Professional Documents
Culture Documents
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος
ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ἔκδοσις
Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου
ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2021
Τῇ ὁμοζύγῳ Ἄννῃ
χάρις
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
1
Κ. ΔΗΜΑΡΑΣ, Δοκίμιο γιὰ τὴν ποίηση, Ἀθήνα 1943, 41.
10 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ι. Ἐκδόσεις-Μεταφράσεις
Editio princeps (τοῦ Ἀκαθίστου), Βενετία 1502.
Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς
Ἐκκλησίαςτῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, χ.χ.
Ἀνώνυμος, Οἱ ΚΔ΄ Οἶκοι τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, Κωνσταντινούπολις,
χ.χ. (Ταμεῖον τοῦ Ἱεροῦ Ἁγιάσματος τῶν Βλαχερνῶν).
Ἀνώνυμος, Οἱ Εἰκοσιτέσσαρες Οἶκοι τῆς Παναγίας ἀχράντου δεσποίνης
ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἐν Ἀθήναις 1946.
Baumstark Α., Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεο-
τόκον καὶ ἀειπάρθενον Μαρίαν. Officio dell’ inno acatisto in onore della san-
tissima Madre di Dio e sempre Vergine Maria, Roma 1903.
Cantarella R., Poeti Bizantini, Milano 1948, I, 86-93 (κείμενο), ΙΙ, 123-130
(μετάφραση-σχόλια).
CPA = W. Christ-M.Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christiano-
rum, Lipsiae 1871, 147-157 (τροπάρια ἐπιλεκτικῶς).
De Meester Pl., Acatisto = Officio dell’ inno Acatisto, Roma 1903.
Drost- Abgarjan A. / Goltz H., Eine armenische Übersetzung des Hymnus
Akathistus. Einleitung, Edition, deutsche Übersetzung und armenisch-griechi-
schen Glossar, Crossroad of Cultures, 143-249.
Εὐστρατιάδης Σωφρ., περ. Γρηγόριος Παλαμᾶς Α΄, 1917, 820-832. Ἀνα-
τύπωση στό: Ρωμανὸς ὁ Μελῳδὸς καὶ ἡ Ἀκάθιστος, Θεσσαλονίκη 1917.
Huglo, Version Latine = M. Huglo, L’ ancienne version latine de l’ Hymne
Acathiste, Le Muséon 64, 1953, 27-61 (τὸ κείμενο τῆς λατινικῆς μεταφράσεως,
34-44.
Kακουλίδου-Πάνου Ἑλ., Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. Παράφραση ἱερομο-
νάχου Γρηγορίου Μελισσηνοῦ, Όρθοδοξία καὶ Οἰκουμένη, 553-567.
Kallis Α., Ἀκάθιστος = Α. Kallis, Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου μετὰ
τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, Münster 1998.
14 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΙΙ. Μελέτες
Α. Στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα
Ἀβούρης Σπ., Ὁ Κανὼν τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθῆναι 1961.
Ἀνδρεάδης Γ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ αἱ τρεῖς πρῶται πολιορκίαι τῆς
Κωνσταντινουπολεως, ΓΠ 12, 1928, 74-77, 85-91.
Ἀραμπατζῆς Π., Τεκμηρίωσις τοῦ περιεχομένου οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου
Ὕμνου, Πρακτικὰ 12ου Πανελλ. Ἵστορ. Συνεδρίου (Μάιος 1991), Θεσσαλο-
νίκη 1992, 25-37.
Βουρλῆς Α., Ἡ Χριστολογία τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀκαθίστου, Ἀθήνα
1998.
Γεδεών Μ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ὁ πραγματικὸς αὐτοῦ κανών, Νέος
Ποιμὴν Β΄, 241.
Γεδεών Μ., Ὁ Ἀκάθιστος, Χριστιανικὸν Ἡμερόγιον Α΄, 1925, 204-206.
Γεννάδιος Ἡλιουπόλεως, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, ἐξ ἀφορμῆς τῆς περὶ τοῦ
Ἀκαθίστου μελέτης τοῦ πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμανδρίτου Ἰωακεὶμ Ἰβηρί-
του, ἡγουμένου τῆς μονῆς Βλατάδων, Ὀρθοδοξία Β΄-Γ΄, 1928, 430-431.
Δεδούσης Β. Σ., Ὁ ποιητὴς καὶ τὸ μέτρον τοῦ κοντακίου τῶν Χαιρε-
τισμῶν τῆς Παναγίας, ΓΠ 35, 1952, 147-155.
Δετοράκης, Κοσμᾶς = Θ. Δετοράκης, Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο,
Θεσσαλονίκη 1979 [Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 28], 231-244.
Δετοράκης Θ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καῖ τᾶ προβλήματα του, Ὄψεις τῆς
βυζαντινῆς κοινωνίας, (Ἵδρυμα Γουλανδρῆ-Χόρν), Άθήνα 1993.
Δετοράκης Θ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία [Πανεπιστημιακὲς Παραδόσεις],
Ἡράκλειο 1997, 56-68.
Δετοράκης Θ., Βυζαντινὴ Φιλολογία, Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Β΄,
Ἡράκλειο 2003, 371-388.
Δετοράκης Θ., Ἀκάθιστος Ὕμνος, Μεγάλη Ὀρθόδοξη Χριστιανικὴ Ἐγκυ-
κλοπαιδεία (Στρατηγικὲς Ἐκδόσεις), 1, 30-38.
Δετοράκης Θ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Σύντομη εἰσαγωγὴ στὸν περιλά-
λητο ὕμνο. Εἰσαγωγικὸ σημείωμα στὸ βιβλίο τοῦ Ἀνδρέα Γιακουμάκη, Ὁ Ἀκά-
θιστος Ὕμνος, Ἡράκλειο 2011, 12-31.
16 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Lucini L., L’ Inno Acatisto, una devozione Mariana dell’ Oriente Bizantino,
Ric. Cisterc. 4, 1987, 21-27.
Maas P., Don Placido de Meester O. S. B., L’ inno acatisto, Roma 1905 (βι-
βλιοκρισία), ΒΖ 14, 1905, 643-647.
Mateos J., Le Typicon de la Grande Eglise,Ms. Sainte Croix 40, Xe siècle.
Le cycle des fêtes mobiles, Orientalia Christana Analecta 166, Roma 1963.
Pätzold Al., Der Akathistos Hymnos. Die Bilderzyκlen in der byzantinischen
Wandmalerei des 14.Jahrhundrets, Stuttgart 1989.
Peltomaa L. M., Mariological aspects of the Hymn Akathistos, Abstracts of
communications of the XIX International Congress of Byzantine Studies, Cope-
nhagen 1996.
Peltomaa L. M., The Image of the Virgin Mary in the Akathistos Hymn, Lei-
den – Boston- Koln 2001.
Peltomaa, Hymnography as Theology Case study: the Akathistos, Θεολογία
75, 2004, 705-712.
Peltomaa, L. M., Epithets of the Theotokos in the Akathistos Hymn, στό: L.
Brubaker / M. Cunningham, The cult of the mother of God in Byzantium.Texts
and images, Farnham, Ashgate 2011, 109-116.
Penicheva B., Icons and Powe: The Mother of God in Byzantium, Pensylva-
nia State University Press, 2006.
Pentcheva Bisseva V., The supernatural protector of Constantinople: The Vir-
gin and her icons in the tradition of the Avar siege, Byzantine and Modern Greek
Studies 26, 202, 2-41.
Peters C., Eine arabishe Übersetzung des Akathistos-Hymnus, Le Muséon
53, 1940, 89 -104.
Quercii J. M., Γεωργίου Πισίδου Ἀκάθιστος Ὕμνος. In Hynum Acathistum
Adnotationes, PG 92, 1335-1372.
Rehork J., Der Hymnus Akathistus, στό F. Altheim / R. Stiehl, Geschichte
der Hymnen V, Berlin 1962, 378-389.
Rehork J., Hymnos Akathistos, eine Entgegnung, στό F. Altheim / R. Stiehl,
Araber in der alten Welt II, Berlin 1965, 514-523.
Salaville S., Un Acathiste Turc avec acrostiche alphabetique grecque, Ἐπε-
τηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 23, 1953, 484-490.
Şirli A., Notes on Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ, the Akatistos Hymn’ s Prooi-
mion, στό: G. Wolfram (ed.), Tradition and innovation in late-and postbyzantine
liturgical chant. Acta of the Congress held at Hermen Castle, the Netherlands,
in April 2005, 257-282.
Sofroniou S. A., Lexicostatistical Contribution to the Authoship of the
22 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
2
Ν.Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, 183-185. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ
Ὑμνογραφία, 34-35. Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, passim.
28 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
εἶναι γενικὲς καὶ ἀόριστες ἀναφορὲς στὴ διηνεκὴ προστασία τῆς Θεο-
τόκου, καὶ δὲν ἀπηχοῦν συγκεκριμένα ἱστορικὰ γεγονότα, ὅπως ἔχει
ὑποστηριχθεῖ3. Λογικά, καὶ σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση τῶν κοντακίων,
τὸ προοίμιο αὐτὸ δὲν πρέπει νὰ εἶναι τὸ ἀρχικό.
Ἀντίθετα, σὲ πολλὰ χειρόγραφα, ὡς προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου φέρε-
ται τό·
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει,
ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπουδῇ ἐπέστη
ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀπειρογάμῳ·
Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς
χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί·
ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου
λαβόντα δούλου μορφήν,
ἐξίσταμαι κραυγάζων σοι·
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
3
Βλ. κυρίως, ΑΙΚ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἐνδείξεις διὰ τὴν χρονολόγησιν τοῦ Ἀκαθί-
στου Ὕμνου, ΕΕΒΣ 35, 1966-1067, 47-67.
4
Πρῶτος ὑπέδειξε τὴν ἐγκυρότητα τοῦ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς…» ὡς πρώτου
καὶ γνησίου προοιμίου τοῦ Ἀκαθίστου ὁ Πολωνὸς μελετητὴς F. KRYPIAKIEWICZ, De Hymni
Acathisti auctore, BZ 18, 362-363, ἐπισημαίνοντας κοινὴ χρήση θεολογικῶν ὅρων: γνώσει,
ἀσώματος, ἀπειρογάμῳ, καταβάσει, λαβόντα δούλου μορφήν, χωρεῖται ἀναλλοιώτως.
30 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
3. Τὰ ἐφύμνια
α. Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε
Τὸ ὀξύμωρο «νύμφη ἀνύμφευτε» λογοτεχνικῶς παραπέμπει στὸ
ἀρχαῖο «νύμφην τ’ ἄνυμφον, παρθένον τ’ ἀπάρθενον» (Εὐρ. Ἑκάβη, 612)8.
Στὴν ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία τὸ ἐπίθετο ἀνύμφευτος ἀπαντᾶται
γιὰ πρώτη φορὰ ὡς προσδιοριστικὸ τῆς παρθενικῆς ἁγνότητας στὸ Συμ-
5
Στὴν ἔκδοση τῆς CPA, 61, ὁ ὕμνος ἐκδίδεται ὡς αὐτόμελον τροπάριον πλ. δ΄ ἤχου.
Στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα οἱ ἐκδότες σημειώνουν: «τὰ προσταχθέντα auctores τῶν προσο-
μοίων legisse videntur».
6
Λουκ. 1. 28.
7
J. GROSDIDIER DE MATONS, Les origines,
8
Βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κλασικαὶ ἀπηχήσεις εἰς τὴν βυζαντινὴν ὑμνογραφίαν, ΕΕΒΣ
ΛΘ΄-Μ΄ [= Λειμών. Προσφορὰ εἰς τὸν Καθηγητὴν Ν. Β. Τωμαδάκην], 156.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 31
β. Ἀλληλούια
Στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις καὶ στὰ χειρόγραφα οἱ ἄρτιοι (σύντομοι)
οἶκοι τοῦ Ἀκαθίστου (Β, Δ, Ζ…Ω) ἔχουν ἐφύμνιο τὴ δεσποτικὴ δοξολογία
«Ἀλληλούια». Διαφοροποιεῖται ὁ Vaticanus Barber. 339 (καὶ τὸ ἀπόγραφό
του Petropolitanus GPB 230), ποὺ ἀγνοεῖ παντελῶς τὸ «Ἀλληλούια» καὶ
ἔχει σὲ ὅλους τοὺς ἄρτιους οἴκους (πλὴν τοῦ τελευταίου Ω) ἐφύμνιο τὸν
ἀρχαγγελικὸ χαιρετισμὸ «χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη».
γ. Χαῖρε ἡ κεχαριτωμένη
Τὸ θεωρούμενο ὡς τρίτο προοίμιο ἔχει ἐφύμνιο τὸ «Χαῖρε, ἡ κεχα-
ριτωμένη» Τὸ παλαιὀ χειρόγραφο τριώδιο τοῦ 9ου αἰ. (Vaticanus Barber.
9
PG 18, 36 Α.
10
PG 46, 688C.
11
PG 85, 61B.
12
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ Ὕμνοι, τ. Α΄, Ἀθῆναι 1952,
13
HUGLO, 34-44. MEERSSEMAN, 104-127.
32 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
14
Βλ. παρακάτω, τὸ κεφάλαιο γιὰ τὶς πηγὲς καὶ τὰ δάνεια τοῦ Ἀκαθίστου.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 33
15
Β. Α. ΣΑΡΡΗΣ, Ἡ ποιητικὴ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Βυζαντιακἀ 20 (Μνήμη Ι. Ε Κα-
ραγιαννοπούλου), 2000, 139-152, 141.
16
Ὅ. π,, 152.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 35
5. Ἡ ὀνομασία «Ἀκάθιστος»
Τὴν ὀνομασία «Ἀκάθιστος», μὲ τὴν ὁποία εἶναι γνωστὸς ὁ περιλάλητος
Ὕμνος, ἑρμηνεύει ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (14ος αἰ.), στὸ
Συναξάριον ποὺ ἀναγινώσκεται «Τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν
νηστειῶν» (ἔντυπο Τριώδιο): «…Ἀκάθιστος δὲ εἴρηται, διότι ὀρθοστάδην
τότε (δηλ. κατὰ τὴν πολιορκία καὶ τὴ σωτηρία ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους, τὸ
626 μ.Χ.) πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου
Μητρὶ ἔμελψαν»17. Πρέπει ἐντούτοις νὰ σημειωθεῖ, ὅτι ὑπάρχει παλαιὰ
συνήθεια στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία νὰ ψάλλονται ὀρθοστάδην ὅλοι οἱ
θεομητορικοὶ ὕμνοι, σὲ ἔνδειξη ἐξαιρετικῆς καὶ μοναδικῆς τιμῆς στὸ
πρόσωπο τῆς Μητέρας τοῦ Θεοῦ, καὶ ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ὁ κατεξοχὴν
θεομητορικὸς ὕμνος18.
Ἀξίζει ἐντούτοις νὰ σημειώσουμε ἐδῶ, ὅτι στὸ Συναξάριο τοῦ Ἀκα-
θίστου, ὅπως ἀναγινώσκεται στὸ ἔντυπο Τριώδιο, δὲν γίνεται ἀναφορὰ
μόνον καὶ ἀποκλειστικὰ στὰ γεγονότα τοῦ Αὐγούστου 626, δηλαδὴ
στὴν πολιορκία τῶν Ἀβάρων καὶ στὴ θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βα-
σιλεύουσας, τὸν Αὔγουστο 626 μ.Χ, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις πο-
λιορκίας καὶ κινδύνων τῆς βασιλεύουσας πόλης, καὶ στὴ θαυματουργικὴ
σωτηρία της: «Διὰ ταῦτα οὖν πάντα…». Ἡ Θεοτόκος εἶναι ἡ διηνεκὴς
ὑπερφυσικὴ προστασία τῆς βασιλεύουσας19.
17
PG 92, 1352-1353.
18
Πρβλ. Ν.Β.ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 4.
19
AV. CAMERON, The Theotokos in sixth Century. A City finds its Symbol, The Journal
of Theological Studies 29, 1979, 79-108.
20
ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ἀνεξέτασις, 14-16.
21
FOLLIERI, Initia, V, 49-80.
36 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
α
μέγα χαῖρε, ῥίζα κόσμου,
μέγα χαῖρε, κέντρον ὄντων…
μέγα χαίροις, μέγα χαίροις,
ὅτι παρ θεῷ τὸ χαίρειν23…
β
Χαίροις, ὦ παιδὸς παγά,
Χαίροις, ὦ πατρὀς μορφά,
Χαίροις, ὦ παιδὸς κρηπίς,
Χαίροις, ὦ πατρὸς σφραγίς,
Χαίροις, ὦ παιδὸς κάρτος,
Χαίροις, ὦ πατρὸς κάλλος,
Χαίροις, δ’ ἄχραντος πνοιά,
κέντρον κούρου καὶ πατρός24…
22
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινἠ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α΄, Ἡρακλειο
1995, 410-426, ὅπου καὶ βιβλιογραφία.
23
CPA, 6 (Ὕμνος Ι, 69-74).
24
N. TERZAGHI, Synesii Cyrenensis Hymni et Opuscula, III, 58-65. N. B. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ,
Τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἀνεξέτασις καὶ ὁ Ρωμανός, Ἀθηνᾶ ΟΘ΄, 1984, 14-15. CPA, 20
(Ὕμνος V, 5864)
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 37
Χα(ιρε) καιχαριτομενη
ο κυριος μετα σου
Χα(ιρε) η δι αγγελου
την χαραν το(υ) κοσμο(υ) δεξαμε(νη)
Χα(ιρε) η δικουσα
τον ποιητην και κυρι(ον)
Χα(ιρε) η αξιωθειας
γυν ημέρα την χριστο(υ)25.
Ὁ ὕμνος αὐτὸς εἶναι χωρὶς ἀμφιβολία ὁ πρόδρομος τοῦ θεοτοκίου τοῦ
ΙΕ΄ ἀντιφώνου τῆς ἀκολουθίας τῶν ἁγίων Παθῶν:
25
P. MAAS, Ein frühbyzantinisches Kirchenlied auf Papyrus, BZ 17, 1908, 311.
26
Βλ. ἔντυπον Τριώδιον ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας,
27
J. S. ASSEMANI, Ephraemii Syri Opera omnia quae extant, V, Romae 1746 (Predica-
tiones ad Dei Matrem), 5, 374-376. Ὁσίου Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου, Ἔργα. Ἔκδοση «Τὸ Περι-
βόλι τῆς Παναγίας», τ. ΣΤ, Θεσσαλονίκη 1994.
28
Εὐχαὶ τῆς Θεοτόκου: Ἑλληνικὴ ἔκδοση: Ὁσίου Ἐφραὶμ Ἔργα, τ. 6, Θεσσαλονίκη
1994, 6-7 (ἔκδοση «Τὸ Περιβόλι τῆς Παναγίας». Στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση ἡ προσευχὴ πα-
ρατίθεται ὡς πεζὸ κείμενο.
38 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
29
ΣΩΖΟΜΕΝΟΣ, Ἐκκλ. Ἱστορία, ΙΙΙ, 16, (Bidez-Hansen).
30
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 99. Παρὰ ταῦτα, στὰ παραδείγματα ποὺ παραθέτει
ὁ Μητσάκης ἀπὸ τοὺς ὕμνους τοῦ Ἐφραὶμ (σσ. 99-103) δὲν ἀναφέρεται ἡ παρούσα ἔμμε-
τρη εὐχή.
31
C. EMEREAU, Saint Ephrem le Syrien. Son œuvre littéraire grecque, Paris 1919, 117-11.
Βλ. καί, ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 98-99.
32
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 99.
40 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
33
PG 98, 316B. S. G. MERCATI, De nonnulis versibus dodecasyllabis S. Germani I CP
patriarchae Homeliae insertis,, Collectanea Byzantina I, 1970, 25-43. Βλ. καί, ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ,
Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 284-285.
34
PG 65, 679-850. F. J. LEROY, L’ homilétique de Procle de Constantinople, Città del
Vaticano 1967 (= Studi e Testi 247).
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 41
35
F. J. LEROY, L’ Homilétique de Procle, 308-315. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 185. ΔΕ-
ΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία Α΄, 475-476. Πρβλ. ἐπίσης, Ι. ΚΟΥΡΕΜΠΕΛΕΣ, Ἕνα δογ-
ματικὸ στοιχεῖο ἀπὸ τὴ Χριστολογία τοῦ πατριάρχουΠρόκλου, σχετικὸ μὲ τὴν πατρότητα
τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Δ΄ Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ἑλλάδος - Κύπρου. Περιλήψεις
ἀνακοιώσεων, Θεσσαλονίκη 2003, 167.
36
PG 77, 1029C-1033C. Τὸ τμῆμα τῶν χαιρετισμῶν, μὲ διορθώσεις καὶ σχόλια, ἐπα-
νεκδίδει ὁ Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α΄, Ἡρά-
κλειο 1995, 455-456.
42 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ς. Ρωμανὸς ὁ Μελωδός
Θἀ ἀνέμενε κανείς, καὶ ἰδιαίτερα ἐκεῖνοι ποὺ ἀποδίδουν τὸν Ἀκάθι-
στο στὸν Ρωμανό, νὰ ὑπάρχει στοὺς ὕμνους του πλούσιο αὐτὸ τὸ στοι-
χεῖο τῶν χαιρετισμῶν. Παρὰ ταῦτα, στὰ σωζόμενα κοντάκιά του αὐτὸ
εἶναι σχεδὸν ἄγνωστο. Μόνο στὸ ἀμφιλεγόμενο κοντάκιο Εἰς τὸν Εὐαγ-
γελισμὸν τῆς Θεοτόκου, ποὺ διασώζει μόνο τὸ Πατμιακὸ κοντακάριο
212, ὑπάρχουν τὰ ἀκόλουθα ἐλάχιστα στοιχεῖα χαιρετισμῶν:
ζ. Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων.
Διάσημος ρήτορας καὶ ποιητὴς ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Σω-
φρόνιος (560-638)38, παρενθέτει τοὺς ἀκόλουθους χαιρετιστήριους στί-
χους στὸν Λόγο του Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου:
ΙΙΙ. Ποίαν γὰρ ούχ ὑπερβαίνει χαρὰν καὶ τερπνότητα τὸ πρὸς τὴν
μακαρίαν παρθένον γενόμενον καὶ τῆς χαρᾶς μητέρα διάγγελμα;
37
Τὸ κοντάκιο ἐξέδωσε ὁ Ἰωάννης - Θεοφάνης Παπαδημητρίου, στό: ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ,
ΡΜΥ, τ. Α΄, 310-311. Πρβλ. ΙΔ, Ἀκαθίστου Ἀνεξέτασις, 15.
44 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
η. Γερμανὸς Α΄.
Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (715-730)40. Κείμενο ἐξαιρετικοῦ
ἐνδιαφέροντος εἶναι ὁ Λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου τοῦ
πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Γερμανοῦ Α΄, τοῦ ἥρωος τῆς πρώτης
περιόδου τῆς εἰκονομαχίας, σημαντικοῦ ρήτορος καὶ ὑμνογράφου, ποὺ
θεωρεῖται ἀπὸ πολλοὺς καὶ ὡς ὁ πιθανὸς ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου, ἤ,
τοὐλαχιστον, τοῦ δεύτερου προοιμίου «Τῇ ὑπεράχῳ» (βλ. παρακάτω).
Ὁ λόγος αὐτὸς περιέχει διάλογο μεταξὺ ἀρχαγγέλου καὶ Θεοτόκου, μὲ
ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα. Τοῦ διαλόγου προτάσσεται ἐγκώμιο τῆς
Παρθένου Μαρίας, μὲ τοὺς ἀκόλουθους χαιρετισμούς:
38
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 224-237, ὅπου καὶ βιβλιογραφια.
39
PG 87/3, 3237B .
40
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 280-292, ὅπου καὶ βιβλιογραφία.
41
Γιὰ τὴ γλώσσα τοῦ Γερμανοῦ, βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἀθησαύριστες λέξεις ἀπὸ τὰ
ἔργα τοῦ πατριάρχη Γερμανοῦ Α΄, Lexicographica Byzantina. Beiträge zum Symposion zur
byzantinischen Lexicographie, Wien 1- 4 . 3 .1989, Wien 1991, 101-115.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 45
Ὁ Ἄγγελος:
Ἄκουε, δεδοξασμένη, λόγους ἀποκρύφους Ὑψίστου,
ἄκουε· «Ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱὸν καὶ καλέσεις
τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. Ὁπλίζου λοιπὸν εἰς Χριστοῦ παρου-
σίαν· ἦλθον γὰρ εὐαγγελίσασθαί σοι τὰ προρρηθέντα ἀπὸ
καταβολῆς κόσμου».
Ἡ Θεοτόκος
Ἄπιθι πόλεως ἐμῆς καὶ πατρίδος, ἄνθρωπε· ἄπιθι· καὶ
σπουδῇ τὸ ἐμὸν κατάλιπε δωμάτιον. Μακρὰν ἀπόφυγε προ-
θύρων τῶν ἐμῶν, ὁ λαλῶν μοι, καὶ μὴ τοιοῦτον εὐαγγελισμὸν
τῇ ἐμῇ ταπεινώσει προσκόμιζε…
Ὁ Ἄγγελος
Βουλὴν ἀρχαίαν πληρῶσαι βουλόμενος, καὶ ἐλεῆσαι τὸν
πλανηθέντα ἄνθρωπον, ἄνθρωπος <γενόμενος> ὁ φιλάνθρω-
πος, φιλανθρωπίας ἀγαθότητι γενέσθαι ηὐδόκησεν. Καὶ τί
λοιπὸν τὸν ἐμὸν οὐ προσδέχῃ ἀσπασμόν, ἡ κεχαριτωμένη;
Ἡ Θεοτόκος
Βλέπω σου, νεανίσκε, τῆς εὐμορφίας τὸ ἀξιογράφιστον
κάλλος καὶ τοῦ χαρακτῆρος τὴν αὐγηρὰν θεωρίαν, καὶ λό-
γους ἀκούω σου, οὓς οὐδέποτε ἀκήκοα, καὶ ὑποψιάζομαι
τάχα, ὅτι πλανῆσαί με παραγέγονας…
(PG 98, 321-333)
42
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου στὴν πρώιμη βυζαντινὴ ρητορικὴ
46 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
2. Ἰωαννης Δαμασκηνός
Τί οὖν ἵσταμαι καὶ οὐ λαλῶ τῇ Κόρῃ ;
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ·
Χαῖρε, ἁγνὴ παρθένε·
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε·
Χαῖρε, μήτηρ τῆς ζωῆς·
Εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου.
(Ἔντυπον Μηναῖον Μαρτίου 25.
Δοξαστικὸν ἑσπερίων στιχηρῶν Ευαγγελισμοῦ)
3. Κοσμᾶς ὁ Μελωδός
Βουλὴν προαιώνιον
ἀποκαλύπτων σοι, Κόρη,
Γαβριὴλ ἐφέστηκε,
σὲ κατασπαζόμενος
καὶ φθεγγόμενος
Χαῖρε, γῆ ἄσπορε,
Χαῖρε, βάτε ἄφλεκτε,
Χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον,
καὶ στὴν ὑμνογραφία, Δάφνη. Τιμητικὸς Τόμος γιὰ τὸν Σπύρο Α. Εὐαγγελάτο, Ἀθήνα
2000, 85-96.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 47
Χαῖρε , ἡ γέφυρα
πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ μετάγουσα
καὶ κλίμαξ ἡ μετάρσιος,
ἣν ὁ Ἰακὼβ ἐθεάσατο.
Χαῖρε, θεία στάμνε τοῦ μάννα,
χαῖρε, λύσις τῆς ἀρᾶς,
Χαῖρε Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις,
μετὰ σοῦ ὁ Κύριος.
(Ἔντυπον Μηναῖον Μαρτίου25. Στιχηρὸν ἑσπερινοῦ α΄)
4. Ἀνώνυμος
Χαῖρε, κατάρας λύτρωσις
τοῦ Ἀδάμ, Θεοτόκε·
χαῖρε, σεμνὴ μητρόθεε,
χαῖρε, ἔμψυχε βάτε·
Χαῖρε, λαμπάς· Χαῖρε, θρόνε·
Χαῖρε, κλῖμαξ καὶ πύλη·
Χαῖρε, τὸ θεῖον ὄχημα,
Χαῑρε, κούφη νεφέλη·
Χαῖρε, ναέ·
χαῖρε, στάμνε πάγχρυσε,
χαῖρε, ὄρος,
χαῖρε σκηνὴ καὶ τράπεζα,
χαῖρε Εὔας ἡ λύσις.
(Μηναῖον Μαρτίου 25, Ἐξαποστειλάριον β΄)
ἐποχῆς του ἢ τῆς μονῆς του, γιὰ τὴν ἄμεση σχέση τοῦ Δαμασκηνοῦ μὲ
τὸν Ἀκάθιστο. Εἶναι καὶ αὐτὸ μιὰ ἀκόμη δευτερεύουσα, ὄχι ὅμως ἀσή-
μαντη, μαρτυρία, γιὰ τὸ μεγάλο θέμα τῆς πατρότητας τοῦ Ἀκαθίστου.
Ἀπὸ στιχουργικὴ ἄποψη, εἶναι ἕνας λαϊκότροπος χαιρετιστήριος
ὕμνος, σαφῶς ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο, ἀπὸ τὸν συμψαλλομενο
Κανόνα τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἄλλους ἐν χρήσει
θεομητορικοὺς ὕμνους. Στὸ μακροσκελὲς στιχούργημά του παρεμβάλ-
λει ἕνα τμῆμα χαιρετισμῶν στὴν Θεοτόκο ἀπὸ 159 στίχους, ποὺ ὅλοι
ἀρχίζουν μὲ τὸ «Χαῖρε». Ἰδοὺ χαρακτηριστικὸ παράδειγμα:
Τὰ γλωσσικὰ καὶ εὶκονιστικὰ δάνεια ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο εἶναι πολλἀ καὶ
εὐκόλως ἀναγνωριζόμενα.
KEΦΑΛΑΙΟ Β΄
Ὁ Ἀκάθιστος ἀκολουθεῖ τὴν κοινὴ μοίρα τῶν μεγάλων ἔργων τῆς φιλο-
λογίας. Ἀγνοοῦμε τόσο τὸν χρόνο, κατὰ τὸν ὁποῖο συνετέθη, ὅσο καὶ τὸ
πρόσωπο τοῦ ὑμνογράφου, ποὺ πρέπει ἀναμφισβήτητα νὰ ἦταν ἕνας
μεγάλος καὶ προικισμένος ποιητής. Οἱ μέχρι σήμερα προσπάθειες τῶν
μελετητῶν προώθησαν σὲ μεγάλο βαθμὸ τὰ σχετικὰ προβλήματα, ἀλλὰ
δὲν ὑπάρχει μιὰ καθολικὰ ἀποδεκτὴ πρόταση καὶ ὁ περίλαμπρος ὕμνος
θὰ κρατήσει ἀσφαλῶς γιὰ πολὺ ἀκόμη τὰ μυστικά του.
Μὲ κέντρο τὸν Ρωμανό, θὰ μπορούσαμε νὰ ταξινομήσουμε σὲ τρεῖς
κατηγορίες τὶς προτεινόμενες θεωρίες καὶ ὑποθέσεις: Στὴν πρώτη κα-
τατάσσονται ὅσες θεωροῦν τὸν Ἀκάθιστο ἔργο προρρωμανικό, στὴ δεύ-
τερη ὅσες τὸν ἀποδίδουν στὸν Ρωμανὸ τὸν Μελωδό, καὶ στὴν τρίτη
ὅσες ἀναζητοῦν τὸν ποιητὴ στοὺς μετὰ τὸν Ρωμανό χρόνους.
εἶναι παντελῶς αὐθαίρετη καὶ ἀστηρικτη, ποὺ σήμερα δὲν βρίσκει εὔκο-
λους ὑποστηρικτές. ‘Εκτὸς αὐτοῦ, ὅπως ὀρθὰ παρατηρεῖ ὁ Κ. Μητσά-
κης, «ἦταν ἀπίθανο νὰ ἐπιβιώση στὶς ἀκολουθίες τῆς ὀρθόδοξης
Ἐκκλησίας ἕνας ὕμνος γραμμένος ἀπὸ ποιητὴ αἱρετικό· ὁ Ἀκάθιστος
δὲν ἀντιπροσωπεύει ἀπολλιναριστικὲς δογματικὲς θέσεις, ἀντίθετα, πε-
ριέχει πολεμικὴ ἐναντίον τοῦ Ἀπολλιναρισμοῦ»43. Ἀλλὰ τὸ πλέον σημαν-
τικό εἶναι ὅτι στὴν πρώιμη αὐτὴν ἐποχὴ δὲν βρέθηκε καμμιὰ μαρτυρία
γιὰ τὴν ὕπαρξη κοντακίου, ὡς διαμορφωμένου λογοτεχνικοῦ εἴδους, καὶ
θὰ ἦταν ἀληθῶς περίεργο νὰ ἀνήκει σ’ αὐτήν ὁ Ἀκαθιστος, ἕνα κοντάκιο
μὲ περίτεχνη λογοτεχνικὴ κατασκευή, κάτι ποὺ παραπέμπει ἀσφαλῶς
σὲ πολύ μεταγενέστερη ἐποχή, ἴσως στὸ τέλος τῆς ἱστορίας τοῦ εἴδους.
Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτήν κάνει ἀληθινὰ ἐντύπωση ἡ γνώμη τοῦ τελευ-
ταίου μεγάλου ἐκδότη τοῦ Ρωμανοῦ, τοῦ J. Grosdidier de Matons, ποὺ
ἐπιμένει νὰ θεωρεῖ τὸν Ἀκάθιστο ἔργο προρρωμανικό, καὶ τὸ χρονολογεῖ
μάλιστα «στὸ τέλος τῆς προϊστορίας τοῦ κοντακίου». Ἐπειδὴ συμβαίνει
τὸ δεύτερο κοντάκιο τοῦ Ρωμανοῦ «Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ», νὰ
ἔχει ἔνδειξη στὰ χειρόγραφα, ὅτι ἀκολουθεῖ ἀπὸ μετρικὴ καὶ μουσικὴ
ἄποψη τὸ «Ἄγγελος πρωτοστάτης», κοινὴ παρατήρηση ὅλων ὅσοι ἀπο-
δίδουν τὸν Ἀκάθιστο στὸν Ρωμανό, ἀλλὰ καὶ ἐκείνων ποὺ ἀρνοῦνται τὴν
πατρότητά του, ὁ J. Grosdidier de Matons πιστεύει ὅτι ὁ Ρωμανός, ὄχι
μόνο γνώριζε τὸν Ἀκαθιστο, ἀλλὰ καὶ ἐκτιμοῦσε ἰδιαίτερα τὴν ποιητική
του ἀξία καὶ τὸν μιμήθηκε στὴ σύνθεση δικοῦ του δεύτερου κοντακίου
«Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ»44. Δηλαδή, ὁ Ρωμανὸς μιμήθηκε καὶ
ἀντέγραψε ρυθμοτονικῶς ἕνα παλαιότερο κοντάκιο ! Ἀλλὰ ὁ Ρωμανὸς
εἶναι ποιητὴς πρωτότυπος καί, ἀπὸ ὅσα ἕως σήμερα γνωρίζουμε, δὲν
μιμήθηκε ποτὲ κανέναν ἄλλον δημιουργό. Ἀντίθετα, αὐτὸς ἔδωσε πρό-
τυπα γιὰ τοὺς μεταγενέστερους.
Ἀλλὰ ἄν τὰ πράγματα εἶχαν ἔτσι, γιατὶ νὰ μὴ μιμηθεῖ ὁ Ρωμανὸς
καὶ τὴν ὅλη τεχνικὴ καὶ τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἀκαθίστου, παρὰ μόνο τὸν
πρῶτο οἶκό του; Τὸ πρόβλημα ἐπιδέχεται καὶ ἄλλη, καὶ μάλιστα πιθα-
νότερη καὶ λογικότερη ἐξήγηση. Ἀντικρούοντας τὴν ἄποψη τοῦ Γάλλου
ἐκδότη, ὁ καθηγητὴς Ν. Β. Τωμαδάκης παρατηρεῖ: «Προφανῶς ἡ ἔνδει-
43
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 491.
44
J. GROSDIDIER DE MATONS, Romanos le Mélode et les origins de la poésie rélligieuse
á Byzance, Paris 1977, 36.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 51
ξις τοῦ ἀντιγραφέως τοῦ ια΄ αἰῶνος σημαίνει ὅτι ὁ ὕμνος εἰς τὸν Ἰωσὴφ
ἐψάλλετο κατὰ τὸν Ἀκάθιστον, κείμενον περισσότερον γνωστόν, μέλος
τὸ ὁποῖον ήκούετο συχνά. Ἡ ἔνδειξις αὐτὴ εἶναι πολύτιμος, ἐφ’ ὅσον
καθιστᾶ γνωστόν, ὅτι ὁ Ρωμανὸς ἔδωσε τὸ ρυθμοτονικὸν πρότυπον τῶν
ἡμίσεων οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου. Νὰ ἀντιστρέψῃ τις τὰ πράγματα θὰ ἦτο
σοβαρόν σφάλμα. Ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου ἀκολουθεῖ τὸ μετρικὸν
ὑπόδειγμα τοῦ Ρωμανοῦ…»45. Ἰδοὺ σὲ παραλληλία τὰ κείμενα:
Ρωμανός, Ἀκάθιστος
Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ β΄ Προοίμιον ΙΙ
Προοίμιον IV
Tὸν ὀδυρμὸν τοῦ Ίωσὴφ νῦν θεωρήσωμεν, Τῇ ὑπερμάχω στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
τῶν ἀδελφῶντὴν δολερὰν γνώμηνμισήσωμεν, ὡς λυτρωθεῖσα ῶν δεινῶν εὐχαριστήρια
Ἰωσὴφ δὲ τὸν δίκαιον ζηλώσωμεν· ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου, Θεοτόκε·
Σωφροσύνην γὰρ φυλάξας ἀθολωτον ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων οὖν κινδύνων ἠλευθέρωται ἐν παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ὅτι πάντα ἐφορᾷ τὸ ἀκοίμητον ὄμμα. ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
Ὁ Οἰκος α΄ Ὁ Οἰκος α΄
Ἔχοντες βασιλέα οὐρανῶν βασιλείαν Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη
διδοῦντα τοῖς αὐτοῦ στρατιώταις εἰπεῖν τη Θεοτόκῳ τὀ «Χαῖρε»·
ἐνδυσώμεθα τὴν ἀρετήν, καὶ σὺν τη ασωμάτῳ φωνῆ
πανοπλίαν οὖσαν τῶν ψυχῶν ἄτρωτον, σωματούμενόν σε θεωρῶν, Κύριε,
ἵνα καὶ πολεμήσωμεν, ἐξίστατο καὶ ἵστατο
ὡς ἔφρονες τὴν ἁμαρτίαν46… κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα…
45
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, 159-160.
46
J. GROSDIDIER DE MATONS, ὅ.π.
47
Κατὰ τὴ μελέτη τῆς Av. Cameron, βλ. σημ. 19.
52 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
5ου ἤ στὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰώνα. Ἐντούτοις οἱ ὑποθέσεις αὐτὲς δὲν ἀπο-
δεικνύονται καὶ εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ὁ Γάλλος ἐρευνητὴς αὐτοα-
ναιρεῖται, ὅταν σπεύδει νὰ ὁμολογήσει ὅτι αὐτὰ εἶναι μιὰ ἐντελῶς
ὑποκειμενικὴ ἐντύπωση «une impression toute subjective»48.
Ἀνάλογες ὑποκειμενικὲς ἀπόψεις καὶ ἀτεκμηρίωτες εἰκασίες ἔχουν
διατυπώσει ἄλλοι ἐρευνητές. Ὁ Κ. Μητσάκης λ. χ. πιστεύει ὅτι ὁ Ἀκά-
θιστος συνετέθη σὲ μιὰ ἐποχὴ κοινοῦ ἑορτασμοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ Χρι-
στουγέννων «καὶ αὐτὸ εἶναι ἕνα στοιχεῖο ποὺ μᾶς ὁδηγεῖ σὲ μία σχετικὰ
πρώιμη ἐποχή, ὅταν οἱ δύο ἑορτὲς πανηγυρίζονταν μαζί»49. Ἀλλὰ δὲν
ὑπάρχει καμιὰ μαρτυρία γιὰ κοινὸ ἑορτασμὸ αὐτῶν τῶν δύο μεγάλων
ἑορτῶν. Ἡ ἄποψη ὅτι ὁ διαχωρισμὸς ἔγινε στὰ χρόνια τῆς βασιλείας
τοῦ Ἰουστινιανοῦ (527-565) εἶναι προσωπικὴ ὑπόθεση, ποὺ δὲν στηρί-
ζεται σὲ καμιὰ ἱστορικὴ μαρτυρία. Τὰ κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ λ.χ. ἀνα-
φέρονται ρητὰ σὲ συγκεκριμένες ἑορτές, διαφορετικὲς πάντως στὸν
Εὐαγγελισμὸ καὶ στὰ Χριστούγεννα.
Ἄς σημειωθεῖ, τέλος, ὅτι καὶ σήμερα ὑπάρχουν μελετητὲς καὶ ἐκδό-
τες, ποὺ ὑποστηρίζουν τὴν πρώιμη χρονολόγηση τοῦ Ἀκαθίστου. Σὲ
πρόσφατη ἔκδοση τῶν κοντακίων τοῦ Ρωμανοῦ ἀπὸ τὸν Καθηγητὴ R.
Maisano, ὁ Ἀκάθιστος χρονολογεῖται μεταξὺ 431-45150. Ὁμοίως, ὁ Κα-
θηγητὴς Γρ. Παπαγιάννης ὑποστηρίζει μὲ ἔμφαση: «εἶναι ὁ Ρωμανὸς
ἐκεῖνος ποὺ μιμήθηκε τὂν Ἀκάθιστο στὸ προσόμοιο κοντάκιο του Εἰς
τὸν πειρασμὸν τοὺ Ἰωσὴφ ΙΙ καὶ ὄχι τὸ ἀντίστροφο»51.
Ἄν ὅμως ἔτσι εἶχαν τὰ πράγματα, καὶ ὁ Ἀκάθιστος ἦταν τόσο
πρώιμο ποίημα, γιατἰ ἄραγε δὲν ἀναφέρεται ἀπὸ κανένα συγγραφέα
πρὶν ἀπὸ τὸν 10o αἰώνα ; Καὶ γιατὶ δὲν βρῆκε κανένα μιμητή, ὅταν μά-
λιστα ἡ μίμηση ἦταν τόσο συνήθης στοὺς Βυζαντινοὺς, ἰδιαίτερα στὴν
περιοχὴ τῆς ὑμνογραφίας;
48
J. GROSDIDIER DE MATONS,, ὅ. π.,
49
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 498.
50
R. MAISANO, Romano il Melode, Cantici, a cura di - - I-II, Torino 2002 [ = Classici
Graeci. Autori della tarda Antichità e del età bizantina, con la direzione di Italo Lana e Antonio
Garzya], II, 579.
51
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, 302.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 53
52
P. F. KRYPIAKIEWICZ, De Hymni Acathisti auctore, BZ 18, 1909, 357-382, ἰδιαίτερα,
362-363, ὅπου ἐπισημαίνονται κοινὰ γλωσσικὰ καὶ εἰκονιστικὰ στοιχεῖα μὲ τὸν Ἀκάθιστο.
Βλ. παρακάτω.
53
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 505.
54
DΕL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio, Firenze 1948, 12.
54 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
55
E. WELLESZ, The Akathistos. A Study in Byzantine Hynography, DOP 9-10, 1955-
1956, 143-174, 152.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 55
α. Ἡ συναξαριακὴ παράδοση.
Σύμφωνα μὲ τὴ συναξαριακὴ παράδοση, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται
σταθερὰ ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα καὶ ἔπειτα, ὁ Ἀκάθιστος συνδέεται μὲ τὴ
μεγάλη πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους τὸν
Αὔγουστο 626 μ.Χ., κατὰ τὴ διάρκεια τῆς τρίτης ἐκστρατείας τοῦ
αὐτοκράτορα Ἡρακλείου ἐναντίον τῶν Περσῶν. Ἡ σωτηρία τῆς βασι-
λεύουσας ἀποδόθηκε στὴν ὑπερφυσικὴ προστασία τῆς Θεοτόκου καὶ
ὁ λαὸς καὶ ὁ κλῆρος τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔψαλαν αὐτὸν τὸν ὕμνο,
ὡς ἔκφραση εὐχαριστίας καὶ εὐγνωμοσύνης πρὸς τὴ σώτειρα τῆς Πό-
λεως: «ὀρθοστάδην τῷ τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν
ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ γηθόμενοι ἔμελψαν». Ἡ παράδοση αὐτὴ ἐπι-
βιώνει μέχρι σήμερα, μέσῳ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συναξαρίων καὶ τῶν
σχολικῶν βιβλίων.
Πρέπει ἐντούτοις νὰ παρατηρήσουμε, ὅτι τὸ συναξάριο δὲν ὁμιλεῖ
καθαρὰ γιὰ σύνθεση ὕμνου, ποὺ μπορεῖ καὶ νὰ προϋπῆρχε, οὔτε βέβαια
γιὰ τὸν ποιητή του. Ἀλλὰ τὸ σημαντικὀτερο εἶναι ὅτι ὁ Ἀκάθιστος δὲν
ἔχει χαρακτήρα πολεμικό, οὔτε περιέχει ἔστω καὶ ὐπαινιγμοὺς τῆς συγ-
κεκριμένης πολεμικῆς πράξης. Ἄν πράγματι ἀναφερόταν στὴν πολιορ-
κία τοῦ 626 καὶ στὴν θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βασιλεύουσας
Πόλης, ἀσφαλῶς θὰ περιεῖχε ρητὲς ἀναφορὲς ἤ, ἔστω, ὑπαινιγμοὺς στὰ
τότε συμβάντα. Αὐτὸ δὲν συμβαίνει. Ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ὕμνος ἐξολο-
κλήρου εἰρηνικός, ἐγκωμιαστικὸς καὶ θεολογικός, χωρὶς καμιὰ ἀναφορὰ
56 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
β. Ὁ πατριάρχης Σέργιος
Ὅσοι λοιπὸν ἀκολουθοῦν τὴ συναξαριακὴ παράδοση δέχονται ὡς
ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου τὸν δυναμικὸ πατριάρχη Σέργιο, ποὺ μαζὶ μὲ τὸν
πρωθυπουργὸ Βῶνο ἀνέλαβαν τὴν προστασία τῆς πόλεως κατὰ τὴν πο-
λιορκία τοῦ Αὐγούστου 626 ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους. Ἀλλὰ καὶ ἄλλοι μελε-
τητὲς καὶ ἐκδότες, ὅπως οἱ Pitra56, Stevenson57, W. Christ- M. Paranikas
(CPA)58, θεωροῦν τὸν Ἀκάθιστο ὡς ἔργο τοῦ Σεργίου. Τὴν ἱστορικὴ ἀλή-
θεια τῆς συναξαριακῆς παραδόσεως δεχόταν καὶ ὁ Κ. Krumbacher59.
Ἐντούτοις αὐτὴ ἡ ἄποψη, στηρίζεται μόνο στὶς γενικὲς καὶ ἀσαφεῖς
πληροφορίες τῆς συναξαριακῆς παραδόσεως καὶ δὲν ἀντέχει σὲ
σοβαρὴ κριτική. Ἡ παράδοση δὲν ἀναφέρει σαφῶς τὸν Σέργιο ὡς ποι-
ητὴ ὕμνου στὴν Θεοτόκο. Οἱ μελετητὲς τὸ εἰκάζουν ἀπὸ τὰ συμφραζό-
μενα. Ἀλλὰ ὁ πατριάρχης Σέργιος δὲν ὑπῆρξε ποτὲ ποιητής. Δὲν ἔχουμε
56
PITRA, Analecta Sacra I, 250.
57
H. STEVENSON, L’ Hymnographie de l’ Église Grecque. Du rythme dans les cantiques
de la liturgie grecque, Revue des Questions Historiques 20, 1876, 482-543, 534.
58
CPA, 140.
59
ΒΖ 13, 1904, 252.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 57
60
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 8. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 496.
61
ΑΙΚ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἐνδείξεις διὰ τὴν χρονολόγησιν τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου,
ΕΕΒΣ 35, 1966-1067, 47-67
62
C. DEL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio, Firenze 1948.ΙΔ., L’
inno Acatisto, στὸ: Filologia Minore, Milano-Napoli 1956, 265-282, 359-361.
63
Ὀρθῶς παρατηρεῖ καὶ ὁ Wellesz τὴν ὀργάνωση τῶν στίχων τῶν χαιρετισμῶν κατὰ
ζεύγη (concatenatio). E. WELLESZ, The Akathistos. The Poetical Forms of Byzantine
Hymnography, New Oxford History of Music II. (IIa. Music of the Eastern Churches), 1954,
20-22.
58 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
γ. Ὁ Γεώργιος Πισίδης
Ἡ σύνδεση τοῦ Ἀκαθίστου μὲ τὰ γεγονότα τοῦ 626 ὁδήγησε πολ-
λοὺς νἀ ἀποβλέψουν στὸν Γεώργιο Πισίδη, τὸν γνωστὸ ὑμνητὴ τοῦ
αὐτοκράτορα Ἡρακλείου, ὡς πιθανὸ ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου65. Ἡ ὑπό-
θεση εἶναι ἀπίθανη καὶ ἀστήρικτη γιὰ πολλοὺς λογους. Tὰ γνωστὰ ποι-
ήματα τοῦ Πισίδη εἶναι ὅλα ἀνεξαιρέτως σὲ προσωδιακὸ ἰαμβικὸ
τρίμερο, σὲ βαθμὀ μάλιστα τεχνικῆς τελειότητας, ὥστε ὁ Πισίδης νὰ
συγκρίνεται μὲ τὸν Εὐριπίδη66. Δὲν ὑπάρχει πουθενὰ μαρτυρία ἤ ὑπαι-
νιγμός, ὅτι ὁ Πισίδης ἔγραψε ἔστω καὶ ἕνα στίχο σὲ ρυθμοτονικό μέτρο,
ὅπως εἶναι ὁ Ἀκάθιστος. Τὰ θρησκευτικά του ποιήματα ἀνήκουν ὅλα
στὴν περιοχὴ τῆς λόγιας ποίησης καὶ δὲν εἶναι λειτουργικά. Τὸ πιὸ ση-
μαντικὸ ὅμως εἶναι ὅτι στὰ ἱστορικά του ποιήματα, ποὺ ἀναφέρονται
στὰ γεγονότα τοῦ 626, δὲν ὑπάρχει οὔτε κἂν ὑπαινιγμὸς γιὰ σύνθεση
ὕμνου ἀναφερόμενου στὴ θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βυζαντινῆς πρω-
τεύουσας. Καὶ ἐνῶ στὸ σχετικὸ ποίημά του «Εἰς τὴν γενομένην ἔφοδον
τῶν βαρβάρων καὶ εἰς τὴν αὐτῶν ἀστοχίαν» ἀναφέρεται στὴ σωστικὴ
64
J. GROSDIDIER DE MATONS, Romanos le Mélode et les origines de la poésie religieuse
à Byzance, Paris 1977, 35.
65
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 207-216, ὅπου καὶ πλούσια βιβλιο-
γραφία.
66
Εἶναι γνωστὸς ὁ στίχος τοῦ Ψελλοῦ: «Τίς στιχίζει κρεῖττον, Εὐσιπίδης ἤ Πισίδης;».
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 59
προστασία τῆς Θεοτόκου, δὲν κάνει λόγο γιὰ σύνθεση ὕμνου. Ἰδοὺ τὸ
χαρακηριστικὸ ἀπόσπασμα:
67
Κατὰ τὴν ἔκδοση AG. PERTUSI, Giorgio di Pisidia Poemi. I. Panegirici epici, Ettal
1959, 176. Βλ. καί, Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ τὰ προβλήματά του, Ἀθήνα
1993, 32-33.
68
M. HUGLO, L’ ancienne version latine de l’ Hymne Acathiste, Muséum 64, 1951, 27-61.
G. G. MEERSSEMAN, Der Hymnos Akathistos im Abendland, I. Akathistos-Akoluthie und
Grusshymnen, Freiburg 1969, 101.
60 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
69
Βλ. L. LAMZA, Germanos I Patriarch von Konstantinopel (715-730, Würtzburg 1975
(=BHG 697-697e).
70
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 9-10.
71
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία-Ποίησις, 161.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 61
ε. Κοσμᾶς ὁ Μελωδός
Τὴ σύνδεση τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ μὲ τὸν Ἀκάθιστο ὑπέδειξα
γιὰ πρώτη φορὰ, στὸ Ἐπίμετρο τῆς μελέτης μου: Κοσμᾶς ὁ Μελωδός.
Βίος καὶ ἔργο (Θεσσαλονίκη, 1979 =Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 28), 231-244.
Ἔχουν παρέλθει περίπου 40 ἔτη καὶ οἱ ἀπόψεις μου δὲν ἔχουν δεχθεῖ
ἀρνητικὴ κριτικὴ καὶ ἀνασκευὴ διεθνῶς. Ἐπειδὴ καὶ ἐγὼ μὲ τὴν προ-
ϊούσα στὸ διάστημα αὐτὸ ἔρευνα καὶ μὲ τὶς νέες βιβλιογραφικὲς συμ-
βολὲς δὲν ἔχω ἀλλάξει γνώμη, μεταφέρω ἐδῶ τὶς ἀπόψεις ποὺ ἄλλοτε
διετύπωσα, μὲ διορθώσεις καὶ προσθῆκες.
Ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελωδὸς (679/680-752/754) εἶναι κορυφαῖος ἐκπρό-
σωπος τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, princeps melodorum, ὅπως ἔχει
χαρακτηρισθεῖ. Εἶναι μάλιστα ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς ὑμνογρά-
φους, ποὺ ἀξιώθηκε νὰ ὀνομασθεῖ μελωδός, μετὰ τὸν Ρωμανό. Συνδέε-
ται μὲ τὴ μεγάλη ποιητικὴ καὶ μουσικὴ μεταρρύθμιση τοῦ 8ου αἰώνα καὶ
θεωρεῖται, μαζὶ μὲ τὸν θετὸ ἀδελφό του Ἰωάννη Δαμασκηνὸ καὶ τὸν
Ἀνδρέα Κρήτης εὑρετὴς τοῦ κανόνα ὡς νέου ὑμνογραφικοῦ εἴδους.
Τὴν ἀφορμὴ νὰ συνδέσω τὸ ὄνομα τοῦ Κοσμᾶ μὲ τὸν Ἀκάθιστο καὶ
νὰ ἀποτολμήσω τὴ διατύπωση μιᾶς νέας ἐπιστημονικῆς πρότασης γιὰ
τὴν πατρότητα τοῦ περιλάλητου Ὕμνου μοῦ ἔδωσε μία πολὺ ἐνδιαφέ-
ρουσα πληροφορία τοῦ Γερμανοῦ ἀρχαιολογου A. Baumstark (1907).
Ἀναφέρει ὅτι σὲ ἔρευνά του στὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Σάββα τῶν Ἱεροσολύ-
μων, βρῆκε στὸ ἐκεῖ παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγίου Νικολάου μιὰ παλαιὰ
ἀχρονολόγητη εἰκόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, στὴν ὁποία εἰκονίζεται καὶ
ἕνας μοναχός, ποὺ κρατεῖ εἰλητάριο μὲ τὴν πρώτη φράση τοῦ Ἀκαθί-
στου: «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη…», ἐνῶ στὴν κεφαλὴ
φέρει ταινία, μὲ τὴν ἔνδειξη «Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ»75. Τὸν Κοσμᾶ τῆς εἰκόνας
αὐτῆς θεώρησε ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου ὁ Baumstark, χωρὶς ὅμως καὶ νὰ
75
Α. BAUMSTARK, J. STRZYGOWKI, Die Miniaturen des serbischen Psalters der Königl.
Hof-und Staatsbibliothek in München, BZ 16, 1907, 644-661, 658.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 63
76
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 492.
77
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ: «Τὸ κατ’ ἐμέ, εἶμαι πεπεισμένος ὅτι ὁ πλέον πιθανὸς εἶναι ὁ
Γερμανὸς Α΄ πατριάρχης τῆς Κωνσταντινουπόλεως, 710-730 μ.Χ.», στὴ μελέτη του «Ὁ
Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς δὲν εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ Ἀκαθίστου», Ἀθηνᾶ Ο, 1971, 3-24, 13.
78
PG 133, 948C.
64 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
εἶναι, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἰσχυρή, πάντως πολὺ ἰσχυρότερη ἀπὸ ἐκεῖνες
ποὺ κατασκευάζονται ἀπὸ τοὺς μελετητές, μὲ τὶς ἀμφίβολες ἀναλύσεις
καὶ ἐκτιμήσεις ἐσωτερικῶν στοιχείων τοῦ ὕμνου. Εἶμαι βέβαιος ὅτι, ἂν
ὁ Baumstark γνώριζε ὅσα γνωρίζουμε σήμερα γιὰ τὸν Κοσμᾶ, δὲν θὰ
εἶχε κανένα δισταγμὸ νὰ τὸν ταυτίσει μὲ τὸν ὁμώνυμο μοναχὸ τῆς εἰκό-
νας. Πολὺ περισσότερο, ὅταν ὁ ἴδιος τάσσεται μὲ ἐκείνους ποὺ δέχονται
τὴν προέλευση τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὴν Ἀνατολή (Συρία)7. Ἀξίζει πάντως
νὰ σημειώσουμε ὅτι αὐτὴ ἡ εἰκονογραφικὴ παράδοση συνεχίζεται μέχρι
σήμερα, ὅπως ἀποδεικνύει τὸ πλῆθος καὶ ἡ ποικιλία τῶν εἰκόνων στὰ
τέμπλα μὲ τὶς μορφὲς τῶν ποιητῶν Κοσμᾶ καὶ Δαμασκηνοῦ στὰ θέματα
τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Στὰ εἰκονοστάσια καὶ στὰ θυρώματα τῶν παρεκ-
κλησίων τοῦ Ἁγίου Σάββα ὑπάρχουν εἰκονογραφικὲς ἀπεικονίσεις τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ μὲ δύο κυρίαρχες μορφὲς ὑμνογράφων, τοῦ Δαμασκηνοῦ
καὶ τοῦ Κοσμᾶ, ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ παλαιὰ παράδοση τῆς μονῆς γιὰ τὴ
σχέση τῶν ποιητῶν αὐτῶν μὲ τὰ θέματα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἶναι άκόμη
ζωντανή.
Ὅλα αὐτὰ βέβαια δὲν εἶναι ἀρκετὰ γιὰ νὰ λύσουν τὸ πρόβλημα τῆς
πατρότητας τοῦ Ἀκαθίστου, νομιμοποιοῦν, ὡστόσο, περισσοτερο ἴσως
ἀπὸ ἄλλες πριπτώσεις, τὴν ἐγγραφὴ τοῦ ὀνόματος τοῦ Κοσμᾶ στὸν κα-
ταλογο τῶν πιθανῶν ποιητῶν τοῦ περιλάλητου ὕμνου.
Ἀξίζει ὡστόσο νὰ προστεθοῦν καὶ μερικὰ ἄλλα στοιχεῖα, κυρίως φι-
λολογικά. Ὁ Κοσμᾶς εἶναι ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς πρώτους κανονογράφους,
ποὺ αναμφισβήτητα συνέθεσε θεομητορικὸ κοντάκιο καὶ μάλιστα μὲ
προοίμιο καὶ μὲ ἀκροστιχίδα: «Τοῦ ταπεινοῦ Κοσμᾶ ὕμνος»80. Αὐτὸ καὶ
μόνο καταρρίπτει τὴν ἄποψη ὁρισμένων βυζαντινολόγων, ὅτι τὸν 8ο
αἰώνα δὲν γράφονταν ἰδιόμελα κοντάκια81. Ἀλλὰ ἀποδεικνύει καὶ κάτι
ἄλλο πολὺ σημαντικό, ὅτι ὁ Κοσμᾶς συνέθεσε πρωτότυπο κοντάκιο,
ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ τεχνικὴ ἦταν γνωστὴ καὶ ζωντανὴ ἀκόμη τὴν ἐποχή
του. Συνδέεται δηλαδὴ ἄμεσα μὲ τὴν παράδοση τῶν θεομητορικῶν κον-
τακίων, κάτι ποὺ δὲν συμβαίνει μὲ ἄλλους ὑμνογράφους καὶ μάλιστα
μὲ τὸν Γερμανό.
79
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 491-492.
80
C. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien 1968, 115-125.
81
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 492.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 65
ς. Ὁ πατριάρχης Φώτιος
Ἡ ἔρευνα γιὰ τὸν πιθανὸ ποιητὴ τοῦ Ἀκαθιστου ἐξικνεῖται μέχρι τὰ
τέλη τοῦ 9ου αἰώνα. Ἔχει ὑποδειχθεῖ ὡς πιθανὸς ποιητὴς ἀκόμη καὶ ὁ
πατριάρχης Φώτιος. Πρῶτος διετύπωσε τὴν ἄποψη αὐτὴν ὁ Ἀθανάσιος
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, τὸ 190382. Ἡ ἄποψη εἶναι παντελῶς ἀστή-
ρικτη καὶ ἐπιστημονικῶς ἀτεκμηρίωτη. Σήμερα κανεὶς δἐν τολμᾶ νὰ
προωθήσει χρονολογικὰ ὣς τὸν 9ο αἰώνα τὴν ἔρευνα γιὰ τὴ χρονολογία
τοῦ Ἀκαθίστου.
82
ΑΘ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, οἱ Ρώς καὶ ὁ πατριάρχης
Φώτιος, ἐν Ἀθήναις 1903.
83
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 157-160.
84
L. TARDO, L’ Ottoeco nei mss. Melurgici, Grottaferrata MCMLV (= 1955), XXIV. Βλ.
ἐπίσης, Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κοσμᾶς Ἱεροσολυμίτης ὁ ποιητὴς ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ, περ.
Νέα Σιών, ΚΗ΄, 1933, 217.
85
Βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 158-160.
86
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 159. Ἡ ἴδια ἔνδειξη καὶ στὸ f. 20r: «Κανὼν ἀναστάσιμος,
66 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ποίημα Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννου μοναχοῦ». Τοῦ κανόνος αὐτοῦ ἔχει ἤδη παρασκευασθεῖ κρι-
τικὴ ἔκδοση ἀπὸ τὸν γράφοντα.
87
Βλ. προχείρως, Μηναῖον Μαρτίου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας. Κριτικὴ ἔκδοση,
CPA, 236-242. Γιὰ ἄλλες ἐκδόσεις, βλ. FOLLIERI, Initia, I, 38.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 67
ἐν ἀγαλλιάσει βοάτω·
χαῖρε, κεχαριτωμένη,
ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
Αὐτὸν τὸν τύπο ἐκδόσεως ποὺ ἐπέλεξαν οἱ ἐκδότες τῆς CPA ἔρχε-
ται τώρα νὰ ἀνατρέψῃ ὁ Σιναϊτικὸς κώδικας 607 (9 αἰ.), τὸ ἀρχαιότερο
γνωστὸ χειρόγραφο Μηναῖο Μαρτίου-Ἀπριλίου (Τροπολόγιον), σὲ κε-
φαλογράμματη γραφή88. Ὁ κώδικας ἀποδίδει τὶς δύο τελευταῖες ὠδὲς
(η΄-θ΄) στὸν Κοσμᾶ μοναχὸ (=Κοσμᾶ Μελῳδό), μὲ τὴν ἔνδειξη:
88
AL. NIKIFOROVA, The Tropologion Sin.gr. NE/MΓ 56-5 of the Ninth Century: A New
Source for Byzantine Hymnograph, Scripta et e-Scripta 12, 1913, 157-185.
68 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
89
ΑΛ. ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗ, ὅ. π., , 324-325.
90
Ὁ Κανόνας τοῦ Θεοφάνη ἐκδίδεται ἐδῶ γιὰ πρώτη φορἀ. Βλ. Παράρτημα, Κα-
νόες ΙΙΙ.
91
A. WEYH, Die Akrostichis, 49. Πρβλ. και, ΑΛ. ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗ, Θεοφάνης ὁ Γραπτός.
Βίος καὶ ἔργο, Ρέθυμνο 2002 (ἀδημοσίευτη δακτυλ. διδακτορικὴ διατριβή, 325).
92
CPA, 236 .Βλ. ἐπίσης, Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Νέα Σιών 31, 1936, 529. ἀρ. 85.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 69
θεσε τοὺς δώδεκα πρώτους οἴκους (Α-Μ), μὲ ἱστορικὸ (βιβλικὸ) καὶ θε-
ομητορικὸ περιεχόμενο, καὶ ὁ Κοσμᾶς τοὺς δώδεκα τελεταίους, μὲ πε-
ριεχόμενο κυρίως δεσποτικό καὶ δογματικό. Εἶναι ἄλλωστε γνωστό, ὅτι
ὁ Δαμασκηνὸς εἶναι ὁ κατεξοχὴν θεομητορικὸς ὑμνογράφος καὶ ὁ
Κοσμᾶς ὁ κατεξοχὴν δεσποτικός. Ἔτσι μπορεῖ νὰ ἑρμηνευθεῖ καὶ ἡ
χρήση δύο ἐφυμνίων, ἑνὸς θεομητορικοῦ (χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε) καὶ
ἄλλου δεσποτικοῦ (ἀλληλούια).
Ἐπιπροσθέτως, ὑπάρχουν καὶ μερικὲς ἐνδείξεις ἀπὸ τὴν ὑμνογρα-
φία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ποὺ ἐνισχύουν τὴν ἄποψη ἀμεσότερης σχέσης
τῶν δύο ἀδελφῶν ὑμνογράφων μὲ τὸν Ἀκάθιστο:
Βουλὴν προαιώνιον,
ἀποκαλύπτων σοι, Κόρη,
Γαβριὴλ ἐφέστηκε,
σὲ κατασπαζομενος
καὶ φθεγγόμενος·
Χαῖρε, γῆ ἄσπορε,
χαῖρε, βάτε ἄφλεκτε,
χαῖρε, βάθος δυσθεωρητον,
χαῖρε, ἡ γέφυρα
πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ μετάγουσα
καὶ κλῖμαξ ἡ μετάρσιος,
ἣν ὁ Ἰακὼβ ἐθεάσατο.
Χαῖρε, θεία στάμνε τοῦ μάννα,
Χαῖρε, λύσις τῆς ἀρᾶς,
Χαῖρε, Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις,
μετὰ σοῦ ὁ Κύριος.
Ἀπὸ τὴν πλούσια καὶ βασικὴ γιὰ τὴν ὅλη ὀργάνωση τῆς λειτουρ-
γικῆς ὑμνογραφίας παραγωγὴ τοῦ Δαμασκηνοῦ ἔχω σημειώσει καὶ
ἄλλα, σημαντικὰ κατὰ τὴ γνώμη μου, στοιχεῖα:
Ἡ παρουσία τοῦ ἐφυμνίου «Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε», καθὼς καὶ
ὁλόκληρων φράσεων τοῦ Ἀκαθίστου: Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις, Εὔας ἡ λύτρω-
σις, ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ Γαβριήλ (= Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανό-
θεν ἐπέμφθη), βάθος δυσθεώρητον, γέφυρα πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ
μετάγουσα, κλῖμαξ ἡ μετάρσιος, λύσις τῆς ἀρᾶς, εἶναι σοβαρὲς ἐνδεί-
ξεις ἐσωτερικῆς σχέσεως τοῦ Δαμασκηνοῦμὲ τὸν Ἀκάθιστο. Μερικὲς
λέξεις-κλειδιὰ μποροῦν ἐπίσης νὰ φωτίσουν τὸ πρόβλημα τῆς πατρό-
τητας τοῦ Ὕμνου καὶ αὐτὴ ἡ διερεύνηση δὲν ἔχει γίνει μέχρι σήμερα.
Τὸ ἐπίθετο λ. χ. θεοδρόμος (θεοδρόμον ἀστέρα) γνωρίζεται μόνον ἀπὸ
τὸν Δαμασκηνό93. Τὀ ἴδιο, ὁ προσδιορισμὸς τῆς Θεοτόκου ὡς ἐμψύχου
ναοῦ (Ψ: ἀνυμνοῦμέν σε πάντες ὡς ἔμψυχον ναόν, Θεοτόκε), χρησιμο-
ποιήθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Δαμασκηνό: τοῦ βοᾶν σοι ἅγιος ὁ
93
Ὡς προσδιοριστικὸ ἱερᾶς συνόδου: θεοδρόμος σύνοδος (PG 94, 356A).
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 71
ναὸς ὁ ἔμψυχος94. Ἀνάλογο εἶναι καὶ τὸ τοῦ Κοσμᾶ «ὡς ἐμψύχῳ θεοῦ κι-
βωτῷ»95.
Ἀλλὰ τὸ θέμα ἀποκτᾶ ἰδιαίτερο βάρος, ἂν πράγματι ἀνήκει στὸν
Δαμασκηνὸ ἕνας ἀνέκδοτος ἀκόμη διαλογικὸς κανὼν τοῦ Εὐαγγελι-
σμοῦ, ποὺ σώζεται σὲ δύο κώδικες, τὸν Σιναϊτικὸ 756 καὶ τὸν Παρισινὸ
34196. Ὁ κανὼν ἐκδίδεται γιὰ πρώτη φορὰ ἐδῶ (βλ. Παράρτημα). Ἔχει
ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα Α-Ω) καὶ εἶναι διαλογικός. Διαλεγόμενα πρό-
σωπα εἶναι ἡ Παρθένος καὶ ὁ Ἄγγελος. Ἡ γλώσσα, τὸ ὕφος καὶ τὰ χα-
ρακτηριστικα τοῦ κανόνα μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὸν Θεοφάνη. Κατὰ
τὸν Σ. Εὐστρατιάδη ΝΣ ΚΘ΄, 1937, 606, ὁ κανὼν εἶναι ποίημα τοῦ Δα-
μασκηνοῦ. Ἔχει ίδιαίτερη σημασία ὅτι ὁ κανὼν ἀρχίζει ὅπως καὶ ὁ Ἀκά-
θιστος «Ἄγγελος πρωτοστάτης ἥκει οὐρανόθεν…».
Ἄλλα στοιχεῖα ἀπὸ τοὺς θεομητορικοὺς ὕμνους τοῦ Δαμασκηνοῦ
ἀνακαλουν ἀμέσως τὸν Ἀκάθιστο. Στὸν ἐν χρήσει θεομητορικὸ κανόνα
τοῦ α΄ ἤχου ὅλα τὰ τροπάρια τῆς α’ ωδῆς ἔχουν ἐφύμνιο, τό· Χαῖρε, Θε-
οτόκε παρθένε, Μῆτερ ἀνύμφευτε97. Στὸν ἴδιο κανόνα (ὠδὴ θ΄ ,2) ἡ
φράση: Ἅπας ἐγκωμίων, πάναγνε, νόμος ἡττᾶται, τῷ μεγέθει τῆς δόξης
σου, ἐνθυμίζει τὸν Οἶκο Υ: Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται…Εἶναι χαρακτηριστικὀ,
ὅτι στὸ ρητορικὸ αὐτὸ σχῆμα, ποὺ ἀπαντᾶται καὶ στὸν πατριάρχη Γερ-
μανό, καὶ σὲ πολλὰ ἄλλα κείμενα, στήριξε ὁ Τωμαδάκης τὴν ἄποψή του
γιὰ τὴ σχέση τοῦ Γερμανοῦ μὲ τὸν Ἀκάθιστο. Ἀσφαλῶς θὰ εἶχε ἄλλη
γνώμη, ἄν γνώριζε τὰ ὑμνογραφικὰ τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ.
Ἄν λοιπὸν οι μελετητὲς ἀναζητοῦν σὲ ρητορικὰ κείμενα μιὰ φράση,
γιὰ νὰ στηρίξουν τὴ σχέση του Ἀκαθίστου μὲ κάποιο πρόσωπο ἢ μὲ τὸν
χρόνο σύνθεσης τοῦ Ἀκαθίστου, ἡ παρουσία τόσων συγκεκριμένων στοι-
χείων στοὺς ὕμνους τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ ἐπιβάλλει ὑποχρε-
ωτικὴ ἑρμηνεία. Καὶ τὸ πράγμα ἐπιδέχεται δύο μόνον ἑρμηνεῖες: ἢ ὁ
Ἀκαθιστος προϋπῆρχε καὶ ἔδωσε στοὺς δύο ὑμνογράφους στοιχεῖα του,
ἢ οἱ δύο ὑμνογράφοι εἶναι καὶ οἱ ποιητὲς του. Τὸ πρῶτο πρέπει μᾶλλον
94
Ἀναστάσιμος εἱρμὸς α΄ ἤχου, ὠδή γ΄. ΕΕ, 1. Γιὰ ἄλλες ἐνδείξεις βλ. E. FOLLIERI,
Initia, III, 111.
95
Κανὼν Εὐαγγελισμοῦ, Ὠδὴ θ΄ εἱρμός (ἔντυπο Μηναῖο Μαρτίου25).
96
Πρβλ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ
ἔργα, ΝΣ ΚΣΤ΄, 1931, 674. Βλ. τὸ κείμενο ὁλόκληρο στὸ Παράρτημα τοῦ παρόντος βι-
βλίου.
97
Παρακλητικὴ ἡ Ὀκτώηχος, ἔκδ Ἀποστολικῆς Διακονίας (1976), 17.
72 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
98
Πρβλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ρωμανικαὶ ἐπιδράσεις εἰς τὴν ποίησιν Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ,
Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 44, 1979-1980, 223-230.
KEΦΑΛΑΙΟ Γ΄
99
Οἱ εἱρμοὶ εἶναι τοῦ Δαμασκηνοῦ, Είς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου. Βλ. ΕΕ, 99-100,
ἀρ. 141.
74 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
100
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, 498.
101
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, 506.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ 75
1. Cod. Sinaiticus Gr. 1094 (12 αἰ.) = Ἀρχαῖον Σιναϊτικὸν Τυπικόν, f. 82r.
Τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος εἰς τὸ Λυχνικόν, μετὰ τὴν συνήθη στιχο-
λογίαν, Εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα ἱστῶμεν στίχους η΄ καὶ ψάλλομεν τὸ ἰδιό-
μελον τῆς ἡμέρας καὶ εἶθ’ οὕτως στιχηρὰ προσόμοια τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου, ἧχος πλ. β΄, πρὸς τό· Ὅλην ἀποθέμενοι· Βουλὴν προαιώνιον,
καὶ δευτεροῦντες αὐτά. Δόξα, καὶ νῦν, τὸ ἰδιόμελον εἰς τὸν αὐτὸν ἦχον·
Ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ. Ἡ ἀκολουθία τῶν προηγιασμένων.
Δεῖ εἰδέναι, ὅτι, ὡς εἰς τὴν λαύραν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάββα,
οὐ παρελάβομεν εἰς τὴν ἡμέραν τῆς Ἀκαθίστου ψάλλειν τοὺς κδ΄ οἴκους,
ἀλλὰ δ΄, τὸν α΄, τὸν η΄, τὸν ιγ΄ καὶ τὸν ὕστατον, Ὦ πανύμνητε μῆτερ. Εἰς
δὲ τὴν ἑορτὴν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (δηλ. τὴν 25 Μαρτίου) ψάλλονται ὅλοι.
Ἀκριβῶς γι’ αὐτό, οἱ δύο παλαιότεροι κώδικες τοῦ τριωδίου, ὁ Si-
naiticus gr. 734-735 καὶ ὁ Vaticanus gr 771, δὲν περιέχουν τὴν Ἀκάθιστον
στὴν τάξη τῆς ἀκολουθίας τοῦ Σαββάτου τῆς Ε΄ἑβδομάδος τῶν Νηστει-
ῶν, διότι τὸν 9ο αἰώνα (χρονολογία τῶν δύο ἀρχαιότερων χειρογράφων
τριωδίων) ὁ Ἀκάθιστος ἐψάλλετο στὴν ἑορτὴ τοῦ Εύαγγελισμοῦ (25
Μαρτίου) καὶ ὄχι στὸ Σάββατο τῆς ε΄ἑβδομάδας τῶν Νηστειῶν.
3. Dmitrievskij, Typika10
Ἀναφέρεται στἠν ἐντὸς τοῦ ναοῦ τάξη τῆς Ἀκαθίστου ἀκολουθίας:
105
DMITRIEVSKIJ, Typika, II, 1901, 858.
78 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
106
Εἰς τὸ τέλος τοῦ Ὡρολογίου ἡ σημείωσις: «Τὸ παρὸν Ὡρολόγιον Φλωρεντίᾳ ἐντυ-
πωθὲν πέρας εἴληφεν σὺν Θεῷ ἀναλώμασι μὲν Βερνάρδου τῆς Ἰούντας, ἔτει τῷ ἀπὸ τῆς
ἐνσάρκου οἰκονομίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ χιλιοστῷ πεντακοσιοστῷ εἰκοστῷ,
ἰανουαρίου κγ΄».
107
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΟΥ, Κατάλογος, 198-202
80 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ἐκ τῶν ἐθνῶν»108 (cod. Paris. Coisl. 223). Τὸ Μηναῖον Μαρτίου (ἔκδ. Βε-
νετίας, 1586) εἰς τὴν 10ην Μαρτίου: Μνήμη τῆς Ἀκαθίστου. Πρβλ. καί,
Synax. Eccl.CP, 528. 36.
108
Τὰ χρονολογικὰ στοιχεῖα ἐδῶ εἶναι κατἀ τὸ Παλαιὸ (Ἰουλιανὸ) Ἡμερολόγιο.
109
J. VERPEAUX,, Traités des offices, Paris 1966, 230.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ 81
110
STR. PAPAIOANNOY, The «Usual Miracle» and an Unusual Image: Psellos and the
Icons of Blachernae, JÖB 51, 2001, 177-188.
82 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
1. Editio princeps.
Ἡ πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ Ἀκαθιστου προγραμματίσθηκε ἀπὸ τὸν
Ἄλδο Μανούτιο στὴ Βενετία (1502), μαζἰ μὲ ἄλλα ὑμνογραφικὰ κείμενα.
Τὴν ἔκδοση συνοδεύει λατινικὴ μετάφραση, πιθανότατα τοῦ Μάρκου
Μουσούρου, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ ἐπίσημος ἐπιμελητὴς τῶν πρώτων ἐκδό-
σεων τοῦ Ἄλδου Μανουτίου. Ἡ ἔκδοση συνοδεύεται ἀπὸ λατινικὴ με-
τάφραση, καὶ αὐτὴ πιθανῶς τοῦ Μάρκου Μουσούρου111. Περιέργως
ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς βιβλιογραφικὲς συναγωγὲς καὶ καταγραφὲς τoῦ Em.
Legrand καὶ ἄλλων βιβλιογράφων.
Ἡ σημασία τῆς ὑπάρξεως αὐτῆς τῆς πρώτης ἐκδόσεως τοῦ Ἀκαθί-
στου εἶναι μεγαλη, γιὰ τὴν κριτικὴ του κειμένου τοῦ Ἀκαθίστου.
Πρῶτον, ἐπέχει θέση χειρογράφου, καθὼς σὲ χειρόγραφα, ἀσφαλῶς
ἰταλιωτικά, στηρίχθηκε ὁ ἐκδότης. Ἐνδιαφέρον λοιπὸν παρουσιάζουν
οἱ πολλὲς διαφορετικὲς γραφὲς τοῦ ἀρχικοῦ αὐτοῦ ἔντυπου κειμένου.
Τὸ πλέον σημαντικό ὅμως εἶναι ἡ συμβολὴ τῆς λατινικῆς μεταφράσεως
στὸν κριτικὸ ἔλεγχο τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου.
112
J. M. QUERCIUS-P. F. FOGGINUS, Opera Georgii Pisidae (Corpus Historiae Byzantinae.
Nova Appendix), Roma 1777.
113
Patroogia Graeca 92, 1333-1348.
114
J. B. PITRA, Analecta Sacra Spicilegio solesmensi parata, I, Paris 1876, 249-262.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 87
Ἄγγελος πρωτοστάτης
οὐρανόθεν ἐπεμφθη
εἰπεῖν τῇ θεοτόκῳ τό· Χαῖρε!
Καὶ σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ,
σωματούμενόν σε θεωρῶν,
Κύριε,
ἐξίστατο καὶ ἵστατο,
κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει,
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει·
Χαῖρε, τοῦ πεσόντος
Ἀδὰμ ἡ ἀνακλησις·
Χαῖρε, τῶν δακρύων
τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις·
Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον
ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς·
χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον
88 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
115
W. CHRIST- M. PARANIKAS, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Lipsiae
1871 (Hildesheim, 1963), 140-147 (=CPA).
116
CPA, 61.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 89
117
Μ. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια 13, 1893-1894,
44-47.
118
Ὡρολόγιον τὸ μέγα, ἐν Ρώμῃ 1876.
119
Bessarione 6, 1904, 9-16, 159-165, 252-257, καί, 7 1904, 36-40, 134-142, 21-224.
120
PL. DE MEESTER, Officio dell’ Inno Acatisto, Roma 1903. Τὸ κείμενο τῆς ἐκδόσεως
αὐτῆς εἰσήχθη κατόπιν στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς μονῆς τῆς Κρυπτοφέρρης (Ὡρολόγιον
καὶ Τριώδιον) καὶ ἐπανεξεδόθη πολλάκις. Βλ. καί, N. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ἀθηνᾶ ΟΒ΄, 1971,
3, σημ. 1.
121
Βλ. καί, ΓΡ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 179-181.
90 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Φυσικά, τὸ σχῆμα αὐτὸ δὲν ἔχει καμιὰ δικαιολογία καὶ κανένας δὲν
τὸ ἀκολούθησε. Ἡ περίπτωση παραμένει μοναδική.
122
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον βυζαντινῶν μελετῶν καὶ κειμένων. Τεῦχος Α΄. Ἡ
Ἀκάθιστος ἑορτὴ καὶ ἡ ὑμνολογία της, ἐν Ἀθήναις 1964, 35-43.
123
E. WELLESZ, The Akathistos Hymn. MMB Transcripta, Vol. IX, Copenhagen 1957.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 91
χειρόγραφο ἔχει: τιμῆς ἀνωτέρα πάσης, ὅπως καὶ μερικοὶ ἄλλοι κώδι-
κες, τὀ βρέφος…ἐπιγνοῦσα τὸν ταύτης ἀσπασμόν (Ε 5), τὸν Ἡρώδην
ὡς εἰρῶνα (Κ6), καὶ λο[γ]χείαν (Ο 19) κ. ἄ.π.
124
É. LEGRAND, Bibliographie Hellenique du XVe et XVIe siècle, Paris Ι, 173.
92 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
3. Τριώδιον (1839)
Τριώδιον κατανυκτικὸν περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκο-
λουθίαν …ἐν Βενετίᾳ 1839, 312-326.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
A΄. Ἑλληνικές
<Κοντάκιον, Τῇ ὑπερμάχῳ>
Σοὶ τῇ στρατηγῷ τῶν βροτῶν ὑπερμάχῳ
τὸν εὐχαριστήριον, ἁγνὴ παρθένε,
εἴτουν ἐπινίκιον ὡς δοῦλος πλέκω,
ῥυσθεὶς διὰ σοῦ τῶν κακῶν τῶν ἐν βίῳ·
τὸ γοῦν ἀπροσμάχητον αὐχοῦσα κράτος
πολυτρόπων αὖθίς με κινδύνων ῥύου.
125
EM. MILLER, Manuelis Philae Carmina inedita, II (Appendix), Parisiis 1855 (ἀνατ.
Hildesheim, 1967), 317-333.
94 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
126
Βλ. προηγούμενη σημείωση.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ 95
τὸν τίτλο: «Οἱ εἰκοσιτέσσαρες Οἶκοι τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θε-
οτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας εἰς ἁπλῆν γλώσσαν παραφραστικῶς
μετενεχθέντες παρὰ τοῦ ἐν ἱερομονάχοις Μελετίου Καλλονᾶ, ἐν Βενετίᾳ,
ἐκ τῆς τυπογραφίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, 1865»127. Ὁ Γ. Πλουμίδης γνω-
ρίζει καὶ ἄλλη ἔκδοση παλαιότερη «Ἐκ τῆς τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος,
1847128».
Παραθέτω ἐδῶ μερικὰ στοιχεῖα τῆς παραφράσεως αὐτῆς ἀπὸ τὸ
Βατοπεδινὸ χειρόγραφο, τοῦ ὁποίου ἡ γραφὴ ἔχει λόγῳ διαβροχῆς ὑπο-
στεῖ σοβαρὲς φθορὲς καὶ εἶναι σὲ πολλὰ δυσανάγνωστη:
127
Τὴν ἔκδοση εἶδα στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, ἀρ. Τ 585 Α 31, 1865.
128
Γ. Σ. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ, Τὰ ἐν Παδούῃ ἑλληνικὰ βιβλία, Θησαυρίσματα Ε΄, 196, 242.
96 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
6. Θέμελης Τ. Π., Ἑρμηνεία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Νέα Σιών 10, 1910,
205-237, 393-411, 566-580, καί, 11, 1911, 36-52.
130
Ι. Ε. ΣΤΕΦΑΝΗΣ, Δημώδης μετάφραση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀφιέρωμα στὸν
Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶ, Θεσσαλονίκη 1988, 131-142 (τὸ κείμενο, 134-142)..
131
ΕΛ. ΚΑΚΟΥΛΙΔΟΥ ΠΑΝΟΥ, Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. Παράφραση ἱερομονάχου
Γρηγορίου Μελισσηνοῦ, Όρθοδοξία καὶ Οἰκουμένη, 553-567.
132
E. LEGRAND, Bibliographie Hellénique XVIIIs., 195 (Γεννάδειος Τ 561).
133
ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΣ, Κατάλογος, Ι, 228.
98 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ἰταλικἐς.
1. Ἀνώνυμη μετάφραση τοῦ (18 αἰ.).
Ifantis P., L’ Ἀκάθιστος Ὕμνος in una traduzione italiana del XVIII
secolo, Ἰταλοελληνικὰ 4, 1991-1993, 135-147.
134
K. KRUMBACHER (μετ. Γ. ΣΩΤΗΡΙΑΔΟΥ), Ἱστορία τῆς Βυζαντηνῆς Λογοτεχνίας, τ.
Β΄, ἐν Ἀθήναις 1900, 556.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ 99
Ἱσπανική
De Andrés Martinez C., El Himno Akathistos. Primera parte del
ms.Esc. R. I. 19. Analisis historico-critico del codice y transcripciòn y ver-
sion espaniola e su texto, Madrid 1981.
Ἀγγλικές
W. J. Birkbeck / G. B. Woodward, The Acathist Hymn of the Holy Or-
thodox Eastern Church, in the original Greek text and done into English
verse, London 1917 (Γεννάδειος Τ 675.35).
135
C. DEL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio. Testo, traduzione e
note, Firenze 1948.
136
R. CANTARELLA, Poeti Bizantini, I-II, Milano 1948 (Ι, 86-93 τὸ κείμενo, ΙΙ, 123-
130, σχόλια).
100 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Φλαμανδική
Voordeckers E., Verheug U Bruid. Altijd-Maagd. De Akathistoshymne
van de Byzantijnse Kerk, Bonheiden, 1988 (μὲ μετάφραση στὴ φλαμαν-
δικὴ γλώσσα).
Σλαβωνική
Filonov - Gove A., The Slavic Akathistos Hymn. Poetik Elements of
the Byzantine Text and its old Church Slavic Translation, Munich 1988,
225-275.
Μπορίσσοβα Τ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ἡ μετάφρασή του στὴν
ἐκκλησιαστικὴ σλαβικὴ γλώσσα, Ρέθυμνο 2007 (ἀδημοσίευτη διδ. δια-
τριβή).
Ρωσική
Goltz H., Der Hymnos Akathistos- eine Keimzelle russisher orthodoxer
Spiritualität, στο: Κ. Chr. Felmy / G. Kretschmar / F. v. Llilienfeld / Cl. J.
Roepke (eds), Tauden Jahre Christentum in Russland- Zum Mellenium dr
Taufe der Kiever Russ, Göttingen 1988, 773-800.
Goltz H., Akathistos. Hymnen der Ostkirche, Lipzig 1988.
Ἀρμενική
Drost - Abgarjan A. / Goltz H., Eine armenische Übersetzung des Hy-
mnus Akathistus. Einleitung, Edition, deutsche Übersetzung und armeni-
sch-griechischen Glossar, Crossroad of Cultures, 143-249.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ 101
Ἀραβική
Peters C., Eine arabishe Übersetzung des Akathistos-Hymnus, Le
Muséon 53, 1940, 89 -104.
Τουρκική
Salaville S., Un Acathiste Turc avec acrostiche alphabetique grecque,
ΕΕΒΣ 23, 1953, 484-490.
Τὰ λογοτεχνικὰ σχήματα
Δὲν ὑπάρχει στὴν ἑλληνικὴ, ἴσως καὶ στὴν παγκόσμια λογοτεχνία κεί-
μενο ἀνάλογο μὲ τὸν Ἀκαθιστο ὕμνο, ἀπὸ τὴν ἄποψη τοῦ πλήθους καὶ
τῶν χρήσεων τῶν λογοτεχνικῶν σχημἀτων. Πρόκειται γιὰ ἕνα μοναδικὸ
λογοτεχνικὸ «μπαρόκ», στὸ ὁποῖο ὁ ὑμνογράφος γίνεται ἕνας πολύρρυ-
τος καὶ ἀνεξάντλητος λογοτεχνικὸς ποταμός. Δὲν ἐξαντλεῖται στὸν
ἐγκωμιασμὸ τῆς Παρθένου. Αὐτὴ ἡ πληθωρικὴ χρήση τῶν ἐγκωμια-
στικῶν στοιχείων κρίθηκε απὸ μερικοὺς νεότερους κριτικοὺς ἀρνητικά.
Ἀλλὰ τὸ μέτρο κρίσεως ἑνὸς λογοτεχνικοῦ κειμένου εἶναι ἡ λαϊκὴ πρόσ-
ληψη, τὸ στοιχεῖο τῆς δημοφιλίας. Ὁ Ἀκάθιστος, καθὼς μάλιστα εἶναι
λειτουργικὸ κείμενο σὲ συνεχὴ καὶ ἀδιάσπαστη χρήση αἰώνων, καὶ χάρη
στὴ μουσική του ἔκφραση, ὁμιλεῖ στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων. Ὁ Ὕμνος
αὐτός, καὶ μερικοὶ ἄλλοι ἀκόμη, ὅπως «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω», «Ἡ
ζωὴ ἐν τάφῳ», τὸ «Χριστὸς ἀνέστη» τὀ «Τὴν ὡραιότητα τῆς παρθενίας
σου», «Ἡ Παρθένος σήμερον», εἶναι διαχρονικὴ καὶ ἀναπαλλοτρίωτη
ποιητικὴ καὶ μουσικὴ περιουσία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ137. Κανεὶς ἄλλος
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ – Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑ 105
Ἕλληνας ποιητής δὲν συγκίνησε περισσότερο ἕνα λαὸ καὶ κανεὶς δὲν
ἀξιώθηκε αὐτὴ τὴ δόξα.
Σταχυολογῶ ἐδῶ χαρακτηριστικὰ λογοτεχνικὰ σχήματα:
3. Ἡ παρομοίωση (ἡ εἰκόνα)
Ἡ εἰκονιστικὴ δύναμη τοῦ ὑμνογράφου, ποὺ εἶναι καὶ τὸ οὐσιωδέ-
στερο συστατικὸ τῆς ποιητικῆς δημιουργίας, εἶναι ἀνεξάντλητη καὶ
αἰφνιδιάζει μὲ τὴν εὑρηματικότητα καὶ τὸν πλοῦτο της. Σταχυολογῶ
περαιτέρω τὰ σημαντικοτερα εἰκονιστικὰ σχήματα:
137
E. WELLESZ, The Poetical Forms, 21, παρατηρεῖ χαρακτηριστικά, ὅτι μόνο ὁ Ἀκά-
θιστος ξεπέρασε ὡς δημοφιλὲς κείμενο ἀκόμη καὶ τὸ κοντάκιο «Ἡ Παρθένος σήμερον».
106 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ἀστήρ,
ἀστραπή
αὐγὴ μυστικῆς ἡμέρας
βάθος δυσθεώρητον,
βροντἠ
γαστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως,
γέφυρα,
δένδρον ἀγλαόκαρπον
δοχεῖον σοφίας Θεοῦ
ἐλπίς ἀγαθῶν αἰωνίων
ἔμψυχος ναὸς
ἐξίλασμα,
εὐδοκία Θεοῦ,
ζωὴ μυστικῆς εὐωχίας
θαῦμα τῶν ἀγγέλων,
θησαυρὸς τῆς ζωῆς ἀδαπάνητος
θυμίαμα
καθέδρα τοῦ βασιλέως (Χριστοῦ),
κατάπτωσις δαιμόνων
κεφάλαιον τῶν δογμάτων αὐτοῦ,
κιβωτὸς χρυσωθεῖσα τῷ Πνεύματι
κλεὶς τῆς Χριστοῦ βασιλείας
κλῆμα βλαστοῦ ἀμαράντου ,
κλῖμαξ ἐπουράνιος,
κουροτρόφος
κρατὴρ κιρνῶν ἀγαλλίασιν
κτῆμα καρποῦ ἀκηράτου,
λαμπτήρ τοῦ ἀδύτου φέγγους
λιμὴν τῶν τοῦ βίου πλωτήρων
λουτὴρ ἐκπλύνων συνείδησιν
λύτρωσις,
μήτηρ ἀνύμφευτος
μύστις βουλῆς ἀπορρήτου,
νύμφη ἀνύμφευτος,
νυμφοστόλος
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ – Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑ 107
ξύλον εὐσκιόφυλλον
οἴκημα πανάριστον
ὁλκὰς τῶν θελόντων σωθῆναι
ὀσμὴ τῆς Χριστοῦ βασιλείαςς
ὄχημα πανάγιον
παρρησία θνητῶν,
πίστις τῶν σιγῇ δεομένων,
προοίμιον τῶν θαυμάτων Χριστοῦ,
πύλη τῆς σωτηρίας
πύργος ἀσάλευτος
πύρινος στύλος
σκέπη τοῦ κόσμου
σκηνὴ τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου
στέφος τῆς ἐγκρατείας
στήλη τῆς παρθενίας
στολὴ τῶν γυμνῶν παρρησίας
στοργή πάντα πόθον νικῶσα
ταμεῖον προνοίας Θεοῦ
τεῖχος ἀπόρθητον
τεῖχος τῶν παρθένων
τράπεζα
τραῦμα τῶν δαιμόνων,
ὕψος δυσανάβατον,
φωτοδόχος λαμπάς138.
4. Παρηχήσεις.
Ἕνα ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ μαγεύουν τὸν ἀναγνώστη καὶ τὸν ἀκρο-
ατὴ καὶ προκαλοῦν ἄρρητη λογοτεχνικὴ ἡδονή, εἶναι ἡ παρήχηση σὲ
ποικίλες καὶ ἀπροσδόκητες μορφές:
α. Ὁμόηχες λέξεις:
ἀστὴρ –γαστήρ, θηρῶν-θυρῶν,
138
Πρβλ ΣΩΦΡ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογραφίᾳ, Paris, Chennevières-
sur-Marne, 1930, ὅπου καὶ ἄλλοι προσδιορισμοὶ τῆς Θεοτόκου λεξικογραφικῶς κατατασ-
σόμενοι..
108 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
5. Προσωποποιήσεις
τὰ εἴδωλα μὴ ἐνέγκαντά σου τὴν ἰσχὺν πέπτωκεν
6. Μεταφορὲς
θερίζειν σωτηρίαν
ἀμνὸν…ἐν τῇ γαστρὶ Μαρίας βοσκηθέντα
τῆς ἀπάτης τὴν κάμινον
φλογὸς παθῶν ἀπαλλάττουσα
βυθοῦ ἀγνοίας ἐξέλκουσα
7. Ἀντιθέσεις
Ὑψος δυσανάβατον –βάθος δυσθεώρητον
τὰ οὐράνια συναγάλλεται- τὰ ἐπίγεια συγχορεύει
ἐγυμνώθη ὁ Ἅιδης –ἐνεδύθημεν δόξαν
δεσπότην νοοῦντες – δούλου ἔλαβε μορφήν
Γιὰ τὴ μαγεία τῆς παρηχήσεως στὸν Ἀκάθιστο, βλ. Β. Α., ΣΑΡΡΗΣ, Χαῖρε τῶν ἀπί-
139
8. Ὀξύμωρα
Γνῶσιν ἄγνωστον γνῶναι
Φθάσαντες τὸν ἄφθαστον
ἐξ ἀσπόρου βλαστήσας γαστρός
Θεοῦ ἀχωρήτου χώρα
παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευνῦσα
τὸν ἀπρόσιτον προσιτόν
πολυφθόγγους ἀφθόγγους
φιλοσόφους ἀσόφους
9. Σύνθετα σχήματα
τῇ ἀσωμάτῳ φωνῆ σωματούμενον (ἀντί, φωνὴ τοῦ ἀσωμάτου)
(Ὑπαλλαγὴ καὶ παρήχηση)
ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω
καὶ τῶν ἄνω οὐδόλως ἀπῆν
(παρήχηση (ὅλος-οὐδόλως) καὶ ἀντίθεση (ἄνω-κάτω, ἦν ἀπῆν)
τῶν ἀπίστων ἀμφίβολον ἄκουσμα
τῶν πιστῶν ἀναμφιβολον καύχημα
(ἀπόλυτη ἀντιστοιχία δύο στίχων, μὲ ἀντιστοίχιση ὅμοιων γραμμα-
τικῶς τύπων).
KEΦΑΛΑΙΟ Ζ΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ
ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ
Α΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ
1. Τὰ ἱστορημένα χειρόγραφα
Ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 14ου αἰώνα ἐμφανίζονται ἱστορημένα χειρό-
γραφα, ἑλληνικὰ καὶ σλαβικά, μὲ τοὺς οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου, μερικὰ
ἀπὸ τὰ ὁποῖα προέρχονται ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη140. Τὰ σημαν-
τικότερα βυζαντινὰ ἱστορημένα χειρόγραφα τοῦ Ἀκαθίστου εἶναι:
1. Ὁ ἑλληνικὸς κώδικας 429 τοῦ Ἱστορικοῦ Μουσείου τῆς Μόσχας
(ἔτους 1360), ποὺ πιστεύεται ὅτι προέρχεται ἀπὸ καλλιγραφικὸ ἐργα-
στήριο τῆς μονῆς Ὁδηγῶν Κωνσταντινουπόλεως καὶ εἶναι ἔργο τοῦ μο-
ναχοῦ Ἰωάσαφ141.
140
Γενικά, γιὰ τὴν εἰκονογραφία τῶν Οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου, βλ. O. TAFRALI, Icono-
grafia Innului Acatist, BCMI VIII, 1914, 49- 153.
141
D. K. TRENEFF, Copies photographiques des miniatures des manuscrits grecs con-
servés à la Bibliothèque Synodale, autrefois patriarcale de Moscou, Ire livraison (1862) : Aca-
thiste de la Très Sainte Vierge 11. G. M. PROXOROV, Codicological Analysis of the Illuminated
Akathistos to the Virgin, (Moscow, State Historical Museum, Synodal Gr. 429), DOP 26,
1972, 242- V. D. LIKHACHOVA, The Illumination of the Greek Manuscript of the Akathistos
112 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Hymn (Moscow, State Historical Museum, Gr. 429), DOP 26, 1972, 255- 271. ΙΔ., Byzantine
Miniatures. Masterpieces of Byzantine Miniature of IXth-XVth Centuries in Soviet Collection,
Moskow 1977, 20, πίνακες 45-49. – Acathistos de Moscu (Ms. Synodal gr. 429, Museo Hi-
storico del Estado, Moscu), vol. I.. Facsimil. Vol. II. Libro de Estudios, a cargo de E. V. SHUL-
GINA, M. CORTES ARRESE y P. BADENAS DE LA PENA, Madrid 2006-2008.
142
TANIA VELMANS, Une illustration inédite de l’ Acathiste et l’ iconographie des hymnes
liturgiques à Byzance, Cahiers Archéologiques 22, 1972, 131.
143
Βλ. τὴν πολὺ σημαντικὴ μελέτη τῆς IM. PEREZ MARTIN, The Escorial Acathistos:
The last manuscript Illuminated in Constantinople, Italia Medioevale e Umanistica LII, 2011,
227-262, 227, ὅπου καὶ ἄλλη πλούσια βιβλιογραφία.
144
Akathistos < Himno Marial Griego>, ed. fascimil del cod. R. I. 19 de la Biblioteca de
San Lorenzo el Real de El Escorial. Madrid, Editora Internazionala de Libros Antiguos, 1981.
145
ΜΑΡΙΑ ΑΣΠΡΑ ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, Οἱ μικρογραφίες τοῦ Ἀκαθίστου στὸν κώδικα Garrett
13, Princeton, Ἀθῆναι 1992 (διδ. διατριβή).
146
Μ. ŠCEPKINA, Bolgarskaja iniatjura XIV veka. Issledovanie psaltiri Tomiča, Moskva
1963. Βλ. καί, A. DZUROVA, Le programme iconographique du cycle illustrative dans le psa-
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ 113
utier Tomič, στὸ ΕΥΦΡΟΣΥΝΟΝ. Ἀφιέρωμα στὸν Μανόλη Χατζηδάκη, Ἀθήνα 1991-92, 148-
159.
147
ΜΑΡΙΑ ΑΣΠΡΑ ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, ὅ.π., 14, σημ. 11. Πρβλ. ἐπίσης, I. DUJCEV, La literature
bulgare et serbe et ses rapports avec la littérature de Byzance au début du XIV siècle, στό: L’
art byzantin au début du XIV siècle. Symposium de Gračanica, 1973, Belgrade 1978, 13, σημ.
73.
148
Βασικὴ μελέτη μὲ πανομοιότυπη ἔκδοση: S. DUFRENNE - SV. RADOJCIC - R. STI-
CHEL - I. ŠEVČENKO -H. BELTING, Der serbische Psalter. Faksimile-Ausgabe des cod. Slav. 4
der Bayerischen Staatsbibliothek, München 1978.
149
ΕΛ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΔΑΚΗ-ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος (The Akath-
istos Hymn- L’ Hymne Acathiste-L’ Inno Acathistos), Ἀθῆναι~1988 (μὲ ἔγχρωμες φωτογρα-
φίες τῶν τοιχογραφιῶν, πρωτότυπο κείμενο διὰ χειρὸς Φώτη Κόντογλου καὶ μετάφραση
στὴ νεοελληνική, ἀγγλική, γαλλικὴ καὶ ἰταλικὴ γλώσσα).
114 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Β΄
Η ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ
1. Ἀνωνυμος
Cod. Laurentianus Ashburnhamianus 64, ff. 1r-45v. Περγαμηνός,
ἔτους 1288-89152.
150
Τοπικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο Κεφαλονιᾶς, Ἀργοστόλι 1989, 33.
151
ΦΛΩΡΑ Ν. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος στὴ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ με-
λοποιία, Ἀθήνα 2004 (ἐκδίδει ὁ Γρ. Θ. Στάθης, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας. Με-
λέται, 10).
152
ΑL. TURYN, Dated Greek manuscripts of the thirteenth and fourteenth Centuries in
the Libraries of Italy, by Alexander Turyn, University of Ilinois Press,Urbana/ Chicago? Lon-
don 1972, 58.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ 115
3. Ἰωάννης ὁ Γλυκύς
Σημαντικὸς μουσικὸς καὶ πρωτοψαλτης, ταυτίζεται πιθανότατα μὲ
τὸν ὁμώνυμο οἰκουμενικὸ πατριάρχη Ἰωάννη ΙΓ΄. Τὰ χειρόγραφα 1262
τοῦ Σινᾶ καὶ 972 τῶν Ίβήρων παραδίδουν τἠ μελοποίηση τοῦ Γλυκέος
τοῦ κοντακίου καὶ τοῦ πρώτου οἴκου, καθὼς καὶ τῶν οἰκων Ε, Η, Θ, Ι,
Κ, Λ, Τ, Φ, Ψ τοῦ Ἀκαθίστου: «Ἀκάθιστος ψαλλομένη τω Σαββάτῳ τῆς
ε ἑβδομάδος τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστῆς καὶ εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς
ὑπεραγίας Θεοτόκου, ποίημα τοῦ πρωτοψάλτου Ἰωαννου τοὺ Γλυκέως
(sic)· μικροτέρα μέν ἐστιν παρὰ τὴν μεγάλην Ἀκάθιστον, τεχνικωτέρα
δὲ καὶ γλυκυτέρa». Ἦχος πλ. δ΄ (=Κώδ. Σινὰ 1262, f. 61v)155.
4. Νικηφόρος ὁ Ἠθικός
Σημαντικὸς μυσικοδιδάσκαλος, ἤκμασε στὰ τέλη του 13ου καὶ στὸ
πρῶτο ἥμισυ τοῦ 14ου αἰ. Στὸν κώδικα ΕΒΕ 2458 σώζεται μελοποίηση
τῶν Οἴκων Β, Μ, Π τοῦ Ἀκαθίστου156.
5. Ἰωάννης Κουκουζέλης
Ὁ «μέγας μαϊστωρ» καὶ «χαριτώνυμος», Ίωαννίκιος Παπαδόπουλος
κατὰ κόσμον, εἶναι ὁ σημαντικότερος μουσικὸς καὶ μελοποιὸς τοῦ 14ου
αἰ. μὲ τεράστιο συνθετικὸ μουσικὸ ἔργο. Ὁλόκληρος ὁ Ἀκάθιστος, σὲ
σύνθεση τοῦ Κουκουζέλη, βρίσκεται στὸν κώδικα Ambrοsianus Gr. L 36
153
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος στὴ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ μελοποιία,
Ἀθήνα 2004, 118 καὶ σημ. 12.
154
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος Λαύρας 163.
155
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 120-121, καὶ σημ. 23, 24, ὅπου καὶ ἄλλη βιβλιογραφία. Βλ.
ἐπίσης, ΣΤ. ΚΟΥΡΟΥΣΗΣ, Ὁ λόγιος Οἰκουμενικὸς πατριάρχης Ἰωάννης ΙΓ΄ὁ Γλυκύς (Συ-
ναγωγὴ εἰδήσεων καὶ ἀνέκδοτα αὐτοῦ ἔργα), ΕΕΒΣ 41, 1974, 298-302.
156
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 135-137.
116 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
sup.(XIV s.), ff. 273r-396v καὶ στὸν Κώδ. Μ. Λαύρας Ι 150 (17 αἰ.). Ἡ
Φλ. Κρητικοῦ μελέτησε τὴν παράδοση τῶν Οἴκων Γ, Δ, Ζ, Η, Θ, Ν, Ξ,
Ο, Ρ, Σ, Υ, Χ, Ω, ἀπὸ τοὺς κώδικες ΕΒΕ 2604 καὶ Σινὰ 1262157.
157
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 138- 151. Γιὰ τὸν βίο καὶ τὴ μουσικὴ δράση τοῦ Κουουζέλη,
βλ. ΓΡ. ΣΤΑΘΗΣ, Ὁ μέγας μαΐστωρ Ἰωάννης Κουκουζέλης Παπαδόπουλος, Κληρονομία,
14, 1982, 357-374. Πλείονα βλ. E. TRAPP, Prosopographisches Lexikon der palaiologenzeit
(= PLP) 13391.
158
CH. ASTRUC / M. – L. CONCASTY, Catalogue des manuscrits Grecs. III. Le
Supplément Grec, Paris 1960,339-340.
159
ΓΡ. ΣΤΑΘΗΣ, Ἰωάννης Κλαδᾶς ὁ Λαμπαδάριος (γύρω στὰ 1400), Πρόγραμμα Με-
γάρου Μουσικῆς Ἀθηνῶν, Κύκλος Ἑλληνικῆς Μουσικῆς. Βυζαντινοὶ Μελουργοί. Ἰωάννης
Κλαδᾶς ὁ Λαμπαδάριος, Ἰωαννης Κουκουζέλης ὁ βυζαντινος μαΐστωρ, Ἀθήνα 1979, 122-
124. ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ.π., 156-175. PLP 11739.
160
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος Μ. Λαύρας.
161
CH. ASTRUC / M. – L. CONCASTY, Catalogue des manuscrits Grecs. III. Le
Supplément Grec, Paris 1960,339-340.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ 117
162
Μ. Ι. MANOUSSAKAS, Recherches sur la vie de Jean Plousiadénos, Revue des Études
Byzanines XVII, 1959, 28-51. N. M. Παναγιωτάκης, Μαρτυρίες γιὰ τὴ μουσικὴ στὴν
Κρήτη κατὰ τὴ βενετοκρατία, Θησαυρίσματα 20, 1990, 9-169. Ἄλλη βιβλιογραφία: ΦΛ.
ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 176-177.
163
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 176-196.
KEΦΑΛΑΙΟ Η΄
164
J. B. PITRA, Analecta Sacra Ι, (1876), 262-272.
165
Θεολογία 7, 1929, 267.
120 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Οἱ Ἄγγελοι
Ἄγγελοι οὐρανόθεν
τὴν σὴν κύησιν πάλαι
ἀνύμνησαν, Παρθένε, ἀξίως·
καὶ νῦν τὴν ἱερὰν καὶ σεπτὴν
μεθ’ ἡμῶν τῶν κάτω εὐσεβῶς
κοίμησιν
δοξάζουσιν ἐν ᾄσμασιν,
κραυγάζοντες πρὸς σὲ τοιαῦτα·
Χαῖρε, χαρᾶς
τῶν ἀνθρώπων βρῶσις·
χαῖρε, ἀρᾶς
τῶν προγόνων λύσις·
χαῖρε, ἀοράτου
πατρὸς νύμφη ἄφθορε·
χαῖρε, συνανάρχου
υἱοῦ μῆτερ ἄνανδρε·
χαῖρε, κλῖμαξ ἀναφέρουσα
ἀπὸ γῆς πρὸς οὐρανόν·
χαῖρε, γέφυρα εἰσάγουσα
εἰς παράδεισον τερπνόν·
χαῖρε, ὅτι χερσί σε
ἀνυμνοῦσιν οἱ ἄνω·
χαῖρε, ὅτι βροτοί σε
προσκυνοῦσιν οἱ κάτω·
χαῖρε, ἁγνή,
παρθένων τὸ καύχημα·
χαῖρε, σεμνή,
σεμνῶν ἀγαλλίαμα·
χαῖρε, δι’ ἧς
φάλαγξ φεύγει δαιμόνων·
χαῖρε, δι’ ἧς
ΜΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ 121
166
Ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεολογία 7,1929,268, ἀποδίδει τὸν ὕμνο στὸν Ρωμανὸ καὶ
δὲν τὸν ἀναγνωρίζει ὡς Ἀκάθιστο: «τόσην δὲ ὁμοιότητα ἔχει ὁ παρὼν ὕμνος πρὸς τὸν
Ἀκάθιστον, ὥστε ὁ Πίτρα ἐπιγράφει καὶ τοῦτον εὶς τὸν Σέργιον, ὅπως καὶ τὸν ἄλλον, καὶ
ὀνομάζει ἐσφαλμένως καὶ τοῦτον Ἀκάθιστον». Δὲν ὑποψιαστηκε ὅτι εἶναι ἁπλῶς μιὰ πολὺ
χαρακτηριστικὴ μίμηση τοῦ πρωτοτύπου.
122 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
167
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος κωδίκων Βατοπεδίου, 140.
KEΦΑΛΑΙΟ Θ΄
Α΄
Β΄
168
Περ. Σωτήρ 16, 1894, 186-192. Π. Τ. ΘΕΜΕΛΗΣ, Νέα Σιών 6, 1907, 826-833.
169
Α. GIANNOULI, Eine Rede auf Αkathistos-Fest und Theodoros II Dukas Laskaris
(BHG 1140. CPG 8197), JÖB 51, 2001, 259-283. Κριτικὴ ἔκδοση: Theodorus II Ducas La-
scaris, Opuscula rhetorica. Edidit Aloysius Tartaglia, Monachi et Lipsiae 2000.
170
ΑΘ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη 5, 25.
171
Ἐκδίδεται έδῶ ἐν τέλει, στὸ Παράρτημα.
172
Βλ. παραπάνω, σ. 65-72, σημ. 82-98.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ 125
Παντελεήμονος 51, ff. 70-75, σώζεται Κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν, ποί-
ημα κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τοῦ Γεωργίου Νικομηδείας. Τὸ ὄνομα τοῦ
ὑμνογράφου ΓΕΩΡΓΙΟΥ ὰναγράφεται στὴ δεξιὰ ὤα τοῦ χειρογράφου,
ἀλλὰ σχηματίζεται καὶ ἀπὸ τὰ ἀρχικὰ τῶν θεοτοκίων τῶν ὀκτὼ ὠδῶν
(α΄-η΄). Σὲ ἦχο δ΄, πρὸς τό, Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, ἔχει καὶ β΄ ὠδή καὶ
ἀκροστιχίδα ἰαμβική· «Χαρᾶς με τῆς σῆς πλῆσον, εὐλογημένη». Στὰ χει-
ρόγραφα φέρεται ὡς προεόρτιος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ175.
6. Θεοδώρου Β΄ Δούκα τοῦ Λασκάρεως, Κανὠν θεομητορικός. Χαι-
ρετιστήριος θεομητορικὸς κανὼν σὲ ἦχο α΄, προσόμοιος πρὸς τὸν ἀνα-
στάσιμο κανόνα τοῦ Δαμασκηνοῦ Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιά, σώζεται σὲ
πολλὰ χειρόγραφα καὶ φέρεται ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ βασιλέως τῆς Νίκαιας
Θεδώρου Β΄ τοῦ Λασκάρεως (1222-1258). Περιελήφθη στὸ Θεοτοκά-
ριον τοῦ Εὐστρατιάδου176, καὶ ἐπανεκδίδεται ἐδῶ, μὲ διορθώσεις, κυ-
ρίως στὴ στίξη, ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ Λαυριωτικοῦ κώδικος Θ 59.
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Ι. Τα κοντακάρια
Τἠν ἀρχαιότερη χειρόγραφη παράδοση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου παρέ-
χουν τὰ Κοντακάρια. Πρόκειται γιὰ συλλογὲς τῶν παλαιῶν κοντακίων
τοῦ Ρωμανοῦ καὶ ἄλλων ὑμνογράφων, τὰ ὁποῖα, ἀπὸ τὸν 8ο αἰώνα εἶχαν
περιπέσει σὲ λειτουργικὴ ἀχρησία, μετὰ τὴν κατίσχυση καὶ τὴν ὁρι-
στικὴ καθιέρωση τοῦ κανόνα ὡς βασικοῦ ὑμνολογικοῦ στοιχείου τοῦ
Ὄρθρου τῶν ἑορτῶν. Χάρη στὴν πρόνοια ἀνώνυμων συλλογέων καὶ
ἀντιγραφέων, διασώθηκε μεγάλο μέρος παλαιῶν κοντακίων, ποὺ ἄλλως
ἦσαν καταδικασμένα σὲ ὁριστικὴ ἀφάνεια.
Τὰ ἀρχαιότερα κοντακάρια εἶναι τέσσερα: Ὁ Σιναϊτικὸς κώδικαςς
925 (10 αἰ.), ὁ Βατοπεδινὸς 1041 (10-11 αἰ,.), ὁ Λαυριωτικὸς Γ 27 (10-
11 αἰ.) καὶ ὁ Πατμιακὸς 212 (11 αἰ.). Στὸν 11ο αἰώνα χρονολογοῦνται
ἀκόμη τρεῖς κώδικες κοντακαρίων, ὁ Σιναϊτικὸς 926, ὁ Λαυριωτικὸς Γ
28, καθὼς καὶ Taurinensis B iv. 34 (XI s.). Ὁ τελευταῖος αὐτὸς ὑπέστη,
δυστυχῶς, μεγάλη φθορὰ ἐξαιτίας πυρκαϊᾶς. Τὸ πρῶτο τμῆμα τοῦ κει-
μένου τοῦ Ἀκαθίστου στὸν κώδικα αὐτὸν ἔχει ἀπολεσθεῖ. Στὸν δωδέ-
κατο αἰώνα χρονολογοῦνται δύο κοντακάρια, τῆς Μόσχας (Mosquensis
Synod. 437) καὶ τῆς Βιέννης (Vindobonensis suppl. gr. 96). Στὸν ἑπόμενο
αἰώνα χρονολογεῖται ὁ Σιναϊτικὸς 927.
Ὅλα τὰ παραπάνω κοντακάρια παραδίδουν καὶ τὸν Ἀκάθιστο
Ὕμνο. Σ’ αὐτὰ ἀποκλειστικῶς (ὄχι σὲ ὅλα) στηρίχθηκε ἡ τελευταία καὶ
μόνη ἀληθῶς κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Κ. Τρυπάνη177.
177
C. A. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien 1968 (= Wiener Byzantni-
sche Studien, Band V). Βιβλιοκρισία, B. Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗΣ, Κληρονομία, 2, 1970, 443-447.
Βλ. καὶ παραπάνω, σσ. 101-102.
130 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
178
C. HOEG, Codex Laurentianus Ashburnhamnsis 64 fototypice depictus, Κοπεγχάγη,
1956.
179
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας , 57.
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 131
1), ὁμοίῳ γὰρ τὸ ὅμοιον καλέσας ἦλθεν ἀκούων (Σ 5), καὶ ἄλλες ποὺ
ἀναφέρονται στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα.
180
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας , 55.
181
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας, 16.
182
Ὁ Ἀκάθιστος ἐδὼ χωρὶς κανένα τίτλο. Μόνο στὴν ἀριστερἠ ὤα τοῦ f. 262v ὑπάρ-
χει ἡ ἔνδειξη «Κονδάκιον».
183
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας , 16.
184
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Βατοπεδίου, 198.
132 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
185
CLARK, 9. KAMIL, 102.
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 133
186
CLARK, 9. KAMIL, 102.
187
STR. PAPAIOANNOU, The «Usual Miracle» and an Unusual Image: Psellos and the
Ions of Blachernae, JÖB 51, 2001, 177-188.
134 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
188
Ἀναλυτικὸς κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Bibliotheca Vaticana Barberiniana δὲν
ὑπάρχει ἀκόμη. Χρησιμοποιοῦμε τὸν παλαιὸ πρόχειρο κατάλογο τοῦ S. DE RICCI, Liste
sommaire des manuscrits grecs de la Bibliotheca Barberina, Revue des Bibliothèques XVII,
1907, 81-125 (συνοπτικὴ περιγραφὴ 590 χειρογράφων).
189
Εὐχαριστῶ καὶ ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ τὴν καλὴ μαθήτριά μου, Καθηγήτρια τώρα τῆς
Σλαβικῆς Φιλολογίας στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν κ. Τατιάνα Borissova, ποὺ μοῦ προμή-
θευσε φωτοαντίγραφο τοῦ χειρογράφου.
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 135
190
AL. NIKIFOROVA, The Tropologion Sin. ῷgr. NE/MΓ 56-5 of the Ninth Century: A
New Source for Byzantine Hymnograph, Scripta et e-Scripta 12, 2013, 157-185.
136 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Οἱ Οἶκοι
191
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βιβλιοκρισία τοῦ βιβλίου: ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡ., Ἀκάθιστος Ὕμνος.
Ἄγνωστες πτυχὲς ἑνὸς πολὺ γνωστοῦ κειμένου, ΒΖ 102, 2009, 261-273 (‘Εφεξῆς, ΠΑΠΑ-
ΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος).
192
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὁ Ρωμανὸς ὁ Μελῳδὸς δὲν εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ Ἀκαθί-
στου, Ἀθηνᾶ ΟΒ΄, 1971, 17-19.
193
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ, Λεξικόν, 6323, λ. πρωτοστάτης 4.
138 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
194
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 21, σημ. 16.
195
Βασίλειος Σελευκείας, PG 85, 444A.
196
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 41.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 139
197
KRYPIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
140 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
α΄ 11 βάθος δυσθεώρητον
Τὸ ἐπίθετο δυσθεώρητος εἶναι ἀθησαύριστο στὸ Πατερικὸ Λεξικὸ
τοῦ G. W. H. Lampe, μολονότι βρίσκεται ἤδη στὸν Γρηγόριο Νύσσης
τοὐλάχιστον δύο φορές: Κατ’ εἰκόνα (PG 44, 1328B): δυσθεώρητος καὶ
δυσκατάληπτος ὁ τῆς ἡμετέρας δημιουργίας λόγος, καί, Περὶ τοῦ βίου
Μωυσέως (PG 44, 428C): τῷ δυσθεωρήτῳ γνόφῳ τῆς πίστεως198.
α 13 βασιλέως καθέδρα
Δηλ. θρόνος τοῦ βασιλέως Χριστοῦ. Γιὰ τὸν προδιοδιορισμὸ τῆς Θε-
οτόκου ὡς καθέδρας, βλ. τὶς παραπομπὲς στὸν Εὐστρατιάδη199. Ἡ
γραφὴ «βασιλέων καθέδρα» τοῦ Parisinus gr. 282 (=K), ἀσφαλῶς πρέπει
νὰ ἀπορριφθεῖ.
α΄ 17 νεουργεῖται ἡ κτίσις
18 προσκυνεῖται ὁ πλάστης/κτίστης- βρεφουργεῖται ὁ κτίστης
Ἡ γραφὴ «βρεφουργεῖται» θεωρήθηκε ὡς μεταγενέστερη «προ-
σπάθεια νὰ τελειοποιηθεῖ ἀπὸ ρητορικὴ ἄποψη τὸ κείμενο, καθὼς δη-
μιουργεῖ μιὰ ἠχηρὴ ἀντιστοιχία πρὸς τὸ «καινουργεῖται ἡ κτίσις» τοῦ
προηγούμενου στίχου»200. Φαίνεται ἐντούτοις ὅτι ἡ γραφὴ «βρεφουρ-
γεῖται» δὲν εἶναι νεότερη ρητορικὴ ἐπινόηση. Τὴν παρέχουν ἀρκετὰ χει-
ρόγραφα, ὁπως λ. χ. τὸ Κοντακάριο τῆς Μόσχας, ἀλλὰ καὶ ἡ editio
princeps, καὶ τὴν προτίμησαν ἐπίσης ὁ Quercius, ὁ Pitra201, οἱ Christ-Pa-
ranikas, καὶ ἀπὸ τοὺς νεότερους ἐκδότες ὁ Toniolo202. Τὴν ἀρχαιότητα
τῆς γραφῆς «βρεφουργεῖται» βεβαιώνουν ἐπίσης παλαιὰ λειτουργικὰ
κείμενα, στὰ ὁποῖα εἶναι σαφέστατη ἡ ἐπίδραση τοῦ Ἀκαθίστου. Ἐπι-
σημαίνεται λ.χ. σὲ ἀνώνυμο ἰαμβικὸ εἱρμὸ τῶν Χριστουγέννων: «Χριστὸς
ἐν πόλει Βηθλεὲμ βρεφουργεῖται / τὴν ἡμῶν ὡς εὔσπλαγχνος και-
νουργῶν φύσιν»203, ὅπου τὰ βρεφουργείται-καινουργῶν εἶναι σαφέ-
198
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 212.
199
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογραφίᾳ, 5.
200
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 45.
201
J. B. PITRA, Analecta Sacra, 251. Τὸ περίεργο εἶναι ὅτι ἡ λατινικὴ μετάφραση τοῦ
Κωνσταντίνου Λασκάρεως, ποὺ συνοδεύει τὸ κείμενο τοῦ Pitra, ἄλλως ἔχει : Salve, per
quam adoratur Creator ! (=χαῖρε, δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ Κτίστης).
202
ΤΟΝΙOLO, Inno Acathistos, 8 : « Ave, per Te il Creatore è bambino».
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 141
203
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Εἱρμολόγιον, 8, ἀρ. 10.
204
M. HUGLO, L’ ancienne version latine de l’ Hymne Acathiste, Le Muséon 64, 1953, 35.
205
PG 85,
142 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
206
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 212.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 143
207
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 48.
208
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 50-51.
209
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 56, σημ. 57.
210
Βλ. Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ Ὕμνοι ἐκδιδόμενοι ἐκ Πατμιακῶν
κωδίκων, τ. Β΄, Ἀθῆναι 1954, τιζ΄. Ὁ ὕμνος καὶ στὰ ἔντυπα λειτουργικὰ Τριώδια. Βλ.
ἔντυπο Τριώδιον Ρώμης, 641.
144 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΜΕΛΙΤΩΝΟΣ, Λόγοι καὶ ὁμιλίαι, Καρυὲς Ἁγίου Ὄρους 1991, 60-67 (Ὁ λόγος τῆς σιγῆς).
213
Ὅ. π., 62.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 145
214
Ὅ.π., 68-69.
146 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς
καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς…». Χωρίς ἀμφιβολία, ὑπόκειται
ἐδῶ πάλι ὁ λόγος τοῦ Βασιλείου Σελευκείας: «Ὅθεν καὶ ποιμένες
ἀγραυλοῦντες τὴν τοιαύτην δοξολογίαν τῶν ἀγγέλων ἤκουσάν τε περὶ
τοῦ Σωτῆρος καὶ τῷ δρόμῳ βαδίσαντες(= δραμόντες) τὸ φῶς προσεκύ-
νησαν, ξένον θαῦμα θεασόμενοι, τὴν δούλην τοῦ δεσπότου καὶ τὴν ἐπί-
γειον παρθένον οὐράνιον νύμφην»215.
215
PG 85,
216
KRYIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 147
217
KRYIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
218
HUGLO, 38. MEERSEMAN, 112.
219
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 87.
148 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ἐφύμνιο τοῦ Οἴκου «Ἡ πρώην ἄσωτος γυνή…» τοῦ Ὄρθρου τῆς Μ. Τε-
τάρτης: «ἐκ τοῦ βορβόρου τῶν ἔργων μου ῥῦσαί με»220.
220
Βλ. προχείρως, τὸ ἐν χρήσει ἔντυπο Τριώδιον, ἔκδ. Ἀπ. Διακονίας. Γιὰ ἄλλες ἐκδό-
σεις, βλ. FOLLIERI, Initia, II, 66.
221
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 89.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 149
222
C. ΤΙSCHENDORF, Evangelia Apocrypha, Lipsiae 1853, p. 85.
150 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ν 12 ξύλον εὐσκιόφυλλον
Τὸ ἐπίθετο *εὐσκιόφυλλος εἶναι ἀθησαύριστο στὸ Λεξικὸ LSJ. Τὸ
γνωρίζει ὁ Lampe, ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο (PG 92, 1341D) καὶ ἀπὸ τοὺς νε-
ότερους λεξικογράφους ὁ Δημητράκος, 3112, καὶ ὁ Κριαρᾶς 6, 352. Ὁ
ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου τὸ δανείζεται πιθανῶς ἀπὸ τὸν Ψευδο-Εφραίμ:
Χαίροις, ξύλον εὔσκιον, παρθένε κόρη,/ ἐξ οὗ πάντες καρπὸν
τρυγῶμεν225.
223
Πρβλ. καί, Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἀνεξέτασις καὶ ὁ Ρωμανός,
Ἀθηνᾶ ΟΘ΄, 984, 9-70, 25.a
224
Βλ. καί, ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 105.
225
ASSEMANI, Praecationes ad Dei Matrem, 5, 376. Βλ. καὶ παραπάνω, στίχ. 21-22
(στιχαρίθμηση Δετοράκη) .
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 151
226
Ὅ.π., στίχ. 13.
227
Ὅ.π., 109.
228
Ὅ.π., 109.
229
Νικοδήμου Θεοτοκάριον, ἔκδ. 1974, 42.
230
Ὅ.π., στίχ. 12.
231
KRYPIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
152 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
δοση δὲν ὑπέστη τὰ τῆς λοχείας»235. Ἀλλὰ ἡ λ. λοχεία εἶναι γνωστὴ καὶ
συχνὴ στὴ θεομητορικὴ ὑμνογραφία. Εἶναι γνωστότατος ὁ εἱρμὸς
«Τύπον τῆς ἁγνῆς λοχείας σου» (Follieri, Initia IV, 321). Πρβλ. καὶ Νέα
Σιών 27, 1932, 716: «Τύπον τῆς σῆς λοχείας, ἁγνή».
Ἡ ζεύξη τῶν ἐναντίων (παρθενία-λοχεία) ἔρχεται έδῶ ὡς ἐπεξή-
γηση τοῦ προηγούμενου: «ἡ τἀναντία εἰς ταυτὸ ἀγαγοῦσα», ἀλλὰ ἴσως
ἐπιδεχεται καὶ ἄλλη διασταλτικὴ ἑρμηνεία, καθὼς ἡ Θεοτόκος ἥνωσε
τὰ διεστῶτα, τὸν ἐξόριστο τοῦ παραδείσου ἄνθρωπο μὲ τὸν Θεό. Ὁ
στίχος τοῦ Ψευδο-Εφραὶμ «χαίροις, σύνταξις τῶν πάλαι διεστώτων» (στ.
10) μοῦ φαίνεται ὅτι δικαιολογεῖ καὶ αὐτὴν τὴν ἑρμηνεία.
235
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 117.
236
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡγλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 210.
154 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
237
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 217.
238
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 124.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 155
ωσις θεῷ», ὅπως σαφῶς δηλώνεται στὴν ἐπεξήγηση (στίχος 5): ὁμοίῳ
γὰρ τὸ ὅμοιον καλέσας / ὡς θεός. Ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη «καθ’ ὁμοίωσιν»
τοῦ Θεοῦ. Ἡ παράδοση τοῦ F:: «ἵνα τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον ἀνασώσηται /
καλέσαι ἦλθεν» εἶναι διδακτική239.
239
Γιὰ τὸ μέγα φιλοσοφικὸ καὶ θεολογικὸ θέμα τῆς ὁμοιώσεως θεῷ, ἡ βιβλιογραφία
εἶναι ἀπέραντη. Βλ. Προχείρως VL. LOSSKY, Κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν Θεοῦ (μετ. Μ. Γ.
Μιχαηλίδη), Θεσσαλονίκη 1974, καὶ κυρίως ED. DES PLACES, S. J. Syngeneia. La parenté de
l’ homme avec Dieu d’ Homère à la Patristique, Paris 1964.
240
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 217.
156 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
241
KRYPIAKIEWICZ, ὅ. π., 369.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 157
242
ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 42.
158 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
243
Δ. ΚΟΥΙΜΟΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ἐκλογαί, Ἐν Ἀθήναις 1915, 41.
160 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
244
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 14.
245
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Πρόδρομες μορφὲς νεοελληνικῆς στιχουργίας σὲ βυζαντινοὺς
ὕμνους, Ἀρχὲς τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας. Πρακτικὰ τοῦ Β΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ne-
ograeca Medii Aevi, τ. Α΄, Βενετία 1993, 169-187.
ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ 163
α
Ὁ Οἶκος
β
Οἰ χαιρετισμοί
Sigla
Ι. Kοντακάρια
A Athous Vatopediou 1041 (10/11s.), ff. 125r-130v
B Athous Laurae Γ 27 (10/11s.), ff. 41r-46r
D Athous Laurae Γ 28 (11 s.), ff. 137r-143v
G Sinaiticus gr. 925 (10 s.) ff. 80r-87r
J Sinaiticus gr. 927 (13 s.)
M Mosquensis Synodal. gr. 437 (12 s.)
P Patmiacus gr. 212+213 (11 s.), ff. 209r-212r
T Taurinensis B iv 34 (11 s.)
V Vindobonensis Suppl. gr. 96 (12 s.)
ΙΙΙ. Ἐκδόσεις
Φ Editio princeps (1502)
Y Quercius PG 92, 1335-1347A
X Ἔκδοση J. B. Pitra (1876)
Ψ Ἔκδοση G. G. Meersseman (1958)
CPA W. Christ-M.Paranikas, Anthologia Graeca (1873)
Ε Σ. Εὐστρατιάδης (1917)
W Ἔκδοση Wellesz (=MMB 1957)
Trypanis editio critica (1968)
Huglo versio latina (IX s.)
Τa Τριῴδιον (editio princeps, 1522)
Tb Τριῴδιον (ἔκδ. 1586)
TR Τριῴδιον (Ρώμη, 1879)
TV Τριῴδιον (Βενετία, 1852)
ΤA Τριῴδιον (ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, 1992)
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 167
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ
Προοίμια
Ι
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει
ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπουδῇ ἐπέστη
ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀπειρογάμῳ·
Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς
5 χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί·
ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου λαβόντα δούλου μορφὴν
ἐξίσταμαι κραυγάζων σοι·
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
ΙΙ
Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια
ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, Θεοτόκε·
ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον
5 ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι·
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
ΙΙΙ
Οὐ παυόμεθα κατὰ χρέος ἀνυμνοῦντές σε,
θεοτόκε, καὶ λέγοντες·
Χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη.
Ι 1 τὸ μυστικῶς προσταχθὲν RS
ΙΙ 3 ἀναγράφει σοι Ζ ἀναγράφω σοι ἡ ποίμνη σου R ὁ δοῦλός σου ΝΩ τῆ πόλει
σου DΚQb
168 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Οἱ Οἶκοι
B 1- 6 Λουκ. 1. 28-30
170 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Δ 1 Λουκ. 1. 35.
172 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
H 1- 6 Λουκ. 2. 8-12. Βασίλειος Σελευκείας PG 85, 15 Ephraim Syri Pred. 4. 363 (As-
semani)
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 175
Θ 1- 6 Ματθ. 2. 1-2
176 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Κ 3 νῦν pro σου J οὖν G σοῦ Trypanis –Filonov 4 κηρύξαντές σε τὸν κύριον Κ κη-
ρύττοντές σε JΖ κύριε pro ἅπασι D 5 ὡς εἴρωνα Ζ είρῶνα W 6 μὴ εἰδότα λεγειν JΚ
7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Κ 1-6 Ματθ. 2. 12
178 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
M 1 Συμεών D 2 πρὸς τοὺς ἀπ’ αἰῶνος VW μεθίστατε πρὸς τοὺς ἀπ’ αἰώνων Ζ 3
ἐπεδόθη D ἀπεδόθη Ζ 5 διό V δι’ ὦν και Ζ κατεπλάγη σου Κ ἀπόρρητον G τὴν
ἄρρητον Trypanis Εὐστρατιάδης Τωμαδάκης τὴν ἄρρευστον οὐσίαν WZ τὴν ἄρρευ-
στον σοφίαν FV τὴν ἄρητον DK καὶ βλέπων τὸ μυστήριον ἐβόα πρὸς τἠν σὲ τε-
κοῦσαν F χαῖρε ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
12 ξύλον εὔσκιον Ephraim Syri, Pred. V, 373 (Assemani) 16 ἱλασμὸς τῶν πταιόντων
καὶ λύσις Ephraim Syri, Pred. V, 374
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 181
Ρ7 σοφίας θεοῦ δοχεῖον 1Κορ. 24. 18: χαίροις, ὁ λιμὴν τῶν πλεόντων καὶ σκέπη
Ephraim Syri Pred. V, 374 (Assemani)
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 185
Σ 1 ὁ τὸν κόσμον ποιήσας F 2 πρὸς τοῦτο Ζ 3 καὶ ποιμὴν ὑπάρχων ποιμὴν καὶ θεός
ZJΚ ὡς θεος W 4 καθ’ ἡμᾶς πρόβατον ΖΗΚRXSW καθ’ ἡμᾶς ὅμοιος ΒDΡ- Trypanis
καθ’ ἡμᾶς ἄνθρωπος JΝ-CPA- editiones- Εὐστρατιάδης 5 ὁμοίως D καθάρας Κ φο-
ρέσας S 6 ὡς ήθέλησεν ἀκούειν PΖW ἤθελεν ἀκούειν D ἠθέλησεν ακούειν W καλέ-
σαι ἦλθεν άκούειν ΒF 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε Ψ
T 17 χαίροις, τὸ κάλλος τοῦ γυναικείου κόσμου. Ephraim Syri, Pred. V, 375 (Asse-
mani).
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 187
ἀγαθός, Ο, 18 ἀλήθεια, ἡ, Λ, 1
ἀγαθότης, Τ, 10 ἁλιεύς, ὁ, Ρ, 14
ἀγαλλίασις, Φ, 16 ἀλληλούια, Β, 7, Δ, 7, Ζ, 7, Θ, 7, Κ, 7,
ἄγαμος, Ζ, 3 Μ, 7, Π, 7, Σ, 7, Τ, 19, Χ, 7
ἄγγελος, ὁ, Α, 1, 12, Γ, 13, Η, 1, Μ, 10, ἅλμα, τό, Ε, 5
Π, 1 ἄλογος, Ρ, 10
ἁγιάζω, Ψ,5 ἀμάραντος, Ε, 7
ἅγιος, Β, 1, Ζ, 6, Λ, 16, Τ, 18, Υ, 4, Φ, ἁμαρτία, ἡ, Φ, 14
2, Ψ, 8, Ω, 2 ἄμεμπτος, Ζ, 4
ἀγλαόκαρπον, τό, Ν, 11 ἀμνός, ὁ, Η, 4, Η, 7
ἁγνεία, ἡ, Β, 1, Τ, 14 ἀμυντήριον, το, Η, 9
ἄγνοια, ἡ, Ρ, 15 ἀμφίβολος, Ζ, 1
ἁγνός, Γ, 3 ἄμωμος, Η, 4
ἄγνωστος, Γ, 1 ἄν, Υ, 4
ἀγρός, ὁ, Δ, 4 ἀναβλύζω, Φ, 12
ἄγω, Ο, 13 ἀναγεννάω -ῶ, Τ, 11
Ἀδάμ, Α, 9 ἀναγράφω, πρ. ΙΙ, 3
ἀδαπάνητος, Ψ, 10 ἀναθάλλω, Ε, 13
ᾅδης, ὁ, 17 ἀναιρέω -ῶ, Φ, 14
ἄδυτος, Φ, 8 ἀνάκλησις, ἡ, Α, 9
Ἀθηναῖος, Ρ, 13 ἀναλλοιώτως, πρ. Ι, 5
ἀθλοφόροι, οἱ, Η, 14 ἀναμφίβολος, Ο, 10
αἴγλη, ἡ, Θ, 2 ἄναξ, Θ, 4
Αἴγυπτος, Λ, 1 ἀνάπλασις, ἡ, Τ, 9
αἰσχρῶς, Τ, 11 ἀνάστασις, ἡ, Ν, 9
αἰών, ὁ, Μ, 1 ἀνατέλλω, Φ, 11
αἰώνιος, Ο, 18 ἀνατρέχω, Ε, 2
ἀκήρατος, ὁ, Ε, 8 ἄνθος, τό, Ν, 7
ἀκολουθέω -ῶ, Θ, 2 ἀνθρώπινος, Α, 11
ἄκουσμα, τό, Ο, 9 ἄνθρωπος, ὁ, Ι, 2, Λ, , Ξ, 4, Π, 4, Χ, 2,
ἀκούω, Η, 1, Ο, 6, Π, 6, Σ, 6, Χ, 6 Σ, 4
ἀκτίς, ἡ, Φ, 7 ἀνίκητος, Η, 14
192 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ἐξέλκω, Ρ, 15 ἡμέρα, ἡ, Ι, 8
ἐξίλασμα, τό, Ε, 15 Ἡρώδης, Κ, 5
ἐξίσταμαι, πρ. Ι, 7. Α, 5 ἡττάομαι -ῶμαι, Υ, 1
ἐπαγγελία, ἡ, Λ, 17 θάλασσα, ἡ, Λ, 11
ἐπίγεια, τά, Η, 12 θαρσαλέως, Β, 2
ἐπιγινώσκω, Ε, 4 θάρσος, το Η, 14
ἐπιδείκνυμι, Ι, 12 θαῦμα, το, Γ, 9
ἐπιδημέω -ῶ, Χ, 3 θαῦμα, το, Ν, 5
ἐπιδίδωμι, Μ, 3 θαυμάζω, Ρ, 5
ἐπισκιάζω, Δ, 1 θεϊκός, Ο, 3, Τ, 10, Φ, 4
ἐπουράνιος, Γ, 11 θέλω, Δ, 5, Σ, 1, Ρ, 17, Χ, 1
ἔργον, τό, Ι, 14, Π, 2 θεοδόχος, Ε, 1
ἔρεισμα, τό, Η, 15 θεοδρόμος, Θ, 1
ἐρευνάω -ῶ, Θ, 4 θεόληπτος, Ο,6
ἔρχομαι, Σ, 2 θεός ὁ, Γ, 11, Ε, 17, Μ, 4, 18, Ξ, 3, Π,
ἑτοιμάζω, Ε, 14 3, Ρ, 7, Σ, 3, 6, Ψ, 7,
Εὔα, Α, 10 θεοτόκος, ἡ, Ε, 6, πρ. ΙΙ, 3. ΙΙΙ, 2. Α, 2,
εὐθηνία, ἡ, Ε, 12 Κ, 1, Λ, 6, Ρ, 2, Τ, 1, Ψ, 2
εὐθύς, Ε, 3 θεραπεία, ἡ, Ψ, 17
εὔκαρπος, Δ, 3 θεραπεύω, Ι, 5
εὐλαβής, ὁ Ψ, 12 θερίζω, Δ, 5
εὐλογημένη, ἡ, Ι, 6 θεωρέω, Α, 4, Η, 4, Θ, 1, Π, 4
εὐσεβής, Ψ, 11 θήρ, ὁ, Η, 9
εὐσκιόφυλλος, Ν, 12 θησαυρός, ὁ, Ψ, 10
εὐφορία, ἡ, Ε, 11 θνητός, Ε, 18
εὐφροσύνη, ἡ, Ι, 18 θρησκεία, ἡ, Ι, 13
εὐχαριστήρια, τά, πρ. ΙΙ, 2 θυμίαμα, τό, Ε, 15
εὐωδία, ἡ, Φ,17 θύρα, ἡ, Η, 10, Ο, 8
εὐωχία, ἡ, Φ, 18 ἱερεύς, ὁ. Ψ, 12
ἐφίσταμαι, πρ. Ι, 2 ἱλασμός, ὁ, Ε, 12
ἐχθρός, Φ, 10 ἰσάριθμος, ὁ, Υ, 3
ἐχθρός, Ψ, 16 ἵσταμαι, Α, 5
ἔχω, Ε, 1, Ζ, 1, πρ. ΙΙ, 4 ἰσχὐς, ἡ, Λ, 4
ζάλη, ἡ, Ζ, 1 ἰσχύω, Ρ, 4
ζητέω -ῶ , Γ, 1 ἰχθύς, ὁ, Ρ, 1
ζωγραφέω -ῶ, Φ, 13 Ἰωσήφ, πρ. Ι, 2. Ζ, 2
ζωή, ἡ, Ε, 10, Λ, 12, Φ, 18, Ψ, 10 καθέδρα, ἡ, Α, 13
ἡδύς, Δ, 4 καλέω -ῶ, Σ, 5
ἥλιος, ὁ, Α, 15, Φ, 7 καλός, Τ, 17
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ – INDEX GRAECITATIS 195
μένω, Ρ, 4 οἶδα, Κ, 6
μετάβασις, ἡ, Ο, 3 οἰκέω -ῶ, Τ, 5, Ψ, 3
μετάγω, Γ, 12 οἰκτιρμός, ὁ, Ε, 11, Υ, 2
μετατίθημι, Ξ, 2 ὁλκάς, ἡ, Ρ, 17
μηδείς, Γ, 16 ὅλος, Ο, 1, Σ, 1, πρ. Ι., 5
μήτηρ, ἡ, Η, 7, Ω,1 ὅμοιον, τό, Σ, 5
μήτρα, ἡ, Ε, 1, πρ. Ι, 6, Τ, 5 ὅμοιος, Σ, 5
μορφή, ἡ, Ι, 4, πρ. Ι, 6 ὁράω -ῶ, Ι, 1, Ξ , 1 Ρ, 2, Φ, 2
μύθος, ὁ, Ρ, 12 ὅς, Γ, 5, 11, Λ, 18, Ψ, 15, 16
μυστήριον, τό, Ο, 8, Ρ, 5 ὀσμή, ἡ, Φ, 17
μύστης, ὁ, Ι, 10 οὐ, Ο, 3
μυστικός, Ι, 8, Φ, 18 οὐδείς, Υ,5
μυστικῶς, πρ. Ι. 1 οὐράνια, τά, Η, 11
μύστις, ἡ, Γ, 7 οὐρανόθεν, Α, 1
μωραίνω, Ρ, 11 οὐρανός, ὁ, Γ, 12, Η, 12, 2, πρ. Ι, 4, Τ, 3
ναός, ὁ, Ψ, 2 οὗτος, Δ, 3, Ε, 4, Η, 4, Θ, 2, Λ, 3, Λ, 5,
νέος, Ν, 1 Μ, 4, Ν,4, Ξ, 3, Ο, 6, Σ, 2, Φ, 6
νεουργέω, Α, 17 οὕτω, Γ, 6
νεφέλη, ἡ, Λ, 14 οὕτως, Π, 6, Χ, 6
νηδύς, ἡ, Δ, 3 ὀφθαλμός, ὁ, Α, 12
νικάω -ῶ, Ν, 18 ὄφλημα, τό, Χ, 1
νικητήρια, τά, πρ. ΙΙ, 1 ὄχημα, τό, Ο, 11
νοέω -ῶ, Ι, 3 πάθος, το, Ι,16
νοητός, ὁ, Λ, 11 παῖς, ὁ, Ι, 1
νοητός, Τ,9, Φ, 7 πανάγιος, Ο, 11
νουθετέω -ῶ, Τ,12 πανάριστος, Ο, 12
νοῦς, ὁ, Ξ, 2, Τ, 12, Φ, 5 πάντα, τά, Ψ, 4
νύμφευσις, ἡ, Τ, 15 παντοῖος, πρ. ΙΙ, 5
νύμφη, ἡ, Α, 19, Γ, 19, Ε, 19, Η, 19, Ι, πανύμνητος, Ω, 1
19, Λ, 19, Ν, 19, Ο 19, Ρ, 19 , Τ, 19. παράβασις, ἡ, Ο,15
Φ, 19, Ψ, 19 πρ. Ι, 8, πρ. ΙΙ, 7 παράδεισος, ὁ, Η, 10, Ο, 16
νυμφοστόλος, ἡ, Τ, 18 παράδοξος, Β, 3
νῦν, Ω, 3 παρθενία ἡ, Τ, 7, Ο,14
ξένος, Ξ, 1 παρθένος, ἡ, Γ, 1, Ε, 1, , Ι, 1, Ο, 5, Ρ, 4,
ξενόω -ῶ, Ξ, 1 Τ, 17, Φ, 2
ξύλον, τό, Ν, 12 παρθένος, ὁ (=μοναχός), Τ, 2
ὁδηγέω -ῶ, Λ, 13, Φ, 4 παρουσία, ἡ, Η, 2
ὁδηγός, ὁ, Ι, 17 παρρησία, ἡ, Ε, 18, Ν, 17
ὁδηγός, ὁ, Ν, 13 παρών, Μ, 1
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ – INDEX GRAECITATIS 197
φωνή, ἡ, Α, 3 χρεωλύτης, ὁ, Χ, 2
φῶς, τό, 15, Φ, 3, Ψ, 17 χρησμός, ὁ, Κ, 3
φωτίζω, Ι, 10, Ρ, 16, Φ, 5 Χριστός, Ο, 17, Φ, 17
φωτισμός, ὁ, Λ, 1, Φ, 11 χρυσόω -ῶ, Ψ, 9
φωτοδόχος, Φ, 1 χώρα, ἡ, Ο, 7
χαίρω, πρ. Ι, 8, πρ. ΙΙ, 7. πρ. ΙΙΙ, 3, Α, χωρέω -ῶ, πρ. Ι, 5
2, 7, Ε, 4, Θ, 6 ψάλλω, Δ, 6, Κ, 6, Ψ, 1
Χαλδαῖοι, Ι, 1 ψάμμος, ἡ, Υ, 3
χαρά, ἡ, Α, 7 ψεῦδος, τό, Λ, 2, Β, 4, Ε, 14, Τ, 18, Φ,
χάρις, ἡ, Η, 16, Χ, 1, 4 9, Ψ, 18
χείρ, ἡ, Ι, 1,2, Ψ, 4 ᾠδή, ἡ, Υ, 4
χειρόγραφον, Χ, 5 ὥσπερ, Ν,4
χορηγός, ἡ, Τ, 10
χρέος, τό, πρ. ΙΙΙ, 1
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α΄
ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1
Τὸ Συναξάριον τῆς Ἀκαθίστου
τάσαντες ἄρδην άπέκτειναν καὶ παῖδες καὶ γυναῖκες κατ’ αὐτῶν ἀνδρι-
ζόμενοι.
Ὅ γε μὴν θεοφιλὴς τῆς Κωνσταντίνου λαὸς τῇ Θεομήτορι τὴν
χάριν ἀφοσιούμενοι, ὁλονύκτιον τὸν ὕμνον καὶ ἀκάθιστον αὐτῇ
ἐμελῴδησαν, ὡς ὑπὲρ αὐτῶν ἀγρυπνησάσῃ καὶ ὑπερφυεῖ δυνάμει
διαπραξαμένῃ τὸ κατὰ τῶν ἐχθρῶν τρόπαιον. Ἔκτοτε οὖν εἰς μνείαν
τοῦ τοσούτου καὶ ὑπερφυοῦς θαύματος ἡ Ἐκκλησία τὴν τοιαύτην
ἑορτὴν παρέλαβε τῇ Μητρὶ ἀνατιθέναι τοῦ Θεοῦ τῷ παρόντι καιρῷ,
ὅτε καὶ τὸ τρόπαιον τῇ Θεομήτορι γέγονεν. Ἀκάθιστον δὲ ὠνόμασαν,
διὰ τὸ τότε οὕτω πρᾶξαι τὸν τῆς Πόλεως κλῆρόν τε καὶ λαὸν
ἅπαντα.
Μετὰ δὲ παρέλευσιν χρόνων τριάκοντα ἕξ, ἐπὶ τῆς βασιλείας Κων-
σταντίνου τοῦ Πωγωνάτου, οἱ Ἀγαρηνοὶ ἄπειρον στρατιὰν ἐπαγόμενοι
πάλιν τῇ Κωνσταντίνου ἐπέθεντο, καὶ ἐπὶ ἑπτὰ ἔτεσιν ταύτην πολιορ-
κοῦνται, ὅτε καὶ ἐν τοῖς Κυζίκου παρεχείμαζον μέρεσι, πολλοὺς τῶν
οἰκείων διέφθειραν, εἶτα ἀπειπόντες καὶ μετὰ τοῦ στόλου αὐτῶν ὑπο-
στρέφοντες, κἀν τῷ Συλαίῳ γενόμενοι, τῇ θαλάσσῃ πάντες κατεποντί-
σθησαν προστασίᾳ τῆς πανάγνου καὶ θεομήτορος.
Ἀλλὰ καὶ τὸ τρίτον αὖθις ἐπὶ Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου, οἱ ἐξ Ἄγαρ ὑπὸ
πλείστας μυριάδας ἀριθμούμενοι, πρῶτον μὲν τὴν τῶν Περσῶν ἀφανί-
ζουσι βασιλείαν, εἶτα τὴν Αἴγυπτον καὶ Λιβύην ἐπιδραμόντες, καὶ
Ἰνδοὺς, Αἰθίοπάς τε καὶ Ἱσπανούς, ὕστερον καὶ κατ’ αὐτῆς τῆς βασιλί-
δος τῶν πόλεων ἐπιστρατεύουσι, χίλια ὀκτακόσια πλοῖα ἐπιφερόμενοι·
κυκλώσαντες οὖν αὐτὴν ὡς αὐτίκα διαναρπάσαντες ἔμενον. Ὁ δὲ τῆς
πόλεως ἱερὸς λαὸς τὸ σεπτὸν ξύλον τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ
καὶ τὴν σεβάσμιον εἰκόνα τῆς Θεομήτορος τῆς Ὁδηγητρίας ἐπαγόμε-
νοι, τὸ τεῖχος περιεκύκλουν, σὺν δάκρυσι τὸν Θεὸν ἱλεούμενοι. Δόξαν
οὖν οὕτω τοῖς Ἀγαρηνοῖς, εἰς δύο διαιροῦται μέρη, καὶ οἱ μὲν κατὰ Βουλ-
γάρων στρατεύουσι καὶ πίπτουσιν ἐκεῖσε ὑπὲρ μυριάδας δύο, οἱ δὲ πε-
ριελείφθεισαν τὴν πόλιν ἑλεῖν. Κωλυθέντες δὲ ὑπὸ τῆς ἁλύσεως,
διηκούσης ἀπὸ τῶν Γαλάτου εἰς τὰ τείχη τῆς πόλεως, ἀναχθεντες περί-
που τὸ λεγόμενον Σωσθένιον γίνονται, κἀκεῖ ἀνέμου βορέου καταρρα-
γέντος, τὰ πολλὰ τῶν πλοίων αὐτῶν διερράγη καὶ διεφθάρησαν. Οἱ δὲ
περιλειφθέντες λιμῷ σφοδρῷ περιέπεσον, ὡς καὶ ἀνθρωπίνων σαρκῶν
ἅψασθαι κοπριᾷ τε φυρᾶν καὶ ἐσθίειν. Εἶτα φυγόντες καὶ κατὰτὸ
Αἰγαῖον γενομενοι πέλαγος, τὰ σκάφη αὐτῶν ἅπαντα καὶ ἑαυτοὺς τῷ
τῆς θαλάσσης διδοῦσι βυθῷ· χάλαζα γὰρ ῥαγδαία οὐρανόθεν καταπε-
204 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
σοῦσα καὶ βρασμὸν κατὰ τῆς θαλάσσης ποιήσασα τὴν τῶν πλοίων
πίσσσαν διέλυσε καὶ οὕτως ὁ ἀπειροπληθὴς ἐκεῖνος στόλος διώλολε,
τριῶν μόνον περιλειφθέντων.
Διὰ ταῦτα τοίνυν ἅπαντα τὰ ὑπερφυῆ θαυμάσια τῆς πανάγνου καὶ
θεομήτορος τὴν παροῦσαν ἑορτὴν ἑορτάζομεν. Ἀκάθιστος δὲ εἴρηται
διότι ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον
τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν καὶ ὅτι ἐν πᾶσι τοῖς ἄλλοις οἴκοις
καθῆσθαι ἐξ ἔθους ἔχοντες ἐν τοῖς παροῦσι τῆς Θεομήτορος ὀρθοὶ
ἀκροώμεθα246.
Ταῖς τῆς σῆς ὑπερμάχου τε καὶ ἀπροσμάχου Μητρὸς πρεσβείαις,
Χριστὲ ὁ Θεός, τῶν περικειμένων καὶ ἡμᾶς ἀπάλλαξον συμφορῶν, καὶ
ἐλέησον ἡμᾶς, ὡς μόνος φιλάνθρωπος247.
2
Ὁμιλία εἰς τὴν Ἀκάθιστον
246
Γ. ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ αἱ τρεῖς πρῶται πολιορκίαι τῆς Κωνσταν-
τινουπολεως, ΓΠ 12, 1928, 74-77, 85-91.
247
PG 92, 1343-1353.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 205
Β΄
ΚΑΝΟΝΕΣ ANEKΔOTOI
Ι
ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ (;) ΚΑΝΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ
Κώδικες
Sinaiticus gr. 756 (a. 1205), ff. 153v-159r
Cod. Paris. Gr. 341, f. 169
Εἱρμοί: Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ
Ὠιδὴ α΄
Ἦχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ διαγαγόντι τὸν λαόν.
Ὁ ποιητής
Ἄγγελος πρωτοστάτης
ἥκει οὐρανόθεν σοι φθεγγόμενος
καὶ βοῶν∙ Χαῖρε, Κόρη,
μετὰ σοῦ, Παναγία, ὁ Κύριος.
Ἡ Θεοτόκος
5 Βλέμματι ἀκηράτῳ
τούτῳ ἡ Παρθένος ἀτενίσασα∙
«Τίς ἡ ξένη σου θέα
καὶ ὁ λόγος», ἐβόησεν, «ἄνθρωπε»;
248
Βλ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, ΝΣ ΚΘ΄, 1937, 606 και, Δ., Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς
καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα, ΝΣ ΚΣΤ΄ 1931, 674. Βλ. καὶ παραπάνω, σσ. 58-59 καὶ σημ.
208 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ὁ Ἄγγελος
Γαβριὴλ ὄνομά μοι∙
10 Ἥκω φανερῶσαί σοι μυστήριον
γενεῶν κεκρυμμένον,
τῇ Παρθένῳ ὁ ἄγγελος ἔφησεν.
Ὁ Ἄγγελος
Ἔγνως πῶς ἡ ἄμπελος
βότρυν ἤνθησε, σεμνή, ἔφησεν
20 ὁ λειτουργός∙
οὕτως γεωργήσει
τὸν τὰ σύμπαντα φέροντα.
Ἡ Θεοτόκος
Ζήτησιν ποιήσομαι
πῶς δυνατὸν ἁγνὴν τέξασθαι,
25 ὅπερ ποτὲ
ὅλως οὐ γεγόνει,
ἡ παρθένος ἀντέφησεν.
Ἡ Θεοτόκος
Θαυμαστά σου τὰ ῥήματα,
ἅπερ καὶ πραγμάτων ἔκβασιν κέκτηνται∙
35 ἀπιστῶ γὰρ εἰ γενήσεται
τὸ φρικῶδες τοῦτο
καὶ παράλογον.
Ὁ Ἄγγελος
Ἵνα βάτος τυπώσει σου
τόκον, Παναγία, ἄφλεκτος ἔμεινεν∙
40 οὕτως γὰρ τέξεις τὸν ἄστεκτον
Γαβριὴλ ἀντέφη
πρὸς τὴν ἄμωμον.
Ἡ Θεοτόκος
Κατὰ τί τοῦτο γνώσομαι;
ἔτι σὺ τρανωτέρως
45 σπεῦσον, πληροφόρησον
ἀγωνιῶσάν με, ἄγγελε.
Ὁ Ἄγγελος
Λογίζου Ἡσαΐας, ὡς ἔφησεν,
ἀπειράνδρως
παρθένον νεάνιδα
50 Ἐμμανουὴλ τίκτειν Κύριον.
Ἡ Θεοτόκος
Μεγάλως με ἐκπλήττει τὸ ῥῆμα,
εἰ καὶ μετ’ ἀνθρώπων
Κύριος ὀφθήσεται
ὁ τῇ οὐσίᾳ ἀπρόσιτος.
210 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ὁ Ἄγγελος
55 Ναὸν σε καθαρώτατον εὑρὼν
ἐκ σοῦ τὸν ναὸν αὐτοῦ δομήσει τοῦ σώματος
ὁ ἐκτείνας οὐρανὸν ἐν θείῳ νεύματι.
Ἡ Θεοτόκος
Ξενίζοντα καὶ νοῦν καὶ ἀκοὴν
προεισάγεις μοι ῥήματα∙ πιστεύω οὐδόλως δέ,
60 ἐννοοῦσα γυναικῶν τὸ εὐόλισθον.
Ὁ Ἄγγελος
Οἰκήσειν ἐπὶ σοὶ ὁ ποιητὴς
μηδόλως ἀμφίβαλλε καὶ σώσειν τὸν ἄνθρωπον,
ὃν τῇ βρώσει ἐχθρὸς ἐθανάτωσε.
Ὠιδὴ ζ΄.
Ἡ Θεοτόκος
Πίστιν οὐκ ἔχει σου τὸ ῥῆμα,
65 ὁμοζύγου γὰρ οὐκ ἔγνων συνουσίαν∙
μεμνηστευμένη εἰμὶ πρεσβύτῃ
τηρουμένη μέχρι τοῦ νῦν ἀμόλυντος
καὶ ἀκήρατος παρθένος.
Ὁ Ἄγγελος
Ῥάβδος πεισάτω σε ἀνίκμως
70 ἐκβλαστήσασα καρπόν,παρθένε κόρη∙
πέτρα πάλαι πηγὰς
ὑδάτων ἐπαφεῖσα
ὑπὲρ λόγον βρύει μάννα.
Ἡ Θεοτόκος
Στόματι φέρεις ἀγγελίαν
75 καταπλήττουσαν καὶ φρένας καὶ καρδίαν,
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 211
Ὁ Ἄγγελος
Τὸ ἐπὶ σοὶ ἐκτελούμενον μακρόθεν
80 ὁ Ἡσαΐας σημαίνων
τόμον καινόν σε προήγγειλεν
ὑπὲρ λόγον ὁ Λόγος
ἐν ᾧ ἐγγραφήσεται.
Ἡ Θεοτόκος
Ὑπερυψῶ τὸν σωτῆρα εἴπερ ὅλως
85 εἰς τὴν ἐμὴν ἐπιβλέψῃ
ὁ ὑψηλὸς ταπείνωσιν∙
ὡς τὸ ῥῆμά σου ἤδη
γενέσθω μοι, ἄγγελε.
Ὁ Ἄγγελος
Φωτοφανὴς ὡς νεφέλη ὑποδέξῃ
90 φῶς τὸ ἀνέσπερον, Κόρη,
Λόγον Πατρὸς ὁμοούσιον
συνεργείᾳ τοῦ θείου ,
παμμακάριστε, Πνεύματος.
Ὁ ποιητής
Χαῖρέ σοι, πᾶσα ἐκβοᾷ
95 γηγενῶν χρεωστικῶς
φύσις, ἄχραντε,
δι’ ἧς λυθήσεται
ἀρᾶς τῆς πρώην.
212 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΙΙ
ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ
ΚΑΝΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΝ
Κώδικες249
Sinaiticus gr, 609, 104v-106
Sinaiticus gr. 611, ff. 149-151r
Sinaiticus gr. 645, ff. 200-204
Εἱρμοί: Γερμανοῦ (μόνον ἡ η´ Ἀνδρέου)
Ἦχος δ΄
Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου.
249
Πρβλ. Ε. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖον, 179.
214 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Χαρὰν ἀκουτισθέντες
30 προφητικῶς καὶ ἀγαλλίασιν
τῷ φθόγγῳ τοῦ αγγέλου
πνευματικῶς ἑορτάσωμεν.
Ὠδὴ δ΄
Εἱρμός
Εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου καὶ ἐφοβήθην,
κατενόησα τὰ ἔργα σου
καὶ ἐξεστην, Κύριε.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 215
Ὁ συλληφθεὶς ἐν γαστρὶ
τῆς παρθένου ἀφράστως
καὶ σώσας τὸ ἀνθρώπινον,
65 δόξα σοι, δόξα σοι,
Ἰησοῦ υἱὲ τοῦ Θεοῦ.
216 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ἀναλαβὼν ἐξ ἡμῶν
τὸ ἡμέτερον ὅλον,
ἐκτὸςτῆς ἁμαρτίας
70 ἐκ παρθένου, Κύριε,
εἷς προῆλθες ἐν δύο φύσεσι.
Ὁ τὸν προφήτην
ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους διαφυλάξας,
ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 217
95 Ὁ ἐγκαινίσας
χαρὰν τῷ κόσμῳ τῷ φθόγγῳ τοῦ ἀρχαγγέλου
ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
Ὁ τὴν παρθένον
καὶ μετὰ τόκον παρθένον διαφυλάξας,
100 ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
Ὁ ἐπ’ ἐσχάτων
ἐνανθρωπήσας καὶ κόσμῳ φῶς ἀνατείλας
ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη,
130 προεῖπεν ἄγγελος, σεμνὴ παρθένε,
μετὰ σοῦ γὰρ ὁ Κύριος, Πνεύματος γὰρ ἁγίου
γέγονας παστὰς καὶ θρόνος θεοῦ,
ὅν ἀνυμνοῦμεν πιστῶς εἰς τοὺς αἰῶνας.
ΙΙΙ
ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (;)
ΚΑΝΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΝ250
Κώδικες
Sinaiticus gr. 609 (12 s.). Μηναῖον Μαρτίου ff. 106r-107v
Βατοπεδίου 1104 (10 αἰ.) (Mηναῖον Μαρτίου-Ἀπριλίου), ff. 64r-65v
Εἱρμοί: Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ
Ἡ Θεοτόκος
«Βούλομαι γνῶναι τὸν ξένον σου ἀσπασμόν»,
ἡ παρθένος ἔφησεν,
«ἀνθρωπίνης γὰρ ἐστιν
10 ἀσυνήθει λέξει ἀσχαλᾶν·
πῶς ἀνέφησας, εἰπέ,
τρανῶς διδάσκων με».
250
Τίτλος: Ἕτερος κανὼν φέρων ἀκροστιχίδα Ἀλφάβητον. Σώζεται σἐ πολλοὺς κω-
δικες: Sinaiticus gr. 609, Parsinus gr. 13, Βατοπεδινὸ 1104, M. Λαύρας Δ 34, Δ 37, Ω 147.
Καὶ αὐτὸς ὁ κανὼν εἶναι διάλογος μεταξὺ τῆς Παρθένου καὶ τοῦ Ἀγγέλου. Ἡ FOLLIERI,
Initia I, 1960. 183, γνωρίζει μόνο τὴν ἀπαρχὴ τοῦ πρώτου τροπαρίου, Θεολογία 7, 1929,
269 . Ἡ ἔνδειξη τοῦ παρόντος Κανόνος ἀπουσιάζει ἀπὸ τὸν καταλογο τῆς Ε. ΠΑΠΑΗ-
ΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖον ἀνεκδὀτων βυζαντινῶν ἀσματικῶν κανόνων, Ἀθῆναι
1996. Κατὰ τὸν Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗ, Θεολογία 7, 1929, 269, ὁ Κανὼν εἶναι ποιημα Θεοφά-
νους.
251
Τὸ πρῶτο τροπάριο παρηλλαγμένο καὶ μὲ ἄλλες ἐνδείξεις χειρογράφων ἐκδίδει
ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεολογία 7, 1929, 268.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 221
Ἡ Θεοτόκος
Δολίως φθέγγεσθαι σε νῦν,
20 ἄνθρωπε, ὑποπτεύω·
ὑλικὴ γὰρ οὐσία
καὶ φθαρτὴ καὶ γεηρά,
τὸν ἄϋλον πῶς
ἐγχωρεῖ, ἀφθαρσίας
25 φῶς ἀναβαλλόμενον;
Ὁ Ἄγγελος
Ἐμφρόνως ἔλεξας, σεμνή,
ἀλλ’ εὐδόκησεν ὄντως,
καὶ πεισάτω σε βάτος
φλογισθεῖσα μηδαμῶς
30 σπαργανουμένη πυρί
καὶ τυποῦσα
τόκον σου τὸν ἄφραστον.
Ἡ Θεοτόκος
Ζωῆς μοι ῥήματα βοᾷς,
ἀλλὰ πείθει με ὄρος
35 καπνιζόμενον πάλαι
δεδειγμένον τὸν θεὸν
μὴ δύνασθαι
ὑλικὴν φύσιν ὅλως
ἄϋλον δέξασθαι.
222 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ὁ Ἄγγελος
40 Ἡλίου ὄχημα
ἡ σὴ γενήσεται,
παναγία κοιλία
καὶ τοῖς βροτοῖς
τέξεις φῶς ἀνέσπερον,
45 ὁ Γαβριὴλ περιχαρῶς
τῇ παρθένῳ ἀπεφθέγγετο.
Ἡ Θεοτόκος
Θυρῶν μου ἄπιθι,
μὴ λέγε ῥήματα,
ὧν τὴν ἔκβασιν ὅλως
50 ἀδυνατεῖς δεῖξαι,
ἀρχιστράτηγε·
τί μου τὸν νοῦν καὶ τὴν ψυχὴν
συνταράττεις ταῦτα λέγων μοι.
Ὁ Ἄγγελος
Ἰδέσθαι πόρρωθεν
55 κατηξιώθησαν
μυστηρίου τὸ βάθος
προφητικαὶ σάλπιγγες,
πανάμωμε,
οὗπερ διάκονός εἰμι
60 πρὸ θυρῶν σοι παριστάμενος.
Ἡ Θεοτόκος
Καταστραπτόμενόν σε ὁρῶ
ταῖς ἀγγελικαῖς μαρμαρυγαῖς,
ἡ πανάμωμος ἔφησεν,
ὅμως εὐλαβοῦμαι
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 223
65 τάχιον πείθεσθαι,
μὴ πρότερον μαθοῦσα
πᾶσαν ἀσφάλειαν.
Ὁ Ἄγγελος
Λυμαινομένην ὁ πλαστουργὸς
φύσιν τῶν ἀνθρώπων καθορῶν
70 ἐν σοὶ οἰκῆσαι ηὐδόκησεν,
ἀποκεκρυμμένον
ἀπὸ τῶν αἰώνων, ἁγνή
φρικτῶς ἀνακαλύπτων
ἄρτι μυστήριον.
Ἡ Θεοτόκος
75 Μεμνηστευμένη τῷ Ἰωσὴφ
πέφυκα ἐγὼ μέχρι τοῦ νῦν,
οὐ συνημμένη, ἀρχάγγελε,
πεῖραν οὖν μὴ γνοῦσα
ἀνδρὸς πῶς τέξομαι;
80 φύσεως ἐναντία
λέγεις μοι ρήματα.
Ὁ Ἄγγελος
Νόμοις,κόρη, φύσεως
οὐ δουλεύει Ἰησοῦς
ὁ πλαστουργὸς τῆς φύσεως
85 καὶ σὲ πεισάτω ῥάβδος Ἀαρὼν
ἀνίκμως βλαστήσασα
σὲ τεκεῖν ἀπειράνδρως εἰκονίζουσα.
Ἡ Θεοτόκος
Ξενίζομαι ταῦτά σου
τὰ φρικώδη καὶ σεμνὰ
90 κατανοοῦσα ῥηματα
224 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ὁ Ἄγγελος
Οὐ πείθῃ τοῖς λογοῖς μου;
95 σὲ προεῖδε Δανιὴλ
ὄρος ἐκ σοῦ τμηθήσεται
ἄνευ χειρὸς ἀνθρώπου λίθος, ἁγνή·
ναὸν καὶ τὰ ξόανα
τῶν δαιμόνων λεπτύνων κραταιότατα.
Ἡ Θεοτόκος
100 Παραδόξως ὅτι ἥξει μετὰ σώματος
ἐν κόσμῳ ὁ ἀσώματος
διεσάφησά σοι, Γαβριήλ.
Εἰπὲ δὲ τηλαυγῶς
πῶς τοῦτον χωρήσει μου γαστήρ,
105 ὅν τὰ μεγέθη οὐρανῶν
χωρεῖν οὐ δύνανται.
Ὁ Ἄγγελος
Ῥητορεύω σοι καὶ σύνες, ἀειπάρθενε,
πῶς ἡ σκηνή ποτε Ἀβραὰμ
ὑπεδέξατο καὶ θεὸν
110 ἐχώρησεν, ἁγνή·
διὸ μὴ ἀμφίβαλλε νυνὶ,
ἀλλ’ εὐμενῶς τὸν ἀσπασμὸν
δέχου, θνητῶν <ἡ>χαρά.
Ἡ Θεοτόκος
Συνταράττει με τοῦ πράγματος τὸ μέγεθος·
115 ἀλλ’ οὖν, εἴπερ εὐδόκησεν
ὁ πανάγαθος, ἐν ἐμοὶ οἰκῆσαι
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 225
Ὁ ποιητής
Τῇ φωνῇ τοῦ ἀγγέλου
τὸ φῶς συνέλαβες·
διὰ τοῦτό σοι «Χαῖρε»
πάντες κραυγάζομεν,
125 πύλη τοῦ φωτός,
δυσθεώρητον ὅραμα,
θρόνε τοῦ ὑψίστου,
παρθενε θεοτόκε.
Ὑψηλοῦ μυστηρίου,
130 χαῖρε, περαίωσις
ἀπορρήτων πραγμάτων
χαῖρε φανέρωσις
χαῖρε, πρὸς θεὸν
τῶν ἀνθρώπων οἰκείωσις,
135 χαῖρε τῶν πεσόντων
ἀνάκλησις, παρθένε.
Φωτοδότου δεσπότου
χαῖρε, λοχεύτρια
καὶ λιμὴν τῶν ἐν ζάλῃ
140 χαῖρε, πανάμωμε,
ἡ ἀληθινὴ
καὶ κατάκαρπος ἄμπελος,
χαῖρε γεωργοῦσα
ἀθανασίας βότρυν.
226 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΙV
ΚΑΝΩΝ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄ ΤΟΥ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ252
Ἦχος α΄
Ὠδὴ α΄
Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιά.
252
Τίτλος: Κανὼν εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, Ποίημα τοῦ εὐσεβεστάτου βασιλέως
Θεοδώρου τοῦ Λασκάρεως. Τὸν κανόνα ἐξέδωσε ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεοτοκάριον, Ch-
ennevières-sur-Marne, 1931, 39-42, ἐπὶ τῇ βάσει τριῶν κωδίκων, Parisinus gr. 850 καὶ Λαύ-
ρας Θ 59 καὶ Ι 67. FOLLIERI, Initia, V, 73. Ἐδῶ ἐπανεκδίδεται μὲ διορθώσεις κυρίως στὴ
στίξη.
228 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
χαῖρε, ἡ ἀνίκητος·
χαῖρε, προστάτις κόσμου, χαῖρε, ἄχραντε·
χαῖρε, βασιλείας
Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡ οἰκείωσις.
Ὠιδὴ γ΄
Ὁ μόνος είδὼς <τῆς τῶν βροτῶν>.
50 προφητῶν ὁ σύλλογος,
Γαβριὴλ δὲ τὸ «χαῖρε» προσήγαγε.
Ώιδὴ δ΄
Ὄρος σε τῇ χάριτι.
Χαῖρε, λίθε,
τὸν ἀκρόγωνον λίθον ἡ τέξασα·
100 χαῖρε,πύργε,
τῶν ἐχθρῶν ἀπαντῶσα τὸ φρύαγμα·
χαῖρε, φῶς ἀΐδιον
τῆς ὑπεράρχου θεαρχίας
εἰσδεξαμένη, πανάμωμε.
Χαῖρε, τόμε
ὁ Θεοῦ τὴν σοφίαν δεξάμενος·
χαῖρε πλάξ,
115 γεγραφυῖα τὸν Λόγον τῷ Πνεύματι·
χαῖρε, θεοπάροχον
δῶρον βροτῶν εἰς σωτηρίαν
εὐλογημένη μόνη πανύμνητε.
Χαῖρε, ἄνθος
120 ἁγνισθὲν ταῖς ἀρδείαις τοῦ Πνεύματος·
χαῖρε, ἄστρον
τηλαυγέστερον πάσης καθάρσεως·
χαῖρε, ἀδιάδοχε
κρατὴρ πιστῶν ἀειζωίας,
125 Μαρία, μήτηρ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ.
Τὸν κλύδωνα
τῶν πολλῶν μου πταισμάτων κατεύνασον
καὶ τὸν σάλον
τῶν παθῶν μου, ἁγνή, καταπράϋνον
130 καὶ πρὸς ἀπαθείας με
βαθεῖαν ἴθυνον γαλήνην
τὸν σὲ γνησίως δοξάζοντα.
Χαῖρε, ψυχῶν
ὅρμος ὁ γαλήνιος,
165 χαῖρε, παστὰς χρυσοειδής,
χαῖρε, κλίνη βασιλική,
θρόνε ἀστραπόμορφε·
χαῖρε, μητροπάρθενε
δι’ ἧς ἡμῖν ἐξανέτειλεν
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 233
Χαῖρε, σαφὴς
νοσημάτων ἴασις
τῶν προστρεχόντων ἐπὶ σοί·
175 χαῖρε, σκέπη πολυτελής·
χαῖρε, εὐσυμπάθητε·
χαῖρε, ῥοῦς ἀένναος
τὸν ἱλασμὸν πελαγίζουσα
καὶ νοσημάτων κρουνοὺς
180 ἀποξηραίνουσα.
Χαῖρε, ζωῆς
ἀπαρχὴ καὶ γέφυρα
διαβιβάζουσα λαοὺς
ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανόν·
185 χαῖρε, οἰκητήριον,
ἄχραντε, ἀκήρατε,
Θεοῦ τοῦ Λόγου, ὡς ηὐδόκησε·
Χαῖρε, πιστοῖς φωσφοροῦσα
λυχνία τὰ χαρίσματα.
V
ΑΡΧΑΙΟΙ ΚΑΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΥΜΝΟΙ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ
Ἐν λύπαις ἀνάψυξιν,
ἐν πειρασμοῖς σωτηρίαν,
ἐν κινδύνοις ἄμυναν,
ἐν ταῖς περιστάσεσιν
5 ἀπολύτρωσιν·
ἐν φρουραῖς ἄνεσιν,
ἐν δεσμοῖς ἄφεσιν,
ἐν κακώσει παρηγόρημα
ἐν νόσοις ἴαμα,
10 ἐν ἐπαγωγαῖς σε παράκλησιν·
ἐν πᾶσι κακοῖς παραμύθιον
ἔχομέν σε πάντες,
παρθένε θεοτόκε ἀγαθή,
καὶ διὰ τοῦτο προστρέχομεν
15 ἐν τῇ θείᾳ σκέπῃ σου.
Κάθισμα
II
Ο ΜΕΓΑΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ253
Προοίμιον
Ἡ παράκλησις τοῦ ποιητοῦ
ὀρθογραφίας καὶ τῆς στίξης. Στὸν στίχο 25 ἀφῆκα τὸν τύπο χαιρετεῖν, ἀντὶ χαιρετᾶν,
ὡς γλώσσα τοῦ ποιητῆ.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 241
Οἱ χαιρετισμοί
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ