vuaMuc-
—
tdng Vwo'iig-tli6-dting, lh quan hoan lfjp len. Kh6ng hay
phdn dwo^c th chdnh, nfln quan hoim chuy6n lay qu6*n —
Cai bifln ntfi xii* Cam-IQ chflt htfn 2000 ngwtfi, 6* ng6i
14 nam.
18« V6-t6ng, (t6n Trifln, HQi-xwtfng 841 — 6)con tlnV
5 vua Muc-tong, cung nho* hotjn-thdn Ih Cwu-sMwtfng liip.
Vt mfl dtjo Phi)t, n6n phiichtia-chuyfln, lay twtfng Ph«)t dtic
tifln
— Thdi bac cac quan 5 nfim khai \f-\ich Ih tai vua
ndy % ra. Nhtf Ljf-khiic-dft ddnh lay dwo*c dttt Thdi-
nguyfln, nfln oai-linh hji dhy Itji. Dwotig phtin-clri, c6ng-
nghiQp chwa tlihrth, b6n thfing-hh di, kliong con noi, 6'
ng6i 6 nfim.
19o TUYliN-i^NG.
Nifln-hiQu :
Dai-trUng, — 847,
19o Tuyfln-tdng, (tfln Di, 847 13) con thti* 13 6ng
—
Hifln-t6ng Ih 6ng ciui vua V6-tdng, lo thfl trir hcVt thdn-
thfl eac quan hop. Hay r6 xdt mh dung quan, rQng-rfii,
thwtfng dan, goi Ih tieu-thdi-tdng. d* ng6i 13
nam,
—
20« tf-t6ng, (tfln On vh Th6i, Ilhm-thdng 860
— 14) Ih
con vua trtttfc, 6* khdc kh6ng giflng cha, hay kiflu-ttV,
._ 844 —
buong-lung ddm-dtr lam. Sot-siing dtjo Phdt qua, dem cot
Phdt v6 flfln mh thtf. 6*iig6i 14 nam.
21o HI-T6NG.
Ni6n-hiQw :
Cim-phii, 874. Quang-kluli, 885.
Qudng-minb, 880. Viln-dfrc, 888.
Trung-hod, 881,
22o CIIIEU-T6NC.
Nifln-hiQu
Long-kl, 889. Quang-hda, 898.
Dai-thu^n, 890. Thitm-phuc, 901.
Ki('ng-pliu*dJc, 892. Tlridn-hir-u, 904.
Can-ninh, 894,
io THAI-T6.
Nifln-WQu :
907 Khai-b\nh, 4. | 911 Can-hda, 2.
Nien-hiQu :
911 Cdn-hda, 2. 921 Long-dtrc, 2.
913 Tdnh-minh, 6.
2° Mat-de, (Hfru-triiih — 10) con thfr 3 vua Thdi-t6 ra
trtin nhdm ngohi qudn, nghe Thdi-t6 bi giet thl kdo binh
vfl ddnb anh lh Ihru-khufl mh 16n ttic-vi. Sau bi binh Ly-
ton-hdc v6 Thdi-nguyen vdy, lifln gict minb fli, tV ng6i 10
nam, llet d6*i nhh Hf)H-lwo'ng.
lo TRANG-T6NG.
Nien-liiQn :
923 — Ddng-quang, 3.
1° Trang-t6ng, dat Sa-dh, cha
lh L^-tfln-hdc, ngwtVi
ngirtfi cd cdng dQp y6n dting Ilirinh-sho, dwQ*c pbong Ih
— 346 —
Tfm-vwtfng, L^-tfln-hdc lh eon triQt nhh Lu'tfng di mh
xwng dfl. Vua nfSy c«)y thi y stVc, hay tin dhng quan hoyn.
Sau klri qudn-sl lofin vua bj t6n mh chet, 6' ng6i cd 3 nam.
2o MINH-T6NG.
Ni6n-lriQu :
926 — Thieii-thftnh, 4. 930 — Tru-crng-hwng 4.
|
quan lf)i li6m cdn. Mtia-mhn mfli nam mfli AWQC. Vtia dflm
nghy thap hu*tfng vdi troi xin sdrn sanh thdnh-nbtfn mh
Ifln Ihm vwa coi-sdc ddn, 6* ngdi 8 nam.
3o M«*\n-de, (hiQu U*ng-thuf)n 934) tfln lh Tttng-hi)u Ih
con vua Minh-tong mdi 16n ng6i chwa ddy 3 thdng h\ Tflng-
a la LQ-vwong cti* binh vho Ltjc-dwtvng mh viiy ddnh, vua
phdi chay tron tai flat Ilohnh-chau, LQ-vwtfng phfl vua Ihm
Ngt)c-vwtfng, roi sau giet di.
4o PH^-Dlt! TUNG-A.
Nien-WQu :
934 - LQ-vwtfng)lh
4° Phfl-dfl Tiing-a, (lh
Thanh-thdi, 2.
con nu6i vua Minh^
vwcng twtfc LQ-vwtfng ddnb bat Man-de phfl di mh lt)p'
mlnh 16n ngdi thi6n-tw. Chang mtiy n&m (2 nam) bi binh
Tlujch-kinh-dwtfng vdy Lac-dwcng 16n gihn thiflu mh chfltdi.
3° NHAHAUTAN.
2 ctbi vua, tri 11 ndm.
10 Cao-t6, (IriQu TW6n-phwtfc 936 7) ay lh Thach-klnh-
—
d w6'ng Ih re vua Minh-t6ng nhh h$u d w6*ng. Phfl-dfl-tting-a d$t
— 347 —
Ihm quan tiet-dQ-su* dat Thifln-blnh, cu* mang lai, nfln
Phfl-de phdt binh dtinh. Thftch-kWh-dwtVng mtrc/n binh ctia
Khfl-dtfn mh triQt Dw6*ng dwQ*c 16n Ihm vua. Nop cho Kh6-
don 16 chdu, lai bttng nttrn nQp 300,000 cdy lua, 6' ng6i
7 nftm. B6n Annam nhh Ng6 (Ng6-quyfln) IrJ 29 nam.
2o XUAT-D&
' Nifln-hiQu :
945- Thlmi-plurcro, 2. |
3o NIKTN-T6NG.
Nifln-hiQu :
998 Hdm-hinh, 6. 1017 Thick-hl, 5.
1004 CAnh-dcro, 4. 1022 Cdn-htrng, 1.
1008 Dai-trung-lircVng-plid^.
thu' vua Thdi-t6ng Ihm
3o Nhtfn-t6ng, t6n Httng lh con
vua £5 ndm, cting lh vua gi6i — Nho* Tw-ma-quang mh
— 3B0 -
fldiih dwo/c qudn nghich bat nd phdi nap c6ng 100,000 lwo/ng
vhng, 20,000 cdy lya.
Bj Idm tin thtmg cha Vwong-kliam-nhiNyc mh lhm ton
kiflm c6ng nhtfn viit UQu hao plri cua ntrdc.
Ndm 1010, bfln Annam nha L^, 9 d6*i vua tr# 181 niim.
4° NHAN-T6NG.
Nifln-hiQu :
1023 Thl6n-th«1nh, 9. 1041 Khttnh-lioh, 8.
1032 Minh-ctao, 2. 1049 Hoitng-hwu, 6.
1034 Kiflng-hwu, 4. 1054 Ctri-hoa, 2.
1038 Btru-nguydn, 2. 1056 Gia-hwu, 8.
1040 Khirtrng-dlnh, 1.
40 Nhdn-tdng, tfln Trinh khi nh6 t6n Ih TliQ-fch, con
thiV 6 vua Chtfn-tdng c6n nho mdi 13 tu6i, nen bh mftu-
hiiu ldm-triflu lo viQc chdnh giup 11 nam.
Vua niiy khoan-nhcvn cung-kiQm, dcVi ngwtVi tri, ke hifln
ddy trieu, trong thien-hi) an lac, 6* ng6i 41 ndm, md1! th&ng-
hh kh6ng cd con noi. Ngw6*i chflt thifln-ha, dfln ntii s6ng
cung dflw thwcng tiflc vwa r*it tu*-tfl dwo*ng ay,
Atinam, L^-thai-tdng, 1028 — L^-thdnh-t6ng —. 1054.
50 Anh-t6ng, (IiiQu Trj-Mnh 1064 -
4) tfln Thu* thtto*
nh6 tlri k6u Ih T6ng-thdtlh chat 6ng Thai-tdng, 6ng Nhdn-
t6ng nu6i Ihm con mh lt)p 16n. Bi bh Tao-thdi-h^u chodn
lay viQc chdnh, hai cung kh6ng hoh, nho* cd 6ng Hhn-du,
diflti-liQ mdi an,6' ngoi 4 nam.
60 THAN-TONG.
Nifln-hiQu :
1068 Ht-ninh, 10. | 1085 NguySn-phong, 8.
6° Thdn-t6ng, ten Htic thuo* nh6 tfln TrQng-cham, con
vua Anh-tong, tdnh tot hay thao-thuan, kinh toi dai-tbtm,
hay tlm 16*i ngay, hay tiflc-kiQm. Khi md*i ttVc-vi tw-tfl cd
— 351 —
16 Ihm ndii ld*n dwoc, nhwng vf)y sau bi ngho 16*i Vwcng-
aii-thach mh Idp phdp mdi, nhw phdp Thanh-micu ...cho-
n6n ddn cu*c-kho \t\m, 6* ng6i 18 nam.
Annam, L^-nhon-t6ng, 1072.
7o TRII!!T-T6NG.
Nien-WQu :
1086 Ngtwn-Iuru, 8. i 1098 Nguyen-phti, 3.
1094 ThiQu-tlutnh, 4. |
8o HUY-T6NG,
Nifln-hiQu :
1101 Kien-trung-tjnh-qutfc, 1. 1111 Chanh-hoa, 7.
1102 Sung-ninh, 5. 1118 Trong-hod, 1.
1107 Dai-quan, 4. lH9Tuytin-hod, 7.
8o Iluy-t6ng, tfln Kiet con thfr 11 6ng Tht1n-t6iig, cd
tinh xdo-trd, hay nhiflu nghfl vat vftt, duoug-bo ngucVi
trung-chdnh, hay nghe-tin dfra gian-th, nfln tlfiy viQc th6-
mQc, xwng mlnh la dtjo-qudn, Sau bi bQn Dong-qudn nd
sanh sw, binh Kim nd td*i nd ddnh nd bat vua. Vua truyfln
ngdi cho thdi-tu* n6 phong cho lhm h6n-dtVc-hdu, rfli nd
dem vfl bac, chet tai Ngu-qtt6c-thhnh, 6* ngdi 25 ndni.
9° Khdm-t6ng, (IriQu Tinh-khwffng 1126 — 1) tfln Ihrtfn
lh thdi-tw 6ng Huy-t6ng, khi dd dutfc truycn ngoi roi, binh
Kim nd v6 nd hdm chdu BiQn, nd bat vh cha vh con dem
— 352 —
vfl btic ben nwdc nd, bh hohng-thdi-W)u, cdc vi vwffng,
h«)u phi cflng-cluia luc cung het tliay dflu theo. Td ra 6*
ng6i du*Q'c cd 1 ndm mh-thdi.
NAM-TQNG.
Ttf'C-Vj NAM-KlNH, SAU 1)01 QUA UM-AN.
10o CAO-TONG.
Ni6n-WQu ;
1127 Kion-vioni, 4, | 1130 ThiQu-hujiig, 22.
10° Cao-t6ng, tfln Cttu conthtV9vua Huy-t6ng, klri cha
vdi anh da bj nhh Kim bat di rfli, I6n ttVc-vi ttji Nam-kWlr,
doi <\6 qua dtit TrwcVng-aii, Tuy twdng-vfm Ih ong Ly-cang,
6ng TriQu-danh, e6n twffiig vo Ih 6ng Trwtfng-tttttn, Hhn-
k), Lwu- Nhftc-phi, mh vua kh6ng hay nghe 161, cfr
,
nghe quan njnh thdn Ih Ttln-coi, nd ra sfrc hoh-ngh) vd*i
Kim mh-th6i, mh chiu xwug tban phting congvdi Kim
—
Vua niiy 6' ngoi 36 nam, satt vua truyfln ngoi cho thdi-tw,
1128 — Annam, Ly-than-t6ng, 1138 \
11« HII^U-T6NG.
Nifln-WQu :
H63Long.hu*ng, 2. | 1174 Thudn-hi, 16.
1165 Cdn-dao 9. |
12o QUANG-16NG.
Nien-hiQii:
1190- ThiQu-hi— 5.
12° Qnang-t6ng, tfln Tliudn con tlur 3 vua Hiou-tong
klri da du*Q'c trityen ng6i roi, thi bi bh Tho-hdn VQ* dfr vh
hay ghon, muon Idp con Ih Gia-virong, bh TliQ-hohng Ih
mc kh6ng cho, cho-nen bi VQ* biflp khoiig Idm triflu. Bh
TbQ-hohng giet qodi-phi, vtia kinh SQ* saiih bQtth. Vua cha
chct khdiig d6 chfl dtnvc, mdi ldp Gia-vtrtfng mh nhw6'ng
ngoi, 6' ng6i 5 iiftm.
13o VINII-TONG.
Nieii-hiQu :
1195 Khdnh-nguythi, 6. 1205 Khai-hi, 3.
1201 Gia-thdi, 4. 1208 Gia-ctjnh, 17.
13° Vinh-tong, ten Quang con thti* 3 vua Quang-tong,
iiho* 6ng TriQu-nhfr-ngu xin bh thai-luiu liip I6n, khi vna
cba mfic bQnh. Klri fldu khd-kha, gifra bilfio Hhn-thdc-trii,
sau bi ngbe loi lao Su-di-vifln, mh bo ngwo*i trung-clritih,
gdy moi giftc, 6' ng6i 30 nam.
1211 Annam, Ly-WiQ-t6ng.
14.0 L1T-T6NG.
Ni6n-biQu :
15°
1265 - -
Hdm-tluidn, 10.
DQ-t6ng, tfln Ki, chdu thw 10 doi 6ng Thdi-t6, eon
ong DtV-nhue, vua Ly-tdng nuoi lhm con noi. Vua ndy
dftm-me twu-sftc, nfln de viQc triflu-chdnh thdy dflu ra boi
tay Gid-tir-dao, tdn binh mftt dtit cung gitiu khflng cho vua
hay, 6* ng6i 10 nam.
16o CUNG-T6NG.
Nien-WQti :
1275 — Dtrc-hiru, — 2.
16° Cung-t6iig, tfln Thdp con vua DQ-tong. Nam ddti
(|uan Nguyen nd v6 nd ddnh fltit Ldm-an, nd btit vua dem
vfl bac qua nftm sau vua hhng-dfiu nd, nd phong cho lh
•,
4o NHO'N-T6Nt;.
Nifln-WQu:
1311 Hodng-khiinh, 2. | 1313 Didn-hiXu, 7.
4° Nho'ii-t6ng, tfln Ai-duc-16-bat-ltrc-bdt-thdt, Ihcon mQt
me vtVi V6-t6ng, '6* ngoi 9 nam.
1314 Aiirtam, Trdn-mirth-t6ng.
B° ANH-T6NG.
Nifln-hiQu :
1321 Chf-trj, 3.
5° Anh-tdng, t6n Thac-duc-bdt-tWch, con Vua Nhtfn-
I6ng, nguoi cd hieu lam, thaiig phdp mh hay chem giet,
qudn gian-dang SQ*, sau bi Itio Thiflt-thifln nd giet di, '6'
ngdi 3 nftm.
o» TH6*I-DJNH-DJ2.
Nifln-hiQu :
6° Thtfi^flinh-dfl^ ten
1324 - Da-tdH-thiet-mQc-nhi,
Thcti-dinli,
--
chat ong
4.
Ih
Thfl-t6 tii 4 nam, ntt'dc nhh b\nh-y6n, trong ngohi v6 sw,
36 ln6i bftug, kh6ng con noi.
7« MINH-T6NG.
Niflii-hiQw:
1329 Chf-hud,-
-HuA-the-uing, 0 thiing.
7° Minb-t6iig, tflrt con ldn vua V6-t6ng,
twdc Chdw-vutfiig, sai di trf|ii xfr Vdn-nam, saiicdcqttaii
dai-thiln qua rtrffc vfl, luc-v) tbdng chin nam Clri-hiifl roi
cdch 6 thaiig'bi em lh Vfm-tflng giet di mh gihnh ng6i.
8o vAN-TONG.
Ni6n-hiQu :
1330- Thion-lich, -
8° Van-t6ng» tfln Dfl-ni6m-li,ic-nhi,
4.
cm 6ng Minh-t6ng,
giet anh di mh ttr-ldp, 6' ng6i dwc/c 4 iiftm.
1330 Annam, Trdn-lrien-tdng.
9° Ninh-tong, tfln Y-ldn-chttt-ban, con thw 6ng Minh-
t6ng, twd*c Ih Ly-vwong, 6ng Vfin-t6ng b6 con rtiQt mWh
Ih Yflni-niflm-cfl-tw di, mh troi lai day Idp 6ng Ninh-t6ng
len lhm vua, 6* ng6i cd 1 nam, chwa cai ngtiydn.
10o THUAN-T6NG.
Nien-WQu :
1333 Nguydn-thftng, 2. I 1341 Chf-chfinh, 27.
1335 Chf-nguye"n, 6. |
1° Thdi-t6, t6n lh
1368- -
Hflng-vfl, 31.
Clidu-nguy6n-chu*tfng, con 6ng Thfl-
(rdn, theo 6ng Qudch-tw-hwng, 6ng hy thtiy ngw6*i cd tu*dng
b), thl trQng y6u. Sau di vdi Trir-dat vh Dwtfng-hoh di
dep gh)c xtV Dinh-vifln, 6ng L^-tWQn-trwcVng fle 6ng fiy
Ihm chwdng-thtf-ki dep lotjn rfli ddnh Yfln-kinh, vua nhh
Nguyfln chay di mfit, vua ndy md*i twc-\i tai Nam-kinh,
flt)t Ih nhh Minh, 6* ng6i 31 nam, song 71 tufli.
D6'i ay cd 6ng qudn-sw Ih 6ng Lwu-bd-6n (Ctf) coi s6
nlih Minh, ndi tien-tri dfln viQc nhh Thanh.
1370 Annam, Tritn-nghQ-tdng, 1378, fMn-duQ-t6ng,,.
2o HUI-I-DE',
Nifln-hiQu:
2° HuQ-dfl, tfln
1399- Kien-vttn, — 4,
Do5n-tru'Q*ng, con thdi-tw Phiflu,chdu
nQi vua Thdi-t6. Thdi-tu' Phi6u mftt sdin di, nfln Thdi-t6
biWg tlri lfln twc-vi, tri nwd'c 4 liam. Bj Y6n-vwtfng vho
vdy tldnh, vua 16n gihn thiflu mh chet.
1390 Annam, T^n-thWW-tdng, 1309, Tran-thieu-de,
1402, L6-qiii-ly.
3o THANII-T6,
Nifln-hiQu
8o Thhnh-t6,
1403 -
VWh-lac, — 22.
tfln Bi) con tlni* 4 6ng
,
Thai-t6, lk chu
HuQ-dfl, lhm plidn v6 hitm kinh-sw. C6c-vwtfng-quQ, vdi
— 359 —
L^-canh-long mo* cwa nap giftc, nen Thhnh-te sodn \\, 6*
ng6i 22 nftra.
Annam, Ho-qfii-ly, Ilo-bdn-thwtfng, Gidn-dinh-de, Trting-
quang-flfl.
4» NHO*N-T6HG.
Ni6n-hiQu ;
-
1425- Hcmg-hi, 1.
4° Nhon-t6ng, t6n Cao-xi, con vua Thhnh-t6. Vua cha
mac fli fldnh gitjc bfln bac, de 6ng ay 6' nhh gidm-quflc •,
fio' TUYI!;N-T6NG.
Nien-hiQu:
-
1426 — Tuyon-dtrc, 10.
5° Tuycn-t6ng, t6n Chi6m-ctf, con dng Nho'n-t6ng, vira
16n ngoi thl tha L^-tlri-mifln ra, dnng Ha-nguyflii-kiflt,
C6-td, vdi Huong-chung het thay 9 ngw6i, nfln trong ngohi
yfln thufjn, 6' ngfli 10 nam,
1428 Annam, L6-thdi-t6,
*
6° ANII-T6NG.
Ni6n-WQu :
1436— Chtinh-thflng, — 14.
6° Anh-t6ng, tfln Khai-tran, con vua trwd*c lfln Ihm vua
14 ndm, vua miic di ddnh giijc plria bac, mh bj giiic bat,
bh tbdi-h«)u dt)y em ngwtvi lh 6ng Thhnh-vwtfng giw-nwtfc.
Annam, 1434 L6-thdi-t6ng,
7» KIENG-DE',
Nifln-biQu:
1450 -
Kicng-thdi, 7. -
7° Kieng-dfl, t6n K\-ngQC, con 6ng Tuyfln-t6ng, em 6ng
— 360 —
Anh-t6ng Ihm gidm-quflc, khi anh h\ Md-tiflii btk flem vfl
bac di, bh thdi-h«)u day tt'rc-vi thm vua diro/c 7 nf»m. Sau
phai chuQc vfl md*i dwtrc, vfl roi khdng clqu lhm vua.
Annam, 1443 — L6-nhtfn-t6ng.
8o ANH-T6NG.
Nifln-hiQu :
8° Anh-t6ng,
1457 — Thidn-thufcn,
tir khi vfl ti khflng
-chju lhm vua, sau vua
8.
9o HiliiN-ToNG.
Nicn-WQu :
9°
-
1465 — Thanh-hofi, 28.
Hien-t6ng, t6n Kifln-tham, con vua Anh-6ng 16n lhm
vua 23 nam.
10o HI^U-T6NG.
Ni6n-hiQu,
1488 — Hodng-trj, — 18,
10° Hieu-t6ng, t6n Hwu-dw6'ng con vua trwd'c, lfln ng6i
nhtf tlting ngu'tfi Mft-vfin-thfing, Lwu-dtji-hti, Trir-bdc, nfln
cfing khd b\nh-y6n, 6* ngdi 18 nfim.
Annam, 1498 — L6-hien-t6ng. 1504 — L6-tric-t6ng.
Ho V6-T6NG.
Ni6n-hiQu .*
15013 — Chttnh-dtrc,
11° V6-t6ng, t6n Ht)u-chi6u con vua
- tnrd*c, hay m6chtfi
16.
vdi nhiriig flua yflu, tai yflu dung ngwtfi Giang-bdn, Lwu-
can, gdy ra cho Ido Thdn-hho Ihm gi$c \ sau nho* ngtroi
Vwtfng-thu-nhtfn bat dwoc chdm di mcvi yfln, tVngdi 16nam.
Annam, 1505 L6-oai-miic-de, 1510 L6-tutfng-dirc-de,
,
L6-cW6u-t6ng.
12o TH&T6NG.
Nifln-lriQu :
1522 — Gia-tinh, — 45.
12° Thfl-tQng, t6n Ht)u-th6iig, em con clni con bdc6ng
V6-t6ng, 6ng V6-t6ng kh6ng con, nfln troi lai day Idp 16n
Ihm vua. Vua hay md dao Phdt, n6n viQc triflu-chdnh suy,
ngwtfi Nghiflm-tung gi6'n quyfln, mh cd Hfti-thoai Ih ngwfri
trung cw ltji va.
Dcvi tty lh d6*i Ttiy-kicu \ 6ng thdnh Fanxic6-xavi6 chflt
tai cfi-lao Tam-chdu, nghy mflng 2 ddcembre 1552.
Annam, 1523 Lfl-cnng-hohng, Mtjc-dang-dong, Mt)c-dftng-
dinh. 1533 L6-trang-t6ng, 1549L6-trung-t6ng. 1557 L6-
anh-t6ng.
13o MUC-T6NG.
Ni6n-hiQu:
1667 — Long-klnlnh, - 6.
18° Muc-t6ng, tfln Ddi-ht)u, con tlnV 7 6ng Th6-t6ng,
trirdc hfli diiu khd, mh sau b) ninh nd a-dtia, bo phfl viQc
chdnh-su*, tV ngdi 6 ndm.
140 THXN-T6NG.
Nifln-WQu :
-
1578
14° Thdn*46ng, tfln Dijrc-qudn,
-
Van-lioh, 48.
con ltVn 6ng M*uc-t6ng,
16ii ng6i thuo' 10 tufli, trwd*c dung Tru'tfng-cu'-chdnh, sau
DiQp-hutfng-cao nfln sua cfru chdnli lai diroiJ. Sau ham
chtfi, hdo tWlng, hdo nghi, hdo-hod, den dfli vua tdi cdch
nhau, rfli nfln viQc ntrd*c chng nghy chng hw, 6'ngdi 48 nhm.
— 362 —
DtVi fty Tbai-t6-cao-hohng-de nhh Thanh ddnh lay Y6n-*
kinh len ng6i, liiQu Tlii6n-mfjng. Annam, Le-the-t6ng.
lBo QUANG-T6NG.
Ni6n-WQu:
1620 — Thdi-xircrng, — 1.
15° Quang-tong, ten Thutvng-lac, con ld*n 6ng Thfin-
t6ng 16n ng6i du'Q*c 1 thdng, rfli dau cbct di.
1600 Annam, L6-kinh-t6ng, Trinh-t6ng, Nguyfln-hohng
(Hue). (Tien-vwtfng, Sai-vwtfng) — 1619 Lc-thdn-t6ng.
46o HI-T6NG.
Nifln-hiQu:
1621 - -
Thifln-khtti,
16° Hi-t6ng, t6n Do-hiQu, con vua
7.
ng6i 7
trwd*c, 16n 6*
tang thwtfng, nhiVng dflu trdng thay noi cuQc dtVi vi cung
ch&ng khdc g\ cdi cuQc ctV, cdi tr6 chtfi vt)y. Lhm ngu*6*i
sao khd chfmg lo lhm vai tuflng mhih cho xong vt)y vay ?
Hflt cufln thtV nhtit, sdch Stf-hQC-dan,
EBRATA.
Paff.
9 Can-nhan, can-ch&n, lisez : Cdng-nh&ng, cangrnhdng.
10 Ltrl, •*
lcri,
36 S6n, » sAng.
37 thutr, » thuo*.
126 et.,.„ tlnh, » tfnh,
190 et aprds Nguyfln-htru-ich, » Nguy.hi-hfru-cltlt.
hdn dttu, hdng ditu.
|J| J Tfic-lc*)ng-hi6u-minh-
»
» Tdo-t6ng-hleu-ninh-hodng-de.
j hodng-dti,
2U
207 Khtrcrng-vtrcrng, » Binh-nain-vtrtrng.
„v