ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ακάθιστος 2021

ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ
ΟΜ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος
ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
Ἔκδοσις
Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου
ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2021
Τῇ ὁμοζύγῳ Ἄννῃ
χάρις
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Εἶπαν ὅτι ἡ μόνη ἀληθινὴ ποίηση εἶναι ἡ θρησκευτική1. Ἄν αὐτὸ εἶναι

ἀλήθεια, ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος εἶναι ἡ ὡραιότερη ἀπόδειξη. Εἶναι τὸ κό-
σμημα τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας. Ἕνα ἀληθινὸ ποίημα, στὸ ὁποῖο
συνυπάρχουν ὅλα τὰ στοιχεῖα τῆς μεγάλης τέχνης, δύναμη στὴν
ἔκφραση, τόλμη στὶς παρομοιώσεις, τέλεια στιχουργικὴ ἁρμονία, ἐντυ-
πωσιακὰ καὶ εὑρηματικὰ καλολογικὰ ποικίλματα, καὶ πάνω ἀπ’ ὅλα
μιὰ σπάνια ποιητικὴ σύλληψη. Ἔχουμε ἕνα τέλειο ποιητικὸ δημιούρ-
γημα, στὸ ὁποῖο ἡ χάρη καὶ ἡ ἁρμονία τῆς μορφῆς συναγωνίζονται τὴν
εἰλικρίνεια τοῦ αἰσθήματος καὶ τὸ ὕψος τοῦ θρησκευτικοῦ ἐνθουσια-
σμοῦ.
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος εἶναι χωρὶς ἀμφιβολία τὸ λαμπρότερο κατόρ-
θωμα τῆς βυζαντινῆς Ὑμνογραφίας. Ἐγκώμιο καὶ δοξολογία καὶ ἱκεσία
μαζὶ στὴ Μητέρα τοῦ Θεοῦ, τὴν ἁγιότερη καὶ δημοφιλέστερη μορφὴ
τοῦ χριστιανικοῦ ἁγιολογίου, ἐξακολουθεῖ γιὰ δεκατρεῖς καὶ περισσό-
τερο αἰῶνες νὰ εἶναι σὲ ἐνεργὸ λειτουργικὴ χρήση σὲ ὅλες τὶς χριστια-
νικὲς ἐκκλησίες στὸ πρωτότυπο ἢ σὲ μεταφράσεις, καὶ νὰ γεμίζει τὶς
καρδιὲς τῶν πιστῶν μὲ εὐφροσύνη καὶ κατάνυξη. Ἰδιαίτερα στὴν Ἑλλη-
νικὴ Ἐκκλησία, ἡ λειτουργικὴ ἔνταξη τοῦ Ἀκαθίστου στὴν περίοδο τῶν
ἀκολουθιῶν τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἤδη ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα, τὸν συνέ-
δεσε μὲ τὴν εὐχάριστη διάθεση ποὺ δημιουργεῖ ἡ εὐωδιαστὴ ἀτμό-
σφαιρα τοῦ ἑλληνικοῦ ἀνοιξιάτικου δειλινοῦ, σὲ μιὰ σπάνια καὶ ἐξόχως
χαρακτηριστικὴ ἔκφραση τῆς ἑλληνορθόδοξης λατρείας.
Ἀπὸ τὸ 1502, ποὺ τυπώθηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὴ Βενετία (editio
princeps) ὁ Ἀκάθιστος τυπώθηκε ἄπειρες φορές, μεταφράστηκε σὲ
πολλὲς γλῶσσες καὶ μελετήθηκε σὲ πολλὰ ἐπίπεδα, τόσο ἀπὸ έπιστή-
μονες βυζαντινολόγους, ὅσο καὶ ἀπὸ θεολόγους, ἀπὸ ποιητές, ἀπὸ ἱστο-
1
Κ. ΔΗΜΑΡΑΣ, Δοκίμιο γιὰ τὴν ποίηση, Ἀθήνα 1943, 41.
10 ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ – ΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗ
ρικοὺς καὶ ἄλλους. Παρὰ ταῦτα, τὰ πολλὰ προβλήματά του, ιδιαίτερα

τοῦ χρόνου καὶ τοῦ ποιητῆ δὲν ἔχουν άκόμη λυθεῖ καὶ οἱ γνῶμες τῶν
εἰδικῶν διχάζονται. Καθὼς μάλιστα ἔχει σχεδὸν ἐξαντληθεῖ ἡ ἔρευνα
τῶν χειρογράφων, δὲν ὑπάρχουν πολλὲς ἐλπίδες νὰ καταλήξουν οἱ με-
λετητὲς σὲ γενικῶς ἀποδεκτὰ συμπεράσματα καὶ ὁ περιλάλητος
Ὕμνος θὰ κρατήσει ἴσως γιὰ παντα τὸ μυστικὸ τοῦ ποιητῆ καὶ τοῦ χρό-
νου τῆς δημιουργίας του. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1903 ὁ P. Maas, κρίνοντας τὴν
ἔκδοση τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὸν Don Placido de Meester, διατύπωσε τὴν
ἄποψη ὅτι ἀπὸ μιὰ μελλοντικὴ κριτικὴ ἔκδοση τοῦ κειμένου δὲν ἀνα-
μένονται σημαντικὲς διαφορὲς γραφῶν. Τὴν ἴδια ἄποψη διατύπωσε
ἀργότερα καὶ ὁ Ν. Β. Τωμαδάκης. Καὶ ἦταν τοῦτο φυσικό, καθὼς ὁ Ἀκά-
θιστος εἶναι ἐπίσημο λειτουργικὸ κείμενο, μὲ σχεδὸν παγιωμένη μορφὴ
στὶς ἀπειράριθμες ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων.
Παρὰ ταῦτα, «nihil parvum in litteris». Ἡ φιλολογικὴ περιέργεια
εἶναι γοητευτικὴ ἐνασχόληση μὲ τὰ γράμματα καὶ πάντοτε ἀναζητεῖ
λύσεις τῶν γραμματειακῶν προβλημάτων καὶ νέες ἀπαντήσεις σὲ πα-
λαιὰ ἐρωτήματα, καί, ὅπως προσφυῶς ἔγραψε ὁ Ψελλός, «καὶ ἐξ ἀκάν-
θης ῥόδα πειρᾶται τρυγᾶν καὶ ἐκ πέτρας ἀρύειν ὕδατα» Τὸ «πᾶσαν
γλῶσσαν βασάνιζε» τῶν ἀρχαίων εἶναι σοφὴ προτροπὴ καὶ θεμελιώδης
ἀρχὴ τῆς φιλολογικῆς ἐπιστήμης. Ἡ παρούσα μελέτη γιὰ τὸν Ἀκάθιστο
ἀνταποκρίνεται σ’ αὐτὴν τὴν προσταγή. Εἶναι μιὰ ἀκόμη δοκιμή, γιὰ
ἕνα κείμενο, ποὺ θεωρεῖται πολὺ γνωστό, ἀλλὰ έξακολουθεῖ νὰ ἔχει
πολλὰ ἄλυτα καὶ προβληματικὰ στοιχεῖα, ποὺ περιμένουν ἀπαντήσεις,
τὶς ὁποῖες μποροῦν ἴσως νὰ δώσουν τὰ χειρόγραφα. Ὅσα ἔχουν χρησι-
μοποιηθεῖ ἀπαιτοῦν ἐπανανάγνωση καὶ ἡ ἔρευνα νέων καὶ μέχρι σήμερα
ἀνερεύνητων εἶναι ἐπείγουσα ἐπιστημονικὴ ἀνάγκη.
Ἡ μακρόχρονη ἐνασχόλησή μου μὲ τὰ προβλήματα τῆς βυζαντινῆς
ὑμνογραφίας δικαιολογεῖ καὶ τὴν παρούσα δοκιμὴ γιὰ τὸν Ἀκάθιστο
καὶ τὰ προβλήματά του. Σ’ αὐτὴν ἐπιχειρεῖται ἀναψηλάφηση ἱστορικῶν
προβλημάτων για τὸν χρόνο καὶ τὸν ποιητή καὶ προσάγονται νέα στοι-
χεῖα ἀπὸ τὴν ἔρευνα καὶ τὴ μελέτη τῶν χειρογράφων καὶ ἀπὸ τὸν κρι-
τικὸ ἔλεγχο παλαιότερων μελετῶν. Προωθεῖται καὶ τεκμηριώνεται μὲ
νέα στοιχεῖα παλαιότερη ἄποψή μου, γιὰ τὴν περίπτωση νὰ εἶναι ὁ Άκά-
θιστος προϊὸν συνεργασίας δύο ποιητῶν, τῶν ἀδελφῶν ὑμνογράφων
Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ. Κυρίως ὅμως ἐπα-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11
νατοποθετοῦνται καὶ συζητοῦνται ἑρμηνευτικὰ καὶ ἐκδοτικὰ προβλή-

ματα τοῦ κειμένου τοῦ Ἀκαθίστου. Γιὰ τὸν γράφοντα εἶναι περίεργη καὶ
ἀκατανόητη ἡ ἐμμονὴ τῶν μελετητῶν καὶ τῶν ἐκδοτῶν, νὰ χρησιμο-
ποιοῦν ἀποκλειστικῶς καὶ μόνο τὰ κοντακάρια, ὡς ἐκδοτικὴ βάση. Ὁ
Ἀκάθιστος εἶναι λειτουργικὸ κείμενο καὶ ἐξ ἀρχῆς εἰσῆλθε στὰ λειτουρ-
γικὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας. Ἔχει ἀποδειχθεῖ ὅτι τὰ λειτουργικὰ χειρό-
γραφα, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς τυπικὲς διατάξεις, ποὺ εἶναι ἐξαιρετικὰ χρήσιμες,
παραδίδουν στὸ κείμενο καὶ ἄλλες γραφές, ποὺ μπορεῖ νὰ βοηθήσουν
στὴ λύση πολλῶν προβλημάτων στὴν κριτικὴ καὶ στὴν ἑρμηνεία του.
Δυστυχῶς, ὁ ἀριθμὸς τῶν χειρογράφων τῆς κατηγορίας αὐτῆς εἶναι
τεράστιος καὶ ὁ ἔλεγχος εἶναι προβληματικός. Ὁ κριτικὸς ἐκδότης, ποὺ
φιλοδοξεῖ νὰ παρουσιάσει μιὰ κατὰ τὸ δυνατὸν πληρέστερη εἰκόνα τῆς
χειρόγραφης παράδοσης ὀφείλει νὰ ἐπιλέξει τὰ παλαιότερα καὶ πλέον
ἀντιπροσωπευτικὰ χειρόγραφα τῆς κατηγορίας αὐτῆς. Ἐπελέγησαν
λοιπὸν δέκα τρία, ἀπὸ τὰ παλαιότερα χειρόγραφα Τριώδια καὶ Μηναῖα
τοῦ Μαρτίου (9-12/13 αἰ.). Οἱ τυπικὲς διατάξεις τῶν χειρογράφων
αὐτῶν ἔδωσαν ἀπαντήσεις σὲ ἀμφίβολες ὑποθέσεις καὶ θεωρίες νεότε-
ρων μελετητῶν, ποὺ διδάσκουν, χωρὶς τεκμηριώσεις, ὅτι ὁ Ἀκαθιστος
συνετέθη σὲ ἐποχὴ δῆθεν κοινοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Εὐγγελισμοῦ καὶ τῶν
Χριστουγέννων, ἤ ότι «ἡ μεταφορὰ τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὴν ἀκίνητη
ἑορτὴ τῆς 25 Μαρτίου στὴν κινητὴ τοῦ Σαββάτου τῆς πέμπτης ἑβδο-
μάδας τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἔγινε σὲ πολὺ νεότερους χρόνους, πιθα-
νότατα, γράφουν, στοὺς χρόνους τῆς τουρκοκρατίας, ὑπόθεση προ-
σωπικὴ καὶ ἀνιστόρητη, ποὺ διατυπώθηκε ἐρήμην τῶν χειρογράφων
(Μητσάκης). Οἱ λόγοι ποὺ τὴν προκάλεσαν πρέπει ν’ ἀναζητηθοῦν σὲ
λειτουργικὲς ἀλλαγὲς καὶ μεταρρυθμισεις στὰ βυζαντινὰ χρόνια καὶ
πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτὴ πρέπει νὰ στραφεῖ τώρα ἡ ἔρευνα.
Γιὰ τὴν όργάνωση τοῦ εἰσαγωγικοῦ μέρους τῆς μελέτης στηρίχθηκα
σὲ πλούσια ἑλληνικὴ καὶ ξένη βιβλιογραφία καὶ σὲ προσωπικὰ συμπε-
ράσματα, κυρίως στὰ θέματα τῆς πατρότητας καὶ τοῦ χρόνου. Εὐρεία
χρήση ἔγινε στὸ νέο πολύτιμο βιβλίο τοῦ συναδέλφου κ. Γρηγορίου Πα-
παγιάννη, γιὰ τὶς ἄγνωστες πτυχὲς ἑνὸς πολὐ γνωστοῦ κειμένου (2006)
καὶ κυρίως στὴν πλούσια καὶ πλουσίως σχολιασμένη βιβλιογραφία του.
Γιὰ τὴν κριτικὴ ἔκδοση ἐλήφθησαν ὑπόψη, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἔντυπες ἐκδό-
σεις, καὶ ὅλα τὰ γνωστὰ χειρόγραφα κοντακάρια, τὰ ὁποῖα ἐπανανε-
γνώσθησαν ἐξαρχῆς, καθὼς παρατηρήθηκαν ἐλλείψεις καὶ ἀδικαιολό-

γητες παρασιωπήσεις στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα τῆς ἐκδόσεως τοῦ Κ. Τρυ-
πάνη καὶ ἄλλων παλαιότερων ἐκδοτῶν.. Γιὰ πρώτη φορὰ καὶ σύμφωνα
μὲ τὴν ἀπὸ μακροῦ δημοσιευμένη πάγια ἄποψή μου χρησιμοποιήθηκαν,
ἐκτὸς ἀπὸ τὰ κοντακάρια,παλαιὰ λειτουργικὰ χειρόγραφα (9/10-13
αἰ,), τριὠδια καὶ μηναῖα (σιναϊτικά, ἁγιορειτικά, παρισινά, τοῦ Βατικα-
νοῦ, κ. ἄ.), τὰ ὁποῖα βοήθησαν στὴν ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου καὶ
ἀπὸ τὰ ὁποῖα πλουτίστηκε τὸ κριτικὸ ὑπόμνημα μὲ νέες καὶ φιλολο-
γικῶς ἐνδιαφέρουσες γραφές. Χρησιμοποιήθηκαν ἐπίσης στὴν κριτικὴ
τοῦ κειμένου οἱ λατινικὲς μεταφράσεις, τόσο οἱ παλαιὲς τῆς editio
princeps (1502) καὶ τοῦ Κωνσταντίνου Λασκάρεως, ὅσο καὶ ἡ πρώτη σὲ
ἑλληνικὴ γλώσσα ἔμμετρη παράφραση τοῦ Μανουὴλ Φιλῆ. Σημαντικὴ
βοήθεια μοῦ προσέφεραν οἱ κριτικὲς ἐκδόσεις τῶν Pitra, Christ- Parani-
kas (= CPA), Εὐστρατιάδη, Trypanis, Wellesz καὶ Toniolo.
Ἡ παρούσα ἔκδοση πλουτίζεται μὲ Παράρτημα, στὸ ὁποῖο ἐκδί-
δονται γιὰ πρώτη φορὰ ἀνέκδοτα ὑμνολογικὰ κείμενα σχετικὰ μὲ τὸν
Εύαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου καῖ συναφῶς μὲ τὸνἈκάθιστο.
Παραδίδοντας γιὰ ἔκδοση αὐτὴν τὴν οὐσιαστικὰ πρώτη ἑλληνικὴ
κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, ὀφείλω νὰ ὁμολογήσω ὅτι ἐκπλη-
ρώνω παλαιά μου ἐπιθυμία καὶ ὑπόσχεση, ἀλλὰ καὶ ἐπιστημονική μου
ὑποχρέωση ὡς Καθηγητοῦ τῆς Βυζαντινῆς Ὑμνογραφίας ἐπὶ μακρὰ ἔτη
στὸ Πανεπιστήμιο Κρήτης. Εὐχαριστῶ τὸ προσωπικὸ τῶν Βιβλιοθηκῶν,
στὶς ὁποῖες κατὰ καιροὺς ἐργάστηκα, συγκεντρώνοντας ὑλικὸ γιὰ τὸν
Ἀκάθιστο καὶ μάλιστα σὲ περιόδους ποὺ δὲν ὑπῆρχε ἀκόμη ἡ ψηφιακὴ
ὑποστήριξη. Εὐγνώμονες εύχαριστίες ὀφείλονται στὸν λίαν ἠγαπημένο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ρεθύμνης καὶ Αὐλοποτάμου κ.κ. Εὐγένιο,
γιὰ τὴν πρόφρονα χορηγία τῆς ἐκδόσεως. Στὴ σύζυγό μου, ποὺ μὲ ὑπο-
μονὴ καὶ ἀληθινὴ ἀγάπη καὶ ἀκοίμητο ἐνδιαφέρον ὑποστήριξε καὶ ὑπο-
στηρίζει τὸν ἀγώνα μου, ὀφείλω αἰώνια εὐγνωμοσύνη. Σφάλματα καὶ
παραλείψεις βαρύνουν άποκλειστικὰ ἐμένα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ι. Ἐκδόσεις-Μεταφράσεις
Editio princeps (τοῦ Ἀκαθίστου), Βενετία 1502.
Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς
Ἐκκλησίαςτῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, χ.χ.
Ἀνώνυμος, Οἱ ΚΔ΄ Οἶκοι τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, Κωνσταντινούπολις,
χ.χ. (Ταμεῖον τοῦ Ἱεροῦ Ἁγιάσματος τῶν Βλαχερνῶν).
Ἀνώνυμος, Οἱ Εἰκοσιτέσσαρες Οἶκοι τῆς Παναγίας ἀχράντου δεσποίνης
ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἐν Ἀθήναις 1946.
Baumstark Α., Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεο-
τόκον καὶ ἀειπάρθενον Μαρίαν. Officio dell’ inno acatisto in onore della san-
tissima Madre di Dio e sempre Vergine Maria, Roma 1903.
Cantarella R., Poeti Bizantini, Milano 1948, I, 86-93 (κείμενο), ΙΙ, 123-130
(μετάφραση-σχόλια).
CPA = W. Christ-M.Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christiano-
rum, Lipsiae 1871, 147-157 (τροπάρια ἐπιλεκτικῶς).
De Meester Pl., Acatisto = Officio dell’ inno Acatisto, Roma 1903.
Drost- Abgarjan A. / Goltz H., Eine armenische Übersetzung des Hymnus
Akathistus. Einleitung, Edition, deutsche Übersetzung und armenisch-griechi-
schen Glossar, Crossroad of Cultures, 143-249.
Εὐστρατιάδης Σωφρ., περ. Γρηγόριος Παλαμᾶς Α΄, 1917, 820-832. Ἀνα-
τύπωση στό: Ρωμανὸς ὁ Μελῳδὸς καὶ ἡ Ἀκάθιστος, Θεσσαλονίκη 1917.
Huglo, Version Latine = M. Huglo, L’ ancienne version latine de l’ Hymne
Acathiste, Le Muséon 64, 1953, 27-61 (τὸ κείμενο τῆς λατινικῆς μεταφράσεως,
34-44.
Kακουλίδου-Πάνου Ἑλ., Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. Παράφραση ἱερομο-
νάχου Γρηγορίου Μελισσηνοῦ, Όρθοδοξία καὶ Οἰκουμένη, 553-567.
Kallis Α., Ἀκάθιστος = Α. Kallis, Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου μετὰ
τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, Münster 1998.
Maisano R., Cantici = Maisano R., Cantici di Romano il Melode (Classici

Grec) , II, Torino 2002, 579- 583.
Meersseman, Akathistos = G. G. Meersseman O.P., Der Hymnos Akathistos
im Αbendland. I. Akathistos-Akolouthie und Grusshymnen, Freiburg 1958 (κεί-
μενο μὲ λατινικὴ μετάφραση, 101-127).
Miller E., Manuelis Philae Carmina, II, Paris 1857, 317- 323 (Ἔμμετρη πα-
ράφραση τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὸν Μανουὴλ Φιλῆ).
Minuto Peri Fr., Akathistos. Inno della Madre di Dio e della Chiesa, Gorle
2001.
PG = J. P. Migne, Patrologia Graeca.
Pitra, Analecta Sacra = Pitra J. B., Analecta Sacra Spicilegio Solesmensi Pa-
rata, Parisiis 1876, 250-262 (μὲ τὴ λατινικὴ μετάφραση τοῦ Κωνσταντίνου Λα-
σκάρεως).
Quercius J. M.- Fogginius P. F., Opera Georgii Pisidae, Romae 1777, PG
92, 1333-1338.
Στεφανῆς Ἰ., Δημώδης μετάφραση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου (τοῦ Κρητὸς
ἱερομονάχου Γρηγορίου Μελισσηνοῦ), στό: Ἀφιέρωμα στὸν Ἐμμανουὴλ
Κριαρᾶ, Θεσσαλονίκη 1988, 131-142.
Toniolo E.M., Akathistos. Canto di Lode della Madre di Dio. Traduzione
metrica di Ermanno M. Toliolo O.S.M., Roma 2007.
Trypanis C., Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien 1968 (Wiener Byzan-
tinische Studien, V), 17-39 (τὸ κείμενο, 29-39).
Akathistos < Himno Marial Griego>, ed. fascimil del cod. R. I. 19 de la Bi-
blioteca de San Lorenzo el Real de El Escorial. Madrid, Editora Internazionala
de Libros Antiguos, 1981.
Del Grande, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio, Firenze 1948.
Τρεμπέλας, Ἐκλογή =Π. Τρεμπέλας, Ἐκλογη Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου
Ὑμνογραφίας, Ἀθῆναι 1997 (γ΄ἔκδ.), 281-285 (τροπάρια κατ’ ἐκλογήν).
Τριώδιον 1522 = editio princeps τοῦ λειτουργικοῦ Τριωδίου.
Τριώδιον 1586, = ἡ β΄ ἔκδοση, ἡ βάση ὅλων τῶν μετέπειτα ἐκδόσεων.
TV = Τριῴδιον Κατανυκτικόν, περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ
ἀκολουθίαν, ἐκδ. 4η, Βενετία 1839.
TR = Τριῴδιον Κατανυκτικόν, περιέχον τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν
τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ἔκδοσις πρώτη, ἐν Ρώμῃ 1879.
TV 1851 = Τριῴδιον κατανυκτικὸν περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν
αύτῷ ἀκολουθίαν τῆς ἁγίας καὶ Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς…νεωστὶ τυπωθὲν
ἐπιμελείᾳ Ίωάννου καὶ Σπυρίδωνος τῶν αὐταδέλφων Βελουδῶν, Ἐνετίῃσιν
1851.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 15
ΤΑ = Τριῴδιον Κατανυκτικόν, περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ

ἀκολουθίαν τῆς ἁγίας καὶ Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Ἔκδοσις Ἀποστολικῆς
Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἐν Ἀθήναις 1993 (β΄ἔκδ.).
Wellesz, Akathistos = Egon Wellesz, The Akathistos Hymn introduced and
transcribed, Copenhagen 1957.
ΙΙ. Μελέτες
Α. Στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα
Ἀβούρης Σπ., Ὁ Κανὼν τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθῆναι 1961.
Ἀνδρεάδης Γ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ αἱ τρεῖς πρῶται πολιορκίαι τῆς
Κωνσταντινουπολεως, ΓΠ 12, 1928, 74-77, 85-91.
Ἀραμπατζῆς Π., Τεκμηρίωσις τοῦ περιεχομένου οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου
Ὕμνου, Πρακτικὰ 12ου Πανελλ. Ἵστορ. Συνεδρίου (Μάιος 1991), Θεσσαλο-
νίκη 1992, 25-37.
Βουρλῆς Α., Ἡ Χριστολογία τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀκαθίστου, Ἀθήνα
1998.
Γεδεών Μ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ὁ πραγματικὸς αὐτοῦ κανών, Νέος
Ποιμὴν Β΄, 241.
Γεδεών Μ., Ὁ Ἀκάθιστος, Χριστιανικὸν Ἡμερόγιον Α΄, 1925, 204-206.
Γεννάδιος Ἡλιουπόλεως, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, ἐξ ἀφορμῆς τῆς περὶ τοῦ
Ἀκαθίστου μελέτης τοῦ πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμανδρίτου Ἰωακεὶμ Ἰβηρί-
του, ἡγουμένου τῆς μονῆς Βλατάδων, Ὀρθοδοξία Β΄-Γ΄, 1928, 430-431.
Δεδούσης Β. Σ., Ὁ ποιητὴς καὶ τὸ μέτρον τοῦ κοντακίου τῶν Χαιρε-
τισμῶν τῆς Παναγίας, ΓΠ 35, 1952, 147-155.
Δετοράκης, Κοσμᾶς = Θ. Δετοράκης, Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο,
Θεσσαλονίκη 1979 [Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 28], 231-244.
Δετοράκης Θ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καῖ τᾶ προβλήματα του, Ὄψεις τῆς
βυζαντινῆς κοινωνίας, (Ἵδρυμα Γουλανδρῆ-Χόρν), Άθήνα 1993.
Δετοράκης Θ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία [Πανεπιστημιακὲς Παραδόσεις],
Ἡράκλειο 1997, 56-68.
Δετοράκης Θ., Βυζαντινὴ Φιλολογία, Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Β΄,
Ἡράκλειο 2003, 371-388.
Δετοράκης Θ., Ἀκάθιστος Ὕμνος, Μεγάλη Ὀρθόδοξη Χριστιανικὴ Ἐγκυ-
κλοπαιδεία (Στρατηγικὲς Ἐκδόσεις), 1, 30-38.
Δετοράκης Θ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Σύντομη εἰσαγωγὴ στὸν περιλά-
λητο ὕμνο. Εἰσαγωγικὸ σημείωμα στὸ βιβλίο τοῦ Ἀνδρέα Γιακουμάκη, Ὁ Ἀκά-
θιστος Ὕμνος, Ἡράκλειο 2011, 12-31.
Θ. Δετοράκης, Βιβλιοκρισια τοῦ βιβλίου: Παπαγιάννης Γρ., Ἀκάθιστος

Ὕμνος. Ἄγνωστες πτυχὲς ἑνὸς πολὺ γνωστοῦ κειμένου, Βyzantinische Ζei-
tschrift (=BZ), 102, 2009, 261-273.
Δρατσέλας Α. Δ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Ἀναλυτικὴ ἑρμηνεία, Ἀθήνα 1991.
Ἐλεόπουλος Ν., Ἡ θρησκευτικὴ καὶ ἱστορικὴ ἀξία τοῦ Ἀκαθίστου
Ὕμνου, ΓΠ 48, 1965, 132-141.
Ἐνισλείδης Χρ. Μ., Ἡ Ἀκάθιστος εἰς τὴν Θεοτόκον. Ἡ Ὑμνῳδία ἤ ἡ
ψαλμῳδία τῶν Χαιρετισμῶν τῆς Θεοτόκου, ὅπως ψάλλεται εἰς τὴν Ἑλληνικὴν
Ὀρθοδοξίαν καὶ ὅπως ἑρμηνεύεται εἰς τὴν Πατερικὴν Φιλολογίαν, Α΄-Β΄, Θεσ-
σαλονίκη 1967.
Εὐστρατιάδης Σωφρ., Ὁ Ὕμνος τῆς Ἀκαθίστου, ΓΠ 1, 1917, 820-832.
Εὐστρατιάδης Σωφρ., Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς καὶ ἡ Ἀκάθιστος, ΓΠ 1,
1917, 193-203, 269-284, 625-634, 641-649, 817-832.
Εὐστρατιάδης Σωφρ., Ἰωακείμ Ἰβηρίτου, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, (Ἀπάν-
τηση στὸν Ἰωακεὶμ Ἰβηρίτη), Θεολογία 7, 1929, 257-287.
Θέμελης Τ. Π., Ἑρμηνεία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Νέα Σιών 10, 1910,
205-237, 393-411, 566-580, καί, 11, 1911, 36-52.
Θεοδώρου Α., Ἡ κόρη τῆς βασιλείας. Σχόλιον θεολογικὸν εἰς τὸν Ἀκάθι-
στον Ὕμνον, Ἀθήνα 1977.
Θεοδώρου Α., Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε, Ἀθήνα 1993.
Ἰωακεὶμ Ἰβηρίτης, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, ΓΠ 12, 1928, 372-392.
Κουρεμπελές Ἰω. Ἡ θεολογία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Εἰσηγήσεις μαθη-
μάτων θεολογικοῦ κύκλου Ἀνοικτοῦ Πανεπιστημίου (2003-2004),Ἐκδ. Χρ.
Κρικώνη, Θεσσαλονίκη 2004, 171-202.
Κρητικοῦ Φλ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος στὴ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ
μελοποιία, Ἀθήνα 2004 [Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας. Μελέται, 10].
Κρητικοῦ Φλ., Μορφολογία τοῦ ἈκαθίστουὝμνου τοῦ Ἰωάννη Λα-
μπαδαρίου τοῦ Κλαδᾶ, στό: Γ. Στάθης (ἐκδ.), Θεωρία καὶ πράξη τῆς ψαλ-
τικῆς τέχνης. Τὰ γένη καὶ τὰ εἴδη τῆς βυζαντινῆς ψαλτικῆς. Πρακτικὰ
Β΄Διεθνοῦς Συνεδρίου Μουσικολογίας καὶ Ψαλτικῆς, Ἀθήνα 15/19 Ὀκτ. 2003,
171-193.
Λαυριώτης Ἀλ., Περὶ διαφόρου γραφῆς τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἐν ἀρχαί-
οις κώδιξι, Ἅγιον Ορος, χ.χ.
Λιανᾶς Ζαχ., Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς Θεοτόκου καὶ ἡ Ἀκάθιστος Ἀκολουθία,
Ὀρθόδοξος Θεολογικὴ Ἐπιθεώρησις Α΄, 1922, 67-75.
Λιανᾶς Ζαχ., Περὶ τῶν χαιρετισμῶν τῆς Θεοτόκου καὶ τῆς Ἀκαθίστου
ἑορτῆς, ΕΕΒΣ Β΄, 1924, 348-349.
Λουκάτος Δ., Ἀκάθιστος (Λαογραφία), ΘΗΕ 1, 1962, 1154-1165.
Μανδηλαρᾶς Β., Βιβλιοκρισία στὴν ἔκδοση τοῦ Ε. Wellesz, Akathistos

Hymn, EEΒΣ 2, 1957, 410-416.
Μάρκου Κ., Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθήνα 1994.
Μαρτίνος Ίω., Ἑρμηνεία εἰς τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον, Ἀθῆναι.
Μητσάκης Κ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, τ. Α., Ἀθήνα 1986, 483-500 (Ἐπί-
μετρο: Ὁ Ρωμανὸς καὶ ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος).
Μητσάκης Κ., Γλωσσικὴ ἀνάλυση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Δίπτυχα 1,
1979,26-36. ‘Αναδημοσίευση στὸν τόμο Τὸ ἐμψυχοῦν ὕδωρ. Μελέτες μεσαι-
ωνικῆς καὶ νεοελληνικῆς φιλολογίας, Ἀθήνα 1983, 79-91.
Μητσάκης Κ., Ἕνας λαϊκὸς κρητικὸς Ἀκάθιστος τοῦ ΙΕ΄αἰωνα, Βυζαντινὰ
1, 1969, 23-38.
Μουστακης Β., Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς Παναγίας, Ἀθήνα 1981.
Μπορίσσοβα Τ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ἡ μετάφρασή του στὴν ἐκκλη-
σιαστικὴ σλαβικὴ γλώσσα, Ρέθυμνο 2007 (ἀδημοσίευτη διδ. διατριβή).
Νεκτάριος (Κεφαλᾶς), Μητρ. Πενταπόλεως , Θεοτοκάριον, ἐν Ἀθήναις
1907 (σσ. 29-35: Οἱ Χαιρετισμοὶ ἐκτεταμένοι εἰς μέτρον ἰαμβικόν).
Ξύδης Θ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ὡς ποιητικὸ κείμενο, Ἀθήνα 1947 (= Βυ-
ζαντινὴ Ὑμνογραφία, 169-197).
Ξύδης Θ., Ἡ μετρικὴ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθήνα 1956.
Παναγιώτου Λ., Οἱ χαιρετισμοὶ τῆς Παναγίας, Καρυαὶ 1974.
Παντελάκης Ἐμμ., Ἀκάθιστος. Θρησκευτικὴ καὶ Χριστιανικὴ Ἐγκυκλο-
παιδεία, 1, 1936, 1211-1217 = Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία Π. Δραν-
δάκη, τ. Γ΄, 34-35.
Παπαγεωργίου Π. Ν., Περὶ τῆς Ἀκαθίστου Ἀκολουθίας καὶ τοῦ κειμένου
αὐτῆς,Ἐφ. Νέα Ἡμέρα (Τεργέστης), 4 (17) . 6. 1911, 2(15). 7, 25, 7, 1911.
Βιβλιοκρισία: P. Maas, ΒΖ, 21, 1912, 300-301.
Παπαγιάννης Γρ., Ἀκάθιστος Ὕμνος. Ἄγνωστες πτυχὲς ἑνὸς πολὺ γνω-
στοῦ κειμένου, Θεσσαλονίκη 2006. [Βιβλιοκρισία: Θ. Δετοράκης, ΒΖ 102,
2009, 261-273 ].
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Ἀθ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, οἱ Ῥώς καὶ ὁ Πα-
τριάρχης Φώτιος, Ἀθῆναι 1903.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Ἀθ., Ἡ σημερινὴ θέσις τοῦ περὶ Ἀκαθίστου
Ὕμνου ζητήματος, Βυζαντινὰ Χρονικά 15, 1908, 357-383.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Ἀθ., Πηγαὶ καὶ δάνεια τοῦ ποιήσαντος τὸν
ἈκάθιστονὝμνον, Βυζαντίς Α΄, 1909, 512-539.
Παπαδόπουλος Σ. Σ., Ἐπίμετρον περὶ Ἀκαθίστου Ὕμνου, στὸ ἔργο του:
Οἱ δύο Πίνδαροι, Ἀθῆναι 1966 (σσ. 113-145).
Παρανίκας Μ., Περὶ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει

Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος 25, 1895, 136-150.
Παρανίκας Μ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια 13, 1983-
1984, 44-47.
Πάσχος Π. Β., Ὁ γλυκασμὸς τῶν Ἀγγέλων. Σχόλια στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο,
Ἀθήνα 1975.
Σαρρῆς Β. Α., Χαῖρε τῶν ἀπίστων ἀμφίβολον ἄκουσμα· / χαῖρε, τῶν
πιστῶν ἀναμφίβολον καύχημα: ¨Η λανθάνουσα γλώσσα τῶν παρηχήσεων
στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, Βυζαντινὸς Δόμος 15, 2006, 373-434.
Σαρρῆς Β. Α., Ὁ Ἀκάθιστος ὡς Hymnus victoriferus atque salutatorius,
Βυζαντινὸς Δόμος 16, 2007/8, 91-109.
Σαρρῆς, Β. Α., Ἡ ποιητικὴ τοῦ ἈκαθίστουὝμνου, Βυζαντιακά 20, 2000,
137-152.
Σετάκης Πλ., Ὁ Ὕμνος τῆς Ἀκαθίστου Ἀκολουθίας, Βέροια, 1966.
Στάθης, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ἡ Σταυροπροσκύνηση. Ἡ Γ΄ Στάση τῶν
Χαιρετισμῶν στὴν Παναγία τῶν Βλαχερνῶν καὶ ἡ Σταυροπροσκύνηση στὸν
Πάνσεπτο Πατριαρχικὸ Ναὸ στὴν Κωνστατινούπολη, Φυλλάδιο τοῦ ὁμώνυ-
μου δίσκου, 1993.
Σταματάκης Π., Ἐκκλησιαστικὴ ἤ Βυζαντινὴ Ὑμνολογία καὶ ἀναλυτικὴ
ἑρμηνεία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθῆναι 1940.
Τωμαδάκης Ν.Β., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Κανών, Ἀκολουθία, ΘΗΕ 1, 1962,
1147-1164.
Τωμαδάκης Ν. Β., Μικρὸν Ἁγιορειτικὸν Θεοτοκάριον τῆς Ἀκαθίστου
ἑορτῆς, ΕΕΒΣ 32, 1963, 1-4.
Τωμαδάκης Ν. Β., Συλλάβιον βυζαντινῶν μελετῶν καὶ κειμένων. Ἡ Ἀκα-
θιστος ἑορτὴ καὶ ἡ ὑμνολογία της, τεῦχος α’, Ἀθῆναι 1964.
Τωμαδάκης Ν. Β., Ὁ Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς δὲν εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ
Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀθηνᾶ 72, 1971, 1-24.
Τωμαδάκης, ΡΜΥ =Ν. Β. Τωμαδάκη, Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ Ὕμνοι
ἐκδιδόμενοι ἐκ Πατμιακῶν κωδίκων Α΄- Γ΄, Ἀθῆναι 1952-1957.
Χριστοφιλοπούλου Αἰκ., Ἐνδείξεις διὰ τὴν χρονολόγησιν τοῦ Ἀκαθίστου
Ὕμνου, ΕΕΒΣ 35, 1966-1067, 47-67.
Δ. Ψαριανός, Ἡ ἀρχαία μουσικὴ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Τιμητικὸς Τόμος
ἐπὶ τῷ ἰωβηλαίῳ τοῦ μητροπολίτου Φιλίππων-Νεαπόεως-Θάσσου Χρυσοστό-
μου, ἐν Ἀθήναις 1961.
ΙΔ. Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ ὀρθοδόξῳ ὑμνῳδίᾳ, Ἀθῆναι 1961.
Β΄. Σὲ ξένες γλῶσσες

Averintsev S., «Fass des Unfassbare». Poetik und Dialektik des Ὕμνος ‘Ακά-
θιστος. Στό: Y. de Andia – P. L. Hofrichter (eds), Christus bei den Vatern. For-
scher aus dem Osten und Westen Europas an den Quellen des gemeinsamen
Glaubens. Pro-Oriente-Studientagung «Christus bei den Griechischen und Latei-
nischen Kirchenvatern in ersten Jahrtausend» (Wien, 7-9 Juni 2001), 99-109.
Baumstark A., J. Strzygowski, Die Miniaturen des serbischen Psalters der
Köningl. Hof-und Staatsbibliothek in München… BZ, 1907, 644-661 (657-660).
Bouvy E., Poètes et Mélodes. Étude sur les origines du rythme tonique dans
l’ Hymnographie de l’ Église Grecque, Nimes 1886.
Βaynes N., The Supernatural Defenders of Constantinople, Analecta Bollan-
diana 67, 1949, 165-177.
Birckbeck W. J.- Woodward G. R., The Acathist Hymn of the Virgin, Ana-
lecta Bollandiana 67, 1949 165-177.Holy Eastern Orthodox Church, London
1917.
Calzecchi Onesti Ρ., Inno Acatisto alla Madre di Dio, Rimini, χ.χ..
Cameron Av., , The Theotokos in sixth Century. A City finds its Symbol,
The Journal of Theological Studies 29, 1979, 79-108.
De Andrés Martinez C., El Himno Akathistos. Primera parte del ms.Esc. R.
I. 19. Analisis historico-critico del codice y transcripciòn y version espaniola e su
texto, Madride 1981.
Del Grande C. ., L’ inno Acatisto in onore della Madre di Dio. Testo, tradu-
zione e note, Firenze 1948
Del Grande C., L’ inno Acatisto, στὸ: Filologia Minore, Milano-Napoli 1956,
265-282, 359-361.
Emereau C., Hymnographi Byzantini, quorum nomina in litteras digessit no-
tulisque adornavit - , EO 21, 1922 259-263.
Filonov - Gove A., The Slavic Akathistos Hymn. Poetik Elements of the By-
zantine Text and its old Church Slavic Translation, Munich 1988.
Flecher R. A., Three early byzantine hymns and their place in the Liturgy of
the Church of Constatinople, BZ 51, 1958 53-65.
Frolow A., La dedicace de Constantinople dands la tradition byzantine,
Revue del’ Histoire des Religions 127, 1944, 61-127.
Goltz H., Der Hymnos Akathistos- eine Keimzelle russisher orthodoxer Spi-
ritualität, στο: Κ. Chr. Felmy / G. Kretschmar / F. v. Llilienfeld/ Cl. J. Roepke
(eds), Tauden Jahre Christentum in Russland- Zum Mellenium dr Taufe der Kie-
ver Russ, Göttingen 1988, 773-800.
Goltz H., Akathistos. Hymnen der Ostkirche, Leipzig 1988.

Goltz H. Βιβλιοκρισία τοῦ: Peltomaa L. M., The Image of the Virgin Mary
in the Akathistos Hymn, Leiden – Boston- Koln 2001, (Cf. ΒΖ 97, 2004, 615-
621).
Grosdidier de Matons J., Romanos le Mélode et les origines de la poésie re-
ligieuse à Byzance, Paris 1977.
Hannik Chr., Zu Metrik des Kontakion, στό: ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ. Τιμητικὸς
τόμος γιὰ τὰ 70 χρόνια τοῦ Hebert Hunger, Wien 1984, 107-119.
Hoeg C., Codex Laurentianus Ashburnhamensis 64 fototypice depictus, Co-
penhagen 1956.
Huglo M., L’ancienne version Latine de l’ Hymne Acathiste, Le Muséon 64,
1951, 27-61.
Ifantis P., L’ Ἀκάθιστος Ὕμνος in una traduzione italiana del XVIII secolo,
Ἰταλοελληνικὰ 4, 1991-1993, 135-147.
Ivanvsò I., Akathistosz a bizánci költélszet gyöngyszeme, στο: N. M. Debe-
scem (ἐκδ.), Késsuth Lajos Tudományegyetem Muvészettröteneti Tanszeke 1994,
73-81 (= Ὁ Ἀκάθιστος, τὸ κόσμημα τῆς βυζαντινῆς ποίησης).
Jeanlin F., Citations et thèmes bibliques dans l’ hymne Acathiste à la Mère
de Dieu, στό: C. Braga / I. Bizau (eds), La Liturgie interprete de l’ Ecriture, II.
Dans les compositiοns liturgiques, prières et chants. Conferences Saint Serge,
Paris 14-17 Juin 2002, 89-103.
Keller F., Die Slavische Fassugen des Akathistos. Slavische Beitrage zum 8.
Internatiοnalen Slavistenkongress in Zagreb und Ljubliana, Berb-Fankfort1
1978, 87-103.
Keydell R., Zum Hymnos Akathistos, BZ 61, 1968, 4.
Krumbacher Κ. (μετ. Γ. Σωτηριάδης), Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτε-
χνίας, Α΄, Ἀθῆναι 1900, 554-556.
Krumbacher K., Βιβλιοκρισία τῆς μελέτης τοῦ Παπαδοπούλου-Κερα-
μέως Ἀθ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, οἱ Ῥώς καὶ ὁ Πατριάρχης Φώτιος, Ἀθῆναι
1903, (Βιβλιοκρισία, ΒΖ 13, 1904, 252-254).
Krypiakiewicz, P.F., De Hymni Acathisti auctοre, BZ 18, 1909,357-382.
Leclercq H., Αcathists, Dictionnaire d’ Archéologie Chrétienne et de la Li-
turgie (= DACL), 1, Paris 1924, 21-26.
Limberis V. M., Identities and images of the Theotokos in the «Akathistos
Hymn, Harvard Divinity Shool, 1987 (δακτυλ. Διδ. Διατριβή).
Lixacheva V., The Illumination of the Greek Manuscript of the Acathistos
Hymn (Moscow, State Historical Museum, Synodal Gr., 429), Dumbarton Oaks
Papers 26, 1972, 253-264.
Lucini L., L’ Inno Acatisto, una devozione Mariana dell’ Oriente Bizantino,
Ric. Cisterc. 4, 1987, 21-27.
Maas P., Don Placido de Meester O. S. B., L’ inno acatisto, Roma 1905 (βι-
βλιοκρισία), ΒΖ 14, 1905, 643-647.
Mateos J., Le Typicon de la Grande Eglise,Ms. Sainte Croix 40, Xe siècle.
Le cycle des fêtes mobiles, Orientalia Christana Analecta 166, Roma 1963.
Pätzold Al., Der Akathistos Hymnos. Die Bilderzyκlen in der byzantinischen
Wandmalerei des 14.Jahrhundrets, Stuttgart 1989.
Peltomaa L. M., Mariological aspects of the Hymn Akathistos, Abstracts of
communications of the XIX International Congress of Byzantine Studies, Cope-
nhagen 1996.
Peltomaa L. M., The Image of the Virgin Mary in the Akathistos Hymn, Lei-
den – Boston- Koln 2001.
Peltomaa, Hymnography as Theology Case study: the Akathistos, Θεολογία
75, 2004, 705-712.
Peltomaa, L. M., Epithets of the Theotokos in the Akathistos Hymn, στό: L.
Brubaker / M. Cunningham, The cult of the mother of God in Byzantium.Texts
and images, Farnham, Ashgate 2011, 109-116.
Penicheva B., Icons and Powe: The Mother of God in Byzantium, Pensylva-
nia State University Press, 2006.
Pentcheva Bisseva V., The supernatural protector of Constantinople: The Vir-
gin and her icons in the tradition of the Avar siege, Byzantine and Modern Greek
Studies 26, 202, 2-41.
Peters C., Eine arabishe Übersetzung des Akathistos-Hymnus, Le Muséon
53, 1940, 89 -104.
Quercii J. M., Γεωργίου Πισίδου Ἀκάθιστος Ὕμνος. In Hynum Acathistum
Adnotationes, PG 92, 1335-1372.
Rehork J., Der Hymnus Akathistus, στό F. Altheim / R. Stiehl, Geschichte
der Hymnen V, Berlin 1962, 378-389.
Rehork J., Hymnos Akathistos, eine Entgegnung, στό F. Altheim / R. Stiehl,
Araber in der alten Welt II, Berlin 1965, 514-523.
Salaville S., Un Acathiste Turc avec acrostiche alphabetique grecque, Ἐπε-
τηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 23, 1953, 484-490.
Şirli A., Notes on Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ, the Akatistos Hymn’ s Prooi-
mion, στό: G. Wolfram (ed.), Tradition and innovation in late-and postbyzantine
liturgical chant. Acta of the Congress held at Hermen Castle, the Netherlands,
in April 2005, 257-282.
Sofroniou S. A., Lexicostatistical Contribution to the Authoship of the
Acathistos Hymnos, Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 35, 1966-67,

117-127.
Spadaro M. D., Sulla liturgia dell’ Inno «Acathistos»: «Qaestiones chronolo-
gicae», στό: S. Felici (ed.), La mariogia nella catechesi dei Padri (età postnicena),
Roma 1991 [ Biblioteca de scienze religiose, 95].
Schork R. J., Sacred song from the byzantine lulpit: Romanos the Melodist,
Gainesville 1995.
Sowa W., Sw. Romanos Melodos – Hymnos Akathistos. Bizantynska mu-
syka I poezja liturgiezna (= Ρωμανὸς Μελωδός- Ὕμνος Ἀκάθιστος. Βυζαντινὴ
Μουσικὴ καὶ λειτουργικὴ ποίηση, Vox Patrum 17, fasc. 32/33, 1997, 323-342.
Stavrianopoulou P., Analisis literario del Acázistos Hymnos. στό: La religión
en el monde griego, 373-381.
Szövérffy J., A Guide to Byzantine Hymnography. I., Brookline Mass., 1978,
116-135.
Théarvic M., Photios et l’ Acathiste, Echos d’ Orient 7, 1904, 293-300.
Théarvic M., Autour de l’ Acathiste, Echos d’ Orient 8, 1905, 163-166.
Theodoru Εu., D., Die orthodoxe ekklesiologische Heilsdimension in Hy-
mnus Akathistos gedeutet aus Schriften, Θεολογία 66, 1995, 7-18.
Toniolo E. M., Akathistos. Saggi di critica e di teologia, Roma 2000.
Von Winterfeld, Rhythen-und sequenzenstudien IV. Ein abendländisches ze-
ugnis über den Ὕμνος Ἀκάθιστος der griechischen Kirche, Zeitschrift für deu-
tsches Altertum und deutsche Litetratur 47, 1904, 81-88.
Vereecken J., L’ Hymne Acathiste: Icon chantée et mystère de l’ incarnation
en nombres, Byzantion LXIII, 1993, 357-387.
Voordeckers E., Verheug U Bruid. Altijd-Maagd. De Akathistoshymne van
de Byzantijnse Kerk, Bonheiden, 1988 (μὲ μετάφραση στὴ φλαμανδικὴ
γλώσσα).
Wellesz E., Das Proemium des Akathistos. Eine Studie zur Melodie der Kon-
takion, Die Musikforschung 6, 1953, 193-206.
Wellesz E., The Akathistos Hymn introduced and transcribed, Kopenhague
1957.
Wellesz E., The Akathistos. A Study in Byzantine Hynography, Dumbarton
Oaks Papers 9-10, 1955-1956, 143-174.
Wellesz E., A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford 1961,
191- 197.
Wellesz E., The Poetical Forms of Byzantine Hymnography, New Oxford
History of Music II. (IIa. Music of the Eastern Churches), 1954, 20-22.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ἀρ. = ἀριθμός, -μοί

ἄρχ. = ἄρχεται
βλ. = βλέπε
BZ = Byzantinische Zeitschrift, (περ.)
ΓΠ = Γρηγόριος Παλαμᾶς περ., Θεσσαλονίκη
διατρ. = διατριβή
DOP = Dumbarton Oaks Paper (περ.)
ἔκδ. = ἔκδοση
ἐκδ. = ἐκδότης (-ες)
ΕΕΒΣ = Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν (περ.)
ΕΑ = Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια
EE = Εὐστρατιάδης, Εἱρμολόγιον
ΕΘ = Εὐστρατιάδης, Θεοτοκάριον
EO = Echos d’ Orient (περ.)
JÖB =Jahruch der Österreichischen Byzatinistik (Wien)(περ.)
ΘΗΕ = Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία
ὅ. π. = ὅπου παραπάνω
λήγ. = λήγει
πρβλ. = παράβαλε
περ.=περιοδικό
σ., σσ. = σελίδα, -ες
στ. = στήλη
στίχ. = στίχος, -οι
τ. = τόμος, -μοι
φ. φφ. = φύλλο, -α
χφ. χφ =χειρόγραφο–α
cod., codd = codex, - - ices

des. = desinit (λήγει)
diss. = dissertation
ed, eds = editor, -es
f. ff. = folio, folia
hirm. = hirmus
inc. = incipit (ἄρχεται)
od. = oda (ὠδή)
tit. = titulus
trop. = troparium
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

KEΦΑΛΑΙΟ Α΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ
1. Μορφὴ καὶ περιεχόμενο

Εἰδολογικῶς ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ἕνα κοντάκιο, δηλαδὴ ὑμνογραφικὴ σύν-
θεση, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕνα ἤ περισσότερα προοίμια καὶ ἀπὸ σειρὰ
οἴκων (στροφῶν), ποὺ συνδέονται μεταξύ τους μὲ ἀκροστιχίδα2. Ἰδιαί-
τερα ὁ Ἀκάθιστος εἶναι κοντάκιο σὲ ἐξελιγμένη μορφή, μὲ τρία προοίμα
καὶ 24 οἴκους, ποὺ ἔχουν ἀκροστιχίδα ἀλφαβητική (Α-Ω). Σὲ σχέση μὲ
τὴν παραδοσιακὴ μορφὴ τῶν κοντακίων, ὅπως αὐτὴ διαμορφώθηκε καὶ
παγιώθηκε μὲ τὸν Ρωμανὸ τὸν Μελωδό (τέλη 5ου αἰ., -πρὶν ἀπὸ τὸ 560),
ὁ Ἀκάθιστος παρουσιάζει σημαντικὲς καὶ δυσερμήνευτες ἀποκλίσεις.
Στὴν παραδοσιακὴ μορφή τοῦ κοντακίου ὅλοι οἱ οἶκοι του ἴδιου ὕμνου
ρυθμοτονοῦνται σύμφωνα μὲ τὸν πρῶτο, ποὐ λειτουργεῖ ὡς εἱρμός, δη-
λαδὴ ὡς ρυθμοτονικὸ πρότυπο. Εἶναι συνεπῶς ὅλοι οἱ οἶκοι ἑνὸς κοντα-
κίου ὅμοιοι καὶ ἴσοι κατὰ τὸν ἀριθμὸ τῶν στίχων, καὶ ἰσοσυλλαβοῦν καὶ
ὁμοτονοῦν μὲ τὸν πρῶτο. Τὸ προοίμιο προαγγέλλει τὸ περιεχόμενο τῶν
οἴκων τῶν ὁποίων εἶναι οἱονεὶ περίληψη. Τὸ ἐφύμνιο (κουκούλιον) εἶναι
τὸ ἴδιο στὸ προοίμιο καὶ στοὺς οἴκους τοῦ κοντακίου καὶ λειτουργεῖ ὡς
συνδετικὸ στοιχεῖο τῶν δύο μερῶν του.
2
Ν.Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, 183-185. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ
Ὑμνογραφία, 34-35. Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, passim.
Ἀντίθετα, στὸν Ἀκάθιστο ἔχουμε δύο μορφὲς οἴκων. Οἱ οἶκοι μὲ πε-

ριττὸ ἀριθμὸ στὴν ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα (Α, Γ, Ε…Ψ) εἶναι ἐκτενέ-
στεροι (long strophes). Στὸ κύριο σῶμα τοῦ κάθε οἴκου αὐτῆς τῆς
μορφῆς, προστίθενται ἕξι ζεύγη στίχων, ποὺ ὅλοι ἀρχίζουν μὲ τὸν
ἀρχαγγελικὸ χαιρετισμὀ «Χαῖρε», ἐξ οὗ καὶ ἡ κοινὴ ὀνομασία τοῦ ὕμνου
«Χαιρετισμοὶ τῆς Θεοτόκου». Τὸ ἐφύμνιο σ’ αὐτοὺς τοὺς οἴκους εἶναι
«Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε». Ἀντίθετα, οἱ οἶκοι μὲ ἄρτιο ἀριθμὸ (Β, Δ, Ζ…
Ω) εἶναι συντομότεροι (short strophes), δὲν περιέχουν χαιρετισμούς, καὶ
ἔχουν ἐφύμνιο τὸ «Ἀλληλούια».
Αὐτὴ ἡ μορφὴ κοντακίου, μὲ ἄνισους οἴκους καὶ μὲ δύο ἐναλλασσό-
μενα ἐφύμνια, δὲν εἶναι γνωστὴ στὴν ἱστορία τῶν κοντακίων πρὶν ἀπὸ
τὸν Ἀκάθιστο, μὲ τὸν ὁποῖο φαίνεται νὰ ἐγκαινιάζεται αὐτὴ ἡ νέα λο-
γοτεχνικὴ φόρμα.
2. Τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματα τοῦ Ὕμνου

Τὰ προοίμια
Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο, ποὺ δημιουργεῖ προβλήματα ἄλλης φύσεως, εἶναι
τὰ προοίμια τοῦ Ἀκαθίστου. Εἶναι γνωστό, ὅτι πολλὰ κοντάκια, καὶ τοῦ
Ρωμανοῦ καὶ ἄλλων ποιητῶν, παραδίδονται στὰ χειρόγραφα μὲ δύο ἤ
καὶ περισσότερα προοίμια. Στὴν παράδοση ὅμως τοῦ Ἀκαθίστου ἡ
ὕπαρξη τριῶν προοιμίων, ἐγείρει ἐρωτήματα γνησιότητας, ποὺ συνδέ-
ονται καὶ μὲ τὸ δυσεπίλυτο πρόβλημα τῆς πατρότητας καὶ τοῦ χρόνου
συνθέσεως τοῦ ὕμνου. Στὰ κοντακάρια καὶ στὴ σημερινὴ λειτουργικὴ
πράξη, ἀλλὰ καὶ σὲ πολλὲς ἐκδόσεις, ὡς κοντάκιο τοῦ Ἀκαθίστου φέ-
ρεται ὁ δημοφιλέστατος ὕμνος «Τῇ Ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητή-
ρια…», ποὺ εἶναι ἔκφραση εὐχαριστίας τῆς βασιλεύουσας Πόλης
(=Κωνσταντινουπόλεως) πρὸς τὴν ὑπερφυσικὴ προστάτιδά της, τὴν
Θεοτόκο. Τὸ μεγάλο αὐτὸ ζήτημα, ποὺ σχετίζεται καὶ μὲ τὸν χρόνο σύν-
θέσεως τοῦ Ὕμνου, θὰ μᾶς ἀπασχολήσει παρακάτω. Ἐδῶ ὅμως πρέπει
νὰ παρατηρήσουμε ὅτι, τὸ προοίμιο αὐτὸ δὲν συνδέεται ἀπὸ θεματικὴ
ἄποψη μὲ τὸ περιεχόμενο καὶ τὸ ὅλο ὕφος τοῦ Ὕμνου, ποὺ εἶναι ἐξολο-
κλήρου εἰρηνικός, δοξολογικός, σωτηριολογικός, ἱκετευτικός, ἀλλὰ κα-
θόλου πολεμικός. Οἱ ἐλάχιστες ἀναφορὲς στὴν πολεμικὴ ζωή, ὅπως
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ 29
Χαῖρε, δι’ ἧς ἐγείρονται τρόπαια,

Χαῖρε, δι’ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι
(Ψ 14-15)
ἤ,
Χαῖρε, ὡς βροντὴ τοὺς ἐχθροὺς καταπλήττουσα

(Φ 9)
εἶναι γενικὲς καὶ ἀόριστες ἀναφορὲς στὴ διηνεκὴ προστασία τῆς Θεο-
τόκου, καὶ δὲν ἀπηχοῦν συγκεκριμένα ἱστορικὰ γεγονότα, ὅπως ἔχει
ὑποστηριχθεῖ3. Λογικά, καὶ σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση τῶν κοντακίων,
τὸ προοίμιο αὐτὸ δὲν πρέπει νὰ εἶναι τὸ ἀρχικό.
Ἀντίθετα, σὲ πολλὰ χειρόγραφα, ὡς προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου φέρε-
ται τό·
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει,
ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπουδῇ ἐπέστη
ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀπειρογάμῳ·
Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς
χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί·
ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου
λαβόντα δούλου μορφήν,
ἐξίσταμαι κραυγάζων σοι·
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
Ὁ ὕμνος αὐτὸς συνδέεται εὐθέως μὲ τὸ περιεχόμενο τοῦ Ἀκαθίστου,

καὶ συνάδει καὶ μὲ τὴν ἀρχαία λειτουργικὴ θέση του στὴν ἀκολουθία
τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (25 Μαρτίου)4. Όρθῶς νέοι ἐκδότες (Τρυπάνης, κ.
ἄ.) θεωροῦν αὐτὸ τὸ προοίμιο ὡς τὸ γνήσιο καὶ τὸ ἐκδίδουν πρῶτο, μὲ
δεύτερο τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ». Εἶναι χαρακτηριστικὸ πάντως, ὅτι στὰ πα-
λαιὰ λειτουργικὰ χειρόγραφα (Μηναῖα Μαρτίου, Τριώδια, Ὡρολόγια),
ὅπως καὶ στὴ σημερινὴ λειτουργικὴ τάξη (Τριώδιον, Σάββατον τῆς ε΄
3
Βλ. κυρίως, ΑΙΚ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἐνδείξεις διὰ τὴν χρονολόγησιν τοῦ Ἀκαθί-
στου Ὕμνου, ΕΕΒΣ 35, 1966-1067, 47-67.
4
Πρῶτος ὑπέδειξε τὴν ἐγκυρότητα τοῦ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς…» ὡς πρώτου
καὶ γνησίου προοιμίου τοῦ Ἀκαθίστου ὁ Πολωνὸς μελετητὴς F. KRYPIAKIEWICZ, De Hymni
Acathisti auctore, BZ 18, 362-363, ἐπισημαίνοντας κοινὴ χρήση θεολογικῶν ὅρων: γνώσει,
ἀσώματος, ἀπειρογάμῳ, καταβάσει, λαβόντα δούλου μορφήν, χωρεῖται ἀναλλοιώτως.
ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν), ἡ ὅλη ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου εἰσάγεται

μὲ τό · «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…»5, ποὺ φαίνεται
νὰ ἀποσπάσθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχαία μορφὴ τοῦ Ἀκαθίστου, ὅταν, ἀργό-
τερα, ἴσως ἀπὸ τὸν 8ο αἰώνα, τὴ θέση του ἔλαβε ὁ νέος ὕμνος «Τῇ ὑπερ-
μάχῳ στρατηγῷ…», ποὺ ἀνταποκρινόταν περισσότερο στὴν ἔκφραση
τοῦ βυζαντινοῦ «πατριωτισμοῦ», ὅταν πλέον ἡ Κωνσταντινούπολη εἶχε
βρεῖ τὸ ὑπερφυσικό σύμβολο προστασίας στὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου.
Ὑπάρχει ὅμως καὶ ἕνα τρίτο προοίμιο, ποὺ δὲν φαίνεται νὰ ἔχει
καμιὰ σχέση μὲ τὸ περιεχόμενο τοῦ Ἀκαθίστου, τό:
Οὐ παυόμεθα κατὰ χρέος ἀνυμνοῦντές σε,
Θεοτόκε, καὶ λέγοντες·
«Χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη»
Εἶναι αὐτούσιος ὁ ἀρχαγγελικὸς χαιρετισμὸς τοῦ Ευαγγελίου6. Ὁ Ἀθ.

Παπαδόπουλος-Κεραμεὺς εἶχε διατυπώσει τὴν ἄποψη (1908), ὅτι αὐτὸ
πρέπει νὰ εἶναι τὸ ἀρχικὸ προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου. Στοὺς νεότερους
χρόνους ὁ Γάλλος ἐκδότης τοῦ Ρωμανοῦ J. Grosdidier de Matons ἐπα-
νέρχεται μὲ ἐπιφύλαξη στὴν ἴδια ἄποψη, ὅτι αὐτὸ «μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ
ἀρχικὸ προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου»7. Ἐν τούτοις οἱ περισσότεροι μελε-
τητὲς τὸ θεωροῦν μεταγενέστερη προσθήκη, καὶ γιὰ τὸν πρόσθετο λόγο
ὅτι τὸ ἐφύμνιό του «Χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη» εἶναι διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ
γνωστὰ ἐφύμνια τοῦ Ἀκαθίστου.
3. Τὰ ἐφύμνια
α. Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε
Τὸ ὀξύμωρο «νύμφη ἀνύμφευτε» λογοτεχνικῶς παραπέμπει στὸ
ἀρχαῖο «νύμφην τ’ ἄνυμφον, παρθένον τ’ ἀπάρθενον» (Εὐρ. Ἑκάβη, 612)8.
Στὴν ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία τὸ ἐπίθετο ἀνύμφευτος ἀπαντᾶται
γιὰ πρώτη φορὰ ὡς προσδιοριστικὸ τῆς παρθενικῆς ἁγνότητας στὸ Συμ-
5
Στὴν ἔκδοση τῆς CPA, 61, ὁ ὕμνος ἐκδίδεται ὡς αὐτόμελον τροπάριον πλ. δ΄ ἤχου.
Στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα οἱ ἐκδότες σημειώνουν: «τὰ προσταχθέντα auctores τῶν προσο-
μοίων legisse videntur».
6
Λουκ. 1. 28.
7
J. GROSDIDIER DE MATONS, Les origines,
8
Βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κλασικαὶ ἀπηχήσεις εἰς τὴν βυζαντινὴν ὑμνογραφίαν, ΕΕΒΣ
ΛΘ΄-Μ΄ [= Λειμών. Προσφορὰ εἰς τὸν Καθηγητὴν Ν. Β. Τωμαδάκην], 156.
πόσιον τοῦ Μεθοδίου Πατάρων (†311)9:» Ὦ καλλιπάρθενοι, τοὺς ἀκη-

ράτους Χριστοῦ γεωργοῦσαι λειμῶνας, ἀνυμφεύτοις χερσί».
Ὡς δογματικὸ ἐπίθετο τῆς Παρθένου Μαρίας τὸ χρησιμοποιεῖ
πρῶτος ὁ Γρηγόριος Νύσσης: «Ὥσπερ γὰρ Μαρία ἡ θεοτόκος, παρθε-
νικὰς καὶ ἀνυμφεύτους ὠδῖνας οὐ λύσασα, βουλήσει Θεοῦ καὶ Πνεύμα-
τος χάριτι ἐγέννησε τὸν πρὸ αἰώνων ποιητήν...»10.
Ἀλλὰ καὶ ὁ Βασίλειος Σελευκείας (Λόγος Γ΄, εἰς τὸν Ἀδάμ): «ἀντὶ τῆς
Εὔας παρθένον χωρὶς κατάρας ὠδίνουσαν, καὶ τόκον παρθενικὸν λύπης
ἀρχαίας ἐλεύθερον, καὶ κόρην ἀνύμφευτον, ἀθάνατον νυμφίον γεννήσα-
σαν»11.
Ἀλλὰ πλῆρες τὸ ἐφύμνιον «Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε» ἀνήκει στὸν
Ρωμανό, ὁ ὁποῖος τὸ χρησιμοποίησε στὸ κοντάκιό του Εἰς τὸν Εὐαγγε-
λισμόν, ποὺ σώζεται στὸν Πατμιακὸ κώδικα 212, ff. 212r-214v, καὶ
ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1952 στὴν Ἀθηναϊκὴ ἔκδοση τῶν ὕμνων
τοῦ Ρωμανοῦ ἀπὸ τὸν Ἰωάννη-Θεοφάνη Παπαδημητρίου12. Ὁ ποιητὴς
τοῦ Ἀκαθίστου τὸ δανείζεται προφανῶς ἀπὸ τὸν Ρωμανό.
Στὴν παράδοση τοῦ κειμένου παρατηροῦμε ὅτι ἡ λατινικὴ μετά-
φραση, τόσο ἡ ἀρχαία, ὅσο καὶ ἡ νεότερη τοῦ Meersseman, ἔχει ἕνα μόνο
ἐφύμνιο, τὸ Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε (Ave, sponsa insposata)13.
β. Ἀλληλούια
Στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις καὶ στὰ χειρόγραφα οἱ ἄρτιοι (σύντομοι)
οἶκοι τοῦ Ἀκαθίστου (Β, Δ, Ζ…Ω) ἔχουν ἐφύμνιο τὴ δεσποτικὴ δοξολογία
«Ἀλληλούια». Διαφοροποιεῖται ὁ Vaticanus Barber. 339 (καὶ τὸ ἀπόγραφό
του Petropolitanus GPB 230), ποὺ ἀγνοεῖ παντελῶς τὸ «Ἀλληλούια» καὶ
ἔχει σὲ ὅλους τοὺς ἄρτιους οἴκους (πλὴν τοῦ τελευταίου Ω) ἐφύμνιο τὸν
ἀρχαγγελικὸ χαιρετισμὸ «χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη».
γ. Χαῖρε ἡ κεχαριτωμένη
Τὸ θεωρούμενο ὡς τρίτο προοίμιο ἔχει ἐφύμνιο τὸ «Χαῖρε, ἡ κεχα-
ριτωμένη» Τὸ παλαιὀ χειρόγραφο τριώδιο τοῦ 9ου αἰ. (Vaticanus Barber.
9
PG 18, 36 Α.
10
PG 46, 688C.
11
PG 85, 61B.
12
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ Ὕμνοι, τ. Α΄, Ἀθῆναι 1952,
13
HUGLO, 34-44. MEERSSEMAN, 104-127.
gr. 339 καὶ τὸ ἀπόγραφό του (Petropolitanus GPB 230) παραδίδουν ὡς

ἐφύμνιο σὲ ὅλους τοὺς μὲ ἄρτιο ἀριθμὸ οἴκους τοῦ Ὕμνου (Β, Δ, Ζ…Χ)
τὸ «Χαῖρε ἡ κεχαριτωμένη», καὶ ἀγνοῦν παντελῶς τὸ «Ἀλληλούια».
Ἀλλά, περιέργως, καὶ στὸν κώδικα αὐτόν, ὁ ἀκροτελεύτιος οἶκος Ω ἔχει
ἐφύμνιο τὸ «Χαῖρε, νύμφη άνύμφευτε» (βλ. κριτικὰ ὑπομνήματα).
4. Θεματικὴ ἑνότητα τοῦ Ἀκαθίστου

Μιὰ ἄλλη διαφορὰ τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὰ γνωστὰ κοντάκια εἶναι ἡ
ἀπουσία θεματικῆς ἑνότητας. Ἐδῶ δὲν ἔχουμε ἕνα θέμα, ποὺ ὁ ποιητὴς
τὸ ἐπεξεργάζεται κατὰ τοὺς νόμους τῆς τέχνης καὶ κατὰ τὴ δύναμη
τῆς ἔμπνευσής του, ἀλλὰ ἕνα πλῆθος θεματικῶν ἑνοτήτων, ποὺ συνδέ-
ονται ἁπλῶς μὲ τὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου, χωρὶς ἄλλη χρονικὴ ἤ θεμα-
τικὴ ἀκολουθία. Γενικά, ὁ Ἀκάθιστος ἀπαρτίζεται ἀπὸ δύο μεγάλες καὶ
ἀπολύτως ἴσες σὲ ἔκταση ἑνότητες: ἡ πρώτη, μὲ ἱστορικὸ (βιβλικὸ) πε-
ριεχόμενο, ἀναπτύσσεται στοὺς δώδεκα πρώτους οἴκους (Α-Μ) καὶ ἡ
δεύτερη, μὲ θεολογικὸ - σωτηριολογικὸ περιεχόμενο, στοὺς δώδεκα τε-
λευταίους οἴκους (Ν-Ω). Τὸ κύριο θέμα τῆς πρώτης ἑνότητας εἶναι τὰ
ἱστορικὰ (βιβλικὰ) θέματα ἀπὸ τὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου, ἕως τὴν
Ὑπαπαντή τοῦ Κυρίου, ποὺ τοποθετεῖται μάλιστα μετὰ τὴν φυγὴ στὴν
Αἴγυπτο. Ὁλόκληρο τὸ τμῆμα τοῦτο στηρίζεται στὴν ἀφήγηση τῶν
εὐαγγελιστῶν Λουκᾶ καὶ Ματθαίου, καὶ μόνο ὁ οἶκος Λ (Λάμψας ἐν τῇ
Αἰγύπτῳ φωτισμὸν ἀληθείας…) στηρίζεται στὸν προφήτη Ἡσαΐα καὶ
πιθανῶς στὸ ἀπόκρυφο πρωτοευαγγέλιο τοῦ Ψευδο-Ματθαίου14.
Τὸ δεύτερο μέρος τοῦ Ὕμνου εἶναι καθαρὰ θεολογικό, καὶ περιλαμ-
βάνει τὰ οὐσιώδη θέματα τῆς χριστολογικῆς καὶ μαριολογικῆς θεολο-
γίας. Ἀρχίζει μὲ τὴν προβολὴ τῆς «νέας κτίσεως», ποὺ δημιουργήθηκε
μὲ τὸ μυστήριο τῆς θείας σαρκώσεως, καὶ τελειώνει μὲ μιὰ θαυμάσια
ἐπίκληση σωτηρίας πρὸς τὴν Θεοτόκο, τὴν πανύμνητη Μητέρα τοῦ
Θεοῦ, τὴν ἁγιότερη μορφὴ τῆς Ἐκκλησίας.
Στὸν ἀκόλουθο πίνακα παρέχεται περιληπτικὰ τὸ περιεχόμενο τῶν

Οἴκων τοῦ Ἂκαθίστου:
14
Βλ. παρακάτω, τὸ κεφάλαιο γιὰ τὶς πηγὲς καὶ τὰ δάνεια τοῦ Ἀκαθίστου.
Θεματικὴ ὀργάνωση τοῦ Ἀκαθίστου
Μέρος Α΄: Τὸ ἱστορικό (Οἶκοι Α-Μ)
Α: Ἄγγελος πρωτοστάτης… Ὁ ἀρχαγγελικὸς χαιρετισμός

Β: Βλέπουσα ἡ ἁγία ἑαυτὴν ἐν Ἔκπληξη καὶ ἀπορία τῆς Παρθένου, ποὺ
ἁγνείᾳ… εἷναι βέβαιη γιὰ τὴν ἁγνότητά της
Γ: Γνῶσιν ἄγνωστον γνῶναι… Ἡ Παρθένος ἀπαιτεῖ λογικὴ ἑρμηνεία τοῦ
ἄγνωστου μυστηρίου
Δ: Δύναμις τοῦ Ὑψίστου… Ἡ ἐκπλήρωση τῆς θείας βουλῆς
Ε: Ἔχουσα θεοδόχον… Ἡ Μαρία ἐπισκέπτεται τὴν Ἐλισάβετ
Ζ: Ζάλην ἔνδοθεν ἔχων… Ἡ ἀμφιβολία τοῦ Ἰωσήφ
Η: Ἤκουσαν οἱ ποιμένες Οἱ ποιμένες προσκυνοῦν τὸ Θεῖον Βρέφος
Θ: Θεοδρόμον ἀστέρα… Ἡ προσκύνηση τῶν Μάγων
Ι: Ἴδον παῖδες Χαλδαίων… Οἱ Μάγοι προσφέρουν τὰ δῶρα τους
Κ: Κήρυκες θεοφόροι… Οἱ Μάγοι, κήρυκες τοῦ νέου μυστηρίου
Λ: Λάμψας ἐν τῇ Αἰγύπτῳ… Ἡ φυγὴ στὴν Αἴγυπτο
Μ: Μέλλοντος Συμεῶνος… Ἡ ὑπαπαντὴ τοῦ Κυρίου
Μέρος Β΄: Θεολογικὸ-Σωτηριολογικὸ (Οἶκοι Ν-Ω)
Ν: Νέαν ἔδειξε κτίσιν… Ὁ Χριστὸς ἀνακαινίζει τὸν κόσμο

Ξ: Ξένον τόκον ἰδόντες… Ἡ γέννηση τοῦ Χριστοῦ άνοίγει τὸν δρόμο
τοῦ οὐρανοῦ
Ο: Ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω Ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ εἶναι συγκατάβαση
θεϊκή, ὄχι τοπικὴ μετάβαση
Π: Πᾶσα φύσις ἀγγέλων… Ὁ ἀπρόσιτος Θεὸς γίνεται προσιτὸς ἄνθρωπος
Ρ: Ῥήτορας πολυφθόγγους… Ἡ κοσμικὴ σοφία ἀδυνατεῖ νὰ κατανοήσει τὸ
μυστήριο τῆς ἀειπαρθενίας τῆς Θεοτόκου
Σ: Σῶσαι θέλων τὸν κόσμο… Ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἔργο τῆς
αὐτεπάγγελτης ἀγάπης τοῦ Θεοῦ
Τ: Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων… Ἡ Θεοτόκος, διηνεκὴς προστασία
Υ: Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται… Κανένας ὕμνος δὲν ἔχει τὴ δύναμη νὰ ὑμνήσει
τὸ ἄπειρο ἔλεος τοῦ Θεοῦ
Φ: Φωτοδόχον λαμπάδα… Θεοτόκος, ἡ φωτοδόχος λαμπάς
Χ: Χάριν δοῦναι θελήσας… Ὁ Χριστὸς χρεωλύτης τῆς ἀρχαίας κατάρας
Ψ: Ψάλλοντές σου τὸν τόκον… Ὁ Ὕμνος προσφορὰ στὸν ἔμψυχο Ναὸ τοῦ
Θεοῦ
Ω: Ὦ πανύμνητε μῆτερ… Ἐπίκληση τῆς προστασίας τῆς Θεοτόκου
4α. Ὁρισμένοι μελετητὲς ἐπιχειροῦν ἐσχάτως περίεργες δομικὲς

ἀναλύσεις καὶ ἀποδομήσεις τοῦ Ἀκαθίστου, γιὰ νὰ ἀποδείξουν δῆθεν
ὅτι ὁ ποιητὴς εἶχε προκαθορισμένο δομικὸ σχέδιο, «νὰ ἀρθρώσει τὸν
Ὕμνο πάνω σὲ μιὰ συμβολικὴ ἀριθμολογία τοῦ ἀριθμοῦ δώδεκα (12)
καὶ τοῦ τετραγώνου του!»15. Θεωρῶ ὄχι μόνο περιττὴ τὴν ἐνασχόληση
μὲ τέτοια θέματα, ἀλλὰ καὶ βλαπτικὴ γιὰ ἕνα ἔργο ὑψηλῆς τέχνης καὶ
ποιότητας. Ἕνα λογοτέχνημα δὲν εἶναι ἔργο ἀρχιτεκτονικῆς, ποὺ στη-
ρίζεται σὲ ἀριθμούς, ἀλλὰ ἔκφραση πνεύματος καὶ ψυχῆς καὶ στὴν πε-
ρίπτωση τοῦ Ἀκαθίστου καὶ πίστεως, ποὺ δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τὴν
ἀριθμολογία. Ἡ ἰσορροπία τῶν στοιχείων του δὲν στηρίζεται σὲ προ-
κατασκευασμένο σχέδιο ἀριθμολογίας, ἀλλὰ ἁπλούστατα στοὺς κανό-
νες τῶν λογοτεχνικῶν σχημάτων, ὅπως συμβαίνει μὲ ὅλα τὰ ἔργα τῆς
λογοτεχνίας.
Στὴ συγκεκριμένη ὅμως περίπτωση ἡ ὑπόθεση τῆς ἀποδόμησης
στηρίζεται σὲ σαθρὴ βάση. Ὁ μελετητὴς δηλώνει στὸ τέλος τῆς θεωρίας
του: «Ἡ ἀποδόμηση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ποὺ ἐπιχειρήσαμε δὲ θὰ
ἦταν δυνατὸν νὰ ἐπιτευχθεῖ, ἐὰν δὲν μᾶς προσανατόλιζε τὸ ρῆμα ἀνα-
γράφω, τὸ ὁποῖο συναντοῦμε στὸ προοίμιο Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ.
Ἐφόσον δεχόμαστε το ρῆμα ἀναγράφω στὴ σημασία τοῦ σχεδιάζω /
συνθέτω, σημασία ποὺ ὑπονοεῖ γεωμετρικὸ καὶ μαθηματικὸ σχε-
διασμὸ…»16. Ἀλλὰ τὸ προοίμιο Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ μᾶλλον δὲν
ἀνήκει στὴν ἀρχικὴ μορφὴ τοῦ Ἀκαθίστου καὶ ὅλοι πλέον συμφωνοῦν
ὅτι τὸ γνήσιο καὶ ἀρχικὸ προοίμιο εἶναι τὸ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς...».
Ἀλλὰ τὸ πλέον σημαντικὸ εἶναι ἡ σημασία ποὺ αὐθαιρέτως ἀποδίδεται
στὸ ρ. ἀναγράφω (σχεδιάζω /συνθέτω), κάτι ποὺ δὲν εἶχε σχεφθεῖ ποτὲ
κανεὶς ἄλλος, διότι ὅλοι γνωρίζουν καὶ ἐπιβεβαιώνουν τὰ λεξικά, ὅτι το
ρ. σημαίνει ἁπλῶς ἀφιερώνω, καὶ ἐδῶ μάλιστα τὸ ποίημα τὸ ἀφιερώνει
ἡ Πόλις καὶ ὄχι ὁ ποιητής! Εἶναι πρόδηλο, ὅτι σοβαρὲς θεωρίες δὲν μπο-
ροῦν νὰ θεμελιώνονται σὲ αὐθαίρετες βάσεις.
15
Β. Α. ΣΑΡΡΗΣ, Ἡ ποιητικὴ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Βυζαντιακἀ 20 (Μνήμη Ι. Ε Κα-
ραγιαννοπούλου), 2000, 139-152, 141.
16
Ὅ. π,, 152.
5. Ἡ ὀνομασία «Ἀκάθιστος»
Τὴν ὀνομασία «Ἀκάθιστος», μὲ τὴν ὁποία εἶναι γνωστὸς ὁ περιλάλητος
Ὕμνος, ἑρμηνεύει ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (14ος αἰ.), στὸ
Συναξάριον ποὺ ἀναγινώσκεται «Τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν
νηστειῶν» (ἔντυπο Τριώδιο): «…Ἀκάθιστος δὲ εἴρηται, διότι ὀρθοστάδην
τότε (δηλ. κατὰ τὴν πολιορκία καὶ τὴ σωτηρία ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους, τὸ
626 μ.Χ.) πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου
Μητρὶ ἔμελψαν»17. Πρέπει ἐντούτοις νὰ σημειωθεῖ, ὅτι ὑπάρχει παλαιὰ
συνήθεια στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία νὰ ψάλλονται ὀρθοστάδην ὅλοι οἱ
θεομητορικοὶ ὕμνοι, σὲ ἔνδειξη ἐξαιρετικῆς καὶ μοναδικῆς τιμῆς στὸ
πρόσωπο τῆς Μητέρας τοῦ Θεοῦ, καὶ ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ὁ κατεξοχὴν
θεομητορικὸς ὕμνος18.
Ἀξίζει ἐντούτοις νὰ σημειώσουμε ἐδῶ, ὅτι στὸ Συναξάριο τοῦ Ἀκα-
θίστου, ὅπως ἀναγινώσκεται στὸ ἔντυπο Τριώδιο, δὲν γίνεται ἀναφορὰ
μόνον καὶ ἀποκλειστικὰ στὰ γεγονότα τοῦ Αὐγούστου 626, δηλαδὴ
στὴν πολιορκία τῶν Ἀβάρων καὶ στὴ θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βα-
σιλεύουσας, τὸν Αὔγουστο 626 μ.Χ, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις πο-
λιορκίας καὶ κινδύνων τῆς βασιλεύουσας πόλης, καὶ στὴ θαυματουργικὴ
σωτηρία της: «Διὰ ταῦτα οὖν πάντα…». Ἡ Θεοτόκος εἶναι ἡ διηνεκὴς
ὑπερφυσικὴ προστασία τῆς βασιλεύουσας19.
6. Οἱ Χαιρετισμοί καὶ ὁ διαλογος

Τὸ στοιχεῖο τοῦ χαιρετισμοῦ ἀπαντᾶται ἤδη εὐκαιριακῶς στὴν ἀρχαία
ἑλληνικὴ ποίηση, ἰδιαίτερα στὸν Ὅμηρο καὶ στὸν Ἡσίοδο, ὡς εὐγενὴς
εὐχετικὴ ἔκφραση20. Στὴ χριστιανικὴ ποίηση χρησιμοποιεῖται συχνά,
κυρίως γιὰ τὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν ἁγίων. Ἡ Follieri κατέ-
γραψε ἑκατοντάδες τροπαρίων καὶ στίχων, μὲ τὴν ἀπαρχὴ «Χαῖρε» ἢ
«Χαίροις»21. Παρατίθενται ἐδῶ οἱ σημαντικότεροι χριστιανοὶ ποιητὲς
καὶ ὑμνογράφοι, ποὺ χρησιμοποίησαν τὸ στοιχεῖο τῶν χαιρετισμῶν:
17
PG 92, 1352-1353.
18
Πρβλ. Ν.Β.ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 4.
19
AV. CAMERON, The Theotokos in sixth Century. A City finds its Symbol, The Journal
of Theological Studies 29, 1979, 79-108.
20
ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ἀνεξέτασις, 14-16.
21
FOLLIERI, Initia, V, 49-80.
α. Συνέσιος ὁ Κυρηναῖος (370-413)

Στὴ χριστιανικὴ ποίηση τὸ στοιχεῖο τῶν χαιρετισμῶν ἐπισημαίνεται
γιὰ πρώτη φορὰ στοὺς ὕμνους Συνεσίου τοῦ Κυρηναίου22. Εἶναι μάλιστα
χαρακτηριστικό, ὅτι ὁ Συνέσιος θεωρεῖ τὸν χαιρετισμὸ ὡς οὐσιαστικὸ
στοιχεῖο τῆς λατρείας τοῦ θείου: «ὅτι παρ θεῷ τὸ χαίρειν»:
α
μέγα χαῖρε, ῥίζα κόσμου,
μέγα χαῖρε, κέντρον ὄντων…
μέγα χαίροις, μέγα χαίροις,
ὅτι παρ θεῷ τὸ χαίρειν23…
β
Χαίροις, ὦ παιδὸς παγά,
Χαίροις, ὦ πατρὀς μορφά,
Χαίροις, ὦ παιδὸς κρηπίς,
Χαίροις, ὦ πατρὸς σφραγίς,
Χαίροις, ὦ παιδὸς κάρτος,
Χαίροις, ὦ πατρὸς κάλλος,
Χαίροις, δ’ ἄχραντος πνοιά,
κέντρον κούρου καὶ πατρός24…
β. Ὁ πάπυρος τοῦ Λονδίνου

Ὁ P. Maas ἐπισήμανε στὸν ἀρχαῖο πάπυρο τοῦ Λονδίνου 1029 ἕνα
σπάραγμα χαιρετιστήριου ὕμνου στὴν Θεοτόκο, ποὺ τὸ ἑρμήνευσε ὡς
προερχόμενο ἀπὸ τὴν ὑμνολογία τῆς ἀρχαίας χριστιανικῆς ἐκκλησίας.
Ἰδοὺ ὁ ὕμνος κατὰ τὴν ἀντιγραφὴ τοῦ Μaas:
χα(ιρε) θεοδοκη ακαλια

ομα τον αγγελον
χα(ιρε θεοδο(κη) τον προφυτ(ων)
τον κυρεκμα
22
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινἠ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α΄, Ἡρακλειο
1995, 410-426, ὅπου καὶ βιβλιογραφία.
23
CPA, 6 (Ὕμνος Ι, 69-74).
24
N. TERZAGHI, Synesii Cyrenensis Hymni et Opuscula, III, 58-65. N. B. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ,
Τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἀνεξέτασις καὶ ὁ Ρωμανός, Ἀθηνᾶ ΟΘ΄, 1984, 14-15. CPA, 20
(Ὕμνος V, 5864)
Χα(ιρε) καιχαριτομενη
ο κυριος μετα σου
Χα(ιρε) η δι αγγελου
την χαραν το(υ) κοσμο(υ) δεξαμε(νη)
Χα(ιρε) η δικουσα
τον ποιητην και κυρι(ον)
Χα(ιρε) η αξιωθειας
γυν ημέρα την χριστο(υ)25.
Ὁ ὕμνος αὐτὸς εἶναι χωρὶς ἀμφιβολία ὁ πρόδρομος τοῦ θεοτοκίου τοῦ
ΙΕ΄ ἀντιφώνου τῆς ἀκολουθίας τῶν ἁγίων Παθῶν:
Χαῖρε, ἡ δι’ ἀγγέλου

τὴν χαρὰν τοῦ κόσμου δεξαμένη,
Χαῖρε, ἡ τεκοῦσα
τὸν ποιητήν σου καὶ κύριον,
Χαῖρε ἡ ἀξιωθεῖσα γενέσθαι
Μήτηρ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ26.
γ. Ἐφραὶμ ὁ Σύρος (305-373)

Κείμενο μεγάλου ἐνδιαφέροντος, ποὺ μπορεῖ νὰ εἶναι πηγὴ γιὰ τὸν
ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου εἶναι ἡ ἑλληνικὴ μετάφραση τῶν ἀποδιδόμενων
στὸν Ἐφραὶμ τὸν Σύρο (305-373), ὀρθότερα στὸν Ψευδο-‘Εφραίμ, προ-
σευχῶν στὴ Μητέρα τοῦ Θεοῦ. Ἰδιαίτερα ἡ Πέμπτη εὐχὴ ἀνακαλεῖ σὲ
πολλὰ τὸν Ἀκάθιστο27. Ἔχει ἀποδοθεῖ σὲ (ἀτελεῖς) ἰαμβικοὺς δωδεκα-
σύλλαβους στίχους. Παραθέτω ἐδῶ τὸ σπάνιο αὐτὸ κείμενο, ἀπὸ τὴν
ἔκδοση τοῦ Assemani28:
Χαίροις, πάναγνε ἡ κεχαριτωμένη·

Χαῖρε, ἄχραντε παρθενομῆτορ κόρη.
25
P. MAAS, Ein frühbyzantinisches Kirchenlied auf Papyrus, BZ 17, 1908, 311.
26
Βλ. ἔντυπον Τριώδιον ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας,
27
J. S. ASSEMANI, Ephraemii Syri Opera omnia quae extant, V, Romae 1746 (Predica-
tiones ad Dei Matrem), 5, 374-376. Ὁσίου Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου, Ἔργα. Ἔκδοση «Τὸ Περι-
βόλι τῆς Παναγίας», τ. ΣΤ, Θεσσαλονίκη 1994.
28
Εὐχαὶ τῆς Θεοτόκου: Ἑλληνικὴ ἔκδοση: Ὁσίου Ἐφραὶμ Ἔργα, τ. 6, Θεσσαλονίκη
1994, 6-7 (ἔκδοση «Τὸ Περιβόλι τῆς Παναγίας». Στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση ἡ προσευχὴ πα-
ρατίθεται ὡς πεζὸ κείμενο.
Χαῖρε, ἡ δόξα τῶν ἀνθρώπων, παρθένε·

Χαίροις, πλήρωμα τῶν προφητῶν ἁπάντων.
5 Χαίροις, τέλεσμα τῶν συνταγῶν Κυρίου·
Χαίροις, σφράγισμα τῆς αὐτοῦ διαθήκης.
Χαίροις, τὸ πέρας τῶν αὐτοῦ βουλευμάτων·
Χαίροις, δήλωσις τῶν αὐτοῦ μυστηρίων.
Χαίροις, σύλλογε τῶν κακῶς δυσφημούντων·
10 Χαίροις, σύνταξις τῶν πάλαι διεστώτων.
Χαίροις, καινισμὸς τῶν πεπαλαιωμένων·
Χαίροις, ἱλασμὸς τῶν πταιόντων καὶ λύσις.
Χαίροις, ὁδηγὸς πλανωμένων <καὶ> φάος·
Χαίροις, ὁ λιμὴν τῶν πλεόντων καὶ σκέπη.
15 Χαίροις, προστάτις ἐν ἀνάγκαις καὶ τεῖχος·
Χαίροις, ἀσφαλὴς τῶν πιστῶν σωτηρία.
Χαίροις, δώρημα καινότατον καὶ θεῖον·
Χαίροις, δέσποινα τῶν γηγενῶν ἁπάντων.
Χαίροις, τοῦ Θεοῦ οὖσα μήτηρ καὶ δούλη·
20 Χαίροις, παντευλόγητε, εἰς αἰῶνας αἰώνων.
Χαίροις, ξύλον εὔσκιον, παρθένε κόρη,
ἐξ οὗ πάντες καρπὸν τρυγῶμεν,
ὃν οἱ φαγόντες χαίρουσιν, οὐ θανατοῦνται.
Χαίροις, Μαριάμ, μητροπάρθενε, μητρόνυμφε.
25 Χαίροις, τὸ κάλλος τοῦ γυναικείου κόσμου·
Χαίροις, Δαβὶδ θύγατερ, ὡραϊσμένη.
Χαίροις, τράπεζα μυστικῶν χαρισματων·
Χαίροις, τὸ νῖκος τοῦ βασιλέως τε καὶ θεοῦ μου.
Χαίροις, καύχημα πατριαρχῶν τε καὶ ἀθλοφόρων·
30 Χαίροις, τὸ τεῖχος τῶν σὲ προσκαλουμένων.
Χαίροις, ἀμυντήριον καὶ στερρὰ σκέπη·
Χαίροις, παναμώμητε, τοῦ θεοῦ θεῖε θρόνε.
Χαίροις, φαεινὴ τοῦ θεοῦ μήτηρ μόνη·
Χαίροις, Σολομὼν ἁγιωτάτη κλίνη.
35 Χαίροις, ἀΰλων τιμιωτέρα νόων·
Χαίροις, τῶν ἐμῶν ἁμαρτάδων ἡ λύσις.
Χαίροις, δέσποινα ἀδαμιαίου γένους·
Χαίροις, μάχαιρα τῶν πονηρῶν δαιμόνων.

Χαίροις, δότειρα τῶν καλῶν καὶ ἀπλέτων·
40 Χαίροις, σοφίας ἀφθονωτάτη δόσις.
Χαίροις, παρηγόρημα τῶν ἐν κινδύνοις·
Χαίροις, πενήτων ἀντίληψις πλουσία.
Χαίροις, ἁπάντων τῶν καλῶν τῶν τοῦ βίου,
Χαίροις, ἁπάντων τῶν ἀγαθῶν αἰτία.
Εἶναι δύσκολο νὰ ἀποφανθεῖ κανεὶς μὲ βεβαιότητα γιὰ τὸν πραγ-

ματικὸ ποιητὴ καὶ γιὰ τὸν χρόνο συνθέσεως αὐτῆς τῆς ἔμμετρης εὐχῆς,
ὅπως καὶ γιὰ τὸν μεταφραστή. Ὅπως μαρτυρεῖ ὁ ἐκκλησιαστικὸς ἱστο-
ρικὸς Σωζομενὸς (α΄ ἥμισυ 5ου αἰ.), μεταφράσεις τῶν ἔργων τοῦ Ἐφραὶμ
στὴν ἑλληνικὴ γίνονταν καὶ ὅταν ἀκόμη ζοῦσε: «περιόντος τε γὰρ
αὐτοῦ, καὶ εἰσέτι νῦν, ἃ συνεγράψατο πρὸς ἑλληνίδα φωνὴν ἑρμηνεύου-
σιν»29. Γιὰ τὸν τρόπο μετάφρασης τῶν ἔμμετρων ὁμιλιῶν τοῦ Ἐφραίμ,
παρατηρήθηκε: «Nous savons que saint Ephrem créa pour ses hymnes des
airs musicaux30. Cettes hymnes syriaques, transportées bientôt en hymnes
grecques, avaient donc leur chant et leur mélodie. En sauvegardant la forme
métrique, les traducteurs songeaient à sauvegarder aussi le rythme»31.
Ὑπάρχει μία ἀνεπιβεβαίωτη πληροφορία, ὅτι ὁ γνωστὸς ὑμνογράφος
Ἰωάννης Θηκαρᾶς (Θωμᾶς Μάγιστρος;) κατήρτισε συλλογὴ τῶν ἑλλη-
νικῶν εὐχῶν τοῦ Ἐφραίμ: «Εὐχαὶ συλλεχθεῖσαι ἀπὸ τῆς θείας Γραφῆς,
τὰ πλεῖστα δὲ ἀπὸ τοῦ ἁγίου Ἐφραίμ…»32. Ὅτι ὅμως κινούμεθα σὲ
ἀσταθὲς ἔδαφος, φαίνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ὁμιλία τοῦ πα-
τριάρχη Γερμανοῦ Α΄ «Εἰς τὴν Θεοτόκον, ὅτε προσηνέχθη ἐν τῷ ναῷ
τριετίζουσα», ἀναγράφονται δέκα στίχοι ὅμοιοι μὲ ἀντίστοιχους ἀπὸ
τοὺς παραπάνω τοῦ Ἐφραίμ, ἀπὸ στόματος Ζαχαρίου τοῦ προφήτου
πρὸς τὴν Θεοτόκον, μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ὅλοι ἀρχίζουν μὲ τὸ «δεῦρο»,
ἀντὶ «χαῖρε», οἱ ἀκόλουθοι:
29
ΣΩΖΟΜΕΝΟΣ, Ἐκκλ. Ἱστορία, ΙΙΙ, 16, (Bidez-Hansen).
30
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 99. Παρὰ ταῦτα, στὰ παραδείγματα ποὺ παραθέτει
ὁ Μητσάκης ἀπὸ τοὺς ὕμνους τοῦ Ἐφραὶμ (σσ. 99-103) δὲν ἀναφέρεται ἡ παρούσα ἔμμε-
τρη εὐχή.
31
C. EMEREAU, Saint Ephrem le Syrien. Son œuvre littéraire grecque, Paris 1919, 117-11.
Βλ. καί, ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 98-99.
32
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 99.
Δεῦρο, πλήρωσις τῆς ἐμῆς προφητείας·

Δεῦρο, τέλεσμα τῶν συνταγῶν Κυρίου·
Δεῦρο, σφράγισμα τῆς αὐτοῦ διαθήκης·
Δεῦρο, τὸ πέρας τῶν αὐτοῦ βουλευμάτων·
Δεῦρο, δήλωσις τῶν αὐτοῦ μυστηρίων·
Δεῦρο, διόπτρα τῶν προφητῶν ἁπάντων·
Δεῦρο, σύναψις τῶν πάλαι διεστώτων·
Δεῦρο, στήριγμα τῶν κάτω νενευκότων·
Δεῦρο, καινισμὸς τῶν πεπαλαιωμένων·
Δεῦρο, σέλας τῶν ἐν σκοτει κειμένων·
Δεῦρο, δώρημα, καινότατον καὶ θεῖον·
Δεῦρο, δέσποινα τῶν γηγενῶν ἁπάντων.
Εἶναι προφανὲς ὅτι οἱ στίχοι εἶναι δάνειο ἀπὸ τὸν Ψευδο-Ἐφραίμ33.
δ. Πρόκλος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (434-446)34

Tὸ ἐγκώμιον εἰς τὴν Θεοτόκον τοῦ Πρόκλου παρουσιάζει ἰδιαίτερο
ἐνδιαφέρον, καθὼς εἶναι ὁ ἀρχαιότερος γνωστὸς διάλογος τοῦ Ἀρχαγ-
γέλου καὶ τῆς Θεοτόκου, καὶ μάλιστα μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα, ἀπὸ
Α-Μ. Ἔχουμε δηλαδὴ, σὲ ρητορικὸ κείμενο τοῦ τέλους τοῦ 5ου αἰώνα
ὅλα τὰ πρόδρομα ἐξωτερικὰ στοιχεῖα τῶν κοντακίων τοῦ Ρωμανοῦ καὶ
τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Ὑποστηρίχθηκε ἡ ἄποψη ὅτι τὸ διαλογικὸ
μέρος εἶναι ἀπόδοση στὰ ἑλληνικὰ ἑνὸς συριακοῦ ὕμνου (sugitta) τοῦ
Μαρσῆ ἢ τοῦ Ἐφραίμ. Ἰδοὺ χαρακτηριστικὸ ἀπόσπασμα:
Θεοτόκος Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, φησίν, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω;
‘Aγνοῶ τοῦ ῥήματος τὸ σαφὲς
καὶ πῶς γνώσομαι τοῦ πράγματος τὸ θεοπρεπές;
Ἄγγελος Ἀπαιτεῖς οὖν τὰ ἀγγελικὰ τάγματα
δημοσιεύειν ἄρρητα ῥήματα;
Θεοτόκος Βλάβην ἔχει τὰ τῆς ἐπερωτήσεως,
ἐὰν φανερωθῇ τὰ τῆς συλλήψεως;
33
PG 98, 316B. S. G. MERCATI, De nonnulis versibus dodecasyllabis S. Germani I CP
patriarchae Homeliae insertis,, Collectanea Byzantina I, 1970, 25-43. Βλ. καί, ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ,
Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 284-285.
34
PG 65, 679-850. F. J. LEROY, L’ homilétique de Procle de Constantinople, Città del
Vaticano 1967 (= Studi e Testi 247).
Ἄγγελος Βλέπεις τὸν εὐαγγελιζόμενον Γαβριὴλ

καὶ ἐνδοιάζεις τὸν μηνυόμενον Ἐμμανουὴλ;
Θεοτόκος Γυναικείας οὖν ἐστι φύσεως
τὸν δεσπότην γεννῆσαι τῆς κτίσεως;
Ἄγγελος Γήινον ἔχουσα φρόνημα,
πῶς δύνῃ μαθεῖν τὸ οὐράνιον βούλευμα;
Θεοτόκος Δέξομαι οὖν τὸν λόγον σου ἀναμφίβολον
καὶ μὴ περιεργάσωμαι τὸν τόκον τὸ σύνολον;
Ἄγγελος Διδαχθήσῃ, ὡς ἐγχωρεῖ τὸ μυστήριον,
ὅταν περιλήψῃ τῇ χειρί σου τὸν Κύριον.
Θεοτόκος Ἐθεάσω χώραν βλαστήσασαν δράγμα
μὴ δεξαμένην πρότερον σπέρμα;
Ἄγγελος Ἐδέξω τὴν ὑπὲρ φύσιν χαράν,
μὴ ἔτι λογίζου τὴν κατὰ φύσιν φθοράν.
Θεοτόκος Ζυγὸν οὐδέποτε ἐβάστασα ἀνδρὸς
καὶ πῶς ἔχω γενέσθαι μήτηρ παιδός;
Ἄγγελος Ζητεῖς γὰρ γαμικῆς πράξεως σύνοδον,
ὅπου δεσποτικῆς δυνάμεως γίνεται κάθοδος35…
ε. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας (370-444)

Στὀ Ἐγκώμιον εἰς τὴν Παρθένον Μαρίαν, ποὺ ἐξεφωνήθη ἐνώπιον
τῶν Πατέρων τῆς Γ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου στὴν Ἔφεσο (431), ὁ Κύ-
ριλλος μεταξὺ τῶν πολλῶν ἐγκωμιασμῶν τῆς Θεοτόκου παραθέτει καὶ
σειρὰ ὡραίων χαιρετισμῶν36:
Χαίροις, Μαρία, τὸ κειμήλιον τῆς οἰκουμένης.

Χαίροις, ἡ περιστερὰ ἡ ἀμίαντος.
Χαίροις, Μαρία, ἡ λαμπὰς ἡ ἄσβεστος. Ἐκ σοῦ γὰρ ὁ ἥλιος
τῆς δικαισύνης γεγέννηται.
35
F. J. LEROY, L’ Homilétique de Procle, 308-315. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 185. ΔΕ-
ΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία Α΄, 475-476. Πρβλ. ἐπίσης, Ι. ΚΟΥΡΕΜΠΕΛΕΣ, Ἕνα δογ-
ματικὸ στοιχεῖο ἀπὸ τὴ Χριστολογία τοῦ πατριάρχουΠρόκλου, σχετικὸ μὲ τὴν πατρότητα
τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Δ΄ Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ἑλλάδος - Κύπρου. Περιλήψεις
ἀνακοιώσεων, Θεσσαλονίκη 2003, 167.
36
PG 77, 1029C-1033C. Τὸ τμῆμα τῶν χαιρετισμῶν, μὲ διορθώσεις καὶ σχόλια, ἐπα-
νεκδίδει ὁ Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α΄, Ἡρά-
κλειο 1995, 455-456.
Χαίροις, Μαρία, τὸ χωρίον τοῦ ἀχωρήτου, ἡ τὸν Μονογενῆ

Θεὸν Λογον χωρήσασα, ἡ τὸν στάχυν ἄνευ ἀρότρου
καὶ σπέρματος βλαστήσασα τὸν ἀμαράντινον.
Χαίροις, Θεοτόκε, δι’ ἣν προφῆται κελαδοῦσιν, δι’ ἣν ποιμέ-
νες δοξολογοῦσι, λέγοντες σὺν ἀγγέλοις τὸν φοβερὸν
ἐκεῖνον ὕμνον, «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς
εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία».
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἣν ἄγγελοι χορεύουσι, ἀρχάγγε-
λοι σκιρτῶσι φρικωδεστάτους ὕμνους ἀναπέμποντες.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἣν Μάγοι προσκυνοῦσι ὑπὸ
ἀστέρος λαμπαδούχου ὁδηγούμενοι.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἣν Ἰωάννης ἔτι ὢν ἐν τῇ κοιλίᾳ
τῆς μητρὸς αὐτοῦ ἐσκίρτησε καὶ προσεκύνησεν ὁ λύ-
χνος τῷ φωτὶ τῷ ἀκοιμήτῳ.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἧς προῆλθεν ἡ χάρις ἡ ἀνεκλά-
λητος.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ἣ ν καὶ ἐν πόλεσι καὶ ἐν κώμαις
καὶ ἐν νήσοις ἐκκλησίαι ὀρθοδόξων τεθεμελίωνται.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἧς προῆλθεν ὁ τοῦ θανάτου νι-
κητής, καὶ τοῦ ᾋδου ὀλοθρευτής.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἧς προῆλθεν ὁ τοῦ πρωτοπλά-
στου πλάστης, καὶ τῆς παραβάσεως αὐτοῦ διορθω-
τής, καὶ τῆς ἐν οὐρανῷ βασιλείας ὁδηγός.
Χαίροις, Μαρία Θεοτόκε, δι’ ἧς ἤνθησε καὶ ἐξέλαμψε τὸ τῆς
ἀναστάσεως κάλλος...
ς. Ρωμανὸς ὁ Μελωδός
Θἀ ἀνέμενε κανείς, καὶ ἰδιαίτερα ἐκεῖνοι ποὺ ἀποδίδουν τὸν Ἀκάθι-
στο στὸν Ρωμανό, νὰ ὑπάρχει στοὺς ὕμνους του πλούσιο αὐτὸ τὸ στοι-
χεῖο τῶν χαιρετισμῶν. Παρὰ ταῦτα, στὰ σωζόμενα κοντάκιά του αὐτὸ
εἶναι σχεδὸν ἄγνωστο. Μόνο στὸ ἀμφιλεγόμενο κοντάκιο Εἰς τὸν Εὐαγ-
γελισμὸν τῆς Θεοτόκου, ποὺ διασώζει μόνο τὸ Πατμιακὸ κοντακάριο
212, ὑπάρχουν τὰ ἀκόλουθα ἐλάχιστα στοιχεῖα χαιρετισμῶν:
Τῷ ἀρχαγγέλῳ Γαβριὴλ | δεῦτε καὶ συμπορευθῶμεν

πρὸς τὴν Παρθένον Μαρίαν | καὶ ταύτην ἀσπασώμεθα,
ὡς μητέρα καὶ τροφὸν τῆς Ζωῆς ἡμῶν·

οὔτε γὰρ μόνον πρέπον | τῷ στρατηγῷ τὴν βασιλίδα ἀσπά-
σασθαι,
ἀλλὰ καὶ τοῖς ταπεινοῖς | ἔξεστι ταύτην προσφθέγξασθαι,
ἣν ὡς μητέρα Θεοῦ | αἱ γενεαὶ πᾶσαι
μακαρίζουσι καὶ βοῶσιν·
Χαῖρε, ἀκήρατε·
Χαῖρε, κόρη θεόκλητε·
Χαῖρε, σεμνή·
Χαῖρε, τερπνή,
Χαῖρε, καλή,
Χαῖρε, εὔειδε,
Χαῖρε ἄσπορε,
Χαῖρε ἄφθορε,
Χαῖρε, μήτηρ ἄνανδρε,
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε37.
Εἶναι καὶ αὐτὸ ἕνας ἀκόμη λόγος, ποὺ ἀποσυνδέει τὸν Ἀκάθιστο
ἀπὸ τὸν Ρωμανό, καθὼς τὸ στοιχεῖο τῶν χαιρετισμῶν, ἰσχνὸ καὶ ἀσή-
μαντο στὸν Ρωμανό, εἶναι τὸ πλέον χαρακτηριστικὸ τοῦ Ἀκαθίστου.
ζ. Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων.
Διάσημος ρήτορας καὶ ποιητὴς ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Σω-
φρόνιος (560-638)38, παρενθέτει τοὺς ἀκόλουθους χαιρετιστήριους στί-
χους στὸν Λόγο του Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου:
ΙΙΙ. Ποίαν γὰρ ούχ ὑπερβαίνει χαρὰν καὶ τερπνότητα τὸ πρὸς τὴν
μακαρίαν παρθένον γενόμενον καὶ τῆς χαρᾶς μητέρα διάγγελμα;
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἐπουρανίου γεννήτρια,

Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ὑπερτάτης μαιεύτρια.
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀθανάτου παραίτιε,
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀλέκτου μυστικὸν καταγώγιον.
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀρρήτου ἀξιάγαστος ἄρουρα
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀρρεύστου πηγὴ παμμακάριστε.
37
Τὸ κοντάκιο ἐξέδωσε ὁ Ἰωάννης - Θεοφάνης Παπαδημητρίου, στό: ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ,
ΡΜΥ, τ. Α΄, 310-311. Πρβλ. ΙΔ, Ἀκαθίστου Ἀνεξέτασις, 15.
Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀϊδίου θεοφόρον κειμήλιον,

Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ζωοπαρόχου φυτὸν εὐθαλέστατον.
Χαίροις, ὦ Θεοῦ Μήτηρ ἀνύμφευτε39.
η. Γερμανὸς Α΄.
Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (715-730)40. Κείμενο ἐξαιρετικοῦ
ἐνδιαφέροντος εἶναι ὁ Λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου τοῦ
πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Γερμανοῦ Α΄, τοῦ ἥρωος τῆς πρώτης
περιόδου τῆς εἰκονομαχίας, σημαντικοῦ ρήτορος καὶ ὑμνογράφου, ποὺ
θεωρεῖται ἀπὸ πολλοὺς καὶ ὡς ὁ πιθανὸς ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου, ἤ,
τοὐλαχιστον, τοῦ δεύτερου προοιμίου «Τῇ ὑπεράχῳ» (βλ. παρακάτω).
Ὁ λόγος αὐτὸς περιέχει διάλογο μεταξὺ ἀρχαγγέλου καὶ Θεοτόκου, μὲ
ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα. Τοῦ διαλόγου προτάσσεται ἐγκώμιο τῆς
Παρθένου Μαρίας, μὲ τοὺς ἀκόλουθους χαιρετισμούς:
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ τοῦ μάννα στάμνος ὁλόχρυσος καὶ

σκηνὴ ὡς άληθῶς πορφυροποίητος…
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ διὰ πάντων πορφυρίζουσα θεοβά-
στακτος41 νεφέλη, καὶ πηγὴ πηγάζουσα πᾶσιν άέναον.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ θρόνος ὁ ὑψηλὸς καὶ ἐπηρμένος τοῦ
τῶν ὅλων ποιητοῦ.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ ναὸς ὁ ἔμψυχος τῆς μεγαλοπρεποῦς
δόξης…
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ ζωὴν φέρουσα καὶ τρέφουσα τὸν
τρέφοντα…
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὄρος Θεοῦ, ὄρος πῖον, ὄρος κατά-
σκιον, ὄρος ἀλατόμητον…
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ψυχῆς ἀγαλλίαμα, καὶ ὅλου τοῦ κό-
σμου παγκόσμιον σέβασμα…
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, θύρα θλιβομένων καὶ προστασία φο-
βερά…
38
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 224-237, ὅπου καὶ βιβλιογραφια.
39
PG 87/3, 3237B .
40
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 280-292, ὅπου καὶ βιβλιογραφία.
41
Γιὰ τὴ γλώσσα τοῦ Γερμανοῦ, βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἀθησαύριστες λέξεις ἀπὸ τὰ
ἔργα τοῦ πατριάρχη Γερμανοῦ Α΄, Lexicographica Byzantina. Beiträge zum Symposion zur
byzantinischen Lexicographie, Wien 1- 4 . 3 .1989, Wien 1991, 101-115.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ φιλάνθρωπον δεσπότην ὑπὲρ κοινῆς

τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων κυοφορήσασα σωτηρίας.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, Χριστιανῶν ἁπάντων θαυμαστὸν καὶ
εὐσυμπάθητον καταφύγιον… (PG 97, 331).
Στὴ συνέχεια ὁ Γερμανὸς συνθέτει σὲ πεζὸ λόγο ἕνα διάλογο μεταξὺ

Ἀγγέλου καὶ Θεοτόκου, μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα. Ἰδοὺ ἡ ἀρχή:
Ὁ Ἄγγελος:
Ἄκουε, δεδοξασμένη, λόγους ἀποκρύφους Ὑψίστου,
ἄκουε· «Ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱὸν καὶ καλέσεις
τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. Ὁπλίζου λοιπὸν εἰς Χριστοῦ παρου-
σίαν· ἦλθον γὰρ εὐαγγελίσασθαί σοι τὰ προρρηθέντα ἀπὸ
καταβολῆς κόσμου».
Ἡ Θεοτόκος
Ἄπιθι πόλεως ἐμῆς καὶ πατρίδος, ἄνθρωπε· ἄπιθι· καὶ
σπουδῇ τὸ ἐμὸν κατάλιπε δωμάτιον. Μακρὰν ἀπόφυγε προ-
θύρων τῶν ἐμῶν, ὁ λαλῶν μοι, καὶ μὴ τοιοῦτον εὐαγγελισμὸν
τῇ ἐμῇ ταπεινώσει προσκόμιζε…
Ὁ Ἄγγελος
Βουλὴν ἀρχαίαν πληρῶσαι βουλόμενος, καὶ ἐλεῆσαι τὸν
πλανηθέντα ἄνθρωπον, ἄνθρωπος <γενόμενος> ὁ φιλάνθρω-
πος, φιλανθρωπίας ἀγαθότητι γενέσθαι ηὐδόκησεν. Καὶ τί
λοιπὸν τὸν ἐμὸν οὐ προσδέχῃ ἀσπασμόν, ἡ κεχαριτωμένη;
Βλέπω σου, νεανίσκε, τῆς εὐμορφίας τὸ ἀξιογράφιστον
κάλλος καὶ τοῦ χαρακτῆρος τὴν αὐγηρὰν θεωρίαν, καὶ λό-
γους ἀκούω σου, οὓς οὐδέποτε ἀκήκοα, καὶ ὑποψιάζομαι
τάχα, ὅτι πλανῆσαί με παραγέγονας…
(PG 98, 321-333)
Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ ζωηρὸς διάλογος τοῦ Ἀρχαγγέλου μὲ τὴν

Θεοτόκο σ’ αὐτὴν τὴν ὁμιλία τοῦ Γερμανοῦ εἶναι ἡ δεύτερη μετὰ τὸν
Πρόκλο γνωστὴ διαλογικὴ ἔκφραση τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου42.
42
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου στὴν πρώιμη βυζαντινὴ ρητορικὴ
θ΄. Χαιρετισμοὶ σὲ πρώιμα λειτουργικὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα

1. Ἀνδρέας Κρήτης (660-740)
Στὸ θεοτοκίον τῆς θ΄ ὠδῆς τοῦ τετραωδίου είς τὸ Μ. Σάββατον, ὁ
Ἀνδρέας Κρήτης ἔχει τὸ ἀκόλουθο χαιρετιστήριο:
Χαῖρε, ἅγιον ὄρος, πανύμνητε,

χαῖρε, ναέ, κιβωτέ,
χαῖρε, στάμνε καὶ τράπεζα ἔνδοξε,
χαῖρε, στήλη μυστική,
χαῖρε, κούφη νεφέλη,
χαῖρε, βάτε ἄφλεκτε,
χαῖρε, ἀγεώργητε
Χώρα τοῦ Ὑψίστου
Θεοῦ ἀειπάρθενε.
2. Ἰωαννης Δαμασκηνός
Τί οὖν ἵσταμαι καὶ οὐ λαλῶ τῇ Κόρῃ ;
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ·
Χαῖρε, ἁγνὴ παρθένε·
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε·
Χαῖρε, μήτηρ τῆς ζωῆς·
Εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου.
(Ἔντυπον Μηναῖον Μαρτίου 25.
Δοξαστικὸν ἑσπερίων στιχηρῶν Ευαγγελισμοῦ)
3. Κοσμᾶς ὁ Μελωδός
Βουλὴν προαιώνιον
ἀποκαλύπτων σοι, Κόρη,
Γαβριὴλ ἐφέστηκε,
σὲ κατασπαζόμενος
καὶ φθεγγόμενος
Χαῖρε, γῆ ἄσπορε,
Χαῖρε, βάτε ἄφλεκτε,
Χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον,
καὶ στὴν ὑμνογραφία, Δάφνη. Τιμητικὸς Τόμος γιὰ τὸν Σπύρο Α. Εὐαγγελάτο, Ἀθήνα
2000, 85-96.
Χαῖρε , ἡ γέφυρα
πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ μετάγουσα
καὶ κλίμαξ ἡ μετάρσιος,
ἣν ὁ Ἰακὼβ ἐθεάσατο.
Χαῖρε, θεία στάμνε τοῦ μάννα,
χαῖρε, λύσις τῆς ἀρᾶς,
Χαῖρε Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις,
μετὰ σοῦ ὁ Κύριος.
(Ἔντυπον Μηναῖον Μαρτίου25. Στιχηρὸν ἑσπερινοῦ α΄)
4. Ἀνώνυμος
Χαῖρε, κατάρας λύτρωσις
τοῦ Ἀδάμ, Θεοτόκε·
χαῖρε, σεμνὴ μητρόθεε,
χαῖρε, ἔμψυχε βάτε·
Χαῖρε, λαμπάς· Χαῖρε, θρόνε·
Χαῖρε, κλῖμαξ καὶ πύλη·
Χαῖρε, τὸ θεῖον ὄχημα,
Χαῑρε, κούφη νεφέλη·
Χαῖρε, ναέ·
χαῖρε, στάμνε πάγχρυσε,
χαῖρε, ὄρος,
χαῖρε σκηνὴ καὶ τράπεζα,
χαῖρε Εὔας ἡ λύσις.
(Μηναῖον Μαρτίου 25, Ἐξαποστειλάριον β΄)
ι΄. Ὁ Μέγας Χαιρετισμός

Ὁ Ἀθωνιτικὸς κώδικας Βατοπεδίου 1201 (15 αἰ.) περιέχει Τυπικόν.
Στὰ πρῶτα 8 φύλλα (1-8β) προτάσσεται ἕνα θρηκευτικὸ στιχούργημα,
μὲ τὸν τίτλο «Ὁ μέγας χαιρετισμὸς τῆς Θεοτόκου, ποίημα Ίωάννου Δα-
μασκηνοῦ». Τὸ στιχούργημα δὲν άνήκει βέβαια στὸν Δαμασκηνό. Ὁ
ἀνώνυμος συνθέτης, ἕνας ὀλιγογράμματος μοναχὸς τοῦ 15ου αἰ., ἐπιχει-
ρεῖ νὰ προσδώσει κύρος στὸ στιχούργημά του, ἐπιγράφοντάς το στὸν
μεγάλο πατέρα καὶ κατ’ ἐξοχὴν θεομητορικὸ ὑμνογράφο Ἰωάννη Δα-
μασκηνό. Ἴσως ἐντούτοις νὰ ἐκφράζει μιὰ γενικότερη γνώμη τῆς
ἐποχῆς του ἢ τῆς μονῆς του, γιὰ τὴν ἄμεση σχέση τοῦ Δαμασκηνοῦ μὲ
τὸν Ἀκάθιστο. Εἶναι καὶ αὐτὸ μιὰ ἀκόμη δευτερεύουσα, ὄχι ὅμως ἀσή-
μαντη, μαρτυρία, γιὰ τὸ μεγάλο θέμα τῆς πατρότητας τοῦ Ἀκαθίστου.
Ἀπὸ στιχουργικὴ ἄποψη, εἶναι ἕνας λαϊκότροπος χαιρετιστήριος
ὕμνος, σαφῶς ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο, ἀπὸ τὸν συμψαλλομενο
Κανόνα τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἄλλους ἐν χρήσει
θεομητορικοὺς ὕμνους. Στὸ μακροσκελὲς στιχούργημά του παρεμβάλ-
λει ἕνα τμῆμα χαιρετισμῶν στὴν Θεοτόκο ἀπὸ 159 στίχους, ποὺ ὅλοι
ἀρχίζουν μὲ τὸ «Χαῖρε». Ἰδοὺ χαρακτηριστικὸ παράδειγμα:
Χαῖρε, σεβάσμιε σκηνή, παρθενομῆτορ κόρη·

Χαῖρε, πανθαύμαστε σκηνή,νεφέλη λαμπροτάτη·
Χαῖρε, ἡ Ὁδηγήτρια, τὸ κλέος Βυζαντίδος·
Χαῖρε, ἡ Παρορίτισσα, παραμυθία πάντων·
5 Χαῖρε, Σιών, ἀκρόπολις , μονὴ τῶν σωζομένων·
Χαῖρε, ἡ Καλορείτισσα Κυρία φωτοφόρος·
Χαῖρε, πανάχραντε σκηνή, χαῖρε, παρθένε, χαῖρε·
Χαῖρε, ναὲ τῆς Βηθλεὲμ τῆς πανηγιασμενης·
Χαῖρε, πανυπερθαυμαστε, Γεθσημανῆς ἡ δόξα·
Τὰ γλωσσικὰ καὶ εὶκονιστικὰ δάνεια ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο εἶναι πολλἀ καὶ
εὐκόλως ἀναγνωριζόμενα.
KEΦΑΛΑΙΟ Β΄
O ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ
Ὁ Ἀκάθιστος ἀκολουθεῖ τὴν κοινὴ μοίρα τῶν μεγάλων ἔργων τῆς φιλο-
λογίας. Ἀγνοοῦμε τόσο τὸν χρόνο, κατὰ τὸν ὁποῖο συνετέθη, ὅσο καὶ τὸ
πρόσωπο τοῦ ὑμνογράφου, ποὺ πρέπει ἀναμφισβήτητα νὰ ἦταν ἕνας
μεγάλος καὶ προικισμένος ποιητής. Οἱ μέχρι σήμερα προσπάθειες τῶν
μελετητῶν προώθησαν σὲ μεγάλο βαθμὸ τὰ σχετικὰ προβλήματα, ἀλλὰ
δὲν ὑπάρχει μιὰ καθολικὰ ἀποδεκτὴ πρόταση καὶ ὁ περίλαμπρος ὕμνος
θὰ κρατήσει ἀσφαλῶς γιὰ πολὺ ἀκόμη τὰ μυστικά του.
Μὲ κέντρο τὸν Ρωμανό, θὰ μπορούσαμε νὰ ταξινομήσουμε σὲ τρεῖς
κατηγορίες τὶς προτεινόμενες θεωρίες καὶ ὑποθέσεις: Στὴν πρώτη κα-
τατάσσονται ὅσες θεωροῦν τὸν Ἀκάθιστο ἔργο προρρωμανικό, στὴ δεύ-
τερη ὅσες τὸν ἀποδίδουν στὸν Ρωμανὸ τὸν Μελωδό, καὶ στὴν τρίτη
ὅσες ἀναζητοῦν τὸν ποιητὴ στοὺς μετὰ τὸν Ρωμανό χρόνους.
1. Εἶναι ὁ Ἀκάθιστος ἔργο προρρωμανικό;

Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἔχει πολλοὺς ὑποστηρικτές, κυρίως θεολόγους (Grosdijs,
Baumstark, Flecher, Meersseman, Kωνσταντίνος Οἰκονόμου, κ.ἄ.π.), ποὺ
τοποθετοῦν τὴ σύνθεση τοῦ Ἀκαθίστου στον 4ο ἤ 5ο αίώνα, μἐ βάση με-
ρικὲς ἀμφίβολες δογματικὲς ἐνδείξεις, κυρίως σχετικὲς μὲ τὴ διδασκα-
λία τοῦ Ἀπολλιναρίου. Ἡ ἄποψη τοῦ A. Baumstark, ὅτι διακρίνει στὸν
Ἀκάθιστο ἕνα παλαιότερο στρῶμα μὲ άπολλιναριστικὲς ἀντιλήψεις
εἶναι παντελῶς αὐθαίρετη καὶ ἀστηρικτη, ποὺ σήμερα δὲν βρίσκει εὔκο-
λους ὑποστηρικτές. ‘Εκτὸς αὐτοῦ, ὅπως ὀρθὰ παρατηρεῖ ὁ Κ. Μητσά-
κης, «ἦταν ἀπίθανο νὰ ἐπιβιώση στὶς ἀκολουθίες τῆς ὀρθόδοξης
Ἐκκλησίας ἕνας ὕμνος γραμμένος ἀπὸ ποιητὴ αἱρετικό· ὁ Ἀκάθιστος
δὲν ἀντιπροσωπεύει ἀπολλιναριστικὲς δογματικὲς θέσεις, ἀντίθετα, πε-
ριέχει πολεμικὴ ἐναντίον τοῦ Ἀπολλιναρισμοῦ»43. Ἀλλὰ τὸ πλέον σημαν-
τικό εἶναι ὅτι στὴν πρώιμη αὐτὴν ἐποχὴ δὲν βρέθηκε καμμιὰ μαρτυρία
γιὰ τὴν ὕπαρξη κοντακίου, ὡς διαμορφωμένου λογοτεχνικοῦ εἴδους, καὶ
θὰ ἦταν ἀληθῶς περίεργο νὰ ἀνήκει σ’ αὐτήν ὁ Ἀκαθιστος, ἕνα κοντάκιο
μὲ περίτεχνη λογοτεχνικὴ κατασκευή, κάτι ποὺ παραπέμπει ἀσφαλῶς
σὲ πολύ μεταγενέστερη ἐποχή, ἴσως στὸ τέλος τῆς ἱστορίας τοῦ εἴδους.
Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτήν κάνει ἀληθινὰ ἐντύπωση ἡ γνώμη τοῦ τελευ-
ταίου μεγάλου ἐκδότη τοῦ Ρωμανοῦ, τοῦ J. Grosdidier de Matons, ποὺ
ἐπιμένει νὰ θεωρεῖ τὸν Ἀκάθιστο ἔργο προρρωμανικό, καὶ τὸ χρονολογεῖ
μάλιστα «στὸ τέλος τῆς προϊστορίας τοῦ κοντακίου». Ἐπειδὴ συμβαίνει
τὸ δεύτερο κοντάκιο τοῦ Ρωμανοῦ «Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ», νὰ
ἔχει ἔνδειξη στὰ χειρόγραφα, ὅτι ἀκολουθεῖ ἀπὸ μετρικὴ καὶ μουσικὴ
ἄποψη τὸ «Ἄγγελος πρωτοστάτης», κοινὴ παρατήρηση ὅλων ὅσοι ἀπο-
δίδουν τὸν Ἀκάθιστο στὸν Ρωμανό, ἀλλὰ καὶ ἐκείνων ποὺ ἀρνοῦνται τὴν
πατρότητά του, ὁ J. Grosdidier de Matons πιστεύει ὅτι ὁ Ρωμανός, ὄχι
μόνο γνώριζε τὸν Ἀκαθιστο, ἀλλὰ καὶ ἐκτιμοῦσε ἰδιαίτερα τὴν ποιητική
του ἀξία καὶ τὸν μιμήθηκε στὴ σύνθεση δικοῦ του δεύτερου κοντακίου
«Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ»44. Δηλαδή, ὁ Ρωμανὸς μιμήθηκε καὶ
ἀντέγραψε ρυθμοτονικῶς ἕνα παλαιότερο κοντάκιο ! Ἀλλὰ ὁ Ρωμανὸς
εἶναι ποιητὴς πρωτότυπος καί, ἀπὸ ὅσα ἕως σήμερα γνωρίζουμε, δὲν
μιμήθηκε ποτὲ κανέναν ἄλλον δημιουργό. Ἀντίθετα, αὐτὸς ἔδωσε πρό-
τυπα γιὰ τοὺς μεταγενέστερους.
Ἀλλὰ ἄν τὰ πράγματα εἶχαν ἔτσι, γιατὶ νὰ μὴ μιμηθεῖ ὁ Ρωμανὸς
καὶ τὴν ὅλη τεχνικὴ καὶ τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἀκαθίστου, παρὰ μόνο τὸν
πρῶτο οἶκό του; Τὸ πρόβλημα ἐπιδέχεται καὶ ἄλλη, καὶ μάλιστα πιθα-
νότερη καὶ λογικότερη ἐξήγηση. Ἀντικρούοντας τὴν ἄποψη τοῦ Γάλλου
ἐκδότη, ὁ καθηγητὴς Ν. Β. Τωμαδάκης παρατηρεῖ: «Προφανῶς ἡ ἔνδει-
43
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 491.
44
J. GROSDIDIER DE MATONS, Romanos le Mélode et les origins de la poésie rélligieuse
á Byzance, Paris 1977, 36.
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ 51
ξις τοῦ ἀντιγραφέως τοῦ ια΄ αἰῶνος σημαίνει ὅτι ὁ ὕμνος εἰς τὸν Ἰωσὴφ
ἐψάλλετο κατὰ τὸν Ἀκάθιστον, κείμενον περισσότερον γνωστόν, μέλος
τὸ ὁποῖον ήκούετο συχνά. Ἡ ἔνδειξις αὐτὴ εἶναι πολύτιμος, ἐφ’ ὅσον
καθιστᾶ γνωστόν, ὅτι ὁ Ρωμανὸς ἔδωσε τὸ ρυθμοτονικὸν πρότυπον τῶν
ἡμίσεων οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου. Νὰ ἀντιστρέψῃ τις τὰ πράγματα θὰ ἦτο
σοβαρόν σφάλμα. Ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου ἀκολουθεῖ τὸ μετρικὸν
ὑπόδειγμα τοῦ Ρωμανοῦ…»45. Ἰδοὺ σὲ παραλληλία τὰ κείμενα:
Ρωμανός, Ἀκάθιστος
Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ β΄ Προοίμιον ΙΙ
Προοίμιον IV
Tὸν ὀδυρμὸν τοῦ Ίωσὴφ νῦν θεωρήσωμεν, Τῇ ὑπερμάχω στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
τῶν ἀδελφῶντὴν δολερὰν γνώμηνμισήσωμεν, ὡς λυτρωθεῖσα ῶν δεινῶν εὐχαριστήρια
Ἰωσὴφ δὲ τὸν δίκαιον ζηλώσωμεν· ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου, Θεοτόκε·
Σωφροσύνην γὰρ φυλάξας ἀθολωτον ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων οὖν κινδύνων ἠλευθέρωται ἐν παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ὅτι πάντα ἐφορᾷ τὸ ἀκοίμητον ὄμμα. ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
Ὁ Οἰκος α΄ Ὁ Οἰκος α΄
Ἔχοντες βασιλέα οὐρανῶν βασιλείαν Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη
διδοῦντα τοῖς αὐτοῦ στρατιώταις εἰπεῖν τη Θεοτόκῳ τὀ «Χαῖρε»·
ἐνδυσώμεθα τὴν ἀρετήν, καὶ σὺν τη ασωμάτῳ φωνῆ
πανοπλίαν οὖσαν τῶν ψυχῶν ἄτρωτον, σωματούμενόν σε θεωρῶν, Κύριε,
ἵνα καὶ πολεμήσωμεν, ἐξίστατο καὶ ἵστατο
ὡς ἔφρονες τὴν ἁμαρτίαν46… κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα…
Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου μιμεῖται ρυθ-

μοτονικῶς τὸν Ρωμανό. Τὸ προοίμιο «Τῇ ὑπερμάχῳ», σαφῶς μεταγενέ-
στερο σύνθεμα, δὲν μπορεὶ νὰ προϋπῆρχε τοῦ Ρωμανοῦ, ἀφοῦ ἡ
Θεοτόκος δὲν εἶχε ἀκόμη ἀνυψωθεῖ σὲ σύμβολο ὑπερφυσικῆς προστα-
σίας τῆς βυζαντινῆς βασιλεύουσας47.
Παρὰ ταῦτα, ὁ J. Grosdidier de Matons προχωρεῖ πολύ περισσό-
τερο. Πιστεύει ὅτι διακρίνει στὸν Ἀκάθιστο ἴχνη τοῦ παλαιοῦ Ἀλεξαν-
δρινισμοῦ, καὶ αὐτὸ τὸν ὁδηγεῖ νὰ χρονολογεῖ τὸν ὕμνο στὰ τέλη τοῦ
45
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, 159-160.
46
J. GROSDIDIER DE MATONS, ὅ.π.
47
Κατὰ τὴ μελέτη τῆς Av. Cameron, βλ. σημ. 19.
5ου ἤ στὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰώνα. Ἐντούτοις οἱ ὑποθέσεις αὐτὲς δὲν ἀπο-
δεικνύονται καὶ εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ὁ Γάλλος ἐρευνητὴς αὐτοα-
ναιρεῖται, ὅταν σπεύδει νὰ ὁμολογήσει ὅτι αὐτὰ εἶναι μιὰ ἐντελῶς
ὑποκειμενικὴ ἐντύπωση «une impression toute subjective»48.
Ἀνάλογες ὑποκειμενικὲς ἀπόψεις καὶ ἀτεκμηρίωτες εἰκασίες ἔχουν
διατυπώσει ἄλλοι ἐρευνητές. Ὁ Κ. Μητσάκης λ. χ. πιστεύει ὅτι ὁ Ἀκά-
θιστος συνετέθη σὲ μιὰ ἐποχὴ κοινοῦ ἑορτασμοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ Χρι-
στουγέννων «καὶ αὐτὸ εἶναι ἕνα στοιχεῖο ποὺ μᾶς ὁδηγεῖ σὲ μία σχετικὰ
πρώιμη ἐποχή, ὅταν οἱ δύο ἑορτὲς πανηγυρίζονταν μαζί»49. Ἀλλὰ δὲν
ὑπάρχει καμιὰ μαρτυρία γιὰ κοινὸ ἑορτασμὸ αὐτῶν τῶν δύο μεγάλων
ἑορτῶν. Ἡ ἄποψη ὅτι ὁ διαχωρισμὸς ἔγινε στὰ χρόνια τῆς βασιλείας
τοῦ Ἰουστινιανοῦ (527-565) εἶναι προσωπικὴ ὑπόθεση, ποὺ δὲν στηρί-
ζεται σὲ καμιὰ ἱστορικὴ μαρτυρία. Τὰ κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ λ.χ. ἀνα-
φέρονται ρητὰ σὲ συγκεκριμένες ἑορτές, διαφορετικὲς πάντως στὸν
Εὐαγγελισμὸ καὶ στὰ Χριστούγεννα.
Ἄς σημειωθεῖ, τέλος, ὅτι καὶ σήμερα ὑπάρχουν μελετητὲς καὶ ἐκδό-
τες, ποὺ ὑποστηρίζουν τὴν πρώιμη χρονολόγηση τοῦ Ἀκαθίστου. Σὲ
πρόσφατη ἔκδοση τῶν κοντακίων τοῦ Ρωμανοῦ ἀπὸ τὸν Καθηγητὴ R.
Maisano, ὁ Ἀκάθιστος χρονολογεῖται μεταξὺ 431-45150. Ὁμοίως, ὁ Κα-
θηγητὴς Γρ. Παπαγιάννης ὑποστηρίζει μὲ ἔμφαση: «εἶναι ὁ Ρωμανὸς
ἐκεῖνος ποὺ μιμήθηκε τὂν Ἀκάθιστο στὸ προσόμοιο κοντάκιο του Εἰς
τὸν πειρασμὸν τοὺ Ἰωσὴφ ΙΙ καὶ ὄχι τὸ ἀντίστροφο»51.
Ἄν ὅμως ἔτσι εἶχαν τὰ πράγματα, καὶ ὁ Ἀκάθιστος ἦταν τόσο
πρώιμο ποίημα, γιατἰ ἄραγε δὲν ἀναφέρεται ἀπὸ κανένα συγγραφέα
πρὶν ἀπὸ τὸν 10o αἰώνα ; Καὶ γιατὶ δὲν βρῆκε κανένα μιμητή, ὅταν μά-
λιστα ἡ μίμηση ἦταν τόσο συνήθης στοὺς Βυζαντινοὺς, ἰδιαίτερα στὴν
περιοχὴ τῆς ὑμνογραφίας;
48
J. GROSDIDIER DE MATONS,, ὅ. π.,
49
50
R. MAISANO, Romano il Melode, Cantici, a cura di - - I-II, Torino 2002 [ = Classici
Graeci. Autori della tarda Antichità e del età bizantina, con la direzione di Italo Lana e Antonio
Garzya], II, 579.
51
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, 302.
2. Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ὁ Ρωμανός.

Ἦταν φυσικὸ να στραφοῦν οἱ μελετητὲς στὴ λύση τοῦ Ρωμανοῦ. Ἕνας
τόσο λαμπρὸς ὕμνος ἔπρεπε νὰ ἀποδοθεῖ σὲ ἕνα λαμπρὸ ποιητή. Τὴν
ὑπόθεση αὐτὴ ὑποστήριξε πρῶτος ὁ Πολωνὸς φιλόλογος P. F. Krypiakie-
wicz52, ἐπισημαίνοντας καὶ ἄλλα προβλήματα, ὅπως λ. χ. γιὰ τὸ γνήσιο
προοίμιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει,» σὲ σχέση μὲ τὸ
μεταγενέστερο καὶ ἄσχετο «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια».
Βρίσκοντας ὁμοιότητες τοῦ Ἀκαθίστου μὲ τὰ κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ σὲ
θέματα δογματικά, θεολογικά, ἀλλὰ καὶ ἐκφραστικά, δέχεται ὡς πιθα-
νότερο ποιητὴ τοῦ ὕμνου τὸν Ρωμανό, καὶ μάλιστα στὴν πρώιμη πε-
ρίοδο τῆς ποιητικῆς του δημιουργίας. Τὴ θεωρία ἀκολουθοῦν μὲ ἢ χωρὶς
ἐπιφυλάξεις πολλοὶ ξένοι καὶ Ἕλληνες ἐπιστήμονες (Dölger, Beck, Wel-
lesz, Maas, Carpenter, Mioni, Del Grande, Huglo, Εὐστρατιάδης, Παντε-
λάκης, κ. ἄ.). Ἀπὸ τοὺς σύγχρονους βυζαντινολόγους, τὴν ὑπόθεση
ὑποστηρίζει μὲ ἐνθουσιασμὸ ὁ Κ. Μητσάκης. Παραθέτοντας καὶ κρί-
νοντας τὶς ἀπόψεις τῶν μελετητῶν ποὺ θεωροῦν ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου
τὸν Ρωμανό, καταλήγει στὸ συμπέρασμα: «Δὲν εἶναι λοιπὸν μόνο ἡ χρο-
νολογικὴ σύμπτωση ποὺ εὐνοεῖ τὴν ταύτιση τοῦ ποιητῆ τοῦ Ἀκαθίστου
μὲ τὸν Ρωμανό, σ’ αὐτὴν προστίθενται καὶ πολυάριθμες ἐσωτερικὲς
ἐνδείξεις, ὥστε τὸ πράγμα νὰ καθίσταται δυνατὸ καὶ πάρα πολὺ πι-
θανό»53. Ὑπετέθη μάλιστα ὅτι ὁ Ἀκάθιστος συνετέθη ἀπὸ τὸν Ρωμανὸ
ὄχι γιὰ τὴν ἡμέρα τῶν Χριστουγέννων, ἀλλὰ γιὰ τὴν ἑπομένη (26 Δε-
κεμβρίου), ποὺ εἶναι ἀφιερωμένη στὴ Μαρία ὡς Μητέρα τοῦ Θεοῦ. Τὴν
ἀτεκμηρίωτη αὐτὴ ἄποψη διατύπωσε πρῶτος ὁ Del Grande54, θεωρών-
τας μάλιστα ὅτι ὁ Ἀκάθιστος συνετέθη μετὰ τὸ 529 (terminus post
quem), ἔτος κατὰ τὸ ὁποῖο ἐκλείσθη ἡ Ἀκαδημία τοῦ Πλάτωνος στὴν
Ἀθήνα, μὲ διάταγμα τοῦ Ἰουστινιανοῦ.
Οἱ ἀντιρρήσεις εἶναι πολλές. Κανένας δὲν μπόρεσε μέχρι σήμερα
νὰ προσκομίσει ἀποδείξεις, ἤ, ἔστω, σαφεῖς ἐνδείξεις γιὰ τὴ σχέση τοῦ
Ἀκαθίστου μὲ τὸν Ρωμανό. Ἐκτὸς τοῦ ὅτι δὲν ὑπάρχει καμία χειρό-
52
P. F. KRYPIAKIEWICZ, De Hymni Acathisti auctore, BZ 18, 1909, 357-382, ἰδιαίτερα,
362-363, ὅπου ἐπισημαίνονται κοινὰ γλωσσικὰ καὶ εἰκονιστικὰ στοιχεῖα μὲ τὸν Ἀκάθιστο.
Βλ. παρακάτω.
53
54
DΕL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio, Firenze 1948, 12.
γραφη μαρτυρία γιὰ τέτοια σχέση, ἡ γλώσσα, τὸ ὕφος καὶ τὰ οὐσιώδη

χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ Ἀκαθίστου δὲν εἶναι ρωμανικά. Μιὰ
μαρτυρία στὸν κώδικα 41 τῆς Μονῆς Βλατάδων (Θεσσαλονίκη), f. 193r,
κατὰ τὴν ὁποία: «οὗτοι οἱ θεῖοι οἶκοι οὐκ εἰσίν, ὥς τινες λέγουσι, Σεργίου
τοῦ τηνικαῦτα τὸν θρόνον κοσμοῦντος Κωνσταντινουπόλεως, ἀλλὰ τοῦ
θείου Ῥωμανοῦ, οὗ ἡ ἐπίκλησις μελῳδός», εἶναι πολὺ μεταγενέστερη (16
αἰ.) καὶ δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει ἀποδεικτικὴ ἀξία. Σὲ καμιὰ περίπτωση δὲν
θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ἔργο τοῦ Ρωμανοῦ ὁ Ἀκάθιστος, ὅταν τὰ γνω-
ρίσματα τῆς ρωμανικῆς τεχνης (κυρίως ὁ διάλογος καὶ ἡ ἀνθρωποποιία)
εἶναι γνωστὰ καὶ ἐπιβεβαιώνονται στὸ σύνολο σχεδὸν τῶν κοντακίων
του.
Ἡ ἀπόδοση, ἐξ ἄλλου, τοῦ Ἀκαθίστου στὸν Ρωμανὸ μόνο μὲ βάση
τὶς ποιητικὲς ἀρετὲς δὲν εἶναι ἀποδεικτική, μολονότι ὁ Wellesz εἶναι
σχεδὸν ἀπόλυτος: «ἐὰν λάβουμε ὑπόψη μας ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ συγ-
κροτοῦν τὸ σπουδαῖο αὐτὸ ποίημα, δύναμη στὴν ἔκφραση, τόλμη στὶς
παρομοιώσεις, τέλεια ἁρμονία στοὺς στίχους καί, πάνω ἀπὸ ὅλα, τὴν
ποιητικὴ σύλληψη (poetical vision), δὲν ξέρουμε κανέναν ἄλλον ποιητή,
ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ὡς ὁ συγγραφέας του, ἔξω ἀπὸ τὸν Ρω-
μανό»55.
Πέρα ὅμως ἀπὸ τὶς παραπάνω παρατηρήσεις, εἶναι πρόδηλο ὅτι ὁ
Ἀκάθιστος δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἔργο τῆς περιόδου τῆς ἀκμῆς τοῦ
κοντακίου (6ος αἰ.). Ἀπεναντίας, ὅλες οἱ ἐνδείξεις μᾶς ἀπομακρύνουν
ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς ἀκμῆς καὶ συνεπῶς ἀπὸ τὸν Ρωμανό. Ὁ Ἀκάθιστος
ἔχει δύο ἐφύμνια, κάτι ποὺ παραβιάζει τὸν βασικὸ νόμο τοῦ ἑνὸς ἐφυ-
μνίου στὸ σύνολο τῶν ρωμανικῶν κοντακίων. Ἡ ἀπουσία ἐπίσης θεμα-
τικῆς ἑνότητας, ποὺ παρατηρεῖται στὸν Ἀκάθιστο, εἶναι στοιχεῖο
πρωτόγνωρο καὶ ἐντελῶς ξένο πρὸς τὴν παραδοσιακὴ μορφὴ τῶν κον-
τακίων. Εἶναι στοιχεῖο ἐξέλιξης τοῦ εἴδους καί, κατὰ τὴ γνώμη μου, θὰ
μποροῦσε νὰ ἑρμηνευθεῖ ὡς ἡ πρώτη παραχώρηση πρὸς τὴ θεματικὴ
ποικιλία, ποὺ ἔχει ὁ κανόνας ἔναντι τῶν κοντακίων. Ἡ ὅλη μορφὴ τοῦ
Ἀκαθίστου συνάδει πρὸς τὴν ἐξέλιξη καὶ ὄχι πρὸς τὴν πρόδρομη μορφὴ
τοῦ κοντακίου. Στὴ λογοτεχνία, ὅταν ἕνα εἶδος ἐξελίσσεται ἤ βρίσκεται
στὸ τέλος τῆς ἱστορίας του, προσλαμβάνει καὶ κάτι τὸ νέο, τὸ ἰδιάζον,
55
E. WELLESZ, The Akathistos. A Study in Byzantine Hynography, DOP 9-10, 1955-
1956, 143-174, 152.
ποὺ ὑποδηλώνει τὴν ἐξέλιξη. Αὐτὸ συμβαίνει λ. χ. στὸ νεότερο σονέττο.

Στὸ τέλος τῆς ἐξελικτικῆς του πορείας ἐμφανίζεται τὸ «σονέττο μὲ
οὐρά».
3. Ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ἔργο μεταρρωμανικό.

Ὅσοι θεωροῦν τὸν Ἀκάθιστο ἔργο τῶν μετὰ τὸν Ρωμανὸ χρόνων ἀνα-
ζητοῦν ἱστορικὰ καὶ φιλολογικὰ στοιχεῖα, ποὺ μποροῦν νὰ συνδέονται
μὲ συγκεκριμένα πρόσωπα ἤ γεγονότα τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας. Οἱ
ἐρευνητὲς κινοῦνται σὲ εὐρύτατο χρονικὸ πλαίσιο, ποὺ φθάνει ἀκόμη
καὶ ὥς τὸν πατριάρχη Φώτιο (†891 μ.Χ.). Παραλείποντας αὐτὲς τὶς
ἀκραῖες καὶ ἀπίθανες περιπτώσεις, θὰ μείνουμε σὲ ὁρισμένα ὀνόματα
τοῦ 7ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 8ου αἰώνα.
α. Ἡ συναξαριακὴ παράδοση.
Σύμφωνα μὲ τὴ συναξαριακὴ παράδοση, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται
σταθερὰ ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα καὶ ἔπειτα, ὁ Ἀκάθιστος συνδέεται μὲ τὴ
μεγάλη πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους τὸν
Αὔγουστο 626 μ.Χ., κατὰ τὴ διάρκεια τῆς τρίτης ἐκστρατείας τοῦ
αὐτοκράτορα Ἡρακλείου ἐναντίον τῶν Περσῶν. Ἡ σωτηρία τῆς βασι-
λεύουσας ἀποδόθηκε στὴν ὑπερφυσικὴ προστασία τῆς Θεοτόκου καὶ
ὁ λαὸς καὶ ὁ κλῆρος τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔψαλαν αὐτὸν τὸν ὕμνο,
ὡς ἔκφραση εὐχαριστίας καὶ εὐγνωμοσύνης πρὸς τὴ σώτειρα τῆς Πό-
λεως: «ὀρθοστάδην τῷ τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν
ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ γηθόμενοι ἔμελψαν». Ἡ παράδοση αὐτὴ ἐπι-
βιώνει μέχρι σήμερα, μέσῳ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συναξαρίων καὶ τῶν
σχολικῶν βιβλίων.
Πρέπει ἐντούτοις νὰ παρατηρήσουμε, ὅτι τὸ συναξάριο δὲν ὁμιλεῖ
καθαρὰ γιὰ σύνθεση ὕμνου, ποὺ μπορεῖ καὶ νὰ προϋπῆρχε, οὔτε βέβαια
γιὰ τὸν ποιητή του. Ἀλλὰ τὸ σημαντικὀτερο εἶναι ὅτι ὁ Ἀκάθιστος δὲν
ἔχει χαρακτήρα πολεμικό, οὔτε περιέχει ἔστω καὶ ὐπαινιγμοὺς τῆς συγ-
κεκριμένης πολεμικῆς πράξης. Ἄν πράγματι ἀναφερόταν στὴν πολιορ-
κία τοῦ 626 καὶ στὴν θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βασιλεύουσας
Πόλης, ἀσφαλῶς θὰ περιεῖχε ρητὲς ἀναφορὲς ἤ, ἔστω, ὑπαινιγμοὺς στὰ
τότε συμβάντα. Αὐτὸ δὲν συμβαίνει. Ὁ Ἀκάθιστος εἶναι ὕμνος ἐξολο-
κλήρου εἰρηνικός, ἐγκωμιαστικὸς καὶ θεολογικός, χωρὶς καμιὰ ἀναφορὰ
ἢ νύξη γιὰ κινδύνους καὶ θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βασιλεύουσας

πόλης. Τὸ προοίμιο «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ…» εἶναι, ὅπως δέχονται
πλέον ὅλοι οἱ μελετητές, μεταγενέστερο σύνθεμα, καἰ ὁπωσδήποτε
ἄσχετο μὲ τὰ γεγονότα τοῦ 626. Ἄν μάλιστα εἶναι ποίημα τοῦ πατριάρ-
χου Γερμανοῦ Α΄, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴ λατινικὴ μετάφραση τοῦ ἐπι-
σκόπου Βενετίας Χριστοφόρου (800 μ.Χ.) καὶ ἀπὸ πολλὲς ἄλλες
ἐνδείξεις, τότε εἶναι πιθανότερο νὰ ἀναφέρεται στὴν πρώτη πολιορκία
τῶν Ἀράβων (717-718) καὶ στὴ σωτηρία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ
συνέπεσε μάλιστα μὲ τὴν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (25 Μαρτίου 718)
καὶ τὴν ὁποία ἔζησε ὁ πατριάρχης Γερμανός. Οἱ στίχοι, ἐξ ἄλλου
Χαῖρε, δι’ ἧς ἐγείρονται τρόπαια,

Χαῖρε, δι’ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι,
πού, ὅπως νομίζουν πολλοί, άναφέρονται σε συγκεκριμένα πολεμικὰ

γεγονότα, πρέπει νὰ ἑρμηνευθοῦν ὡς ἀόριστη ἐγκωμιαστικὴ ἀναφορὰ
στὴ διηνεκὴ προστασία τῆς Θεοτόκου καὶ τὴ σωτηρία ἀπὸ τοὺς πολυά-
ριθμους ἐχθροὺς τῆς αὐτοκρατορίας.
β. Ὁ πατριάρχης Σέργιος
Ὅσοι λοιπὸν ἀκολουθοῦν τὴ συναξαριακὴ παράδοση δέχονται ὡς
ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου τὸν δυναμικὸ πατριάρχη Σέργιο, ποὺ μαζὶ μὲ τὸν
πρωθυπουργὸ Βῶνο ἀνέλαβαν τὴν προστασία τῆς πόλεως κατὰ τὴν πο-
λιορκία τοῦ Αὐγούστου 626 ἀπὸ τοὺς Ἀβάρους. Ἀλλὰ καὶ ἄλλοι μελε-
τητὲς καὶ ἐκδότες, ὅπως οἱ Pitra56, Stevenson57, W. Christ- M. Paranikas
(CPA)58, θεωροῦν τὸν Ἀκάθιστο ὡς ἔργο τοῦ Σεργίου. Τὴν ἱστορικὴ ἀλή-
θεια τῆς συναξαριακῆς παραδόσεως δεχόταν καὶ ὁ Κ. Krumbacher59.
Ἐντούτοις αὐτὴ ἡ ἄποψη, στηρίζεται μόνο στὶς γενικὲς καὶ ἀσαφεῖς
πληροφορίες τῆς συναξαριακῆς παραδόσεως καὶ δὲν ἀντέχει σὲ
σοβαρὴ κριτική. Ἡ παράδοση δὲν ἀναφέρει σαφῶς τὸν Σέργιο ὡς ποι-
ητὴ ὕμνου στὴν Θεοτόκο. Οἱ μελετητὲς τὸ εἰκάζουν ἀπὸ τὰ συμφραζό-
μενα. Ἀλλὰ ὁ πατριάρχης Σέργιος δὲν ὑπῆρξε ποτὲ ποιητής. Δὲν ἔχουμε
56
PITRA, Analecta Sacra I, 250.
57
H. STEVENSON, L’ Hymnographie de l’ Église Grecque. Du rythme dans les cantiques
de la liturgie grecque, Revue des Questions Historiques 20, 1876, 482-543, 534.
58
CPA, 140.
59
ΒΖ 13, 1904, 252.
κανένα ὑμνογραφικὸ σύνθεμά του καὶ καμιὰ φιλολογικὴ μαρτυρία γιὰ

ποιήματά του, καὶ μόνον ἀόριστες πληροφορίες γιὰ τὸν ὑψηλό βαθμὸ
τῆς παιδείας του. Συντριπτικὸ ἀρνητικὸ ἐπιχείρημα ὅμως εἶναι ὅτι ὁ
Σέργιος ἦταν μονοθελήτης αἱρετικός, καὶ συνεπῶς δὲν θὰ μποροῦσε νὰ
συνθέσει ὕμνο ἀπολύτως σύμφωνο μὲ τὸ ὀρθόδοξο δόγμα60.
Ἡ καθηγήτρια Αἰκατερίνη Χριστοφιλοπούλου ἀξιολογεῖ τὸ νόημα
τοῦ στίχου «Χαῖρε, τύραννον ἀπάνθρωπον ἐκβαλοῦσα τῆς ἀρχῆς» (Ι,
10), γιὰ νὰ χρονολογήσει τὸν Ἀκάθιστο στὶς ἀρχὲς τοῦ 7ου αἰώνα. Πι-
στεύει ὅτι ὁ στίχος ὑποκρύπτει νόημα πολιτικὸ καὶ ὅτι ἀναφέρεται στὸν
σφετεριστὴ τοῦ θρόνου καὶ τύραννο Φωκᾶ (602-610), καὶ ἔτσι χρονο-
λογεῖ τὸν ὕμνο «μετὰ τὸν Ὀκτώβριον 610… καὶ πρὸ τοῦ Αὐγούστου
626»61. Ἔτσι ἐπανέρχεται στὴν ἄποψη τῆς ἀπόδοσης τοῦ Ἀκαθίστου
στὸν Σέργιο.
Ἀλλα ἡ θεωρία αὐτὴ δὲν εἶναι πρωτότυπη. Τὴ διατύπωσε γιὰ πρώτη
φορὰ ὁ Ἰταλὸς Del Grande (1948)62. Ἡ Χριστοφιλοπούλου χρησιμοποί-
ησε ἄψογη φιλολογικὴ μέθοδο, ἀναζητώντας καὶ ἐλέγχοντας τὴ σημα-
σία τοῦ ὅρου «τύραννος» στοὺς βυζαντινοὺς συγγραφεῖς, ἀλλὰ τὸ
συμπέρασμα στὸ ὁποῖο κατέληξε εἶναι ἔξω ἀπὸ τὸ πραγματικὸ νόημα
τοῦ ἐπίμαχου στίχου τοῦ Ἀκαθίστου. Δὲν πρόσεξε ἡ συγγραφέας τῆς
μελέτης αὐτῆς, ὅτι οἱ στίχοι τοῦ Ἀκαθίστου ὀργανώνονται κατὰ ζεύγη,
καὶ σχεδὸν πάντα ὁ δεύτερος συμπληρώνει θετικὰ ἢ ἀρνητικὰ τὸν
πρῶτο63. Στὴν προκειμένη περίπτωση ἡ ἑνότητα εἶναι ἀδιάσειστη,
καθὼς ὁ δεύτερος στίχος ἀντιπαρατίθεται νοηματικὰ στὸν προηγού-
μενο:
Χαῖρε, τύραννον ἀπάνθρωπον ἐκβαλοῦσα τῆς ἀρχῆς,
Χαῖρε, κύριον φιλάνθρωπον ἐπιδείξασα Χριστόν.
60
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 8. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 496.
61
ΑΙΚ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἐνδείξεις διὰ τὴν χρονολόγησιν τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου,
ΕΕΒΣ 35, 1966-1067, 47-67
62
C. DEL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio, Firenze 1948.ΙΔ., L’
inno Acatisto, στὸ: Filologia Minore, Milano-Napoli 1956, 265-282, 359-361.
63
Ὀρθῶς παρατηρεῖ καὶ ὁ Wellesz τὴν ὀργάνωση τῶν στίχων τῶν χαιρετισμῶν κατὰ
ζεύγη (concatenatio). E. WELLESZ, The Akathistos. The Poetical Forms of Byzantine
Hymnography, New Oxford History of Music II. (IIa. Music of the Eastern Churches), 1954,
20-22.
Εἶναι πρόδηλο ὅτι ἡ ἀντιπαράθεση τοῦ Χριστοῦ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι

μὲ ἄνθρωπο, καὶ μάλιστα γιὰ τὴν ἀνάδειξη ἐξουσίας. Ἡ φράση «τύραν-
νος ἀπάνθρωπος» ἀναφέρεται στὸν διάβολο. Αὐτὸ πιστεύει καὶ ὁ J.
Grosdidier de Matons: «Le vers χαῖρε, τύραννον ἀπάνθρωπον - ἐκβα-
λοῦσα τῆς ἀρχῆς ne designe ni Phocas ni Chosroés II, mais simplement
Satan»64. Αὐτὸ καὶ μόνο ἀπογυμνώνει τὴ θεωρία, γιὰ ὑπαινιγμὸ ἱστορι-
κοῦ γεγονότος. Ἐκτὸς τούτου, δὲν ἦταν μόνον ὁ Φωκᾶς ἀπάνθρωπος
τύραννος. Ἕνα αἰώνα ἀργότερα ἐμφανίζεται καὶ ὁ Φιλιππικὸς Βαρδά-
νης (713), ποὺ ἦταν καὶ μονοθελήτης αἱρετικός, ὁπότε καὶ ὁ δεύτερος
στίχος, ἄν ὑποκρύπτει ἱστορικὸ νόημα, «χαῖρε κύριον φιλάνθρωπον ἐπι-
δείξασα Χριστὸν» πρέπει ἄλλως νὰ ἑρμηνευθεῖ.
Οἱ παραπάνω παρατηρήσεις ἀποκλείουν, νομίζω ὁριστικά, τὴν πε-
ρίπτωση νὰ εἶναι ὁ Σέργιος ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου.
γ. Ὁ Γεώργιος Πισίδης
Ἡ σύνδεση τοῦ Ἀκαθίστου μὲ τὰ γεγονότα τοῦ 626 ὁδήγησε πολ-
λοὺς νἀ ἀποβλέψουν στὸν Γεώργιο Πισίδη, τὸν γνωστὸ ὑμνητὴ τοῦ
αὐτοκράτορα Ἡρακλείου, ὡς πιθανὸ ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου65. Ἡ ὑπό-
θεση εἶναι ἀπίθανη καὶ ἀστήρικτη γιὰ πολλοὺς λογους. Tὰ γνωστὰ ποι-
ήματα τοῦ Πισίδη εἶναι ὅλα ἀνεξαιρέτως σὲ προσωδιακὸ ἰαμβικὸ
τρίμερο, σὲ βαθμὀ μάλιστα τεχνικῆς τελειότητας, ὥστε ὁ Πισίδης νὰ
συγκρίνεται μὲ τὸν Εὐριπίδη66. Δὲν ὑπάρχει πουθενὰ μαρτυρία ἤ ὑπαι-
νιγμός, ὅτι ὁ Πισίδης ἔγραψε ἔστω καὶ ἕνα στίχο σὲ ρυθμοτονικό μέτρο,
ὅπως εἶναι ὁ Ἀκάθιστος. Τὰ θρησκευτικά του ποιήματα ἀνήκουν ὅλα
στὴν περιοχὴ τῆς λόγιας ποίησης καὶ δὲν εἶναι λειτουργικά. Τὸ πιὸ ση-
μαντικὸ ὅμως εἶναι ὅτι στὰ ἱστορικά του ποιήματα, ποὺ ἀναφέρονται
στὰ γεγονότα τοῦ 626, δὲν ὑπάρχει οὔτε κἂν ὑπαινιγμὸς γιὰ σύνθεση
ὕμνου ἀναφερόμενου στὴ θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς βυζαντινῆς πρω-
τεύουσας. Καὶ ἐνῶ στὸ σχετικὸ ποίημά του «Εἰς τὴν γενομένην ἔφοδον
τῶν βαρβάρων καὶ εἰς τὴν αὐτῶν ἀστοχίαν» ἀναφέρεται στὴ σωστικὴ
64
J. GROSDIDIER DE MATONS, Romanos le Mélode et les origines de la poésie religieuse
à Byzance, Paris 1977, 35.
65
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τ. Β΄, 207-216, ὅπου καὶ πλούσια βιβλιο-
γραφία.
66
Εἶναι γνωστὸς ὁ στίχος τοῦ Ψελλοῦ: «Τίς στιχίζει κρεῖττον, Εὐσιπίδης ἤ Πισίδης;».
προστασία τῆς Θεοτόκου, δὲν κάνει λόγο γιὰ σύνθεση ὕμνου. Ἰδοὺ τὸ
χαρακηριστικὸ ἀπόσπασμα:
Τῶν ζωγράφων τις, εἰ θέλει τὰ τῆς μάχης

τρόπαια δεῖξαι, τὴν Τεκοῦσαν ἀσπόρως
μόνην προτάξοι καὶ γράφει τὴν εἰκόνα·
ἀεὶ γὰρ οἶδε τὴν φύσιν νικᾶν μόνη,
τόκῳ τὸ πρῶτον καὶ μάχῃ τὸ δεύτερον·
ἔδει γὰρ αὐτήν, ὥσπερ ἀσπόρως τότε,
οὕτως ἀόπλως νῦν τεκεῖν σωτηρίαν67…
δ. Ὁ πατριαρχης Γερμανὸς Α΄ (715-730, †740)

Στὸν τίτλο τῆς πρώτης λατινικῆς μεταφράσεως τοῦ Ἀκαθίστου, ποὺ
παρασκεύασε ὁ ἐπίσκοπος Βενετίας Χριστοφόρος (περὶ τὸ 800), ὁ
ὕμνος ἀποδίδεται ρητὰ στὸν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανὸ
Α΄ (715-730), γνωστὸ γιὰ τοὺς ἀγῶνες του ὑπὲρ τῶν εἰκόνων κατὰ τὴν
πρώτη περίοδο τῆς εἰκονομαχίας: «Hymnus Sancte Dei Genitricis Marie
victoriferus atque salutatorius a sancto Germano patriarcha Constantino-
politano rithmice compositus, per singulas alphabeti litteras inchoans sin-
gulos versus»68.
Ἡ μαρτυρία αὐτή, ποὺ εἶναι γνωστὴ ἀπὸ τὸ 1903, ἐλέγχεται ἀνα-
κριβής. Οἱ ἀρχαιότεροι λατινικοὶ κώδικες, ποὺ παραδίδουν τὴ μετά-
φραση τοῦ Χριστοφόρου, ἀγνοοῦν τὸν τίτλο, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται γιὰ
πρώτη φορὰ στὸν κώδικα Parisinus Nat. Lat. 17391 (13 αἰ.). Θὰ ἦταν
περίεργο νὰ σωζόταν ἡ ἔνδειξη στὸν τίτλο τῆς λατινικῆς μεταφράσεως
καὶ νὰ μὴ σωζόταν σὲ ἕνα ἀπὸ τὶς ἑκατοντάδες τῶν βυζαντινῶν καὶ με-
ταβυζαντινῶν ἑλληνικῶν χειρογράφων, ποὺ παραδίδουν τὸν Ἀκάθιστο,
ἤ, σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα ποὺ παραδίδουν τὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα
τοῦ Γερμανοῦ. Ἡ σωζόμενη ἐπίσης βιογραφία τοῦ Γερμανοῦ, ποὺ φαί-
νεται νὰ συντάχθηκε σὲ πρώιμη ἐποχή, πάντως πρὶν ἀπὸ τὸν 9ο αἰώνα,
67
Κατὰ τὴν ἔκδοση AG. PERTUSI, Giorgio di Pisidia Poemi. I. Panegirici epici, Ettal
1959, 176. Βλ. καί, Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ τὰ προβλήματά του, Ἀθήνα
1993, 32-33.
68
M. HUGLO, L’ ancienne version latine de l’ Hymne Acathiste, Muséum 64, 1951, 27-61.
G. G. MEERSSEMAN, Der Hymnos Akathistos im Abendland, I. Akathistos-Akoluthie und
Grusshymnen, Freiburg 1969, 101.
δὲν ἀναφέρει τίποτε σχετικὸ μὲ τὸν Ἀκάθιστο, κάτι ποὺ θὰ ἦταν

ἀσφαλῶς μέγας τίτλος τιμῆς γιὰ τὸν πατριάρχη69. Δὲν ὑπάρχει ἀμφι-
βολία ὅτι ὁ βιογράφος θὰ τὸ ἀνέφερε καὶ μάλιστα ἐμφατικά, ἂν τὸ γνώ-
ριζε.
Ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες βυζαντινολόγους τἠν ἀπόδοση τοῦ Ἀκαθίστου
στὸν πατριάρχη Γερμανὸ ὑπέδειξε ὁ Καθηγητὴς Ν. Β. Τωμαδάκης70.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ μαρτυρία τῆς λατινικῆς μεταφράσεως, ὁ Τωμαδάκης ἐπι-
σημαίνει καὶ τοὺς ἀκόλουθους στίχους, ποὺ θεωρεῖ ὅτι περιέχουν ὑπαι-
νιγμοὺς γιὰ συγκεκριμένα γεγονότα τῆς ἐποχῆς τοῦ Γερμανοῦ:
Χαῖρε, τίμιον διάδημα βασιλέων εὐσεβῶν·

Χαῖρε, καύχημα σεβάσμιον ἱερέων εὐλαβῶν.
Χαῖρε, τῆς ἐκκλησίας ὁ ἀσάλευτος πύργος·
Χαῖρε, τῆς βασιλείας τὸ ἀπόρθητον τεῖχος·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἐγείρονται τρόπαια·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι.
(Οἶκος κγ΄ (=Ψ), 10-15)78
Ἄν ὅμως οἱ στίχοι αὐτοὶ περιέχουν πράγματι ἱστορικοὺς ὑπαινιγ-

μούς, τότε ἀναγκαίως πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε περίοδο συμβασιλείας
(βασιλέων εὐσεβῶν) κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πατριαρχίας τοῦ Γερμανοῦ
Α΄ (715-730). Πράγματι, ἔχουμε τὴν περίπτωση τῶν Ἰσαύρων (Λέοντος
Γ΄ καὶ Κωνσταντίνου Ε΄) ἀπὸ 720-740. Ἔχουμε ἀκόμη τὰ μεγάλα καὶ
κρίσιμα γεγονότα τῆς πολιορκίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς
Ἄραβες (717-718) καὶ τὴ μεγάλη νίκη τῶν βυζαντινῶν ὅπλων. Αὐτὰ
συμπίπτουν μὲ τὴν πρώτη περίοδο τῆς πατριαρχίας τοῦ Γερμανοῦ καὶ
ἀπὸ πρώτη ἄποψη φαίνονται νὰ συμβιβάζονται μὲ τὸ νόημα τῶν πα-
ραπάνω στίχων.
Ἐντούτοις, οἱ λόγοι αὐτοὶ δὲν εἶναι ἐπαρκεῖς γιὰ νἀ ἀποδοθεῖ ὁ Ἀκά-
θιστος στὸν πατριάρχη Γερμανὸ καὶ οἱ ἀντιρρήσεις εἶναι πολλὲς καὶ σο-
βαρές. Ὁ Τωμαδάκης θεωρεῖ ὅτι ἕνας εὐχαριστήριος ρητορικὸς λόγος
τοῦ Γερμανοῦ «Εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας ἡμῶν θεοτόκου», ἀναφερό-
μενος στὴ σωτηρία τῆς Κωνσταντινουπολεως ἀπὸ τὴν πολιορκία τῶν
69
Βλ. L. LAMZA, Germanos I Patriarch von Konstantinopel (715-730, Würtzburg 1975
(=BHG 697-697e).
70
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 9-10.
71
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὑμνογραφία-Ποίησις, 161.
Ἀράβων ἐπὶ Λέοντος Γ τοῦ Ἰσαύρου (717-718)72, περιέχει ἐνδείξεις, ποὺ

στηρίζουν τὴ σχέση τοῦ Γερμανοῦ μὲ τὸν Ἀκάθιστο, καἰ γράφει: «Τὸ
προοίμιον τοῦ λόγου «Πᾶσα μὲν ἀνθρώπων γλῶσσά τε καὶ διάνοια
ἡττᾶται τῶν ἐγκωμίων τῆς ἀληθῶς ὑπερενδόξου καὶ προσκυνητῆς θε-
ομήτορος» ἐνθυμίζει εὐθὺς τὸν κ΄ οἶκον τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου «Ὕμνος
ἅπας ἡττᾶται συνεκτείνεσθαι σπεύδων τῷ πλήθει τῶν πολλῶν
οἰκτιρμῶν σου»…Ἐπισημαίνει ἀκόμη μερικὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα καὶ κα-
ταλήγει: «Οὕτως ἐνισχύεται ἡ ἄποψις ὑπὲρ τοῦ Γερμανοῦ ὡς συγγρα-
φέως τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου καὶ συνδέεται πρὸς τὸ προσκύνημα τῶν
Βλαχερνῶν»73. Ἐντούτοις, οἱ ἐπισημάνσεις αὐτὲς εἶναι ἁπλῶς κοινοὶ λο-
γοτεχνικοὶ τόποι καὶ δὲν ἔχουν καμιὰ ἱστορικὴ καὶ ἀποδεικτικὴ ἀξία.
Μιλήσαμε παραπάνω γιὰ τὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο τοὺ Γερμανοῦ καὶ
τὴν ἀπουσία ὁποιασδήποτε ἀναφορᾶς ἤ νύξεως γιὰ τὸν Ἀκάθιστο. Ἀπὸ
ὅσα μποροῦμε νὰ ἐλέγχουμε σύμφωνα μὲ τὴ σημερινὴ κατάσταση τῆς
ἔρευνας, ὁ Γερμανὸς δὲν εἶναι ποιητικὸ ἀνάστημα ἄξιο γιὰ μιὰ σύνθεση
τόσο ὑψηλῆς ποιότητας, ὅπως ὁ Ἀκάθιστος. Ἀλλὰ τὸ πιὸ σημαντικὸ
εἶναι ὅτι ὁ λόγος του στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου, ποὺ περιέχει τὸ
θέμα τοῦ ἀρχαγγελικοῦ χαιρετισμοῦ καὶ μάλιστα σὲ διάλογο, ἀπέχει
πολὺ ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς γλώσσας καὶ τοῦ ὕφους, ἀλλὰ καὶ τῆς ποι-
ητικῆς σύλληψης καὶ δομῆς ἀπὸ τὰ ἀντίστοιχα τοῦ Ἀκαθίστου74.
Περισσότερο θὰ ἔπρεπε νὰ ἀξιολογηθεῖ ὁ ἀνέκδοτος ἀκόμη Κανὼν
τοῦ Γερμανοῦ στὸν Εὐγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου, τὸν ὁποῖο ἐκδίδουμε ἐδῶ
γιὰ πρώτη φορά, στὸ Παράρτημα τοῦ παρόντος βιβλίου. Ἄν ὁ Γερμανὸς
ἦταν ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου, ἀσφαλῶς θὰ ἀναμένονταν ἀπηχήσεις
σὲ ἕνα παράλληλο ὑμνολογημα. Τοῦτο ὅμως δὲν συμβαίνει. Τὰ δύο κεί-
μενα φαίνονται ἐντελῶς ἄσχετα καὶ ἀνεξάρτητα τὸ ἕνα ἀπὸ τὸ ἄλλο.
Ἀκόμη περισσότερο, ὁ Κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν εἶναι ποίημα μέτριο
καὶ στην ἔμπνευση καὶ στὴν ἔκφραση, καὶ ἀπέχει παρασάγγας ἀπὸ τὴν
ἄνεση, τὴ δροσερότητα, τὴ μεγαληγορία καὶ τὸ ποιητικὸ κάλλος τοῦ
Ἀκαθίστου. Κανένα πάντως παλαιογραφικὸ ἢ φιλολογικὸ στοιχεῖο δὲν
μπορεῖ νὰ συνδέσει τὸν Γερμανὸ μὲ τὸν Ἀκάθιστο, τοὐλαχιστον ἀπὸ ὅσα
γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Ἴσως θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ὁ
72
BHG 1130s.
73
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Συλλάβιον, 9-10.
74
V. GRUMEL, Homélie de Saint Germain sur la délivrance de Constantinople, RÉB 16,
1958 (Mélanges Sévérien Salaville), 183-205 (191-199).
Γερμανὸς συνέθεσε μόνο τὸ τροπάριο «Τῇ ὑπερμάχῳ…», ποὺ ἀργότερα

θεωρήθηκε προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου καὶ κατίσχυσε, ἐκβάλλοντας τὸ πα-
λαιότερο καὶ αὐθεντικὸ προοίμιο «Τὸ προσταχθέν…». Ὅμως αὐτό, πρὸς
τὸ παρόν, εἶναι ἁπλῆ ὑπόθεση, ποὺ δὲν στηρίζεται σὲ καμιὰ παλαι-
ογραφικὴ μαρτυρία.
ε. Κοσμᾶς ὁ Μελωδός
Τὴ σύνδεση τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ μὲ τὸν Ἀκάθιστο ὑπέδειξα
γιὰ πρώτη φορὰ, στὸ Ἐπίμετρο τῆς μελέτης μου: Κοσμᾶς ὁ Μελωδός.
Βίος καὶ ἔργο (Θεσσαλονίκη, 1979 =Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 28), 231-244.
Ἔχουν παρέλθει περίπου 40 ἔτη καὶ οἱ ἀπόψεις μου δὲν ἔχουν δεχθεῖ
ἀρνητικὴ κριτικὴ καὶ ἀνασκευὴ διεθνῶς. Ἐπειδὴ καὶ ἐγὼ μὲ τὴν προ-
ϊούσα στὸ διάστημα αὐτὸ ἔρευνα καὶ μὲ τὶς νέες βιβλιογραφικὲς συμ-
βολὲς δὲν ἔχω ἀλλάξει γνώμη, μεταφέρω ἐδῶ τὶς ἀπόψεις ποὺ ἄλλοτε
διετύπωσα, μὲ διορθώσεις καὶ προσθῆκες.
Ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελωδὸς (679/680-752/754) εἶναι κορυφαῖος ἐκπρό-
σωπος τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, princeps melodorum, ὅπως ἔχει
χαρακτηρισθεῖ. Εἶναι μάλιστα ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς ὑμνογρά-
φους, ποὺ ἀξιώθηκε νὰ ὀνομασθεῖ μελωδός, μετὰ τὸν Ρωμανό. Συνδέε-
ται μὲ τὴ μεγάλη ποιητικὴ καὶ μουσικὴ μεταρρύθμιση τοῦ 8ου αἰώνα καὶ
θεωρεῖται, μαζὶ μὲ τὸν θετὸ ἀδελφό του Ἰωάννη Δαμασκηνὸ καὶ τὸν
Ἀνδρέα Κρήτης εὑρετὴς τοῦ κανόνα ὡς νέου ὑμνογραφικοῦ εἴδους.
Τὴν ἀφορμὴ νὰ συνδέσω τὸ ὄνομα τοῦ Κοσμᾶ μὲ τὸν Ἀκάθιστο καὶ
νὰ ἀποτολμήσω τὴ διατύπωση μιᾶς νέας ἐπιστημονικῆς πρότασης γιὰ
τὴν πατρότητα τοῦ περιλάλητου Ὕμνου μοῦ ἔδωσε μία πολὺ ἐνδιαφέ-
ρουσα πληροφορία τοῦ Γερμανοῦ ἀρχαιολογου A. Baumstark (1907).
Ἀναφέρει ὅτι σὲ ἔρευνά του στὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Σάββα τῶν Ἱεροσολύ-
μων, βρῆκε στὸ ἐκεῖ παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγίου Νικολάου μιὰ παλαιὰ
ἀχρονολόγητη εἰκόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, στὴν ὁποία εἰκονίζεται καὶ
ἕνας μοναχός, ποὺ κρατεῖ εἰλητάριο μὲ τὴν πρώτη φράση τοῦ Ἀκαθί-
στου: «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη…», ἐνῶ στὴν κεφαλὴ
φέρει ταινία, μὲ τὴν ἔνδειξη «Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ»75. Τὸν Κοσμᾶ τῆς εἰκόνας
αὐτῆς θεώρησε ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου ὁ Baumstark, χωρὶς ὅμως καὶ νὰ
75
Α. BAUMSTARK, J. STRZYGOWKI, Die Miniaturen des serbischen Psalters der Königl.
Hof-und Staatsbibliothek in München, BZ 16, 1907, 644-661, 658.
ἀποτολμήσει τὴ σύνδεσή του μὲ τὸν ὁμώνυμο ἐπίσκοπο Μαϊουμᾶ καὶ

μεγάλο ὑμνογράφο τῆς Ἐκκλησίας.
Ὁ Καθηγητὴς Καριοφύλλης Μητσάκης, ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς σύγχρο-
νους βυζαντινολόγους ποὺ γνωρίζει τὸ θέμα, ἀρνεῖται τὴν ταύτιση τοῦ
Κοσμᾶ τῆς εἰκόνας μὲ τὸν ὁμώνυμο ὑμνογράφο καὶ ποιητή, «γιατί τότε»,
ὅπως γράφε,ι «ὁ Ἀκάθιστος θὰ πρέπει νὰ χρονολογηθεῖ σὲ πολὺ μετα-
γενέστερη ἐποχή»76. Ὁ μόνος δηλαδὴ λόγος, ποὺ ἐμποδίζει, κατὰ τὸν
Μητσάκη, τὴν ταύτιση, εἶναι ὁ χρόνος. Αὐτὸ ὅμως θὰ ἦταν ἰσχυρό, ἂν
τὸ μέγα πρόβλημα τῆς χρονολογήσεως τοῦ Ἀκαθίστου εἶχε λυθεῖ. Τὸ
πρόβλημα ὅμως αὐτὸ παραμένει ἀκόμη ἄλυτο, καὶ νομίζω ὅτι τίποτε
δὲν μᾶς ἐμποδίζει νὰ προωθήσουμε τὴν ἔρευνα ὣς τὶς ἀρχὲς τοῦ 8ου
αἰώνα. Ἄλλωστε καὶ ὁ πατριάρχης Γερμανός, τὸν ὁποῖο ὁ Τωμαδάκης
ἐπέμενε νὰ θεωρεῖ ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου, εἶναι σύγχρονος τοῦ Κοσμᾶ,
ὁ ὁποῖος μάλιστα εἶναι ποιητικὸ ἀνάστημα μεγαλύτερο καὶ ἐπιβλητι-
κοτερο, σὲ σχέση μὲ τὸν Γερμανό77.
Κατὰ τὴ γνώμη μου, τὸ εὕρημα τοῦ Baumstark εἶναι πάρα πολὺ ση-
μαντικό, γιὰ τοὺς ἀκόλουθους λόγους:
α. Κανένας ἄλλος ποιητὴς μὲ τὸ ὄνομα Κοσμᾶς δὲν εἶναι γνωστός.
β. Ἀπὸ ὅσα ἐρεύνησα καὶ γνωρίζω, στὴν εἰκονογραφία δὲν εἶναι
γνωστὸς κανένας ἄλλος Κοσμᾶς μοναχὸς καὶ ποιητής, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν
ὲπίσκοπο Μαϊουμᾶ καὶ διάσημο μελωδό.
γ. Ὁ ποιητὴς Κοσμᾶς ὁ μελωδός ὑπῆρξε τρόφιμος τῆς μονῆς τοῦ
Ἁγίου Σάββα, ὅπου καὶ ὑποδεικνυόταν ὁ τάφος του μαζὶ μὲ τὸν τάφο
τοῦ Ίωάννη Δαμασκηνοῦ, τοὐλάχιστον ὥς τὶς ἀρχὲς τοῦ 12ου αἰ., ὅπως
βεβαιώνει ὁ περιηγητὴς Ἰωάννης Φωκᾶς78.
δ. Ἡ παράδοση λοιπὸν γιὰ τὸν Κοσμᾶ καὶ τὸν θετὸ ἀδελφό του
Ἰωάννη Δαμασκηνὸ ἦταν στὴ μονη τοῦ Ἁγίου Σάββα διαρκὴς καὶ ζων-
τανή. Εἶναι συνεπῶς πρόδηλο, ὅτι ὁ ἀνώνυμος εἰκονογράφος εἶχε ὑπόψη
του αὐτὴν τὴν παράδοση τῶν Σαββαϊτῶν μοναχῶν καὶ αὐτὴν τὴν πα-
ράδοση ἐξέφρασε στὴν εἰκόνα.
ε. Ἡ ἀρχαιολογικὴ αὐτὴ μαρτυρία τοῦ εὑρήματος τοῦ Baumstark
76
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 492.
77
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ: «Τὸ κατ’ ἐμέ, εἶμαι πεπεισμένος ὅτι ὁ πλέον πιθανὸς εἶναι ὁ
Γερμανὸς Α΄ πατριάρχης τῆς Κωνσταντινουπόλεως, 710-730 μ.Χ.», στὴ μελέτη του «Ὁ
Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς δὲν εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ Ἀκαθίστου», Ἀθηνᾶ Ο, 1971, 3-24, 13.
78
PG 133, 948C.
εἶναι, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἰσχυρή, πάντως πολὺ ἰσχυρότερη ἀπὸ ἐκεῖνες
ποὺ κατασκευάζονται ἀπὸ τοὺς μελετητές, μὲ τὶς ἀμφίβολες ἀναλύσεις
καὶ ἐκτιμήσεις ἐσωτερικῶν στοιχείων τοῦ ὕμνου. Εἶμαι βέβαιος ὅτι, ἂν
ὁ Baumstark γνώριζε ὅσα γνωρίζουμε σήμερα γιὰ τὸν Κοσμᾶ, δὲν θὰ
εἶχε κανένα δισταγμὸ νὰ τὸν ταυτίσει μὲ τὸν ὁμώνυμο μοναχὸ τῆς εἰκό-
νας. Πολὺ περισσότερο, ὅταν ὁ ἴδιος τάσσεται μὲ ἐκείνους ποὺ δέχονται
τὴν προέλευση τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὴν Ἀνατολή (Συρία)7. Ἀξίζει πάντως
νὰ σημειώσουμε ὅτι αὐτὴ ἡ εἰκονογραφικὴ παράδοση συνεχίζεται μέχρι
σήμερα, ὅπως ἀποδεικνύει τὸ πλῆθος καὶ ἡ ποικιλία τῶν εἰκόνων στὰ
τέμπλα μὲ τὶς μορφὲς τῶν ποιητῶν Κοσμᾶ καὶ Δαμασκηνοῦ στὰ θέματα
τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Στὰ εἰκονοστάσια καὶ στὰ θυρώματα τῶν παρεκ-
κλησίων τοῦ Ἁγίου Σάββα ὑπάρχουν εἰκονογραφικὲς ἀπεικονίσεις τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ μὲ δύο κυρίαρχες μορφὲς ὑμνογράφων, τοῦ Δαμασκηνοῦ
καὶ τοῦ Κοσμᾶ, ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ παλαιὰ παράδοση τῆς μονῆς γιὰ τὴ
σχέση τῶν ποιητῶν αὐτῶν μὲ τὰ θέματα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἶναι άκόμη
ζωντανή.
Ὅλα αὐτὰ βέβαια δὲν εἶναι ἀρκετὰ γιὰ νὰ λύσουν τὸ πρόβλημα τῆς
πατρότητας τοῦ Ἀκαθίστου, νομιμοποιοῦν, ὡστόσο, περισσοτερο ἴσως
ἀπὸ ἄλλες πριπτώσεις, τὴν ἐγγραφὴ τοῦ ὀνόματος τοῦ Κοσμᾶ στὸν κα-
ταλογο τῶν πιθανῶν ποιητῶν τοῦ περιλάλητου ὕμνου.
Ἀξίζει ὡστόσο νὰ προστεθοῦν καὶ μερικὰ ἄλλα στοιχεῖα, κυρίως φι-
λολογικά. Ὁ Κοσμᾶς εἶναι ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς πρώτους κανονογράφους,
ποὺ αναμφισβήτητα συνέθεσε θεομητορικὸ κοντάκιο καὶ μάλιστα μὲ
προοίμιο καὶ μὲ ἀκροστιχίδα: «Τοῦ ταπεινοῦ Κοσμᾶ ὕμνος»80. Αὐτὸ καὶ
μόνο καταρρίπτει τὴν ἄποψη ὁρισμένων βυζαντινολόγων, ὅτι τὸν 8ο
αἰώνα δὲν γράφονταν ἰδιόμελα κοντάκια81. Ἀλλὰ ἀποδεικνύει καὶ κάτι
ἄλλο πολὺ σημαντικό, ὅτι ὁ Κοσμᾶς συνέθεσε πρωτότυπο κοντάκιο,
ποὺ σημαίνει ὅτι ἡ τεχνικὴ ἦταν γνωστὴ καὶ ζωντανὴ ἀκόμη τὴν ἐποχή
του. Συνδέεται δηλαδὴ ἄμεσα μὲ τὴν παράδοση τῶν θεομητορικῶν κον-
τακίων, κάτι ποὺ δὲν συμβαίνει μὲ ἄλλους ὑμνογράφους καὶ μάλιστα
μὲ τὸν Γερμανό.
79
ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 491-492.
80
C. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien 1968, 115-125.
81
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, 492.
ς. Ὁ πατριάρχης Φώτιος
Ἡ ἔρευνα γιὰ τὸν πιθανὸ ποιητὴ τοῦ Ἀκαθιστου ἐξικνεῖται μέχρι τὰ
τέλη τοῦ 9ου αἰώνα. Ἔχει ὑποδειχθεῖ ὡς πιθανὸς ποιητὴς ἀκόμη καὶ ὁ
πατριάρχης Φώτιος. Πρῶτος διετύπωσε τὴν ἄποψη αὐτὴν ὁ Ἀθανάσιος
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, τὸ 190382. Ἡ ἄποψη εἶναι παντελῶς ἀστή-
ρικτη καὶ ἐπιστημονικῶς ἀτεκμηρίωτη. Σήμερα κανεὶς δἐν τολμᾶ νὰ
προωθήσει χρονολογικὰ ὣς τὸν 9ο αἰώνα τὴν ἔρευνα γιὰ τὴ χρονολογία
τοῦ Ἀκαθίστου.
ζ΄. Περίπτωση συνεργασίας δύο ποιητῶν.

Εἶχα διατυπώσει ἄλλοτε μὲ ἐπιφυλάξεις τὴν ὑπόθεση, νὰ εἶναι ὁ
Ἀκάθιστος προϊὸν συνεργασίας δύο ποιητῶν. Αὐτὸ θὰ ἑρμήνευε τὴν
εἰκόνα τοῦ Ἀκαθίστου, ὡς κοντακίου μὲ ἄνισους οἴκους καὶ μὲ δύο δια-
φορετικὰ ἐφύμνια, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀπουσία θεματικῆς ἑνότητας. Μὲ τὴ
συνέχεια τῆς ἔρευνας, μπορῶ νὰ προσκομίσω νέα σημαντικὰ στοιχεῖα,
ποὺ ἐνισχύουν καὶ προωθοῦν αὐτὴν τὴν ὑπόθεση.
1. Τὀ θέμα τῆς συνεργασίας τῶν δύο ἀδελφῶν ὑμνογράφων,
Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ, κυρίως στὴ σύνθεση
ὕμνων τῆς Παρακλητικῆς ἔχει ἤδη ὑποδειχθεῖ ἀπὸ τὸν γράφοντα83.
Τοῦτο εἶχαν παρατηρήσει πρὶν ἀπὸ ἐμένα καὶ ἄλλοι, ἰδιαίτερα ὁ L
Tardo, ποὺ σημειώνει χαρακτηριστικά: «Giovanni e Cosma divennero ben
presto celebri per la vasta e profonda coltura e per il contributo atistico e
letterario nella formazione dell’ Ὀκτώηχος»84. Εἶναι βέβαια δύσκολο, μὲ
τὴ σημερινὴ κατασταση τῶν χειρογράφων καὶ τῶν ἐντύπων νὰ προσ-
διορισθοῦν μὲ ἀκρίβεια οἱ ὕμνοι τοῦ Κοσμᾶ στὴν Ὀκτώηχο, καὶ οἱ κοινοὶ
ὕμνοι Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννη. Μιὰ προσπάθεια ἐλέγχου ἔχει γίνει, ἀλλὰ τὸ
θέμα εἶναι τεράστιο καὶ ἀκανθῶδες85. Πολύτιμη μαρτυρία παρέχει ὁ
Cod. Cryptensis Δ. γ. Ι (Χ αἰ.), ὅπου ἄγνωστος καὶ ἀνέκδοτος ἀκόμη
κοινὸς «ΚΑΝΩΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΚΟΣΜΑ»86.
82
ΑΘ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, οἱ Ρώς καὶ ὁ πατριάρχης
Φώτιος, ἐν Ἀθήναις 1903.
83
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 157-160.
84
L. TARDO, L’ Ottoeco nei mss. Melurgici, Grottaferrata MCMLV (= 1955), XXIV. Βλ.
ἐπίσης, Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κοσμᾶς Ἱεροσολυμίτης ὁ ποιητὴς ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ, περ.
Νέα Σιών, ΚΗ΄, 1933, 217.
85
Βλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 158-160.
86
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Κοσμᾶς, 159. Ἡ ἴδια ἔνδειξη καὶ στὸ f. 20r: «Κανὼν ἀναστάσιμος,
Ἀλλὰ μιὰ θεαματικὴ καὶ συγχρόνως διδακτικὴ περίπτωση συνερ-

γασίας, ποὺ συνδέεται καὶ μὲ τὰ θέματα τοῦ Ἀκαθίστου, εἶναι ὁ ἐν χρή-
σει Κανὼν τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (Μαρτίου ΚΕ΄), σὲ ἦχο δ΄,
ἀρχόμενος «Ἀιδέτω σοι, δέσποινα…»87. Ὁ κανὼν ἔχει ἰδιάζουσα καὶ μο-
ναδικὴ στὴν παράδοση τῶν κανόνων ὀργάνωση. Εἶναι ἔργο δύο ὑμνο-
γράφων καὶ ἀπαρτίζεται ἀπὸ δύο σαφῶς διακρινόμενα μέρη. Τὸ
πρῶτο, μὲ τὶς ὠδὲς α΄-ζ΄ (μὲ 4 τροπάρια σὲ κάθε ὠδή) καὶ ἀκροστιχίδα
ἀλφαβητικὴ (Α-Ω) εἶναι διάλογος μεταξὺ Ἀρχαγγέλου καὶ Θεοτόκου.
Οἱ δύο τελευταῖες ὠδὲς (η΄-θ΄) ἔχουν ἐπίσης ἐσωτερικὴ ἀλφαβητικὴ
ἀκροστιχίδα, ἡ η΄ εὐθέως (Α-Ω) καὶ ἡ θ’ ἀντιστρόφως (Ω-Α). Ἔχουν δη-
λαδὴ σαφῶς διαφορετικὴ ὀργάνωση ἀπὸ τἰς ὠδὲς τοῦ πρώτου μέρους.
Ἐπὶ πλέον, ὁ κανὼν εἶναι διαλογικὸς καὶ στὰ δύο του μέρη, μὲ δια-
λεγόμενα πρόσωπα τὸν Ἄγγελο καὶ τὴν Θεοτόκο. Στὸ πρῶτο μέρος
(ὠδὲς α΄-ζ΄) ἀντιστοιχεῖ ἕνα τροπάριο σὲ κάθε διαλεγόμενο πρόσωπο.
Στὸ δεύτερο μέρος (ὠδὲς η΄ -θ΄), ἡ ἀκροστιχίδα εἶναι ἐσωτερική, δηλαδὴ
κάθε τροπάριο περιλαμβάνει τέσσερα στοιχεῖα τῆς ἀλφαβήτου, ὅπως:
Ἄκουε, κόρη παρθένε ἁγνή,

Εἰπάτω δὴ ὁ Γαβριήλ,
Βουλὴν ὑψίστου ἀρχαίαν ἀληθινήν.
Γενοῦ πρὸς ὑποδοχὴν ἑτοίμη θεοῦ·
Διὰ σοῦ γὰρ ὁ ἀχώρητος
βροτοῖς ἀναστραφήσεται·
διὸ καὶ χαίρων βοῶ·
εὐλογεῖτε πάντα τὰ ἔργα Κυρίου τὸν Κύριον.
Τὀ ἴδιο σχῆμα συνεχίζεται καὶ στὰ ὑπόλοιπα τροπάρια τῆς ὠδῆς.

Στὴ θ΄ ἡ ἀκροστιχίδα είναι πάλι ἀλφαβητική, ἀλλὰ ἀντιστρόφως (Ω-Α):
Ὡς ἐμψύχῳ θεοῦ κιβωτῷ

Ψαυέτω μηδαμῶς χεὶρ ἀμυήτων·
Χείλη δὲ πιστῶν τῇ θεοτόκῳ ἀσιγήτως
Φωνὴν τοῦ ἀγγέλου ἀναμέλποντα
ποίημα Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννου μοναχοῦ». Τοῦ κανόνος αὐτοῦ ἔχει ἤδη παρασκευασθεῖ κρι-
τικὴ ἔκδοση ἀπὸ τὸν γράφοντα.
87
Βλ. προχείρως, Μηναῖον Μαρτίου, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας. Κριτικὴ ἔκδοση,
CPA, 236-242. Γιὰ ἄλλες ἐκδόσεις, βλ. FOLLIERI, Initia, I, 38.
ἐν ἀγαλλιάσει βοάτω·
χαῖρε, κεχαριτωμένη,
ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
Αὐτὸν τὸν τύπο ἐκδόσεως ποὺ ἐπέλεξαν οἱ ἐκδότες τῆς CPA ἔρχε-
ται τώρα νὰ ἀνατρέψῃ ὁ Σιναϊτικὸς κώδικας 607 (9 αἰ.), τὸ ἀρχαιότερο
γνωστὸ χειρόγραφο Μηναῖο Μαρτίου-Ἀπριλίου (Τροπολόγιον), σὲ κε-
φαλογράμματη γραφή88. Ὁ κώδικας ἀποδίδει τὶς δύο τελευταῖες ὠδὲς
(η΄-θ΄) στὸν Κοσμᾶ μοναχὸ (=Κοσμᾶ Μελῳδό), μὲ τὴν ἔνδειξη:
ῺΔΗ Η΄ ΚΟΣΜΑ ΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΟΝ, δηλ. κατ’ ἀλφάβη-

τον, καὶ παρέχει τὸ ἀκόλουθο σχῆμα:
ΑΚΟΥΕ ΚΟΡΗ ΠΑΡΘΕΝΕ ΑΓΝΗ ΕΙΠΑΤΩ ΔΗ Ο ΓΑΒΡΙΗΛ

ΒΟΥΛΗΝ ΥΨΙΣΤΟΥ ΑΡΧΑΙΑΝ ΑΛΗΘΙΝΗΝ
ΓΕΝΟΥ ΠΡΟΣ ΥΠΟΔΟΧΗΝ ΕΤΟΙΜΗ ΘΕΟΥ
ΔΙΑ ΣΟΥ ΓΑΡ Ο ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΒΡΟΤΟΙΣ ΣΥΝΑΝΑΣΤΡΕΦΕΤΑΙ·
ΔΙΟ ΚΑΙ ΧΑΙΡΩΝ ΒΟΩ ΕΥΛΟΓΕΙΤΕ ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ
ΚΥΡΙΟΥ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟΝ.
Καὶ ἡ θ΄:
ΩΣ ΕΜΨΥΧΩι ΘΕΟΥ ΚΙΒΩΤΩι
ΨΑΥΕΤΩ ΜΗΔΑΜΩΣ ΧΕΙΡ ΑΜΥΗΤΩΝ
ΧΕΙΛΗ ΔΕ ΠΙΣΤΩΝ ΤΗι ΘΕΟΤΟΚΩι ΑΣΙΓΗΤΩΣ
ΦΩΝΗΝ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΑΝΑΜΕΛΠΟΝΤΑ ΕΝ ΑΓΑΛΛΙΑΣΕΙ ΒΟΑΤΩ·
ΧΑΙΡΕ, ΚΕΧΑΡΙΤΩΜΕΝΗ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΜΕΤΑ ΣΟΥ.
Τὸ νέο στοιχεῖο ποὺ παραδίδει ὁ κώδικας, δηλαδὴ ἡ κατοχύρωση

τῆς πατρότητας τῶν δύο τελευταίων ὠδῶν, μᾶς ἐπιτρέπει νὰ ἀναθεω-
ρήσουμε τώρα τὶς παλαιότερες ἀπόψεις.
Οἱ ποιητές. Οἱ ἀναφερόμενοι στὴ χειρόγραφη παράδοση καὶ στὰ
ἔντυπα ὑμνογράφοι τοῦ Κανόνος εἶναι τρεῖς: ὁ Θεοφάνης ὁ Γραπτός, ὁ
Ἰωάννης μοναχός (=Δαμασκηνός) καὶ Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Ἡ περί-
πτωση εἶναι μοναδικὴ στὴν παράδοση τῶν κανόνων. Τὸ πιὸ σημαντικὸ
εἶναι ὅτι ὁ Κανὼν εἶναι σαφῶς προϊὸν συνεργασίας δύο ὑμνογράφων.
88
AL. NIKIFOROVA, The Tropologion Sin.gr. NE/MΓ 56-5 of the Ninth Century: A New
Source for Byzantine Hymnograph, Scripta et e-Scripta 12, 1913, 157-185.
1. Ἄν δεχθοῦμε ὅτι ποιητὴς τῶν δύο τελευταίων ὠδῶν (η΄-θ΄), κατὰ

τὴ μαρτυρία τοῦ Σιναϊτικοῦ Τροπολογίου, εἶναι ὁ Κοσμᾶς, τότε ἀναγ-
καίως πρέπει νὰ ἀποκλεισθεῖ ὡς συνεργάτης ὁ Θεοφάνης ὁ Γραπτός,
καθὼς εἶναι κατὰ ἕνα περίπου αἰώνα μεταγενέστερος τοῦ Κοσμᾶ.
Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὸν χρόνο, ἡ τεχνικὴ τοῦ κανόνα,τὸ ὕφος καὶ ἡ γλώσσα
μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὴν εἰκόνα τῶν κανόνων τοῦ Θεοφάνους. Τοῦτο
ἔχουν παρατηρήσει καὶ ἄλλοι πρὸ ἐμοῦ μελετητὲς καὶ κατατάσσουν
τὸν Κανονα στὰ ἀμφιβαλλόμενα ἔργα τοῦ Θεοφάνους89. Κατ’ἐμὲ ὁ Θε-
οφάνης πρέπει νὰ ἀποκλεισθεῖ καὶ γιὰ ἄλλους λόγους, γλώσσας, ὕφους
καὶ τεχνικῆς. Ὁ Θεοφάνης πράγματι συνέθεσε διαλογικὸ Κανόνα στὸν
Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου, μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα, αλλὰ ἐντελῶς
διαφορετικὸ ἀπὸ τὸν Κανόνα τῶν Μηναίων, ποὺ εἶναι χωρὶς ἀμφιβολία
ποίημα τοῦ Δαμασκηνοῦ90.
Ἀνάλογη περίπτωση πάντως δὲν ὑπάρχει στὴν παράδοση τῶν κα-
νόνων. Διατυπώθηκε ἡ ἄποψη ὅτι ὁ Δαμασκηνὸς εἶχε συνθέσει ἕνα διώ-
διο μὲ τὶς ὠδὲς η΄-θ΄καὶ ἀργότερα ὁ Θεοφάνης ὁλοκλήρωσε ἐννεαώδιο
κανόνα, προσθέτοντας τὸ πρῶτο μέρος μὲ τὶς ἑπτὰ ὠδές91. Τοῦτο δὲν
ἀντέχει σὲ καμιὰ κριτική, μετὰ καὶ τὴ μαρτυρία τοῦ Σιναϊτικοῦ Τροπο-
λογίου, ποὺ ἀποδίδει τὶς δύο τελευταῖες ὠδὲς στὸν Κοσμᾶ. Ὁμοίως δὲν
ἔχει πλεον ἀξία καὶ ἡ ἄποψη τῶν ἐκδοτῶν τῆς Ἀνθολογίας W. Christ –
M. Paranikas, ποὺ ἀποδίδουν στὸν Δαμασκηνὸ μόνο τὶς δύο τελευταῖες
ὠδές: «Duae extremae huius canonis odae ab Ioanne Monacho compositae
esse feruntur, unde intellegitur, qua de causa ab octava novus litterarum in
initiis singulorum versuum collocatarum ordo ordiatur»92.
Σύμφωνα λοιπὸν μὲ ὅλες τὶς ἐνδείξεις,τὸν ἐν χρήσει Κανονα τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ (τῆς 25 Μαρτίου) συνέθεσαν δύο ὑμνογράφοι, καὶ αὐτοὶ
σύμφωνα μὲ ὅλες τὶς ἐνδείξεις εἶναι ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνός (τὶς ἑπτὰ
πρῶτες ὠδὲς, α΄-ζ΄) καὶ ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελωδός (τὶς δύο τελευταῖες, η΄-θ΄).
Ἄν ἐπιχειρούσαμε νἀ μεταφέρουμε αὐτὴν τὴν εἰκόνα τῆς συνεργα-
σίας καὶ στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, θὰ ὑποθέταμε, ὅτι ὁ Δαμασκηνὸς συνέ-
89
ΑΛ. ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗ, ὅ. π., , 324-325.
90
Ὁ Κανόνας τοῦ Θεοφάνη ἐκδίδεται ἐδῶ γιὰ πρώτη φορἀ. Βλ. Παράρτημα, Κα-
νόες ΙΙΙ.
91
A. WEYH, Die Akrostichis, 49. Πρβλ. και, ΑΛ. ΖΕΡΒΟΥΔΑΚΗ, Θεοφάνης ὁ Γραπτός.
Βίος καὶ ἔργο, Ρέθυμνο 2002 (ἀδημοσίευτη δακτυλ. διδακτορικὴ διατριβή, 325).
92
CPA, 236 .Βλ. ἐπίσης, Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Νέα Σιών 31, 1936, 529. ἀρ. 85.
θεσε τοὺς δώδεκα πρώτους οἴκους (Α-Μ), μὲ ἱστορικὸ (βιβλικὸ) καὶ θε-
ομητορικὸ περιεχόμενο, καὶ ὁ Κοσμᾶς τοὺς δώδεκα τελεταίους, μὲ πε-
ριεχόμενο κυρίως δεσποτικό καὶ δογματικό. Εἶναι ἄλλωστε γνωστό, ὅτι
ὁ Δαμασκηνὸς εἶναι ὁ κατεξοχὴν θεομητορικὸς ὑμνογράφος καὶ ὁ
Κοσμᾶς ὁ κατεξοχὴν δεσποτικός. Ἔτσι μπορεῖ νὰ ἑρμηνευθεῖ καὶ ἡ
χρήση δύο ἐφυμνίων, ἑνὸς θεομητορικοῦ (χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε) καὶ
ἄλλου δεσποτικοῦ (ἀλληλούια).
Ἐπιπροσθέτως, ὑπάρχουν καὶ μερικὲς ἐνδείξεις ἀπὸ τὴν ὑμνογρα-
φία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ποὺ ἐνισχύουν τὴν ἄποψη ἀμεσότερης σχέσης
τῶν δύο ἀδελφῶν ὑμνογράφων μὲ τὸν Ἀκάθιστο:
α. Στον Κοσμᾶ άποδίδει ὁμοφώνως ἡ χειρόγραφη παράδοση τὰ

τρία ἑσπέρια στιχηρά τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (25 Μαρτίου). Τὸ
πρῶτο μᾶς ὁδηγεῖ ἀμέσως στὸν Ἀκάθιστο:
Βουλὴν προαιώνιον,
ἀποκαλύπτων σοι, Κόρη,
Γαβριὴλ ἐφέστηκε,
σὲ κατασπαζομενος
καὶ φθεγγόμενος·
Χαῖρε, γῆ ἄσπορε,
χαῖρε, βάτε ἄφλεκτε,
χαῖρε, βάθος δυσθεωρητον,
χαῖρε, ἡ γέφυρα
πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ μετάγουσα
καὶ κλῖμαξ ἡ μετάρσιος,
ἣν ὁ Ἰακὼβ ἐθεάσατο.
Χαῖρε, θεία στάμνε τοῦ μάννα,
Χαῖρε, λύσις τῆς ἀρᾶς,
Χαῖρε, Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις,
μετὰ σοῦ ὁ Κύριος.
Στὸν Κοσμᾶ ἀποδίδονται καὶ τὰ ἰδιόμελα στιχηρὰ τῶν Ἀποστίχων

τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἴδιας ἡμέρας. Ἰδοὺ τὸ γ΄, ὅπου ἡ παρουσία τοῦ ὅρου
«ἀνάκλησις» καὶ τοῦ ζεύγους «χαρα-ἀρά», μᾶς ὁδηγεῖ πάλι στὸν Ακά-
θιστο:
Ἰδοὺ ἡ ἀνάκλησις νῦν ἐπέφανεν ἡμῖν…

ἡ Παρθένος γὰρ δέχεται τὴν χαράν,
τὰ ἐπίγεια γέγονεν οὐρανός,
ὁ κόσμος λέλυται τῆς ἀρχαίας ἀρᾶς…
β. Στὸν Δαμασκηνὸ ὀφείλεται ἡ φράση:
Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις-Εὔας ἡ λύτρωσις

(Κανών, ζ΄ 2 =Ἀκάθιστος Α 8-9).
Ὁ ἴδιος, στὸ δοξαστικὸ τῶν ἑσπερίων στιχηρῶν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ:
Ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ Γαβριὴλ ὁ Ἀρχάγγελος

εὐαγγελίσασθαι τῇ Παρθένῳ τὴν σύλληψιν…
Τί οὖν ἵσταμαι καὶ οὐ λέγω τῇ Κόρη·
Χαῖρε, Κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ·
Χαῖρε, ἁγνὴ Παρθένε·
Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε·
Χαῖρε, μήτηρ τῆς ζωῆς·
Εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου.
Ἀπὸ τὴν πλούσια καὶ βασικὴ γιὰ τὴν ὅλη ὀργάνωση τῆς λειτουρ-
γικῆς ὑμνογραφίας παραγωγὴ τοῦ Δαμασκηνοῦ ἔχω σημειώσει καὶ
ἄλλα, σημαντικὰ κατὰ τὴ γνώμη μου, στοιχεῖα:
Ἡ παρουσία τοῦ ἐφυμνίου «Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε», καθὼς καὶ
ὁλόκληρων φράσεων τοῦ Ἀκαθίστου: Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις, Εὔας ἡ λύτρω-
σις, ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ Γαβριήλ (= Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανό-
θεν ἐπέμφθη), βάθος δυσθεώρητον, γέφυρα πρὸς τοὺς οὐρανοὺς ἡ
μετάγουσα, κλῖμαξ ἡ μετάρσιος, λύσις τῆς ἀρᾶς, εἶναι σοβαρὲς ἐνδεί-
ξεις ἐσωτερικῆς σχέσεως τοῦ Δαμασκηνοῦμὲ τὸν Ἀκάθιστο. Μερικὲς
λέξεις-κλειδιὰ μποροῦν ἐπίσης νὰ φωτίσουν τὸ πρόβλημα τῆς πατρό-
τητας τοῦ Ὕμνου καὶ αὐτὴ ἡ διερεύνηση δὲν ἔχει γίνει μέχρι σήμερα.
Τὸ ἐπίθετο λ. χ. θεοδρόμος (θεοδρόμον ἀστέρα) γνωρίζεται μόνον ἀπὸ
τὸν Δαμασκηνό93. Τὀ ἴδιο, ὁ προσδιορισμὸς τῆς Θεοτόκου ὡς ἐμψύχου
ναοῦ (Ψ: ἀνυμνοῦμέν σε πάντες ὡς ἔμψυχον ναόν, Θεοτόκε), χρησιμο-
ποιήθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Δαμασκηνό: τοῦ βοᾶν σοι ἅγιος ὁ
93
Ὡς προσδιοριστικὸ ἱερᾶς συνόδου: θεοδρόμος σύνοδος (PG 94, 356A).
ναὸς ὁ ἔμψυχος94. Ἀνάλογο εἶναι καὶ τὸ τοῦ Κοσμᾶ «ὡς ἐμψύχῳ θεοῦ κι-
βωτῷ»95.
Ἀλλὰ τὸ θέμα ἀποκτᾶ ἰδιαίτερο βάρος, ἂν πράγματι ἀνήκει στὸν
Δαμασκηνὸ ἕνας ἀνέκδοτος ἀκόμη διαλογικὸς κανὼν τοῦ Εὐαγγελι-
σμοῦ, ποὺ σώζεται σὲ δύο κώδικες, τὸν Σιναϊτικὸ 756 καὶ τὸν Παρισινὸ
34196. Ὁ κανὼν ἐκδίδεται γιὰ πρώτη φορὰ ἐδῶ (βλ. Παράρτημα). Ἔχει
ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα Α-Ω) καὶ εἶναι διαλογικός. Διαλεγόμενα πρό-
σωπα εἶναι ἡ Παρθένος καὶ ὁ Ἄγγελος. Ἡ γλώσσα, τὸ ὕφος καὶ τὰ χα-
ρακτηριστικα τοῦ κανόνα μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὸν Θεοφάνη. Κατὰ
τὸν Σ. Εὐστρατιάδη ΝΣ ΚΘ΄, 1937, 606, ὁ κανὼν εἶναι ποίημα τοῦ Δα-
μασκηνοῦ. Ἔχει ίδιαίτερη σημασία ὅτι ὁ κανὼν ἀρχίζει ὅπως καὶ ὁ Ἀκά-
θιστος «Ἄγγελος πρωτοστάτης ἥκει οὐρανόθεν…».
Ἄλλα στοιχεῖα ἀπὸ τοὺς θεομητορικοὺς ὕμνους τοῦ Δαμασκηνοῦ
ἀνακαλουν ἀμέσως τὸν Ἀκάθιστο. Στὸν ἐν χρήσει θεομητορικὸ κανόνα
τοῦ α΄ ἤχου ὅλα τὰ τροπάρια τῆς α’ ωδῆς ἔχουν ἐφύμνιο, τό· Χαῖρε, Θε-
οτόκε παρθένε, Μῆτερ ἀνύμφευτε97. Στὸν ἴδιο κανόνα (ὠδὴ θ΄ ,2) ἡ
φράση: Ἅπας ἐγκωμίων, πάναγνε, νόμος ἡττᾶται, τῷ μεγέθει τῆς δόξης
σου, ἐνθυμίζει τὸν Οἶκο Υ: Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται…Εἶναι χαρακτηριστικὀ,
ὅτι στὸ ρητορικὸ αὐτὸ σχῆμα, ποὺ ἀπαντᾶται καὶ στὸν πατριάρχη Γερ-
μανό, καὶ σὲ πολλὰ ἄλλα κείμενα, στήριξε ὁ Τωμαδάκης τὴν ἄποψή του
γιὰ τὴ σχέση τοῦ Γερμανοῦ μὲ τὸν Ἀκάθιστο. Ἀσφαλῶς θὰ εἶχε ἄλλη
γνώμη, ἄν γνώριζε τὰ ὑμνογραφικὰ τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ.
Ἄν λοιπὸν οι μελετητὲς ἀναζητοῦν σὲ ρητορικὰ κείμενα μιὰ φράση,
γιὰ νὰ στηρίξουν τὴ σχέση του Ἀκαθίστου μὲ κάποιο πρόσωπο ἢ μὲ τὸν
χρόνο σύνθεσης τοῦ Ἀκαθίστου, ἡ παρουσία τόσων συγκεκριμένων στοι-
χείων στοὺς ὕμνους τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ ἐπιβάλλει ὑποχρε-
ωτικὴ ἑρμηνεία. Καὶ τὸ πράγμα ἐπιδέχεται δύο μόνον ἑρμηνεῖες: ἢ ὁ
Ἀκαθιστος προϋπῆρχε καὶ ἔδωσε στοὺς δύο ὑμνογράφους στοιχεῖα του,
ἢ οἱ δύο ὑμνογράφοι εἶναι καὶ οἱ ποιητὲς του. Τὸ πρῶτο πρέπει μᾶλλον
94
Ἀναστάσιμος εἱρμὸς α΄ ἤχου, ὠδή γ΄. ΕΕ, 1. Γιὰ ἄλλες ἐνδείξεις βλ. E. FOLLIERI,
Initia, III, 111.
95
Κανὼν Εὐαγγελισμοῦ, Ὠδὴ θ΄ εἱρμός (ἔντυπο Μηναῖο Μαρτίου25).
96
Πρβλ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ
ἔργα, ΝΣ ΚΣΤ΄, 1931, 674. Βλ. τὸ κείμενο ὁλόκληρο στὸ Παράρτημα τοῦ παρόντος βι-
βλίου.
97
Παρακλητικὴ ἡ Ὀκτώηχος, ἔκδ Ἀποστολικῆς Διακονίας (1976), 17.
νὰ ἀπορριφθεῖ. Οἱ δύο κορυφαῖοι ὑμνογράφοι, ὁ Κοσμᾶς καὶ ὁ Δαμα-

σκηνός, εἶναι αὐτάρκεις καὶ ποτὲ δὲν μιμοῦνται ἄλλους καὶ μάλιστα δα-
νειζόμενοι αὐτούσιες φράσεις. Αὐτοὶ δίδουν, ἀλλὰ σπάνια παίρνουν
στοιχεῖα ἀπὸ ἄλλους. Καὶ ὁ μόνος ποιητὴς ποὺ μεμαρτυρημένως ἐπη-
ρέασε τὴν ποίησή τους εἶναι ὁ Ρωμανός98, ὁ ὁποῖος ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ
ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τὸν Ἀκάθιστο, ὅπως ἔχει ἤδη ἀποδειχθεῖ.
Κατ’ ἐμέ, ἡ περίπτωση συνεργασίας δύο ποιητῶν, ἐν προκειμένῳ
τῶν δύο κορυφαίων ὑμνογράφων ἀδελφῶν Κοσμᾶ μοναχοῦ καὶ Ἰωάννου
Δαμασκηνοῦ εἶναι πολὺ πιθανή. Οἱ ὑπὲρ αὐτῆς τῆς θεωρίας ἐνδείξεις
εἶναι πολλὲς καὶ συγκεκριμένες καί, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἰσχυρἐς, πάν-
τως πολὺ ἰσχυρότερες ἀπὸ ἐκεῖνες ποὺ ἄλλοι ἐρευνητὲς ἐπικαλοῦνται,
γιὰ νὰ στηρίξουν τὶς θεωρίες τους.
98
Πρβλ. Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ρωμανικαὶ ἐπιδράσεις εἰς τὴν ποίησιν Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ,
Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 44, 1979-1980, 223-230.
KEΦΑΛΑΙΟ Γ΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ

ΤΥΠΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ
Στὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας ὁ Ἀκάθιστος εἶναι τὸ μοναδικὸ

κοντάκιο, ποὺ ψάλλεται ὁλόκληρο μέχρι σήμερα. Στὴ σημερινὴ τυπικὴ
τάξη, ποὺ κατίσχυσε ἤδη ἀπὸ τὸν 11o ή 12o αίώνα, ψάλλεται ὁλόκλη-
ρος ὁ ὕμνος (Οἶκοι Α-Ω) στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου τοῦ Σαββάτου
τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν (=ἑσπέρας Παρασκευῆς τῆς ε΄ἑβδομά-
δος), καὶ τμηματικά, ἀνἀ 6 οἶκοι, στὸ Ἀπόδειπνο κάθε Παρασκευῆς, τὶς
τέσσερεις πρῶτες ἑβδομάδες τῶν νηστειῶν. Εἶναι μιὰ μοναδικὴ τιμὴ καὶ
ἐξαίρεση, ἄν ληφθεῖ ὑπόψη ὅτι ἡ τεράστια σὲ ἔκταση καὶ ποιότητα πα-
ραγωγὴ κοντακίων τοῦ Ρωμανοῦ παραμένει ἐντελῶς ἔξω ἀπὸ τὰ ἐν
χρήσει λειτουργικὰ βιβλία, καὶ ἀντιπροσωπεύεται μὲ ἐλάχιστα δείγ-
ματα προοιμίων (ποὺ ἐπικράτησε νά λέγονται κοντάκια, κυρίως σὲ δε-
σποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτές). Ὁ Ἀκάθιστος εἶναι τὸ μοναδικὸ
ἀρχαῖο κοντάκιο, που ψάλλεται ὁλόκληρο ἕως σήμερα. Κατὰ παλαιὰ
βυζαντινὴ παράδοση, προψάλλεται ὁ «Κανὼν τῆς Ἀκαθίστου», ποίημα
τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου, ἦχος δ΄, πρὸς τό· Ἀνοίξω τὸ στόμα μου99.
Ἔχει ἀκροστιχίδα ἰαμβικὴ ποὺ ἐπεκτείνεται μὲ τὸ ὄνομα τοῦ ὑμνογρά-
φου: «Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ. Ἰωσήφ».
99
Οἱ εἱρμοὶ εἶναι τοῦ Δαμασκηνοῦ, Είς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου. Βλ. ΕΕ, 99-100,
ἀρ. 141.
Ἡ θέση τοῦ Ἀκαθίστου στὸ λειτουργικὸ Τυπικὸ τῆς Ἀνατολικῆς

Ἐκκλησίας δὲν ἔχει ἀκόμη ἀποσαφηνισθεῖ, καθὼς οἱ διάφοροι ἐρευ-
νητὲς διατυπώνουν ὑποθέσεις, ἀνάλογα μὲ τὶς ἀπόψεις τους γιὰ τὸν
ποιητὴ καὶ τὸν χρόνο σύνθεσης τοῦ Ὕμνου. Ὅσοι δέχονται τὴν πρώιμη
χρονολόγησή του πρὶν ἀπὸ τὸν Ρωμανό, ἤ, ἀκόμη καὶ ὅσοι θεωροῦν ποι-
ητή του τὸν Ρωμανό, πιστεύουν ὅτι ὁ Ἀκάθιστος «γράφτηκε ἀρχικὰ γιὰ
τὸν παλαιὸ κοινὸ ἑορτασμὸ Χριστουγέννων καὶ Εὐαγγελισμοῦ»100. Αὐτὸ
ὅμως εἶναι μιὰ ὑπόθεση, ποὺ δὲν στηρίζεται σὲ καμιὰ πηγή, ὅπως ἔχει
ἤδη άναφερθεῖ παραπάνω. Ὅτι οἱ δύο ἑορτὲς εἶχαν σαφέστατα διαχω-
ρισθεῖ ἤδη ἀπὸ τὸν 4ο αἰώνα, ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὶς σχετικὲς ὁμιλίες
τῶν πρώιμων Πατέρων, διαφορετικὲς γιὰ τὴ Γέννηση καὶ γιὰ τὸν Εὐαγ-
γελισμό. Γνωρίζουμε, ἐξάλλου, ὅτι ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ οἱ ἑορτὲς εἶχαν δια-
χωρισθεῖ στὶς γνωστὲς καὶ σήμερα ἡμερομηνίες (25 Δεκεμβρίου, 25
Μαρτίου), ὅπως ἀποδεικνύεται καὶ ἀπὸ τὰ σχετικὰ διαφορετικὰ κον-
τάκια τοῦ Ρωμανοῦ, ἀλλὰ καὶ άπὸ τὰ συναξάρια. Νομίζω ὅτι αὐτὴ ἡ
θεωρία τῆς δῆθεν κοινῆς ἑορτῆς Ευαγγελισμοῦ καὶ Χριστουγέννων πρέ-
πει νὰ ἐγκαταλειφθεῖ ὁριστικά, ὡς ἀτεκμηρίωτη καὶ ἀστήρικτη. Ἀλλὰ
καὶ ἡ θεωρία, ὅτι ὁ Ἀκάθιστος «ἐὰν δὲν εἶχε ἀχρηστευθεῖ ἐντελῶς, θὰ
χρησιμοποιοῦνταν πολὺ σπάνια ἢ σὲ ὁρισμένες μόνο περιπτώσεις, ἕως
ὅτου τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τοῦ ἕβδομου αἰώνα τὸν ἐπανέφεραν θριαμ-
βευτικά, αὔξησαν τὴ δημοτικότητά του, τὸν καθιέρωσαν ὡς τὸ πιὸ
ὀνομαστὸ κοντάκιο ὅλης τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας καὶ τοῦ ἐξασφά-
λισαν μιὰ νέα καὶ μόνιμη θέση στὸ τυπικὸ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλη-
σίας»101 εἶναι αὐθαίρετη εἰκασία, ποὺ δὲν στηρίζεται σὲ καμιὰ πηγή.
Ἀντίθετα, ἡ χειρόγραφη παράδοση τοῦ Ὕμνου, ποὺ ἀπηχεῖ
ἀσφαλῶς τὴν παλαιὰ τυπικὴ τάξη, τὸν συνδέει σταθερὰ μὲ τὴν ἑορτὴ
τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (25 Μαρτίου), καὶ μὲ καμιὰ πολεμικὴ ἤ ἄλλη ἐπέτειο
τῆς βυζαντινῆς ζωῆς. Σ’ αὐτὸ συμφωνοῦν ὅλα τὰ κοντακάρια καὶ ὅλα
τὰ παλαιὰ χειρόγραφα Μηναῖα τοῦ Μαρτίου, ποὺ παραδίδουν τὸν
Ὕμνο, καὶ δὲν ἔχουμε λόγο νὰ ἀμφισβητοῦμε αὐτὴν τὴν παγιωμένη ἀπὸ
ἐνωρίς, ἴσως ἀπὸ τότε ποὺ συνετέθη, λειτουργικὴ τάξη.
Ζήτημα ἔχει γεννηθεῖ, ἄν ἡ σημερινὴ μεταφορὰ τοῦ Ἀκαθίστου στὴν
περίοδο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς καὶ συγκεκριμένα στὸν ὄρθρο τοῦ Σαβ-
100
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, 498.
101
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, 506.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ 75
βάτου τῆς ε΄ ἑβδομάδος, ἔγινε κατὰ τὴ βυζαντινὴ περίοδο ἤ κατὰ τὴν

περίοδο τῆς τουρκοκρατίας. Ὁ Ν. Β. Τωμαδάκης θεωρεῖ ὡς ἀρχαιότερη
τὴ μαρτυρία τοῦ παρισινοῦ κώδικα Coislianus Gr. 38 (ἔτους 1431), ποὺ
περιέχει τὸ Τυπικὸ τῆς Μ. Λαύρας, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία «Τῷ Σαβ-
βάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος ἐν τῷ ὄρθρῳ…τὸ κοντάκιον Τῇ ὑπερμάχῳ…
ἀναγινώσκεται ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ βήματος παρὰ τοῦ ἱερέως»102. Ἀντίθετα,
ὁ Κ. Μητσάκης πιστεύει ὅτι «ἡ μεταφορὰ τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὴν 25
Μαρτίου στὸ Σάββατο τῆς πέμπτης ἑβδομάδας τῆς σαρακοστῆς ἔγινε
σὲ πολὺ νεότερους χρόνους, πιθανότατα στὰ χρόνια τῆς τουρκοκρα-
τίας»103.
Καὶ οἱ δύο ὑποθέσεις ἀπέχουν πολὺ ἀπὸ τὴν πραγματικότητα. Οἱ
διατάξεις τῶν χειρογράφων (τριωδιων καὶ μηναίων, ἀλλὰ καὶ τῶν
ἀρχαίων τυπικῶν) ποὺ ἔχουν ἀγνοηθεῖ ἕως σήμερα ἀπὸ τοὺς λειτουρ-
γιολόγους καὶ τοὺς ἐρευνητὲς γενικότερα, μποροῦν νὰ μᾶς διαφωτίσουν
ἐπαρκῶς. Ἡ μαρτυρία τοῦ Σιναϊτικοῦ Τυπικοῦ (Cod. Sinaiticus gr. 1094,
12ου αἰ.), f. 82v, εἶναι σαφής (βλ.παρακάτω).
Νομίζω ὅτι ἐδῶ εἶναι διδακτικὴ καὶ ἡ συναξαριακὴ παράδοση. Ἡ
Ἐκκλησία καθόρισε ἐνωρὶς ἰδιαίτερη ἑορτὴ τῆς Ἀκαθίστου, γιὰ νὰ ὑπο-
μιμνήσκει τὴν ὑπερφυσικὴ σωτηρία τῆς βασιλεύουσας διὰ τῆς Θεοτό-
κου σὲ πολλὲς περιόδους δοκιμασίας. Ἔτσι, στὰ συναξάρια καὶ σὲ ὅλη
τὴν ἁγιολογικὴ παράδοση τῆς Ἀκαθίστου, οἱ συγγραφεῖς δὲν περιορί-
ζονται μόνον στὰ γεγονότα τοῦ Αὐγούστου 626 (δηλ. στὴν πολιορκία
τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Περσῶν), ὅπως ἔχει ἐπικρατήσει νὰ θεωρεῖται,
ἀλλὰ μνημονεύουν καὶ τὶς δύο πρῶτες πολιορκίες τῶν Ἀράβων, ἐκείνη
τοῦ Μωαβιᾶ (673-678) ἐπὶ Κωνσταντίνου τοῦ Πωγωνάτου καὶ τὴν ἄλλη
τοῦ 717-718, ἐπὶ Λέοντος Γ΄τοῦ Ἰσαύρου. Ὁ Συναξαριστὴς ἐδῶ εἶναι
σαφής καὶ ἐκφράζει τὴν παγιωμένη παράδοση τῆς Ἐκκλησίας Κων-
σταντινουπόλεως: «Διὰ ταῦτα τοίνυν ἅπαντα τὰ ὑπεφυῆ θαυμάσια τῆς
πανάγνου καὶ θεομήτορος τὴν παροῦσαν ἑορτὴν ἑορτάζομεν»104. Καὶ
ἀναφέρεται σαφῶς ὄχι στὴν 25 Μαρτίου, ἀλλὰ στὴν ἑορτὴ τῆς Ἀκαθί-
στου, στὸ Σάββατον τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν.
Εἶναι χρήσιμο καὶ διδακτικό, νὰ παραθέσουμε ἐδῶ τὶς μαρτυρίες
μερικῶν ἀρχαίων τυπικῶν:
102
N.Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 18-19.
103
Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ, 509
104
PG 92, 1353A.
1. Cod. Sinaiticus Gr. 1094 (12 αἰ.) = Ἀρχαῖον Σιναϊτικὸν Τυπικόν, f. 82r.
Τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος εἰς τὸ Λυχνικόν, μετὰ τὴν συνήθη στιχο-
λογίαν, Εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα ἱστῶμεν στίχους η΄ καὶ ψάλλομεν τὸ ἰδιό-
μελον τῆς ἡμέρας καὶ εἶθ’ οὕτως στιχηρὰ προσόμοια τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου, ἧχος πλ. β΄, πρὸς τό· Ὅλην ἀποθέμενοι· Βουλὴν προαιώνιον,
καὶ δευτεροῦντες αὐτά. Δόξα, καὶ νῦν, τὸ ἰδιόμελον εἰς τὸν αὐτὸν ἦχον·
Ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ. Ἡ ἀκολουθία τῶν προηγιασμένων.
Δεῖ εἰδέναι, ὅτι, ὡς εἰς τὴν λαύραν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάββα,
οὐ παρελάβομεν εἰς τὴν ἡμέραν τῆς Ἀκαθίστου ψάλλειν τοὺς κδ΄ οἴκους,
ἀλλὰ δ΄, τὸν α΄, τὸν η΄, τὸν ιγ΄ καὶ τὸν ὕστατον, Ὦ πανύμνητε μῆτερ. Εἰς
δὲ τὴν ἑορτὴν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (δηλ. τὴν 25 Μαρτίου) ψάλλονται ὅλοι.
Ἀκριβῶς γι’ αὐτό, οἱ δύο παλαιότεροι κώδικες τοῦ τριωδίου, ὁ Si-
naiticus gr. 734-735 καὶ ὁ Vaticanus gr 771, δὲν περιέχουν τὴν Ἀκάθιστον
στὴν τάξη τῆς ἀκολουθίας τοῦ Σαββάτου τῆς Ε΄ἑβδομάδος τῶν Νηστει-
ῶν, διότι τὸν 9ο αἰώνα (χρονολογία τῶν δύο ἀρχαιότερων χειρογράφων
τριωδίων) ὁ Ἀκάθιστος ἐψάλλετο στὴν ἑορτὴ τοῦ Εύαγγελισμοῦ (25
Μαρτίου) καὶ ὄχι στὸ Σάββατο τῆς ε΄ἑβδομάδας τῶν Νηστειῶν.
2. Cod. Sinaiticus Gr. 756 (ἔτους 1205) (Τριώδιον), f. 152v

Τῇ Παρασκευῆ ἑσπέρας, ὥραν δ΄ τῆς νυκτός, σημαίνει τὸν ὄρθρον διὰ
τὴν ἱκετήριον ἀκολουθίαν τῆς ἀκαθίστου, ψάλλομεν δὲ καὶ τὸν ἑξάψαλ-
μον.
Εἰς τὸ Θεὸς Κύριος, τροπάριον, ἦχος πλ. δ΄ , Τὸ προσταχθέν.
Στιχολογοῦμεν Καθίσματα β΄. Μετὰ τὰ καθίσματα, τὸ κοντάκιον Τῇ
ὑπερμάχῳ καὶ ἕξ οἴκους, καὶ πάλιν τὸ κοντάκιον. Εἶθ’ οὕτως ἀναγινώ-
σκομεν Λόγον τῆς Ἀκαθίστου, ὃν καὶ ποιοῦμεν ἀναγνώσεις γ΄.
Κάθισμα τῆς ἑορτῆς, ἦχος πλ. δ. Κατεπλάγη Ἰωσήφ.
Οὐρανόθεν Γαβριὴλ τὸ «Χαῖρε» κράζει τῇ σεμνῇ.
Ὁ διάκονος, Ἔτι καὶ ἔτι. ὁ ἱερεύς· Ὅτι σὸν τὸ κράτος. Καὶ εὐθὺς ὁ
Ψάλτης ἄρχεται τοὺς Οἴκους. Τῇ ὑπερμάχῳ. Ὀ Οἶκος Ἄγγελος πρωτο-
στάτης.
3. Dmitrievskij, Typika10
Ἀναφέρεται στἠν ἐντὸς τοῦ ναοῦ τάξη τῆς Ἀκαθίστου ἀκολουθίας:
«Εἴκοσι τέσσαρες οἶκοι τῆς Θεοτόκου. Λέγονται δὲ οἱ θειότατοι

οἶκοι ἐντὸς τοῦ ἁγίου βήματος, τινὲς δὲ λέγουσι τούτους ἐνώπιον τῶν
ἁγίων θυρῶν, καὶ κατὰ μίμησιν τοῦ πανσέπτου ἀγγέλου, θεωρῶν καὶ
διελεγόμενος τὴν πάναγνον Θεοτόκον. Ποίημα Σεργίου πατριάρχου,
τοῦ καὶ μετέπειτα τῇ αἱρέσει, ὥς φασί τινες, ἐμπεσόντος».
4. Τὸ Τυπικὸν τῆς Δρέσδης

Ὁ σημερινὸς Κώδικας τῆς Βιβλιoθήκης τῆς Δρέσβης Α 110 (11 αἰ.), πε-
ριέχει τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, δηλαδὴ τῆς Ἁγίας Σοφίας
Κωνσταντινουπόλεως. Στὸ φύλλο 127r-v βρίσκεται τὸ Τυπικὸν τῆς Ἀκο-
λουθίας τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου:
Τῇ Παρασκευῇ ἑσπέρας, μετὰ τὸ γενέσθαι ἐν τῇ Μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ

τὴν λειτουργίαν τῆς θ΄, περὶ ὥραν ι΄, γίνεται ἔναρξις καὶ ἐξέρχεται Λιτή,
ψάλλουσι τό· Ἐλέησον ἡμᾶς, Κύριε, μέχρι τοῦ Φόρου. Εἶτα τῆς κατὰ ἀκο-
λουθίαν Ἐκτενῆς (sic) ἐν αὐτῷ γινομένης, ψάλλεται τὸ τροπάριον, ἦχος
δ΄, Τῇ Θεοτόκῳ ἐκτενῶς, καὶ μετὰ τοῦτο ἕτερον, πλάγιος α΄, Μῆτερ
Θεοῦ Παναγία, πλάγιος δ΄, ἕτερον, Σὲ τὸ ἀπόρθητον, ἕτερον πλάγιος β΄,
Εὔσπλαγχνε μακρόθυμε, πλάγιος β΄ ἕτερον, Προστασία τῶν <χρι-
στιανῶν ἀκαταίσχυντε>, ἦχος δ΄, Τεῖχος ἀκαταμάχητον ἡμῶν τῶν χρι-
στιανῶν, ἕτερον, ἦχος πλάγιος δ΄ Προστασία φοβερά. Καὶ ἀπερχόμενοι
οἱ τῆς λιτῆς ἐκδέχονται ἐν τῇ Χαλκῇ Πύλῃ τῇ οὔσῃ ἐν τῷ Ὡρολογίῳ.
Καὶ ὅτε φθάσῃ ὁ πατριάρχης, ἀσπάζεται τὸν σταυρὸν καὶ ἔρχεται
μετὰ τῆς Λιτῆς διὰ τοῦ δεξιοῦ ἐμβόλου εἰς τὰς βασιλικὰς πύλας, καὶ γί-
νεται εἴσοδος μετὰ τοῦ Ὁ κατοικῶν ἐν βοηθείᾳ. Εἶτα συναπτὴ καὶ εὐθὺς
οἱ ἀναγνῶσται τὰ γ΄ ἀντίφωνα τὰ ψαλλόμενα ἐν ταῖς παννυχίσι τῆς α΄
ἑβδομάδος ἐν τῇ Μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ καὶ ψάλλονται εἰς τὸ α΄ ἀντίφωνον
Ὡς οἰκτίρμων, εἰς δὲ τὸ β΄ Τῆς εὐσπλαγχνίας τὴν πύλην, καὶ εἰς τὸ γ΄,
Ἐλέησον…, τοῦ πατριάρχου ἐν τῇ ἐνάρξει τοῦ πρώτου ἀντιφώνου θυ-
μιῶντος τὸ βῆμα καὶ τὸν ναόν, κατὰ τὸν τύπον. Μετὰ δὲ τὴν συμπλή-
105
DMITRIEVSKIJ, Typika, II, 1901, 858.
ρωσιν τοῦ γ΄ ἀντιφώνου λέγεται εὐθύς· Ἡ ἀσώματος φύσις τῶν Χερου-

βίμ, καὶ τὸ Κύριε ἐλέησον μ΄.
Καὶ μετὰ τὴν ἐκφώνησιν, καθεζομένου τοῦ πατριάρχου, ἀνέρχεται
ἐν τῷ ἄμβωνι προανάγνωσις. Καὶ ταύτης γινομένης, εἰσάγει ὁ ἄρχων
τῶν κοντακίων τὸν ὀφείλοντα ψάλλειν τὰ κοντάκια καὶ σφραγιζόμενος
παρὰ τοῦ πατριάρχου ἐνδύεται τό τε καμίσιον αὐτοῦ καὶ τὸ φαινόλιν
καὶ ἀνέρχεται ἐν τῷ ἄμβωνι. Εἶτα, τῆς ἀναγνώσεως πληρουμένης, βάλ-
λει ὁ ψάλτης μετανοίας γ΄ ἕως ἐδάφους καὶ ἄρχεται· Τῇ ὑπερμάχῳ (...)
καὶ λέγει τὸ αὐτὸ ἐκ γ΄, ὡσαύτως καὶ κατὰ τρεῖς οἴκους τοὺς στίχους
τοῦ τοιούτου κοντακίου. Ἐκφωνεῖ ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου διάκονος, πα-
τριάρχου παρόντος.
Μετὰ δὲ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ κοντακίου, ἡ μὲν Λιτὴ ἐξερχομένη
ὑποστρέφει ἐν τῇ Μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ καὶ ποιεῖ τὴν ἐκτενὴν (sic) καὶ τὴν
ἀπόλυσιν ἐν τῇ καθέδρᾳ τῶν Ἐκδίκων, καθὼς ἐν τῇ παραμονῇ τοῦ α΄
σαββάτου τῶν νηστειῶν προεγράφη. Ὁ δὲ πατριάρχης ἀπέρχεται εἴτε
ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ εἴτε ἐν τῇ μονῇ τοῦ Χαμαιτζουκάλου καὶ ἀναπαύεται.
Ὁ δὲ Ὄρθρος γίνεται ἐν τῇ ἁγίᾳ σορῷ. Εἰσερχομένου τοῦ πατριάρ-
χου ἐν τῷ θυσιαστηρίῳ καὶ ποιοῦντος τὴν ἔναρξιν, ὡσαύτως καὶ θυ-
μιῶντος τό τε θυσιαστήριον καὶ τὸν ναὸν ψαλλομένου τοῦ α΄, < οἴκου >
παρά τε τῶν ἀναγνωστῶν καὶ τῶν ἀσκητριῶν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας.
5. Ὡρολόγιον (editio princeps, Φλωρεντία 1520), χωρὶς σελίδωση.

<Μαρτίου 25>. Ἀκολουθία εἰς τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον τῆς ὑπερευλογη-
μένης δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
<Εἰς τὸν ἑσπερινόν>
Εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα, στιχηρἀ προσόμοια, ἦχος πλ. β΄

Βουλὴν προαιώνιον…
Φαίνει μοι ὡς ἄνθρωπος…
Θεὸς ὅπου βούλεται…
Δόξα. Καὶ νῦν. Ἦχος δεύτερος
Τὸ ἀπ’ αἰῶνος μυστήριον…
Είς τὸν στίχον, στιχηρά. Ἦχος α΄. Πρὸς τό· Τῶν οὐρανίων ταγμά-
των.
Τῶν οὐρανίων ἁψίδων…

Ὁ Γαβριὴλ τῇ παρθένῳ …
Ὁ συναΐδιος Λόγος..
Ὁ ἐκ Πατρὸς ἀϊδίως…
Δόξα καὶ νῦν. Ἦχος δεύτερος
Εὐαγγελίζεται Γαβριὴλ…
Εἰς τὸν Ὄρθρον
Μετὰ τὸ Θεὸς Κύριος ψάλλομεν τροπάριον, ἦχος πλαγίου τετάρτου

Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει
Μετὰ δὲ τὴν στιχολογίαν, ψάλλομεν
Κοντάκιον, Ἦχος πλαγίου δ΄
Τῇ Ὑπερμάχῳ…
Εἶθ’ οὕτως, Οἴκους ἕξ (Α-Ζ)
Εἶθ’ οὕτως, τὸ κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ. Εἶτα τὸν Ἄμωμον. Καὶ
πάλιν, τὸ Κοντάκιον. Εἶτα τοὺς ἑτέρους ἕξ Οἰκους (Η-Μ).
Εἶθ’ οὕτως, τὸν ν΄ ψαλμόν, καὶ ὁ κανὼν τῆς Θεοτόκου, οὗ ἡ ἀκρο-
στιχίς·
Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ. Ἰωσήφ.
Μετὰ τὴν γ΄ Ώδήν, τὸ Κοντάκιον Τῇ Ὑπερμάχῳ, καὶ πάλιν ἄλλους
ἕξ Οἴκους (Ν-Σ).
Ὁ κανών, Ὠδαὶ δ΄, ε΄, ς΄. Τὸ κοντάκιον, Τῇ Ὑπερμάχῳ στρατηγῷ καὶ
εὐθὺς οἱ Οἶκοι Τ-Ω.
Τὸ τέλος τοῦ Κανόνος. Ἐξαποστειλάριον. Οἱ Αἶνοι. Δόξα καὶ νῦν106.
6. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, 528. 34 (10 Μαρτίου)

(Ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου, συνυφασμένη μετὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγ-
γελισμοῦ, ὡς ἐψάλλετο ἐν χρόνοις ἀρχαίοις)107.
«Ἡ ἐν τῷ Κυρίῳ Πάσχα κυριακὴ μνήμη τῆς ἀκαθίστου ἥτις εὐχαρι-
στήριός ἐστιν ἑορτὴ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς σωσάσης τὴν πόλιν
106
Εἰς τὸ τέλος τοῦ Ὡρολογίου ἡ σημείωσις: «Τὸ παρὸν Ὡρολόγιον Φλωρεντίᾳ ἐντυ-
πωθὲν πέρας εἴληφεν σὺν Θεῷ ἀναλώμασι μὲν Βερνάρδου τῆς Ἰούντας, ἔτει τῷ ἀπὸ τῆς
ἐνσάρκου οἰκονομίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ χιλιοστῷ πεντακοσιοστῷ εἰκοστῷ,
ἰανουαρίου κγ΄».
107
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΟΥ, Κατάλογος, 198-202
ἐκ τῶν ἐθνῶν»108 (cod. Paris. Coisl. 223). Τὸ Μηναῖον Μαρτίου (ἔκδ. Βε-
νετίας, 1586) εἰς τὴν 10ην Μαρτίου: Μνήμη τῆς Ἀκαθίστου. Πρβλ. καί,
Synax. Eccl.CP, 528. 36.
7. Ὁ Ἀκάθιστος εἰς τὸ Ἱερὸν Παλάτιον. Ἡ μαρτυρία τοῦ Ψευδο-Κω-

δινοῦ.
Κατὰ τὴ μαρτυρία τοῦ Γεωργίου Κωδινοῦ (=Ψευδο-Κωδινοῦ) γινόταν
ἀγρυπνία στὸ Ἱερὸν Παλάτιον τὴν ἡμέρα τοῦ Ἀκαθίστου (=ἑσπέρας
Παρασκευῆς τῆς ε΄ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν): «Δεῖ γινώσκειν ὅτι ἐν τῷ
Παλατίῳ τέσσαρες ἀγρυπνίαι γίνονται κατ’ ἐνιαυτόν, τοῦ Μεγάλου Κα-
νόνος, τῆς Ἀκαθίστου, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ τὴν Μεγάλην Πέμπτην»109.
8. Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως.

Ἀλλὰ καὶ τὸ Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως ἀναφέρει
ρητά: «καὶ οἵαν ἑβδομάδα τῶν νηστειῶν κελεύει ὁ Πατριάρχης, εἴτε τῇ
μέσῃ εἴτε τῇ μετὰ ταύτην ἑβδομάδι γίνεται ἡ παννυχὶς ἐν Βλαχέρναις
οὕτως· Ἑσπέρας ἀπέρχονται οἱ δύο ἑβδομαδάριοι τῶν ἀναγνωστῶν ἐν
Βλαχέρναις· καὶ ἡ μὲν μία ἑβδομὰς ποιεῖ ἐκεῖ τὰ ἑσπερινὰ καὶ τὸ κον-
δάκιον…» (Dmitrievsky, Typica I, 124).
9. Τυπικὸν τῆς Μονῆς Θεοτοκου τῆς Εὐργέτιδος.

Ἀνάλογη εἶναι ἡ μαρτυρία τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μονῆς τῆς Θεοτόκου τῆς
Εὐεργέτιδος (Dmitrievsky, Typica Ι, 431), ὅπου ἡ διάταξη: «Δεῖ γινώ-
σκειν, ὅτι, εἰ τύχῃ ἡ μνήμη τῆς Θεοτόκου τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τῆς ἀκαθίστου
(δηλαδὴ ἐὰν συμπέσει ἡ 25 Μαρτίου μὲ τὸ Σάββατον τῆς ε΄ ἑβδομάδος
τῶν νηστειῶν), ὀφείλει ψάλλεσθαι εἰς τὴν παννυχίδα κανὼν τῆς ἀκαθί-
στου…καὶ ἀπὸ τῆς ς΄ ᾠδῆς ὀφείλουσι ψάλλεσθαι οἱ ιβ΄ οἶκοι καὶ εἰς τὸν
ὄρθρον ἀπὸ ς΄ (δηλαδὴ μετὰ τὴν ς΄ ὠδὴ) οἱ ἕτεροι ιβ΄».
Ἔχουμε κατὰ ταῦτα μιὰ ἐπίσημη μαρτυρία, ὅτι τὸν δωδέκατο του-
λάχιστον αἰώνα ἡ ἑορτὴ τῆς Ἀκαθίστου εἶχε μετατεθεῖ στὴν περίοδο
τοῦ Τριωδίου.
108
Τὰ χρονολογικὰ στοιχεῖα ἐδῶ εἶναι κατἀ τὸ Παλαιὸ (Ἰουλιανὸ) Ἡμερολόγιο.
109
J. VERPEAUX,, Traités des offices, Paris 1966, 230.
10. Τυπικὸν τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν.

Τὴ μαρτυρία αὐτὴ ἔρχεται νὰ στηρίξει καὶ ἄλλη, τὸ Τριώδιον τοῦ Σιναϊ-
τικοῦ κώδικα 740 (ἔτους 1205), ποὺ διασώζει τὸ Τυπικὸν τῆς Μονῆς
τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου τῶν Βλαχερνῶν, ὅπου ἰδιαιτέρως ἐτιμᾶτο ἡ
Παναγία καὶ στὴν ἀκολουθία τῆς λιτῆς κάθε Παρασκευῆς ἐπαναλαμ-
βανόταν τὸ λεγόμενο «σύνηθες θαῦμα»110. Ἡ μαρτυρία εἶναι ἀποκαλυ-
πτική: «Ἡ ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου, ψαλλομένη τῇ Παρασκευῇ
ἑσπέρας τῆς ε΄ ἑβδομάδος ἐν τῷ ναῷ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου εἰς Βλα-
χέρνας». Ἡ ἀκολουθία ἄρχεται μὲ «Τροπάριν εἰς τὴν Θεοτόκον», ἦχος
πλ. δ΄ . Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…». Ἀλλὰ καὶ ἄλλο
παλαιὸ χειρόγραφο Τριώδιο, ἐκεῖνο τοῦ Ἁγιορειτικοῦ κώδικα Μ. Λαύ-
ρας Δ 45 (11ου αἰ.), τοποθετεῖ τὴν ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου στὸ Σάβ-
βατον τῆς ε΄ ἑβδομάδος (φ. 272α).
Ἀνάλογη εἶναι καὶ ἡ πληροφορία τοῦ Κωδικα Βατοπεδίου 1158 (13
αἰ.), φφ. 238α -253β: «Ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου (οἱ οἶκοι εὕρηνται μετὰ
τὴν ς΄ ὠδήν.
Ὁ Σ. Εὐστρατιάδης σημειώνει: Τὸ τοιοῦτον ἀπαντᾷ καὶ εἰς ἄλλους
ἀρχαίους κώδικας, ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ὑπῆρχεν
ὡς Κοντάκιον καὶ Οἶκοι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, καὶ ἐτοποθετήθησαν ὑπὸ
τῆς Ἐκκλησίας μετὰ τὴν ς΄ ὠδήν, ὡς καὶ οἱ λοιποὶ τοῦ Ρωμανοῦ ὕμνοι».
Δὲν ὑπάρχει συνεπῶς ἀμφιβολία ὅτι ἡ μεταφορὰ τῆς ἀκολουθίας

τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὴν 25 Μαρτίου στὸ Σάββατον τῆς ε΄ ἑβδομάδος
τῶν ἁγίων νηστειῶν συνετελέσθη πιθανῶς στὸν 10ο αἰώνα. Ἴσως ἡ δι-
αίρεση τοῦ Ὕμνου σὲ τέσσερα τμήματα, ἀπὸ 6 οἴκους, ποὺ ψάλλονται
τὸ ἑσπέρας τῆς Παρασκευῆς, κατὰ τὶς 4 πρῶτες ἑβδομάδες τῆς Μ.
Τεσσαρακοστῆς, νὰ εἶναι μεταγενέστερη συνήθεια, ποὺ μὲ τὰ σημερινὰ
δεδομένα δὲν μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ χρονικῶς.
11. Ἡ σημερινὴ τάξις τῆς Ἀκαθίστου εἰς τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρ-

χεῖον
(Ἡμερολόγιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 2011,173-174)
110
STR. PAPAIOANNOY, The «Usual Miracle» and an Unusual Image: Psellos and the
Icons of Blachernae, JÖB 51, 2001, 177-188.
Πατριαρχικὴ καὶ Συνοδικὴ Χοροστασία

Ὁ Πατριάρχης κατέρχεται μετὰ τῶν κληρικῶν τῆς Πατριαρχικῆς
Αὐλῆς εἰς τὸν Πάνσεπτον Πατριαρχικὸν Ναόν. Εἰς τὸν Νάρθηκα περι-
βάλλεται μανδύαν καὶ λαμβάνει τὴν ποιμαντορικὴν ράβδον. Προχωρεῖ
πρὸς τὸν Σολέα, εὐλογεῖ τὸν λαόν, τῶν χορῶν ψαλλόντων τό· «Εἰς πολλὰ
ἔτη, Δέσποτα» καὶ ἀνέρχεται εἰς τὸν Θρόνον. Λαμβάνουσι καιρὸν εἷς
Ἱερεὺς μετὰ δύο πρώτων Διακόνων καὶ εἶτα οἱ ἕτεροι δύο Διάκονοι μόνοι
των.
Ὁ Ἱερεὺς ποιεῖ Εὐλογητὸν καὶ ἄρχεται ἡ ἀνάγνωσις τοῦ Μικροῦ
Ἀποδείπνου. Μετὰ τὸ «Ἄξιόν ἐστιν…» ψάλλεται ὑπὸ τοῦ χοροῦ ἀργῶς·
«Τὸ προσταχθέν…», ὅτε καὶ ἐξέρχονται οἱ Ἅγιοι Συνοδικοὶ Ἀρχιερεῖς,
προπορευομένου τοῦ Μ. Ἐκκλησιάρχου καὶ ποιοῦντες σχῆμα τῷ Πα-
τριάρχῃ λαμβάνουσι τὰς ἐν τῷ Ναῷ θέσεις αὐτῶν. Ἐπιστρέφων ὁ Μ.
Ἐκκλησιαρχης ποιεῖ σχῆμα μετὰ τοῦ Μ. Ἀρχιδιακόνου καὶ εἰσέρχεται
εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα. Ψαλλομένου τοῦ τροπαρίου· «Τὸ προσταχθέν…» ὑπὸ
τοῦ β΄ Χοροῦ, ἐξέρχονται τοῦ Ἱεροῦ Βήματος ὁ Μ. Ἐκκλησιάρχης καὶ οἱ
τέσσαρες Διάκονοι κρατοῦντες δικηροτρίκηρα καὶ ἵστανται ἑκατέρωθεν
τοῦ Θρόνου. Εἰς τὸ μέσον τοῦ τροπαρίου καὶ εἰς τὸ σημεῖον· «χωρεῖται
ἀναλλοιώτως…» κατέρχεται τοῦ Θρόνου ὁ Πατριάρχης καὶ εἰσέρχεται
εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα, ἀσπάζεται τὸ Ἱερὸν Εὐαγγέλιον καὶ ἐνδύεται Ἐπι-
τραχήλιον καὶ Ὠμοφόριον. Ὅτε ὁ α΄ Χορὸς ψάλλει τὸ τρίτον· «Τὸ προ-
σταχθέν…» (σύντομον), ἐξέρχεται ὁ Πατριάρχης μετὰ τῶν Διακόνων
καὶ τοῦ Μ. Ἐκκλησιάρχου καὶ ἵσταται πρὸ τῆς εἰκόνος τῆς Θεοτόκου
τοῦ τέμπλου, ποιεῖ τρὶς τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ καὶ θυμιᾷ τρίς. Συμ-
πληρωθέντος τοῦ τροπαρίου, ἄρχεται ὁ Πατριάρχης τὴν ἀνάγνωσιν τῆς
α’ ἑξάδος τῶν Οἴκων (Α-Ζ).
Μετὰ τὸ πέρας τῆς α’ ἑξάδος θυμιᾷ ὁ Πατριάρχης μόνον τὴν ἱερὰν
εἰκόνα τρίς, ἀσπάζεται αὐτὴν καὶ ἐλθὼν πρὸ τῆς Ὡραίας Πύλης εὐλογεῖ
τὸν λαὸν διὰ τρικηρίου, τῶν χορῶν ψαλλόντων τό· «Εἰς πολλὰ ἔτη, Δέ-
σποτα». Εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα, ἀπεκδύεται τὸ Ὠμοφόριον καὶ
τὸ Ἐπιτραχήλιον. Ἐν συνεχείᾳ ἐξέρχεται καὶ ἀνέρχεται πάλιν εἰς τὸν
Θρόνον. Οἱ Χοροὶ ψάλλουσι τὸν Κανόνα· «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…» εἰς 6
τροπάρια. Οἱ Διάκονοι ποιοῦσι σχῆμα ἀνὰ δύο καὶ εἰσέρχονται εἰς τὸ
Ἱερὸν Βῆμα.
Εἰς τό· «Τῇ Ὑπερμάχῳ…» τοῦ τέλους τῆς γ΄ ᾠδῆς οἱ δύο Διάκονοι
έξέρχονται κρατοῦντες δικηροτρίκηρα καὶ ἵστανται πρὸ τῆς Ὡραίας

Πύλης. Ὁ Μ. Ἐκκλησιάρχης ἵσταται πρὸ τοῦ Πατριάρχου καὶ διὰ σχή-
ματος καλεῖ τὸν Α΄ Ἀρχιερέα, ὅστις διερχόμενος πρὸ τοῦ Πατριάρχου
ποιεῖ σχῆμα καὶ εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα μετὰ τοῦ Μ. Ἐκκλησιάρ-
χου καὶ τῶν Διακόνων. Ἐνδύεται Ἐπιτραχήλιον καὶ Ὠμοφόριον καὶ
ἐξελθὼν πρὸ τῆς εἰκόνος τῆς Παναγίας ἀναγινώσκει τὴν δευτέραν
ἑξάδα τῶν Οἴκων (Η-Μ). Εἰς τὸ τέλος θυμιᾷ τὴν ἱερὰν εἰκόνα καὶ τὸν
Πατριάρχην καὶ εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα μετὰ τῶν Διακόνων καὶ
ἀπεκδύεται τὰ ἱερὰ ἄμφια.
Ὁ β΄ Χορὸς ἄρχεται ψάλλειν τὴν δ΄ ᾠδὴν. Εἰς τὸ τέλος τῆς ς΄ ᾠδῆς
ὁ β΄ Χορὸς πάλιν τό· «Τῇ Ὑπερμάχῳ…». Οἱ δύο Διάκονοι ἐξέρχονται
κρατοῦντες δικηροτρίκηρα καὶ ἵστανται πρὸ τῆς Ὡραίας Πύλης. Ἐξέρ-
χεται καὶ ὁ Μ. Ἐκκλησιάρχης καὶ ἵσταται πρὸ τοῦ Πατριάρχου καὶ διὰ
σχήματος καλεῖ τὸν ἕτερον Ἀρχιερέα, ὅστις, ὡς καὶ ὁ προηγούμενος
ἀναγινώσκει τὴν τρίτην ἑξάδα τῶν Οἴκων (Ν-Σ) καὶ ἀκολούθως, κατὰ
τὴν ἰδίαν τάξιν, εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα.
Ὁ α΄ Χορὸς ἄρχεται ψάλλειν τὴν ζ΄ ᾠδήν. Ψαλλομένων τῶν ᾠδῶν
τούτων οἱ Διάκονοι θυμιῶσι κατὰ τὴν τάξιν τὸν Ναὸν καὶ τὸν λαόν. Εἰς
τὸ τέλος τῆς θ΄ ᾠδῆς ψάλλεται πάλιν τό · «Τῇ Ὑπερμάχῳ…». Οἱ δύο
Διάκονοι ἐξέρχονται κρατοῦντες δικηροτρίκηρα καὶ ἵστανται πρὸ τῆς
Ὡραίας Πύλης. Ὁ Μ. Ἐκκλησιάρχης ἐξέρχεται καὶ ἵσταται πρὸ τοῦ Πα-
τριάρχου καὶ διὰ σχήματος καλεῖ τοὺς ἑτέρους Ἀρχιερεῖς, οἵτινες διερ-
χόμενοι πρὸ τοῦ Πατριάρχου ποιοῦσι σχῆμα καὶ εἰσέρχονται εἰς τὸ
Ἱερὸν Βῆμα μετὰ τοῦ Μ. Ἐκκλησιάρχου καὶ τῶν δύο Διακόνων. Ὁ
πρῶτος ἐξ αὐτῶν ὡς καὶ οἱ προηγούμενοι ἀναγινώσκει τὴν τετάρτην
ἑξάδα τῶν Οἵκων (Τ-Ω καὶ Α). Εἰς τὸ τέλος κατὰ τὴν ἰδίαν πάντοτε τάξιν
εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Βῆμα.
Ἐν συνεχείᾳ ὁ α΄ Χορὸς ψάλλει τό· «Τῇ Ὑπερμάχῳ…». Τρισάγιον,
κτλ. Κοντάκιον «Τῇ Ὑπερμάχῳ…»καὶ ἐν συνεχείᾳ ἡ λοιπὴ ἀκολουθία
τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου.
KEΦΑΛΑΙΟ Δ΄
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
1. Editio princeps.
Ἡ πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ Ἀκαθιστου προγραμματίσθηκε ἀπὸ τὸν
Ἄλδο Μανούτιο στὴ Βενετία (1502), μαζἰ μὲ ἄλλα ὑμνογραφικὰ κείμενα.
Τὴν ἔκδοση συνοδεύει λατινικὴ μετάφραση, πιθανότατα τοῦ Μάρκου
Μουσούρου, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ ἐπίσημος ἐπιμελητὴς τῶν πρώτων ἐκδό-
σεων τοῦ Ἄλδου Μανουτίου. Ἡ ἔκδοση συνοδεύεται ἀπὸ λατινικὴ με-
τάφραση, καὶ αὐτὴ πιθανῶς τοῦ Μάρκου Μουσούρου111. Περιέργως
ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς βιβλιογραφικὲς συναγωγὲς καὶ καταγραφὲς τoῦ Em.
Legrand καὶ ἄλλων βιβλιογράφων.
Ἡ σημασία τῆς ὑπάρξεως αὐτῆς τῆς πρώτης ἐκδόσεως τοῦ Ἀκαθί-
στου εἶναι μεγαλη, γιὰ τὴν κριτικὴ του κειμένου τοῦ Ἀκαθίστου.
Πρῶτον, ἐπέχει θέση χειρογράφου, καθὼς σὲ χειρόγραφα, ἀσφαλῶς
ἰταλιωτικά, στηρίχθηκε ὁ ἐκδότης. Ἐνδιαφέρον λοιπὸν παρουσιάζουν
οἱ πολλὲς διαφορετικὲς γραφὲς τοῦ ἀρχικοῦ αὐτοῦ ἔντυπου κειμένου.
Τὸ πλέον σημαντικό ὅμως εἶναι ἡ συμβολὴ τῆς λατινικῆς μεταφράσεως
στὸν κριτικὸ ἔλεγχο τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου.
2. Ἡ ἔκδοση J. M. Quercius 1777= PG 92, 1333-1348

Στὴν πρώτη ἔκδοση τῶν ἔργων τοῦ Γεωργίου Πισίδη (1777)112 ἐκδίδεται
111
N. B. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ἡ πρώτη ἔκδοσις τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, περ. Βιβλιόφιλος 7,
1953, 3-4.
καὶ ὁ Ἀκάθιστος, ὡς ποίημα τοῦ Γεωργίου Πισίδη, μὲ λατινικὴ μετά-

φραση. Ἡ ἔκδοση αὐτὴ συμπεριελήφθη ἀργότερα (1860) στὴν Ἑλλη-
νικὴ Πατρολογία113 καὶ ἔτσι ὁ Πισίδης πέρασε στὸν κατάλογο τῶν
πιθανῶν ποιητῶν τοῦ Ἀκαθίστου, χωρὶς καμιὰ ἄλλη ὑποστηρικτικὴ μαρ-
τυρία. Ἡ ἔκδοση ἔχει πρῶτο τὸ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν
γνώσει …», ὑπὸ τὸν τίτλο «Τροπάριον», καὶ κατόπιν τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ…
», ὑπὸ τὸν τίτλο «Κοντάκιον». Προτάσσεται σύντομη τυπικὴ διάταξη:
«ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΟΙΚΟΙ, ὧν εἰς ἀνάγνωσιν ἵσταται· οἱ αὐτοὶ δὲ οἶκοί
εἰσι κατὰ ἀλφάβητον, ἤγουν κδ΄, καὶ λεγονται παρὰ τοῦ ἱερέως». Ἡ
ἔκδοση συνοδεύεται ἀπὸ ἀνώνυμη λατινικὴ μετάφραση.
Εἶναι ἄξιο ἰδιαίτερης παρατήρησης καὶ προσοχῆς, ὅτι μετὰ τοὺς
δύο τελευταίους στίχους τοῦ α΄ οἴκου:
Χαῖρε, δι’ ἧς νεουργεῖται ἡ κτίσις

Χαῖρε, δι’ ἧς βρεφουργεῖται ὁ Κτίστης
στὴν ἔκδοση προστίθεται ἕνας ἀκόμη στίχος
Χαῖρε, δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ Πλάστης
Εἶναι πρόδηλο, ὅτι ὁ ἐκδότης εἶχε ἐνώπιόν του χειρόγραφα μὲ δια-

φορετικἠ παράδοση τοῦ τελευταίου στίχου, καὶ εὑρισκόμενος σὲ ἀδυ-
ναμία έπιλογῆς παρέθεσε καὶ τὶς δύο ἐκδοχές. Τὸ ἴδιο καὶ στὴ λατινικὴ
μετάφραση:
Ave, per quam renovatur creatura.
Ave, per quam fit infans Creator.
Ave, per quam Factor adoratur.
3. Ἡ ἔκδοση τοῦ J. B. Pitra (1876)

Ὁ γνωστὸς μελετητὴς τῆς πρώιμης βυζαντινῆς ὑμνογραφίας καρδινά-
λιος Ἰωάννης Βαπτιστὴς Pitra, ἐξέδωσε τὸν Ἀκάθιστο μἐ βάση δεκατέσ-
σερα χειρόγραφα, χρονολογούμενα μεταξὺ 12-15 αἰ., τὰ ἀκόλουθα114:
1. Vaticanus gr. 341 (13 s.)
112
J. M. QUERCIUS-P. F. FOGGINUS, Opera Georgii Pisidae (Corpus Historiae Byzantinae.
Nova Appendix), Roma 1777.
113
Patroogia Graeca 92, 1333-1348.
114
J. B. PITRA, Analecta Sacra Spicilegio solesmensi parata, I, Paris 1876, 249-262.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 87
2. Vaticanus gr. 457 (14 s.)

3. Vaticanus gr. 1515 (a. 1382)
4. Vaticanus Ottobon. gr. 179 (14/15 s.)
5. Vaticanus Regin. gr. 159 (15 s.)
6. Vaticanus Palat. Gr. 288 (12 s.)
7. Vaticanus Barber. gr. III 8
10. Vaticanus Barber, gr. III 70
11. Vaticanus Barber. gr. IV 42
12. Taurinensis gr. (;) 197
13. Mosquensis Gr. (;) 217
14. Sinaiticus gr. 740 (13 s.), ff. 101v-104r
Ἡ ἔκδοση συνοδεύεται ἀπὸ τὴ λατινικὴ μετάφραση τοῦ Κωνσταν-

τίνου Λασκάρεως. Ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου ἀναγράφει τὸν πατριάρχη
Σέργιο. Ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ μετρικὴ εἰκόνα ποὺ εἰσάγει ὁ Pitra, ἡ
ὁποία πάντως δὲν βρῆκε μιμητὲς καὶ παραμένει μοναδική:
Ἄγγελος πρωτοστάτης
οὐρανόθεν ἐπεμφθη
εἰπεῖν τῇ θεοτόκῳ τό· Χαῖρε!
Καὶ σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ,
σωματούμενόν σε θεωρῶν,
Κύριε,
ἐξίστατο καὶ ἵστατο,
κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει,
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει·
Χαῖρε, τοῦ πεσόντος
Ἀδὰμ ἡ ἀνακλησις·
Χαῖρε, τῶν δακρύων
τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις·
Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον
ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς·
χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον
καὶ ἀγγέλων ὀφθαλμοῖς·

χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις
βασιλέως καθέδρα·
χαῖρε, ὅτι βαστάζεις
τὸν βαστάζοντα πάντα·
χαῖρε, ἀστὴρ
ἐμφαίνων τὸν ἥλιον·
χαῖρε, γαστὴρ
ἐνθέου σαρκώσεως·
χαῖρε, δι’ ἧς
νεουργεῖται ἡ κτίσις·
βρεφουργεῖται ὁ κτίστης·
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε.
Εἶναι πάντως ὁ πρῶτος, που διαπίστωσε τὴ μετρικἠ ὁμοιότητα τοῦ

Ἀκαθίστου μὲ ἐκείνην τοῦ δεύτερου κοντακίου τοῦ Ρωμανοῦ Εἰς τὸν πει-
ρασμὸν τοῦ Ἰωσήφ.
4. Ἡ ἔκδοση W. Christ – M. Paranikas 1873) = CPA

Στὴν ἔκδοση τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνθολογίας, οἱ ἐκδότες W. Christ καὶ M. Pa-
ranikas115, συμπεριέλαβαν καὶ τὸν ἈκάθιστοὝμνο, ἐπὶ τῇ βάσει δύο χει-
ρογράφων τοῦ 12/13 αἰ., τῶν Vindobonensis Theol. Gr. 33 (13 s.) καὶ
Vindobonensis Theol. Gr 332 (338), (12 s.). Τὸν ὕμνο προσέγραψαν στὸν
πατριάρχη Σέργιο. Ὡς προοίμιο ἐκδίδουν τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ…». Τὸ
πρῶτο προοίμιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…» ἐκδί-
δουν ἰδιαιτέρως, ὡς αὐτόμελον πλ. δ΄ ἤχου, ἐκτὸς τοῦ κειμένου τοῦ Ἀκα-
θίστου. Στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα ἀναφέρουν καὶ τὴ γραφὴ «Τὰ
προσταχθέντα» (sic), μὲ τὴν ἀόριστη σημείωση: «auctores τῶν προσο-
μοίων legisse videntur»116. Κριτικῶς ἐπενέβησαν σὲ πολλὲς περιπτώσεις,
ὥστε ἡ ἔκδοση αὐτὴ νὰ θεωρεῖται ὡς ἡ πρώτη προσπάθεια κριτικῆς
ἀποκατάστασης τοῦ κειμένου τοῦ Ἀκαθίστου.
115
W. CHRIST- M. PARANIKAS, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Lipsiae
1871 (Hildesheim, 1963), 140-147 (=CPA).
116
CPA, 61.
5. Ἡ ἔκδοση τοῦ Μ. Παρανίκα (1894)

Στὸ περιοδικὸ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια
ὁ Μ. Παρανίκας ἐκδίδει τὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο ἀπὸ τὸν κώδικα 32 τῆς
Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης117. Δυστυχῶς, ὁ ἐκδότης δὲν εἶναι ἀκρι-
βής, οὔτε συνεπής στὶς ἐπιλογὲς τῶν γραφῶν, ὥστε νὰ εἶναι δύσκολη,
ἄν ὄχι ἀδύνατη, ἡ ἐπισήμανση τῶν προσωπικῶν του ἐπεμβάσεων.
6. Ἡ ἔκδοση τοῦ Pl. de Meester (1903)

Ὁ Ἰταλὸς ἱερωμένος Placido de Meester ἐπιμελήθηκε τὸ 1903 μιὰ νέα
(τότε) ἔκδοση τοῦ Ἀκαθίστου, μὲ βάση κυρίως τὸ κείμενο τοῦ Ὡρολο-
γίου τῆς Ρώμης (TR,1876),118. Ἡ ἔκδοση περιελήφθη ἀρχικῶς σὲ συνέ-
χειες στὸ περιοδικὸ Bessarione119, καὶ κατόπιν ἐξεδόθη αὐτοτελῶς120.
Στὴν ἐκτενὴ εἰσαγωγή του ὁ ἐκδότης ἀσχολεῖται καὶ μὲ τὰ προβλήματα
τοῦ Ἀκαθίστου, μὲ βάση τὴ βιβλιογραφία τῆς ἐποχῆς του. Ἀπορρίπτει
τὴν ἀπόδοση τοῦ Ὕμνου στὸν Σέργιο καὶ στὸν Πισίδη, καὶ κρίνει μὲ
αὐστηρότητα τὶς ἀπόψεις τοῦ Ἀ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως γιὰ τὶς
πηγὲς καὶ τὰ δάνεια τοῦ Ἀκαθίστου. Θεωρεῖ ὅτι τὸ κοντάκιο «Τῇ ὑπερ-
μάχῳ…» δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν Ἀκάθιστο καὶ προχωρεῖ σὲ περίεργες
μετρικὲς παρατηρήσεις, ποὺ δὲν ἀντέχουν σὲ κριτική. Ὡς πρὸς τὸν
χρόνο σύνθεσης τοῦ Ὕμνου, θεωρεῖ πιθανότερη τὴν περίοδο ἀπὸ τὰ
τέλη τοῦ 6ου ὥς τὶς ἀρχὲς τοὺ 8ου αἰ121.
7. Ἡ ἔκδοση τοῦ Σωφρ. Εὐστρατιάδη (1917)

Ὁ ἀκαταπόνητος ἐρευνητὴς τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας Σωφρόνιος
Εὐστρατιάδης ἐξέδωσε κριτικῶς τὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, ἐπὶ τῇ βάσει ἑπτὰ
χειρογράφων, τῶν ἑξῆς:
117
Μ. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια 13, 1893-1894,
44-47.
118
Ὡρολόγιον τὸ μέγα, ἐν Ρώμῃ 1876.
119
Bessarione 6, 1904, 9-16, 159-165, 252-257, καί, 7 1904, 36-40, 134-142, 21-224.
120
PL. DE MEESTER, Officio dell’ Inno Acatisto, Roma 1903. Τὸ κείμενο τῆς ἐκδόσεως
αὐτῆς εἰσήχθη κατόπιν στὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς μονῆς τῆς Κρυπτοφέρρης (Ὡρολόγιον
καὶ Τριώδιον) καὶ ἐπανεξεδόθη πολλάκις. Βλ. καί, N. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ἀθηνᾶ ΟΒ΄, 1971,
3, σημ. 1.
121
Βλ. καί, ΓΡ. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 179-181.
1. Ν =Athous Laurae Γ 27 (10/11s.)

2. A =Athous Laurae Γ 28 (11 s.)
3. B =Athous Vatopediou 202 (836)
4. Δ =Athous Vatopediou 316 (950)
5. G =Ambrosianus gr. g12 (15 s.)
6. F =Ambrosianus F 95 supl. (12 s.)
7. Θ =Chalcensis Theol. Schol. 12 (11 s.)
Τὴν ἔκδοση τοῦ Εὐστρατιάδη θεωρεῖ ὁ Ν. Β. Τωμαδάκης ὡς τὴν ἐγκυρό-
τερη καὶ τὴν ἐπανεκδίδει122. Εἶναι τοῦτο περίεργο, καθὼς ὁ τόσο λεπτο-
λόγος Καθηγητὴς δὲν ἐνοχλήθηκε ἀπὸ τὶς περίεργες στιχουργικὲς
ἐπινοήσεις τοῦ Εὐστρατιάδη. Γιὰ νὰ ἐπιτύχει δῆθεν τὴν ἀπόλυτη προσαρ-
μογὴ τῆς στιχουργίας στὸ μετρικὸ σχῆμα, ποὺ ὁ ἴδιος ἐπινόησε, ἐκδίδει:
τοῖς θέλουσι θερίζειν σω-
τηρίαν ἐν τῷ ψάλλειν οὕτως (Δ 51-52)
ἐν τῇ γαστρὶ Μαρίας βο-

σκηθέντα, ἣν ὑμνοῦντες εἶπον (Η 85-86)
καὶ τόκος ἐκ παρθενου θε-

ολήπτου ἀκουούσης ταῦτα (Ο 188-189)
Φυσικά, τὸ σχῆμα αὐτὸ δὲν ἔχει καμιὰ δικαιολογία καὶ κανένας δὲν
τὸ ἀκολούθησε. Ἡ περίπτωση παραμένει μοναδική.
8. Ἡ ἔκδοση τοῦ Wellesz (1957)

Ὁ μουσικολόγος Ε. Wellesz μετέγραψε καὶ ἐξέδωσε τὸ κείμενο τοῦ Ἀκα-
θίστου ἀπὸ τὸν μουσικὸ κώδικα Laurentianus Ashburnhamensis 64, δη-
λώνοντας ὅτι διόρθωσε σιωπηρῶς τὰ ὀρθογραφικὰ λάθη τοῦ
χειρογράφου123. Ὅπως ἤδη παρατηρήθηκε, ὁ ἐκδότης, δὲν ἦταν φιλό-
λογος οὔτε εἶχε ἀσκηθεῖ στὴν κριτικὴ ἑλληνικῶν κειμένων, καὶ συνεπῶς
δὲν ἦταν ἁρμόδιος γιὰ κριτικὴ ἔκδοση. Ἔτσι δημιουργήθηκαν τερατώ-
δεις παρανοήσεις, ὅπως: χαῖρε τιμῆς ἀνωτέρα πίστις (!) (Γ 9), ἐνῶ τὸ
122
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον βυζαντινῶν μελετῶν καὶ κειμένων. Τεῦχος Α΄. Ἡ
Ἀκάθιστος ἑορτὴ καὶ ἡ ὑμνολογία της, ἐν Ἀθήναις 1964, 35-43.
123
E. WELLESZ, The Akathistos Hymn. MMB Transcripta, Vol. IX, Copenhagen 1957.
χειρόγραφο ἔχει: τιμῆς ἀνωτέρα πάσης, ὅπως καὶ μερικοὶ ἄλλοι κώδι-
κες, τὀ βρέφος…ἐπιγνοῦσα τὸν ταύτης ἀσπασμόν (Ε 5), τὸν Ἡρώδην
ὡς εἰρῶνα (Κ6), καὶ λο[γ]χείαν (Ο 19) κ. ἄ.π.
Ἐκδόσεις λειτουργικῶν βιβλίων

1. Ἡ πρώτη ἔκδοση τοῦ Τριωδίου (1522) = Ta
Ἡ πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ λειτουργικοῦ Τριωδίου ἔγινε στὴ Βε-
νετία τὸ 1522 (editio princeps). Τῆς σπάνιας καὶ δυσεύρετης αὐτῆς ἐκδό-
σεως ἀντίτυπο ὑπάρχει στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (Β Τ 642). Τὰ
βιβλιογραφικὰ τῆς ἐκδόσεως δανείζομαι ἀπὸ τὸν Em. Legrand: Τριώδιον
περιέχον τὴν πρέπουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν. In aedibus Antonii et Fratrum
de Sabio. Venetiis, MDXXII. Ἑνετίῃσι πόνῳ καὶ δεξιότητι Ἡρακλέους τοῦ
Γεράλδου, ἀναλώμασι Ἀνδρέου τοῦ Κουνάδου τοῦ τὸ παλαιὸν γένος
ἕλκοντος ἐκ τῆς τῶν Πατρῶν πόλεως τῆς Πελοποννήσου, χιλιοστῷ πεν-
τακοσιοστῷ εἰκοστῷ δευτέρῳ. Μαρτίου ἐσχάτῃ φθίνοντος124.
Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου τάσσεται «τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδο-
μάδος τῶν νηστειῶν». Μερικὲς γραφές διαφέρουν: προσκυνεῖται ὁ κτί-
στης, εὐθηνίας ἱλασμόν, πυρὸς προσκύνησιν σβέσασα, τροφέ, τοῦ μάννα
διάδοχε, στέμμα τῆς ἐγκρατείας, ἠνοίγη παράδεισος.
2. Ἡ δεύτερη ἔκδοση τοῦ Τριωδίου (1586) = Tb

Δεύτερη ἔκδοση ἔγινε τὸ 1586 στὴ Βενετία, μὲ ἐπιμέλεια Γεωργίου
Βλαστοῦ τοῦ Κρητός. Ἀντίτυπο τῆς ἐκδόσεως αὐτῆς ὑπάρχει εὐτυχῶς
στὴ Βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης καὶ ἔχει ψηφιοποιηθεῖ. Μὲ
βάση αὐτὴν τὴν ἔκδοση ἔγιναν ὅλες οἱ μεταγενέστερες ἐκδόσεις τῆς
Βενετίας, μὲ ἐλάχιστες διορθώσεις καὶ συμπληρώσεις. Ἰδού τὰ στοιχεῖα
τῆς ἔκδοσης:
Τὸ παρὸν βιβλίον τετύπωται ἐνετίησιν, παρὰ
τῶν κληρονόμων Χριστοφόρου τοῦ Τζανέτου
ἀναλώμασι μὲν τοῖς αὐτοῦ, ἐπιμελείᾳ
δὲ καὶ ἐπιδιορθώσει Γεωργίου
ἱερέως τοῦ Βλαστοῦ
Οἱ τοίνυν ἀναγινώσκοντες σὺν Θεῷ, ἔρρωσθε,
124
É. LEGRAND, Bibliographie Hellenique du XVe et XVIe siècle, Paris Ι, 173.
καὶ ἡμῶν μεμνῆσθε (sic), εἰδ’ εἴτι σφαλερὸν

εἴη ἐπιδιορθώσατε.
Χαλκὸς γράφων γάρ πάθος τὸ ἁμαρτάνειν
Ἔτει ἀπὸ τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας
αφπς΄(=1586)
Ἡ ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου στὸ Τριώδιον (1586) τάσσεται στὀν
ὄρθρο τοῦ Σαββάτου τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν.
3. Τριώδιον (1839)
Τριώδιον κατανυκτικὸν περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκο-
λουθίαν …ἐν Βενετίᾳ 1839, 312-326.
4. Τριώδιον Ρώμης (1879)

Τὸ ἐν χρήσει σήμερα Τριώδιον στὶς ἑλληνόρρυθμες ἐκκλησίες τῆς
Ἰταλίας τυπώθηκε στὴ Ρώμη (1879) ἐπὶ τῇ βάσει καλῶν χειρογράφων
καὶ μὲ ἰδιαίτερη ἐπιμέλεια. Ἡ Follieri χρησιμοποίησε αὐτὴ τὴν ἔκδοση
καὶ αὐτὴν γνωρίζουν ὅλοι οἱ Βυζαντινολόγοι.
5. Ὡρολόγιον (1858) = Ὡρολόγιον τὸ μέγα, περιέχον ἅπασαν τὴν

ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν… διορθωθέντα καὶ εἰς τρία μέρη διαιρε-
θέντα ὑπὸ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἐν Βενετίᾳ
1858, 461-474.
Ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ τυπικὴ διάταξη: <Μαρτίου 25>. Ἐν τῷ
Ὄρθρῳ, εἰς τὸ Θεὸς Κύριος ἀπολυτίκιον αὐτόμελον, ἦχος πλ. δ΄ Τὸ προ-
σταχθέν. Τοῦτο λέγεται ἐκ τρίτου ἀργῶς καὶ μετὰ μέλους, μετὰ δὲ τὴν
στιχολογίαν τοῦ Καθίσματος τοῦ Ψαλτηρίου λέγομεν ἀργῶς καὶ πάλιν
μετὰ μέλους Κοντάκιον δίχορον αὐτόμελον, ἦχος πλ. δ΄ Τῇ ὑπερμάχῳ.
Εἶθ’ οὕτως τοὺς ἑπομένους ἓξ οἴκους (Α-Β-Γ-Δ-Ε-Ζ). Εἶθ’ οὕτω τὸ εἰρη-
μένον κοντάκιον Τῇ ὑπερμάχῳ. Μετὰ τοῦτο στιχολογοῦμεν τὸν Ἄμω-
μον, μεθ’ ὅν λέγομεν πάλιν Τῇ ὑπερμάχῳ καὶ ἑτέρους ἕξ οἴκους
(Η-Θ-Ι-Κ-Λ-Μ). Τῇ ὑπερμάχῳ. Ὁ Ν΄ (Ψαλμός). Ὁ Κανών, οὗ ἡ ἀκροστι-
χίς· Χαρᾶς δοχεῖον σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ· Ἰωσήφ. Ὠιδαἰ α΄, γ΄. Τῇ
ὑπερμάχῳ. Πάλιν ἓξ οἶκοι (Ν-Ξ-Ο-Π-Ρ-Σ). Ὁ Κανών, ᾠδαὶ δ΄, ε΄, ς΄. Κον-
τάκιον Τῇ ὑπερμάχῳ, καὶ εὐθὺς οἱ τελευταῖοι ἓξ οἶκοι (Τ-Υ-Φ-Χ-Ψ-Ω).
Ὁ Κανών, ᾠδαί ζ΄, η΄, θ΄.
KEΦΑΛΑΙΟ Ε΄
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
A΄. Ἑλληνικές
1. Τοῦ Μανουὴλ Φιλῆ (1275-1345)

Ἡ πρώτη καὶ μόνη παράφραση τοῦ Ἀκαθίστου στὴ βυζαντινὴ λογοτε-
χνία ἔγινε ἀπὸ τὸν Μανουὴλ Φιλῆ (1275-1345): «Τοῦ σοφωτάτου Φιλῆ
μετάφρασις τῶν οἴκων τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου»125. Ἡ παράφραση σἐ
ἰαμβικοὺς τριμέτρους διατηρεῖ αὐτολεξεὶ πολλοὺς ὅρους τοῦ πρωτοτύ-
που. Ἰδοὺ μικρὸ ἀπόσπασμα:
<Κοντάκιον, Τῇ ὑπερμάχῳ>
Σοὶ τῇ στρατηγῷ τῶν βροτῶν ὑπερμάχῳ
τὸν εὐχαριστήριον, ἁγνὴ παρθένε,
εἴτουν ἐπινίκιον ὡς δοῦλος πλέκω,
ῥυσθεὶς διὰ σοῦ τῶν κακῶν τῶν ἐν βίῳ·
τὸ γοῦν ἀπροσμάχητον αὐχοῦσα κράτος
πολυτρόπων αὖθίς με κινδύνων ῥύου.
125
EM. MILLER, Manuelis Philae Carmina inedita, II (Appendix), Parisiis 1855 (ἀνατ.
Hildesheim, 1967), 317-333.
< Ὁ α΄Οἶκος >

Ἄνωθεν ἐλθὼν ἄγγελος πρωτοστάτης
τὸ Χαῖρε φησὶ τῇ θεοῦ λοχευτρίᾳ·
ὁμοῦ δὲ φωνῇ μὴ σεσωματωμένῃ
σεσωματωμένον σε τὸν Λόγον βλέπων,
ἐκστατικῶς ἵστατο κραυγάζων τάδε·
Ὦ χαῖρε· καὶ γὰρ τῆς χαρᾶς τὸ φῶς βλύσεις·
ὦχαῖρε· καὶ γὰρ τῆς ἀρᾶς τὸ πῦρ σβέσεις·
ὦ χαῖρε· δι΄ἧς Ἀδὰμ ἐξανίσταται,
καὶ τῶν ὀδυρμῶν ἡ σύνοικος λύεται·
ὕψος δυσανάβατον ἀνθρώπων γένει,
βάθος δυσεξάγγελτον ἀγγέλων φύσει.
Ναί, χαῖρε, καὶ καθέδρα τοῦ βασιλέως
φέρουσα τὸν φέροντα χειρὶ τὴν κτίσιν.
Ἀστὴρ νοῦ τε δεικνύων ἥλιον
γαστὴρ ἀπαθὴς ἐνθέου σαρκώσεως.
Ὦ χαῖρε· καὶ γὰρ σὺ νεουργεῖς τὴν φύσιν,
ἣ νῦν διὰ σοῦ προσκυνεῖ τὸν δεσπότην.
Ὦ χαῖρε, νύμφη γαμικῶν ἔργων δίχα126.
2. Παράφραση τοῦ Μελετίου Καλλονᾶ τοῦ Κρητὸς (1613)

Στὸν Ἀθωνιτικὸ κώδικα Βατοπεδίου 596, φφ. 1β-56β, σώζεται δημώδης
παράφραση τοῦ Ἀκαθίστου, ὑπὸ Μελετίου Καλλονὰ τοῦ Κρητός, χρο-
νολογούμενη στὸ ἔτος 1613. Ὁ τίτλος στὸ χειρόγραφο εἶναι: Οἱ κδ΄
Οἶκοι τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μα-
ρίας, νεωστὶ εἰς τὴν τῶν Ῥωμαίων ἁπλῆν γλῶσσαν παραφραστικῶς με-
τενεχθέντες, παρὰ Μελετίου ἱερομονάχου Καλλονᾶ τοῦ Κρητός,
Ἐνετίῃσιν, παρὰ Νικολάῳ τῷ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, αχιγ΄ (1613).
Ἡ ἔνδειξη δὲν ἀνταποκρίνεται βιβλιογραφικῶς στὰ πράγματα. Δὲν
ὑπάρχει στἠ Bibliographie Hellénique τοῦ Em. Legrand, οὔτε καὶ σὲ
ἄλλες καταγραφὲς τῶν ἐκδόσεων ἑλληνικῶν βιβλίων στὴ Βενετία. Ἀντί-
θετα, βρίσκω τὴν ἔκδοση τῆς παραφράσεως τοῦ Μελετίου Καλλονᾶ μὲ
126
Βλ. προηγούμενη σημείωση.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ 95
τὸν τίτλο: «Οἱ εἰκοσιτέσσαρες Οἶκοι τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θε-
οτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας εἰς ἁπλῆν γλώσσαν παραφραστικῶς
μετενεχθέντες παρὰ τοῦ ἐν ἱερομονάχοις Μελετίου Καλλονᾶ, ἐν Βενετίᾳ,
ἐκ τῆς τυπογραφίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, 1865»127. Ὁ Γ. Πλουμίδης γνω-
ρίζει καὶ ἄλλη ἔκδοση παλαιότερη «Ἐκ τῆς τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος,
1847128».
Παραθέτω ἐδῶ μερικὰ στοιχεῖα τῆς παραφράσεως αὐτῆς ἀπὸ τὸ
Βατοπεδινὸ χειρόγραφο, τοῦ ὁποίου ἡ γραφὴ ἔχει λόγῳ διαβροχῆς ὑπο-
στεῖ σοβαρὲς φθορὲς καὶ εἶναι σὲ πολλὰ δυσανάγνωστη:
1. Ἀφιερωση (φ. 1β): Τῇ πανυπερυμνήτῳ, πανυπερεν-

δόξῳ, πανυπεραχράντῳ, πανυπερευλογημένῃ, ἀειπαρθένῳ,
καὶ μητρὶ Θεοτόκῳ, τῇ δεσποίνῃ τῶν πάντων Μαρία, ὁ τα-
πεινὸς καὶ ἐλάχιστος ἐν ἱερομονάχοις Μελέτιος ὁ Καλλονᾶς
δουλικὴν ἀπονέμει προσκύνησιν ἐδαφιαίως, καὶ εὐλαβῶς
ἀνατίθησι.
2. (φ. 2α) Ἐν ταπεινῷ τῷ προσώπῳ μετὰ……., ἐν ὅλῃ
δὲ τῆ ψυχῇ….. προσέρχομαι καὶ σοὶ προσπίπτω, δέσποινα
Θεοτόκε, ἀνυμνῶν, εὐλογῶν, προσκυνῶν, δοξολογῶν καὶ γε-
ραίρων σὲ τὴν καθαρὰν καὶ ἀμόλυντον, σὲ τὴν ἀειπάρθενον
μητέρα τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου, σὲ τὴν ὑπερύμνητον, τιμιωτέ-
ραν τῶν Χερουβὶμ καὶ ἐνδοξοτέραν τῶν Σεραφὶμ ἀσυγκρί-
τως, τὴν πολυώνυμον ἄνασσαν, τὴν ἐν ἁγίοις ἁγιωτάτην,
ἄχραντον καὶ ἄμωμον κόρην, τὴν βασίλισσαν τῶν οὐρανῶν,
τὴν γεννήτριαν τοῦ παμβασιλέως Χριστοῦ καὶ Θεοῦ τῶν
ὅλων, τὴν δέσποιναν τῶν ἁπάντων, εὐλογημένην ἐν γυναιξὶ
καὶ νεάνιδα, τὴν ζωοδόχον πηγὴν καὶ ἡλιακὴν λαμπηδόνα
τοῦ νοητοῦ ἡλίου, τὴν Θεοτόκον Μαρίαν, ἰατρὸν τῶν ψυχῶν
/ (φ. 2β) καὶ τῶν σωμάτων καὶ ἱλαστηριον τοῦ κόσμου, τὴν
καταφυγὴν τῶν χριστιανῶν, τὴν λύτρωσιν τῶν λυπηρῶν, τὴν
μακαριωτάτην μητέρα καὶ παρθένον, τὴν νύμφην τοῦ Θεοῦ
τὴν ἀνύμφευτον, τὸ ξένον ἄκουσμα καὶ […………] θαῦμα,
τὴν ὁδηγήτριαν τῶν πιστῶν, τὴν σκέπην τῶν ἀνάκτων, τὴν
127
Τὴν ἔκδοση εἶδα στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, ἀρ. Τ 585 Α 31, 1865.
128
Γ. Σ. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ, Τὰ ἐν Παδούῃ ἑλληνικὰ βιβλία, Θησαυρίσματα Ε΄, 196, 242.
ῥῶσιν τῶν ἀσθενούντων, τὴν σωτηρίαν τῶν ἁμαρτωλῶν, τὸ

τεῖχος τῶν ὀρθοδόξων, τὸν ὕμνον τὸν ἀγγελικόν, τὴν ὑψηλο-
τέραν τῶν οὐρανῶν, τὴν φωτοδόχον λαμπάδα καὶ φωτοπά-
ροχον αἴγλην, φωτίζουσαν τὰς διανοίας τῶν πιστῶν, τὴν
χαρὰν τοῦ κόσμου παντὀς, τὴν ψυχοσώτειραν κόρην, τὴν
ὡραιοτάτην κιβωτόν, κεχρυσωμένην τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, τὴν
ἐλπίδα τῶν ἀπηλπισμένων καὶ βοήθειαν τῶν εἰς σὲ / (φ. 3α)
προστρεχόντων.
Καὶ ἐπειδὴ ἀπὸ τὴν ἀνεξάντλητον βρύσιν τῶν χαρίτων
σου, σπλαγχνισθεῖσα ἔδωκας εἰς ἐμὲ τὸν ταπεινότατον καὶ
ἐλάχιστόν σου δοῦλον φώτισιν, ὅσην τὸ ἀσθενὲς του πνεῦμα
ἐδυνάσθη νὰ λάβῃ, εἰς τὴν ἐξήγησιν τούτων σου τῶν ἀξιο-
πρεπουμένων ὕμνων, ἴσως τινὰς τῶν ἀναγινωσκόντων ὠφε-
ληθῆ, εὐχαριστῶ σου τῆν χάριν, Κυρία μου. Ἐὰν γὰρ σὺ μὴ
ἐχορήγεις βοήθειαν, πῶς ἤθελα δυνηθῶ ἐγὼ τοιοῦτον
ἀγαθὸν ἔργον τελέσαι; Λοιπὸν καὶ πάλιν ὑπερευχαριστῶ,
ἀνυμνῶ καὶ δοξάζω τὴν ἐπ’ ἐμοὶ ἄκραν εὐσπλαγχνίαν σου,
καθὼς καὶ ἄλλες ἀναρίθμητες εὐεργεσίες ἀπὸ τὰ μητρικὰ
τῆς ἐλεημοσύνης σου129.
3. Γρηγορίου Μελισσηνοῦ τοῦ Κρητός

Σώζεται στὸν Κώδ. Ἀμοργοῦ ἀρ. 42, σσ. 397-408 (17-18 αἰ.). Τίτλος,
ἀρχικὰ (Α-Ω) καὶ ἐφύμνια ἐρυθρόγραφα.
«Ὡραιοτάτη ἐξήγησις τῶν εἰκοσιτεσσάρων ὕμνων τοὺς ὁποίους ὀνο-
μαζει ἡ Ἐκκλησία μας οἴκους τῆς πολυωνύμου, πανυμνήτου καὶ ἀειπαρ-
θένου Κόρης καὶ Θεομήτορος, μεταφραστεῖσα (sic) εἰς τὴν κοινὴν
γλῶσσαν εἰς δόξαν αὐτῆς καὶ ὠφέλειαν τῶν πολλῶν παρ’ ἐμοῦ Γρηγο-
ρίου τοῦ Κρητός. Ἕτεροι δὲ λέγουσι πὼς εἶναι ποίημα Ντὰ Φιορέντζα».
Τῇ μακαριωτάτῃ, ὑπερενδόξῳ, ὑπερτίμῳ καὶ ἀειπαρθένῳ μητρὶ τοῦ
Κυρίου Ἰησοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, παντανάσσῃ καὶ δεσποίνῃ πάσης τῆς κτί-
σεως ὁ ἀχρεῖος οἰκέτης Γρηγόριος ἱερομοναχος ὁ Μελισσηνὸς ἀπονέμει
τὴν δουλικὴν προσκύνησιν καὶ ἀφιερόει (sic) καὶ τὴν κοινὴν ταύτην ἐξή-
γησιν μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ ταπεινότητος εἰς κοινὴν τῶν ἐκείνης
δούλων ὠφέλειαν.
129
Περιγραφὴ τοῦ χειρογράφου, Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος Βατοπεδίου, 117.
Τὸ κείμενο τῆς μεταφράσεως μὲ σύντομη εἰσαγωγὴ ἐξέδωσε ὁ Ἰ.

Ε. Στεφανῆς130. Τὸ ἴδιο κείμενο ἐπανεξέδωσε, χωρὶς ἀναφορὰ στὴν
πρώτη ἔκδοση, τὴν ὁποία προφανῶς ἀγνοοῦσε, ἡ Ἑλένη Κακουλίδου-
Πάνου131.
Βιβλίον καλούμενον Ἐκλογαί περιέχον τὸν Ἀκάθιστον καὶ ἄλλας
τινὰς ἀκολουθίας μετὰ καὶ τῶν ἐξηγήσεων αὐτῶν είς ἁπλῆν ῥωμαϊκὴν
φράσιν… Ἐνετίῃσι, παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, 1730132.
4. Δαπόντες Καισάριος. Ἀνέκδοτη παράφραση, μὲ τὸν τίτλο: «Ὕμνος

εἰς τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον» τοῦ Καισαρίου Δαπόντε σώζεται στὸν Ἁγιο-
ρειτικὸ κώδικα Ξηροποτάμου 258 (18 αἰ.), φ. 61β. Ἄρχ. ,
Ἄγγελος ὁ πρωτοστάτης οὐρανόθεν σοι, αὐγή,

πέμφθηκεν εἰπεῖν τὸ «Χαῖρε» ἀσωμάτῳ τῇ φωνῇ133.
5. Νεκτάριος (Κεφαλᾶς), Μητρ. Πενταπόλεως, Θεοτοκάριον, ἐν Ἀθή-

ναις 1907 (σσ. 29-35: Οἱ Χαιρετισμοὶ ἐκτεταμένοι εἰς μέτρον ἰαμβικόν).
6. Θέμελης Τ. Π., Ἑρμηνεία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Νέα Σιών 10, 1910,
205-237, 393-411, 566-580, καί, 11, 1911, 36-52.
7. (Ἀνώνυμος) Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου τῆς Ὑπεραγίας Θεο-

τόκου. Μετάφραση στὰ νέα ἑλληνικά, Ἀθήνα 1991.
(Γεννάδειος Τ 675. 853).
8. Ἐπιφάνιος Ἰ. Θεοδωρόπουλος, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος μετὰ ἑρμηνείας,

ἐν Ἀθήναις 1969.
130
Ι. Ε. ΣΤΕΦΑΝΗΣ, Δημώδης μετάφραση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ἀφιέρωμα στὸν
Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶ, Θεσσαλονίκη 1988, 131-142 (τὸ κείμενο, 134-142)..
131
ΕΛ. ΚΑΚΟΥΛΙΔΟΥ ΠΑΝΟΥ, Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. Παράφραση ἱερομονάχου
Γρηγορίου Μελισσηνοῦ, Όρθοδοξία καὶ Οἰκουμένη, 553-567.
132
E. LEGRAND, Bibliographie Hellénique XVIIIs., 195 (Γεννάδειος Τ 561).
133
ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΣ, Κατάλογος, Ι, 228.
Β΄. Λατινικὲς καὶ ἄλλες
1. Ἡ πρώτη λατινικὴ μετάφραση τοῦ Χριστοφόρου Βενετίας (800

μ. Χ.).
Γι’ αὐτὴν ἔχει γίνει λόγος παραπανω. Βλ. ἐπίσης, Huglo M., L’ an-
cienne version latine de l’ Hymne Acathiste, Le Muséon 64, 1953, 27-61
(τὸ κείμενο τῆς λατινικῆς μεταφράσεως, 34-44.
2. Ἡ λατινικὴ μετάφραση πιθανῶς Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρη-

τός (1470-1517), ποὺ συνοδεύει τὴν πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ Ὕμνου
(1502).
3. Ἡ λατινικὴ μετάφραση Κωνσταντίνου Λασκάρεως (1434-1503).

Συνοδεύει τὴν ἔκδοση του Καρδιναλίου J. B. Pitra, Analecta Sacra: Ana-
lecta Sacra Spicilegio Solesmensi Parata, Parisiis 1876, 250-262.
4. Ἀνέκδοτη παραμένει ἡ λατινικὴ μετάφραση τοῦ Ρεθυμνίου λογίου

Εὐσταθίου Πατελλάρου (πρῶτο ἥμισυ τοῦ 17 αἰ., στὸ χειρόγραφο Mes-
sinensis gr. 39 (Codices preesistenti)134.
Ἰταλικἐς.
1. Ἀνώνυμη μετάφραση τοῦ (18 αἰ.).
Ifantis P., L’ Ἀκάθιστος Ὕμνος in una traduzione italiana del XVIII
secolo, Ἰταλοελληνικὰ 4, 1991-1993, 135-147.
2. Ἡ ἔκδοση του Α. Baumstark

Baumstark Α., Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἰς τὴν ὑπεραγίαν
Θεοτόκον καὶ ἀειπάρθενον Μαρίαν. Officio dell’ inno acatisto in onore
della santissima Madre di Dio e sempre Vergine Maria, Roma 1903.
3. Ἡ ἔκδοση τοῦ C. del Grande

C. Del Grande , L’ inno Acatisto in onore della Madre di Dio. Testo,
traduzione e note, Firenze 1948.
134
K. KRUMBACHER (μετ. Γ. ΣΩΤΗΡΙΑΔΟΥ), Ἱστορία τῆς Βυζαντηνῆς Λογοτεχνίας, τ.
Β΄, ἐν Ἀθήναις 1900, 556.
Ὁ Ἰταλὸς ἐρευνητὴς Carlo del Grande ἐξέδωσε τὸ 1948 στὴ Φλω-

ρεντία τὸ ἑλληνικὸ κείμενο τοῦ Ἀκαθίστου μὲ εἰσαγωγή, ἰταλικὴ μετά-
φραση καὶ σχόλια135. Ἀναπαράγει τὸ κείμενο τῶν Christ-Paranikas, στὸ
ὁποῖο, δυστυχῶς, προσέθεσε σφάλματα, ποὺ δὲν ἔχει τὸ πρωτότυπο.
Θεωρεῖ καὶ αὐτὸς πιθανὸ ποιητὴ τὸν Ρωμανό.
4. Ἡ ἔκδοση τοῦ R. Cantarella (1948)

Στὴ μεγάλη Ἀνθολογία τῶν βυζαντινῶν ποιητῶν τοῦ Ἰταλοῦ Καθη-
γητοῦ R. Cantarella περιελήφθη καὶ ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος μὲ ἰταλικὴ με-
τάφραση καὶ σχόλια136. Τὸ κείμενο τῆς ἐκδόσεως εἶναι ἐκεῖνο τοῦ
Τριωδίου τῆς Ρώμης.
5. Ἡ ἔκδοση τοῦ R. Maisano (2002)

Maisano R., Cantici di Romano il Melode [Classici Greci], II, Torino
2002, 579- 583. Ὁ ἐκδότης θεωρεῖ τὸν Ἀκάθιστο ἔργο τοῦ Ρωμανοῦ καὶ
τὸν συμπεριλαμβάνει στὴν ἔκδοση τῶν κοντακίων του.
6. Toniolo E. M., Akathistos. Canto di Lode della Madre di Dio. Tra-

duzione metrica di Ermanno M. Toliolo O.S.M., Roma 2007. Ἔμμετρη
μτάφραση στὰ ἰταλικά.
Ἱσπανική
De Andrés Martinez C., El Himno Akathistos. Primera parte del
ms.Esc. R. I. 19. Analisis historico-critico del codice y transcripciòn y ver-
sion espaniola e su texto, Madrid 1981.
Ἀγγλικές
W. J. Birkbeck / G. B. Woodward, The Acathist Hymn of the Holy Or-
thodox Eastern Church, in the original Greek text and done into English
verse, London 1917 (Γεννάδειος Τ 675.35).
135
C. DEL GRANDE, L’ Inno Acatisto in onore della Madre di Dio. Testo, traduzione e
note, Firenze 1948.
136
R. CANTARELLA, Poeti Bizantini, I-II, Milano 1948 (Ι, 86-93 τὸ κείμενo, ΙΙ, 123-
130, σχόλια).
(Ἀνώνυμος) Τhe Acathist Hymn and Little Compline arrangement.

The Greek Text with a rendering in English, London 1919.
J. Christopher / Anita Bartle, The Akathstos Hymn. The most ancient

song to the Queen-Woman of the Eternities. A Translation from the oldest
Greek and Russian mss, London 1922 (Γεννάδειος Τ 675.82).
P. M Addison, Byzantine Hymn to the Mother of God. Translated for

chant choral recitation by ---. Rom, Mater Ecclesiae Centre for Marian
Study and Devotion 1983 (Βιβλιοκρισία: J. A.Munitiz, Reythrop Journal
27, 1986, 37-318).
Φλαμανδική
Voordeckers E., Verheug U Bruid. Altijd-Maagd. De Akathistoshymne
van de Byzantijnse Kerk, Bonheiden, 1988 (μὲ μετάφραση στὴ φλαμαν-
δικὴ γλώσσα).
Σλαβωνική
Filonov - Gove A., The Slavic Akathistos Hymn. Poetik Elements of
the Byzantine Text and its old Church Slavic Translation, Munich 1988,
225-275.
Μπορίσσοβα Τ., Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ἡ μετάφρασή του στὴν
ἐκκλησιαστικὴ σλαβικὴ γλώσσα, Ρέθυμνο 2007 (ἀδημοσίευτη διδ. δια-
τριβή).
Ρωσική
Goltz H., Der Hymnos Akathistos- eine Keimzelle russisher orthodoxer
Spiritualität, στο: Κ. Chr. Felmy / G. Kretschmar / F. v. Llilienfeld / Cl. J.
Roepke (eds), Tauden Jahre Christentum in Russland- Zum Mellenium dr
Taufe der Kiever Russ, Göttingen 1988, 773-800.
Goltz H., Akathistos. Hymnen der Ostkirche, Lipzig 1988.
Ἀρμενική
Drost - Abgarjan A. / Goltz H., Eine armenische Übersetzung des Hy-
mnus Akathistus. Einleitung, Edition, deutsche Übersetzung und armeni-
sch-griechischen Glossar, Crossroad of Cultures, 143-249.
Ἀραβική
Peters C., Eine arabishe Übersetzung des Akathistos-Hymnus, Le
Muséon 53, 1940, 89 -104.
Τουρκική
Salaville S., Un Acathiste Turc avec acrostiche alphabetique grecque,
ΕΕΒΣ 23, 1953, 484-490.
9. Ἡ ἔκδοση τοῦ Κωνσταντίνου Τρυπάνη

C. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica (Wien, 1968) (WBS,
V), 12-39 (τὸ κείμενο, 29-39).
Ὁ γνωστὸς μαθητὴς τοῦ P. Maas καὶ (συν)εκδότης τῶν κοντακίων

τοῦ Ρωμανοῦ Κωνσταντίνος Τρυπάνης περιέλαβε σὲ κριτικὴ ἔκδοση καὶ
τὸν Ἀκάθιστο, στὰ Fourteen Early Byzantine Cantica (Wien. 1968) (WBS,
V), 12-39 (τὸ κείμενο, 29-39). Ἡ ἔκδοση στηρίχθηκε ἀποκλειστικῶς στὰ
Κοντακάρια καὶ ἔγινε μὲ μεγάλη προσοχὴ καὶ ἐπιμέλεια. Εἶναι οὐσια-
στικὰ ἡ πρώτη σύγχρονη κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Ὕμνου. Τὶς ἀδυναμίες τῆς
ἐκδόσεως παρουσιάζουμε παρακάτω, στὸ κεφάλαιο «Κριτικὲς καὶ φι-
λολογικὲς παρατηρήσεις» (σσ. 137-158) καὶ στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα τῆς
παρούσας ἔκδοσης. Ἐδῶ περιοριζόμεθα στὶς ἀκόλουθες παρατηρήσεις:
1. Ὁ ὕμνος ἐκδίδεται ἀνωνύμως. Ὁ ἐκδότης θεωρεῖ πιθανὸ ποιητὴ
τὸν Ρωμανό, ἀλλὰ ἀναγνωρίζει ὅτι δὲν διαθέτει ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα.
2. Θεωρεῖ, ὀρθῶς, γνήσιο προοίμιο τὸ «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς
λαβὼν ἐν γνώσει...» καὶ δεύτερο καὶ μεταγενέστερο τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ...».
3. Περιέργως, θεωρεῖ ὅτι ὁ Ἀκάθιστος δὲν συνδέεται κυρίως μὲ τὴν
ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀλλὰ μὲ τὸν δῆθεν κοινὸ ἑορτασμὸ Εὐαγγε-
λισμοῦ καὶ Γεννήσεως, κάτι ποὺ δὲν ἔχει καμιὰ ὑποστηρικτικὴ μαρτυ-
ρία, ὅπως ἤδη ἔχει ἀναφερθεῖ παραπάνω.
4. Ἰσχνὴ εἶναι ἡ ἀναφορά του στὶς λογοτεχνικὲς ἀρετὲς τοῦ Ὕμνου.
5. Ἀπὸ τὴν ἐπιλεκτικὴ βιβλιογραφία του (σσ. 26-27) ἀπουσιάζουν
(συνειδητά ;) σοβαρὰ μελετήματα, ὅπως ἐκεῖνα τοῦ Ν. Β. Τωμαδάκη.
6. Ἡ κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Ἀκαθίστου στηρίχθηκε ἀποκλειστικῶς στὰ
Κοντακάρια. Ἀγνόησε καὶ τὴν πρώτη ἔκδοση (editio princeps) καὶ τὰ λι-
τουργικὰ χειρόγραφα.
7. Ὅπως φαίνεται στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα τῆς παρούσης ἐκδόσεως,

ἀποφεύγει περιέργως νὰ ἀναφέρει μαρτυρίες τῶν κωδίκων σὲ ἐπίμαχα
σημεῖα.
KEΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΄
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑ
Οἱ ἱστορικοὶ καὶ οι κριτικοὶ τῆς λογοτεχνίας ἀναγνωρίζουν ὁμόφωνα

στὸν Ἀκάθιστο μιὰ ἀπὸ τὶς καλύτερες ἐκφράσεις τῆς ποιητικῆς τέχνης.
Ἀξίζει ἀσφαλῶς νὰ παραθέσουμε ἐδῶ μερικὲς κρίσεις, γιὰ τὴ λογοτε-
χνικὴ ποιότητα τοῦ Ὕμνου. Ὁ ἐθνικὸς ἱστορικὸς Κωνσταντίνος Παπαρ-
ρηγόπουλος τὸν θεωροῦσε «προϊὸν τῆς ζωηροτέρας φαντασίας καὶ τῆς
εὐλαβεστἐρας ἀγάπης». Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης βρίσκει στὸν
‘Ακάθιστο «ἐμπνεύσεις ἀκραιφνεστάτης ποιήσεως». Ὁ Κωστής Πα-
λαμᾶς τὸν χαρακτηρίζει «τέλειον μωσαϊκὸν ἀπαρτισθὲν ἀπὸ ψηφῖδας
παντὸς εἴδους περιμαζευμένας πανταχόθεν». Ὁ Γρηγόριος Παπαμιχαὴλ
τονίζει τὴν ἐξαιρετικὴ θέση τοῦ Ὕμνου μέσα σὲ ὅλη τὴ βυζαντινὴ ὑμνο-
γραφία καὶ ἐξαίρει «τὴν πλαστικότητα τοῦ κειμένου, τὴν τεχνικωτάτην
μεγαληγορίαν, τὴν μουσικότητα καὶ τὴν ζωγραφικότητά του». Ὁ Εὐάγ-
γελος Παπανοῦτσος ἐπαινεῖ τὴ γλώσσα τοῦ Ἀκαθίστου , καὶ τὴν θεωρεῖ
ἐξόχως μουσική, ἐνῶ ὁλόκληρο τὸν ὕμνο τὸν χαρακτηρίζει «ποιητικό-
τατο χριστιανικὸ ἐπίνικο». Ὁ Νικόλαος Τωμαδάκης θεωρεῖ ὅτι ἡ μεγάλη
ἀξία τοῦ Ἀκαθίστου ἔγκειται στὴν ἀπήχηση ποὺ ἔχει στὴν ψυχὴ τοῦ
χριστιανικοῦ πληρώματος, καθὼς «ἀναφέρεται εἰς μίαν ἀνάγκην τοῦ
ἀνθρώπου νὰ δοξολογήσῃ, νὰ ἐξάρῃ, νὰ ἐξυψώσῃ τὸ θεῖον καὶ δὴ τὴν
ἐνανθρώπησιν τοῦ Κυρίου διὰ τῆς Θεοτόκου. Αὐτὴ ἡ ἀλλεπάλληλος ἐπί-
κλησις τῆς χαρᾶς, τῆς ἀγαλλιάσεως, τῆς λυτρώσεως, ἡ ὁποία κατασκε-

πάζει καὶ αὐτὰς τὰς ἐπικλήσεις πρὸς σωτηρίαν ἀπὸ κινδύνων, προσδί-
δει ἐνθουσιῶντα τόνον εἰς τὸν ὕμνον καὶ ἀντιστοιχεῖ πρὸς τὴν ἐαρινὴν
διάθεσιν τοῦ ἀνθρώπου καὶ δὴ τοῦ γυναικείου κόσμου…». Ὁ Θεόδωρος
Ξύδης βλέπει τὸν Ἀκάθιστο ὡς λογοτέχνημα γεμάτο «ἀπὸ τὴν πνοὴ τῆς
οἰστρήλατης ψυχῆς. Ἡ μουσικὴ φωνὴ τοῦ Ἀκαθίστου, ποὺ ἀναπνέει
πρῶτα ἀπὸ τὴν παράταξη τῶν λέξεων, εἶναι πολύρρυτη, μέσα σὲ ποι-
κιλότατους ἀναλογικοὺς σχηματισμούς, που ἔρχονται ἀπὸ κάποιο χρο-
νικὸ βάθος. Ἕνας χείμαρρος ὁμοιοκαταληξίας, κι ὅπου αὐτὴ δὲν εἶναι
αὐστηρή, προσδίδει στὸ ποίημα τὸν ἀπόλυτο μουσικὸ τόνο καὶ τὸ δε-
σμεύει πρὸς τὴν ἁρμονία καὶ τὴν ὁριστικότητα…Στὸν Ἀκάθιστο ἡ κάθε
λέξη τοῦ ποιήματος ἀποβαίνει λέξη τοῦ Ὑψίστου, παίρνει τὴ μαγικὴ
πλαστικότητα τοῦ θρησκευτικοῦ, ποὺ σπρώχνει τὸ λόγο πρὸς τὸ ὕψος,
μὲ τὴν ποιητικὴ μεγαλοδωρία, ποὺ φτάνει ἕως τοὺς πολλοὺς ποὺ
ζοῦσαν τότε ποὺ γράφτηκε ὁ Ἀκάθιστος, ἀκόμα καὶ σήμερα ποὺ ἀπο-
μακρυνθήκαμε ἀπὸ τὸν χρόνο τῆς συγγραφῆς του. Ὁ θρησκευτικὸς καὶ
ὁ αἰσθητικὸς παράγοντας ἀδελφωμένοι παίζουν τὸν ἀποφασιστικότερο
ρόλο στὴν περίπτωση τοῦ Ἀκαθίστου…».
Τὰ λογοτεχνικὰ σχήματα
Δὲν ὑπάρχει στὴν ἑλληνικὴ, ἴσως καὶ στὴν παγκόσμια λογοτεχνία κεί-
μενο ἀνάλογο μὲ τὸν Ἀκαθιστο ὕμνο, ἀπὸ τὴν ἄποψη τοῦ πλήθους καὶ
τῶν χρήσεων τῶν λογοτεχνικῶν σχημἀτων. Πρόκειται γιὰ ἕνα μοναδικὸ
λογοτεχνικὸ «μπαρόκ», στὸ ὁποῖο ὁ ὑμνογράφος γίνεται ἕνας πολύρρυ-
τος καὶ ἀνεξάντλητος λογοτεχνικὸς ποταμός. Δὲν ἐξαντλεῖται στὸν
ἐγκωμιασμὸ τῆς Παρθένου. Αὐτὴ ἡ πληθωρικὴ χρήση τῶν ἐγκωμια-
στικῶν στοιχείων κρίθηκε απὸ μερικοὺς νεότερους κριτικοὺς ἀρνητικά.
Ἀλλὰ τὸ μέτρο κρίσεως ἑνὸς λογοτεχνικοῦ κειμένου εἶναι ἡ λαϊκὴ πρόσ-
ληψη, τὸ στοιχεῖο τῆς δημοφιλίας. Ὁ Ἀκάθιστος, καθὼς μάλιστα εἶναι
λειτουργικὸ κείμενο σὲ συνεχὴ καὶ ἀδιάσπαστη χρήση αἰώνων, καὶ χάρη
στὴ μουσική του ἔκφραση, ὁμιλεῖ στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων. Ὁ Ὕμνος
αὐτός, καὶ μερικοὶ ἄλλοι ἀκόμη, ὅπως «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω», «Ἡ
ζωὴ ἐν τάφῳ», τὸ «Χριστὸς ἀνέστη» τὀ «Τὴν ὡραιότητα τῆς παρθενίας
σου», «Ἡ Παρθένος σήμερον», εἶναι διαχρονικὴ καὶ ἀναπαλλοτρίωτη
ποιητικὴ καὶ μουσικὴ περιουσία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ137. Κανεὶς ἄλλος
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ – Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑ 105
Ἕλληνας ποιητής δὲν συγκίνησε περισσότερο ἕνα λαὸ καὶ κανεὶς δὲν
ἀξιώθηκε αὐτὴ τὴ δόξα.
Σταχυολογῶ ἐδῶ χαρακτηριστικὰ λογοτεχνικὰ σχήματα:
1. Ἐπανάληψη τῶν χαιρετισμῶν

Μόνο στὸ κύριο σῶμα τοῦ Ὕμνου καὶ μόνο στοὺς μὲ περιττὸ ἀριθμὸ
Οἴκους (Α-Ψ), ἐπαναλαμβάνεται 156 φορὲς τὸ ἐγκωμιαστικὸ «Χαῖρε»,
13 φορὲς στὸν κάθε Οἶκο (12 ζεύγη στίχων + 1 ἐφύμνιο). Στὸν ἀριθμὸ
προσθετέος καὶ ἕνας ἀκόμη χαιρετισμός στὸ προοίμιο τοῦ Ὕμνου, σύ-
νολο 157.
2. Ἡ ὁμοιοκαταληξία (τὸ ὁμοιοτέλευτον).

Στὸν Ἀκάθιστο ὅλοι στίχοι βαίνουν κατὰ ζεύγη καὶ ὁμοιοτελευτοῦν
σὲ ποικίλους σχηματισμοὺς ὁμοιοκαταληξίας: ἐκλάμψει-ἐκλείψει, ἀνά-
κλησις –λύτρωσις (Α), κλπ. Ἡ ὁμοιοκαταληξία, ποὺ εἶναι καὶ τὸ ὄχημα
τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ἀκουστικῆς ἀπολαύσεως, εἶναι φυσική καὶ ρέ-
ουσα, χωρὶς νὰ δίδει σὲ καμιὰ περίπτωση τὴν ὑποψία πιεστικῆς ρητο-
ρικῆς κατασκευῆς.
3. Ἡ παρομοίωση (ἡ εἰκόνα)
Ἡ εἰκονιστικὴ δύναμη τοῦ ὑμνογράφου, ποὺ εἶναι καὶ τὸ οὐσιωδέ-
στερο συστατικὸ τῆς ποιητικῆς δημιουργίας, εἶναι ἀνεξάντλητη καὶ
αἰφνιδιάζει μὲ τὴν εὑρηματικότητα καὶ τὸν πλοῦτο της. Σταχυολογῶ
περαιτέρω τὰ σημαντικοτερα εἰκονιστικὰ σχήματα:
ἁγία ἁγίων μείζων

ἀκτίς νοητοῦ ἡλίου
ἀμυντήριον τῶν ἀοράτων θηρῶν
ἀνάστασις,
ἄνθος τῆς ἀφθαρσίας
ἀνοικτήριον παραδείσου θυρῶν
ἀνόρθωσις ἀνθρώπων
ἄρουρα,
ἀστέρος ἀδύτου μήτηρ
137
E. WELLESZ, The Poetical Forms, 21, παρατηρεῖ χαρακτηριστικά, ὅτι μόνο ὁ Ἀκά-
θιστος ξεπέρασε ὡς δημοφιλὲς κείμενο ἀκόμη καὶ τὸ κοντάκιο «Ἡ Παρθένος σήμερον».
ἀστήρ,
ἀστραπή
αὐγὴ μυστικῆς ἡμέρας
βάθος δυσθεώρητον,
βροντἠ
γαστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως,
γέφυρα,
δένδρον ἀγλαόκαρπον
δοχεῖον σοφίας Θεοῦ
ἐλπίς ἀγαθῶν αἰωνίων
ἔμψυχος ναὸς
ἐξίλασμα,
εὐδοκία Θεοῦ,
ζωὴ μυστικῆς εὐωχίας
θαῦμα τῶν ἀγγέλων,
θησαυρὸς τῆς ζωῆς ἀδαπάνητος
θυμίαμα
καθέδρα τοῦ βασιλέως (Χριστοῦ),
κατάπτωσις δαιμόνων
κεφάλαιον τῶν δογμάτων αὐτοῦ,
κιβωτὸς χρυσωθεῖσα τῷ Πνεύματι
κλεὶς τῆς Χριστοῦ βασιλείας
κλῆμα βλαστοῦ ἀμαράντου ,
κλῖμαξ ἐπουράνιος,
κουροτρόφος
κρατὴρ κιρνῶν ἀγαλλίασιν
κτῆμα καρποῦ ἀκηράτου,
λαμπτήρ τοῦ ἀδύτου φέγγους
λιμὴν τῶν τοῦ βίου πλωτήρων
λουτὴρ ἐκπλύνων συνείδησιν
λύτρωσις,
μήτηρ ἀνύμφευτος
μύστις βουλῆς ἀπορρήτου,
νύμφη ἀνύμφευτος,
νυμφοστόλος
ξύλον εὐσκιόφυλλον
οἴκημα πανάριστον
ὁλκὰς τῶν θελόντων σωθῆναι
ὀσμὴ τῆς Χριστοῦ βασιλείαςς
ὄχημα πανάγιον
παρρησία θνητῶν,
πίστις τῶν σιγῇ δεομένων,
προοίμιον τῶν θαυμάτων Χριστοῦ,
πύλη τῆς σωτηρίας
πύργος ἀσάλευτος
πύρινος στύλος
σκέπη τοῦ κόσμου
σκηνὴ τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου
στέφος τῆς ἐγκρατείας
στήλη τῆς παρθενίας
στολὴ τῶν γυμνῶν παρρησίας
στοργή πάντα πόθον νικῶσα
ταμεῖον προνοίας Θεοῦ
τεῖχος ἀπόρθητον
τεῖχος τῶν παρθένων
τράπεζα
τραῦμα τῶν δαιμόνων,
ὕψος δυσανάβατον,
φωτοδόχος λαμπάς138.
4. Παρηχήσεις.
Ἕνα ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ μαγεύουν τὸν ἀναγνώστη καὶ τὸν ἀκρο-
ατὴ καὶ προκαλοῦν ἄρρητη λογοτεχνικὴ ἡδονή, εἶναι ἡ παρήχηση σὲ
ποικίλες καὶ ἀπροσδόκητες μορφές:
α. Ὁμόηχες λέξεις:
ἀστὴρ –γαστήρ, θηρῶν-θυρῶν,
138
Πρβλ ΣΩΦΡ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογραφίᾳ, Paris, Chennevières-
sur-Marne, 1930, ὅπου καὶ ἄλλοι προσδιορισμοὶ τῆς Θεοτόκου λεξικογραφικῶς κατατασ-
σόμενοι..
β. Ὁμοηχία, μὲ προσθήκη, μεταβολὴ ἤ ἀφαίρεση ἑνὸς φθόγγου:

χαρά-ἀρά,
ἀστήρ-γαστήρ,
νηδύν-ἡδύν,
ἅλμασιν - ᾄσμασιν
κλῆμα-κτῆμα
λειμῶνα –λιμένα
βαρβάρου – βορβόρου
Ἡρώδη –ληρώδη
τῶν εἰδώλων – τὸν δόλον
τροφὴ - τρυφῆς
αἰῶνος - ἀπατεῶνος
ξένον τόκον ἰδόντες ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου
ὅλος…οὐδόλως
ἐμωράνθησαν -ἐμαράνθησαν
τὸν φθορέα –τὸν σπορέα139.
5. Προσωποποιήσεις
τὰ εἴδωλα μὴ ἐνέγκαντά σου τὴν ἰσχὺν πέπτωκεν
6. Μεταφορὲς
θερίζειν σωτηρίαν
ἀμνὸν…ἐν τῇ γαστρὶ Μαρίας βοσκηθέντα
τῆς ἀπάτης τὴν κάμινον
φλογὸς παθῶν ἀπαλλάττουσα
βυθοῦ ἀγνοίας ἐξέλκουσα
7. Ἀντιθέσεις
Ὑψος δυσανάβατον –βάθος δυσθεώρητον
τὰ οὐράνια συναγάλλεται- τὰ ἐπίγεια συγχορεύει
ἐγυμνώθη ὁ Ἅιδης –ἐνεδύθημεν δόξαν
δεσπότην νοοῦντες – δούλου ἔλαβε μορφήν
Γιὰ τὴ μαγεία τῆς παρηχήσεως στὸν Ἀκάθιστο, βλ. Β. Α., ΣΑΡΡΗΣ, Χαῖρε τῶν ἀπί-
139
στων ἀμφίβολον ἄκουσμα· / χαῖρε, τῶν πιστῶν ἀναμφίβολον καύχημα: ¨Η λανθάνουσα

γλώσσα τῶν παρηχήσεων στὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο, Βυζαντινὸς Δόμος 15, 2006, 373-434.
τύραννον ἀπάνθρωπον –Κύριον φιλάνθρωπον

ἀνόρθωσις ἀνθρώπων –κατάπτωσις δαιμόνων
8. Ὀξύμωρα
Γνῶσιν ἄγνωστον γνῶναι
Φθάσαντες τὸν ἄφθαστον
ἐξ ἀσπόρου βλαστήσας γαστρός
Θεοῦ ἀχωρήτου χώρα
παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευνῦσα
τὸν ἀπρόσιτον προσιτόν
πολυφθόγγους ἀφθόγγους
φιλοσόφους ἀσόφους
9. Σύνθετα σχήματα
τῇ ἀσωμάτῳ φωνῆ σωματούμενον (ἀντί, φωνὴ τοῦ ἀσωμάτου)
(Ὑπαλλαγὴ καὶ παρήχηση)
ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω
καὶ τῶν ἄνω οὐδόλως ἀπῆν
(παρήχηση (ὅλος-οὐδόλως) καὶ ἀντίθεση (ἄνω-κάτω, ἦν ἀπῆν)
τῶν ἀπίστων ἀμφίβολον ἄκουσμα
τῶν πιστῶν ἀναμφιβολον καύχημα
(ἀπόλυτη ἀντιστοιχία δύο στίχων, μὲ ἀντιστοίχιση ὅμοιων γραμμα-
τικῶς τύπων).
KEΦΑΛΑΙΟ Ζ΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ
ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ
Α΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ
1. Τὰ ἱστορημένα χειρόγραφα
Ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 14ου αἰώνα ἐμφανίζονται ἱστορημένα χειρό-
γραφα, ἑλληνικὰ καὶ σλαβικά, μὲ τοὺς οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου, μερικὰ
ἀπὸ τὰ ὁποῖα προέρχονται ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη140. Τὰ σημαν-
τικότερα βυζαντινὰ ἱστορημένα χειρόγραφα τοῦ Ἀκαθίστου εἶναι:
1. Ὁ ἑλληνικὸς κώδικας 429 τοῦ Ἱστορικοῦ Μουσείου τῆς Μόσχας
(ἔτους 1360), ποὺ πιστεύεται ὅτι προέρχεται ἀπὸ καλλιγραφικὸ ἐργα-
στήριο τῆς μονῆς Ὁδηγῶν Κωνσταντινουπόλεως καὶ εἶναι ἔργο τοῦ μο-
ναχοῦ Ἰωάσαφ141.
140
Γενικά, γιὰ τὴν εἰκονογραφία τῶν Οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου, βλ. O. TAFRALI, Icono-
grafia Innului Acatist, BCMI VIII, 1914, 49- 153.
141
D. K. TRENEFF, Copies photographiques des miniatures des manuscrits grecs con-
servés à la Bibliothèque Synodale, autrefois patriarcale de Moscou, Ire livraison (1862) : Aca-
thiste de la Très Sainte Vierge 11. G. M. PROXOROV, Codicological Analysis of the Illuminated
Akathistos to the Virgin, (Moscow, State Historical Museum, Synodal Gr. 429), DOP 26,
1972, 242- V. D. LIKHACHOVA, The Illumination of the Greek Manuscript of the Akathistos
2. Ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα ἱστορημένα χειρόγραφα τοῦ Ἀκαθί-

στου εἶναι ὁ Scorialensis 19 (R. I. 19), ff. 1-32r. Χρονολογεῖται στὰ τέλη
τοῦ 14ου ἤ στὶς ἀρχὲς τοῦ 15ου αἰώνα καὶ καταστρώθηκε πιθανῶς στὴν
Κωνσταντινούπολη142. Οἱ μελετητὲς ὑποθέτουν ὅτι πέρασε στὸ Ἐσκο-
ριὰλ μέσω Κρήτης ἤ Βενετίας143. Τὸ κείμενο τοῦ Ἀκαθίστου μὲ τὶς
μικρογραφίες καλύπτει τὰ ff. 1-32r. Ἀκολουθεῖ ff. 33r-41r «Τοῦ σοφω-
τάτου Φιλῆ, μετάφρασις τῶν οἴκων τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου» καὶ ff.
69-73r» καί, «Τροπάρια διάλογος ὄντα τῆς παναγίας Θεοτόκου πρὸς
τὸν δεσπότην Χριστόν, δέησιν αὐτῆς περιέχοντα καὶ μεσιτείαν. Τὰ δὲ
τοῦ διαλόγου πρόσωπα, δεσπότης καὶ θεοτόκος· προλέγει ἡ θεοτόκος.
Ἡ ἀκροστιχἰς αβ ἀντίστροφος καὶ ἐν τῷ τέλει ταύτης Φιλοθέου: ποι-
ήματα δὲ τοῦ κυροῦ Φιλοθέου πατριάρχου. Inc. Ὦ δέσποτα κύριε, καὶ
υἱὲ λόγε καὶ σοφία…». Ὁ κανὼν εἶναι ἀνέκδοτος. Πανομοιότυπη ἔκδοση
τοῦ χειρογράφου ἔγινε τὸ 1981 στὴ Μαδρίτη ἀπὸ τὸν De Andres144.
3. Τὸ τρίτο σωζόμενο εἰκονογραφημένο χειρόγραφο τοῦ Ἀκαθίστου
βρίσκεται στὴ συλλογὴ Garrett 13 τῆς Πανεπιστημιακῆς Βιβλιοθήκης
τοῦ Princeton145.
Ὁ Ἀκάθιστος μεταφράστηκε ἐνωρὶς στὴ σλαβωνικὴ γλώσσα, καὶ
κατὰ βυζαντινὴ μίμηση ὑπάρχουν μερικὰ πολὺ ἐνδιαφέροντα ἱστορη-
μένα σλαβικὰ χειρόγραφα τοῦ Ἀκαθίστου, ὅπως εἶναι τὸ ἐξαιρετικῆς
τέχνης βουλγαρικὸ ψαλτήριο, τὸ λεγόμενο τοῦ Tomič (σήμερα στὸ Ἱστο-
ρικὸ Μουσεῖο τῆς Μόσχας, ἀρ. 2752)146. Πιστεύεται ὅτι οἱ μικρογραφίες
Hymn (Moscow, State Historical Museum, Gr. 429), DOP 26, 1972, 255- 271. ΙΔ., Byzantine
Miniatures. Masterpieces of Byzantine Miniature of IXth-XVth Centuries in Soviet Collection,
Moskow 1977, 20, πίνακες 45-49. – Acathistos de Moscu (Ms. Synodal gr. 429, Museo Hi-
storico del Estado, Moscu), vol. I.. Facsimil. Vol. II. Libro de Estudios, a cargo de E. V. SHUL-
GINA, M. CORTES ARRESE y P. BADENAS DE LA PENA, Madrid 2006-2008.
142
TANIA VELMANS, Une illustration inédite de l’ Acathiste et l’ iconographie des hymnes
liturgiques à Byzance, Cahiers Archéologiques 22, 1972, 131.
143
Βλ. τὴν πολὺ σημαντικὴ μελέτη τῆς IM. PEREZ MARTIN, The Escorial Acathistos:
The last manuscript Illuminated in Constantinople, Italia Medioevale e Umanistica LII, 2011,
227-262, 227, ὅπου καὶ ἄλλη πλούσια βιβλιογραφία.
144
Akathistos < Himno Marial Griego>, ed. fascimil del cod. R. I. 19 de la Biblioteca de
San Lorenzo el Real de El Escorial. Madrid, Editora Internazionala de Libros Antiguos, 1981.
145
ΜΑΡΙΑ ΑΣΠΡΑ ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, Οἱ μικρογραφίες τοῦ Ἀκαθίστου στὸν κώδικα Garrett
13, Princeton, Ἀθῆναι 1992 (διδ. διατριβή).
146
Μ. ŠCEPKINA, Bolgarskaja iniatjura XIV veka. Issledovanie psaltiri Tomiča, Moskva
1963. Βλ. καί, A. DZUROVA, Le programme iconographique du cycle illustrative dans le psa-
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ 113
ἔγιναν ἀπὸ ἐπιτελεῖο μὲ τὴν καθοδήγηση βυζαντινοῦ ζωγράφου147.

Ἐξαιρετικῆς τέχνης μικρογραφίες περιέχει καὶ τὸ σερβικὸ ψαλτήριο τῆς
Βιβλιοθήκης τοῦ Μονάχου (cod. Slav. 4), μεταξὺ 1370-1395148.
Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὰ ἱστορημένα χειρόγραφα, ὁ Ἀκάθιστος εἰκονο-
γραφεῖται σὲ τοιχογραφίες ἐκκλησιῶν καὶ σὲ φορητὲς εἰκόνες, κυρίως
στοὺς μεταβυζαντινοὺς χρόνους. Εἶναι γνωστὲς τοιχογραφίες τοῦ Ἀκα-
θίστου σὲ πολλὲς ἐκκλησίες τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου καὶ τῶν ἄλλων βαλ-
κανικῶν χωρῶν. Ἀπὸ τὶς παλαιότερες εἶναι ἐκεῖνες τῆς Παναγίας τῶν
Χαλκέων καὶ τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Θεσσαλονίκης (14 αἰ.), ποὺ δια-
τηροῦνται σὲ πολὺ καλή κατάσταση. Ἀνάλογες εἶναι οἱ λίγο νεότερες
τοιχογραφίες τῆς Ὀλυμπιώτισσας (Λαρίσσης) καὶ ναῶν τῆς Σερβίας.
Μιὰ θαυμάσιας τέχνης σειρὰ τῶν εἰκονογραφημένων οἴκων τοῦ Ακαθί-
στου βρίσκεται στὸ παρεκκλήσιο τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν τῶν Μετεώρων
«διὰ χειρὸς ἱερέως Ἰωάννου ἐκ Σταγῶν καὶ τῶν τέκνων αὐτοῦ (1637)»149.
Στὴν Κρήτη γνωρίζονται τοιχογραφίες τοῦ Ἀκαθίστου στὸ Βαλσα-
μόνερο, στὰ Ρούστικα καὶ στὴν Κριτσἀ. Στὴν Κύπρο στὸ Καθολικὸ τῆς
Μονῆς τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου (Πάφος).
Ἰδιαίτερη ἑνότητα άποτελοῦν οἱ φορητὲς εἰκόνες τῆς μεταβυζαν-
τινῆς περιόδου, ποὺ περέχουν ἐν ὅλῳ ἤ ἐν μέρει τοὺς Οἴκους τοῦ Ἀκα-
θίστου. Μιὰ είκόνα μὲ ὅλους τοὺς Οἴκους βρίσκεται στὴ Συλλογὴ
Βελιμέζη (Μουσεῖο Μπενάκη). Συνήθης εἶναι ὁ εἰκονογραφικὸς τύπος
ποὺ εἰκονίζει τὴν ἔνθρονη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα καὶ περιμετρικῶς
σὲ μικρότερα εἰκονίδια τοὺς 24 Οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου. Μιὰ τέτοια
εἰκόνα βρίσκεται στὸ Μουσεῖο Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης στὸ τέμπλο τῆς
utier Tomič, στὸ ΕΥΦΡΟΣΥΝΟΝ. Ἀφιέρωμα στὸν Μανόλη Χατζηδάκη, Ἀθήνα 1991-92, 148-
159.
147
ΜΑΡΙΑ ΑΣΠΡΑ ΒΑΡΔΑΒΑΚΗ, ὅ.π., 14, σημ. 11. Πρβλ. ἐπίσης, I. DUJCEV, La literature
bulgare et serbe et ses rapports avec la littérature de Byzance au début du XIV siècle, στό: L’
art byzantin au début du XIV siècle. Symposium de Gračanica, 1973, Belgrade 1978, 13, σημ.
73.
148
Βασικὴ μελέτη μὲ πανομοιότυπη ἔκδοση: S. DUFRENNE - SV. RADOJCIC - R. STI-
CHEL - I. ŠEVČENKO -H. BELTING, Der serbische Psalter. Faksimile-Ausgabe des cod. Slav. 4
der Bayerischen Staatsbibliothek, München 1978.
149
ΕΛ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΔΑΚΗ-ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος (The Akath-
istos Hymn- L’ Hymne Acathiste-L’ Inno Acathistos), Ἀθῆναι~1988 (μὲ ἔγχρωμες φωτογρα-
φίες τῶν τοιχογραφιῶν, πρωτότυπο κείμενο διὰ χειρὸς Φώτη Κόντογλου καὶ μετάφραση
στὴ νεοελληνική, ἀγγλική, γαλλικὴ καὶ ἰταλικὴ γλώσσα).
Ἱ. Μ. Σισίων τῆς Κεφαληνίας, «ποίημα καὶ πόνος Στεφάνου εὐτελοῦς

ἱερέως τοῦ Τζανκαρόλου (sic), ἐν ἔτει αψ’, Ἰουλίου κδ΄»150. Λίγο νεότερη
εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Γαλακτοτροφούσας, στὸ τέμπλο τοῦ
ἀριστεροῦ κλίτους τοῦ παλαιοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου Κρή-
της, ἔργο τοῦ ὀνομαστοῦ μεταβυζαντινοῦ ζωγράφου Γεωργίου Καστρο-
φυλακα (1748) (βλ. προμετωπίδα παρούσης ἐκδόσεως).
Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ἀκόμη καὶ ἕνα κεντητὸ ἐπιτραχήλιο, μὲ τοὺς 24
Οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου, μεταξὺ τῶν κειμηλίων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πα-
τριαρχείου Κωνσταντινουπολεως.
Β΄
Η ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ
Ἕνα ἀπὸ τὰ πολὺ ἀγαπημένα θέματα τῶν βυζαντινῶν μελοποιῶν ἀπὸ

τὸν ΙΓ΄ αἰωνα καὶ ἑξῆς εἶναι ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Στὰ χειρόγραφα δια-
σώζονται μελικὲς συνθέσεις ὁλόκληρου τοῦ Ὕμνου ἤ μερικῶς Οἴκων
κατ’ ἐπιλογήν. Τὸ θέμα ἀποτελεῖ μιὰ ἰδιαίτερη καὶ πολὺ ἐνδιαφέρουσα
ἑνότητα τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς τέχνης, εἰκόνα τῆς ὁποίας μᾶς ἔδωσε
ἐσχάτως ἡ Φλώρα Κρητικοῦ151. Οἱ σημαντικότεροι μελοποιοὶ τοῦ ὕμνου
στοὺς βυζαντινοὺς καὶ πρώιμους μεταβυζαντινοὺς χρόνους εἶναι:
1. Ἀνωνυμος
Cod. Laurentianus Ashburnhamianus 64, ff. 1r-45v. Περγαμηνός,
ἔτους 1288-89152.
2. Μιχαὴλ Ἀνανεώτης (περ. 1250-1330)

Θεωρεῖται ὡς ὁ πρῶτος μελοποιὸς τοῦ Ἀκαθίστου, κατὰ τὴ μαρτυ-
ρία τοῦ μουσικοῦ χειρογράφου τοῦ Σινᾶ 1437, f. 1r: «Ἀρχὴ σὺν Θεῷ τῶν
150
Τοπικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο Κεφαλονιᾶς, Ἀργοστόλι 1989, 33.
151
ΦΛΩΡΑ Ν. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος στὴ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ με-
λοποιία, Ἀθήνα 2004 (ἐκδίδει ὁ Γρ. Θ. Στάθης, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας. Με-
λέται, 10).
152
ΑL. TURYN, Dated Greek manuscripts of the thirteenth and fourteenth Centuries in
the Libraries of Italy, by Alexander Turyn, University of Ilinois Press,Urbana/ Chicago? Lon-
don 1972, 58.
κοντακίων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ… Ἐποιήθησαν μὲν παρὰ τοῦ δομεστίκου

ἐκείνου κύρη Μιχαὴλ Ἀνανεώτου, ἐκαλλωπίσθησαν δὲ παρὰ τοῦ πρω-
τοψάλτου κυρ Ἰωάννου τοῦ Γλυκέος. Ὕστερον δὲ ἐγράφησαν καὶ παρὰ
τοῦ μαΐστορος κυρ Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη συντετμημένα καὶ σαφέ-
στατα καὶ οὐ γὰρ πολλὰς εἶχον μακρολογίας»153.
Βλ. ἀκόμη, Κώδ. Μ. Λαύρας Θ 200 (18 αἰ.), φφ 8α -16: Ἀκάθιστος…
ποιηθὲν (sic) ὑπὸ διαφόρων ἀρχαίων διδασκάλων, τὸ παρὸν ποίημα Μι-
χαὴλ Δομεστίκου τοῦ Ἀνανεώτου154.
3. Ἰωάννης ὁ Γλυκύς
Σημαντικὸς μουσικὸς καὶ πρωτοψαλτης, ταυτίζεται πιθανότατα μὲ
τὸν ὁμώνυμο οἰκουμενικὸ πατριάρχη Ἰωάννη ΙΓ΄. Τὰ χειρόγραφα 1262
τοῦ Σινᾶ καὶ 972 τῶν Ίβήρων παραδίδουν τἠ μελοποίηση τοῦ Γλυκέος
τοῦ κοντακίου καὶ τοῦ πρώτου οἴκου, καθὼς καὶ τῶν οἰκων Ε, Η, Θ, Ι,
Κ, Λ, Τ, Φ, Ψ τοῦ Ἀκαθίστου: «Ἀκάθιστος ψαλλομένη τω Σαββάτῳ τῆς
ε ἑβδομάδος τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστῆς καὶ εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς
ὑπεραγίας Θεοτόκου, ποίημα τοῦ πρωτοψάλτου Ἰωαννου τοὺ Γλυκέως
(sic)· μικροτέρα μέν ἐστιν παρὰ τὴν μεγάλην Ἀκάθιστον, τεχνικωτέρα
δὲ καὶ γλυκυτέρa». Ἦχος πλ. δ΄ (=Κώδ. Σινὰ 1262, f. 61v)155.
4. Νικηφόρος ὁ Ἠθικός
Σημαντικὸς μυσικοδιδάσκαλος, ἤκμασε στὰ τέλη του 13ου καὶ στὸ
πρῶτο ἥμισυ τοῦ 14ου αἰ. Στὸν κώδικα ΕΒΕ 2458 σώζεται μελοποίηση
τῶν Οἴκων Β, Μ, Π τοῦ Ἀκαθίστου156.
5. Ἰωάννης Κουκουζέλης
Ὁ «μέγας μαϊστωρ» καὶ «χαριτώνυμος», Ίωαννίκιος Παπαδόπουλος
κατὰ κόσμον, εἶναι ὁ σημαντικότερος μουσικὸς καὶ μελοποιὸς τοῦ 14ου
αἰ. μὲ τεράστιο συνθετικὸ μουσικὸ ἔργο. Ὁλόκληρος ὁ Ἀκάθιστος, σὲ
σύνθεση τοῦ Κουκουζέλη, βρίσκεται στὸν κώδικα Ambrοsianus Gr. L 36
153
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος στὴ βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ μελοποιία,
Ἀθήνα 2004, 118 καὶ σημ. 12.
154
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος Λαύρας 163.
155
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 120-121, καὶ σημ. 23, 24, ὅπου καὶ ἄλλη βιβλιογραφία. Βλ.
ἐπίσης, ΣΤ. ΚΟΥΡΟΥΣΗΣ, Ὁ λόγιος Οἰκουμενικὸς πατριάρχης Ἰωάννης ΙΓ΄ὁ Γλυκύς (Συ-
ναγωγὴ εἰδήσεων καὶ ἀνέκδοτα αὐτοῦ ἔργα), ΕΕΒΣ 41, 1974, 298-302.
156
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 135-137.
sup.(XIV s.), ff. 273r-396v καὶ στὸν Κώδ. Μ. Λαύρας Ι 150 (17 αἰ.). Ἡ
Φλ. Κρητικοῦ μελέτησε τὴν παράδοση τῶν Οἴκων Γ, Δ, Ζ, Η, Θ, Ν, Ξ,
Ο, Ρ, Σ, Υ, Χ, Ω, ἀπὸ τοὺς κώδικες ΕΒΕ 2604 καὶ Σινὰ 1262157.
6. Μιχαὴλ Δομέστικος Δρακοντοπρ(;)

Ταυτίζεται πιθανῶς μὲ Μιχαὴλ τὸν Ἀνανεώτην (βλ. παραπάνω).
Στὸν Παρισινὸ κώδικα Coisl. 221 (14 s.), ff. 166-273v , σώζεται: Ἀκάθι-
στος, ποίημα τοῦ δομεστίκου κυροῦ Μιχαὴλ Δρακονπρ(;)158. Στὸν νεό-
τερο μουσικὸ κώδικα τῆς Μ. Λαύρας Θ 200 (18 αἰ.), φφ. 1α - 7β,
σώζεται: Κοντάκιον ψαλλόμενον τῷ Σαββάτῳ τῆς ε´ ἑβδομάδος (κείμενο
τοῦ Ἀκαθίστου). φφ 8α -16: Ἀκάθιστος…ποιηθὲν ὑπὸ διαφόρων ἀρχαίων
διδασκάλων, τὸ παρὸν ποίημα Μιχαὴλ Δομεστίκου τοῦ Ἀνανεώτου.
7. Ἰωάννης Λαμπαδάριος ὁ Κλαδᾶς

Διάσημος μουσικὸς μὲ τεράστιο ἔργο. Γιὰ τὴ ζωὴ του ἐλάχιστα γνω-
ρίζουμε159. Χρονολογεῖται στοὺς χρόνους γύρω στὸ 1400. Ἡ Φλ. Κρη-
τικοῦ παρατηρεῖ: «Ἡ ἀριστοτεχνικὴ σύνθεση τοῦ Ἰωάννου Κλαδᾶ εἶναι
ἡ πρώτη ὁλόκληρου τοῦ Ἀκαθίστου περὶ τὸ 1400».
Ἡ μελοποίηση τοῦ Ἀκαθίστου τοῦ Κλαδᾶ σώζεται σὲ πολλὰ χειρό-
γραφα. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρονται ἐδῶ τὰ σημαντικότερα:
α. Μ. Λαύρας Ι 150 (17 αἰ.): Ἀκάθιστος ποιηθεῖσα παρὰ Ἰωάννου
Λαμπαδαρίου τοῦ Κλαδᾶ, μιμούμενος κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν παλαιάν,
ὡς αὐτὸς γράφει160.
β. Parisinus Suppl. Gr. 1172 (α. 1684), ff. 2 -80v: «Οἱ εἰκοσιτέσσαρες
Οἶκοι εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον», οἳ ἐμελίσθησαν ὑπὸ Ἰωάννου Λαμ-
παδαρίου τοῦ Κλαδᾶ»161.
157
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 138- 151. Γιὰ τὸν βίο καὶ τὴ μουσικὴ δράση τοῦ Κουουζέλη,
βλ. ΓΡ. ΣΤΑΘΗΣ, Ὁ μέγας μαΐστωρ Ἰωάννης Κουκουζέλης Παπαδόπουλος, Κληρονομία,
14, 1982, 357-374. Πλείονα βλ. E. TRAPP, Prosopographisches Lexikon der palaiologenzeit
(= PLP) 13391.
158
CH. ASTRUC / M. – L. CONCASTY, Catalogue des manuscrits Grecs. III. Le
Supplément Grec, Paris 1960,339-340.
159
ΓΡ. ΣΤΑΘΗΣ, Ἰωάννης Κλαδᾶς ὁ Λαμπαδάριος (γύρω στὰ 1400), Πρόγραμμα Με-
γάρου Μουσικῆς Ἀθηνῶν, Κύκλος Ἑλληνικῆς Μουσικῆς. Βυζαντινοὶ Μελουργοί. Ἰωάννης
Κλαδᾶς ὁ Λαμπαδάριος, Ἰωαννης Κουκουζέλης ὁ βυζαντινος μαΐστωρ, Ἀθήνα 1979, 122-
124. ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ.π., 156-175. PLP 11739.
160
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος Μ. Λαύρας.
161
CH. ASTRUC / M. – L. CONCASTY, Catalogue des manuscrits Grecs. III. Le
Supplément Grec, Paris 1960,339-340.
γ. Paris. Suppl. Gr. 1272 (a. 1458), ff. 350-360v.

δ. ΕΒΕ 2604.
ε. Ἀθωνιτικὸς Ἰβήρων 972.
8. Ἰωάννης Πλουσιαδηνός, ἱερεύς

Σημαντικὴ προσωπικότητα τῶν πρώτων μετὰ τὴν Ἅλωση τῆς Κων-
σταντινουπόλεως χρόνων. Γεννήθηκε στὴν Κρήτη καὶ ἤκμασε τὸ δεύ-
τερο ἥμισυ τοῦ 15ου αἰ. Ἀκολούθησε τὸ ἐκκλησιαστικὸ στάδιο, καἰ
γνωρίζεται ὡς λατινόφρων (οὐνίτης) πρωτοψάλτης καὶ πρωτοπαπάς
τοῦ Χάνδακα. Ἀργότερα ἔγινε ἐπίσκοπος Μεθώνης, πρὶν ἀπὸ τὸ 1492.
Τὸ φιλολογικό του ἔργο εἶναι πλούσιο, ὅπως καὶ τὸ μουσικό162. Μεταξὺ
τῶν ἄλλων γνωρίζεται καὶ ὡς μελοποιὸς τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Μελο-
ποιία του σώζεται στὸν κώδικα 1575 τοῦ Σινᾶ (ὁλόκληρος ὁ ὕμνος,
ἐκτὸς τῶν Οἴκων Ζ, Θ, Λ)163.
Στοὺς πρώιμους μεταβυζαντινοὺς χρόνους τὸν Ἀκάθιστο μελοποί-
ησαν ἐπίσης ὁ Παναγιώτης Χρυσάφης ὁ Νέος καὶ ὁ Βενέδικτος Ἐπι-
σκοπόπουλος.
162
Μ. Ι. MANOUSSAKAS, Recherches sur la vie de Jean Plousiadénos, Revue des Études
Byzanines XVII, 1959, 28-51. N. M. Παναγιωτάκης, Μαρτυρίες γιὰ τὴ μουσικὴ στὴν
Κρήτη κατὰ τὴ βενετοκρατία, Θησαυρίσματα 20, 1990, 9-169. Ἄλλη βιβλιογραφία: ΦΛ.
ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 176-177.
163
ΦΛ. ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ὅ. π., 176-196.
KEΦΑΛΑΙΟ Η΄
ΜΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ
Ὁ Ἀκάθιστος, ὡς τὸ πλέον δημοφιλὲς ὑμνογραφικὸ κείμενο, ἦταν φυ-

σικὸ νὰ ἐπηρεάσει τοὺς μελοντικοὺς ὑμνογράφους, ὄχι μόνο φραστικῶς,
ἀλλὰ καὶ ὡς λογοτεχνικὴ φόρμα. Ἐνωρὶς λοιπὸν ἐμφανίζονται στὴν
ἱστορία τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας Ακάθιστοι Ὕμνοι σὲ ἑορτὲς καὶ
ἁγίους, ἀκόμη καὶ γιὰ τὸν κύκλο τῶν ἑορτῶν τῆς Θεοτόκου. Αὐτὸς ὁ
λογοτεχνικὸς συρμὸς παρουσιάζει μεγάλη ἔξαρση, ἰδιαίτερα κατὰ τὴν
περίοδο τῆς τουρκοκρατίας, στὴν ὑμνολογία τῶν νεομαρτύρων.
1. Τὴν παλαιότερη μίμηση ἀναφέρει καὶ ἐκδίδει ὁ καρδινάλιος
Ἰωάννης Βαπτιστὴς Pitra. Πρόκειται γιὰ ἕνα δεύτερο Ἀκάθιστο, γιὰ τὴν
Κοίμηση τῆς Θεοτόκου (Acathistus de B. Virginis Transitu)164, ποὺ ὁ ἐκδό-
της ἀποδίδει στὸν πατριάρχη Σέργιο. Ὁ Σ. Εὐστρατιάδης, ποὺ ἀποδίδει
τὸν Ἀκάθιστο στὸν Ρωμανό, θεωρεῖ ὅτι καὶ ὁ παρὼν ὕμνος εἶναι ἕνας
δεύτερος θεομητορικὸς ὕμνος τοῦ Ρωμανοῦ καὶ ὅτι ὁ Pitra κακῶς τὸν
ὀνομαζει Ἀκάθιστο165.
Ἰδοὺ τὸ προοίμιο καὶ καὶ ὁ α΄Οἶκος:
Τῇ ἀθανάτῳ καὶ σεπτῇ μεταστάσει σου
πληθὺς ἀγγέλων λειτουργῶν ἀνυμνῆσαί σε
παρεγένετο, Παρθένε, σὺν τῷ Υἱῷ σου·
164
J. B. PITRA, Analecta Sacra Ι, (1876), 262-272.
165
Θεολογία 7, 1929, 267.
ἐκ περάτων δὲ τοῦ κόσμου οἱ ἀπόστολοι

ἁρπαζόμενοι νεφέλαις
συνηθροίζοντο καὶ ἐβόων·
Οἱ Ἄγγελοι
Ἄγγελοι οὐρανόθεν
τὴν σὴν κύησιν πάλαι
ἀνύμνησαν, Παρθένε, ἀξίως·
καὶ νῦν τὴν ἱερὰν καὶ σεπτὴν
μεθ’ ἡμῶν τῶν κάτω εὐσεβῶς
κοίμησιν
δοξάζουσιν ἐν ᾄσμασιν,
κραυγάζοντες πρὸς σὲ τοιαῦτα·
Χαῖρε, χαρᾶς
τῶν ἀνθρώπων βρῶσις·
χαῖρε, ἀρᾶς
τῶν προγόνων λύσις·
χαῖρε, ἀοράτου
πατρὸς νύμφη ἄφθορε·
χαῖρε, συνανάρχου
υἱοῦ μῆτερ ἄνανδρε·
χαῖρε, κλῖμαξ ἀναφέρουσα
ἀπὸ γῆς πρὸς οὐρανόν·
χαῖρε, γέφυρα εἰσάγουσα
εἰς παράδεισον τερπνόν·
χαῖρε, ὅτι χερσί σε
ἀνυμνοῦσιν οἱ ἄνω·
χαῖρε, ὅτι βροτοί σε
προσκυνοῦσιν οἱ κάτω·
χαῖρε, ἁγνή,
παρθένων τὸ καύχημα·
χαῖρε, σεμνή,
σεμνῶν ἀγαλλίαμα·
φάλαγξ φεύγει δαιμόνων·
ΜΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ 121
φύσις χαίρει ἀνθρώπων·

Αὐτὸς ὁ πρῶτος Οἶκος (Α) εἶναι ὁ ὕμνος τῶν Ἀγγέλων, Στὴ συνέχεια
ἀκολουθοῦν οἱ ὕμνοι τῶν Ἀποστόλων, μὲ ἕνα Οἶκο γιὰ κάθε Ἀπόστολο,
κατὰ τὴν ἀκόλουθη τάξη:
Ο ΠΕΤΡΟΣ (Β)
Ο ΠΑΥΛΟΣ (Γ)
Ο ΙΩΑΝΝΗΣ (Δ)
Ο ΑΝΔΡΕΑΣ (Ε)
Ο ΙΑΚΩΒΟΣ (Ζ)
Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ (Η)
Ο ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ (Θ)
Ο ΘΩΜΑΣ (Ι)
Ο ΜΑΤΘΑΙΟΣ (Κ)
Ο ΛΟΥΚΑΣ (Λ)
Ο ΜΑΡΚΟΣ (Μ)
ΤΟ ΓΕΝΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ (Ω)
Εἶναι κατὰ ταῦτα Ἀκάθιστος ἀτελής, καθὼς περιέχει μόνο 13

Οἴκους, ἕνα τῶν Ἀγγέλων (Α), ἕνδεκα τῶν Ἀποστόλων (Β-Μ) καὶ ἕνα τοῦ
Γένους τῶν ἀνθρώπων (Ω)166. Ἀπὸ μορφολογικὴ καὶ μετρικὴ ἄποψη εἶναι
πιστὸ ἀντίγραφο τοῦ πρωτοτύπου. Ὁ Pitra ἀναφέρει ὅτι ὁ ὕμνος αὐτὸς
βρέθηκε σὲ δύο χειρόγραφα, χωρὶς νὰ παρέχει ἐνδείξεις. Λατινικὴ με-
τάφραση παρασκεύασε ὁ Κωνσταντίνος Λάσκαρις.
Ἀπὸ τὰ χειρόγραφα (καὶ ἀπὸ πολλὰ ἔντυπα) γνωρίζομε ὅτι συνε-

τέθησαν Ἀκάθιστοι, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου, καὶ γιὰ
ἄλλους ἁγίους καὶ γιὰ ἄλλες ἑορτές. Ἰδοὺ μερικὰ παραδείγματα:
Εἰς τὴν Ἁγίαν Τριάδα (κώδ. Βατοπεδίου 406).
Εἰς τὸν Τίμιον Σταυρόν (κώδ. Μ. Λαύρας Κ 127, Μ9 κ. ἀ.).
Εἰς τὸν Αρχάγγγελον Μιχαήλ (Κώδ. Μ. Λαύρας Ι 32)
166
Ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεολογία 7,1929,268, ἀποδίδει τὸν ὕμνο στὸν Ρωμανὸ καὶ
δὲν τὸν ἀναγνωρίζει ὡς Ἀκάθιστο: «τόσην δὲ ὁμοιότητα ἔχει ὁ παρὼν ὕμνος πρὸς τὸν
Ἀκάθιστον, ὥστε ὁ Πίτρα ἐπιγράφει καὶ τοῦτον εὶς τὸν Σέργιον, ὅπως καὶ τὸν ἄλλον, καὶ
ὀνομάζει ἐσφαλμένως καὶ τοῦτον Ἀκάθιστον». Δὲν ὑποψιαστηκε ὅτι εἶναι ἁπλῶς μιὰ πολὺ
χαρακτηριστικὴ μίμηση τοῦ πρωτοτύπου.
Εἰς τὸν Πρόδρομον (Κώδ. Μ. Λαύρας 2032, ποίημα Ἰσιδώρου Κων-

σταντινουπόλεως).
Εἰς τοὺς Ἀποστόλους Πέτρον καὶ Παῦλον (Κώδ. Μ. Λαύρας Μ 9 κ.
ἀ.).
Εἰς τὸν πρωτομάρτυρα Στέφανον (Κώδ. Μ. Λαύρας 2032).
Εἰς Ἀθανασιον τὸν Ἀθωνίτην (Κώδ. Μ. Λαύρας 2011).
Εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Γεώργιον (Κώδ. Βατοπεδίου 596, κ. ἀ.)
Εἰς τὸν μεγαλομάρτυρα Δημήτριον (Κώδ Βατοπεδίου 596, κ.ἀ.).
Εἰς τὴν μεγαλομαρτυρα Βαρβάραν (Κώδ. Βατοπεδίου 717, ὅπου καὶ
ἐνδιαφέρουσα σημείωση: Ἀκάθιστος Ὕμνος τῆς μεγαλομάρτυρος Βαρ-
βάρας, μεταφρασθεὶς ἐκ τοῦ σλαβωνικοῦ ὑπὸ Φιλαρέτου προηγουμέ-
νου Βατοπεδίου167.
167
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος κωδίκων Βατοπεδίου, 140.
KEΦΑΛΑΙΟ Θ΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ

ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ
Α΄
Ὁ Ἀκάθιστος ὡς Ὕμνος καὶ ὡς Ἑορτὴ ὑπῆρξε ἀντικείμενο λογοτεχνικῆς

ἔκφρασης πολλῶν βυζαντινῶν συγγραφέων. Καὶ ἦταν τοῦτο φυσικό,
καθὼς ὁ Ὕμνος ὑπῆρξε ἐξαιρετικὰ δημοφιλὴς καὶ τὸ θέμα συμπλέκεται
μὲ τὴ θεομητορικὴ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ὁ Fr. Halkin κατέγραψε
μεγάλο ἀριθμὸ κειμένων τῆς κατηγορίας αὐτῆς, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ πλέον
ἐνδιαφέροντα εἶναι:
1. Ἀνωνύμου. Inc. Ἡ παρθένος ἀκούσασα παρὰ τοῦ ἀγγέλου ὅτι

συνέλαβεν ἡ Ἐλισάβετ…Des. Προσπέσωμεν αὐτῇ…ἵνα…διηνεκῶς καὶ
πάντοτε πρεσβεύῃ ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν…ἀμήν (BHG 1099u).
Cod. Oxon. Bodl. Holkham 26 olim 92) (XVs.), ff. 115v-122v.
2. Ἀνωνύμου. Inc. Tῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ οἱ ἅγιοι πατέρες οἱ τὰ πάντα
καλῶς διαταξἀμενοι τὸν ἀκάθιστον ὕμνον ἔταξαν ἡμᾶς ἑορτάζειν…Des.
Καὶ τὸν Θεὸν ἐξ ὅλης τῆς καρδίας καὶ τῆς ψυχῆς ἀγαπήσωμεν ὡς ἑαυ-
τούς, ἵνα καὶ τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν ἐπιτύχωμεν…ἀμήν. (BHG
1143t).
3. Γερμανοῦ Α΄, πατριάρχου Κωμσταντινουπόλεως, Λόγος Εἰς τὸν

Ἀκάθιστον (ἤ, Εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου). Ἄρχ. Πᾶσα μὲν ἀνθρώ-
πων γλῶσσά τε καὶ διάνοια ἡττᾶται τῶν ἐγκωμίων τῆς ἀληθῶς ὑπερεν-
δόξου καὶ προσκυνητῆς θεομήτορος…Λήγ. ἕως ἡμέρα διαυγάσῃ καὶ
φωσφόρος ἀνατείλῃ ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν ἀμήν. (BHG 1130s).
4. Θεοδώρου Δούκα Λασκάρεως. Ἄρχ. Σήμερον εὐφροσύνη πνευ-
ματική, σήμερον ἀγαλλίασις ψυχική…Λήγ. Καὶ βασιλικῶς εὐεργετήσε-
ται, εἰς δόξαν…ὁ Κύριος μετὰ σοῦ (BHG 1140). Παλαιότερα ὁ λόγος
εἶχε ἀποδοθεῖ στὸν Ἀνδρέα Κρήτης168, ἀποδεικνύεται ὅμως ὡς ἔργο τοῦ
βασιλέως Θεοδώρου Λασκάρεως169.
5. Ψευδο-Χρυσοστόμου. Ἄρχ. Ὑψηλότατόν τε καὶ ὑπέρτατον
θαῦμα, πῶς παρθένος.. Λήγ. ὅτι ἐκ πνεύματος ἁγίου ἔχει ἡ Μαρία…
ἀμήν. (BHG 1148t). Κωδ. ΕΒΕ 556 (ἔτους 1633/34), ff. 165v-173. Ἀνέκ-
δοτος.
6. Μακαρίου Χούμνου. Ἄρχ. Τίς λαλησει τὰς δυναστείας σου. (BHG
1146h). Cod. S. Sepulchri 445 (15 s.), ff. 138-139v170.
Β΄
Ἀνάλογη εἶναι καὶ ἡ ἐπίδραση τοῦ Ἀκαθίστου στοὺς βυζαντινοὺς ὑμνο-

γράφους171. Ἡ πλέον χαρακτηριστικὴ περίπτωση εἶναι οἱ Κανόνες τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ, στοὺς ὁποίους οἱ ἀπηχήσεις τοῦ Ἀκαθίστου, κυρίως σὲ
λεκτικὰ καὶ εἰκονιστικὰ δάνεια εἶναι ἐμφανεῖς.
1. Ὁ ἐν χρήσει Κανὼν τοῦ Εὐαγγελισμου (Μαρτίου 25, ἔντυπο Μη-
ναῖο Μαρτίου).
Ὁ Κανὼν εἶναι διαλογικός, μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα (Α-Ω) στὶς
ἑπτὰ πρῶτες ώδές, καὶ ἀντιστρόφως (Ω-Α) στὶς δύο τελευταῖες. Ἔγινε
ἤδη λόγος γιὰ τὸν Κανόνα αὐτόν, ὁ ὁποῖος εἶναι κοινὴ δημιουργία Ἰωάν-
νου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδου, ὅπως ἔδειξα παρα-
πάνω172.
168
Περ. Σωτήρ 16, 1894, 186-192. Π. Τ. ΘΕΜΕΛΗΣ, Νέα Σιών 6, 1907, 826-833.
169
Α. GIANNOULI, Eine Rede auf Αkathistos-Fest und Theodoros II Dukas Laskaris
(BHG 1140. CPG 8197), JÖB 51, 2001, 259-283. Κριτικὴ ἔκδοση: Theodorus II Ducas La-
scaris, Opuscula rhetorica. Edidit Aloysius Tartaglia, Monachi et Lipsiae 2000.
170
ΑΘ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη 5, 25.
171
Ἐκδίδεται έδῶ ἐν τέλει, στὸ Παράρτημα.
172
Βλ. παραπάνω, σ. 65-72, σημ. 82-98.
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ 125
2. Ὁ κανὼν Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου. Ὁ Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος συ-

νέθεσε έγκωμιαστικὸ Κανόνα στὴ Θεοτόκο σὲ ἦχο δ΄καὶ ἐπὶ τῇ βάσει
τῶν εἱρμῶν «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…Ἅπας γηγενἠς» ’Ιωάννου τοῦ Δα-
μασκηνοῦ173. Ἔχει ἀκροστιχίδα ἰαμβικὴ παρεκτεινόμενη μὲ τὸ ὄνομα
Ἰωσήφ, κατὰ τὴ συνήθειά του: «Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ.
Ἰωσήφ». Ὁ κανὼν συνεδέθη παλαιόθεν μὲ τον Ἀκάθιστο καὶ ψαλλεται
πρὸ τῆς ἀναγνώσεως τῶν Οἴκων ἢ καὶ ἐνδιαμέσως. Γιὰ τὴ λειτουργικὴ
τάξη τοῦ Κανόνος σὲ σχέση μὲ τὴν κατάτμηση καὶ τὴ σειρὰ τῶν ὠδῶν
καὶ τῶν Οἴκων, ἔχει γίνει λόγος παραπάνω (Κεφ. Ὁ Ἀκάθιστος ὡς λει-
τουργικὸς Ὕμνος. Τυπικὲς διατάξεις).
3. Κανὼν Εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν. Σώζεται σὲ δύο κώδικες, τὸν Σι-
ναϊτικὸ 756, ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Θεοφανους καὶ τὸν Παρισινὸ 341, ὑπὸ
τὸ ὄνομα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ. Ὁ Σωφρ. Εὐστρατιάδης ἀποδίδει
τὸν Κανόνα στὸν Ἰωάννη Δαμασκηνό174.
Ὁ κανὼν εἶναι διαλογικὸς μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα (Α-Ω). Τὰ
διαλεγόμενα πρόσωπα εἶναι ὁ Ἄγγελος καὶ ἡ Παρθένος. Προλογίζει ὁ
ποιητὴς μὲ τὸ πρῶτο τροπάριο (Α), καὶ τελειώνει πάλι ὁ ποιητὴς μὲ τὴν
θ΄ ὠδή (τροπάρια Χ-Ψ-Ω).
4. Ἀνωνύμου, Κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν, σὲ ἦχο πλ. β΄. Σώζεται
σὲ δύο κώδικες, τὸν Ἀθωνιτικὸ Βατοπεδίου 1104 (Μηναῖο Μαρτίου-
Ἀπριλίου, 10 αἰ.) ff. 64v-65v, καὶ Sinaiticus gr. 609 (Μηναῖον Μαρτίου
12 αἰ.) ff. 196v-107v, ἀνωνύμως. Εἶναι διαλογικός, μὲ ἀλφαβητικὴ ἀκρο-
στιχίδα. Οἱ εἱρμοὶ εἶναι τοῦ Δαμασκηνοῦ. Τὰ διαλεγόμενα πρόσωπα
εἶναι ἡ Θεοτόκος (Β) καὶ ὁ Ἄγγελος (Γ). Προοιμιάζεται ὁ ποιητής (Α).
Ὁ διάλογος τελευτᾶ στὸ τελευταῖο τροπάριο τῆς ζ΄ ὼδῆς. Οἱ δύο τε-
λευταῖες ὠδὲς εἶναι ἐγκώμιο τῆς Θεοτόκου. Χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο
εἶναι τὰ πολλὰ λεκτικὰ καὶ εἰκονιστικὰ δάνεια ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο: δυ-
σθεώρητον ὅραμα, τῶν πεσόντων ἀνάκλησις, λιμὴν τῶν ἐν ζάλῃ, εὔκαρ-
πος ἄρουρα, ἀποστόλων καύχημα, προφητῶν ἄκουσμα, τὰ οὐράνια τῇ
γῇ συνεπαγάλλονται.
5. Γεωργίου Νικομηδείας, Κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν.
Σὲ πέντε κώδικες, Alexandrinus Patr. Gr. 107, ff. 140-144, Sinaiticus
gr. 609, ff. 9294v, Hierosolymitanus Sab. Gr. 241, ff. 57-59v, καί, Ἀθωνιτικὸ
173
Οἱ Εἱρμοὶ αὐτοὶ τοῦ Δαμασκηνοῦ συνετέθησαν γιὰ τὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου
καὶ εἶναι σὲ εὐρεία λειτουργικὴ χρήση, ὡς Καταβασίες τῆς Θεοτόκου στὴν ἀκολουθία
τοῦ Ὄρθρου. Βλ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Εἱρμολόγιον, 99.
174
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ὁ ἅγιοςἸωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα,
Νέα Σιὼν ΚΣΤ΄, 1931 674.
Παντελεήμονος 51, ff. 70-75, σώζεται Κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν, ποί-
ημα κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τοῦ Γεωργίου Νικομηδείας. Τὸ ὄνομα τοῦ
ὑμνογράφου ΓΕΩΡΓΙΟΥ ὰναγράφεται στὴ δεξιὰ ὤα τοῦ χειρογράφου,
ἀλλὰ σχηματίζεται καὶ ἀπὸ τὰ ἀρχικὰ τῶν θεοτοκίων τῶν ὀκτὼ ὠδῶν
(α΄-η΄). Σὲ ἦχο δ΄, πρὸς τό, Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, ἔχει καὶ β΄ ὠδή καὶ
ἀκροστιχίδα ἰαμβική· «Χαρᾶς με τῆς σῆς πλῆσον, εὐλογημένη». Στὰ χει-
ρόγραφα φέρεται ὡς προεόρτιος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ175.
6. Θεοδώρου Β΄ Δούκα τοῦ Λασκάρεως, Κανὠν θεομητορικός. Χαι-
ρετιστήριος θεομητορικὸς κανὼν σὲ ἦχο α΄, προσόμοιος πρὸς τὸν ἀνα-
στάσιμο κανόνα τοῦ Δαμασκηνοῦ Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιά, σώζεται σὲ
πολλὰ χειρόγραφα καὶ φέρεται ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ βασιλέως τῆς Νίκαιας
Θεδώρου Β΄ τοῦ Λασκάρεως (1222-1258). Περιελήφθη στὸ Θεοτοκά-
ριον τοῦ Εὐστρατιάδου176, καὶ ἐπανεκδίδεται ἐδῶ, μὲ διορθώσεις, κυ-
ρίως στὴ στίξη, ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ Λαυριωτικοῦ κώδικος Θ 59.
Ε. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ἀσμα-

175
τικῶν κανόνων, Ἀθῆναι 1996, 179-180, καί,, σημ. 458.

176
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεοτοκάριον,
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥMΝΟΥ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Ι. Τα κοντακάρια
Τἠν ἀρχαιότερη χειρόγραφη παράδοση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου παρέ-
χουν τὰ Κοντακάρια. Πρόκειται γιὰ συλλογὲς τῶν παλαιῶν κοντακίων
τοῦ Ρωμανοῦ καὶ ἄλλων ὑμνογράφων, τὰ ὁποῖα, ἀπὸ τὸν 8ο αἰώνα εἶχαν
περιπέσει σὲ λειτουργικὴ ἀχρησία, μετὰ τὴν κατίσχυση καὶ τὴν ὁρι-
στικὴ καθιέρωση τοῦ κανόνα ὡς βασικοῦ ὑμνολογικοῦ στοιχείου τοῦ
Ὄρθρου τῶν ἑορτῶν. Χάρη στὴν πρόνοια ἀνώνυμων συλλογέων καὶ
ἀντιγραφέων, διασώθηκε μεγάλο μέρος παλαιῶν κοντακίων, ποὺ ἄλλως
ἦσαν καταδικασμένα σὲ ὁριστικὴ ἀφάνεια.
Τὰ ἀρχαιότερα κοντακάρια εἶναι τέσσερα: Ὁ Σιναϊτικὸς κώδικαςς
925 (10 αἰ.), ὁ Βατοπεδινὸς 1041 (10-11 αἰ,.), ὁ Λαυριωτικὸς Γ 27 (10-
11 αἰ.) καὶ ὁ Πατμιακὸς 212 (11 αἰ.). Στὸν 11ο αἰώνα χρονολογοῦνται
ἀκόμη τρεῖς κώδικες κοντακαρίων, ὁ Σιναϊτικὸς 926, ὁ Λαυριωτικὸς Γ
28, καθὼς καὶ Taurinensis B iv. 34 (XI s.). Ὁ τελευταῖος αὐτὸς ὑπέστη,
δυστυχῶς, μεγάλη φθορὰ ἐξαιτίας πυρκαϊᾶς. Τὸ πρῶτο τμῆμα τοῦ κει-
μένου τοῦ Ἀκαθίστου στὸν κώδικα αὐτὸν ἔχει ἀπολεσθεῖ. Στὸν δωδέ-
κατο αἰώνα χρονολογοῦνται δύο κοντακάρια, τῆς Μόσχας (Mosquensis
Synod. 437) καὶ τῆς Βιέννης (Vindobonensis suppl. gr. 96). Στὸν ἑπόμενο
αἰώνα χρονολογεῖται ὁ Σιναϊτικὸς 927.
Ὅλα τὰ παραπάνω κοντακάρια παραδίδουν καὶ τὸν Ἀκάθιστο
Ὕμνο. Σ’ αὐτὰ ἀποκλειστικῶς (ὄχι σὲ ὅλα) στηρίχθηκε ἡ τελευταία καὶ
μόνη ἀληθῶς κριτικὴ ἔκδοση τοῦ Κ. Τρυπάνη177.
177
C. A. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, Wien 1968 (= Wiener Byzantni-
sche Studien, Band V). Βιβλιοκρισία, B. Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗΣ, Κληρονομία, 2, 1970, 443-447.
Βλ. καὶ παραπάνω, σσ. 101-102.
ΙΙ. Λειτουργικὰ χειρόγραφα

Τὸν Ἀκάθιστο, ὡς ἐνεργὸ λειτουργικὸ κείμενο, περιέχουν, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ
κοντακάρια, καὶ ἄλλα παλαιὰ λειτουργικὰ χειρόγραφα (Μηναῖα, Τριώ-
δια, Πεντηκοστάρια, Ψαλτήρια, Ὡρολόγια, Εὐχολόγια κλπ.), καθὼς καὶ
διάφορα μουσικὰ χειρόγραφα, ἀρχαιότερο ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι ὁ Lau-
rentianus Ashburnhamensis 64 (ἔτους 1289), τὸν ὁποῖο ἔχουμε τώρα καὶ
σὲ πανομοιότυπη ἔκδοση τοῦ C. Hoeg178. Τὰ χειρόγραφα τῶν κοντακα-
ρίων ἔχουν περιγραφεὶ πολλάκις ἀπὸ τοὺς ἐκδότες τῶν κοντακίων. Ἐδῶ
παρουσιάζονται γιὰ πρώτη φορὰ σὲ σύντομη περιγραφὴ τὰ λειτουρ-
γικὰ χειρόγραφα τῆς παρούσας ἔκδοσης:
1. Athous Laurae Δ 45 (11 αἰ.), ff. 272r-274v = F

Παλαιὀς σύμμικτος κώδικας. Περιλαμβάνει Μηναῖον τοῦ ἑξαμήνου
Μαρτίου-Αὐγούστου (ff. 272r-274v), Τριώδιον (ff. 272r-274v), Πεντηκο-
στάριον (ff. 272r-274v), καὶ Ὀκτώηχον (ff. 272r-274v). Στὴν ἀκολουθία
τῆς κε΄ Μαρτίου, ὑπάρχει μόνο τὸ Προοίμιο (Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ...)
καὶ ὁ α΄ Οἶκος (Ἄγγελος πρωτοστάτης…) μετὰ τὴν ς΄ ὠδὴ τοῦ κανόνος
(f. 25v). Ὁλοκληρο τὸ κείμενο τοῦ Ἀκαθίστου, βρἰσκεται στὸ Τριώδιον
τοῦ χειρογράφου «τῷ Σαββάτῳ τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν» , (ff.
272r-274v)179. Εἶναι σημαντικό, ὅτι τὸ κείμενο τοῦ Ἀκαθίστου στὸ χει-
ρόγραφο αὐτὸ ἀντιπροσωπεύει ἄγνωστη παράδοση, ποὺ τὸ καθιστᾶ
μοναδικὸ μάρτυρα.
Καὶ πρῶτον, ἐνδιαφέρει ἡ τυπικὴ τάξη τοῦ Ἀκαθίστου. Προτάσσε-
ται τὸ Προοίμιον «Τῇ ὑπερμάχῳ» καὶ εὐθὺς οἱ ἕξ πρῶτοι οἶκοι (Α-Ζ).
Ἀκολουθεῖ πάλι τὸ «Τῇ ὑπεράχῳ» καὶ ἀμέσως «ἔτι ἀναγινώσκομεν τὸν
Λόγον τῆς Ἀκαθίστου. Εἶτα στιχολογοῦμεν τὸν Ἄμωμον καὶ εὐθὺς τὸ
κοντάκιον «Τῇ ὑπερμάχῳ» καὶ ἑτέρους ς΄ οἴκους. Καὶ αὖθις τὸ κάθισμα
(= Τῇ ὑπερμάχῳ) καὶ ἡ ἀνάγνωσις. Εἶτα ὁ κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς ·
«Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ . Ἰωσήφ», ὠδαὶ α΄-γ΄ καὶ οἱ ἑπό-
μενοι ἕξ οἶκοι (Ν-Σ). Ὁ κανών, ὠδαὶ δ΄-ς΄ καὶ τὸ ὑπὀλοιπον τοῦ Ὕμνου
(Τ-Ω). Ἀκολουθεῖ τὸ τελευταῖο μέρος τοῦ κανονος, ὠδαὶ ζ΄- θ΄.
Στὴν παράδοση τοῦ κειμένου τὸ ἀθωνιτικὸ χειρόγραφο ἔχει πολλὲς
διαφορετικὲς γραφές: ἐξ ἁγνῶν μου λαγόνων υἱόν (Γ 3), καὶ βλέπων τὸ
σωτήριον ἐβόα πρὸς τὴν σὲ τεκοῦσαν (Μ 5), ὁ τὸν κόσμον ποιήσας (Σ
178
C. HOEG, Codex Laurentianus Ashburnhamnsis 64 fototypice depictus, Κοπεγχάγη,
1956.
179
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας , 57.
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 131
1), ὁμοίῳ γὰρ τὸ ὅμοιον καλέσας ἦλθεν ἀκούων (Σ 5), καὶ ἄλλες ποὺ
ἀναφέρονται στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα.
2. Athous Laurae Δ 25 (12 αἰ.), 95v - 99r = C

Μηναῖον Μαρτίου (12 αἰ.). Ἡ ἀκολουθία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀρχίζει
μὲ τὸν Ἀκάθιστο (ff. 95v -98v): Μηνὶ τῷ αὐτῷ κε΄ Εἰς τὸν εὐαγγελισμὸν
τῆς παναγίας Θεοτόκου. Ἦχος πλ. δ’, κατὰ ἀλφάβητον. (Προοίμιον) Τῇ
ὑπερμάχῳ στρατηγῷ… καὶ ἀμέσως οἱ Οἶκοι. Ὑπάρχουν πολλὲς διαφο-
ρετικὲς γραφές (βλ. κριτικὸ ὑπόμνημα)180.
3. Athous Laurae B 36 (12 αἰ.), ff. 262v – 274r = L

Ὁ κώδικας εἶναι χειρόγραφο Ψαλτήριο181. Μετὰ τοὺς ψαλμοὺς (f.
255v): Κανὼν ἱκετήριος εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, οὗ ἡ ἀκροστιχὶς
ἥδε · Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ· Ἰωσήφ. <Ἀνοίξω τὸ στόμα
μου>. Χριστοῦ βίβλον ἔμψυχον…(ff. 255v-262v. Ἕπεται τὸ «Τῇ ὑπερ-
μάχῳ…»182 καὶ ἀμέσως οἱ 24 οἶκοι τοῦ Ὕμνου183. Ἀκολουθοῦν τέσσερα
Στιχηρὰ τῆς Θεοτόκου καὶ ἑνας πλήρης θεομητορικὸς κανὼν ἄγνωστος
καὶ ἀνέκδοτος σὲ ἦχο πλ. β΄, πρὸς τό· Κύματι θαλάσσης. Ἄρχεται
«Χαῖρε, τῶν πατέρων τὸ εὔφημον κράτος…».
Ὑπάρχουν ἀρκετὲς διαφορετικὲς γραφές (βλ. κριτικὸ ὑπόμνημα).
Προβληματικὴ ἡ γραφή «δι’ ἡμᾶς ἐφάνη καθ’ ἡμᾶς πρόβατον» (Σ 4).
4. Athous Vatopedi 1158 (13 αἰ.), ff. 238r-251r =Ν

Ὁ κώδικας χρονολογεῖται στὸν 13ο αἰώνα καὶ περιέχει Παρακλητική
(ff. 1-237v). Ἕπεται «Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου» (ff.238r-251r), γιὰ τὴν
ὁποία σημειώνει ὁ Σ. Εὐστρατιάδης: «Οἱ οἶκοι εὕρηνται μετὰ τὴν ς΄ ὠδὴν
(τοῦ κανόνος τοῦ Ἰωσήφ), ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Ἀκάθιστος ὑπῆρχεν
ὡς κοντάκιον καὶ οἶκοι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ ἐτοποθετήθησαν ὑπὸ τῆς
Ἐκκλησίας μετὰ τὴν ς΄ ὠδήν, ὡς καὶ οἱ λοιποὶ τοῦ Ρωμανοῦ ὕμνοι»184.
Ὁ Εὐστρατιάδης βεβαίως θεωρεῖ ὡς ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου τὸν Ρω-
μανό. Καὶ ἐπειδὴ σπαράγματα ρωμανικῶν κοντακίων (προοίμια καὶ α΄
οἶκος) ἀναγινώσκονται ἀκόμη καὶ σήμερα μετὰ τὴν ς΄ ὠδὴ τῶν κανόνων,
180
181
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Μεγίστης Λαύρας, 16.
182
Ὁ Ἀκάθιστος ἐδὼ χωρὶς κανένα τίτλο. Μόνο στὴν ἀριστερἠ ὤα τοῦ f. 262v ὑπάρ-
χει ἡ ἔνδειξη «Κονδάκιον».
183
184
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Κατάλογος τῶν κωδίκων Βατοπεδίου, 198.
σὲ ὁρισμένες ἑορτές, ἰδιατέρως τοῦ Τριωδίου καὶ Πεντηκοσταρίου, θε-

ώρησε ὅτι καὶ ὁ Ἀκάθιστος τυπικῶς ρυθμίζεται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο στὸ
παρὸν καὶ σὲ ἄλλα χειρόγραφα. Ἀλλὰ τὸ παρὸν χειρόγραφο δὲν εἶναι
Μηναῖο τοῦ Μαρτίου οὔτε Τριώδιο. Ἐδῶ ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου
εἶναι ἀνεξάρτητη ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἑορτή, εἶναι δηλαδὴ μιὰ αὐτοτελὴς
ἀκολουθία, ποὺ δὲν συνάπτεται μὲ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ (25
Μαρτίου), οὔτε μὲ τὸ Σάββατον τῆς ε’ ἑβδομάδος τῆς Μ. Τεσσαρα-
κοστῆς.
Εἶναι πάντως ἐνδιαφέρουσα ἡ τάξη τῆς ἀκολουθίας στὸ χειρό-
γραφο αὐτό. Μετὰ τὸ Ψαλτήριον ἀκολουθεῖ ἀνώνυμος θεομητορικὸς
κανών καὶ άμέσως (f. 238r): Ἀκολουθία τῆς Ἀκαθίστου. Προτάσσονται
τὰ γνωστὰ στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ: Βουλὴν προαιώνιον… Φαίνῃ μοι ὡς
ἄνθρωπος…Θεὸς ὅπου βούλεται... Εὐαγγελίζεται ὁ Γαβριὴλ... καὶ ἀμέ-
σως ὁ Κανὼν τοῦ Ἰωσήφ, οὗ ἡ ἀκροστιχίς· Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει
χαίρειν μόνῃ· Ἰωσήφ. < Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…>, Χριστοῦ βίβλον ἔμψυ-
χον. Μετὰ τὴν ς΄ ὠδὴ (τελευταῖο τροπάριο, τό· Χαρᾶς αἰτία χαρίτωσον...),
Κοντάκιον καὶ οἶκοι τῆς Ἀκαθίστου. Προοίμιον το· Τῇ ὑπερμάχῳ... (μὲ
τὴ γραφή: ἀναγράφω σοι ὁ δοῦλός σου, θεοτόκε, ἀντί, ἡ πόλις σου).
Ἀκολουθοῦν οἱ 24 οἶκοι τοῦ Ὕμνου καὶ ἀμέσως οἱ ἑπόμενες ὠδὲς (ζ, η΄,
θ΄) τοῦ κανόνος.
5. Sinaiticus gr. 756 ((ἔτους 1205), ff. 153r – 157v = Q

Ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέρον χειρόγραφο τριώδιο εἶναι καὶ τὸ Σιναϊτικὸ
756. Χρονολογεῖται στὸ 1205185 καὶ περιλαμβάνει πλῆρες Τριώδιον καὶ
Πεντηκοστάριον. Τὸ τυπικὸ τῶν ἀκολουθιῶν ποὺ περιέχονται σ’ αὐτὸ
τὸ χειρόγραφο παρουσιάζει μερικὲς σημαντικὲς διαφορές. Ἡ ἀκολου-
θία τοῦ Ἀκαθίστου τάσσεται στὸ Σάββατον τῆς ε΄ ἑβδομάδος τῶν νη-
στειῶν καὶ εἰσάγεται μὲ τὰ ἀκολουθα: Τῇ Παρασκευῇ περὶ ὥραν δ΄ τῆς
νυκτὸς σημαίνει τὸν ὄρθρον, διὰ τὴν ἱκετήριον ἀκολουθίαν τῆς ἀκαθί-
στου. Ψάλλομεν δὲ καὶ τὸν ἑξάψαλμον. Εἰς τὸ Θεὸς Κύριος, τροπάριον,
ἦχος πλ. δ΄, Τὸ προσταχθέν. Στιχολογοῦμεν Ἅγιος ὁ Θεός, καὶ μετὰ τὰ
καθίσματα, τὸ κοντάκιον Τῇ ὑπερμάχῳ καὶ ἕξ οἴκους. Καὶ πάλιν τὸ κον-
τάκιον, εἶθ’ οὕτως ἀναγινώσκομεν λόγον τῆς Ἀκαθίστου, ὃν καὶ ποιοῦμεν
ἀναγνώσεις τρεῖς. Κάθισμα τῆς ἑορτῆς , ἦχος πλ. δ΄. Κατεπλάγη Ἰωσήφ.
Οὐρανόθεν Γαβριὴλ τὸ Χαῖρε κράζει τῇ σεμνῇ… Εἶθ’ οὕτως ὁ ψάλτης
ἄρχεται τοὺς οἴκους.
185
CLARK, 9. KAMIL, 102.
Στὴν κάτω ὤα τοῦ f. 153v μεταγενέστερο χέρι προσέθεσε τὴ ση-

μείωση: Οἱ οἶκοι ποίημα Σεργίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.
6. Sinaiticus gr. 740 (13 αἰ.), ff. 99v-103v = S

Χειρόγραφο Τριώδιο, χρονολογούμενο στὶς ἀρχὲς τοῦ 13 αἰ. Τὸ
ἐνδιαφέρον αὐτοῦ τοῦ χειρογράφου ἔγκειται στὸ ὅτι διασώζει τὸν Ἀκά-
θιστο186, ὅπως ἐψάλλετο στὴ μονὴ τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν, ποὺ
ἦταν τὸ κατὰ παράδοση κέντρο λατρείας τῆς Θεοτόκου στὴ βασι-
λεύουσα187.
f. 99v: Ἡ ἀκολουθία τῆς ἀκαθίστου, ψαλλομένη τη παρασκευῆ
ἑσπέρας τῆς ε΄ ἑβδομάδος ἐν τῷ ναῷ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου εἰς Βλα-
χέρνας, ποίημα Σεργίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Τροπάριν
εἰς τὴν θεοτόκον. Ἦχος πλ. δ΄
Τὸ προσταχθέν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…(ὁλόκληρο). Ἀκολουθεῖ
Προκείμενον, καὶ βιβλικὸ ἀνάγνωσμα: Γενέσεως τὸ άνάγωσμα. Ἐγένετο
μετὰ τὰ ῥήματα ταῦτα, ὁ Θεὸς ἐπείρασε τὸν Ἀβραάμ…ἐκκλίνειν τὸν
δίκαιον ἐν κρίσει. Καὶ εὐθύς:
Ἡ ἀκολουθία τῆς ἀκαθίστου ψάλλεται ὡς προεγράφη ὄπισθεν τῆς
ἀναγνώσεως. Ζήτει τὸ τροπάριν, ἦχος πλ. δ΄ Τὸ προσταχθέν, ἀρχἠν
ἀρχῶν. Οἱ οἶκοι εἰς ἦχον πλ. δ΄ .
Ἡ ἔνδειξη «ἀρχὴν ἀρχῶν» μετὰ τὸ τροπάριο «Τὸ προσταχθὲν…»
ἀναφέρεται ἴσως στὴν άναγνώριση τοῦ τροπαρίου ὡς πρώτου προοι-
μίου τοῦ Ἀκαθίστου.
Εἶναι ἐνδιαφέρουσα ἡ τυπικὴ τάξη, ποὺ δὲν ἀπαντᾶται σὲ ἄλλες
πηγές: Ψάλλονται οἱ τρεῖς πρῶτοι οἶκοι (Α, Β. Γ) τοῦ Ἀκαθίστου καὶ ἀκο-
λουθεῖ ἡ α΄ ὠδὴ τοῦ γνωστοῦ κανόνος τοῦ Ἰωσήφ. Ἀκολουθοῦν οἱ ἑπό-
μενοι τρεῖς οἶκοι (Δ, Ε, Ζ) καὶ ἡ γ΄ ὠδὴ τοῦ κανόνος. Τὸ σχῆμα αὐτό,
(τρεῖς οἶκοι μία ὠδή τοῦ κανόνος) συνεχίζεται μέχρι τέλους τοῦ ὕμνου
καὶ τοῦ συμψαλλόμενου κανόνος. Στὸ τέλος τῆς κάθε ἑνότητας ψάλλε-
ται τὸ κοντάκιο «Τῇ ὑπερμάχῳ…». Δυστυχῶς τὸ κείμενο τοῦ Ἀκαθίστου
στὸν κώδικα αὐτὸν παραδίδεται κολοβό, καθὼς ἔχει ἐκπέσει ἄγνωστος
ἀριθμὸς φύλλων. Ὁ Ὕμνος τελειώνει στὸν οἶκο Φ: Φωτοδόχον λαμ-
πάδα…ἕως τό·: χαῖρε, ἀκτὶς νοητοῦ ἡλίου, χαῖρε…ὅπου διακόπτεται ἡ
συνέχεια.
186
CLARK, 9. KAMIL, 102.
187
STR. PAPAIOANNOU, The «Usual Miracle» and an Unusual Image: Psellos and the
Ions of Blachernae, JÖB 51, 2001, 177-188.
7. Ἀθηναϊκός (ΕΒΕ) 642 (13 αἰ.), ff. 11r –17r = R

Ὁ κώδικας περιλαμβάνει Ψαλτήριον. Ὁ Ἀκάθιστος, στὰ ff. 11r–17r
προτάσσεται. Τὸ χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ κειμένου, ποὺ παρα-
δίδει ὁ Ἀθηναϊκὸς κώδικας, εἶναι τὰ δύο προοίμια, μὲ πρῶτο τὸ «Τὸ προ-
σταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…», καὶ δεύτερο τὸ «Τῆ ὑπερμάχῳ
στρατηγῶ…». Ἐπιβεβαιώνεται ἔτσι καὶ παλαιογραφικῶς ἡ ἄποψη
πολλῶν νέων μελετητῶν, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τοῦ κριτικοῦ ἐκδότη
Κ. Τρυπάνη, γιὰ τὴ γνησιότητα τῆς παραδόσεως πρώτου προοιμίου
«Τὸ προσταχθέν…».
Ἕνα δεύτερο στοιχεῖο, ποὺ χρειάζεται ἑρμηνεία, εἶναι ἡ παράδοση
τοῦ δεύτερου (καὶ γνωστότερου) προοιμίου. Ἡ φράση «ἀναγράφω σοι
ἡ πόλις σου, θεοτόκε» στὸν κώδικα ἔχει: «ἀναγράφω σοι ἡ ποίμνη σου,
θεοτόκε». Οἱ διαφορετικὲς γραφὲς σημειώνονται στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα.
8. Vaticanus Barb. gr. 339 (12 αἰ.) = Ζ

Ὁ κώδ. Vaticanus Barberinianus 339 (12 αἰ.) εἶναι Τριώδιον καὶ ἀντι-
προσωπεύει ἴσως τὴν παλαιότερη παράδοση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου,
καθὼς εἶναι ὁ μόνος ποὺ διαφοροποιεῖται στὴν παράδοση τῶν ἐφυ-
μνίων188. Προοίμιο ἔχει τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ», ἀλλὰ ὅλοι οἱ μὲ ἄρτιο ἀριθμὸ
οἶκοι τοῦ Ὕμνου (Β, Δ, Ζ…), στὸν κώδικα αὐτὸν ἔχουν ἐφύμνιο ὄχι τὸ
«Ἀλληλούια» ἀλλὰ τὸ «Χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη», πλὴν τοῦ τελευταίου Ω,
στὸν ὁποῖο τὸ ἐφύμνιο εἶναι τὸ, «Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε». Ἄν αὐτὸ δὲν
εἶναι ἔνδειξη ἀρχαιότητας, εἶναι τουλάχιστον σαφὴς μαρτυρία διχα-
σμοῦ τῆς παράδοσης τοῦ Ἀκαθίστου. Ὅλοι οἱ ἐκτενεῖς Οἶκοι (οἱ μὲ πε-
ριττὸ ἀριθμο, Α, Γ, Ε…Ψ), οἱ περιέχοντες τοὺς Χαιρετισμούς, ἔχουν
ἐφύμνιο τὸ «Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε». Δυστυχῶς ὁ κώδικας εἶναι, ἀπὸ
ὅσα ἕως σήμερα γνωρίζουμε, μοναδικός. Ὕπάρχει ὡστόσο ἕνα ἀπό-
γραφό του στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Πετρουπόλεως, ὁ Petropolitanus P /
2958, χρησιμο πάντως γιὰ τὸν ἔλεγχο τοῦ πρωτοτύπου189.
188
Ἀναλυτικὸς κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Bibliotheca Vaticana Barberiniana δὲν
ὑπάρχει ἀκόμη. Χρησιμοποιοῦμε τὸν παλαιὸ πρόχειρο κατάλογο τοῦ S. DE RICCI, Liste
sommaire des manuscrits grecs de la Bibliotheca Barberina, Revue des Bibliothèques XVII,
1907, 81-125 (συνοπτικὴ περιγραφὴ 590 χειρογράφων).
189
Εὐχαριστῶ καὶ ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ τὴν καλὴ μαθήτριά μου, Καθηγήτρια τώρα τῆς
Σλαβικῆς Φιλολογίας στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν κ. Τατιάνα Borissova, ποὺ μοῦ προμή-
θευσε φωτοαντίγραφο τοῦ χειρογράφου.
9. Petropolitanus gr. GPB 230 = Ω

Ὁ κώδικας εἶναι Τριώδιον, πιθανῶς τοῦ 12 αἰ., καὶ εἶναι ἀκόμη ἀσε-
λίδωτος. Ἔχω στὴ διάθεσή μου τὸ τμῆμα, ποὺ περιλαμβάνει τὸν Ἀκά-
θιστο, ὑπὸ τον τίτλο: Τὸ Σαββάτῳ τῆς Ἀκαθίστου, εἰς τὸν ὄρθρον. Ὥρα
δ΄ τῆς νυκτός, διὰ τὴν ἱκετήριον ἀκολουθίαν τῆς ἀκαθίστου. Μετὰ δὲ
τὸν Ἑξάψαλμον, εἰς τὸν ὄρθρον, τροπάριον. Ἦχος πλ δ΄ . Τὸ προ-
σταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει…Τὰ δύο καθίσματα στιχολο-
γοῦμεν, κατὰ τὰ συνήθη, καὶ τὸ Κοντάκιον τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου.
Τῇ ὑπερμάχῳ…(ἀναγράφει σοι ὁ δοῦλός σου, Θεοτόκε).
Μερικὲς διαφορετικὲς γραφὲς παρουσιάζουν ἐνδιαφέρον (βλ. κρι-
τικὸ ὑπόμνημα).
ΙΙΙ. Δευτερεύoντες κώδικες

1. Sinaiticus gr. 607 (9 αἰ.), ff. = a
Μηναῖον Μαρτίου-Ἀπριλίου.
Προκειται γιὰ ἕνα ἀπὸ τἀ ἀρχαιότερα χειρόγραφα Μηναῖα, ποὺ
ἔχουν σωθεῖ, ἴσως τὸ ἀρχαιότερο. Γραμμένο σε κεφαλογράμματη
γραφή, εἶναι γνωστὸ καὶ ὡς Τροπολόγιον. Περιέχει τὴν ἀκολουθία τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ, καὶ μόνο τὸ κοντάκιον «Τῇ ὑπερμάχῳ…», χωρὶς οἴκους.
Διαφορετικὴ γραφή: ἀναγράφει σοι ἡ πόλις σου, ἀντὶ τοῦ ἐπικρατήσαν-
τος ἀναγράφω σοι. Εἶναι ὡστόσο σημαντικὴ ἡ μαρτυρία τοῦ κώδικα,
σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ποιητὴς τῶν δύο τελευταίων ὠδῶν τοῦ ἀρχαι-
ότερου κανόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ποὺ εἶναι καὶ σήμερα σὲ λειτουργικὴ
χρήση, εἶναι ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός. Γιὰ τὴ σημασία τῆς μαρτυρίας, σχε-
τικὰ μὲ τὸν Ἀκάθιστο, βλ. παραπάνω. Σήμερα διαθέτομε ἀναλυτικὴ με-
λέτη τοῦ Τροπολογίου190.
2. Βατοπεδίου 1104 (10 αἰ.), Μηναῖον Μαρτίου- Ἀπριλίου, ff. 58r-

v=b
Ἀπὸ τὰ ἀρχαιότερα χειρόγραφα Μηναῖα τοῦ Μαρτίου εἶναι ὁ Βα-
τοπεδινὸς 1104. Χρονολογεῖται στὸν 10 αἰ. καὶ περιλαμβάνει τὴν ἀκο-
λουθία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ff. 57v-66r. Ὅπως παρατηρεῖται στὴν
ὀργάνωση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ σὲ ὅλα σχεδὸν τὰ παλαιὰ
χειρόγραφα Μηναῖα, καὶ στὸ παρὸν χειρόγραφο μετὰ τὰ Καθίσματα
190
AL. NIKIFOROVA, The Tropologion Sin. ῷgr. NE/MΓ 56-5 of the Ninth Century: A
New Source for Byzantine Hymnograph, Scripta et e-Scripta 12, 2013, 157-185.
άκολουθεῖ τὸ Κοντάκιον, ff. 58r-v, μὲ τὸ προοίμιο Τῇ ὑπερμάχῳ καὶ τοὺς

τρεῖς πρώτους οἴκους (Α-Β-Γ) τοῦ Ἀκαθίστου. Ἐνδιαφέρουν μερικὲς
γραφές: τῇ πόλει σου (προοίμιο). Στὸν οἶκο Α οἱ στίχοι 15-16 παραδί-
δονται ἀντιστρόφως: 15: γαστηρ ἐνθέου σαρκώσεως / 16: ἀστὴρ ἐμφαί-
νων τὸν ἥλιον. Στὸν Β ὁ κώδικας παραδίδει προσάγεις, ἀντὶ προλέγεις
ἤ πῶς λέγεις. Στὸν Γ: σιγή. δεομένων πίστις.
3. Sinaiticus gr. 606 (11 αἰ.), ff. 60r-61r =c

Μηναῖον Μαρτίου-Ἀπριλίου
Στὸ Μηναῖο αὐτὸ ἡ ἀκολουθία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἰσάγεται μὲ κα-
θίσματα, τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι ἄγνωστα καὶ ἀνέκδοτα,
καὶ μετὰ ταῦτα τὸ Κονδάκιον καὶ οἱ τρεῖς πρῶτοι οἶκοι τοῦ Ἀκαθίστου
(Α,Β,Γ). Στὸν Α, παρατηροῦνται διαφορὲς γραφῶν: θεωρῶ, Κύριε—τοῦ
πεσόντος Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις—δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ πλάστης. Στὸν Β:
προλέγεις κράζων . Στὸν Γ ἐν φόβῳ κράζων οὕτος(sic)—σιγὴ δεομένων
πίστις – δοξήσασα, ἀντὶ διδάξασα.
4. Sinaiticus gr. 609 (12 αἰ.), ff. 98v-99r = d

Μηναῖον Μαρτίου
Μετὰ τὰ στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ, τὸ κοντάκιον Τῆ ὑπερμάχῳ καὶ οἱ
τρεῖς πρῶτοι οἶκοι τοῦ Ἀκαθίστου. Ἐφύμνιο καὶ στοὺς τρεῖς τό· Χαῖρε.
Νύμφη ἀνύμφευτε. Στὸ δεξιὸ περιθώριο τοῦ οἴκου Β μεταγενέστερο χέρι
ἔγραψε: Ἀλληλούια. Διαφορετικὲς γραφές: Α: ἀνάκλησις. Γ: ἔφρασεν ἐν
φόβῳ κράζων - σιγή. δεομένων πίστις.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Οἱ Οἶκοι
A1: ἄγγελος πρωτοστάτης191.

Τὴ σημασία τοῦ ἐπιθέτου πρωτοστάτης, ὡς προσδιορισμοῦ τοῦ
ἀρχαγγέλου Γαβριήλ, (=πρῶτος τῇ τάξει ἄγγελος) ἀγνοεῖ ὁ Lampe, ὁ
ὁποῖος θησαυρίζει μόνον τὴ σημασία leader, chief ἀπὸ διάφορους συγ-
γραφεῖς. Περιέργως, ἡ λ. διέφυγε καὶ ἀπὸ τὸν κατάλογο τῶν λέξεων
τοῦ Ἀκαθίστου, ποὺ συνέταξε ὁ Ν. Β. Τωμαδάκης, προφανῶς ἀπὸ πα-
ραδρομή192. Στὰ ἱερὰ κείμενα τὴ λ. χρησιμοποιεῖ πρῶτος ὁ Λουκᾶς, ὡς
προσδιοριστικὸ ἀρχηγοῦ αἱρέσεως: «εὑρόντες ἄνδρα κινοῦντα στάσιν…
πρωτοστάτην τε τῆς τῶν Ναζωραίων αἱρέσεως» (Πράξεις 24.5). Ἀπὸ
τὰ νεότερα λεξικά, τὴ σημασία θησαυρίζει ὁ Δημητράκος, μὲ παρα-
πομπὴ στὸν Ἀκάθιστο: ὁ σπουδαιοτερος, ὁ σημαντικωτέραν ἤ τὴν πρώ-
την θέσιν κατέχων ἔν τινι ἱεραρχίᾳ: Ἀκολ. Ἀκαθίστου Ὕμνου, Οἶκος 1:
ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη (= Γαβριήλ)193.
Εἶναι ἐξὀχως χαρακτηριστικό, ὅτι τὸ ἐπίθετο πρωτοστάτης εἶναι
ἄγνωστο στὸν Ρωμανό, κάτι ποὺ θἀ μποροῦσε νὰ στηρίξει μὲ ἕνα ἐπὶ
πλέον ἐπιχείρημα τὴν ἄποψη, ποὺ ἀποκλείει τὸν Ρωμανό ὡς ποιητὴ τοῦ
Ἀκαθίστου.
191
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βιβλιοκρισία τοῦ βιβλίου: ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡ., Ἀκάθιστος Ὕμνος.
Ἄγνωστες πτυχὲς ἑνὸς πολὺ γνωστοῦ κειμένου, ΒΖ 102, 2009, 261-273 (‘Εφεξῆς, ΠΑΠΑ-
ΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος).
192
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ὁ Ρωμανὸς ὁ Μελῳδὸς δὲν εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ Ἀκαθί-
στου, Ἀθηνᾶ ΟΒ΄, 1971, 17-19.
193
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ, Λεξικόν, 6323, λ. πρωτοστάτης 4.
Α΄3: σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ

Ἔχει διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη, ὅτι τὸ «τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ» «μπορεῖ νὰ
παραπέμπει ἔμμεσα στὸ ἀρχαῖο ζήτημα, ἂν ἡ φωνὴ εἶναι σῶμα ἤ ὄχι»194.
Τοῦτο πρέπει μᾶλλον νὰ θεωρηθεῖ ὡς φιλολογικὴ ἐκζήτηση. Ἐδῶ
ἔχουμε σαφέστατα ἕνα ὡραῖο σχῆμα ποιητικῆς ὑπαλλαγῆς (ἀσώματος
φωνή = ἡ φωνὴ τοῦ ἀσωμάτου ἀγγέλου).
Α 7-8: ἡ χαρὰ ἐκλάμψει- ἡ ἀρὰ ἐκλείψει

Παρατηρητέα ἡ εὑρηματικὴ παρηχητικὴ ὁμοιοκαταληξία (ἐκλάμ-
ψει-ἐκλείψει). Ὁ ποιητὴς ἀναφέρεται στὴ Θεοτόκο ὡς ὄργανο τῆς θείας
οἰκονομίας, διὰ τῆς ὁποίας ἔλαμψε στὸν κόσμο ἡ χαρὰ μὲ τὴ γέννηση
τοῦ Σωτῆρος, καὶ ὁ κόσμος ἐλευθερώθηκε ἀπὸ τὴν κατάρα (ἀρὰ) τοῦ
Θεοῦ στοὺς πρωτοπλάστους, γιὰ τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα. Πρβλ.
Βασιλείου Σελευκείας, Λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν: «ἐκ σοῦ γὰρ ἡ πάν-
των τεχθήσεται χαρά, καὶ παύσει τούτων τὴν ἀρχαίαν ἀράν»195.
α΄ 9 Χαῖρε τοῦ πεσόντος Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις

Ὁρισμένα χειρόγραφα παρέχουν τὴ γραφὴ «ἀνάστασις», ἀντὶ «ἀνά-
κλησις», ποὺ ἐπέλεξε ὁ Τρυπάνης, συμφωνώντας μὲ τὰ περισσότερα
χειρόγραφα καὶ μὲ ὅλα τὰ ἔντυπα. Σ’ αὐτὰ πρέπει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ
editio princeps, τὴν ὁποία ἀγνόησε ὁ Τρυπάνης.
Ἔχει ἐντούτοις ὑποστηριχθεῖ ἡ γραφὴ «ἀνάστασις», καθὼς «δημι-
ουργεῖ σαφέστερη ἀντίθεση πρὸς τὴν μετοχὴ τοῦ πεσόντος»196. Πρὶν
ὅμως ἀποφασίσουμε γιὰ τὴ μία ἢ τὴν ἄλλη γραφή, καλὸν εἶναι νὰ γνω-
ρίζουμε καὶ τὶς μαρτυρίες παλαιῶν λειτουργικῶν ὕμνων, ποὺ εἶναι σα-
φέστατες ἀπηχήσεις τοῦ Ἀκαθίστου. Ἤδη τὸν ὅρο «ἀνάκλησις»
γνωρίζει καὶ χρησιμοποιεῖ πρὶν ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο, ὁ Ρωμανός: «σὺ δὲ
τὴν ἀνάκλησιν τὴν τοῦ Ἀδὰμ ἐνεφάνισας ἐμοί» (GdM 39,13, 9-10).
Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλα χαρακτηριστικὰ παραδείγματα στὴ λειτουρ-
γικὴ ὑμνογραφία, ποὺ πρέπει νὰ συνεκτιμῶνται ὡς ἔμμεσοι μάρτυρες
τοῦ κειμένου τοῦ Ἀκαθίστου, ἀπείρως ἀξιοπιστότεροι ἀπὸ τὶς ἐκφρά-
σεις τῶν λατινικῶν μεταφράσεων ἢ τῶν παραφράσεων τοῦ Ὕμνου.
Ἰδοὺ μερικὲς χαρακτηριστικὲς περιπτώσεις:
1. Τὸ ἐν χρήσει ἀρχαῖο θεοτοκίον στὸ τέλος τῆς ἀκολουθίας τοῦ
194
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 21, σημ. 16.
195
Βασίλειος Σελευκείας, PG 85, 444A.
196
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 41.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 139
Ὄρθρου τῶν Κυριακῶν (ἔντυπη Παρακλητική): «ὁ Ἀδὰμ ἀνακέκληται»,

ποὺ ἀποδίδεται στὸν Δαμασκηνό.
2. Τὸ γνωστότατο στιχηρὸν τῆς νεκρώσιμης ἀκολουθίας «ἀνακάλε-
σαί με, Σωτήρ, καὶ σῶσόν με», ποὺ ἐπίσης ἀποδίδεται στὸν Δαμασκηνό.
3. Ἡ σαφὴς μνεία τοῦ Ἀκαθίστου στὸν κανόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ
(ἔντυπο Μηναῖο Μαρτίου 25), ποὺ φέρεται στὰ χειρόγραφα καὶ στὰ
ἔντυπα ὡς ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ (= Δαμασκηνοῦ): «Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλη-
σις, Εὔας ἡ λύτρωσις» (ὠδὴ ζ΄ 2). Πρόκειται γιὰ τὴν ἀρχαιότερη χρονο-
λογημένη ἀπήχηση τοῦ Ἀκαθίστου, στὶς ἀρχὲς τοῦ 8ου αἰ. (Δαμασκηνός),
ἄν δὲν εἶναι καὶ πηγή, ποὺ προσωπικῶς δὲν τὸ ἀποκλείω. ¨Ο κανὼν
εἶναι τοῦ Δαμασκηνοῦ. Ἔχουμε λοιπὸν δύο ἐκδοχές: ἢ νὰ δανείστηκε ὁ
Δαμασκηνὸς τὸ σχῆμα ἀπὸ τὸν προϋπάρχοντα Ἀκάθιστο, πράγμα έν-
τελῶς ἀπίθανο, ἢ νὰ τὸ δανείστηκε ὁ ποιητης τοῦ Ἀκαθίστου ἀπὸ τὸν
προϋπάρχοντα Κανόνα τοῦ Δαμασκηνοῦ, κατ’ ἐμὲ πολὺ πιθανότερο.
Τολμῶ τώρα νὰ ὑποστηρίξω καἰ μιὰ τρίτη έκδοχή. Νὰ εἶναι ὁ Δαμα-
σκηνὸς ὁ ἴδιος ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου (βλ. παραπανω).
4. Στὸν ἀνώνυμο κανόνα Εἰς τὸ γενέθλιον τῆς Θεοτόκου (ἔντυπα
Μηναῖα Σεπτεμβρίου 8), ποὺ φέρεται ὡς ποίημα τοῦ Δαμασκηνοῦ: «γέ-
φυρα δι’ ἧς βροτοὶ ἀνάκλησιν τῆς καταπτώσεως εὑρόντες…» (ὠδὴ α΄3),
ὅπου μάλιστα δὲν γράφεται «ἀνάστασιν», γιὰ νὰ ἀποτελεῖ ἠχηρὴ ἀντί-
θεση πρὸς τὸ «τῆς καταπτώσεως»!
Ὑπὲρ τῆς γραφῆς «ἀνάκλησις» συνηγορεῖ τὸ ἀντίστοιχο Ἐφραὶμ
τοῦ Σύρου, ποὺ εἶναι καὶ ἡ ἀναμφισβήτητη πηγή: «Χαῖρε, ἀνάκλησις
Ἀδάμ, τῆς Εὔας χαῖρε λύτρον»197.
5. Στὸ προεόρτιο κοντάκιον τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου Εἰς τὸ γε-
νέθλιον τῆς Θεοτόκου (ἔντυπο Μηναῖον Σεπτεμβρίου 7, Οἶκος), ἡ ἴδια
ἡ Θεοτόκος ἀποκαλεῖται «τοῦ κόσμου νῦν ἡ ἀνάκλησις».
6. Στὸ ὑπὸ τὸ ὄνομα Ἀνατολίου φερόμενο ἰδιόμελο τῆς Λιτῆς τοῦ
Εὐαγγελισμοῦ (ἔντυπα Μηναῖα Μαρτίου 25): «Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις καὶ
τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις», ποὺ σαφέστατα ἀπηχεῖ τὸν Ἀκάθιστο.
Γενικά, γιὰ τὸν ὅρο «ἀνάκλησις», ὡς προσδιορισμὸ τῆς Θεοτόκου,
βλ. Σωφρ. Εὐστρατιάδου, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογραφίᾳ, Paris 1930,
5. Ἴσως μάλιστα ὁ ὅρος «ἀνάκλησις» νὰ εἶναι περισσότερο σύμφωνος
πρὸς τὴ σωτηριολογικὴ ἑρμηνεία τοῦ μυστηρίου τῆς θείας σαρκώσεως,
καθὼς «ἀνακαλεῖται» ὁ Ἀδάμ, ποὺ μὲ τὸ ἁμάρτημά του ἀπομακρύνθηκε
ἀπὸ τὴν ἀγκαλιὰ τοῦ Θεοῦ. Ἐπὶ πλέον, στηρίζεται ἀπὸ ὑμνολογικὲς
197
KRYPIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
μαρτυρίες παλαιότερες ἀπὸ ἐκεῖνες τῆς χειρόγραφης παράδοσης, ἡ

ὁποία, οὕτως ἤ ἄλλως, διχάζεται.
α΄ 11 βάθος δυσθεώρητον
Τὸ ἐπίθετο δυσθεώρητος εἶναι ἀθησαύριστο στὸ Πατερικὸ Λεξικὸ
τοῦ G. W. H. Lampe, μολονότι βρίσκεται ἤδη στὸν Γρηγόριο Νύσσης
τοὐλάχιστον δύο φορές: Κατ’ εἰκόνα (PG 44, 1328B): δυσθεώρητος καὶ
δυσκατάληπτος ὁ τῆς ἡμετέρας δημιουργίας λόγος, καί, Περὶ τοῦ βίου
Μωυσέως (PG 44, 428C): τῷ δυσθεωρήτῳ γνόφῳ τῆς πίστεως198.
α 13 βασιλέως καθέδρα
Δηλ. θρόνος τοῦ βασιλέως Χριστοῦ. Γιὰ τὸν προδιοδιορισμὸ τῆς Θε-
οτόκου ὡς καθέδρας, βλ. τὶς παραπομπὲς στὸν Εὐστρατιάδη199. Ἡ
γραφὴ «βασιλέων καθέδρα» τοῦ Parisinus gr. 282 (=K), ἀσφαλῶς πρέπει
νὰ ἀπορριφθεῖ.
α΄ 17 νεουργεῖται ἡ κτίσις
18 προσκυνεῖται ὁ πλάστης/κτίστης- βρεφουργεῖται ὁ κτίστης
Ἡ γραφὴ «βρεφουργεῖται» θεωρήθηκε ὡς μεταγενέστερη «προ-
σπάθεια νὰ τελειοποιηθεῖ ἀπὸ ρητορικὴ ἄποψη τὸ κείμενο, καθὼς δη-
μιουργεῖ μιὰ ἠχηρὴ ἀντιστοιχία πρὸς τὸ «καινουργεῖται ἡ κτίσις» τοῦ
προηγούμενου στίχου»200. Φαίνεται ἐντούτοις ὅτι ἡ γραφὴ «βρεφουρ-
γεῖται» δὲν εἶναι νεότερη ρητορικὴ ἐπινόηση. Τὴν παρέχουν ἀρκετὰ χει-
ρόγραφα, ὁπως λ. χ. τὸ Κοντακάριο τῆς Μόσχας, ἀλλὰ καὶ ἡ editio
princeps, καὶ τὴν προτίμησαν ἐπίσης ὁ Quercius, ὁ Pitra201, οἱ Christ-Pa-
ranikas, καὶ ἀπὸ τοὺς νεότερους ἐκδότες ὁ Toniolo202. Τὴν ἀρχαιότητα
τῆς γραφῆς «βρεφουργεῖται» βεβαιώνουν ἐπίσης παλαιὰ λειτουργικὰ
κείμενα, στὰ ὁποῖα εἶναι σαφέστατη ἡ ἐπίδραση τοῦ Ἀκαθίστου. Ἐπι-
σημαίνεται λ.χ. σὲ ἀνώνυμο ἰαμβικὸ εἱρμὸ τῶν Χριστουγέννων: «Χριστὸς
ἐν πόλει Βηθλεὲμ βρεφουργεῖται / τὴν ἡμῶν ὡς εὔσπλαγχνος και-
νουργῶν φύσιν»203, ὅπου τὰ βρεφουργείται-καινουργῶν εἶναι σαφέ-
198
ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 212.
199
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογραφίᾳ, 5.
200
201
J. B. PITRA, Analecta Sacra, 251. Τὸ περίεργο εἶναι ὅτι ἡ λατινικὴ μετάφραση τοῦ
Κωνσταντίνου Λασκάρεως, ποὺ συνοδεύει τὸ κείμενο τοῦ Pitra, ἄλλως ἔχει : Salve, per
quam adoratur Creator ! (=χαῖρε, δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ Κτίστης).
202
ΤΟΝΙOLO, Inno Acathistos, 8 : « Ave, per Te il Creatore è bambino».
στατη ἀναφορὰ στὰ τοῦ Ἀκαθίστου βρεφουργεῖται-καινουργεῖται. Πα-

ραδίδεται ἐπίσης στὸ πρῶτο ἐξαποστειλάριο τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγε-
λισμοῦ (βλ. ἔντυπο Μηναῖο Ρώμης (1808), 182: «Θεὸς ὡς ἄνθρωπος ἐξ
αὐτῆς βρεφουργεῖται», ποὺ σημαίνει ὅτι ὁ ἀνώνυμος βυζαντινὸς συνθέ-
της τοῦ ἐξαποστειλαρίου γνώριζε χειρόγραφο/α τοῦ Ἀκαθίστου μὲ
αὐτὴν τὴ γραφή. Ἐπισημαίνεται ἐπίσης ἡ λ. σὲ θεοτοκίον τοῦ Ἑσπερι-
νοῦ Εἰς τὴν σύλληψιν τῆς Ἁγίας Ἄννης (ἔντυπο Μηναῖον Δεκεμβρίου 9),
ποὺ φέρεται μὲ τὸ ὄνομα τοῦ πατριάρχη Γερμανοῦ Α΄: «ἐν ταῖς λαγόσι
τῆς σώφρονος Ἄννης βρεφουργεῖται Μαρία ἡ θεόπαις». Χωρὶς ἀμφιβο-
λία, τὰ παραδείγματα θὰ πολλαπλασιασθοῦν, ὅταν ὁ γλωσσικὸς θη-
σαυρὸς τῶν ὑμνογραφικῶν κειμένων τροφοδοτήσει πλήρως τὸν TLG.
Ὁπωσδήποτε οἱ μαρτυρίες τῶν λειτουργικῶν κειμένων εἶναι ἤδη πα-
λαιές, ἰσχυρότερες ἀσφαλῶς ἀπὸ τὶς γραφὲς τῶν διαφόρων μετα-
φραστῶν. Συνεπῶς εἶναι ἀπολύτως νόμιμη ἡ προτίμηση τῆς λ.
βρεφουργεῖται, ὅταν μάλιστα ἀνταποκρίνεται πλήρως στὰ χαρακτηρι-
στικὰ γνωρίσματα τῆς παραλληλίας καὶ τῆς παρήχησης στὴ στιχουρ-
γία τοῦ Ἀκαθίστου. Ἡ ἀντιστοιχία καινουργεῖται - βρεφουργεῖται εἶναι
ἐντυπωσιακή καὶ σύμφωνη μὲ πολλὰ παράλληλα τοῦ Ὕμνου. Ἄς ση-
μειωθεῖ ἐπίσης ὅτι τὴ γραφὴ «βρεφουργεῖται» παραδίδει τὸ πολὺ καλὸ
κοντακάριο τῆς Μόσχας, τὴν ὁποία ἀγνόησε ὁ Τρυπάνης στο κριτικό
του ὑπόμνημα.
Εἶναι ὡστόσο βέβαιο, ὅτι καὶ τὴ γραφὴ δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ πλά-
στης παρέχουν τὰ περισσότερα ἑλληνικὰ χειρόγραφα, ἀλλὰ καὶ ἡ
πρώτη λατινικὴ μετάφραση: ave per quaqm adoratur plasmator204. Ἐπα-
φίεται ἄρα ἡ ἐπιλογὴ τῆς μιᾶς ἤ τῆς ἄλλης γραφῆς στὴν κρίση καὶ στὴν
τεκμηρίωση τοῦ ἐκδότη.
β΄ 1 τὸ παράδοξόν σου τῆς φωνῆς δυσπαράδεκτόν μου τῇ ψυχῇ

φαίνεται:
Καὶ ἐδῶ ὑπόκειται ὁ Λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τοῦ Βασιλείου Σε-
λευκείας: «Ἐμοὶ δὲ τῆς τοιαύτης καθαρευούσης πείρας, πῶς ἔσται
τοῦτο δυνατόν; Τὸ παράδοξον τῆς σῆς ἐπαγγελίας δυσπαράδεκτον ἔχει
πληροφορίαν. Πῶς ἡ ἄσπορος βλαστήσω καρπόν; πῶς ἡ ἄγαμος γεν-
νήσω υἱόν;»205.
203
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Εἱρμολόγιον, 8, ἀρ. 10.
204
M. HUGLO, L’ ancienne version latine de l’ Hymne Acathiste, Le Muséon 64, 1953, 35.
205
PG 85,
Τὸ ἐπίθετον δυσπαράδεκτος, ἄγνωστο στὸ Λεξικὸ Lampe, εἶναι

γνωστὸ ἀπὸ τὸν Γρηγόριο Νύσσης, Ὑπόμνημα εἰς τοὺς Μακαρισμοὺς
η΄ (PG 44, 1296 B206.
β΄ 5-6: ἀσπόρου γὰρ συλλήψεως τὴν κύησιν προλέγεις / πῶς λέγεις;

Μεταξὐ τῶν γραφῶν προλέγεις-πῶς λέγεις τῶν χειρογράφων, τὴ
γραφὴ προλέγεις προτίμησαν ὁ Εὐστρατιάδης καὶ ὁ Τρυπάνης. Ἀντί-
θετα, ἡ editio princeps, ὁ Pitra, ἡ CPA καὶ ὅλες οἱ ἔντυπες ἐκδόσεις τῶν
ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων παρέχουν τὴ γραφὴ πῶς λέγεις (ἐρωτημα-
τικῶς). Ὁ Παπαγιάννης παρατηρεῖ ὅτι ἡ γραφὴ αὐτὴ (πῶς λέγεις) «δὲν
μαρτυρεῖται καθόλου οὔτε στὰ χειρόγραφα τοῦ Τρυπάνη οὔτε σ’ ἐκεῖνα
τοῦ Εύστρατιάδη. Ἐπὶ πλέον, καὶ ἡ σύνταξη δὲν εἶναι ἐντελῶς «φυσιο-
λογικὴ» στὴν περίπτωση τῆς ἐρώτησης»207. Πρῶτον, δὲν εἶναι κατα-
νοητό, γιατὶ ἡ σύνταξη δὲν εἶναι «ἐντελῶς φυσιολογική». Σὲ κείμενα τῆς
κοινῆς ἐκκλησιαστικῆς γλώσσας, τέτοιου εἴδους συντάξεις εἶναι ἀπό-
λυτα θεμιτὲς καὶ δὲν δημιουργοῦν τὴν ἐντύπωση ἀταξίας. Ἄς σημειωθεῖ
πάντως ὅτι τὴ γραφὴ πῶς λέγεις παραδίδουν, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ χειρό-
γραφα ποὺ γνώριζε ὁ Pitra, καὶ ἄλλες ἀξιόπιστες πηγές, ὅπως: ἡ editio
princeps, ὁ Βατοπεδινός 1158, ὁ Λαυριωτικὸς Β 36, ὁ Ἀθηναϊκὸς 642,
ἀλλὰ καὶ τὰ δύο χειρόγραφα ποὺ χρησιμοποίησαν οἱ W. Christ – M. Pa-
ranikas (F= Vindob. theol. gr. 33 καὶ G = Vindob. theol. gr. 332). Ἐκτὸς
ὅμως ἀπὸ τὶς μαρτυρίες τῶν χειρογράφων, τὰ ὁποῖα ὁπωσδήποτε δι-
χάζονται, πρέπει νὰ δεχθοῦμε ὅτι ἡ ἐρώτηση «πῶς λέγεις» εἶναι πιὸ φυ-
σιολογικὴ γιὰ τὴν ἀπορία τῆς ἁγνῆς Παρθένου, ἀπὸ τὸ προφητικὸ
προλέγεις. Ἀλλὰ τὸ σημαντικότερο εἶναι ὅτι ἡ βιβλικὴ πηγὴ εἶναι ἀδιαμ-
φισβήτητη. Κατὰ τὸν εὐαγγελιστὴ Λουκᾶ (1. 34) ἡ Μαρία ἐκφράζει
ἐρωτηματικῶς τὴν ἔκπληξη καὶ τὴν ἀπορία της: «Εἶπε δὲ Μαριὰμ πρὸς
τὸν ἄγγελον · πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω ;». Ἀλλὰ τὴν
ἐρωτηματικὴ γραφὴ πῶς λέγεις παρέχει καὶ ὁ Βασίλειος Σελευκείας,
ποὺ εἶναι ἀναμφισβήτητη πηγὴ τοῦ ποιητῆ τοῦ Ἀκαθίστου καὶ ἐπανα-
λαμβάνει αὐτολεξεὶ τὸν Λουκᾶ: «πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γι-
νώσκω;» (PG 85, 444C).
γ΄ 3 -4 ἐκ λαγόνων ἁγνῶν υἱὸν πῶς έστι τεχθῆναι δυνατόν;

λέξον μοι.
Γιὰ λόγους προκατασκευασμένης μετρικῆς προσαρμογῆς, ὁ Τρυ-
206
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 212.
πάνης ἔγραψε τὸ τερατῶδες καὶ ἀπαράδεκτο στὴν ἑλληνικὴ γραμμα-

τικὴ υἱϊόν (!). Τοῦτο προφανῶς ἀπορρίπτεται, ὅπως καὶ ἄλλα ἀνάλογα
γραμματικὰ τέρατα, ποὺ ἔχουν ὲσχάτως ἐπιβάλει οἱ ἐκδότες τῶν κον-
τακίων. Ἀλλὰ ἡ γραφἠ ποὺ προτείνεται «ἐκ λαγόνων ἀγόνων υἱόν» εἶναι
ἰδιαίτερα τολμηρὴ καὶ λογικά, καὶ θεολογικά, ἀδικαιολόγητη208. Ἡ ἀπο-
ρία τῆς ἁγνῆς καὶ ἄγαμης Θεοτόκου «ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω» δὲν εἶναι
ὅμοια μὲ τὴν ἀπορία τοῦ προφήτη Ζαχαρία γιὰ τὴν ὕπανδρη καὶ προ-
χωρημένη στὴν ἡλικία Ὲλισάβετ, στὸ κοντάκιο Trypanis, Dubia 61, 5,9-
10: ἐξ ἀγόνου μήτρας... (σ. 51, σημ. 44). Τὸ περίεργο ὅμως εἶναι ὅτι ἡ
γραφὴ αὐτὴ μαρτυρεῖται παλαιογραφικῶς ἀπὸ τὸν Σιναϊτικὸ κώδικα
927 (=J), τὸν ὁποῖο χρησιμοποίησε ὁ Τρυπάνης, ἀλλὰ παρασιώπησε
(ἠθελημένα;) τὴ μαρτυρία του στὸ κριτικό του ὑπόμνημα! Αὐτὴ καὶ μόνο
ἡ περίπτωση εἶναι ἀσφαλῶς μιὰ ἠχηρὴ ἐπιβεβαίωση τῆς ἀνάγκης ἐπα-
νανάγνωσης τῶν χειρογράφων στὴν ὁποιαδήποτε κριτικὴ κειμένου.
Στὴν προκειμένη ὅμως περίπτωση τὴν καλύτερη γραφὴ νομίζω ὅτι πα-
ρέχει ὁ κώδικας V (= Vindobonensis suppl. gr. 96): «ἐξ ἁγνῶν μου λαγό-
νων υἱόν», ποὺ ἀγνόησε ἐπίσης ὁ Τρυπάνης στὸ κριτικό του ὑπόμνημα,
ὅπου μόνο τὸ «μου» ἀναγράφεται. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι τὴ γραφὴ αὐτὴ πα-
ρέχει καὶ ὁ πολὺ καλὸς λειτουργικὸς Λαυριωτικὸς κώδικας Δ 25 (12 αἰ.)
(=C), ὁ ὁποῖος σὲ ὅλα σχεδὸν συμφωνεῖ μὲ τὸν V.
γ΄7 χαῖρε σιγῇ δεομένων πίστις

Τὰ χειρόγραφα παραδίδουν τὶς γραφὲς σιγή (DKNS) - σιγῆς
(FHJR). Ἀνάλογη εἶναι καὶ ἡ εἰκόνα τῶν ἐντύπων: σιγῆς, editio princeps,
Quercius, CPA. Νεότεροι ἐκδότες (Pitra, Εὐστρατιάδης, Τωμαδάκης, Try-
panis) διόρθωσαν σιγῇ. Ἡ τελευταία αὐτὴ γραφὴ ἀμφισβητήθηκε ἐσχά-
τως, μὲ τὸ αἰτιολογικὸ ὅτι ἡ ἔκφραση σιγῇ δέομαι δὲν ὑπάρχει στὸν
TLG209. Ἀλλὰ ὁ TLG δὲν ἔχει ἀκόμη τροφοδοτηθεῖ μὲ τὴ γλώσσα τῶν
ὑμνογραφικῶν κειμένων, μὲ ἐξαίρεση τὰ κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ. Τὴν
ἔκφραση ἐντούτοις σιγῇ δεόμενος βρίσκουμε σὲ παλαιὸ προοίμιο κον-
τακίου Εἰς τὴν Πόρνην (ἀκολουθία Μ. Τετάρτης), ποὺ σήμερα ψάλλεται
ὡς κάθισμα: «ἀλλὰ σιγῇ δεόμενος προσπίπτω σοι»210. Περισσότερο
207
208
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 50-51.
209
ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 56, σημ. 57.
210
Βλ. Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ Ὕμνοι ἐκδιδόμενοι ἐκ Πατμιακῶν
κωδίκων, τ. Β΄, Ἀθῆναι 1954, τιζ΄. Ὁ ὕμνος καὶ στὰ ἔντυπα λειτουργικὰ Τριώδια. Βλ.
ἔντυπο Τριώδιον Ρώμης, 641.
ὅμως ξενίζει ἡ ἑρμηνεία τοῦ κ. Παπαγιάννη. Πιστεύει δηλαδὴ ὅτι ἐδῶ

τὰ σιγῆς δεόμενα εἶναι τὰ μυστήρια καὶ μεταφράζει: «χαῖρε (ἐσὺ ποὺ
εἶσαι) ἡ πίστη (δηλαδὴ ἡ ἐπιβεβαίωση, ἡ ἐγγύηση) αὐτῶν ποὺ χρήζουν
σιωπῆς, δηλαδὴ τῶν μυστηρίων»211. Δύσκολα θὰ μποροῦσε νὰ γίνει
δεκτὴ αὐτὴ ἡ πρωτοφανὴς ἑρμηνεία, ποὺ δὲν πέρασε ἀπὸ τὸν νοῦ κα-
νενὸς στὴ διαδρομὴ τῶν χριστιανικῶν αἰώνων. Ἐγγυητὴς τοῦ μυστηρίου
δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ ὄργανο τῆς θείας βουλῆς, δηλαδὴ ἡ Θεοτόκος,
ποὺ εἶναι ἁπλῶς «μύστις», παρὰ ὁ ἴδιος ὁ Θεός. Ἡ παράφραση τοῦ
Φιλῆ «χαῖρε σιγῆς ἐνδεῶν πίστις μόνη», ποὺ ἐπικαλεῖται, δὲν φαίνεται
καὶ τόσο σαφής, ὅπως νομίζει, διότι τὸ ἐνδεῶν τοῦ Φιλῆ μπορεῖ νὰ ση-
μαίνει «τῶν πτωχῶν, τῶν ταπεινῶν». Ἀξίζει ἐντούτοις νὰ ἀναφερθεῖ καὶ
ἄλλη γραφή, ποὺ παρέχουν δύο παλαιοὶ κώδικες, ὁ Σιναϊτικὸς 609 (12
αἰ., Μηναῖον Μαρτίου) καὶ Βατοπεδινός 1158 (13 αἰ., Παρακλητική):
χαῖρε, σιγή, δεομένων πίστις. Τὸν προσδιορισμὸ τῆς Θεοτόκου ὡς σιγῆς,
βρίσκω στὸν Σ. Εὐστρατιάδη, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ ὑμνογραφίᾳ, 70: σιγὴ
τῶν θαυμασίων τοῦ Θεοῦ212. Φαίνεται ὅτι καὶ πολλοὶ κωδικογράφοι
προβληματίστηκαν γιὰ τὴν ὀρθὴ ἑρμηνεία τοῦ στίχου καὶ τὸν ἀντικα-
τέστησαν μὲ τὸ «χαῖρε, τιμῆς ἀνωτέρα πάσης» ((ZVW). Στὴ λατινικὴ
μετάφραση ἡ editio princeps ἔχει: «Ave, silentii indigentium fides «(πίστις
τῶν σιγῇ δεομένων) ἐνῶ στὴ μετάφραση τοῦ Κωνσταντινου Λασκάρεως
παραλείφθηκε ἐντελῶς.
δ 3 τὴν εὔκαρπον / τὴν ἔγκαρπον / τὴν ἄκαρπον ταύτης νηδὺν

Μεταξὺ τῶν τριῶν γραφῶν, ποὺ παραδίδουν τὰ χειρόγραφα (βλ.
κριτικὸ ὑπόμνημα), ὁ Pitra προτίμησε τὴν τρίτη (ἄκαρπον), ὁ Εὐστρα-
τιάδης τὴ δεύτερη (ἔγκαρπον), ὁ Τρυπάνης προτίμησε, ὀρθῶς, τὴν
πρώτη (εὔκαρπον), συμφωνώντας μὲ τὰ περισσότερα χειρόγραφα καὶ
μὲ ὅλα τὰ ἔντυπα.
δ΄ 4 ὡς ἀγρὸν ἀπέδειξεν ἡδὺν ἅπασι

Σὲ ὁρισμένα χειρόγραφα (SZ) παραδίδεται ἡ γραφὴ ἰδεῖν (ἀπαρέμ-
φατο). Ἐπειδὴ ἡ ἔκφραση «ἡδὺς ἀγρὸς» δὲν ἔχει βρεθεῖ σὲ ἄλλο κείμενο,
θεωρήθηκε ὅτι αὐτὴ ἡ γραφὴ προέκυψε ἀπὸ φθορὰ τῆς ἀρχικῆς «ὑπέ-
δειξεν ἰδεῖν»213. Αὐτὸ θὰ εἶχε λογικὴ βάση, ἄν ὅλα τὰ στοιχεῖα τοῦ Ἀκα-
Ὅ. π., 56.
211
Γιὰ τὴ θεολογικὴ ἑρμηνεία τῆς Θεοτόκου ὡς σιγῆς, βλ. Γέροντος Χαλκηδόνος

212
ΜΕΛΙΤΩΝΟΣ, Λόγοι καὶ ὁμιλίαι, Καρυὲς Ἁγίου Ὄρους 1991, 60-67 (Ὁ λόγος τῆς σιγῆς).
213
Ὅ. π., 62.
θίστου ἦταν δάνεια ἀπὸ προγενέστερα κείμενα. Ἀλλὰ τὰ πρωτότυπα

λογοτεχνικὰ εὑρήματα ἀποτελοῦν τὴ γοητεία τοῦ Ἀκαθίστου καὶ τὸ
παρὸν εἶναι ἀσφαλῶς ἕνα ἀπὸ τὰ ὡραιότερα καὶ ποιητικότερα.
Στὰ χειρόγραφα ἡ ἔκφραση παραδίδεται διαφοροτρόπως: ἔδειξεν
(P), ἀνέδειξεν (BV), ἀπέδειξεν (SZ), ὑπέδειξεν (R). Οἱ ἐκδότες (Εὐστρα-
τιάδης, Τρυπάνης) προτίμησαν τὴ γραφὴ ἀπέδειξεν, ἐνῶ οἱ Quercius,
Pitra, CPA, καὶ ὅλα τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία παρέχουν, μᾶλλον
ὀρθῶς, τὴ γραφὴ ὑπέδειξεν.
ε΄11 χαῖρε τράπεζα βαστάζουσα εὐθηνίαν ἱλασμῶν

Τολμηρὴ καὶ φιλολογικῶς ἀδικαιολόγητη εἶναι ἐδῶ ἡ πρόταση τοῦ
κ. Παπαγιάννη γιὰ μιὰ ἀρχικὴ δῆθεν γραφὴ «εὐθοινίαν «καὶ μεταγενέ-
στερη ἀνάγνωσή της σὲ «εὐθηνίαν»214. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι ἡ λ. εὐθοινία
εἶναι ἀμάρτυρη, ἡ ὕπαρξή της στὸ παρὸν κείμενο, μὲ τὴ σημασία τοῦ
πλούτου τῶν ἐδεσμάτων, θὰ ἀδικοῦσε καὶ τὸν ποιητὴ τοῦ Ἀκαθίστου,
ἀλλὰ καὶ τὸ νόημα τῶν συμφραζομένων. Ἡ τράπεζα (Θεοτόκος) βα-
στάζει τὴν εὐθηνίαν (=τὸν πλοῦτο) τῆς θείας εὐσπλαγχνίας (δηλαδὴ τὸν
Χριστό). Γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸ λόγο ὁ ποιητὴς χρησιμοποίησε τὸν πλη-
θυντικὸ ἀριθμὸ (εὐθηνίαν ἱλασμῶν) καὶ ὁ ἑνικὸς ἱλασμοῦ, ποὺ παρέχουν
λίγα χειρόγραφα καὶ προτείνει ὁ κ. Παπαγιάννης ὡς ὀρθότερο, πρέπει
μᾶλλον νὰ ἑρμηνευθεῖ ὡς παλαιογραφικὴ παρανάγνωση.
Τὰ χειρόγραφα παραδίδουν τὶς γραφές: ἱλασμοῦ (V), ἱλασμόν (KQ),
ἱλασμῶν (Z). Ὁἱ ἐκδότες CPA, Εὐστρατιάδης, Τρυπάνης) προτίμησαν
τὴν τελευταία: εὐθηνίαν ἱλασμῶν. Ἀντίθετα, στὶς ἐκδόσεις τῶν λειτουρ-
γικῶν βιβλίων ἀπαντᾶται ἡ γραφὴ εὐθηνίας ἱλασμόν (ὅπως καὶ τὰ χει-
ρόγραφα KQ).
ζ΄ 4 καὶ κλεψίγαμον ὑπονοῶν

Τὸ ἐπίθετο κλεψίγαμος βρίσκεται γιὰ πρώτη φορὰ στὸ Συμπόσιον
(2. 4) τοῦ Μεθοδίου Πατάρων (Lampe) καὶ στὸν Νόννο (Διονυσιακά,
8.60 (LSJ). Στὸν Ρωμανὸ εἶναι ἄγνωστη.
Η 1-6 Ἤκουσαν οἱ ποιμένες…ὑμνοῦντες εἶπον

Ὁ οἶκος στηρίζεται στὴν ἀφήγηση τοῦ Λουκᾶ 2. 8-12: «καὶ ποιμένες
ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς
214
Ὅ.π., 68-69.
νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς
καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς…». Χωρίς ἀμφιβολία, ὑπόκειται
ἐδῶ πάλι ὁ λόγος τοῦ Βασιλείου Σελευκείας: «Ὅθεν καὶ ποιμένες
ἀγραυλοῦντες τὴν τοιαύτην δοξολογίαν τῶν ἀγγέλων ἤκουσάν τε περὶ
τοῦ Σωτῆρος καὶ τῷ δρόμῳ βαδίσαντες(= δραμόντες) τὸ φῶς προσεκύ-
νησαν, ξένον θαῦμα θεασόμενοι, τὴν δούλην τοῦ δεσπότου καὶ τὴν ἐπί-
γειον παρθένον οὐράνιον νύμφην»215.
H 10-11: χαῖρε, ὅτι τὰ οὐράνια συναγάλλονται τῇ γῇ·

Χαῖρε, ὅτι τὰ ἐπίγεια συγχορεύουσι πιστοῖς
Ἀπὸ τοὺς ἐκδότες, ὁ Εὐστρατιάδης καὶ ὁ Τρυπάνης ἐπέλεξαν τὴ
γραφὴ συναγάλλονται-συγχορεύουσι. Ἡ γραφὴ αὐτὴ πρέπει νὰ ἀπορ-
ρισθεῖ γιὰ πολλοὺς λόγους. Μὲ τὴ γραφὴ συγχορεύουσι πιστοῖς ἀκυ-
ρώνεται τὸ ὡραῖο ἀντιθετικὸ σχῆμα, ποὺ ἐπιβάλλουν οἱ ὅροι οὐράνια-
ἐπίγεια. Καὶ ὀρθῶς στὸν πρῶτο στίχο λειτουργεῖ τὸ ζεῦγος οὐράνια-γῇ,
ἀλλὰ στὸν ἑπόμενο ἡ εἰκόνα καταλύεται μὲ τὴν ἐπιλογὴ ἐπίγεια-πι-
στοῖς. Ἀντίθετα ἡ γραφὴ τὰ ἐπίγεια συγχορεύει οὐρανοῖς καὶ λογικό-
τερη φαίνεται καὶ λογοτεχνικῶς εἶναι ἄψογη, μὲ τὴ λειτουργία ὡραίου
ἀντιθετικοῦ σχήματος. Τὴ γραφὴ «συγχορεύει οὐρανοῖς» παρέχουν πολ-
λοὶ κώδικες, ἡ editio princeps, οἱ ἐκδότες (Quercius, Pitra, CPA), καθὼς
καὶ ὅλα τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία.
Ἄλλες γραφὲς, ὅπως τὰ ἐπίγεια συνευφραίνεται Χριστῷ (W) δὲν
ἀντέχουν σὲ καμιὰ κριτική.
Η 13-14 τῶν ἀποστόλων τὸ ἀσίγητον στόμα·

τῶν άθλοφόρων τὸ ἀνίκητον θάρσος.
Πρβλ. Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου: …στόμα ἀσίγητον τῶν ἀποστόλων, θάρ-
σος ἀνίκητον τῶν ἀθλοφόρων216.
Θ΄ 1 Θεοδρόμον ἀστέρα θεωρήσαντες Μάγοι

Τὸ ἐπίθετο θεοδρόμος, ἀθησαύριστο στὸ LSJ, θησαυρίζεται ἀπὸ τὸν
Lampe, χωρὶς παραπομπὴ στὸν Ἀκάθιστο, ἀλλὰ στὸν Δαμασκηνό, ὅπου
χρησιμοποιεῖται ὡς προσδιοριστικὸ συνόδου: θεοδρόμος σύνοδος (PG
94, 356A). Ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο θησαυρίζει πρῶτος ἀπὸ τοὺς νεότερους
λεξικογράφους ὁ Sophocles: θεοδρόμος, walking in God’s ways in he ei-
215
PG 85,
216
KRYIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
ghth οἶκος of Ἀκάθιστος Ὕμνος in applied to the star of Bethlehem. Ἄν

δεχθοῦμε ὅτι τὸ ἐπίθετο εἶναι πλάσμα τοῦ Δαμασκηνοῦ, ἀφοῦ μόνο σ’
αὐτόν άπαντᾶται, ἔχουμε μιὰ ἀκομη σοβαρὴ ἐπιμαρτυρία γιὰ τὴ σχέση
του μὲ τὸν Ἀκάθιστο (βλ. παραπάνω).
Θ΄ 7-8 ἀστέρος ἀδύτου μήτηρ,

αὐγὴ μυστικῆς ἡμέρας
Πρβλ. Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου: Μήτηρ καὶ δούλη τοῦ ἀδύτου ἀστέρος,
αὐγὴ τῆς ἀληθινῆς καὶ μυστικῆς ἡμέρας217.
I 11-12 χαῖρε, τύραννον ἀπάνθρωπον ἐκβαλοῦσα τῆς ἀρχῆς,

χαῖρε, κύριον φιλάνθρωπον ἐπιδείξασα Χριστόν
Νεότεροι μελετητές, (Del Grande, Αἰκ. Χριστοφιλοπούλου), θεώρη-
σαν ὅτι οἱ στίχοι αὐτοὶ ἀπηχοῦν συγκεκριμένο ἱστορικὸ γεγονός, μάλι-
στα τὴν ἀνατροπὴ τοῦ τυράννου Φωκᾶ ἀπὸ τὸν Ηράκλειο (610) καὶ τὴ
θαυματουργικὴ σωτηρία τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὸν Αὔγουστο τοῦ
626 ἀπὸ τὴν πολιορκία τῶν Ἀβάρων. Γιὰ τὰ θέμα αὐτὸ καὶ τὴν ἀναίρεσή
του ἔχει γίνει λόγος παραπάνω.
Ἡ πρώτη λατινικὴ μεταφραση καὶ τὸ κείμενο τοῦ Meersseman πα-
ραδίδουν τὴ φράση σὲ πληθυντικὸ ἀριθμό: ave, tyrannorum inhumano-
rum principatum eiciens218. Τοῦτο ἀποδυναμώνει ἔτι περισσότερο τὴν
ὑπόθεση τῆς Αἰκ. Χριστοφλοπουλου καὶ έκείνων ποὺ νομίζουν ὅτι ἐδῶ
ὑπόκειται συγκεκριμένο ἱστορικὸγεγονός.
I 13 χαῖρε, ἡ τῆς βαρβάρου λυτρουμένη θρησκείας…τοῦ βορβό-

ρου τῶν ἔργων
Ὀρθῶς παρατηρήθηκε, ὅτι τὴ γραφὴ «τῆς βαρβάρου» διασφαλίζει
ἡ λογοπαικτικὴ παρονομασία «τοῦ βορβόρου» τοῦ ἑπόμενου στίχου219.
Τὴ γραφὴ «πολυθέου θρησκείας» ποὺ παρέχουν οἱ κώδικες ΚΜ (βλ. κρι-
τικὰ ὑπομνήματα), παραδίδει ἐπίσης καὶ τὸ Σιναϊτικὸ Κοντακάριο 927
(=J), ἀλλά, περιέργως, τὴν παρασιώπησε καὶ πάλι ὁ Τρυπάνης. Ἄς ση-
μειωθεῖ ὅτι παραδίδονται καὶ ἄλλες γραφές: τῆς βαρβάρων Ζ, τῶν
πνευμάτων D παρανόμου Κ (βλ. κριτικὸ ὑπόμνημα).
Ἡ φράση θ 14 «ἡ τοῦ βορβόρου ῥυομένη τῶν ἔργων» γνωρίζεται ὡς
217
KRYIAKIEWICZ, ὅ. π., 368.
218
HUGLO, 38. MEERSEMAN, 112.
219
ἐφύμνιο τοῦ Οἴκου «Ἡ πρώην ἄσωτος γυνή…» τοῦ Ὄρθρου τῆς Μ. Τε-
τάρτης: «ἐκ τοῦ βορβόρου τῶν ἔργων μου ῥῦσαί με»220.
Ι΄17 χαῖρε Περσῶν ὁδηγὲ σωφροσύνης

Μεταξὺ δύο γραφῶν Περσῶν – πιστῶν, ποὺ παραδίδουν τὰ χειρό-
γραφα, ὁ Εὐστρατιάδης καὶ ὁ Τρυπάνης ἐπιλέγουν τὴν πρώτη, Περσῶν.
Τοῦτο ὑποστηρίζει καὶ ὁ Παπαγιάννης, μὲ τὴν παρατήρηση, ὅτι «σὲ
ὅλα τὰ δίστιχα τῶν χαιρετισμῶν αὐτοῦ τοῦ οἴκου ὁ ἑκάστοτε πρῶτος
στίχος φαίνεται νὰ σχετίζεται μὲ τοὺς «Πέρσες -Μάγους...»221. Αὐτὸ δὲν
εἶναι ἀπολύτως ἀκριβές. Τοὐλάχιστον τὰ δίστιχα θ΄ 6-9 δὲν φαίνεται νὰ
ἔχουν σχέση μὲ τοὺς Πέρσες. Ἀλλὰ τὸ πιὸ σημαντικὸ εἶναι ὅτι σὲ ὁρι-
σμένα χειρόγραφα, ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα καὶ τὰ κοντακάρια J (= Sinaiti-
cus gr. 927) καὶ M (= Mosquensis Synod. 437), ποὺ χρησιμοποίησε ὁ
Τρυπάνης, διαφέρει ὁλόκληρος ὁ στίχος, χωρὶς αὐτὸ νὰ προβληματίσει
τὸν ἐκδότη: χαῖρε, πιστῶν ὁδηγὲ σωφροσύνη (sic). Τὴν ἴδια γραφὴ πα-
ρέχει καὶ ἡ editio princeps μὲ τὴ μετάφραση: «Ave, fidelium dux castitas».
Ἀλλὰ καὶ στὴ μετάφραση τοῦ Κωνσταντίνου Λασκάρεως: «Ave, dux ca-
stitatis fidelium». Ἀντιθέτως, ἡ ἀρχαία λατινικὴ μετάφραση ἔχει «Αve,
Persarum dux pudicitiae». Μήπως λοιπὸν ἐδῶ lectio difficilior εἶναι ἡ
γραφὴ πιστῶν καὶ ὄχι Περσῶν; Ὁ Pitra, οἱ ἐκδότες τῆς Ἀνθολογίας
(CPA), καὶ ὅλα τὰ ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία (Τριώδια, Ὡρολόγια
κλπ.) παρέχουν τὴ γραφὴ χαῖρε, πιστῶν ὁδηγὲ σωφροσύνης, τὴν ὁποία
θεωρῶ ὀρθότερη.
Λ 1-4 Λάμψας ἐν τῇ Αἰγύπτῳ φωτισμὸν ἀληθείας

ἐδίωξας τοῦ ψεύδους τὸ σκότος.
Τὰ γὰρ εἴδωλα ταύτης, σωτήρ,
μὴ ἐνέγκαντά σου τὴν ἰσχὺν πέπτωκεν…
1. α. Πρόβλημα ἔχει ἐγερθεῖ, γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τῆς γραφῆς πέπτωκεν

ἢ πέπτωκαν. Ὁ Τρυπάνης ἔγραψε πέπτωκαν, μολονότι τρία κοντακά-
ρια (ΑΜΡ) παραδίδουν τὴ γραφὴ πέπτωκεν. Τώρα γνωρίζουμε καὶ ἄλλα
χειρόγραφα ποὺ τὴν παραδίδουν (ΗΝXS). Τὴ γραφὴ ὑποστηρίζουν ὴ
editio princeps, ὁ Quercius, ὁ Pitra, ὁ Εὐστρατιάδης, ἡ CPA, καὶ ὅλες οἱ
220
Βλ. προχείρως, τὸ ἐν χρήσει ἔντυπο Τριώδιον, ἔκδ. Ἀπ. Διακονίας. Γιὰ ἄλλες ἐκδό-
σεις, βλ. FOLLIERI, Initia, II, 66.
221
ἐκδόσεις τῶν λειτουργικῶν βιβλίων. Ὁ πολὺ καλὸς Λαυριωτικὸς κώδι-

κας Δ 45 (=F) παρέχει τὴ γραφὴ ἔπεσον.
β. Τὴν πτώση τῶν εἰδώλων προφήτευσε ἤδη ὁ Ἡσαΐας ιθ΄ 1: «Ἰδοὺ
Κύριος κάθηται ἐπὶ νεφέλης κούφης καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον, καὶ σεισθή-
σεται τὰ χειροποίητα Αἰγύπτου ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ, καὶ ἡ καρδία
αὐτῶν ἡττηθήσεται ἐν αὐτοῖς».
2. Ἀπὸ τοὺς Εὐαγγελιστές, ὁ Ματθ. 2. 13-15: «Ἀναχωρησάντων τῶν
Μάγων, ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ’ ὄναρ τῷ Ίωσὴφ λέγων·
έγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ φεῦγε εἰς
Αἴγυπτον…ὁ δὲ ἐγερθεὶς παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ
καὶ ἀνεχώρησεν εἰς Αἴγυπτον…». Ὁ Ματθαῖος δὲν ἀναφέρει πτώση τῶν
αἰγυπτιακῶν εἰδώλων, τὴν ἀναφέρει ὅμως τὸ ἀπόκρυφο τοῦ Ψευδοματ-
θαίου222: «Caput XXII: Et gaudentes et exultantes devenerunt in finibus
Hermopolis, et in quandam civitatem Egypti quae Sotinen dicitur ingressi
sunt ; et quia in ea nulus erat notus e quo petissent hospitium, templum in-
gressi sunt, quod capitolium Egypti vocabatur. In quo templo trecenta quin-
quaginta idola posita errant, quibus singulis diebus honor deitatis in
sacrilegiis perhibebatur.Egyptii vero eiusdem civitatis ingressi sunt capito-
lium in quo eos admonebant sacerdotes quot singulis diebus secundum ho-
norem deitatis eorum obtutissent sacrificia.
Caput XXIII: Factum est autem cum beatissima Maria cum infantulo
templum fuissent ingressa, universa idola prostate sunt in terram, ita ut
omnia convulsa penitus et confracta in faciem suam ; et sic se nihil esse
evidenter docuerunt. Tunc adimpletum est quo dctum est per prophetam
Isaiam»223.
Λ΄ 6 ἀνεβόων πρὸς τὴν θεοτόκον

Γιὰ μετρικοὺς λόγους ὁ Τρυπάνης προτίμησε τὴν παραδεδομένη
ἀπὸ πολλὰ χειρόγραφα γραφὴ ἀνεβόων, ἔναντι τῆς γραφῆς ἐβόων τῶν
ἐντύπων (πλὴν τῆς ἐκδόσεως τοῦ Τριωδίου τῆς Ρώμης (1879), σ. 509,
ποὺ ἔχει: ἀνεβόων) καὶ ὁρισμένων χειρογράφων. Ἀξίζει ἐντούτοις νὰ πα-
ρατηρηθοῦν τὰ ἀκόλουθα: Ὁ Σιναϊτικὸς κώδικας 927 (= J) παρέχει τὴ
γραφὴ ἀνεβόουν, ποὺ παρέλειψε πάλι ὁ Τρυπάνης στὸ κριτικό του ὑπό-
μνημα. Tὴ γραφὴ νῦν βοῶσι παρέχει ὁ Ἀλ. Λαυριώτης (σ. 95) καὶ πα-
ραδίδουν ἐπίσης ἡ editio princeps καὶ λειτουργικοὶ κώδικες (Ἀθηναϊκὸς
222
C. ΤΙSCHENDORF, Evangelia Apocrypha, Lipsiae 1853, p. 85.
642, Λαύρας Β 36 κ. ἄ.). Ἄς σημειωθοῦν ἀκόμη οἱ γραφές: νῦν ἐβόων

(Βατοπεδινός 1158) καὶ ἀνεβόησαν (Vaticanus gr. 339).
Μ 1-2 Μέλλοντος Συμεῶνος…τοῦ ἀπατεῶνος

Ὡραῖο παρηχητικὸ εὕρημα τοῦ ποιητῆ «Συμεῶνος-ἀπατεῶνος». Σὲ
ὁρισμένα χειρόγραφα τὸ «ἀπατεῶνος» μεταβάλλεται «πρὸς τοὺς ἀπ’
αἰῶνος» (V,W) ἢ «ἀπ’αἰώνων» (Ζ).
Μ 5-6 διοπερ ἐξεπλάγη σου/ τὴν ἄρρητον σοφίαν

Παρατηροῦνται μερικὲς διαφοροποιήσεις στὰ χειρόγραφα: «καὶ
βλέπων τὸ μυστήριον ἐβόα πρὸς τὴν σὲ τεκοῦσαν» (F), «τὴν ἄρρευστον
οὐσίαν» (Ζ), «τὴν ἄρρευστον σοφίαν» (F), «τὴν ἀπόρρητον οὐσίαν» (G).
Ἐπίσης, τὸ ἐφύμνιο «Ἀλληλούια» παραδίδεται ὡς «χαῖρε, νύμφη ἀνύμ-
φευτε» τοὐλαχιστον σὲ τρεῖς κώδικες (ΒΡΨ) καὶ ὡς «χαῖρε, ἡ κεχαριτω-
μένη»(Ζ).
Ν 8 χαῖρε τὸ στέμμα / στέφος τῆς ἐγκρατείας

Μεταξὺ τῶν γραφῶν στέμμα, ποὺ ἐπέλεξαν ὁ Εὐστρατιάδης καὶ ὁ
Τρυπάνης, καὶ στέφος, ποὺ παραδίδουν πολλοὶ κώδικες, ἡ δεύτερη ἔχει
ὑπὲρ αὐτῆς καὶ τὴν τέλεια ἀντιστοιχία πρὸς τὸ ἄνθος τοῦ προηγούμε-
νου στίχου224. Στὰ χειρόγραφα ποὺ παραδίδουν τὴ γραφὴ στέφος
(LNR) ἀξίζει νὰ προστεθοῦν ἡ editio princeps, ὁ Pitra, ἡ CPA καὶ ὅλα τὰ
λειτουργικὰ ἐκκλησιαστικὰ βιβλία.
Ν 12 ξύλον εὐσκιόφυλλον
Τὸ ἐπίθετο *εὐσκιόφυλλος εἶναι ἀθησαύριστο στὸ Λεξικὸ LSJ. Τὸ
γνωρίζει ὁ Lampe, ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο (PG 92, 1341D) καὶ ἀπὸ τοὺς νε-
ότερους λεξικογράφους ὁ Δημητράκος, 3112, καὶ ὁ Κριαρᾶς 6, 352. Ὁ
ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου τὸ δανείζεται πιθανῶς ἀπὸ τὸν Ψευδο-Εφραίμ:
Χαίροις, ξύλον εὔσκιον, παρθένε κόρη,/ ἐξ οὗ πάντες καρπὸν
τρυγῶμεν225.
223
Πρβλ. καί, Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἀνεξέτασις καὶ ὁ Ρωμανός,
Ἀθηνᾶ ΟΘ΄, 984, 9-70, 25.a
224
Βλ. καί, ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ἀκάθιστος, 105.
225
ASSEMANI, Praecationes ad Dei Matrem, 5, 376. Βλ. καὶ παραπάνω, στίχ. 21-22
(στιχαρίθμηση Δετοράκη) .
Ν 13 κυοφοροῦσα ὁδηγὸν πλανωμένοις

Πρβλ. Ψευδο-Εφραίμ: Χαίροις, ὁδηγὸς πλανωμένων καὶ φάος226.
Ν 16 χαῖρε, πολλῶν πταισμάτων / πταιόντων συγχώρησις

Δὲν εἶναι ἀκριβὴς ἡ παρατήρηση τοῦ Παπαγιάννη ὅτι «αὐτὴν τὴ
φορὰ ἡ χειρόγραφη παράδοση εἶναι ὁμόφωνη»227. Ἡ γραφὴ «πταιόν-
των», ἀντὶ «πταισμάτων» δὲν εἶναι ἐπινόηση τῶν ἐκδοτῶν. Τὴν παραδί-
δουν πολλὰ καὶ παλαιὰ χειρόγραφα, ὅπως λ. χ. ὁ Λαυριωτικὸς Β 36, ὁ
Βατοπεδινὸς 1158, ὁ Ἀθηναϊκὸς 642 κ. ἄ. Τὴ γραφὴ αὐτὴ ἔχει καὶ ἡ edi-
tio princeps, ἀλλὰ καὶ ἡ μετάφραση τοῦ Κωνσταντίνου Λασκάρεως:
Salve, multorum delictorum venia. Παρατηρεῖ ἐπίσης ὁ Παπαγιάννης ὅτι
ἡ γραφὴ πταιόντων μειονεκτεῖ ἔναντι τῆς γραφῆς πταισμάτων «ὡς
πρὸς τὸ νόημα»228. Ἀλλὰ ἡ παρουσία τῆς λ. κριτὴς στὸν προηγούμενο
στίχο (κριτοῦ δικαίου δυσώπησις) καθιστᾶ λογικότερη τὴν ἀντιστοιχία
τῶν πταιόντων στὸν ἑπόμενο στίχο (κριτὴς-ἁμαρτωλός). Τὴ γραφὴ
πταιόντων ἔναντι τῆς ἄλλης πταισμάτων στηρίζει καὶ ἡ ἔκφραση «χαῖρε
τοῦ ἐλέους ἡ θύρα καὶ ἁμαρτανόντων συγχώρησις» τοῦ θεοτοκίου β΄
ἤχου229. Εἶναι καὶ ἐδῶ πιθανὸ τὸ δάνειο ἀπὸ τὸν Ψευδο-Εφραίμ: Χαίροις,
ἱλασμὸς τῶν πταιόντων καὶ λύσις230. Ἐπίσης: …πταισμάτων συγχώρη-
σις, κριτοῦ δικαίου δυσώπησησις231.
Ξ 3-4 διὰ τοῦτο γὰρ ὁ ὑψηλὸς <θεός>/ἐπὶ γῆς ἐφάνη ταπεινὸς

ἄνθρωπος
Γιὰ λόγους μετρικούς, οἱ περισσότεροι ἐκδότες (editio princeps, Pitra,
Εὐστρατιάδης, Τρυπάνης), ἀκολουθώντας καὶ τὴν παράδοση τῶν χει-
ρογράφων, παραλείπουν τὸ προσδιοριζόμενο «θεός». Ἀντίθετα, ἔγραψαν
«ὁ ὑψηλὸς θεὸς» οἱ ἐκδότες τῆς CPA, συμφωνώντας μὲ τὶς περισσότερες
ἔντυπεςς ἐκδόσεις, πλὴν ἐκείνης τοῦ Τριωδίου τῆς Ρώμης. Νομίζω ὅτι
τὸ πλῆρες «ὑψηλὸς θεός», ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ὑπέρβαση τοῦ μέτρου,
ἐπιβάλλεται ἀπὸ τὴν ἀντίστοιχη ἀντιθετικὴ ἔκφραση τοῦ ἑπόμενου
στίχου «ταπεινὸς ἄνθρωπος». Ἄλλωστε ὑπερβάσεις 1-2 συλλαβῶν πα-
226
Ὅ.π., στίχ. 13.
227
Ὅ.π., 109.
228
Ὅ.π., 109.
229
Νικοδήμου Θεοτοκάριον, ἔκδ. 1974, 42.
230
Ὅ.π., στίχ. 12.
231
ρατηροῦνται καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις, καὶ εἶναι συνήθεις στοὺς ρυθ-

μοτονικοὺς ὕμνους.
Ο 1-4 Ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω…τοπικὴ γέγονε

Πρό πολλοῦ ἔχει ὑποδειχθεῖ ἡ πηγὴ τοῦ παρόντος οἴκου. Εἶναι χωρὶς
ἀμφιβολία καὶ ἐδῶ ὁ Βασίλειος Σελευκείας: «Ὁ οὐρανὸς θρόνος σοι ὑπάρ-
χει καὶ ὁ ἐμὸς κόλπος σε βαστάζει. Ὅλος τοῖς κάτω ἐπέστης καὶ οὐδ’
ὅλως τῶν ἄνω ἀπέστης· οὐ γὰρ τοπικὴ γέγονεν ἡ κατάβασις, ἀλλὰ θεϊκὴ
πέπρακται συγκατάβασις»232. Ἀλλὰ τὴν ἴδια δογματικὴ διατύπωση βρί-
σκομε καὶ πρὶν ἀπὸ τὸν Βασίλειο Σελευκείας στὸν ἱερὸ Χρυσόστομο:
Ἦλθε γὰρ ἐπὶ γῆς, ὅλος ὢν ἐν οὐρανοῖς· ὅλος δὲ ὢν ἐν οὐρα-
νοῖς, ὅλος ἐστὶν ἐπὶ γῆς233.
Ο 8 σεπτοῦ μυστηρίου θύρα

Πρβλ. Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου: θύρα τοῦ ὑπὲρ νοῦν σεπτοῦ μυστηρίου234.
O 5 καὶ τόκος ἐκ παρθένου θεολήπτου

Δὲν νομίζω ὅτι σωστὰ ἑρμηνεύει τὰ πράγματα ἐδῶ ὁ κ. Παπαγιάν-
νης. Tὸ νόημα εἶναι ἀπολύτως σαφὲς καὶ ἡ σύνταξη δὲν παρουσιάζει
κανένα πρόβλημα. Ἡ παρατήρησή του ὅτι «φαίνεται ἀρκετὰ ἀφύσικη
ἡ ἀπόδοση τῶν δύο θηλυκῶν κατηγορουμένων στὸ ἀρσενικὸ ὑποκεί-
μενο, τὴν ὁποία ἀπαιτεῖ ἡ γραφὴ ὁ: ὁ τόκος γέγονε συγκατάβασις, οὐ
μετάβασις» (σ. 115) ξενίζει. Πρῶτον, δὲν ἀπαιτεῖται τὸ ἄρθρο ὁ (ὁ
τόκος), ποὺ δὲν παραδίδεται ἀπὸ κανένα χειρόγραφο καὶ δὲν ὑπάρχει
σὲ καμιὰ ἔκδοση, καὶ δεύτερο, τὰ δύο θηλυκὰ «κατηγορούμενα» δὲν
ἀποδίδονται στὸ ἀρσενικὸ «τόκος», ὅπως νομίζει. Ὁ ποιητὴς ἐδῶ προ-
βάλλει τὸ μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως μὲ τὰ δύο στοιχεῖα του,
τὸ θεῖο καὶ τὸ ἀνθρώπινο: α) «γέγονε» θεϊκὴ συγκατάβασις καὶ ὄχι «το-
πικὴ μετάβασις» καὶ β) «γέγονε τόκος», γέννηση, ἀπὸ θεόληπτη παρ-
θενικὴ μήτρα.
O 14 χαῖρε, ἡ παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευγνῦσα

Ὑποστηρίχθηκε περιέργως ἡ ἄποψη ὅτι «ἡ Θεοτόκος κατὰ παρά-
PG 85, 448B. Βλ. καί, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Πηγαί, 523, καί, ΜΗΤΣΑ-

232
ΚΗΣ, Ὑμνογραφία, 500.

233
Λόγος εἰς τὸ γενέθλιον τοῦ Σωτῆρος, PG 56, 391.
234
KRYPIAKIEWICZ, ὅ.π., 369.
δοση δὲν ὑπέστη τὰ τῆς λοχείας»235. Ἀλλὰ ἡ λ. λοχεία εἶναι γνωστὴ καὶ
συχνὴ στὴ θεομητορικὴ ὑμνογραφία. Εἶναι γνωστότατος ὁ εἱρμὸς
«Τύπον τῆς ἁγνῆς λοχείας σου» (Follieri, Initia IV, 321). Πρβλ. καὶ Νέα
Σιών 27, 1932, 716: «Τύπον τῆς σῆς λοχείας, ἁγνή».
Ἡ ζεύξη τῶν ἐναντίων (παρθενία-λοχεία) ἔρχεται έδῶ ὡς ἐπεξή-
γηση τοῦ προηγούμενου: «ἡ τἀναντία εἰς ταυτὸ ἀγαγοῦσα», ἀλλὰ ἴσως
ἐπιδεχεται καὶ ἄλλη διασταλτικὴ ἑρμηνεία, καθὼς ἡ Θεοτόκος ἥνωσε
τὰ διεστῶτα, τὸν ἐξόριστο τοῦ παραδείσου ἄνθρωπο μὲ τὸν Θεό. Ὁ
στίχος τοῦ Ψευδο-Εφραὶμ «χαίροις, σύνταξις τῶν πάλαι διεστώτων» (στ.
10) μοῦ φαίνεται ὅτι δικαιολογεῖ καὶ αὐτὴν τὴν ἑρμηνεία.
Π 4 πᾶσα φύσις ἀγγέλων…ἐθεώρει

Ὀρθῶς, νομίζω, ὅτι ὁ Τρυπάνης προτίμησε τὴ γραφὴ ἐθεώρει, ἀντὶ
ἐθεώρουν, ποὺ παραδίδουν μερικὰ χειρόγραφα, καὶ προτίμησε ὁ
Εὐστρατιάδης. Τὸ ἐθεώρει ἔρχεται ὡς ἐντελῶς φυσικὴ συντακτικὴ ἀκο-
λουθία πρὸς τὸ κατεπλάγη τοῦ πρώτου στίχου τοῦ οἴκου (Πᾶσα φύσις
ἀγγέλων κατεπλάγη…ἐθεώρει…) καὶ δὲν φαίνεται νὰ εἶναι «διόρθωση
λογίου», ὅπως ὑπέθεσε ὁ κ. Παπαγιάννης, ὅταν μάλιστα παραδίδεται
ἀπὸ πολλὰ ἀρχαῖα χειρόγραφα. Παρὰ ταῦτα, τὀ «ἐθεώρουν» μπορεῖ
νὰ ἑρμηνευθεῖ ὡς ἕνα ὡραῖο σχῆμα κατὰ τὸ νοούμενον. Πρβλ. τὸ νεοελ-
ληνικὸ: «ὁ κόσμος χτίζουν ἐκκλησιές».
Ρ 1 ὡς ἰχθύας ἀφώνους /ἀφθόγγους

Μεταξὺ τῶν δύο γραφῶν ἀφώνους (CPA, Trypanis, κ. ἄ.) - ἀφθόγ-
γους (ABDGMPVZQ), ποὺ παραδίδουν τὰ χειρόγραφα, οἱ περισσότεροι
ἐκδότες ἐπέλεξαν τὴν πρώτη, ἡ ὁποία συμφωνεῖ καὶ μὲ τὴν ἀρχαία πα-
ροιμία «ἰχθύος ἀφωνότερος». Ἐδῶ ὅμως λειτουργεῖ καὶ ἄλλη ἀντιστοι-
χία, ποὺ χαρακτηρίζει καὶ τὸν ποιητή τοῦ Ἀκαθίστου, ἡ τάση πρὸς τὰ
ὁμοιοτέλευτα καὶ τὰ παρηχητικὰ σχήματα. Τὸ «πολυφθόγγους» στὸ
προηγούμενο κῶλο δικαιολογεῖ ἀπολύτως τὸ παρηχητικὸ «ἀφθόγγους»
τοῦ ἑπομένου. Ὀρθῶς, νομίζω, ἐπέλεξε αὐτὴ τὴ γραφὴ ὁ Σ. Εὐστρατιά-
δης, τὴν ὁποία καὶ ἐγὼ υἱοθετῶ. Ἄς σημειωθεῖ ἐπίσης ὅτι τὸ ἐπίθετο
ἄφθογγος, ἀθησαύριστο στὸν Lampe, βρίσκεται στὸν Γρηγόριο Νύσσης
(PG 46, 968D)236.
235
236
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ἡγλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, Ἀθηνᾶ ΠΒ΄, 1999, 210.
Σ 1-2 ὁ τῶν ὅλων κοσμήτωρ…αὐτεπάγγελτος

Τὸν προσδιορισμὸ τοῦ Χριστοῦ ὡς κοσμήτορος τῶν πάντων παρέ-
χει πρῶτος ὁ Γρηγόριος Νύσσης (PG 46, 600B): «κοσμήτωρ δὲ πάντως
τῆς νύμφης (=ἐκκλησίας) ὁ Χριστός». Ὁ Lampe γνωρίζει τὴ λέξη ἀπὸ
τὸν Παλλάδιο, στὴ σημασία τοῦ φροντιστῆ τῆς Μονῆς: «συνήντησε οὖν
αὐτῷ Θεοσέβιος ὁ κοσμήτωρ» (PG 34, 1060B)237.
Τὸ ἐπίθετο αὐτεπάγγελτος (ὁ ἀφ’ἑαυτοῦ καὶ ἄνευ προκλήσεως ἤ
παρακινήσεως ἄλλου ἐνεργῶν) εἶναι ἀθησαύριστο στὸ Λεξικὸ Lampe.
Σ 3-4 καὶ ποιμὴν ὑπάρχων, ὡς θεός,

δι’ ἡμᾶς ἐφάνη καθ’ ἡμᾶς ὅμοιος
Ὀρθῶς ὁ κ. Παπαγιάννης ἀπορρίπτει τὸ «ὅμοιος» τοῦ στίχου 4,
ὅπως ἐκδίδεται ἀπὸ τὸν Τρυπάνη, ὡς «ἀπαράδεκτη ταυτολογία» (καθ’
ἡμᾶς = ὅμοιος). Χωρὶς ἀμφιβολία, ἡ γραφὴ καθ’ ἡμᾶς ἄνθρωπος ἔχει
τὶς μεγαλύτερες πιθανότητες νὰ εἶναι ἡ σωστή. Πρόβλημα ὅμως, κατὰ
τὸν κ. Παπαγιάννη, ὑπάρχει στὸν στίχο 3 καὶ ἐκφράζει τὴν ἔκπληξή
του «γιατὶ κανεὶς ἕως τώρα (ὅπως γράφει) δὲν ἔχει ὑποψιαστεῖ τὴν
ὕπαρξη κάποιας φθορᾶς σ’ αὐτὸν τὸν στίχο»238. Ὑποθέτει μάλιστα, ὅτι
ὁ στίχος θὰ εἶχε ἀρχικὰ τὴ μορφὴ ΚΑΙΤΟΠΡΙΝΥΠΑΡΧΩΝΩΣΘΕΟΣ ἤ,
ΚΑΙΥΠΑΡΧΩΝΤΟΠΡΙΝΩΣΘΕΟΣ, γιὰ νὰ ὑποστηρίξει τὴν ἄποψη ὅτι
δῆθεν τὸ ΠΟΙΜΗΝ ὅλων ἀνεξαιρέτως τῶν χειρογράφων προέκυψε ἀπὸ
παρανάγνωση τοῦ (ΚΑΙ)ΤΟΠΡΙΝ «σ’αὐτὴν τὴ μεγαλογράμματη γραφή»
(σ. 125). Μοῦ φαίνεται ὑπερβολικὴ καὶ αὐθαίρετη ἡ ὑπόθεση, ἡ ὁποία
δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει κανένα παλαιογραφικὸ ἢ φιλολογικὸ ἔρεισμα. Ἐκτὸς
ἀπὸ τὸ ὅτι εἶναι μᾶλλον ἀδύνατη τέτοια παρανάγνωση, ἀσφαλῶς κά-
ποιο χειρόγραφο ἢ κάποια ἔμμεση ὑμνογραφικὴ μαρτυρία θὰ διέσωζαν,
ἂν αὐτὸ συνέβαινε, ἔστω καὶ ἴχνος της, ὅταν μάλιστα γνωρίζουμε ὅτι ἡ
μεγαλογράμματη γραφὴ ἦταν σὲ χρήση τουλάχιστον ὥς τὸν 9ο αἰώνα.
Ἀλλὰ τὸ σημαντικότερο εἶναι ὅτι τέτοια ἄποψη (ὑπάρχων τὸ πρὶν ὡς
θεός) θὰ μποροῦσε νὰ παρασύρει σὲ αἱρετικὲς χριστολογικὲς ἑρμηνεῖες
καὶ ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴ τὴν θεωρῶ καὶ ἐπικίνδυνη. Ὡς πρὸς τὶς πα-
ραδεδομένες γραφὲς τῶν χειρογράφων, ποιμὴν - ἄνθρωπος ποιμὴν -
πρόβατον, νομίζω ὅτι ἡ πρώτη εἶναι πιὸ κοντὰ στὴ σκέψη καὶ στὴν
τέχνη τοῦ ποιητῆ, ὁ ὁποῖος στοχεύει πάντοτε στὴν οὐσία τοῦ θέματος.
Καὶ ἐδῶ τὸ θέμα του εἶναι ἡ θέωση τοῦ πεπτωκότος ἀνθρώπου, ἡ «ὁμοί-
237
238
ωσις θεῷ», ὅπως σαφῶς δηλώνεται στὴν ἐπεξήγηση (στίχος 5): ὁμοίῳ
γὰρ τὸ ὅμοιον καλέσας / ὡς θεός. Ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη «καθ’ ὁμοίωσιν»
τοῦ Θεοῦ. Ἡ παράδοση τοῦ F:: «ἵνα τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον ἀνασώσηται /
καλέσαι ἦλθεν» εἶναι διδακτική239.
Τ 11-12 χαῖρε, σὺ γὰρ ἀνεγέννησας /τοὺς συλληφθέντας αἰσχρῶς

χαῖρε, σὺ γὰρ ἐνουθέτησας / τοὺς συληθέντας τὸν νοῦν
Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς παραλλαγὲς ποὺ παρατηροῦνται στὰ γνωστὰ κον-
τακάρια, ἀξίζει νὰ σημειωθοῦν καὶ οἱ ἑξῆς δύο σὲ λειτουργικὰ χειρό-
γραφα: χαῖρε, ὅτι ἀνεκαίνισας τοὺς συληθέντας τὸν νοῦν // χαῖρε, ὅτι
συνανέστησας τοὺς πλανηθέντας τὸ πρίν (Petropolitanus gr. 230), καί:
χαῖρε, ὅτι σὺ ἐκαίνισας τοὺς πλάνῃ φθαρέντας // χαῖρε, ὅτι σὺ ἐνέδυσας
τοὺς ζωῆς γυμνωθέντας (Sinaiticus gr. 740).
Τ 15 χαῖρε, παστὰς ἀσπόρου νυμφεύσεως

Ὁ προβληματισμὸς τοῦ κ. Παπαγιάννη γιὰ τὴν ἐγκυρότητα τῆς
παραλλαγῆς ἀφθόρου νυμφεύσεως, εἶναι πολὺ λογικός, καὶ πράγματι
ἡ ἔκφραση ἀσπόρου νυμφεύσεως δὲν εἶναι συνήθης. Ἀλλὰ στὴ θεομη-
τορικὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία ὑπάρχει παράλληλο: Ἀσπόρου συλλή-
ψεως ὁ τόκος ἀνερμήνευτος...(Εἱρμὸς Μ. Κανόνος Ἀνδρέου Κρήτης, ὠδὴ
θ΄, ἔντυπο Τριώδιο). Ἄλλωστε ἐδῶ ὑπάρχει ἀπόλυτη ὁμοφωνία τῶν χει-
ρογράφν καὶ τῶν ἐκδόσεων.
Τ 17 καλὴ κουροτρόφε παρθένων

Τὸ ἐπίθετο κουροτρόφος, σύνηθες στὴν ἀρχαία ἑλληνκὴ γραμμα-
τεία (good nursing-mother) (βλ. LSJ), εἶναι σπάνιο στὰ ἱερὰ κείμενα.
Ἄγνωστο στὸν Lampe, ἔχει ἐπισημανθεῖ στὸν Γρηγόριο Νύσσης, Φι-
λοπτ. PG 46, 461A: αὕτη (ἡ εὐποιία) ἀγαθὴ κουροτρόφος240.
Υ 3 ἰσαρίθμους ψαλμοὺς καὶ ᾠδάς

Δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία ὅτι ὁ Τρυπάνης ἀστόχησε ἐδῶ, ἐπιλέγοντας
τὴ γραφὴ ἰσαρίθμους ψαλμοὺς καὶ ᾠδάς, ἔναντι τῆς σαφῶς ὀρθότερης
239
Γιὰ τὸ μέγα φιλοσοφικὸ καὶ θεολογικὸ θέμα τῆς ὁμοιώσεως θεῷ, ἡ βιβλιογραφία
εἶναι ἀπέραντη. Βλ. Προχείρως VL. LOSSKY, Κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν Θεοῦ (μετ. Μ. Γ.
Μιχαηλίδη), Θεσσαλονίκη 1974, καὶ κυρίως ED. DES PLACES, S. J. Syngeneia. La parenté de
l’ homme avec Dieu d’ Homère à la Patristique, Paris 1964.
240
καὶ λογικότερης ἰσαρίθμους < τῇ > ψάμμῳ ᾠδάς, ποὺ παραδίδουν

πολλὰ χειρόγραφα καὶ ἐκδόσεις. Ὁ Εὐστρατιάδης ὀρθῶς ἔγραψε «ἰσα-
ρίθμους γὰρ ψάμμῳ ὠδάς». Τὸ «ἰσαρίθμους» ἀπαιτεῖ συμπλήρωμα κατὰ
δοτικήν (ἰσαρίθμους τίνι; πρὸς τί;), ποὺ δὲν ὑπάρχει στὴ γραφὴ τοῦ Τρυ-
πάνη καὶ εἶναι περίεργο ὅτι αὐτὸ τὸ κενὸ δὲν προβλημάτισε τὸν ἐκδότη.
Ἄν θεωρηθεῖ ὅτι τὸ ἰσαρίθμους ἀνταποκρίνεται πρὸς «τῷ πλήθει τῶν
πολλῶν οἰκτιρμῶν σου», αὐτὸ θὰ ἦταν τερατώδης ἀσέβεια!
Περιέργως ὅμως, ὁ κ. Παπαγιάννης προβληματίζεται γιὰ τὴν ὀρθό-
τητα τῆς λ. ἰσαρίθμους καὶ προτείνει (μὲ τόλμη) τὴν ἀνύπαρκτη ὁσα-
ρίθμους, ξεπερνώντας τὰ ἐπιτρεπόμενα ὅρια τῆς φιλολογικῆς εἰκασίας.
Τὸ θέμα ὅμως ἐδῶ εἶναι καὶ παλαιογραφικῶς ἐνδιαφέρον, καθὼς ἀπὸ
μιὰ ἀρχικὴ γραφὴ ψάμμῳ θὰ μποροῦσε νὰ προκύψει ἀπὸ παρανά-
γνωση ψαλμῷ (βλ. Pitra, Analecta Sacra I, 200, 21) ἤ ψαλμούς.
Φ 3 ἅπτουσα φῶς - ἅπτουσα πῦρ

Μεταξὺ τῶν δύο γραφῶν, ποὺ παρέχουν τὰ χειρόγραφα, οἱ ἐκδότες
ἐπιλέγουν μὲ ἰδιαίτερα κριτήρια τὴν πρώτη (editio princeps, Pitra,
Εὐστρατιάδης, Trypanis, ἔντυπα λειτουργικὰ βιβλία). Ἐντούτοις καὶ ἡ
ἄλλη γραφὴ ἅπτουσα πῦρ ἀπαντᾶται σὲ πολλὰ καὶ καλὰ χειρόγραφα,
ὅπως στά FHNJKSZVX. Πρέπει ἐντούτοις νὰ παρατηρήσουμε ὅτι τὸ
ρῆμα ἅπτω συντάσσεται πάντοτε μὲ ἀντικείμενο τὸ πῦρ (ἅπτω, πυρ-
σόν, λύχνον, δᾶδα κτὅ.) καὶ ποτὲ μὲ τὸ φῶς, ποὺ φαίνεται νὰ εἶναι με-
ταγενέστερη (νεοελληνικὴ) σύνταξη. Θὰ ἦταν λοιπὸν ἀπολύτως
δικαιολογημένη ἡ σύνταξη ἅπτουσα πῦρ. Παρὰ ταῦτα, ἡ σύνταξη
ἅπτουσα φῶς φαίνεται νὰ εἶναι ἡ ὀρθή, καὶ μάλιστα ἡ ὑποχρεωτική,
άπὸ τὴ συνέχεια τῆς ἐκφράσεως: ὁδηγεῖ πρὸς γνῶσιν θεϊκήν. Ὁδηγὸς
εἶναι τὸ φῶς, ὄχι τὸ πῦρ.
Φ 5 κραυγῇ δὲ τιμωμένη ταῦτα

Τὴν πολὺ σωστὴ παρατήρηση τοῦ κ. Παπαγιάννη, ὅτι ἐδῶ εἶναι
προτιμότερη ἡ δοτικὴ ταύτῃ, στηρίζουν καὶ πολλοὶ λειτουργικοὶ κώδι-
κες (Λαυριωτικὸς Β 36, Βατοπεδινὸς 158, Ἀθηναϊκὸς 642).
Φ 9 ἀστραπὴ τὰς ψυχὰς καταλάμπουσα

Πρβλ. Ὲφραὶμ τοῦ Σύρου: ἀστραπή, ψυχὰς πιστῶν καταλάμ-
πουσα241.
241
Φ 10-11 τὸν πολύφωτον ἀνατέλλεις φωτισμόν,

τὸν πολύρρυτον (πολύρρητον) ἀναβλύζεις ποταμόν
Εἶναι περίεργη καὶ φιλολογικῶς ἀδικαιολόγητη ἡ γραφὴ τοῦ Τρυ-
πάνη «πολύρρητον (sic) ποταμόν». Ἀπὸ ὅλους τοὺς προηγούμενους
ἐκδότες τοῦ Ἀκαθίστου, τὴν ἴδια γραφὴ πολύρρητον παρέχει μόνον ὁ
Σ. Εὐστρατιάδης, καὶ ἀπὸ αὐτὸν ὁ Ν. Β Τωμαδάκης, χωρὶς κανένα προ-
βληματισμό242. Ὁ Τρυπάνης ἀγνοεῖ τὴν ἔκδοση καὶ τὴ γραφὴ τοῦ
Εὐστρατιάδη. Τὸ ἐπίθετο ὅμως πολύρρητος δὲν μπορεῖ λογικὰ νὰ προσ-
διορίζει ποταμό, ὁ ὁποῖος εἶναι πολύρρυτος (πολύς + ρυτός/ρἐω). Τὸ
ἀνεξήγητο εἶναι ὅτι γνωρίζει τη γραφὴ πολύρρυτος στὸ κριτικὸ ὑπό-
μνημα καὶ συνειδητὰ τἠν ἀπορρίπτει. Εἶναι πρόδηλο, ὅτι ἐδῶ, ἀνεξάρ-
τητα ἀπὸ τὴν παράδοση τῶν χειρογράφων, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ εἶναι
ἐγγυητὲς τῆς ὀρθογραφίας, μᾶς ὁδηγεῖ μόνο καὶ ἀποκλειστικὰ ἡ λογικὴ
τῶν πραγμάτων, ποὺ πρέπει νὰ εἶναι καὶ ὁ μόνος ρυθμιστὴς τῶν ἀπο-
φάσεών μας. Τὸ ρ. ἀναβλύζεις ἐπίσης μᾶς ὁδηγεῖ ὑποχεωτικὰ στὸ ἐπί-
θετο πολύρρυτος.
Φ 17 χαῖρε, ζωὴ μυστικῆς εὐωχίας

Στὶς παραλλαγὲς αὐτοῦ τοῦ στίχου ἀξίζει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ
ἐκδοχὴ τῆς πρώτης ἐκδόσεως (editio princeps): χαῖρε, ζωή, μυστικὴ
εὐωχία (Ave, vita, siguratum convivium). Γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῆς Θε-
οτόκου ὡς ζωῆς, βλ. Σωφρ. Εὐστρατιάδου, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Ὑμνογρα-
φίᾳ, Paris 1930, 25, ὅπου πολλὰ παραδείγματα.
Ω΄ 5-6 ...τοὺς σοὶ (=Θεοτόκῳ) βοῶντας·

Ἀλληλούια
Ὀρθῶς προβληματίζονται οἱ μελετητές γιὰ τὴν ἀναφορὰ τοῦ ἐφυ-
μνίου «Ἀλληλούια» στὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου, ἀφοῦ ἡ ἑβραϊκὴ αὐτὴ
λέξη ἀναφέρεται πάντοτε στὸ πρόσωπο τοῦ Θεοῦ-Χριστοῦ. Ὁ προβλη-
ματισμὸς παρατηρεῖται καὶ στὰ χειρόγραφα. Στὶς διάφορες παραλ-
λαγὲς τῶν κριτικῶν ὑπομνημάτων ἀξίζει νὰ προστεθεῖ καὶ ἡ ἐκδοχὴ τῆς
editio princeps: τοὺς ἐκβοῶντας, τὴν ὁποία παραδίδει καὶ ὁ κώδικας τῆς
Μ. Λαύρας Β 36. Ἡ πρόταση τοὺς οἷ βοῶντας, ποὺ προτείνει ὁ Παπα-
γιάννης, μὲ τὴν παρατήρηση ὅτι «ἡ προσωπικὴ ἀντωνυμία θὰ παρα-
πέμπει στὸν Λόγον, ποὺ ἀναφέρθηκε τρεῖς στίχους πιὸ μπροστά» (σ.
152), προδίδει ὑπέρμετρο φιλολογικὸ ζῆλο καὶ μᾶλλον πρέπει νὰ ἀπορ-
242
ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 42.
ριφθεῖ. Ἡ παρουσία τοῦ ἐφυμνίου Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε, ὡς κατά-

ληξη τοῦ ὅλου ὕμνου, ἀντὶ τοῦ Ἀλληλούια, ποὺ παρέχει ὁ κώδικας 38
τῆς Ἐμπορικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης (Παρανίκας), καὶ σημειώνει ἐπίσης
καὶ ὁ Ἀλ. Λαυριώτης, δὲν πρέπει νὰ μείνει χωρὶς συζήτηση, γιὰ μόνο τὸ
λόγο, ὅτι ὁ ποιητὴς «δὲν θὰ ἐπέτρεπε στὸν ἑαυτό του νὰ τελειώσει κατ’
ἐξαίρεση τὸν τελευταῖο ἀπὸ τοὺς ἄρτιους οἴκους μὲ ἐφύμνιο τὸ Χαῖρε,
νύμφη ἀνύμφευτε», ὅπως παρατηρεῖ ὁ κ. Παπαγιάννης (σ. 154). Ἀπε-
ναντίας, αὐτὸ θὰ ἦταν ἕνα τέλειο σχῆμα κύκλου καὶ μάλιστα ἀπὸ ποι-
ητὴ ποὺ δὲν δίστασε νὰ παραβιάσει τὸν καθιερωμένο κανόνα τοῦ ἑνός
ἐφυμνίου σὲ ὅλους τοὺς οἴκους. Καὶ ἀσφαλῶς τώρα πρέπει ὅλοι νὰ προ-
βληματισθοῦμε περισσότερο, γνωρίζοντας ὅτι αὐτὸ τὸ ἐφύμνιο (Χαῖρε,
νύμφη ἀνύμφευτε) παραδίδει τὸ παλαιότερο Λαυριωτικὸ κοντακάριο Γ
27 (10-11 αἰώνα), δηλαδὴ ὁ κώδικας Β τῆς ἐκδόσεως τοῦ Τρυπάνη. Ὁ
Τρυπάνης παρέλειψε πάλι, ἴσως ἠθελημένα ἐδῶ, νὰ σημειώσει αὐτὴν
τὴν παράδοση στὸ κριτικό του ὑπόμνημα! Ἕνας ἐπί πλέον λόγος, γιὰ
τὸν ὁποῖο ὅλα τὰ χειρόγραφα πρέπει νὰ ἀναγνωσθοῦν ἐξ ὑπαρχῆς καὶ
νὰ ὑποβληθοῦν σὲ βάσανο ἀπὸ τὸν ἐκδότη τοῦ Ἀκαθίστου.
ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ
Σχετικὰ μὲ τὸ μέτρο τοῦ Ἀκαθίστου οἱ ἀποψεις τῶν μελετητῶν καὶ τῶν

ἐκδοτῶν διαφέρουν οὐσιωδῶς μεταξύ τους. Ἤδη ὁ πρῶτος συστημα-
τικὸς μελετητὴς καὶ ἐκδότης τοῦ Ὕμνου, ὁ καρδινάλιος J. B.Pitra, πα-
ρετήρησε ὅτι ὁ ποιητὴς ἀκολουθεῖ τὸ μέτρο τοῦ δευτέρου Κοντακίου
τοῦ Ρωμανοῦ Εἰς τὸν πειρασμὸν τοῦ Ἰωσὴφ καὶ στὴν παρατήρηση αὐτὴ
στηρίζεται ἔκτοτε ἡ ἄποψη ὅτι ὁ Ρωμανὸς μιμήθηκε μετρικῶς τὸν Ἀκά-
θιστο. Εἶναι φυσικό, ὁ κάθε ἐκδότης νὰ ἔχει καὶ ἄλλη ἄποψη γιὰ τὸ
μέτρο τοῦ ὕμνου.
Τὴν πλέον παράδοξη καὶ παντελῶς ἀπίθανη ὑπόθεση διατύπωσε ὁ
Δ. Κουιμοτσόπουλος (1915), ὑποστηρίζοντας ὅτι ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθί-
στου χρησιμοποίησε τὸ μέτρο τοῦ Εὐριπίδη καὶ παραθέτει, ὡς ἀπό-
δειξη, τὸν α΄ Οἶκο τοῦ Ἀκαθίστου σὲ ἀνιστοιχία:
Ἄγγελος πρωτοστάτης Πέμπετε τῶνδ΄ ἀπ’ οἴκων

οὐρανόθεν ἐπέμφθη ἤ πνοιαῖσι ζεφύρου
εἰπεῖν τῇ Θεοτόκῳ τὸ Χαῖρε θοὰς ἀκάτους ἐπ’ οἶδμα λίμνας
καὶ σὐν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ δεῦρο καλεῖν νόμος εἰς χορὸν
σωματούμενόν σε θεωρῶν, Κύριε, ὰσπίσι καὶ λόγχαις Ἀχαιῶν ἄνακτι,
ἐξίστατο καὶ ἵστατο Ἑλλαδος ἐνναέτησιν
κραυγάζωνπρὸς αὐτὴν τοιαῦτα Ἡλίου προσέβαλεν ἅρμα243
Περιοριζομενος στὶς ἀπόψεις τοῦ Ν. Β. Τωμαδάκη καὶ τοῦ C. Try-

panis, παρατηρῶ τὰ ἀκολουθα:
243
Δ. ΚΟΥΙΜΟΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ἐκλογαί, Ἐν Ἀθήναις 1915, 41.
1. Τὸ πρῶτο προοίμιο, «Τὸ προσταχθὲν…» ἀπουσιάζει ἀπὸ τὴν

ἔκδοση Τωμαδάκη. Στἠν ἔκδοση τοῦ C. Trypanis καὶ τὴν παρούσα εἶναι
πρῶτο. Ἀπὸ μετρικὴ ἄποψη, εἶναι ὀκτάστιχο παροξύτονο στοὺς στίχους
1-2, καὶ ὀξύτονο στοὺς 4-5, μὲ τὴν ἀκόλουθη μορφή:
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει ´ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 12
ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπουδῇ ἐπέστη __ __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __ ´ __
__ 13
ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀπειρογάμῳ __ __ __´ __ __ __
´ __ __ __ __ __ ´ __
__ 13
Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς ´ __ __ __ __ __´ __ __ __ __ __´
__ __ 12
χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί· ´ __ __ __ __ __´ __ __ __ __ __´
__ __ 12
ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου λαβόντα δούλου μορφὴν __ __ __´ __ __ __
´ __ __ __ __ __ __´ __ __ __´ 15
ἐξίσταμαι κραυγάζων σοι· ´
__ __ __ __ __ ´ __ __
__ 8
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ´ __ __´ __ __ __´ __ __
__ 8
Ἰσοσυλλαβοῦν τρία ζεύγη στίχων, οἱ 1-2 (μὲ 12 συλλαβές) καὶ 4-5

(μὲ 12 συλλαβές), καθὼς καὶ οἱ 7-8 (μὲ 8 συλλαβές). Στοὺς δύο πρώτους
στίχους διακρίνεται ὡς χαρακτηριστικὸς μετρικὸς πόδας ὁ τονικός ἀνά-
παιστος (υ υ -) , ποὺ παρεκτείνεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος του μὲ μιὰ
συλλαβή:
(τὸ) προσταχθέν / μυστικῶς / (λα) βὼν ἐν γνώ / (σει)
(ἐν) τῇ σκηνῇ / (τοῦ) Ἰωσὴφ / (σπου) δῇ ἐπέ(στη).
Τὸ ἴδιο ἐπαναλαμβάνεται στοὺς στίχους 4-5, πάλι μὲ παρεκτάσεις

στὴν ἀρχὴ ἤ στὸ τέλος:
(ὁ) κλίνας τῇ / καταβά (σει τοὺς) / οὐρανούς
(χω) ρεῖται ἀ / ναλλοιώ / (τως ὅ) λος ἐν σοί.
2. Τὸ δεύτερο προοίμιο εἶναι ἑπτάστιχο καὶ ἔχει τὴν ἀκόλουθη με-

τρικὴ μορφή:
Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια, ´ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια ´ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, Θεοτόκε· __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __ __ __
´ __ 13
ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον, __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ 13
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον, __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ 13
ἵνα κράζω σοι· __ __ __´ __ __ 5
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. ´ __ __´ __ __ __´ __ __
__ 8
ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ 161
Ἐδῶ ἰσοσυλλαβοῦν δύο ζεύγη στίχων, οἱ 1-2 (μὲ 14 συλαβές) καὶ 4-

5 (μὲ 13 συλλαβές). Κατὰ περίεργη σύμπτωση, ἐμφανίζεται καὶ ἐδῶ ὡς
χαρακτηριστικὸς μετρικὸς πόδας ὁ τονικὸς ἀνάπαιστος (υ υ -):
ὑπερμά/(χῳ) / στρατηγῶ / (τα) νικητή/ (ρια)

(ὡς) λυτρωθεῖ / (σα) τῶν δεινῶν / (εὐ) χαριστή/ (ρια)
ἀλλ’ ὡς ἔ / χουσα τὸ / κράτος ἀ /προσμάχη / τον

ἐκ παντοί / ων μὲν κιν / δύνων ἐ / (λευ) θέρωσον
Οἱ ἐκτενέστεροι Οἶκοι (ὁ α΄)
Οἱ ἐκδότες κάνουν διάκριση μεταξὺ τῶν ἐκτενῶν οἴκων (long strophes)

καὶ τῶν συντόμων (short strophes). Τοῦτο δὲν εἶναι ὀρθό, καθώς ὅλοι οἱ
Οἶκοι, καὶ οἱ ἐκτενεῖς καὶ οἱ σύντομοι εἶναι μετρικῶς ὅμοιοι στὸ κύριο
σῶμα τους, ἔχουν δηλαδὴ τὸ ἀκόλουθο σχῆμα:
Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη ´ ´ ´ ´

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
εἰπεῖν τῇ θεοτόκῳ τὸ «Χαῖρε»· ´ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 10
καὶ σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ __ __ __ __ __ __ ´ __ __ __´ 9
σωματούμενόν σε θεωρῶν, κύριε, __ __ __´ __ __ __ __ __ __ __´ __ __ 12
ἐξίστατο καὶ ἵστατο ´ __ __ __ __´ __ __
__ __ 8
κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα· ´ __ __ __ __´ __ __´ __
__ __ 9
Βλέπουσα ἡ ἁγία | ἑαυτὴν ἐν ἁγνείᾳ ´ ´ ´ ´

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
φησὶ τῷ Γαβριὴλ θαρσαλέως· ´ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 10
τὸ παράδοξόν σου τῆς φωνῆς ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ 9
δυσπαράδεκτόν μου τῇ ψυχῇ φαίνεται· __ __ __´ __ __ __ __ __ __ __
´ __ __ 12
ἀσπόρου γὰρ συλλήψεως ´
__ __ __ __ __ ´
__ __ __ 8
τὴν κύησιν πῶς λέγεις κράζων· ´
__ __ __ __ __ ´ __ __´ __
__ 9
Ἡ διαφορὰ τῶν ἐκτενῶν Οἴκων ἔγκειται μὸνο καὶ ἀποκλειστικῶς

στὸ τμῆμα τῶν χαιρετισμῶν. Ἔτσι, ὅλοι οἱ οἶκοι ἰσοσυλλαβοῦν καὶ ὁμο-
τονοῦν, κατὰ τὸ κύριο μέρος τους. Ἀλλ’ ἐνῶ ἡ ἰσοσυλλαβία εἶναι ἀπό-
λυτη, ἡ ὁμοτονία δὲν τηρεῖται ἐπακριβῶς. Στὸ παρατιθέμενο ἐδῶ σχῆμα

φαίνεται καθαρὰ ἡ ὁμοιότητα.
Μερικὲς παρατηρήσεις:
1. Ὅλοι οἱ Οἶκοι ἀρχίζουν μὲ τονικὸ δάκτυλο (- υ υ): Ἄγγελος,
Βλἐπουσα, Δύναμις,... Ψάλλοντες). Διαφοροποιοῦνται τονικῶς δύο
οἶκοι, ὁ Θ καὶ ὁ Φ, ποὺ ἀρχίζουν μὲ τονικὸ ἀνάπαιστο (υυ-), Θεοδρό/
μον, Φωτοδό/χον.
2. Ὅπως ὀρθῶς παρατηρεῖ ὁ Ν. Β. Τωμαδάκης «ἡ ἀντιστοιχία τῶν
τόνων δὲν εἶναι ἀπόλυτος, διότι τοῦτο θα καθίστα καὶ μουσικῶς τὸν
Ὕμνον μονότονον»244. Ἀλλὰ σὲ ὅλους τοὺς τονικοὺς ποιητὲς παρατη-
ρεῖται τὸ ἴδιο φαινόμενο, δηλαδὴ ἡ διαφοροποίηση τοῦ γραμματικοῦ
ἀπὸ τὸν μετρικὸ τόνο. Καὶ μολονότι στὸν Ἀκάθιστο, ὅπως καὶ σὲ ὅλους
τοὺς ὕμνους τῆς τονικῆς ὑμνογραφίας, δὲν ἔχουμε τὰ φαινόμενα τῆς
χασμωδίας ἤ τῆς συνεκφορᾶς συλλαβῶν, ὅπως στὴν νεότερη ποίηση,
ἐντούτοις σὲ πρόδρομες μορφὲς τονικῆς στιχουργίας λειτουργικῶν
ὕμνων, ὅπως καὶ στὸν Ἀκάθιστο, τὰ φαινόμενα αὐτὰ ὑπεμφαίνονται κα-
λυπτόμενα ἀπὸ τὴν «τονή», δηλαδὴ τὴ δυνατότητα τῆς μουσικῆς νὰ
ἐπεκτείνει ἤ νὰ συντέμνει συλλαβές245.
3. Ἐνῶ ἡ ἰσοσυλλαβία τῶν στίχων εἶναι σχεδὸν ἀπόλυτη, στὴν ὁμο-
τονία παρατηρεῖται κύμανση. Οἱ πρῶτοι στίχοι ὅλων τῶν οἴκων φαίνον-
ται ὀργανωμένοι σὲ δύο ἰσοδύναμα ἑπτασύλλαβα κῶλα (ἡμιστίχια).
Δεσπόζοντες τόνοι εἶναι τῆς ἕκτης συλλαβῆς τοῦ πρώτου ἡμιστιχίου καὶ
τῆς δεκάτης τρίτης. Ὅλοι δηλαδὴ οἱ πρῶτοι στίχοι τῶν Οἴκων εἶναι πα-
ροξύτονοι. Στοὺς ἐνδιάμεσους τόνους παρατηρεῖται κύμανση, ἡ ὁποία
ὅμως δὲν παραβλάπτει τὴν παραπάνω στιχουργικὴ εἰκόνα.
Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη ´ ´

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
Βλέπουσα ἡ ἁγία ἑαυτὴν ἐν ἁγνείᾳ ´ ´
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
Δύναμις τοῦ ὑψίστου ἐπεσκίασε τότε __´ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __
´ __ 14
Ὦ πανύμνητε μἦτερ, ἡ τεκοῦσα τὸν πάντων __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __´ __ 14
Ἐδῶ ὁ C. Trypanis, ἀκολουθώντας τὶς περίεργες μετρικὲς καὶ στι-

χουργικὲς ἀπόψεις τοῦ διδασκάλου του P. Maas, τὶς ὁποῖες ἀκολουθοῦν
244
Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Συλλάβιον, 14.
245
Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Πρόδρομες μορφὲς νεοελληνικῆς στιχουργίας σὲ βυζαντινοὺς
ὕμνους, Ἀρχὲς τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας. Πρακτικὰ τοῦ Β΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ne-
ograeca Medii Aevi, τ. Α΄, Βενετία 1993, 169-187.
ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ 163
λιγότερο ἤ περισσότερο πιστὰ καὶ ὅλοι σχεδὸν οἱ σύγχρονοι Εὐρωπαῖοι

ἐκδότες (πλὴν τῶν Ἰταλῶν καὶ τῶν Ἑλληνων), δὲν διστάζει νὰ χρησι-
μοποιήσει διαφορετικὸ τονισμό ἀκόμη καὶ σὲ ἀπολύτως ὅμοια κῶλα.
Νὰ ὑποθέσω ὅτι δὲν τὸ πρόσεξε; Εἶναι πάντως ἀδικαιολόγητος ὅταν
γράφει:
Β 3: τὸ παράδοξόν σου τῆς φωνῆς (ὀρθῶς, μὲ ἐγκλινόμενο τὸ σου),
ἀλλά,
Κ 3: ἐκτελέσαντες σοῦ τὸν χρησμὸν,
Ζ5: μαθὼν δὲ σοῦ τὴν σύλληψιν
(μὲ τονισμένο τὸ σοῦ). Δὲν ἐνοχλήθηκε πάντως ἀπὸ τὸ ὅμοιο (Ξ3)
διὰ τοῦτο γάρ ὁ ὑψηλός, ὅπου τὸ ἄρθρο ὁ εἶναι ἀναγκαίως ἄτονο !
Ὁμοίως παρατονίζει τὸ ἵνα (Ν5) τῆς ὁμόφωνης παράδοσης καὶ τῆς
γραμματικῆς διδασκαλίας σὲ ἱνά. Εἶναι φυσικό, μὲ αὐτὲς τὶς γραφὲς
νὰ παρουσιάζει καὶ διαφορετικὸ μετρικὸ σχῆμα, τουλαχιστον στὶς θέ-
σεις τῶν τόνων.
Δὲν μποροῦσε ὅμως νὰ πράξει τὸ ἴδιο σὲ ἰσχυροὺς τόνους, ἢ νὰ ἐξη-
γήσει μετρικὲς ἐλλείψεις ἤ παρεκτάσεις σὲ κῶλα, ὅπως: βουλόμενος
ἑλκύσαι (Ξ 5), (7 συλλαβές), ἀλλὰ διόπερ ἐξεπλάγη σου (Μ 5) (8 συλ-
λαβές).
Ἔγραψε ἐπίσης τὸ πρωτοφανὲς ὑϊὀν (τρισυλλάβως), ἐναντίον ὅλης
τῆς γραπτῆς ἑλληνικῆς παράδοσης, γιὰ τὴν ὁμαλοποίηση τάχα τοῦ μέ-
τρου, σὲ μιὰ γραφὴ ποὺ εἶναι προσωπική του ἐπιλογή, παρασιωπών-
τας, ἠθελημένα ἴσως, τὴν παράδοση τῶν κοντακαρίων.
Μετρικὸ σχῆμα τῶν ἐκτενῶν Οἴκων
α
Ὁ Οἶκος
Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη ´ ´ ´ ´

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 14
εἰπεῖν τῇ θεοτόκῳ τὸ «Χαῖρε»· ´
__ __ __ __ __ ´
__ __ __ ´
__ __ 10
καὶ σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ ´ __ __ __´
__ __ __ __ __ __ 9
σωματούμενόν σε θεωρῶν, κύριε, ´ __ __ __ __ __ __ __´ __ __
__ __ __ 12
ἐξίστατο καὶ ἵστατο ´ __ __ __´ __ __
__ __ __ 8
κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα· ´ __ __ __ __´ __ __´ __
__ __ 9
β
Οἰ χαιρετισμοί
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει· ´ ´ ´ ´

__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 10
χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει. __´ __ __ __´ __ __ __´ __ __´ __ 10
Χαῖρε, τοῦ πεσόντος Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις· __´ __ __ __ __´ __ __ __´ __ __ __´ __ __ 13
χαῖρε, τῶν δακρύων τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις. __´ __ __ __ __´ __ __ __´ __ __ __´ __ __ 13
Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς· __´ __ __
´ __ __ ´ __ __ __ __ __´ __ __ __ __´
__ __ 16
χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον καὶ ἀγγέλων ὀφθαλμοῖς __´ __ __
´ __ __ __ __´ __ __ __ __ __´ __ __ __ __´ 16
Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις βασιλέως καθέδρα· __´ __ __
´ __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __´ __ 14
χαῖρε, ὅτι βαστάζεις τὸν βαστάζοντα πάντα. __´ __ __
´ __ __ __´ __ __ __ __´ __ __ __´ __ 14
Χαῖρε, ἀστὴρ ἐμφαίνων τὸν ἥλιον· __´ __ __ __´ __ __ __ __ __ ´ __ __ 10
χαῖρε, γαστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως. __´ __ __ __´ __ __ __ __ __ ´ __ __ 10
χαῖρε, δι’ ἧς νεουργεῖται ἡ κτίσις· __´ __ __ __´ __ __ __´ __ __ __´ __ 11
χαῖρε, δι’ ἧς βρεφουργεῖται ὁ κτίστης. __´ __ __ __´ __ __ __´ __ __ __´ __ 11
χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε. __´ __ __´ __ __ __
´ __ __ 8
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Sigla
Ι. Kοντακάρια
A Athous Vatopediou 1041 (10/11s.), ff. 125r-130v
B Athous Laurae Γ 27 (10/11s.), ff. 41r-46r
D Athous Laurae Γ 28 (11 s.), ff. 137r-143v
G Sinaiticus gr. 925 (10 s.) ff. 80r-87r
J Sinaiticus gr. 927 (13 s.)
M Mosquensis Synodal. gr. 437 (12 s.)
P Patmiacus gr. 212+213 (11 s.), ff. 209r-212r
T Taurinensis B iv 34 (11 s.)
V Vindobonensis Suppl. gr. 96 (12 s.)
ΙΙ. Λειτουργικὰ χειρόγραφα (Τριώδια, Μηναῖα κ.ἄ.)

F Ἀθωνιτικὸς Μ. Λαύρας Δ 45 (11 s.), ff. 272r-274v
C Ἀθωνιτικὸς Μ. Λαύρας Δ 25 (13 s.). ff. 95v-98v
L Ἀθωνιτικὸς Μ. Λαύρας Β 36 (12 σ.), ff. 262v – 274r
N Βατοπεδίου 1158 (13 αἰ)
R Atheniensis gr. EBE 642 (13 s.)
Z Vaticanus Barber. Gr. 339, ff. 14v – 18v
K Parisinus gr. 282
S Sinaiticus gr. 740 (a. 1205), ff. 99v-103v
Q Sinaiticus gr. 756 (a. 1205), ff. 153r-157v
Ω Petropoitanus gr. GPB
a Sinaiticus gr. 607 (9 s.)
b Βατοπεδίου 1104 (10 αἰ.)

c Sinaiticus gr. 606 (11 αἰ.)
d Sinaiticus gr. 608 (10 αἰ.)
e Sinaiticus gr. 609 (12 αἰ.)
ΙΙΙ. Ἐκδόσεις
Φ Editio princeps (1502)
Y Quercius PG 92, 1335-1347A
X Ἔκδοση J. B. Pitra (1876)
Ψ Ἔκδοση G. G. Meersseman (1958)
CPA W. Christ-M.Paranikas, Anthologia Graeca (1873)
Ε Σ. Εὐστρατιάδης (1917)
W Ἔκδοση Wellesz (=MMB 1957)
Trypanis editio critica (1968)
Huglo versio latina (IX s.)
Τa Τριῴδιον (editio princeps, 1522)
Tb Τριῴδιον (ἔκδ. 1586)
TR Τριῴδιον (Ρώμη, 1879)
TV Τριῴδιον (Βενετία, 1852)
ΤA Τριῴδιον (ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, 1992)
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 167
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ
Ἀκροστιχίς Κατ’ Ἀλφάβητον Α-Ω
Προοίμια
Ι
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει
ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπουδῇ ἐπέστη
ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀπειρογάμῳ·
Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς
5 χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί·
ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου λαβόντα δούλου μορφὴν
ἐξίσταμαι κραυγάζων σοι·
ΙΙ
Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια
ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, Θεοτόκε·
ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον
5 ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι·
ΙΙΙ
Οὐ παυόμεθα κατὰ χρέος ἀνυμνοῦντές σε,
θεοτόκε, καὶ λέγοντες·
Χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη.
Ι 1 τὸ μυστικῶς προσταχθὲν RS
ΙΙ 3 ἀναγράφει σοι Ζ ἀναγράφω σοι ἡ ποίμνη σου R ὁ δοῦλός σου ΝΩ τῆ πόλει
σου DΚQb
Οἱ Οἶκοι
Ἄγγελος πρωτοστάτης | οὐρανόθεν ἐπέμφθη

εἰπεῖν τῇ θεοτόκῳ τὸ «Χαῖρε»·
καὶ σὺν τῇ ἀσωμάτῳ φωνῇ
σωματούμενόν σε θεωρῶν, κύριε,
5 ἐξίστατο καὶ ἵστατο
κραυγάζων πρὸς αὐτὴν τοιαῦτα·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει·
χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει.
Χαῖρε, τοῦ πεσόντος Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις·
10 χαῖρε, τῶν δακρύων τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις.
Χαῖρε, ὕψος δυσανάβατον ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς·
χαῖρε, βάθος δυσθεώρητον καὶ ἀγγέλων ὀφθαλμοῖς.
Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις βασιλέως καθέδρα·
χαῖρε, ὅτι βαστάζεις τὸν βαστάζοντα πάντα.
15 Χαῖρε, ἀστὴρ ἐμφαίνων τὸν ἥλιον·
χαῖρε, γαστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως.
χαῖρε, δι’ ἧς νεουργεῖται ἡ κτίσις·
χαῖρε, δι’ ἧς βρεφουργεῖται ὁ κτίστης.
A 4 θεωρῶ ABDJQc 9 ἀνάκλησις ΑHΚNXΦΨc- CPA-Trypanis ἀνάστασις ΒDFGPSVQ

– ZSH- ΕΨ (resurrectio - Huglo) 12 βασιλέων καθέδρα Κ 15 ἀστὴρ ἐμφαίνων τὸν
ἥλιον om. A 16 ἀστὴρ ἐνθέου σαρκώσεως Α 17 χαῖρε, δι’ ἧς νεουργεῖται ὁ πλάστης
Α ἡ κτίσις BΖS μεθ’ ἧς Z βρεφουργεῖται ὁ κτίστης - CPA 18 δι’ ἧς προσκυνεῖται ὁ
πλάστης ΒDFHΚNPRSXQc-Trypanis-Εὐστρατιάδης μεθ’ ἧς προσκυνεῖται ὁ πλάστης
Z (adoratur plasmator – Huglo) δι’ ἧς βρεφουργεῖται ὁ πλάστης ΜΦ
Α 1-2 Λουκ. 1. 26-28 5 Πβλ. Προοίμ. Ι. 7 7- 8 Βασίλειος Σελευκείας, PG 85, 444A

9-10 Cf. Krypiakiewicz, 368 (Ephraem Syrus).
A 1 Λουκ. 1. 26-28 8 Γέν. 3. 16-19
Βλέπουσα ἡ ἁγία | ἑαυτὴν ἐν ἁγνείᾳ

φησὶ τῷ Γαβριὴλ θαρσαλέως·
τὸ παράδοξόν σου τῆς φωνῆς
δυσπαράδεκτόν μου τῇ ψυχῇ φαίνεται·
5 ἀσπόρου γὰρ συλλήψεως
τὴν κύησιν πῶς λέγεις κράζων·
Ἀλληλούια.
B 2 θαρσαλαίως ΑB 4 τὴν ψυχήν Ζ 4 τῆς ψυχῆς J 6 προλέγεις ΑBDJZΚΡSQW προ-

σάγεις b προλέγω κράζων Κ πῶς λέγεις LNHRΦc 7 pro ἀλληλούια χαῖρε, ἡ κεχα-
ριτωμένη Ζ τὸ ἀλληλούια Α χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨc
B 1- 6 Λουκ. 1. 28-30
Γνῶσιν ἄγνωστον γνῶναι | ἡ παρθένος ζητοῦσα

ἐβόησε πρὸς τὸν λειτουργοῦντα·
«Ἐξ ἁγνῶν μου λαγόνων υἱὸν
πῶς ἐστι τεχθῆναι δυνατόν; λέξον μοι»·
5 πρὸς ἣν ἐκεῖνος ἔφησεν
ἐν φόβῳ, πλὴν κραυγάζων οὕτω·
χαῖρε, βουλῆς ἀπορρήτου μύστις,
χαῖρε, σιγῇ δεομένων πίστις·
χαῖρε, τῶν θαυμάτων Χριστοῦ τὸ προοίμιον,
10 χαῖρε, τῶν δογμάτων αὐτοῦ τὸ κεφάλαιον·
χαῖρε, κλῖμαξ ἐπουράνιε, | ᾗ κατέβη ὁ Θεός,
χαῖρε, γέφυρα μετάγουσα | τοὺς ἐκ γῆς πρὸς οὐρανόν·
χαῖρε, τὸ τῶν ἀγγέλων πολυθρύλητον θαῦμα·
χαῖρε, τὸ τῶν δαιμόνων πολυθρήνητον τραῦμα·
15 χαῖρε, τὸ φῶς ἀρρήτως γεννήσασα,
χαῖρε, τὸ πῶς μηδένα διδάξασα·
χαῖρε, σοφῶν ὑπερβαίνουσα γνῶσιν,
χαῖρε, πιστῶν καταυγάζουσα φρένας·
Γ 2 πρὸς τὸν ἄγγελον Κ 3 ἐξ ἁγνῶν μου FV ἁγνῶν om K ἐκ λαγόνων ἀγόνων J om.

Trypanis ἐκ λαγόνων υἱὸν Κ ὑϊόν scripsit Trypanis 5 ἔφρασεν BMP ἔφρασεν ὡς ἔφθα-
σεν VΖ ἔφθασε καὶ ἔφρασε Κ ἔφρασεν ὡς ἔφθασεν Ζ ἔφρασεν ἐν φόβῳ FΡVd φόβῳ
λέγων Κ ἐν φόβῳ κράζων ΖW ὡς ἐν φόβῳ F 6 πρίν κρ. DJP- Trypanis πλὴν κραυγά-
ζων ΑMΝΗSQ-CPA 7 βουλῆς ἀπορρήτου μυστήριον Κ 8 σιγὴ δεομένων πιστοῖς Κ
πίστης ΒΝ σιγῆ DNS σιγῆς δεομένων FΗRJΦcd - Y-CPA τιμῆς ἀνωτέρα πάσης
ΖVMe (honore superior omni- Huglo) 11 δι’ ἧς R 14 πολυθρύλλητον τραῦμα Φ 15
κυήσασα GJM 16 οὐδένα V δοξήσασα c 18 καταυγάζουσα γνῶσιν Q
Γ 3-4 Λουκ. 1. 34.

Δύναμις τοῦ ὑψίστου | ἐπεσκίασε τότε

πρὸς σύλληψιν τῇ ἀπειρογάμῳ·
καὶ τὴν εὔκαρπον ταύτης νηδὺν
ὡς ἀγρὸν ὑπέδειξεν ἡδὺν ἅπασι
5 τοῖς θέλουσι θερίζειν
σωτηρίαν ἐν τῷ ψάλλειν οὕτως·
Δ 2 τῆς ἀπειρογάμου Ζ 3 τὴν ἔγκαρπον ταύτης νηδύν DJΚMPTQ ἔγκραπον Β

ἄκαρπον Pitra ἔγκαρπον Εὐστρατιάδης-Τωμαδάκης 4 ἀνέδειξεν BV ἔδειξεν P ὑπέ-
δειξεν ἡδύν R-Φ-Pitra- CPA ἀπέδειξεν ἡδύν DSΖ –Trypanis – Ε ἀπέδειξεν ἰδεῖν
ἅπασι pro ἡδύν SZ 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ 7 χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Δ 1 Λουκ. 1. 35.
Ἔχουσα θεοδόχον | ἡ παρθένος τὴν μήτραν

ἀνέδραμε πρὸς τὴν Ἐλισάβετ·
τὸ δὲ βρέφος ἐκείνης εὐθὺς
ἐπιγνὸν τὸν ταύτης ἀσπασμὸν ἔχαιρε
5 καὶ ἅλμασιν ὡς ᾄσμασιν
ἐβόα πρὸς τὴν θεοτόκον·
χαῖρε, βλαστοῦ ἀμαράντου κλῆμα·
χαῖρε καρποῦ ἀκηράτου κτῆμα·
χαῖρε, γεωργὸν γεωργοῦσα φιλάνθρωπον·
10 χαῖρε, φυτουργὸν τῆς ζωῆς ἡμῶν φύουσα·
χαῖρε, ἄρουρα βλαστάνουσα εὐφορίαν οἰκτιρμῶν·
χαῖρε, τράπεζα βαστάζουσα εὐθηνίαν ἱλασμῶν·
χαῖρε, ὅτι λειμῶνα τῆς τρυφῆς ἀναθάλλεις·
χαῖρε, ὅτι λιμένα τῶν ψυχῶν ἑτοιμάζεις·
15 χαῖρε, δεκτὸν πρεσβείας θυμίαμα·
χαῖρε, παντὸς τοῦ κόσμου ἐξίλασμα·
χαῖρε, θεοῦ πρὸς θνητοὺς εὐδοκία·
χαῖρε, θνητῶν πρὸς θεὸν παρρησία·
Ε 1 ἡ Μαρία τὴν μήτραν Ζ 4 ἐπιγνοῦν ΒΗJΝRSΦ-CPA Trypanis Εὐστρατιάδης-Τω-

μαδἀκης ἐπιγνούς DΖQ ἐπιγνόν scripsi 5 σου omnes codices σοῦ Trypanis τὸν ἐξ
αὐτῆς pro τὸν ταύτης G 7 κλίμα Μ 8 καρποῦ ἀθανάτου ΒDFJΚPSV- Trypanis-
Εὐστρατιάδης ἀκηράτου R CPA- editiones 9 γεωργῶν J 10 φύουσαν Κ κυήσασα Ζ
11 ἐμφορίαν G 12 ἱλασμοῦ VW τράπεζα-ἱλασμῶν om. Z εὐφορίας οἰκτιρμόν S εὐθη-
νίας ἱλασμόν Q εὐθηνίαν ἱλασμῶν CPA-Trypanis-Εύστρατιαδης Τωμαδάκης 13-14
λιμένα ἑτοιμάζεις – λειμῶνα άναθάλλεις Ζ λιμένα τῆς ζωῆς ἀνατέλλεις Κ δοτῆρα
τῆς τρυφῆς ἑτοιμάζεις Κ 15 δεκτὸν εὐωδίας θυμίαμα Κ 18 βροτῶν Α
Ε 1-5 Λουκ. 1. 39-41

Ζάλην ἔνδοθεν ἔχων | λογισμῶν ἀμφιβόλων

ὁ σώφρων Ἰωσὴφ ἐταράχθη,
πρὸς τὴν ἄγαμόν σε θεωρῶν
καὶ κλεψίγαμον ὑπονοῶν, ἄμεμπτε·
5 μαθὼν δέ σου τὴν σύλληψιν
ἐκ πνεύματος ἁγίου, ἔφη·
Ζ 1 ἔνδοθεν γνῶναι λογισμοῖς ἀμφιβόλοις ΚΖVW 3 πρώην ἄγαμον Ζ ὅτι ἄγαμον

PS 3 ἀμήχανον Β ἀμηχανῶν legit Trypanis 4 καὶ κλεψίγαμόν σε ὑπονοῶ, ἄχραντε
ΚT κύριε DΜ 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Z 1-6 Mατθ. 1. 19-21

Ἤκουσαν οἱ ποιμένες|τῶν ἀγγέλων ὑμνούντων

τὴν ἔνσαρκον Χριστοῦ παρουσίαν·
καὶ δραμόντες ὡς πρὸς ποιμένα
θεωροῦσι τοῦτον ὡς ἀμνὸν ἄμωμον
5 ἐν τῇ γαστρὶ Μαρίας
βοσκηθέντα, ἣν ὑμνοῦντες εἶπον·
χαῖρε, ἀμνοῦ καὶ ποιμένος μήτηρ·
χαῖρε, αὐλὴ λογικῶν προβάτων·
χαῖρε, ἀοράτων θηρῶν ἀμυντήριον·
10 χαῖρε, παραδείσου θυρῶν ἀνοικτήριον·
χαῖρε, ὅτι τὰ οὐράνια συναγάλλεται τῇ γῇ·
χαῖρε, ὅτι τὰ ἐπίγεια συγχορεύει οὐρανοῖς·
χαῖρε, τῶν ἀποστόλων τὸ ἀσίγητον στόμα·
χαῖρε, τῶν ἀθλοφόρων τὸ ἀνίκητον θάρσος·
15 χαῖρε, στερρὸν τῆς πίστεως ἔρεισμα·
χαῖρε, λαμπρὸν τῆς χάριτος γνώρισμα·
χαῖρε, δι’ ἧς ἐγυμνώθη ὁ ᾃδης·
χαῖρε, δι’ ἧς ἐνεδύθημεν δόξαν·
Η 2 τὴν ἔνσαρκον Χριστοῦ οἰκονομίαν Κ 3 δραμόντα ὥσπερ ποιμένα S δραμόντες

ταχύ V ποιμένα ὁρᾶν Pitra, Lascaris ὡς ἐπὶ βοσκόν Keydell ὁρῶσι τοῦτον Κ 4 ἐρευ-
νών D 5 ἐκ τῆς γαστρὸς Μαρίας βλαστηθέντα Κ τῇ om. Q 6 καὶ βοῶντες Ζ εἴπωμεν
JΚ εἶπαν D καὶ ὑμνοῦντες εἶπον W 8 βουλή pro αὐλή Ζ 9 ἀοράτων θησαυρῶν ἀμυν-
τήριον Κ 9 ἐχθρῶν Μ –editiones-CPA 11 συναγάλλεται ΗΜRΧΦ- CPA συναγάλλον-
ται ΒDJΝΡQ Trypanis- Εὐστρατιάδης-Τωμαδάκης 12 τὰ ἐπίγεια συγχορεύουσι
πιστοῖς ΒDJΚΡSQ -Trypanis -Εὐστρατιάδης-Τωμαδάκης συγχορεύει οὐρανοῖς
MΝRXΦ-CPA συνευφραίνεται Χριστῷ ΖV συνευφραίνονται W 13 ἆσμα G 14
ἀθλητῶν K θράσος DGJTΖ 15 τερπνόν pro στερρόν Κ πιστῶν τῆς πίστεως ἔρεισμα
Ζ ἕδρασμα C FJΡ ἔγερμα D ἥγερμα Ζ 18 ἐνεδύθημεν πάντες Κ
H 1- 6 Λουκ. 2. 8-12. Βασίλειος Σελευκείας PG 85, 15 Ephraim Syri Pred. 4. 363 (As-
semani)
Θεοδρόμον ἀστέρα | θεωρήσαντες μάγοι

τῇ τούτου ἠκολούθησαν αἴγλῃ·
καὶ ὡς λύχνον κρατοῦντες αὐτὸν
δι’ αὐτοῦ ἠρεύνων κραταιὸν ἄνακτα
5 καὶ φθάσαντες τὸν ἄφθαστον
ἐχάρησαν αὐτῷ βοῶντες·
Θ 1 θεωροῦντες οἱ μάγοι S 2 τὴν τούτου ἠκολούθησαν αἴγλην ΚΖ 4 δι’ om. G δι’

αὐτῶν ἐρευνῶν D ἠρεύνουν Κ φαεινόν BV φαεινῶς Ζ 5 τὸν ἄφθαρτον Ζ 6 ἐβόων
πρὸς τὴν θεοτόκον Κ ἐβόησαν μητρὶ τῇ τούτου BΜVΖW 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη
Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Θ 1- 6 Ματθ. 2. 1-2
Ἴδον παῖδες Χαλδαίων | ἐν χερσὶ τῆς παρθένου

τὸν πλάσαντα χειρὶ τοὺς ἀνθρώπους·
καὶ δεσπότην νοοῦντες αὐτόν,
εἰ καὶ δούλου ἔλαβε μορφήν,
5 ἔσπευσαν τοῖς δώροις θεραπεῦσαι
καὶ βοῆσαι τῇ εὐλογημένῃ·
χαῖρε, ἀστέρος ἀδύτου μήτηρ·
χαῖρε, αὐγὴ μυστικῆς ἡμέρας·
χαῖρε, τῆς ἀπάτης τὴν κάμινον σβέσασα·
10 χαῖρε, τῆς Τριάδος τοὺς μύστας φωτίζουσα·
χαῖρε, τύραννον ἀπάνθρωπον ἐκβαλοῦσα τῆς ἀρχῆς·
χαῖρε, κύριον φιλάνθρωπον ἐπιδείξασα Χριστόν·
χαῖρε, ἡ τῆς βαρβάρου λυτρουμένη θρησκείας·
χαῖρε, ἡ τοῦ βορβόρου ῥυομένη τῶν ἔργων·
15 χαῖρε, πυρὸς προσκύνησιν παύσασα·
χαῖρε, φλογὸς παθῶν ἀπαλλάττουσα·
χαῖρε, πιστῶν ὁδηγὲ σωφροσύνης·
χαῖρε, πασῶν γενεῶν εὐφροσύνη·
Ι 2 ποιήσαντα Κ χερσί DJΖΚΡ 3 ὑμνοῦντες αὐτόν Κ 5 τοῖς τρόποις B καὶ ἐβόησαν

V 6 πρὸς τὴν εὐλογημένην Κ τη αὐτὸν τεκούσῃ F 9 παύσασα ΡSZQ –Trypanis σβέ-
σασα JΝR- CPA 10 φυλάττουσα ΒDΚΝSQ 13-14 τῆς βαρβάρου λυτρουμένη τῶν
ἔργων - τῆς πολυθέου λυτρουμένη θρησκείας DJ 13 βαρβάρων Ζ πολυθέου ΚM
τῶν πνευμάτων D 14 τῆς παρανόμου ῥυομένη δουλείας Κ τῆς βαρβάρων ΖQ τῆς
βορβόρου τῶν ἔργων DΡ ἡ τὴν ἔνθεον καταυγάζουσα πίστιν W λυτρουμένη-βορ-
βόρου om. G 15 πυρὸς τὴν δύναμιν σβέσασα ΝΗΚ προσκύνησιν σβέσασα DΖQ
παύσασα CPA -Trypanis 16 φλόγα παθῶν Κ παθῶν ἡμᾶς Β μύστας φυλάττουσα Ζ
– Trypanis φωτίζουσα CPA φλογὸς ἡμᾶς ἀπαλλάττουσα Β φλογὸς παθῶν ἀπαλ-
λατουσα F 17 Περσῶν ὁδηγὲ ΒCDJMPQ-Trypanis-Εὐστρατιαδης Tωμαδάκης πυρ-
σόν Ζ πιστῶν HJMNSX-CPA πιστῶν ὁδηγὲ σωφροσύνη Φ σωφροσύνης Ν 18 ψυχῶν
καθαρῶν Κ
Ι 4-5 Ματθ. 2. 11-12 7-8 Ephraim Syri Pred. 4. 363 (Assemani)

Κήρυκες θεοφόροι | γεγονότες οἱ μάγοι

ὑπέστρεψαν εἰς τὴν Βαβυλῶνα,
ἐκτελέσαντές σου τὸν χρησμὸν
καὶ κηρύξαντές σε τὸν Χριστὸν ἅπασιν,
5 ἀφέντες τὸν Ἡρώδην
ὡς ληρώδη, μὴ εἰδότα ψάλλειν·
Κ 3 νῦν pro σου J οὖν G σοῦ Trypanis –Filonov 4 κηρύξαντές σε τὸν κύριον Κ κη-
ρύττοντές σε JΖ κύριε pro ἅπασι D 5 ὡς εἴρωνα Ζ είρῶνα W 6 μὴ εἰδότα λεγειν JΚ
7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Κ 1-6 Ματθ. 2. 12
Λάμψας ἐν τῇ Αἰγύπτῳ | φωτισμὸν ἀληθείας

ἐδίωξας τοῦ ψεύδους τὸ σκότος·
τὰ γὰρ εἴδωλα ταύτης, σωτήρ,
μὴ ἐνέγκαντά σου τὴν ἰσχὺν πέπτωκεν·
5 οἱ τούτων δὲ ῥυσθέντες
ἐβόων πρὸς τὴν θεοτόκον·
χαῖρε, ἀνόρθωσις τῶν ἀνθρώπων·
χαῖρε, κατάπτωσις τῶν δαιμόνων·
χαῖρε, τῆς ἀπάτης τὴν πλάνην πατήσασα·
10 χαῖρε, τῶν εἰδώλων τὸν δόλον ἐλέγξασα·
χαῖρε, θάλασσα ποντίσασα Φαραὼ τὸν νοητόν·
χαῖρε, πέτρα ἡ ποτίσασα τοὺς διψῶντας τὴν ζωήν·
χαῖρε, πύρινε στύλε ὁδηγῶν τοὺς ἐν σκότει·
χαῖρε, σκέπη τοῦ κόσμου πλατυτέρα νεφέλης·
15 χαῖρε, τροφὴ τοῦ μάννα διάδοχε·
χαῖρε, τρυφῆς ἁγίας διάκονε·
χαῖρε, ἡ γῆ τῆς ἐπαγγελίας·
χαῖρε, ἐξ ἧς ῥέει μέλι καὶ γάλα·
Λ 1 Λάμψαν ἐκ τῆς Αἰγύπτου G εὐσεβείας Ν 2 τοῦ σκότους τὸ ψεῦδος Κ τὸ σκότος

τοῦ ψεύδους Μ 4 μὴ ἐνέγκαντος J μἠ ἐνεγκόντα Φ μὴ ὑποφέροντές σου τὴν ἰσχὺν
πεπτώκασιν Κ πέπτωκαν DJΖQ -Trypanis πέπτωκεν HNXS et omnes editiones ἔπε-
σον F 6 ἐβόουν ΒΚ ἀνεβόων ΡS -Trypanis νῦν ἐβόων Ν νῦν βοῶσι ΗΦR ἀνεβόησαν
Ζ ἀνεβόουν J ἀνεβόων DF 9 ἡ τῆς πλάνης τὸ κράτος διώξασα Κ τὸ κράτος πατή-
σασα JR—Εὐστρατιάδης -Τωμαδάκης τὸ σκότος Μ 10 τῶν εἰδώλων τὸν βίον ἐλεγ-
χουσα Κ τῶν δαιμόνων τὸν δόλον D τὴν πλάνην G 10 τῶν δαιμόνων τὸ στῆφος
ἐλέγχουσα Q 11 τὸν νοητὸν Φαραώ Κ ὁδηγὲ σωφροσύνης Κ 15 τροφέ DFGSQ 16
τροφῆς S τροφή Ζ 17 πηγή ἡ τῆς ἐπαγγελίας D 18 βρύει Ρ γάλα καὶ μέλι JM χαῖρε
– γάλα om. T
Λ 1-4 Ἡσ. 19. 1. Ματθ. 2.13-15. Cf. Pseudo-Mathaeus, Evangelia Apocrypha, 85

(caput XXII, Tischendorf), 18 Δευτερον. 26.9.
Μέλλοντος Συμεῶνος | τοῦ παρόντος αἰῶνος

μεθίστασθαι τοῦ ἀπατεῶνος,
ἐπεδόθης ὡς βρέφος αὐτῷ,
ἀλλ’ ἐγνώθης τούτῳ καὶ θεὸς τέλειος·
5 διόπερ ἐξεπλάγη σου
τὴν ἄπειρον σοφίαν κράζων·
M 1 Συμεών D 2 πρὸς τοὺς ἀπ’ αἰῶνος VW μεθίστατε πρὸς τοὺς ἀπ’ αἰώνων Ζ 3
ἐπεδόθη D ἀπεδόθη Ζ 5 διό V δι’ ὦν και Ζ κατεπλάγη σου Κ ἀπόρρητον G τὴν
ἄρρητον Trypanis Εὐστρατιάδης Τωμαδάκης τὴν ἄρρευστον οὐσίαν WZ τὴν ἄρρευ-
στον σοφίαν FV τὴν ἄρητον DK καὶ βλέπων τὸ μυστήριον ἐβόα πρὸς τἠν σὲ τε-
κοῦσαν F χαῖρε ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Μ 1-6 Λουκ. 2. 25-28

Νέαν ἔδειξε κτίσιν | ἐμφανίσας ὁ κτίστης

ἡμῖν τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ γενομένοις·
ἐξ ἀσπόρου βλαστήσας γαστρὸς
καὶ φυλάξας ταύτην ὥσπερ ἦν ἄφθορον,
5 ἵνα τὸ θαῦμα βλέποντες
ὑμνήσωμεν αὐτὴν βοῶντες·
χαῖρε, τὸ ἄνθος τῆς ἀφθαρσίας,
χαῖρε, τὸ στέφος τῆς ἐγκρατείας·
χαῖρε, ἀναστάσεως τύπον ἐκλάμπουσα·
10 χαῖρε, τῶν ἀγγέλων τὸν βίον ἐμφαίνουσα·
χαῖρε, δένδρον ἀγλαόκαρπον, |ἐξ οὗ τρέφονται πιστοί·
χαῖρε, ξύλον εὐσκιόφυλλον,|ὑφ’ οὗ σκέπονται πολλοί·
χαῖρε, κυοφοροῦσα |ὁδηγὸν πλανωμένοις·
χαῖρε, ἀπογεννῶσα |λυτρωτὴν αἰχμαλώτοις·
15 χαῖρε, κριτοῦ δικαίου δυσώπησις·
χαῖρε, πολλῶν πταιόντων συγχώρησις·
χαῖρε, στολὴ τῶν γυμνῶν παρρησίας·
χαῖρε, στοργὴ πάντα πόθον νικῶσα·
Ν 1 κτήτης G 3 καρπός Ρ σαρκός G 4 ὅπερ ἦν W ἄφθορος Β 5 ἵνα omnes codd.-

edit. / ἱνά Trypanis 6 ὑμνήσωμεν om. G 8 στέμμα DJΝΡSZ-(Trypanis) ἄνθος τῆς παρ-
θενίας Κ τὸ στέφος ΝΦ τὸ στέμμα Κ-Trypanis- Εὐστρατιαδης τὀ στόμα Q 9 ἀνα-
στάσεως τύπον συνέχουσα Κ 10 τῶν ἀγγέλων τὸν δῆμον εὐφραίνουσα Κ
ἐκφαίνουσα ΜVΖ ἐπέχουσα Μ 11 ἐκ σοῦ Q τρέφοντες J πιστοί Ζ πάντες Κ 12
σκέπονται παντες Κ 13 καρποφοροῦσα JMP κυοφοροῦσα λυτρωτὴν αἰχμαλώτοις
S αἰχμαλώτων DΚ λύτρωσιν MΖ 14 ἀπογεννῶσα ὁδηγὸν πλανωμένοις FS 15 κριτοῦ
τῶν πάντων VZW 16 πταισμάτων ΒCDFΚSZQΩ - (Trypanis) πταιόντων JΝ 17 παρ-
ρησία ADGJPVΖ τῶν γυμνῶν κατὰ πνεῦμα Κ τῶν γυμνῶν παρησία DQ 18 πάντα
πόνον Κ
12 ξύλον εὔσκιον Ephraim Syri, Pred. V, 373 (Assemani) 16 ἱλασμὸς τῶν πταιόντων
καὶ λύσις Ephraim Syri, Pred. V, 374
Ξένον τόκον ἰδόντες | ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου

τὸν νοῦν εἰς οὐρανὸν μεταθέντες·
διὰ τοῦτο γὰρ ὁ ὑψηλὸς θεὸς
ἐπὶ γῆς ἐφάνη ταπεινὸς ἄνθρωπος,
5 βουλόμενος ἑλκῦσαι πρὸς τὸ ὕψος
τοὺς αὐτῷ βοῶντας·
Ξ 2 εἰς οὺρανούς DΝ - Trypanis εἰς οὐρανόν HS 3 θεός om. DJΚΡSΖQ- Pitra-Trypanis

θεός add. editiones - CPA 4 ταπεινός ἄνθρωπος DF ἄνθρωπος om. Trypanis-Εὐστρα-
τιάδης 5 ἀνελκύσαι Μ ἀνθρώπους Α τοῦ σῶσαι ΑΤ πρὸς τὸ ὕψος om. S 6 τοὺς
πιστῶς βοῶντας ΚVΖ τοὺς βοῶντας πίστει SΤ τοὺς ἑαυτῶ βοῶντας F 7 χαῖρε, ἡ
κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΡΨ
Ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω |καὶ τῶν ἄνω οὐδ’ ὅλως

ἀπῆν ὁ ἀπερίγραπτος Λόγος·
συγκατάβασις γὰρ θεϊκή,
οὐ μετάβασις δὲ τοπικὴ γέγονε,
5 καὶ τόκος ἐκ παρθένου
θεολήπτου ἀκουούσης ταῦτα·
χαῖρε, θεοῦ ἀχωρήτου χώρα·
χαῖρε, σεπτοῦ μυστηρίου θύρα·
χαῖρε, τῶν ἀπίστων ἀμφίβολον ἄκουσμα·
10 χαῖρε, τῶν πιστῶν ἀναμφίβολον καύχημα·
χαῖρε, ὄχημα πανάγιον τοῦ ἐπὶ τῶν Xερουβίμ·
χαῖρε, οἴκημα πανάριστον τοῦ ἐπὶ τῶν Σεραφίμ·
χαῖρε, ἡ τἀναντία εἰς ταὐτὸ ἀγαγοῦσα·
χαῖρε, ἡ παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευγνῦσα·
15 χαῖρε, δι’ ἧς ἐλύθη παράβασις·
χαῖρε, δι’ ἧς ἠνοίχθη παράδεισος·
χαῖρε, ἡ κλεὶς τῆς Χριστοῦ βασιλείας·
χαῖρε, ἐλπὶς ἀγαθῶν αἰωνίων·
Ο 1 ὅλως Κ 2 ὁ ἀπερίληπτος JM 3 οὐ τοπικὴ ἀλλ’ ἄνωθεν G 6 ἀκουσασης Μ 8

σεπτῶν μυστηρίων S 9 τῶν ἀποστόλων ἀμφίβολον ἄκουσμα Ζ 10 λάλημα ΗΝR 12
τοῦ ἐπὶ τῶν Σεραφίμ om. Z ἐν γνώσει πλουτίζουσα Ζ 12 πανύμνητον J πανίερον F
13 εἰς ταυτόν Ν ταυτῶ J εἰς ταῦτα Ρ ἄγουσα Ρ 14 λογχίαν Ζ
Ο 1-5 Βασίλειος Σελευκείας, PG 85, 448B.

Πᾶσα φύσις ἀγγέλων | κατεπλάγη τὸ μέγα

τῆς σῆς ἐνανθρωπήσεως ἔργον·
τὸν ἀπρόσιτον γὰρ, ὡς θεόν,
ἐθεώρει πᾶσι προσιτὸν ἄνθρωπον,
5 ἡμῖν μὲν συνδιάγοντα,
ἀκούοντα δὲ παρὰ πάντων [οὕτως] ·
Άλληλούια
Π 1 κτίσις S ἐξεπλάγη SQ 4 ἐθεώρουν DΡ 6 παρ΄ αὐτῶν Ρ οὕτως add. S οm. K 7

χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Z χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΨ
Ῥήτορας πολυφθόγγους | ὡς ἰχθύας ἀφθόγγους

ὁρῶμεν ἐπὶ σοί, θεοτόκε·
ἀποροῦσι γὰρ λέγειν τὸ πῶς
καὶ παρθένος μένεις καὶ τεκεῖν ἴσχυσας·
5 ἡμεῖς δὲ τὸ μυστήριον θαυμάζοντες
πιστῶς βοῶμεν·
χαῖρε, σοφίας θεοῦ δοχεῖον·
χαῖρε, προνοίας αὐτοῦ ταμεῖον·
χαῖρε, φιλοσόφους ἀσόφους δεικνύουσα·
10 χαῖρε, τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα·
χαῖρε, ὅτι ἐμωράνθησαν | οἱ δεiνοὶ συζητηταί·
χαῖρε, ὅτι ἐμαράνθησαν | οἱ τῶν μύθων ποιηταί·
χαῖρε, τῶν Ἀθηναίων | τὰς πλοκὰς διασπῶσα·
χαῖρε, τῶν ἁλιέων |τὰς σαγήνας πληροῦσα·
15 χαῖρε, βυθοῦ ἀγνοίας ἐξέλκουσα·
χαῖρε, πολλοὺς ἐν γνώσει φωτίζουσα·
χαῖρε, ὁλκὰς τῶν θελόντων σωθῆναι·
χαῖρε, λιμὴν τῶν τοῦ βίου πλωτήρων·
Ρ 1 ὡς ἰχθύας ἀφθόγγους AΒDFGΚMPVΖQ ἀφώνους editiones- CPA 2 ὁρῶν μὲν D

8 σημεῖον PW 9 δεικνύοντας G 10 τεχνολόγων τοὺς λόγους VΖW τεχνολογοῦσα
λόγους ἐλέγχουσα D ἀλόγωςJ 11 ἐμαράνθησαν J ἐμαράνθησαν-συζητηταί om. D
12 ἐτυφλώθησαν Μ ἐνεφράγησαν Ρ ἐμωράνθησαν-ποιηταί / ἐμαράνθησαν – συζη-
τηταί Q 14 πληρώσας G 16 ἐν γνώσει πλουτίζουσα JΖHΜNRSV σοφίζουσα J 18
πληρῶν G 18 πλουτίρων Ζ
Ρ7 σοφίας θεοῦ δοχεῖον 1Κορ. 24. 18: χαίροις, ὁ λιμὴν τῶν πλεόντων καὶ σκέπη
Ephraim Syri Pred. V, 374 (Assemani)
Σῶσαι θέλων τὸν κόσμον |ὁ τῶν ὅλων κοσμήτωρ

εἰς τοῦτο αὐτεπάγγελτος ἦλθε·
καὶ ποιμὴν ὑπάρχων ὡς θεὸς
δι’ ἡμᾶς ἐφάνη καθ’ ἡμᾶς ἄνθρωπος·
5 ὁμοίῳ γὰρ τὸ ὅμοιον καλέσας,
ὡς θεὸς ἀκούει·
Σ 1 ὁ τὸν κόσμον ποιήσας F 2 πρὸς τοῦτο Ζ 3 καὶ ποιμὴν ὑπάρχων ποιμὴν καὶ θεός
ZJΚ ὡς θεος W 4 καθ’ ἡμᾶς πρόβατον ΖΗΚRXSW καθ’ ἡμᾶς ὅμοιος ΒDΡ- Trypanis
καθ’ ἡμᾶς ἄνθρωπος JΝ-CPA- editiones- Εὐστρατιάδης 5 ὁμοίως D καθάρας Κ φο-
ρέσας S 6 ὡς ήθέλησεν ἀκούειν PΖW ἤθελεν ἀκούειν D ἠθέλησεν ακούειν W καλέ-
σαι ἦλθεν άκούειν ΒF 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε Ψ
Σ 5 ἵνα τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον ἀνασώσηται (Βασίλειος Σελευκείας, PG 85, 445C.

Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων, | θεοτόκε παρθένε,

καὶ πάντων τῶν εἰς σὲ προστρεχόντων·
ὁ γὰρ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς
κατεσκεύασέ σε ποιητής, ἄχραντε,
5 οἰκήσας ἐν τῇ μήτρᾳ σου
καὶ πάντας σοι προσφωνεῖν διδάξας·
χαῖρε, ἡ στήλη τῆς παρθενίας·
χαῖρε, ἡ πύλη τῆς σωτηρίας·
χαῖρε, ἀρχηγὲ νοητῆς ἀναπλάσεως·
10 χαῖρε, χορηγὲ θεϊκῆς ἀγαθότητος·
χαῖρε, σὺ γὰρ ἀνεγέννησας | τοὺς συλληφθέντας αἰσχρῶς·
χαῖρε, σὺ γὰρ ἐνουθέτησας | τοὺς συληθέντας τὸν νοῦν·
χαῖρε, ἡ τὸν φθορέα |τῶν φρενῶν καταργοῦσα·
χαῖρε, ἡ τὸν φορέα | τὴς ἁγνείας τεκοῦσα·
15 χαῖρε, παστὰς ἀσπόρου νυμφεύσεως·
χαῖρε, πιστοὺς κυρίῳ ἁρμόζουσα·
χαῖρε, καλὴ κουροτρόφε παρθένων·
χαῖρε, ψυχῶν νυμφοστόλε ἁγίων·
Τ 2 προστρεχόντων omnes editiones προσφευγόντων HNΡXΦ Trypanis 3 post γῆς

κύριος add. Z 6 πρὸς φωνήν Ζ προσφωνεῖν σοι πάντας Trypanis δείξας προσφωνεῖν
σοι πάντας D προσφωνεῖν διδάξας ΗΝSX et omnes editions διδάξας προσφωνεῖν Ρ
πείσας προσφωνεῖν σοι πάντας F 9 γηγενῶν ἀναπλάσεως J τῆς Ἀδὰμ ἀναπλάσεως
ΖVW 11 ἐκαίνισας τοὺς πλανηθέντας ΗΝΧ ἀνεκαίνισας τοὺς τὸν νοῦν συληθέντας
Κ 12 σὺ γάρ ἐσυνέτισας τοὺς πλανηθέντας τὸ πρίν PΖ ἐκαίνισας τοὺς τῇ πλάνῃ
φθαρέντας S τοὺς συληθέντας τὸ πρίν V συλληφθέντας G ἐνέδυσας τοὺς ζωῆς γυ-
μνωθέντας S 14 τὸν σπορέα Ν 17 κανὼν καλῆς παρθενίας Β καλῶν κουροτρόφε
παρθένων G παρθένε V 18 σεμνὴ pro ψυχῶν Ζ
T 17 χαίροις, τὸ κάλλος τοῦ γυναικείου κόσμου. Ephraim Syri, Pred. V, 375 (Asse-
mani).
Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται |συνεκτείνεσθαι σπεύδων

τῷ πλήθει τῶν πολλῶν οἰκτιρμῶν σου·
ἰσαρίθμους γὰρ ψάμμῳ ᾠδάς,
ἂν προσφέρωμέν σοι, βασιλεῦ ἅγιε,
5 οὐδὲν τελοῦμεν ἄξιον
ὧν δέδωκας ἡμῖν τοῖς σοὶ βοῶσιν
Ἀλληλούια
Υ 1 ὕμνος ἅπας καὶ ἔρως Ζ καὶ αἶνος W 2 συνεκτείνεσθαι μέλλων Κ 3 ἰσαρίθμους

ψαλμοὺς καὶ ὠδάς ΒDFJΖHNΡRXQ- Trypanis 4 ἀναφέρωμεν Ζ ἅς προσφέρωμεν,
βασιλεῦ εὔσπλαγχνε D εἰ προσφέρωμέν σοι Κ σεμνὴ ἄμωμε Κ pro βασιλεῦ ἅγιε 6
ὧν ἔδωκας S ἡμῖν om. Εὐστρατιάδης-Τωμαδάκης τοῖς πίστει βοῶσι Ζ τοῖς σοὶ
βοῶσιν DJΚSΦ 7 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Z χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΨ
Φωτοδόχον λαμπάδα | τοῖς ἐν σκότει φανεῖσαν

ὁρῶμεν τὴν ἁγίαν παρθένον·
τὸ γὰρ ἄϋλον ἅπτουσα φῶς
ὁδηγεῖ πρὸς γνῶσιν θεϊκὴν ἅπαντας,
5 αὐγῇ τὸν νοῦν φωτίζουσα
κραυγῇ δὲ τιμωμένῃ ταύτῃ·
χαῖρε, ἀκτὶς νοητοῦ ἡλίου·
χαῖρε, λαμπτὴρ τοῦ ἀδύτου φέγγους·
χαῖρε, ἀστραπὴ τὰς ψυχὰς καταλάμπουσα
10 χαῖρε, ὡς βροντὴ τοὺς ἐχθροὺς καταπλήττουσα·
χαῖρε, ὅτι τὸν πολύφωτον| ἀνατέλλεις φωτισμόν·
χαῖρε, ὅτι τὸν πολύρρυτον ἀναβλύζεις ποταμόν·
χαῖρε, τῆς κολυμβήθρας | ζωγραφοῦσα τὸν τύπον·
χαῖρε, τῆς ἁμαρτίας | ἀναιροῦσα τὸν ῥύπον·
15 χαῖρε, λουτὴρ ἐκπλύνων συνείδησιν·
χαῖρε, κρατὴρ κιρνῶν ἀγαλλίασιν·
χαῖρε, ὀσμὴ τῆς Χριστοῦ εὐωδίας·
χαῖρε, ζωὴ μυστικῆς εὐωχίας·
Φ 3 ἅπτουσα πῦρ FΚQ ΗJΚΝΣSΖΧ φῶς Φ 4 πρὸς γνώσει J θεϊκὸν πάντοτε ΚΖ 6

ταῦτα JΦ τοιαύτη Β 8 λαμπτὴρ τοῦ ἀκτίστου φέγγους Ζ λαμπτήρ τοῦ ἀδύτου φέγ-
γους DJΚΦ Trypanis βολίς editiones 9 καταυγάζουσα ΖQ 11 πολύφωτον φωτισμόν
Κ πολύδωρον ἀναβλύζεις ποταμόν ΚNΦ πολύρρητον ἀναβλύζεις ποτισμόν Β πο-
λύρρητον ποταμόν Trypanis πολύρρυτον φωτισμόν NΦ πολήρυτον ποταμόν DQ
πολύρρυτον φωτισμόν ΖRΦ θησαυρόν J πολύρρυτον ποταμόν correxi 14 χαῖρε τῆς
ἀτεκνούσης ἐκκλησίας ἡ λύσις Κ τύπον pro ρύπον Z τῆς μετανοίας προμηνύουσα
χάριν Q 16 πιστῶν pro κιρνῶν Ζ ἀγαλλίασις Ζ 18 εὐωχία ΗΝΧ ζωή, μυστικὴ
εὐωχία Φ ζωῆς Ν
Χάριν δοῦναι θελήσας | ὀφλημάτων ἀρχαίων

ὁ πάντων χρεωλύτης ἀνθρώπων,
ἐπεδήμησε δι’ ἑαυτοῦ
πρὸς τοὺς ἀποδήμους τῆς αὐτοῦ χάριτος
5 καὶ σχίσας τὸ χειρόγραφον
ἀκούει παρὰ πάντων οὕτως·
Χ 1 χρέος δοῦναι θελήσας Κ 3 ἐπεδήμησε γάρ Ζ 4 ἀποδημοῦντας Β τῆς αὐτοῦ

ἐντολῆς Κ αὐτῆς G 7 χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε pro ἀλληλούια (χαῖρε, ἡ κεχαριτω-
μενη Ζ χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒΨ
Χ 5 Βασίλειος Σελευκείας: τὸ τῆς ἁμαρτίας διερράγη χειρόγραφον PG 85, 437C

Ψάλλοντές σου τὸν τόκον | ἀνυμνοῦμεν σε πάντες

ὡς ἔμψυχον ναόν, θεοτόκε·
ἐν τῇ σῇ γὰρ οἰκήσας γαστρὶ
ὁ συνέχων πάντα τῇ χειρὶ κύριος
5 ἡγίασεν, ἐδόξασεν,
ἐδίδαξε βοᾶν σοι πάντας·
χαῖρε, σκηνὴ | τοῦ θεοῦ καὶ λόγου
χαῖρε ἁγία, ἁγίων μείζων.
Χαῖρε, κιβωτὲ χρυσωθεῖσα τῷ πνεύματι·
10 χαῖρε, θησαυρὲ τῆς ζωῆς ἀδαπάνητε·
χαῖρε, τίμιον διάδημα | βασιλέων εὐσεβῶν·
χαῖρε, καύχημα σεβάσμιον | ἱερέων εὐλαβῶν·
χαῖρε, τῆς ἐκκλησίας | ὁ ἀσάλευτος πύργος·
χαῖρε, τῆς βασιλείας | τὸ ἀπόρθητον τεῖχος·
15 χαῖρε, δι’ ἧς ἐγείρονται τρόπαια·
χαῖρε, δι’ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι·
χαῖρε, φωτὸς τοῦ ἐμοῦ θεραπεία·
χαῖρε, ψυχῆς τὴς ἐμὴς σωτηρία·
Ὦ πανύμνητε μῆτερ, | ἡ τεκοῦσα τὸν πάντων

ἁγίων ἁγιώτατον λόγον·
δεξαμένη τὴν νῦν προσφορὰν
ἀπὸ πάσης ῥῦσαι συμφορᾶς ἅπαντας
5 καὶ τῆς μελλούσης λύτρωσαι κολάσεως
τοὺς συμβοῶντας·
Ἀλλληλούιa
Ψ 1 εὐφημοῦμέν σε πάντες ΒJRΖQ 3 κατέχων ΒDJΚNXR- Trypanis- Εὐστρατιάδης

συνέχων CPA 15 χαῖρε δι’ἧς – τρόπαια om.J 16 δι’ ἧς - καταπίπτουσι om. Z 17
φωτός DFJΚPRΖQ Trypanis- Εὐστρατιάδης χρωτός editiones- CPA κἀμοῦ G 18 θε-
ραπεία ΚΧQ προστασία ΒJΚΖ σωτηρία Ν 19 χαῖρε, ἡ κεχαριτωμένη Ζ
Ω 1 μήτηρ Trypanis 3 τὴν σὴν προσφοράν Κ 4 σύ ἡμᾶς συμφορᾶς Κ 6 τοὺς οὕτω

βοῶντας ΖV τοὺς βοῶντας Κ τοὺς ἐκβοῶντας HRΧΦ τοὺς σοὶ βοῶντας ΒCFDJQ-
Trypanis – Εὐστρατιάδης -CPA τοῖς σὲ βοῶσιν G τοὺς αὐτῷ βοῶντας Ρ συμβοῶντας
CPA-Pitra τοὺς οὕτως βοῶντας 7 χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε ΒNΖΨ
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ
INDEX GRAECITATIS
(μὲ* σημειώνονται οἱ ἀθησαύριστες στὸ LSJ λέξεις)
ἀγαθός, Ο, 18 ἀλήθεια, ἡ, Λ, 1
ἀγαθότης, Τ, 10 ἁλιεύς, ὁ, Ρ, 14
ἀγαλλίασις, Φ, 16 ἀλληλούια, Β, 7, Δ, 7, Ζ, 7, Θ, 7, Κ, 7,
ἄγαμος, Ζ, 3 Μ, 7, Π, 7, Σ, 7, Τ, 19, Χ, 7
ἄγγελος, ὁ, Α, 1, 12, Γ, 13, Η, 1, Μ, 10, ἅλμα, τό, Ε, 5
Π, 1 ἄλογος, Ρ, 10
ἁγιάζω, Ψ,5 ἀμάραντος, Ε, 7
ἅγιος, Β, 1, Ζ, 6, Λ, 16, Τ, 18, Υ, 4, Φ, ἁμαρτία, ἡ, Φ, 14
2, Ψ, 8, Ω, 2 ἄμεμπτος, Ζ, 4
ἀγλαόκαρπον, τό, Ν, 11 ἀμνός, ὁ, Η, 4, Η, 7
ἁγνεία, ἡ, Β, 1, Τ, 14 ἀμυντήριον, το, Η, 9
ἄγνοια, ἡ, Ρ, 15 ἀμφίβολος, Ζ, 1
ἁγνός, Γ, 3 ἄμωμος, Η, 4
ἄγνωστος, Γ, 1 ἄν, Υ, 4
ἀγρός, ὁ, Δ, 4 ἀναβλύζω, Φ, 12
ἄγω, Ο, 13 ἀναγεννάω -ῶ, Τ, 11
Ἀδάμ, Α, 9 ἀναγράφω, πρ. ΙΙ, 3
ἀδαπάνητος, Ψ, 10 ἀναθάλλω, Ε, 13
ᾅδης, ὁ, 17 ἀναιρέω -ῶ, Φ, 14
ἄδυτος, Φ, 8 ἀνάκλησις, ἡ, Α, 9
Ἀθηναῖος, Ρ, 13 ἀναλλοιώτως, πρ. Ι, 5
ἀθλοφόροι, οἱ, Η, 14 ἀναμφίβολος, Ο, 10
αἴγλη, ἡ, Θ, 2 ἄναξ, Θ, 4
Αἴγυπτος, Λ, 1 ἀνάπλασις, ἡ, Τ, 9
αἰσχρῶς, Τ, 11 ἀνάστασις, ἡ, Ν, 9
αἰών, ὁ, Μ, 1 ἀνατέλλω, Φ, 11
αἰώνιος, Ο, 18 ἀνατρέχω, Ε, 2
ἀκήρατος, ὁ, Ε, 8 ἄνθος, τό, Ν, 7
ἀκολουθέω -ῶ, Θ, 2 ἀνθρώπινος, Α, 11
ἄκουσμα, τό, Ο, 9 ἄνθρωπος, ὁ, Ι, 2, Λ, , Ξ, 4, Π, 4, Χ, 2,
ἀκούω, Η, 1, Ο, 6, Π, 6, Σ, 6, Χ, 6 Σ, 4
ἀκτίς, ἡ, Φ, 7 ἀνίκητος, Η, 14
ἀνοίγω, Ο, 16 ἄσοφος, Ρ,9

ἀνοικτήριον, τό, Η, 10 ἀσπασμός, ὁ, Ε, 4
ἀνόρθωσις, ἡ, Λ, 7 ἄσπορος, Β, 5, Ν,3, Τ,15
ἀνυμνέω -ῶ , πρ. ΙΙΙ , 1, Ψ, 1 ἀστήρ, ὁ, Α, 15, Θ, 1, Ι, 7
ἀνύμφευτος, Α, 19, Γ, 19, Ε, 19, Λ. 19, ἀστραπή, ἡ, Φ, 9
Ν, 19, Ο, 19, πρ. Ι, 8, πρ. ΙΙ, 7, Ρ, ἀσώματος, ὁ, πρ. Ι, 3. Α, 3
19, Φ, 19 αὐγή, ἡ, Φ, 5
ἄνω, Ο, 1 αὐλή, ἡ, Η, 8
ἄξιος, Υ, 5 ἄϋλος, Φ, 3
ἀόρατος, Η, 9 αὐτεπάγγελτος, Σ, 2
ἀπαλλάττω, Ι, 16 αὐτός, 4, Α, 6, Θ, 6, Ι, 3, Ν, 2, Ξ, 6, Ο,
ἀπάνθρωπος, Ι, 11 13, Μ, 13, Ρ, 8
ἅπας, Δ, 4, Κ,4, Υ, 1, Φ,4, Ω, 4 ἀφθαρσία, ἡ, Ν. 7
ἀπατεών, ὁ, Μ, 2 ἄφθαστος, Θ, 5
ἀπάτη, ἡ, Ι, 9, Λ,9 ἄφθογγος, Ρ, 1
ἄπειμι, Ο, 2 ἄφθορος, Ν, 4
ἀπειρόγαμος, ἡ, Δ, 2, πρ. Ι, 3 ἀφίημι, Κ, 5
ἄπειρος, Μ, 6 ἄχραντος, Τ, 4
ἀπερίγραπτος, Ο, 2 ἀχώρητος, Ο, 7
ἄπιστος, Ο, 9 βάθος, τό, Α, 12
ἀπογεννάω-ῶ, Ν 14 βάρβαρος, Ι, 13
ἄπόδημος, Χ, 4 βασιλεία, ἡ, Ο, 17
ἀπορέω -ῶ, Ρ, 3 βασιλεύς, ὁ, Α, 13, Υ, 4 , Ψ, 11
ἀπόρθητος, Ψ, 14 βαστάζω, A,14, Ε, 12
ἀπόρρητος, Γ, 7 βίος, ὁ, Ν, 10, Ρ, 18
ἀπόστολοι, οἱ, Η, 13 βλαστάνω, Ε, 11, Ν, 3
ἀπρόσιτος, Π, 3 βλαστός, ὁ, Ε, 7
ἀπροσμάχητος, πρ. ΙΙ, 4 βλέπω, Ν, 5, πρ. Ι, 6. Β, 1
ἅπτω, Φ, 3 βοάω -ῶ, Γ, 2, Ε, 6, Ι, 6, Λ, 6,Ρ, 6, Θ, 6,
ἀρά, ἡ, Α, 8 Ν, 6, Ξ, 6, Υ, 6, Ψ, 6
ἁρμόζω, Τ, 16 βόρβορος, ὁ, Ι, 14
ἄρουρα, ἡ, Ε, 11 βόσκομαι, Η, 6
ἀρρήτως, Γ, 15 βουλή, ἡ, Γ 7
ἀρχαῖος, Χ, 1 βούλομαι, Ξ, 5
ἀρχή, ἡ, Ι, 11 βρέφος, τό, Ε, 3, Μ, 3
ἀρχηγός, ἡ, Τ,9 βρεφουργέω, Α, 18
ἀσάλευτος, Ψ, 13 βροντή, ἡ, Φ, 10
ἀσίγητος, Η, 13 βυθός, ὁ, Ρ, 15
ᾆσμα, τό, Ε, 5 Γαβριήλ, Β, 2
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ – INDEX GRAECITATIS 193
γάλα, τό, 18 δοξάζω, Ψ, 5

γαστήρ, ἡ, Ν, 3, Α, 16, Η, 5, Ψ, 3 δοῦλος, ὁ, Ι, 4, πρ. Ι, 6
γενεά, ἡ, Ι, 18 δοχεῖον, τό, Ρ, 7
γεννάω -ῶ, Γ, 15 δύναμις, ἡ, Δ, 1
γεύγνυμι, Ο, 14 δυνατός, Γ, 4
γέφυρα, ἡ, Γ, 12 δυσανάβατος, Α, 11
γεωργέω, Ε, 9 δυσθεώρητος, Α, 12
γεωργός, ὁ, Ε, 9 δυσπαράδεκτος,Β, 4
γῆ, ἡ, Γ, 12, Η, 11, Λ, 17, Ξ, 4, Τ, 3 δυσώπησις, ἡ, Ν, 15
γίγνομαι, Κ,1, Ν, 2, Ο, 4 δῶρον, τό, Ι, 5
γινώσκω, Γ, 1, Μ, 4 ἑαυτοῦ -ῆς -οῦ Β, 1, X, 3
γνώρισμα, τό, Η, 16 ἐγείρω, Ψ, 15
γνῶσις, ἡ, Γ, 1, πρ. Ι, 1, Ρ, 16, Φ, 4 ἐγκράτεια, ἡ, Ν, 8
γυμνός, Ν, 17 ἐγώ, Σ, 4, Τ, 2, 4, Υ, 4, Υ, 6
γυμνόω -ῶ, Η, 17 εἴδωλον, τό, Λ, 3, Λ. 10
δαίμων, ὁ, Γ, 14, Λ, 8 εἰμί, Ο, 1, Τ, 2
δάκρυον, τό, Α, 10 ἐκβάλλω, Ι, 11
δείκνυμι, Ν, 1 ἐκεῖνος, Γ, 5, Ε, 3
δεικνύω, Ρ, 9 ἐκκλησία, ἡ, Ψ, 13
δεινά, τά, πρ. ΙΙ, 2 ἐκλάμπω, Α, 7, Ν, 9
δεινός, Ρ, 11 ἐκλείπω, Α, 8
δεκτός, Ε, 15 ἐκπλήττομαι, Μ, 5
δένδρον, τό, Ν, 11 ἐκπλύνω, Φ, 15
δέομαι, Γ, 8 ἐκτελέω -ῶ, Κ, 3
δεσπότης, ὁ, Ι, 3 ἐλέγχω, Λ, 10, Ρ, 10
δέχομαι, Ω, 3 ἐλευθερόω -ῶ, πρ. ΙΙ. 5
διάδημα, τό, Ψ, 11 Ἐλισάβετ, Ε, 2
διάδοχος, ἡ, Λ, 15 ἑλκύω, Ξ, 5
διάκονος, ἡ, Λ, 16 ἐλπίς, ἡ, Ο, 18
διασπάω-ῶ, Ρ,13 ἐμός, Ψ, 17, Ψ, 18
διδάσκω, Γ 16, Τ, 6, Ψ, 6 ἐμφαίνω, Α, 15
δίδωμι, Υ, 6, Χ, 1 ἐμφανίζω, Ν, 1
δίκαιος, Ν, 15 ἔμψυχος, Ψ, 2
διόπερ, Μ, 5 ἐνανθρώπησις, ἡ, Π, 2
διψάω -ῶ, Λ,12 ἐναντίος, Ο, 13
διώκω, Λ, 2 ἔνδοθεν, Ζ, 1
δόγμα, τό, Γ, 10 ἐνδύομαι, Η, 18
δόλος, ὁ, Λ, 10 ἔνθεος, Α, 16
δόξα, ἡ, Η, 18 ἔνσαρκος, Η, 2
ἐξέλκω, Ρ, 15 ἡμέρα, ἡ, Ι, 8
ἐξίλασμα, τό, Ε, 15 Ἡρώδης, Κ, 5
ἐξίσταμαι, πρ. Ι, 7. Α, 5 ἡττάομαι -ῶμαι, Υ, 1
ἐπαγγελία, ἡ, Λ, 17 θάλασσα, ἡ, Λ, 11
ἐπίγεια, τά, Η, 12 θαρσαλέως, Β, 2
ἐπιγινώσκω, Ε, 4 θάρσος, το Η, 14
ἐπιδείκνυμι, Ι, 12 θαῦμα, το, Γ, 9
ἐπιδημέω -ῶ, Χ, 3 θαῦμα, το, Ν, 5
ἐπιδίδωμι, Μ, 3 θαυμάζω, Ρ, 5
ἐπισκιάζω, Δ, 1 θεϊκός, Ο, 3, Τ, 10, Φ, 4
ἐπουράνιος, Γ, 11 θέλω, Δ, 5, Σ, 1, Ρ, 17, Χ, 1
ἔργον, τό, Ι, 14, Π, 2 θεοδόχος, Ε, 1
ἔρεισμα, τό, Η, 15 θεοδρόμος, Θ, 1
ἐρευνάω -ῶ, Θ, 4 θεόληπτος, Ο,6
ἔρχομαι, Σ, 2 θεός ὁ, Γ, 11, Ε, 17, Μ, 4, 18, Ξ, 3, Π,
ἑτοιμάζω, Ε, 14 3, Ρ, 7, Σ, 3, 6, Ψ, 7,
Εὔα, Α, 10 θεοτόκος, ἡ, Ε, 6, πρ. ΙΙ, 3. ΙΙΙ, 2. Α, 2,
εὐθηνία, ἡ, Ε, 12 Κ, 1, Λ, 6, Ρ, 2, Τ, 1, Ψ, 2
εὐθύς, Ε, 3 θεραπεία, ἡ, Ψ, 17
εὔκαρπος, Δ, 3 θεραπεύω, Ι, 5
εὐλαβής, ὁ Ψ, 12 θερίζω, Δ, 5
εὐλογημένη, ἡ, Ι, 6 θεωρέω, Α, 4, Η, 4, Θ, 1, Π, 4
εὐσεβής, Ψ, 11 θήρ, ὁ, Η, 9
εὐσκιόφυλλος, Ν, 12 θησαυρός, ὁ, Ψ, 10
εὐφορία, ἡ, Ε, 11 θνητός, Ε, 18
εὐφροσύνη, ἡ, Ι, 18 θρησκεία, ἡ, Ι, 13
εὐχαριστήρια, τά, πρ. ΙΙ, 2 θυμίαμα, τό, Ε, 15
εὐωδία, ἡ, Φ,17 θύρα, ἡ, Η, 10, Ο, 8
εὐωχία, ἡ, Φ, 18 ἱερεύς, ὁ. Ψ, 12
ἐφίσταμαι, πρ. Ι, 2 ἱλασμός, ὁ, Ε, 12
ἐχθρός, Φ, 10 ἰσάριθμος, ὁ, Υ, 3
ἐχθρός, Ψ, 16 ἵσταμαι, Α, 5
ἔχω, Ε, 1, Ζ, 1, πρ. ΙΙ, 4 ἰσχὐς, ἡ, Λ, 4
ζάλη, ἡ, Ζ, 1 ἰσχύω, Ρ, 4
ζητέω -ῶ , Γ, 1 ἰχθύς, ὁ, Ρ, 1
ζωγραφέω -ῶ, Φ, 13 Ἰωσήφ, πρ. Ι, 2. Ζ, 2
ζωή, ἡ, Ε, 10, Λ, 12, Φ, 18, Ψ, 10 καθέδρα, ἡ, Α, 13
ἡδύς, Δ, 4 καλέω -ῶ, Σ, 5
ἥλιος, ὁ, Α, 15, Φ, 7 καλός, Τ, 17
κάμινος, ἡ, Ι, 9 κτῆμα, τό, Ε, 8

καρπός, ὁ, Ε, 8 κτίσις, ἡ, Ν, 1
καταβαίνω, Γ, 11 κτίσις, ἡ, Α, 17
κατάβασις, ἡ, πρ. Ι, 4 κτίστης, ὁ, Α, 18, Ν, 1
καταλάμπω, Φ, 9 κύησις, ἡ, Β6
καταπίπτω, Ψ, 16 κυοφορέω -ῶ, Ν, 13
καταπλήττομαι, Π, 1, Φ, 10 κύριος, ὁ, Α, 4, Ι, 12, Τ, 16, Ψ, 4
κατάπτωσις, ἡ, Λ, 8 λαγών, ἡ, Γ, 3
καταργέω -ῶ, Τ, 13 λαμβάνω, Ι, 4, πρ Ι. 1, 6
κατασκευάζω, Τ, 4 λαμπάς, ἡ, Φ, 1
καταυγάζω, Γ, 18 λαμπρός, Η. 16
κάτω, Ο, 1 λαμπτήρ, ὁ, Φ, 8
καύχημα, τό, Ο,10, Ψ, 12 λάμπω, Λ, 1
κεφάλαιον, τό, Γ, 10 λέγω, Α, 2, Β, 6, Γ, 4, Ρ, 3, πρ. Ι, 3. ΙΙΙ, 2
κεχαριτωμένη, ἡ, πρ. ΙΙΙ, 3 λειμών, ὁ, Ε, 13
κῆρυξ, ὁ, Κ, 1 λειτουργέω, Γ, 2
κηρύττω, Κ, 4 ληρώδης, ὁ, Κ, 6
κιβωτός, ἡ, Ψ, 9 λιμήν, ὁ, Ε, 14, Ρ, 18
κίνδυνος, ὁ, πρ. ΙΙ, 5 λογικός, Η, 8
κιρνάω -ῶ, Φ, 16 λογισμός, ὁ, Α, 11, Ζ, 1
κλείς, ἡ, Ο,17 λόγος, Ο, 2, Ψ, 7, Ω, 2
κλεψίγαμος, Ζ, 4 λουτήρ, ὁ, Φ, 15
κλῆμα, τό, Ε, 7 λοχεία, ἡ, Ο, 14
κλῖμαξ, ἡ, Γ, 11 λυτροῦμαι, Ι, 13, πρ. ΙΙ, 2, Ω, 5
κλίνω, πρ. Ι, 4 λύτρωσις, ἡ, Α, 10
κόλασις, ἡ, Ω, 5 λυτρωτής, ὁ, Ν 14
κολυμβήθρα, ἡ, Φ, 13 λύχνος, ὁ, Θ, 3
κοσμήτωρ, ὁ, Σ, 1 λύω, Ο, 15
κόσμος, ὁ, Λ, 14 μάγοι, oἱ, Θ, 1, Κ, 1
κόσμος, ὁ, Ε, 15, Ξ, 1, Σ, 1 Μάγοι, Θ, 1, Κ, 1
κουροτρόφος, ἡ, Τ, 17 μανθάνω, Ζ, 5
κράζω, Μ. 6, πρ. ΙΙ, 6. Β, 6 μάννα, τό, Λ, 15
κραταιός, Θ, 4 μαραίνω, Ρ, 12
κρατέω-ῶ, Θ, 3 Μαρία, Η, 5
κρατήρ, ὁ, Φ, 15 μέγας, Π, 1
κράτος, τό, πρ. ΙΙ. 4 μεθίσταμαι, Μ, 2
κραυγάζω, A, 6, Γ, 6, πρ. Ι, 7 μείζων, Ψ, 8
κραυγή, ἡ, Φ, 6 μέλι, τό, Λ, 18
κριτής, ὁ, Ν, 15 μέλλω, Μ, 1, Ω, 5
μένω, Ρ, 4 οἶδα, Κ, 6
μετάβασις, ἡ, Ο, 3 οἰκέω -ῶ, Τ, 5, Ψ, 3
μετάγω, Γ, 12 οἰκτιρμός, ὁ, Ε, 11, Υ, 2
μετατίθημι, Ξ, 2 ὁλκάς, ἡ, Ρ, 17
μηδείς, Γ, 16 ὅλος, Ο, 1, Σ, 1, πρ. Ι., 5
μήτηρ, ἡ, Η, 7, Ω,1 ὅμοιον, τό, Σ, 5
μήτρα, ἡ, Ε, 1, πρ. Ι, 6, Τ, 5 ὅμοιος, Σ, 5
μορφή, ἡ, Ι, 4, πρ. Ι, 6 ὁράω -ῶ, Ι, 1, Ξ , 1 Ρ, 2, Φ, 2
μύθος, ὁ, Ρ, 12 ὅς, Γ, 5, 11, Λ, 18, Ψ, 15, 16
μυστήριον, τό, Ο, 8, Ρ, 5 ὀσμή, ἡ, Φ, 17
μύστης, ὁ, Ι, 10 οὐ, Ο, 3
μυστικός, Ι, 8, Φ, 18 οὐδείς, Υ,5
μυστικῶς, πρ. Ι. 1 οὐράνια, τά, Η, 11
μύστις, ἡ, Γ, 7 οὐρανόθεν, Α, 1
μωραίνω, Ρ, 11 οὐρανός, ὁ, Γ, 12, Η, 12, 2, πρ. Ι, 4, Τ, 3
ναός, ὁ, Ψ, 2 οὗτος, Δ, 3, Ε, 4, Η, 4, Θ, 2, Λ, 3, Λ, 5,
νέος, Ν, 1 Μ, 4, Ν,4, Ξ, 3, Ο, 6, Σ, 2, Φ, 6
νεουργέω, Α, 17 οὕτω, Γ, 6
νεφέλη, ἡ, Λ, 14 οὕτως, Π, 6, Χ, 6
νηδύς, ἡ, Δ, 3 ὀφθαλμός, ὁ, Α, 12
νικάω -ῶ, Ν, 18 ὄφλημα, τό, Χ, 1
νικητήρια, τά, πρ. ΙΙ, 1 ὄχημα, τό, Ο, 11
νοέω -ῶ, Ι, 3 πάθος, το, Ι,16
νοητός, ὁ, Λ, 11 παῖς, ὁ, Ι, 1
νοητός, Τ,9, Φ, 7 πανάγιος, Ο, 11
νουθετέω -ῶ, Τ,12 πανάριστος, Ο, 12
νοῦς, ὁ, Ξ, 2, Τ, 12, Φ, 5 πάντα, τά, Ψ, 4
νύμφευσις, ἡ, Τ, 15 παντοῖος, πρ. ΙΙ, 5
νύμφη, ἡ, Α, 19, Γ, 19, Ε, 19, Η, 19, Ι, πανύμνητος, Ω, 1
19, Λ, 19, Ν, 19, Ο 19, Ρ, 19 , Τ, 19. παράβασις, ἡ, Ο,15
Φ, 19, Ψ, 19 πρ. Ι, 8, πρ. ΙΙ, 7 παράδεισος, ὁ, Η, 10, Ο, 16
νυμφοστόλος, ἡ, Τ, 18 παράδοξος, Β, 3
νῦν, Ω, 3 παρθενία ἡ, Τ, 7, Ο,14
ξένος, Ξ, 1 παρθένος, ἡ, Γ, 1, Ε, 1, , Ι, 1, Ο, 5, Ρ, 4,
ξενόω -ῶ, Ξ, 1 Τ, 17, Φ, 2
ξύλον, τό, Ν, 12 παρθένος, ὁ (=μοναχός), Τ, 2
ὁδηγέω -ῶ, Λ, 13, Φ, 4 παρουσία, ἡ, Η, 2
ὁδηγός, ὁ, Ι, 17 παρρησία, ἡ, Ε, 18, Ν, 17
ὁδηγός, ὁ, Ν, 13 παρών, Μ, 1
πᾶς, Α, 14, Ε, 16, Ι, 18, Π 1, 4, 6, 1, Τ, προοίμιον, τό, Γ, 9

2, 6, Χ, 2, 6, Ψ, 1, 6, Ψ, 1, Ω, 1, 4 πρός, Γ, 5
παστάς, ἡ, Τ, 15 προσιτός, Π, 4
πατέω -ῶ, Λ, 9 προσκύνησις, ἡ, Ι, 15
παύομαι, πρ. ΙΙΙ, 1 προστάττω, πρ. Ι, 1
παύω, Ι, 15 προστρέχω, Τ, 2
πέμπω, Α, 1 προσφέρω, Υ, 4
πέτρα, ἡ, Λ, 12 προσφορά, ἡ, Ω, 3
πίπτω, Α, 9, Λ, 4 προσφωνέω -ῶ, Τ, 6
πίστις, Γ, 8, Η, 15 πρωτοστάτης, ὁ, Α, 2
πιστός, Γ, 18, Ι, 17, Ν, 11, Ο, 10, Τ, 16 πταίω, Ν, 16
πιστῶς, Ρ, 6 πύλη, ἡ, Τ, 8
πλανάω -ῶ, Ν, 13 πῦρ, τό, Ι, 15
πλάνη, ἡ, Λ, 9 πύργος, Ψ, 13
πλάττω, Ι, 2 πύρινος, Λ, 13
πλατύς, Λ, 14 πῶς, Γ, 4Γ 16, Ρ,3
πλῆθος, τό, Υ, 2 ῥέω, Λ, 18
πλήν, Γ, 6 ῥήρωρ, Ρ, 1
πληρόω -ῶ, Ρ, 14 ῥύομαι, Ι, 14, Λ, 5, Ω, 4
πλοκή, ἡ, Ρ, 13 ῥύπος, ὁ, Φ, 14
πλωτήρ, ὁ, Ρ, 18 σαγήνη, ἡ, Ρ, 15
πνεῦμα, τό, Ζ, 6, Ψ, 9 σάρκωσις, ἡ, Α, 16
πόθος, ὁ, Ν, 18 σβέννυμι, Ι, 9
ποιητής, ὁ, Ρ, 12, Τ, 3 σεβάσμιος, Ψ, 12
ποιμήν, ὁ, Η 3, Η, 1, 7, Σ, 3 σεπτός, Ο, 8
πόλις, ἡ, πρ. ΙΙ, 3 σιγή, Γ, 8,
πολιτεία, ἡ, Ψ, 14 σκέπη, ἡ, Λ, 14
πολυθρήνητος, Γ, 14 σκέπω, Ν,1,
πολυθρύλητος, Γ, 13 σκηνή, ἡ, πρ, Ι, 2, Ψ, 7
πολύρρυτος, Φ, 12 σκότος, τό, Λ, 2, Λ, 13, Φ,1
πολύς, Μ, 16, Ν, 12, Ρ, 16, Υ, 2 σός, Ζ, 5, Λ, 4, Υ, 2,Ψ, 3, Ψ, 1
πολύφθογγος, Ρ, 1 σοφία, ἡ, Μ, 6, Ρ, 7
πολύφωτος, Φ, 11 σπεύδω, Ι, 5, Υ, 1
ποντίζω, Λ, 11 στερρός, Η, 15
ποταμός, ὁ, Φ, 12 στέφος, τό, Ν, 8
ποτίζω, Λ, 12 στήλη, ἡ, Τ, 7
πρεσβεία, ἡ, Ε, 15 στολή, ἡ, Ν, 17
πρόβατον, τό, Η, 8 στόμα, τό, Η, 13
πρόνοια, ἡ, Ρ, 8 στοργή, ἡ, Ν,18
στρατηγός, ἡ, πρ. ΙΙ, 1 τότε, Δ, 1

στύλος, ὁ, Λ, 13 τράπεζα, ἡ, Ε, 12
σύ, Τ, 11 τραῦμα, τό, 14
συγκατάβασις, ἡ, Ο, 3 τρέφω, Ν, 11
συγχορεύω, Η, 12 τρέχω, Η, 3
συγχώρησις, ἡ, 16 Τριάς, ἡ, Ι, 10
συζητητής, Ρ, 11 τρόπαιον, τό, Ψ, 16
συλάω -ῶ, Τ, 12 τροφή, ἡ, Λ, 15
συλλαμβάνω, Τ, 11 τρυφή, ἡ, Ε, 13, Λ, 16
σύλληψις, ἡ, Β, 5 τύπος, ὁ, Ν, 9, Φ, 13
σύλληψις, ἡ, Δ, 2, Ζ, 5 τύραννος, ὁ, Ι, 11
συμβοάω -ῶ, Ω, 6 υἱός, ὁ, Γ, 3
συμφορά, ἡ, 4 ὑμνέω, Η, 6, Η, 1, Ν, 6
σύν, Α, 3 ὕμνος, ὁ, Υ, 1
συναγάλλομαι, Η, 11 ὑπάρχω, Α, 13, Σ, 3
συνδιάγω, Π, 5 ὑπέρμαχος, πρ. ΙΙ, 1
συνείδησις, Φ, 15 ὑποδείκνυμι, Δ, 4
συνεκτείνω, Υ, 1 ὑπονοέω, Ζ, 4
συνέχω, Ψ, 4 ὑποστρέφω, Κ, 2
σχίζω, Χ, 5 ὑψηλός, Ξ, 3
σώζω, Ρ, 17, Σ, 1 ὕψιστος, ὁ, Δ, 1
σωματόομαι -οῦμαι, Α, 4 ὕψος, τό, Α, 11, Ξ, 5
σωτήρ, ὁ, Λ, 3 φαίνομαι, Ξ, 4, Σ, 4, Φ, 1
σωτηρία, ἡ, Δ, 6, Τ, 8, Ψ, 18 Φαραώ, Λ, 11
σωφροσύνη, ἡ, Ι, 17 φέγγος, τό, Φ, 8
σώφρων, Ζ, 2 φέρω, Λ, 4
ταμεῖον, τό, Ρ, 8 φημί, Β, 2, Γ, 5, Ζ, 6
ταπεινός, Ξ,4 φθάνω, Θ, 5
ταράττω, Ζ, 2 φθορεύς, ὁ, Τ, 13
τεῖχος, τό, Τ, 1, Ψ, 14 φιλάνθρωπος, ὁ, Ε, 9, Ι, 12
τέλειος, Μ, 4 φιλόσοφος, Ρ,9
τελέω -ῶ, Υ, 5 φλόξ, ἡ, Ι, 16
τεχνολόγος, Ρ, 10 φόβος, ὁ, Γ, 6
τίκτω, Γ, 4, Ρ, 4, Τ, 14, Ω, 1 φορεύς, ὁ, Τ, 14
τιμάω -ῶ, Φ, 6 φρήν, ἡ, Γ, 13, 18
τίμιος, Ψ,11 φυλάττω, Ν, 4
τοιοῦτος, Α, 6 φύσις, ἡ, Π, 1
τόκος, ὁ, Ξ, 1, Ο, 5, Ψ, 1 φυτουργός, ὁ, Ε, 10
τοπικός, Ο, 4 φύω, Ε, 10
φωνή, ἡ, Α, 3 χρεωλύτης, ὁ, Χ, 2
φῶς, τό, 15, Φ, 3, Ψ, 17 χρησμός, ὁ, Κ, 3
φωτίζω, Ι, 10, Ρ, 16, Φ, 5 Χριστός, Ο, 17, Φ, 17
φωτισμός, ὁ, Λ, 1, Φ, 11 χρυσόω -ῶ, Ψ, 9
φωτοδόχος, Φ, 1 χώρα, ἡ, Ο, 7
χαίρω, πρ. Ι, 8, πρ. ΙΙ, 7. πρ. ΙΙΙ, 3, Α, χωρέω -ῶ, πρ. Ι, 5
2, 7, Ε, 4, Θ, 6 ψάλλω, Δ, 6, Κ, 6, Ψ, 1
Χαλδαῖοι, Ι, 1 ψάμμος, ἡ, Υ, 3
χαρά, ἡ, Α, 7 ψεῦδος, τό, Λ, 2, Β, 4, Ε, 14, Τ, 18, Φ,
χάρις, ἡ, Η, 16, Χ, 1, 4 9, Ψ, 18
χείρ, ἡ, Ι, 1,2, Ψ, 4 ᾠδή, ἡ, Υ, 4
χειρόγραφον, Χ, 5 ὥσπερ, Ν,4
χορηγός, ἡ, Τ, 10
χρέος, τό, πρ. ΙΙΙ, 1
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
O AKAΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Α΄
ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1
Τὸ Συναξάριον τῆς Ἀκαθίστου
Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τὸν Ἀκαθιστον Ὕμνον ἑορτάζομεν τῆς ὑπεραγίας δε-

σποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, δι’ αἰτίαν τοιαύτην. Ἡρακλείου τὴν αὐτοκρά-
τορα Ῥωμαίοις ἀρχὴν διέποντος, ὁ τῶν Περσῶν βασιλεὺς Χοσρόης ἰδὼν
τὰ Ῥωμαίων ἄκρως ταπεινωθέντα παρὰ Φωκᾶ βασιλεως τοῦ τυράννου,
ἕνα τῶν σατραπῶν, Σάρβαρον ὄνομα, μετὰ χιλιάδων πλείστων ἀπο-
στέλλει, πᾶσαν τὴν Ἕω αὐτῷ ὑποποιήσασθαι· ἔφθη γὰρ καὶ πρότερον
ὡσεὶ δέκα μυριάδας Χριστιανῶν διαφθείρας Χοσρόης, ἅτε τῶν Ἑβραίων
αὐτους ἐξωνουμένων καὶ ἀπολλύντων. Ὁ γοῦν ἀρχισατράπης Σάρβαρος
τὴν ἕω ληισάμενος ἅπασαν, ἔφθασεν ἄχρι καὶ αὐτῆς Χρυσουπόλεως, ἣ
νῦν Σκουτάριν ἐπικέκληται.
Ὁ τοίνυν βασιλεὺς Ἡράκλειος ἐν ἀπορίᾳ καταστὰς δημοσίων χρη-
μάτων, τὰ ἱερὰ τῶν ἐκκλησιῶν εἰς κέρμα μετασκευασάμενος ἐπὶ ἀπο-
δόσει μείζονι καὶ τελειοτέρᾳ, διὰ τοῦ Εὐξείνου μετὰ πλοίων τοῖς τῆς
Περσίας μέρεσιν εἰσβαλών, ἀφανίζει αὐτήν καὶ κατὰ κράτος ἡττᾶται
τούτῳ ὁ Χοσρόης σὺν τῇ λοιπῇ στρατιᾷ. Μετ’ ὀλίγον δὲ καὶ Σειρόης ὁ
υἱὸς Χοσρόου ἀποστὰς τοῦ πατρός, τὴν ἀρχὴν ἑαυτῷ περιτίθησιν καὶ
τὸν πατέρα Χοσρόην ἀποκτείνας τῷ βασιλεῖ Ἡρακλείῳ σπένδεται. Χα-
γάνος γε μὴν ὁ τῶν Μυσῶν καὶ Σκυθῶν ἀρχηγός, μαθὼν τὸν βασιλέα
διαπόντιον ἐς Πέρσας γενόμενον, τὰς μετὰ Ῥωμαίων διαλύσας σπον-

δάς, στίφη μυριάριθμα ἐπαγόμενος διὰ τῶν δυτικῶν εἰσβάλλει μερῶν
εἰς τὴν Κωνστατίνου, κατὰ Θεοῦ βλασφήμους ἐκπέμπων φωνάς. Αὐτίκα
τοίνυν ἡ μὲν θάλασσα πλοίων, ἡ δὲ γῆ πεζῶν καὶ ἱππέων ἀπείρων
ἔμπλεως ἦν. Σέργιος δὲ ὁ πατριάρχης πολλὰ τὸν τῆς Κωνσταντίνου πα-
ρεκάλει λαὸν μὴ καταπίπτειν, ἀλλὰ πᾶσαν τὴν ἐλπίδα ἐκ ψυχῆς εἰς
Θεὸν ἀναφέρειν καὶ εἰς τὴν αὐτοῦ μητέρα, τὴν πανάχραντον Θεοτόκον·
καὶ μὴν καὶ Βῶνος πατρίκιος, ὁ τηνικαῦτα τὴν πόλιν διέπων, τὰ ἀνή-
κοντα εἰς ἀποτροπὴν τῶν πολεμίων παρεσκευάζετο· δεῖ γὰρ μετὰ τῆς
ἄνωθεν βοηθείας καὶ ἡμᾶς τὰ προσήκοτα ἐνεργεῖν.
Ὁ δὲ πατριάρχης τὰς θείας εἰκόνας της θεομήτορος μετὰ παντὸς
έπαγόμενος τοῦ πλήθους περιῄει τὸ τεῖχος ἄνωθεν, έντεῦθεν τὸ
ἀσφαλὲς αὐτῶν ποριζόμενος. Ὡς δὲ ὁ Σάρβαρος ἐξ ἑῴας, Χαγάνος δὲ
ἀπὸ δυσμῶν πυρπολεῖν τὰ πέριξ τῆς πόλεως ἤρχοντο, ὁ πατριάρχης
τὴν ἀχειροποίητον τοῦ Χριστοῦ εἰκόνα καὶ τὰ τίμια καὶ ζωοποιὰ ξύλα,
προσέτι δὲ καὶ τὴν τιμίαν ἐσθῆτα τῆς θεομήτορος έπιφερόμενος, διὰ
τῶν τειχῶν περιήρχετο. Χαγάνος δὲ ὁ Σκύθης διὰ τῶν χερσαίων τειχῶν
προσβάλλει τῇ Κωνσταντίνου σὺν πλήθει άπείρῳ ἄκρως ἐξ ὅπλων
ἠσφαλισμένος, καὶ τοσούτῳ, ὡς ἕνα Ῥωμαῖον πρὸς δέκα Σκύθας σαφῶς
διαμάχεσθαι. Ἀλλ’ ἡ ἄμαχος πρόμαχος διὰ τῶν παρευρεθέντων ὀλίγων
πάνυ στρατιωτῶν ἐν τῷ ναῷ ταύτης τῷ τῆς Πηγῆς πλείστους αὐτῶν
παραπώλεσεν, κἀντεῦθεν οἱ Ῥωμαῖοι ἀναθαρσήσαντές τε καὶ ἀνασκιρ-
τήσαντες ὑπὸ στρατηγῷ ἀμάχῳ τῇ Θεομήτορι αὐτοὺς ἀεὶ κατὰ κράτος
ἐνίκων. Βλέψαντες δὲ καὶ πρὸς σπονδὰς οἱ τῆς πόλεως ἀπεκρούσθησαν.
Ἀνεῖπε γὰρ ὁ Χαγάνος· «Μὴ ἀπατᾶσθε ἐπὶ τῷ θεῷ, ᾧ πιστεύετε· πάντως
γὰρ αὔριον τὴν πόλιν ὑμῶν καταλήψομαι».
Οἱ δὲ τῆς πόλεως διακούσαντες χεῖρας ἔτεινον εἰς Θεόν. Συμφωνή-
σαντες οὖν Χαγάνος τε καὶ ὁ Σάρβαρος, διὰ ξηρᾶς καὶ θαλάσσης προ-
σβάλλουσι διὰ μηχανημάτων τὴν πόλιν ἑλεῖν προθυμούμενοι. Ἀλλὰ
τοσοῦτον ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων ἡττήθησαν, ὡς μηδὲ ἱκανοὺς εἶναι τοὺς
ζῶντας καίειν τοὺς τεθνηκότας· τὰ δὲ μονόξυλα ὁπλιτῶν πλήρη, διὰ τοῦ
ἐπιλεγομένου Κέρατος κόλπου εἰς τὸν ἐν Βλαχέρναις ναὸν τῆς Θεομή-
τορος καταγόμενα, καταιγίδος αἰφνηδὸν τῇ θαλάσσῃ ἐπεισπεσούσης
ῥαγδαίας, καὶ διαιρησάσης ταύτην εἰς τμήματα, σὺν τοῖς πλοίοις ἅπασι
τῶν ἐχθρῶν διεφθάρη. Καὶ εἶδεν ἄν τις παράδοξον ἀριστούργημα τῆς
πανάγνου καὶ θεομήτορος. Πάντας γὰρ παρὰ τὸ χεῖλος τῆς θαλάσσης
τὸ ἐν Βλαχέρναις ἐξέβρασεν, ὁ δὲ λαός, ὅσον τάχος, τὰς πύλας ἀναπε-
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 203
τάσαντες ἄρδην άπέκτειναν καὶ παῖδες καὶ γυναῖκες κατ’ αὐτῶν ἀνδρι-
ζόμενοι.
Ὅ γε μὴν θεοφιλὴς τῆς Κωνσταντίνου λαὸς τῇ Θεομήτορι τὴν
χάριν ἀφοσιούμενοι, ὁλονύκτιον τὸν ὕμνον καὶ ἀκάθιστον αὐτῇ
ἐμελῴδησαν, ὡς ὑπὲρ αὐτῶν ἀγρυπνησάσῃ καὶ ὑπερφυεῖ δυνάμει
διαπραξαμένῃ τὸ κατὰ τῶν ἐχθρῶν τρόπαιον. Ἔκτοτε οὖν εἰς μνείαν
τοῦ τοσούτου καὶ ὑπερφυοῦς θαύματος ἡ Ἐκκλησία τὴν τοιαύτην
ἑορτὴν παρέλαβε τῇ Μητρὶ ἀνατιθέναι τοῦ Θεοῦ τῷ παρόντι καιρῷ,
ὅτε καὶ τὸ τρόπαιον τῇ Θεομήτορι γέγονεν. Ἀκάθιστον δὲ ὠνόμασαν,
διὰ τὸ τότε οὕτω πρᾶξαι τὸν τῆς Πόλεως κλῆρόν τε καὶ λαὸν
ἅπαντα.
Μετὰ δὲ παρέλευσιν χρόνων τριάκοντα ἕξ, ἐπὶ τῆς βασιλείας Κων-
σταντίνου τοῦ Πωγωνάτου, οἱ Ἀγαρηνοὶ ἄπειρον στρατιὰν ἐπαγόμενοι
πάλιν τῇ Κωνσταντίνου ἐπέθεντο, καὶ ἐπὶ ἑπτὰ ἔτεσιν ταύτην πολιορ-
κοῦνται, ὅτε καὶ ἐν τοῖς Κυζίκου παρεχείμαζον μέρεσι, πολλοὺς τῶν
οἰκείων διέφθειραν, εἶτα ἀπειπόντες καὶ μετὰ τοῦ στόλου αὐτῶν ὑπο-
στρέφοντες, κἀν τῷ Συλαίῳ γενόμενοι, τῇ θαλάσσῃ πάντες κατεποντί-
σθησαν προστασίᾳ τῆς πανάγνου καὶ θεομήτορος.
Ἀλλὰ καὶ τὸ τρίτον αὖθις ἐπὶ Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου, οἱ ἐξ Ἄγαρ ὑπὸ
πλείστας μυριάδας ἀριθμούμενοι, πρῶτον μὲν τὴν τῶν Περσῶν ἀφανί-
ζουσι βασιλείαν, εἶτα τὴν Αἴγυπτον καὶ Λιβύην ἐπιδραμόντες, καὶ
Ἰνδοὺς, Αἰθίοπάς τε καὶ Ἱσπανούς, ὕστερον καὶ κατ’ αὐτῆς τῆς βασιλί-
δος τῶν πόλεων ἐπιστρατεύουσι, χίλια ὀκτακόσια πλοῖα ἐπιφερόμενοι·
κυκλώσαντες οὖν αὐτὴν ὡς αὐτίκα διαναρπάσαντες ἔμενον. Ὁ δὲ τῆς
πόλεως ἱερὸς λαὸς τὸ σεπτὸν ξύλον τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ
καὶ τὴν σεβάσμιον εἰκόνα τῆς Θεομήτορος τῆς Ὁδηγητρίας ἐπαγόμε-
νοι, τὸ τεῖχος περιεκύκλουν, σὺν δάκρυσι τὸν Θεὸν ἱλεούμενοι. Δόξαν
οὖν οὕτω τοῖς Ἀγαρηνοῖς, εἰς δύο διαιροῦται μέρη, καὶ οἱ μὲν κατὰ Βουλ-
γάρων στρατεύουσι καὶ πίπτουσιν ἐκεῖσε ὑπὲρ μυριάδας δύο, οἱ δὲ πε-
ριελείφθεισαν τὴν πόλιν ἑλεῖν. Κωλυθέντες δὲ ὑπὸ τῆς ἁλύσεως,
διηκούσης ἀπὸ τῶν Γαλάτου εἰς τὰ τείχη τῆς πόλεως, ἀναχθεντες περί-
που τὸ λεγόμενον Σωσθένιον γίνονται, κἀκεῖ ἀνέμου βορέου καταρρα-
γέντος, τὰ πολλὰ τῶν πλοίων αὐτῶν διερράγη καὶ διεφθάρησαν. Οἱ δὲ
περιλειφθέντες λιμῷ σφοδρῷ περιέπεσον, ὡς καὶ ἀνθρωπίνων σαρκῶν
ἅψασθαι κοπριᾷ τε φυρᾶν καὶ ἐσθίειν. Εἶτα φυγόντες καὶ κατὰτὸ
Αἰγαῖον γενομενοι πέλαγος, τὰ σκάφη αὐτῶν ἅπαντα καὶ ἑαυτοὺς τῷ
τῆς θαλάσσης διδοῦσι βυθῷ· χάλαζα γὰρ ῥαγδαία οὐρανόθεν καταπε-
σοῦσα καὶ βρασμὸν κατὰ τῆς θαλάσσης ποιήσασα τὴν τῶν πλοίων
πίσσσαν διέλυσε καὶ οὕτως ὁ ἀπειροπληθὴς ἐκεῖνος στόλος διώλολε,
τριῶν μόνον περιλειφθέντων.
Διὰ ταῦτα τοίνυν ἅπαντα τὰ ὑπερφυῆ θαυμάσια τῆς πανάγνου καὶ
θεομήτορος τὴν παροῦσαν ἑορτὴν ἑορτάζομεν. Ἀκάθιστος δὲ εἴρηται
διότι ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον
τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν καὶ ὅτι ἐν πᾶσι τοῖς ἄλλοις οἴκοις
καθῆσθαι ἐξ ἔθους ἔχοντες ἐν τοῖς παροῦσι τῆς Θεομήτορος ὀρθοὶ
ἀκροώμεθα246.
Ταῖς τῆς σῆς ὑπερμάχου τε καὶ ἀπροσμάχου Μητρὸς πρεσβείαις,
Χριστὲ ὁ Θεός, τῶν περικειμένων καὶ ἡμᾶς ἀπάλλαξον συμφορῶν, καὶ
ἐλέησον ἡμᾶς, ὡς μόνος φιλάνθρωπος247.
2
Ὁμιλία εἰς τὴν Ἀκάθιστον
Cod. Parisinus Coisl. Gr. 286 (14 s.), ff.172r-v
1. Ταύτην τὴν ἡμέραν τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον ἑορτάζουσιν ἅπαντες

οἱ χριστιανοὶ τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, δι’αἰτίαν τοι-
αύτην. Ἡρακλείου τὴν αὐτοκράτορα Ῥωμαίων ἀρχὴν διέποντος, ὁ τῶν
Περσῶν βασιλεὺς Χοσρόης ἰδὼν τὰ Ῥωμαίων σκῆπτρα ταπεινωθέντα
παρὰ Φωκᾶ βασιλέως τοῦ τυράννου, ἕνα τῶν σατραπῶν Βάρβαρον
ὄνομα, μετὰ χιλιάδων πλείστων στέλλει πᾶσαν τὴν ἕω αὐτῷ ὑποποι-
ήσασθαι. Ὁ γοῦν ἀρχισατράπης Βάρβαρος τὴν ἕω ληισάμενος ἅπασαν
ἔφθασεν ἄχρι καὶ αὐτῆς Χρυσουπόλεως, ἣ νῦν Σκουτάριον ἐπικέκληται.
2. Ὁ τοίνυν βασιλεὺς Ἡράκλειος ἐν ἀπορίᾳ δημοσίων καθεστὼς
χρημάτων τὰ ἱερὰ τῶν ἐκκλησιῶν εἰς κέρμα μετασκευασάμενος, ἐπὶ
ἀποδόσει μείζονι καὶ τελεωτέρᾳ, διὰ τοῦ Εὐξείνου μετὰ πλοίων τοῖς τῆς
Περσίας μέρεσιν εἰσβαλὼν ἀφανίζει αὐτήν καὶ κατὰ κράτος ἡττᾶται
τούτῳ Χοσρόης σὺν τῇ λοιπῇ στρατιᾷ. Μετ’ ὀλίγον δὲ καὶ Σιρόης ὁ υἱὸς
Χοσρόου ἀποστὰς τοῦ πατρὸς τὴν ἀρχὴν ἑαυτῷ περιτίθησι καὶ τὸν πα-
246
Γ. ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ, Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ αἱ τρεῖς πρῶται πολιορκίαι τῆς Κωνσταν-
τινουπολεως, ΓΠ 12, 1928, 74-77, 85-91.
247
PG 92, 1343-1353.
τέρα Χοσρόην ἀποκτείνας τῷ βασιλεῖ Ἡρακλείῳ σπένδεται.

3. Χαγάνος δὲ ὁ τῶν Μυσῶν καὶ Σκυθῶν ἀρχηγός, μαθὼν τὸν βασι-
λέα διαπόντιον εἰς Πέρσας γενόμενον, τὰς μετὰ Ῥωμαίων διαλύσας
σπονδάς, στίφη μυριάριθμα ἐπαγόμενος, διὰ τῶν δυτικῶν προσβάλλει
μερῶν εἰς τὴν Κωνσταντίνου, κατὰ Θεοῦ βλασφήμους ἐκπέμπων φωνάς.
Αύτίκα τοίνυν ἡ μὲν θάλασσα πλοίων, ἡ γῆ δὲ πεζῶν καὶ ἱππέων ἀπεί-
ρων ἔμπλεως ἦν. Σέργιος δὲ ὁ πατριάρχης πολλὰ τὸν τῆς Κωνσταντίνου
παρεκάλει λαὸν μὴ καταπίπτειν, ἀλλὰ πᾶσαν τὴν ἐλπίδα ἐκ ψυχῆς εἰς
Θεὸν ἀναφέρειν καὶ εἰς τὴν αὐτοῦ μητέρα τὴν πάναγνον Θεοτόκον. Ναὶ
μὴν καὶ Βῶνος πατρίκιος, ὁ τηνικαῦτα τὴν Κωνσταντίνου διέπων, τὰ
ἀνήκοντα εἰς ἀποτροπὴν τῶν πολεμίων παρεσκευάζετο. Δεῖ γὰρ μετὰ
τῆς ἄνωθεν βοηθείας καὶ ἡμᾶς τὰ προσήκοντα ἐνεργεῖν. Ὁ δὲ πατριάρ-
χης τὰς θείας εἰκὀνας τῆς θεομήτορος μετὰ παντὸς ἐπαγόμενος πλή-
θους περιῄει τὸ τεῖχος ἄνωθεν, ἐντεῦθεν τὸ ἀσφαλὲς αὐτῷ ποριζόμενος.
Ὡς δὲ ὁ μὲν Σάρβαρος ἐξ ἑῴας, Χαγάνος δ’ ἀπὸ δυσμῶν πυρπολεῖν τὰ
πέριξ τῆς πόλεως ἤρχοντο, ὁ πατριάρχης τὴν ἀχειροποίητον τοῦ Χρι-
στοῦ εἰκόνα καὶ τὰ τίμια καὶ ζωοποιὰ τοῦ Χριστοῦ ξύλα, προσέτι δὲ καὶ
τὴν τιμίαν ἐσθῆτα τῆς θεομήτορος ἐπιφερόμενος διὰ τῶν τειχῶν πε-
ριήρχετο. Χαγάνος δὲ ὁ Σκύθης διὰ τῶν χερσαίων τειχῶν προσβάλλει
τῇ Κωνσταντίνου σὐν πλήθει ἀπείρῳ καὶ τοσούτῳ, ὡς ἕνα Ῥωμαῖον πρὸς
δέκα Σκύθας σαφῶς διαμάχεσθαι.
4. Ἀλλ’ ἡ ἄμαχος τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου> βοήθεια
διὰ τῶν παρευθέντων ὀλίγων πάνυ στρατιωτῶν ἐν τῷ ναῷ ταύτης τῷ
τῆς Πηγῆς, πλείστους αὐτῶν παραπώλεσεν. Καὶ ἐντεῦθεν οἱ Ῥωμαῖοι
ἀνασκιρτήσαντες ὑπὸ στρατηγῷ ἀμάχῳ τῇ θεομήτορι αὐτοὺς ἀεὶ κατὰ
κράτος ἐνίκων. Βλέψαντες δὲ πρὸς σπονδὰς οἱ τῆς πόλεως ἀπεκρού-
σθησαν. Ἀνεῖπε γὰρ ὁ Χαγάνος· Μὴ ἀπατᾶσθε ἐπὶ τῷ Θεῶ, ᾧ πιστεύετε,
πάντως γὰρ αὔριον τὴν πόλιν ὑμῶν καταλήψομαι. Οἱ δὲ τῆς πόλεως
διακούσαντες χεῖρας ἔτεινον εἰς Θεόν.
5. Συμφωνήσαντες Χαγάνος τε καὶ ὁ Σάρβαρος, διὰ ξηρᾶς καὶ θα-
λάσσης προσβάλλουσι διὰ μηχανημάτων τὴν πόλιν ἑλεῖν προθυμούμε-
νοι. Ἀλλὰ τοσοῦτον ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων ἡττήθησαν, ὡς μηδὲ ἱκανοὺς εἶναι
τοὺς ζῶντας καίειν τοὺς τεθνηκότας. Τὰ δὲ μονόξυλα ὁπλιτῶν πλήρη
διὰ τοῦ ἐπιλεγομένου Κέρατος κόλπου εἰς τὸν ἐν Βλαχέρναις ναὸν τῆς
θεομήτορος καταγόμενα καταιγίδος αἰφνηδὸν τῆς θαλάσσης ἐπεισπε-
σούσης ῥαγδαίας καὶ διαιρεσάσης ταύτης εἰς τμήματα σὺν τοῖς πλοίοις
ἅπασι τῶν ἐχθρῶν διεφθάρη. Καὶ εἶδεν ἄν τις παράδοξον ἀριστούργημα
τῆς πανάγνου καὶ Θεομήτορος· πάντας γὰρ περὶ τὸ τεῖχος τὸ ἐν Βλα-

χέρναις ἐξέβρασεν. Ὁ δὲ λαὸς τὰς θύρας ὅσον τάχος ἀναπετάσαντες,
ἄρδην πάντας |(φ. 172β) ἀπέκτειναν. Οἱ δὲ ἀρχηγοὶ τούτων ὑπέστρε-
ψαν κλαίοντες καὶ ὀδυρόμενοι.
6. Ἔκτοτε οὖν εἰς μνείαν τοῦ τοσούτου καὶ ὑπερφυοῦς θαύματος ἣ
Ἐκκλησία τὴν τοιαύτην ἑορτὴν παρέλαβεν ἑορτάζειν τῇ θεομήτορι τὴν
παροῦσαν ἡμέραν ὁλονύκτιον τὸν ὕμνον, διὰ τοῦτο καὶ ἀκάθιστον ὠνό-
μασαν.
7. Μετὰ δὲ παρέλευσιν χρόνων τριάκοντα ἕξ, ἐπὶ τῆς βασιλείας
Κωνσταντίνου τοῦ Πωγωνάτου, οἱ Ἀγαρηνοὶ ἄπειρον στρατιὰν ἐπαγό-
μενοι πάλιν τῇ Κωνσταντίνου ἐπέθεντο καὶ ἐπὶ ἑπτὰ ἔτεσι ταύτην πο-
λιορκοῦντες, ὅτε ἐν τοῖς Κυζίκου παρεχείμαζον μέρεσι, πολλοὺς τῶν
οἰκείων διέφθειραν. Εἶτ’ ἀπειπόντες μετὰ τοῦ στόλου αὐτῶν ὑποστρέ-
φοντες καὶ ἐν τῷ Σιλαίῳ γενόμενοι τῇ θαλάσσῃ πάντες κατεποντίσθη-
σαν προστασίᾳ τῆς θεομήτορος.
8. Ἀλλὰ καὶ τὸ τρίτον αὖθις ἐπὶ Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου οἱ τῆς Ἄγαρ
ὑπὲρ πλείστας μυριάδας ἀριθμούμενοι, πρῶτα μὲν τὴν τῶν Περσῶν
ἀφανίζουσι βασιλείαν, εἶτα τὴν Αἴγυπτον καὶ Λιβύην. Ἐπιδραμόντες δὲ
καὶ Ἰνδούς, Αἰθίοπάς τε καὶ Ἱσπανούς, ὕστερον καὶ κατὰ ταύτην τῆς
βασιλίδος τῶν πόλεων ἐπιστρατεύουσι, χίλια ὀκτακόσια πλοῖα ἐπιφε-
ρόμενοι. Κυκλώσαντες οὖν αὐτήν, ὡς αὐτίκα διαρπάσοντες ἔμενον. Ὁ
δὲ τῆς πόλεως ἱερὸς λαὸς τὸ σεπτὸν ξύλον τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ
σταυροῦ καὶ τὴν σεβάσμιον εἰκόνα τῆς θεομήτορος Ὁδηγητρίας ἐπα-
γόμενοι τὸ τεῖχος περιεκύκλουν, τοῖς δάκρυσι τὸν Θεὸν ἱλεούμενοι. Κω-
λυθέντες δὲ ὑπὸ τῆς ἁλύσεως διηκούσης ἀπὸ τῶν Γαλάτου εἰς τὰ τείχη
τῆς πόλεως, ἀναχθέντες περί που τὸ λεγόμενον Σωσθένιον γίνονται.
Κἀκεῖ ἀνέμου βορέου καταρραγέντος σφοδροῦ τὰ πολλὰ τῶν πλοίων
αὐτῶν διεφθάρησαν, οἱ δὲ περιλειφθέντες λιμῷ σφοδρῷ περιέπεσον, ὡς
καὶ ἀνθρωπίνων σαρκῶν ἅψασθαι, κόπριά τε φυρᾶν καὶ ἐσθίειν. Εἶτα
φυγόντες καὶ κατὰ τὸ Αἰγαῖον γενόμενοι πέλαγος, χάλαζα οὐρανόθεν
ῥαγδαία καταπεσοῦσα καὶ βρασμὸν κατὰ θαλάσσης ποιήσασα, τῷ
βυθῷ τῆς θαλάσσης δίδωσι, τριῶν μόνων εἰς ἀγγελίαν περιλειφθέντων.
9. Διὰ ταῦτα τοίνυν ἅπαντα τὰ ὑπερφυῆ θαυμάσια τῆς θεομήτορος
τὴν παροῦσαν τοῦ Ἀκαθίστου ἑορτὴν ἑορτάζομεν. Ἀκάθιστος δὲ εἴρη-
ται, διότι ὀρθοστάδην τῷ τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν
ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου μητρὶ γηθόμενοι ἔμελψαν.
Β΄
Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΑΝΟΝΕΣ ANEKΔOTOI
Ι
ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ (;) ΚΑΝΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ
Ἕτερος κανών (διαλογικός), φέρων ἀκροστιχίδα τὴν ἀλφάβητον248.
Κώδικες
Sinaiticus gr. 756 (a. 1205), ff. 153v-159r
Cod. Paris. Gr. 341, f. 169
Εἱρμοί: Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ
Ὠιδὴ α΄
Ἦχος πλ. δ΄. Ἄισωμεν τῷ Κυρίῳ τῷ διαγαγόντι τὸν λαόν.
Ὁ ποιητής
Ἄγγελος πρωτοστάτης
ἥκει οὐρανόθεν σοι φθεγγόμενος
καὶ βοῶν∙ Χαῖρε, Κόρη,
μετὰ σοῦ, Παναγία, ὁ Κύριος.
5 Βλέμματι ἀκηράτῳ
τούτῳ ἡ Παρθένος ἀτενίσασα∙
«Τίς ἡ ξένη σου θέα
καὶ ὁ λόγος», ἐβόησεν, «ἄνθρωπε»;
248
Βλ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, ΝΣ ΚΘ΄, 1937, 606 και, Δ., Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς
καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα, ΝΣ ΚΣΤ΄ 1931, 674. Βλ. καὶ παραπάνω, σσ. 58-59 καὶ σημ.
Ὁ Ἄγγελος
Γαβριὴλ ὄνομά μοι∙
10 Ἥκω φανερῶσαί σοι μυστήριον
γενεῶν κεκρυμμένον,
τῇ Παρθένῳ ὁ ἄγγελος ἔφησεν.
Ὠιδὴ γ΄. Σὺ εἶ τὸ στερέωμα.

Δέχομαι τὸν λόγον σου,
εἰ ἀληθής ἐστιν, ἄνθρωπε,
15 δόλου χωρίς
λέγε∙ οὐ μικρῶς γὰρ
τὴν ψυχήν μου συνέσεισας.
Ὁ Ἄγγελος
Ἔγνως πῶς ἡ ἄμπελος
βότρυν ἤνθησε, σεμνή, ἔφησεν
20 ὁ λειτουργός∙
οὕτως γεωργήσει
τὸν τὰ σύμπαντα φέροντα.
Ζήτησιν ποιήσομαι
πῶς δυνατὸν ἁγνὴν τέξασθαι,
25 ὅπερ ποτὲ
ὅλως οὐ γεγόνει,
ἡ παρθένος ἀντέφησεν.
Ὠιδὴ δ΄. Εἰσακήκοα, Κύριε, τῆς ἀκοῆς σου.

Ὁ Ἄγγελος
Ἡ πρὶν στεῖρα ἡ ἄγονος
Σάρρα προετύπου τὸ σὸν μυστήριον
30 μετὰ γέννησιν μὴ κυήσασα
Ἰσαὰκ ἐν γήρει,
θεονύμφευτε.
Θαυμαστά σου τὰ ῥήματα,
ἅπερ καὶ πραγμάτων ἔκβασιν κέκτηνται∙
35 ἀπιστῶ γὰρ εἰ γενήσεται
τὸ φρικῶδες τοῦτο
καὶ παράλογον.
Ὁ Ἄγγελος
Ἵνα βάτος τυπώσει σου
τόκον, Παναγία, ἄφλεκτος ἔμεινεν∙
40 οὕτως γὰρ τέξεις τὸν ἄστεκτον
Γαβριὴλ ἀντέφη
πρὸς τὴν ἄμωμον.
Ὠιδὴ ε΄. Ὀρθρίζοντες βοῶμεν.
Κατὰ τί τοῦτο γνώσομαι;
ἔτι σὺ τρανωτέρως
45 σπεῦσον, πληροφόρησον
ἀγωνιῶσάν με, ἄγγελε.
Ὁ Ἄγγελος
Λογίζου Ἡσαΐας, ὡς ἔφησεν,
ἀπειράνδρως
παρθένον νεάνιδα
50 Ἐμμανουὴλ τίκτειν Κύριον.
Μεγάλως με ἐκπλήττει τὸ ῥῆμα,
εἰ καὶ μετ’ ἀνθρώπων
Κύριος ὀφθήσεται
ὁ τῇ οὐσίᾳ ἀπρόσιτος.
Ὠιδὴ ς΄. Χιτῶνά μοι παράσχου <φωτεινόν>.
Ὁ Ἄγγελος
55 Ναὸν σε καθαρώτατον εὑρὼν
ἐκ σοῦ τὸν ναὸν αὐτοῦ δομήσει τοῦ σώματος
ὁ ἐκτείνας οὐρανὸν ἐν θείῳ νεύματι.
Ξενίζοντα καὶ νοῦν καὶ ἀκοὴν
προεισάγεις μοι ῥήματα∙ πιστεύω οὐδόλως δέ,
60 ἐννοοῦσα γυναικῶν τὸ εὐόλισθον.
Ὁ Ἄγγελος
Οἰκήσειν ἐπὶ σοὶ ὁ ποιητὴς
μηδόλως ἀμφίβαλλε καὶ σώσειν τὸν ἄνθρωπον,
ὃν τῇ βρώσει ἐχθρὸς ἐθανάτωσε.
Ὠιδὴ ζ΄.
Πίστιν οὐκ ἔχει σου τὸ ῥῆμα,
65 ὁμοζύγου γὰρ οὐκ ἔγνων συνουσίαν∙
μεμνηστευμένη εἰμὶ πρεσβύτῃ
τηρουμένη μέχρι τοῦ νῦν ἀμόλυντος
καὶ ἀκήρατος παρθένος.
Ὁ Ἄγγελος
Ῥάβδος πεισάτω σε ἀνίκμως
70 ἐκβλαστήσασα καρπόν,παρθένε κόρη∙
πέτρα πάλαι πηγὰς
ὑδάτων ἐπαφεῖσα
ὑπὲρ λόγον βρύει μάννα.
Στόματι φέρεις ἀγγελίαν
75 καταπλήττουσαν καὶ φρένας καὶ καρδίαν,
εἰ θεὸς γυναικὸς ἐν μήτρᾳ κατοικήσει

ὁ οὐρανοῖς ἀχώρητος
καὶ άπρόσιτος ἀγγέλοις.
Ὠιδὴ η΄. Οἱ θεορρήμονες παῖδες ἐν καμίνῳ.
Ὁ Ἄγγελος
Τὸ ἐπὶ σοὶ ἐκτελούμενον μακρόθεν
80 ὁ Ἡσαΐας σημαίνων
τόμον καινόν σε προήγγειλεν
ὑπὲρ λόγον ὁ Λόγος
ἐν ᾧ ἐγγραφήσεται.
Ὑπερυψῶ τὸν σωτῆρα εἴπερ ὅλως
85 εἰς τὴν ἐμὴν ἐπιβλέψῃ
ὁ ὑψηλὸς ταπείνωσιν∙
ὡς τὸ ῥῆμά σου ἤδη
γενέσθω μοι, ἄγγελε.
Ὁ Ἄγγελος
Φωτοφανὴς ὡς νεφέλη ὑποδέξῃ
90 φῶς τὸ ἀνέσπερον, Κόρη,
Λόγον Πατρὸς ὁμοούσιον
συνεργείᾳ τοῦ θείου ,
παμμακάριστε, Πνεύματος.
Ὠιδή θ΄. Ἔφριξε πᾶσα ἀκοή.
Ὁ ποιητής
Χαῖρέ σοι, πᾶσα ἐκβοᾷ
95 γηγενῶν χρεωστικῶς
φύσις, ἄχραντε,
δι’ ἧς λυθήσεται
ἀρᾶς τῆς πρώην.
Ἤδη γὰρ εἴληφας

ἀπεριγράπτως ἐν σαρκὶ
100 Θεὸν τὸν ἀσώματον σῶσαι θελήσαντα
διὰ σπλάγχνα οἰκτιρμῶν τὸν ἄνθρωπον.
Ψάλλοντες ᾄδομέν σοι νῦν∙

Χαῖρε, ὄρος νοητόν, χαῖρε, τράπεζα,
χαῖρε λυχνία χρυσῆ,
105 χαῖρε ἡ ῥάβδος ἡ ἐξανθήσασα,
χαῖρε, τὸν ἄρτον τῆς ζωῆς
Χριστὸν ἡ κυήσασα,
βάθος ἀμέτρητον,
πλατυτέρα οὐρανῶν,
110 χαῖρε, δέσποινα.
Ὡς ὄρθρος φέρεις τὴν αὐγήν,

ὡς πηγὴ ὕδωρ τὸ ζῶν,
ὡς ἀλάβαστρον μύρον ἀτίμητον,
ὡς πόκος δρόσον τὴν ἐπουράνιον,
115 ὡς γῆ τὸν στάχυν τῆς ζωῆς,
τὸ ῥόδον τὸ εὔοσμον,
ὡς ῥοδωνιά, ἁγνή,
βασιλέως τοῦ παντὸς
τὸ παλάτιον.
ΙΙ
ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ
ΚΑΝΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΝ
Κώδικες249
Sinaiticus gr, 609, 104v-106
Sinaiticus gr. 611, ff. 149-151r
Sinaiticus gr. 645, ff. 200-204
Εἱρμοί: Γερμανοῦ (μόνον ἡ η´ Ἀνδρέου)
Ἦχος δ΄
Ἄισομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου.
Ἄσομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου,

ὅτι ἀπέστειλας τὸν σὸν
ἄγγελον μηνύοντα
τὴν ἔνσαρκόν σου γέννησιν
5 τὴν ἐκ παρθένου, δέσποτα.
Ὡρισμένον μυστήριον πρὸ αἰώνων

ἐνανθρωπήσεως Θεοῦ
γνωρίζεται σήμερον
λεγόμενον ἄρρητον
10 καὶ νοούμενον ἄγνωστον.
Σήμερον ἐλύθη τῶν πτωτοπλάστων

ἡ καταδίκη τῆς ἀρᾶς,
χαρὰν γὰρ ἐδέξατο
τοῦ τόκου αὐτῆς μήνυμα
15 ἡ μόνη θεοτόκος ἁγνή.
249
Πρβλ. Ε. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖον, 179.
Σήμερον φυτεύεται τοῖς ἀνθρώποις

νέος παράδεισος τρυφῆς
ἐν μήτρᾳ παρθένου ἁγνῆς
εν ᾧ ἀπολαύομεν
20 τοῦ ξυλου τῆς ἀφθάρτου ζωῆς.
Ὠδή γ΄. Ἐν Κυρίῳ Θεῶ μου.
Δύναμίς σοι, παρθένε

ἡ τοῦ ὑψίστου ἐπεσκίασεν,
δι’ ἧς οἱ ἀσθενοῦντες
περιεζώσαντο δύναμιν.
25 Τοῦ τῆς σοφίας οἴκου

τοὺς θεμελίους κατεπήξατο
τὸ Πνεῦμα, Θεοτόκε,
ἐν σοὶ τὸ ἅγιον σήμερον.
Χαρὰν ἀκουτισθέντες
30 προφητικῶς καὶ ἀγαλλίασιν
τῷ φθόγγῳ τοῦ αγγέλου
πνευματικῶς ἑορτάσωμεν.
Τὴν θεομήτορα Παρθένον

ὀρθοδόξως ἀνυμνήσωμεν ,
35 πρεσβείαν ἀπαύστως
ὑπὲρ ἡμῶν πρὸς τὸν Κύριον.
Ὠδὴ δ΄
Εἱρμός
Εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου καὶ ἐφοβήθην,
κατενόησα τὰ ἔργα σου
καὶ ἐξεστην, Κύριε.
40 Ὁ ἀσώματος νυμφαγωγός σοι ὤφθη, Παρθένε,

ὁ γὰρ λόγος σε ὁ ἄφραστος
ὑπὲρ λόγον ἐνυμφεύσατο.
Πνεῦμα ἅγιον ἐν τῇ γαστρί σου, ἄχραντε μήτηρ,

τὸν ναὸν ἐζωοπλάστησεν
45 τοῦ πρὸ αἰώνων Θεοῦ ἡμῶν.
Ὁ ἀρχάγγελος χοροστατῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ,

ἀπειρόγαμε, προσφθέγγεται·
Χαῖρε, μήτηρ τῆς ζωῆς ἡμῶν.
Μήτηρ ἄχραντε, εὐλογημένη ἁγνή παρθένε,

50 τοὺς υμνοῦντάς σε περίσωζε,
ἀπὸ πάσης περιστάσεως.
Ὠδή ε΄. Ὁ ἀνατείλας τὸ φῶς.
Ὁ τῇ παρθένῳ τῆς σῆς

ἐνανθρωπήσεως τῇ μήτρᾳ
χαρὰν ἐξαποστείλας,
55 δόξα σοι, δόξα σοι,
Ἰησοῦ υἱὲ τοῦ Θεοῦ.
Ὁ τῆς ζωῆς ὑετὸς

ἐπὶ τὸν ἔμψυχον πόκον
κατῆλθες τῆς παρθένου·
Ὁ συλληφθεὶς ἐν γαστρὶ
τῆς παρθένου ἀφράστως
καὶ σώσας τὸ ἀνθρώπινον,
Ἀναλαβὼν ἐξ ἡμῶν
τὸ ἡμέτερον ὅλον,
ἐκτὸςτῆς ἁμαρτίας
70 ἐκ παρθένου, Κύριε,
εἷς προῆλθες ἐν δύο φύσεσι.
Χαιρε, Μαρία σεμνή,

τοῦ Θεοῦ τὸ χωρίον,
ἐξ οὗ ἀγεωργήτως
75 τῆς ζωῆς ὁ στάχυς,
ὁ Χριστὸς ὁ ἄρτος ἀνεβλάστησεν.
Χαῖρε, Μαρία τερπνή,

χαῖρε, πύρινε θρόνε,
τοῦ πάντων βασιλέως,
80 χαῖρε, σκῆπτρον ἅγιον,
τοῦ εἰς τὰ ἔθνη βασιλεύοντος.
Χαῖρε, εἶπε ποτὲ

Ἡσαΐας, παρθένον
ἄνδρα συλλαβοῦσαν
85 Ἐμμανουὴλ τὸν θεὸν
τὸν ἄψευστον.
Τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν

ἀσιγήτως ἡ κτίσις
προσφέρει σοι, παρθένε,
90 Χαῖρε, μήτηρ ἄχραντε,
Ἰησοῦ τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.
Ὠδὴ ς΄. Εἱρμός
Ὁ τὸν προφήτην
ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους διαφυλάξας,
ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
95 Ὁ ἐγκαινίσας
χαρὰν τῷ κόσμῳ τῷ φθόγγῳ τοῦ ἀρχαγγέλου
Ὁ τὴν παρθένον
καὶ μετὰ τόκον παρθένον διαφυλάξας,
100 ἅγιε Κύριε, βοηθησόν μοι.
Ὁ ἐπ’ ἐσχάτων
ἐνανθρωπήσας καὶ κόσμῳ φῶς ἀνατείλας
Ὠδὴ ζ΄ . Ὁ ἐν τῷ ὄρει Μωυσῇ συλλαλήσας.
Ὁ δι’ ἀγγέλου τῇ σεμνῇ προσλαλήσας

105 παρθένῳ καὶ ἐν ταύτῃ κατασκηνώσας,
εὐλογητὸς εἶ, Κύριε,
ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν.
Ὁ ἐν νεφέλῃ τῇ παρθενικῇ διὰ λόγου

σκηνώσας ἥλιος τῆς δικαιοσύνης
110 εὐλογητὸς εἶ, Κύριε,
Ὁ δι’ ἀγγέλου τὴν χαρὰν ἀποστείλας

καὶ λύσας τὰ δάκρυα τῆς πρώην Εὔας,
115 ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν.
Χαῖρε, Μαρία, ἡ κεχαριτωμένη,

ὁ θρόνος τοῦ θεοῦ, χαῖρε, θεοτόκε,
τὸ τῶν παρθένων καύχημα
καὶ μητέρων τὸ στήριγμα.
120 Ὁ ἐν τῇ μήτρᾳ τῆς παρθένου οἰκήσας

καὶ ταύτην οὐρανοῦ πλατυτέραν δείξας,

‘Ωδὴ η’. Πἀντα τὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ.
Χαῖρε, ἀπειρόγαμε ἁγνή,

125 Παρθένε ἡ πυράφλεκτος δεξαμένη
ἐν σπλάγχνοις σου, ἐξ ἧς ὁ συνάναρχος
πατρὶ προῆλθεν υἱός, σώζων τὸ γένος
ἡμῶν εἰς τοὺς αἰῶνας.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη,
130 προεῖπεν ἄγγελος, σεμνὴ παρθένε,
μετὰ σοῦ γὰρ ὁ Κύριος, Πνεύματος γὰρ ἁγίου
γέγονας παστὰς καὶ θρόνος θεοῦ,
ὅν ἀνυμνοῦμεν πιστῶς εἰς τοὺς αἰῶνας.
Χαῖρε, ἡ χαρὰν τῷ κόσμῳ κυήσασα,

135 καὶ τοῖς ἐν σκότει τὸ φῶς ἀνατείλασα,
ἐκ σοῦ γὰρ ὁ νοητὸς ἡμῖν ἔλαμψεν ἥλιος
φωτίζωντὸ γένος
ἡμῶν εἰς τοὺς αἰῶνας.
Ὠδὴ θ΄. Πάντα τὰ ἔργα τοῦ θεοῦ.
Χαῖρε, ἀπειρόγαμε μήτηρ,

140 ἁγνὴ παρθένε, ἡ πυράφλεκτος,
δεξαμένη ἐν σπλάγχνοις σου
ἐξ ἧς ὁ συνάναρχος πατρὶ προῆλθεν υἱός,
σώζων τὸ γένος ἡμῶν
εἰς τοὺς αἰῶνας.
145 Χαῖρε, κεχαριτωμένη, προσεῖπεν

ὁ ἄγγελος, σεμνὴ παρθένε,
μετὰ σοῦ γὰρ ὁ Κύριος·
Πνεύματος γὰρ ἁγίου γέγονας παστὰς

καὶ θρόνος Θεοῦ, ὅν ἀνυμνοῦμεν πιστῶς
150 εἰς τοὺς αἰῶνας.
Χαῖρε, ἡ χαρὰν τῷ κόσμῳ κυήσασα

καὶ τοὺς ἐν σκότει τὸ φῶς ἀνατείλασα
ἐκ σοῦ γὰρ ὁ νοητὸς
ἡμῖν ἐξανέτειλεν ἥλιος
155 φωτίζων τὸ γένος ἡμῶν
εἰς τοὺς αἰῶνας.
ΙΙΙ
ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (;)
ΚΑΝΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΝ250
Κώδικες
Sinaiticus gr. 609 (12 s.). Μηναῖον Μαρτίου ff. 106r-107v
Βατοπεδίου 1104 (10 αἰ.) (Mηναῖον Μαρτίου-Ἀπριλίου), ff. 64r-65v
Εἱρμοί: Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ
Ὠιδὴ α΄. Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας.
Ἄρχων τῶν ἄνω ταγμάτων φωτοειδὴς251

πρὸς παρθένον σήμερον
ἀπεστάλη Μαριὰμ·
«Χαῖρε, νύμφη ἄμωμε», βοῶν,
5 «μετὰ σοῦ ὁ πλαστουργὸς
πάντων καὶ κύριος».
«Βούλομαι γνῶναι τὸν ξένον σου ἀσπασμόν»,
ἡ παρθένος ἔφησεν,
«ἀνθρωπίνης γὰρ ἐστιν
10 ἀσυνήθει λέξει ἀσχαλᾶν·
πῶς ἀνέφησας, εἰπέ,
τρανῶς διδάσκων με».
250
Τίτλος: Ἕτερος κανὼν φέρων ἀκροστιχίδα Ἀλφάβητον. Σώζεται σἐ πολλοὺς κω-
δικες: Sinaiticus gr. 609, Parsinus gr. 13, Βατοπεδινὸ 1104, M. Λαύρας Δ 34, Δ 37, Ω 147.
Καὶ αὐτὸς ὁ κανὼν εἶναι διάλογος μεταξὺ τῆς Παρθένου καὶ τοῦ Ἀγγέλου. Ἡ FOLLIERI,
Initia I, 1960. 183, γνωρίζει μόνο τὴν ἀπαρχὴ τοῦ πρώτου τροπαρίου, Θεολογία 7, 1929,
269 . Ἡ ἔνδειξη τοῦ παρόντος Κανόνος ἀπουσιάζει ἀπὸ τὸν καταλογο τῆς Ε. ΠΑΠΑΗ-
ΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖον ἀνεκδὀτων βυζαντινῶν ἀσματικῶν κανόνων, Ἀθῆναι
1996. Κατὰ τὸν Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗ, Θεολογία 7, 1929, 269, ὁ Κανὼν εἶναι ποιημα Θεοφά-
νους.
251
Τὸ πρῶτο τροπάριο παρηλλαγμένο καὶ μὲ ἄλλες ἐνδείξεις χειρογράφων ἐκδίδει
ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεολογία 7, 1929, 268.
Γνωριμωτέρως σοι λέξω πανευλαβῶς

παρεστώς σοι, ἄχραντε,
15 σὺ δὲ κλίνον σου τὸ οὖς·
τοῦ ὑψίστου δύναμις ἐν σοὶ
ἐπελεύσει παντουργοῦ
σκηνώσει πνεύματος.
Ὠδὴ γ΄. Οὐκ ἔστιν ἅγιος, ὡς σύ.
Δολίως φθέγγεσθαι σε νῦν,
20 ἄνθρωπε, ὑποπτεύω·
ὑλικὴ γὰρ οὐσία
καὶ φθαρτὴ καὶ γεηρά,
τὸν ἄϋλον πῶς
ἐγχωρεῖ, ἀφθαρσίας
25 φῶς ἀναβαλλόμενον;
Ὁ Ἄγγελος
Ἐμφρόνως ἔλεξας, σεμνή,
ἀλλ’ εὐδόκησεν ὄντως,
καὶ πεισάτω σε βάτος
φλογισθεῖσα μηδαμῶς
30 σπαργανουμένη πυρί
καὶ τυποῦσα
τόκον σου τὸν ἄφραστον.
Ζωῆς μοι ῥήματα βοᾷς,
ἀλλὰ πείθει με ὄρος
35 καπνιζόμενον πάλαι
δεδειγμένον τὸν θεὸν
μὴ δύνασθαι
ὑλικὴν φύσιν ὅλως
ἄϋλον δέξασθαι.
Ὠδὴ δ΄. Χριστός μου δύναμις, θεὸς καὶ κύριος.
Ὁ Ἄγγελος
40 Ἡλίου ὄχημα
ἡ σὴ γενήσεται,
παναγία κοιλία
καὶ τοῖς βροτοῖς
τέξεις φῶς ἀνέσπερον,
45 ὁ Γαβριὴλ περιχαρῶς
τῇ παρθένῳ ἀπεφθέγγετο.
Θυρῶν μου ἄπιθι,
μὴ λέγε ῥήματα,
ὧν τὴν ἔκβασιν ὅλως
50 ἀδυνατεῖς δεῖξαι,
ἀρχιστράτηγε·
τί μου τὸν νοῦν καὶ τὴν ψυχὴν
συνταράττεις ταῦτα λέγων μοι.
Ὁ Ἄγγελος
Ἰδέσθαι πόρρωθεν
55 κατηξιώθησαν
μυστηρίου τὸ βάθος
προφητικαὶ σάλπιγγες,
πανάμωμε,
οὗπερ διάκονός εἰμι
60 πρὸ θυρῶν σοι παριστάμενος.
Ὠδὴ ε΄. Τῷ θείῳ φέγγει σου, ἀγαθέ.
Καταστραπτόμενόν σε ὁρῶ
ταῖς ἀγγελικαῖς μαρμαρυγαῖς,
ἡ πανάμωμος ἔφησεν,
ὅμως εὐλαβοῦμαι
65 τάχιον πείθεσθαι,
μὴ πρότερον μαθοῦσα
πᾶσαν ἀσφάλειαν.
Ὁ Ἄγγελος
Λυμαινομένην ὁ πλαστουργὸς
φύσιν τῶν ἀνθρώπων καθορῶν
70 ἐν σοὶ οἰκῆσαι ηὐδόκησεν,
ἀποκεκρυμμένον
ἀπὸ τῶν αἰώνων, ἁγνή
φρικτῶς ἀνακαλύπτων
ἄρτι μυστήριον.
75 Μεμνηστευμένη τῷ Ἰωσὴφ
πέφυκα ἐγὼ μέχρι τοῦ νῦν,
οὐ συνημμένη, ἀρχάγγελε,
πεῖραν οὖν μὴ γνοῦσα
ἀνδρὸς πῶς τέξομαι;
80 φύσεως ἐναντία
λέγεις μοι ρήματα.
Ὠδὴ ς΄. Τοῦ βίου τὴν θάλασσαν ὑψουμένην καθoρῶν.
Ὁ Ἄγγελος
Νόμοις,κόρη, φύσεως
οὐ δουλεύει Ἰησοῦς
ὁ πλαστουργὸς τῆς φύσεως
85 καὶ σὲ πεισάτω ῥάβδος Ἀαρὼν
ἀνίκμως βλαστήσασα
σὲ τεκεῖν ἀπειράνδρως εἰκονίζουσα.
Ξενίζομαι ταῦτά σου
τὰ φρικώδη καὶ σεμνὰ
90 κατανοοῦσα ῥηματα
καὶ πιστωθῆναι θέλουσα

τοῦ ὑψίστου τὸ μέγεθος
καὶ συστέλλομαι ὅλη, ἀρχιστράτηγε.
Ὁ Ἄγγελος
Οὐ πείθῃ τοῖς λογοῖς μου;
95 σὲ προεῖδε Δανιὴλ
ὄρος ἐκ σοῦ τμηθήσεται
ἄνευ χειρὸς ἀνθρώπου λίθος, ἁγνή·
ναὸν καὶ τὰ ξόανα
τῶν δαιμόνων λεπτύνων κραταιότατα.
Ὠδὴ ζ΄. Δροσοβόλον μὲν τὴν κάμινον εἰργάσατο.
100 Παραδόξως ὅτι ἥξει μετὰ σώματος
ἐν κόσμῳ ὁ ἀσώματος
διεσάφησά σοι, Γαβριήλ.
Εἰπὲ δὲ τηλαυγῶς
πῶς τοῦτον χωρήσει μου γαστήρ,
105 ὅν τὰ μεγέθη οὐρανῶν
χωρεῖν οὐ δύνανται.
Ὁ Ἄγγελος
Ῥητορεύω σοι καὶ σύνες, ἀειπάρθενε,
πῶς ἡ σκηνή ποτε Ἀβραὰμ
ὑπεδέξατο καὶ θεὸν
110 ἐχώρησεν, ἁγνή·
διὸ μὴ ἀμφίβαλλε νυνὶ,
ἀλλ’ εὐμενῶς τὸν ἀσπασμὸν
δέχου, θνητῶν <ἡ>χαρά.
Συνταράττει με τοῦ πράγματος τὸ μέγεθος·
115 ἀλλ’ οὖν, εἴπερ εὐδόκησεν
ὁ πανάγαθος, ἐν ἐμοὶ οἰκῆσαι
ὑπὲρ νοῦν, ἰδοὺ

καὶ <τῇ>ψυχῇ καὶ τῇ σαρκὶ
ναὸς ὑπάρχω καθαρὸς
120 τετηρημένος αὐτῷ.
Ὠδὴ η΄. Ἐκ φλογὸς τοῖς ὁσίοις δρόσον ἐπήγασας.
Ὁ ποιητής
Τῇ φωνῇ τοῦ ἀγγέλου
τὸ φῶς συνέλαβες·
διὰ τοῦτό σοι «Χαῖρε»
πάντες κραυγάζομεν,
125 πύλη τοῦ φωτός,
δυσθεώρητον ὅραμα,
θρόνε τοῦ ὑψίστου,
παρθενε θεοτόκε.
Ὑψηλοῦ μυστηρίου,
130 χαῖρε, περαίωσις
ἀπορρήτων πραγμάτων
χαῖρε φανέρωσις
χαῖρε, πρὸς θεὸν
τῶν ἀνθρώπων οἰκείωσις,
135 χαῖρε τῶν πεσόντων
ἀνάκλησις, παρθένε.
Φωτοδότου δεσπότου
χαῖρε, λοχεύτρια
καὶ λιμὴν τῶν ἐν ζάλῃ
140 χαῖρε, πανάμωμε,
ἡ ἀληθινὴ
καὶ κατάκαρπος ἄμπελος,
χαῖρε γεωργοῦσα
ἀθανασίας βότρυν.
Ὠδὴ θ΄. Θεὸν ἀνθρώποις ἰδεῖν ἀδύνατον.
145 Χαρᾶς αἰτία ἡ παντευλόγητος,

χαῖρε, σεμνή, καλλίκαρπος καὶ εὔφορος ἄρουρα
τὸν τροφέα τῶν πάντων κυήσασα
χαῖρε, πηγὴ τοῦ ζῶντος
ὕδατος, ἄχραντε,
150 στάμνε καὶ παράδεισε θεοῦ,
χαῖρε, πανάμωμε.
Ψυχῶν, σωμάτων τὸ καθαρτήριον,

χαῖρε, δι’ ἧς πηγάζει τοῖς ἀνθρώποις τὰ κρείττονα,
ἡ αἰτία τῆς πάντων θεώσεως·
155 χαῖρε, νεφέλη κούφη
ἥλιον φέρουσα,
κόσμον φεγγοβόλοις ἀστραπαῖς
καταφαιδρύνουσα.
Ὠιδὴν βοῶμέν σοι χαριστήριον,

160 χαῖρε, σεμνή, μαρτύρων, ἀποστόλων τὸ καύχημα,
προφητῶν τὸ παράδοξον ἄκουσμα,
ἱεραρχῶν, ὁσίων
χαῖρε, καλλώπισμα,
δι’ ἧς τὰ οὐράνια τῇ γῇ
165 συνεπαγάλλονται.
ΙV
ΚΑΝΩΝ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄ ΤΟΥ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ252
Ἦχος α΄
Ὠδὴ α΄
Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιά.
Χαίροις ἱλαστήριον ψυχῶν,

παρθενομῆτορ, χαρὰν ἡ κυήσασα·
χαῖρε ἡ βασίλισσα·
χαῖρε, ναὲ Χριστοῦ, χαῖρε, ἡ πανάμωμος·
5 χαῖρε, προστασία
ψυχῶν ὁμοῦ καὶ κραταίωμα.
Χαῖρε, εὐζωΐας ἀπαρχή·

χαῖρε ἀρᾶς ἡ ἀναίρεσις, δέσποινα·
χαῖρε, θεονύμφευτε·
10 χαῖρε, Χριστοῦ νεφέλη ὑπέρφωτος·
χαῖρε, θεία ῥάβδος
παθῶν πελάγη ἡ ῥήσσουσα.
Χαῖρε, γαλουχὸς ἡ τῆς ζωῆς,

χαῖρε τοῦ Λόγου ἡ μήτηρ, θεόνυμφε·
15 χαῖρε, στάσις γνώσεως·
χαῖρε, ἀγγέλων δοξασμὸς καὶ καύχημα·
χαῖρε, θεομῆτορ,
χαῖρε, λυχνία αὐγάζουσα.
Χαῖρε, ἡ χωρήσασα Θεόν·

20 χαῖρε, τῆς πρὶν παραπτώσεως ὕψωμα·
252
Τίτλος: Κανὼν εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, Ποίημα τοῦ εὐσεβεστάτου βασιλέως
Θεοδώρου τοῦ Λασκάρεως. Τὸν κανόνα ἐξέδωσε ὁ Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Θεοτοκάριον, Ch-
ennevières-sur-Marne, 1931, 39-42, ἐπὶ τῇ βάσει τριῶν κωδίκων, Parisinus gr. 850 καὶ Λαύ-
ρας Θ 59 καὶ Ι 67. FOLLIERI, Initia, V, 73. Ἐδῶ ἐπανεκδίδεται μὲ διορθώσεις κυρίως στὴ
στίξη.
χαῖρε, ἡ ἀνίκητος·
χαῖρε, προστάτις κόσμου, χαῖρε, ἄχραντε·
χαῖρε, βασιλείας
Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡ οἰκείωσις.
25 Δώρησαι δακρύων μοι πηγὰς

καρδιακήν, Θεοτόκε, ταπείνωσιν·
βίον άνεπίληπτον
καὶ πολιτείαν καθαράν, πανάμωμε,
ἵνα σε δοξάζω
30 τὸν πλοῦτον τῆς ἀγαθότητος.
Ὠιδὴ γ΄
Ὁ μόνος είδὼς <τῆς τῶν βροτῶν>.
Χαῖρε, ὄλβος ἄσυλος πιστῶν·

Χριστοῦ χαῖρε διάδημα·
χαῖρε, ἀστὴρ Κυρίου λαμπρότατε,
πηλίκον ὕψος, χάριν μοι ὄρεξον
35 τοῦ βοᾶν σοι,δέσποινα·
χαῖρε μόνη ἄνασσα
ἡ παστὰς Ἰησοῦ τοῦ παντάνακτος.
Χαῖρε, νύμφη πάναγνε Θεοῦ·

χαῖρε, θεοχαρίτωτε,
40 δι’ ἧς βροτοὶ ἐθεώθημεν·
χαῖρε, ἡ βάτος ἡ ἀκατάφλεκτος·
χαῖρε, τὸ γαλήνιον,
χαῖρε, ἡ ἀφάντωσις
τῆς ἀρᾶς, χαῖρε, μόνη πανύμνητε.
45 Χαῖρε, ὁ λιμὴν ὁ σωστικός,

λειμών, χαῖρε, ὁ εὔοσμος·
χαῖρε, λαμπτὴρ ψυχῶν, πανάχραντε,
χαῖρε, ἀπάντων τὸν κτίστην ἡ τέξασα·
χαῖρε, ἥν ἀνύμνησε
50 προφητῶν ὁ σύλλογος,
Γαβριὴλ δὲ τὸ «χαῖρε» προσήγαγε.
Χαῖρε, ἡ βασίλισσα βροτῶν,

ἀγγέλων, χαῖρε, δέσποινα·
χαῖρε, ἀρχῶν αὐτῶν ὑπερέχουσα·
55 ταμεῖον, χαῖρε, Χριστοῦ πανάμωμον·
χαῖρε, πύλη ἄβατε,
χαῖρε,πόκε ἔμψυχε,
χαῖρε, μόνη ἐλπὶς τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
Ἰσχύς μου καὶ πύργος ἀσφαλὴς,

60 γενοῦ, θεοχαρίτωτε,
καὶ θυρεὸς καὶ ὅπλον ἀήττητον
τῶν νοουμένων ἐχθρῶν τὰς φάλαγγας
ἀπ’ ἐμοῦ διώκουσα
τοῦ ἐν πίστει καὶ πόθῳ,
65 Παρθένε, σὲ μεγαλύνοντος.
Ώιδὴ δ΄
Ὄρος σε τῇ χάριτι.
Χαῖρε, μητροπάρθενε ἁγνή· χαῖρε, πύρινε

στύλε φωτὸς ἡλιακέ,
χαῖρε, σεμνὴ περστερά·
χαῖρε, τιμαλφέστατον
70 τοῦ βασιλέως παλάτιον·
χαῖρε, τῶν βροτῶν τὴν πτῶσιν μειώσασα.
Χαῖρε, ὁλοφωτος νεφέλη· χαῖρε, πανάχραντε

ναὲ Θεοῦ· χαῖρε, σεμνή·
χαῖρε, νυμφὼν ὁ εὐπρεπής·
75 χαῖρε, σέλας ἄδυτον
τοῦ νοητοῦ φωσφόρου· χαῖρε, ἀείφωτε
κοσμου λαμπτήρ, πάναγνε δέσποινα.
Χαῖρε, βασίλισσα, σκέπη βροτῶν ἀκατάληπτε,

κόσμου μεσίτρια σεμνή·
80 Χαῖρε, ἀστὴρ ἀειλαμπής·χαῖρε, ἀλάβαστρον
φρικτὸν τοῦ μύρου τῆς χάριτος,
τοῦ νοητοῦ φυτοῦ τοῦ βλαστήσαντος
ἐκ Θεοῦ καὶ πατρός· χαῖρε, πάναγνε δέσποινα.
Χαῖρε, ἡ πολύπτυχος Χριστοῦ βίβλος, ἄνασσα

85 τῶν διεστώτων συνδρομή·
χαῖρε, τὸ ῥεῖθρον τῆς ζωῆς·
χαῖρε, τὸ ξύλον τῆς τρυφῆς·
χαῖρε, ἡλιόμορφε
τριαδικῆς μορφῆς ἁγνὸν οἰκητήριον,
90 τράπεζα, χαῖρε, καὶ στάμνε καὶ γέφυρα.
Δαιμόνων ἀπάτῃ χαλεπῶς ἐξελκόμενον

τῶν ἐντολῶν με τοῦ Θεοῦ
μὴ ὑπερίδῃς, ἀγαθή,
ἀλλ’ οἴκτειρον, δέομαι
95 καὶ τῆς αὐτοῦ ἀπάτης
δεῖξον ἀνώτερον
προσπεφευγότα ἀεὶ τῷ ἐλέει σου.
Ὠιδἠ ε΄. Ὁ φωτίσας τῇ ἐλλάμψει.
Χαῖρε, λίθε,
τὸν ἀκρόγωνον λίθον ἡ τέξασα·
100 χαῖρε,πύργε,
τῶν ἐχθρῶν ἀπαντῶσα τὸ φρύαγμα·
χαῖρε, φῶς ἀΐδιον
τῆς ὑπεράρχου θεαρχίας
εἰσδεξαμένη, πανάμωμε.
105 Χαῖρε, στάσις

κινουμένων ἐξ ὕλης, πανάμωμε·
Χαῖρε, φαῦσις
φωτισμὸν τοῖς ἐν ζόφῳ παρέχουσα·

χαῖρε,ὄντως δέσποινα
110 καὶ λυχνία· χαῖρε, ξίφος
τὰς ἀσθενείας ἡ τέμνουσα.
Χαῖρε, τόμε
ὁ Θεοῦ τὴν σοφίαν δεξάμενος·
χαῖρε πλάξ,
115 γεγραφυῖα τὸν Λόγον τῷ Πνεύματι·
χαῖρε, θεοπάροχον
δῶρον βροτῶν εἰς σωτηρίαν
εὐλογημένη μόνη πανύμνητε.
Χαῖρε, ἄνθος
120 ἁγνισθὲν ταῖς ἀρδείαις τοῦ Πνεύματος·
χαῖρε, ἄστρον
τηλαυγέστερον πάσης καθάρσεως·
χαῖρε, ἀδιάδοχε
κρατὴρ πιστῶν ἀειζωίας,
125 Μαρία, μήτηρ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ.
Τὸν κλύδωνα
τῶν πολλῶν μου πταισμάτων κατεύνασον
καὶ τὸν σάλον
τῶν παθῶν μου, ἁγνή, καταπράϋνον
130 καὶ πρὸς ἀπαθείας με
βαθεῖαν ἴθυνον γαλήνην
τὸν σὲ γνησίως δοξάζοντα.
Ὠιδή ς΄. Τὸν προφήτην Ἰωνᾶν.
Χαῖρε, λύχνε φαεινέ,

χαῖρε, φῶς ἀειλαμπές,
135 χαῖρε, πλοῦτε νοητέ·
χαῖρε, μήτηρ τοῦ Χιστοῦ,
πανάμωμε,
χαῖρε, ἡ μόνη Θεὸν κυήσασα.
Χαῖρε, βάσις ἀσφαλής,

140 χαῖρε στάσις ἀστραπῆς·
χαῖρε, νύμφη τοῦ Πατρός,
χαῖρε, μήτηρ τοῦ Χριστοῦ
πανύμνητε,
τοῦ κόσμου σκέπη· χαῖρε ἡ πάντων ἐλπίς.
145 Χαῖρε, λύσις τῆς ἀρᾶς,

χαῖρε, φύλαξ εὐσεβῶν·
χαῖρε, σπάθη κατ’ ἐχθρῶν,
χαῖρε, τεῖχος ἀσκητῶν,
πανύμνητε,
150 Θεοῦ τοῦ Λόγου μῆτερ ἀνύμφευτε.
Χαῖρε, κλῖμαξ νοητή,

ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανόν·
χαῖρε, πύλη τοῦ φωτός,
χαῖρε, καύχημα πιστῶν
155 ἀκήρατε,
πάντων κτισμάτων ὡς ὑπερέχουσα.
Ἐπὶ σὲ διὰ παντὸς

καταφεύγω, ἀγαθή,
σὲ γὰρ μόνην άσφαλῆ
160 καὶ βεβαιαν ἐν δεινοῖς,
πανύμνητε,
ὁ σὸς οἰκέτης ἄγκυραν κέκτημαι.
Ὠιδή ζ΄. Σὲ νοητήν, Θεοτόκε.
Χαῖρε, ψυχῶν
ὅρμος ὁ γαλήνιος,
165 χαῖρε, παστὰς χρυσοειδής,
χαῖρε, κλίνη βασιλική,
θρόνε ἀστραπόμορφε·
χαῖρε, μητροπάρθενε
δι’ ἧς ἡμῖν ἐξανέτειλεν
170 ὁ φωτισμὸς τοῖς ἐν σκοτει

Χριστὸς ὁ ὑπερένδοξος.
Χαῖρε, σαφὴς
νοσημάτων ἴασις
τῶν προστρεχόντων ἐπὶ σοί·
175 χαῖρε, σκέπη πολυτελής·
χαῖρε, εὐσυμπάθητε·
χαῖρε, ῥοῦς ἀένναος
τὸν ἱλασμὸν πελαγίζουσα
καὶ νοσημάτων κρουνοὺς
180 ἀποξηραίνουσα.
Χαῖρε, ζωῆς
ἀπαρχὴ καὶ γέφυρα
διαβιβάζουσα λαοὺς
ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανόν·
185 χαῖρε, οἰκητήριον,
ἄχραντε, ἀκήρατε,
Θεοῦ τοῦ Λόγου, ὡς ηὐδόκησε·
Χαῖρε, πιστοῖς φωσφοροῦσα
λυχνία τὰ χαρίσματα.
190 Χαῖρε, πηγὴ

ἀειζώου νάματος·
χαῖρε, παράδεισε τρυφῆς,
χαῖρε, τεῖχος τὸ τῶν πιστῶν,
χαῖρε, ἀειπάρθενε,
195 χαῖρε, μόνη δέσποινα,
δι’ἧς ἡμῖν ἐξανέτειλεν
ὁ αἰνετὸς τῶν πατέρων
Θεὸς καὶ ὑπερένδοξος.
Νοῦν καὶ ψυχὴν

200 καὶ σαρκὸς ἀσθένειαν
σοὶ ἀνατίθημι βοῶν·
Θεοτόκε ἡ κραταιὰ
σκέπη καὶ βοήθεια

ἐκ τῆς ἀγνοίας με λύτρωσαι
205 καὶ ῥᾳθυμίας καὶ λήθης,
παντευλόγητε.
Ὠιδη η΄. Ἐν καμίνῳ παῖδες.
Χαῖρε, αὖγος ἥλιον Χριστὸν

εἰσάξασα τῷ κόσμῳ
τὸ κάλλος τῆς βασιλείας Χριστοῦ·
210 χαῖρε, ἁγνῆς χαρᾶς,
ἁγνή, ἡμῖν πρόξενος·
εύλογοῦμεν πάντα τα ἔργα
τὸν ἄναρχον υἱόν σου
καὶ σὲ κατὰ χρέος
215 γεραίρομεν ἀπαύστως.
Χαῖρε, στάμνε πάγχρυσε, Θεὸν

ὡς μάννα δεξαμένη
ὡς ῥεῖθρον ἀειζωίας
τοῖς λαοῖς, χαῖρε, σεμνή·
220 ὤ, χαῖρε, ἀκήρατε
θεμομῆτορ· χαῖρε, ὀρθοδόξων
λιμὴν καὶ προστασία·
χαῖρε, τῆς ζωῆς μου
ἐλπὶς ἀρραγεστάτη.
225 Χαῖρε, ῥάβδος ἡ νικοποιὸς

πάντων τῶν ἀντιπάλων
συνθλῶσα τῇ σῇ πρεσβείᾳ
τὰς ἐπάρσεις κραταιῶς·
ὤ, χαῖρε, θεόνυμφε
230 παναγία· χαῖρε, μοναζόντων
κραταίωμα καὶ φύλαξ·
χαῖρε, τῆς ψυχῆς μου
καταφυγὴ καὶ σκέπη.
Κοίμησόν μου δὴ τὰς ἐμπαθεῖς

235 ὀρέξεις παθῶν τε
τῶν ψυχοφθόρων
τὰ ἰνδάλματα, ἁγνή,
εἰς τέλος ἐξάλειψον,
θεομῆτορ, ἵνα σε δοξάζω
240 ἀεὶ καὶ εὐλογῶ σε
τὴν μόνην αἰτίαν
τῆς πάντων σωτηρίας.
Ὠιδὴ θ΄. Τύπον τῆς ἁγνῆς <λοχείας σου>.
Χαῖρε, Θεοτόκε δέσποινα,

Χαῖρε, τὸ ὕψος τῆς σοφίας ἡ τέξασα,
245 Σοφίαν καὶ Λόγον
τοῦ πατρὸς ἐνυπόστατον·
Χαῖρε, πέλαγος γνώσεων ἄπειρον
χαρᾶς ἀδιαδόχου
καταξιοῦσα τοὺς τιμῶτάς σε.
250 Χαῖρε, χελιδὼν ἡ εὔσημος

περιστερὰ τὴν γαλήνην εἰσάξασα,
χαῖρε, ἄσπιλε·
χαῖρε, τὸ ἄνθος τῆς φύσεως,
ἀλατόμητον ὄρος, παντάνασσα.
255 Ὤ, χαῖρε, Θεοτόκε,
ἐλπὶς ἀνθρώπων ἀκαταίσχυντε.
Χαῖρε, τὴν ζωὴν ἡ τέξασα,

χαῖρε, λαβὶς ἡ τὸν θεῖον ἄνθρακα φέρουσα·
χαῖρε, πορφυρὶς
260 βασιλικὴ φοβερώτατε·
χαῖρε, νόμων Χριστοῦ φυλακτήριον,
ἡ πάλαι τὰς προρρήσεις
τῶν προφητῶν, χαῖρε, περάνασα.
Χαῖρε, ὁ ναὸς ὁ ἔμψυχος,

265 χαῖρε, Χριστοῦ ἡ πύλη ἡ ἐπουράνιος·
ὄρος τοῦ Θεοῦ
χαῖρε, σεμνή, τὸ κατάσκιον·
χαῖρε, βάσις καὶ στάσις καὶ κίνησις
μαρτύρων καὶ ὁσίων
270 καὶ ἀποστόλων τὸ ἑδραίωμα.
Ἆρον τὸ βαρὺ φορτίον μου

τῶν ἐγκλημάτων, Παναγία πανύμνητε,
καὶ τὸν ἐλαφρὸν
ζυγὸν καταξίωσον
275 τοῦ υἱοῦ καὶ θεοῦ σου βαστάζειν με
καὶ τρίβον διοδεύειν
τὴν πρὸς τὴν ἄνω λῆξιν φέρουσαν.
V
ΑΡΧΑΙΟΙ ΚΑΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΥΜΝΟΙ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ
Κώδ. Μ. Λαύρας Β 36, f. 274r
Στιχηρόν, Ἦχος πλ. β΄

πρὸς τό· Ὅλην ἀποθέμενοι.
Ἐν λύπαις ἀνάψυξιν,
ἐν πειρασμοῖς σωτηρίαν,
ἐν κινδύνοις ἄμυναν,
ἐν ταῖς περιστάσεσιν
5 ἀπολύτρωσιν·
ἐν φρουραῖς ἄνεσιν,
ἐν δεσμοῖς ἄφεσιν,
ἐν κακώσει παρηγόρημα
ἐν νόσοις ἴαμα,
10 ἐν ἐπαγωγαῖς σε παράκλησιν·
ἐν πᾶσι κακοῖς παραμύθιον
ἔχομέν σε πάντες,
παρθένε θεοτόκε ἀγαθή,
καὶ διὰ τοῦτο προστρέχομεν
15 ἐν τῇ θείᾳ σκέπῃ σου.
Κώδιξ Σιναϊτικὸς 607 (Θ΄ αἰῶνος) =Τροπολόγιον

(Μηναῖον Μαρτίου), ff. 96v-104v, passim.
Κάθισμα
Ἦχος δ΄. Πρὸς τό· Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ σταυρῷ.
Ἐκ τῶν ὑψίστων Γαβριὴλ ἀπεστάλη.

πρὸς τὴν παρθένον καὶ ἁγνὴν παραγίνεται

καὶ πρὸς αὐτὴν ἐβόησε τὸ «Χαῖρε» πιστῶς·
Χαῖρε, χρηματίσασα τοῦ θεοῦ ἡμῶν μήτηρ·
5 χαῖρε, ἡ ἀνάκλησις τοῦ πεσόντος, Παρθένε.
Χαῖρε, ὅτι συλλήψει ἐν γαστρὶ
τὸν πρὸ αἰώνων καὶ κόσμου τὴν λύτρωσιν.
Στιχηρὰ ἑσπερινοῦ προσόμοια

Ἦχος α΄. Ὤ, τοῦ παραδόξου θαύματος.
Ὤ, τοῦ παραδόξου θαύματος!

ἀφ’ ὑψίστων χορῶν
Γαβριὴλ ὁ ἀσώματος
πρὸς τὴν παρθένον ἁγνὴν
5 σταλεὶς τρανώτατα·
ὁ Κύριος μετὰ σοῦ,
εὐλογημένη, συλλήψει ἐκ πνεύματος,
διὸ καὶ ἐν γυναιξὶν
ὑπερκειμένη ὑπάρχεις, κὰγώ σοι βοῶ·
10 Κεχαριτωμένη, χαῖρε,
μετὰ σοῦ ὁ Κύριος,
ὁ παρέχων τῷ κόσμῳ
διὰ σοῦ τὸ μέγα ἔλεος.
Ὤ, τοῦ παραδόξου θαύματος!

Γαβριὴλ ἐστάλη
οὐρανόθεν σήμερον
εἰς πόλιν τὴν Ναζαρὲτ
5 πρὸς τὴν παρθένον ἁγνήν
βοῶν αὐτῇ μυστικῶς
χαροποιὰ καὶ φρικτὰ εὐαγγέλια,
μηνύων ὑπερφυῶς
τὴν τοῦ Θεοῦ πρὸς θνητοὺς συγκατάβασιν·
Ὤ, τοῦ ἀπορρήτου θαύματος!

ὁ Θεὸς καὶ Λόγος
τοῦ Πατρὸς συνάναρχος
ὑπάρχων καὶ συμφυὴς
5 τῷ θείῳ Πνεύματι
βροτὸς υἱὸς γυναικὸς
ἥκει γενέσθαι δι’ ἄφατον ἔλεος
τὴν πρώτην λύων ἀρὰν καὶ τὴν χαρὰν
ἐγκαινίζων τῷ γένει ἡμῶν.
II
Ο ΜΕΓΑΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ253
Κώδ. Ἁγιορειτικὸς Βατοπεδίου 1201. ff. 4r-8v
Προοίμιον
Ἡ παράκλησις τοῦ ποιητοῦ
(f. 4 r) Καὶ πλήρωσον τὸ στόμα μου γλυκασμοῦ σου χάριτος

καὶ φώτισόν μου τὴν ψυχήν ἡ κεχαριτωμένη
καὶ κίνησον τὴν γλῶσσάν μου καὶ χείλη τοῦ ὑμνεῖν σε
καὶ τοῦ δοξάζειν σε παντὶ σὺν τῷ υἱῷ σου ἄμφω
5 μετὰ ψυχὴν χαρμονικὴν καὶ πρόθυμον καρδίαν
καὶ μέλος τὸ ἀγγελικὸν ἐκεῖνο τὸ ὑμνῶδες.
Ὁ Γαβιὴλ ὁ θαυμαστὸς καὶ μέγας ταξιάρχης
ἐφθέγξατο θεοπρεπῶς ἐν Ναζαρὲτ τῇ πόλει,
ὡς δοῦλος πρὸς τὴν δέσποιναν ἐν κατανύξει φήσας,
10 ἐν δουλικῷ τῷ σχήματι πρὸς σέ, παρθενομῆτορ,
χαιρετισμὸν πανευπρεπῆ καὶ πανηγιασμένον
τοῦ κόσμου τὴν σωτήριον καὶ ψυχοσῶστιν κόρην
τοῦ βροτησίου γένους τε τῶν γηγενῶν ἁπάντων.
Ἐκ γὰρ τῆς γῆς ἐπλάσθημεν ἅπαντες ἐξ ἀρχῆθεν
15 καὶ εἰς αὐτὴν μὴ θέλοντες πορευσόμεθα πάντες.
Πλὴν ὁ παντάναξ καὶ θεὸς, ὁ πλάστης καὶ σωτήρ μου
εἶδε τὸν ἄνθρωπον κακῶς ἐν πτώσει καταχθέντα,
ἐλέησεν, οἰκτείρησεν, ἐξ οὐρανοῦ κατῆλθε
καὶ σάρκα δανεισάμενος ἐκ κόρης ἀπειράνδρου
20 τὸν Γαβριὴλ τὸν μέγιστον πέμψας πρὸς τὴν παρθένον
τὸ «Χαῖρε» προσεκόμισεν, ὡς δοῦλος τῇ δεσποίνῃ.
Ἀξίωσον τὸν δοῦλόν σου κἀμέ, πανύμνητέ μου,
ἐκ στόματος τοῦ ταπεινοῦ καὶ κατηυτελισμένου
τὴν ὑπερβάλλουσαν χαράν, τὸ «Χαῖρε», προσειπεῖν σοι
Βλ. παραπάνω, σ. 47-48. Ἐδῶ ἐκδίδεται τὸ κείμενο μὲ σιωπηρὴ διόρθωση τῆς

253
ὀρθογραφίας καὶ τῆς στίξης. Στὸν στίχο 25 ἀφῆκα τὸν τύπο χαιρετεῖν, ἀντὶ χαιρετᾶν,
ὡς γλώσσα τοῦ ποιητῆ.
25 καὶ δέδεξο, Κυρία μου, εὐμενῶς χαιρετεῖν σοι,

ὡς δέσποινα μεσίτρια τῶν γηγενῶν ἐλπίς τε
ἁμαρτωλῶν καὶ ταπεινῶν καὶ κατηυτελισμένων.
Οἱ χαιρετισμοί
Χαῖρε, σεβάσμιε σκηνή, παρθενομῆτορ κόρη·

Χαῖρε, πανθαύμαστε σκηνή, νεφέλη λαμπροτάτη·
Χαῖρε, ἡ Ὁδηγήτρια, τὸ κλέος Βυζαντίδος·
Χαῖρε, ἡ Παρορίτισσα, παραμυθία πάντων·
5 Χαῖρε, Σιών, ἀκρόπολις , μονὴ τῶν σωζομένων·
Χαῖρε, ἡ Καλορείτισσα, Kυρία φωτoφόρος·
Χαῖρε, πανάχραντε σκηνή, χαῖρε, παρθένε, χαῖρε·
Χαῖρε, ναὲ τῆς Βηθλεὲμ τῆς πανηγιασμενης·
Χαῖρε, πανυπερθαύμαστε, Γεθσημανῆς ἡ δόξα·
10 Χαῖρε, τὸ σκότος λύουσα καὶ ζόφον τῶν δαιμόνων·
Χαῖρε, τὸ κλέος Σεραφὶμ καὶ τῶν πολυομμάτων·
Χαῖρε, ἡ δόξα Χερουβίμ, Κυριοτήτων ὕμνος·
Χαῖρε, ἱστοριογράφημα Λουκᾶ τοῦ Ἀποστόλου·
Χαῖρε, Ἀχειροποίητε, Θεσσαλονίκης ὕψος·
15 Χαῖρε, Παρθένε, κήρυγμα προφήτου Ἡσαΐου·
Χαῖρε, λαμπρότατον Θεοῦ δοχεῖον φωτοφόρον·
Χαῖρε, Μαρία δέσποινα ἡ κεχαριτωμένη·
Χαῖρε, μακαριώτατε ἐν γυναιξὶ παρθένε·
Χαῖρε, ἀστὴρ ὑπέρλαμπρε, ἐξ οὗ Χριστὸς προῆλθε·
20 Χαῖρε, ἡλίου ἄδυτε φωσφόρε, δέσποινά μου·
Χαῖρε, σελήνη λαμπραυγὴς καὶ δαδουχοῦσα πάντα
Χαῖρε, αὐγἠ ὑπέρφωτε, παρθενομῆτορ κόρη·
Χαῖρε, ἡ τέξασα λαμπρῶς τὸν βασιλέα πάντων·
Χαῖρε, ἡ ἀνατείλασα τὸ φῶς δικαιοσύνης
25 Χαῖρε, ἡ λάμψασα ἡμῖν ἥλιον φωτοφόρον·
Χαῖρε, Κυρία δέσποινα, ὑψηλοτέρα πάντων·
Χαῖρε, τὸ ᾆσμα οὐρανοῦ καὶ ὕμνος τῶν ἀγγέλων·
Χαῖρε, εἰρήνη καὶ χαρὰ τοῦ ἀνθρωπίνου γένους·
Χαῖρε, τὸ ἀγαλλίαμα καὶ σωτηρία κόσμου·
30 Χαῖρε, τὸ κήρυγμα πασῶν καὶ προφητῶν ἡ δόξα·
Χαῖρε, μαρτύρων καλλονὴ καὶ στέφανος ἁγίων·

Χαῖρε, ὁσίων καύχημα καὶ μοναζόντων ὕμνος·
Χαῖρε, περιφανεστατε, ἱεραρχῶν ὁ κόσμος·
Χαῖρε, ὁσίων γυναικῶν ἀσκητριῶν ἡ δόξα·
35 Χαῖρε, παρθένων ἡ αὐγὴ καὶ στήριγμα τοῦ κόσμου·
Χαῖρε, τὸ περιλάλημα τῶν ὑμνογράφων πάντων·
Χαῖρε, λυτρωσαμένη με θανατικοῦ μεγάλου·
Χαῖρε, ἡ ἀπαλλάττουσα ἐκείνου νοσημάτων·
Χαῖρε καὶ Χαῖρε, πάγχρυσε ἐλπὶς καὶ σωτηρία·
40 Χαῖρε, ἡ ῥίζα Ἰεσσαὶ καὶ ἄνθος ὁ Υἱός σου·
Χαῖρε, Δαβὶδ καὶ ἡ σκηνὴ τοῦ Μωυσῆ τὸ κλέος·
Χαῖρε, πανυπερθαύμαστε, καὶ γεγραμμένη πλάκα·
Χαῖρε, τοῦ Νῶε κιβωτὲ τῆς παλιγγενεσίας·
Χαῖρε, λυτρωσαμένη με παθῶν ἀλλεπαλληλων·
45 (f. 6r) Χαῖρε, ἀκέστωρ πάντερπνε καὶ παγχρυσε Κυρία·
Χαῖρε, τὸ περιδέξιον τὸ φῶς ἐσκοτισμένων·
Χαῖρε, ὁ ἐνδροσώτατος τοῦ Γεδεὼν ὁ πόκος·
Χαῖρε, παλάτιον τερπνόν, τῶν ἀσθενῶν ἡ ῥῶσις·
Χαῖρε, ἡ μόνη πρὸς Θεὸν μεσίτρια καὶ σκέπη·
50 Χαῖρε, ἀντίληψις θερμὴ τῶν καταπονουμένων·
Χαῖρε, παραμυθοῦσά με ἐν λύπαις, ἐν ἀνάγκαις·
Χαῖρε, ἡ μόνη γηγενῶν σκέπη καὶ θυμηδία·
Χαῖρε, ἡ ῥυσαμένη με σεισμοῦ φοβερωτάτου·
Χαῖρε, τὸ περιδέξιον τῆς οἰκουμένης θαῦμα·
55 Χαῖρε, καὶ τὸ ἐντρύφημα τῶν γηγενῶν ἁπάντων·
Χαῖρε, παράδεισε τρυφῆς καὶ τῆς ἀθανασίας·
Χαῖρε, τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, χαρὰ καὶ εὐφροσύνη·
Χαῖρε, τὸ τεῖχος τῶν πιστῶν καὶ σωτηρία κόσμου·
Χαῖρε, λιμὴν ὁ εὔδιος, χειμαζομένων ῥύστις·
60 Χαῖρε, τὸ ἀκεσώδυνον τῶν νόσοις κατεχόντων·
Χαῖρε, καὶ ἡ ἀνάρρυσις τῶν τεθνεώτων πάντων·
Χαῖρε, ἡ μόνη βοηθὸς τῶν ἐν κινδύνοις ὄντων·
Χαῖρε, ἀνάστασις Ἀδάμ, προπάτορος ἐκείνου·
Χαῖρε, λυτήριον τερπνόν Εὔας μητρὸς τῶν πάντων·
65 Χαῖρε, πηγὴ τῆς χάριτος καὶ τῆς παραμυθίας·
Χαῖρε, πηγὴ ἐκ Πνεύματος ἁγίου ἐσφραγισμένη·
(f. 6v) Χαῖρε, τὸ ὄρος Δανιὴλ, ὃ τεθέαται πάλαι·
Χαῑρε, ἐξ ἧς ἐκτέτμηται ὁ λίθος ὁ Χριστός μου·

Χαῖρε, τὸ κήρυγμα ἡμῶν καὶ προφητῶν ἀρχαίων·
70 Χαῖρε, τὸ περιώνυμον τῶν εὐτελῶν καὶ ξένων·
Χαῖρε, τὸ καύχημα ἡμῶν τοῦ βροτησίου γένους·
Χαῖρε, τὸ καταφύγιον ἁμαρτωλῶν πενήτων·
Χαῖρε, τὸ ἱλαστήριον τῶν καταπονουμένων·
Χαῖρε, τὸ λύτρον γηγενῶν ἐν Ἱεροσολύμοις·
75 Χαῖρε, παρισταμένη με ἐν ὥρᾳ κριτηρίου·
Χαῖρε, παγκόσμιος χαρὰ καὶ τέρψις τῶν νοσούντων·
Χαῖρε, Θαλάσσης Ἐρυθρᾶς νέου λαοῦ δοχεῖον·
Χαῖρε, διαβατήριον ἀπὸ τῆς γῆς εἰς ἄνω·
Χαῖρε, ἡ κλῖμαξ Ἰακώβ, ἣν τεθέαται πάλαι·
80 Χαῖρε, σκηνὴ τοῦ Ἀβραὰμ ξενίσασα Τριάδα·
Χαῖρε, θυσία Ἰσαὰκ προπάτορος ἐκείνου·
Χαῖρε, ἡ βάτος ἔνδροσος, ἣν Μωϋσῆς ἑώρα·
Χαῖρε, ἡ πύλη οὐρανῶν καὶ τῆς Ἐδὲμ χωρίον·
Χαῖρε, χαρὰ περίδοξε, ἐλπὶς τῶν λυπουμένων·
85 Χαῖρε, ἡ κασωπήτρια τῶν πλοίων κυβερνῆτις·
Χαῖρε, ἡ Γλυκεώτισσα, λιμὴν χειμαζομένων
Χαῖρε, κατάπτωσις πολλῶν πνευμάτων ἀερίων
Χαῖρε, καταποντίσασα τὰ τῶν δαιμόνων πλήθη·
Χαῖρε, τὸ φῶς μηνύουσα κειμένων ἐν τῷ σκότει·
90 Χαῖρε, τοῦ Ἅιδου νέκρωσις καὶ τῆς φθορᾶς ἡ λύσις·
Χαῖρε, τὸ κάρφος φέρουσα Νῶε μηνῦον ἔαρ·
Χαῖρε, ἡ λύσις τῆς ὀργῆς κατακλυσμοῦ τοῦ πρώην·
Χαῖρε, μελῶν μου σύνδεσμος τῶν παραλελυμένων·
Χαῖρε, ναὲ θεότητος, ἡ χορηγοῦσα πάντα·
95 Χαῖρε, πανυπερένδοξε θρόνε τοῦ ποιητοῦ μου·
Χαῖρε, αὐγὴ πολύφωτε καὶ πανυπέρλαμπρέ μου·
Χαῖρε, ἡ δράκοντος δεινοῦ συντρίψασα τὴν κάραν·
Χαῖρε ἡ ῥίψασα πικρῶς αὐτοῦ τὴν πανουργίαν·
Χαῖρε, ἡ πρόξενος καλῶν τῶν ἐν θλίψεσι πάντων·
100 Χαῖρε, ἡ χορηγήσασα χαρὰν αὐτῆς καὶ δόξαν·
Χαῖρε, τὸ καταφύγιον τῶν ἐπιστρεφομένων·
Χαῖρε, ἡ περιδέξιος πάντων ἐν θλίψεσιν ὄντων·
Χαῖρε, ἐντρύφημα λαμπρὸν μικρῶν τε καὶ μεγάλων·
Χαῖρε, πανυπερένδοξε μεσήτρια τοῦ κόσμου·
105 Χαῖρε, τερπνὴ παράδεισε, μεσήτρια τοῦ κόσμου·

Χαῖρε, ἡ ῥυσαμένη με θλίψεων ἀμετρήτων·
Χαῖρε, ἡ μόνη πρόθυμος καταφυγὴ καὶ σκέπη·
Χαῖρε, ἡ ὁδηγοῦσά με ἐν νυκτὶ καὶ ἡμέρᾳ·
Χαῖρε, δι’ ἧς χαρὰ πολλὴ τῷ κόσμῳ ἐγεγόνει
110 Χαῖρε, βραβεύουσα ζωὴν παντὸς βροτείου γένους·
(f. 7v) Χαῖρε, ἡ μεσιτεύουσα ἐν τελευταίᾳ κρίσει·
Χαῖρε, δευτέρας ἡ ζωὴ παρουσίας μεγάλης·
Χαῖρε, ἡ στήσασα βροτοὺς ἐκ δεξιῶν σωτῆρος·
Χαῖρε, ἡ ῥύσασα πολλοὺς κολάσεως μεγίστης·
115 Χαῖρε, ἡ προξενήσασα βροτῶν τὴν σωτηρίαν·
Χαῖρε, ἀνάκλησις πασῶν τῶν γηγενῶν ἡ δόξα·
Χαῖρε, πανύμνητε ἡμῶν σκέπη καὶ προστασία·
Χαῖρε, ἡ δικαστήριον παύσασα τῶν ἀνόμων·
Χαῖρε, βουλὰς σκεδάζουσα ἐχθρῶν τῶν παρανόμων·
120 Χαῖρε, τυφλῶν ἡ ὁδηγὸς καὶ στερρὰ βακτηρία·
Χαῖρε, τοῦ ὄρους τοῦ Σινᾶ ὁ ἀκρότατος ὕμνος·
Χαῖρε, πατέρων Ῥαϊθοὺ τὸ ᾆσμα τῶν ᾀσμάτων·
Χαῖρε, ὁσίων Σκήτεως ἡ τέρψις, ἡ γλυκύτης·
Χαῖρε, τὸ περιλάλημα Αἰγύπτου Θηβαΐδος·
125 Χαῖρε, σκηνὴ οὐράνιε, μονὴ τῶν πρωτοτόκων·
Χαῖρε, τῆς ἄνω πρόξενε καθέδρας οὐρανίου·
Χαῖρε, ἡ διανοίξασα τὰς πύλας παραδείσου·
Χαῖρε, εὶσάξασα λῃστὴν πιστὸν <τὸν τοῦ> υἱοῦ σου·
Χαῖρε, παναληθέστατε μήτηρ τοῦ ποιητοῦ μου·
130 Χαῖρε, δι’ ἧς οἱ γηγενεῖς εὕραντο σωτηρίαν·
Χαῖρε, παγκόσμιε χαρὰ καὶ λύτρον δεσμουμένων·
Χαῖρε, κἀμοῦ τοῦ ταπεινοῦ ἐλπὶς καὶ προστασία·
(f. 8r) Χαῖρε, τῶν ξένων ὁδηγέ, χαῖρε παρθενομῆτορ·
Χαῖρε, ἡ Σαντανάϊα ἡ μύρον δοῦσα κόσμου·
135 Χαῖρε, Γαρζουϊιώτισσα ἰαματοῦσα πάντας·
Χαῖρε, σιγὴ τῶν ἁπασῶν καὶ δεομένων πίστις·
Χαῖρε, ἡ σκέπη τῶν πτωχῶν, στολὴ γυμνῶν ἁπάντων·
Χαῖρε, ἡ δοῦσά μου χαρὰν ἐν ὥρᾳ κριτηρίου·
Χαῖρε, ἡ πύλη, χορηγὲ καὶ σωτηρία πάντων·
140 Χαῖρε, δι’ ἧς ὁλοτελῶς παράβασις ἐλύθη·
Χαῖρε, δι’ ἧς ἐκ τῆς φθορᾶς ἐλυτρώθημεν πάντες·
Χαῖρε, δι’ ἧς παράδεισος ἠνοίχθη πραδόξως·

Χαῖρε, ἡ κλεὶς τῶν οὐρανῶν καὶ Χριστοῦ βασιλείας·
Χαῖρε , λιμὴν πανάριστε τῶν τοῦ βίου πλωτήρων·
145 Χαῖρε, ψυχῆς μου ἀγαθὴ σωτηρία καὶ σκέπη·
Χαῖρε, παντὸς χριστιανοῦ ἐλπὶς βεβαιοτάτη·
Χαῖρε, τὸ φῶς τὸ ἄδυτον τὸ φωτίζον τὸν κόσμον·
Χαῖρε, ἡ μήτηρ τοῦ Χριστοῦ υἱοῦ θεοῦ τοῦ ζῶντος·
Χαῖρε, ἡμῶν τῶν ταπεινῶν ἡ σκέπη καὶ προστάτης·
150 Χαῖρε, ἡ τὸν ἀχώρητον χωρήσασα ἐν κόλποις·
Χαῖρε, θεὸν ἐκύησας τὸν πάντων βασιλέα·
Χαῖρε, Χριστὸν ἐγέννησας, τὸν πάντων βασιλέα·
Χαῖρε, ἡ δόξα τῶν πιστῶν καὶ μήτηρ τοῦ Χριστοῦ μου·
τοῦ ποιητοῦ μου καὶ θεοῦ τοῦ εὐεργέτου πάντων
155 (f. 8v) καὶ δόξαν ἀναπέμψωμεν κυρίῳ τῷ θεῷ μου.
Οὐδὲν ἄλλο μεμάθημεν, πλὴν τὴν Τριάδα σέβειν·
διόπερ δόξα σοι, Τριάς, ἀδιαίρετε φύσις,
Τριὰς ταῖς ὑποστάσεσι μονὰς δὲ τῇ οὐσίᾳ,
ἣν σέβοντες εἰλικρινῶς ἐν γνώσει ἀσυγχύτῳ .
160 Σέβομεν οὖν τριπλῆν προσώπων μοναρχίαν,
ἤτουν ταῖς ὑποστάσεσιν ἀδιαίρετον φύσιν,
μοναδικὴν τῷ συμφυεῖ προσκυνοῦμεν ἀπαύστως,
δι’ ἧς καὶ λυτρωθείημεν τῶν κοινῶν ἐγκλημάτων
πρεσβεύοντες ἕνα Θεὸν ἐν τρισὶ τοῖς προσώποις,
165 πατέρα σύνθρονον Υἱὸν, συναΐδιον Πνεῦμα
δοξάζοντες καὶ σέβοντες ἀπὸ μητρὸς κοιλίας
νῦν καὶ ἀεὶ καὶ πάντοτε εἰς αἰῶνας αἰώνων·
ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν.
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
ΟΝΟΜΑΤΩΝ. ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝ
Ἄβαροι, 55, 56. -Ἀβάρων πολιορκία Γεδεὼν Μ., 15

(626), 75, 147 Γεννάδιος Ἡλιουπόλεως, 15
Ἀβούρης Σπ. 15
Ἅγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκης, 113 Δαμασκηνός Ἰωάννης, 65, 67, 7ο0, 72,
Αἴγυπτος, 148, 149 207
Ἀκάθιστοι εἰς ἁγίους, 121-122 Δεδούσης Β. Σ., 15
Ἀκάθιστος, ἀκολουθία, 81, 90. ἀρχαῖοι Δετοράκης Θ., 15, 16, 27, 36, 41, 44,
ὕμνοι, 237-239. –Εἰκονογραφία 111 45, 58, 59, 65, 72, 137
–κοντακάρια, 129. –κριτικὴ ἔκδοση, Δρατσέλας Α. Δ., 16
165-190. Λειτουργικὰ χειρόγραφα,
130-137. ἱστορημένα χειρόγραφα, Ἐπιφάνιος, 97
113. Χαιρετισμοί, 35-46. Μέγας Εὐστρατιάδης, 16, 53, 71, 81, 116,
Χαιρετισμός, 240-245. Μελοποιία, 121, 122, 125, 130, 131, 139, 140,
114. –μιμήσεις, 119-122. ὁμιλία, 142, 144, 145, 146, 150, 155, 156,
204-296. Πρώτη ἔκδοση, 85. χει- 157, 14ο, 142, 153, 154,155, 162
ρόγραφα, 129-136. Ὕμνοι, 207- Εὐχολόγιον, 77
239. Συναξάριον 201-204. Σχήματα, Ὲφραὶμ ὁ Σύρος 37-39, 40, 139, 146,
105-109. Τάξις. Οἰκουμ. Πατριαρ- 147, 152, 156
χείου, 81. Τυπικά, 73-83.
Ἄλδος Μανούτιος, 85 Ζαχαρίας ὁ Προφήτης, 39
Ἀλέξανδρος Λαυριώτης 149, 158 Ζερβουδάκη, Α., 68
ἀνάκλησις, 138
Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 62 Ἠθικός Νικηφόρος, μουσικός, 115
Ἀνανεώτης Μιχαἠλ. μουσικός, 114 Ἡράκλειος, 147
Ἀνδρεάδδης Π., 15 Ἡσαΐας προφήτης, 149
Ἀνδρέας Κρήτης, 46 Ἡσίοδος, 35
Ἀνθολογία, 68, 88
ἀντιθέσεις, 108 θεματικὴ ὀργάνωση, 32, 33
Ἀπολλιναρισμός, 50 Θέμελης Τ. Π., 16, 97, 124
ἀσώματος φωνὴ, 138 θεοδρόμος, 146
αὐτεπάγγελτος, 154 Θεοδωρόπουλος Ἐ., 97
Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις, 126
Βουρλῆς Α., 15 Θεοδώρου Α., 16
Θεοτόκος Βρεφοκρατουσα, 113 Κριτσά, τοιχογραφίες Ἀκαθίστου

Θεοφάνης ὁ Γραπτός, 67, 68, 71, 125 Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, 41
Θεοφάνης, 125 Κωδινός, 80
Θεσσαλονίκη, 62 Κωνσταντίνος Ε΄ Ἴσαυρος, 60, 61
Θηκαρᾶς, 39 Κωσταντινούπολις, 54, 112, Ἀράβων
Θωμᾶς Μάγιστρος, 39 πολιορκία 55, 56, 60
Ἰουστινιανός, 52, 53 Λάσκαρις Κωνσταντίνος, 87, 144, 151

Ἴσαυροι, 60 Λαυριώτης Ἀλ., 16
Ἰωακεὶμ Ἰβηρίτης 16 λειτουργικὰ χειρὀγραφα, 166
Ἰωάννης ἱερεύς, ζωγράφος, 113 Λέων Γ Ἴσαυρος, 60, 63, 75
Ἰωάννης Φωκᾶς, 63 Λιανᾶς Ζ, 16
Ἰωσὴφ Ὑμνογράφος, 48, 73, 139 Λουκάτος Δ., 16
καινουργεῖται, 140 Μαδρίτη, 112

Κακουλίδου-Πάνου Ἑλ. 97 Μανδηλαρᾶς Β., 17
Καλλονᾶς Μελέτιος, ὁ Κρής, 94. Ἀκα- Μάρκου Κ., 17, μεταφορές 108
θίστου παράφραση, 94-96 Μητσάκης, 17, 63
Κανὼν Ἀκαθίστου, 73 Μουστάκης Β., 17
Καστροφύλακας Γεώργιος, ζωγράφος, Μπορίσοβα Τ., 17
114
Κεφαλληνία, 114 Νεκτάριος Κεφαλάς, 17
Κλαδᾶς Ἰωάννης Λαμπαδάριος, 116 Νικηφόρος Κάλλιστος, 35
κονδάκιον, 131
κοντακάρια, 166 Ξύδης Θ., 17
κοντακάριο Μοσχας, 140
κοντάκιο, 27 ὁμοιοκαταληξία, 105
Κόντογλου Φ., 113 ὀξύμωρα, 105
Κοσμᾶς Μελωδός, 46, 62-64
κοσμήτωρ, 154 Παναγιώτου Δ., 17
Κουιμουτσόπουλος Δ., 159 Παπαγεωργίου Π. Ν., 17
Κουκουζέλης Ἰωάννης, μουσικός, 115- Παπαγιάννης Γρ., 17,
116 Παπαδόπουλος Σ. Σ., 17
κουκούλιον, τό, 27 Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Άθ.,
Κουνάδης Ἀνδρέας, 91 Παπαδημητρίου Ἰωάννης Θεοφάνης,
Κουρεμπελές Ἰ., 16, 41 43
Κρήτη, 112 Παρανίκας Μ., 18
Κρήτης Πανεπιστήμιο, 91 παρήχηση, 107-108
Κρητικοὺ Φλ., 16, 114-117, passim παρομοίωση, 105-107
Κριαρᾶς Ἐμ., 150 Πάσχος Π. Β, 18
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ. ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝ 249
Πατμιακὸ κοντακάριο, 42 Τροπολόγιον, 67

Πατριαρχεῖον Οἰκουμενικόν, 114 Τρυπάνης Κ., 129, 138, 141, 142, 143,
Πατριαρχικὸς Ναός, 82 144, 145, 146, 149, 150, 151, 153,
Πισίδης Γεώργιος , 85, 86, 89 154, 156, 157
Πλουσιαδηνὸς Ἰωάννης ἱερεύς, 117 Τριώδιον Ρώμης, 92
Πρόκλος πατριάρχης, 40 Τυπικὸν Μ. Λαύρας, 75
προοίμιον 28 Τυπικὸν Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπό-
προσωποποιήσεις, 108 λεως, 80
Πρωτοπαπαδάκη-Παπακωνσταντί- Τωμαδάκης10, 18, 27, 35, 50, 52, 57,
νου Ἑλ., 113 60, 61, 63, 75, 85, 159, 160
πρωτοστάτης, 13, 137
Φανουργάκης Β., 129
Ρούστικα, τοιχογραφιες Ἀκαθίστου Φιλῆς Μανουἠλ, 93, 113
Ρωμανὸς ὁ Μελωδός, 27, 42, 49, 50, Φιλιππικὸς Βαρδάνης, 58
53, 55, 72, 88, 138, 143 Φλωρεντία, 78
Φωκᾶς τύραννος, 147
Σάββα Ἁγίου μονὴ (Ἱεροσόλυμα), 63 Φώτιος πατριάρχης, 55, 65
Σαββαΐτες, 63
Σαρρῆς Β. Α., 18, 34, 108 Χαιρετισμοί, 35
Σέργιος, 56 Χαλκέων Παναγία Θεσσαλονίκης 113
Σέργιος πατριάρχης, 54, 77, 89 Χάλκης Θεολογικῆς Σχολῆς, κώδιξ, 89
Σετάκης Πλ., 18 Χάνδαξ, 117
Σιναϊτικὸ κοντακάριο, 147 Χατζηδάκης Μ., 113
Σιναϊτικὸ Τυπικό, 75, 76 Χριστουγέννων ἑορτή, 52, 74
Στάθης Γρ., 116 Χριστοφιλοπούλου Αἰκ., 18, 29, 57, 147
Σταματάκης Π., 18 Χριστοφόρος ἐπ. Βενετίας 56,59, 98
Στεφανῆς Ἰ., 97 Χρυσάφης Παναγιώτης, 117
Συλλογὴ Garrett (Princeton). 112 Χρυσόστομος, 152
Συναξαριακὴ παράδοση, 54
Συναξαριο Ἀκαθίστου, 35 Ψαλτήριο βουλγαρικὸ, 113
Συνέσιος Κυρηναῖος, 36 Ψαλτήριο σερβικὸ Βιβλιοθήκης Μονά-
Σωζομενός, 39 χου, 113
Σωφρόνιος Ἱεροολύμων, 42 Ψαριανός Δ.,18
Ψευδο-Ἐφραίμ, 150, 151
Τζαγκαρόλος Στέφανος, ζωγράφος, Ψευδο-Ἐφραίμ, 153
114 Ψευδο-Κωδινός, 80
Τριώδιον, ἐκκλ. βιβλίο, 29 Ψευδο-Ματθαῖος 32
Τριωδίου α΄ ἔκδοση, 91, β΄ ἔκδοση, 91
Τριῶν Ἱεραρχῶν παρεκκλήσιο Μετε- Ωρολόγιον Ρώμης, 89
ώρων 113 Ωρολόγιον, 78, 79
Addison P. M., 100 Hannick Chr., 20

Assemani J. S., 37, 150 Hoeg C., 20, 130
Astruc Ch., 116 Huglo M., 141, 147
Averintsev S., 19 Huglo M., 13, 20, 59, 98
Badenas de la Pena P., 112 Ifantis P., 20, 98

Baumstark A., 13, 19, 62, 98 Ivanso I., 20
Birckbeck W. J., 19, 99
Bouvy E., 19 Jeanlin F., 20
Calzecchi Onesti P, 19 Kallis A., 13

Cameron Av., 19, 35 Kamill, 132, 133
Cantarella R., 13, 99 Keller F., 20
Christ W., 88 Keydell R., 20
Christopher J., 100 Krumbacher K., 20, 98
Clarck Κ., 132, 133 Krypiakiewicz, 20. 29, 53., 139, 146,
Concasty L., 116 147, 151, 152 156
Cortes Arrese M., 112
Lamza L., 60
De Andrés Martinez C., 19, 99 Leclercq H., 20
De Meester Pl., 13, 89 Legrand E., 91, 97
De Riccl S., 134 Leroy F. J., 41
Del Grande C., 14, 19, 53, 57, 98, 99 Likhachova V. D., 111
Dl Grande C., 98, 99 Limberis V. M., 20
Dmitrievskij, 76 Lixacheva V., 20
Drost-Abgarjan A., 33, 100 Lucini L, 21
editio princeps, 13 Maas P., 21, 37

Emereau C., 19, 39 Maisano R.,14, 52, 99
Mateos J., 21
Filonov – Gove A., 19 100 Meersseman 31
Flecher R. A., 19 Meersseman G. G., 14, 59
Fogginus P. F., 14 Mercati S. G., 90
Follieri , 35, 66, 222, 227 Miller Em., 93
Frolow A., 19
Nikiforova Al., 67, 135
Goltz H., 13, 19, 20, 100
Grosdidier de Matons J., 20, 30, 50, 51, Papaiannou Str., 81, 133
52, 58 Paranikas M., 88
Grumel V., 61 Pätzold Al., 21
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ. ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝ 251
Peeers C., 101 Tafrali O., 111

Peltomaa L. M., 21 Tardo L., 65
Penicheva Bisseva V., 21 Terzaghi N., 36
Perez Martin Im., 112 Théarvic M., 22
Pertusi Ag. 59 Theodoru Eu. D., 22
Peters C., 21 Tischendorf K., 149
Pitra J. B., 14, 86, 119, 140 Toniolo E. M., 14, 22, 49, 140
Proxorov G. M., 111 Treneff D. K., 111
Trypanis C., 29, 64, 102, 137-158,
Quercius J. M., 14, 21, 85, 86 passim
Turyn Al., 114
Rehork J., 21
Velmans T., 112
Salaville S., 11, 21, Vereecken J., 22
Scepkina M., 112 Verpeaux J., 80
Schork R.J., 22 Von Winterfeld, 22
Shulgina E. V., 112 Voordeckers E., 22 100
Sirli A., 21
Sowa W., 22 Wellesz E., 22, 54, 57, 90, 105
Spadaro M. D., 22 Weyh A., 68
Stavrianopoulou P., 22 Woodward G. B. , 9, 99
Stevenson H., 56 Woodward G. R., 19
Strzygowki J., 62
Szövérffy J., 22
Sοfroniou S. A., 21
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................................................................ 9-12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ........................................................ 13-22
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ....................................................... 25-48
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Α ΄. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ............................ 27

1. Μορφὴ καὶ περιεχόμενο ............................................................................. 27-28
2. Τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματα τοῦ Ὕμνου ................................................ 28-30
3. Τὰ ἐφύμνια ........................................................................................................ 30-32
4. Θεματικὴ ἑνότητα ......................................................................................... 32-35
5. Ἡ ὀνομασία «Ἀκάθιστος» ................................................................................. 35
6. Οἱ Χαιρετισμοὶ καὶ ὁ διάλογος ............................................................... 35-48
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Β΄ . Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ ..................................... 49-72

1. Εἶναι ὁ Ἀκάθιστος ἔργο προρρωμανικό; ............................................ 49-52
2. Ὁ Ἀκαθιστος καὶ ὁ Ρωμανός .................................................................... 52-54
3. Ὁ Ἀκάθιστος ἔργο μεταρρωμανικό ..................................................... 54-56
α. Συναξαριακὴ παράδοση ................................................................... 55-56
β. Ὁ πατριάρχης Σέργιος ...................................................................... 56-58
γ. Ὁ Γεώργιος Πισίδης ............................................................................ 58-59
δ. Ὁ πατριάρχης Γερμανὸς Α΄ .............................................................. 59-62
ε. Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός .............................................................................. 62-65
ς. Ὁ πατριάρχης Φώτιος ............................................................................... 65
ζ. Συνεργασία Κοσμᾶ καὶ Δαμασκηνοῦ .......................................... 65-72
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Γ΄ . Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ. .............. 73

ΤΥΠΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ........................................................................................... 73-76
1, Cod. Sinaiticus gr. 1094 ...................................................................................... 76

2. Cod. Sinaiticus gr. 756 ......................................................................................... 76

3. Dmitrievskij Typika ............................................................................................... 77
4. Τυπικὸν τῆς Δρέσδης ................................................................................... 77-78
5. Ὡρολόγιον (Editio princeps, 1522) ........................................................ 78-79
6. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae ...................................... 79-80
7. Ὁ Ἀκαθιστος εἰς τὸ Ἱερὸν Παλάτιον .......................................................... 80
8. Τυπικὸν Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπολεως ............................................. 80
9. Τυπικὸν τῆς Μονῆς τῆς Εὐργέτιδος .................................................... 80-81
10. Τυπικὸν τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν ................................................. 81
11. Τάξις εἰς τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεὶον.
Πατριαρχικἢ χοροστασία ...................................................................... 81-83
ΚΕΦ ΑΛΑΙ Ο Δ΄ . ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ .................................. 85-92

1. Editio princeps ......................................................................................................... 85
2. Ἡ ἔκδοση J. M. Quercius 1777= PG 92, 1333-1348 .................... 85-86
3. Ἡ ἔκδοση τοῦ J. B. Pitra (1876) .............................................................. 86-88
4. Ἡ ἔκδοση W. Christ – M. Paranikas 1873) = CPA ................................ 88
5. Ἡ ἔκδοση τοῦ Μ. Παρανίκα (1894) ........................................................... 89
6. Ἡ ἔκδοση τοῦ Pl. de Meester (1903) ........................................................... 89
7. Ἡ ἔκδοση τοῦ Σωφρ. Εὐστρατιάδη (1917) ..................................... 89-90
8. Ἡ ἔκδοση τοῦ Wellesz (1957) .................................................................. 90-91
Ἐκδόσεις λειτουργικῶν βιβλίων .......................................................... 91-92
ΚΕΦ ΑΛΑΙ Ο Ε ΄. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΦΡΑΣΕΙΣ ........................ 93-102

1. Τοῦ Μανουὴλ Φιλῆ (1275-1345) ........................................................... 93-94
2. Παράφραση τοῦ Μελετίου Καλλονᾶ τοῦ Κρητὸς (1613) ........ 94-96
3. Γρηγορίου Μελισσηνοῦ τοῦ Κρητός .................................................... 96-97
4. Δαπόντες Καισάριος ........................................................................................... 97
5. Νεκτάριος (Κεφαλᾶς), Μητρ. Πενταπόλεως ........................................ 97
6. Θέμελης Τιμόθεο Π. ............................................................................................ 97
7. Ἀνώνυμος ................................................................................................................... 97
8. Ἐπιφάνιος Ἰ. Θεοδωρόπουλος ....................................................................... 97
Λατινικὲς καὶ ἄλλες ................................................................................ 98-100
9. Ἡ ἔκδοση Τρυπάνη ................................................................................ 101-102
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 255
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Σ Τ΄. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑ .............. 103-109

Τὰ λογοτεχνικὰ σχήματα .......................................................................... 104-109
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Ζ΄ . Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ .............................. 111-117

Α΄. Ο Ἀκάθιστος εἰκονογραφούμενος .................................................. 111-114
Β΄. Ἡ μελοποιία τοῦ Ἀκαθίστου ............................................................. 114-117
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Η΄ . ΜΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ............................... 119-122
ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Θ ΄. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ...................................... 123
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ........................................................... 127-190
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ..................................................................... 129-136
Ι. Τὰ κοντακάρια ..................................................................................................... 129

ΙΙ. Τὰ λειτουργικἂ χειρόγραφα .............................................................. 130-135
ΙΙΙ. Δευτερεύοντες κώδικες ....................................................................... 135-136
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ................................ 137-158
ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ .......................................................................................... 159-164
ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ........................................................................................... 165-190
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ................................................................... 191-199

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ........... 201
Α΄. ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ .......................................................................... 201-206
Β΄. Ο ΑΚΘΙΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ. ΚΑΝΟΝΕΣ ΑΝΕΚΔΟΤΟΙ 207-239
Ο ΜΕΓΑΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ............................................................................. 240-245
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΩΝ, ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ, ΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ .... 247-251

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ακάθιστος 2021

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Ακάθιστος 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ

ΟΜ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Εἶπαν ὅτι ἡ μόνη ἀληθινὴ ποίηση εἶναι ἡ θρησκευτική1. Ἄν αὐτὸ εἶναι

ρικοὺς καὶ ἄλλους. Παρὰ ταῦτα, τὰ πολλὰ προβλήματά του, ιδιαίτερα

νατοποθετοῦνται καὶ συζητοῦνται ἑρμηνευτικὰ καὶ ἐκδοτικὰ προβλή-

γνώσθησαν ἐξαρχῆς, καθὼς παρατηρήθηκαν ἐλλείψεις καὶ ἀδικαιολό-

Maisano R., Cantici = Maisano R., Cantici di Romano il Melode (Classici

ΤΑ = Τριῴδιον Κατανυκτικόν, περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ

Θ. Δετοράκης, Βιβλιοκρισια τοῦ βιβλίου: Παπαγιάννης Γρ., Ἀκάθιστος

Μανδηλαρᾶς Β., Βιβλιοκρισία στὴν ἔκδοση τοῦ Ε. Wellesz, Akathistos

Παρανίκας Μ., Περὶ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου, Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει

Β΄. Σὲ ξένες γλῶσσες

Goltz H., Akathistos. Hymnen der Ostkirche, Leipzig 1988.

Acathistos Hymnos, Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 35, 1966-67,

ἀρ. = ἀριθμός, -μοί

cod., codd = codex, - - ices

Η ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

1. Μορφὴ καὶ περιεχόμενο

Ἀντίθετα, στὸν Ἀκάθιστο ἔχουμε δύο μορφὲς οἴκων. Οἱ οἶκοι μὲ πε-

2. Τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματα τοῦ Ὕμνου

Χαῖρε, δι’ ἧς ἐγείρονται τρόπαια,

Χαῖρε, ὡς βροντὴ τοὺς ἐχθροὺς καταπλήττουσα

Ὁ ὕμνος αὐτὸς συνδέεται εὐθέως μὲ τὸ περιεχόμενο τοῦ Ἀκαθίστου,

ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν), ἡ ὅλη ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου εἰσάγεται

Εἶναι αὐτούσιος ὁ ἀρχαγγελικὸς χαιρετισμὸς τοῦ Ευαγγελίου6. Ὁ Ἀθ.

πόσιον τοῦ Μεθοδίου Πατάρων (†311)9:» Ὦ καλλιπάρθενοι, τοὺς ἀκη-

gr. 339 καὶ τὸ ἀπόγραφό του (Petropolitanus GPB 230) παραδίδουν ὡς

4. Θεματικὴ ἑνότητα τοῦ Ἀκαθίστου

Στὸν ἀκόλουθο πίνακα παρέχεται περιληπτικὰ τὸ περιεχόμενο τῶν

Θεματικὴ ὀργάνωση τοῦ Ἀκαθίστου

Μέρος Α΄: Τὸ ἱστορικό (Οἶκοι Α-Μ)

Α: Ἄγγελος πρωτοστάτης… Ὁ ἀρχαγγελικὸς χαιρετισμός

Μέρος Β΄: Θεολογικὸ-Σωτηριολογικὸ (Οἶκοι Ν-Ω)

Ν: Νέαν ἔδειξε κτίσιν… Ὁ Χριστὸς ἀνακαινίζει τὸν κόσμο

4α. Ὁρισμένοι μελετητὲς ἐπιχειροῦν ἐσχάτως περίεργες δομικὲς

6. Οἱ Χαιρετισμοί καὶ ὁ διαλογος

α. Συνέσιος ὁ Κυρηναῖος (370-413)

β. Ὁ πάπυρος τοῦ Λονδίνου

χα(ιρε) θεοδοκη ακαλια

Χαῖρε, ἡ δι’ ἀγγέλου

γ. Ἐφραὶμ ὁ Σύρος (305-373)

Χαίροις, πάναγνε ἡ κεχαριτωμένη·

Χαῖρε, ἡ δόξα τῶν ἀνθρώπων, παρθένε·

Χαίροις, μάχαιρα τῶν πονηρῶν δαιμόνων.

Εἶναι δύσκολο νὰ ἀποφανθεῖ κανεὶς μὲ βεβαιότητα γιὰ τὸν πραγ-

Δεῦρο, πλήρωσις τῆς ἐμῆς προφητείας·

Εἶναι προφανὲς ὅτι οἱ στίχοι εἶναι δάνειο ἀπὸ τὸν Ψευδο-Ἐφραίμ33.

δ. Πρόκλος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (434-446)34

Ἄγγελος Βλέπεις τὸν εὐαγγελιζόμενον Γαβριὴλ

ε. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας (370-444)

Χαίροις, Μαρία, τὸ κειμήλιον τῆς οἰκουμένης.

Χαίροις, Μαρία, τὸ χωρίον τοῦ ἀχωρήτου, ἡ τὸν Μονογενῆ

Τῷ ἀρχαγγέλῳ Γαβριὴλ | δεῦτε καὶ συμπορευθῶμεν

ὡς μητέρα καὶ τροφὸν τῆς Ζωῆς ἡμῶν·

Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἐπουρανίου γεννήτρια,

Χαίροις, ὦ χαρᾶς τῆς ἀϊδίου θεοφόρον κειμήλιον,

Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ τοῦ μάννα στάμνος ὁλόχρυσος καὶ

Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ φιλάνθρωπον δεσπότην ὑπὲρ κοινῆς

Στὴ συνέχεια ὁ Γερμανὸς συνθέτει σὲ πεζὸ λόγο ἕνα διάλογο μεταξὺ

Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ ζωηρὸς διάλογος τοῦ Ἀρχαγγέλου μὲ τὴν

θ΄. Χαιρετισμοὶ σὲ πρώιμα λειτουργικὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα

Χαῖρε, ἅγιον ὄρος, πανύμνητε,

ι΄. Ὁ Μέγας Χαιρετισμός