Prilozi o Historiografiji Bosne I Hercegovine (2001-2017) II

PRILOZI O HISTORIOGRAFIJI
BOSNE I HERCEGOVINE (2001–2017)

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE
АКАДЕМИJА НАУКА И УМJЕТНОСТИ БОСНЕ И ХЕРЦЕГОВИНЕ
ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
Special Editions
Volume CLXXXVII
Department of Humanities
Volume 47/2
Contributions on Historiography
of Bosnia and Herzegovina (2001-2017)
II
Editors
Academician Dževad Juzbašić
Prof Dr Zijad Šehić
SARAJEVO 2020
DOI: 10.5644/PI2020.186.00
AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

АКАДЕМИJА НАУКА И УМJЕТНОСТИ БОСНЕ И ХЕРЦЕГОВИНЕ
ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
Posebna izdanja
Knjiga CLXXXVII
Odjeljenje humanističkih nauka
Knjiga 47/2
Prilozi o historiografiji
Bosne i Hercegovine (2001–2017)
II
Urednici
Akademik Dževad Juzbašić
Prof. dr. Zijad Šehić
SARAJEVO, 2020.
Prilozi o historiografiji Bosne i Hercegovine (2001–2017)
Izdavač
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine
Za izdavača
Akademik Miloš Trifković
Urednici
Akademik Dževad Juzbašić
Prof. dr. Zijad Šehić
Redakcioni odbor
Dr. sci. Sonja Dujmović, dr. sci. Aladin Husić, akademik Dževad Juzbašić, dr. sci. Vera
Katz, dr. sci. Mesud Šadinlija, prof. dr. Zijad Šehić, dr. sci. Slobodan Šoja
Tehnička urednica
Sabina Vejzagić
Recenzenti
Prof. dr. Max Bergholz, mr. sci. Seka Brkljača, dr. sci. Dženan Dautović, prof. dr. Robert
Donia, dr. sci. Georgi Engelhardt, dr. sci. Enver Halilović, prof. dr. Marko Atilla Hoare,
prof. dr. Ladislav Hladký, dr. sci. Aladin Husić, akademik Dževad Juzbašić, prof. dr.
Amila Kasumović, doc. dr. Fahd Kasumović, dr. sci. Vera Katz, prof. dr. Azem Kožar,
akademkinja Adila Pašalić Kreso, prof. dr. Salmedin Mesihović, prof. dr. Nenad Moačanin,
prof. dr. Edin Radušić, prof. dr. Šerbo Rastorder, dr. sci. Sead Selimović, dr. sci. Mesud
Šadinlija, prof. dr. Zijad Šehić, dr. sci. František Šistek, prof. dr. Snježana Šušnjara, prof. dr.
Vučina Zorić
Lektura
Zenaida Karavdić
Prevod
Adnan Arnautlija
DTP
Narcis Pozderac
Štampa
Dobra knjiga d.o.o. Sarajevo
Tiraž
300
Sarajevo, 2020.
EBSCO
C.E.E.O.L.
Objavljivanje ovog zbornika radova pomogli su
ČLAN PREDSJEDNIŠTVA BOSNE I HERCEGOVINE,

GOSPODIN ŠEFIK DŽAFEROVIĆ,
MINISTARSTVO CIVILNIH POSLOVA BOSNE I HERCEGOVINE
FEDERALNO MINISTARSTVO KULTURE I SPORTA BOSNE I HERCEGOVINE
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
930(497.6)”2001/2017”(082)
PRILOZI o historiografiji Bosne i Hercegovine : (2001-2017). 2 / urednici Dževad Juzbašić,

Zijad Šehić ; prevod Adnan Arnautlija. - Sarajevo : Akademija nauka i umjetnosti Bosne i
Hercegovine = Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, 2020. - 335 str. ; 25
cm. - (Posebna izdanja / Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine ; knj. 187. Odjeljenje
humanističkih nauka ; knj. 47/2)
Na spr. nasl. str.: Contributions on Historiography of Bosnia and Herzegovina (2001-2017). - Lat. i
ćir. - Bibliografija uz sve radove ; bibliografske i druge bilješke uz tekst. - Abstract.
ISBN 978-9926-410-54-4
COBISS.BH-ID 29117446
SADRŽAJ
Marko Attila Hoare

THE HISTORIOGRAPHY OF THE BOSNIAN GENOCIDE
OF 1992–1995 IN THE WORK OF FOREIGN SCHOLARS
HISTORIOGRAFIJA GENOCIDA U BOSNI I HERCEGOVINI
1992.–1995. U RADOVIMA STRANIH NAUČNIKA.................................... 11
Merisa Karović-Babić
HISTORIOGRAFIJA I HISTORIJSKI IZVORI O GENOCIDU
U SREBRENICI
HISTORIOGRAPHY AND HISTORICAL SOURCES
ON GENOCIDE IN SREBRENICA................................................................. 21
Zilha Mastalić Košuta

RAT U MOSTARU (1992–1995) NA STRANICAMA
BOSANSKOHERCEGOVAČKE I UŽE REGIONALNE
HISTORIOGRAFIJE U PERIODU OD 2001. DO 2017. GODINE
WAR IN MOSTAR (1992-1995) ON THE PAGES OF BOSNIAN-
HERZEGOVINIAN AND REGIONAL HISTORIOGRAPHY
IN THE PERIOD 2001-2017.............................................................................. 69
Azem Kožar
HISTORIJSKI APSEKTI IZUČAVANJA RATA
U BOSNI I HERCEGOVINI (1992–1995)
HISTORICAL ASPECTS OF WAR STUDIES
IN BOSNIA AND HERZEGOVINA (1992–1995)........................................... 85
Аранђел Смиљанић
ЛОКАЛНЕ МОНОГРАФИЈЕ У ДИЈЕЛУ БОСАНСКЕ КРАЈИНЕ
И ПОСАВИНЕ (2001–2017)
LOCAL MONOGRAPHS IN PART OF THE BOSNIAN KRAJINA
AND POSAVINA (2001-2017)........................................................................... 109
7
Posebna izdanja ANUBiH CLXXXVII, OHN 47/2
Izet Šabotić
HISTORIOGRAFIJA O TUZLI I TUZLANSKOM KRAJU, KOJA SE
ODNOSI NA NOVI VIJEK I SAVREMENO DOBA, NASTALA U
VREMENU 2001–2018. GODINE
HISTORIOGRAPHY OF TUZLA AND TUZLA’S REGION, RELATING
TO MODERN TIMES, CREATED BETWEEN 2001. AND 2018................. 127
Edin Mutapčić
SJEVEROISTOČNA BOSNA – POZITIVAN PRIMJER RAZVOJA
LOKALNE HISTORIOGRAFIJE
NORTHEASTERN BOSNIA – A POSITIVE EXAMPLE OF THE
DEVELOPMENT OF THE LOCAL HISTORIOGRAPHY........................... 161
Jasna Pašić
HISTORIOGRAFSKA LITERATURA I IZVORI O BIHAĆKOJ KRAJINI
U DVADESETOM VIJEKU, OBJAVLJENI OD 2000. DO 2017.
HISTORIOGRAPHICAL LITERATURE AND SOURCES ON THE
BIHAĆ REGION IN THE TWENTIETH CENTURY, PUBLISHED
FROM 2000 TO 2017.......................................................................................... 179
Mirko Pejanović
DRUŠTVENO-ISTORIJSKI KONTEKST OPSTOJNOSTI I RAZVOJA
DRŽAVE BOSNE I HERCEGOVINE U POSTDEJTONSKOM
VREMENU
SOCIOHISTORICAL CONTEXT OF THE SURVIVAL AND
DEVELOPMENT OF THE STATE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
IN POST-DAYTON TIMES .............................................................................. 211
Armina Galijaš
DA LI JE BOSNA I HERCEGOVINA ZAISTA TAKO LOŠA KAKO
SE O NJOJ PIŠE?................................................................................................ 231
Željka Poloni
OBILJEŽAVANJE ZNAČAJNIH DOGAĐAJA
U SVRHU KONSTRUISANJA POLITIČKOG SPEKTAKLA: ANALIZA
OBILJEŽAVANJA HISTORIJSKIH OBLJETNICA KAO KULTURE
SJEĆANJA U MEDIJIMA
CELEBRATING SIGNIFICANT EVENTS TO CONSTRUCT
A POLITICAL SPECTACLE: AN ANALYSIS OF CELEBRATING
HISTORIC ANNIVERSARIES AS A CULTURE OF REMEMBRANCE
IN THE MEDIA.................................................................................................. 237
8
Sadržaj
Asja Mandić
MUZEOGRAFIJA I HISTORIOGRAFIJA BOSANSKOHERCEGOVAČKE
UMJETNOSTI U POSTSOCIJALISTIČKOM STANJU KRIZE
MUSEOGRAPHY AND HISTORIOGRAPHY OF BOSNIAN-
HERZEGOVINIAN ART IN THE POST-SOCIALIST STATE OF CRISIS. 257
Melisa Forić Plasto

HISTORIOGRAFIJA O BOSNI I HERCEGOVINI
U BOSANSKOHERCEGOVAČKIM UDŽBENICIMA HISTORIJE
(2000–2017)
HISTORIOGRAPHY ON BOSNIA AND HERZEGOVINA
IN HISTORY TEXTBOOKS USED IN BOSNIA AND
HERZEGOVINA (2000–2017)........................................................................... 277
Zećir Ramčilović
BOSNA I HERCEGOVINA U UDŽBENICIMA HISTORIJE
U REPUBLICI SJEVERNOJ MAKEDONIJI
BOSNIA AND HERZEGOVINA IN HISTORY TEXTBOOKS
IN THE REPUBLIC OF NORTHERN MACEDONIA................................... 301
Snježana Šušnjara
OBRAZOVANJE UČITELJA U VRIJEME AUSTRO-UGARSKE I
DANAŠNJI VID OBRAZOVANJA ZA UČITELJSKO ZVANJE
COMPARISON OF TEACHER EDUCATION IN THE AUSTRIAN-
HUNGARIAN PERIOD AND TODAY IN BOSNIA AND
HERZEGOVINA................................................................................................. 327
Adrese autora........................................................................................................ 339
9
DOI: 10.5644/PI2020.186.14
The historiography of the Bosnian genocide of 1992–1995

in the work of foreign scholars
Marko Attila Hoare
Department of Political Science and International Relations
Sarajevo School of Science and Technology
markohoare@hotmail.com
Abstract: This essay will provide an introductory discussion of the historiography of the
Bosnian genocide of 1992–1995 in the works of foreign scholars. The historiography is too
large for this discussion to be exhaustive. We have attempted here to provide the principal
categories of relevant works while citing the most important examples of them, before dis-
cussing the historiographical deficiencies and the tasks awaiting future scholars of the geno-
cide. The reason for the dearth of monographs on the Bosnian genocide is that the subject
is highly controversial, and any scholar who seriously studies it and expresses an opinion
is likely to create enemies for themselves. There is a tendency of scholars to see the war in
postmodernist terms, in terms of Serb, Croat and Bosniak “narratives”; as opposed to ob-
jective truth, which discourages taking the subject intellectually seriously. Furthermore, the
prevailing ideology and discourse stemming from the international administration is one of
reconciliation and putting the past behind us. So there is a disincentive to study the genocide
in depth; a preference for studying more liberal feel-good themes related to reconciliation,
memory, transitional justice and post-war reconstruction. The Bosnian genocide therefore
awaits a new generation of foreign scholars to take it seriously as a subject and explore it in
detail.
Key words: Bosnia-Hercegovina, Yugoslavia, genocide, nationalism, international justice
This essay will provide an introductory discussion of the historiography of

the Bosnian genocide of 1992–1995 in the works of foreign scholars. The
historiography is too large for this discussion to be exhaustive; those seeking
more extensive surveys may consult Sabrina Petra Ramet, Thinking about
Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in
Bosnia and Kosovo1 or Quintin Hoare and Noel Malcolm (eds), Books on
Bosnia: A Critical Bibliography of Works Relating to Bosnia-Herzegovina
Published Since 1990 in West European Languages,2 though both these works
are now dated, particularly the second. We have attempted here to provide
1
Ramet, 2009.
2
Hoare and Malcolm, 1999.
11
the principal categories of relevant works while citing the most important ex-
amples of them, before discussing the historiographical deficiencies and the
tasks awaiting future scholars of the genocide.
The Bosnian genocide of 1992–1995 has had a tremendous intellectual
and political impact in the world outside the former Yugoslavia. More than
any other political or historical event, it has been the cause of the explo-
sion in the intellectual interest in genocide as an object of study. This went
along with the adoption of a broader understanding of genocide than had
previously existed. Previously, the paradigm of genocide was the Holocaust:
there was a widespread perception that genocide was something that oc-
curred extremely rarely – perhaps only a couple of times in world history
(the Holocaust, the Armenian genocide). The Bosnian genocide – particularly
after the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY)
in 2001 found conclusively that genocide occurred at Srebrenica in 1995 –
changed the paradigm of genocide away from an industrialised total genocide
on the Holocaust model, to something potentially smaller and more frequent.
Politically, it catalysed the rise of liberal interventionism: the doctrine that
military intervention should be necessary to prevent and halt genocide and
crimes against humanity. This found expression in 2005 with the adoption
of the Responsibility to protect doctrine by the World Congress of the UN; it
influenced also the Kosovo intervention in 1999 and the Libya intervention
in 2011. Nevertheless, the Bosnian genocide remains poorly researched by
foreign scholars.
The first reason for the dearth of high-quality research on the Bosnian
genocide is the legacy of the older generation of former-Yugoslav experts.
The outbreak of the war in the former Yugoslavia in 1991 found Yugoslav
scholars mentally unprepared, and often reluctant to face what was happen-
ing. They had largely been sympathetic to Titoist Yugoslavia and had dif-
ficulty acknowledging the break-up. Some were actively sympathetic to the
regime in Belgrade. This was a disincentive to study the genocide seriously.
One example of a study of the war in Bosnia-Hercegovina by members of the
older generation of scholars is Steven L. Burg and Paul Shoup, The War in
Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention by Burg,
which provides a narrative account of the conflict but downplays its genocidal
character.3 In fact, some of the books written while the war was ongoing were
written more from a standpoint of sympathy with the perpetrators: e.g. Susan
3
Burg and Shoup, 1999.
12
Marko Atilla Hoare: The historiography of the Bosnian genocide of 1992-1995 in the work of foreign scholars
Woodward’s Balkan Tragedy – Chaos and Dissolution after the Cold War.4 As
the present author wrote in 1996, Woodward’s “seemingly scholarly style and
pretence of objectivity mask effective acquiescence in Serbian war aims and
a dislike of Germany, Austria and Croatia that borders on hatred”.5 Among the
generation of scholars who were coming of age in the 1990s, there was also a
widespread reluctance to confront what was happening. One example of this
was Dejan Jovic’s study of the break-up of Yugoslavia: Yugoslavia, a State
that Withered Away,6 originally published in Croatian as Jugoslavija – država
koja je odumrla: Uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugoslavije (1974–1990).7
This presented the break-up in terms of the decay of the central Yugoslav state
authority, and the war in Croatia and BiH as the work of private armies arising
in the power vacuum. It was wholly erroneous.
Meanwhile, journalists rushed to fill the vacuum created by the absence
of a scholarly response to the war and break-up. The best book on the break
up and the war in BiH is still the work of two investigative journalists, Laura
Silber and Allan Little, originally published as The Death of Yugoslavia8 and
subsequently revised and republished as Yugoslavia: Death of a Nation.9
Using extensive primary research in the form of interviews with the key par-
ticipants, including Milosevic, Tudjman and some of the international states-
men, it has never been rivalled by any academic study. Another excellent work
of investigative journalism is Seada Vranic, Breaking the wall of silence: The
voices of raped Bosnia,10 examining the systematic sexual violence of the
war through extensive interviews with victims. There have also been some
good journalistic accounts of the atrocities in BiH, in particular Witness to
Genocide: First Inside Account of the Horrors of Ethnic Cleansing in Bosnia
by Roy Gutman11 and Seasons in Hell: Slaughter and Betrayal in Bosnia
by Ed Vulliamy.12 These provide a good flavour of the genocide but cannot
explain the historical background. Mention should be made of two serious
works of investigative journalism on the Srebrenica massacre, Jan Willem
Honig and Norbert Both, Srebrenica: Record of a war-crime,13 and David
4
Woodward, 1995.
5
Hoare, 1996.
6
Jovic, 2003.
7
Ibid.
8
Silber and Little, 1996.
9
Ibid., 1997.
10
Vranic, 1996.
11
Gutman, 1993.
12
Vulliamy, 1993.
13
Honig and Both, 1997.
13
Rohde, Endgame – The Betrayal of Srebrenica,14 though the first is marred by

an unwillingness seriously to critically evaluate the role of the UN in the mas-
sacre. Finally, a very well researched early study of the local media’s contri-
bution to the war in Bosnia-Hercegovina was provided by Mark Thompson,
Forging War: The media in Serbia, Croatia, Bosnia-Herzegovina.15 Generally,
however, the wealth of journalistic accounts plus eyewitness accounts by par-
ticipants have overshadowed the scholarly literature. There were unfortunate
cases of books on the region and the break-up by journalists that have peddled
ethnic stereotypes and inaccurate clichés about them; particularly notorious
in this regard were Misha Glenny’s The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan
War16 and Robert D. Kaplan’s Balkan Ghosts: A Journey through History.17
Stereotypes and clichés reproduced by journalists have crept into academic
discourse and proven remarkably persistent.
A third contribution to the literature on the Bosnian genocide has been
made by genocide scholars. Genocide studies experienced a proper emer-
gence and explosion in the first decade of the twentieth century, largely due
to the events in Bosnia and Rwanda. Consequently, Bosnia usually formed a
case study in these general books about genocide. Notable in particular are
Michael Mann, The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing;18
Eric D. Weitz, A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation;19 Norman
Naimark, Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe;20
Adam Jones, Genocide: A Comprehensive Introduction;21 Martin Shaw, What
Is Genocide?;22 Jacques Semelin, Purify and Destroy: The Political Uses of
Massacres and Genocide;23 and others. These books were notable for the
disagreements between scholars over whether what happened in Bosnia actu-
ally constituted genocide or not, with perhaps the majority concluding that it
had.24 The best one-chapter treatment of the Bosnian genocide was probably
Weitz’s.25 However, in general the books suffered from the fact that there
simply were not enough articles and monographs on the genocide to produce
14
Rohde, 1997.
15
Thompson, 1999.
16
Glenny 1996.
17
Kaplan, 1993.
18
Mann, 2005.
19
Weitz, 2015.
20
Naimark, 2001.
21
Jones, 2016.
22
Shaw, 2015.
23
Semelin, 2014.
24
Hoare, 2014: 516.
25
Weitz, 2015: 190-235.
14
a good general study, and some of the authors were trying to make too sweep-
ing conclusions on the basis of insufficient research, especially Mann.
The rise of international justice in the form of the international or mixed
tribunal, pioneered by the ICTY, trigged an explosion of interest in academic
studies of the phenomenon, producing some excellent works, in particular by
Victor Peskin, International Justice in Rwanda and the Balkans: Virtual Trials
and the Struggle for State Cooperation,26 and Gary Bass, Stay the Hand of
Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals.27 Several excellent works
have been produced related to the intervention of foreign powers in the wars
of Yugoslav succession, in particular Brendan Simms, Unfinest Hour: Britain
and the Destruction of Bosnia;28 Takis Michas, Unholy Alliance: Greece
and Milosevic’s Serbia;29 Michael Libal, Limits of Persuasion: Germany
and the Yugoslav Crisis, 1991–199230 (though this focuses on the prelude of
the war in Croatia rather than the war in Bosnia-Hercegovina specifically);
and James Headley, Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to
Putin.31 Special mention must go to the best general study of the interna-
tional background to the war in Bosnia-Hercegovina, Josip Glaurdic, The
Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia,32 though
this also does not deal with the violence in Bosnia-Hercegovina itself. Finally,
Samantha Power, A Problem from Hell: America in the Age of Genocide33 is a
highly influential work with two chapters on the Bosnian genocide.
The genocide in Bosnia-Hercegovina has inspired several general histories
of the country that touch upon it, including Noel Malcolm, Bosnia: A Short
History;34 Robert J. Donia and John V. A. Fine, Bosnia and Herzegovina:
A tradition betrayed35 and Marko Attila Hoare, The History of Bosnia-
Hercegovina: From the Middle Ages to the Present Day.36 Other scholars spe-
cialising in Bosnia-Hercegovina deal with the aftermath of the war. Notable
works include Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina37 and Lara
26
Peskin, 2008.
27
Bass, 2002.
28
Simms, 2002.
29
Michas, 2002.
30
Libal, 1997.
31
Headley, 2008.
32
Glaurdic, 2011.
33
Power, 2010.
34
Malcolm, 2002.
35
Donia and Fine, 1994.
36
Hoare, 2007.
37
Nettelfield, 2010.
15
Nettelfield, Srebrenica in the Aftermath of Genocide;38 Florian Bieber,

Post-War Bosnia: Ethnicity, Inequality and Public Sector Governance;39
Gerard Toal and Carl Dahlmann, Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its
Reversal;40 Jelena Subotic, Hijacked Justice: Dealing with the Past in the
Balkans41 as well as significant works by investigative journalists such as
Isabelle Wesselingh and Arnaud Vaulerin, Raw Memory: Prijedor, Laboratory
of ethnic cleansing;42 Elizabeth Neuffer, The Key To My Neighbours House:
Seeking justice in Bosnia and Rwanda43 and Ed Vulliamy, The War is Dead,
Long Live the War – Bosnia: the Reckoning.44
There are also several serious works on the planning and leadership of the
genocide, in particular James Gow, The Serbian Project and its Adversaries:
A Strategy of War Crimes;45 and Norman Cigar and Ian Williams, Indictment
at the Hague: The Milosevic Regime and Crimes of the Balkan Wars.46 Others
have approached the topic through studying the life of Slobodan Milosevic
as the leading individual culprit behind the war, above all Adam Lebor,
Milosevic: A biography;47 Louis Sell, Slobodan Milosevic and the destruction
of Yugoslavia;48 and Slavoljub Djukic, On, ona i mi;49 there is also now a bi-
ography of Radovan Karadzic: Robert J. Donia, Radovan Karadzic: Architect
of the Bosnian Genocide.50 Others provide crucial background on the ideo-
logical causes of the war by studying its origins in Serb-nationalist ideology,
in particular Michael Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in
Bosnia,51 while Philip J. Cohen, Serbia’s Secret War52 provides a unique in-
sight into the nationalist ideology that legitimised the genocide. A reasonable
early attempt to link the nationalist ideological background with the grubby
criminal practice was made by Tim Judah in The Serbs: Myth, History and
the Destruction of Yugoslavia.53 Works on the break-up of Yugoslavia also
38
Ibid., 2015.
39
Bieber, 2006.
40
Toal and Dahlmann, 2011.
41
Subotic, 2016.
42
Wesslingh and Vaulerin, 2005.
43
Neuffer, 2003.
44
Vulliamy, 2013.
45
Gow, 2003.
46
Cigar and Williams, 2002.
47
Lebor, 2003.
48
Sell, 2002.
49
Djukic, 1997.
50
Donia, 2014.
51
Sells, 1996.
52
Cohen, 1996.
53
Judah, 2009.
16
throw light on the origins of the genocide, in particular Branka Magas, The
Destruction of Yugoslavia: Tracking the break-up, 1980–199254 and Sabrina
Petra Ramet, The Disintegration Of Yugoslavia From The Death Of Tito To
The Fall Of Milosevic,55 though the insights these books provide into the form
the genocide took Bosnia, as opposed to the wider Yugoslav context in which
the genocide occurred, are limited. Some work has been done on the military
aspects of the war in Bosnia-Hercegovina, in particular Marko Attila Hoare,
How Bosnia Armed56 and Branka Magas and Ivo Zanic (eds), The War in
Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991–1995,57 though this aspect remains
understudied.
However, the remarkable fact is the tiny number of actual academic
monographs on the actual Bosnian genocide on the ground itself by foreign
scholars. Standing out are Norman Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of
‘Ethnic Cleansing’58 – now nearly 25 years old, and Cathie Carmichael, Ethnic
cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of Tradition59 –
17 years old. These are both decent introductions to the study, but we are
awaiting more in-depth analyses that will fully exploit all the documentation
thrown up by the ICTY trials. The two most serious academic monographs
about the Bosnian genocide in the English language are Edina Becirevic,
Genocide the Drina River60 and Emir Suljagic, Ethnic Cleansing: Politics,
Policy, Violence: Serb Ethnic Cleansing Campaign in Former Yugoslavia.61
Conclusion
The reason for the dearth of monographs on the Bosnian genocide is that the subject is highly
controversial, and any scholar who seriously studies it and expresses an opinion is likely to
create enemies for themselves. There is a tendency of scholars to see the war in postmodern-
ist terms, in terms of Serb, Croat and Bosniak “narratives”; as opposed to objective truth,
which discourages taking the subject intellectually seriously. Furthermore, the prevailing
ideology and discourse stemming from the international administration is one of reconcilia-
tion and putting the past behind us. So there is a disincentive to study the genocide in depth;
a preference for studying more liberal feel-good themes related to reconciliation, memory,
54
Magas, 1993.
55
Ramet, 2019.
56
Hoare, 2004.
57
Magas and Zanic, 2001.
58
Cigar, 1995.
59
Carmichael, 2002.
60
Becirevic, 2014.
61
Suljagic, 2010.
17
transitional justice and post-war reconstruction. The Bosnian genocide therefore awaits a
new generation of foreign scholars to take it seriously as a subject and explore it in detail.
Historiografija genocida u Bosni i Hercegovini

1992–1995. u radovima stranih naučnika
Zaključak
Razlog postojanja oskudnog broja monografija o genocidu u Bosni i Hercegovini je izrazita
kontroverznost ove teme, a svaki učenjak koji je ozbiljno prouči ovu temu i izrazi svoje mi-
šljenje, vjerovatno će stvoriti sebi neprijatelje. Postoji tendencija istraživača da rat gledaju
u postmodernističkim uslovima, u smislu srpskih, hrvatskih i bošnjačkih “narativa”, nauštrb
objektivnoj istini, čime se obeshrabruje ozbiljno shvatanje ove teme. Nadalje, prevladavajuća
ideologija i diskurs koji proizlaze iz međunarodne administracije su usmjereni ka pomirenju i
ostavljanju prošlosti iza nas. Dakle, postoji destimulacija za dubinsko proučavanje genocida
i sklonost ka proučavanju liberalnijih, lagodnijih tema koje se odnose na pomirenje, sjećanje,
tranzicijsku pravdu i poslijeratnu obnovu. Genocid u Bosni i Hercegovini stoga čeka na neku
novu generaciju stranih istraživača koji će ga shvatiti ozbiljno kao temu i detaljno ga istražiti.
Literature
Bass, G. J. (2002) Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals, Prince-
ton University Press, Princeton.
Becirevic, E. (2014) Genocide on the Drina River, Yale University Press, New Haven.
Bieber, F. (2006) Post-War Bosnia: Ethnicity, Inequality and Public Sector Governance, Pal-
grave MacMillan, London.
Burg, S. L. and Shoup, P. (1999) The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and Inter-
national Intervention, M. E. Sharp, New York.
Carmichael, C. (2002) Ethnic cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of
Tradition, Routledge, London.
Cigar, N. (1995) Genocide in Bosnia: The Policy of ‘Ethnic Cleansing’, Texas A&M Univer-
sity Press, College Station.
Cigar, N. and Williams, I. (2002) Indictment at the Hague: The Milosevic Regime and Crimes
of the Balkan Wars, NYU Press, New York.
Cohen, P. (1996) Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History, Texas A&M
University Press, College Station.
Djukic, S. (1997) On, ona i mi, Radio B92, Belgrade.
Donia, R. J. and Fine, J. V. A. (1994) Bosnia and Herzegovina: A tradition betrayed, Hurst,
London.
Donia, R. J. (2014) Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide, Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge.
Glaurdic, J. (2011) The Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia, Yale
University Press New Haven.
18
Glenny, M. (1996) The fall of Yugoslavia: the third Balkan war, Penguin Books.
Gow, J. (2003) The Serbian Project and its Adversaries: A Strategy of War Crimes, Hurst,
London.
Gutman, R. (1993) A Witness to Genocide: First Inside Account of the Horrors of Ethnic
Cleansing in Bosnia, Element Books, Shaftesbury.
Headley, J. (2008) Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to Putin, Hurst,
London.
Hoare, M. A. (1996) An ideological ally for Belgrade, Bosnia Report 15, April–June 1996.
Hoare, M. A. (2004) How Bosnia Armed, Saqi Books, London.
Hoare, M. A. (2007) The History of Bosnia-Hercegovina: From the Middle Ages to the Pre-
sent Day, Saqi Books, London.
Hoare, M. A. (2014) Towards an explanation for the Bosnian genocide, Studies in Ethnicity
and Nationalism 14 (3), 516-532.
Hoare, Q. and Malcolm, N. (1999) Books on Bosnia: A Critical Bibliography of Works Re-
lating to Bosnia-Herzegovina Published Since 1990 in West European Languages, The
Bosnian Institute, London.
Honig, J. W. and Both, N. (1997) Srebrenica: Record of a war-crime, Penguin, London.
Jones, A. (2016) Genocide: A Comprehensive Introduction, 3rd ed., Routledge, London.
Jovic, D. (2003) Jugoslavija – država koja je odumrla: Uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugo-
slavije (1974–1990), Prometej, Zagreb.
Jovic, D. (2009) Yugoslavia: A State That Withered Away, Purdue University Press, West
Lafayette.
Judah, T., (2009) The Serbs: Myth, History and the Destruction of Yugoslavia, Yale Univer-
sity Press, New Haven, 3rd ed.
Kaplan, R. D. (1993) Balkan Ghosts: A Journey through History, St Martin’s Press, New
York.
Silber, L. and Little, A. (1996) The Death of Yugoslavia, Penguin, London.
Lebor, A. (2003) Milosevic: A biography, Bloomsbury, London.
Libal, M. (1997) Limits of Persuasion: Germany and the Yugoslav Crisis, 1991–1992, Prae-
ger, Santa Barbara.
Magas, B. (1993) The Destruction of Yugoslavia: Tracking the break-up, 1980–1992, Verso,
London.
Magas, B. and Zanic, I. (2001) The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina, 1991–1995,
Frank Cass, London.
Malcolm, N. (2002) Bosnia: A Short History, 3rd ed., Macmillan, London.
Mann, M. (2005) The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing, Cambridge
University Press, Cambridge.
Michas, T. (2002) Unholy Alliance: Greece and Milosevic’s Serbia, Texas A&M University
Press, College Station.
Naimark, N. M. (2001) Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe,
Harvard University Press, Cambridge MA.
Nettelfield, L. (2010) Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge.
Nettelfield, L. (2015) Srebrenica in the Aftermath of Genocide, Cambridge University Press,
Cambridge.
Neuffer, E. (2003) The Key To My Neighbours House: Seeking Justice in Bosnia and Rwan-
da, Bloomsbury, London.
19
Peskin, V. (2008) International Justice in Rwanda and the Balkans: Virtual Trials and the
Struggle for State Cooperation, Cambridge University Press, Cambridge.
Power, S. (2010) A Problem from Hell: America and the Age of Genocide, 2nd ed., Flamingo.
Ramet, S. P. (2019) The Disintegration of Yugoslavia from the Death of Tito to the Fall of
Milosevic, 4th ed., Routledge, London.
Ramet, S. P. (2009) Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav
Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo, Cambridge University Press, Cambridge.
Rohde, D. (1997) Endgame – The Betrayal of Srebrenica, Farrar Straus & Giroux, New York.
Sell, L. (2002) Slobodan Milosevic and the destruction of Yugoslavia, Duke University Press,
Durham, NC.
Sells, M. (1996) The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia, University of Cali-
fornia Press, Berkeley.
Semelin, J. (2014) Purify and Destroy: The Political Uses of Massacres and Genocide, Hurst,
London.
Shaw, M. (2015) What Is Genocide? 2nd ed., Polity Press, Cambridge.
Silber, L. and Little, A. (1997) Yugoslavia: Death of a Nation, 2nd ed., Penguin, London.
Simms, B. (2002) Unfinest Hour: Britain and the Destruction of Bosnia, 2nd ed., Penguin,
London.
Subotic, J. (2016) Hijacked Justice: Dealing with the Past in the Balkans, Cornell University
Press, Ithaca.
Suljagic, E. (2010) Ethnic Cleansing: Politics, Policy, Violence: Serb Ethnic Cleansing Cam-
paign in Former Yugoslavia, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden Baden.
Thompson, M. (1999) Forging War: The media in Serbia, Croatia and Bosnia-Herzegovina,
2nd ed., University of Luton Press, Luton.
Toal, G. and Dahlmann, C. (2011) Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal, Ox-
ford University Press, Oxford.
Vranic, S. (1996) Breaking the wall of silence: The voices of raped Bosnia, Antibarbarus,
Zagreb.
Vulliamy, Ed. (1994) Seasons in Hell: Slaughter and Betrayal in Bosnia, Simon and Schus-
ter, New York.
Vulliamy, Ed. (2013) The War is Dead, Long Live the War – Bosnia: the Reckoning, Vintage,
New York.
Weitz, E. D. (2015) A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation, 2nd ed., Princeton,
NJ, Princeton University Press.
Wesselingh, I. and Vaulerin, A. (2005) Raw Memory: Prijedor, Laboratory of ethnic cleans-
ing, Saqi Books, London.
Woodward, S. L. (1995) Balkan Tragedy – Chaos and Dissolution after the Cold War, the
Brookings Institution, Washington, DC.
20
DOI: 10.5644/PI2020.186.15
Historiografija i historijski izvori

o genocidu u Srebrenici
Merisa Karović-Babić
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu
merisa.karovic@gmail.com
Sažetak: U prva dva poglavlja ovoga rada autorica je hronološkim slijedom pratila bitne
događaje u Srebrenici 1992‒1995. godine i interpretirala njihovu obrađenost u historiografiji
i objavljenim historijskim izvorima. Posebnu pažnju posvetila je analizi burnih i vrlo dina-
mičnih zbivanja u enklavi tokom 1992. i 1993. godine, proglašenju Srebrenice sigurnom
zonom Ujedinjenih nacija, analizi objavljenih dokumenata iz 1994. i 1995. godine u kojima
je jasno izrečena namjera srpskih snaga za zauzimanjem Srebrenice, te naposljetku padu
enklave i masovnim egzekucijama koje su potom uslijedile. U druga dva poglavlja autori-
ca je primijenila nešto drugačiji pristup: klasifikovala je historiografiju i historijske izvore
objavljene neposredno nakon pada enklave do izricanja prve presude za genocid u Srebrenici
(1995‒2001) i nakon izricanja spomenute presude (2001‒2017). Dostupnost dokumenata ko-
rištenih u procesima pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju (ICTY),
uz izricanje spomenute presude u predmetu Radislav Krstić, kao i drugih presuda za zločine
protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u Srebrenici, bez imalo sumnje imali su
značajan utjecaj na historiografiju. Kroz prezentaciju posljednja dva poglavlja, u radu će biti
prezentirane sličnosti i različitosti u interpretaciji određenih tema koje se tiču historiografije
o Srebrenici 1992‒1995. godine u odnosu na period prije i poslije izricanja presude za geno-
cid. U tom pogledu posebno će biti govora o interpretacijama krivnje i odgovornosti za pad
Srebrenice, formiranja i rada komisija za “zločine u i oko Srebrenice”, priznanja zločina od
strane Vlade RS-a, a potom negiranja, balansiranja i relativizacije zločina. U završnom dijelu
rada autorica će se baviti analizom objavljenih historijskih izvora i spiskova koji se odnose
na broj i identitet žrtava, kao i analizom knjiga nastalih na osnovu metoda usmene historije,
u kojima su interpretirane ispovijesti žena i majki Srebrenice, o ubijenim muškim članovima
porodica i potrazi za njihovim posmrtnim ostacima.
Ključne riječi: Srebrenica, presude, genocid, žrtve, odgovornost, Vojska i policija Republike
Srpske, Služba državne bezbednosti Republike Srbije, Direktiva br. 7, Holandski bataljon
(HOBLAT)
21
Srebrenica – usporeni genocid1

Povodom obilježavanja 20. godišnjice genocida u Srebrenici, pod pokrovitelj-
stvom Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine, Dženana
Tuzlak objavila je bibliografiju u kojoj je sadržano 100 bibliografskih zapisa
koji dokumentuju zločin genocida nad Bošnjacima Srebrenice u julu 1995.
Izabrani bibliografski zapisi rezultat su pretraživanja lokalne baze podata-
ka Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine i uzajamne
bibliografsko-kataloške baze COBIS.BH.2 Uvidom u navedeni popis, kao i
u cijeli niz drugih publikacija objavljenih o Srebrenici, stičemo dojam da se
jako malo ovih naslova odnosi na period vrlo dinamičnih zbivanja unutar
Srebrenice tokom 1992, 1993. i 1994. godine.3
Evidentna zapostavljenost ranijih perioda koji su prethodili padu
Srebrenice na račun dominacije tema iz jula 1995. godine ipak ne znači da
historiografska djela o Srebrenici od 1992. do ljeta 1995. godine nikako
ne postoje. Nakon detaljne analize svega što je napisano o Srebrenici, u
ovom poglavlju predstavit ćemo historiografiju i historijske izvore koji se
odnose na spomenute periode, nedovoljno zastupljene u javnom diskursu, uz
poseban naglasak na analizu publikacija čiji su autori historičari.
Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima u Republici
Bosni i Hercegovini, odjeljenja koja su se nalazila u Tuzli i Živinicama obja-
vili su autentična svjedočenja preživjelih žrtava s područja cijelog Podrinja, a
jedan dio izjava obuhvatao je i zločine počinjene u Srebrenici.4 Vrijedno i te-
meljito dokumentovanje ispovijesti svjedoka “koji su preživjeli Srebrenicu”
od strane tuzlanskog udruženja “Žene Srebrenice” također je rezultiralo obja-
vom knjige pod naslovom Samrtno srebreničko ljeto ‘95, koju možemo sma-
trati važnim historijskim izvorom.5 Autentična svjedočenja žrtava možemo
ubrojati u značajne historijske izvore koji potpomažu rekonstrukciji slike zbi-
vanja tokom okupacije dijelova Srebrenice i drugih gradova Podrinja.
1
Sintagmu usporeni genocid upotrijebio je Diego Arria, predstavnik Misije vijeća sigurnosti UN-a,
kako bi opisao situaciju u Srebrenici tokom svog boravka u enklavi krajem aprila 1993. godine. ICTY,
Izjava svjedoka, Diego E. Arria, 11. i 14. april 2003. i 22, 23, 24, i 25. septembar 2003, u: Arria, 2011.
2
Tuzlak, 2015.
3
Za pomoć u pretrazi literature koja se odnosi na genocid u Srebrenici zahvalnost dugujem kolegici mr.
sc. Sadžidi Džuvić, zaposlenoj u biblioteci Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i među-
narodnog prava Univerziteta u Sarajevu.
4
Zločinci i žrtve, II, 1995: 113-121; Karić et al., 1996: 91-103. Također, jedan dio autentičnih svjedo-
čenja žrtava koje je prikupila navedena Državna komisija, objavljen je u: Orić i Taljić, 1995; 84-128.
5
Žene Srebrenice, 1998: npr. 127-128; 137-138; 145; 149-151; 173-174; 179-182. Jedan dio izjava koji
se odnosi na period 1992, 1993 i 1994. godine.
22
Merisa Karović: Historiografija i historijski izvori o genocidu u Srebrenici
Interpretacija zbivanja na području Srebrenice koja su prethodila agresiji,

naoružavanje srpskog stanovništva, podrška iz Srbije i od JNA, nepripremlje-
nost bošnjačkog stanovništva na samoodbranu, međunacionalne netrpeljivo-
sti u vodećim privrednim postrojenjima u Srebrenici, problemi i kadrovske
promjene unutar srebreničkog ogranka SDA, neslaganja u bošnjačkom kor-
pusu uz politička previranja neke su od zastupljenih tema u knjizi Srebrenica
(1987–1992) historičara Besima Ibiševića.6 Autor detaljno i hronološkim
redom prezentira svoje svakodnevne aktivnosti kao predsjednika Skupštine
Opštine Srebrenica u proljeće 1992, preuzimanje vlasti u gradskom dijelu
Srebrenice od strane SDS-a, te u konačnici svoj odlazak iz Srebrenice u Tuzlu
sredinom aprila. Knjiga jednim dijelom predstavlja odgovor na verbalne na-
pade i prozivke od pojedinih učesnika u odbrani enklave kojima je sam au-
tor bio izložen zbog svoga napuštanja Srebrenice.7 S druge strane, Ibišević
spočitava određenim strujama unutar srebreničke SDA da su “monopolizirali
pravo na organizaciju samoodbrane” uz neinformisanosti čelnika u najvišim
organima lokalnog rukovodstva o tom vrlo bitnom segmentu priprema boš-
njačkog stanovništva Srebrenice za događaje koji su potom uslijedili.8 Knjiga
predstavlja autobiografski pogled na zbivanja u Srebrenici u jednom turbulen-
tnom vremenu disolucije Jugoslavije, iz ugla predsjednika Skupštine Opštine
Srebrenica, sudionika zbivanja, te kao takva, uz konsultaciju s drugim izvo-
rima saznanja i memoarskim djelima, može biti jedan od korisnih izvora za
dalja istraživanja Srebrenice s početka devedesetih godina XX stoljeća.
Okolnosti pod kojima su srpske snage potpomognute JNA (kasnije
Vojskom Jugoslavije) okupirale općine koje okružuju Srebrenicu u proljeće
1992. godine, aprilsko-majska zbivanja u području Srebrenice i privremena
okupacija ovog područja, organizacija civilnih i vojnih struktura vlasti, ra-
đanje “pokreta otpora”, obnova lokalne vlasti, formiranje ratne bolnice, prvi
valovi izbjeglica, granatiranje, zločini nad civilima u zasjedama, ubistva od
mina, operacije srpskih snaga uz učešće Užičkog korpusa, aviobombardova-
nje enklave, vojne akcije iz Srebrenice, bitke za hranu, preživljavanje, opera-
cija Padobran, okolnosti u kojima je formirana sigurna zona Srebrenica, do-
lazak UNPROFOR-a, demilitarizacija područja neke su od tema obrađenih u
knjizi Srebrenica: agresija, otpor, izdaja, genocid historičara Nijaza Mašića.9
6
Ibišević, 1999.
7
Ibid.: IV-V Predgovor. O ovim prozivkama, vidi: Orić i Taljić, 1995: 17.
8
Ibišević, 1999: 147-216.
9
Mašić, 1999.
23
Hronološku sintezu zbivanja na području Srebrenice tokom 1992. i 1993.

godine, uz poseban osvrt na precizno definisane “strateške ciljeve srpskog
naroda” u vezi s teritorijalnim aspiracijama prema Podrinju, možemo pronaći
u knjizi Smaila Čekića Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini. U
okviru poglavlja pod naslovom “Srebrenica u opsadi – koncentracioni logor
Ujedinjenih nacija” posebno je obrađeno nekoliko važnih segmenata koji su
se odnosili na direktno učešće Vojske Jugoslavije u napadima na Srebrenicu,
posebno tokom 1992. i 1993. godine, direktive i naredbe VRS-a, detalje o
padu Cerske, Konjević-Polja i Kamenice, kao i Morillonovu posjetu ovim
enklavama neposredno prije pada, proglašenje Srebrenice sigurnom zonom,
kao i okolnosti u kojima se enklava našla tokom 1993‒1994. godine, što je
posebno slikovito predstavljeno u dokumentima VJ i VRS-s, objavljenim kao
prilozi u knjizi.10
Budući da je jedan od “strateških ciljeva srpskog naroda” bio eliminisanje
rijeke Drine kao državne granice, pitanje Podrinja bilo je predmetom istraži-
vanja mnogih autora te je, u tom kontekstu, posebno tokom okupacije velikog
procenta ove teritorije u 1992. godini, obrađivana i Srebrenica, kao jedan
od gradova srednjeg Podrinja.11 S ozbirom na to da smo se u metodološkom
okviru opredijelili da ćemo poseban naglasak staviti na analizu publikacija
čiji su autori historičari, u radu se nećemo baviti detaljnom analizom svih
drugih radova napisanih o Srebrenici i Podrinju.
S ciljem da obradi odnos mirovnih planova i vojnih operacija u Bosni i
Hercegovini u periodu 1992‒1995. godine, u knjizi Između pravde i realpo-
litike Mesud Šadinlija hronološki i tematski prezentira borbena djelovanja u
svim bosanskohercegovačkim područjima te je, u tom kontekstu, obrađeno
i Podrinje. Premda je ovo bio samo jedan segment istraživanja, u ovim po-
glavljima autor daje sveobuhvatan pregled vrlo dinamičnih vojnih operacija
koje su se odvijale unutar i oko Srebrenice. Autor govori o aprilskom “zauzi-
manju Srebrenice bez ispaljenog metka” od strane snaga SDS-a i naoružanih
dobrovoljaca iz Srbije, kao i o majskom oslobađanju grada od strane sna-
ga TORBiH, Srebrenica, i o akcijama koje će uslijediti u narednom periodu
koje su se odnosile na “razbijanje srpskih snaga” (str. 251). U tom kontek-
stu, na području Srebrenice, kao i manjim teritorijama Bratunca, Zvornika i
Vlasenice koje su bile pod kontrolom Armije RBiH, formirana je komanda
10
Čekić, 2012: 60-108.
11
Pored historičara, pitanjem Podrinja, a čiji su radovi obuhvatali i period od 1992. godine do pada Sre-
brenice, bavili su se i mnogi drugi autori. Na primjer, vidi: Bećirević, 2009: 207-224; Arnaut-Haseljić,
Subašić-Galijatović i Hajrić-Čaušević, 2016: 80-91.
24
oružanih snaga “Subregije Srebrenica”. U spomenutim poglavljima knjige

također su predstavljeni i suštinski bitni segmenti ofanzive srpskih snaga u
okviru Operacije Podrinje-93 (“Proboj”, “Pesnica” i “Udar”), kao i stalna i
vrlo dinamična borbena djelovanja oko Srebrenice od novembra 1992. do
aprila 1993. godine.12
Dok je Šadinlija spomenute akcije TO Oružanih snaga Srebrenica, ka-
snije Oružanih snaga Subregije Srebrenica okarakterisao kao “razbijanje
srpskih snaga”,13 a Mašić kao “uvezivanje slobodnih teritorija” i “borbu za
opstanak”,14 predstavljajući ih u kontekstu cjelokupnih zbivanja na području
Srebrenice, postoje i knjige koje ove akcije izdvajaju iz konteksta, posmatra-
jući ih kao izolovane događaje s isključivim ciljem njihova predstavljanja u
svjetlu zločina nad srpskim stanovništvom. Jedna od takvih je i knjiga knji-
ževnika Milivoja Ivaniševića – Hronika našeg groblja ili slovo o stradanju
srpskog naroda Bratunca, Milića, Skelana i Srebrenice.15 Iz samog naslova
knjige posve je jasna tendencija i smjer u kojem autor na jedan potpuno pri-
strasan i manipulativan način interpretira određene historijske periode, pri
tome spominjući samo ono što mu ide u prilog, bez niza drugih ključnih či-
njenica koje u potpunosti izostavlja, kao da one ne postoje i kao da se nisu ni
dogodile.
Tako, naprimjer, govoreći o Bratuncu, kao jednoj od četiri općine koje je
odabrao za prostornu odrednicu istraživanja, autor ne spominje nijedan zločin
koji su počinile srpske snage nad Bošnjacima.16 Zločin u bratunačkom selu
Glogova, u kojem su 9. maja 1992. godine srpske snage ubile “64 nenaoru-
žana bosanska Muslimana”,17 Ivanišević nijednom riječju ne spominje. Ipak,
Glogova je našla mjesto u spomenutoj Ivaniševićevoj knjizi, ali tek kako bi
se uredno pobrojala imena 16 srpskih boraca koji su poginuli prilikom napa-
da Oružanih snaga Subregije Srebrenica na ovo selo od 24. decembra 1992.
godine. Ivanišević pri tomu nije spomenuo da se radi o srpskim borcima,
12
Šadinlija, 2018: 238-260, 371-397.
13
Ibid.: 251.
14
Mašić, 1999: 81, 99.
15
Uz “osvrt na prethodne zločine” u Prvom i Drugom svjetskom ratu, autor je posebnu pažnju posvetio
“stradanju Srba” početkom devedesetih godina na ovim područjima, u periodu kada se, kako je to Iva-
nišević tumačio, “moćna sedma sila Evrope i Amerike” “obrušila” na srpski narod (Ivanišević, 1994).
(Iako smo se metodološki ograničili na fokus radova historičara, ovu knjigu smatramo bitnom, jer je
ona izvor koji vrlo često citiraju i pojedini historičari kako bi imali “argumente” za teze koje zastupaju
u radu. Naprimjer, vidi: Dimitrijević, 2019: 169, 352).
16
O zločinima u Bratuncu više vidi u: Mašić, 1996.
17
O ovom zločinu se detaljno govori u presudi ICTY, 2004c: par. 90-106, u predmetu Tužilaštvo vs
Miroslav Deronjić. “Kao posljedica napada kojeg je naredio Miroslav Deronjić, veliki dio Glogove
sravnjen je sa zemljom a u selu nije ostao nijedan Musliman” (ICTY, 2004d: 4).
25
nego je jednostavno samo rekao da su to stanovnici sela koji su tada ubijeni.

Čitajući Ivaniševićevu knjigu, u kojoj je navedeno nekoliko ovakvih primje-
ra, stičemo dojam da se radi o izolovanim slučajevima, odnosno da ih autor
predstavlja kao da su to žrtve ubijene u mirnodopskim uslovima od strane
“muslimanskih hordi”.18
U spomenutoj Mašićevoj knjizi ove akcije su detaljno, iz sata u sat, pre-
zentirane, uz pojašnjenje konteksta u kojima su one poduzete, kao i navođe-
nje broja poginulih pripadnika i Armije RBiH i srpskih snaga.19
Za napade na srpske snage u Srebrenici i oko nje pred ICTY-em pro-
cesuiran je Naser Orić, komandant TO Srebrenica, kasnije Oružanih snaga
Srebrenica, koji je pravosnažnom presudom oslobođen po svim tačkama op-
tužnice.20 Ove presude (i Pretresnog i Žalbenog vijeća) značajne su za histo-
riografiju kao jedan od historijskih izvora, jer se u njima razmatra cijeli niz
detalja koji se odnose na same okolnosti u kojima se Srebrenica našla, a i
detaljno se obrazlažu svi napadi na sela koja su bila pod kontrolom VRS-a.
Oriću se, kao komandantu Štaba Teritorijalne odbrane Srebrenica i ko-
mandantu oružanih snaga TO Subregije Srebrenica, zajedno sa Sabahudinom
Muhićem kao pripadnikom Oružanih snaga TO Srebrenice, sudilo i na Sudu
Bosne i Hercegovine. U optužnici protiv Orića i Muhića navodi se da su “u
vremenskom periodu od maja do decembra 1992. godine, na području sela
Zalazje, Loići i Kunjerac, općine Srebrenica i Bratunac, počinili krivično dje-
lo ratni zločin nad tri ratna zarobljenika, uzrokujući njihovu smrt”.21 Vijeće
odjela I za ratne zločine Apelacionog odjeljenja Suda Bosne i Hercegovine
donijelo je presudu kojom se Orić i Muhić oslobađaju optužbi na djela za koja
ih je Tužilaštvo teretilo.22
O napadima srpskih snaga na Cersku, Konjević-Polje i Kamenicu, o pret-
civilizacijskim, primitivnim načinima života na koje je bilo prisiljeno stanov-
ništvo u ovim enklavama, o zasjedama nad civilima koji su bježali iz spome-
nutih enklava, koncentraciji izbjeglica u Srebrenici, zločinima, granatiranju
škole u Srebrenici, situaciji u druge dvije istočne enklave, govori se u iz-
vještaju Specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava UN-a. Materijali
objavljeni u izvještaju rezultat su istraživanja od strane terenskog osoblja
Specijalnog izvjestitelja koje je posjetilo Bosnu i Hercegovinu početkom
aprila 1993. godine. Izvještaj je Komisiji za ljudska prava UN-a podnesen
18
Ivanišević, 1994.
19
Mašić, 1999: 99-119.
20
ICTY, 2008.
21
http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3473/show; u vezi s ovim zločinima vidi i predmet: Sud BiH, 2019a.
22
Sud BiH, 2018a: 4.
26
19. maja 1993. godine, a zasnovan je na intervjuima s očevicima i na infor-

macijama koje su dobili od lokalnih i međunarodnih organizacija koje su bile
aktivne na terenu.23
U objavljenim svjedočenjima možemo također pronaći nekoliko auten-
tičnih izjava koje se odnose na ove napade, na koncentraciju izbjeglog sta-
novništva u Srebrenici, kao i na masakr od masakr 12. aprila 1993. godine,
kada je, s položaja VRS-a u Zalazju granatirano betonsko igralište ispred
Srednjoškolskog centra u Srebrenici.24
Četiri dana nakon ovoga masakra, Srebrenica je proglašena za sigurnu
zonu Ujedinjenih nacija, što je bio rezultat dugotrajnih diplomatskih priprema
u Vijeću sigurnosti. Krajem 1995. godine press-centar Armije RBiH objavio
je knjigu rezolucija usvojenih u Vijeću sigurnosti, prevedenih na bosanski
jezik, a koje se djelimično odnose i na Srebrenicu i druge sigurne zone.25
Rezolucije su također, na engleskom jeziku, hronološkim slijedom, dostupne
i na stranici Ujedinjenih nacija.26
Postoji cijeli niz radova koji se bave međunarodnim aspektom pada
Srebrenice, a neki od njih tretiraju i pitanja ove enklave tokom cijelog ratnog
perioda.27
U izdavaštvu Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i među-
narodnog prava objavljeno je autentično svjedočenje Diega Enrique Arrie u
procesu Tužilaštva ICTY protiv Slobodana Miloševića. Arria je tokom 1992.
i 1993. godine bio predstavnik Venecuele u Vijeću sigurnosti Ujedinjenih na-
cija, koordinator Grupe nesvrstanih zemalja u Vijeću sigurnosti, a nakon što
je Srebrenica proglašena za sigurnu zonu, formirana je Misija Vijeća sigur-
nosti koja je imala zadatak da posjeti Bosnu i Hercegovinu i ispita “situaciju
na terenu” te da upozna Ujedinjene nacije s razmjerama zločina. Predsjednik
ove misije bio je Arria, a činili su je još i predstavnici Francuske, Mađarske,
Novog Zelanda, Pakistana i Rusije. U Srebrenici su boravili 25. aprila, gdje
su obišli UNPROFOR-ova osmatračka mjesta na uzvisinama koje okružuju
grad. Misija je dala poprilično negativnu ocjenu u implementaciji Rezolucije
819, konstatujući da su, u protekloj sedmici, dakle nakon što je potpisan spo-
razum o demilitarizaciji, “Srbi iskopali 47 novih rovova. Tenkovi su se mogli
23
Ovaj i svih drugih 17 izvještaja koje je Mazowiecki podnio navedenoj komisiji objavljeni su 2007.
godine u okviru saradnje između Univerziteta u Tuzli i Istraživačko-dokumentacionog centra iz Sara-
jeva (Mazowiecki, 2007).
24
Žene Srebrenice, 1998: 150-151, 225-226; Čekić, 2012, 92.
25
Tepić, 1995.
26
https://www.un.org/securitycouncil/content/resolutions-0
27
Npr. v. opsežni NIOD-ov izvještaj: NIOD, 2002b; Šehić, 2016: 200-207; Simon, 2005.
27
vidjeti već sa udaljenosti od 900 metara. Njihove snage se očigledno ne po-

vlače kako je zatraženo u Rezoluciji 819 (1993), nego pojačavaju pritisak na
grad.” U Izvještaju je još naglašeno da je grad “jednak otvorenom zatvoru”,
“loš izbjeglički kamp”, prenaseljen, bez pitke vode, struje, medicinske po-
moći, da ljudi spavaju na ulicama, koje ujedno služe i kao toalet, te da se
u Srebrenici upravo dešava “usporeni proces genocida”. Uzimajući u obzir
ovako negativan stav o primjeni sigurne zone u Srebrenici, kao i kasnije do-
gađaje, Diego Arria, tadašnji ambasador Venecuele u Vijeću sigurnosti UN-a,
kao svjedok Tužiteljstva ICTY-a u predmetu Slobodan Milošević, deset godi-
na nakon ovih događaja, konstatuje kako je ova rezolucija “osigurala politički
paravan u odnosu na mišljenje međunarodne javnosti, a ne i stvarnu zaštitu
stanovnika Srebrenice. Mi smo od samog početka znali da je rezolucija 819
najobičnija farsa. Prevara za koju smatram da ne bi bila izvodiva bez po-
drške stalnih zemalja članica Vijeća i samog generalnog sekretara UN-a.”28
Navedeno svjedočenje je značajno jer ono na slikovit način daje presjek situ-
acije u Srebrenici neposredno nakon što je ovo područje proglašeno sigurnom
zonom. Svjedočenje Arrie također je značajno jer ono daje jedan sveobuhvat-
niji opis rasprava u Vijeću sigurnosti UN-a u periodu tokom cijele 1992. sve
do septembra 1993. godine, koliko je trajao njegov mandat kao predstavnika
Venecuele u Vijeću sigurnosti UN-a.
O namjerama srpskih snaga prema Srebrenici i nakon što je ona proglaše-
na sigurnom zonom slikovito govori nekoliko dokumenata VRS-a u kojima se
ističe imperativ pripremanja za izvršenje “odlučujućeg zadatka – protjeriva-
nja muslimana iz enklave Srebrenica”.29 U ovom pogledu posebno prednjači
tekst često citirane Direktive VRS-a br. 7, koja je objavljena nekoliko mjeseci
prije pada Srebrenice.30 Mnogi historičari, kao i istražitelji ICTY-a, smatraju
28
ICTY, Izjava svjedoka, Diego E. Arria, 11. i 14. april 2003. i 22, 23, 24, i 25. septembar 2003, u: Arria,
2011, par. 238.
29
“Vojsku RS moramo neprekidno opremati, obučavati, disciplinovati i pripremati za izvršenje tog
odlučujućeg zadatka – protjerivanja muslimana iz enklave Srebrenica. Oko enklave Srebrenica nema
povlačenja, već se mora ići naprijed. Neprijatelju treba zagorčavati živog i činiti nemogućim privreme-
ni opstanak u enklavi, da bi što prije organizovano masovno napustio enklavu, shvatajući da mu u njoj
nema opstanka.” Radi se o dokumentu Informacija za pripadnike brigade – 1. bratunačke 1 pbr, koju
je izdao komandant navedene brigade, Slavko Ognjenović (jedan dio ovog dokumenta objavljen je u:
Čekić, 2012: 580).
30
“Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvoriti uslove totalne nesigurnosti,
nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici. (...) Za slučaj
odlaska UNPROFOR-a iz Srebrenice i Žepe, komanda DK će isplanirati operaciju pod nazivom ʻJadarʼ
sa zadatkom razbijanja i uništenja muslimanskih snaga u ovim enklavama i definitivnog oslobađanja
Podrinja”, glasio je tekst Direktive br. 7, koji se odnosio na dio zadataka Drinskom korpusu VRS-a,
koji je Radivoje Miletić potpisao u ime Radovana Karadžića. Dokument je citiran u mnogim presudama
(ICTY, 2001: par. 28-30; ICTY, 2012: par. 186-192; ICTY, 2016: par. 4979-4984). Također vidi: Čekić,
28
da je tekst ove direktive predstavljao posebnu namjeru za zločin genocida, što

je potvrdio i ICTY u procesima vezanim za Srebrenicu.
Suprotstavljajući se stavovima koje su sudovi utvrdili, uz optužbe da su
dio Direktive br. 7 koja se odnosi na zadatke date Drinskom korpusu izdvojili
iz konteksta, u izdanju Instituta za savremenu istoriju u Beogradu objavljena
je knjiga u kojoj se nastoji predstaviti “iznenadan pad” Srebrenice i Žepe. S
namjerom da pokaže kako je napad na Srebrenicu bio neplanirani “slučajni
incident”, autor spomenute knjige Bojan Dimitrijević nastoji pronaći “argu-
mente” kojima analizira sljedeći tekst Direktive br. 7 koji se odnosio na za-
datke Drinskom korpusu: “Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim
aktivnostima stvoriti uslove totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besper-
spektivnosti daljeg opstanka i života mještana u Srebrenici i Žepi.” Citirajući
tekst navedene direktive, Dimitrijević negira da je ovo naredba, nego tvrdi da
se radilo samo o “političkoj oceni”.31 Pri tomu se Dimitrijević ne poziva na
dostupne objavljene i neobjavljene izvore u kojima je očigledan jasan kon-
tinuitet u odnosu na tekst Direktive br. 7 i sam pad Srebrenice. No, to što se
Dimitrijević ne poziva na njih, ne znači da ti dokumenti ne postoje.
Presude o Srebrenici. Juli ʻ95. – Lov na ljude32

Vojni posmatrači Ujedinjenih nacija (UNMO), pripadnici UNPROFOR-a,
zvaničnici iz Sekretarijata Ujedinjenih nacija, američki satelitski avioni, kao
i mnogi audiovizuelni zapisi, bilježili su genocid u Srebrenici iz sata u sat. O
tome su napisani brojni novinski članci, objavljeni mnogi dokumenti, izvje-
štaji, izrađene mape, dokumentarni filmovi, a sam pad Srebrenice, zločine
počinjene naočigled pripadnika HOLBAT-a i UNMO-a u Potočarima, kao
i masovne egzekucije koje su uslijedile potom, hronološki su obradili mno-
gi istraživači genocida, pravnici, historičari, sociolozi, politolozi, novinari.
Ipak, u obrazlaganju i analizi historijskih izvora i historiografije o genocidu u
2012: 581-582. Pored navedene, GŠ VRS-a je krajem mjeseca marta 1995. godine izdao još jednu
Direktivu, označivši je kao 7.1, u kojoj su ponovljeni zadaci svim korpusima, uključujući i zadatke
DK, osim onoga dijela teksta koji se odnosio na stvaranje uslova “totalne nesigurnosti nepodnošljivosti
i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici”. O tumačenjima izostanka ovog
dijela teksta u Direktivi br. 7.1 vidi: Nettelfield i Wagner, 2015: 228.
31
Dimitrijević, 2019: 314.
32
Konstrukciju Lov na ljude upotrijebilo je Pretresno vijeće ICTY u predmetu Krstić, kako bi opisali
“hajku” u kojoj “gotovo da i nije bilo šanse za bjekstvo”. Pozvali su se na opis ono malo preživjelih to-
kom “nemilosrdne potjere” načinjene od strane vojnih i policjskih snaga RS/SRJ, za ljudima iz kolone
koji su se uputili kroz šume prema teritoriju Armije RBiH. Vidi: ICTY, 2001: par. 546.
29
Srebrenici kao polaznu osnovu uzet ćemo pravosnažne presude nacionalnih i

međunarodnih sudova.
Detaljne opise masovnih egzekucija, uz podatke o broju žrtava, forenzičke
dokaze, masovne grobnice primarnog, sekundarnog i tercijarnog karaktera,
možemo pronaći u procesima koje su nacionalni i međunarodni sudovi vodili
protiv pojedinaca osumnjičenih za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog
prava počinjene u Srebrenici i oko nje od 10. do 19. jula 1995. godine.
Brojne presude Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju
(ICTY), Međunarodnog rezidualnog mehanizma za krivične sudove u Hagu,
Suda Bosne i Hercegovine, presuda Međunarodnog suda u Hagu, kao i pre-
sude na županijskim sudovima u Zagrebu i Osijeku te presude na Okružnom
sudu u Beogradu izrečene su za zločine u Srebrenici. Budući da se radi o vrlo
važnim historijskim izvorima, u ovom dijelu rada uglavnom ćemo se baviti
značajem spomenutih presuda za historiografiju o genocidu u Srebrenici.
Za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u sigurnoj
zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici i oko nje tokom jula 1995. godine pred
ICTY-em, hronološkim redom, od 1995. do 2017. godine, procesuirani su:
Dražen Erdemović (IT-96-22), Radislav Krstić (IT-98-33), Vidoje Blagojević
i Dragan Jokić (IT-02-60), Momir Nikolić (IT-02-60/1), Dragan Obrenović
(IT-02-60/2), Vujadin Popović i dr. (IT-05-88) i Zdravko Tolimir (IT-05-88/2).
Spomenute presude imaju za temu samo Srebrenicu i uglavnom se od-
nose na genocid počinjen od 10. do 19. jula 1995. godine. Ipak, u predmetu
Tolimir, pored Srebrenice, data je također detaljna rekonstrukcija genocida u
sigurnoj zoni UN-a Žepi,33 enklavi koja je u ranijim presudama ICTY-a ili u
naučnim radovima samo uzgred spominjana.
Pred ICTY-em vođeni su i postupci koji se odnose na zločine protiv čo-
vječnosti i međunarodnog prava počinjene na teritoriji Bosne i Hercegovine,
Hrvatske i Kosova, u kojima se Srebrenica također djelimično spominje.
Proces koji je Tužilaštvo ICTY vodilo protiv Slobodana Miloševića okončan
je zbog njegove smrti, ali je, prilikom razmatranja Miloševićevog prijedloga
za donošenje “oslobađajuće presude”, 16. juna 2004. godine Pretresno vijeće
odbilo navedeni prijedlog Miloševića i, pored ostaloga, konstatovalo kako
“smatra da ima dovoljno dokaza da je: (1) postojao udruženi zločinački po-
duhvat, koji je uključivao članove rukovodstva bosanskih Srba, čiji su cilj
i namjera bili da se bosanski Muslimani djelimično unište kao grupa i da
33
ICTY, 2012: par. 598-680.
30
su njegovi učesnici izvršili genocid u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu,

Srebrenici, Bijeljini, Ključu i Bosanskom Novom”.34
Pred Međunarodnim rezidualnim mehanizmom za krivične sudove,
koji ima mandat da obavlja više ključnih funkcija i čuva naslijeđe ICTR-a
i ICTY-a, pravosnažno je osuđen Radovan Karadžić (IT-95-5/18),35 dok su
presuda za ponovno suđenje u predmetu Stanišić i Simatović (IT-03-69),36
kao i presuda u žalbenom postupku u predmetu Mladić (IT-09-92) najavljene
za kraj 2020. godine.37
Prva presuda za genocid u sigurnoj zoni UN-a Srebrenici i oko nje izrečena
je 2. augusta 2001. godine u predmetu Tužilaštvo ICTY vs Radislav Krstić.38
“Nijedan opis ne može dočarati užas događaja koji su se u Srebrenici odi-
grali tokom tih devet dana od 10. do 19. jula 1995, kao ni svu težinu saznanja
da se čovjek pod pritiskom rata može srozati na takva zvjerstva. Tokom nešto
više od sedmice dana hiljade života su ugašene, nepopravljivo narušene ili
jednostavno izbrisane sa stranica istorije” – konstatacija je Pretresnog vijeća
u predmetu Krstić, koje se nastojalo “koncentrisati na iznošenje činjenica o
tih devet dana pakla”, uz napomenu da žele izbjeći “da na retorički način izno-
se svoje zgražanje”, te da “nikakvi komentari ne mogu srebreničku epopeju
dočarati življe od golog nabrajanja samih događaja”.39 Fudbalsko igralište u
34
Ibid., 2004b: par. 323. Također, vidi paragrafe 202-219 u navedenom obrazloženju Pretresnog vijeća,
koje se odnose na genocid u Srebrenici. Pomenuta odluka Pretresnog vijeća je objavljena kao: “Milo-
ševiću dokazan genocid u Bosni” (Čekić, 2007).
35
Genocidu u Srebrenici mnogo je pažnje posvećeno u četvrtom tomu prvostepene presude ICTY u
predmetu Tužilaštvo vs Radovan Karadžić. Po drugoj tački Optužnice, Karadžić je osuđen za genocid
u Srebrenici te za, pored ostaloga, učešće u četiri UZP-a, od kojih se jedan svakako odnosio i na učešće
u UZP-u, da se “bosanski Muslimani iz Srebrenice eliminišu ubijanjem muškaraca i dječaka (…), kao
i prisilnim odvođenjem žena, djece i dijela starijih muškaraca”. Također, utvrđeno je da je Karadžić,
zajedno sa “Mladićem, Bearom i Popovićem dijelio namjeru da svi vojno sposobni muškarci bosanski
Muslimani iz Srebrenice budu pobijeni, što je, po mišljenju Pretresnog vijeća, jednako namjeri da se
bosanski Muslimani unište kao takvi.” Ovaj stav Pretresnog vijeća potvrđen je i u drugostepenoj presudi
u predmetu Karadžić pred Međunarodnim rezidualnim mehanizmom, kojom je kazna zatvora u odnosu
na 40 godina preinačena u doživotnu kaznu zatvora. (ICTY, 2016: par. 4942. i 5831; IRMCT, 2019)
36
Ovaj postupak je značajan za Srebrenicu jer se Stanišić i Simatović, pored ostalih zločina, terete i
za ubistvo šest muškaraca i dječaka, Muslimana iz Srebrenice, počinjenih u Godinjskim Barama kod
Trnova u julu 1995. godine. Navedena ubistva počinili su pripadnici jedinice “Škorpioni”, koju su for-
mirali Jovica Stanišić, kao načelnik Službe državne bezbednosti (DB) Ministarstva unutrašnjih poslova
(MUP) Republike Srbije i Franko Simatović kao zaposlenik u Drugoj upravi DB-a. O ovim ubistvima
vidi u: ICTY, 2013: par. 878-883. Žalbeno vijeće ICTY je 15. decembra 2015. naložilo ponovno suđe-
nje Stanišiću i Simatoviću po svim tačkama optužnice (ICTY, 2015a). Suđenje pred Međunarodnim re-
zidualnim mehanizmom za krivične sudove u Hagu počelo je 13. juna 2017. godine, a izricanje presude
se očekuje do kraja 2020. (Agius, 2019)
37
Agius, 2019.
38
ICTY, 2001: 309.
39
Ibid.: uvod, par. 2.
31
Novoj Kasabi, obale rijeke Jadar, Cerska dolina, skladište u Kravici, livada
u Sandićima, škola Vuk Karadžić u Bratuncu, škola u Grbavcima, škola u
Ročeviću u blizini Zvornika, obale Drine u blizini Kozluka, škola i brana kod
Petkovaca, škola u Kuli i Dom kulture u Pilici, Vojna ekonomija Branjevo,
Snagovo, Bišina, Trnovo – označavaju lokalitete na kojima su počinjene ma-
sovne egzekucije bošnjačkog stanovništva, gdje je istovremeno strijeljano i
po više stotina, a na nekima od ovih lokaliteta i po 2.000 ljudi. Spomenuti
lokaliteti masovnih egzekucija spominju se i u svim drugim nabrojanim pre-
sudama, u zavisnosti od toga koju je funkciju osumnjičeni obnašao i na kojem
je području djelovao. Stoga su suštinske razlike utvrđenih činjenica u pobro-
janim presudama jako male i zanemarljive.
I Sud Bosne i Hercegovine, vjerno slijedeći praksu Haškog tribunala te
se u potpunosti oslanjajući na činjenice utvrđene u presudama, kao i na do-
kumente u posjedu ovog Tribunala, izrekao je cijeli niz presuda za područje
Srebrenice, od kojih se neke odnose i na genocid, pomaganje i saučesništvo
u genocidu. Za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinje-
ne u Srebrenici tokom jula 1995. godine izrečene su pravosnažne presude
u predmetima: Milorad Trbić, Kos Franc i dr., Duško Jević i dr., Slobodan
Jakovljević i dr., Petar Mitrović, Željko Ivanović, Saša Cvetković, Srećko
Bošković, Vaso Todorović, Radomir Vuković, Ostoja Stanišić i dr., Zdravko
Božić i dr.40 U okviru posebnog odjela za ratne zločine u Tužiteljstvu Bosne i
Hercegovine osnovan je Tim VI koji ima isključivu nadležnost procesuiranja
zločina počinjenih nakon zauzimanja sigurne zone UN-a Srebrenica, pred ko-
jim su vrlo kompleksni krivični postupci koji imaju za predmet krivično djelo
genocid iz člana 171 krivičnog zakona BiH.41 To je i razlog da je, u odnosu
na ostale dijelove BiH, najveći broj optužnica podignut upravo za zločine
protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u Srebrenici i oko nje u
julu 1995. godine. Međutim, postoji cijeli niz nelogičnosti u radu Suda Bosne
i Hercegovine. Naprimjer, Milošu Stuparu Pretresno vijeće izreklo je kaznu
od 40 godina zatvora za genocid u Srebrenici, a u pravosnažnom postupku je
oslobođen.42
40
Sud BiH, 2015a; 2009c; 2013a; 2013b; 2009a; 2009b; 2014; 2016c; 2016a; 2008a; 2012a; 2017.
41
Bulić, 2011.
42
Na primjer, u vezi sa spomenutim nelogičnostima, vidi predmete: Sud BiH, 2010; 2016c; 2013c;
2008d; 2008e. O narušavanju kredibiliteta Suda BiH, nelogičnosti, na primjer u predmetu Stupar, vidi:
Jahić, 2015. Također, više o “pogrešnoj primjeni zakona” i smanjenju kazni za genocid i pomaganje u
genocidu u Srebrenici vidi: Brkanić, 2015.
32
Na županijskim sudovima u Zagrebu i Osijeku43 te na Okružnom sudu u

Beogradu vođeni su procesi protiv bivših pripadnika Škorpiona,44 jedinice
koja je bila pri Službi državne bezbednosti Ministarstva unutrašnjih poslova
Republike Srbije. Oni su se teretili da su, pored ostalih zločina, počinili i ubi-
stva šest dječaka i muškaraca Bošnjaka iz Srebrenice u Godinjskim Barama
kod Trnova. Također, pred Okružnim sudom u Beogradu vođen je postupak
protiv Brana Gojkovića, bivšeg pripadnika 10. diverzantskog odreda, s kojim
je zaključen sporazum o priznanju krivice i koji je osuđen na zatvorsku kaznu
u trajanju od 10 godina.45
Pored spomenutih presuda koje su se bavile utvrđivanjem individualne
krivične odgovornosti pojedinaca, zločin genocida u Bosni i Hercegovini
procesuiran je i pred Međunarodnim sudom u Hagu. Navedenom presudom
utvrđeno je da je Srbija “prekršila obavezu sprečavanja genocida prema
Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida”.46
Premda je većina spomenutih presuda dostupna i objavljena na web-stra-
nicama sudova na kojima su vođeni postupci, glavne presude i dokumenti
koji se odnose na Srebrenicu izdvojeni su i publikovani u formi knjiga, čime
su one učinjene dostupne i široj čitalačkoj publici.47
O procesuiranju genocida u Bosni i Hercegovini pred međunarodnim i
domaćim sudovima, kao i pred nacionalnim sudovima pojedinih evropskih
43
Suđenja bivšim pripadnicima Škorpiona za zločine u Trnovu – Slobodan Davidović (Županijski sud u
Zagrebu): https://www.documenta.hr/assets/files/Sudjenja/Analiza_sudjenja_opt_Davidovica.pdf i Mi-
lorad Momić (Županijski sud u Osijeku): https://www.centar-za-mir.hr/sudenja-za-ratne-zlocine-2015/
zlocin-u-godinjskoj-bari-1995-godine-opt-milorad-momic/.
44
Na Okružnom sudu u Beogradu, pred Odeljenjem za ratne zločine, za ubistva Srebreničana počinjena
oko Trnova, osuđena su četvorica nekadašnjih pripadnika paravojne jedinice Škorpioni: Slobodan Me-
dić, Branislav Medić, Pero Petrašević i Aleksandar Medić (FHP, 2016b).
45
FHP, 2016a. Također, pred istim sudom u fazi je postupak u predmetu Srebrenica-Kravica, u kojem
se sudi osmorici pripadanika Centra za obuku „Jahorina“ Specijalne brigade policije, Ministarstva unu-
trašnjih poslova Republike Srpske. vidi: http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2016/12/srebreni-
ca_optuznica.pdf
46
Karić et al., 2008: Dispozitiv, par. 471. O reakcijama na Presudu vidi: Kreso, 2011.
47
Na primjer, Fond za humanitarno pravo objavio je Optužnicu, prvostepenu i drugostepenu presudu
u predmetu Krstić, optužnice u predmetima Vidoje Blagojević i dr., kao i presude o kazni i priznanja
krivice za Momira Nikolića i Dragana Obrenovića (Nicić, 2005)
Iste
godine je Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji objavio knjigu Srebrenica od poricanja do prizna-
nja (Biserko, 2005), koja je podijeljena u šest dijelova. U trećem dijelu su hronološki objavljeni doku-
menti koji se odnose na genocid u Srebrenici, sa posebnim osvrtom na ekspertski izvještaj Butler, 2005,
čime su široj javnosti učinili dostupnim ovaj izvještaj. Također dijelovi presuda ICTY koji se odnose
na genocid u Srebrenici, kao i dokazni materijali korišteni u sudskim procesima, objavljeni su u knjizi:
Pargan, 2005; Za prevod Presude međunarodnog suda u Hagu Bosna i Hercegovina vs Srbija i Crna
Gora, zaslužan je prevodilački tim Instituta za istraživanje zločina. Presuda je prevedena i publikovana
godinu nakon njenog izricanja: Karić et al., 2008.
33
zemalja (njemačkim sudovima), objavljeno je više naučnoistraživačkih rado-

va, uglavnom iz oblasti pravne nauke.48
Spomenute presude vrlo su opširno dale jedan kontekst zbivanja uz po-
seban naglasak na “devet dana pakla”. Značaj ovih procesa za historiografiju
o genocidu u Srebrenici nemjerljiv je. One su oslonac i polazna osnova za
svaka dalja istraživanja. Iako “ne pretendiraju na to da ponude konačan histo-
rijski prikaz”, presude “odražavaju ozbiljnu prosudbu trojice ili više visoko-
kvalificiranih pojedinaca, odnosno sudija koji su pažljivo razmotrili izvedene
dokaze u smislu njihove relevantnosti i pouzdanosti. Neke presude otkrivaju
više od drugih, ali sve one do u detalje prenose narativ događaja koji bi inače
bilo nemoguće sastaviti bez velike količine dokumentarnih dokaza i iskaza
očevidaca”.49 Uvidom u veliki broj dokumenata korištenih u sudskim proce-
sima vezanim za Srebrenicu, u potpunosti ćemo se složiti sa stavom eksperta
za Tužilaštvo ICTY Roberta Donie, prema kojemu su presude “zasigurno ve-
oma vrijedni dokumenti, ali ne toliko vrijedni za historijsku nauku kao do-
kumenti u posjedu Tribunala”.50 Radilo se o dokumentima VRS-a, Drinskog
korpusa, Užičkog korpusa Vojske Jugoslavije, MUP-a RS-a, Službe držav-
ne bezbednosti Republike Srbije, dokumentaciji UNPROFOR-a, UNMO-a,
Ujedinjenih nacija, ekspertskih izvještaja rađenih za tužilaštvo i odbranu
ICTY, stenogramima sa sjednica Republike Srpske, stenogramima Vrhovnog
saveta odbrane, bilježnici Ratka Mladića, bilježnici Zdravka Tolimira, dijelu
dokumentacije 28. divizije Armije Republike Bosne i Hercegovine i brojnim
drugim dokumentima.
Neki od ovih dokumenata, suštinski bitnih za razumijevanje genocida u
Srebrenici, objavljeni su na interaktivnom narativu “Srebrenica: genocid u
osam činova”, pripremljeni u okviru Centra za tranzicijsku pravdu (SENSE)
i Centra za suočavanje s prošlošću (Documenta).51
Uprkos činjenici da se svaki dokument koji stigne u ICTY digitalizuje i
skenira, te da je “kompletan arhiv ICTY u elektronskoj i digitalnoj formi”,
javno su dostupni samo oni dokumenti koji su prihvaćeni kao dokaz optužbe
ili odbrane, što “djeluje kao veliko ograničenje, uzimajući u obzir količinu
dokumentacije u arhivu Tribunala”.52
48
Omerović, 2009; Gurda, 2016; Karčić i Hikmet, 2015; Karčić, 2015.
49
Donia, 2012: 164-165.
50
Ibid.
51
Interaktivni narativ o Srebrenici je dostupan na: http://srebrenica.sense-agency.com/bs/.
52
Donia, 2012: 165-166. Zahvaljujem kolegi dr. Mesudu Šadinliji na vrlo konstruktivnim sugestijama
u vezi s pretragom navedenih dokumenata. Također, veliku zahvalnost dugujem i rukovodstvu Instituta
34
Pretresno vijeće ICTY u predmetu Tužilaštvo vs Radislav Krstić konsta-

tovalo je kako prepušta “historičarima i socijalnim psiholozima da izmjere
pravu dubinu te epizode balkanskog sukoba i da ispitaju duboko ukorijenjene
uzroke”. Zadatak koji je spomenuto vijeće u predmetu Krstić bilo postavilo
znatno je “skromnijeg karaktera: treba ustanoviti, na osnovu dokaza izvede-
nih tokom suđenja, šta se dogodilo u tom periodu od otprilike devet dana”,
na osnovu kojih bi se utvrđivala Krstićeva krivična odgovornost za njegovo
učešće u tim događajima, prema postavkama međunarodnog prava.53
U nastavku rada bavit ćemo se historiografijom o genocidu u Srebrenici
nastalom u periodu prije izricanja presude za genocid i poslije navedene pre-
sude, uz činjenicu da su, završetkom spomenutog suđenja, kao i vođenjem
novih procesa, na ICTY-u postajali dostupni novi dokumenti, a s pojedinih je
uklonjena oznaka tajnosti.
Historijski izvori i historiografija

o genocidu u Srebrenici 1995‒2001.
U ovom poglavlju obradit ćemo historijske izvore i historiografiju o Srebrenici
nastalu u periodu od pada enklave do izricanja prve presude za genocid u
Srebrenici. Početak rada Haškog tribunala, istražne radnje koje su vodili ek-
sperti Tribunala, sastavljanje optužnica, istrage međunarodnih i nacionalnih
organizacija za ljudska prava – sve su to aktivnosti koje su trajale istovremeno
s genocidom u Srebrenici. Prvobitna zajednička optužnica Tužilaštva ICTY
protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića sačinjena je svega nekoliko dana
nakon pada Srebrenice,54 a nekoliko mjeseci kasnije optužnica je dopunjena
novim saznanjima i istraživanjima koja su se odnosila na masovne egzekucije
u Srebrenici i oko nje.55
Autentične izjave svjedoka,56 objavljivanje historijskih izvora, publikacije
novinara, memoarski radovi, kao i istrage holandskih vladinih i nevladinih
za istraživanje zločna protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i kolegici Diki
Filandri na pomoći u pretrazi dokumentacije iz Arhiva Instituta koja se odnosi na Srebrenicu.
53
ICTY, 2001: uvodni dio presude, par. 2.
54
Tužilaštvo ICTY je 24. jula 1995. godine sastavilo prvobitnu Optužnicu protiv Radovana Karadžića
i Ratka Mladića. Vidi: ICTY, 2017, Optužnica, 24. juli 1995; također: Subašić-Galijatović i Omerović,
2010: 15-37. Dva dana poslije, 26. jula 1995, “administraciji bosanskih Srba” na Palama, Republici Bo-
sni i Hercegovini i Saveznoj Republici Jugoslaviji dostavljen je nalog za njihovo hapšenje i za izručenje.
UN, ICTY, Predmet br. IT-95-5-I, 26. juli 1995. Dominique Georges Marro, zamjenik sekretara Suda.
55
Inicijalnu optužnicu protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića “Srebrenica” od 14. novembra 1995.
godine vidi u: Subašić-Galijatović i Omerović, 2010: 41-54.
56
U poglavlju Srebrenica – usporeni genocid bilo je govora o objavljenim autentičnim izjavama svjedoka.
35
organizacija odnosile su se na neke od pionirskih historiografskih poduhvata

o zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjenim u Srebrenici
u prvih nekoliko godina nakon završetka rata.
Značajni dokumenti, koji se odnose na planove o napadima na enkla-
vu i učešće vojnih i policijskih jedinica RS i SRJ, na ulogu HOLBAT-a u
Srebrenici, “blisku zračnu podršku” u pokušaju, akciju Plavi mač, svakod-
nevnu korespondenciju najviših zvaničnika UN-a između Srebrenice, Tuzle,
Sarajeva, Zagreba i New Yorka, telefonske kontakte između srpske strane
i predstavnika UN-a, sporazume između Mladića i Smitha, kao i autentič-
ne izjave svjedoka, objavljeni su u okviru Edicije Srebrenica, u izdavačkoj
djelatnosti Instituta zu istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarod-
nog prava. Posebno značajnim čini se spomenuti da je izdavač u drugoj od
tri knjige iz navedene edicije bosanskohercegovačkoj javnosti učinio dostu-
pnim važne izvještaje Human rights watcha o “Hemijskom ratu u Bosni?”,
napisanom na osnovu “Neobičnih iskustava preživjelih iz Srebrenice”,57 kao i
Izvještaj Tadeusza Mazowieckog od 22. augusta 1995. godine, koji se temat-
ski odnosi na srebreničku enklavu.58
Istovremeno s činjenjem genocida u Srebrenici, američki špijunski avioni
načinili su snimke na kojima su jasno vidljive lokacije masovnih pogubljenja
Bošnjaka koji su se pokušavali probiti do teritorija pod kontrolom Armije
RBiH. David Rohde, jedan od prvih novinara koji je, zahvaljujući spomenu-
tim snimcima, posjetio lokacije koje su krile tijela na hiljade ljudi pogubljenih
prilikom masovnih egzekucija, dobitnik je Pulizerove nagrade za reportaže
o masovnim grobnicama. Rohde je u nekoliko navrata boravio u Bosni, gdje
je upoznao i intervjuisao očevice pada Srebrenice, bilježio njihove životne
priče, na osnovu kojih je mogao slikovito prikazati zbivanja i svakodnevnicu
Srebrenice u periodu 1992‒1995, s posebnim osvrtom na juli 1995. godine.59
Budući da su pripadnici Holandskog bataljona bili stacionirani u sigurnoj
zoni Ujedinjenih nacija Srebrenica u trenutku pada, pitanje krivnje i odgovor-
nosti za genocid u enklavi proganjalo je Holandsku vladu kojoj se spočitavalo
da je svoje vojnike poslala u “nemoguću misiju (...) unaprijed osuđenu na ne-
uspjeh”. U tom pogledu, u samoj Holandiji je objavljen cijeli niz publikacija
koje se odnose na holandsku odgovornost.
57
Čekić et al., 1999: 250-351. Human Rights Watch je objavio još izvještaja u vezi sa Srebrenicom. Na
primjer, vidi: HRW 1995.
58
Čekić et al., 1999: 196-249. Osam godina poslije će svi izvještaji Tadeusza Mazowieckog, kao speci-
jalnog izvjestitelja Komisije ujedinjenih nacija za ljudska prava, biti objavljeni u saradnji Univerziteta
u Tuzli i Istraživačko-dokumentacionog centra Sarajevo (Mazowiecki, 2007).
59
Rohde, 1998.
36
Na Međunarodnom kongresu za dokumentaciju genocida u Bosni i

Hercegovini, održanom krajem augusta 1995. godine u Bonu, bio je prisu-
tan i holandski pukovnik Harm de Jonge, koji se u vrijeme pada Srebrenice
nalazio u Zagrebu. Na skupu je u svakom pogledu nastojao opravdati ulogu
Holandskog bataljona u Potočarima, konstatujući da se “radi o pogrešnoj po-
litici Ujedinjenih naroda, o propustu rukovodstva Ujedinjenih naroda i da
naravno mali broj holandskih vojnika nije mogao odbraniti Srebrenicu od
snažnih srpskih napada”. Nakon spomenutog izlaganja, drugi učesnici konfe-
rencije unakrsno su ispitivali pukovnika De Jongea.60
Nakon pada Srebrenice i nakon što su pripadnici HOLBAT-a bezbjedno
stigli u Holandiju, ministar odbrane glavnokomandujućem Kraljevske vojske
Holandije naložio je da obavi saslušanja holandskog vojnog osoblja koje je od
6. do 21. jula 1995. bilo prisutno u enklavi Srebrenica. Izvještaj je objavljen u
oktobru 1995. godine, posredstvom brigadnog generala Van der Winda, koji je
ujedno imao zadatak da rukovodi saslušanjima. Čitajući pažljivo navedeni iz-
vještaj, stiče se dojam kako je njegova svrha bila opravdati ulogu Holandskog
bataljona u Srebrenici i prebaciti odgovornost na nedjelovanje viših instanci u
Ujedinjenim nacijama, odnosno na nedostatak vazdušnih udara.61
Holandski istraživači Jan Willem Honig i Norbert Both, koji su se ba-
vili istraživanjem holandske vanjske politike prema “sukobu u Jugoslaviji”,
1996. godine objavili su knjigu Srebrenica, hronika ratnog zločina, koju su
podijelili u tri glavna dijela, sadržana u osam poglavlja. Autori su nastojali
retrospektivno predstaviti situaciju u Srebrenici, uz poseban osvrt na “an-
gažman svih glavnih sudionika”. Hronološki, gotovo iz sata u sat, u prva tri
poglavlja knjige predstavljen je detaljan pregled napada na Srebrenicu od 6.
do 11. jula, kao i djelimično informacije o deportacijama stanovništva i ma-
sovnim egzekucijama. U drugom dijelu knjige (četvrto, peto i šesto poglav-
lje) autori se vraćaju na ranije periode, obrazlažući okolnosti u kojima se
Srebrenica nalazila tokom 1992. i u proljeće 1993. godine, sve do proglašenja
ovoga područja sigurnom zonom Ujedinjenih nacija, kreiranjem politike si-
gurnih zona, nazivajući ovaj koncept “nemogućom misijom“. U posljednjem,
trećem poglavlju autori su obrazložili različite perspektive “nove strategije
UNPROFOR-a” te ukazali na neuspjeh pregovora između Fraseura i “mafi-
jaškog šefa”, kako su nazvali Miloševića. Spomenuta dva faktora za autore
su bila odlučujuća, smatrajući da je to “Srbima otvorilo put prema istočnim
60
De Jonge, 1997.
61
Izvještaj zasnovan na saslušanjima u vezi sa Srebrenicom, Izvještač: O. van der Wind, brigadni ge-
neral, Assen, 4. oktobar 1995.
37
enklavama”.62 Na drugu godišnjicu obilježavanja genocida u Srebrenici, iz-

davačka kuća Ljiljan prevela je knjigu na bosanski jezik, čime je ona postala
dostupna i široj bosanskohercegovačkoj javnosti, uz napomenu i ogradu da
je ova knjiga ipak rezultat rada holandskih autora, “dvojice ljudi sa veoma
ograničenim iskustvom u Bosni i Hercegovini”.63
O ulozi holandskog bataljona i istragama provedenim u Holandiji nakon
pada Srebrenice, kao i o manjkavostima rezultata navedenih istraga, govori
rad autora Annett Simon i Brechta Vandenberghea, uz naglasak da “izvještaji
nemaju jasne odgovorne na važna pitanja”, aludirajući na preveliku pasivnost
Holandskog bataljona i njihovu indolentnost prema zaustavljanju “kršenja me-
đunarodnog humanitarnog prava”. U zaključku autori navode kako istrage o
Srebrenici provedene u Holandiji “otkrivaju mnoge pojedinosti o tome šta se
dogodilo u Srebrenici 1995. godine, ali ne uspijevaju analizirati stvarne razloge
ovog strašnog neuspjeha međunarodne zajednice”. Budući da je rad objavljen
2001, godinu prije objave rezultata NIOD-ovog izvještaja, ostali smo uskra-
ćeni za analizu ove vrlo opsežne istrage koju su sproveli spomenuti autori.64
Kao odgovor na zahtjev Generalne skupštine UN-a, postavljen Rezolucijom
od 30. novembra 1998. godine, generalni sekretar UN-a, Kofi Annan podnio
je Izvještaj o Srebrenici (Srebrenica Report).65 Nakon hronološkog pregle-
da zbivanja, historijata uspostavljanja i realizacije koncepta sigurnih zona,
s posebnim osvrtom na Srebrenicu kao sigurnu zonu, pad enklave, masovne
egzekucije, masovne grobnice, u posljednjem poglavlju (XI) ovoga izvještaja
pod naslovom “Pad Srebrenice – ocjena” obrađeno je nekoliko vrlo bitnih pi-
tanja. Posebno intrigantnim za čitaoce zvuči dio ovog izvještaja o “pitanjima
na koja nije dat odgovor”. U tom pogledu generalni sekretar skreće pažnju na
dva pitanja koja “izazivaju posebno oprečna mišljenja javnosti”, a uglavnom
su se odnosila na zavjere o padu Srebrenice. Prvo pitanje odnosilo se na spo-
čitavanja javnosti Vladi RBiH o predaji Srebrenice, a drugo na mogućnost
da su UN ili neka od zemalja članica imale povjerljive informacije koje su
ukazivale na to da se priprema napad na Srebrenicu. Kao odgovor na postav-
ljena pitanja, generalni sekretar isključio je bilo kakvu mogućnost da se radi
o “nekoj smišljenoj zavjeri” u smislu involviranosti Vlade RBiH u pitanje
razmjene teritorija, a poricao je i to da je UN mogao imati prethodna saznanja
o padu Srebrenice, uz sljedeću ogradu: “Ne postoji način da utvrdim da li su
62
Honig i Both, 1997; Karremans, 1998.
63
Honig i Both, 1997: 7-8.
64
Simon i Vandenberghe, 2001.
65
Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000.
38
zemlje članice imale neke povjerljive podatke, u svakom slučaju one zemlje
članice koje su bile u poziciji da ih sakupe nisu ništa prenijele Ujedinjenim
nacijama.”66
“Pouke za budućnost”, kako je nazvan posljednji dio Izvještaja o Srebrenici,
šalju poruku u kojoj generalni sekretar prebacuje dio odgovornosti i na
Ujedinjene nacije za pad Srebrenice i zločine počinjene u enklavi i oko nje:
Iskustvo Ujedinjenih nacija u Bosni bilo je jedno od najtežih i najbolnijih u našoj
historiji. Sa dubokim žaljenjem i pokajanjem preispitali smo naša vlastita djelo-
vanja i odluke dok je napad na Srebrenicu trajao. Greškama, pogrešnim prosu-
đivanjem i nesposobnošću da se prizna veličina zla sa kojim smo se suočavali,
propustili smo da učinimo naš dio da bi se pomoglo ljudima Srebrenice od srpske
kampanje masovnih ubistava. Niko više nego mi ne žali propuštene prilike za
postizanje mira i pravde. Niko više nego mi ne oplakuje propust međunarodne
zajednice da poduzme odlučne korake da bi se zaustavile patnje i okončao rat
koji je donio toliko žrtava. (…) Tragedija Srebrenice će kao duh zauvijek proga-
njati našu historiju.67
Prijevod izvještaja s engleskog na bosanski jezik publikovan je u okvi-
ru izdavačke djelatnosti Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava i predstavlja treću knjigu iz edicije “Srebrenica 1995”.
Pored izvještaja generalnog sekretara, koji je autentično objavljen u cjelini
kao prijevod engleskog originala, drugi dio u knjizi predstavlja “pokušaj au-
tora da (...) doprinesu rasvjetljavanju zločina u Srebrenici, ‘sigurnoj zoni UN-
a’, jula 1995, koje je sudija F. Rijad opisao kao ‘najmračnije stranice ljudske
historije’.”68 Ovaj opis dao je sudija ICTY nakon što je pregledao predočeni
tekst optužnice protiv Karadžića i Mladića, dopunjene novim saznanjima o
događajima nakon pada Srebrenice, zaključivši da “prima faciae, činjenice u
ovom predmetu govore, iznad svega, o počinjenim genocidu”, uz ogradu na
“sudsko Vijeće Suda može kasnije može dati drugačiju klasifikaciju”.69 Ipak,
pravosnažna presuda Karadžiću izrečena je 24 godine nakon ove konstata-
cije suca Riada, dok se na pravosnažnu presudu u predmetu Ratko Mladić
još uvijek čeka. Od pada Srebrenice do 2001. godine na ICTY-u osuđeni su
Dražen Erdemović, čije je priznavanje krivice uveliko olakšalo istražiteljima
66
Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 484-487.
67
68
Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 9.
69
Tekst Odluke sudskog vijeća o potvrdi optužnice protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića od 16.
novembra 1995. godine, objavljen u: Čekić, 1998: 451-458.
39
tužiteljstva ICTY-a u istraživanju mjesta masovnih egzekucija i masovnih

grobnica u Srebrenici i oko nje.
U memoarskim radovima glavnih međunarodnih sudionika pada
Srebrenice, objavljenim u prvim godinama nakon rata, često je Srebrenica
poređena s “najgorim zločinima u Europi od kraja Drugog svjetskog rata”.70
Izricanjem presude u predmetu Krstić, 2. augusta 2001. godine, zločini u
Srebrenici okvalifikovani su kao genocid, te ćemo se u nastavku rada baviti
historiografijom i historijskim izvorima objavljenim nakon 2001. godine, uz
poseban osvrt na pitanje da li je navedena presuda utjecala na historiografiju
o genocidu u Srebrenici.
Historijski izvori i historiografija o padu Srebrenice nakon

izricanja presude za genocid u predmetu Radislav Krstić
Pored holandskih, krivnja i odgovornost za pad Srebrenice proganjala je i po-
jedine stalne članice Vijeća sigurnosti UN-a. Generalni sekretar, u spomenu-
tom izvještaju iz 1999. godine, ostavio je nedorečenim pitanje odgovornosti
zemalja članica u vezi s njihovim saznanjima i obavještajnim informacijama
koje su prethodile padu Srebrenice.71
Pod pritiskom francuske humanitarne organizacije Ljekari bez granica,
čiji su se predstavnici nalazili u Srebrenici u trenutku pada enklave, Parlament
Republike Francuske formirao je informativnu Misiju od 10 članova. Zadatak
Misije bio je utvrđivanje odgovornosti francuskih vojnih i političkih zvanič-
nika za pad sigurne zone UN-a Srebrenica i za zločine koji su uslijedili na-
kon pada enklave. Nepunu godinu nakon što je formirana navedena Misija,
krajem 2001. godine, na 1.255 stranica objavljeni su rezultati istrage, prema
kojoj “Francuska nije lišena odgovornosti za ono što se desilo u julu 1995.
godine, ali da tu odgovornost dijeli sa svim zemljama koje su imale udjela
u zbivanjima u Bosni i Hercegovini u to vrijeme”. Izvještaj Misije dostupan
je na web-stranici Francuskog parlamenta,72 a o njemu je, neposredno nakon
objavljivanja bosanskohercegovačku javnost pobliže upoznao novinar – fran-
cuski dopisnik iz Pariza Dževad Sabljaković.73 Također, o ovom izvještaju,
dvanaest godina poslije njegova objavljivanja, pisao je i Pierre Brana, jedan
70
Holbrooke, 1998: 73. Generalni sekretar UN-a govodi o “hororu u Srebrenici” (Ghali, 1999: 19).
71
72
Evénements de Srebrenica 1995, (11 décembre 2001): http://www.assemblee-nationale.fr/11/do-
ssiers/srebrenica.asp.
73
Sabljaković, 2001.
40
od članova Misije. Pisao je o svom iskustvu u radu na izvještaju i svim nesla-

ganjima koje je imao sa svojim kolegama iz Misije.74
Jedna od zamjerki na izvještaj bila je i ta što se, naprimjer, na popisu
intervjuisanih zvaničnika Ujedinjenih nacija nije našao Rupert Smith,75 ko-
mandant UNPROFOR-a za Bosnu i Hercegovinu, koji je, samim time, važio
za neizostavnog svjedoka, premda je u vrijeme pada Srebrenice bio na go-
dišnjem odmoru. U memoarima koje je objavio četiri godine kasnije, Smith
dosta šturo govori o pregovorima s vojnim i političkim rukovodstvom RS-a
u kojima se sasvim izvjesno nagovještavalo da će oni napasti Srebrenicu, kao
i njihovim susretima nakon pada enklave.76 Mnogo značajnije za historiogra-
fiju je Smithovo svjedočenje pred ICTY-em77 i izjave koje je prethodno dao
Tužilaštvu ICTY o interpretaciji spomenutih pregovora sa srpskim rukovod-
stvom u vezi sa Srebrenicom.78
Premda je nekoliko mjeseci unazad ICTY izrekao prvostepenu presudu u
predmetu Krstić, kojom su zločini u Srebrenici okvalifikovani kao genocid,
pod izgovorom da presuda nije pravosnažna, u Izvještaju nigdje eksplicitno
nije upotrijebljen termin “genocid”. Umjesto genocida radije su upotrebljava-
li termin “barbarski masakr”.79
Izvještaj je, osim intervjua obavljenih s najvišim zvaničnicima u
Ujedinjenim nacijama i političkim ličnostima u Francuskoj, utemeljen i na
osnovu mnogih drugih primarnih izvora i saznanja, iako je, na konferenciji za
štampu, predsjedavajući desetočlane Misije istaknuo kako “odgovore na sva
pitanja nije bilo moguće dati”.80
Za razliku od izvještaja Francuske misije, u kojemu su učestvovali člano-
vi Parlamenta, ovaj važan i zahtjevan zadatak Vlada Kraljevine Holandije, uz
saglasnost Parlamenta, povjerila je naučnicima. Kao rezultat šestogodišnjeg
rada, u aprilu 2002. godine, svega nekoliko mjeseci nakon što je objavljen
izvještaj Francuske parlamentarne misije, Holandski institut za ratnu doku-
mentaciju (NIOD) objavio je svoja vrlo obimna istraživanja, sastavljena na
nekoliko hiljada stranica.81 Iako je bio usmjeren na utvrđivanje “rekonstruk-
cije, posljedica i analize pada ‘sigurne zone’ Srebrenice”, Izvještaj je posredno
74
Brana, 2012.
75
Tu manjkavost spominje i Pierre Brana (2012: 60).
76
Smith, 2005. Jedno poglavlje u knjizi Smith je posvetio Bosni i Hercegovini (Smith, 2005: 332-370).
77
Npr. Smith, 2007.
78
ICTY, 00848867, Izjava svjedoka, Rupert Smith, 14. august 1996.
79
Sabljaković, 2001.
80
Ibid.
81
NIOD, Srebrenica Report: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report.
41
ukazao na odgovornost političkog i vojnog rukovodstva Holandije, kao i

Ujedinjenih nacija.82 Tekst je preobiman, zbog čega je vrlo teško, gotovo i
nemoguće sažeti njegove suštinske zaključke. Također, budući da je u istraži-
vanju i pisanju izvještaja učestvovala grupa istraživača i autora, neki dijelovi
teksta su kontradiktorni i kontroverzni u svojim stavovima u odnosu na druge
dijelove. Upravo zbog svoje preobimnosti i opredjeljenja za “ležerno-narativ-
ni ton”, Izvještaj je vrlo često bio na meti kritika.83 Premda je u nekim svo-
jim dijelovima NIOD nastojao opravdati Holandski bataljon i amnestirati ga
od bilo kakve odgovornosti, konstatujući kako ga je u “bezizlaznu” situaciju
uveo UN,84 ipak su autori NIOD-a kritikovali i Vojno-obavještajnu službu
Holandije zato što nije “dobila dovoljno dodatnih sredstava za prikupljanje
dodatnih obavještajnih podataka, kao i da nije bila dovoljno uključena u do-
nošenje odluka o Srebrenici”.85
Sam izvještaj izazvao je brojne i burne reakcije, počev od ostavke
Holandske vlade86 do nezadovoljstva naučnika, istraživača genocida, kao i
samih porodica i udruženja žrtava, koji su autorima izvještaja spočitavali ne-
giranje genocida.87
Istraživači NIOD-a mnogo prostora posvetili su raspravi o upotrebi samo-
ga termina genocid, kako je već prethodno zločin u Srebrenici okvalifikovan
u presudi Krstiću, ali su se, u konačnici, oni radije opredijelili za termin ma-
sovna ubistva (mass murder).88
Određeni segmenti NIOD-ovog izvještaja korišteni su kao dokazni mate-
rijal na ICTY-u,89 a uz kritički pristup, Izvještaj je vrlo značajan kao jedan od
82
Sa zvaničnim rezultatima istrage autori su izašli u saopštenju za javnost 10. aprila 2002. godine, na-
kon čega je izvještaj postao dostupan javnosti: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report/press-release.
83
Stoga je bilo moguće “izvesti različite zaključke na temelju različitih segmenata te knjige. Otuda je
moguće da za njom posežu i odbrana i tužilaštvo” (Meirik, 2005)
84
Čekić, 2012: 409.
85
NIOD, 2002a. “Dutchbat had to keep the peace where there was no peace”, Inadequate intelligence.
Razlozi i glavni motivi Holandije u pitanju sudjelovanja u mirovnim misijama, historijat, okolnosti i
kontekst isporuke holandskih trupa u Bosni, kao i njihovo stacioniranje u Srebrenici, obrađeni su u
jednom poglavlju knjige autora Vladimira Filipovića (v. poglavlje: Nizozemski kredibilitet, u: Filipović
2015: 231-258).
86
Mjesec dana uoči općih izbora, i sedmicu nakon objave izvještaja, Vlada Kraljevine Holandije je
smatrala moralnim činom dati ostavku (VoA, 2002).
87
Saopštenje društva za ugrožene narode od 11. i 17. aprila 2002 u: Biserko: 2005: 94-95. Ibišević,
2007; Čekić, 2012: 409; Meirik, 2005.
88
NIOD, 2002b: 2193-2003.
89
Tolimir (IT-05-88/2): Exhibit P00963; P00995; P01150; P01151; P01152; P01153, uglavnom u pred-
metu Zdravko Tolimir; Popović et al. (IT-05-88): Exhibit 5D00056; Exhibit 5D00055; Blagojević &
Jokić (IT-02-60): Exhibit D133/1a, Exhibit D178/1a i drugim predmetima.
42
izvora za istraživanja o Srebrenici i drugim temama koje se odnose na disolu-

ciju Jugoslavije i posljedice koje su uslijedile nakon toga.
Deset godina nakon objave rezultata NIOD-ove istrage, u uredništvu
Isabelle Delpla, Xaviera Bougarela i Jean-Louisa Fournela objavljena je pu-
blikacija koja se bavila analizom ove i drugih istraga o padu Srebrenice, skre-
nuvši pažnju na glavne rezultate, metode rada, izvore na kojima su utemelje-
ne, kao i na manjkavosti i nedostatke zastupljene u navedenim izvještajima.90
Mjesec prije objave rezultata NIOD-ove istrage, u martu 2002. godine
objavljena je brošura Međucrkvenog religijskog vijeća (IKV-a) – holandske
nevladine organizacije sa sjedištem u Hagu, u kojoj je bilo govora o odgovor-
nosti Holandije u genocidu u Srebrenici. Referirajući se na istragu Francuskog
parlamenta, autori brošure pozivaju “na stvarnu debatu o Srebrenici”, uz napo-
menu da je “konačno potrebno da se kompletna istina o stavovima Holandije
izvuče na površinu, istina koja će, koliko je IKV uspio istražiti, biti gorka”.91
Pored vrlo korisnog i detaljnog hronološkog pregleda informacija koje se
odnose na Srebrenicu, uz poseban osvrt na pad enklave, u knjizi su iznesene
određene netačnosti u vezi s britanskom “odbranom” enklave Goražde tokom
maja 1995. godine, a sve s ciljem optužbe holandskih trupa zbog činjenice
da nisu branile Srebrenicu u julu 1995. godine.92 Za razliku od istražitelja
Francuske parlamentarne misije, kao i istraživača NIOD-a, bez imalo dvojbe,
u spomenutoj brošuri zločini u Srebrenici nazvani su genocidom.93
Autori brošure zahvalili su na vrlo korisnoj podršci i doprinosu Hasanu
Nuhanoviću, preživjelom svjedoku genocida, koji je kao “lokalni uposlenik
UNPROFOR-a, imao priliku prisustvovati mnogim događajima za razli-
ku od većine drugih koji to nisu mogli”. Tri godine poslije, 2005. godine,
Nuhanović je objavio knjigu koja daje vrlo korisnu hronologiju zbivanja u
Srebrenici, posebno u proljeće i ljeto 1995. godine, uz opsežne analize i ko-
mentare događaja, navoda, dokumenata ili dijelova izvještaja objavljenih o
padu Srebrenice. Poseban akcenat autor stavlja na istraživanje o “odgovorno-
sti i krivici međunarodnih faktora”, uključujući i direktne sudionike koji su
bili prisutni na terenu, kao i na one “koji su na događaje u Srebrenici utjecali,
ili su mogli utjecati, indirektno”.94 Uprkos činjenici da je autor i sam bio, kroz
lično iskustvo i stradanje svoje porodice, direktni sudionik navedenih
90
Delpla, Bougarel i Fournel, 2012.
91
Faber, 2002: 13, 110.
92
Ibid.: 103, 106.
93
Ibid.: 20, 116.
94
Nuhanović, 2005.
43
zbivanja, knjiga ne ostavlja dojam pristrasnosti te je iznimno korisna kao je-

dan od izvora za dalja naučna istraživanja o genocidu u Srebrenici.
Gotovo istovremeno s NIOD-ovim izvještajem, u Washingtonu je objav-
ljena knjiga Balkanska ratišta, u izdavaštvu Centralne obavještajne agen-
cije, u kojoj je hronološki prezentovan kontekst vojnih zbivanja u Bosni i
Hercegovini na osnovu dragocjenih saznanja koje je Agencija posjedovala,
kao i brojnih drugih primarnih i sekundarnih izvora. U sedmom, posljednjem
dijelu knjige, nekoliko poglavlja posvećeno je Srebrenici (81-86. poglavlje,
str. 316-355), u kojima se detaljno, hronološkim slijedom prati pad Srebrenice
i zločini koji su potom uslijedili. Razmatra se cijeli niz pitanja, poput ocjena
o involviranosti SRJ, o ulozi Ujedinjenih nacija, Holandskog bataljona, daje
se historijat osnivanja sigurnih zona, pozadina ovog koncepta, analiziraju se
vojne snage unutar Srebrenice, kao i one koje su okruživale enklavu. U knjizi
se donekle opravdava uloga HOLBAT-a, a najveća odgovornost pripisuje se
nejasnom i neprecizno definisanom konceptu sigurnih zona.
U predgovoru se autori teksta jasno ograđuju da stavovi u knjizi ne pred-
stavljaju stavove američke vlade ili CIA-e, nego isključivo stavove autora
knjige.95 Premda je i ovaj izvještaj objavljen u maju 2002, dakle devet mjeseci
nakon izricanja prvostepene presude u predmetu Krstić, i u Balkanskim ratišti-
ma također se izbjegava upotreba termina genocid te se za kvalifikaciju zloči-
na u Srebrenici koriste neodređeni termini poput “strašnih zločina”, “horora”,
“masovnih egzekucija”, ističući kako je Srebrenica “najmračnije poglavlje u
historiji bosanskog rata i jedna ružna mrlja na stranicama humanosti”.96
Zahvaljujući “moralnoj i finansijskoj podršci” IKV-a iz Holandije, u
okviru Udruženja “Žene Srebrenice” – Tuzla objavljena je knjiga autentič-
nih svjedočenja pod nazivom Ujedinjeni narodi na srebreničkom stubu sra-
ma, u kojoj su sadržane 104 izjave o ulozi UN-a u genocidu u Srebrenici.
Izjave se odnose na svjedočenje o raspoređivanju pripadnika UNPROFOR-a
na posmatračke pozicije u Srebrenici od proglašenja ovoga područja sigur-
nom zonom, na smjenu Kanadskog i Holandskog bataljona, na ponašanje
Holandskog bataljona u bazi u Potočarima nakon pada enklave, kao i o nji-
hovoj ulozi u Potočarima prilikom odvajanja i odvođenja muškaraca iz baze
u Potočarima.97 Knjiga je objavljena dvojezično, i na bosanskom i na engle-
skom jeziku, i kao takva, a zahvaljujući detaljima iznesenim u svjedočenjima
preživjelih, predstavlja vrlo koristan izvor saznanja za dalja istraživanja.
95
CIA, 2002: Preface, XVII.
96
Ibid.: 316-355.
97
Harfo-graf, 2007.
44
Dok je izvještaj Francuske parlamentarne misije nastojao opravdati gene-

rala Janviera, holandski izvještaji glavnu odgovornost prebacivali su na UN.
U posljednjih nekoliko godina aktualizirano je pitanje prema kojemu stvarni
razlog neintervencije NATO-pakta leži u dogovoru između tri stalne članice
Vijeća sigurnosti UN-a.98 Nakon što je 2013. godine uklonjena oznaka tajno-
sti na dokumentaciju Clintonove administracije, ona je postala dostupna istra-
živačima. To je poslužilo kao vrlo značajan set novih dokumenata na osnovu
kojih se može rekonstruisati američka politika i njihovi motivi u analizi doga-
đaja u Srebrenici 1992–1995. godine. Radilo se, prije svega, o dokumentaciji
Interagencijske radne grupe za Balkan, Komiteta visokih dužnosnika SAD-a,
kao i brojnih američkih obavještajnih agencija.
Ipak, za ovo vrlo bitno pitanje nedostaje još mnogo kockica na osnovu ko-
jih bi se mogao posložiti cjelokupan mozaik. Budući da interpretacija krivnje
i odgovornosti za genocid u Srebrenici može biti posebna tema istraživanja, u
radu nemamo ambicije niti prostora da se dalje bavimo ovim pitanjima.
Dok se u francuskim i holandskim izvještajima o Srebrenici izbjegavala
upotreba termina genocid, vlasti RS-a, u nastojanjima da se suprotstave istra-
gama Haškog tribunala, odgovarali su novim “izvještajima o Srebrenici” u
kojima su do te mjere minimizirani zločini da je broj ubijenih u Srebrenici
sveden na svega 100 žrtava. Darko Trifunović, oficir za vezu RS-a sa ICTY-
em, u saradnji s Dokumentacionim centrom Republike Srpske za istraživanje
ratnih zločina, objavio je Izvještaj o slučaju Srebrenica, u kojem se, pored
ostalog, tvrdi: “Broj bosanskih muslimanskih vojnika koji su pogubljeni od
strane bosanskih Srba iz lične osvete i prostog nepoznavanja međunarodnog
prava vjerovatno ne bi bio veći od 100.”99
Međutim, pritisak porodica žrtava, tužbe koje su podnijeli Domu za ljud-
ska prava Bosne i Hercegovine, nazvane slučaj Selimović i dr., kao i presude
ovoga Doma rezultirali su većim pritiskom Visokog predstavnika na vlasti
RS-a da formiraju ozbiljnu komisiju koja će se pozabaviti “događajima u i
oko Srebrenice”. Potom je Vlada RS-a formirala Komisiju za Srebrenicu kao
privremeno radno tijelo sa sedam članova, od kojih je Vlada RS-a imeno-
vala pet, dok je visoki predstavnik imenovao dva člana: predstavnika “me-
đunarodne zajednice” Gordona Bakona i univerzitetskog profesora Smaila
98
Chollet, 2007: 31. Također, u vezi s ovim pogledati knjigu bivše glasnogovornice ICTY: Hartmann,
2015, posebno poglavlje: Tri velike sile postižu tajni dogovor: 48-63. O odgovornosti Velike Britanije
u vezi sa Srebrenicom, vidi: Hodge, 2007: 225-265.
99
Trifunovic, 2002: 34; Nettelfield-Wagner, 2015: 266-267.
45
Čekića iz Sarajeva. Ured Visokog predstavnika (OHR) i ICTY dobili su status

posmatrača.100
Rezultati rada navedene komisije vrlo su korisni u pogledu sastavljanja
popisa žrtava, jer je kreirana baza podataka u kojoj su komparirani podaci
iz više izvora saznanja, kao i u pogledu utvrđivanja i rekonstruisanja učešća
srpskih vojnih i policijskih jedinica u napadima na Srebrenicu i u zločinima
koje su počinili nakon pada enklave.101 Premda u izvještaju Komisije zločini
u Srebrenici nisu okvalifikovani kao genocid, osim u dijelu kada se govori o
presudi Radislavu Krstiću, rezultati njenog rada izuzetno su važni zbog, na-
primjer, otkrića nove 32, do tada nepoznate lokacije masovnih grobnica, od
kojih su četiri grobnice bile primarnog karaktera.102
Nakon završetka rada, kao i objavljivanja Dodatka Izvještaju, uslijedilo
je prihvatanje i usvajanje izvještaja Komisije od strane Vlade RS, kao i javno
obraćanje tadašnjeg predsjednika RS-a Dragana Čavića koji je, pored ostalo-
ga, istaknuo kako je “ovih 9 dana jula srebreničke tragedije crna stranica isto-
rije srpskog naroda. Učesnici ovog zločina ne mogu se opravdati nikome i ni
sa čim”. Ovim Čavićevim priznanjem su, kako to smatraju Lada Nettelfield i
Sarah Wagner, autorice knjige Srebrenica nakon genocida, “konačno učinjeni
stidljivi koraci ka prihvatanju Srebrenice”.103
Političke posljedice koje je Dragan Čavić snosio nakon prihvatanja ovog
izvještaja i medijskog priznanja dovoljno govore o (ne)spremnosti politič-
kih elita u RS-u za suočavanje sa Srebrenicom. Sedam godina nakon obja-
ve rezultata rada ove Komisije, u izdanju “nevladine organizacije” Istorijski
projekat Srebrenica, sa sjedištem u Holandiji, u čijem je finansiranju, do-
brim dijelom sudjelovala i Vlada RS-a, ocijenjeno je da Izvještaj Komisije
“predstavlja jedinstven spomenik izdaji, kukavičluku, podlosti, poltronstvu i
beščašću srpskih političara”.104
Dakle, kao sračunati odgovor na brojne dokaze koje generiraju sudovi i
komisije o nestalim osobama, sve je intenzivnije nastojanje elita u Republici
Srpskoj i Srbiji da minimiziraju zločine koji su se desili u Srebrenici, slijedeći
100
Izvještaj ili dijelovi izvještaja Komisije objavljeni su u: Biserko, 2005: 784-811; Čekić, 2012: 672-
693. Također vidi: Topić, 2005.
101
U genocidu u sigurnoj zoni UN-a Srebrenice i oko nje “jula 1995, učestvovalo je (po raznim osno-
vama i na različite načine), prema istraživanjima Vlade Republike Srpske, preko 25.000 ljudi” (Čekić,
2012: 25).
102
Vlada RS, Radna grupa za sprovođenje zaključaka iz konačnog Izvještaja Komisije za istraživanje
događaja u i oko Srebrenice od 10–19. jula 1995. godine, Izvještaj, Banja Luka, 30. 3. 2005. i Dopuna
izvještaja, Banja Luka, 30. 9. 1995; Čekić, 2012: 691, 809-811.
103
Nettelfield i Wagner, 2015: 253-255.
104
Karganović i Škrbić, 2018: 5.
46
dosljedno obrazac direktnog poricanja genocida. Pravi primjer za ove aktivno-

sti predstavlja vrlo obimna izdavačka djelatnost u okviru spomenute organi-
zacije Istorijski projekat Srebrenica, na čelu sa Stefanom Karganovićem, kao
i Instituta za istraživanje srpskih stradanja u XX veku, na čelu s Milivojem
Ivaniševićem, organizacija koje imaju za cilj negiranje genocida.
Uvidom u popriličan broj publikacija izašlih iz pera ovih dviju
organizacija,105 zaključili smo da su one zasnovane na vrlo neozbiljnim i ne-
utemeljenim aktivnostima, zbog čega njihov rad nemamo ambicije analizirati
u ovom radu.
Pitanju negiranja genocida u Srebrenici, autori Istorije Republike Srpske
pristupaju znatno opreznije i mudrije u poređenju sa spomenute dvije organi-
zacije. U uopćenoj interpretaciji “devet dana pakla”, kako je to Sud u predme-
tu Krstić konstatovao,106 autori priznaju postojanje masovnih grobnica, njiho-
vo premještanje s ciljem prikrivanja žrtava, strijeljanje vojnika i civila koji su
“zatečeni u Srebrenici”, uz konstataciju da je “veliki broj njih”, misleći pri
tomu na “vojnike i civile”, “poginuo (...) u sukobu sa srpskom vojskom”.107
Ne prihvataju termin genocid, čak ni kada se referiraju na obrazloženje
presude Međunarodnog suda u Hagu, te umjesto teksta navedenog u dispo-
zitivu presude, u kojemu se navodi kako je Srbija odgovorna jer je “prekršila
obavezu sprečavanja genocida prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju
zločina genocida”,108 autori Istorije Republike Srpske parafraziraju taj dio iz
presude, navodeći kako Srbija “nije preduzela sve što je bilo u njenoj moći
da zločin spriječi”.109 Logore organizovane u Srbiji za Srebreničane koji su
nastojali potražiti spas preko Drine110 autori poistovjećuju sa smještajem koji
su, prema njima, vlasti Srbije organizovale sa ciljem prihvatanja “nekoliko
stotina bošnjačkih vojnika i civila”.111
Navedene, “naručene” historije, koje imaju za cilj Republiku Srpsku
prikazati kao jednu zemlju s višemilenijskim kontinuitetom i vrlo bogatim
105
Institut za istraživanje srpskih stradanja u XX veku: http://www.serb-victims.org/; Istorijski projekat
Srebrenica: http://srebrenica-project.org/.
106
ICTY, 2001: par. 2.
107
“Više od deset hiljada vojnika i civila pokušalo je da se probije ka položajima bošnjačke vojske.
U sukobu sa srpskom vojskom poginuo je veliki broj njih. Zarobljeni, uglavnom muškarci, vojnici i
civili koji su zatečeni u Srebrenici, streljani su tokom narednih dana. Srpske vlasti su kasnije godinama
tvrdile da se zločin nije dogodio, a masovne grobnice premještane su kako bi se žrtve prikrile.” (Antić
i Kecmanović, 2016: 329).
108
Presuda Međunarodnog suda, Hag, Dispozitiv, par. 471.
109
Antić i Kecmanović, 2016: 330.
110
Šljivovica i Mitrovo Polje su dva logora u Srbiji u kojima je bilo zatočeno nekoliko stotina Bošnjaka
iz Srebrenice i Žepe u periodu od augusta 1995. do aprila 1996. godine. Više u: Žanić, 2016.
111
47
historijskim korijenima, ili pak veličati lik i djelo ratnog zločinca generala
Ratka Mladića, nastojale su pokazati kako su za zločine u Srebrenici posto-
jali razlozi koje pronalaze u “istorijskoj pozadini i mržnji”112 te da su oni bili
rezultat “osvete” za “sve što se dešavalo u Podrinju od proleća 1992. godine
do tog trenutka”.113
Iako se u uvodu knjige General Mladić i Vojska Republike Srpske autor
ograđuje od toga da ona namjerava služiti kao “odgovor na hašku presudu
generalu Mladiću”,114 knjiga upravo predstavlja pokušaj da se za svaki zločin
koji su počinile srpske snage nađe opravdanje ili da se “okrivi muslimanska
strana”, da se ignorišu činjenice utvrđene u prethodnim presudama i u samoj,
premda još uvijek nepravosnažnoj, presudi Mladiću, te da se Mladićevi lik i
djelo predstave u najboljem mogućem svjetlu. Također, knjiga tendenciozno
koristi samo izvore saznanja i literaturu koja ide u prilog tezi autora, dok
je cijela plejada dokumenata koji bi mogli na bilo koji način diskreditovati
Mladića stavljena pod tepih i vješto zaobiđena od strane autora, kao da ti do-
kumenti ne postoje, premda je sam Dimitrijević bio dobro upoznat s njihovim
sadržajem. Sukladno svojoj misiji, autor plasira teze koje se odnose na “žr-
tvovanje Srebrenice” od strane “Vlade u Sarajevu”, kao i na “iznenadni pad
Srebrenice”, u kojima isključuje bilo kakvu mogućnost prethodne namjere
srpskih snaga o zauzimanju enklave ili zločinima koji su potom uslijedili,
prikazujući ih kao “spontane” i “slučajne” događaje.115
Izvještaj generalnog sekretara iz 1999. godine, izrađen na zahtjev
Generalne skupštine UN-a, trebao bi biti odgovor na vrlo često postavljana
pitanja Vladi Republike Bosne i Hercegovine u pogledu odgovornosti za pad
Srebrenice,116 o čemu je početkom augusta 1996. godine bila organizovana i
parlamentarna debata.117 U nastojanju da opravda neuspjelu i vrlo simbolično
112
“Pored istorijske pozadine i mržnje koja je u Podrinju izbijala još od vremena osmanske vlasti, te
zločina nad Srbima u Prvom i Drugom svjetskom ratu, građanski rat u Bosni i Hercegovini donio je
manipulaciju patnjama i žrtvama u cilju ratnog uspjeha.” (Antić i Kecmanović, 2016: 333).
113
“Sve što se dešavalo u Podrinju od proleća 1992. do tog trenutka i nebrojeni zločini koje su počinile
snage Armije BiH bez sumnje su učvrstile generala Mladića u odluci da ima manje milosti prema nji-
ma.” (Dimitrijević, 2019: 352).
114
“Ovu studiju ne treba čitati kao odgovor na hašku presudu generalu Mladiću, niti to ona namerava da
bude. Ona nije ni apologija, ni kritika generala Mladića i Vojske Republike Srpske. Studija je pokušaj
da se generalov životni i ratni put hronološki zaokruži i stavi u kontekst komandovanja VRS i ratnih
događaja u Bosni. Sve to na širokoj bazi konsultovanih izvora i tako ponudi javnosti svojevrstan pre-
sek saznanja o čoveku koji i dalje privlači pažnju na bivšem jugoslavenskom prostoru.” (Dimitrijević,
2019: 9).
115
Dimitrijević, 2019: 336-360.
116
117
O debati u Parlamentu Bosne i Hercegovine od 1. augusta 1996, koja se odnosila na pad Srebrenice,
vidi više: Bougarel, 2012: Chapter 6, 104-130.
48
izvedenu akciju Plavi mač, kao i vrlo jasne naznake da trupe UNPROFOR-a
nemaju mandat braniti sigurne zone, novoimenovani mirovni posrednik
Evropske unije za bivšu Jugoslaviju, u memoarima koje je objavio nekoli-
ko godina nakon završetka rata u Bosni, jasno optužuje odbrambene snage
Srebrenice, zbog toga što “one nisu odbranile enklavu”.118 Ove teze i teorije
zavjere nastavljene su i u narednom periodu, a jedan broj autora, u nastoja-
nju da potkrijepi ove tvrdnje, često citira Bildta. David Gibs, kojega je istra-
živač genocida Marko Attila Hoare svrstao u negatore genocida,119 također
citira Bildta, u nastojanju da umanji odgovornost srpske strane za zločine
u Srebrenici i da prebaci odgovornost na Bosansku vladu: “Bosanske vlasti
nisu uložile nikakav napor da zaštite grad i činilo se da ih ne interesuje to što
će on biti osvojen. Pregovarač EU Karl Bilt svedoči da bosanske snage, koje
su trebale da štite Srebrenicu nisu pružale nikakav otpor. Kasnije je postalo
jasno da im je iz Sarajeva naređeno da ne brane Srebrenicu.”.120
Knjiga Armija Republike Bosne i Hercegovine: Nastanak, razvoj i od-
brana zemlje daje odgovore na brojna pitanja koja se odnose na suštinske
probleme koji su zadesili ovu izolovanu enklavu u vezi s organizacijom “od-
brambenih snaga” nakon što je Srebrenica proglašena za sigurnu i demilita-
rizovanu zonu.121
Autori Istorije Republike Srpske u jednom dijelu knjige ipak se referira-
ju na “rezultate istraživanja” Istorijskog projekta Srebrenica, prema kojima
“za samo 1.200 slučajeva postoje validni forenzički dokazi da se radilo o
ubistvu”,122 čime, na indirektan način, nastoje umanjiti razmjere počinjenih
zločina i minimizirati broj ubijenih, suprotstavljajući ga brojki od “7.000–
8.000 hiljada streljanih”, uz tvrdnju da se “licitiralo [se] brojem ubijenih”.
U Memorijalnom centru Potočari zabilježen je broj od 8.372 žrtve genoci-
da u Srebrenici, na osnovu kojih podataka je, povodom obilježavanja dvade-
sete godišnjice genocida, objavljen puni identitet žrtava u Specijalu Dnevnog
118
Bilt, 1999: 98.
119
Hoare, 2017: 241-247; 271-308.
120
Gibs, 2010: 261.
121
“I pored poduzetih napora Generalštaba ARBiH i komande 2. korpusa da se ojačaju odbrambene
mogućnosti 28. D. KoV, jedinice Armije i strukture vlasti u Srebrenici nespremno su i neorganizovano
dočekale ofanzivu srpskog agresora. Zbog statusa Srebrenice kao sigurnosne i zaštićene zone UN-a
organi vlasti su očekivali zaštitu Srebrenice od institucija međunarodne zajednice i međunarodnih mi-
rovnih snaga. Mada su u sastavu 28. d. KoV bile četiri brigade, to ipak nije bila garancija za uspješnu
odbranu jer su jedinice Armije od 8. maja 1993. godine samo ʻvegetiraleʼ, a zbog statusa Srebrenice
nisu mogle provoditi obuku ni održavati potrebni nivo rukovođenja i komandovanja.” (Delić, 2007:
153-170; v. još: Šadinlija, 2018: 701-708).
122
49
avaza pod naslovom “Pamtiš li Srebrenicu?”123 Od tog broja, do sada, za-

ključno sa dženazom od 11. jula 2019. godine, ukopane su 6.643 žrtve.124
U izvještajima demografskih vještaka Tužilaštva sa suđenja pred ICTY-
em, o vještačenjima u predmetima general Krstić (IT-98-33) i Vujadin Popović
i dr. (IT-05-88), navodi se kako je njihova procjena niža nego “često navođeni
raspon od 8.000–10.000 ubijenih osoba, koji može biti i tačan, ali za kojim
mi smatramo da nema dovoljno dokaza”. Navedeni demografi kao minimal-
nu procjenu uzeli su broj 7.475, uz konstataciju da je “stvarni broj ubije-
nih i nestalih vjerovatno veći” od spomenutog broja. Neovisno o rezultatima
istraživanja demografa ICTY-a, i MKCK je također, otprilike u isto vrijeme,
objavio brojku od 7.399.125 U izvještaju Komisije za Srebrenicu iz 2004. go-
dine navodi se kako su oni prihvatili bazu ICMP-a kao najtačniju, jer je popis
žrtava sačinjen u okviru “ICMP programa prikupljanja uzoraka krvi za DNK
analizu od članova porodica nestalih”. Također, u izvještaju Komisije je kon-
statovano da broj od 7.779 lica “nažalost nije konačan budući da ICMP još
uvijek prikuplja uzorke krvi i podatke, od porodica stradalih koje trenutno
žive u zemljama EU. Nesporno je, dakle da će se nakon okončanja pomenu-
tog projekta ICMP, povećati broj lica za kojima se još uvijek traga.”
Genocid nad najmlađom populacijom u enklavi također je bio predmetom
posebnih istraživanja, u kojima se, na osnovu spomenutih popisa žrtava veza-
nih za Srebrenicu, izdvajaju i djeca ubijena prije i nakon pada Srebrenice.126
Istraživačko-dokumentacioni centar je 2012. godine priredio Bosansku
knjigu mrtvih u kojoj je objavio poimenične popise žrtava za sve bosansko-
hercegovačke općine, u skladu s popisom stanovništa i teritorijalnom orga-
nizacijom države po popisu stanovništva iz 1991. godine. U knjizi se navodi
da je tokom jula 1995. godine “stradalo ukupno 8.331 lice”, koje se može
dovesti u vezu s padom Srebrenice. Autor također navodi da je, od spomenu-
tog broja, 5.113 žrtava bilo iz Srebrenice, 1.766 iz Bratunca, 900 iz Vlasenice,
437 iz Zvornika i 115 iz Rogatice / Žepe.127
Organizacija demobilisanih boraca Općine Srebrenica 2002. godine pu-
blikovala je knjigu Žrtve srebreničke apokalipse, u okviru koje je objavljen
“Spisak poginulih i nestalih osoba u Srebrenici”. Na spisku se nalazi poime-
nični popis 12.089 žrtava.128 Iako priređivači knjige nisu prethodno ponudili
123
Spisak 8.372 žrtve genocida, u: Vele, 2015: 1-32
124
AA, 2019.
125
Tabo, 2009: 498.
126
Mastalić-Košuta, 2011.
127
Tokača, 2012: 173-174.
128
Mihrović, Salihović i Kržalić 2002: 167-463.
50
nikakvo metodološko objašnjenje navedenog spiska, sam identitet žrtava, uz

podatke o datumu i mjestu rođenja, kao i datumu i mjestu “nestanka”, govore
nam da se radilo o žrtvama koje su ubijene / nestale u periodu od 1992. do
1995. godine, a na spisku se nalaze i pojedine žrtve ubijene u drugim grado-
vima Podrinja koje su, prema procjenama članova Udruženja, imale odre-
đenu vrstu poveznice sa Srebrenicom, te su ih zbog toga uvrstili u spisak.
Spomenuti popis koristan je za analizu i pretraživanja žrtava iz određenih
zasjeda ili masakra, naprimjer od 12. aprila 1993. godine, na način da se iz-
dvoje sve žrtve od tog datuma te da se, uz dalje provjere s drugim izvorima,
može imati približno tačan broj i identitet žrtava koje se odnose na određene
masovne zločine. Budući da je dostupno vrlo malo primarnih izvora (posebno
bolnička dokumentacija), navedeni popis može poslužiti kao polazna osnova
za dalji kontakt s porodicama žrtava.
U izdavaštvu Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i me-
đunarodnog prava, 2010. godine objavljena je knjiga Masovne grobnice u
Bosni i Hercegovini: Sigurna zona Ujedinjenih nacija Srebrenica, u kojoj su
prezentovani rezultati istraživanja nastali na osnovu podataka o masovnim
grobnicama ekshumiranim zaključno s 31. decembrom 2009. godine. Nakon
suštinskih obrazloženja rekonstrukcije događaja koji se odnose na “Genocid
nad Bošnjacima u Srebrenici – sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija”, kao i ne-
ophodnih definicija o klasifikaciji, tipologizaciji i ekshumacijama masovnih
grobnica, autori detaljno i temeljito obrađuju masovne grobnice na području
devet općina u Bosni i Hercegovini, kao i masovne grobnice na području
Republike Srbije, u kojima su se nalazili posmrtni ostaci žrtava iz Srebrenice
ubijeni nakon 11. jula 1995. godine.
U knjizi su objavljene karte masovnih grobnica za svaku općinu poje-
dinačno, kao i karta za svaku masovnu grobnicu pojedinačno, uz precizne
koordinate njihovih lokacija, broj i identitet žrtava, podaci o datumu i mje-
stu njihova nestanka, kao i sve druge pojedinosti koje se odnose na ukupno
133 masovne grobnice obrađene u navedenoj studiji. Na osnovu spomenutih
analiza, autori su došli do zaključka da se na području općine Zvornik nalazi
najveći broj masovnih i površinskih masovnih grobnica (51), a potom slijede
Bratunac (40), Srebrenica (17), Vlasenica (9), Vlasenica – Milići (7), Šekovići
(2), Kalesija (3), Osmaci (1), Trnovo – Sarajevo (1) i Republika Srbija: rijeke
Drina i Sava (2). Posmrtni ostaci žrtava prekopavani su iz primarnih masov-
nih grobnica, odakle su dislocirani na nepristupačne terene koji su znatno
udaljeni od primarne lokacije pogubljenja, te su na taj način nastajale ma-
sovne grobnice sekundarnog, pa čak i tercijarnog karaktera. Autori navedene
51
studije također su prezentirali kvantitativni odnos primarnih i sekundarnih

masovnih grobnica te su zaključili da su se, od ukupno 133, na 96 lokacija
nalazile masovne grobnice primarnog karaktera, a na 37 lokacija masovne
grobnice sekundarnog karaktera.129 Budući da je, u odnosu na 2010. godinu,
pronađen znatan broj novih masovnih grobnica, smatramo kako bi bilo dobro
da se napravi novo, prošireno izdanje spomenute studije u kojoj bi bili sadr-
žani novi podaci o ekshumiranim žrtvama i lokalitetima masovnih grobnica.
Izgradnjom Memorijalnog centra Potočari, organizovanim obilascima
mjesta na kojima su počinjene masovne egzekucije Bošnjaka sedam dana od
pada Srebrenice te već tradicionalno organizovanje Marša mira neka su od
pitanja kojima se bavila knjiga autorica Lare J. Nettelfield i Sarah E. Wagner
Srebrenica nakon genocida. Učestvujući na gotovo svakom od redovnih
sastanaka, mjesečnim protestima, javnim demonstracijama, skupovima u
Memorijalnom centru te brojnim lokalnim događajima i konferencijama,
prateći žene u obilascima stratišta čiji su očevi, muževi, sinovi, braća, rođa-
ci beskrupulozno ubijeni tokom genocida u Srebrenici, autorice su značajno
rasvijetlile goruće probleme s kojima se susreću preživjele žrtve genocida.
Prikazujući svakodnevni život u Srebrenici, ukazuju na niz problema s ko-
jima se suočavaju srebrenički povratnici, kao što su nezaposlenost, zdrav-
stveno osiguranje i obrazovanje. Obilazak jednog od šest mjesta egzekucije
Bošnjaka nakon pada Srebrenice, Doma kulture Pilica, gdje je za svega ne-
koliko sati 16. jula 1995. ubijeno preko 500 Bošnjaka iz Srebrenice, ostavio
je poseban dojam na autorice ove knjige. Naime, ispred zapuštenog Doma
kulture u Pilici, nalazi se veliki krst i spomenik posvećen 24 vojnika RS, mje-
štana Pilice, koji su umrli u periodu 1992–1995. Dakle, spomenik je posvećen
jednom sasvim drugačijem narativu, što u potpunosti objašnjava apsurd i aro-
ganciju sve češće prakse pokušaja brisanja i potiskivanja najsramnijih zločina
te njihovog izjednačavanja s nepostojećim i izmišljenim zločinima. Autorice
konstatuju kako ovaj i još nekoliko drugih sličnih primjera daju jasnu, uvred-
ljivu i uznemirujuću poruku žrtvama genocida i povratnicima kako za njih u
manjem bosanskohercegovačkom entitetu nema mjesta. U knjizi je dat po-
seban značaj pojedincima koji su preživjeli srebreničke masakre, smatrajući
ih najupečatljivijim primjerima svjedočenja i “reprezentativni(m) glas(om)
preko 8000 ljudi”. Autorice analiziraju djelovanje bošnjačke dijaspore u za-
padnoj Evropi i SAD, kao i zajednice u kojima su naseljeni veterani VRS-a,
koji su se našli pod “lupom istražnih organa SAD-a”. Posebna pažnja u studiji
129
Čekić, Arnaut-Haseljić i Macić, 2010: 656-657.
52
je usmjerena na predstavljanje vrlo značajnih podataka o procesuiranju i epi-

lozima ovih postupaka.130 Ova knjiga predstavlja vrlo važan doprinos prezen-
taciji suštinskih problema s kojima se suočavaju preživjeli nakon genocida u
Srebrenici, a pored metode intervjua i usmene historije, činjenica da je studija
zasnovana na analizi velikog broja dokumenata korištenih u sudskim procesi-
ma daje joj dodatnu dozu ozbiljnosti i vjerodostojnosti.
Knjiga Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena Srebrenice autorice Selme
Leydesforff, profesorice na Univerzitetu u Amsterdamu, napisana je isključi-
vo na osnovu metoda usmene historije, kroz intervjue sa ženama, majkama,
sestrama, kćerkama i suprugama kojima su ubijeni njihovi muški članovi po-
rodice. Pored potresnih svjedočenja preživjelih, u jednom dijelu knjige au-
torica govori i o “počasnoj krivici” Holandije, uz konstataciju da je dodjela
medalja pripadnicima Holandskog bataljona “šamar ženama koje su u ovoj
knjizi ispričale svoju priču. (...) To je bio i šamar onim Holanđanima koji na
sebe preuzimaju tu moralnu odgovornost i koji žele da uspostave dijalog.”.131
Autorica u knjizi objavljuje svoju korespondenciju s predstavnicima NIOD-a,
u vezi s dokumentacijom, posebno intervjuima sa ženama koje su istraživači
ovoga Instituta obavili za potrebe pisanja prethodno spomenutog izvještaja
o Srebrenici, objavljenog 2002. godine.132 Na osnovu sjećanja i subjektivnih
iskustava žena autorica je nastojala ispričati priču o Srebrenici, a uz kritiku
odnosa Holandije prema preživjelim, knjiga šalje poruku Holandskoj vladi i
društvu o neophodnosti javnih debata o preispitivanju holandske odgovorno-
sti za pad Srebrenice.
U znak sjećanja na genocid u Srebrenici, u Bosni i Hercegovini i svijetu
organizuju se brojne naučne konferencije, čiji rezultat obično budu objavljeni
zbornici radova koji za temu imaju Srebrenicu.133 Pravnici, sociolozi, socijal-
ni radnici, socijalni antropolozi, forenzičari, politolozi, književnici i stručnja-
ci iz drugih naučnih i stručnih disciplina dominiraju u navedenim zbornici-
ma. Historičara je ponajmanje zastupljeno u autorstvu spomenutih zbornika.
Sudionici i svjedoci pada enklave, politički i društveni aktivisti toga doba,
kao i predstavnici udruženja i nevladinih organizacija koje se bave prikuplja-
njem, analizom i publikovanjem dokumentacije iz perioda 1990-ih godina,
također su bili učesnicima navedenih konferencija.
130
Nettelfield i Wagner, 2015; v. i prikaz ove knjige: Karović-Babić, 2015.
131
Leydesdorff, 2009: 399; v. i prikaz: Omerčić, 2010.
132
Leydesdorff, 2009: 405-409.
133
Kreso, 2011; Bečirović i Džananović, 2016.
53
U izdavaštvu JU Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i

prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona od 2012. godine pokrenut je časo-
pis Monumenta Srebrenica, koji se bavi temama vezanim za Srebrenicu i
Podrinje. Časopis je interdisciplinarnog karaktera te kvalitet i ozbiljnost ra-
dova zavise od autora i same naučne oblasti iz koje oni dolaze. U časopisu
uglavnom dominiraju teme iz historije Srebrenice, s posebnim osvrtom na
period 1992‒1995. godine, kao i na teme iz Drugog svjetskog rata, na anali-
zu sudskih presuda i negiranje genocida.134 Također, u vezi sa Srebrenicom
usvojene su brojne rezolucije o priznavanju genocida,135 napisani romani,136
napravljene interaktivne mape,137 izložbe,138 snimljeni su dokumentarni fil-
movi139 i načinjeno niz drugih aktivnosti koje za temu imaju sjećanje na ge-
nocid u Srebrenici.
Zaključak
Postoje brojni radovi koji se bave istraživanjem genocida u Srebrenici, kao i radovi koji se
bave njegovim negiranjem. Uvidom u veliki broj publikacija koje se odnose na navedene
teme, postavlja se pitanje da li kvantitet preovladava nad kvalitetom i koliko su istraživanja
o genocidu u Srebrenici zasnovana na naučnim metodama, a koliko na proizvoljnoj interpre-
taciji historijskih događaja. U radu smo predstavili pregled velikog broja objavljenih radova,
uz poseban naglasak na detaljnijoj analizi radova historičara, kao i objavljenih historijskih
izvora.
Mnogi procesi pred nacionalnim i međunarodnim sudovima vođeni su protiv pojedinaca
osumnjičenih za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i zločin ge-
nocida počinjen u Srebrenici i oko nje u periodu od 10. do 19. jula 1995. godine. Detaljne
opise masovnih egzekucija, uz podatke o broju žrtava, forenzičke dokaze, masovne grobnice
primarnog, sekundarnog i tercijarnog karaktera, možemo pronaći u presudama izrečenim
u navedenim procesima. Značaj ovih presuda za historiografiju o genocidu u Srebrenici je
nemjerljiv. One predstavljaju važan historijski izvor i polaznu osnovu za svaka dalja istraži-
vanja. Dokumenti u posjedu ICTY-a koji su korišteni u navedenim procesima dostupni su u
elektronskoj bazi podataka Tribunala i također su jako značajni za historijsku nauku.
U presudama je data detaljna rekonstrukcija “devet dana pakla”, kako su sudije okarakterisale
period poslije pada Srebrenice. Pitanje zastupljenosti ranijih perioda u historiografiji, koje se
odnosi na vrlo dinamična zbivanja unutar Srebrenice tokom 1992, 1993. i 1994. godine, tako-
đer je bilo razmatrano u radu. U javnom diskursu o genocidu u Srebrenici potpuno dominiraju
134
Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Izda-
vaštvo, Monumenta Srebrenica: https://www.bastina.ba/index.php/izdavastvo/monumenta-srebrenica.
135
Šehić, 2016: 238-243.
136
Taljić, 2002; Suljagić, 2005; Dautbašić et al., 2008; Nuhanović, 2015; Rondić, 2015; Hasanović,
2016; Avdić, 2016.
137
Srebrenica Mapping Genocide: https://www.srebrenica-mappinggenocide.com/en/info/.
138
npr. v.: Samarah, 2005; Arhiv TK, 2018; Dizdar, 2018.
139
Bosna muslim – media, Dossier: Srebrenica genocide: https://bosnamuslimmedia.wordpress.
com/2011/07/10/dossier-srebrenica-genocide/.
54
teme iz jula 1995, na osnovu čega se može steći dojam da je zapostavljen period koji je pret-
hodio padu enklave. Ipak, nakon detaljne analize svega što je napisano o Srebrenici, došli
smo do zaključka da historiografija i objavljeni historijski izvori o spomenutim periodima
nimalo nisu oskudni u odnosu na naš prvobitni dojam. Okolnosti pod kojima su srpske snage
potpomognute JNA (kasnije Vojskom Jugoslavije) okupirale općine koje okružuju Srebrenicu
u proljeće 1992. godine, aprilsko-majska zbivanja u području Srebrenice i privremena oku-
pacija ovog područja, organizacija civilnih i vojnih struktura vlasti, rađanje “pokreta otpora”,
obnova lokalne vlasti, formiranje ratne bolnice, izbjeglice, granatiranje, zločini nad civilima
u zasjedama, ubistva od mina, operacije srpskih snaga uz učešće Užičkog korpusa, aviobom-
bardovanje enklave, vojne akcije poduzete od strane Oružanih snaga Subregije Srebrenica iz
enklave prema srpskim selima, bitke za hranu, preživljavanje, operacija Padobran, okolnosti
u kojima je formirana sigurna zona UN-a Srebrenica, teme su koje ne dominiraju toliko u
javnom diskursu u odnosu na 1995. godinu i pad enklave. Ipak, zastupljenost ovih tema u
historiografiji ne može se zanemariti kao što se to na prvi pogled čini.
U nastojanju da odgovorimo na pitanje koliko je prva presuda ICTY-a za genocid u Srebrenici
u predmetu Radislav Krstić (2001) utjecala na historiografiju, bavili smo se analizom publi-
kacija i objavljenih izvora za period prije i poslije izricanja navedene presude. Došli smo do
zaključka da poštovanje pitanja same pravne kvalifikacije zločina zavisi od volje pojedinca
i moralne odgovornosti istraživača u odnosu na sudski utvrđene činjenice. Termin genocid
često se svjesno izbjegavao. Umjesto njega korišteni su pojedini pravno nedefinisani termini
poput horora ili barbarskog zločina, kao i termini koji se mogu okvalifikovati kao zločini
protiv čovječnosti ili ratni zločini kao što je masovno ubistvo.
Krivnja i odgovornost za pad Srebrenice proganjala je Holandsku vladu, kao i pojedine stalne
članice Vijeća sigurnosti UN-a, koje su imale trupe na terenu te su, u tom pogledu, od strane
generalnog sekretara UN-a, Francuske parlamentarne misije i Holandskog instituta za ratnu
dokumentaciju provedena detaljna istraživanja na osnovu velikog broja primarnih izvora,
kao i obavljenih intervuja s glavnim sudionicima iz političkog života navedenih zemalja, te
predstavnicima UNPROFOR-a, UNPF-a i civilnih struktura u Ujedinjenim nacijama. Kao
rezultat navedenih istraživanja objavljeni su izvještaji o padu Srebrenice, u kojima se, na
nekoliko hiljada stranica teksta, detaljno obrazlaže kontekst zbivanja u Srebrenici, uz rekon-
strukciju pojedinih događaja koji se analiziraju iz sata u sat, ali na pitanje ko je odgovoran za
pad Srebrenice navedeni izvještaji nisu dali odgovor.
Pravnici, sociolozi, socijalni radnici, socijalni antropolozi, forenzičari, politolozi, književ-
nici i istraživači brojnih drugih naučnih i stručnih disciplina bave se pitanjem genocida u
Srebrenici. Evidentno je da su na listi istraživača o ovoj temi ponajmanje zastupljeni hi-
storičari koji, u iščekivanju odmaka vremenske distance, prepuštaju kormilo drugim nauč-
nim disciplinama da se bave ovim “osjetljivim” pitanjima. Premda u mnoštvu publikacija
o genocidu u Srebrenici dominira interdisciplinarni pristup, u ovom radu uglavnom smo se
fokusirali na analizu radova historičara, kao i na radove nehistoričara u kojima su, hronološ-
kim slijedom, zastupljeni bitni segmenti razmatranja pojedinih događaja u Srebrenici prije i
poslije genocida.
Postoje i historičari koji, s ciljem negiranja genocida u Srebrenici, svjesno zanemaruju glav-
ne principe historijske nauke i elementarno znanje koje je svaki student historije morao ste-
ći, primjenjujući selektivni pristup dokumentima i historijskim izvorima. Pri tomu, pojedini
historičari tendenciozno koriste samo izvore saznanja i literaturu koja im ide u prilog, dok
cijelu plejadu dokumenata koji bi na bilo koji način mogli diskreditovati pitanje postoja-
nja Republike Srpske vješto zaobilaze jer ti dokumenti nisu u skladu s njihovim unaprijed
55
postavljenim tezama. “Naručene” historije koje imaju za cilj Republiku Srpsku prikazati kao
jednu zemlju s višemilenijskim kontinuitetom i vrlo bogatim historijskim korijenima, ili pak
veličati lik i djelo ratnog zločinca generala Ratka Mladića, nastojale su pokazati kako su za
zločine u Srebrenici postojali razlozi koje pronalaze u “istorijskoj pozadini i mržnji”, te da su
oni bili rezultat “osvete”, uz ignorisanje činjenica utvrđenih u pravosnažnim presudama koje
su tretirale pitanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjenih u Srebrenici.
Ipak, u odnosu na vrlo neozbiljne i neutemeljene aktivnosti organizacija koje imaju za cilj
negirati genocid (Istorijski projekat Srebrenica i Institut za istraživanje srpskih stradanja u
XX veku), uz sramno vrijeđanje digniteta žrtava, ocijenili smo da historičari ovom pitanju
pristupaju znatno opreznije i mudrije.
Organizovani pokušaji stvaranja nove historiografije koja nije zasnovana na naučnim meto-
dama nesumnjivo ukazuju na vrlo zbunjujuće historijske narative, poput poricanja genocida
i sudski utvrđenih činjenica, koje historiografija ostavlja u naslijeđe novim generacijama.
Historiography and historical sources

on genocide in Srebrenica
Conclusion
There are numerous papers dealing with research of genocide in Srebrenica, as well as papers
dealing with denial of it. An insight into a number of publications related to these topics rais-
es the question of whether quantity prevails over quality and how much research on genocide
in Srebrenica is based on scientific methods and how much on the arbitrary interpretation of
historical events. This paper presents an overview of a large number of published works, with
particular emphasis on a more detailed analysis of the work of historians as well as published
historical sources.
Many trials before national and international courts have been conducted against individuals
charged with crimes against humanity and international law, including the crime of geno-
cide committed in and around Srebrenica from 10-19. July 1995. Detailed descriptions of
mass executions, with data on the number of victims, forensic evidence, mass graves of
primary, secondary and tertiary character, can be found in the verdicts rendered in the above-
mentioned court processes. The significance of these judgments for the historiography of the
Srebrenica genocide is immeasurable. They represent an important historical source and a
starting point for any further research. The documents in the possession of the ICTY, which
were used in the above processes, are available in the Tribunal’s electronic database and are
also very significant for historical science.
The verdicts gave a detailed reconstruction of the “nine days of hell,” as judges character-
ized the period after the fall of Srebrenica. The question of representation of earlier periods
in historiography, relating to very dynamic developments within Srebrenica during 1992,
1993 and 1994, is also discussed in the paper. Public discourse on the Srebrenica genocide is
completely dominated by topics from July 1995, which gives the impression that the period
preceding the fall of the enclave is neglected. However, after a detailed analysis of all that
56
has been written about Srebrenica, we have come to the conclusion that historiography and
published historical sources about the aforementioned periods are not at all scarce compared
to our original impression. Circumstances under which Serb forces, assisted by the JNA (later
the Yugoslav Army), occupied the municipalities surrounding Srebrenica in the spring of
1992, the April-May events in the Srebrenica area and the temporary occupation of the area,
the organization of civilian and military structures of government, the creation of a “resist-
ance movement”, reconstruction of local government, formation of a war hospital, refugees,
shelling, crimes against civilians through ambushes, mine killings, operations of Serb forces
with the participation of the Užice Corps, air bombing of the enclave, military actions un-
dertaken by the Armed Forces of the Srebrenica Subregion from the enclave towards Serb
villages, battles for food, survival, Operation Parachute, the circumstances in which the UN
Srebrenica Safe Zone was formed, are topics that do not dominate public discourse so much
as the year 1995 and the fall of the enclave. Nevertheless, the representation of these topics
in historiography cannot be ignored as it seems at first glance.
In an effort to answer the question of how much the first ICTY verdict on the Srebrenica
genocide in Radislav Krsic (2001) case influenced historiography, we analysed the publica-
tions and published sources for the period before and after the sentencing. We have come
to the conclusion that respect for the question of the legal qualification of a crime depends
on the will of an individual and the moral responsibility of the investigator in relation to the
facts established by the court. The term genocide has often been deliberately avoided, using
instead some legally cague terms, such as horror or barbaric crime, as well as terms that may
qualify as crimes against humanity or war crimes such as mass murder.
The blame and responsibility for the fall of Srebrenica haunted the Dutch government as
well as some of the permanent members of the UN Security Council who had troops on the
ground, and, in this regard, the UN Secretary-General, the French Parliamentary Mission
and the Dutch Institute of War Documentation conducted detailed research based on a large
number of primary sources as well as interviews with key political actors in these countries,
as well as with representatives of UNPROFOR, UNPF and civilian structures in the United
Nations. As a result of the aforementioned research, reports on the fall of Srebrenica were
published, explaining in several thousand pages the context of the events in Srebrenica, with
the reconstruction of certain events analysed hour-by-hour, but these reports did not provide
an answer to the question of who is responsible for the fall of Srebrenica.
Lawyers, sociologists, social workers, social anthropologists, forensic scientists, political
scientists, writers, and numerous other scientific and professional disciplines deal with the
Srebrenica genocide. It is evident that historians are least represented in the list of researchers
on this subject, who, in anticipation of the passage of time, leave the helm to other scien-
tific disciplines to deal with these “sensitive” issues. Although an interdisciplinary approach
dominates in the multitude of publications on the Srebrenica genocide, in this paper we have
focused mainly on the analysis of the works of historians, as well as the works of non-histori-
ans who, in chronological order, represent important segments of consideration of particular
events in Srebrenica prior to and after the genocide.
There are also historians who, with a view to denying the Srebrenica genocide, consciously
ignore the basic principles of historical science and the elementary knowledge that every
student of history has had to acquire, by applying a selective approach to documents and
historical sources. In doing so, some historians tend to use only sources of knowledge and
literature that supports their views, while a whole slew of documents that could in any way
discredit the question of the existence of Republika Srpska are skilfully avoided, because
57
those documents do not conform to their pre-set theses. The “commissioned” histories, which
aim to portray Republika Srpska as a country with multi-millennial continuity and very rich
historical roots, or glorify the character and deeds of war criminal General Ratko Mladic,
sought to show that there were reasons for the Srebenica crimes which they find in “histori-
cal background and hatred”, and that these were the result of “revenge”, while ignoring the
facts established in the final verdicts that addressed the issue of crimes against humanity and
international law committed in Srebrenica. However, in relation to the very frivolous and
unfounded activities of organizations that seek to deny genocide (the Srebrenica Historical
Project and the Institute for the Investigation of Serb Victims in the Twentieth Century), with
the shameful insults to the dignity of victims, we have estimated that historians approach this
issue much more cautiously and wisely.
Organized attempts to create new historiography that is not based on scientific methods un-
doubtedly point to very perplexing historical narratives, such as denial of genocide and court
established facts, which historiography leaves as legacy for generations to come.
Izvori i literatura
Izvori
Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (ICTY) (https://www.icty.org/)
ICTY (1996) Erdemović (IT-96-22), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Erdemović, Presu-
da, 29. novembar 1996. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/erdemovic/tjug/en/erd-
tsj961129e.pdf.
ICTY (1997) Erdemović (IT-96-22), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 7. oktobar 1997.
Dostupno na: https://icty.org/x/cases/erdemovic/acjug/en/erd-aj971007e.pdf.
ICTY (1998) Erdemović (IT-96-22), Druga presuda o kazni, 5. mart 1998. Dostupno na:
https://icty.org/x/cases/erdemovic/tjug/en/erd-tsj980305e.pdf.
ICTY (2001) Krstić (IT-98-33-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Krstić, Presuda, 2.
august 2001. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/krstic/tjug/en/krs-tj010802e.pdf.
ICTY (2003a) Obrenović (IT-02-60/2), Pred pretresnim vijećem I, Sekcija A, Tužilac vs
Obrenović, Presuda, 10. decembar 2003. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/obrenovic/
tjug/en/obr-sj031210e.pdf.
ICTY (2003b) Nikolić, Momir (IT-02-60/1), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Nikolić,
Presuda, 2. decembar 2003. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/nikolic/tjug/en/
mnik-sj031202-e.pdf.
ICTY (2004a) Krstić (IT-98-33-T), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 19. april 2004. Dostup-
no na: https://www.icty.org/x/cases/krstic/acjug/en/krs-aj040419e.pdf.
ICTY (2004b) Milošević, Slobodan (IT-02-54-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Slo-
bodan Milošević, Odluka po prijedlogu za donošenje oslobađajuće presude, 16. juni
2004, Dispozitiv, C. Bosna. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/slobodan_milo-
sevic/tdec/bcs/040614.pdf.
ICTY (2004c) Deronjic (IT-02-61-S), Pred pretresnim vijećem II, Tužilac vs Miroslav
Deronjić, Presuda o kazni, 30. mart 2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/
deronjic/tjug/bcs/040330.pdf.
ICTY (2004d) Deronjić (IT-02-61), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Deronjić, Presuda,
30. mart 2004, Saopštenje za javnost. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/deron-
jic/tjug/bcs/040330bcs_summary.pdf.
58
ICTY (2005a) Deronjić (IT-02-61), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 20. juli 2005. Dostupno
na: https://www.icty.org/x/cases/deronjic/acjug/en/der-aj050720.pdf.
ICTY (2005b) Blagojević & Jokić (IT-02-60); Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Blagojević
i dr., Presuda, 17. januar 2005. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/blagojevic_jokic/
tjug/en/bla-050117e.pdf.
ICTY (2006a) Nikolić, Momir (IT-02-60/1), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 8. mart 2006.
Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/nikolic/acjug/en/nik-aj060308-e.pdf.
ICTY (2006b) Oric (IT-03-68-T), Pred pretresnim vijećem II, Tužilac vs Orić, Presuda; 30.
juni 2006. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/oric/tjug/en/ori-jud060630e.pdf.
ICTY (2007) Blagojević & Jokić (IT-02-60); Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Blagojević
i dr., Presuda, 17. januar 2005; Pred žalbenim vijećem, Presuda, 9. maj 2007. Dostupno
na: https://icty.org/x/cases/blagojevic_jokic/acjug/en/blajok-jud070509.pdf.
ICTY (2008) Oric (IT-03-68-T), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 3. juli 2008. Dostupno na:
https://www.icty.org/x/cases/oric/acjug/en/080703.pdf.
ICTY (2010) Popović et al. (IT-05-88), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Popović
i dr., Presuda, 10. juna 2010. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/popovic/tjug/
en/100610judgement.pdf.
ICTY (2012) Tolimir (IT-05-88/2), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Tolimir, Presuda, 12.
decembar 2012. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/tolimir/tjug/en/121212.pdf.
ICTY (2013) Stanišić & Simatović (IT-03-69-T), Pred pretresnim vijećem I, Tužilac vs
Stanišić i Simatović, Tom I, 30. maj 2013. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/
stanisic_simatovic/tjug/en/130530_judgement_p1.pdf.
ICTY (2015a) Stanišić & Simatović (IT-03-69-T), Pred žalbenim vijećem, 9. decembar 2015.
Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/stanisic_simatovic/acjug/en/151209-judge-
ment.pdf.
ICTY (2015b) Tolimir (IT-05-88/2), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 8. april 2015. Dostup-
no na: https://www.icty.org/x/cases/tolimir/acjug/en/150408_judgement.pdf.
ICTY (2015c) Popović et al. (IT-05-88), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 30. januara 2015.
Dostupno na: https://icty.org/x/cases/popovic/acjug/en/150130_judgement.pdf.
ICTY (2016) Karadžić (IT-95-5/18-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Karadžić, Javna
redigovana verzija presude od 24. 3. 2016, Tom IV od IV. Dostupno na: https://www.icty.
org/en/case/karadzic.
ICTY (2017) Mladić (IT-09-92), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Mladić, Presuda, 22.
novembar 2017. Dostupno na: https://www.icty.org/en/case/mladic.
Smith, R. (2007) Transcript of testimony of General Sir Rupert Smith in Prosecutor v. Popo-
vic et al., Case No. IT-05-88-T, 5 to 9 November 2007 (English, 358 Pages). Dostupno
na: https://www.icty.org/case/popovic/27.
Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove (https://www.irmct.org/bcs)

Agius, C. (2019) Predsjednik Agius izvijestio Savjet bezbjednosti UN-a o napretku u radu
mehanizma, UN, Međunarodni rezidualni Mehanizam za krivične sudove, 11. 12. 2019.
Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/novosti/19-12-17-predsjednik-agius-izvijestio-
savjet-bezbjednosti-un-o-napretku-u-radu-mehanizma. (20. 1. 2020).
IRMCT (2017a) Mladić, Ratko (MICT-13-56), Status predmeta: Žalbeni postupak (u toku).
Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-13-56.
59
IRMCT (2017b) Stanišić i Simatović (MICT-15-96), Status predmeta: pretresni postupak.

Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-15-96.
IRMCT (2019) Karadžić, Radovan (MICT-13-55), Status predmeta: Okončan. Dostupno na:
https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-13-55.
Sud Bosne i Hercegovine (http://www.sudbih.gov.ba/)

Pravosnažno okončani predmeti:
Sud BiH (2008a) X-KRŽ-06/180-1, Presuda, Predmet protiv optuženog Todorović Vase, 22.
10. 2008. godine.
Sud BiH (2009a) S1 1 K 014263 13 Krž (X-KRŽ-05/24), Drugostepena presuda, Tužilaštvo
Bosne i Hercegovine protiv Stupar Miloša i dr., 9. 9. 2009. godine.
Sud BiH (2009b) S1 1 K 014264 13 Krž (X-KRŽ-05/24-1), Drugostepena presuda, Tužilaštvo
Bosne i Hercegovine protiv Mitrović Petra, 7. 9. 2009. godine.
Sud BiH (2009c) X-KRŽ-06/236, Presuda, Predmet protiv Zdravka Božića i dr., 5. 10. 2009.
Sud BiH (2012a) 1 1 K 006124 11 Kžk - (X-Krž-06/180-2), Drugostepena presuda, Tužilaštvo
Bosne i Hercegovine u predmetu protiv optuženih Radomira Vukovića i Zorana Tomića,
25. 1. 2012. godine.
Sud BiH (2013a) S1 1 K 003372 12 Krž 13 (veza X-KR-10/893-1), Drugostepena presuda,
Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv optuženih Franca Kosa, Stanka Kojića, Vlastimira
Golijana i Zorana Goronje, 15. 2. 2013. godine.
Sud BiH (2013b) S1 1 K 003417 12 Krž 12, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva
Bosne i Hercegovine protiv Duška Jevića, Mendeljeva Đurića, Gorana Markovića i Neđe
Ikonića, 20. 5. 2013. godine.
Sud BiH (2014) S1 1 K 003442 14 Kžk 2 - X-KR-06/180-3, Drugostepena presuda, Predmet
Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv optuženog Željka Ivanovića, 18. 6. 2014. godine.
Sud BiH (2015a) S1 1 K 017791 14 Krž (veza X-KRŽ-07/386), Presuda, Predmet Tužilaštva
Bosne i Hercegovine protiv Milorada Trbića, 19. 1. 2015.
Sud BiH (2016a) S1 1 K 017133 14 Krž, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštvo Bosne i
Hercegovine protiv optuženog Srećka Boškovića, 25. 1. 2016. godine.
Sud BiH (2017) S1 1 K 010315 17 Kžk, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštvo Bosne i
Hercegovine protiv optuženih Ostoje Stanišića i Marka Miloševića, 5. 12. 2017. godine
Sud BiH (2018a) S1 1 K 014977 15 Kri, Prvostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i
Hercegovine protiv Nasera Orića i Sabahudina Muhića, 9. 10. 2017, Drugostepena presu-
da, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Nasera Orića i Sabahudina Muhića,
30. 11. 2018. godine.
Sud BiH (2019a) S1 1 K 020519 19 Krž Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i
Hercegovine protiv Smajlović Suad i dr., 10. 9. 2019. godine.
Sud BiH (2019b) S1 1 K 023242 19 Krž, Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne i Herce-
govine protiv Cvetković Saše, 7. 10. 2019. godine
Postupci u toku:
Sud BiH (2015b) S1 1 K 017057 14 KrI - Josipović Miodrag i dr. Dostupno na: http://www.
sudbih.gov.ba/predmet/3333/show.
Sud BiH (2016b) S1 1 K 020200 15 Kri - Aćimović Srećko. Dostupno na: http://www.sudbih.
gov.ba/predmet/3513/show.
60
Sud BiH (2018b) S1 1 K 029228 18 Kri - Garić Rade. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.
ba/predmet/3888/show.
Sud BiH (2018c) S1 1 K 027404 18 Kri - Kosorić Mile i dr. Dostupno na: http://www.sudbih.
Lica optužena za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjena na

području Srebrenice u julu 1995. nedostupna pravosudnim organima RBiH:
Sud BiH (2008b) S1 1 K 002827 08 Kro (X-KR-07/439) - Gavrić Milisav. Dostupno na:
http://www.sudbih.gov.ba/predmet/2547/show.
Sud BiH (2008c) S1 1 K 028563 18 Kro - Stojišić Borislav i dr. Dostupno na: http://www.
Sud BiH (2012b) S1 1 K 010287 12 Kro - Milidragović Nedeljko i dr. Dostupno na: http://
www.sudbih.gov.ba/predmet/2990/show.
Sud BiH (2018d) S1 1 K 027292 18 Kri - Kovač Tomislav. Dostupno na: http://www.sudbih.
Sud BiH (2018e) S1 1 K 024995 17 Kro - Stevanović Bogdan. Dostupno na: http://www.
Predmeti prebačeni na Okružni sud u Bijeljini:
Sud BiH (2012c) S1 1 K 0010091 12 Kro - Radojković Dejan. Dostupno na: http://www.
Sud BiH (2015c) S1 1 K 017958 15 KrI - Milovanović Radosav. Dostupno na: http://www.
Oslobođeni optužbi za genocid:

Sud BiH (2008d) X-KR-08/552 - Tomić Zoran. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/
predmet/2554/show.
Sud BiH (2008e) S1 1 K 007949 18 Krž - Sarić Goran, Drugostepena presuda, Predmet
Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv optuženog Gorana Sarića, 26. 10. 2018. godine.
Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3129/show.
Sud BiH (2010) X-KRŽ-05/24-3 - Stupar Miloš, Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne
i Hercegovine protiv Miloša Stupara, 28. 4. 2010. godine. Dostupno na: http://www.
Sud BiH (2013c) S1 1 K 003379 12 Kžk - Pelemiš Momir i dr., Drugostepena presuda,
Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Momira Pelemiša, 13. 6. 2013. godine.
Sud BiH (2016c) S1 1 K 013789 15 Krž - Cvetković Aleksandar, Drugostepena presuda,
Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv Aleksandra Cvetkovića, 3. 3. 2016. godine.
European Court of Human Rights (Court européenne des droits de l’homme)

ECHR (2013) Treći odjel, Presuda, Zahtjev br. 65542/12, Udruženje “Majke Srebrenice” i
drugi protiv Nizozemske.
61
ECHR (2016) Dismissal of claim that Netherlands peacekeepers should have been proces-
cuted for their conduct at Srebrenica; Mustafić-Mujić & Nuhanović v. the Netherlands
(application no. 49073/15, Press Release, ECHR 299 (2016), 22.09.2016.
Fond za humanitarno pravo (http://www.hlc-rdc.org/)

FHP (2016a) Republika Srbija, Viši sud u Beogradu, Odeljenje za ratne zločine, Spk. Po. 2,
br. 1/2016, 27. 1. 2016, Beograd, Presuda, prihvatanje sporazuma o priznanju krivičnog
dela zaključak između Tužilaštva za ratne zločine i optuženog Gojković Brane, Fond za
humanitarno pravo, Predmet: Srebrenica-Branjevo (opt. Brano Gojković). Dostupno na:
http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2016/10/Spk_Po2_1-16_opt_Gojkovic_Bra-
no.pdf.
FHP (2016b) Škorpioni: Slobodan Medić, Branislav Medić, Pero Petrašević i Aleksandar
Medić, Transkripti, Republika Srbija, Tužilaštvo za ratne zločine, KTO. br. 2/15, 21. 1.
2016, Beograd, Optužnica protiv Milidragović Nedeljka i dr. Dostupno na: http://www.
hlc-rdc.org/Transkripti/skorpioni_1.html.
Ostali izvori:
Arhiv Tuzlanskog kantona, Postavka izložbe o Srebrenici u Arhivu Tuzlanskog kantona, 10.
Juli 2018: http://www.arhivtk.ba/.
Centar za mir, nenasilje i ljudska prava – Osijek, Zločin u Godinjskim Barama, Županijski
sud u Osijeku: https://www.centar-za-mir.hr/sudenja-za-ratne-zlocine-2015/zlocin-u-
godinjskoj-bari-1995-godine-opt-milorad-momic/.
Documenta, Centar za suočavanje s prošlošću, Zagreb: https://www.documenta.hr/hr/na-
slovnica.html.
Evénements de Srebrenica 1995, (11 décembre 2001): http://www.assemblee-nationale.fr/11/
dossiers/srebrenica.asp.
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji: https://www.helsinki.org.rs/serbian/tpsrebrenica.
html; https://www.helsinki.org.rs/serbian/tpgenocid.html.
Institut za istraživanje srpskih stradanja u XX veku: http://www.serb-victims.org/.
Interaktivni narativ o Srebrenici: http://srebrenica.sense-agency.com/bs/.
Istorijski projekat Srebrenica: http://srebrenica-project.org/.
Memorijalni centar Potočari: https://www.srebrenicamemorial.org/bs/home.
NIOD, Srebrenica Report: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report
NIOD (2002a) Srebrenica Report. Press release, NIOD, The Hague, 10 April 2002. Dostupno
na: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report/press-release.
Rezolucije Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija. Dostupno na: https://www.un.org/security-
council/content/resolutions-0.
Srebrenica Mapping Genocide, FAMA Team, Suada Kapić (team leader), Vildana
Selimbegović (editor): https://www.srebrenica-mappinggenocide.com/en/info/.
Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kan-
tona, Izdavaštvo, Monumenta Srebrenica: https://www.bastina.ba/index.php/izdavastvo/
monumenta-srebrenica.
Zločin u Trnovu i Boboti, Analiza kaznenog postupka protiv ppt. Slobodana Davidovića,
pripadnika Škorpiona: https://www.documenta.hr/assets/files/Sudjenja/Analiza_sudjen-
ja_opt_Davidovica.pdf.
62
Elektronski mediji – štampa

AA (2019) Obilježena 16. godišnjica otvaranja Memorijalnog centra Srebrenica – Potočari,
Federalna.ba, 20. 9. 2019. Dostupno na: http://www.federalna.ba/bhs/vijest/288171/do-
sada-ukopane-6643-zrtve-genocida.
Arhiv TK (2018) Postavka izložbe o Srebrenici u Arhivu TK, Arhiv TK, 10. 7. 2018. Dostup-
no na: http://www.arhivtk.ba/?p=2816.
Balkanska istraživačka mreža u Bosni i Hercegovini (BIRN BiH), justice-report: http://de-
tektor.ba/.
Bosna muslim – media. Multimedijalni sadržaji vezani za Bosnu, Islam i Muslimane. Dossi-
er: Srebrenica genocide: https://bosnamuslimmedia.wordpress.com/2011/07/10/dossier-
srebrenica-genocide/.
Brkanić, Dž. (2015) Pogrešna primjena zakona, Justice report, 9. jun 2015. Dostupno na:
https://www.justice-report.com/bh/sadr%C5%BEaj-%C4%8Dlanci/pogre%C5%A1na-
primjena-zakona.
Dani, 2001.
Dizdar, J. (2018) Mersad Berber o ciklusu “Velika alegorija o Srebrenici”, Oslobođenje, 15.
7. 2018. Dostupno na: https://www.oslobodjenje.ba/o2/kultura/izlozbe/mersad-berber-o-
ciklusu-velika-alegorija-o-srebrenici-378217.
Dnevni avaz, 2015.
Meirik, K. (2005) Ponovo o spornom izvještaju, Institute for war & peace reporting, 9. 11.
2005. Dostupno na: https://iwpr.net/sr/global-voices/ponovo-o-spornom-izvjestaju.
Jahić, A. (2015) Najviše oslobođenih za genocid u Srebrenici, Justice report, 16. juni 2015.
Dostupno na: https://www.justice-report.com/bh/sadr%C5%BEaj-%C4%8Dlanci/
najvi%C5%A1e-oslobo%C4%91enih-za-genocid-u-srebrenici
Oslobođenje, 2018.
Sabljaković, Dž. (Sense) (2001) Francuska: Izvještaj Srebrenica, Dani 235, 7. decembar
2001. Dostupno na: https://www.bhdani.ba/portal/arhiva-67-281/235/t23509.shtml.
Vele, F. et al. (ur.), Pamtiš li Srebrenicu? Srebrenica 1995/2015. Dnevni avaz, Specijal, 11.
Juli 2015.
VoA (2002) Nizozemska vlada podnijela ostavku zbog Srebrenice (16/4/02) – 2002-
04-16, Voice of America, 16. 4. 2002. Dostupno na: https://ba.voanews.com/a/a-
37-a-2002-04-16-5-1-85894357/1155145.html.
Objavljeni izvori
Annan, K. (1999) The Fall od Srebrenica, Report of the Secretary-General pursuant to Gen-
eral Assembly resolution 53/55, UN, General Assembly, 15 November 1999. Dostupno
na: https://undocs.org/A/54/549.
Arria, D. E. (2011) Genocid u kontinuitetu: svjedočenje ambasadora Arrie, Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
Binet, L. et al. (ur.) (2015) MSF and Srebrenica 1993–2003, Medecins Sans Frontieres, MSF
SPEAKS OUT.
Biserko, S. (ur.) (2005) Srebrenica od poricanja do priznanja, Biblioteka Svedočanstva 22,
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd
Butler, R. (2005) Iskaz o vojnim događajima u Srebrenici, 1. novembar 2002 – Operacija
“Krivaja 95”, u: Biserko, S. (ur.), Srebrenica od poricanja do priznanja (198-355), Bibli-
oteka Svedočanstva 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.
63
Čekić, S. et al. (ur.) (1999) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Re-
publiku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995. Dokumenti i svjedočenja I, Edicija Srebrenica
1995, Knj. 2, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodno prava,
Sarajevo.
HRW (1995) The Fall of Srebrenica and the Failure of UN Peacekeeping Bosnia and Herze-
govina, Human Rights Watch 7 (13), October 1995.
Izvještaj generalnog sekretara UN-a (2000) Izvještaj generalnog sekretara UN-a o padu Sre-
brenice, 1999, u: Čekić, S., Kreso, M. i Macić, B. (ur.), Genocid u Srebrenici, “sigurnoj
zoni” Ujedinjenih nacija, jula 1995 (15-274), Edicija Srebrenica 1995, knj. 3, Institut za
Karić, R. et al. (2008), Presuda Međunarodnog suda pravde: Bosna i Hercegovina protiv
Srbije i Crne Gore, 26. februar 2007, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Karić, R. et al. (red.) (1996) Ratni zločin na tuzlanskom okrugu (1992–1995), Drugo dopun-
jeno izdanje, Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, Tuzla.
Kreso, M. (ur.) (2007) Miloševiću dokazan genocid u Bosni: Međupresuda Haškog tribu-
nala od 16. juna 2004., Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Mazowiecki, T. (2007) Izvještaji 1992–1995, Univerzitet u Tuzli – Istraživačko-
dokumentacioni centar, Tuzla – Sarajevo.
Nicić, J. (prir.) (2005) Presude: Srebrenica, Haški Tribunal VIII, Edicija: Dokumenta,
Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (Hag), Fond za humanitarno pravo,
Beograd. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2012/06/10-Has.-
trib.-VIII-presude.pdf.
Subašić-Galijatović, S. i Omerović, E. (ur.) (2010) Optužnice protiv Radovana Karadžića i
Ratka Mladića, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava,
Sarajevo.
Tepić, I. (ur.) (1995), Rezolucije Vijeća sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini: od rezolucije
713 od 25.09.ʻ91 do rezolucije 1004 od 12.07.ʻ95, Uprava za politička pitanja ARBiH,
Sarajevo.
Trifunovic, D. (2002) Report about case Srebrenica (the first part), Documentation Centre of
Republic of Srpska – Bureau of Government of RS for Relation With Icty, Banja Luka.
Wind, O. van der (1995) Izvještaj zasnovan na saslušanjima u vezi sa Srebrenicom, 4. okto-
bar 1995. Izvještač: O. van der Wind, brigadni general, Assen.
Zločinci i žrtve (1995) Zločinci i žrtve. O ratnim zločinima počinjenim u Tuzlansko-podrin-
jskom kraju ratnih godina 1992/94, Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima,
Živinice.
Žene Srebrenice (1998) Samrtno srebreničko ljeto ʻ95: svjedočanstvo o stradanju Srebrenice
i naroda Podrinja, Udruženje građana “Žene Srebrenice”, Tuzla.
Literatura
Antić, Č. i Kecmanović, N. (2016) Istorija Republike Srpske, Nedeljnik – Službeni glasnik
Republike Srpske, Beograd – Banja Luka.
Arnaut-Haseljić, M., Subašić-Galijatović, S. i Hajrić-Čaušević, A. (2016) Genocid nad
Bošnjacima Podrinja, u: Bečirović, F. i Džananović, M. (ur.), Srebrenica 1995–2015:
evaluacija naslijeđa i dugoročnih posljedica genocida. Zbornik radova sa Međunarodne
64
naučne konferencije održane 9–11. jula 2015. godine, Sarajevo – Tuzla – Srebrenica
(Potočari) (48-98), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Avdić, Dž. (2016) Moj osmijeh je moja osveta, Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
Bečirović, F. i Džananović, M. (ur.) (2016) Srebrenica 1995–2015: evaluacija naslijeđa i
dugoročnih posljedica genocida. Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije
održane 9–11. jula 2015. godine, Sarajevo – Tuzla – Srebrenica (Potočari), Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo.
Bećirević, E. (2009) Na Drini genocid. Istraživanje organiziranog zločina u istočnoj Bosni,
Buybook, Sarajevo.
Bilt, K. (1999) Zadatak mir, Radio B92, Beograd.
Bougarel, X. (2012) Chapter 6, Reopening the Wounds? The Parliament of Bosnia-Herze-
govina and the Question of Bosniak Responsability, u: Delpla, I., Bougarel, X. i Four-
nel, J.-L. (ur.) Investigating Srebrenica: Institutions, Facts, Responsibilities (104-130),
Berghahn Books, New York – Oxford.
Brana, P. (2012) Reassessing the French Parliamentary Fact-finding Mission on Srebrenica
(2001), u: Delpla, I., Bougarel, X. i Fournel, J.-L. (ur.) Investigating Srebrenica: Institu-
tions, Facts, Responsibilities (56-66), Berghahn Books, New York – Oxford.
Bulić, I. (2011) Praksa Suda i Tužiteljstva BiH u procesuiranju genocida u sigurnoj zoni UN
– Srebrenica 1995. godine, u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice
presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferen-
cije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (384-455), Institut za
Chollet, D. (2007) Tajna povijest Daytona: Američka diplomacija i mirovni proces u Bosni i
Hercegovini 1995, Golden marketing – Tehnička knjiga, Zagreb.
CIA (2002) Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995,
Volume I and Map Case, Central Intelligence Agency, Office of Russian and European
Analysis, Washington DC.
Čekić, S. (2011) Praksa Međunarodnog suda pravde – pravna ili politička? – Predmet: Bosna
i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Herce-
govini, posljedice presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne
naučne konferencije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (55-
138), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
Čekić, S. (2012) Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini, Univerzitet: Institut za
Čekić, S. (ur.) (1998) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Repub-
liku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995. Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa,
održanog u Sarajevu, 12. jula 1997 / Međunarodni naučni skup Zločini nad Bošnjacima
u Srebrenici za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995, Edicija
Srebrenica 1995, Knj. 1, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava, Sarajevo.
Čekić, S., Arnaut-Haseljić, M. i Macić, B. (2010), Masovne grobnice u Bosni i Hercego-
vini – sigurna zona Ujedinjenih nacija Srebrenica, Institut za istraživanje zločina protiv
65
Dautbašić, N. et. al. (2008) Prekinuto djetinjstvo, Institut za istraživanje zločina protiv
De Jonge, H. (1997) Kako je pala Srebrenica, u: Čekić, S. (ur.), Genocid u Bosni i Hercego-
vini 1991–1995. Zbornik radova Međunarodnog kongresa za dokumentaciju genocida u
Bosni i Hercegovini 1991–1995, održanog u Bonu od 31. avgusta do 4. septembra 1995.
godine (330-346), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog pra-
va – Gesellchatf für bedrohte Völker – International – Human Rights Group for Bosniak,
Sarajevo – Göttingen – Kuala Lumpur.
Delić, R. (2007) Armija Republike Bosne i Hercegovine, Nastanak, razvoj i odbrana zemlje,
Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.
Delpla, I., Bougarel, X. i Fournel, J.-L. (ur.) (2012) Investigating Srebrenica: Institutions,
Facts, Responsibilities, Berghahn Books, New York – Oxford.
Dimitrijević, B. (2019) General Mladić i Vojska Republike Srpske, Satena mundi. Institut za
savremenu istoriju, Beograd.
Donia, J. R. (2012) Historija i sud: Uloga historije na Haškom tribunalu, Historijska traganja
9, Sarajevo, 161-169. Institut za istoriju.
Faber, J. M. (2002) Srebrenica, Genocid koji nije bio spriječen, Međucrkveni mirovni savjet,
Den Hag.
Filipović, V. (2015) Ispod plavih šljemova – Motivi država za sudjelovanjem u misiji UN-
PROFOR-a 1992–1995, Plejada – University Press – Magistrat izdanja, Zagreb – Sara-
jevo.
Ghali, B. B. (1999) Unvanquished, AU.S. – U.N., SAGA, I. B. Tauris Publishers, London –
New York.
Gibs, D. (2010) Humanitarno razaranje Jugoslavije, Izdavačka knjižarnica Zorana
Stojanovića, Sremski Karlovci – Novi Sad.
Gurda, V. (2015) Procesuiranje genocida u Bosni i Hercegovini pred međunarodnim,
domaćim i inostranim sudovima, u: Đozić, A. (ur.), Monumenta Srebrenica: Istraživanja,
dokumenti, svjedočanstva, knj. 4, Srebrenica kroz minula stoljeća (32-68), JU Zavod za
zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla
– Srebrenica.
Harfo-graf (2007) Ujedinjeni narodi na srebreničkom stubu srama: 104 svjedočenja o ulozi
UN-a u genocidu nad stanovništvom “Zaštićene zone Srebrenice”, Harfo-graf, Tuzla.
Hartmann, F. (2015) Krv realpolitike: Afera Srebrenica, Buybook, Sarajevo.
Hasanović, H. (2016) Surviving Srebrenica, The Lumphanan Press, Glasgow.
Hoare, M. A. (2017) Bosnia and Herzegovina: genocide, justice and denial, Centar za nap-
redne studije, Sarajevo.
Hodge, C. (2007) Velika Britanija i Balkan od 1991. do danas, Detecta, Zagreb.
Holbrooke, R. (1998) Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo.
Honig, J. W. i Both, N. (1997) Srebrenica hronika ratnog zločina, Ljiljan, Sarajevo.
Ibišević, B. (1999) Srebrenica (1987–1992), Autor, Amsterdam.
Ibišević, B. (2007) Nizozemski institut za ratnu dokumentaciju (NIOD), G. Duijzings, His-
torija i podsjećanje u istočnoj Bosni, Pozadina pada Srebrenice, (ili, kako iskriviti his-
torijske činjenice i opravdati najveći zločin u Evropi, poslje završetka Drugog svjetskog
rata), Naša Bosna, List građana Bosne i Hercegovine u Holandiji 10, Gouda, 11. juli
2007, 6-23. Dostupno na: https://platformbih.nl/Nasa%20Bosna/Nasa%20Bosna%2010.
pdf (7. 8. 2019).
66
Ivanišević, M. (1994) Hronika našeg groblja ili slovo o stradanju srpskog naroda Bratunca,
Milića, Skelana i Srebrenice, Komitet za prikupljanje podataka o izvršenim zločinima
protiv čovečnosti i međunarodnog prava, Beograd – Bratunac, 1994. Dostupno na: htt-
ps://www.zapadnisrbi.com/images/PDF/Milivoje-Ivanisevic-Hronika-naseg-groblja.pdf.
Kamberović, H. (2012) Historiografija u Bosni i Hercegovini u službi politike, Srednja Eu-
ropa, Zagreb.
Karčić, H. (2015) Genocid nad Bošnjacima i njemačko pravosuđe: univerzalna jurisdikcija
za genocid, Godišnjak BZK Preporod XV, Sarajevo, 59-65.
Karganović, S. (ur.) (2011) Komisija Vlade Republike Srpske i njen izvještaj 2004. godine.
Kobne posledice političke neodgovornosti, Fond “Istorijski projekat Srebrenica”, Holan-
dija, Beograd.
Karganović, S. i Škrbić, R. (2018) Kobne posledice političke neodgovornosti: Komisija
Vlade Republike Srpske i njen izveštaj 2004. godine, Filip Višnjić, Beograd.
Karović-Babić, M. (2015) prikaz knjige: Nettelfield, Lara J. i Wagner, Sarah E. Srebrenica
nakon genocida, Prilozi 44, Sarajevo, 238-241. Institut za istoriju.
Karremans, Thom (1998) Srebrenica, who cares? Een puzzel van de werkelijkheid, 1. izd.,
Arko, Nieuwegein, Nederlands.
Kreso, M. (ur.) (2011) Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice presude Međunarodnog
suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferencije održane 10. i 11. jula
2009. godine u Potočarima (Srebrenica), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti
i međunarodnog prava, Sarajevo.
Leydesdorff, S. (2009) Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena Srebrenice, Rabic, Sarajevo.
Mastalić-Košuta, Z. (2011) Genocid nad djecom u Srebrenici – sigurnoj zoni UN-a jula
1995. godine, u: u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice presude
Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferencije održane
10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (1033-1060), Institut za istraživanje
zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
Mašić, N. (1996) Istina o Bratuncu – agresija, genocid i oslobodilačka borba 1992–1995,
Općina Bratunac sa privremenim sjedištem u Tuzli, Tuzla.
Mašić, N. (1999) Srebrenica: agresija, otpor, izdaja, genocid, Općina, Srebrenica.
Mihrović, A., Salihović, Z. i Kržalić, A. (prir.) (2002) Žrtve srebreničke apokalipse, Organi-
zacija demobilisanih boraca Općine Srebrenica, Tuzla.
Nettelfield, L. J. i Wagner, S. E. (2015) Srebrenica nakon genocida, Institut za istoriju, Sa-
rajevo.
NIOD (2002b) Srebrenica. Reconstruction, background, consequences and analyses of the
fall of ʻsafeʼ area, Netherlands Institute for the war documentation (NIOD).
Nuhanović, H. (2005) Pod zastavom UN-a (međunarodna zajednica i zločin u Srebrenici),
BKZ Preporod, Sarajevo.
Nuhanović, H. (2015) Zbijeg. Put u Srebrenicu, Centar za napredne studije, Sarajevo.
Omerčić, E. (2010) prikaz knjige: Leydesdorff Selma, Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena
Srebrenice, Sarajevo: Rabic 2009, Znakovi vremena 13 (48/49), Sarajevo, ljeto–jesen
2010, 337-339.
Omerović, E. (2009) Namjera za genocid u Bosni i Hercegovini, Korak 17, 29-52.
Orić, N. i Taljić, I. (1995) Srebrenica svjedoči i optužuje: genocid nad Bošnjacima u istočnoj
Bosni (srednje Podrinje), april 1992 – septembar 1994, Općina, Srebrenica.
Pargan, M. (2005) Srebrenica – dokumenti o genocidu, St. Louis, Missouri.
67
Rohde, D. S. (1998) Endgame: the betrayal and fall of Srebrenica, Europeʼs worst massacre
since World War II, Westview press, Boulder.
Rondić, A. (2015) Živjeti Srebrenicu, Fondacija Heinrich Böll, Sarajevo.
Samarah, T. (2005) Srebrenica (fotografije), Synopsis, Sarajevo – Zagreb.
Simon, A. (2005) UN-Schutzzonen – Ein Schutzinstrument fȕr verfolgte Personen?, Spring-
er-Verlag, Berlin – Heidelberg.
Simon, A. i Vandenberghe, B. (2001) Der Fall der UN “Safe Area” Srebrenica und die
Rolle des niederländischen Bataillons Dutchbat – Eine Zusammenfassung der nied-
erländischen Untersuchungen, ZaöRV 61, 681-698. Max-Planck-Institut für aus-
ländisches öftentliches Recht und Völkerrecht. Dostupno na: https://www.zaoerv.
de/61_2001/61_2001_1_b_681_698.pdf.
Smith, R. (2005) Utility of force: The Art of War in the Modern World, Allen Lane, Penguin
Books, London.
Suljagić, E. (2005) Razglednica iz groba, Durieux, Zagreb.
Šadinlija, M. (2018) Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih operacija
u Bosni i Hercegovini: 1992–1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo.
Šehić, Z. (2016) Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva, Radovi: His-
torija, historija umjetnosti, arheologija 4 (1), Sarajevo, 199-247.
Tabo, E. (2009) Rat u brojkama: Demografski gubici na teritoriji bivše Jugoslavije od 1991.
do 1999, Helsinški odbor za ljudska prava, Beograd.
Taljić, I. (2002) Roman o Srebrenici, Ministarstvo kulture i sporta, Sarajevo.
Tokača, M. (2012) Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995
/ The Bosnian book off the dead: human losses in Bosnia and Herzegovina 1991–1995,
Istraživačko dokumentacioni centar, Sarajevo.
Topić, T. (2005) Teret zločina. Zastrašujuća srebrenička istina, u: Biserko, S. (ur.), Srebrenica
od poricanja do priznanja (769-783), Biblioteka Svedočanstva 22, Helsinški odbor za
ljudska prava u Srbiji, Beograd.
Tuzlak, Dž. (2015) Srebrenica – sjećanje za budućnost: bibliografija, Bosniaca 20, 45-64.
Dostupno na: http://bosniaca.nub.ba/index.php/bosniaca/article/view/6/6.
Žanić, I. (2016) Dosije: Šljivovica i Mitrovo Polje, Fond za humanitarno pravo, Beograd.
68
DOI: 10.5644/PI2020.186.16
Rat u Mostaru (1992–1995) na stranicama bosanskohercegovačke

i uže regionalne historiografije u periodu
od 2001. do 2017. godine
Zilha Mastalić Košuta
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava
zilha.mastalic@gmail.com
Sažetak: U radu prikazujemo stanje bosanskohercegovačke i uže regionalne (hrvatske i srp-

ske) historiografije u periodu od 2001. do 2017. godine na temu ratnih događaja u Mostaru
1992–1995. Analizom objavljene literature u tom periodu pratimo stanje i kvalitet objavlje-
nih radova te nastojimo sagledati njihovu objektivnost. Također, nastojimo prikazati koliko
su historičari pisali o tom periodu te da li posao historičara u pisanju takvih tema preuzimaju
osobe iz drugih struka i koliko su takvi radovi relevantni i pouzdani. U posljednje dvije dece-
nije istraživanje i objavljivanje o ratnim događajima o Bosni i Hercegovini iz perioda 1992–
1995. predstavljalo je poseban predmet interesovanja raznih istraživača. Ta istraživanja su
bila predmet velikog interesovanja nauke, ali s druge strane i politike, kako domaće tako i
međunarodne. Istraživanja je bilo raznih vrsta kojima se bave različiti subjekti, uz različite
motive i interese. Vrlo često ona postaju i predmet manipulacija uz mogućnosti dalekosežnih
posljedica na bosanskohercegovačko društvo i državu u cjelini.
Ključne riječi: Mostar, rat, historiografija, historičari, 1992–1995, 2001–2017.
Naučna literatura objavljena u periodu 2001–2017. godine koja se odnosi na

ratne događaje u Mostaru je skromna. Ova tema nije obrađivana kao posebna
cjelina, već su se istraživači bavili njome u sklopu izučavanja pojedinih se-
gmenata u procesu disolucije SFRJ i posljedica koje su se ispoljavale u peri-
odu koji je uslijedio. Radovi koji govore o ovoj temi do sada su prvenstveno
bili zastupljeni u djelima memoarskog karaktera u kojima autori pišu s aspek-
ta svojih viđenja događaja ili su njihovi izravni sudionici. Određeni radovi su
kvalitetni, ali i veoma korisni iz naučne i stručne perspektive, a postoje i oni
klasičnog memoarskog karaktera iz potpuno lične perspektive, koji predstav-
ljaju određeni doprinos sagledavanju događaja, ali s kojima je potrebno biti
veoma pažljiv. Iz opsega vojnohistoriografske literature obim napisanih ra-
dova je skroman i u njima se ističu radovi bivših komandanata koji predstav-
ljaju važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na području mostarske
69
općine uz neizostavan kritički osvrt prema tim djelima zbog nastojanja autora
da naglasi svoju ratnu ulogu.
Knjiga Suada Ćupine Izdaja i odbrana Hercegovine 91–95.1 je memoarska
knjiga. Ćupina je bio direktni sudionik i svjedok događaja o kojima je pisao.
Potkrepljuje ih argumentima i relevantnom dokumentacijom. On je u knjizi
jasno istakao svoj stav. Kao prvi komandant Samostalnog mostarskog bata-
ljona (SMb) i aktivni učesnik odbrane Mostara, na samom početku rata bio je
aktivno uključen u sve segmente događaja u Mostaru te stoga njegova knjiga
predstavlja važan doprinos sagledavanju mostarske ratne zbilje. Knjiga Esada
Šejtanića Hercegovci na ognjenim vratima Bosne2 predstavlja također me-
moarsku građu komandanta 42. brigade Armije Bosne i Hercegovine (42. br.
ARBiH) i predstavlja važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na po-
dručju mostarske općine. Pored vojnih dešavanja, Šejtanić nam opisuje i pri-
preme i dešavanja koji su prethodili određenim vojnim operacijama, odnose
između Hrvatskog vijeća obrane (HVO-a), Vojske republike Srpske (VRS-a)
i Armije Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) na području mostarske op-
ćine, ali i susrete na kojima je lično sudjelovao, među kojima i s predsjedni-
kom Republike Bosne i Hercegovine Alijom Izetbegovićem. Knjiga generala
ARBiH Ramiza Drekovića U obruču3 također je ratna monografija koja pred-
stavlja važan doprinos sagledavanju ratnih događaja pisanih sa stanovišta voj-
nih lica i direktnih učesnika određenih događaja. Monografija Sve moje bitke4
generala Hrvatske vojske (HV-a) Janka Bobetka u određenim se fragmentima
odnosi na ratna djelovanja u Mostaru i Hercegovini, uglavnom iz 1992. go-
dine. Autor u knjizi donosi bogatu izvornu građu i naredbe koje je kao gene-
ralpukovnik HV-a lično izdavao u vojnim operacijama i bitkama kojima je
rukovodio. Opisao je lične poglede na sami tok i ishod vojnih operacija, pre-
ferirajući svoju ulogu i ulogu svoje vojske koju je predvodio. Bio je i aktivni
sudionik osnivanja i djelovanja paradržave Hrvatske zajednice Herceg-Bosna
(HZHB). Haški tribunal je 2002. godine podigao optužnicu protiv Bobetka
za ratne zločine u Hrvatskoj. Spominjan je i u kontekstu zločina u Bosni i
Hercegovini, posebno Hercegovini. Hrvatska ga nije izručila pred sud, a on je
umro 2003. godine. Vojnohistoriografskom opsegu monografskih djela pripa-
da i knjiga Zorana Janjića Nevesinjska brigada u ratu 1992–1995.5 koja nam
daje važan pregled organizacije i djelovanja Hercegovačkog korpusa VRS-a,
1
Ćupina, 2006.
2
Šejtanić, 2005.
3
Dreković, 2004.
4
Bobetko, 1996.
5
Janjić, 2017.
70
Zilha Košuta Mastalić: Rat u Mostaru (1992–1995) na stranicama bosanskohercegovačke i uže regionalne...
ranijeg Bilećkog korpusa Jugoslovenske narodne armije (JNA), a u čijem su

sastavu bile Deseta motorizovana brigada (10. mtbr.) i Trinaesta proleterska
motorizovana brigada (13. pmtbr.), kasnije Nevesinjska brigada, raspoređe-
nih na brdima iznad Mostara.6 Monografija Hercegovački korpus VRS-a gru-
pe autora,7 na čelu s bivšim komandantom Radovanom Grubačem, građa je
iz vojne historije koja nam, kao i prethodna, daje informacije o osnivanju i
djelovanju Hercegovačkog korpusa VRS-a. Od 12. maja 1992. dijelovi jedi-
nica Druge i Četvrte vojne oblasti JNA sa sjedištem u Bileći preimenovani su
u Hercegovački korpus Vojske Srpske republike BiH.8 Korpus je bio raspo-
ređen na području iznad Prevlake, Popovog polja, Stoca, Mostara, Boračkog
jezera, Treskavice do Goražda. Knjige Šefke Hodžića Operacija Jesen 94
i Otpečaćeni koverat predstavljaju vrijedne prikaze događaja koji su pratili
planiranje i realizaciju operacija, prva – za oslobađanje Podveležja i Veleža9 i
druga – deblokadu Sarajeva.10 Obje knjige tretiraju i Mostar.
Dio radova nastalih u periodu od 2001. do 2017. o Mostaru pisali su i
historičari. Iako je primjetna osjetna šutnja kod historičara i čekanje da prođe
određena historijska distanca, dio ih se ipak odlučio pisati o ovim temama.
Historičar Dragan Markovina objavio je dva historiografska djela koja svo-
jom tematikom čine temelj za daljnja istraživanja na polju historijskih i kul-
turoloških istraživanja. U djelu Između crvenog i crnog11 Markovina opisuje
i komparira dva grada – Mostar i Split. Na primjerima tih gradova podsjeća
na period od 1945. do 1990. godine, kao i na to na koji se način devedesetih
godina brisala jugoslavenska tradicija iz kolektivnog pamćenja građana. Kroz
projekat Herceg-Bosne, kao “trijumfa hrvatskog nacionalizma”, preko pro-
jekta Zapadnog Mostara kao “radikalnog ustrajavanja na novoj paradigmi”,
preko promjene spomeničke baštine i gradskih simbola, naziva ulica, rušenja
stare islamske kulture i uspostave “novog estetskog i moralnog nasilja” nad
6
Mastalić Košuta, 2018; 272, 275-276.
7
Grubač, 2017.
8
U maju je došlo do transformacije jedinica JNA, odnosno tada već Vojske Jugoslavije, u Vojsku Srpske
republike Bosne i Hercegovine (VSr RBiH). Time su sve snage na prostoru istočne Hercegovine objedi-
njene pod komandu Hercegovačkog korpusa VSr RBiH. Samim time 13. bilećki korpus preimenovan je
u Hercegovački korpus. Za komandanta je postavljen pukovnik Radovan Grubač. Deseta motorizovana
brigada (10. mtbr.), žargonski zvana Mostarska brigada, zadržala je naziv. Na mjesto komandanta po-
stavljen je pukovnik Dragan Malijević, zamijenivši prethodnog Milojka Pantelića. Za načelnika štaba
imenovan je pukovnik Tomislav Pušara. U novoj preraspodjeli komanda HK-a odredila je 10. mtbr. na
veliku zonu odbrane, od HE Salakovac do sela Hrušta, na desnoj obali, i od rijeke Bune do Nevesinja,
na lijevoj obali. Detaljnije u: Mastalić Košuta, 2018: 275-276.
9
Operacija “Jesen 94”, Hodžić, 2007.
10
Operacija “Koverat”, Hodžić, 2000.
11
Markovina, 2014.
71
gradom i građanima i nad njegovom “duhovnom i civilizacijskom baštinom”,

Markovina decidno iznosi činjenice i razloge zašto je Mostar u novijoj histo-
riografiji sve više okarakterisan kao “grad slučaj”. U knjizi Tišina poraženog
grada12 nastavlja Markovina da opominje na sve prisutnije “ludilo fašizma”,
analizira političke procese koji su od nekadašnjeg prelijepog grada na oba-
lama Neretve doveli grad i njegove stanovnike do propasti. Historičar Smail
Čekić u veoma vrijednoj knjizi Agresija na RBiH: planiranje, priprema, izvo-
đenje13 daje važne činjenice o agresiji na Bosnu i Hercegovinu te u sklopu
toga određeni značaj daje Mostaru, prvenstveno i u sklopu formiranja i djelo-
vanja HZHB. U knjizi Prvi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine14
Smaila Čekića i grupe autora opisana su vojna djelovanja Četvrtog korpusa
ARBiH u sklopu vojne operacije “Koverta” i djelovanja jedinica Prvog kor-
pusa ARBiH u operaciji “Neretva 93”, koja je obuhvatala i mostarsko ratište.
Određeni autori koji su se bavili disolucijom SFRJ i posljedicama koje
je ona proizvela, u određenim su se segmentima doticali i Mostara. Tu ćemo
spomenuti sljedeće autore i njihova značajna djela, između ostalih historičara
Zijada Šehića i njegovu knjigu Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna:
međunarodna diplomatija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu,15 zatim Sabrina P. Ramet i knjiga Balkanski babilon –
Raspad Jugoslavije od Titove smrti do Miloševićevog pada,16 a slične temati-
ke je i knjiga Višnje Starešine Vježbe u laboratoriju Balkana.17
Pisanju o određenim historijskim događajima iz posljednjeg rata po-
svetili su se i pojedini političari (Alija Izetbegović,18 Ivo Komšić,19 Nikola
Koljević,20 Mirko Pejanović,21 Franjo Boras,22 Nenad Kecmanović,23 Antić i
Kecmanović24 i drugi). Iako njihova djela obuhvataju širi kontekst događaja
u Bosni i Hercegovini, od velike su koristi i za sagledavanje i razumijeva-
nje lokalne historije. Najkonkretnije se pisanju o Mostaru posvetio političar
i jedan od tadašnjih čelnika SDA – Ismet Hadžiosmanović. Njegova knjiga
12
Ibid., 2015.
13
Čekić, 2004.
14
Čekić et al., 2017.
15
Šehić, 2013.
16
Pedro Ramet, 2005.
17
Starešina, 2004.
18
Izetbegović, 2005.
19
Komšić, 2006.
20
Koljević, 2008.
21
Pejanović, 2013; 2015.
22
Boras, 2002; 2006.
23
Kecmanović, 2007.
24
Antić i Kecmanović, 2016.
72
Bošnjačko-hrvatski politički obračun25 izazvala je brojne kontroverze među

bošnjačkim političkim i vojnim elitama, ali i običnim građanima bošnjačke
nacionalnosti. Hadžiosmanović je zbog svoje prohrvatske političke uloge, za
koju je često nagrađivan visokim položajima u strukturama HZHB, progla-
šavan izdajnikom bošnjačkog naroda. U knjizi se susreću brojne veoma važ-
ne činjenice i svjedočenja potkrijepljena relevantnom dokumentacijom, ali s
druge strane, zapažaju se i česta subjektivna stajališta prema određenim doga-
đajima, posebno onima u kojima je autor lično sudjelovao. Hrvatski političar
Mate Granić se u svojoj knjizi Vanjski poslovi: iza kulisa politike26 na trenutke
osvrnuo na Mostar, opisujući svoje političko djelovanje ministra vanjskih po-
slova Hrvatske. I hrvatski veleposlanik UN-a Mario Nobilo u knjizi Hrvatski
feniks: diplomatski procesi iza zatvorenih vrata: 1990–1997,27 kao lični svje-
dok događaja u međunarodnoj diplomaciji, u ovoj značajnoj knjizi iznosi vri-
jedne činjenice. Pored međunarodne politike koja dominira, Nobilo prikazuje
i odnos Republike Hrvatske, njenog predsjednika Franje Tuđmana i njenih
zvaničnika prema Republici Bosni i Hercegovini te u određenim segmentima
prikazuje i uticaj ove politike, kao i politike čelnika HZHB na ratna zbivanja
u Mostaru.
Ramiz Tiro i Smail Špago su, među prvima, opisali zločine i torture herce-
govačkih logora u kojima su proveli 262 dana. Njihova autobiografska knji-
ga Dretelj na vratima džehennema28 je lično svjedočenje i vrijedan izvor iz
proteklog rata. Vrijedan izvor teške mostarske ratne svakodnevnice dao je
i Muhidin Čamdžić u više djela, od kojih ćemo izdvojiti Pakao zvani M i
Sam.29 Na temu mostarske ratne svakodnevnice pisala je Marcela Šunjić u
svojoj knjizi Laku noć grade.30
Vjerski život u Mostaru decidno je opisao tadašnji mostarski muftija Seid
Smajkić u svojoj knjizi Mostarsko muftijstvo, od 1992. do 2012. godine:
Značaj Islamske zajednice u odbrani Bošnjaka i države BiH.31 Pored vjerskog
života u Mostaru i cijeloj Hercegovini, uz jasnu argumentaciju i obilje vri-
jednih dokumenata muftija Smajkić je opisao ratne, ali i poratne događaje iz
prve ruke. Veoma su značajne i činjenice koje nam muftija Smajkić donosi o
25
Hadžiosmanović, 2006.
26
Granić, 2005.
27
Nobilo, 2000.
28
Tiro i Špago, 2005.
29
Čamdžić, 2013; 2000.
30
Šunjić, 2012.
31
Smajkić, 2015.
73
odnosu islamske i katoličke vjerske zajednice u Mostaru u vrijeme oružanog

sukoba ARBiH i HVO-a i nakon Vašingtonskog mira, 18. marta 1994. godine.
U poglavlju knjige grupe autora Iznad ništavila, Hirurgija u ratu u Bosni
i Hercegovini 1992–1995.32 predstavljena je organizacija i djelovanje ratne
bolnice u Mostaru, s potresnim iskazima i fotografijama.
Ewa Tabeau predstavila je u knjizi Rat u brojkama glavni izvještaj de-
mografskih vještaka angažovanih od strane tužilaštva na suđenjima u
Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju.33 U knjizi su prikazani
demografski gubici na teritoriji bivše Jugoslavije u periodu 1991. do 1999,
među kojima je data približna procjena ubijenih, poginulih i ranjenih stanov-
nika Mostara tokom opsade na osnovu analize evidencija iz mostarske ratne
bolnice i mostarskih knjiga umrlih. Pored žrtava, jedno poglavlje u knjizi je
posvećeno etničkom sastavu, interno raseljenim licima i izbjeglicama. Podaci
su objedinjeni na zahtjev tima iz Tužilaštva MKSJ koji je radio na predmetu
Jadranko Prlić i drugi. Iako su nam ovi podaci od važnosti, ono što manjka
u njima jeste nedostatak izvora s kojim se autorica suočila, kao i nedovoljna
istraženost u svim segmentima, posebno u dijelu kvalificiranja okolnosti smr-
ti žrtava (ubijeni, poginuli, umrli), što je dovelo do nepotpunih i vidno redu-
kovanih podataka. Popis žrtava Mostara poimenice je napravio i Istraživačko-
dokumentacioni centar na čelu sa Mirsadom Tokačom u višetomnoj knjizi
Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995.34
U knjizi Hrvatska republika Herceg-Bosna – Agresija i zločin35 autori
Mesud Hero i Fuad Kovač dali su opći osvrt na historiju Hrvatske zajednice
Herceg-Bosna iznoseći podatke o mjestima i događajima koji su njome bili
obuhvaćeni. Mostaru su autori posvetili veoma malo značaja i prostora, a
poznato je da je Mostar bio grad od geostrateškog, logističkog i važnog ko-
munikacijskog značaja, grad koji je bio i u središtu interesa velikonacionalnih
projekata i teritorijalnih težnji susjednih republika, a proglašen je i glavnim
gradom Hrvatske zajednice Herceg-Bosna, koja je zapravo i glavna tema au-
tora ovog izdanja. U knjizi koja ima preko 1000 stranica, dio o Mostaru je
napisan na 89 stranica, od kojih 70 stranica predstavljaju kompletni kopira-
ni izvještaji, novinski intervjui, zatamnjene crno-bijele fotografije, dijelom
kopije iz knjige Istina o Bosni i Hercegovini 1991–1995. autora Miroslava
Tuđmana i sl. i sve to bez ikakve prethodne analize nego samo uvršteno u
32
Đozić, 2000.
33
Tabeau, 2009.
34
Tokača, 2012.
35
Hero i Kovač, 2016.
74
tekst. Pogrešno datirani i opisani događaji, neistinite i neutemeljene optužbe

o pojedinim događajima i ličnostima vode nas ka zaključku da autori nisu
činili nikakve provjere niti analize. Autori su objavili i niz izjava žrtava zlo-
čina u Bosni i Hercegovini, bez ikakve cenzure i zaštite identiteta tih žrtava,
s punim imenom i prezimenom, adresom boravka i necenzurisanom izjavom
koju su žrtve dale u određenom periodu uz garanciju zaštite identiteta.
U dijelu radova očita je namjera da se odgovori “suprotnoj” strani u svr-
hu njene optužbe za ratna događanja, da se istakne vlastiti značaj u ratu,
značaj vlastite jedinice, mjesta ili ustanove, ali i stranke kojoj se pripadalo,
što vrlo često ima za posljedicu da se čitalac uputi na pogrešne zaključke.
Postoje i radovi koji su prepoznati kao dio obavještajnog djelovanja autora
ili saradnje s obavještajnim organizacijama s ciljem nanošenja štete državi
Bosni i Hercegovini. Kao primjer izdvojili bismo knjige Ivice Lučića, bli-
skog Tuđmanovog saradnika i rukovodioca Sigurnosno-izvještajne službe
(SIS-a), pod nazivom Uzroci rata, Bosna i Hercegovina od 1980. do 1992.
godine,36 ali i drugi objavljeni radovi i članci istog autora.37 Druga knjiga jeste
knjiga Muslimansko-hrvatski građanski rat u srednjoj Bosni: vojna povijest
1992–1994. autora Charlesa Schradera.38 U tim radovima nastoje se osporiti
mnoge nepobitne i jasne činjenice te čitaoca navesti na pogrešne zaključke
(tvrdnja da se u Karađorđevu nije dogovarala podjela Bosne i Hercegovine
što je dokazivao Lučić,39 kvalifikacija međunarodnog oružanog sukoba “gra-
đanskim ratom”40 od strane Schradera i sl.). Sa sličnom konotacijom kao i
prethodni autori pisali su i novinar Nenad Ivanković u knjizi Krvava zemlja,
O ratu u Bosni i Hercegovini 1992–1995.41 i Ivan Zlopaša u knjizi Politička
36
Lučić, 2013.
37
Ibid., 2008.
38
Schrader, 2004.
39
O dogovorima Miloševića i Tuđmana o podjeli Bosne i Hercegovine u Karađorđevu ima niz vrijednih
svjedočanstava od kojih ćemo istaknuti knjigu Dušana Bilandžića, Povijest izbliza, memoarski zapisi
1945–2005. (Bilandžić, 2006) i više njegovih novinskih tekstova na ovu temu, potom knjigu Miloša
Minića: Dogovori u Karađorđevu o podjeli Bosne i Hercegovini (Minić, 1998). O navedenoj temi je
pred Haškim tribunalom svjedočio Stjepan Mesić, ali i Dušan Bilandžić. O tome više u: AIIZ, inv. br.
2-4057, Integralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haškim sudom 19. travnja 1997, Tuđman i Mi-
lošević dogovorili podjelu BiH i etničko čišćenje, Slobodna Dalmacija, Split, 28. 11. 2000, 7; Dušan
Bilandžić je pročitao intervju prije objavljivanja u Nacionalu i nije imao nikakvih primjedbi, Nacional,
Zagreb, 10. septembar 1997. i mnogi drugi dokumenti i svjedočenja.
40
Ovo pitanje detaljno je razmotreno i dokazano je da se radilo o međunarodnom oružanom sukobu u
više sudskih postupaka pred Međunarodnim sudom u Den Haagu i to: predmetima “Lašvanska dolina”
IT-95-14/1 protiv Zlatka Aleksovskog (ICTY, 2000), predmetu Prlić i drugi br. IT-04-74 (ICTY, 2017),
predmetu Tihomir Blaškić br. IT-95-14-A (ICTY, 2004a), predmetu Kordić/Čerkez br. IT-95-14/2-A
(ICTY, 2004b) i dr.
41
Ivanković, 2003.
75
sudbina Hrvata u BiH.42 Iako se njihove knjige odnose na historiju hrvat-

skog naroda, posebno na politička dešavanja i stradanje hrvatskog naroda u
Bosni i Hercegovini, kod tih se autora zapažaju veoma subjektivna stajališta,
iznošenje netačnih tvrdnji, manipulacija poznatim historijskim činjenicama i
činjenicama dokazanim i pred Međunarodnim sudom u Hagu i sl.43
Nije rijedak primjer da i osuđeni ratni zločinci sve više pišu “historij-
ske” knjige pravdajući u njima svoju ulogu u ratnim događanjima za koju
su osuđeni na dugotrajne zatvorske kazne. Političar i osuđeni ratni zločinac
na dugotrajnu kaznu zatvora u trajanju od 25 godina Jadranko Prlić slovi za
autora trotomne knjige pod nazivom Prilozi za povijest Hrvatske Republike
Herceg-Bosne.44 Knjiga je objavljena i promovisana u oktobru 2017. godine,
neposredno pred drugostepenu presudu od strane ICTY-a čelnicima HZHB.
Iza jasnog nacionalnog poduhvata da se objavi takva knjiga uočljiva je i ja-
sna namjera da se opravdaju političke i vojne uloge optuženih i prvostepe-
nom presudom osuđenih političkih i vojnih čelnika Herceg-Bosne kao i vla-
stita uloga u razdoblju 1992–1995. I general HV/HVO-a Slobodan Praljak
objavljivao je sa sličnom namjerom gdje, između ostalih, dominira i tema o
Mostaru, pa se tako u jednom od svojih radova Kako je srušen Stari most45
poziva na mišljenja različitih kvazieksperata koji su neuspješno pokušali do-
kazivati kako HVO nije srušio Stari Most u Mostaru. Sve te ekspertize su
naučno vrlo lako oborive, što je učinjeno i od strane ICTY-a u predmetu Prlić
i ostali te su na kraju i sami eksperti koji su ih radili došli u problem radi da-
vanja kontradiktornih izjava. O rušenju Starog mosta dovoljno je pogledati i
zapisnike sa sastanaka s predsjednikom Tuđmanom.46 Nakon hapšenja Ratka
42
Zlopaša, 2005.
43
Poput tvrdnji tih autora o građanskom ratu, neupletenosti Republike Hrvatske u agresiju na Bosnu i
Hercegovinu, isticanja krivnje za sukobe Alije Izetbegovića i Bošnjaka, presude ratnim zločincima iz
HZHB okvalifikovane kao političke, glorifikacije Franje Tuđmana itd.
44
Prlić, 2017.
45
Praljak, 2006.
46
Zapisnik sa razgovora predsjednika Republike Hrvatske dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima Her-
ceg-Bosne održanog 10. studenog 1993. u Predsjedničkim dvorima, u Zagrebu (Lucić, I, 2005); Zapi-
snik sa sastanka predsjednika Republike Hrvatske Franje Tuđmana sa predstavnicima Herceg-Bosne,
održane 5. studenog 1993. u „Vili Dalmacija“, u Splitu, (Lucić, I, 2005: 389); Zapisnik sa razgovora
predsjednika dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima koordinacijskog odbora Herceg-Bosne, održanog
15. 12.1993. u Predsjedničkim dvorima, u Zagrebu (Lucić, I, 2005: 513-514); Zapisnik sa razgovora
predsjednika Republike Hrvatske dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima Herceg-Bosne, održanog u
Predsjedničkim dvorima 13. veljače 1994. (Lucić, II, 2005: 59); ICTY, br. 03657664, Transkripti, In-
tegralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haaškim sudom 19. 04. 1997. Košuta, 2018, doktorska di-
sertacija odbranjena 12. novembra 2018. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu pred
komisijom prof. dr. Zijad Šehić, mentor, prof. dr. Husnija Kamberović, predsjednik, prof. dr. Amila
Kasumović, član, broj stranica 319-330.
76
Mladića 2011. krenulo se s distribucijom i prodajom njegove knjige Bitka za

Srbiju – uputstvo za oslobođenje otadžbine, čiji je izdavač misteriozna orga-
nizacija “Srpski oslobodilački front”. Potom je tu knjiga Momčila Krajišnika
Kako se rađala Republika Srpska i druge. Postoje i naručeni radovi nastali u
svrhu blaćenja rada Haškog tribunala i opravdavanja djela ratnih zločinaca
(Simo Zarić Na haškom raspeću, Kosta Čavoški Hag protiv pravde i dr.)
Značajnu analizu o djelovanju i pravnoj osnovi Hrvatske zajednice
Herceg-Bosna za potrebe ICTY-a uradio je Ciril Ribičić i objavio je u knji-
zi Geneza jedne zablude, Ustavnopravna analiza formiranja i djelovanja
Hrvatske zajednice Herceg-Bosna.47
U 2018. i 2019. godini nastalo je nekoliko radova koji se tiču ratne hi-
storije Mostara, a kojima se nećemo baviti detaljno, s obzirom na to da te
godine nisu tema ovoga rada, te ćemo ih samo spomenuti. U 2018. godini
odbranjen je doktorski rad pod nazivom Politička i vojna dešavanja na po-
dručju Mostara 1992–1995.48 autorice Zilhe Košute. Ista autorica je objavila
još dva rada o ratnoj historiji Mostara pod naslovom Vojna operacija Čagalj i
događaji na području Mostara juna 1992.49 i Uloga i djelovanje Ratnog pred-
sjedništva opštine Mostar u dijelu Mostara pod opsadom 1993. godine,50 a u
pripremi za objavu je rad Osnivanje i djelovanje Hrvatske zajednice Herceg-
Bosna. U 2018. godini objavljena je značajna knjiga autora Mesuda Šadinlije
pod nazivom Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih
operacija u Bosni i Hercegovini 1992–1995.51 koja se vrlo podrobno bavi,
između ostaloga, i ratnim zbivanjima u Hercegovini i Mostaru te predstavlja
značajan izvor. Iste godine objavljena je knjiga Esada Šejtanića Historijska
monografija brigade “Bregava” – 42 (442) brdske brigade Armije republike
Bosne i Hercegovine,52 potom i knjiga Davora Marijana pod nazivom Rat
Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1994. godine.53 Prikaz
ove knjige napisao je Mesud Šadinlija i objavio ga u listu Preporodov jour-
nal.54 Godine 2019. objavljena je knjiga autora Akifa Agića i Faruka Vele pod
nazivom Svjedoci zla.55
47
Ribičić, 2000.
48
Košuta, 2018.
49
Mastalić Košuta, 2018.
50
Ibid., 2019.
51
Šadinlija, 2018.
52
Šejtanić, 2018.
53
Marijan, 2018.
54
Šadinlija, 2019.
55
Agić i Vele, 2019.
77
Objavljeni izvori o Mostaru

U Mostaru su se u periodu 1992–1995. dogodili različiti zločini protiv čovječ-
nosti i međunarodnog prava te je na osnovu toga vođeno više sudskih postu-
paka pred Međunarodnim haškim sudom (ICTY) za koje je korištena obimna
dokumentaciona građa. U toku postupaka pred ICTY-em za suđenja čelnici-
ma HZHB, odnosno političkim i vojnim licima poput Jadranka Prlića, Brune
Stojića, Milivoja Petkovića, Slobodana Praljka, Valentina Ćorića, Berislava
Pušića, Zlatka Aleksovskog, Mladena Naletilića Tute, Vinka Martinovića
Štele, Daria Kordića, Tihomira Blaškića i drugih te niza suđenja na nacio-
nalnim sudovima u Bosni i Hercegovini, kao dokazni materijal ponuđena je
ogromna količina dokumenata. Zbog visokih standarda u sudskim postup-
cima, ti dokumenti su prošli sve sudske valorizacije i kvalitetnu provjeru.
Upravo ta građa predstavlja važnu izvornu građu za istraživače koji se bave
ovom temom i dostupna je na stranici ICTY-a. Tu su i vrijedni objavljeni tran-
skripti i presude iz predmeta pred međunarodnim sudom – Momčilu Perišiću,
Slobodanu Miloševiću, Radovanu Karadžiću, Ratku Mladiću, Vojislavu
Šešelju i drugima.
Veliki značaj imaju stenogramski zapisi sjednica koje je vodio predsjednik
Republike Hrvatske Franjo Tuđman s različitim saradnicima, potom zapisi sa
sjednica samoproglašene Skupštine Republike Srpske i Savezne Republike
Jugoslavije. Za politički, a posebno vojni aspekt korisni su dnevnici Ratka
Mladića, koji sadržavaju nekoliko hiljada stranica važnih izvještaja i bilješ-
ki, na osnovu kojih se mogu pratiti i analizirati različiti događaji od znača-
ja za navedenu temu, posebno sjednice i dogovori vojnog i političkog vrha
Republike Srpske, Vrhovnog saveta odbrane Savezne republike Jugoslavije,
Vrhovne komande SRJ i RS, dogovori i sastanci s predstavnicima Republike
Srpske Krajine, ali i predstavnicima UNPROFOR-a, EU, UN-a potom
HVO-a, ARBIH i dr.
Različiti izvještaji Komisije eksperata UN-a, UNPROFOR-a, Španskog
bataljona (SPABAT-a), Posmatračke misije Evropske zajednice (PMEZ-a),
Civilne policije Ujedinjenih naroda (UNCIVPOL-a), Izvještaji Tadeusa
Mazowieckog 1992–1995,56 Rezolucije Vijeća sigurnosti UN-a o Bosni i
Hercegovini, izvještaji Amnesty Internationala i Helsinki Watcha (ured-
nika Milena Beadera), konačni izvještaj Komisije eksperata UN-a na čelu
sa Cherifom Bassiouniem, ali i izvještaji Republičkog štaba TO Bosne i
56
Mazowiecki, 2007.
78
Hercegovine, važan su izvor jer se u njihovom sadržaju nalaze i izvještaji

o ratnim dešavanjima u Mostaru. Stenogramske zapise sa sjednica Ratnog
predsjedništva BiH iz perioda 1991–1994. objavio je autor Tomo Šimić.57 U
knjizi Miroslava Tuđmana i Ivana Bilića Planovi, sporazumi, izjave o ustav-
nom ustrojstvu Bosne i Hercegovine 1991.–1995.58 objedinjeni su dokumenti
iz političke i vojne historije Bosne i Hercegovine, među kojima su i oni koji
se direktno ili indirektno odnose na Mostar u periodu 1992–1995.
Zaključak
Radovi koji govore o temi rata u Mostaru 1992–1995. u periodu od 2001. do 2017. godine
bili su prvenstveno zastupljeni u djelima memoarskog karaktera u kojima autori pišu s as-
pekta svojih viđenja događaja ili su njihovi izravni učesnici. Određeni radovi su kvalitetni,
ali i veoma korisni iz naučne i stručne perspektive, a postoje i oni tek klasičnog memoarskog
karaktera iz potpuno lične perspektive, koje predstavljaju određeni doprinos sagledavanju
događaja, ali s kojima je potrebno biti veoma pažljiv. Iz opsega vojnohistoriografske litera-
ture obim napisanih radova je skroman i u njima se ističu radovi bivših komandanata koji
predstavljaju važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na području mostarske općine
uz neizostavan kritički osvrt prema tim djelima zbog nastojanja autora da naglasi svoju ratnu
ulogu. Ovom temom bavili su se i pojedinci iz različitih nehistorijskih struka, uzimajući sebi
pravo da budu stručnjaci i na tom polju. U dijelu takvih istraživanja i objavljenih radova
uočen je pogrešan metodološki, nenaučni te subjektivan pristup. Iako je manji dio historiča-
ra pisao o ovoj temi, veliki broj njih se još uvijek odlučuje na šutnju koja je s jedne strane
prvih godina nakon rata bila opravdano prisutna zbog nesređenosti i nedostupnosti arhivske
građe, ali i zbog čekanja potrebne historijske distance. Historijska distanca je već tu i vrijeme
je da objektivni i stručni historičari u većem broju pristupe pisanju tema koje se odnose na
ratni period u Bosni i Hercegovini. Dio historičara je u čekanju i boljih političkih prilika u
zemlji. Bilo kakva šutnja od strane stručnih i objektivnih historičara više nije opravdanje te
samim time predstavlja problem za historiografiju, koja se u posljednje vrijeme nosi s nizom
problema. Dok jedni šute, historijske teme preuzimaju pojedinci drugih struka, ali i oni histo-
ričari koji pišu naručene rukopise te samim time donose historiografiji trajne i nesagledive
posljedice i štetu.
U ovom radu smo predstavili 50-ak bibliografskih jedinica i određeni broj objavljenih izvora
te dali kratke prikaze svakog od njih. Na osnovu uvida u ovu literaturu i objavljene izvore,
možemo zaključiti da postoji određeni broj veoma kvalitetnih i korisnih radova o navedenoj
temi, dok s određenim radovima moramo biti veoma pažljivi i kritički ih analizirati i upore-
đivati s drugim izvorima, kako bismo ustanovili njihovu objektivnost.
57
Šimić, 2006–2007.
58
Tuđman i Bilić, 2005.
79
War in Mostar (1992-1995) on the pages of Bosnian-

Herzegovinian and regional historiography
in the period 2001-2017
Conclusion
Papers on the topic of the 1992-1995 war in Mostar, published in the period from 2001 to
2017, were primarily represented in works of memoir character, in which the authors write
from the perspective of their own point of view on events, or they were directly involved in
them. Certain works are of high quality and very useful from a scientific and professional
perspective, and there are also those which are solely of classic memoir character, written
from a purely personal perspective, which represent some contribution to looking at events,
but which necessitate caution. From the scope of military-historiographical literature, the
volume of the written works is modest and highlights the works of former commanders,
which represents an important complement to reviewing military activities in the area of
Mostar municipality, along with a mandatory critical approach to these works because of
the author’s efforts to emphasize their role in the war. This topic was also addressed by indi-
viduals from different non-history professions, attributing themselves the right to be called
experts in this field. In one part of such research and published works, erroneous meth-
odological, unscientific and subjective approach was observed. Although a small number of
historians have written on this subject, a large number of them still choose to remain silent,
which on the one hand was justifiable in the initial years after the war, because of the lack
of clarity and inaccessibility of archival material, but also because they were waiting for the
necessary historical distance. The historical distance is already considerable, and it is time for
objective and professional historians to tackle the topics related to the war period in Bosnia
and Herzegovina. Some historians are also waiting for better political circumstances in the
country. Any silence on the part of expert and objective historians is no longer justifiable, and
thus poses a problem for historiography, which has been dealing with a number of problems
lately. While some are silent, historical topics are being taken up by individuals from other
professions, but also by historians who write commissioned texts, and thus bring historiogra-
phy lasting and incomprehensible consequences and harm.
In this paper we have presented some 50 bibliographic units and a number of published
sources, and gave brief overviews of each of them. Based on the insight into this literature
and the published sources, we can conclude that there are a number of very high quality and
useful papers on the topic, while with some works we have to be very careful and critically
analytic in comparing them with other sources, in order to establish their objectivity.
80
Literatura i objavljeni izvori

Literatura
Agić, A. i Vele, F. (2019) Svjedoci zla: živa knjiga: agresija Hrvatske na BiH, Štamparija
Fojnica, Fojnica.
Antić, Č. i Kecmanović, N. (2016) Istorija Republike Srpske, Nedeljnik, Beograd.
Bilandžić, D. (2006) Povijest izbliza: Memoarski zapisi 1945.–2005., Prometej, Zagreb.
Bobetko, J. (1996) Sve moje bitke, Vlastita naklada, Zagreb.
Boras, F. (2002) Kako je umirala Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina 1990.–1996.,
Slobodan Praljak, Mostar.
Boras, F. (2006) Bosansko-hercegovački kaos 1990.–1996., Matica hrvatska, Mostar.
Čamdžić, M. (2000) Korijeni zla. Trilogija, Knj. 3, Sam: roman, Grafit, Lukavac.
Čamdžić, M. (2013) Korijeni zla. Trilogija, Knj. 1, Pakao zvani grad M, IC Štamparija Mo-
star, Mostar.
Čekić, S. (2004) Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu: planiranje, priprema, izvođenje,
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava – KULT/B, Sa-
rajevo.
Čekić, S. et al. (2017) Prvi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine, Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta, Sarajevo.
Čulić, M. (1999) Tuđman: anatomija neprosvijećenog apsolutizma, Feral Tribune, Split.
Ćupina, S. (2006) Izdaje i odbrana Hercegovine ʻ91.–ʻ95., Vijeće kongresa bošnjačkih in-
telektualaca, Sarajevo.
Dreković, R. (2004) U obruču: Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta, Dom štampe,
Zenica.
Đozić, N. (ur.) (2000) Iznad ništavila: Hirurgija u ratu u Bosni i Hercegovini 1992.–1995.,
Humanitarna organizacija “Žena 21”, Sarajevo.
Granić, M. (2005) Vanjski poslovi: iza kulisa politike, Algoritam, Zagreb.
Grubač, R. (ur.) (2017) Hercegovački korpus VRS-a, SKD “Prosvjeta”, Bileća.
Hadžiosmanović, I. (2004) Bošnjačko-hrvatski politički obračun, autor, Mostar.
Hero, M. i Kovač, F. (2016) Hrvatska republika Herceg-Bosna: agresija i zločin, Futur art,
Sarajevo.
Hodžić, Š. (2000) Otpečaćeni koverat, DES, Sarajevo.
Hodžić, Š. (2007) Operacija Jesen 94, DES, Sarajevo.
Ivanković, N. (2003) Krvava zemlja: O ratu u Bosni i Hercegovini 1992.–1995., Tiva Tiska-
ra, Varaždin.
Izetbegović, A. (2005) Sjećanja, autobiografski zapis, OKO, Sarajevo.
Janjić, Z. (2017) Nevesinjska brigada u ratu 1992–1995, Opština Nevesinje – Opštinska
boračka organizacija – Udruženje Nevesinjaca, Nevesinje – Beograd.
Kecmanović, N. (2007) Nemoguća država: Bosna i Hercegovina, Glas Srpske, Banjaluka.
Koljević, N. (2008) Stvaranje Republike Srpske: dnevnik 1993–1995, knj. 2, Službeni glas-
nik, Beograd.
Komšić, I. (2006) Preživljena zemlja: tko je, kada i gdje dijelio BiH, Prometej, Zagreb.
Košuta, Z. (2018) Politička i vojna dešavanja u gradu Mostaru u periodu od 1992. do 1995.
godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.
Lučić, I. (2008) Bosna i Hercegovina od prvih izbora do međunarodnog priznanja, Časopis
za suvremenu povijest 40 (1), Zagreb, 107-140.
81
Lučić, I. (2013) Uzroci rata: Bosna i Hercegovina od 1980. do 1992. godine, Despot Infini-
tus, Zagreb.
Marijan, D. (2018) Rat Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1994., Hrvat-
ski institut za povijest, Zagreb.
Markovina, D. (2014) Između crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjećanja, University
Press – Plejada, Zagreb – Sarajevo.
Markovina, D. (2015) Tišina poraženog grada: eseji, priče, kolumne, Centar za kritičko
mišljenje – Portal Tačno.net, Mostar.
Mastalić Košuta, Z. (2018) Vojna operacija Čagalj i događaji na području Mostara juna
1992, Prilozi 47, Sarajevo, 269-291. Institut za historiju.
Mastalić Košuta, Z. (2019) Uloga i djelovanje Ratnog predsjedništva opštine Mostar u dijelu
Mostara pod opsadom 1993. godine, u: Zbornik radova / Naučni skup Bošnjaci u Herce-
govini kroz historiju, Mostar, 14. 5. 2018. (133-163), BZK Preporod – Gradsko društvo
Mostar, Mostar.
Minić, M. (1998) Dogovori u Karađorđevu o podjeli Bosne i Hercegovine, Rabic, Sarajevo.
Nobilo, M. (2000) Hrvatski feniks: diplomatski procesi iza zatvorenih vrata 1990.–1997.,
Globus, Zagreb.
Pejanović, M. (2013) Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine: studije,
članci, intervjui, Šahinpašić, Sarajevo.
Pejanović, M. (2015) Država Bosna i Hercegovina i demokratija, University Press – Magis-
trat izdanja, Sarajevo.
Praljak, S. (2006) Kako je srušen Stari most: činjenice, Oktavijan d.o.o., Zagreb.
Prlić, J. (2017) Prilozi za povijest Hrvatske Republike Herceg-Bosne, Hrvatski dokument-
acijski centar Domovinskog rata u BiH – Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar
Domovinskog rata, Mostar – Zagreb.
Ramet, S. P. (2005) Balkanski Babilon: Raspad Jugoslavije od Titove smrti do Miloševićevog
pada, Alinea, Zagreb.
Ribičić, C. (2000) Geneza jedne zablude: Ustavnopravna analiza formiranja i djelovanja
Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, Naklada Jesenski i Turk – Sejtarija – Založba Bogataj,
Zagreb – Sarajevo – Idrija.
Shrader, Ch. R. (2004) Muslimansko-hrvatski građanski rat u srednjoj Bosni: vojna povijest
1992.–1994., Golden marketing, Tehnička knjiga, Zagreb.
Smajkić, S. (2015) Mostarsko muftijstvo, od 1992. do 2012. godine: značaj Islamske zajed-
nice u odbrani Bošnjaka i države BiH, El-Kalem, Sarajevo.
Starešina, V. (2004) Vježbe u laboratoriju Balkan, Naklada Ljevak, Zagreb.
Šadinlija, M. (2018) Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih operacija
u Bosni i Hercegovini 1992–1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Šadinlija, M. (2019) Podgrijavanje sukoba, Preporodov journal, august/septembar 2019.
Šehić, Z. (2013) Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna: međunarodna diplomatija u
vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (do Vašingtonskog
sporazuma 1994.), Dobra knjiga, Sarajevo.
Šejtanić, E. (2005) Hercegovci na ognjenim vratima Bosne, IC Štamparija, Mostar.
Šejtanić, E. (2018) Historijska monografija brigade “Bregava” – 42 (442) brdske brigade
Armije republike Bosne i Hercegovine, autor, Stolac – Čapljina – Mostar.
Šunjić, M. (2012) Laku noć grade, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb.
82
Tabeau, E. (2009) Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teritoriji bivše Jugo-
slavije od 1991. do 1999. Glavni izveštaji demografskih veštaka predstavljeni od strane
tužilaštva na suđenjima u Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju, Helsinški
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.
Tiro, R. i Špago, S. (2005) Dretelj na vratima džehennema: 262 dana u koncentracionim
logorima “Herceg-Bosne”, Udruženje logoraša Mostar, Mostar.
Tokača, M. (2012) Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995,
Istraživačko-dokumentacioni centar, Sarajevo.
Zlopaša, I. (2005) Politička sudbina Hrvata u BiH, Hrvatski blok BiH Mostar, Mostar.
Objavljeni izvori
Bassiouni, M. Ch. (dir.) Završni izvještaj ekspertne komisije UN formirane na osnovu rezolu-
cije 780 Savjeta bezbjednosti (1992).
Bilić, I. i Tuđman, M. (2005) Planovi, sporazumi, izjave o ustavnom ustrojstvu Bosne i Her-
cegovine 1991. – 1995., Zagreb.
FHP (2003) Transkripti sa suđenja Slobodanu Miloševiću, Fond za humanitarno pravo, do-
kumentovanje i pamćenje, 11. juni 2003.
ICTY (2000) Presuda, Tužilac protiv Zlatka Aleksovskog, Predmet br. IT-95-14/1-A ICTY,
24. mart 2000. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/aleksovski/acjug/bcs/000324.
pdf.
ICTY (2004a) Presuda, Tužilac protiv Tihomira Blaškića, Predmet br. IT-95-14-A, 29. juli
2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/blaskic/acjug/bcs/040729.pdf
ICTY (2004b) Presuda, Tužilac protiv Darija Kordića i Marija Čerkeza, Predmet br. IT-
95-14/2-A, 17. decembar 2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/kordic_
cerkez/acjug/bcs/041217.pdf.
ICTY (2017) Sažetak presude Žalbenog vijeća u predmetu Prlić i drugi (br. IT-04-74), Haag,
29. novembar 2017. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/prlic/acjug/bcs/171129-
summary-bcs.pdf.
Lucić, P. (prir.) (2005) Stenogrami o podjeli Bosne, knjiga 1 i 2, Kultura & Rasvjeta – Civi-
tas, Split – Sarajevo.
Nacional (1997) Dušan Bilandžić je pročitao intervju prije objavljivanja u Nacionalu i nije
imao nikakvih primjedbi, Nacional, Zagreb, 10. septembar 1997.
SD (1997) Integralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haškim sudom 19. travnja 1997,
Slobodna Dalmacija, Split.
Šimić, T. (2006–2007) Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991–1994, National
Security and the Future, Zagreb, 3(7)2006; 1(8)2007; 2(8)2007; 4(8)2007.
83
DOI: 10.5644/PI2020.186.17
Historijski apsekti izučavanja rata

u Bosni i Hercegovini (1992–1995)
Azem Kožar
Društvo historičara Tuzla
kozar.azem@bih.net.ba
Sažetak: Proces disolucije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) na fede-

ralne jedinice – socijalističke republike, odvijao se kroz ratne sukobe u posljednjoj deceniji
dvadesetog stoljeća. Glavni generatori toga procesa bili su agresivni nacionalizmi koji su
ratom nastojali ostvariti svoje velikodržavne projekte, između ostaloga, razgradnjom i po-
djelom Republike Bosne i Hercegovine. Ipak, uz pomoć međunarodne zajednice, sve bivše
socijalističke republike postale su samostalne i nezavisne države – a među njima i Republika
Bosna i Hercegovina. Najteža ratna stradanja ljudi i razaranja materijalnih i kulturnih dobara
dogodila su se upravo na njenom području (1992–1995), gdje je, po presudi međunarodnog
suda u Hagu, počinjen i zločin genocida.
Spoznaja historijske istine o uzrocima, toku i posljedicama ratnih stradanja i razaranja u
Bosni i Hercegovini je dug, zahtjevan i složen proces. Neki segmenti te istine, između osta
log, obznanjeni su u presudama međunarodnog suda u Hagu te pravosudnih organa Bosne
i Hercegovine i zemalja okruženja. To, međutim, nije i ne može biti cjelovita historijska
istina, koja mora biti sveobuhvatna, višedimenzionalna, dokaziva i provjerljiva u izvorima
historijskoga saznanja. Takva istina je civilizacijski dug građana savremenika, historičara i
drugih naučnika, institucija obrazovanja, kulture i nauke svih vrsta i razina, odnosno države
Bosne i Hercegovine i bosanskohercegovačkog društva u cjelini. U ovom prilogu se uglav
nom govori o dva historijska aspekta od značaja za istraživanja minulog rata: o neophodnosti
postojanja, adekvatne zaštite, čuvanja i korištenja primarnih historijskih izvora kao conditio
sine qua non za naučnu elaboraciju ratnih zbivanja, i o neophodnosti postojanja školovanih
historičara kao nepristrasnih i naučnoj istini posvećenih istraživača.
Ključne riječi: SFR Jugoslavija, Bosna i Hercegovina, međunarodna zajednica, agresija, rat-
na zbivanja, historijski izvori, historičari, arhivska građa, propisi, institucije nauke i kulture
Uvodne napomene
Ratovi su bez sumnje, kao posebna stanja određenoga društva i nastojanja
da se silom promijeni postojeći sistem odnosa i vrijednosti, svuda u svijetu
prepoznati kao važni događaji, kojima se na poseban način pokušavaju ostva-
riti neki politički ciljevi, odnosno riješiti odnosi strana u konfliktu. I pored
nesporne spoznaje da svaki rat donosi stradanja ljudi i razaranja materijalnih i
kulturnih dobara, za aktuelno stanje svijesti čovječanstva, ratovi su neizbjež-
ni, bar na razini lokalnih i regionalnih sukoba, što se u aktuelnoj stvarnosti
85
kontinuirano nedvojbeno potvrđuje. Svijet je više okrenut tome da se gene-

ratori rata što više eliminiraju te da se, kada i dođe do rata, oni vode u skladu
sa međunarodnim konvencijama i ograničavaju isključivo na ratne ciljeve.1
O ratu u Bosni i Hercegovini (1992–1995) postoje oprečna pa i dijame-
tralno suprotna stajališta zaraćenih strana, ali i nekih drugih zemalja. Razlike
su posebno izražene na pitanjima koja se tiču karaktera rata, ali su, analo-
gno tome, prisutna i različita stajališta o pitanju njegovog toka i posljedica.
Za jedne je to unutarnji bosanskohercegovački sukob (između Srba, Hrvata
i Bošnjaka), dok je za druge to međunarodni ratni konflikt, u formi agresi-
je susjedne Srbije i Crne Gore – koje su činile ostatak bivše Jugoslavije,2 a
kasnije i Republike Hrvatske,3 u krajnjoj namjeri da okupiraju i međusobno
podijele teritorij Bosne i Hercegovine. O svemu tome nastala je brojna lite-
ratura, najčešće politički motivirana i indoktrinirana.4 Bez namjere da o tome
ovdje donosimo širu elaboraciju, nesporne su činjenice da je rat u Bosni i
Hercegovini od 1992–1995. godine bio sukob međunarodnih razmjera iza-
zvan agresijom na u disolutivnom procesu bivše Jugoslavije međunarodno
1
Kožar, 2007: 272-273.
2
“Oružani sukob, etnička čišćenja, bombardovanje gradova i zločini protiv civila u Bosni nisu bili pre-
dodređeni kao posljedice etnonacionalnih podjela u bosanskom društvu, oni su se razvili kao rezultat
transformacije JNA u institut srpskih nacionalista, aneksionističkih ambicija srpske i hrvatske vlade te
revnosti nacionalnih ekstremista da povedu kampanju etničkog čišćenja uz podršku i pomoć oružane
vojske u regiji”. Fine i Donia, 1995: 188.
3
“Hrvatska je državna politika upravo na bosanskom pitanju iskazala svoju najveću slabost: neprincipi-
jelnost, odnosno dvoličnost. Još 1991. – 25. ožujka u Karađorđevu te 15. travnja u Tikvešu – predsjed-
nici Tuđman i Milošević održali su sastanke o kojima nikad nije izdano detaljnije službeno priopćenje,
(...) ali se i u hrvatskoj i međunarodnoj javnosti tijekom devedesetih često tvrdilo da je glavna tema
bila teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine. (...) Rat protiv Bošnjaka i teritorijalnog integriteta Bosne
i Hercegovine nanio je Hrvatskoj još jednu nemjerljivu štetu – Hrvati i Hrvatska izgubili su u njemu
aureolu žrtve koju su dotad imali.” Goldstein, 2003: 409, 414.
4
Ovdje nije namjera da se nabraja literatura koja se bavi ratnim zbivanjima 1992–1995. nastala u Bosni
i Hercegovini, zemljama okruženja i šire, niti je cilj da je selekcioniramo po kriterijima naučnosti. To
je tema za sebe. Umjesto toga naznačit ćemo da je još u toku rata, septembra 1992. godine, Uredbom
Predsjedništva RBiH, osnovana Javna ustanova Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i me-
đunarodnog prava u Sarajevu, koji je od 1994. postao pridružena, a od 2008. i stalna članica Univer-
ziteta u Sarajevu. Zadatak Instituta je da “naučno i stručno istražuje i obrađuje zločine protiv mira,
ratne zločine, zločine protiv čovječnosti i druge teške povrede pravila međunarodnog prava na teritoriji
Republike Bosne i Hercegovine i prema Republici Bosni i Hercegovini, i to sa: historijskog, krimino-
loškog, pravnog, ekonomskog, demografskog, sociološkog, politološkog, kulturološkog, medicinskog,
ekološkog i drugih aspekata od značaja za cjelovito naučno i stručno sagledavanje ovih zločina”. Za
realizaciju ovih zadataka u Institutu su ustrojene četiri organizacione jedinice: “za naučnoistraživački
rad, za pribavljanje činjeničnih i empirijskih podataka o zločinima, za dokumentaciju i analizu (arhiv,
analitička obrada podataka, biblioteka, izdavačka djelatnost), za opće, pravne i finansijske poslove”. In-
stitut je intenzivno djelovao na realizaciji zakonom utvrđenih nadležnosti, između ostaloga i sa histori-
ografskog stajališta (prikupljao dokumentaciju, vršio njihovu naučnu elaboraciju i izdavao publikacije),
što je za predmet ovoga rada od posebnog značaja. Nastanak, razvoj i funkcionisanje Instituta za istra-
živanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu 1992–2013, 2014.
86
Azem Kožar: Historijski aspekti ratnih studija u Bosni i Hercegovini (1992–1995)
priznatu Republiku Bosnu i Hercegovinu, kako je to stajalište Vijeća sigurno-

sti Ujedinjenih naroda i skoro svih zemalja Evrope i svijeta.5 Ove konstatacije
potvrđuju i brojna historiografska istraživanja inostranih historičara, među
kojima kao ilustrativna navodimo istraživanja Roberta Donie i Johna Finea,6
koji ističu da je rat u Bosni i Hercegovini vođen prema tajnim pregovorima
predsjednika Tuđmana (Hrvatska) i predsjednika Miloševića (Srbija) iz marta
1991. godine, te da su i srpski i hrvatski vojni ciljevi bili usmjereni na to da
“zauzmu što veći dio Bosne i Hercegovine”.7
U četverogodišnjem ratnom razdoblju dogodila su se teška ratna stradanja
ljudi i razaranja materijalnih i kulturnih dobara, koja su u presudama međuna-
rodnog suda u Hagu okvalificirana kao teški zločini protiv čovječnosti i me-
đunarodnog prava, među kojima i kao najteži ratni zločin – zločin genocida.8
Ukupne posljedice rata po bosanskohercegovačko društvo bile su ogromne.
Od razornih djejstava stradalo je oko 100.000 žitelja, pretežno civila, desetine
hiljada su postali trajni invalidi, raseljeno je oko dva miliona ljudi (oko 50%
stanovništva), uništena su brojna privredna dobra (privredni resursi, tvornice,
objekti i dr.), komunikacije, stambeni, školski i vjerski objekti, brojna i rari-
tetna kulturna dobra i dr.9 Rat je okončan posredstvom međunarodne zajed-
5
U toku disolucije bivše Jugoslavije u Bosni i Hercegovini je po preporukama međunarodne zajednice
29. 2. i 1. 3. 1992. godine proveden referendum građana o samostalnosti i nezavisnosti na kojem se oko
64% njih izjasnilo za Republiku Bosnu i Hercegovinu kao samostalnu i nezavisnu državu ravnopravnih
naroda i građana. Zemlje Evropske unije kao i druge zemlje širom svijeta priznale su rezultate referen-
duma, tj. nezavisnost Republike Bosne i Hercegovine, već početkom aprila, a njen prijem u Ujedinjene
narode uslijedio je 22. maja 1992. godine. S ovim postupcima i promjenama nisu se složile političke
stranke bosanskih Srba, a ni organi tada nastajuće Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora),
pod čijom se komandom nalazila i tadašnja Jugoslovenska narodna armija. Posegnuli su za ratom kao
sredstvom za ostvarenje svog cilja – da Bosnu i Hercegovinu okupiraju i priključe ostatku SFR Jugo-
slavije. To je izazvalo ratni sukob međunarodnih razmjera između snaga koje su napadale na Republiku
Bosnu i Hercegovinu i snaga koje su stale u njenu odbranu. Vijeće sigurnosti UN-a je okarakteriziralo
rat u Bosni i Hercegovini kao agresiju.
6
Donia i Fine, 2011: 182, 203.
7
Međunarodna zajednica, posebno Vijeće sigurnosti i Generalna skupština Ujedinjenih naroda, u toku
trajanja rata nisu priznale na prostoru Srbije i Crne Gore formiranu Saveznu Republiku Jugoslaviju
(SRJ), najčešće kolokvijalno nazivanu “krnja Jugoslavija”, što pored ostalog potvrđuju dvije činjenice:
da se u sve 73 rezolucije Vijeća sigurnosti (Savjeta bezbjednosti) izdate u toku rata, uvijek iza naziva
SRJ dodaju Srbija i Crna Gora te da je Generalna skupština UN dozvoljavala da sjednicama prisustvuju
predstavnici SRJ, ali im nije dato pravo glasa. Jedan od mogućih razloga je shvatanje da SRJ nije na-
stala obostranom voljom, već pod presijom Srbije, što je karakterizirano okupacijom Crne Gore. Avdić,
1994: 3-4.
8
Presuda, 2008; Cigar, 1998; Čekić, 2012.
9
U nekim parcijalnim istraživanjima o dijelu materijalnih šteta počinjenih u Sarajevu za vrijeme 1.417
dana opsade navodi se iznos od oko 14 milijardi eura (Hasić, 2006: 221-226). Što se tiče stradanja
kulturnih dobara, “Prema procjenama iznijetim na saslušanju svjedoka eksperta, dr. Kaisera, ukupno
1.123 džamije, 504 katoličke crkve i pet sinagoga je uništeno ili oštećeno, najvećim dijelom, u odsustvu
vojnih aktivnosti ili nakon prijekida tih aktivnosti” (Presuda, 2008: 168).
87
nice, mirovnim sporazumom u Dejtonu, novembra 1995. godine.10 Međutim,

time nisu nestali unutarnji ratom produbljeni antagonizmi u bosanskoherce-
govačkom društvu (na nacionalnoj, vjerskoj, ideološkoj, političkoj, kulturnoj
i drugim osnovama) niti pritisci i utjecaji susjednih država na prilike i odnose
u Bosni i Hercegovini. Tome doprinosi komplicirano mirovnim sporazumom
ustrojeno ustavno uređenje zemlje. Sve to je imalo, i ima, direktnog odraza na
intenzitet sanacije ratnih posljedica, na nivo koherentnosti političkih, društve-
nih i privrednih tokova te na dinamiku ukupnog razvoja zemlje. Međunarodna
zajednica je institucionalno prisutna u zemlji sa zadatkom da osigura proved-
bu Ustava i drugih odredaba mirovnog sporazuma. Ipak, ti procesi se sporo
odvijaju. Snage destrukcije Bosne i Hercegovine prisutne su u svim sferama
života pa i u obrazovanju, nauci i kulturi. U kontekstu svega toga treba razu-
mijevati različite pristupe, protivrječnosti i antagonizme u centrima političke
moći, pa i u institucijama sistema, u pitanjima odnosa prema događajima iz
bliže i dalje prošlosti na području Bosne i Hercegovine. I brojna historiograf-
ska istraživanja motivirana su nacionalističkim, ideološkim, politikanskim i
drugim motivima i pristupima. Ipak, postoje neke institucije i asocijacije u
sferi historiografije koje pružaju konkrentan otpor tako retrogradnim stajali-
štima i ponašanjima, što potvrđuju i njihovi objavljeni rezultati.11
Zbog svega toga, tj. zbog složenosti naučnog saznanja uzroka, toka i po-
sljedica ratnih zbivanja (1992–1995), u ovom prilogu ukazujemo na dva, po
našem shvatanju izuzetno važna aspekta za izučavanje toga razdoblja, a to
su: pitanje osiguranja postojanja, adekvatne zaštite, čuvanja i korištenja pri-
marnih historijskih izvora ratne provenijencije svih strana u sukobu te pitanje
neophodnosti postojanja školovanih historičara kao nepristrasnih istraživača.
Ni jedan ni drugi aspekt nije nepoznat bosanskohercegovačkoj historiografiji
kao izuzetno važan, čije je nepoštivanje i/ili nerazumijevanje ostavilo nega-
tivne tragove na naučni pristup i rezultate istraživanja događaja iz Drugog
svjetskog rata, razumljivo iz više razloga, među kojima su i pitanja ideološke
orijentacije i uticaja. Upravo na ta iskustva, i ona pozitivna koja se tiču brige
države za zaštitom ratnih izvora i ona negativna koja se tiču njene dobra-
no ideološke usmjerenosti preko režimskih historičara, nastojimo ukazati u
ovom radu, kako bi se što prije, dok još uvijek nisu uništeni svi službeni i dru-
gi izvori o ratnim zbivanjima, institucije sistema, struke i nauke orijentirale
10
Dejtonski sporazum, nedatirano.
11
Ovdje se prije svega misli na rezultate Instituta za istoriju Sarajevo, Akademije nauka i umjetnosti
BiH, Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,
Instituta za nestale osobe Bosne i Hercegovine, više asocijacija/društava historičara, više institucija
kulture i nauke na entitetskim i kantonalnim razinama i dr.
88
ka njihovoj optimalnoj zaštiti, a historičari i drugi naučni profili izvukli po-

uku o manipulacijama kojima su, mnogi od njih, u minulim sistemima bili
izloženi. Uostalom, historija i jeste nauka u mjeri u kojoj teži naučnoj istini, a
za dosezanje tog cilja neophodno je postojanje relevantnih historijskih izvora
i školovanih i istini odanih historičara.12
Historiografsko iskustvo na izučavanju ratova

Bosna i Hercegovina je, kao i širi južnoslavenski prostor, prije svih Hrvatska,
te Srbija i Crna Gora, imala negativno historijsko iskustvo u jedinstvenoj na-
učnoj interpretaciji događaja i procesa koji su nastajali i razvijali se tokom 19.
i 20. stoljeća, pa i o ratovima koji su zahvatili ove prostore. Osnovni uzrok je
u dominaciji politike, tačnije politika koje su se mijenjale, nad naukom, mada
ni sama historijska nauka nije bila izgrađena u mjeri da je nastojala i mogla da
skine jaram politike i ideologije.13 Iz tih razloga, uglavnom, nije napisana hi-
storija jugoslavenskih naroda i narodnosti u 19. i 20. stoljeću,14 pa ni historija
naroda Bosne i Hercegovine.15 Ono što je za predmet ovog rada posebno bit-
no jeste da su se ti nesporazumi, posebno srpsko-hrvatski sporovi, prelamali
preko interesa države Bosne i Hercegovine, posebno od 1918. godine nadalje.
12
Kožar, 2004.
13
Nakon Drugog svjetskog rata politika i ideologija diktirali su ciljeve i zadatke historije. Elita profesi-
onalnih revolucionara usmjeravala je i kontrolirala sve segmente naučne politike (Ibid.: 17-22).
14
Prva knjiga Istorije naroda Jugoslavije, koja obuhvata period do kraja srednjeg vijeka, objavljena
je 1952. godine, a druga, koja se odnosi na period do kraja 18. stoljeća, 1959. godine. Problemi su
nastali kod obrade 19. i 20. stoljeća, što je trebalo da bude obrađeno u četiri (po nekima u dva, odnosno
tri) toma. Govoreći o poteškoćama na nastavku ovog projekta akademik Branislav Đurđev je, između
ostalog, rekao: “Posao je došao do imenovanja redakcije, pa se na tom stalo. (...) Sjetio sam se jedne
misli, zapravo zahtjeva koji je tada izrečen. Predsjedavajući je rekao otprilike ovako: To djelo treba da
zadovolji javnost svih naroda i narodnosti u našoj zemlji. Taj iskaz me je neprijatno zbunio. Pitao sam
se da li da u tom naučnom poduhvatu treba to da bude misao vodilja ili treba u tom poslu da nas ruko-
vodi namjera da damo istorijsko djelo koje će objektivno prići istorijskoj materiji. To pitanje me danas
još više zaokuplja” (Đurđev, 1983: 124-125).
15
Projekat pisanja Istorije naroda Bosne i Hercegovine (po nekim Istorije Bosne i Hercegovine) pokre-
nut je 1968. godine. Na ovom timskom projektu angažirani su, u skladu s užim kompetencijama, u to
vrijeme najpoznatiji bosanskohercegovački historičari. Međutim, i na ovom projektu, kao i na projektu
Istorija naroda Jugoslavije, pojavila su se neslaganja i polemike. U osnovi su bila neslaganja među
političarima, što se reflektiralo i na odnose među historičarima. O razlozima zastoja u radu akademik
Enver Redžić je 1982. godine, između ostalog, rekao: “Imam utisak da poslije 13 godina od početka
ove inicijative da se napiše Istorija naroda Bosne i Hercegovine, osnovni problem nije bio u stvarnim
naučnim mogućnostima predviđenog autorskog kolektiva – to su mahom poznati – ugledni istoričari –
već, prije svega, po mom osjećanju stvari, pretežno u nedostatku uvjerenja da će, kao naučna cjelina,
ta istorija zadovoljiti zahtjeve svakog člana autorskog tima, kao i u nedostatku spremnosti da se svoj
dio posla završi” (Redžić, 1983: 156). Ipak, jedan broj radova je urađen i potom objavljen u posebnom
izdanju Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (Redžić 1987a; 1987b).
89
Historiografija socijalističke etape razvoja, od 1945. do 1990. godine, kako

bosanskohercegovačka tako i uglavnom jugoslavenska, bavila se, između
ostaloga, i interpretacijom nacionalističkih velikodržavnih projekata i ideolo-
gija, posebno ustaškog i četničkog pokreta iz vremena Drugog svjetskog rata,
dok se uticajem vladajuće komunističke ideologije počela baviti tek postso-
cijalistička historiografija (1990–2019). To je potvrda stavu da su vladajući
sistemi, u ovom slučaju komunistički, odlučujuće uticali na historiografske
stavove, tokove i domete. Eklatantan primjer za to je bosanskohercegovačka
historiografija o Narodnooslobodilačkom ratu od 1941. do 1945. godine.
Naime, o stanju bosanskohercegovačke historiografije temeljito je ra-
spravljano na “Savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945–
1982)”, održanom u Sarajevu 1982. godine. Referat o stanju istoriografije
1941–1945. podnio je historičar Rasim Hurem, u kojem je, između ostaloga,
iznijeto:
“Naučni nivo istoriografije o narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revo-
luciji u Bosni i Hercegovini nije u skladu sa kvantitativnim obimom te historio-
grafije (...). Treba naglasiti da nastanak i razvitak ustaškog i četničkog pokreta u
Bosni i Hercegovini 1941–1945. godine nije izučavan. Danas ne znamo kako je
u Bosni i Hercegovini teklo stvaranje organizacija (političkih, vojnih i drugih)
ova dva pokreta, niti znamo do kog stepena su se ti pokreti uspjeli organizovati.
Razumije se, krivulja razvitka ovih pokreta u Bosni i Hercegovini, generalno
uzeta, u osnovi je poznata, ali to poznavanje nije i naučno utemeljeno. Bez toga
je teško izučavati istoriju narodnooslobodilačkog rata i revolucije u širem smislu
riječi (...). Za okupatore, ustaše i četnike vezani su terori i zločini nad narodom,
koji su u Bosni i Hercegovini bili masovni. To pitanje je doticano u velikom
broju radova, ali samo uzgredno i općenito (...). Izbjeglištvo Muslimana Bosne
i Hercegovine iz sela u gradove, uzrokovano terorom i zločinom četnika, nije
predmet ovih radova.”16
Tražeći uzroke takvom stanju historiografije na naznačenom savjetovanju
historičar Branislav Đurđev je istakao da su “ojačala nacionalistička stremlje-
nja u istoriografiji”, konstatujući:
“Ukoliko se u nas ispuni socijalizam nacionalizmom, dovodi se u pitanje jugo-
slovenska socijalistička zajednica.” Govoreći o zadacima historiografije, Đurđev
je istakao: “Kad je riječ o odnosima među narodima, istorijska nauka mora, prije
svega, biti kritična i objektivna. I najgore pukotine među narodima objektivnim
16
Hurem, 1983: 102, 107-108. Autor u ovom radu govori o stavu katoličke crkve, o pokrštavanju Srba,
o deportovanju Slovenaca, Srba, Jevreja i Roma, o zatvorima i logorima. Ovdje se apostrofira samo ono
što je predmet ovog priloga.
90
naučnim objašnjenjem slivaju se u uzajamno razumijevanje. Kad ocjenjuju isto-

rijsku ulogu svoga naroda, kritična istorijska nauka ne može dati povoda nijed-
nom narodu da se neopravdano gordi nad drugim narodima.”17
Ovaj skup historičara dao je značajan podstrek radikalnoj promjeni sta-
nja na planu oslobađanja bosanskohercegovačke historiografije od uticaja
politike.18 Međutim, do naučne obrade velikodržavnih nacionalističkih ide-
ologija prema Bosni i Hercegovini i njenim narodima do početka disolucije
bivše SFRJ nije došlo. U praksi je nadvladalo stajalište političara da bi “čač-
kanje” po tim pitanjima moglo doprinijeti “podizanju nacionalnih tenzija”.
Komunistički zločini prema ratnim neistomišljenicima i/ili protivnicima, koji
su pri kraju rata postali masovni, nisu ni kasnije, sve do erozije socijalizma,
historiografski istraživani. Čak su smisleno i sistematski uništavani historij-
ski izvori o njima, kao i o drugim pogreškama koje su, s obzirom na ukupne
ratne okolnosti, bile neminovne, počinjenim od strane snaga narodnooslo-
bodilačkog pokreta. Ovakva stajališta su ostavila traga i na dokumentacionu
osnovu ratnih zbivanja, što nedvosmisleno govori o dominaciji politike nad
naukom.19
Dakle, historiografsko istraživanje NOR-a bilo je determinirano ne samo
postulatima historijske istine već i pogledima i interesima vladajuće komuni-
stičke ideologije. Ideološki pristup bio je u primjeni u izučavanju ratova koji
su se dogodili prije (Balkanski ratovi, Prvi svjetski rat i dr.), a dosljedno se,
a u nekim segmentima i znatno radikalnije, primjenjuje i u postdejtonskoj hi-
storiografiji Bosne i Hercegovine i njenih susjeda u odnosu na ratna zbivanja
1992–1995. godine, s tim što je umjesto jedne komunističke u funkciji više
17
Đurđev, 1983: 125.
18
Te promjene dobile su svoj izraz u “Izvedbenom projektu društvenog cilja XIII – istraživanje iz
oblasti istorije”, u kojem je, između ostalog, ukazano na jednostran pristup izučavanju historije Bosne
i Hercegovine 1941–1945, tj. na istraživanja dominantno političkih i vojnih zbivanja, te da “jedan dio
onoga što znamo o zbivanjima u toku rata 1941–1945. nije rezultat naučne verifikacije tih zbivanja”
(DC XIII 2, 1986: 315). Ovdje treba konstatirati činjenicu da je na ovom projektu dugo vremena ra-
dila grupa istaknutih bosanskohercegovačkih historičara, da je obuhvatao sedam tematskih oblasti (od
srednjeg vijeka do savremenog doba) te da je dobio svoju konačnu verifikaciju u ANUBiH, kao i od
strane Zajednice nauke BiH koja je finansirala ovaj projekat (od koje je dobio oznaku “Društveni cilj
13/2” – DC 13/2). Glavni koordinator projekta bio je Institut za istoriju BiH Sarajevo, a na njemu je
bilo angažirano oko 70 saradnika – tada renomiranih naučnika, te da su do 1991. završena 32 projekta
(monografije i studije), koji su dijelom objavljeni (uglavnom u Prilozima Instituta za istoriju).
19
Međutim, apstrahujući sve manjkavosti u bosanskohercegovačkom društvu i nauci minule socijali-
stičke epohe, treba istaći da je stepen saznanja naučne istine o ratnim zbivanjima 1941–1945. i njiho-
vim protagonistima u tijesnoj vezi sa stepenom sačuvanosti i dostupnosti historijskih izvora, prije svih
originalnih arhivskih dokumenata koji su nedostatni: mnogi su stradali, veliki broj ih se nalazi izvan
Bosne i Hercegovine, jedan broj ih se nalazi u specijalnim arhivima i nedostupan je javnosti itd., što je
sve, objektivno, sužavalo mogućnost naučne interpretacije ovog historijskog razdoblja (Kožar, 2000).
91
nacionalističkih, međusobno suprotstavljenih ideologija. Time se značajno

sužavaju, pa i onemogućavaju mogućnosti za trezven – naučan historijski
pristup u istraživanjima ovog ratnog razdoblja.
Historijski izvori u Bosni i Hercegovini

o ratnim zbivanjima 1992–1995.
Najznačajniji uvjet za pravilnu interpretaciju svakog historijskog događa-
ja predstavlja kvantitet i kvalitet sačuvanih historijskih izvora svih vrsta i
svih strana u događaju, prije svega onih koji su primarni za određeno naučno
istraživanje.20 Osim postojanja optimuma relevantnih historijskih izvora, od
bitnog značaja je i pravilno korištenje (razumijevanje) primarnih historijskih
izvora, kao posrednika između prošlosti i sadašnjosti, tj. između događaja i
istraživača, pomoću kojih prošlost postaje provjerljiva. To je prvi i najvažniji
aspekt svakog historijskog traganja, od kojeg zavisi doseg naučne istine uop-
će, pa i o ratnim zbivanjima u Bosni i Hercegovini 1992–1995.
Upravo zbog toga, dijametralno suprotna ovoj spoznaji su nastojanja pro-
tagonista ratnih događaja da ostave što manje tragova (izvora) o svojim po-
stupcima, kako bi izbjegli sopstvenu odgovornost, i/ili stvorili mogućnost za
drugačijom (nestvarnom, svojom) interpretacijom. S aspekta strana u konflik-
tu: u pravilu žrtve (stradalnici) uvijek nastoje da se spozna što cjelovitija isti-
na o događaju, dok počinioci stradanja (naredbodavci, egzekutori, saučesnici
i sl.) u pravilu uvijek nastoje da se utru svi tragovi o tome.21
Imajući sve ovo u vidu – s jedne strane potrebe nauke za postojanjem
(zaštitom, čuvanjem, korištenjem) relevantnih historijskih izvora o minulim
ratnim zbivanjima na kojima se trebaju zasnivati historiografska istraživanja,
te s druge strane namjere vinovnika rata i ratnih stradanja da te izvore (tra-
gove svojih postupaka-zlodjela) unište kako bi izbjegli sopstvenu krivičnu
i svaku drugu odgovornost pred historijom – postavlja se pitanje: kakvo je
stvarno stanje primarnih historijskih izvora o ratnim zbivanjima u Bosni i
20
Historijska nauka primarnim izvorima saznanja između ostalog smatra pisane izvore koji direktno
govore o predmetu istraživanja. Oni se, prema saznajnoj vrijednosti, dijele na ostatke (tj. izvori koji su
ostali kao rezultat postojanja događaja o kojem govore: arhivska, muzejska i druga službena dokumen-
tacija) i tradiciju (izvori koji su nastali da bi bili historijski izvor: svjedočenja učesnika i očevidaca,
videozapisi, fonozapisi i fotografije pojedinaca, novinski izvještaji, memoari, dnevnici, autobiografije i
sl.). (Đurđev, 1982). Engleski historičar Harry Hearder smatra da “zbirke privatne dokumentacije” koje
sadrže prepiske manje poznatih ličnosti treba tretirati “primarnim izvorima isto kao i zvanične izvješta-
je”, tj. arhivsku građu, dajući poseban značaj fotografiji kao historijskom izvoru, a ukazujući na oprez
pri korištenju štampe te memoara i autobiografija (Hearder, 2003: 8-10).
21
Kožar, 2016a: 27.
92
Hercegovini 1992–1995. i zemljama učesnicama rata danas – dvije i po de-

cenije nakon rata?
Do početka ratne disolucije SFR Jugoslavije na nivou zemlje i svake nje-
ne federalne jedinice – pa i Bosne i Hercegovine, postojao je, u skladu sa
međunarodnim pravnim i društvenim aktima, sistem zaštite kulturnih doba-
ra, kako u mirnodopskim tako i u ratnim i drugim vanrednim okolnostima,
među kojima se kao primarni historijski izvori nalaze arhivska, bibliotečka,
muzejska i druga dokumentarna građa. Naime, nakon Drugog svjetskog rata
donijeti su propisi o osnivanju i djelovanju više ustanova kulture i nauke u
federalnoj Bosni i Hercegovini, čija je organizacija i rad od sredine sedamde-
setih godina u cijelosti prešla u nadležnost organa SR Bosne i Hercegovine.22
Osim toga, bivša SFRJ, pa time i njene federalne jedinice, prihvatila je Hašku
konvenciju iz 1954. godine i druge međunarodne konvencije o zaštiti kul-
turnih dobara, čija su stajališta ugrađena i u odgovarajuće jugoslavenske i
bosanskohercegovačke propise. Sve to potvrđuje činjenicu da je postojao
određen sistem kulturne i naučne politike na nivou Bosne i Hercegovine, koji
je predviđao i mehanizme zaštite kulturnih dobara i u vanrednim (ratnim i
drugim) okolnostima.23
Međutim, u vrijeme ratnih zbivanja na području Bosne i Hercegovine, taj
sistem su drastično narušile oružane vojne i paravojne formacije sa prostora
Srbije i Crne Gore (tj. Savezne Republike Jugoslavije), a zatim i Republike
Hrvatske. Kulturna dobra, iako propisno obilježena u skladu sa Haškom
konvencijom, uništavana su granatiranjem, miniranjem, spaljivanjem, pljač-
kom itd. Između ostalog stradala je sarajevska Vijećnica u kojoj je bila smje-
štena Narodna i univerzitetska biblioteka, Orijentalni institut (od zapaljive
granate) te brojna druga nepokretna kulturna dobra, kao i ogromne količine
arhivske, bibliotečke, muzejske i druge građe. Razmjere tih stradanja nisu
cjelovito utvrđene. Jedino je od pokretnih kulturnih dobara istraženo stra-
danje arhivske građe, koje iznosi oko 81.000 metara dužinskih (u arhivima i
22
Tu se prije svega radi o osnivanju Arhiva Bosne i Hercegovine (1947), Akademije nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine, Orijentalnog instituta (1949), Instituta za istoriju radničkog pokreta Bosne i Her-
cegovine (1959), odnosno Instituta za istoriju Sarajevo (1973), Instituta za istoriju u Banjaluci (1979) te
mreže dobro organiziranih institucija kulture: Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog naslijeđa, Narodne
i univerzitetske biblioteke, Zemaljskog muzeja (koji radi u kontinuitetu od 1888), Muzeja revolucije
(kasnije Historijski muzej) i dr.
23
Temeljni međunarodni pravni akt zaštite kulturnih dobara je Konvencija za zaštitu kulturnih dobara
u slučaju oružanog sukoba (poznata kao Haška konvencija), donijeta u Hagu 1954. godine (Haška
konvencija 1956). Ova konvencija je nakon procesa koji su doveli do erozije socijalizma u Evropi, s
obzirom i na činjenicu da nije adekvatno primjenjivana u vrijeme ratnih okolnosti, dva puta mijenjana i
dopunjavana: 2001. i 2004. godine. (Više o zaštiti kulturnih dobara vidi: Kožar, 1997a; Brguljan, 1985).
93
registraturama).24 Stradanju kulturnih dobara doprinijela je neadekvatna briga

nadležnih ratnih organa koji su djelovali na području Bosne i Hercegovine,
kao i organa međunarodne zajednice.25 Jedan broj bosanskohercegovačkih
institucija kulture se u toku rata ugasio, druge su funkcionirale kao regional-
ne, a samo mali broj ih je opstao (među njima Arhiv Bosne i Hercegovine,
Zemaljski muzej, Narodna i univerzitetska biblioteka i dr.), ali sa znatno re-
duciranom funkcijom. Sve je to bitno uticalo na fizičko stanje kulturnih do-
bara, kako postojećih, tako i njihove cjelokupne ratne produkcije, one koja je
nastajala u radu oficijelnih organa vlasti svih vrsta i nivoa, pravnih subjekata,
udruženja, nevladinih organizacija itd.
Ni nakon okončanja rata, u minule dvije i po decenije, stanje brige države
i društva o osiguranju mehanizama zaštite, čuvanja i korištenja historijskih
izvora ratne provenijencije nije se bitnije promijenilo. Razloga za takvo sta-
nje, u kojem dominira anarhija koja pogoduje planovima destabilizacije i raz-
gradnje države i društva, ima napretek. Ipak, u načelu dva su osnovna uzro-
ka: neadekvatna briga države – tj. odgovarajućih institucija – i neadekvatna
organiziranost i profesionalnost struke i nauke da se stanje urgentno mijenja.
Naime, predratni sistem zaštite historijskih izvora pokazao se nedostat-
nim, zbog čega ga je po okončanju rata trebalo mijenjati, odnosno izgraditi
funkcionalan sistem kojim bi se osigurala i adekvatna briga o cjelokupnom
kulturno-historijskom naslijeđu, pa i o ratnoj produkciji historijskih izvora.
Suština uspostave tog funkcionalnog sistema je u donošenju adekvatne prav-
ne legislative od strane svih nivoa državne vlasti, koju bi potom profesional-
no i dosljedno provodile nadležne institucije nauke i kulture. Te obaveze je
Bosna i Hercegovina prihvatila, između ostaloga, i prijemom u Ujedinjene
narode, nakon čega ih je bila dužna ugraditi u svoj, sa međunarodnim propi-
sima kompatibilan, sistem. Neki pokušaji na tom planu su učinjeni, kako od
strane pojedinih nivoa vlasti tako i od strane institucija i asocijacija iz obla-
sti struke i nauke (obrazovne i naučne ustanove, institucije nauke i kulture,
udruženja historičara i arhivista i dr.), ali je to bilo više ostrvski i entuzijatski,
24
Do rata je u svim bosanskohercegovačkim arhivima bilo pohranjeno 22.620 dužinskih metara arhiv-
ske građe, dok su značajne količine “sazrele” arhivske građe uslijed nedostatka arhivskog prostora i
opreme ostale u registraturama, što je doprinijelo njihovom enormnom stradanju u vrijeme rata (Kožar,
1999).
25
Ni međunarodna zajednica (svjesno ili nesvjesno) nije prepoznala potpuni značaj ovog pitanja. Tek je
od 1993. godine počela pokazivati interes za primjenu međunarodnih konvencija o kulturnim dobrima,
a ovo pitanje je veoma nedostatno uređeno Dejtonskim sporazumom (Aneksom 8). (Dejtonski spora-
zum: 125-129).
94
uglavnom na nižim razinama, što se pokazalo apsolutno nedovoljnim da se

sistem uobliči i profunkcionira.26
Politički centri moći, koji su u postratnoj Bosni i Hercegovini odlučujuće
uticali na sva zbivanja, dugo vremena nisu ni prepoznali značaj institucional-
ne zaštite, čuvanja i korištenja ratne produkcije historijskih izvora svih vrsta,
pa ni onih najznačajnijih kakva je arhivska građa. Vapaji pojedinih strukov-
nih organizacija nisu mogli promijeniti takav odnos.27 Ipak, promjene su po-
krenute na zahtjev Evropske unije, koja je krajem 2002. godine u izvještaju
eksperata28 ukazala na neophodnost izrade odgovarajuće kulturne i naučne
politike Bosne i Hercegovine. To je bez sumnje imalo uticaja na to da Bosna
i Hercegovina utvrdi Strategiju kulturne politike 2008. godine,29 u kojoj je
određena pažnja posvećena kulturnom naslijeđu, njegovom stradanju u ratu,
potrebi evidencije ratnih stradanja, potrebi donošenja odgovarajućih propisa
na nivou Bosne i Hercegovine o njegovoj zaštiti, evidenciji, čuvanju i kori-
štenju. Nakon toga je 2010. godine donijeta Strategija razvoja nauke Bosne i
Hercegovine 2010–2015.30 u kojoj pitanje zaštite izvora ratne provenijencije
nije prepoznato kao fundamentalno važno za razvoj kulture, nauke i društva
uopće. Međutim, zbog općeg zastoja u implementaciji Dejtonskog mirovnog
sporazuma i nedostatka političkog konsenzusa među vladajućim političkim
elitama o razvoju zemlje, nisu realizirana ni ovim strategijama projektovana
programska opredjeljenja.
Ipak, kako su svi akteri ratnih zbivanja, globalno uzevši snage odbrane i
snage agresije, u Bosni i Hercegovini i zemljama okruženja, uglavnom i par-
ticipirali u postratnim strukturama vlasti svih nivoa, nastojali su i da uobliče
i obznane svoju istinu o ratnim zbivanjima. Neke od tih sadržaja realizirali
su indoktrinacijom postojećih institucija, a osnivali su i nove, naročito na
entitetskim nivoima. Održani su brojni stručni i naučni skupovi, objavljene
26
Historičar Husnija Kamberović, Institut za istoriju Sarajevo, u istraživanju ratnih zbivanja 1992–
1995. suočio se s problemom nedostatka primarnih historijskih izvora i konstatirao činjenicu “da je
profesionalnim historičarima, koji svoje iskaze moraju temeljiti na pouzdanim istorijskim izvorima,
posao na proučavanju događaja vezanih za posljednji rat veoma otežan. Iskazi savremenika i sudionika
događaja nisu dovoljni za akademsku raspravu o ovom pitanju.” (Kamberović, 2011: 267).
27
Društvo arhivskih radnika Bosne i Hercegovine je na svom Prvom poslijeratnom arhivskom savjeto-
vanju, održanom 1996. godine na Zlači kod Banovića, zauzelo stajalište o posebnom vrednovanju ratne
produkcije arhivske građe i njenom obaveznom i hitnom preuzimanju u arhive. (Kožar, 1997b: 179).
28
Kulturna politika u Bosni i Hercegovini, 2002. Između ostalog u izvještaju na str. 7 stoji: “Razvoj
naslijeđa: Da li su pravni propisi za zaštitu spomenika i kulturnog naslijeđa odgovarajući i kakva je
njihova primjena? Da li se poštuju međunarodne konvencije? Da li postoje sistemi stimulacije javnog i
privatnog finansiranja naslijeđa?” itd.
29
Strategija je objavljena u Sl. glasniku BiH, broj 93, od 18. 11. 2008. Više o tome vidi: Kožar, 2009.
30
Hukić, 2009.
95
brojne publikacije o ratnim zbivanjima, zbornici radova, časopisi, feljtoni u

novinama, televizijske i radioemisije itd. Sve je to uglavnom rađeno na osno-
vu njima dostupnih izvora, dominantno iz “svojih” struktura, dakle jednostra-
no, tako da je i rezultat takvog pristupa ostao jednostran, najblaže rečeno ne-
dostatan, odnosno nenaučan. To je, svakako, tema za sebe. Međutim, za temu
ovoga rada bitna je činjenica da na nivou države Bosne i Hercegovine nije
bilo sistemskog pristupa na legislativnom planu, odnosno nije donesen nije-
dan pravni propis kojim bi se na cijelom prostoru države ostvarila puna zaštita
izvora ratne provenijencije.31 U nekim djelatnostima nauke i kulture na nižim
razinama je bilo pokušaja, i određenih rezultata, kakav je primjer arhivske
djelatnosti. Naime, nakon okončanja rata je, shodno novom administrativnom
ustrojstvu zemlje, donijeto 12 arhivskih zakona (na nivou države, dva entite-
ta, Brčko distrikta, te u osam od deset kantona). Posebno vrednovanje ratne
produkcije arhivske građe, na čemu su posebno insistirala arhivistička udru-
ženja, izvršeno je svega u četiri arhivska zakona (propisa): u Federaciji BiH
te u tri kantona (Unsko-sanskom, Tuzlanskom i Sarajevskom).32 U arhivskim
zakonima na nivou države Bosne i Hercegovine i entiteta Republika Srpska
pitanje vrednovanja ratne produkcije arhivske građe nije ni doticano. Razlog
ovakvom stanju je apsolutno jasan. Radi se o preovladavanju interesa vladaju-
ćih političkih struktura da nestanu pisani i drugi dokazi o ratnim zbivanjima,
što u krajnjem vodi zataškavanju i/ili iskrivljavanju historijske istine.
Posebnu ulogu u ratu imale su vojske i druge oružane formacije zaraćenih
strana. To znači da je njihova dokumentacija od velikog značaja za istraživa-
nja ratnih zbivanja. Ona bi se trebala čuvati u vojnom arhivu kao vrsti spe-
cijalnog arhiva. Nakon formiranja Oružanih snaga BiH, objedinjavanjem tri
ratne vojne komponente: Armije BiH, HVO i Vojske RS, to bi trebao biti je-
dinstven vojni arhiv. O stanju te dokumentacije, nivou arhivističke sređenosti
i dostupnosti za korištenje nema pouzdanih podataka. Kao specijalni arhivi bi
trebali postojati i arhivi vjerskih zajednica (islamske, katoličke, pravoslavne,
31
Komisija za nacionalne spomenike, formirana u skladu s Aneksom 8 Dejtonskog sporazuma, koja je u
međuvremenu prerasla u državnu instituciju, nije fokusirana na ratnu produkciju kulturno-historijskog
naslijeđa, a prijeratni Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog naslijeđa Bosne i Hercegovine
postao je entitetska (federalna) ustanova, tako da je briga o pojedinim vrstama kulturnog naslijeđa
usmjerena na entitetske i kantonalne institucije kulture i nauke po oblastima. Time je bitno relativizira-
no pa i onemogućeno pitanje jedinstvene brige države i društva o izvorima ratne provenijencije.
32
Prema naznačenim zakonima arhivska građa nastala u vrijeme rata 1992–1995. u cijelosti se predaje
nadležnom arhivu, tj. ne vrši se selekcija (odabiranje, izlučivanje) u registraturama, već u arhivu, i ne
čeka se protok 30 godina od nastanka da bi se predala arhivu. Po ovom osnovu su, zaključno s 2005.
godinom, u devet bosanskohercegovačkih arhiva preuzeta 74 arhivska fonda koji se djelimično (51) ili
u cijelosti (23) odnose na ratno razdoblje (Kožar, 2006).
96
jevrejske), koje su, kako se zna, imale svaka na svoj način uticaja na ratna
zbivanja. Međutim, ni ti arhivi nisu još uvijek uobličeni, javni arhivi, u čijoj
su stručnoj nadležnosti, o tome nemaju cjelovit pregled stanja, tako da se i
taj segment ratne dokumentacije ne nalazi u funkciji istraživačkih potreba.33
Potrebno je konstatirati da se brojna dokumentacija, posebno ona koja ima
neposrednu vezu (dodir) sa događajem (kakvi su ratni dnevnici, zapisi očevi-
daca važnih događaja, video, fono i fotodokumentacija, lične kolekcije ratnih
dokumenata i sl.), a koja je po mišljenju Heardera izvor prvoga reda kao i ofi-
cijelna dokumentacija ratnih organa, također nalazi izvan dosega institucija
sistema i podložna je nestajanju.34
Izvori ratne provenijencije u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj

Pošto su, kako je naprijed naznačeno, značajnu ulogu u ratu 1992–1995. ima-
le Srbija i Crna Gora (ujedinjene u državnoj zajednici Savezna Republika
Jugoslavija), odnosno Republika Hrvatska, postavlja se pitanje kakvu pažnju
one posvećuju ratnoj produkciji izvora historijskog saznanja? U najkraćem,
Srbija i Crna Gora nisu donijele bilo kakve propise o ratnoj dokumentaciji in-
stitucija sistema, ali se istraživanjima ratnog (disolutivnog) razdoblja u Srbiji
posvećuje velika pažnja. U najvećem broju publikacija, pa i onima uže histo-
riografske orijentacije, Srbi i Srbija se prikazuju kao žrtva, a za secesionizam
se euforično optužuju drugi jugoslavenski narodi. Ratna produkcija historij-
skih izvora u vidu javne arhivske građe nema poseban tretman ni u jednom
pravnom propisu. Sličan odnos u pitanju legislative je i u Crnoj Gori, s tim da
se disolutivnom (ratnom) razdoblju posvećuje znatno manja pažnja i sa histo-
riografskog stajališta. Međutim, ignoriranje davanja posebnog značaja ratnim
izvorima u ovim zemljama daje mogućnost centrima političke moći da po
mjeri svojih interesa utiču na njihovo postojanje, zaštitu, čuvanje i preuzima-
nje u nadležne institucije kulture i nauke. Neke nezakonitosti na tom planu,
tipa krivotvorenja izvornih dokumenata najviših organa vlasti, utvrđene su i
od strane nadležnih organa međunarodne zajednice. U osnovi, na bar neke od
raznih vrsta zloupotreba, uništavanja i krivotvorenja dokumenata o osjetlji-
vim ratnim zbivanjima, ma gdje da se one događaju, nije imuna nijedna ratna
vlast. Zato su potrebni propisi koji tu problematiku cjelovito uređuju kako bi
se takva nastojanja i mogućnosti sveli na minimum.
33
Ibid., 2011b.
34
Ibid., 2016b: 169-180.
97
Sasvim su drugačija stajališta Republike Hrvatske. Ratne strukture vlasti

su vrijednosni sud o ratnoj građi iz vremena Drugog svjetskog rata počele pri-
mjenjivati od samog početka rata, što se vidi iz izvještaja direktora Državnog
arhiva Hrvatske iz 2006. u kojem je, između ostalog, navedeno: “Zbog spe-
cifičnih ratnih i političkih okolnosti arhivi su preuzeli i manje količine ar-
hivskog gradiva nastaloga nakon 1990. godine. Riječ je uglavnom o gradivu
državnih tijela iz razdoblja domovinskog rata koji se odnose na ratne štete i
kontakte sa međunarodnom zajednicom (Državna komisija za popis i procje-
nu ratne štete, Ministarstvo informiranja, Hrvatski ured pri Parlamentarnoj
komisiji Europske zajednice i drugo), te o gradivu paraupravnih i paravojnih
organizacija na tada okupiranom području Republike Hrvatske”.35 Ta orijenta-
cija vlasti je potom rezultirala i odgovarajućom legislativom, tako da je Vlada
Republike Hrvatske 2004. godine osnovala kao specijalni arhiv Hrvatski me-
morijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata, sa zadatkom “priku-
pljanja, sređivanja, čuvanja, zaštite, te stručnog i znanstvenog istraživanja
arhivskoga gradiva i svih podataka vezanih uz Domovinski rat”.36 Ono što
je za temu ovoga priloga od značaja jest činjenica da je ovaj specijalni arhiv
preuzeo i značajne količine arhivske građe o ratnim zbivanjima u Bosni i
Hercegovini, koja je dijelom objavljena u nekoliko izdanja ovoga arhiva.37
Dokumentarna građa ratne provenijencije

Međunarodnog krivičnog suda u Hagu
Međunarodna zajednica je aktivni sudionik procesa disolucije SFR Jugoslavije
koji su intenzivirani od početka 1991. godine. Kada se razbuktao ratni disolu-
tivni konflikt, Vijeće sigurnosti Ujedinjenih naroda (UN) je rezolucijom broj
808 od 22. 2. 1993. odlučilo da sankcionira stanje formiranjem Međunarodnog
suda za sprovođenje istrage protiv osoba koje su odgovorne za teška kršenja
međunarodnog humanitarnog prava izvršena na teritoriji bivše Jugoslavije
od početka 1991. godine. Rezolucijom 827 Vijeće sigurnosti je donijelo od-
luku da se formira Međunarodni sud za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji,
počinjene od 1. januara 1991. i “datuma koji će odrediti Vijeće sigurnosti po
35
Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, 2006: XXII.
36
Nazor i Radoš, 2016, 75.
37
Holjevac-Turković i Martinić-Jerčić, 2016. Po međunarodnim konvencijama ova građa, kao i sva
kulturna dobra koja su u toku rata iznijeta iz Bosne i Hercegovine, treba biti vraćena, što je od velikog
značaja za kompletiranje historijskih izvora o ratnim zbivanjima. Međutim, ovim pitanjima se nije stu-
dioznije bavila ni država, a ni bilo koja stručna i naučna oblast (arhivistika, historija i dr.).
98
uspostavi mira”.38 Provođenje postupka procedure i izvođenja dokaza, pitanja

nadležnosti, organizacije i funkcioniranja Suda, istraga i postupak prije suđe-
nja, suđenje, obezbjeđenje prava na odbranu, izvršenje presude i dr. uređeni
su Statutom i Pravilima Suda.39
Za predmet ovoga rada od posebnog je značaja struktura arhivskog fon-
da Suda i pitanje sudbine njegove dokumentacije po okončanju rada. Sudeći
prema nadležnostima i organizaciji rada, u Sudu se u osnovi nalaze dvije vrste
dokumenata: dokumenta koja nastaju u okviru rada organa Suda (dva sudska
vijeća, apelacionog vijeća, tužioca i Sekretarijata) i dokumenta koja su na
osnovu konvencija, Statuta i Pravila o radu Suda, preuzeta kao dokaz iz ze-
malja bivše Jugoslavije, ili od strane ad hoc međunarodnih komisija formira-
nih za istraživanje nekih pitanja od značaja za rješavanje ratnog konflikta. Tu
spada i dokumentacija optužbe, odbrane, svjedoka, žrtava i stradalnika i sl.,
tj. sve ono što je nastalo u toku obavljanja djelatnosti Suda. Karakteristični su
ekspertski izvještaji koje su sačinjavali ekspertski timovi (eksperti za kulturno
naslijeđe, ekspertski timovi historičara i dr.). Historičari su najčešće pozivani
kao svjedoci na Sudu, jer se mislilo da oni svojim znanjem mogu objasniti
historijski kontekst sukoba, što je za njih bio veliki profesionalni izazov.40
Sve to upućuje na konstataciju da je arhivska građa Suda vrlo značajna za hi-
storiografska i druga istraživanja ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini i šire.
Osim toga ova građa je veoma specifična, a njen značajan dio je povjerljive
prirode, tako da se zbog svega toga posebna pažnja mora posvetiti njenoj
zaštiti, čuvanju i korištenju. Nakon brojnih špekulacija o sudbini ove građe
po okončanju rada Suda, organi UN-a su odlučili da ona ostane u Hagu kao
specijalni arhiv UN-a, što korespondira i s arhivističkim i historiografskim
stajalištima.41
Pošto su evropske zemlje, kao i Sjedinjene Američke Države i Ruska
Federacija, vodile intenzivnu diplomatsku aktivnost na zaustavljanju rata i
38
Avdić, 1994: 10-15. Rezolucijom broj 877 od 21. 10. 1993. za tužioca Suda je imenovan Ramon
Esovar Saloma, a rezolucijom broj 936 Ričard Golstoun.
39
Avdić, 1994: 10-15. Statutom Suda predviđene su četiri kategorije zločina, među kojima su ratni zlo-
čin i zločin genocida. Jurisdikcija Suda se odnosi samo na fizička (civilna i vojna) lica, dok su političke
stranke i svi drugi pravni subjekti izvan toga. Sud se sastoji iz tri sudska vijeća (tj. tri sudska odjeljenja),
od kojih su dva prvostepena, a treće je apelaciono. Prva optužnica je podignuta 1995. godine. Od tada
su donijete brojne presude za počinioce ratnih zločina pa i za zločin genocida nad Bošnjacima Podrinja
u Srebrenici jula 1995. godine. Jedan broj suđenja je obavljen pred pravosudnim organima Hrvatske,
Srbije te Bosne i Hercegovine. Ipak, mnoga suđenja su u toku. Kada Sud okonča svoje djelovanje u
Hagu, suđenja će se nastaviti na Odjelu Suda za ratne zločine pri Sudu Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
(Čekić, 1996: 6-8).
40
Matković, 2004.
41
Kožar, 2011b.
99
postizanju mira u Bosni i Hercegovini, to je logično računati i na njihove

ratne izvore.42 Od značaja je i dokumentacija međunarodnih humanitarnih
i nevladinih organizacija, koja je, kao njihovo vlasništvo, uglavnom izvan
dometa bosanskohercegovačkog zakonodavstva, a u Bosni i Hercegovini se
nalaze samo manje količine.
Historičari i historijska nauka

o izvorima ratne provenijencije
Osim postojanja relevantnih izvora historijskog saznanja za naučno-historio-
grafska istraživanja, pa i za istraživanja ratnih zbivanja 1992–1995, od kruci-
jalne važnosti je i postojanje inventivnih i školovanih historičara kao nepod-
mitljivih i slobodnih ljudi koji pišu bez gnjeva i pristrasnosti, kao ljudi bez
zavičaja, domovine, nacije, države, koji su oslobođeni stereotipa i predrasuda
i svim svojim bićem posvećeni dosezanju historijske istine. Uloga historičara,
kao drugog najvažnijeg stuba historiografskih istraživanja, nezamjenjiva je.
Odnos historičara i historijskih izvora, koji čini suštinu historijske metodo-
logije, od krucijalne je važnosti za kvalitet istraživanja koji se mjeri nivoom
dosega historijske istine. Duh historijske nauke je duh istine, historičar i nje-
gov poziv su jedno te isto. Međutim, nerijetko su historičari ideologizirani,
korumpirani, nacionalno, režimski i/ili politički orijentirani, što je između
ostalog dolazilo do izražaja i u bivšoj jugoslavenskoj historiografiji, a znatno
je radikalnije prisutno u historiografijama koje su nastale nakon disolucije
bivše Jugoslavije, među kojima je i bosanskohercegovačka.43 Sudeći prema
kvantitativnim pokazateljima, kao i prema produkciji literature koja se pred-
stavlja historiografskom, u Bosni i Hercegovini postoji značajan broj školo-
vanih historičara (prema univerzitetskim diplomama – profesora i magistara,
pa i doktora historijskih nauka) i značajna produkcija historiografskih sadrža-
ja o ratnim zbivanjima 1992–1995. godine. U toj literaturi su prisutna veoma
različita pa i dijametralno suprotna stajališta, ponajviše u zavisnosti od naci-
onalne, vjerske ili političke pripadnosti autora. Znatno je manje djela u koji-
ma te osobenosti historičara nisu došle do izražaja. Uticaji srpske i hrvatske
42
Šehić, 2007.
43
Bosanskohercegovački akademik-historičar Enver Redžić je za bh. historiografiju jednom prilikom
rekao da je politika uvijek uticala na historiografiju, ali da ih to nije proslavilo ni jednu ni drugu. Jako je
blizu istine mišljenje srbijanskog historičara Andreja Mitrovića da su “Vrlo (...) retki historičari za sva
vremena, a previše je onih za sve režime”. Takvi režimski historičari, koji nisu izgrađene naučne lično-
sti već “stručnjaci na sitno”, uništit će nauku i kulturu, kategorično tvrdi Đuro Šušnjić (Kožar, 2017).
100
historiografije na percepciju rata i ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini ve-

oma su prisutni.44
Činjenica da se historičari, historijske institucije i asocijacije ne bave zna-
čajnije pitanjima brige o izvorima ratne provenijencije, uzrokovana je dvama
osnovnim, uglavnom naslijeđenim stavovima: prvi, da je zadatak prikuplja-
nja, zaštite i čuvanja historijskih izvora prevashodno arhivističko pitanje, a
drugi se tiče shvatanja principa historijske distance.
Pravno, stručno i naučno je utemeljeno stajalište da je arhivska građa kao
najznačajniji historijski izvor predmet i zadatak arhivistike. To je nesporno
slučaj i s arhivskom građom minulih ratnih zbivanja. Kako se bosanskoher-
cegovačka arhivistika “nosi” s tim obavezama već je bilo riječi. Ukratko:
selektivno i nedovoljno uspješno. Takvo stanje bi trebalo biti alarmirajuće da
se historijska nauka svim svojim kapacitetima okrene animiranju toga proble-
ma koji direktno utiče na sadašnje i buduće domete historiografije na planu
izučavanja ratnih zbivanja 1992–1995. godine. Ranije je, u vrijeme socijali-
stičke historiografije, to upravo bio slučaj. Kada se historiografija našla pred
problemom nedostatka arhivske građe za određena istraživanja, onda je insi-
stirala i uticala na saradnju s arhivistikom, na ubrzanje procesa prikupljanja
i arhivističke pripreme za istraživanje (u zemlji i inostranstvu) nedostatne ar-
hivske građe.45 Ta sinhrona opredjeljenja i aktivnosti dali su značajne rezultate
i za arhivistiku i za historiografiju. Međutim, to se u ovo postratno vrijeme, u
minule dvije i po decenije, nije dogodilo. Razlog tome je vrlo jasan: u vrijeme
socijalističke etape razvoja takav pristup je bio interes države koja je i stajala
iza te saradnje, dok u ovo vrijeme dezorijentiranosti na nivou države, pojedini
centri moći, uglavnom su to tri etnonacionalne politike, nemaju interesa da
animiraju sve poluge sistema, pa ni arhivistiku i historiografiju, kako bi osigu-
rali cjelovitu zaštitu izvora historijskog saznanja i time osigurali pretpostavke
44
Ovdje nije cilj bilo kakva elaboracija o odnosima historičara i historije: o naučnoj utemeljenosti jed-
nih (“historičara za sva vremena”) i neutemeljenosti, odnosno nenaučnosti drugih (“historičara za sve
režime”). Želi se samo ukazati na činjenicu da su te različitosti posljedica očiglednog uticaja politika i
drugih faktora po različitim pitanjima podijeljenog bosanskohercegovačkog društva na historiografska
stajališta historičara, prevashodno s aspekta odnosa prema historijskim izvorima kao uvjetu bez kojeg
se ne može dosegnuti naučna istina. Selektivnost u korištenju izvora je njihova zajednička osobenost,
uglavnom na način da se brinu o izvorima koji konvergiraju ostvarenju zadatog cilja, a sve drugo je
za njih nepotrebno i nevažno. Otuda im odgovara neuređenost sistema adekvatne zaštite izvora ratne
provenijencije te, kako istražuju i pišu po nalozima politika koje svojim činjenjem i/ili nečinjenjem
utiču na oblikovanje sistema zaštite historijskih izvora, doprinose postojećem stanju koje ne osigurava
pretpostavke za adekvatna historiografska istraživanja.
45
Takav je primjer rada na projektu kompleksnog istraživanja arhivske, bibliotečke i druge građe se-
damdesetih godina 20. stoljeća, a ta potreba intenzivne saradnje arhivistike i historiografije posebno je
istaknuta na naznačenom Savjetovanju o istoriografiji 1982. godine.
101
za naučna istraživanja. To je jednostavno zbog toga što njima nije cilj naučna,
već “svoja” istina o ratu, koja je i važna zaloga njihovog političkog opstaja-
nja. Historičari to ili ne prepoznaju u dovoljnoj mjeri, ili im to njihovi nalo-
godavci ne dozvoljavaju. Naravno, izuzetaka ima, i u arhivistici i u historio-
grafiji, i na njih je na određen način ukazano na više mjesta u ovom prilogu.
Stav historičara o historijskoj distanci, kao protoku vremena od pedesetak
godina od događaja do njegove historiografske obrade, karakterističan za kri-
tičku historiografiju, ima određenog uticaja i na stavove o izučavanju minulih
ratnih zbivanja.46 Taj stav podrazumijeva blagovremenu zaštitu i pripremu
za korištenje historijskih izvora, što je osnovna funkcija poslijeratne države
i društva. Međutim, s obzirom na sve osobenosti u funkcioniranju postratne
države Bosne i Hercegovine, pokazalo se da ona ne obavlja tu svoju funkciju.
Naprotiv, država nije čak ni adekvatno prepoznala svoje obaveze na ovom
planu. Time se koriste one politike koje putem poslušnih historičara, polito-
loga, novinara i dr. plasiraju svoju (jednostranu) viziju ratnih zbivanja koja
nikako ne može biti naučno relevantna. Da se to ne bi dogodilo, neophodno je
“da se sva svjedočanstva brižljivo sakupljaju, brižljivo razvrstaju i pripreme
za generacije koje će neopterećene bilo kakvim predrasudama donijeti sudo-
ve koji se za historijsku nauku podrazumijevaju”.47
Sljedbenici ovih stajališta smatraju da historijska distanca ima puni smi-
sao kada se radi o historiografskoj obradi (interpretaciji) ratnih zbivanja, ako
se odgovarajućom brigom države i njenih institucija osigurava učinkovita za-
štita i priprema za istraživanje historijskih izvora. Međutim, pošto to u Bosni
i Hercegovini nije slučaj, jer ratni izvori nisu posebno vrednovani (arhivskim
i drugim propisima), niti su fizički zaštićeni, a samo su selektivno dostupni
istraživačima (po sopstvenoj procjeni onih u čijem su posjedu, odnosno pod
čijom su jurisdikcijom), poštivanje principa historijske distance nanijelo bi
nesagledive posljedice po nivo naučnosti bosanskohercegovačke historiogra-
fije. Historičari-naučnici i historijska nauka bi to morali prepoznati kao veli-
ku opasnost usmjerenu na nastojanja da se tragovi ratnih zbivanja uništavaju
i selektivno štite i koriste, što vodi različitim improvizacijama pogleda na
ovo ratno razdoblje. Zato se historičari moraju fokusirati na pružanje stručne
podrške profesionalnim arhivistima, bibliotekarima, muzeolozima, kulturolo-
zima i drugim stručno-naučnim profilima, na planu uređenja pravnog sistema
46
Jedan od pobornika historijske distance je historičar Galib Šljivo. Za njega je “naučno opravdano
držati se historijske distance”, jer se “tek tada može postići pravi zadatak historičara za koga nije do-
voljno saznanje što su ljudi učinili, nego razumijevanje onoga šta su oni mislili da postignu”. (Šljivo,
2016: 19).
47
Ibid.: 20-21.
102
zaštite svih vrsta izvora ratne provenijencije, kako bi se sačuvala izvorna

baza (izvori prvoga reda) za historiografska istraživanja. Za mnoge relevan-
tne izvore je već kasno, i njih je svakim danom sve manje.48 Zbog toga, nema
sumnje da će historičari, ako budu čekali da im neko drugi obezbijedi i učini
dostupnim izvore, kako bi u pravno uređenim državama i društvima moralo
da bude, ostati bez relevantnih izvora na osnovu kojih se može uobličiti na-
učna istina. Takav pristup, uobličen kao cjelovit historiografski aspekt, ne bi
značio “miješanje” ili “atak” na druge struke koje se profesionalno bave pro-
blematikom historijskih izvora (arhivi, muzeji, biblioteke, instituti, zavodi,
univerziteti, akademije i dr.), već veliku podršku i pomoć da uspješno ostva-
re svoje profesionalne zadatke, od čega bi i historiografija imala ogromne
koristi.
Zaključak
Disolucija bivše SFR Jugoslavije u toku posljednje decenije 20. stoljeća odvijala se u uvjeti-
ma ratnog konflikta koji je kulminirao u Bosni i Hercegovini. U toku četverogodišnjeg rata
(1992–1995), u formi oružane agresije susjednih država na međunarodno priznatu nezavisnu
Republiku Bosnu i Hercegovinu, dogodila su se ogromna stradanja stanovništva, materijal-
nih i kulturnih dobara. Tome je doprinijela i neodlučnost međunarodne zajednice da diplo-
macijom, pa i vojnom intervencijom, zaustavi rat. Kada je u tome pokazala odlučnost, rat je
okončan mirom u Dejtonu, novembra 1995. godine.
Kompleksnost ratnih zbivanja, koja se tiču uzroka, toka i posljedica rata, zahtijeva izuzetno
studiozan istraživački pristup sa više naučnih aspekata – pa i sa historiografskog. Iako su u
minule dvije i po postratne decenije nastala brojna djela, ponajviše kvazinaučna, ali i histori-
ografska, očigledno je odsustvo sistemskog i naučnog pristupa u istraživanju ratnih zbivanja,
jedinstvenog i sinhronog na nivou države. Da je takav sistem postojao, onda bi istinoidne na-
mjere istraživača svih naučnih profila, pa i historičara, polučile određeni, u osnovi naučni re-
zultat. Uslijed takvog stanja, pred državom i društvom, strukom i naukom, imperativno stoji
potreba uspostave funkcionalnog nacionalnog (bosanskohercegovačkog) sistema ophođenja
prema izvorima historijskog saznanja u duhu odredaba međunarodnih pravnih i društvenih
akata. Njegovu suštinu treba da čini: donošenje odgovarajućih pravnih propisa na nivou drža-
ve i/ili nižih administrativnih razina, posebno vrednovanje dokumenata ratne provenijencije
i njihovo preuzimanje u nadležne institucije kulture i nauke, adekvatna zaštita, čuvanje i
stručna priprema za korištenje tih izvora, stvaranje materijalnih i kadrovskih pretpostavki da
takav sistem uspješno funkcionira itd. Osnivanje specijalnog arhiva za ratnu dokumentaciju
u Republici Hrvatskoj je indikativan i poučan primjer i za Bosnu i Hercegovinu. Međutim,
do formiranja slične ustanove u Bosni i Hercegovini neće doći u dogledno vrijeme, zbog
partikularnih interesa vladajućih političkih elita, koje su, svaka na svoj način, manje ili više,
direktno ili indirektno, povezane sa ratnim zbivanjima u mjeri da im odgovara postojeće
stanje anarhije i bezakonja u ovoj oblasti.
48
Kožar, 2016a.
103
Ipak, određeni rezultati na planu zaštite i preuzimanja izvora ratne provenijencije su posti-
gnuti (donijeti su neki propisi, osnovane nove institucije, preuzeta i prikupljena značajna
izvorna dokumentacija i sl.), uglavnom na nižim razinama, i kao takvi su dokaz da se na
ovom planu može i mora više uraditi i na nivou države, ili bar na nivou entiteta. Historijsko
iskustvo na posebnom vrednovanju dokumenata ratne provenijencije, prije svega onih iz
Drugog svjetskog rata, trebalo bi poslužiti kao model u obezbjeđenju bar relevantnih izvora
o minulim ratnim zbivanjima, kako onih koji su nastali u Bosni i Hercegovini, tako i onih u
zemljama okruženja, u organima i institucijama Evropske unije i međunarodne zajednice. To
je temeljni uvjet bez kojeg se ne može spoznati puna historijska istina, odnosno to je osnovni
i najvažniji historijski aspekt istraživanja ovih ratnih događanja. S obzirom na ukupno stanje
u Bosni i Hercegovini, kada se ne može očekivati da država profunkcionira na ovom važnom
sektoru rada, neophodno je da historičari, historiografske i druge institucije kulture i nau-
ke, strukovna udruženja historičara, arhivista i drugih profila, sinhrono poduzmu aktivnosti
koje bi što prije dovele do optimalnih rješenja. Jer historijska istina o ratnim zbivanjima, u
kojima su počinjeni brojni zločini – pa i zločin genocida, civilizacijska je obaveza države i
društva prema žrtvama, savremenicima i budućim generacijama. Zbog svega toga sinergij-
sko djelovanje profesionalnih historičara, historijskih institucija i asocijacija i drugih srodnih
naučnika i naučnih disciplina na animiranju države da shvati i izvrši tu svoju funkciju nema
alternativu. Kada se obezbijede relevantni historijski izvori, neminovno će, prije ili kasnije,
uslijediti i naučna interpretacija ratnih zbivanja, tako što će, nadati se, historičari tipa “struč-
njaka nasitno” biti potisnuti od strane “historičara za sva vremena”.
Historical aspects of war studies

in Bosnia and Herzegovina (1992–1995)
Conclusion
The dissolution of the former SFR Yugoslavia during the last decade of the 20th century took
place in the conditions of the war conflict that culminated in Bosnia and Herzegovina. During
the four-year war (1992–1995), in the form of armed aggression by neighboring countries
against the internationally recognized independent Republic of Bosnia and Herzegovina,
there was an enormous toll on the population, material and cultural assets. The international
community’s reluctance to end the war with diplomacy and military intervention also con-
tributed to this. When she was determined to do so, the war ended with the peace in Dayton,
November 1995.
The complexities of war events, concerning the causes, course and consequences of war,
require an extremely meticulous research approach from multiple scientific aspects – in-
cluding historiographical ones. Although numerous works, mostly quasi-scientific but also
historiographical, have emerged over the past two and a half decades, there is a clear lack
of a systematic and scientific approach to the study of war events, unique and synchronous
at the state level. If such a system existed, then the true intentions of researchers of all sci-
entific profiles, including historians, would have yielded a fundamentally scientific result.
104
Due to this situation in front of the state and society, profession and science, it is imperative
to impose the establishment of a functional national (B&H) system of dealing with sources
of historical knowledge in the spirit of the provisions of international legal and social acts.
Its essence should be: adoption of appropriate legal regulations at the state and / or lower
administrative levels, especially evaluation of documents of war provenance and their trans-
fer to competent institutions of culture and science, adequate protection, preservation and
professional preparation for use of these sources, and creation of material and personnel as-
sumptions that such a system works successfully, etc. The establishment of a special archive
for war documentation in the Republic of Croatia is an indicative and instructive example
for Bosnia and Herzegovina. However, the formation of a similar institution in Bosnia and
Herzegovina will not occur in due course, due to the particular interests of the ruling political
elites, who, in their own way, are more or less directly or indirectly connected with the war
events in order to impress upon them the current situation anarchy and lawlessness in this
area.
However, certain results in the field of protection and takeover of sources of war provenance
have been achieved (some regulations have been adopted, new institutions have been estab-
lished, significant original documents have been downloaded and collected, etc.), mostly
at lower levels, and as such they are evidence that it can and must do more at the state
level, or at least at the entity level. The historical experience of the special evaluation of the
documents of war provenance, especially those of World War II, should serve as a model in
providing at least relevant sources of past war events, both those that originated in Bosnia
and Herzegovina and those in the surrounding countries, in bodies and institutions of the
European Union and the international community. This is a basic condition without which
the complete historical truth cannot be realized, that is, it is the basic and most important
historical aspect of the research of these war events. Given the overall situation in Bosnia
and Herzegovina, when it is not possible to expect the state to function in this important sec-
tor of work, it is necessary for historians, historiographical and other institutions of culture
and science, professional associations of historians, archivists and other profiles to undertake
synchronous activities that would lead to optimal solutions as soon as possible. Because the
historical truth about war events, in which many crimes have been committed – including
the crime of genocide – is a civilizing obligation of the state and society towards victims,
contemporaries and future generations. For all this, the synergistic action of professional
historians and historical institutions and associations, and other related scholars and scientific
disciplines, to animate the state to understand and execute this function has no alternative.
When relevant historical sources are provided, it will inevitably, sooner or later, follow the
scientific interpretation of the war, by hoping that historians of the “petty expert” type will be
suppressed by “historians of all time”.
Izvori i literatura
DC XIII 2 (1986) Izvedbeni projekat Društvenog cilja XIII, Istraživanje iz oblasti istorije,
Institut za istoriju Sarajevo, Izvođač-koordinator društvenog cilja XIII 2, Sarajevo.
Avdić, F. (ur.) (1994) Rezolucije Vijeća sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini, sveska 20, Pres
centar Armije BiH, Sarajevo.
Brana, P. (2007) Retour sur la Mission d’information parlementaire française sur les événe-
ments de Srebrenica (2001), Cultures & Conflicts 65, Paris, 51-62.
Brguljan, V. (1985) Međunarodni sistem zaštite kulturnih i prirodnih dobara, Mladost, Zagreb.
105
Cigar, N. (1998) Genocid u Bosni, Politika “etničkog čišćenja”, Bosanski kulturni centar –
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
Cohen, Ph. (1996) Srpski tajni rat: propaganda i manipulacija historijom, Ljiljan, Sarajevo.
Čekić, S. (1996) Haški tribunal, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.
Čekić, S. (2012) Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini, Univerzitet u Sarajevu –
Dejtonski sporazum, USAID, brošura, nedatirano.
Donia, J. R. i Fine, V. A. J. (1995) Bosna i Hercegovina: tradicija koju su izdali, FAMA, Sarajevo.
Donia, J. R. i Fine, V. A. J. (2011) Bosna i Hercegovina: iznevjerena tradicija, Posebna
izdanja 7, Institut za istoriju, Sarajevo.
Đurđev, B. (1982) Esej o istorijskim izvorima, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Herce-
govine XII, Sarajevo, 7-48.
Đurđev, B. (1983) Diskusija, u: Filipović, N. (ur.), Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Her-
cegovine (1945–1982) (124-126), Posebna izdanja, knjiga LXV, Odjeljenje društvenih
nauka, knjiga 12, ANUBiH, Sarajevo.
Goldstein, I. (2003) Hrvatska povijest, Novi liber, Zagreb.
Hartmann, F. (2007) Mir i kazna: tajni ratovi međunarodne politike i pravosuđa, Buybook,
Sarajevo.
Hasić, D. (2006) Ratne štete u Sarajevu 1992.–1995., Institut za istraživanje zločina protiv
Haška konvencija (1956) Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba,
Dodatak Sl. listu FNRJ 4, Beograd 2. 4. 1956, 1-21.
Hearder, H. (2003) Evropa u devetnaestom veku 1830–1880, Clio, Beograd.
Holbrooke, R. (1998) Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo.
Holjevac-Turković, A. i Martinić-Jerčić, N. (2016) Memoarsko gradivo – svjedočanstva o
ratu u Bosni i Hercegovini u zbirkama Hrvatskog memorijalno-dokumentacijskog centra
Domovinskog rata, u: Zbornik radova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih
zbivanja u Bosni i Hercegovini (1992–1995)” (41-52), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
Hukić, M. et al. (ur.) (2009) Strategija razvoja nauke Bosne i Hercegovine 2010–2015, Vijeće
ministara Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Hurem, R. (1983) Naša istoriografija o Bosni i Hercegovini 1941–1945, u: Filipović, N. (ur.),
Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945–1982) (85-114), Posebna izdanja
LXV, Odjeljenje društvenih nauka 12, ANUBiH, Sarajevo.
Kamberović, H. (2011) Hod po trnju: Iz bosanskohercegovačke historije 20. stoljeća, Institut
za istoriju, Sarajevo.
Kožar, A. (1997a), Međunarodni i nacionalni sistem zaštite kulturnih dobara u ratnim okol-
nostima, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla, Filozofski fakultet Tuzla, Tuzla,
19-35.
Kožar, A. (1997b) Prvo poslijeratno savjetovanje arhivskih radnika Bosne i Hercegovine
i konferencija arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Glasnik arhiva i DAR BiH 34,
Društvo arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 175-181.
Kožar, A. (1999) Ratno stradanje arhivske građe Bosne i Hercegovine, Sodobni arhivi 21,
Pokrajinski arhiv Maribor, Maribor, 287-292.
Kožar, A. (2000) Historiografija i historijski izvori, Prilozi Instituta za istoriju 29, Institut za
istoriju, Sarajevo, 321-327.
106
Kožar, A. (2004) Neki aspekti političke indoktrinacije historije i arhivistike u Bosni i Her-
cegovini, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 5, Filozofski fakultet Tuzla, Tuzla,
15-28.
Kožar, A. (2006) Arhivski fondovi i zbirke u arhivima Bosne i Hercegovine, u: Zahirović, Š.
(ur.) Zbornik radova, Prvi kongres arhivista Bosne i Hercegovine (39-52), Arhiv Bosne i
Hercegovine – Arhivističko udruženje Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Kožar, A. (2007) Historija Bosne i Hercegovine, Tuzla.
Kožar, A. (2009) Mjesto i uloga arhivske djelatnosti u okvirima nove kulturne politike Bosne
i Hercegovine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 39, Sara-
jevo, 126-137.
Kožar, A. (2011a) Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga treća, Arhiv Tuzlanskog kantona –
Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
Kožar, A. (2011b) Arhivistički aspekti osnivanja Arhiva Međunarodnog suda pravde u Hagu,
Atlanti, Časopis za savremenu arhivsku teoriju i praksu 21, Međunarodni institut arhivs-
kih znanosti Trst/Maribor, Trst, 187-196.
Kožar, A. (2016a) Stanje historijskih izvora o ratnim zbivanjima 1992–1995, u: Zbornik ra-
dova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (25-40),
Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
Kožar, A. (2016b) Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga četvrta, Arhiv Tuzlanskog kantona –
Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
Kožar, A. (2017) Historijska metodologija u radovima trostrukog akademika prof. dr. Šerbe
Rastodera, Glasnik Bihora 2, Centar za kulturu Petnjica, Petnjica, 15-22.
Kulturna politika u Bosni i Hercegovini, Ekspertski izvještaj, 10. septembra 2002.
Matković, S. (2004) Uvodnik: Povijesničari na Haškom sudu za bivšu Jugoslaviju u potrazi
za povijesnom istinom, Časopis za suvremenu povijest 1, Zagreb, 5-7.
Nastanak, razvoj i funkcionisanje Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu 1992–2013, Univerzitet – Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo 2014.
Nazor, A. i Radoš, I. (2016) Arhivsko gradivo o području Bihaća pohranjeno u Hrvat-
skom memorijalno- dokumentacijskom centru Domovinskog rata, u: Zbornik radova
sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (75-106),
Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, svezak I i II, Hrvatski državni arhiv,
Zagreb 2006.
Presuda (2008) Presuda Međunarodnog suda pravde: Bosna i Hercegovina protiv Sr-
bije i Crne Gore, 26. februar 2007, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2008.
Redžić, E. (ur.) (1987a) Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, knj. 1, Društvo i privreda
srednjovjekovne bosanske države, Posebna izdanja 79, Odjeljenje društvenih nauka 17,
ANUBiH, Sarajevo.
Redžić, E. (ur.) (1987b) Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, knj. 2, Posebna izdanja 79,
Odjeljenje društvenih nauka 18, ANUBiH, Sarajevo.
Redžić, E. (1983) Diskusija, u: Filipović, N. (ur.), Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Her-
cegovine (1945–1982) (153-156), Posebna izdanja LXV, Odjeljenje društvenih nauka 12,
ANUBiH, Sarajevo.
Strategija kulturne politike u Bosni i Hercegovini, Sl. glasnik BiH 13/08.
107
Šehić, Z. (2007) Bosna i Hercegovina 1992–1995. i međunarodna diplomacija, u: Filipović,

M. (ur.) Naučni skup Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, Sarajevo 23. i 24.
novembar 2007 (387-410), Posebna izdanja, knjiga CXXIV, Odjeljenje društvenih nauka,
knjiga 37, ANUBiH, Sarajevo.
Šljivo, G. (2016) Historijska distanca u bosanskohercegovačkoj historiografiji, u: Zbornik
radova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (17-
24), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.
108
DOI: 10.5644/PI2020.186.18
Локалне монографије у дијелу Босанске Крајине

и Посавине (2001–2017)
Филозофски факултет, cтудијски програм историје
Универзитет у Бањој Луци
arandjel.smiljanic@ff.unibl.org
Сажетак: У посматраном периоду објављен је велики број локалних монографија у

нашој земљи. У раду ће бити обрађене само монографије које се односе на села и
градове, и то на простору Босанске Крајине и Посавине. Илузорно је очекивати да
би се могло доћи до свих локалних монографија и извршити њихова анализа, прије
свега због временске ограничености. Највећи дио рада биће посвећен навођењу ло-
калних монографија и њиховој анализи, како појединачној тако и уопштеној (њихо-
ве заједничке карактеристике). Завршни дио рада садржаће навођење добрих страна
локалних монографија, али и њихових недостатака, пропуста и мањкавости. Поред
тога, биће наведене препоруке на који начин би требало писати локалне монографије
(истраживачки рад и садржај) како би оне имале већу научну вриједност у односу на
оне из ранијег периода. У том дијелу саопштићу свој приједлог о ангажовању незапос-
лених историчара на пројектима писања локалних монографија, као и начину њиховог
финансирања. На крају ће бити изнијета идеја о коришћењу локалних монографија у
основним и средњим школама како би ученици широм наше земље познавали своју
локалну историју боље него што је то до сада био случај.
Кључне ријечи: историографија, локалне монографије, Босанска Крајина, Посавина,
анализа, аутори, недостаци, историчари, могућности
Увод
Све до позног љета 2014. нисам се превише занимао за локалне моно-
графије, односно за тзв. микроисторију у њима. Искључиво сам се “др-
жао” своје уже специјалности – медиевистике са посебним акцентом
на прошлост Босне у средњем вијеку. Једини изузетак од тога (ако је у
питању уопште изузетак) јесте мој рад о граничним градовима и тврђа-
вама средњовјековне босанске државе на подручју општине Босански
Петровац,1 из које сам поријеклом. А онда се десила велика промјена. У
периоду од јесени 2014. до прољећа 2016. године прикупљао сам грађу
1
O томе више у Смиљанић, 2009.
109
и учествовао2 у писању монографије о селу Колунић.3 При томе треба

нагласити да је кључни тренутак био одлазак у Сарајево и истраживање
у Архиву Босне и Херцеговине који је донио мноштво података о шко-
ли у Колунићу. Наша књига Колунић село, школа, људи објављена је у
прољеће 2016. године4 и од тада до данас општа је оцјена да се ради о
једној веома доброј, па чак и одличној монографији.
Уз рад на овој монографији, прочитао сам већи број монографија не
само из те области, већ и неких из других крајева наше некадашње зајед-
ничке државе. Два су разлога за то. Први је могућност да дођем до неких
података о самом Колунићу (из локалних монографија које се односе
на Босански Петровац). Други је да видим како изгледају локалне мо-
нографије, односно шта садрже, како су конципиране, коју су изворну
грађу и литературу аутори користили (овдје су кориштене и прве и друге
монографије, или можда је боље да кажем ближе и даље са завичајног
становишта).
Читајући локалне монографије почео сам све више и да их анализи-
рам. Као резултат тог рада, већ је написано неколико радова са темом која
је слична овој. Један од њих прочитан је на Научном скупу “Друштвене
и хуманистичке науке на раскршћу” на Филозофском факултету у Тузли
2
Негдје у другој половини августа 2014. године, док сам боравио у својој породичној кући у селу
Ревеник, једно послијеподне зазвонио ми је телефон. Видим непознат број. Јавим се и чујем глас:
“Аранђеле, добар дан, овдје Рајко Латиновић. Имам једну идеју. Ајде да се нађемо један дан па
да мало попричамо о њој.” Рајко Латиновић је доктор ветерине из сусједног села Колунић, нека-
дашњи министар пољопривреде у Влади Републике Српске и успјешни бањалучки привредник
кога сам упознао неколико година раније. Иначе, у питању је генерација мог оца Јанка (1947–
1992) са којим се дружио у дјетињству и младости. Рајко је годину дана млађи од њега. Пристао
сам на позив. Нашли смо се у Бањој Луци гдје нам се придружио и Чедо Јеличић, некадашњи
директор једне од подружница предузећа “Руди Чајавец”. Договорили смо се да пишемо локалну
монографију Колунића, при чему су мени као историчару намијенили историјски дио. Нешто
касније, тачније у другој половини септембра 2014, одржали смо састанак у познатој кафани
(ресторану) “Кова” на Оштрељу. Састанку је присуствовало више особа (негдје око 10), а неке
од њих су отворено изражавале скепсу, уз ријечи: “Ма ништа нећете наћи; нема ништа од тога;
људи ће вам се смијати” и слично. То нас није поколебало, већ смо наредних мјесеци жестоко
радили на прикупљању грађе и писању појединих поглавља монографије. Када смо се у прољеће
2015. поново нашли у кафани (ресторану) “Кова” на Оштрељу, презентовали смо мање-више
истом кругу људи шта смо урадили. Они су били најблаже речено изненађени. Ја сам имао само
историјског дијела 150 страница, те сам га у наредним мјесецима морао скраћивати на око 100,
како би се уклопио у укупну концепцију монографије.
3
Колунић је мјесна заједница у саставу општине Босански Петровац. Ову мјесну заједницу чине
Горњи Колунић, Доњи Колунић, Бујаднице, западни дијелови Ведрог Поља, Медено Поље и моје
село Ревеник.
4
Латиновић, Смиљанић и Јеличић, 2016. Промоција је организована у основној школи у Колу-
нићу у суботу 30. априла, дан уочи Ускрса. Овом догађају присуствовао је велики број Колунића-
на и Ревеничана (оних који тамо живе и оних који су за ту прилику дошли), као и гостију.
110
Аранђел Смиљанић: Локалне монографије у Босни и Херцеговини (2001-2017)
крајем априла 2018. године.5 Исте године, септембра мјесеца, учествовао

сам на Округлом столу о стању наставе историје у основним и средњим
школама у Републици Српској, који је организовала Академија наука и
умјетности Републике Српске. Назив рада био је: Могућности истра-
живања локалне историје у основним и средњим школама у Републици
Српској.6 Када сам добио позив да учествујем на научном скупу који
је организовала Академија наука и умјетности Босне и Херцеговине о
историографији у периоду од 2001. до 2017. године, нисам имао дилему
који рад да пријавим. Одмах сам знао да ће то бити анализа локалних мо-
нографија у нашој земљи у посматраном периоду. Нажалост, због личне
заузетости нисам успио да присуствујем скупу, али ми је изузетно драго
што је организатор омогућио слање свих радова који су били пријавље-
ни на скупу, без обзира на то да ли су били презентовани или не.
Босански Петровац
У апстракту рада најављено је да ће бити анализиране локалне моногра-
фије из западног и сјеверног дијела државе, тачније Босанске Крајине и
Посавине. Природно је да кренем из оне области коју најбоље познајем, а
то су локалне монографије моје матичне општине – Босански Петровац.
У периоду од 2001. до 2017. појавило се више монографија у којима се
обрађује комплетна петровачка прошлост или прошлост појединих села
ове општине. Душан С. Ковачевић објавио је књигу Петровац у под-
ножју Грмеча, Клековаче и Осјеченице.7 Друго издање је много боље од
првог. Не само да је по обиму веће, већ су и исправљене неке грешке уз
допуне које су донијеле додатни квалитет овој монографији. Нажалост,
критички апарат је слаб, изворна подлога је могла бити боља, као и упо-
треба адекватне литературе. На неким мјестима присутно је непотребно
уопштавање чиме се губи повезаност и иде се више “у ширину” него у
дубину. Аутор је математичар те је тешко било и очекивати познавање
занатске стране и бар какве-такве критике објављених извора.
5
Назив реферата био је: Историографија на раскршћу – могућности новог смјера у истражи-
вањима. Тај рад требао сам објавити у часопису Друштвене и хуманистичке студије – Часопис
Филозофског факултета у Тузли. Због своје аљкавости нисам испоштовао тражени рок за слање
рада, те сам га недавно послао у Гласник Друштва архивских радника Републике Српске. Рад ће
бити објављен у наредном броју који је тренутно у припреми.
6
Смиљанић, 2019.
7
Ковачевић, 1996; 2006.
111
Некадашњи студент Филозофског факултета, а данас радни коле-

га аутора овог рада историчар Бошко Бранковић објавио је књигу о
Петровцу од 1700. до 1918. године.8 Ово је много боља монографија у
односу на Ковачевићеву. Извори и литература су коректни, уз одличан
критички апарат. Ова монографија би била много боља да је коришћена
и необјављена грађа из Архива Босне и Херцеговине (за аустроугарски
период), али се искрено надам да ће то бити случај са другим издањем
или посебном књигом која би била заснована на тој грађи.9 Исти аутор
написао је књигу о цркви у селу Смољана четири године раније.10 У пи-
тању је његово прво дјело, које доноси податке не само о тој цркви, већ
и о том селу, те као такво има историографски значај.
Највише књига које се непосредно тичу прошлости Босанског
Петровца написао је учесник рата и револуције Никица Пилиповић
Дајановић11 (1922) из Врточа. За нашу тему од посебног значаја је друго
издање његове књиге Sabor u Vrtoču.12 У овом дјелу он је представио
све породице тог села, уз навођење појединаца са генеалошким веза-
ма. Аутор је пензионисани пуковник ЈНА, дугогодишњи запосленик
Генералштаба ЈНА у коме је био ангажован као стручњак за стране јези-
ке. Он је користио архивске фондове, али то није на одговарајући начин
навео у својим дјелима. Такође, ни коришћење релевантне литературе
му није јача страна. Много тога је написано и на основу сјећања, те ње-
гова дјела имају више карактер мемоарске литературе.13 Без обзира не те
пропусте, његова дјела имају значај за историографију.
8
Бранковић, 2016. У питању је дорађени магистарски рад, одбрањен на Филозофском факултету
у Бањој Луци. Иначе, он је истовремено и мој земљак. Родом је из села Смољана (данас мјесна
заједница у општини Босански Петровац) из кога је и моја мајка.
9
У неколико прилика истраживао сам у Архиву Босне и Херцеговине у Сарајеву. Било је то при-
ликом припремања монографије о Колунићу, али и након њеног публиковања. Количина грађе о
Босанском Петровцу је таква да би се без проблема могла штампати посебна књига о том котару
за вријеме аустроугарске владавине само на основу тих необјављених извора.
10
Бранковић, 2012.
11
Ово “Дајановић”, да не би било забуне, није његово друго презиме, већ је породични надимак.
Наиме, у Врточу је био велики број Пилиповића, те су били подијељени у двије лозе како би се
разликовали. Тако се биљеже Дајановићи и Зекановићи. Слично је било и у Колунићу са бројним
породицама Ракића и Латиновића. Неки Ракићи су имали надимак Тајићи, а дио Латиновића
Звонаревићи. Код нас у Ревенику бројна породица Тубића имала је свој огранак под надимком
Гајичићи. По њима један дио Ревеника и данас има назив “Гајичића До”.
12
Dajanović, 1989; 2011.
13
Његова дјела су: Dajanović, 1989; Pilipović Dajanović, 2000; 2013; Pilipović, 2004; 2015. У јуну
2017. године организовао сам у Бањој Луци промоцију свих његових дјела. Том приликом упо-
знао сам се са Никицом и морам признати да сам остао одушевљен – да човјек његових година
(тада је имао 95) тако размишља, говори и користи се савременим технологијама (интернет) да
је то готово невјероватно. У питању је истински феномен.
112
Већ помињани Душан Ковачевић уочи смрти објавио је још једну

књигу која се може сматрати локалном монографијом. У питању је ње-
гово дјело у коме је обрадио чак четири села петровачке општине (Бара,
Буковача, Дринић и Ведро Поље).14 Малоприје наведено за његову књи-
гу о Петровцу вриједи и за ову о поменута четири села.
Борислав Чедо Мирковић, електроинжењер и истраживач аматер из
Меденог Поља аутор је двије монографије, од којих се једна односи на
село из кога је поријеклом, а друга на његову породицу.15 Ни у овом слу-
чају, природно, занатска страна није испоштована. У питању су дјела
која су готово без иједне напомене. Међутим, количина сачуване грађе
(гробља, усмено предање, сјећања аутора) је таква и толика да су оба
дјела од значаја за даља историографска истраживања. Може се конста-
товати да је штета да Чедо, који је иначе рођен 1947. године и који живи
у Канади, није као савјетнике или рецензенте ангажовао историчаре, јер
би на тај начин његова дјела била много боља и квалитетнија.
Иако није у питању класична локална монографија, треба поменути
и дјело Драгољуба Новаковића о свештеничкој породици Новаковића16
која је своје парохије имала у Петровцу и Колунићу. Аутор није исто-
ричар, што се види по скромном списку извора и литературе које је
користио, као и упадљивом одсуству критичког апарата. Међутим, не-
објављена грађа која је сачувана у овој породици приликом бјежања
из Босанског Петровца у Београд 1941. године, као и слике које књига
доноси, доприноси њеном значају за све оне истраживаче који ће се у
будућности бавити историјом Петровца, прије свега у међуратном пери-
оду (1918–1941).
Када је ријеч о Босанском Петровцу, треба поменути још двије књи-
ге, које су изашле у траженом периоду, али се поставља питање њихо-
вог карактера – да ли се могу сврстати у локалне монографије или не?
Године 2010. изашла је књига познатог доктора поријеклом из Петровца
Бране Деспота о Гимназији у том граду.17 Ова књига доноси преглед
развоја школства, сјећања старијих професора, спискове ученика и
краће биографије свих запослених у тој школској установи. Као таква
је веома корисна за све оне који би се у будућности могли бавити ис-
траживањем прошлости Босанског Петровца у времену социјалистичке
14
Ковачевић, 2007.
15
Мирковић, 2007; 2014.
16
Новаковић, 2014.
17
Despot, 2010.
113
Југославије. Професор те Гимназије (предавао је Физичко васпитање),

а једно вријеме био је и начелник општине Босански Петровац, Вид
Јеличић објавио је књигу својих сјећања,18 која има карактер мемоара.
Међутим, коришћење необјављене изворне грађе, посебно за период на-
кон Дејтонско-париског мировног уговора (вријеме када је Вид Јеличић
био начелник општине 1997–2004) доноси његовом дјелу додатни зна-
чај, те представља полазну основу за истраживаче који ће се у будућно-
сти бавити нашом савременом прошлошћу.
Босанско Грахово
У вријеме када се завршавао рад на књизи о Колунићу, у прољеће 2016.
године, посредством већ помињаног Рајка Латиновића, аутору овог рада
јавио се Драгољуб Крнета, који је тада био при крају писања моногра-
фије о свом селу Зебе у општини Босанско Грахово. Тражио је од ауто-
ра овог рада да му буде рецензент, на што је добио позитиван одговор.
Треба истаћи да је он завршио Електротехнички факултет у Бањој Луци,
након чега је докторирао из области програмирања. Као истраживач
аматер у свом рукопису имао је много грешака и недостатака, посебно
у историјском дјелу. Указано му је на све пропусте и на литературу коју
би требао користити. Послушао је рецензента у свему, те је сада његов
рукопис почео да личи “на нешто”. На тај начин настала је добра локал-
на монографија о том селу. Ово је још један примјер више који показује
колико је важна улога рецензента приликом писања локалних моногра-
фија. Књига, у којој је Крнета имао два коаутора, објављена је у љето
исте године.19 Имајући у виду да су друга два аутора доктор педагошких
наука проф. Милијевић и човјек из села Ђорђе Крнета, књига задовоља-
ва све стандарде једне добре локалне монографије. Наравно, и овдје је
један од пропуста упадљиво одсуство критичког апарата, које је једним
дијелом отклоњено коришћењем извора и релевантне литературе.
18
Jeličić, 2017. Неколико година раније изашло је прво издање истог назива, али са крупним
штампарским грешкама, због чега се проф. Јеличић одлучио на друго издање, чији сам био ре-
цензент.
19
Крнета, Милијевић и Крнета, 2016. Промоција књига обављена је у Зебама на сеоску славу
Огњену Марију (30. јул 2016) којој сам и сам присуствовао.
114
Теслић
Најбоља локална монографија коју сам прочитао у посљедњих неколико
година потиче од историчара и радног колеге аутора овог рада Драгише
Васића. У питању је дјело о Теслићу у временском распону од 1878. до
1941. године.20 Одлично дјело. Ако постоји нешто што би било блиско
идеалном, онда је то ова књига. Читајући ово дјело може се констатова-
ти: благо Теслићу када има једног оваковог историчара и камо среће да
сваки град и општина у нашој земљи има једног истраживача сличних
квалитета. Заиста задивљује количина изворне грађе коју је искористио
професор Васић за писање овог дјела. Не само да је искористио фондове
Архива Босне и Херцеговине у Сарајеву, Архива Републике Српске у
Бањој Луци, Архива у Добоју, већ је користио и објављену изворну грађу
и релевантну литературу. Када се томе дода модерна концепција коју је
примијенио, коначан успјех није могао да изостане. А он је такав да би
његово дјело могло да послужи као оглед или узор за све оне који би
у будућности одлучили да пишу локалне монографије о својим селима
или градовима.
Модрича
Сушта супротност томе јесте књига Радосава Симића о селу Скугрић
у општини Модрича.21 Откуд ова књига уопште код мене и како сам је
прочитао, одговор је једноставан. Наиме, моја супруга је из тог села, те
сам приликом одласка у тазбину једном приликом добио ову књигу да
прочитам. Аутор, иначе особа која је завршила Вишу туристичку школу,
написао је скромну књигу и по обиму и по квалитету. Ако ништа друго,
бар је био поштен, те је у наслову ставио “грађа за монографију”. У том
дјелу нема напомена, изворна подлога заснива се готово у потпуности на
усменим изјавама, а и литература је оскудна. Ако би у будућности неко
почео озбиљније да се бави прошлошћу овог села, тешко да би Симићева
књига уопште могла бити и полазна основа за истраживање.
20
Васић, 2014.
21
Симић, 2011.
115
Мркоњић Град, Рибник, Јајце

Неке локалне монографије нису стриктно везане за село или град из
кога долази аутор, већ садрже податке о више сусједних мјеста. Типичан
примјер такве монографије јесте дјело доктора машинства Пантелије
Дакића Велики траг у малом времену.22 Ова монографија доноси податке
о више села са територија општина Мркоњић Град, Рибник и Јајце, на-
равно укључујући и саме градове. Чак садржи и неке податке о Оштрељу
и Срнетици. Нажалост, нема напомена, нити списка извора и литерату-
ре, што битно умањује њену научну вриједност.
Гламоч
Са територије општине Гламоч прегледано је дјело Siniše Šolaka и Rajka
Paštara Glamoč – foto monografija. Она садржи слике са објашњењима.
Као позитивну ствар треба издвојити превод објашњења на енглески
језик. Посебно су занимљиве слике из прошлости, међу којима се из-
двајају оне између два свјетска рата, као и оне из 60-их и 70-их годи-
на прошлог вијека. Додатни плус јесте појава неких слика надгробних
натписа из средњег вијека. Нажалост, бројни су недостаци као што је
одсуство напомена, садржаја и списка извора и литературе. Штавише,
нема ни податка када је књига објављена, нити било шта о струци или
занимању њених аутора. На основу посредних података (слике) готово
са сигурношћу могу рећи да је из периода који је тема овог зборника
радова (2001–2017).
Босанска Градишка (Градишка)

У истом периоду општина Босанска Градишка (Градишка) добила је
више монографија, али је аутор овог рада успио доћи само до двије.
Прва од њих јесте дјело Богдана Шмитрана Хроника поткозарског села
Грбавци.23 Аутор је био официр ЈНА, те не изненађује да је највише
пажње поклоњено времену Другог свјетског рата. Прије тога више од
пола књиге чине обичаји, вјеровања, игре, сеоски занати и послови, те
породице. У сваком случају у питању је корисна публикација. Позитивно
22
Дакић, 2013.
23
Шмитран, 2002.
116
је и то што садржи списак извора и литературе, па чак и напомене, ис-

тина у недовољном броју. Хронолошки друга монографија са подручја
општине Босанска Градишка (Градишка) која је анализирана припада
Мирку Врањешу под називом Љепота наших Романоваца.24 Занимљиво
да је аутор такође био официр ЈНА. У питању је више мемоарска ли-
тература са посебним акцентом на Други свјетски рат и посљедњи рат
у Босни и Херцеговини. Треба истаћи да више од пола књиге садржи
Родослов породица из тог села. Велики недостатак ове књиге јесте одсу-
ство напомена и списка извора и литературе.
Мркоњић Град
Са територије општине Мркоњић Град аутор овог рада је дошао до моно-
графије чији је аутор Раде Удовичић под насловом Бараћи и Бараћани.25
Монографија садржи много историјских података, што не изненађује
имајући у виду чињеницу да је аутору својим савјетима помогао акаде-
мик и познати историчар Милан Васић, како је истакнуто у Предговору.
У питању је веома добра публикација, чију научну вриједност умањује
недостатак критичког апарата. На крају се налази списак извора и лите-
ратуре, који нису одвојени, што је мањи пропуст. Други пропуст (више
се односи на могућности анализе него на сам квалитет књиге) је тај што
нема података о аутору, те не можемо да сазнамо којој струци припада.
Прњавор
Када је ријеч о општини Прњавор треба истаћи велики број моногра-
фија које су објављене у овом периоду. Овом приликом доносим њихов
списак: Стотину година школе у Поточарима (Стазама прошлости до
врата будућности); Бране Шушак, Љубић (не)испричане приче; Ненад
Давидовић, Музиком кроз деценије; Монографија школе Хрваћани;
Лицем према књизи; Миленко С. Бијелић, Хроника села Кремна са ос-
новним подацима о општини Прњавор и родослов породице Бијелић из
села Кремна, Београд 2007; Драшко Маринковић, Дневне миграције ста-
новништва општине Прњавор, Бања Лука 2001; Петар Вида Матијевић,
Хрваћани – завичај Матијевића; Здравко Недовић, Прњавор и његова
околина; Blagoje V. Preradović, Vijačanska ratna razmeđa; Nedeljko M.
24
Врањеш, 2006.
25
Удовичић, 2007.
117
Sančanin, Dvije otadžbine u srcu; Dragana Simić, Donja Ilova – moj zavičaj;
Драгана Б. Симић, Наше године – монографија школе у Шибовској;
Недељко М. Санчанин, Завичају с љубављу; Nedeljko M. Sančanin, Ljepota
zajedništva i različitosti, Prnjavor 2012; Недељко (Милована) Санчанин,
Васкрсавање Ступља.26 Упадљиво је да уз имена аутора и наслове моно-
графија нема података када су и гдје објављени. Планирао сам да одем у
градску библиотеку Прњавора и дођем до тих података, наравно уз пре-
гледање наведених публикација, али због објективних околности нисам
успио у томе. Једино што са сигурношћу могу рећи јесте да ниједан од
ових аутора није историчар. Са територије општине Прњавор прочитао
сам дјело више аутора: Славољуба Лукића, Дамира Кљајевића, Бојана
Вујиновића, Младена Стругара о средњовјековном насљеђу прњавор-
ског краја.27 Одлична књига, чија се научна вриједност повећава чиње-
ницом да су аутори (иначе комбинација археолога и богослова) открили
више локалитета који чак нису забиљежени ни у Arheološkom leksikonu
Bosne i Hercegovine с краја 80-их година прошлог вијека. Квалитету ове
књиге допринијело је и ангажовање тада магистра, а сада доктора исто-
ријских наука Павла Драгичевића у улози рецензента.
Шипово
Посљедња књига која ће овом приликом бити наведена односи се на под-
ручје општине Шипово. У питању је дјело етнолога Раде Раките о селу
Јањ.28 Ради се о одличној књизи у којој је историјски дио квалитетно
написан. Садржи мноштво података, прилоге у виду слика и записника.
Критички апарат је солидан, али је недостатак у томе што нема списка
извора и литературе.
План, реализација и сазнања

Аутор овог рада планирао је да утврди за сваку општину сјеверног и
западног дијела Босне и Херцеговине (Босанска Крајина и Посавина)
списак локалних монографија. Како би то било остварено, планирана
је сарадња са студентима који долазе из тих општина, на сличан начин
26
Списак ових књига настао је захваљујући помоћи студента историје Сретена Ђурића из
Прњавора, коме и овом приликом изражавам захвалност.
27
Лукић, Кљајевић, Вујиновић и Стругар, 2015.
28
Ракита, 2003.
118
као што је урађено за Прњавор. Након рјешавања списка, сљедећа фаза

требала је да буде набављање тих монографија. Ако не свих, онда бар
већине или једног дијела. Нажалост, нисам успио у томе. Схватио сам да
је то посао који једна особа у кратком року не може да постигне. Да би
се то остварило, био би неопходан тимски рад групе историчара. Чак и
ако би се дошло у посјед једног дијела монографија, било би потребно
више времена да се оне прочитају или бар прегледају. Дакле, јасно је да
за овај неуспјех оправдање могу наћи и у субјективним и у објектив-
ним разлозима. Објективни су већ поменути, док се субјективни односе
на мноштво других послова које обављам, а који спадају у сферу на-
ставно-научног рада. Када се томе додају и приватне обавезе, јасно је да
би анализа свих монографија била посао који захтијева вишегодишњи,
можда чак и деценијски рад. Међутим, и ово што је прикупљено и ана-
лизирано, довољно је да се извуку неки закључци о локалним моногра-
фијама у дијелу Босанске Крајине и Посавине у посматраном раздобљу
(2001–2017).
У периоду од 2001. до 2017. објављен је велики број монографија
села, општина и градова. Од значаја за историографију, као и за ову тему,
јесу монографије школа, предузећа, спортских клубова, културно-умјет-
ничких друштава и породица. Треба истаћи да се њихов број повећао у
посљедњих неколико година. Као да постоји извјесно такмичење између
појединих аутора ко ће написати више локалних монографија. Огромна
већина тих монографија доноси, бар у кратким цртама, неке историјске
податке везане за тему истраживања.
Занимљиво да је међу ауторима мало историчара. Преовладавају вој-
на лица у пензији, наставници и професори других наставних предмета,
љекари, ветеринари, инжењери, доктори наука из других области, ту и
тамо понеки промућурнији пољопривредник.29 Занимљиво да су то нај-
чешће особе у поодмаклој животној доби који своје пензионерске дане
чине садржајнијим пишући монографије. Њихов труд је за сваку похва-
лу, јер најчешће то чине не из разлога личне промоције, већ прије свега
да се локална збивања и личности сачувају од заборава који им озбиљно
пријети. Поставља се питање у чему је онда проблем? Најкраће речено
у квалитету ових монографија. У већини случајева њихови аутори не
познају ни најосновније елементе историјске критике. Спољашња кри-
тика, односно критика текста, као и унутрашња критика, или критика
До сличног закључка је дошао и Семир Хаџимусић у свом раду о изучавању локалне историје
29
на подручју општине Лукавац. Више видјети у Hadžimusić, 2017.
119
исказа су им непознанице. Не разликују изворе и литературу. Не постоји

критички апарат у виду напомена, те се њихова саопштења тешко могу
провјерити. Понекад чак нема ни списка извора и литературе, а ако и
постоји, онда је више него скроман. Архивски рад им је непознат. Мало
је оних монографија чији се аутори позивају на необјављену грађу из
архива. Стога не изненађује да је квалитет већине ових монографија у
најбољем случају просјечан, можда чак и испод тога.
С друге стране, уочио сам једну позитивну страну. Гдје год су били
ангажовани историчари као аутори или коаутори, те локалне моногра-
фије садрже веома добре и одличне осврте на прошлост села, града или
општине. Такође, у оним случајевима када су историчари били анга-
жовани као рецензенти или само као савјетници аутора, квалитет тих
монографија био би много већи у односу на првобитне верзије рукопи-
са. Закључак ове анализе био би да локалне монографије имају исто-
риографски значај (могућност коришћења података из њих, наравно уз
адекватну историјску критику), али не и већи научни значај, односно
валидне научне резултате. Занимљиво да је, без обзира на квалитет или
неквалитет тих монографија, занимање за њих велико. Готово по прави-
лу сви примјерци књига се буквално “разграбе” од стране особа мјеста
које је обрађено у монографији. Због тога се често јавља потреба и за
другим издањем. Наравно, то је лако објаснити тиме да је људима за-
нимљиво све оно што им је блиско, што се односи на догађаје, процесе
и личности из њиховог села, општине или града.30
Планови за будућност
У складу са тим закључком, као рјешење намеће се неопходност систе-
матског истраживања локалне историје. У њему би се најприје морали
провјерити подаци до којих су дошли аутори претходних монографија из
те области, извршити “теренски рад”, односно обилазак села, општина,
градова, обавити разговоре са старијим становницима, затим изврши-
ти посјету вјерским објектима, укључујући гробља. Међутим, све то би
било недовољно ако се не би приступило истраживању архива. Овдје
прије свега мислим на Архив Босне и Херцеговине у Сарајеву, који мора
бити прва и посљедња установа у сваком истраживању. Грађа из аустро-
угарског периода доноси податке о готово сваком селу и граду широм
Босне и Херцеговине. Гријех је да се она не користи, тим више што
30
Занимање је још и веће ако се у тим монографијама говори о особама из њихових породица.
120
постоје објављени инвентари31 који се релативно лако и брзо могу ко-

ристити. И сам сам се у то увјерио прикупљајући грађу за монографију
о Колунићу. Наравно, постоје и други архиви које би требало посјетити
као што су Архив Републике Српске у Бањој Луци, Архив Унско-санског
кантона у Бихаћу, Архив у Добоју, Архив Тузланског кантона у Тузли
итд.
Ко би се требао бавити писањем локалних монографија? Најбоље би
било да то буду историчари, гдје год то услови допуштају. Идеално би
било да пишу о својим селима или градовима. У њиховом одсуству (нпр.
ако село или град немају своје историчаре), онда особе чије су профе-
сионалне компетенције најближе историјској науци. Наравно, било би
неопходно са њима обавити курс из рада са изворима. Али у том случају
упитно је какви би били резултати. Због тога још једном указујем на
то да би било најбоље ангажовати историчаре, и то прије свега младе
и талентоване истраживаче који су се истакли током основих студија
или су успјешно окончали мастер студије из историје, а без посла су у
струци. Тиме бисмо остварили двоструку корист. Добили бисмо квали-
тетне локалне монографије села, општина и градова, а већим дијелом би
ријешили проблем незапослених историчара, који је све више присутан
на тржишту рада.
Био би то посао општинског или градског историчара, који би
обављао послове писања локалних монографија, промоција књига, на-
ступа приликом отварања изложби, фељтона за штампу, радио-емисија
и документарних филмова са тематиком из локалне историје. Ако бисмо
систематски кренули у тај пројекат (иницијатива преко катедри, одсје-
ка, факултета, универзитета, музеја, архива, академија, или удружења),
сигурно бисмо имали више шансе за успјех у односу на појединачне по-
кушаје. Вјероватно би се при томе појавили отпори, а први би, вјерујем,
био од стране надлежних институција (градова и општина) проблем фи-
нансија. У том случају као узор нам може послужити Задар као град у
Републици Хрватској. Наиме, администрација овог града у посљедње
вријеме успјешно аплицира на различите конкурсе министарстава нау-
ке, технологије, културе за додјелу финансијских средстава. На тај начин
они су обезбиједили средства за писање неколико добрих локалних мо-
нографија села у задарском залеђу. Наравно, при томе они су користили
и неке европске фондове за културу. Поред овог, постојала би могућност
31
Инвентари су настали трудом архивских радника, због чега им сви ми истраживачи дугујемо
бескрајну захвалност.
121
још једног начина финансирања таквог потенцијалног радног мјеста за

младе и талентоване, а незапослене историчаре (назвао сам га градски
или општински историчар). У питању би била могућност зараде од про-
даје монографија локалне историје. На крају остаје отворено питање да
ли би то потенцијално радно мјесто за историчаре било трајнијег ка-
рактера као стални посао или привременог карактера као рад док траје
пројекат. Свакако да би прва опција била много боља.
На крају апстракта указано је на могућност коришћења локалних мо-
нографија у основним и средњим школама како би ученици широм наше
земље боље познавали своју локалну историју него што је то до сада
био случај. Поставља се питање на који начин би се то могло остварити.
Први приједлог (или како га ја називам план А) био би увођење пред-
мета под називом Локална историја, а који би се слушао у току једне
школске године. Мој приједлог је да то буде или у завршном разреду ос-
новне школе, или у једном од три или четири разреда средње школе, при
чему би наставно оптерећење било један час седмично. Друга опција
(називам је план Б) била би да се у оквиру постојећег предмета Историја
у току једне школске године (на исти начин као што сам малоприје на-
писао) повећа броја седмичних часова за један, те да се ти часови иско-
ристе за обраду градива из локалне историје. И једна и друга опција су
прихватљиве, а од њиховог прихватања и спровођења у дјело користи би
биле вишеструке. Свакако најважнија би била много веће знање ученика
о прошлости свог ужег завичаја. Ништа мања корист односи се и на саме
професоре историје, чија би наставна норма била осигурана, уз могућ-
ност запошљавања оних професора историје који или не раде у струци,
или уопште не раде.
Закључак
У периоду од 2001. до 2017. године објављен је велики број локалних монографија у
Босни и Херцеговини. У питању су највише монографије села, док су монографије
градова нешто мање заступљене. Податке за локалну историју садрже и монографије
о школама, предузећима, спортским клубовима, културно-умјетничким друштвима и
породицама. У раду су анализиране монографије из западног и сјеверног дијела наше
земље (Босанска Крајина и Посавина). Чини се да су локалне монографије све попу-
ларније и да се више читају у односу на научна дјела из опште и националне исто-
рије. Мноштво локалних монографија истовремено не доноси посебно висок квалитет.
Штавише, могло би се рећи да је квалитет већине тих монографија просјечан, па чак
и испод тога. Проблем је што локалне монографије већином пишу особе које нису
историчари, нити имају било какве основе из историјске критике. Обично ови аутори
122
не разликују изворе и литературу. Код већине у њиховим дјелима не постоји критички

апарат у виду напомена, те се њихова саопштења тешко могу провјерити. Понекад чак
нема ни списка извора и литературе, а ако и постоји, онда је више него скроман, док им
је архивски рад непознат. Гдје год су били ангажовани историчари као аутори или коау-
тори, те локалне монографије су много бољег квалитета. Слично се може рећи и за оне
монографије чији су рецензенти били историчари. Према томе, већина локалних мо-
нографија има историографски значај, али не и већу научну вриједност. Као рјешење
намеће се неопходност систематског истраживања локалне историје у коме би било
најбоље ангажовати историчаре, и то прије свега младе и талентоване истраживаче
који су се истакли током основих студија или су успјешно окончали мастер студије из
историје, а без посла су у струци. На тај начин би се остварила двострука корист: до-
били бисмо квалитетне монографије села и градова, а већим дијелом бисмо ријешили
проблем незапослених историчара, који је све више присутан на тржишту рада. Био би
то посао општинског или градског историчара, који би обављао не само послове пи-
сања локалних монографија, већ и друге послове из сфере јавног и културног живота
општине или града у коме живи. Да би се ова племенита идеја остварила, неопходан је
заједнички наступ катедри, одсјека, факултета, универзитета, музеја, архива, академија
или удружења према институцијама власти. Такође, у будућности би се требало анга-
жовати с циљем бољег изучавања локалне историје у школама. Спровођење у дјело ове
идеје донијело би вишеструку корист – веће знање ученика о прошлости свог ужег за-
вичаја и осигурање наставне норме, уз могућност запошљавања оних професора исто-
рије који не раде у струци.
Local monographs in part of the Bosnian Krajina

and Posavina (2001-2017)
Conclusion
Many local monographs were published in Bosnia and Herzegovina in the period between
2001 and 2017. Most of the monographs were related to villages, while the monographs
of cities were somewhat less represented. Local history data also includes monographs on
schools, businesses, sports clubs, cultural and artistic societies and families. This paper anal-
yses the monographs from the western and northern parts of our country (Bosnian Krajina
and Posavina). Local monographs seem to be increasingly popular and are read more than
scholarly works in general and national history. Many local monographs at the same time
do not deliver particularly high quality. Moreover, the quality of most of these monographs
could be described as average or even below that. The problem is that local monographs are
mostly written by persons who are not historians nor have any foundation in history criticism.
Usually these authors do not distinguish between their sources and literature. Works by most
of them do not have a critical apparatus in the form of notes, and their records can hardly be
verified. Sometimes there is not even a list of sources and literature, and if there is one, it
is modest at best, while their archival work is unknown. Wherever historians were hired as
123
authors or co-authors, these local monographs are of much better quality. Similar can be said
of those monographs whose reviewers were historians. Therefore, most local monographs
have historiographic significance but not greater scientific value. The necessity of systematic
study of local history imposes itself as the solution, where the best course of action would
be to engage historians, especially young and talented researchers who have distinguished
themselves during their undergraduate studies or have successfully completed master studies
in history, and yet are jobless in their profession. This would create a dual benefit: we would
get better quality monographs of villages and cities and, for the most part, would solve the
problem of unemployed historians, who are increasingly present in the labour market. This
would be a job for a municipal or city historian, who would not only do the work of writing
local monographs, but also other tasks in the sphere of public and cultural life of the munici-
pality or city in which they live. In order to realize this noble idea, it is necessary to have joint
approach of the departments, faculties, universities, museums, archives, academies, or asso-
ciations towards the institutions of government. Furthermore, greater engagement is needed
in the future in order to ensure better study of local history in schools. The implementation
of this idea would bring multiple benefits – greater knowledge of students about the past of
their homeplaces and securing a teaching standard, with the possibility of hiring those history
professors who do not work in their profession.
Литература
Бранковић, Б. М. (2012) Црква Светог пророка Илије у Смољани, Епархија бихаћко-
петровачка, Бања Лука – Босански Петровац.
Бранковић, Б. М. (2016) Петровац од 1700. до 1918. године, Завичајно удружење
“Петровац” – Графид, Бања Лука.
Васић, Д. Д. (2014) Теслић и околина у вријеме трансформације феудализма у
капитализам (1878–1941), Филозофски факултет, Бања Лука.
Врањеш, М. (2006) Љепота наших Романоваца, Графопапир, Бања Лука.
Дакић, П. (2013) Велики траг у малом времену, Графомарк, Лакташи.
Despot, B. (2010) 50 godina Gimnazije u Bosanskom Petrovcu, Art print – Besjeda, Banja
Luka.
Ковачевић, Д. С. (1996; 2006) Петровац у подножју Грмеча, Клековаче и Осјеченице,
Музеј Војводине, Нови Сад.
Ковачевић, Д. С. (2007) Села Бара, Буковача, Дринић, Ведро Поље, срез Босански
Петровац 1700–2006, Мјесна заједница, Буковача.
Крнета, Д. У., Милијевић, С. К. и Крнета, Ђ. Д. (2016) Зебе: настајање и трајање, My
Book, Бања Лука.
Jeličić, V. (2017) Djeco moja ne može to izdobrati (retrospektiva sjećanja na period 1963–
2015), Bosanski Petrovac.
Латиновић, Р., Смиљанић, А. и Јеличић, Ч. (2016) Колунић: село, школа, људи, Графид,
Бања Лука.
Лукић, С., Кљајевић, Д., Вујиновић, Б. и Стругар, М. (2015) Средњовјековно насљеђе
прњаворског краја, Истраживачки центар “Искон” – Републички завод за заштиту
културноисторијског и природног насљеђа РС – Завичајни музеј Градишка, Бања
Лука – Градишка.
Мирковић, Б. Ч. (2007) Родослов породице Мирковић из Колунића, Колунић.
Mirković, B. Č. (2014) Medeno Polje – naše selo u petrovačkom kraju, Medeno Polje.
124
Новаковић, Д. (2014) Новаковићи 1813–2013: наша породица – наш завичај, Ж.

Новаковић, Београд.
Pilipović Dajanović, N. (1989) Romori vrtočke prošlosti, Mjesna zajednica, Vrtoče.
Pilipović Dajanović, N. (1989; 2011) Sabor u Vrtoču, Mjesna zajednica, Vrtoče 1989; Gra-
fomark, Laktaši 2011.
Pilipović Dajanović, N. (2000) Petrovac i Drvar u zbilji i snovima, Beograd.
Pilipović Dajanović, N. (2004) Vraćam zavičaju odnjeto, Naučna knjiga – Belgrafic, Beo-
grad.
Pilipović Dajanović, N. (2013) Ondašnja cijena slobode pod Grmečom: 315+768=1.089,
Art print, Banja Luka.
Pilipović, N. (2015) Degenek priče, Beograd.
Ракита, Р. (2003) Јањ: географскоисторијска и антропогеографска студија 1,
Књижевна задруга, Бања Лука.
Симић, Р. – Рашо (2011) Скугрић (грађа за монографију), Скугрић.
Смиљанић, А. (2009) Гранични градови и тврђаве средњовјековне босанске државе
на територији данашње општине Босански Петровац (Градина, Градић на Жутој
Главици, Кадињача, Вршчић, Градина у Ваганцу, Оштрељ и Билај), у: Бранковић, Д.
и др. (ур.), Научна и духовна утемељеност друштвених реформи. Зборник радова
са научног скупа (Бања Лука, 27–28. новембар 2009.) (49-59), Научни скупови, књ.
10, Филозофски факултет, Бања Лука.
Смиљанић, А. (2019) Могућности истраживања локалне историје у основним и
средњим школама у Републици Српској, у: Настава историје у Републици Српској –
стање и перспективе (45-53), Научни скупови, књига XLIX, Одјељење друштвених
наука, књига 44, Филозофски факултет, Бања Лука.
Удовичић, Р. (2007) Бараћи и Бараћани, Јавна установа Културни центар “Петар
Кочић”, Мркоњић Град.
Hadžimusić, S. (2017) Značaj izučavanja lokalne historije za razvoj historiografije – primjer
istraživanja prošlosti općine Lukavac, Društvene i humanističke studije – Časopis Filo-
zofskog fakulteta u Tuzli 3, Tuzla, 167-186.
Шмитран, Б. (2002) Хроника поткозарског села Грбавци, Просвјета, Градишка.
125
DOI: 10.5644/PI2020.186.19
Historiografija o Tuzli i Tuzlanskom kraju,1 koja se odnosi

na novi vijek i savremeno doba, nastala u vremenu
2001–2018. godine
Izet Šabotić
Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli
sabota_tuzla@hotmail.com
Sažetak: U radu su date osnovne karakteristike razvoja historiografije o Tuzli i Tuzlanskom

kraju u periodu od 2000. godine do danas, vezanom za novi vijek i savremeno doba. Ukazano
je na to da je u navedenom vremenu značajno pojačan interes i intenziviran istraživački rad
na proučavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Tome su u znatnoj mjeri doprinijele odre-
đene okolnosti. Jedna od njih jeste nedovoljna istraženost ovog perioda tuzlanske prošlosti,
što je motiviralo i podstaklo istraživače da se značajnije bave njome. Značajan podsticaj
istraživanju ove problematike dao je Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta u Tuzli, kao
i brojni časopisi koji su nastali u ovom vremenu, a usmjereni su na istraživanje mikrohisto-
rije. To je doprinijelo tome da nastanu brojni historiografski sadržaji: sinteze, monografije,
studije te veliki broj članaka i priloga koji tretiraju prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja. U radu
su historiografski sadržaji tretirani i predstavljeni po periodima (osmanski, austrougarski,
period 1918–1941, Drugi svjetski rat, socijalistički period 1945–1990. te period 1992–1995)
te vrsti sadržaja (sinteza, monografija, studija, članak, prilog, doktorska i magistarska radnja
i slično), a sve kako bi se dobila što preglednija slika ukupnih historijskih sadržaja vezanih
za Tuzlu i Tuzlanski kraj u navedenom vremenu. U tom smislu iskazan je interes za pitanja
ove provenijencije, što je rezultiralo značajnim brojem raznovrsnih radova. Što je dobro!
Ono što je manje dobro odnosi se na nesistematičnost, koja je dovela do naučne i stručne
neujednačenosti radova. Jedan broj radova je zasnovan na metodološkim i naučnim načeli-
ma i principima historijske nauke, što predstavlja značajan doprinos, dok ih jedan broj ima
dominantno publicističke, politološke, sociološke i druge karakteristike. Međutim, mišljenja
smo da je u navedenom periodu učinjen važan iskorak na planu bolje istraženosti Tuzle i
Tuzlanskog kraja, što predstavlja značajan doprinos ukupnom razvoju bosanskohercegovač-
ke historiografije.
Ključne riječi: Tuzla, historiografija, Tuzlanski kraj, osmanski period, austrougarski period,
period između dva svjetska rata, period Drugog svjetskog rata, socijalistički period, sinteza,
monografija, studija, članak, prilog, doktorska, magistarska radnja i dr.
1
Pod pojmom tuzlanski kraj podrazumijeva se prostor današnje opštine (grada) Tuzla, sa širim okruže-
njem koje obuhvata područje 13 opština Tuzlanskog kantona (Banovići, Čelić, Gračanica, Gradačac,
Doboj Istok, Kalesija, Kladanj, Lukavac, Srebrenik, Sapna, Teočak i Živinice).
127
Uvodne napomene
Prošlost Tuzle je bogata, burna i slojevita. Seže od starijeg neolita do da-
našnjih dana. Da bi se imale valjane spoznaje o događajima i procesima iz
prošlosti, neophodno ju je istraživati. Opšta konstatacija je da prošlost Tuzle
i Tuzlanskog kraja nije u dovoljnoj mjeri istražena. Čitava područja i vre-
menski periodi su ostali izvan interesa i istraživanja historičara. Još uvijek
ne postoji jedna sveobuhvatna sinteza tuzlanske prošlosti. Nešto značajnije
prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja tretirana je nakon Drugog svjetskog rata,
kada je nauka, pa samim tim i historija, imala intenzivniji razvoj. Tada su
nastale vrijedne historijske sinteze te brojni članci i rasprave, koji tretiraju
raznovrsna pitanja iz bogate tuzlanske prošlosti. U tom pogledu, teme poput
Drugog svjetskog rata su opsežnije i temeljitije obrađene, što je rezultiralo
pojavom većeg broja monografija o partizanskim jedinicama.2 Posebno mje-
sto u obradi ovog perioda zauzima edicija Tuzla u NOB-u i revoluciji, sači-
njena u III toma.3 Sa historijskog aspekta, iako različitog naučnog dometa,
značajni su brojni monografski sadržaji posvećeni radu privrednih, javnih i
kulturnih ustanova s ovog područja.
Međutim, najveći doprinos historiografiji dale su naučne publikacije
nastale kao rezultat dugogodišnjih istraživanja te tretiranja izvora prvoga
reda, a odnose se na važna pitanja iz bogate tuzlanske prošlosti. Ovdje se
prije svega misli na sinteze, koje predstavljaju ozbiljne naučne poduhvate i
daju zaokruženu historijsku sliku, vezanu za određenu historijsku tematiku.
Prije svega, to se odnosi na nekoliko vrijednih historijskih sadržaja, poput:
Tuzlansko područje negda i sada, s posebnim obzirom na vjerske prilike,4
Tuzla i njena okolina u XVI vijeku5 te na sadržaj objavljen o Tuzli u okviru
publikacije Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća.6
Riječ je o sintezama koje su, svaka na svoj način, svojom sveobuhvatnošću i
cjelovitošću tretiranih pitanja dale jasne slike vremena i historijskih događaja
koji su obuhvaćeni njima. Tako ovi sadržaji predstavljaju značajan doprinos
boljoj spoznaji tuzlanske prošlosti, ali i ukupnom razvitku bosanskoherce-
govačke historiografije. Svakako, vrijedan doprinos rasvjetljavanju tuzlan-
ske prošlosti dali su i brojni sadržaji predstavljeni u vidu članaka i priloga
2
O ovoj vrsti publikacija biće više riječi u narednom sadržaju ovoga rada.
3
Antonić, 1979; 1984; 1987.
4
Benković, 1971.
5
Handžić, 1975.
6
Hadžibegović, 1991.
128
Izet Šabotić: Histriografija o širem tuzlanskom području, koja se odnosi na novi vijek i savremeno doba,...
u referentnim historijskim časopisima, koji su se bavili važnim historijskim

temama. Kako za temu imamo pitanje razvoja historiografije koja se odnosi
na Tuzlu i Tuzlanski kraj za period novog vijeka i savremenog doba, pitanje
razvoja historiografije ranijih perioda nije tretirano.
Potrebno je istaći da je u vremenu od 1995, a posebno od 2000. godine,
došlo do pojačanog interesa za istraživanje prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kra-
ja. Tome su doprinijele brojne okolnosti, a ponajviše saznanje da prošlost
Tuzle nije u dovoljnoj mjeri istražena, te da je akademske 1993/1994. godine
na Filozofskom fakultetu u Tuzli osnovan Odsjek za historiju. Osnivanjem
ovog Odsjeka, historijska nauka na ovom području dobila je na intenzitetu.
Iškolovani su mlađi kadrovi koji su pokazali talent i interes za proučava-
nje prošlosti. Doprinos razvoju historijske nauke na tuzlanskom području u
ovom periodu dali su stručni i naučni časopisi, koji su izlazili u Tuzli i dru-
gim opštinama ovog područja.7 Isto tako, raznovrsne teme iz prošlosti Tuzle
i Tuzlanskog kraja tretirane su u historijskim i drugim časopisima koji izlaze
u drugim mjestima u Bosni i Hercegovini,8 kao i inostranstvu.9 Zahvaljujući
navedenom, prisutna je pozitivna naučna intencija u pravcu istraživanja tu-
zlanske prošlosti, pri čemu su tretirane brojne teme te dati značajni rezultati
na historiografskom planu. Na Odsjeku za historiju, kroz sistematičan i meto-
dičan pristup, putem doktorskih i magistarskih radnji,10 obrađeno je nekoliko
važnih pitanja iz tuzlanske prošlosti. Važno je istaći da su profesori i njihovi
7
Do 1992. godine na području tuzlanske regije (19 opština sjeveroistočne Bosne) izlazio je samo jedan
časopis: Članci i građa za sjeveroistočnu Bosnu, u kojem su objavljivani dominantno historijski radovi.
Riječ je o časopisu koji je izlazio u izdanju Muzeja istočne Bosne Tuzla. Nakon 1995. godine u Tuzli
i drugim opštinama Tuzlanskog kantona pokrenuto je nekoliko stručnih i naučnih časopisa u kojima je
značajno tretirana raznovrsna historijska problematika, pri čemu je objavljeno više desetina značajnih
članaka i priloga iz prošlosti Tuzle i šireg tuzlanskog područja. Prije svega radi se o slijedećim časopi-
sima: Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla (Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli), Saznanja
(Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta u Tuzli, Društvo historičara Tuzla), Stav (Ministarstvo obra-
zovanja, nauke, kulture i sporta TK), Arhivska praksa (Arhiv Tuzlanskog kantona, Društvo arhivskih
zaposlenika Tuzlanskog kantona), Historijska misao (Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta Uni-
verziteta u Tuzli – Društvo historičara Tuzlanskog kantona), Historijski pogledi (Centar za istraživanje
moderne i savremene historije Tuzla), Baština (Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog na-
slijeđa Tuzlanskog kantona), Pogledi (BZK “Preporod” opštinsko društvo Tuzla), Gračanički glasnik
(Izdavačka kuća Monos, Gračanica).
8
Ovdje prije svega mislimo na časopise: Prilozi za historiju Instituta za istoriju Sarajevo (Institut za
istoriju Sarajevo), Historijska traganja (Institut za historiju Sarajevo), Glasnik arhiva i Arhivističkog
udruženja Bosne i Hercegovine (Arhivističko udruženje Bosne i Hercegovine) i časopis Istraživanja
(Fakultet humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” Mostar).
9
Radovi vezani za prošlost Tuzle i tuzlanskog kraja objavljeni su u časopisu: Bošnjačka pismohrana
(časopis Bošnjačke nacionalne zajednice za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju) i Zbornik radova
Zavoda za povjesnicu, Beli Manastir (Republika Hrvatska).
10
O značaju doktorskih i magistarskih radnji u kojima je tretirana tematika vezana za Tuzlu i tuzlanski
kraj biće više govora u nastavku rada.
129
saradnici uradili nekoliko zanimljivih sinteza, gdje su obrađene teme koje su

se direktno ili indirektno odnosile na tuzlansku prošlost. Drugu vrstu radova,
koji u manjoj ili većoj mjeri imaju historijsku vrijednost, napisali su stručnja-
ci i naučnici koji ne pripadaju historijskoj branši. No, smatramo da ti sadržaji,
koji su brojni, imaju određen značaj i doprinos u rasvjetljavanju prošlosti
Tuzle i Tuzlanskog kraja. Važni pomaci na tom planu učinjeni su objavljiva-
njem historijskih izvora (građe) iz perioda novog vijeka i savremenog doba.
Ovom prilikom dat ćemo kratki osvrt o dometima historiografije koja se
odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj. Odabrani pristup tretiranja navedene proble-
matike su historijski periodi.
Historiografija o Tuzli
i Tuzlanskom kraju u osmanskom periodu
Tuzla i Tuzlanski kraj u vremenu od 2000. godine do danas, bili su predme-
tom interesovanja naučnika raznih profila, posebno historičara, ali i stručnja-
ka iz drugih oblasti. U navedenom vremenu intenziviran je rad na istraživanju
brojnih tema iz političke, privredne i kulturne historije Tuzle i Tuzlanskog
kraja u vrijeme osmanske uprave (1463–1878). Kada je riječ o obrađenim
temama i pitanjima iz osmanskog perioda tuzlanske prošlosti, evidentno je
da nedostaju sinteze, kao sveobuhvatni i pregledni sadržaji vezani za ovaj
period tuzlanske prošlosti. Ovdje od navedene konstatacije trebamo izuzeti
rad: Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću,11 u ko-
jem su dati važni historijski sadržaji vezani za brojne događaje i procese koji
se odnose na posljednje decenije osmanske uprave u Bosni i Hercegovini.
Poseban naglasak u radu je stavljen na prisutnu vjersku i etničku heterogenost
bosanskohercegovačkog društva, što je bila i karakteristika Tuzlanskog kraja.
Tu su i brojni drugi događaji koji su oslikavali ukupne društveno-političke i
privredne prilike ovoga područja. Rad je u metodološkom, strukturalno-sadr-
žajnom smislu zadovoljio historijske uzuse, te stoga predstavlja izravan do-
prinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije.
Postoji nekoliko publikacija koje su u vidu monografija tretirale Tuzlu
i neka druga mjesta na ovom području u osmanskom periodu. Ono što u
pravilu nedostaje ovim publikacijama jeste historijski metodološki pristup.
Uglavnom su sadržaji zasnovani na konsultovanju ranije objavljene litera-
ture te u naučnom pogledu nisu napravljeni značajni historiografski iskoraci
11
Hadžić, 2017
130
(Tuzla u osmansko doba;12 Tuzlanske historijske minijature;13 Zvornik – hi-

storijska monografija14). Iako je riječ o sadržajima više publicističkog nego
historijskog karaktera, ipak svaka od ovih publikacija ima određene stručne
vrijednosti i predstavljaju doprinos historijskoj nauci. Knjiga Tuzla u osman-
sko doba predstavlja zbir sadržajno nepovezanih događaja koji se odnose na
prošlost Tuzle u osmanskom periodu (1463–1878). Autor se potrudio, kon-
sultujući raznovrsnu literaturu, te manji broj historijskih izvora, približiti či-
tateljima neke događaje i procese iz navedenog perioda. Knjiga Tuzlanske
historijske minijature također tretira osmanski period Tuzle. Ona je s više
analitičnosti i sinteze obuhvatila značajne događaje i procese koji se odnose
na Tuzlu u osmanskom periodu. Riječ je o temama i pitanjima iz političkog,
ekonomskog i kulturnog života. Ono što je posebno važno jeste da je autor
pored relevantne literature koristio jedan broj izvora prvoga reda osmanske
provenijencije, koji su po prvi puta predstavljeni naučnoj javnosti. Ova knjiga
je u značajnoj mjeri pomogla boljem razumijevanju ovog perioda tuzlanske
prošlosti. Knjiga Zvornik – historijska monografija po metodološkom pristu-
pu, strukturi, sadržaju i načinu izlaganja predstavlja monografiju o lokalnoj
historiji, koja sadrži veliki broj podataka iz prošlosti Zvornika od XV pa do
kraja XX stoljeća. U knjizi je na sistematičan način, a na osnovu dostupne
literature, otvoreno nekoliko pitanja iz ovog perioda, poput: Zvornik kao sje-
dište Sandžaka, doseljavanja vlaha stočara, mjesto i uloga Zvorničke kape-
tanije, razvoj gradskog života, kulturno-obrazovne prilike te demografske i
migracione prilike na području Zvorničkog sandžaka. Obrađena pitanja pred-
stavljaju preglednu sliku zvorničke prošlosti navedenog vremena. Navedeni
sadržaj vrijedan je zbog činjenice da daje dobru osnovu za dalja podrobnija
istraživanja brojnih pitanja iz osmanskog perioda ovog prostora.
Pored navedenih publikacija, u ovom periodu su nastala značajna naučna
ostvarenja, pri čemu su primijenjena naučna načela, kao i historijski meto-
dološki pristup, te je analizom i kritikom izvora prvoga reda sačinjena slika
istraživane teme i pitanja. Ovdje je riječ o publikacijama: Tuzlanski kraj 1851–
1891, Demografske i socijalne promjene15 i Husein-kapetan Gradaščević,
1802–1834. (Biografija uz 200 godina rođenja).16 Knjiga Tuzlanski kraj
1851–1991, Demografske i socijalne promjene obuhvata posljednje tri dece-
nije osmanske uprave u Bosni i Hercegovini. Autori knjige su izvršili analizu
12
Ćilimković, 1996.
13
Mutevelić, 2005.
14
Uzunović, 2010.
15
Selimović i Hadžić, 2007.
16
Kamberović, 2002.
131
demografskih i socijalnih prilika u Tuzli i Tuzlanskom kraju na osnovu po-

pisa iz 1851. i 1879. godine, prvog koji je izvršila austrougarska uprava u
Bosni i Hercegovini. Komparacijom podataka, u knjizi je data važna slika
demografskih i socijalnih, ali i ekonomskih kretanja i prilika u Tuzlanskom
kraju. Navedena slika pomaže boljem razumijevanju ukupnih odnosa u ovom
burnom periodu bosanskohercegovačke prošlosti, a posebno prošlosti Tuzle
i Tuzlanskog kraja. Zbog metodološkog pristupa i samih rezultata, navede-
na knjiga predstavlja značajan doprinos razvoju historiografije, posebno one
koja je vezana za Tuzlu i Tuzlanski kraj. Knjiga Husein-kapetan Gradaščević
1802–1834 (Biografija uz 200 godina rođenja) predstavlja monografiju o
vođi Pokreta za autonomiju Bosne iz 1831–1832, o kojem se i ranije pisalo,
pri čemu su nastala značajna naučna djela.17 Međutim, u ovoj monografiji au-
tor donosi nova saznanja vezana za Pokret, njegove uzroke i posljedice, što je
zasnovano na nekim, po prvi put korištenim historijskim izvorima osmanske
provenijencije. Prezentovanim rezultatima u monografiji, u vezi s ulogom
Husein-kapetana u Pokretu za autonomiju Bosne, osim što se potvrđuju ranije
donesena naučna stajališta o događajima i procesima iz navedenog perioda,
daju se i neka nova naučna stajališta.
Poseban doprinos boljem poznavanju prošlosti Tuzle i njene šire okoline
u osmanskom periodu daje nekoliko sadržaja koji se odnose na objavljene
historijske izvore (arhivsku građu). Tako je u izdanju Arhiva Tuzlanskog kan-
tona objavljeno nekoliko publikacija koje su podrazumijevale prevođenje hi-
storijskih izvora sa staroosmanskog (staroturskog) jezika i pisma na bosanski
jezik. Između ostalog, priređene su sljedeće publikacije historijskih izvora:
Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833);18 Popis Bijeljinskog
kadiluka, mulkovna dobra;19 Salih Safvet Bašić – jedan osmanski intelektua-
lac u Bosni i Hercegovini;20 Tapu zabit defter Gradačac – defter nekretnina
Gradačac iz 1875/1292. godine21 te Gračanički defter 1292/1875..22 Pored
navedenih publikacija značajan zbornik objavljenih historijskih izvora jeste
Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876.,23 koji se odnosi na po-
sljednje godine osmanske uprave u Bosni i Hercegovini. Navedeni zbornici
objavljenih historijskih izvora predstavljaju važnu historijsku osnovu za nova
17
Ovdje se prije svega misli na knjigu Aličić, 1996.
18
Gündüz, 2008.
19
Nurkić, 2009.
20
Geçer, 2009.
21
Nurkić i Šabotić, 2011.
22
Nurkić, 2013.
23
Nakičević, 2015.
132
istraživanja i proučavanja događaja i procesa vezanih za ovaj period tuzlan-

ske prošlosti.
Historija Tuzle i Tuzlanskog kraja u osmanskom periodu tretirana je u
značajnom broju članaka i rasprava objavljenih u brojnim časopisima u ze-
mlji i inozemstvu. Članci tretiraju raznovrsnu i značajnu historijsku proble-
matiku. Ono što predstavlja njihovu najveću vrijednost jeste to što je dobar
broj članaka zasnovan na novim historijskim izvorima. U ovim radovima su
tretirane političko-društvene te privredne i kulturne prilike u kojima se daje
poprilično jasna slika brojnih pitanja iz vremena osmanske uprave. Između
ostalog, obrađene su društveno-političke, privredne i kulturne prilike u
Zvorničkom sandžaku, kroz jedan dug period od njegovog osnivanja 1481.
do kraja osmanske uprave 1878. godine. Značaj ovih radova je u tome što su
istraženi i predstavljeni određeni događaji i procesi lokalne provenijencije
koji u ovoj historiografskoj formi nisu ranije predstavljani. Oni daju novu
historijsku sliku Tuzle i Tuzlanskog kraja u osmanskom periodu.24
Poseban naučni doprinos ovom periodu tuzlanske prošlosti predstavljaju
dvije doktorske disertacije,25 koje tretiraju raznovrsnu problematiku koja se
odnosi na Tuzlu i tuzlanski kraj u osmanskom periodu. Jedna je odbranjena
na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli i odnosi se na sakralne objekte
islamske arhitekture Zvorničkog sandžaka, kao i njihov kulturno-historijski
značaj. U širem historijskom kontekstu ove doktorske disertacije obrađeno je
nekoliko značajnih pitanja koja se odnose na Zvornički sandžak, poput: druš-
tveno-političke i etničko-konfesionalne prilike na prostoru Zvorničkog san-
džaka od osnivanja do 1878. godine. U sklopu navedene teme podrobnije su
obrađena pitanja: osmanskih osvajanja ovog područja i uspostave Zvorničkog
sandžaka, proces prihvatanja i širenja islama i demografske promjene na
ovom području, urbanizacija i formiranje naselja orijentalno-islamskog tipa
u Zvorničkom sandžaku te administrativno-upravna organizacija Zvorničkog
sandžaka. Na osnovu obrade ovih pitanja data je jasna slika ukupnih prili-
ka u Zvorničkom sandžaku u navedenom periodu. Detaljnije se doktorska
disertacija bavila najvažnijim karakteristikama i posebnostima sakralnih
objekata islamske arhitekture, džamijama i mesdžidima, a tretirano je i pita-
nje kulturno-historijskog značaja sakralnih objekata islamske arhitekture na
prostoru Zvorničkog sandžaka. Ovom doktorskom disertacijom uspješno se
24
Ovom prilikom navest ćemo nekoliko značajnijih članaka i rasprava: Alagić i Mujkanović, 2017;
Balta, 2002; Čehajić, 2017; Čičkušić, Hamzić i Djedović, 2006; Hadžić, 2003; 2007a; 2008c; 2009;
2018; Hadžić i Kožar, 2006; Kožar, 2005b; 2007; Kujović, 2003; Sarić, 2005; Šabotić, 2012b; Šabotić
i Rastoder, 2010; 2012a; 2012b; Šehić, 2000; Šljivo, 2000a; 2000b; 2001a; 2001b.
25
Sulejmanović, 2017; Bašić, 2018.
133
odgovorilo na postavljena pitanja te se došlo do značajnih i originalnih nauč-

nih rezultata, posebno onih iz domena kulturne historije, vezane za Zvornički
sandžak.
Druga doktorska disertacija je obuhvatila Zvornički sandžak u 17. sto-
ljeću. U njoj su na osnovu relevantne literature, te posebno izvora – popisa
iz ovog perioda, data smišljena naučna objašnjenja ukupnih društveno-po-
litičkih, vojnih i privrednih kretanja i prilika u Zvorničkom sandžaku u 17.
stoljeću. Ovom doktorskom disertacijom su otvorena neka pitanja koja ranije
nisu bila predmetom historijskih istraživanja te se na osnovu po prvi puta
korištenih historijskih izvora dao sveobuhvatan i pregledan odgovor na njih.
Ova doktorska disertacija rasvjetljava brojne procese i događaje iz prošlosti
Zvorničkog sandžaka u 17. stoljeću, koji su se odnosili na društveno-poli-
tička i privredna kretanja te ih na naučan način približava historijskoj i ši-
roj naučnoj javnosti. Navedene doktorske disertacije predstavljaju značajan
korak ka boljem poznavanju i razumijevanju ovog perioda prošlosti Tuzle i
Tuzlanskog kraja, što predstavlja značajan doprinos razvoju bosanskoherce-
govačke historiografije.
Značajan doprinos razvoju historiografije predstavljaju i magistarske
radnje,26 u kojima je tretirana raznovrsna problematika vezana za ovaj period
historije Tuzle i tuzlanskog kraja. Navedenim magistarskim radnjama obra-
đene su teme iz političko-društvenih odnosa, privrednih kretanja, odnosa sa
susjedima, obrazovnih i vjersko-konfesionalnih odnosa, kao i druga važna
historijska pitanja. Sve to je doprinijelo tome da se na jedan metodološki
prihvatljiv način tretira zanimljiva problematika te bolje rasvijetle događaji i
procesi ovog dijela prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja.
Historiografija austrougarskog perioda (1878–1918)

Tematiku vezanu za prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja u austrougarskom pe-
riodu također u značajnoj mjeri tretiraju historičari i naučnici drugih profila u
vremenu od 2000. do 2018. godine. Međutim, i za ovaj period tuzlanske proš-
losti nedostaju sveobuhvatni historijski sadržaji u vidu preglednih sinteza. Više
su u historiografskom smislu zastupljeni članci i rasprave te monografije odre-
đenih ustanova, koje u svojim određenim strukturalnim dijelovima obuhvataju
i historijsku problematiku vezanu za austrougarski period Tuzlanskog kraja.
U već spomenutoj studiji Tuzlanske historijske minijature otvoreno je
nekoliko zanimljivih pitanja iz domena društvenih, posebno obrazovnih
26
Dervišagić, 2012; Sulejmanović, 2013; Salihović, 2013; Čehajić, 2014.
134
i kulturnih, kao i privrednih prilika u Tuzli i Tuzlanskom kraju u austrou-

garskom periodu. Međutim, navedeni sadržaji ne predstavljaju zaokruženu i
preglednu sliku tretirane historijske problematike. Oni su više rezultat kom-
pilacije ranije objavljenih rezultata, dok je veoma malo sadržaja zasnovanih
na novim spoznajama i izvorima prvoga reda. Tako je i kada je riječ o publi-
kaciji Zvornik – historijska monografija – ovaj period prošlosti ovoga kraja
je skromno obrađen. Tretirana historijska problematika predstavljena je uop-
ćeno, bez dubljeg zadiranja u procese i događaje koji su obilježili ovaj period
zvorničke prošlosti, kao i njihov uzročno-posljedični karakter. U knjizi su
donesena stajališta i viđenja o određenim procesima zasnovana na objavlje-
noj literaturi, bez njenog dubljeg analiziranja i kritiziranja, dok su simbolično
korišteni izvori prvoga reda.
Daleko značajniji iskoraci urađeni su obradom značajnog broja tema, koje
su objavljene u člancima i raspravama, pri čemu su važna pitanja ovog dijela
prošlosti bila predmetom istraživanja. U tom pogledu objavljeno je nekoliko
historijski vrijednih sadržaja (članaka i rasprava), koji se bave raznovrsnim
pitanjima, koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj u austrougarskom perio-
du.27 Riječ je o pitanjima vezanim za uspostavu austrougarske upravne, vojne
i policijske vlasti na ovom području, radu organa vlasti, uspostavu obrazov-
nog sistema, osnivanje i rad građanskih škola, provođenje izbora i njihovog
uticaju na političke prilike, osnivanje i rad kulturno-prosvjetnih društava,
te posebno privredne prilike u Tuzli i tuzlanskom kraju u ovom vremenu.
Posebno je vrijedno istaći da je jedan broj tretiranih pitanja po prvi puta otvo-
ren, te da su za njihovu obradu korišteni izvori prvoga reda, što daje poseban
značaj ovim radovima. Stoga možemo konstatovati da je na ovaj način dat
izravan doprinos boljem rasvjetljivanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja,
a samim tim i razvoju historiografije, posebno one koja se bavi lokalnom
prošlošću.
Historija Tuzle i Tuzlanskog kraja u austrougarskom periodu je značajnije
tretirana i kroz izradu jednog broja magistarskih radnji na Odsjeku za histori-
ju Filozofskog fakulteta u Tuzli, gdje je obrađeno nekoliko važnih tema, koje
se odnose na raznovrsnu historijsku problematiku, kao što su: kulturne pri-
like na širem tuzlanskom području u vrijeme austrougarske uprave, agrarne
prilike u navedenom periodu, osnivanje i rad kulturno-nacionalnih društava,
Balta, 2003; 2006; 2008; Bašić, 2011; Buljubašić, 2017; Fetahagić i Mukić, 2018; Jahić, 2016; Kožar,
27
1997; 2003; 2005a; 2010; Kujović, 2002; 2005; 2006; 2007; 2009; 2010; 2012; 2016; Lević, 2010;
2011; Mujkanović, 2016; Radovanović, 2015; Sarić, 2007; Šabotić, 2007; 2011; Šabotić i Buljubašić,
2016; Šabotić i Lević, 2010; Zulić, 2014; 2015.
135
uticaj konzularnih predstavništava na prilike na širem tuzlanskom prostoru u

vrijeme velike istočne krize (1875–1878) te prilike u Tuzli i okolini u vrijeme
Prvog svjetskog rata, kao i brojna druga pitanja.28 U svakom slučaju ono što
je nastalo kao produkt novih historijskih sadržaja koji se odnose na Tuzlu
i Tuzlanski kraj, a vezano je za austrougarski period, značajno je doprini-
jelo boljem rasvjetljavanju brojnih pitanja i stvaranju jasnije slike o njima.
Međutim, ono što je primjetno jeste da ni ovaj period tuzlanske prošlosti nije
obrađen kroz određene sinteze koje bi dale zaokruženiju, potpuniju i jasniju
sliku određenih tema, već su putem članaka i rasprava parcijalno tretirana
određena pitanja ovog perioda tuzlanske prošlosti.
Historiografski rezultati vezani za period 1918–1941. godine

Period od 1918. do 1941. godine je manje od drugih perioda istraživan i tre-
tiran u navedenom vremenu. Historijska problematika za ovaj period više je
tretirana u sklopu publikacija koje su u svom opsegu obuhvatale širi tematski
i vremenski kontekst bosanskohercegovačke prošlosti, pa tako i tuzlanske.29
U ovim radovima je tretirana historijska problematika koja se odnosi na druš-
tveno-političke, privredne, obrazovne i vjerske prilike u Bosni i Hercegovini,
gdje je značajan prostor dat događajima i prilikama u Tuzli i Tuzlanskom
kraju. Kad je riječ o sintezama, osim jedne,30 druge nisu napisane. Riječ je o
monografiji koja s tematsko-hronološkog aspekta obuhvata sve sfere života
na području Gračanice u vremenu od 1918. do 1941. godine. Knjiga prati do-
gađaje koji su vezani za: politiku, privredu, prosvjetu, kulturu, sport, vjerski
život te urbani razvoj ovoga mjesta. Posebnu vrijednost knjizi daju prilozi
predočeni u vidu biografskog leksikona najznačajnijih ličnosti međuratnog
perioda, koji su doprinijeli razvitku Gračanice u ovom vremenu.
Određena pitanja vezana za ovaj period tuzlanske prošlosti tretirana su u
već spomenutim monografijama i studijama vezanim za Zvornik i tuzlanski
kraj.31 Historija šireg područja Zvornika u tzv. međuratnom periodu predstav-
ljena je u posebnom potpoglavlju: Zvornik u Kraljevini Jugoslaviji (1918–
1941). U njemu su dati samo neki osnovni podaci o društveno-političkim, pri-
vrednim, obrazovno-kulturnim prilikama u Zvorničkom srezu u navedenom
periodu. Neki događaji i ličnosti iz ovog vremena su posebno naglašeni, a na
28
Zulić, 2013; Radovanović, 2014; Buljubašić, 2016; Halilović, 2018.
29
Jahić, 2010; 2014; Hadžiahmetović, 1998.
30
Hamzić, 2012.
31
Uzunović, 2010; Selimović i Hadžić, 2007.
136
osnovu raznovrsne literature, objavljene kako u Bosni i Hercegovini, tako i

u zemljama okruženja. U knjizi: Tuzlanski kraj 1851–1991 – Demografske i
socijalne prilike izneseni su brojni statistički podaci i činjenice demografske
i sociološke provenijencije koje se odnose na ovaj period tuzlanske prošlosti.
Važni zaključci su izvedeni na osnovu analiza Popisa stanovništva za 1931.
godinu. Iako se ovdje ne radi o cjelovitim i zaokruženih historijskim cjeli-
nama, ipak oni predstavljaju značajne sadržaje u boljem spoznavanju ovog
dijela tuzlanske prošlosti.
Značajnije je problematika ovog perioda tuzlanske prošlosti tretirana kroz
rasprave i članke objavljene u brojnim časopisima u Bosni i Hercegovini,
ali inozemstvu.32 Navedeni radovi tretiraju znatan broj raznovrsnih pitanja iz
oblasti društveno-političkog života, privrede, stanja u agraru, kulturnih pri-
lika, stanja u obrazovanju, kao i mnoga druga pitanja. Ono što je posebno
pozitivno i naučno podsticajno jeste da je najveći broj navedenih članaka i
rasprava napisan na osnovu izvora prvoga reda. Važna je i činjenica da su
na ovaj način po prvi puta otvorena neka historijska pitanja, što predstavlja
doprinos razvoju historiografije. Sve to je značajno za historiografiju, kako
lokalnu tako i nacionalnu. Međutim, za ozbiljnija tretiranja ovog perioda ne-
ophodna su opsežnija i sveobuhvatnija istraživanja.
Važno je istaći da je problematika prošlosti Bosne i Hercegovine, pa tako i
šireg tuzlanskog područja, značajno tretirana kroz izradu nekoliko doktorskih
disertacija,33 dok su teme iz ovog historijskog perioda vezane za tuzlansku
prošlost putem magistarskih radnji manje zastupljene. U navedenim doktor-
skim disertacijama su tretirana važna pitanja vezana za vjerske i obrazovne
prilike, kako u Bosni i Hercegovini, tako i Tuzli i tuzlanskom kraju. Ovi sadr-
žaji su svakako doprinijeli rasvjetljavanju značajnih pitanja iz prošlosti Bosne
i Hercegovine i Tuzlanskog kraja i predstavljaju određen doprinos razvoju
bosanskohercegovačke historiografije.
Historiografija o Tuzli
i Tuzlanskom kraju u Drugom svjetskom ratu
Opće je poznato da je period Drugog svjetskog rata do 1990. godine u bo-
sanskohercegovačkoj historiografiji bio značajno zastupljen. Tada su nastala
32
Selimović, 2005a; 2005b; 2006a; 2006b; 2008; 2012a; 2012b; 2017a; Selimović i Hadžić, 2006;
Kujović, 2008; 2011; 2015; Šabotić, 2006; 2009; 2017; Jahić, 2005; Lević, 2012; Sulejmanović, 2013;
Mutevelić, 2014; Fetahagić, 2017; Zukić i Fetahagić, 2018; i drugi zbornici radova koji tretiraju kultur-
no-historijsko naslijeđe općina u Tuzlanskom kantonu – Doboj, Semberija, Lukavac, Gradačac.
33
Jahić, 2007; Selimović, 2007.
137
brojna djela različitog naučnog dometa, od sveobuhvatnih sinteza,34 do broj-

nih monografija o ratnim jedinicama, te značajnog broja publicističkih sadr-
žaja koji su na granici između stručnog i publicističkog,35 s manje ili više ide-
ološkog, politološkog ili nekog drugog uticaja, koji je imao odraza na njihov
naučni domet. Međutim, mišljenje historijske nauke ide u smjeru da je ovaj
period bosanskohercegovačke prošlosti u kvantitativnom pogledu obrađen i
zastupljen nešto bolje od drugih historijskih perioda. Ističu se brojni razlozi
takvog historiografskog pristupa. No, sigurno je uticaj tadašnje politike bio
podsticajan, jer joj je s ideološkog aspekta išlo u prilog tretiranje pitanja ve-
zanih za period Drugog svjetskog rata. Tako je bilo i kada je riječ o Tuzli i
Tuzlanskom kraju. Nakon Drugog svjetskog rata nastalo je više publikacija
historijske i druge provenijencije. Tako su nastale monografije partizanskih
jedinica,36 opširno se pisalo o drugim važnim pitanjima vezanim za NOP na
ovom području. Od 90-tih godina prošlog stoljeća interes za istraživanje na-
vedenog perioda značajno je splasnuo, što je rezultiralo reduciranjem sadrža-
ja koji tretiraju period Drugog svjetskog rata. No, i u ovom periodu nastale
su vrijedne sinteze, poput knjige dr. Rasima Hurema,37 koja predstavlja jednu
cjelovitu i zaokruženu studiju, kojom su obuhvaćena sva važna pitanja koja
se odnose na prilike u Drugom svjetskom ratu u Bosni i Hercegovini. Knjiga,
osim što potvrđuje neka ranije zauzeta naučna stajališta, otvara neka nova
pitanja i donosi važne i na validnim historijskim činjenicama utemeljene sa-
držaje o navedenoj problematici. Ovdje se prije svega misli na pitanja vezana
za zločine, karakter partizanskog pokreta, uloge muslimanskih vojnih forma-
cija u Drugom svjetskom ratu te pitanja o ukupnom stradanju bosanskoherce-
govačkog stanovništva u toku Drugog svjetskog rata. Tu su svakako i druga
stajališta koja zavređuju posebnu naučnu pažnju. Značajan doprinos boljoj
spoznaji ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti u svojoj knjizi dao je
i dr. Safet Bandžović.38 U njoj je otvoreno nekoliko važnih pitanja, koja su sa-
gledana kroz prizmu ideološke neopterećenosti, pri čemu su obrađena pitanja:
bošnjačke pozicije u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ratna stradanja Bošnjaka,
njihova iskušenja i borba za opstanak, antifašističke rezolucije i druga važna
pitanja. U knjizi je ukazano na uticaj “prava i pravde” pobjedničke ideologije,
34
Hurem, 1972; Borovčanin, 1979; Dizdar, 2002; Đuretić, 1991; Jelić-Butić, 1978; Dedijer i Miletić,
1990.
35
Humo, 1978; Olbina, 1972; Saltaga, 1991; Hopken, 1990; Hadžihasanović, 2010; Kafedžić, 1991.
36
Tihić, 1983; Antonić, 1980; Džonlagić i Kazazović, 1978; Pašić, 1988.
37
Hurem, 2016.
38
Bandžović, 2010.
138
te stereotipne obrasce i kontroverze koje su imale udjela u oblikovanju “isti-

ne” ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti.
U tretiranom periodu, problematika Drugog svjetskog rata vezana za
Tuzlu i Tuzlanski kraj nije značajnije tretirana. Nešto ranije napisano je ne-
koliko publikacija, od kojih su svakako najznačajnije Gračanica i okolina
u NOB-u i revoluciji39 i Muslimanske vojne formacije Tuzlanskog kraja u
Drugom svjetskom ratu.40 Prva knjiga je rezultat dugogodišnjeg rada nave-
denih autora i u njoj su otvorena brojna važna pitanja vezana za Gračanicu i
njeno šire područje u toku Drugog svjetskog rata. Knjiga je pisana na osno-
vu relevantne literature i arhivske građe, što je dalo mogućnost autorima da
stvore jednu preglednu i poprilično cjelovitu sliku događaja vezanih za ovo
područje u Drugom svjetskom ratu. Druga navedena knjiga je izazvala po-
zornost i različito gledanje historijske i uopće ukupne javnosti, na osnovu po-
smatranja nekih pitanja i procesa koji su se odnosili na Drugi svjetski rat ve-
zanih za mjesto, ulogu i značaj vojne DOM-DO pukovije, poznate kao Legije
Muhamedage Hadžiefendića. Iznesenim stavom je učinjen određen zaokret
u odnosu na dotadašnje sagledavanje ove problematike, što je u historijskom
i naučnom pogledu predstavljalo određenu novinu. Treba istaći da je knjiga
zasnovana na tretiranju novih historijskih izvora, koji su poslužili autoru da
iznese svoja stajališta o ulozi navedene vojne formacije u odbrani, prije svega
bošnjačkog življa na širem tuzlanskom prostoru, ali i o drugim pitanjima ve-
zanim za Drugi svjetski rat, koja su posmatrana iz nešto drugačijeg ugla nego
što se to ranije činilo u historijskoj nauci. Drugih značajnijih sinteza vezanih
za ovaj period historije Tuzle i Tuzlanskog kraja u navedenom periodu nije
bilo. Ova tematika je tretirana i u nekoliko publikacija koje su se bavile i
okvirnom historijskom problematikom i pitanjima koja su se odnosila na dru-
ge historijske periode, te je u sklopu njih obuhvaćena problematika vezana za
događaje u Tuzlanskom kraju u Drugom svjetskom ratu.41
Međutim, značajno je istaći određene članke i priloge kojima je tretirana
tematika Drugog svjetskog rata na ovom području.42 Riječ je o raznovrsnim
pitanjima vezanim za vojne formacije koje su djelovale na ovom područ-
ju, kako one koje su pripadale NOP-u, tako i muslimanske vojne formaci-
je, odnos stanja vojnih prilika u određenim periodima, stradanje stanovniš-
tva u Drugom svjetskom ratu i druga pitanja. Ono što je posebno vrijedno
39
Tihić i Hamzić, 1998.
40
Jahić, 1995,
41
Hamzić i Begić, 1996; Hadžić, 2003; Uzunović, 2010; Nakičević i Nakičević, 2009; Nurkić, 2010.
42
Hamzić i Šaković, 2010; 2017; Hamzić, 2017a; Šaković, 2016; Hamzić i Spahić, 2010; Selimović,
2015a; Šabotić, 2013; Malović, 2017; Milišić, 2017; i dr.
139
u navedenim člancima jest to što su otvorena neka pitanja koja ranije nisu
tretirana, poput: žrtvoslova za određena područja, slučaj “Blajburga” – mar-
ša smrti, uloge vjerskih i građanskih struktura u antifašističkom djelovanju i
druga pitanja o kojima se ranije manje pisalo. Važno je kazati da su navede-
na pitanja obrađena na osnovu izvora prvoga reda različite provenijencije.
Ovako tretirana pitanja su značajna i iz razloga što daju dobru osnovu za dalja
historijska istraživanja.
Tematika vezana za Drugi svjetski rat nije značajnije tretirana ni kroz dok-
torske i magistarske radove urađene u navedenom periodu. Na osnovu dostu-
pnih podataka, tretirana je samo u jednom magistarskom radu, odbranjenom
na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli.43 Ovaj rad
se svojom strukturom i sadržajem bavi pitanjima vojno-političkih odnosa
vezanih za prostor sjeveroistočne Bosne u Drugom svjetskom ratu. Rad je
uglavnom napisan na osnovu već ranije poznatih stajališta, prezentovanih u
relevantnoj literaturi koja se bavila ovom problematikom.
Na osnovu iznesenog, može se konstatovati da je period Drugog svjetskog
rata vezan za Tuzlu i Tuzlanski kraj u nešto manjoj mjeri zastupljen u odnosu
na druge periode. Evidentno je da za tretiranje ove historijske problemati-
ke nije bio previše iskazan interes, te nije bilo ni sveobuhvatnih integralnih
projekata na tom planu, što je rezultiralo time da nije nastala neka cjelovi-
tija sinteza koja bi historijski i naučno sublimirala sadržaje vezane za ovaj
period tuzlanske prošlosti. Međutim, zahvaljujući radu pojedinaca, dometi
istraživanja i tretiranja ovog perioda tuzlanske prošlosti su solidni. Njegova
najveća naučno-historijska vrijednost je u tome što su na osnovu novih histo-
rijskih činjenica otvorena neka nova pitanja, koja daju dobru osnovu za dalja
istraživanja i nove rezultate na tom planu. Važno je istaći i to da se u smislu
revizionističkog djelovanja nisu napravili veliki zaokreti i distinkcija, kao što
se to desilo u zemljama okruženja, što se svakako može posmatrati i tretirati
dvojako.
Historiografski rezultati vezani za socijalistički period

(1945–1990)
Socijalistički period bosanskohercegovačke prošlosti nije značajnije historij-
ski tretiran i istraživan do 1990. godine, kada je napisano svega nekoliko
sporadičnih studija i članaka. Takav trend je bio zastupljen i kada je riječ
43
Džuzdanović, 2016.
140
o Tuzli i Tuzlanskom kraju. Prvi ozbiljniji naučni rad vezan za ovaj period
bosanskohercegovačke prošlosti bila je publikacija: Prema modernom druš-
tvu – Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine.44 Riječ je o sintezi ko-
jom su obuhvaćena brojna pitanja društveno-političkog i privrednog razvoja
bosanskohercegovačkog društva neposredno nakon Drugog svjetskog rata.
Radilo se o vremenu obnove i izgradnje zemlje, uspostavi nove komunističke
vlasti, rješavanju složenih privrednih i socijalnih problema s kojima se druš-
tvo susretalo, uspostavi novih osnova u sferi privrede, obrazovanja i kulture,
provođenju složenih i osjetljivih procesa poput: konfiskacije imovine “narod-
nih neprijatelja”, agrarne reforme i kolonizacije, te posebno industrijalizacije
zemlje. U knjizi je dat osvrt na sva navedena pitanja, uz korištenje relevantne
historijske literature te brojnih arhivskih dokumenata, na osnovu kojih je ra-
svijetljen ovaj period bosanskohercegovačke historije. Značajan doprinos u
rasvjetljavanju ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti, posebno njene
vjerske komponente, dala je knjiga: Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini
za vrijeme avnojske Jugoslavije (1945–1953).45 Riječ je o naučnom sadrža-
ju koji donosi najznačajnije informacije o radu Islamske zajednice, o izgu-
bljenim vakufima, stradanjima imama, radu džemata, odnosu vlasti prema
Islamskoj zajednici, brojnim poteškoćama s kojima se sretala Islamska za-
jednica, ukidanju medresa, te drugim važnim pitanjima. Doneseni sadržaji su
važni i zbog činjenice da je ova tema u bosanskohercegovačkoj historiografiji
bila marginalno predstavljena te se po prvi puta sistematski istražuje, i to na
osnovu arhivskih fondova iz brojnih arhiva u Bosni i Hercegovini i zemljama
okruženja. U određenim segmentima ove publikacije su tretirale neka pitanja
koja su se odnosila na Tuzlu i Tuzlanski kraj. Ove knjige su važna osno-
va za otvaranje drugih bitnih pitanja iz ovog perioda bosanskohercegovačke
prošlosti.
Historijska tematika koja se odnosi na tuzlansku prošlost u vrijeme soci-
jalizma značajno je tretirana u navedenom vremenu. Međutim, iako je objav-
ljeno nekoliko zaokruženih tematskih pitanja, nedostaju sinteze koje tretiraju
cjelokupan socijalistički period nekog pitanja iz oblasti političke, privredne i
kulturne historije. No, i pored toga, jedan broj publikacija koje se odnose na
ovaj period prošlosti Tuzle i njenog kraja predstavlja značajan historiografski
doprinos. Jedna od takvih publikacija jeste knjiga: Informbiro i sjeveroistoč-
na Bosna, odjeci i posljedice sukoba KPJ–Informbiroa (1948–1953).46 Iako
44
Kamberović, 2000.
45
Bećirović, 2011.
46
Ibid., 2005.
141
se navedena knjiga bavi jednim posebnim važnim tematskim pitanjem općeg

jugoslovenskog karaktera, koje je imalo refleksije i na Tuzlanski kraj, ona
obrađuje i druga važna pitanja iz društveno-političkog i kulturnog segmenta
ovog područja. Pored obrade i isticanja uzročno-posljedičnog konteksta su-
koba KPJ i Informbiroa, u knjizi su tretirana pitanja koja se odnose na prilike
vezane za obnovu zemlje, uspostavu organa vlasti, razvoj privrede te kultur-
no-obrazovne i vjerske prilike. Na taj način stvorena je poprilično jasna slika
ukupnih zbivanja vezanih za Tuzlu i Tuzlanski kraj u vremenu od 1948. do
1953. godine.
Značajan doprinos boljem razumijevanju demografskih kretanja u Tuzli i
Tuzlanskom kraju u vrijeme socijalizma dala je već spomenuta publikacija:
Tuzlanski kraj (1851–1991) – Demografske i socijalne promjene.47 U njoj su
na osnovu analiziranih popisa od 1948. do 1991. godine tretirana brojna pi-
tanja koja se odnose na demografska kretanja i socijalno-ekonomske prilike
u navedenom periodu. To nam omogućava bolju spoznaju o stanju i brojnim
procesima koji su se odvijali na ovom području, kada je ono u svom privred-
nom i društvenom pogledu doživjelo značajan razvoj i uspon. Nešto značajni-
je teme vezane za socijalistički period prošlosti Tuzle i njenog kraja zastuplje-
ne su u brojnim člancima i prilozima, objavljenim u vremenu od 2000. godine
do danas.48 U navedenim člancima i prilozima obrađena su raznovrsna histo-
rijska pitanja, koja se odnose na brojne društveno-političke i privredne proce-
se koji su se odvijali u navedenom periodu u Tuzli i Tuzlanskom kraju, poput:
procesa obnove i uspostave vlasti, bezbjednosnih prilika i uloge “odmetnika”
na njih, obrazovnih i kulturnih prilika, privrednog razvoja, uloge žene u pri-
vrednom životu, petogodišnjeg plana, političkih progona i njihovih refleksija
na ukupan život, uticaja sukoba Informbiroa i KPJ na prilike, širih migracio-
nih kretanja te političkih prilika neposredno pred disoluciju Jugoslavije. Riječ
je o širokom spektru važnih historijskih pitanja, čijom obradom su značajno
rasvijetljeni brojni događaji i procesi, što nam pomaže da bolje razumijemo
ovaj period prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Neophodno je istaći da je zna-
čajan broj istraženih pitanja zasnovan na arhivskoj građi, koja se po prvi puta
predstavlja historijskoj i široj naučnoj javnosti, što daje posebnu historiograf-
sku vrijednost ovim radovima.
47
Selimović i Hadžić, 2007.
48
Hamzić, 2015; 2017b; Halilbegović i Šaković, 2017; Šaković, 2015; Šabotić, 2005; 2012a; 2015; Se-
limović, 2013; 2014; 2015b; 2016; 2017b; Hadžić, 2005; 2007b; 2008a; 2008b; Jahić, 2009; Bećirović,
2006; 2011; Hadžimusić, 2018a; 2018b; Jajčević i Hadžimusić, 2017; Jajčević, 2018; Hodžić, 2018;
Omerbegović i Hadžić, 2018; i dr.
142
Ovaj period tuzlanske prošlosti značajno je tretiran kroz izradu doktorskih,49

magistarskih i master radnji,50 odbranjenih na Odsjeku za historiju Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Tuzli, Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta u
Sarajevu te Odsjeka za historiju Fakulteta humanističkih nauka u Mostaru.
U navedenim doktorskim, magistarskim i master radnjama obrađena su važ-
na historijska pitanja, koja obuhvataju veoma širok spektar historijskih tema
koje nisu ranije istraživane. Doktorskim radnjama obrađene su važne okvirne
teme iz nacionalne historije koje se odnose na raznovrsnu tematiku, poput
privrednog razvoja i agrarnih procesa koji su se odvijali neposredno nakon
Drugog svjetskog rata. Disertacije, osim što predstavljaju važne i zaokružene
tematske cjeline, bave se u nekim svojim dijelovima i pitanjima iz lokalne
historije koja se odnose na Tuzlanski kraj. Ovi sadržaji su zasnovani na bo-
gatoj historiografskoj osnovi, što im daje posebnu vrijednost. S druge strane,
magistarskim i master radnjama obrađena su brojna pitanja koja se izravno
odnose na prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja. U njima su tretirana pitanja po-
put: privrednih, obrazovno-kulturnih te bezbjednosnih prilika, kao i agrarnog
pitanja, procesa opismenjavanja neposredno nakon Drugog svjetskog rata,
provođenja prvog petogodišnjeg plana na ovom području, kao i brojnih dru-
gih pitanja. Iako se radi o radovima čiji naučni i stručni dometi nisu u histo-
riografskom pogledu veliki, ipak su značajni za ukupne spoznaje vezane za
prošlost Tuzle i šireg Tuzlanskog kraja u navedenom vremenu. Neke od ma-
gistarskih radnji zasnovane su na izvorima prvoga reda, što im daje posebnu
naučnu vrijednost. Na ovaj način odsjeci historije na filozofskim fakultetima
u Tuzli i Sarajevu te Fakultetu humanističkih nauka u Mostaru dali su zna-
čajan doprinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije, pa tako i one
koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj.
Historiografija Tuzle i njene okoline

vezane za period 1992–1995.
Uvidom u historiografska ostvarenja vezana za navedeni period (2000–2018),
dolazimo do zaključka da je najviše tretirana problematika vezana za period
rata (1992–1995). Ova problematika je tretirana iz različitih uglova, obrađu-
jući raznovrsna pitanja vezana za uzroke, tok i posljedice agresije. Nekoliko
publikacija se ipak može izdvojiti. Prva knjiga koja je tretirala navedeni ratni
Velagić, 2007; Hadžić, 2007; Šabotić, 2008; Halilović, 2011.

49
50
Hadžić, 2004; Šabotić, 2004; Čiča, 2008; Šljivić, 2012; Hadžić, 2012; Hujdurović, 2012; Jajčević,
2014; Hadžimusić, 2014; Ćorić, 2015; Šakanović, 2018; Andrić, 2016.
143
period jeste knjiga: Zemlja između istoka i zapada.51 Iako se s metodološke

i naučne strane mogu prepoznati brojni propusti vezani za navedenu publi-
kaciju, ona ipak predstavlja važno historiografsko štivo. Propusti se odnose
prije svega na metodološki pristup, jer autor neka važna pitanja tretira više
informativno, bez dublje uzročno-posljedične analize vezane za tretirane do-
gađaje i procese. U pojedinim dijelovima knjige jednostavno su bez neophod-
ne historijske kritike prezentovane historijske činjenice vezane za događaje
i procese. Isto tako, u strukturalnom pogledu knjiga je mogla biti konzisten-
tnija u smislu snažnijeg kontekstualnog povezivanja i sažimanja sadržaja koji
se odnose na historijske događaje i procese. Na sadržaj i osnovne vrijedno-
sti knjige svakako je uticaja imala kratka vremenska distanca, neophodna
za objektivno sagledavanje događaja vezanih za ovaj period, jer je knjiga
napisana neposredno po okončanju događaja tretiranih u njoj. Ono što je po-
zitivno u navedenoj knjizi jeste njena historiografska osnova, koja je bogata,
raznovrsna i uglavnom su je činili izvori prvoga reda. Pozitivno je i to što je
navedena knjiga poslužila kao historijska osnova autorima kasnije napisanih
radova koji su se odnosili na navedenu tematiku i vrijeme.
Historijska nauka ukazuje na značaj monografije: Drugi korpus Armije
Republike Bosne i Hercegovine 1992–1995.52 za ovaj period tuzlanske prošlo-
sti. Po mišljenju recenzenata53 i naučne javnosti riječ je o temeljitoj historio-
grafskoj studiji o Drugom korpusu ARBiH, koja prati razvoj Drugog korpusa,
njegov rast i okrupnjavanje, kao i pregled najznačajnijih vojnih operacija, ko-
mandnog kadra, poginulih i ranjenih pripadnika ARBiH, odlikovanja i nagra-
da, do sjećanja savremenika o Drugom korpusu. Monografija nudi značajan
broj dokaza o karakteru cjelokupnog rata. U njoj je izvršena detaljna analiza
Drugog korpusa koja je značajna za razumijevanje nastanka, formiranja i ra-
zvoja Armije Republike Bosne i Hercegovine. Monografija Drugog korpusa
predstavlja kvalitetno strukturiran, metodološki i konzistentno obrađen i real-
no mogući objektivan prikaz značajnih događaja vezanih za odbranu sjevero-
istočne Bosne od agresije tokom 1992–1995.
Knjiga Armakolisa Ioanisa54 iz posebnog ugla sagledava prilike u Tuzli
u navedenom periodu, pri čemu je ukazano na određene posebnosti koje se
odnose na činjenicu očuvanja multietničnosti u Tuzli. Autor upravo ističe ovu
karakteristiku, navodeći da je i pored toga što su političke i vojne strukture
51
Pašić, 1996.
52
Selimović i Šabotić, 2017.
53
Recenzenti navedene publikacije bili su: prof. dr. Husnija Kamberović, prof. dr. Adnan Velagić i prof.
dr. Selmo Cikotić.
54
Ioanis, 2016.
144
vlasti, kao i građani, prolazili kroz različita iskušenja, multietničnost Tuzle

sačuvana u ovom teškom i složenom vremenu. U knjizi su dati brojni osvrti
na događaje i procese iz ovog vremena tuzlanske prošlosti, od onih pozitivi-
stičkih, do onih destruktivnih, koji su narušavali stoljećima građenu tuzlansku
“harmoniju” multietničnosti. Ono što je po mišljenju autora ovoga priloga
nedostatak ove knjige jeste to što nije konsultovala najrelevantnije historijske
izvore (arhivsku građu – koja je dostupna), već su određena stajališta iznijeta
u knjizi zasnovana na osnovu svjedočenja određenih predstavnika političke
i vojne vlasti iz navedenog vremena. No, u svakom slučaju, ova knjiga zbog
svoje strukture te raznovrsnosti pitanja koja su otvorena u njoj, predstavlja
doprinos razvoju ukupne bosanskohercegovačke historiografije.
Problematika rata (agresije) u Bosni i Hercegovini u Tuzli i Tuzlanskom
kraju tretirana je s više ili manje uspjeha u nekoliko desetina raznovrsnih
knjiga.55 Obrađivane su vojne i političke prilike, privredne prilike, zločini,
prilike u oblasti obrazovanja, zdravstva, kulture, te na monografski način
predstavljeno stradanje boraca i civilnog stanovništva, kao i brojne vojne je-
dinice Drugog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine.56 Isto tako,
u ovom periodu napisane su monografije nekih mjesta Tuzlanskog kraja.57
Značajan broj ovih publikacija napisali su autori koji ne pripadaju historijskoj
branši te su s tog aspekta napravljeni određeni metodološki i drugi propusti.
Međutim, navedene knjige u svojim sadržajima donose važne podatke, koji
mogu biti od koristi u rasvjetljavanju ratne prošlosti (1992–1995) na području
Tuzle i Tuzlanskog kraja.
O ratnim zbivanjima na području Tuzle i Tuzlanskog kraja napisano
je više članaka i rasprava,58 objavljenih u referentnim časopisima u Bosni
i Hercegovini. Tom prilikom obrađena su važna pitanja, koja se odnose na
pripreme agresije, ulogu JNA, naoružavanje paravojnih jedinica, formiranja
jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, ratni put jedinica Armije
55
Mušinbegović i Kavazović, 2002; Mušinbegović, 2004; Alispahić, 1996; 1997; Altumbabić, 2003;
Bajrić, 2018; Begić, 2015; Bojić, 1996; Delić A., 2011; Delić S., 2011; Halilović, 1999; Banovići,
2006; Hamzić, 1998; Hamzić i Hamzić, 1996; Hasković i Kujundžić, 1997; Hodžić i Nuhanović,
1998?; Hodžić, 2016; Karavelić, 2004; Kulenović i Tosunbegović, 2010; Malkić, 2002; Bilalić, 2014;
Omerbegović, Avdić i Jukanović, 2003; Omerbegović i Tubić, 1997; Kadrić, 1998, Muratović i Kuka,
2015; Omerović, 2017; Durić et al., 1993; 1996; Šarić, 2000; Čekić et al., 1999; Tomić, 2002; Uzuno-
vić, 2009; Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, 1995; Zovak, 2009; Žilić, 2001; i dr..
56
Đedović i Abdičević, 2015; Halilović, 1999; Banovići, 2006; Delić, 2001; Klopić 2016; Omerčević,
2001; Hamzić, Nurkić i Puškar, 2004; Mujkić, 2010; Šabanović, 1997; Tosunbegović i Huremović,
2012; i dr.
57
Nakičević i Nakičević, 2010; Hadžić, 2003; Hamzić i Šaković, 2018; Hamzić i Begić, 1996; Nurkić,
2010; Omerović, 2008; Imamović, 2010; Bošnjaković, 2018; Šabotić et al., 2018.
58
Hamzić, 2001; Mastalić-Košuta, 2010; Omerović-Tito, 2006; Puškar, 1996; 2002; 2003 i dr.
145
Republike Bosne i Hercegovine, zločine i stradanje civilnog stanovništva,

stradanje kulturno-historijskog naslijeđa i mnoga druga pitanja vezana za
ovaj period bosanskohercegovačke prošlosti.
Značajnu historiografsku osnovu predstavlja raznovrsna arhivska građa,
štampa, spomen-sobe jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, usme-
na predanja (intervjui), filmski materijali medijskih kuća, obimna legislativa,
što je sve ukupno važno za bolje razumijevanje vremena vezanog za period
od 1992. do 1995. godine u Tuzli i Tuzlanskom kraju.
Važno je istaći, a što je primjetno u prezentovanim sadržajima vezanim
za tretiranje ovog dijela prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, da je prisutna
historiografska neujednačenost, različit stepen naučne obrade, različit nauč-
ni i stručni pristup ovoj problematici, subjektivističko gledanje na određene
događaje i procese. To je rezultat i činjenice da se kao autori navedenih rado-
va pojavljuju autori koji nisu iz sfere historijske branše, što je imalo odraza
na metodološki pristup, način interpretiranja sadržaja, kao i ukupan naučni i
stručni rezultat u tretiranju ovog perioda tuzlanske prošlosti. Svakako da je
tome doprinijela i prekratka vremenska distanca da bi se ova pitanja sagle-
dala s više objektivnosti i naučnosti. U historiografskom pogledu, kada je
ova problematika u pitanju, neophodno je učiniti nekoliko bitnih stvari. Kako
su historijski izvori podložni stradanju, neophodno ih je zaštititi te pristupiti
njihovom objavljivanju. Ovim vremenom bosanskohercegovačke, pa tako i
tuzlanske prošlosti više treba da se bave naučne institucije, na način da se
kroz sistematičan rad i dobro osmišljene naučne projekte obrade najvažni-
ja pitanja. U njihovo istraživanje i obradu neophodno je uključiti naučnike,
stručnjake, jer samo tako možemo imati cjelovitija, objektivnija i potpunija
saznanja o događajima i procesima iz navedenog perioda bosanskohercego-
vačke prošlosti. To je obaveza, zadatak historijske nauke i tome treba težiti.
Umjesto zaključka
U posljednje dvije decenije (2001–2018) došlo je do intenzivnijeg razvoja historiografije na
području Tuzlanskog kantona. Tome je posebno doprinio Odsjek za historiju Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Tuzli, ali i druge institucije, kao i pojedinci. Odsjek za historiju od
svog osnivanja, akademske 1993/1994. godine, pa sve do danas, dao je značajan doprinos ra-
zvoju historiografije, a posebno izučavanju historije Tuzle i Tuzlanskog kraja. Historiografija
koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj u ovom periodu doživjela je određenu transforma-
ciju, u smislu da je učinjen značajan iskorak ka sistematičnijem izučavanju prošlosti Tuzle i
Tuzlanskog kraja. To se posebno odnosi na periode novog vijeka i savremenog doba. Teme
iz ovih perioda privukle su pažnju značajnog broja historičara, ali i istraživača iz drugih
naučnih oblasti.
146
Stoga smo smatrali važnim da ovim radom ukažemo na to šta je proučavano i o čemu se
pisalo, kakva je relacija između historiografije i drugih naučnih disciplina te kakav je nauč-
ni domet postignut u izučavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. U periodu 2000–2018.
napisano je i štampano više desetina historiografskih i drugih djela vezanih za ovo područje.
Ona su objavljena u vidu informativno-faktografskih rekonstrukcija, pregleda, monografija,
sinteza, te mnoštva članaka, rasprava i priloga s raznovrsnim temama vezanim za događaje,
procese i pojave iz navedenih perioda tuzlanske prošlosti. Riječ je o radovima neujednačenog
naučnog dometa. Neki predstavljaju važan iskorak ka relevantnijem rasvjetljavanju prošlosti
Tuzle i Tuzlanskog kraja, dok su drugi oskudni u validnim podacima, te posebno metodološ-
kom pristupu tretirane problematike. Tumačenja i ocjene u nekim historiografskim radovima
crpljeni su iz bogatog arhivskog rizničkog blaga, koje se po prvi puta predstavlja naučnoj
javnosti, dok su drugi radovi rezultat analize već objavljenih izvora političkog, ekonomskog,
statističkog i normativnog karaktera.
Predmet naše analize je nekoliko sinteza, monografskih studija, članaka i priloga objavljenih
u relevantnim časopisima, koji su izlazili u navedenom periodu i tretirali historijsku pro-
blematiku vezanu za Tuzlu i Tuzlanski kraj. Kratko su predstavljeni i doktorski i magistar-
ski radovi odbranjeni na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli, Filozofskom fakulte-
tu u Sarajevu te Fakultetu humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.
Historijski radovi su analizirani po osnovu obima i raznovrsnosti korištenih izvora i stručne
literature, metodološkog postupka, sadržajnosti, naučne terminologije, izbalansiranosti i od-
mjerenosti ocjena, zakruženosti konačnih sudova i zaključaka.
Važno je istaći da je u značajnom broju radova koji obrađuju ovu problematiku prisutan
historiografski pristup, prilikom čega su obrađene teme vezane za: političku, privrednu i
kulturnu historiju, demografiju, pokrete i ideje, nastanak i razvoj gradova, etnologiju, poje-
dine ličnosti i dr. Za razliku od perioda do 2000. godine, sveukupni rezultati historiografije
vezane za Tuzlu i Tuzlanski kraj su se značajnije kvalitativno promijenili. To ne znači da je
posao završen, on je u naučno-historiografskom smislu tek počeo, što pokazuje i činjenica da
ozbiljniju sintezu o prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja još uvijek nemamo.
Ovim radom željeli smo ukazati na ukupnu važnost izučavanja historiografije lokalne pro-
venijencije, na postignute domete na primjeru izučavanja Tuzle i Tuzlanskog kraja, ali i na
slabosti ukupnih rezultata, kako bi oni u budućnosti bili potpuniji, sistematičniji i bolji.
Historiography of Tuzla and Tuzla’s region, relating

to modern times, created between 2001. and 2018.
Instead of a conclusion
In the last two decades (2001–2018), there has been a more intensive development of his-
toriography in the area of Tuzla Canton. This was especially contributed by the Department
of History of the Faculty of Philosophy, University of Tuzla, but also by other institutions,
as well as individuals. Department of History since its founding in 1993/1994. made a sig-
nificant contribution to the development of historiography, and especially to the study of the
147
history of Tuzla and the region. Historiography relating to Tuzla surrounding region has un-
dergone some transformation in this period, in the sense that a significant step towards a more
systematic study of the past of Tuzla and its region has been made. This applies especially to
modern period. Topics from these periods have attracted the attention of a significant number
of historians as well as researchers in other scientific fields.
Therefore, we considered it important to indicate in this paper what has been studied and what
has been written, what is the relation between historiography and other scientific disciplines,
and what has been achieved in the study of the past of Tuzla and the region. During the period
(2000–2018), dozens of historiographical and other works related to this area were written
and published. They were published in the form of information-factorial reconstructions,
reviews, monographs, syntheses, as well as numerous articles, discussions and contributions
with various topics related to events, processes and phenomena from the mentioned periods
of Tuzla’s past. These are works of unequal scientific reach. Some represent an important
step towards more relevant illumination of the past of Tuzla and the region, while others are
scarce with valid data on the same, and especially the methodological approach, to the issues
addressed. Interpretations and evaluations in some historiographical works have been drawn
from the rich treasury of archives, which is presented for the first time to the scientific public,
while other works are the result of the analysis of sources of political, economic, statistical
and normative character that were already published.
The subject of our analysis are several syntheses, monographs, articles and contributions
published in relevant journals, which were published during the mentioned period and dealt
with historical issues related to Tuzla and the Tuzla region. The doctoral and master’s theses
presented at the Faculty of Philosophy of the University of Tuzla, the Faculty of Philosophy
in Sarajevo and the Faculty of Humanities of University “Džemal Bijedić” in Mostar are
briefly presented. Historical papers have been analyzed on the basis of the volume and vari-
ety of sources used and the professional literature, methodological content, subject, scientific
terminology, balance and rigidity of grades, circularity of final courts and conclusions.
It is important to emphasize that in a significant number of papers dealing with this issue
there is a historiographical approach, which covers topics related to: political, economic and
cultural history, demography, movements and ideas, the emergence and development of cit-
ies, ethnology, individual figures, etc. Unlike the period up to 2000, the overall results of
historiography related to Tuzla and surrounding region have changed significantly qualita-
tively. This does not mean that the work has been completed, it has only just begun in the
scientific-historiographical sense, as shown by the fact that we still do not have a more seri-
ous synthesis of the past of Tuzla and its region.
In this paper we wanted to point out the overall importance of studying the historiography
of local provenance, the achievements reached through the study of Tuzla and the region, as
well as the weaknesses of the overall results, in order to make them more complete, system-
atic and better in the future.
Literatura
Knjige
Aličić, A. S. (1996) Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Orijentalni insti-
tut, Sarajevo.
Alispahić, F. (1996) Ubistvo svitanja. Civilne žrtve rata u Tuzli, Printcom, Tuzla.
Alispahić, F. (1997) Tuzlanski nekrologij: šehidi i poginuli borci, Printcom, Tuzla.
148
Altumbabić, M. (2003) U ime istine, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”,

Tuzla.
Antonić, Z. (ur.) (1979; 1984; 1987) Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji, Knj. 1, Revolu-
cionarni radnički pokret u Tuzli do 1941., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu
i revoluciji” – Univerzal, Tuzla 1979; Knj. 2, Narodnooslobodilački rat i revolucija April
1941. – Oktobar 1943., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji” – Uni-
verzal, Tuzla 1984; Knj. 3, Narodnooslobodilački rat i revolucija oktobar 1943. – maj
1945., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji” – Univerzal, Tuzla
1987.
Antonić, Z. (ur.) (1980) Sedamnaesta majevička NOU brigada, Univerzal, Tuzla.
Bajrić, M. (2018) Tuzla i regija u odbrani Bosne i Hercegovine (1992.–1995.) godina, Off-
set, Tuzla.
Bandžović, S. (2010) Bošnjaci i antifašizam: ratni realizam i odjek rezolucija građanske
hrabrosti (1941.), autor, Sarajevo.
Banovići (2006) Knjiga šehida i poginulih boraca Općine Banovići, Općina Banovići,
Banovići.
Bećirović, D. (2005) Informbiro i sjeveroistočna Bosna: odjeci i posljedice sukoba KPJ–In-
formbiro (1948.–1953.), Feri, Tuzla.
Bećirović, D. (2011) Islamska zajednica u Bosna i Hercegovini za vrijeme avnojske Ju-
goslavije (1945–1953), Bošnjačka nacionalna zajednica za grad Zagreb i Zagrebačku
županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb – Institut
za istoriju, Zagreb – Sarajevo.
Begić, M. (2015) Genocid u Prijedoru – Svjedočenja, Hrvatski memorijalno-dokument-
acijski centar Domovinskog rata – Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Zagreb – Sarajevo.
Benković, A. (1971) Tuzlansko područje negda i sada, s posebnim obzirom na vjerske prilike,
J. Benković, Županja – Đakovo.
Bilalić, I. et al. (ur.) (2014) Ženu krasi osmijeh junaka i ponos pobjednika. Monografija žena
Teočaka, Off-set – Udruženje žena Teočak, Tuzla – Teočak.
Bojić, A. (1996) Živinice na braniku sjeveroistočne Bosne, Zenica.
Borovčanin, D. (1979) Izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti u uslovima NOR-a,
Svjetlost, Sarajevo.
Bošnjaković, D. (2018) Tojšići od srednjeg vijeka do 1958. godine, knj. 1, Arhiv Tuzlanskog
kantona – Centar za istraživanje moderne i savremene historije – Bosanski kulturni centar
“Alija Izetbegović”, Tuzla – Kalesija.
Čekić, S. et al. (ur.) (1999) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Repub-
liku Bosnu i Hercegovinu 1991.–1995. Dokumenti i svjedočenja I, Institut za istraživanje
Ćilimković, Dž. (1996) Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla.
Dedijer, V. i Miletić, A. (1990) Genocid nad Muslimanima 1941–1945, Zbornik dokumenata
i svjedočenja, Svjetlost, Sarajevo.
Delić, A. A. (2001) Nekrologij šehida i poginulih boraca općine Živinice (1992.–1996.), In-
fograf, Tuzla 2011.
Delić, S. (2011) Tuzla u odbrani Bosne i Hercegovine, Off-set, Tuzla.
Dizdar, Z. (2002) Četnički zločini u Bosni i Hercegovini 1941.–1945., Hrvatski institut za
povijest – Dom i svijet, Zagreb.
149
Durić, P. et al. (red.) (1993) Ratni zločin 1992. godine na Tuzlanskom okrugu, knj. Prva,
Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima – Zmaj od Bosne, Tuzla;
drugo dopunjeno izdanje, Tuzla 1996.
Džonlagić, A. i Kazazović, Ć. (1981) Borbeni put 16. muslimanske NOU brigade, Istorijski
arhiv, Sarajevo.
Đedović, O. i Abdičević, Dž. (2015) Teočanski dani otpora 1992–1995, Off-set – Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Općina Teočak – Boračke organizacije i udruženja Općine Teočak,
Tuzla – Teočak.
Đuretić, V. (1981) Narodna vlast u Bosni i Hercegovini 1941–1945. (Razvitak i djelatnost
NOO), Narodna knjiga – ISI – Institut za istoriju, Beograd – Sarajevo.
Geçer, G. O. (2009) Salih Safvet Bašić jedan osmanski intelektualac u Bosni i Hercegovini,
prev. Ustavdić, E., Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika TK, Tuzla.
Gündüz, T. (prir.) (2008) Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833), Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika, Tuzla 2008.
Hadžiahmetović, I. (1998) Narodna uzdanica u kulturnome i društvenome životu Muslimana
Bosne i Hercegovine, Historijski arhiv, Tuzla.
Hadžibegović, I. (1991) Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća,
Oslobođenje Public, Sarajevo.
Hadžić, O. (2003) Područje Općine Doboj Istok kroz historiju, Općina, Doboj Istok.
Hadžić, S. (2017) Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću, Arhiv
Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Centar za
istraživanje moderne i savremene historije, Tuzla.
Halilović, F. (ur.) (1999) Kalesijski šehidi i poginuli borci, Općina Kalesija, Kalesija.
Hamzić, A. i Begić, J. (1996) Koraj: tradicija – tragedija, Delikates 88, Tuzla.
Hamzić, M. (1998) Zvornik od izbora do Dejtona, Glas Drine, Sapna.
Hamzić, O. (2012) Gračanica i okolina u periodu između dva svjetska rata (pravno-politički
i društveno-ekonomski razvoj), Univerzitet, Travnik.
Hamzić, O. i Hamzić, M. (1996) Odbrana Gračanice 25. 5. ʻ92, Monos, Gračanica.
Hamzić, O. i Šaković, E. (2018) Malešići kod Gračanice: historijska monografija, Monos,
Gračanica.
Hamzić, O., Nurkić, I. i Puškar, O. (2004) Knjiga šehida, palih boraca i civilnih žrtava rata:
Gračanica 1992.–1995., Općina – Monos, Gračanica.
Handžić, A. (1975) Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo.
Hasković, R. i Kujundžić, A. (1997) Lukavac ʻ92–ʻ96, Bosnia ars, Lukavac.
Hodžić, H. i Nuhanović, Dž. (1998?) Sinovi Bosne, Općina Srebrenik, Srebrenik.
Hodžić, S. (2016) Patriotska liga Tuzle i agresija na Bosnu i Hercegovinu, Klub Patriotske
lige grada Tuzle – Off-set, Tuzla.
Hopken, W. (1994) Yugoslaviaʼs communists and Bosnian Muslims, u: Kappler, A., Simon,
G. i Brunner, G. (ur.), Muslim Communities Re-emerge. Historical Perspectives on Na-
tionality, Politics and Oppositions in the former Soviet Union and Yugoslavia (214-247),
Duke University Press, Durham.
Humo, A. (1984) Moja generacija, Svjetlost – Vojnoizdavački zavod – Prosveta, Sarajevo –
Beograd.
Hurem, R. (1972) Kriza Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini krajem 1941.
i početkom 1942. godine, Svjetlost, Sarajevo.
150
Hurem, R. (2016) Bosna i Hercegovina u drugom svjetskom ratu 1941–1945, Plejada –

Bošnjačka nacionalna zajednica za Zagreb i Zagrebačku županiju – University Press,
Zagreb – Sarajevo.
Imamović, S. (2010) Vukovije, “Hamidović”, Tuzla.
Ioannis, A. (2016) Politika i društvo u Tuzli od 1992. do 1995. godine. Političko natjecanje
i građanska alternativa, Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest –
University Press, Sarajevo.
Jahić, A. (1995) Muslimanske vojne formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu,
Zmaj od Bosne – Preporod, Tuzla.
Jahić, A. (2010) Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme monarhističke Ju-
goslavije (1918–1941), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku
županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb, Zagreb.
Jahić, A. (2014) Vrijeme izazova: Bošnjaci u prvoj polovini XX stoljeća, Bošnjačka nacion-
alna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju – Bošnjački institut – Fondacija
Adila Zulfikarpašića, Zagreb – Sarajevo.
Jelić-Butić, F. (1978) Ustaše i Nezavisna država Hrvatska 1941–1945, Liber – Školska kn-
jiga, Zagreb.
Kadrić, J. (1998) Brčko: genocid i svjedočanstva, Institut za istraživanje zločina protiv
Kafedžić, M. (2008) Kvadratura kruga našeg doba, autor, Sarajevo.
Kamberović, H. (2000) Prema modernom društvu: Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953.
godine, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj.
Kamberović, H. (2002) Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834) Biografija uz dvjestotu
godišnjicu rođenja, BZK “Preporod”, Gradačac.
Karavelić, V. (2004) Agresija na Bosnu i Hercegovinu (sjeveroistočna Bosna 1991. do 1992.),
Klopić, V. (ur.) (2016) Za vječno sjećanje: šehidi, poginuli borci i civilne žrtve rata 1992–
1995. na području Općine Gradačac: monografija, Općinska organizacija porodica
šehida i poginulih boraca, Gradačac.
Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima (1995) Zločinci i žrtve: O ratnim
zločinima počinjenim u Tuzlansko-podrinjskom kraju ratnih godina 1992/94., Komisija
za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, Tuzla.
Kulenović, S. i Tosunbegović, Dž. (2010) Pod bajrakom 2. Korpusa Armije Republike Bosne
i Hercegovine: zastave i amblemi jedinica 2. Korpusa Armije Republike Bosne i Herce-
govine, Savez boraca Patriotske lige TK, Tuzla.
Malkić, J. (2002) Bosnom slava pronijeta ili Živinički otpor agresiji, Bosanski kulturni cen-
tar, Živinice.
Mujkić, M. S. (2010) Brčko: Sedam krugova pakla: žrtve o zločinima, autor, Brčko.
Muratović, R. i Kuka, E. (2015) Genocid u Brčkom 1992–1995, Institut za istraživanje
Mušinbegović, H. i Kavazović, O. (2002) Drugi korpus slobodi pjeva (patriotske pjesme,
vojni amblemi), Udruženje građana za zaštitu tekovina borbe za BiH, Tuzla.
Mušinbegović, H. (2004) Armija ljiljana. List 2. korpusa Armije Republike Bosne i Hercego-
vine, reprint izdanje, Sarajevo.
Mutevelić, Š. (2005) Tuzlanske historijske minijature, historijski zapisi o Tuzli i okolini od
prahistorije do kraja osmanske vladavine, Arhiv Tuzlanskog kantona i autor, Tuzla.
151
Nakičević, O. (prev.) (2015) Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876, Centar za

napredne studije, CNS – Centar za civilizacije na Balkanu BALMED, Sarajevo – Istanbul
2015.
Nakičević, O. i Nakičević, I. (2009) Teočak kroz protok vremena, Harfo-Graf – Općina
Teočak, Tuzla – Teočak.
Nurkić, K. (prev.) (2009) Beline gaźãsini – birinci emlãk defteri. Popis bijeljinskog kadiluka,
mulkovna dobra, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla 2009.
Nurkić, K. (prir.) (2013) Gračanički defter 1292.h./1875. godine područje Opštine Doboj
Istok sa naseljenim mjestima Klokotnica, Velika Brijesnica, Mala Brijesnica, Lukavica
Rijeka i Stanić Rijeka, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Općina Doboj Istok, Tuzla – Doboj Istok.
Nurkić, K. i Šabotić, I. (2011) Defter nekretnina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz
1875. (1292. h. godine), Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tu-
zlanskog kantona – Općina Gradačac, Tuzla – Gradačac 2011.
Nurkić, M. (2010) Janja i Janjarci kroz istoriju, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod” –
Off-set, Tuzla.
Olbina, D. (1972) Ratni dani. Dnevnik 25. februara 1943. – 15. maja 1945., Svjetlost, Sara-
jevo.
Omerbegović, S. i Tubić, H. (1997) Kalesija: priprema i odbrana od agresije 1992. godine,
Papirografika, Kalesija.
Omerbegović, S., Avdić, M. i Jukanović, E. (2003) Vrijeme odluka i otpora: Kalesija 1992.–
1995., Off-Set, Tuzla.
Omerčević, B. (2001) Šehidi i poginuli borci opštine Čelić 1992.–1995., Organizacija po-
rodica šehida i poginulih boraca Općine Čelić et al., Čelić.
Omerović, J. (2008) Općina Sapna: monografija: deset godina od ponovnog formiranja
općine Sapna, Općina Sapna, Sapna.
Omerović, M. (2017) Kamenica u paklu opsade, Off-set, Tuzla.
Pašić, Dž. (ur.) (1988) Osamnaesta hrvatska istočnobosanska narodnooslobodilačka udarna
brigada, IGTRO “Univerzal”, Tuzla.
Pašić, Dž. (1996) Zemlja između istoka i zapada. Tuzla: odbrana kontinuiteta državnosti
Bosne i Hercegovine, Bosnia ars, Tuzla.
Saltaga, F. (1991) Muslimanska nacija u Jugoslaviji: porijeklo, islam, povijest, kultura, poli-
tika, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo.
Selimović, S. i Hadžić, S. (2007) Tuzlanski kraj 1851.–1991. Demografske i socijalne prom-
jene, Off-set, Tuzla.
Selimović, S. i Šabotić, I. (2017) Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–
1995, Bosanski kulturni centar Tuzlanskog kantona, Tuzla.
Šabanović, S. (1997) Lukavački šehidi i poginuli borci, Lukavac.
Šabotić, I. et al. (2018) Zločini na području Zvornika 25 godina poslije. Zbornik radova,
Medžlis islamske zajednice, Zvornik.
Šarić, H. (2000) Kladanj za vrijeme agresije 1992–1995, Narodna i univerzitetska biblioteka,
Tuzla.
Tihić, E. (1983) Posavsko-trebavski NOP odred, Vojnoizdavački zavod, Beograd.
Tihić, E. i Hamzić, O. (1998) Gračanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Komisija za istoriju
Opštinskog komiteta SK BiH – Opštinski odbor SUBNOR-a, Gračanica.
152
Tomić, R. (2002) Ratni dnevnik, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”, Tuzla.
Tosunbegović, Dž. i Huremović, I. (2012) Prnjavor kod Kalesije: s Prnjavorskom četom
do pobjede, Gradska biblioteka – MZ Prnjavor, Kalesija.
Uzunović, A. (2009) Odbrana slobode 1992–1995: odabrani ratni novinski tekstovi, BMG,
Tuzla.
Uzunović, A. (2010) Zvornik historijska monografija 600 godina grada Zvornika 1410–2010,
Bosanska medijska grupa BMG, Tuzla.
Zovak, J. (2009) Rat u Bosanskoj Posavini 1992., Posavska Hrvatska – Grad Slavonski Brod,
Slavonski Brod.
Žilić, M. (2001) Tuzla od izbora do agresije, Promocult, Sarajevo.
Članci
Alagić, A. i Mujkanović, A. (2017) Gračanički kraj sredinom XVIII stoljeća – podaci iz
Sidžila tešanjskog kadiluka, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 77-91.
Balta, I. (2002) Historijske bilješke o vjerskim običajima pokapanja u sjevernoj Bosni i
istočnoj Hrvatskoj u 19. vijeku, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 17 (3),
Tuzla, 93-101.
Balta, I. (2003) Bosanskohercegovačke vojne jedinice u Prvom svjetskom ratu, Stav 3, Tuzla,
71-85.
Balta, I. (2006) Razvoj kućnih zadruga u Posavini u 19. stoljeću, Zbornik radova Filozofskog
fakulteta Tuzla 31 (7), Tuzla, 19-33.
Balta, I. (2008) Historijski arhiv ʻBoszniai Hirekʼ iz biblioteke ʻSzechenyi Konyvtarʼ u
Budimpešti za bosanskohercegovačku historiju početkom 20. vijeka, Arhivska praksa 11,
Tuzla, 360-374.
Bašić, K. (2011) Vasijetnama hafiza Sulejman ef. Damdžića iz Tuzle, Arhivska praksa 14,
Tuzla, 375-385.
Bećirović, D. (2011) Oduzimanje imovine Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini od
završetka Drugog svjetskog rata do 1961. godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo
40, Sarajevo, 171-193.
Buljubašić, A. (2017) Kraći osvrt na prilike u Tuzli nakon Sarajevskog atentata od 28. 6.
1914. godine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 47, Sara-
jevo, 273-289.
Čehajić, M. (2017) Uvođenje poreske trećine 1848. godine u Zvorničkom sandžaku (kaj-
makamluku), Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 47, Sarajevo,
209-232.
Čičkušić, M., Hamzić, O. i Djedović, R. (2006) Turbe Ibrahim-bega Gazibegovića, istak-
nutog vojskovođe u pokretu Husein-kapetana Gradaščevića, Gračanički glasnik 22,
Gračanica, 32-37.
Fetahagić, H. (2017) Gradnja mosta s kipovima na rijeci Jali, Arhivska praksa 20, Tuzla,
543-553.
Fetahagić, H. i Mukić, E. (2018) Izgradnja željezničke pruge Doboj – Simin Han, Arhivska
praksa 21, Tuzla, 37-55.
Hadžić, S. (2003) Obrazovne prilike u sjeveroistočnoj Bosni 1865.–1878. godine, Stav 2
(4–5), Tuzla, 61-85.
Hadžić, S. (2005) Društveni razvoj sjeveroistočne Bosne od 1945. do 1952., Zbornik radova
Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla, 83-97.
153
Hadžić, S. (2007a) Neke osobenosti Donje Tuzle u drugoj polovini XX stoljeća, Zbornik
radova Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 35-48.
Hadžić, S. (2007b) Neke osobenosti stanovništva tuzlanskog kraja 1947–1949, Arhivska
Hadžić, S. (2008a) Fluktacija radne snage Tuzlanske oblasti u vrijeme sukoba Informbiroa i
Komunističke partije Jugoslavije, Arhivska praksa 11, Tuzla, 375-390.
Hadžić, S. (2008b) Narodni front Bosne i Hercegovine i njegova uloga u realizaciji zadataka
petogodišnjeg plana (1947–1948), Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 9, Tuzla,
95-104.
Hadžić, S. (2008c) Neke osobenosti Donje Tuzle u drugoj polovini 19. st., Zbornik radova
Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 35-48.
Hadžić, S. (2009) Stanovništvo Tuzle od sredine 19. stoljeća do kraja osmanske vladavine,
Arhivska praksa 12, Tuzla, 406-421.
Hadžić, S. (2018) Osman Pazvantoglu iz Donje Tuzle: buntovnik i pokajnik, Arhivska praksa
21, knj. 2, Tuzla, 7-16.
Hadžić, S. i Kožar, A. (2006) Obrazovne prilike tuzlanskog kraja u zadnjoj deceniji osman-
ske uprave (1868.–1878.), Zbornik radova Filozofskog fakulteta 7, Tuzla, 33-46.
Hadžihasanović, A. (2010) Listajući partizanska izdanja Oslobođenja, feljton, Oslobođenje,
Sarajevo 30. april – 1. maj 2010.
Hadžimusić, S. (2018a) Opismenjavanje stanovništva u sjeveroistočnoj Bosni u periodu ob-
nove, Arhivska praksa 21 (2), Tuzla, 90-106.
Hadžimusić, S. (2018b) Školstvo u Lukavcu u periodu 1945–1953. godine, Historijski pogl-
edi 1, Tuzla, 218-241.
Halilbegović, N. i Šaković, E. (2017) Posljednji gračanički odmetnik i njegova družina:
Alaga Zelenkić – između legende i stvarnosti, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 51-68.
Hamzić, M. O. (2001) Formiranje 212. oslobodilačke brigade – prekretnica u ratu za BiH na
prostoru Gračanice i njezine okoline, Gračanički glasnik 12, Gračanica, 55-59.
Hamzić, O. (2015) Administrativno područje opštine Gračanica u periodu od 1962. do 1992.
godine: međuetnički odnosi i razvojne proturječnosti, Gračanički glasnik 40, Gračanica,
17-53.
Hamzić, O. (2017a) “Oni su odstupili”: Blajburg 1945. Bošnjaci u historiografiji i sjećanjima:
primjer Gračanice, DHS Časopis za društvene i humanističke studije Filozofskog fakulte-
ta Tuzla 3, Tuzla, 145-165.
Hamzić, O. (2017b) Jedan primjer komunističke represije, slučaj konfiskacije imovine Ibre
Klokića (Osmanovog) iz Malešića, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 69-76.
Hamzić, O. i Spahić, I. (2010) Gračanlije u marševima smrti 1945. godine: iskazi preživjelih,
Gračanički glasnik 30, Gračanica, 80-104.
Hamzić, O. i Šaković, E. (2009) Žrtvoslov bošnjačkog stanovništva s područja općine
Gračanica 1941.–1945., Gračanički glasnik 29, Gračanica, 106-108.
Hamzić, O. i Šaković, E. (2017) Odbrana Puračića i počeci Hadžiefendićeve legije, Histori-
jska misao 3, Tuzla, 247-281.
Hodžić, K. (2018) Politička stradanja profesora Saliha Bureka 70-ih godina prošlog stoljeća,
Historijski pogledi 1, Tuzla, 242-259.
Jahić, A. (2005) Bibliografija o Islamskoj zajednici u Bosni i Hercegovini između dva svjet-
ska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 6, Tuzla, 57-67.
Jahić, A. (2016) Kako je Tuzla dočekala stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca,
Historijska misao 2, Tuzla, 97-140.
154
Jahić, E. (2009) Etnička struktura stanovništva Bosne i Hercegovine u periodu 1961. do

1991. godine sa posebnim osvrtom na Općinu Gračanica, Arhivska praksa 12, Tuzla,
454-463. Bećirović, D. (2006) Značajnija obilježja procesa mobilizacije radne snage u
industriju na području Tuzlanske oblasti 1947–1952, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo
35, Sarajevo, 125-138.
Jajčević, J. (2018) Osnivanje biblioteka u sjeveroistočnoj Bosni poslije Drugog svjetskog
rata s akcentom na osnivanje i rad Narodne biblioteke u Tuzli u periodu 1945–1953. go-
dine, Historijski pogledi 1, Tuzla, 198-217.
Jajčević, J. i Hadžimusić, S. (2017) Kulturno-prosvjetna društva u sjeveroistočnoj Bosni
1945–1948, u: Kamberović, H. (ur.) Prilozi historiji Bosne i Hercegovine u socijalističkoj
Jugoslaviji. Zbornik radova sa naučnog skupa Bosna i Hercegovina u socijalističkoj
Jugoslaviji: od Ustava 1946. do Deklaracije o nezavisnosti 1991. godine, održanog u
Mostaru 16–17. 9. 2016. godine, UMHIS Udruženje za modernu historiju / Udruga za
modernu povijest, Sarajevo.
Kožar, A. (1997) Boj kod Gračanice – doprinos otporu austrougarskoj okupaciji Bosne i
Hercegovine 1878. godine, Gračanički glasnik 3, Gračanica, 21-26.
Kožar, A. (2003) Kulturno-prosvjetna, humanitarna, sportska i druga društva na području
Tuzle i okoline u vrijeme austrougarske uprave (1878–1918), Zbornik radova Filozofskog
fakulteta u Tuzli 4, Tuzla, 33-44.
Kožar, A. (2005a) Borbe za Tuzlu avgusta 1878. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulte-
ta Tuzla 6, Tuzla, 11-25.
Kožar, A. (2005b) O prilikama u Zvorničkom sandžaku 1874. godine, Arhivska praksa 8,
Tuzla.
Kožar, A. (2007) Borbe srbijanske i osmanske vojske za Bijeljinu u toku jula 1876. godine,
Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 21-34.
Kožar, A. (2010) Socijalna struktura stanovništva Tuzlanskog okruga u vrijeme austrougar-
ske uprave u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 10, Tuzla.
Kujović, M. (2002) Zahtjev za otvaranje gimnazije u Gračanici 1914. godine, Gračanički
glasnik 14, Gračanica, 50-52.
Kujović, M. (2003) Pregled nositelja vlasti, uprave i prosvjete u Gračanici u periodu od 1886.
do 1918. godine, Gračanički glasnik 15, Gračanica, 57-65.
Kujović, M. (2005) Prepiska u vezi sa vlasništvom Fethija džamije u Zvorniku 1879–1915.
godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 34, Sarajevo, 231-240.
Kujović, M. (2006) Prilog historiji Zvornika u vrijeme austrougarske uprave, Arhivska prak-
sa 9, Tuzla, 293-312.
Kujović, M. (2007) Osnivanje obdaništa u Kreki 1898–1905, Arhivska praksa 10, Tuzla,
397-403.
Kujović, M. (2008) Zemaljska ženska stručna škola u Tuzli (1916–1929), Arhivska praksa
11, Tuzla, 347-359.
Kujović, M. (2009) Zapisnik sjednice gradskog vijeća Donja Tuzla iz 1893. godine, Arhivska
Kujović, M. (2010) Druga narodna osnovna škola u Tuzli (Ruždija, 1906.–1909.), Prilog
historiji muslimanskog školstva u Tuzli, Arhivska praksa 13, Tuzla, 379-388.
Kujović, M. (2011) Obilježavanje 40-te godišnjice Gimnazije u Tuzli 1939. godine, Arhivska
Kujović, M. (2012) Incident pred džamijom u Gornjoj Tuzli decembra 1880. godine, Arhivs-
ka praksa 15, Tuzla, 499-504.
155
Kujović, M. (2015) Prvi dolazak Mehmeda Spahe u Gračanicu, 23. 12. 1922. godine,
Kujović, M. (2016) Prepiska u vezi sa kupovinom bašče za Paša-Zade mektebski vakuf u
Gračanici, Gračanički glasnik 42, Gračanica, 59-66.
Lević, E. (2010) Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine, Arhivska
Lević, E. (2011) Itiraz hadži hafiz Ibrahim ef. Maglajlića, Arhivska praksa 14, Tuzla, 365-
373.
Lević, E. (2012) Rad sreskog šerijatskog suda Tuzla 1938. godine, Arhivska praksa 15, Tu-
zla, 551-557.
Malović, G. (2017) Zeleni kadar – samosvojna muslimanska vojska u sjeveroistočnoj Bosni i
Hercegovini, u: Kožar, A. (ur.), Zbornik radova sa Naučnog skupa “Uticaj ideologija na
historiografiju Bosne i Hercegovine 20. stoljeća”, Društvo historičara, Tuzla.
Mastalić-Košuta, Z. (2010) Genocid nad djecom u Srebrenici – sigurnoj zoni UN-a jula 1995.
godine, Prilozi instituta za istoriju Sarajevo 39, Sarajevo, 123-143.
Milišić, S. (2017) Stradanje Roma prema Zemaljskoj komisiji za Bosnu i Hercegovinu za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (1944–1947), Arhivska praksa 20,
Tuzla, 518-542.
Mujkanović, A. (2016) Poginuli, ranjeni i zarobljeni vojnici sa područja Gračaničkog kotara
u redovima austrougarske vojske (1914–1919), Gračanički glasnik 42, Gračanica, 67-
117.
Mutevelić, Š. (2014) Prosvjetar Adem Bise (30. 4. 1877. – 25. 1. 1954), Glasnik arhiva i
Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 44, Sarajevo, 265-279.
Omerbegović, S. i Hadžić, I. (2018) Političke prilike na području tuzlanske regije pred agres-
iju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, Historijski pogledi 1, Tuzla, 285-300.
Omerović, E.-Tito (2006) Uloga i značaj Mehdina Senada Hodžića u odbrani Bosne i Herce-
govine, 113-142. Dostupno na: https://issuu.com/plbih/docs/edhem-omerovic-tito---ulo-
ga-i-znacaj-senada-mehdin.
Puškar, O. (1996) “Drina” – plan četničke okupacije tuzlanske regije u proljeće 1992,
Gračanički glasnik 2, Gračanica.
Puškar, O. (2002) Formiranje 111. gračaničke brigade – istinski spoj vojske i naroda,
Puškar, O. (2003) 109. Brigada Doboj-Istok, Gračanički glasnik 15, Gračanica, 66-76.
Radovanović, P. (2015) Osnivanje i rad kulturno-prosvjetnog društva ʻProsvjetaʼ na prostoru
Semberije od 1904. do 1914. godine, Arhivska praksa 18, Tuzla, 441-454.
Sarić, S. (2005) Poštanski saobraćaj u Bosni i Hercegovini sa posebnim osvrtom na Tuzlu
(1866–1918), Arhivska praksa 8, Tuzla, 361-372.
Sarić, S. (2007) Adaptacije zgrada u Donjoj Tuzli za potrebe upravnih vlasti i žandarmerije
(1878–1900), Arhivska praksa 10, Tuzla, 387-396.
Selimović, S. (2005a) Neki oblici obrazovanja u Bosni i Hercegovini u periodu između dva
svjetska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla.
Selimović, S. (2005b) Organizacija i rad Behrambegove medrese u Tuzli uoči Drugog svjet-
skog rata (1939–1941), Arhivska praksa 8, Tuzla, 379-397.
Selimović, S. (2006a) Djelatnost Berhambegove medrese u Tuzli školske 1939/40 godine,
Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla.
Selimović, S. (2006b) Memorandum građana Tuzle o proširenju četvororazrednih trgovačkih
škola u Bosni i Hercegovini u šestorazredne, Arhivska praksa 9, Tuzla.
156
Selimović, S. (2008) Etnička i konfesionalna struktura stanovništva Tuzle i njezine okoline

između dva svjetska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 9, Tuzla, 85-95.
Selimović, S. (2012a) Školstvo u Bijeljini za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Sloven-
aca, Arhivska praksa 15, Tuzla, 505-530.
Selimović, S. (2012b) Etnička i konfesionalna struktura Zvornika između dva svjetska rata,
Zbornik radova “Zvornik kroz stoljeća”, Medžlis IZ, Zvornik.
Selimović, S. (2013) Trgovina na području tuzlanskog kraja u periodu 1945.–1952. godine,
Selimović, S. (2014) Prilike u oblasti zanatstva na području Tuzlanskog kraja u periodu
1945.–1953. godine, Arhivska praksa 7, Tuzla, 461-476.
Selimović, S. (2015a) Godina konsolidacije: Položaj narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni
i Hercegovini 1943. godine s posebnim akcentom na Tuzlansku oblast, Glasnik arhiva i
Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 45, Sarajevo, 252-262.
Selimović, S. (2015b) Obnova i društveni razvoj Doboja u periodu 1945.–1953. godine,
Selimović, S. (2016) Obnova i konsolidacija privrednih preduzeća Tuzlanskog okruga 1945–
1952. godine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 46, Sara-
jevo, 189-208.
Selimović, S. (2017a) Djelatnost Behrambegove medrese u Tuzli 1918–1941, u: Husić, M.
(ur.), Kapija vremena. Zbornik radova sa Okruglog stola povodom 390 godina Behram-
begove medrese u Tuzli, Behram-begova medresa, Tuzla.
Selimović, S. (2017b) Mjesto i uloga žena u privrednom razvoju Tuzle u periodu obnove i
prvog petogodišnjeg plana, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine
47, Sarajevo, 290-300.
Selimović, S. i Hadžić, S. (2006) Konfesionalna i etnička struktura Tuzle i njene okoline
(1878–1941), Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla.
Sulejmanović, Š. (2013) Jedan iskaz o Tuzlanskim mektebima iz 1934/35. mektebske go-
dine, Arhivska praksa 16, Tuzla, 404-421.
Šabotić, I. (2005) Neke karakteristike agrarne i seljačke problematike na Tuzlanskom okrugu
od 1945. do 1948. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla, 97-109.
Šabotić, I. (2006) Gajretov konvikt u Tuzli u školskoj 1920/1921. godini, Zbornik radova
Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla, 76-87.
Šabotić, I. (2007) Bosna i Hercegovina na stranicama Sarajevskog lista u godinama Prvog
svjetskog rata (1914–1918), Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 8, Tuzla.
Šabotić, I. (2009) Bošnjačko-srpski politički odnosi u svijetlu agrarnog pitanja od kraja Pr-
vog svjetskog rata do Vidovdanskog ustava, Arhivska praksa 12, Tuzla, 422-441.
Šabotić, I. (2011) Aneksija i agrarno pitanje u Bosni i Hercegovini, Saznanja br. 3, Tuzla,
159-171.
Šabotić, I. (2012a) Položaj Bošnjaka na širem tuzlanskom području neposredno nakon dru-
gog svjetskog rata, u: Jahić, A. et al. (ur.), Naučni skup “Bošnjaci u Drugom svjetskom
ratu”, Sarajevo, 24. novembar 2011. (tokovi i posljedice). Zbornik radova (265-292),
Udruženje Mladi muslimani, Sarajevo.
Šabotić, I. (2012b) Razvoj medresa na širem tuzlanskom području i njihov uticaj na obra-
zovno-kulturne prilike u vrijeme osmanske uprave, Almanah 61-62, Podgorica, 37-63.
Šabotić, I. (2013) Prilike u Tuzli i njenoj okolini i antifašističko djelovanje bošnjačkih
političkih i vjerskih struktura u 1941. godini, Bošnjačka pismohrana 12 (36-37), Zagreb.
157
Šabotić, I. (2015) Društveno-političke i privredne karakteristike šireg tuzlanskog područja od

1945. do 1953. godine, Saznanja 1, Tuzla, 265-277.
Šabotić, I. (2017) Behrambegova medresa u Tuzli u vremenu reformi 1922–1941, u: Husić,
M. (ur.), Kapija vremena. Zbornik radova sa Okruglog stola povodom 390 godina Beh-
ram-begove medrese u Tuzli, Behram-begova medresa, Tuzla.
Šabotić, I. i Buljubašić, A. (2016) Uticaj Drinskog fronta na socijalne prilike na tuzlanskom
području početkom Prvog svjetskog rata, sa posebnim osvrtom na Uputstvo Kotarskog
šerijatskog suda Tuzla, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 46,
Sarajevo, 171-188.
Šabotić, I. i Lević, E. (2010) Tuzla 1908. godine – slika grada u godini aneksije na stranicama
“Bosanski glasnik: Opća priručna i adresna knjiga za Bosnu i Hercegovinu”, Saznanja 2,
Tuzla, 111-124.
Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2010) Posavska buna iz 1836. godine, Arhivska praksa 13, Tuzla,
366-378.
Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2012a) Porodica Fidahić i njena uloga u Bosanskom ejaletu, u:
Zbornik radova:“Zvornik kroz stoljeća” (52-71), Medžlis IZ, Zvornik.
Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2012b) Prilike u Smederevskom sandžaku, odnosno kneževini Sr-
biji i njihov odraz na Bijeljinski kadiluk 1800–1836, u: Zbornik radova: “Semberija kroz
vijekove” (132-147), Bijeljina.
Šaković, E. (2015) Jedna žalba muhadžira iz istočne Bosne u Gračanici iz neposrednog
poraća (1945./1946. g.), Gračanički glasnik 40, Gračanica, 55-64.
Šaković, E. (2016) Kroz vrtloge Drugog svjetskog rata: kazivanja i uspomene Omera Ćorića
iz Piskavice, Gračanički glasnik 42, Gračanica, 47-58.
Šehić, S. (2000) Gračanički kadiluk u Zvorničkom sandžaku – neki dokumenti, Gračanički
glasnik 9, Gračanica, 48-56.
Šljivo, G. (2000a) Gračanica i njena okolina u spisima vojnih obavještajaca u posljednjem
stoljeću osmanske uprave, Gračanički glasnik 9, Gračanica, 46-50.
Šljivo, G. (2000b) Gračanica u vrijeme nemira u Zvorničkom sandžaku, Gračanički glasnik
10, Gračanica, 30-43.
Šljivo, G. (2001a) Naseljavanje muslimanskih prognanika (muhadžira) iz Kneževine Srbije
u Zvornički kajmakluk 1863. godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 30, Sarajevo,
89-116.
Šljivo, G. (2001c) Vrijeme nemira u Bosni u prvoj polovini XIX stoljeća i Husein-beg
Gradaščević, Gračanički glasnik 12, Gračanica, 34-42.
Zukić, E. i Fetahagić, H. (2018) Organizacija i rad Građanske škole trgovačkog smjera u
Gradačcu od 1921. do 1943, Arhivska praksa 21 (2), Tuzla, 75-89.
Zulić, O. (2014) Osnivanje i kulturno-prosvjetno djelovanje bošnjačkih čitaonica u okrugu
Tuzla u austro-ugarskom periodu”, Arhivska praksa 17, Tuzla, 403-426.
Zulić, O. (2015) Kulturno-prosvjetno djelovanje ʻGajretaʼ u okrugu Tuzla u austrougarskom
periodu, Historijska misao 1, Tuzla, 95-112.
Doktorske disertacije
Bašić, K. (2018) Zvornički sandžak u 17. stoljeću, doktorska disertacija, Filozofski fakultet
Univerziteta u Sarajevu.
158
Hadžić, S. (2007) Historijski proces preobražaja bosanskohercegovačkog društva iz agrar-

nog u industrijsko u vrijeme poslijeratne obnove i prvog petogodišnjeg plana, doktorska
disertacija, Fakultet humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.
Halilović, S. (2011) Bosna i Hercegovina u procesu disolucije SFR Jugoslavije, doktorska
disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Jahić, A. (2007) Organizacija i rad Islamske zajednice između dva svjetska rata, doktorska
Selimović, S. (2007) Školstvo u Bosni i Hercegovini od 1918. do 1929. godine, doktorska
Sulejmanović, Š. (2017) Sakralni objekti islamske arhitekture Zvorničkog sandžaka i njihov
kulturno-historijski značaj, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Šabotić, I. (2008) Agrarna reforma i kolonizacija u Bosni i Hercegovini od 1945. do 1948.
godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Velagić, A. (2007) Historijske okolnosti razvoja Hercegovine u uvjetima provođenja plan-
ske privrede nakon Drugog svjetskog rata, doktorska disertacija, Fakultet humanističkih
nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.
Magistarski radovi
Andrić, I. (2016) Protukomunističke grupe u tuzlanskom kraju (1945.–1947.), magistarski
rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Buljubašić, A. (2016) Tuzlanski kraj u Prvom svjetskom ratu – društvene i političke prilike,
magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Čehajić, M. (2014) Agrarne prilike na širem tuzlanskom području u drugoj polovini 19.
stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Čiča, N. (2008) Agrarna reforma i kolonizacija 1945.–1948. sličnosti i razlike između Bosne
i Hercegovine i Hrvatske, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Ćorić, D. (2015) Kulturno-prosvjetne prilike u sjeveroistočnoj Bosni (1945–1948), magistar-
ski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Dervišagić, E. (2012) Odraz osmanskih propisa na agrarne odnose na području Gradačca i
okoline u drugoj polovini XIX stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta
u Tuzli.
Džuzdanović, M. (2016) Vojno-politički odnosi na prostoru sjeveroistočne Bosne u Drugom
svjetskom ratu (1941.–1945.), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Hadžić, L. (2012) Historijski izvori o Bosni i Hercegovini nastali u radu Komunističke par-
tije Jugoslavije od 1945. do 1952. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univer-
ziteta u Tuzli.
Hadžić, S. (2004) Sjeveroistočna Bosna u historijskim izvorima 1945–1952., magistarski rad,
Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Hadžimusić, S. (2014) Kultura Lukavca u periodu 1945.–1953. godine, magistarski rad,
Halilović, E. (2018) Konzulati, njihova diplomatska i politička uloga i funkcija u Bosanskom
ejaletu u vrijeme Velike istočne krize (1875–1878), magistarski rad, Filozofski fakultet
Univerziteta u Tuzli.
Hujdurović, S. (2012) Privreda Sjeveroistočne Bosne u periodu obnove i prvog petogodišnjeg
plana (1945.–1952.), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
159
Jajčević, J. (2014) Kultura Tuzle u periodu 1945.–1953. godine, magistarski rad, Filozofski
fakultet Univerziteta u Tuzli.
Radovanović, P. (2014) Kultura Semberije na razmeđu XIX i XX vijeka, magistarski rad,
Salihović, A. (2013) Trgovačke prilike u bosanskom ejaletu i odnosi sa susjedima u prvim
decenijama XIX stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Sulejmanović, Š. (2013) Osmanski kulturno-historijski spomenici Zvornika i njegove oko-
line, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Šabotić, I. (2004) Seljačke radne zadruge na području Tuzlanske oblasti 1945–1953. godine,
magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.
Šakanović, D. (2018) Industrija Tuzle u vrijeme tranzicije (1988–2008), magistarski rad,
Šljivić, M. (2012) Kulturne prilike na području sjeveroistočne Bosne u periodu od 1974. do
1990. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
Zulić, O. (2013) Kulturne prilike u Tuzli i okolini na razmeđu XIX i XX stoljeća, magistarski
rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.
160
DOI: 10.5644/PI2020.186.20
Sjeveroistočna Bosna – pozitivan primjer

razvoja lokalne historiografije
Edin Mutapčić
Pravni fakultet Univerziteta u Tuzli
e.mutapcic@gmail.com
Sažetak: Područje sjeveroistočne Bosne je do prije četiri decenije bilo veoma slabo obrađeno
u historijskoj nauci, što je uostalom prepoznala i ANUBiH koja je programom Društveni cilj
(DC) XIII 2 iz 1986. godine upozorila na navedenu činjenicu. Međutim, pisanje monografija
pojedinih općina koje se odnose na NOR 1941–1945. godine otvorilo je istraživačke projek-
te vezane za lokalnu historiografiju na navedenom području. Tako se u narednom periodu
počinje sa značajnijim istraživanjem ove regije u historijskoj nauci. Tome je značajan dopri-
nos otvaranje Odsjeka za historiju i geografiju, odnosno historiju na Filozofskom fakultetu
Univerziteta u Tuzli. Tako nastaju brojni radovi na teme koje se odnose na pojedine periode
bosanskohercegovačke historije navedenog područja. Nastaju značajne monografije, rade se
doktorske disertacije i drugi radovi. Pojavljuje se nekoliko lokalnih časopisa, ali i drugih
istraživačkih projekata, koji kontinuirano obrađuju teme iz navedene problematike. Rezultati
tih istraživanja su prezentirani u ovom radu.
Ključne riječi: sjeveroistočna Bosna, historiografija, monografije, časopisi, radovi i sl.
Uvod
U ovom radu ćemo pokušati dati osvrt na razvoj novije historiografije na po-
dručju sjeveroistočne Bosne. Naravno, na samom početku se postavlja pitanje
geografskog područja za koje se veže naslov ovog rada. U postdejtonskoj
Bosni ovakav regionalni okvir je vjerovatno teško prihvatljiv, ali višesto-
ljetno jedinstvo navedenog teritorija je do agresije na Bosnu i Hercegovinu
formiralo jednu takvu regiju koja je mogla imati svoje približne zajedničke
parametre kroz određene teritorijalne jedinice tokom historije. Tako bi ovaj
prostor u antičko doba najčešće mogli vezati za rimsku provinciju Panoniju.
U srednjem vijeku to je zemlja Usora, a u osmanskom periodu najveći dio je
pripadao Zvorničkom sandžaku. U novije vrijeme to bi bio Tuzlanski okrug,
odnosno Tuzlanska oblast ili regija. Naravno da u svemu tome zbog tih razli-
čitih upravnih cjelina u prošlosti nije moguće povući grubu liniju i reći da gra-
nica jasno završava tu. Ova bi regija u najširem kontekstu mogla obuhvatati
i trećinu naše zemlje, ali ipak u nekim racionalnijim geografskim analizama
ona se svodi na petinu te teritorije. Ako bismo tražili fiksne granice, one su
161
jasne na istoku i sjeveru, to su rijeke Drina i Sava – višestoljetne međuna-

rodno priznate granice Bosne i Hercegovine. Na zapadu bi to svakako bila
poprilično liberalnija granica, a to bi bila rijeka Bosna do ušća Krivaje i dalje
Krivajom do razvođa slivova Drinjače, Žepe i Prače. Ovo područje svoje prve
istraživačke zahvate je imalo u klasičnim prikazima bosanskohercegovačke
historije od Jukića, Klaića, Muvekita, Ruvarca, Bašagića, Preloga i dr. Ipak,
u istraživanju tema koje se odnose na sjeveroistočnu Bosnu, odnosno njihove
gradove, primat do novijeg i Kreševljaković.1
Kao značajan zaokret u proučavanju područja sjeveroistočne Bosne u na-
šoj historijskoj nauci možemo okarakterisati doktorsku disertaciju i kasni-
ju monografiju Adema Handžića2 pod nazivom Tuzla i njena okolina u XVI
vijeku, koja je i danas uzor monografske obrade jedne regije u našoj nauci.
Adem Handžić je bio jedan od rijetkih historičara koji se bavio izučavanjem
procesa razvoja gradskih naselja na području istočne i sjeveroistočne Bosne.
U navedenoj monografiji autor je upotrijebio veliki broj neobjavljenih izvora
i podvrgao ih rekonstrukciji primjenjujući i do tog trenutka relevantnu histo-
rijsku literaturu, te često uz pomoć izvorne građe rasvjetljavao brojne nera-
zriješene detalje i teme vezane za područje istraživanja. Ova monografija je
i danas značajna za svako relevantno naučno istraživanje historije Tuzle, ali
i njene okoline, u prva dva stoljeća osmanske uprave nad ovim prostorima.
Handžić je u metodološkom smislu uspješno rekonstruirao prošlost Tuzle u
16. stoljeću, odnosno procese urbanizacije u kasabama Gornja i Donja Tuzla.3
Sam Handžić je dao poseban pečat u obradi ranih osmanskih deftera (po-
reznih i katastarskih knjiga), kao najvažnijih izvora za obradu regionalne i
lokalne bosanske historije ne samo ranog osmanskog perioda već i poznog
bosanskog srednjovjekovlja.4 Njegov pionirski zahvat u tom pogledu jeste
obrada opštih defterskih popisa Zvorničkog sandžaka iz 1519. i 1533. godi-
ne.5 S tog aspekta značajne su i obrade deftera Bosanskog sandžaka od strane
Handžića6 i Aličića.7 Nažalost, dio građe koja je transkribovana za potrebe
1
Mutapčić, 2017.
2
Handžić, 1975.
3
Zečević, 2016: 45-46.
4
Za rekonstrukciju historije, a posebno teritorijalne uprave i razvoja naselja na ovom području, od
posebnog je značaja obrada osmanskih katastarskih knjiga. U tom pogledu ističemo prevod i obradu
sljedećih dijela: Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Bošnjački institut Zurich – odjel
Sarajevo, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000; Dva prva popisa Zvorničkog sandžaka, iz 1519
i 1533. godine, ANUBiH – SANU, Sarajevo 1986; Najstariji katastarski popis bosanskog, zvorničkog
i kliškog sandžaka, knjiga I–VIII, ANUBiH (rukopis), Sarajevo 1978.
5
Handžić, 1986.
6
Handžić, 2003.
7
Aličić, 2008.
162
Edin Mutapčić: Sjeveroistočna Bosna-pozitivan primjer razvoja lokalne historiografije
ANUBiH u drugoj polovini sedamdesetih godina prošlog stoljeća do dana

današnjeg nije obrađena.8 Tu prije svega mislimo na Opći popis Zvorničkog
sandžaka iz 1548. godine. Handžić je neposredno pred kraj života objedinio
najveći dio svojih ranijih radova u jednoj knjizi, tako da su, s tog aspekta,
njegovi radovi učinjeni dostupnijim naučnoistraživačkoj javnosti na jednom
mjestu.9 Upravo tih kasnih sedamdesetih i osamdesetih godina napokon se
pomalo odmiče od naučnih okvira čije temelje su udarili Ć. Truhelka i H.
Kreševljaković. Tako se u istraživanju srednjovjekovne historije područja
sjeveroistočne Bosne javlja nekoliko istraživača kao što su: A. Benković, M.
Baum, Đ. Basler, Đ. Mazalić, B. Nilević, P. Živković, te Šefik Bešlagić i
Pavao Anđelić – koji svakako ostavljaju najveći trag.10
Interdisciplinarnost istraživanja prisutna je kroz etnološku obradu ovog
prostora u djelima Milenka Filipovića i Saliha Kulenovića. Svoja višegodiš-
nja istraživanja Salih Kulenović je zaokružio doktorskom disertacijom pod
naslovom Antropogeografske i etnološke odlike Gračanice i okoline.11 Nakon
izlaska iz štampe ove vrlo vrijedne monografije Kulenović svoja ostala dota-
dašnja istraživanja objedinjuje kroz knjigu Etnologija sjeveroistočne Bosne.12
Kao istraživač na terenu po svojoj jedinstvenoj metodologiji Kulenović se
profilisao u vodećeg etnologa na bosanskohercegovačkom području. Ipak,
moramo naglasiti da je najveći broj njegovih radova vezan za sjeveroistočnu
Bosnu.
Napomenimo i činjenicu da je do agresije na BiH, 1992. godine, od ve-
likog značaja i pokretanje časopisa Članci i građa od strane Muzeja u Tuzli
(1958), koji koncepcijski najviše radova donosi kao rezultat arheoloških istra-
živanja na području sjeveroistočne Bosne, odnosno obrade historiografskih
tema iz perioda Drugog svjetskog rata. Međutim, vrlo interesantnih radova
ima i iz ostalih perioda historije ovog kraja.
Slabu naučnu obradu područja sjeveroistočne Bosne prepoznala je prije če-
tiri decenije ANUBiH koja je programom Društveni cilj (DC) XIII 2 iz 1986.
godine upozorila na navedenu činjenicu. Prema navedenom projektu, obradu
medijevalne historije spomenutog područja trebao je realizovati akademik
Sima Ćirković.13 Možda bismo kao svojevrsnu produženu ruku tog projekta
mogli istaći doprinos Jelene Mrgić, koja je najprije svojim radom Župe i
8
Handžić i dr., 1978.
9
Handžić, 1994.
10
Mutapčić, 2008.
11
Kulenović, 1990.
12
Kulenović, 1995.
13
DC XIII 2, 1986.
163
naselja “zemlje” Usore pokazala interes za obradu ovog dijela srednjovje-

kovne Bosne.14 Međutim, svojom doktorskom disertacijom Severna Bosna u
srednjem veku navedena autorica je dala značajan doprinos u obradi srednjo-
vjekovne historije ovog područja.15
Ipak, jedan momenat ostavlja poseban pečat na istraživanje lokalne hi-
storiografije. To su monografske obrada pojedinih područja – gradova u
“NOR-u u socijalističkoj revoluciji”. Ti, “od sistema privilegovani projekti”,
sa za naš poziv značajnijim budžetima, obrađuju ne samo period 1941–1945.
godine nego u svojim dosta kvalitetnim uvodima i ranije historijske periode.16
Navedeni projekti su otvorili vrata za lokalnu historiografiju na navedenom
području. Takve monografije su dobili Tuzla, Živinice, Banovići, Lukavac,
Modriča, Srebrenik, Gračanica i dr.
Međutim, u vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu nastaju dva projekta
od posebnog značaja za dalji razvoj historiografije na području sjeveroistočne
Bosne, a to su otvaranje Odsjeka za historiju na Filozofskom fakultetu u Tuzli
i časopis Gračanički glasnik.
Sigurno, vodeću ulogu ima otvaranje Odsjeka za historiju i geografiju,
odnosno historiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli. Tako na-
staju brojni radovi na teme koje se odnosne na pojedine periode bosansko-
hercegovačke historije sjeveroistočne Bosne. Nastaju značajne monografije,
rade se doktorske disertacije i drugi radovi. Tako svojim radovima A. Kožar,
B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović, I. Šabotić i A. Jahić
često za predmet istraživanja imaju navedeno područje. Tako A. Jahić, bave-
ći se kulturnim, vjerskim i tradicionalnim pitanjima bosanskih muslimana,
ali i uopšte društveno-političkim odnosima u prvoj polovini XX stoljeća na
području Bosne i Hercegovine, često svoja istraživanja sa posebnim nagla-
skom usmjerava ka području sjeveroistočne Bosne. Na početku svog istra-
živačkog rada on je napisao publikaciju pod naslovom “Muslimanske for-
macije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu”,17 koja je izazvala brojne
polemike u našoj naučnoj javnosti. Ali to je ipak, moramo to konstatovati, i
14
Mrgić, 2000.
15
Mrgić, 2008. Ova knjiga u osnovi sadrži tekst doktorske disertacije odbranjene pod naslovom Severna
Bosna u srednjem veku. Zemlja – istorija – narod (Mrgić, 2006). Ovom monografijom historija sjever-
nog dijela srednjovjekovne Bosne umnogome je oživljena i dobra je polazna tačka za podrobnija istra-
živanja. Poseban značaj ove knjige leži u činjenici da je “pokrenula mnogo više pitanja i pored mnoštva
odgovora koja je dala, te je na taj način ukazala na smjernice budućih istraživanja”. Ipak, i dalje ostaju
otvorena brojna pitanja vezana za ovo područje (Rabić, 2009).
16
Kao primjere takvih knjiga napominjemo: Pelemiš i Kićanović, 1988; Hamzić i Tihić, 1988; Bašić,
1986.
17
Jahić, 1995.
164
prvi značajniji pokušaj unutar Bosne i Hercegovine drugačijeg interpretira-

nja historijskih procesa (revidiranja) tokom obrađenog perioda. Istraživanju
političkih, kulturnih i obrazovnih prilika u Tuzli i okolini s kraja XIX i u XX
stoljeću poseban pečat daje S. Hadžić. Još od magistarskog rada s temom
Sjeveroistočna Bosna u historijskim izvorima 1945–1952. navedeno područ-
je je u fokusu njegovog interesa. Prvenstveno su to demografske, kulturne,
socijalne i obrazovne prilike tuzlanskog kraja XIX i XX stoljeća, sa nešto
izraženijim osvrtima na XIX stoljeće. To je zaokruženo djelom “Bilješke o
tuzlanskom kraju u 19. stoljeću”.18 Sličan fokus, ali na prvu polovicu XX sto-
ljeća, predstavlja interes S. Selimovića. Navedeni dvojac Selimović i Hadžić
autor je monografske publikacije pod naslovom Tuzlanski kraj 1851.–1991.,19
u kojoj u fokus svojih istraživanja stavljaju demografske i socijalne promjene
na ovom području. Kao dugogodišnji arhivski radnik o stanju arhivske građe
na području sjeveroistočne Bosne svoje radove piše Izet Šabotić. Ovaj istraži-
vač se u svojim radovima često bavi i agrarnim, migracionim, kulturološkim
i opštim prilikama ovog područja u novom vijeku. Svoj poseban naglasak na
prostor sjeveroistočne Bosne dao je i D. Bećirović kroz magistarsku temu
Informbiro i sjeveroistočna Bosna.20 Vjerske, kulturne, političke i dr. prilike
navedenog područja konstantno su prisutne u fokusu ovog naučnog radnika.
Prilike u antičko i poznoantičko doba na ovom području u svojim radovima
osvjetljivao je Bego Omerčević. Veoma značajnu ulogu u nastanku i razvoju
Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta odigrao je Azem Kožar. Ovaj du-
gogodišnji arhivski radnik u svojim je radovima dao posebne osvrte na stanje
arhivske građe na području Tuzlanskog kantona,21 ali i brojne historijske teme
vezane za navedeno područje.22
Drugi projekat jeste Gračanički glasnik,23 gdje početni dvojac O. Hamzić i
R. Djedović, a kasnije i E. Šaković već više od dvije decenije u dvobroju štam-
paju ovaj časopis koji ni u jednom trenutku nije odstupio od svog osnovnog
koncepta, a to je obrada prošlosti i historijskog naslijeđa Gračanice i okoli-
ne.24 Danas je Gračanica sredina u kojoj se štampaju monografije o pojedinim
naseljima (Lukavica, Doborovci, Gornja Orahovica i Malešići).25 Pokretač
18
Hadžić, 2017.
19
Hadžić i Selimović, 2007.
20
Bećirović, 2005.
21
Kožar, 1995.
22
Kožar, 1998.
23
O tome više: http://www.gracanickiglasnik.ba; do sada je kroz 24 godine izašlo 48 brojeva ovog
časopisa.
24
Šabotić, 2011.
25
Hamzić i Djedović, 2008; 2010; Hamzić i Šaković, 2012.
165
ovog gračaničkog “tima” Omer Hamzić je zaokružio kontinuirani proces

istraživanja gračaničkog kraja odbranom doktorske disertacije na Pravnom
fakultetu Univerziteta u Zenici 2008. godine sa temom Pravno-politički i
društveno-ekonomski položaj Gračaničkog sreza u okviru Tuzlanske obla-
sti i Vrbaske banovine u periodu od 1918. do 1941. godine.26 U navedenoj
tezi on vrši analizu lokalnih političkih prilika, zatim funkcionisanje lokalne
uprave i samouprave (pravno-administrativni, pa i teritorijalno-nacionalni
aspekt) navedenog područja. Pored toga Hamzić se u svojim brojnim rado-
vima profilirao kao vodeći stručnjak u analiziranju društvenih, ekonomskih
i političkih prilika u sjeveroistočnoj Bosni u prvoj polovini XX stoljeća. Sa
druge strane Rusmir Djedović obrađuje široko područje problema u kulturno-
historijskom, urbanom, demografskom i dr. razvoju sjeveroistočne Bosne. On
u svom metodološkom radu, pored tradicionalne literature i izvora, u velikoj
mjeri koristi gruntovnicu i druge zemljišne knjige za analizu razvoja naselja u
drugoj polovini XIX stoljeća. Djedović kao profilisani geograf daje značajne
rezultate iz historijske geografije, pri čemu primat u njegovim istraživanji-
ma ima sjeveroistočna Bosna. Treći kotač u ovom gračaničkom lancu Edin
Šaković također se ističe po obradi velikog broja tema. Posebno ističemo
njegove radove vezane za prethistorijsko doba i antiku.
Pored Gračaničkog glasnika pojavljuje se još nekoliko lokalnih časopisa
slične koncepcije koji su izlazili i izlaze. Tu prije svega mislimo na Biljeg
Srebrenika, Stav, Gradovrh i Šeherdžik. Upravo glavni i odgovorni urednik
Šeherdžika Dževad Tosunbegović, iako nije historičar po vokaciji, dao je zna-
čajne rezultate u istraživanju područja Gornje Spreče monografijom Gornja
Spreča: prilozi za monografiju sa posebnim osvrtom na prošlost kalesijskog
područja,27 pri čemu vrši istančano prepoznavanje i određenih naziva naselja
koji su se tokom vremena izgubili. Nastavak započetog posla jeste i njegova
knjiga Kamenica i Glodi.28 Obrada ovog područja koje je u srednjem vijeku
spadalo u nahiju Kušlat ima poseban akcenat na istraživanje bošnjačke popu-
lacije na tom prostoru. Knjiga donosi dosta informacija o ovom mikroprostoru
te rasvjetljava njegovu političku, demografsku i vjersku tradiciju. Kalesijsko
područje u svojoj obradi obogatili su profesori M. Zulić i S. Halilović studi-
jom Kalesija, crtice iz kulturno-historijske prošlosti.29 Tako je u istraživač-
kom dijelu poprilično zapostavljeno područje Kalesije i okoline dobilo
26
Hamzić, 2008.
27
Tosunbegović, 2007.
28
Tosunbegović, 2009.
29
Halilović i Zulić, 2003.
166
značajne publikacije. Također, Srebrenik postaje mjesto gdje nastaje nekoli-

ko interesantnih djela koja obrađuju ovo područje. Tu prije svega mislimo na
knjigu Vahida Tursunovića Srebrenik kroz historiju,30 koji na osnovu dotadaš-
nje literature i u tom trenutku neobjavljenih radova (Nilević, Hadžibegić) piše
ovu publikaciju. Ipak, temeljnu promjenu u istraživanje Srebrenika i okoline
unosi časopis Biljeg Srebrenika, gdje E. Mutapčić, R. Djedović, N. Zahirović,
S. Jalimam, A. Husić, A. Kupusović, I. Hadžibegić, E. Šaković, O. Hamzić,
I. Balta, M. Suljagić, A. Ibrišimović, I. Šabotić i dr. rasvjetljuju mnoge nepo-
znate detalje iz historije ovog kraja te prevode i obrađuju do tada nepoznate
izvore. Ipak, kao najznačajniji izdavački projekat bilježimo knjigu autorskog
trojca: S. Kulenović, R. Djedović i E. Mutapčić Srebrenik: historijsko-etno-
grafske skice.31
Značajni rezultati se postižu kroz odbranu brojnih magistarskih i doktor-
skih radnji. Tako se na Pravnom fakultetu u Sarajevu brane dvije doktorske
disertacije koje za predmet svoje obrade imaju historiju ovog područja. Edin
Mutapčić je u svojoj doktorskoj disertaciju dao pregled upravno-pravnog po-
ložaja Usore i Soli od ranog srednjeg vijeka do početka XVI stoljeća.32 Na ovu
disertaciju tematski se nadovezuje Edin Ramić sa temom Upravno-politički
razvitak i položaj Zvorničkog sandžaka prema Bosanskom ejaletu do 1833.
godine.33 Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu Kemal Bašić od-
branio je doktorsku disertaciju Zvornički sandžak u XVII stoljeću.34 Tako je
dio medijevalne i osmanske historije srednjeg vijeka radovima E. Mutapčića,
J. Mrgić, E. Ramića i K. Bašića značajnim dijelom obrađen. Procesom islami-
zacije na prostoru Bosne i Hercegovine se također na osnovu izvornih osman-
skih dokumenata bavio Nedim Filipović. U njegovoj posthumno objavljenoj
knjizi35 oko dvije trećine knjige akademika Filipovića posvećeno je temi “is-
lamizacija u sjeveroistočnoj Bosni – Zvornički sandžak”. Filipović ne samo
da je dodatno rasvijetlio proces islamizacije na ovom području, on je obiljem
podataka zasnovanih na primarnim istraživanjima defterske građe ponudio i
veliki broj informacija vezanih za demografska kretanja, ekonomske odnose
i sl. Ova knjiga u kombinaciji sa Handžićevim djelima te spomenutim di-
sertacijama predstavlja odličnu podlogu za razumijevanje prva dva stoljeća
30
Tursunović, 1997.
31
Kulenović, Djedović i Mutapčić, 2007.
32
Mutapčić, 2008.
33
Ramić, 2017.
34
Bašić, 2018.
35
Filipović, 2005.
167
osmanske uprave u Bosni i Hercegovini.36 Kada je u pitanju kulturna baština i

islamsko naslijeđe na području sjeveroistočne Bosne, kao prvo ime nameće se
Hifzija Suljkić. Od posebnog izdavačkog značaja je pojava njegovih Sabranih
tekstova.37 Navedena djela od zaborava trgaju brojne činjenice od kojih se naj-
veći dio odnosi na područje sjeveroistočne Bosne. Sabranim tekstovima H.
Suljkića sačuvana je “kulturna supstanca bošnjačkog naroda ovog kraja”, pri
čemu tragovi o islamsko-orijentalnoj baštini zauzimaju primarno mjesto.38
Od posebnog značaja su monografije pojedinih gradova i naselja. Kada
je u pitanju Gradačac i njegova okolina u prošlosti, kao prvo pero nameće
se ime Esada Sarajlića. Iako ekonomista po zanimanju, ovaj veoma marljivi
zaljubljenik historije svoga kraja je decenijama sakupljao literaturu i građu
sa kojom je dao odlične monografske prikaze prošlosti rodnog kraja. Ovom
prilikom ćemo dati pečat na dvije vrsne monografije Gradačac od 1945. do
1991.39 i Gradačac sa okolinom – u prošlosti.40 U istraživanju Gradačca zna-
čajne rezultate su svojim monografijama dali A. Aličić, M. Imamović i H.
Kamberović. Aličić je kapitalnom monografijom Pokret za autonomiju Bosne
od 1831. do 1832. godine41 dao značajan doprinos u rasvjetljivanju upravno-
političkih i dr. odnosa u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini XIX stolje-
ća, pri čemu Gradačac i okolina, zbog uloge Husein-kapetana Gradaščevića,
imaju prioritetno mjesto u navedenim istraživanjima. Ovoj knjizi tematski
su prethodile knjige Sadika Šehića Zmaj od Bosne42 i Husnije Kamberovića
Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834).43 Kamberović je istovremeno i
autor za sada neobjavljenog rukopisa koji obrađuje gradačačku historiju od
najstarijih vremena. Svoj dug rodnom kraju knjigom Gradačac 1878–1941.
– upravno-politički položaj dao je i M. Imamović.44 On u ovoj knjizi daje
prikaz najznačajnijih političkih događanja u Gradačcu te oslikava administra-
tivnu ulogu ove čaršije. Kao posebne hroničare posavskog kraja spominjemo
Sadika Šehića i Jakova Babića – koji su brojnim detaljima rasvjetljavali mo-
zaik događanja Bosanske Posavine tokom prošlosti. Srednjovjekovnu histo-
riju i katoličku demografsku komponentu na području Bosanske Posavine
svojim radovima je u velikoj mjeri obogatio Pavo Živković koji je te rezultate
36
Filipović, 2005.
37
Suljkić, 2007a.
38
Suljkić, 2007a; 2007b; 2007c.
39
Sarajlić, 2003.
40
Sarajlić, 2007.
41
Aličić, 1996.
42
Šehić, 1991.
43
Kamberović, 2002.
44
Imamović, 2011.
168
zaokružio kroz Studije iz povijesti Bosanske Posavine, Usore i Soli,45 odnosno

u knjizi Prilozi za povijest Usore i Soli.46 Vrijedno spomena je i djelo iz crkve-
ne historije Bosanske Posavine pod naslovom Crkva i samostan na Raščici u
Tolisi: vremeplov Bosanske Posavine Stanka Mijića.47 U istraživanju i inter-
pretaciji događaja iz Drugog svjetskog rata na području sjeveroistočne Bosne
posebno mjesto zauzima Esad Tihić – autor najvećeg dijela monografija ve-
zanih za navedeno područje tokom spomenutog perioda.48 Naposlijetku, ovaj
vrijedni istraživač iza sebe je ostavio rukopis monografije rodnog grada koja
je objavljena pod naslovom Bosanski Šamac kroz historiju: od postanka na-
selja do završetka Drugog svjetskog rata.49 Upravo u Bosanskom Šamcu i
Orašju su održana dva naučna skupa povodom 150 godina od progona mu-
slimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije. Navedeni skupovi su svojim
brojnim referatima osvijetlili brojne detalje iz ovog procesa, ali i politič-
kih, kulturnih, vjerskih, demografskih i ekonomskih događanja na prostoru
Bosanske Posavine. Kada smo već spomenuli Orašje, svoj doprinos istraži-
vanju rodnog kraja daje Galib Šljivo svojom monografijom Orašje: doprinos
Bošnjaka i Hrvata odbrani u ratu 1992.–1995. godine.50 Vrijedna publikacija
je i knjiga Mušija Zahirovića pod naslovom Jakeš kroz vrijeme.51 Mnoga na-
selja dobijaju manje ili više uspješne pokušaje obrade prošlosti. Tako nastaju
knjige o Puračiću, Doboj-Istoku, Špionici, Seoni, Obodnici, Stjepan-Polju,
Klokotnici, Ratišu, Vukovijama i sl.
Obradu Tuzle i njene prošlosti imamo kroz djela Džemala Ćilimkovića
Tuzla u osmansko doba,52 zatim umjetnika Dragiše Trifkovića kroz petu knji-
gu Tuzlanskog vremeplova53 te Šefkije Mutevelića, Tuzlanske historijske mi-
nijature – historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osman-
ske vladavine54 i vrijednog dvojca Kemal Bašić i Midhat Spahić Znameniti
Tuzlaci – pisana riječ na području Tuzlanskog kantona.55 M. Spahić je autor
nekoliko radova iz političke historije bosanskog srednjovjekovlja, pri čemu
često za predmet istraživanja ima sjeveroistočnu Bosnu. Slična situacija je i
45
Živković, 2000.
46
Živković, 2008.
47
Mijić, 2002.
48
Hamzić, 2018.
49
Tihić, 2005.
50
Šljivo, 2001.
51
Zahirović, 2012.
52
Ćilimković, 1996.
53
Trifković, 1997.
54
Mutevelić, 2005.
55
Bašić i Spahić, 2005.
169
sa K. Bašićem koji kombinacijom turskih izvora i literature s onom koja je

nastala na ovom jezičkom području vrši rekonstrukciju prošlosti ovog kraja.
Solidno je napisana i publikacija Koraj – sjećanje na jednu čaršiju iz pera
Alije Hamzića.56 Kratku historiju pod naslovom Teočak kroz protok vremena
piše autorski dvojac Omer Nakičević i Ibrahim Nakičević.57 Upravo je Omer
Nakičević58 autor knjige Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–
1876. koju je preveo i priredio. “Defter broji petsto sedam pisama vezanih
za Gornju Tuzlu i Gornjetuzlansku nahiju. Sadržaj dokumenata je različit, ali
veći dio njih govori o vojnicima, posebno onima koji bespravno napuštaju
izvršenje vojne obaveze.”59
Kada je u pitanju prostor Semberije, kao značajan doprinos možemo ista-
knuti knjigu Mustafe Grabčanovića Bijeljina i Bijeljinci.60 Ipak jedan dosta
cjelovit osvrt na razne epohe bijeljinske prošlosti ponudio je naučni skup
“Baština i naslijeđe Semberije” iz 2012. godine čija su izlaganja štampana
kroz Zbornik radova pod naslovom “Semberija kroz vijekove”.61 Inicijator
i suorganizator ovog skupa bio je JU Zavod za korištenje kulturno-historij-
skog naslijeđa Tuzlanskog kantona. Ova institucija u saradnji sa lokalnim
sredinama organizovala je naučne skupove u Banovićima, Lukavcu, Doboju
i Bijeljini. Referati sa navedenih skupova sadržajno pokrivaju različite pe-
riode historije navedenih sredina i predstavljaju nezaobilaznu literaturu za
njihova dalja istraživanja. Navedena institucija je utemeljila i dva časopisa
koji izlaze godišnje – Baština sjeveroistočne Bosne i Monumenta Srebrenica.
Časopis Baština zasigurno je od svog prvog broja koncepcijski postavljen
upravo kao časopis za istraživanje lokalne historije te kulturnog i prirodnog
naslijeđa ovog područja. Već danas ovaj časopis ima primat u obradi prošlosti
prostora sjeveroistočne Bosne. U prethodnih deset godina na oko 3000 stra-
nica napisani su najvećim dijelom radovi koji po svom karakteru rasvjetljuju
mozaik prošlosti šireg tuzlanskog kraja. U dosadašnjim izdanjima potvrđena
je početna koncepcija i ideja časopisa da “vrijednosti kulturno-historijskog
i prirodnog naslijeđa najbolje mogu prepoznati oni istraživači koji se bave
konkretnim istraživanjima dobara naslijeđa ili pojedinih aspekata baštine”, a
koji “žive i rade u sredini koju istražuju”.62
56
Hamzić, 2002.
57
Nakičević i Nakičević, 2009.
58
Nakičević, 2015.
59
Nakičević, 2015.
60
Grabčanović, 2006.
61
Trbić, 2012.
62
Bajrektarević, 2008: 10.
170
S druge strane časopis Monumenta Srebrenica kao svoj primarni zadatak

ima da pokaže bogato kulturno-historijsko naslijeđe Srebrenice i okoline od
prethistorije pa do današnjeg dana. Pored toga, Srebrenica kao društveno-
historijski i kulturno-civilizacijski pojam, danas je općepoznati “planetarni
simbol posljednjeg genocida u Evropi”. Jedan od ciljeva ovog časopisa je
istraživanje navedenog genocida. Pored Srebrenice, predmet obrade ovog ča-
sopisa je kompletno bosansko srednje Podrinje. Obradom Srebrenice u sred-
njem vijeku u svojim radovima bavio se Muhamed Husejnović, a analizom
demografskih gubitaka prouzrokovanih genocidom Alija Suljić. Vrlo intere-
santne radove o pojedinim naseljima kroz časopis Monumenta Srebrenica pišu
Rusmir Djedović, Adib Đozić i Edin Mutapčić. Svakako da je u tom pogle-
du veoma vrijedna monografija Desanke Kovačević-Kojić Srednjovjekovna
Srebrenica XIV–XV vijek.63 U ovoj knjizi autorka na osnovu izvorne arhivske
građe prvenstveno dubrovačkog arhiva analizira ekonomske i urbane prilike
u Srebrenici u navedenom periodu.
Upravo područje sjeveroistočne Bosne je i s aspekta obrade i prevoda
dokumenata (građe) s kraja osmanske uprave u Bosni i Hercegovini preu-
zelo primat. Pored Nakičevića, obradom građe iz istanbulskih i drugih tur-
skih arhiva te njihovim prevođenjem bavi se Kemal Nurkić. U tom poslu
priređivača i prevodioca Nurkić se pojavio Popisom Bijeljinskog kadiluka
– mulkovna dobra,64 zatim obradom (zajedno s I. Šabotićem) Defter nekret-
nina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz 1875. (1292. h. godine)65 te
prevodom Gračaničkog deftera 1292. h. / 1875. godine.66 Međutim, ono što
posebno privlači pažnju jesu prevodi i obrada poimeničnog popisa stanovniš-
tva iz 1850/51. godine. Tako je nedavno po prvi puta izvršena obrada i prevod
nahija Kladanj i Olovo. Ono što je od posebnog značaja ovih popisa jest to što
stvaraju izvanrednu priliku za genealoška istraživanja. Naime, navedeni popi-
si donose nam sve muške stanovnike u vrijeme popisa te se oni mogu veoma
uspješno kombinovati sa gruntovnim knjigama i drugim popisima i najvećem
dijelu porodica područje spoznaje svojih predaka pomjeriti na početak XIX
stoljeća. Sudske registre (sidžile) za Tuzlanski, Bijeljinski i Srebrenički ka-
diluk u periodu od 1641. do 1833. priredio je i preveo Tufan Gündüz.67 Vrlo
interesantno prikupljanje građe područja Kladnja i Tuholja obavio je i objavio
63
Kovačević-Kojić, 2010.
64
Nurkić, 2009.
65
Nurkić i Šabotić, 2011.
66
Nurkić, 2013.
67
Gündüz, 2008.
171
u tri knjige Sakib Softić.68 Ovaj autor je uprkos nedostatku radova o prošlosti
Kladnja i njegove okoline, kao i nemogućnosti da pristupi arhivskoj građi iz
osmanskog perioda u samom Kladnju, uspio obezbijediti dovoljnu količinu
historijske i arhivske građe, knjiga i članaka, za ove kvalitetne publikacije.
Upravo S. Softić, K., I. Nurkić i E. Mutapčić su autori monografske publika-
cije Prošlost Kladnja sa detaljnim popisom stanovništva iz 1850/51. godine,
koja je u procesu izlaska iz štampe.
I naposlijetku napominjemo da u ovom radu nismo obrađivali radove i
literaturu koja se odnosi na procese iz devedesetih godina prošlog stoljeća,
kao ni samu agresiju na Bosnu i Hercegovinu, jer smatramo da za te procese
nije prošla dovoljna vremenska distanca.
Zaključak
Važnu prekretnicu u proučavanju područja sjeveroistočne Bosne u našoj historijskoj nauci
možemo prepoznati u doktorskoj disertaciji a kasnije i monografiji “Tuzla i okolina u XVI vi-
jeku”, koja je još uvijek obrazac monografske obrade jednog područja u našoj nauci. Kasnih
sedamdesetih i osamdesetih godina se konačno odmiče od naučnog okvira koji su uspostavili
Ć. Truhelka i H. Kreševljaković. Posljedica toga je da se u proučavanju srednjovjekovne
historije prostora sjeveroistočne Bosne pojavilo nekoliko istraživača poput: A. Benković,
M. Baum, Đ. Basler, B. Nilević, P. Živković i Pavao Anđelić, koji su ostavili najveći trag.
Interdisciplinarnost istraživanja prisutna je kroz etnološku obradu ovog područja u radovi-
ma Milenka Filipovića i Saliha Kulenovića. Treba napomenuti da je do agresije na Bosnu
i Hercegovinu 1992. najvažniji događaj bio pokretanje časopisa Članci i građa od strane
Muzeja u Tuzli (1958). Ipak, jedan momenat ostavlja veliki trag na proučavanju lokalne
historiografije, a to je monografska obrada pojedinih područja u Oslobodilačkom ratu u soci-
jalističkoj revoluciji. Ti su projekti otvorili vrata lokalnoj historiografiji. Loš naučni tretman
područja sjeveroistočne Bosne koji je Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine
prepoznala prije četiri decenije u programu DC XIII 2 (iz 1986).
Međutim, u vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu stvorena su dva projekta od posebnog
značaja za daljnji razvoj historiografije na prostoru sjeveroistočne Bosne. Otvaranje Katedre
za historiju i geografiju, odnosno historiju, na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli,
bez sumnje mora imati vodeću ulogu.
Tako se u svojim djelima A. Kožar, B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović,
I. Šabotić i A. Jahić često pozivaju na temu navedenog područja. Drugi projekt je magazin
Gračanički glasnik kojeg početni duo O. Hamzić i R. Djedović, a kasnije i E. Šaković, više
od dvije decenije štampaju, u dvostrukoj formi. U smislu inicijative i objavljivanja ne smije-
mo zaboraviti Arhiv Tuzlanskog kantona i Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog
naslijeđa Tuzlanskog kantona koji okupljaju brojne istraživače historije ovog kraja.
68
Softić, 2013; 2015; 2016.
172
Northeastern Bosnia – A positive example of the

development of the local historiography
Conclusion
As an important turn in studying the area of northeastern Bosnia in our historical science
we can characterize the doctoral thesis and later monograph “Tuzla and its surrounding in
the XVI century”, which is still a pattern of monographic processing of a region in our sci-
ence. In the late seventies and eighties, at last, it moves away from scientific framework
that established by Ć. Truhelka and H. Kreševljaković. Consequently, in the study of the
medieval history of the area of northeastern Bosnia several researchers have emerged like: A.
Benković, M. Baum, Đ. Basler, B. Nilević, P. Živković, and Pavao Anđelić – which left the
largest mark. The interdisciplinarity of research is present through ethnological processing of
this area in the works of Milenko Filipović and Salih Kulenović. Should be noted that until
aggression against Bosnia and Herzegovina in 1992, the most important event was launching
of Članci i građa magazine by Museum in Tuzla (in 1958). Though, one moment leaves a
large mark on the study of local historiography. That is a monographic treatment of particular
areas in the Liberation War in socialist revolution. These projects opened the door to a local
historiography. The poor scientific treatment of the area of northeastern Bosnia recognized
by Academy of Science and Arts of Bosnia and Herzegovina four decades ago in the program
DC XIII 2 (from 1986).
However, at the time of the aggression against Bosnia and Herzegovina two projects of par-
ticular importance for the further development of historiography in the area northeastern
Bosnia were created. Certainly, the opening of the Department of History and Geography,
or History, at the Faculty of Philosophy of the University in Tuzla must have a leading role.
Thus, in their works A. Kožar, B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović, I.
Šabotić and A. Jahić often refer to the subject matter of the specified area. The second project
is magazine Gračanički glasnik where the initial duo O. Hamzić and R. Djedović, and later
E. Šaković, have been printing, in double, for over two decades. In the initiative – publishing
part we mustn’t forget the Archive of the Tuzla Canton and the Institute for the Protection and
Use of Cultural and Historical Heritage of the Tuzla Canton, which bring together numerous
researchers of the history of this area.
Izvori i literatura
Izvori
Gündüz, T. (prir.) (2008) Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833), Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika, Tuzla.
Handžić, A. (1986) Dva prva popisa Zvorničkog sandžaka (iz 1519 i 1533. godine), ANUBiH
– SANU, Sarajevo.
Handžić, A. (1978) Najstariji katastarski popisi Bosanskog, Zvorničkog i Kliškog sandžaka,
knjiga I–V, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo.
173
Handžić, A. i dr. (2000) Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sveska I–III,
Bošnjački institut Zurich, Odjel Sarajevo – Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo.
Nakičević, O. (prev.) (2015) Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876, Centar
za napredne studije, CNS – Centar za civilizacije na Balkanu BALMED, Sarajevo – Is-
tanbul.
Nurkić, K. (prev.) (2009) Beline gaźãsini – birinci emlãk defteri. Popis bijeljinskog kadiluka,
mulkovna dobra, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla.
Nurkić, K. i Šabotić, I. (2011) Defter nekretnina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz
1875. (1292. h. godine), Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tu-
zlanskog kantona – Općina Gradačac, Tuzla – Gradačac.
Nurkić, K. (prir.) (2013) Gračanički defter 1292.h./1875. godine područje Opštine Doboj
Istok sa naseljenim mjestima Klokotnica, Velika Brijesnica, Mala Brijesnica, Lukavica
Rijeka i Stanić Rijeka, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Općina Doboj Istok, Tuzla – Doboj Istok.
Softić, S. (2013) Stanovništvo Tuholja – Historijska građa, knjiga 1, Zavod za zaštitu i
korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla.
Softić, S. (2015) Historijski izvori za proučavanje prošlosti Kladnja, Zavod za zaštitu i
Softić, S. (2016) Stanovništvo Tuholja – Historijska građa, knjiga 2, Zavod za zaštitu i
Literatura
DC XIII 2 (1986) Izvedbeni projekat Društvenog cilja XIII, Istraživanje iz oblasti istorije,
Institut za istoriju Sarajevo, Izvođač-koordinator društvenog cilja XIII 2, Sarajevo.
Anđelić, P. (1976) Postojbina i rod Divoša Tihoradića, Slovo, Časopis staroslavenskog insti-
tuta, Poseban otisak 25–26, Zagreb, 231-239.
Anđelić, P. (1982) Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne,
Svjetlost, Sarajevo.
Anđelić, P. (1977a) O usorskim vojvodama i političkom statusu Usore u srednjem vijeku,
Prilozi XIII, Sarajevo, 17-45. Institut za istoriju.
Anđelić, P. (1977b) Ubdikacija oblasti Trebotića i teritorijalno-politička organizacija Bosan-
skog podrinja u srednjem vijeku, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Arhe-
ologija, Nova serija XXX/XXXI (1975/76), Sarajevo, 32-39.
Arnautalić, M. (ur.) (2013) 150 godina od protjerivanja Muslimana iz Kneževine Srbije.
Zbornik radova sa Naučnog simpozijuma, 07.–08. 09. 2012. god., Orašje, Medžlis Islam-
ske zajednice – Muftijstvo tuzlansko, Orašje – Tuzla.
Bajrektarević, B. (2008) Riječ urednika, Baština 1, Tuzla, 9-10.
Bašić, K. (2018) Zvornički sandžak u 17. stoljeću, doktorska disertacija, Filozofski fakultet
Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Bašić, K. i Spahić, M. (2005) Znameniti Tuzlaci. Knj. 1 – pisana riječ na području Tuzlan-
skog kantona, BZK Preporod, Tuzla.
Bašić, R. et al. (1986) Modriča sa okolinom u prošlosti, Odbor za monografiju Modriča i
okolina kroz istoriju, Modriča 1986.
Belić, B. B. (2003) Stari Doboj – u riječi i slici, autor, Doboj.
Benković, A. (1971) Tuzlansko područje negda i sada s posebnim obzirom na vjerske prilike
(opus posthumum), J. Benković, Županja – Đakovo.
174
Djedović, R. i Kovačević, M. (2009) Bibliografija kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlan-

skog kantona od 1995. godine, Baština Sjeveroistočne Bosne 1, Tuzla 2008, 56-80. JU
Zavod za kulturno-historijsko i prirodno naslijeđe Tuzlanskog kantona,
Dodić, O. (ur.) (2012) Kulturno-istorijsko nasljeđe Srebrenice kroz vijekove: zbornik radova
sa naučnog simpozijuma, 26. oktobar 2011. godine, Arheološki muzej “Rimski muni-
cipium”, Srebrenica.
Đozić, A., Mutapčić, E. i Djedović, R. (2012) Monumenta Srebrenica. Istraživanja, doku-
menti, svjedočanstva. Srebrenica kroz minula stoljeća, JU Zavod za zaštitu i korištenje
kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla. Dostupno na:
https://www.bastina.ba/images/stories/sadrzaj/2012/20120719/srebrenica_bos.pdf (28.
9. 2019).
Filipović, M. S. (1969a) Majevica s osobitim obzirom na etničku prošlost i etničke osobine
majevičkih Srba, Djela XXXIV, Odjeljenje društvenih nauka 19, ANUBiH, Sarajevo.
Filipović, M. S. (1969b) Prilozi etnološkom poznavanju sjeveroistočne Bosne, Građa XVI,
Odjeljenje društvenih nauka 12, ANUBiH, Sarajevo.
Filipović, N. (2005) Islamizacija u Bosni i Hercegovini, Centar za kulturu i obrazovanje,
Tešanj.
Filipović, M. i Mazalić, Đ. (1951) Manastir Ozren, Spomenik 101, Odelenje društvenih nau-
ka 3, SAN, Beograd, 89-124.
Filipović, S. Milenko (1952) Ozrenjaci ili Maglajci, etnološki prikaz, GZM 7, Sarajevo, 337-
374.
Grabčanović, M. (2006) Bijeljina i Bijeljinci, BZK Preporod, Bijeljina – Sarajevo.
Hadžić, S. (2017) Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću, Arhiv Tu-
zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika TK – Centar za istraživanje moderne
i savremene historije, Tuzla.
Hadžić, S. i Selimović, S. (2007) Tuzlanski kraj 1851.–1991. Demografske i socijalne prom-
jene, Off-set, Tuzla.
Halilović, S. i Zulić, M. (2003) Kalesija, crtice iz kulturno-historijske prošlosti, BZK Pre-
porod Kalesija – Gradska biblioteka Kalesija, Kalesija.
Hamzić, O. i Tihić, E. (1988) Gračanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Komisija za istoriju
Opštinskog komiteta SK BiH – Opštinski odbor SUBNOR-a, Gračanica.
Hamzić, O. (2012) Gračanica i okolina u periodu između dva svjetska rata (pravno-politički
i društveno-ekonomski razvoj), Univerzitet u Travniku, Travnik 2012.
Hamzić, O. i Djedović, R. (2008) Lukavica kod Gračanice: historijska monografija, Bosan-
ski kulturni centar, Gračanica.
Hamzić, O. i Djedović, R. (2010) Doborovci kod Gračanice: historijska monografija, IK
Monos – MZ Doborovci, Gračanica – Doborovci.
Hamzić, O. i Šaković, E. (2012) Gornja Orahovica nekada i sada, Izdavačko-grafička kuća
Planjax, Tešanj.
Hamzić, O. i Šaković, E. (2018) Malešići kod Gračanice – historijska monografija, IK
Monos, Gračanica.
Hamzić, A. (2002) Koraj: sjećanje na jednu čaršiju (identitet, zajednica, tradicija i tragedija
Bošnjaka u Koraju), Harfo-graf, Tuzla.
Handžić, A. (1975) Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo.
Handžić, A. (1994) Studije o Bosni: historijski prilozi iz osmansko-turskog perioda, Research
Centre for Islamic History, Istanbul.
Imamović, M. (2011) Gradačac 1878–1941. Upravno-politički položaj, autor, Sarajevo.
175
Jahić, A. (1995) Muslimanske formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu, Zmaj od
Bosne – Preporod, Tuzla.
Jahić, A. (2010) Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme monarhističke Ju-
goslavije (1918–1941), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku
županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb, Zagreb.
Jahić, A. (2017) Muslimansko žensko pitanje u Bosni i Hercegovini. Žena u intelektualnom
i društvenom životu Bošnjaka od aneksije do Zakona o zabrani nošenja zara i feredže
(1908–1950), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb – Naučnoistraživački in-
stitut “Ibn Sina”, Zagreb – Sarajevo.
Kamberović, H. (2002) Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834) biografija, uz dvjestotu
godišnjicu rođenja, BZK Preporod, Gradačac.
Kićanović, B. (ur.) (1988) Živinice kroz istoriju, revoluciju i socijalističku izgradnju,
Društveno-političke organizacije – Skupština opštine, Živinice.
Kovačević-Kojić, D. (2010) Srednjovjekovna Srebrenica XIV–XV vijek, SANU, Beograd.
Kožar, A. (1995) Regionalni istorijski arhiv Tuzla (1954–1994), Historijski arhiv okruga,
Tuzla.
Kreševljaković, H. (1953) Stari bosanski gradovi, Naše starine 1, Godišnjak Zemaljskog
zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N. R. Bosne i Hercegovine,
Sarajevo.
Kujundžić, A. et al. (2006) Gračanica: općina, grad, ljudi / community, town, people, Općina
Gračanica, Gračanica.
Kulenović, S., Djedović, R. i Mutapčić, E. (2007) Srebrenik: historijsko-etnografske skice,
JU Centar za kulturu i informisanje, Srebrenik.
Kulenović, S. (1994) Gračanica i okolina: antropogeografske i etnološke odlike, Muzej
istočne Bosne – Grin, Tuzla – Gračanica.
Kulenović, S. (1995) Etnologija sjeveroistočne Bosne, Rasprave – studije – članci, Edicija
Etnologija sjeveroistočne Bosne 2, Muzej istočne Bosne, Tuzla.
Mijić, S. (2002) Crkva i samostan na Raščici u Tolisi: vremeplov Bosanske Posavine,
Franjevački samostan, Tolisa.
Mrgić, J. (2000) Župe i naselja “zemlje” Usore, Jugoslovenski istorijski časopis 1–2, Beo-
grad, 27-41.
Mrgić, Đ. J. (2006) Severna Bosna u srednjem veku – zemlja – istorija – narod, doktorska
disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski Fakultet, Odeljenje za istoriju, Beograd.
Mrgić, J. (2008) Severna Bosna 13–16. vek, Istorijski institut Beograd, Beograd.
Mutapčić, E. (2008) Upravno-pravni položaj Usore i Soli od ranog srednjeg vijeka do početka
XVII stoljeća, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
Mutapčić, E. (2009) Mjesto i uloga zemlje Usore u državno-pravnoj tradiciji srednjovjeko-
vne Bosne, Pregled, Časopis za društvena pitanja 50 (2), Sarajevo, 133-147.
Mutapčić, E. et al. (ur.) (2010) Zbornik radova sa Naučnog skupa Kulturno-historijsko i
prirodno naslijeđe općine Banovići, 15. 04. 2010. g., Zavod za zaštitu i korištenje kul-
turno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona – Općina Banovići, Tuzla
– Banovići.
Mutapčić, E. (2013) Predstavnici centralne vlasti srednjovjekovne Bosne u Usori, Saznanja
4, Tuzla, Društvo historičara Tuzla – Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta Univer-
ziteta u Tuzli.
176
Mutapčić, E. (2016) Duhovno-vjerske prilike u Srebrenici i okolini u XV stoljeću, Monu-

menta Srebrenica 5, Tuzla – Srebrenica, 9-54. JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-
historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona.
Mutapčić, E., Softić, S. i Nurkić K. (2019) Prošlost Kladnja sa detaljnim popisom stanovništva
1850/51., Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlanskog kan-
tona, Tuzla.
Mutevelić, Š. (2005) Tuzlanske historijske minijature, Historijski zapisi o Tuzli i okolini od
prahistorije do kraja osmanske vladavine, Arhiv Tuzlanskog kantona – autor, Tuzla.
Rabić, N. (2009) Prikazi. Jelena Mrgić, Severna Bosna 13–16. vek. Beograd: Istorijski insti-
tut, Posebna izdanja, Knjiga 56, 2008, Prilozi 38, Sarajevo, 254-258.
Ramić, E. (2009) Upravno-politički razvitak i položaj Zvorničkog sandžaka prema Bosan-
skom ejaletu do 1833. godine, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Sara-
jevu, Sarajevo.
Sarajlić, E. (2003) Gradačac od 1945. do 1991., Javna biblioteka “Alija Isaković”, Gradačac.
Sarajlić, E. (2007) Gradačac sa okolinom – u prošlosti, BZK Preporod, Gradačac.
Suljkić, H. (2007a) Sabrani tekstovi, knjiga I, Islamske teme i narodne poslovice, Bosanska
medijska grupa BMG, Tuzla.
Suljkić, H. (2007b) Sabrani tekstovi, knjiga II, Islamska baština u Bosni i Hercegovini i
njenoj okolini, Bosanska medijska grupa BMG, Tuzla.
Suljkić, H. (2007c) Sabrani tekstovi, knjiga III, Islam u bošnjačkoj narodnoj poeziji, Bosan-
ska medijska grupa BMG, Tuzla.
Šabotić, I. (2011) Doprinos “Gračaničkog glasnika” razvoju historiografije i izučavanju lokalne
historije, Gračanički glasnik – Časopis za kulturnu historiju 31 (16), Gračanica, 186-193.
Šehić, S. (1991) Zmaj od Bosne: Husein-kapetan Gradaščević, Front slobode, Tuzla.
Šljivo, G. (2001) Orašje: doprinos Bošnjaka i Hrvata odbrani u ratu 1992.–1995. godine,
Mjesna zajednica, Orašje.
Tihić, E. (2005) Bosanski Šamac kroz historiju: od postanka naselja do završetka Drugog
svjetskog rata, Sulejman Tihić, Sarajevo.
Tosunbegović, Dž. (2007) Gornja Spreča: Prilozi za monografiju sa posebnim osvrtom na
prošlost kalesijskog područja, Gradska biblioteka – BZK Preporod, Kalesija.
Tosunbegović, Dž. (2009) Kamenica i Glodi: monografija. Rodoslovi glođanskih i kameničkih
familija, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Zvornik.
Trbić, J. (ur.) (2012) Semberija kroz vijekove. Zbornik radova sa naučnog skupa “Baština i
naslijeđe Semberije”, Bijeljina 14. 12. 2011. godine, BZK Preporod, Sarajevo – Bijeljina.
Trifković, D. (1997) Tuzlanski vremeplov 5, Grafocoop, Tuzla.
Truhelka, Ć. (1904) Naši gradovi: opis najljepših sredovječnih gradova Bosne i Hercego-
vine, J. Studnička i dr., Sarajevo.
Tursunović, V. (1997) Srebrenik kroz historiju, Bosnia ars, Tuzla.
Zahirović, M. (2012) Jakeš kroz vrijeme, Opća biblioteka, Tešanj.
Zbornik radova Doboj (2014) Naslijeđe Doboja i okoline. Zbornik radova. Naučni skup
održan 27. septembra 2014. u Doboju, JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-histori-
jskog i prirodnog naslijeđa TK – Medžlis Islamske zajednice, Tuzla – Doboj.
Zbornik radova Lukavac (2016) Zbornik radova. Naučna konferencija Kulturno-historijsko
i prirodno naslijeđe općine Lukavac, Lukavac, 31. 10. 2015., Javna biblioteka Lukavac –
JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa TK, Lukavac
– Tuzla.
177
Zbornik radova Zvornik (2012) Dani Hasana Kaimije 2012. Zbornik radova, Medžlis Islam-
ske zajednice, Zvornik.
Zečević, A. (2016) Adem Handžić i njegov naučni doprinos izučavanju institucije vakufa u
Bosni i Hercegovini, Gračanički glasnik 42 (21), Gračanica, 41-46.
Živković, P. (2008) Prilozi za povijest Usore i Soli (Povijesni mozaik Bosanske Posavine,
Usore i Soli od najstarijih vremena do današnjih dana), HKD Napredak, Zagreb.
Živković, P. (1984) Usora i Soli – poprište značajnih historijskih događaja u XIV i XV
stoljeću, u: Panjević, N. (ur.), Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, knjiga
XV (33-45), Muzej istočne Bosne, Tuzla.
Živković, P. (1986) Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovići i bosanski kraljevi (posljed-
nja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljeća), Historijski zbornik XXXIX (1), Zagreb,
147-162.
Živković, P. (2000) Studije iz povijesti Bosanske posavine, Usore i Soli, HKD Napredak,
podružnica Osijek, Osijek.
Internetski portali
Arhiv Tuzlanskog kantona: www.arhivtk.ba.
Gračanički glasnik: http://www.gracanickiglasnik.ba.
Muzej Istočne Bosne Tuzla. Čuvar kulturnog naslijeđa: http://muzejibtuzla.podkonac.org.
Univerzitet u Tuzli, Filozofski fakultet – Odsjek: Historija: http://historija.ff.untz.ba.
Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona:
https://www.bastina.ba.
178
DOI: 10.5644/PI2020.186.21
Historiografska literatura i izvori o Bihaćkoj Krajini

u dvadesetom vijeku, objavljeni od 2000. do 2017.
Jasna Pašić
Student doktorskog studija
Odsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
jasna_pasic@yahoo.com
Sažetak: Bihaćka krajina je, kao sjeverozapadna regija Bosne i Hercegovine, tokom 20.
stoljeća bila zahvaćena krupnim historijskim kretanjima koja su u većoj ili manjoj mjeri
odredila njenu prošlost. Dio promjena se reflektirao iz ukupnih društveno-političkih, vojnih
privrednih i kulturnih tokova bosanskohercegovačke zbilje, dok su neke od njih lokalnog
karaktera i ukazuju na osobenosti krajine. Historiografska literatura, nastala u posljednje go-
tovo dvije decenije, pokazatelj je istraženosti ovog područja u pojedinim bitnim segmentima.
U radu je cilj ukazati na historiografsku literaturu i objavljene izvore o Bihaćkoj krajini, s
fokusom na periode prijelomnih događaja i procesa koji su obilježili prošlost ovog kraja u 20.
stoljeću. U tom smislu je riječ o interesu naučnih i stručnih krugova koji su svoja istraživanja
usmjerili na početak 20. stoljeća, odnosno austrougarski period, zatim Drugi svjetski rat i do-
gađaje iz socijalističkog razdoblja koji su regiju sjeverozapadne Bosne i Hercegovine doveli
u središte pažnje šire javnosti ili zainteresirali historičare. Izdvojena su djela i radovi čiji su
autori primarni tematski okvir istraživanja usmjerili na prošlost ovog geografskog područja
i istraživanja koja tretiraju širi kontekst bosanskohercegovačke prošlosti, ali u svojim okvi-
rima sadrže značajne podatke za sjeverozapadnu Bosnu. Za ratni period 1992–1995. ukazuje
se na dostupne objavljene historijske izvore i memoarske zapise. Razlog izostavljanja litera-
ture je pojačan interes za ratnom prošlošću nakon 1990-ih, gdje je došlo do produkcije litera-
ture većeg obima koja bi zahtijevala detaljniju historiografsku analizu, što bi činilo zaseban
istraživački rad na tu temu.
Ključne riječi: Bihaćka krajina, Bosna i Hercegovina, istraživanje, historiografija, literatura,
izvori, istraženost, rat, privreda
Uvod
Pitanja sagledavanja historiografske literature i uvida u istraživanja koja se
sadržajno odnose na određeno geografsko područje ili regiju, mogu sadrža-
vati više pravaca i ciljeva. Na taj način je moguće steći uvid u istraženost
lokalne prošlosti u određenom vremenskom periodu i kontekstu te procijeniti
perspektive i pravce u kojima bi se kretala i usmjerila buduća istraživanja.
Nezaobilazno je pri tome sagledati i dostignuća historiografije koja u širim te-
matskim okvirima sadrže osvrte, analize i podatke koji se odnose na određenu
179
regiju i u velikoj mjeri doprinose istraženosti historijskih pojava i procesa

koji drže neraskidivu vezu s lokalnim kontekstom.
S obzirom na dužinu vremenskog perioda za koji se sagledava literatura i
istraženost pojedinih tema, cilj je označiti i više informativno obuhvatiti istra-
živačke rezultate u kojima je Bihaćka krajina primarno ili djelimično zastu-
pljena. Nastoji se ukazati na djela i radove u kojima su ključne teze i interesi
fokusirani na prošlost ovog geografskog područja, kako bi se stekao uvid u
istraženost pojedinih segmenata mikrohistorije. Radi uvida u cjelovitiju per-
spektivu prošlosti i širi bosanskohercegovački kontekst, također se govori o
historiografskoj literaturi koja budućim istraživačima može olakšati u njiho-
vim istraživačkim poduhvatima, imajući u vidu njene historiografske domete.
U ovom slučaju nekoliko faktora određuje strukturu i sadržaj samog rada.
Prije svega to su rezultati ostvareni na polju istraživanja određenih tema koje
se odnose na različite historijske periode, pa je hronološka strukturiranost ne-
ophodna radi sagledavanja historiografskih dostignuća za svaki period poseb-
no. Izvan očekivanja je mogućnost potpunog kontinuiranog praćenja ukupne
prošlosti u historiografskim ostvarenjima, pri čemu treba imati u vidu stanje i
dostupnost izvora, tendencije u interesovanju za konkretne teme, pravce istra-
živanja, kao i stanje arhivskih institucija i odnos prema nauci u društvu.
Literatura o periodu austrougarske uprave

U četrdesetogodišnjem periodu austrougarske uprave Bosna i Hercegovina
doživljava krupne promjene na političkom i privrednom planu, dok se u kul-
turnom pogledu na njenom tlu događaju civilizacijski procesi prožimanja ori-
jentalno-islamskih i zapadnoevropskih kršćanskih vrijednosti. S novim mo-
delom državne uprave i organizacije dolazi do promjena u općem društvenom
i privrednom razvoju pojedinih okruga i njihovih gradova.1 Ova historijska
kretanja nisu zaobišla ni Bihaćku krajinu, kao pogranično područje sa svim
sociokulturnim posebnostima njenog identiteta. Bosanskohercegovački gra-
dovi su se u ovom periodu počeli razvijati po uzoru na urbane sredine zapad-
ne Evrope, dok su ruralna područja u tom procesu nastojala zadržati
1
Ranije su značajan dio svojih ukupnih istraživanja, austrougarskom periodu posvetili: Milorad Ekme-
čić, Iljas Hadžibegović, Ferdo Hauptman, Dževad Juzbašić, Hamdija Kapidžić, Tomislav Kraljačić,
Nusret Šehić, dok u novije vrijeme ovaj period, s naglaskom na vojno-političku historiju Bosne i Her-
cegovine i diplomatiju u državnim okvirima Austro-Ugarske, detaljno istražuje Zijad Šehić. Amila Ka-
sumović se također bavi ovim periodom, uz širi evropski kontekst. Edin Radušić je proveo značajna
istraživanja o historiji Bosne i Hercegovine i jugoistočne Evrope u 19. stoljeću s naglaskom na politič-
ku historiju i diplomatske odnose.
180
Jasna Pašić: Historiografska literatura i izvori o Bihaćkoj Krajini u dvadesetom vijeku, objavljeni...
tradicionalni obrazac i životni ciklus sela koji će ostati imun na promjene. Taj
se proces odvijao nesrazmjerno i prilično sporo, ovisno o stepenu privrednog
razvoja, saobraćajnim komunikacijama te posljedicama migracija kojima su
bila zahvaćena određena područja, a naročito pogranični krajevi.2 Monarhija
je svojom ukupnom politikom prema Bosni i Hercegovini težila njenom pot-
punom integrisanju u nove državne i civilizacijske tokove, pri čemu je dola-
zilo do suprotnosti s tradicionalnim društvenim normama i prihvatanjem no-
vih vrijednosti. Od iznimnog značaja za razumijevanje i dalja istraživanja
navedenih promjena u Bosni i Hercegovini i Bihaćkoj krajini je drugo dopu-
njeno izdanje historijske monografije Iljasa Hadžibegovića Bosanskoherce
govački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, čija uvodna studija sadrži ana-
lizu 66 naselja koja su do 1910. stekla status gradova, odnosno gradskih op-
ćina.3 Među njima su i gradovi Bihaćkog okruga, čiji se opći društveni, pri-
vredni i kulturni razvoj predstavlja u širem historijskom kontekstu s ključnim
pitanjem odnosa između bosanskohercegovačke urbane tradicije ukorijenjene
u osmansko naslijeđe i modernizacije koja se javila poslije 1878. godine.4 Za
područje Bihaćke krajine nalazimo detaljne analize uzroka i posljedica demo-
grafskih kretanja, povećanog prirodnog priraštaja stanovništva karakteristič-
nog za ovu regiju na početku 20. stoljeća te promjene u vjerskoj i etničkoj
strukturi gradova, kao posljedice migracijskih kretanja.5 Značajan dio istraži-
vanja je posvećen kulturno-prosvjetnim djelatnostima i društvima koja su
osnivana u tom periodu na ovom području, uz komparaciju razvoja školstva,
pismenosti i kulturnih promjena u drugim sredinama i regijama Bosne i
Hercegovine.6 Zastupljene su i promjene fizionomije gradova, strategija ur-
banizacije i njihovog horizontalnog širenja, izgradnja vodovoda i kanalizaci-
je, elektrifikacija i drugi elementi evropskog urbanog modela. Na temelju
statističkih demografskih izvora i relevantne arhivske građe i literature, ova-
kve podatke autor daje za Bihać, Bosansku Krupu, Bosanski Petrovac, Cazin,
Ključ i Sanski Most. Također se govori i o faktorima koji su utjecali na pove-
zanost modernim poštanskim saobraćajem, telefonskom mrežom, otvaranjem
knjigoveznice i knjižare u Bihaću, u kontekstu potreba javnih ustanova,
2
Pogledati Šehić, 1990. U navedenom zborniku su sadržana istraživanja na temu demografskog razvoja
i migracija u historiji Bosne i Hercegovine od osmanskog perioda do 1980-ih, gdje se određen broj
članaka odnosi na period austrougarske uprave i sadrži podatke za područje Bihaća.
3
Hadžibegović, 1991; 2004: 8.
4
Ibid., 2004: 11.
5
Ibid.: 60-63.
6
Ibid.: 78-85.
181
organa vlasti, fabrika i uglavnom službenih lica.7 Pored zadovoljenja potreba

nove vlasti i činovništva, kao faktora koji je utjecao na brži razvoj pojedinih
urbanih sredina, autor na urbanizacijske promjene gleda sa svim njihovim
etničkim, vjerskim, socijalnim, kulturnim i civilizacijskim posljedicama.8
Briga i djelovanje austrougarske uprave u pogledu zdravlja stanovništva obu-
hvaćena je podacima o otvaranju i radu sreskih ili kotarskih bolnica u Cazinu
i Ključu, općinskoj bolnici u Bihaću, te mjesnim ambulantama u drugim gra-
dovima.9 Bihaćki okrug je u ovom periodu, bez obzira na pokušaje razvoja
kapitalističke privrede, ostao pretežno agrarni kraj, što je u knjizi prikazano
omjerom procentualne zastupljenosti agrarnog stanovništva i radnika zapo-
slenih u registrovanim preduzećima i radnjama.10 Zauzimao je prvo mjesto po
broju protokoliranih seoskih radnji (44%), jer je Pounje ravničarska poljopri-
vredna oblast s pristupačnijim i većim selima.11 Istraživanja ovako složenih
privrednih i društvenih promjena, objedinjena u bogatoj historiografskoj sin-
tezi I. Hadžibegovića, na jedinstven način doprinose bosanskohercegovačkoj
historiografiji i inspirativno djeluju na dalji razvoj metodološkog pristupa
izučavanju prošlosti gradske sredine. Privreda se u ovoj regiji, kao i u drugim
krajevima Bosne i Hercegovine, u najvećoj mjeri oslanjala na zemljišne po-
sjede čiji su nominalni vlasnici bile begovske porodice koje su dominirale
privrednim, ali i političkim životom. O složenim privrednim prilikama koje je
Austro-Ugarska zatekla u Bosni i Hercegovini, o begovima kao značajnom
društveno-političkom faktoru, vrstama i strukturi zemljišnih posjeda, teritori-
jalnim okvirima posjeda te porijeklu i porodičnim vezama zemljoposjedničke
elite, pisao je Husnija Kamberović u knjizi Begovski zemljišni posjedi u Bosni
i Hercegovini 1878.–1918..12 Područje sjeverozapadne Bosne je zastupljeno s
važnim podacima o prilikama u ovom kraju i specifičnostima begova Bihaćke
krajine.13 Za širi kontekst privrednih i političkih kretanja u austrougarskom
7
Ibid.: 75-76.
8
Pogledati Uvodna razmatranja, Hadžibegović, 2004.
9
Ibid.: 77-78,
10
Procenat agrarnog stanovništva u gradovima 1910. je iznosio: 65,6% u Bihaću, 68,1% u Bos. Krupi,
75,6% u Bos. Petrovcu, 76,9% u Cazinu. Broj registrovanih preduzeća i radnji u Okrugu 1908. bio je
4.161, sa svega 10.220 zaposlenih (Ibid.: 38, 42).
11
Ibid.: 49.
12
Kamberović, 2003: 2005. Husnija Kamberović je bosanskohercegovački historičar koji je dao zna-
čajan doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji koja se odnosi na 20. stoljeće. Profesor je na
Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
13
Na temelju obimne arhivske građe autor daje detaljne podatke o porodicama Bihaćke krajine, njiho-
vim posjedima i položaju u odnosu na druge porodice i regije Bosne i Hercegovine. Važno je napome-
nuti da autor položaj i ulogu begovskih porodica analizira u kontekstu ukupnih društveno-političkih
prilika nastalih dolaskom Austro-Ugarske i njenim odnosom prema ovoj kategoriji stanovništva, na-
182
periodu, te razumijevanja složenih društvenih prilika i izazova s kojima se

monarhija suočila kada su u pitanju begovski zemljišni posjedi i porodice
Bihaćke krajine, navedeno djelo je nezaobilazna literatura. Privredni život
Bihaćke krajine i Bosne i Hercegovine u vrijeme austrougarske uprave je u
značajnoj mjeri preoblikovan novim zakonima kojima je Monarhija nastojala
približiti ova područja trendovima evropske ekonomije. Trgovina je jedno od
područja u kojem je historiografija obogaćena vrijednim istraživanjem Amile
Kasumović Austrougarska trgovinska politika u Bosni i Hercegovini 1878–
1914.14 U promjenama koje su uključivale niz novih propisa i mjera poduzi-
manih i primjenjivanih u Bosni i Hercegovini, za područje Bihaća, unutar ši-
reg konteksta, nalazimo podatke koji se odnose na propise o trgovačkom sudu
i zakonodavstvu,15 monopol soli,16 krčmarski obrt,17 donošenje zakona o osni-
vanju obrtničke komore,18 trgovačku školu i obrazovnu politiku.19 Za uvid u
detaljan historijski kontekst trgovinskog zakonodavstva i njegove primjene u
Bosni i Hercegovini, prilikom istraživanja bihaćkog područja, navedeno djelo
može dati objektivnu putanju sagledavanja značaja i posljedica koje su novi
zakoni i politika imali na privredni i društveni život. Značajan doprinos za
ukupnu noviju bosanskohercegovačku historiografiju, s fokusom na vojno-
političku historiju, daje knjiga U smrt za cara i domovinu, Bosanci i Hercegovci
u vojnoj organizaciji Habzburške monarhije 1878–1918. autora Zijada
Šehića, koji daje detaljan pregled položaja i učešća bosanskohercegovačkih
zemaljskih pripadnika u vojnoj organizaciji Habzburške monarhije. Bihaćko
područje je zastupljeno s važnim podacima iz austrougarskog perioda i Prvog
svjetskog rata, temeljenim na bogatoj arhivskoj građi korištenoj u autorovom
naučnoistraživačkom radu.20 Od posebne važnosti za Bihaćku krajinu su
glašavajući da je jedini naučno opravdan pristup promatranju institucije begovata zapravo promatranje
u kontekstu tog vremena, a ne u kontekstu ranijeg osmanskog ili kasnijeg jugoslavenskog razdoblja
(Kamberović, 2005: 75).
14
Kasumović, 2016. Djelo je nastalo kao djelimično prerađena doktorska disertacija odbranjena na
Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2013. godine i rezultat je detaljnog istraživanja čiji se
podaci temelje na fondovima Arhiva Bosne i Hercegovine, Ratnog arhiva u Beču (Kriegs-Archiv Wien),
objavljenim izvorima vojne provenijencije, štampi i relevantnoj domaćoj i inostranoj literaturi. Amila
Kasumović je profesorica na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu i bavi se historijom Bosne
i Hercegovine na prijelazu iz XIX u XX stoljeće u širem evropskom kontekstu.
15
Kasumović, 2016: 45.
16
Ibid.: 93-94.
17
Ibid.: 109.
18
Ibid.: 258.
19
Ibid.: 296, 299, 335.
20
Autor je koristio obimnu građu Arhiva Bosne i Hercegovine, fondove Ratnog arhiva u Beču (Kriegs-
Archiv Wien), brojne izvore i objavljene dokumente na njemačkom i bosanskom jeziku, štampu i rele-
vantnu domaću i inostranu literaturu. Zijad Šehić je bosanskohercegovački historičar koji je značajan
183
detalji koji se odnose na trenutke okupacije Bihaća od strane austrougarske

vojske, te otpora na koji su ove jedinice nailazile u Cazinu, Podzvizdu,
Bužimu i posljednjem uporištu, Velikoj Kladuši.21 U kontekstu represivnih
mjera prema bosanskohercegovačkim Srbima, uzimanju talaca i internaciji
sumnjivog stanovništva u toku Prvog svjetskog rata, u knjizi nalazimo i po-
datke o interniranju politički sumnjivih osoba, stanju u logorima na unsko-
sanskom području, političkim procesima iz 1915. i broju osuđenih đaka u
Bihaću.22 Pored analize sigurnosne situacije i pojave dezerterstva pred kraj
rata, nalazimo i brojčane podatke o angažovanim potencijalima i radnim
odredima tokom rata, ljudskim gubicima i broju ratnih vojnih invalida po
gradovima Bihaćkog okruga, te nosiocima Zlatne medalje za hrabrost.23 Autor
je zanimljivim istraživačkim pristupom obuhvatio prijelomne godine bosan-
skohercegovačke prošlosti u širem evropskom i svjetskom kontekstu. U istra-
živanjima vojno-političkih prilika u Bihaćkoj krajini tokom Prvog svjetskog
rata, navedeno djelo historičarima i istraživačima može pružiti olakšanja pri
široj kontekstualizaciji određene teme ili pitanja te upotpuniti i proširiti sa-
znanja zainteresiranih za navedenu tematiku.
Za uvid u širi kontekst austrougarske politike prema Bosni i Hercegovini
u iznimno važnim segmentima kao što su zakonske odredbe, privredni ra-
zvoj, migracije stanovništva i druga pitanja političke socijalne i kulturne hi-
storije, može poslužiti knjiga Dževada Juzbašića Politika i privreda u Bosni
i Hercegovini pod austrougarskom upravom, u kojoj su objavljeni članci, ra-
sprave i prilozi autora o navedenoj tematici.24 Značajni izvori za područje
Bihaća dati su u Ličnim zabilješkama generala Oskara Potioreka o unutraš-
njopolitičkoj situaciji u Bosni i Hercegovini, koje su objavljene u izvornom
obliku na njemačkom jeziku.25 U širim zapažanjima na bosanskom i njemač-
kom jeziku, Zijad Šehić je ukazao na značaj ovog historijskog izvora, ali i
na historijski kontekst u kojem su Zabilješke nastajale. U materijalima su
za područje Bihaća zanimljivi podaci o nastojanjima uspostave pete srpske
dio svojih istraživanja posvetio vojno-političkoj historiji Bosne i Hercegovine u austrougarskom pe-
riodu i odnosu međunarodne diplomatije prema Bosni i Hercegovini tokom XX stoljeća, a naročito u
periodu posljednjeg rata 1992–1995. Profesor je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
21
Autor kod otpora okupaciji naglašava njegovo najduže trajanje u Bosanskoj krajini (Šehić, 2007: 25).
22
Ibid.: 101-104.
23
Ibid.: 291-304.
24
Juzbašić, 2002. Autor je navedenu problematiku sagledavao najvećim dijelom na osnovu arhivske
građe u Bosni i Hercegovini i Beču. Knjiga je nastala izborom 20 radova autora, koji su uglavnom
objavljeni ranije u monografijama, časopisima i zbornicima radova u Bosni i Hercegovini i inostran-
stvu. Dževad Juzbašić je bosanskohercegovački historičar, akademik koji je svojim originalnim i opsež-
nim istraživanjima dao veliki doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji austrougarskog perioda.
25
Juzbašić i Šehić, 2015.
184
egzarhije u Bihaću i zapažanjima o opravdanosti zahtjeva za njenim osni-

vanjem, koja su išla u prilog stavu da treba zadržati postojeće stanje s egza-
rhijom u Banja Luci.26 Detaljniji podaci se također nalaze o izgradnji pruge
Bihać – Bosanski Novi, troškovima i načinu finansiranja,27 zatim o situaciji
u gradovima i raspoloženju stanovništva tokom ovog dinamičnog perioda.28
Cjelokupna građa omogućava sagledavanje niza pitanja o kojima se razgo-
varalo u Bosanskohercegovačkom saboru te uvid u različite aspekte koji se
odnose na organizaciju uprave, politiku, ekonomiju, kulturu, kao i refleksiju
spoljne politike na unutrašnju situaciju u zemlji.29 Zabilješke u cjelini pred-
stavljaju nova izvorna saznanja o bosanskohercegovačkoj prošlosti u vrijeme
složene unutrašnjopolitičke situacije u periodu od 1911. do 1914. godine.
Dinamika kulturnih tokova ovog kraja je u austrougarskom periodu po-
stajala življa, doprinoseći oblikovanju modernog sekularnog društvenog am-
bijenta prema zapadnoevropskom uzoru. Regija sjeverozapadne Bosne je s
posebnim iskustvima granice i udaljenosti od centralnih dijelova i glavnog
grada u ovom periodu prolazila društvenu transformaciju u kojoj su prevla-
davani otpori specifičnih tradicionalnih socio-kulturnih elemenata krajine.
Prihvatanje promjena i novih društvenih vrijednosti teklo je sporije u rural-
nim sredinama i manjim gradovima, gdje su patrijarhalne norme dominirale
svakodnevnicom. To je posebno izraženo kroz otpor reformama školstva i
obrazovanju ženske djece. U ovom kontekstu možemo izdvojiti knjigu au-
torice Elvire Islamović Školstvo i obrazovanje na području Okruga Bihać za
vrijeme austrougarske uprave, gdje su detaljno analizirani društveni faktori
i politička klima koja je utjecala na razvoj institucionalnog obrazovanja, re-
forme konfesionalnog školstva, širenje mreže škola i pismenost stanovništva
Bihaćkog okruga.30 Također nalazimo detalje o prihvatanju modernih tenden-
cija društvenog razvoja, s obzirom na kulturno-historijsku tradiciju i otpore
koji su dolazili s te strane. Krajnji rezultat djelovanja austrougarske uprave na
polju obrazovanja i kulture realno je ocijenjen kao izvjestan napredak koji je
Okrug zabilježio u vremenskom periodu od četrdeset godina.31 Korištenjem
relevantnih izvora, velikog broja neobjavljene arhivske građe, službenih
26
Ibid.: 115-116.
27
Ibid.: 124-127, 133-134, 207, 224, 323, 345.
28
Ibid.: 115-116.
29
Ibid.: VII.
30
Islamović, 2008. Elvira Islamović se u svojim istraživanjima bavila historijom i sociologijom obra-
zovanja, tranzicijom bosanskohercegovačkog društva i sociologijom kulture, a posebno sociologijom
roda u knjizi Žene u povijesti Bosne i Hercegovine u 20. stoljeću, u izdanju Preporoda Kulturnog druš-
tva Bošnjaka Hrvatske, Zagreb 2018.
31
Ibid., pogledati Zaključna razmatranja.
185
publikacija, časopisa, knjiga, studija i članaka, tematika je detaljno sagle-

davana u kontekstu društveno-političkih, historijsko-pravnih i socioloških
aspekata, te dinamike ekonomskog i privrednog razvoja.32 Historiji muzič-
kog života na ovim prostorima značajan doprinos je dao Refik Hodžić u svo-
jim radovima: Aspekti muzičkog života u Sjeverozapadnoj Bosni u vrijeme
Austrougarske uprave 1878–1918,33 Tamburaško-pjevačko društvo Krajišnik
i hrvatsko kulturno-prosvjetno društvo Napredak u Bihaću,34 50 godina
Muzičke škole u Bihaću,35 Muzičko školstvo u sjeverozapadnoj Bosni za vrije-
me austro-ugarske uprave,36 knjizi Muzički život u Sjeverozapadnoj Bosni od
1878–1992..37 Iako navedeni radovi i istraživanja pripadaju muzičkoj histori-
ografiji i etnomuzikologiji, za historičare koji se bave društvenim i kulturnim
razvojem sjeverozapadne Bosne s početka 20. stoljeća oni mogu poslužiti kao
relevantna tematska literatura ili im proširiti znanja o ovom segmentu proš-
losti. U razvoju institucionalnog obrazovanja i začecima muzičkog života u
Bihaću važnu ulogu su imale i Sestre Klanjateljice Krvi Kristove koje su,
od dolaska 1894. godine, kontinuiranim apostolskim radom doprinosile druš-
tvenom razvoju grada.38 Njihov apostolat je obuhvatao vjersko-prosvjetnu i
kulturnu djelatnost sa zapaženim rezultatima u opismenjavanju stanovništva,
a posebno ženske populacije u Bihaću i njegovom okruženju.39 Izgradnjom
samostana Sv. Josip i dvorane za potrebe škole i održavanje kulturnih mani-
festacija, urbano središte grada Bihaća se u arhitektonskom smislu približi-
lo modernističkom stilu novih vrijednosti. Sestre Klanjateljice su djelatnost
započele i oblikovale tokom austrougarske uprave, da bi se do danas prila-
gođavale i usmjeravale prema potrebama lokalnog stanovništva. Mali broj
32
Autorica je koristila građu Arhiva BiH, Arhiva Unsko-sanskog kantona, Arhivsku građu Medžlisa
Islamske zajednice u Bihaću i Cazinu, Arhivsku građu Župnog ureda u Bihaću i Gimnazije Bihać. Ta-
kođer je korištena objavljena građa, službene publikacije, časopisi, novine i druga relevantna literatura.
(Ibid.)
33
Hodžić, 2003a.
34
Hodžić, 2003b. Refik Hodžić je profesor na Muzičkoj akademiji Univerziteta u Sarajevu.
35
Hodžić, 2006.
36
Hodžić, 2016.
37
Hodžić, 2004.
38
Red Sestara Klanjateljica Krvi Kristove u Bihaću je aktivan do danas, a 2012. godine im je dodijeljena
Povelja 26. februar (Povelja Grada Bihaća), za poseban doprinos u odgojno-obrazovnom, vjerskom /
duhovnom i humanitarnom radu za dobrobit grada Bihaća i njegovih građana.
39
Šutić i Kezić, 1984: 84-86. Iako je navedeno djelo objavljeno objavljeno prije više od tri decenije, sa-
držajno je možda jedina monografska publikacija koja nudi podatke o historijskoj pozadini i djelovanju
Sestara Klanjateljica u Bihaću, sa širim kontekstom Provincijalne uprave. O radu Sestara klanjateljica
Krvi Kristove u Bihaću u posljednje dvije decenije se više govorilo u medijima i štampi, dok su u hi-
storiografskoj literaturi i stručnoj publicistici navođene osnovne informacije, najvećim dijelom crpljene
iz ovog djela.
186
sačuvanih izvora, uništene hronike Samostana u Drugom svjetskom ratu, kao

i društvena nevidljivost ove zajednice s obzirom na prirodu misije, neki su
od razloga da je rad Sestara u kontekstu lokalne historiografije ostao goto-
vo nezapažen. Tek povodom 125 godišnjice njihovog rada i djelovanja, u
Gradskoj Galeriji u Bihaću je priređena tematska izložba temeljena uglavnom
na samostanskim fotografskim albumima, koja je živopisno i dokumentova-
no svjedočila o društvenom preobražaju jedne sredine. Autor izložbe je bio
Franjo Jurić, koji je napisao i prvu monografiju u kojoj je dao kraći historijski
pregled rada i djelovanja Sestara, tokom 125 godina. Monografija je objavlje-
na pod naslovom Klanjateljice Krvi Kristove, 125 godina rada i djelovanja u
Bihaću i sadrži značajan broj izvornih dokumenata i fotografija.40
Zastupljenost Bihaćkog područja u izvornoj kartografskoj građi i histori-
ografiji koja obuhvata važna pitanja kao što su promjene granica, vojno-stra-
teške pozicije, naseljenost pojedinih mjesta i gradova, nalazimo u Povijesnom
atlasu Bosne i Hercegovine, koji je rezultat dugotrajnog i iznimno važnog
naučnoistraživačkog projekta. Jedinstveno djelo takve vrste u kojem su au-
tori Zijad Šehić i Ibrahim Tepić bogatom kartografijom obuhvatili bosansko-
hercegovačku prošlost od prvih pisanih izvora u 10. stoljeću do proglašenja
nezavisnosti i međunarodnog priznanja 1992. godine. U pregledu kartograf-
skog naslijeđa Bosne i Hercegovine, za sjeverozapadnu Bosnu su dragocjeni
izvori u kojima nalazimo prikaze granica Bihaćkog sandžaka,41 kao i terito-
rijalna pomjeranja na ovom području koja su se događala prema odredba-
ma Karlovačkog (1699), Beogradskog (1739) i Svištovskog mira (1791).42 U
vojno-strateške i obavještajne svrhe je nastao značajan broj karata i planova
za potrebe Monarhije u ratovima i sukobima s Osmanskim carstvom. U tom
kontekstu je prikazan plan Bihaća iz 1697,43 zatim veći broj karata i planova
nastalih istraživanjem i snimanjem Bosne i Hercegovine od strane austrijskih
oficira obavještajaca, među kojima se posebno izdvaja rad zastavnika brod-
ske pukovnije, Božića (Boxich) koji je 1785. snimio područje između Save,
Bosne, Neretve i Une te izradio planove Bihaća, Petrovca, Ključa, Jajca,
Prijedora, Kozarca, Dubice i drugih gradova.44 Snimanje obavještajaca pod
vođstvom Božića 1795. na području sjeverne i zapadne Bosne pruža značajne
40
Jurić, 2019.
41
Iako kartografija i popratni tekstovi obuhvataju dug vremenski period bosanskohercegovačke proš-
losti, za područje Bihaćke krajine najveći broj karata odnosi se na austrougarski period (Šehić i Tepić:
2002: 58, 100-197).
42
Ibid.: 112.
43
Ibid.: 66-67.
44
Ibid.: 125, 136.
187
podatke s tlocrtima Bihaća, Ostrovice i Kulen-Vakufa.45 Jednako su važne i

karte Bihaćke krajine u vrijeme Dubičkog rata s tlocrtom Bihaća iz 1790, za-
tim plan bojnog polja kod Bihaća od 18. septembra 1878. te granice Bihaćke
oblasti unutar Kraljevine SHS i Vrbaske banovine kojoj je pripadalo pod-
ručje sjeverozapadne Bosne.46 Povijesnom kartografijom, uz historiografske
podatke i analize kakve nalazimo u Atlasu, aktualizirane su teme kojima se
ukazuje na svjedočanstva o historijskom kontinuitetu imena i teritorija Bosne
i Hercegovine, kao i potvrdi njenog državnopravnog identiteta.47 U historij-
skim istraživanjima krajeva sa višestoljetnim iskustvima granice, naročito u
pogledu njihovog vojno-strateškog značaja, pitanja kontinuirane naseljeno-
sti pojedinih mjesta i gradova, kao i administrativno-teritorijalnih promjena,
Atlas je nezaobilazna literatura i izvor. O značaju ovog djela svjedoči njegovo
korištenje u nastavi i istraživačkim radovima, kao i izdanja objavljena na nje-
mačkom i engleskom jeziku.48
Područje Bihaćke krajine u austrougarskom periodu u je velikoj mjeri ne-
istraženo kada je riječ o mikrohistorijskim temama i lokalnoj prošlosti ovih
krajeva. S obzirom na dinamična demografska kretanja, promjene u privredi,
začetke urbanizacije i prostorno širenje pojedinih gradova te specifičnosti u
pogledu posebnog graničnog mentaliteta i svakodnevnice Krajišnika, nedo-
staju istraživanja koja bi upotpunila sliku austrougarske uprave u Bihaćkoj
krajini.
Međuratni period (1918–1941)

Period između dva svjetska rata istražen je u manjoj mjeri, naročito kada je
u pitanju Bihaćka krajina. Značajno ostvarenje bosanskohercegovačke histo-
riografije predstavlja knjiga Enesa Omerovića Nacionalne manjine u Bosni i
Hercegovini (1918–1941), u kojoj su cjelovito prikazana složena neistražena
pitanja poput socijalno-ekonomske strukture, kretanja, političke i društvene
uključenosti, vjerskih organizacija, i drugih odrednica manjinskog stanov-
ništva Bosne i Hercegovine. Ovakvo istraživanje može biti poticaj i baza za
sagledavanje njegovih pojedinih segmenata na nivou lokalne historije.
O nastojanjima Bošnjaka cazinskog kraja da unaprijede vlastite vjer-
ske i kulturne prilike u periodu 1918–1941. pisao je Adnan Jahić u članku
45
Ibid.: 158-164.
46
Ibid.: 302, 304.
47
Šehić i Tepić, 2002.
48
Šehić i Tepić, 2007; Filipović, 2010.
188
Vjerske i kulturne prilike Bošnjaka Cazinske krajine za vrijeme monarhistič-

ke Jugoslavije (1918.–1941.). Autor je na temelju arhivskih izvora, štampe i
literature analizirao zanimljiva pitanja odnosa vjere i politike, vakufske pri-
hode, školske mogućnosti, položaj žene, te obilježja vjerske i kulturne zbilje
Cazinskog kraja kao što su alkoholizam i poligamija.49 A. Jahić Cazinsku
krajinu promatra kao marginalizirani i zapušteni prostor, kojem su u ovom
periodu nedostajali industrijski kapaciteti, sadržaji i elementi urbane kulture
i naprednije obrazovanje.50 Pitanje koje je u periodu poslije Prvog svjetskog
rata u značajnoj mjeri predstavljalo opterećenje za Kraljevinu Srba Hrvata i
Slovenaca, bila je agrarna reforma. Njena složenost je pokazala preplitanje
redistribucije zemljišnih posjeda s nacionalnim pitanjem. U vremenu provo-
đenja agrarne reforme, na karakteristike agrarnih odnosa u Bihaćkoj obla-
sti ukazao je Edin Mutapčić u članku Neke specifičnosti agrarne reforme u
Bihaćkoj oblasti (1918.–1929.).51 O svakodnevnom životu krajiških porodica
tokom prve polovine 20. stoljeća Filip Škiljan je napisao zanimljiv članak
Cazinska Krajina i svakodnevni život krajiške obitelji u prvoj polovini 20.
stoljeća, u kojem autor kombinacijom etnološkog i historijskog istraživanja
ulazi u mikroprostor životne svakodnevnice.52 Na primjerima ukupne organi-
zacije života, kao i životnim sadržajima i problemima anonimnih i nevidlji-
vih, autor oslikava historijsku stvarnost iz “žablje perspektive”.53 U velikoj
mjeri korištena oral history metoda, koja je u istraživanjima ove vrste neza-
obilazna, baca svjetlo na neispričane priče o organizaciji porodičnog živo-
ta, djetinjstvu, odrastanju, zanimanjima i ekonomskoj emigraciji stanovnika
Cazinske krajine, druženju i sklapanju brakova, vjerskim običajima, higijeni,
bolesti, starosti i smrti.54
O promjenama koje su se događale kao posljedica ulaska Bosne i
Hercegovine u Kraljevinu Srba Hrvata i Slovenaca, kao i prilikama nakon
uvođenja diktature u Kraljevini Jugoslaviji, u posljednje vrijeme ne možemo
govoriti o velikoj zainteresiranosti za istraživanja privrednih, društvenih, po-
litičkih i kulturnih tokova u Bihaćkoj krajini tokom ovog perioda.
49
Jahić, 2011: 93, 105.
50
Ibid.: 108.
51
Mutapčić, 2011.
52
Škiljan, 2011: 37.
53
Ibid.: 38.
54
Ovdje su samo taksativno navedena područja u kojima je autor vodio razgovore s ispitanicima i
istraživao specifičnosti jedne zatvorene sredine, kakva je bila Cazinska krajina u navedenom periodu
(Škiljan, 2011).
189
Drugi svjetski rat (1941–1945)

Period Drugog svjetskog rata obilježila su dinamična vojno-politička zbi-
vanja, naročito od 1942. godine, kada dolazi do vojnih i političkih uspjeha
Narodnooslobodilačke borbe i Narodnooslobodilačkog pokreta na na ovim
prostorima.55 Prvi konkretni koraci u institucionaliziranju nove države i stva-
ranju jednog posve novog svijeta na jugoslavenskim prostorima, učinjeni su
u Krajini. U socijalističkom periodu je objavljen značajan broj izvora iz pe-
rioda Drugog svjetskog rata56 i literature koja je uglavnom obuhvatala histo-
rijska mjesta Krajine, kao sjedišta novoutemeljenih vrijednosti socijalističke
Jugoslavije.57 Doprinos savremenoj bosanskohercegovačkoj historiografiji
dali su autori koji su se bavili tematikom Drugog svjetskog rata i u svojim
istraživanjima obuhvatili Bihaćku krajinu i ratne događaje na njenim pro-
storima. Zbog ograničenja u vezi sa širinom same teme, osvrnut ćemo se na
dva novija djela, objavljena na engleskom i bosanskom jeziku. Djelo nastalo
kao rezultat dugogodišnjeg naučnoistraživačkog rada o nasilju na Balkanu,
s velikim brojem pitanja, odgovora i objašnjenja traumatične prošlosti jed-
ne sredine u Bihaćkoj krajini, jest Violence as Generative Force: Identity,
Nationalism, and Modernity in a Balkan Community Marxa Bergholza, čije
je izvorno izdanje objavljeno na engleskom jeziku 2016. godine.58 Na teme-
lju obimne arhivske građe, neobjavljenih i objavljenih dokumenata, memo-
arskih zapisa, provedenih razgovora – intervjua i sekundarne literature, autor
55
Ranije istraživanje koje nam daje cjelovitu sliku o Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu i
koje može biti relevantna literatura u istraživanjima vojno-političkih zbivanja u Bihaćkoj krajini jest:
Redžić, 1998.
56
Do danas su u naučnim i stručnim radovima najviše korišteni Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a,
ur. Moša Pijade i Slobodan Nešović, Beograd 1953; Bihaćka republika I i II, gdje su u prvom dijelu
objavljene studije, članci i memoarski zapisi učesnika Narodnooslobodilačkog rata, a u fokusu su teme
koje se odnose na oslobođenje Bihaća, osnivanje AVNOJ-a, osnivanje i rad USAOJ-a te organizaciji
života na prvom oslobođenom teritoriju nazvanom Bihaćka republika i njenom sjedištu Bihaću. U
drugoj knjizi je objavljeno 225 dokumenata o navedenim događajima. Objavio ih je Muzej AVNOJ-a
i Pounja u Bihaću 1965. godine. (Pijade, 1983; te druga građa koja je objavljena u velikom obimu do
kraja 1980-ih godina).
57
Povodom obilježavanja 50. godišnjice dolaska Josipa Broza Tita na čelo Komunističke partije Jugo-
slavije, u Bihaću je 1986. održan Naučni skup, posvećen pitanju razvoja bihaćke partijske organizacije
i njenom djelovanju na razvoj radničkog pokreta u Bihaću i okolini. Zbornik je objavljen 1987. godine,
pod naslovom Bihać u novijoj istoriji (1918–1945). Iako je cilj objavljenih referata, sjećanja i diskusija
najvećim dijelom bio usmjeren na dosezanje što dubljih korijena u razvoju komunističke ideje i radnič-
kog pokreta na ovim prostorima, zbornik je do danas ostao literatura koja se koristi radi rasvjetljavanja
prošlosti novim metodološkim i naučnim pristupima.
58
Nasilje kao generativna sila, identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici naslov
je prevoda objavljenog 2018. u izdanju Buybooka, Sarajevo/Zagreb.
190
na poseban način govori o uzrocima, dinamici i posljedicama nasilja koje

se 1941. godine događalo na području općine Bihać u mjestu Kulen-Vakuf.
Kroz ključnu tvrdnju po kojoj “nasilje može generirati nasilje”, Bergholz je
analizirao motivaciju, uzroke,59 čin nasilja i postkonfliktne odnose u jednoj
maloj zajednici.60 Složena problematika u kojoj se nasilje objašnjava na mi-
kronivou ima širi kontekst i slojevitu analizu društveno-historijskih i vojnih
tokova na ovom području i šire. Kulen-Vakuf je određena vrsta uzorka i pri-
mjer je generiranja različitih obrazaca ponašanja u samom nasilju, njegovom
obuzdavanju61 i dugoročnom preoblikovanju identiteta.62 Objašnjenja koja
nalazimo u knjizi važna su za razumijevanje složenih prilika u toku Drugog
svjetskog rata na području Bihaća. Autor predstavlja dvije izuzetno važne mi-
krodinamike, uzajamne strahove i neusklađenost između onih koji su izdavali
naredbe i zainteresiranih za čišćenje područja na lokalnom nivou te kako su
uzajamno hranjeni strahovi u kolektivnoj kategorizaciji na etničkim osno-
vama.63 Bergolz nam otkriva i novu percepciju fluidnosti etničkih elemena-
ta, preoblikovanja identiteta i dalekosežne transformacije društvenih odnosa
kao posljedica nasilja. Postavljena su važna pitanja o tome Kako obični ljudi
prakticiraju nacionalnost i kako dolazi do toga da oni progovore jezikom
nacionalizma? Na odgovore nas upućuju veze između nasilja, sjećanja i lo-
kalnih incidenata i sukoba u konceptu naprasne nacionalnosti unutar multiet-
ničke zajednice. Može se reći da je način istraživanja i interpretacija nasilne
prošlosti u ovoj knjizi prevazišla okvire lokalnog značaja i domaće historio-
grafije.64 Pored krajnje antagonističke kategorizacije na etničkim osnovama,
59
Autor detaljno analizira specifične uzroke masovnog nasilja u kojem komšije ubijaju komšije, gdje
polarizacija među ljudima i opsjednutost osvetom neočekivano narasta do želje za ubijanjem onih uz
koje su živjeli. Dakle, bez obzira na ideologije i naredbe koje su dolazile “odozgo”, autor se spušta na
lokalnu razinu gdje su nasilnici i žrtve mještani jednog naselja. (Bergholz 2018: 136-138)
60
Ibid., pogledati poglavlja: 2. Jedan svijet okrenut naglavačke, 3. Ubijanje i spašavanje, 4. Ustanak i
osveta, 6. Četrdest i osam sati.
61
Ibid., pogledati poglavlje 3: Ubijanje i spašavanje.
62
Ibid., pogledati poglavlje 7: Naprasna nacionalnost.
63
U tri uzastopna dana u Suvaji, Osredcima i Bubnju ubijeno je 400 do 500 ljudi, uglavnom žena,
djece i starijih koji su klasificirani kao “Srbi”, 1-3 jula 1941 (Ibid., pogledati: 134), a zatim je slijedio
ustanak i osveta gdje su priče o ustaškim pokoljima korištene kao metode širenja osjećaja kolektivne
kategorizacije na etničkim osnovama (Ibid.: 164), pa je uslijedilo osvetničko ubijanje i mučenje krajnje
dehumanizirajućim tehnikama (Ibid.: 175-176), uz oprezno analiziranje historijskog konteksta koji uo-
kviruje nasilne epizode (Ibid.: 177). O izazovima obuzdavanja nasilja govori u kontekstu moći države
da “odozgo” pokrene masovno nasilje i nesposobnost za njegovu deeskalaciju, što ide u prilog tvrdnji
da najsnažniji motiv masovnog ubijanja susjeda nije mogao rasplamsati želju za ubijanjem na lokalnom
nivou (Ibid.: 211). Za 48 sati 6–8. septembra iste godine ubijeno je oko 2000 muslimana. Pogledati
poglavlje “48 sati” (Ibid.: 223-267).
64
Autor je za navedenu knjigu dobio nagradu Joseph Rotschild Harriman Univeziteta Columbia te na-
gradu Herbert Baxter Adams Američkog historijskog društva koje je 2017. knjigu proglasilo najboljim
191
koja može biti stvorena talasima ubijanja, autor otvara i pokazuje još jednu
mogućnost, navodeći mnoštvo primjera kako ubijanje može proizvesti i talase
međuetničkog spašavanja, gdje prevladava osjećaj da etnicitet nije ključni u
razlikovanju prijatelja od neprijatelja, nego čovjekovo ponašanje.65 Može se
reći da je autor postigao detaljno ogolijevanje istine o nasilju na mikronivou,
nadilazeći uobičajene pristupe temama sjećanja i nacionalizma koje sagleda-
va u njihovoj međusobnoj živoj interakciji. Max Bergholz je istraživao i pisao
o masovnim ubistvima u Kulen-Vakufu tokom Drugog svjetskog rata, u radu
Čudna šutnja, zašto nema spomenika za muslimanske civilne žrtve ubijene u
Bosni u Drugom svjetskom ratu?,66 ali je u ovom slučaju tragao za odgovori-
ma na ključno pitanje iz naslova. U rekonstrukciji i analizi poslijeratne histo-
rije Kulen-Vakufa, autor analizira dinamiku masovnih ubistava u regionu, u
kojoj otkriva da je partizanski pokret u svoje redove primio veliki broj srpskih
ustanika koji su prije toga ubijali muslimane.67 Preobrazbu izvršitelja ma-
sovnih pogubljenja u partizane povezuje s krajnjim rezultatom nepostojanja
spomenika za muslimanske žrtve.68 Ovaj rad, utemeljen na izvornoj arhivskoj
građi, otvara novu perspektivu sagledavanja događaja iz Drugog svjetskog
rata i indikativno ih povezuje s odgovorima o šutnji i žrtvama potisnutim iz
komemorativne svijesti.
Detaljna studija britanskog historičara Marka Attile Hoarea o ulozi i uče-
šću bosanskih muslimana u Drugom svjetskom ratu, odnosno o njihovom
odnosu prema Narodnooslobodilačkom pokretu i sudjelovanju u izgradnji ju-
goslavenske državne zajednice, objavljena je 2013. u Londonu pod naslovom
The Bosnian Muslims in the Second world war.69 Autor je svojim istraživa-
njem dao značajan doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji, rasvjet-
ljavajući aktivnosti Narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima i mjestima
gdje je pridobijanje podrške muslimana i muslimanskih političkih i intelek-
tualnih krugova, prema ključnoj tezi autora, bilo iznimno važno za jačanje
prvijencem evropske historije od 1815. do kraja 20. stoljeća. Profesor je na Univerzitetu Concordia u
Montrealu i predaje historiju nacionalizma, nasilja i Balkana.
65
Bergholz, 2018: 244.
66
Rad je prvobitno objavljen na engleskom jeziku pod naslovom: The Strange Silence: Explaining the
Absence of Monuments for Muslims Civilian Killed in Bosnia during the Second World War u časopi-
su East European Politics & Societies 24 (3), Summer, 2010. Na bosanskom jeziku je objavljen kao:
Bergholz, 2011.
67
Ibid.: 109.
68
Ibid.: 109-110.
69
Prevod bosanskog izdanja Bosanski Muslimani u Drugom svjetskom ratu objavljen je 2019. godine,
a izdavač je Izdavačka kuća Vrijeme. Marko Attila Hoare je britanski historičar koji se bavi historijom
bivše Jugoslavije sa fokusom na Bosnu i Hercegovinu i aktuelne odnose na području jugoistočne Evro-
pe, Turske i Kavkaza.
192
i pobjedu revolucionarne ideje. Pristup analizi otpora muslimana fokusiran

je na otpor fašizmu i odnos prema NOP-u te muslimansko autonomaštvo i
sklonost saradnji s nacistima.70 Analizom je obuhvaćeno i pitanje uloge mu-
slimana u vojnim i političkim krugovima Nezavisne Države Hrvatske, gdje
se naročita pažnja usmjerava na pojedine ličnosti i socijalne strukture koje su
mogle imati utjecaj na muslimansku većinu u pojedinim gradovima i mjesti-
ma. Autor kao ključ uspjeha bosanskog otpora u NOP-u navodi uključenost
nesrpske većine, prije svega muslimana, u gradovima gdje su činili polovicu
ili većinu ukupnog stanovništva.71 Studija obuhvata mnoštvo detalja o uspjesi-
ma NOP-a u Cazinskoj krajini, gdje je mobilizacija muslimanskog stanovniš-
tva u jesen 1942. predstavljala ohrabrujuće korake za prisustvo partizanskih
snaga na ovom području, pored snažne antiustaške opozicije i autonomaš-
kih strujanja pripadnika muslimanske elite.72 Autor ovo područje predstavlja
kao kraj u kojem je prvi put došlo do spajanja NOP-a i autonomaškog otpo-
ra, što je doprinijelo početku masovnog ulaska muslimana u NOP. Ovakav
trend se, prema autorovom viđenju, tek poslije proširio i na druga područja
Bosne i Hercegovine.73 Hoare uzima u obzir i faktor graničarskog mentaliteta
Cazinske krajine, kao teritorija okruženog kršćanskim stanovništvom i prijet-
njama iz susjedstva koje su oblikovale identitet muslimana ovog dijela Bosne
i Hercegovine, koji su 1942. činili tri četvrtine stanovnika Cazinske krajine.74
U studiji se iscrpno objašnjava utjecaj pojedinaca na lokalno stanovništvo
i njegovo raspoloženje prema autonomaškim idejama, Nezavisnoj Državi
Hrvatskoj i NOP-u, dok se Hrvatska i Bosanska krajina promatraju kao sna-
žan bastion partizanskog pokreta i važna baza za mobilizaciju ljudstva do
kraja 1944. godine.75 Pri tome se uzimaju u obzir uloge utjecajnih ličnosti, po-
put Nurije Pozderca i Hasana Miljkovića, načelnika Velike Kladuše i bivšeg
zvaničnika HSS-a koji je kasnije okrenuo leđa partizanima, te uloge lokalnog
moćnika Huske Miljkovića.76 Detalji o partizanskim mitinzima održanim u
70
V. poglavlje 1. Dvostruki otpor, u: Hoare, 2019: 25-78
71
Ibid.: 15.
72
Ibid.: 78.
73
Ibid.: 79.
74
Ibid..
75
Autor na temelju brojnih izvora razotkriva detalje koji ukazuju na raspoloženje pojedinaca muslimana
koji su intelektualno još od 1936. okupljeni oko biblioteke i čitaonice koja je tad otvorena u Ripču kod
Bihaća, a čiji su članovi pripadali i ustaškom i partizanskom pokretu. Riječ je utjecajnim i uglednim lič-
nostima koje su obnašale upravne i političke funkcije. Za primjere autor uzima članove skupa održanog
1941, u cilju približavanja Bosne sovjetskim idejama, poput Huse Bišćevića, koji je nakon proglašenja
NDH imenovan u općinsku vlast, još dva člana iz uprave biblioteke Ahmet Ibrahimpašić (ranije bio u
općinskoj upravi) i Džefer Ibrahimpašić, koji su ušli u ustašku općinsku vlast (Ibid.: 38-51, 96).
76
Ibid.: 79-81, 82, 199.
193
Velikoj Kladuši, Cazinu, Bihaću, Bužimu, Otoci i drugim gradovima, gdje su

govorili muslimani iz tog kraja, pružaju uvid u realnu sliku revolucionarnih
kretanja i načine mobiliziranja kompletnog muškog, ali i ženskog stanovniš-
tva Krajine77. Model mobilizacije u NOP kakav je uspostavljen u Cazinskoj
krajini, prema autorovom viđenju prenesen je na druge krajeve širom Bosne
i Hercegovine.78 Iako je akcenat na stavovima, mobilizaciji i ulozi jednog
naroda (Muslimana) prema revolucionarnoj ideji i NOP-u, autor svestranim
istraživanjem ne izostavlja upotpuniti mikrohistorijsku sliku i pitanjima od-
nosa drugih naroda u Bosni i Hercegovini prema antifašističkom otporu.79
Obim korištenih izvora i literature, kao i metodološki pristup prirodi revoluci-
onarnog jugoslavenskog pokreta, ukazuje nam na iskorak u odnosu na tradici-
onalnu historiografiju o NOP-u, dok za područje sjeverozapadne Bosne pruža
nove podatke i novu perspektivu tumačenja složenih ratnih prilika.
Regija Bihaćke krajine u Drugom svjetskom ratu ostavlja još uvijek pro-
stor za istraživanja koja bi detaljnije upotpunila složeni lokalni historijski
kontekst.80
Možemo se nadati da će historija Bihaćke krajine u Drugom svjetskom
ratu u budućnosti probuditi interes istraživača koji će svestrano, objektivno i
profesionalno pristupiti nedovoljno istraženim temama i pitanjima. Neka od
njih danas zasigurno okupiraju medijsku pažnju i političke krugove koji (zlo)
upotrebljavaju prošlost, selektiraju je i relativiziraju.
Socijalistički period
U bosanskohercegovačkoj historiografiji koja se odnosi na drugu polovinu
20. stoljeća, u posljednje vrijeme imamo značajne naučnoistraživačke rezul-
tate objavljene u knjigama, studijama i člancima, koji predstavljaju doprinos
u istraženosti ovog perioda, ali i profesionalnoj teorijsko-metodološkoj ori-
jentaciji prema nauci.81 Područje Bihaća i Bihaćke krajine tokom socijalistič-
77
Ibid.: 82-84, 87.
78
Ibid.: 87.
79
Posebno obratiti pažnju na: poglavlje 1. Dvostruki bosanski otpor, Srpski ustanak i nastanak partizan-
skog pokreta (Ibid.: 34-40); Korijeni muslimanskog i hrvatskog otpora (Ibid.: 41-49); KPJ i bosanski
Hrvati (Ibid.: 53-57).
80
Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2018. godine je odbranjen završni magistarski rad
Saime Lojić na temu Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izvještajima Komisije za ispiti-
vanje zločina okupatora i njihovih pomagača, u mentorstvu Amira Duranovića. Nadamo se da će ovaj
neobjavljeni rukopis ugledati svjetlo dana i doprinijeti razumijevanju ovog važnog pitanja.
81
Savremenom bosanskohercegovačkom historijom danas se bavi veći broj historičara, koji su u objav-
ljenim knjigama, studijama i člancima obrađivali ovaj izuzetno dinamičan period: Safet Bandžović,
194
kog perioda zastupljeno je u širim istraživačkim okvirima, dok je mikrohisto-

rija istraživana tek u fragmentima, uz određen broj interdisciplinarnih radova.
U studiji Husnije Kamberovića Prema modernom društvu, Bosna i Her
cegovina od 1945. do 1953. godine u prvoj fazi modernizacijskog procesa u
Bosni i Hercegovini, kao središnja tema, promatra se proces prelaska radne
snage iz agrara u industriju, odnosno deagrarizacija društva s brojnim histo-
rijskim pojavama koje su s njom u vezi ili su njeni sastavni elementi.82 Za
područje Bihaća su zastupljeni značajni podaci u kontekstu rasprava o bosan-
skim granicama nakon Drugog svjetskog rata, odnosno granici sa susjednom
Hrvatskom na području Plješevice, koje je ostalo sporno do danas,83 zatim
izbjegličkom pitanju i detaljima o povratku izbjeglica iz Bihaćkog okruga.84
U poglavlju koje govori o pitanjima odnosa države prema religiji nalazimo i
detalje o raspoloženju učenika prema pohađanju vjeronauka u školama,85 do-
kumentovane podatke o broju i stanju vjerskih objekata po srezovima,86 utvr-
đivanju rezervi seoske radne snage u srezu Bihać krajem 1940-ih,87 prosjeku
industrijske radne snage početkom 1950-ih,88 situaciji u Cazinskoj krajini u
pitanju otkupa poljoprivrednih proizvoda.89
Dva događaja, Cazinska buna i Afera Agrokomerc, koji su daleko nad-
mašili prostorni okvir i mjesta na kojima su se desili, privukli su pažnju jav-
nosti i do danas su u medijskom prostoru tretirani kao svojevrsna senzaci-
ja. Historičarka Vera Kržišnik-Bukić je 1991. godine prva detaljno i struč-
no obradila neuspjeli ustanak seljaka u Cazinskoj krajini, u opširnoj studiji
Cazinska buna 1950.90 Pored rekonstrukcije kompleksne historijske stvarno-
sti oko ovog događaja, autorica je uspješno dala svestrani prikaz, historio-
grafsko objašenjenje i tumačenje Cazinske bune, što je u ovom djelu i bila
njena namjera.91 Ova knjiga je do danas zadržala široku upotrebu kao referen-
tna historiografska literatura za navedenu problematiku, pa je nezaobilazno
spomenuti je, bez obzira na vremenski period za koji se u radu daju podaci
Denis Bećirović, Seka Brkljača, Sonja Dujmović, Amir Duranović, Adnan Jahić, Vera Katz, Dženita
Rujanac-Sarač i drugi.
82
Kamberović, 2000: 6-7.
83
Ibid.: 25-29.
84
Ibid.: 63-65.
85
Ibid.: 75.
86
Ibid.: 77-78.
87
Ibid.: 138.
88
Ibid.: 168.
89
Ibid.: 122-123.
90
Kržišnik-Bukić, 1991.
91
“Moj je zadatak isključivo taj da kompleksnu istorijsku događajnost oko Cazinske bune 1950. rekon-
struiram, svestrano prikažem, historiografski objasnim i protumačim” (Ibid.: XXIV).
195
(2000–2017). Pored interesa naučnih i stručnih krugova, nije opao ni interes

šire javnosti, čemu u prilog govori činjenica da je u Cazinu promovisano 16
godina od izdavanja knjige, na godišnjicu Bune, 6. maja 2007. godine. U
Zagrebu je 2010. godine održan simpozij pod nazivom Cazinska krajina u
XX stoljeću, s kojeg je 2011. godine objavljen tematski broj Bošnjačke pi-
smohrane posvećen Cazinskoj krajini: Cazinska krajina u XX. stoljeću – po-
litika, ljudi, događaji.92 U zborniku je nekoliko članaka tematski vezanih za
Cazinsku bunu, među kojima i Cazinska buna 1950. kao simbolna koordinata
društvenih zbivanja u Cazinskoj krajini u 20. stoljeću Vere Kržišnik-Bukić,
gdje autorica naglašava kako je buna zapravo proces, a ustanak seljaštva koji
se dogodio 6. maja 1950. središnji događaj tog procesa.93 U historijskom kon-
tekstu graničnog karaktera Cazinske krajine, autorica je u radu izdvojila tri
sklopa društvenih zbivanja s određenim sličnostima. Prvi od njih je vezan za
pokret Huske Miljkovića, drugi je Cazinska buna i treći je slučaj proglašenja
Autonomne Pokrajine Zapadne Bosne na čelu s Fikretom Abdićem.94 Pored
oružanog djelovanja o kojem se govori u kontekstu zajedničkih obilježja sva
tri navedena sklopa, posebno je zanimljiva dimenzija elemenata historijskog
obilježja u području socijalno-psihološke stvarnosti specifične za ove kra-
jeve.95 Multidisciplinarnim pristupom, autorica je predstavila kontekst same
bune, s njenim uzrocima i posljedicama, doprinoseći suštinskom razumije-
vanju teme koja gotovo tri decenije zauzima značajno mjesto u njenim istra-
živačkim poduhvatima. Pojedina pitanja iz konteksta bune aktualizirana su u
okvirima istraživanja manjeg obima. U članku Izeta Šabotića, Cazinska buna
u svjetlu novih historijskih izvora uglavnom se ukazuje na izvore / dokumente
iz Arhiva Unsko-sanskog kantona, Zbirni dosje “Cazinski ispad”.96 Objavljena
su još dva svjedočenja u vezi sa Cazinskom bunom. Jedno od njih je svje-
dočenje Ahmeta Čovića, sina Ale Čovića, jednog od vođa bune, Stradanje
obitelji Ale Čovića (svjedočenje),97 a drugo je Cazinski ustanak 1950. – svje-
92
Zbornik radova, 2011. Simpozij je održan povodom 60. godišnjice od Cazinske bune i 23 godine od
otvorenja zagrebačke džamije, u organizaciji Bošnjačke nacionalne zajednice za Grad Zagreb i Zagre-
bačku županiju i Islamske zajednice u Hrvatskoj (Medžlis Islamske zajednice Zagreb).
93
Kržišnik-Bukić, 2011: 238-239.
94
Ibid.: 239-241.
95
Autorica unutar društvenog segmenta identificira više komponenti kao što su: osjećanje religioznog i
opštecivilizacijskog pripadanja ukorijenjenim muslimanskim tradicijama, kolektivno izražena teritori-
jalna vezanost za domaći kraj, pretežno za ruralnu sredinu, patrijarhalno strukturiranu supstancu mno-
gobrojne sistemski široke porodice u teritorijalnim okruženjima vlastitih zaselaka i izrazito prisutnu
kolektivnu osobinu povodljivosti za autoritetima na lokalnom nivou. (Ibid.: 240-241)
96
Šabotić, 2011. Izet Šabotić je profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli.
97
Čović, 2011.
196
dočenje sudionika98 Hase Ćoralića koji je, osim uključenosti u događaje oko
Cazinske bune, radio na prikupljanju korisnih podataka na lokalnom nivou.
U radu Denisa Bećirovića, Protukomunističke grupe i organizacije u Bosni
i Hercegovini prije izbijanja Cazinske bune (1948.–1950.), historijski kon-
tekst, aktivnosti, hapšenja i suđenja,autor, kako se vidi iz naslova, daje širi
historijski kontekst aktivnosti protukomunističkih grupa u prijelomnim go-
dinama za Jugoslaviju. U radu se ukazuje na faktore koji su utjecali na oživ-
ljavanje i intenzivniji rad protukomunističkih grupa i organizacija.99 Riječ
je o unutrašnjim problemima u kojima se zemlja nalazila tokom realizacije
prvog Petogodišnjeg plana te poziciji u kojoj se nalazila Jugoslavija, uslijed
ekonomskog i političkog pritiska Sovjetskog Saveza i njegovih saveznika.100
O grupama i organizacijama koje su svoje ciljeve usmjeravale protiv komu-
nističke vlasti do sada je jako malo istraženo. Iako je u ovom slučaju riječ
o kratkom vremenskom periodu i širem bosanskohercegovačkom kontekstu,
navedeni članak nam pomaže u sticanju šireg uvida u bosanskohercegovačku
stvarnost neposredno pred izbijanje pobune u Cazinskoj krajini. Mirsad D.
Abazović je za svoju knjigu Državna bezbjednost NR Bosne i Hercegovine i
Cazinska buna 1950: činjenice i kontroverze pretežno koristio arhivsku građu
Uprave državne bezbjednosti (UDB) kako bi događaje o buni, progonima i
odmazdi bilo moguće promatrati iz ugla djelovanja i reakcije države.101
O događaju koji je široj javnosti dugo vremena bio poznat na osnovu
pisanja štampe i izvještavanja medija, u novije vrijeme je nastalo nekoliko
djela i radova koji na temelju dokumentovanih činjenica nude dublju anali-
zu ekonomske i financijske afere poljoprivredno-prehrambenog kombinata
Agrokomerc. Bio je to događaj s krupnim društveno-političkim posljedicama,
koji je dospio u javnost u augustu 1987. godine.102 Afera Agrokomerc je u tre-
nucima svoje manifestacije zauzimala širok medijski prostor, kako u zemlji
tako i inostranstvu.103 Ondašnji član predsjedništva SR Bosne i Hercegovine
Petar Dodik je 2003. godine objavio knjigu Uspon i pad Agrokomerca u kojoj,
98
Ćoralić, 2011.
99
Bećirović, 2011. Denis Bećirović je bosanskohercegovački historičar i političar. U području nauke
dao je doprinos značajnim istraživanjima historije Bosne i Hercegovine i jugoistočne Evrope u 20.
stoljeću, kao i vjerskih zajednica.
100
Ibid.: 228-229.
101
Abazović, 2009. Mirsad Abazović je profesor na Fakultetu za kriminalistiku i kriminologiju i Fakul-
tetu političkih nauka Univerziteta u Sarajevu.
102
Pogledati Habul, 2017a; 2017b. Emir Habul je kao novinar Oslobođenja pratio Aferu Agrokomerc, a
u dva navedena teksta su njegova sjećanja i svjedočenja o nezaustavljivoj medijskoj lavini i detaljima
koji se odnose na njene posljedice.
103
Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2013. godine odbranjen je dodiplomski rad Dine
Dupanovića Afera Agrokomerc u novinama Borba i Oslobođenje, u mentorstvu Husnije Kamberovića.
197
koristeći materijale razmatrane u republičkim organima vlasti, iz svog ugla

događaje nastoji objasniti uglavnom u kontekstu nepravilnosti i nezakonito-
sti poslovanja.104 Svjedok vremena iz državnog političkog vrha, predsjednik
Predsjedništva Centralnog komiteta SK Bosne i Hercegovine (1986–1988)
objavio je 2005. godine svoja sjećanja u knjizi Ono malo istine, gdje se naj-
veći dio sjećanja odnosi na događaje upravo oko Afere Agrokomerc.105 Lična
zapažanja o uzrocima, toku i posljedicama ovog složenog pitanja objavio je i
Muhamed Filipović 2008. godine, u kojima analizira Agrokomerc kao feno-
men i hipoteku, čija šteta, prema autorovom viđenju, još nije otklonjena iz ži-
vota Krajišnika.106 M. Filipović ukazuje i na nedostatak kritičkog i analitičkog
odnosa spram Afere, koja je trajno obilježila brojne aspekte života ne samo u
Cazinskoj krajini nego i Bosni i Hercegovini.107 U analizama socijalno-poli-
tičkih i socijalno-psiholoških osnova Afere, posebno su zanimljiva sagleda-
vanja historijske pozadine i specifičnosti koje određuju područje Cazinske
krajine u kojoj se razvija mitski subjekt oličenja ove zajednice, spasilac na-
roda, Fikret Abdić – “Babo”.108 Dokumentovani uvid u sjednice koje su se
o Aferi odvijale u SIV-u i Predsjedništvu CK SKBiH u periodu od 26. 8. do
19. 9. 1987. nalazimo u izvodima iz stenograma izlaganja Raifa Dizdarevića,
objavljenim 2011. godine, pod naslovom Put u raspad, stenogrami i izlaga-
nja Raifa Dizdarevića u raspravama iza zatvorenih vrata državnog i politič-
kog vrha Jugoslavije.109 Izvodi iz stenogramskih zabilješki omogućavaju nam
da steknemo uvid u stavove i viđenja visokopozicioniranog bosanskoherce-
govačkog i jugoslavenskog političara, koji je tad obavljao funkciju saveznog
sekretara za inostrane poslove.110 R. Dizdarević je tadašnju situaciju ocijenio
U ovom radu se analizira način na koji je Afera tretirana u jugoslovenskoj štampi (Borba, Oslobođenje),
struktura objavljenih tekstova, njihova sadržajnost i objektivnost.
104
Dodik, 2003.
105
Uzelac, 2005.
106
Filipović, 2008: 41.
107
Ibid.: 51.
108
Ibid.: 110-111, 116.
109
Dizdarević, 2011. Raif Dizdarević je bosanskohercegovački i jugoslovenski političar koji je u svo-
joj karijeri obavljao važne funkcije. Bio je predsjednik Predsjedništva BiH (1978–1982), predsjednik
Skupštine SFRJ (1982–1983), Savezni sekretar za inozemne poslove (1984–1987), član Predsjedništva
SFRJ (1987–1989) i predsjednik Predsjedništva SFRJ (1988–1989). U svojoj diplomatskoj karijeri bio
je ambasador SFRJ u Bugarskoj, SSSR-u i Čehoslovačkoj. Objavio je šest knjiga u kojima predstavlja
značajne događaje u politici bivše Jugoslavije iz pozicije u kojoj je djelovao.
110
Iz stenograma se vidi da je R. Dizdarević, iz svoje pozicije, široko analizirao i ocjenjivao stanje u
kojem se našla Bosna i Hercegovina i Jugoslavija, ukazujući na štete koje je proizvela Afera Agroko-
merc, ne samo u oblasti ekonomije nego i u smislu posljedica koje je snosila Jugoslavija, ali u najvećoj
mjeri Bosna i Hercegovina.
198
najtežom u zemlji, poslije Drugog svjetskog rata.111 Historijska monografi-

ja Admira Mulaosmanovića Bihaćka Krajina 1971.–1991. (utjecaj politike
i političkih elita na privredni razvoj), objavljena u Sarajevu 2010. godine,
predstavlja široku analizu privrednih i političkih kretanja u Bihaćkoj krajini
u vrijeme njenog privrednog uspona i uzdizanja statusa Bosne i Hercegovine
unutar Federacije.112 Iako se ključna teza odnosi na uticaj politike i političkih
elita na privredni razvoj Bihaćke krajine, Afera Agrokomerc je predstavljena
kao primjer koji svjedoči o dubokoj povezanosti političkih odnosa i njiho-
vih posljedica na ekonomiju Bihaćke krajine i političko rukovodstvo Bosne
i Hercegovine.113 A. Mulaosmanović je objavio i nekoliko članaka o razvoju
Agrokomerca i fenomenu identiteta ove tvornice, te o pitanjima nacionalnog
i regionalnog identiteta u vrijeme političkih potresa: Nova izvorna saznanja o
političkom kontekstu “Afere Agrokomerc”, utjecaj na razvoj tvornice u svje-
tlu odbrambenog koncepta SFRJ;114 Razvoj Agrokomerca u svjetlu odbrambe-
nog koncepta ONO;115 Identity factory. Agrokomerc and population of Bihac
krajina;116 Nacionalni identitet u kontekstu izraženog regionalnog identiteta i
političkih potresa u Bihaćkoj krajini.117
Privredni uspon Bihaćke krajine je u periodu poslije Drugog svjetskog rata
imao značajne posljedice na demografska kretanja. Admir Mulaosmanović
je napisao članak Prilog proučavanju demografskih kretanja na bihaćkom
području od 1948. do 1961., gdje ukazuje na demografska kretanja nakon
Drugog svjetskog rata, koja su se događala kao posljedica privrednog razvoja
i općeg društvenog napretka.118 Autor prati i analizira migraciona kretanja,
unutarnje migracije: selo-grad i priliv stanovništva u Bihać iz drugih gradova,
u kontekstu privrednog razvoja Bihaća i dominantnih djelatnosti kao što su
poljoprivreda, šumarstvo, građevinarstvo, industrija i rudarstvo.119 Prikazuje
111
Dizdarević, 2011: 65.
112
Mulaosmanović, 2010. Knjiga je nastala kao prerađeni magistarski rad temeljitog istraživanja slože-
ne problematike i objavljena je u okviru edicije Historijske monografije, u izdanju Instituta za istoriju
u Sarajevu. Admir Mulaosmanović je bosanskohercegovački historičar koji je dao poseban doprinos u
istraživanjima područja Bihaćke krajine u socijalističkom periodu. Bavi se historijom Bosne i Herce-
govine u 20. stoljeću i radi na Internacionalnom univerzitetu u Sarajevu (International University of
Sarajevo).
113
U ovom kontekstu posebno pogledati poglavlja: 7. “Agrokomerc”. Politika, politika, politika (73-
120) i 8. Uloga Hakije i Hamdije Pozderca (121-138) (Mulaosmanović, 2010).
114
Mulaosmanović, 2008a.
115
Mulaosmanović, 2011.
116
117
118
Mulaosmanović, 2008b.
119
Ibid.: 12-14.
199
rezultate kretanja kao što su povećanje broja radno aktivnog stanovništva u

tvornicama i smanjenje seljaštva te nacionalnu strukturu stanovništva koje
se kreće i mijenja svoj socijalni položaj.120 Migracije mogu jasno oslikavati
promjene u privrednom razvoju, ali i ukupnu društveno-političku klimu koja
nerijetko generira fenomen kao što je kretanje stanovništva, koje ne pred-
stavlja samo puku prostornu pokretljivost. O pitanjima nacija i migracija iz
bosanskohercegovačke historije i historiografske produkcije Amir Duranović
je napisao sadržajnu uvodnu studiju u zborniku pod istim naslovom, Nacije i
Migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije, u kojoj govori o
ranijim historiografskim istraživanjima, ali i novijim trendovima u pristupu
ovog dinamičnog procesa.121
U novije vrijeme je objavljeno i nekoliko članaka koji su nastali u okvi-
ru interdisciplinarnih istraživačkih projekata, s temama koje industrijsku
proizvodnju i naslijeđe iz socijalističkog perioda sagledavaju u širem druš-
tveno-političkom i kulturnom kontekstu. Industrijska zona Bihać: dizajner-
ska produkcija u bihaćkim poduzećima u vremenu socijalizma rad je Irfana
Hošića, historičara umjetnosti, u kojem se na temelju raspoloživih izvora
i literature artikulira slika o dizajnerskoj produkciji na prostoru Bihaća iz
druge polovine 20 stoljeća.122 Privredni razvoj je u ovom slučaju predmet
zanimljive interdisciplinarne analize, na primjerima tvornica kao što su tvor-
nica tekstila Kombiteks, tvornica ambalaže Polietilenka, Štamparija Bratstvo,
Šipad Bina i Gorenje Bira, promatranim u kontekstu udjela simboličkih, po-
litičkih i didaktičkih aspekata u dizajnerskoj produkciji SFRJ.123 Hajrudin
Hromadžić, u svom istraživanju Primjer industrijske proizvodnje u socija-
lizmu: nacrt studije slučaja tvornice Kombiteks Bihać (SFR Jugoslavija, SR
Bosna i Hercegovina) sagledava ekonomsko-socijalni aspekt jedne tvornice,
koju mapira u širu društvenu, ekonomsku i kulturnu sliku Bihaća, Bosne i
Hercegovine, Jugoslavije i šire.124 Autor pored šireg kontekstualnog nivoa
svoje istraživanje bazira i na lokalnoj perspektivi. Istraživanje je orijentirano
120
Ibid.: 5-11.
121
Duranović, 2019. Iako se navedena studija ne odnosi na područje Bihaćke krajine, neizostavno je
spomenuti je kao dobro polazište budućim istraživačima ove problematike. Amir Duranović se, pored
savremene historije Bosne i Hercegovine, bavi pitanjima metodologije istraživanja i historiografije.
Profesor je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
122
Hošić, 2016. Autor u radu koristi monografske i oglašivačke publikacije, dostupnu dokumentaciju te
video i fotomaterijale privrednih kapaciteta. I. Hošić radi na Tehničkom fakultetu Univerziteta u Biha-
ću. Bavi se bosanskohercegovačkom umjetnošću 20. stoljeća i svojim zapaženim naučnoistraživačkim
radom uspješno predstavlja Bosnu i Hercegovinu na prestižnim svjetskim univerzitetima.
123
Ibid.: 101-106.
124
Hromadžić, 2016: 122.
200
antropološki i sociološko-urbanistički, kao socijalno-ekonomska i povijesna

studija slučaja.
Izvori i memoarska građa za ratni period 1992.–1995.

Rat koji je trajao od 1992. do 1995. godine, kao i vrijeme koje je uslijedi-
lo poslije njega, izvjesna je prekretnica u historiji Bihaćke krajine, Bosne
i Hercegovine, ali i bosanskohercegovačke historiografije. U radu ćemo se
kratko osvrnuti na dostupne objavljene izvore i građu, čije korištenje u istra-
živanjima može doprinijeti objektivnoj rekonstrukciji ratnih zbivanja u sjeve-
rozapadnoj Bosni.
Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ, engl. The
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia – ICTY) je od
svog osnivanja, (rez. 827 Vijeća sigurnosti UN-a od 25. 5. 1993), u proce-
suiranju slučajeva kršenja međunarodnog humanitarnog prava, pored drugih
ostvarenih rezultata, bez sumnje generirao naslijeđe od historijskog znača-
ja. Činjenice utvrđene pred Tribunalom, kao i cjelokupni materijali koji su
korišteni u procesu njihovog utvrđivanja, predstavljaju veliki potencijal koji
je na raspolaganju naučnicima i istraživačima. U ovom slučaju možemo iz-
dvojiti nekoliko predmeta, u procesima vođenim protiv ključnih pojedinaca,
čije su zone odgovornosti obuhvatale i Bihaćku krajinu: Predmet (IT-95-5/18)
Karadžić Radovan;125 Predmet (IT-09-92) Mladić Ratko;126 Predmet (IT-99-
36) Brđanin Radoslav;127 Predmet Stanišić Jovica & Simatović Franko (IT-
03-69).128 Predmeti iz postupka protiv Fikreta Abdića: Optužnica višeg jav-
nog tužilaštva Bihać broj KT-224/95,129 Prvostepena presuda Županijskog
suda u Karlovcu broj K-6/01;130 Presuda Vrhovnog suda Republike Hrvatske
(VRSH) broj I Kž 299/03-99;131 Trećestupanjska presuda broj III Kž 2/04-
11.132 Abdiću je suđeno za kaznena djela protiv civilnog stanovništva i rat-
nog zločina protiv ratnih zarobljenika. Značajne podatke za područje Bihaća
125
ICTY, 2016. Istraživačima u korištenju materijala značajno olakšava i postojanje Informativnog cen-
tra o MKSJ, koji je u maju 2018. godine otvoren u Sarajevu i može pružiti siguran pristup javno dostu-
pnim spisima Tribunala i arhivskom materijalu koji se nalazi u online bazama podataka.
126
ICTY, 2017.
127
ICTY, 2007.
128
ICTY, 2015.
129
Više javno tužilaštvo Bihać, 1996. Svi predmeti su dostupni na službenoj stranici Documente, centra
za suočavanje s prošlošću, Zagreb, www.documenta.hr.
130
Županijski sud u Karlovcu, 2002.
131
VSRH, 1999.
132
VSRH, 2005.
201
nalazimo i u Izvještajima specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava

(UNHCR) Tadeusza Mazowietzkog, koji je tu dužnost obavljao od augusta
1992. do jula 1995. godine.133 Radi uvida u stavove Predsjedništva Bosne
i Hercegovine o važnim pitanjima u Bihaćkoj krajini tokom rata, korisni
objavljeni izvori su i u Dokumentima Predsjedništva Bosne i Hercegovine
1991–1994.134 O stavovima državnog vrha Hrvatske i razgovorima koje je
tadašnji predsjednik Franjo Tuđman vodio o Bosni i Hercegovini, korisne
izvorne podatke za područje sjeverozapadne Bosne nalazimo u knjizi objav-
ljenih autentičnih razgovora Stenogrami o podjeli Bosne.135 Dio korisne gra-
đe za istraživanja o politici i djelovanju institucija i vojnih snaga Republike
Srpske Krajine prema području Bihaća nalazi se u objavljenim dokumentima
Republika Hrvatska i Domovinski rat (1990.–1995.).136 Dio dokumenata koji
se odnose operaciju Oluja, a koji su svakako važni za istraživanje događaja
oko deblokade Bihaća, nalaze se kao prilog u knjizi Davora Marjana Oluja.137
Iako memoarska građa i dnevničke zabilješke predstavljaju podatke koje
nam daju pojedinci iz svojih pozicija i uloga koje su imali u toku rata, one
nam mogu koristiti za razumijevanje njihovih postupaka i ličnih procjena u
određenim bitnim situacijama. Često su stavovi pojedinih ličnosti, njihovi
postupci i pozicije, relevantni za sagledavanje ugla jedne od strana u ratu,
što u složenom istraživanju može pomoći u razjašnjavanju neke vrste nedo-
umica. U tom kontekstu ćemo spomenuti objavljene memoarske zapise U
obruču, Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta Ramiza Drekovića, koji
se nalazio na dužnosti Opštinskog štaba Teritorijalne odbrane Bihać, koman-
danta Unsko-sanske operativne grupe i na kraju dužnosti komandanta Petog
korpusa Armije RBiH, od njegovog osnivanja do novembra 1993. godine.138
Izvještaje sa borbenih linija u vidu dnevničkih zabilješki, pod naslovom Peti
korpus 1992.–1995., objavio je Bejdo Felić, koji se nalazio u zapovjedničkim
strukturama Petog korpusa.139 Brendan O’Shea, oficir Irske armije, koji je
tokom rata, u ulozi promatrača međunarodne zajednice, boravio na područ-
ju Bihaća, u vremenu kad je svjetska medijska pažnja bila usmjerena na
133
Mazowiecki, 2007.
134
U objavljenim dokumentima su transkripti magnetofonskih snimaka sjednica Predsjedništva Bosne
i Hercegovine. (Šimić, 2006–2007)
135
Lucić, 2005. Knjiga Stenogrami o podjeli Bosne objavljena je 2017. godine u jednom dijelu koji
sadrži izdvojene tekstove iz dva dijela prvog izdanja (Galić i Bahtijar, 2017).
136
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata je od 2007. do danas objavio 19
knjiga u seriji Republika Hrvatska i Domovinski rat (1990.–1995.).
137
Marijan, 2007.
138
Dreković, 2004.
139
Felić, 2002.
202
izvještavanje o krizi u Bihaću 1994. godine, donosi svoja zapažanja o stanju

na terenu u memoarima Crisis at Bihac, Bosnia’s bloody battlefield.140
Veća dostupnost građe, kao i okončanje rada istražnih i sudskih organa
Bosne i Hercegovine, u budućnosti će olakšati i doprinijeti saznanju istine o
ratnim zbivanjima na području Bihaćke i Cazinske krajine, ali pred histori-
čarima i istraživačima stoji odgovoran zadatak u rekonstrukciji i tumačenju
ovog dijela prošlosti.
Zaključak
U historiografiji o Bihaćkoj krajini i Bosni i Hercegovini, koja se odnosi na historiju 20.
stoljeća, tokom posljednjih godina je došlo do određenih promjena u pogledu interesovanja
naučnika i istraživača za određene teme, ali i naučno-metodološkog pristupa korištenog pri
njihovoj obradi. Kada je riječ o temama koje su budile interesovanje u naučnim krugovima,
od Drugog svjetskog rata do 1990-ih godina, ranija istraživanja koja su nastala u tom periodu
uglavnom su obrađivala teme koje se odnose na Drugi svjetski rat i naglašavala ulogu ovog
područja u ratnoj jugoslavenskoj prošlosti te društveno-političkim i kulturnim promjenama
poslije rata.
U posljednje gotovo dvije decenije, uvidom u recentnu historiografsku literaturu, možemo
zaključiti da je Bihaćko područje djelimično zastupljeno u literaturi čiji se širi tematski okviri
odnose na period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini i tretiraju društvenu historiju
poput razvoja gradova, trgovine, begovskih zemljišnih posjeda i vojno-političku historiju
od okupacije 1878. do završetka Prvog svjetskog rata, kao i izvornu kartografsku građu.
Iako područje Bihaća u ovom slučaju nije predmet užeg istraživanja, potrebno je naglasiti da
njegova zastupljenost može biti veoma važna putanja budućim istraživačima, pri široj kon-
tekstualizaciji mikrohistorijske tematike, jer se radi o djelima koja zasigurno predstavljaju
historiografiju odlikovanu objektivnim istraživačkim usmjerenjem i profesionalnim analitič-
ko-interpretativnim pristupom. Iz užih okvira za Bihaćku krajinu u austrougarskom periodu,
možemo zaključiti da dominiraju teme o obrazovanju i kulturi, dok je lokalna historija u dru-
gim oblastima prilično zapostavljena. Iz međuratnog perioda imamo nekoliko članaka koji
su doprinijeli bližem upoznavanju s vjerskim i kulturnim prilikama u Cazinskoj krajini, nači-
nom života i specifičnostima agrarne reforme. Za period Drugog svjetskog rata su izdvojene
dvije knjige čiji autori tretiraju neistražena tematska područja i nadilaze dosadašnji naučno-
metodološki pristup u istraživanju ove tematike, dok se u socijalističkom razdoblju posebno
izdvajaju dva događaja, Cazinska buna i Afera Agrokomerc, koji su privukli pažnju naučne
i stručne javnosti, kao i sudionika koji su objavili svoja sjećanja. Cazinska buna je do danas
zadržala pažnju u historiografskim istraživanjima Vere Kržišnik-Bukić, koja je dala važan
doprinos cjelovitom prikazu ovog događaja, dok su pojedini autori i sudionici, u posljednje
vrijeme istraživanjima manjeg obima i objavljenim sjećanjima, aktualizirali neka pitanja u
okviru Cazinske bune. Afera Agrokomerc je danas detaljnije i objektivnije poznata zahva-
ljujući istraživanjima šire pozadine privrednog razvoja Bihaćke krajine nakon 1970-ih koja
je provodio Admir Mulaosmanović, zatim objavljenim zabilješkama visokopozicioniranih
političara u periodu 1980-ih te sjećanjima sudionika i novinara koji su pratili Aferu iz svojih
140
O’Shea, 1998; 2012.
203
pozicija. U okviru interdisciplinarnih istraživačkih projekata nastalo je nekoliko radova koji

industrijsko naslijeđe iz socijalizma prikazuju u širem društveno-političkom i kulturnom
kontekstu. Moderni trendovi u istraživanjima društvenog razvoja, svakodnevnog života, kao
i ulozi pojedinih društvenih grupa koje su manje vidljive u općim historiografskim djelima,
do sada su u manjoj mjeri dotaknuli sjeverozapadnu Bosnu i Hercegovinu.
Nesrazmjerno obiman interes za istraživanjem ratnog perioda 1992–1995. rezultirao je po-
javom literature o čijoj bi strukturi i historiografskim dometima bilo neophodno govoriti
u zasebnom radu. Iskorištena je prilika da se skrene pažnja na relevantne dostupne izvo-
re kao što su predmeti nastali radom Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju,
predmeti nastali u postupku protiv Fikreta Abdića pred Županijskim sudom u Karlovcu i
Vrhovnim sudom Republike Hrvatske, Izvještaji specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska
prava (UNHCR) Tadeusza Mazowietzkog, Stenogrami o podjeli Bosne u kojima su objav-
ljeni autentični razgovori u državnom vrhu Republike Hrvatske, kao i objavljeni dokumen-
ti o djelovanju institucija i vojnih snaga Republike Srpske Krajine prema području Bihaća
(Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990.–1995.). Važan izvor su objavljeni Dokumenti
Predsjedništva Bosne i Hercegovine s transkriptima magnetofonskih snimaka sjednica
Predsjedništva. Objavljena memoarska građa i dnevničke zabilješke mogu biti korisni radi
sticanja uvida u zapažanja pojedinaca iz pozicija u kojima su djelovali. Pred historičarima i
istraživačima je u rekonstrukciji i tumačenju ratnih dešavanja u Bihaćkoj krajini odgovoran
i složen zadatak, s obzirom na vremensku distancu i dostupnost izvora, ali i specifičnosti
sukoba svojstvenih ovom dijelu Bosne i Hercegovine.
Možemo se nadati da će pojedini segmenti lokalne prošlosti u 20. stoljeću u budućnosti
privući pažnju historičara koji će objektivnim i temeljitim naučnim pristupom doprinijeti
historiografiji o Bihaćkoj krajini. U radu je bio cilj više informativno ukazati na kvalitetna
istraživanja koja se širim ili užim tematskim okvirom odnose na Bihaćku krajinu u 20. sto-
ljeću, pa su u užem izboru historiografske literature dominirale knjige i članci historičara i
univerzitetskih profesora. Takva literatura može biti dobro polazište i baza za ozbiljan pristup
izučavanju i pisanju o prošlosti i na lokalnom nivou.
Historiographical Literature and Sources

on the Bihać Region in the Twentieth Century,
Published from 2000 to 2017
Conclusion
In the historiography on the Bihać region (Bosnian: Bihaćka Krajina) and Bosnia and
Herzegovina, which refers to the history of the 20th century, in recent years there have been
some changes in terms of interest of scientists and researchers on specific topics, as well as
in scientific and methodological approach used in their processing.
When it comes to topics of interest in scientific circles, from the Second World War to the
1990s, previous studies that emerged during that period mainly covered topics related to
204
World War II and emphasized the role of this area in the Yugoslav war history and socio-
political and cultural changes after the war.
In the last nearly two decades, examining the recent historiographical literature, we can con-
clude that the Bihać area is partially represented in the literature whose broader thematic
frameworks relate to the period of Austro-Hungarian rule in Bosnia and Herzegovina and
treat social history such as urban development, trade, bey land holdings and military-political
history from the occupation in 1878 to the end of World War I, as well as the original carto-
graphic material. Although the Bihać area is not a narrow research topic in this case, it should
be emphasized that its representation can be a very important avenue for future researchers,
in the broad contextualization of microhistorical subjects, since they are works that certainly
represent historiography characterized by an objective research orientation and professional
analytical-interpretative approach. From the narrow frameworks for the Bihać region in the
Austro-Hungarian period, we can conclude that the topics of education and culture dominate,
while local history in other areas is rather neglected. From the interwar period we have sev-
eral articles that have contributed to a closer acquaintance with the religious and cultural cir-
cumstances in the Cazin region (Bosnian: Cazinska Krajina), the way of life and the specifics
of agrarian reform. For the period of the Second World War, two books have been singled
out, whose authors treat unexplored thematic areas and go beyond the current scientific and
methodological approach in the study of this topic, while in the socialist period two events
have been singled out, The Cazin rebellion (Bosnian: Cazinska buna) and the Agrokomerc af-
fair (Bosnian: Afera agrokomerc), which have attracted the attention of scientific and profes-
sional public as well as the participants who shared their memories. The Cazin rebellion has
to this day maintained its attention in the historiographical research of Vera Kržišnik-Bukić,
who has made an important contribution to the overall presentation of this event, while some
authors and participants have recently updated some issues within the Cazin rebellion with
the research of smaller scale and published memory. The Agrokomerc affair is now more
detailed and more objectively known, thanks to the research on the broader background of
economic development of the Bihać region conducted by Admir Mulaosmanović after the
1970s, followed by the notes of high-ranking politicians in the 1980s, and the memories of
participants and journalists who followed the Affair from their positions. Within the frame-
work of interdisciplinary research projects, several papers have been created that present the
industrial heritage from socialism in a broader socio-political and cultural context. Modern
trends in research on social development, daily life, as well as the role of certain social
groups that are less visible in general historiographical works, have so far less touched north-
western Bosnia and Herzegovina.
A disproportionate amount of interest in researching the 1992–1995 war period has result-
ed in the emergence of literature whose structure and historiographical reach would be in-
dispensable in a separate paper. The opportunity was taken to draw attention to relevant
sources available, such as cases brought by the International Criminal Tribunal for the for-
mer Yugoslavia, cases brought against Fikret Abdić before the Karlovac County Court and
the Supreme Court of the Republic of Croatia, Reports of the Special Rapporteur of the
Human Rights Commission (UNHCR) Tadeusz Mazowietzki, Transcripts about the divi-
sion of Bosnia in which authentic conversations in the national leadership of the Republic of
Croatia were published, as well as published documents on the activities of institutions and
the armed forces of the Republic of Serbian Region (Bosnian: Republika Srpska Krajina)
towards the Bihać area (Republic of Croatia and Homeland war 1990th–1995th). The pub-
lished Documents of the Presidency of Bosnia and Herzegovina are an important source, with
205
transcripts of tape recordings of Presidency sessions. Published memoirs and diary notes can
be useful to gain insight into the observations of individuals from the positions in which they
operated. Historians and researchers are responsible for the reconstruction and interpreta-
tion of the war in the Bihac region and they have a complex task, given the time distance
and availability of sources, as well as the specificities of the conflicts inherent in this part of
Bosnia and Herzegovina.
We can hope that certain segments of the local past in the 20th century will in the future at-
tract the attention of historians, who will contribute to historiography about the Bihać region
through an objective and thorough scientific approach. The aim of the paper was to provide
more information on quality research that relates to the Bihać region in the broader or nar-
rower thematic framework in the 20th century, so the books and articles of historians and
university professors have dominated the narrow selection of historiographic literature. Such
literature can be a good starting point and basis for a serious approach to studying and writing
about the past and at the local level.
Izvori i literatura
Izvori
Dizdarević, R. (2011) Put u raspad, stenogrami izlaganja Raifa Dizdarevića u raspravama
iza zatvorenih vrata državnog i političkog vrha Jugoslavije, Dokumenti 1, Institut za
istoriju, Sarajevo.
Documenta. Centar za suočavanje s prošlošću. www.documenta.hr.
Galić, Š. i Bahtijar, A. (ur.) (2017) Stenogrami o podjeli Bosne, Centar za kritičko mišljenje,
Mostar.
Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata (2007–2019) Republika
Hrvatska i Domovinski rat 1990.–1995. Dokumenti, knj. 1–19.
ICTY (2007) Brđanin (IT-99-36), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/case/brda-
nin (12. 9. 2019).
ICTY (2015) Stanišić & Simatović (IT-03-69), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.
org/en/case/stanisic_simatovic (12. 9. 2019).
ICTY (2016) Karadžić (IT-95-5/18), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/en/case/
karadzic (12. 9. 2019).
ICTY (2017) Mladić (IT-09-92), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/case/mladic
(12. 9. 2019).
Juzbašić, Dž. i Šehić Z. (ur.) (2015) Lične zabilješke generala Oskara Potioreka o
unutrašnjopolitičkoj situaciji u Bosni i Hercegovini, Građa XXX, Centar za balkanološka
ispitivanja 1, Akademija nauka i umjetonosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Marijan, D. (2007) Oluja, Hrvatski Memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata,
Zagreb.
Šimić, T. (ur.) (2006) Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991–1994, National
Security and the Future.
Više javno tužilaštvo Bihać (1996) Optužnica protiv Abdić Fikreta broj KT-224/95, BIH,
FBiH, Više javno tužilaštvo Bihać, 8. 8. 1996. godine. Dostupno na: https://www.docu-
menta.hr/assets/files/Sudjenja/sudjenja/Fikret_Abdic__indictment__1996.pdf.,
206
VSRH (1999) Presuda broj I Kž 299/03-99, Vrhovni sud Republike Hrvatske (VSRH), Za-
greb. Dostupno na: http://www.vsrh.hr/EasyWeb.asp?pcpid=460.
VSRH (2005) Presuda broj III Kž 2/04-11, Vrhovni sud Republike Hrvatske, Zagreb, 8. 2.
2005. Dostupno na: http://www.vsrh.hr/EasyWeb.asp?pcpid=585.
Županijski sud u Karlovcu (2002) Prvostepena presuda Županijskog suda u Karlovcu broj
K-6/01-152, Karlovac, 31. 7. 2002. Dostupno na: https://www.documenta.hr/assets/files/
Sudjenja/sudjenja/Fikret_Abdic__County_Court_Karlovac__2002.pdf.
Memoarski zapisi, dnevničke zabilješke i sjećanja

Dreković, R. (2004) U obruču: Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta, Dom štampe,
Zenica.
Felić, B. (2002) Peti korpus (1992.–1995.), Ljiljan, Sarajevo.
Habul, E. (2017a) Afera Agrokomerc, 30 godina poslije: Svjedočenje, Mediacentar_online,
14. 8. 2017. Dostupno na: https://www.media.ba/bs/magazin/afera-agrokomerc-30-godi-
na-poslije-svjedocenje (9. 10. 2018).
Habul, E. (2017b) Afera Agrokomerc, 30 godina poslije: Da li je Hamdija Pozderac žrtva
zavjere?, Mediacentar_online, 15. 8. 2017. Dostupno na: https://www.media.ba/bs/maga-
zin/afera-agrokomerc-30-godina-poslije-da-li-je-hamdija-pozderac-zrtva-zavjere (9. 10.
2018).
O’Shea, B. (1998; 2012) Crisis at Bihac, Bosnia’s bloody battlefield, Sutton Publishing; 2.
izd. Bosnia’s forgotten battlefield Bihac, The History Press, 2012.
Knjige i zbornici radova

Abazović, D. M. (2009) Državna bezbjednost NR Bosne i Hercegovine i Cazinska buna
1950: činjenice i kontroverze, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne
studije, Sarajevo.
Bergholz, M. (2018) Nasilje kao generativna sila: identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj
balkanskoj zajednici, Buybook, Sarajevo – Zagreb.
Galib, Š. (ur.) (1987) Bihać u novijoj istoriji I i II, Univerzitet “Đuro Pucar Stari” u Banja
Luci – Institut za istoriju, Banja Luka.
Kapetanović, H. et al. (ur.) (1965) Bihaćka Republika: 4. XI 1942 – 29. I 1943, Muzej
AVNOJ-a i Pounja, Bihać
Dodik, P. (2003) Uspon i pad “Agrokomerca”, DES, Sarajevo.
Filipović. M. (2008) Afera Agrokomerc i smrt Hamdije Pozderca, TDP – ANUBiH, Sarajevo.
Hadžibegović, I. (1991; 2004) Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća,
Institut za istoriju, Sarajevo; Oslobođenje, Sarajevo 1991.
Hoare, M. A. (2019) Bosanski Muslimani u Drugom svjetskom ratu, Vrijeme, Zenica.
Hodžić, R. (2004) Muzički život u Sjeverozapadnoj Bosni od 1878–1992, Muzikološko
društvo FBiH, Sarajevo.
Islamović, E. (2008) Školstvo i obrazovanje na području Okruga Bihać za vrijeme austrou-
garske uprave, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Bihać.
Jurić, F. (2019) Klanjateljice Krvi Kristove, 125 godina rada i djelovanja u Bihaću, u: 125
godina djelovanja časnih sestara Klanjateljica Krvi Kristove u Bihaću 1894.–2019.,
Grafičar, Bihać.
207
Juzbašić, Dž. (2002) Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upra-
vom, Posebna izdanja 114, Odjeljenje društvenih nauka 35, Akademija nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Kamberović, H. (2003; 2005) Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do
1918. godine, Hrvatski institut za povijest – Institut za istoriju, Zagreb – Sarajevo, 2003;
Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo 2005.
Kamberović, H. (2000) Prema modernom društvu, Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953.
godine, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj.
Kasumović, A. (2016) Austrougarska trgovinska politika u Bosni i Hercegovini 1878–1914,
UMHIS, Sarajevo.
Kržišnik-Bukić, V. (1991) Cazinska buna 1950., Svjetlost, Sarajevo.
Pijade, M. (prir.) Prvo i Drugo zasedanje Antifašističkog veća Narodnog oslobođenja Jugo-
slavije (26. i 27. novembra 1942, 29. i 30. novembra 1943) po stenografskim beleškama i
drugim izvorima, Prosveta, Beograd 1983.
Redžić, E. (1998) Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, OKO – ANUBiH, Sara-
jevo.
Šehić, N. (ur.) (1990) Migracije i Bosna i Hercegovina (materijali s naučnog skupa Migra-
cioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana – njihov
uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u našoj zemlji, održanog u Sara-
jevu 26.i 27.oktobra 1989. godine), Institut za istoriju – Institut za proučavanje nacional-
nih odnosa, Sarajevo.
Mulaosmanović, A. (2010) Bihaćka Krajina 1971.–1991. (utjecaj politike i političkih elita na
privredni razvoj), Institut za istoriju, Sarajevo.
Šehić, Z. i Tepić, I. (2002) Povijesni atlas Bosne i Hercegovine – Bosna i Hercegovina na
geografskim i historijskim kartama, Sejtarija Sarajevo,.
Šehić, Z. (2007) U smrt za cara i domovinu, Bosanci i Hercegovci u vojnoj organizaciji
Habzburške monarhije 1878–1918., Sarajevo-Publishing, Sarajevo.
Šutić, F. i Kezić, I. (1984) S povjerenjem u krv jaganjčevu, povijest hrvatske provincije Ses-
tara Klanjateljica Krvi Kristove, Sestre Klanjateljice Krvi Kristove, Provincijalna uprava
Zagreb, Zagreb.
Uzelac, M. (2005) Ono malo istine, Bosanska pošta AS, London – Sarajevo.
Zbornik radova (2011) Zbornik radova XVI simpozija “Cazinska krajina u XX. stoljeću –
politika, ljudi, događaji”, Zagreb, 23. i 24. 04. 2010., Bošnjačka pismohrana 10 (32–33),
Zagreb.
Članci
Bećirović, D. (2011) Protukomunističke grupe i organizacije u Bosni i Hercegovini prije iz-
bijanja Cazinske bune (1948.–1950.), historijski kontekst, aktivnosti, hapšenja i suđenja,
Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi,
događaji, Zagreb, 225-237.
Bergholz, Max (2011) Čudna šutnja, zašto nema spomenika za muslimanske civilne žrtve
ubijene u Bosni u Drugom svjetskom ratu?, Historijska traganja 8, Sarajevo, 109-147.
Institut za istoriju u Sarajevu.
Ćoralić, H. (2011) Cazinski ustanak 1950. – svjedočenje sudionika, Bošnjačka pismohrana
10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 292-314.
208
Čović, A. (2011) Stradanje obitelji Ale Čovića (svjedočenje), Bošnjačka pismohrana 10 (32–
33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 276-291.
Duranović, A. (2019) Nacije i migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije, u:
Duranović, A. (ur.) Nacije i migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije,
Zbornik radova (11-23), Udruženje za modernu historiju, Sarajevo.
Filipović, O. E. (2010) Povijesni Atlas Bosne i Hercegovine (Zijad Šehić i Ibrahim Tepić:
Povijesni atlas Bosne i Hercegovine – Bosna i Hercegovina na geografskim i historijskim
kartama, Sejtarija Sarajevo, 2002, 348 str.), Radovi. Historija, Historija umjetnosti, Ar-
heologija XIV (1), Sarajevo, 49-51.
Hodžić, R. (2003a) Aspekti muzičkog života u Sjeverozapadnoj Bosni u vrijeme Austrougar-
ske uprave 1878–1918, u: Čavlović, I. (ur.), Zbornik radova / III Međunarodni simpozij
“Muzika u društvu”, Sarajevo, 24.–26. oktobra/listopada 2002. (91-96), Muzikološko
društvo FBiH – Muzička akademija, Sarajevo.
Hodžić, R. (2003b) Tamburaško-pjevačko društvo Krajišnik i Hrvatsko kulturno-prosvjetno
društvo Napredak u Bihaću, Muzika VII (2), 38-43.
Hodžić, R. (2006) 50 godina Muzičke škole u Bihaću, Muzika X (1), 47-52.
Hodžić R. (2016) Muzičko školstvo u sjeverozapadnoj Bosni za vrijeme austro-ugarske up-
rave, u: Zbornik radova sa devetog Međunarodnog simpozija Muzika u društvu, Sarajevo,
23–26. X. 2014. (153-163), Muzikološko društvo FBiH – Muzička akademija, Sarajevo.
Hošić, I. (2016) Industrijska zona Bihać: dizajnerska produkcija u bihaćkim poduzećima
u vremenu socijalizma, Holon 6 (1), Zagreb, 100-122. Dostupno na: https://hrcak.srce.
hr/160929 (12. 9. 2019).
Hromadžić, H. (2016) Primjer industrijske proizvodnje u socijalizmu: nacrt studije slučaja
tvornice Kombiteks Bihać (SFR Jugoslavija, SR Bosna i Hercegovina), Holon 6 (1), Za-
greb, 123-144. Dostupno na: https://hrcak.srce.hr/160932 (4. 11. 2019).
Jahić, A. (2011) Vjerske i kulturne prilike Bošnjaka Cazinske krajine za vrijeme monarhističke
Jugoslavije (1918.–1941.), Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX.
stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 93-108.
Kržišnik-Bukić, V. (2011) Cazinska buna 1950. kao simbolna koordinata društvenih zbivanja
u Cazinskoj krajini u 20. stoljeću, Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u
XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 238-260.
Mulaosmanović, A. (2008a) Nova izvorna saznanja o političkom kontekstu “Afere
Agrokomerc”, utjecaj na razvoj tvornice u svjetlu odbrambenog koncepta SFRJ, Histori-
jska traganja 1, Sarajevo, 77-206. Institut za istoriju.
Mulaosmanović, A. (2008b) Prilog proučavanju demografskih kretanja na bihaćkom području
od 1948. do 1961., Historijska traganja 2, Sarajevo, 209-224. Institut za istoriju.
Mulaosmanović, A. (2009) Nacionalni identitet u kontekstu izraženog regionalnog identiteta
i političkih potresa u Bihaćkoj krajini, u: Kamberović, H. (ur.), Rasprave o nacionalnom
identitetu Bošnjaka. Zbornik radova (137-152), Institut za istoriju, Sarajevo.
Mulaosmanović, A. (2011) Razvoj Agrokomerca u svjetlu odbrambenog koncepta ONO,
Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi,
događaji, Zagreb, 368-390.
Mulaosmanović A. (2013) Identity factory. Agrokomerc and population of Bihac Krajina, u:
Brunnbauer, U. i Grandits, H. (ur.), The Ambiguous Nation. Case Studies from Southeast-
ern the 20th Century (77-102), Walter de Gruyter, Munchen.
209
Mutapčić, E. (2011) Neke specifičnosti agrarne reforme u Bihaćkoj oblasti (1918.–1929.),

u: Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi,
događaji, Zagreb, 109- 131.
Šabotić, I. (2011) Cazinska buna u svjetlu novih historijskih izvora, u: Bošnjačka pismohrana
10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 261-275.
Škiljan, F. (2011) Cazinska Krajina i svakodnevni život krajiške obitelji u prvoj polovini 20.
stoljeća, u: Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika,
ljudi, događaji, Zagreb, 37-64.
Neobjavljeni rukopisi
Dupanović, D. (2013) Afera Agrokomerc u novinama Borba i Oslobođenje, dodiplomski rad,
Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.
Lojić, S. (2018) Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izvještajima Komisije za
ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, magistarski rad, Filozofski fakultet
Univerziteta u Sarajevu.
210
DOI: 10.5644/PI2020.186.22
Društveno-istorijski kontekst opstojnosti i razvoja države

Bosne i Hercegovine u postdejtonskom vremenu
Mirko Pejanović
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine
pejanovicm@hotmail.com
Sažetak: U savremenom dobu, na kraju dvadesetog i početkom dvadeset prvog stoljeća,

Bosna i Hercegovina egzistira kao suverena i međunarodno priznata država unutar novog
svjetskog poretka. Nakon troipogodišnjeg rata od 1992. do 1995. godine, društveni razvoj
države Bosne i Hercegovine determiniše izgradnja mira i demokratskih institucija na temelju
Dejtonskog mirovnog sporazuma potpisanog 1995. godine. Dejtonskim mirovnim sporazu-
mom država Bosna i Hercegovina je dobila pretpostavke političkog razvoja u miru. Ta pret-
postavka se iskazuje u angažovanju Međunarodne zajednice i Evropske unije u provođenju
društvenih reformi koje omogućuju integraciju države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju
i NATO savez. Među društvenim reformama u postdejtonskom periodu, javlja se i nužnost za
izvođenje ustavne reforme. Radi se o istorijskoj neophodnosti izvođenja promjene i dograd-
nje dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, jer je ovim ustavom Bosna i Hercegovina postala
nefunkcionalna država. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine
determinisan je etničkim pluralizmom. Etničke političke stranke, koje u postdejtonskom pe-
riodu dobivaju pobjedu na parlamentarnim izborima, nemaju istorijsku moć za oblikovanje
konsenzusa vladajućih političkih stranaka za izvođenje ustavne reforme, a država egzistira u
permanentnoj krizi ekonomsko-socijalnog i političkog razvoja.
U radu se elaboriraju promjene entitetskih ustava 2002. godine i pokušaji izvođenja pro-
mjene ustava Bosne i Hercegovine u obliku prijedloga “Aprilskog paketa” amandmana
na Ustav Bosne i Hercegovine 2006. godine. Istovremeno se u radu izlaže jedna od na-
učnih koncepcija ustavno-političkog ustrojstva Bosne i Hercegovine kako bi država Bosna
i Hercegovina postala funkcionalna i samoodrživa. Odabrana naučna koncepcija profesora
Omera Ibrahimagića zasniva se na uspostavljanju političko-teritorijalnog ustrojstva Bosne i
Hercegovine na savremenom evropskom modelu regionalne i lokalne samouprave.
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja
Bosne i Hercegovine, Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, referendum građana,
Dejtonski mirovni sporazum, Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine, ustavna reforma
Uvodni pristup
Politička istorija Bosne i Hercegovine u drugoj polovini XX i početkom XXI
stoljeća bilježi nekoliko društvenih preokreta. Prvi se preokret odvija obno-
vom i uspostavom državnosti Bosne i Hercegovine kao federalne državne
jedinice unutar jugoslovenske federacije. Taj istorijski preokret izvodi se na
211
ideji ZAVNOBiH-a, i to na tri njegova zasjedanja – 1943, 1944. i 1945. go-

dine. Na svom trećem zasjedanju, ZAVNOBiH postaje Narodna skupština i
obrazuje prvu vladu. Ustavotvorna skupština federalne Bosne i Hercegovine
donosi prvi ustav kojim se oblikuje republikansko uređenje u decembru 1946.
godine.1
Drugi preokret u društvenoistorijskom razvoju odvija se početkom 90-ih
godina XX stoljeća. U tom preokretu, Bosna i Hercegovina uspostavlja više-
partijski politički sistem i provodi prve višestranačke izbore 1990. godine.2
Treći preokret odvijao se unutar procesa disolucije SFRJ-a tokom 1991.
i 1992. godine. U tom procesu, Bosna i Hercegovina voljom svojih građana
iskazanom na Republičkom referendumu, održanom 29. februara i 1. marta
1992. godine, uspostavlja status suverene i nezavisne republike. Na rezultati-
ma referenduma, Bosna i Hercegovina dobiva međunarodno priznanje.3
Četvrti preokret odvijao se unutar procesa internacionalizacije bosanskog
pitanja. Bosansko pitanje se razumijeva kao postojanje i razvoj države Bosne
i Hercegovine. Ovaj preokret je označen uspostavljanjem Dejtonskog mirov-
nog sporazuma 1995. godine. Do mira je došlo voljom vodećih svjetskih sila
1
Ustav narodne republike Bosne i Hercegovine donesen je na zasjedanju Ustavotvorne skupštine 31.
decembra 1946. godine. U članu 1. Ustava, Narodna republika Bosna i Hercegovina je definisana kao
Narodna država republikanskog oblika. U članu 2. Ustava se uz ostalo utvrđuje da se Narodna republika
Bosna i Hercegovina kao narodna država, izražavajući pravo na samoopredjeljenje, uključujući i pravo
na otcjepljenje, ujedinila na osnovu načela ravnopravnosti s Narodnom republikom Srbijom, Narod-
nom republikom Hrvatskom, Narodnom republikom Crnom Gorom, Narodnom republikom Makedoni-
jom i Narodnom republikom Slovenijom u zajedničku saveznu državu – Federativnu narodnu republiku
Jugoslaviju. Vidi: Ustav Narodne republike Bosne i Hercegovine, 1947: član 1. i 2.
2
Prvi višestranački izbori u Bosni i Hercegovini održani su 18. novembra 1990. godine. Na izborima
su pobijedile tri narodne jednoetničke stranke: Stranka demokratske akcije, Hrvatska demokratska za-
jednica Bosne i Hercegovine i Srpska demokratska stranka. One su zajedno osvojile 84% poslaničkih
mandata u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine. Imale su nadmoćnu parlamentarnu većinu, ali je
nisu ustanovile na koalicionom sporazumu, već vlast vrše na partnerskim odnosima. Ta, na partnerskoj
osnovi uspostavljena većina, koju su činile tri vladajuće etničke stranke, ušla je u međusobne sukobe u
drugoj polovini 1991. godine i raspala se krajem iste godine na pitanju opredjeljenja većine vladajućih i
opozicionih stranaka da Republika Bosna i Hercegovina, unutar procesa disolucije SFRJ, oblikuje svoj
status kao nezavisna i suverena država na način kako su to učinile i druge jugoslovenske republike. Po-
kazalo se da Srpska demokratska stranka, kao jedna od stranaka pobjednica na izborima 1990. godine,
u tripartitnoj partnerskoj vlasti smatra “da Bosna i Hercegovina ni na kakav način ne može u ustavno-
pravnom položaju biti jednaka i izjednačena sa Srbijom i Hrvatskom”. Vidi: Filipović, 1997: 109.
3
Na republički referendum građana, koji je raspisala Skupština Republike Bosne i Hercegovine za 29.
februar i 1. mart 1992. godine, izašlo je 64% građana Bosne i Hercegovine upisanih u državni birački
spisak. Za nezavisni i suvereni državno-pravni status Republike Bosne i Hercegovine opredijelilo se
99% građana koji su pristupili izjašnjavanju na referendumsko pitanje. Na temelju rezultata referendu-
ma, Republika Bosna i Hercegovina je dobila međunarodno priznanje 6. aprila 1992. godine od zemalja
članica Evropske zajednice, a potom Sjedinjenih Američkih Država i velikog broja zemalja svijeta. U
članstvo organizacije Ujedinjenih naroda Republika Bosna i Hercegovina je primljena 22. maja 1992.
godine. Vidi: Pejanović, 2005: 123.
212
Mirko Pejanović: Društveno-istorijski kontekst opstojnosti i razvoja države Bosne i Hercegovine...
(Plan kontaktne grupe) nakon troipogodišnjeg rata izvedenog kao agresija na

suverenu i međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu.4
Politički razvoj Bosne i Hercegovine u postdejtonskom istorijskom vre-
menu odvija se u protivrječnim društvenim kretanjima i odnosima.
Cjelina društvenog razvoja Bosne i Hercegovine odvijala se uz angažova-
nje i uticaj Međunarodne zajednice na uspostavi i razvoju demokratskih insti-
tucija države Bosne i Hercegovine od 1996. pa sve do 2019. godine. Zapravo
u vremenu trajanja od 23 godine odvijaju se strukturne promjene i reforme
u socijalnom, ekonomskom, političkom i kulturnom razvoju države Bosne i
Hercegovine uzete u cjelini. Te promjene se oblikuju u vidu istorijskog pro-
cesa izgradnje mira i integracije Bosne i Hercegovine u evroatlantske institu-
cije: Savjet Evrope, Evropsku uniju i NATO savez.
Kao najvažnija u postdejtonskom vremenu javlja se ustavna reforma.
Riječ je o promjeni Dejtonskog ustava kako bi država izašla iz stanja stranač-
ke blokade na etničkoj osnovi, uslovljene bitnim razlikama vladajućih etnič-
kih stranaka u odnosu na razvoj države Bosne i Hercegovine.5
Izvedene i neuspjele ustavne reforme u postdejtonskom periodu

U prvim godinama provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma jedno od
važnih pitanja odnosilo se na etničku diskriminaciju bošnjačkog i hrvatskog
naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine.
Etničke stranačke elite su u ratnom vremenu od 1992. do 1995. godine u
Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine, i to od njenog osnivanja
1994. godine, bošnjački i hrvatski narod isključile iz Ustava Republike Srpske
i srpski narod iz Ustava Federacije Bosne i Hercegovine. Kad se uzme broj
prognanih Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske i broj izbjeglih i raseljenih
Srba iz Federacije Bosne i Hercegovine, onda se dolazi do broja od 1.200.000
4
Tokom odvijanja rata u Bosni i Hercegovini 1992–1995. godine oblikovano je više mirovnih planova:
Vens-Ovenov plan; Oven-Stoltenbergov plan; Vašingtonski mirovni sporazum; Plan kontaktne skupine
i Dejtonski mirovni sporazum. Plan kontaktne grupe je usvojen na osnovi razdvajanja vojnih snaga s
teritorijalnim cjelinama: 49% za Republiku srpskog naroda i 51% za Federaciju Bosne i Hercegovine.
To je bio konsenzus vodećih svjetskih sila: SAD, Ruske federacije, Francuske, Engleske i Njemačke o
mirovnom rješenju za Bosnu i Hercegovinu koje će kao konačno mirovno rješenje poslati s prihvata-
njem Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru mjesecu 1995. godine. Vidi: Pejanović, 2005: 11.
5
Suprotstavljenost političkih stajališta u pogledu razvoja državnosti Bosne i Hercegovine javila se u
Parlamentu Bosne i Hercegovine potkraj 1991. i početkom 1992. godine, kada se odlučivalo o referen-
dumu građana za nezavisni i suvereni položaj Republike Bosne i Hercegovine. Tada je Srpska demo-
kratska stranka pod vođstvom Radovana Karadžića odbila priznati rezultate referenduma građana. I u
postdejtonskom vremenu vladajuće stranke iz Republike Srpske odbijaju mogućnost ustavne reforme
koja bi dovela do jačanja institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2013: 193-194.
213
građana Bosne i Hercegovine koji su isključeni iz entitetskih ustava. To su u

društvenoj zbilji bili građani drugog reda jer nisu imali pravo koristiti ustavnu
i političku ravnopravnost koja je bila ustanovljena odlukama Prvog i Drugog
zasjedanja ZAVNOBiH-a i ustavom Narodne Republike Bosne i Hercegovine
iz 1946. godine, kao i ustavom Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine
iz 1963. i 1974. godine. Radi se o tome da je Srpska demokratska stranka
ukinula sva prava Bošnjaka i Hrvata i prognala ih sa zamišljene etnički čiste
teritorije Republike Srpske.6
U vrijeme nastajanja Federacije Bosne i Hercegovine u martu 1994. godine
u njenom ustavu su dobili sva prava i pravo nacionalne ravnopravnosti samo
Bošnjaci i Hrvati. Takvo rješenje je proisticalo iz odrednica Vašingtonskog
mirovnog sporazuma.7
Novi i izvanustavni položaj srpskog naroda u Federaciji Bosne i
Hercegovine nakon njenog proglašenja ustavom iz 1994. godine učinio je
da Srbi u Federaciji postanu građani drugog reda. Na osnivačkoj skupštini
Srpskog građanskog vijeća 27. marta 1994. godine opredijeljeno je stano-
vište da se na Ustavotvornoj skupštini Federacije Bosne i Hercegovine pod-
nese amandman na temelju koga bi srpski narod u Federaciji bio jedan od
ravnopravnih naroda u ustavu Federacije Bosne i Hercegovine. Amandman
Srpskog građanskog vijeća na Ustavotvornoj skupštini podnio je profesor
Nikola Kovač, potpredsjednik SGV-a. Cilj amandmana je bio zahtjev da srp-
ski narod u Federaciji Bosne i Hercegovine ima ustavni status ravnopravnog
naroda s Bošnjacima i Hrvatima, a ne status “ostali”.8
Kada je zaustavljen rat Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine,
stekli su se uslovi za pokretanje inicijative Srpskog građanskog vijeća o stica-
nju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine
6
Srpska demokratska stranka je osnovala krizne štabove u opštinama koje je uključila u Republiku
srpskog naroda. Na temelju naredbi kriznih štabova protjerani su građani bošnjačke i hrvatske nacional-
nosti s područja istočne Bosne, Posavine, istočne Hercegovine i Bosanske krajine. Samo u Prijedoru je
u logorima stradalo oko 3000 Bošnjaka. Bošnjaci i Hrvati su bili isključeni kao narodi iz ustava Repu-
blike srpskog naroda. Oni su tako ostali bez građanskih i nacionalnih prava. Vidi: Pejanović, 2005: 242.
7
Vašingtonski mirovni sporazum, potpisan u martu 1994. godine, predvidio je formiranje Federacije
bošnjačkog i hrvatskog naroda. U Ustavu Federacije Bosne i Hercegovine, srpski narod je uveden pod
kategoriju “ostali”. Takav status srpskog naroda u Federaciji nije prihvatilo Srpsko građansko vijeće
koje je osnovano 27. marta 1994. godine. Srpsko građansko vijeće je podnijelo amandman na Ustav
Federacije koji nije bio prihvaćen na sjednici Ustavotvorne skupštine. Nakon Dejtonskog mirovnog
sporazuma 1998. godine Srpsko građansko vijeće je pokrenulo aktivnost da se uspostavi ustavna rav-
nopravnost srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Re-
publici Srpskoj. To je ostvareno donošenjem odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 30. juna i 1.
jula 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović,
2005: 242-243.
8
Vidi šire: Pejanović, 2018: 115.
214
i istovremeno o sticanju ustavne ravnopravnosti bošnjačkog i hrvatskog naro-

da u Republici Srpskoj.9
Tokom 1997. godine pokrenut je zajednički društveni projekt organizaci-
ja civilnog društva: Srpskog građanskog vijeća, Hrvatskog narodnog vijeća,
Vijeća Kongresa bošnjačkih intelektualaca i Asocijacije nezavisnih intelek-
tualaca Krug 99, kojim se namjeravala postići ustavna ravnopravnost srp-
skog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog u
Republici Srpskoj. Taj projekat postizanja ustavne ravnopravnosti bosansko-
hercegovačkih naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine svoje isho-
dište dobija u odlučivanju i donesenoj konačnoj odluci Ustavnog suda Bosne
i Hercegovine iz 2000. godine. U stručnoj literaturi i demokratskoj javnosti
odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, donesena u julu 2000. godine,
nazvana je Odluka o konstitutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda
na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine.10
Da bi se došlo do odlučivanja u Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine
i donošenja presude o uklanjanju jedne diskriminacije na etničkoj osnovi,
valjalo je osigurati zvaničnu, zapravo službenu apelaciju prema Ustavnom
sudu. Na takvu apelaciju prema Ustavnom sudu zakonsko pravo imaju člano-
vi Predsjedništva, Parlamentarna skupština i Vijeće ministara. Rukovodstva
četiri nevladine organizacije su zatražile razgovore s tadašnjim članovima
Predsjedništva: Alijom Izetbegovićem, Krešimirom Zubakom i Momirom
Krajišnikom.11
Za razliku od Momira Krajišnika, koji je odbijao ideju ravnopravnosti-
konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine,
Alija Izetbegović i Krešimir Zubak su primili delegaciju četiri nevladine
9
Društvenu aktivnost o postizanju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Herce-
govine i bošnjačkog i hrvatskog u Republici Srpskoj organizovale su zajedno četiri ugledne nevladine
organizacije: SGV, HNV, VKBI i Asocijacija nezavisnih intelektualaca “Krug 99”. Pokretanje demo-
kratske javnosti i društvenih subjekata odvijalo se metodom održavanja okruglih stolova u Sarajevu,
Tuzli, Travniku i Banja Luci. Mediji su pratili okrugle stolove i tako animirali javno mnijenje da podrži
postizanje ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine.
10
U donošenju odluke Ustavnog suda o konstitutivnosti naroda Bosne i Hercegovine glasali su dva suca
iz bošnjačkog naroda, dva iz srpskog i dva iz hrvatskog naroda, kao i tri suca iz Međunarodne zajed-
nice. Protiv ove odluke bile su sudije iz srpskog naroda i sudije iz hrvatskog naroda. Odluka je dobila
većinu tako što su za njih glasali dva suca iz bošnjačkog naroda i tri suca iz Međunarodne zajednice.
11
Momir Krajišnik, član Predsjedništva iz srpskog naroda, odbio je primiti delegaciju nevladinih orga-
nizacija na razgovor. Ponašao se u skladu sa stavom Srpske demokratske stranke koja je odbijala svaku
političko-ustavnu ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj.
215
organizacije i obavili razgovore. Delegacije četiri nevladine organizacije či-

nili su: Atif Purivatra, Ivo Komšić, Vlatko Doleček i Mirko Pejanović.12
Zubak je u razgovoru s delegacijom četiri nevladine organizacije podržao
ideju o postizanju konstitutivnosti, zapravo ravnopravnosti naroda na cijelom
prostoru države. Pri tome je iznio mišljenje da on ne može podnositi zahtjev
prema Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine, jer za to ne može dobiti po-
dršku rukovodstva Hrvatske demokratske zajednice sa sjedištem u Mostaru.
Alija Izetbegović je prihvatio da podnese apelaciju Ustavnom sudu Bosne
i Hercegovine. Pri tome je iznio stanovište: “Bošnjački narod ima interese
da živi na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine u ravnopravnosti sa
srpskim i hrvatskim narodom”.13
Ustavni sud je organizovao sveobuhvatnu raspravu u pripremi svoje odlu-
ke o pravu bosanskohercegovačkih naroda na konstitutivnost, zapravo ustavnu
ravnopravnost na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine. U raspravi su
učestvovali predstavnici entitetskih parlamenata, predstavnici parlamentarnih
stranaka, predstavnici nevladinih organizacija i pravni eksperti.14
Tokom odvijanja javnog odlučivanja četiri nevladine organizacije su osigu-
rale podršku demokratske građanske javnosti. Valja imati u vidu da su Hrvatska
demokratska zajednica i Srpska demokratska stranka bile protiv ideje i pro-
jekta za postizanje ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne
i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Druge
stranke su podržale ovu ideju, kao i najveći broj nevladinih organizacija.15
Četiri nevladine organizacije su putem obavljenih razgovora osigurale podrš-
ku međunarodnih institucija i velikog broja ambasada u Sarajevu. Obavljeno
12
Četiri nevladine organizacije: Srpsko građansko vijeće, Vijeće bošnjačkih intelektualaca, Hrvatsko
narodno vijeće i Asocijacija nezavisnih intelektualaca “Krug 99” zajedno su organizovale aktivnost sa
zahtjevom da se uspostavi ustavna ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i
srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Ta aktivnost je dovela u konačnici do odluke Ustav-
nog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda
na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, kao i do usvajanja amandmana na ustav Republike Srpske i
Federacije Bosne i Hercegovine 2002. godine na temelju čega su se entiteti ustavno definisali kao enti-
teti građana i naroda koji žive u njima. Vidi: Pejanović, 2005: 252.
13
Ovo kazivanje Alije Izetbegovića sačuvano je u vlastitim bilješkama autora ovog teksta.
14
Ustavni sud je Bosni i Hercegovini omogućio javnu raspravu o pitanju ustavne ravnopravnosti srp-
skog naroda u Federaciji i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Doprinos raspravi dali su
SGV, VKBI, HNV i Krug 99, kao i predstavnici entitetskih parlamenata i eksperti. Svi su bili saglasni
da je nužno ukinuti etničku diskriminaciju naroda u bosanskohercegovačkim entitetima. Vidi: Pejano-
vić, 2005: 257.
15
Srpska demokratska stranka je pružala otpor ideji ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru
Bosne i Hercegovine. Odnos Srpske demokratske stranke promijenio se tek nakon donošenja odluke
Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne
i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2005: 244.
216
je više razgovora u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država. Predstavnicima

nevladinih organizacija u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država data je
snažna podrška.16
U vremenu donošenja odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine bilo
je devet sudaca. Šest je bilo domaćih, a tri inostrana. Većinu u donošenju
odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na ci-
jelom prostoru države Bosne i Hercegovine osigurala su dva domaća i tri
strana člana Ustavnog suda Bosne i Hercegovine. Odluka Ustavnog suda
Bosne i Hercegovine je ostala bez podrške dva člana Ustavnog suda Bosne
i Hercegovine iz srpskog i dva člana iz hrvatskog naroda. Ova činjenica za-
sigurno govori o tome da dvije etničke stranke: SDS i HDZ BiH svoje pro-
gramske koncepcije zasnivaju na etničkoj teritorijalizaciji i razdvajanju na-
roda s ciljem uništenja zajedničkog života i multietničke strukture Bosne i
Hercegovine.
Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o pravu naroda na ustavnu
ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine je omogućila uki-
danje ratom stvorene etničke diskriminacije kako Srba u Federaciji tako i
Bošnjaka i Hrvata u Republici Srpskoj. I što je veoma bitno, odluka Ustavnog
suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru dr-
žave Bosne i Hercegovine omogućila je promjenu ustava Federacije Bosne
i Hercegovine i ustava Republike Srpske 2002. godine. S amandmanima
koji su usvojeni na ustave entiteta i Republika Srpska i Federacija Bosne
i Hercegovine su dobile ustavne odrednice po kojima su entiteti zajednice
građana i istovremeno ravnopravnih naroda koji žive u njima. Na taj način je
amandmanima na ustave entiteta osigurano da vlade entiteta, ustavni i redov-
ni sudovi imaju multietničku strukturu.17 Uz sve ovo entitetski parlamenti su
dobili vijeća naroda kao druge domove. U Parlament Federacije je od 2002.
godine uveden Klub Srba u Domu naroda. Domovi naroda imaju funkciju da
vrše zaštitu vitalnog nacionalnog interesa.
Istorijska je činjenica da je visoki predstavnik Međunarodne zajednice
morao svojom odlukom, po osnovu Bonskih ovlaštenja, proglasiti aman-
dmane i na Ustav Federacije i na Ustav Republike Srpske jer nije bilo
16
U svim razgovorima koji su obavljeni u ambasadi SAD data je podrška nevladinim organizacijama
za njihovu aktivnost u postizanju ustavne ravnopravnosti na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine.
Ambasada SAD je zagovarala stanovište da srpski, hrvatski i bošnjački narod imaju političko pravo
na etničku ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2005: 243-244.
17
Na temelju ustavnih amandmana na ustave entiteta u vladi Federacije Bosne i Hercegovine učestvuju
Bošnjaci, Hrvati i Srbi. Po jedan predstavnik naroda obavlja funkciju potpredsjednika Vlade Federaci-
je. Isti princip je primijenjen i u sastavu Vlade Republike Srpske.
217
dovoljno spremnosti etničkih stranaka da glasaju za predložene amandma-

ne.18 Donošenje amandmana na ustave dva bosanskohercegovačka entiteta
2002. godine dobilo je značenje prve uspješne ustavne reforme u postdejton-
skom periodu.
Nakon što su brojne organizacije civilnog društva i građanske multietnič-
ke stranke od 2000. do 2006. godine, uz pomoć međunarodnih nevladinih or-
ganizacija, organizovale okrugle stolove o mogućnosti promjene Dejtonskog
ustava Bosne i Hercegovine, stvorila se povoljna društvena klima za inicijati-
ve o ustavnoj reformi.19 Tokom 2005. i početkom 2006. godine parlamentarne
političke stranke, uz pomoć Sjedinjenih Američkih Država, pokreću sporazu-
mijevanje i oblikuju Sporazum o izmjeni Ustava Bosne i Hercegovine tokom
marta mjeseca 2006. godine. Taj sporazum je potpisalo sedam lidera parlamen-
tarnih stranaka: Sulejman Tihić – SDA; Dragan Čavić – SDS; Dragan Čović
– HDZ BiH; Zlatko Lagumdžija – SDP; Milorad Dodik – SNSD; Mladen
Ivanić – PDP i Miljenko Brkić – HNZ. Ovim sporazumom političke stranke
su se dogovorile da izvrše izmjene Ustava Bosne i Hercegovine u domenu
nadležnosti Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara Bosne i
Hercegovine, Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine (Zastupnički
dom i Dom naroda), nadležnosti države te ljudskih prava i sloboda na teme-
lju dogovora stranaka.20 Sačinjen je prijedlog amandmana na Ustav Bosne i
Hercegovine. Amandmani će u Parlamentu Bosne i Hercegovine biti razma-
trani tokom aprila mjeseca 2006. godine, po čemu će i dobiti naziv “Aprilski
paket” amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine.21
Aprilski paket amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. go-
dine imao je odredbe na temelju kojih se mijenja ustavni položaj i struktura
Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara i Parlamentarne skup-
štine. Prema predloženim amandmanima Predsjedništvo Bosne i Hercegovine
bi se biralo u Parlamentarnoj skupštini. Predsjedništvom bi rukovodio pred-
sjednik. Imao bi dva potpredsjednika iz druga dva konstitutivna naroda.
18
U odlučivanju u Parlamentu Federacije o amandmanima na Ustav Federacije nije glasala Stranka
demokratske akcije pravdajući to nepostojanjem istih amandmana na Ustav Republike Srpske.
19
Vidi: Forum građana Tuzle, 2008: 200
20
Građanski forum Tuzle kao nevladina organizacija formirao je Građanski alternativni parlament 31.
8. 1996. godine. Okupljajući nevladine organizacije i nezavisne intelektualce, Građanski alternativni
parlament je pokrenuo inicijativu za promjenu Ustava Bosne i Hercegovine s akcentom na promjeni
općih odredaba ustava koje je potrebno usaglasiti s Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i os-
novnim slobodama, posebno Protokolom br. 12 o zabrani diskriminacije. Vidi: Forum građana Tuzle,
2008: 1.
21
Budući da je rasprava o amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine trajala tokom aprila mjeseca
2006. godine, amandmani su dobili naziv “Aprilski paket amandmana” na Ustav Bosne i Hercegovine.
Vidi: Pejanović, 2013: 190.
218
Vijeće ministara bi bilo prošireno s još dva nova ministarstva: za poljoprivre-

du i za nauku, tehnologiju i ekologiju. Parlamentarna skupština bi imala znat-
no veći broj zastupnika. Sadašnji broj zastupnika u Predstavničkom domu, s
42 zastupnika, povećao bi se na 82. Ovim bi se proširio demokratski kapacitet
Predstavničkog doma. I Dom naroda bi dobio proširenje s 15 na 21.22
U domenu ljudskih prava, amandmanima se uvode nove ustavne odredbe.
Tim odredbama se garantuje ukidanje diskriminacije ljudi po svim osnovama.
Definišu se manjinska prava. Uvodi se i ustavna odredba po kojoj se prava i
slobode navedene u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prvenstvo nad
svim drugim zakonima.
U pogledu nadležnosti i odnosa između institucija Bosne i Hercegovine
i entiteta u “Aprilskom paketu amandmana” se uvode odredbe o podijelje-
noj nadležnosti između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta. Podijeljene
nadležnosti su predviđene u sljedećim pitanjima: poreski sistem, izborni
proces, pravosuđe, poljoprivreda, nauka i tehnologija, ekologija, lokalna
samouprava.23
Demokratsko odlučivanje u Zastupničkom domu Parlamentarne skupšti-
ne Bosne i Hercegovine o “Aprilskom paketu” amandmana u aprilu 2006.
godine završeno je neuspješno jer prijedlog amandmana nije dobio podršku
dvotrećinske većine zastupnika.
Protiv amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine glasali su poslanici iz
Stranke za Bosnu i Hercegovinu i jedan broj poslanika iz Hrvatske demo-
kratske zajednice koji su u to vrijeme radili na formiranju nove stranke: HDZ
1990. Ove dvije stranke su pitanje ustavnih promjena pretvorile u pitanje
nadmetanja u parlamentarnim izborima 2006. godine, što im je omogućilo
izborni uspjeh.24
Neuspjeli pokušaj promjene Ustava Bosne i Hercegovine tokom 2006.
godine predstavlja neiskorištenu istorijsku šansu države Bosne i Hercegovine
da se, na temelju usvojenih amandmana, osigura funkcionalnost institucija
države i stabilan društveni, ekonomski i kulturni razvoj. Zbog neuspjeha u
prihvatanju ustavnih amandmana, Bosna i Hercegovina je izgubila poželjnu
dinamiku za odvijanje procesa integracije u Evropsku uniju i NATO savez.
22
Aprilskim paketom amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine bilo je predviđeno da se poveća broj
zastupnika u Predsjedničkom domu i broj delegata u Domu naroda Parlamentarne skupštine Bosne i
Hercegovine. Time bi se ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine.
Vidi: Forum građana Tuzle, 2008: 227.
23
Vidi šire: Forum građana Tuzle, 2008: 202-232.
24
Vidi šire: Pejanović, 2012: 117.
219
Namjesto jačanja procesa unutrašnje integracije, Bosna i Hercegovina od

2006. godine ulazi u radikalizaciju političke scene i u permanentnu krizu
društvenog razvoja.25
Politički razvoj države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu
je pokazao da su za ustavne reforme nužne dvije pretpostavke. Jedna pretpo-
stavka se javlja kao istorijska nužnost postojanja vizije i saglasnosti vladaju-
ćih stranaka da izvedu promjenu Dejtonskog ustava kojom bi se uspostavila
nova i funkcionalna ustavno-politička struktura države Bosne i Hercegovine.
Druga pretpostavka se nalazi u zadatom geopolitičkom okviru. Taj okvir je
Dejtonski mirovni sporazum unutar koga su ujedinjeni volja i angažovanje
vodećih svjetskih sila članica “Kontaktne grupe”26 da se u Bosni i Hercegovini
učvrsti mir i izvede integracija države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju
i NATO savez. Izvođenjem ove integracije Bosna i Hercegovina će postati sa-
moodrživa politička zajednica. Tada će biti zaustavljene političke silnice koje
zagovaraju etnonacionalnu teritorijalizaciju i podjelu Bosne i Hercegovine.
Ideje za ustavnu reformu pokreću se unutar aktivnosti političkih strana-
ka i organizacija civilnog društva. Zagovaranje promjene ustava Bosne i
Hercegovine iskazuje se i u polju naučnih analiza i naučnog stvaralaštva.
Jednu od više naučnih koncepcija elaboriramo u okviru ove studije.
Naučna koncepcija političko-ustavnog

i teritorijalnog ustrojstva Bosne i Hercegovine
prof. dr. Omera Ibrahimagića27
Koncepcija ustavno-pravnog i političkog ustrojstva države Bosne i
Hercegovine prof. dr. Omera Ibrahimagića zasniva se na stajalištu da je Bosna
i Hercegovina u svojoj viševjekovnoj postojanosti oblikovala svoju cjelovi-
tost i unutrašnju teritorijalnu strukturu. Viševjekovni razvoj bosanskoherce-
govačkog društva karakteriše etnička izmiješanost stanovništva na cijelom
prostoru države. Tokom istorijskog razvoja na prostoru Bosne i Hercegovine
se oblikovalo šest istorijskih regija: hercegovačka, banjalučka, bihaćka,
25
Nakon neuspjelog pokušaja usvajanja “Aprilskog paketa amandmana” na Ustav Bosne i Hercegovine
iz 2006. godine, nastupio je novi odnos institucija Međunarodne zajednice u angažovanju na provo-
đenju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Došlo je do pada političke dinamike i izvjesnog povlačenja
subjekata međunarodne zajednice da vrše pritisak na vladajuće političke strukture da provode reforme.
Vidi: Pejanović, 2013: 16.
26
Kontaktnu grupu u pripremi Dejtonskog mirovnog sporazuma činili su: SAD, Velika Britanija, Fran-
cuska, Ruska Federacija i SR Njemačka.
27
Prof. dr. Omer Ibrahimagić bio je ustavni sudija Ustavnog suda bivše Jugoslavije i ustavni sudija
Ustavnog suda Federacije Bosne i Hercegovine.
220
tuzlanska, sarajevska i travnička. Unutar ovih regija razvili su se njihovi eko-

nomsko-urbani i društveno-kulturni centri: Mostar, Banja Luka, Bihać, Tuzla,
Sarajevo i Travnik.28
Prof. dr. Omer Ibrahimagić je objavio 27 knjiga koje se odnose na prav-
no-politički i državni razvoj Bosne i Hercegovine u njenoj viševjekovnoj eg-
zistenciji. U knjizi oporuke, pod naslovom Oporuka Bosni i Hercegovini,29
prof. dr. Ibrahimagić izlaže svoju koncepciju mogućeg političko-ustavnog i
teritorijalno-administrativnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine u pos-
tdejtonskom vremenu. Ta koncepcija se zasniva na istorijskoj tradiciji ad-
ministrativno-teritorijalne podjele Bosne i Hercegovine, zatim na evropskim
demokratskim standardima i naučnim kriterijima o ustavno-pravnom i po-
litičkom ustrojstvu Bosne i Hercegovine kao pravne i socijalne države, s tri
nivoa vlasti.
Tokom istorijskog razvoja, oblikovane regionalne cjeline čine prirodno-
geografsku, socijalnu, ekonomsku i kulturološku osnovu pravno-političkog
ustrojstva Bosne i Hercegovine na tri nivoa vlasti: opštinski (lokalni), regi-
onalni i državni nivo. U tom kontekstu profesor Omer Ibrahimagić izlaže
koncepciju teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine koju bi činili kan-
toni na cijelom njenom prostoru. Kantoni bi bili srednji nivo vlasti. Oni bi za
osnovu svog teritorijalnog obuhvata imali istorijski dostignuti nivo u socio-
loškom, kulturnom i ekonomskom oblikovanju regionalnih cjelina i tradicije
postojanja i društvenih institucija u tim regionalnim cjelinama.
Umjesto monoetničkog entitetskog teritorijalnog i administrativno-po-
litičkog organizovanja, uspostavila bi se Federacija Bosne i Hercegovine
s 14 kantona, Distriktom Brčko i Sarajevom kao glavnim gradom države.
Kantoni bi imali nazive prema gradovima koji čine njihova sjedišta: Banja
Luka (Prijedor) – Kanton Krajina; potom slijedi Bihać – Unsko-sanski kan-
ton; a u zapadnoj Bosni je Livno kanton. Brčko – ostaje u statusu distrik-
ta. U posavskom području je Doboj (Derventa) – Kanton Sjeverna Bosna,
kao i Orašje – Posavski kanton. U centralnoj Bosni je Travnik (Jajce) –
Srednjobosanski kanton. Na prostoru Hercegovine su dva kantona: Široki
Brijeg – Zapadnohercegovački kanton i Mostar – Hercegovačko-neretvanski
kanton. Sarajevo ima status glavnog grada Bosne i Hercegovine. U gornje-
podrinjskom području obrazuje se: Goražde – Bosanskopodrinjski kanton.
28
U istorijskom procesu oblikovanja regionalnih cjelina, razvili su se urbani regionalni centri: Sarajevo,
Bihać, Tuzla, Banja Luka, Mostar i Travnik. U tim centrima je sjedište regionalnih institucija u oblasti
pravosuđa, zdravstva, školstva, saobraćaja i drugih djelatnosti. Vidi: Pejanović, 2013: 10.
29
Vidi više: Ibrahimagić, 2019: 49.
221
Zenica je sjedište Zeničko-dobojskog kantona, a sjeveroistočna Bosna sa sje-

dištem u Tuzli – Tuzlanski kanton. Trebinje je sjedište Istočnohercegovačkog
Kantona. Područje Semberije ima sjedište grad Bjeljinu (Zvornik) i to je
Kanton Semberija. Sokolac je sjedište Romanijsko-birčanskog kantona.30 Radi
se o tome da profesor Omer Ibrahimagić u zasnivanju koncepta teritorijalne
organizacije Bosne i Hercegovine na cijelom njenom prostoru s 14 kantona
polazi od objektivizirane naučne i stručne spoznaje da stanje s deset kantona
u Federaciji Bosne i Hercegovine i jednim unitarnim entitetom Republika
Srpska čini Bosnu i Hercegovinu nefunkcionalnom državom. Koncepcija s
14 kantona svoju osnovu ima u teritorijalno-administrativnoj podjeli Bosne
i Hercegovine s 15 srezova prema Zakonu o području srezova i opština iz
1955. godine. Svih 14 kantona bi ostali multietnički. I Sarajevo i Brčko bi
ostali multietnički. Srazmjerno učešće naroda u vršenju vlasti na svim nivoi-
ma proističe iz presude Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000. godine
o konstitutivnosti Bošnjaka, Srba, Hrvata i ostalih na cijelom prostoru Bosne
i Hercegovine. Ovom odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine osigura-
no je da izabrana predstavnička i izvršna tijela imaju multietničku strukturu.
Osnova za zastupljenost naroda je popis stanovništva iz 1991. godine.31
Multietnička struktura stanovništva u 14 kantona, Distriktu Brčko i gradu
Sarajevu je takva da će jedan od tri naroda: Bošnjaci, Srbi i Hrvati imati re-
lativnu ili apsolutnu većinu. Kako bi se izbjegla majorizacija jednog naroda
na druga dva, u akte o radu izabranih državnih organa ugrađuje se načelo
da u upravljačkoj strukturi regije najbrojniji narod može imati “najviše do
49% svojih predstavnika”.32 Ovo načelo se ugrađuje i u upravljačku strukturu
lokalnih vlasti gradova koji čine sjedište kantona, gradu Sarajevu i Distriktu
Brčko. Istovremeno se predviđa načelo etničke rotacije čelnih funkcionera u
kantonima u kojima postoji više od 20% etničke izmiješanosti.33
Kad su u pitanju nadležnosti svih 14 kantona, te nadležnosti bi bile jedna-
ke. Glavni grad Sarajevo bi mogao imati nadležnosti koje danas imaju kanto-
ni u Federaciji Bosne i Hercegovine.
Nadležnosti entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske
bile bi u konceptu teritorijalne organizacije s 14 kantona “podijeljene
30
Vidi više: Ibid.: 51-52.
31
Visoki predstavnik međunarodne zajednice Wolfgang Petrić je u procesu usvajanja amandmana na
ustave entiteta 2000. godine stao na stanovište da osnova zastupljenosti naroda u državnoj strukturi
bude popis stanovništva iz 1991. godine. Vidi: Pejanović, 2013: 18.
32
Vidi više: Ibrahimagić, 2019: 53.
33
Pejanović, 2013: 18.
222
između države i kantona”.34 Time bi građanin kao društveni i politički su-

bjekt postao nosilac odgovornosti za izbor predstavničkih tijela vlasti i njeno
funkcionisanje.
S ovakvom strukturom i organizacijom 14 kantona na cijelom prosto-
ru Bosne i Hercegovine dokinule bi se istorijske tendencije o etničkoj te-
ritorijalizaciji prostora Bosne i Hercegovine, koje su započele formiranjem
etničkih stranaka na prvim višestranačkim izborima 1990. godine. Vodeće
svjetske sile, uz liderstvo Sjedinjenih Američkih Država, pribjegle su, zbog
kompromisa za mir, promjeni ranije unutrašnjopolitičke strukture Bosne i
Hercegovine na dva entiteta izvedena na etničkoj osnovi u okviru Dejtonskog
mirovnog sporazuma. Na taj način je Bosna i Hercegovina svoj sistem od-
lučivanja o društvenom i državnom razvoju strukturirala na etničkoj osnovi.
U takvoj strukturi etničkog pluralizma javljaju se međustranačka suprotstav-
ljanja i sukobi, a država Bosna i Hercegovina zbog svoje nefunkcionalnosti
egzistira u permanentnoj krizi svoga razvoja i zaostajanja u odvijanju integra-
cije u Evropsku uniju.35
Istorijska nužnost izvođenja ustavne reforme

u proces integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju
Ustavna reforma koja bi dovela do promjene Dejtonskog ustava bila je i
ostaje najsloženija reforma u vremenu postdejtonskog političkog razvoja dr-
žave Bosne i Hercegovine. Postavlja se pitanje otkud to da je ustavna re-
forma jedna od najsloženijih u postdejtonskom političkom razvoju Bosne i
Hercegovine? Iz te složenosti su nastale nemogućnosti izvođenja ustavnih
reformi u Bosni i Hercegovini. To se pokazalo krajem 2005. i u prvoj polovini
2006. godine. Tada su i vladajuće i opozicione parlamentarne stranke Bosne
i Hercegovine inicirale amandmane na Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine.
Budući da se o tim amandmanima odlučivalo u Parlamentarnoj skupštini u
aprilu mjesecu 2006. godine, ovi amandmani su dobili predznak “Aprilski
paket” amandmana.
Ovim amandmanima su bile predviđene značajne promjene ustavne po-
zicije i strukture Predsjedništva Bosne i Hercegovine, kao i strukture i nad-
ležnosti Parlamentarne skupštine i Vijeća ministara. Takođe su se Aprilskim
34
Vidi: Ibrahimagić, 2019: 53-54.
35
U politološkoj literaturi postoji zajedničko stanovište da vladajuće etničke stranke u Parlamentarnoj
skupštini Bosne i Hercegovine nemaju istorijsku prohodnost za izgradnju konsenzusa o državnom ra-
zvoju Bosne i Hercegovine, a posebno o ustavnim reformama koje bi dovele do potpune funkcionalno-
sti institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2013: 120.
223
paketom amandmana proširivale odredbe Dejtonskog ustava Bosne i

Hercegovine o ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Ustanovljena je
odredba po kojoj pripadnici nacionalnih manjina ne mogu biti diskriminirani
po osnovu svoga statusa nacionalne manjine. Podršku za usvajanje Aprilskog
paketa amandmana pružile su sve parlamentarne stranke, osim Stranke za
Bosnu i Hercegovinu i dijela zastupnika u Parlamentarnoj skupštini Bosne
i Hercegovine iz Hrvatske demokratske zajednice BiH koji su tad započeli
formiranje Hrvatske demokratske zajednice 1990. Ova stranka će samostalno
nastupiti na parlamentarnim izborima 2006. godine i postaće parlamentarna
stranka.
Punu podršku usvajanju “Aprilskog paketa” amandmana dale su sve ze-
mlje članice Kontaktne skupine: SAD, Ruska Federacija, Velika Britanija,
Francuska i Savezna Republika Njemačka. U samom činu odlučivanja izo-
stala je dvotrećinska podrška zastupnika i poslanika Parlamentarne skupštine
Bosne i Hercegovine. Na ovaj način je propuštena istorijska prilika da se na
nov način utemelje i prošire Ustavne odredbe o tri najvažnije institucije Bosne
i Hercegovine: Predsjedništva, Parlamentarna skupštine i Vijeća ministara
Bosne i Hercegovine, te ustavne odredbe o ljudskim pravima i slobodama.
Za Predsjedništvo su predlagane ustavne odredbe koje bi dovele do toga
da Predsjedništvo u svojoj strukturi ima jednog predsjednika i dva potpred-
sjednika. Takav koncept je vodio bitnoj promjeni pozicije, nadležnosti i nači-
na odlučivanja u Predsjedništvu Bosne i Hercegovine.
Parlamentarna Skupština je predloženim amandmanima na Ustav Bosne
i Hercegovine dobijala proširenje svoje nadležnosti. Ono što je bilo kruci-
jalno odnosilo se na proširenje nadležnosti Parlamentarne skupštine i pro-
širenje broja zastupnika u njoj. Prema Prijedlogu amandmana iz 2006. go-
dine, Zastupnički dom bi imao 84 člana i još 3 člana za nacionalne manji-
ne. Tako bi se bitno ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine
Bosne i Hercegovine jer bi se i u Domu naroda delegirao 21 zastupnik. U
Parlamentarnoj skupštini bi bili uslovi za rad komisija i odbora za ispolja-
vanje interesa sa cijelog prostora Bosne i Hercegovine. Bilo je predviđeno i
proširenje broja ministarstava Vijeća ministara. Uvodila su se dva nova mini-
starstva: Ministarstvo poljoprivrede i Ministarstvo nauke, tehnologije i zaštite
okoliša.
U pogledu ljudskih prava uvodile su se nove odredbe kojim se isključivala
ustavna osnova za diskriminaciju etničkih manjina. Nakon dvomjesečne ra-
sprave u Parlamentarnoj skupštini je odbačen “Aprilski paket” amandmana. I
224
pored angažovanja i pritiska Međunarodne zajednice i Sjedinjenih Američkih

Država, “Aprilski paket” amandmana nije dobio većinsku podršku.
Tada je nastalo jedno novo stanje nepovjerenja u institucijama Međunarodne
zajednice prema parlamentarnim strukturama Bosne i Hercegovine. Kao po-
sljedica toga uslijediće smanjena aktivnost Međunarodne zajednice u polju
vršenja pritiska i traženja novih puteva za ustavne reforme. To će se potvr-
diti i u pokušajima provođenja presude Evropskog suda za ljudska prava u
predmetu: Sejdić-Finci iz 2009. godine. Zapravo od 2010. pa sve do 2014.
godine lideri političkih stranaka ne uspijevaju oblikovati amandman na Ustav
Bosne i Hercegovine na osnovu čega bi se ugradila ustavna odredba po ko-
joj bi nacionalne manjine imale izborno pravo da njihovi predstavnici budu
birani u Domu naroda Parlamentarne skupštine i u Predsjedništvo Bosne i
Hercegovine. Ni pomoć Evropske unije nije dovela do usvajanja amandma-
na na Ustav kojim bi se provela presuda Evropskog suda za ljudska prava u
predmetu: Sejdić-Finci.
U vezi s ustavnom reformom, političke stranke, kako pobjedničke tako
ni opozicione, ne posjeduju ni minimum konsenzusa za mogući sporazum o
ustavnim promjenama. Zašto nema tog konsenzusa? U pitanju su prije svega
bitne razlike u programskim koncepcijama za promjenu Dejtonskog ustava
Bosne i Hercegovine. Radi se o tome da Savez nezavisnih socijaldemokrata
kao vladajuća stranka u Republici Srpskoj od 2006. godine zagovara sece-
siju Republike Srpske od Bosne i Hercegovine. Na toj osnovi raste secesio-
nistički nacionalizam. Najistrajniji u zagovaranju secesije Republike Srpske
iz Bosne i Hercegovine je Milorad Dodik, predsjednik Saveza nezavisnih
socijaldemokrata.
Istovremeno Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine u
svojim programskim koncepcijama zagovara ustavnu reformu u kojoj bi se
Bosna i Hercegovina ustavno-pravno uredila tako da bude Federacija s tri
i više entiteta kao federalnih jedinica. Jedna od federalnih jedinica bila bi
za hrvatski narod. I u ovom projektu prevladava koncept etnonacionalne
teritorijalizacije.
Stranka demokratske akcije u svojim programskim koncepcijama zago-
vara ustavno-političko ustrojstvo Bosne i Hercegovine na ideji regionalne or-
ganizacije. Programsku platformu u obliku deklaracije Stranka demokratske
akcije je usvojila na svom kongresu 13. 9. 2019. godine.
Građanske multietničke stranke, a među njima Socijaldemokratska stran-
ka Bosne i Hercegovine, imaju koncept po kome bi Bosna i Hercegovina
bila Republika ravnopravnih građana i naroda s unutrašnjim ustrojstvom po
225
modelu savremene lokalne i regionalne samouprave u zemljama Evropske

unije. Ovaj Gordijev čvor o nepostizanju konsenzusa vladajućih etničkih stra-
naka o promjeni Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, koji egzistira skoro
dvije decenije, moguće je riješiti ako se započnu stvarati uslovi za jačanje
građanskih i multietničkih stranaka. U tom pravcu je nužno mijenjati izborni
sistem, uvoditi obavezni multietnički sastav stranačkih lista i viši nivo kon-
trole izbornog procesa.
Jedan od načina da se stvara povoljan ambijent za ustavne reforme ogleda
se u tome da veću aktivnost pokažu organizacije civilnog društva. One putem
okruglih stolova mogu pokretati interese građana da njihova zemlja Bosna i
Hercegovina postane evropska pravna država.
Naučni radnici mogu pomoći građanima i političkim strankama u izvođe-
nju ustavnih reformi tako što bi oblikovali svoje teorijsko-naučne koncepci-
je političko-ustavnog i teritorijalnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine.
Među više takvih koncepcija odabrali smo koncepciju Federacije prof. dr.
Omera Ibrahimagića oblikovanu s 14 kantona i posebnim statusom za Distrikt
Brčko i Sarajevo kao glavni grad. Radi se o tome da svoju koncepciju prof. dr.
Omer Ibrahimagić izvodi na temelju istorijske tradicije administrativne po-
djele Bosne i Hercegovine i naučnih kriterija o oblikovanju regionalnih cjeli-
na u istorijskoj prošlosti na prostoru Bosne i Hercegovine. Ono što koncepciji
profesora Omera Ibrahimagića o ustavno-pravnom i teritorijalnom ustrojstvu
Bosne i Hercegovine daje istorijsku validnost jeste napuštanje i ukidanje et-
ničke teritorijalizacije multietničkog prostora Bosne i Hercegovine u posljed-
nje dvije decenije. Etničke stranke su stekle izbornu, političku i ekonomsku
moć i idu dalje u poduhvatima za etnicizaciju prostora. Po principu vladavine
većine nad manjinom u Bosni i Hercegovini se zaokružuju prostorne cjeline u
kojima živi jedna etnička skupina.
Zaključak
U pristupu ustavnim reformama valja osigurati njihovu postupnost. U tom kontekstu bi se u
okviru ustavne reforme u prvoj fazi mijenjala pozicija institucija države Bosne i Hercegovine
na način kako je to predlagano “Aprilskim paketom” amandmana iz 2006. godine. Ovu fazu
ustavnih promjena moguće je izvesti u okviru pregovora o članstvu Bosne i Hercegovine u
Evropsku uniju tokom otvaranja pregovaračkih poglavlja. Međutim izvjesnost procesa ustav-
nih promjena najviše zavisi od geopolitičkih prilika i geopolitičkog utjecaja Međunarodne
zajednice, a u tom kontekstu, posebno zemalja koje su članice Upravnog odbora za implemen-
taciju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Za promjenu unutrašnje teritorijalne organizacije,
zasnovane na dvoentitetskom ustrojstvu, nužan je geopolitički okvir ustanovljen saglasnošću
226
vodećih svjetskih sila o izgradnji mira u Bosni i Hercegovini na osnovu Dejtonskog mirovnog
sporazuma.
Sasvim je izvjesno da će promjena unutrašnje teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine
biti moguća u vremenu kada Bosna i Hercegovina dovrši proces integracije u evroatlanske
institucije. U svojoj postupnosti druga faza ustavnih promjena će obuhvatiti promjenu terito-
rijalne unutrašnje organizacije Bosne i Hercegovine. Ova promjena će imati za cilj ukidanje
etničke teritorijalizacije izvedene na modelu dva entiteta. Entitet Republika Srpska je etnički
homogeniziran jer 85% stanovništva čini srpski narod. Federacija Bosne i Hercegovine je
etnički homogenizirana u pet kantona s većinom bošnjačkog naroda i tri kantona s većinom
hrvatskog naroda. Ova druga faza ustavnih promjena dočekaće ono vrijeme kad Bosna i
Hercegovina bude članica Evropske unije i NATO saveza. Tada se neće moći finansirati više
od tri nivoa vlasti. Sada građani Bosne i Hercegovine finansiraju: lokalni nivo vlasti, kanto-
nalni nivo vlasti, entitetski i državni nivo vlasti.
Osim promjene entitetskih ustava, koja je izvedena 2002. godine, svi drugi pokušaji promje-
ne Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine završeni su neuspješno. Zbog toga je utjecaj me-
đunarodne zajednice nezamjenjiv u izvođenju ustavne reforme. U tome je posebno značajan
angažman i utjecaj Sjedinjenih Američkih Država. Reforma oružanih snaga koja je izvedena
2005. godine je pokazala koliko je utjecaj međunarodne zajednice nezamjenjiv.
Sociohistorical context of the survival

and development of the state of Bosnia and Herzegovina
in Post-Dayton times
Conclusion
In the approach to constitutional reforms it is necessary to assure their gradual nature. In
this context, in the framework of constitutional reform, the position of the institutions of the
state of Bosnia and Herzegovina would be changed in the first phase, as proposed by the
2006 “April package” of amendments. This phase of constitutional reform can be imple-
mented within the framework of negotiations on Bosnia and Herzegovina’s membership in
the European Union, during the opening of the negotiation chapters. However, certainty of
the process of constitutional change depends mostly on the geopolitical circumstances and
geopolitical influence of the International Community, and in this context, especially the
countries that are members of the Steering Board for the Peace Implementation Council re-
sponsible for the implementation of the Dayton Peace Agreement. A geopolitical framework
established through the agreement of the world’s leading peace-building powers in Bosnia
and Herzegovina on the basis of the Dayton Peace Agreement is necessary for change of the
internal territorial organization, based on a two-entity structure.
It is quite certain that a change in the internal territorial organization of Bosnia and Herzegovina
will be possible at a time when Bosnia and Herzegovina finalizes the process of integration
into Euro-Atlantic institutions. In its gradual nature, the second phase of constitutional change
227
will encompass the change in the territorial internal organization of Bosnia and Herzegovina.
This change will aim to abolish the ethnic territorialization derived from the two-entity mod-
el. The Republika Srpska entity is ethnically homogenized because 85% of the population is
Serb. The Federation of Bosnia and Herzegovina is ethnically homogenized in five cantons
with a majority of Bosniak people and three cantons with a majority of Croat people. This
second phase of constitutional change will await for the time when Bosnia and Herzegovina
is a member of the European Union and NATO. No more than three levels of government will
then be able to be funded. Currently, the citizens of Bosnia and Herzegovina are financing:
local government, cantonal government, entity and state government.
Apart from the change in the entity constitutions, which was made in 2002, all other at-
tempts to change the Dayton Constitution of Bosnia and Herzegovina have been unsuccess-
ful. Therefore, the influence of the international community is irreplaceable in carrying out
constitutional reform. Particularly significant is the involvement and influence of the United
States of America. The 2005 reform of the Armed Forces demonstrated the irreplaceable
impact of the international community.
Literatura
Bašić, H. i Muslić, F. (2011) Zbornik radova. Međunarodni simpozij Bosna i Hercegovina –
15 godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Sarajevo, 18–19. januar 2011, Univerzitet
u Sarajevu, Sarajevo.
Filipović, M. (1997) Bosna i Hercegovina – najvažnije geografske, demografske, historijske,
kulturne i političke činjenice, Compact, Sarajevo.
Forum građana Tuzle (2008) Prijedlog amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006.
godine, Dogradnjom i izmjenama Ustava Bosne i Hercegovine brže u evropske integraci-
je, Tuzla.
Ibrahimagić, O. (2019) Oporuka Bosni, Monos, Gračanica.
Markešić, L. (2012) Izlaz iz bespuća hrvatske politike u BiH?, Hrvatsko narodno vijeće u
Bosni i Hercegovini, Sarajevo.
Naučne, kulturne i diplomatske veze Bosne i Hercegovine i Francuske kroz historiju. Zbornik
radova, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, Mostar
Pejanović, M. (2005) Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu,
Šahinpašić, Sarajevo.
Pejanović, M. (2010) Protivrječnosti odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Her-
cegovine: problem uspostave konsenzusa unutar Parlamentarne većine, u: Abazović, D.
i Hamer, S. (ur.) Bosna i Hercegovina petnaest godina nakon Daytona: političko pravni
aspekti demokratske konsolidacije u postkonfliktnom periodu, Fakultet političkih nauka –
Institut za društvena istraživanja, Sarajevo.
članci, intervjui, drugo dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb.
članci, intervjui, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo.
Pejanović, M. (2018) Društvena uloga akademika Nikole Kovača u istorijskom procesu
utemeljenja suverenosti i nezavisnosti države Bosne i Hercegovine i odbrane njene
opstojnosti 1990–1995, u: Naučne, kulturne i diplomatske veze Bosne i Hercegovine i
Francuske kroz historiju. Zbornik radova, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/
znanosti, Mostar.
228
Steiner, Ch. Et al. (2010) Ustav Bosne i Hercegovine: komentar, Fondacija “Konrad Ade-
nauer”, Sarajevo.
Trnka, K. (2000) Konstitutivnost naroda: povodom odluke Ustavnog suda Bosne i Herce-
govine o konstitutivnosti Bošnjaka, Hrvata i Srba i na nivou entiteta, Vijeće Kongresa
bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.
Ustav NRBiH (1947) Ustav Narodne republike Bosne i Hercegovine, Službeni list Narodne
republike Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 8. januar 1947.
229
DOI: 10.5644/PI2020.186.23
Da li je Bosna i Hercegovina
zaista tako loša kako se o njoj piše?1
Armina Galijaš
University of Graz, Centre for Southeast European Studies (CSEES)
armina.galijas@uni-graz.at
Za razliku od izučavanja starog ili srednjeg vijeka, moderna povijest mora

gotovo uvijek računati sa interdisciplinarnošću. Kako istoričari koji se bave
ovim vremenom zalaze u druge discipline, tako i kolege iz drugih disciplina
neminovno zalaze u povijest. Sama granica između disciplina nije uvijek pot-
puno jasna, metodološki, a često i teorijski pristupi i koncepti su prijemčivi
za različite discipline. Iz tog razloga je i literatura koja je u fokusu moje pre-
zentacije sveobuhvatnija i ne isključivo istorijska.
U ovom izlaganju ja ću pokušati pronaći zajednički nazivnik za većinu
istraživačkih tema napisanih na engleskom ili njemačkom jeziku u posljed-
njih 10 godina, a koje u fokusu imaju Bosnu i Hercegovinu (u daljem tekst
Bosna) nakon 1995. godine, te utvrditi da li je i u kolikoj mjeri u tom na-
zivniku ukodirana neka vrsta balkanizma2 i, ako je jeste, definisati njegove
karakteristike.
Kad se u internacionalnim novinarskim, političkim i diplomatskim krugo-
vima u posljednjih deset godina govori ili piše o Bosni, gotovo uvijek domi-
niraju iste teme: etničke razlike i sukobi, etnopolitika, separatizam, vjerski fa-
natizam, kriza, rat, korupcija, nefunkcionalna država i/ili propala državnost.
Često novinari upozoravaju na to da “postoji opasnost da se Bosna raspadne”,
“da se nalazi pred novim ratnim sukobima”, “da se opet zvecka oružjem” i
sl.3 Bivši visoki predstavnik Paddy Ashdown je npr. dugi niz godina upozo-
ravao da će se Bosna raspasti, da će biti krvoprolića te da su moguće tragične
situacije.4 Kada pogledamo šta se u 25 godina, koliko se uglavnom na ovaj
način izvještava o Bosni, dešavalo u toj zemlji, a šta u svijetu (uzmimo za
1
Izlaganje je održano 22. juna 2019. u sklopu konferencije “Istoriografija o BiH (2001–2017)”.
2
Prema Todorovoj (1999: 40, 42), Balkan se poima ne kao drugo već kao nepotpuno sopstvo, te se
prema tome balkanizam bavi razlikama u okviru jednog tipa.
3
Samo neki od aktualnih primjera iz štampe na njemačkom jeziku: Mappes-Niediek, 2018; Steinhoff,
2019; Roser, 2017.
4
Ashdown, 2008; Waterfield, 2011; Joseph, 2015; za više informacija v. ESI, 2017.
231
primjer samo Veliku Britaniju – Referendum u Škotskoj ili Brexit), možemo

ustanoviti da je Bosna više model za stabilnost nego za izbijanje sukoba.5 Ali
šema o izvještavanju o Bosni se ustalila, Bosna je druga, drugačija, posebna i
uvijek na ivici sukoba ili propasti. Novinari lakše objavljuju i prodaju drama-
tične tekstove koji govore o novim sukobima. NVO dobijaju više sredstava,
što društvo predstave u lošijem stanju. Internacionalni političari pridaju sebi
veću važnost i bolju sposobnost ako situaciju predstave što gorom, te njihovo
djelovanje time dobija na važnosti. Domaći političari također profitiraju na
ovim temama i uz pomoć njih sprovode svoj populizam i obezbjeđuju si i da-
lje sigurne i uticajne pozicije. Mnogo je razloga da se fokusira na loše u BiH
društvu, kojeg neosporno ima, nego da se bez predrasuda, unaprijed utvr-
đenih mišljenja i želje za “rješavanjem gorućih pitanja” priđe analizi. Tome
još ide u prilog i činjenica da naša očekivanja oblikuju i naša opažanja. U
slučaju Bosne, analitičari često očekuju da se radi o propaloj državnosti, te da
se država konstantno nalazi na granici propasti, a ne očekuju funkcionalnost
vlasti na kantonalnom ili lokalnom nivou. Stoga je i njihov fokus na onome
što traže.
Da se ovo često dešava npr. u novinarstvu je nedvojbeno, ali mogu li i
naučnici iz različitih društvenih i humanističkih znanosti koji publiciraju o
BiH na engleskom i njemačkom jeziku dozvoliti sebi danas da im očekivanja
oblikuju i opažanja? Problem naučnog pristupa Balkanu i Bosni je značajna
tema i zaslužuje podrobno izučavanje. Ja ću pokušati u ovom kratkom prika-
zu da dam samo par natuknica na ovu temu i postavim dva pitanja.
1. Da li samo na osnovu izbora istraživačke teme i pitanja možemo do-
nositi sudove i tražiti nagovještaje mogućeg “balkanističkog” pristupa
Bosni?
2. Da li je nauka imuna na balkanizam i da li pravila naučnog diskursa
onemogućavaju artikulisanje predrasuda? (Nisu i ne moraju uvijek biti
negativne)
Ako se fokusiramo na empirijske studije, utvrdićemo da naučnici često
profitiraju iz terenskih istraživanja po BiH na višestruke načine. Mnogi dobi-
ju materijal za inovativne empirijske analize koje su ujedno i plodna osnova
za ekstrapolaciju novih teorijska znanja. Tako npr. etnografske analize, sa
svojim bogatim i raznovrsnim izvorima, prevazilaze često sterilne teorijske
rasprave i ponekad suhoparnu institucionalnu analizu, a detaljna i duboka
empirijska znanja doprinose postizanju šireg pogleda na društvo koje bi inače
5
ESI, 2017: 3.
232
Armina Galijaš: Izlaganje: da li je Bosna i Hercegovina zaista tako loša kako se o njoj piše
ostalo skriveno i nepoznato. Pored mnogih prednosti koje nude takve analize,
one nude dakako selektivne slike. Ako je izbor teme u velikoj mjeri uvjetovan
kognitivnim horizontom istraživača ili čak njegovim predrasudama, a katkad
i interesom javnosti, moguće je da nam odabir perspektive da suštinsku, ali
ne nužno kvalitativno potpunu sliku. Ako je u većini slučajeva istraživanje
posvećeno i ograničeno na nekoliko gore pomenutih tema (kriza, rat, propala
državnost i sl.), te ako su analize uglavnom fokusirane na društvene aktere
koji nerijetko daju dojam da su zatvoreni u traumi ili krizi, onda se u isto vri-
jeme izostavljaju brojni drugi tipovi aktera i fenomena.
Samim ukucavanje pojma “Bosnia” u Google Scholar na osnovu ponuđe-
nih daljih pojmova može se doći do zaključka koje teme dominiraju naučnim
diskursom. To su u konkretnom slučaju rat, genocid, izbjeglice, kultura, kriza,
konflikt i muslimani.
Screenshot Google Scholara od 20. 9. 2019.
Ako pak otvorimo Google Scholar, naslovi koji se pojavljuju na vrhu li-
ste su “Bosnia: faking democracy after Dayton”,6 “Genocide in Bosnia: the
policy of ‘ethnic cleansing’”,7 “National deconstruction: Violence, identity,
and justice in Bosnia”,8 “Bosnia after Dayton: Nationalist partition and in-
ternational intervention”,9 “The war in Bosnia-Herzegovina: Ethnic conflict
and international intervention”.10 Ako ograničimo tražilicu na posljednjih
6
Chandler, 2000.
7
Cigar, 1995.
8
Campbell, 1998.
9
Bose, 2002.
10
Burg i Shoup, 1999.
233
deset godina, naslovi se ne mijenjaju bitno. Opet vrhom liste dominiraju

“Getting to Dayton: the making of America’s Bosnia policy”,11 “Bosnia re-
made: Ethnic cleansing and its reversal”,12 “Courting democracy in Bosnia
and Herzegovina”,13 “The Death of Dayton-How to Stop Bosnia from Falling
Apart”.14 Na njemačkom su naslovi raznovrsniji, ali je tendencija slična:
“Ethnopolitik in Bosnien-Herzegowina: Staat und Gesellschaft in der Krise”15
ili “Staatlichkeit in Zeiten des Statebuilding: Intervention und Herrschaft in
Bosnien und Herzegowina”.16
Pregledom rezultata Google Scholara na pojam “Bosnia” i na osnovu ono-
ga što je objavljeno vezano za BiH na engleskom i njemačkom jezikom u
posljednjih deset godina, pregledom tema te istraživačkih pitanja, možemo
utvrditi da ovakav pristup sa sobom nosi opasnost legitimiranja novih nega-
tivnih stereotipa o “bosanskom” društvu, odnosno reprodukciji tog društva
kao materijalizaciji ratnih trauma, kriza, prekarnosti, klijentelizma, propale
državnosti i demokratije.
Riječi poput raspad, defekt, propala država, improvizovana država, kriza
i sl.17 dominiraju naslovima. Postoji dihotomija između uspješnih i propalih,
prosvijetljenih i primitivnih, između napretka i regresije, između civilizacije
i barbarizma. Na jednoj strani je modernizam, na drugoj tradicija, jedni su
demokratični, dok su drugi autoritarni, jedni harmonični, drugi konfliktni itd.
Šta se krije iza toga?
Kako je Bosna geografski već u Evropi, a Bosanci bijelci, tako se kritika
društva koja je prije bila usmjerena na “Istok” (Said) može modifikovati i
prebaciti na Balkan / Bosnu bez bojazni da se npr. dobije pečat rasizma. Što
znači da Balkanci / Bosanci nisu nešto potpuno strano, oni su naši, ali ne tako
dobri kao mi, trebaju da se poprave, da dosegnu naše vrijednosti, da stignu
konačno i “mentalno” u Evropu, pa ćemo ih onda prihvatiti kao svoje. Kako
Todorova ističe za cijeli Balkan, ovo društvo se ne percipira kao nešto drugo,
što je slučaj s orijentalizmom, već kao nepotpuno sopstvo,18 što bismo mi
11
Daalder, 2014.
12
Toal i Dahlman, 2011.
13
Nettelfield, 2010.
14
McMahon i Western, 2009.
15
Džihić, 2009.
16
Guevara, 2009.
17
Ethnic cleansing and its reversal; Seeking justice; The improvised state; Conflict, Peace without poli-
tics?; A polity on the brink; Ein Land zwischen Korruption und Extremismus; Bosnien und Herzegowi-
na in der Sackgasse?; Kein Licht am Ende des Tunnels; Zerfällt der Vielvölkerstaat; Defekte Imperien,
defekte Nationalstaaten; Powersharing-Modell in der Krise; Bosnia Moving from Failed State Towards
Dissolution; Gangster states: organized crime, kleptocracy and political collapse itd.
18
Todorova, 1999: 40.
234
Armina Galijaš: Izlaganje: da li je Bosna i Hercegovina zaista tako loša kako se o njoj piše
mogli u konkretnom slučaju svesti pod zajednički nazivnik: “Bosna na vječi-

tom putu ka Evropi”. Postavlja se pitanje da li ovakav pristup služi reproduk-
ciji “polukolonijalnog” odnosa između “Bosne” i “Evrope”?
Ako krenemo od premise da su gore pomenute teme obrađene naučno i
da se nema šta prigovoriti samoj kvaliteti analize, ipak ostaje problem domi-
nacije sličnih tema. Ako izučavamo stalno jedno te isto, druge teme bez kojih
ne možemo kompletirati sliku društva ostaju na margini. Fokus je na temama
koje teško mogu ukazati na pozitivne rezultate u društvu? Na kraju se postav-
lja pitanje validnosti tih rezultata ograničenih i istraženih u jednom specifič-
nom polju. Prognoze o novom ratu, raspadu, međuetničkoj mržnji i slično ne
nalaze baš uporište u svakodnevnom životu. To nas vodi zaključku da su na
djelu i neki drugi mehanizmi i akteri pored ovih koji se ne analiziraju, a koji
djeluju u suprotnosti s postavljenim prognozama. Bilo bi stoga mnogo inte-
resantnije istraživački fokus pomjeriti na te aktere i utvrditi npr. integrativne
mehanizme u bh. društvu.
Literatura
Ashdown, P. (2008) Europe needs a wake-up call. Bosnia is on the edge again, The Guardian,
27. Jul 2008. Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2008/jul/27/
serbia.balkans (20. 9. 2019).
Bose, S. (2002) Bosnia after Dayton: Nationalist partition and international intervention,
London.
Burg, S. L. i Shoup, P. S. (1999) The war in Bosnia-Herzegovina: Ethnic conflict and inter-
national intervention, Armonk, NY.
Campbell, D. (1998) National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia, Min-
neapolis.
Chandler, D. (2000) Bosnia: faking democracy after Dayton, London.
Cigar, N. (1995) Genocide in Bosnia: the policy of ʻethnic cleansingʼ, College Station.
Daalder, I. H. (2014) Getting to Dayton: the making of Americaʼs Bosnia policy, Washington.
Džihić, V. (2009) Ethnopolitik in Bosnien-Herzegowina: Staat und Gesellschaft in der Krise,
Wien.
ESI (2017) Vino, pseća hrana i klišeji o BiH. Pogrešne ideje i zašto su važne, European Sta-
bility Initiative, Berlin – Beč – Sarajevo, ESI izvještaj, 5. novembar 2017. Dostupno na:
https://www.esiweb.org/pdf/ESI%20-%20Vino,%20pseca%20hrana%20i%20kliseji%20
o%20BiH%20-%205%20Nov%202017.pdf (20. 9. 2019).
Guevara, B. B. de (2009) Staatlichkeit in Zeiten des Statebuilding: Intervention und Herr-
schaft in Bosnien und Herzegowina, Frankfurt am Main.
Joseph, E. P. (2015) The Balkans, Interrupted. The Protests in Macedonia are Only the Be-
ginning, Foreign Affairs, May 10, 2015. Dostupno na: https://www.foreignaffairs.com/
articles/southeastern-europe/2015-05-10/balkans-interrupted (20. 9. 2019).
Mappes-Niediek, N. (2018) Bosniens eiskalter Friede, Deutsche Welle, 23. 11. 2018. Dostup-
no na: https://www.dw.com/de/bosniens-eiskalter-friede/a-46421180 (20. 9. 2019).
235
McMahon, P. C. i Western, J. (2009). The Death of Dayton – How to Stop Bosnia from Fall-
ing Apart, Foreign Affairs 88 (5), 69-83.
Nettelfield, L. J. (2010) Courting democracy in Bosnia and Herzegovina, Cambridge.
Roser, Th. (2017) Der Krieg, der nicht wergeht, Zeit-Online, 5. 4. 2017. Dostupno na: https://
www.zeit.de/politik/ausland/2017-04/bosnien-krieg-sarajevo-erinnerungen-ethnische-
konflikte (20. 9. 2019).
Steinhoff, V. (2019) Neue Kriegsgefahr im Balkan – Amerikaner rüsten Bosnien auf, Das
Erste. Dostupno na: https://daserste.ndr.de/panorama/archiv/1997/Neue-Kriegsgefahr-
im-Balkan-Amerikaner-ruesten-Bosnien-auf,erste6836.html (20. 9. 2019).
Toal, G. i Dahlman, C. (2011) Bosnia remade: Ethnic cleansing and its reversal, Oxford.
Todorova, M. (1999) Imaginarni Balkan. Biblioteka XX vek. Beograd.
Waterfield, B. (2011) Bloodshed to return to Bosnia, Paddy Ashdown fears, The Telegraph,
27 May 2011. Dostupno na: https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ser-
bia/8541578/Bloodshed-to-return-to-Bosnia-Paddy-Ashdown-fears.html (20. 9. 2019).
236
DOI: 10.5644/PI2020.186.24
Obilježavanje značajnih događaja u svrhu konstruisanja

političkog spektakla: Analiza obilježavanja historijskih obljetnica
kao kulture sjećanja u medijima
Željka Poloni
zeljka.poloni@gmail.com
Sažetak: Period proteklih dvadesetak godina obiluje važnim obljetnicama svjetskih doga-
đaja, koji su ujedno usko vezani za povijest Bosne i Hercegovine. Obljetnice i njihov javni
diskurs nisu u užem smislu historiografija, ali u širem shvatanju su predmet zanimanja medij-
skih napisa, što u koncu dovodi do izvještaja koji, kao i historiografija, čine poimanje proš-
losti. Istraživati povijest medijskih napisa i razumjeti ih izuzetno je važno, jer na taj način
shvatamo prošlost i možemo razumjeti sadašnjost. Kroz ovakva istraživanja razumijemo i
kako se kroz medijsko izvještavanje o povijesnim događajima, pa i o obljetnicama, direk-
tno utječe na znanje i način razmišljanja društva u kojemu živimo. Stoga ne čudi da teme
kao što su stogodišnjice Prvog svjetskog rata i proglašenje austrougarske aneksije Bosne i
Hercegovine, ali i teme obilježavanja dvadesetogodišnjice počinjenog genocida u Srebrenici
ili potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, nisu nešto što se može sagledati kroz as-
pekt države Bosne i Hercegovine, već se izlaganju o obilježavanju, nažalost, mora pristupiti
kroz prizmu entiteta, koji često o ovim temama imaju potpuno drugačije stanovište. Na kraju,
tekst se bavi i kratkim osvrtom na možda manje / politički / bitne događaje koji nisu, a trebali
su zauzeti važnije mjesto u javnom diskursu. Primjer tome je izvještavanje o stogodišnjici
rođenja našeg, rođenog kod Krupe, na Uni, velikog pisca Branka Ćopića.
Kao historiografija i kao dopuna historiografiji, mediji su svojim izvještavanjem utjecali na
brojne generacije, jer su na indirektan način doveli do formiranja javnog diskursa o određe-
nim povijesnim ideologijama i događajima.
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, obilježavanje prošlosti, obljetnice, mediji, kršenje pro-
fesionalnih normi, javni servisi
U proteklih tridesetak godina, sjećanje kao društvena pojava doživjelo je

značajan procvat u shvatanju istraživača društvenih usmjerenja. Ovaj period
iznjedrio je pojmove kao što je kultura sjećanja, koja ne predstavlja samo-
stalnu pojavu društvenog sjećanja, već je rezultat društvenog i sociološkog
momenta i uticaja. Kao kolektivna pojava, sjećanje na pojedine događaje ne
doživljavamo kao individualci svojim sopstvenim iskustvom i sjećanjem, već
kao dio jedne šire grupacije, u ovom slučaju najčešće države, koja zajednički
237
baštini određene uspomene. U tom smislu država omogućava širenje i jačanje

nacionalnog i državnog te se pored ostalih mehanizama često koristi i je-
zik kao zajedničko sredstvo komunikacije, a novine kao mediji za postizanje
ovog cilja. U tom smislu korištenje formulacija “mi” – “nama”, “naši” i sl.,
kao i “njihovi”, nedvosmisleno prosječnog čitatelja usmjerava kako bi mu se
sugerisalo na formiranje stava i mišljenja u pojedinim temama.
Nema društva bez pamćenja i svako društvo u tom smislu teži ka stvaranju
svog jedinstvenog narativa o sopstvenoj prošlosti.1 Država kao faktor vrlo
je važan dio poimanja prošlosti, jer je i sama koristi za opravdavanje svoje
sadašnjosti. Bosna i Hercegovina, kao zemlja koja funkcioniše po principima
na kojima je sada uređena, nema jedinstvene institucije koje bi mogle orga-
nizovati i iznjedriti zajedničke stavove o pitanju mnogih zajedničkih historij-
skih sjećanja.
Uzimajući u obzir mnogobrojnu i raznovrsnu medijsku arhivu za prou-
čavanje teme obilježavanja obljetnica, izvještaji su proizveli materijal koji
omogućuje proučavanje problematike socioloških momenata u bosanskoher-
cegovačkom društvu, ali alternativno taj materijal omogućava i rekonstrukci-
ju političke realnosti, jer su kroz svoj uticaj usmjeravali medijsko ponašanje.
Vrednujući historijske obljetnice kao kulturna postignuća i državnu bašti-
nu mediji stvaraju javni prostor koji se ogleda u objavama osvrta, komentara,
izvještaja i uvodnika, ali i izdavanjem posebnih izdanja ili dodataka redov-
nom izdanju, a koji tako dodatno veličaju značaj obljetnice.2 Stoga, medij-
ski zadatak je u značaj događaja ugraditi liniju savremene priče, a ta priča
može uzdizati pojedine momente, u potpunosti ignorišući važne činjenice, ili
ih stavljati u negativnu, kontrastranu, što na kraju omogućava konstruisanje
političkog spektakla.
Glavni značaj izvještaja može se saznati nakon detaljne analize teksta, jer
svaki od njih nosi nekoliko stavki koje nas mogu uputiti na funkciju njegovog
objavljivanja.3 Uloga novinarskog teksta nikada nije jedinstvena, već je skup
ciljeva kojima se želi nešto postići. Najčešće objava ima jednu dominantnu
karakteristiku, što je ujedno i zadatak teksta, koja se ne mora primijetiti direk-
tno u tekstu, a koristi objavu o trenutnom događaju, u ovom slučaju obljetni-
cu, kao sredstvo za postizanje cilja.
Istraživanje prezentirano u narednom tekstu predstavlja komparativnu
studiju na koji su način i s kojim ciljem vodeći mediji Bosne i Hercegovine
1
Berk, 1999.
2
Lipovčan, 2006: 30.
3
Ibid.: 32.
238
Željka Poloni: Obilježavanje značajnih događaja u svrhu konstruisanja političkog spektakla: Analiza...
izvještavali o obljetnicama. Obuhvaćeno je jedanaest dnevnih, sedmičnih i

mjesečnih izdanja s područja cijele Bosne i Hercegovine i susjednih Srbije i
Hrvatske, a u svrhu postizanja što boljeg rezultata postavljena su dva pove-
zana pitanja. Prvo, jesu li medijski izvještaji o ovim historijskim događajima
ponudili njihovo bolje razumijevanje ili su simbolično poslužili kao repre-
zentacija u svrhu postizanja političkih ili nekih drugih ciljeva? Drugo, u kojoj
se mjeri razlikuju izvještaji o istoj temi u ovom smislu? Većina istraživanjem
obuhvaćenih medija, u vrijeme kada su korišteni, u svom impressumu navode
da su dnevne nezavisne novine,4 što nas kao čitatelja navodi da zaključimo da
je urednička politika objektivna, nepristrasna i tačna.5 Teorijska vjerovatnoća
ove tvrdnje pokazala je da se izvještaji često nisu usmjeravali na pojašnjenje
tema obljetnica koje su povod novinskog članka, već su postali katalizatori
određene uredničke politike, u datom slučaju političke ideologije. Međutim,
ako se složimo s konstatacijom da su mediji danas samo još jedan način po-
moću kojeg ljudi komuniciraju,6 onda ne čudi da je upravo ovaj način komu-
nikacije u 21. stoljeću pomogao i političarima za slanje svojih poruka.7
Ovaj tekst je podijeljen u tri cjeline, od kojih svaka prati određenu obljet-
nicu kao primjer za stvaranje rezultata o istraživanju medijskog izvještavanja.
Prva cjelina, pod nazivom Sto godina principijelnog ne/mijenjanja historij-
skih stavova, analizira medijske natpise o stogodišnjici atentata na presto-
lonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu; tema je usko vezana za poče-
tak Prvog svjetskog rata i stoga se članci prepliću i povezuju. Loša strana
ovakvog izvještavanja je što su to ipak dva zasebna događaja, s različitim
posljedicama, a zbog nejasnog stava uredništva pojedinih medija, iz njiho-
vih natpisa ne može se zaključiti je li to proslava ili obilježavanje obljetnice.
4
Većina historičara, sa većim ili manjim odstupanjem, tokom 20. stoljeća, definiciju novina objašnjava-
la je kroz onu koju je 1928. godine postavio Otto Groth u Die Zeitung – Ein System des Zeitungskunde.
Novine prema ovoj definiciji moraju izlaziti redovno i periodično te imati višebrojnu reprodukciju,
sadržavati različite članke i moraju imati specifičnu organizaciju. Prema ovoj definiciji, svi mediji ko-
rišteni u ovom članku jesu novine, a njihov položaj je neovisan u smislu da su u privatnom vlasništvu,
bez državnog vlasničkog udjela, što samo po sebi omogućuje objektivno izvještavanje.
5
Black i Jennings, 1995: 4.
6
Mokriš, 2011: 119.
7
Pravo na informaciju imaju i oni koji je plasiraju i oni kojima se plasira. To je jedna od glavnih odlika
osnovnih ljudskih prava, a to Pravo na informaciju zagarantirano je i Opštom deklaracijom o pravima
čovjeka Ujedinjenih naroda (čl. 19), kao i Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda
(čl. 10). Vijeće Europe također osigurava pravo svakoga čovjeka na slobodno primanje i širenje infor-
macija. Odredbom članka II, Ljudska prava i temeljne slobode, Ustav Bosne i Hercegovine usvaja sve
navedene i garantira slobodu izražavanja, što garantiraju i entitetski zakonski okviri u pitanju Zakona
o slobodi pristupa informacijama.
239
Kako društveni i kulturni aspekt često prati državni i politički, tako možemo
zaključiti i odnos prema ovim obljetnicama.
Druga cjelina pod nazivom 20 godina genocida u Srebrenici. Međunarodna
zajednica dosljedna u svojim neuspjesima, susjedna Srbija u skretanju pažnje
analizira događaje koji su zabilježeni u medijima kao dio zbivanja u spomen
na žrtve ovog tragičnog događaja. Članci koji se bave ovom temom su ili či-
sti prenosi informacije – karakteristično za medije iz Republike Srpske, koji
genocid u Srebrenici ne nazivaju tako, već zločin i slično, dok drugi mediji
većinom problematiziraju ovu temu u smislu tragedije, a često se stavljaju
u položaj žrtve, viktimizacije i primijećen je veći broj kritičkih medija koji
kritički analiziraju pojavu za koju kažu da je problematična, jer se više pažnje
pridaje gostima nego samim žrtvama.
Također, ono što je rezultat istraživanja jest loša medijska situacija u ze-
mlji, gdje i javni emiteri i mediji u privatnom vlasništvu odražavaju etnič-
ke podjele. Primijećen je govor mržnje, koji je postao uobičajena pojava u
medijima.
Treća cjelina ovog rada pod nazivom Ćopićev pustoš u Bašti sljezove boje
posvećena je književniku Branku Ćopiću. Simbolično, ovim nazivom se želi
jedna obljetnica povezati s današnjicom, jer je kraj iz kojeg potiče Ćopić na-
pušten, veliki dio stanovnika svih etničkih pripadnosti iz oblasti oko Bosanske
Krupe otišao je u svijet “trbuhom za kruhom”. Možda je ta činjenica jedan
od razloga, ali možda i Ćopićeva tragična sudbina8 i teška životna priča u
smislu odnosa s vlastima,9 ono što ga približava svima u Bosni i Hercegovini.
Iako je znatno više članaka u medijima iz Republike Srpske, kvalitetni članci
o njemu mogu se pročitati i u medijima koji potječu iz Federacije Bosne i
Hercegovine i zajedničko im je da se ističe njegova ljubav prema književno-
sti, a ne etnička pripadnost.
Sto godina principijelnog ne/mijenjanja historijskih stavova

Tema Prvog svjetskog rata živa je u sjećanju i dio je današnjice iz više razlo-
ga. Jedan od njih je svakako relativna historijska blizina događaja. Svakako
on nije blizak današnjici u smislu kako je to s Drugim svjetskim ratom, čiji
pojedini suvremenici još žive i problemi proizašli iz tog rata također su teme
koje okupiraju evropsku i svjetsku javnost. Razlika između ova dva svjetska
8
Branko Ćopić je izvršio samoubistvo u Beogradu 1984. godine skočivši s Brankovog mosta.
9
Postaje persona non grata, nakon objave satirične Jeretičke priče u beogradskom časopisu za književ-
nike Jež 1950. godine, u kojemu indirektno kritikuje bogati način života visokih funkcionera.
240
rata u kulturi sjećanja Bosne i Hercegovine leži u tome što se u kontekstu

Prvog svjetskog rata i dalje uveliko polemiše o temi atentata i atentatora, što
će čini se biti zadugo živa tema, jer je dobro tlo za oblikovanje i instrumenta-
liziranje činjenica u svrhu postizanja ciljeva, najčešće političkih mehanizama.
Na primjer, austrougarsku upravu u Bosni i Hercegovini grupa mladih
smatrala je okupatorskom i stranom, što su iskazali protestom koji su održali
ispred zgrade gradske Vijećnice gdje se u to vrijeme održavao koncert Bečke
filharmonije. Poruke koje su prosvjednici uzvikivali bile su protiv “koloni-
zacije” i “vazalskog mentaliteta”, međutim, komentari javnosti koji su usli-
jedili kao reakcija na ovaj protest nisu bili podrška. Mladi su nosili maske s
likom Gavrila Principa i javnost ih je zbog toga okarakterizirala kao “četnici
s Pala”, “Dodikovi plaćenici” i sl.10 Magazin Dani ovom prilikom objavio je
intervju s učesnicom protesta Ines Tanović, koja je na pitanje zašto protestuju
odgovorila:
U trenutku kada je jedna četvrtina BiH, kao jedna od najsiromašnijih zemalja u
Evropi, pogođena najvećim poplavama u proteklih 100 godina, kada tisuće naših
građana žive u šatorima ispred svojih porušenih domova ili u kolektivnim centri-
ma, u Sarajevu je utrošeno dva milijuna eura kako bi se, između ostalog, uz Dinu
Merlina i Šabana Šaulića poslala poruka mira iz multikulturalnog Sarajeva.11
Kulturna sjećanja kao dio obilježavanja historijskih obljetnica gotovo
su uvijek selektivno obrađena, prilagođena, interpretirana i reinterpretirana
shodno interesima, a ovaj trend je u Bosni i Hercegovini dobio na značaju
naročito nakon rata 1991–1995, jer obilježavanje važnih događaja još pred-
stavlja svojevrsno suočavanje s prošlošću, što kao takvo predstavlja nikad
dovršen projekat, o čemu u svom članku “Novi razlog za podjele” piše novi-
narka Vanja Bjelica-Čabrilo:
Obilježavanje 100. obljetnice od 28. lipnja 1914., kada je Gavrilo Princip u Sara-
jevu ubio austrougarskog prestolonasljednika Franju Ferdinanda, iskorišteno je
među političkim elitama za nove podjele i podgrijavanje tenzija pred predstojeće
izbore. Službeno Sarajevo za stotu obljetnicu atentata, bez srpskih političara i uz
pomoć Europe, održalo je svoju službenu ceremoniju, a službena Banja Luka uz
pomoć Beograda svoju. Za Sarajevo Princip je zločinac, a za Banju Luku heroj.
U skladu s takvim idejama su i režirana događanja u Sarajevu i diljem RS-a.12
10
Krajišnik, 2014a: 10-11.
11
Ibid.: 11.
12
Bjelica-Čabrilo, 2014.
241
U Sarajevu se, povodom stotinu godina atentata na prestolonasljednika

Franza Ferdinanda i isto toliko od početka Prvog svjetskog rata,13 nizom ma-
nifestacija nastojalo, kako su tom prilikom naveli političari, poslati poruku
mira. Središnja manifestacija bio je koncert Bečke filharmonije koji su or-
ganizirali Bečka filharmonija, Grad Sarajevo, javni radiotelevizijski servisi
BiH, Francuska i Njemačka te Europska unija. Uz ovu manifestaciju stala je
cijela međunarodna zajednica u BiH, a visoki dužnosnici europskih zema-
lja i regije, uključujući predsjednike Austrije, Hrvatske, Makedonije i Crne
Gore, podržali su manifestaciju. Tadašnji Savezni predsjednik Austrije Heinz
Fischer pred dolazak u BiH je kazao kako mu je želja da se taj dan obilježi
zajedno kao dan mira. Predsjedatelj Predsjedništva BiH Bakir Izetbegović
zažalio je što cijela država ne sudjeluje na obilježavanju u Sarajevu te po-
ručio kako je Princip ono za što ga ljudi smatraju, za jedne heroj, a za duge
atentator.14
Istovremeno, istim povodom, Banja Luka svoju stranu historije i manife-
stacije obilježila je zajedno sa srbijanskim vlastima. Tom prilikom su pred-
sjednik Republike Srpske Milorad Dodik, premijer Srbije Aleksandar Vučić
i reditelj Emir Kusturica otvorili Andrićgrad u Višegradu, inače kulturno-hi-
storijski kompleks posvećen nobelovcu Ivi Andriću. Pored njih, tu je bio i
cijeli politički vrh Republike Srpske i Srbije, kao i patrijarh srpski Irinej i
drugi brojni crkveni velikodostojnici. Otvorena je i obnovljena kuća Gavrila
Principa u Bosanskom Grahovu, a u Andrićgradu je održan niz manifestacija
kojima je obilježena 100. obljetnica od atentata.15
Pored državničkih manifestacija, jedna od najznačajnijih kulturnih svaka-
ko je umjetnička izložba pod nazivom Sarajevo 100 1914–2014, koja je na-
stala kao produkt zajedničkog dvogodišnjeg rada koji su pokrenuli Udruženje
likovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti i dizajnera Bosne i Hercegovine,
Collegium artisticum, Akademija likovnih umjetnosti Sarajevo i Odsjek za
umjetnost i dizajn Univerziteta države Missouri.16 Još jedna kulturna mani-
festacija koja je održana ovim povodom je muzički program, koji nije na-
išao na pozitivne reakcije nijedne strane bosanskohercegovačke stvarnosti,
pa je u medijima prozvan kao Šabanova filharmonija. Cinični naziv proi-
zilazi iz činjenice da je Bečka filharmonija nastupila nešto prije izvođača
13
Većina bosanskohercegovačkih novina nema jasan stav o pitanju naziva ove manifestacije. Većina
piše o obilježavanju stogodišnjice atentata, ali na drugom mjestu u istim novinama istu manifestaciju
nazivaju obljetnicom početka Prvog svjetskog rata.
14
Bjelica-Čabrilo, 2014.
15
Ibid.
16
Krajišnik, 2014b.
242
narodne muzike Šabana Šaulića. Međutim, prema novinaru magazina Dani

Vuku Bačanoviću, i nije toliko problem u muzičkom poretku, već u odabiru
muzičara za obilježavanje ovog povoda, jer Bačanović piše:
Ima neke kosmičke ironije u tome. Koliko je bilo vrlo nesmotreno, umjetnošću
opravdano 100-godišnjicu Sarajevskog atentata (a, dakle, i okupacije BiH) sim-
bolički označiti upravo koncertom Bečke filharmonije. … Nekada su sarajevske
gimnazije bile žarišta bunta i otpora, svježe i radikalne političke misli, one koja
je gledala dalje, protiv dvorskih ukočenosti, floskula prigodničarstava i lažnoga
građanskog morala. Bilo je to naivno, bilo je to mladalački, fantastično, ideali-
stički. Ali, bila je to nepatvorena ljubav i žar. A danas? Danas kao da je samo ono
prvo preostalo.17
Sarajevski atentat je bio jedan čin kojim se željela postići brza promjena u
uređenju Bosne i Hercegovine. Osim te konstatacije ne možemo zaključiti da
postoji neka jedinstvena zajednička nota u karakteriziranju ovog ubojstva ni
u javnom prostoru, ali ni u zvaničnim krugovima. U časopisu Dani, novinar-
ka Amila Kahrović-Posavljak u intervjuu s Margaret MacMillan18 postavlja
konstataciju i indirektno pitanje o Gavrilu Principu za kojeg u pitanju navodi
da u Bosni i Hercegovini postoje velike debate o tome je li on bio heroj ili
terorista. MacMillan je dodala kako ima probleme sa Srbima kada kaže da je
bio terorista, jer:
Gavrilo i njegovi suborci nisu ni tražili drugi način da riješe problem, jedino
rješenje su vidjeli u činu ubistva, i mislim da su bili pod utjecajem Bakunjina
i ruskih terorista, uvjereni da jedan akt nasilja može dovesti do pada cijelog
nepravednog režima, a to se ne događa. Ne vidim dokaze, možda sam u krivu,
ali ne vidim dokaze da su pokušali bilo šta drugo. Nije im čak palo na pamet da
pokrenu javno mnijenje, da ga mobiliziraju u BiH ili međunarodno. Prerano su
odlučili da je terorizam jedini način djelovanja i zbog toga bih ih mogla nazvati
teroristima.19
Da se radi o političkom ubistvu i to je nesporno, zaključio je profesor
Edin Radušić u intervjuu za Most Evrope koji je prenijelo Oslobođenje u
svojim novinama. Ovom prilikom na pitanje novinara Omera Karabegovića
šta je bliže istini – da je Gavrilo Princip bio heroj ili da je bio terorista, drugi
17
Bačanović, 2014.
18
Profesorica međunarodne historije na Oxfordu te suradnica Royal Society of Literature, Massey
Collegea Univerziteta u Torontu i članica odbora Mosaic Instituta Reutersovog Instituta za novinarske
studije i međunarodne historije i studija o Prvom svjetskom ratu.
19
Kahrović-Posavljak, 2014.
243
sugovornik Bojan Dimitrijević, naučni savjetnik Instituta za savremenu isto-

riju iz Beograda, rekao je:
Ja bih to ocenio kao jedan romantično-revolucionarni čin sa nesagledivim posle-
dicama po narod, iz koga je Gavrilo Princip potekao.20
O jednom događaju se može ispričati više različitih priča ili zaključiti više
različitih teza. Ako one sadrže jednu jedinstvenu zajedničku historijsku činje-
nicu, moralo bi se voditi tim podatkom i kritički pristupiti analizi konteksta.
Kontekst informacije u analiziranim člancima za izradu ovog rada bitan je do
te mjere dok je informacija značajna da postigne određene potencijalne okvi-
re. Informacija koja je odranije poznata sama po sebi nema publiku i nije in-
teresantna za javnost. Ali ako se stavi u neko značenje koje ima širi kontekst,
dobija na interesu i značaju. Obljetnice koje su dio naše prošlosti i s kojima se
identifikujemo izuzetno su zanimljive u tom smislu, a Gavrilo Princip ostaje
nepresušna tema i inspiracija.21
Kako u vrijeme atentata, tako i stotinu godina kasnije, to nije bila tema inte-
resantna samo Evropljanima – njome se bavio cijeli svijet, svako iz svoje per-
spektive. Enes Karić, u povodu obilježavanja stogodišnjice, za Oslobođenje
piše tekst za koji on sam kaže da je drugi ugao historije, jer donosi informa-
cije kako su o problemu Bosne i Hercegovine izvještavali mediji iz Egipta.22
Kao što se često dešava, prilikom pisanja o Prvom svjetskom ratu, bosansko-
hercegovački mediji se bave temama za koje smatraju da su podobnije kao
sfera interesovanja publike. Karić tim povodom piše o Istočnom pitanju koje
je u to vrijeme bilo jedno od najzanimljivijih problematika za istočni svijet,
između ostalog i Egipat. U svom članku Karić navodi:
M. R. Rida23 ne zaboravlja da stavi ubojstvo Princa Ferdinanda u Sarajevu u kon-
tekst “istočnog pitanja”. On svoj tekst o Sarajevskom atentatu započinje tvrd-
njom da je “istočno pitanje bilo strašilo Evrope” … “istočno pitanje” Evropi je
bilo povod za zavadu i neprijateljstvo. Rida, također, tvrdi da je samo “rješavanje
istočnog pitanja teže od kvadrature kruga”. Odmah na ovom mjestu Muhammad
Rašid Rida navodi riječi “Princa Bizmarka” o Balkanu, naime, Bizmark je rekao
20
Karabegović, 2013.
21
Gameson, 1989: 158.
22
Karić, 2014: 26, 28.
23
Radi se o egipatskom (kairskom) časopisu Al-Manar (“Svjetionik”), koji je bio jedan od najutjecaj-
nijih islamskih prosvjetiteljskih časopisa na samom kraju XIX i tokom četiri prve decenije XX stoljeća
(od 1898. do 1935. godine). Sirijac Muhamed Rešid Rida, skraćeno M. R. Rida (1865.–1935.), reform-
ski usmjereni mislilac i alim, tokom ovog perioda izlaženja Al-Manara bio je njegov glavni i odgovorni
urednik. Časopis je, zahvaljujući njemu, donio i nekoliko tekstova, priloga i informacija o Bosni i
Hercegovini i Balkanu, u različitim povodima.
244
“da je dovoljna jedna iskra iz vatre balkanskog rata da zapali sve evropske drža-
ve”. Ali, tvrdi M. R. Rida, Evropljani su se na ove Bizmarkove riječi oglušili …
Rida obavještava svoje čitateljstvo da je “Srbija među Srbima Bosne i Hercego-
vine razvila i podstrekla neprijateljstvo prema Austro-Ugarskoj”. On naziva Srbe
koji žive u Bosni i Hercegovini Srbima Austro-Ugarske. Rida također tvrdi da su
Srbi (misli na one koji žive u Srbiji) radili na povećanju svojih “tajnih društava”
u Bosni, a ta su društva odlučno radila protiv Austro-Ugarske, što je napokon
dovelo do toga da je “jedan njihov fedajin izvršio atentat / ubio prijestolonasljed-
nika Austro-Ugarske i njegovu ženu”.
Na primjeru ovog teksta se da zaključiti da je izostala analiza konteksta
historijskih činjenica. Tekst je napisan tako što se nasumično iz originalnih
redova navedenog časopisa Al-Manar izvuklo iz konteksta nekoliko rečenica
ili fraza koje su se poredale kako bi što detaljnije potvrdile teorije, ali bez po-
sebnog reda i značaja. Pojedine citirane tvrdnje poslužile su da upotpune kon-
tekst kako bi potvrdile tvrdnju koja se želi poslati, a ne kako bi znanstveno
i analitički protumačile historijske događaje. Ako baš želimo tekst obogatiti
analitičkim zaključcima, jedini pasus koji Karić izjavljuje jest sljedeći:
Na ovom mjestu je dobro spomenuti da se i danas akcenti ove Ridaove analize
čitaju sa velikim zanimanjem, kao i njegov opis tadašnjih interesa koje je svaka
od sila nastojala imati na Balkanu. Gotovo stotinu godina nakon Sarajevskog
atentata na Balkanu se u pogledima velikih sila malo toga promijenilo. Jedina
promjena koju mi imamo u vidu jeste današnje snažno prisustvo Sjedinjenih
Američkih Država na Balkanu. Razumljivo je da u svom tekstu o Sarajevskom
atentatu R. Rida ne spominje SAD.24
U javnim polemikama i tekstovima koji su tokom godine obljetnice pisali
o tom vremenu, pažnja se usmjerava na sam čin atentata i ličnost Gavrila
Principa, ali i na političke i društvene okolnosti koje su vladale u to doba.
Aneksija BiH je izvršena, a uz malo unutrašnjih protesta i međunarodnih di-
plomatskih nota situacija se postepeno smirila, tumači za Nezavisne Novine,
novinar Đorđe Latinović u svom tekstu. Afirmativni ton nastavlja pojašnjava-
jući i pravdajući Mladu Bosnu i njene ideje navodeći:
“Mlada Bosna” se zalagala za “radikalni demokratizam” “sitni rad” (prosvjeći-
vanje naroda), za opšte pravo glasa, slobodu zbora i dogovora, zaštitu radničkih
interesa, reviziju poreskog sistema, “slobodu, bratstvo i jednakost”, za religiju
koja je privatna stvar pojedinca, “u vrijeme kad se diskutuje o pravima čovječan-
24
Karić, 2014: 28.
245
stva bez razlike socijalnog položaja” i “u vrijeme kada se govori o slobodi kao
glavnom faktoru u razvoju nacija”.25
Istine radi, nastavlja Latinović, treba reći da su posljednji jugoslovenski
ratovi i tranzicija poništili mnoge ideje i moralne stavove za koje su se mla-
dobosanci borili. Gavrilo Princip je prema njemu borac za slobodu i soci-
jalnu pravdu i simbol bosanskog i jugoslovenskog otpora stranoj okupaciji.
Latinović zaključuje:
Mrtav Princip brani Sarajevo pred istorijom, ma koliko se Sarajevo odricalo
Principa i njegovih principa.26
Problemu društvenog pamćenja i načinu na koji se pristupa procesu pro-
slave ili obilježavanja treba pristupiti kroz pitanje zašto se neke kulture više
bave pamćenjem svoje prošlosti nego neke druge i zbog čega također postoje
kulture koje vole da zaboravljaju pojedine događaje.27
20 godina genocida u Srebrenici.

Međunarodna zajednica dosljedna u svojim neuspjesima,
susjedna Srbija u skretanju pažnje
Festivali i obljetnice su ostaci prošlosti i, da ne postoji komemorativna svi-
jest, ti bi događaji vremenom izgubili na važnosti i postali dio zaborava.
Komemorativna svijest generacije koja baštini određenu prošlost ne postoji u
obliku spontanih događaja, već je to najčešće od političkih elita organizirana
svečanost koja uključuje proslave, sjednice, konferencije i slično.28 Ovakve
proslave bude povijest i jačaju osjećaj nacionalne ili bilo koje druge pripad-
nosti u svrhu podsjećanja na to što smo danas, koje je naše naslijeđe i kakva
je legitimnost društva u kojemu živimo.
U toku 2015. godine organizirano je više kulturno-političkih događaja koji
su posebnim programom nastojali obilježiti 20 godina genocida u Srebrenici.
Jedna, a možda i najznačajnija inicijativa za ukazivanje na važnost obilježa-
vanja, bio je Nacrt Rezolucije o Srebrenici koji je podnijela Velika Britanija u
Vijeću sigurnosti UN-a. Deset glasova “za”, jedan ruski glas “protiv” i četiri
suzdržana glasa su konačni ishod glasanja zbog čega ova rezolucija nije usvo-
jena. Kome ona smeta, pita se novinar Dnevnog lista M. Osmović,29 navodeći
25
Latinović, 2014.
26
Ibid.
27
Berk, 1999: 85.
28
Norra, 2007: 143.
29
Osmović, 2015a.
246
kako se u tekstu Rezolucije zapravo nigdje ne spominje Srbija ili Republika

Srpska, već:
U prvoj točci Rezolucije se kaže: “Najoštrije se osuđuju genocid, sva kr-
šenja ljudskih prava i zlouporabe međunarodnog humanitarnog prava”. U
drugoj točci Rezolucije stoji: “Najoštrije se osuđuje genocid u Srebrenici”, a
u trećoj: “Osuđuje se svako poricanje genocida u Srebrenici”. U britanskom
prijedlogu Rezolucije “izražava se suosjećanje sa žrtvama na svim stranama
u sukobu u Bosni i Hercegovini kao i za njihove obitelji i pozivaju se države
članice Ujedinjenih nacija da nastave da osiguravaju pravdu i dugoročnu po-
dršku preživjelim, uključujući potrebe onih koji su bili žrtve seksualnog nasi-
lja”. Jučer su beogradski mediji, koji su pod kontrolom vlasti Srbije, objavili
da su najspornije točke Rezolucije to što se osuđuje svako negiranje genocida
i što se spominju deseci tisuća silovanih. Naime, u preambuli dokumenta sto-
ji da su “deseci tisuća žena, djevojčica, ljudi i dječaka bili žrtve seksualnog
nasilja tijekom sukoba u BiH uključujući i Srebrenicu”. Također se kaže da je
u Srebrenici stradalo više od 8.000 osoba. Rezolucijom se također pozivaju
države koje nisu ratificirale Konvenciju o sprečavanju i kažnjavanju genoci-
da i ratnih zločina ili joj pristupaju, da im to bude pitanje visokog prioriteta.
Dodaje da tamo gdje je potrebno budu usvojeni zakoni u nacionalnim skup-
štinama kako bi ispunili svoje obveze iz Konvencije. U britanskom prijedlogu
Vijeću sigurnosti posebno se naglašava “suštinski značaj pomirenja koje je
zasnovano na dijalogu, prihvaćanju djela iz prošlosti svih strana u sukobu i
posvećenosti pravdi i podršci žrtvama kao osnovi za jačanje sigurnosti, sta-
bilnosti i prosperiteta u BiH i široj regiji”.30
Već nekoliko mjeseci pred obilježavanje 20. godišnjice genocida u
Srebrenici krenula su masovna medijska razmatranja o mogućem ishodu
ove rezolucije, a istovremeno iz Srbije su stizale vijesti o mogućem dolasku
tadašnjeg premijera Srbije Aleksanda Vučića kako bi prisustvovao obilježa-
vanju 20. godišnjice genocida u Srebrenici. Premijer Srbije konstantno je u
medijima predstavljan kao novi lider sa “dobrim, plemenitim i iskrenim na-
mjerama”, piše za časopis Stav novinar Mensur Čolaković.
Srpski premijer Vučić zaista je posjetio Potočare, prilikom ukopa i komemoraci-
je u čast više od 8.000 muškaraca i dječaka, bosanskih Muslimana, koje su snage
bosanskih Srba, pod komandom Ratka Mladića, ubile u Srebrenici 1995. godine.
Vučić je ovom prilikom napadnut kamenjem i flašama i lakše ozlijeđen, nakon
30
Ibid.
247
čega je napustio komemoraciju, a cijeli događaj je izmanipulisan, u medijima

spinovan sa nejasnim podatcima, šta se stvarno dogodilo i ko je napao premijera.
Čolaković zaključuje:
Puče bruka po svijetu o nesposobnim bošnjačkim amaterima, a glavni akter i
“zvijezda” 11. jula 1995. u Potočarima postao je srbijanski premijer. Da li se
iko danas sjeća bar jednog imena od 136 ukopanih Bošnjaka tog dana? Osim
njihovih najmilijih, naravno. No, TV spinovanje nastavilo se vrtnjom snimaka
“izbavljanja” iz mase srbijanskog premijera, začinjeni presicama na kojima se
pruža ruke Bošnjacima. Po vestern-dramaturgiji: loši su momci domaćini u Sre-
brenici, a dobri su preko Drine. Ostaje gorak okus koji možda najbolje ilustrira
jedan tviteraš iz Srbije koji zapaža da se bacanje kamena naziva atentatom, a
kada pobiješ preko 8.000 ljudi to nije genocid!31
Politizacije svih vrsta i zlouporabe srebreničkih žrtava očigledno nemaju
granica, mučno je to “političko iživljavanje” pa postoji samo jedan dojam i
osjećaj, piše M. Osmović:
… kako se primiče 11. srpnja najvažnije je tko će doći u Srebrenicu na 20. obljet-
nicu genocida. Ubijeni u srpnju 1995. godine i oni koji će ovog srpnja biti ukopa-
ni, bačeni su u drugi plan i za njima suze liju samo njihove majke, očevi, djeca,
braća i sestre.32
Proučavanje obljetnica je ujedno i proučavanje o naciji, što u konačnici
oblikuje i stav o budućnosti. Ovakvi događaji stvaraju i omogućavaju ko-
lektivno sjećanje zbog kojeg se kod sugrađana stvara osjećaj pripadnosti.
Međutim, iako su kolektivna sjećanja u osnovi pozitivnog karaktera, jer bi
trebala stvarati zajedništvo i njegovati tradiciju, moć koja ide uz ovakve prili-
ke može dovesti i do udaljavanja pojedinih grupa unutar određene zajednice,
jer pripadnici pojedine grupe proslavu nekog događaja ne doživljavaju kao
svoju i blisku, već kao nešto što narušava red i poredak, što se već godinama
dešava u Srebrenici gdje lokalno stanovništvo ne učestvuje u obilježavanju
obljetnice.33 Za takav odnos prema historiji možemo reći da je selektivno pri-
hvatanje prošlosti iz perspektive sadašnjosti,34 a u tome je primjer veličanja
31
Čolaković, 2015.
32
Osmović, 2015b.
33
Pripadnici neke etničke grupe koja je doživjela traumu češće će svoje sjećanje bazirati na osnovama
viktimizacije, jer im je ta perspekiva u tom trenutku najadekvatnija za razumijevanje i poimanje situaci-
je u kojoj su. Druge grupe koje se smatraju uzrokom te traume češće će pribjegavati procesima revizije
prošlosti u kojoj se ne vide kao odgovorna grupa.
34
Vučković-Juroš, 2010: 79.
248
ličnosti koje su u vrijeme 20. obljetnice genocida u Srebrenici optužene za

ratne zločine dodatno obmanjivanje javnosti.35
Na primjer, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik izjavio je dese-
tak dana prije obljetnice da obilježavanje Vidovdana kao krsne slave VRS-a
i Trećeg pješadijskog puka (RS) Oružanih snaga BiH dokazuje da VRS nije
otišao u historiju. Dodao je:
Slaveći njenu krsnu slavu pokazujemo naše opredjeljenje i zahvalnost ljudima
koji su formirali Republiku Srpsku, a to je tadašnje političko rukovodstvo, pred-
sjednik Radovan Karadžić i general Ratko Mladić.36
Godinu dana nakon obljetnice Dodik je otvorio studentski dom na
Palama koji je tom prilikom imenovao po lideru bosanskih Srba Radovanu
Karadžiću.37 Izjavio je kako se divi snazi i karakteru Karadžića, što je u medi-
jima prihvaćeno, a time i opravdano kao predizborna kampanja.
Politički spektakl nije samo Dodikov način komunikacije – nekoliko dana
prije komemoracije ratni zapovjednik Armije RBiH Naser Orić je švajcar-
skim vojnim avionom prebačen u Sarajevo, a nakon saslušanja u Tužiteljstvu
BiH, pušten je na slobodu. Dnevna štampa u danima koji su ovome pretho-
dili bila je puna naslova o odgađanju ukopa i komemoracije u Srebrenici.
Tom prilikom su prenijete izjave Organizacijskog odbora za obilježavanje 20.
obljetnice genocida u Srebrenici, također i Hatidže Mehmedović, predsjed-
nice Udruženja majki Srebrenice, kako ne bude li Orić pušten na slobodu do
kraja mjeseca juna, sve se odgađa ne samo radi sigurnosti već i morala i pije-
teta prema žrtvama.38 Ni u jednim od navedenih novina nije objavljen članak
koji analizira na koji način će odlaganje ukopa posmrtnih ostataka spriječiti
suđenje ili isporučivanje Orića u Srbiju ili ustvrditi njegovu nevinost.
I dok političari žive svoju sadašnjost, ona druga sadašnjost koju žive svje-
doci genocida u Srebrenici nije laka, a društvo koje im treba pružiti zaštitu i
mir nema za to funkcionalnih sistemskih instrumenata, a i tamo gdje ih ima,
oni ne funkcioniraju. Za Dnevni list Mile Lasić je povodom obljetnice geno-
cida prenio dio životnih priča:
35
Balkan Insight (21. mart 2016). – Vidi i stavke 3 i 6 u dijelu I.1 o preporuci ECRI-a u pogledu javnog
negiranja, umanjivanja, opravdavanja ili odobravanja genocida, zločina protiv čovječnosti ili ratnih
zločina, zbog rasističkih ciljeva.
36
Oslobođenje, 29. 6. 2015, 3.
37
Skup je održan dok se Radovanu Karadžiću sudilo na Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Ju-
goslaviju koji ga je 24. marta 2016. godine proglasio krivim za genocid, ratne zločine i zločine protiv
čovječnosti i osudio ga na 40 godina zatvora.
38
Oslobođenje, 29. 6. 2015, 3.
249
“Prije četiri nedjelje sam identificirao mog oca Aliju. Zaveden je kao iskopina
pod brojem 635 iz masovne grobnice u Zvorniku … Dao sam krv prije godinu
dana u Dusseldorfu, pa su na osnovu DNK-analize utvrdili da su očeve kosti na-
đene”, tim je riječima započeo njegovu javnu ispovijest tada 47. godišnji Rešad
Mujić, kojeg prijatelji zovu Rešo.” … “Spakovala mu komad kukuruznog kruha,
malo šećera i soli i jednu presvlaku. Idi, sine, velim, valjda ćemo se sresti u Tu-
zli. Plačem ja, gledam za njim kako zamiče ispod kuće. Sutradan ja u Potočari-
ma, tisuće naroda, kad, odjednom, pojavi se moj Azmir. Sine, otkud tebe, pitam,
a on se zaleti, zagrli me, izljubi, kaže, nisam te mati bio poljubio pa sam se zato
vratio. Još mi na obrazu stoji onaj njegov dah. Bi malo sa mnom i ode prema
šumi, da se pridruži koloni.” Azmira nije bilo među preživjelima u dijelu kolone
koja se probila na slobodnu teritoriju. Godinama se Nura nadala da će se pojaviti
odnekud. Onda su joj javili da su identificirali njegove posmrtne ostatke. “Bila je
to šaka kostiju. Pronašli su ih negdje kod Trnova, tako su mi objasnili. Preživjela
sam to. Kako, ne znam ni sama. Godinama kasnije, pred ponoć, dok se sprema-
la za počinak, čut će kako spiker spominje Den Haag i da će majka prepoznati
sina, a sestra brata. “Okrenem se, na ekranu vidim kako četnici strijeljaju grupu
muškaraca i među njima moj Azmir. Gledam, ne vjerujem svojim očima, srce mi
stalo, ukočile se vilice. Jest’ moj Azmir, njemu pucaju u leđa. Pade moje dijete.
Bos. Ni sedamnaest godina nije imao...”39
Razvoj kolektivnog sjećanja je proces koji se stvara vremenom i konti-
nuitetom i da bismo je spoznali, moramo prošlost staviti u naraciju koja je
pristupačna i bliska grupaciji koja je smatra svojom. Kao dio kolektivnog
sjećanja moramo analitički pristupiti, ali i razlikovati kolektivno sjećanje od
kolektivnog simbola sjećanja.40 Obljetnica genocida u Srebrenici svakako je
dio kolektivnog sjećanja u kontekstu obljetnice samog genocida, ali je ujed-
no postala i simbol nevine žrtve koju je doživjela jedna etnička grupacija
stanovništva Bosne i Hercegovine u ratu 1992–1995. U intervjuu s novinar-
kom Jadrankom Dizdar, reditelj Branko Lustig41 je na pitanje zašto u svojim
filmovima i predavanjima podvlači paralelu između Srebrenice i Auschwitza
odgovorio:
...treba govoriti istinu. … Ja stvarno mislim da se strahote poput Auschwitza i
Srebrenice nikada ne bi smjele ponoviti. Ali, ovo što se danas dešava oko mene
govori da samo fali jedna iskra pa da se stvari ponove.42
39
Lasić, 2016.
40
Vučković-Juroš, 2010: 85.
41
Branko Lustig, hrvatski reditelj i producent, jevrejskog porijekla, dvostruki je dobitnik nagrade Zlatni
globus za filmove Gladijator i Šindlerova lista. Tokom Drugog svjetskog rata bio je interniran u kon-
centracijskim logorima Auschwitz i Bergen-Belsen.
42
Dizdar, 2014.
250
Primjer izvještavanja o Srebrenici je najdrastičniji, jer je žrtva i tema

izuzetno osjetljiva, ali i pogodna za činjenicu da se javni diskurs u Bosni i
Hercegovini više okreće riječima mržnje i sukoba, nego pomirenja.
Članci koji se bave ovom temom se mogu podijeliti na tri grupe. Prvi su
oni koji samo prenose informaciju kao reportažu – čime se manje-više bave
sve novine. Druga grupa su oni koji svoju stranu stavljaju u položaj žrtve, vik-
timizacije ili nepravedno osuđene etničke grupe, a treća je grupa koja objek-
tivno, ali mahom kolumnistički pristupa izvještavanju.
Također, ono što je rezultat istraživanja potvrdila je i Organizacija medi-
ja Jugoistočne Evrope (SEEMO) koja je izrazila zabrinutost zbog medijske
situacije u zemlji, naglašavajući da javni emiteri i mediji u privatnom vla-
sništvu odražavaju etničke podjele.43 Mediji su i dalje u velikoj mjeri instru-
mentalizirani od strane političkih elita koje koriste govor mržnje, potvrdio je
Transparency. Rezultat toga je govor mržnje koji je postao uobičajena pojava
u medijima.
Ćopićeva pustoš u Bašti sljezove boje

Historija i sjećanje su dvije društvene pojave koje jedna bez druge ne mogu.
One se prožimaju i upotpunjuju, ali nikako nisu sinonimi. Dok sjećanje živi,
stvara se u današnjosti i na taj način poprima oblik, prošlost je u vidu historije
i nešto što više nije živo u tom smislu i kao takvo je rekonstrukcija onoga što
je prošlo.44 Bosanskohercegovačko društvo proteklih godina ima tendenciju ka
razjedinjavanju u pitanju gotovo svih značajnijih povijesnih činjenica i obljet-
nica. Političke elite najčešće raspolažu državnim resursima, tako da odluka o
tome koji će događaj biti primjereno obilježen umnogome diktira i utiče na
formiranje stavova sugrađana. U Bosni i Hercegovini i obljetnice imaju svoju
etničku pripadnost pa je tako stotinu godina rođenja velikog bosanskohercego-
vačkog književnika većinski obilježeno u Republici Srpskoj. Međutim, iako tu
kvantitetom objavljenih članaka u medijima prevazilazi, kvalitetom je gotovo
jednak interes za ovog velikog književnika u cijeloj Bosni i Hercegovini.
Branko Ćopić je bio veliki pisac, koji je imao veliku ostavštinu, veliku
oporuku i tragičnu biografiju. Ćopić je bio neumoran stvaralac, napisao je
na desetine zbirki pripovjedaka, romana, pjesama, dramskih djela i knjiga
za djecu. Njegova proza, prožeta lirikom i realističkim slikanjem života,
naseljena je živopisnim i upečatljivim likovima poput Nikoletine Bursaća,
43
ECRI, 2017.
44
Norra, 2007: 137.
251
deda Rada, Jovančeta ili Krsta Buve. Pisao je svježim, sočnim, slikovitim
jezikom.45 Danas je Ćopić gotovo zaboravljeni, možda čak i prezreni pisac,
spreman za jedno krajnje neizvjesno sutra, upozorio je novelist i kolumnist
Vladimir Arsenijević u članku koji je povodom obljetnice izašao u Slobodnoj
Bosni. Arsenijević je dodao:
Za generaciju rođenu šezdesetih godina dvadesetog veka, Ćopić je bio neizo-
stavni deo našeg detinjstva, neka vrsta dobrodušnog plavokosog i plavookog
anđela. Tek kasnije ćemo otkrivati i jednog drugačijeg Ćopića kao i sve njegove
bolne sudare sa socijalističkom stvarnošću (u čijem je stvaranju i sam aktivno
učestvovao) ali i sa samim sobom te s tamnijim stranama sopstvene prirode koja
se nama, deci, činila tako nadmoćno veselom i razigranom.46
U mnoštvu konferencija, okruglih stolova, književnih i političkih susre-
ta, snimanje filma “Mala moja iz Bosanske Krupe” po liku i djelu Branka
Ćopića je svakako nešto što je bilo najbliže široj javnosti. Reditelj ovog filma
Mladomir Puriša Đorđević rekao je da je odluku o snimanju donio spontano,
jer je Ćopića poznavao dugi niz godina:
Lično smo se poznavali, vezan sam za njega i to je bio moj glavni motiv da
uopšte krenem u realizaciju ovog filma. Ali, on je bio takav kao čovek, naročito
posle Jeretičke priče, da ja nikad nisam uspeo da s njim stvorim jedno bliže pri-
jateljstvo, gde bi se eventualno sastajali svake subote, ili nedelje, ili išli na neke
praznike... Ne. On jeste bio vrlo ljubazan, ali je uvek voleo da ostane sam.47
U povodu stogodišnjice rođenja Branka Ćopića, pompezno su najavlje-
ni veliki kulturni projekti u njegovu čast. Tim povodom, u Hašanima kod
Bosanske Krupe, Ćopićevog rodnog mjesta u okviru Ćopićgrada trebala
su biti sagrađena dva objekta za koja je već bio obezbijeđen novac. Ekipa
Nezavisnih novina je obišla ovu lokaciju i konstatovala da od 25.000 konver-
tibilnih maraka iz Kabineta Predsjednika Republike Srpske i 80.000 od Vlade
Azerbejdžana nisu sagrađeni deda Trišin mlin i replika kuće Branka Ćopića
kako je najavljivano, piše Milan Rakulj:
…saznali smo da mjesto na kom stoji drvena tabla sa natpisom “Kuća Branka
Ćopića” i dalje “krase” samo dvije stare zidine i da radovi na kući nisu ni počeli.
Nedaleko odatle na potoku Kalin, mlin potočar ili deda Trišin mlin zjapi prazan
45
Miljić, 2015: 35.
46
Bajramović, 2015a.
47
Ibid., 2015b.
252
i napušten. Pred realizaciju mlina, a od tada je prošlo više od pola godine, radovi
su obustavljeni.48
Dušanka Dakić, predsjednica Zavičajnog udruženja “Branko Ćopić”, po-
jasnila je kako se radovi nisu nastavili jer je izvođač ponudio za izvođenje
radova neispravan građevinski materijal, a kako je već uzeo avans za radove,
cijeli slučaj će epilog najvjerovatnije dobiti na sudu.
Zbog korištenja stilizovanog narodnog jezika, prožetog sočnim i mekim
humorom, Branko će ostati trajno u književnosti, zato nije slučajno da je on
bio i ostao jedan od najomiljenijih i najčitanijih naših pisaca. On sam je jed-
nom prilikom izrekao kratku rečenicu koja vrlo dobro može opisati većinu
apsurdnih situacija u Bosni i Hercegovini pa i ovu koja se dešava s izgrad-
njom spomen kuće, prenio je Rakulj:
“Znam ja nas”, čuvena je rečenica Branka Ćopića čiji nastavak nije za novine, a
u kojem je Branko opsovao sve što se događalo i događa s nama, a to se itekako
može odnositi i na projekat “Bašta sljezove boje”, pompezno najavljen kao Ćo-
pićgrad, prošle godine za stogodišnjicu rođenja velikog pisca.49
Ćopićevi sukobi sa sistemom, neprežaljeni gubitak iz mladosti i rastrga-
nost između sjećanja i života, učinili su da javnost Bosne i Hercegovine na
njega gleda kao na književnika, čovjeka i nekog bliskog kome se, u većini
objavljenih članaka, ne dodjeljuje prvenstveno etnički epitet.
Zaključak
Kao historiografija i kao dopuna historiografiji, mediji su svojim izvještavanjem utjecali na
brojne generacije, jer su na indirektan način doveli do formiranja javnog diskursa o odre-
đenim povijesnim ideologijama i događajima. U nastajanju historiografije za istraživača je
izuzetno važno razumijevanje povijesti, pogotovo u eri kada smo živi svjedoci konstrukcije,
rekonstrukcije i revizije pojedinih historijskih zbivanja. Posmatranje povijesti kroz histori-
ografiju moguće je i u pozitivnom i u negativnom kontekstu; gotovo da je jednak zaključak
kada govorimo o medijskim natpisima koji prate obilježavanje velikih obljetnica.
Povjesničari ne mogu povijest proučavati samo kroz recikliranje povijesnih događaja, imena
i datuma, postoji potreba analize izvora kao temelja za pisanje povijesti. Medijski izvještaji
o obljetnicama i jubilejima predstavljaju koristan dodatak procesu povijesne analize ne samo
iz perspektive povijesti već i iz perspektive političko-socijalne promjene u društvu Bosne i
Hercegovine proteklih 20-ak godina.
Rasprava o poimanju prošlosti očituje se kroz sve sfere društva. Kroz obljetnice, ali i predsta-
ve, kulturne izložbe, filmove i druge društvene sadržaje kreira se javno mnijenje koje često
48
Rakulj, 2016.
49
Ibid.
253
kroz svoju projekciju ima jači utjecaj na razumijevanje i shvaćanje povijesti nego što to ima
direktno historiografija.
Ako želimo napraviti kratki sažetak medijskih napisa o temama obljetnica, opća karakteristi-
ka je da su stavovi podijeljeni i gotovo sve teme prate grupacije koje su ili “za” ili “protiv”.
Jedan od primjera za to je pitanje i rasprava o bosanskom, odnosno bošnjačkom jeziku. Dok
dio medija ovaj period prezentuje kao dodatnu potvrdu kontinuiteta postojanja bošnjačkog
jezika, u isto vrijeme mediji pišu kako je jezičko priznavanje u Austro-Ugarskoj bilo samo u
želji da se Bosna i Hercegovina što više izolira od utjecaja iz Zagreba i Beograda.
Drugi primjer bi mogle biti dvije iznimno značajne obljetnice iz 2008. godine. Austrougarsko
zaposjedanje Bosne i Hercegovine bilo je rezultat dogovora velikih europskih sila na
Berlinskom kongresu 1878. koje su dale mandat Austro-Ugarskoj da uđe s vojskom u Bosnu
i Hercegovinu kao dio Osmanskog Carstva, a nakon toga obilježeno je i sto godina od anek-
sije, odnosno bosanskohercegovačkog potpunog uključivanja u zakonodavni i pravni sustav
ove tada velike srednjoeuropske monarhije. O ovim obljetnicama se u pojedinim medijima
piše s nostalgijom prema Osmanskom Carstvu, ali se ujedno ove godine smatraju krajem
četiri mračna stoljeća osmanske okupacije nekadašnjeg bosanskog kraljevstva, nakon čega
se Bosna i Hercegovina ponovno našla u europskom krugu.
U teoriji, mediji su sredstvo tačnog i blagovremenog informisanja javnosti o svim događaji-
ma i procesima u društvu. Mediji tom prilikom trebaju biti svjedoci događaja koji objektivno
i odgovorno prenose svoja saznanja. U praksi ova teorija nije primjenjiva čak ni u mnogo
razvijenijim zemljama, s mnogo manje društveno-političkih problema. Medijska realnost
Bosne i Hercegovine ispunjena je različitim oblicima lošeg izvještavanja, među kojima je
govor mržnje prvenstveno u najgorem obliku. Trideset godina nakon danas, ovi i ovakvi
mediji će istraživačima biti dopuna građi za upotpunjavanje istraživačkog postupka novih
generacija. Rješenje je jedino u uspostavljanju etički odgovornog novinarstva, koje mora
imati i kritiku i podršku naučne zajednice.
Celebrating Significant Events to Construct a Political

Spectacle: An Analysis of Celebrating Historic
Anniversaries as a Culture of Remembrance in the Media
Conclusion
This essay comparatively examines explanations of the anniversary celebration in Bosnia
and Herzegovina in between the last thirty years. The author set before themselves the task
of analyzing the role of media in the public, as a part of historiography as a legacy. In that
manner, understanding the role of media in public opinion is unthinkable without research
about their background. The research result shows a situation in which the media are subject
to constant propaganda based on prejudice or ethnic divisions. It is necessary to return the
foundations for independent journalism from the beginning.
254
In theory, the media are a means of accurately and timely informing the public about all
events and processes in society. The media on this occasion should witness events that ob-
jectively and responsibly convey their knowledge. In practice, this theory is not applicable
even in much more developed countries, with far fewer socio-political problems. The media
reality of Bosnia and Herzegovina is filled with various forms of bad reporting, hate speech
primarily in its worst form. In thirty years, this kind of media will be a supplement for re-
searchers to complement the next-generation research process. The only solution is to estab-
lish ethically responsible journalism, which must have support of the scientific community.
Literatura
Knjige
Black, J. i Jennings, B. (1995) Introduction to media communication, Brown & Benchmark,
Chicago.
Groth, O. (1928–1930) Die Zeitung – Ein System des Zeitungskunde (Journalistik), J. Bein-
sheimer, Mannheim.
Maynard Salmon, L. (1976) The newspaper and the historian, Octagon, New York.
Članci
Berk, P. (1999) Istorija kao društveno pamćenje, Reč 56, 83-92.
Gameson, W. A. (1989) News as a framing, American Behavioral Scientist 33, 157-161.
Lipovčan, S. (2006) Mediji – druga zbilja? Rasprave, ogledi i interpretacije, Hrvatska
sveučilišna naklada, Zagreb.
Mokriš, S. (2011) Novine i njihova uloga u društvenoj zajednici, Vjesnik bibliotekara Hrvat-
ske 54 (4), 114-130.
Norra, P. (2007) Između sjećanja i povijesti (prevele s francuskog Milena Ostojić, Ana Irena
Hudl), Diskrepancija, studentski časopis za društveno-humanističke teme 8 (12), 135-
165.
Vučković-Juroš, T. (2010) Kako nastaju kolektivna sjećanja: promišljanja o interakcionističkom
modelu kolektivnih sjećanja, Revija za sociologiju 40, 79-101.
Dokumenti
ECRI (2017) Izvještaj ECRI-a o Bosni i Hercegovini (peti ciklus monitoringa), Usvojen 6.
decembra 2016, Objavljen 28 februara 2017, ECRI – Council of Europe, 2017. Dostup-
no na: https://rm.coe.int/third-report-on-bosnia-and-herzegovina-bosnian-translation-
/16808b5601. (20. 5. 2019).
OHR (2009) Ustav Bosne i Hercegovine, Aneks IV Opšteg okvirnog sporazuma za mir u
Bosni i Hercegovini i Službeni glasnik BiH 25/2009 – Amandman I, OHR, Office of
the High Representative, Sarajevo. Dostupno na: http://www.ustavnisud.ba/public/down/
USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_hrv.pdf (15. 5. 2019).
PFBiH (2011) Zakon o slobodi pristupa informacijama u Federaciji Bosne i Hercegovine,
Službene novine Federacije BiH 32/2001; 48/11. Dostupno na: https://bhnovinari.ba/
bs/2011/04/09/zakon-o-slobodi-pristupa-informacijama-u-federaciji-bosne-i-hercego-
vine/. (15. 5. 2019).
255
Novine
Bačanović, V. (2014) Šabanova filharmonija, Dani, 4. 7. 2014, 7.
Bajramović, D. (2015a) Branko Ćopić. Pisac koji je generacije držao dalje od zrelosti, Slo-
bodna Bosna, 15. 1. 2015, 50-54.
Bajramović, D. (2015b) Kad mu je bilo svega dosta, Slobodna Bosna, 17. 9. 2015, 48.
Bjelica-Čabrilo, V. (2014) Novi razlog za podjele. Gavrilo Princip – Za jedne heroj, za druge
zločinac, Dnevni list, 29. 6. 2014, 7.
Čolaković, M. (2015) Baciš kamen – Atentat, pobiješ više od 8.000 ljudi – nije Genocid,
Stav, 23. 7. 2015, 63.
Dizdar, J. (2014) Strahote Auschwitza i Srebrenice nikada se ne smiju ponoviti, Oslobođenje,
6. 11. 2014, 33.
Kahrović-Posavljak, A. (2014) Gavrilo Princip je bio terorista, Dani, 4. 7. 2014, 17.
Karabegović, O. (2013) Teroristički akt ili herojski čin?, Oslobođenje, 2. 7. 2013, 39.
Karić, E. (2014) Bosna i Hercegovina, istočna kriza i Sarajevski atentat, Oslobođenje, 5. 7.
2014, 26-28.
Krajišnik, Đ. (2014a) Da je živ, Gavrilo bi protestirao s nama, Dani, 4. 7. 2014, 10-11.
Krajišnik, Đ. (2014b) Mir, ljubav i tolerancija, Dani, 4. 7. 2014, 61.
Lasić, M. (2016) Ispovijesti preživjelih Srebreničana, Dnevni list, 19. 7. 2016, 34.
Latinović, Đ. (2014) Princip brani Sarajevo, Nezavisne novine, 26. 6. 2014, 13.
Miljić, D. (2015) Književni opus velikana pisane riječi, Nezavisne Novine, 5–6. 11. 2015, 35.
Osmović, M. (2015a) Tko se boji Rezolucije o Srebrenici?, Dnevni List, 17. 6. 2015, 4.
Osmović, M. (2015b) Političko igranje Srebrenicom, Dnevni list, 24. 6. 2015, 6.
Rakulj, M. (2016) Umjesto grada biće podignuta sudska parnica, Nezavisne novine, 2–3. 7.
2016, 34.
256
DOI: 10.5644/PI2020.186.25
Muzeografija i historiografija bosanskohercegovačke umjetnosti

u postsocijalističkom stanju krize
Asja Mandić
Odsjek za historiju, Katedra za historiju umjetnosti
Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
asja.mandic@gmail.com
Sažetak: U ovom radu autorica govori o odnosu muzeografije i historiografije u kontekstu

kuriranja i pisanja historije umjetnosti u okviru programskog djelovanja Umjetničke galerije
Bosne i Hercegovine, osnovane s ciljem ne samo da prikuplja i izlaže umjetnička djela, već
i da kreira i prenosi njihove vrijednosti i utiče na razvoj bosanskohercegovačke umjetnosti.
Uspostavljena kao najautoritativnija muzejska institucija u oblasti likovne umjetnosti, uče-
stvovala je u izgradnji bosanskohercegovačke historije, od politika prikupljanja, izlaganja, do
odnosa s drugim institucijama kulture i historijsko-umjetničkog znanja, odnosno regulirala
je javnu sferu umjetnosti u odnosu na politiku vladajuće ideologije. Kroz izlagačke prakse,
koje su zapravo diskurzivne prakse, što konstruiraju historijsko-umjetnički narativ, pogotovo
u kontekstu retrospektivnih izložbi bosanskohercegovačke umjetnosti, popraćenih katalo-
zima, galerija je aktivno učestvovala ne samo u izlaganju, već i pisanju, odnosno kreiranju
historije umjetnosti. U poslijeratnom, postdejtonskom, tranzicijskom stanju destabiliziranog,
etnički podijeljenog društva, kada gubi status institucije od državnog interesa i ostaje bez bilo
kakvog pravnog statusa, što je implicitno vezano za načine finansiranja i definiranja njenih
nadležnosti i zadataka, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine više nije u stanju dati zna-
čajniji doprinos historiografiji bosanskohercegovačke umjetnosti, već radije i sama postaje
kao fragment socijalističkih ruševina ili artefakt, predmet za izučavanje društveno-političkih,
ekonomskih, odnosno tranzicijskih procesa koji nastoje uništiti ideju bosanskohercegovač-
kog identiteta i kulture, i samim tim i muzejskih institucija koje ih izgrađuju.
Ključne riječi: historija umjetnosti, historiografija, identitet, izložba, muzej, muzeografija,
socijalizam, tranzicija, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, umjetnost
Uvod
U historiografskoj praksi muzej se sve više posmatra kao institucija koja je
u neodvojivoj vezi s historijom, kao ustanova koja ne samo prikuplja i čuva
predmete iz prošlosti već i materijalizira i konkretizira historijska znanja, daje
originalan doprinos i učestvuje u konstrukciji historijskih narativa. Značaj
muzeologije u okviru historijskih, odnosno historijsko-umjetničkih studija u
recentnijoj literaturi postaje sve prisutniji, gdje se muzeologija posmatra u
okviru niza naučnih i stručnih praksi, kao što su historija umjetnosti, likovna
257
kritika, estetika, društvena historija i konoserstvo, koje Donald Preziosi stav-

lja pod zbirni pojam muzeografija.1 Vezana za načine prikupljanja, sortiranja,
kombiniranja i izlaganja artefakata iz prošlosti, tehnike kojima se njihova
značenja prenose u odnosu na teorijske postavke muzeologije, ali isto tako
i za apliciranje historije umjetnosti — muzeografija reflektira kompleksne
odnose u okviru mreže različitih disciplina.
Relacije između muzeologije i historije umjetnosti zasnovane su na slo-
ženoj interakciji naučnih i stručnih praksi, koje jedna drugu dopunjuju i tran-
sformiraju.2 Muzejski kustosi, po struci historičari umjetnosti, pored brige o
muzejskim zbirkama učestvuju također u istraživanju, objavljivanju istraži-
vanja, ali i njihovom izlaganju u formi izložbe. Kroz izlagačke prakse, koje
su zapravo diskurzivne prakse, kustosi postaju autori historijsko-umjetničkih
narativa koji se materijaliziraju i u obliku muzejskih publikacija. Veza iz-
među pisanja, kreiranja i kuriranja historije umjetnosti zasigurno postoji, ali
kako tvrdi Preziosi, odnos između historije umjetnosti i muzeologije nije tako
jednostavan, već radije anamorfan: “Nije dostatno da se historija umjetnosti
reducira na ‘teoriju’ muzejske ‘prakse’... Niti je muzej, ako uopće — egzem-
plikacija ili aplikacija historije umjetnosti, niti prosto režiranje ili pozornica
za historijsko-umjetničke dramaturgije sinteze i analize.”3 Muzeografija, ve-
zana i za načine i postupke realizacije teoretskih postavki muzeologije kao
naučne discipline, što pretpostavlja i metode klasifikacije, izlaganja umjet-
ničkih djela i komuniciranja njihovih značenja, za razliku od historije um-
jetnosti, u direktnoj je korelaciji s načinima postojanja i opstanka muzeja,
kao javnih institucija, u kompleksnom društveno-historijskom i političkom
okruženju. U tom kontekstu posebno mjesto zauzimaju nacionalni muzeji,
koji funkcioniraju kao posrednici države,4 te kao “instrumenti historiografske
prakse”5 govore o procesima kreiranja države, historije i nacije. Postojanje i
funkcioniranje takvih institucija “reflektira genezu kulturnih politika u okvi-
rima procesa vlasti”6 tako da se može zaključiti da su muzejsko-galerijske
prakse eksplicitno vezane za procese kulturne produkcije i reprezentacije i
ključne su za formiranje kulturnih identiteta.
1
Preziosi, 2006: 51.
2
Ibid.
3
Ibid.
4
Weil, 2002: 195-213; Watson 2007: 27-31.
5
Preziosi, 1995: 13.
6
Bennett, 1998: 195.
258
Asja Mandić: Muzeografija i historiografija bosanskohercegovačke umjetnosti u postsocijalnom stanju...
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine:

instrument historiografske prakse
Koncept muzeja kao “instrumenta historiografske prakse” može se primijeni-
ti i na muzeje umjetnosti, kao što je Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine,
čiji historijat razvoja, politike prikupljanja, izlaganja, kao i odnos s drugim
institucijama kulture i historijsko-umjetničkog znanja, ali i politikama repre-
zentacije vladajuće ideologije i materijalizacije njene moći, predstavlja neza-
obilazan resurs, ne samo za izučavanje historije umjetnosti već i za razumije-
vanje historijskih tokova u Bosni i Hercegovini.
Osnovana 11. oktobra 1946. godine od strane vlade Narodne Republike
Bosne i Hercegovine kao ustanova u nadležnosti Ministarstva prosvjete, tada
pod nazivom Umjetnička galerija u Sarajevu, imala je zadatak da otkuplju-
je, prikuplja i izlaže djela likovne umjetnosti na cjelokupnoj teritoriji Bosne
i Hercegovine, da “utiče na razvoj umjetnosti i da narod upoznaje s likov-
nom umjetnošću”.7 Značajno je naglasiti da neposredno nakon Drugog svjet-
skog rata novoformirana republička vlast osniva još nekoliko muzeja (Muzej
narodnog oslobođenja (1945),8 Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti
(1961)...), kao “moćne, snažne i opipljive simbole svojih moći i atributa”,9
koji su u sebi sadržavali, utjelovljivali i napravili vidljivom ideju suvereniteta
republičke vlasti.10 Zajedno s drugim republičkim institucijama, Umjetnička
galerija Bosne i Hercegovine je tako bila mehanizam za materijalizaciju au-
toriteta vladajućih struktura, njihove svjesne političke namjere za izgradnju
kulturnog identiteta i nacionalne integracije u okviru religijske i etničke razli-
čitosti, kao i za ostvarivanje odgojno-obrazovnih ciljeva i prenošenja moral-
nih vrijednosti u skladu s načelima vladajuće ideologije.
Od samog svog osnivanja muzej se smatrao pokretačem društvenog i kul-
turnog razvoja, posebno u kontekstu stvaranja moderne države i nacije, i “uče-
stvovao u društveno-političkom i moralnom vaspitanju građana nacionalnih
7
“Uredba o Umjetničkoj galeriji”, Arhiv BiH, broj 958/46.
8
Vidjeti Zakon o osnivanju Muzeja narodnog oslobođenja u Sarajevu, Službeni list Federalne BiH
26/1945. Muzej je više puta mijenjao naziv, od Muzeja narodnog oslobođenja, Muzeja narodne revo-
lucije, Muzeja revolucije Bosne i Hercegovine, sve do današnjeg naziva: Historijski muzej Bosne i
Hercegovine, uspostavljenog 1992. godine.
9
Duncan i Wallach, 1980: 457.
10
Utjelovljenje suvereniteta republičke vlasti u okviru rada ovih institucija, uključujući i Zemaljski
muzej, postaje eksplicitno kada one, u skladu s članom 172. Ustava Socijalističke Republike Bosne
i Hercegovine, u svom nazivu dobivaju republičko određenje, kao što je preimenovanje Umjetnička
galerije u Sarajevu u Umjetničku galeriju Bosne i Hercegovine. (Zakon o Umjetničkoj galeriji Bosne i
Hercegovine, Službeni list Socijalističke Republike BiH 35/1969)
259
država”.11 On i nastaje kao rezultat modernizacije, jer upravo i manifestira

ideju društvenog, političkog i nacionalnog progresa. U tom kontekstu mogu
se posmatrati i novoosnovane institucije tadašnje Narodne Republike Bosne
i Hercegovine, koje su, zajedno s drugim javnim ustanovama, determinirale
i usmjeravale kulturni život i demonstrirale progres novonastale republike,
koji je išao u korak i s procesima modernizacije.
Umjetnička galerija radila je na uspostavljanju osobenosti bosanskoher-
cegovačke umjetnosti, na njenoj afirmaciji, kao i na kreiranju historije, što je
izrazito značajno za proces stvaranja kulturnog identiteta, kao i za uspostav-
ljanje bosanskohercegovačke državnosti devedesetih godina dvadesetog sto-
ljeća. Od svog osnivanja, pa sve do početka rata 1992. godine, funkcionirala
je kao krovna institucija likovne umjetnosti, organizirala i održavala stalne
ekspoziture u većim gradovima (Banjaluci, Stocu, Mostaru), radila na afirma-
ciji bosanskohercegovačke umjetnosti i kulture na međurepubličkom i među-
narodnom planu, organizirala izložbe širom Bosne i Hercegovine, odnosno
regulirala javnu sferu umjetnosti, prenosila i determinirala njene vrijednosti,
kao i načine prezentacije i recepcije.
Njena prva stalna postavka, prezentirana 1959. godine u preuređenoj kući
za stanovanje i trgovačkoj radnji Moise D. Saloma (gdje se i danas nala-
zi), organizirana u dvije hronološko-tematske cjeline “Umjetnost Bosne i
Hercegovine od kraja XIX vijeka do 1941. godine” i “Jugoslovenska umjet-
nost od kraja XIX vijeka do 1941. godine”12 govori o uspostavljanju dija-
lektike između bosanskohercegovačke i jugoslavenske umjetnosti, pri čemu
se bosanskohercegovačka umjetnost formirala u svoj svojoj partikularnosti.
Retrospektivni pristup u koncepciji postavke “Umjetnost Bosne i Hercegovine
od kraja XIX vijeka do 1941. godine”, koji daje evaluaciju i uvid u razvoj,
odnosno progres nacionalne umjetnosti, značajan je za predstavljanje kon-
tinuiteta likovne tradicije u Bosni i Hercegovini i uspostavljanje osobenosti
bosanskohercegovačkog identiteta. Upravo je ta prva stalna postavka galerije
odredila i demonstrirala njen identitet, kao i programska usmjerenja.13
11
Preziosi, 1995: 13.
12
Hadžismajlović, 1986, bez paginacija.
13
Otvorena 26. juna 1959. godine, stalna postavka trajala je do 1972. godine, s tim što je povremeno
izmještana ili uklanjana, za potrebe druge izložbe ili zbog prenošenja u neki drugi prostor, kao što je to
bilo 1965. godine kada je s tom izložbom u banjalučkom Domu kulture otvorena ekspozitura Umjet-
ničke galerije u Banjaluci. Iako se navodi da je trajala do 1972. godine, uvidom u hronološki pregled
vidljivo je da je ponovo, pod istim nazivom “Umjetnost Bosne i Hercegovine od kraja XIX vijeka do
1941.”, postavljena od strane novog kustoskog tima (Azra Begić, Ibrahim Krzović i Miloš Radić) i
otvorena 2. februara 1972. Trajala je sve do 1976. godine. Za više informacija vidi „Hronologija izložbi
Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine“ u Hadžismajlović, 1986.
260
Kustosi galerije bili su autori jednih od prvih historijsko-umjetničkih

narativa, pogotovo u kontekstu moderne umjetnosti, gdje se retrospektiv-
ne izložbe bosanskohercegovačke umjetnosti izdvajaju kao značajan žanr u
kontekstu pisanja i izlaganja historije umjetnosti. Nakon promjene naziva iz
Umjetnička galerija u Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1969. godi-
ne, ova institucija počinje aktivnije da radi na organizaciji retrospektivnih
monografskih izložbi domaćih autora, odnosno na izučavanju, valoriziranju i
prezentiranju bosanskohercegovačke umjetnosti, što je kulminiralo u realiza-
ciji četiri izložbe. Organizirane u periodu od 1978. do 1984. godine, ove četiri
sintetičke izložbe sistematizirale su činjenice, saznanja i ocjene u rekonstruk-
ciji razvoja umjetnosti u Bosni i Hercegovini,14 u periodu od 1894. do 1984.
godine.15 Retrospektivne izložbe napravile su iskorak u struci, kreirale su hi-
storiju, konkretizirale je kroz prisustvo umjetničkih djela u prostoru galerije
kao javne institucije dostupne široj publici. Četiri kataloške publikacije, ko-
jim je bosanskohercegovačka umjetnost perioda od kraja devetnaestog stolje-
ća do 1984. godine “po prvi put istražena, valorizirana i prezentirana”16 ušle
su u akademski prostor, na univerzitete i akademije, kao validne historijsko-
umjetničke studije i ujedno i jedine koje prate razvoj bosanskohercegovačke
umjetnosti u rasponu od gotovo stotinu godina.
Umjetnička galerija ne samo da je dala značajan doprinos historiografiji
umjetnosti već je angažmanom generacije kustosa, koji su djelovali krajem
1970-ih i tokom 1980-ih godina, repozicionirala bosanskohercegovačku li-
kovnu scenu s margine u centar jugoslavenskih dešavanja. Kroz izlagačke
prakse, posebno retrospektivne izložbe i njima prateće kataloge, istraživala je
i prezentirala likovnu umjetnost, fabricirala i konstruirala historijsko-umjet-
nički narativ o umjetnosti naroda s ovih prostora, koji je implicitno vezan za
konstrukciju bosanskohercegovačkog identiteta.
Od samog početka funkcionirala je kao pokretač društvenog i kulturnog
razvoja u Bosni i Hercegovini i ne samo da je izlagala umjetnička djela već
14
Husedžinović, 2000: 2.
15
Prva izložba “Umjetnost Bosne i Hercegovine 1894–1923. godine” prezentirana je u Umjetničkoj
galeriji Bosne i Hercegovine u periodu od 26. 7. do 15. 10. 1978. (koncepcija izložbe, izbor autora i
djela: Arfan Hozić, Azra Begić, Ibrahim Krzović, Miloš Radić); druga “Umjetnost Bosne i Hercego-
vine 1924–1945” u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine u martu i aprilu 1985. godine (koncep-
cija izložbe, izbor autora i djela: Azra Begić, Danka Damjanović, Ibrahim Krzović); treća “Umjetnost
Bosne i Hercegovine 1924–1945” od 27. 11. 1974. Do 15. 1. 1975. (koncepcija izložbe, izbor autora i
djela: Arfan Hozić, Azra Begić, Ibrahim Krzović, Miloš Radić) i četvrta “Umjetnost Bosne i Hercego-
vine 1974–1984” u periodu od 1. 2. do 1. 3. 1984. godine (koncepcija izložbe, izbor autora i djela: Azra
Begić, Danka Damjanović, Meliha Husedžinović, Ibrahim Krzović, Nermina Zildžo) bila je koncipira-
na kao dio kulturnog programa povodom održavanja četrnaestih Zimskih olimpijskih igara.
16
Hadžismajlović, 1986.
261
je i određivala, tumačila i prenosila njihove vrijednosti i značenja, generirala

znanja utičući na konstrukciju stavova, vrijednosti, na estetski i kulturni sen-
zibilitet društvene zajednice te zajedno s drugim javnim ustanovama kreirala,
determinirala i usmjeravala kulturni i društveni život u Bosni i Hercegovini.
Kroz uvid u funkcioniranje Umjetničke galerije može se govoriti o historio-
grafiji umjetnosti, kao i o nizu društvenih, historijskih, političkih i ekonom-
skih promjena koje su se neminovno reflektirale na njen rad.
Formiranje države, rat, tranzicija, podjela:

postsocijalističko stanje
Formiranje države Bosne i Hercegovine išlo je u korak s dva trauma-
tična procesa, krvavim ratom uslijed raspada Socijalističke Federativne
Republike Jugoslavije, odnosno proglašenjem nezavisnosti Republike Bosne
i Hercegovine, i tranzicijskim procesima prelaska s “kontroliranog sistema”
socijalne solidarnosti u “demokratski sistem” zasnovan na slobodi nacional-
nog kolektiva i pojedinca.
Rat u Bosni i Hercegovini, popraćen velikim ljudskim gubicima, etničkim
čišćenjem, masovnom destrukcijom gradova i kulturno-historijskog naslije-
đa, svakako se odrazio i na muzejsko-galerijske institucije i njihove zbirke.
Tako je tokom opsade Sarajeva, od 1992. do 1995. godine, Umjetnička ga-
lerija Bosne i Hercegovine sistematski granatirana, što je dovelo do znatnih
oštećenja,17 pri čemu je uništen i dio arhivske građe,18 a početkom rata u njene
izlagačke prostore smjestile su se izbjeglice. Ratne 1993. godine napravljen
je vanredni inventar kada je utvrđeno da je ukradeno četrdeset šest ikona, tri
rukopisa islamske umjetnosti i dvije slike Ferdinanda Hodlera, što čini 1%
cjelokupne galerijske zbirke.19 Međutim, uprkos činjenici da je tokom opsade
Sarajeva ova kulturna institucija bila granatirana, da je služila i kao dom za
17
U ratu je na Umjetničku galeriju palo oko 40 granata, što je dovelo do značajnih oštećenja krovne
konstrukcije. Samim tim cjelokupan prostor zadnjeg sprata ostao je van funkcije, kao i drugi dijelovi
galerije uslijed prodora kišnice u gotovo sve prostore objekta, posebno podrumske i prostor depoa. Za
više informacija vidi Maja Bobar “UGBiH 1996–2001” u: Hadžismajlović, 2001: 12.
18
S obzirom na to da je dio dokumentacije Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, gdje se nalazio
i fotoarhiv, bio smješten u potkrovlje zgrade, gdje je tokom ratnih godina prodirala kišnica, on je bio
dobrim dijelom uništen ili oštećen. Nažalost, neposredno nakon završetka rata, tadašnji direktor galerije
je, kako navode uposlenici, odlučio da se ta građa otpiše. Gubitkom godišnjih izvještaja galerije postaje
nemoguće rekonstruirati život ove institucije, odnosno njenih programskih aktivnosti (mimo izložbi)
kao što su predavanja, radionice, razgovori, filmske projekcije, kao i nivo posjećenosti u predratnom
periodu. Razgovor s Melihom Husedžinović, direktoricom Umjetničke galerije BiH (od 2000. do 2011.
godine) (Sarajevo, mart 2013. godine).
19
Vefik Hadžismajlović “UGBiH 1992–1995” u: Hadžismajlović, 2001: 11.
262
izbjeglice, u prostoru galerije organizirane su četrdeset dvije izložbe20 i druge

programske aktivnosti (pokoja radionica, razgovori ili promocija filma) i ona
je dala značajan doprinos u formiranju kulture otpora opkoljenog grada.21
Period poslijeratne normalizacije za galeriju je označio potpuni gubi-
tak položaja u politici vladajućih mehanizama moći, odnosno degradaciju
i opstrukciju njenih osnovnih funkcija. Od svog postanka, pa sve do pro-
glašenja nezavisnosti Bosne i Hercegovine, bila je u nadležnosti Skupštine
Socijalističke Republike BiH i finansirala se iz republičkih fondova, da bi
izmjenom Zakona o muzejskoj djelatnosti 1993. godine dobila status držav-
ne institucije zajedno s Historijskim muzejom BiH, Zemaljskim muzejom
BiH, Muzejom književnosti i pozorišne umjetnosti BiH. Međutim 1994. go-
dine gubi finansijera, što je bio Republički javni fond za kulturu, donošenjem
Zakona o prestanku rada fondova i zakona,22 a promjenom Ustava nakon pot-
pisivanja mirovnog sporazuma gubi status institucije od državnog značaja.23
Najveća ironija je u tome što u okvirima države Bosne i Hercegovine
Umjetnička galerija kao najautoritativnija ustanova, koja čuva izrazito vri-
jedna umjetnička djela internacionalne, jugoslavenske, a najviše nacional-
ne, odnosno bosanskohercegovačke umjetnosti24 i pripisuje im historijske,
društvene, kulturne i estetske vrijednosti, nema status institucije od državnog
interesa, niti bilo kakav pravni status, što je rezultat Dejtonskog mirovnog
sporazuma iz 1995. godine, koji je izostavio kulturne institucije iz svojih aka-
ta i uspostavio i legitimirao podjelu. Podijeljena u dva entiteta, Federaciju
BiH i Republiku Srpsku, u kojima prevladavaju etnonacionalistički diskursi
i pokušaj nacionalističkih elita da se otrgnu od socijalističke prošlosti i vrate
tradiciji — religijskoj, odnosno nacionalnoj — kao i simbolima i vrijednosti-
ma koje je potisnuo komunistički sistem, Bosna i Hercegovina gubi koncept
jedinstvene pravne države. U tim procesima dolazi do reinvencije tradicije i
nacionalnih i kulturnih identiteta i redefiniranja socijalističke prošlosti, kojoj
Umjetnička galerija BiH duguje svoje postojanje, što dovodi do negiranja
20
Hadžismajlović, 2001: 10-12. Za broj izložbi organiziranih u ratu vidi http://ugbih.ba/udi/o-nama/
(stanje na dan 5. 9. 2019).
21
O kulturi otpora u Sarajevu vidi: Mandić, 2011.
22
Službeni list RBiH 13/94. Preuzeto iz Maja Bobar “UGBiH 1996–2001” u: Hadžismajlović, 2001: 12.
23
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine zajedno s Historijskim muzejom BiH i Zemaljskim muze-
jom BiH spada u sedam kulturnih institucija koje su bile u nadležnosti Skupštine Socijalističke Repu-
blike BiH, a koje su nakon završetka rata izgubile finansijera i pravni status i tako ostale zamrznute u
tranziciji. Njihov pravni status ni način finansiranja nije riješen od 1995. godine.
24
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine danas posjeduje 6000 inventarskih jedinica podijeljenih u
više zbirki: Zbirka bosanskohercegovačke umjetnosti, Zbirka Ferdinanda Hodlera, Zbirka ikona, Zbir-
ka jugoslovenske umjetnosti, Međunarodna zbirka donacija, Zbirka fotografija i novih medija, Likovni
arhiv “NADA”. Izvor: http://ugbih.ba/udi/o-nama/ (stanje na dan 5. 9. 2019).
263
postojanja i značaja institucije koja predstavlja simbol zajedničkog kultur-

nog naslijeđa naroda koji su živjeli na ovim prostorima, a koje je nemoguće
podijeliti.
Entitetska podjela dovela je do formiranja novih institucija u Republici
Srpskoj, zasnovanih na preimenovanju gradskih i zavičajnih muzejskih
i galerijskih institucija u entitetske. Tako već ratnih godina nastaju Muzej
Republike Srpske (1992)25 i Galerija likovnih umjetnosti Republike Srpske
(1994),26 čiji je identitet i entitetsku utemeljenost potvrdio Dejtonski mirovni
sporazum, odnosno Zakon o muzejskoj djelatnosti iz 1999. godine donesen
od strane Narodne skupštine Republike Srpske, gdje nadležnost nad ovim
institucijama ima Ministarstvo nauke i kulture RS, te gdje se muzejska dje-
latnost gore navedenih institucija navodi kao “djelatnost od posebnog inte-
resa za Republiku Srpsku”.27 Nastali kao rezultat svjesne političke didakti-
ke, muzeji su prisvojeni kao izvori etno-nacionalnog identiteta, te su trebali
25
Osnovan kao Muzej Vrbaske banovine 1930. godine (navodi se i kao Etnografski muzej, vidi Đordje
Vasković, Izvještaj o pregledu Etnografskog muzeja, Muzeja narodnog oslobođenja i Narodnog pozo-
rišta u Banja Luci, Arhiv BiH 1324/48), preimenovan je u Muzej Bosanske krajine, zavičajnog tipa,
nakon što je Ministarstvo za nauku i kulturu Vlade FNRJ izvršilo kategorizaciju muzeja i postavilo
zadatak svim narodnim republikama da se pristupi osnivanju zavičajnih muzeja i muzeja narodne re-
volucije te reorganizaciji postojećih. Zavičajni muzeji po tematskoj strukturi treba da prikazuju cjelo-
kupnu sliku prirode i istorijskog razvitka pojedinog kraja ili oblasti, uključujući i NOB i socijalističku
izgradnju kraja. Na osnovu Zaključaka Republičke konferencije po pitanju muzeja održane u februaru
1950. godine, u Banjaluci se osniva Muzej Bosanske krajine, u kojeg će se uključiti i Muzej narodnog
oslobođenja. Izvor: Arhiv BiH, 1338/50. Na osnovu toga muzej, koji je izvorno utemeljen kao etno-
grafski, počinje da se razvija u pravcu “opšteg oblasnog muzeja” koji će prikazivati “prirodu, istoriju
i etnografiju Bosanske krajine” (vidi: Kulišić, 1949). Odlukom o osnivanju muzeja Republike Srpske
donesenom od strane vlade Republike Srpske preimenovan je u Muzej Republike Srpske. (Službeni
glasnik Republike Srpske 18/1992, preuzeto iz: Cogo, 2016: 125-126.
26
Prvi koraci u osnivanju Umjetničke galerije Banjaluka, koja je preimenovana u Galeriju likovnih um-
jetnosti Republike Srpske 1992. godine, neposredno su vezani za rad Umjetničke galerije Bosne i Her-
cegovine, odnosno njene ekspoziture, osnovane u Banjaluci 1965. godine, koja prestaje s radom nakon
katastrofalnog zemljotresa koji je 1969. godine zahvatio Banjaluku. Kao rezultat Akcije solidarnosti
likovnih umjetnika Jugoslavije i svijeta, koju su mjesec dana nakon zemljotresa pokrenuli Mersad Ber-
ber (tadašnji v. d. predsjednika Udruženja likovnih umjetnika Bosne i Hercegovine) i likovni kritičar
Muhamed Karamehmedović iz Sarajeva, Banjaluka je dobila veliki broj umjetničkih djela te se javila
potreba da se osnuje banjalučka galerija koja će preuzeti brigu o fundusu poklonjenih djela, kao i nje-
govoj prezentaciji javnosti, ali isto tako i institucija koja će istraživati i prikupljati stvaralaštvo likovnih
umjetnika s područja Bosanske krajine. Tako Skupština opštine Banjaluka 13. 1. 1971. donosi Odluku
o osnivanju Umjetničke galerije u Banjaluci. (Tošić et al., 1981) Odlukom Vlade Republike Srpske o
osnivanju galerije likovnih umjetnosti Republike Srpske, Umjetnička galerija Banjaluka mijenja naziv.
(Službeni glasnik Republike Srpske 9/1994, v. u: Cogo, 2016: 127-128) Deset godina kasnije, odnosno
10. 2. 2004. godine, Odlukom Vlade Republike Srpske Galerija likovnih umjetnosti Republike Srpske
preimenovana je u Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske. (Vidi: Grandić i Labović Marinko-
vić 2006 i http://msurs.net/index.php/sr/info1/o-muzeju (stanje na dan 15. 9. 2019)
27
Zakon o muzejskoj djelatnosti, Službeni glasnik Republike Srpske 35/1999. Preuzeto iz: Cogo, 2016:
129-138.
264
demonstrirati da postoji distinktivna kultura entiteta, što je krucijalno, kako

navodi antropolog Richard Handler,28 za nacionalistički i etnički politiziran
diskurs. Jer kontrolirati muzej znači kontrolirati zajednicu, kao i kontrolirati i
upravljati kolektivnom memorijom, pri čemu sada izložbe umjetnosti, histo-
rije, etnografije učestvuju u definiranju identiteta zajednice ili, kako navodi
Ivan Karp,29 u poricanju identiteta. U ovom slučaju u pitanju su oba proce-
sa, onaj koji radi na konstrukciji etnonacionalnog identiteta i pokušaja da se
muzeografskim metodama konstruira etnička “državnost” i drugi koji negira
postojanje bosanskohercegovačkog identiteta koji se reflektirao na poricanje
institucija od državnog značaja, lociranih u Sarajevu, glavnom gradu Bosne
i Hercegovine, ali za njih, u drugom entitetu. Ovdje se radi o fabriciranju
nacionalnih i političkih narativa, koji su, kako navodi Preziosi u svojim pro-
mišljanjima o nacionalnim muzejima i njihovim naracijama, spektakularizi-
rani od strane muzeja i njima zavisnih profesija, kao što su historija, historija
umjetnosti, etnologija, antropologija, i koji su vezani za ideološka vjerovanja,
koja amplificiraju i perpetuiraju ranije religijske naratologije.30
Nasuprot situaciji u Republici Srpskoj, muzeji locirani na teritoriji
Federacije Bosne i Hercegovine nemaju pravni status entitetskih ustanova.
Nekadašnji zavičajni muzeji potpali su u nadležnost kantonalnih vlasti, dok
su republički, čuvari kulturno-historijskog, odnosno umjetničkog bosansko-
hercegovačkog blaga, ostali zamrznuti u tranziciji.
Sami po sebi, tranzicijski procesi, odnosno tokovi prelaska iz sistema
društvene organizacije koji je smatran autoritativno-represivnim u demokrat-
ski sistem zasnovan na slobodi pojedinca, doveli su takozvanog postkomuni-
stičkog stanja, koji karakterizira potpuni prekid s prošlošću. U tom kontekstu,
kako navodi teoretičar Boris Groys,31 jedino stvarno naslijeđe postkomuni-
stičkog subjekta je potpuna destrukcija bilo kakvog naslijeđa, radikalni, ap-
solutni prekid s historijskom prošlošću i karakterističnim, kulturnim identite-
tom. Međutim u nedostatku kulturnog identiteta, on nastoji pronaći, konstru-
isati novi identitet okrećući se nacionalizmu i tradiciji, što Zapad objašnjava
kao “povratak potisnutom”, ali ta njegova “potraga za kulturnim identitetom
koja izgleda tako agresivna, vjerodostojna i interno motivisana, je zapravo
histerična reakcija na zahtjeve internacionalnog kulturnog tržišta”.32 Problem
28
prema: MacDonald, 2003: 1.
29
Karp, 1992.
30
Preziosi, 2009: 39-40.
31
Groys, 2008.
32
Ibid.: 155.
265
je, kako to vidi Groys, što postkomunistički subjekt još uvijek ne zna kako da
postigne kulturnu identifikaciju.
Donekle sinhroni su i stavovi hrvatskog teoretičara Borisa Budena koji
karakteristiku postsocijalističkog stanja vidi kroz “represivnu infantilizaciju
društva”, gdje se oslobođen zaštite i pokroviteljstva nekadašnjeg socijalistič-
kog sistema, prepušten da se snalazi u sistemu neoliberalnog kapitalizma i
globalnog tržišta, postkomunistički subjekt ponaša kao izgubljeno dijete koje
je upravo došlo do slobode, a nema više stabilan oslonac.33 “Pojam ‘djece
komunizma’ stoga nije metafora”, navodi Buden “nego označava novu figu-
ru podčinjavanja novome obliku ‘povijesne nužnosti’ koja pokreće i nadzire
proces postkomunističke tranzicije”.34 Kao i svako dijete, i ono postkomuni-
stičko oslobođeno je prošlosti te ne mora preuzimati bilo kakvu odgovornost,
ne mora se baviti prošlošću, niti onom socijalističkom, niti novom prošlo-
šću, stvorenom tranzicionim procesima, popraćenim, u našem kontekstu, i
ratovima:
Štoviše, kao dijete ne mora samo preuzimati odgovornost za postkomunističke
zločine: za kriminalnu privatizaciju u kojoj je bogatstvo cijelih naroda postalo
imovina šačice ljudi, gotovo preko noći; na novu postkomunističku pauperizaci-
ju masa sa svim društvenim i pojedinačnim posljedicama; za povijesne regresije
koje su postkomunističko društvo, ekonomski, kulturno i moralno ponegdje vra-
tile ispod razina već dostignutih u vrijeme komunizma, te napokon, za sav naci-
onalizam, rasizam, fašizam, krvave građanske ratove, pa čak i genocid... Riječ
je o primjeru iskonske društvene nedužnosti zahvaljujući kojoj postaje moguće
sve što se događa, pa tako i “nedopustivo, nepodnošljivo” (Nancy) integrirati u
novu junačku robinzijadu, te sve prepričati kao univerzalno razumljivu priču o
nedužnome novom početku.35
U Bosni i Hercegovini represivna infantilizacija društva, iskonska druš-
tvena nedužnost i pasivnost, nedostatak odgovornosti, kao i potrebe za druš-
tvenom, političkom i kulturnom emancipacijom, odnosno za izlaskom iz pos-
tkomunističkog tranzicijskog stanja obamrlosti, rezultirala je i nebrigom za
kulturno-historijskim naslijeđem, odnosno dovođenjem nekadašnjih institu-
cija utemeljenih od strane socijalističke republičke vlasti u stanje historijskih
ruševina.
33
Buden, 2015.
34
Ibid.: 182.
35
Ibid.: 186.
266
Problem bosanskohercegovačke muzeografije

i historiografije umjetnosti
Iz današnje perspektive, odnosno druge decenije dvadeset prvog vijeka, teš-
ko je da možemo govoriti o Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine kao
instituciji koja aktivno učestvuje u konstrukciji bosanskohercegovačke histo-
rije umjetnosti, valorizira nove pristupe u likovnoj umjetnosti, koja utiče na
formiranje stavova, vrijednosti ili radi na uspostavljanju likovne scene i na
njenoj međunarodnoj afirmaciji, već više o oronuloj, propaloj ustanovi bez
pravnog statusa i sredstava za preživljavanje. Njeno ruševno stanje postaje
dokument historiografske prakse koji govori o gubitku jedinstva, totaliteta
države koja se raspršila u etno-nacionalističkoj fragmentaciji, o rušenju, uni-
štavanju kulturno-historijskog naslijeđa i potrebi da se podijeli sve ono što se
podijeliti može.
Institucije od državnog značaja, nepriznate od strane Republike Srpske, a
istovremeno i zapuštene od strane federalnih i kantonalnih vlasti, koje nisu u
stanju ni da im obezbijede stabilna sredstva za osnovne funkcije, za preživ-
ljavanje, prisiljene su na rad koji devalvira njihove osnovne funkcije u smislu
prikupljanja, valorizacije, klasifikacije, zaštite i izlaganja zbirki; realizacije
izložbi i pratećih programa, kao i publikacija, koje su rezultat osmišljene in-
stitucionalne politike i iscrpnog istraživačkog rada.
Od muzejske ustanove koja je u predratnom periodu imala izgrađenu
politiku i finansijsku potporu za prikupljanje umjetničkih djela i izlagačku
djelatnost — usmjerenu kako na koncepciju i realizaciju hronološko-temat-
skih izložbi iz fundusa, tako i na afirmaciju bosanskohercegovačkih autora
različitih generacija i na međurepubličku i međunarodnu saradnju, čime se
uspostavila kao krovna bosanskohercegovačka institucija – galerija je postala
institucija koja uglavnom ugošćava međunarodne izložbe, izložbe različitih
lokalnih udruženja i nevladinih organizacija ili autora koji samofinansiraju
svoje izložbe, odnosno koja iznajmljuje izložbeni prostor kako za izložbe ši-
reg dijapazona u smislu sadržaja i kvaliteta, tako i za različite prigode.
Zbog nedostatka finansijskih sredstava, što uključuje i sredstva za hladni
pogon, bila je prisiljena da izložbeni prostor, koji je bio nedostatan i 1970-ih
godina, 2001. godine smanji za 10% i fizički odvoji od ostatka dvorana, da
bi ga mogla iznajmljivati u komercijalne svrhe.36 Međutim sve to nije bilo
36
Dozvolom Federalnog ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta u Galeriji je 28. januara
2001. godine otvorena knjižara Buybook Art specijalizirana za literaturu iz oblasti vizuelne umjetnosti,
267
dovoljno da se omogući opstanak ove institucije, kada je 2011. godine, usli-

jed neformiranja Vijeća ministara BiH te samim tim i državnog budžeta,37
kao i pravne nemogućnosti da imenuje novog direktora odlaskom Melihe
Husedžinović u mirovinu,38 bila prisiljena da prvog septembra zatvori svo-
ja vrata za posjetioce.39 Događaji koji su propratili ovaj nesretni čin, kao i
(ne)reakcije pojedinih vladajućih struktura, pojedinaca i institucija, ilustri-
raju ne samo stanje Galerije, odnosno status institucija od državnog značaja,
već uopće bosanskohercegovačku društveno-političku krizu i etnonacionalna
previranja.40
Zanimljivo je da je iste godine, samo šest mjeseci ranije, tadašnja direk-
torica galerije Meliha Husedžinović realizirala izložbu “Otkupi – 10 godi-
na UGBiH 2001–2011”, gdje je predstavila 56 umjetničkih djela, odnosno
radove 52 bosanskohercegovačka autora, i to onih starijih, čija se djela već
arhitekture i dizajna i prateći kafe, kafe Karabit, u kome su se često održavale promocije knjige i raz-
govori. Međutim taj prostor je doživio razne transformacije, pa se od knjižara (Buybook Art, V.B.Z.) i
kafea (Karabit i kafe Om) kasnije pretvorio u bankomat ProCredit banke ili trgovinu čuvenog španskog
modnog brenda Desigual. Za otvaranje knjižare Buybook Art vidi: Bobar u: Hadžismajlović, 2001: 13.
37
Iz fondova državnog budžeta Umjetnička galerija je dobivala jedan dio sredstava koja su joj omogu-
ćavala preživljavanje. Izostankom ovih sredstava, pored nedostatka sredstava za hladni pogon, uposle-
nici Galerije od januara 2011. godine nisu imali prihode niti zdravstveno i socijalno osiguranje. (Dopis
UGBiH Ministarstvu kulture i sporta Kantona Sarajevo br. 01-115/4 od 9. 9. 2011. godine, Odjeljenje
dokumentacije UGBiH)
38
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine od 2004. godine nema Upravni odbor koji je nadležan za
imenovanje direktora.
39
Šimić, 2011.
40
Neposredno prije zatvaranja vrata za posjetioce, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine uputila je
dopise svim nivoima vlasti (uključujući i Ured visokog predstavnika) upozoravajući na činjenicu da
nema zakonski okvir niti materijalna sredstva za rad. Pored gradskih, kantonalnih i federalnih nivoa
vlasti nadležnih za kulturu, dopis je upućen i Ministarstvu civilnih poslova Bosne i Hercegovine, koje
predstavlja jedino tijelo na državnom nivou koje je zaduženo za pitanja vezana za kulturu, kao i Držav-
noj komisiji za UNESCO BiH sa zahtjevom da obavijesti Generalnu skupštinu UNESCO-a o ugrože-
nosti bosanskohercegovačke kulturne baštine uslijed situacije u kojoj se galerija našla. (Dopisi galerije
Ministarstvu civilnih poslova BiH br. 01-112/2 od 25. 8. 2011. i br. 04/123/1 od 15. 9. 2011. godine,
Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Ured ministra civilnih poslova BiH, gospodina Sredoja Novića,
odgovorio je da Ministarstvo civilnih poslova BiH i Državna komisija za UNESCO BiH nemaju man-
dat za rješavanje statusa institucija kulture te da je prema Ustavu oblast kulture u nadležnosti entiteta,
odnosno kantona. (Dopisi Ministarstva civilnih poslova: dopis br. 10-35-5-1966-BČ 11 od 29. 8. 2011.
i dopis br. 10-35-5-1966-JU11 od 27. 10. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Međutim,
Ministarstvo kulture i sporta Kantona Sarajevo nema nadležnost nad institucijama osnovanim od strane
nekadašnje republičke vlasti i navodi da to treba da bude u nadležnosti Ministarstva civilnih poslova
BiH. (Dopis br. 12-40-24609/11 od 2. 9. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Važno je na-
pomenuti da je ministar civilnih poslova BiH gospodin Sredoje Nović istovremeno obnašao i funkciju
predsjednika Državne komisije za UNESCO te nije čudno da je izostala reakcija UNESCO-a (vjerovat-
no nije ni obaviješten) na pitanje rješavanja problema ove institucije, odnosno ugroženosti bosansko-
hercegovačke kulturne baštine, što dovodi do zaključka da su etnički, tj. entitetski ciljevi postavljeni
iznad Konvencije o zaštiti svjetskog kulturnog naslijeđa UNESCO-a.
268
nalaze u zbirci, ali kod kojih je evidentan pomak, i mlađih autora koji su tek
stupili na likovnu scenu. Cilj ove izložbe bio je, kako navodi Husedžinović,
pokazati bosanskohercegovačkoj javnosti da galerija održava kontinuitet
svoga rada, kao i da ispunjava svoju zakonsku obavezu u teškim uslovima,
koji su vezani za opstanak ove institucije.41 U svojih gotovo šezdeset godina
rada, ovakav tip izložbe nikada nije organiziran u Umjetničkoj galeriji Bosne
i Hercegovine, jer očito da nije bilo potrebno demonstrirati da ona obavlja
svoje osnovne muzejske funkcije, među kojima su i prikupljanje i izlaganje
umjetničkih djela, neposredno vezane za evaluaciju, odnosno valorizaciju
tekuće likovne produkcije. Izložba nije imala uobičajen galerijski pristup u
smislu hronološko-stilske ili tematske koncepcije, osim što je dala uvid u
hronologiju i broj galerijskih akvizicija, za koje su, u predratnom periodu,
nadležna ministarstva, odnosno savjeti za kulturu i samoupravne interesne
zajednice za kulturu i kulturno-historijsko naslijeđe, obezbjeđivala sredstva
za otkup oko trideset umjetničkih djela godišnje.42 Stoga se izložba “Otkupi
2001–2011” može posmatrati kao politički iskaz, pogotovo u kontekstu činje-
nice da kada je izložba otvorena, nova vlada još uvijek nije bila formirana i da
je opstanak galerije, koja svakako radi u izrazito teškim uslovima i nastoji da
obavlja svoje funkcije, doveden u pitanje.
Najveći dio radova s ove izložbe otkupljen je tokom priprema prve stalne
poslijeratne postavke “Jedan vijek moderne umjetnosti u BiH”43 koja je sim-
bolički otvorena na Dan državnosti Bosne i Hercegovine, 25. novembra 2001.
godine. S obzirom na to da je stalna postavka “legitimacija svakog muzeja”44 i
da je neposredno vezana za njegovu misiju, odnosno komunikaciju muzejske
politike, galerija je ovom izložbom demonstrirala svoj identitet, karakter zbir-
ke, kao i politike prikupljanja, sortiranja i prenošenja značenja. Istovremeno,
ona predstavlja i najznačajniji poslijeratni postav u kontekstu konstrukcije
narativa o postojanju identiteta i stila nacije, odnosno naroda koji žive na
tlu Bosne i Hercegovine. Izložbom je predstavljena geneza razvoja moderne
umjetnosti u Bosni i Hercegovini, s posebnim osvrtom na savremenu likovnu
produkciju, ali i prenesena poruka, odnosno iznesen argument da je u pitanju
41
“Nekada se otkupljivalo 30 djela godišnje, a sada pet puta manje” (Andrijana Copf u razgovoru s
Melihom Husedžinović, Dnevni list, Mostar, 14. 3. 2011; Sekulić, 2018.
42
Uvidom u galerijsku dokumentaciju, može se vidjeti da je i ovaj proces išao veoma teško, da postoji
velika diskrepancija između stvarne, tržišne vrijednosti djela i one za koju su djela otkupljena.
43
S izložbe “Jedan vijek moderne umjetnosti u BiH”, tj. 2001. godine, otkupljeno je šesnaest radova
bosanskohercegovačkih umjetnika. (Izvještaj o utrošku sredstava upućen Federalnom ministarstvu kul-
ture i sporta (Fondaciji za muzičke, scenske i likovne umjetnosti), od 2. 10. 2010. godine, Odjeljenje
dokumentacije Umjetničke galerije BiH)
44
Maroević, 1989: 15.
269
institucija od krucijalnog značaja za državu Bosnu i Hercegovinu, njenu hi-

storiju, tradiciju, razvoj, pa i progres.45
U narednom periodu galerija je realizirala još tri stalne postavke koje
nisu imale retrospektivni karakter, niti su bile vezane isključivo za procese
selekcije, klasifikacije i prezentacije djela bosanskohercegovačkih autora,
već su više bile usmjerene na predstavljanje šireg dijapazona fundusa koji,
pored zbirke bosanskohercegovačke umjetnosti, sadrži i zbirku Ferdinanda
Hodlera, zbirku jugoslavenske umjetnosti i inostrane umjetnosti.
Postavkom “Retrospectrum” (2007)46 nastojao se napraviti iskorak u kon-
cepciji izložbe, gdje je osnovni princip klasifikacije i jukstapozicije umjet-
ničkih djela, koja datiraju u rasponu od četiri stoljeća, bio boja. Heterogena u
smislu historijsko-umjetničkih perioda, odnosno stilskih, medijskih, pa i geo-
grafskih određenja, izložba je postavljena u dvanaest modula na osnovu hro-
matskih vrijednosti boje.47 Kao osnovni likovni element slike, koji s plohom
potvrđuje njenu medijsku specifičnost, boja predstavlja osnovu formalističke
teorije koja vrhunac dostiže u teoriji Clementa Greenberga na početku druge
polovice dvadesetog stoljeća, odnosno u periodu visokog modernizma. U tom
kontekstu zanimljivo je da ona postaje determinirajući princip za organizaci-
ju stalne postavke početkom 21. stoljeća, kada najautoritativnije institucije
moderne i savremene umjetnosti, londonski Tate Modern i Muzej moderne
umjetnosti u New Yorku 2000. godine, otvaraju tematske, nehronološke po-
stavke kao postmodernu reakciju na velike naracije modernizma, odnosno
kao “nepovjerenje ka metanaraciji”,48 čime izložbeni prostor postaje mjesto
sukobljavanja historijsko-umjetničkih stilova, medija, koncepata, po principu
mješavine gdje je “sve dopušteno”.49 Može se dovesti u pitanje koliko je boja
validan koncept za predstavljanje tako heterogene zbirke, koja se ne može
staviti pod monohromne modularne principe, ali ipak bio je to smion pokušaj
Umjetničke galerije da diversificira svoju publiku, da otvori prostor i za one
koji nemaju adekvatnog znanja i iskustva za percepciju likovne umjetnosti,
što se posebno odnosi na najmlađi sloj populacije.
45
Stalna postavka “Jedan vijek moderne umjetnosti” autorica Melihe Husedžinović i Ivane Udovičić
trajala je od novembra 2001. do avgusta 2006. godine.
46
Stalna postavka “Retrospectrum” trajala je od 2007. do 2013. godine. Autorice izložbe bile su Meliha
Husedžinović, Ivana Udovičić i Maja Abdomerović.
47
Vidjeti Abdomerović i Udovičić, 2008.
48
Lyotard, 1984: xxiv.
49
Prior, 2003.
270
Nehronološki koncept imala je i stalna postavka “Oprostorena intima”

(2015)50 koja potvrđuje galerijske “nove narative”51 što predstavljaju odmak
od historijsko-umjetničkih narativa – periodi, tj. stilovi, pravci, škole – uno-
seći lako razumljive, pristupačne tematske okvire kao odrednice u smislu se-
lekcije, klasifikacije i postavke umjetničkih djela iz svojih zbirki, odnosno za
strukturu stalne postavke. Tako se, u ove dvije postavke, likovno stvaralaštvo
pojedinačnih bosanskohercegovačkih autora, sada iščašeno iz historijsko-
umjetničkih i stilskih okvira, neopterećeno hronologijom i uobičajenim ku-
stoskim naracijama i kriterijima koji determiniraju recepciju, posmatra kroz
tematski okvir i kroz suodnose s produkcijom autora iz drugih kulturnih sre-
dina, ali i drugih vremenskih epoha. Napuštanje hronološkog principa u orga-
nizaciji stalne postavke svakako je način da se osvježe stalne postavke, da se
otvore novim načinima čitanja i široj publici i da se dozvoli veća raznolikost
samih postavki, međutim Claire Bishop navodi da su tematske stalne postav-
ke dovele do hermeneutičkog pitanja historijskog uporišta: da li su prošlost
i sadašnjost upali u transhistorijske i transgeografske nakupine, te kako se
mogu razumjeti razlike između perioda i lokacija?52
Dok su gore navedene postavke vezane za relativizaciju historijskih na-
rativa i apolitične, odnosno koncipirane kao ilustracija bogatstva galerijskog
fundusa, Monumentum/Momentum/Memento, otvorena 22. 5. 2014. godine,
povodom obilježavanja stote godišnjice početka Prvog svjetskog rata, ni po
opsegu niti karakteru nije imala karakteristiku stalne postavke. Postavljena u
prizemlju galerije, u prostoru od stotinjak kvadratnih metara, sastojala se od
samo četiri umjetnička djela, od kojih neka nisu ni bila u vlasništvu galerije.53
Stoga ne možemo govoriti da ova stalna postavka na bilo koji način predstav-
lja identitet, karakter zbirke ili politike prikupljanja institucije. Cilj galerije
nije ni bio da se ponudi neki historijsko-umjetnički narativ, već da se ispriča
priča o historijskom događaju i dopuni programski sadržaj u gradu, odno-
sno da se priključi programu koji je pripremao Muzej grada Sarajeva: “Nova
50
Stalna postavka “Oprostorena intima”, čiju koncepciju je radila kustosica Maja Abdomerović, otvo-
rena je 9. 7. 2015. godine.
51
Termin “novi narativi” upotrijebio je Nicolas Serrota u kontekstu postavki u Tate Modern i Muzeju
moderne umjetnosti u New Yorku. Za više informacija vidi: Kramer, 2001.
52
Bishop, 2013: 24.
53
Videorad Gavrilo Princip (2013) Alie Kurisilove i Jana Morkovske bio je posuđen od umjetnica, a za
medaljon autora Eugena Borya, koji je bio dio Spomenika umorstvu, nikada nije riješeno pitanje vla-
sništva. Naime, medaljon je sklonjen u Zemaljski muzej 1918. godine nakon što je spomenik uklonjen
s Latinske ćuprije, a 1979. godine premješten u Umjetničku galeriju BiH da se sačuva https://ugbih.
ba/2014/05/21/nova-stalna-postavka-monumentum-momentum-memento/ (stanje na dan 5. 9. 2019)
Također je zanimljivo da je ova stalna postavka trajala samo deset mjeseci. Koncept i postavku izložbe
radila je Maja Abdomerović.
271
stalna postava Umjetničke galerije BiH ima za cilj da u ovoj jubilarnoj godini
ponudi Sarajlijama i svim gostima koji tokom 2014. godine dođu u Sarajevo
kvalitetnu alternativu brojnim programima i dešavanjima.”54
Realizirane uz velika finansijska ograničenja, navedene stalne postavke
održavale su neki vid kontinuiteta u odnosu na predratni period iako je tada u
samo deset godina u galeriji prezentirano devet stalnih postavki.55 Što se tiče
izložbi retrospektivnog karaktera, kao i izložbi koje su pratile rad bosansko-
hercegovačkih umjetnika svih generacija, uključujući i mlade, neafirmisane
autore, stanje je potpuno drugačije. Od posljednje retrospektivne izložbe, na-
stale kao rezultat sistematskog i naučnog proučavanja bosanskohercegovačke
umjetnosti od 1974. do 1984. godine, zbog nedostatka finansijske podrške i
stručnih kadrova, prvenstveno kustosa (čiji se broj smanjio za 50%),56 ništa
nije postignuto na tom planu iako je postojala inicijativa da se nastavi s dece-
nijskim izložbama u čiju realizaciju bi se uključili bivši i tadašnji uposlenici
galerije, kao i vanjski saradnici.57 Nema više ni monografskih retrospekti-
va bosanskohercegovačkih autora, zasnovanih na sistematičnom i dugogo-
dišnjem kustoskom istraživanju arhiva, periodike, kao i brojnih privatnih i
javnih kolekcija, koja su materijalizirana u pratećim katalozima, a kakve je
galerija koncipirala i organizirala prije rata. U periodu od 2001. do 2017.
godine, u organizaciji samih umjetnika ili njihovih porodica ili na inicijativu
i u saradnji s drugim institucijama, realizirano je pet takvih izložbi,58 tako da
su ih “većinom organizovali sami umjetnici u želji da svoj dugogodišnji opus
predstave publici i tako zaokruže svoju stvaralačku i životnu priču”.59
U okviru programskog rada muzeja i galerija, kao javih ustanova, po-
sebno se izdvajaju izložbe koje prate rad savremenih umjetnika mlađe ge-
neracije, često još neafirmisanih autora, koji su skloniji pomjeranju granica
54
https://ugbih.ba/2014/05/21/nova-stalna-postavka-monumentum-momentum-memento/ (stanje na
dan 5. 9. 2019)
55
Za informacije o stalnim postavkama u periodu od 1981. do 1991. vidi “Hronologija” u: Hadžismaj-
lović, 1986, a za poslijeratni period “Hronologija” u: Hadžismajlović, 2001.
56
Za stanje stručnih kadrova u Umjetničkoj galeriji u odnosu na predratni period vidi Bobar u: Hadži-
smajlović, 2001: 14.
57
Umjetnička galerija BiH: Program rada za 2004. godinu (Odjeljenje dokumentacije Umjetničke ga-
lerije BiH; Dragana Brkić “Umjetnička galerija BiH 2001–2016.”, tekst za publikaciju Umjetnička
galerija BiH 2001–2016. koja nije objavljena).
58
Retrospektivnu izložbu Maje Bajević “Home Again” (2006) Galerija je realizirala na inicijativu Mu-
zeja savremene umjetnosti Ars Aevi i u saradnji s ovom institucijom. Izložbe Dževada Hoze (2001),
Mehmeda Zaimovića (2009), Voje Dimitrijevića (2010), Muhameda Bajramovića (2014) i Šemse Ga-
vrankapetanović (2016) organizirali su većinom umjetnici ili njihove porodice (kao što je slučaj s re-
trospektivnom izložbom Voje Dimitrijevića).
59
Dragana Brkić “Umjetnička galerija BiH 2001–2016.” (tekst za publikaciju Umjetnička galerija BiH
2001–2016. koja nije objavljena).
272
u umjetnosti, rušenju barijera, eksperimentu, kao i umjetničkom buntovniš-

tvu i aktivizmu, zainteresirani za istraživanje i kritiku svakodnevnog života
okrenutu ka mogućnostima promjena. Gašenjem Studija Umjetničke galerije
BiH, koji je djelovao od 1982. godine do rata, 1992. godine, čija djelatnost je
najviše bila usmjerena na organizaciju samostalnih izložbi mladih bosansko-
hercegovačkih umjetnika i “problemskih” izložbi, koje su imale mogućnost
da uhvate, zabilježe pa čak i na neki način sačuvaju trenutačne društvene
pulsacije, promjene, krize, nemire, Galerija je ostala uskraćena da na scenu
donosi nešto novo ili provokativno i da na taj način konkurira drugim kul-
turnim centrima, institucijama, galerijama ili muzejima. Broj grupnih izložbi
najmlađe generacije bosanskohercegovačkih umjetnika, realiziran u vlastitoj
produkciji ove institucije, gotovo da je i zanemarljiv.
U periodu od 2001. do 2016. godine u svom prostoru Galerija je kon-
cipirala i organizirala petnaestak izložbi (uključujući i stalne postavke).
Međutim, sudeći po brojčanom stanju izložbi, datom u hronologiji za ovaj
period,60 mogao bi se steći pogrešan dojam, tj. da ova institucija ostvaruje
zavidnu programsku djelatnost, čak i u komparaciji s osamdesetim godinama,
koje predstavljaju njeno “zlatno doba”. Nažalost, karakter tih izložbi često ne
odgovara nivou ove ustanove i ona je, prisiljena na komercijalnu djelatnost,
na iznajmljivanje prostora različitim organizacijama, udruženjima i pojedin-
cima, gotovo izgubila mogućnost da utječe na estetski i kulturni senzibilitet
društvene zajednice, da funkcionira kao “stvaralac ukusa”, kao i da da dopri-
nos historiografiji umjetnosti Bosne i Hercegovine.
Zaključak
Muzej ne samo da izlaže dokaz o historijskom znanju već i aktivno sudjeluje u konstrukciji
tog znanja. Iako u muzejima umjetnosti postoji distinkcija između umjetnosti i historijskog
znanja, umjetničko djelo je nosilac informacija i ideja i vrednuje se i kao historijski dokaz,
kao dokument, isto kao i estetski predmet. Kada se promatra u okvirima politike prikupljanja
i izlaganja muzejskih institucija, pogotovo onih utemeljenih, kontroliranih i reguliranih od
strane političkog aparata, kakav je bio slučaj s institucijama osnovanim od republičke vlasti,
kao što je Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, onda ono zaista učestvuje u konstrukciji
narativa o postojanju distinktivne kulture i umjetnosti njenih naroda.
Kroz izložbe kao oblike diskurzivne prakse, Galerija je konstruirala narativ o postojanju
bosanskohercegovačke umjetnosti, o njenoj historiji, razvoju, kao i raznolikosti i jedinstve-
nosti, kojim se uključivala u procese globalne kulturne razmjene, demonstrirala i utvrđi-
vala bosanskohercegovački identitet i uticala na svijest ljudi da konceptualiziraju osjećaj
“Hronologija izložbi u Umjetničkoj galeriji BiH od 2002. do 2016. godine” u Umjetnička galerija
60
Bosne i Hercegovine 2001–2016. (neobjavljena publikacija).
273
pripadnosti, kao i da se doživljavaju kao članovi uređene države. Međutim u poslijeratnom

periodu historičari umjetnosti susreću se s diskontinuitetom, prazninom, odsustvom ove in-
stitucije iz procesa kojim se demonstrira postojanje i prati razvoj bosanskohercegovačke um-
jetnosti. Praznina u historiografiji umjetnosti, koja je rezultirala dvodecenijskom krizom u
kojoj se ova institucija našla, nudi specifičan oblik historijskog dokaza. Kao ruševina u kojoj
se odigrava dijalektika između prisustva i odsustva, kao ostatak, fragment najautoritativnije
institucije u domenu bosanskohercegovačke likovne umjetnosti, Umjetnička galerija Bosne
i Hercegovine postala je materijalnim dokazom destrukcije, manifestacijom rušilačkih pos-
tdejtonskih i tranzicijskih procesa i etnonacionalnih sukoba, te se stoga, sama po sebi, može
posmatrati kao reprezentacija historije.
Museography and Historiography of Bosnian-

Herzegovinian Art in the Post-Socialist State of Crisis
Conclusion
In the historiographical practice, museum has been viewed more and more as an institution
which not only collects and exhibits evidence of historical knowledge, but acts as original
contributor and actively participates in the construction of that knowledge. This paper exam-
ines the relationship between historiography and museography in the context of curating and
writing history of art of Bosnia and Herzegovina. The crowning institution in this country,
a paramount example of such relationship, is the Art Gallery of Bosnia and Herzegovina,
which was founded by the socialist government of the People’s Republic of Bosnia and
Herzegovina in 1946, right after WWII, as a mechanism for materialization of its authority
and its powers and its conscious political didactic. Established as the most authoritative insti-
tution in the field of visual art, it regulated public sphere of art, and along with other museum
institutions of the republic, it actively participated in the construction of its distinctive artistic
tradition, its history as well as cultural identity.
The gallery and is curators, engaged in systematic research, evaluation and presentation of
Bosnian and Herzegovinian art, were actively involved in writing its history. The prominence
of this institution and its exhibitions, especially the retrospective ones — that provided the
curatorial representation of history and the first narratives on the development of modern
art in Bosnia and Herzegovina — has been materialized through the four publications that
still represent the only surveys of modern art of this country. Along with giving the original
contribution to the history of art, this institution also played an important role in repositioning
the art of Bosnia and Herzegovina from the margin to the centre of Yugoslav cultural scene
in the 1980s.
The collapse of socialism, that went hand in hand with the breakup of Yugoslav state and
independence of Bosnia and Herzegovina, followed by the brutal war (1992–1995), horrible
destruction, human loss and ethnic cleansing, resulted in the complete economic and politi-
cal breakdown, in the dysfunctional, destabilized and ethnically divided state. The outcome
of the Dayton Peace Agreement (1995), along with the ethno-nationalist attempts to reinvent
274
tradition and national and cultural identities, is that four museums, founded and financed
by the former, Socialist Republic of Bosnia and Herzegovina, were not recognized as state
institutions and thus were deprived of any legal status and stable funding.
Therefore the post socialist condition or the process of post-war “normalization”, for the Art
Gallery of Bosnia and Herzegovina meant exclusion, degradation and obstruction of its most
basic functioning. It was like the process of gradual falling into oblivion and decay. Moving
from an institution that collects, conserves, exhibits and interprets works of art, to institu-
tion that mostly hosts and introduces exhibitions from abroad and acts as a venue provider
by renting the exhibition space, it embodies the ruinous condition of the state, its political
and economic collapse as well as the inability to respond to the pressures of the neoliberal
capitalist market.
The post-war history of the gallery therefore becomes an overview of its struggle for contin-
ued survival rather than the account of its development. Consequently, the examination of its
programming activities, especially exhibition practices, and the place which its curators have
as “authors” of art historical narratives, reflects discontinuity and absence. However, the
absence or silence provides a specific form of historical evidence. Torn between contested
narratives and ideologies, the Art Gallery of Bosnia and Herzegovina is no more able to pro-
vide significant contribution to the history of art, but can be studied as a ruin or a fragment
of the ones most significant art institution or like an artefact of destruction, transition and
ethno-nationalist fragmentation.
Literatura
Abdomerović, M. i Udovičić, I. (2008) Retrospectrum, Umjetnička galerija Bosne i Herce-
govine, Sarajevo.
Bennett, T. (1998) Culture: A Reformer’s Science, Routledge, London.
Bishop, C. (2013) Radical Museology, or, What’s ‘Contemporary’ in Museums of Contempo-
rary Art? Koenig Books, London.
Bobar, M. (2001) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001, u: Husedžinović,
M. (ur.), Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001 (3-9 i 12-17), Umjetnička
galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Buden, B. (2015) Djeca postkomunizma, u: Horvat, S. i Štiks, I. (ur.) Dobrodošli u pustinju
postsocijalizma (169-189) Fraktura, Zagreb.
Cogo, I. (2016) Muzejsko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini od 1945. do 2012. godine,
Muzej grada Zenica, Zenica.
Duncan, C. i Wallach, A. (1980) The Universal Survey Museum, Art History 3 (4), 448-469.
Grandić V. i Labović Marinković, Lj. (2006) Od galerije do muzeja: 1971–2006, Muzej
savremene umjetnosti Republike Srpske, Banjaluka.
Groys, B. (2008) Art Power, The MIT Press, London, Cambridge, MA.
Hadžismajlović, V. (2001) UGBiH 1992–1995, Husedžinović, M. (ur.), Umjetnička galerija
Bosne i Hercegovine 1986–2001 (10-11), Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sa-
rajevo.
Handler, R. (1988) Nationalism and the Politics of Culture in Quebec, University of Wiscon-
sin Press, Madison.
Husedžinović, M. (2000) Jedan vijek moderne umjetnosti u Bosni i Hercegovini: Iz kolekcije
Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, Gradska galerija, Bihać.
275
Karp, I. (1992) On Civil Society and Social Identity, u: Karp, I., Mullen Kreamer, C. i Levine,
S. D. (ur.) Museums and Communities: The Politics of Public Culture (19-33), Smithso-
nian University Press, Washington DC.
Kramer, H. (2001) Tate Modern Inside & Out I: The Museum as a Culture Mall, The New
Criterion (juni 2001), 4-9.
Kulišić, Š. (1945) Osnivanje novih muzeja u Bosni i Hercegovini, Pregled IV (5), Sarajevo,
377-385.
Lyotard, J. F. (1984) The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, University of Min-
nesota Press, Minneapolis.
MacDonald, J. Sh. (2003) Museums, national, postnational and transcultural identities, Mu-
seum and Society 1 (1), 1-16.
Mandić, A. (2011) Formation of Culture of Critical Resistance: Exhibitions in/on Ruins,
Third Text 25 (6), 725-735.
Maroević, I. (1989) Interdisciplinarnost i stalni postav muzeja, Informatica museologica 20
(1–2), 14-18.
Preziosi, D. (1995) Museology and Museography, Art Bulletin 77 (1), 13-15.
Preziosi, D. (2006) Art History and Museology: Rendering the Visible Legible, MacDonald, S.
(ur.), A Companion to Museum Studies (50-63), Blackwell Publishing, Malden, MA, Oxford.
Preziosi, D. (2009) Narrativity and the Museological Myths of Nationality Museum History
Journal 2, (1), 39-40.
Prior, N. (2003) Having Oneʼs Tate and Eating It: Transformation of the Museum in a Hyper-
modern Era, u: McClellan, A. (ur.) Art and Its Publics (51-74), Blackwel Publishing, Oxford.
Sekulić, M. (2018) Deset godina u Umjetničkoj galeriji BiH (2001–2011): Otkupi donose
interesantnu sliku o umjetnosti u BiH, Oslobođenje 15. 3. 2018, 28.
Šimić, A. (2011) Umjetnička galerija BiH od prvi rujna ipak zatvorena za javnost. Oslobođenje
27. 8. 2011, 20-21.
Tošić, D. et al. (ur.) (1981) Umjetnička galerija Banjaluka 1971–1981, Umjetnička galerija
Banja Luka, Banjaluka.
Hadžismajlović, V. (ur.) (1986) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1946–1986.
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Hadžismajlović, V. (ur.) (2001) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001, u:
Husedžinović M. (ur.) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Watson, S. (2007) Introduction to Part One, u: Watson, S. ur., Museums and their Communi-
ties (27-31), Routledge – New York – London.
Weil, S. (2002) The Museum and the Public, u: Weil S, (ur.) Making Museums Matter (195-
213), Smithsonian Institution Press, Washington, DC.
Witcomb, A.(2007) A Place for All of Us? Museums and Communities, Watson, S. (ur.) Mu-
seums and their Communities (133-156), Routledge, New York – London.
Arhivska građa
Arhiv Bosne i Hercegovine
Odjeljenje dokumentacije Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine
Web izvori
Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine: http://ugbih.ba/.
Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske: https://www.msurs.net/index.php/sr/.
276
DOI: 10.5644/PI2020.186.26
Historiografija o Bosni i Hercegovini

u bosanskohercegovačkim udžbenicima historije (2000–2017)
melisa.foric@ff.unsa.ba
Sažetak: U radu se analiziraju udžbenici historije izdati i korišteni u Bosni i Hercegovini u

periodu 2000–2017. radi sagledavanja na koji način su rezultati historiografskih istraživanja
o Bosni i Hercegovini inkorporirani u njihov sadržaj. Uzimajući u obzir da udžbenik u Bosni
i Hercegovini, kao i u većini evropskih zemalja, i dalje služi kao osnovno nastavno sredstvo
u podučavanju nastave historije te da na neki način predstavlja kanonizirano znanje, službenu
verziju prošlosti koja je preporučena ili bolje reći propisana od strane državnih autoriteta,
nastojalo se sagledati kakvi su historiografski odrazi o Bosni i Hercegovini dati u njima.
Specifičnost udžbeničke i obrazovne politike u Bosni i Hercegovini ogleda se u dubokoj po-
dijeljenosti na etno-nacionalnom principu te dodatnoj rascjepkanosti uslovljenoj administra-
tivnim uređenjem Bosne i Hercegovine nakon Dejtonskog sporazuma. Umjesto jedinstvene
historiografije o Bosni i Hercegovini u udžbenicima nailazimo na različite pristupe. U nekim
od njih podaci o prošlosti Bosne i Hercegovine su dosta skromni ili gotovo izostavljeni, a
naglasak je stavljen na prošlost susjednih država Srbije ili Hrvatske ili srpskog ili hrvatskog
naroda. Radom se nastoji sagledati kakva se poruka o prošlosti šalje generacijama koje kori-
ste udžbenike kroz svoje obrazovanje i kakvu ulogu ona ima za budućnost ove zemlje.
Ključne riječi: historiografija, udžbenici, nastava historije, obrazovne politike
Uvod
Prema riječima Roberta Stradlinga,1 udžbenik i dalje u većini evropskih ze-
malja služi kao osnovno nastavno sredstvo u podučavanju nastave historije.
U njima su na sažet način predstavljene teme iz ljudske prošlosti, a količina
informacija na neki način određuje minimum znanja koji bi učenici trebali
savladati i usvojiti u okviru svog obrazovanja. Na sadržaje udžbenika neri-
jetko se gleda i kao na službenu verziju historije koja predstavlja apsolutnu
istinu. Historiografska djela su obuhvatna i detaljno posvećena određenoj
temi i problemu, dok u udžbenicima možemo pronaći samo segmente rezul-
tata do kojih se došlo historiografskim istraživanjima. Upravo zbog ovakvih
odrednica bitno je sagledati kakvi su to odrazi historiografije prezentirani
kroz udžbenike. S obzirom na to da udžbenik nastaje na osnovu nastavnog
1
Stradling, 2003: 265.
277
kurikuluma, odnosno plana i programa koji je svojevrstan politički dokument

iza kojeg stoji vladajuća ideologija, on na neki način predstavlja kanonizirano
znanje, službenu verziju interpretacije prošlosti koja je preporučena ili bolje
reći propisana od strane državnih autoriteta. Zbog niza ograničenja u smislu
provođenja udžbeničkih sadržaja u nastavi, slika prošlosti data u udžbenici-
ma često može biti pojednostavljena i stereotipna. Ukoliko uzmemo u obzir
da u najvećem broju slučajeva udžbenik predstavlja i osnovni izvor saznanja
u nastavnom procesu, možemo pretpostaviti da slika koju učenici dobijaju
često bude samo iskrivljeni odraz prošlosti koji je često prilagođen ukusu
vladajućih ideologija.
Na samom početku, važno je spomenuti da udžbenici u Bosni i Hercegovini
nisu bili predmetom većih i sistematskih istraživanja. Ne nalazimo ih, naža-
lost, ni u zbornicima skupova posvećenih razvoju i ocjeni historiografije u i
o našoj zemlji. Tu se prvenstveno misli na naučni skup održan u organizaciji
Instituta za istoriju u Sarajevu 1999.2 te skup održan u ANUBiH 2001. go-
dine.3 Oni nisu u fokusu naučnih analiza i projekata, s izuzetkom nekoliko
historičarki i historičara koji su na osnovu udžbenika obradili neke od aktu-
elnih tema, kao što su pitanje mitova na našim prostorima,4 Prvi svjetski rat,5
Drugi svjetski rat,6 ratovi 90-ih7 i sl. Neke od međunarodnih organizacija, ali
i značajnih fondacija i nevladinih organizacija, radili su projekte u kojima
su analizirani udžbenici – tu bih prije svega istakla OSCE misiju u Bosni i
Hercegovini, Vijeće Evrope, Georg Eckert institut, Fond Otvoreno društvo
Bosne i Hercegovine, kao i EUROCLIO.8 Analize udžbenika historije, više
kao studija slučaja, sprovodili su međunarodni historičari kao primjer suko-
bljenih historija i različitih interpretacija zajedničke prošlosti, manipulacija,
kvalitete udžbenika i slično. Ovakvim analizama nastalo je nekoliko doktor-
skih disertacija u Finskoj, Kanadi, Njemačkoj i sl.9 Bitno je spomenuti skup
posvećen nastavi historije na inicijativu Odbora za istorijske nauke ANUBiH
i Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta 2011, koji je rezultirao i radovima
2
Referati s održanog skupa objavljeni su u časopisu Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu br. 29 (2000).
3
Redžić, 2003.
4
Agičić, 2003: 139-160.
5
Gladanac, 2017: 159-174.
6
Ibid., 2013: 231-252.
7
Katz, 2015: 53-63; Forić Plasto, 2019: 231-267.
8
Ovdje prvenstveno ističemo nekoliko značajnih publikacija u kojima su predstavljene analize udžbe-
ničkih sadržaja u vrijeme sprovođenja reformi na polju obrazovanja: Low-Beer, 2001; Najbar-Agičić,
2005; Trbić, 2007; Karge i Batarilo, 2008; 2008a; Pingel, 2009; 2017; Radušić, 2015; Soldo i dr., 2017.
9
Torsti, 2003; Lanahan, 2017.
278
Melisa Forić Plasto: Historiografija o Bosni i Hercegovini u bosanskohercegovačkim udžbenicima (2000–2017)
publikovanim u časopisu Radovi FF br. 2 (2012) u kojem su se neki od autora

samo posredno dotakli sadržaja i funkcije udžbenika u Bosni i Hercegovini.10
Obrazovne i udžbeničke politike u Bosni i Hercegovini

Da bismo približili ulogu udžbenika u nastavi historije u Bosni i Hercegovini
neophodno je dati kraći osvrt na obrazovnu i udžbeničku politiku. Obrazovni
sistem u Bosni i Hercegovini kakav poznajemo danas rezultat je stanja utvr-
đenog i uređenog Dejtonskim sporazumom. Sistem reflektira administrativ-
nu organizaciju države i njenu podjelu na dva entiteta: Federaciju Bosne i
Hercegovine i Republiku Srpsku, te Brčko distrikt, a zatim i podjelu na deset
kantona unutar Federacije BiH. Na svakom od navedenih nivoa djeluje nad-
ležno ministarstvo obrazovanja koje propisuje i sprovodi zakone iz oblasti
obrazovanja, odnosno definira nastavne planove i programe, te odobrava udž-
benike za sve predmete osnovnog i srednjeg obrazovanja. Podatak o posto-
janju trinaest ministarstava obrazovanja unutar Bosne i Hercegovine11 može
djelovati obeshrabrujuće, ali ipak mnogo relevantnijom se čini ona unutrašnja
podjela na tri nacionalna sistema bazirana na etničkom identitetu i zasnova-
na na pravu organizovanja i izvođenja nastave na jeziku konstitutivnih na-
roda, odnosno postojanja nastavnih programa na bosanskom (vezuje se za
Bošnjake), hrvatskom i srpskom jeziku.12
Svaki kanton u Federaciji Bosne i Hercegovine donosi svoj nastavni plan
i program, a u pojedinim kantonima u kojima imamo slučajeve izvođenja
nastave i na hrvatskom i bosanskom jeziku shodno tome u upotrebi su dva
10
Radovi FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, 2012, 109-180; Među objavljenim rado-
vima najviše pažnje udžbenicima i udžbeničkoj politici posvetili su Zijad Šehić (2012: 109-113) i Aida
Kovačević (2012: 139-149).
11
Okvirni zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini, Članak 1. navodi: “Organi
vlasti, mjerodavni za organiziranje obrazovnog sustava u Brčko distriktu BiH, Republici Srpskoj, Fe-
deraciji BiH i županijama, sukladno Ustavu (u daljnjem tekstu: mjerodavne obrazovne vlasti), ustanove
koje se prema važećim zakonima u Bosni i Hercegovini registriraju za pružanje usluga u oblasti predš-
kolskog, osnovnog i srednjeg obrazovanja i obrazovanja odraslih (u daljem tekstu: škole), i druge struč-
ne ustanove u oblasti obrazovanja, obvezni su primjenjivati i poštivati načela i norme utvrđene ovim
zakonom i osigurati obrazovanje pod jednakim uvjetima za sve učenike. Potpune ingerencije imaju svi
navedeni nivoi osim Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke koje u nadležnosti ima koordinaciju
planiranja aktivnosti kantonalnih ministarstava u pogledu upravnih, stručnih i drugih poslova utvrđenih
zakonom o nadležnostima Federacije u područjima obrazovanja i nauke.”
12
Okvirni zakon, 2003: čl. 7. Svoje duboke korijene ova podjela ima u vremenu rata 1992–1995, a spo-
menuti sistemi nastavili su živjeti legalno i u miru sve do danas i to na teritorijama gdje su spomenute
nacionalne grupe u većini. Zajednička karakteristika im je izrazita monoperspekivnost i međusobna is-
ključivost. Na obrazovanje se gleda kao na sredstvo kojim će se kreirati tri različite nacionalne historije,
jezika i kulture, a ne kao na sredstvo kojim će se razviti zajednički državni identitet.
279
nastavna plana i programa. Za Republiku Srpsku postoji jedan važeći nastavni

plan i program koji izdaje resorno ministarstvo. Sam paradoks decentralizaci-
je obrazovnog sistema dolazi upravo do izražaja kroz udžbeničku politiku jer,
kako je ranije navedeno, kantoni, odnosno županije su ti koje kreiraju i donose
nastavne planove i programe, dok je proces izdavanja, ocjenjivanja i odobra-
vanja udžbenika koji se koriste na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine u
ingerenciji Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. Ocijenjene i objav-
ljene udžbenike dodatno odobravaju kantonalna ministarstva. Tako imamo
slučajeve da udžbenici napisani prema nekom okvirnom NPP ne odgovaraju
u potpunosti aktuelnim nastavnim programima u kantonima, pa se često u
izvođenju nastave pribjegava kombiniranju više udžbenika. Udžbenike po
hrvatskom planu i programu ocjenjuje i odobrava Pedagoški zavod, odnosno
nadležna ministarstva u županijama sa hrvatskom većinom. Činjenica da na
nivou države ne postoji ministarstvo obrazovanja, već se njegove kompeten-
cije nalaze unutar odgovornosti Ministarstva civilnih poslova, govori mnogo
u prilog potpunoj decentralizaciji obrazovnog sistema. Od 2008. godine na
nivou institucija Bosne i Hercegovine formirana je i Agencija za predškolsko,
osnovno i srednje obrazovanje sa sjedištem u Mostaru i dva područna ureda u
Sarajevu i Banja Luci, s ciljem da uspostavlja “standarde znanja i ocjenjiva-
nje postignutih rezultata, razvoj zajedničkog jezgra nastavnih planova i pro-
grama u predškolskom, osnovnom i srednjem obrazovanju i za druge stručne
poslove u oblasti standarda znanja i ocjenjivanja kvaliteta koji su određeni
posebnim zakonima i drugim propisima”.13 Na obrazovanje se gleda kao na
sredstvo kojim će se kreirati tri različite nacionalne historije, jezika i kulture,
a ne kao na sredstvo kojim će se razviti zajednički državni identitet. Historija
kao školski predmet ima značajno mjesto u obrazovnom sistemu. Uz maternji
jezik i geografiju te vjeronauk, označena je kao nacionalni predmet i time je
njena uloga u smislu oblikovanja i čuvanja nacionalnog i kulturnog identiteta
dodatno potcrtana u ciljevima definiranim u nastavnim programima.
Udžbenici u Bosni i Hercegovini od 1992. godine do danas prošli su
jedan trnovit put. Još tokom rata 1992–1995. godine u dijelovima Bosne i
Hercegovine gdje su Hrvati i Srbi bili većinski narod korišteni su udžbenici
13
Vidi više na stranici Agencije: www.aposo.gov.ba.
280
uvezeni iz Srbije,14 odnosno Hrvatske,15 te su hrvatski i srpski organi u BiH,

nadležni za obrazovanje, jednostavno preuzimali planove i programe od svo-
jih “matičnih država”.16 Ova praksa trajala je sve do 2000. godine kada je
donesena uredba da se u Bosni i Hercegovini ne mogu koristiti udžbenici
za “grupu tzv. nacionalnih predmeta” iz inozemstva, odnosno iz Hrvatske i
Srbije, pa su ti sadržajno isti ili donekle modificirani udžbenici, umjesto u
Beogradu i Zagrebu, izdavani u Banjoj Luci, Istočnom Sarajevu, Grudama
ili Mostaru.17 U dijelovima s bošnjačkom većinom od školske 1994/1995.
godine uvode se udžbenici koje je izdalo Ministarstvo obrazovanja, nauke,
kulture i sporta Republike Bosne i Hercegovine, koji ostaju na snazi do 2003.
godine. Navedeni udžbenici korišteni su aktivno sve do 1998. godine kada je
međunarodna zajednica u Bosni i Hercegovini putem Ureda visokog pred-
stavnika, OSCE misije i ureda Vijeća Evrope započela intenzivne radnje na
reformi nastave nacionalnih predmeta, prije svega historije. Sve je započelo
formiranjem komisije za reviziju udžbenika i uklanjanje uvredljivih sadržaja
1998. godine.18 Cilj ove revizije udžbenika bio je izbjeći očito i negativno ša-
bloniziranje “drugog” ili takozvane “antidejtonske” formulacije te jamčiti da
oni ne sadrže nikakve odlomke koji štete nacionalnim i religioznim osjećaji-
ma nijednoga od triju konstitutivnih naroda BiH niti da pozivaju na mržnju ili
nasilje. Tokom 1999. godine na osnovu zaključaka rada komisije provedeno
je uklanjanje uvredljivih sadržaja koji su sadržavali govor mržnje ili interpre-
tacije koje nisu bile u skladu s mišljenjem predstavnika druga dva naroda i
14
Prvi udžbenici uvezeni u Republiku Srpsku, a prerađeni konkretno za BiH, pojavili su se na trži-
štu 1997. godine. Dodatak za udžbenik historije (udžbenik historije 20. stoljeća za VIII razred autora
Ranka Pejića) bio je dopuna udžbenika uvezenog iz Beograda. Ovaj Dodatak korišten je u školama u
Republici Srpskoj u sljedeće dvije školske godine, uključujući i školsku 1999/2000. godinu. Većina
udžbenika historije u upotrebi u Republici Srpskoj, od 2000. godine, izdata je u BiH (u Republici
Srpskoj), iako njihov sadržaj nije automatski odražavao bosanskohercegovačku historiju. Veliki broj
tih istih udžbenika, uvezenih iz Beograda, štampan je kao izdanje izdavačke kuće u Istočnom Sarajevu.
Neki udžbenici historije također su bili napisani i izdati u Republici Srpskoj, a sadržaj se obično nije
posebno razlikovao od udžbenika napisanih u Beogradu. (Karge i Batarilo, 2008: 15)
15
Sve do 2000. godine, hrvatski organi sa sjedištem u Mostaru odobravali su zagrebačka izdanja
udžbenika, bez ikakvog prilagođavanja sadržaja uslovima u BiH. Prilagođavanje udžbenika bosan-
skohercegovačkim uslovima počelo je od 2001. godine, kada je imenu autora iz Zagreba dodato ime
hercegovačkog koautora te izdavanjem udžbenika u Mostaru. Dodatni sadržaj, koji se odnosio na bo-
sanskohercegovačku historiju, bio je neznatan. Posljednji udžbenik, koji je neznatno izmijenjen u smi-
slu bosanskohercegovačkih prilika, bio je udžbenik iz 2003. godine za VIII razred osnovne škole. Na
tržištu udžbenika u BiH pojavili su se, 2006. godine, prvi udžbenici historije koje su napisali hrvatski
autori (iz Hercegovine). Prilagođene verzije zagrebačkih izdanja udžbenika koji su izlazili u Mostaru
također su bile u upotrebi. (Karge i Batarilo, 2008: 16)
16
Karge i Batarilo, 2008: 15.
17
Katz, 2015: 53.
18
Pingel, 2009: 269-277; Torsti, 2003: 162-258; Karge i Batarilo, 2008a: 10-11.
281
sl. te su takvi sadržaji precrtavani markerima u postojećim udžbenicima jer

novi u tom trenutku nisu mogli biti štampani. Također, rađena je tzv. neutra-
lizacija sadržaja, najvidljivija na primjeru rata 1992–1995, jer je u bosanskim
i hrvatskim udžbenicima označen agresijom, dok je u srpskim bio interpre-
tiran kao građanski rat. Navedene formulacije zamijenjene su “neutralnijim”
nazivima – prošli rat, protekli rat, posljednji rat.19 U svojoj Preporuci 1454
(2000) Obrazovanje u Bosni i Hercegovini (april 2000), Parlamentarna skup-
ština Vijeća Evrope zagovarala je da se privremeno obustavi podučavanje
o periodu od 1992. do 1995. godine u BiH, sve dok historičari u BiH – uz
podršku međunarodnih stručnjaka – ne utvrde zajednički pristup izučavanju
ovog perioda u školi.20 Ovu preporuku prihvatila su ministarstva u dijelovima
BiH s bošnjačkom većinom, završavajući sadržaj u udžbenicima s referen-
dumom za nezavisnost BiH. Sprovođenje prvih koraka revizije nije bilo u
potpunosti uspješno te se udžbenički sadržaji nisu znatno mijenjali. U maju
2000. godine na konferenciji ministara donesen je sporazum o harmonizaciji
obrazovnih sistema u Bosni i Hercegovini, a dalje je u junu 2002. godine
slijedila odluka o tome da se udžbenici nacionalnih predmeta više ne uvoze
iz susjednih država.21 U procesu harmonizacije obrazovnih sistema značajni
momenti su bili donošenje Okvirnog zakona o osnovnom i srednjem obrazo-
vanju, Zajedničke jezgre nastavnih planova i programa te Smjernica za izra-
du i ocjenu udžbenika historije i geografije u Bosni i Hercegovini. Okvirnim
zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini koji je
donesen 2003. godine definiran je zajednički okvir devetogodišnjeg osnov-
noškolskog i srednjeg obrazovanja, a za temu našeg istraživanja posebno je
značajan čl. 3 kojim je definirano da je jedan od ciljeva obrazovanja “razvi-
janje svijesti o pripadnosti državi Bosni i Hercegovini, vlastitoj kulturnoj sa-
mosvijesti, jeziku i naslijeđu, na način sukladan civilizacijskim tekovinama,
upoznajući i uvažavajući druge i drugačije, poštujući različitosti i njegujući
međusobno razumijevanje, trpeljivost i solidarnost među svim ljudima, naro-
dima i zajednicama u Bosni i Hercegovini i svijetu”.22 Dokument Zajednička
jezgra nastavnih planova i programa potpisan također 2003. godine od strane
svih ministara u Bosni i Hercegovini u osnovi nije donio nikakvu veliku pro-
mjenu, jer su se zajednički sadržaji utvrđeni Zajedničkom jezgrom odnosili
na teme iz svjetske, odnosno opće historije, ali su na neki način obavezivali
19
Pingel, 2017: 238-239.
20
Karge i Batarilo 2008: 11; Pingel, 2009: 270-273.
21
Vidi fusnotu br. 14.
22
Okvirni zakon, 2003: čl. 3, stav d.
282
kreatore nastavnih programa i autore udžbenika da se pridržavaju bar tog

zajedničkog minimuma osiguravajući pokretljivost učenika unutar Bosne i
Hercegovine i jedinstvenog devetogodišnjeg obrazovanja.23
Uz podršku Misije OSCE-a u BiH, Vijeća Evrope i Georg Eckert
Instituta za međunarodno istraživanje udžbenika obrazovne vlasti u Bosni i
Hercegovini izradile su dokument Smjernice za pisanje i ocjenu udžbenika
povijesti za osnovne i srednje škole u Bosni i Hercegovini, koje su u janua-
ru 2006. potpisali svi ministri obrazovanja u BiH.24 Navedenim dokumen-
tom definirani su standardi za pisanje, izradu i ocjenu udžbenika u Bosni
i Hercegovini u skladu s Okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obra-
zovanju u BiH, preporukama Memoranduma o razumijevanju, preporukama
Vijeća Evrope o podučavanju historije 21. stoljeća, preporukama UNESCO-a
itd.25 Dokument je postao obavezan za sve autore udžbenika počev od 2007.
godine, ali nažalost, implementacija njegovih odredbi najvećim dijelom od-
nosila se na one tehničke standarde u pripremi udžbenika (7.1–7.14), a ne i na
one suštinske (1.1–1.6): “1.1. Učenici dobiju osnovno razumijevanje povijesti
sva tri konstitutivna naroda i nacionalnih manjina; 1.2. Bosna i Hercegovina
bude glavna polazna tačka; 1.2. Tri konstitutivna naroda i nacionalne manjine
budu predstavljene na nepristrasan način; 1.3. Sporna pitanja propisanog na-
stavnog plana i programa budu objašnjena na način koji ne vrijeđa, te uvažava
osjećanja konstitutivnih naroda i nacionalnih manjina; 1.5. Susjedne države
budu predstavljene na nepristran način; 1.6. Interaktivno učenje i kompara-
tivni metodološki pristupi budu primijenjeni prilikom pisanja udžbenika”.26
Upravo dokument Smjernica najbolje služi kao referentno polazište za anali-
zu udžbenika koji su predmet analize u ovom radu.
23
Zajednička jezgra, 2003. Zajednička jezgra nastavnih planova i programa obavezujuća je za oba enti-
teta, sve kantone i za Brčko distrikt BiH i formulirana je na sastanku svih ministara obrazovanja, kojim
su predsjedavali predstavnici međunarodne zajednice, u augustu 2003. godine. Tadašnja Konferencija
ministara obrazovanja u BiH sastala se tri puta, u periodu od aprila do juna 2003. godine, uporedila
sve nastavne programe i izdvojila ono što im je bilo zajedničko. Zajednička jezgra nastavnih planova
i programa za historiju gotovo je isključivo ograničena na međunarodne događaje i ostavlja historiju
naroda BiH u potpunosti nastavnim planovima i programima kantona i entiteta. (Pingel, 2006; Karge i
Batarilo, 2008a: 11)
24
Smjernice, 2007.
25
Ibid.
26
Ibid.
283
Udžbenici kao predmet istraživanja

Analizom za potrebe ovog rada obuhvaćena su 32 udžbenika za osnovne
škole objavljena u Bosni i Hercegovini u periodu od 2001. do 2017. godine
s ciljem sagledavanja u kojoj su mjeri novija historiografska istraživanja o
Bosni i Hercegovini pronašla svoje mjesto u njima. Analizirani su udžbenici
priređeni na osnovu nastavnih planova i programa na sva tri jezika u Bosni i
Hercegovini i odobreni za upotrebu od strane nadležnih institucija. Analizom
nisu obuhvaćeni svi publikovani udžbenici iz navedenog perioda, već samo
oni do kojih se moglo prikupljanjem doći. Interesantno je spomenuti da je
najveći broj udžbenika izdat i priređen na bosanskom jeziku kao posljedica
slobodnog tržišta udžbenicima koje postoji od 2003. godine i pojave nekoliko
izdavačkih kuća koje su rukopise udžbenika prijavljivale na raspisani poziv
Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. Na prostoru Republike Srpske
kao jedini izdavač pojavljuje se Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Istočno Sarajevo te je za svaki od razreda u navedenom periodu odobravan
samo jedan udžbenik. Za nastavni program na hrvatskom jeziku pojavljuju
se dva izdavača – Školska naklada Mostar te Alfa Mostar – obje ekspoziture
velikih izdavačkih kuća iz Republike Hrvatske, o čemu će govora svakako
biti tokom analize udžbenika.
U cilju sagledavanja u kojoj su mjeri rezultati novijih historiografskih
istraživanja o Bosni i Hercegovini zastupljeni u udžbenicima, fokus je stav-
ljen u prvom redu na popis literature, koji bi prema dokumentu Smjernica
trebao obavezno biti sadržan u udžbenicima, ali i na nastavne sadržaje udžbe-
nika. Već je ranije spomenuto da je Okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem
obrazovanju te u dokumentu Smjernica formulirano da Bosna i Hercegovina
i njen prostor kroz historiju treba biti polazna tačka u obradi sadržaja pa smo
nastojali sagledati u kojoj su mjeri navedeni sadržaji zastupljeni u sadržajima
udžbenika te na koji način i koja historiografska literatura je poslužila kao
izvor za njihovo predstavljanje. Analizu smo podijelili po razredima, odnosno
po godinama učenja predmeta Historija u školama. U vremenskom okviru koji
smo odabrali za analizu sprovedeno je uvođenje sistema devetogodišnjeg ob-
razovanja. Navedeni proces u Federaciji Bosne i Hercegovine počeo je škol-
ske 2004/05. godine, kada je ono uvedeno u Unsko-sanskom, Tuzlanskom,
Zeničko-dobojskom, Bosansko-podrinjskom i Kantonu Sarajevo, a kasni-
je postepeno i u ostalim kantonima. Devetogodišnje osnovno obrazovanje
u svim kantonima Federacije BiH provodi se od školske 2009/10. godine.
284
U Republici Srpskoj devetogodišnje obrazovanje uvedeno je u školskoj

2004/2005. godini. Iz tog razloga udžbenici prvobitno korišteni u petom ra-
zredu osmogodišnje škole transformirani su u udžbenike za šesti razred de-
vetogodišnje osnovne škole. Zbog toga što su njihovi sadržaji i primijenjeni
hronološki pristup izučavanja tema iz prošlosti ostali nepromijenjeni, u ana-
lizi smo koristili podjelu po godinama učenja nastavnog predmeta historija.
Prva godina učenja historije (peti razred osmogodišnje

i šesti razred devetogodišnje osnovne škole)
Za prvu godinu učenja historije u osnovnoj školi analizirano je ukupno de-
vet udžbenika, od čega su dva priređena prema nastavnom programu na hr-
vatskom jeziku,27 jedan na srpskom,28 a šest na bosanskom jeziku.29 Prema
nastavnim programima historije, za prvu godinu izučavanja historije sva tri
nastavna programa u Bosni i Hercegovini nacionalna historija nije u fokusu
interesovanja. U petom, odnosno šestom razredu izučavaju se sadržaji posve-
ćeni prahistorijskim razdobljima i kulturama, civilizacijama starog istoka, an-
tičke Grčke i Rima.30 Jedan mali segment posvećen je nalazištima i lokalite-
tima iz prahistorijskog i antičkog razdoblja na prostoru Bosne i Hercegovine
i njenog susjedstva31 te u tom slučaju u svim analiziranim udžbenicima do-
minira kulturološko-regionalna perspektiva predstavljanja najznačajnijih ar-
heoloških nalazišta na prostoru jugoistočne Evrope bez naglašavanja nacio-
nalnih odrednica i uz korištenje političko-administrativnih oznaka iz antičkog
perioda (Ilirik, Rimska provincija Dalmacija itd.). Tako su u udžbeniku au-
tora Njemčević i Milović32 dati naslovi “Prahistorija na prostorima današ-
nje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske” i “Antičko doba na
27
Cerovski i Lovrinović, 2011; Bekavac, Bradvica i Rozić, 2014.
28
Njemčević i Milović, 2014.
29
Brkljača, Bašalić i Mesihović, 2003; Forić, 2007; 2009; Šabotić i Čehajić, 2009; Petković i Pocrnja,
2009; Dervišagić i Hadžiabdić, 2009.
30
Bitno je spomenuti da su udžbenici autora Brkljača, Bašalić i Mesihović za peti razred osnovne škole
iz 2003. godine, kao i udžbenik autorice Forić iz 2007. godine, priređeni prema Nastavnom planu i
programu Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke iz 2002. godine u kojem su tematski bile zastu-
pljene cjeline o historiji kao nauci, čovjeku i društvu te prahistoriji i urbanim kulturama (Egipat, Stari
Istok, Kreta, Indija i Kina i civilizacije Amerike), dok su sadržaji o antičkoj Grčkoj i Rimu izučavani
u šestom razredu.
31
U udžbeniku Njemčević i Milović (2014: 24, 101) dati su naslovi “Prahistorija na prostorima današ-
nje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske” i “Antičko doba na prostorima današnje Bosne
i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske”, a iste nazive nalazimo u udžbeniku Bekavac, Bradvica i
Rozić (2014: 148-149). U Udžbeniku Cerovski i Lovrinović (2011: 27, 35, 162) navodi se prostor BiH
i Hrvatske u prapovijesti i antičkom dobu.
32
Njemčević i Milović, 2014: 24, 101.
285
prostorima današnje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske”.

Iste nazive nalazimo u udžbeniku Bekavac, Bradvica i Rozić.33 U Udžbeniku
Cerovski i Lovrinović34 navodi se samo prostor BiH i Hrvatske u prapovijesti
i antičkom dobu. U većini udžbenika na bosanskom jeziku dat je naglasak na
prostor BiH u prahistoriji, dok se za antičko doba uzima širi prostor Bosne i
Hercegovine i njenog susjedstva.35
U popisima literature na kraju udžbenika preovladavaju djela enciklo-
pedijskog karaktera, historijski i arheološki atlasi, leksikoni te monografije
posvećene antičkim civilizacijama u najvećem broju datirani u ʻ80. godine
prošlog stoljeća.
Druga godina učenja historije (šesti razred osmogodišnje

i sedmi razred devetogodišnje osnovne škole)
Za drugu godinu izučavanja predmeta historija u osnovnim školama ukupno
je analizirano devet udžbenika, od čega su dva napisana prema nastavnom
programu na srpskom jeziku,36 dva na hrvatskom37 i pet na bosanskom jezi-
ku.38 U navedenim udžbenicima obrađuje se period od Velike seobe naroda
do kraja 18. stoljeća u udžbenicima na bosanskom jeziku,39 odnosno do kraja
17. stoljeća u udžbenicima na hrvatskom jeziku.40 U udžbenicima na srpskom
jeziku obrađeni period se završava s krajem 16. stoljeća i krajem osmanskih
osvajanja balkanskih zemalja.41 Udžbenici štampani 2003. i 2007. godine pre-
ma Nastavnom planu i programu Federalnog ministarstva obrazovanja prate
nešto drugačiji koncept te obrađuju teme iz Stare Grčke i Rima te srednjeg
vijeka završavajući s padom srednjovjekovne bosanske države pod osmansku
vlast.42 Po ovim razlikama vidimo zapravo koliko se udžbenici i nastavni pro-
grami na osnovu kojih su priređeni zapravo razlikuju jedni od drugih i koliko
se zapravo zakonski dokument kao što je Zajednička jezgra zapravo i nije
sprovodio, pogotovo u slučajevima tri nacionalna programa.
33
Bekavac, Bradvica i Rozić, 2014: 148-149.
34
Cerovski i Lovrinović, 2011: 27, 35, 162.
35
Brkljača, Bašalić i Mesihović, 2003; Forić, 2007; 2009; Šabotić i Čehajić, 2009; Petković i Pocrnja,
2009.
36
Mihaljčić, 2005; 2014.
37
Brdal et al., 2013; Birin, Rozić i Šarlija, 2014.
38
Mesihović, Kurtović i Hajrulahović, 2003; Forić i Isaković, 2007; Dervišagić et al., 2010; Šabotić i
Čehajić, 2010; Hasičić, 2010.
39
Dervišagić et al., 2010; Šabotić i Čehajić, 2010; Hasičić, 2010.
40
Brdal et al., 2013; Birin, Rozić i Šarlija, 2014.
41
Mihaljčić, 2005; 2014.
42
Kurtović, Mesihović i Hajrulahović, 2003; Forić i Isaković, 2007.
286
Istu konstataciju možemo izvući i za činjenicu da je Bosna i Hercegovina

i njena historija uzeta kao polazna osnova u analiziranim udžbenicima. U
slučaju udžbenika iz Republike Srpske, u udžbeniku R. Mihaljčića iz 2005.
godine od ukupno 27 lekcija njih samo tri su posvećene historiji Bosne
(“Postanak i razvoj Bosanske države”, “Uspon i širenje Bosne”, “Slabljenje i
pad Bosne”),43 dok u lekcijama iz nacionalne historije dominiraju teme iz sred-
njovjekovne srpske države (navodimo samo neke od njih: “Srpske zemlje od
VII do XII vijeka”, “Srpske zemlje u doba Stefana Nemanje”, “Učvršćivanje
međunarodnog položaja Srpske kraljevine i crkve”, “Srednjovjekovna kultu-
ra kod Srba” itd.), iako se većina nalazi u tematskim cjelinama pod naslovom
“Južnoslovenske zemlje u ranom srednjem vijeku” ili “Južnoslovenske ze-
mlje u poznom srednjem vijeku”.44 U kasnijem udžbeniku istog autora ne vidi
se nikakva značajnija promjena, jer od 30 lekcija i dalje su samo tri posvećene
Bosni, a nazivi su ostali identični.45 Sličnu situaciju zatičemo i u udžbenicima
priređenim na osnovu hrvatskog nastavnog programa. U udžbeniku Povijesti
za 7. razred autora Brdal, Madunić, Lovrinović i Madžar kroz sadržaj se može
vidjeti da je Bosna i bosanskohercegovački prostor zastupljen u udžbeniku
kroz naslove tematskih cjelina: “Hrvatska, Bosna i Hum u ranome srednjem
vijeku”, “Hrvatska, Bosna i Hum u doba Arpadovića i Anžuvinaca”, “Hrvatski
i bosansko-hercegovački prostori u novome vijeku (16.–18. stoljeće)”.46 U
sadržaju lekcija, zapravo, Bosne i njenog prostora u srednjem vijeku ima
jako malo. Naglasak je na Hrvatskoj državi i njenim kraljevima, velikaškim
rodovima i položaju spram ugarskih vladara,47 dok se Hum i Bosna na jed-
nom mjestu navode pasusom od pola stranice u vezi s prvim spomenima u
historijskim vrelima48 te lekcijom pod naslovom “Srednjovjekovna Bosna i
Hum od 12. stoljeća do pada pod Turke”.49 U temi pod naslovom “Osmansko
Carstvo prema hrvatskom etničkom prostoru i Europi”50 obrađena je uspo-
stava osmanske vlasti u osvojenim bosanskohercegovačkim područjima,51
što sugerira da se navedena područja nalaze u hrvatskom etničkom prostoru.
Prednost je i ovdje data širim elaboracijama odbrane hrvatskog i ugarskog
plemstva od napada Osmanlija, ustroju vojne krajine itd. Bosanski prostor
43
Mihaljčić, 2005: 120-127, 176-179.
44
Ibid.: 39, 92.
45
Ibid., 2014: 137-146, 210-215.
46
Brdal et al., 2013: 5.
47
Ibid.: 42-56, 57-61.
48
Ibid.: 57.
49
Ibid.: 121-125.
50
Ibid.: 162-179.
51
Ibid.: 166-168.
287
sreće se na još jednom mjestu u okviru tematske cjeline nazvane “Hrvatski

i bosansko-hercegovački prostori u novome vijeku”, gdje su kroz podnaslov
“Bosanski pašaluk” obrađene društvene, ekonomske, socijalne i kulturne pri-
like u Bosni od 16. do 18. stoljeća.52 U drugom obrađenom udžbeniku autora
Birin, Rozić i Šarlija sadržaji koji se tiču Bosne su još reduciraniji u prikazu.
Od ukupno 40 lekcija, srednjovjekovnoj Bosni i Humu su posvećene dvi-
je.53 Kroz cijeli tekst se provlači teza o pripadnosti bosanskog prostora hrvat-
skoj državi od doseljenja Hrvata do druge polovice 10. stoljeća i naseljenosti
Hrvata u Bosni te kontinuiteta hrvatskog jezika na ovim prostorima.54 Nešto
kasnije Bosna, tačnije Bosanski pašaluk, spominje se u lekciji pod naslovom
“Hrvatski krajevi pod Turcima Osmanlijama”, gdje je posebna pažnja posve-
ćena položaju Hrvata u Osmanlijskom carstvu, islamizaciji te odnosu vlasti
prema kršćanskim crkvama.55
U udžbenicima nastalim po nastavnim programima na bosanskom jeziku
u fokusu je prostor Bosne u srednjem vijeku i pod vladavinom Osmanskog
carstva. Susjedi se uzgred spominju kod nekih autora, dok je kod drugih
dato nešto više podataka u okviru lekcije “Južnoslovenske države u sred-
njem vijeku”.56 Lekcijama o srednjovjekovnoj Bosni data je posebna pažnja
s obiljem likovnih i izvornih priloga, a isti princip je primijenjen na lekcije o
Bosanskom ejaletu. Kroz ove posljednje lekcije dat je naglasak na vrijednosti
koje je Osmansko carstvo donijelo na ove prostore kroz procese urbanizacije,
razvoja privrede i kulture, što se može ocijeniti kao jedan izrazito jednostran
pristup u obradi ove teme.
Pregledom navedenih udžbenika nismo mogli u potpunosti utvrditi koja
su historiografska djela korištena u njihovoj izradi jer pojedini udžbenici nisu
sadržavali popise literature, iako su oni predviđeni Smjernicama za izradu
i ocjenu udžbenika historije. U udžbenicima po hrvatskom programu popis
korištene i preporučene literature potpuno je izostao. Udžbenik R. Mihaljčića
iz 2005. godine ne sadrži jedinstven popis literature, ali je nakon svake te-
matske jedinice navedeno nekoliko najznačajnijih bibliografskih jedinica
kao smjernica za nastavnike za njihovu bolju pripremu i dalje čitanje. Ovdje
smo za Bosnu u srednjem vijeku pronašli apsolutne klasike historiografskih
djela, kao što su: Istorija naroda Jugoslavije I (1953); S. Ćirković, Istorija
52
Ibid.: 224-225.
53
Birin, Rozić i Šarlija, 2014: 117-125.
54
Ibid.: 118.
55
Ibid.: 155-156.
56
Mesihović, Kurtović i Hajrulahović, 2003: 142; Dervišagić et al., 2010: 81; Šabotić i Čehajić, 2010:
90-94. Najobuhvatniji pregled dali su autori Forić i Isaković (2007: 198-210) te Hasičić (2010: 82-92).
288
srednjovjekovne bosanske države, Beograd 1964; Desanka Kovačević Kojić,

Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978. te Prilozi
za istoriju Bosne i Hercegovine, I, Društvo i privreda srednjovjekovne bo-
sanske države, ANUBIH, Sarajevo 1987.57 Inovirano izdanje knjige istog
autora ne sadrži popis literature, ali s obzirom na to da je tekst skoro u pot-
punosti identičan, pretpostavićemo da se autor koristio istom literaturom.
Navedene “historiografske klasike” pronašli smo u popisima literature udž-
benika na bosanskom jeziku,58 ali su liste značajno proširene i za djela Marka
Šunjića, Pavla Anđelića, Ante Babića, Nade Klaić publikovana tokom 20.
stoljeća.59 Posebno je značajno uvođenje historiografskih djela autora Marka
Šunjića, Narodi i države u ranom srednjem vijeku (2003), Peje Ćoškovića,
Crkva bosanska u XV stoljeću (2006), Dubravka Lovrenovića, Na klizištu
povijesti – Sveta kruna ugarska i sveta kruna bosanska 1378–1463. (2006),
Vesne Mušeta Aščerić, Sarajevo i njegova okolina u XV stoljeću (2005), pu-
blikovanih nakon 2001. godine.60 Za period osmanskog osvajanja i vladavi-
ne Bosnom također nalazimo na popisu djela Branislava Đurđeva, Milana
Vasića, Enesa Pelidije, Ahmeda Aličića, Hamdije Kreševljakovića, Hazima
Šabanovića, Avde Sućeske, publikovana u drugoj polovici 20. stoljeća.61 Od
novijih djela uvrštena su samo djela Behije Zlatar, Zlatno doba Sarajeva
(1996), Mehmedalije Bojića, Istorija Bosne i Bošnjaka (2001), Mustafe
Imamovića, Historija Bošnjaka (1997), Ahmeda Aličića, Pokret za autono-
miju Bosne (1996), gdje vidimo orijentiranost autora udžbenika da selektivno
uvrste djela i historičare uglavnom iz bošnjačkog naučnog kruga. Zanimljivo
je da autori udžbenika u popisu literature navode i udžbenike drugih autora
ranije generacije koje su očigledno koristili pri izradi svojih rukopisa.62
Treća godina učenja historije (sedmi razred osmogodišnje

i osmi razred devetogodišnje osnovne škole)
Za navedenu godinu učenja predmeta historija analizirano je osam udžbenika,
od čega dva na hrvatskom jeziku,63 dva po nastavnom programu na srpskom
57
Mihaljčić, 2005: 123, 127.
58
Kurtović, Mesihović i Hajrulahović, 2003: 163; Forić i Isaković, 2007: 244; Dervišagić et al., 2010:
161-162; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184; Hasičić, 2010: 82-92.
59
Ibid.
60
Forić i Isaković, 2007: 244; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184.
61
Dervišagić et al., 2010: 161-162; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184; Hasičić, 2010: 82-92.
62
Tako naprimjer u udžbeniku Hasičića (2010) navode se udžbenici i historijske čitanke Kurtović, Me-
sihović i Hajrulahović, 2003, i Radušić, Husić i Smriko, 2003.
63
Erdelja et al., 2009; Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012.
289
jeziku64 te četiri priređena prema nastavnom programu na bosanskom jeziku.65

Gradivo u udžbenicima na hrvatskom jeziku obuhvata razdoblje od 18. stolje-
ća do kraja Prvog svjetskog rata shodno važećem nastavnom planu i progra-
mu.66 Udžbenici publikovani za tržište Republike Srpske obuhvataju period
od kraja 15. stoljeća, odnosno od velikih geografskih otkrića, do Berlinskog
kongresa.67 Udžbenik autora Radušić, Husić i Smriko iz 2003. godine izrađen
je prema tada važećem Nastavnom planu i programu Federalnog ministar-
stva obrazovanja i nauke, te obuhvata period od kraja XV stoljeća do 1878.
godine i Berlinskog kongresa. Ostala tri udžbenika pripremljena su po važe-
ćim nastavnim planovima kantona u kojima se nastava izvodi na bosanskom
jeziku i odobrena su 2011. godine prema provedenoj konkursnoj proceduri
Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. U udžbenicima je obuhvaćeno
gradivo o evropskoj i svjetskoj historiji od kraja 15. do kraja 19. stoljeća, a
što se tiče nacionalne historije, obrađen je Bosanski ejalet u 19. stoljeću i
period austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini.68 Uzimajući u obzir
sadržaje predstavljene u prethodnom razredu prema istom nastavnom progra-
mu, ovdje se može primijetiti dosta nelogičnosti, odnosno da predstavljanje
događaja iz svjetske historije hronološki ne prati događaje iz prošlosti Bosne
i Hercegovine i njenog susjedstva, što kod učenika zasigurno može izazvati
zbunjenost i ostaviti dojam nepovezanosti događaja na lokalnom i svjetskom
nivou, što je zasigurno pogrešna poruka učenicima. U udžbeniku za 7. razred
osnovne škole autora Bekavac, Kljajić i Rozić iznova vidimo da dominira
naglasak na izučavanju historije Hrvatske. Prostor Bosne i Hercegovine pred-
stavljen je kroz ukupno tri lekcije: “Bosna i Hercegovina u prvoj polovini 19.
stoljeća” u okviru tematske cjeline “Hrvatski nacionalni preporod i pojava
modernih nacija u Europi”, zatim “Bosna i Hercegovina pod austrougarskom
vlašću” i “Politički pokret Hrvata u Bosni i Hercegovini” u okviru tematske
cjeline “Europa na vrhuncu moći: Druga industrijska revolucija i nastanak
prvih modernih država u Europi”. U prvoj od njih je obrađen položaj kršćana
u Bosanskom ejaletu, otpor reformama i pobuna Husein-bega Gradaščevića,
provedba reformi i položaj franjevaca u Bosni.69 U drugoj lekciji je obra-
đeno kompleksno Istočno pitanje i Berlinski kongres, okupacija i vladavina
64
Perović, Stanojlović i Strugar, 2005; Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014.
65
Radušić, Husić i Smriko, 2003; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011; Hasičić, 2011; Šabotić i Čehajić,
2011.
66
Erdelja et al., 2009; Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012.
67
Perović, Stanojlović i Strugar, 2005; Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014.
68
Dervišagić i Hadžiabdić, 2011; Hasičić, 2011; Šabotić i Čehajić, 2011.
69
Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012: 48-49.
290
Austro-Ugarske monarhije u Bosni i Hercegovini, reforme Benjamina Kallaya

i društveno-ekonomski i kulturni napredak.70 Treća lekcija je potpuno posve-
ćena političkom pokretu Hrvata u Bosni i Hercegovini u vrijeme austrou-
garske uprave kroz politički i kulturni angažman njihovih predstavnika.71
Zanimljivo je da se ostali narodi koji su tada živjeli i koji i danas žive u Bosni
i Hercegovini gotovo i ne spominju osim u kratkom predstavljanju Kallayjeve
ideje o stvaranju jedinstvene bosanske nacije. Sličan koncept primijenjen je i
u udžbeniku autora Erdelja, Stojaković, Lovrinović i Madžar iz 2009. godine.
U tematskoj cjelini “Svijet i Hrvatska u osvit modernog doba”72 (u sadržaju
udžbenika naslov ove teme je “Svijet, Hrvatska i Bosna i Hercegovina u osvit
modernog doba”, ali se u tekstu lekcije Bosna i Hercegovina slučajno, ili na-
mjerno, izgubila) nalazi se lekcija “Bosna i Hercegovina pod turskom vlašću”
u kojoj je dat naglasak na administrativnu organizaciju Bosanskog pašaluka
i položaja sandžaka Hercegovina u njenom sastavu, kao i teškog položaja
kršćana koji su u njemu živjeli.73 Na drugom mjestu Bosni i Hercegovini u
sastavu Habsburške monarhije posvećena je cijela tematska cjelina u kojoj
je obrađena njena okupacija, aneksija, gospodarske, političke i vjersko-pro-
svjetne i kulturne prilike.74 Sve ostale lekcije koje se tiču nacionalne historije
odnose se na prilike u Hrvatskoj tokom 19. i početkom 20. stoljeća.
U sadržaju udžbenika autora Perović, Stanojlović i Strugar iz 2005. go-
dine prostor Bosne i Hercegovine je gotovo nevidljiv. Spominje se u svega
dvije lekcije: “Bosna i Hercegovina krajem 18. i u prvoj polovini 19. vijeka”75
i “Bosna i Hercegovina od sredine 19. vijeka do 1878. godine”.76 U prvoj je
opisan položaj stanovništva u Bosni pod osmanskom upravom i sprovođenje
reformi, dok je druga lekcija u cjelini posvećena događajima Hercegovačkog
ustanka koji su vrlo iscrpno prikazani i obrađeni. Sličnu koncepciju ima i
udžbenik autora Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, u kojem se Bosna i
Hercegovina spominje u naslovu tri lekcije: “Bosna i Hercegovina pod tur-
skom vlašću do kraja 18. vijeka”,77 “Bosna i Hercegovina krajem 18. i u prvoj
70
Ibid.: 101-104.
71
Ibid.: 105-107.
72
Erdelja et al., 2009: 6.
73
Ibid.: 14-15.
74
Ibid.: 164-173.
75
Perović, Stanojlović i Strugar, 2005: 117-121.
76
Ibid.: 164-171.
77
Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014: 50-54.
291
polovini 19. vijeka” (7)78 i “Bosna i Hercegovina od sredine 19. vijeka do

Berlinskog kongresa”.79
U udžbenicima priređenim po nastavnom planu i programu na bosanskom
jeziku iz 2011. godine bosanskohercegovački prostor je zastupljen velikom
tematskom cjelinom koja je posvećena Bosni i Hercegovini u 19. stoljeću i
nalazi se na kraju udžbenika,80 dok su njoj susjedne zemlje i nacionalni pokre-
ti u njima obrađeni kroz posebnu tematsku oblast nešto ranije.81 Mnogo po-
vezaniji i smisleniji je pristup ranije publikovanog udžbenika Radušić, Husić
i Smriko iz 2003. godine, gdje se događaji iz svjetske, evropske i regionalne
historije sadržajno prepliću s temama iz bosanske historije.
Kao i u prethodnom razredu, i ovdje imamo slučaj da su u većini udžbenika
izostali popisi korištene i preporučene literature za dalje čitanje. Ovakve liste
uvrštene su samo u udžbenike izrađene po planu i programu na bosanskom
jeziku. Među korištenom literaturom u svim udžbenicima nalaze se na djela
historičara Ahmeda Aličića, Safvet-bega Bašagića, Adema Handžića, Ešrefa
Kovačevića, Hamdije Kreševljakovića, Enesa Pelidije, Milana Preloga, Avde
Sućeske, Hazima Šabanovića, Galiba Šljive, Ilijasa Hadžibegovića, Dževada
Juzbašića, Milorada Ekmečića, Ferde Hauptmana, Hamdije Kapidžića...
Od novijih djela objavljenih neposredno prije i nakon 2000. godine navodi
se Povijesni atlas Bosne i Hercegovine autora Zijada Šehića i Ibrahima Tepića
(2002),82 Historija Bosne i Bošnjaka Mehmedalije Bojića (2001),83 Historija
Bošnjaka Mustafe Imamovića (1998),84 Husein-kapetan Gradaščević Husnije
Kamberovića (2002),85 djela Bosna i Hercegovina 1861–1869. (2005) i Omer
Lutvi-paša u Bosni (2007) Galiba Šljive,86 Ali-paša Rizvanbegović i njegovo
doba Hamdije Kapidžića (2001).87 Na osnovu prezentiranih naslova možemo
zaključiti da su autori udžbenika ipak više ostali vezani uz rezultate ranijih
istraživanja nego što su koristili rezultate onih novijih. I ovdje je, kao i u
slučaju udžbenika iz prethodnog razreda, dosta citiranih starijih udžbenika,
pogotovo iz perioda prije devedesetih godina dvadesetog stoljeća.
78
Ibid.: 164-16.
79
Ibid.: 180-184.
80
Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 94-123; Hasičić, 2011: 95-144; Šabotić i Čehajić, 2011: 90-119.
81
Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 42-55; Hasičić, 2011: 47-58; Šabotić i Čehajić, 2011: 44-54.
82
Radušić, Husić i Smriko, 2003: 156; Hasičić, 2011: 149; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 128.
83
Šabotić i Čehajić, 2011; 122-123; Hasičić, 2011: 149; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 128.
84
Ibid.
85
Ibid.
86
Šabotić i Čehajić, 2011; 122-123.
87
Hasičić, 2011: 149.
292
Četvrta godina učenja historije (osmi razred osmogodišnje

i deveti razred devetogodišnje osnovne škole)
Za posljednju godinu izučavanja historije u osnovnoj školi analizirano je
ukupno šest udžbenika, od čega dva prema nastavnom planu i programu na
srpskom jeziku,88 dva na hrvatskom89 i dva na bosanskom jeziku.90 I ovdje,
kao i u prethodnim razredima, postoje razlike u vremenskom okviru obrađe-
nog gradiva. U slučaju udžbenika po programu na hrvatskom jeziku obrađene
su teme od kraja Prvog svjetskog rata do kraja 20. stoljeća. U udžbenicima
iz Republike Srpske obrađene su teme od Berlinskog kongresa pa do 1992.
godine, odnosno raspada socijalističke Jugoslavije. U udžbenicima na bosan-
skom jeziku obuhvaćeno je 20. stoljeće kako na svjetskom planu tako i za
Bosnu i Hercegovinu.
Udžbenike Povijest 8 iz 2012. te Povijest 9 iz 2015. godine pripremili su
isti autori i izdala ista izdavačka kuća. Uvidom u sadržaj uočene su tek neke
manje izmjene u naslovima nekih od tema, ali je generalno pristup temama
nacionalne historije jednak, odnosno Hrvatska i Bosna i Hercegovina su unu-
tar svih teritorijalno-političkih okvira prikazane i obrađene skupa, barem u
naslovu, dok se to iz udžbeničkog teksta uopće ne vidi. Znakovito je i to da
se Bosna i Hercegovina samo na jednom mjestu spominje punim imenom,
inače isključivo skraćenicom BiH, kao da je autorima udžbenika, a identi-
čan udžbenik postoji i koristi se u Republici Hrvatskoj, bilo lakše samo pri-
dodati ovu skraćenicu u naslovu. Jedina lekcija u kojoj je istinski obrađena
jest ona pod naslovom “Bosna i Hercegovina – samostalna država”.91 U ovoj
lekciji obrađen je put Bosne i Hercegovine u samostalnost, početak i tok rata
1992–1995. godine te završetak rata potpisivanjem mira u Dejtonu. U udž-
benicima priređenim prema nastavnom planu i programu na srpskom jeziku
“Bosna i Hercegovina pod austrougarskom vlašću” obrađena je kao posebna
lekcija u oba udžbenika.92 U udžbeniku R. Pejića iz 2005. godine nalazi se
lekcija “Bosna i Hercegovina u Prvom svjetskom ratu” u kojoj su opisana ve-
ćinom stradanja Srba u BiH pod okupacionim ratnim režimom,93 dok lekcija
sličnog sadržaja u udžbeniku iz 2017. godine nosi naslov “Srbi u BiH i Prvi
88
Pejić, 2005; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017.
89
Bekavac, Jareb i Rozić, 2012; 2015.
90
Šehić i Marčić-Matošević, 2003.
91
Bekavac, Jareb i Rozić, 2012: 216-218; 2015: 177-180.
92
Pejić, 2005, 31-38; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 41-45.
93
Pejić, 2005, 65-67.
293
svjetski rat”.94 Za sva kasnija razdoblja u oba udžbenika Bosna i Hercegovina

se ne spominje, već je naglasak stavljen na jugoslavenski državni okvir.95
Zanimljivo je spomenuti lekciju pod naslovom “Rat u Bosni i Hercegovini
i nastanak Republike Srpske” u kojoj su selektivno opisani događaji koji su
prethodili ratu u Bosni i Hercegovini, dok sam rat nije obrađen, već je na-
vedeno da je trajao četiri godine, da su između sebe ratovale tri nacionalne
vojske: muslimanska, srpska i hrvatska te da je završen Dejtonskim mirovnim
sporazumom.96
Udžbenik Z. Šehića i Z. Marčić-Matošević iz 2003. godine priređen je
prema nastavnom programu Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke
te obuhvata razdoblje od Berlinskog kongresa pa do samostalnosti Bosne
i Hercegovine. U svim lekcijama stavljen je naglasak na položaj Bosne i
Hercegovine u svakom od političko-teritorijalnih okvira u kojima se nalazila
tokom 20. stoljeća, čime su autori očigledno nastojali naglasiti njenu poseb-
nost. U ovom udžbeniku su teme iz svjetske historije isprepletene s temama
iz historije BiH radi boljeg sagledavanja uzročno-posljedičnih odnosa, što
nije slučaj s novijim udžbenikom I. Šabotića i M. Čehajića iz 2012. godine. U
ovom udžbeniku cjelina Bosna i Hercegovina u 20. stoljeću nalazi se na kraju
udžbenika.97 I ovdje je primijenjen koncept fokusiranja na položaj i razvoj
Bosne i Hercegovine u različitim administrativnim okvirima, što je u skladu
sa Smjernicama za izradu udžbenika historije.
Sagledavanje u kojoj su mjeri novija historiografska istraživanja našla
svoje mjesto u udžbenicima opet je moglo biti samo parcijalno sprovedeno. S
obzirom na to da udžbenici na hrvatskom jeziku ne sadrže popis literature, to je
ni ovoga puta nismo mogli utvrditi. U slučaju udžbenika s prostora Republike
Srpske na popisu literature za nastavnike nalaze se djela Milorada Ekmečića
Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi (1996), Danila Markovića
Globalizacija i obrazovanje (1999), Nenada Suzića Globalizacija i srpski na-
cionalni interesi (2001), Koste Mihajlovića Novi svjetski poredak i oružani
napad na Jugoslaviju (1999), Rajka Kuzmanovića Uporedni politički sistemi
(1999), S. Mićevića, Srpski dobrovoljci u ratovima 1912–1918. (1998).98
U udžbenicima publikovanim za izvođenje nastave na bosanskom jezi-
ku u popisima literature od novijih djela susrećemo djela Envera Redžića
Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu (1998), Denisa Bećirevića
94
Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 68-70.
95
Pejić, 2005: 68-72, 95-109, 122-152, 172-189; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 183-194.
96
Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 195.
97
Šabotić i Čehajić, 2012: 123-189.
98
Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 213.
294
Informbiro i sjeverostočna Bosna (2005), Hansa Fritza Bošnjak (2007),

Husnije Kamberovića Mehmed Spaho (1883–1939) Politička biografija
(2009).99 Po skromnom prikazu naslova čini se da su autori udžbenika ipak
odlučili ostati u sigurnoj zoni korištenja starije i provjerene literature.
Zaključak
Propitujući na koji je način historiografija o Bosni i Hercegovini sadržana u udžbenicima
našli smo samo na djelimičan odgovor koji je prije svega uzrokovan različitom interpreta-
cijom nacionalne historije od strane sva tri nastavna programa prema kojima su udžbenici
izrađeni. Tako je u udžbenicima na srpskom jeziku nacionalna historija prvenstveno prezen-
tirana kao historija Srbije i Srba, te djelimično Srba u Bosni i Hercegovni. Slična je praksa i u
hrvatskim udžbenicima, gdje dominira historija Hrvatske i Hrvata, dok o Hrvatima u Bosni i
Hercegovini ima jako malo spomena. Nastavne jedinice koje se tiču Bosne i Hercegovine za-
stupljene su 10–20% od ukupnog gradiva i predstavljene samo s nekoliko lekcija. Udžbenici
na hrvatskom jeziku gotovo su identični onima koji se koriste u Republici Hrvatskoj s izu-
zetkom dodatka lekcija koje se tiču prostora Bosne i Hercegovine. U udžbenicima na bosan-
skom jeziku nacionalna historija predstavljena kao historija Bosne i Hercegovine, tj. njenog
prostora kroz historiju, iako se u nekim primjećuje i izvjesni naglasak na historiju Bošnjaka.
Analizirajući popise u izradi udžbenika korištene i nastavnicima preporučene literature pri-
mjećuje se da se uglavnom navode djela enciklopedijskog i monografskog karaktera nastala
u periodu od sedamdesetih do devedesetih godina 20. stoljeća. Naravno, u zavisnosti od toga
o kojim se udžbenicima radi (misli se na jezik i NPP, bosanski, hrvatski, srpski), favorizu-
ju se autori iz vlastite nacionalne grupe. Iako se u historiografskoj produkciji u i o Bosni i
Hercegovini u analiziranom periodu nalazi dosta naslova (ovdje prvenstveno ističem rezultate
rada niza institucija i pojedinaca koji djeluju u njima), djela i studije novijeg datuma dosta su
malobrojne u udžbenicima. Najveći broj njih vezuje se za period srednjeg vijeka i osmanskog
perioda, dok su za periode savremene bosanskohercegovačke historije autori dosta suzdržani-
ji. Primjetno je korištenje i navođenje starijih udžbenika historije, što bi moglo, pogrešno ili
ne, navesti na zaključak da se novi udžbenici pišu na osnovu onih starijih.
Generalni zaključak je da u udžbenicima koji se koriste u Bosni i Hercegovini možemo vidje-
ti postojanje i utjecaj više historiografija, i to onih nacionalnih, kroz interpretacije zajedničke
prošlosti međusobno suprotstavljenih i isključivih. Udžbenici su u ovom analiziranom dijelu
doživjeli značajna poboljšanja barem u tehničkom smislu: format, dizajn, zastupljenost sli-
kovnih i pisanih historijskih izvora, zadaci koji potiču kreativno i kritičko mišljenje. Sve se to
može pripisati nastojanjima za reformiranje i unapređenje nastave historije te implementiranje
nekoliko značajnih dokumenata i preporuka. Pa ipak, potcrtavamo da se udžbenici izrađuju
prema važećim nastavnim planovima i programima koje izdaju nadležna ministarstva odno-
sno političke instance te da je njihov sadržaj u vezi s tim i strogo usklađen s obrazovnim poli-
tikama koje te vlasti provode. Od zakonskih dokumenata koji su spomenuti na početku teksta
autori udžbenika biraju samo one koji su u skladu s važećim obrazovnim politikama koje i
dalje teže podjelama. Tek onda kada u nastavnim planovima i programima bude implementira-
no ono što je kao opći cilj predviđeno okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju
u Bosni i Hercegovini, a to je “razvijanje svijesti o pripadnosti državi Bosni i Hercegovini,
99
Šehić i Marčić-Matošević, 2003; Šabotić i Čehajić, 2012: 196-198.
295
vlastitoj kulturnoj samosvijesti, jeziku i naslijeđu, na način sukladan civilizacijskim tekovina-

ma, upoznajući i uvažavajući druge i drugačije, poštujući različitosti i njegujući međusobno
razumijevanje, trpeljivost i solidarnost među svim ljudima, narodima i zajednicama u Bosni
i Hercegovini i svijetu” i različita viđenja prošlih događaja budu dijelom udžbenika i priruč-
nika, tada sigurno nećemo imati segregaciju u obrazovanju kakvu imamo danas, s dvije škole
pod jednim krovom, negiranje drugog i drugačijeg, ideologizaciju predmeta historije u cilju
produbljivanja nacionalnih podjela.
Historiography on Bosnia and Herzegovina in history

textbooks used in Bosnia and Herzegovina (2000–2017)
Summary
This paper presents an analysis of the history textbooks published and used in Bosnia
and Herzegovina in the period 2000–2017 in order to answer how the results of historio-
graphic research on Bosnia and Herzegovina have been incorporated into textbooks con-
tent. Considering that the textbook in Bosnia and Herzegovina, as well as in most European
countries, continues to serve as a basic teaching tool in history teaching, and in some ways
represents a canonized knowledge, an official version of the past that is recommended or
better created by national authorities an attempt was made to look at what historiographical
reflections on Bosnia and Herzegovina were given in them. The specificity of textbook and
educational policy in Bosnia and Herzegovina is reflected in the deep division on the ethno-
national principle and the additional fragmentation caused by the administrative organization
of Bosnia and Herzegovina after the Dayton Agreement. Instead of a unique historiography
on Bosnia and Herzegovina, we come across different approaches in the textbooks. In some
of them, information on the past of Bosnia and Herzegovina is rather modest or almost omit-
ted, and emphasis is given to the history of the neighboring countries of Serbia or Croatia
or of the Serbian or Croat people. The paper seeks to see what kind of message the past has
sent to textbook generations through their education and the role it plays in the future of this
country.
In examining how the historiography of Bosnia and Herzegovina is contained in the text-
books, based on the analyzed 32 history textbook, we find only a partial answer, which is
primarily caused by the different interpretation of national history by the three curricula
for which the textbooks were designed. Thus, in Serbian language textbooks, national his-
tory is primarily presented as the history of Serbia and Serbs, and partly of Serbs in Bosnia
and Herzegovina. Similar is the practice in Croatian textbooks, dominated by the history of
Croatia and Croats, while there is very little mention of Croats in Bosnia and Herzegovina.
Teaching units related to Bosnia and Herzegovina are represented by 10–20% of the total
material and presented with only a few lessons. The textbooks in the Croatian language are
almost identical to those used in the Republic of Croatia, with the exception of the addition of
lessons concerning the territory of Bosnia and Herzegovina. In Bosnian textbooks, national
296
history is presented as the history of Bosnia and Herzegovina. Its space throughout history,
although some emphasize some emphasis on Bosniak history.
Analyzing the lists in the development of textbooks used and for the teachers of the recom-
mended literature, it is noted that the works of the encyclopedic and monographic character,
created in the period from the seventies to the nineties of the 20th century, are mostly cited.
Of course, depending on which textbooks (think of language and NPP, Bosnian, Croatian,
Serbian), authors from their own national group are favored. Although there are many titles
in historiographic production in and about Bosnia and Herzegovina in the analyzed period (I
primarily emphasize the results of the work of a number of institutions and individuals active
in them), recent works and studies are quite small in textbooks. Most of them are related to
the period of the Middle Ages and the Ottoman period, while the periods of contemporary
Bosnian-Herzegovinian history are much more restrained by the authors. It is noticeable to
use and cite older history textbooks, which could, erroneously or not, lead to the conclusion
that new textbooks are written on the basis of older ones.
The general conclusion is that in the textbooks used in Bosnia and Herzegovina we can see
the existence and influence of multiple historiographies, national ones, through interpreta-
tions of a common past that are mutually contradictory and exclusive. The textbooks have
undergone significant improvements, at least in technical terms, format, design, representa-
tion of pictorial and written historical sources, tasks that stimulate creative and critical think-
ing. All this can be attributed to efforts to reform and improve the teaching of history and to
implement several important documents and recommendations. Nevertheless, we emphasize
that the textbooks are designed according to the current curricula issued by the competent
ministries or political instances and that their content is in this respect strictly in line with the
educational policies implemented by these authorities. Of the legal documents followed in
textbook writing, the authors of the textbooks choose only those that is in line with current
educational policies that continue to strive for division. Only when the curriculum imple-
ments what is, as a general objective, envisaged by the Framework Law on Primary and
Secondary Education in Bosnia and Herzegovina, which is “developing awareness of the
state of Bosnia and Herzegovina, its own cultural identity, language and heritage, in a man-
ner consistent with civilizational attitudes, getting to know and respecting others and others,
respecting diversity and nurturing mutual understanding, tolerance and solidarity among all
people, peoples and communities in Bosnia and Herzegovina and the world” and different
perceptions of past events become part of the textbooks and manuals, then surely we will
not have the segregation in education we have today, with two schools under one roof, deny-
ing the other and different, ideologizing the subject of history in order to deepen national
divisions.
Dokumenti
Okvirni zakon (2003) Okvirni zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju, Službeni glasnik
BiH 18/03.
Zajednička jezgra (2003) Zajednička jezgra nastavnih planova i programa za historiju.
Smjernice (2007) Smjernice za pisanje i ocjenu udžbenika povijesti za osnovne i srednje
škole u Bosni i Hercegovini, Službeni glasnik BiH 05/07.
297
Udžbenici
Bekavac, S., Bradvica, M. i Rozić, M. (2014) Povijest 6, Alfa, Mostar.
Bekavac, S., Jareb, M. i Rozić, M. (2012) Povijest 8, Alfa, Zagreb.
Bekavac, S., Jareb, M. i Rozić, M. (2015) Povijest 9, Alfa, Zagreb.
Bekavac, S., Kljajić, S. i Rozić, M. (2012) Povijest 7, Alfa, Zagreb.
Birin, A., Rozić, M. i Šarlija, T. (2014) Povijest 7, Alfa, Mostar.
Brdal, Ž., Madunić, M., Lovrinović, N. i Madžar, I. (2013) Povijest 7, Školska naklada,
Mostar.
Brkljača, S., Bašalić, V. i Mesihović, S. (2003) Historija 5, Sarajevo Publishing, Sarajevo.
Cerovski, S. i Lovrinović, N. (2011) Povijest 6, Školska naklada, Mostar.
Dervišagić, E. i Hadžiabdić, H. (2009) Historija 6, Bosanska knjiga, Sarajevo.
Dervišagić, E. i Hadžiabdić, H. (2011) Historija 8, Bosanska knjiga, Sarajevo.
Dervišagić, E., Hadžiabdić, H., Mulić, A. i Mehić, V. (2010) Historija 7, Bosanska knjiga,
Sarajevo.
Erdelja, K., Stojaković, I., Lovrinović, N. i Madžar, I. (2009) Tragom prošlosti 7, Školska
naklada, Mostar.
Forić, M. (2007) Historija 5, Bosanska riječ, Sarajevo.
Forić, M. (2009) Historija 6, Bosanska riječ, Sarajevo.
Forić, M. i Isaković, A. (2007) Historija 6, Bosanska riječ, Sarajevo.
Hasičić, A. (2011) Historija 8, Sarajevo Publishing, Sarajevo.
Kurtović, E., Mesihović, S. i Hajrulahović, S. (2003) Historija 6, Sarajevo Publishing, Sa-
rajevo.
Mihaljčić, R. (2005) Istorija 7, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.
Mihaljčić, R. (2014) Istorija 7, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.
Nijemčević, Đ. i Milović, S. (2014) Istorija 6, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Istočno Sarajevo.
Pejić, R. (2005) Istorija 9, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.
Pejić, R., Tešić, S. i Gavrić, S. (2014) Istorija 9, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Istočno Sarajevo.
Petković, A. i Pocrnja, M. (2009) Historija 6, Klett, Sarajevo.
Radušić, E., Husić, A. i Smriko, V. (2003) Historija 7, Sarajevo Publishing, Sarajevo.
Šabotić, I. i Čehajić, M. (2009) Historija 6, Nam, Tuzla.
Šabotić, I. i Čehajić, M. (2010) Historija 7, Vrijeme – Nam, Zenica – Tuzla.
Šehić, Z. i Marčić-Matošović, Z. (2003) Historija 8, Sarajevo Publishing, Sarajevo.
Vujadinović, Ž., Kuprešanin, S. i Nagradić, G. (2014) Istorija 8, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.
Literatura
Agičić, D. (2003) Bosna je... naša! Mitovi i stereotipi o državnosti, nacionalnom i vjerskom
identitetu te pripadnosti Bosne u novijim udžbenicima povijesti, u: Historijski mitovi na
Balkanu, Zbornik radova (139-160), Posebna izdanja 1, Institut za istoriju u Sarajevu,
Sarajevo.
298
Dimou, A. (2015) Udžbenici istorije u jugoistočnoj Evropi: suočavanje sa izazovima 21.

veka, u: Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? (34-
43), Forum za tranzicionu pravdu 5, Fond za humanitarno pravo, Beograd.
Forić Plasto, M. (2018) Marginalne grupe na stranicama savremenih bosanskohercegovačkih
udžbenika historije, u: Duranović, A. (ur.) Na margini povijesti (135-175), Zbornici 5,
UMHIS, Sarajevo.
Forić Plasto, M. (2019) Podijeljena prošlost za podijeljenu budućnost!? Rat 1992–1995. u
aktuelnim bosanskohercegovačkim udžbenicima Historije, Radovi FF (Historija, His-
torija umjetnosti, Arheologija) 6, Sarajevo, 231-257.
Karge, H. i Batarilo, K. (2008) Historija 20. stoljeća u udžbenicima Bosne i Hercegovine:
Analiza udžbenika historije za završne razrede osnovne škole, OSCE misija u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo.
Karge, H. i Batarilo, K. (2008a) Reforma nastave historije u Bosni i Hercegovini Moderni-
zacija udžbenika historije u BiH: od uklanjanja uvredljivog sadržaja iz udžbenika u toku
1999. godine do nove generacije udžbenika u školskoj 2007./2008. godini, Georg Eckert
Institut, Braunschweig.
Karge, H. i Batarilo, K. (2009) Guidelines guiding history textbook production? Norms
and practices of history textbook policy in Bosnia and Hercegovina, u: Dimou, A. (ur.),
“Transition” and the Politics of History Education in Southeastern Europe (307-356),
Eckert. Die Schriftenreihe Studien des Georg-Eckert-Instituts zur internationalen Bil-
dungsmedienforschung, Bd. 124, V&R unipress, Göttingen.
Katz, V. (2015) Analiza udžbenika historije u Bosni i Hercegovini (8. i 9. razred osnovne
škole, 4. razred gimnazije i 1. i 2. razred stručnih škola), u: Udžbenici istorije u post-
konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? (52-63), Forum za tranzicionu pravdu
5, Fond za humanitarno pravo, Beograd.
Kovačević, A. (2012) Uloga historije u odgoju i obrazovanju u Bosni i Hercegovini, Radovi
FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, Sarajevo, 139-149.
Low-Beer, A. (2001) Politics, School Textbooks, and Cultural Identity: The Struggle in Bos-
nia and Herzegovina, International Textbook Research 23 (2), 215-223.
Najbar-Agičić, M. (ur.) (2005) Klio na Balkanu: usmjerenja i pristupi u nastavi povijesti
(prilozi analizi stanja u nastavi povijesti u Jugoistočnoj) Europi, Srednja Europa, Zagreb.
Pingel, F. (2017) A Clash of Communication? Intervening in Textbook Writing and Cur-
riculum Development in Bosnia and Herzegovina After the War of 1992–1995, u: Psaltis,
Ch., Carretero, M. i Cehajic-Clancy, S. (ur.), History Education and Conflict Transfor-
mation, Social Psychological Theories, History Teaching and Reconciliation (231-255),
Palgrave Macmillan.
Pingel, F. (2009) From Ownership to Intervention – or Vice Versa? Textbook Revision in
Bosnia and Herzegovina, u: Dimou, A. (ur.), “Transition” and the Politics of History Ed-
ucation in Southeastern Europe (251-306), Eckert. Die Schriftenreihe Studien des Georg-
Eckert-Instituts zur internationalen Bildungsmedienforschung, Bd. 124, V&R unipress,
Göttingen.
Radušić, E. (ur.) (2015) Zloupotreba istorije u procesima koji su doveli do posljednjeg rata
u BiH: Okvir za promjenu paradigme u izučavanju istorije u bosanskohercegovačkim
školama, EUROCLIO HIP BiH, Sarajevo.
Redžić, E. (ur.) (2003) Naučni skup Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990.–
2000., Sarajevo, 30. i 31. oktobar 2001., Posebna izdanja 120, Odjeljenje društvenih
nauka 36, ANUBiH, Sarajevo.
299
Soldo, A., Salibašić, A., Marshall, A., Šabotić, D., Radušić, E., Bičo, F., Forić, M., Ibrahimović,
N., Hadžiabdić, N., Veličković, N., Buljević, S., Popov-Momčinović, Z. i Smajić, Z.
(2017) Obrazovanje u BiH: čemu (ne) učimo djecu? Analiza sadržaja udžbenika nacion-
alne grupe predmeta u osnovnim školama, Mas media – Fond otvoreno društvo Bosna i
Hercegovina, Sarajevo.
Stradling, R. (2003) Kako predavati historiju Evrope 20. vijeka, Projekat “Učenje i nastava
historije Evrope dvadesetog vijeka”, Vijeće za kulturnu saradnju, Izdavaštvo Vijeća Ev-
rope.
Šehić, Z. (2012) Nastava historije u osnovnoj školi, gimnaziji, srednjoj stručnoj školi i na
fakultetu, Radovi FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, Sarajevo, 109-113.
Torsti, P. (2003) Divergent Stories, Convergent attitudes. A study on the presence of his-
tory, history textbooks and the thinking of youth in post-war Bosnia and Herzegovina,
Taifuuni, Helsinki.
Trbić, Dž. (ur.) (2007) Čemu učimo djecu? Obrazovanje u Bosni i Hercegovini. Analiza
sadržaja udžbenika nacionalne grupe predmeta, Promente – Fond otvoreno društvo Bos-
na i Hercegovina, Sarajevo.
300
DOI: 10.5644/PI2020.186.27
Bosna i Hercegovina u udžbenicima historije

u Republici Sjevernoj Makedoniji
Zećir Ramčilović
Institut za nacionalnu istoriju – Skopje
zecir.ramcilovic@gmail.com
Sažetak: Uloga znanja i obrazovanja je primarna za razvoj svih segmenata savremenog druš-
tva. Sve naučne discipline imaju svoj značaj, svoje postavljene ciljeve u izgradnji kvalitetnog
ljudskog potencijala. U ovom pravcu historija je u odgojno-obrazovnom procesu jako značaj-
na, posebno u multietničkim društvima. Historija kao nastavni predmet kroz sticanje znanja o
prošlosti stvara predstavu o svakom pojedincu, predstavu o sebi i predstavu o drugim. Zbog
toga se često stavlja u funkciju podizanja nacionalne svijesti, patriotizma te homogenosti
države, što je najčešće dovodilo do stvaranja predrasuda, podjela i diskriminacije naroda
u državama regiona. Države nastale na ruševinama jugoslavenskog ideološkog sistema ne
samo da imaju potrebu već moraju raditi na jačanju razumijevanja i povjerenja među naro-
dima, posebno kroz nastavu koja će imati za cilj uklanjanje predrasuda i naglašavanje pozi-
tivnog međusobnog uticaja različitih naroda i država. Republika Sjeverna Makedonija pravi
napore da rastereti nastavne sadržaje koji stvaraju podjele i predrasude. Udžbenici trebaju
odražavati postavljene ciljeve nastavnih programa, kao i metodologiju pisanja udžbenika.
Nastavni programi predviđaju izučavanje historije makedonskog naroda, ali i historije usta-
votvornih naroda i država njihovog porijekla srazmjerno njihovom procentualnom učešću
u ukupnom stanovništvu. Bošnjaci su ustavotvorni narod RS Makedonije, a njihova matica
država je Bosna i Hercegovina. Ovim radom želimo analizirati koliko su sadržaji o Bosni i
Hercegovini i Bošnjacima zastupljeni u udžbenicima te koliko su ispravni. Ne samo zbog
značaja Bošnjaka za izgradnju i razvoj makedonske države i društva već i zbog mnogih
zajedničkih viševjekovnih historijskih procesa, zajedničkih država čiji su dio bili od XV do
kraja XX vijeka. Jako je važno da sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima budu zastu-
pljeni i pravilno predstavljeni mladoj populaciji. Ukoliko obrazovanje ispuni svoju misiju
koja predstavlja ključni faktor za međusobno razumijevanje u multietničkom i multireligi-
oznom makedonskom društvu, možemo očekivati i njegov dugoročni socijalni i ekonomski
razvoj. Ovim istraživanjem želimo utvrditi faktičko stanje ovog aspekta udžbenika Historije
iza kojih stoje institucije koje se brinu za razvoj kompetentnog, kreativnog, građanski orijen-
tiranog i etički izgrađenog ljudskog kapitala.
Ključne riječi: obrazovanje, nastava, udžbenik historije, Bosna i Hercegovina, Bošnjaci
Historija u odgojno-obrazovnom procesu

Historija kao nauka i nastavni predmet jeste jedna od društvenih nauka, ali je
istovremeno i humanistička nauka. To praktično znači da ona ne pruža samo
znanje o prošlosti već i utiče na obrazovanje i modeliranje učenika (čovjeka),
301
u smislu što racionalnijeg saznanja o sebi i drugima, i pruža osnove za izgrad-

nju identiteta. S obzirom na to da je novoj makedonskoj državi potreban novi
historijski legitimitet, različit od historijskog legitimiteta saveznog jugosla-
venskog poretka, makedonski historičari su morali napraviti veliki pomak,
često i uz izmišljanje novih mitova i preformuliranje starih.1 Ali za razliku
od historičara u regionu, stavovi makedonskih historičara nailaze na jak ot-
por stranih, prije svega historičara susjednih država. Pritom su se u izgrad-
nji makedonske države i odbrani makedonskog nacionalnog identiteta često
marginalizirali Albanci, Turci, Bošnjaci, Srbi, Romi i drugi narodi koji žive s
makedonskim narodom i kojima je, kao i Makedoncima, RS Makedonija do-
movina, bez obzira na nacionalnu ili religijsku pripadnost. Korijeni ovakvog
stanja mogu se tražiti od ranije.
Nakon samostalnosti 1991. godine napravljen je prvi novi nastavni pro-
gram historije kojim se vrši makedonizacija sadržaja i oživljava nacionalni
romantizam. Nastavni sadržaji izostavljaju druge narode, tačnije imaju 2-3
naslova o Albancima, dok o drugim manje brojnim narodima nema nijedne
riječi. Već 1995. god. formira se komisija koja treba da napravi novi nastavni
program, ali i tada u pitanju drugih naroda nema značajnijih promjena. Vlada
RS Makedonije 2000. god. usvaja novu strategiju razvoja obrazovanja koja
obuhvaća i nastavu historije. Po prvi put se ukida monopol jednog udžbe-
nika historije za jedno odjeljenje, već se može praviti izbor, a usvajaju se i
novi nastavni programi. I tada u pogledu nastavnih sadržaja nema značajnijih
promjena, a nastavni programi su napravljeni bez konsenzusa s Albancima,
što dovodi do daljih tenzija. Stavovi ostalih naroda nisu uopšte bili uzeti u
obzir.2 Da ne bi došlo do preglasavanja od strane historičara većinskog ma-
kedonskog naroda, već 2003. god. Ministarstvo obrazovanja i nauke formira
novu komisiju koja je sastavljena od 12 članova, 6 Makedonaca, 5 Albanaca
i 1 Turčina. Ostali ustavotvorni narodi: Srbi, Bošnjaci, Romi i Vlasi nisu bili
zastupljeni u Komisiji. Novi nastavni programi ušli su u odgojno-obrazovni
proces 2004. god. u osnovnom, odnosno 2005. god. u srednjem obrazovanju.
Ove su promjene pored makedonskog promovisale albanski identitet, ali se
nažalost nastavilo s daljom minorizacijom drugih etničkih zajednica.
1
Makedonski historičari, poput drugih nacionalističkih historičara, ispisuju mitove o naslijeđu, o “zlat-
nom dobu”, o herojskim djelima i vrlinama, o propasti i obnovi te značaju Makedonaca i makedonske
kulture za civilizacijski i svjetski napredak kako bi vrijednosti nacije prenijeli sadašnjoj generaciji i
pokazali joj put u budućnost.
2
Komisija je bila sastavljena od: 1 predstavnika Biroa za razvoj obrazovanja, 2 univerzitetska profe-
sora, 2 naučna radnika, 1 profesora srednjeg obrazovanja, 1 profesora Albanca i 1 profesora Turčina.
302
Zećir Ramčilović: Bosna i Hercegovina u udžbenicima historije u Republici Sjevernoj Makedoniji
Činjenica da je nastavni historijski kurikulum za petnaest godina mijenjan

četiri puta govori o nekonzistentnoj izgradnji održive historijske paradigme
pod velikim pritiskom vanjskih faktora i politike. Pitanje je vremena kada
će se zbog bilateralnih ugovora s Bugarskom i Grčkom preispitati sadržaji
udžbenika.
Koncepcija pisanja udžbenika

U RS Makedoniji ostvaren je značajan napredak u pravu obrazovanja razli-
čitih etničkih zajednica, prije svega preko obrazovanja na maternjem jeziku.
Nova strategija odgojno-obrazovnog procesa, uvođenje devetogodišnjeg ob-
razovanja i decentralizacija stvorili su sve pretpostavke za poboljšanje obra-
zovanja mladih. Sve gore navedeno stvorilo je i potrebu pisanja mnogo novih
udžbenika, kako zbog reforme, tako i za potrebe svih konstitutivnih naroda
Makedonske države. Važan segment novih udžbenika, posebno društveno-
humanističkih nauka, predstavljaju i sadržaji koji promoviraju međusobno
poštovanje i koji pomažu integraciju svih etničkih zajednica. Zbog toga su
napravljeni kriteriji koji vode računa o multikulturalnosti, multietničnosti
i multireligioznosti makedonskog društva. Prema Ustavu, u udžbenicima
Historije trebaju se poštovati prednosti svih etničkih zajednica koje učestvuju
u izgradnji RS Makedonije kao zajedničke države svih.3 Ali situacija i nije
tako jednostavna kako to možda na prvi pogled izgleda, i pored svih pravnih
osnova i kriterija u izradi udžbenika.
Osim opštih kriterija za udžbenik Historije, kao što su odgojna funkcija i
podsticanje pozitivnog odnosa prema nauci i znanju, udžbenik treba sadrža-
vati multikulturalizam i toleranciju. Prije svega, kada se prikazuje historija
različitih etničkih zajednica koje žive u RS Makedoniji, treba se naglasiti
njihova uloga u historiji države, a ne samo historija etničke zajednice i države
njihovog porijekla. Favoriziranje jedne zajednice ili religije vodi društvo u
podjele. Udžbenik ima sadržaje (tekstove i ilustracije) koji trebaju prikazivati
historiju, kulturu i tradiciju svih etničkih zajednica i religija. Jezik koji se ko-
risti treba biti oslobođen od termina i izraza koji navode na mržnju i stvaraju
sliku neprijateljstva.4 Upotreba imena i obilježja “drugih” u objašnjavanju
procesa i pojava je neminovna, kao i upoznavanje historije, kulture i tradicije
“drugih” pomoću sadržaja, likova, slika i sl. koje proizlaze iz različitih etnič-
kih zajednica i religija ili ih se tiču. Nužno je prikazati specifičnosti različitih
3
Концепција, 2010: 43.
4
Ibid.: 45.
303
zajednica koje žive u RS Makedoniji, s akcentom na zajedničke osnove u iz-

gradnji makedonskog društva te njihove uzajamne odnose i miješanje naroda,
religija, običaja, kultura u prošlosti i danas.
Prema Metodologiji vrednovanja udžbenika, udžbenik iz Historije, kao i
svaki drugi, ima svoje razvojne i odgojno-obrazovne funkcije. Od osobitog
su značaja one povezane sa spoznajom “drugih” (...prevazilaženje stereotipa i
predrasuda; upoznavanje sa sličnostima i razlikama, načinom ponašanja, kul-
turom i običajima, religijom, rodnom pripadnosti i sl.).5 Prema Metodologiji,
udžbenik ne smije koristiti termine i izraze kojima se iskazuje omalovaža-
vajući stavovi prema bilo kojoj osobi, etničkoj ili religioznoj zajednici niti
sadržaje protivne Ustavu RS Makedonije. Ne manje je značajna i Koncepcija
devetogodišnjeg obrazovanja, gdje je jedan od osnovnih principa razumijeva-
nje “drugih” i multikulturalnost, a sadržaji koji se nude učenicima u školi tre-
baju promovisati toleranciju i poštovanje razlika kao vrijednost i bogatstvo.6
Nastavne programe pripremaju timovi iz Biroa za razvoj obrazovanja
(BRO). Kako smo već napomenuli, ova je komisija prema uspostavljenim
kriterijima različitog etničkog sastava (6 Makedonaca, 5 Albanaca i 1 Turčin).
Novi nastavni programi, umjesto da postignu ravnotežu između historije ve-
ćine (Makedonaca) i historije drugih naroda, svela se na ravnotežu historije
Makedonaca i Albanaca, čime smo u udžbenicima dobili binacionalnu histori-
ju. Ove su razlike manje izražene u VI (šestom) i VII (sedmom) razredu, gdje
preovladava opšta historija. U VIII (osmom) i IX (devetom) i u četiri godine
srednjeg gimnazijskog obrazovanja u nastavnim sadržajima u udžbenicima
okvirna zastupljenost sadržaja je sljedeća: opšta historija 26%, historija RS
Makedonije i Makedonaca 36%, historija Albanije i Albanaca 25%, historija
Turske i Turaka 3%, historija Srbije i Srba 2,5%, historija Bugarske 2%, hi-
storija Grčke 2%, historije Rumunije 1%, historija Crne Gore 1%, historija
Vlaškog naroda 1% i ostalih manje od 0,5% koji se mogu izdvojiti iz razli-
čitih nastavnih sadržaja koji se odnose na Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku,
Sloveniju, sporadična spominjanja Roma i sl. Dobijeni podaci ukazuju na
to da, pored opšte historije koja se izučava širom svijeta, preovladavaju ma-
kedonska i albanska historija. Nju slijede historije ostalih susjeda – Srbije,
Bugarske i Grčke, kao i historija Turske i turskog naroda zbog zajedničkih
historijskih procesa i ustavotvornosti turskog naroda. Postoje i posebne lekci-
je o Vlaškom narodu. Jedino od ustavotvornih naroda nema posebnih lekcija
o Bošnjacima i Romima. Da bi apsurd bio još veći, bez meni nekog poznatog
5
Методологијата, 2009: 8.
6
Концепција, 2007: 15.
304
kriterija, u svim lekcijama o Balkanskim državama i narodima postoje po-

sebni dijelovi o Rumuniji i Crnoj Gori, o Crnoj Gori čak i posebne lekcije.
Neshvatljivo je da o Bosni i Hercegovini ne postoje posebni dijelovi, niti o
Bošnjacima koji su ugradili sebe u stvaranje makedonske države i jedan su od
ustavotvornih naroda RS Makedonije. Ovaj rad dopunski je argument da se
ovo stanje u udžbenicima mora promijeniti.
U pisanju historijskih udžbenika jedan od autora mora biti etnički Albanac
ili Turčin. Nakon konkursa koji raspisuje Ministarstvo obrazovanja i nau-
ke, komisija bira najbolje udžbenike, koje Ministar potvrđuje i odobrava
za upotrebu. U V razredu, nastavni program predviđa upoznavanje učenika
s narodima koji žive u RS Makedoniji, s njihovim kulturama, običajima i
različitostima,7 ali se to u udžbenicima ne odslikava za sve narode. U većim
razredima predlaže se više nastavnih sadržaja, a od nastavnika se traži da
realizuju dio njih po svom izboru.8 Udžbenici zbog toga imaju i veći broj
naslova. Jako je važno da spomenemo da za isti razred postoji veći broj odo-
brenih udžbenika, čime se omogućuje pravo izbora. Razlika u udžbenicima
različitih autora evidentna je i značajna. Metodske jedinice su iste, naslovi
lekcija također, ali im je obim i sadržaj različit. Zbog toga škole i profesori
mogu da naprave izbor nastavnih sadržaja za obradu. U gimnazijskom obra-
zovanju u I (prvoj) godini, od predviđenih 50 naslova, profesori obavezno
trebaju realizirati 38 naslova, u II (drugoj) godini od 56 obavezno se realizuje
42 naslova, u III (trećoj) godini, od predviđena 53 naslova, profesori su dužni
realizirati 40 naslova. Za IV (četvrtu) godinu nema podataka zbog manjeg
broja naslova koji trebaju biti razrađeni u toku godine u cjelini. Mogućnost
izbora je pozitivna, ali se otvara i mogućnost koja zavisi od volje nastavnika,
da i pored ponuđenih tema o historiji drugih naroda i država, učenici veoma
malo ili uopšte ne izučavaju sadržaje o “drugim”.
Zakonski i formalno-pravni preduslovi za izradu udžbenika u najvećem
djelu daju dobru osnovu za pisanje kvalitetnih udžbenika, u kojima će biti
zastupljene historije svih naroda i njihova uloga za RS Makedoniju te bolje
međusobno upoznavanje i koji će se zasnivati na naučnim istinama i faktima
koji kod mladih grade osjećaj zajedništva, međusobnog poštovanja te njego-
vanja i razvoja multikulturnog i multietničkog demokratskog društva. Ipak,
situacija i nije tako jednostavna kao što izgleda, i pored svih pravnih osnova
i kriterija za izradu udžbenika.
7
НП по Историја, 2004: 37.
8
Ibid.: 46-48.
305
Bosna i Hercegovina i Bošnjaci u udžbenicima historije

u osnovnom obrazovanju
Udžbenik Historije za osnovno obrazovanje, koji se vodi prema jedinstve-
nom nastavnom programu, u kojem postoje sve predispozicije za izgradnju
multietničkog i multireligijskog društva, s određenim nedostacima, dobra je
osnova za izradu kvalitetnih, ali i kvalitativno različitih udžbenika. Razlike
između udžbenika različitih autora očigledne su i značajne. Metodske jedini-
ce su iste, naslovi lekcija također, ali su obim i sadržaj datih nastavnih jedi-
nica različiti. Čak i uvodi i predgovori udžbenika daju različite kvalifikacije.
Kada se definira predmet i zadaci historije u V razredu, posebno se ističe da:
“Onaj ko bolje poznaje historiju, više će voljeti svoju domovinu.”9 Ova, na
prvi pogled banalna rečenica, Historiji dodjeljuje ideološku ulogu, poisto-
vjećujući patriotizam s historijom. To znači da ljudi koji nedovoljno poznaju
historiju ne mogu biti patriote i ne mogu voljeti svoju domovinu.10 Veoma
je interesantno i to što se historiji dodjeljuje uloga promotora nekritičkog
mišljenja. “Osnovni zadatak historije kao nastavnog predmeta je da razvija
osjećaj ljubavi prema svom narodu i domovini, ali istovremeno da podstiče
osjećaj suživota i poštovanja svih drugih naroda koji žive u našoj zemlji, po-
štovanje njihovog jezika, vjere, običaja, kulture i sl.”11 Osim što navedeni stav
ne treba biti osnovni zadatak izučavanja historije u osnovnoj školi, u njemu se
kriju i druga neodgovarajuća značenja. Naime, formulacija navedenog stava
na suptilan način izdvaja makedonsku etničku zajednicu kao nosioca “prirod-
nog prava” na vlasništvo RS Makedonije, dok je drugim etničkim zajednica-
ma koje žive u “našoj zemlji” data uloga “podstanara” koje treba poštovati i
tolerisati“.12 U tom pravcu je i zaključak za odnos prema manjinskim naro-
dima, gdje se sugeriše da: “S novim Ustavom Republike Makedonije i prava
manjina su proširena više nego što predviđaju međunarodni standardi.”13 Ovo
stavlja Makedonce u dvojnu ulogu – “darežljive, ali i žrtve svojih građana”.14
Ovi nekritički i pogrešni stavovi u uvodima i predgovorima udžbenika
stvaraju stereotipe i predrasude prema drugim narodima. Kroz udžbenike se
stvara nova historijska paradigma u kojoj je izražen etnocentrizam po svaku
9
Аџиевски и др., 2005: 6.
10
Петроска Бешка и др., 2011: 45.
11
Мирчевски и др., 2005: 9.
12
13
Ристовски и др., 2009: 135.
14
306
cijenu. Od ovog smjera odstupaju teme iz daleke prošlosti, i to kao pozitivni

primjeri koji podstiču na kritičko razmišljanje. U tim prvim temama i udžbe-
nicima u nižim razredima spominje se i Bosna u lekciji “Balkan i Makedonija
u praistoriji”. Odnosno, u tekstu stoji: “Značajnija nalazišta iz prahistorije
na Balkanu su Lepenski Vir na rijeci Dunav u Srbiji, Krapina u Hrvatskoj.
Takva nalazišta postoje i u drugim balkanskim zemljama: Grčkoj, Bugarskoj,
Albaniji i Bosni.”.15 Ovo je i jedino spominjanje Bosne u udžbenicima VI
razreda koji sadrži teme o prahistoriji i starom vijeku.
U udžbenicima VII razreda, čije se nastavne jedinice odnose na srednji
vijek, također se samo sporadično spominje Bosna. U nastavnoj temi “Balkan
u ranom srednjem vijeku” u više lekcija stiče se utisak da Bošnjaci ni ne
postoje na Balkanu. Ni kao starosjedioci, a ni kao naseljeni Južni Slaveni.
Ovo se najbolje ogleda u sljedećim rečenicama: “Sloveni su naselili cijelo
Balkansko poluostrvo. Od Južnih Slavena su nastali narodi: Slovenci, Hrvati,
Srbi, Makedonci i Bugari.16 “Ostaci starosjedilaca na Balkanu su današnji
Vlasi”.17 U istoj nastavnoj temi zatim se govori o stvaranju Bugarske, Raške,
Duklje, Albanije i svakako Makedonije u ranom srednjem vijeku. Pored toga
što ima i diskutabilnih objašnjenja o Raškoj i Duklji, problematična je i karta
“Raška i Duklja od IX do XI vijeka” na kojoj je sasvim nepravilno obuhva-
ćen i najveći dio Bosne.18 A to je pogrešno – čak se i u srpskoj historiogra-
fiji piše da je samo mali krajnji dio današnje Bosne i Hercegovine bio pod
upravom raških župana. U nastavnoj temi “Makedonija u ranom srednjem
vijeku” ima posebna nastavna jedinica “Bogumilski pokret”, gdje se govori
o pojavi bogumilstva, učenju i organizaciji te širenju bogumilskog pokreta i
gdje stoji da se bogumilstvo proširilo i u Bosni. Na jednoj od ilustracija pri-
kazan je i “Nadgrobni spomenik iz Bosne”, odnosno slika stećka.19 Također u
istoj nastavnoj temi u lekciji o Makedonskoj srednjovjekovnoj državi, tačnije
Samuilovom carstvu u periodu najvećeg uspona, u tekstu i na karti prikazana
je i Bosna kao dio ovog carstva.20 U ovom udžbeniku, pored dijelova u kojima
se spominju sve balkanske države tog perioda, čak ima posebna lekcija i o
Vlasima, ali kao što sam i prethodno predstavio analizu o zastupljenosti odre-
đenih država i naroda, o Bosni i Bošnjacima nema ni riječi. I pored toga što
je u određenom periodu srednjeg vijeka Kraljevina Bosna bila i najmoćnija
15
16
Бошковски и др., 2016: 20.
17
Ibid.: 22.
18
Ibid.: 26.
19
Ibid.: 41.
20
Ibid.: 44.
307
država na Balkanu. Ali zato u udžbeniku imamo negiranje Bošnjaka kao usta-
votvornog naroda RS Makedonije i svakako kao nosioca suvereniteta Bosne i
Hercegovine. U nastavnoj temi “Balkan i Makedonija pod osmanskom vlašću
do kraja XVIII vijeka”, suprotno Ustavu RS Makedonije, Bošnjaci, kao njen
konstitutivni narod, prikazuju se kao vjerska skupina. “Islamizacija je bila
najmasovnija u Bosni, Albaniji, kao i u Zapadnoj Makedoniji, Bugarskoj i
drugim balkanskim zemljama. Islamizirano stanovništvo je poznato kao boš-
njaci, torbeši i pomaci.”21 Ovaj direktan atak na nacionalni identitet Bošnjaka
je neistina koja ima dalekosežne posljedice i koja je daleko od historijskih
činjenica i današnje realnosti Balkana i RS Makedonije.
U udžbenicima za VIII razred u kojima su obuhvaćene teme od XVIII vije-
ka do kraja Prvog svjetskog rata, i pored velikog značaja Bosne u Osmanskoj
imperiji, kao i u periodu propadanja imperije, nje nema u udžbenicima. U
prvom udžbeniku u nastavnoj jedinici “Osmanska imperija u XIX vijeku”,
Bosna je prikazana na jednoj ilustraciji kojom se prikazuje oduzimanje teri-
torija Osmanlijama, i na istoj stranici karta Balkana nakon Berlinskog kon-
gresa, gdje je Bosna i Hercegovina označena kao dio teritorije koju je dobila
Austro-Ugarska nakon Kongresa.22 U sljedećoj lekciji “Oslobodilački pokreti
balkanskih naroda pod osmanskom vlašću”, u posebnom paragrafu “Velika
istočna kriza” stoji: “Kriza je započela ustankom u Hercegovini u julu 1875.
godine. Početak ustanka i njegovog brzog širenja u Bosni imali su veliki uti-
caj na narode Balkana.”23 Na istoj stranici se nalazi i ilustracija “Bosanski
ustanici”. U drugom udžbeniku, u prvoj temi “Svijet i Evropa od kraja XVIII
vijeka do Prvog svjetskog rata” u jednoj rečenici opisan je povod za početak
Prvog svjetskog rata. “Povod je bilo ubistvo austrijskog prestolonasljedni-
ka Ferdinanda i njegove supruge u Sarajevu od strane srpskog nacionaliste
Gavrila Principa (1914)”.24 Na istoj stranici se nalaze ilustracije G. Principa
i grada Sarajeva. Veoma je zanimljiv izbor pojmova u ovom iskazu, s obzi-
rom na to da se koristi riječ “ubistvo”, a ne “atentat” ili “teroristički akt” i
riječ “nacionalista”, a ne “atentator” ili “terorista”. Moram napomenuti da
je u ovom udžbeniku i više nego diskutabilno što je u lekciji “Razvoj gra-
đanstva u Balkanskim zemljama” prisusna ilustracija Petra P. Njegoša, kao i
korica knjige “Gorski vijenac”, za koju se u tekstu kaže da je njome Njegoš
dobio svjetsku slavu.25 To je svakako daleko od istine. A i da jeste, iako ne
21
Ibid.: 100.
22
Ачковска и др., 2016: 32.
23
Ibid.: 35.
24
25
Ibid.: 39.
308
zbog književne vrijednosti, obrazovanje mora uklanjati sadržaje koji sadrže

najblaže rečeno govor mržnje. To je ep koji obiluje nasiljem, šovinizmom i
genocidom nad Bošnjacima i drugim muslimanima Crne Gore. Ovo je djelo
u kojem je masakar i progon muslimana prikazan kao junački i etički čin,
prema kojem će mlade generacije stvarati stav prema Bošnjacima i drugim
muslimanima.26 Najtragičnije je što je pjesma o genocidu u srednjem obrazo-
vanju dio lektire za obradu na makedonskom nastavnom jeziku. Slično kao i u
prethodnom udžbeniku, u temi “Balkan od kraja XVIII vijeka do Prvog svjet-
skog rata” nema nekih značajnijih sadržaja o Bosni. Postoji ista konstatacija
da je Istočna kriza započela ustankom u Bosni i Hercegovini. “U 1875. godi-
ni započeo je bosanskohercegovački ustanak hrišćanskog stanovništva protiv
osmanske vlasti. Time je i započela Istočna kriza”27 i jedna rečenica više, da
je “Austro-Ugarska (je) iskoristila političku nestabilnost Turske i anektirala
Bosnu i Hercegovinu”.28
U udžbenicima za IX razred obuhvaćene su teme od Prvog svjetskog rata
do kraja XX vijeka. Određeni tekstovi se i ponavljaju, kao što je slučaj o
povodu za početak Prvog svjetskog rata. “Kao povod za rat, zemlje Trojnog
saveza iskoristile su Sarajevski atentat, koji se desio 28. juna 1914. godine u
Sarajevu, kada je bio ubijen austrougarski prestolonasljednik Franc Ferdinand
i njegova supruga, od Gavrila Principa, člana tajne revolucionarne organiza-
cije Mlada Bosna.”.29 U ovoj rečenici su date činjenice na osnovu kojih se
mogu graditi različite interpretacije. U nastavnoj jedinici “Balkanske države
i narodi u Prvom svjetskom ratu” daje se prikaz toka rata, uz konstataciju da
su balkanski narodi i države ratovali na stranama oba zaraćena saveza. U jed-
nom paragrafu se kaže da su “Slovenci, Hrvati, Srbi i Muslimani iz zemalja
austrougarske vlasti bili prinuđeni da uzmu učešće u ratu i da se bore za tuđe
interese, a protiv svoje volje.”.30 Pored toga što se generalizuje, ova rečenica
nije ni dovoljno jasna niti dobro formulirana. Ono što također nije uredu je
činjenica da se Bošnjaci nazivaju Muslimani. Iako tada nije bila dozvoljena
nominacija Bošnjak, ne treba posebno obrazlagati da su muslimani Bosne
i nekadašnji, ali i današnji Bošnjaci, čiji je kontinuitet i više nego jasan. S
obzirom na to da tada nisu bili priznati ni Makedonci, kako bi bilo da za njih
koristimo imena kojima su tada bili nazivani? Ima i mnogo drugih primjera u
prošlosti kada su u određenom periodu neki narodi (npr. Srbi, Hrvati, Albanci
26
Рамчиловиќ, 2013: 344.
27
28
Ibid.: 129.
29
Павловски и др., 2005: 8.
30
Ibid.: 12.
309
i dr.) imali drugačija imena, ali se u udžbenicima i u tom periodu nazivaju sa

današnjim imenom naroda. Tako da je potrebno imati isti kriterij.
Da su Bošnjaci, kao ustavotvorni i konstitutivni narod RS Makedonije, još
uvijek u podređenom položaju u obrazovanju, govori i podnaslov “Stvaranje
Kraljevine SHS”: “Stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca prethodile
su aktivnosti Srba i Hrvata, međutim nisu uzete u obzir činjenice da postoje
i drugi narodi, kao na primjer: makedonski, crnogorski, albanski i dr.”31 Ova
rečenica je jasna i tačna, ali je problematična što pored navedenih nije nave-
den i bošnjački narod. Nije naveden čak ni pod nazivom koji je iskorišten u
prethodnoj lekciji, kao Muslimani, iako se radi o tada trećem po broju narodu
Kraljevine. U udžbeniku dalje postoji i cijela nastavna jedinica “Stvaranje
Kraljevine SHS”, gdje se slično kao i u već navedenom ne poštuje realnost
i zaobilaze Bošnjaci: “U ovoj novoj državi bila su priznata nacionalna pra-
va samo tri navedena naroda, zapostavljajući pravo samoopredeljenja i na-
cionalne samobitnosti drugih jugoslavenskih naroda. Makedonski narod u
Kraljevini SHS bio je ponovo obespravljen i podložan velikosrpskoj naci-
onalnoj asimilaciji, u istom takvom položaju su bili i Crnogorci.”.32 Ovakvi
propusti u udžbenicima dovode do pogrešne slike kod mladih makedonskih
građana o njihovim sugrađanima Bošnjacima, ali i o Bosni i Hercegovini i
cijelom regionu.
U drugoj temi “Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu”, u dijelu o oku-
pacionim zonama, pored ostalih država nastalih nakon raspada Jugoslavije,
navedeno je i da je Bosnu i Hercegovinu okupirala Njemačka, kao i ustanak
27. jula 1941. godine.33
U posljednjoj temi kojom se zaokružuje ciklus u osnovnom obrazovanju
prikazan je i “Raspad Jugoslavije”, gdje je stvaranje Bosne i Hercegovine dje-
lomično pogrešno prikazano. Prva rečenica je tačna: “U 1992 godini, nakon
uspješnog referenduma, i Bosna i Hercegovina je postala nezavisna država.”
Ali nakon nje slijedi druga koja je pogrešna: “Nakon krvavog građanskog rata
i Dejtonskog sporazuma (1995. godine) nezavisnost Bosne i Hercegovine bila
je međunarodno priznata.” U ovoj rečenici postoje dvije pogrešne konstata-
cije, koje su različite težine. Prvo, Bosna i Hercegovina je bila međunarodno
priznata nakon Referenduma za nezavisnost i primljena u Ujedinjene nacije
22. maja 1992. godine. Drugo, na ovu međunarodno priznatu državu izvršena
je agresija najprije od strane tadašnje države Srbije i Crne Gore, a zatim i od
31
Ibid.: 14.
32
Ibid.: 33.
33
Ibid.: 79-80.
310
Hrvatske, čiji su tadašnji predsjednici imali plan i dogovor o podjeli Bosne

i Hercegovine. Ovo je potvrdio i Međunarodni sud pravde, tj. da je rat imao
međunarodni karakter i da je izvršen genocid nad bošnjačkim stanovništvom.
Bosna i Hercegovina i Bošnjaci u udžbenicima historije

u srednjem obrazovanju
Kako u osnovnom, tako je i u srednjem obrazovanju. Udžbenici su na bazi
jedinstvenog nastavnog programa koji je dobra osnova za izradu kvalitetnih
udžbenika, ali su kvalitativno različiti. Ipak u pitanju Bosne i Hercegovine i
Bošnjaka i ne mnogo jer oni skoro da nisu zastupljeni u nastavnim jedinica-
ma, a provlače se i iste greške koje sam sreo u udžbenicima osnovnog obra-
zovanja. Nastavlja se ideološka uloga historije, poistovjećujući patriotizam
s historijom. U prvoj lekciji udžbenika za I godinu gimnazije u “Uvod u hi-
stoiju” ističe se da: „Što bolje poznajemo historiju, to ćemo više voljeti svoju
domovinu”.34 Skoro identično rečenici iz petog razreda gdje stoji: “Onaj ko
bolje poznaje historiju, više će voljeti svoju domovinu.” I ma dosta drugih
sličnih primjera kojima se zloupotrebljava predmet i cilj historije kao nastav-
nog predmeta.
U udžbeniku za I godinu gimnazije u temi prahistorija ne spominje se
Bosna, a i u temama za stari vijek skoro je identična situacija. Govori se o
prostoru Balkana, o Ilirima i sl. i jedino u nastavnoj temi “Balkan u starom
vijeku”, kada se govori o ilirskim državama, ima ilustracija “Ilirska tvrđava
Daorson kod Stoca – Hercegovina”.35 Ono što se radi u kontinuitetu je što
se, kada je u pitanju Bosna i Hercegovina, nalazi se način da zaobiđe cjelina,
ono što danas predstavlja država, kao u ovom slučaju gdje se kaže da je u
Hercegovini.
U nastavnim temama o srednjem vijeku, kao i u osnovnom obrazovanju,
stiče se utisak da Bošnjaci ne postoje na Balkanu. Nisu spomenuti kao staro-
sjedioci, a ni kao doseljeni Južni Slaveni. Ovo se najbolje ogleda u sledećoj
rečenici: “U prvim decenijama VII vijeka su naselili Balkanski poluotok. Od
Južnih Slovena nastali su kasnije narodi: Slovenci, Hrvati, Srbi, Crnogorci,
Makedonci i Bugari.”36 Za razliku od iste lekcije u VII razredu, ovdje su napi-
sani i Crnogorci, koji su kao i Bošnjaci prethodno bili izostavljeni. Obrađene
su iste srednjovjekovne države kao u VII razredu, s istim diskutabilnim
34
35
Ibid.: 55.
36
Ibid.: 147.
311
tekstovima o Raški i Duklji, i istom problematičnom kartom “Raška i Duklja

od IX do XI vijeka”, gdje je sasvim nepravilno obuhvaćen i najveći dio Bosne
i Hercegovine.37 U temi “Makedonija u ranom srednjem vijeku”, u lekcijama
o Samuilovom carstvu u periodu najvećeg uspona, u tekstu i na karti prika-
zana je i Bosna kao dio ovog carstva.38 Na oko dvjesta stranica udžbenika
u temama o prahistoriji, starom i ranom srednjem vijeku, još manje nego u
istim temama u osnovnom obrazovanju, jednom je spomenuta Hercegovina i
jednom Bosna.
Udžbenik za II godinu srednjeg obrazovanja nastavlja s temama od ra-
nog srednjeg vijeka do Prvog svjetskog rata. I u svim tim temama Bosna se
prvi sput pominje tek na str. 103 u lekciji “Evropa u drugoj polovini XIX i
početku XX vijeka” kojom se označava početak Istočne krize. “Istočna kriza
od 1875. do 1878. godine započela je ustankom u Bosni i Hercegovini u lje-
to 1875. godine.”39 Na sljedećoj stranici stoji jasna konstatacija: “Odlukama
Berlinskog Kongresa Srbija, Bugarska, Crna Gora i Romanija dobile su ne-
zavisnost, Bosna i Hercegovina je bila data Austro-Ugarskoj, a Makedonija
i dalje ostala pod osmanskom vlasti.”40 Slična konstatacija je i u lekciji o
slabljenju Osmanske države, gdje je pored drugih izgubljenih teritorija u
XIX vijeku spomenuta i Bosna i Hercegovina.41 Nažalost i u srednjem se
obrazovanju bez nekih posebnih kiterija govori o državama kao Crna Gora,
Rumunija i dr. koje nisu susjedi, niti su Crnogorci ili Rumuni ustavotvorni na-
rodi RS Makedonije. Posebno je problematično ponovno veličanje Njegoša,
jer u lekciji o Crnoj Gori postoji njegova ilustracija, kao i dopunski tekstovi
o “Gorskom vijencu” i nekoliko pitanja o njemu i njegovom stvaralaštvu,42 o
čemu sam pisao u dijelu o osnovnom obrazovanju. Slično kao i u prethodnom
udžbeniku za I godinu, do Prvog svjetskog rata, nema ničeg više o Bosni i
Hercegovini i Bošnjacima.
U drugom udžbeniku, za II godinu srednjeg obrazovanja, također nema
značajnijih tekstova o Bosni i Hercegovini ili o Bošnjacima, osim u dijelu
koji govori o Istočnoj krizi. “Bosna i Hercegovina u XIX vijeku bila je naj-
nemirnija pokrajina u Osmanskom carstvu. Nisu pomogle ni reforme koje je
preuzela centralna vlast da bi poboljšala položaj seljaka i siromašnog stanov-
ništva. Zbog toga često su izbijali ustanci. U 1875. godini ustanak su podigli
37
Ibid.: 151.
38
Ibid.: 180.
39
40
Ibid.: 104.
41
Ibid.: 110.
42
Ibid.: 115-116.
312
hrvatski seljaci u Hercegovini. U početku se mislilo da je to jedan od uobičaje-

nih ustanaka, ali ubrzo je ustao i srpski narod u istočnoj Hercegovini, a zatim
se ustanak proširio i u Bosni. Ustanak je privukao pažnju susjednih država i
velikih sila. Zbog toga se događaji i ratovi u vezi sa bosanskohercegovačkim
ustankom nazivaju Velika istočna kriza. Prijestolnica u Vieni već od ranije je
imala plan da pomogne oslobađanje Bosne i Hercegovine, a zatim da je stavi
pod svoju vlast.”.43 Tekst prati i ilustracija “Bosna i Hercegovina za vrijeme
ustanka (1875–1878).” U svim udžbenicima ovo je najduži tekst koji govori
o situaciji u Bosni i Hercegovini krajem XIX vijeka. Ali i tekst o čijim se
stavovima može diskutirati. Na primjer, paušalna je konstatacija da je Bosna
i Hercegovina bila najnemirnija pokrajina u Osmanskom carstvu u XIX vije-
ku. Također, smatram da je pravilnije istaći da je ustanak podiglo kršćansko
stanovništvo Bosne i Hercegovine, a ne “hrvatski seljaci” i “srpski narod”.
Nelogična je i rečenica u kojoj se tvrdi da Beč hoće da pomogne oslobođenje
Bosne i Hercegovine, a zatim da je stavi pod svoju vlast. Pomaganje promje-
ne vlasti od osmanske u austrougarsku, nije i ne može biti oslobođenje. Na
sljedećoj stranici o Berlinskom kongresu stoji: “Austro-Ugarska dobija pravo
da privremeno zaposjedne Bosnu i Hercegovinu i tamo sprovede upravne re-
forme, ali i da riješi agrarne probleme.”44 Na str. 106 u lekciji “Osmanska dr-
žava u XIX vijeku i početkom XX vijeka“ ima ilustracija “Austrijanci skidaju
tursku, a postavljaju austrijsku zastavu u Jajcu (Bosna), u 1878. god.” Jedna
od rečenica koja opisuje teško stanje Osmansked je:“Prodor jeftine industrij-
ske robe, a posebno odvajanje Bosne i Hercegovine, Tesalije i Bugarske od
Turske, imao je razorno djelovanje na zanatstvo u Carevini i na prve početke
industrijskog razvoja, kao i na trgovinu.”45 Lekcija o Crnoj Gori je nerazdvoj-
ni dio i u ovom udžbeniku,46 iako, kao što sam već napomenuo, niti Crna Gora
ima neki značaj za istoriju Makedonije, niti su Crnogorci jedan od ustavo-
tvornih naroda RS Makedonije.
U jednom od udžbenika za II godinu lekcija “Organizacija Osmanske dr-
žave i uspostavljanje timaro-spahiskog sistema” je tendenciozna, loše konci-
pirana, diskutabilna, čak i pogrešna i kod učenika izaziva predrasude, čak i
mržnju prema svim onima koji sebe smatraju nasljednicima Osmanske impe-
rije ili muslimanima uopšte. Indirektno je vezana i za moje istraživanje jer je
na prvoj stranici lekcije prikazan kratak izvadak iz romana Na Drini ćuprija
43
44
Ibid.: 97.
45
Ibid.: 106.
46
Ibid.: 112.
313
od Ive Andrića. Od učenika se traži da analiziraju tekst koji govori o stvaranju

janjičarske vojske.
Toga novembarskog dana stigla je na lijevu obalu rijeke dugačka povorka nato-
varenih konja i zaustavila se da tu konači. Janjičarski aga, s oružanom pratnjom,
vraćao se za Carigrad, pošto je po selima istočne Bosne pokupio određen broj
hrišćanske dece za adžami-oglan. Već je šesta godina prošla od posljednjeg ku-
pljenja ovog danka u krvi, zato je ovog puta izbor bio lak i bogat; bez teškoća je
nađen potreban broj zdrave, bistre i naočite muške djece između desete i petna-
este godine, iako su mnogi roditelji sakrivali djecu u šumu, učili ih da se pretva-
raju da su maloumni ili da hramlju, odijevali ih u dronjke i puštali u nečistoći,
samo da izmaknu aginom izboru. Neki su i stvarno sakatili rođenu djecu, sijekući
im po jedan prst na ruci.47
Pored navedenog, u ovom se udžbeniku još na pet mjesta pojavljuju tek-
stovi koji su veoma diskutabilni i historijski neodrživi. U ovom slučaju prvo je
metodološki problematično stavljanje književnog teksta u udžbenik Historije.
Historija se kao nauka ne može i ne smije temeljiti na književnim djelima u
kojima se iskazuju lični stavovi pisca, a pisac čak nije ni svjedok tih događaja.
U djelu se pisac ne poziva na svjedoke ili dokumente, već je njegovo pisanje
najčešće proizvod njegove fantazije i znanja. Veoma često pisac ima i namje-
ru da uputi određenu poruku kao sredstvo za ostvarivanje nekog cilja ili odre-
đene ideologije, da opravda ili inicira reakciju i djelovanje. U ovom slučaju
tekst stvara predrasude, podjele i mržnju. U tekstu piše: “Već je šesta godina
prošla od posljednjeg kupljenja ovog danka u krvi...” Ili u istom tekstu stoji:
“Neki su i stvarno sakatili rođenu djecu, sijekući im po jedan prst na ruci.”
Sama formulacija zakona Devširme kao danka u krvi rezultat je mitologiza-
cije koju je započeo Jovan N. Tomić krajem XIX vijeka, kada se po prvi put
javlja ovaj termin.48 Tomićevo se djelo ne poziva na dokumente i historijske
izvore i pisano je oko dvjesta godina poslije posljednje regrutacije momaka
u 1705. godini u vrijeme sultana Ahmeda III (1703–1730). Od tada, najprije
strani srpski naučnici i intelektualaci, a zatim i njihovi susjedi, počinju koristi
ovaj termin. Sistem Devširme, uglavnom pod imenom danak u krvi, mnogo
je eksponiran, s posebnom pažnjom na nastavni materijal historije u školi.
Na taj način je postao dio kolektivne svijesti balkanskih naroda i nametnuo
se kao istina o kojoj se ne treba diskutirati, a s ciljem sataniziranja određene
zajednice bez postojanja naučnih dokaza.
47
48
Томић, 1898.
314
Kao u ovom, tako i u drugim tekstovima zaobilaze se mnoge činjenice.

Jedna od najznačajnijih je i ta da se vršila regrutacija i djece muslimana, prije
svega u Bosni i Albaniji. Regrutacija se, prema najvećem broju autora, vršila
svake četvrte,49 odnosno pete godine,50 po jedan dječak na oko 40 kuća. I pre-
ma uzrastu imamo različite podatke koji se kreću od 12 do 18 godina, najče-
šće od 14 do 20 godina. Čak i J. Tomić navodi da se jedinci nisu regrutovali,51
kao ni oni što su učili zanat.52 Oženjeni se također nisu regrutirali, tako da je
mnogo logičnije, ukoliko ne želite da vaše dijete obuhvati regrutacija, da ga
pratite na zanat ili mladog da ga oženite.53 Devširme je bila dobro smišljena
akcija, prema tačno utvrđenim kriterijima, a podršku za školovanje je dobijao
tačno utvrđen broj djece iz svake administrativne cjeline. S pogledom na mo-
gućnost da na ovaj način zarade lokalni čelnici, verovatno je bilo izoliranih
slučajeva izmame ili nasilja nad stanovništvom. Imalo je roditelja obje vjere
koji su podmićivali službenike da uzmu njihovu djecu. Ovo se značajnije
dešavalo kasnije, kada su roditelji uvidjeli da na ovaj način njihova djeca
imaju bolju budućnost i mogu da dođu i na najviše položaje u državi. Na
osnovu izoliranih slučaja zloupotrebe od strane tadašnjih lokalnih čelnika ili
na osnovu ideološki motiviranih tekstova ne smijemo obrazovati i odgajati
mlade generacije jer oni stvaraju dopunske podjele u našem multietničkom i
multikonfesionalnom društvu.
Udžbenik za III godinu srednjeg obrazovanja nastavlja s temama od Prvog
svjetskog rata do raspada nekadašnje Jugoslavenske federacije. U nastavnim
sadržajima o Prvom svjetskom ratu, kao i u osnovnom obrazovanju, navodi se
povod za rat i ubistvo prestolonasljednika Ferdinanda i njegove supruge: “28.
juna 1914. godine u Sarajevu su ubijeni prestolonasljednik Austro-Ugarske
imperije Franc Ferdinand i njegova supruga od strane Gavrila Principa, člana
ilegalne organizacije Mlada Bosna.”54 Tekst prati i slika “Hapšenje atentatora
Gavrila Principa”. Ono što je za obilježavanje jest to što se po prvi put kada se
govori o stvaranju Kraljevine SHS, zajedno s Makedoncima i Crnogorcima,
spominju i Bosanci. “Neriješeno nacionalno pitanje u Jugoslaviji (neprizna-
vanje Makedonaca, Crnogoraca i Bosanaca) doprinijelo je da etnički konflikt
daje poseban biljeg jugoslavenskom političkom životu”.55 Za razliku od udž-
49
Самарџић, 1961: 708; Uzunçarşılı, 1943: 14.
50
Ђоровић, 1933: 292.
51
Томић, 1898: 7; Uzunçarşılı, 1943: 17.
52
Mulić, 2005: 201.
53
Рамчиловиќ, 2013: 41.
54
55
Ibid.: 45.
315
benika u osnovnom obrazovanju gdje do tada nema Bošnjaka pod bilo ko-
jim nazivom, ovdje se govori o neriješenom nacionalnom pitanju i Bosanaca.
U dijelu o Drugom svjetskom ratu postoji jedna diskutabilna konstatacija:
“U Hrvatskoj i u Bosni počeo je krvavi građanski rat između Hrvata, Srba i
Bošnjaka.”56 Ova rečenica više liči na uvod za ratove pri raspadu Jugoslavije
pedeset godina kasnije. Ali, također je i prvo spominjanje pravilne nomina-
cije Bošnjaka za period Drugog svjetskog rata. U istom udžbeniku u dijelu o
Raspadu Jugoslavije, Bošnjaci, se ponovo nominiraju kao Muslimani: “Bosna
i Hercegovina u 1992. godini, poslije uspješnog referenduma, na kojem su
glasali samo Muslimani i Hrvati, proglasila je svoju nezavisnost. Nakon kr-
vavog građanskog rata i Dejtonskog sporazuma (1995), nezavisnost Bosne i
Hercegovine je bila priznata. Bosna i Hercegovina je organizirana na fede-
rativnom principu (Hrvatsko-muslimanska federacija i Republika Srpska)”.57
Također se potencira da su samo Bošnjaci i Hrvati glasali na referendumu,
što je uglavnom tačno ga je jer najveći broj Srba bojkotovao, iako smatram
da je to za učenike nepotrebna informacija koja stvara podjele. Bolje je kao
u sljedećoj rečenici kada se govori o RS Makedoniji, da je “...nakon uspješ-
nog referenduma proglasila svoju nezavisnost”, iako je najveći dio Albanaca
bojkotovao referendum. Obje konstatacije su tačne, ali je za učenike zbog
njihovog uzrasta drugi pristup daleko prikladniji.
U drugom udžbeniku u temi “Svijet, Evropa i Balkan u Prvom svjetskom
ratu” također ima pozitivnih pomaka u izučavanju Bosne i Hercegovine. U
dijelu o neriješenim nacionalnim pitanjima navodi se da “U Austro-Ugarskoj
Imperiji nije bilo riješeno slovensko, hrvatsko, poljsko, češko, slovačko,
bosansko i romansko pitanje”,58 dok je povod za Prvi svjetski rat identično
zapisan kao i u prethodnom udžbeniku. Na žalost u ovom udžbeniku u dije-
lu o stvaranju Kraljevine SHS ne spominje se neriješeno pitanje Bošnjaka.
“Novostvorena država bila je ustavna monarhija na čelu s dinastijom
Karađorđević u kojoj nisu bili priznati makedonski i crnogorski narod.”59 U
stvaranju Kraljevine SHS govori se i o državama ili administrativnim cjeli-
nama, gdje se spominje i Bosna i Hercegovina: “Prije Prvog svjetskog rata,
Srbija i Crna Gora bile su posebne države, Slovenija, Hrvatska, Bosna i
Vojvodina bile su u sastavu Austro-Ugarske, a Makedonija je bila podijeljena
nakon Balkanskih ratova.” Zatim se navodi: “Ustavom je bio priznat jedan
56
Ibid.: 99.
57
Ibid.: 159-160.
58
Велјановски и др., 2006: 9.
59
Ibid.: 24.
316
ʻjugoslavenskiʼ narod od tri ʻplemenaʼ – Srbi, Hrvati i Slovenci. Makedonski

i crnogorski narod nisu bili priznati.”60 Kada se analiziraju ove dvije reče-
nice, dolazimo do zaključka da Bosna postoji, ali ne postoje Bošnjaci. Ova
konstatacija prvo nije tačna, a zatim spomenuti narodi nemaju nimalo veću
argumentaciju za njihovo spominjanje. Doodatno to što su Bošnjaci i ustavo-
tvorni narod u RS Makedoniji, za razliku od Crnogoraca. I u ovom udžbeniku
provlači se diskutabilna konstatacija u dijelu o Drugom svjetskom ratu: “U
Hrvatskoj i u Bosni u toku rata vodio se krvavi građanski rat između Hrvata,
Srba i Bošnjaka.”61 Na kraju, u dijelu o raspadu Jugoslavije imamo konstata-
ciju gdje je pogrešan period ratova od 1980 do 1990, iako su se ratovi desili
nakon 1990. godine: “U nekim dijelovima Jugoslavije (Slovenija, Hrvatska
i Bosna i Hercegovina) došlo je do ratnih sukoba u periodu od 1980. godine
do 1990. godine, odnosno međunacionalnih konflikata koji su bili razlog za
raspad federacije.”62
U udžbenicima za III godinu u nastavnoj jedinici “Okupacija i podjela
Makedonije”, kao ni u ostalim sadržajima o Drugom svjetskom ratu, nema
nijedne riječi o učešću Bošnjaka, iako je zakonom predviđeno da budu za-
stupljene i sadržine koje se tiču drugih naroda koji žive u RS Makedoniji.
Osim učešća Makedonaca i Albanaca, drugi kao da nisu bili dio antifašistič-
kog pokreta i borbe. Prvenstveno mislim na Aliju Avdovića, koji je bio jedan
od osnivača KPM i antifašističkog pokreta u Makedoniji i koji je strijeljan
1941. god. u logoru Banjica kod Beograda. Ni u nastavnoj temi “Balkan na-
kon Drugog svjetskog rata” također se ne spominje Bosna i Hercegovina niti
Bošnjaci, za razliku od drugih naroda i bivših jugoslavenskih republika. Isto
se odnosi i na temu “Makedonija nakon Drugog svjetskog rata”. U nastav-
nim sadržajima se govori i o iseljavanju stanovništva u Tursku. Ali, govori se
samo o iseljavanju Albanaca, tako da učenici dobijaju utisak da se Bošnjaci,
Turci, Makedonci i drugi muslimani nisu iseljavali, što nije tačno. Isti je slu-
čaj i s tekstovima o iseljavanju između dva svjetska rata.
U udžbeniku za IV godinu, kao izborni predmet obrađuju se teme krajem
XX i početkom XXI vijeka. U nastavnoj jedinici “Politički, ideološki i drugi
pokreti u svijetu”,63 u prvom dijelu lekcije, kada se govori o antirasističkim i
separatističkim pokretima, imamo pozitivne primjere koji se vežu s religijom.
Za razliku od ovog, u drugom dijelu, kada se govori o terorizmu, ima ozbiljnih
60
Ibid.: 58-59.
61
Ibid.: 125.
62
Ibid.: 203.
63
Петреска и др., 2009: 26-30.
317
grešaka, kada se teroristi vezuju s religijom, odnosno samo s islamom. Kao

posljedica islamskog fundamentalizma i vjerske netrpeljivosti navodi se pri-
mjer Bosne i Hercegovine, odnosno gruba neistina: “U Bosni i Hercegovini
nakon raspada SFRJ, isto tako vršio se međusobni genocid između katolika,
pravoslavnih i muslimana itd.”64 Očigledna je namjera relativizacije i izjedna-
čavanja zločinaca i nevino ubijenih. U Bosni i Hercegovini desio se genocid
samo nad Bošnjacima. U gornjoj rečenici se upotrebljavaju religijski termini
koji su također neadekvatni, iako je religija imala veliki uticaj na genocid
učinjen nad Bošnjacima koji su u najvećem dijelu islamske religije. Treba
dodati da je Genocid počinjen nad Bošnjacima potvrđen i međunarodnim de-
klaracijama, ali i izglasan u Skupštini RS Makedonije i kao takav se treba
prezentovati učenicima, a ne kao “međusobni genocid”.
U nastavnoj jedinici “Funkcioniranje jugoslavenske federacije i razlozi
njenog raspada” na početku se govori o stvaranju federacije: “Njeni konstitu-
tivni narodi bili su oni koji izvan Jugoslavije nisu imali svoju maticu državu:
Slovenci, Hrvati, Srbi, Makedonci i Crnogorci. Za Bosnu i Hercegovinu bio
je utvrđen poseban status zbog njenog miješanog etničkog sastava.”65 Previše
uprošćena, pogrešna i protivrječna konstatacija. Nameće se pitanje koji je
etnički sastav Bosne i Hercegovine. U toku Drugog svjetskog rata u svim
dokumentima Bošnjaci su ravnopravno nabrajani s ostalim jugoslavenskim
narodima, uglavnom kao Muslimani. Većinski narod Bosne i Hercegovine
su Bošnjaci, kojima je bilo uskraćeno pravo da imaju svoju republiku i koji
nisu bili priznati kao narod i u ovoj novoj Jugoslaviji. Ovo je daleko isprav-
nija konstatacija koju učenici trebaju znati. Bošnjaci nisu imali drugu maticu
državu, većinski su narod Bosne i Hercegovine i nije tačno da je zbog njenog
miješanog etničkog sastava dobila drugačiji status.
Kada je u pitanju raspad Jugoslavije, ponovo se daju pogrešne kon-
statacije o Bosni i Hercegovini: “U 1992. godini nezavisnost je objavila i
Bosna i Hercegovina, gdje je došlo do međusobnih obračuna između ra-
zličitih šovinističkih formacija Muslimana, Srba i Hrvata. Građanski rat
u Bosni i Hercegovini bio je jedan od najstrašnijih u dvadesetom vijeku
zbog stradanja civilnog stanovništva.”66 S gorenavedenim, kao i u drugim
udžbenicima osnovnog i srednjeg obrazovanja, relativizuje se genocid nad
Bošnjacima i agresija na međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu.
Sljedeća rečenica o novonastalim državama je katastrofalna: “Od nekadašnje
64
Ibid.: 28.
65
Петреска и др., 2009: 49.
66
318
Jugoslavenske federacije do 1995. godine formirale su se posebne države:

R. Slovenija, R. Hrvatska, R. Makedonija, Hrvatsko-muslimanska federaci-
ja, Srpska Republika Bosna i Savezna Republika Jugoslavija (Srbija i Crna
Gora).”67 Ovo je predstavljeno i na karti na istoj stanici: “Nova politička karta
bivše SFRJ”. Ovdje se ne radi o nepoznavanju i neznanju autora koji su na-
pisali ove redove, već o klasičnoj manipulaciji u prilog ideologija koje imaju
pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, ideologija koje su dovele do genocida nad
Bošnjacima.
Zaključak
RS Makedonija je od svoje nezavisnosti do danas prošla jedan turbulentan period. Period
u kom je i obrazovanje, a posebno Historija kao predmet, pretrpjela značajne promjene u
sadržajima. Najprije je jačala etnocentrizam, patriotizam i nacional-romantizam u kojem je
makedonski narod nosilac svih procesa nastanka i razvoja države, ali i civilizacijskih procesa
i pokreta značajnih za cijeli svijet. Pritom su se u odbrani makedonskog nacionalnog identi-
teta često marginalizirali Albanci, Turci, Bošnjaci, Srbi, Romi i drugi narodi koji žive s ma-
kedonskim narodom i kojima je, kao i Makedoncima, RS Makedonija domovina, bez obzira
na nacionalnu ili religijsku pripadnost. RS Makedonija zbog toga pravi napore da rastereti
nastavne sadržaje koji stvaraju podjele i predrasude. Zato danas nastavni programi predvi-
đaju izučavanje historije makedonskog naroda, ali i historije ustavotvornih naroda i država
njihovog porijekla srazmjerno njihovom procentualnom učešću u ukupnom stanovništvu.
Bošnjaci su ustavotvorni narod RS Makedonije, a njihova država matica je Bosna i
Hercegovina. Ovo podrazumijeva da sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima budu za-
stupljeni u udžbenicima, ne samo zbog ustavotvornosti i značaja Bošnjaka za izgradnju i
razvoj države i društva već i zbog mnogih zajedničkih viševjekovnih historijskih procesa, za-
jedničkih država čiji su dio bili od XV do kraja XX vijeka. Jako je važno da sadržaji o Bosni
i Hercegovini i Bošnjacima budu zastupljeni i pravilno predstavljeni mladoj populaciji.
Zakonski i formalno-pravni preduslovi za izradu udžbenika u najvećem dijelu daju dobru
osnovu za pisanje kvalitetnih udžbenika u kojima će biti zastupljene historije svih naroda i
njihova uloga za RS Makedoniju te bolje međusobno upoznavanje. Ali situacija i nije tako
jednostavna kako to možda na prvi pogled izgleda i pored svih pravnih osnova i kriterija za
izradu udžbenika. Udžbenici, umjesto da postignu ravnotežu između historije Makedonaca i
historije drugih naroda, sveli su se na ravnotežu historije Makedonaca i Albanaca, čime smo
dobili binacionalnu historiju u udžbenicima. Ove razlike su manje izražene u nižim razre-
dima osnovne škole, gdje preovladava opšta historija. U višim razredima osnovne škole i u
četiri godine srednjeg gimnazijskog obrazovanja ove su razlike više nego očigledne. Pored
opšte historije koja se izučava širom svijeta, preovlađuju makedonska i albanska historija,
zatim historije ostalih susjeda – Srbije, Bugarske i Grčke, kao i historija Turske i turskog
naroda zbog zajedničkih historijskih procesa i ustavotvornosti turskog naroda. Postoje i po-
sebne lekcije o vlaškom narodu. Jedino od ustavotvornih naroda nema posebnih lekcija o
Bošnjacima i Romima. Da bi apsurd bio još veći, bez meni nekog poznatog kriterija, postoje
67
319
posebni dijelovi o Rumuniji i Crnoj Gori, čak i posebne lekcije. Neshvatljivo je da o Bosni i
Hercegovini niti o Bošnjacima ne postoje posebni dijelovi.
Kada sam počeo istraživanje, pretpostavljao sam da ću naći malo teksta u kojem će se samo
taksativno nabrajati određeni događaji iz prošlosti Bosne i Hercegovine i Bošnjaka koji su
značajni za historiju svijeta ili regiona. Potvrdile su se moje pretpostavke u odnosu na cje-
lokupni materijal, ali ne i u odnosu na neke druge države iz regiona i narode koji su manje
značajni za Makedonsku državu od Bošnjaka. Ono što uopšte nisam slutio je da su udžbenici,
pored toga što imaju toliko malo teksta u kvantitetu, veoma loši i u kvalitetu.
Udžbenici su pravljeni na osnovu jedinstvenog nastavnog programa koji je dobra osnova za
izradu udžbenika i kvalitativno su različiti. Ipak, u pitanju Bosne i Hercegovine i Bošnjaka
i nisu, jer oni skoro da nisu zastupljeni u nastavnim jedinicama, a provlače se i iste greške
kod različitih autora. U tim prvim temama i udžbenicima u nižim razredima Bosna je nabro-
jana kao jedna od zemalja Balkana u kojoj postoje značajnija nalazišta iz prahistorije i to je
i jedino spominjanje Bosne u udžbenicima koji sadrže teme o prahistoriji i starom vijeku.
U istim temama u srednjem obrazovanju Bosna se nigdje ne spominje. U temama koje se
odnose na srednji vijek u osnovnom i srednjem obrazovanju također se samo sporadično
spominje Bosna. Stiče se utisak da Bošnjaci ne postoje na Balkanu. Ni kao starosjedioci,
a ni kao doseljeni Južni Slaveni, za razliku od ostalih balkanskih naroda. Ali zato ima i
negiranja Bošnjaka kao naroda RS Makedonije i svakako kao nosilaca suvereniteta Bosne
i Hercegovine. Bošnjaci se prikazuju kao vjerska skupina, kao islamizirano stanovništvo
koje je poznato kao “bošnjaci, torbeši i pomaci”. Ovaj direktan atak na nacionalni identitet
Bošnjaka je neistina koja ima dalekosežne posljedice i koja je daleko od historijskih činjenica
i današnje realnosti Balkana i RS Makedonije.
U udžbenicima u kojima su obuhvaćene teme od XVIII vijeka do kraja Prvog svjetskog rata,
i pored velikog značaja Bosne u Osmanskoj imperiji, nje nema u udžbenicima. Jedino se, kao
dio ustanaka u Bosni i Hercegovini i početka velike istočne krize, spominje austrougarska
okupacija, atentat i povod za Prvi svjetski rat. Ustanci, okupacija i atentat u različnim udžbe-
nicima različito se i uglavnom terminološki netačno interpretiraju. U jednom od udžbenika
lekcija o organizaciji Osmanske države je tendenciozna, loše koncipirana, diskutabilna, čak
i pogrešna i kod učenika izaziva predrasude, čak i mržnju prema svima onima koji sebe
smatraju nasljednicima Osmanske imperije ili muslimanima uopšte. Indirektno je vezana za
moje istraživanje jer je na prvoj stranici lekcije prikazan kratak izvadak iz romana “Na Drini
ćuprija” od Ive Andrića. Od učenika se traži da analiziraju tekst koji Andrić predstavlja kao
danak u krvi. Pored navedenog, u ovom udžbeniku na još pet mjesta se pojavljuju tekstovi
s istom tematikom, koji su veoma diskutabilni i historijski neodrživi. U ovom slučaju prvo
je metodološki problematično stavljanje književnog teksta u udžbenik Historije. Historija
se kao nauka ne može i ne smije temeljiti na književnim djelima, u kojima se iskazuju lični
stavovi pisca, a pisac čak nije ni svjedok tih događaja. U djelu se pisac ne poziva na svjedoke
ili dokumente, već je njegovo pisanje najčešće proizvod njegove fantazije i znanja. Veoma
često pisac ima i namjeru da uputi određenu poruku kao sredstvo za ostvarivanje nekog cilja
ili određene ideologije, da opravda ili inicira reakciju i djelovanje. Na ovaj način se zloupo-
trebljava i nastava historije.
O tome da su Bošnjaci kao ustavotvorni i konstitutivni narod RS Makedonije još uvijek u po-
dređenom položaju u obrazovanju govore i sadržaji o stvaranju Kraljevine SHS. U osnovnom
i srednjem obrazovanju, pored Srba, Hrvata i Slovenaca, uvijek se kaže da nisu uzete u obzir
činjenice da postoje i drugi narodi, kao na primjer: makedonski, crnogorski, albanski i dr.
Ovakvi propusti u udžbenicima dovode do pogrešne slike kod mladih makedonskih građana
320
o njihovim sugrađanima Bošnjacima, ali i o Bosni i Hercegovini i cijelom regionu. Samo u

jednom udžbeniku za srednju školu zajedno s Makedoncima i Crnogorcima se spominju i
Bosanci kao nepriznati narodi.
U svim tekstovima, bez obzira na period, Bošnjaci se najčešće nazivaju Muslimani. Iako
tada nije bila dozvoljena nominacija Bošnjak, ne treba posebno obrazlagati da su muslimani
Bosne i nekadašnji, ali i današnji Bošnjaci čiji je kontinuitet i više nego jasan. S obzirom na
to da tada nisu bili priznati ni Makedonci, kako bi bilo da za njih koristimo imena kojima su
tada bili nazivani? Ima i mnogo drugih primjera u prošlosti kada su u određenom periodu
neki narodi (npr. Srbi, Hrvati, Albanci i dr.) imali drugačija imena, ali se u udžbenicima i u
tom periodu nazivaju današnjim imenom naroda. Tako da potrebno je imati isti kriterij.
U posljednjoj temi kojom se zaokružuje ciklus u osnovnom obrazovanju prikazan je i raspad
Jugoslavije gdje je stvaranje Bosne i Hercegovine djelomično pogrešno prikazano – da se u
Bosni i Hercegovini desio građanski rat i da je nakon rata i Dejtonskog sporazuma (1995.
godine) bila međunarodno priznata. Prvo, Bosna i Hercegovina je međunarodno priznata
nakon referenduma 1992. godine i drugo, nije se desio građanski rat, već agresija na među-
narodno priznatu državu, najprije od tadašnje Srbije i Crne Gore, a zatim i od Hrvatske. Ovo
je potvrdio i Međunarodni sud pravde – da je rat imao međunarodni karakter i da je izvršen
genocid nad bošnjačkim stanovništvom. Identično je i u udžbeniku za srednju školu, gdje se
nabrajaju i države nastale raspadom SFRJ. Pored svih postojećih država danas, jedino se ne
spominje Bosna i Hercegovina, već su njeni dijelovi nabrojani kao države, i to kao Hrvatsko-
muslimanska federacija i Srpska Republika Bosna. Ovdje se ne radi o nepoznavanju i ne-
znanju autora koji su napisali ove redove, već o klasičnoj manipulaciji u prilog ideologija
koje imaju pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, ideologija koje su dovele do genocida nad
Bošnjacima, što je krajnje neprihvatljivo i problematično.
U sadržajima koji govore o terorizmu krajem XX i početkom XXI vijeka ima ozbiljnih greša-
ka, kada se teroristi vezuju s religijom, odnosno samo s islamom. Kao posljedica islamskog
fundamentalizma i vjerske netrpeljivosti navodi se primjer Bosne i Hercegovine, odnosno
gruba neistina da se u Bosni i Hercegovini nakon raspada SFRJ isto tako vršio međusobni
genocid između katolika, pravoslavnih i muslimana itd. Očigledna je namjera relativizacije i
izjednačavanja zločinaca i nevino ubijenih. U Bosni i Hercegovini desio se genocid samo nad
Bošnjacima. U gornjoj rečenici se upotrebljavaju religijski termini koji su također neadekvat-
ni, iako je religija imala veliki uticaj na genocid učinjen nad Bošnjacima koji su uglavnom
muslimani. Treba dodati da je genocid počinjen nad Bošnjacima potvrđen i međunarodnim
deklaracijama, ali i izglasan i u Skupštini RS Makedonije i kao takav se treba prezentovati
učenicima, a ne kao “međusobni genocid”.
Nažalost, ima još mnogo primjera kojima se vrši zloupotreba obrazovanja i znanja u svrhe
koje ne pomažu humaniziranju čovjekovog života, niti demokratiziranju društava. Vješto se
manipulira činjenicama, “istinama” i “znanjem” i svjesno usmjeravaju pojedinci i grupe da
misle i djeluju onako kako to odgovara određenom sistemu i režimu. Neophodno je da RS
Makedonija u daljem periodu rastereti udžbenike od sadržaja koji izazivaju netoleranciju,
diskriminaciju, predrasude i stereotipe prema Bošnjacima. I ne samo prema Bošnjacima,
uočljive su još veće greške u pogledu predstavljanja religije i procesa koji se vezuju za nju.
Nažalost, izučavanje historije u osnovnom i srednjem obrazovanju u RS Makedoniji ne ide u
prilog međuetničkom i međureligijskom upoznavanju i razumijevanju. Ovaj rad dopunski je
argument za to da se ovo stanje u udžbenicima Historije mora promijeniti.
321
Bosnia and Herzegovina in history textbooks

in the Republic of North Macedonia
Conclusion
The Republic of North Macedonia has undergone a turbulent period since its independence.
This is a period in which education, and especially History as a subject, has also undergone
significant changes in content. First it strengthened ethnocentrism, patriotism and national
romanticism, in which the Macedonian people were the bearers of all the processes of origin
and development of the state, but also of civilizational processes and movements signifi-
cant for the whole world. In defence of the Macedonian national identity, Albanians, Turks,
Bosniaks, Serbs, Roma and other peoples who live with the Macedonian people and whose
homeland, same as for the Macedonians, is the NR Macedonia, regardless of their national
or religious affiliation, were often marginalized. NR Macedonia is therefore making efforts
to disperse teaching content that creates divisions and prejudices. That is why the curricula
today envisage the study of the history of the Macedonian people, as well as the histories of
the constituent peoples and their countries of origin in proportion to their percentage share
in the total population.
Bosniaks are the constituent people of the Republic of North Macedonia and their home
country is Bosnia and Herzegovina. This implies that the content on Bosnia and Herzegovina
and Bosniaks is represented in textbooks. Not only because of the constitutionality and im-
portance of Bosniaks in the construction and development of the state and society, but also
because of the many common centuries-old historical processes, the common states of which
they were part of from the 15th to the end of the 20th century. It is very important that the
content on Bosnia and Herzegovina and Bosniaks be represented and properly presented to
the young population.
In legal terms, formal prerequisites for the development of textbooks, for the most part, pro-
vide a good basis for writing quality textbooks that will represent the histories of all peoples
and their role for NR Macedonia, as well as better mutual understanding. However, the situ-
ation is not as simple as it may seem at first glance, despite all the legal bases and criteria for
textbook development. Instead of striking a balance between the history of the Macedonians
and the history of other peoples, the textbooks have been reduced to achieving the balance
between the history of the Macedonians and Albanians, giving a binational history in the
textbooks. These differences are less pronounced in the lower grades, where study of general
history is dominant. In higher primary school grades and during the four years of secondary
education these differences are more than obvious. In addition to the general history studied
throughout the world, Macedonian and Albanian histories are dominant. Then the histories
of the other neighbours – Serbia, Bulgaria and Greece, as well as the history of Turkey and
the Turkish people because of the common historical processes and constitutionality of the
Turkish people. There are also special lessons about the Vlach people. Regarding the con-
stituent peoples, only ones with no specific lessons are Bosniaks and Roma. To make the
absurdity even greater, without any criteria known to me, there are special parts dedicated to
322
Romania and Montenegro, and even special lessons. It is incomprehensible that there are no
dedicated parts about Bosnia and Herzegovina, or about Bosniaks.
When I started my research, I assumed that there would be only a small amount of text that
would only list the specific events from the past of Bosnia and Herzegovina and Bosniaks
that are significant for the history of the world or the region. My assumptions were confirmed
in relation to the overall material, but not in relation to some other countries and peoples in
the region that are less significant than Bosniaks for the Macedonian state. What I didn’t
expect at all was that in addition to the fact that textbooks have so little text in quantity, those
that exist are very poor in quality.
Textbooks are based on a unique curriculum which is a good basis for creation of textbooks,
which qualitatively differ. However, in terms of Bosnia and Herzegovina and Bosniaks, these
textbooks are not as good, because they are almost non-represented in the teaching units, and
there are recurring mistakes made by different authors. In these first topics and textbooks
in lower grades, Bosnia is listed as one of the Balkan countries where there are significant
sites from prehistory, and this is the only mention of Bosnia in textbooks containing topics
on prehistory and old age. Within the same topics in secondary education, Bosnia is nowhere
mentioned. In topics related to the Middle Ages in primary and secondary education, Bosnia
is only sporadically mentioned. One would get an impression that Bosniaks do not exist
in the Balkans – neither as indigenous peoples, nor as Southern Slav settlers, unlike other
Balkan nations. In addition, there is even denial of Bosniaks being one of the peoples of
NR Macedonia, and certainly their negation as the holders of the sovereignty of Bosnia and
Herzegovina. Bosniaks are portrayed as a religious group – as Islamized population known as
Bosniaks, “Torbeši” and “Pomaci”. This direct attack on the national identity of Bosniaks is a
falsehood that has far-reaching consequences and is far from the historical facts and present-
day reality of the Balkans and NR Macedonia.
Textbooks that cover topics from the eighteenth century to the end of World War I, despite the
great significance of Bosnia in the Ottoman Empire, it is not included in the textbooks. It is
only mentioned as part of the uprisings in Bosnia and Herzegovina and the beginning of the
Great Eastern Crisis, the occupation of Austria - Hungary, the assassination and the cause of
World War I. Uprisings, occupation and assassination in different textbooks are interpreted
differently and mostly incorrect in terminological sense. In one of the textbooks, the lesson
about the organization of the Ottoman State is tendentious, ill-conceived, debatable and even
misleading, and provokes prejudice in students or even hatred of all those who consider
themselves heirs to the Ottoman Empire, or Muslims in general. It is indirectly related to
my research because the first page of the lesson shows a short excerpt from the novel “The
Bridge on the Drina” by Ivo Andrić. Students are asked to analyse the text in which Andrić
treats what he calls “tribute in blood”. In addition to this, texts with the same subject mat-
ter appear in five other places in this textbook, which are highly debatable and historically
uncorroborated. In this case, the first methodologically problematic fact is the placement of a
literary text in a history textbook. History as a science cannot and should not be based on lit-
erary works that express the personal views of the writer, and the writer is not even a witness
to these events. In the work, the writer does not refer to witnesses or documents, but most
often his writing is a product of his imagination and knowledge. Very often, the writer even
intends to send a specific message as a means of achieving a goal or a particular ideology – to
justify or initiate a reaction or action. The teaching of History is thus abused.
Fact that Bosniaks, as constitutional and constituent people of NR Macedonia, are still in
a subordinate position in education is also evident in content related to the creation of the
323
Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. In elementary and secondary education besides
Serbs, Croats and Slovenes, it is always said that the fact that there were other peoples, such
as Macedonian, Montenegrin, Albanian and others, is not taken into account. Such omis-
sions in textbooks lead Macedonian youth to a distorted picture about their fellow citizens
Bosniaks, but also about Bosnia and Herzegovina and the entire region. Only one textbook
for high school, along with Macedonians and Montenegrins, mentions Bosnians as unrecog-
nized peoples.
In all texts, regardless of period, Bosniaks are commonly referred to as Muslims. Although
the Bosniak nomination was not allowed at the time, one should not have to specifically state
that Muslims of Bosnia are also former and current Bosniaks, whose continuity is more than
clear. Since Macedonians were also not recognized at that time, what would it look like if we
were to use the names they were called back then when referring to them? There are many
other examples in the past when some peoples (for example, Serbs, Croats, Albanians, etc.)
had different names in a certain period, but in the textbooks they are called with the contem-
porary name of the people even when talking about that specific period. Therefore, same
criteria are necessary.
The last topic that rounds up the cycle in primary education also illustrates the breakup of
Yugoslavia, where the creation of Bosnia and Herzegovina is partially misrepresented. It
states that a civil war had occurred in Bosnia and Herzegovina and that after the war and the
Dayton Agreement (1995) it was internationally recognized. First, Bosnia and Herzegovina
was internationally recognized after the 1992 referendum, and second, there was no civil
war but aggression against an internationally recognized state, first from the then Serbia and
Montenegro and then from Croatia. This was also confirmed by the International Court of
Justice, which found that the war had an international character and determined that a geno-
cide was committed against the Bosniak population. Identical situation is in the textbook for
secondary school, where the countries created by the breakup of the SFRY are listed. Apart
from all the existing states today, only Bosnia and Herzegovina is not mentioned but rather
its parts which are listed as states, and at that they are listed as the Croat-Muslim Federation
and the Serb Republic of Bosnia. This is not a case of ignorance and lack of knowledge of the
authors who wrote these lines, but a case of classic manipulation that supports the ideologies
that have aspirations to claim Bosnia and Herzegovina, ideologies that led to the genocide
against Bosniaks, which is extremely unacceptable and problematic.
In the content that treats terrorism in late XX and early XXI century there are serious er-
rors, where terrorists are associated with religion – that is, only with Islam. In terms of
consequences of Islamic fundamentalism and religious intolerance the case of Bosnia and
Herzegovina is mentioned. A gross falsehood is introduced that in Bosnia and Herzegovina,
after the dissolution of the SFRY, there was also a mutually conducted genocide between the
Catholics, Orthodox and Muslims, etc. There is obvious intent for relativization and equa-
tion between the criminals and the innocent killed. In Bosnia and Herzegovina, genocide
occurred only against Bosniaks. The above sentence also uses religious terms that are also
inadequate, although religion has had a great influence on the genocide committed against
Bosniaks, who are mostly Muslims. It should be added that the genocide committed against
Bosniaks was confirmed with international declarations, but was also confirmed by vote in
the Assembly of the NR of Macedonia, and should be presented to students as such, not as a
“mutual genocide”.
Unfortunately, there are many more examples of abuse of education and knowledge for purposes
that do not help humanize human life or democratize societies. Facts, “truths” and “knowledge”
324
are skilfully manipulated with, and individuals and groups are consciously directed to think
and act as appropriate to a particular system and regime. Going forward, it is necessary that
the NR Macedonia relieves the textbooks from content that causes intolerance, discrimination,
prejudice and stereotypes towards Bosniaks. And not only towards Bosniaks. There are even
greater mistakes regarding the representation of religion and the processes that relate to it.
Unfortunately, the study of History in primary and secondary education in NR Macedonia does
not support inter-ethnic and inter-religious coming together and understanding. This paper is a
supplementary argument that this situation in history textbooks must change.
Literatura
Ачковска, В. и др. (2016) Историја за осмо одделение, Табернакул, Скопје.
Аџиевски, К. и др. (2002) Историја за II година гимназиско образование, Табернакул, Скопје.
Аџиевски, К. и др. (2005) Историја за 5 одделение, Табернакул, Скопје.
Аџиевски, К. и др. (2011) Историја за 6 одделение, МОН, Скопје.
Бошковски, М. и др. (2006) Историјa за прва година гимназиско образование,
Просветно дело, Скопје.
Бошковски, М. и др. (2009) Историја, за II година гимназиско обраѕование, П. Дело, Скопје.
Бошковски, М. и др. (2016) Историја за 7 одделение, Просветно Дело, Скопје.
Велјановски, Н. и др. (2006) Историја за III година гимназиско образование, П. Дело,
Скопје.
Концепција (2007) Концепција за деветгодишно основно воспитание и образование,
Биро за развој на образованието, Скопје.
Концепција (2010) Концепција за изработка на учебник и методологија за вреднување
на учебник, Биро за развој на образованието, Скопје.
Методологијата (2009) Методологијата за вреднување на учебниците за основно и
среднообразование, Биро за развој на образованието, Скопје.
Мирчевски, Б. и др. (2005) Историја за 5 одделение, Македонска Искра, Скопје.
Mulić, J. (2005) О nekim posebnostima vezanim za postupak prihvatanja islama u Bosni
i netačnostima koje mu se pripisuju, Anali Gazi husrev-begove biblioteke u Sarajevu
XXIII–XXIV, Sarajevo, 179-204.
НП по Историја (2004) Наставни програми по Историја од V –VIII одделение, Биро за
развој на образованието, Скопје.
Павловски, Ѓ. и др. (2005) Историја за девето одделение, Просветно дело, Скопје.
Петреска, Д. и др. (2009) Историја за четврта година гимназија, Табернакул, Скопје.
Петроска Бешка, В. и др. (2011) Интегрална анализа на содржината на учебниците по
Историја за основно образование, ракопис, Скопје.
Рамчиловиќ, З. (2013) Бошњаците во Македонија во текот на XX век, БКЗ, Скопје.
Ристовски, Б. и др. (2006) Историја за III година гимназиско образование, Алби, Скопје.
Ристовски, Б. и др. (2009) Историја за 8 одделение, Алби, Скопје.
Ристовски, Б. и др. (2016) Историја за осмо одделение, Алби, Скопје.
Самарџић, Р. (1961) Београд и Србија у списима француских савременика, XVI–XVII
век, Историјски архив Београда, Београд.
Томић, Ј. Н. (1898) Данак у крви, приложак проучавању историје српског народа у XVI
веку, Ђорђе Станојевић, Београд.
Ђоровић, В. (1933) Историја Југославије, Народно дело, Београд.
Uzunçarşılı, İ. H. (1943) Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları, I–II, Türk Tarih
Kurumu, Ankara.
325
DOI: 10.5644/PI2020.186.28
Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske

i današnji vid obrazovanja za učiteljsko zvanje
Snježana Šušnjara
Odsjek za pedagogiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
snjezana.susnjara@ff.unsa.ba
Sažetak: Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske je točka polaznica ovoga istraži-

vanja. Naime, u vrijeme Austro-Ugarske monarhije u Bosni i Hercegovini se po prvi put
u povijesti institucionalizira školstvo i ono postaje pokretačka sila koja utječe na mnoge
pojave u društvu. Učiteljske škole koje se ustanovljuju u vrijeme ove Monarhije bivaju stje-
cište tadašnje inteligencije koja se uključivala u skoro sva zbivanja u društvu i bila prisutna
čak i u donošenju važnih odluka vezanih za obrazovanje. Prosvjetni djelatnici toga vremena
su zorno bilježili promjene u školstvu, broju učenika, nedostatku kvalificiranog učiteljskog
kadra, načinima njihova školovanja i izvođenja prakse u za to namijenjenim vježbaonicama,
te viđenju uloge učitelja u široj zajednici. Zahvaljujući njima, danas možemo stvarati sliku
o nastanku i razvoju obrazovanja učitelja u vrijeme Austro-Ugarske. Ovim se radom nastoji
prikazati obrazovanje učitelja nekad i sad kroz aktualnu historiografiju, točnije od 2001. do
2017. Koliko se zapravo unijelo promjena i koliko se one tiču kvalitete ili se samo formalno
provode, ostaje za vidjeti. Je li se kvaliteta žrtvovala zarad nekih drugih utjecaja i ispunjenih
obrazaca, nastojali smo ovim radom razotkriti.
Ključne riječi: Austro-Ugarska, državno školstvo, učitelji, učiteljske škole, Bolonjski pro-
ces, školovanje učitelja, Bosna i Hercegovina
Osnivanje učiteljskih škola u vrijeme Austro-Ugarske

Iz literature dostupne u doba Austro-Ugarske saznajemo da su se učiteljske
škole u Bosni i Hercegovini osnivale po modelu organizacije ovih vrsta ško-
la u cijeloj Monarhiji. O ovom fenomenu je najviše pisao Ljuboje Dlustuš,
koji je radio kao Vladin povjerenik za prosvjetna pitanja, a bio je i ured-
nik Školskog vjesnika, prvog pedagoškog časopisa u Bosni i Hercegovini
(1894–1909). Dlustuš je prikupljao i objavljivao u Školskom vjesniku po-
datke o školstvu i obrazovanju prije i nakon dolaska Austro-Ugarske. Pisao
je i o antičkom odgoju, ali i o suvremenicima, kao npr. S. S. Kranjčeviću.
Tako pronalazimo: Dlustuš, Lj. (1894) Školske prilike u BiH od okupacije do
danas; Dlustuš, Lj. (1897) Naše državne više djevojačke škole; Dlustuš, Lj.
(1897) Školske prilike u Bosni i Hercegovini od okupacije do danas; Dlustuš,
Lj. (1909) Promjene u organizaciji školstva u Bosni i Hercegovini; Dlustuš,
327
Lj. (1907) Uzgoj u drevnih Helena; Ivanović, E. (1902) Povjerenje i učitelj;

Jovanović, A. (1904) Prvi jubilej bosanskog školstva. Drugi pedagoški ča-
sopis toga doba bio je Učiteljska zora koju je osnovao učitelj Ivan Jukić. U
ovom časopisu su učitelji objavljivali članke o postignućima pedagogije toga
doba, o novim nastavnim metodama, ali i o nepovoljnom položaju učitelja i
odnosu države prema njima. Tako pronalazimo sljedeće autore: Truhelka, J.
(1912) Nekoji problemi ženskog uzgoja I; Ilijić, S. (1913) O ženskom uzgoju;
Prelodin, A. (1912) Pravni položaj škole i učitelja; Janjčić, D. (1910) Naši
pravedni zahtjevi.
Iz većine izvora saznajemo da po dolasku Austro-Ugarske u BiH nije bilo
dovoljno kadra za rad u školama, te se prvo 1882. godine osniva učiteljski
tečaj koji je trajao tri godine i zvao se Obrazovalište za pomoćne učitelje. U
ovo Obrazovalište išli su mladići s najmanje 16 godina starosti, uglavnom
slabe prethodne obrazovanosti. Tečaj je trajao 3 godine i mogli su ga upisa-
ti učenici koji su završili samo četverorazrednu osnovnu školu, ali je bilo i
onih koji su završili poneki razred gimnazije ili trgovačku školu. Po svršetku
tečaja, polagali su ispit za zvanje pomoćnog učitelja. Obrazovalište je bilo
spojeno s Prvom narodnom dječačkom školom i podređeno upravitelju tog
zavoda, kako bi polaznici obavljali praksu u ovoj školi. A nastavno osoblje
škole poučavalo je i polaznike Obrazovališta. U Obrazovalištu je bila prisut-
na sljedeća pedagoška grupa predmeta – Pedagogija, Didaktika i Metodika,
s nešto reduciranim programom u odnosu na cjelovite učiteljske škole koje
su funkcionirale u Monarhiji. Ovo Obrazovalište je 1866. godine preraslo
u Mušku učiteljsku školu, koja je slijedila nastavni plan i program učitelj-
skih škola Monarhije. U ovoj školi su predavani svi predmeti predviđeni za
obučavanje budućeg učiteljskog kadra, ali kako su polaznici bili siromašnog
predznanja, moralo se iznalaziti načine za popunjavanje postojećih praznina
i tek onda krenuti s obukom za učiteljsko zanimanje. Posebna pažnja pri-
davala se praktičnom osposobljavanju budućih pomoćnih učitelja. Obvezno
hospitiranje je provođeno u osnovnoj školi, a krajem trećeg godišta svaki
kandidat je morao po tjedan dana samostalno držati nastavu u svakom razredu
pod nadzorom razrednih učitelja.1 Prva generacija pomoćnih učitelja izlazi
iz ove škole 1884/85. školske godine. Trinaest kandidata je osposobljeno za
pomoćne učitelje u ovoj godini, a u narednoj generaciji bilo ih je 12. Za četiri
školske godine njih 25 je uspjelo završiti ovu školu.2
1
Dlustuš, 1894.
2
Ibid.
328
Snježana Šušnjara: Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske i današnji vid obrazovanja za učiteljsko zvanje
Od autora koji su nakon Drugog svjetskog rata istraživali o školstvu rani-

jih razdoblja nalazimo imena kao što su: Papić, Pejanović, Bogićević, Ćurić.3
Kasnije izlazi i specijalna edicija biblioteke Veselin Masleša koja obuhvaća
djela: Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-
ugarske okupacije (1878–1918); Bogićević, V. (1975) Pismenost u Bosni i
Hercegovini; Ćurić, H. (1983) Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini
do 1918. godine; Papić, M. (1982) Hrvatsko školstvo u Bosni i Hercegovini do
1918. godine; Papić, M. (1978) Istorija srpskih škola u Bosni i Hercegovini;
Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske
okupacije (1878–1918); Papić, M. (1984) Školstvo u Bosni i Hercegovini
1918–1941. Zahvaljujući ovim djelima doznajemo da je godine 1892/93.
Uprava Zemaljskog okruga, uz pomoć Zemaljske vlade, otvorila musliman-
sko učiteljsko obrazovalište, čiji je zadatak bio podučiti kandidate (softe) koji
pohađaju medresu pedagoškim i drugim svjetskim strukama po suvremenoj
metodi, kako bi bili dobri učitelji u reformiranih mektebima. Ovdje su prima-
ni samo mladići od 15–20 godina, koji su najmanje 2 godine proveli u nekoj
reformiranoj medresi. Tečaj je bio dopuna medresi i trajao je 3 godine.4
Godine 1884. dopušteno je kongregaciji “Kćeri Božje ljubavi” da u svom
samostanu u Sarajevu otvori privatnu žensku učiteljsku školu u Zavodu sv.
Josipa, koju pohađaju učenice svih konfesija. Do 1899. godine škola je trajala
tri godine, a nakon 1900. pet godina. To je bila prva potpuna učiteljska škola
koja je radila po programu i planu učiteljskih škola u Monarhiji. U ovu školu
su se mogle upisati učenice svih konfesija sa završenom Višom djevojačkom,
odnosno građanskom školom.5 Škola je imala svoje nastavničko osoblje, 11
učiteljica i 1 vjeroučitelja.6
Godine 1886. gore spomenuto Obrazovalište prerasta u Mušku učiteljsku
školu u Sarajevu. Školovanje u ovoj školi također traje tri godine sve do 1900.
godine, kad se uvodi četverogodišnje obrazovanje. Svršeni kandidati dobiva-
ju naziv pomoćni učitelji, a nakon dvogodišnjeg službovanja polažu učiteljski
ispit pred vladinim povjerenstvom.7 Ove dvije škole su predstavljale početak
sustavnog, organiziranog školovanja i pripremanja budućih učitelja i time je
završena prva faza institucionalizacije obrazovanja učitelja u BiH.8
3
Papić, 1976; 1987; 1966; Pejanović, 1953; Bogićević, 1965; Ćurić, 1965.
4
Pejanović, 1953; Papić, 1972; Šušnjara, 2013.
5
Bevanda, 2001.
6
Dlustuš, 1894.
7
Učiteljska škola, 1889: 6.
8
Papić, 1972.
329
Novija izdanja koja se bave školstvom u Bosni i Hercegovini u razdoblju

koje je navedeno u naslovu ovog rada jesu: Šušnjara, S. (2013c) Učiteljstvo
u Bosni i Hercegovini za vrijeme Austro-Ugarske; Šušnjara, S. (2014)
Školovanje ženske djece u Bosni i Hercegovini u doba Austro-Ugarske;
Šušnjara, S. (2013b) The Position of Teachers in Bosnia and Herzegovina
during the Austrian-Hungarian Monarchy, History of Education & Children
Literature; Šušnjara, S. (2015b) Počatky vzdelavani učitelunižšich škol v
Bosne a Hercegovine, Učitelve stredni a jihovychodni Evrope; Šušnjara, S.
(2016) Iskoraci u školstvu u vrijeme Austro-Ugarske Monarhije; Mitsutoshi,
I. (2015) Pedagogija i psihologija u Učiteljskoj školi u Sarajevu (1886.–
1918.) za Austrougarske vladavine.
Zakon o obaveznoj nastavi je izglasan 1911. godine u Bosanskom saboru.
Ovaj zakon se nije odnosio na djecu koja su pohađala konfesionalne škole,
niti na muslimansku žensku djecu.9 Nakon silnih pritisaka i dopisa javnosti
da se otvori i Državna ženska učiteljska škola u Sarajevu, ona se i otvara
1911. godine i radi po istom programu kao i muška, s tim da Muška učiteljska
škola te godine dobiva novo ime – Muška preparandija u Sarajevu.10 Kadrovi
iz učiteljske škole koju su vodile Kćeri Božje ljubavi i iz ove škole uspješno
su popunjavali učiteljska mjesta sve do 1911. godine. To Vlada i obrazla-
že u Izvještaju o upravi Bosne i Hercegovine iz 1906. godine: “Napošljetku
neka je i to spomenuto, da se još ne pokazuje potreba za osnivanje državne
ženske preparandije i to s razloga, što se potreba u ženskijem učiteljskijem
snagam za bosansko-hercegovačke osnovne škole za dugo vremena unapri-
jed može podmiriti iz ove privatne učiteljske škole o kojoj je bila riječ”.11
Početkom školske godine upisale su se 84 učenice u Državnu žensku učitelj-
sku školu (42 srpskopravoslavne, 36 rimokatoličke, 4 Jevrejke i 2 evangeličke
vjeroispovijesti).12 Po osnivanju ove škole samo su ravnatelj i jedna učiteljica
bili stalno uposleni, a ostalo su bili učitelji, pomoćni učitelji i vjeroučitelji iz
Državne muške učiteljske škole.13
Početkom školske 1913/14. otvorena je u Mostaru učiteljska škola pod
nazivom Druga državna učiteljska škola, koja je odmah naredne godine zbog
rata, zajedno sa sarajevskom školom, premještena u Derventu. Škola je ra-
dila u Derventi do 1926. godine i bila je mješovita, zajedno su je pohađali i
9
Šušnjara, 2013c.
10
Učiteljska škola, 1911: 43.
11
Papić, 1972: 72.
12
Ženska preparandija, 1911/12: 20.
13
Školski glasnik, 1912: 311.
330
učenice i učenici.14 U Sarajevu je 1913. godine otvoren i tečaj za obrazovanje

učiteljica muslimanki, koji je imao karakter muslimanske ženske učiteljske
škole i mogle su ga pohađati samo djevojke sa završenom višom djevojačkom
školom.15
U svim ovim školama se velik značaj pridavao izučavanju pedagogije i
metodike školskog rada, jer su škole, kako smo već naglasili, radile po ugle-
du na takve škole u Monarhiji. Pedagogija se izučavala već od I. razreda,
dva sata tjedno u II. razredu, u III. razredu tri sata, a u IV. pet sati. Specijalna
metodika i praktične vještine u nastavi podučavani su u III. i IV. razredu.
Učenici su bili dužni pratiti nastavu u vježbaonici i sami držati nastavne sate.
Imali su i obveznu praksu u jednoj školi u trajanju od mjesec dana, kako je
već prethodno i navedeno.16
Nastavu su izvodili kvalificirani profesori, pedagozi, a u vježbaonicama
su radili iskusni učitelji. Knjižnice ovih škola su imale dovoljan broj peda-
goških knjiga. Austrougarska vlast je bila svjesna važnosti odgoja mladih, ali
i uloge učitelja na selu i gradu, pa je imala pojačan nadzor nad ovom popula-
cijom, osobito nad provedbom nastavnog plana i programa.17
I nakon odlaska Austro-Ugarske, u vremenu između dva rata, učiteljske
škole su uglavnom radile po programu naslijeđenom iz prethodnog razdoblja,
s tim da su neki predmeti bivali izmijenjeni s obzirom na postojeći državni
ustroj i vladajuću ideologiju. Nakon Drugog svjetskog rata, u bivšoj državi
Jugoslaviji, učiteljske su škole zauzimale važno mjesto u osiguravanju po-
trebnog kadra za rad u osnovnim školama. Sve do njihova ukidanja, 1972.
godine, ove škole su bile glavna izvorišta potrebnog učiteljskog kadra. Nakon
1972. godine, Pedagoške akademije postaju jedina mjesta za obrazovanje uči-
telja u osnovnim školama i tada su i učitelji sa svršenom učiteljskom školom
morali završiti dvije dodatne godine Pedagoške akademije.18
Obrazovanje učiteljskog osoblja danas

Obrazovanje učitelja se danas odvija kroz inicijalno obrazovanje, uvođe-
nje u posao i pripravništvo.19 Slično se činilo i u austrougarskom razdoblju.
Promjene se ogledaju jedino u razlikama u trajanju inicijalnog obrazovanja,
14
Papić, 1972.
15
Šušnjara, 2013c.
16
Ibid.
17
Bevanda, 2001.
18
Smajkić, 2004. Ovo potvrđuju i objavljeni radovi: Šušnjara, 2017; 2015a.
19
Spasenović, 2013.
331
načinima njegove organizacije (dodiplomski studij ili školovanja uz rad) te

instituciji u kojoj se provodi. Dakle, danas se učitelji obrazuju uglavnom na
pedagoškim akademijama i pedagoškim fakultetima. Kurikulum po kojem
se školuju propisan je od strane Ministarstva obrazovanja i sastoji se od svih
oblasti koje jedan učitelj treba svladati. Trajanje školovanja učitelja nije ujed-
načeno u zemljama Europe i svijeta (od 3, preko 4, do 5 godina). U Bosni i
Hercegovini se, slijedeći Bolonjski proces, učitelji uglavnom školuju po prin-
cipu 4+1 i stječu 240 ECTS bodova i naziv bakalaureat razredne nastave.
Diplomski studij traje godinu dana (2 semestra) i nosi 60 ECTS bodova i
donosi naziv magistar razredne nastave.20 Kad je riječ o pedagoško-psiho-
loškoj grupi predmeta, na prvoj godini studija polaznici slušaju 5 predmeta
(Filozofija odgoja, Opća psihologija, Opća pedagogija 1, Opća pedagogija 2
i Književnost za djecu 1). Na drugoj godini slušaju Razvojnu psihologiju 1,
Didaktiku 1, Razvojnu psihologiju 2, Didaktiku 2, Književnost za djecu 2 te
Kulturu govora 1 i 2. U okviru predmeta Pedagogija 2 i Didaktika 2 previ-
đena je pedagoška praksa. Na trećoj godini slušaju Edukacijsku psihologiju
i metodike iz svakog pojedinog predmeta. U četvrtoj godini imaju školsku
i obiteljsku pedagogiju, te 6 metodika. Nakon toga slijedi izrada završnog
diplomskog rada. Za vrijeme petogodišnjeg studija polaznici izučavaju četiri
opća predmeta, 18 stručnih predmeta, 54 predmeta iz pedagoško-psihološke i
didaktičko-metodičke grupe predmeta, te 10 izbornih. Na oba ciklusa se orga-
nizira i pedagoška i metodička praksa u okviru 23 predmeta, po 1 ili 2 sata.21
Članci koji su istraživali ovu tematiku su: Protner et al. (2012) The
Development of Teacher Training in the States of Former Yugoslavia; Protner
at al. (2014) The Bologna Reform of Subject Teacher Education in the Newly
Founded States in the Territory of the Former Yugoslavia; Šušnjara, S. (2015a)
Development of school systems and pedagogy in Bosnia and Herzegovina
from the period after the World War II to the 1970s; Šušnjara, S. (2016)
Pedagogy of Bosnia and Herzegovina between past and future; Šušnjara, S.
i Bjelan-Guska, S. (2015) Kreiranje nastavnih aktivnosti u funkciji poticanja
kvalitete života studenata – prilog visokoškolskoj didaktici.
Važno je spomenuti i doktorske radnje koje su se bavile procesom Bolonje
i primjenom pedagoškog modula u obrazovanju budućih nastavnika iz razli-
čitih oblasti. Tu je doktorska disertacija obranjena na Filozofskom fakulte-
tu Univerziteta Sarajevo, kandidatkinje Emine Dedić Bukvić22 (2016) pod
20
Protner i sur., 2014.
21
Dedić Bukvić, 2016.
22
Ibid.
332
nazivom Kompatibilnost formalno stečenih i praktično potrebnih kompeten-

cija za odgojno-obrazovni rad – mogućnost rekonceptualizacije izobrazbe na-
stavnika u Bosni i Hercegovini. Doktorski rad Sandre Bjelan-Guska23 (2017)
Visokoškolska nastava u svjetlu tradicionalnih i savremenih didaktičkih spo-
znaja, također je obranjen na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
Obje disertacije potvđuju neophodnost unaprjeđenja odgojno-obrazovnog
rada, pogotovu nastavnog rada koji zahtijeva nove kompetencije usklađene s
izazovima današnjice i postavljenim ishodima učenja.
Inkluzivna nastava
Neophodno je spomenuti i inkluzivna nastojanja na svim razinama obrazova-
nja, pogotovu u učiteljsko-nastavničkom zvanju, pa su radovi koji su obrađi-
vali ovu tematiku prisutniji danas nego u razdobljima koja su im prethodila:
Šušnjara, S. (2009) Special education contained in educational magazines
and school practice in Bosnia and Herzegovina and Croatia, 1958–1990.;
Šušnjara, S. (2013a) Razvoj specijalnog školstva u Bosni i Hercegovini od
1958. do 1990. godine; Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska, S. (2014)
Razvijanje kompetencija budućih nastavnika za inkluzivno obrazovanje na
tercijarnoj obrazovnoj razini; Šušnjara, S., Hodžić, L., Kafedžić, L., Zukić,
M., Bjelan-Guska S. (2017) Potrebe studenata s invaliditetom u procesu
tranzicije od obrazovanja do tržišta rada; Kafedžić, L. i Šušnjara, S. (2016)
Stručna potpora u realizaciji odgojno-obrazovnog procesa u cilju osigura-
nja obrazovanja za sve; Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska, S. (2016)
Inkluzivni odgoj i obrazovanje – šansa za učenike koji su daroviti.
Zaključak
Kako je vidljivo iz svega navedenog, danas je situacija glede obrazovanja učitelja slična onoj
u vrijeme bivše Jugoslavije i inzistiranju da učitelji moraju imati više školske stupnjeve bez
obzira je li to opravdano potrebama prakse, praktičnim radom, profesionalnim zahtjevima
ili kvalitetom. Svako vrijeme traži svoje promjene i zahtjevi učiteljske izobrazbe se mijenja-
ju, s obzirom na promjene u drugim strukama i znanostima. Međutim, potrebno je provesti
drugačiju organizaciju i fokus staviti na veći broj praktičnog rada u školama. U primjenu
Bolonjskog procesa se ušlo bez neke osobite analize i prihvatilo se promjene koje se nisu
pokazale uspješnima. Osobito je to prisutno pri obrazovanju budućih učitelja gdje se i naziv
učitelj izgubio i zamijenjen je robusnom titulom koja zbunjuje učenike i roditelje, a ne po-
tvrđuje osobitu promjenu u izvedbi nastavnog procesa i ne pridonosi dodatnoj kvaliteti same
osposobljenosti za ovaj poziv. Danas budući uposlenici u procesu razredne nastave moraju
23
Bjelan-Guska, 2017.
333
imati MA diplomu, a broj sati prakse koja je, kao što smo vidjeli, ključna za ovu profesiju,
umanjen je i simboličan u odnosu na austrougarsko razdoblje. U tom razdoblju, pa i u vrije-
me bivše države, uz učiteljske škole su postojale i osnovne škole koje su odmah služile kao
vježbaonica za ogledne sate i praksu polaznika. Smanjen broj sati prakse danas dovoljno
govori o nerazumijevanju biti ovog poziva. Uvode se neki novi predmeti koje se opravda-
va ECTS bodovima, a poradi zadovoljavanja standarda koji su izvan prosvjetne struke i ne
služe boljitku samog procesa nastave i boljoj izobraženosti samog učitelja. Dok je u vrijeme
Austro-Ugarske budući učitelj morao dvije godine raditi u školi u svojstvu pomoćnog učitelja
kako bi dokazao da je sposoban samostalno prihvatiti ovu funkciju, danas se tomu ne prida-
je toliko značaja, što je posebice vidljivo iz Nastavnog plana i programa V. godine studija.
Danas nakon pola godine ili godine pripravničkog staža, svršenici polažu stručni ispit pred
komisijom koja se različito formira ovisno o kojem entitetu, distriktu ili kantonu / županiji
je riječ. Dodatna smetnja provođenju dovoljnog broja sati prakse jest uvođenje financiranja
prakse. Naime, već godinama fakulteti plaćaju školama, osnovnim i srednjim, obavljanje
prakse njihovih studenata. Nije ni čudo da se smanjuje broj sati prakse jer novac uvijek stvara
pomutnju i nije cilj niti potvrda kvalitete obrazovanja. U vrijeme Austro-Ugarske učitelji su
bili cijenjeni u društvu, kulturno osviješteni i pokretači mnogih aktivnosti vezanih za školu,
ali i širu zajednicu. Danas učitelj gubi ugled pred inim (ne)uglednicima od kojih mu zavisi
plaća i egzistencija. Predmeti i broj sati koji su vidljivi iz oba razdoblja dovoljno svjedoče o
nesuglasju i nepotrebnoj opterećenosti današnjih mladih ljudi koji izlaze s fakulteta s “viso-
kim” diplomama. Sve je ovo vidljivo iz mnoštva radova koji su se bavili ovom tematikom i
koji upozoravaju na moguće pogreške, ali nude i rješenja.
Comparison of Teacher Education in the Austrian-

Hungarian period and today in Bosnia and Herzegovina
Conclusion
Education of teachers in the Austrian-Hungarian period was starting point of this research.
Namely, during the Austrian-Hungarian Monarchy education in Bosnia and Herzegovina was
institutionalized for the first time in its history. Education became a moving force which ef-
fected life and society of that time. Teacher training schools were founded in this period of
time and accumulated intellectuals who participated in social and cultural life of the country
bringing important decisions in relation to education. School’s buildings that were construct-
ed during the Austrian-Hungarian Monarchy are at the same service even today. Therefore,
the attempt of this work is to compare teacher education in the past and today. It is important
to detect how many changes were made regarding quality and practical implementation of
teaching subject matters. The question is has quality kept its level of importance or has it ex-
posed to some other influences or formal attempts? The intention of this paper is to research
those facts and present them with regard to their specificity.
334
Izvori i literatura
ARBiHZM, br. 6026/BH.1880
Bevanda, M. (2001) Pedagoška misao u Bosni i Hercegovini od 1918. do 1941., Filozofski
fakultet, Sarajevo.
Bjelan Guska, S. (2017) Visokoškolska nastava u svjetlu tradicionalnih i savremenih
didaktičkih spoznaja, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u Sarajevu.
Bogićević, V. (1965) Istorija razvitka osnovnih škola u Bosni i Hercegovini u doba turske i
austrougarske uprave (1463–1918), Zavod za izdavanje udžbenika BiH, Sarajevo.
Bogićević, V. (1975) Pismenost u Bosni i Hercegovini: od pojave slovenske pismenosti u IX
v. do kraja austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini 1918. godine, Veselin Masleša,
Sarajevo.
C. i Kr. zajedničko ministarstvo financija (1906) Izvještaj o upravi u Bosni i Hercegovini, izd.
C. i Kr. zajedničko ministarstvo financija, Zagreb.
Caratan, A. i Mutić, B. (1982) Provincija Božje providnosti Družbe Kćeri Božje ljubavi
1882.–1892., Zbornik “Kačić” – Provincija božje providnosti Družbe božje ljubavi, Split
– Zagreb.
Ćurić, H. (1965) Školske prilike Muslimana u Bosni i Hercegovini 1800–1878, Naučno delo,
Beograd.
Ćurić, H. (1983) Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Veselin
Masleša, Sarajevo.
Dedić Bukvić, E. (2016) Kompatibilnost formalno stečenih i praktično potrebnih kompeten-
cija za odgojno-obrazovni rad – mogućnost rekonceptualizacije izobrazbe nastavnika u
Bosni i Hercegovini, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.
Dlustuš, Lj. (1894) Školske prilike u Bosni i Hercegovini od okupacije do danas, Školski
vjesnik 1, Sarajevo, 50-54; 155-161.
Dlustuš, Lj. (1897) Naše državne više djevojačke škole, Školski vjesnik 4, Sarajevo, 579-592.
Dlustuš, Lj. (1907) Uzgoj u drevnih Helena, Hrvatski pedagogijsko-književni zbor, Zagreb.
Dlustuš, Lj. (1909) Promjene u organizaciji školstva u Bosni i Hercegovini, Školski vjesnik
4–5, Sarajevo, 1-16.
Ilijić, S. (1913) O ženskom uzgoju, Učiteljska zora 2, Sarajevo, 39.
Inaba, M. (2015) Pedagogija i psihologija u Učiteljskoj školi u Sarajevu (1886.–1918.) za
austrougarske vladavine, Anali za povijest odgoja 14 (38), 31-47.
Ivanović, E. (1902) Povjerenje i učitelj, Školski vjesnik 6–7, Sarajevo, 381-385.
Janjčić, D. (1910) Naši pravedni zahtjevi, Učiteljska zora 4, Sarajevo, 103-105.
Jovanović, A. (1904) Prvi jubilej bosanskog školstva, Školski vjesnik 6, Sarajevo, 319-321.
Kafedžić, L. i Šušnjara, S. (2016) Stručna potpora u realizaciji odgojno-obrazovnog procesa
u cilju osiguranja obrazovanja za sve, Suvremena pitanja 22, Mostar, 9-22.
Lesourne, J. (1993) Obrazovanje & društvo: izazovi 2000. godine, Educa, Zagreb.
Papić, M. (1966) Stazama prosvjete i kulture, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo.
Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878–
1918), Veselin Masleša, Sarajevo.
Papić, M. (1976) Tragom kulturnog nasljeđa, Svjetlost, Sarajevo.
Papić, M. (1978) Istorija srpskih škola u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo.
Papić, M. (1982) Hrvatsko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Veselin Masleša,
Sarajevo.
Papić, M. (1984) Školstvo u Bosni i Hercegovini 1918–1941., Veselin Masleša, Sarajevo.
335
Papić, M. (1987) Učitelji u kulturnoj i političkoj istoriji Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sa-
rajevo.
Pastuović, N. (1999) Edukologija: integrativna znanost o sustavu cjeloživotnog obrazovanja
i odgoja, Znamen, Zagreb.
Pejanović, Đ. (1953) Srednje i stručne škole u Bosni i Hercegovini od početka do 1941 go-
dine, Svjetlost, Sarajevo.
Potkonjak, N. i Šimleša, P. (ur.) (1989) Pedagoška enciklopedija 1, Zavod za udžbenike
i nastavna sredstva – Školska knjiga – Svjetlost – Republički zavod za unapređivanje
vaspitanja i obrazovanja – Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd – Zagreb – Sarajevo
– Titograd – Novi Sad.
Prelodin, A. (1912) Pravni položaj škole i učitelja, Učiteljska zora 4, Sarajevo, 166-172.
Protner, E., Medves, Z., Batinic, S., Miovska Spaseva, S., Radeka, I., Spasenovic, V., Susn-
jara, S., Zoric, V. i Vujisic Zivkovic, N. (2012) The Development of Teacher Training in
the States of Former Yugoslavia, u: Nemeth, H. i Skiera, E. Lehrerbuilding in Europa?
Geschichte, Struktur und Reform (239-265), Frankfurt am Main et al.
Protner, E., Medves, Z., Batinic, S., Miovska Spaseva, S., Radeka, I., Spasenovic, V., Sus-
njara, S., Zoric, V. i Vujisic Zivkovic, N. (2014) The Bologna Reform of Subject Teach-
er Education in the Newly Founded States in the Territory of the Former Yugoslavia,
Zbornik Instituta za pedagoška istraživanja 46 (1), Beograd, 7-28.
Smajkić, S. (2004) Obrazovanje nastavnika osnovne škole u Bosni i Hercegovini (1946–
1986), Pedagoška akademija, Sarajevo.
Spasenović, V. (2013) Školski sistemi iz komparativne perspektive, Institut za pedagogiju i
andragogiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd.
Školski glasnik (1912) Školski glasnik, god. III, Sarajevo.
Šušnjara, S. (2009) Special education contained in educational magazines and school prac-
tice in Bosnia and Herzegovina and Croatia, 1958–1990. University of Joensuu, Joensuu.
Šušnjara, S. (2013a) Razvoj specijalnog školstva u Bosni i Hercegovini od 1958. do 1990.
godine, Synopsis, Zagreb – Sarajevo.
Šušnjara, S. (2013b) The position of teachers in Bosnia and Herzegovina during the Austro-
Hungarian Monarchy, History of Education & Childrenʼs Literature VIII (1), 85-106.
Šušnjara, S. (2013c) Učiteljstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme Austro-Ugarske, Anali za
povijest odgoja 12, 55-74.
Šušnjara, S. (2015a) Development of school systems and pedagogy in Bosnia and Herze-
govina from the period after the World War II to the 1970s, Journal of Contemporary
Educational Studies 2, 78-94.
Šušnjara, S. (2015b) Počatky vzdelavani učitelunižšich škol v Bosne a Hercegovine, Učitelve
stredni a jihovychodni Evrope, Akademia – Narodni pedagogicke museum a knihovna J.
A. Komenskeho, Praha.
Šušnjara, S. (2016) Pedagogy of Bosnia and Herzegovina between past and future, Journal
of Contemporary Educational Studies 3, 86-103.
Šušnjara, S. (2017) School memories of students from Teacher school in Travnik. School
Memories: New Trends in the History of Education, Springer International Publishing
Switzerland.
Šušnjara, S. (2018) Schooling of girls in Bosnia and Herzegovina during the Austrian-Hun-
garian Empire, u: Cagnolati, A. i Canales Serrano, A. F. (ur.), Women’s Education in
Southern Europe. Historical Perspectives (19th–20th centuries) (53-94), Vol. 2, Aracne
Editrice.
336
Šušnjara, S. i Bjelan Guska, S. (2015), Kreiranje nastavnih aktivnosti u funkciji poticanja

kvalitete života studenata – prilog visokoškolskoj didaktici, Unapređenje kvalitete života
djece i mladih 6, 196-204.
Šušnjara, S., Hodžić, L., Kafedžić, L., Zukić, M. i Bjelan-Guska S. (2017) Potrebe studenata
s invaliditetom u procesu tranzicije od obrazovanja do tržišta rada, u: Matijević, M. i
Žiljak, T. (ur.), Komu treba obrazovanje odraslih? Zbornik radova 7. međunarodne kon-
ferencije o obrazovanju odraslih Komu treba obrazovanje odraslih? održane u Zagrebu
i Vodicama 26. 28. rujna 2016. (144-152), Agencija za strukovno obrazovanje i obrazo-
vanje odraslih, Zagreb.
Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan Guska S. (2014) Razvijanje kompetencija budućih
nastavnika za inkluzivno obrazovanje na tercijarnoj obrazovnoj razini, u: Pedagogija,
obrazovanje i nastava: zbornik radova 2. Međunarodne znanstvene konferencije Mo-
star, 21.-23. ožujka 2013. (376-385), Sveučilište, Fakultet prirodoslovno-matematičkih
i odgojnih znanosti, Mostar.
Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska S. (2016) Inkluzivni odgoj i obrazovanje – šansa
za učenike koji su daroviti, u: Zrilić, S. (ur.), Suvremeni pristup odgoju i obrazovanju
darovite djece i učenika. Zbornik radova s međunarodnoga znanstveno-stručnog skupa,
Zadar 25.–27. veljače 2016 (53-67), Sveučilište u Zadru, Odjel za izobrazbu učitelja i
odgojitelja, Zadar.
Teodosić, R. i Vučenov, N. (1967) Pedagoški rečnik, Zavod za izdavanje udžbenika
Socijalističke Republike Srbije, Beograd.
Truhelka, J. (1912) Nekoji problemi ženskog uzgoja I, Učiteljska zora 1–2, Sarajevo, 12.
Učiteljska škola (1889) Prvi godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska
štamparija, Sarajevo.
Učiteljska škola (1910a) Prvi godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska
Učiteljska škola (1910b) Osamnaesti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska
Učiteljska škola (1910c) Peti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska
Učiteljska škola (1911) Dvadeset i četvrti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zem-
aljska štamparija, Sarajevo.
UNICEF (2007) Analiza potreba nastavnika u pogledu stručnog usavršavanja i Analiza
budžeta za kvalitet u osnovnom i srednjem obrazovanju, Sarajevo.
Ženska preparandija (1911/12) Izvještaj Ženske preparandije u Sarajevu za školsku 1911/12.
godinu, Arhiv BiH, Sarajevo.
337
Adrese autora
Safet Bandžović Aladin Husić

Institut za historiju Univerziteta u Sarajevu Orijentalni institut Univerziteta u Sarajevu
s.bandzovic@hotmail.com husica@yahoo.com
Robert Donia Merisa Karović-Babić

LSA, International Institute, Institut za istraživanje zločina protiv
University of Michigan čovječnosti i međunarodnog prava
rdonia@gmail.com Univerziteta u Sarajevu
merisa.karovic@gmail.com
Srećko M. Džaja
Povjesničar u mirovini, München Azem Kožar
gsm.dzaja@freenet.de Društvo historičara Tuzla
kozar.azem@bih.net.ba
Odsjek za historiju, filozofski fakultet Asja Mandić
Univerziteta u Sarajevu Odsjek za historiju,
melisa.foric@ff.unsa.ba Katedra za historiju umjetnosti,
Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
Armina Galijaš asja.mandic@gmail.com
University of Graz, Centre for Southeast
European Studies (CSEES) Zilha Mastalić-Košuta
armina.galijas@uni-graz.at Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava
Ivo Goldstein Univerziteta u Sarajevu
Odsjek za povijest, Filozofski fakultet zilha.mastalic@gmail.com
Univerziteta u Zagrebu
Nenad Moačanin
ivo.goldstein@ffzg.hr
Povjesničar u mirovni, Zagreb
nenad.moacanin@zg.t-com.hr
Ladislav Hladký
Institute of History of the Czech Academy
Edin Mutapčić
of Sciences, Brno
Pravni fakultet Univerziteta u Tuzli
hladky@brno.avcr.cz
e.mutapcic@gmail.com
Marko Atilla Hoare
Jasna Pašić
Department of Political Science and
International Relations
Odsjek za historiju, Filozofski fakultet
Sarajevo School of Science and Technology
markohoare@hotmail.com
jasna_pasic@yahoo.com
339
Mirko Pejanovic Amra Šačić Beća

Akademija nauka i umjetnosti Odsjek za historiju, Filozofski fakultet
Bosne i Hercegovine Univerziteta u Sarajevu
pejanovicm@hotmail.com amra.sacic@ff.unsa.ba
Željka Poloni Mesud Šadinlija

Student doktorskog studija Institut za istraživanje zločina protiv
Odsjek za historiju, Filozofski fakultet čovječnosti i međunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu Univerziteta u Sarajevu
zeljka.poloni@gmail.com mesud.sadinlija@gmail.com
Edin Radušić Zijad Šehić

Odsjek za historiju, Filozofski fakultet Odsjek za historiju, Filozofski fakultet
Univerziteta u Sarajevu Univerziteta u Sarajevu
radusicedin@yahoo.com zijad.sehic@gmail.com
Zećir Ramčilović František Šístek

Institut za nacionalnu istoriju – Skopje Institut za istoriju, Češka akademija nauka,
zecir.ramcilovic@gmail.com Prag
frantsistek@volny.cz
Филозофски факултет, cтудијски програм Snježana Šušnjara
историје Odsjek za pedagogiju, Filozofski fakultet
Универзитет у Бањој Луци Univerziteta u Sarajevu
arandjel.smiljanic@ff.unibl.org snjezana.susnjara@ff.unsa.ba
Izet Šabotić
Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli
sabota_tuzla@hotmail.com
340

Prilozi o Historiografiji Bosne I Hercegovine (2001-2017) II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prilozi o Historiografiji Bosne I Hercegovine (2001-2017) II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRILOZI O HISTORIOGRAFIJI

BOSNE I HERCEGOVINE (2001–2017)

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

ČLAN PREDSJEDNIŠTVA BOSNE I HERCEGOVINE,

CIP - Katalogizacija u publikaciji

PRILOZI o historiografiji Bosne i Hercegovine : (2001-2017). 2 / urednici Dževad Juzbašić,

Marko Attila Hoare

Zilha Mastalić Košuta

Melisa Forić Plasto

Adrese autora........................................................................................................ 339

The historiography of the Bosnian genocide of 1992–1995

This essay will provide an introductory discussion of the historiography of

Rohde, Endgame – The Betrayal of Srebrenica,14 though the first is marred by

Nettelfield, Srebrenica in the Aftermath of Genocide;38 Florian Bieber,

Historiografija genocida u Bosni i Hercegovini

Historiografija i historijski izvori

Srebrenica – usporeni genocid1

Interpretacija zbivanja na području Srebrenice koja su prethodila agresiji,

Hronološku sintezu zbivanja na području Srebrenice tokom 1992. i 1993.

oružanih snaga “Subregije Srebrenica”. U spomenutim poglavljima knjige

nego je jednostavno samo rekao da su to stanovnici sela koji su tada ubijeni.

19. maja 1993. godine, a zasnovan je na intervjuima s očevicima i na infor-

vidjeti već sa udaljenosti od 900 metara. Njihove snage se očigledno ne po-

da je tekst ove direktive predstavljao posebnu namjeru za zločin genocida, što

Presude o Srebrenici. Juli ʻ95. – Lov na ljude32

Srebrenici kao polaznu osnovu uzet ćemo pravosnažne presude nacionalnih i

su njegovi učesnici izvršili genocid u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu,

Na županijskim sudovima u Zagrebu i Osijeku43 te na Okružnom sudu u

zemalja (njemačkim sudovima), objavljeno je više naučnoistraživačkih rado-

Pretresno vijeće ICTY u predmetu Tužilaštvo vs Radislav Krstić konsta-

Historijski izvori i historiografija

organizacija odnosile su se na neke od pionirskih historiografskih poduhvata

Na Međunarodnom kongresu za dokumentaciju genocida u Bosni i

enklavama”.62 Na drugu godišnjicu obilježavanja genocida u Srebrenici, iz-

tužiteljstva ICTY-a u istraživanju mjesta masovnih egzekucija i masovnih

Historijski izvori i historiografija o padu Srebrenice nakon

od članova Misije. Pisao je o svom iskustvu u radu na izvještaju i svim nesla-

ukazao na odgovornost političkog i vojnog rukovodstva Holandije, kao i

izvora za istraživanja o Srebrenici i drugim temama koje se odnose na disolu-

zbivanja, knjiga ne ostavlja dojam pristrasnosti te je iznimno korisna kao je-

Dok je izvještaj Francuske parlamentarne misije nastojao opravdati gene-

Čekića iz Sarajeva. Ured Visokog predstavnika (OHR) i ICTY dobili su status

dosljedno obrazac direktnog poricanja genocida. Pravi primjer za ove aktivno-

avaza pod naslovom “Pamtiš li Srebrenicu?”123 Od tog broja, do sada, za-

nikakvo metodološko objašnjenje navedenog spiska, sam identitet žrtava, uz

studije također su prezentirali kvantitativni odnos primarnih i sekundarnih

je usmjerena na predstavljanje vrlo značajnih podataka o procesuiranju i epi-

U izdavaštvu JU Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i

Historiography and historical sources

Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove (https://www.irmct.org/bcs)

IRMCT (2017b) Stanišić i Simatović (MICT-15-96), Status predmeta: pretresni postupak.

Sud Bosne i Hercegovine (http://www.sudbih.gov.ba/)

Lica optužena za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjena na

Oslobođeni optužbi za genocid:

European Court of Human Rights (Court européenne des droits de l’homme)

Fond za humanitarno pravo (http://www.hlc-rdc.org/)

Elektronski mediji – štampa

Rat u Mostaru (1992–1995) na stranicama bosanskohercegovačke

Sažetak: U radu prikazujemo stanje bosanskohercegovačke i uže regionalne (hrvatske i srp-

Naučna literatura objavljena u periodu 2001–2017. godine koja se odnosi na

ranijeg Bilećkog korpusa Jugoslovenske narodne armije (JNA), a u čijem su

gradom i građanima i nad njegovom “duhovnom i civilizacijskom baštinom”,

Bošnjačko-hrvatski politički obračun25 izazvala je brojne kontroverze među