- \

' V AA
YEDlTEPÉ^^

Son Kızılbaş
ŞAH İSMAİL
TUFAN GÜNDÜZ
 S o n K ı z ı lb a ş Ş a h İ s m a il

Tu fa n Gü n d ü z

Gen el Ya yın Yö n e t m e n i
M u st a fa Ka r a gü llü o ğlu

© Ye d it e p e Ya yın e vi
T.C. Kü lt ü r ve T u r izm Ba ka n lığı
Se r t ifika N o : 16 4 2 7

I SBN : 9 7 8 - 6 0 5 - 4 0 5 2 - 4 9 - 3
Ye d it e p e Ya yın e vi: 131
Ar a ş t ır m a İn celem e: 110

1. Ba skı: E k im 2 0 10
4. Ba skı: O ca k 2 0 13

Ka p ak Resm i:
A le m - â r â - y ı Ş a h İ s m a il (Rıza Ab b a sî Kü tü p h ân esi, n r. 60 0 )
ad lı eser d en m in yatü r detayı.

Sa yfa D ü zen i
İ r fa n Gü n gö r ü r

Ka p a k Ta sa r ım
Se r ca n Ar s la n
Ba skı-Cilt
Şen yıld ız Yay. M atb a a cılık Ltd . Şti.
Gü m ü şsü yü Cad . N o:3 / 2 - Top ka p ı / İstan b u l
Tel: 0 212 4 8 3 4 7 9 1-9 2 (Ser tifika No: 1196 4)

YE D İTE P E YA YIN E V İ
Ça t alçeşm e Sk. No: 2 7/ 15 3 4 4 10 Ca ğaloğlu -İstan b u l
Tel: (0 212) 52 8 4 7 5 3 Faks'- (0 212) 512 3 3 78
www. yed itep eya yin evi. co m | b ü gi@yeclitep eyayin evi com
on lin e alış-ver iş: www. kitap ad r esi. com
 Son Kızılbaş
ŞAH İ SM Aİ L

TUFAN GÜNDÜZ

YEDÍTEPE &
İstanbul 2013
 TU F A N GÜ N D Ü Z
19 6 4 yılın d a Tom ar za / Kayser i’d e d oğd u . 19 8 7 yılın d a G.Ü . Gazi
Eğitim Fakü ltesi Ta r ih Öğr etm en liği Bölü m ü n ü b itir d i. 19 9 6 ’d a
“B o z u lu ş Tü r k m e n le r i 15 4 0 -16 4 0 ” ad lı t ezi ile d oktor a sın ı
tam a m la d ı. 2 0 0 6 yılın d a D oçen t u n van ın ı ald ı. H alen Ga zi Ü n i­
versitesi F en -Ed eb iyat Fakü ltesi Ta r ih Bölü m ü ’n d e öğr etim ü yesi
ola r a k gör ev yap m a ktad ır .

Ya za r ın “A n a d o lu ’d a Tü r k m e n A ş ir e tle r i/ B o z u lu s Tü r k ­
m e n le r i 15 4 0 -16 4 0 ” (An ka r a 19 9 6 ), “X V II. v e X V III. Yü z ­
y ılla r d a D a n iş m e n d li Tü r k m e n le r i” (İsta n b u l 2 0 0 5) Tu z -
la n s k i, B ije lin s k i i S r e b re n ic k i S ID Z lL 16 4 1-18 8 3 (Tu zla/
BiH 20 0 8 ), B o z k ırın E fe n d ile r i, Tü r k m e n le r Ü z e r in e M a ­
k a le le r (İstan b u l 2 0 0 9 ) ad lı d ör t ar aştır m ası, “J o s a p h a t B a r­
b a r a , A n a d o lu ’y a v e İra n ’a S e ya h a t” (İstan bu l 20 0 5); U zu n
H a s a n -F a tih M ü c a d e le s i D ö n e m in d e D o ğ u ’d a V e n e ­
d ik E lç ile r i, Ca te r in o Ze n o v e A m b r o g io Co n ta r in i’n in
S e ya h a tn a m e le ri, (İstan bu l 20 0 6) S e yya h la rın Gö zü yle S u l­
ta n la r v e S a va ş la r , G io v a ım i M a r la A n g io le llo , V e n e d ik li
B ir Tü c c a r , V in c e n z o D ’A le s s a n d r i’n in S e ya h a tn a m e le ri
(İstan bu l 20 0 7) ad lı ü ç t er cü m esi ve özellikle Osm a n lı d evr in d e
kon a r -göçer Tü r km en ler ü zer in e p e k ço k a ka d em ik m a ka lesi b u ­
lu n m aktad ır . Tu fa n Gü n d ü z, O sm a n lı Devleti ve Sa feviler d ön e­
m in d e Tü r km en aşir etler i ü zer in d e ar aştır m alar yap m a kt ad ır .

IV
 İÇİNDEKİLER

Ö n s ö z............................................... ...... VI I

Ka yn a k la r a D a i r ................................... ..... - 3
K ö k le r ..................................................... ...... 13
Şe yh Sa fiyü d d in ve Sa fe viyye ............ ..... 20
Şe yh C ü n e yd ......................................... ...... 24
Şe yh H a y d a r ......................................... ...... 29
Sa lt a n H o ca A l i .................................... ...... 35
Şe yh İ s m a il........................................... ..... 38
Ak k o yu n lu T a h t ın d a S a r s ın t ı............ ...... 42
Şe yh lik t e n Ş a h lığ a ............................... ...... 45
O s m a n lıla r ve K ızılb a ş la r .................. ...... 51
Şir va n 'ın Z a p t ı...................................... ...... 6 ı
T e b r iz Yo lu ............................................ ...... 65
Şa h İ s m a il ve Şiîlik ............................... ..... 68
İ lk T a yin le r ............................................. ...... 73
Ak k o yu n lu Su lt a n la r ıyla So n Savaş.. ...... 73
F ir u zk u h ’u n Za p t ı.... ........................... ...... 78
Ye zd v e Ta b e s ’in A lın m a s ı................ ..... 80
II. Ba ye zid ’in E lçile r i........................... ..... 8 2
Şe yh H a yd a r ’m İ n t ik a m ı................... ..... 83
K ü lt S a r ım ............................................ ....... 83
D u lk a d ir o ğu lla r ı ile S a v a ş ................ ..... 84
Ba ğd a t ’ın Alın m a s ı............................. ..... 89
M u ş a ’ş a ’a la r Ü zer in e H a r e k â t .......... . ...... 9 i
Ye n i T a yin le r ........................................ ...... 91
Şir va n Se fe r i......................................... ...... 94

V
Ö zb ek ler le Sa va ş la r . ..••94
Şa h k u lu Aya k la n m a s ı................................................. ..10 1
Ba b ü r ’e Ya r d ım ve H o r a s a n ’d a Bit m e ye n Ka vga .. ..103
T e b r iz’d e İ s y a n ............................................................. ..108
Ta h m a s b ’m D o ğu m u v e Şa h İ s m a il’in Ço cu k la r ı., ..108
R u m Su lt a n ı.................................................................. ..109
I .S e lim ............................................................................ .. 112
R u m lu N u r Ali H a life ................................................ ..114
Ye n i Z ü lk a m e yn ........................................................... .. 116
Sa va ş H a zır lık la r ı................................................. ....... .. 118
Kızılb a ş T a k ib i.............................. ..120
M e k t u p la r ....................................... ..123
Ça ld ır a n ’a D o ğ r u .......................... ..126
Ça ld ır a n S a va ş ı............................. .. 13i
Ta çlı H a n ım M e s e le s i................. ..132
Ya vu z Su lt a n Se lim T e b r iz’d e .... ..14 i
Ye n i D ö n e m ................................... -143
Ba t ı Sın ır ın d a K a yıp la r ............... -145
İ çe Ka p a n a n Kızılb a ş lık .............. ..14 6
Ba r ış G ir iş im i................................. ..14 7
D o ğu Sın ır ın d a k i G e lişm e le r ...... ..147
Ku ze y S ın ır la n ....................... ,...... ..150
İ çe r d e ............................................... ...15i
So n K ızılb a ş ................................... -152

Kayn aklar. •• 1 5 7

D izin ........ ..16 5

 Ön söz

İra n lı tarih çi Ab d ü lh ü seyin N evaî, ön em li b ir Safevî kr on iği

ola n Tekm iletü l-Ah b a r ’ın girişin e Kızılb a şla r h akkın d a “Gen el­
lik le b ilgili in san lar d eğiller d i. Sü varilik, okçu lu k, avcılık ve ad am
öld ü rm ekten b a şka b ir şey bilm ezlerd i. O n la r zevk ve eğlen ceyle,
avcılık, çap u lcu lu k ve zam p aralıkla zam an geçirsin ler ve h ü kü m et
etsin ler d iye d evlet ku ru m lan n d a -m ecbu ren - b ilgili, d evletin gelir
ve gid erlerin i kayd ed en , oku yan ve yazan k işiler b u lu n m alıyd ı. Bu
b ilgin sın ıf, b ir avu ç cah ü , m ü tekebbir, çıkarcı ve kayp ağa h izm ete
m ecb u rd u lar. Bu n lara Ta cik (= İran lı) d en iliyord u .” d iye yazm ıştı.
Bu rah atsız ed ici sö zler b ü tü n İran a yd ın la n için gen ellen em ezd i
elb ette. An cak, Tah r an Ü n iversitesi’n d e ka tıld ığım b a zı d erslerd e
Kızılb a şla n n la yıkı veçh ile an latd m ad ığın a, Safevî D evleti’n in k u ­
ru lu şu n d a Tü r k olm ayan İr a n lıla n n ya n i Tacikler in ön p la n a çı­
ka rıld ığın a şa h it olm u ştu m .
Sad ece b u d eğil ta b ii. Tü rkiye’d e d e m erh u m F aru k Sü m er’in
Sa fevî D evleti’n in ku r u lu şu n d a Tü r km en ler in r olü n ü in celeyen
m eşh u r kita b ın d a n b a şk a h em Kızılb a şla r , h em d e Şa h İsm a il
h akkın d a kap sam lı b ir ça lışm a ortaya kon u lm ad ı. Bu yü zd en Şah
İsm a il’in ta r ih î şa h siyeti ve Kızılb a şla n n İr a n tar ih in e k a tk ıla n
Tü r k a raştırm a cıla r tar a fın d an tam ola ra k d eğerlen d irilm ed iğin ­

VII
d en Şah İsm ail sad ece İran h ü kü m d a n ola ra k tan ın d ı. Kızılbaş-
la n n h ar eketi ise gen ellikle görm ezd en gelin d i.
O ysa İran ’a h âkim ola n ve Safevî D evleti’n i ku r a n gü ç b ü tü ­
n ü yle Kızılb a ş Tü rkm en lerd L Şeyh Cü n eyd , Şeyh H ayd ar ve n i­
h ayet Şah İsm ail’in çıkışı d a a slın d a b a şlı b a şın a b ir Kızılb aş h a ­
reketiyd i. Kızılb a şlar p ek ço k d a r b eler alm ış olm a la n n a rağm en
şeyh ler in i şa h yap m a yo lu n d a n a sla d ön m em işler d i. İsm a il’in
şan sı, yed iği d arb elerle d ah a d a gü çlen en in an m ış b ir top lu lu ğu n
şeyh i olm asıyd ı. Şeyh likten şa h lığa geçiş on la rın eseriyd i.
Şah İsm ail sad ece İran ’a h âkim olm akla yetin m ed i. İm am iye
Şiası’n ı r esm î m ezh ep ya p ın ca İr a n ’d aki Kızılb a şlığın h ızlı b ir şe­
kild e evr iler ek Şiiliğe d ön ü şm esin in yolu n u d a a çtı. O n u n h alef­
ler i ise Şiîliği b ü tü n ü yle İr a n ’a h âkim h a le getird i.
Bu yü zd en Şah İsm a il Kızılb a ş h a r eketin in d e son u n cu su
old u . Kızılb a şlar ise Ab d ü lh ü seyin N eva î’n in söyled iklerin in ak­
sin e öm ü r ler in i işr et ve eğlen ce m eclisler in d e d eğil, Şah ’ın yo ­
lu n d a ve sa va ş m eyd an ların d a tü kettiler.
Bu ça lışm an ın son u n a p ek ço k yön ü yle u zu n ve m eşakkatli
b ir yold a n geçiler ek gelin d i. Bu yold a teşekkü r b o r çlu old u ğu m
p ek ço k isim b u lu n u yor. F ikir veren , yo l gösteren , d ü zeltm elere
yard ım ed en , b a zı kon u la n b en im le tartışara k d ah a u ygu n ifad e
etm em i sa ğla ya n bü tü n d o stla n m a ca n u gön ü ld en teşekkü r ed i-
yon ım . Ailem in sağlad ığı d estek ise h er tü rlü teşekkü rü n ü stü n ­
d ed ir.

T u fa n G ü n d ü z
An ka r a 20 10

VIII
 A l i İs m a i l ’e m g e l d i m s e y r a n e y le d i m
Z ü l fi k a r d u r m a z k ı m n d a g ü n d e y ü z b i n k a n e y le d i m .
H ataî
 Kayn aklara D a ir

Safevî d ön em i ta r ih çiliği İra n -Tü rk ta r ih in in d iğer d evrele­

rin d en fa rklı ola ra k İr a n ’d a Şia m e2h ebin in tesisi ve ya ygın la ştı­
r ılm a sı d evresin i ih tiva ettiğin d en , tar ih çiler d e b u p olitika n ın sa ­
vu n u cu ları olm u şlard ır. Bu yü zd en d evr in kr on ikler in d e ilk göze
ça rp a n h u su s On İk i İm am Şiası’n a d air m eşr u iyet yakla şım lar ı­
d ır. Bu çerçeved e, Bü veyh oğu lla n ’n m İr a n ’ı Şiîleştir m e ça b a la ­
r ın a d ikka t çekilm ekte, b u p olitika n ın k esin tiye u ğram asın d an
Şah İsm ail’e kad ar h içb ir d evlet ad am ın ın İr a n ’d a O n İld İm am
Şia sı’n ı r esm î m ezh ep ya p a m a d ığın d a n sö z ed ilm ekted ir . Şah
İsm a il sa d ece Safevî D evleti’n in ku r u cu su d eğil, O n İk i İm am
Şia sı’n m d a İr a n ’a h â kim olm asın ı sağlayan ilk k işi olm asın d an
d ola yı ta r ih çiler E r d eb il tekkesin in şeyh ler i h akkın d a d er in b ir
sa ygı ile on la ra d a ir m en kıb evî h ikâ yeler a n la tır la r , Safevîler in
soyu n u 7.İm a m M u sa Kâ zım ’d a n H z. Ali’ye b a ğla r a r . Böyleee
Şah İsm ail’in soyu n u n en eski zam an lard an b er i Şia m ezh eb in in
için d e old u ğu n u vu rgu la rla r.
Şeyh Safiyü d d in ’in kera m etlerin i a n la tan Safvetü ’s Safa ad lı
eser a d ı geçen şeyh e d a ir kalem e a lın a n tü m h ikâ yeler in tem el

3
kayn ağı d u ru m u n d ad ır1. Eser, 1370 yılın d a İb n -i Bezzaz tar a fın ­
d an ka lem e alın m ış, Şah İsm ail ve h alefleri d ön em in d e d e b ir ­
k a ç kez istin sa h ed ilm iştir. An ca k, m u h tem elen Şah Tah m asb za­
m an ın d a ya p ıla n istin sa h la rd a eserin özellikle m ezh ep ile alakalı
yer ler in d e d eğişiklikler ya p ıld ığı ve Şeyh Safiyü d d in ’in d ah a b a ş­
lan gıçtan itib a r en Şia m ezh ebin d en old u ğu tezin in ku ru lm aya ça­
lışıld ığı savu n u lm aktad ır2.
E rd eb il tekkesin in şeyh ler i arasın d a en fa zla d ikka t çeken ­
ler i şü p h esiz, Şeyh Cü n eyd ve on u n oğlu Şeyh H ayd ar’d ır. Safevî
k a yn a kla n , Su fi h ar eketi siya sa l b ir h a r ekete d ön ü ştü ren Şeyh
Cü n eyd ve oğlu Şeyh H ayd ar kon u su n d a tatm in kâ r b ilgi verm e­
m ekted irler. H ele Şeyh Cü n eyd ’in An ad olu ’ya gelişi kon u su n d a
n er ed eyse h ep si su sm a kta d ır . Bu n a k a r şılık O sm a n h ta r ih çisi
Aşıkp aşazâd e, eserin d e h em Cü n eyd ’in II. M u rad ’a ad am lar gön ­
d ererek yer ta lep etm esi ve Su lta n M u rad ’m b u n a ceva b ı h em d e
Kon ya’d a k en d isin in d e b izza t ta n ık old u ğu Sad r ed d in Kon evî
d ergâh ı şeyh i Şeyh Ab d ü lla tif ü e h ar a r etli ta r tışm a la n h akkın d a
çok d eğerli b ilgü er verir. Ü stelik Aşıkp aşa zâ d e b u n u n la d a yetin ­
m eyerek Cü n eyd ’in Va r sa k ve H alep Tü rkm en leri ar asın d a ya şa ­
d ıkları ile yen id en İran ’a d ön ü n ceye ka d ar k i faaliyetlerin i d e takip
ed er.3 E lb ette, Aşıkp aşazâd e, Cü n eyd ’d en u zakla ştıkça h ab erleri
d e etkin ve d oyu ru cu olm aktan çıkm aktad ır. Bu n d an son ra tek­
rar Safevî ka yn a kla r ın a m ü racaat etm ek ve b oşlu ğu d old u rm ak
icap etm ekted ir. N e va r ki, ka yn a kla r b u kon u yu d a gen el ifa d e­
ler ile geçiştirm işlerd ir.
Safevî ka yn a kla n Şeyh Cü n eyd ve Şeyh H ayd ar’ın fa aliyet­
ler i kon u su n d a on la n çok in ce b ir çizgid e d e olsa “Ö b ü r d ü n ya-

1 İbn -i Bezzaz-ı Erdebilî, S a jv e t ü ’s -S a fa , (neşr. Gu lam Rıza Tabatabaî)

Tah ran 1376/ 1998.
2 Bu hu sustaki en gen iş çalışm a için bkz. Sön m ez Kutlu-Nizam ettin Par­
lak, M a k a la t-Ş ey h S a fi B u y r u ğ u , İstan bul 20 0 8 , s. 8 9 vd.
3 Aşıkpaşazâde, T ev â r ih -i A l- i O sm a n , (neşr. Ali Bey), İstanbul 1332, s. v
264 vd.

4
m n su ltan ı olm ayı b ır a kıp b u d ü n yan ın su ltam olm aya h eves et­
m ek le” eleştir m ek ted ir ler .4 Bu ifa d eler a slın d a İr a n ’d a O n İk i
İm am Şiası’m tesis ed en Şah İsm ail’e yön eltilen övgü ler ile çeliş­
m ekle b ir likte b u ifa d elerd en h em Şeyh Cü n eyd ’in h em d e oğlu ­
n u n fa aliyetler in in ta svip ed ilm ed iği a n lam ı d a çıkar ıla b ilir . H er
iki şeyh in Âkkoyu n lu sarayın d a b ir m ü d d et kalm aları ve Cü n eyd ’in
U zu n H asan ’m kızkard eşi H atice Begü m le ve H ayd ar’m yin e a yn ı
p a d işa h ın kızı H alim e Begü m le evlen m eleri b a h sin d e m ü ellifler
ittifa kla U zu n H aşan P a d işa h ! övgü yle a n a rla r. Bu övgü ler Ak-
koyu n lu la r ü e Sa fevîler in ilk çatışm a d ön em leri an latılırken b ile
d evam ed er.
Bü tü n bu n lara karşılık, Şeyh Cü n eyd ve H ayd ar’m faaliyetleri
kon u su n d a en tefer r u a tlı b ilgiler , Safevîlere m u h a lif Sü n n î b ir ta ­
rih çi ola n F azlu llah R u zb ih an H u n cî-i İsfa h a n î’d en gelm ekted ir.
Aslen İsfah an lı Sü n n î b ir ailed en olu p , Safevîlerin Âkkoyu n lu tah ­
tın ı ele geçird iği sır alar d a on ların korku su yla M averaü n n eh r’e gi­
d ip Özbeklere sığın an F azlu llah Ru zbih an bu d evrin olaylarım ağ­
d a lı b ir d ü ile a n la ttığı Alem -â r â-yı Em in î5 a d lı eserin d e, E rd eb il
şeyh ler in in em in ve m ü em m en kim seler old u klarım söyled ikten
son r a Şeyh Cü n eyd ve Şeyh H ayd ar’d an kin ve n efretle b ah sed er.
H attâ b u n la r ın zam an ın a ka d ar h içb ir su fi şeyh in su lta n lık id d i­
a sın d a b u lu n m ad ığın ı, b u n la n n gelen eği b ozd u ğu n u ifa d e ed er.
Bü tü n b u n la n n yan ı sır a d iğer tarih lerd e görü lm eyen ta h lil d e­
n em eleri d e va rd ır. M esela h er ik i şeyh in Gü r cü ler ve Çer kezler
ü zerin e cih ad yap m a ve gan im et top lam a id d iasıyla h areket etm e­
ler in i d iğer kayn aklard an fa rklı ola ra k “O n lar a slın d a gü çlerin in
n eye yeteceğin i öğr en m ek istiyor la r d ı” sözü yle izah etm eye ga y­
r et ed er. O, E rd eb il Tek k esi’n in m ü rid lerin i, sa p ık ve d in siz h attâ

4 Yah ya b. Abdüllaftif-i Kazvin î, L u b b ü ’t - T ev â r ih , (neşr. Muham m ed Ba­

kır) Tahran 1363, s. 387,38 8 .
s Fazlullah b. Ruzbihan -i H un cî-i İsfahan î, T a r ih -i A lem -â r â -y ı E m in î,
(neşr. Muh am m ed Ekber Aşık), Tah ran 1381/ 20 0 3

5
Şeyh H ayd ar’ı ta n n ola ra k gör en ve on u kıb legâh yap a n şeytan ın
askerleri d iye ta vsif ed er6. Fazlu llah Ru zbih an H u n d , İran ’d an ay­
rıld ıkta n son r a M ih m an n âm e-i Bu h ara7 ve Sü lû kü l-M ü lû k8 ad lı
ik i eser d ah a ka lem e alm ıştır.
Alem -â r â -yı E r a in î’n in m u h a lif ya kla şım ın m d ışm d a k a y­
n akların h em en h ep si Şah İsm a il’i ve on u n a h fa d ın ı övgü ü e yad
ed erler. H attâ Şah İsm ail’in Ça ld ıran savaşm a h a zır la n ışı ve sa ­
va şı ka yb ed işi b ile sad ece oğlu Tah m asb tar a fın d an ken d i d ev­
rin d e m eyd an a gelen h ad iseler i a n la ttığı ve b ir tü r h a tıra t n iteli­
ğin d e ola n Tezkir e9 isim li eser in d e ser t b ir şeM ld e eleştirilm iştir.
“Bab asın ın Ça ld ıran ’d a Ya vu z Su ltan Selim ile savaşm asın ın b ü ­
yü k b ir h a ta old u ğu n u , çü n kü Kızılb a ş ord u su n u n sa yıca az ve
yeter li d on a n ım a sa h ip b u lu n m a d ığın ı, h a ttâ b a b asım n b eyle­
r in in sözü n e ka n a ra k ken d isin e çok fa zla gü ven d iğin i ve savaş
arefesin d e avlan ıp eğlen d iğin i” kayd ed er10. Safevî tar ih çileri ise
savaşı Kızılb aş reislerin in b a şla ttığın ı, Şah ’ı d a ikn a ettikler in i b e­
lir tir ler 11. Bu cü m led en olarak, Sa fevî ka yn a kla n Ça ld ıran savaşı
ile ilgili b a h isler d e O sm a n lıla n n İr a n ’d a Şia m ezh eb in in ku ru ­
lu şu n u içler in e sin d irem ed iM erin i, Şia’yı orta d an ka ld ırm a k ve
İran m ü lkü n ü el geçirm ek için Teb r iz’e ka d ar geld iM erin i söyler­
ler. Am a b u m eseleler a n la tılırken , O sm an lılan n Çald ıran ön cesi

6 E m in î, s. 267
7 Ayn ı m üellif, M ih m a n n â m e-i B u h a r a , (neşr. Men uçehr Sotude), Tah ­
ran 2535 Şehinşahi.
8 Ayn ı m üellif, S ü lû k ü l-M ü lû k , (neşr. Muham m ed Ali Muvahhid), Tah ­
ran 1362/ 1984.
9 Şah Tahmasb b. İsmail Safevî, T ed d r e-i Ş a h T a h m a sb, Tahran, 1363/ 1985.
Bu eserin Tür kçe Tercü m esi için bkz. Şah Tahm asb-ı Safevî, T ez k ir e,
(trc. H icabi Kırlangıç), İstan bul 20 0 1.
10 T ez k ir e, s. 41.
n “ Bu savaş Dur m uş H an ve d iğer gazilerin gururu n dan kayn aklan m ış­
tır ”. Abd i Bey-i Şirazî, T ek m iletü ’l-A h b â r , (neşr. Abd ülh üseyn Nevaî),
Tah ran 1369/ 1991, s. 54

6
An ad olu ’d a bu lu n an Kızılbaşlara yön elik sert u ygu lam aların a d air
b ilgiler e h iç d eğin m ezler. H attâ Osm an lı tar ih çilerin in n a klettiği
4 0 .0 0 0 Kızılb aş’ın d efter ed ild iği ve son ra ka tled ild iği şeklin d eki
h a b erlere yer verm ezler. H albu ki b öyle b ir ola y -id d ia ed ild iği
gib i gerçekleştiyse- İr a n ’d an d u yu lm am asın ın im kâ n sız olm a sı
gerekird i. Çü n kü ayn ı d ön em d e Teke b ölgesin d e ortaya çıkan ve
b ir Kızılb aş ayaklan m ası olan “Tekelü İsyan ı”n a d air h ab erler h e­
m en İr a n ’a u laşm ıştır.
Kayn aklard a Ça ld ıran Savaşı’n ın cereyan ed işi çoğu kez ta f­
sila tlı b ir şekild e yer a lır . Şah ’ın savaşta gerçekten yiğitçe sa va ş­
tığı, Osm an lılan n ü n lü beylerin d en M alkoçoğlu ’n u n başım b ir k ılıç
d arb esiyle n ered eyse ikiye b öld ü ğü 12, top arab aların a ka d a r u la ş­
tığı ve kılıcıyla top ar ab ala rın ı b irb irin e b a ğla yan zin cir ler i p ar ça ­
lad ığı, Kızılbaş askeri d ağılın ca m eyd an d an çekilm ek zoru n d a k a l­
d ığı an latılır. An ca k b u n d a n son ra Ya vu z Su ltan Selim ’in Teb r iz’e
gir işi ve b u rad a b ir h a fta kalm ası kon u su n a gelin ce tefer r u a tlı an ­
la tım h em en h em en kayb olu r. H attâ Ab d i Bey-i Şir a zî’d en b a şka
h içb ir kayn ak Osm an lı Su ltam ’m n Teb riz’d en âlim ve san atkârları
İstan b u l’a götü rd ü ğü n e d a ir h erh an gi b ir h aber, verm ez.
Şah ’a d estek ver en Kızılb aşlan n coşku lu ifa d eler ü e övü ld ü ğü
sa tır la r Çald ıran son r a sı yer in i yavaş ya va ş ten kitler e b ıra km a ya
b a şla r . Çü n kü b u sa va ş Kızılb a ş Tü r km en ler açısın d an kır ılm a
n oktası olm u ştu r ve b u d u ru m Safevî kron ikler in d e d e h issed il­
m ekted ir. Bu h u su su n en a çık d elili sa va şın b ü tü n gü n ah ların ın
Kızılb aş r eislere yü klen m esid ir. H attâ b u kon u d a Şah İsm ail d e
a yn ı ka n a a tte olu p , m esela Ça ld ır a n sa va şın d a n h em en so n r a
Şir a z’d a b ir D u lkad ir r eisin i b u savaştaki su çu n d an d olayı öld ü rt­
m ü ştü r. Kızılb aş Tü rkm en lere yön elik ten kitler Şah Tah m asb d ö­
n em i olayları a kta rılırken iyice artar.

“ Çald ır an savaşı İsfah an ’d a bu lu n an Çehel Sü tu n Sarayı’n ın duvar la-

n n a XVII. yüzyılın son lan n da resm edilm iştir. Bu tabloda Şah İsm aü’in
Malkoçoğlu’n u öld ürd üğü sahn e de bulun m aktadır.

7
 Safevîlerin ilk d ön em leriyle ilgili ka yn a kla r ın b a zıla n İslam
d evletleri ta r ih i veya u m u m î tarih olarak h azırlan m ış olan eser ­
lerd en d ir. H an d m ir d iye b ilin en Gıyased d in b. H im am ed d in el-
H ü seyn î’n in H ab ib ü ’s-Siyer13 a d lı eser i d e b u cü m led en d ir. Eser,
aslın d a d ü n ya ta r ih i olarak tan zim ed ilm iş ve son cild i Safevîlere,
m ah su sen Şah İsm ail’e ve Tah m asb ’ın ilk d ön em lerin e ayn lm ış-
tır . Bu rad a zam an zam an d evr in u lem asın a ve fiizelasm a d air b i­
yografilere d e yer verilm iştir. E serin Ah sen ü ’t-Tevarih ’e kayn aklık
ettiği görü lm ekted ir. H an d m ir’in oğlu Em ir M ah m u d tarafın d an
kalem e alm an Ta r ih -i Şah İsm a il ve Şah Tah m a sb -ı Safevî14 adh
eser d e H ab ib ü ’s-Siyer ’d en gen iş ölçü d e etkilen m iş olu p , Şah İs­
m ail d evrin i an a h atla n yla , Şah Tah m asb d evri ola yla n n ı ise tafsi­
la tlı b ir şekild e n akled er. E ser 1550 / 51 yılı ola yla r ı ile son a erer.
Ya h ya b . Ab d ü lla tif Ka zvin î’n in Lü bb u ’t-Teva rih 1
5ad lı eseri
154 1/ 4 2 yılın d a t e lif ed ilm iş olu p , aslın d a b ir u m u m î tar ih ola ­
r a k tan zim ed ilm iştir. H z. M u h am m ed ’e ve O n iki İm am ’a a it b i­
yogr a fik b ilgiler d en son ra İslam ön cesi ve İslâm î d ön em d e İr a n ’a
h âkim ola n d evlet ve h an ed an lard an b ah setm ekted ir. Bu eserin
d örd ü n cü kısm ı Safevîlere ayrılm ış olu p , Şah İsm ail d ön em in e a it
son d erece kısa an ca k fevkala d e d eğerli b ilgiler verm ekted ir.
Bu d ak M ü n şî-i Kazvin î’n in Cevah irü ’l-Ah b a r 1
6a d lı eser i d e
aslın d a u m u m î tar ih n iteliğin d e olu p in san lığın or ta ya çıkışın d an
1576 / 77 yılm a ka d ar geçen ola yla r a n la tılm ıştır . Bu eser i d eğerli

13 Gıyased d in b. H im a m ed d in H an d m ir , T a r ih - i H a b ib ii’s S iy e r v e
f i A h b â r -ı E fr a d -ı B e ş e r , (n eşr. Celaed d in H u m aî.-Dr .Mu h am m ed
Debirsiyakî) c. I-IV, Tahran 1362/ 1984.
14 Em ir Mah m ud H an dm ir, T a r ih -i Ş a h İ s m a il v e Ş a h T a h m a sb -ı S a fev î
-Zey l-i H a bibu s-Siy er-{n eşı:. Dr.Muhammed Ali Cerrahi), Tahran 1370/ 1992.
15 Yah ya b. Abdüllatif-i Kazvin î, L a b b ü 't-T ev â r ih , (neşr. Muham m ed Ba­
kır) Tah ran 1363/ 1985.
16 Bu d ak M ü n şi Kazvin î, C e v â h ir ü İ -A h b â r , -Kar akoyu n lu la r d an 98 4
yılm a k a d a r ola n b ölü m - (n eşr . M u h sin Beh r a m Neja d ), Ta h r a n
1378 / 20 0 0 .

8
k ıla n n okta ise m ü ellifin in Safevî sa r ayın d a m ü n şilik görevin i ye ­
r in e getirm esi, b u vesile ile d evlete a it p ek çok yazışm ayı b izza t
yü rü tm esi ve yin e p ek çok m eseleyi iza h a yara ya ca k evrakı gör ­
m ü ş olm asıd ır17. Bu yü zd en h er n e kad ar Şah İsm ail’e d air verd iği
b ilgiler u m u m î m a h iyette ise d e Tah m asb d ön em i h akkın d a b iz­
za t ta n ık old u ğu ola yla r ı n akletm iştir. Keza, Ab d i Bey-i Şir a zî’n in
Tekm iletü ’l-Ah b ar’ı d a b u cü m led en d ir18. M ü ellif Şah İsm ail k o ­
n u su n d a kısa fa ka t kıym etli b ilgiler verd ikten son ra Tah m asb d ö­
n em in d e ken d isin in d e tan ığı old u ğu ola yla r ı n akled er. Kitab ın
son u n d a b a zı ek siklikler veya kr on oloji h a ta la r ı ile b ir likte Os-
m an lı tarih in e d e yer verir.
Bu d ak M ü n şî gib i Safevî sarayın d a m ü n şilik m akam ın a yü k ­
selen ve yin e on u n gib i Tü rkm en köken li ola n H aşan Ru m lu ’n u n
Ah sen ü ’t-Tevâ rih 19 a d lı eseri d e aslın d a u m u m î ta r ih ler a rasın d a
ye r alm aktad ır. On ik i cilt old u ğu söylen en eserin n e ya zık k i sa ­
d ece on b ir in ci ve on ikin ci ciltler i gü n ü m ü ze u laşm ış olu p , so­
n u n cu cilt Şah İsm aü ’in ilk d ön em lerin d en Şah Ab b as’a ka d a r
geçen olayları ih tiva etm ekted ir. H aşan R u m lu ken d isi a slen b ir
Tü r k old u ğu h a ld e ola yla n n akled erken b u özelliğin i h issettirm ez.
Ah sen ü ’t-Tevarih ’te ola yla r İran m erkezli an latıld ıktan son ra o d ö­
n em d e İr a n ’a kom şu ola n M evarü n n eh r ve An ad olu ’d a m eyd an a
gelen ola yla r a d a ye r ver ilir . Zam an zam an d a vefa ya t ekler. E ser
Sa fevî araştırm aları için son d erece kıym etlid ir.
U m u m î ta r ih n iteliğin d e kalem e alm an eserlerd en b ir d iğeri
d e Ka d ı Ah m ed G a fia r î-i Kazvin î’n in Ta r ih -i Cih an -ârâ20*a d lı ese­

*7 Cihan bah ş Sevakıb, T a r ih N ig a r i A s r -ı S a fe v î, Tahran , 1380 , s. 40 .

18 Abd i Beg Şir a â , T ek m ilet ü i-A h b â r , (neşr. Abd ülh üseyn Nevaî), Tah ­
ran 1369/ 1991.
19 H asan Rum hı, A h s e n ü ’t -T ev â r ih , (neşr. Abd ü lh ü seyn Nevaî), Tahran
1357/ 1979.

*° Kadı Ah m ed Gafiarî-i Kazvin î, T a r ih -i Cih a n -â r â , (neşr. H asan Nerakî),

Tah r an 1342/ 1966.

9
rid ir. Eser p eygam b erler ta r ih i ola ra k başlayıp İslam d evletleri ta ­
r ih i ola ra k d evam etm ekte ve b u çerçeved e Safevî d ön em in e d air
b ilgiler verm ekted ir.
H urşah b. Kubad el-H üseynî, H in distan h üküm darı Nizam şah’ın
elçisi ola ra k İr a n ’a gelm iştir. O n u n eser i ola n Ta r ih -i İlçi-yi N i-
zam şah 21 d a a slın d a u m u m i b ir ta r ih olu p , eser in so n kısın ıla n
Şah Tah m asb ’ın d ön em i d e d â h il olm a k ü zer e Sa fevî ta r ih in e ay­
r ılm ıştır. O sm an lılara a it ola n kısım la r Kan u n î Su lta n Sü leym an
d ön em in e ka d a r olu p son d er ece kısa tu tu lm u ştu r.
Bu n evid en eserlerin en ka yd a d eğer olan ların d an b ir i şü p h e­
siz H in d istan ’d a h ü kü m sü ren Celaled d in E kb er’in em r iyle 158 5
tarih in d e yazılm a ya başlan an Tarih -i E lfi’d ir22. Eser, U m u m î tarih
olarak h azırlan m aktan b aşka, d iğer eserlerd en farklı b ir ü slu p takip
ed ilerek kr on o lojik b ir sura için d e Osm an lı, İra n , M averaü n n eh r,
Tü rkistan ve H in d istan ’d a m eyd an a gelen ola yla r n akled ilm iştir.
E ser ka la b a lık b ir tar ih çiler gru b u tarafın d an ka lem e alın m ıştır.
M ü stakil ola ra k Şah İsm ail d ön em in i an latan ve 1541-1548
ta r ih ler i a r asın d a t e lif ed ild iği a n la şıla n Ta r ih -i Cih an -Gü şa-yı
H akan 23 a d lı eser in m ü ellifi b ilin m em ekted ir. E ser Şah Tah m asb
d ön em in d e kalem e alın m ış olu p Şah İsm ail’in soyu n u n açıklan ­
m ası ile b a şlayıp Şah Tah m asb ’m cü lu su n a ka d a r geçen ola yla n
an latm aktad ır. Öte yan d an m ü ellifler i b elli olm ayan Alem ârâ-yı
Şah İsm ail24 ve Ta r ih -i Alem -â r â-yı Safevî25 a d lı eser ler ile b ü yü k

“ H urşah b. Kubad el-Hüseynî, T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m şa h , (neşr. Muham -

m ed Rıza Nasırî-Koiçi H an eda), Tahran 1379/ 20 0 1.
“ Kadı Ah m ed Tetevî-Asaf H an -ı Kazvin î, T a r ih -i E lfi, (neşr. Seyyid Ali-i
Al-i Davud ), Tahran 1378 / 20 0 0 .
23 An on im , Cih a n g ü şa -y ı H a k a n -Tarih -i Şah İsm ail-, (n eşr. Dr. Allah -
d ota M uzattar) İslam abad 198 4.
24 An on im , A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il, (n eşr. Asga r M u n tazer Sah ih ) Tah ­
ran 1349/ 1971
25 An on im , Ta rih -i A le m -â r â -y ı S a fe v î, (n şr. Yed u llah Şiikr i) Tah ran
1363/ 198 5.

10
b en zer likleri görü lü r. Kald ı k i bu iki eser in m u h teva, kon u lar, an ­
la tım ta r zı ve h a ttâ va k ’a tasvir leri b a km a n d a n b ü yü k b en zer lik­
ler in olm ası b u n la r ın Cih an gü şa-yı H akan ’d an gen iş ölçü d e isti­
fa d e ettikler i ka n a atin i ku vvetlen d irm ekted ir. Bu eser ler p ek ço k
r iva yeti ve olağan ü stü h ikâ yeler i ih tiva etm esi b akım ın d an gü ve­
n ilir olm aktan u za k gör ü n seler d e ola yla r ı sır alayış, kr on olojiye
r ia yet etm e ve o la yla r d a geçen şa h ısla r a d a ir b ilgiler ver m eler i
açısın d a n d eğerli old u kla r ın a şü p h e yoktu r.
E m ir Sad red d in İb rah im E m in l-i H erevî’n in Fü tû h at-ı Şah î
a d lı eseri d e m ü stakil ola ra k Şah İsm ail d evr i olaylarım içerm ek­
ted ir. An ca k eser Ça ld ıran savaşım an latm ad an son ra erer26.
Tar ih -i Kızü başan 27, ya za n b elli olm ayan eserler arasın d a h a ­
cim bakım ın d an kü çü k fakat m u h teva bakım ın d an ön em li b ir yer e
sah ip tir. Çü n kü bu eser sad ece Safevî D evleti’n in ku ru lu şu n d a rol
oyn ayan Tü rkm en a şiretler in e ve b u d evlette ü st d ü zey gör evler
alan Kızılb aş b eyler in e d a ir özet m a h iyetin d e b ilgü er e ye r ver ­
m ekted ir. E serin m ah su sen Kızılb aşlara a tfed ilm iş olm ası m ü el­
lifin in Tü r k old u ğu ka n a atin i ku vvetlen d irm ekted ir.
Safevî tarih çiliği için d e şü p h e yok k i en ön em li evre Şah Ab bas
d ön em id ir. Çü n kü b u d ön em a yn ı zam an d a d evletin d e en p a r la k
d ön em i olu p , ku ru m larm gen iş ölçü d e otu rd u ğu , içer id e ve d ışa ­
r ıd a ku vvet ka za n ıld ığı ve özellikle Avr u p a lı d evletler ü e tem asm
a r ttığı b ir d ön em d ir. Bu gelişm eler İr a n ed eb iyatım d a gen iş ö l­
çü d e etkilem iş p a r la k eser ler verilm eye b aşlan m ıştır. Bu d evrin ilk
eserlerin d en b ir i Ka d ı Ah m ed Ku m î’n in H ü lasatü ’t-Tevarih 28 a d lı
eser i olu p , Şeyh Safiyü d d in ’d en b a şla ya r a k Şah Ab b as d evrin in

26 Em ir Sad red din İbr ah im Em in î-i H erevî, F ü tû h a t-ı Ş a h î, (neşr. Mu -

h am m ed Rıza Nasırı), Ta h ran 1383/ 20 0 5.
27 An on im , T a r ih -i K t z ılb a ş a n , (n eşr. M ir H aşim Muh ad dis), Ta h r a n
1361/ 1983.
28 Kadı Ah m ed b. Şerefeddin el-H üseyn el-H ü seyn î el-Kum î, H ü la s a t ü ’t-
T ev â r ih , c. I-II, (neşr. İh san İşrakî) Ta h ran 1359/ 1971.

11
ilk yılla n n a ka d a r geçen d evreyi ta fsila tlı b ir şekild e ele alm akta­
dır. Bu eserd e H aşan Ru m lu ’n u n Ah sen ü ’t-Tevarih ’in d en gen iş öl­
çü d e istifad e ed ild iği görü lm ekted ir. İsken d er M ü n şî-i Tü rkm en ’in
Ta r ih -i Alem -â r â -yı Ab b asî29 a d lı eser i d e m ü stakilen Sa fevî h a-
n ed an ın m ta r ih in e ayrılm ıştır. İsken d er Bey Tü rkm en ’in sarayd a
m ü n şilik görevim yü r ü tü yor olm ası tıp k ı Bu d ak M ü n şi ve H aşan
Ru m lu gib i ola yla r ın p ek çoğu n a ta n ık olm ası, p ek çoğu n u n ise
b elgeler in i görm esi b a kım ın d a n fevka led e ön em taşım aktad ır. O
d a Tü r k köken lid ir ve Tü rkm en n isbesin i taşım aktad ır. Eserin b aş
kısım la r ın d a Şah İsm aü d ön em in e yer ver ilm iştir .
Sa fevî kayn akların d a Tü rkm en ta b ir i gen el ola ra k Akkoyu n -
lu la r için ku lla n ılır ve b u yön ü yle Sü n n îlik ü e eşleştirilir . Kızılb aş­
lık ise d oğru d an Safevî ord u su an lam ın d a ku lla n ılır . Bu yü zd en
Tü rkm en ler ya n i Akkoyu n lu lar, zalim ve va h şi o la r a k tan ım la n ır
ve a şa ğıla yıcı ifa d eler le b ir lik te an ılır.
H oca Sa d ed in E fen d i, Ta cü ’t-Teva r ih ’in d e30 LSelim d ön e­
m in e gen iş b ir yer ayırm ıştır. O n u n p ek çok b ilgiyi b a b a sı H a­
şan Can ile d ed esi H afız M u h am m ed İsfa h a n î’d en d in lem iş ol­
m ası, eser in e ön em li b ir kıym et katm aktad ır. Çü n kü b u yön ü yle
p rob lem li olan p ek çok kon u d a h em Safevî h em d e Osm an lı ta ­
rafım öğren m e im kân ı eld e ed ilm ekted ir. Tarih çi Alî’n in Kü n h ü ’l-
Ah b ar’ı yakarken H oca Sad ed d in E fen d i’d en gen iş ölçü d e istifad e
ettiği a n la şılıyor 31.
İd r is-i Bitlisî’n in Selim şah n âm e a d lı eseri m ah su sen I.Selim
d ön em i o la yla r ın a h a sr ed ilm iştir 32. İd r is-i Bitlisî’n in ta r ih çiliği

İsken d er Bey-i Türkm en , T a r ih -i A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I-III, ( n eşr.

M uham m ed İsm ail Rızvan î) Tah ran 1377/ 1999.
30 H oca Sad ded d in Efendi, T a cü ’t-T ev a r ih , (neşr. İsm et Parm aksızoğlu),
c. I-V, Eskişehir 1992.
31 Alî, K ü n h ü Î-A h b â r , c. I-II, (haz. Ah m et Uğur -Mu stafa Çuhadar), Kay­
seri 1997.
32 İdris-i Bitlisi, S elim şa h n â m e, (çev. H icabi Kırlangıç), An kara, 20 0 1.

12
d ah a ço k İr a n tar ih ya zıcılığın ın tesir in d e old u ğu n d an ed eb i a n ­
la tım a d ah a çok d ikka t ed ilm iş, Su ltan ’ı övm e ga yr eti yü zü n d en
b ü tü n rakam ları a b a r tılı verm iştir. E ser in d e tem el ka yn ak ola ra k
H a yd a r Çeleb i R u zn am esi’n i ku llan d ığı, b a zı m ü n şeat m ecm u a­
la r ın d a n istifa d e ettiği a n la şılm aktad ır
Cela lzâd e M u sta fa ’n ın , Selim n âm e33 a d lı eserin in Çald ıran
sa va şı ile ilgili b a h isler i b ilgi bakım ın d an İd r is-i Bitlisi ve H oca
Sad ed d in ’in çok gerisin d e kalm aktad ır. Bu cü m led en ola ra k p ek
çok Osm an lı ka yn a ğın ın Safevîlerle ilgili b ölü m lerin in b ilgi b a k ı­
m ın d an old u kça sın ır lı old u ğu n u b elir tm ek gerekir.

Kö kle r
H a b ib ü ’s-Siyer ’e gö r e Şeyh Sa fîyü d d in , b ir gece r ü ya sın d a
E r d eb il ca m im in k u b b esin in ü zer in e o tu r u r ken a n id en gü n e­
şin d o ğu p b ü tü n d ü n ya yı a yd ın la ttığın ı gö r ü r . R ü ya sın ı a n n e­
sin e a n la tıp b u n u yor u m la m a sın ı ister . An n esi d e on u n n u r u ­
n u n -ya n i fik ir le r in in - b ü tü n d ü n ya yı a yd ın la ta ca ğın ı sö yler .
Bir b a şk a gü n yin e r ü ya sın d a , b e lin d e u zu n ve gen iş b ir k ı­
lıç, b a şın d a sa m u r d a n b ir ta c, yü ksek b ir d a ğın tep esin e o tu ­
r u r , Cib r il’in oğlu n a k ılıç ve ta cın n e a n la m ı va r d ır , d iye k en d i
k en d in e söylen ir ; b a şın d a k i ta cı k a ld ır ın ca b ir d en a r ka sın d a n
gü n eş d oğa r , b a şın ı k a p a tın ca gü n eş b a ta r ; b u d u r u m ü ç d efa
tek r a r la n ır 34. Ben zer b ir r ü ya d a Alem -â r â -yı Şah İsm a il a d lı
eser d e n a kled ilir : Şeyh Sa fîyü d d in b ir gü n r ü ya sın d a b a şın a b ir
ta c giyd ir ild iğin i ve b elin e d e kır m ızı k ılıflı b ir k ılıç k u şa n d ın l-
d ığın ı gör ü r . E r tesi gü n b u r ü ya yı Şeyh Za h id -i G ila n î’ye a n la ­
tır . Şeyh d e: “E y o ğ u l, m ü b a r e k o ls u n t a lih in d ö n d ü , m ü jd e le r

33 Celalzâde Mustafa, S elim n â m e, (neşr. Ah m et Uğu r-Mustafa Çuhadar),

An kar a 1990 .
34 Z ey l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 12,13; Mirzabek Conabedî, R a v za tü 's-S a feu iy y e,
Tah r an 1378 / 20 0 0 , s. 71,72 .

13
o ls u n , o ğ u lla r ın ın o ğ u lla r ın d a n b ir i p a d iş a h o la c a k , h a k d i­
n in i y ü c e lt e c e k ” d iye yor u m la r 35.

Son radan kurgulan dığı çok b elli olan b u ü ç rü yan ın ortak n ok­
tası Safevîlerin İran tah tın a geçişin in m istik köken lerin e a tıf yap ­
m asıdır. Rü ya m otifin de ku llan ılan kılıç ve ışık sem bolleri, d in î ve
siyasî an lam lar ifad e eder. Işık gelen eksel İslam in a n a n d a din in ya­
yılm ası, aydın lan m a, Tan n ’m n ken d isin i gösterm esi gib i an lam lara
gelir. Şeyh Safiyü d d in ’in an n esin in yoru m u d a bu n u n ü zerin e ku r­
gulan m ıştır. Kılıç ise siyasî gü cü ve savaşçılığı sem bolize ed er. On un
soyu n d an gelen b ir i kılıç zoru yla, d ah a a çık ifad e ile kan dökü cü-
lü kle iktid arı ele geçirecekti36. Zah id -i Güan î’ye atfed ilen yoru m te­
m elde Safiyü d d in ’in an n esin in yap tığı yoru m d an farklı olm asa da,
siyasî geleceği bild irm esi bakım d an d ah a ön em li ad dedilebilir. Güya
Şeyh Zah id b u rü yad an son ra Safiyü ddin ’i d am ad ı olarak alıp, kızı
Fatım a’yı on un la evlen dirm iştir37. Böylece Safevî h an edan ın soyu Ku­
zey İran 'ın şöh retli b ir m u tasavvıfı ile irtibatlan dın lır, b u vesile ile on ­
ların su fî çevrelerle olan bağlam ım kökleri ortaya kon u lm aya çalışılır.
Şeyh Safiyü d d in ’in h ayatı h akkın d aki b ilgiler im izin efsan eler
ile gerçekler arasın d a sıkıştırılm a sın ın ve m istik h ikâ yeler le örü l-
m esin in tem elin d e on u n m en kıb evî h a ya tın ı a n la tan Safvetü ’s-
Safa a d lı eser ye r alm aktad ır. Şeyh Safiyü d d in ’in oğlu Sad red d in
M u sa zam an ın d a kalem e a lın a n b u eserin özellikle Şah Tah m asb
zam an ın d a b ir takım d eğişikliklere u ğram ış olm ası ve tah m in ed i­
leceği ü zer e Şeyh Safiyü d d in ’in n eseb i ü e ilgili o la r a k etn ik t a ­
n ım lard an çok d in î köken lere a t ıf yap ılm a sı Safevîler in soyu n u n
izah ın ı b ü sb ü tü n ka rm aşık b ir h a le sokm u ştu r. Safvetü ’s-Safa’d a
yer alan şecer eye göre38 Safevîler in soyu 7.İm am M u sa Kazım ’a

35 A lem -â r â -y ı Ş a h İs m a il, s. 13.

36 Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 13.
37 A lem -â r â -y ı Ş a h İs m a il, s. 10 -11; Z e y l- i H a b ib ü ’s-S iy er , s. 20.
38 Şeyh Safiyüddin < Ebul-Feth > İsh ak ibn -i eş-Şeyh Em in ü ddin Cibril
ibn-i el-Salih ibn-i Kutbeddin Ebu bekr ibn-i Salahaaddin Reşîd ibn-i

14
ve n ih ayet H z. Ali’ye u la ştır ıla r a k seyyid lik p ayesi d e ka za n d ırıl­
m ış olu r. Böylece h a n ed a n ın d ip d ed ed en itib a r en Şia m ezh e­
b in d en old u ğu ve On İk i İm am ’ın yolu n u takip ettikler i id d ia sı
cila la n ır . H er n e ka d a r Safiyü d d in ’e a tfed ilen h ikâyelerd e on u n
H a şa n ı m i yoksa H ü seyn î m i old u ğu kon u su n d a açıklam a ya p ­
m ad ığın d an b a h sed ilir se39 d e Safevî Su lta n la r ı H ü seyn î p ayesin i
ku lla n a gelm işlerd ir40.
Şah İsm ail dönem inde kalem e alındığı tah m in edilen Cihangüşa-yı
H akan a d lı eser d e E r d eb il şeh rin d en b a h sed ilir ken , Sü n n îlik ve
H r istiya n lığm ser b est old u ğu , Şiîliğin ise gizli ka ld ığın d a n b a ­
h isle , Şeyh Sa fiyü d d in ve a h fa d ın ın gizli Ş iî o ld u ğu im a e d il­
m ekted ir 41. O ysa elim izd ek i en ön em li ka yn a kla r d a n b ir i ola n
N u zh e tü l-Ku lû b ’d a E r d eb il şeh r in in va s ıfla n a n la tılır ken , b u ­
r a d a yaşa yan la r ın Şa fî m ezh eb in d en ve Şeyh Safiyü d d in ’in m ü -

Muham m ed el-H âfiz li-Kelam ullah ibn -i ‘İvaz ibn -i Piru z el-Kiirdi el-
Sin can î, <Piruz Şah Zerrin Külah ibn-i Muh am m ed Şerefşah ibn -i Mu-
h am m ed ibn -i H asan ibn -i Mn h am m ed ibn -i İbrahim ibn -i Cafer ibn -i
Muham m ed İsmail ibn-i Muham m ed ibn-i Ah m et A’râbî ibn-i Ebu Mu ­
h am m ed el-Kasım ibn -i Ebu l-Kasım H am za ibn -i el-İm am d -H im am
Musa el-Kâzım ibn-i İm am Cafer el-Sadık ibn -i İm am Muh am m ed el-
Bâlür ibn-i İm am Zeyn elabid în Aliyyi ibn -i İm am Seyyidü’ş-Şü h ed a
ebâ Abdu llah el-H ü seyn ibn -i Em ir ü l-M ü ’m in în ve im am ü l-Mu ttakîn
Ali İbn -i Ebi Talib, S a fu etü ’s-S a fa , s. 70 ; Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 4;
L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 387.
39 Safvetü’s-Safa’da yer verilen hikâyeye göre: Şeyh ken disin in ve ailesi­
n in seyyid oldu ğun dan bah setm iş an cak H asan î m i yoksa H üseyn î m i
old uğun u açıklam am ıştır. Bkz. S a jv e t ü ’s -S a fa , s. 71.
40 Safvetü’s-Safa on u n H üseyn î oldu ğun a dair rivayetlere yer verer ek b e­
lirsiz kalm ış gibi gör ü n en kon uyu çözm eye çalışır. Seyyid H aşim n ak­
lediyor: “ Şeyh’e H asan î m i yoksa H üseyn î m i old uğun u n için sorm a­
dım diye h ep düşün ürdüm . Birgün hastalan ıp 40 gün eziyet çektim. 40
gü n son ra şeyhi rüyam da gön lüm , ban a tedavim için kullan acağım ilacı
söyledi ve ekledi: Ben H ü seyn iyim , Seyyid, n ed en oğlu m Sadreddin ’e
ben im H üseyn î old u ğu m u söylem edin .” S a jv e t ü ’s -S a fiı, s . 71.
41 Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 5

15
ricllerin d en old u M an vu rgu lan ır42. Başkaca h içb ir ka yn a kta yer
alm ayan b u b ilgin in b ü tü n Safevî ka yn a kla n tar a fın d an görm ez­
d en gelin d iği h a ttâ yer ye r Şeyh ’in m ezh ebi kon u su n d a sessiz k a ­
lın d ığı görü lm ekted ir. Safvetü s’s-Safa, on u n Şafi m ezh ebin d en ol­
m ad ığın a d a ir b ir rivayet a n la tır. Gü ya Şafi m ezh eb in d en olan ve
Şeyh Safiyü d d in ’e in a n cı olm ayan b ir gen ç, N eyr ırm ağın a a ltın
kesesin i d ü şü r ü r ve kim se keseyi su d an çıkaram az. Bu n u n ü ze­
rin e Sa fiyü d d in ’in m ü rid ler in d en P ire M u h am m ed , a ltın kese­
sin i çıkarır, gen ç d e Safiyü d d in ’in m ü rid leri araşm a girer43. Eser
b u ola yı n a kled erken , Şeyh ’in h an gi m ezh eb e b a ğlı old u ğu h u su ­
su n d a b ir ip u cu verm em ekle b ir likte, Şafi m ezh eb in i b a şka veya
öteki gib i göstererek, gen cin Safiyü d d in ’e m ü rid olm asım b ir çe­
şit “d in e d ön ü ş/ ayd ın lan m a” a racı ola ra k gösterm eye çalışm ak­
tad ır. Bu n a ila ve ola ra k H an efî m ezh ebin d en ola n la ra ka rşı ese­
r in tu tu m u d a h a b elir gin leşir ve H a n eliler in Cu m a n a m a zı ile
ilgili gör ü şlerin i ten kit ed er. M esela P u m ik b eld esin d en b ah se­
d erken , “B u r a s ı H a n e fi m e z h e b in d e n d i v e a h a lis i C u m a n a m a ­
z ın ı k ılm a z d ı" d er44. Safvetü ’s-Safa'd aki ü gin ç ayrın tılard an b ir d i­
ğer i ise Şia d ü şü n cesi ü e çelişk i a r z ed eb ilecek n itelikted ir . Bu n a
g ö r e, b ir gü n Şeyh Safiyü d d in r ü yasın d a H z. M u h am m ed ’i, D ört
H alife’yi, H z. H aşan ve H z. H ü seyin ’i görü r. H z.E b u b ekir on a “oğ­
lu m ” d iye h itap ed er45. Bir b aşka yerd e ise H z. Aişe için “M ü m in le­
rin An n esi” ifa d esin e yer ver ir 46. Şu h a ld e d ah a ço k Sü n n î gelen ek
için d e ye r a la n H z. Aişe ve H z. E b u b ekir’e b a ğlılık ve sa ygı a n la­

42 “...Ekserisi İm am Şafi m ezh ebin d en d ir ve Şeyh Safiyü ddin ’in m ürid-

lerin den dir.” H am dullah Mustevfî-i Kazvin î, N u z h e t ü l- K u lû b ,, (neşr.
Muh am m ed Debirsiyakî) Tah r an 1381/ 20 0 3, s. 128; Tartışm alar için
ayn ca bkz. Mich el Mazzaoui, P ey d a y eş -i D e v le t -i S a feu î (Farsça’ya trc.
Yaku p Ajen d ),, Tah ran 198 4, s. 118 vd.
43 S a jv e t ü ’s-S a fa , s. 827.
44 S a jv e t ü ’s -S a fa , s 279; Ayn ca bkz. s. 58 3 ,58 4 .
45 S a jv e t ü ’s -S a fa , s . 275; “Oğu l” vu rgu su için a yn ca bkz. s. 377.
46 S a jv e t ü ’s -S a fa , s . 70 4.

16
yışın ın Sa fvetü s-Sa fa ’ya girm iş olm ası n a sıl a çıklan ab ilir? Şeyh
Safiyü d d in eğer gerçekten Şa fi m ezh eb in e m en su p ise, Safvetü ’s-
Safa ’d a ki on u n seyyid old u ğu n a d a ir ifa d eler in ya n ı sır a Şeyh ’in
H a n efilik ve Şa fiiliğe u za k old u ğu yolu n d a ki h ikâ yeler in d e so n ­
rad an ku rgu la n d ığı or ta ya çıkar . Karşı tez ola ra k d a şu n u sa vu ­
n ab iliriz; İlk ü ç h a lifeye ve H z. Aişe’ye k ü fü r ve la n et oku m a Şah
İsm ail zam an ın d an itib a r en b aşlayan b ir tu tu m olu p , Şeyh Sa fi­
yü d d in ve d ön em i için gen elleştirilem ez.
Ö te yan d an Safvetü ’s-Sa fa ’d a Şeyh ’e h a n gi m ezh eb e b a gh o l­
d u ğu soru ld u ğu n d a “Biz s a h a b e n in m e z h e b in d e n iz , h e r d ö r d ü n ü
d e s e v e r iz v e h e r d ö r d ü iç in d e d u a o k u r u z .” cevab ım ver d iği,
m ezh ep lerd en h an gisi d ah a sağlam ise on u seçip on a gör e am el
ettiği kayd ed ilm ekted ir47. Sam ed M u vah h id ’in tesp itlerin e gör e
Şeyh Safiyü d d in Sü n n î çevr ed e yetişm işti, Azerb aycan ve özellikle
E rd eb il’d e Şia h avzaları yoktu . Keza Şeyh ’e h er vesü e üe sa ygı gös­
term eyi ih m al etm eyen İlh an lı em irü ’l-ü m erası Em ir Çob an ve İl­
h an lI vezir i Reşid ü d d in Fazlu llah d a m u taassıp Sü n n î’yd iler ve İl­
h an lI sarayın d a Şiîliğin yayılm asın a karşı d a old u kça sert ted b irler
a lm ışlard ı48. Bü tü n b u n la r b ile on u n Şia’ya b a ğlı b ir su fi olm a d ı­
ğım gösterm ekted ir. Şeyh Safiyü d d in ’in ça ğd a şı ola n H am d u llah
Ka zvin î’n in n a klettiğin e gör e, İsfa h a n , Ka zvin , Eb h er, Zen can ,
Save, Talika n , Kağezkon an , M u zd ekan , Seh riverd , Secas, Taru m
(Taru m in ), Tirek, M ercem n an , En d icen , Tefru ş, Cu rbad kan , Ese-
d ab ad , Dergezin , Yezd , O vcan , Şah ru d , M işkin , Kelib er, Salm as,
U r u m iye, Aşn eviye, Ser a v, M er a ga , D ih h a r ka n , N ila n , N a h ci-
va n , Gu ştasefi, Kazru n , Ku h gilu ye, şeh irlerin in ekserisi Sü n n î id i.
Bu n a m u kab il Kum , Kaşan , Ferah an , Veram in , Eşku r, Deylem an ,
Vila yet-i Tevaliş, H arkan , Ave ve N ih aven d Şiflerin çoğu n lu kta o l­
d u ğu yerlerd i49. Keza, d iğer kayn aklard an öğren ild iğin e göre M a- *4

47 S a jv e t ü ’s-S a fa , s. 88 5.
4* Sam ed Muvahhid, S a fiy ü d d in E r d eb ifi, Tahran 138 1/ 20 0 3, s. 222-224.
44 N u z h e t ü ’l-K u lû b , bkz. İndeks.

*7
zen d aran ve Gila n b ölgesin d e d e Şiî h a vza la r b u lu n u yord u . Bu
d u ru m d a, XIV. yü zyd d a iyim ser b ir tah m in ile İr a n ’ın ya n sın d a n
fazlası Sü n n î (çoğu n lu k Şâfî, b ir kısm ı H an efî) id i50.
Şeyh Safiyü d d in ’in m ezh eb i gib i etn ik köken i d e karm aşık
b ir h a ld ed ir . Safvetü ’s-Sa fa , on u n a ta la n n d a n F ir u zşa h Zer r in
Kü lah ’m el-Kü rd î n isb esi taşıd ığm ı b elir tilip b u n u şöyle izah et­
m ekted ir. “P ir û z ’u n K ü r t n is b e s in e g e lin ce , b u d u r u m ş ö y le y d i:
K ü r d a s k e r le r i t a r ik a t e r b a b ı Ş e y h İ b r a h im E d h e m ’in - r a h m e -
t u lla h i a le y h - e v la d ın d a n o la n p a d iş a h ile b ir lik o lu p S in c a r t a ­
r a fın d a n h u r û c e t t ile r . A z e r b a y c a n ’ı b ü t ü n ü y le f e t h e d ip e le g e ­
çir d ile r . M u g a n b ö lg e s in in a h a lis in in h e p s i Z e r d ü ş t id i. E r r a n ,
A liv a n v e m e m le k e t a h a lis in in h e p s i k â fir d i. İ s la m a s k e r i b u r a ­
la r ı is t ila e d in ce , b u b e ld e le r i İ s la m ’a d ö n d ü r d ü le r v e M ü s lü m a n -
la ş t ır d ıla r . B u b e ld e le r in e le g e ç ir ilm e s i t a m a m la n ın ca E r d e b il
v ila y e t i v e m ü lh a k a t ı P ir u z ’a v e r ild i <b u P ir û z , Z e r r in K ü la h
d iy e ş ö h r e t b u lm u ş t u > B u P ir û z g ü çlü , v a r lık lı v e s e r v e t s a h ib i
b ir iy d i.51” Bu riva yet b en zer ola yla r la am a F ir u zşa h ’ın el-Kü rd î
n isb esin e yer verilm eksizin p ek çok eserd e tekr a r ed ilm ekted ir52.
Bu r iva yetd eki en ön em li p rob lem , a slın d a b ir sû fi ola n İbrah im

50 İlya Pavloviç Petroşevski, İ s la m d e r İ r a n , (çev. Ker im Keşaverz), Tah ­

ran 1354/ 1976, s. 372 vd.
51 S a fa et ü ’s -S a fa , s. 72.
52 “Seyyid Firu zşah Er debil’e yerleşm işti. Allah on a gaibi bilm e ilm i ver ­
m işti. O sır alar da İr an ’d a İbr ah im Ed h em ’in oğlu Su ltan Edh em Şah
h ü kü m sü r ü yor d u . Fir u zşah ’m şöh r eti Su ltan İb r ah im ’in ku la ğın a
kad ar gid in ce Er d ebil’i ziyar et ed ip Firu zşah ile görü ştü . Bazı akıl­
sızla r ın ve dış gör ü n ü şe ön em veren lerin Firu zşah ’m gitgid e İr an ’a
h âkim olaca ğın ı söyled ikler in i am a ken d isin in b u n a itibar etm ed i­
ğin i an lattıktan son ra, on a İr an ’ı bir likte yön etm eyi t ek lif etti. En
azın d an Er d ebil’i tu yu l olar ak ka bu l et m esin i r ica etti. Firu z’un b a ­
şın a b ir t a c koyd u ve bu n d a n son ra on a Zer r in Kü lah den ildi.” A le m -
â r â -y ı Ş a h İ s m a il, s. 3 ,4 ; M ir za Mu h am m ed Ta h ir Va h id -i Kazvin î,
T a r ih -i C ih a n -â r â -y ı A b b a s î, (n eşr. M ir M u h a m ed Said ), Tah r an
138 3/ 20 0 5, s. 22-26.

18
b .E d h e m ’in h ü kü m d ar ola ra k yan sıtılm a sı ve Azerb aycan ’ın İs­
la m la şm a sı k o n u su n d a b ü tü n ü yle ge r çe k le b a ğd a şm a ya n b ir
h ikâ ye an latm asıd ır63. E ser, b u n isb en in izah ın d an b a şka h içb ir
yer d e Şeyh Safiyü d d in ’in etn ik köken in e d a ir h erh an gi b ir im ad a
b u lu n m az. Silsiletü l-N eseb -i Safeviye d e ise.F ir u zşa h ’ın sa d ece
zen gin ve d in d a r b ir k iş i old u ğu n d an Gila n ’ın R en gin a d ı ve r i­
le n b eld esin d e yaşa d ığın d an ve İbrah im E d h em ’in soyu n d an ge­
le n d evr in h ü kü m d arın ın Erd ebü ve çevr esin i on a b ır aktığın d an
söz ed er 5354. Bu n a m u kab il m ü ellifi b elli olm a ya n Alem -ârâ-yı Şah
İsm aü a d lı eser d e ise Şeyh Safiyü d d in ve aü esi Tü r k ola ra k a n ıl­
m aktad ır. Şeyh ’in b a b a sı Seyyid Cib ril’in Şir a z’a ya p tığı yolcu lu k
a n la tılır ken on u n b ir Tü r k d ervişi old u ğu n a vu rgu yap ılır 55. Keza
Şeyh Sa fiyü d d in ’d en b a h sed erken “Tü r k o ğlu ” ve “Tü r k gen ci”
ifa d eler in e yer ver ir 56.
Şu h ald e Şeyh Safiyü d d in ’in etn ik kim liği h u su su n d a d a iki r i­
vayet ü e karşı karşıya bu lu n d u ğu m u z ortad ad ır. İran ’d a Peh levü er
d ön em in in p o litik ta r ih çisi A. Kesrevî, Safevî h an ed an ın ın etn ik
ve d in î köken in e d a ir n eşr ettiği u zu n m akalesin d e on u n İr a n ’ın
yer li ah alisin d en olab ü eceğin i ön e sü rm ü ş, Kü rt n isb esin in son ­
rad an verild iğin e d ikkat çekm iştir57. F aru k Sü m er ise h içb ir ta r tış­

53 İbrahim b. Edhem kon u su n da derli-toplu b ir çalışm a olm ası bakım ın ­

dan öncelikle bkz. Reşat Öngören, “İbrahim-b. Edh em ” T ü r k iy e D iy a n et
V a k fı İs la m A n s ik lo p ed is i, (D İA ), XXI/ 293-295. Ayn ca, Azerbaycan ’ın
İslam laşm ası sürecin de b ir Kürt istilasın dan söz edilem ez. Bkz. Zeki
Velid i Togan , “Azerbaycan ”, İsla m A n s ik lo p e d is i (İA ), 1 / 91-118.
54 Şeyh H üseyin, S ils ile t ü ’n -N es eb -i S a feu iy y e, Berlin 1343/ 1965, s. 11.
55 “Seyyid Cibril otuz yaşın d a iken Şiraz’a gitm eye kar ar verdi. Derviş­
lik elbisesini Şiraz’a dön derdi. Şirazlı Dervişler Tü r k dervişi gördüler ”
A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il, s. 6.
56 A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il, s. 8 ,9 ,10 .
57 Kesrevî bu m akalesinde Safevîlerin kökeni kon usun da çok önem li tartış­
m alar yapm akta, onların seyyidlik ve Kürtlük n isbelerinin tem elsizliğini
ortaya koym akta, n e yazık ki, politik sebeplerden dolayı Türklük bahsin e
h iç girm em ektedir. Kesrevî’ye gör e Firuzşah’ın Kü rd n isbesi son radan

19
m aya girm eksizin on la n Kü rt ola ra k kab u l etm iştir*58. Bu n a m u ka­
b il, Azerb aycan lI ta r ih çi M irza Ab b a slı ise on u n Tü rklü ğü n ü isp a t
için gen iş b ir d eğerlen d irm e yap m ış, ka yn a kla n orta ya koym aya
ga yr et gösterm iştir59. H er n e olu r sa olsu n , Safiyü d d in ’in soyu ile
ilgili a n la tıla r , m en kıb evî h ikâ yeler in için e ka rıştığın d a n gerçeği
orta ya koym a k old u kça zord u r.
Sa fevî h an ed an ın ın m en kıb evî d ip tar ih in d en ken d im izi so­
yu tla d ığım ızd a ka rşım ıza çık a n en ön em li gerçek d evletin b ir in ci
u n su r ola ra k Tü r klere d ayan m ası, Şah İsm ail’in d u ru b ir Tü rkçe
ile şü r ler yazm a sı ve n ih ayet sa r a y d ilin in Tü rkçe olm asıd ır. Bu n ­
la r h iç d eğilse Safevî d evletin d eki Tü r k etkisin i görm ezd en gel­
m em izi en gellem ekted ir.

Şe yh Safiyüddin ve Safeviyye
Safvetü ’s-Sa fa ’ya göre Safiyü d d in d ah a a n n e ka m ın d a iken
istikb a le d a ir b a zı işa retler gösterm eye b a şlam ıştı60. 0 ailen in altı
çocu ğu n d an b ir iyd i61. H en ü z a ltı yaşın d a yken b a b ası Em in ü d d in

eklen m iş olup, Azerbaycan tar ihin de bir Kü rt istilasın dan da söz ed ile­
m eyeceği gibi, on u n geldiği dön em lerd e Azerbaycan çoktan Müslüm an
olduğu için Kültlerin herhan gi bir İslâmlaştırma yapam ayacağım savun­
m aktadır. A.Kesrevî, Ş ey h S a fi v e T eb a r eş, Tah ran 1379/ 20 0 1, s. 66 vd.
58 Far u k Süm er, S a fev î D e v le t i'n in K u r u lu şu v e G eliş m es in d e A n a d o lu
T ü r k ler in in R o lü , Ankara, 1976, s. 1. Süm er, bu iddiasın ı Kesrevî’ye da­
yan dırır, an cak onun m akalesin in m uhteviyatın ı tam olar ak değerlen­
d irm ediği anlaşılm aktadır.
59 Mirza Abbaslı, Safevîlerin Etn ik Köken in e Dair, B e lle t e n XL/ 287-329.
(1976)
60 “An n esi ü ç gü n boyu n ca baygın vaziyette kaldı. Bü tü n dün yayı a p ­
ayd ın lık görüyordu. Nih ayet Safiyüddin doğdu. An n esi bu defa hiçbir
şey yiyip-içm edi. On a du ru m un u sordular; “Görm üyor m usun uz? Bü­
tü n dün ya seslen iyor ve h er taraftan sevin ç çığlıklar yükseliyor” dedi,”
S a jv e t ü ’s-S a fa , s. 79-80 .
6t Diğer kardeşleri Yakup, Fahreddin Yusuf, Salaheddiri, İsmail ve bir kız-
kard eş. S a fv e t ü ’s -S a fa , s. 80 .

20
Cib r il vefa t etti62. Sa fevî ka yn a kla n on u n d a h a çocu klu k yılla rın d a
akra n lan n d a n ayr ıld ığın ı lid er lik özellikler i göster m eye b a şla d ı­
ğın ı kayd ed iyor63. Am a on u a sıl d eğiştiren olay, Şiraz’a yap tığı yo l­
cu lu k olm u ştu r. Safvetü ’s-Sa fa ’ya göre ken d isin e b ir m ü rşid b u l­
m a k için yola çıkan Safiyü d d in , Şiraz’d a arad ığım bu lam az; on a
Gila n ’a d ön m esi ve Şeyh Za h id -i Gilan î’yi b u lm a sı telkin ed ilir 64.
Erd ebü ’e d ön en Safiyü d d in , Şeyh Zah id -i G ila n î’yi bu larak on a in -
tisa b ed er; tasa vvu f ter b iyesi, d in î b ilim ler, Ku r’a n ve Sü n n et ü ze­
r in e d er sler alır65. D a h ası Şeyh Zah id ’in k ızıyla evlen ir ve n ih ayet
on u n ölü m ü n d en son r a d a tekken in b a şın a geçer 66.
Şeyh Sa fiyü d d in ’in tekken in b a şm d a old u ğu zam an için d e
T ü r k ve M oğol su lta n la r ın d a n b ü yü k sa ygı gör d ü ğü ve m a d d î
d estek ler tem in e ttiği gör ü lm ekted ir 67. Şeyh Sa fiyü d d in ’in so h ­
b etin d e b u lu n a n la r ın ek ser isi e sn a f zü m r esin d en d i. Bu yön ü yle
on u n E r d eb il’in o r ta sın ıfi ta r a fın d a n d a gen iş b ir d esteğe sa ­

62 ‘‘Em in ü ddin Cibril, Kutbed diiı’in oğulların dan biridir. Müted eyyin bir
adam dı. H oca Kem alaed din Arabşah Er debilî’n in m ü ridi idi. Ziraat ile
uğraştı. H alk ile fazla kan şm ayıp ibadet ile m eşgu l oldu. Cem aleddin
Barukî’n in kızı Devlet ile evlen di.” S a jv e t ü ’s -S a fa , s . 74 ,76 .
63 “Çocuklara karışm aktan n efret ederdi ve çekin irdi. Çocuklar araların da
oyu n oyn arken on u d aim a padişahlığa oturturlardı. H er defasın da ku ­
rad a şah lık on a çıkardı. Çocuklar on u h er zam an m üracaat m akam ı
ve b ü yü k sayarlardı. Eğer dışarıda oyn uyorlarsa on a daim a yü ksek b ir
yer yaparlar ve oraya oturturlardı, alçak yer e h içbir zam an oturm azdı.”
S a fu etü ’s -S a fa , s. 81;
64 Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 13
6s S a jv e t ü ’s-S a fa s. 82; Safvetü ’s-Safa'ya göre Safiyüdd in Arapça, Farsça,
Tü r kçe ve Moğolca biliyordu.
66 S ils ü e t ü l-N e s e b -i S a fev iy y e, s. 16 vd; Z e y l- i H a b ib ü ’s-S iy er , s. 15: Şeyh
Zah id daha sağlığında tekkeyi dam adı Safiyü ddin ’e bır akm aya teşeb­
bü s ettiğinde oğlun u n bazı m üridlerin in m uhalefetiyle karşılaşm ıştı.
67 Reşidüddin Fazlullah b. H em edan î, S e v a n ih ü l-E jk â r -ı R eş id i, (neşr.
Muh am m ed Tâki Dan işpejuh ) Tahran 1358 / 198 0 , s. 243-247; E m in i,
s. 256.

21
h ip old u ğu sa vu n u la b ilir . Kısa zam an d a gelişip b ü yü k b ir m ad d î
gü cü yön etm eye b a şla ya n tekken in m u tfa ğın d a etr a fta k i fu ka ­
r a ya d a ğıtılm a k ü zer e gü n d e yü zler ce ka za n yem ek p işer h ale
gelm işti.
Şeyh Safiyü d d in ’in şeyh i, Za h id -i Gilan î’ye n isb et olarak Za-
h id iyye d en ilen tar ikatın a d ı fa zla u zu n öm ü rlü olm am ış, Şeyh
Sa fiyü d d in ’in tek k en in b a ş ın a geçm esin d en itib a r e n b u t a r i­
k a t Safeviyye d iye an ılm aya b a şlam ıştır . Osm an lı kayn akların d a
d ah a çok “E r d eb iliyye” ve m ü rid lerin e d e “E rd eb il Sû fileri” d e­
n ilm ekted ir. R eşa t Ön gören ’in tesp itlerin e göre Şeyh Zah id ’d en
son r a sü sile H a lvetiyye ve Sa feviyye ola ra k ik i k o l h alin d e d e­
vam etm iştir68. Kayn aklard a Safeviyye tarikatın ın sü sü esi Zah id -i
Gü an î va sıta sıyla Cü n eyd -i Bağd ad î ve d ah a son r a 7.İm am M u sa
Kâzım ’a u laşm aktad ır69.
Şeyh Sa fiyü d d in ile b e r a b e r Sa feviyye ta r ik a tın m D eşt-i
Kıp çak, Kırım , Azerb a yca n , Gü an , Ta b erista n , Tü r kista n , Tü r k­
m en ista n , Çin , H in d ista n ve h a ttâ Seyla n ’a k a d a r ya yıld ığı iler i
sü r ü lm ekted ir 70. An ca k n e va r k i ta r ik a tın a k tivistler i d a h a ço k
Su r iye, İr a n , Azer b a yca n ve An a d o lu ’d a ki k o n a r -gö çer zü m re­
le r olm u şla rd ır .
Safiyü d d in ’in vefa tın d a n son r a va siyeti ü zer in e tar ikatın b a ­
şın a geçen oğlu Sad red d in M u sa, Azerb a yca n h â kim i E m ir Ço­
b a n ta r a fın d a n siya sî em eller ta şıd ığı gerekçesiyle tu tu klan d ı ve
ü ç a y gözetim a ltın d a tu tu ld u . Safevîler in siya sî otor ite ile ilk ça ­
tışm ala rı sa yıla b ü ecek ola n b u d u ru m aslın d a Şeyh Cü n eyd ’e k a ­
d ar b ir istisn a özelliği ta şıyor sa d a, tekken in m ü rid lerin in siyasal
iktid a r la r ı teh d it ed er b o yu ta u laştığım göster m esi b akım ın d an

68 Reşat Ön gören , “Safeviyye” D İ A XXXV/ 460 .

69 Seyyid H aşan b. Mur taza H üseyn î-i Esterabadî, ez -Ş ey h S a fi t a Ş a h
S a fi, (neşr. İh san İşralö), Ta h ran 1358 / 198 0 , s. 20 -21; Reşat Ön gören,
“Safeviyye” D İ A XXXV/ 4öo.
70 Reşat Ön gör en , “Safeviyye” D İ A XXXV/ 4öo.

22
ön em lid ir . Gerçi Sad r ed d in M u sa’n ın b u va ziyeti kısa sü r m ü ş­
tü r . An ca k on u n h ikâ yesi kısm en Şeyh Cü n eyd ’in kısm en d e Şah
İsm a il’in h ikâ yeler iyle b en zer lik gösterm ekted ir. Bu n a göre Sad ­
red d in M u sa Azerb aycan tah tım ele geçirm e n iyetin d e old u ğu ge­
rekçesiyle takib ata u ğr a r k i b u Şeyh Cü n eyd ’in Erd ebil’d en çıkarıl­
m a sı gib id ir. D evam ın d a Sad red d in M u sa Gü an b ölgesin e k a ça r
ve orad a b ir m ü d d et saklan ır. Bu olay d a Şah İsm ail’in Akkoyu n lu
takib in d en kaçışım ve Gü an ’a sığın m asın ı çağrıştırm aktad ır. E ğer
h ikâ ye ku rm aca ise Safevîîer in ezeld en b er i siya sî iktid a rı ele ge­
çirm e n iyetin d e old u kları yolu n d aki id d iayı ku vvetlen d irm ek am a­
cıyla m eyd an a getir ilm iştir . Ak si h ald e b u n u n gü çlü b ir b en zer­
likten öteye geçm ed iğin i söylem ek ica p ed er. N itekim Sad red d in
M u sa’d an son ra ta r ika tın b a şın a geçen oğlu H oca Ali’n in so n d e­
r ece sa kin b ir h ayat sü rd ü ğü ve d evrin h ü kü m d arların ın iltifa tın a
m a zh a r old u ğu görü lm ekted ir 71. Bu n lard an Tim u r ’u n An a d olu
seferin d en d ön erken H oca Ali’yi ziyar et ed ip on a yan m d a getir ­
d iği otu z b in kad ar Tü r k ’ü arm ağan ettiği72 yolu n d a ki h ikâ ye d e
teva tü r d en ib arettir73. Çü n kü Tim u rlu lar d ön em i ka yn akların ın
h iç b ir in d e b öyle b ir m ü lakattan ve kayd a d eğer h ed iyeleşm ed en
s ö z ed ilm em ekted ir.

71 “Sad red din ’den son ra yer in e oğlu Sultan Ali Siyahp uş oturdu. Ekser
gü n ler siyah h ırka giydiğin d en “Siyahpuş” derler di.” A lem -â r â -y ı Ş a h
İ s m a il, s. 14.
n “Em ir Tim u r, H oca Ali Siyahpu ş’a Er debil’i bağışlayıp vakfeyledi. Bin
gü n ah işleyen kişi bile bu tekkeye bağlan ırsa em n iyette olacağım söy­
ledi. Ru m ’d an getir diği esir leri d e tekkeye bağışlad ı. Ru m lu lan n b ir
kısm ı tekkeye bağlandı, bazd an ise vatan lan n a dön düler.” A lem -â r â -y ı
Ş a h İ s m a il, s . 2 1.
73 Faru k Süm er , S a feu i D e v le t i’n in K u r u lu şu v e G eliş m es in d e A n a d o lu
T ü r k ler in in R o lü , s. 6-7.

23
 Şe yh Ctin eyd
Sa feviyye ta r ika tın ın H oca Ali’d en itib a r en Şiîliğe tem ayü l
ettiğin e d a ir or ta ya kon u lan gör ü şleri d e teyid etm ek m ü m kü n
görü n m ü yor. Çü n kü ger ek Şah ru h gib i m u taassıp b ir Sü n n î h ü ­
kü m d arın on a iltifa t etm esi, gerekse on u n H ac m aksad ıyla yola
çıktığın d a tem a s ku rd u ğu Sü n n î fa kih ve â lim ler in H oca Ali’d en
sa ygıyla b a h setm eler i on u n Şiîliğe m eyletm ed iğin i o r ta ya koy­
m aktad ır74. Keza H oca Ali’n in oğlu Şeyh Cafer’in , yeğen i Cü n eyd ’i
R a fızîlikle su çla ya r a k t a r ik a t a b a şın a geçm esin i en gellem eye ça ­
lışm a sı d a b u yold a ki gör ü şleri d oğr u la r n itelikted ir. O h ald e ta ­
r ik a t a Şiü eşm esin i Şeyh Cü n eyd ’in kişiliğin d e ve fa aliyetler in d e
a ram ak u ygu n olacaktır. Am a n e ya zık k i on u n kim ler le tem as
ettiği ve Şiî fik ir ler in tesir in d e n a sıl k a ld ığı yo lu n d a h içb ir b il­
giye sa h ip d eğiliz.
Şeyh Cü n eyd , Şeyh Şah la ka b ıyla tan ın an b a b a sı Şeyh İb r a ­
h im vefa t ed in ce gelen eğe u ygu n ola ra k t a r ik a t a b a şın a geçm ek
isteyin ce am cası Şeyh Cafer, on u ga li75 fikir ler e ka p ıld ığı ve ger ­
çek n iyetin in siyasal iktid arı ele geçirm ek old u ğu gerekçesiyle, o
sıralard a Doğu An ad olu ve Azerb a yca n ’d a h ü kü m sü ren Karako-
yu n lu h ü kü m d arı Cih an şah ’a şikâyet etti76. Aslın d a ken d isi d e Şiî
eğilim ler iyle m eşh u r olan Cih an şah 77, Cü n eyd ’in b ölged eki va r lı­
ğın d an r a h a tsız old u ğu n d an , m ü lkü n ü kayb etm e korku su n a k a ­
p ılıp E rd ebü ’i ter k etm esin i isted i78. Kayn aklar b u d u ru m u n asıl

74 Reşat Ön gör en , “Safeviyye” D İ A XXXV/ 4 öı.

75 Gali, Gulat ya d a Aşın deyim i ban a ait değildir. Gen el olar ak On İki
İm am Şiası’m n dışında olan gru plar için kullan ılm ası alışkan lık halin e
geld iğin den m ecburen kullan ılmıştır.
76 H ü la s a t il’t -T ev a r ih , s. 3 4 ,3 5;
77 Şu çalışm alara bkz. V. Min orsky, Karakoyun lu Cihan Şah ve Şiirleri,
(çev. Min e Erol), S elçu k lu A r a ş t ır m a la r ı D er g isi, II (1970 ), s. 153-180 ;
78 T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m şa h , s.ı; E m in i, s. 259; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 387;
Z ey l-i H a b ib ii’s-S iy er , s. 27; Bu hususta en kapsamlı rivayeti Alem-ârâ-yı
Şah İsm ail n akletm ektedir. Bun a göre, “Cün eyd’in etrafın da toplan an

24
gerekçesin i Şeyh Cü n eyd ’in m ü rid lerim n sa yıca artm ış olm asın a,
on u n d a şeyh lik ile yetin m eyişin in iyice orta ya çıkm ış b u lu n m a ­
sın a b ağlam akta79; Şeyh Cü n eyd ’in şah olm a h evesin e d ü şm esin i
d e, “e cd a d ın ın y o lu n u t e r k e t m e k ”8° ve “g e ç ic i s a lt a n a t a m e y le t ­
m e k ” ola ra k ta vsif ed er ek a z d a olsa eleştirm ekted irler81.

Cü n eyd , Cih a n şa h ’m ta lep ve teh d id i ka r şısın d a ço k fa zla

d iren em eyerek E r d eb il’d en ayrılıp An ad olu ’ya gitti. N e ya zık ki
Safevî ka yn a kla n Cü n eyd ’in An ad olu seya h a ti h akkın d a h em en
h em en h içb ir b ilgi ver m em ekted ir ler . O sm a n lı ta r ih çü er in d en
ise sa d ece Aşıkp a şa zâ d e, Kon ya’d a b u lu n d u ğu sır a d a Cü n eyd ’i
b izza t görm esi sayesin d e b izim için son d er ece kıym etli b ilgiler i
n akletm ekted ir82. Bu n a göre, Şeyh Cü n eyd An ad olu ’ya gelip , ya-

m üridler çoğalın ca Cihan şah bu duru m dan rah atsız olup, m ün eccim ­
lerin e Cün eyd’in geleceğin e bakm aların ı isteyip, on lan n b ir gün h ü cu m
edeceğinden ve tahtı ele geçireceğinden korktuğun u söyledi. Mün eccim ­
ler yıldızlara baktılar ve Şeyh Safiyüddin ’in evladın dan birin in hurûc
edeceğini, bü tü n İran, H in distan ve H orasan ’a h âkim olacağın ı, m ez­
h ebi değiştireceğini, bü tü n vilayetleri kılıcıyla ele geçireceğin i söyledi­
ler. Cihan şah m ün eccim ler in u yan sı ü zer in e Cün eyd’e karşı düşm an lık
besleyip ona bir m ektup yolladı. H alktan u za k durm asın ı, m üridlerin i
dağıtm asını, değilse çok kan döküleceğim bildirdi. Cün eyd cevabın d a
m ü n eccim lerin ken disin i yan ılttığın ı ken d isin in saltan at peşin d e ol­
m adığın ı rahat olm asın ı söyledi. Bu n dan son ra iki yıl daha Erdebil’de
kaldı. An cak m ü n eccim ler Cün eyd’in etrah n da adam lar toplandığını,
Bu hara’dan Belh’e kad ar m üridlerinin old uğu n u eğer h u rû c etm ek is­
terler se 20 0 0 0 kişin in toplan acağın ı bildirdiler.” Bkz. A lem -â r â -y ı Ş a h
İ s m a il, s. 22-24; Ayn ı h ikâye için bkz. Cih a n g ü şa -y 1 H a k a n , s. 35-40 ;
A lem -â r â -y ı S a fev î, s. 26-27.
79 “Bütün düşüncesi küfrün karanlığını ortadan kaldırmaktı. Bu amaçla ahaliyi
tah rik ederdi. Kısa zam an içinde, içindeki cihangirlik duygusunu ortaya
çıkardı. Etrafın daki adam lar ın sayısı h ızla a r ttı.”Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 36.
80 E m in i, s. 259.
81 C ev â h ir iî’l-A h b â r , s. 10 9; T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 1;
82 A şık p a ş a z â d e, s. 26 4 vd .

25
n ın d aki d ervişlerd en olu ştu rd u ğu b ir h eyeti Osm an lı Su ltan ı II.
M u rad ’a gön d er ir ve ken d isin e Ku rt Beli m evkiin in verilm esin i,
irşad a Osm an lı top rakların d a d evam etm ek isted iğin i b ild ir ir . II.
M u rad , Çan d arlı H alil P aşa ile istişa r e yap tıktan son ra “B ir t a h t a
ik i s u lt a n s ığ m a z ? cevab ı ile Cü n eyd ’in taleb in i red d ed er. Bu h u ­
su s Cü n eyd ’in fa aliyetler in in ve m ü stakb el n iyetin in etraftaki h ü ­
kü m d a r la r ta r a fın d a n takip ed ild iğin i göster m ekted ir . Cü n eyd
b u d efa Karam an oğu llan n ın id a resin d e b u lu n an Kon ya’ya gid er
ve Sad red d in Kon evî d ergâh ın d a m isa fir olu r. An ca k b u rad a d a
iltifa t görm ed iği gib i, cem aate d e d â h il ed ilm eyip n am azd a ca ­
m in in d ışın d an im am a u ym ak zoru n d a kalır. Ü stelik Sad red d in
Kon evî d ergâh ın ın şeyh i, Şeyh Ab d ü lla tif ile u zu n b ir tartışm aya
girişir. Tartışm a Şeyh Cü n eyd ’in yön elttiği ve ta r ika t gelen ekle­
r in i sorgu layan “A s h a b a m ı b a ğ lılık e v la d ır , y o k s a e v la d a m ı?”
soru su n d a d ü ğü m len ir. Şeyh Ab d ü lla tif. “K a s t e t t iğ in iz k o n u d a
a s h a b a b a ğ lılık e v la d ır , ç ü n k ü b u h u s u s t a a y e t v a r d ır .” ceva­
b ım verir. Şeyh Cü n eyd : “O a y e t le r n a z il o ld u ğ u n d a s e n o r a d a
m ıy d ın / o n la r la b ir lik t e m iy d in ?” d iye çıkışın ca Şeyh Ab d ü llatif,
Cü n eyd ’e, b u sözler i ile kâ fir old u ğu n u , on u n yolu n d a n gid en le­
rin d e k â fir olacağın ı, çü n kü Ku r’an ’ı tezyif ve a yetler i in kâr etti­
ğin i söyler. Tartışm a kavgaya d ön ü şm ü ş ola ca k ki, ora d a b u lu ­
n a n lar h er iki şeyh in kolla r ın a gir er ek d ışa n çıkarırlar.
Bu n d an son ra Kon ya’d a ka la m a ya n Cü n eyd Tor oslar d a b u ­
lu n a n Va r sa k Tü rkm en lerin in için e gitti. Şah İsm a il’i d estekle­
yen gr u p la r arasın d a Va r sa kla n n d a b u lu n u yor olm ası, on ların
Cü n eyd ’in b u seya h a ti sır asın d a Safeviyye ta r ika tın a b ağlan d ık­
la r ım gösterm ekted ir. An ca k Karam an oğu llan n ın b a sk ısı d evam
ed in ce b u rad an a yrıla rak Ku zey Su riye’d eki Tü rkm en ler ile Du l-
kad irli Tü rkm en lerin in kışla k sa h a lan olan H alep tarafın a geçm iş,
on d an h ab erd ar ola n b a zı Bed red d in î zü m reler d e on u takip ed e­
r ek yan m a gitm işlerd ir. Bu sü r e za rfin d a ir şa d fa aliyetler in e d e­
vam ed en Cü n eyd ’in b u d efa d a b ölged eki Sü n n î çevreleri rah atsız

26
ettiği ve M em lû k h ü kü m d arın a şikâyet ed ild iği tesp it olu n m akta­
d ır83. Bu rad an b ü yü k b ir m eşakkatle ka ça n Cü n eyd , Can ik ta r a ­
fın a gid ip , fa aliyetler in e orad a d evam etm iştir. Safevî D evleti’n in
ku ru lu şu n d a yer a lan Çep n i Tü rkm en leri ile d e b u rad a tem as et­
tiği, on ların b ir bölü m ü n ü ken d isin e b a ğla d ığı an laşılm aktad ır.
Cü n eyd ’in Can ik’te iken str ateji d eğişikliğin e gid erek ilk d efa
fiili olarak gaza h ar eketin i b a şlattığı ve bölged eki tek gayrim ü slim
top lu lu k olan Trabzon Ru m İm p aratorlu ğu ’n a sald ırd ığı görü lm ek­
ted ir . Görü n ü rd e b u fa a liyeti on u n ken d isin e ü lke ed in m ek iste­
d iği şeklin d e yoru m la n a b ilir. An ca k Cü n eyd - h er n e ka d ar sa ld ı­
r ıla n Trab zon R u m la n n ı ep ey kor ku ttu ysa d a- gerçekte orayı ele
geçirecek gü ce sah ip d eğild i. Bu rad a iki h u su sa d ikkat çekm ek ge­
rekiyor. Birin cisi Tü r klerin b ölged eki h âkim iyetleri b ü yü k ölçü d e
gerçekleştiğin d en O sm an lı D evleti’n d e yaşa yan Tü rkler h ar iç, d i­
ğerleri u zu n ca sa yıla b ilecek b ir sü red en b er i gaza ve cih ad fa a li­
yetlerin d e bu lu n m u yorlard ı. Çü n kü “d arü ’l-h a r b ” sayılacak b ö lge
kalm am ış, Trab zon Ru m Devleti ile H ıristiyan Gü rcü ler ve Çerkes-
ler ise ver gi ver m ek su r etiyle M ü slü m an kom şu la r ı ile b a n ş sa ğ­
la m ışlar d ı. Cü n eyd ’in yen id en b a şla ttığı cö ıa d h ar eketi m ü rid leri
için h eyecan ver ici b ir d u ru m yar a ta b ilir d i. İkin ci ve en ön em lisi
b u savaşların n eticesi o la r a k Cü n eyd gü cü n ü n n eye yettiğin i öğ­
r en m ek istiyord u . Am a Trab zon su r la n ön ü n d e iken Osm an lIla­
r ın b a skısı gelin ce b ölged en u zakla şa ra k Akkoyu n h ı ü lkesin e ge­
çip U zu n H aşan Bey’e sığın d ı. Bu n d an d ola yı on u n h en ü z “çık ış”
ya p a ca k gü ce er işm ed iğin i a n la d ığı ve k ısa sü r eli d e olsa b u fik ­
r in i erteled iği savu n u lab ilir.
Cü n eyd ’in D iyarbekir’d e kald ığı m ü d d et zarfın d a Tü rkm en -
ler ile ir tib a tı d evam etm iştir. Bu sü re için d e Akkoyu n h ı D evleti’n i
m eyd an a getiren kon fed er e a şiretler ile tem a s h alin d e ola n Cü ­
n eyd , Avşa r , M u su llu , D öğer , H a rb en d elü , İn a llu , Ka r am an lu
gib i cem a a tler ü zer in d e tesir li olm u ştu r. O n u n U zu n H asan ’ın

83 Bkz. A şık p a ş a z â d e, gösterilen yer.

27
kız kard eşi H atice Begü m ile ya p tığı evlilik ise it ib a r ın ın artm a­
sın a ve ka rizm asın ın gü çlen m esin e im kân sağlam ıştır84. Bu n u n la
b ir likte a slın d a b ir Sü n n î h ü kü m d a r ola n U zu n H asan ’ın Şeyh
Cü n eyd ’in sah ip old u ğu Sü n n îlik d ışı fikirlerd en h ab erd ar olm a­
m ası im kâ n sızd ır . Şu h a ld e on u sa r ayın d a a ğır la m a sı ve h a ttâ
kız ka rd eşi ile evlen d irm esi, rakib i Karakoyu n lu Cih an şah ’a karşı
Cü n eyd ’in m ü rid lerin d en istifa d e etm ek gib i b ir d ü şü n ceye sah ip
old u ğu kan aatin i u yan d ırm aktad ır. N e va r ki, U zu n H asan ’ın Ka-
rakoyu n lu larla m ü cad elesin d e ve Cih an şah ’m ortad an kald ırılm a­
sın d a bu d ü şü n cesin i n e ka d ar gerçekleştird iği b e lli d eğild ir.
Bu n d an son ra tekrar Erd ebil’e d ön en Şeyh , b ir m ü d d et son ra
etrafın d a m ü rid lerin i top la ya r a k yin e cih ad am acıyla Kafkaslara
yön elm iş, h en ü z İslam iyete girm em iş olan Çerkeslere sa ld ıra ra k
gan im etler eld e etm iştir. Ka la b a lık sayılm ayacak ölçü d eki m ü rid -
ler i ile ya p tığı b u sefer, Şirvan şah H alil’i cid d î b ir şekild e rah atsız
etm iş ve on a b ir m ektu p gön d er er ek “Ş e y h liğ i n için b ır a k t ığ ın ı
v e h a n g i a m a ç la m e m le k e t le r e le g e ç ir m e n iy e t in d e o ld u ğ u n u ”
sorm u ştu .85 O n u n gerçek n iyeti a şikâ r olu n ca ikin ci d efa olarak
Çerkeslere sa ld ır m a sın a m ü saa d e etm em iş, n ih ayet Cü n eyd ve
m ü rid leri ile ya p tığı sa va şta on u öld ü rm ü ştü r (14 6 0 )86. Bu n u n la

84 “Uzun H aşan Bey h er m eczuba iyilikle davran dığın dan on u yan ın a aldı
ve kız kard eşi ile evlen dirdi.” E m in i, s. 259; “Rum ’d a ve Şam ’d a on un
şöh reti yayılm aya devam etti” Ayn ı e s e r , s . 261; T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m -
şa h , s. 2; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 2 7,2 8 . L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 38 7,38 8 ;
“Bü yük Em ir, on u on urlan dırdı ve ağırladı, kızkardeşi Hatice Begüm ’ü
on a verd i.” C ev â h ir ii’l-A h b â r , s. 109; “Uzun H aşan , Cün eyd’in gelm e­
sin den gayet m utlu oldu, sufilerin reislerim m ühim m akam lar a tayin
etti.” A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 30 ; “H aşan Padişah, cihan şah ile ka v­
galı oldu ğu için on u n gelişin i ken d i devletin in güçlen m esi, düşm an ın
ise zayıflam ası olar ak yoru m ladı.” H ü la s a tü ’t -T e v â ıih , c. I, s. 3 4 ,3 5.
8s E m in i, s. 262
86 Z e y l- i H a b ib ii’s - S iy e r , s. 2 7, 28 ; T a r ih - i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 3;
L u b b ü ’t -T e v â r ih , s. 38 8 ; C ih a n g ü ş a -y ı H a k a n , s. 40 ; Tah sin Yazıcı,

28
b irlikte Erd ebil süflilerin in Şeyh Cü n eyd ’in ölü m ü n ü h içb ir zam an
ka b u llen m ed ikleri, on u n h akkın d a "ö ld ü ” fiilin i asla ku lla n m a ­
d ıkla rı tesp it olu n m aktad ır87. D evrin ön em li tan ıkların d an Ru z-
b ih an H u n cî, “sa p ıkla r ”, ‘b u za ğıya tap a n la r ”, “şeytan ın a sker leri”
gib i sıfatla r la an d ığı An ad olu Tü rkm en leri’n in Şeyh Cü n eyd ’i ilah
yer in e koyd u kların d an söz etm ekted ir88.
Cü n eyd ’in öld ü r ü lm esin d en b ir sü r e so n r a 14 6 8 ’d e U zu n
H aşan Bey, Karakoyu n lu Cih an şah ’ı yen er ek bü tü n Azerb aycan ’ı
h âkim iyeti a ltın a alm ıştır.

Şe yh H ayd ar
Bu sıralard a h en ü z b eb ek olan oğlu Şeyh H ayd ar, d ayısı U zu n
H aşan Bey tarafın d an yetiştir ild i, tarikatın m ü rid leri ise on u şeyh
o la r a k b en im sed i. Bu n u n la b ir likte Sü n n î a kid eler e sa d ık ola n
U zu n H asan ’m yan m d a yetişen Şeyh H a yd a r ın 89, Sü n n îlik d ışı
in a n ışı h an gi yolla ve n a sıl ben im sed iği, d in î ve tasa vvu fî ter b i­
yeyi kim lerd en a ld ığı kon u su b elirsizd ir.
U zu n H asan ’m k ızı Alem şah Begü m (H alim e Begü m ) ile ev­
len en Şeyh H ayd ar’ın b u evlilikten o ğu lla n sır a yla Su ltan Ali, İb ­

Cü n eyd -i Safevî, D İ A , VH I / 12 3 ,124; “M ü r id ler i m ü rşid -i kâm il u ğ­

r a n a can ver m eyi en aşağılık d u ygu d an sayd ıklar ın d an can la b a şla
savaştılar . Ciin eyd sa vaşta öld ü .” A le m - â r â - y ı A b b a s î, c. I, s. 32;
C e v â h ir ü i- A h b â r ’dai (s. 10 9) Tr ab zon t a r a fın d a öld ü ğü ka yd ed il­
m ekteyse d e yan lıştır .
87 “On ların cehaleti öyle b ir m ertebeye u laşm ıştı ki, eğer birisi Cü n eyd
öldü dese, hayat şerbetin i b ir daha içem ezdi; eğer birisi on d a kü çü cü k
b ir n oksan lık var d ı d ese hayatı h arab olurdu." E m in î, s. 254 ,2 6 5.
88 E m in î, s. 264.
89 “Büyük padişah, babasının ölüm ün den son ra Şeyh Haydar’ı terbiye ver­
m ek, iyi yetişm esin i sağlam ak am acıyla yan ın a aldı. On u n asıl am acı
H aydar’ın Erdebil tarikatın ın başın a geçm esi ve halkı irşad etm eye de­
vam etm esi idi.” E m in î, s. 265; L u b b ii't-T ev â r ih , s. 389;

29
rah im ve İsm ail d oğd u (17 Tem m u z 14 8 7)90. U zu n H aşan Bey’in
d e izin ver m esiyle E rd eb il’e d ön erek tarikatın b a şın a geçen Şeyh
H ayd ar91 am cası Şeyh Ca fer’i E rd eb il’d en u zakla ştırd ı92. Böylece
Şeyh Cü n eyd ’in öld ü r ü lm esin i ta k ip ed en ya k la şık yir m i yıllık
sessizlikten son ra Safevî m ü rid ler i arasın d a yen id en b ir h areket­
len m e b a şlad ı.
Kayn aklar Şeyh H ayd ar’ın tekken in b a şın a geçtikten son ra,
gü n lerin i o k ve m ızrak u çla n , k ılıç ve zırh yap m akla geçird iğin i93,
özellikle R u m ’d an yan i An ad olu ’d an gelen m ü rid ler in i d evam lı
su retle savaşa h azır lad ığın ı ka yd ed iyor la r 94. H ayd ar d a tıp kı b a ­
b a sı gib i cih ad a m a cıyla k u zeyd eki Çer kesler ü zer in e yü rü m ü ş
Şirvan şah lar ü lkesin i tep eleyer ek Çerkeslere a kın la r yap m ış çok
sayıd a köle ve b ol gan im et ile Erd ebü ’e d ön m ü ştü r95. Alem ârâ-yı
Em in î’d e n akled ü en Şeyh H ayd ar’m Kafkas seferi ve Çalp ert’in
yağm alan m ası ile ilgili b ü giler b ü yü k b ir tesa d ü f eseri ola ra k Ve­
n ed ikli Elçi J osap h at Barbaro’n u n n aklettikleriyle örtü şm ekted ir.
Barbaro’n u n Kefe’li b ir Katolik rah ip ten d in led iğin e göre 148 4 yı­
lın d a b ir gru p m u taassıp M ü slü m an aralan n d a b a zıla n silah sız

90 İskender Mün şî’ye göre Uzun H aşan Bey bu evlilik bahan esiyle Kızıl-
başlan n desteğini alm ayı um uyordu, A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 33;
9* Cev â h ir ü l-A h b â r , s. 109; H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 36-37; Fü tû h a t-ı
Ş a h î, s. 45 -
92 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 579. Şeyh Cü n eyd ’in Er debil’den çıkarılm asın ­
dan son ra tarikatın başın a geçen Şeyh Cafer’in Tim urlu Ebu Said ve
Akkoyun lu Uzun H asan ’dari saygı gördüğü tespit olunm aktadır. Bkz.
A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 4 56 ,4 6 0 ,4 8 9 ,
93 “H aydar’ın alın yazısı eşkıya olarak yazılm ıştı. Evin de sürekli zırh, kılıç
ve ok yapm akla m eşgul oldu .” E m in i, s. 265; “Birkaç bin m ızrak ucu,
cevşeıı ve kılıç hazırladığın ı duyd um .” E m in î, s. 267.
94 “Rum , Talış ve Karacadağ halkın dan cahiller on u n etrafın da toplan ­
m aya devam ettiler.” E m in î, 265-267.
95 Ruzbihan H un cî bu sefere yaklaşık on bin kişi ile gittiğini kaydediyor.
E m in î, 268 , 269.

30
old u ğu h ald e “kâ fir ler e ölü m ” d iye b a ğır a r a k Bakü tarafın d an k u ­
zeye yön elm işler, Şam ah ı, Derben d ve Tü m en ü zerin d en Ter ch ’e
yü rü m ü şler ve b u r a d a ki H r istiya n lan n h ep sin i öld ü rm ü şler, et­
ra fta ki H ristiyan yerleşm elerin i yağm alad ıktan son ra Çerkeslerin
top ra kla r ın a gir m işler Çalp ert’i yağm alam ışlard ır96.
Bu b ilgi old u kça kısa olm asın a rağm en H ayd ar’ın ve m ü rid -
ler in in etrafa yayd ığı korku n u n b oyu tla r ın ı gösterm esi b akım ın ­
d an ön em taşım aktad ır. O d a b a b ası gib i ga za yı vesile ya p a r a k
a sker ler in in gü cü n ü n n eye yettiğim ölçm ek istiyor d u . Aslın d a
t a s a vvu f eh lin d e p e k r a stla n ılm a ya n b u sa va şçı r u h , e tr a fta k i
h âkim leri h em şa şırtıyor h em d e korku tu yord u . Çü n kü u zu n za ­
m an d an beri h areketsiz kalm ış ola n b ir kitle gaza am acıyla yen i­
d en can lan m ış, özellikle bölgen in kon ar-göçer zü m releri H ayd ar’m
etr a fın d a b ü yü k b ir coşku yla top lan m aya b aşlam ışlard ı97. R u zb i-
h a n H u n cî’ye göre kâ fir ler le gaza ya p ıyor gib i görü n m ek M ü slü ­
m a n ları ald atm ak için b ir yold u ve b u sa yed e etra fta ki m in icile­
rin d en E rd eb il’e ço k sa yıd a ad am top lan m ışta98. M ü rid leri on a o
ka d a r b a ğlıyd ılar ki, “E ğer can ların ı istese, kölen in kü çü k b ir h e­
d iyesi sa yıyor la r d ı.”9910Bu gelişm eler Akkoyu n lu Su ltam ve ayn ı
zam an d a kayın atası ola n U zu n H aşan Bey’i ra h a tsız ettiğin d en
on u , “Sağa sola a sker sevk etm ekten m u ra d n ed ir? D ervişlikten
n için yü z çeviriyor?”'00 d iye Teb r iz’e ça ğır d ı (14 78 ). Şeyh H ayd ar
b u d avete u yu p , eski b ir h ır ka , çir kin b ir ta kye ile Teb r iz’e geler ek
Şah H ü seyin D ergâh ı’n a kon d u . On a sa ğa -sola a sker çekm em esi,
eğer bu n u yap arsa vatan m d an d ışa n çıkarılacağı ve Ru m ’d aki h a ­

96 J osaph at Barbaro, A n a d o lu ’y a v e İ r a n ’a S e y a h a t , (çev. Tu fan Gü n ­

düz), İstan bul 20 0 9, s. 97.
97 “Babasın ın halifeleri on a yön eldiler ve on u n ulııhiyetin i aşikâr etm eye
başladılar” E m in t, s. 265.
98 E m in i, s. 266.
99 E m in i, s. 262.
100 E m in i, s. 271.

31
lifelerin in d e on u ziyaret etm esin in en gellen eceği söylen ip , ken d i­
sin e d e b u h u su sta yem in ettir ild i101. Bu gelişm eler sırasın d a Şeyh
H ayd ar’m m ü rid lerin e on iki d ilim li ve kır m ızı r en kli b ir b a şlık
giyd ird iği102, b u su retle ken d in d en ola n la r ile olm ayan ları sem bo­
lik ola ra k a yırd ığın ı d a b iliyoru z. Bu n d an d olayı Safevî tarikatın ın
m ü rid lerin e Kızılb aş d en ilm eye ba şlan d ığı d a vakıad ır . Bu n a m u ­
ka b il, Kızılb aş tacın ın ilk ola ra k Şah İsm ail’in Teb r iz’e girm esin ­
d en son ra ku llan ılm aya b a şla d ığın a d a ir ik i za yıf riva yet d e b u ­
lu n m aktad ır103. Ru zbih an H u n d ’n in n aklettiğin e göre Kızılb aşlar
Şeyh H ayd ar’ı m ab u d yer in e koyu yorlar, ib a d eti b ır a kıyor la r ve
on u kıb legâ h yap ıyorlard ı104. Ben zer b ir h ikâyeyi Aşıkp aşazâd e d e
n akletm ekted ir. Bu n a göre, E rd eb il su filerin e b u ka d a r m eşakkat
çekip E rd eb il’e gid eceğin ize, h acca gitsen iz d iye söyleyen lere on lar
“Biz ölü ye d eğil, d ir iye gid er iz” cevab ım verm ekteyd ü er105.
Uzu n H aşan Bey’in 1478 yılın d a vefat etm esin in ard ın d an Ak-
koyu n lu tah tın a Su ltan Yaku p otu rd u . Bu sü r eç için d e m eyd an a

,ot E m im , s. 270 ,271.

102 E m in i, s. 276; Cihangüşa-yı H akan ’d a nakledilen hikâyeye göre: “Şeyh
H aydar bir gün rüyasın da H z.Muh am m ed’i gördü. O dedi ki: Ey oğul,
senin arkan d an gelecek ve kü fr ü n “k e f "ini ortadan kaldıracak oğlunun
h u rû c etm e vakti geldi. Am a sufilerin ve m iiridlerin için kızıl çevreli bir
tac yapm alısın . O hazret tacın n asıl yapılacağın ı gösterdi. H aydar u ya­
n ın ca t a c’ın yapılış şekli aklın da kaldığın dan hem en on u yaptı. Mü-
ridleri de ayn ı şekilde yapıp tacı başların a geçirdiler. Bunlara Kızılbaş
den ildi.” Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 41-42; İsken d er Mün şî’de hikâyeyi
bur adan alarak tekrarlam ıştır. A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 33.
103 “Şah Tebriz’de tahta oturduktan sonra On İki İm am Şiası’nı resm î m ez­
h ep yap tı ve son ra 12 İm am ’ı sim geleyen Kızılbaş tacı tertip ed ildi”
Lubbü’t-Tevârih, s. 394; “Şah Tebriz’e girdikten son ra kırm ızı renkli On
İki İm am ’a alam et olar ak On İki dilim li tac tertip etti. Üstad Pirî-i Tac-
duz ilk tacı dikti. Bu tac Kızılbaşlar arasın da revaç bu ld u .” Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 119.
104 E m in i, s. 267.
*°5 A şık p a ş a z â d e, s. 251

3 2
gelen d âh ili b u h r a n la r Şeyh H ayd ar’ı yen id en ya n m b ır a ktığı fa ­
a liyetler in e d ön d ü rd ü . H em b a b asın ın in tika m ın ı alm ak1“6 h em
d e ü lkeler ele geçirm eye Azerb a yca n tar a fın d an b a şlam ak ü zer e
Şirva n şah la r ü zerin e yü rü d ü . Şam ah ı’yı ele geçirip katliam yap tı.
D em h kap ı’yı (Derben d ) ku şattı. Gü listan kalesin e kaçm ış olan Şir-
va n şa h Ferru h Yesa r d am ad ı Akkoyu n lu Su lta n ı Yaku p Bey’d en
yard ım isted i106107. Su ltan Yaku p bu sır a la r d a Su ltan iye ya kın la r ın ­
d aki Giizeld ere yaylağın d ayd ı. Akkoyu n lu sarayın d a H ayd ar’ın d u ­
ru m u h er yön ü yle tartışü d ıkta n son ra, on u n m em leketler ele ge­
çirm e n iyetin in iyice açığa çıktığı kan aatiyle Şirvan şah lara yard ım
etm eye ka ra r ver d iler 108. Ferru h Yesa r ’ı cesa r etlen d ir m ek için b ir
m ektu p gön d erd iler, arkasın d an d a Biçerd i Sü leym an Bey’i k a la ­
b a lık b ir ord u ü e Azerb a yca n ’a yollad ılar . Erd ebü h âkim i Cakirlü
Ö m er Bey d e a sker leriyle on lara ka tıld ı1“9. Böylece d ah a d a k a la ­
b a lık h a le gelen Akkoyu n lu ord u su Tab ersa r a n ’a geld i110. Bu sı­
r a la r d a Şirvan ’ın ku zeyin d e a lan lard a b u lu n a n ve D erben d ’i k u ­
şa tm a kta olan Şeyh H ayd ar, h ab eri a lın ca ku şa tm a yı ka ld ıra r a k
ord u yu karşılam aya çık tı111. Tab ersa ra n ’d a Sü leym an Bey’in k u ­

106 “H ayd ar ’ın t ek n iyeti Şir van şah lar d an in tikam alm aktı”. E m in i, s.
267,
107 Şir van şah Fer ru h Yesar , Su ltan Yaku b ’a h a b er gön d er er ek “Su ltan
H aydar ülkeler fethetm e bayrağın ı açtı, Kızılbaş askeriyle Şir van ’a yö­
n eldi. Burayı ele geçird ikten son ra başka yerler e d e sıra gelecek” diye­
rek yardım talebin de bulun du. Z e y l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 28-29; L u b b ü ’t-
T ev â r ih , s.389; C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 109; T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s.
3; T a r ih -i H a n i, s. 10 2; F ü tû h a t-ı Ş a h î, s. 50 vd; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih ,
c. I, ş. 38 -40
108 E m in i, s. 279.
,D9 E m in i, s. 281
110 “Kara Piri-i Kaçar, H ayd ar ’ın Çerkeş üzer in e sefer e çıktığı, Şirvan şah-
lan ıı d a on lara karşı harekete geçtiği sırada Sultan Yaku b’un Şirvan ­
şahlar a yar d ım a geld iği haberin i getirdi.” A lem -â r â -y ı A b b a s i, c. I, s.
35-
111 Z e y l- i H a b b ii’s -S iy er , s. 32; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 53.

33
m an d asın d aki Akkoyu n lu ord u su ile yap ıla n sa va şta Şeyh H ay­
d ar öld ü r ü ld ü 112. Cesed i Tab ersa ra n ’a göm ü ld ü 113. Başı kesilerek
Teb riz’e getirild i114. Sokaklard a iki gü n teşh ir ed ild ikten son ra Teb­
r iz m eyd an ın d a köp eklerin Ön üne a tıld ı (14 8 8 )115. Savaş m eyd a­
n ın d an sa ğ ku rtu lan Kızılb a şlar ise etrafa d a ğılıp gizlen d iler. Bu
savaşta Kızılb a ş aşiretlerin d en D u lkad irli116, U sta clu ve Kaçarla­
rın 117 va r lığın ı tesp it ed eb iliyoru z.
Şeyh H ayd ar’ın takib a tı b u n u n la kalm ad ı. Tekken in b aşın a
H ayd ar’ın oğlu Su ltan Ali’n in geçtiği h ab eri ya yılın ca 118, Su ltan
Ya ku p h em en E r d eb il’e a d a m la r gön d erip H a yd a r ’ın Alem şah

m Yaku p Padişah, bu zaferin i Osm an lı Sultan’ı II. Bayezid’e gön derdiği

m ektubun da, Haydar’m aslm da ecdadın ın yolun d an çıkarak ülkeler ele
geçirm eye çalıştığını, bu m aksatla Şirvan ülkesine saldırıp, kadın, çocuk
din lem eden herkesi öldürdüğünü, din ve devlet düşm an ı olan Haydar’m
ortadan kaldın ld ığım anlattı. Feridun Bey, M ü n ş ea t ii’s -S elâ tin , c. I, İs­
tan bul 1264, s. 309.
1,3 F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 57; H ü la s a t ü ’t-T eu â r ih , c. I, s. 40 ; Z e y l- i H a b ib ü ’s -
S iy er , s. 32.
E m in î, s. 292;
1,5 S u lt a n la r v e S a v a şla r , G io v a n n i M a r ia A n g io le llo , V en ed ik li B ir T ü c­
ca r , V in cen zo D ’A le s s a n d r i’n in S ey a h a tn a m eler i, (çeviri ve notlar: Tu ­
fan Gün düz), İstanbul 20 0 7, s. 177.
06 Bu savaşta Şeyh H aydar’ın yan ın d a olan Abd al Bey-i Zülkadir Korçu,
Şah İsm ail dön em in de etkin b ir şahsiyet olup, Şeyh H aydar’m in tika­
m ın ın alın m ası işiyle görevlen dirilm işti. H ü la s a t ’t-T ev â r ih , c. I, s. 87.
1.7 “Kara Piri-i Kaçar Şeyh H aydar’ın yan ın d a idi” Cih a n g ü şa -y ı H a k a n ,
s. 45; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 53. Ayrıca ayn ı eser Kara Üm m et, Koz Ümm et,
H an Ah m et ve Köpekçük İlyas’ın d a savaş m eydan ın da bulun duğun u
bildirm ekte an cak son d ör dün ün han gi aşirete m en su p olduğun u kay-
detm em ektedir. Fü tü h a t-ı Ş a h î, s. 56.
1.8 “Haydar’m ölümünden son ra Safeviyye tarikatının m ensuplan Erdebil’de
toplan dılar ve Sultan Ali Padişah’a biat ettiler. H er taraftan Erdebil’e
m üridler gelm eye başladı. Sultan Yakup, babasın ın kan ın ın davasını
güd ecek diye korktu. On ları Erdebil’d en çıkan p İstahr’a Püm ekli Man -
su r Beyin yan m a gön derdi. O d a İbrahim , İsm ail ve Sultan Ali’yi hap-

34
Begü m 'd en olm a çocu kla r ı“9 Su ltan İb rah im , Su ltan H oca Ali ve
İsm a il’i tu tu kla ttı; a n n eler iyle b ir lik te P ü m ek li M an su r B e / in
id a resin d e olan F ars eya letin e gön d erd i. M an su r Bey h ü kü m d a­
r ın em rin e u yarak o n la n İstah r kalesin d e h ap setti*120.

Sultan H o ca Ali
Su lta n Ya ku b ’u n ölü m ü (14 9 ı)121 Akkoyu n lu ü lkesin i u zu n
yılla r sü r ecek ola n iktid a r ka vgasın ın için e sü r ü kled i. Ku d retli
b eyler d en M u su llu Su fi H a lil, P ü rn ek a şir eti ile b ir lik te Ya ku p
Bey’in oğlu Ba ysu n gu r ’u d estekleyip Ba yın d ır lı b eyler in in d es­
teğin i alm ış ola n U zu n H a san ’m oğlu M esih M ir za ’yı Karab ağ
ya kın la r ın d a ya p tık la r ı sa va şta öld ü r ü p 122 Ba ym d ırlıla ra b ü yü k
za yia t ver d ir d i. M a ksu d M ir za n ın oğlu R ü stem M ir za ’y ı d a ya ­
ka la yıp Alın ca k ka lesin e h a p settir d i. Böylece Ba ysu n gu r’u n e t­
ra fım b o şa ltıp , tah ta o tu r ttu , Su fi H a lil b u ga leb ed en son r a d i­
ğer Tü r km en r eisler in e k a r şı k a tı b ir tu tu m izlem eye b a şla d ı.
Tü r km en ler ittifa k ku r u p D iya r b ekir h â kim i Biçen li Sü leym a n
Be y’d en ya r d ım iste d ile r . Sü leym a n B e y Va n k a le si ya k ın la ­
r ın d a M u su llu Su fi H a lil’i öld ü r d ü (14 9 ı)123. Bu arad a Ayb e Su l­

setti.” H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 40; Ayn ca bkz. Fü tû h a t-ı Ş a h î, s . 60 ;

R a v z a t ü ’s-S a fev iy y e, s. 103 vd.
1,9 Ah sen ü ’t-Tevârih’in n aklettiğin e göre İsm ail’in bir başka an n eden ol­
duğu anlaşılan diğer kardeşleri Seyyid H aşan Mirza, Seyyid Süleym an
Mirza, Seyyid Davud Mirza ve Seyyid Mahm ud Mirza idi.
120 Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 61; Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 48; H ü la s a tü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 46;Tarih-i H an î’d e Alın cak diye kayıtlıysa da doğru değildir.
T a r ih -i H a n î, s. 10 4-10 5.
121 Safevî kayn aklan Sultan Yaku b’u n ölüm ü n ü, Safevî han ed an ın a yap ­
tığı kötü lüklerden dolayı b ir cezalan dırm a olar ak yan sıtır. H ü la s a t ü ’t-
T ev â r ih , c. I, s. 41; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 391; Cih a n -â r â , s. 262.
122 Fiit û h a t -ı Ş a h î, s. 62; Cih a n g ilş a -y ı H a k a n , s. 49; Cih a n -â r â , s. 255;
Faru k Süm er, “Akkoyu n lu lar ”, D İA , II/ 270 -274.
123 Cev â h ir ü l-A h b â r , s. 91.

35
ta n d iye m eşh u r ola n D ân â H a lil Bey, Alm ca k k a lesin e gid erek
Rü stem M ir za ’yı ku rta rıp Sü leym an Bey’in m u h alefetin e rağm en
Teb r iz’d e ta h ta otu r ttu (14 9 2 )124. Baysu n gu r ise Şir va n şah Fer-
ru h Yesa r ’a sığın d ı125. Tah t k a vga la n Rü stem Bey’in Akkoyu n lu
ta h tın a otu r m asıyla kısa sü r eli d e olsa teskin ed ilm işse d e Ak ­
koyu n lu Tü r km en ler in in b ir b ir ler i ile ola n çekişm eler in i d ah a
d a d er in leştir m işti.

1493’te Baysun gur, Şirvan şah lard an sağlad ığı ku vvetlerle tah tı
ele geçirm ek içk i yen id en h arekete geçin ce Rü stem Bey, ordu sun u
gü çlen d irm ek gayesiyle Şir va n şah la n n d ü şm an ı ola n Kızılbaşlar-
dan istifad e etm e yolu n u seçip 126, Şeyh H ayd ar’ın çocu kların ı h ap ­
sed ild ikleri İstah r kalesin d en serb est b ır a ktır ıp E rd eb il’e d ön m e­
ler in e izin ver d i127. O n lan n d ört b u çu k yıl arad an son ra serb est
kala ra k E rd eb il’e gelişler i b ü yü k h eyecan u yan d ırd ı; Kızılb aşlar
coşku yla E rd eb il’e akm aya b a şla d ıla r 128.
Rü stem Bey, Su ltan Ali’yi Teb r iz’e d avet ed er ek Baysu n gu r
ü zerin e ya p ıla ca k sefere ka tılm a sın ı r ica etti. O d a etrafın d a top ­
lan m ış olan Kızılb a ş Tü rkm en lerle b ir lik te Akkoyu n lu ord u su n a

124 F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 62; Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 4 9 ,50 ; H a b ib ü ’s-S iy er ,

c. IV, s. 438.
125 Cih a n -â r â , s. 255; F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 63.
126 H iila s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 4 2; G h a n g ü ş a -y ı H a k a n , s. 51; Fü tû h a t-ı
Ş a h î, s. 64 ; R a v z a tü ’s -S a fe v iy y e, s.10 7; “Rüstem Bey on lan serbest
bır akıp ken di halin izde olu n uz dedi. Bütün m ün afıklar, m elain ler ve
kötü sözlüler dil uzatıp, bu n ların saltan at iddiasın da oldukların ı, halkı
başların a topladıkların ı söyleyip on u (Rüstem Bey’i) ken di halin e bı­
rakm adılar” C ev â h ir ü î-A h b â r , s. 94.
127 “Rüstem Mir za o saygın kişiyi kucaklayıp: San a ne yapılm ışsa geçm iş­
tir, İn şallah bu n u telafi etm ek istiyorum . Sen ben im kardeşim sin , ben ­
den son ra padişahlık san a bağlıdır, dedikten son ra on a kem er ve hi-
lat giydirdi. İyi atlardan verd i.” G h a n g ü ş a -y ı H a k a n , s. 51; Ayrıca bkz.
A lem -â r â -y ı Ş a h İs m a il, s. 31 vd.
128 Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 67; C ev â h ir ü i-A h b â r , s. 110.

36
k a tıld ı. Bu sır a d a Ba yın d ır lı b eyler in d en İsfa h a n h â kim i Köse
H acı isya n ed ip Baysu n gu r ad ın a h u tb e oku ttu 129. Rü stem Bey,
Ka ça r Kara P iri’n in r eisliğin d eki Kızılb a şla n n d a için d e b u lu n ­
d u ğu b ir ord u yu İsfah an ü zerin e gön d erip , Köse H acı’m n isya ­
n ın ı b astırd ı130. Ayb e Su ltan ’ın id aresin d eki Akkoyu n lu ord u su ise
Kü r ırm ağı ken arın d a Baysu n gu r’u n ord u su n a kavu ştu ’31. İlk ça ­
tışm ala rd a ik i ta r a f d a b ir b ir in e ü stü n lü k ku ram ad ı, an cak ikin ci
savaşta Baysu n gu r öld ü rü ld ü 132.
Su ltan Ali, m u za ffer b ir ku m an d an ve Akkoyu n lu Su lta n in in
iltifa tın a m azh ar olm u ş b ir tar ikat şeyh i o la r a k E rd eb il’e d ön d ü .
On u ka la b a lık b ir ta r a fta r kitlesi ka rşıla d ı. Bu gü ç gösterisi R ü s­
tem Bey’in korku ya ka p ılm a sın a seb ep old u . On ların , ü lken in za ­
yıf du ru m u n d an istifa d e ed erek d evletleşeb ileceklerin d en en d işe­
len erek, Su ltan Ali, İsm aü ve İb rah im ’i yen id en Teb r iz’e getir tip
göz h ap sin e ald ı. Kızılb a şlar ile tem as etm esin in en gellen m esin i
tem b ih etti. Bu n a r a ğm en Kızılb a şla n n Su lta n Ali’yi ziya r etler i
ve n ezir ler su n m a la n d evam etti133134. Rü stem Bey, H oy kışla ğın d a
iken Su ltan Ali’yi öld ü rtm eye ka r a r ver ip Ayb e Su ltan ile H ü se­
yin Bey-i Ali H an î’yi b u iş için gö r evlen d ir d i Su filerd en b ir i b u
h ab eri Su ltan Ali’ye u laştm n ca , o b aşın d aki ta cı İsm ail’in b aşın ın
ü zerin e koyu p ’34 -b u su r etle ken d isin d en son r a Kızılb aşlan n kim e
ita a t ed eceklerin in d e yolu n u göstererek- on u ve İb rah im ’i gece­
leyin gizlice E d eb il’e yollad ı. Kard eşler ka çış yolu n d a iken Ayb e
Su ltan ve H ü seyin Bey-i Ali H an î tara fın d an Su ltan Ali’n in öld ü ­

129 A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. ı, s. 40 ; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 65;

130 Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 52.
131 H ü la sa tü ’t-T ev â r ih c. I, s. 42; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 64; Ayn ca bkz. R a v m tii’s -
S a fev iy y e, s.10 7-10 9.
132 Sultan Ali’n in ordusu n da Şam lu Lala H üseyin Bey, Karam an lu Rüs­
tem Beyü, Dede Bey, Talışlı Hadim Bey gibi Şah İsmail dön em inin ünlü
isim leri yer alm aktaydı. Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 53.
133 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 43.
134 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 11; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 67

37
rü ld ü ğü h ab eri geld i (8 9 8 )135. Şam lu Lala H ü seyin Bey, H alifetü ’l-
H u lefa (Ta lışlı H ad im Bey) ve D ed e Bey on u n n aşım Erd ebil’e ge­
tir ip a ta la r ın ın bu lu n d u ğu m ezarlığa d efn ettiler 136.
Böylece Kızılbaşlar, iktid a r yolu n d a ü çü n cü d efa olarak şeyh ­
ler in i (= lid erlerin i) kaybetm iş old u lar. Bu d u ru m d a on ların d ağıl­
m aları b eklen irken tam aksin e kü çü k yaşta ki İsm aü ’e b ia t ettiler
ve şeyh leri ola ra k ben im seyip , d ah a ön ce Şeyh Cü n eyd ve Şeyh
H ayd ar’d a old u ğu gib i on u n vü cu d u n u d a ku tsal ka b u l ettiler. Bu
d u ru m on lard aki, E h l-i Beyt’ten gelen im am etin Safevî şeyh leri­
n in çocu kla rın d a n çıkacağı in an cın d an kayn aklan ıyord u 137. Ar tık
iyice tecr ü b e kazan m ış ve ta m b ir savaş m a kin esi h alin e gelm iş
ola ra k yen i şeyh lerin in h u ru cu n u b eklem eye b a şlad ıla r .

Şe yh İs m ail
Akkoyu n lu la r Su lta n Ali’n in öld ü r ü lm esiyle yetin m eyer ek
İsm ail’i ve İb rah im ’i takib e b a şlad ıla r . Ayb e Su ltan E rd eb il’e ge­
ler ek e v e v İsm ail’i aram aya b aşlad ı.
Akkoyu n lu Su ltam ’n ın kızka r d eşin in ço cu kla r ın a ka r şı b u
ka d ar ser t b ir p olitikaya yön elm esin in seb eb i, Kızılb a şlan n in an ç
b akım ın d an fa rklılıkların d an çok, gü çlerin in kon trol ed ilem ez b ir
n oktaya u laşm ış olm asn d an kayn aklan ıyord u . Kızılb a şlar Safevî

135 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 11; H ü la s a t ü ’t -T e v â ıih , c. I, s. 43; Fü tû h a t-ı Ş a h î,

s. 67; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 110 ; Cih a n -â r â , s 263; T a r ih ~ i İ lçi- y i N i-
z a m ş a h , s. 4; Mu h am m ed Yu su f Vale-i İsfahan ı, H o ld eb er in , (n eşr .
M ir H a şim M u h a d d is), T a h r a n 1372/ 1994, s.63-65; Aybe Sultan dört
b in kişilik ordusuyla Er debil yakın lar ın d a Sultan Ali’ye kavuştu. On un
yed i yü z kadar adam ı vardı. Ad am lar ın a İsm ail’i vasiyet edip, yakın da
devlet ve saltan at kardeşim İsm ail’de m eydan a çıkacak, dedi” Rıza kulu
H an H idayet, T a r ih -i R a v z a t ü ’s-S a fa -y ı N a ş ir i, c. XII, (neşr. Cem şid
Kiyanfer), Tahran 1380 / 20 0 2, s. 6348.
136 T a r ih -i R a v z a t ü ’s-S a fa -y ı N a ş ir i, gösterilen yer.
13,7 Seiim şa/ m dme, s. 121.

38
h an ed an ın a ka r şı o ka d a r d erin b ir saygı ve sevgiyle b a ğla n m ış­
la r d ı ki, kısa a r alıkla r la şeyh lerin i kayb etm iş olm aların a rağm en
yin e top arlan ab iliyorlar, talep ed ild iğin d e gü çlü b ir ord u h a lin e
geleb iliyorlard ı. Ü stelik şeyh lerin in gen ç ya d a ya şlı olm asın ın b ir
ön em i yoktu ve Şeyh Cü n eyd ’in öld ü rü lm esin d en son ra b ia t ettik­
leri H ayd ar, Su ltan Ali ve son olarak İsm ail h ep kü çü k yaştayd ılar.
An laşılıyor ki, şeyh in yaşın d an çok vü cu d u n u n va r lığı ön em liyd i ve
Kızılbaşlar şeyh lerin d e ilah ı tecelliyi görü yorlard ı. Fazlu llah Ru zbi-
h an H u n cî’n in “Bu n lar şeyh lerin i ilah gib i görü yorlard ı” ifad esi d e
bu n u n d oğru lu ğu n u kan ıtlam aktad ır. Bu yön ü yle artık sayıca cid d î,
b ir teh d it h alin e gelm iş o la n Kızılb a şlan n top arlan m aların a fır sa t
verm em ek için ailen in b ü tü n fertlerin i ortad an kald ırm a fikri Rü s-
tem Bey’e h âkim d u ru m a geld iğin d en h en ü z 5-6 yaşlar ın d a ola n
İsm a il’in yakalan ıp öld ü rü lm esi için gen iş b ir takib a t b a şla ttı138.
Şeyh Cü n eyd ’in kızla n n d a n olu p M u h am m ed Bey ile evli olan
Şah Paşa H atun yeğen i İsm ail’i b ir sü re gizled i. Dah a son ra ü ç gü n
boyu n ca Kad ı Ah m et Kakü lî’n in evin d e saklan d ı. An cak b u rası Er-
d eb il şeyh lerin in tü r b eler in e ya kın yer d e old u ğu n d an şü p h e çe­
keceğin d en korku lu p H an Can ad lı b ir b a şk a ka d ın ın evin e götü ­
rü ld ü . Bu rad a d a ya kla şık ola ra k b ir a y ka ld ı. Şah P aşa H atu n ile
m eşveret yap ılarak Du lkad ir Tü rkm en lerin d en Ab a H atu n ad lı b ir
ka d ın ın evin d e saklan m asın a karar ver ild i. Ab a H atu n , İsm ail’e
R u m lu la r m ah allesin d eki evin d e b ir ka ç gü n b a ktıktan son ra on u
E rd eb il Cum a Cam ii’in yan ın d a b aşka b ir eve götü rü p on gü n k a ­
d a r d a b u rad a saklad ı. Gizlü iğe o ka d ar çok r ia yet ed iliyord u ki,
İsm a il’in an n esi Alem şah Begü m b ile çocu ğu n u n d u ru m u n d an
h ab ersiz kalıyord u . Bu n a rağm en İsm ail’in yer in i söylem esi için
Alem şa h Begü m ’e b ile işken ce yap ıld ı.

138 İsm ail’in saklan m a ve kaçış süreci hakkın d a en detaylı bilgileri Safevî
kayn akların dan sadece Ah sen ü ’t-Tevarih’te yer alm aktadır. H ülasatü’t-
Tevarih ve H oldeberin ’in, Ah sen ü ’t-Tevarih’i esas aldığı anlaşılm akta­
dır. Diğer kayn aklardaki haber ler ise son derece kısa ve dağınıktır.

39
 R ü stem Bey tek r a r ferm a n çık a r a r a k İsm a il’in h er n e su ­
r etle olu r sa olsu n yaka la n m a sın ı ve öld ü rü lm esin i em retti. Taki­
b a t gü n d en gü n e artm aya ve çem b er d aralm aya b aşlayın ca Ab a
H atu n b a şka b ir m ah alleye taşın m aya karar ver d i. Su ltan Ali üe
b erab er Ayb e Su lta n ’a ka rşı savaşm ış ve ya r a lı h ald e Erd ebfl’d e
gizlen m ekte iken yara sın ın ted a visi için Ab a H atu n ’a gelm iş olan
b ir Kızılb aş’tan yard ım isted i. O d a yin e ken d isi gib i savaşta ya r a ­
la n ıp ka ça n Karam an lu R ü stem Beyi 139 d u ru m d an h ab erd ar etti.
Rü stem Bey gece ya r ısı gelip E rd eb il Cam ii yakın la r ın d a İsm ail’i
a tın ın ter kisin e a lıp Bu ğru ta r a fın a götü rd ü . Bu esn a d a Bu ğru
köyü n d e sakla n m a kta ola n 8 0 ka d a r Kızılb aş d a on la ra katılıp
İsm ail’i gü ven li b ir şekü d e Gu rkan köyü n e u laştır d ılar . Ü ç gü n
H atip F erru h zad Gu rkan î’n in evin d e gizlen d iler.
Su ltan Ali’n in Ayb e Su lta n ile ya p tığı sa va ştan sa ğ ku rtu lan
M an su r Bey Kıp çak!, Lala Bey, Ka za k Şeyd i Ali, Çolp an Bey, H u-
lefa Bey, Gök Ali ve d iğer Kızılb aş ü eri gelen leri araların d a u zu n ca
b ir m ü zakere yap ıp , Şah P aşa H atu n ’u n eşi M u h am m ed Bey ve
kayın b irad eri Ah m ed î Bey’le R eşt va lisi Em ire İsh a k arasın d aki
d ostlu ğa gü ven erek, İsm aü ’i R eşt’e götü rm eye ka r a r ver d iler 140.
Seksen k iş ilik Kızılb aş gu ru b u yla b ir likte R eşt’e b a ğlı Tu l m evzi­
in e geld iler. E m ire M u za ffer o n la n ka rşıla yıp ikra m d a bu lu n d u .
Ayb e Su ltan , İsm ail’in R eşt’te old u ğu h a b erin i alın ca o tarafa
yön elip R eşt va lisin d en İsm a il’in ia d esin i isted i. H alh al h âkim i
P ü m ekli Ca kir Bey, İsm ail’i alm ak ü zer e R eşt’e ad am gön d erd i.
E m ire M u zaffer İsm aü ’in Tu l’d a b u lu n m ad ığın a d a ir yem in etti.
Bu n u n la b ir likte su filer ora d a kalam ayacakların ı an layıp Kesger’e

*39 Karam an lu Bayram Bey’iıı am cası.

140 “Lala H üseyin Bey, Du lkdir li Dede Abd al Bey, Talışh H adim Bey ve
20 0 Kızılbaş onu Gilan ’a götürdüler. “A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 42;
“Lala H üseyin Bey, H alifetü l-H u lefa H ad im Bey, Dede Bey, İsm ail’i
Lahican ’a götürm eye karar verd iler.” Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 69; “20 0 kişi­
lik sufi gru bu yla Lahican ’a gittiler.” H ü ia sa tü ’t-Tevârih , c. I, s. 45 -

40
yön eld iler . Kesger h âkim i Siyavu ş’a d u ru m u an latıp ya r d ım is ­
ted iler . Siyavu ş, Safeviyye tarikatın ın m ü rid i old u ğu n d an o n la n
h eyeca n la ka rşıla yıp ü ç gü n m isafir ettikten son ra h ep b er a b er
R eşt’e d oğru yo la çık tıla r . E m ire İsh a k o n la n ka r şıla yıp m isa ­
fir etti. Dah a son ra İsm ail'in ka rd eşleri d e on a ka tıld ı ve b ir sü re
R eşt’teki M escid -i Sefid ’d e ikam et ettiler. İsm ail, b u rad a ka ld ığı
sü r e için d e141 m escid yakm la n n d a ki ku yu m cu d ü kkân ın ın sa h ib i
M ir N ecm ’d en b a şka sın ın yan m a gitm ed i.
Ayb e Su ltan ise E rd eb il’d eki ta kib a tın a d evam etti. Ab a Su l­
tan , İsm ail’in gizlen işi ve k a çın lışın d a ki r olü a n laşılın ca ya ka la ­
n a r a k Teb r iz’e götü rü ld ü ve orad a id am ed ild i. M u h am m ed Bey
ve Ah m ed ı Bey’in m a lla n ellerin d en alın d ı.
Lah ican va lisi Ka r kiya M irza, İsm ail’in E rd eb il’d en ka ça ra k
Reşt’e geld iği ve E m ire İsh ak’m on u koru m ak gayesiyle h içb ir yer e
çıkam a d ığı h ab erin i a lın ca , İsm ail’i Lah ican ’a d avet etti. Su filer
Ka rkiya M irza’n ın Safeviyye tar ikatın a b a ğlılığım b ild ikler in d en
Lah ica n ’a gitm eye ka r a r ver d iler . Ka r kiya M ir za , İsm ail’i ka r şıla ­
yıp Kiya Ferid u n M ed r esesi’n in ka r şısın d a ki b ir e vi on la r a ta h ­
sis etti. Böylece İsm a il’in 6 yıl sü r ecek ola n Gü an d ön em i b a şla ­
m ış old u (14 9 4 )142. Bu sıralard a h en ü z yed i yaşın d a b ile d eğild i143.
Bir m ü d d et son ra ka rd eşi İbrah im gizlice E rd eb il e d ön ü p a n n esi
Alem şa h Begü m ’ü n yan ın d a saklan m aya d evam etti144.
İsm ail, Lah ican ’d a ki 6 yıllık ikam eti esn a sın d a Karkiya M irza
Ali ve on u n ka rd eşin d en b ü yü k d estek görd ü . Ad eta on u n d izin in

,4‘ N e kad ar sü r e kaldığı belli olm am akla ber aber en fazla bir ay kalm ış
olmalıdır,
142 A h s e n ü ’t-T eu â r ih , s. 13-20 ; H o ld eb er in , s. 67-91; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s.
110 -111; L u b b ü ’t -T ev â r ih , s. 391.
143 “O hazret o sıralarda yed i yaşın d an fazla değildi” A lem -â r â -y ı A b b a s î,
c. I, s. 43; “Altıbuçuk yaşlar ın d a iken Gilan ’a gitti.” H ü la sa tü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 46.
144 T a r ih -i R a v z a tü ’s -S a fa -y ı N a s m , c. XII, s. 6348.

41
d ibin d e b ü yü d ü 145. Şem sed d in Lah icî’d en Ku r’an öğren d i146. Bir
aralık h astalan ın ca b ir yıl boyu n ca M evlan a N im etu llah tarafın d an
ted avi ed ü d i147. Kü çü k yaşta olm asın a rağm en ok atm ad a u sta olup
a vcılıkla m eşgu l old u 148. Bir ya n d a n h alası Şah P aşa H atu n ’u n h i­
m ayesi sü rerken , d iğer yan d an An ad olu ’d an , Karacad ağ’d an , Tu ­
m an M işkin ’d en ve b aşka yerlerd en gelen Kızılbaşlan n İsm aü’i gizli
gizli ziyar etler i d evam etti. Kızılb a şlar on a n ezirlerin i su n u p geri
d ön ü yorlard ı. İsm ail, Akkoyu n lu su ltan ı Rü stem Bey’e verilm ek
ü zere h ed iyeler h azır lata ra k h a la sıyla gön d erd i. Şah P aşa H atu n
ve Ah m ed î Bey, b u h ed iyelerle Rü stem B e / i ziyaretlerin d e m ü ­
sad ere ed ilen m alların ı talep ed ip İsm ail ve kard eşleri için a f d i­
led iler . R ü stem Bey b u istekler i ka b u l etti, İsm ail’e a f çıkard ığın ı
kim sen in on la ra d oku n m am asın ı em retti149.

Akko yu n lu Tah tın da Sarsın tı

Akkoyu n lu şeh zâd eleri a r asın d aki tah t ka vga la n n a ila ve ola ­
rak vila yetlerd eki Tü rkm en r eislerin in d e b ir b ir ler iyle çekişm eleri
zaten top la m a b ir ord u ya sa h ip ola n Akkoyu n lu D evleti’n i iyice
za yıflatm ıştı. 14 9 7 yılın d a, H aşan Ali Tercan î İstan b u l’a gid erek,
d evletin d u ru m u h akkın d a izah atta bu lu n u p , b u sıralard a Osm an lı
sarayın d a ikam et etm ekte olan U ğu rlu M eh m ed ’in oğlu Göd e Ah ­
m et Bey’e d estek ver ilir se ka rşıla r ın d a d u racak b ir ord u b u lu n ­
m ad ığın ı, on u n tah tı ele geçireb ileceğin i b ild ir d i. II. Bayezid , d a­
m ad ı Göd e Ah m et Bey’i em rin e verd iği b ir gr u p a sker le b ir likte
Akkoyu n lu ü lkesin e gön d erd i. Bu h a b er Azerb a yca n ’d a yayılın ca
b azı Tü rkm en em irleri Ah m et Bey’in tarafın a geçti; h attâ H ü seyin
Bey Alü ıa n î, Ah m et Bey ad ın a h u tb e oku tu p sikke kestird i. Bu ­

145 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 111.

146 A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 43; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 20
147 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , ayn ı yer.
148 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 46.
149 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 21.

42
n u n ü zerin e Rü stem Bey h arekete geçip Göd e Ah m et B e / i ka rşıla ­
m aya çıktı. Ar a ş ır m a ğı ken arm d a ya p ıla n savaşta Ayb e Su ltan ’m
b eklen m ed ik b ir şekild e s a f d eğiştirm esiyle Rü stem Bey yen ild i
ve öld ü rü ld ü . Göd e Ah m et Bey Teb r iz’e geler ek tah ta otu rd u 150*.
Göd e Ah m et Bey iktid a n ele geçird ikten son ra h ızlı b ir şekild e
m erkezîleşm e çabasın a girişti. Bu am açla ön celikle etrafın d aki ku d ­
r etli Tü rkm en r eislerin d en ku rtu lm aya ve aşiretlerin gü cü n ü k ır ­
m aya çalıştı131. H ü seyin Bey-i Alih an î’yi öld ü rttü . Ayb e Su ltan ’ı ise
Teb r iz’d en old u kça u zakta yer alan Kirm an h âkim liğin e gön d erd i;
Şiraz va lisi Kasım Bey-i P ü m ek’i yan m a çağırd ı. Kasım Bey b u çağ­
rıd an şü p h elen erek ka çış yollar ın ı aram aya b a şlad ığı sırad a Ayb e
Su ltan ’m Kirm an yolu n d a old u ğu h ab erin i ald ı. On u n la ittifa k ku ­
ru p Su ltan Ya ku b ’u n oğlu M u rad ’ı Akkoyu n lu tah tın a otu rtm aya
ka ra r verip ord u ların ı b irleştirerek İsfah an ’a yön eld iler. Göd e Ah ­
m et Bey d u ru m d an h ab erd ar olu p ka la b a lık b ir ord u ile b u n ların
ü zerin e yü rü d ü . H oca H aşan M azi d en ilen yer d e ya p ıla n sa va şta
Göd e Ah m et Bey öld ü rü ld ü (Aralık 149 7). Ayb e Su ltan Ku m ’a ge­
ler ek M u rad a d ın a h u tb e oku tu p sikke kestir d i. Su ltan M u rad ’ı
getir tm ek için Şir va n ’a ad a m la r gön d erd i, Ku m ’d a kü çü k b ir sa ­
r a y in şa ed er ek Su ltan M u rad ad ın a ferm a n la r çıkarm aya ve ü l­
keyi yön etm eye b a şlad ı152. An ca k b eklen m ed ik b ir şekild e ka r a r
d eğiştir ip Su ltan M u r a d ’ı R u yen d iz ka lesin e h ap sed er ek Yu s u f
M ir za ’n ın oğlu E lven d ’i Teb r iz’e getir tip ta h ta otu rttu .

150 A h s e n ii’t -T ev â r ih , s. 24-25.

‘sı Göd e Ah m et Bey, m uhtem eldir ki, Osm an lı sar ayın da kaldığı sü r e zar ­
fın da bu devletin m er kezî yapısın ı çok yakın dan görm üş ve bu n u ken di
ülkesin d e d en em ek istem işti. Aşir et reislerin in h a lk üzerindeki etkisin i
kır m ak için yasalar çıkarm aya çalıştı. An cak ken disin i sevm ediklerin i
bild iği reislere karşı zam an zam an çekin gen davran m ası ku vvetli b ir
otorite ku rm asın a en gel oldu.
152 “Aybe Sultan Ku m ’d a b ir saray in şa ettir er ek oraya b ir tah t ve tah tın
ü zer in e d e bir şal koydu. H er sabah su ltan lara eşlik eden em irler gibi
oraya gidiyor ve işleri yürü tüyord u.” A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 28-29.

43
 Yu su f M irza’nm d iğer oğlu M uh am m edi M irza, Ayb e Su ltan ’ın
Göd e Ah m et Bey ile ya p tığı sa va şta, Göd e Ah m et Bey’in yan ın d a
id i. O öld ü r ü lü n ce Yezd ’e gitti. Yezd h â kim i Ba yın d ır lı M u rad
Bey ile E şr ef Bey on u p ad işah ila n ed ip h ep b er a b er Şira z’a yö­
n eld iler (14 9 8 ). P ü rn ekli Kasım Bey on lara ka r şı koym a ya ça lış­
tıysa d a b a şa r ılı olam ayıp Sain ka lesin e kaçtı. M u h am m ed i M irza
Şiraz’a gelip b u r an ın id a resin i Avşa r M an su r Bey’e verdi*53. Bu n ­
d an Son ra İsfah an ’ı ele geçird i. R ey’d e kışla d ığı esn a d a E lven d ve
Ayb e Su lta n ’m geld iği h ab erin i a lın ca Firu zku h b ölgesin in h âkim i
Em ir H ü seyn i Çelavî’tıin yan m a sığın d ı. Elven d d e kışın ortasın d a
Azerb a yca n ’a yön eld i.
E tr afın a ka la b a lık b ir ord u top la ya n M u h am m ed i M irza h e­
m en Elven d ’in p eşin e d ü ştü . Azizken d i’n d e ya p ıla n m u h areb ed e
Ayb e Su lta n ö ld ü r ü ld ü ; E lve n d yen ild i ve D iya r b ek ir ’e k a çtı.
M u h a m m ed i M ir za , Teb r iz’e geler ek ta h ta otu r d u . An ca k kısa
sü re son r a E lven d ’in Teb r iz’e yü rü d ü ğü h ab erin i a lın ca bu rad an
a yrıla rak Su lta n iye’ye gitti. Bu d efa ta h ta E lven d Bey otu rd u . Bu
sıralard a P ü rn ekli Kasım Bey Şir a z’ı ele geçirm eye ça lıştıysa d a
b a şa r ılı olam ayıp İstah r ka lesin e sığın d ı154.
14 9 9 yılın d a Ayb e Su lta n in ka rd eşi Kızıl Ah m ed Bey, Ba ­
yın d ır lı Ferru h şad Bey ile b ir lik te Su ltan M u r a d i tah ta otu rtm ak
için h a r ekete geçtiler . O n u ya n la r ın a a la r a k Şir a z’a yön eld iler .
Kasım Bey d e İstah r ka lesin d en çıka r a k on la r a ka tıld ı. Bu h a ­
b er i alan M u h am m ed i M irza on la rla savaşm ak ü zer e yola çıktı.
Su ltan M u r a d ’ın ord u su yla İsfa h a n yakın ların d a ya p ıla n savaşta
M u h a m m ed i M ir za öld ü r ü ld ü 155. Bu n d an so n r a Su lta n M u rad
Azerb a yca n ’a yön eld i. E lven d ord u su yla on u E b h er’d e karşılad ı.
İki Tü rkm en ord u su yen i b ir sa va şa girm ek ü zereyken Baba H ay-
ru llah ad lı b ir d ervişin telk in iyle ü lkeyi ikiye b ölm eye ve savaşı*

«3 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 34 ; C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 123
**♦ A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 35.
15s A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 38.

44
son lan d ırm aya ka r a r verd iler. Bu n a göre Kozılözen ırm ağı sın ır ol­
m ak ü zere Azerb aycan , Erran ve D iyarb ekir vila yetler i E lven d ’in ;
Irak, Fars ve Kirm an m em leketleri d e M u rad ’m h âkim iyetin e b ı­
rakıld ı. Böylece Göd e Ah m et Bey’in Azerb aycan ’a gelm esiyle b a ş­
la yan çatışm alar d evlet otoritesin in bü tü n ü yle sarsılm ası, ord u n u n
n ered eyse ortad an ka lkm a sı ve n ih ayet ü lken in ikiye b ölü n m e­
siyle son u çlan m ış old u .
Bu m ü cad eleler esn asın d a fırsattan istifad e ed en Ba yın d ır lı
M u rad Bey Yezd ’d e; R eis M u h am m ed Kere Eberku h ’d a; H ü se­
yin Kiya Çela vî Sem n an , H ar ve F iru zku h ’d a; P ü m ekli Ba r ik Bey
Ir a k-ı Ar a b ’d a; P ü rn ekli Kasım Bey D iya rb ekir’d e; Kad ı M u h am ­
m ed ve M evlan a M esu d Bid ikli Kaşan ’da; Su ltan H ü seyin M irza
H or a sa n ’d a; E m ir Zü n n u n Ka n d a h a r ’d a; Bed iü zza m a n M ir za
Belh ’te; Bayın d ırlı E b u lfeth Bey Kin n a n ’d a otor itelerin i gü çlen ­
d irm eye ve b ağım sız h areket etm eye b a şla d ıla r 156.

Şe yh likte n Şah lığa

Akkoyu n lu ü lkesin in kısa zam an için d e b ü yü k b ir karm aşaya
sü rü klen m esi ve d evlet otoritesin in n ered eyse h er yer d e ortad an
ka lkm a sı Kızılb a şlar için ön em li b ir fir sa t yar a tm ıştı. Şim d i Şeyh
Cü n eyd ile b aşlayan a n ca k b ü yü k d a r b eler le Şeyh İsm ail’e ka d ar
u laşa n h areketin yen id en can lan m a zam an ı gelm işti. Kızılbaş ü er i
gelen leri Gilan ’a gid erek Şeyh İsm aü’in h u rû eu yolu n d a araların d a
m ü zakere ettiler: F ır sa tın d oğd u ğu n a ve h a r ekete geçm e zam an ı­
n ın geld iğin e ka r a r ver d iler . İsm ail b u sır alar d a h en ü z 12-13 ya ş­
ların d ayd ı. On lar, Karkiya M irza’n ın yan m a va r ıp Gü an ’d an a y­
r ılm a k için izin isted iler 157. Karkiya M irza, İsm aü ’in h en ü z kü çü k

156 A h ser ıü ’t-T ev â r ih , s. 87; ayrıca bkz. “Tü r km en ler ve Uıyatlar Bağdat’a
h âkim olm uştu.” Cev â h ir ü '1
-Â hbâ .r, s. 112.
157 A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 44; H iılasatü’t-Tevârih , c. I, s. 48 ; L u b b ü ’t-
T ev â r ih , s. 391; Fü t û h a t -ı Ş a h ı, s. 82.

45
yaşta, d ü şm an ların ın ise ku vvetli old u ğu n d an ve on la rla m ü cad e­
len in zorlu ğu n d an b ah setti, a cele etm em esi gerektiğin i söyled i138.
An ca k İsm a il ve Kızılb aş r eisler kararlılıklarım gösterin ce on laru ı
çıkışın a r u h sa t ver ip u ğu rlad ı (14 9 7)139.
Böylece, er gen lik çağın d aki Şeyh İsm ail, ken d isin e gön ü ld en
b a ğlı Kızılb aş reisleriyle b ir likte Şa h olm ak a m acıyla yola çıktı1581960.
Başka b ir söyleşiyle Kızılb aş r eisler, ortam ın gerçek an lam d a m ü ­
sa it olm asın d an istifad e ed erek şeyh lerin i “şah ” yap m a k am acıyla
h ar ekete geçtiler 161. Gerçi Şeyh Cü n eyd ve Şeyh H ayd ar’ın d a ga­
yesi ayn ıyd ı, fa ka t on la r h içb ir za m an b u d ü şü n celerin i açığa vu r ­
m am ışlar sad ece bu n u b aşarıp başaram ayacakların ı d en em işlerd i.
On ların başarısızlığın ın tem elin d e Azerb aycan , Kafkaslar ve İran ’a
h âkim ola n d evletlerin ku vvetler in in zirvesin d e olm ası; Erd ebil
su filer in in ise yeter li askerî gü ce sah ip olm am aları en ön em li et­
ken d i. Bu yü zd en on la r “çık ış”la n m n b ed elin i h aya tlar ıyla öd ed i­

158 “Şah Gilan’dan çıkm ak isteyince, Karkiya Mirza Ali on u n gitmesini doğru
bu lm ad ı ve sen in k u v v et v e m ik n etin h en ü z y e t e r li d eğ il, b u y ü z d en
k u v v e t li d ü şm a n ile m u k a b ele ed em ez s in . B u s ev d a d a n v a zg eçm en
v e s a ğ lığ ı g a n im et sa y m a n en iy is id ir . E ğ e r a ce le ed er sen d ü şm a n ın
k a r şısın d a b a b a n ın d u r u m u n a d ü şer sin . B ir a z d a h a sa b r etm en v e in ­
tik a m a lm a y ı so n r a y a b ır a k m a n iy i o lu r dedi. Şehzâde bu n lan dinle­
dikten son r a A lla h ’a d a y a n ıy o r u m v e g ü cü m ü o n d a n a lıy o r u m , k im ­
s ed en k o r k m u y o r u m cevabın ı verdi.” T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 6.
159 Â h s e n ü ’t -T ev â r ih , s . 4 0 ,4 1; “İsm ail, Allah ’ın takdiri ile saltan ata otur­
m aya m ecbu r kald ığın dan m üridlerin in bir bölü m ü on u Gilan ’dan çı­
kar m aya kar ar verdiler.” T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 5; T ek m ilet ü l-
A h b â r , s. 36.
160 “Şah Gilan ’dan çıkıp Er debil’e gitm ek istedi. Orada ecdadın ın m eza­
rın ı ziyaret ettikten son ra ecd adın ın ruhun un yard ım ıyla fetihlere çı­
kacaktı, Bu fikri sufilerle tartıştı. Sufiler bu n u gaip ten bir ilham olarak
yoru m ladılar.” H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 47.
161 Şah yola çıktığın da Irak-ı Acem m em leketlerin de ve Azerbaycan ’da ka ­
r ışıklık hâkim di. İki gün de bir i padişah oluyordu.” Cev â h ir ü ’l-A h b â r ,
s. 112.

46
le r , p e k ço k Kızılb a ş d a şeyh lerin in yolu n d a can verd iler. An ca k
b u ik i d en em en in en ön em li son u cu d ah a d en eyim li, sa b ırlı ve in ­
tikam d u ygu larıyla bilen m iş b ir k itle m eyd an a çıkarm asıyd ı. Şeyh
İsm ail’in çocu klu ğu n d a ya şa d ığı 4 ,5 yıllık zin d a n h ayatı, a rka sın ­
d a n E rd eb il’d e ta kib i ve öld ü rü lm e ih tim a li, son ra 6 yıl sü r en k a ­
çış ve gizlen m e, on u n er ken yaşlar d a olgu n laşm asın ı sağlam ıştı.
E lb ette b ü tü n b u n la r on u n kalb in d e Akkoyu n lu h an ed an ın a ka rşı
ku vvetli b ir n efr et ve in tikam d u ygu su u yan d ırm ıştı.
Şeyh İsm ail, Kızılbaş reislerle b ir likte Gilan ’d a n (Lah ican ’d an )
ayrıld ığın d a yam n d a sad ece yed i kişi bu lu n u yord u 162. Ta n m ’a gel­
d iklerin d e İsm ail’in h u ru cu n u h ab er alan Tü rkm en lerd en 150 0 kişi
on lara katıld ı163. 0 kışı Asta r a vilayetin d eki Ercivan ’d a geçird ikten
son ra ecd ad ın ın m ezarların ı ziyar et etm e b ah an esiyle164 E rd eb il’e
yön eld iler. E rd eb il’d e b ab asın ın evin d e a ltı a y kad ar ka la n İsm ail,
çeşitli sebep lerd en d ola yı şeh ird en ayrılam am ış olan m ü rid leriyle
ilgilen d i165. Bölgen in h â kim i ola n Cakirlü Ali Bey, İsm ail’in va r lı­
ğın d an r a h a tsızlık d u yu p Ta lışlı M irza M u h am m ed ’in d e a sker î

i6x H ü la s a t ii’t -T e v â r ih , c. I, s. 49 ; A le m - â r â - y ı S a fe v î, s. 47; Bu n lar a

“Lah ica n Sufüeri” den iliyord u . Bkz. Cih a n -â r â , s. 264; “Bu n lar, Ta-
lışlı H ulefa Bey, Şam lu Abd i Bey (ya d a Ded e Abd al Bey), Lala H ü ­
seyin Bey, Karam an ld ı Rü stem Bey, Karam an lu Bayram Bey, H ın ıslu
Ayku toğlu İlyas Bey, Kaça r Kar a Pir i Bey idi.” M en u çeh r Parsadost,
Ş a h İ s m a il- i E m e l, Tah r an i3 75/ i9 9 9 , s. 245. “O hasr et, tem iz itikadlı
yed i kişi ile Lahican ’d an ayrddı. H en ü z Ta n m ’a ulaşm ad an , dah a ön ce
ken disin e katılm aları için m ektu p yazd ığı su filer den 70 kişi yold a en a
katıldı. Ta n m ’a geld iklerin d e ise 120 kişi old u lar .” A le m -â r â -y ı Ş a h
İ s m a ü , s. 44; “Yan ın d a on yed i kişi bu lu n u yor d u .” Cev â h ir ü ’l-A h b â r ,
s . 112
163 “Şan d ı Tür km en lerin d en 150 0 kişi...” A le m -â r â -y ı A b b a s i, c. I, s. 44;
“Ru m ve Şam Tü rkm en lerin den 150 0 kişi...” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 42
vd.
164 T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 6; A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 44
165 H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 49; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 86; Cev â h ir ii’l-A h b â r ,
s. 113

47
d esteği ile on u n E rd eb il’d en çıkm a sın ı isted i. İsm ail, Şam lu Ab d i
Bey, Lala H ü seyin Bey, Ta lışlı H u lefa Bey ve d iğer reisler b ir araya
gelip d u ru m u m ü zakere ettiler . D ir en ecek gü ce sah ip olm ad ıkla­
rın ı d ü şü n er ek en d oğr u yo lu n E r d eb il’d en a yr ılm a k old u ğu n a
ka r a r ver d iler 166. N e tar a fa gid ileceği tartışıld ı; İsm ail Gü rcü stan
ü zerin e sefer yap m ayı ön erd i. Kızılb a ş reisleri b u n u ka b u l etm iş
gib i görü n d ü ler; an ca k ön celikle a sker top lam an ın u ygu n ola ca ­
ğım söyled ü er. Bu n u n ü zer in e Ir a k ve Azerb a yca n ’a ad a m la r gön ­
d ererek Şeyh ’in h u ru cu n u h a b er ver d iler ve m ü r itler i on u n etra-
ftn d a top la n m a ya çağırd ılar167.
İsm ail ve Kızılb a şlar E r d eb il’d en a yn lıp M em i köyü n e gitti.
Bu esn a d a h em Akkoyu n lu Su lta n ı E lven d h em d e Şir va n şah
F erru h Yesa r , T a lışlı M irza M u h am m ed ’e çeşitli va a tler su n ara k
İsm ail’i or ta d an ka ld ırm a sın ı t e k lif ettiler. D u ru m d an h ab erd ar
ola n Kızılb a şla r ted b irler a la r a k on u b eklem eye b a şla d ıla r . M irza
M u h am m ed ad am larıyla b ir lik te M em i köyü n e gelip , b eklen en in
aksin e İsm a il’e b a ğlılığın ı b ild ir d i. Böylece Sa feviyye tar ikatın a
b ağlı T a lışla n n ka tılım ı tem in ed ilm iş old u 168.
Kış E rciva n h avalisin d e geçirild ikten 169 ve etr a fta b a zı ziya ­
r etlerd e b u lu n u ld u kta n son ra Karab ağ ta r a fın a yön eld iler. Gök­
çed en iz yakın ların d a Cih an şah ’m toru n ların d an old u ğu id d iasıyla
Karakoyu n lu d evletin i yen id en ca n lan d ırm ak için “çıkış” yap m ış
olan Su lta n H ü seyin -i Baran ı ü e ka rşıla şıld ı. O d a ü lked e m ey­

166 H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 49; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 7.

167 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 49; F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 8 6-8 8 .
168 “Ku llu ktan ve can ım ı fed a etm ekten başka bir şey aklım a gelm edi. Bu
tü r saçm alıklar d a ben im bağlılığım a halel getirm ez. Am a biliyorum ki
En Yü ce’ye d ur u m b aşka tü r lü ar z ed ildiğin den ben im hakkım d a ve­
fa sızlık duyabileceğim yolu n d a ku şku ya kapıldı; b u yan lışı d üzeltm ek
am acıyla kapısın a geld im .” A h s er ıü ’t-T ev â r ih , s. 42-43; A lem -â r â -y ı
A b b a s î, c. 1 , s. 44
169 O yıl çok şid detli bir kış geçirildi. İsm ail m üridlerin e kardan bir kale
yap tır ar ak savaş oyun u oyn adı. A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 51.

48
d a n a gelen ka r m a şa d a n istifa d e etm ek için h a r ekete geçm işti.
Su lta n H ü seyin ’e e lçiler gö n d er iler ek İsm a il’in sa fla r ın a k a tıl­
m a sı isten d i. Fakat on u n b ir h fle için d e old u ğu a n laşılın ca, Kı-
zılb a şla r , a sker î gü cü n ü öğren m ek a m acıyla yan m a gittiler . Ken ­
d iler in d en d ah a ku vvetli old u ğu n u fa r k ed in ce İsm ail’i geceleyin
gizlice ka çır d ıla r 170.
Kızılb a şla r yen i ka tıla n la r la b ir likte Çu ku r sa ’d ’a, orad an d a
D oku z U la m ’a geld iler . Bu rad a iken Ba yb u r tlu aşiretin d en Ka­
r a ca İlyas ken d isin e b a ğlı R u m lu su filer le İsm aü ’e b a ğlılığım b ü -
d ir m ek ü zer e geld i (14 9 8 / 9 9 )171. Bu b ü yü k katıh m m etkisi etr a fta
h em en yan kılan d ı, Kızılb a şlar ka file ka file İsm ail’in h izm etin e gir ­
m eye b a şlad ıla r 172.
Çu ku rsa’d ’d a iken b ölged eki M en teş ka lesi ah alisin in Karaca
İlyas ile gelen Kızılb a şlar a sa ld ır d ığı h a b eri gelin ce M en teş k a le­
sin in ü zer in e yü r ü d ü ler. Kaleyi ele geçirip için d ekiler i öld ü rd ü ­
ler. Böylece d ah a top arlan m a aşam asın d a iken etr a fa , a m a çla rı­
n ın Safevî h an ed an ın in tikam ım alm ak old u ğu , ken d iler in e ka r şı
koya ca kla r ın a kıb etin in b ö yle ola ca ğı m esa jın ı ver d iler 173. Bu n ­
d a n son r a Kağızm an ü zer in d en Ter can ’a, or a d a n d a Sa n ka ya ’ya
geld iler 174. Bu rad a iki a y ka ld ıkta n son ra E r zin ca n ’a geld ü er. O ra­
d a n Bin göl ya yla la r ın d a ki U sta clu Tü r km en ler in in için e gittiler .

,?° T e k m ile t ü ’l-A h b â r , s. 37; A h s e n ü ’t -T e v â r ih , s. 4 8 -52; A le m - â r â - y ı

A b b a s i, c. I, s. 45.
171 H ü la s a t ü ’t -T e v â r ih , c. I, s. 53; C e v a h ir i!’l-A h b â r , s. 113; A h s e n ü ’t -
T ev â r ih , s. 53; Fü t û h a t -ı Ş a h î, s. 9 6 ,9 7; Z e y l- i H a b ib ü ’s-S iy er , s. 49.
172 “Karaca İlyaş’m katılm asın dan son ra İsmail’in zu h u r ettiği haberi devlet
isteyen ler in ku la ğın a gelin ce h er bir i ihlas ile on a bağlan d ı” Fü tû h a t-ı
Ş a h î, s . 97; “H er köşed en h er taraftan , h er yerd en bir er, ikişer, ü çer şa­
h ın etrafın a top lan m aya başladılar.” T ek m ü etü ’l-A h b â r , s. 37.
m “Kılıçların ı kim sed en esirgem ediler” Fü t û h a t -ı Ş a h î, s . 9 9 ,10 0 .
174 İsm ail, Sarukaya’d a iken gön ler in i avlan m akla geçirdi. Kü çü k yaşm a
r ağm en (13) okla b ir ayıyı öldürdü. A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 54; F ü t û h a t -ı
Ş a h î, s. 101.

49
U staclu ’n u n a ksa ka llıla n ve oym a kb a şla n İsm ail’e r efa ka t ettiler.
Feth oğh ı H am za Bey m ü jd eci olarak gid ip ah aliyi İsm ail’in h izm e­
tin e ça ğırd ı. Tü r km en ler on u a ya kla r ın ı yer e vu r a r a k ve tü r kü ler
söyleyerek karşılayıp aşiretler in in için e götü rd ü ler175. Çavu şlu a şi­
retin d en Ba b a Sü leym an 'ın b a b a sı O ğlan Ü m m et’in evin e m isa­
fir old u lar. U sta clu la r b ir d efad a ya kla şık b in a ile ola ra k İsm ail’e
b a ğh lıkla n n ı b ild ir d iler . Bu h a b er etr a fa ya yılır ya yılm a z b ir an d a
Kızılb a şlar ka la b a lık gr u p la r h a lin d e top lan m aya b a şlad ıla r . U s-
taclu lar d a n b a şka , Şam lu , Avşa r , Tekelü , Varsa k, D u lkad ir176, Ka­
ça r ve Karacad ağ su filerin d en 70 0 0 k işi top lan d ı177. Böylece b ir yıl
ön ce yed i k işi ile çıkılan yo ld a en a z yed i b in k iş ilik gü çlü ord u ya
u laşıld ı. Görü ld ü ğü ü zer e, Şah İsm ail’in E rzin can ’a gelm esi d ah a
çok gü ven lik gerekçelerin e d ayan ıyord u 178. Çü n kü E r d eb il’i m er­
k ez ed in m e ça b a la n b oşa çıkm ıştı; Karab ağ-N ah civan b ölgesin d e
ise h em H ü seyin Baran î gib i yen i h u r û c etm iş k işi veya gru p la r
d olaşıyor, h em d e b ölgen in yer leşik ah alisi ta r a fın d a n d esteklen ­
m iyor la r d ı; Ku zey ve Gü n ey Azerb a yca n ’d a ise Şir va n şah la r ve
Akkoyu n lu lan n otoritesi d evam ed iyord u . Bu seb ep le on lar ön ce-

175 “Ertesi sabah H am za Beyd en haber alan bü tü n aşiret m en suplan , ak-

sakallılar, kadın lar, çocuklar, Şah’ı karşılam aya çıktılar. Tıp kı En sar’ın
Hz. Muh am m ed ’i Med in e’ye götürdüğü gibi ayak vu r arak ve şarkılar
söyleyer ek kavim lerin in için e götürdüler.” T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 37.
176 “Şah Kulu H alife Müh ü r dar ’m n aklettiğin e göre: Şah ’ın davet ferm a­
n ın ı Du lkad ir taifesin e getirdiler. Sabah tan akşam a kad ar 50 0 0 kişi
top lan ıp yola koyuldular. Bun lar arasın da düğün yapm akta ve akşam
gerd eğe girecek olan b ir gen ç de var dı. H er şeyi bır akıp Şah’ın yolu n a
koştu .” Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 114.
177 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 49-50 , 55; T a r ih -i İ îçi- y i N iz a m ş a h , s. 7;
L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 392; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 113-114; A h sen ü ’t-T ev â r ih ,
s. 61.
178 Erzincan’a gelişin Osm anlı Devleti’ndeki iç kanşıldıklardan istifade ed e­
r ek Karam an oğu llan ile irtibat ku rm a am acın a yön elik olduğu yolu n ­
daki görüşler için bkz. Ferid u n Em ecen , O sm a n l1 K la sik Ça ğ ın d a S i­
y a s et , İstan bul 20 0 9, s. 326-328 .

50
lık ie a sker î açıd an gü çlen m ek için ister istem ez E rzin can ’a b a şka
b ir ifa d e ile Doğu An ad olu ya yla la r ın a gelm ek d u ru m u n d ayd ılar.
Ka ld ı k i b u h esap ların d a d a yan ılm am ışlar, b ekled ikler i d esteği
kısa zam an için d e sağlam ışlard ır.
Etraftaki Kızılbaşlan n top lan m ası beklen irken , II. Bayezid ’e el­
çiler gön d ererek, An ad olu ’d aki m ü rid lerin in Erd ebil Ocağı’n ı ziya­
r et etm esin e izin verilm esin i isted i179. Bu su r etle h u r û c h arekâtın a
gir iştiğin d en ve n iyetin in d evlet k u r m a k old u ğu n d a n O sm a n lı
Su lta n ı’n ı d a h a b erd a r etm iş old u .

Os m an lılar ve Kızılbaş lar

İsm a il’in Akkoyu n lu la r a ka r şı m ü ca d elesin in b a şla d ığın d a
O sm an lı tah tın d a II. Bayezid h ü kü m sü rü yord u . Bu sıralard a O s­
m an lI D evletin in d oğu d aki en u ç sın ın Tra b zon ’d a n b a şlıyord u .

179 “...Eski zam an lardan şim d iye kadar, bizim h an ed an ım ıza itikad, sevgi
ve bağlılık b akım ın d an âlem d eki m em leketler in ah alisin in özellikle
Ru m ahalisin in bağlı oldu ğu gizli saklı b ir şey değildir ve onlardan yol
ve erkan taleb ed en ler devam lı olarak bu h idayet yu vası d ergah ım ıza
yön elm ektedirler. H erkes yaratılışın daki kabiliyeti n isbetin de m an evi
m aksatların a ve uhrevi taleplerin e kavuşm aktadırlar. Am a bazı zam an ­
lar, on ların yolun d a karışıklar m eyd an a gelm ekte, etraftaki beld elerin
hâkim leri ve beyleri on ların duru m lar ın a d üşm an lık gösterm ektedir.
Ad alet ve iyilikler yolu n u n sahibi ve bü tü n Müslüm an lar ın -özellikle
tar ikat yolu n u n yolcu lan n ın ve gerçek m em leketin in sahiplerin in- hi­
lafetin in sahibi olan H azret, bu ocağı ziyaret etm ek n iyetin d e olan bu
h an ed an ın m üridlerin e izin versin ler ve sın ır m ü hafizlan n a, hakim lere
ve beyler e em ir bu yur sun lar ki, bu tarafa yön elm iş olan lara en gel ol­
m asın lar .” M ü n ş ea t ii’s -S e lâ t in , c. I, s. 345; H ü la s a t il’t-T ev â r ih , c. I, s.
49 ; T e k m ile t ü l-A h b â r , s. 38 ; “Şeyh H aydar oğlu elçi gön derdiğin ilâm
id ü p...” şeklin de kısa bir cü m le ile geçen kayd a n azaran bu elçinin 150 1
yılın d a gön derildiği anlaşılıyor. İlhan Şah in -Ferid un Em ecen , I I . B a ­
y e z id D ö n em in e A it 9 0 6 / 15 0 1 T a r ih li A h k â m D e ft e r i, İstan bul 1994,
s. 3 -

51
Trab zon ’u n gü n ey b a tısın d a ki Şeb in kara h isa r O tiu kb eli savaşın ­
d an son r a O sm an lılara geçm işti. Şeyh İsm ail’in Kızılb a şla n top ­
la m a k için geld iği E r zin ca n Şeb in kar a h isa r 'ın d oğu su n d a ye r a l­
m akta ve gerçekte Akkoyu n lu h akim iyetin d eyd i; am a ortaya çıkm ış
ola n otor ite b oşlu ğu yü zü n d en b ölged e on u n h a r eketler in i en gel­
leyecek kim se yoktu . E r zin ca n ’a ka r a yolu yla b a ğla n a n Sivas O s­
m an lIların elin d eyd i. D olayısıyla Akkoyu n lu sın ın b u iki şeh ri b ir ­
b ir in d en ayırm aktayd ı. Bu rad an Gün eybafa’ya d oğru Kayseri ve
N iğd e d e Osm an lı sın ır şeh ir ler iyd i ve D u lkad ir Beyliği ü e orta k
sın ın p ayla şıyorla rd ı. Çu ku r ova ’ya d oğru in ilirken Tor osla r ü ze­
r in d e b a tıya d oğru ya y çizen sın ır Tar su s’u R am a za n oğu llan id a ­
resin e b ır a ka r a k Akd en iz’e u laşıyor d u 180.
Bu n a gör e, XVI. yü zyıld a n itib a r en O sm a n lı coğr a fya sın ın
en k a la b a lık kon a r -göçer gru p la rın d a n D u lkad ir, Bozu lu ş, Yen i
İl, Va r sa k, Şam , H alep Tü r km en ler i ile Çu ku rova ve Bozok b ö l­
geler in d eki Tü rkm en ler h en ü z O sm an lı h âkim iyetin e akn m am ış-
lard ı. O rta An ad olu ’d aki Atçeken ler ile E skişeh ir ’d en Tokat’a k a ­
d ar u zan an sah ad a b u lu n an U lu yörü k, O sm an lı An ad olu ’su n u n
en ka la b a lık Tü rkm en teşekkü lü yd ü ler. Batı An ad olu h em en h er
san cağa d ağılm ış d u ru m d aki Yü rü kler d ah a çok d ar alan d a yay­
la k k ışla k h a ya tı sü rd ü rd ü klerin d en yer leşik h aya ta m ü tem ayil
d u ru yorlard ı.
Şu h a ld e, İsm ail ile yen i b ir d evlet ku rm a yolu n a giren Kı­
zılb a ş Tü r km en ler d en D u lka d ir liler a d ın d a n d a a çıkça b e lli ol­
d u ğu gib i D u lka d ir Beyliği to p r a k la n n d a n ya n i M a r aş ve çev­
r esin d en gitm işler d i. Avşa r la r , Akkoyu n lu kon fed er e a şir etler i
için d e ön em li b ir kon u m a sa h ip tiler ve b u n la r ın b ir kısm ı d ah a
Cü n eyd d ön em in d en itib a r en Safevîler in sa d ık ta kip çiler i olm u ş­
lard ı. Keza Şam lu lar d a Osm an lı h âkim iyetin in h en ü z u zan m ad ığı
H alep b ö lgesi Tü rkm en leriyd iler. Old u kça ka la b a lık b ir n ü fu s gü ­

180 Don ald Ed gar Pitcher, O sm a n h İm p a r a ta r h ığ u ’n u n T a r ih sel Co ğ r a f­

y a s ı, İstan bul 1999, s. 118-125.

52
 cü n e sa h ip ola n U sta ch ıla r d a Şam lu lan n ya n i H alep Tü rkm en ­
ler in in kolu yd u la r. XVI. yü zyıla a it ver gi ka yıtların d a n a n la şıld ı­
ğın a gö r e H alep b ö lgesin d en Şa h İsm a il’in h izm etin e gid en ve
Safevî D evleti’n d e old u kça etkin r oller oyn a ya n Şa m lu la r , H alep
Tü r km en ler in in tam am ım tem sil etm iyord u . O n la n n gid işin d en
son r a sa yıca old u kça ka la b a lık b ir kon a r -göçer gru p gerid e k a l­
m ış ve b u n la r d ah a so n r a Yen i İ l d iye a n ıla n Siva s b ö lgesi Tü r k ­
m en ler in in d e çek ir d eğim olu ştu r m u ştu . Bu n la r gib i O sm a n lı
h â k im iyetin d en u za k ta o la n Va r sa k Tü r km en ler i181 d e -ger id e
ka la n la r a ve Safevî D evleti’n d eki etkin likler in e or a n la- sa yıca o l­
d u kça a z olm a k ü zer e Şa h İsm ail'in h izm etin e gir m işlerd i. Bu n ­
la r ga lip ih tim al Şeyh Cü n eyd ’in An ad olu seya h a ti sır asın d a Sa-
feviyye tar ikatın a b ağlan m ışlard ı.
R u m lu lara ve Tekelü ler e gelin ce; b u n la n n An ad olu ’d an ya n i
O sm an lı h âkim iyet sa h a la r ın d a n gittik ler i k esin ola ra k b ellid ir .
Teke ili Şeyh H ayd ar zam an ın d a Safeviyye h alifeler in in etki sah a-
sın d a yd ı. Şeyh H ayd ar’ın gön d erd iği H aşan H a life b ölged e ir şa d
ile m eşgu ld ü . Şah İsm a il’in h u r û c ettiği ve m ü rid lerin i ken d isin e
ka tılm a ya d avet ettiği h a b er i u laşın ca, ça ğn ya h em en u yd u lar.
R u m lu ola ra k tan ım la n a n Tü rkm en lerin Tim u r zam an ın d a
An a d o lu ’d a n İr a n ’a gö tü r ü ld ü k ler i yo lu n d a k i r iva yetin h içb ir
d oğr u la n a b ilir ta r a fı olm a d ığı b elir tilm işti. An ca k Şah İsm a il’in
h u rû cu n d an ço k ön ce E ıd e b il’d e R u m lu lar d iye b ir m ah allen in
va r lığın a b a k ıla r a k en geç Şeyh H ayd ar ve ya Şeyh Cü n eyd zam a­
n ın d a Sa feviyye ta r ika tın a b a ğla n d ıkla r ı ve p eyd er p ey E r d eb il’e
yerleştikleri savu n u labilir. Bu n lan n An ad olu ’n u n h an gi kesim lerin ­
d en gittikler i tam o la r a k b e lli d eğü d ir. II. Ba yezid d ön em i Ah kâm
d efter in d e İr a n ’a gid en Tü rkm en lerin n er eler d en h a r eketlen d ik­
ler in e d a ir h erh an gi b ir ip u cu yoktu r. Aşıkp aşa zâ d e d e, Safevîlere
d estek ver d ikler i için R u m eli’n e sü rgü n ed ild ikler in i n aklettiği su -

(,8‘ Var saklar üzerin e şu an a kad ar yap ılan en gen iş araştırm a için bkz. Ali
Sin an Bilgili, T a r su s K a z a s ı v e T a r su s T ü r k m en ler i, An kar a 20 0 1.

53
filer in h a n gi san ca kla rd a n old u kla r ın a d a ir b ilgi ver m ek yerin e
gen el o la r a k m em leket-i R u m d iye a n m ıştır 1821834. Bu n u n la b ir likte
Sivas, Tokat, Am a sya gib i sın ır a ya kın b ölgeler d en top lan d ıkla­
r ın ı sa vu n ab iliriz1®3. Ayr ıca , Bayb u rtlu aşiretin d en Ka raca İlyas’ın
R u m lu la n n r eisi old u ğu yolu n d a ki ka yıd a n a za ra n b u n la r ın Ka­
ram an b ölgesin d eki kon a r -göçer gru p lard an ola b ileceği ku vvetli
ih tim ald ir. Çü n kii An ad olu ’d a Karam an b ö lgesi Tu rgu t, Bayb u rt
ve E ski il d iye a yr ılıyor d u 1®4.
Kaçar, Karacad ağlu , Karam an lu , Çep n i, Alp a vu t vd a şiretle­
r in ise Azerb a yca n b ölgesin d e kon a r -goçer lik ed en a şiretler old u ­
ğu n u ila ve etm ek gerekir. Bu n d an d olayı va ktiyle F aru k Sü m er ta ­
r a fın d a n ile r i sü rü len Sa fevî D evleti’n i ku r a n ve on u aya kta tu tan
u n su ru n An ad olu Tü rklerin d en m eyd an a geld iği, Akkoyu n lu u lu ­
su n d an olm ad ığı gibi Karakoyu n lu larla d a h içb ir m ü n asebetlerin in
bu lu n m ad ığı, bu n ların h ep sin in Orta ve Gü n ey An ad olu ’ya m en sup
“yen i” b ir Tü r k top lu lu ğu old u kla r ı yolu n d a ki gör ü şlerin 1®5 kab u l
ed ü ebilir b ir ya n ı bu lu n m am aktad ır186. Yu karıd a açıkça b elirtild iği
ü zere Safevî D evleti’n i ku ran Tü rkm en lerin ezici çoğu n lu ğu Akko­
yu n lu ve Karakoyu n lu sah asın d a Safevî tarikatın a bağlan an lard ır.
Ö te yan d an , h em en b elir tm ek gerekir k i b ölged eki kon a r -
göçer a şir etler H orasan ’d an An a d olu ’n u n en u ç kesim lerin e k a ­

182 “Mem leket-i Rum ’d a olan sufilerin hulefasın ı ve Erdebil’e varan sufileri
Su ltan Bayezid tah kir ed ip Ru m eli’n e sürd ü.” A ş ık p a ş a z â d e, s. 264.
183 An on im , T a r ih -i K m lb a ş a n , (n eşr. Mir H aşin i Muh ad dis), Ta h ran
1361/ 198 3, s. 11.
184 H aşan Basri Karadeniz, A t çe k e n lik v e A t çe k e n O y m a k la r ı (14 76 -1716 ),
Erciyes Ün iversitesi Sosyal Bilim ler En stitüsü (Doktor a Tezi), Kayseri
1995-
l8s Faru k Süm er, S a fe v î D e v le t i’n in K u r u lu ş u n d a v e G eliş m es in d e A n a ­
d o lu T ü r k ler in in R o lü , An kara, 1976, s. 3.
186 Faru k Süm er ’in görü şler in in ten kid i için ayrıca bkz. Man sou r Sefatgol,
S a k h ta r -i N eh a d v e E n d iş e-i D in î D e r A s r - 1S a fev î, Tahran 1381/ 20 0 3,
s. 72 vd.

54
d a r yayılm ış olm aların d an d ola yı a n ıla n coğr a fya d a ayn ı a şiretin
b ir d en fa zla kolu n a tes a d ü f etm ek m ü m kü n olu p , b u n la r ın h ep ­
sin in Kızılb a ş ka b u l ed ilm esi im kâ n d â h ilin d e d eğild ir . Ö r n e­
ğin Akkoyu n lu Tü rkm en lerin in b ir b ölü m ü Kızılb aş olu p Safevî
D evleti’n in ku ru lu şu n a ve gelişm esin e iştir a k ed erken , Osm an lı
h âkim iyetin e gir en k o lla n ise Sü n n î ka lm ışla r d ır 187. Keza M u su llu
a şiretin in b ir b ölü m ü E m ir H an ’ın r eisliğin d e Şah İsm ail’in h iz­
m etin e girerken , d iğer b ir b ölü m ü Kızılb a şlard a n ka çıp Firu zku h
b ölgesin e gitm işler, a n ca k b ölgen in Safevîlerin elin e geçm esi ü ze­
r in e ka tlia m a u ğram ışlard ı. H atta E m ir H an ’ın ka rd eşi Kayıtm ış
Bey, D iyarb ekir’d e ka la ra k Kızılb aşlara katılm am ış, şeh rin teslim i
h u su su n d a d a d iren iş gösterm işti. Ayn ı şekild e D u lkad irli Tü r k­
m en ler in in b ir b ölü m ü Şah İsm ail’in h izm etin e girm iş, 150 7 yı­
lın d a Şah İsm ail D u lkad ir top rakların a gir in ce an a vatan ların a ve
ka n akra b alar ın a k a rşı savaşm ışlard ır.
Ben zer b ir d u ru m Osm an lı h âkim iyetin d eki b ölgelerd e kon ar-
göçer lik ed en Tü r km en ler için d e va r ittir . E vvel em ir d e kon a r -
göçer zü m relerin b ü tü n ü yle Sü n n îlik d ışı in a n ışla r a m ü tem ayil
old u ğu ka n aati kab u l ed ileb ilir b ir h u su s d eğild ir. Gerek a r şiv ka y­
n akların d a gerekse, sözlü ed eb iya tta b u n u d oğr u la ya ca k d elillerle
sa h ip d eğiliz. Bu n a m u kab ü An ad olu ’n u n h er yer in d e Selçu klu ­
la r ın ilk d evir ler in d en itib a r en Sü n n î a kid eye u ygu n m ed reseler
a çıld ığın ı, b u r alar d a ta h sil gör en taleb eler in ü lken in h er tar a fın a
d a ğıld ığın ı b iliyoru z. Keza An a d olu ’d a sa d ece Sü n n îlik d ışı ta r i­
k a tla r veya ta sa vvu f zü m r eler i d eğil, N akşib en d iye b a şta olm ak
ü zer e kayn ağın ı Sü n n î a kid ed en a la n p ek ço k ta r ik a t fa a liyet gös­
ter m iştir. Osm an lIların ku r u lu ş ve gelişm e d ön em lerin d e d e a yn ı
h u su su n va r lığın d a n sö z ed ü eb ilir188. Bu n d an d o la yı Safeviyye ta -

187 Bkz. Tu fa n Gün d üz, A n a d o lu ’d a T ü r k m en A ş ir e t le r i, İstan bul 20 0 8;

Ayn ca bkz. “Bozuluş N e İdi?” B o z k ır ın E fe n d ile r i, İstan bul 20 0 9.
188 Bu hu su staki son değerlen d ir m eler için bkz. H aşin i Şahin , O sm a n h
D e v le t i’n in K u r u lu ş D ö n em in d e D in î Z ü m r eler (12 9 9 -14 0 2 ), Mar m ara

55
r ika ü n ın etk i sa h aların ı d iğer ta r ik a tla r ı d a gö z ön ü n e a la r ak tes­
p it etm ek d oğr u b ir h a r eket ta r zı olacaktır.
İk in ci o la r a k , Şa h İsm a il’in h izm etin e gid en Tü r km en le-
r in O sm a n lı yön etim in d en r a h a tsız old u kla r ı, d evlet id a resin in
m er kezileşm esiyle b ir lik te ger i p la n a a tıld ık la r ı ve yer leşik h a ­
ya ta geçm eye zor la n d ıkla rı; b u n a b ü tü n gü çler iyle d ir en d ikler i
için b a sk ı ve zu lm e u ğr a d ıklar ı, b u yü zd en m eh d ici p rop agan d a­
d an k o la yca etkilen d ikleri, ken d iler in e m akam , m an sıp va a t ed en
Şah İsm a il’i ter cih ettikler i yolu n d a ki yaygın gör ü şü n d e cid d en
gözd en geçirilm esi gerekm ekted ir189. Yu ka rıd a d a b elirtild iği ü zere
Sa fevî D evleti’n in ku r u lu şu n a iştir a k ed en ve b u d evletin askerî
gü cü n ü n tam am ım olu ştu r a n Tü rkm en ler d a h a ço k Azerb aycan ,
İran (Akkoyu n lu sah ası) ve Su r iye bölgesin d en top lan an lard an te­
şekkü l etm ekteyd i ve b u n a ka rşın Osm an lı coğrafyasın d an gid en ­
le r gen el n ü fu sa gör e cid d î b ir yekû n tu tm am aktayd ı. Bu n a b a ğlı
olarak, O sm an lı m erkezîleşm esin e d iren en Tü rkm en lerin va r lığı
d a gör eceli b ir yakla şım ın son u cu d u r. Çü n kü kon a r -göçer Tü r k­
m en lerin (ya d a Yü rü klerin ) d evletin m erkezileşm esi son u cu u ğ­
r a ya ca kla r ı b ir ka yıp söz kon u su d eğild i. Kon ar-göçerler b ir b oy
b eyi veya keth ü d an ın r eisliğin d e yayla k-kışla k h aya tı yaşıyor la r
ü r ettikler i m a lla n en ya kın şeh irlerd e p azarlıyorla rd ı. O n la n n d ış
sa ld ır ıla ra ka r şı koru n aksız d u ru m d a olm a la n , ekon om ik gü çle­
r in in kısa zam an için d e d eğerlen m esi veya ka yb a u ğram ası gib i

Ün iverstesi Tü r kiyat Araştırm aları En stitüsü (Doktor a Tezi), İstanbul

20 0 7; Ayr ıca bkz. Taşköprülü zâd e, O sm a n lı B ilg in le r i, Ş a k a ik -i N u -
m a n iy y e F î U lem a i’d -D e v le t i’l-O sm a n iy y e, (trc. Muh ar rem Tan ), İs­
tan bu l 20 0 7 adlı eser Osm an lılan n kuruluş devrin den Kan un î Sultan
Sü leym an ’ın ilk yılların a kad ar Osm an lı din bilgin lerin in biyografile­
rin e yer verm ektedir.
189 Bu tartışm alar için bkz. Ah m et Yaşar Ocak, T ü r k S a filiğ in e B a k ışla r ,
İstan bul 20 0 4, s. 220 ; Osm an lı Devleti’n in Tür km en lere karşı tutu m u ­
n u n gen iş b ir değerlen dirm esi için bkz. Tu fan Gün d ü z, B o z k ır ın E fen ­
d ile r i, İstan bu l 20 0 9.

56
d eğişken İktisad î ya p ıya sa h ip b u lu n m a la rı yü zü n d en tem el ih ­
tiya çla r ı gü ven likti ve b u n a d a an cak gü çlü b ir otorite sayesin d e
ka vu şa b ilir ler d i. M esela , Akkoyu n lu D evleti’n in yıkılm a sın d a n
son ra b u d evletin h âkim old u ğu top ra kla r d a b ir m ü d d et otor ite
b oşlu ğu m eyd an a çıla n ca Doğu ve Gü n eyd oğu An ad olu ’d a kon ar-
gö çer lik yap a n Tü rkm en ler, ya yla k k ışla k gü zergâh ları b oyu n ca
top ra kla r ın d a n geçtikler i h er kazan ın id a recisin e ver gi öd em ek
zoru n d a ka lm ışla r ve ad eta on ların in safın a ter k ed ilm işlerken ;190
b ölgen in Osm an lı id a resin e girm esin d en son r a h u ku kî h aklarım
kor u ya b ilecek d u ru m a gelm işlerd i’9'.
O sm a n lı D evleti’n in ilk ku r u lu ş yılla r ın d a n itib a r en ö zer k
veya ya n özerk yön etilen b ir Tü rkm en teşekkü lü b u lu n m u yord u .
Tü rkm en ler veya Yü r ü kler top ra kla rın d a kon a r -göçer lik ettikler i
ka za n ın veya san cağın reaya sı sayılırlard ı. Kon fed ere b ir yap ıya
sa h ip ler se b oy b eyi, d eğilse keth ü d a veya oym akb aşı tar a fın d an
id a re ed ilirlerd i ve b u id a reciler in tayin i m er kezi yön etim in on a­
yın d a n geçer d i192. Ü stelik h u ku kî p rob lem ler in i ken d i tör e veya
iç ya sa la n ü e d eğil m erkezî h ü kü m etin ika m e eyled iği ka n u n lar
ve ta yin ettiği ka d ıla r va sıta sıyla çözü yorlard ı. H er Tü rkm en te ­
şekkü lü n ü n ken d in e m a h su s kan u n n âm esi b u lu n u yord u . E ğer
İktisad î fa aliyetler in i teh d it ed en b ir d u ru m orta ya çıkarsa h aksız-

190 Tü rkm en ler yaylaya çıkarken veya kışlağa d ön erken “selam lık” “resm-i
göd e” vs. adlarla yerel idarecilere vergiler öderlerd i. Bkz. Tu fan Gü n ­
düz, A n a d o lu ’d a T ü r k m en A ş ir e t le r i, s, 79 vd.
191 Osm an lIların yaptığı ilk iş vergi n izam ım yen id en düzen lem ek, yaylak
kışlak güzergâhlarım belir lem ek ve yaylaların a ve kışlakların a doku-
n u lm am ası yolu n d a kan u n n âm eler dü zen lem ekti. Bu hu sus on lan n
ayn ı zam an d a kan u n bilin cin i d e geliştir m ekteydi. Bkz. Tu fa n Gü n ­
d ü z, X V I I . v e X V I I I . Y ü z y ılla r d a D a n işm en d li T ü r k m en ler i, İstan bul
20 0 5, s. 57 vd.
192 Bu husuta bkz. Tufan Gündüz, A n a d o lu ’d a T ü r k m en A ş ir e t ler i, s. 43-54.
Tu fan Gündüz, X V I I . V e X V I I I . Y ü z y ılla r d a D a n iş m e n d li T ü r k m en ­
le r i, 58 -66 adlı çalışm alara ön celikle bakılabilir.

57
lığı ken d i in isiyatifler i ile çözm ek yer in e m er kezî otor ited en ya r ­
d ım talep ed iyorlar ve eller in d eki ka n u n n â m eye a ykın d avr an ıl-
d ığın ı bild ir iyorlard ı. Dah ası on la r ın vergi d ü zen i h akkın d a cidd î
şikâyetleri d e vâ ki d eğild ir 193.
Osm a n lıla n n h âkim iyetin e gir en beylikler için d e d u r u m ay­
n ıydı. Dah ası Osm an lılar, yön etim anlayışları gereği ele geçirdikleri
b ölgeler d e reayan ın leh in e iyileştir m eler yap tıkla r ı için Osm an lı
yön etim i p ek çok yön ü yle cazip b ile sayılabilir d i. Bu cü m led en
ola r a k Osm a n lı Devleti’n e siyasal m u h alefeti ile m eşh u r ola n Ka ­
r a m a n top r a kla r ın d a n çok a z b ir Va r sa k gr u b u n d a n b a şka siyasî
veya ekon om ik saikler le Şah İsm a il’in h izm etin e gir en Tü r km en -
ler in (= veya Tü rklerin ) var lığın a şah it olam ıyor u z194. Kald ı k i Şeyh
Cü n eyd ’in Kon ya ’d an ve d a h a son r a Tor oslar d a Va r sa kla n n için ­
d en çıkar ılm asın ın Ka r a m a n oğu lla n t a r a fın d an ya p ıld ığı yu ka ­
r ıd a d ile getir ilm işti.
Tar ih çi Celalzâd e M u sta fa, I. Selim d ön em in d e ka lem e ald ığı
eser in d e Tü r km en ler in Osm a n lı top r a kla r ın d a n ayrılm alarıyla il­
gili ola r a k b a şka b ir m eseleyi n akled iyor: Eskid en d ir liklerin ya ­
rarlı kişiler e verild iğin i, t ım a r a liyakatin kılıca liyaka t an la m ın a
geld iğin i, oysa son za m a n la r d a (II. Bayezid ’in son d ön em ler i) bu
h u su sa r ia yet göster ilm eyip r ü şvet ve iltim asla d ir likler d ağıtıld ı­
ğın ı an la ttıkta n son r a, yiğit, işe ya r a r ve h a k sah ip ler in in ise ad la­
rın ın b ü e an ılm az old u ğu n d an b a h isle b u n la n n kü stü r ü ld ü ğü n ü ;
b u sır alar d a İr an ’d a Kızılba şlan n h âkim iyeti ele geçir ip d ir liklerin
h a k ve a d a letle d ağıtıld ığı ve işe ya r a r kişiler e ver ild iği yolu n d a
h ab er ler geld iğin i; An a d olu h alkın ın çoğu n u n d a o tar a fa m ey­
lettiğin i ve or ala r a m ektu p la r gön d er er ek b ozgu n cu lu k yap tıkia -

1,3 Gen iş b ir değerlen dirm e için bkz. Tu fan Gün d üz, Osm an lı Ekon om isi
İçin de Kon ar Göçerler, B o z k ır ın E fen d iler i, s. 121-135.
194 Eğer Ru m lu lan n Karam an toprakların d an gittiklerin i varsayarsak, bu
defa on lan n Osm an lılan n Karam an bölgesin e h âkim olm asın dan çok
ön celeri İran ’a gidip yerleştiklerin i göz ön ü n e alm am ız gerekir.

58
n n ı bild ir iyor. Cela lzâd e’ye b a kılırsa h a lkın İr a n ’a yön elm esin in
t em el n ed en i kötü id areyd i. Eğer yön etim d ü zelirse -yan i I. Selim
ta h ta geçer se- b u p r ob lem ler d e or ta d an ka lkacaktı195.
Cela lzâd e’n in n aklettikler in d en çıkan son u ca göre İr a n ’a yö ­
n elen ler asker î sın ıft an kim seler d ir ve ön celikli ka ygıla n geçim le­
rin i tem in ed ebilecekleri ve itibar gör ebilecekler i b a şka b ir coğr a f­
ya ya gitm ek, d ah a d oğr u su kad er lerin i b a şka top raklar d a yen id en
sın am aktır . O, h er h an gi b ir d in î etkid en b a h setm em ekte kon u yu
b ü tü n ü yle p olitik ve ekon om ik sebep ler e d ayan d ır m aktad ır . On a
gör e kötü id are or ta d an ka lkar ve istikrarlı b ir yön etim tem in ed i­
lir se - k i b u n u I.Selim yap abilir- p roblem ler or tad an kalkacak, göç
m eselesi d e h allolacaktır. Gü ya I. Selim d e An ad olu h alkın a h a ­
b er ler gön d er er ek İr a n ’a m eyletm em eler in i tem bih ed ip ken d i­
sin in salt an atın ı b eklem eler in i istem iştir.
Oysa Şeyh İsm a il’in h u r û c ettiği yolu n d a ki h a b er ler in ya ­
yılm a sı sır asın d a on u n etr afın d a top lan an Tü r km en ler in bir in ci
d ü şü n cesi m a ka m ve m a n sıp eld e etm ekten çok şeyh ler in in ya n i
İsm a il’in b a şa r m a sın ı sa ğla m a k, en a zın d a n b u yo ld a Ölm ekti.
Ta m a m e n d in î fa n a tizm le yo la çıkılıyor ve on u n la b er a b er s a ­
va şm a kt a n b a şka b ir şey d ü şü n ü lm ü yor d u . Ven ed ikli b ir t ü cca ­
r ın a n la ttığın a gör e Kızılb a şlar şa h la r ın ın ya n ın d a savaşm aktan
ve ölm ekten b ü yü k h a z d u yu yor la r d ı. Öylesin e bü yü k b ir sevgi ile
b a ğla n m ışla r d ı ki, bir in in ba şın a b ir b ela gelse Alla h yer in e Şa h ’a
d u a ed iyor, savaşta zır h sız ve beld en yu ka n sı çıp la k olar ak savaşı­
yor ve “Ş a h ! Ş a h \ ” d iye bağırıyor , can ların ı on u n yolu n d a ver m eyi
ken d ü er i için şan s ad d ed iyor lar d ı. H attâ h a zıla n on u Ta n n gib i
gör ü yor ve asla ölm eyeceğin i d ü şü n ü yor d u 196. Bu d u r u m Şah ’ın
va r lığın d a yü celen b ir ba ğlılıktı ve Şah ’m em r in in d ışın a a sla çı­
kılm ıyor d u . Savaşla r d a ga lip gelin m esi veya b ir şeh r in ele geçiril-

*95 Celazâd e Mustafa, S elim n â m e, (neşr. Ah m et Uğur -Mu stafa Çuhadar),

An kar a 1990 , s. 61.
,9fi S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 214.

59
m eşin d en son r a eld e ed ilen gan im etler in Tü r km en ler in n azarın d a
ger çekte h iç b ir d eğeri yoktu '97. An a d olu ’d an gid en Tü r km en le­
rin d e b u n la r d a n farklı old u ğu n u sa vu n am ayız. Çü n kü “M ü r ş id -i
K â m il” ola r a k gör d ü kler i şeyh ler in in h u r û c h a r eketin e ka tılm a ­
la r ı çağrısı yap ılm ıştı ve on u n sözü n ü ih m al etm en in h ayır lı ol­
m a yacağı ka n a a tin e sahiptiler .
Osm an lı m er kezî yön etim in in İr a n ’a göç ed en ler kon u su n d a
teyakku z h a lin d e old u ğu gör ü lm ekted ir . II. Ba yezid ’in san caklara
gön d er d iği fer m a n la r d a m eselen in özü n e d a ir h er h a n gi b ir der
ğer len d ir m e yap ılm a yıp sa d ece İr an ’a gid en Er d ebil sufUerin in
yaka la n d ıkla r ı yer ler d e id a m ed ilm eler i ve m a lla r ın ın m ü sa d e­
resi em r ed ilm iştir *
198. Ayr ıca, An a d olu ’d aki b ir kısım Kızdbaşlar ,
Ru m eli’ye ve a d ala r a sü r gü n ed ild i1992
. II. Ba yezid ’in İr a n ’d a ki Kı­
0
zılbaş hareketin i Şeyh H ayd ar ’d a n itibaren takip etm eye başladığı,
Akkoyu n lu Su ltan lar ın ın Safevîler e kar şı eld e ettiği b aşar ıla rd an
d ola yı m em n u n lu k d u yd u ğu tesp it olu n m akta d ır 2110.

"ıy Bu hususta Çevâhirü’l-Ahbâr’ın yazan Bu dak Mün şî-i Kazvin î’n in Celu-
dar Muh am m ed-i Rum lu’d an bizzat din lediği şu h ikâye cid den ön em ­
lidir: “Şir van feth edilin ce Şah, Şir va n lılan n kötü din li (yan i Sün n î,
T.G.) old uğu n u on lan n m allan n m pis old uğu n u su ya atılm asın ı em -
' retti. H erkes at ve deve yükler in i suya attılar. Ben de d e padişaha ait
kıym etli bir kese dolusu m ü cevh er vardı. Mücevh er i suya atm ak uça-
n lıkt ır diye düşün düm . Son ra Mürşid-i Kam il’in sözün ü ihm al etm e­
n in son u hayır değildir deyip suya attım ”. C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 115.
198 Sivas San cağı’n a gön derilen b ir h ü kü m d e ö ze t le B u n d a n evvel Erde­
bil sufilerin den olup Erdebil oğlu n a giderken tutu lan sufilerin soygu-
lan tu tan kim selere verilip ken diler i siyaseten idam ed ilsin diye buy-
rulm uştu. Bu kon uda ih tim am üzere olup adam ların a ve sipahilerin e
ten bih ve tekid eyleyesin. Erdebil oğlu n a gid en sufileri yolda varışta ve
gelişte her kim ele geçirilirse m ecal verm eyip idam ettiresin iz. Soygunu
d a tutan kişin in ola. ” denilm ektedir. A h k â m D e ft e r i , s. 27.
199 A ş ık p a ş a z â d e, s. 264.
200 Doğan Kaplan, B u y r u k la r a G ö r e K ızılb a şlık , Doktora Tezi, Konya 2008,
s. 11 vd.

60
 II. Ba yezid ’in b öylesin e ka tı b ir tu tu m ser gilem esin in n ed en i
h a lk ar asın d a ki İr a n ’a göç etm e eğilim ler in i ser t b ir şekild e b a s­
tır m a k old u ğu açıkça bellid ir . Bu n u n la bir likte ferm an lar ın sık sık
yen ilen d iğin e bakılırsa b u h u su sta d a tam b ir başar ı eld e ed ilem e­
d iği, b a zı id areciler in su filer i ya ka la d ıkta n son r a ya r ü şvet a la r a k
ya d a m a lla r ın a el koya r a k on la r ı ser b est b ır a ktığı an la şılm akta ­
d ır 201. II. Bayezid em r in in yer in e getir ilip getir ilm ed iğin i d en etle­
yeb ilm ek için h e r a y id a m ed ilen ler e veya ya ka la n a n la r a d a ir k a ­
yıtla r ın gön d er ilm esin i b ile t alep etm iştir.
An a d olu ’d a ki Kızılb a şla n n İr a n ’a yön elm eler in in kısm en d e
olsa ön ü n e geçilm esi İsm a il’in faaliyetleri için cid d î b ir en gel s a ­
yılm azd ı. On la r Er zin ca n ’d a yen i kap la n la r la bir likte h ar ekete ge­
çecek ka d a r asker e sa h ip olm u şla rd ı. Öte ya n d a n bu göçler in t ek
yön lü olm ad ığı ve b a zı Tü r km en top lu lu klar ın ın Osm an lı top r a k­
la r ın a sığın d ığı d a va kid ir 202.

Şirvan ’ın Zaptı

Er zin can ’d a İsm ail’e katılan larla birlikte ken d i dön em in e n aza­
ran or ta bü yü klü kte bir ord u ya sahip olu n d u ğu kan aati h asıl olun ca
ilk ön ce n e tarafa sefere çıkılacağı m ü zakere edildi203. Bu n a göre iki
“d ü şm a n ” bu lu n u yor d u . Birin cisi Şeyh Cü n eyd ve Şeyh H ayd ar ’ın
öld ü r ü lm esin e iştir ak ed en Şirvan şah lar, İkin cisi akrabalar ı olm a ­
sın a r a ğm en Şeyh H a yd a r ve Su ltan Ali’yi öld ü r en , İsm ail’i d e 6

201 “...Şim dilerde şöyle duyuldu ki, o şer taifesi hu su su n da gön derdiğim
fer m an lar a u yu lm ayıp su filer in siyasetleri karşılığın d a m alları alın ­
m akta ve ken dilerin e yol verilm ekteym iş. On lar d a cerim e verip va n p
dön m ekteym işler... Em rim bu hususta eskiden olduğu gibi m ukarrer­
dir. Yollan gör üp gözeteler. Em rim e m u halif h er kim Yukarı Ta r a f a
(İr an ’a) gid er se tu tu p m u h kem bağlayalar. H em en idam eyleyeler .”
A h k â m D efter i, s, 71,111, 2 8 1,3 3 0 ,4 54 .
202 İdris-i Bitlisi, S elim şa h n â m e, (çev. Hicabi Kırlangıç), Ankara, 200 1, s. 121
203 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 55.

61
yıl b oyu n ca ölü m kor ku su için d e yaşatan Akkoyu n lu lar . Bir kısm ı
Diyarbekir’e Akkoyunlular üzerin e yürüm eyi, bir kısm ı d a Gürcüstan’ı
feth etm eyi ön erdi. İçlerin d en b a zı beyler ise m ü rid ler in çoğalm ası
için b ir m ü d d et d a h a b eklem en in u ygu n ola ca ğın ı sa vu n d u 204.
İsm ail m ü za ker eler in son u n d a o gece istia r eye yata ca ğın ı ve
On İki İ m a m ’d an ala cağı ilh a m ile er tesi sa b a h sefer yer in i söy­
leyeceğin i bild ir d i205. Ger çekte b u r a d a seçilen yolu n Şeyh Cü n eyd
ve Şeyh H a yd a r ’ın str a t ejiler in d en b ir fa r kı yoktu ! Çü n kü Şir -
va n şa h la r Akkoyu n lu lar a n a za r a n d a h a za yıf b ir or d u ya sah ip ti­
ler. Bu n la r a kar şı eld e ed ileb ilecek ola n b ir za fer Akkoyu n lu lar a
ka r şı ya p ıla ca k sa vaşla r ın n eticesi h akkın d a fikir ver ebilir d i. Di­
ğer t ar a fta n Şir van ü lkesin in feth i b a şa r ılı olu r sa Azer b a yca n ’ın
zap tın a ku zeyd en ba şla n m ış olacak, h em d e h en ü z sila h sız olan
b ir kısım Kızılb aşlar için sila h tem in ed ilm iş olacaktı.
150 0 yılın d a Şir van ü zer in e yola çıkılır ken H u lefa Bey kü çü k
b ir ku vvetle Gü r cü stan ü zer in e akın a gön d er ild i. H u lefa Be yin
akın d an getir d iği gan im etler Kızılb aşlar a r asın d a p ayla ştır ıld ı206.
Ayku toğlu İlyas Bey d e M en teş ka lesin i ele geçir d i207. H er iki b a ­
şarı d a Kızılb a şlan n m or alin i yü kseltti.
Ka r am an lu Ba yr a m Bey, ka la b a lık b ir Du lkad ir li ord u su yla
bir likte ön cü ola r a k yola çıktı. Koyu n Ölü m ü m evkiin d e Kü r ır­
m a ğın ın ken a r ın d a geçit b u lu n a m a m ış olm a sı or d u n u n ilerleyi­
şin i en gellem işti. İsm ail on la r a ka vu şu n ca a tım ır m a ğa sü r er ek
karşıya geçti208*
. Kızılb aşlar b u olayı şeyh ler in in b ir ker a m eti ola­
r a k yor u m la d ıla r ve coşku yla p eşin e dü ştü ler.

204 F ü tû h a t-ı Ş a h î, s. 10 6-111; A h s e n ü ’t-T eu â r ih , s. 61, 62.

205 “Em irler b u gaybî telkin d en çok m em n u n olup birbirlerin i teşvik etti­
ler.” H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 56.
206 F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 10 9.
207 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 56; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 62
208 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 57; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 63; T ek m iletü ’l-
A h b â r , s. 38; Z e y l-i H a b ib ü ’s-S iy er , s. 52-53.

62
 .... Öte yan d an , Kızılb a şla n n Şir va n şa h la n n ü zer in e yü r ü d ü ğü
h a b er i Şir van şah Fer r u h Yesa r ’ın ku la ğın a gelin ce savaş h azır lık-
la n n a b a şlam ıştı209. Şam ah ı ya kın la n n d a ki Ceb a n i m evkiin d e iki
or d u karşılaştı. Safevî kayn a kla r ın ın bild ir d iğin e gör e Kızılbaşlar
70 0 0 kişi, Şir van şah la r ise 20 0 0 0 ’i sü var i olm a k ü zer e 260 0 0 k i­
şiyd i210. Kızılbaş or d u su n u n sağın d a Şam lu lar , solu n d a Ustaclu -
la r ye r alıyord u. Du lkad ir liler, Tekelü ler ve Ru m lu la r ise İsm ail
ile ber a b er m er kezd e b u lu n u yor d u 211. Savaşta Fer ru h Yesa r öld ü ­
r ü ld ü 212. Böylece Şeyh H a yd a r ’ın in tikam ı a lın m ış old u 213. Kızıl-

a°9 “Babası gelin ce n e gör düyse o da ayn ısı gör ecek.” H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 58; “Babasın ın başın a n e geldiyse on u n da başın a o gelecek.”
A h s e n ii’t -T ev â r ih , s. 63.
2,0 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 63; H u la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 59; Tarifr-i İ lçi- y i
N iza m şa h , s. 10; “Gülistan kalesi ön ünde 120 0 0 kişiydiler.” T ek m iletü T
A h b â r , s. 38.
211 G ıd a m S e r u e r , s. 46; C ih a n g ü ş a -y ı H a k a n , s, 113-114 ; F ü t û h a t - ı
Şa/ ü’n in n aklettiğin e gör e (s. 131-122) bu savaşa katılan Kızılbaş reis­
leri şunlardı: “Şam lu Tavacı Abd i Bey, Talışlı H ulefa Bey, Şam lu Lala
H üseyin Bey, Ustaclu Muh am m ed H a n , Karam an lu Bayram Bey, İvaz
Sultan, Ustaclu Karahan , Bayburtlu Karaca İlyas, Aykutoğlu İlyas Bey,
Avşar Sultan Bey ordu n un m erkezin de, sağın d a ve solun da gör ev ald ı­
lar . (...) geriye kala n em irler den Çolpan Bey, Karam an lu Kılıç Bey, Ka­
çar Piri Bey, Dulkadirli Selm an Bey H azin , Pervan eci Avşar Piri Bey,
Avşa r Dân â Bey, Mü h ü r d ar Avşar H alil Bey, Sofracı Avşa r H üseyin
Bey, Ferraşhân e Dam gası Sa m Şeyh, Ustaclu Sufioğlu Ah m et Bey’in
h er biri ken di bölgeler in d e yer aldılar.”
2,2 “Şirvan şah Ferruh Yesar ’m başı kesildi, bed en i yakıld ı, öldürülen lerin
başın dan ku leler yapıldı.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 64; H a b ib ü ’s -S iy e r , c.
IV, s. 459; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 54 vd; “Bu diyarda katliam yapıldı.”
T a r ih -i H a n i, s. 10 5; Cih a ııg ü şa -y ı H a k a n , s. 119; Veli Kulu b . Davud
Ku lu-yı Şam lu, K ıs a s ii’l-H a k a n î, c, I, (n eşr. S. H aşan Sad at Naşiri),
Tah ran I 3 7 i/ i 9 9 3 , s. 3 5 -
2« “Yezid b . Cu n ’u n soyu n d an olan Ferru h Yesar , Yezid b. Muaviye gibi
davranarak 20 0 0 0 kişi ile -tıpkı Kerbela’daki Yezid’in askerleri sayısınca-
Haydar’ın üzerine yürüm üş ve on u öldürmüştü.” T ek m iletii T A h b â r , s. 38.

63
başlar Şa m a h ı’yı214 ele geçird iler. Fer ru h Yesa r ’m oğlu Şeyh Şah
(Şeyh İbr ah im ) N ev şeh r in e geler ek Şir van şah or d u su n u top arla­
m a ya çalıştıysa d a H u lefa Bey ü zer in e yü r ü yü n ce gem iyle Gila n ’a
kaçtı. N ev’in id aresi H u lefa Bey’e bır akıld ı215. Şir van seferin d en
d ön ü lü r ken ele geçirilen p ek ço k kıym etli t a şla n d a içeren bü tü n
ga n im etler on la n n pis (Sü n n î) old u ğu gerekçesiyle İsm ail’in em ­
riyle su ya atıld ı216.
Bu za fer in ilgin ç yön ler in d en b ir d iğer i ise yılla r ca Akko-
yu n lu sa r ayın d a vezir lik gör evin d e bu lu n an ve son ola r a k Elven d
P a d işa h ’m vezir iaza m ı ola n E m ir Zeker iya -i Teb r izî-Kececi’n in
İsm a il’in h izm etin e gir m esiyd i. İsm ail on u h em en veza r et m a ­
ka m ın a getir d i ve on a “Azer b a yca n ’ın Kilid i” u n va n ın ı ver d i217.
Çü n kü b u yaşlı ve tecr ü beli vezir in katılım ı Akkoyu n lu sar ayı için
d e b ir çözü lm e işareti sayılabilir d i.
O yıl Mah m u d abad ’d a218 kışlan ırken Bakıl ahalisin in vergi ver ­
m ekten ka çın d ığı h ab er i geld i. İsm ail, Ustaclu M u h a m m ed H an

214 “Bu şehir zen gin ve bü yük bir yer olup lim an ve bü yü k bir alış-veriş
m erkezid ir. İsmail ve askerleri bu rad an ele geçirdikleri gan im etlerle
zen gin oldular. İsm ail’in zaferi ve bahşişlerin in şöhreti bü tü n İran ’a ve
An ad olu ’ya yayıldı. H erkes Safevîlerin ilerleyişin e ü m it bağladı.” S u l­
ta n la r v e S a v a şla r , s. 14.
2,5 T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m şa h , s. 12; H u la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 62; A h s e n ü ’t-
T ev â r ih , s. 65; H a b ib ü ’s -S iy e r , c. IV, s. 459; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 143 vd;
Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 56, 57 -
216 H u la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 62; Cev â h ir ü ’l-T ev â r ih , s. 115.
2.7 T ek m ilet ii’l-A h b â r , s. 39; L u b b ü ’t -T ev â r ih , s. 394; C ev â h ir ü ’l-A h b â r ,
s. 117; H u la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. b ^ A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 76; K ıs a s ü l-
H a k a n i, c. I, s. 35.
2.8 “Mah m u dabad kalesi zen gin bir beldedir, çü n kü H azar Den izi’n in kı­
yısın d a bir lim an da yer alır. Mazen daran , Sari ve Esterabad’d an gelip
Şam ahı ve Tebriz yön ün e ticaret m allan taşıyan bü tü n gem iler bu li­
m an d a yüklerin i boşaltırlar. İsm ail b u lim an d a krallar a la yık hazin eler
bu ldu . Bu n lan adam lan arasın da paylaştırdı; ken disi bir şey alm adı.
Dah a son ra Şeyh H aydar’m oğlu İsm ail’in bü yü k b ir kaleyi ele geçirdiği

64
ile Ayku t oğlu İlyas Bey’i Ba kü ka lesin in za p tın a gör evlen d ir d i.
An ca k on la r ın ça b a la n old u kça sa ğla m ya p ılı ola n Bakü ka lesin i
ele geçir m eye yetm eyin ce İsm ail, Ba kü ’ye geld i. Bakü kalesin d e-
kiler teslim olm a kta d ir en in ce ka le zor la za p t ed ilip d ir en işçile­
r in b ir kısm ı kılıçta n geçirild i. Geriye ka la n la r a m a n b ed eli öd e­
yer ek ca n lar ın ı ku r tar abild iler 219.
Ba kü ’n ü n a lın m a sı Şeyh Cü n eyd ’in in t ika m ın ın a lın m a sı
a n la m ın a geliyord u . Bu vesile ile Şeyh Cü n eyd ’e ka r şı sa vaşm ış
ola n la n n tesp itin e gir işild i. Bu n la n n m eza r la n t ek tek tesp it ed i­
lip tah r ip edildi. Şeyh Cü n eyd ’i öld ü r en Şir van şah H alil’in m e za n
sökü lü p , kem ikler i yakıld ı, top rağı r ü zgâ r a savr u ld u . Şir van şah
H a lil’in kü n b ed in in için d e çok m ikta r d a alt ın b u lu n d u 220. Da h a
son r a Şir van şah asker ler in in b ir b ölü m ü n ü n sığın d ığı Gü lista n
ka lesin in zap tın a yön eld iler .

Te briz Yo lu
Gü lista n ka lesi sa r p ve za p tı zo r b ir ka le d u r u m u n d a old u ­
ğu n d a n Kızılbaşlar b u r a yı ele geçirm ekte zorlan ıyord u . İsm ail ka ­
r a r d eğiştir ip Gü list a n ’m za p tı için u ğr a şm a kta n sa Azer b a yca n ’ı
ele geçir m en in d a h a u ygu n ola ca ğın ı sö yleyip or d u yu Azer b a y­
ca n ü zer in e dön d ü r d ü . Bu ka r a r d eğişikliğin in sebebi ola r a k ka y­
n a kla r İsm a ü ’in b ir gece r ü ya sın d a On İki İ m a m ’d a n b ir in i gö r ­

ve orad a h er n e ele geçird iyse dostların a ve ken disiyle bir likte olan lara
bağışladığı h aber i h er tar afa yayıldı. Bu yüzd en b ü yü k gru plar h alin de
on a katıldılar. H attâ Safevî olm ayan lar bile yiğit İsm ail’den h ed iyeler
alm ak için grup gr u p on u n bayrağı altın d a toplan ıyorlard ı. Bu yü zd en
bir kaç gün için d e d ör t bin kişid en fazla Safevî Mah m u dabad ’a geld i.”
S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 18 1 (Ven edikli Tü ccar ın seyahatn am esi)
2,9 T a r ih -i îlç i- y i N iz a m ş a h , s. 13; A h s e n ü ’-T ev â r ih , s. 66; Fü tû h a t-ı Ş a h ı,
s, 145 vd ; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy e r , s. 58-59.
220 H u la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 63; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 66-68 ; H a b ib ü ’s -
S iy e r , c. IV, s. 461-462.

65
d ü ğü n ü ve on u n Gü listan ka lesi ile u ğr a şm a kta n sa Azer b a yca n 'a
yön elm esin i t elkin ettiğin i söylü yor la r 221. An ca k, ger çekt e Em ir
Ze k e r iya ’m n İ sm a il’in h izm e t in e gir m es i ve o n u Aze r b a yca n
ü zer in e yü r ü m eye t eş vik etm esin in etkisi b ü yü kt ü r 222. Şü p h e­
siz, bu ka r a r d eğişikliğin d e E lven d Bey’in b u sır a la r d a M u h a m -
m ed Ka r çıga y’ı ka la b a lık b ir or d u ile Gen ce t a r a fın a gön d er m e­
sin in d e p a yı va r d ı223.
Yiğitliğin d en ve cesar etin d en d ola yı ken d isin e “Tozkop a r a n ”
den ilen Kaçar Pir i Bey ön cü olar ak Nah civan üzer in e gön d erild i224.
On u n gelişin d en h a b er d a r ola n Şeker oğlu H a şa n Aga , Elven d
Su lt an ’a h a b er ver er ek Kızılb aşlar ın Azer b a yca n ü zer in e yü r ü d ü ­
ğü n ü bild ir d i. Akkoyu n lu Su lta n ı Elven d b u n u n ü zer in e Mu su llu
Osm an Be / i, Kara Pir i’yi ka rşıla m aya gön d erdi. Kara Piri, Osm an
Bey’in ku vvetler in i d ağıttı, on u yakala yıp Şah İsm ail’in h u zu r u n a
gön d erdi, or a d a öld ür üldü 225. Elven d b u n u d u yu n ca Çu ku rsa’d ta­
rafın a yön eld i ve Şu r u r ’d a h azır lıkla r a ba şlad ı226.
İsm aü yed i b in kişilik or d u su yla Şu r u r ’a gelip Elven d ’in otu z
b in kişilik or d u su n u n ka r şısın d a sa f tu ttu 227. Şir van seferin d e yer
alan Kızılbaş reisleri yin e a yn ı d ü zen için d e or d u n u n sa ğın d a ve

221 “Şah, Abd al Bey Dede, Lala H üseyin Bey, Ustaclu Muham m ed Bey, Ta-
lışh H ad im Bey ve Şam lu Ab d i Bey’i çağırıp Gülistan kalesin i m i isti­
yor su n uz, Azerbaycan ’ı m ı d iye sordu. On lar Azer baycan dediler. Şah
rü yasın ı an lattı. Bu n d an son r a Azer b ayca n ’a yön eld iler .” A h s e n ü ’t -
T ev â r ih , s. 68; H ü la sa tii’t -T ev â r ih , c. I, s. 68.
222 C e v â h ir ü l-A h b â r , s. 117.
223 “Elven d, Muh am m ed Karçıgay’ı kalabalık bir ordu ile Gen ce’ye gön ­
derm işti. Şah kuşatm ayı kald ır ar ak Akkoyu n lu lan karşılam aya çıktı.”
T a r ih -i İ lçi- y i N iz a ın ş a k , s. 14-15; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 61.
224 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 39; Cih a n -â r â , s. 266.
225 Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 62.
226 H u la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. 1 , s. 69; Fü tû h a t-ı Ş a h ı, s. 170 -171.
227 “Ordusun daki askerlerin çoğu n un giysisi bile yoktu. ” A h s e n ü ’t-T ev â r ih ,
s. 80 .

66
solu n d a yer aldılar. D en k olm ayan ku vvetler in savaşın d a228 Kızıl-
ba şla r bü yü k b ir b a şa n eld e edip Elven d ’in ord u su n u ağır b ir m a ğ­
lu b iyete u ğrattılar. Ka çm a ya çalışan Tü r km en ler , or d u n u n ar ka
tar afın d a yer alan d eveler ile Kızılb aşlar ar asın d a sıkıştı. Bu n d a n
d ola yı ka yıp m ikta r ı n er ed eyse yed i b in i b u ld u 229. İleri gelen Ba ­
yın d ır em ir ler in d en Ka r çıga y M u h a m m ed , La t if Bey, Şeyd i Ga zi
Bey d e öld ü r ü len ler ar asın d a yd ı230. Elven d sa va ş m eyd a n ın ı t er k
ed ip Er zin ca n ü zer in d en Diyar bekir ’e gitti. Akkoyu n lu h âzin eler i
Kızılb a şla n n elin e geçti231. Böylece Kızılb aşlar ikin ci d efa ola r a k
a z b ir ku vvetle ken d iler in d en sayıca ü stü n ku vvetler e ka r şı b ü ­
yü k b ir za fer eld e etm iş old u lar. Bu za fer on la r a Akkoyu n lu t a h ­
tın ın m er kezi ola n Teb r iz’in yolu açtı.
İsm ail ve Kızılbaşlar bir kaç gü n bölged e kald ıktan ve Elven d ’in
Diyarbekir ’e gittiği h u su su n d a em in oldu ktan son r a Tebriz’e yön el­
d iler . Ya kla şık 120 0 0 Kızü b aş gör kem li b ir şekild e şeh r e gir d i232.
Teb r iz’in ileri gelen ler i İsm a il’i ka r şıla yıp on a ba ğlılıkla r ın ı b il­
d ir d iler 233.
Teb r iz’d e d e b ü yü k b ir ka tlia m a gir işild i. Akkoyu n lu h a n e­
d a n ın a m en su p kişiler in ve Şeyh H a yd a r ile sava şa n la r ın m eza r ­
la r ı sökü lü p kem ikler i yakıld ı. Elven d ’in h a ssa a sker lerin d en se­
kiz yü zd en fazla sı kılıçta n geçirild i. H a ttâ Şeyh H a yd a r ’m b a şın ın

22* “Elven d ile savaşta ilk tü fek sesi duyuldu. Bu İran ’daki ilk tüfek sesiydi.”
H u la s a t ü ’t -T e v â ıih , s . 72.
229 Kısa sü l-H akan î’d e (s. 36) bu sayıyı 20 0 0 0 olar ak verilir ki, abartılı ol­
d uğu bellidir.
230 T ek m iletifl-A h b â r , s. 39; H u la sa tü ’t-T ev â r ih , s. 71-72; A h sen ü ’t-T ev â r ih ,
s. 8 0 -83; T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 14-15; C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 118;
F ü t û h a t -ı Ş a h î, s. 172; Z e y l- i H a b ib ii’s -S iy er , s. 63 vd; Cih a n g ü şa -y ı
H a k a n , s. 134; S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 18 4-18 5.
231 “Akkoyun lu gün eşi b atm a sın ırın a gelm işti.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 83.
232 “Şah beyaz bir katır a bin m işti. Başın da kırm ızı b ir sa n k bulun uyordu.
Yam n d a on iki bin kişi var d ı.” H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , s. I, s. 75.
233 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 84.

67
Teb r iz soka kla r ın d a d ola ştır ılm ası ve köp ekler e a tılm asın ın in ti­
ka m ın ı a lır ken b ü tü n soka k köp ekler i öld ü r ü ld ü 234.
İsm ail H eşt Beh eşt sa r ayın d a tah ta otu r d u ve şah lığın ı ilan
etti (150 1 yılın ın or ta la n ). Ad ın a ü zer in d e O n İki İ m a m ’m ad ı ve
“La ila h e İllâ Alla h Ali Veliyu lla h ” yazılı sikke kesild i235. Böylece
H u r u filer , Ser b ed ar lar , M u şa şa ’ala r gib i siya sa l iktid a r ı ele ge­
çir m eye ça lışa n tasavvu f! h ar eketler e n azar an Safeviler b a şa n ya
u laşm ış old u lar.

Şah İsm ail ve Şiîlik

Şah İsm a il’in asıl m eselesi ise Şiîliğin ü a n ı idi2362
. Kon u yu et­
7
3
rafıyla m ü za ker e etti. Em ir ler ü ç yü z b in kişiye ya kın Teb r iz a h a ­
lisin in n er ed eyse d ör tte ü çü n ü n Sü n n î old u ğu n u ve a r a la n n d a
“B iz Ş iî P a d iş a h is t e m iy o r u z .” d iye kon u ştu kların ı, Şiîliğin ilan
ed ilm esin e ka r şı çıkabilecekler i ve b u n u n b ü yü k b ir teh like ola­
bileceğin i söyled iler. Şah İsm aü , “K im s e d e n k o r k m u y o r u m . A lla h
v e O n î k i İ m a m b e n im le d ir . E ğ e r b ir s ö z s ö y le n ir s e k ılıcım ı çe ­
k e r v e k im s e y i s a ğ b ır a k m a m .”337 d ed i. Er tesi gü n Teb r iz Cu m a
Cam ii’n d e Kızılb aşlar ah alin in ar asın a tep ed en tır n ağa silah lı ola­
r a k karıştılar . N er ed eyse iki Teb r iz'im in a r asın d a b ir Kızılbaş b u ­
lu n u yor d u . Şah İsm aü d e elin d e kılıcıyla m in b er in ya n ın d a d u ­
ru yor d u . M evlan a Ah m ed -i ErdebOî m in b er e çıkıp On İki İm a m
a d ın a h u tb e oku d u . Ka yn a kla r a gör e ca m id ekü er in ya n sı b u n ­
d a n m em n u n iyet d u yd u lar . Ger i ka la n la r r ah atsız olu p kıpu-dan-
m a ya ba şlayın ca Kızılbaşlar h em en kılıçla n n ı çekip on la r ı su stu r ­
d u lar 238. E za n ’a “E ş h e d ü e n n e A liy y e v e liy u lla h ” ve “H a y y i a lâ

234 “Neron ’u n zam an ın dan bu gü n e kad ar böylesin e zalim ce kan a susam ış­
lığın d ün yaya geldiğin i san m ıyor u m .” S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 185;
233 Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s . 65.
236 “Bu şan s h içbir padişaha n asip olm am ıştı.” T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 40 .
237 Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 147.
238 A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il, s. 6 0 ,6 1; Cih a n g ü şa -y ı H a k a n , s. 14 7 vd.

68
h a y r ü i- a m e l” “M u h a m m e d v e A li h a y r ü ’l-b e ş e r ”239 sözler i ila ve
ed ild i240. H u tb ed en son r a H z. Ebu bekir, H z. Öm er, H z. Osm a n ,
E m evîler ve Ab b a sü er e la n et oku n d u . Bu n d a n son r a h er yer d e
ilk ü ç h alifeye la n et oku n m a sı241, oku m a ya n la r ın katled ilm esi242,
Sü n n îler gib i n a m a z kıla n la r ın b a şla r ın ın kesilm esi, Şa h ’ın zu ­
h u r u n d a n ön ce Sa fevîler e ve Şiflere sevgi d u ya n la r a zu lm ed en
Sü n n îler in in tikam a teşin d e yakılm a lar ı243 em r ed ild i244. Bu n d a n
son r a Azer b a yca n ’d a p e k ço k kişi öld ü r ü ld ü 245.
Bu ka tlia m ın a n la m ı açıktı. Şa h İsm a il, ön celikle a ilesin e
ya p ılm ış olan kötü lü kler in in tikam ım alıyor d u . Şü p h e yo k ki, o
ken d isin in eğitim i ile m eşgu l olan Kızılb aşlar d an d edesi, bab ası
ve Kızılb a şlan n m ü ca d elesi h akkın d a h em en h em en h ep si d r a ­
m a t ik b ir son la biten p ek çok h ikâ ye d in lem işti. Şir van şah la r d an
son r a Akkoyu n lu lar d a n d a Şeyh Cü n eyd , Şeyh H a yd a r ve Su lt an

239 Z e y l- i H a b ib ü ’s - S iy e r , s. 66; R a v z a t ü ’s - S a je v iy y e , s. 154; K ıs a s iii-

H a k a n î, c. I, s. 36.
240 “Tu ğru l Bey’in Besasirî’yi bölged en çıkar m asın d an yaklaşık 52 8 yıl
son ra yen iden tesis ed ild i.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 86.
241 “Sokaklarda ve pazar larda m uhalifler (Sün m ler) için lan et ve bed d u a
okun du. Sün n îlerden korku kalm ad ı” T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m şa h , s. 16;
“Bu tar ih e kad ar h içbir p ad işah bu n u başar am am ıştı.” H ü la s a t ü ’t -
T ev â r ih , c. I, s. 6 4 ,73 .
242 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , s. 72-74; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 85-86; Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 119; L u b b ü ’t -T ev â r ih , s. 394; T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s.
16-17; T ek m iletii’l-A h b â r , s. 40 -41; Z e y l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 65; A le m -
â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 47.
243 Yakar ak öldürm e Şah İsm ail’in en sık başvurd uğu idam şekliydi. Gü ­
n ü m üz İran argosun da yer alan ve aşağılam a am acıyla kullan ılan “Pe-
dersuh te” tabiri de bu r ad an gelm ektedir.
*** Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 66.
243 “O zam an da Azerbaycan m em leketin deki p ek çok cahil ve m utaasıbın
vücudu gazilerin kılıcıyla temizlendi.” Z e y l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 66; “Şah-ı
velayetten ön ce Hz. Ali’yi seven lere ve Şiîlere eziyet eden m utaassıplar
ve cahiller in tikam ateşin e atılarak yakıld ılar .’’/ Îauzatii’s -Scıfeutyye, s.
154-

69
Ali’n in -elb ette b u n a İsm a il’in öld ü r ü lm e kor ku su yla geçir d iği
İstah r, Er d ebil ve Gilan ’d aki yılla r ın ı d a ü ave etm ek ger ekir - in ­
tika m ı alın m aktayd ı. Bu yü zd en selefler in in a cıla n , ken d i a cı ve
sıkın tıla n yla bir leşip , d ü şm a n la n n ı ca n kor ku su n a d ü şü r en b ir
in tikam h ır sın a d ön ü ştü r m ü ştü .
İkin ci ola r a k ka tlia m la n n tesir iyle Sü n n îlik b ü tü n ü yle sin d i­
riliyor, Şiîler in Sü n n iler d en ka yn a kla n a n kor ku la n or ta d an ka l­
d ır ılıyor ve Şiîlik takiyye ve gizlü ik d ön em in d en çıkıp r esm î b ir
m ezh ep h a lin e getiriliyord u . Bu yön ü yle şid d et göster isin in te­
m elin d e Ker belâ olayın ın ve b u n u n etr afın d a olu şa n acı, ıstır ap
ve gözya şı ile sü slen en h ikâ yeler in d er in b ir in tika m d u ygu su ya ­
r atm ası d a yatıyor d u .
Son olarak sultan lığın ın kabu lü ve feth edilm esi plan lan an böl­
geler için d e b ir tü r gözd ağı a m a cm ı gü d ü yor d u . Or ta ya öylesin e
deh şetli b ir m an zara çıkarılm ıştı ki, Şa h ’a d ir en en ister Sü n n î ister
Şiî köken li h er kim olu r sa olsu n a kıb et ayn ı olacaktı. Bu yön ü yle
Su ltan lığın tesisi kon u su n d a d a old u kça ka t ı b ir t u tu m için d eyd i
ve h âkim iyetin e kar şı çıkan h er kes ayn ı akıbeti p aylaşacaktı
Bu şid d et gösterisi en çok Şiîliğin yayılm asın d a ken d isin i gös­
terdi ve b a şta Tebr iz olm ak ü zer e h âkim iyet altın a alın an sah alar­
daki in san la r Şiîlik ile ölü m ar asın d a b ir ter cih e m ecb u r bırakıld ı.
H er n e ka d a r Safevî ka yn a kla n h er kes Şiîliğe gir m eye ba şlad ı ve
b u m ezh ep r evaç b u ld u 246 d iye ka yd ed iyor sa d a iler id e gör ü le­
ceği ü zer e Kazr a n , Yezd , Tab es, Kar şi, Bağd at ve H or a sa n ’d a b ü ­
yü k ka tlia m lar yapıld ı. Netice ola r a k Sü n n îlik a za lm aya başlad ı
ve kim se Sü n n î old u ğu n u göster em ez old u 247.
Safevî ka yn a kla n Şah İsm ail’in ka n d ökü cü lü ğü kon u su n d a
on a h içbir eleştiri getir m ezler . Sad ece H u rşah b. Ku bad , İsm ail’in

246 “Ulem a ve Fuzela On İki İm an ı m ezh ebin in m eseleler i ve bahisleri

üzerin de çalışm aya başladılar. Gü n geçtikçe On İki im am m ezhebi h er
yer d e revaç buldu.” H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 73.
247 T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a k , s. 17.

70
d oğu m u bah sin d e, Or ta Asya köken li b ir in an ca a tıf yap arak, on u n
avu cu n d a ka n p ıh tısıyla d oğd u ğu n u 248, b u n u n d a iler id e b ü yü k
ve ka n d ökü cü b ir h ü kü m d a r ola ca ğın a d ela let ettiğin i ya zd ık­
t a n son r a, “ka n d ökü cü lü ğü o h a le gelm işti ki, ka n içici Beh r a m
(Savaş Tan rısı) b ile on u n kor ku su n d a n N a h id yıld ızın ın (Çoban
Yıld ızı/ Savaş Tan rıçası) çar şafın ın altın a sakla n ırd ı.” d iyer ek d o­
la ylı b ir eleştir i ya p a r 249.
Öte ya n d a n Şiîlik h u su su n d a ki b u ka d a r yoğu n vu r gu ya r ağ­
m en Şah İsm ail, yola çıkm asın d an bü tü n İr a n ’d a h âkim iyetin i te­
sis ed in ceye ka d a r geçen sü r e zar fın d a İr a n 'ın d iğer Şiî zü m r eler i
tar afın d an h er yön ü yle d esteklen m em işti. Bu yü zd en aslın d a Sa-
feviyye h ar eketin i ve Şah İsm ail’in h u r û cu n u başlı b a şm a Kızıl­
b a ş h ar eketi ola r a k ele a lm a k icap etm ekted ir. Bu yön ü yle İr a n ’d a
Şiîliğin tesisi ve Şü leştir m e, d ola ylı olarak, a şın 250 fikir ler e sah ip
olan Kızılb a şla n n d a eş zam an lı Şiîleşm esi a n la m ın a geliyord u .
Çü n kü gör ü ld ü ğü ka d a r ıyla Kızılb a şla n n fikr î h ayatım besleyen
t ek m er kez Er d ebil t ekkesiyd i ve d a h a ço k “Ded eler ” t a r a fın d an
tem sü ed ilm ekte ve sözlü gelen eğe d a ya n m akta yd ı. Şah İsm a il’in
etr a fın d a ki Kızılb a şla r b ü tü n ü yle a sker lik sa h a sın d a gör ü n d ü ­
ğü n d en asker î u ygu la m a la n n d ışın d a Şiîliğin tesisin d e t eor ik b ir
r ol oyn a ya ca k d u r u m d a d a d eğiller d i251. Bu yü zd en Şah İsm ail,
et r a fa h a b e r le r gö n d er e r e k Şiî u lem a yı İ r a n ’a ça ğır d ı. Ceb el-i

248 Bkz. Naciye Yıldız, M a n a s D esta n ı v e K ır g ız K ü ltü r ü İ le İ lg ili T es p it

v e T a h liller , An kar a 1995, s. 341 vd.
249 “Kan dökücülüğü öyle bir m ertebeye u laştı ki, on u n hüküm darlığı za­
m an ın d a kan içici Beh ram bile can korku suyla Çoban yıld ızın ın çar şa­
fın ın altın a saklan ırdı.” T a r ih -i İ lç i- y i N iz a ın ş a h , s. 3.
250 Gali, Gulat ya d a Aşın deyim i ban a ait değildir. Gen el olar ak On İki
İm am Şiası’n ın dışın d a olan gruplar için ku llan ılm ası alışkan lık halin e
geldiğin den m ecbur en kullanılmıştır.
251 “O d ön em de Cafer i m ezh ebin in esaslan h akkın d a h alk b ir şey bilm i­
yord u. Çün kü İm am iyye’n in fıkıh kitap lan ortada yoktu . Şeyh Cem a-
leddin Mutahhar-ı Hıllı’nin Kavaidül-İslam adlı eserin in birin ci cildinin

71
Am u l252ve Ba h r eyn ’d en gelen Şiî-Ar a p u lem a yer el u lem a ile b ir ­
likte Şiîliğin tem el d in a m ikler in i or taya koym u şla r , p ek ço k eser
t elif etm işler ve İr an 'ın fikr î a n la m d a Şiileşm esin d e ger çek rolü
oyn am ışla r d ır 253.
Ah aliyi Şiîliğe geçirm ed e u ygu lan an bir in ci yön tem ise oldukça
basitti. H a lk Teb r iz’d e b ü yü k b ir m eyd a n d a top lan ıyor, Şiî u lem a­
d a n b ir i h a lka Şiîliğin esasla r ın ı an latıyor, d iğer i ise h a zır b ekler
h u tb e ve va a zd a n son r a ah aliyi yen i m ezh eb e d ön d ü r ü r d ü 254.
Şah İsm a il’in Şiîliği r esm î m ezh ep ya p m a sı ve d evlet gü cü n ü
h er yön ü yle Şiîliğih h izm etin e ver m esi, eski İr a n ’d a va r olan , “D in
v e d e v le t ik i k a r d e ş t ir v e b ir i d iğ e r i o lm a k s ız ın o lm a z , d in p a d i­
ş a h lığ ın t e m e lid ir , p a d iş a h d in in k o r u y u cu s u d u r .255” an la yışın ın
yen id en can lan dırılm ası an lam ın a geliyordu. Böylelikle “Z ıllu lla h u
f i i- a r z ” ya n i Alla h 'ın yeıyü zü n d eki gölgesi a n la yışı yen id en tesis
ed ü iyord u . Şah , “M ü r ş id - i K â m il” sıfatıyla en yü ksek d in î otor i­
teyi tem sil ed iyord u . Am a a yn ı za m a n d a Şah sıfatıyla d a d in in en

üzerin d en Kadı Nasrallah Zeytu n i talim ve terbiye ile m eşgul olu rdu .”
A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 86.
252 Cebel-i Am u l’dan gelen ulem an ın İran ’daki faaliyetleri ve Şiîliğin te-
sisisn d eki r olleri h akkın d a gen iş b ir d eğerlen d ir m e için bkz. Meh di
Ferhan î Mün ferd, M u h a cer et -i U lem a -y ı Ş ia e z C eb e l-i A m u l b e İr a n
d er A s r -ı S a f ev i, Tahran 1377/ 1999.
253 Bu d ön em d e İr an ’a getirilen Şiiliğin esasların ı an latan kitaplar h ak­
kın d a gen iş b ir değerlen dirm e için bkz. Resul Caferyan , S a fev iy y e d er
A r s a - i D in , Fer h en g , S iy a s et, c. II, Tahran 1379/ 20 0 1, s. 8 0 7-824.
254 S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 154-155.
253 Bu söz Eşkan ilerin h ü kü m d arı Er deşir’in oğlu Şapu r’a vasiyetin “Bili­
niz ki din ve padişahlık birbirin e yapışık iki kardeştir. Biri d iğer kardeşi
olm adan ayakta duramaz. Din, şahlığın tem eli ve direkleri olduğundan
Şah da din in bekçisidir. Bu yü zd en şah m ecburen ken di bin asın ı din de
bekçisin i beklem elidir. Çün kü bekçisi olm ayan şey kaybolur, tem eli ol­
m ayan şey ise vir an olur.” Gu lam H üseyin Sadıkî, Cen b eşh a -y e D in î-i
İ r a n , Tah ran 1375/ 1997. s. 18 ,19 ; Mesudî, M ü r u c ez -Z eh eb , (çev. Ah -
sen Tur an ), İstan bul 20 0 4, s. 142.

72
ön em li kor u yu cu su d u r u m u n d ayd ı256. N it ekim Cih an gü şa-yı H a ­
ka n adlı eser in için d e ye r alan Şah İsm ail’in elin d e kılıç ile ca m id e
On İki İm a m Şia sı’n ı ila n ed işin i tasvir ed en m in yatü r , on u n ko­
r u yu cu lu k vasfin ı bü tü n sad eliği ile ifad e etm ekted ir.

İlk Tayin le r
Şah lığın h an ın d an son r a Şah İsm ail, M ir Zeker iya’yı vezar ete
getir d i257. Gilan ’d a iken h ocalığın ı ya p m ış olan M evlan a Şem sed -
d in Gilan î ise en yü ksek d in î m a ka m olan “Sad ar et”258 ile gör ev­
len d ir ild i. Em ir ü ’1-ü m er a lık ise Lala H ü seyin Be y ve Ded e Ab d a l
Bey’e verildi'’59. Ru m lu D iv Ali’ye “su lta n ” u n va n ı ver iler ek em ir ­
liğe yü kseltild i. Ka r am an lu Ba yr a m Bey ise Şah İsm ail’in kız ka r ­
d eşi ü e evlen di260. Bu n d an son ra tayin lerd e gör eve atan acak kişin in
Şiîliğe d u yd u ğu sa m im iyeti esas ölçü h alin e geld i, Şiîliğe sa d a ka ­
tin d en şü p h e d u yu lan kişü er h er zam an gizlice takip ed ü d i261.

Akko yun lu Su ltan larıyla So n Savaş

Şah İsm ail, Akkoyu n lu Su lt am E lven d ’in , Er zin can d ola yla-
n n d a or d u su n u yen id en top ar lam aya çalıştığı h ab er in in a lın m ası
ü zer in e Er zin can ’a d oğr u yola çıktı262. Yold a avla n a r a k b ir sü r e
oyalan d ı. Fakat b u esn a d a Elven d ’in Teb r iz’e yü r ü d ü ğü h ab er i ge-

256 R. SavoıYn in , Şah’ın ayn ı zam an da kayıp im am Mehdî’n in tem silcisi ol­
d u ğu yolu n d aki görü şlerin ten kidi için bkz. M. Sefatgol, A .g .e ., s. 78.
257 M ir Zekeriya 1512/ 13 yılın d a H orasan ’d a öldü.
238 Sad ar et m akam ı en yü ksek din î görevi yerin e getir m ek am acıyla Şah
İsm ail tarafın dan ihdas edilm iş bir m akam dı. Sadar et kelim esi Osm an ­
lIlarda vezar et ile eş an lam lı olar ak ku llan ılm ışsa d a Safevî Devleti’n in
ilk dön em lerin de böyle bir an lam ı karşılam ıyordu.
259 T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 55; L u b b ü ’t -T ev â r ih , s. 394; C ev â h ir ü ’l-
A h b â r , s . 113
260 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 17.
261 T ek m ü e t iil-A h b â r , s. 55; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy e r , s. 66.
242 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 41.

73
 lin çe, or d u su n u h em en d ön d ü r d ü . Elven d Teb r iz’e h â kim d a m a ­
d a n ka çm a k zor u n d a ka ld ı, or d u su d ağıld ı. O, Ovca n ü zer in d en
Ba ğd a t’a geld i; a m a b u r a d a P ü m ekli Ba r ik Bey’in m u h alefeti ile
kar şıla şın ca Diyar bekir ’e gid ip , şeh rin id aresin i elin e ald ı263.
Bu n d a n son r a Diyar bekir ’e yer leşen E lven d ’in Şah İsm ail’e
m u halefeti d evam ettiyse d e karşı d a koym ad ı. On u n ölüm ü kon u su
şü p h elid ir . Safevî ka yn a kla n on u n 150 4/ 5 yılın d a Diyar bekir ’d e
eceli ile öld ü ğü n ü ka yd etm esin e rağm en 264, ad ı b ilin m eyen Ven e­
dikli Tüccar , Diyarbekir’de Mu su llu Em ir H an tarafın dan yakalan ıp
Şah İsm a ü ’e teslim ed ild iğin i, ken d isin in d e on u M a la tya ’d a iken
çad ır da zin cirlen m iş vaziyette bizzat gör dü ğü n ü, Şah İsm ail’in Dul-
ka d ir sefer in d en d ön d ü kten son r a on u öld ü r d ü ğü n ü bild ir iyor 265.
Şah İsm a il’in b ü tü n Azer b a yca n ’ı ele geçir m esin d en old u kça
rah atsız olm u ş olan Irak, Fars ve Kirm an bölgeler in in h ü kü m d ar ı
M u r ad , b ü yü k b ir or d u t op la ya r a k sa va ş h azır lıkla r ın a başlad ı.

...263 A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 47; H u la s a t ü ’t-T ev â r ih , s. 73 ,74 .

264 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 117; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 18.
26s “Em ir Bey adam lan n dan dört yüz kişi ile Musul’dan, Am id-Diyarbekir’de
yaşayan Elven d’in yan m a gitm ek için yola koyulu yor. On u n yard ım ın a
gelm iş ve üstelik İsmail’in dön eceğin den de korku ya kapılm ış gibi gö­
rün ü yor . Em ir Bey, on u n beylerin den biri oldu ğun dan Elven d h er za­
m an ki gibi on u lü tu f ve sevgi ile kabu l ediyor. On a güven iyor ve adam ­
lar ı olan dört yü z kişi ile bir likte şehre girm esin e izin veriyor. Em ir Bey
içeri girer girm ez an sızın elin i talihsiz gencin om zun a koyu yor ve: S en
S ıd t a n İ s m a il’in e s ir is in ! diyor. Daha son ra şehre b ir idareci görevlen ­
diriyor. Elven d’i zin cire vu r u p yan ın da, Malatya’ya, İsm ail’e götürüyor.
Bu sırada ben Malatya’d a idim . Çün kü b u şehir Alaü d devle’n in ü lke­
sin in yolu n u n üstün de olup İsm ail orada savaş ve vuru şm alarla m eş­
gu l idi. Em ir Bey yan ın d a bu lu n an dör t yü z Safevî sipahisiyle bir likte
b ir b u çu k gün kaldı. Bizzat ben , gen ç Elven d’i bir çadırda zin cirlen m iş
h ald e gördüm . Em ir Bey orad an gitti. Elven d’i de kadirşin aslık göste­
risi için hediye olarak İsm ail’e götürdü. On u n yan m a varınca, İsmail,
Elven d ’i yan m a getirm elerin i em retm iş ve ken di elleriyle başın ı kes­
m iş.” S u lt a n la r v e S a v a ş la r , s, 198.

74
Delican ’a geler ek ken d isin e b a ğlı Akkoyu n lu em ir ler in in asker le­
r iyle gelip katılm a lar ı için h er tar afa a d a m la r gön d er d i. Bu r a d a
yakla şık 70 0 0 kişi top lan ın ca bu n ları H em ed a n tar afın a gön d erdi.
Akkoyu n lu top r a kla r ı h ızlı b ir şekild e Kızılb a şlan n elin e geç­
tiği h a ld e Akkoyu n lu aşiret reislerin in b a h ir ler iyle m ü cad elesi d e­
va m ediyordu. Su ltan M u r a d ’m an n esi Gevh er H atu n ön celikli işin
Şah İsm aü ’in ve Kızılba şlan n b er ta r a f ed ü m esi old u ğu n u söyleye­
r ek Fer r u h şa d Bey ve Eslem ez Bey’d en aralar ın d aki ih tilafın h iç
olm a zsa bir sü r eliğin e er telen m esi ve oğlu M u r a d ’a ya r d ım ed il­
m esi için on la n ikn a etm eye çalıştı266.
Ön em li b ir Şiî m er kezi olan Ku m ’u n id areciliğin i ya p a n ve
ahalin in baskısı ile Şia m ezh ebin i ben im seyen Eslem ez Bey, Mu r ad
Su lta n ’ın çağr ısın a u ym am ıştı. Elbette b u itaatsizlik Şah İsm ail’in
Şiîliği ter viç etm esin d en çok ken d i ar alar ın d a ki r ekab etten ka y­
n akla n ıyor d u . An ca k Gevh er H an ım , Ku m ’a gid er ek Eslem ez ile
gör ü şü p d u r u m u n n eza ketin d en bah setti. Eslem ez Bey ikn a ola ­
r a k Ru m ’d a n ayrılıp H em ed a n ’a d oğr u yola çıktı267.
Şa h İsm ail, M u r a d Su lta n ’a elçi gön d er ip a kr a b alık b a ğla r ın ­
d a n ba h sed ip ken d isin e t â b i olm a sın ı isted i268. Mu r ad , b u teklifi
elb ette r edd etti. 150 3 yılın ın H aziran ’ın d a iki t a r a f H em ed a n ya ­
kın la r ın d aki Alm a Bu la ğı269d en ilen yer d e ka r şı karşıya geld iler 270.

266 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 18 ,19 .

267 “Eğer Kızılbaş ile savaşılm azsa Şirvanşahlann ve diğerlerinin başın a gel­
m iş olan lan duym u ş olm alısın . Eğer yar d ım a gelm ezsen Sultan Mur ad
m ağlup ve Tü r km en ler esir olm uş olacak. Oğu lla n n a m erh am et etm e­
lisin dedi”. H iU a sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 76.
268 A h sen ü ’t-T ev â r ih , s. 90 -95; A lem -â r â -y ı Ş a h îsm a ü , s. 47-48; H ü la sa tü ’t -
T ev â r ih , c. I, s. 76.
269 Bazı kayn aklarda Alm a Kulağı imlası ile kayıtlıdır. An cak bu ism in Alm a
Bulağı olm ası icab eder.
270 Şah ’ın ordusu on iki b in kişi idi. H ulefa Bey ile Man su r Bey Kıpçakî
ön cü oldu, Kaçar Piri Bey 150 0 kişilik bir ku vvetle ihtiyata ayrıldı. Dede
Abd al Bey, Lala H ü seyin Bey, Ustad u Mu h am m ed Bey, Kâram an lu

75
Akoyu n lu la r sayıca ü stü n d u r u m d ayd ıla r 271. Ön cü d u r u m d a ki Es­
lem ez Bey, Kızılb aş or d u su n u n ön cü ler in i yer in d en oyn atıp , o r ­
d u n u n m er kezin e a ğır d a r b eler vu r m a ya ba şlad ı. On u n b u ba şa ­
rısı d iğer Ba yın d ır b eyler in in kıskan çlığın a sebep old u ğu n d an on a
gerekli d esteği verm ed iler. Sa fevî or d u su n u n için e gir m iş olan Es­
lem ez Bey, Kızılb aşlar ta r a fın d a n ku şa tıla r a k or d u su yla bir likte
b er t a r a f ed ild i. Bu yü zd en ü stü n lü k b ir a n d a Kızılb a şla n n elin e
geçti. Akkoyu n lu or d u su d ağıld ı. Ba yın d ır b eyler in d en Eslem ez
Bey, Ali Bey ve Gü zel Ah m ed Be y ile b ir likte ya kla şık on b in kişi
öld ü r ü ld ü 272. Şah İsm a ü ’in “N â -M u r a d (= M u r ad sız)” d ed iği Su l­
t a n M u r a d , sa va şı ka yb ed in ce Şir a z’a gitti. Safeviler h e r tar afa el­
çiler gön d er er ek zaferlerin i d u yu r d u la r 273. Böylece bü tü n Azerbay­
can ve Ir ak-ı Ar a p Safevü er in elin e geçm iş old u 274. O kış Elven d
d ağın ın eteğin d e kışlan d ı.
Su lta n M u r a d ’m Şir a z’d a n çıka r a k Fa r s m em leket ler in i ele
geçir m eye b a şla d ığı h a b e r i gelin ce, Şa h İ s m a il yen id e n on u n
ü zer in e yü r ü d ü . İsfa h a n ü zer in d en F a r s’a yön eld iği sır a d a Fi-
r u zku h b ölgesin in h â kim i H ü seyin Kiya Çela vî’n in isya n ettiği
h a b er i geld i275. Şah İsm a il, Ayku t oğlu İlya s Bey’i on u n ü zer in e
gön d er ip ken d isi İ sfa h a n ’a u la ştı. Şeh ir h a lkı o n u m em n u n i­

Bayram Bey, Şam lu Ab d i Bey, Şam lu Yeğen Bey, Müh ü r dar Sa n Ali
de ord u n u n sağın d a ve solu n d a yer aldılar. A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 82;
H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 76.
271 İsken der Bey-i Mün şi, Akkoyu n lu ord usu n un yetm iş bin kişi olduğunu
kayd ed iyorsa d a sayı abartılıdır. A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 48 ; Keza
Cevâ h ir ü l-Ah b â r ’d a d a elli b in kişi d iye kayıtlıd ır . Bkz. C e v a h ir ü l-
A h b â r , s. 120 ; “Ord u n u n sağın d a Ali Bey, solu n d a Mu r ad Bey yer adı.
Eslem ez Bey ise ön cü oldu .” H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 77.
272 H ü la s a t ü ’t -T e v â r ih , c. I, s. 77; L u b b ü ’t -T e v â r ih , s. 396; A h s e n ü ’t-
T ev â r ih , s. 90 -95; T ek m ilet ü ’l- A h b â r ,s . 4 1; A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I,
s. 48 ; H a b ib ü ’s -S iy e r , c. IV, s. 472 vd ; K ıs a s ü l-H a k a n î, c. I, s. 37.
273 A le m -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 48 .
174 T ek m ilet ü l-A h b â r , s. 41
275 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 8 0 ; A h sen ü ’t-T ev â r ih , s. 10 0 .

76
ye t le ka r şıla d ı. Şeh r in id a r esi Şam lu Ab d i Bey’in oğlu Du r m u ş
H a n ’a bır a kıld ı.
Kir m a n ’ın id aresi ise Ustaclu H a n M u h a m m ed ’e ver ild i. O
6 0 0 kişilik b ir ku vvetle Kirm an ’a yön elin ce, şeh rin id aresin i elin d e
bu lu n d u r a n Tü r km en M a h m u d Bey, em r in d e en az iki b in kişi ol­
m a sın a r a ğm en d ir en iş göster m eyip H or a sa n ’a kaçtı276.
Su lta n M u r a d , Şa h İsm a ü ’in geld iğin i h a b er a lın ca Şir a z’ı
b ır a ka r a k ön ce Şu şt er ’e d a h a son r a Ba ğd a t ’a kaçtı. Böylece Şi-
r a z za h m etsizce ele geçir ild i277. Ka zr u n h a t ip ler i Sü n n î o ld u k ­
la r ı ger ekçesiyle'öld ü r ü ld ü . Şir a z E yaleti Du lkad ir liler in H a cıla r
oym a ğın d a n Keçel B e y e ver ild i. Bu n d a n son r a Şir a z D u lka d ir ­
liler in m er kezi h a lin e ge lip u zu n yılla r o n la r ta r a fın d a n id a r e
ed ild i278.
Son Akkoyu n lu Su lta n ’ı M u r a d Ba ğd a t’t a P ü m ekli Ba r ik Bey
tar afın d an karşılan d ı. An ca k o bu rad a d a fazla ka km a ya r a k Ba r ik
Be yle bir likte H a leb ’e gid ip b ir m ü d d et M em lû k su ltan ı Kan su
Gû r î’n in h im ayesin d e kald ı. Dah a son r a Du lkad ir oğlu Alaü d d evle
B e yin ya n ın a gitti. On u n kızı ü e evlen d i. Bu evlilikten H a şan ve
Ya ku p ad ıyla iki d e oğlu old u . Ça ld ır an sa va şın d a Osm an lı or d u ­
su n d a ye r a la n Su lta n M u r a d , I. Selim ta r a fın d a n Diyar bekir ü ze­
r in e gön d er ild i. Ur fa ya la n la r ın d a Ka ça r Ka r a ca (Açe) Su ltan ile
yap tığı savaşta öld ü r ü ld ü 2792
. Kar aca Su lt an on u n ba şm ı ve yü zü k
0
8
p ar m a ğın ı Şah İsm aü ’e gön d er d i. Böylece Akkoyu n lu h an ed an ı
son a er d i (1514) a8°.

276 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 41

277 H ü la s a t ü ’t-T eu â r ih , c. I, s. 80 ; L u b b u t -T e v â r ih , s. 396; A lem -â r â -y ı
A b b a s î, c. I, s. 49; 7'ek m iletü Î-A h b â r , s. 43; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 99.
278 T ek m iletü 'l-A h b â r , s. 42; H ü la s a ü ’t - T e v â r ih ,, c. 1 , s. 80 .
279 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 197; H ü la s a tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 13 2 ,13 3 ; A le m -
â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 49
280 Karaca Sultan yed i yü z kişilik bir ku w e t le sekiz bin kişilik orduya sahip
Su ltan Murad’ı yen d iği için “Ku du rm uş Su ltan ” d iye isim lendirildi.

77
 Firu zku h ’u n Zaptı
M a ze n d a r a n h â k im i E m ir H ü seyin Kiya Çela vî, Rey, Fi-
r u zku h ; Dem a ven d , H ar, Sem n a n ve çevr esin i ele geçir m iş, a s­
lın d a b ir Şiî olm a sın a r a ğm en 281 Şa h İ sm a il’e ka r şı a ya kla n ıp
ka r şı çıkm a ya ba şla m ıştı. Su lta n M u r a d ’ın yen ilm esin d en son r a
on u n m u h a lefet in d en cesa r et a la n b ir kısım Tü r km e n d e Kı-
zılb a şla r d a n ka ça r a k on a sığın m ışla r d ı. Şah İsm a il, d a h a ön ce
Azerbaycan 'ın id aresin i ver d iği Ayku toğlu İlyas Bey’i282, on u n b er ­
t a r a f ed ü m esi için gön d er d i (150 4). An ca k, H ü seyin Kiya d a h a
a ta k d a vr a n a r a k İlyas Bey’i öld ü r d ü . Şah İsm a il, h u r û cu n d a n
b er i ya n ın d a olan Ayku t oğlu İlya s B e / in öld ü r ü ld ü ğü h a b er in i
a lın ca ço k ü zü ld ü . H em en H ü seyin Kiya ’n ın ü zer in e yü r ü d ü .
Ön ce Gü lh a n d a n ka lesin e yön eld i; b u r a sı ele geçir ild ikten son r a
D em a ven d ’d e ka tlia m ya p ıld ı. Ar ka sın d a n F ir u zku h ka lesi t es­
lim alın d ı. M ir N ecm -i Gila n î’n in ta va ssu t u yla k a le h alkı ka tli­
a m d a n ku r tu ld u a m a m u h a fızla r ın h ep si öld ü r ü ld ü 283. Or a d a n
Ast a k a lesin e geld iler . H ü seyin Kiya Çela vî ile Tü r km en ler in r e­
isi ola n Cih a n şa h lu M u r a d Be y b ir a y d ir en d ikten son r a 11 M a yıs
150 4 ’t e a m a n ile ka leyi t es lim ettiler se d e ka le h a lkın a ve Tü r k-
m en ler e ka t lia m ya p ıld ı284. H ü seyin Kiya b ir k a fe se kon u lu n ca ,
o b u n a d a ya n a m a yıp in tih a r etti. Bu n a ra ğm en cesed i Ayku toğlu
İlya s Be y’i öld ü r d ü ğü ye r d e ya kıld ı. Ka leye sığın m ış ola n Tü r k-

281 “H ü seyin Kiya, Şia olm a sın a r ağm en Tü r km en ler in kan d ır m asıyla
yold a n çıkıp Şah ’a m u h a lefet ed iyor d u .” T a r ih - i İ lç i- y i N iz a m ş a h ,
s. 2 4 ,2 5.
282 “Ayku toğlu İlyas Bey, Azerb aycan ’a vali yapılın ca bu r an ın eski valileri
Nasır ve Man su r Beyler 40 0 0 kişilik bir orduyla on a saldırdılar. İlyas
Bey on ları yen d i ve 10 0 0 kişiyi öld ürd ü.”. A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 97.
283 H iU a sa tii’t-T ev â r ih , c. I, s. 81; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 394 -
284 Tarih -i Elfî’d e ve Tarih-i İlçi-yi Nizam şah ’t a 30 0 0 0 kişin in katledildiği
kayıtlıysa d a rakam ın abartılı old uğu ortadadır. T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ­
ş a h , s. 24-27; T a r ih -i E lfi, s. 322; H aşan Ru m lu 10 0 0 0 kişin in katle­
dild iğin i yazm aktadır. A/ ısen ü’t-Teuâri/ ı, s. 10 1,10 8 -10 9 .

78
m en ler in r eisi Cih a n şa h lu M u r a d Bey ise b ir ka zığa geçir iler ek
ya k ıld ı285.
Bu şiddet gösterisi d e h em en yan kısın ı bu ldu: Gilan bölgesin in
h âkim i Karkiya Mir za Ali’n in kard eşi Karkiya Su ltan H üseyin , Şah
İsm ail’e bağlılığın ı bild ir ip ülkesin e d ön d ü 286. Şah Sovuh bu lağ’d a287
iken Er d sen d ka lesin in ku m a n d am Su h r a b Çelavî, H ar akan ya y­
la sın a gelin d iğin d e d e İstin a d a k kalesi h alkı Şa h ’a bağlılıkla r ın ı
bild ir d iler 288. Bu sır a la r d a Reis M u h a m m ed Ker e’n in Yezd ’e sa l­
d ır d ığı h ab er i geld i.

285 C e v â h ir ü ’l-A h b â r , s. 121-123; “Ba ym d ırlılar Ir ak-ı Acem ’d e t op la n ­

m ışlar d ı, ba şla n n d a M u r ad Bey vard ı. H ü seyin Kiya’n m yen ilm esin ­
d en son ra Mu r ad Bey d e ateşte yakıldı. ”A le m -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s.
49-51; “Mu r ad Bey ateşte pişirild i ve kin ci Kızılbaşlar on u yed iler .”
T a r ih - i E lfi, s. 322; “Mu r ad Bey ibr et için keb a p yap ıld ı ve gaziler
on u yed iler .” H ü la s a t ü ’t -T e v â r ih , s. I, s. 8 3; “Gaziler M u r ad Bey’i ib­
r et için kebap yap tılar .” T e k m ile t ü l-A h b â r , s. 42; “Mur ad Bey-i Tü r k­
m en bir çu bu ğa sar ılıp kebap yapıld ı. Şah on d an h er kesin b ir lokm a
yem esin i istedi. Su filer öyle b ir h ü cu m ettiler ki, n e et kald ı n e ke­
m ik. H üseyin Kiya’yı d a yakıp n eh re attıla r .” T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m -
ş a h , s. 24-27; Cih an şah lu Mu r ad Bey’in p işir ilip yen ilm esi m eselesi,
Kızılbaşlan n Şah’m em irler i karşısın da ileri dereced e bağlı oldukların ı
gösterm ek için kayd ed ilm iştir. Safevî ka yn akla n tem eld e b u h u su sa
d ikkat çekerler. H .Rom m er ’in ileri sü rd üğü , b u h ad isen in Tü r kler in
Orta Asya’d aki in an çla n n ın ve yaşayış tar zın ın d olaylı b ir d evam ı ol­
duğu şeklin deki gör ü şü n h içbir dayan ağı yoktu r. Bkz. H. Roem m er ,
Kızılbaş Tü r km en ler Safevî Teokr asisin in Ku ru cu ları ve Ku rb an la n ,
(çev. H an p ı Yü ksel), T ü r k K ü lt ü r ü v e H a cı B e k t a ş V eli A r a ş t ır m a ­
la r ı D e r g is i, sayı 38 (20 0 6).
286 150 5 yılında Kiya H üseyin, kardeşi Karkiya Mirza Ali’ye karşı Lahican’d a
ayaklan d ı. M ir za Ali, id a r eyi ka r d eşin e b ır a ka r a k in ziva ya çekfldi.
A h s e n ü ’t-T eu â r ih , s. 116.
287 Bu yer adı m etin lerde Savecbulağ, Sovu hbu lağ, Savahbulağ gibi im la­
larla yazılm aktadır. Tü r kçe’d e Soğuk Pın ar an lam ın a en yakın söyle­
yiş Sovuh bu lağ oldu ğu için bu isim ter cih edüm iştir.
288 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 84.

79
 Ast a ka lesin in za p tın d a n son r a Şah İsm ail, esirler arasın d a
Mu su llu Tü r km en ler in d en Begü m H a n ım ’ı gör ü p on u ken d isin e
n ikah la d ı289.

Ye zd ve Tabe s ’in Alın m as ı

Su lta n M u r a d ’ın Ba ğd a t’a ka çm a sın d a n son r a Yezd h âkim i
Bayın d ır lı M u r a d Bey d e Şa h İsm ail’d en kor ktu ğu için şeh rin id a­
r esin i vezir i H oca Su lt an Ah m ed -i Sar u yî’ye b ır a kıp H er at’a, Su l­
ta n H ü seyin M ir za ’n ın ya n m a kaçm ıştı290.
Su lt a n M u r a d ’ın m a ğlu p e d ilm e sin d e n s o n r a Şa h İsm a il
Yezd ’i Lala H ü seyin Bey’e tu yu l291 ola r a k verd i. H ü seyin Bey, Şu-
a yb Bey’i Dar u ga ola r a k Ye zd ’e gön d er d i. An ca k Su lt an Ah m ed
on u h ile ile öld ü r d ü . Bu esn a d a kar ışıklıktan istifa d e ed en Ebr-
ku h h â kim i M u h a m m ed Ker e292, Yezd ’i istila ed ip Su ltan Ah m ed ’i

289 “Asta kalesin in fethin in ard ın d an Musullu Begü m d e kız kardeşleriyle

bir likte h arem e geldi. Gü zelliği ile şöhr et bu ldu ğun dan Şah’a eş olm ayı
ka bu l etti. Taçlı H an ım diye söylen di.” C ev â h ir in -A h b â r , s. 122. ‘Ta çlı
H an ım ’m hal tercüm esi şöyledir: Bu bü yü k han ım efen di Musullu taife-
sin den dir. Akkoyu n lu Tü rkm en lerin in fetreti d ön em in de kavm i ve ak­
rabasıyla birlikte, emniyeti ve ferahlığı olm ayan H üseyin Kiya Çelavi’nin
m em leketin e gitti. Daha ön ce zikredildiği üzere Asta kalesi feth edildi­
ğin d e bu han ım efen di de kalen in için de idi. H azret-i Şah H isan seyre­
derken m ü bar ek bakışları esirler arasın daki bu h atu n a düştü. Şah onu
m u tem ed adam ların dan bir in e em an et etti. Bir m ü dd et son ra evlen di
ve Taçlı H an ım denildi. Şah on u çok severdi. On u n sözü Şah üzerin de
o kad ar etkiliydi ki, sar ay ileri gelen lerin den veya devlet adam lar ın ­
dan bir in in b ir m üşkili old u ğu n d a ya d a Şah ’ın gazabın a uğr adıkla­
rın d a Taçlı H am m ’a m ü racaat ederler di ve o var tad an ku rtulurlardı.”
T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 27-28.
290 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 97.
2,1 Tu yul, Osm an lı Tım ar sistem i gibi, bir bölgen in gelirlerin in ikta olarak
verilm esi dem ektir.
292 Reis Muham m ed Kere, Akkoyu n lu lar zam an ın da Ebrkuh hâkim iydi.
Şah İsm ail’in Şiraz seferi sırasın da on a arm ağan lar gön der er ek itaatini

80
öld ü r d ü 293. Bu n u n ü zer in e Şah İsm ail Yezd ’e geler ek şeh r i ele ge ­
çir d i. Şeh ir d e ka tlia m ya p ılıp en az yed i b in kişi öld ü rü ld ü 294. M u -
h a m m ed Ker e ya ka la n ıp b ir ka fese kon u la r a k İsfa h a n ’a getir ild i.
Bu r a d a ka d m -er kek b ü t ü n akrabalar ıyla b ir likte yakıld ı295. Du l-
ka d ir liler Eb r ku h ’u ele geçird iler , M u h a m m ed Ker e’n in oğlu İsa
ya ka la n a r a k ka fes için d e Şir a z’a getir ild i ve b u r a d a id a m ed ü d i
( 1 5 0 5 ) 296-
F a r s eya letin in id a r esi Du lka d ir li Keçel Bey’e ver ilm işti297.
An ca k b ir sü r e son r a, h a lka iyi d a vr a n m a d ığı ger ekçesiyle gör ev­
d en a lın ıp id a m ed ü d i; Şir a z b ir sü r eliğin e Avşa r M a n su r Bey’in
id aresin d e ka ld ı2982
. Keçel Bey’in yer in e yin e Du lkad ir li Tü r km en ­
9
ler in in Şeyh li aşir etin e m en su p olan Sa n Ü m m et Bey, “H alfl Su l­
t a n ” la ka b ı ver iler ek t a yin ed ü d i, Du lkad ir or d u su H alü Su lta n ’ın
em r in e verilip , Fars eya leti d e on a bır akü d ı2" .
Yezd ’in alın m asın d an h em en son r a Su lt an H ü seyin Mir za’n ın
elçisi gü ya Şa h ’ın fetih ler in i t eb r ik am a cıyla Yezd ’e geld i. Fa ka t
getir d iği m ektu p ve h ed iyeler kü çü ltü cü ve a la ycı ifad eler taşıd ı­
ğın d a n h ızla H or a sa n h u d u d u n d a ki Ta b es’e a kın yap ıld ı. Bu r a sı
Su ltan H ü seyin Mir za tar afın d an Em ir M u h a m m ed Veli Bey’e So-
yu r ga l ola r a k ver ilm iş ve on u n a d a m la n n d a n Ter d i Ba b a ’m n id a ­
resin e bır akılm ıştı. Ter d i Baba, Kızü başlan n geld iğin i h a b er alın ca

bildirm iş, Şah İsm ail’d e on u n Ebrkuh hâkim liğin de kalm asın a m üsa­
ade etm işti.
293 T ek m ilet ü î-A h b â r , s. 43;
¡>94 “Muh aliflerd en gör d ü kler in i öld ü r d ü ler .” T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h ,
s. 32.
293 T ek m iletü î-A h b â r , s. 4 3 ,4 4 ; H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I , s. 84; C e v â h ir ü l-
A h b â r , s. 122-123; A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 51; H a b ib ü ’s -S iy er , c.
IV, s. 4 7 8 -4 7 9 ; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 40 0 .
296 H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 87; T e k m ile t ü î-A h b â r , s. 44.
297 C ev â h ir ü l-A h b â r , s. 121.
298 C e v â h ir ü l-A h b â r , s . 123.
299 T ek m ilet ü î-A h b â r , s. 44; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 88.

81
kaleye sığın d ı. Kızılb aşlar Ta b es’i ele geçir ip ka tlia m yap tıla r 300.
Bu h a b er H or a sa n ’d a b ü yü k b ir kor ku ya n ed en old u . Su ltan H ü ­
seyin M ir za , Şa h ’ın gön lü n ü a lm a k için d a h a göster işli h ed iyeler
gön d erd i. Şah İsm ail, h ızlı b ir şekild e or a d a n a yr ıla r ak Yezd ü ze­
r in d en İsfa h a n ’a geçti301. Bu sır a la r d a b ölged e b ü yü k b ir kıtlık
yaşa n m akta yd ı. Şah İsm aü d a h a ön ce söz ver d iği h ald e or d u ya
h u b u b a t sa tm a kta gön ü lsü z d a vr a n d ığı ve d ep ola n n d a tu ttu ğu
gerekçesiyle Em ir Gıya sed d in M u h a m m ed ’i ve h a kkın d a şü p h eli
m ektu p la şm a la r yap ıyor d iye d ed ikod u çıkar d an Şah Takiyü d d in
M u h a m m ed ’i id a m ettirdi302.

II. Baye zid’in Elçile ri

150 5 yılın ın kışında Şah İsm ail İsfahan ’da iken, Fars ve Irak’taki
zafer ler in i teb r ik etm ek a m a cıyla Osm an lı su ltan ı II. Ba yezid ’in
elçiler i geld i. Eşikağası Başı Şa m lu Du rm u ş H a n ve d iğer m u h a ­
fızla r göster işli silah larla Şa h ’m yan ın d a d u r d u la r . Tah tın b ir ta ­
rafın d a t ör en giysileri için d e or d u ku m a n d an la r ı ya n i Kızd baş r e­
isler, d iğer tar a fın d a ise Şem sed d in Lah icî, Şer efed d in Şir azî gibi
d in a d a m la n yer aldılar. Şah on ları bü yü k b ir göster işle karşılayıp
N a kş-ı Cih a n sar ayın d a a ğır la d ı303. Or d u su n a geçit r esm i yap tır -

300 ‘Ya kla şık yedi-sekiz bin kişi öldürüldü.” H ü la s a t ii’t-T ev â r ih , c. I, s. 86;
‘Ye d i bin kişi öldürüldü. Bu h aber H orasan ’d a yayılın ca bü yü k bir kor ­
ku ya n ed en oldu.” T a r ih -i îlçi-y iN iz a m ş a h , s. 31; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s.
123; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 114; A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 52; H a b ib ü ’s -
S iy er , c. IV, s. 480; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 44; “Orada bin kişi öldürüldü.”
L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 40 1.
301 H urşah b. Kubad ’a göre Şah İsm ail, Tabes’in alın m asın dan b ir hafta
son ra bu rad a yapılan katliam d an dolayı pişm an olm u ş, bu işe sebep
olduğu gerekçesiyle Mir Bekir’i yakalayıp, göğsü n e ve kam ın a 40 0 şiş
sap layarak öldürm üş. T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 31.
302 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 87; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 114.
303 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 44; “Meraga’da iken” C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 115;
H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 87; H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 480 ; G u la m

82
cbktan son r a Şah ’a b a ğlı olan lar ın ken d iler in i m in ar ed en atm aları
isten d i. Kızd başlar b u em r e ka yıtsız u yu p sır ayla m in a r eye çıkıp
a şağıya a tlam aya başlad ılar . Yü zd en fa zla kişi atlayıp, çok sa yıd a
kişi d e atlam ak için sır aya gir in ce Osm an lı elçisi gör d ü ğü m an zar a
ka r şısın d a d eh şete kap ılıp , göster in in d u r d u r u lm asın ı rica etti304.
Ayn ca , M u h a m m ed Ker e ve ailesin in ya kılm a sı d a Osm a n lı elçi­
sin in ön ü n d e cer eyan etti3053
.
6
0

Şe yh H aydar’ın İn tikam ı
150 6 yü m d a Du lkad ir li’d en Kor çu başı Ded e Ab d a l Bey, Şeyh
H a yd a r ’a karşı sa vaşa ka tü a n lan n tespit edilip katled ilm eleri am a­
cıyla Tabersar an ’a gön derildi. Suçlan an ların bizzat Ab d i Bey’e m ü ­
r a ca at ed er ek m a su m old u kla r ın ı isp at etm eler i isten d i. Bu so­
r u ştu r m a esn asın d a m u h t elif Tü r km en kabileler in e m en su p çok
sa yıd a a d a m öld ü r ü ld ü 3“6.

Kü rt Sa n m
150 6 yılm d a Azerbaycan sın ırın d a Ur u m iye’ye saldırılarda b u ­
lu n a n Kü r t Sa n m ’ın b er t a r a f ed ilm esi için or d u sevk edild i. Kü r t
Sa n m ’ın tar aftar la r ın a ka tlia m yap ıld ı, a n ca k ken d isi ele geçiri­
lem ed i. Bir sü r e son r a yen id en or taya çıkın ca Ka r am an lu Ba y­
r a m Bey, Talışlı H a d im Bey, Şam lu Ah d i Bey ve Tekeli Sa n Ali
Bey’in id aresin d e yin e or d u sevk edildi. Safevîler, Kü r t Sa r ım ’ın
a ilesin i ve a d a m la n n d a n p ek çoğu n u sa ğ ola r a k ele geçird iler . Bu

S e m e r , s. 62; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 116. Fü t u h a t - 1 Ş a h î, s . 249.

304 Cev â h ir ü l-A h b â r , s. 115;
305 “(Elçi) bü yük bir korku ve en dişeyle ülkesin in yolu n u tutup, gördü ğü
şeyleri padişaha anlattı.” H a b ib ii’s -S iy er , c. IV, s. 48 0 . H abibü ’s-Siyer
m üellifi H üseyin Kiya’n ın d a İsfahan ’d a yakıldığın ı kaydetm işse d e ek­
sik b ir bilgidir.
306 A le m -ö r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 53; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 118; T e k m ile t ü l-
A h b â r , s. 44. L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 40 1; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 87.

83
savaşta Du r m u ş H a n ’ın bab ası Kor çu ba şı Ab d i Bey ve Sa n Ali öl­
d ü rü ld ü . Şah İsm aü b u n la n n in tikam ın ı a lm a k için esirlerin h ep ­
sin i öld ü r d ü (150 7 yılın ın kışı)307.

Du lkadiro ğu lları ile Savaş

Du lkad ir Tü r km en ler i, Safeviyye tar ikatım n en eski m ü rid le-
r in d en olu p tar ikatm er ken d ön em ler in d en itibar en Er d ebü ’e yer ­
leşm eye ba şlam ışla r , Şeyh Cü n eyd ve Şeyh H a yd a r ’ın faaliyetle­
rin e fiilen d est ek olm u şla rd ı. Şa h İsm ail’in Er d eb il’d e gizlen m esi
d e yin e Du lkad ir liler ta r a fın d a n sağlan m ıştı. Yu k a n d a d a b a h se­
d ild iği ü zer e Şah İsm aü ’in ça ğr ısın a en b ü yü k d esteği ver en ve
ka la b a lık b ir şekü d e on u n h izm etin e gir en ler d en b ir i d e Du lka-
d ir li Tü r km en ler i’yd i. Du lkad ir Beyi Ala ü d d evle Bey’in h alkın ın
Şah İsm a il’in h izm etin e gir işin i en gelleyem eyişi h e r h a ld e kon ar -
göçer ya p ıd a n ka yn a kla n ıyor d u ye Tü r km en ler b ü tü n ü yle kon t­
r ol ed ilem em işler d i.
Şa h İ sm a ü ’in Ak k o yu n lu t a h t ın a o t u r d u kt a n k ıs a b ir za ­
m a n son r a Du lkad ir lü er ü zer in e yü r ü m eye teşeb bü s ettiği, an cak
E lven d ’in Teb r iz’e d oğr u yola çıktığı h aberi gelin ce b u d ü şü n ce­
sin i er teled iğin e d air ka yıtlar a n azaran , o d ön em d e cid d î şekild e
asker ih tiya cın d a olan Şah ’m , Du lkad ir li sa h a sın d a n gelen Tü r k-
m en ler in en gellen m esin e içer lem iş olabü eceği akla geliyor. Çü n kü
o sır alar d a Du lkad ir liler le Safevü er ar asın d a h er h a n gi b ir p r ob ­
lem gör ü n m ü yor .
Akkoyu n lu h an ed an ın çökm esiyle bir likte b u d evletin b a tı sı­
n ır ın da - ya n i Doğu An ad olu ’d a- otorite boşlu ğu m eyd an a çılan ca,
ü lken in b a t ı sın ır ın d a M a r aş, Elb ista n ve çevr esin d e h ü kü m sü-

307 H a b ib ü ’s -S iy e r , c. IV, s. 4 8 4 , 48 5; A le m -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 52;

A h s e n u t - T e v â r ih , s. 12 0 , 121; T e k m ile t ü l- A h b â r , s. 45; L u b b ü ’t -
T ev â r ih , s. 40 1; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 88 ; C ev â h ir ü î-A h b â r , s.
123. F ü tû h a t-ı Ş a h î, s. 259 vd.

84
r en Du lkad ir lü er ya va ş ya va ş h âkim iyetier in i Diyar bekir ’e d oğr u
ya ym a ya çalışm ışlar d ı. Ala ü d d evle Bey, Akkoyu n lu la n n son su l­
ta m M u r a d Bey"! h im a yesin e ald ığı gib i kızı ile d e evlen d ir m ek
su r etiyle a kr a b alık b a ğın ı ku vvetlen d ir m işti. Üstelik h âkim iyetin i
H a r p u t’a ka d a r gen işletm iş, Diya r b ekir ’d e d e Akkoyu n lu Göd e
Ah m ed Bey’in oğlu Zeyn el Bey’in id a r esin i tesis etm işti308. Üste­
lik Şia ile Sü n n îlik a r a şm a sıkışm ış ola n Eğil, Ata k, ve Silvan 'ın
Kü r t id a r eciler i k e n d ilikle r in d en D u lka d ir liler e k a t ılm ışla r d ı.
Bu n d a n son r a Savu r, Silvan , M a r d in ve u zu n u ğr a şla r d a n son r a
Ur fa Du lkad ir liler in h â kim iyetin e geçm işti. Böylece Akkoyu n lu
t op r a kla n ya va ş ya va ş el d eğiştir m eye b a şlam ıştı. H er n e ka d a r
Zeyn el Bey’in Diya r b ekir ’d eki h âkim iyeti M u su llu E m ir H a n t a ­
r a lın d a n son la n d ın ld ıysa d a b ölged e Safevî h âkim iyeti h en ü z t e ­
sis ed ilm em işti309.
Safevî ka yn a kla n Şa h İsm aü ’in Du lka d ir Beyliği’n in ü zer in e
yü r ü m esin i, on u n İr a n ü zer in e yü r ü yeceği h a b er in in alın m ış ol­
m a sın a 310 b a ğlıyor la r sa d a ger çekt e, m e sele h en ü z t a m ola r a k
h â kim iyet altın a alın a m a m ış ola n b ölgeler d en Du lkad ir liler in ta ­
lep ler in i or tad an kald ırm aktı.
Şa h İsm ail 150 7 yılın ın b a h a n n d a Du lkad ir liler ü zer in e yü ­
rüdü. As k ıd a Diyarbekir üzer in d en Du lkad ir toprakların a ulaşm ası
m ü m kü n iken , ger ek Osm an lIlar a gözd ağı ver m ek ger ekse etr a f­
taki Iû zılb a şla n n top la n m a sın ı t em in etm ek a m a cıyla Er zin ca n ’a
gelip b ir sü r e kon a kla d ı311. Bu r a d a yken Osm an lIlar a ve M em lü k-

308 Refet Yin an ç, D u lk a d ir B e y liğ i, An kar a 198 9, s. 91.

309 A y n ı eser , s. 92.
3,0 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 123-125; H iila s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 89; T a r ih -i
İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 34; A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 53-54.
311 “İsm ail bu r ad a (Erzin can ) kır k gü n ka lıp altm ış b in savaşçı top lad ı
ki b u sayı Alaüd devle’n in başım ezm ek için had d in d en fazlaydı.” S u l­
t a n la r v e S a v a ş la r , s. 194; Nahiyelerd eki em irler i asker toplam aları
için görevlen dirdi. Bü yü k em irler h er tar afa gittiler. Bu esn ada ordu

85
lere elçiler gön d er er ek ger çek n iyetin in Ala iid d evle ile sa va şm a k
old u ğu n u , ken d iler in e kar şı h er h a n gi b ir kötü n iyetin in bu lu n m a ­
d ığım bild ir d i312. Da h a son r a Er zin can -Su şeh r i yolu n u ku llan ar ak
Osm an lı top r a kla r ın a gir d i. Göster isin i t a m a m la m a k ü zer e Kay­
seri yakın la r ın d a or d u su n u kon akla tıp 313, b ir sü r e din len d i. Asker ­
ler in kon a kla d ığı esn ad a etr afa zar ar ver m em eler i h u su su n d a ke­
sin em ir ler ver d iği gibi, etr aftaki yer leşim yer ler in d en or d u gâh a
geler ek yiye ce k sa tılm a sın a d a m ü sa a d e etti314. Ça vu şlu lu O ğ­
la n Ü m m et ’i Ala ü d d evle’ye elçi ola r a k gön d er d i. Alaü d d evle, el­
çiye kötü m u am eled e b u lu n u p Közgölü ’n d e h ap setti315. Bu n d an
son r a Sar ız ü zer in d en Du lkad ir top rakla r ın a gir en Ded e Bey’in 316

Er zin can ’a yön eldi. Gün den gün e etraftak askerler gelip katılm aya baş­
lad ılar” Fü tû h cıt-ı Ş a h î, s. 273.
312 Şalı İsmail’in II. Bayezid’e gönderdiği m ektupta: “Nahır Bu m u ’ndan göç
ed ilerek m uhaliflerin üzer in e yürü n m esi kararlaştırılm ıştır. Muhabbet
ve söze bağlılık daha ön ce kararlaştırılan em ir üzerin edir. Ayn ı em ir iki
ta r a f arasın da yen iden tekid edilir. Bozm ak kabu l edilem ez. Bu m üba­
rek zam an d a Darü l-İslam -ı Rum m em leketlerin den geçm ek vâki oldu­
ğun da, askerlere ve gazilere bu beldedeki reayaya dokun m am aların ı ve
saldırm am aların ı ten bih ettim .” Diyerek dostluğa vu r gu yapılıp, sözün e
sad ık kalacağı ve Osm an lı topr aklar ın a zarar verm eyeceği tekid edil­
m iştir. M ü r ışea tü ’s -S elâ tin , c. I, s. 346; S u lt a n la r v e S a v a şla r , s. 195.
313 “Bu esn ada kim seye za r ar verilm edi.” A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s 124; “Rum
vilayetin e dâh il olduktan son ra geçilen h er kasaba ve şeh irde orada ya­
şayan lara adalet ve ih san kapılar ın ı açtı.” H a b ib ü ’s -S iy e r , c. IV, s. 487.
314 “Ad am lar ın ı, on d an -bun dan b ir avu ç sam an ı d ah i bed avaya alm aktan
m en ed ip öld ürm ekle teh d it etti.” S u lt a n la r v e S a v a ş la r , s. 195.
3.5 “Çavuşlu Oğlan Üm m et hapiste iken rüyasın da Şah İsm ail’i göldü . Şah
on a gölü yü zerek geçm esin i ve kurtu lm asın ı salık verdi. O da öyle ya­
p ıp kurtuldu. Şah on a H oy’d a Yezid kan köyü n ü soyu rgal olarak verdi.”
T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 45; R a v z a t il’s -S a fe v iy y e, s. 196.
3.6 C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 123; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 45; H aşan Rum lu ve
Kadı Ah m ed Kum î ön cü kuvvetler in başın da H üseyin Bey Lala’nm bu ­
lu n du ğu n u kaydediyorlar. A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 123-145; H ü la s a t ü ’t-
T ev â r ih , c. I, s. 89.

86
ku m a n d asın d a ki ön cü ku vvetler e Du lka d iıli Ka sım Bey gece b a s­
kım ya p ıp Kızılb a şlan n b ir kısm ın ı öld ü r d ü . Şah İsm ail asıl ku v­
vetler le gelin ce Du lkad ir lü er Tu m a d a ğı’n a çekild iler. Ala ü d d evle
Bey Osm an lIlar d an ve M em lü kler d en ya r d ım talep ettiyse d e ce­
va p ala m ad ı. Bu n u n la b ir likte Osm an lIların Ya h ya P aşa ku m a n ­
d a sın d a gön d er d iği az b ir ku vvet, An ka r a ya kın la r ın a ka d a r gel­
d iyse d e d u r u m a m ü d ah a le etm ed i317. Du lkad ir liler zam an zam an
d a ğd an in ip b a skın la r ya p a r a k Kızılb aşlar a za r a r ver m eye ça lışı­
yor lar ; a n ca k ger ek Şah İsm ail'in gözcü ler i ve ger ekse Du lkad ir
or d u su için d eki Kızılb a şla n n b a skın h ab er in i ön ced en u laştır m a-
la n yü zü n d en n eticesiz ger i d ön ü yorlard ı. Şah İsm ail sava şa ca k
kim seyi bu la m ayın ca318 Alaü d d evle’ye “Ala Da n a ” diye la kap takıp
ü lkesin i baştan başa tah r ip ettikten son ra319 kışın yakla şm ası ve yi­
yecek sıkın tısın ın ba ş göster m esi ü zer in e H oy’a d ön m ek n iyetiyle
bölged en ayrıldı. Dön ü ş yolu n d a H arput’u , Dulkad irliler den aldı320.
Şah İsm ail, Elb istan ’d a iken Akkoyu n lu la n n en ön em li beyle­
r in d en Diyarbekir valisi Mu su llu Em ir H an 321em r in d eki kala balık
b ir Tü r km en gr u b u yla gelip 322, Diyar bekir şeh r in in an ah tar ın ı ve

317 R.Yin anç, D u lk a d ir li B e y liğ i, s. 93.

3,8 H ab ib ü ’s-Siyer ’d e ü ç gü n savaş yap ıld ığı kayıtlıysa d a d iğer Safevî
kayn akla n bu n u d oğru lam am aktadır. (H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s.48 8);
H abibü ’s-Siyer’de ü ç gün savaş oldu diye yazıyor sa d a doğru değüdir,
söylen diği (bizim anlattığım ız gibi) olm uştur.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 125.
319 Cev â h ir ü l-A h b â r , s. 123; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 45; A h s en ü ’t -T ev â r ih ,
s. 123-124; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 8 9; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h ,
s. 34; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 40 4-40 5; H a b ib ü ’s -S iy e r , c. IV, s.487-48 9;
K ıs a s ü l-H a k a n î, c. I, s. 39.
320 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 91; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 280 .
321 “Müsullu Tü rkm en lerin d en Em ir Bey’in oğlu Gü labi Bey’in oğluydu.
Akkoyu n lu lar zam an ın d a u zu n yıllar Diyar bekir eyalaletin in valiliğin i
yapm ışlardı.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 124.
3aa Musullu Türkm enleri bütün üyle Şah İsmail’in hizm etin e girmediler. Os-
m an lılan n Doğu An ad olu ’ya hâkim olm asın dan son ra kon ar -göçerlik
yap tıklan sahada Bozuluş Tü rkm en leri için d e yer aldılar. Bkz. Tu faiı
Gündüz, A n a d o lu ’d a T ü r k m en A ş ir e t le r i, s. 157-159.

87
Akkoyu n lu sar ayın d an in tikal ed en p ek çok kıym etli m ü cevh eri323
ta kd im ed ip Şa h ’a itaatin i bild ir d i. O ayn ı za m a n d a Şa h İsm ail’in
eşi Ta çlı Begü m ’ü n d e a krab asıyd ı. Şa h b u b a ğlılıkta n m em n u n i­
yet d u yu p E m ir H a n ’ı M ü h ü r d a r ya p tı324. Diya r b ekir eyaletin i ise
Ustaclu M u h a m m ed H a n ’a ver d i325.
Ş a h ’m çe k ilm e s in d e n s o n r a U s t a clu M u h a m m e d H a n
Diyar bekir ’e yön eld i. M u su llu Em ir H a n ’ın ka r d eşi Kayıtm ış Bey,
Diyar bekir ’i M u h a m m ed H a n ’a ver m eye ya n a şm a yıp , Du lkad ir -
liler d en ya r d ım isted i. Kızd ba şlar şeh r e gir m eyin ce a çık alan d a
çad ır la r ku r a r a k b eklem eye b a şlad ıla r . Bu sır ad a b ölged eki Kü lt ­
ler in sa ld ır ısın a u ğr a yın ca M u h a m m ed H a n b u n la n takip ed ip
ya kla şık yed i yü z kişiyi öld ü r d ü .
Ala ü d d evle Bey, Sa n Ka p lan la ka p lı oğlu Ka sım Bey ile Er-
d u va n Bey’i Diyar bekir ’e ya r d ım a gön d er d i. An ca k b u n la r Kızıl-
b a şla r la ya p tıkla r ı sa va şta öld ü r ü lü n ce, Diya r b ekir teslim old u .
Ala ü d d evle oğlu llar ın m in tika m ın ı a lm a k için oğlu Kör Şah r u h

323 “Su ltan lan n hâzin esin den in tikal eden Lal-i Böğr ek ve Lal-i Deve Gözü
adlı iki bü yü k m ücevher getirdi. Şah’m ferm an ıyla kırdılar ve parçasın ­
dan yü zü k yaptılar, gerisini hâzin eye kattılar.” Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 123;
“Deve Gözü diye bilin en bir taşı h ed iye getird i.” T ek m ü etü ’l-A h b â r , s.
45; “Pad işah hâzin esin e ait olan bir i Lal-i Böğr ek olm ak ü zer e iki taş
hed iye etti. Şah bun ların parçalan m asın ı em retti.” H ü la s a tü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 90.
324 “Er zin can ve Çem işkezek yolcu lu ğu n d an H aleb’e d ön erken ve Kahire
Su ltan ı’n a tâb i şeh ir lerd en ola n M alatya’d a ika m et ettiğim esn ada
İsm ail’in, en bü yük taraftarların dan biri olan Em ir Bey’i gördüm . Boy­
n u n d a elm as ve yaku t ile sü slen m iş iki kat altın zin cir olup bu n lara
İsm ail’in m ührün ü asmıştı. Bu durum , Şah ’m bu kişiye olan yü ksek iti­
m ad ın ın bir göstergesiydi. İsm ail bir şeye m ü h ü r vu r m ak istediğinde,
b u işi yap m ak bizzat Em ir Beyin vazifesiydi.” S u lt a n la r v e S a v a şla r ,
s, 197.
325 L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 40 5; T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 34; T ek m iletü ’l-
A h b â r , s. 45-46; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 12 4 ,12 5; C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s.
123; T a r ih -i Cih a n -â r â , s. 270 .

88
ve Ah m ed Beyi yin e Kızılba şlan n ü zer in e gön d erd i. Fakat b u n ­
la r d a öld ü r ü ld ü ler (1513)326. Şah r u h ’u n oğu lla n n d an M eh m ed ve
Ali Beyler esir ed iler ek Şah İsm ail’in h izm etin e gön d er ild iler 327.
Usta clu M u h a m m ed H a n d a h a son r a U r fa yakın la r ın d a M e m ­
lû k ku vvetler iyle çarpıştı. Az b ir ku vvete sa h ip olm asın a r ağm en ,
Mem lü kler i h ezim ete uğrattı.
Bu gelişm eler d en kısa sü r e son r a Safevîler ile Du lkad ir liler
ar asın d a su lh tesis olu n d u ğu ve Şah İsm ail’in Ala ü d d evle Bey’e
göster işli b ir çad ır h ed iye ettiği tesp it olu n m u ştu r 328.

Bağdat’ın Alın m ası

Azerbaycan , Irak-ı Acem , Kirm an ve Diyarbekir’de hâkim iyetin
tesis ed ilm esin d en son r a Şah İsm ail, Ir a k-ı Ar a b ’ın en ön em li
m er kezi olan ve Akkoyu n lu em ir ler in d en P ü r ııekli Ba r ik Be yin
h âkim iyetin d eki Ba ğd a t ’ın alın m asın a ka r a r verd i.
150 8 yılın ın b a h a n n d a Yasavu l H alil Bey’i Ba ğd a t’a gön d e­
r er ek Ba r ik Bey’d en şeh r i ken d isin e teslim etm esin i isted i. Ba­
r ik Be y a d a m la r ın a kızılb a şlıkla r giyd ir ip Şa h ’m elçisin i göst e­
rişli b ir şekild e ka rşıla d ı. Bu n u n la ka lm a yıp Ebu İsh a k Şir eci’yi
Şa h ’a gön d er er ek bağlılığım bild ir d i. Şah İsm ail, h içb ir b eklen ­
t isi olm a ksızın h izm ete gir d iği za m a n on u n sa d a ka tin d en em in
olacağın ı bild ir in ce kor ku ya kap ılıp şeh ri ta h kim etm eye başlad ı.
Şiî u lem a d an Seyyid M u h a m m ed Kem u n e’yi b ir ku yu ya h ap setti.

326 T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 34; H ü la s a t ü ’t -T e v â r ih , c. I, s. 91, 94;

T ek m iletü ’l-Â h b â r , s. 46; “Kör Şahruh, Ah m ed Bey, Kayıtmış Bey, Üfk-
m ez Bey ve 50 kadar aşiret reisi esir edildi. Dulkadiroğullan öldürüldü.”
A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 12 5-12 6 ,13 9 ,14 0 ; Cev a h ir d i-A h b â r , s. 123.
327 RYin an ç, D u lk a d ir B ey liğ i, s. 95. Dulkadiroğlıı Ali Bey, Safevî Devleti’nde
önem li görevlere yükseldi. An cak on u n Şiîliğe olan bağlılığı h içbir za­
m an in andırıcı olm adı. Nitekim Kan u n i’n in Irakeyn seferi sırasın da
Osman lIların tar afın a geçti. T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 124-126.
3*8 R. Yin an ç, D u lk a d ir B ey liğ i, s. 95.

89
Yiyecek-içecek dep olayıp kalen in sağlam lığıyla övü n m eye başlad ı.
An ca k Şah İsm ail Bağd at ü zer in e yü rü yü n ce d ir en iş gösterm eyip
H aleb’e k a çtı329. Orad an O sm an lı ü lkesin e sığın d ı33“.
150 8 yılın ın Ekim ayın d a, Şah İsm ail h er h a n gi b ir d iren iş
görm ed en Ba ğd a t’a girm esin e rağm en , ka d ın la r ve çocu kla r yü ­
zü n d en şeh ri ter k ed em em iş ola n Tü rkm en lere ka tlia m yap tı331.
Böylece son Akkoyu n lu em ir i d e b er ta r a f ed ilm iş old u 332.
Barik Be yin ku yu d a h ap settiği M u h am m ed Kem u n e ku rtarı­
lıp N ecef ve etrafın d aki b a zı yer ler in tevliyeti on a verild i. Bağd at’ın
id a resi T a lışlı H ad im Bey’e b ır a kıld ı333.
Kızılb a şlar Şah İsm ail’in em r iyle Kû fe’d eki E b u H an ife’n in
tü r b esin i yık tıla r ; m ezarın ı a çıp kem iklerin i ya kıp , kü ller in i et­
r a fa sa çtıla r . Bölged eki Sü n n ü er, On İki İm am Şia sı’n a b a ğla n ­
d ılar334.
Bağd at’m zap tın d an son r a Şah İsm ail, b a şta H z. Ali olm ak
ü zere H z. H ü seyin , İm am M u sa Kâzım , İm am M u h am m ed Tâki
ve d iğer d in b ü yü kler in in m eza r la n n ı ziyar et ed ip , h arab olm aya
yü z tu tm u ş ola n tü r b eler in ta m ir in i em r etti. F ır a t ırm a ğın d a n
N e ce f e su getir ilm esi için İlh a n lıla r zam an ın d a yap ılm ış am a za ­

329 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 46-47; C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 124.

330 Püm ekli Barik Bey Çaldıran savaşın da I. Selim ’in ordusun daydı. Azer ­
baycan d ön ü şü n d en b ir m ü d d et son r a kör oldu ve öld ü . Ah s e n ii’t-
T ev â r ih , s. 198.
33* “Türkm en ler, Şah’ın em ri ile Rum lu Div Sultan tarafın dan çocuk, kadın
ve yaşlı ayrım ı yapılm aksızın katledildi. Öyle ki Dicle n eh ri kıpkırm ızı
aktığı gibi Bağdat gün lerce cesed koktu.” T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m şa h , s. 35;
“Şah Bağdat’a girince bü tü n Pü m ekler in öldürülm esin i em retti. Kızıl-
başlar bu n lan n pek çoğun u öldü rdü ler.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 136-137.
332 R.Savory, T a h k M d er T a r ih -i İr a n A sr -ı S a feu î, (Farsça trc. AGaffariferd-
M. Aram ), Tahran , s. 138 2/ 20 0 4, s. 86.
333 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 136-137; T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 36; K ıs a s ü i-
H a k a n î, c. I, s. 4 0 ,4 1.
334 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m şa h , s. 37.

90
m a n la ku lla n ıla m a ya ca k h a le gelm iş ola n ka n a lla r ı tam ir ettir d i.
Ço cu klu ğu n d a , La h ica n ’d a iken b izza t istin sa h ettiği Ku r ’a n -ı
Kerim ’i H z. Ali’n in tü r b esin e h ed iye etti335.

Muşa’şa’alar Üze rin e H are kât

Bağd at’m feth in d en h em en son ra H u veyze, gu lat-ı Şia’d an sa ­
yıla n M u şa’şa ’alard an a lın d ı336. D izfiıl ve Şu şter h âkim leri Şah ’a
h ed iyeler getirerek b ağlılıkların ı bild ird iler. Kü çü k Lor h âkim i M e­
lik Rü stem , Şah İsm aü ’e ita a tin i b ü d irin ce H ü rrem abad ve Kü ­
çü k Lor’u n id a resi yin e on a b ıra kıld ı. Lala Bey, Ded e Bey ve M ir
N ecm -i Gilan î, Karam an lu Bayram Bey H u zistan b ölgesin in za p ­
tın ı tam am layıp Ku h gilu ye ü zerin d en Şir a z’a u laştıla r337.

Ye n i Tayin le r
150 8 yılın d a ya p ıla n b a zı tayin ler Şah İsm ail’in yakın çevr e­
sin e ka rşı tu tu m u n u yavaş yavaş d eğiştirm eye b aşlad ığın ı d ü şü n ­
d ü rm ekted ir. Bu cü m led en N ecm -i G ila n î veza r ete getir ilip on u n
m ü h rü n ü n b ü tü n em irlerin m ü h rü n ü n ü zer in e vu ru lm asın ı, Kı­
zılb a ş r eislerin m a liye işler in e ka rışm a m aların ı em retti338. Böy-
lece id a ri işler le a sker î b ü r okr asiyi b ir b ir in d en ayırm aya ça lıştığı
söylen eb ü ir. An ca k b u tayin le m erkez b ü rokrasisin d e Tü r klerin
gü cü n ü b ü yü k ölçü d e za yıfla ttı.
Öte yan d an Em irü ’l-ü m er a lık (E m ir-i D ivan î) Lala H ü seyin
Bey’d en a lın a r a k Sofr a cı gör evin i yü r ü ten U sta clu M u h am m ed

333 Gu lam Server, T a r ih -i Ş a h İsm a il, s. 86; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m şa h , s. 36.

336 “Bu rad aki sap ık m ezh ep Mu şa’şa ’a la n n kökü ka zın d ı.” T e k m ile t ü i-
A h b â r , s. 47; R a v z a t ü ’s -S a fev iy y e, s. 214 vd.
337 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 47; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 124; T a r ih -i İ lçi- y i N i­
z a m şa h , s. 38; H ü la s a t ii’t-T ev â r ih , c. I, s. 94; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 138;
K ıs a s ü l-H a k a n î, c. I, s. 41.
338 H iU a sa tü ’t -T e m r ih , c. I, s. 96; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 46.

91
H an ’a ver ilip b u görevi u h d esin e a ld ıkta n son r a on a Çayan Su l­
tan d en ild i339. Kazvin , Sovu h b u lağ, H ar, Save ve R ey h âkim liği ise
D u lkad irli D ed e Ab d a l Bey’d en a lın a r a k Şam lu Zeyn el Bey’e ve ­
rild i340. Bu gör evi ile o d a “h a n ”341 u n van ın a kavu ştu . Bu d eğişik­
likler Kızılb aş r eisler i arasın d a kır gın lığa sebep old u 342.
E m ir lik ve ve zir lik m a k a m la r ın d a b u lu n m u ş o la n Ka d ı
M u h am m ed -i Kaşî, M ir N ecm -i Gila n î ile an la şm azlığa d ü şü n ce
on u n tavassu tu yla u ygu n su z h areketlerd e b u lu n d u ğu gerekçesiyle
id am ed ild i343. Ayn ı yıl, ord u Teb r iz’d en H oy ve Salm as tarafın a
gid erken H am an e m evkiin d e Şeyh N ecm -i Gflan î öld ü . Yerin e Yar
Ah m ed -i İsfa h a n ı atan d ı ve on a “N ecm -i Sân i” la ka b ı verild i.
Safevî D evleti’n in ilk ku r u lu ş yılla rın d an itib a r en d evlet ör ­
gü tlen m esin d e Kızılb aşlarm b elir gin b ir a ğır lığı vard ı. Dah a çok
a sker î sim li tem silen gör evler i p ayla şa n Kızılb a ş r eisler in in b ir
kısm ı sarayd a, Korçu , E şik Ağa sı, Sofracı, Yü zb a şı gib i u n van larla
askerî bü rokrasiyi b ir kısm ı ise eyaletlerin id aresin i u h d esin d e bu ­
lu n d u ru yord u 344. Eyalet id aresin d e görevlen d irilen ler H an ve Su l­
ta n u n van ı ta şır la r d ı. H âkim i b u lu n d u kla r ı b ölgeler e ken d ilerin e
kan b a ğı ü e b a ğlı aşiretlerle gid erlerd i. Bu ralar ken d ü erin e “tu yu l”
olarak verild iğin d en b ölgen in ver giler in i tah sü etm ek yolu yla ayn ı
zam an d a ekon om ik gü ce d e kavu şu rlar ve bu n a b a ğlı olarak em ir­
ler i a ltın d aki - y a d a ken d ü erin e b a ğla n m ış olan - a sker lerin geçi­

339 Diyarbekir h âkim i Ustaclu Mu h am m ed H an ile isim ben zerliği bu lu n ­

m aktadır.
340 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 125; T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m şa h , s. 3 7,3 8 ; A h s e n ü ’t-
T ev â r ih , s. 145; T eh n iletü l-A h b â r , s. 148; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 100.
341 H an ve Sultan , Safevî idare sistem in de en yü ksek askeri m akam ı işgal
ed en ler e verilen un vanlardır.
342 “Bu yü zd en Lala Bey ve Dede Beyd e itibar kalm adı.” Cev â h ir ü ’l-A h b â r ,
s. 125.
343 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 48.
344 An on im , T e z k ir e t ü l-M ü lû k , (n eşr. Seyyid Mu h am m ed DebirsiyaM),
Tah ran 1378 / 20 0 0 , s. 4 vd.

92
m in i tem in ed er ek gü çlerin i artır ab ilirlerd i. Bu n d an d ola yı id a re
etm ek ü zere ken d iler in e tah sis ed ü en b ö lgeler in ekon om ik gü cü
ayn ı zam an d a on ların (H an veya Su ltan ) itib a r ıyla d a d oğru or a n ­
tılı ad d ed ü ird i. Bu yön ü yle Akkoyu n lu askeri ya p ısı ayn en d evam
etm ekteyd i. D evletin d ü zen li askerî gü cü n ü n olm a yışı seb eb iyle,
h erh an gi b ir p rob lem in ortaya çıkm ası h alin d e Kızılbaş reislerin in
a sker leriyle b ir lik te m ü d ah alesin e ih tiya ç d u yu ld u ğu n d an , on la r
d evlet için d e veya r akip lerin e ka rşı gü çlerin i h er zam an m u h afaza
ed ebiliyorlard ı. Bu n a m u kab il Şah ’a tam b ir teslim iyet için d e b ağlı
olm aları yü zü n d en m u tla k otor ite sa h ib i ola ra k görd ü kleri Şa h ’ın
em ir ve yasa kla r ın ın d ışın a çıkam azlard ı. O n u n tarafın d an gü çlü
b ir ikb a l ile öd ü llen d ir ileb ild ikler i gib i, k ıs a zam an son r a id am
ile so n u çla n a n ceza ile d e k a r şıla şa b ilir ler d i. H er ik i d u r u m d a
d a “M ü r şid -i Kâm il”in em rin e ka r şı çıkm a k söz kon u su d eğild i.
Safevî Devleti’n in sivil b ü rokrasisi gen ellikle Tariklerin (= Fars
veya İra n lı d iğer yer li u n su rlar) elin d eyd i. Bu n lar için d e Teb r iz,
Kaşan ve İsfah an lılan n zam an la etkin likleri h issed ilm eye b aşlan d ı.
Gerçi H aşan R u m lu , İsken d er Bey-i Tü r km en , Bu d ak M ü n şi-i
Kazvin î, Ab d i Bey-i Şir a zî gib i Tü rkm en köken li m ü n şiler d e si-
vü b ü r okr a tla r ar asın d a b u lu n u yorlard ı, a n ca k b u n ların sa yıla n
eh em m iyet a r zed ecek oran d a d eğild i. İd a r ed eki b öylesin e b ir b ö ­
lü n m ü şlü ğü n tem elin d e Tü r klerin a sker lik, Ta r ikler in ise b ü r ok­
rasid eki tar ih ten gelen tecrü b elerin in etkisi bü yü ktü . Bu ik i k e­
sim a r a sın d a za m a n za m a n m eyd a n a gelen ça tışm a la r , k a vin i
ta a ssu p ta n d eğil, k işisel m en faat, m akam ve m an sıp eld e etm e
sevd a sın d a n ka yn a kla n ıyor d u . Ka ld ı k i b u tü r m ü ca d eleler Ta ­
r ik ler in veya Tü r klerin ken d i a raların d a d a sıklıkla m eyd ap a ge­
liyor d u 345. Şah İsm aü b u tü r çatışm a d u ru m ların d a etkisi a ltın d a

345 “150 9 M ayıs’m d a em ir lik ve sad er et m aka m ın d a b u lu n u p a yn ı za­

m an da Yezd , Kaşan ve b ir ara Şiraz h âkim i olan Kadı Ah m ed -i Kâşî,
Mir Necm -i Gilan î’n in düşm an lığı yü zü n d en öld ürü ldü ” T ek m iletü ’l-
A h b a r , s. 48 .

93
ka ld ığı, ya d a h aklılığın a in a n d ığı ta r a fın yan ın d a ye r alıyor, h a ­
kem rolü ü stlen m iyord u . Bu n a ü a ve olarak, h er tü r lü tayin , n a­
k il, azletm e, m akam ve m an sıb a yü kseltm e, u n van ver m e veya
alm a gib i işler görü n ü rd e Şah ta r a fın d a n yap ıld ığın d a n Kızılb aş-
la n n elin d e ola n askerî b ü r okr a si ve Taciklerin elin d e ola n sivil
b ü r okr asi, gelir i ve itib a r ı yü k sek ola n ta şr a id a r esin e n azaran
d ah a eh em m iyetli sayılıyord u .

Şirvan Se fe ri
Şah İsm ail, Teb r iz’d eyken Şeyh Şah ’m Şirvan ’a gid er ek h alkı
ayaklan d ırd ığı, Lala H ü seyin Beyin tem sü cisi olan Şah Geld i Ağa’yı
bölged en çıkard ığı h aberi geldi. 1510 yılın d a kış m evsim in in h em en
b a şların d a Şirvan ü zerin e sefer d ü zen len d i. Şeyh Şah , Safevî or ­
d u su n u n ka rşısın d a d u ram ayarak Baygu rd kalesin e çekild i. Bakü,
Şab ran , Şam ah ı yen id en h âkim iyet altın a alın d ı. D erb en d şeh ri
m u kavem et gösterm eye ça lıştıysa d a Şah İsm ail b izza t şeh ri ku ­
şatarak teslim ald ı. Derben d b ö lgesi M an su r Bey’e, d iğer Şirvan
şeh irleri ise yin e Lala H ü seyin Bey’in id aresin e b ır a kıld ı346.
Şirvan d ön ü şü n d e Şeyh H ayd ar’m m ezarı sökü lerek kem ikleri
E rd eb il’e getirü ip , a taların ın b u lu n d u ğu h azireye d efn ed ild i347.

Özbe kle rle Savaşlar

Şah İsm ail, 150 1 yılın d a Akkoyu n lu tah tın a otu rd u ğu sırad a,
Doğu ’d a Ö zb ekler, Şeyb ek H an ’m ön d erliğin d e H orasan d a d âh il
olm a k ü zer e M a ver a ü n n eh r ’i za p t ed er ek Sa fevî to p r a k la r ın a
kom şu olm u şla rd ı348. Şeyb ek H a n ’m h âkim iyet sa h a sın ı İr a n ’ın

346 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 143 vd.

347 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 48; Cev â hirü .’l-A h b â r , s. 125; “ Çok zaman geçmesine
rağm en m übarek vücudu h en üz d a ğ ü n m ım şiı.”A h s en ü ’t-T ev â r ih , s. 144.
348 T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m şa h , s.38; M ir za Muham m ed H aydar Doglat, T a ­
r ih R e ş id i, (neşr. Abbaskulu Gaffari-ferd), Tah ran 138 3/ 20 0 5, s. 363.

94
içk esim ler in e ka d a r gen işletm e n iyetin i b e lli etm esi ve Kirm an ’a
sa ld ır a ra k yağm a ve talan d a bu lu n m ası ü zer in e349 Şah İsm ail on a
b ir elçi gön d ererek ü lkesin e za r a r verm em esin i, ken d iler in in eski
ü lkeler i ola n M averü n n eh r ü e yetin m esin i ve İr a n 'ın b ir p ar ça sı
ve İr a n su lta n ların ın m ü lkü ola n H orasan b ölgesin d en d e çek il­
m esin i isted i350. Ö zb ek h an ı, Safevî elçü erin e, Şah İsm ail’in n için
Şiîliği ih d a s ettiğin i, sa h a b eye n için kü fr ettikler in i sord u . O n lar
d a , Şia ’n m h a k m ezh ep old u ğu n u , yü zler ce â lim in 50 0 cü tten
fa zla eser yazd ığın ı, N asred d in Tu sî’n in H ıila gu H an gib i h ü kü m ­
d a r la r d an itib a r görd ü ğü n ü , M u h am m ed H u d ab en d e’n in Şeyh
M u tah h ar-ı H ıllî’ye sa ygı gösterd iğin i a n la tıp , Şah İsm ail'in P ey­
ga m b er soyu n d an old u ğu n u ve b ir p a d işa h ile savaşa girm ed en
ön ce on a n a sih a t ve ten b ih için elçiler gön d er d iğin i söyled iler .
Şeyb ek H an “S a n k i b e n k â f ir m iy im d e b a n a n a s ih a t e d iy o r s u ­
n u z ? ’ d iye kızıp elçilik h eyetin i h u zu ru n d an kovd u . H em en a ğır
b ir d ille m ektu p h azır layıp Şah İsm ail’e yolla d ı351.
Şeyb ek H an m ektu bu n d a, ü lkeler feth etm en in Ta n rı ta r a ­
fın d a n ken d i soyu n a b a ğışla n d ığın ı, p a d işa h lığın b a b a d a n oğla
ka la n b ir m iras old u ğu n u söyleyerek, asıl n iyetin in K a b e ’yi ziya ­
ret etm ek old u ğu n u , b u n d a n d olayı K a b e yolu n u n h azırlan m a-

:,4<' T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 4 9 ,50 .

350 H ü la s a tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 101; C e v â h ir ü l-A h b â r , s. 126.
351 C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 126. Şeybek H an ile Safevî elçilerin in m ülakatı
ben zer ifadelerle H ülasatü’t-Tevârih ’t e d e yer alır: “Siz tem iz Şia fır­
kasını, m illet-i n aciyeyi son radan tü r em e m i san ıyorsu n uz? Siz galiba
bu m eseleye va kıf değilsin iz. Çü n kü m ü cteh id ve u lem ad an üç yü z-
dört yü z kişi bu m ezh ep ten d ir ve yü zler ce eser yazm ışlardır. Burada
bu m ezhep h ak olar ak t a r if edilm iştir. Bu n lard an bir i d e Şia’n ın b ü ­
yü k âlim lerin den H oca Nasireddin Muh am m ed Tu sî’dir. Sizin ceddi­
n iz Hülagu on a bağlıydı ve Şia’yı istiyordu. Sultan Muham m ed Olcaytu
Şia m üctehidi olan Şeyh Cem aleddin Mutah h ar -ı H ıllî ile soh bet etti.
Ehl-i Sün n et ve Cem aat kitapların da d a b u m ezh ep haktır. Bu n lan size
hatırlatayım , dedi” H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 10 2-10 8 .

95
sm ı, ken d i a d ın a h u tb eler oku n m a sın ı ve sik keler kesilm esin i,
ver giler in h a zır la n m a sın ı ve Şa h İsm a il’in d e ta h tta n çekilm e­
sin i, a ksi ta kd ir d e n ered e d ir en ecekse or a yı a çıkla m a sın ı b ild i­
rip açıkça teh d it etti351352.
Şeyb ek H an tarafın d an gön d erilen b ir b aşka m ektu p ta ise Şah
İsm ail’in soyu n u n d erviş old u ğu , d ervişlerin su lta n lık p eşin d e o l­
m aların ın gelen eklere u ym ad ığı353, ü stelik an n esin in Uzun H asan ’ın
kızı old u ğu h atırla tıla r ak, ü lkeler in an n ed en d eğil b a b ad an m iras
kalacağı a la ycı b ir şekild e d ile getir ild i354. On a m ektu b u n yan ı sıra
keşkü l ve asa gön d ererek b a b a sı ve d ed esi gib i d er vişlik yap m a­
sın ı, d eğilse b a şın ın ka ygısın a ka lm a sın ı b ild ir d i355.
Bu sıralard a Şirvan ’d a kışla kta olan Şah İsm ail, Şeyb ek H an ’a
ken d isin i öld ü r m ek ü zere yola çıktığın ı b ild ir en b ir m ektu p gön ­
d erip 356, b ölgen in id a resin i yen id en Şeyh Şah ’a b ır a ktıkta n son ra
H orasan ta r a fın a yön eld i. Ask er top la m a k a m a cıyla h er ta r a fa
ad am lar gön d erd i357. Su ltan iye ve Rey ü zerin d en Dam gan ’a u laştı.
D am gan h âkim i ve Şeyb ek H a n ’ın d a m a d ı ola n Ah m et Su ltan
şeh ri b o şa lta r a k H erat’a, E sterab ad h âkim i Ah m ed Kan karat ise
H arezm ta r a fın a ka çtı. D am gan , H ezarcerib , E sterab ad iler i ge­
len leri Şah İsm ail’i ka r şıla ya r a k ita a tler in i b ild ir d iler . Bu cü m le­
d en Cü rcan h âkim i M u zaffer Bitikçi d e Safevü ere b a ğla n d ı358. Şah

351 T a r ih -i îlç i- y i N iz a m şa h , s. 38 ; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 145.

353 “H erkesin babasın ın m esleğin i yap m ası uygu n olu r ... Oğlan babasının
işin i yap ar kızlar an n esin in .” T a r ih -i R eş id i, s. 363.
354 H ü la s t ii’t-T ev â r ih , c. 1 , s. 10 4; T a r ih -i R e ş id i, s. 363.
355 “Eğer ba ban ın duru m un u un u ttu ysan hatırlatm ış olayım . Eğer salta­
n at gölgesin e ayak basacaksan başım n çaresin e bak.” T a r ih -i R eş id i,
s. 363-364-
356 T a r ih -i R eş id i, s. 364.
337 Şah İsm ail’in ord u su n d a Ru m lu Div Su ltan , Ustaclu Çayan Sultan,
Rum lu Badm can Sultan, Şam lu Zeyn el H a n , Talışlı Mirza Muham m ed,
Musullu Em ir H an bu lun uyordu . H iila s a t û ’t-T ev â r ih , c. I, s. 10 9.
358 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 48 -49 ; R a v z a tü ’s -S a fe v iy y e, s. 318.

96
d ah a son ra Tu s’a (M eşh ed ) gid erek İm am R ıza’n ın tü rb esin i ziya ­
r et etti. D ön ü şte N esa ve Ab iver d ’i ele geçirip M erv’e yön eld i.
Şah İsm ail'in geld iği h ab eri yayılın ca Şeybek H an , Tü rkistan ’a
ve D eşt-i Kıp çak’a h ab erler gön d ererek yard ım talebin d e bu lu n d u .
An ca k bu yar d ım lar u laşm ad an Şah İsm ail yakla şın ca H erat’ı b ı­
r a ka r a k M erv’e çekild i, şeh ri tah kim etti, k a le ve şu r la n sağlam ­
la ştır d ı359. Ön cü ku vvetler le M erv ü zer in e yollan an Avşa r D ân e
M u h am m ed , Özbekler tarafın d an p u su ya d ü şü rü lü p öld ü rü ld ü 360.
22 Kasım 1510 yü m d a Sa fevîler M er v ön ler in e geld iler. Şeh ir ku -
şa tü d ıysa d a ele geçirilem ed i. Safevîler çekiliyorm u ş gib i ya p a r a k
Şeyb ek H an ’ın şeh ird en çıkm asın ı sağlad ılar. M er v yakın ların d a
ya p ıla n b ü yü k savaşta Şeyb ek H an öld ü rü ld ü 361. Keza Ö zb ek or ­
d u su n u n b ü tü n ü eri gelen ler iyle b ir lik te o n b in e ya kın asker d e
sa va ş m eyd an ın d a kald ı362. D iğerleri h ızla M averü n n eh r’e çekild i­
ler. Böylece H orasan b ö lgesi b ü tü n ü yle Safeviler in elin e geçti.
Şeyb ek H an ’ın b a şı kesilerek k a fa d er isi yü zü lü p için e sam an
d old u ru ld u ve Osm an lı p ad işa h ı II. Bayezid ’e gön d erild i. Kafata­
sın a a ltın ka p la n a r a k Şah İsm ail’e ka d eh yap ıld ı363. E li ise kesi­
lip , b u m ü cad eleler sır a sın d a Şeyb ek H an ’a d estek veren M azen -
d a r an h âkim i Aka R ü stem R u zefzu n ’a gön d er ild i364.

359 T a r ih -i R eş id i, s. 364; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 48-49; H ü la s a t ü ’t-

T ev â r ih , c. I, s. 109.
360 C ev â h ir ü l-A h b â r , s. 127.
361 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 49,50 ; T a r ih -i İ lçi-y i N iza m şa h , 46-53; Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 12 7,12 8 ; H o ld eb er in , s. 19 6 ,19 7.
362 T a r ih -i R eşicR , s. 365
363 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 128; T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 54-55; A h s e n ü -
T ev â r ih , s. 16 1,16 3; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 113.
364 Mazen daran hâkim i Aka Rüstem Ruzefcun Şah İsm ail’in H or asan se­
ferin den ön ce Şeybek H an ’ı desteklediğini ifade et m ek üzere “Ben im
elim Şeybek’in eteğin de” dem işti. Şeybek H an öldürülün ce eli kesilerek
Aka Rüstem ’e gön derildi. Elçiler Şeybek’in elin i Aka Rüstem ’in eteği­
n in dibin e attılar. Sen “Ben im elini Şeybek’in eteğin de dem iştin , şim d i

97
 Şah İsm ail, M erv’e gir ip h a lkın can ın ın b a ğışla n a ca ğın ı b il­
d ir d i365. Şeyb ek H an ’ın vezir ler in d en H oca M u h a m m ed Su rh ,
M e r s in a n a h ta r ın ı getir ip , Şa h ’a b ia t etti366. Şeyb ek H an ’a a it
h azin eler Kızılb a şlar ar asın d a p ayla ştır ıld ı. M erv’in id a resi d ah a
ön ce Ka zvin , R ey ve çevr esin in h â kim liğin d en a zled ilm iş ola n
D ed e B e / e ver ild i367.
Şah d a h a son ra H erat ü zer in e yü rü d ü . Şeyb ek H an ’a yard ım
için gelm iş ola n U b eyd H a n , Şeyb ek H an ’ın a ü esin i d e ya n ın a
a lıp şeh ri b oşa lttığın d an sa va ş yap m ad an şeh re gir d i368. H erat’ta
a h ali Şiîliğe d a vet ed ü d i. H u tb en in O n İki İm am a d ın a oku n m a­
sın ı, H z. Aişe, H z. Eb u b ekir, H z. Öm er ve H z. O sm an ’a la n et ve
kü fr ed ilm esin i isted i. H afız Zeyn ed d in m in b ere çıkıp , talep ed ü e-
n in aksin e kü fü r etm eyeceğin i ve la n et oku m ayacağım b ü d irin ce
feci şekild e öld ü rü ld ü 369. Keza H erat şeyh ü lisla m ı Seyfed d in Ah -

on u n eli senin eteğin de” dediler. Aka Riistem korku d an hastalan dı. Bir
yıl son ra da öldü. T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 54; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s,
16 3 ;; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 114.
365 “Mervliler e katliam yapıldı.” T a r ih -i R eş id i, s. 366; “Mer v ü ç gü n yağ­
m alan d ı.” L u b b ü ’t -T ev â r ih , s. 40 9.
366 “Çünkü o Şiî idi.” H ü la s a t ii’t -T ev â r ih , c. I, s. 113.
367 T ek m iletü İ-A h b â r , s. 50 ; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 54; Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 129; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 161; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 113.
368 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 54; T a r ih -i R eş id î, s 366.
369 “H erat ileri gelen lerin e cam ide toplan m aları, h u tbe okum aları, Ashab’a
ve H z. Aişe’ye kü fretm eler i söylen di. İleri gelen ler cam ide toplan dılar.
Ken dilerin den isten ilen şeyler i duyun ca ses çıkarm adılar. H atip H afız
Zeyn edd in ’i m in bere çıkardılar. O ham d u sen a okuduktan son ra asha­
b ın tarifin e sır a gelin ce din darlığı ve yiğitliği ağır bastı: Y ılla r d ır eh l-i
s ü n n e t v e cem a a te u y g u n o la r a k h u tb e o k u d u m . B u g ü n is e ö m r ü m ü n
g ü n e ş i y a ş lılık g u r u b u n a u la ş t ı. E ğ e r sa b a h ley in h a y a tta o lu r sa m , b u
ö lçü s ü z k ü fü r ler le y e n i h a y a t ım ı n a s ıl d ev a m ettir eceğ im . H ele h ele
ö m r ü m y o lu n so n u n a g e lm iş k en b u k ü fü r ler n e iş im e y a r a y a ca k d e­
dikten son ra, eskiden old u ğu gibi ashabın isim lerin i tazim ve tekrim
etti. Lan et Kızılbaşlar h em en gelip H afiz’ı m in ber d en aşağı çektiler,

98
m ed d e On ik i İm am ad ın a h u tb e oku m ayı red d ed in ce H er at p a ­
za r ın d a ya kıla r a k öld ü rü ld ü 370.
H er a t’m id a r esi d a h a ön ce em ir ü ’l-ü m er a lıkta n a zled ilen
Lala H ü seyin Bey’e b ır a kıld ı371. Sem erkan d ’ın id aresi ise U staclu
Su fioğlu Ah m et Su ltan ’a ver ild i372. Böylece Şah , görevd en a lm a ­
la r d a n d olayı Kızılb a şlar arasın d a yaşan an kü çü k kır gın lıkla r ı gi­
d erm eye çalıştı.

parça parça ettiler.” T a r ih -i R eş id i, s. 366-367; Fü tû h a t-ı Ş a h î, s. 349;

Bu olaya bizzat tan ık olan ve o sırada cam ide bu lu n an Zeyn eddin Mah-
m u d Vasıfî’n in n aklettiğin e göre: “Fetihn âm e’d e sahabeden on yed i ki­
şiye kü fü r ve lan et okun m ası em r in e gelin ce H afız Zeyn eddin , Şeyh ü ­
lislam ve diğer ileri gelen lerin bulun du ğu tarafa baktı. Şeyhülislan A
H a fız , f it n e çık a r m a , k u lla r ın k a n ın ı b o ş y er e a k ıttır m a , n e s ö y len i­
y o r sa o k u , dedi. H afız lan et bölüm ün d en yaklaşık 011 satır geçti. Kulu
Can sinirlenip: B u a d a m k im k i Ş a h ’m em r in e h ıy a n et ed iy o r ? dedi. H a­
fız H aşan Ali: B u a d a m n a s ıl la n et o k u su n , k e n d i a d ı Z ey n ed d in E b u -
b e k ir , b a b a sın ın a d ı Ş e r efed d in O s m a n ’d ır dedi. Em ir M u h am m ed
Em ir Yusuf: E y H a fız sen n e b ed b a h t b ir is in ! N için y a la n sö y lü y o r ­
s u n ? O n u n a d ı Z ey n ed d in A l i ’d ir , dedi. Molla Yad igâr Esterabadî: E y
E m ir M u h a m m ed k im e y a ğ cılık y a p ıy o r s u n , H a fız H a şa n A li d o ğ r u
sö y lü y o r , dedi (...) Kızılbaşlar on u m in ber den çekip parça parça etti­
ler .” Zeyn ed d in M ah m u d Vasıfî, B e d a y iü T V e k â y i, (neşr. Aleksan d r
Belderof), Ta h ran 1350 / 1972, c. II, s. 248 -249.
370 “Er tesi gün Şeyhülislam ’ı çağırdılar. Şah İsm ail, Şeyh’in karşısın a ge­
çip: Ş ey h sen b ilg in b ir a d a m sın , n e y a z ık k i, y a n lış y o ld a sın , g e l v e
a s h a b a la n et o k u , Ş ia m e z h eb in i s e ç, dedi. Şeyh: E y o ğ u l, s en d in i n e
sa n ıy o r s u n d a b a n a y o l g ö ster iy o r su n . B u k â fir v e k a t led ilm eler i v a ­
cip o la n h a lk , s e n i b u b ed b a h tlığ a sü r ü k led i... S e n b u m ezh ep d en b izim
d o ğ r u d in im iz e d ö n , dedi.” T a r ih -i R eş id i, s . 367; “H erat şeyhülislam ı
Sü n n î old u ğu için öld ü r ü ld ü ” T e k m ile t ü l-A h b â r , s . 50 ; C e v â h ir ü î-
A h b â r , s. 128; T a r ih -i İ lçi-y iN iz a m ş a h , s. 5 5 ; A h s e n ü ’- T ev â r ih , s . 163;
H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 113; Fü t û h a t -ı Ş a h î, s. 349.
371 C e v â h ir ü ’l-A h b â r , s. 128 ; T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 55; L u b b ii’t -
T ev â r ih , s. 411; H a b ib ü ’s -Ş iy er , c. IV, s. 516; K ıs a s ii ’l-H a k a n î, c. I, s. 43.
37î! H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 115.

99
 Şah İsm ail, H erat’ta n a yn lıp M averaü n n eh r’e yön eld iğin d e
U b eyd H a n ve Tim u r Su ltan ’ın elçiler i a ğır h ed iyeler le gelip Ş a h a
b a ğlılık la r ım su n d u la r . Şa h o n la r a ilt ifa t etti373. Belh , An d h od ,
Şab ergan , Çiçektov, M eym en e, Faryab, M orgab ve G a r d sta n ’ın
id a r esi ise Karam an lu Ba yr a m B e ye b ır a kıld ıkta n son r a k ışla ­
m a k ü zer e Ku m ’a d ö n ü ld ü 374. Bu ra d a ik en , H o r a sa n b ö lgesi­
n in feth in i teb r ik am acıyla M ısır su lta n ı Kan su G û r î’n in ve Os­
m an lI su lta n ı II. Ba yezid ’in elçiler i geld i375. Kısa b ir sü r e son ra
An ad olu ’d a Tekelü Şah Ku lu Ba b a ’n ın aya kla n d ığı ve İran ’a yö ­
n eld iği h a b er i geld i376.
Ar tık Safevü er m erkezî İr a n ’d a za yıf m a h allî h an lıkla r la u ğ­
raşm aktan çıkıp , D oğu ’d a ve Batı’d a gü çlü d evletler in kom şu su
d u r u m u n a geld ü er . Bö ylece za yıf ve sa vu n m a ya ö n celik ver en
yer el gü çlerin yer in i sa ld ır gan , b ü yü k ve ku vvetli or d u la r alm aya
b a şla d ı. Sa feviler za ten d ü zen siz, bakım sız, m o d em silah lard an
yoksu n ve sad ece iyi sa va şçılığı ilke ed in m iş ve n ered eyse on yıl­
d an fa zla zam an d ır fiilen sa va şm a kta ola n a sker lerin i, yavaş ya ­
va ş eritm eye b aşlad ılar. Ü stelik Batı/ O sm an h sın ır ın ın tam ola ­
r a k tesis ed ilm em iş olm ası, b ö lgeyi b ir m ü d d et d ah i olsa ken d i
h alin e b ır a ktığı gib i, Osm an lı ü lkesin d e m eyd an a gelen olayları
takip ed eb ilm ek için d e k u vvet a yırm aları ica p ed iyord u . Bu n a

373 “Şah İsm ail, M aver aü n n eh r ’in feth i am aciyla H er at’ta n çıkıp , Far ­
yab tarafın a yön elin ce, Özbek H an lan ordu n un geld iğin den haberd ar
olunca, babasın ın katlinden son ra Sem erkand’a hâkim olan Tim ur Han,
Bu hara’d a h ü kü m et eden Ubeyd H an ve Kerm in e ve çevresin in hâkim i
olan Cam Bek Sultan bir biriyle m üşaverede bu lun dular. Şah’ın Am u -
d eıya geçm esi h alin de Maver ün n eh r ve Tür kistan ’d a Özbek kalm aya­
cağın ı bildiklerin den Şah ’a am an dilem eye ve bağlılıkların ı bildirm eye
karar verdiler. H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 519; T ek m ilet ü ’l-A h b â r , s. 50;
A h s en ü 't-T ev â r ih , s, 16 3 ,16 4 .
374 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s, 164.
373 H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 521.
376 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , 164.

100
m u kab il, D iyarbekir’d eki U staclu M u h am m ed H an ’ın kü çü k -am a
b a şa r d ı- b ir ku vvetin d en b aşka b ölged e d en etim sağlayacak d u ­
ru m d a d eğiller d i. Ü stelik Kü rt reislerin in Şah İsm ail’e - v e ta b ii
o la r a k Kızd b aşlığa- ola n sa d a ka tleri d e h er zam an şü p h e götü r ­
m ekteyd i377. Bu yü zd en Şah İsm ail, ola yla r ın d ah a h ızlı geliştiği
d o ğu sın ırın d aki d u ru m u n u ku vvetlen d ir m ek için b ü tü n d ikka ­
tin i b u r aya yön eltti. Bu yü zd en 150 7 ya zın d a gü n eyd e P or tekizli­
ler in , Sa lgu r lu la n yen er ek kıyı şer id in e yer leşm eye çalışm aların a
m ü d ah a le ed ilem ed i378. Batı sın ır ın d a m eyd an a gelen ola yla r ı ise
sa d ece ta kip etm ekle yetin d iğin d en Şah ku lu a yaklan m ası, O s­
m an lI D evleti’n in iç soru n u olm aktan öteye geçem ed i ve Tü rk-
m en ler , u ğr u n a a ya kla n m a çıka r d ıkla r ı Şah İsm a il’d en h iç b ir
yar d ım alam ad ılar.

Şahkulu Ayaklan m ası

Şeyh H ayd ar’ın m ü rid lerin d en olu p , on u n telkin ve ter b iye­
sin d en geçen H aşan H a life, m em leketi T ek e yör esin e d ön d ü k­
ten son r a Kızılkaya m evkiin i ken d isin e m esken ed in m iş ve b u ­
rad a Teke Tü rkm en lerin i ir şad a b a şlam ış, on u n telkin ler iyle p ek
ço k Tü rkm en Kızılb aşlığa m eyletm işti. H aşan H alife’n in ölü m ü n ­
d en son r a yer in e oğlu Şah Ku lu H a life otu rm u ştu 379. Osm an lIla­
r ın , ken d iler in i ço k iyi gizleyen Safeviyye m en su b u b u h a lifeler in
ilk d ön em fa a liyetler in d en h a b erd a r olm a d ıkla rı, h a ttâ on la rın
h a ya tla r ım d a h a r a h a t id a m e ettir eb ilm eler i için p a r a gön d er ­
d ikler i an laşılıyor380.

377 S u lt a n la r v e S a v a şla r , 193-194.

378 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 133.
379 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 168; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 117.
380 “Sultan Bayezid’in on a h er yıl altı yed i bin akçe sadakası vardı, m eğer
Kızılbaş im iş, ol aralıkta h u r û c ed ip geldi.” An on im T ev â r ih -i  l- i O s­
m a n , (neşr. Nih at Azam at), İstan bul 1992, s. 132; A n o n im O sm a n h
K r o n iğ i, (neşr. Necdet Öztürk) İstan bul 20 0 0 , s. 139.

101
 An ta lya sa n ca k b eyi Şeh za d e Korku t’u n va kitsiz ve ted b irsiz
b ir şekild e M an isa’ya gitm esi ü zer in e, ön ced en b e r i b ir takım h a ­
zır lıkla r için d e ola n Kızılb a şlar Şah ku lu H a life’n in ön d erliğin d e
h arekete geçer ek ön ce Şeh zâ d e’n in M an isa’ya götü rü lm ekte olan
eşyalarım yağm alad ılar. Dah a son ra An ta lya ’yı b a sa r a k kad ısın ı
öld ü rd ü ler. Şah ku lu ’n u n “çıkış”m ı h ab er alan Tü rkm en ler h er ta ­
raftan on a ka tılm a ya b a şlad ıla r . H attâ Kızılb aş olm ad ıkları h ald e
tım ar lar ın ı ka yb ettikler i için kü skü n d u ru m a gelm iş olan b a zı si­
p ah iler b ile on u d estekled ü er. Sa yıla n kısa sü r e d e artan Kızıl-
b a şlar , Kızılcakaya, İstan os, Elm alı, Bu rd u r ve Keçib orlu ’yu b asıp
tah r ip ettikten son r a Kü tah ya’ya yön eld ü er. Ka ragöz P aşa a z b ir
ku vvetle on la rın ü zerin e geld iyse d e m u vaffak ola m a d ığı gib i Kü ­
tah ya ön lerin d e öld ü rü ld ü (22 N isan 1511). Şah ku lu ve Kızılbaşlar
Kü tah ya’yı ele geçirm eyip Karam an ü zerin e yön eld iler .
Şeh zâd e Korku t’u n ta leb i ü zer in e Şeh in şah ’m oğlu M eh m et
ve Şeh zâd e Ah m ed ’in oğlu Osm an , isyan ın b a stırılm asın a gör ev­
len d irild i. Bu n lar ku vvetlerin i vezir H ad ım Ali P aşa’n ın ku vvetle­
riyle birleştird iklerin d e, Kızılb a şlar Karam an Bey’i H ayd ar P aşa’yı
çoktan öld ü rm ü şler ve ku zeye d oğru ü er leyerek Çu b u k Ovası’n a
ya kla şm ışla r d ı. O sm an lı or d u su o n la n sa r p b ir yer d e k ıstır d ı­
ğın d a, b u d efa Şeh zâd e Ah m ed ’in h ü kü m d aran e ta vır la n Yen içe­
riler a rasın d a h oşn u tsu zlu ğa seb ep old u ğu n d an ga yretsizlik m ey­
d an a çıkın ca; Şah ku lu b u va r ta yı d a atlatm ış old u . An ca k H ad ım
Ali P aşa Çu bu kovası’n d a on lara yetişti. Savaşta Şah ku lu ve H ad ım
Ali P aşa öld ü (2 Tem m u z 1511). Kızılb a şlar H a life Bab a’yı ken d i­
ler in e h a life seçip İran ’a yön eld iler . Erzin can yolu n d a Teb r iz’d en
d ön m ekte ola n b ir tica r et kerva n ın a sald ırıp b eş yü z kişiyi ka tle­
d ip b ü tü n m a lla n yağm a la d ıla r 381.
Teke Tü rkm en lerin in isya n ed erek, Osm an lı ord u su yla savaş­
tığı ve ga lip gelip İr a n ’a yön eld ikler i h ab eri geld iğin d e Şah Özbek

381 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 116

102
seferin d en d ön m ekteyd i382. Tekelü Çü h e Su ltan ’ı, gelen ler on u n
akra b alar ı old u ğu n d an d illerin d en k o la y a n layacağı ve n iyetlerin i
h em en öğr en eceği d ü şü n cesiyle on la rı karşılam aya gön d erd i3®3.
Çü h e Su ltan b u n la n a lıp R e / e getir d i. N iyetler in in Şah ’ın h iz­
m etin e gir m ek old u ğu a n la şılın ca Şah İsm a il, seb ep siz yer e t i­
ca r e t ker va n ın a sa ld ır d ıkla r ı ve k a tlia m ya p tık la r ı ger ekçesiyle
r eisler in in tü m ü n ü n öld ü rü lm esin i em retti. Bu n u n yer in e geti­
r ilm esin d en son r a geriye ka la n a h a li d iğer a şir et reisleri ve ord u
kom u ta n la rı arasın d a p ayla ştır ıla r ak384*b ir lik te h a r eket etm eler i­
n in ön ü n e geçild i.
Safevî ve Osm an lı ka yn a kla n isya n ed er ek İran ’a gid en Teke-
lü ler in ya k la şık on ilâ on b eş b in k işi old u ğu n u kayd etm ekteyse
d e n icelikler i h akkın d a b ilgi verm em ekted irler3®5. Şü p h esiz b u n ­
la r a ilece h ar eket etm işlerd i. Bu yü zd en a sker sa yısın ın en iyim ­
ser b ir tah m in le 50 0 0 civa n n d a olm a sı gerekir.

Babür’e Yardım ve H o rasan ’da Bitm e yen Kavga

Şeybek H a n in öld ü rü ld ü ğü ve Şah İsm ail’in H orasan ’a h âkim
old u ğu h a b eri Babü r P ad işah tar a fın d an d u yu lu n ca h em en h a r e­
kete geçip Şad u m an , Ku n d u z, Bed eh şan ve Baglan ’a yön eld i. Böl­

382 “Şah bu sıralarda Horasan’dan dön üp Rey şehrine konm uştu.” A h s en ü ’t-
T ev â r ih , s.164; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 50; “Tekelii’den on beş bin kişi
R e / e geld i.” C e v â h ir ü î- A h b â r , s. 129; “Şah M aver ü n n eh r ’e yü r ü ­
düğü sırada Tekelülerin isyan ettiği h aber i geldi... H orasan ’ın zaptın ­
dan son ra Irak’a yön elin d i.” T a r ih -iİ lçi-y iN iz a m ş a h , s. 55; “H erat’tan
Irak-ı Acem ’e dön ülü rken ...” L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 410 ; “Kum kışlağın da
iken ...” H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 116.
383 T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m ş a h , s. 55.
384 T a r ih -i İ lç i- y i N iz a m ş a h , s. 55; A h s e n ü ’t -T e v â r ih , s. 16 4 ,16 5 ,16 8 ;
Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 129; S elim şa h n â m e, s. 88.
383 İdris-i Bitlisi, yirm i bin kişi oldukların ı kaydeder. Bkz. S elim şa h n â m e,
s. 87.

103
gen in h âkim leri M eh di Su ltan ve H am za Su lta m yen ip Bed eh şan ’a
yer leşti. Ö zb ek H a n la n , ku vvetler in i b ir leştir ip Bab ü r’e ka r şı sa l­
d ın h azır lıkla r ın a gir işin ce, o, Şah İsm ail’d en yar d ım talep ed e­
rek, Sem erkan d ve Bu h ara’n ın ele geçirilm esi h alin d e on u n ad ın a
h u tb e oku n acağın ı va a t etti. Bu n u n ü zerin e Şah İsm ail, Su fioğlu
Ah m et Bey ve Avşa r Şah ru h Bey’i ka la b a lık b ir ord u yla bölgeye
gön d erd i. Ö zb ek Tim u r Su lta n ve U b eyd H an , Kızılb a şla n n ka r ­
şısın d a d u ram ayıp Tü r kista n ’a çekild iler. Bab ü r P ad işah ve Kızd -
b a şla r Sem erkan d ’ı ele geçird ü er( Ekim 1511), Şah İsm aü ad ın a
h u tb e oku ttu lar386387.
Bir m ü d d et son r a Bab ü r’ü n b a ğım sız h a r eket etm eye b a ş­
la m a sı ü zer in e Şah İsm aü , N ecm -i Sân i’yi ku vvetli b ir ord u ü e
on u n ü zer in e gön d erd i.
Bu esn ad a Tü r kista n h an la r ın d an a ld ığı ya r d ım la Babü r’ü n
ü zerin e yü r ü yen U b eyd H an , Tim u r Su ltan ve Can ı Bek H an , on u
Bu h ara’d an çıkarm ayı b a şa r d ıla r . Bab ü r P ad işah , ön ce Şad u m an
kalesin e gitti. Kaleyi tah kim ettikten b aşka Belh ’e ad am gön d e­
rer ek Safevîlerd en yard ım isted i. Karam an lu Bayram Bey, Em ir
M u h am m ed -i Şirazî’yi yard ım a gön d erin ce Özbek h a n la n Babü r’e
sald ırm aktan va zgeçip geri d ön d ü ler.
Bö ylece Kızılb a ş or d u su n u n yön ü Ö zb ekler in ta r a fın a d ön ­
m ü ş old u . E m ir N ecm -i Sâ n i, ya k la şık on ik i b in k iş ilik b ir o r ­
d u yla H or a sa n ’a geld i. H er a t h â k im i La la H ü seyin Bey ile Belh
h â k im i Ka r am an lu Ba yr a m Bey d e a sk er le r iyle on a k a tıld ıla r .
Ceyh u n ır m a ğı ge çilir k e n E m ir M u h a m m ed b . Yu su f, Ba b ü r
P a d işa h ’a gö n d er iler ek or d u ya d â h il o lm a sı isten d i. Kısa sü r e
so n r a Ba b ü r P a d işa h d a o n la r a k a tıld ı. Ka r şi şeh r i k u şa tıla r a k
ele ge çir ild ik ten so n r a b ü yü k b ir k a tlia m ya p ıld ı3®7. Vila yetin

386 T a r ih -i R eş id i, s. 376, 377; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , 16 6 ,16 7.

387 “Küçük, büyük, genç, yaşlı yaklaşık on beş bin kişi öldürüldü”. A h sen ü ’t-
T ev â r ih , 171; Cev â h ir ü i-A h b â r , s. 130; T ek m iletü i-A h b â r , s. 51; T a r ih -i
İ lç i- y i N iz a m şa h , s. 58.

104
ile r i ge le n le r i eş ve ço cu k la r ıyla b ir ca m iye sığın ıp , k e n d ile r i­
n in d e seyyid o ld u ğu ger ek çesiyle a f d iled iler ; a n ca k N ecm -i
Sâ n i, sa va ş sır a sın d a b ü yü k, k ü çü k, s e yyid d in lem ed en h e r ­
k e s in ö ld ü r ü leceğin i sö yleyer ek o r a d a b u lu n a n la n n ta m a m ın ı
ö ld ü r ttü .
Bab ü r P ad işah , U b eyd H an ve Can ı Bek Su ltan ’ı ka rşıla m ak
am acıyla Bu h ara’ya yön eld i. Karam an lu Bayram Bey ise Tim u r
Su lta n ve Kü çü m Su lta n ’ın oğlu Ebu Said Su ltan ’ın Sem erkan t
ü zer in e yü r ü d ü ğü h a b er i ü zer in e on la r ı ka rşıla m aya çıktı. Öz-
b ek ler savaşı göze alam ayıp Gu cd u van ka lesin e çekild iler. Bu k a ­
len in etr a fın d a cereyan ed en sa va şla r b ir n etice verm ed iği gib i,
Kızılb a ş ord u su n d a yiyecek sıkın tısı m eyd an a çıkm aya b a şlad ı.
N ecm -i Sân i b ü tü n u ya n la r a rağm en ger i çekilip ord u yu d in len ­
d ir m ek yer in e b ü yü k b ir savaşa h azırlan d ı. Bu görü ş a yr ılığı b azı
Kızılb a ş r eislerin ord u d an ayrılm asın a n ed en old u .
Ubeyd H an ve Can i Bek Sultan’d a Buhara’d an ayrılıp Gucduvan’a
gelip d iğer Özbek ord ü su yla b irleştiler. ı ı Kasım 1512 yılın d a Gu c­
d u van ön lerin d e ya p ıla n b ü yü k sa va şta Kızılb aş ord u su a ğır b ir
yen ü giye u ğr a d ı. N eçm -i Sân i ve Karam an lu Bayram Bey öld ü ­
rü ld ü 388. Bab ü r P ad işah Şad u m an ka lesin e ka çtı. Savaş m eyd a­
n ın d a n ka ça n Kızü b aşla n n çoğu Ceyh u n ırm ağın d a b oğu ld u lar.
Sa fevî ord u su n u n b u a ğır yen ilgisi ve cid d î k a yıp la n Ö zb eH eri
cesaretlen d ird iğin d | en Can ı Bek Su ltan H er at’a yön eld i. Savaştan
gü çlü kle ku rtu lm u ş ola n Lala H ü seyin Bey ve Su fîoğlu Ah m et Bey
H erat’ı savun m aydı ça lıştıla r . U zu n ku şa tm a d an son r a Ö zb ekler
1513 yılın ın M a r tın d a bölged en çekilip M eşh ed ü zerin e yü rü d ü ler
ve E sferayin ’e ka d ar ola n yer ler i h âkim iyetler i a ltın a a ld ıla r . Bu
h a b er H erat’t a d u yu lu n ca La la H ü seyin Bey ile Su fioğlu Ah m et

388 T a r ih -i İ lçi-y i ^ fiza m şa h , s. 58-59; T ek m ü etü ’l-A h b â r , s. 51; Cev â h ir ü ’I-

A h b â r , s. 131; ¡H ü la sa tü 't-T ev â r ih , c. I, s. 115; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy e r , s.
79; H a b ib ü ’s-S iy er , c. I V s. 529.

10 5
Bey şeh ri b ır a kıp Tab es ü zerin d en Ir a k ve Azerb aycan ’a gittiler389.
Tim u r Su ltan H erat’a gir er ek Şiîler in çoğu n u öld ü rd ü 390.
H orasan b eld esin d e cereyan ed en b a ş a r ıs ızlık la r Şah İsm ail’e
u laşın ca k a la b a lık b ir ord u yla Ö zb eklerin ü zer in e yü rü d ü 391. Şiraz
h âkim i D u lkad irli H alil Su ltan ord u su yla b ir likte M eşh ed ’e gön d e­
rild i. O b u r aya yakla şın ca U b eyd H an şeh ri b o şa lta r a k Bu h ara’ya
çekild i. Keza H erat’ı elin d e b u lu n d u r a n Tim u r Su lta n d a h em en
Sem erkan t’a ka çtı. D olayıyla, Şah İsm ail d ah a b ö lgeye gelm ed en
Ö zb ekler b ü tü n H orasan ’ı b oşa ltm ış old u lar392. H erat’ta m eyd an a
gelen otor ite b oşlu ğu n u d old u rm a k isteyen Şeyb ek H an ’ın m u te­
b er ad am ların d an E b u l-Ka sım Bah şı, şeh re gir ip h a lka b a skıla r a
b a şlayın ca F u şu n c h âkim i R u m lu P iri Su ltan , h ızla H erat’a gele­
r ek on u şeh ir d en çıkard ı.
Şah İsm ail, H u bu şan ü zerin d en Rad gan ’a geld i. Bu rad a on u n
em riyle, Ö zb eklerin korku su n d an M erv’i b ır a ka r a k ka ça n M erv
h âkim i D ed e Ab d a l B e yin sa ka lın ı ve saçım kesip , yü zü n e p u d ra
ve a llık sü r d ü ler , b aşm a b a şö r tü sü b ağlad ılar, ka d ın elb isesi giy­
d irip eşeğe ter s b in d irm ek su r etiyle ib r et için ord u gâh d a ve çar­
şıd a d ola ştır d ıla r 393. Şah ’ın zu h u ru n d an b er i yan ın d a olan ya şlı
b ir Kızılb a ş b eyin e ya p ıla n b u h aka r et, Kızılb a şlar arasın d a az­
led ilm e ve id am d an d ah a a ğır b ir d u ru m d u l Şah İsm aü b u gös­
ter iyle gü cü n ü n zirvesin e u la ştığın ı ve d izgin leri b ü tü n ü yle elin e
ald ığım gösteriyord u ; an cak, h a leflerin in d ön em in d e iyice su yü -
- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - \

389 C ev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 131; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 413; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih ,

T 1
c. I, s. 125.
390 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 52; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 179; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 125.
391 T a r ih -i îlç i- y i N iz a m şa h , s. 62; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s . 180 ; Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 131. ,
392 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 53; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 179-180 .
393 T a r ih -i îlç i- y i N iz a m şa h , s. 62; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 180 ; C ev â h ir ü î-
A h b â r , s. 128 ,131; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 413; H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s.
126; H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 538.

106
zü n e çıkacak olan d erin kırgın lıkların ve ih tila fla rın d a toh u m u n u
atm ış olu yord u 394.
Şah İsm ail R ad gan ’d an son ra Ba d gis’e geld i. Beld e h alkın ın
N ecm -i Sân i’n in ka yb ettiği savaştan ka ça n Kızılb a şlara iyi d a v­
ran m ad ıkları h a ttâ b a zıla r ın ı öld ü rd ü kleri gerekçesiyle ka tled il­
m eler i em red ild i. Tekelü Çü h e Su ltan Ba d gis’te Şah ’ın em rin i ye ­
r in e getir d i395.
R u m lu D iv Su lta n 396 Belh h â kim liğin e atan d ı. Ka yın , M u -
su llu E m ir H an ’ın ve H erat ise Şam lu Zeyn el H an ’m id a resin e
b ır a kıld ı. Bu a rad a Avşa r Şah ru h Bey Kan d ah ar ü zerin e b a şa r ılı
b ir a kın ya p tı, b ö lgen in h âkim i ola n Şü ca Bey ita a tin i b ild ir in ce
h ed iyeler le ger i d ön d ü 397.

394 Dede Bey ken disin e yap ılan b u hakareti hiçbir zam an un utm adı. Şah
Tahm asb zamanında Tekelü ile Ustaclular arasında meydana gelen bü yük
çatışmada Çühe Sultan-ı Tekelü öldürülünce Tahm asb’ın çadın m basm ış
ve on un boğazın a zin cir dolamışta. “...Yedi kişi çadıra girdiler, Şah’a p ek
çok hayâsızlıklar yap ıp H üseyin H an ’ın ken diler in e verilm esin i istedi­
ler. Şah, ben im on lardan haber im yok diye yem in etti. Sözün kısası Şah
Kubad için vekâlet m ü hrü n ü alm ak istiyorlardı, Şah d a bu n a yan aşm ı­
yordu. Nâm erd Dede Bey, bir zinciri Şah’ın boğazın a dolayıp çekiyordu.
Bu yüzden Şah ’ın boğazı yaralandı. Nâm er d Dede Bey, o zam an Necm -i
Sâni’nin öldürülm esine sebep olmuştu, şim di Şah’a n an körlük ediyordu.
Çünkü o yüreğinde, ken disin e başörtüsü giydirip ordunun içinde dolaş­
tırdığı için, cen n et-m ekân Şah İsm ail’e karşı kin besliyordu. Şim di fırsat
bu ldu, Şah ’ı öld ürm eye kalkıştı. Bu esn ada Şahverdi Sultan -ı Karabağî
yetişip çadıra girdi. O yiğit kılıcıyla Dede Be/ in kam ın ı yardı, bü tü n
organ ların ı yere saçtı. Diğer altı kişiyi de p eş p eşe öldürdü.” An on im ,
A lem -â r â -y ı Ş a h T a h m a sb , (neşr. İrec Afşar), Tahran 1370 / 1992, s. 31.
395 A h s en ü ’t-T ev â r ih , s. 181; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 126; Z ey l-i H a b ib ü ’s -
S iy er , s. 84.
396 Asıl adı Ali Bey’dir. Sultan un van ını alın ca Div Sultan diye lakap verildi.
397 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 126; C e v â h ir ü l-A h b â r , s. 132; T ek m iletü ’l-
A h b â r , s. 53-54; T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ş a h , s. 62; R a v z a t ü ’s -S a fev iy y e,
s. 28 0 vd. \

10 7
 Te briz’de İs yan
Şah İsm a il’in H orasan b eld esin d eki seferin in u zu n sü rm esi
ve or ta lıkta on u n öld ü rü ld ü ğü d ed ikod u su n u n yayılm a sı ü zerin e
d u ru m d an istifad e etm ek isteyen ü vey kard eşi Seyyid Sü leym an ,
Teb riz’i ele geçirm ek am acıyla h arekete geçti; m evsim kış old u ğu
için h er tar a fa su lar d ökü lerek sokakların b u z tu tm ası sağlan d ı ve
b öylece Seyyid Sü leym an ’ın şeh re girm esi en gellen m eye çalışıld ı.
An ca k o yin e d e an a cad d eye girm eyi başarın ca, U staclu M en teşe
Su ltan tarafın d an öld ü rü ld ü 398.

Tahm asb’ın Do ğum u ve Şah İs m ail’in Ço cukları

1514 yılın ın Şu bat ayın d a Şah İsm ail’in ilk oğlu Tah m asb İs­
fah an yakın ların d a Şah abad ’d a d ü n yaya geld i39940. Dah a son ra oğu l­
la n Elkas (i5 i6 )40U, Sam (1517), Beh ram (1517); k ızla n H an eş, P e­
rih an , M eh in Ban u Su ltan em , F eren gis ve Şah Zeyn ep d oğd u .
Şah İsm a il’in oğu lla n n a ver d iği isim ler in h ep si, İr a n 'ın m illî
d estan kah ram an ların ın ad ım taşım aktayd ı. Bu yön ü yle ken d isin i
İr a n d esta n la r ın d a old u ğu gib i Ba tı’d a Rom a (= R u m ), D oğu ’d a
Tu ran ile savaşan eski İran h ü kü m d arlan n d an b iri olarak görü yor
olm a lıd ır . Bir fa r kla ki, Tu r a n ’ın yer in i şim d i Ö zb ekler , Ru m ’u n
yer in i d e O sm a n lıla r a lm ıştı ki, Sa fevî liter a tü r ü n d e -b ü yü k b ir
tesa d ü f eser i ola ra k- O sm a n lıla r ısr a r la Ru m , R u m lu , Ru m a s­
kerler i, Ru m su lta n ı (= R om a’n ın Su ltam ) gib i sıfa tla r la am lm ış-

398 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 182-183; H ü la s a tü ’t -T ev a r ih , c. I, s. 128.

399 A h s e n ü t -T e v â r ih , s. 186; Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 8 2, 83; H a b ib ü ’s-
S iy er , c. IV, s. 523; Mirza Mu h am m ed Tah ir Vah id -i Kazvin î, T a r ih -i
Cih a n -â r â -y ı A b b a sî, (neşr. M ir Muh am ed Said), Tah ran 1383/ 20 0 5,
s. 3 9 -
400 Elkas Mirza 1516 yılında Musullu Türkm enlerinden H an Bigi Han ım ’dan
{Taçlı Begüm ) doğdu. T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 56; İsken der Bey, Tahm asb
ve Behram ’ın Musullu Türkm en lerin den b ir beyin kızın dan doğduğunu
kaydediyor. Bkz. A lem -â r â -y ı A b b a s i, c. I, s. 75.

108
la r d ır . Bu n a gör e Sa fevî İr a n ’ı kom şu la r ın d a n sa d ece m ezh ep
yön ü n d en d eğil, ta r ih î seb ep ler d en d o la yı d a fa r klıla şıyor ; Şah
İsm a il, a n tik d ön em İr a n 'ın ı refer a n s ya p a r a k b ü tü n İr a n co ğ­
r a fya sın ın m u tla k h â kim i r olü n ü ü stlen iyor d u . N itekim Ö zb ek
H a n ı’n a gön d er d iği m ektu p ta b u a n la yışa a tıfta b u lu n a r a k H o­
r a sa n b eld esin in “E sk i İr a n Su lta n la n ”n m m ü lkü old u ğu n d an
ve ken d iler in e ia d esi gerektiğin d en sö z etm işti. Böylece Şa h İs­
m a il, zu h u ru n d a n ölü m ü n e ka d a r h em en h er vesile ile r efer a n s
o la r a k ku lla n d ığı O n İk i İm am Şia 'sın ın d ışın d a , b ü tü n ü yle p o ­
lit ik a m a çla r la , h en ü z k u r u lu ş a şa m a sın d a o la n d evletin i, sa ­
d ece Şiîler in d eğil, İr a n m ü lkü n ü n ye n i d evleti o la r a k gör m ekte
ve ka d îm İr a n im p a r a to r lu kla r ın a işa r et etm ekteyd i. Bu vesile
ile k en d isi sa d ece Kızılb a şla n n Şa h ı d eğü İr a n m ü lkü n ü n d e
Şeh in şa h ’ı d u ru m u n a geliyord u .

Rum Sultam
Şah İsm ail’in h u rû cu , Akkoyu n lu top ra kla rın d a iktid a rın el
d eğiştirm esi ve n ih ayet ü lken in d oğu sın ır ın d a gü ven liğin b ü tü ­
n ü yle ortad an kalkm asın a rağm en II. Bayezid ’in Safevîlere ka rşı
takın d ığı tu tu m old u kça karm aşıktı. Bir yan d an Kızılbaşlan n İran ’a
gitm esin i en gellem eye çalışıp ser t ted b irler alm a yolu n a gid erken ,
d iğer yan d an Şah İsm ail’in Akkoyu n lu lara k a r şı ka zan d ığı za fer i
teb r ik am acıyla elçi gön d erebiliyord u . Dah a ön em lisi Şah İsm aü’in
D u lkad ir seferi esn asm d a Osm an lı top ra kla rın d a n izin siz ola ra k
geçm esin e ses çıkarm am ası an laşılm az b ir d u ru m d u . Bü tü n b u n ­
la r Şah İsm ail’e b ü yü k b ir cesaret kazan d ırm ış, on u n gu ru ru n u
ve k ib r in i okşam ış, Şeyb ek H an ’a ka rşı ka za n d ığı zaferd en son ra
on u n b aşım kestirip , II. Bayezid ’e h ed iye ola ra k gön d erm işti. Şah
İsm aü ’in b u ta vn a slın d a ap açık b ir m eyd an oku m a an lam ın a ge­
liyo r ve ken d isin e k a r şı sa va şa n su lta n lar ın a kıb eti b u olu r m esa ­
jım veriyord u . Ga rip tir ki, II. Bayezid b u m eyd an oku m a ve teh ­
d id e d e la yık old u ğu ceva b ı verm ed i. Bu n u n seb eb i ta m ola ra k

109
an laşılam am akla b irlikte, şeh zâ d eler arasın d a tah ta geçm ek için
içten içe m ü cad elen in b a şlam ış olm ası etkili olm u ş olab ilir.
Şah İsm ail tah ta geçtiğin d e II. Bayezid ’in oğu lların d an Şe-
h in şah Kon ya’da*401, Selim Trab zon ’da, Ah m ed Am asya’d a ve Kor­
ku t An ta lya ’d a san cak b eyliği yap ıyord u . II. Bayezid , d ah a sa ğlı­
ğın d a çocu kların ın tah t için b irb irleriye m ü cad eleye h azırlan d ığın ı
görm e ta lih sizliğin e erişm işti.
Şeh zâd e Korkut yu m u şak h u ylu , şair tab iatlı b iriyd i. Fatih Sul­
tan M eh m ed öld ü ğü n d e kü çü k ya şta olm asm a r ağm en b a b ası II.'
Bayezid İstan b u l’a gelin ceye k a d a r gösterm elik ola ra k tah ta otu r­
tu lm u ştu . Bir ka ç gü n sü ren su lta n lık on d a zam an ı gelin ce tah ta
geçm e isteğin i alevlen d irm iş, h a ttâ kü çü k b ir d en em ed en son ra
M ısır’a ka çm ış ve n ih ayet b a b a sı tar a fın d an affed ü d ikten son ra
Teke San ca k b eyliğin e ta yin ed ilm işti (150 9 ). N e va r k i b u teşeb ­
b ü sü on u n ta h ta geçm esin in yolu n u d a ka p a tm ıştı. Çü n kü Os­
m an lI tah tın a otu racak olan b ir kişin in ca n kor ku su n a ka p ılarak
b aşka b ir ü lken in h ü kü m d an n a sığın m ası Osm an lı sivil ve askerî
b ü r okr atla r ı tarafın d an kab u l ed ilem ez b ir d u ru m ola ra k d eğer­
len d irilm işti. Dah ası oğlu yoktu ve tah ta geçm esi h alin d e h an e­
d an ın geleceği teh likeye gir eb ilir d i402.
Am a sya ’d a san cak b eyliği yap a n Şeh zâd e Ah m ed , Osm an lı
tah tın ın en ku vvetli ad ayıyd ı. D evlet ad am ları tara fın d an b ü yü k
ölçü d e d esteklen d iğin d en , II. Bayezid d e on a ya kın d u ru yord u .
Selim ise Tra b zon ’d a sa n ca k b eyi o la r a k b u lu n u yor , ü lke­
n in d oğu sın ır ın d a m eyd an a gelen ola yla r ı yakın d a n takip ed i­
yo r , za m a n za m a n G ü r cista n ü zer in e a km la r d a b u lu n u yor d u .
Şeh zâd e Ah m ed ’in en ön em li rakib iyd i. Bu yü zd en Ah m ed , yeğen i
Sü leym an 'ın (m ü stakbel Kan u n i Su ltan Sü leym an ) Bolu ’ya san cak
b eyi olarak atan m asın ı, Am asya-İstan bu l yolu ü zerin d e bu lu n m ası

401 Babasın ın sağlığında vefat etti.

401 C d a lz â d e , 297.

İIO
ve ken d isin in İstan b u l’a tah ta geçm ek ü zere yü rü m esi h alin d e en ­
gel çıkarm a ih tim alin e karşı ön lem iş; on u n Kefe’ye tayin ed ilm e­
sin i sağlam ıştı. An ca k b u tayin , Ah m ed ’in saltan at yolu n d a a r tık
h içb ir en gel görm ek istem ed iği, keza sarayın d a Ah m ed ’in su ltan ­
lığın a on ay çıkard ığı an lam ın a geld iğin d en , Selim ’in bu n u b ah an e
ed erek Tra b zon ’d an ayrılm asın a ve oğlu n u n yan m a gid erek m ev­
cu t d u ru m karşısın d a d eğerlen d irm e yap m asm a sebep old u .
Şeh zâd e Korku t ise İstan b u l’a yaklaşm ak gayesiyle, Teke üin -
d en a yrıla rak Saru h an ’a geçti. Teke ilin d eki b eklen m ed ik b oşlu k
ön ced en b er i İran ’a gitm e h azır lığı için d e olan Kızılb a şlan n ayak­
lan m asın a fır sa t verd i. Kızılb a şlar Şah ku lu ’n u n lid erliğin d e h ar e­
kete geçip , M an isa’ya götü rü lm ekte olan Şeh zâd e Korku t’u n eş­
ya la r ın ı yağm alad ılar. Böylece şah sî m a lla rın ı b ile koru yam ayan
b ir şeh zâd en in O sm an lı ta h tı için h içb ir şa n sı kalm ad ı. Bu yü z­
d en o h er n e kad ar ta h ta geçm e ü m id in i m u h afaza ed iyor olsa d a
Selim ile işb ir liği yap m a yı ih m al etm ed i.
Şah ku lu isya n ı, Şeh zâ d e Ah m ed ’e d e b ü yü k d a r b e vu rd u .
On u n ayaklan m acıların tam d a k ıstır ıld ığı ve im h a ed ilm elerin in
im kân d âh ü in d e old u ğu b ir zam an d a Yen içer iler d en ken d isin e
b ia t etm elerin i istem esi, d ah a son ra d a savaş m eyd an ın d an çeki­
ler ek Am asya’ya gitm esi b ü yü k b ir h aya l kır ık lığı yar a ttı. Ü stelik
Şah ku lu ’n u n kü çü k şeh zâd elerin ve H ad ım Ali P aşa’m n ku m an ­
d asın d aki ord u yu yen m esi Ah m ed ’in p restijin i b ü tü n ü yle sa r stı,
"irine d e o İstan b u l’a yakla şm ayı ih m al etm ed i.
Kefe’d e oğlu Sü leym an ’ı ziyar et ed en Şeh zâd e Selim , ka rd eşi
Ah m ed ’in , b ab asın ın ve vezir ler in gen iş d esteğin i sağlad ığım gör ­
d ü ğü n d en h a n gi şekild e olu r sa olsu n İstan b u l’a u laşm ak d u ru ­
m u n d a old u ğu n u b iliyor d u . Bu m aksatla Kırım H an ı’n d an d es­
tek a lıp Ru m eli ü zer in d en İstan b u l’a yü rü d ü . An ca k b u ilk h am le
p ü skü rtü ld ü . Selim b ab asm ın ord u su yla ya p tığı savaştan ken d in i
ku r ta r a b ild iyse d e, a r tık ta h ta geçm e n iyeti isya n cı b ir şeh zâd e
o la r a k iyice b elir gin leştiğin d en İstan b u l ü zerin d e d erin b ir korku

ııı
yar a ttı. Bu yü zd en on a Sem en d ire san cağı t e k lif ed ild i. An ca k o,
d ah a ka la b a lık b ir ku vvetle İstan b u l’a tekr a r yü r ü d ü . Ken d isin i
d estekleyen Yen içerilerin İstan b u l’d a ayaklan m a çıkarm aları ve
Şeh zad e Ah m ed ta r a fta n o la r a k b ilm en b a zı d evlet ad am ların ın
evler in i yağm a la m alan Selim ’in ön ü n ü iyice a çtı. n . Bayezid or ­
d u su yla on u karşılam aya çıktıysa d a son an d a savaşm aktan va z­
geçip ta h tı oğlu n a b ır a ktı (24 N isan 1512); D im etoka’ya gitm ek
ü zer e yo la çıktıkta n b ir m ü d d et son ra öld ü .

I.Se lim
Selim İstan bu l’d a tah ta geçtiği sıralard a Şeh zâd e Ah m ed , M al­
tep e yakın la r ın d a b u lu n u yord u . O kard eşin in ken d isin d en ön ce
İstan b u l’a h âkim old u ğu h a b erin i a lır alm az An a d olu ’n u n iç ke­
sim lerin e yön eld i. Kon ya’ya çekiler ek su ltan lığım ila n ed ip h er ­
kesi ken d isin e ita a te ça ğırd ı, b er a tlıla n n b er a tla r ın ı yem lem esi
için h u zu ru n a gelm elerin i em retti. Oğlu Alâ ed d in ’i Bu rsa’ya gön ­
d ererek işgal ettir ip ken d i a d ın a h u tb e oku ttu .
LSelim ’in, Şehzâde Ahm ed’in isyanını bastırm ak için İstanbul’dan
a yrılm ası gerekiyord u . N e va r k i İstan b u l’d a ve R u m eli’d e oto­
riteyi h en ü z b ü tü n ü yle elin e alam am ıştı. Bu yü zd en İstan b u l’u
em in b ir k iş iye b ır a km a k a m a cıyla oğlu Sü leym a n ’ı Kefe’d en
İstan b u l’a getir erek yer in e ka im -i m akam ya p tı403. 18 Tem m u z
1512’d e An ad olu ’ya geçip Ah m ed ’in ü zerin e yü rü d ü . Ah m ed , sa ­
va şıp savaşm am akta ka r a r sızlığa d ü şü p ku vvetler in i An ka ra ’ya
çekti. Selim ’e h a b er gön d er er ek, ken d isin e b ir ye r ta h sis ed il­
m esi h alin d e çatışm aktan va zgeçeceğin i sakin ve za ra rsız b ir h a­
ya t sü r eceğin i b ild ird i. Am a b u taleb i, kesin likle r ed d ed ilip b aşka
b ir ü lkeye gitm esi telkin ed ild i. H attâ oğlu M u rad , İr a n ’a gid ü -
m esi h alin d e Şah İsm ail’in ken d iler in e yir m i b in k işilik b ir ku v­
ved e d estek sağlayacağın ı söyled i404. An ca k o, b a şka h ü kü m d ar-

403 Selahattin Tan sel, Y a v u z S u lt a n S e lim , An kara 1969, s. 7.

404 T a n sel, s. 8.

112
la n n gölgesin d e sefil b ir şekild e yaşa m a ktan sa, sa va şıp ölm eyi
ter cih etti405. Ah m ed so n b ir h am le ya p a r a k Selim ’d en ken d isin e
Ka ram an top ra kla r ın ın ver ilm esi h a lin d e sa kin b ir h a ya t sü r e­
ceğin i va a t etti406. An ca k Selim , b u teklifi d ikka te alm ad ı. Bu s ı­
r a la r d a Şeh zâd e Korku t’u n 407 b a zı h areketlerin d en şü p h eye k a ­
p ıla r a k on u n b er ta r a f ed ilm esin e yön eld i. Korku t M an isa’d a ele
geçir iler ek id am ed ild i.
Bu n d an son ra h ızla Ah m ed ’in ü zer in e gid en Selim , 15 N isan
1513 ’t e Yen işeh ir ya kın la r ın d a ya p ıla n sa va şta on u öld ü rd ü 408.
Böylece rakip lerin d en ku r tu lu p kısa zam an için d e ü lked e kesin
otor itesin i tem in etti.
Selim tah ta otu rd u ğu n d a Şah İsm ail, M averü n n eh r’d e Özbek­
ler le savaşla m eşgu ld ü . O Su ltan Selim ’i teb r ik etm em ekle b er a ­

408 “Şim di ben durum um u düşün üyorum . Üç şey görünüyor: Biri Mısır’a
Çerkeş’e ku l olm ak; bir i Kızılbaş olup, din den u zak ve atılmış olmak,
diğeri de yalın ayak bir fakir dilenci veya çalgıcı olm ak. Eğer bu kâğıtlar
doğru ise devlet bizim , d eğilse Çerkeş’e ku llu ktan ve Kızılbaş olu p din ­
d en atılm ak ve d ilen ci olu p çalgıcılıktan, ken di kard eşim elin d e şehit
olu p dün yad a çektiğim utan çtan , özellikle b ir defa bilgisizlikle b u ka­
d ar fitn e ve fesada sebep old uğum için gün ahlarım d an kurtulm ak daha
iyi gelir.” Cela lz â d e, s. 330 .
406 “Sultan lık size n asip oldu, bu n d an dolayı h am d etm elisin. An cak bu
atiye-i u zm â ve m evhibe-i kübr ân m n işan esi olar ak birleşm e yolun a
gitm em iz ve düşm an lık gösterm em iz gerekirdi. Am m a artık olan oldu.
Ban a gelin ce n e yaln ız n e de ailem le bir likte Şa m ’a veya doğuya sı­
ğın m ayı uygu n bulm u yor um . Bu h areket d ah a fazla fesat doğurabilir.
H âlbuki Karam an eyaleti b a n a verildiği takd ird e h ayatım ın son un a ka ­
d ar size asla m u halefet gösterilm eyecektir.” T a n sel, s. 10.
407 Şehzâde Korkut tahta geçem eyeceğim anlayınca kardeşi Selim ile işbirli­
ğin e girm iş, on a herh an gi b ir sıkıntı verm eyeceğin e, sakin bir h ayat sü­
receğin e dair söz verm işti. H attâ Selim ’in düşm an ların ın kıpırdam aları
ve ken disin i de isyana alet etm eye çalışm aları üzerin e hem en Selim ’e
m ektu p gön dererek, ehl-i n ifak’ın boş durm adığı ve hakkın da dediko­
d ular uydurduğun u, ken disin in bu n lara itibar etm em esin i rica etm işti.
408 T a n sel, s. 18.

113
b er An ad olu ’d aki kargaşaya b ü tü n ü yle ilgisiz ka lm a d ığı görü lü ­
yor. Tu r gu toğlu M u sa’ya409 gön d erd iği m ektu b u n d a Karam an lu
Ah m ed ’i An ad olu ’ya gön d erd iğin i ve on a tâb i olu n m asın ı isted iği
tesp it olu n u yor410.

Ru m lu N u r Ali H alife
O sm an lı top rakların d a m eyd an a çıkan ka rışıklıkta n istifad e
etm ek isteyen Şah İsm aü , 1512 ’d e N u r Ali H a life’yi Osm an lı sın ı­
rın a gön d ererek çeşitli seb ep lerd en d olayı h izm etin e gelem em iş
olan Kızılb a şla n h areketlen d irip , asker top la m a sın ı isted i.
N u r Ali H alife, Şeb in kara h isa r’a gelip Şah İsm a il’in çağrısın ı
h er ta r a fa d u yu rd u . Bu vesile etrafın d a, a ileler i d e yan ların d a ol­
m a k ü zer e ü ç-d ört b in sip a h i top lan d ı411. Osm an lı ta h r ir ka yıtla ­
rın d a b ölged e b oşalan köyler d en b ah sed ilm esi b u ka tılım ü e il­
gili olm alıd ır412.
N u r Ali H alife yen i ka tıla n la r la b irlikte M alatya ü zerin e yü rü ­
yü p b u r an ın h âkim i F a ik Bey’i yen d i. H aşan Ru m lu , Faik Bey’in
Su ltan Selim tarafın d an b ölgeye tayin ed ilm iş old u ğu n u yazıyorsa
d a b u b ü gi eksik olm alıd ır, çü n kü b u tarih lerd e M alatya h en ü z

409 Bu şahsın Tımarlı Sipahi olduğu ve 1516 tarihli Karam an tım ar defterine
göre ü ç bin akçelik yer tasar r u f ettiği tespit olunuyor. “Tım ar-ı Musa
Bey veled -i Tu rgud” Başbakan lık Osm anlı Arşivi Tahrir Defteri(TD) nr.
58 (Karam an Tım ar Defteri), s. 3 5,3 7. Buna göre adı geçen şahıs Çal­
dır an savaşın dan son ra d a sip ah ilik vazifesin e d evam etmiştir.
410 T a n sel, s. 33.
4.1 H ö ld eb er in , s. 223; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 175; İdris-i Bitlisi, yirm i b in
kişin in toplan dığın ı kayd ed iyor. S elim şa h n â m e, s. 95; H oca Sadeddin
d e bu rad an alarak yir m i b in sayısını veriyor. An cak bu rakam ın ger­
çekçi olm adığı ortadadır. H o ca S a d ed d in , s. IV/ 8 4.
4.2 “Ahalisi Kızılbaş fetretinde peraken de olub gitm ek ile kurâ ve zevâyâ hâli
ve h arâb kalub...”, “... sâbıku’z-zikr ola n b a ’zı evkafın kuraları vâdilerde
vâki’ olu b Kızılbaş fetreti zam an ın d an b en i kır k alfa yıl m ikdân h âli ve
h arâb kalu b...” BOA TD nr. 199, s. 4.

114
Osm an lı h âkim iyetin e girm em işti413. Kızılb a şlar zen gin gan im et­
ler eld e etm iş ola ra k Tokat’a yön eld iler . T o k a t lıla r H alife’n in ya ­
n m a gelerek on a b ağlılıkların ı bild ird iler, şeh ird e Şah İsm ail ad ın a
h u tb e oku n d u . N u r Ali H alife, Cu m ap azan ü zerin d en Kazababad ’a
(Kazovası) geld iği sırad a Şeh zâd e Ah m ed ’in oğlu Şeh zâd e M u rad
ya k la şık on b in k işilik ord u su yla N u r Ali H a life’ye ka tıld ı414. Bir­
likte tekrar Tokat’a d ön d ü klerin d e ah ali, b u n la n b u d efa şeh re sok­
m ak istem ed i. Bu n u n ü zerin e Tokat’ı ateşe verip N iksar’a yön eld i­
ler. Bu rad a iken Şeh zâd e M u rad , N u r Ali H alife’d en ayrılarak Şah
İsm ail’in yan m a gitti. Şah İsm ail, gen ç şeh zâd eye iltifatlard a b u lu ­
n u p on u Şira z’a gön d erd i. Şeh zâd e yolcu lu k sırasın d a vefa t etti415.
N u r Ali H alife ad am ların d an b ir kısm ıyla H asan lu b eld esin e
ala n la r d a b u lu n d u . Bu arad a Çem işkezek’i ku şa ttı. Çem işkezek
b eyi M elkişli416 aşiretin d en Rü stem Bey, N u r Ali H a life’ye d iren iş
gösterm ed en Safevîlere b a ğla n ıp , ita a tin i b ild ir m ek ü zere H alife
tara fın d an Şah İsm aü ’e gön d erild i. Rü stem Bey iltifa tla ra m azh ar
old u ktan son ra Irak’a gön d erild i. N u r Ali H alife ise Çem işkezek’te
M elkişli a şiretin in ileri gelen lerin e ve etraftaki ah aliye eziyetlerd e
b u lu n u p çok k işiyi öld ü rd ü 417.

4.3 Gökn u r Göğebakan, “Malatya”, D İA XXVII/ 471.

4.4 T ek m iletü i-A h b â r , s. 51; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 175,176 .
413 H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 530 ; H o ld eb er in , s.222; S elim şa h n â m e, s. 115;
A h s e n ü ’-T ev â r ih , s. 176.
416 “İhtimalen, Çem işkezek hâkim leri Melikşah’m evladm dandırlar Melik-
şah adı Kürtler arasın da çok yaygın olarak kullan ıldığın dan Melkiş’e
dön üşm üştür. Çem işkezek hâkim lerin in isim leri de bu n lan n Türklerin
soyu n dan geldiğin e delalet eder. Çün kü b u n lan n isim leri asla Arapla-
n n veya Kürtlerin isim leriyle ile ilişkili değildir. Rivayet edilir ki, Mel-
kiş adlı kişi, Melkiş’in soyun dan kalabalık bir grubu toplayıp şimdilerde
Çem işkezek hâkim lerin in tasarrufun da olan 32 ka le ve 16 n ahiyeyi ele
geçirdiler. On lan n aşiretin e Melkiş den ildi.” Şer ef H an b. Şem seddin
Bidlisi, Ş e r ejh â m e, (neşr. V. Veliain of Zem of, Ta h ran 1377/ 1999, s.
162-163.
417 Ş e r efh â m e, s. 164

115
 N u r Ali H alife, tu yu lu (= d ir liği) ola n E rzin can ’a yön eld iği sı­
rad a O sm an lı vezirlerin d en Sin an P aşa’n ın k a la b a lık b ir ord u ile
ken d isin i takip ettiği h ab erin i ald ı. E yü yazı m evkiin d e yap ılan sa ­
va şta Sin an P aşa yen ild i ve öld ü rü ld ü . Kaçm aya ça lışa n Osm an lı
a skerlerin in b ir b ölü m ü d e, sığın d ıkla r ı yer d e m eyd an a gelen h e­
yelan ın a lt o d a kald ılar. H er ik i olayd a ya k la şık ü ç b in k işi ka y­
bettiler*18.
N u r Ali H a life’n in b a şa r ılı h a r ekâ tın a r ağm en etrafın d a çok
fazla Kızılb aş top lan am am ıştı. Bu n a rağm en m u zaffer b ir ku m an ­
d an o la r a k Erzin can ’a d ön d ü .

Ye n i Zü lkam e yn
Selim ’in İstan bu l’d a t a h t o ı sağlam laştırd ıktan son ra çözm esi
gereken b ir in ci p roblem , D oğu sın ırlarım gü ven lik altın a alm ak ve
b a b a sı zam an ın d a iyice d oru ğa çıkm ış ola n Sa fevî p rob lem in i or­
tad an kald ırm aktı. Safevîlerin , Osm an lı top ra kla rın d a ki Kızılb aş-
la n İran ’a d avet etm eleri ve b u yold a gir işim ler d e b u lu n m aları;
Şah İsm ail’in , II. Bayezid ’i sık sık aşağılam ası ve n ih ayet on a Şey-
b ek H an ı’n ın b aşım gön d er er ek d ola ylı ola ra k teh d it etm esi İran
ile ya p ıla ca k savaşın b elli b a şlı seb ep lerin i teşkil ed iyord u .
Sa fevî ka yn a kla n ise d ah a çok sım r olâ yla n n a d ikkat çeke­
rek, D iyarb ekir b eylerb eyi M u h am m ed H an U sta d u ’n u n , bölged e
ka za n d ığı b a şa rıla rd an cesa r et a la r ak O sm an lılara karşı m eyd an
oku r b ir ta vr a girm esin i ve N u r Ali H alife’n in sın ır b oyların ı tah ­
rip ed ip Toka t’ı yakm asın ı O sm an lı-Safevî sa va şın ın b a şlıca n e­
d en i ola ra k gösterirler418419.

418 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 175 vd ; H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 124.

419 “H an Muh am m ed Ustaclu Diyarbekir’e h âkim oldu ktan son ra gurur
ve kîbir e kapılıp Sultan Selim ’e fitn e ve fesada yol açacak ka d ın elbise­
leri gön deriyordu.” H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 129; “Diyarbekir valisi
H an Muham m ed Ustaclu Dulkadirlileri yen m iş, on u n m ülazım ı Deli

116
 Bu n a ka rşın O sm an lı ka yn a kla n ısr a r la Şiîliğin yayılm asın ın
İslam m em leketleri için b ü yü k teh like arz ettiğin e vu rgu yap arlar420.
Celalzâd e, Safevîlerin İsla m ’ın esaslarım orta d an ka ld ın p yer yü -
zü n d eki in a n ç sa h ip ler in i s a f d ışı ettiklerin i, kü fü rd en d ah a kötü
ve sa p ık b ir yola gittikler in i k a yd ettikten b a şka , Su ltan ’ın , “M a ­
d em ki o t o p lu lu k b u y o la g id ip s a p ık lık y o lu n d a n d ö n ü p t ö v b e
e t m iy o r la r , h e r y ö n ü y le k â fir d e n d a h a k ö t ü le r .” d iye d ü şü n d ü ­
ğü n ü belir tiyor 421. Keza, H oca Sad d ed in Efen d i’d e Safevîlerin d in ­
siz ve sa p ık old u kla n için b er ta r a f ed ilm eler in in b ir m ecb u riyet
şeklin e d ön ü ştü ğü n ü b ild ir ir 422.
An ca k b u gör ü n ü r seb ep ler in alfan da O sm a n lı D evleti’n in
Doğu sın ırın d aki gü ven liğin b ü tü n ü yle ortad an kalkm ış olm ası,
Akkoyu n lu top rakların ın b ü yü k bölü m ü n ü n m ah allî id a r ed ler in
d en etim in e geçm esi ve D u lkad irlilerin Safevîler e ka r şı d u ram a­
m ış olm a sı yü zü n d en O sm an lı top r a kla n ü zer in d eki Safevî b a s­
kısın ın artm ası, çözü lm esi gereken d ah a cid d î b ir p rob lem olarak
d u ru yord u . Öte yan d an Şah İsm ail’in , Ö zb eklere ka r şı ka zan d ığı
sa va şla r ve ü lkesin in sın ır la r ın ı M a ver a ü n n eh r ’e ka d a r d a ya n ­
d ır m a sı ü zer in e sıran ın Osm an lIlara geleceğin d en en d işe d u yu l­
m aya b a şlan m ıştı423.

Du r ak yetm iş kişi ile 30 0 kişilik Mem liik ord usu n u dağıtmıştı. Bun­
dan dolayı guru ra kapılıp Su ltan Selim ’e m ektup gön dererek on u teh ­
dit ed ip m ukabeleye ve m ukateleye çağırdı. On a bazı şeylerle birlikte
bir d e başörtüsü gön derdi.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 18 7,18 8 ; Bunlara ilave
olar ak Şehzade Mur ad ’m İran ’a sığın m ası ve N u r Ali Halife’n in Tokat’ı
yakm ası sebepler arasın da gösterilir. H o ld eb er in , s . 232-233.
430 “En bü yük din î fesad Kızılbaş güruhun un yayılm ası olduğundan, bu ta­
ifen in İslam hilafeti m akam ın d aki din î ve d ün yevî düşm an lığı m u hak­

421
433
ka k bu lun duğun d an ...” S elim şa h n â m e, s. 117.
Cela lz â d e, s. 357.
T a cii’t-T ev â r ih , s. I V/ ıö 7vd .
433 S elim şa h n â m e, s. 122; “Selim tek başın a tah ta oturduktan son ra on a
İran ’da güçlü b ir h ü kü m d arın doğduğu, bü tü n m em leketleri aldığı ve

117
 Bü tü n b u n lara ilave olarak Yavu z Su ltan Selim ’in Iran ü zerin e
yü r ü m esin i ve Kızılb a şla n orta d an kald ırm asın ı isteyen İran ’d an
ve H orasan ’d a n p ek çok m ektu b u n u laştığı d a vakid ir. Bu n lard an
H âce M olla -yı İsfah an î’n in gön d erd iği m ektu p -h er n e ka d ar Çal­
d ıran savaşın d an son ra u lşam ış ise d e- Yavu z Su ltan Selim ’i İran ’a
sefer yap m a sı h u su su n d a en k ışkır tıcı olan ların d an b ir iyd i. O, Kı-
zılb a şla n zeh irli b ir yılan a ben zetm ekte, on ların H z. M uh am m ed’e
kü fretm elerin in reva görü lem eyeceğin d en bah setm ekte ve Selim ’i
yen i Zü lka m eyn ola ra k n itelen d irm ekteyd i. Bu n a göre, Zü lkar-
n eyn d oğu seferin e çıktığın d a İr a n top rakların a h âkim olu p İran
h ü kü m d a r la r ın ın d evr in e so n verd iğin d en ; şim d i tıp kı Zü lkar-
n eyn gib i, Selim d e İran seferin e çıktığın d a b u n u gerçekleştire-
b ilir d i. M ektu p ta, sah ab ed en n a kled ilen b ir h ad ise a tıf yap ıla ra k
“İ s la m ’d a u z u n ca b ir s ü r e d e n s o n r a b ir Z ü lk a m e y n u y a n ır .”
d en ild iğin i, Selim ’in ise işte b u va a t ed ilen Zü lka m eyn old u ğu n u
b ild ir iyo r ve on a “G e l e y d in in y a r d ım cıs ı p u t u k ır d a R u m t a h ­
t ın a F a r s m ü lk ü n ü e k le .” d en iliyord u *
424. Böylece Şah İsm aü ’in
ken d isin i kad im İran im p aratorların d an b ir i gib i görm esin e p a­
r a lel ola ra k Ya vu z Su ltan Selim d e -k e n d isin in b ö yle b ir d ü şü n ­
cesi olm am akla b ir likte- İr a n h ü kü m d arların ı ortad an kald ıran
Zü lkam eyn gib i görü lm eye başlan m ıştı.

Savaş H azırlıkları
Ya vu z Su lta n Selim , 1513 yılın d a Sa fevîler le sa va ş k o n u ­
su n u d iva n d a m ü za ker e e ttik te n 425 ve ve zir le r iyle d e h em fik ir

sıran ın An ad olu ’ya geldiğin i söylediler. O da hareket etm enin d aha iyi
olacağın a karar verdi” Cev â h ir ü 'l-A h b â r , s. 134.
424 S elim şa h n â m e, s. 125; M ü n ş ea tü ’s-S elâ tin , c. I, s. 317,318 .
425 H oca Sadeddin Efendi, Yavu z Sultan Selim’in Divan ’da İran’a sefer yap ­
m an ın gerekçelerin i an latırken, “Safevîlerin, elde ettikleri im kân larla
m ü rid ve dostların ın sayısın ı h ızla arttırıp gen ç yaşlı herkesi ken d i­
sin e bağladığı, erm işlerin kayn ağı olan Acem ülkesin i ele geçirip, Pey­

118
o ld u k ta n so n r a ilk iş o la r a k İr a n sefer in e d a ir fetva çık a r ttı.
Bu fetva d a Kızılb a şla r ü zer in e se fe r ya p m a n ın ger ekçesi o la ­
r a k , S a fe vîle r in m ü lh id v e zın d ık b ir to p lu lu k old u ğu , sa h a ­
b eye kü fr ettikler i, b ü yü k sa h a b elerin b ü yü klü kler in i tan ım ad ık­
la r ı, d eğer li kişü er in k a n la n n ı d ökm ekte sa k ın ca görm ed ikleri,
m escid leri ve ib a d eth a n eler i yık tık la r ı göster ild i. On larla sa va ş­
m a n ın , fe s a t k a p ıla r ın ı ka p a ta ca ğın d a n , va cip ; k a n la r ın ın d ö­
k ü lm esin in h ela l, k ö le ve ca r iyeler in in ya ğm a la n m a sın ın m ü -
b a h old u ğu ifa d e ed ild i426. F etvad a ayrıca, Kızılb a şlar a m eyled ip
o n la r a ya r d ım ed en ler in d e k â fir old u ğu , b u n la r ı k ın p cem a ­
a tler in in d a ğıtılm a sın ın M ü slü m a n la r ü zer in e va cip ve fa r z o l­
d u ğu , b ir b eld e a h a lisin in b u n la r d a n olm a sı h a lin d e Su lta n ’ın
Alla h a d ın a b u n la r ın ile r i gelen ler in i ka tled ip m a lla rım , ka d ın ­
la r ın ı ve ço cu k la r ın ı İsla m ga zile r i a r a sın d a d a ğıtıp p a yla ştır a -
b ile ceği, b u n la r ın p işm a n lık gö ster m esin e a sla itib a r olu n m a ­
m a sı ge r e k tiği b ild ir ilm e k teyd i427.

gam ber in sün n etin i ortadan kaldırdığı, m eydan a getirdiği askerlerinin

Ta n n ’n ın verdiği b ir felaket olduğu, n e ölüm den korktukları, n e savaş­
tan çekindikleri, in an ç b ağlan çok güçlü ve sald ın la n n ın bir felaket ol­
duğun u, An ad olu ’daki Tür kler in de tan ım ad an bilm ed en on u n peşin e
takıldıkları ve çolu k çocuklarım , m al ve m ülklerin i on u n yolun a feda
ettiklerini, m alı olan lan n on a ölçüsüz adaklar gön derdiğini, dergâhının
kapısın ı hacet kapısı gibi gördüklerin i, on lan n baş ve buğlan n m gücü
arttıkça zararının Osm an lı ülkesine dokunacağım anlattıktan sonra, h ak
yold an sapan lan n cezalan dırılm ası için Tebriz’e yü r ü m ek artık gerekli
olm uştur ” dediğin i anlatır. T a cu t -T ev â r ih , s. IV/ 173.
426 T a cü ’t-T ev â r ih , s. IV/ 169.
427 “...Ve d ah i her kim se ki an lar a m eyledip ol batıl din lerin e razı ve m u­
avin olalar, an lar dahi kâfir ve m ülhidlerdir. Bu n ları kırup cem aatle­
rin i d ağıtm ak cem l-i Müslüm an lara vacip ve fer zd ir (,..)ve bir nahiye
ehli ki bu n lard an ola, Sultan -ı İslam eazz AUahu en saruhu için bu n ­
ların var d ır ki bu n ların ricallerin katled üp m alların ı ve n isaların ı ve
evlad lan n ı guzat-ı İslam arasın da kısm et ide ve bu n ların b a d eTa h z
tevbelerin e ve n edam etlerin e iltifat ve itibar olu n m ayup katlolun a...”

119
 B u n d a n s o n r a e tr a fa e m ir le r gö n d e r ile r e k 15 14 yılın ın
N evru z’u n d a428 (M art) sefere çıkılacağı b ild ir ilip ord u n u n top lan ­
m aya başlam ası isten d i. Ba zı erzak, sefer gü zergâh ın a d ah a kolay
u laştır ılab ileceği d ü şü n cesiyle gem iyle Tra b zon lim an ın a gön d e­
rild i. Ya vu z Su ltan Selim 21 M a r t 1514 ’te ord u yla E d irn e’d en h a ­
r eket ed er ek b ir aylık b ir yü rü yü şten son ra İstan b u l’a geld i. 20
N isan 1514 ’t e Ü skü d ar’a geçü d i. Ord u ya yen i ka tılım lar la b irlikte
h ar ekete ed ilip Kayseri ya kın la r ın d a Kızılırm ak geçü ip Sivas ü ze­
rin d en Safevî top ra kla r ın a girild i.

Kızılbaş Takibi
Bu arad a, An ad olu ’d a ki Kızılb a şlan n h erh an gi b ir karışıklığa
seb ep olm am aları için tesp it ed ilm eleri ve ü eri gelen lerin in öld ü ­
rü lm eleri yolu n d a b ir em ir çıka r ıld ı. İdrisTj Bitlisi b u em re u ygu n
olarak kır k b in Kızılbaş'ın yazıld ığı ve h ep sin in öld ü rü ld ü ğü n ü kay-:
d ed iyor429. Diğer Osm an lı kr on ikler i d e d ah a çok İd r is-i Bitlisî’yi
kayn ak olarak alıyorlar430. Bu n a karşılık, An ad olu ’d aki olayları ta ­
kip ed en Safevî kayn a kla rın d a n h iç b ir i Kızd b aşlara yön elik sis­
tem li b ir katliam ın yap ıld ığın d a n söz etm em ekted irler.
Bu n u n la bir likte, b u h u su su n tam ola ra k gerçekleşip gerçek­
leşm ed iği h u su su şü p h elid ir. Çü n kü ön celikle yu karıd a ifad e ed il­
d iği ü zer e Osm an lı sın ır la n için d eki Kızılb aş sa h a la n old u kça sı­
n ır lıyd ı ve b u n la n n en ka la b a lık old u ğu yer ler d en b ir i olan Teke
ve H am id b ölgesin d en ka la b a lık b ir gr u p II. Bayezid d ön em in d e
çoktan İr a n ’a gitm işlerd i.

Fetva’n ın yen i harfler e aktan lm ış tam m etn i için bkz. T a n sel, s. 35’te
61 n um aralı d ip n ot
428 Osm an lı Devleti’n d e sefer e çıkm ak am acıyla ord u n u n top lan m ası için
em irler gönderildiğinde, Nevruz başlangıcı toplan m a tarihi olarak verilir.
4119 S elim şa h n â m e, s. 130 ,136 .
480 “Sayılan kırk bini bu lan bu n lan n bir kısm ı öld ürüldü b ir kısm ı hapse
atıldı.” T a cü ’t-T ev â r ih , s. IV/ 176.

120
 İkin ci olarak, O sm an lı top ra kla r ın d a ki n ü fiıs h a r eketler in i
çok iyi takip ed eb ild iğim iz vergi d efterlerin d e b u d en li b ir n ü fu s
kayb ın ın varlığın a d air b ir iz yoktu r. E ğer b u katliam gerçekleşm iş
olsayd ı, en iyim ser ih tim alle yü zlerce köyü n h aritad an silin m iş ol­
m ası gerekir d i« 1. Ya d a en az 8 0 0 0 ilâ 10 0 0 0 h an elik b ir gru bu n
b ird en b ire yok ed ü m esi söz kon u su olab ilird i431432. Bu d u ru m m er­
kezi h azin e ve gelirleri p aylaşan zü m reler için cid d i b ir ver gi ka yb ı
an lam ın a ge d iği için h er h alü kârd a kayıp ların ın n ed en lerin i açık-
\

layan ifadeleme rastlan ılm ası gerekir. O ysa ta h r ir kayıtların d a b öy-

lesin e b ü yü k ölçekli b ir ka yıp yer in e n ad iren “K m lb a ş f e t r e t T n â e
a h a lisi b oşa la n köylere rastlan m aktad ır. M esela Şah ku lu ayklan -
m asın ın cereyan ettiği Karam an top rakların d a Laren d e’ye a it b ir
köyü n ver gisiyle a lakalı d erken arın d a Kızılb aş fetretin d en 433 b a h ­
sed ilm ekted ir. Keza Osm an Gü m ü şçü ’n ü n tesp itlerin e göre 150 0
ilâ 1518 yılla n arasın d a bü tü n Laren d e’d e bölgesin d e kaybolan köy
sa yısı 34 olu p , sad ece b ir in d e “Kızılb aş F eter a tı” n otu d ü şü lm ü ş­
tü r 434. D iğer köylerin n için tesp it ed ilem ed iğn e d a ir ka yıt yoktu r.
Gü m ü şçü bu d u ru m u n seb ep ler i arasın d a b ölgen in a n ıla n tar ih ­
le r a rasın d a çatışm alara ve or d u la r ın geçişler in e (1511 Şah ku lu
ayaklan m ası, 1514 İran seferi, 1516 -1517 M ısır Seferi) sah n e olm a­
sın ı d a seb ep ler arasın d a sa yıyor ki, b u gör ü ş yab an a ah lam az435.

431 Osm an lı tahr ir kayıtların dan anlaşıldığına göre XVI. yüzyılda bir köy
ortalam a 30 -40 han eden m üteşekilldi.
432 Mesela Doğu ve Gün eydoğu’da kon ar-göçerlik eden Bozuluş Türkm en -
leri 1540 yılın da 8 0 0 0 h an ed en m üteşekkildi ve tahm in en 40 0 0 0 ki­
şilik bir n üfusa sahipti.
433 TD 63, s. 233; Osm an Gü m ü şçü bu deyim i seh ven “Kızılbaş kıran ı”
diye okum uştur. Osm an Güm üşçü , X V I. Y ü z y ıl L a r en d e (K a r a m a n )
K a z a sın d a Y er leşm e v e N ü fu s , An kar a 20 0 1, s. 163.
434 “... Bu n lan n beğlik can ibin d en verilen toh u m la n Kızılbaş feteratm da
zâyi’ olu p...” ifadesiyle yed i han eli bir köy ah alisin in m alî durum u ta ­
r if edilm eye çalışılmıştır. TD 63, s. 233.
435 Osm an Güm üşçü, A .g .e ., s. 158 ,16 3 ,16 4 .

121
 Ayrıca, Osm an lı-Safevî üişküerin in gerilm eye başlad ığı dön em ­
ler d e Doğu An ad olu ’d a b a zı köyler in b oşa ld ığın ın tesp it ed ilm esi
d e görü şü m ü zü d oğru la m a kta d ır« 6. Kald ı ki bu köylerin a h a lisi­
n in b ü tü n ü yle Kızü baş olm ad ığı, araların d a Sü n n î ah alin in 436437 de
b u lu n d u ğu , b u n la r ın çatışm a b ölgesin d en ka çtıkla r ı438 ve b ir kıs­
m ın ın ger i d ön d ü ğü tesp it olu n m aktad ır439.

436 “Çü n kü o vilayet ön ceden Tür km en ve Kızılbaş top luluğun un zulm ü

n eden iyle, u zu n süre yerleşim dışı kalm ış, oranın bü tü n köy ve beld e­
leri dar m adağın olm uştu” S elim şa h n â m e, s. 162.
437 “...Derben d ve m em err-i n âsda vâki’ olan kurâda kadîm den zâviyeler
vaz’ oluriub ahalisi Kızılbaş fetretin de per aken de olu b gitm ek ile kurâ
ve zevâyâ hâlî ve h arâb ka lu b eyle olsa vilâyet-i m ezbûr e m ücedde-
den kitabet olun dukda ol h âlî ve harâb olan kurân un ahalisinden b a ’zı
kayd-ı hayâtda olanları hazret-i hüdâven digâr gerdûn iktidân n eyyâm -ı
‘adâletin de vilâyet em n ü em ân üzre âsûde-hâl olm ağla gelüb h er bir i
yerlerin e m ü tem ekkin o lu b ...” TD nr. 199, s. 4 (1530 tarihli Bayburd,
Kelkit, Erzin can , Kem ah defteri); “...Kızılbaş fetreti zam an ın dan berü
kır k altı yıl m ikd ân hâli ve h arâb kalu b...” Ayn ı defter, s. 4; “Ahalisi Kı­
zılbaş fetretin de perâken de olu b gitm ek ile ku râ ve zevâyâ hâlî ve harâb
kalu b b er vech-i tah m în yazılu b tim âr a virilm iş im iş ...” Ayn ı defter, s.
25,47-
438 Osm an lı sın ır güven liği XVI. Yü zyılın ortaların da bile en ön em li sorun
olar ak duruyordu. Sın ırlar m u tlak an lam ada denetlen em ediği için bazı
Kızılbaş grupların İran’a kaçışları devam etm iştir. Bir örn ek için bkz.
“.... Am asya, Tokat ve Çoru m leven dlerin den yiğirm i n efer kim esn e Kı­
zılbaş vilayetin e k a çu b ....”, M D 3, s. 477, h km 1422.
439 Tokat, Sivas, Erzin can ve çevresin deki n üfus hareketleri için bkz. Al­
paslan Dem ir, 16 . Y ü z y ıld a S a m sım -A y ın ta b H a t t ı B o y u n ca Y er leşm e
N ü fu s v e E k o n o m ik Y a p ı, An kar a Üniv. Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Ba­
sılm am ış Doktora Tezi, An kar a 20 0 7. Alparslan Dem ir ’in tespitlerin e
gör e doğudan geldiklerin i ifade etm ek am acıyla “şarkiyan ” diye tabir
edilen p ek çok grup veya aile bulunm aktadır. Ayrıca, “Kızılbaş’a giden ”,
“Kızılbaş olu p”, “Kızılbaş’a gittikte” gibi açıklam alarla yer alan bazı a i­
lelerin ise 1520 tar ihin de veya bir az önce İran ’a gittikleri anlaşılm ak­
tadır. Alparslan Dem ir, A .g .e ., s. 150 ,151.

122
 Top kap ı Sarayı Ar şivi’n d e tesa d ü f ed ilen ta r ih siz bir defter
p arçasın d a ka tled ilen Kızılb a şlara d a ir isim ler b u lu n m akta olu p ,
b u n la n n sefere ka tılm a d ıkla r ı veya b ozgu n cu lu k ya p tıkla r ı gib i
sebep lerd en , öld ü r ü ld ü kler i k a yıtlıd ır 440. Bu p ar ça d a sa d ece er ­
kek şah ıs a d la n bu lu n m akta olu p katled ilen lerin sayısı on yed id ir.
Bu n a ila ve olarak, Şah İsm ail’in Karam an b ölgesin d eki m ü rid le-
r in i yön len d ir m ek için 1512 yılın d a m ektu p gön d er d iği Tu r gu -
toğlu M u sa’n ın , 1516 yılın d a h âlâ tım ar ta sa r r u f ed en b ir sip a h i
ola ra k görevin i sü rd ü rm esi441 Kızılb aş ta kib in in etkin şekü d e yü -
rü tü lm ed iği kan aatin i ku vvetlen d irm ekted ir.

Mektu plar
Ya vu z Su ltan Selim , sefer yolu n d a Şah İsm ail’e b ir m ektu p
gön d ererek savaş için h arekete geçtiğin i b ild ir d i. Bu ilk m ektu p ta
“A lla h k a t ın d a d in İ s la m ’d ır , k im İ s la m iy e t ’t e n b a ş k a b ir d in e
t a b i o lu r s a o n u n k i k a b u l e d ilm e y e ce k t ir .” a yetlerin e yer ver ile­
r ek b a şlar 442. Böylece gerçekte Şah İsm aü ve Safevîler i d in d ışı
görd ü ğü n ü im a ed er. Bu n u n la b ir lik te Selim ken d isin i su lta n lı­
ğım atad an -d ed ed en m ir a s ola ra k ald ığım ifa d e etm ek için Su l­
tan M eh m ed oğlu Su lta n Bayezid oğlu Su lta n Selim şah d iye tak­
d im ed erken ; Şah İsm ail’e “F e r m a n d e -iA ce m , S ip e h s a la r -ı a z a m ,
S er d a r -ı m u a z za m , D a h h a k -ı r ü zg a r , D a r a b -ı g ir u d a r , A fr a s iy a b -ı
a h d , E m ir İ s m a iT d iye h ita p ed er ek on u n sad ece b ir ku m an d an
veya en fa zla b ey old u ğu n a, p ad işah soyu n d an gelm ed iğin e işa ­
ret ed er. M ektu p ta d evam la “O r m a n a s la n d a n b o ş a lın ca , y iğ it le r
y u r d u n u ça k a l a ld ı.” sözü yle ken d isin in , Akkoyu n lu tah tım , tıp k ı
çakalın a rsla n yu va sın ı alm ası gib i, ele geçird iği, M ü slü m an lara

440 “Defter old u r ki, Kızılbaş taifesin d en n e m ikd ar m elah id eye siyaset
olun du ğun u beyan ed er defter olunur.” diye başlayan defterin sadece
ilk iki sayfası bulun m akta olup, tarihsizdir. TS.MA.d, nr. 5270 .
441 “Tım ar-ı Musa Bey veled -i Turgud” TD nr. 58, s. 3 5,3 7.
442 K ıt r ’a n , 3/ 19 ve 85.

123
h er yön ü yle zu lm e b aşlad ığı, d eğerli kim selerin ka n la r ın ı akıttığı,
m in b erleri ve m escid leri yıktığı, ash ab a kü fr ettir d iği, h alkın te­
m iz in a n çların ı yıktığı şeklin d e su çlad ıktan son ra, iler i gelen d in
ad am ların ı, ken d isin in ve tar a fta r la r ın ın kü fre d ü ştü ğü ve d in d en
çıktığı için öld ü rü lm eleri ger ektiği yolu n d a fetva la r ver d iğin i, bu
yü zd en d in i savu n m ak am acıyla yo la çıktığın ı, ip ekli elb iseleri b ı­
rakıp zırh giyd iğin i ve am acın ın ken d isin i ortad an ka ld ırm a k ol­
d u ğu n u b ild ir ir . Son ola ra k Şah İsm ail’i İslam ’a d a vet ed er, p iş­
m an lık gösterm esin i, b u d u ru m d a ü lkesin in d iğer id a reciler gib i
olm ak ka yd ıyla ken d isin in id a resin e b ırakm ayı d ü şü n ebileceğin i,
aksi h ald e savaşa h azır olm asm ı b ild ir ir 143.
Ya vu z Su ltan Selim , b u m ektu b a cevap b eklem eksizin ikin ci
b ir m ektu p d ah a yollad ı. Bu n d a d a ilk m ektu bu n d a d ile getird iği
ifa d eleri kısm en tekr a r la d ıkta n son ra Şah İsm ail’i yin e p işm an ­
lık gösterm eye ve itaat etm eye çağırd ı. E ğer b u n a razı gelm ezse
ölü m e h a zır olm ası teh d id in i yin eled i443444.
Bu a r a d a or d u Karam an to p r a ğın d a ik en Şa h İsm a il’in d u ­
ru m d an b ilgi ed in m ek a m a cıyla D u kakin zâd e Ah m et P aşa k a la ­
b a lık b ir o r d u ile Siva s’a gö n d er ild i445. Siva s’a gelin d iğin d e o r ­
d u n u n d u ru m u n u tesp it a m a cıyla sa yım ya p ıld ı. Yü z k ır k b in
k işiye b a liğ old u ğu a n la şılın ca ya k la şık k ır k b in k iş ilik b ir k u v­
vetin i ih tiya t u n su r u olm a k ü zer e ger id e b ır a k tı446. M u h tem e­

443 M ü ş e a t ü ’s -S elâ tin , s. 379-38 1.

444 “Eğer yön ü n ü ve kıbleni bize dön dürürsen, elini zulm ve tuğyan dan çe­
kersen, sün net-i seniyyeyi ben im sersen ve topraklarını Osm anlı toprak­
lar ın ın bir parçası sayarsan bizim hediyelerim ize ve inayetim ize m az-
h ar olursun , değilse, kefen giyip hazır ol.” M ü n şea tü ’s -S elâ tin , c. I, s.
382-38 3.
445 H a y d a r Çeleb i R u z n â m esi, s. 64.
446 “Savaş tecrübesi olm ayan lar, iş becerem eyen ler, yaşlılar, cılız gençler
ve hastalar ayıklanıp, yed eğe bırakıldı” H o ca S a a d ed in , I/ 183; “Sapkın
Şah ’ın askerin çokluğun dan korku p tilküer gibi sığın acak m ağara ara­
m asın ve seferim iz n eticesiz kalm asın diye bazı yaşlı ve orta yaşlılar­

124
len D u lka d ir o ğu lla r m d a n veya M em lü kler d en b ir sa ld ın ge le ­
b ile ceği d ü şü n ü lm ü ştü . D u lka d ir b eyi Alâ ü d d evle Bey’e h a b er
gö n d er iler ek or d u ya k a tılm a sı isten d i. An ca k o b u ta leb e ce ­
va p ver m ed i.
O sm an lılar savaşın Erzin can ya kın la n n d a gerçekleşeb ilece­
ğin i tah m in etm işler ve bü tü n h a zır lıkla n n ı b u n a göre yap m ış­
la r d ı. An ca k O sm a n lı or d u su Siva s’ta n çıkıp E r zin ca n ’a d oğr u
iler led iği h ald e Sa fevîler e d a ir h er h a n gi b ir iz görü n m ü yord u .
Bu yü zd en yab an cı top raklard a, bü tü n gü ven lik im kân lan n d an
m ah ru m h ald e ve d ü şm an ın n ered e old u ğu n u b ilm ed en iler le­
m ek ord u d a h u zu r su zlu ğa n ed en old u . Ü stelik Safevîler b ö lge­
d en çekilirken ekin ve b o sta n la n tah rip etm iş, etr a fta ki a h a liyi
d e iç kesim lere göçü rm ü şlerd i447.
Bu yü zd en Yavu z Su ltan Selim , Şah İsm ail’i kışkır ta r a k or ­
taya çıkm asın ı sağlam ak am acıyla ü çü n cü m ektu bu gön d erd i. Bu
m ektu p ta d a d iğerlerin d e old u ğu gib i teh d it ifad eleri çoğu n lu k­
tayd ı; ken d isin e Osm an lı ord u su n u n yola çıktığı ve h azırlıklarım
görm esi gerektiği h ab erin in gön d erild iğin i, an ca k gü n lerd ir Azer ­
b a yca n yör esin d e O sm an lı ord u su d ola ştığı h a ld e b u n u d u ym az­
d a n geld iği ve gizlen d iği ifa d e ed ü iyor448 ve korkm asın ın n ed en i
ord u n u n sayıca çoklu ğu ise bu korku n u n kald ırılm ası için kır k b in
k işin in gerid e b ır a kıld ığı a n latılıyor, “Sen d e a z ıc ık y iğ it lik v a r is e
g e lip a s k e r im e k a r ş ı k o y !” d iye b itir iliyor d u 449.

dan kırk bin kişi ayrılıp Rum ’da ve Karam an ’d a m uhafaza hizm etin e
bır akıldı.” K ü n h ü ’l-A h b â r , c. II, s. 10 90 ; H a y d a r Çeleb i R u z n â m esi, s.
67-
447 T a cü ’t-T ev â r ih , s . IV/ 18 4.
448 “Sen den n e n am ve n işan peyda ve vücud un d an eser hüveydadır. Bir
vechle m estûrü ’l-halsin ki vücud un la adem in ale’s-sevadır (...) hırz-ı
selam etde per de-n işin lik ih tiyar edenlere er lik adı hatadır ve ölüm den
korkan kim selere ata bin ip kılıç ku şan m ak n a-sezadır.” M ü n ş ea tü ’s -
S e lâ t in , c. I, s. 384.
449 M ü n şea tü ’s -S elâ tin , c. I, s. 383-38 4.

125
 M ektu b u n yar a ta ca ğı kışkır tm a yı d ah a d a ku vvetlen d irm ek
için Şah İsm ail'e on u n tekked e d er vişlik yap m a sın ı ta vsiye ed er
n itelikte a sa, ab a ve h ırka; kor kaklığın a vu rgu ya p m a k için kad ın
giysileri, p eçe ve çem b erler gön d erild i450.

Çaldıran ’a Do ğru
Ya vu z Su lta n Selim ’in İr a n ü zer in e yü r ü d ü ğü h a b er i ge l­
d iğin d e Şah İsm ail İsfa h a n ’d a b u lu n u yord u 451. H em en Teb r iz’e
d o ğr u h a r e k e te geçti. U sta clu H a n M u h a m m ed ’in or d u ya k a ­
tılm a sı için D iyarb ekir’e ad am gön d erd i. H em ed an ’d a iken Ya ­
vu z Su lta n Selim ’in sa va şa ça ğır a n ü çü n cü m ektu b u n u getiren
elçi geld i452. Şah İsm ail b u m ektu b a verd iği cevap ta: Selim ’i öven
cü m lelerd en son ra II. Ba yezid ü e ilişkisin e a tıfta b u lu n ar a k Du l-
kad iroğlu ile yap tığı savaşa gid erken on u n la d ostlu k ku ru ld u ğu n a,
ken d isin in d e b u sıralard a Tra b zon ’d a va li old u ğu n a ve a yn ı gö­
rü şü p aylaştıkların a d ikka t çekti. Şim d i ise kızgın lığın ın seb eb in i
ve m ektu p taki kab a ifa d eleri an layam ad ığın ı, b u n u n d a olsa olsa
kâ tip lerin a fyon la n a zald ığı için bu n alm ış kafa ile yazm ış olab ile­
ceklerin i, b u am açla on ların ku lla n m a sı için ceva b î m ektu p la b e­
rab er afyon d a gön d erd iğin i b ild ir d i. M ektu bu n teh d it kısm ın d a
ise An ad olu ile ilgilen m esin in seb eb in in orad a m ü rid lerin in çok
olm a sın d a n ka yn a kla n d ığın ı, O sm an lı h an ed a n ın a ka rşı sevgi
b eslem esin d en d ola yı An ad olu ’d a tıp kı Tim u r ’u n yap tığı453 gib i
b ir ka rga şa lığa sebep olm ak istem ed iğin i ifad e ed ip , yin e d e bu

450 “San a zaviye-n işin olm ak m ü n asibd ir , d eyü bild ir ir ler d i”. K ü n h ii’l-
A h b â r , c. II, s. 1091; T a cü ’t-T ev â r ih , s. IV/ 184.
451 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 188; Cev â h ir ü l-A h b â r , s. 134; L u b b ü ’t-T ev â r ih ,
s. 4 1 5 -
452 Safevî kayn akla n ilk iki m ektu p tan bah setm em ekted ir . Şah İsm ail,
üçüncü m ektuba cevap verdiği için bizim tahm inimiz bu yön de olmuştur.
453 140 2 yılın da Tim ur ’a karşı Yıld ırım Bayezid’in yen ilgisiyle son uçlanan
An kar a savaşın a işaret ediliyor. Bu savaştan son ra An ad olu ’da kısa sü-

126
“n a zik” ü slu p ta n an lam az ise d ah a fa zla b eklem ed en savaşa h a ­
zır old u ğu n u b ild ir d i454.
Şah İsm ail’in b u m ektu b u ü e gön d erd iği a fyon Ya vu z Su ltan
Selim ’e Tem m u z a yın d a Ya ssıçem en m en zilin d eyken u la ştı455.
Bö ylece k ışkır tm a la r n eticesin i ver m iş ve Şa h İsm a il’in h iç o l­
m azsa ka r şı çıkacağın a d a ir b ir işa ret alın m ıştı. Son ola ra k on a
d ah a kışkır tıcı ve h aka r et d olu b ir m ektu p d ah a h azırlad ı: “İ s m a il
B a h a d ır , m e k t u p g ö n d e r ip ce s a r e t le ilg ili b ir k a ç s ö z s ö y le m iş s in
v e g e lm e k t e a ce le e d in iz , b iz d e b e k le m e k t e n k u r t u la lım d e m iş ­
s in iz . B iz d e cib illiy e t im iz d e k i c ü r e t i h a r e k e t e g e ç ir ip u z a k y o l­
d a n s a y ıs ız m ik t a r d a a s k e r ile y o lla r v e m e n z ille r g e çe r e k , t a ­
s a r r u fu n d a o la n m e m le k e t le r e g ir d ik ... P a d iş a h la r ın h â k im iy e t i
a lt ın d a k i t o p r a k la r , o n u n n ik â h lı k a r ıs ı g ib id ir . E r k e k lik t e n v e
d e lik a n lılık t a n a z ıcık p a y a lm ış , e n a z ın d a n için d e c e s a r e t i o la n
k iş ile r in , b a ş k a b ilile r i t a r a fın d a n o n a t a a r r u z e d ild iğ in d e t a ­
h a m m ü l e t m e ih t im a lle r i y o k t u r . Ö y le is e k a h r a m a n a s k e r le r im
b u n ca z a m a n d ır s e n in t o p r a k la r ın d a d o la ş ıp m u r a t a lıy o r la r .
S e n in n e a d ın v a r o r t a d a , n e v ü cu d u n . Ö y le b ir g iz le n m iş s in k i
v a r lığ ın la y o k lu ğ u n b ir b ir in e e ş it . C e s a r e t t o p la m a y a k im in ih ­
t iy a cı o ld u ğ u n u d u r u m o r t a y a çık a r d ı. D u r u m ş u d u r : Ş im d iy e
k a d a r s e n d e n b ir f i i l o r t a y a çık m a d ı k i b iz c e s a r e t li v e y iğ it o l­
d u ğ u n u a n la y a lım ... M ü b t e la o ld u ğ u n d e r d in d e v a s ın ı d a ö ğ r e n ­
d ik . O t ü r n e s n e le r k u lla n m a k k a lb e c e s a r e t v e r ir m iş . S e n ş im d i
t e cr ü b e li o ld u ğ u n b u n e s n e le r i k u lla n k i s a v a ş z a m a n ı b a n a k a r ş ı
k o y m a y a ce s a r e t in g e ls in . B iz im t a r a fım ız d a n d a s a n a b ü y ü k
y a r d ım y a p ıld ı; s e n in k a lb in in z a y ıflığ ın ı o r t a d a n k a ld ır m a k
iç in k ır k b in k iş iy i o r d u d a n a y ır ıp K a y s e r i ile S iv a s a r a s ın d a b ı­
r a k t ım . D ü ş m a n a m ü r ü v v e t a n ca k b u k a d a r o lu r , d a h a o lm a z .

reli Tim u r hâkim iyeti devri başlam ış ve Osm an lı Devleti dağılm a teh ­
likesiyle karşı karşıya kalm ıştı.
434 M ü n şea tü ’s -S elâ tin , c. I, s. 384-385.
455 H a y d a r Ç e le b iR u z n â m e s i, s. 69; K ü n h u l-A h b â r , c. II, s. 1091.

127
E ğ e r b u n d a n s o n r a d a k o r k u d a n s a k la n m a y a d e v a m e d e r s e n
e r lik a d ı s a n a h a r a m d ır . M iğ fe r y e r in e b a ş ö r t ü s ü , z ır h y e r in e
ç a r ş a f g iy ip k u m a n d a n lık s e v d a s ın d a n v a z g e ç .”456

Bu m ektu b u n gö n d er ilm esin d en b ir k a ç gü n so n r a Akko-

yu n lu b eyler in d en F er ru h şa d Bey, O sm a n lı or d u su n a ka tıld ı457.
Ter ca n Bey’i Ah m ed Bey ya k a la n ıp , id a m ed ild i. Keza a yn ı gü n ­
ler d e ord u d a “K ız ılb a ş g e ld i.” d iye b ir d ed ikod u ya yılın ca h em en
savaş d ü zen in e geçild i. An ca k b u h ab erin a sılsız old u ğu a n la şı­
lın ca so r u m lu la r ı ya k a la n a r a k id am ed ild i. Keza ord u d a ita a t­
sizlik ler in ka yn a ğı ola ra k su çla n a n Karam an b eyler b eyisi H em -
d em P a şa id am ed ilip yer i ü m er a d a n Zeyn el Bey’e ver ild i458. Bu
a r ad a Tr a b zon ’a gelm iş ola n za h ir en in or d u ya u la ştır ılm a sı için
ça lışm a la r a b a şla n d ı454. Çü n kü ger ek sefer gü zer gâ h ı b oyu n ca
ekin ve b o sta n la n n Sa fevîler tar a fın d an ta h r ip ed ilm iş olm ası
gerekse n er ed eyse ü ç a yd ır yo lcu lu k ya p ıld ığı için or d u d a za h ir e
sıkın tısın ın b a ş göster m esi ya va ş ya va ş h u zu r su zlu kla r a n ed en
olm a kta yd ı. An ca k d ah a ön em lisi, Sa fevîler d en b ir h a b er a lın a ­
m am ış olm a sı, o n la n n n er ed e old u kla r ın ın b ilin m em esi ve sa l­
d ır ın ın n ered en geleceği h u su su n d a ki b elir sizlik, h er an b askın a
u ğram a teh likesiyle ka r şı ka r şıya ka lın m a sı Yen içer iler ile Ya vu z
Su lta n Selim ’i ka r şı ka r şıya getir d i. O n lar, P a d işa h ’ı d ön d ü rm ek
için ça d ır ın a ku r şu n b ile sık tıla r 460. An ca k Selim , etk ili kon u ş­
m a la r ya p m a k su r etiyle or d u su n u ikn a etti. Bu a r ad a İran içle­
rin e gön d er ilen akın cılar ın getir d iği esirlerd en Şah İsm ail ve Kı­
zılb a ş ord u su n u n d u ru m u n a d a ir h a b er ler a lın d ı.

436 M ü n ş ea t ü ’s-S elâ tin , c. I, s. 385-38 6.

437 H a y d a r Çeleb i R u z n â m esi, s. 69.
438 S elim şa h n â m e, s. 153; H a y d a r Çeleb i R u z n â m esi, s. 70 .
439 H a y d a r Ç e le b i R u z n â m esi, s. 70.
460 H a y d a r Ç e le b i R u z n â m e s i, s. 73; K ü n k ü ’l-A h b â r , s. 10 97; T a cü ’t -
T ev â r ih , IV/ 194.

128
 Osm an lı ord u su Teb r iz’e d oğru ya kla ştığı h ald e, Şah İsm ail
an laşılm az b ir tu tu m la, avlan m akla m eşgu l old u . Bu d u ru m şim ­
d iye ka d a r a z ku vvetler le d ah a ka la b a lık ord u lara ka rşı ka zan d ığı
za fer ler in etkisi old u ğu n u d ü şü n d ü rm ekted ir. Bu n u n la b ir lik te
ya kla şık kır k b in k işilik b ir ku vvet top la yıp Ya vu z Su ltan Selim ’in
ya kla ştığı h ab eri gelin ce Teb r iz’d en a yr ıla r a k karşılam aya çıktı461.
Teb r iz’d e ise ya kla şık yed i b in kişilik ih tiya t ku vveti b ıraktı462.
İk i ord u H oy yakın la r ın d a Çald ıran ovasın d a karşı karşıya
geld i. Şa h İsm ail, Kızılb a ş r eisler in i to p la ya r a k d u ru m u m ü za ­
kere etti. Savaşa gir ilip girilm em esi kon u su n d a h erkes h em fikir
d eğild i. Özellikle D iyarb ekir beylerb eyi H an M u h am m ed U stad u ,
Osm an lı ord u su n u n ku vvetli old u ğu n u ve Akkoyu n lu ord u su ile
m u kayese ed ilm em esi gerektiğin i, on larla yü z yü ze savaşm an ın
yan lış old u ğu n u , savaşm ak yerin e geri d ön ü ş için yola çıkm ala­
rın ı b eklem eyi ve b u esn ad a sald ırm ayı t e k lif etti463. O, Osm an lı
ord u su n u n arab aları ya n yan a d izip a r alar ın a d ü şm an askerin in
geçm em esi ve sa fla r ın d ağılm am ası için zin cir çektiklerin i, Yen i­
çerilerin b u zin d r in arkasın d a d u rd u ğu n u , gerid e ise çok m iktard a
za h ir e tu ttu kla rın ı a n la ttı. Keza N u r Ali H a life d e b en zer şeyleri
söyleyip O sm an lılan n Çald ıran ovasın a yer leşip saflarım ku rm a­
d an sald ırm ayı ön erd i464.
D u rm u ş H an b u t e k lifle r e şid d etle k a r şı çık tı. H a ttâ M u ­
h a m m ed H an U sta clu ’n u n gör ü şler in d e d ir en m esi ü zer in e o n a
“S e n in s ö z le r in D iy a r b e k ir ’d e g e ç e r .”465 d iye çık ıştığı gib i on u
a şa ğıla yıp “H an k or km u ş” d ed i466. D u rm u ş H a n ’a gö r e şim d iye

461 A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s . 18 8 . Şah İsm ail’in ordusu çok fazla değildi. Bazı

kadın lar ve çocuklar da ordu da bu lun uyordu.
462 A lem -â r a -y ı Ş a h İ s m a il, s. 528.
463 C ev a h ir in -A h b â r , s. 134 ,135.
464 H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 130 ; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 189.
405 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 189; H ü la s a tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 130.
466 C ev a h ir ii’l-A h b â r , s. 135.

129
ka d a r gir d ik le r i b ü tü n sa va şla r ı k a za n d ık la r ı gib i b u n u d a r a ­
h a tlık la k a za n a b ilir ler d i; b u yü zd en d ü şm a n ın sa fla r ın ı b a ğla ­
m a sın a m ü sa a d e ed ilm eli ve m er d i m er d in e sa va ş ya p m a lıy­
d ıla r 467. Şa h İsm a il ve o r a d a k i d iğer Kızılb a ş r e is le r b u ön eriyi
k a b u l e t t ile r 468. Bu sa yed e O sm a n lı o r d u su o va ya r a h a tlık la
yer leşip sa fla r ın ı b a ğla d ı. Ayn ı şek ild e O sm a n lı ka r a r gâ h ın d a
d a sa va şın n a sıl ya p ılm a sı ger ek tiği kon u su m ü za ker e ed ild i.
P ir i P a şa , o r d u n u n için d e k i K ızılb a ş va r lığ ın a d ik k a t çe k e ­
r ek h em en sa va şa gir ilm esin i, a k si ta kd ir d e sa fla r d a ya r ılm a ­
la r m eyd a n a geleb ileceğin i sö yled i. P a d işa h b u fik r i m u va fık
b u ld u .
Safevî ord u su n u n sa ğ kan ad ın d a Du rm u ş H an -ı Şam lu , H a­
lil Su ltan -ı D u lkad ir, Lala H ü seyin Bey, N u r H a life-i Ru m lu , H u -
lefa Bey ile d iğer D u lkad ir, Avşar, Şam lu ve M u su llu b eyleri yer
ald ı. Sol ka n a tta U staclu M u h am m ed H an ve Ça ya n Su ltan üe
Ru m lu , U staclu , Kaçar ve d iğer oym aklar yer ald ıla r . M erkezd e
ise Şah İsm ail ile b er a b er M ir Ab d ü lb aki, Seyyid M u h am m ed Ke­
m im e, M ir Seyyid Şer if yer a ld ı. Şah b in ka d ar kor çu ya yan ın d an
ayrılm am asın ı söyled i. Korçu b aşı Sa r a P ire Korçu b aşı ön cü ya ­
p ıld ı469. Bü tü n b u h a zır lıkla r ya p ılır ken b ile Şah , b ıld ır cın avla­
m aktan ger i d u rm ad ı470.

467 “Bu savaşın sebebi Durm uş H an ve d iğer gazilerin gururun dan kayn ak­
lan ıyord u .” T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 54; “Padişah gu ru ra kap ılıp Durm uş
H an ’ın ön erisin i kabu l etti.” Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 8 6 .
468 “Şah, b en h aram i değilim ki, Allah ’ın takdiri n e ise o m eydan a çıkar
dedi. H an Muh am m ed sustu.” A lem -â r â -y ı A b b a s i, c. I, s. 70 ; “Şah,
b en h aram i değjlim ki yol ü stü n d e savaşayım ve za a f an ın d a gece bas­
kın ı yapayım .” Ebu’l-H asan -ı Kazvin î, F e v a id -i S a feu iy y e, (neşr. Mer­
yem Mir Ahm ed î), Tah ran 1368 / 1990 , s. 10.
469 A h s e n ii’t -T e v â r ih , s. 190 ; H ü la s a t ii’t -T ev â r ih , c. I, s. 130 ; L u b b ü ’t-
T ev â r ih , s. 415; C ev a h iü i-A h b â r , s. 135.
470 Cev a h m ’l-A b b â r , s. 135.

130
— Çaldıran Savaşı
23 Ağu stos 1514 gü n ü sab ah ın erken saatlerin d e Safevî ord u ­
su n u n sa ld ın ya geçm esiyle savaş b aşlad ı. Safevîler d ah a çok Os­
m an lI ord u su n u n sol tara fın d aki Ru m eli ord u su n u n ü zerin e yü k­
len d iler. Şah İsm ail d e m erkezd en sa ld ır ıp Osm an lı safların ın son
n oktası ola n zin cirlere ka d a r yed i d efa yakla ştı471. An cak, Osm an lı
ord u su n u n ateş gü cü karşısın d a472 Safevî ord u su yavaş ya va ş çö­
zü lm eye ve a ğır ka yıp la r verm eye b a şlad ı. Su ltan Ali-i Avşar, Şah
İsm ail zan n ed ilerek yakalan ıp Yavu z Su ltan Selim ’in h u zu ru n a gö­
tü rü ld ü . H ap iste tu tu lm akta olan Safevî elçisi getir ilerek yü zleşti­
rild i; Şah İsm ail olm ad ığı a n laşılın ca öld ü rü ld ü 473.
Akşam a ka d a r sü ren savaşın son u n d a Safevî ord u su d a ğıl­
m aya b aşlayın ca Şah İsm ail savaş m eyd an ın ı ter k etm eye ka r a r
ver d i. H ızlı b ir şekild e D ergezin ’e çekild i. Savaşta U staclu H an
M u h am m ed , Korçu b aşı Saru P ire, Lala H ü seyin Bey, P ir Öm er
Bey Şir eci, Avşa r Su lta n Ali M irza, M u h a m m ed Kem u n e, M ir
Ab d ü lb aki, M ir Seyyid Şerif, H u lefa Bey, Korçu Köse H am za Te-
kelü Yeğen Bey, Köse H am za gib i ü n lü Kızılb a ş r eislerin in p ek
çoğu öld ü 474.
Ya vu z Su ltan Selim , Safevî ord u su n u n geri çekilm esin i b ir
savaş h ilesi zan n ed erek, tu za ğa d ü şm ek korku su n d an d olayı, on ­
la r ın takip ed ilm em esi ve yağm aya girişilm em esin i em retti. Bir

471 A h sen ü ’t-T ev â r ih , s. 192,193; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 131; Tek m iletüT.-

A h b â r , s. 55.
473 “Top ve tü fek ateşi yü zü n d en Şah ’ın asker leri ölü yor lar dı”. L u b b ü ’t-
T ev â r ih , s. 417.
473 H a y d a r Çeleb i R u z n â m esi, s. 76; “Sultan Ali Mirza Şah san ılarak yaka­
landı. Ona Şah İsmail tarafından süslü elbiseler giydirilmişti.” H ü la sa tii’t-
T ev â r ih , c. I, s. 131.
474 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 195; Cev a h ir ü ’l-A h b â r , s. 135; T ek m iletü ’l-A h b â r ,
s. 55; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 417; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 131; Cela lzâ d e,
s. 379; Z e y l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 87; H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s. 545-548;
K ıs a s ü l-H a k a n î, c. I, s. 4 4 ,4 5.

131
m ü d d et son r a savaşın ka za n ıld ığı a n laşılın ca ord u ya yağm a izn i
ver ild i473*475. E le geçirilen esirlerin çoğu katled ild i476.
Bu savaşta Osm an lı ord u su d a cid d î ka yıp la r ver d i. Ru m eli
Beylerbeyi H aşan Paşa, Sofya San cağı Beyi M alkoçoğlu Ali Bey477ve
Sü istre San cağı Beyi M alkoçoğlu Tu r Ali Bey, P rizren San cağı Beyi
Sü leym an Bey, Kayseri San cağı Beyi Üveys Bey, N iğd e Beyi İsken ­
d er, Beyşeh ir Beyi Karlıoğlu Sin an M ora San cağı Beyi H aşan Ağa
gib i p ek çok ku m an d an savaşta m aktu l d ü ştü 478. Savaşın şid d etin e
rağm en Safevî kayn aklan ölü sayısın ı b eş b in olarak verm ekted ir479.

Taçlı H an ım Me se le si
Çald ıran savaşın d a Şah İsm ail’in eşi Taçlı Begü m ’ü n Osm an ­
lIlara esir d ü ştü ğü yolu n d a özellikle Osm an lı ka yn a kla n n d a yay­
gın b ir k a n a a t b u lu n m aktad ır.
Ta çlı H an ım ’m a sıl a d ı Bigi H an ım olu p M u su llu Tü rkm en ­
ler in d en Bektaşlu H am za Beyü n oğlu M ih m ad 6 6 / 10 kızıd ır480.

473 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 131; H o ld eb er in , s. 242.

476 S elim şa h n â m e, s. 18 8 ,18 9 .
477 Safevî kayn aklan , Malkoçoğlu Ali Bey’in bizzat Şah İsmail tarafından
katledildiğin i kaydederler. H attâ Çaldıran savaşı tasvirlerinde bu olaya
m uh akkak yer verilir. A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 191.
478 K ü n h ü ’l-A h b â r , c. II, s. 110 1; T a n sel, s. 61.
479 “Beş bin kişi öldü, üç bini Sultan Selim’in askeri idi.” A h sen ü ’t -T ev â r ih , s.
195; H old eb er in , s. 242; “Savaşta iki taraftan yaklaşık beş bin kişi öldü.”
L u b b u t-T ev â r ih , s. 415; “Çaldıran’da öldürülenlerin sayısı çoktur, ama mü­
verrih Haşan Bey (Rumlu) bu savaşta ölenlerin sayısını beş bin olarak yaz­
mıştır. Üç bin Osmanlı, iki bin Kızılbaş, fazla yokmuş.’’Alem -drâ-yı A bba si, a
I, s. 72; Savaşla ilgili geniş bir değerlendirme yapan Nasrullah Felsefi, Safevî
ordusunun en fazla yirmi bin kişi olduğunu, hem en hem en hepsinin savaş
meydaıunda can verdiğim ve böyieoe İran’da müB bir devletin kurulmasına
öncülük ettiklerini kaydeden sübjektifyorumlarda bulunmuştur. Bkz. Nas­
rullah Felsefi, Cen g -i M ih en î-i İm n iy a n d er Ça ld ır a n , Tahran 1381/ 2003.
480 H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 290 . ‘Ta çlı Begüm 'ü n Tür km en lere akra­
balığı vard ı.” A y n ı eser , s. 176.

132
On u n M u su llu Tü rkm en lerin e m en su b iyetin e d a ir h erh an gi b ir
ter ed d ü t b u lu n m am akla b ir likte481, Alem -â r â-yı Şah İsm ail ad lı
eserd e Ta çlı Begü m ’ü n Şam lu Tü rkm en lerin d en Ab id in H an ’ın
kızı old u ğu n u , gü zelliği, yiğitliği ve cesa r eti ile d ikkat çektiğin i,
ka rd eşi Du rm u ş H an ile gü reşip on u yen d iğin i; b u va sıfla r ın d an
Şah İsm ail’e b ah sed ilin ce on u n la evlen m ek ü zere talip old u ğu n u ,
fa ka t kızın ok ve ya y ile ken d isin d en ü stü n gelecek, gü reşte ken d i­
sin i yen ecek b ir kişi ile evlen eceğin i söyled iğin i, savaşa gitm esin e
en gel olu n m ad ığı sü rece Şah ü e evlen eb ileceğin i bild ird iğin i; Şah
İsm a il’in d e kızın şa r tla r ın ı kab u l ed erek on u n la evlen d iğin i ka y­
d etm ekted ir482. Bu rad a n akled ilen ler Ded e Korku t d estan ların d a
Kam P ü re Bey Oğlu Bam sı Beyrek Boyu ’n d a geçen Ban u Çiçek’in
Beyrek ü e evlen m ed en ön ce ön e sü rd ü ğü şa r tla r ü e b en zeşm ek­
ted ir 483. Bu rad an a lın m ış olm ası m u h tem el ola n b u h ikâ yen in ,
aslın d a Taçlı Begü m ’ü n Çald ıran savaşm a ka h lm asın ın ken d isi­
n in cesaretin d en kayn aklan d ığım ve Şah İsm ail’in on u en gelle­
m ed iğin i söylem ek ü zer e ku rgu lan d ığı an laşılm aktad ır. Kald ı ki,
on u n Şam lu Tü rkm en lerin e m en su b iyetin e d a ir h içb ir d eh le sa ­
h ip d eğü iz. W a lter H in z ise Ta çlı H an ım ’ı Akkoyu n lu Su ltam Ya -
ku p Bey’in kızı ola ra k ka b u l ed er 484*.An ca k o, b u b ilgiyi Ven ed ikli
seyya h An giolello’ya d ayan d ırm aktad ır k i b u n u n tam am en a sıl­
sız old u ğu a çıktır4®5.

481 H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 176; C ev â h ir ü i-A h b â r , s. 121-123.

481 A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il,, s . 80 -81.
483 Ban u Çiçek, Beyrek’e: “Gel şim di b ey yiğit, sen in le ava çıkalım , eğer
sen in atm ben im atım ı geçerse, on u n bin icisin i d e geçersin. H em se­
n in le ok atalım, ben i geçersen on u d a geçersin . H em d e sen in le gür e­
şelim , ben i basarsan on u d a basarsın .” der. ikisi yar ışm aya başlar. Ni­
hayet Beyrek ü stü n gelir ve evlen irler. Bkz. D e d e K o r k u t H ik â y e ler i
(yay. Orhan Şaik Gökyay), İstan bul 198 5, s. 59.
484 Walter Hinz, U zu n H a sa n v e Ş ey h Cü n ey d . X V . Y ü z y ıld a İ r a n ’ın M illî
B ir D e v le t O la r a k Y ü k se lişi,(çev. Tevfik Bıyılıoğlu) An kar a 1992, s. 78
483 S u lt a n la r v e S a v a şla r , s . 82.

133
 Şah İsm ail’in Firu zku h ’u za p tı sırasın d a esir ler arasın d a Bigi
H an ım ’ı görm ü ş ve ken d isin e eş olarak seçm işti (150 3). Cevah irü i-
Ah b ar’d a on u n kard eşleriyle b ir likte şah ın h arem in e d âh il ed ü d iği
kayd ed ü m ekted ir486. Bu evlilikten son ra o Ta çlı H an ım , Taçlı Be­
güm , Şah Bigi H an ım a d la rıyla an ılm aya b aşlan m ıştı.
Ta çlı H a n ım ’m Ça ld ır an savaşm a ka tılm a sı kon u su n a ge­
lin ce: H aşan R u m lu ve İsken d er Bey M ü n şi Tü r km en gib i d ev­
rin ön em li ta r ih çiler i b a şta olm a k ü zer e p ek ço k ka yn a k Ta çlı
H an ım ’ın Çald ıran savaşm a ka tıld ığın a d air h ab erlerd en h iç bah -
setm em ekted ir. H u rşah b . Ku b ad ise on u n Ça ld ır a n savaşın d an
son ra gü ven için d e old u ğu h ab erin in Şah İsm a il’e u la ştır ılm a sı­
n ın sevin ç ya r a ttığım b ild ir er ek, sa va şta yer a ld ığın ı im a ed er 487.
An on im Alem Ar a -yı Şah İsm a il, d ah a ön ce T a çlı H an ım ’ın ce­
su r ve sa va şçı b ir h an ım old u ğu n d an b a h settiği h ikâ yesin i on u n
Çald ıran savaşm a b izza t k a tıld ığın ı b ild ir er ek tam am lam aya ça­
lışır 488. Keza yin e m ü ellifi b e lli olm ayan Alem -â r â -yı Safevî a d lı
eser d e Ta çlı H an ım ’ın sa va ş m eyd a n ın d a old u ğu n u ka yd ed er
ve b ir h ik â ye a n la tır : Gü ya T a çlı H an ım , sa va ş esn a sın d a Şah ’ın
ya r a la n d ığı ve ya ö ld ü ğü h a b e r i ya yılın ca b izza t sa va şa d â h il
o lu r ; Şah on u gör ü n ce d u r u m u n zo r old u ğu n u sa va ş m eyd a ­
n ın ı ter k etm esin i ister , o d a b u n u n ü zer in e Ça ld ır a n ’d an a yr ı­
lır . Sa va şı ka yb ed en ve h ızla D er gezin ’e çekilen Şah , er tesi gü n
sa b a h eşi T a çlı H an ım ’ı so r a r . G elm ed iğin i, T eb r iz’e gitm iş ola -
b ü eceğin i sö yler ler . Şah d a h em en Teb r iz’e a d a m la r gön d ere-

486 “Asta kalesin in feth in in ar d ın d an Begüm Musullu d a kız kardeşleriyle

bir likte h arem e geldi. Güzelliği ile şöhr et bu ldu ğun dan Şah ’a eş olm ayı
kabu l etti. Ta d ı H an ım diye söylen di.” Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 121,12 2.
487 “Şah Teb riz’e dön dü. Bu sıralarda ü m era ve sip ah i etrafa dağılmıştı.
Toplan m aya başladılar. Taçlı H an ım d a b u esnada H oy’a gitm iş ve H oy
Melild’n in evin de kalm ıştı. O da Tebriz’e geldi. Şah bu durum dan çok
m em n u n olup H oy Meliki’n e m akam lar verdi.” T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m -
ş a h , s. 70 .
488 A lem -â r â -y ı Ş a h İ s m a il, , s. 527.

134
fe k d u r u m u n a r a ştır ılm a sın ı ister . İk in ci gü n T a çlı H a n ım ’ın
T eb r iz’d e o lm a d ığı h a b er i gelir . Bu n u n ü zer in e Şa h d er in b ir
teessü r e ka p ü ıp “E ğ e r n a m u s u m u z K a y s e r ’in e lin e d ü ş t ü y s e ,
b iz e y a ş a m a k h a r a m o lu r ; o c a ğ ım ız o r t a d a n k a lk a r .” d iye ya ­
k ın ır . D erh al D u rm u ş H an ’ı, Ta çlı H a n ım ’ın b u lu n m a sı için gö ­
r evlen d ir ir . Bu sır a d a sa va ş m eyd an ın d an ya r a lı çıkan ve n ereye
gittiğin i b ilm ed en a t sü r m ekte ola n Ta çlı H an ım , Şah H ü seyin
İsfeh a n î ile ka rşılaşır. Bu ad am ın yard ım ıyla Şah İsm ail’in yan ın a
gid er 489.
Safevî kayn akların ın susku n luğu n a rağm en Osm an lı kron ikleri
Ta çlı H an ım ’m savaş m eyd an ın d a old u ğu n u ve Osm an lı askerleri
tarafın d an esir ed ild iğin i kayd etm ekted irler490. Celalzâd e, Çald ıran
savaşın d a sad ece Taçlı H an ım ’ın d eğil çok sayıd a kad ın ın ele geçi­
rild iğin i b ü yü k b ir övü n ç için d e an latır, kad ın ların va sıfla r ın ı sa ­
yarken on ların gü zelliklerin i ön p lan a çıkarır491. An on im Tevarih -i
Al-i Osm an ise Şah İsm ail’in eşlerin i savaş m eyd an ın d a b ırakarak
ka çtığın ı söyled ikten son ra, on u n eşlerin d en b ir in in Osm an lIla­
rın elin e geçtiğin i n akled er, an cak b u h an ım ın ism in i ver m ez492.
Şü krî-i Bitlisi, Şah İsm a il’in ka rısın ın zır h la r için d e old u ğu n u , sa ­
va ş m eyd an ın d a ord u n u n m erkezin d e b u lu n d u ğu n u n akled er493.
Keza Su cu d î d e çok gü zel kızla r ın Osm an lIların elin e geçtiğin d en
b a h sed er494. Bu n a gör e Çald ıran sa va şın d a eje geçen esir ler ara-

489 A lem -â r â -y ı S a fev î, s. 494-50 1.

490 T a n sel, s. 62 vd.
491 Cela lz â d e, s. 381.
492 “İkindi vaktinde Şah İsmail m ünhezim olup cem ’î esbabın ve hâzinesi ve
avretlerin ord usun da bırakıp Tebriz can ibin e kaçtı. Ordusun yağm a ve
talan ettiler. Şah İsm ail’in bir avretin dahi tuttular .” An on im T ev â r ih -i
A l- i O sm a n -G iese N e ş r i (neşr. Nihat Azam at), İstanbul 1992, s. 136.
493 Şükrî-i Bitlisi, H e ş t -i B eh eşt, (neşr. Mustafa Argun şah), Kayseri 1997,
s. 175.
494 İ. H akkı Çuhadar, S u cû d î’n irı S elim -n â m esi, Erciyes Ün iversitesi Sos­
yal Bilim ler En stitüsü, Yü ksek Lisans Tezi, Kayseri 198 8, s. 55.

135
sm d a çok sayıd a kad ın d a b u lu n u yord u 495. Bu h u su s, savaşa gi­
r ecek olan a sker leri cesaretlen d irm e arzu su n d an çok; Safevîlerin
askerî yap ısın d an kayn aklan ıyord u . Bilin d iği gib i, Safevî ord u su
bü tü n ü yle Kızılb aş Tü rkm en lerd en olu şu yord u ve h em en h ep si
aşiret r eislerin in id aresi a ltın d a savaşa katılıyord u . Tü rkm en ler
sefer esn asın d a aileleriyle b ir likte h areket ed iyorlard ı. Akkoyu n lu
U zu n H aşan Bey’i ziyaret ed en J . Barbara b u d u ru m a b izza t şah it
olm u ş, a ileler in ord u d a b u lu n m a sın ın h areket kab ü iyetin i k ısıt­
lam ad ığım , h attâ şa şıla ca k d ereced e h ızlı h ar eket ettikler in i an ­
latm ıştı496. Safevîlerin , Akkoyu n lu Tü rkm en lerin e d ayan d ığı göz
ön ü n d e bu lu n d u ru ld u ğu n d a Çald ıran savaşın d a çok sayıd a kad ı­
n ın ve çocu ğu n bu lu n d u ğu ve b u n la r ın b ir kısm ın ın esir ed ild iği
yolu n d a ki b ilgiler in eksik olm ad ığı ortaya çıkar.
Taçlı H an ım ’ın esareti kon u su n d a h em fikir olan Osm an lı kro­
n ikleri, on u n akıb eti h u su su n d a tu ta rsız ve b ir b ir iyle u yu şm ayan
b ilgiler n akletm ekted irler. Celalzâd e, Ta çlı H an ım ’ın ya ka la n ıp
Su ltan Selim ’in h u zu ru n a getir ild iğin i, b u sır ad a h u zu rd a b u lu ­
n an Kad ıasker Tacizâd e Cafer Çeleb i’ye verild iğin i, Taçlı H an ım ’m
An ad olu vilayetlerin d e yerleşip kald ığım n akled iyor497. H ayd ar Çe­
leb i Ru zn âm esi’n d e Çald ıran savaşın d a ele geçirilen esirlerin m u ­
ayen esi esn asın d a a ltın sır m a lı elb iseler giym iş ola n b ir kad ın ın
yakalan d ığın ı, ta h kik ed ilin ce on u n Şah İsm ail’in ka r ısı old u ğu ­
n u n an laşü d ığın ı, Cafer Çeleb i’ye ver ild iğin i b ild ir iyor; a n ca k ka ­
d ın ın ism in i zikretm iyor498. Ta r ih çi Lü tfî d e h an ım ın Tacizâd e’ye

495 T a n sel, s. 62 vd.

496 J .Barbaro, A n a d o lu ’y a v e İ r a n ’a S e y a h a t , s. 8 2 vd.
497 Cela z â d e, s. 381; Evliya Çelebi de Taçlı H an ım ’ın ü ç yü z kad ar cari-
yesiyle bir likte Tacizâd e’ye em an et edildiğim kaydediyor. Bkz. Evliya
Çelebi, S ey a h a tn â m e, c. X, (n eşr. Seyit Ali Kah ram an -Yü cel Dağlı),
İstan bul 20 0 9, s. 61, 359; Ayn ca bkz. T a n sel, s. 61. Tansel, Osm an lı
kr on iklerin e dayan arak on u n An ad olu ’d a kaldığın ı kesin b ir dille ka­
bul ediyor.
498 H a y d a r Ç eleb i R u z n â m esi, s. T l-

136
ver ild iği b ilgisin i tekr a r lıyor 499. Zaim M ir M eh m et Katib î’ye göre
ise Tacizâd e Cafer Çeleb i ken d isin e em an et ed ilm iş olan h an ım ı
n ikâh ın a alarak Su ltan Seü m ’in h ışm ın a u ğram ıştır500.
Öte yan d an gerek Celalzâd e Tabakatü ’l-M em alik adlı eserin de,
gerekse Alî, Kü n h ü ’l-Ah b ar’d a Taçlı H an ım ’ın h em yakalan ışı h em
d e a kıb eti h akkın d a Tacizâd e ile ilişkilen d ir ilen h ikâyen in d ışın a
çıkarak, on u n M esih Paşazâd e tarafın d an yakalan d ığım -ya d a ya ­
ka la n ıp M esih P aşazâd e’ye teslim ed ild iğin i- savaş gecesi M esih
P aşazâd e’n in m isafiri old u ğu n u , ertesi gü n on u n izn iyle serb est
kalıp h ızlı b ir şekild e H oy’a u laştığım n akled iyorlar. Böylece h iç ol­
m azsa Taçlı H an ım ’m H oy yakın ların d a Şah İsm ail’in ad am ların a
kavu ştu ğu ve kocasın ın yan m a gittiği b ilgisi ile Safevî kron iklerin e
yaklaşıyorlar501*.An cak on ların bu bilgiyi H oca Sad ed d in Efen d i’den
a ld ıkla r ı an laşılıyor. Keza, M ü n eccim b aşı d a savaşta ele geçirilen
ka d ın la rd an bah sed erken , Şah İsm ail’in Bih rû ze a d lı eşin in esir
ed ild iğin i b ild ir iyor ve ken d i d ön em in d e d e Ta çlı H am m ’ın ya ka ­
la n d ığın a d air m eşh u r b ir h ikâye bu lu n d u ğu n u , an cak bu n u n a sıl­
sız old u ğu n u söylü yor. O , b u kon u d a H oca Sad ed d in Efen d i’n in

499 Lütfi Paşa, T ev â r ih -i A l- i O sm a n , (haz. Kayhan Atik), An kara 20 0 1, s.

218.
500 T a n s d , s. 6 2 ,2 6 1 n um aralı d ip n ot Tacizâd e’n in idam ı hususun da kay­
n aklar tam açık değildir. Gen el kabu le göre, Çaldıran seferi dön üşün de
padişah, Yen içerilerin kışkırtılm asın a ve ord u n u n ifsadın a sebep olan ­
lar ın araştın lm asım istem iş, Tacizâd e Cafer Çelebi, İsken der Paşa ve
Sekban başı’n ın isim leri verilm iş, bu su ça istin ad en idam edüm iştir.
K ü n h ü ’l-A h b â r , c. II, s. 1120 . Taşköprüzâde, on u n idam ı husu sun da
“..An ca k, bu r ad a açıklam ası u zayar ak kitabın m aksadın dan sapm a­
sın a yol açacak b ir ola y yü zü n d en katlin i em retm işti.” diyerek ölü m
n eden in i izah etm em iştir. Bkz. E ş-Ş a k a ü cu ’n -N u m a n iy y e fi U lem a i’d -
D e v le t i’l-O sm a n iy e “O sm a n lı B ilg in le r i”, (trc. Muharrem Tan ) İstan ­
b u l 20 0 7, s. 252.
301 K ü n h ü ’l-A h b â r , c, II, s. 1x0 3,110 4 ,110 7; T a n sel, s. 65’de 261 n um aralı
dip n ota bakınız.

137
ver d iği b ilgiler in m u teb er old u ğu n a d ikka t çeker ek on d an gen iş
b ir alın tı yap ıyor502. Şu h a ld e H oca Sad ed d in E fen d i’n in n aklettiği
b ilgiler d iğer Osm an lı ta r ih çilerin e göre d ah a m u teb er olm ası ge­
rekir. Çü n kü H oca Sad ed in Efen d i, Osm an lı ord u su n d a bu lu n an
Bab ası H aşan Can ile Safevî ord u su n d a yer alan d ed esi îsfa h a n lı
H afız M u h am m ed ’d en ik i fa r k lı h ikâ ye d in lem iştir. Bu h ikâyeler
a slın d a h em Osm an lı h em d e Safevî tar ih leri tara fın d an n akle­
d ilen ve tekrarlan an b ilgiler ile örtü şm ekted ir. H oca Sad ed d in ’in
d ed esin d en n aklettiği h ikâ yeye göre, Şah İsm ail sa va ş m eyd an ın ı
ter k ettikten son ra M u h am m ed H afiz İsfah an ı ve yold a şla r ı da
Çald ıran ovasın d an ayrılm ışlar, Teb r iz yakın la r ın d a rastlad ıkları
Kızılb aşlard an Şah ’ın d u ru m u n u sorm u şlar; on la r d a Şah ’u ı iyi
old u ğu n u fa ka t Taçlı H an ım ’d a n h ab er alın am ad ığım söylem iş­
ler . D ah a son r a yold a H elvacıoğlu H ü seyin Bey ile ka rşıla şm ış­
la r , o, Şah ’ın ya r a lı old u ğu n u , Ta çlı H an ım ’m b u lu n am am asın -
d an d ola yı d erin ü zü n tü d u yd u ğu n u , ken d isin i d e Ta çlı H an ım ’ı
aram akla görevlen d ird iğim an latm ış. H afız M eh m ed ve yold a ş­
la r ı Teb r iz’e gid ip gizlen m işler. Son raları Ta çlı H an ım ’m ka ça ra k
H oy M eliki’n e vard ığım , on u n d a aceleyle Şah İsm ail’e u laştır d ı­
ğım d u ym u şlar503. Bu h ikâye, Alî tarafın d an d a yin e M olla M u ­
h am m ed İsfah an î’ye d a ya n d ır ıla r ak an latılır504.
Bu r a d a n a k led ilen b ilgile r , yu k a r ıd a d a iza h ed ild iği gib i
Safevî kayn akların d a n akled ilen ler ile h em en h em en ayn ıd ır. An ­
ca k savaşın son a erm esi ve Safevî ord u su n u n d ağılm ası ile Taçlı
H an ım ’ın kaybolu p b u lu n m ası arasın d aki b ir veya iki gü n lü k b oş­
lu k ta m ola ra k d old u ru lam am aktad ır.
H oca Sad ed d in ’in n a klettiği ikin ci h ikâ ye ise Su ltan Selim ’in
m u tem et ad am ların d an b a b a sı H aşan Çan ’a ait. On u n “R a h m e t li

302 Mün eccim başı Ah m ed Dede, M ü n eccim b a şı T a r ih i-S a h a ifü ’l-A h b â r fi

V ek a y iü l-A sa r , (çev. İsmail Erünsal), İstanbul tarihisiz, c. II, s. 165,166.
303 T a cü ’t-T ev â r ih , TV/ 211 vd.
504 K ü n h ü l-A h b â r , c. II, s. 110 5,110 6 .

138
B a b a m k im i d o ğ r u h a b e r v e r icile r d e n a n la t ır d ı k i.” d iye başlad ığı
h ikâ yesin d e Ta çlı H an ım ’ın savaşın en k ızgın zam an ın d a M esih
P aşazâd e’n in elin e geçtiğin i, on u n çad ırın d a b ir gece saklan d ığın ı,
yarım d a b u lu n an “Lâl-i Böğrek” d iye b ilm en m ü cevh eriyle b er a ­
b e r d iğer d eğerli ziyn etler in i ver ip a za t olm a k için yalva rd ığın ı,
M esih P aşazâd e’n in d e on u n d u ru m u n a a cıya r a k serb est b ır a ktı­
ğım n akled iyor5“5. Lâ l-i Böğr ek Akkoyu n lu su ltan ların ın h âzin e­
sin e u laşm ış n a d ir ve şöh r etli taşla rd a n b ir iyd i. Akkoyu n lu lan n
in kır a zı sır asın d a E m ir H an M u su llu ’n u n elin e geçm iş olm a lı k i
o, Şah İsm ail’e ita a tin i b ild ir d iği sırad a b u ta şı d a yan ın d a getir ­
m iş ve Şah ’a su n m u ştu 505065078.
İkin ci h ikâyed e ye r alan Ta çlı H an ım 'm m ü cevh erleri h u su su
O sm a n lı a r şiv vesika la r ın ca d a d oğru la n m ış olm ası, h akikaten
b ö yle b ir ola yın va r lığın ı ka n ıtlıyor5“7. Bir fa r k la k i vesikad a m ü ­
cevh erlerin va sıfla n tan ım lan ırken “Lâl-i Böğrek”in a d ı zikr ed il­
m em ekted ir. Bu n u n la b ir lik te H oca Sad ed in , ken d i d ön em in d e
d u yd u klan n m veya kita b ın a ka yn a k ola n d iğer tar ih lerin tesir i ile
olsa ger ek Tacizâd e’ye n ikâh lan d ığı m eselesin i tekrarlıyor; h a ttâ
Şah İsm ail’in Yavu z Su ltan Selim ’e elçi gön d ererek Taçlı H am m ’ın
serb est b ırakılm ası için ricad a b u lu n d u ğu n u n akled iyor5“8.
Oysa Safevî ka yn a kla n n d an a n laşıld ığın a göre Ta çlı Begü m ,
Ça ld ıran savaşın d an son r a Şah İsm ail ölü n ceye ka d a r on u n ya ­

505 T a cü ’t -T ev â r ih , IV/ 211 ve devamı.

506 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 12 3 ; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 45; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 91.
507 “Bir çift salkımlı ve taşla n bü yü k küpe, 36 tan e arm ut biçim in de ku l­
lan ılm am ış ve 24’er tan e iki takım kol in cileri ve yin e dörder tan ed en
iki takım halhal in cüeri, bir tan e altın kaplı, altın yazılı, altın işlem eli
yeşim taşı, bir tan e bazuben d, bir altın firuze taşlı yüzük, b ir altın m ü ­
hür, bir tan e yirm i beş düğm eli am a düğm eleri dikilm em iş zerbaft kaf­
tan , iki teşbih.” İ.H .Uzun çarşılı, Şah İsm ail’in Zevcesi Taçlı H an ım ’ın
Mücevheratı, B e lle t e n ,(19 5 9 ) c. XXIII, sayı 92, s. 613.
508 T a cü ’t-T ev â r ih , s. IV/ 230 .

139
ran d ayd ı ve Şah İsm ail’in ü zer in d e tesir li old u ğu n d an , d evlet k a ­
d em esin d e ya p ıla n tayin ve a ziller d e sözü geçiyord u 509. M esela,
M u su llu E m ir H an , H erat’t a iken , Babü r P ad işah ile işb ir liği ya p ­
tığı gerekçesiyle Şiî u lem ad an M ir M u h am m ed M ir Yu s u fu öl-
d ü rtü n ce, b u d u ru m Şah İsm a il’in ço k zoru n a gitm iş, on u gör ev­
d en alıp Teb r iz’e çağırtm ıştı (1521/ 22). E m ir H an öld ü rü leceğin i
d ü şü n d ü ğü n d en Taçlı H am m ’a sığın m ış, b u su r etle Şah ’m gaza­
b ın d an ku rtu lm u ştu 510. H attâ Tah m asb ’ın h ü kü m d ar olm ası h u ­
su su n d a etkin rol oyn am ış; Şah ’m ölü m ü n d en son ra ü lked e ka r ı­
şıklık çıkm asın a m ah al verm em ek için h en ü z 10 yaşlar ın d a olan
Tah m asb ’ın elin d en tu ta r a k b izza t getir ip ta h ta otu rtm u ştu r511.
Bu yön ü yle, ger ek h arem d e gerekse sa r a y b ü r okr asisi ü zerin d e
etkin liğin in d evam ettiği görü lm ekted ir512.
Görü lü yor ki, Ta çlı H an ım Çald ıran savaşın d a yer alm ış ve
O sm a n lıla n n elin e e sir d ü şm ü ştü r. An ca k, on u n esa r etin in b ir

509 C e v â h ir ii’l-A h b â r , s. 122; “Şah on u çok severdi. On u n sözü Şah ü ze­

rin de o kad ar etkiliydi ki, sar ay ileri gelen lerin den veya devlet adam la­
rın dan bir in in bir m üşkili oldu ğun da ya da Şah ’m gazabın a uğradıkla­
rın da Taçlı H an ım ’a m üracaat ederlerdi ve o vartadan kurtulurlardı.”
T a r ih -i İ lçi- y i N iz a m şa h , s. 28.
310 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 137. “Em ir H an Musullu Taçlı H an ım ’ın akrabala­
rın dan idi.” Ayn ı eser , s. 123; Keza, Ustad u Tü rkm en leri Kadı Cihan ’ı
öld ürm ek isteyince Begüm Musullu on u korud u ve öldürülm esin i en ­
gelled i.”, A y n ı eser , s. 149.
311 H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 155.
512 Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 122. “Tahm asb tahta oturduğunda hen üz çocuk idi.
H arem de ise Taçlı H an ım ’m sözü geçiyordu ve gece-gündüz Tahm asb’ın
h izm etin d e idi.” A y n ı eser , s. 147; “Bu kadın Şah ’m ölüm ün den 15 yıl
son ra bü e Şah Tah m asb üzerin de etkili oldu.” T a r ih -i İ lçi-y i N iz a m ­
şa h , s . 28; Şah Tah m asb’m kard eşi Sam Mirza Özbeklere karşı başa­
rısızlığa uğrayın ca derin b ir u tan ç içine düşm üş, Tah m asb onu teselli
ettikten son ra h arem e götürm üş, o bur ada Begüm ’ü görü n ce rahatla­
m ıştı. Şah Tahm asb-ı Safevî, T ez k ir e, (trc. H icabi Kırlangıç) İstanbul
20 0 1, s. 27.

140
gü n d en fa zla sü rm ed iği kısa zam an için d e Şah İsm ail’in yan m a
gittiği ve ka la n h a ya tın ı Safevî sarayın d a tam am lad ığı tesp it olu ­
n u yor513.

Yavu z Sultan Se lim Tebriz’de

Savaşın er tesi gü n ü d iva n top la n d ı. N eticeler ta r tışıld ıkta n
son r a Teb r iz’e yü r ü n d ü . Teb r izliler O sm a n lı ord u su n u k a r şıla ­
m aya çıktılar. D u kakin zâd e Ah m et P aşa ve D efterd ar P iri P aşa’yı
ön d en gön d ererek Teb r iz’d e h erh an gi b ir yağm a olm am ası için
ted b ir ler a ld ırttı514. Bu sayed e Teb riz şeh ri yağm a ed ilm ed i515. 8
E ylü l 1514’d e H aşan P ad işah Cam ü ’n e (N asıriye Cam ii) gid iler ek
n am az kılın d ı516. H u tb ed e Dört H alife’n in a d ı oku n u p Sü n n ilik
yen id en ikam e ed ild i517. Alî’n in n a klettiğin e gör e Teb r iz’d e k en ­
d in i gizlem ek zoru n d a ka la n Sü n n ü er b u d u ru m d an çok m em ­
n u n ka ld ıla r518.
H eşt Beh eşt sa r a yın d a ki b ü tü n eşya la r a el kon u la r a k d ef­
ter e ka yd ed ild i519. Bu ka yıtlar d a n Şah İsm ail’in h âzin esin in ön -

513 Tu fa n Gündüz, Şah İsm ail’in Eşi Taçlı Begüm , T ü r k K ü ltü r ü v e H a cı

B ek t a ş V eli A r a ş t ır m a la r ı D er g isi, (Ankara 20 0 9) sayı 51, s. 223-233.
514 S elim şa h n â m e, s. 195.
3ts “Kim seye eziyet ed ilm ed i.” Cev a h ir ü ’l-A h b â r , s. 135.
316 “İm am hutbede es-Sultan b. es-Sultan b. Ebu TMu zaffer İsmail Bahadır
H an deyince Rum lular on u öldürm ek istediler. Sultan Selim engel olup,
bırakm adı: “Dili alışm ış” dedi. Üç seyidin ölüm ün den dolayı üzü n tü
duyduğun u söyledi.” A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 195; H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c.
I, s. 132; Fev a id -i S a fev iy y e, s. 12.
517 “Dah i irtesi ki ruz-ı Cu m a idi. Cam iler gaziler ile doldu. Güzel sesli
h afızlar ve h atip ler in sesler i yükselm eye ba şlayın ca o beld ed eki sa ­
yısız Sün n în in sevin ç gözyaşları aktı. Min ber lerd en ve m ah fillerd en
Dör t H alife’n in adı okun d ukça herkes ağlaştı.” K ü n h ü 'l-A h b â r , c. II, s.
110 8.
518 H a y d a r Ç eleb i R u z n â m esi, s. 80.
**9 Topkapı Sarayı Arşivi nr. D.10 734.

14 i
ced en ka çırıld ığı, geriye çok fa zla kıym eti olm ayan eşyaların ka l­
d ığı an laşılıyor.
Yavu z Sultan Selim , Tebriz’d e b ir h afta520 kaldıktan son ra, gerek
zah ire d a r lığın ın b aş gösterm esi, gerekse Şah İsm ail’in ele geçiri­
lem em iş olm asın d an d olayı gü ven liğin tam olarak sağlan am am ası
yü zü n d en 521k ışı Teb r iz’d e geçirm eyi göze ala m a ya ra k Am asya’ya
d oğru h a r ekete geçti. Dön erken H ü seyin Baykara’m n oğlu Bed i-
ü zzam an M irza522 ile b er a b er Teb r iz’in u sta ve san atkârların d an
ka la b a lık b ir gru b u yan m a a ld ı523.
Ya vu z Su ltan Selim ’in geri d ön ü şü O sm an lılan n en başm d an
b er i b ü tü n İr a n m ü lkü n ü ele geçirm e n iyetin d e olm am aların d an
kayn aklan ıyord u . Çü n kü İr a n , d oğu -b atı ve ku zey-gü n ey yön le­
rin d e d er in liği fa zla ola n b ir yer d i. İr a n ’ın içler in e d oğru girm ek,
ord u n u n b ü tü n ü yle savu n m asız h a le gelm esi, yiyecek ve zah ire

320 “Sekiz gü n kaldı.”, K ü n h ü î-A h b â r , c. II, s. 110 8; H ü la sa tü ’t -T ev â r ih , c.

I, s. 132; A h s e n ü ’t -T e m r ih , s. 195; “İki hafta kaldı.” L u b b ü ’t-T ev â r ih ,
s. 417; “Altı gün d en fazla kalm adı.” Â lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 72.
521 “Etraftaki askerlerin saldır ısın d an çekin diği için ...” L u b b ü ’t -T ev â r ih ,
s. 417; “Korkuya kapılıp...” H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , s. i32 ;”Tebriz’d e kal­
m aya cesaret edem edi.” T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 55.
822 Tim u rlu lan n soyun dan H üseyin Baykara’m n oğludur. Babasın a karşı
ayaklan dı, an cak başarısız oldu. Daha son ra Şeybek H an ’ın baskılarına
dayan am ayarak on dan kaçıp Şah İsmail’e sığındı. Yavu z Sultan Selim’in
Teb riz dön üşün d e on un la ber aber İstan bul’a geld ikten dört ay son ra
vefa t etti. H u la s a tü ’t-T ev â r ih , s. 133; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 27, 31, 96,
97 . 5 4 . 5 5 ,14 1,14 2 ,19 8 .
523 H a y d a r Ç eleb i R u z n â m esi, s. 81; “Rum a dön erken Çaldıran ’a katılm a­
m ış olan Kızdbaşlan b ir bah an e ü e yan ın d a götürdü. Bun lar arasın da
ben im an a tarafın d an d ed em ve Er debil haziresin in veziri olan H oca
Nizam ed d in Mu h am m ed b . H oca İm am ü d d in Ali-i Şir azî d e vardı.
On u n bir hizm etkârım arkasın dan yolladık. Birkaç yıl son ra hizm etkâr
geri dön dü. An cak bu yaşlı ad am hakkın d a h içbir h aber alın am adı.”
T ek m ilet ifl-A h b â r , s. 55; “Ash ab-ı h ır ef ve Sün n î m ezh eb olan ayan ve
eşraf m aku lesibin h ân e in tihab ettirilip...” K ü n h ü î-A h b â r , c. II, s. 1109.

142
ted a r ikin in zor la şm a sı a n lam ın a gelird i. Ça ld ıran za fer i ile Şah
İsm a il efsa n esi yıkıld ığın d a n m a ksa t gen iş ölçü d e h â sıl olm u ş,
İr a n ’d a n An ad olu ’ya geleb ilecek teh likeler in ön ü alın m ış, sın ır ­
la r ın gü ven liğin i tesise yö n elik faaliyetler e sır a gelm işti.

Ye n i Dö nem
Şa h İsm a il, O sm a n lı or d u su n u n çek ild iği h a b er im a lın ca
h em en Teb r iz’e geld i524. Ar tık eski gü cü n ü ve itib a rım b ü yü k öl­
çü d e kayb etm iş, yen ü m ezlik a n la yışı b ü sb ü tü n kır ılm ış, m oral­
siz ve m ağlu p b ir h ü kü m d ard ı. O rtaya çıktığı gü n d en Ça ld ıran ’a
k a d a r gir d iği d ört b ü yü k sa va şı b elir gin b ir ü stü n lü kle kazan an
ord u su , ka la b a lık ve a teşli sila h la ra sah ip O sm an lı ord u su ka r şı­
sın d a h içb ir va r lık gösterem ed iği gib i yen ilm ezliğin e in a n d ıkla rı
Şa h la r ın ın yen ilgisin i gör m e ta lih sizliğin e d e erm işlerd i525. Ü s­
telik d a h a yen ilgin in ilk gü n lerin d e b a zı ita a tsizlikler d e orta ya
çıkm aya b aşlad ı. Bed iü zzam an M irza’n ın oğlu M u h am m ed Za ­
m an M irza Şah ’ın ord u su n d an a yrıla rak Estereb ad ’a gid ip b ö l­
gen in h âkim i Ta lışlı P ir Gaib ’i yen er ek şeh ri ele geçird i. E sfera-
yin h âkim i Tekelü Bu ru n Su ltan ü e H oca M u za ffer Bitikçi on u n
ü zer in e yü rü d ü lerse d e Ya vu z Su lta n Selim ’in Teb r iz’e gir m esi
yü zü n d en yavaş h a r eket ed ip ortad a d ola şa n d ed ikod u ları a n la­
m aya ça lıştıla r. N ih ayet, Osm an lı Su ltam ’n m çekilm esi ü zerin e
M u h am m ed Zam an M ir za ’yı E sterab ad ’d an çıkar d ıla r . O, Gar-
cistan tar a fın a kaçtı526.

524 H ü la s a t ii’t -T ev â r ih , c. I, s. 132; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 135; A h s e n ü ’t-

T ev â r ih , 197.
525 İsken der Bey-i Tü r km en ’e göre Çaldıran yen ilgisi aslın da Alla h ’ın bir
hikm etidir. Çü n kü eğer Şah İsm ail galip gelseydi sa f düşün celi Kızıl-
başlan n Şah’a olan in an çları öyle bir n oktaya u laşacaktı ki, din ve im a­
n ın doğru yolu n dan sapacaklar ve şüpheli şeyler düşün m eye başlaya­
caklardı. A lem -â r â -y ı A b b a s î, c. I, s. 73.
526 H ü la sa tii’t-T ev â r ih , c. I, s. 132; A h sen ü ’t-T ev â r ih , s. 196; Z ey l-i H a b ib ü ’s -
S iy er , s. 91 vd.

143
 İlgin ç b ir p roblem ise Şira z h âkim i D u lkad irli H alil Su ltan ile
ilgili ola ra k Çald ıran savaşın d a yaşan m ıştı527. On u n savaş m ey­
d an d aki h ata la r ın ı affetm eyen Şah İsm ail, Şir a z’a ad am gön d e­
rerek on u öld ü rtü p yer in i D u lkad irlilerin Çiçekli aşiretin d en Ali
B e / e ver d i528. Bu esn ad a H a lil Su ltan ka la b a lık askerlere sah ip
olm a sın a rağm en d iren m em iş, tek b a şın a Şah ’ın em r in i yerin e
getir m eye gelen Korçu Kör Sü leym a n ’a b a şım ver m ekte ter ed ­
d ü t gösterm em işti. Bu d u ru m Kızılb a şla n n Şah İsm ail’e h er d u ­
ru m d a b ü e sın ır sız b ir ita a t ü e b ağlan d ığın ı gösterm esi b akım ın ­
d an ön em liyd i.
Şah İsm ail, Çald ıran savaşın d aki kayıp ların ı tela fi ed ebilm ek,
özellikle ölm üş olan kum an d an ların ın yerlerin i doldurm ak am acıyla
yen i tayin ler yap tı. Bu cü m led en , E m irü l-ü m erah k U staclu Çayan
Su ltan ’a, N ezaret-i D ivan -ı Âli M irza Şah H ü seyin -i İsfah an î’ye529;
Sa d a r et ise Cem a led d in M u h a m m ed -i E ster a b a d î’ye530 ver ild i.
U staclu M u h am m ed H a n 'ın savaşta ölm esi ü zer in e kard eşi Kara
Bey, “H an ” u n van ıyla D iyarb ekir eyaletin in id a resiyle görevlen d i­
rild i. H oylu M elek Bey, em ir lik m akam ın a yü kseltild i531.

527 “Teh likeli tozlar kaldırdığı için .. T ek m iletü i-A h b â r , s. 87; “Şah’a yar ­
dım etm eyip savaş m eydan ın dan kaçtı.” A lem -â r â -y ı Ş a h İs m a il, s.
527.
528 H alil Sultan -ı Dulkadir’i öld ürm eye giden Korçu Kör Süleyman , onu
kalabalık b ir gru p ile otururicen buldu. Ken disin i dışarı çağırdı. Şah ’m
on u n hakkın d a verdiği id am ferm an ım okudu. H alil Sultan h içbir dire­
n iş gösterm edi, dizlerin in ü zer in e çöktü. Kör Sü leym an on u n boyn un u
vu ru p başın a alar ak evden çıktı. A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 199; C e v â h ir ü l-
A h b â r , s. 137; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 146; H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV, s.
551-

529 Şam lu Durm uş H an’ın veziri idi. Vekil olunca m em leketin bü tün önem li
işler in d en ve ü m er a tayin in den sorum lu yapıldı.
530 “ On u n Şiîliğinden h iç şü p h e yoktu.” T ek m ilet ü i-A h b â r , s. 55.
S3’ T e k m ile t ü i-A h b â r , s. 55; H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 132; A h s e n ü ’t -
T ev â r ih , 197; C e v â h ir ü l-A h b â r , s. 136; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 418 .

144
— Zeyn el H an , Du rm u ş H an , Çayan Su ltan , D iv Su ltan gib i ön d e
gelen Kızılb aş r eisler i Şah İsm ail’in otor itesin i yen id en tem in için
b ü tü n gü çleriyle ça lışm aya d evam ettiler.

Batı Sın ırın da Kayıplar

Osm an lı ord u su d ön ü ş yolu n d a Kem ah ka lesin i ku şa ttı. Bu ­
ra yı savu n m akta ola n Va r sa kla r d iren iş gösterd ilerse d e ka le kısa
sü r e için d e O sm a n lıla n n elin e geçti (19 M a yıs 1515). 30 0 ka d a r
k a le m u h afızı ka tled ild i532.
Tra b zon ve çevr esin in id aresin e ta yin olu n m u ş ola n Bıyıklı
M eh m ed P aşa’n ın , k a la b a lık b ir ord u ile E rzin can ü zerin e yü r ü ­
d ü ğü h ab eri u laşın ca R u m lu N u r Ali H a life sek iz yü z ka d a r sip a ­
h isiyle on u karşılam aya çıktı. An cak, ka la b a lık Osm an lı ord u su
k a r şısın d a h içb ir va r lık göster em eyer ek yen ilip m a ktu l d ü ştü .
Ya n ın d a b u lu n an Ayku toğlu M u h am m ed k ü çü k b ir gru p ü e ka ç­
m a yı b aşard ı533.
Ya vu z Su ltan Selim ’in em riyle Kü rt b eyler im ita a te d avet et­
m eye gid en İd ris-i Bitlisi on la r la top la n tılar ya p a r a k h ep sin i h er ­
h a n gi b ir savaşa m ah al b ırakm ad an Osm an lı id aresin e kattı. Böy-
lece kısa sü re için d e Kiğı, H an i, Bitlis, Sü rt, H izan , H ısn -ı Keyfe,
P a lu gib i ir ili u fa klı m er kezler Safevî h âkim iyetin d en çıktı. O s-
m an lı sın ır la n Kars’tan gü n eye d oğru Erzin can , Baybu rt, Kem ah ,
Bitlis’ten D iyarbekir’e d ayan d ı. Böylece d oğu sın ın n ın ku zey k e ­
sim ler i gen iş ölçü d e m eyd an a çıkm ış old u . An ca k gü n ey kesim i­
n in en ön em li şeh ri ola n D iyarb ekir h âlâ Safevîlerin id aresin d e
b u lu n u yord u .
U staclu M u h am m ed H an ’ın Çald ıran savaşın d a öld ü rü lm e­
sin d en son ra Safevîlere karşı d iren işe geçen D iyarbekirliler Ah m ed

332 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 20 0 ; L u b b ü ’t-T ev â r ih , s. 418; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih ,

c. I, s. 134; H a y d a r Ç e le b i R u z n â m esi, s. 90 .
533 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 20 1 vd.; H ü la s a tü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 134.

145
Çeleb i’n in id aresin d e, Şah İsm ail tara fın d an yen i va li ola ra k ata­
n an U staclu Kara H an ’m şeh re girm esin i en gelled iler. Kara H an
d a M ard in ’e yön eld i. Ah m ed Çeleb i, Osm an lIlarla işb ir liğin e gi­
rip Bıyıklı M eh m ed P aşa’yı D iya r b ekir ’e d avet etti. P aşa h ızla ge­
lip şeh re gird i. Kara H an d u ru m d an h ab erd ar olu n ca, D iyarbekir
ü zerin e yü rü d ü . Askerleri Osm an lı ku vvetlerin e n azaran sayıca az
olm asın a rağm en on la rla sa va şa tu tu ştu . Ön cü b ir likler in i yen d i.
Bu n u n ü zer in e Bıyıklı M eh m ed P aşa yir m i b in d en fa zla a sker ile
gelip M ard in yakın ların d a ya p ıla n savaşta Kara H an ’ı öld ü rd ü 534.
Böylece D iya rb ekir ve çevr esi b ü tü n ü yle O sm an lı h âkim iyetin e
girm iş old u (1516).

tçe Kapan an Kızılbaşlık

Osm an lIların Çald ıran savaşın d an son ra d oğu sın ır la rın ı d e­
n etim altın a alm aların ın en ön em li etkisi, Osm an lı h âkim iyetin d e
kalan Kızılb a ş Tü r km en ler ü zer in d e old u . O sm a n lı id a reciler i­
n in sın ır ve yo l gü ven liği h u su su n d a teyakku z h alin d e olm aları
An ad olu ’d aki Kızılbaşlan n İran ile irtibatım gen iş ölçü d e en gelled i.
Bu n u n ta b ii n eticesi ola ra k ta r ika tın ın d in i işlevlerin d e d evam lı­
lığı sa ğla ya ca k ve b ü gi tazelen m esin e im kân ver ecek ola n Safevî
h alifeler in in ü lkeye gir işi h em en h em en son la n d ın ld ı. Ya zılı ka y­
n aklard an d a b eslen em em eleri yü zü n d en Kızılb aş ocakları zaten
va r olan sözlü gelen eğe d ah a çök yaslan m aya b aşlad ılar.
Diğer yan d an , gerek u laşım im kân ların ın sın ırlı oluşu, gerekse
top lu ca ya p tıkla r ı h ar eketler in takip ed ü m esi ve koğu ştu ru lm ası
yü zü n d en kon ar-göçer veya yer leşik Kızü b aşla n n ken d i araların ­
d aki ir tib a t d a b ü yü k Ölçüde kop tu . Bu d u ru m araların d a şekü b a ­
kım ın d an b a zı kü çü k farklılıkla r ın d a d oğm asın a yo l açtı.
Am a asıl fa r klılık İr a n ’a gid en Kızılb a şlar ile An ad olu ’d akiler
arasın d a görü ld ü . Safevî Devleti’n i ku ran Kızılbaşlar, Şah İsm aü’in

SS4 Â h s e n ü ’t -T ev â r ih , s. 20 5-20 7; H ü la sa tü ’t -T ev a r ih , c. I, s. 136 vd.

146
Şiileştirm e p olitika sı için d e evr ilip h ızla Şiîleşirken, Anadolu'daki
Kızılb a ş Tü rkm en ler içe kap an ıp in a n çlar ın ı geleneksel usullerle
d evam ettird iler535.

Barış Girişim i
Şah İsm ail ço k fa zla gecikm ed en Ya vu z Su ltan Selim h en ü z
Am a sya ’d a iken b ir m ektu p gön d er er ek b a r ış gir işim in d e b u ­
lu n d u . An ca k Ya vu z Su ltan Selim , gelen elçiler e iltifa t gösterm e-
yip h ap se attırd ı. Şah İsm ail, on u n İstan b u l’a d ön m esin d en son ra
gö ster işli h ed iyeler le b ir lik te yin e elçiler gön d er d i. Osm an lIlar,
Şah İsm ail’in b a n ş isteyen m ektu bu n u d efala rca oku yu p , m ü za­
ker eler d e b u lu n d u lar ve n ih ayet b u tü r ça b a la tın b ir h ile ola b ile­
ceğin e, Şah İsm ail’in zam an kazan m aya ça lıştığın a yoru m lad ılar.
E lçiler D im etoka ve Kilid b a h ir ’d e h ap sed ild i536.

Do ğu Sm m n dald Gelişm eler

1514 yılın d a Sa fevî D evleti’n in b a tı sın ın h ızla d eğişir ken ,
d oğu sın ın n d a yer alan H orasan ve özellikle H erat’ta şid d etli b ir
k ıtlık m eyd an a gelm işti. Yiyecek sıkın tısı o d ereceye u laşm ıştı M,
b ölgen in h âkim i Zeyn el H an , n isan yed iği söylen en leri cezalan ­
d ırm aya b a şlam ıştı537.

535 Bu husustaki değerlen dirm eler için ayrıca bkz. H aşan Onat, Kızılbaş­
lık Farklılaşm ası Üzerine, îs lâ m iy â t , c. VI, sayı 3, (20 0 3), s. 111-126.
536 “Ve şim diki halde Er debil oğlu İsmail-i pü r tadlîl südde-i saadetim e
H üseyin Bey ve Beh ram Ağa n am ad am la n n risalet hidm etin e gön ­
derip tahriren ve takriren en va’-ı ubû diyet ve tazar ru lar arz edip m a-
beyn d e sulh ve ıslah m ü yesser olursa ol can ibden rıza-yı şerifim üzere
kabul sûretin gösterib en va’-ı tem ellükler eylem iş. Am m a on un keli-
m atın a ve salahın a kat’a itim ad caiz olm adığı ecilden m ezkûran elçi­
leri Dim etoka hisar ın d a ve sair ad am lan n Kilidbahir kalesin de hapset­
tird im .” S elim şa h n â m e, s. 285.
337 H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c. I, s. 132; A h s e n ü ’t -T ev â r ih , s.196.

147
 D a h a ön em lisi Şah İsm ail’in yen ilm esin d en cesa r et alan Öz-
b ek ler , 1515’t e H orasan ’a sa ld ır m a ya b a şla d ıla r . Kayın H âkim i
M u su llu E m ir H an ve Belh h â kim i Ru m lu D iv Su lta n Teb riz’e ge­
ler ek Ö zb eklerin sa ld ın la n n d a n b ah settiler; D iv Su ltan , Özbek­
ler le ya p tığı sa va şla rd a a skerlerd en ve a tlard a n çıkar d ığı b ir sa n ­
d ık d olu su o k ve m ızrak u çla rım Şah İsm ail’e göster ip Özbeklerle
gir iştiği sa va şla r ı kazan d ığım a n ca k H orasan ’ın şu an d a sah ip ­
siz ka ld ığım an lattı. Bu n u n ü zer in e Şah İsm ail, H orasan b ölgesi­
n in id a resin i h en ü z b ir ya şın d a ki oğlu Tah m asb ’a ver ip , on a, Ka­
yın h âkim i M u su llu Em ir H an ’ı la la , Gıyased d in M u h am m ed ’i d e
vezir ola ra k atad ı538. H orasan 'ın yen i id a recü eri 1516 N isan ’ın d a
H erat’a gelip id a reyi eller in e ald ılar.
Bu esn ad a M u h am m ed Zam an M irza, Em ir Ord u şah ü e be­
rab er Belh ’e sald ırd ı539. Ru m lu D iv Su ltan ’ın h izm etin d e bu lu n an
Bah arlu M u h am m ed şeh ri tah kim ed ip savu n m aya çekild i. An cak
b irkaç ayd an fazla d ayan am ayıp şeh ri teslim etm ek zoru n d a kald ı.
Böylece Belh eld en çıktı. E m ir Ord u şah Belh ’in id aresin i kard eşi
Kıvam B e ye b ırakın ca M u h am m ed M irza ü e araların a soğu klu k
gird i. Kısa sü re son ra d a on u n tarafın d an öld ü rü ld ü . Bu n un ü ze­
rin e korku ya kap ü an Kıvam Bey, Babü r P ad işah ’tan yard ım isted i.
Babü r’ü n geld iği h ab erin i alan M uh am m ed Zam an M irza, Beüı’ten
a yn la ra k Garcistan ’a gitti. Babü r, Belh ’i ken d i ad am ların d an Em in
Bey’e bırakıp , M irza’yı takib e d evam etti. Garcistan h âkim lerin d en
Em ir Şah M u h am m ed Seyfiil-M ü lü k ve Gıyased d in Ali, M u h am ­
m ed Zam an M irza'yı karşü ayıp d estek verin ce Babü r geri d ön m ek
zoru n d a kald ı. Bir yd son ra (1517) Şah İsm aü , M u su llu İbrah im
H an ü e Avşa r Ah m ed Su ltan ’ı M u h am m ed Zam an M irza’n ın ü ze­
rin e gön d erd i. Seyfiil-M ü lü k ve Gıyased d in Ali, Kızü başlar karşı­
sın d a tu tu n am ayıp geri çekilin ce Kızü başlar M u h am m ed Zam an

538 T ek m ü etü ’l-Â h b â r , s. 55; C ev a h ir ü ’l-A h b â r , s . 136; A h s e n ü ’t-T ev â r ih ,

s .2 0 1,20 2; H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 134.
539 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 138 vd.

148
M ir za yı kolaylıkla yen d iler540. Dah a son ra Belh h âkim i tarafın d an
yakalan an M irza, esir olarak Kabil’e Babü r Padişah ’a gön d erild i An ­
ca k b u rad a Babü r’ü n kız kard eşiyle evlen d ikten son ra Belh h âkim i
ola ra k geri d ön ü p şeh rin id aresin i elin e ald ı541.
152 1 M a yıs’ın d a Ö zb e k H a n ’ı U b eyd H a n ’ın o tu z b in d e n
fa zla sü va r i ü e Ceyh u n ’u geçip H erat ü zer in e yü r ü d ü ğü h a b er i
geld i. R u m lu P ir i Su lta n , E m ir H an 'ın oğlu M ercim ek Su ltan ve
N oh u t Bey (E m ir Bey’in ka rd eşi) şeh ri ta h kim etm eye b a şla d ı­
la r . Şeh r in b ü tü n ka p ıla rım tu ttu lar. U b eyd H an , H erat’ı ya kla ­
şık ik i h a fta ku şa tm a a ltın d a tu ttu ktan son r a H aziran ayın ın b a ­
şın d a Bu h ara’ya d ön d ü 542.
Ayn ı yıl H erat h âkim i ve şeh zâd e Tah m asb ’ın la la sı olan M u -
su llu E m ir H an , Şah İsm ail tara fın d an ço k sevflen ve sa ygı d u ­
yu la n b ir k işi ola n M ir M u h am m ed M ir Yu s u f u öld ü rd ü . Bu d u ­
ru m Şah İsm ail tarafın d an ken d isin e karşı b ir itaatsizlik teşebbü sü
ola ra k algılan d ı. H em en D u rm u ş H an ’ı b ölgeye gön d erd i. On u n
arkasın d an d a H oca H ab ib u llah ’ı ola yı soru ştu rm ası için H erat’a
yollad ı. An ca k Du rm u ş H an , Em ir H an ’a saygısın d an d ola yı b u
soru ştu rm aya izin verm ed i543.
E m ir H an H er a t h â k im liğin d en ve la la lık t a n a zled iler ek
Teb r iz’e çağrılıp D u rm u ş H an , H erat h âkim liğin e getirild i. E m ir
H an , b u gelişm ed en d ola yı b ü yü k b ir ü zü n tü ye kap ıld ığın d an d ö­
n ü ş yolu n d a h astalan d ı. Bu n u n la b ir likte Şah ’ın eşi Taçlı Begü m ,
on u n h erh an gi b ir za ra r görm esin e m an i old u . E m ir H an 6 Tem ­
m u z 152 2 ’d e vefa t etti544.

540 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 2 16 ,2 17; H ü la s a tü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 141.

541 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 217.
542 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 222.
543 H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 148; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 227; Cev â h ir ü ’l-
A h b â r , s. 137; Z e y l-i H a b ib ü 's-S iy er , s. 111 vd; H a b ib ü ’s -S iy er , c. IV,
s- 5 7 5 vd; Z e y l-i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 10 8-111; H o ld eb er in , s. 383-391.
544 “Em ir H an ’ı Bigem Musullu koru d u .” C ev â h ir ü l-A h b â r , s. 137.

149
 Ku ze y Sın ırlan
1518 yılın d a ü lken in p ek çok yer in d e m eyd an a gelen k a r ı­
şıklıklard an istifa d e etm ek isteyen M azen d aran h âkim i Aka M u -
h am m ed b ağım sız h areket etm eye b aşlam ıştı. Şah İsm ail, Ru m lu
D u rm u ş H a n ve Şam lu Zeyn el H a n ’ı M a zen d a r a n ’a gön d erd i.
O n lar ka la b a lık b ir ord u ile gelip ön ce Kelis ka lesin i d ah a son ra
E vlad k a lesin i ele geçird iler . M azen d aran yen id en ita a te alın d ı.
D ah a son r a Sa r i ü zerin e gid ild i. Sari, R ü stem d ar ve H ezarcerib
h âkim leri Kızılbaş ord u su n a gelerek Şah İsm ail’e b ağlılıkların ı b il­
d ird iler545. Aka M u h am m ed 152 1’d e yen id en isya n ettiyse d e Te-
kelü Çü h e Su ltan tara fın d an isya n ı b a stın id ı.
Ayn ı yıl için d e Reşt h âkim i E m ir Dibac, Lah ican h âkim i Kar-
k iya Su ltan Ah m ed , Şirvan h âkim i Şeyh Şah Teb r iz’e geler ek Şah
İsm a il’e b a ğlılık la r ın ı b ild ir d iler 546. Şah , E m ir D ib ac547 ve Şeyh
Şah ’ı k ız ka rd eşleriyle evlen d ird i.
Ö te yan d an , 1516 yılın d a Gü rcistan b eyler in d en Karkara ile
M en u çeh r arasın d a çatışm a m eyd an a geld i. Karkara, Teb riz’e ka ­
ça r a k Şah İsm ail’d en yard ım isted i. Şah , Ru m lu D iv Su ltan , Te-
kelü Çirkin H aşan , Kaçar N arin Bey ve Ru m lu Kazak Beyi Gürcüs-
tan ü zerin e gön d erd i. Kızılb aş ord u su Şu regil ü zerin d en Akşeh ir’e
yön eld iler. M en u çeh r, elçiler gön d ererek b a r ış isteğin d e b u lu n ­
d u ysa d a son u ç alam ayın ca Osm an lı D evleti’n e sığın d ı. D iv Su l­
tan , Gü rcü stan h âkim iyetin i Karkara’ya b ır a ktı548. Bu sefer esn a ­
sın d a Kızılb aş r eisleri a r asın d a an laşm azlık m eyd an a çıktığın d an

545 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 218; T ek m iletü T A h b â r , s. 56 ,57.

546 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 219, 226; Cev â h ir ü ’l-A h b â r , s. 136; H ü la sa tü ’t-
T ev â r ih , c. I, s. 141.
547 Em ir Dibac, Safevî otoritesine karşı İsyan halin deydi. Durm uş H an ve
Zeyn el H an üzerin e gelin ce Karkiya Ah m ed aracılığıyla afiin ı istedi.
Daha son ra Şah ’m h u zur un a gelerek biat etti. Şah on u kızkardeşi Ha-
n eş Begüm ile evlen dirdi. T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 57.
548 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 211; H ü la s a t ü ’t-T ev â r ih , c. I, s. 137.

150
I>iv Su ltan , Tekelü Çirkin H an ’ı öld ü rd ü 549. Böylece Şah İsm ail’in
ölü m ü n d en son ra m eyd an a çıkacak olan oym akçılık taassu bu n u n
ve a şiretler arasm d aki kavgan m d a fitilin i ya km ış old u .
1522 yılın d a Gü rcistan h âkim i Leven t H an , Şeki vila yetin e
sa ld ır ıya geçin ce R u m lu D iv Su ltan , Şek i h â kim i H aşan B e yin
ya r d ım ın a gitti. An ca k, Leven t H an 'ın Ş a h a ita a t ed eceğin i b il­
d irm esi ve b a r ış taleb in d e b u lu n m ası ü zerin e D iv Su ltan h erh an gi
b ir sa va şa girm ed en ger i d ön d ü .

İçerde
D a h a ön ce D u rm u ş H a n ’ın ve zir i ik e n Şa h İsm a il’in gö ­
zü n e gir er ek vek â let m aka m ın a yü k selm iş ola n Şah H ü seyin -i
İsfeh a n î’n in u ygu la m a la r ı d evletin ile r i gelen ler i a r asın d a k ır ­
gın lık ya r a ttığın d a n on u orta d an ka ld ır m a k isteyen ler in sa yısı
a r tm ıştı. 1523 yılın d a R ikab d a r Ar a p kir lü M eh ter Şah ku lu , sa ­
r a yın a vlu su n d a r a stla d ığı Şah H ü seyin ’e k ılıcıyla vu rd u . E tr a f­
ta n yetişen ler e d e şa h ın em rin i yer in e getir d iğin i söyled i. O n la ­
r ın d a ka tılm a sıyla ve zir öld ü rü ld ü . M eselen in a slı a n la şılın ca
Şah İsm a il, on u n ya ka la n m a sın ı em r etti. Şah ku lu h em en o r a ­
d a n u za kla şıp Şir va n ’a gittiyse d e ya ka la n ıp Teb r iz’e gön d er ild i
ve b u r a d a id am ed ild i550.
Em irü ’l-ü m era Çayan Su ltan ’ın vefa tı ü zer in e m akam ı oğlu
Ba yezid B e ye ver ild i ve on a Bayezid Su ltan d en ild i. O d a b ir yıl
son ra vefa t ed in ce em irü ’l-ü m er a lık Ru m lu D iv Su ltan ’a geçti551.
E sterab ad , Zeyn el H an ’a, Ferah vila yeti Avşa r Ah m ed Su lta n ’a
ver ild i.

549 A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 212; T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 58.

550 T e k m ile t ü ’l-A h b â r , s. 58 , 59; C e v â h ir ü l-Â h b â r , s. 137; H ü la s a t ü ’t-
T ev â r ih , c. I, s. 150.
551 T ek m iletü ’l-A h b â r , s. 59; Cev â h ir ü İ-A h b â r , s. 138; H ü la sa tü ’t-T ev â r ih ,
c. I, s. 152,153; A h s e n ü ’t-T ev â r ih , s. 236.

151
 So n Kızılbaş
Gör ü ld ü ğü ü zer e Ça ld ır a n yen ilgisin d en so n r a Şah İsm ail
-tıp kı U zu n H aşan Beyü n O tlu kb eli savaşın d an son ra yap tığı gibi-
d evlet işler in d en elin i b ü yü k ölçü d e çekti. Ü lke d oğu d an ve b a tı­
d an sa ld ır ıla ra m aru z kalm asın a ve top ra k ka yb ın a u ğram asın a
rağm en , b izza t ord u n u n b a şın a geçer ek p rob lem leri ortad an ka l­
d ırm a veya ka yb ettikler i yer ler i geri alm a gib i b ir n iyet göster­
m ed i. D u rm u ş H an , Zeyn el H an , Çayan Su ltan , İb ra h im H an ,
Em ir H an , D iv Su ltan gib i sa d ık Kızılb a şlan n ga yreti ile d ah a b ü ­
yü k b ir d ağılm a yaşan m ad ı. Ü lken in iç kesim ler in d e görü len kü ­
çü k ayaklan m a b elir tileri kısa zam an için d e b er ta r a f ed ild i. En
b ü yü k top r a k ka yb ın a u ğr a d ığı D oğu An a d olu ’d a Bitlis, Erzin ­
can , D iyarb ekir gib i b ü yü k eya letler i kaybetm iş olm asın a rağm en
Osm an lIlarla b a n şı yen id en tesis etm ek için çab a sarfetti. Belki
d e b u yü zd en O rta An ad olu ’d a p a tla k ver en Bozoklu Celal ayak­
la n m asın a h er h a n gi b ir d estek verm ed i. Ya vu z Su ltan Selim ’in
Ölüm ü ü zer in e h em b aş sa ğlığı h em d e teb r ik için Kan u n î Su ltan
Sü leym an ’a e lçi gön d er d iyse d e b u gir işim in d en d e n etice ala­
m ad ı. E lçü eri yin e h ap sed ü d i552.
D iğer ta r a fta n O sm an lılara ka r şı Avr u p a lı d evletlerd en m ü t­
tefik b u lm a ya çalıştı. M acaristan kr a lı II. Lod ovik’in ortak d ü ş­
m a n la n ola n O sm an lılara k a r şı ittifa k ku rm ak am acıyla gön d er­
d iği elçisin i la yıkıyla a ğır la d ıkta n son ra m em n u n iyetin i b ild iren
b ir m ektu p ile geri gön d erd i. Ayn ı elçiye Avu stu r ya im p aratoru
Şarlken ’e ver ilm ek ü zere Ekim / Kasım 1518 ta r ih li b aşka b ir m ek­
tu p ver d i.553 O b u m ektu b u n d a 1519 yılırım N isan a yı için d e Os-

852 “Em ir Abdü lveh hab elçi olar ak gön derilm işti.” H ü la s a t ü ’t -T ev â r ih , c.
I, s. 14 1,14 2 .
553 “Füip Oğlu Şar l’a: Eğer Alla h ister se b u m ektu p sizin elin ize ulaşır. Bi­
lin iz ki, Fer er Petrus Macar istan kr alı tar afın d an b ir m ektu p ile bizm
yan ım ıza geldi. Biz d e o m ektu bu bü yü k b ir m em n u n iyet le okuduk.
Şim d i ad ı geçen Fer er Pet ru s’u b u m ektu bu n taşıyıcısı yaptık. Üm it

152
in a n lıla r a ka r şı sa ld ır ıya geçm eyi p lan lad ığım ve Avu stu ıya n ın
d a b a tid a n sa ld ır ıya geçm esin i ta lep ed iyord u . An ca k m ektu p
Şah İsm ail’in ölü m ü n d en ik i yıl son r a Avu stu r ya kr a lın ın elin e
u laşa b ild i. Avu stu r ya Kr a lı b u sıralard a İsp an ya ’d a bu lu n u yord u
ve m ektu p u laştığın d a h e r n a sılsa Şah İsm ail’in ölü m ü n d en h a ­
b er d a r d eğfld i. Kral, 25 Ağu stos 1525 tar ih in d e gön d erd iği ceva ­
b ın d a , m ektu bu n geç gelm esi ü zerin e N isa n a yın d a Osm an lIlara

ed iyor um on u n u la şm ası sizi m u tlu ed ecektir . Sizd en ısrarla, ben im

d ilekler im i d ikkate alacağın ızı bekliyor u m . Biz n isan ayın da, bir likte,
iki tar aftan or ta k d ü şm an ım ız ola n Osm an lı Sultan ı’n a saldırm alıyız.
İsveç kr ah n m yollad ığı b ir elçi d e Tebriz yolu n d an yan ım ıza gelm işti.
On u n ar acıkğıyla d a İsveç kr alın a b ir m ektu p gön derd im . Am a şim ­
d iye kad ar on d an b ir cevap gelm ed i. Osm an lı ah alisin d en işittiğim e
gör e H ristiyan kr allar bir birler iyle savaş halin d eler m iş. Bu şa şıla ca k
b ir şeydir. Çü n kü bu n lar ın bir birler in e karşı çıkışları d üşm an ın ce­
saretin i arttırır. Bu yü zd en Macar kralın a gön d er d iğim m ektu p ta Av­
rup a krallarıyla d üşm an lık yapm aktan kaçın m asın ı yazdım . Biliyorum
ki o (Osm an lı S u lt a n ı), Yü ce Kr al ile sa vaşm ak am acıyla asker top lu ­
yor ve ban a elçi ve m ektu p gön d er er ek b u h u su sta ben i d e m ü ttefik
yap m aya çalışıyor. Am a ben on u n isteğin i h em en redd ettim . Zir a si­
zin de söylediğin iz gibi, sevin çte ve ü zü n tü d e sizin d ostu n u z olm ayı
istiyor um . H er kim ki m ü ttefikin i yaln ız bır akır ve on a ih an et eder,
Kad ir ve Kah h ar olan Alla h ’ın cezasın a uğrar. Bu n u n la bir likte, çok
h ızk b ir şekilde ord u hazır layın ız. Sizin h arekete geçm en iz için yen i­
d en m ektu p yazm aya ger ek kalm ayacağın ı ü m id ed iyorum . Çü n kü
m esafe uzun , m ektu p yollam ak zordur. Özellikle Osm an lı Sultan ı de­
n izlere h âkim olm uştur. Bu yü zd en bu elçid en başka bir in i yollam ak
ben im için u ygu n gör ü n m em ektedir. Elbette Osm an lı Su ltam ’n a iti-
m ad etm eyin iz. Sultan , bir lik, yem in ve sad akata itin a gösterm eyen
biridir. Sizi ortadan kald ırm a yolu n d a h içbir şeyd en geri kalm az. Bu
d ü şm an ın ecd ad ı öylesin e sözü n d e d u r m az ki Alm a n ya ü lkesin in
bü yü k im p ar ator u yla katiyen d oğru -dü r iist kon u şm ayacakt ır . Ta h ­
riren fi Şevval sal 924 .” Abd ü lh ü seyin Nevaî, R e v a b ıt -ı İ r a n v e A v ­
r u p a d e r a s r -ı S a fe v î, Tah r an 1372/ 1994, s. 156 ,157. Mektu bun aslı
Farsça kayn aklar d a bu lu n m am aktad ır . Alm an ca’d an Farsça’ya yap ı­
la n çevirisin den Tü r kçe’ye ter cü m e ed ilm iştir.

153
b ir likte sa ld ır ın ın m ü m kü n olm ad ığı am a ken d isiyle ittifa k ku r ­
m aktan ve Osm an lIlara ka rşı b ir likte h areket etm ekten m em n u n ­
lu k d u yacağım b ild ird i. M ektu p yin e F erer P etru s ile gön d erild i.
An ca k İr a n kayn a kla rın d a m ektu b u n u laşıp -u laşm ad ığm a d a ir
b ir ka yıt b u lu n m am aktad ır554.
O sm a n lıla r a k a r şı itt ifa k a r a yışın d a ola n b ir b a şk a d evlet
ise H ü rm ü z k ıyıla r ın a yer leşm eye ça lışa n P o r tek izliler id i. O n ­
la r 5 M a yıs 1515’te Şah İsm a il’e a ğır h ed iyeler le b ir e lçilik h e­
ye ti gö n d er er ek d en izler d e O sm a n lıla r a k a r şı b ir lik te h a r eket
etm eyi ta lep ettiler . Şah İsm a il ö n celik le k en d iler in e sa va ş ge ­
m isi ve r ilm e sin i ta le p e tti. An ca k e lçi b u h u su sta sö z ver m e
yetk isin e sa h ip ola m d ığın ı b ild ir in ce gör ü şm eler d en b ir n etice
a lın a m a d ı. E lçiler in d ön ü şü n d e ya n la r ın d a Şa h İsm a il’in elçi-
sin id e gö tü r d ü ler . An ca k b u şa h sın h er h a h n gi b ir n etice a lıp -
a la m a d ığı b ilin m iyo r . 152 3 N evr u z’u n d a ge le n P o r tek iz elçisi
ise sa d ece b a yr a m d o la yısıyla ter tip ed ilen eğlen celer i seyr ed e­
b ild i. Şa h İsm a il’in h a sta lığı ve ölü m ü h er h a n gi b ir m zü a kere
ya p ılm a sın a im kâ n ta n ım a d ı.
Şah İsm ail’in Çald ıran son r a sı gü n lerin i d a h a ço k eğlen ce ve
a v p artilerin d e geçirm esi ve b u yön ü yle h alkın n azarın d a M ü rşid -i
Kâm il sıfatın d an u zaklaşarak sırad an in san kon u m u n a in m esi Kı-
zılb aşlar arasın d a cid d î b ir kın lm a m eyd an a getird i. Ö zellikle m a­
kam ve m an sıp için gizli veya a çık m ü cad eleler yaşan m aya başlad ı.
Dah a ön ce, Şah ’ın em riyle ölü m e gid en ve d ü n ya h a ya tın a d eğer
verm eyen Kızılb aş reisler, b u d efa gerek eya letler d eki gerekse sa ­
rayd aki etkin likler in i koru m a ga yr eti için e d ü ştü ler. Şah , b u tü r
çekişm eleri ser t b ir şekild e cezalan d ırm asın a rağm en zam an za ­
m an kon tr olü n ü d e ka yb etti. Yin e d e a v ve eğlen ceyi bırakm ad ı.
H ü lasatü ’t-Tevâ rih m ü ellifi, Şah ’a m u sallat ola n iki İsfa h a n ım ın
-yan i M ir N ecm -i Sân i ve M ir za Şah H ü seyin ’in - Şa h ’ın son u n u
h azırlaya n b ir d izi ola yla r a seb ep old u ğu n u ; N ecm -i San î’n in b oş

554 Abd ü lh ü seyin Nevaî, A .g .e ., s. 159.

154
yer e M averü n n eh r’e ord u çekip ord u n u n kırılm asın a yol açtığım 555
ve b u yü zd en Şah ’ın d ö r t b ir tar a fa sefer d ü zen lem esin i en gelle­
d iğin i; M irza Şah H ü seyin ise Şah ’ı içki ve şarab a alıştırıp on u n
b ed en in i za yıf d ü şü rd ü ğü n ü kayd ed iyor.
1524 yılın ın yazın d a yab an atı avlam ak için gittiği Şeki’d e h as­
talan d ı556. Teb riz’e d ön d ü kten kısa sü re son ra 23 M ayıs 1524’te ve­
fa t etti557. E m ir M u h am m ed Sad r-ı E sterab ad î n a’şın ı yıka d ıkta n
son ra Erdebil’e götü rü lü p ataların ın bu lu n d u ğu h azireye defn edildi.
O, orta b oylu , gü zel görü n ü m lü , sağlam vü cu tlu ve ku vvetli
b iriyd i. D iğer Kızılb a şlar gib i sakalın ı tır a ş ed ip sad ece b ıyık b ır a ­
kır d ı. Avcılığa m eraklı ve iyi okçu yd u . H âzin esi h er zam an b oştu .
Ü lken in d ört b ir yan ın d an gön d erilen h er tü r lü h ed iyeler i etr a ­
fın d a kiler e d ağıtırd ı558.
M ü h rü “Z ” şeklin d e ve ya n m ceviz bü yü klü ğü n d e olu p , or ta ­
sın d a Şah İsm ail’in , etr a fın a d a On iki İm arn ’m a d la n kazın m ıştı.
Gilan d a iken Şiî ortam d a b ü yü m ü ş, h ü kü m d a r olu n ca d a Şiîliği
resm î m ezh ep yap m ış olm asın a rağm en etr a fı tam am en Kızılb aş-
lard an olu şm aktayd ı. H ataî m ah lasıyla Tü rkçe söyled iği şiirlerin d e
Kızılb a şlığın d erin tesir ler i görü lü r559. N e va r k i, on u n ru h d ü n ya-

333 N ecm -i Sân i’n in Özbek Ubeyd H an fle 1512’d e yap tığı savaşa d ikkat
çekiliyor. Yu karıd a “Babür’e Yard ım ve H orasan ’d a Bitm eyen Kavga”
bah sin e bakın ız.
556 Ah sen ü ’t-Tevarih , s. 236; Abd i Bey-i Şirazî, Şirvan valisin in “Avlan m a­
n ın m ü barek su ltan ların işi olm adığım ” söyleyin ce d erin b ir ü zü n tü ye
kap ılıp h astalan d ığın ı kayd ed iyor. C e v a h ir u l-A h b a r , s. 139;
557 Z e y l- i H a b ib ü ’s -S iy er , s. 119 vd ; Cev a h ir ü ’l-A h b a r , s. 139; H ü la s a t ü ’t-
T ev a r ih , c. I, s. 154; A h s e n ü ’t-T ev a r ih , s. 2 37 vd ; T ek m iletü ’l-A h b a r ,
s. 59 .6 0 .
358 F e v a id -i S a fev iy y e, s. 14.
539 H ataî d ivan ı için b kz. Ş a h İ s m a il H a t a î K ü lliy a t ı, (n eşr. Babek Cevan -
, şir, Ekber N. N ecef), İstan bu l 20 0 6; H ataî Şah İsm ail, K ü U iy a t-ı D i­
v a n , N a sih a tn â m e, D eh n â m e, K o şm a la r , Fa r s ça Ş iir le r , (n eşr. Resu l
İsm ailzâde), Tah ran 138 0 / 20 0 2.

155
sin i in şa ed en Kızılb aşlık, d in î siya sete b ü tü n ü yle h âkim olam a­
m ış, Şiîlik on a galip gelm iştir.
Şah İsm ail öld ü ğü n d e oğu lla n h en ü z çocu k yaştayd ılar. Taçlı
Begü m h en ü z on b ir yaşın d a ola n b ü yü k oğu l Tah m asb ’m b izzat
elin d en tu ta r a k getirip tah ta otu rttu . Askeri ve sivil b ü rokratlar üe
eyaletlerd eki Kızılbaş reisler Tah m asb ’a b ia t ettiler. An ca k fırtın alı
gü n ler d e b a şla d ı. Çü n kü Şah İsm ail’e ka yıtsız şa r tsız ita a t ed en
Kızılb aşlar, Tah m asb ’a ka rşı a yn ı b a ğlılığı gösterm ed iler.

15 6
 KAYNAKLAR

A - A R Ş t V K A YN A K L A R I
B a ş b a k a n lık O s m a n lı A r ş iv i
T a h r ir D e ft e r le r i (T D )
N r. 58 (Karam an )
N r. 6 3 (Karam an )
N r. 19 9 (Bayb u rd , Kelkit, Erzin can , Kem ah )
M ü h im m e D efteri n r. 3
T o p k a p ı S a r a y ı A r ş iv i
D. 52 70 .

D .10 734

B - K A YN A K E S E R L E R
ABD İ BE Y-İ ŞİR AZÎ, T e k m ile t ü î-A h b a r , (n eşr. H azırlayan Ab -
d ü lh ü seyn N eva î), Ta h r a n 136 9 / 19 9 1.
ÂLI, K ü n h ü ’l-A h b â r , c. I-II, (n eşr. Ah m et U ğu r-M u stafa Çu h a­
d ar), Kayseri 1997.
ALİ b . ŞEM SEDDİN b. H acı H ü seyin -i Lah id , T a r ih -î H a m , (n eşr.
M en u çeh r Sotu d e), Tah ran 1352/ 19 74 .

157
AN ON İM , T a r ih -i K m lb a ş a n , (n eşr. M ir H aşim M u h ad d is), Tah ­
ra n 136 1/ 19 8 3.
AN O N İM , C ih a n g ü ş a -y ı H a k a n î -T a r ih - i Ş a h İ s m a il- , (n eşr. Dr.
Alla h d ota M u zattar) İslam ab ad 198 4.
AN O N İM , A le m - â r â - y ı Ş a h İ s m a il, (n eşr. Asga r M u n tazer Sa­
h ih ) Tah r an 134 9 / 19 71.
AN O N İM , A le m - â r â - y ı Ş a h T a h m a s b , (n eşr. İr ec Afşa r ), Tah ­
ran 1370 / 19 9 2
AN O N İM , T e z k ir e t ü ’l-M ü lû k , (n eşr. Seyyid M u h am m ed
D eb irsiyakî), Tah ran 1378 / 20 0 0 .
A N O N İ M T e v â r ih - iA l- i O s m a n -G ie s e N e ş r i (n eşr. N ih at Aza-
m at), İSTAN BU L 1992.
A N O N İ M O s m a n lı K r o n iğ i, (n eşr. N ecd et Ö ztü rk), İstan b u l
20 0 0 .
AŞIKP AŞAZÂD E, T e v â r ih -i A l- i O s m a n , (n eşr. Ali Bey), İstan ­
b u l 1332.
BU DAK M Ü N ŞÎ-İ KAZVİN Î, C e v â h ir ü ’l-A h b a r , (n eşr. M u h sin
Beh ram N ejad ), Tah ran 1378 / 20 0 0 .
CELALZÂD E M u stafa, S e lim N â m e , (n eşr. Ah m et U ğu r-M u stafa
Çu h ad ar), An kara 1990 .
D E D E K O R K U T H ik â y e le r i (n eşr. Orh an Şa ik Gökyay), İstan ­
b u l 198 5.
E BU ’L-H ASAN -I KAZVİN Î, F eva id -i Safeviyye, (n eşr. M eryem
M ir Ah m ed î), Tah ran 136 8 / 19 90
EM İRM AH M UD H ANDMİR, T a r ih -i Ş a h İ s m a il v e Ş a h T a h m a sb -ı
S a f e v î - Z e y l- iH a b ib ü ’s -S iy e r -{ n eşr. Dr.M u h am m ed Ali Cer­
r a h i), Ta h r a n 1370 / 19 9 2.
E M İR SADR EDDİN İb rah im E m in î-i H erevî, F ü t û h a t -ı Ş a h î,
(n eşr. M u h am m ed R ıza N asır î), Tah ran 138 3/ 20 0 5.

15 8
E VLİYA ÇELEBİ, S e y a h a t n a m e , c. X, (n eşr. Seyit Ali Kah ram an -
Yü cel Dağlı), İstan b u l 20 0 9.

FAZLULLAH RUZBİH AN -i H u n cî-i İsfah an î, A le m -â r â -y ı E m im ,

(n eşr. M u h am m ed E kb er Aşık), Tah ran 138 1/ 20 0 3.

FER İD U N BEY, M ü n ş e a t ü ’s - S e lâ t in , c. I, İstan b u l 1264.

GIYASEDDİN B. H İM AM EDDİN H an dm ir, T a r ih -iH a b ib ü ’s -S iy e r
v e f iA h b a r - ı E fr a d -ı B e ş e r , (n eşr. Celaed d in H u m aî,-Dr.M u -
h am m ed D eb irsiyakî) c. I-IV, Tah ran 1362/ 198 4.
H AM DU LLAH M U STE VFÎ-i Kazvin î, N u z h e t ü l- K u lû b , (n eşr.
M u h am m ed D eb irsiyakî) Tah ran 138 1/ 20 0 3.

H ASAN -I R U M LU , A h s e n ü ’t - T e v â r ih , (n e ş r . Ab d ü lh ü s e yn
N evaî), Tah ran i3 57/ i9 79 H a ta î Şah İsm ail, K ü lliy a t -ı D iv a n ,
N a s ih a t n â m e , D e h n â m e , K o ş m a la r , F a r s ç a Ş iir le r , (n eşr.
R esu l İsm ailzâd e), Tah r an 138 0 / 20 0 2.

H AYDAR ÇELEBİ Ru zn âm esi, (n eşr. Ya vu z Senem oğLu), İstan b u l

(Tarih siz)

H O CASAD D E D D İN EFEN Dİ, T a cü ’t -T e u a r ih , (n eşr. İsm et P ar-

m aksızoğlu ), c. I-V, E skişeh ir 1992.

H URŞAH B. KUBAD el-H üseym , T a r ih -iİlçi-y iN iz a m şa h , (neşr. M u­

h am m ed Rıza N a sırî-Koiçi H an ed a), Tah r an 1379/ 20 0 1.
İBN -İ BE ZZAZ-IE R D E BİLİ, S a jv e t ü ’s -S a fa , (n eşr. Gu lam n za
Tab atab aî-m ecd ) Tah r an 1376/ 19 98 .

İD R İS-İ BİTLISÎ, S e lim ş a h n â m e , (çev. H ica b i Kırlan gıç), An ­

ka r a , 20 0 1.
İSKE N D E R BE Y-İ M Ü N ŞÎ-TÜ R KM E N , T a r ih - i A le m - â r â - y ı
A b b a s î, e. I-H I, (n eşr. M u h am m ed İsm ail R ızvan î), Tah ran

1 37 7 / 1 9 9 9 .
J O SAP H AT BARBARO, A n a d o lu ’y a v e İ r a n ’a S e y a h a t , (çev. Tu ­
fa n Gü n d ü z), İstan b u l 20 0 5

159
KADI AH M ED GAFFARÎ-i Kazvin î, T a r ih -i Cih a n -â r â , (n eşr. H a­
şa n N erakî), Tah ran 134 2/ 196 6.
KAD I AH M E D B. ŞE R E F E D D İN e l-H ü s eyn e l-H ü s eyn î e l-
Ku m î, H ü la s a t ü ’t -T e v â r ih , c. M , (n eşr. Ih san İşra kî) Ta h ­
r a n 1359/ 1971-
KADI AH M E D TETEVÎ-ASAF H AN KAZVİN Î, T a r ih -i B lfi, (n eşr.
Seyyid AIi-i Al-i D avu d ), Tah ran 1378 / 20 0 0 .
LÜTFİ P AŞA, T e u â r ih - iA l- i O s m a n , (n eşr. Kayh an Atik), An ­
ka r a 20 0 1.
M ESU DÎ, M ü r u c e z -Z e h e b ,( çev. Ah sen Tu ran ), İstan b u l 20 0 4.
M İR ZABE K CON ABEDÎ, R a v z a t ü ’s -S a fe v iy y e , (n eşr. Gu lam n za
Tab atab î-m ecd ), Tah r an 1378 / 20 0 0 .
M İR ZA M U H AM M ED Ta h ir Va h id -i Kazvin î, T a r ih -i C ih a n -
â r â -y ı A b b a s î, (n eşr. M ir M u h am ed Said ), Tah ran
138 3/ 20 0 5
M İR ZA M UH AM M ED H AYD AR DOGLAT, T a r ih -i R e ş id i, (n eşr.
Ab b a sku lu Gaffari-ferd ), Tah r an 138 3/ 20 0 5.
M U H AM M ED YU SU F VALE -İ İSFAH AN I, H old eb erin , (n eşr.
M ir H aşim M u h ad d is), Tah r an 1372/ 199 4.
M Ü N ECCİM BAŞI AH M ED DEDE, M ü n e ccim b a ş ı T a r ih i-
S a h a if ü l- A h b â r f i V e k a y iü ’l-A s a r , c. I-II. (çev. İsm ail
E rü n sal), İstan b u l tarih siz.
RE ŞİD Ü D D İN FAZLU LLAH , S e v a n ih ü ’l- E f k â r - ı R e ş id i, (n eşr.
M u h am m ed Tâki Dan işp eju h ) Tah ran 1358 / 198 0 .
R IZA KU LU H AN H İDAYET, T a r ih -i R a v z a t ü ’s -S a fa -y ı N a s ır î,
c. XII, (n eşr. Cem şid Kiyan fer) Tah ran 138 0 / 20 0 2.
S e y y a h la r ın G ö z ü y le S u lt a n la r v e S a v a ş la r , G io v v a n n i
M a r ia A g io le llo , V e n e d ik li B ir T ü cca r v e V in ce n z o
D ’A le s s a n d r i’n in S e y a h a t n a m e le r i, (çev. Tu fa n Gü n d ü z),
İstan b u l 20 0 5.

16 0
SEYYID H AŞAN B. M U R TAZA H ü seyn î-i E sterab ad î, e z -Ş e y h
S a f i t a Ş a h S a f i, ( n eşr . İh san İşra kî) Tah ran 1358 / 198 0 .

Ş A H İ S M A İ L H a t a î K ü lliy a t ı (n eşr. Ba b ek Cevan şir, E kb er N .

N ecef) İstan b u l 20 0 6.
ŞAH TAH M ASB b . İsm ail Safevî, T e z k ir e -i Ş a h T a h m a sb , Tah ­
ran , 1363/ 198 5.
ŞEREF H AN b . Şem sed d in Bid lisî, Ş e r e jh â m e , (n eşr. V. Velia i-
n o f Zem of, Tah r an 1377/ 19 99
ŞE YH H Ü SE YİN , S ils ile t ü ’r ı- N e s e b - i S a f e v iy e , B e r lin
1343/ 1965.
ŞÜ KR Î-İ BİTLİSİ, H e ş t - i B e h e ş t , (n eşr. M u stafa Argu n şah ), Kay­
seri 1997
TAH M ASB-I SAFEVÎ, T ez k ir e (trc. H icabi Kırlan gıç), İstan bul 20 0 1.
TAŞKÖP RÜ ZÂDE, O s m a n lı B ilg in le r i, Ş a k a ik - i N u m a n iy y e F î
U le m a i’d -D e v le t iT O s m a n iy y e , (çev. M u h arrem Tan ), İs­
tan b u l 20 0 7.
VE Lİ KULU B. DAVU D Ku lu -yı Şam lu , Kısasü ’l-H akan î, c. I-II,
(n eşr. S. H aşan Sad at N asır ı), Tah ran 1371/ 19 93.
YAH YA B. ABD Ü LLATİF-i Kazvin î, L ü b b u 't -T e v â r ih , (n eşr. M u -
h am m ed Bakır), Ta h r a n 136 3/ 19 8 5.
ZEYN ED DİN M AH M UD VASIF Î, Bed ayiü ’l-Vekâyi, c. II, (n eşr.
Aleksan d r Beld erof), Tah ran 1350 / 19 72.

C-A R A Ş TIR M A L A R V E İN CE LE M E L E R
AH M E D Î, M eryem M ir, D in v e D e v le t d e r A s r - ı S a fe v î, Tah ran
1369/ 1991-
AKAÇE R İ, Seyyid H aşim , M u k a d d e m d i b e r M ü n a s e b a t -ı D in v e
D e v le t d e r İ r a n A s r - ı S a fe v î, Tah ran 138 9/ 20 10 .

BİLGİLİ, Ali Sin an , T a r s u s K a z a s ı v e T a r s u s T ü r k m e n le r i, An ­

kara 20 0 1.

16 1
CAFERYAN, Resul, S a f e v iy e d e r A r s a - i D i n , F e r h e n g , S iy a s e t ,
c. II, Tah ran 1379/ 20 0 1.
ÇU H ADAR, İ. H akkı, S u cû d î’n in S e lim -n â m e s i, E rciyes Ü n iver­
sitesi Sosyal Bilim ler E n stitü sü Yü ksek Lisan s Tezi, Kay­
seri 198 8 .
DEM İR, Alp a slan , 16 . Y ü z y ıld a S a m s u n -A y ın t a b H a t t ı B o ­
y u n ca Y e r le ş m e N ü ju s v e E k o n o m ik Y a p ı, An ka r a Ü n iv.
Sosyal Bü im ler E n stitü sü , D oktora Tezi, An ka r a 20 0 7.
E M E CE N , F er id u n -ŞAH İN , İlh a n , I I . B a y e z id D ö n e m in e A i t
9 0 6 / 15 0 1 T a r ih li A h k â m D e ft e r i, İstan b u l 199 4.

EM ECEN , F erid u n , O s m a n lı K la s ik Ç a ğ ın d a S iy a s e t , İstan b u l

20 0 9.
F E LSE F Î, N a sru lla h , C e n g - i M ih e n î- i İ r a n iy a n d e r Ç a ld ır a n ,
Tah ran 138 1/ 20 0 3.
H İNZ, W alter, U z u n H a s a n v e Ş e y h Cü n ey d . X V . Y ü z y ıld a İ r a n ’ın
M illî B ir D e v le t O la r a k Y ü k s e liş i,(s e v . Tevfik Bıyılıoğlu ) An ­
kara 1992.
GÜM ÜŞÇÜ, Osm an , X V I . Y ü z y ıl h a r e n d e (K a r a m a n ) K a z a s ın d a
Y e r le ş m e v e N ü fu s , An ka r a 20 0 1.

GÜN DÜZ, Tu fan , X V I I . V e X V I I I . Y ü z y ılla r d a D a n iş m e n d li

T ü r k m e n le r i, İstan b u l 20 0 5.

GÜN DÜZ, Tu fan , Şah İsm ail’in E şi Taçlı Begü m , T ü r k K ü lt ü r ü

v e H a c ı B e k t a ş V e li A r a ş t ır m a la r ı D e r g is i, (A n k a r a 20 0 9 )
sa yı 51, s. 223-233.
GÜN DÜZ, Tu fan , A n a d o lu ’d a T ü r k m en A ş ir e t le r i, İstan b u l
20 10 .
KAPLAN , Doğan , B u y r u k la r a G ö r e K ız ılb a ş lık , D oktora Tezi,
Kon ya 20 0 8 .
KAR ADEN İZ, H asan Basri, A t ç e k e n lik v e A t ç e k e n O y m a k la r ı
(14 76 -1716 ), Erciyes Ü n iversitesi Sosyal Bilim ler En stitü sü
(D oktora Tezi), Kayseri 199 5.

16 2
KESREVÎ, Ahm ed, Ş e y h S a f i v e T e b a r e ş , Tah ran 1379/ 20 0 1.
KU TLU , Sön m ez-PARLAK, N izam ettin , M a k a la t -Ş e y h S a f i B u y ­
r u ğ u , İstan b u l 20 0 8 .

M İN ORSKY, V., Karakoyu n lu Cih an Şah ve Şiir ler i, (çev. M in e

Erol), S e lç u k lu A r a ş t ır m a la r ı D e r g is i, II (1970 ), s. 153-18 0 .
M U VAH H İD, Sam ed , S a fiy ü d d in E r d eb iR , Tah ran 138 1/ 20 0 3.
M Ü N FERD, M eh d i Ferh an î, M u h a ce r e t - i U le m a -y ı Ş ia e z
C e b e l- iA m u l b e İ r a n d e r A s r - ı S a fe v î, Tah ran 1377/ 19 9 9 .

N E VAÎ, Ab d ü lh ü seyin , R e v a b ıt - ı İ r a n v e A v r u p a d e r a s r -ı
S a fe v î, Tah ran . 1372/ 19 9 4 .

N OVİD Î, D a ıyu ş, T a ğ y ir a t -ı İ ct im a î- İ k t is a d î d e r - İ r a n A s r - ı
S a fe v î, (tere. H aşim Akaçeri) Tah ran 138 6 / 20 0 8 .

OCAK, Ah m et Ya şar, T ü r k S a filiğ in e B a k ış la r , İstan b u l 20 0 4.

P ARSADOST, M en u çeh r, Ş a h İ s m a il- i E v v e l , Ta h r a n i3 75/ i9 9 9 .
P ETROŞEVSKİ, İlya P a vloviç, İ s la m d e r İ r a n , (çev. Kerim Ke-
şaverz), Tah ran 1354 / 19 76 .
P İTCH ER , Don ald E d gar, O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u ’n u n T a r ih ­
s e l C o ğ r a fy a s ı, İstan b u l 1999.

ROEM ER, H ., Kızılb aş Tü rkm en ler Safevî Teokrasisin in Ku ru cu ­

la r ı ve Ku rban ları, (çev. H aru n Yü ksel), T ü r k K ü lt ü r ü v e H a cı
B e k t a ş V e li A r a ş t ır m a la r ı D e r g is i, sa yı 38 (20 0 6).

SAD IKÎ, Gu lam H ü seyin , C e n b e ş h a -y i D in î- i İ r a n , Tah ran

1 3 7 5 / 1 9 9 7 .
SAVORY, R., T a h k ik i d e r T a r ih -i İ r a n A s r - ı S a fe v î, (F arsça trc.
A.GafFariferd - M . Ar a m ), Tah ran , s. 138 2/ 20 0 4
SEFATGOL, M an sou r, S a k h t a r - i N e h a d v e E n d iş e - i D in î D e r
A s r - ı S a fe v î, Tah r an 138 1/ 20 0 3.

SER VER , Gu lam , T a r ih - i Ş a h İ s m a il (F a r sça ’ya tercü m e M .B.

Ar a m -A.Gaffariferd ) Tah ran 1374/ 19 96 .

163
S E VAK I B , C ih a n b a h ş , T a r ih N ig a r î A s r - ı S a f e v î, T a h r a n ,
138 0 / 2 0 0 2.
SÜM ER, F aru k, S a fe v î D e v le t i’r ıin K u r u lu ş u n d a v e G eliş m e ­
s in d e A n a d o lu T ü r k le r in in R o lü , An kara, 1976.

ŞAH İN , H aşim , O s m a n lı D e v le t in in K u r u lu ş D ö n e m in d e D in î
Z ü m r e le r (12 9 9 -14 0 2 ), M arm ara Ü n iversitesi Tü rkiyat
Ar a ştır m alar ı En stitü sü D oktora Tezi, İstan b u l 20 0 7.
TAN SEL, Selah attin , Y a v u z S u lt a n S e lim , An ka r a 1969.
U ZU N ÇAR ŞILI, İsm a il H . (19 59 ): Şa h İsm a il’in Zevcesi T a çlı
H an ım ’ın M ü cevh eratı, B e lle t e n , c. XXIII, sa yı 92.
YILD IZ, N aciye, M a n a s D e s t a n ı v e K ır g ız K ü lt ü r ü île İ lg ili T es­
p it v e T a h lille r , An kara 1995.

YİN AN Ç, R efet, D u lk a d ir B e y liğ i, An kara 198 9.

D -A N S İK LO P E D İ M A D D E L E R İ

GÖĞEBAKAN , Gökn u r, “M a la tya ”, D İ A XXVII/ 4 7i.

G Ö LP IN AR U , Ab d u lb aki, “Kızılb aş” İA VI/ 789-795-
GÜN DÜZ, Tu fan , “Şah ” D İ A , c. XXXVIII/ 2 4 8 -2 8 o.
GÜN DÜZ, Tu fan , “Şah İsm ail”, D İ A , c. XXXVIII/ 253- 255.
GÜN DÜZ, Tu fan , “Safevîler”, D İ A XXXV/ 4 5i-4 57.
ÖN GÖREN , R eşat, “Safeviyye” D İ A XXXV/ 4 öo.
ÖN GÖREN , R eşat/ ’Safiyü d d in -i E rd eb ilî” D İA XXXV/ 4 76 -4 78 .
ÖN GÖREN , Reşat, “İb rah im b . Ed h em ” D İ A , XXI/ 29 3-29 5.
SÜM ER, Faru k, “Akkoyu n lu lar ”, D İ A , II/ 2 70 -2 74 .
ÜZÜM , İlyas, “Kızılb aş” D İA XXV/ 54ö -557-
YAZICI, Tah sin , “Cü n eyd -i Safevî”, DİA, VIII/ 12 3-12 4 .
TOGAN , Zeki Velid i, “Azerb a yca n ”, İA, I/ 9 1-118 .

16 4
 Dizin

A Alâ iid d evle Be y 125

Ab a H atu n 3 9 ,4 0 Alem şa h Begü m 2 9 ,3 5 ,3 9 ,4 1
Ab id in H an 133 Ali Be y 4 , 76 , 8 9 ,10 7 ,13 2 ,14 4 ,
Ab iver d 9 7 158
Afr a siya b 123 Alm ca k 35
Ah m ed 11,16 0 Alm a Ku la ğı 75
Ah m ed Çelebi 146 Alp a vu t 54
Ah m ed î Bey 40 , 4 1,4 2 Am a s ya 5 4 , 110 ,111, 12 2 , 14 2 ,
Ak a M u h a m m ed 150 147
Ak a Rü ster n Ru zefcu n 9 7 Am id 74
Akkoyu n lu 5 ,2 3 ,2 7 ,3 0 ,3 1, 3 2 , 3 5 , An a d o lu 4 , 7, 9 , 20 , 22, 23, 24,
36 , 3 7 , 3 8 , 4 2 , 4 3 , 4 5 , 4 7 , 48 , 2 5, 2 9 , 3 0 , 31, 4 2 , 51, 5 2 , 5 3 ,
52 , 54, 55, 56, 6 0 , 64, 66, 67, 5 4 , 5 5 , 5 7 , 58 , 5 9 , 6 0 , .61, 6 4 ,

7 3, 7 5 , 76 , 7 7 , 8 0 , 8 4, 8 8 , 8 9, 8 4 , 8 7 ,10 0 ,112 ,114 ,118 ,119 ,

9 0 , 9 3 , 9 4 ,10 9 ,117 ,12 3 ,12 8 , 12 0 , 12 2 , 12 6 , 13 6 , 14 3 , 14 6 ,
12 9 , 1 3 3 ,13 6 , 1 3 9 15 2 .15 9 .16 4
Akkoyu n lu la r 5 ,12 ,3 3 ,3 5 ,3 8 ,6 2 , An d h od 10 0
8 0 ,8 7 ,16 4 An ka r a 12 ,13 , 2 0 , 53, 54, 5 9 , 61,
Akşeh ir 150 71,8 5 ,8 7,112 ,12 2 ,13 3 ,13 7, 1 4 1 ,
Ala D a n a 8 7 15 8 .15 9 .16 0 .16 1.16 2 .16 4
Ala ü d d evle 74 An t a lya 10 2 ,110
Ala ü d d evle Bey 8 4 ,8 5 ,8 7 ,8 8 ,8 9 Ar a ş ır m a ğı 4 3

M etin için d e d evam lı tekrarlan an Şah İsm ail, Kızılbaş ve Safevî m ad­
d eleri d izin e alın m am ıştır.
Aşıkp a şaoğlu 4 Ba ysu n gu r 3 5 ,3 6
Asta 7 8 ,8 0 ,13 4 Bed eh şan 10 3
Asta r a 4 7 Bed iü zza m a n M ir za 4 5 ,14 2 ,14 3
At a k 8 5 Bed r ed d in î 26
Atçeken ler 52 Begü m H an ım 8 0
Avşa r 27, 44, 50 , 63, 8 1, 9 7 » 1Q4 > Bektaşlu 132
10 7 ,13 0 ,13 1,14 8 ,15 1 Belh 2 5 ,4 5 ,10 0 ,10 4 ,10 7 ,14 8
Avşa r la r 52 Beyşeh ir 132
Avş a r M a n su r Bey 4 4 ,8 1 Biçen li Sü leym a n Bey 3 3 , 3 5
Ayb e Su lt a n 3 6 , 3 7, 3 8 , 40» 4 b Bigi H an ım 10 8 ,13 2 ,13 4
4 3 ,4 4
Bü ır û ze 137
Ayk u t o ğlu îlya s B e y 4 7 , 62, 65, Bitlis 14 5 ,15 2
76 ,7 8 Bıyıkb M eh m ed P a şa 14 5 ,14 6
Ayku toğlu M u h am m ed 1 4 5 Bozok 52
Azerb ayca n 17 ,18 ,2 0 ,2 2 ,2 4 ,2 9 , Bu ğr u 4 0
33, 4 2 , 4 4 , 46, 4 8 , 5 0 , 5 4 , 5 6 , Bu r d u r 10 2
62, 64, 65, 66, 69, 74 , 76, 78 , Bü veyh oğu lla n 3
8 3, 8 9, 9 0 ,10 6 ,12 5
C
B Cakirlü Ali Bey 4 7
Baba H ayr u llah 44 Cakir lü Ö m er Bey 33
Ba b a Sü leym a n 50 Ça ld ır an 6 , 7 , 13 , 7 7 , 9 0 ,12 6 ,12 9 ,
Ba b ü r 10 3 ,10 4 ,10 5 ,14 0 ,14 8 13 1,13 2 ,13 3 ,13 4 ,13 5 ,13 6 ,13 7,
Babü r P ad işah 10 3 ,10 4 ,10 5 , J4 0 , 13 8 ,13 9 ,14 0 ,14 2 ,14 3 , 1 4 4 , 1 4 5 ,
148 14 6 ,15 2 ,15 4
Bad gis 10 7 Ça lp er t 3 0
Ba ğd a t 4 5 , 7 0 , 7 4 , 7 7 , 80 , 89, Çan d ar lı H alil P aşa 2 6
9 0 ,9 1
Ca n ik 2 7
Bağlan 10 3 Can ı Bek H an 10 4
Bah ar lu M u h a m m ed 148 Ça vu şlu 50
Bah r eyn 72 Ça ya n Su lt a n 9 2 , 9 6 ,13 0 , 14 4 ,
Baku 3 1,6 4 ,6 5 ,9 4 1 4 5 ,15 1,15 2

Ba r ik Bey 7 7 ,8 9 ,9 0 Ceb an i 63
Ba yb u r t 5 4 , * 4 5 Ceb el-i Am u l 72
Bayb u r tlu 49 Çem işkezek 8 8
Ba ygu r d 9 4 Çep n i 2 7,5 4
Ba yın d ır 6 7,76 , 8 0 Çer kesler 2 7 ,3 0
Bayın d ır lı 3 5 , 3 7 , 4 4 , 4 5 Çer kezler 5
Bayın d ır lı Eb u lfeth Bey 45 Ceyh u n 10 4 ,10 5 ,14 9
Bayın d ır lı M u r a d Bey 4 4 Cibr il 13 ,19 , 21

166
Çiçekli 14 4
Çiçekt ov 10 0
Cih a n şa h 2 4 ,2 5 ,2 8 ,2 9 ,4 8
Cih a n şa h lu M u r a d Bey 78
Çolp a n Bey 4 0 ,6 3
Çu b u k Ova sı 10 2
Çü h e Su lta n 10 3 ,10 7 ,15 0
Çu ku r o va 52
Çu ku r sa ’d 4 9 ,6 6
Cü n eyd -i Ba ğd a d î 22
Cü r can 9 6
D £
Da h h a k 123
D a m ga n 9 6
D â n â H alil Bey 36
Dân eM u h am m ed 97
D a r a b 123
Da r u ga 8 0
D a r ü l-H a r b 2 7
D e d e Ab d a l Be y 4 7, 7 3
9 2 .10 6
Ded e Bey 37, 38 , 4 0 , 8 6 , 9 1, 9 2 ,
Du lkad ir 7 ,3 9 ,4 0 ,5 0 ,5 2 , 5 5 ,6 3 ,
74 , 8 1, 8 4 , 8 5 ,10 9 , 116 , 12 5,
13 0 ,14 4 ,16 4
Du lkad ir Beyi 8 4
Du lkad ir li 26, 34 , 5 5 ,6 2 ,8 1,8 3 ,
8 4 ,8 7 ,9 2 ,10 6
D u lka d ir lü er 52 , 6 3, 8 1, 8 4 , 8 5,
89
Du lkad ir oğlu Ala ü d d evle Be y 77
Dur m uş H an 6 ,77,8 4 ,12 9 ,13 0 ,13 3 ,
135,144 ,149 ,150 ,151,152
Eb er ku h 4 5
Eb h er 4 4
E b r ku h 8 0
E b u İ sh a k Şir eci 8 9
Eb u ’l-Ka sım Ba h şı 10 6
Eğil 8 5
E h l- iBe yt 3 8
, 7 5 , 8 3, Elm alı 10 2
Elven d 4 3 , 4 4 , 4 8 , 6 4 , 6 6 ,6 7 , 7 3 ,
7 4 ,7 6 , 8 4

9 8 .10 7 E m evîler 69
Ded e Kor ku t 13 3 ,15 8 Em ir Bey 7 4 ,8 8
Dem a ven d 78 Em ir Çob a n 17,2 2
Der b en d 3 1,3 3 ,9 4 ,12 2 E m ir D ib a c 150
Der gezin 13 1,13 4 E m ir e İsh a k 4 0 ,4 1
Dim et olca 112 ,14 7 E m ir e M u za ffer 4 0
D ivAli 73 Em ir H ü seyin Kiya 78
Div Su lta n 9 0 ,10 7 ,14 5 ,14 8 ,15 0 , Em ir M u h a m m ed b . Yu s u f 10 4
15 1.15 2 Em ir M u h a m m ed -i Şir azî 10 4
Diyar bekir 2 7, 3 5 , 4 4 , 4 5 ,6 2 ,6 7 , 7 4 Em ir M u h a m m ed Veli Bey 8 1
7 7 ,8 5 ,8 7 ,8 8 ,8 9 ,9 2 ,10 1,116 , E m ir O r d u şa h 148
12 6 .12 9 . 1 4 4 .14 5 .14 6 .15 2 E m ir ü l-ü m er a lık 73
Döğer 2 7 Em ir Zek er iya 6 4 ,6 6
Doku z U la m 4 9 E m ir Ze k e r iya - i T e b r izî- Ke ce ci
D ör t H a life 16 ,14 1 64
D u k a k in zâ d e Ah m e t P a ş a 12 4 , E m ir Ziin n u n 4 5
141 E n â va n 4 7,4 8

167
E r d eb il 3, 4, 5 ,13 , 15, 1 7 , 18 , 21, Gıyased d in Ali 148
22, 23, 24, 25, 28 , 29, 30 , 31. Gıya sed d in M u h a m m ed 8 2 ,14 8
3 3 , 3 4 , 3 6 , 3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 41, Göd e Ah m ed Bey 8 5
4 6 , 4 7 , 4 8 , 50 , 5 3 , 5 4 , 6 0 , 70 , Göd e Ah m e t Bey 4 2 ,4 3 ,4 4 ,4 5
71, 8 4, 9 4 ,14 2 ,14 7 Gö k Ali 40
Er d eb il Cu m a Ca m ii 39 Gökçed en iz 48
E r d sen d 79 Gu cd u va n 10 5
E r d u va n Be y 8 8 Gü lh a n d a n 78
Er r a n 18 ,4 5 G ü lista n 3 3 ,6 3 ,6 5 ,6 6
E r zin ca n 4 9 , 50 , 52 , 6 1, 6 7, 7 3 , Gü r cü ler 5, 27
•85, 8 6, 8 8 ,10 2 ,116 ,12 2 ,12 5 , Gü r cü st a n 4 8 ,6 2 ,15 0
14 5 ,15 2 ,15 7 Gu r ka n 4 0
Esfer ayin 10 5 ,14 3 Gü zel Ah m ed Bey 76
E şik Ağa sı 92 Gü zeld er e 33
Eşika ğası Başı 8 2
H
Eskişeh ir 52
E slem ez Bey 7 5 , 76 H ad ım Ali P aşa 10 2 ,111
E ş r e f Bey 44 H afız M u h a m m ed İsfah an ı 12
Ester a b a d 64, 9 6 ,14 3 ,15 1 H a fız Zeyn ed d in 98
H aleb 8 8
F H alep 4 ,2 6 ,5 2
F a r s 35, 4 5, 7 4 , 76 , 8 1, 8 2 , 9 3 , H alep Tü r km en ler i 4
118 H alh al 4 0
F a ıya b 10 0 H a life Ba b a 10 2
Fazlu llah Ru zb ih a n 5, 3 9 H alifetü Ti-H u lefa 3 8 ,4 0
Fer r u h şad Bey 4 4 , 75 ,12 8 H alil Su lta n 8 1,10 6 ,13 0 ,14 4
Fer r u h Yesa r 3 3 ,3 6 ,4 8 , 63 H a lim e Begü m 5 ,2 9
Feth oğlu H a m za Bey 50 H a lvet iyye 22
F ir u zku h 4 4 , 4 5 , 5 5 , 7 6 , 7 8 , 1 3 4 H a m za Su lta n 10 4
Fir u zku h kalesi 78 H a n Ca n 39
Fir u zşa h 18 ,19 H a n efilik 17
Fir u zşa h Zer r in Kü la h 18 H a n i 6 3 ,14 5
F ır a t 90 H ar 4 5 , 7 8 ,9 2
H a r b en d eli 27
G H aşan Ali Ter ca n î 42
Ga r cistan 10 0 ,14 3 ,14 8 H a şa n Ca n 12 ,13 8
Gen ce 66 H a sa n î 15
Gevh er H atu n 75 H a şa n P ad işa h Ca m ii 141
Gilan 2 1,2 2 ,2 3 ,4 0 ,4 1, 4 5 , 4 6 , 4 7 , H a t ice Begü m 5 ,2 8
6 4 ,70 , 7 3 H a t ip Fer r u h za d Gu r kan î 4 0

16 8
H elvacıoğlu H ü seyin Be y 138 H z. H a şa n 16
H e m d e m P a ş a 128 H z. H ü seyin 16 ,9 0
H em ed a n 75 ,12 6 H z. Ö m er 69, 98
H er a t 8 0 ,9 6 ,9 7,9 8 ,9 9 ,10 0 ,10 3 , H z. Osm a n 6 9 ,9 8
10 4 ,10 5 ,10 6 ,10 7 , 14 0 ,14 7 .
I
14 8 ,14 9
H e ş t Be h e ş t 6 8 ,14 1 İb n -i Bezza z 4
H eşt -i Beh eşt 13 5 ,16 1 İb r ah im 15 ,18 ,19 ,2 4 ,3 0 ,3 4 ,3 7 ,
H eza r cer ib 9 6 ,15 0 3 8 ,4 1,6 4 ,14 8 ,15 2
H in d ista n 10 ,2 2 ,2 5 İb r a h im b . Ed h em 19
H iza n 145 II. Ba yezid 4 2 , 51, 53, 58 , 6 0 , 61,
H ısn -ı Keyfa 145 8 2 ,9 7 ,10 0 ,10 9 ,110 ,112 ,116 ,
H oca Ali 2 3 ,2 4 ,3 5 12 0 .12 6
H oca H a şa n M a zi 4 3 II. M u r a d 4 ,2 6
H oca Su lta n Ah m ed -i Sa r u yî 8 0 İlh an lılar 90
H or a sa n 2 5 , 4 5 , 5 4 , 7 0 , 7 3 , 7 7 ,8 1, İm a m M u h a m m ed Tâ ki 9 0
8 2 , 9 4 , 9 6 , 9 7 ,10 0 , 10 3 ,10 4 , İm a m M u sa Kâ zım 2 2 ,9 0
10 6 ,10 8 ,10 9 ,118 ,14 7 ,14 8 İm a m Rıza 9 7
H o y 37, 8 6 ,8 7 , 9 2 , 12 9 , 1 3 4 , 1 3 7 İn allu 2 7
H oylu M elek Bey 144 Ir a k 4 5 , 4 6 , 4 8 , 7 4 , 7 6 , 7 9 ,8 2 ,8 9 ,
H o y M eliki 13 4 ,13 8 10 3 ,10 6 ,115
H r ist iyan 31 Ir ak-ı Ar a b 4 5 ,8 9
H u b u şa n 10 6 İr a n 3, 4 ,5 , 6, 8, 9 ,10 ,11,13 ,14 ,
H ü la gu H a n 95 18 ,19 ,2 2 ,2 5 ,3 1,4 6 ,5 3 ,5 6 ,5 8 ,
H u lefa Bey 4 0 ,4 7 ,4 8 ,6 2 ,6 3 ,6 4 , 5 9 ,6 0 ,6 1,6 4 ,6 7,6 9 ,71,7 2 ,8 5 ,
7 5 ,13 0 ,13 1
9 0 ,9 4 ,10 0 ,10 2 ,10 3 ,10 8 ,10 9 ,
H ü r r em a b a d 91 111,112 ,116 ,117 ,118 ,119 ,12 0 ,
H u r u filer 68 12 2 ,12 6 ,12 8 ,13 3 ,13 6 ,14 2 ,14 6 ,
H ü seyin Bar an ı 50 15 9 .16 2 .16 3
H ü seyin Baykar a 142 I. Selim 58 , 59, 77, 90
H ü seyin Bey-i Alih a n î 4 3 İsfahan 7, 37, 43, 44, 76, 8 1, 8 2,
H ü seyin Bey-i Ali H an i 3 7 8 3 .10 8 .12 6
H ü seyin Kiya 45, 76, 78 , 7 9 , 8 0 , İsla m iyet 123
83 İsm aü 74, 8 8
H ü seyin Kıya Çela vî 4 5 ,7 6 ,7 8 İstah r 3 4 ,3 5 ,3 6 ,4 4 ,7 0
H ü s e yn î 8 , 10 , 11, 15, 2 2 , 159 , İstan b u l 4 , 6 , 7 , 3 1, 3 4 , 4 2 ,5 0 ,5 1,
16 0 ,16 1 55 , 56 , 7 2 , 10 1,110 , 111, 112 ,
H z. Aiş e 16 ,9 8 116 , 12 0 , 13 3 , 13 5 , 13 7 , 14 0 ,
H z. Ali 15 ,6 9 ,9 0 14 2 , 14 7 , 15 8 , 15 9 , 16 0 , 16 1,
H z. E b u b ekir 16 ,6 9 ,9 8 16 2 .16 3 .16 4

169
İstan os 10 2 Ka r ka r a 150
J Ka r kiya M ir za 4 1,4 5 ,4 6 ,7 9
Kar lıoğlu Sin an 132
J osaphat Barbaro 30 , 3 !
Ka r s 145
K Kar şi 70 ,10 4
Ka şa n 4 5 , 9 3
KaTıe 9 5
Ka sım Bey 4 3 ,4 4 ,8 7 ,8 8
Kab il 14 9
Ka tolik 30
Kaçar 33, 34, 37, 47) 50 ı 54> 63;
Ka yın 10 7,14 8
66, 7 5 , 7 7 ,13 0 ,15 0
Ka yıtm ış Bey 55, 8 8 ,8 9
Kad ı Ah m et Ka kü lî 39
Ka yser i 12 ,5 2 , 8 6 ,12 0 ,12 7 ,13 2 ,
Ka d ıa sker 136
1 3 5 , 1 5 7 ,16 1,16 2
Kad ı M u h a m m ed 4 5 ,9 2
Ka za k Şeyd i Ali 4 0
Ka ikas 30
Keçib or lu 10 2
Ka fka slar 4 6
Kefe 3 0 ,111,112
Ka ğızm a n 4 9
Kelis 150
Kah ir e 8 8
Kem a h 12 2 ,14 5 ,15 7
Ka m P ü r e Be y O ğlu Ba m sı Bey- Ker b elâ 70
r ek 133 Kesger 4 0
Ka n d a h a r 4 5, ı o 7 Kesger h â kim i Siya vu ş 4 1
Kan su Gû r î 77,10 0 Kiğı 14 5
Ka n u n î Su lta n Sü leym a n 10 ,5 6 Kilid b a h ir 14 7
Ka r a b a ğ 3 5 ,4 8 ,5 0 Kir m a n 4 3 ,4 5 ,74, 7 7 , 8 9, 9 5
Ka r a Bey 144 Kiya Fer id u n M ed r esesi 41
Karaca (Açe) Sultan 77 Kıva m Bey 14 8
Ka r a ca d a ğ 3 0 ,4 2 ,5 0 Kızılbaş 32
Ka r a ca d a ğlu 54 Kızılca kaya 10 2
Kar aca İlyas 49, 63 Kızılözen 45
Ka r a göz P a şa 10 2 Kon ya 4 , 25, 26, 58 , 6 0 ,110 ,112 ,
Kar a H an 146 162
Ka r a koyu n lu 2 4 ,2 8 ,2 9 ,4 8 , 5 4 Kor çu 3 4 ,9 2 ,14 4
Ka r a m a n 54 , 5 8 ,10 2 , 113 , 12 4 , Kor çu b aşı Ab d i Bey 8 4
12 5 ,12 8 Kor çu b aşı Sa r u P ir e 13 0 ,13 1
Kar am an lı 2 7 Kor çu Köse H a m za 131
Ka r a m an lu 3 7 ,4 0 ,5 4 ,6 2 ,6 3 , 7 3 , Köse H acı 3 7
8 3 ,9 1,10 0 ,10 4 ,10 5 Köse H am za 131
Ka r a m a n lu Ba yr a m Be y 4 7 , 63, Koyu n Ölü m ü 62
76
Közgölü 8 6
Karam an oğullan 50 ,58 Kü çü k Lor 9 1
Karam an oğu llan n ın 26 Kü çü m Su lta n 10 5

170
Ku h gilu ye 91 M em i 48
Ku m 4 3 . 7 5 . 10 0 , 1 0 3 M er v 97, 9 8 ,10 6
Ku n d u z 10 3 M escid -i Sefid 41
Ku r ’a n 21, 26, 42, 9 1» 1 2 3 M eşh ed 9 7 ,10 5 ,10 6
Kü r ır m a ğı 37 M esih M ir za 35
Kü r t 18 ,19 , 20 , 8 3 ,8 5 ,10 1,14 5 M esih P a şa za d e 13 7,13 9
Ku r t Beli 26 M evla n a Ah m ed -i Er d eb ilî 6 8
Kü r t Sa r ım 83 M evla n a M esu d Bid ild i 4 5
Kü t a h ya 10 2 M evla n a N im et u lla h 4 2
Ku zey Su r iye 26 M evla n a Şem sed d in Gila n î 73
M eym en e 10 0
L
M flım a n n â m e-i Bu h a r a 6
La h ica n 40 , 4 1,4 7 , 7 9 . 9 1 . 1 5 0 M ir Ab d ü lb a k i 13 0 ,13 1
Lala Bey 4 0 ,9 1, 92 M ir N ecm -i Gilan î 78 ,9 1, 92
Lala H ü seyin Bey 4 0 , 4 7 . 4 8 , 63,
M ir Seyyid Şe r if 13 0 ,13 1
66, 73, 75, 8 0 , 9 1, 9 4 , 9 9 ,10 4 ,
M ir Ze k e r iya 73
105 , 1 3 0 ,13 1 M olla M u h a m m ed İsfah an ı 138
Lal-i Bö ğr ek 8 8 ,13 9
M or a Sa n cağı 132
La t if Bey 6 7
M or ga b 10 0
Leven t H an 151
M u ga n 18
M M u h a m m ed Bey 39 , 4 0 , 4 1, 6 6 ,
M a h m u d a b a d 64 75

M a ksu d M ir za 35 M u h a m m ed H u d a b en d e 95
M a la tya 74 , 8 8 ,114 ,115 ,16 4 M u h a m m ed i M ir za 44
M a lkoçoğlu 7,13 2 M u h a m m ed Ka r çıga y 66
M a lkoçoğlu Tu r Ali Bey 132 M u h a m m e d Za m a n M ir za 14 3,
M a n isa 10 2, m , 113 148
M a n su r Bey 35, 4 0 , 75, 9 4 M u r a d Bey 4 5 ,7 6 ,7 9 , 8 5
M a n su r Bey Kıp çakî 4 0 ,7 5 M ü r şid -i Kâ m il 60 , 72, 9 3 ,15 4
M a r a ş 5 2 ,8 4 M u sa Ka zım 14
M a r d in 8 5 ,14 6 M u şa ’şa ’a la r 68 , 91
M a ve r a ü n n e h r 5 ,10 , 9 4 ,10 0 , M u su l 74
117 M u su llu 2 7 ,3 5 , 5 5 , 7 4 , 8 0 ,8 5 ,8 7,
M a zen d a r a n 6 4 ,78 , 9 7,15 0 8 8 ,10 7,10 8 ,13 0 ,13 2 ,13 4 , 139,
M eh d i Su lta n 10 4 14 0 ,14 8 ,14 9
M e lik Rü stem 91 M u su llu E m ir H a n 148
M em lû k 2 7,77, 8 9 M u su llu Osm a n B e yi 6 6
M en t eş kalesi 4 9 M u su llu Su fi H alil 35
M en u çeh r 6 ,4 7 ,15 0 ,16 3 M u za ffer Bitikçi 9 6 ,14 3

171
N P ü m e k 3 5 , 4 3 ,9 0
N a kşib en d iye 55 P ü m ekli Ba n k Bey 4 5 ,7 4 ,7 7 ,8 9
N a kş-ı Cih a n 8 a P ü m ekli Ca kir Be y 4 0
N a r in Bey 150 P ü m ekli Ka sım Bey 4 4 ,4 5
N a sr ed d in Tu sî 95 P ü m ek li M a n su r Bey 3 4 ,3 5
N e ce f 9 0 R
Neem -i Sâ n i 9 2 ,10 4 ,10 5 ,10 7
Ra d ga n 10 6 ,10 7
N esa 9 7
R e is M u h a m m e d Ke r e 4 5 , 79 ,
N eza r et-i Divan -ı Âli 144
80
N iğd e 5 2 ,13 2
R eşid ü d d in Fa zlu llah 17 ,2 1,16 0
O Reşt 4 0 ,4 1,15 0
Oğlan Ü m m et 50 , 8 6 R ey 4 4 ,7 8 ,9 2 , 96, 9 8 ,10 3
O n İki İm a m 5 ,2 4 ,6 2 ,6 5 ,6 8 ,7 1, R ika b d a r Ar a p k ir lü M eh t e r Şah -
7 3 , 9 0 , 9 8 ,10 9 ku lu 151
On 33 d İ m a m Şia sı 3 , 5 , 2 4 , 71, R u m 2 3 ,2 7 ,2 8 ,3 0 ,3 1,4 7 ,5 1,5 4 ,
7 3 ,9 0
8 6 ,10 8 ,10 9 ,118 ,12 5
Or t a As ya 71 R u m e li Be yle r b e yi H a ş a n P a ş a
O sm a n lı 4 , 7 , 10 , 12 , 13 , 2 2 , 2 5, 132
27, 3 4 , 4 2 , 4 3 , 5 0 , 5 1 , 52, 5 3 , R u m lu 9 ,12 , 4 9 , 53 , 6 0 , 7 3 ,7 8 ,
5 5 , 56, 5 7 , 5 8 , 6 0 , 61, 7 7 , 8 0 , 8 6 , 9 0 , 93, 9 6 , 10 6 ,10 7 ,10 8 ,
8 2, 8 6 , 9 0 , 9 7 ,10 0 ,10 2 , 10 3, 114 , 13 0 , 1 3 4 , 14 8 , 14 9 , 150 ,
10 9 ,110 , ı n , 114 ,115 ,116 ,117 , 151,159
119 ,12 0 ,12 1,12 2 ,12 4 ,12 5 ,12 6 , Ru m lu Ka za k Bey 150
12 8 ,12 9 ,13 0 ,13 1,13 2 , 1 3 5 , 1 3 6 , R û m lu la r 3 9 , 5 3 , 6 3 ,14 1
137, 138,1 3 9 ,141,1 43,145,1 4 6 ,
R u m lu N u r Ali H alife 114 ,14 5
150 , 16 3, 16 4 R ü s t e m Be y 3 6 , 3 7, 39 , 4 0 , 4 2 ,
Osm an lı Devleti 51, 5 8 ,10 1 4 3 , 4 7 ,115

Osm a n lıla r 5 1,5 8 ,10 8 ,12 5 ,14 7 Rü stem d a r 150

Osm an lı Su lta m 7 ,2 6 , 1 4 3 Rü stem M ir za 3 5 ,3 6
Özb ek 95, 9 7 ,10 0 ,10 2 ,10 4 ,10 5 , R u yen d iz 4 3

10 9 , 1 4 9
S
Ö zb ek ler 9 4 , 9 7, 10 5 ,10 6 , 10 8 ,
117,14 8 Şa b er gan 10 0
Sad r ed d in Kon evî 4, 26
P Sa d r ed d in M u sa 14, 22
P a lu 14 5 Şa d u m a n 10 3 ,10 4 ,10 5
P ir i P a şa 13 0 ,14 1 Sa fevî Devleti 3 ,2 0 ,2 3 ,2 7 ,5 3 ,5 4 ,
P ir Ö m er Be y Şir eci 131 9 2 ,14 7 ,16 4
P r izr en 132- Sa feviyye 2 2 ,2 6 ,4 1

172
Sa fevîyye 20 , 22, 24, 4 8 , 5 3 . 5 5 , Şeker oğlu H aşan Aga 66
71, 8 4, ı o ı , 164 Şeki 151
Şa fı 16 Sem er ka n d 9 9 ,10 0 ,10 4
Sa fvet ü ’s Sa fa 3 Sem n an 4 5 ,7 8
Şa h 8 8 Şem sed d in Lah icî 4 2 ,8 2
Şa h Ab b a s 9 ,11 Ser b ed a r la r 68
Şa h H ü seyin Der gah ı 31 Şer efed d in Şir azî 82
Şa h H ü seyin -i İsfeh a n î 151 Şeybek H an 9 4 ,9 5 ,9 6 ,9 7,9 8 ,10 3 ,
Şa h ku lu 10 1, 10 2 ,111 10 6 ,10 9 ,14 2
Şa h Ku lu Baba 10 0 Şeyd i Ga zi Bey 6 7
Şa h ku lu H alife 10 2 Seyfed d in Ah m ed 9 9
Şah P a şa H atu n 3 9 ,4 0 ,4 2 Se yfü l-M ü lü k 14 8
Şa h r u h 24, 8 8 ,8 9 ,10 4 ,10 7 Şeyh Ab d ü lla t if 4, 26
Şa h Ta h m a s b 4 Şeyh Ca fer 2 4 ,3 0
Şa h Ta kiyü d d in Mu h am m ed i 8 2
Şeyh Cü n eyd 4, 5 , 22, 23, 24, 25,
Sa in 4 4
2 8 ,2 9 ,3 0 ,3 8 ,3 9 , 4 5 ,4 6 , 5 3 ,58 ,
Sa lm a s 92
61, 62, 65, 69, 8 4 ,13 3 ,16 2
Şa m a h ı 3 1 , 3 3 , 6 3 , 6 4 , 9 4 Cü n eyd 4 , 5 , 2 3 , 2 4 , 2 5 , 2 6 , 2 7 ,
Şa m lu 37, 38 , 4 7 , 4 8 , 50 , 66, 76,
2 8 , 2 9 , 5 2 , 65
7 7 , 8 3, 92, 9 6 , 10 7, 13 0 , 133 ,
Şeyh H ayd ar 4 ,5 ,2 9 ,3 0 ,3 1,3 2 ,3 3 ,
14 4 ,15 0
3 4, 3 6 ,4 6 ,5 1, 5 3 ,6 0 ,6 1,6 2 ,6 3 ,
Şa m lu Ab d i Be y 4 7, 4 8 , 6 6 , 76 ,
6 4 ,6 7 ,6 9 ,8 3 , 8 4 ,9 4 ,10 1
7 7 ,8 3
Şeyh İb r a h im Ed h em 18
Şa m lu Du r m u ş H a n 8 2
Şeyh li 8 1
Şa m lu La la H ü seyin Bey 3 7 ,3 8
Şeyh M u t a h h a r -ı H ıllî 95
Şa m lu la r 5 2 ,6 3
Şeyh Sa fiyü d d in 3 , 11, 13 , 14 , 16 ,
Şa m lu Yeğe n Bey 76
Sa r i 6 4 ,15 0 17 ,18 ,19 ,2 0 ,2 1,2 2 ,2 5
S a n Ali 76 ,8 3 Şeyh Şa h 2 4 ,6 4 ,9 4 ,9 6 ,15 0
S a n Ka p la n 8 8 Şeyh Za h id 13 ,14 ,2 1, 22
Sa n k a ya 49 Şeyh Za h id -i Gila n î 13, 21
Sa n Ü m m et Bey 8 1 Seyyid M u h a m m ed Kem u n e 8 9,
Sa n z 8 6 130
Sa ve 92 Şia 4
Sa vu r 8 5 Şiî 15, 24, 6 8 , 70 , 71, 72, 75, 78 ,
Şeb in ka r a h isa r 5 2 ,114 8 9 ,9 8 ,14 0
Şeh in şa h 10 2 ,10 9 ,110 Şiîleştir m e 3
Ş e h zâ d e Ah m e d 10 2 , 110 , 111, Şiîlik 6 8 ,7 0 ,7 1
112 ,115 Siir t 14 5
Şeh zâ d e Kor ku t 10 2 , ı ı o , 111,113 Silva n 8 5

173
Şir az 7 ,19 , 21, 4 3 ,4 4 , 76 , 77, 8 0 ,
81, 9 1,10 6 ,115 ,14 4
Şir van 33, 34 , 4 3 , 60 , 61, 6 2 , 64,
6 6 , 9 4 » 9 6 ,15 0 ,15 1
Şir va n şah F er r u h Yesa r 33
Şir van şah H alil 28 , 65
Şir va n şa h la r 3 0 , 33, 50 , 61, 62,
63
Sivas 5 2 ,5 3 ,5 4 ,6 0 ,12 0 ,12 2 ,12 4 ,
12 5 ,12 7
Sofr acı 6 3 ,9 1,9 2
Sovu h b u lağ 7 9 ,9 2 .
Soyu r gal 8 1
Şu ayb Bey 8 0
Ş ü ca Be y 10 7
Su fi H alil 35
Su fioğh ı Ah m et Bey 6 3 ,10 4 ,10 6
Su fioğlu Ah m et Bey 10 5
Su fioğlu Ah m et Su ltan 99
Su h r ab Çel ava 79
Sü leym a n Bey 3 3 ,3 5 ,13 2
Su ltan 74
Su lta n Ah m ed 8 0 ,15 0
Su lta n Ali 23, 29, 3 4 , 3 6 , 3 7
3 9 ,4 0 , 6 ı, 70 ,13 1
Su ltan Bayezid 5 4 ,10 1,12 3
Su ltan H ü seyin -i Baran ı 48
Su ltan H ü seyin M ir za 4 5, 8 0 , 8 1
Su lta n İb r a h im 18 ,3 5
Su lta n iye 3 3 , 4 4 , 9 6
Su ltan M eh m ed 110 ,12 3
Su lta n M u r a d 4 , 4 3 , 4 4 , 7 5
7 7 ,7 8 ,8 0
Su lta n Selim şa h 123
Su ltan Ya ku p 3 2 ,3 4
Sü lû kii’l-M ü lû k 6
Sü n n et 2 1,9 5
Sün nî 5 ,16 ,17,2 4 ,2 6 ,2 8 ,2 9 ,5 5 ,6 0 ,
64, 6 8 ,70 , 77, 9 9 ,12 2 ,14 2
174
Sü n n îlik 12 , 15, 2 9 , 5 5 , 7« , 8 5,
141
Şu r egil 150
T
Ta b er sa r an 3 3 ,8 3
Ta b es 70 , 8 0 , 8 1, 8 2 ,10 6
Ta cizâ d e Cafer Çeleb i 13 6 ,13 7
Taçlı Begü m 8 8 ,10 8 ,13 2 ,13 3 ,13 4 ,
13 9 ,14 1, 1 4 9 ,16 2
Taçh H an ım 8 0 ,13 2 ,13 4 ,13 5 ,13 6 ,
13 7 ,13 8 , 1 3 9 ,14 0
Tah m asb 6 ,7,8 ,9 ,10 ,14 ,10 7,10 8 ,
14 0 ,14 8 ,14 9 ,15 8 ,16 1
T a lış lı H a d im B e y 3 8 , 4 0 , 6 6 ,
8 3 ,9 0
Talışlı M ir za M u h a m m ed 4 7,4 8
Talışlı P ir Ga ib 14 3
Ta n m 4 7
Teb r iz 6 ,7 , 31, 3 2 , 34, 36, 3 7 , 4 b
43, 4 4 , 6 4 , 6 5, 67, 68 , 70 , 72,
73 ,8 4 ,9 2 ,9 3 ,9 4 ,10 2 ,10 8 ,119 ,
12 6 ,12 9 ,13 4 , 1 3 5 ,13 8 ,14 0 ,14 1,
14 2 ,14 3 ,14 8 , 1 4 9 ,15 0 ,15 1
, 38 , Teb r iz Cu m a Ca m ii 68
Tek e 7 ,5 3 ,10 1,10 2 ,110 ,111,12 0
Tekeli Sa n Ali Bey 8 3
Tekelü 7, 50 , 10 0 , 10 3, 10 7, 131,
1 4 3 ,1 5 0
Tekelü Çir kin H an 151
Tekelü İsya n ı 7
Tekeliiler 63
, 76 , Ter ca n 4 9 ,12 8
Ter ch 31
Ter d i Ba b a 8 1
Tim u r 2 3 ,5 3 ,10 0 ,10 4
Tim u r lu la r 23
Tim u r Su lta n 10 5 ,10 6
Toka t 5 2 ,5 4 ,115 ,116 ,12 2
Tor osla r 52
Tr a b zo n 2 7 ,2 9 ,5 1, ı ı o , 12 0 ,12 6 ,
12 8 .14 5
Tr a b zo n R u m Devleti 27
Tu m a n M işkin 42
Tü m e n 31
Tü r k 3 , 9 , n , 12 ,19 ,2 o , 2 1,2 3 , 5 4 ,
5 6 ,14 1,16 2 ,16 3
Tü r km en 9 , 11, 12 , 3 5 , 4 2 , 4 3 , 4 4 ,
52 , 5 5 , 5 7 , 6 1, 78 , 7 9 , 8 3 , 8 7,
9 3 ,10 1,12 2 ,13 4 , 1 5 9
Tü r km en ler 7 ,12 , 26, 27, 35, 4 5 ,
5 0 , 52 , 5 5 , 5 6 , 5 7 , 67, 7 5
9 0 ,10 1,10 2 ,13 6 ,14 6
Tu m a d a ğı 8 7
t u yu l 18 ,8 0 ,9 2
V
Va r sa k 4 ,2 6 ,5 0 ,5 2 ,5 3 ,5 8
Va r sa kla r 5 3 ,14 5
Ven ed ikli IV, 30 , 34, 5 9 ,7 4 ,13 3 ,
16 0
Y
Ya h ya P a şa 8 7
Ya ku p Be y 3 3 ,3 5 ,13 3
Ya r Ah m ed -i İsfah an ı 92
Ya sa vu l H alil Bey 8 9
, 84, Ya vu z Su lta n Selim 6 ,7 ,118 ,12 0 ,
12 3 , 12 4 ,12 5 , 12 6 , 12 7 , 128 İ
12 9 , 13 1, 13 9 , 14 1, 14 2 , 14 3 ,
1 4 5 . 1 4 7 .15 2

Yen içer iler 128

U
Yen i İl 5 2 ,5 3
U b e yd H a n 9 8 , 10 0 , 10 4 , 10 5 , Yezd 4 4 ,4 5 ,7 0 ,7 9 ,8 0 ,8 1
10 6 ,14 9 Yü r ü kler 5 2 ,5 7
U ğu r lu M eh m ed 42 Yu s u f M ir za 4 3 ,4 4
U lu yör ü k 52 Yü zbaşı 9 2
U r fa 77, 8 5, 8 9
U r u m iye 8 3 Z
Ü skü d a r 120 Za h id -i Gila n î 14 ,2 1,2 2
U st a clu 3 4 , 4 9 , 6 3 , 66, 7 5 ,7 7 ,8 8 , Zer d ü şt 18
8 9 , 9 1, 9 2 , 9 6 , 9 9 , 10 1, 10 8 , Zeyn el Bey 8 5, 9 2 ,12 8
116 , 12 6 , 12 9 , 13 0 , 13 1,14 0 , Ze yn e l H a n 10 7, 14 5, 147, 150 (
1 4 4 .1 4 5 151.152
U s t a c lu la r 50 , 53, 6 3 ,10 7 Zıllu lla h u fı’l-a r z 72
U s t a c lu M u h a m m e d H a n 6 4 ,
14 4
U zu n H aşan 5 ,2 7, 2 8 ,2 9 ,3 0 ,3 1,
3 2 , 3 5 , 9 6 , 1 3 3 ,13 6 ,15 2 ,16 2

175
 YEDİTEPE

Son Kızılbaş
ŞAH İSMAİL
i n
B ir y a ş ın d a y e tim , a lt ı y a ş ın d a şe yh , on d ö rt y a ş ın d a

h ü k ü m d a r , K ı z ılb a ş la r ı n Ş a h ı, S a f e v î D e v le t i’ n in k u r u c u s u , E b u ’l-

M u z a f f e r , M ü r ş id - i K â m il, A lla h ’ın Y e r y ü z ü n d e k i G ö lg e s i, H a ta î...

K ıs a c ık b ir ö m r e s ığ d ır ıla n b ü y ü k b ir t a r ih . Ş e y h lik t e n ş a h lığ a

d o ğ ru uzanan ç e tin m ü c a d e le ... B aş d ö n d ü rü c ü z a fe r le r in

a rd ın d a n g e le n Ç a ld ı r a n y e n ilg i s i.

K ız ılb a ş T ü r k m e n le r in ş e y h le r in i ş a h y a p m a k iç in g ir iş t ik l e r i

m ü c a d e le le r ... B ir in a n ç h a r e k e tin in d e v le tle ş m e s i, b iç im

d e ğ iş t ir m e s i, f a r k lı l a ş m a s ı . . . D in in s iy a s a lla ş m a s ı ; d e v le t in d in in

h iz m e t in e a lın m a s ı, d in in d e v le t in dayanağı h a lin e g e lm e s i.

T a r ih te n g ü n c e le d o ğ ru in a n ılm a z b e n z e r lik le r ...

X V I. y ü z y ılın b a ş la r ın d a İr a n ’d a k u r u la n y e n i d e v le t, ta r ih in

a k ış ın ı d e ğ iş t ir d i. D e v le tin k u r u c u la r ı o la n K ız ılb a ş T ü r k m e n le r

aynı zam anda onun k u r b a n ı y d ı la r d a . Ş a h ’ ın e m ir le r in e k a y ıts ız -

ş a rts ız ita a t e tt ile r . B ir y a n d a Ş a h ’ ın o to r ite s in i k u rm a k , d iğ e r

yanda ü lk e n in s ı n ır la r ın ı k o r u m a k v e d e v le ti a y a k ta t u t m a k iç in

c a n la r ın ı v e r d ile r . B azen o n la r Ş a h ’a h a k im o ld u la r , bazen de

şah o n la r a .

B u k it a p t a Ş a h İ s m a il v e K ız ılb a ş h a r e k e t i o r ijin a l k a y n a k la r ı n

ış ığ ın d a in c e le n iy o r . B ilin e n in a k s in e bam başka b ir Ş a h İs m a il

p o r tr e s i ç ık ıy o r.

kitapadresi.com
internetteki kitap adresfnrz