GÖKTÜRKLER

III

A H M E T TAŞAĞIL

TÜRK TARİH KURUMU

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I
b
VII. Dizi — S a y ı \60

GÖKTÜRKLER
III

A H M E T TAŞAĞIL

T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V İ - A N K A R A
2004
 T a$ağı I, Ahmet
Göktürkler 111 / Ahmet Taşağıl.— Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 2004.
ix, 109, [20] s.; 24 cm.— ( A K D T Y K Türk Tarih Kurumu
h
yayınları; VII. Dizi-Sa. 160 ).

Bibliyografya ve indeks var.

ISBN 975 - 16 - 1 1 13 - X (tk.)
ISBN 9 7 5 - 1 6 - 1631 - X

I. Gök-Türk Devleti Tarih. I. E.a. II. Dizi.

950.13

ISBN 975-16-1113-X Tk.

ISBN 975-16-1631-X
Raportör: Prof Dr Özkan İZGİ
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ VII
GİRİŞ 1

I- K U T L U G KAĞAN V E II. G Ö K - T Ü R K D E V L E T İ N İ N K U R U L U Ş U
1- Bağımsızlık Mücadelesinin Başlaması ve Gelişmesi 8
2- Kutlug'un Ortaya Çıkması 11
3- T o n y u k ı ı k ' u n Ç i n ' d e n Kaçıp Kutlug'a Katılması 12
4- O ğ u z l a r l a Mücadele ve Devlete Bağlanmaları 13
5- Çin'e Karşı Akınlar 14
6- Çinlilerin Karşı tedbirleri 16
7- Kutlug'uıı Ö l ü m ü 17

II- K A P G A N KAĞAN DEVRİ

1- K a p g a n ' ı n Tahta Geçmesi 19
2- K a p g a n ' ı n Politikasının Esasları 20
3- Çin'in Baskı Altına Alınması 21
4- Ç i n ' e Karşı D ü z e n l e n e n Y e n i Akınlar 25
5- Ç i n ' d e Veliaht Değişikliği 26
6- Kapgan'ın Y e n i Bir İdarî Teşkilatlanma Yapması 28
7- Batı Y ö n ü n d e Askerî H a r e k â t 28
8- Yeniden Ç i n ' e Yöneliş 28
9- Tonyukuk Batıda 29
10- Ç i n ' d e Taht Değişikliği ve B u n u n Gök-Türkleri Etkilemesi 30
11- Boyların İsyanı 32
12- Kapgan'ın Pusuya Düşürülmesi ve Ö l ü m ü 35

III- BİLGE KAĞAN DEVRİ

1- Kagan Olmadan Ö n c e Bilge'nin Faaliyetleri 37
2- Kül T e g i n ' i n Faaliyetleri 39
VI İÇİ NDF.KİI.F-R

3- Bilge'nin Kağan Olması 41

4- Boy İsyanlarının Devam Etmesi ve Tonyukuk'un Devlet İşlerini
P l â n l a m a G ö r e v i n e Getirilmesi 43
5- Bilge'nin Ülkeye H a k i m Olması 44
6- Bilge'nin Çin ile Mücadelesi ve Tonyukuk'un Stratejileri 45
7- BİIge'nin Ç i n ' d e k i T ' a n g H a n e d a n ı y l a Dostluk Kurması 48
8- Kül Tegin'in Ö l ü m ü ve Cenaze T ö r e n i 51
9- Bilge'nin Zehirlenmesi ve Ö l ü m ü 52

IV-GÖK-TÜRKI.ERİN S O N U
1- 734-742 Yılları Arasındaki Olaylar 54
2- Yıkılışlarından Sonra G ö k - T ü r k l e r 60

BELGELER 63
BİBLİYOGRAFYA 95
DİZİN 101
BELGELER
 ÖNSÖZ

D a h a ö n c e y a y ı n l a d ı ğ ı m ı z i k i eserde G ö k - T ü r k t a r i h i n i n 681
y ı l ı n d a n ö n c e k i d u r u m u n u (1, 5 4 2 - 6 3 0 , II, 630-681 yılları a r a s ı )
belgeleriyle d e ğ e r l e n d i r m e y e çalışmıştık. B u incelemelerde özellikle
y a y ı n l a n m a m ı ş vesikalar ü z e r i n d e d u r m u ş , sonra kaynaklardaki b ü t ü n
b i l g i l e r i b i r araya g e t i r m i ş ve y o r u m l a m ı ş t ı k . A n c a k , b i l i n d i ğ i g i b i G ö k -
T ü r k l e r i n t a r i h i b a ğ ı m s ı z h a l d e 744 ve b i r k ü t l e h a l i n d e y a ş a m a l a r ı
Ş e k l i n d e 941 y ı l m a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a b u ç a l ı ş m a l a r ı
t a m a m l a m a k g e r e k t i ğ i d ü ş ü n c e s i n d e o l d u ğ u m u z d a n II. G ö k - T ü r k
D e v l e t i d ö n e m i a d ı n ı v e r d i ğ i m i z s ü r e y i ele a l a n b a z ı m a k a l e l e r i d a h a
ö n c e y a y ı n l a m ı ş t ı k . Fakat, ö z e l l i k l e y a y ı n l a n m a m ı ş m e t i n l e r i n T ü r k ç e ' y e
kazandırılması, konu b ü t ü n l ü ğ ü n ü n sağlanması açısından bir müstakil
eser m e y d a n a g e t i r m e i h t i y a c ı v a r d ı . B u n o k t a d a n h a r e k e t l e 681-744
yılları a r a s ı n ı i n c e l e y e n e l i n i z d e k i ç a l ı ş m a ortaya ç ı k t ı . N e var k i , 7 4 4 ' t e k i
bağımsız olarak kesin yıkılışlarından sonra da G ö k - T ü r k l e r l e ilgili
b i l g i l e r d e v a m e d i y o r d u . B u s e b e p t e n k ı s a kısa d a olsa k a y n a k l a r d a k i
744 y ı l ı n d a n s o n r a k i b i l g i l e r i t a k i p e d i p b i r araya g e l i r d i k . B ö y l e c e G ö k -
T ü r k l e r l e i l g i l i b i l g i l e r i n b ü t ü n ü b i r arada t o p l a n m ı ş o l d u .

Kaynaklar a ç ı s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u devresi
farklılık arz e t m e k t e d i r . Ç ü n k ü , a r t ı k T ü r k k ü l t ü r t a r i h i n i n eti Ö n e m l i
a b i d e l e r i n d e n o l a n y a z ı t l a r k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a ve u f k u m u z a ç ı l m a k t a d ı r .
Y a z ı t l a r sayesinde sadece Ç i n k a y n a k l a r ı n a b a ğ l ı k a l m ı y o r u z . A r t ı k iç
c e p h e d e n de o l a y l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e i m k a n ı b u l u y o r u z . B ö y l e c e ç o k
s a y ı d a kişi a d l a r ı n ı n y a l n ı z Ç i n c e t r a n s k r i p s i y o n l a r ı d e ğ i l , a y r ı c a tam
T ü r k ç e k a r ş ı l ı ğ ı n ı ö ğ r e n e b i l i y o r u z . D i ğ e r taraftan Ç i n l i l e r i n g e n e l d e
taraflı o l a r a k v e r d i ğ i o l a y l a r ı d a h a s a ğ l a m tenkit fırsatı d o ğ d u . N e t i c e d e
ö n c e s i n e o r a n l a d a h a z e n g i n b i r d e ğ e r l e n d i r m e n i n ortaya ç ı k t ı ğ ı n ı
söyleyebiliriz.

5 5 2 y ı l ı n d a i l k defa b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı k a z a n a n G ö k - T ü r k l e r kısa
z a m a n d a K a f k a s l a r d a n K o r e ' y e k a d a r u z a n a n g e n i ş sahaya h a k i m
o l d u l a r . A n c a k , taht m ü c a d e l e l e r i ve Ç i n e n t r i k a l a r ı y ü z ü n d e n 5 8 2 ' d e
ikiye a y r ı l d ı l a r . D o ğ u d a k i devlet b a z e n kuvvetli, bazen s a r s ı n t ı l a r i ç i n d e
VIII ÖNSÖZ

6 3 0 ' a k a d a r v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r d ü . Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i ise 6 3 0 ' d a

k a r ı ş ı k l ı ğ a s ü r ü k l e n m e s i n e r a ğ m e n 659 yılına k a d a r b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı
d e v a m e t t i r d i y s e de b u yıl i ç i n d e Ç i n ' i n h a k i m i y e t i n e g i r m e k z o r u n d a
kaldı. H a n e d a n d a n gelen beylerin b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n Ç i n ' e gitmesi
ü z e r i n e bir daha t o p a r l a n a m a d ı . Geniş ülke sahasında T ü r g i ş l e r başta
o l m a k ü z e r e K a r t u k ve b e n z e r i b o y l a r ö n p l a n a çıktı. D o ğ u G ö k - T ü r k
ülkesinde ö n c e 6 4 8 ' e k a d a r Sİr T a r d u ş l a r , b i r ara Gök-Türk
h a n e d a n ı n d a n b i r bey ( C h ' e - p i ) b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı s ü r d ü r d ü ise de s ö z
k o n u s u tarihte Ç i n ' d e k i T ' a n g i m p a r a t o r l u ğ u t a m a m e n ü l k e y e h a k i m
oldu. Neticede D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesi Çinliler tarafından askerî
valiliklere ayrıldı.

B u d u r u m ufak i s y a n l a r a r a ğ m e n 679 t a r i h i n e k a d a r d e v a m
e t m i ş t i r . S ö z k o n u s u t a r i h t e b a ş l a y a n b a ğ ı m s ı z l ı k i s y a n l a r ı n ı n İse ilk i k i
t e ş e b b ü s ü n ü n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n a r a ğ m e n 681'de hareketin başına
g e ç e n K u t l u g ile h e d e f i n e u l a ş t ı . 682 y ı l ı n d a b a ğ ı m s ı z II. G ö k - T ü r k
Devleti k u r u l d u . K u t l u g bağımsızlığı k a z a n d ı k t a n sonra Ç i n ' d e n kaçıp
gelen T o n y u k u k ' u n d a k e n d i s i n e k a t ı l m a s ı y l a h ı z l a g ü c ü n ü a r t ı r d ı .
T o n y u k u k baş k u m a n d a n olarak o r d u n u n başında idi. Ö n c e Dokuz
O ğ u z l a r o l m a k ü z e r e d i ğ e r T ü r k b o y l a r ı K u t l u g ve T o n y u k u k t a r a f ı n d a n
devlete b a ğ l a n d ı . A r k a s ı n d a n Ç i n ' e seferler d ü z e n l e n e r e k eski t o p r a k l a r ı
ve esir T ü r k l e r i k u r t a r m a y a çalıştı. B i r d i z i p a r l a k z a f e r d e n s o n r a K u t l u g
691 y ı l ı n d a ö l d ü . Y e r i n e k a r d e ş i K a p g a n g e ç t i ve d e v r a l d ı ğ ı d e v l e t i h e r
b a k ı m d a n g ü ç l e n d i r m e y e çalıştılar. Ç i n ' d e k a l a n s o n esir T ü r k l e r i
k u r t a r d ı . A n c a k , aşırı sert ve z a l i m bir k a r a k t e r e sahip o l u ş u , devlete
b a ğ l ı d i ğ e r b o y l a r ı n i s y a n ı n a sebep o l u y o r d u . N i t e k i m b ö y l e b i r i s y a n ı n
bastırılmasının sonunda tuzağa düşürülerek öldürüldü. Yerine oğlu İnel
g e ç t i ise de K u l l u g ' u n k ü ç ü k o ğ l u K ü l T e g i n b i r i h t i l a l y a p a r a k , o n u
tahttan i n d i r d i ve y e r i n e a ğ a b e y i B i l g e ' y i k a ğ a n l ı k m a k a m ı n a o t u r t t u .

B a r ı ş sever dost c a n l ı s ı bir karaktere sahip o l a n B i l g e , k a ğ a n l ı ğ ı

b o y u n c a Ö n c e b o y l a r ı t e k r a r devlete b a ğ l a m a k suretiyle ü l k e d e İç h u z u r u
s a ğ l a m ı ş a r d ı n d a n Ç i n ile iyi b a r ı ş ilişkileri k u r m u ş t u r . O r h u n Y a z ı t l a r ı
o n u n z a m a n ı n d a d i k i l m i ş t i r . K e n d i s i b i r devlet a d a m ı ( B u y r u k Ç o r )
t a r a f ı n d a n zehirlenerek ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra yerine g e ç e n oğulları
devlete eskisi g i b i h a k i m o l a m a m ı ş l a r d ı . N i h a y e t , Ç i n l i l e r i n de t a h r i k i y l e
U y g u r , K a r l u k ve B a s m t l g i b i b o y l a r a y a k l a n m ı ş , u z u n m ü c a d e l e l e r d e n
s o n r a 744 y ı l ı n d a II. G ö k - T ü r k D e v l e t i n e son v e r i l m i ş t i r .
 ÖNSÖZ IX

D e v l e t l e r i y ı k ı l d ı k t a n sonra G ö k t ü r k h a n e d a n ü y e l e r i n i n b i r k ı s m ı
g i d i p Ç i n ' e s ı ğ ı n m ı ş l a r d ı r . B a z ı g r u p l a r d a Ç i n ' i n k u z e y i n d e b u devlete
b a ğ l ı o l a r a k v a r l ı k l a r ı n ı s ü r d ü r d ü l e r . 941 y ı l ı n a k a d a r çeşitli i s y a n l a r a
katıldıkları gibi yaptıkları k ü ç ü k ç a p t a akınlarla g ü n d e m e geldiler.

Eserimizde yukarıda kısaca açıkladığımız gibi k u r u l u ş u n d a n

i t i b a r e n II. G ö k - T ü r k D e v l e t i d ö n e m i n i ve y ı k ı l d ı k t a n s o n r a k i d u r u m u n u
i n c e l e m e y e çalıştık. D a h a ö n c e k i ç a l ı ş m a l a r ı m ı z d a t a n ı t t ı ğ ı m ı z Ç i n
k a y n a k l a r ı b u a r a ş t ı r m a m ı z için d e g e ç e r l i d i r . B u y ü z d e n o n l a r ı y e n i d e n
t a n ı t m a y a l ü z u m g ö r m e d i k . F a r k l ı o l a r a k b u defa O r h u n Y a z ı ü a r ı n d a n
d a h a fazla y a r a r l a n d ı k . Y i n e d i ğ e r e s e r l e r i m i z d e o l d u ğ u g i b i d a h a ö n c e
tercüme edilmemiş, Gök-Türklerle ilgili metinlerin Türkçelerini
d e ğ e r l e n d i r m e k ı s m ı n ı n a r k a s ı n d a v e r d i k . T ' u n g T i e n ve VVen-hsien
T'ung-k'ao'daki G ö k - T ü r k bölümlerinin tercümelerinin, bu konuda
a r a ş t ı r m a yapacak o l a n l a r a y o l g ö s t e r e c e ğ i n i ve b u a ç ı d a n ç o k faydalı
olacağını tahmin ediyoruz.

Eserimin b a s ı l m a s ı n d a her türlü desteği esirgemeyen T ü r k T a r i h

K u r u m u B a ş k a n ı S a y ı n Prof. D r . Y u s u f H a l a ç o ğ l u ' n a ve e m e ğ i g e ç e n
diğer K u r u m çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım.

Prof. D r . A h m e t T a ş a ğ ı l
 GIRIŞ

Y a k l a ş ı k i k i y ü z yıl s ü r e n G ö k - T ü r k l e r i n siyasi t a r i h i n i d ö r t ana

devreye a y ı r m a k m ü m k ü n d ü r . B u n l a r ı I. G ö k - T ü r k D e v l e t i ( 5 4 2 - 5 8 2 ) ,
D o ğ u ve B a t ı G ö k - T ü r k D e v l e t l e r i ( 5 8 2 - 6 3 0 ) , F e t r e t D e v r i ( 6 3 0 - 6 8 1 ) ,
n i h a y e t II. G ö k - T ü r k Devleti(682-744) ş e k l i n d e t a n ı m l a y a b i l i r i z . A y r ı c a
y ı k ı l ı ş l a r ı n d a n s o n r a k i 941 y ı l ı n a k a d a r o l a n k ı s m ı d a ilave e t m e k
g e r e k i r . 5 4 2 - 5 5 2 ve 5 8 2 - 6 3 0 a r a s ı b i r k i t a p t a t o p l a n m ı ş ve y a y ı n l a n m ı ş t ı .
A r k a s ı n d a n Fetret D e v r i d e d i ğ i m i z 6 3 0 - 6 8 1 a r a s ı n ı i n c e l e d i k . K o n u n u n
t a m a m l a n m a s ı a ç ı s ı n d a n 682 t a r i h i n i n s o n r a s ı n ı n d a ele a l ı n m a s ı
gerekiyordu. B u y ü z d e n hazırladığımız bazı makalelerle bu konuda
araştırmalarımızı s ü r d ü r d ü k . Ancak, bir b ü t ü n l ü ğ ü n oluşması, ayrıca
bazı k a y n a k m e t i n l e r i n i n de T ü r k ç e ' y e k a z a n d ı r ı l m a s ı ve II. G ö k - T ü r k
Devletini t a m a m ı y l a ihtiva e d e n g e n i ş bir a r a ş t ı r m a n ı n b u l u n m a m a s ı n ı
g ö z ö n ü n e alarak b u eseri m e y d a n a g e t i r m e y e çalıştık.

II. G ö k - T ü r k D e v l e t i d ö n e m i k a y n a k l a r ı ve tarihçiliğimiz
a ç ı s ı n d a n ö n c e k i d e v i r l e r e g ö r e farklılık arz e t m e k t e d i r . B u farklılığı
O r h u n Y a z ı t l a r ı s a ğ l a m a k t a , b i z e adeta iç t e n k i d y a p m a i m k a n ı
v e r m e k t e d i r . E n b a ş t a T ü r k ç e k a r ş ı l ı ğ ı n ı tesbit e d e m e d i ğ i m i z b i r ç o k
Ç i n c e transkripsiyonun tam karşılıklarını bulabiliyoruz. B u n u n y a n ı n d a
devlet t e ş k i l a t ı , k u r u m l a r ı , t o p l u m u n y a p ı s ı , d i n i ve b e n z e r i k o n u l a r d a
daha sağlam bilgilere sahip olabiliyoruz. Neticede daha zengin bir bilgi
m a n z u m e s i ortaya ç ı k m a k t a d ı r .

II. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n k u r u c u s u o l a n K u t l u g ve d ö n e m i n i n i h t i v a
eden müstakil bir a r a ş t ı r m a y a y ı n l a n m a m a k l a birlikte tarihimizin İslam
öncesi devresinden özellikle G ö k - T ü r k l e r z a m a n ı n ı inceleyen bazı
1
eserlerde kısaca b a h s e d i l m i ş t i r .

'R.C.iraud. L' Empire des Turn Celestes, Paris 1960, s.48-49;Hou L i n - p o , T'ang-taî i-ti pien-chung
shih-lüe, T ' a i - p c i 1979, s. 14-15; t. Kalesoğlu, Türk Milli Kültürü, İ s t a n b u l 1987, s. 108-110; aynı
miiel. Ö l ü m ü n ü n 1250. Y ı l d ö n ü m ü M ü n a s e b e t i y l e Bilge K a ğ a n , Belleten 196, 1985,s.262; Liıı E n -
hsien, T'u-chüe Yen-chiou, T'ai-pei 1988, s.27; T . J . HaıTıcld, The Perüious Frontier. Massachusetts
1989,s. 147; D.Sinor, Establishment and Dissolution of the Türk Empire, T h e C a m b r i d g e 1990,s.310,311;
J.Gernet, A History of Chinese Civilisation, C a m b r i d g e 1990,s.252-256 vd.i R . O ı o u s s c t , Bozkır
İmparatorluğu ( T ü r k ç e tr. R . U z m e n ) 1980,s.l 13-116; L i u İ-t'ang, " H s i n T a n g Shu T u - c b ü e c h ü a n
k'ao-chu", Pien-cheng Yen chiou-suo nie-pao, /2,T'ai-pei 1981,158-164.
 GİRİŞ

Bununla birlikte konuyla ilgili Çin kaynaklarının bazıları

î
Almanca ve T ü r k ç e y e * t e r c ü m e e d i l m i ş t i r . D i ğ e r taraftan K u t l u g
h a k k ı n d a e n k ı y m e t l i k a y n a k l a r h i ç ş ü p h e s i z T o n y u k u k , K ü l T c g İ n ve
4
Bilge K a ğ a n Yazıtlarıdır . B u d ö n e m h a k k ı n d a bilgi veren Çİn
k a y n a k l a r ı n ı n b a ş ı n d a t a b i İ k i Ç i n t a r i h l e r i n i n ( C h i o u T ' a n g S h u ve i l s i n
5
T a n g Shu) G ö k - T ü r k b ö l ü m l e r i g e l m e k t e d i r . Yıllık n i t e l i ğ i n d e k i
i m p a r a t o r l u k b ö l ü m l e r i ve ş a h ı s biyografileri söz k o n u s u G ö k - T ü r k
b ö l ü m l e r i n i takviye e d e n m a l u m a t a sahiptir. B u n u n d ı ş ı n d a T ' u n g T i e n " ,
7 8
T ' a n g H u e i - y a o , Ts'e-fu Y ü a n - k u e i , T s u - c h i h T ' u n g - c h i e n " , W e n - h s i e n
1 0
Tung-k'ao g i b i e s e r l e r de II. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n kuruluşunu
a y d ı n l a t a n b i l g i l e r v e r i r l e r . M ü s t a k i l b i r K u t l u g K a ğ a n ve d e v r i n i ele
alan i n c e l e m e n i n b u l u n m a y ı ş ı n ı g ö z ö n ü n d e tutarak b a ş l a d ı ğ ı m ı z b u
a r a ş t ı r m a d a konuyla ilgili Çin k a y n a k l a r ı n d a k i metinleri t o p l a d ı k t a n
sonra, m e t i n l e r d e n h i ç t e r c ü m e e d i l m e m i ş l e r ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş a r a k ,
bunları diğer vesikalarla birlikle değerlendirdik. Türkçe yazılı
kitabelerle de m u k a y e s e y i i h m a l e t m e y e r e k K ı ı t l u g K a ğ a n d e v r i n i ve II.
G ö k - T ü r k k a ğ a n l ı ğ ı n ı n k u r u l u ş u n u a n l a t m a y a çalıştık.

d a v l a r ı n silsilesi i y i t a k i p e d i l d i ğ i n d e ortaya ç ı k a n g e r ç e k şu k i :
K u t l u g , a s l ı n d a isyana b a ş l a d ı ğ ı n d a Ç i n t a h a k k ü m ü n e k a r ş ı k a l k ı ş ı l a n
üçüncü hareketi o l u ş t u r u y o r d u . Kendisinden önceki iki teşebbüs

;
B k / . ü u V . m ' - . H Dit Chintsischtn Naıhrichtn zur Geukitüt der Ost-Türktn.l, Wiesbaden 1958.
v 158 v d , 2 l 2 . ï d
s
C h a n n J e n - t ' a n g , O c i u C f l A - T ü r « r t i , T a i - p c i 1968, s. 138-145.
•"Bu kitabelerin bazı T ü r k ç e y a y ı n l a n için b k z . H . N . O r k u n , Eski Türk Yazülan, A n k a r a 1987; M .
E l g i n , Orhun Abideleri, İstanbul 1981; T . T e k i n , Orhan Yazıtları, Ankara 1988; T . T e k i n , Tunyukuk
Yaıüı, A n k a r a 1994.
'fjıki T'ang Kiiabt a d ı m bu kaynak Bej Hanedan(tVu-tai) d ö n e m i n d e 945 yılında l j o u
H s ü t a r a f ı n d a n yazılmıştır B u n d a n sonra kısaca C T S olarak göslerilec-cklir(l985 T a i - p c i baskısı)
H ı m T'ang a n l a m ı Yeni T'ang Kilabnl\r. W o Yang-hıiy ve Sung C h ı t a r a l ı n d a n 106O yılında
tamam lanmışlır. B u n d a n sonra kısaca ItTS olarak gösterilecektir,
T ' u n g Tien , 8Ü1 yılında T u Yıı t a r a l ı n d a n yazılmış ansiklopedik hir eserdir, 197, 198 ve 199.
Ciltlerde müstakil G ö k - T ü r k b ö l ü m l e r i mevcullur. Kısaca T l ' seklinde g ö s i e r i l m i s ı i t ( 1 9 S 5 Shag-hai
baskısı).
' T ' a n g Huei Yao 9GI yılında Wang Hu t a r a l ı n d a n kaleme alınmıştır Eserimizde kıtaca T H Y
olarak işaret e d i l m i ş t i r (1948 Shang-hai baskısı).
'Ts'e-fit Yüan-kuei, 11)05-1013 y ı l l a n a r a s ı n d a ya/ılmış, SI asıl ve 1102 ufak h o l ü m d e n o l u ş a n
bir ansiklopc-didirjlOSl T a i - p e i baskısı)
9
Tsu-chih Tung-chien, Ç i n tarihinin en ö n e m l i kronolojik kaynağı olan bu eser 294 cilt halinde
1085 yılında Ssu M a - k u a n g ' ı n b a ş k a n l ı ğ ı m l a hır heyet t a r a l ı n d a n t a m a m l a n m ı ş t ı r . Kısaca T C T C
olarak göslcrılmiştir( 1987 Tai-pei baskısı)
'"Wen-hsien Tung-k'ao, 1254 yılında yazılmış, ancak I319'da yayınlanabilmiştiı 348 cilde sahip
olan bu k a y n a ğ ı n 343. cildi G ö k - T ü r k l e r e ayrılmıştır . Kısaca W I 1 T K olarak gösterilmiştir.
4 GİRİŞ

k u z e y - d o ğ u d a b i r i s y a n ı b a s t ı r d ı . K a r ş ı l ı ğ ı n d a talebi d a h a ö n c e Ç İ n
t o p r a k l a r ı n d a y e r l e ş m e k z o r u n d a b ı r a k ı l a n T ü r k l e r i n geri g ö n d e r i l m e s i
i d i . A y r ı c a t a r ı m a l e t l e r i ve t o h u m l u k d a r ı i s t e m i ş t i . V e r d i ğ i s ö z ü y e r i n e
g e t i r m e y e n T ' a n g s a r a y ı K a p g a n ' ı o y a l a m a siyaseti g ü t t ü . B u n u n ü z e r i n e
a t a ğ a k a l k a n K a p g a n , Ç i n ' i n iç i ş l e r i n e k a r ı ş t ı ve tahttan u z a k l a ş t ı r ı l a n
esas h a n e d a n ü y e l e r i n i d e s t e k l e d i . D i ğ e r taraftan k u z e y d e k i g ü ç l ü boy
K ı r g ı z l a r ve b a t ı d a k i T ü r g i ş l e r ile B a t ı T ü r k i s t a n ' ı n g ü n e y s ı n ı r l a r ı n a
u l a ş a n seferler d ü z e n l e t t i r i r k e n k e n d i s i Ç i n ile u ğ r a ş ı y o r d u . Ç i n
kaynakları artık K a p g a n ' m liderliğindeki G ö k - T ü r k askeri g ü c ü n ü n yüz
yıl ö n c e k i d u r u m u n a , y a n i I. G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n k u v v e t i n i n seviyesine
yükseldiğini bildirmektedir. 698-705 yılları arasında T'ang
i m p a r a t o r l u ğ u n u n k u z e y t o p r a k l a r ı n ı n h e m e n t a m a m ı n ı işgal etti. Fakat,
o r a l a r d a y e r l e ş m e k g i b i b i r a m a c ı o l m a d ı ğ ı için a k ı n l a r l a y e t i n i p g e r i
d ö n d ü . 705 y ı l m a d o ğ r u Ç i n l i l e r o n u n b ü t ü n t e k l i f l e r i n i k a b u l e t m e k
zorunda kaldılarsa da sonradan anlaşmalar bozuldu.

B ü t ü n b u b ü y ü k a s k e r i g ü c ü n e r a ğ m e n K a p g a n , h a l k ı n a gayet
k ö t ü d a v r a n ı y o r d u . Aşırı sert z a l i m o l m a s ı h e m h a n e d a n ü y e l e r i a r a s ı n d a
h e m de devlete b a ğ l ı d i ğ e r b o y l a r a r a s ı n d a h u z u r s u z l u k y a r a t ı y o r d u .
Dolayısıyla 708 y ı l ı n d a n s o n r a sık sık isyanlar çıktı. S ö z k o n u s u isyanlar,
h e r seferinde k a n l ı b i r ş e k i l d e b a s t ı r ı l ı y o r , neticede devlet a ğ ı r d a r b e l e r
a l ı y o r d u . B u a r a d a Ç i n l i l e r de b o ş d u r m u y o r , b o y l a r ı bizzat isyana t a h r i k
e d i y o r l a r d ı . D u r m a k b i l m e y e n k a n l ı isyanlar y a z ı t l a r d a B i l g e K a ğ a n
t a r a f ı n d a n acı b i r ş e k i l d e dile g e t i r i l m i ş t i r . Ç i n k a y n a k l a r ı da İ s y a n l a r d a n
b a h s e d e r l e r ve n e t i c e d e k e n d i l e r i n e k a ç ı p g e l e n bey, boy reisi ve devlet
a d a m l a r ı n ı n adlarını bildirirler. Nitekim bu isyanların birinin Kapgan
s o n u n d a y e n d i ğ i B a y ı r k u ' l a r ı n arta k a l a n l a r ı n ı n k u r d u ğ u p u s u y a d ü ş ü p
ö l d ü r ü l d ü ve o r a d a b u l u n a n Ç i n l i casus o n u n kesik b a ş ı n ı Ç i n
başkentine gelirdi.

İ s l a m Ö n c e s i T ü r k t a r i h i için ç o k ö n e m l i T ü r k ç e k a y n a k o l m a s ı
sebebiyle, O r h u n Y a z ı t l a r ı ile u ğ r a ş a n bir ç o k T ü r k o l o g k i t a b e l e r d e
ö n e m l i yer tutan K a p g a n K a ğ a n d e v r i o l a y l a r ı n ı i n c e l e m i ş l e r d i r " . D i ğ e r

" l i u konuda bk/.. t. Kafesoğlu, Türk MÜH Kültürü, İstanbul 1984, s. 108-1 İfi; aynı m ü c f ,
" Ö l ü m ü n ü n 1250. Yıl d ö n e m i n d e Bilge K a ğ a n " , Belleten, 196. 1985; A . V . G a b a i n . K o k - T ü r k l e r i n
t a r i h i n e K u a Bir Bakı*" , D T C F , 11,5.1944; R. G i r a u d , LEmpıre de Turc CeUıtes. Paris 1960;
S.G.KIyaılorny, Sur les Colonoies S o g d ı e n n c s de la H a m Asie. UAJbr. X X X I I / 1 - 2 . I 9 G I . J. 95-97.
 GİRİŞ 3

b a ş a r ı s ı z l ı ğ a u ğ r a m ı ş t ı . K u t l u g b e l k i b i r a z da o n l a r ı n t e c r ü b e l e r i n d e n
faydalanarak farklı b i r strateji u y g u l a d ı . D i ğ e r l e r i g i b i Ç i n ' i n k u z e y i n d e
o n l a r a y a k ı n b i r y e r d e d u r m a d ı ve kuzeye a t a l a r ı n ı n eski m e r k e z i
Ö t ü k e n ' e gitti- Fakat, b u r a d a k e n d i s i n e d a h a ö n c e k i l e r e o r a n l a d a h a az
katılım olmuştu. Ç ü n k ü , milletinin çoğu Çin sınırlarına yakın b ö l g e l e r d e
o n l a r ı n baskısı altında yaşıyordu. O n l a r aynı anda g e l e m e m i ş l e r d i .
B u n u n l a birlikte Kutlug'un bir başka şansı vardı. O da T o n y u k u k i d i .
Tonyukuk, D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesinin Çinlilerin eline d ü ş t ü ğ ü sırada
Çin'e gidip yerleşen ailelerdendi. Ç i n ' d e d o ğ m u ş , orada yetişmiş, üstelik
oraya g i d e n G ö k - T ü r k h a l k ı n ı teftiş e t m e g ö r e v i n e k a d a r y ü k s e l m i ş t i .
Ç i n l i vali b i r ara o n u h a p s e t t i ğ i n d e ise K u t l u g b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı z a t e n i l a n
e t m i ş t i . O d a h a s o n r a serbest b ı r a k ı l ı n c a d e r h a l K u t l u g ' u n y a n ı n a k a ç t ı .
T o n y u k u k ' u n g e l i ş i n e ç o k s e v i n e n K u t l u g , o n u askeri i ş l e r i n b a ş ı n a
getirdi. B u n d a n sonra birlikte hareket ederek, parlak zaferler
k a z a n m a y a b a ş l a d ı l a r . İlk ö n c e e k o n o m i k ve a s k e r î a ç ı d a n k a l k ı n m a l a r ı
gerekiyordu. Nitekim Dokuz Oğuzları kendilerine bağlayarak
k e n d i l e r i n e asker s a ğ l a d ı k l a r ı g i b i yiyecek için hayvan s ü r ü l e r i de e l d e
ettiler. A r t ı k g ü ç l e n d i k l e r i İçin s ı r a Ç i n ' e g e l d i ve a r d ı a r d ı n a y a p t ı k l a r ı
akınlarla eski h a l k ı n ı ve topraklarım kurtardılar. Bağımsızlığın
k a z a n ı l ı ş ı n ı n o n u n c u y ı l ı n d a hastalanan K u t l u g ö l ü n c e y e r i n e k a r d e ş i
Kapgan geçti.

B ö y l e c e G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n y e n i d e n t a n ı İstiklalini k a z a n m a s ı
682 y ı l ı n d a g e r ç e k l e ş i r k e n , d e v l e t i k u r a n K u t l u g e n y a k ı n y a r d ı m c ı s ı
T o n y u k u k ile b i r l i k t e k a ğ a n l ı ğ ı a r a d a n g e ç e n o n yıl i ç e r i s i n d e devleti
kuvvetli b i r h a l e g e t i r m i ş l e r d i . B u n u n l a b e r a b e r k a ğ a n l ı ğ ı n h e r y ö n ü y l e
g e l i ş i p , O r t a Asya'yı t a m a m e n h a k i m i y e t a l t ı n a a l m a s ı , z a m a n ı n d ü n y a s ı
içinde en kuvvetlilerinden biri haline gelmesi, o n u n ö l ü m ü n d e n sonra
yerine g e ç e c e k o l a n K a p g a n d ö n e m i n d e o l a c a k t ı r .

Kapgan devraldığı devletini her bakımdan güçlendirirken

p o l i t i k a s ı n ı da s a ğ l a m t e m e l l e r e o t u r t m u ş t u . Ç i n ' d e k i esir T ü r k l e r i
k u r t a r m a k , Ç i n ' i s ü r e k l i b a s k ı a l t ı n d a tutarak h e r h a n g i b i r e n t r i k a
ç e v i r m e l e r i n i e n g e l l e m e k ve O r t a A s y a ' d a y a ş a y a n b ü t ü n d i ğ e r T ü r k
b o y l a r ı n ı devlete b a ğ l a m a k o n u n y ü r ü t t ü ğ ü siyasetin e s a s ı n ı teşkil
e d i y o r d u . H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n ilk o n b e ş y ı l ı n d a b u p o l i t i k a d a h e d e f i n e
u l a ş t ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r . O ö n c e T ' a n g h a n e d a n ı ile d o s ü u k k u r m a k istedi.
B u n u b i l d i r m e k için de a r d ı a r d ı n a e l ç i l e r g ö n d e r d i . H a t t a o n l a r a d ı n a
 GİRİŞ 5

1 2
taraftan b u d e v i r l e i l g i l i bazı Ç i n k a y n a k l a r ı A l m a n c a y a y i n e i k i ö n e m l i
1
eser T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e e d i l m i ş * . Ayrıca K a p g a n K a ğ a n d e v r i n d e Gök¬
T ü r k - Ç i n m ü n a s e b e t l e r i , elçilik r a p o r l a r ı ve K a p g a n ' ı n b i y o g r a f i s i n e
14
dayanılarak, tarafımızdan incelenmeye çalışılmıştır . Burada Kapgan
K a ğ a n d e v r i n i a n l a t a n b ü t ü n t a r i h i k a y n a k l a r a b a ş v u r a r a k , 24 yıl (692¬
716) s ü r e s i n c e G ö k - T ü r k d e v l e t i n i n d u r u m u n u i n c e l e m e y i k e n d i m i z e
gaye e d i n d i k t e n s o n r a , O r h u n Y a z ı t l a r ı n a b a ğ l ı a r a ş t ı r m a l a r ı n ç o k fazla
olduğunu göz ö n ü n e alarak, y o ğ u n l u ğ u m u z u Çin kaynaklarına
k a y d ı r d ı k . Fakat, O r h u n Y a z ı t l a r ı ile o n l a r d a n f a y d a l a n m ı ş a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n
eserleriyle m u k a y e s e e t m e y i i h m a l e t m e d i k . Z a t e n o l a y l a r d a g e ç e n Ç i n c e
isim ve ü n v a n l a r ı n tam T ü r k ç e l e r i n i n y a z ı t l a r d a b u l u n m a s ı sebebiyle
araştırıcıları bunlara göz atmaya mecbur etmektedir.

K a p g a n h a k k ı n d a e n ç o k ve t e f e r r u a t l ı b i l g i v e r e n k a y n a k l a r Ç i n
kaynakları C T S 1 9 4 A ve H T S 2 1 5 A ' d a kayıtlı b u l u n a n kendi
biyografileridir. B u arada G ö k - T ü r k ü l k e s i n e gelmiş olan Çinli elçilerin
r a p o r l a r ı n d a n o l u ş a n elçi b i y o g r a f i l e r i de e p e y a y d ı n l a t ı c ı m a l u m a t
ihtiva e t m e k t e d i r . T F Y K ve T C T C 'de ise C T S ile H T S ' d e o l m a y a n b a z ı
o l a y l a r d a n d a b a h s e d i l m e k t e d i r . B u sebepten d o l a y ı k a y n a k l a r d a k i
K a p g a n ' ı n biyografisinden başlayarak, G ö k - T ü r k ülkesine gelmiş olan
Çinli devlet adamlarının biyografilerini, sonra imparatorlar
b ö l ü m l e r i n d e k i b i l g i l e r i ve İ T , T C T C ile T F Y K ' d a k i i l g i l i b a h i s l e r i ele
a l ı p , O r h u n Y a z ı t l a r ı ile m u k a y e s e e d e r e k i n c e l e m e y e çalıştık.

Y e r i n e o ğ l u İ n e l ( İ n i İl) K a ğ a n o l d u . Z a t e n 6 9 9 ' d a k i t e ş k i l a t l a n m a d a
b a b a s ı o n u K ü ç ü k K a ğ a n tayin e d e r e k , veliaht g ö s t e r m e k i s t e m i ş t i .
Fakat, u z u n y ı l l a r d a n b e r i iç İ s y a n l a r a g a r k o l a n devlete h e r h a n g i b i r
başarısı b u l u n m a y a n İ n e l K a g a n ' m hakim olması m ü m k ü n d e ğ i l d i .
K u t l u g ' u n o ğ l u K ü l T e g i n b i r i h t i l a l y a p a r a k , o n u ve t a r a f t a r l a r ı n ı
ö l d ü r d ü . A ğ a b e y i B i l g e ' y i tahta g e ç i r d i . B i l g e a s l ı n d a tahta ç ı k m a y ı k a b u l
e t m e k i s t e m e d i ise de K ü l T e g i n ı s r a r e t m i ş t i . Y i n e T o n y u k u k eski
g ö r e v i n e ç a ğ r ı l d ı . B u n d a n s o n r a devlete k ü s k ü n o l a n b o y l a r t e k e r teker
yeniden b a ğ l a n d ı . Daha ö n c e karışık zamanda ülkeyi terkedip Çin'e

" L i u Mau-lsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (Tu-ktuoe),\,U,
Wiesbaden 1958.
" C h a n g J c n - l ' a n g , Dogu Gök-Türkleri, Tai-pei 1968.
H
A . T a ş a ğ ı l , "Kapgan K a ğ a n Devrinde G ö k - T ü r k - Çin Münasebetleri", Türk Dünyası
Arashnnalan Dergisi, sayı 65, 1990, s.503-321.
6

gidenler geri geldi. B ü g e ' n i n Ç i n ' e yanlış zamanda akın yapmak arzusu
T o n y u k u k t a r a f ı n d a n e n g e l l e n d i . Ç ü n k ü , o s ı r a d a G ö k - T ü r k l e r iç
s a v a ş l a r y ü z ü n d e n zayıf ve y o r g u n , Ç i n l i l e r ise z e n g i n ve g ü ç l ü y d ü .
A s k e r l e r i n b e s l e n i p k u v v e ü e n m e s i ve s a y ı l a r ı n ı n a r t m a s ı için z a m a n a
ihtiyaç vardı.

G ö k - T ü r k l e r i n kuvvetlenmesini ö n l e m e k İsteyen Çinliler, d o ğ u d a

K ı t a n ( C h ' i - t a n ) ( M o ğ o l asıllı b u k a v i m M o ğ o l i s t a n ' ı n d o ğ u s u n u n en
k u v v e t l i k a b i l e l e r i n d e n o l u p , b a z e n G ö k - T ü r k l e r e b a ğ l a n ı y o r d u ) ve
T a t a b ı ' l a r l a , N i s b e t e n az g ü ç l ü g ö r ü n e n ( H s i ' l e r ) ve ( M o ğ o l asıllı o l u p
G ö k - T ü r k l e r i n kuzey b a t ı s ı n d a yaşıyorlardı). Aslında Batıda Beşbalık'taki
Basmıllarla işbirliği yaparak Gök-Türklerin merkezini basmayı
p l a n l a d ı l a r . Fakat, T o n y u k u k ' u n y e r i n d e u y g u l a d ı ğ ı stratejiyle B i l g e
K a ğ a n ve d e v l e t i b u t e h l i k e d e n ç o k rahat k u r t u l d u . Y i n e B i l g e ' n i n
ü l k e d e B u d i z m p r o p a g a n d a s ı n ı n y a p ı l m a s ı , ve s u r l u ş e h i r l e r i n i n ş a
e d i l m e s i y ö n ü n d e k i tekliflerine, T o n y u k u k devlet m e c l i s i n d e s e b e p l e r i n i
a ç ı k l a y a r a k itiraz etti ve k a b u l e t t i r m e d i . B u d i z m 576 y ı l ı n d a T a s p a r
K a ğ a n t a r a f ı n d a n t e v e c c ü h ü g ö r m ü ş t ü r . A n c a k G ö k t ü r k l e r i n devlet ve
millet halinde B u d i z m e girdiği söylenemez. O n a g ö r e Çinlilerin orduları
ç o k k a l a b a l ı k , T ü r k l e r i n n ü f u s u ise a z d ı . B o z k ı r ş a r t l a r ı n d a e n i y i hayat
t a r z ı b i r y e r d e s ü r e k l i d u r m a y ı p h a r e k e t e t m e k i d i . K u v v e t l i l e r ise a k ı n
y a p a b i l i y o r l a r , zayıflarsa k a ç ı p o r m a n l a r a d a ğ l a r a s a k l a n ı y o r l a r d ı . A y r ı c a
Budizm insanları zayıflatıyordu. İnsanların savaşçılık ruhunu
a z a l t ı y o r d u . D o l a y ı s ı y l a av p e ş i n d e k o ş a n T ü r k l e r i n y a p ı s ı n a u y m u y o r d u .

B ü ğ e , Ç i n k a y n a k l a r ı n d a dost c a n l ı s ı , b a r ı ş sever o l a r a k g e ç e n ilk

ve tek G ö k - T ü r k k a ğ a n ı d ı r . A n c a k , o n u n d o s d u k ve b a r ı ş t e k l i f l e r i n e
Ç i n l i l e r , o y a l a m a ve e n t r i k a faaliyetleri ile cevap v e r d i l e r . 7 3 1 ' d e k a r d e ş i
K ü l T e g i n ö l ü r k e n , 734'te de k e n d i s i ö l d ü r ü l d ü . B i l g e b i r b a k a n ı (Buy­
ruk Ç o r ) t a r a f ı n d a n z e h i r l e n m i ş t i . 7 3 2 ' d e Kül T e g i n a d ı n a B i l g e K a ğ a n
t a r a f ı n d a n , 735'te de o n u n o ğ l u t a r a f ı n d a n k i t a b e l e r d i k i l d i . G ü n ü m ü z e
u l a ş a n ş a h eser n i t e l i ğ i n d e k i b i l g i l e r b u t a ş l a r a o y m a k suretiyle y a z ı l d ı .

Bilge'den sonra devletin başına g e ç e n k a ğ a n l a r devleti idare

e d e b i l m e k için y e t e r l i b a ş a r ı y ı g ö s t e r e m e d i . B u sefer k a r ı ş ı k l ı k l a r
d e v l e t i n m e r k e z i n d e n b a ş l a m ı ş t ı . K a g a n ' m annesi y a n i B i l g e K a g a n ' ı n
h a n ı m ı devlet i ş l e r i n e fazla k a r ı ş ı y o r d u . Ü s t e l i k b a z ı devlet a d a m l a r ı ile
g i z l i ittifak k u r m u ş , n e t i c e d e devlet i d a r e s i n d e b ü y ü k h u z u r s u z l u k
y a r a t m ı ş t ı . F ı r s a t t a n istifade e d e n U y g u r , B a s m ı l , K a r l u k g i b i b o y l a r
isyan e d e r e k k a ğ a n ı ö l d ü r d ü l e r . S o n h a n e d a n ü y e l e r i n i n ç ı r p ı n ı ş l a r ı
 GİRİŞ 7

fayda g e t i r m e d i ve n i h a y e t 744 y ı l ı n d a U y g u r l a r , k e s i n o l a r a k II. Gök¬

T ü r k Devletini yıktılar. H a n e d a n d a n gelen beyler gidip Ç i n ' e sığındı.
B i r k ı s ı m G ö k - T ü r k h a l k ı e s k i d e n o l d u ğ u g i b i Ç i n ' i n kuzey e y a l e t l e r i n e
yerleştirildi. Bunlar T'ang İmparatorluğunun zayıflamasından
faydalanarak z a m a n z a m a n isyan e d i p Ç i n ' e a k ı n l a r y a p t ı l a r . B u a k ı n l a r
dolayısıyla a d l a r ı k a y n a k l a r a k a y d e d i l d i . Dolayısıyla biz de b ö y l e c e o n l a r ı
takip e d e b i l i y o r u z . 941 yılına g e l i n d i ğ i n d e a r t ı k o n l a r ı n s a y ı s ı n ı n ç o k
azaldığı için haklarında kayıt tutulmasına gerek duyulmadığı
kaynaklarda yazılmıştır. Bundan sonra onlar hakkında haber
alamıyoruz.
 I

K U T L U G K A Ğ A N V E II. G Ö K T Ü R K DEVLETİNİN
KURULUŞU

1 - B a ğ ı m s ı z l ı k M ü c a d e l e s i n i n B a ş l a m a s ı ve G e l i ş m e s i

Elli bir yıl s ü r e n Çin hakimiyeti ve karışıklık d ö n e m i n d e n sonra Doğu Gök¬

T ü r k Devletinin son h ü k ü m d a r ı İl Kağan (Hsie-Iİ)'ın soyundan gelen Kutlug.
yaptığı başarılı savaşlar sonucu 682 yılında II. G ö k - T ü r k devletinin
bağımsızlığını ilan etti. Böylece II. G ö k - T ü r k devleti k u r u l m u ş , Çin
hakimiyetinin baskısı kırıldıktan sonra diğer b ü t ü n T ü r k boyları hürriyetlerine
kavuşmuş oluyordu. K u t l u g ü n kazandığı mücadele aslında Çin esaretine karşı
başlayan bir hareketin üçüncü aşaması i d i . 679'da p a ü a k veren ilk ayaklanma
teşebbüsünün liderleri arasında K u t l u ğ u n adı g ö r ü l m e m e k t e d i r . A-shih-te
Feng-chih ile A-shih-tc vVen-fü, A-shih-na Ni-shu-fü'yu kendilerine kağan adayı
seçmişlerdi. O n l a r ı n başlattığı ilk isyan hareketi başarısızlığa uğrayınca A-shih-
tc Wen-fu ikinci bağımsızlık savaşma girişti. Fakat, Çinlilerin hileleri ve baş
gösteren yiyecek sıkıntısı bu hareketin hedefine ulaşmasını engelledi. İkinci
bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n ı n neticesinde elli d ö r t Gök-
T ü r k reisi teslim o l d u k l a r ı n d a öl tlümlmeyecekl erinde dair söz verilmesine
r a ğ m e n , Çin başkenti C h ' a n g - a n ' ı n d o ğ u p a z a r ı n d a idam edildiler.

Çinlilerin elinden kendini kurtarmayı başaran Kutlug, Çogay-kıızı (Ts'ung-

ts'ai dağı)'ya sığındı. O n u n bu ınevkiye varışı Gök-Türkler için adeta bir d ö n ü m
noktası oldu. Burada kendini Çin baskısından korumak imkanı b u l d u ğ u gibi
Dokuz O ğ u z l a r ı n sürülerini yağma etti. B u şekilde kuvvetinin arttığını g ö r ü n c e
de bağımsızlığını ilan ederek II. G ö k - T ü r k Devleunî resmen kurdu.

K u t l u g ü n h ü k ü m d a r l ı k unvanı kaynaklarda açıkça belirtildiği üzere İlteriş

1
i d i ' . Kendi adı olarak görülen Kutlug da bilindiği gibi eski T ü r k ç e d e çok

" T o n y u k u k Yazılı. 1.7.48,50,54.59.61. satırlar, K l i l T e g i n Yazılı, dogu cephesi, 11. Satır, Bilge
Kağan yazıtı; dojtu cephesi 10. satır. Iltcrisjn a n l a m ı il-tcrıs. dcvlcli derleyen l o p a r l a y a n d ı r . Bkı.
R.Guaud, aynı eser s.7 I, İ.Kafesoğlu, aynı eser, s. 107.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 9

16
yaygın kullanımı olan bir kelimedir . II. G ö k - T ü r k devletinin kuruluş
mücadelesi üç ayrı safhaya ayrılmaktadır. 630 yılında yıkılarak Çin hakimiyetine
giren Doğu G ö k - T ü r k devleti, 681'e kadar bu durumunu devam ettirmiştir. Elli
yıldan fazla süren bu esaret d ö n e m i 682'de II. G ö k - T ü r k devletinin
kurulmasıyla son bulmuştur. B u devrede Doğu G ö k - T ü r k ülkesi çok çeşidi
olaylara sahne olmuştu. Çinliler esir aldıkları ya da gidip kendilerine teslim
olan yüz binden fazla T ü r k ' ü Çin'in içlerine, özellikle kuzey eyaletlerine
yerleştirdiler. Yerleşenlerin nüfuslarının kısa s ü r e d e artması ve 639'da Chie-
shih-shuai'm isyanı ü z e r i n e kendi ü l k e l e r i n d e yerleşen T ü r k l e r i n gelecekte
büyük bir tehlike teşkil edeceğini farkederek, G ö k - T ü r k ülkesine geri
g ö n d e r m e k istediler. Ancak, 629 yılından beri Doğu G ö k - T ü r k ülkesinin kuzey
taraflarını ellerinde tutan Sir T a r d u ş l a r , kendi siyasi güçlerinin zarar görmesi
endişesiyle buna karşı çıktılar. Böylece başlayan mücadeleler 647 yılına kadar
sürerken Altay dağları civarında Ch'e-pi adlı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelen bir
bey bağımsızlığını ilân etmiş, kendine kağan unvanını almıştı. Sir T a r d u ş l a r ı n
gücünü bertaraf eden Çinliler, Uygur, Karluk ve diğer T ü r k boylarını onun
üzerine saldırtarak ortadan kaldırdılar. 650 yılma g e l i n d i ğ i n d e Doğu G ö k - T ü r k
ülkesi tamamen Çin'deki T a n g h a n e d a n ı n ı n k o n t r o l ü n e girmişti. Doğu Gök-
T ü r k ülkesini baştan başa Çince isimler altında askeri valiliklere ayıran Çinliler,
bu şekilde 679 yılına kadar her hangi bir ayaklanma harekeliyle karşılaşmadılar.
Çinlilerin bu sağlam k o n n o l ü n ü n temelinde hiç şüphesiz 650 yılında tesis
edilen askeri valilikler sistemi yatmakta idi. Gobi Ç ö l ü ' n ü n güneyindeki büyük
genel askeri valilikte G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelenler bulunuyordu. Adı geçen
Çölün kuzeyindeki büyük genel askeri valiliğe ise diğer T ü r k boyları
bağlanmıştı. Burada her bir boya özel garnizonluk verilmiş, boy reisleri idareci
tayin edilmişti. Güneydeki askeri valilikte ise G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n gelen
beyler değişik garnizonların başına askeri vali veya kumandan rütbeleriyle
getirilmişti.

Bahsettiğimiz küçük parçalara b ö l ü n m e yirmi dokuz yıl G ö k - T ü r k l e r i n bir

araya gelip Çin t a h a k k ü m ü n e karşı isyan etmelerini engelledi. 679 yılının kışına
gelindiğinde ilk isyan kıvılcımı patlak verdi. Askeri valiliğin idarecilerinden A -
shih-te VVen-fu ve A-shih-te Feng-chih isimli i k i lider G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r
17
ailesine mensup A-shih-na Ni-shu-fu'yu kağan olması için ikna ettiler .

' " K u l l u g kelimesinin a n l a m ı w k u l l a n ı m l a r ı için bkz. A. V . Gabain, Eski T ü r k ç e n i n G r a m e r i

(Türkçe trc. M . Akalın) A n k a r a 1988,s. 285; A . B o m b a c ı , " Q u l l u g Bolsun", Ural-Altaische Jahrbücher
(Wiesbaden) 1,36,3-4, 1965, s. 284-291,11,38 1966,s. 34 vd. ; A . C a f e r o ğ l u , Eski Uygur Türkçesi
Sözlüğü, İ s t a n b u l 1968,5. 187 ve de B . Ö g e l , Türklerde Devlet Anlayışı, A n k a r a 1982,s. 173-224.
Kutlug'un kelime a n l a m ı siyasi iktidar sahibidir.
L 7
C T S 194 A , s. 5166; H T S 2 1 5 A , s. 6042; T C T C 202. s. 6392; T T 198, 1073b.
10 A H M E T TAŞ A Ğ I L

8
Böylece bağımsızlık savağı başladı' . B u askeri valiliğe dahil yirmi d ö r t
eyaletin reisleri hemen onlara katıldı. Sayılarının kısa zamanda yüz bine ulaşıp,
geniş bir alana yayılmasından bunun uzun süredir p l a n l a n m ı ş çok organize bir
hareket o l d u ğ u sonucunu çıkarabiliyoruz.

Çin'deki T a n g h a n e d a n ı imparatoru Kao-tsung hiç beklemediği bu olay

19
karşısında önce şaşırmış, sonra büyük bir ordu hazırlayıp Hsiao Ssu-ye'yi
başına kumandan tayin etmişti. Daha önce G ö k - T ü r k ülkesinde bir çok başarılar
kazanmış olan Çinli general kendine çok güveniyordu. Ancak, kuzeyde s o ğ u ğ u n
fazla o l d u ğ u yerlerde askerlerin derileri çadamaya başlamıştı. Çin ordusunun
h a r e k e ü e r i n i y a k ı n d a n takip eden G o k - T ü r k l c r ani bir h ü c u m l a bu orduyu
20
dağıttılar. O n binden fazla Çinli asker savaş m e y d a n ı n d a ö l d ü r ü l d ü . Gök¬
T ü r k l e r daha ileri bir h ü c u m yaptılar. Hatta T i n g eyaletine kadar geldiler.
21
Burayı savunan Çinli kumandan onlarla savaşamayacağını anlayınca bir h i l e
32
ile kendini k u r t a r d ı .

Çin imparatoru yeni bir ordu hazırlatarak başına P'ei Hsing-chien'i tayin
etti. Üç yüz bin kişiye ulaşan söz konusu ordu Gök-Türkleri m a ğ l u p euneye
n 2
muvaffak o l d u (Hei-shan'da) \ G ö k - T ü r k liderlerinden A-shih-te Feng-chih
esir edildi. Mağlubiyetten sonra k a ğ a n seçilen Ni-shu-ftı bir suikastla
ö l d ü r ü l m ü ş , kesik başı Çin'e götürülmüştü. Kurtulanlar Altay Dağlarının
d o ğ u s u n d a k i Kurt Dağı (Lang-shan) adlı mevkiye ulaşarak kendilerini
25
koruyabildiler . Ayrı hareket eden diğer Gök-Türk grubu da Yün eyaletinde
28
yenilmişti .

"Çinlilerin h i / m e t i n d e k i T ü r k beyleri, Çin unvanlar ı alarak Çin K a ğ a n ı n a tabi o l m u ş l a r . Elli

yıl hizmet e t m i ş l e r . D o ğ u d a Biikli k a ğ a n ı n a kadar sefer cdivermişlcr, b a t ı d a Demir K a p ı c a kadar
sefer edivermitler, Ç i n k a ğ a n ı böylece fetihler y a p m ı ş l a r , ülkeler almışlar. T ü r k millı-ıi şöyle d e m i ş " '
Devlel sahibi bir halk i d i m , devletim nerede? K i m i n için ülkeler Tel hediyorum" der imiş. Böyle
deyip Çin k a ğ a n ı n a d ü ş m a n o l m u ş . D ü ş m a n o l m u ş , fa kal kendini iyi d ü z e n e sokup iyi
ö r g ü t l e n e m e m i ş , yine Ç i n l i l e r e b a ğ ı m l ı olmuş,. Ç i n halkı bunca hizmel e n i ğ i n i d ü ş ü n m e d e n " T ü r k
milletini ö l d ü r e y i m neslini yok edeyim "der imiş.. . " Kül T e g i n Yazıu, d o ğ u cephesi,7,8,9,10.
Satırlar; Bilge Kağan Yazıtı, d o ğ u cephesi,7,8,9. satırlar. Ayrıca bkz. T . T e k i n , Orhon Yazıllan, s. 10,
1 1 , 3 8 . 39.
" C T S ÜS. i . 2400; H T S 101. i . 3952.
! 0
H T S 2 1 5 A , s . 6043.
" " Ş e h r i n k a p ı l a r ı n ı a ç t ı r ı p , b a y r a k l a r ı n ı saklattırdı. B u d u r u m u g ö r ü n c e ş ü p h e l e n e n Gök¬
T ü r k l e r , ş e h i r d e bir (uzak o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n e r e k girmediler ve geri çekildiler* L i Y ü a n - k u c i bio. C T S
64, s. 2429; H T S 79, s. 3553.
" C T S 64 aynı yer; I I T S 79 aynı yer.
" T u z a k l a A r a b a l a n n içine askerlerini sakladı ve Gök-Turklerin ihtiyatsızca yağmaya
gelmelerini s a ğ l a d ı k t a n sonra o n l a r ı bozguna u ğ r a t t ı .
" K a r a d a ğ a n l a m ı n d a k i bu yer g ü n ü m ü z d e k i Kui-sui ş e h r i n d e b u l u n m a k t a d ı r .
" C T S 64, s. 2801 v d ; H T S 108. s. 4086.
» C T S 83. s. 2784-785.
 G Ö K - T Ü R K L E R III II

Bu ilk teşebbüsün başarısızlığa u ğ r a m a s ı n a r a ğ m e n hayatta kalabilen A -

shih-te Wen-fü yeni arayışlar içinde i d i . Yine G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n birini A -
shih-na Fu-nien'i destekleyerek, kağan ilan ettirdi. Hızla gelişen hadiselerde
Kansu'daki eyaleder G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a maruz kalmıştı. Çin imparatoru
yoğun hazırlıklar içinde bir kaç ordusunu G ö k - T ü r k l e r üzerine g ö n d e r e c e k iken
casuslar, A-shih-na Fu-nien ile A-shih-te Wen-fu'nun Karakum kuzeyinde ağır
bir kıtlık içine düştükleri haberini getirdi. Bunun ü z e r i n e harekete geçen Çin
orduları çıktıkları uzun yürüyüşte Gök-Türkleri bulamadılar. Geri d ö n e r k e n
Çin ordusu A-shih-te Wen-fu ile sonucunu alamadığı bir savaş yaptı. Arkasından
H e n g Suyu k e n a r ı n d a A-shih-na Fu-nien ile d ö r t Çin ordusu arasında savaş
oldu. B u o r d u l a r ı n d ö r d ü n ü de m a ğ l u p etmeyi başaran Fu-nien, Çinli
generalleri savaş m e y d a n ı n d a n kaçırtmıştı. Ardı a r d ı n a yenilgiler ü z e r i n e
İ m p a r a t o r Kao-tsung, ile ayaklanmayı bastıran P'ei Hsing-chien'i devreye soktu.
Adı geçen general soğuk savaş taktiklerini uygulama safhasına koydu. Ö n c e iki
lider A-shi-te VVen-fu ile A-shih-na Fu-nien'in arasını açu. Sonra Wen-fu ani bir
h ü c u m l a Fu-nien'i m a ğ l u p etti. Böylece bağımsızlık savaşına birlikte başlayan
Gök-Türklerin gücü kendi iç çatışmalarından dolayı zayıfladığı gibi askerlerinin
çoğu dağılmıştı. Arta kalanlara Çinliler bir darbe İndirmek istiyorlardı. Fakat,
zaten sayısı azalan askerlerinin çoğu hastalanınca P'ei Hsing-chien'e teslim
olmak istediklerini bildirdiler. Fu-nien'e teslim oldukları takdirde idam edilme­
yeceklerine dair söz vermişti. Ancak verdikleri sözde durmayan Çinliler, onları
ve onlarla birlikte gelen elli d ö r t G ö k - T ü r k reisini başkentlerinin d o ğ u
27
pazarında idam ettiler .

2 - Kutlug'un Ortaya Ç ı k m a s ı

Çin kaynaklarında açık bir şekilde Doğu G ö k - T ü r k Devletinin son

h ü k ü m d a r ı İl Kağan (Hsie-li)'m ailesinden geldiği belirtilen^, Kutlug'un ayrıca
Gök-Türk h a n e d a n ı n ı n mensup o l d u ğ u A-shih-na kabilesinin soy adını
29
taşıdığına işaret edilmişti . Kağan olmadan, yani bağımsızlık mücadelesine
başlamadan önce 650 yılında Çinlilerin tesis ettiği Y ü n - c h u n g (diğer adı Ch'an-
yü) askeri valisi She-li-yüan-ying'in idaresi altında boy reisliği yapıyordu. Dedesi

" B u bilgilerin b u l u n d u ğ u metinler C T S 194 A , s. 5166; H T S 215 A , s. 6043; G T S 64 aynı yer;

H T S 108 aynı yer; Liu.I.s. 157,158,210-212.
Î 8
C T S 194 A . s. 5167; H T S 215 A aynı yer; T T 198/1073b; Y V H T K 3 4 3 / 2 6 9 İ D .
2 ,
C T S 194 A , aynı yer.
12 AI I M E T T A S A Ğ I L

ve babası tudunluk™ (kendisinden önceki ataları) makamlarında vazife

31
almışlardı .

A-shih-na Fu-nien yukarıda bahsettiğimiz gibi 681 yılındaki mücadelesinin

başarıya u l a ş a m a m a s ı sonucu Çinli kumandana teslim olmuş sonra kendisiyle
32
birlikte gelen elli d ö r t reis ile ş e h r i n d o ğ u p a z a r ı n d a idam e d i l m i ş l e r d i . O n u n
bu mağlubiyeti esnasında ve akabinde dağılan G ö k - T ü r k l e r i n çoğu T s ü n g - t s ' a i
(Çogay-kuzı)" d a ğ ı n a sığındılar. Çin askeri g ü ç l e r i n d e n uzakta bulunan bu
d a ğ d a kendi varlıklarını koruma imkanı bulmuşlardı. Buradan Karakulu
M
kalesine (Hei-sha-ch'eng) geçerek orada hakimiyetini tesis eden Dokuz
35
O ğ u z l a r ı n sürülerini ve atlarını yağmaladıktan sonra daha da kuvvetlenen
Kutlug, kağanlığını k u r d u ğ u n u İlan etti. O n u n kağanlığını ilan edişi, II. Gök-
T i i ı k devletinin resmen kuruluşu ve bağımsızlığını kazanışının göstergesi idi"".
Hemen yeni tesis ettiği devleti teşkilatlandırma yoluna gitti ve kardeşleri M o -
:i7 38 30
ch'o (Beg-çor)'yu ş a d tayin ederken, Tuo-hsi-fu' ya da yabguluk vazifesi
verdi*.

3 - T o n y u k u k ' u n Ç i n ' d e n K a ç ı p Kutlug'a K a t ı l m a s ı

Bu arada Ch'an-yü askeri valiliğinde teslim olan boyları teftiş etmekle

1
vazifeli (Çinliler adına) A-shih-te YCtan-chen" , vali yardımcısı Wang Pen-li

w
E s k i T ü r k l e r d e T u d u n u n v a n ı için bkz. II. Ecsedy, " O l d TurkİC TitleJ o f C h i n c s e O r i g i n " .
Açta Orientalia Hungarka, X V I I I . 1 - 2 , 1965, s. 83-91. A Donuk, Eski Türk Devletlerinde Idari-askeri
Unvan W Terimler, istanbul 1988, s. 52-54. Tudun u n v a n ı G ö k - T u ı kleı de nezarel. vergi toplama gibi
işlere bakanlara verilirdi.
" C T S 194 A , s. 5167'de T u d u n - ç o ı ş e k l i n d e k a y d e d i l m i ş belki ö n c e tudunluk y a p m ı ş l a r sonra
( u r l u ğ a yükselmişlerdi.
M
B k l . Yukarııla ilgili not.
H Y u n g - l s ' a i d a ğ ı n ı n yeri ve Ç o g a y - k u z ı ile bağlantısı ü z e r i n e bkz. G a b a i n . aynı tserj. 272;
L i u , aynı eser, II,s. 591; Giraud.s, 171; K . Cz.egledy, Çogay-cjuzı, Q a ı a - q u m . Kök-öng", Açta Orientalia
Hungarica,XV,l-$, 1962.S. 55-fit); Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü,*. lOfi.
'Karakun için ayrıca bkz. < iırami, aynı eser, s. 171; Czegledy. ajnıjer.
" D o k u z O ğ u z l a r h a k ı n d a daha Fazla bilgi için bkz. E. G Pulleyblank. "Some Rcmark on ihe
T o q u z o g h u z Problem". Ural-AUaische Jahrbücher, X X V I I I . 1-2, 1956,*. 34-42; J . H a m i l t o n , T o q u z -
oguz et ( ) ı ı - u y g u r " , y ü i ı r n û / / l i K j / i ^ u i , 19(12. s. 23-BS ve ile M . M o r i , " O n Ohi-li-I'a (cltchcr/cltebir) a n d
G h i - c h i n (Irkin) o f ihe T i e h - l e T r i b e s " M » Asiatica, IS65, ı . 31-59.
•"Kul T c g i n Yazın, d o ğ u cephesi. 10-14 satırlar; Bilge K a ğ a n Yazılı, d o ğ u cephesi, 10-12.
" K a p g a n Kağan h a k k ı n d a bkz. D. Sinor, " Q a p g a ı ı " , Journal of Üıe Royal Asiatic Society, 1954, s.
174-184; G . Glauson, " A N o l e on Q a p g a n " , Journal of Royal Asiatic Society, 1950, s. 73-77; Donuk,
aynı tur, s 28-29 ve de A . T a ş a ğ ı l . " K a p g a n Kağan (692-716)*, Belleten, 218, 1993. s. 51-70.
" Ş a d u n v a n ı h a k k ı n d a bkz. Donuk, aynı eser, s. 33-35.
" Y a b g u h a k k ı n d a bkz Donuk, aynı eser, 56-63.
, 0
B u bilgilerin b u l u n d u ğ u Ç i n c e tarihi metinler C T S 194A, aynı yer; 11'IS 215A, aynı yer; T T
198/ayn. yer; V V H T K 343/ aynı yer'de k a y d e d i l m i ş t i r
" A - s h i h - l e Yilan-chen T o n y u k u k aynılığı için bkz. M . M o r i . "A-shih-te Y ü a u - e h e n ve
T<MfÇf*{, bkm Tetkikleri Erutüüsü Dergisi, V , 1-4, 1973. s. 87-94.
 C . ö K-TÜ R K L E R III ıs

tarafından tutuklanmıştı. Sonra Kutlug Çin'e yağma için akın yaptığı esnada A -
shih-tc Yüan-chen, s u ç u n u n alTedilmesini ve eski vazifesine iadesini rica etti.
Müsaade edilince hapisten kurtulan Tonyukuk boyunun b u l u n d u ğ u yere gitti.
Akabinde Kutlug'un yanına sığındı. Tonyukuk, zeki oluşu, planlamacı kişiliği ve
askeri işlerdeki bilgisinden dolayı Kutlug tarafından A p a Tarkan (A-po Tarkan)
tayin edildi. Böylece askeri işlerin ve atların idaresi işi tamamen onun uhdesine
verilmiş bulunuyordu. Zaten Kutlug onu yanına alınca kaynakların ifadesine
g ö r e çok sevinmişti. Daha önceki ilk iki bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n y a n ı n d a da A -
shih-te ailesinden liderler vardı. Bu liderler genellikte bilgilerinin d e r i n l i ğ i n d e n
dolayı bir d a n ı ş m a n gibi çalışmışlardı. İşte, bu sebepten ö t ü r ü daha önceki
hadiseleri y a k ı n d a n takip eden Kutlug, aynı aileden gelen T o n y u k u k ü kendine
yardımcı seçmişti. T o n y u k u k ü n yeni kurulan devlete katılmasındaki büyük tesir
15
daha sonra gelişecek olaylarda görülecektir .

4 - O ğ u z l a r l a M ü c a d e l e ve Devlete B a ğ l a n m a l a r ı

G ö k - T ü r k liderleri devletin içinde birliği sağlamaya çalıştıkları sırada

Oğuzların b u l u n d u ğ u yerden bir "kaçak" gelmiş*' ve Tonyukuk'a şöyle bilgi
vermişti. ; Dokuz O ğ u z l a r kendilerine yeni kağan seçmişler ve Çin'e general
Ku'yu göndermişler, Kılanlara ise T o n g r a Eşim isimli bir şahsı ulaştırmışlardı.
Dokuz O ğ u z kağanı sayıları az olan Gök-Türklerin g ü n d e n g ü n e geliştiğini,
kuvvetlendiğini, kağanları Kutlug'un çok cesur olduğunu, sözcüleri
T o n y u k u k ü n akıllı o l d u ğ u n u , bu iki kişinin var oldukça hem Çinlileri ve
Kılanları öldüreceğini, şüphesiz Oğuzları da öldüreceğini ileri s ü r m ü ş t ü " .
Sonra şöyle bir teklifte bulundu: Kılanlar d o ğ u d a n Çinliler g ü n e y d e n
kendilerinin de kuzeyden saldırarak b ü y ü m e k t e olan G ö k - T ü r k l e r i n onlara
bağlı diğer boyların {Türk Sir halkı) m a ğ l u p edilip bir daha asla
15
kuvvetlenmemelerini sağlayabilirlerdi" . B u haberi duyan Tonyukuk endişeye
kapılmış idi. Kağana, Çinlilerin, Kutanların ve O ğ u z l a r ı n birleştikleri takdirde
48
kendilerinin çaresiz kalacaklarım b i l d i r d i . Dun mu ı hemen hemen kontrol
altına almaları gerekliğini, bir şeyin zayıf iken onu yenmenin kolay o l d u ğ u n u ,
47
kuvvetlendiğinde ise onunla m ü c a d e l e etmenin zorlaşacağını ilave etti . Kutlug
Kağan, T o n y u k u k ü n tavsiyelerine uyarak, ona "orduyu g ö n ü l ü n c e idare et"
dedi. Tonyukuk, Kök Ö n g (Ongin) ırmağını geçerek Ö t ü k e n Dağlarına d o ğ r u
ordusunu sevk etmişti. İnekler Gölü ile T o l a Irmağı tarafından Oğuzlar, Gök-

« C T S 194A, a. y. ; H T S 2 I 5 A , a. y.
" T o n y u k u k Yazıtı, 8. salır.
" T o n y u k u k Yazıtı, 0,10 sallı lar.
" T o n y u k u k Yazılı, 11 satır,
" t o n y u k u k Yazılı, 12-13 sam lar
' T o n y u k u k Yazılı, 14 salır.
M A H M E T TAŞAĞIL

8
T ü r k ordusu ü z e r i n e s a l d ı r d ı l a r ' . O ğ u z l a r ı n k u w e d alu bin kişi iken,
T o n y u k u k ü n birliği iki bin kişi idi. Oğuzlar, ağır bir bozguna uğradıkları, gibi
geri çekilenleri de ırmağı düşmüşler, bir kısmı savaş m e y d a n ı n d a ölmüştü.
Bundan sonra d i ğ e r O ğ u z kütleleri gelip Kutlug Kagan'a itaatlerini bildirdiler'"'.
Yeni kurulan II. G ö k - T ü r k devleti, T o n y u k u k ü n yerinde hareketi sonucu büyük
bir tehlikeden k u r t u l m u ş t u .

5 • Çin'e Karşı Akınlar

Aynı yıl içerisinde Pİng eyaletine h ü c u m eden Kutiug ve Tonyukuk, Ch'an-

yü askeri valiliğinin topraklarını ele geçirmeye başladılar. Daha da ileri giderek
Lan eyaleti askeri valisi Wang Te-mao'yu öldürdüler. B u zafer onların T a n g
50
İ m p a r a t o r l u ğ u n a karşı kazandıkları ilk önemli askeri başarıları i d i .

Lan eyaletinden ayrılarak T i n g eyaletine d o ğ r u ilerlediler ve orayı

1
yağmaladılar'' . T a n g i m p a r a t o r l u ğ u söz konusu G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a karşı
P'ei-p'ing eyaletinin askeri valisi Yüan-kui'i bir ordu ile g ö n d e r d i . Yüan-kui,
K ü t l ü ğ ü n ordusuyla savaşmaya cesaret edemedi. Şehrin kapılarını açtırıp,
duvarlarına sancak astırın. Herkes saklandığı için şehir boş kalmıştı. Gök¬
T ü r k l e r bu durum da ş e h i r d e tuzak olacağını d ü ş ü n e r e k girmediler ve geri
çekildiler. B u arada söz konusu eyaletin Çinli vatandaşlarından L i Chia-yün,
G ö k - T ü r k l e r lehine çalışarak gizlice etrafına adam toplamış ve bir teşkilat
52
k u r m u ş t u Yüan-kui onu ö l d ü r ü p adamlarını cezalandırdı . G e r i çekilmelerine
53
r a ğ m e n Gök-Türklerin, özellikle Türklerin yaşadığı K u i eyaletine ve Ch'an-yü
askeri valiliğine akınları sürüyordu. Bu valiliği k u ş a u p , Ssu-ma unvanlı valisi
Chang Hsing-shih'yı ö l d ü r d ü l e r . Akabinde Wei eyaletine girip askeri valisi L i
Ssu-chien'i ortadan kaldırdılar. Gök-Türk hücumlarının ardı arkası
kesilmiyordu. Feng eyaleti de G ö k - T ü r k l e r İn akınlarına maruz kalırken b u r a n ı n
54
askeri valisi Ts'ui Chih-pien, Cbiao-na d a ğ ı n d a esir olarak y a k a l a n d ı .

Aynı sıralarda T o n y u k u k ü n kumanda ettiği ordulara karşı Çin imparatoru

tarafından g ö n d e r i l e n T a i bölgesi askeri valisi Hsie Jen-kui, G ö k - T ü r k
ordusunu m a ğ l u p etmeyi başardı. Aslında Tonyukuk daha önce ölmüş
o l d u ğ u n u sandığı Hsie Jen-kui'in kumandan vazifesiyle geldiğine i n a n m a m ı ş ,

' " t o n y u k u k Yazıtı, 15 salır.

•-Tonyukuk Yazın, 16-17 satırlar. Ayrıta bkz. Kafesoğlu. Türk MUli Kültürü, s. 107 ve de T .
T e k i n , Ttınyukuk Yaıüt, s. 5-8.
M
B u bilgi C T S de b u l u n m a m a k l a d ı r , H T S aynı yer, T H Y 94/1691. I T 198/aynı yer; V V H T K
343/aynı yer; T C T C 203, aynı yer.
" 1 İ T S 215A, a. y. ; T C T C 203. a. y.
" I I T S 7 9 , s. 3553.
" K u i - c h o u , yani Kuei eyaletinin merkezi Suei-yuan eyaletinde Ituai-lai ş e h r i d i r .
" C T S 194A,a. y. ; H T S 215A, a. y.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 15

Çinlilerin bir hile yaptığını zannetmişti. Fakat adı geçen Çinli general başındaki
zırhı (miğfer) çıkarıp G ö k - T ü r k l e r e gösterince onlar da şaşırmışlardı. Tonyukuk
ve diğerlerinin şaşkınlığından faydalanan Hsie Jen-kui karşı taarruza geçip
Gök-Türkieri m a ğ l u p etti. O n bin G ö k - T ü r k savaş m e y d a n ı n d a hayatını
kaybetmiş, yirmi binden fazla esir d ü ş m ü ş , üstelik otuz bin baş hayvan (deve, at,
sığır ve koyun) Çinlilerin eline geçmişti. Kendilerini kurtarabilenler geri çekil­
35
diler . Kazandıkları bu savaşın d e v a m ı n d a Çinlilerin herhangi bir askeri
başarıları h a k k ı n d a kaynaklarda bilgi yoknır. Dolayısıyla Çin ordusunun geri
çekildiği anlaşılmaktadır.

G ö k - T ü r k l e r i n ardı ardına T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n kuzey sınırlarına

akınlar yapmaları üzerine gönderilen Çin ordularını mağlup edip
k u m a n d a n l a r ı n ı ö l d ü r m e l e r i ya da esir almaları, T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u sarayında
büyük bir e n d i ş e d o ğ m a s ı n a sebep olmuştu. Orada yapılan m ü z a k e r e l e r d e Feng
eyaletinin G ö k - T ü r k l e r e bırakılması teklif ediliyordu. Ahalisi boşaltılıp g ü n e y e
göç ettirilecekti. Ancak T a n g Hsiu-ching isimli devlet a d a m ı söz konusu Feng
eyaletinin M . O. kî devirlerden beri Çin toprağı o l d u ğ u n u , sadece Sui
h a n e d a n ı n ı n son z a m a n ı n d a Gök-Türklere terkedilip, ahalisinin daha
güneydeki L i n g ve Hsia eyalederİne göç ettirildiğini, bundan sonra Çin'in
içlerine giren G ö k - T ü r k l e r i n L i n g ve Hsia eyalederini sınır haline getirdiğini
söyledi. 649'lu yıllarda Feng eyaletinin yeniden canlandırıldığını ve ahalisinin
tekrar boşaltılmasının Çin için zararlı olacağının bildirdi. O n u n görüşleri
36
doğrul tuşunda söz konusu eyaletin boşaltılmasından vazgeçildi .

683 yılının sonunda T a n g h a n e d a n ı n ı n sağ muhafızları generali olan

Ch'eng YVu-t'ing'e Ch'an-yü büyük genel askeri valiliğini yeniden Çin'e b a ğ l a m a
vazifesi veren imparator, kuzey sınırlarında h u m m a l ı bir şekilde savunma
3
hazırlıklarına b a ş l a d ı ' . Bundan birkaç ay ö n c e L a n eyaletine akın yapan Gök¬
58
T ü r k l e r o r a n ı n Çinli k u m a n d a n ı tarafından geri p ü s k ü r t ü l m ü ş l e r d i .

684 yılında K ü t l ü ğ ü n bizzat kumanda ettiği ordular Shuo eyaletine akın

59
yaptılar . 685 yılının başında T a i eyaletine giren G ö k - T ü r k l e r i n artık Çin'in
daha içlerine uzanmaya başladıkları anlaşılmaktadır. H e r iki eyaletin sivil
memurları da y a ğ m a l a n m a k t a n kendilerini kurtaramamışlardı. Onları
kurtarmak, G ö k - T ü r k akınlarını durdurmak için oraya giden general Shun-yü
C h ü - p ' i n g h e n ü z Hsin eyaletine ulaştığında bozguna uğratıldı ve beş binden

5 5
C T S 183, s. 2783; H T S U l . s . 4142; T C T C 203, a. y. ; T T 198/a. y. ; Y V H T K 343/a. y. T H Y
94 a. y.
S 0
T C T G 2 0 3 , s. 6414.
" C T S 77, s. 2672; H T S 98, s. 3904.
5 S
T G T G 2 0 3 , s. 6415.
5
V n e ve ay larihleri sadece T C T C 203, s. 642U'de kaydedilmiştir.
16 AI I M F T T A Ş A Ğ I L

fazla Çin askeri öldürüldü™. B u yılın sonuna d o ğ r u G ö k - T ü r k akınlarını

durduramayan Çinliler, yüksek rütbeli vezirlerden Wei Shih-chia'ya, Yen-jan-tao
(kuzeydeki askeri valilik) büyük baş k u m a n d a n ı unvanını vererek, G ö k - T ü r k l e r
üzerine yolladılar. Fakat, hiçbir başarı kazanamayan adı geçen kumandan bir yıl
61
sonra geri d ö n d ü .

Kutlug liderliğinde G ö k - T ü r k akınları 686 yılında da devam etti. Bu sefer

T a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r i ç e W u , büyük general Hei-ch'ih Ch'ang-chih'yı Gök-
T ü r k hücumlarını ö n l e m e k maksadıyla göndermişti. Liaııg-chih mevkiine
g e l i n d i ğ i n d e üç binden fazla G ö k - T ü r k ile karşılaştılar. G ö k - T ü r k l e r Çin
askerlerini g ö r ü n c e hemen a d a r ı n d a n inmiş, zırhlarını giymişlerdi. Bunlara
taarruz eden Hei-ch'ih Ch'ang-chih, onları önce m a ğ l u p edip geri d ö n d ü .
Ancak, geceleyin G ö k - T ü r k l e r yine geldiler. B u sefer sayılan çok fazla
o l d u ğ u n d a n savaşa cesaret edemeyen Çinli kumandan b u l u n d u ğ u yerin etrafına
adamlar g ö n d e r i p k u m ağaç toplattı. Daha sonra bunları k a r a r g a h ı n ı n ortasına
yığdırarak büyük bir ateş yakıldı. O esnada güney tarafından rüzgar çıktı.
Rüzgarın şiddeti ateşi a r t t ı r d ı ğ ı n d a n Gök-Türkler g ü n e y d e n kurtarma
62
ordusunun geldiğini zannederek, hemen daha geri çekildiler .

6 - Ç i n l i l e r i n Karşı Tedbirleri

687 yılının b a ş ı n d a Ch'ang-p'ing'e giren Kudug, yine general Hei-ch'ih

Ch'ang-chih k u m a n d a s ı n d a k i Çin ordusu tarafından karşılandı. Birkaç ay sonra
Kutlug ve Tonyukuk tekrar Shuo eyaleti topraklarına akın yaptılar. Adı geçen
Çinli k u m a n d a n ı n idaresine L i To-cha, Wang Chİu-yen gibi bazı generaller de
yardımcı olmak maksadıyla ordularıyla katılmıştı. Kalabalık Çin ordusu bu sefer
Gök-Türkleri m a ğ l u p etmeyi başardı. B u g ü n k ü Shan-hsi eyaletinin Shuo
vilayeti yakınlarında yapılan savaşta G ö k - T ü r k l e r yenilmişlerdi. Çin ordusu
onları kırk li (23,04 km. )'den fazla takip etti ise de her hangi bir saldın
r 3
yapamadı ' . G ö k - T ü r k ordusu Gobi ç ö l ü n ü n içlerine çekilerek bu mağlubiyetin
yaralarını sarmaya başladı. Galibiyetlerini daha da pekiştirmek isteyen Çinliler,
bunun sonrasında baş kumandan Hei-ch'ih Ch'ang-chih'nın idaresi altında
kuzeye d o ğ r u büyük bir askeri, harekat planlıyorlardı. Fakat, öncü kuvvet olarak
g ö n d e r i l e n T s ü a n Pao-pi, Gök-Türkleri yakından takip ediyordu. Arkasından
gelen takviye ordusunu beklemeden harekete geçti. O n l a r ı hazırlıksız
yakaladığını zannediyordu. Ancak, G ö k - T ü r k l e r onun vaktinden önce h ü c u m
edeceğini duydular. Daha Çin ordusu saldırıya b a ş l a m a d a n , ani bir baskınla

" " C T S 194A. a. y. ; H T S 2 I 5 A , a. y . ; T T 198/a. y. ; W H T K 3 4 3 / a . y.

" Bu bilgi C T S ' d c ve T C T C ' d e yok. I I T S 21 5A'da vardır.
" C T S 77, i . 2672; 1 0 5 98, s 3904.
" t ; ' I S 83, s. 3295; H I'S 110, s. 4122; T C T C 203, s. 0642; C h a n g Jen-t'ang. balalı ş e k i l d e ] ITS
ile C T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r m e k t e d i r .
 CÖK-TÜRK1.ER1I1 17

onları bozguna uğrattılar. Ordusu tamamen yok olan T s ü a n Pao-pi kaçarak

ülkesine geri d ö n d ü . B u mağlubiyet T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n kendisine karşı
bağımsızlığını ilan ederek kurtulan ve hızla büyüyüp gelişen Gök-Türk devletini
yıkmak konusundaki b ü t ü n u m u t l a r ı n ı s ö n d ü r m ü ş t ü . Ç ü n k ü , 682 yılından
başlayarak 687 yılına kadar kaynaklara aksettiği kadarıyla Çin sınırlarına sayısız
akınlar yapılmış, bunlara karşı T a n g h a n e d a n ı orduları herhangi bir zafer elde
edememişti. B u yılın ortalarında bahsettiğimiz galibiyeti gören Çin
imparatoriçesi W u ve devlet adamları bir anda G ö k - T ü r k l e r i n siyasi g ü c ü n ü
bertaraf edeceklerini sanmışlardı. U ğ r a n ı l a n bu hayal kırıklığı neticesinde
imparatoriçe Wu, T s ü a n Pao-pi'yi cezalandırdı. O n u n baş k u m a n d a n ı He-ch'ih
Ch'ang-chih'yı da görevinden azletti. İ m p a r a t o r i ç e Kutlug Kagan'a d u y d u ğ u
nefretinden dolayı onun unvanını "kısa ö m ü r l ü Kutlug" (Pu-tsu-lu) şeklinde
4
değiştirdiğini ilan etmiş, böylece intikam almayı d ü ş ü n m ü ş t ü " .

Kutlug h a k k ı n d a Çin kaynaklarında 688 yılma ait bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r .

689 yılına g e h n d i ğ i n d e Çin imparatoriçesi Vvü, Gök-Türklere karşı yeni ordular
hazırlama faaliyetine girişti. Budist rahip Hsie Huai-i, teşekkül edilen ve Hsin-
p'ing-tao ordusu adı verilen askeri birliğin b a ş k u m a n d a n ı tayin edildi.
Kendisine kuzeye büyük sefer yapıp, Gök-Türkteri yenmesi görevi verildi. Adı
geçen kumandan, b u g ü n Sui-yüan eyaletinin Ho-lin-ko-er şehrinin güneyindeki
T s ü (Mor) I r m a ğ ı n a kadar ilerledi. Fakat, herhangi bir Gök-Türk ordusu ile
65
karşılaşmadı . D ö r t ay sonra yine onların ü z e r i n e sefer d ü z e n l e n d i . Fakat, bu
seferlerin neticesi h a k k ı n d a kaynaklarımızda bilgi yoktur. Eğer Çin ordusu
galip gelse Çinli tarihçiler kesinlikte bunu zikrederlerdi.

7 - Kutlug'un Ö l ü m ü

Aynı yıl Tonyukuk, Türgişlerle savaştı. B u olaydan iki yıl sonra hastalanan
60
Kutlug ö l d ü . Çinlilerle on yedi kez, Kılanlarla yedi kez, O ğ u z l a r l a beş kez
87
savaşmıştı .

Elli yıllık esaret devresinden sonra Kutlug liderliğinde bağımsızlıklanna

kavuşan Gök-Türklerin ikinci devle derinin kuruluş mücadelesi üç aşamada
gelişmişü. Gobi Çölü'nün güneyinde Çin'e yakın bölgede 679 yılında başlayan ilk
ayaklanma kısa zamanda çok geniş bir alana yayılmış değişik mevkilerde bulunan
Türk beyleri derhal buna iltihak etmişlerdi. Ancak, üzerlerine gönderilen Çin

M
C T S 194A. a. y. ; H T S 215A, a. y. ; T G T C 204, s. 6445-6447; T T 1 9 8 / l i m c ; V V H T K
343/1691c.
fiî
CTS 183. s. 4742; T C T C 2U4,s. 6460.
^ B ı ı bilgilerin b u l u n d u ğ u yerler C T S 194A, s. 5167, 5168; H T S 215A. a. y. ; T C T C 204, s.
6446; T T 198/a. y. ; V V H T K 343/a. y.
" T o n y u k u k Yazıtı 49. satır; Kül T e g i n Yazıtı, d o ğ u cephesi 15-16. Satırlar; Bilge K a ğ a n Yazıtı,
doğu cephesi 13-14. Salırlar.
[8 A H M E T TAŞAĞIL

ordusunu mağlup edemeyen Gök-Türk liderlerinden A-shih-na Ni-shu-fu

öldürülmüştü. A-shih-te Feng-chih ise car düşmüştü. Hayatını kurtamayı başai'an
VVen-fü, Gök-Türk lıanedan ailesinden yeni birini A-shih-na Fu-nien'i reis seçti.
Onlai' da uzun süren mücadelelerinden zaferle çıkamadılar. Fakat onların mağlup
olup Çin'e götürüldükleri sırada kendini kurtarıp Çogay-kuzı dağına sığınan
Kudug, etrafındakilerin sayışım artırarak, Dokuz Oğuzların hayvanlarını
yağmalayıp ihtiyacı olan yiyecek ve benzeri malzemeleri temin etti. Bundan sonra
kağanlığını ilan edip II. Gök-Türk devletini resmen kurdu. Aruk, sıra Çin'e ağır
darbeler vurmaya gelmişti. 691 yılının sonunda ölümüne kadar bütün kuzey Çin'i
baştan başa akınlarıyla istila etli. Tonyukuk'un zamanında harekete geçerek Dokuz
Oğuzların, Çin ve Kılanlara yaptığı gizli ittifakı çökertmesiyle büyük bir tehlikeden
kurtuldu. Ardından Otüken bölgesi ve civarından ve de Altay dağlarına uzanan
sahadaki bütün diğer T ü r k boylarını kendine bağladı. 689'da Tonyukuk, daha o
zamanlar baudaki Türgişler üzerine dahi sefer teıtiplemişti.

682'de tam bağımsızlığını kazandıktan sonra Kutlug ve Tonyukuk

liderliğindeki II. G ö k - T ü r k devleti geçen on yıllık süre Ö t ü k e n bölgesini
merkez yaparak etrafındaki d i ğ e r T ü r k boylarını kendine bağladı. Her fırsatta
Çin'deki T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n a ardı ardına darbeler indirerek, esaret altındaki
Türkleri kurtarmaya çalıştı. Çin'in kuzeyi d o ğ u d a n batıya tamamen G ö k - T ü r k
akınlarına maruz kalmıştı. Neticede K ü t l ü ğ ü n k u r d u ğ u ve tahtta kaldığı on
yıllık s ü r e d e G ö k - T ü r k devleti her açıdan hızla gelişti.
 II

KAPGAN KAĞAN DEVRİ

1 - K a p g a n ' ı n Tahta G e ç m e s i

692 yılında G ö k - T ü r k devleti tahtına oturan Kapgan Kağan, II. G ö k - T ü r k

devletinin kurucusu Kutlug (Îlterİş)'un ö l ü m ü n d e n sonra h ü k ü m d a r olmuştur.
Üzerine devraldığı hızla b ü y ü m e k t e olan devleti ağabeyi gibi, onun bıraktığı
yerden başlayarak, her y ö n d e n geliştirmeye devam etmiştir.

552 yılında kumlan I. G ö k - T ü r k Devleti 582'de Doğu ve Batı olmak üzere

iki kısma ayrılmıştı. 630 yılında her iki devlet de Çin hakimiyetine girdi.
Yaklaşık elli yıl Çin nüfuzunda yaşadıktan sonra Kutlug ve yardımcısı Tonyukuk
liderliğinde başlayan isüklal hareketi, kısa bir süre içerisinde yeni tesis edilen
devleti güçlendirmeye, Çin esaretindeki T ü r k boylarını kurtarmaya dağınık
Türk boylarını bir araya getirmeye çalıştı. Zaferlerle dolu olan kağanlığı 692'de
ölümüyle son buldu. Kendi oğullarının yaşı küçük o l d u ğ u için yerine Çin
kaynaklarında a d ı n d a n korkuyla bahsedilecek olan kardeşi Kapgan geçti.

Kapgan Kagan'ın h ü k ü m d a r l ı ğ ı iki yüz yıl süren Gök-Türk Devleti tarihi

içinde 24 yıl gibi uzun sayılabilecek bir kağanlık süresinin teşkil etmektedir.
Faaliyetlerinin ö l ü m ü n d e n 18-20 yıl sonra dikilecek olan O r h u n Yazıtlarında
gayet açık şekilde anlaulmış olması, onun d ö n e m i n i n şöhretini T ü r k tarihi
açısından daha da a r t ı r m a k t a d ı r . B u devre ait b ü t ü n tarihi kaynaklara
bakıldığına ortaya çıkan gerçek şudur: Kapgan en çok zafer kazanan, Çin'i en fazla
korkulan, o devirde yaşayan bütün Türk topluluklarım hemen hemen idaresi allına alan,
devletini çağının en kuvvetlisi yapan kağandır. B u da incelemeye çalıştığımız
Kapgan devrinde G ö k - T ü r k devletinin ö n e m i n i göstermektedir.

68
Fatih a n l a m ı n a gelen "Kapgan" onun u n v a n ı d ı r . Ayrıca Tonyukuk'a ait
69
yazıtlarda Bögü olarak da zikredilmiştir .

' " K a p g a n kelimesinin a n l a m ı ve tarihi gelişimi için bkz. D . Sinor, "Qapgan", J R A 5 , 1954, s.
174-184; G . C l a u s o n . " A N o l e o n Cjapgan, J R A S , 1956, s. 73-77; A . Donuk, Eski Türk Devletlerindi
İdari-Askeri Unvan ve TerinUer, İ s t a n b u l 1988, s. 28-29.
20 A l İM E T T A Ş A G I L

692 yılında Kütlüğün ölümüyle boşalan Gök-Türk kağanlık talıuna Kapgan

geçti. Onun Çin kaynaklarında mevcut biyografilerinde kağanlığı zorla ele geçirdiği
7 71
kaydedilmiştir ". O r h u n Yazıtlarına göre ise durum farklıdır . Yaşı küçük olan
Bilge ve Kül Tegin'in yerine töreye uygun olarak tahta geçtiği bildirilmektedir.
Aynca diğer Ç i n kaynağı T C T C ' d e Kapgan'ın zorla değil, sadece kendisini
7 1
kağan ilan etliği bildirilmiştir ' . Gök- Türk tarihi boyunca birkaç defa h ü k ü m d a r
ö l d ü ğ ü n d e yerine mutlaka o ğ u l l a r ı n d a n birinin değil, siyasi iktidar g ü c ü n e
sahip olanın bir başka ifade ile kuta malik olanın kağan o l d u ğ u görülmektedir.
Yaşları küçük olan Bilge ve Kül Tegin'in yerine Kapgan'ın kağan olması son
derece tabii kaşılannıalıdır. Ayrıca KTD,16'da ve BKD,14'ıe töre gereğine
amcam tahta oturdu denmektedir. Kapgan tahta oturur oturmaz yaptığı ilk iş
ağabeyi adına Baz Kağanın balbalını dikmek oldu.

2 • Kapgan'ın Politikasının Esasları

Kapgan lahta oturduktan sonra, yukarıda belirttiğimiz gibi devleti her

y ö n d e n geliştirme politikası izlemeye başladı. 693 yılının 12. ayında Çin'in L i n g
eyaletine saldırıp, yağmalar yaptı. Kendisine karşı koymaya çalışan Çinli
general L i To-tsu'yu yendi. Bu arada eline geçirdiği Çinli asker ve m e m u r l a r ı n
çoğunu ö l d ü r d ü " . G ö k - T ü r k ülkesinin d o ğ u b ö l ü m ü n d e bu olaylar cereyan
ederken, batı tarafında Tibetliler ile müttefik olarak Çin'e saldıran G ö k - T ü r k A -
shih-na Suei-tsu, Çin kumandam Wang Hsiao-chie tarafından 694 yılının 2.
ayında m a ğ l u p edildi. Diğer taraftan Suei-ye (Tokmak) şehri k u m a n d a n ı H a n
7,1
Ssu-chung, on bin kişilik ordusuyla Çin'e akın yapan Ni-shu Erkin'i yendi .

Kapgan idaresindeki G ö k - T ü r k kuvvederİnin Lİng eyaletini ele geçirip

yağma etmeleri üzerine, Çin'deki T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoriçesi Wu, aslen
Pai-ma manastırı rahibi olan Hsie Huai-i'yi 18 generalin üzerine b a ş k u m a n d a n
tayin ederek, G ö k - T ü ı k l c r e karşı birlikle savaşmalarım emretti. B u generalin

" D o n u k , aynı eser, s. 72. B ö g ü aynca M a n i h c i z m i kabul eden uygur h ü k ü m d a r ı n ı n Unvanıdır.

Akıllı, bilge, filozof, dirayetli a n l a m l a r ı n a gelmektedir Ayrıca bkz. Ö. İlgi, Uygurların Siyasi ur
Kültürel Tarihi, A n k a r a 1087,1.18-19,
' ° C T S 194A. (s. 5168): ' K a p g a n (Mo-ch'o), Kutlug (Ku-tu-lu)'un k a r d e ş i d i r K u l l u g ö l d ü ğ ü
zaman, o n u n oğlu h e n ü z çok g e n ç o l d u ğ u için Kapgan. zorla o n u n lahlını gasli etti ve kendini
kağan olarak ilan elti H T S i 1'iA, s. 1:04'; "Kapgan kendini k a ğ a n ilan elti. C " k - T ü r k lalıtını zorla
ele geçiri]) senelerce tahtla kaldı.. . "
" K ü l T c g i n Yazıtı (haz M . Ergin), Orhun Abideleri. İstanbul 1980, s. 22: "O t ö r e ü z e r i n e
amcam k a ğ a n o l u r d u A m c a m k a ğ a n oturarak [ ü r k milletini lanzim etli, besledi. Fakiri zengin
kıldı, azı çok kıldı(doğu 17. Satır)".
" T C T C 205; aynea bkz. C h a n g Jcn-t'ang, aynı eser, s. 145. Ancak T C T C ' d e tarih hatalı olarak
694 yılı ş e k l i n d e kaydedilmiştir.
" B u olayın kesin tarihi sadece H T S 4, s, 94'de vardır. K a p g a n ' ı n lıiyogratisinin b u l u n d u ğ u
C T S 194A ve H T S 215A'da ise olayın daha [azla tafsilatı kayıtlıdır.
C h a n g J e n - l ' a n g , s 146.
 OÖK-TÜRK1.F.R III 21

tayin o l d u ğ u bölge konusunda Çin kaynaklannda ihtilaf vardır. L i n g eyaletinin

Shuo-fang yakınında olması sebebiyle H T S 215A (s. 6045)'deki açıklamayı daha
75
doğru buluyoruz . Diğer kaynaklarda verilen isimleri ise, bölgenin değişik
garnizon adları şeklinde izah etmenin daha d o ğ r u olacağı kanaatindeyiz. 694
yılının 2. ayında vuku bulan bu tayinden sonra, aynı yılın üçüncü ayında
harekete geçen Hsie Huai-i, çıktığı seferde Gök-Türk süvarilerinin sadece bir
kısımıyla karşılaştı. Her halde savaşmaya cesaret e d e m e m i ş olmalıdır k i ; esas
71
kuvvetlere ras d a y a m a d ı ğ ı bahanesiyle geri döndü '. Ö t e taraftan H T S
215A'daki Kapgan'ın biyografisinden Çinlilerin bu sırada G ö k - T ü r k l e r e karşı
77
çok uzun bir savunma hattı meydana getirdikleri a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Bu harekattan bir netice alamayan T a n g h a n e d a n ı n ı n i m para tor i çes i, aynı

yıl Wang Hsiao-chie'yi "Shuo-fang bölgesi harekat ordusu baş k u m a n d a n ı " tayin
etti. B u k u m a n d a n ı n görevi Gök-Türklere karşı savunma hazırlıkları
78
yaptırtmaktı . Böylece az önce bahsettiğimiz Çinli general Hsie Huaİ-i'nin
çekingenliği sebebiyle yerine adı geçen general tayin ediliyordu.

695 yılında meydana gelen bir diğer olay da, Kapgan'ın Çin'e elçi
göndererek, dostluk münasebetleri tesis etmek istemesidir. Söz konusu olay
Gök-Türk-Çin m ü n a s e b e t l e r i n e yepyeni bir boyut kazandıracaktır. Kesin
tarihini sadece T C T C 205'ten öğrenebildiğimiz Gök-Türk kağanının, bu ani
barış teklifinden memnun olan Çin imparatoriçesi, bunu ifade edebilmek için
ona "Sol Muhafızları Büyük Generalliği" ve "Ülkeye D ö n e n Dük" gibi bazı Çin
79
unvanlarını takdim etti. Ayrıca 5 bin top ipek sundu .

3 - Çin'in Baskı Altına A l ı n m a s ı

Bu tarihten sonra hadiseler Kapgan'ın, Çin'deki T a n g h a n e d a n ı karşısında

durumunu daha da kuvvetlendirecek şekilde gelişti. Çin'in kuz ey-doğusundaki

7 j
C h a n g C h i - y ü n , Histcrkal Atlas of China, Tai-pei 198ü, s. 45-46; Shuo-fang b u g ü n k ü Suei-
yüan eyalel in dedir.
" H T S 4, s. 94; C T S 194A.S. s. 5168 ve H T S 215A, s. 6045.
7
' 2 1 5 A , s. 6045: ".. I m p a r a t o r i ç c W u , Hsie Huai-i'yi Shuo-fang bölgesi harekal ordusu b ü y ü k
k o m u t a n ı (ayin ederken, Nci-shih u n v a n l ı Lİ Chao-le, harekal o r d u s u n u n sivil idarecisi (Ch'ang-
shih) tayin e d i l d i . S a r a y ı n kuş işleri ile ilgili memuru Su Wei-lao savaş, b a k a n ı oldu. Shuo-fang
bölgesi k o m u ı a n ı C h ' Pi-ming, Y e n men bölgesi k o m u t a n ı L i To-tsu, Eeng-an bölgesi k o m u t a n ı
Ch'en Ling-yhı, ! ian-hai (Gobi çölü) bölgesi k o m u t a n ı T ' i e n Y a n g - m i n g ve 18 generale k u m a n d a
ederek savunma h a t t ı yaptı. Ç i n ordusu y a h a n c ı l a n n süvarileri ile karşılaştı. Esas kuvvetleri
göremeyince geri d ö n d ü l e r . . . "
' " H T S 215A, s. 6045; 4. s. 94 Bu hadise hakkında CTS'de her hangi bir kayıt
bulunmamaktadır.
7 9
C h a n g Jen-t'ang, bu hadiseyi farklı şekilde t e r c ü m e ederek, G ö k - T ü r k l c r i n Ç i n ' e teslim
olduklarını s ö y l e m e k t e d i r , (bkz. s. 155); ancak, teslim olma m a n a s ı n a gelen kelimenin bir başka
anlamı da "müttefik o l m a " dır. Ö t e taraftan Ç i n ' e d e v a m l ı a k ı n l a r yapıu, o r d u l a r ı m m a ğ l u p eden
Kapgan K a g a n ' u ı birden bire leslim olması için hiçbir sebep b u l u n m a m a k t a d ı r .
22 A H M E T TAŞACII.

Moğol asıllı Ch'i-ıan'lar, tabi oldukları T a n g h a n e d a n ı n a karşı isyan ettiler. 696

yılında (5. ay) aslen Ch'i-tan'ların reisi olup, Çin adına Sung-mo bölgesinde
askeri valilik yapan L i Chin-chung ile Kui-ch'eng bölgesi askeri valiliği yapan
Sun VVan-lao, Y i n g ilçesine saldırdılar. Askeri barakaları yakıp, yıktılar. Vali
Chao Wen-kuei'i ö l d ü r d ü l e r ' " . B u isyanı bastırmakta güçlük çeken Çİn ordusu
aciz kalınca vaziyeti çok yakından takip eden Kapgan devreye girdi. Çin için
fedakarlık yaparak, Ch'i-tan'ları sindireceğini, ancak karşılığında bazı
isteklerinin o l d u ğ u n u İmparatoriçeye bildirdi.

O n u n Ç i n ' d e n istekleri gerçekten bir h ü k ü m d a r ı n gütmesi gereken devlet

politikası açısından çok m ü h i m d i r . G ö k - T ü r k devletinin bağımsızlığının
olmadığı ve devletin Çin hakimiyeti altına düşmüş o l d u ğ u devrede (630-680)
Çin'e göç etmiş olan kendi milletine mensup T ü r k boylarını geri almak
81
istiyordu . Sıkışık durumda olan Çin imparatoriçesi, Sol İhtişamlı Muhafız
Alayları Generali Yen Chih-vvei'i Kapgan Kagan'a g ö n d e r e r e k , onu "İyi Reform
2
Yapan Kağan" unvanını verip, isteklerini kabul ettiğini bildirdi* . G ö k - T ü r k
k a ğ a n ı n ı n isteğinin Çinliler tarafından kabul edilmesi ve bunun kaynaklara
yansıması Çin'in ne kadar zor durumda o l d u ğ u n u göstermekledir. B u aynı
zamanda Orta Asya'da Kapgan Kagan'ın prestijinin a r t m a s ı n a sebep oldu.

696 yılı eylülünde Liang eyaletine saldıran G ö k - T ü r k l e r d e n bir grup, önce

b u r a n ı n askeri valisi Hsü Ch'in-ming'i esir aldılar. B u vali ordusunu teftiş ettiği
sırada şehrin (kale) yakınına aniden pusu kuran Gök-Türkler tarafından
83
yakalanmıştı .

Bu arada Kapgan Kağan, Çin ile anlaşıp, Yenisey bölgesini işgal etmekle
olan Kırgızların ü z e r i n e y ü r ü d ü . Çin kaynaklarında bulunmayan bu bilgiyi
1
sadece T o n y u k u k ü n yazıtında görmekleyiz* . Kapgan ve Tonyukuk idaresi
altındaki G ö k - T ü r k ordusu "kar sökerek, ağaç dallarına tutunarak, bazan a d a r ı
y e d e ğ e alarak yolsuz vadilerden K ö g m e n dağını aşıp, Yenisey kaynaklarında
Anı I r m a ğ ı kıyısında Kırgızları bastırdı. Han'ı ö l d ü r ü l e n Kırgız ülkesi teslim
85
a l ı n d ı . Sıra üçlü ittifakın son halkası olan O n Oklara (Sarı Türgİş) gelmişti.

" H T S 4, s. 96: ".. . 696 yılının İndiriri a y ı n d a . C h ' i - t a n ' l a n n reisi olup, Sung-mo askeri valisi L i
C h i n - c h u n g ve Kui-ch'eng valisi l o r u n u VVan-lao, Y i n g eyaletine saldırıp, vali C h a o Wen-kui'i
öldürdüler.. . "
C T S , gös. yer; 1 İ T S ' d e hu konuda her hangi hir malumata r a s t l a n m a m ı ş t ı r .
" C T S , gös. Yer; H T S , gös. Yer. Fakal C T S ve H T S ' d e k l imparatorluk b ö l ü m l e r i n d e bu
hadiselerden bahsedilmektedir.
" Y ı l l ı k l a r d a bulunmayan sçz konusu hadiseyi sadece T C T C 205'dc bulabiliyoruz; ayrıca bkz
C h a n g Jen-t'ang. s. 147.
" T o n y u k u k I, dogu 3,4,5. Satırlar; Kalesoğlu. Tür* Mitli Kültürü, s. 110.
" T o n y u k u k I. kuzey, 2-5, M . E r g i n , s. 56-57; Kafcsoglu.gos . y i r .
 GÖK-TÜRKLF.R1I1 2S

Fakat, lam bu sırada Kapgan'ın hatununu ölümü, onun geri d ö n m e s i n e yol

a ç ü " . Ç ü n k ü hatunu için yas t ö r e n i n e katılması gerekiyordu.

Yukarıda da söylediğimiz gibi, Ch'i-tan isyanının bastırılmasından ve

Çin'deki T ü r k boylarının geri d ö n m e s i n d e n soma, Kapgan Kagan'ın şöhreti ve
gücü daha da artmıştı. Bu arada İ m p a r a t o r i ç e VVu, kağana özel I! eriş Büyük
Ch'an-yü ve M i l l i Davasında Başarılı Kağan unvanlarını takdim ettiğini
7
bildirmek için elçi gönderildi" . Bu unvanın Kapgan'a verildiği haberi daha
Kapgan'a bildirilmeden ve elçilik heyeti onun yanına u l a ş m a d a n , 697 senesinin
1
ilk aylarında Kapgan, Çin'in L i n g ve Sheng gibi eyaletlerine saldırdı" .

Bu mevkileri muhafaza etmekle görevli Çin sınır generallerinin hepsi

yenildi. Ahali y a ğ m a l a n m ı ş , bir çoğu ö l d ü r ü l m ü ş , üstelik P'ing ordusu
89
kumandan yardımcısı A n Tao-mai m a ğ l u p o l m u ş t u .

T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoriçesi tahu ele geçirişinden sonra devletin

önemli mevkilerine kendi aile fertlerini getirmeye çalışıyor, asıl imparatorluk
ailesi olan Li'leri uzaklaştırmak İçin çaba sarfediyordu. Bunda da epey başarılı
olmuştu ki; gerçek hanedandan sadece iki çocuk kalmıştı. Bu durum Kapgan
Kağan tarafından dikkatle takip edildiğinden kısa gamanda i ^ök-Tiırkler ile Çin
arasında büyük mücadelelere yol açacaktı. T a b i i ki, Kapgan kendi ülkesi ve
milleti menfaatine bir şeyler kazanmayı tasarlıyordu.

Söz konusu fırsatı d e ğ e r l e n d i r m e k için T ü r k h ü k ü m d a r ı 698 yılında (5. ay)

Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , kızının bir T a n g prensiyle evlendirilmesi yolu ile
akrabalık kurmayı ve müteffik olmayı teklif etli. Kapgan evlilik teklifinin
yanında çok önemli isteklerde b u l u n m u ş t u . O n u n asıl arzusu C ö k - T ü r k
devletinin fetret devrinden sonra Çin'in eline geçen ve onlar tarafından valilik
haline getirilen (Ch'an-yü-tou-hu-fu) topraklan tekrar devletine bağlamaktı.
Üstelik Gök-Türk devletinin sınırları içinde yüz elli yıldan fazla yaşayan
90
S o ğ d l a r ı da geri isliyordu. Diğer taraftan Feng, Sheng, Hsia, Shuo, L i n g ve
Tai gibi altı eyalette yaşayan T ü r k boylarını da talep ediyordu. Hatta ekin

**Ibnyukuk I, kuzey,?.
" G ö n d e r i l e n elçi Y e n C h i h - w c i ' d i r . Ancak o n u n her iki yıllıktaki biyografileri bu olaydan
b a l ı ı e m ı c ı n e k l e , sadece bu d o n e m i n m e ş h u r d i ğ e r elçisi T i e n K u e ı - l a o ' n u n G T S 185A ve I I I s

197*de bulunan biyografilerinde a d ı ve g ö n d e r i l i ş i zikredilmektedir; hkz, T a s a ğ ı l , s. 310,317,318.

!i
C["S 194AveHTS2L5A£Öj,yiWir.
8 0
N T S 4, s. 97 ve 215A. s. 6095; B u konuda C T S ' d e bilgi b u l u n m a m a k l a d ı r .
" B u konuda daha fazla bilgi için hkz. PuUcyblank, Sogdian Colonies inner M o n g o l i a , T'oung-
pao, 1952, X L I , s. 317-356; Klya»ıorny, s. 96-97.
24 A H M E T TASAĞIL

91
tarlaları için 100 bin ö l ç e k dan, 3 bin takım tarım aleti ve birkaç on bin chin
2
demir de istemis.tr' .

Kapgan K a g a n ü ı Ç i n ' d e n istekleri ve Çinlilerin, buna karşı aldıkları tavrı,

Çinli elçi T i e n Kuei-tao'nun biyografisinde bulabilmekteyiz. Y e n Chih-wei'in
biyografisinde de epey malumat vardır; ancak T i e n Kuei-tao'nun raporları daha
zengin ve ö n e m l i d i r . Kapgan'ın istekleri Çin sarayında uzun uzun m ü z a k e r e
edildi. Neticede İ m p a r a t o r i ç e W u ve baş vezir L i Ch'iao söz konusu isteklerin
yerine getirilmesinin Çin açısından m ü m k ü n olamayacağına karar verdiler.
Bunu k a ğ a n a bildirmek için Harem Ziyaretleri M ü d ü r ü unvanlı T i e n Kuei-tao
elçi olarak G ö k - T ü r k ülkesine g ö n d e r i l d i . İsteklerinin reddedildiğini ö ğ r e n e n
kağan çok kızarak, elçiye ağır hareketlerde bulundu ve arkasından ö l d ü r m e k
için onu tutukladı. Fakat, bu sırada G ö k - T ü r k devlet a d a m l a r ı n d a n Tonyukuk
93
(A-shih-te Y ü a n - c h e n ) elçiyi ö l d ü r m e n i n G ö k - T ü r k - Çin m ü n a s e b e ü e r i
açısından iyi olmayacağını söylelerek, onu bu fikrinden vazgeçirdi. Hadisenin
bu şekilde neticelenmesinden telaşa kapıları Çinli devlet a d a m l a r ı Yao Shou ve
Yang Tsai-ssu evliliğin yerine getirilmesini, tohumluk darı, demir ve tarım
91
aletlerinin gönderilmesini imparatoriçeye tavsiye ettiler .

Kapgan'ın istediği G ö k - T ü r k ve Soğdlu aileler kuzeye geri gönderildi. Ö t e

yandan tarım aletleri, demir ve tohumluk darı da yollanması üzerine Çin elçisi
T i e n Kuei-tao geri d ö n m e k ü z e r e serbest bırakıldı. Sadece bu elçinin
95
biyografisinde olan bir kayda g ö r e d ö n ü ş ü sırasında ona merasim yapılmıştı .
Kapgan'ın kızıyla evlenecek kişi olarak da İ m p a r a t o r i ç e n i n ailesinden bîri olan
W u Yen-hsiou seçildi. Daha önce Gök-Türk ülkesine giden, tercübeli Yen C h i h -
vvei de adı geçen prense y a r d ı m etmek için vazifelendirildi. B u vazifeye tayin
edilmesinden dolayı Y e n Chih-wei'e "Ayin Bakan Yardımcılığı" rütbesi tevcih
96
edilmişti (698 yılı 7. ay) . Heyete askeri vazifeli olarak P'ei Huai-ku da ilave
edildi.

Kapgan'ın kızını gelin almak için yola çıkan Çinli heyet, Karakum (Hei-
sha)'da bulunan güney G ö k - T ü r k merkezine vardı. Çinli heyet Kapgan'ın

" ' D a n miktarı kaynaklarda farklı bildirilmiştir: G T S , 40 binden fa/la slıilı (bir slıih 41 kg);
H T S 100 bin hu (bir hu 21,5 ölçek).
" C T S ve H T S ' d e k i imparatorlar b ö l ü m ü bu hadiselerden hal ise i m iye i r . Bu konu için aynca
bkz. ö . tzgi, " O r t a Asya T ü r k Dev İ d l e r i n i n Çin ile licareti", /. Ü. Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 9. 1978,
s. 101.
' ' T o n y u k u k ile A-shih-te Y ü a n - c h c n ' ı n aynı kisi o l d u ğ u konusunda bkz. M . M o r i , "A-shih-ıe
Y ü a n - c h e n ve T o n y u k u k , İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, V, 1-4, 1973, s. 87-93.
^ B u olaylar h a k k ı n d a imparator b ö l ü m l e r i hariç konuyla ilgili b ü t ü n d i ğ e r Ç i n c e kaynaklarda
bilgi v a r d ı r .
9 5
G T S 185Ave H T S 197.
M
B u olayın en iyi l e f e r r u a ü C T S 77 ve HTS 100'de kayıtı bulunan Y e n Chih-wei'in
biyografilerinde mevcuttur.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 25

huzuruna çıktığında, k a ğ a n onlara "Benim kızımın G ö ğ ü n oğlu L i sülalesinden

birisi ile evleneceği şüpheli, şimdi sen buraya Wu ailesinden birisi ile geldin.
G ö ğ ü n oğlu olup olmadığı belli değildir. Biz eskiden beri L i ailesiyle müttefikiz,
şimdi duyuyorum k i ; G ö ğ ü n o ğ l u n u n (esas Çin i m para loru mm) s oyu yok olmak
üzere, sadece iki oğlu var, Ben şimdi askerlerimle üzerinize yürüyerek genç
y7
olanı tahta geçireceğim" d e d i .

Sonra prens W u Yen-hsio ve yanına gelmiş olanları tutukladı. Refakat gayesi

ile gelmiş olan Ayinler Bakan Yardımcısı Y e n Chih-wei'i Çin Kagan'ı ilan etti.

4 - Çin'e Karşı D ü z e n l e n e n Yeni Akınlar

Daha sonra ilan ettiği Çin kaganıyla beraber, maiyyetine yüz bin kişi alan
Kapgan, Çin kaynaklarının tabiri ile aniden Çin'e saldırdı (698 yılı 7. ay). İlk
önce h ü c u m ettiği yerler Ching-nan, P'ing-ti ve Ch'ing vs. o r d u l a r ı n ı n
mevzilenmiş o l d u ğ u bölgelerdi. B u arada Ching-nan ordusu k u m a n d a n ı M u -
jung Hsüan-tse yanındaki beş bin askerle Gök-Türklere teslim olmak zorunda
98 9
kalmıştı . Bunu tabiken Kapgan, Kuei ve T a n eyaletlerini de yağma etti ''.

Bu G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a karşı, Çİn İmparatoriçesi yeni ö n e m l e r almak

zorunda kaldı; imparatorluk ailesi işlerine bakan memur vVu Chung-kuei,
"Tien-ping orta ordusu kumandam", sağ ihtişamlı muhafız alayları generali
Sha-t'o Chung-i'yi T i e n - p i n g d o ğ u ordusu k u m a n d a n ı olarak tayin edip, 300
bin askerle G ö k - T ü r k ordusuyla savaşmak üzere yola çıkardı. Sağ muhafızları
büyük generali Yen Ching-jung, T i e n - p i n g batı ordusunu 150 bin kişi ile idare
etmekle görevlendirilmişti. Fakat, yine de neticede 100 bin kişilik G ö k - T ü r k
ordusuna, 450 bin kişi ile karşı koymaya çalışan Çin ordusu başarılı olmadı.
Çünkü Kapgan, ordusuyla beraber tekrar Heng-you bölgesinden girip, Wei
eyaletine saldırdı. Fei-hu ilçesini yerle bir ettikten sonra T i n g eyaletine girdi.
Bu eyaletin valisi Sun Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Evleri barakları yakıp, yıktılar.
Neticede bölgedeki köyler b o m b o ş kalmıştı.

İlerleyen G ö k - T ü r k ordusu karşısında hiçbir şey yapamayan İ m p a r a t o r i ç e

Wu, Kapgan'ı yok etmek için başka yollara baş vurmaya başladı. Bundan dolayı
Kapgan'ı Öldürene prens unvanı vereceğini ilan edip, onun unvanını da Başı
Kesik Ç o r (Chan-ch'o) olarak değiştirdiğini bir fermanla açıkladı. Bilindiği gibi

" C T S 1 9 4 A , s b 5 1 6 9 ; H T S 2 1 5 A , s. 6046.
^ B u olayın kesin larihi sadece imparatorlar b ö l ü m l e r i n d e k a y d e d i l m i ş bkz. G T S 6, s. 127;
GTS 194A, s. 5169; ".. . C h i n g - n a n ordusu idarcisi Yü-ling muhafızları generali M u - j u n g H s ü a n - t s e
beş bin askerle leslim o l d u . . . "; H T S 215A, s. 5046: ".. . C h i n g - n a n ordusu k u m a n d a n ı Mu-jung
H s ü a n - t s e beş bin askerle teslim oldu.. . "
" G T S bu konuda y a ğ m a ettiğini, H T S kuşattığını kaydetmektedir. G T S gös. yer: "Aniden Kuei
ve T a n eyaletlerini y a ğ m a etti.. . "; H T S gös. yer: . K u e i ve T a n ş e h i r l e r i n i kuşattı.. . "
26 A H M E T TAŞAĞ1L

daha önce Kapgan, Çinliler tarafından Mo-ch'o (Beg Çor) diye anılıyordu.
H ü c u m l a r ı n a b ü t ü n hızıyla devam eden Kapgan, Chao eyaletini kuşatarak,
baskı altına aldı. B u r a n ı n vali yardımcısı T a n g Po-jo, kalenin etrafını çevirerek
müdafaa etmeye çalıştı ise de G ö k - T ü r k l e r kalenin içine girerek vali yardımcısı
100
Kao Juei'i ö l d ü r d ü l e r . T a n g Po-jo, G ö k - T ü r k l e r e teslim olmak zorunda k a l d ı .
Arkasından Hsiang eyaletine giren Kapgan, burayı da y a ğ m a etti.

Çin içlerine d o ğ r u G ö k - T ü r k akınları b ü t ü n şiddetiyle devam ederken artık

imparatoriçeyi T a n g h ü k ü m d a r ı olarak tanımayan Kapgan, Yen Chih-wei ile
beraber G ö k - T ü r k ülkesine gelmiş bulunan Çinli memurlara rütbelerine göre
üçüncü ve beşinci derecelere ait Çin unvanları ile bu derecelerdeki Çinli
m e m u r l a r ı n giydiği elbiseleri verip, Çin'e geri g ö n d e r d i . Gayesi, Çin'e hakim
o l d u ğ u n u göstermekti. Ancak, İ m p a r a t o r i ç e bu elbiselere el koyup, memuriyet
derecelerini de geçerli saymadı. B u arada Kapgan, Çin imparatoriçe s i ne bir
mektup g ö n d e r e r e k , şu sebeplen ileri sürerek onu: Tohumluk olarak
g ö n d e r i l e n darılar aslında pişmişti; hediye olarak verilen altının ve g ü m ü ş ü n
ayarı çok d ü ş ü k idi; yukarıda da söylediğimiz gibi Çinli elçilere verilen
elbiselere el k o n u l m u ş t u , nihayet kızı bir hanedan prensi ile değil de
İ m p a r a t o r içenin ailesinden biri ile evlendirilmeye kalkışılmıştı şeklindeki
ifadelerle suçladı. İşte, bu sebeplerden dolayı yeniden Çin'e saldıracağını ve H o -
pei bölgesini ele geçireceğini ilan etti. B u arada Yen Chih-wei'in G ö k - T ü r k
ülkesine gelişi sırasında ona askerleriyle refakat etmiş olan Çinli general P'ei
Huai-ku'ya vezirlik teklif etli ise kabul ettiremedi. Bunun üzerine onu hapse
attırarak ö l d ü r m e y e karar verdi. Fakat, adı geçen general gizlice kaçarak, Çin'e
1 0 1
geri d ö n d ü .

5 - Ç i n ' d e Veliaht D e ğ i ş i k l i ğ i

Gittikçe artan G ö k - T ü r k baskı ve akınları neticesinde şaşkına d ö n e n

İ m p a r a t o r i ç e W u , daha evvel pasif vazifeye tayin ettiği T a n g h a n e d a n ı n a
mensup şehzade C h u n g T s u n g ü merkeze çağırarak, ona aktif bir vazife tevcih
etti. B u vazife Sarı I r m a ğ ı n kuzeyinin baş k u m a n d a n l ı ğ ı i d i . B i r bakıma Kapgan
Kağan, bu vesile ile T a n g h a n e d a n l ı ğ ı n ı n bir başka ifade ile Çin tarihinin en

l 0 U
C h a n g Jen-t'ang, bu olayın C T S ve H T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı söylüyor ise de (bkz. s. 188), a s l ı n d a
kaydedilmiştir; hkz. C T S I94A. s. 5169 ve H T S 215A, s. 6046.
" " P ' e i H u a i - k u ' n u n biyografisi H T S 197-10a: " Y e n Chih-wei, G ö k - T ü r k l e r e elçiliğe gittiği
zaman, H u a i - k u , ona askerleriyle refakat elti. Kapgan, Y e n Ghih-wei'i Çin k a ğ a n ı ilan ettiği zaman,
Huai-ku'yu d a idaresi altına almak istedi. Fakat, Huai-ku, onun ö n ü n d e e ğ i l m e k islemedi. B u n u n
ü z e r i n e tam ö l d ü r e c e k iken H u a i - k u d u r u m u şöyle izah elti:" f e d a k a r l ı ğ ı m d a n dolayı ö l d ü r m e k
a t ı y o r s a n ı z ö l d ü r ü n . Neticede k a ğ a n ö l d ü r m e k t e n vazgeçerek hapse arıtırdı. O l ü n ı ü beklerken
h a s t a l a n d ı . D a ğ l a r ı n vadilerin a r a s ı n d a n k a ç a r a k Ping eyaletine vardı.. . ". C h a n g Jen-t'ang kaçış
olayının C T S ve H T S ' d e b u l u n m a d ı ğ ı n ı söylüyor ise de (bkz. s. 193) y u k a r ı d a k i metinde g ö r ü l d ü ğ ü
gibi olay kaydedilmiştir.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 27

parlak h a n e d a n ı n ı n yok olmasını Önlemiş oluyordu. Daha sonra iş başına

geçecek olan T a n g şehzadeleri yaklaşık iki yüz yıl daha i m p a r a t o r l u ğ u
yöneteceklerdir.

H e r yönüyle çok hızlı gelişen G ö k - T ü r k akınlarını, sözde veliaht da

102
d u r d u r a m a d ı . Çin'de gelişen bu olayı çok y a k ı n d a n takip eden Kapgan, daha
yeni Çin ordusu daha hareket etmeden Chao ve T i n g eyaletlerinin her tarafını
yağma edip kadın-erkek 80-90 bin kişiyi ele geçirdi. Sonra Wu-huei-tao denilen
askeri bölgeyi de geçerek geri d ö n d ü . Çin kaynakları bu olayı anlatırken
Kapgan'ın "neticede başarılı olmadığını ifade etmektedir". Fakat, yukarıda da
açıkça g ö r ü l d ü ğ ü gibi ası! hedefine ulaşan Kapgan, hemen hemen bütün kuzey
Çin'i istila etmişti. Üstelik generaller Sha-t'o Chung-i ve takviye orduları
k u m a n d a n ı L i To-su, G ö k - T ü r k l e r e karşı savaşmak üzere görevlen d irildilerse
de gerekli cesarete sahip o l m a d ı k l a r ı n d a n Kapgan'ın karşısına çıkmaktan
103
çekinmişlerdi .

Sadece T i Jen-chie, bu sırada geri d ö n m e k t e olan G ö k - T ü r k ordularını 100

askerle takibe çıkmış, yine kaynakların ifadesine göre hiçbir netice elde
edemeden geri d ö n m ü ş t ü .

Yukarıda g ö r ü l d ü ğ ü gibi T a n g h a n e d a n l ı ğ ı n a bağlı ardı ardına büyük

darbeler indiren Kapgan, kuvvetini ve şöhretini çok fazla artırmıştı. H T S ,
Kapgan'ın g ü c ü n ü tarif ederken, artık I. G ö k - T ü r k devletininki kadar o l d u ğ u n u
104
bildirmektedir . Devletin toprakları d o ğ u d a n batıya 10 bin ti (5670 km.)
105
emrindeki askerin mevcudu 400 bin i d i . B u arada G ö k - T ü r k l e r e sığınmış olan
1 0 6
Yen Chilı-wei, Kapgan'ın serbest bırakmasıyla Çin'e geri d ö n d ü . Fakat,
kendisini affetmeyen İ m p a r a t o i ç e Wu, onu ve b ü t ü n ailesini Öldürerek
1 7
cezalandırdı (689 yılı 10. Ay) " .

İ 0 2
C T S 194A. s. 5169: " İ m p a r a l o r i ç c L u - l u prensini veliaht ilan etli ve Sarı n e h r i n kuzeyinde
harekat ordusunu b a ş k u m a n d a n ı tayin elti. O r d u başarılı o l m a d ı . . . "
1 0 3
H T S 215A, s. 61146; "Daha hareket etmeden Kapgan bunu duydu ve Ghao ile T i n g
eyaletlerine s a l d ı r ı p , 80-90 bin kişiyi ele g e ç i r d i , hepsini s ü r ü l e r i n i , allın ipekli k u m a ş l a r ı n ı ,
kızlarını, o ğ u l l a r ı n ı , hepsini alıp gittiler. B ü t ü n generaller arzu etmelerine r a ğ m e n savaşmaya
cezaret edemediler Sadece T i Jen-chie, askerleriyle lakip etli. Fakat, başarılı o l m a d ı .
" • H T S 2 İ 5 A , s. 6046: " Ç i n ' e karşı k a z a n d ı ğ ı zaferlerden b ü y ü k gurur duyuyor ve daha fazla
ihtiraslar besliyordu. C h i c h - l i ve d i ğ e r l e r i n i n z a m a n ı n d a k i gibi kuvvetlenmişti. T o p r a k l a r ı n ı n
genişliği 10 bin 1i i d i . B ü t ü n yabancı kavimler onun emirlerini dinliyordu., , "
105
A s k e r l e r i n sayısı sadece T C T C 206, 2009a'da bulunuyor; ayrıca bkz. Ghang |cn-t'ang, s. 150
'""Chang Jen-t'ang. bu olayın G T S ve H T S ' d e o l m a d ı ğ ı n ı söylüyorsa da (bkz. s. 188), C T S 6, s.
128 ve H T S 4, s. 99 Y e n C b i h - w e i ' m d ö n ü ş ü n d e n bahsetmektedir,
" " C T S 77, 5a; H T S 100, 8a.
28 AHMETTASAGII.

6 - K a p g a n ' ı n Yenİ Bir İdarî T e ş k i l a t l a n m a Y a p m a s ı

Artık, Orta Asya'nın en kuvvetli h ü k ü m d a r ı seviyesine yükselen Kapgan,

G ö k - T ü r k ülkesi içinde bazı idari değişikliler yapma yoluna gitti. Bu devletin
hızla gelişip, büyümesinin ortaya çıkardığı bir netice idi. 16 yıl önce İlteriş
Kutlug liderliğinde, Çin esaretinden kurtulan Gök-Türk devleti kısa zaman
içerisinde bir cihan devletine d ö n ü ş m ü ş t ü . İşte, ortaya çıkan bu yeni durum
karşısında Kapgan Kağan, kardeşi Tu-hsi-fu'yıı Sol Kanat (doğu) Şad'ı, ağabeyi
K ü t l ü ğ ü n oğlu Bilge (Mo-chü)'yi de Sağ Kanat Şad'ı tayin etti. Ayrıca kendi
o ğ l u n u her iki taraftaki şadın üzerine "Küçük Kağan" unvanıyla vazifelendirdi.
(Diğer adı Bögü, Çince Fu-chü). Böylece kendisini kağanlar kağanı pozisyonuna
yükselmiş oluyordu. Küçük Kağan, aynı zanamda C h ü - m i - k ' u n gibi 10 kabile
(On Ok) lerin reisi de olmuştu. Ö t e taraftan Çincesi T o - h s i (Geniş Batı) olan bir
başka unvana da sahip idi (699 yılı).

7 - Batı Y ö n ü n d e Askerî Harekât

G ö k - T ü r k Devleti'nin en büyük d ü ş m a n ı olan Çine karşı d o ğ u d a zaferleri

devam ederken, batıda isyan eden Türgişlere karşı da seferlere girişildi. Küçük
Kağan (İnel, Bögü), Bilge Şad ve Tonyukuk idaresi altındaki G ö k - T ü r k ordusu
Altay Dağlarının aştı, Cungarya (Yarış ovası)'ya vardıktan sonra Bolçu (Urungu
04
g ö l ü n ü n güney-batı kıyısındaVda Türgişleri ağır bir bozguna u ğ r a t t ı ' . Bolçu
zaferi neticesinde Türgişlerin b ü t ü n Nu-shih-pi ve To-lu kabileleri yani Balkaş,
İli, Isık Göl ve Talaş bölgelerindeki Türkler, Kapgan'ın hakimiyetini tekrar
tanıdılar'"''. Daha sonra G ö k - T ü r k l e r akınları M a v e r a ü n n e h i r (Kengü Tarban),
108
Otrar şehri, Arış I r m a ğ ı civarlarına u l a ş t ı .

Bu arada Bilge, 700 yılında Tangut'lar üzerine sefer d ü z e n l e m i ş ve

109
çocuklarını, kadınlarını at sürülerini, bütün mallarını ele geçirmişti .

8 - Yeniden Ç i n ' e Y ö n e l i ş

Lung-you bölgesine akın yapıp, 10 binden fazla at ele geçiren Kapgan

Kağan ülkesine geri d ö n d ü " " . B u saldırılar karşısında Çinliler yeni tedbirlere
baş vurmak zorunda kaldılar. İleri gelen devlet a d a m l a r ı n d a n Wei Y ü a n - c h u n g
1
(Orhun Yazıtlarında O n g T u t u k ) " , Ling-wu bölgesi harekat ordusu k u m a n d a n ı

IQ1
K ü l T c g i n , d o ğ u sl 18-19; Bilge, d o ğ u sı Ki; Tonyukuk I, balı İ t S.
'"Kül Tegin, d o ğ u sı 21; Bilge, d o ğ u sı 18; Aynca bk*. F.. Chavannes. Document! sur its Tuo-
kioue Occidentaux, Pahs 1941,1. 283vd.
""KaTcsoglu. Türk Mitli Kültürü, a. 111.
I09
BK,D,24.
""CTS l 9 4 A . i . 5 1 7 0 ; H T S 4 , » . 101; 215A. s. 6047.
'"Ong Tuluk, Wei Yuan-chung aynılığı için bkz. Kafesoğlu. s 112,
 G Ö K - T Ü R K L E R III M

ve An-pei bölgesi büyük genel askeri valisi Hsiang Wan-tan da, T i e n - p i n g

bölgesi birinci k o m u t a n ı olarak b ü t ü n Çin o r d u l a r ı m idare etme vazifesini
üstlendiler. Çin ordusu Bilge ve Kül Tegin'in de katıldığı bu seferde Kül Tegin,
1
Çinli kumandan O n g T ı ı t u k ü esir alıp Kapgan'a s u n m u ş t u r " . Fakat, başarılı
olmayan bu generaller geri d ö n ü n c e akınlarını t a m a m l a m ı ş olan G ö k - T ü r k
ordusu kendi topraklarına ulaştı (701).

9 - Tony ukuk B a t ı d a

Bu sıralarda batıdaki G ö k - T ü r k akınları devam ediyordu. Yaklaşık 25 yıldır

T ü r k l e r tarafından idare edilen Baü Türkistan'daki şehir krallıkları buralara
3
ulaşan Arap saldırılarına karşı koyabilmişti" . Yine Tonyukuk, İnel ve Bilge
tarafından idare edilen G ö k - T ü r k l e r i n bau orduları Seyhun (Yincü Ö g ü z )
kıyılarına vardı, nehri geçerek, Maveraünnehr'in Kızılkum çölüne daldı. İnel
Kağan k u m a n d a s ı n d a k i bir kısım kuvvet burada kalırken, Tonyukuk güneye
ilerleyip, T ü r g i ş başbuğu So-ke'nın idaresindeki Soğd halkını ele geçirdi"*. Ek-
5
Tağ'ı da geçen Gök-Türk ordusu Demir Kapı'ya ulaştı (701 yılı)" .

702 yılının ilkbaharında Y e n ve Hsia eyaletlerine akın yapan Kapgan, 100

bin at ve koyun ele geçirdi. Arkasından Shih-ling'e saldırdıktan soma Ping
eyaletini muhasara etti. İ m p a r a l o r i ç e Wu, bir sürü yeni ö n l e m l e r daha almaya
çalıştı ise de hazırlanan Çin orduları T ü r k kuvvetlerine karşı çıkanıaya cesaret
edemediler. T a i ve Hsin bölgelerine giren G ö k - T ü r k ordusu buralarda da
6
yağmalar y a p t ı " .

703 yılına g e l i n d i ğ i n d e Gök-Türk kağanı politikasında değişiklik yaptı.

Saldırılarını durdurarak, Çin'e Baga Tarkan'ı elçi olarak g ö n d e r i p , yeni bir
evlilik ittifakı teklifinde bulundu. Ancak, bu sefer damat olarak istenilenin
sadece T a n g h a n e d a n ı n a mensup değil, ayrıca veliahtın oğlu olması da
gerekiyordu. Kapgan'ın gayesi tabii k i T a n g h a n e d a n l ı ğ ı içerisinde çok daha
fazla söz sahibi olmak İdi. Geçen defa kötü tecrübelerden dolayı İmparatoriçc,

ll3
IİK,0,2:> KT.D.31,
ll1
K a f e s o ğ l u , £ Ö j . Yer.
' " C h a v a n n c s , aynı eser.s. 67.
6
" R . G i r a u d . !,'Empire île Turc Célestes, harita 4.
" ' H T S 2 I 5 A , s. 6047: ".. . Ertesi yıl, Y e n ve llsia'ya h ü c u m edip 100 bin at ve koyun y a ğ m a
etti. Shih-ling'e saldırdı. A r k a s ı n d a n l'ing eyaletini muhasara elti. Y u n g eyaleti valisi Hsie C h i -
ch'aııg, Shan-lung'a özel elçi olarak gidip, b ü y ü k elçi ü z e r i n e aldı. T s ' a n g , Y i n , Y u , I, H e n g , T i n g ,
Kuei, T a n ve T i u g gibi d o k u z eyaletin o r d u l a r ı n ı İdare ederek boynuz gibi oldular, ayrıca 1 İsiang
Wang. An-pei bölgesi harekal ordusu bas. k o m u l a m o l d u ve b ü t ü n o r d u l a r ı teftiş etti. O r d u l a r
iltı leye m c d ı 1er. ( :.k T ürklcı teki ar 'l'ai ve I İsin e saldırdılar t skiden o l d u ğ u gibi ahaliyi ö l d ü r ü p
yağma yaptılar.
 AIIMETTAŞAĞIL

7
bu sefer daha temkinli davranmaya çalıştı" . Hemen veliahtları yanına çağırıp,
sarayda bir g ö r ü ş m e yaptı. Neticede Kapgan Kagan'ın teklifi kabul edildi.
Kapgan teklifinin k a b u l ü n d e n d u y u d u ğ u memnuniyeti göstermek için ileri
gelen devlet a d a m l a r ı n d a n İ-li-t'an-kan'ı bin baş at ile birlikte Çin sarayına
gönderdi. Elçi, imparaıoriçeye teklifin kabulünden dolayı Kapgan'ın
teşekkürlerini iletti. Su-yü-t'İng (imparatorluk sarayının bahçesinde bir köşkj'de
G ö k - T ü r k elçisinin şerefine eğlence tertip edildi. Veliaht, baş vezir ve b ü t ü n
saray erkanı ü ç sıra halinde bu eğlencede hazır bulundular. Gök-Türk elçisine
bu denli itibar edilmesi Kapgan'ın ve Gök-Türk devletinin Çin nazarındaki
üstün yerini açıkça g ö s t e r m e k t e d i r . Bununla birlikte G ö k - T ü r k elçisine bir çok
hediyeler sunularak geri u ğ u r l a n d ı . Kapgan da karşı jest yapmakta gecikmedi.
689'da sahte prens olarak Karakum'daki G ö k - T ü r k merkezine gelen Wu Y e n -
8
hsiou'yu serbest b ı r a k t ı " .

Bu arada G ö k - T ü r k devletine karşı isyan eden Basmıilar tekrar hakimiyet

9
altına a l ı n d ı " .

10 - Ç i n ' d e Taht D e ğ i ş i k l i ğ i ve B u n u n G ö k - T ü r k l e r i Etkilemesi

Çin'i yaklaşık yirmi yıldan beri idare eden İ m p a r a t o r i ç e Wu, tahtı C h u n g

Tsııng'a teıkeıti (705). B u suretle Gök-Türk-Çin m ü n a s e b e d e r i n d e yeni bir
devir açıldı. Ç ü n k ü tahta yeni geçen Çin imparatoru farklı tutum içindeydi.
Bunun ü z e r i n e tekrar h ü c u m a geçen Kapgan, L i n g eyaletinin Wu-sha
1
kasabasına saldırdı (706 yılı 2. Ay) '"'. B u sırada Ling-wu bölgesi ordusu
b a ş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i, G ö k - T ü r k ordusuna karşı koymaya çalıştı ise de
Çin generallerinin hepsi yenilip, geri çekildiler. Söz konusu savaşlarda Bilge'de
12
önemli rol o y n a d ı ' . B u savaşlar sırasında ölen insanların sayısı h a k k ı n d a Çin
yıllıkları C T S ile H T S farklı bilgiler vermektedir. Aynı sırada Çin'de büyük
kuraklık oldu. C T S 194A, 6 binden fazla insan'ın ö l d ü ğ ü n ü kaydederken, H T S
1
215A, bu rakamı birkaç 10 bine ç ı k a r m a k t a d ı r " . Aynı ay içerisinde başka bir

1
' " W . E r b c ı h a r d , Çın Tarihi, s 21 ' daki i m p a r a l o r i ç c W u ' n u n , K a p g a n ' ı n teklifini kabul edip,
bir prens g ö n d e r d i ğ i hususundaki fikri balalı o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü kaynaklarda böyle kayıl
b u l u n m a d ı ğ ı gibi ayrıca daha sonra lahla geçecek olan İ m p a r a t o r C h u n g T s u n g , bu anlaşmayı
reddedecektir (hkz. C T S 194A, s. 5170; H T S 2 1 5 A , s. 6047).
" ' Y ı l l ı k l a r d a zikredilmeyen bu bilgi sadece T C T C 207'dc b u l u n m a k t a d ı r .
' " B i l g e , d o ğ u st 25; Kafesoglu, aynı eser, s. 1 IS.
I N
C T S 7, t. 143. G ö k - T ü r k l e r i n s a l d ı n tarihini aynı yılın 12. Ayı olarak belirtirken Çin
ordusunun kaybını ila 30 bin olarak bildirmektedir.
m
B K D 20 K T D 32-34.
I Î !
C T 5 194A, s. 5170; " C h u n g - T s u n g lahla geçli. Kapgan, tekrar L i n g eyaletinin Wu-sha
kasabasına saldırdı. Ling-wu ordusu bas; k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i, onunla karşı karşıya gelip,
l i n i n s ü r e savaştı. Subaylar yenilip geri d S n d U k ı 8 binden fazla kişi Cldü. A r k a s ı n d a n Yüan ve H u t ı
gibi eyaletlere saldırdı. Lung-you'yu y a ğ m a e d i p . 10 binden fazla koyun ele geçirip gittiler. Sha-t'o
Chung-i g ö r e v i n d e n alındı "
 G Ö K - T Ü R K L E R III 31

koldan Yüan ve H u e i gibi eyaletlere giren G ö k - T ü r k kuvvetleri Lung-you

bölgesini y a ğ m a ettiler. 10 binden fazla at, 10 binden fazla koyun ele geçiren
Kapgan, geri d ö n d ü . Bunun ü z e r i n e G ö k - T ü r k saldırılarına karşı bir şey
yapamayan Çinli general Sha-ı'o C h u n g - i görevinden alındı.

G ö k - T ü r k saldırılarından iyice yılan Çin'in yeni imparatoru, daha Önce

kabul edilmiş olan evlilik teklifini reddetti. Üstelik Kapgan'ı ö l d ü r e n e prens ve
büyük generallik r ü t b e l e r i n d e n birini tevcih edeceğini ilan etti. İ m p a r a t o r u n bu
sırada aldığı karşı tedbirlerden biri de CTS'de belirtilip, HTS'de işaret
edilmeyen "imparatorun b ü t ü n memurlara Gök-Türkleri yıkıp ele geçirmek için
123
planlar y a p m a l a r ı n ı emretmesidir . B u emir bundan sonra gelişen G ö k - T ü r k
tarihi içinde çok Önemli rol oynayacaktır. Ç ü n k ü birbiri a r d ı n a planlar
hazırlayan Çinli devlet adamları; G ö k - T ü r k l e r i n g ü n e y e akın yollarını kesmek
için ü ç tane Shou-chiang-ch'eng (teslim alma kalesi) kurulmasını, General Sha-
t'o Chung-i'nin korkak o l d u ğ u için görevden alınmasını, diğer kumandanlara
mükafat verilmesini, sınır boylarındaki valilerin çok dikkatli seçilmesini,
askerlerin çoğaltılıp, gerekli levazımatın yığılmasını imparatora tavsiye ederek,
Gök-Türklere karşı, sefer yapılmasını, ancak daha önce G ö k - T ü r k ülkesi içinde
müsait durumun yaratılmasını, öte taraftan kazanılacak süre içerisinde onlara
karşı savaşacak ordunun eğitimi fırsatının elde edilebileceğini, diğer taraftan
çok geniş çapta bir sefer açılabilmesinin m ü m k ü n olacağını bildirdiler.

Evlilik teklifinin reddedilmesine çok kızan Kapgan, Gök-Türk Devleti

içerisinde yakaladığı resmi memur sıfatlı Çinli Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r t t ü . B u
124
şahıs her ne kadar L i u Mau-tsai tarafından elçi olarak gösterilmekte ise d e
yıllıklar söz konusu hadiseyi anlatırken genelde kullanılan elçi kelimesinden
farklı olarak seyahat eden resmi görevli kişi a n l a m ı n a gelen kelimelerle
125
yazmışlardır . B u da bizi ister istemez adı geçen kişinin casus olduğu
konusunda bazı d ü ş ü n c e l e r e sevk etmektedir. Bahis konusu tarihten sonra (705)
Gök-Türk ülkesinde sık sık isyanların çıkmış olması, az önce söylediğimiz gibi
CTS'de uzun uzun anlaUİan bir raporun imparatora sunulması ve adı geçen
şahsın casus o l d u ğ u konusundaki tahminimizi kuvvetlendirmektedir.

H T S 215A, s. 6945-, "... C h u n g T s u ı ı g tahta g e ç t i ğ i n d e , Kapgan, VVu-sha k a s a b a s ı n a saldırdı.

Neticede Ling-wu ordusu bas k u m a n d a n ı Sha-t'o C h u n g - i , onunla savaştı, k a z a n a m a d ı , b i r k a ç o n
bin insan oldu. A r k a s ı n d a n G ö k - T i i r k l e r , Y ü a n ve H u e i gibi eyaletlere girip çok m i k ı a r d a a l ve
koyun ele geçirdiler..."
l 2
* L u Pu adlı vezirin hazırladığı rapor C T S 194A, s. 5170,5171'de kayıtlıdır. B u vezir Ç i n
tarihinin İlk devirlerinden itibaren misaller vererek a l ı n m a s ı gereken ö n l e m l e r i imparatora
anlatmıştır. Söz konusu r a p o r d a özellikle H u n l a r ile ilgili misaller çok çarpıcıdır,
l z t
B k z . Liu,l,s. 406,407.
l i 5
H T S 215A, s. 6047; ".. . Kapgan, H u n g - l u - c h ' i n g u n v a n l ı resmi vazifeli m e m u r (hsing-jen)
Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r d ü . . "
32 A H M E T TAŞ A Ğ I L

707 yılının 5. Ayında "Sınır Muhafızları Generali" rütbeli C h a n g Jen-tan,

Shuo-fang bölgesi baş k u m a n d a n ı oldu. Kendisine kuzey sınırlarının savunması
126
vazifesi v e r i l m i ş t i . Ertesi yıl Çinliler, Sarı nehrin kuzeyinde daha evvel
yabancıların gelip, Ç i n ile m ü n a s e b e t tesis ettiği veya teslim olduğu ü ç kale-
Şehrin inşasına, eski olanların da tamirine başladılar. G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n ı n
gelmesi muhtemel yollara yığınaklar yapılıp barikatlar kuruldu. Çinliler bu
şekilde Kapgan'ın g ü n e y e saldırı yollarını tıkamayı tasarlamışlardı. Bundan
sonra T a n g Hsiou-ching, sınırları koruma k u m a n d a n ı olarak, söz konusu
127
mevzilere y e r l e ş t i .

708 yılının 11. Ayında batıdan da bazı G ö k - T ü r k birliklerinin Çin'e

girdiğini görmekteyiz. B u esnada batıdaki G ö k - T ü r k l e r e gönderilen Feng Chia-
ping adlı kişi de Öldürüldü. Aslında T ü r g i ş l e r e gönderilmiş adı geçen şahsın da
8
casus olma ihtimali kuvvetlidir" . Diğer taraftan An-hsi askeri valisi Çinli
k u m a n d a n ı N i o u Shih-chiang ile Türgişler, Hou-shao kalesinde savaştılar,
129
m a ğ l u p olan Çinli vali ö l d ü r ü l d ü .

11 - B o y l a r ı n İ s y a n ı

G ö k - T ü r k devletine karşı isyan hareketine kalkışan boylardan Çiklerin

Kem-İrtiş arasında, Azların Isık G ö l ü n ü n batısında 709 yılında itaat altına
130
alındığı Bilge Kağan kitabesinden a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u sırada G ö k - T ü r k
ordusunu Bilge Şad idare etmişti.

Aynı sıralarda Çin'in imparator değişikliğine sahne o l d u ğ u n u görüyoruz.

C h u n g T s u n g ölünce, J u e i Tsung onun yerine tahta geçti. Bu imparatorun tahta
geçişinin ilk yılında Kapgan, tekrar Çin'e elçi g ö n d e r e r e k evlilik yoluyla
müttefik olmak istedi (711 başları). Fakat, bu defa bir Çin prensesini hatun
olarak almak istiyordu. Kapgan'ın teklifi Çin sarayında m ü z a k e r e edildi.
Neticede Sung bölgesi prensi Ch'eng-ch'i'nin kızına Chin-shan (Altın dağı-Altay
dağları) prensesi u n v a n ı verilerek Gök-Türklere g ö n d e r i l m e s i n e karar verildi.
Evlilik teklifinin kabul edilmesinden memnun olan Kapgan, o ğ u l l a r ı n d a n Yang-
wo-chih Tegin'i ikamet etmek üzere Çin sarayına g ö n d e r d i . B u Tegin, Ç i n
sarayına vardığında kendisine yüksek generallik r ü t b e l e r i n d e n biri tevcih

s
' - ü u olayın kesin tarihi sadece H T S 4, s. I07'de h ulun inak ta olup, d i ğ e r kaynaklarca
zikredilmemektedir,
" ' T a n g Hsiou-ching'in g ö n d e r i l i ş i ve sınırlara yerleştirmesi sadece H T S ' d e kayıtlıdır. C T S ' d e
bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r .
Lî
" l î u s a l d ı n ve d i ğ e r ilgili hadiseler yalnız H T S 4, s, 110'da zikredilmiştir. D i ğ e r k a y n a k l a r ı n
hiç birinde malumat yoktur.
I Z 9
H T S , gös. yer.
, , ü
D o ğ u , s. 26; ayrıca bkz. Kafesoğlu, s. 112.
 G Ö K T Ü R K L E R . III 58

131
e d i l d i . Altık Çin'e karşı yumuşak bir politika izlemeye başladığını
g ö r d ü ğ ü m ü z Kapgan'ın Çin'e karşı tavır değişikliğinin sebebi hiç şüphesiz
aşağıda bahsedeceğimiz üzere ülkesinde sık sık isyanların çıkması idi.

"Altay Dağı (Chin-shan)" prensesinin Gök-Türk ülkesine g ö n d e r i l m e işinde

refakatçi olarak H o Feng-yao tayin edildi. G e l i n i g ö t ü r e n heyet, G ö k - T ü r k
topraklarına g i r d i ğ i n d e Kağan da onları karşılamak için bir elçilik heyeti
göndermişti. İki heyet yolda karşılaştıklarından, Gök-Türk heyetinin başkanı,
H o Feng-yao'ya prensesin T a n g h a n e d a n ı n a mensup olmayışından dolayı kızdı.
Daha sonra H o Feng-yao ve yanındakiler, Kapgan'ın b u l u n d u ğ u yere ulaşular.
Hediyelerin çok sayıda oluşu, elçilerin iyi reverans yapışlarını gören Kapgan,
prensesin gerçek olmayışına aldırmadı. Üstelik Çin ile iyi m ü n a s e b e t tesis
m
etmeyi de kabul e t t i . Aslında Kapgan'ın y u m u ş a m a s ı n ı n en büyük sebebi hiç
şüphesiz o sıralarda Bayırku ve T ü r g i ş isyanlarının çıkması dolayısıyla devletin
133
içerde çok zor kalması i d i .

Bu sıralarda Suııg Ch'üan, T a n g Hsiou-ching gibi birkaç Çinli general

aslen Moğol boylarından olup, Gök-Türklere tabi Hsi'ler ile Ling-hsing'de
savaşırken esir düştüler (710 sonlan). Daha sonraları Hsi'ler tarafından Gök-
Türklere teslim edilen bu generaller ö l d ü r ü l d ü . Bundan sonra bölgeninin Sınır
Muhafızlığı k u m a n d a n l ı ğ ı görevi Kuo Yüan-chen'a verildi. Kısa süre sonra Juei
T s u n g ü n tahttan uzaklaştırılıp, yerine H s ü a n T s u n g ü n geçmesiyle yine Ç i n ' d e
imparatorluk değişikliği olmuştu. B u imparator tahta geçer geçmez daha evvel
Gök-Türklere yapılmış olan evlilik ittifakını reddetti. Çin'e karşı eski atak ve
üstün durumu devam etmeyen Kapgan, ülke içindeki isyanlarla meşgul
oluyordu. B u isyanlardan O r h u n Abidelerinde açıkça bahsedilmektedir. 710
yılında isyan eden Kırgızlar, Bilge ve Kül Tegin k u m a n d a s ı n d a k i ordu
tarafından K ö g m e n Dağlarının kuzeyinde Songa o r m a n ı n d a ikinci defa m a ğ l u p
134
edildiler . Aynı yıl T o l a Irmağı civartnda yaşayan Bayırku'lar, Türgi-yargın
133
Gölü yakınında yapılan savaşta bozguna u ğ r a t ı l d ı . 711 yılında Türgişler isyan
edince, O r h u n Yazıtlarının ifadesiyle üzerlerine y ü r ü n d ü ve yenildiler, reisleri
13
So-ke öldürüldü ''. Arkasından Bars Beg, T ü r g i ş Kağanı tayin edilerek,
137
Bilge'nin kız kardeşiyle evlendirildi, sonra Semerkand'a sefer tertip e d i l d i .
703'te Beşbalık halkının daveti üzerine bu şehir üzerine yürüyen Bilge d ü ş m a n -

a
'Generallik u n v a n ı n ı n Çincesi, H s i a - w e i - y ü a ı ı - w a i - t a - c h i a n g < h ü n ; d ü r , HTS 2I5A'daki
K a p g a n ' ı n biyografisinde rehine olarak g ö n d e r i l d i ğ i zikredilmiştir.
I S 2
B u k o n u h a k k ı n d a k i bilgiler yani prensesin g ö n d e r i l m e s i sadece H T S 123'te bulunan H o
Feng-yao'mın biyografisinde b u l u n m a k t a d ı r .
1 ! S
B k z . Kafesoğlu, s. 114.
1 M
K ü l Tegin, d o ğ u , 35,36; bilge. d o ğ u , 2 6 - 2 7 ; aynca bkz. G i r a u d , s. 175.
IS6
K ü l T e g i n , d o ğ u , 34; L i u , l , s. 169.
l,fi
B i l g e , d o ğ u , 28; K u l T e g i n , d o ğ u , 3 7 - 3 8 .
' " B i l g e , d o ğ u , 39.
.'(4 A H M E T TAŞAĞIL

lan (muhtemelen Basmıl) yenip, şehir halkını kurtardı. 713 yılında Karluklar,
Kapgan, Bilge ve Kül Tegin'in ortak hareketi n e û c e s i n d e T a m u g Iduk-baş
(Tamir ı r m a ğ ı n ı n d o ğ d u ğ u yerVta m a ğ l u p edildiler. Muharebede yenilen
138
Karluklar kaçarak Çin'e s ı ğ ı n d ı l a r .

l3y
714 yılı 2. a y d a İnel (İ-nie) Kağan, T u n g - e (Tonra) T e g i n ile H u o - p a
İlteber unvanlı Kapgan'ın kız kardeşinin kocası Shih-shih-pi, süvarileriyle
beraber Pei-t'ing (Beşbalık'ın kuzeyi)'e saldırdılar. Kuşatma sırasında kalenin
y a k ı n m a sokulan T u n g - e T e g i n öldürüldü. B u başarısız hadise üzerine Huo-pa
İlteber geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Yanma karısı ve oğullarını alıp, Çin'e
gitti ve teslim oldu. Bundan çok memnun olan Çin imparatoru, İl tebere "bol
Muhafızları Büyük Generallığı"ile Yen-shan bölgesi prensliği, karısına da Altay
dağı Chin-shan prensesi u n v a n ı verildi. Diğer taraftan kendilerine 10 tane
140
kadın köle, 10 at ve 5 bin top ipek vb. hediyeler s u n u l m u ş t u . Aynı yılın
üçüncü ayında Chi-hsi bölgesi vergi memuru A-shih-na Hsien, T ü r g i ş l e r e
141
saldırıp, reisleri Tou-tan'ı ele g e ç i r d i .

Kapgan tarafından T a n g h a n e d a n ı n ı n merkezine ikamet etmek için

142
g ö n d e r i l m i ş olan Yang-wo-chih Tegin, Çin'de ö l d ü . Çin imparatoru bir
ferman yayınlayarak, hanedana akraba ailelerden en az ü ç kişinin Ölen Tegin'in
ailesini ziyaret edip, taz iy eti erini sunmalarını emretti, ö l ü m ü n d e n sonra
ailesinin iyi davranışlara mazhar olması, aslında onun Çin'de b u l u n d u ğ u sırada
bir rehine gibi değil, aksine gayet itibarlı şekilde yaşadığını göstermektedir.

G ö k - T ü r k Kağanı Kapgan, tekrar Çin'e elçi g ö n d e r i p evlilik yolu ile

akrabalık teklifinde b u l u n d u ğ u ise de imparator kabul edilip, etmediğini
bildirmedi. Diğer taraftan Ç i n kaynaklarının ifadesi ile onun olağanüstü
başarılarından korkan" Moğol kabileleri Ch'i-tan ve Hsi'ler de G ö k - T ü r k yüksek
143
hakimiyetini tanıyıp, Kapgan'a b a ğ l a n d ı l a r . Kaynakların ifadesine göre Gök-
T ü r k ordusunun sayısı dışarıda b ü t ü n gailelere r a ğ m e n 400 bin kişiyi bulmuştu.
Bir başka deyişle bu kadar yay ç e k e n e sahipti. Fakat, Kapgan'ın halkını çok sert
idare etmek gibi büyük bir hatası vardı. Zaten çok yaşlanmıştı. İşte bu sert
tutumu devletin başına büyük dertler açıyordu. Boylar arasındaki huzursuzluk
gittikçe arttı. O n kabile (on-ok)nin Sol T u - l u boylarının Beş Ç o r ü , Sağ Kanat
Beş Nu-shih-pi'lerin Beş Erkini hep beraber Çin'e müttefik olmak için teklifte

""Kafcsoglu, aynı yer.

a
" K e s i n larih için bkz. C h a n g J e n - l ' a n g , s. 165-166.
• * C T S I !)4A,s. 5172; H T S 215A, s. 6048.
H l
B u bilgi sadece H'1"S 5. s. 123'te kayıtlıdır; "3. Ayda Chi-hsi vergi m e m u r u A-shih-na-hsien,
Balı G ö k - T ü r k (Türgiş), T o u - t a n ' ı ele geçirdi.. "
" T e g i n ' i n Ç i n ' d e ö l ü m ü n d e n C T S ' d e b a h s e d i l m i ş iken H T S ' d e zikredilmişin'.
' " A s l ı n d a bu konuda H T S biraz farklı bahsetmekledir; 215A. (s. 6048): ".. Kapgan, Ch'i-tan ve
Hsi'ler sert bir şekilde itaati altına aldı.. "
 G Ö K - T Ü R K L E R 111 85

bulundular. Karluklar gibi diğer birkaç T ü r k boyu da Çin'e vassal olmak için
başvurdular (715 ydı 4. Ay). Çinliler bu tekliflerin hepsini kabul etti. Ancak,
kendileri için çok önemli stratejik mevkilerde G ö k - T ü r k ülkesi sınırları
144
İçerisinde o t u r m a l a r ı n ı istedi . T a n g imparatoru böylece G ö k - T ü r k devletini
içerden daha iyi yıpratabilme fırsatını elde edecekti. Ortaya çıkan yeni durum
karşısında İ m p a r a t o r H s ü a n Tsung, bazı yeni tedbirler de aldı; Çin'e yeni
bağlanan kabileleri daha iyi pasifize edebilmek için teşkilatlarını yeniden
düzenledi.

Bu hadiseler ü z e r i n e Kapgan, Karluk ve diğer boylara defalarca saldırdı.

Çin imparatoru da buna karşı b ü t ü n vali ve k u m a n d a n l a r ı n a iki koldan isyancı
T ü r k boylarını desteklemelerini emretti. Diğer taraftan tedip edilen boylar
143
arasına Azlar ve İzgiller de katıldı (715) . Aynı yılın b a h a r ı n d a Kapgan'ın
146
Dokuz O ğ u z seferi sırasında yenilen O ğ u z l a r ı n bir kısmı da Çin'e s ı ğ ı n d ı .

Ardı arkası kesilmeyen isyanlar neticesinde G ö k - T ü r k devletinin gücü

oldukça zayıfladı. B u durum G ö k - T ü r k tabiyetinde olan yabancı kavimlere de
tesir etti. T u - y ü - h u n ' l a r , Kao-li (Kore)'lerin bir kolu olup aynı zamanda
Kapgan'ın d a m a d ı Kao Wen-chien vb. bir çok G ö k - T ü r k vassalı gidip, Çin'e
147
b a ğ l a n d ı . Çin'e sığınanların hepsine özel yüksek Çin unvanları tevcih edilip,
148
generallikler ve düklükler v e r i l d i . G ö k - T ü r k l e r d e n kopmalar bununla da
kalmadı Kapgan'ın d a m a d ı A-shih-te-hu-lu aniden Çin'e gitti ve T a n g
1411
h a n e d a n ı n a tabi oldu . G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r ı ise ülkesinde çıkan isyanları
bastırmaya devam ediyordu. Reisleri A-pu-ssu olan Dokuz Kabile'ye (Oğuzlar)
saldıran Kapgan, onlarla Chi-pci'de savaştı. Dokuz Kabile yenildi, insanlarım
çoğu öldü Dokuz kabile grubuna dahil m a ğ l u p , Ssu-chieh (İzgil) ve diğer bazı
boylar da Çin'e bağlandılar. Çin imparatoru bunların reislerinin hepsine idari
unvanlar verdi. Bunun gayesi Kapgan'ın himayesinde bağımsız olmayan T ü r k
boylarına, bu şekilde artık bağımsız olduklarını hissettirmek i d i . Ancak, yine de
kuzey sınırlarında bir sürü yeni ö n e m l e r alarak, herhangi bir G ö k - T ü r k
saldırısına karşı teyakkuz halinde olmalarını emretti.

12 - K a p g a n ' ı n Pusuya D ü ş ü r ü l m e s i ve Ö l ü m ü

Çin İ m p a r a t o r u H s ü a n Tsung, Kapgan Kagan'ı tamamen ortadan

kaldırmak, ya da eline geçirmek istiyordu. B u maksatla G ö k - T ü r k ülkesinde ü ç

I M
H T S 215A, s. 6048; C T S 194A, s. 5173.
' " K ü l T c g i n , kuzey, 3-4.
ltfi
Kal'esoğ]u, s. İl").
H ,
G T S gös. yer; H T S gös. yer.
H a
B u bilgi sadece C T S ' d e kayıtlıdır (bkz. G ö s . Y e r . ) ; H T S ' d e bulunmamaktad.r.
H ! l
İ m p a r a t o r u n G ü k - T ü r k l e r e karşı d i ğ e r boylara tekrar unvan ve hediyeler s u n m a s ı yalnız
H T S 215A, s. 6049'da zikredilmiştir.
36 A11METTA.ŞAĞII.

ayrı bölgede bulunan ve yukarıda bahsettiğimiz gibi Çin ile daha önce müttefik
olan, üstelik çeşitli Ç i n unvanları da alan T ü r k boylarının reislerine yeniden
unvan ve hediyeler sunuldu. B u suretle yeniden talüf edilerek, Kapgan'a
1
saldırmak için tahrik ediliyorlardı ™. Böylece Kapgan'a karşı ihanet cephesi
tekrar harekete geçmişti. Çin müttefiki Bayırku'lar isyan edince, Kapgan
üzerlerine y ü r ü d ü . T o l a Irmağı k e n a r ı n d a yapılan savaşla Bayırkular çok ağır
bir bozguna uğradılar. Ancak, Kapgan zaFer k a z a n m a n ı n verdiği mağruriyet
İçerisinde çok az sayıda askerle geri d ö n e r k e n Söğüt O r m a n ı n d a savaş artığı
1!il
Bayırkuların reisi Chie-chih-lüe'nin ani h ü c u m u n a uğrayarak ö l d ü r d ü . Her
iki yıllıktaki ifadeden anlaşıldığına g ö r e casus olan Çinli H o Ling-ch'üan, o
sırada Bayırkuların y a n ı n d a bulunuyordu. B u şahıs Kapgan'ın kesik başını alıp,
Çin başkentine g ö t ü r d ü (716 yılı 6. Ay).

24 yıl s ü r e n parlak zaferlerde dolu bir kağanlık d ö n e m i n i çok hazin bir

sonla kapayan Kapgan'ın yerine kendisinin daha evvel Küçük Kağan tayin ettiği
oğlu İnel geçti ise de K u d u g ü n oğlu Kül Tegin bir ihtilal yaparak, onu ve b ü t ü n
ailesini ortadan kaldırdı; sonra ağabeyi Bilge Şad'ı kağan olarak tahta geçirdi.

l5
° Ç i n İ m para [orunun G ö k - T u r k l c r e karşı d i ğ e r T ü r k boylarına lekrar unvan ve hediyeler
s u n m a s ı yalnız H T S 215A, s. 6049'da zikredilmiştir.
l s ,
B u reisin ismi sadece C T S 1194A, s. 5173'de b u l u n m a k l a d ı r .
 III

BİLGE KAĞAN DEVRİ

1 - K a ğ a n O l m a d a n Ö n c e B İ l g e ' n i n Faaliyetleri

Bilge, 716 yılından sonra amcası Kapgan'ın ö l ü m ü ü z e r i n e yerine geçen

İnerin başarı gösterememesi neticesinde Kül Tegin tarafından yapılan bir ihtilal
sayesinde k a ğ a n olabilmişti. Ancak, O r h u n Yazıtlarında kendi adına ve kardeşi
adına dikilen kitabelerde de anlattığı gibi devlete hizmeti daha on d ö r t yaşında
iken başlamıştı.

683 yılında d o ğ a n Bilge, kendisinden önceki diğer devlet a d a m l a r ı gibi Çin

esareti g ö r m e d i ğ i için şanslı idi. Ancak, h e n ü z sekiz yaşında iken babasını
kaybetmişti. Kendisinden bir yaş küçük kardeşi ile yelim kalırken töre uyarınca
152
kağanlığı amcası a l m ı ş t ı . Bulundukları siyasi faaliyetleri Kapgan K a ğ a n l a
ilgili b ö l ü m d e değerlendirmiştik. Ancak, yine de Bİlge'nin kendi a ğ z ı n d a n
anlattığı olaylara temas edebiliriz.

Babası ölüp amcasının kağan o l d u ğ u sırada Bilge, prens yani T e g i n (Tigin)

unvanını taşıyordu. 14 yaşına geldiğinde yani 697 yılında Tardıış halkı ü z e r i n e
Şad olarak tayin edilmişti. T a r d u ş l a r 647'den sonra iyice zayıflamışlardı. Her
halde Altay Dağlarının güney eteklerinin batısında İrtİş Irmağı dolaylarında
yaşıyorlardı. B u göreve tayininden sonra 716 yılında Kapgan'ın ö l ü m ü n e kadar
geçen 19 yıllık süre içerisinde d o ğ u d a San I r m a ğ a ve Shan-tung ovasına, batıda
153
Demir K a p ı y a , K ö g m c n dağlarının kuzeyindeki Kırgız ülkesine toplam
yirmibeş sefer etmişler, onlarla üç kez savaşmışlardı. Neticede devletliler
devletsiz, kaganlılar kagansızlar kalmışlardı. T o n y u k u k ü n yüksek idaresinde
Bilge, amcası k a ğ a n ı n oğlu İnel ile birlikte batı ordulaını idare edeceklerdi. 699
yılında Türgişlerin liderliğindeki b ü t ü n O n - O k halkı yaniden devlete bağlandı.
Halta h ü k ü m d a r l a r ı Wu-chih-le ve yabgusu yakalanıp öldürülmüşlerdi. Bilge,
Türgişlerin, Batı Gök-Türklerin devamı olması sebebiyle buna çok üzülmekte ve
"Türgiş kağanı kendi T ü r k ü m bodunum idi. Bilgisizliği y ü z ü n d e n bize karşı
hatalı hareket ettiğinden Kağanları öldü, k u m a n d a n l a r ı , bakanları da beyleri de

' " K T . D 16; Ayrıca bkz. Taşagıl, Kapgan, Belleten, 218, s. 53.
Iİ5
R. Giraud, U Empire De Turcs, harita, 4.
38 A H M E T TASAĞ1L

154
öldü. O n O k halkı ızdırap gördü" demektedir . Bundan sonra Az'lar Kırgızlar
155
yeniden d ü z e n e s o k u l m u ş l a r d ı .

Bilge, 700 yılında Tangut'lara d o ğ r u sefer etmiş, onları mağlubiyete

u ğ r a t ı p çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini ve b ü t ü n mal varlıklarını ele
156
geçirmiştir . 701 yılında Kapgan Kağan, Ordos bölgesine büyük bir akına
kalktığında Kül Tegin'le beraber Bilge'de söz konusu sefere katılmışur. T a n g
h a n e d a n ı imparatorunun g ö n d e r d i ğ i elli bin kişilik ordunun k u m a n d a n ı O n g -
Tutuk (Wei Y ü a n - c h u n g ) on altı yaşındaki Kül Tegin tarafından yakalanarak,
157
Kapgan'a s u n u l m u ş t u r . Bilge, o orduyu orada yok ettiğini s ö y l e m e k t e d i r .

703 yılında ise Bilge kendine akraba g ö r d ü ğ ü Basmılların Iduk Kut unvanlı
İdarecisini kendine vergi vermediği için ü z e r i n e y ü r ü m ü ş ve yeniden vergisini
lrıs
toplamaya devam e t m i ş t i r .

705 yılında ise daha büyük bir düşmanla Çinli Sha-t'o Chung-i (Saça
159
S c n g ü n ) ile savaşıp, askerlerini orada ö l d ü r m ü ş t ü . Ö l e n askerlerin sayısı on
160
binlerce i d i . 26 yaşma g e l d i ğ i n d e yani 709 yılında daha evvel Tonyukuk
tarafından isyanları bastırılıp devlete b a ğ l a n a n Kırgızlar ve Çik'ler ü z e r i n e
y ü r ü m e k durumunda kaldı. Ö n c e Yenisey'in kaynaklarından Kem Irmağını
geçerek, onlarla Ö r p e n adlı mevkide savaştı. Arkasından A z halkını tekrar itaat
161
ettirdi . B i r yıl sonra ise (710'da) Kırgız'lara d o ğ r u K ö g m e n Dağlarını mızrak
batımı yerleri sökerek açmak suretiyle aniden Kırgızları uykuda baskına uğrattı.
Songa d a ğ l a r ı n d a yapılan savaşta Kırgızların kağanı ö l d ü r ü l d ü ve bölge
tamamen zaptedildi. Aynı yıl Alıay Dağlarını aşarak ve İniş Irmağını geçerek
T ü r g i ş l e r ü z e r i n e y ü r ü d ü . O n l a r ı da uykuda bastı. Daha sonra Türgişlerin
ordusu ateş ve bora gibi Bilge'nin ü z e r i n e gelmişti. Bolçu'da yapılan savaşta
162
Türgişlerin kağanını, yabgusunu ve şadını ö l d ü r d ü .

Bundan sonra 713 yılında Beşbalık'a d o ğ r u sefer eden Bilge, altı kez
savaştıktan sonra d ü ş m a n l a r ı n ı (belki Basmıl h ü k ü m d a r ı n ı ) ö l d ü r d ü ve onların
163
z u l m ü n d e n inlediği için kendini davet eden şehir halkını k u r t a r d ı .

1 M
B K , D 16; K T , D , I 8 ; ayrıca T . T e k i n . Orhon Yazüian, s. « ,
1 5 6
B K , D 17; K T , D 20.
1 6 6
B K , D, 24.
I 5 ,
B K , D, 25.
1 5 8
B K . D, 25.
I 5 ! ,
B K , D, 25,26; K T D, 32-34.
l f i 0
C T S 194A, s. 3170'de 6 b i n ; H T S 2 1 5 A , 6945'de ise bir kaç on bin olarak bildirilmiştir.
l e
' B K , D 26; K T D,37.
m
B K D, 28; K T D 37,38.
, 5 S
B K , D, 28.
 GÖK-TÜRK.LER III 39

714 yılında bu defa isyan eden Kartuklar üzerine y ü r ü n d ü ve T a m ı g

(Tamag) Iduk Baş'la (Tamir ırmağının kaynağı) m a ğ l u p edildiler. Ancak.
Kartuklar toparlanarak yeniden geldiğinde, Basımllar da harekete geçmişti.
Dokuz Oğuzlar dahi d ü ş m a n olmuşlardı. B i r yılda d ö r t kez de onlarla
çarpışmak zorunda kaldı. İlk önce T o g u Balık'ta T o l a Irmağı askerler
yüzdürülmek suretiyle geçilmiş ve savaşılmış; ikincisi Antargu'da yine yenmiş,
üçüncü olarak Çuş Irmağı başında vuruşmuştu. Üçüncü ç a r p ı ş m a d a düşmanları
önce Bilge'nin ordusunun salları dağıtılmış, ancak sonra geri püskürtülmüştü.
Orada Tongra, Dokuz Oğuz boylarının alplerinden b i r grubu da yendiği
vurgulanmıştır. D ö r d ü n c ü savaş Ezgenti Kadız'da meydana geldi ve hepsi
mağlup edildi. B u arada 715 yılında Amgı kalesinde kışlandığı sırada kıtlık
161
o l m u ş t u . Bu yılın ilk b a h a r ı n d a Oğuzlara d o ğ r u sefer etti. Sefer esnasında
birinci ordu yola çıkmış iken ikinci ordu daha merkezde idi. İşte bu sırada üç
Oğuz ordusu baskın yaptı. Oğuzların bir grubu, Bilge ve Kül Tegin'in evini
barkını yağmalamaya giderken, diğer askerlerin üzerine saldırdı. Bilge ve Kül
Tegin çok zor durumda kalmışlardı. Karargahın başındaki Kül Tegin
cansiperane bir savunma ile üzerlerine gelenleri püskürttü. Başlarında böyle
sıkıntılı hadiseler geçen Bilge ' T a n r ı güç verdiği için orada mızrakladını,
dağıttım. T a n r ı b u y u r d u ğ u için ben çalışıp kazandığım için T ü r k Milleti de
öylece kazanmış şüphesiz. Ben erkek kardeşimle beraber, bu kadar önderlik
edip çalışmasa ve muvaffak olmasa idim, T ü r k halkı ölecek idi" demektedir.
Bundan sonra Oğuzlar, Dokuz Tatarlarla beraber gelmelerine r a ğ m e n Ağu'da
yapılan iki savaş neticesinde Bilge ye yenildiler, devletleri zapıedildi'"''.

716 yılında Dokuz Oğuzlar yerlerini, yurtlarını terk ederek gidip Çin'e
sığındılar"*.

Son yıllardaki boy isyanlarından, II. G ö k - T ü r k devletinde merkezi

kontrolün tamamen ortadan kalktığı görülmektedir. Bütün ayaklanmaların
bastırılmasında Bilge ve Kül T e g i n kardeşler ö n p l â n d a d ı r ve cansiperane bir
şekilde devletlerini savunmaktadırlar.

2 - K ü l Tegin'in Faaliyetleri

684 yılında d o ğ d u ğ u anlaşılan Kül Tegin'in savaş alanlarındaki bilinen ilk

başarısı 700 yılındaki Kansıı seferi sırasında Ç i n ordusunun k u m a n d a n ı VVei
167
Y ü a n - c h u n g ü n yeğenini canlı yakalayıp eliyle Kapgan'a s u n m a s ı d ı r . Ancak,
bundan önce Kül Tegin'in katıldığı diğer askeri faaliyetier olabilir

"•*BK,Ü, 29-31; KT.K4..r>.r>.

,fii
B K , D. 31-34.
**BK I) 35.
1 6
' K T D, 31.32.
40 A H M E T TA5AĞIL

düşüncesindeyiz. Belki göze ç a r p a n belirgin bir h a r e k e ü olmadığı için

kaynaklarca zikredilmemiş olabilir. Ayrıca Bilge kendi yazıtında bu hadiseyi 701
ile tarihlemcktedir. Dolayısıyla söz konusu başarının Kül T e g i n tarafından 700¬
701 yıllarında gerçekleştirildiği sonucuna v a r m a m ı z m ü m k ü n d ü r . Altı Ç u b
Soğdaklarına yapılan Kapgan idaresindeki Kül Tegin ve Bilge'nin de katıldığı
h ü c u m d a önce onlar bozguna uğratılmıştı. Arkasından Çinli O n g Tutuk yani
Weİ Y ü a n - c h u n g elli bin kişilik bir ordu ile üzerine geldi. Her halde atı
çarpışmalar e s n a s ı n d a öldü k i ; yaya olarak atılıp, h ü c u m etti ve yakaladığı
k u m a n d a n ı n yeğenini k a ğ a n ı n a g ö t ü r d ü . Neticede Çin ordusu orada imha
168
edildi .

Kül T e g i n 705 yılında Çinli general Sha-l'o Chung-i ile yapılan savaşa
katıldı. Ç a r p ı ş m a l a r sırasında, önce T a d ı k Ç o r ü n boz atına, arkasından Işbara
Yamtar'ın boz atına, sonra Yiğen Siliğ Bey'in giyimli don atlarına binerek
h ü c u m etmiş, ancak atların hepsi ölmüştü. Hatta Kül Tegin'i zırhından ve
kaftanından y ü z d e n fazla okla vurmuşlar, ama y ü z ü n e ve başına d e ğ m e m i ş t i .
1
Neticede adı geçen Çinli k u m a n d a n ı n 80 bin kişilik ordusu da m a ğ l u b edildi "".
Bu hadiseden sonra 710 yılından önce T ü r g i Yargım G ö l ü n ü n k e n a r ı n d a Y i r
Bayırkuların U l u ğ Erkini ile yapılan savaşta Kül Tegin büyük yararlıklar
1 1
göstermiş, m a ğ l u p U l u ğ E r k i n az sayıdaki askeriyle kaçıp gitmişti " . Bilge'nin
710 yılındaki Kırgız seferinin a r k a s ı n d a n Türgişler ü z e r i n e yapılan h ü c u m l a r a
Kül Tegin bizzat katılarak çok sayıda muvaffakiyet elde etmişti.

Hatta, Az'ların valisini eliyle yakalamak gibi üstün bir başarı daha gösterdi.
Mağlup T ü r g i ş l e r i n arta kalanları ö l d ü r ü l d ü , Tabar'da yerleştirildiler. Bundan
sonra Demir Kapıya yapılan seferin akabinde Türgişler yine d ü ş m a n olmuşlar
ve M a v e r a ü n n e h r ' e d o ğ r u gitmişlerdi. Kül Tegin az sayıda askerle onların
p e ş i n d e n g ö n d e r i l d i . G ü c ü n ü n azlığına r a ğ m e n Kül Tegin büyük bir savaş
yapmış, A l p Salçı Kır atına binerek çarpışmalara katılmış, neticede T ü r g i ş l e r
171
yine bozguna u ğ r a m ı ş l a r d ı .

Bundan sonra Koşu T o l o k (Tutuk) la savaşan ve onun çok sayıda askerini

ö l d ü r e n Kül Tegin, 711 yılında patlak veren Karilik isyanlarının bastırılması
işlerinde de baş rol oynadı. Karluklarla T a n ı a g Iduk Baş'ta savaştı (714). Onlar
yenildikten sonra Az'lar ü z e r i n e y ü r ü n d ü ; çünkü onlar da d ü ş m a n olmuştu.
Kara Göl'de Azlarla savaşılmış; A l p Salçı Kır atına binen, Kül Tegin, Az'ların
reisi İlteberi canlı yakalamış, boy halkları da ağır bir bozguna uğratmıştı.
Boyların isyanları neticesinde II. Gök T ü r k ülkesi tamamen karıştığında Dokuz

l 6 8
K T D,S2.
K T , n 33.34.
l e u

I 7 0
K T , D, 34-40.
" ' K T , D, 34-40.
 GÖK-TÜRK1.F.R III •II

O ğ u z boylan da baş kaldırmışlardı. İzgiller m a ğ l u p edilmiş, ancak A l p Salçı Kır

atı çarpışmalar esnasında ölmüştü. Dokuz Oğuzlarla bir yılda tam beş kez önce
Togu Balık'ta, ikinci Koşulgak'ta Ediz'lerle üçüncü Bolçu'da Oğuzlarla,
d ö r d ü n c ü Çuş Başın'da savaşılmış». Bilge bahsinde açıkladığımız gibi Gök¬
T ü r k l e r devlet yöneticileri ve orduları çok zor d u n ı m l a r a düşmüşlerdi.
Tongra'lardan bir grup bizzat Kül Tegin tarafından dağıtılmıştı. Beşinci savaş
yine Oğuzlarla Ezgenti Kadız'da yapılmış bu da galibiyetle sonuçlanmıştı.
Ancak, Oğuzlarla yapılan savaşlar daha uzun süre devam etmişti. Yine Bilge
bahsinde belirtiğimiz gibi Oğuzların, karargahı basmaları sırasında onun
olağanüstü gayreti neticesinde d ü ş m a n ı n geri p ü s k ü r t ü l m e s i n e yol açmıştı.
Neticede onun öksüz kır atına binip hücum etmesi, dokuz eri mızraklaması
sayesinde karargah (ordug) kurtarılmış, annelerin, ablaların, prenseslerin diğer
hayatta kalanların cariye olması önlenmişti. Bilge'ye g ö r e e ğ e r Kül T e g i n
m
olmasa onların hepsi ölecek i d i .

Bütün bunlar bize Kül T e g i n hakkında Çin kaynaklarının verdiği

"olağanüstü asker, savaşmayı iyi bilir, böyle işlerde m ü k e m m e l d i r " şeklindeki
173
karakter tahliliyle tamamen u y u ş m a k t a d ı r .

3 - Bilge'nin K a ğ a n O l m a s ı

Kapgan Kagan'ın aşırı sert ve zalimce idaresine Çinlilerin tahrikleri de

katılınca, 708'i takib eden yıllarda II. G ö k - T ü r k devletine karşı boy isyanları bir
biri ardına patlamıştı. Özellikle 711'den sonra Türgiş, Karluk, Dokuz O ğ u z ve
O ğ u z isyanları devleti temelinden sarsmış adeta yok olma noktasına getirmişti.
Yukarıda da g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e biri bastırılırken bir başkası başlıyordu. Nihayet
bu isyanların birinde Kapgan Kağan, Bayırkuları ağır bir mağlubiyete uğratmış,
ancak, d ö n e r k e n tedbirsiz davranarak yanına az asker almış ve arta kalan
Bayırkulann saldırısı sonucu Söğüt O r m a n ı nda hayatını kaybetmişti. Sonuçta o
sırada Bayırkulann y a n ı n d a olan Çinli casus I i o Liııg-ch'üan, Kapgan'ın kesik
başını alıp Çin'e g ö t ü r m ü ş t ü (716 yılı 6. ay).

Kapgan'ın ölümü ü z e r i n e boşalan II. G ö k - T ü r k devleti tahtına oğlu İnel (İ-

nie) tahta geçti k i ; o 699 yılından beri "Küçük Kağan" (Hsiao-k'o-han) lık
17
mcvkinde bulunuyordu *. Ancak uzun zamandan beri süre gelen isyanlar ve iç
savaşlar devleti temelinden sarsmıştı Zaten İnel Kagan'ın tayin edildiği görevde
her hangi bir başarısına rastlanmamakladır. Sadece 714 yılının bahar aylarında
Tongra T e g i n ve Huo-pa iltcber İle süvarilerle Beşbalık (Pei-t'iııg )'in kuzeyine
saldırmışlar ve T o n g r a T e g i n ö l d ü r ü l m ü ş ; İlteber ise söz konusu başarısızlık

" ' K T . Kl-lü.

' " C T S 194A, s. 5173; I I T S 2 1 5 B . s. 6051
" T a ş a ğ ı l , Kapgan.. ., 61,62.
42 A H M E T T AŞ AĞ! L

ü z e r i n e geri d ö n m e y e korkup, Çin'e sığınmıştı, İnel'in ise akıbeti daha d o ğ r u s u

merkeze d ö n d ü k t e n sonraki durumu (yani cezalandırılıp, cezalandırılmadığı)
5
belli d e ğ i l d i r " . Halbuki, 699 yılında İnel, çok Önemli bir göreve gelmişti. O
vakit Kapgan, kardeşi Tu-hsi-fu-yu Sol kanat (doğu) Şad'ı, ağabeyi K ü t l ü ğ ü n
oğlu Bilge'yi Sağ (Batı ) Kanat Şad'ı tayin etmiş, her ikisinin ü z e r i n e de, kendi
oğlu İ n e l i Küçük Kağan (bir d i ğ e r adı Fu-chü/Bögü), olarak vazifelendirmişti.
O n - O k ' l a n n idarecisi olan İnel, ayrıca T o - h s i (Geniş Batı) anlamlı bir unvana
da sahipti. Dolayısıyla İnel'e geleceğin büyük k a ğ a n ı gözüyle bakılmasını isteyen
Kapgan, ş i m d i d e n onu hazırlıyordu. A m a , kaynaklardan anladığımıza göre
onun savaş m e y d a n l a r ı n d a belirgin bir başarısı yoktu.

Devletin her tarafını isyanların sardığı d ö n e m d e İnel başarılı olmadı.

176
Bunun ü z e r i n e Kül Tegin, b ü t ü n boyunu t o p a r l a d ı . Kapgan'm oğlu Küçük
Kagan'ı ve ona bağlı olanları saf dışı etti. Sonra ağabeyi Sol Bilge prensi (Tsou-
Hsien-wang) Mo-chü-Iien'i yani Bilgeyi tahıa geçirdi. Mo-chü-lien'in h ü k ü m d a r
1 7
olduktan sonra u n v a n ı Bilge Kağan o l d u ' .

Bilge Kagan'ın Çin kaynaklarındaki adı Mo-chi-lien'dİr. Ancak, o kağan

olmadan Önce daha çok Hsiao-sha (Küçük Şad) adıyla anlamıştı. Kaynaklarda
karakteri insancıl arkadaşça diye nitelendirilmiştir. Yine b ü t ü n Çin kaynakları
onun kendi başarısı ile tahta çıkmadığını kardeşinin sayesinde bunu
gerçekleştirdiğini bildirmektedir. Kül Tegin ağabeyinin kağan olmasını
sağladıktan sonra kendisi Sol Bilge Prensi (Tsuo Hsien-wang) olup askeri işlerin
170
idaresiyle meşgul o l m u ş t u r . Kapgan ö l d ü k t e n sonra ortaya çıkan taht
m ü c a d e l e l e r i n d e "Kül Tegin'in, Kapgan'm idari işlerdeki b ü t ü n vezirlerini
ö l d ü r d ü . Kaynaklarda sadece T o n y u k u k ü Bilge'nin kayın pederi olması
sebebiyle sağ bıraktı ve tekrar devletle görev verdiği" şeklinde bir ifade
179
v a r d ı r . O sırada 70 yaşından fazla olan Tonyukuk'a, halk tarafından saygı
duyuluyordu. II. G ö k - T ü r k Devletinin hızla b ü y ü m e s i n d e büyük rol oynayan
Tonyukuk, Kapgan d ö n e m i n d e yukarıda bahsettiğimiz boy isyanlarının
bastırılmasında da önemli vazifeler üstlenmişti. Dolayısıyla onun sırf Bilge'nin
kayın pederi olması sebebiyle değil, II. Gök-Türk Devleti için gerçekten eşsiz bir
şahsiyet olması, halk tarafından çok sevilip saygı duyulması neticesinde hayatına
kasdedilmeyip sağ bırakıldığı sonucuna varmak m ü m k ü n d ü r . Zaten daha sonra
gelişecek olaylarda T o n y u k u k ü n oynadığı rol ve onun görüşlerine verilen diğer
söylediklerimizi desteklemektedir.

I 7 S
C T S 194A, s. 5172; H T S 215A, s. 6048; Taşağıl, Kapgan . .. 68.
6
" R . C i r a u d , s. 52; Ü u , l , s . 171,223; P. Peliol. L a Kilit- de M o - l c h ' o Q a g h a n et Ses Rapports
avec Kül T e g i n , s. 3 0 1 - 3 0 6 , T P , X V , 1 9 1 5 ; A . B o m b a c ı , T h e Husbands o f Princess Hsien-li Bilge, s.
103-123.
1 , 7
C T S 194A,s. 5173; H T S 2 1 5 A . . , ; T T 198, 1074c.
" * C T S 1 9 4 A . 5 1 7 3 ; H T S 2 1 5 B , 6051; T T 1074, c, 1075 a V V H T K , 26921c.
' " B k z . not 27.
 G Ö K - T Ü R K I . E R III 43

4 - Boy İsyanlarının Devam Etmesi ve Tonyukukün Devlet İşlerini

Planlama Görevine Getirilmesi

II. G ö k - T ü r k devletinde taht değişikliği olmasına r a ğ m e n , boyların

isyanları d u r m a d ı . Ülkenin batı tarafında çok ö n e m l i bir alanı kaplayan ve
kalabalık bir nüfusa sahip olan T ü r g i ş l e r (Kara Türgiş), 717 yılında Su-lu
liderliğinde bağımsızlıkların ilan elliler. Kağanlığını ilan etmeden önce Su-lu,
çor unvanını taşıyordu. Bağımsızlığını ilan ettikten sonra başkentini Talaş
1SÖ
İ r m a ğ ı n ı n kuzey batısındaki K u z - u l u ş (Balasagun)'a taşıdı ve uzun bir süre
M a v e r a ü n n e h i r ' d e n d o ğ r u y a d o ğ r u ilerlemek isleyen Arap kuvvetlerini
181
durdurdu .

Bilge, k a ğ a n olduktan sonra devleti yeniden güçlü duruma gelirmiş ve

töreleri yeniden uygulanmaya başlamıştır. Devlete hakim olur olmaz
mücadeleye devam eden Bilge, Sclenga I r m a ğ ı boyuna ilerleyip Karagan
geçidinde Uygurları ağır bir bozguna uğrattı. M a ğ l u p Uygur İlteberi doğuya
d o ğ r u kaçıp gitmişti. Uygurların hayvanları özellikle at sürüleri G ö k - T ü r k l e r i n
eline geçti (716). Bilge kıtlık sebebiyle uzun süredir açlık çeken halkını bu at
süıüsüyle d o y u r m u ş t u . 717 yılında da uzun zamandan beri G ö k - T ü r k l e r e isyan
bayrağını açmış olan O ğ u z l a r d a n bir grup kaçıp Çin'e gitti. Bilge onların
kaçışına çok ü z ü l m ü ş ve geride kalan mallarını yağmalayıp, kadınlarını,
ısa
çocuklarını ele g e ç i r m i ş t i . Zaten Çin kaynakları da onun tahta geçtikten sonra
Türgişlerin bağımsızlığını ilân ettiğini, Kıtan (Ch'i-tan) ve Tatabıların (Hsi)
gidip T a n g h a n e d a n ı n a bağlandıklarını G ö k - T ü r k boylarının ç o ğ u n u n devlete
183
güvenlerini kaybedip ayrıldıklarını bildirmektedir .

Boyların çoğu yukarıda belirtildiği gibi yaklaşık on yıldan beri II. G ö k - T ü r k

Devleti ile savaş halinde idiler savaşların uzun sürmesi, sıkıntıların devanı
etmesi ortak devlete bağlı olan boyların da güvenlerini kaybedip ayrılmalarına
sebeb oluyordu. Ayrılanlar bundan sonra kendilerine güvenilir bir h ü k ü m d a r
arayacaklardı. İşte böyle bir anda Bilge, çareyi Tonyukuk'u işbaşına getirmekte
buldu. Yetmiş yaşından fazla olan ve herkes tarafından h ü r m e t edilen
Tonyukuk engin devlet tecrübesine sahipti. O bundan sonra planlayıcı (Mou-
18
chu) yani stratejist olacaktı ''. Daha önce boyuna d ö n m ü ş olan Tonyukuk geri
çağırılmıştı.

IS
° DLT,l,6s,
1 , 1
Kafesoğlu, 133; Salman, Türgişler, A n k a r a 1998, s. 46,47 vd. ; H . A . R. C i b b , Orta Asya'da
Arap fütuhatı s. 46, Barthold, Türkistan, s. 243-244.
I 8 Î
B K D , 36-38.
' " K ı l a n ve T a l a b ı l a n n Ç i n ' e giımeai sadece C T S 194A, T T 1075a W H T K 2691'de v a r d ı r .
H T S ' d e yoktur.
1 M
C T S 1 9 4 A . 5 1 7 3 ; H T S 2 1 5 A , 605 l ; T T 1075 a; W H T K 2692c.
•n A H M E T TAŞAĞIL

T a t a b ı halkının kendisiyle ilişkisini kesmesi ve Çin imparatoruna

bağlanması ü z e r i n e 717 yılının yazında sefer düzenleyen Bilge, onları bozguna
u ğ r a m . At sürülerini ve bütün mallarını ele geçirdi. Bundan sonra t o p a r l a n ı p
185
giden Tatabılar, Kadırkan Dağlarına yerleştiler .

5 - Bilge'nin Ü l k e y e H a k i m O l m a s ı

Daha önce T a n g h a n e d a n ı n a bağlanmış olan A-hsi-lan ve Chia-chie-ssu-t'ai

ve diğerleri isyan edip G ö k - T ü r k ülkesine geri d ö n d ü l e r . Ö n c e d e n Çin'e teslim
186
olan aileler, g ü n e y e Ch'an-yü askeri valiliğine getiriliyordu. Ch'an-yü Büyük
187
Genel askeri v a l i s i n i n yardımcısı Chaııg Chih-licn, onları kontrol altında
tutup, teftiş ediyordu. Adı geçen vali yardımcısı onların silahlarını topladı ve
silahsız bir şekilde nehri geçerek g ü n e y e gitmelerine izin veriyordu. Bunun
ü z e r i n e yabancılar (teslim olan Gök-Türkler) kızdılar. Daha d o ğ r u s u o n l a r ı n
hayat tarzlarını değiştirmek için yay, oklarını vesair silahlarını yaktı. Böylece
kısa zaman içinde kültürleri değişecekti. Daha sonra yabancıların ok ve yayla
avlanmalarını yasakladı. Chiang H u e i sınırları teftişe gittiğinde ellerinden
silahları alınanlar d u n u n u ona şikayet ettiler. Bunun üzerine silahları
kendilerine geri verildi. B u faaliyetleri icra eden Chiang Huei, başkente
d ö n ü n c e Çin tabiyetine girmiş olanların hepsi isyan ederek, C h a n g Chİh-lien'i
yakaladılar. Adı geçen Çinli kumandan hazırlık yapmamış; Ch'ing-kang-ling'de
yapılan savaşı kaybetmişti. İsyan edenler onu Gök-Türklere, yani Bilge Kagan'a
sunacaklardı.

Shuo-fang harekat ordusu k u m a n d a n ı H s ü e N a ve General Kuo Chih-lien,

onları takip etti. Ta-p'in ilçesine (hsien) varıldığında K u o Chih-lien onları
dağıttı. C h a n g Chin-lien'i kaçıran grup dağıldığı gibi Chang Chih-lien serbest
kaldı.

Mağlup olanlar Hei-shan'da Hu-yen-ku (Karadağ'da Hu-yen vadisine)'ya

sığınmışlardı. C h a n g Chih-lien, her ne kadar hayatını kurtarabilmiş ise de
188
başarısızlığından dolayı affedilmeyip, idam edilereK, herkese g ö s t e r i l d i .
Fakat, Ç i n ' e "teslim olan aileler" Bilge Kagan'a bağlanınca onun gücü arttı.

718 yılında T a t a b ı l a r dağıtıldıktan sonra Bilge, Karluklara yöneldi. O n l a r ı n

üzerine kendi gitmeyip, T u d u n Yamtarı göndermişti. Yapılan ç a r p ı ş m a l a r d a

" ' B K , 1), 39,40.

""Yalnız C T 5 I94A, s. 5173.
" " C l ı ' a n g - y ü Büyük Genel Askeri Valiliğinin kurulumu için tık*. T a ş a ğ ı l . Gök-Türk il.
" " B u hadiseye, G T S 194A, s. 5173 ve 5174'le daha detaylı a n l a t ı l m ı ş , H T S 2 l 5 B ' d e s. 6052
kısaca kaydedilmiştir. Ayrıca T T 1075a; W H T K 2692c.
 GÖK-'IURKLERIII «i

Kartukların idarecisi İlteber unvanlı kişi ölmüş, kardeşi de kaçıp bir kaleye
189
gitmişti .

Bundan sonra muhtemelen yine Karluklar üzerine sefer düzenleyen Bilge,

kaleye sığınan muhafızın korkup İki, üç kişi ile kaçması dolayısıyla Karluk
balkım teslim almışu. O n u n kendi İfadesine g ö r e söz konusu " halk k a ğ a n ı m
geldi" diye sevinmiştir. Bilge, onların bu davranışlarına karşı kayıtsız kalmamış,
190
küçük unvanlılara, büyük unvanlar v e r m i ş t i . Böylece 717 yılının sonlarında
Karluk problemi II. Gök-Tüı k devleti için hallolmuştu (çözülmüştü). O ğ u z l a r ı n
bir kısmı ise yukarıda bahsettiğimiz gibi kaçıp, Çin'e sığınmışlardı.

Bilge, tarihi kesin olmayan bir d o ğ u y a d o ğ r u Kök Ö n g Irmağı boyu

seferiyle devletin içinde hakimiyetini tamamen sağlıyordu. Kök Ö n g I r m a ğ ı n ı n
yatağı (zahmetli bir şekilde) geçilmiş, geceli g ü n d ü z l ü yedi vakitte susuz araziyi
aşmış, çorak araziye varıp, öncü askerlerini ö n d e n yollamış Keçen'e kadar
ilcrlemişti. Yazıttaki silinmeler dolayısıyla seferin tam mahiyeti
191
anlaşılamamaktadır .

6 • Bilge K a ğ a n ııı Ç i n ile M ü c a d e l e s i

Ülkesi içinde huzur sağlayan Bilge, g ö z ü n ü artık Çin'e dikti. Çin'i baskı
altına almanın gerekliliğine inanıyor, T a n g imparatoruna akınlar ve yağmalar
yapmanın planlarını hazırlıyordu. Üstelik yıllar önce Çin'e gidip teslim olan
ailelerin geri d ö n m e s i ü z e r i n e gücü artmıştı. Fakat, tecrübeli devlet a d a m ı
Tonyukuk buna engel oldu. U z u n ö m r ü n e , yaşadığı olaylara dayanarak, Bilge'yi
etkilemeye çalıştı. Tonyukuk'a göre İnsanlar savaşla değil, barışla zenginleşirdi.
Ayrıca Çin'e h ü c u m cUnenİn fırsatı doğmamıştı. Hareket edebilecek durumda
0
değillerdi. Bunun y a n ı n d a C ü k - T ü r k askerleri yeni bir araya t o p l a n m ı ş t ı " .
Henüz zayıftı ve y o r g u n l a r d ı . Kuvve de nineleri için en az üç yıldan fazla zaman
lazımdı. B u süre zarfında askerler beslenip, eski hallerini alabilirlerdi. Ancak,
1
ondan sonra harekete geçebilirlerdi"' . Bunun akabinde Bilge Kağan, şehirlerin
etrafını duvar ve surlarla çevirttirmek istedi. Ayrıca tapmaklar da (Budist) inşa
ettirecekti. Yani ü l k e d e Bııdİzmin gelişmesini destelemek istiyordu. Yine
Tonyukuk devreye girdi ve m ü m k ü n olamayacağım söyledi. Çünkü, T ü r k l e r i n
insan ve hane sayıları çok azdı. Daha d o ğ r u s u Çinlilerin yüzde biri bile değildi.
Buna r a ğ m e n Çinlilerle savaş m e y d a n l a r ı n a savaşılıyor ve galip geliniyordu.
Sular ve otlaklar takip ediliyor, bir yerde sürekli oturuluıııyordu. Avcılık önemli

" " ' M i , D, 40; G i r a u d , , s. 54; H . .Salman, VII ve X . Asırlar Arasımla Ö n e m l i T ü r k B o y l a r ı n d a n

Kartuklar ve K n luk Devimi lurk Dünyası Araştırmaları Dergisi sayı I ; Aralık 10S1 : 17i).
1 M
B K , D, 41.
11,1
BK, " G D , I .
î
" H T S 2 ] 5 B . 6 0 5 2 ' d e buraya kadar k a y d e d i l m i ş ü r .
™ C T S 1 9 4 A . 5 I 7 4 ; T T 1075a.
46 A H M E T TAŞAGIL

bir meslek idi. Dolayısıyla savaş p r a ü ğ i yapılıyordu. Eğer k u w e d i iseler saldırıp

yağmalıyorlar, zayıf oldukları takdirde kaçıp, o r m a n l a r ı n dağların arasına
saklanıyorlardı. Çinlilerin askerleri her ne kadar çok ise kullanmışız, faydasız
idiler. Yani eğitimsiz, pratiksiz oldukları için savaş m e y d a n l a r ı n d a b i r üstünlük
göstereniiyorlardı. G ö k - T ü r k l e r i n askerinin gücü ise büyük ölçüde hayat tarzına
dayanmakta i d i . Şayet surlu şehirler inşa edip için de otururlarsa eski
gelenekleri değişirdi. Neticede bir kere yüz yüze gelince m a ğ l u p olunur, T a n g
h a n e d a n ı tarafından ele geçirilirlerdi. Diğer taraftan ülkede Budizm
p r o p a n g a d a s ı n a izin verilmesi ve bu dinin m e t o d l a r ı n ı n uygulanmasına gelince,
söz konusu dinin insanları zayıflatması söz konusu idi. Savaş halinde kuvvetli
olmak gerekirdi ve Budizm T ü r k l e r i n savaşçı karaktere sahip olmalarını
önlerdi. Dolayısıyla G ö k - T ü r k ülkesinde tatbik edilemezdi. Bilge Kağan, onun
tavsiyelerini dinledikten sonra derinden etkilendi ve onun stratejilerinin
hepsini kabul etti . Böylece Çin'e akın yapmaktan da vazgeçti. Üstelik elçi
g ö n d e r e r e k barış yapmayı teklif etti. Fakat T a n g h a n e d a n ı n ı n İ m p a r a t o r u
195
H s ü a n T s u n g bunu kabul etmedi .

G ö k - T ü r k l e r i n eski g ü c ü n e kavuştuğunu gören imparator H s ü a n Tsung,

onları ortadan k a l d ı r m a k için büyük bir plan yapu (720 yılının kışı).
İ m p a r a t o r u n kesin kararı savaşmak i d i . Shuo-fang Bölgesi k u m a n d a n ı Wang
C h ü n hazırlanacak b ü t ü n o r d u l a r ı n idaresini üstlenecekti. Batıdan Basııııllar,
d o ğ u d a n T a t a b ı l a r ve Kıtanlar h ü c u m ederek, g ü n e y d e n de Çin orduları
196
harekete geçince G ö k - T ü r k orduları tamamen sıkıştırılacaktı . Chİ-lo Suyunun
yukarısında bulunan G ö k - T ü r k merkezine baskın yapıp yakalayacaklardı.
Çinliler bununla da kalmamış. Kırgızların reisi Kutlug Bilge Kağan ve diğer
G ö k - T ü r k muhalifleri Kapgan'ın oğlu Sol Bilge prensi M o Tegin, S a ğ Bilge
prensi A-shih-na Bilge Tegin, Yen-shan bölgesi prensi Huo-pa-shih-shih-pi ve
bir çok boy ve kişi ile gizli ittifak yapmışlardı. Bunların hepsi Çinlilerle birlikte
harekele geçmeyi kabul etmişti. K ı t a n l a n n tutuğu (askeri valisi) L i Shih-huo,
Tatabıların idarecisi L i T a - p ü , Basmılların idarecisi ise Altay Dağı bölgesi
197
idarecisi C h ü - m u - k ' ı ı n C h i h - m i çor i d i .

Çinliler ve müttefiklerinin ordusu 300 bine ulaşmıştı. Söz konusu ordu C h i -

lııo suyunun yukarılarında toplandı. Çeşidi kollara b ö l ü n ü p Gök-Türklerin
üzerine d o ğ r u ilerlenildi. B u esnada T a t a b ı l a r ve Kıtanlar d o ğ u d a n , Basmıllar
ise baudan farklı yollardan ayrı ayrı G ö k - T ü r k merkezini basmak üzere hareket
etmekle görevlendirilmişlerdi. Bütün bu olaylar karşısında Bilge Kağan korkup
e n d i ş e l e n m e y e başlamıştı. Ancak, tecrübeli devlet a d a m ı Tonyukuk hemen

m
C T S 194A, 5174; HTS215B, 6052; T T 1075 a; VVMTK 2693 a.
'"Sadece H T S 2 I 5 B . 6052; L T S l 9 4 A ' d a T r d e ve VVMTK'da yoktur.
"*CTS I94A. i . 5174. T l " ayn. yer; W H T K ayn. yer
1 9 7
H T S 2 I 5 B , 6052.
 GÖK-TÜRKLERIII 47

devreye girdi ve ona dedi k i : "Basmıllar şu an Pei-t'ing'(Beşbaİık)de bulunuyor­

lar. T a t a b ı ve Kıtanlar ise d o ğ u d a l a r , aralarındaki mesafe çok uzak. Güçlerini
birleştirip birlikte hareket edemezler. H u e i ve C h a n g Chia-Chen arasında
anlaşmazlık var. Birlikte hareket edemezler. Eğer gelirlerse üç g ü n Önceden
kuzeye d o ğ u çekiliriz. Yiyecek vesair levazımatları biter, geri giderler.
198
Basmıllarm gücü az (hafif) dır. İlk önce onlar varırlarsa savaşırız" .
T o n y u k u k ü n d ü ş ü n d ü k l e r i d o ğ r u çıktı. Basmıllar, 721 yılının s o n b a h a r ı n d a tek
başlarına d i ğ e r l e r i n d e n ayrı olarak Gök-Türklerin merkezine h ü c u m a
kalkıştılar. Çinliler, T a t a b ı ve Kıtanlar h e n ü z v a r m a m ı ş ü . Bunun üzerine
199
korktular ve geri çekildiler .

Dolayısıyla T a n g İ m p a r a t o r u H s ü a n T s u n g ü n planı daha başta bozul­

muştu. Geri çekilenleri Bilge takip etmek istediğinde Tonyukuk, Gök-Türklerin
ordusunun hızlı gitmesini engelledi. Çünkü, halkın bin l i (567 km) gittikten
sonra savaşta öleceğini, h e n ü z savaşılıuadığını dolayısıyla en iyi yolun piyade
olarak gitmek gerektiğini belirtti. Beşbahk'a d o ğ r u hareket eden ve i k i yüz li
ilerleyen orduyu yollara bölerek gizledi. Ö n c e Beşbahk'ı ele geçirdi. Arkasından
Basmıllara ani bir baskın yaptı. Beklenmedik bir şekilde h ü c u m a maruz kalan
Basmıllarm halkı kaçıp, Beşbahk kalesine sığındı. Kalede hepsini yakalayıp,
merkeze geri d ö n d ü . Böylece Çin p l a n ı n ı n bir ayağına darbe indirilmiş
oluyordu. Bilge Kağan bu zafer ü z e r i n e rahatlamıştı. Artık hedef Ç i n idi.
Ordunun y ö n ü n ü g ü n e y e d o ğ r u çevirdi ve hızla Kansu'daki Ch'ih-t'ing ve
Liang-chou'yu ele geçirdiği gibi at ve koyunlar y a ğ m a l a n d ı ; fakat kalelere-
şehirlere girilmedi. Neticesinde de h ü c u m yerine kendi topraklarını savunmak
zorunda kalan Çin İ m p a r a t o r u adı geçen bölgeye askeri vali olarak Y a n g C h i n g -
shu'yu tayin etti ve yardımcı general L u Kung-li ile Yüan Teng'ı savaşmak üzere
onların ü z e r i n e g ö n d e r d i . Tonyukuk, bilgi ve tecrübesini yine kullandı. Askeri
vali olarak tayin edilen Y a n g Ching-shu'nun kaleyi iyi savunacağını bu y ü z d e n
önce barış teklif etmelerini e ğ e r kabul etmezlerse yani asker çıkarırlarsa
savaşarak zafer kazanacaklarını beyan etti. Dolayısıyla Gök-Türkleri kaleye
h ü c u m d a n vazgeçirtip, Çinlilerin savaş m e y d a n ı n a çıkmasını bekleyecekti.

Çinli kumandanlardan Yüan C h ' e n g ordusuna "Yabancı reisi kollarında

tutarken dikkatli olun" diye tavsiyede bulunuyordu. Sonuçta yine T o n y u k u k ü n
beklediği oldu. L i Kung-li ordusuyla S han-tan'a vardığında Gök-Türklerin
askerleriyle karşılaştı. Yüan Ch'eng da meydan savaşı yapmak ü z e r e harekete
geçti. Soğuk rüzgar, kar ve bozuk havalar sebebiyle Çinli askerleri yaylarını ve
oklarını kullanamadılar. Derileri çatlamıştı. Çin orduları ağır bir bozguna
uğradı. Yüan Ch'eng'ın kendisi savaş m e y d a n ı n d a n tek başına zor kaçabildi.
Askeri valilik g ö r e v i n d e n alınan Y a n g Ching-shu'nun yerine ise sivil memurlar

" * C T S aynı yer; H T S aynı yer; T T . 1076b; V V H T K aynı yer.

m
C T S aynı yer.
48 A H M E T TAŞAĞ1L

(Beyaz elbiseli) L i a n g eyaletine işleri teftiş etme m a k a m ı n a tayin edildiler. B u

savaşların kazanılması II. G ö k - T ü r k Devletinin g ü c ü n ü n hızla a r t m a s ı n a y o l
açıyordu. Artık Bilge'nin gücü selefi Kapgan Kagan'dan daha fazla bir duruma
gelmişti. Fakat, o daha ö n c e k i n i n aksine Çin ile savaşmak istemiyordu.
2
Kendisinin hedefi yazıtından anlaşıldığı gibi ™' ülkesi içinde huzur ve refah
temin etmek i d i .

7 - Bilge'nin Ç i n ' d e k i T a n g H a n e d a n ı y l a Dostluk K u r m a s ı

Yukarıda bahsettiğimiz hedeflerini gerçekleştirmek için Çin'e bir elçilik

201
heyeti g ö n d e r i p , barış teklifinde b u l u n d u .

Bilge Kağan, bu savaşlardan kendi yazıtının güney yüzünde

bahsetmektedir. Bazı yerleri silik olmasına r a ğ m e n savaşların 720 yılında
meydana geldiğini ve onun birinci g ü n on yedi bin, ikinci g ü n piyade o r d u l a r ı n
2 2
t a m a m ı n ı imha ettiğini anlıyoruz " . O Çin kaynaklarının taraflı olarak kısaca
kaydettiği zaferinin a r k a s ı n d a n defalarca düşmanlarını bozguna uğratmıştı.
203
T a n g i m p a r a t o r l u ğ u orduları hiç yerlerinden k ı m ı l d a y a m a m ı ş l a r d ı .

Kıtan ve T a t a b ı l a r m da, II. G ö k - T ü r k devleti hakimiyetini bırakıp, Çin'le

anlaşmaları cezasız kalmadı. Ertesi yıl yani 721 kış mevsiminde Kılanlara sefer
düzenledi. B i r yıl sonra da 722 ilk b a h a r ı n d a Tatabılarm ü z e r i n d e i d i . Neticede
Kıtan ve T a t a b ı reisleri mal varlıkları sürüleri ve kadın ile çocukları Gök-
T ü r k l e r i n eline geçmişti. Yine malcsef bu seferlerin detayları yazıılardaki
204
silinmeler dolayısıyla o k u n a m a d ı ğ ı için fazla bilgi sahibi o l a m ı y o r u z .

T a n g imparatoru H s ü a n Tsung, artık II. G ö k - T ü r k Devletinin ve Bilge

Kagan'ın g ü c ü n ü kabullenmeye başlamıştı. O n u n barış teklifini bu sefer kabul
etmek zorunda kaldı. Üstelik bir Çin prensesi ile evlenme teklifine red cevabı
vermedi. G ö k - T ü r k elçisine olağanüstü h ü r m e t gösterdiği gibi hediyeler
205
sunarak geri g ö n d e r d i .

725 yılında g e l i n d i ğ i n d e Çin imparatoru d o ğ u d a Budistlerin kutsal bir dağı

olan Tai-shan'a ziyarete gidecekti. Devlet sekreteri (chang-shu-ling) unvanlı
Chang Yüe'ye G ö k - T ü r k l e r e karşı savunma hazırlıklarının artırmasını
planlaması emredildi. Ç ü n k ü imparator doğuya vardığında kuzeyden ve kuzey­
batıdan G ö k - T ü r k l e r saldırabilirdi. B u arada devlet a d a m l a r ı n d a n P'ei Kuang-

! 0 l
' B K , D o ğ u 18-25.
TO,
CTS 194 A , 5175; H T S 2 1 5 B , < İ 0 5 S ; T T 1076b; V V H T K 2693,
M
BK,G,1.
! 0 J
B K , C. 1,2, bazı yerleri maalesef silinmiş d u r u m d a o l d u ğ u için o k u n a m ı y o r .
3 Ü ,
B K , G.S-7.
^CTS 194A, aynı yer; H T S aynı yer; T T aynı yer; V V H T K ayni yer.
 GÖK-TÜRKLERII! 49

t'ing devreye girerek dağdaki Budist t ö r e n i n i n başarısının önemli bir başarının

göstergesi o l d u ğ u n u , e ğ e r hazırlıklar yapılırsa a n l a m ı n ı n kalmayacağını söyledi.
Cevaben C h a n g Yüe, G ö k - T ü r k l e r i n her ne kadar barış teklif ettilerse de
kendileri ile yapılan bir anlaşmaya g ü v e n m e n i n zor o l d u ğ u n u belirtti. Ayrıca
Bilge Kağan dostça insanları seven bir yapıya sahipti. Maiyetindekileri iyi
yönetiyordu. Fakat, Kül T e g i n m ü k e m m e l bir savaşçı, iyi bir komutan idi.
Tonyukuk İle çok cesur, yaşlı bilgili, tecrübeli olup, varlığı Çin için önemli bir
tehlikeydi. B u üç kişi bir biriyle yakın dost idi ve daima ortak hareket
ediyorlardı. İ m p a r a t o r u n d o ğ u y a gittiğini duyarlarsa sınırlara tecavüz ederlerdi.
Böyle bir durumda sınırlar nasıl korunacaktı. P'ei Kuang-t'ing, hemen Gök-
T ü r k l e r e bir elçi g ö n d e r i l i p , onların büyük vezirinin çağırılmasını teklif etti. Söz
konusu vezir rehine olarak imparatorun seferine katılacak dolayısıyla Gök-
T ü r k l e r i n fırsattan istifade edip saldıramayacaklardt. Chang Yüe onun teklifini
kabul c t ü ve Yüan Cheıı'ı Bilge Kagan'a g ö n d e r e r e k , impar atorun bu konudaki
fikrini beyan etti.

Bilge Kağan, resmi bir ziyaret düzenlemiş, hatunu Tonyukuk ve Kül Tegin
ile birlikle diğer devlet a d a m l a r ı ile çadırın içinde daire biçiminde oturuyordu;
Çinli elçi Yüan Chen'ı karşıladığında derhal evlilik meselelerini g ü n d e m e
getirdi. B u konuda oyalandığını d ü ş ü n ü y o r d u . Çinli elçi Yüan Chen'a "
Tibetliler köpek neslinden gelmeler, T a n g onlarla evlilik m ü n a s e b e d i ğ i kurdu.
Kıtanlar bizim kölemiz gibilerdi. O n l a r da prenses aldı. Sadece biz kenara
atıldık, prensesle evlenme konusunda sadece Gok-Türkler eskiden beri (en
önce) teklifte bulundular, ama kabul edilmedi, nasıl iş?" Çinli elçi diplomatik bir
tavır alarak Kagan'ın G ö ğ ü n o ğ l u n u n oğlu o l d u ğ u n u ifade etti. Ç ü n k ü Bilge
daha önce oğlu gibi kabul edilmesini istemişti. Bir oğulun babasından nasıl
evlilik teklifinde bulunabileceğini ifade etü. Böylece Bilge'nİn atağını
savuşturmayı düşünmüştü. Ancak, Bilge Kağan karşı atakla cevap
verdi :"01amaz, iki yabancıya (Kıtan ve Tatabı) da prenses verilerek evlilik
ittifakı kuruldu. O n l a r daha önce oğul gibi muamele g ö n n ü ş l e r d i . Ayrıca
prenses i m p a r a t o n ı n kızı değil, buna t a h a m m ü l edemem; e ğ e r teklif
reddedilirse, b ü t ü n ü l k e m benimle alay eder, bana g ü l e r " dedi. O n u n bu sözleri
diplomasi konusunda ne kadar bilgili o l d u ğ u n u göstermektedir. Üstelik Çin'in
iç yapısını iyi takip etmiş prensesin imparatorun öz kızı olmadığını öğrenmişti.
Ülkesi içinde huzur tesis eden Bilge, bir Çinlİ prensesle de evlenerek b ü t ü n
Orta Asya n a z a r ı n d a prestijini yükseltmek istiyordu. Aksİ takdirde bu onun için
bir utanç vesilesi olacaktı. Bilge Kagan'ın ısrarlı o l d u ğ u n u iyice anlayan Çinli
elçi Yüan Chen, evlilik teklifinin kabulünü sağlayacağına dair garanti verdi.
Bunun ü z e r i n e Bilge de büyük vezir A-shih-te İl teberi hediyelerle Çin
imparatorunun dini t ö r e n i n e katılmak üzere g ö n d e r m e y i kabul etti. Neticede
Çinliler G ö k - T ü r k l e r i n söz konusu t ö r e n dolayısıyla kendilerine her hangi bir
zarar vermelerini garanti altına alıyorlardı. A-shih-te İlteberle birlikte gelen
50 Al İM E T TAŞ AĞIL

yabana reislerin hepsi silahlarını kuşanmışlar, yaylı ve oklu idiler. Bazıları

imparatorun konvoyunun ö n ü n d e hırsızlıklık yaptı. Bunun ü z e r i n e imparator,
nişan aldı ve b i r atışta birini vurdu. İlteber A-shih-te a t ı n d a n aşağı inerek,
hırsızlığa kalkışanın kesik başını imparatora sundu ve dedi k i : " Majesteleri
maiyetindeki kutsal savaşçılar gibi değil (onlarla mukayese edilemez). G ö k -
Türkleri T a n r ı gibi vezirler bilemez, insanların arasında yok. " G ö k - T ü r k devlet
a d a m ı hırsızlığa kalkışanın başını imparatora sunup, böyle konuşarak prestijini
kurtarmaya çalışıyordu. Diğer taraftan imparator ise m ü k e m m e l savaşçı olan
silahlı şeflerin ve diğerlerinin her hangi bir yağma hareketine girişmemeleri
için onlara göz dağı veriyordu. Karşılığında imparator "aç olup olmadıklarını
yiyecek isteyip istemediklerini" sordu. Gök-Türk ilteberİ Ç i n imparatorunu
g ö r m e y e yay ve ok ile geldiklerini, on g ü n d ü r yiyecek bulamadıklarını, Gök-
T ü r k reislerinin d o y m a l a r ı n ı n gerekliğini ifade etti. Bundan sonra G ö k -
T ü r k l e r i n hızla avlanmaları için izin verildi. Ancak, bu arada Çinli devlet
a d a m l a r ı n d a Lü Hsiang'ın devreye girip, Gök-Türklet in avlanmalarının Çin'e
zarar vereceğini söylemesi üzerine avlanmalarından vazgeçildi ve G ö k - T ü r k l e r
21
konvoyun en ö n ü n d e yer aldılar "'. Doğudaki Tai-shan'a yapılan ziyaret ve
t ö r e n d e n d ö n ü l d ü k t e n sonra G ö k - T ü r k l e r için büyük bir ziyafet ve eğlence
tertip edildi. Arkasından çok sayıda hediye ile taltif edildikten sonra ülkelerine
geri gönderildiler.

Bilge Kağan ın, gösterdiği b ü t ü n bu iyi niyete ve güvene r a ğ m e n Çin'deki

T a n g h a n e d a n ı n ı n imparatoru H s ü a n T s u n g sözünde d u r m a m ı ş ve nihayetinde
G ö k - T ü r k l e r ile evlilik yolu ile akrabalık kurmayı kabul etmemişti. Yani o, Bilge
Kağan'ın b ü t ü n barış teşebbüslerinde r a ğ m e n b i r türlü olumlu cevap
2 7
vermemişti " .

Bilge Kağan, 697 yılından beri ç o k sayıda iç ve d ı ş savaşta b u l u n m u ş t u .

Nihayet 720'ye g e l i n d i ğ i n d e ülkesi içinde boy isyanlarını bastırıp huzuru
sağlamıştı. Tecrübeli devlet a d a m ı T o n y u k u k ü n da tavsiyeleri ile Çin'e
saldırmanın uzun vadede bir fayda getirmeyeceğini de biliyordu. Ç ü n k ü Ç i n
aşırı kalabalık ve iklimi farklı, T ü r k l e r i n yapısına uymayan bir ülke İdi. Çin'i
tamamen fethetse dahi orada tutunamayacağını bunun milletine b i r yarar
sağlamayacağını biliyordu.

727 yılında Bilge Kağan, büyük veziri Mei-lu-ch'o (Buyruk Çor)'yu Ç i n

20
sarayına g ö n d e r i p , en güzel m e ş h u r allardan otuz baş sundu *. B u şekilde Çinle

2tl6
B ı ı bilgiler yani avlanmayla ilgili metinler sadece G T S 104A'da kayıtlıdır.
î 0 ,
B ü l ü n b u bilgilerin b u l u n d u ğ u metinler T T 1075 b. c. ; W H T K 2695 a,b,c. G T S 194A. s.
5175-5 177 ve de IITB 1158 s. 6052-6055.
" • C T S I94A, 1.5177.
 G Ö K T Ü R K L E R II! 51

iyi k o m u ş u l u k m ü n a s e b e t l e r i n i devam ettiriyordu ve uzun süreden beri Çin

sınırlarında G ö k - T ü r k askeri faaliyeti yoktu.

Tibetliler, T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n a saldırmak arzusunda idiler. Ancak, tek

başlarına hareket etmeye cesaret e d e m e m i ş olmalılar k i ; G ö k - T ü r k i e r e ittifak
yapıp, birlikte h ü c u m a kalkmak düşüncesinde idiler. B u m aks ad la Bilge
Kagan'a bir mektup yazarak aynı zamanda Çin'e sefer yapmayı teklif ettiler.
Bilge, onların teklifini olumlu karşılamadı. Çünkü, T a n g h a n e d a n ı ile dostluk
İlişkilerini bozmak istemiyordu. Kabul etmediği gibi Tibet h ü k ü m d a r ı n ı n
mektubunu T a n g imparatoruna sundu. H s ü a n Tsung, onun bu hareketinden
çok memnun oldu ve g ö n d e r d i ğ i Buyruk Ç o r adlı elçiye Tsu-chen sarayında
büyük bir ziyafet verdi, Olağanüstü h ü r m e t gösterilip çok sayıda hediye
bağışlandı. Başka önemli bir gelişme daha meydana geldi. Shuo-fang'daki Batı
Shuo-chiang- eh'eng adlı yerde karşılıklı pazar kurulacak ve ticaret yapılacaktı.
Üstelik her yıl ipekli kumaşlardan yüzbinlere top Gök-Türklere
209
gönderilecekti .

8 - K ü l Tegin'in Ö l ü m ü ve Cenaze T ö r e n i

731 yılına g e l d i ğ i n d e II. G ö k - T ü r k devleti büyük bir k a h r a m a n ı n ı kaybetti.

21
B i l g e n i n kardeşi Kül T e g i n vefat etmişti ". O n u n ö l ü m ü ağabeyi Bilge'yi
derinden etkilemişti. B u yüzden onun adına diktirdiği kitabesinde "Kardeşim
Kül Tegin vefat etti. Kendim yas tuttum. G ö r e n gözlerim g ö r m e z gibi, esen
aklım esmez gibi oldu. Kendim düşünceye d a l d ı m . Zaman Tanrısı buyurunca
insan oğlu hep ö l ü m ü yaratılmış. Öyle d ü ş ü n d ü m g ö z l e r i m d e n yaş gelse engel
olarak, g ö n ü l d e n feryat gelse geri çevirerek yas tuttum. Çok yas tuttum. İki şad
başta olmak ü z e r e kardeşlerimin, oğullarımın, beylerimin ve halkımın gözleri
kaşları berbat olacak, deyip d ü ş ü n d ü m . Esen aklım esmez gibi oldu. Kendim
düşünceye daldım. Zaman T a n r ı s ı buyurunca insan oğlu hep ö l ü m ü yaratılmış.
Öyle d ü ş ü n d ü m g ö z l e r i m d e n yaş gelse engel olarak, g ö n ü l d e n feryat gelse geri
çevirerek yas tuttum. Çok yas tuttum. İki şad başta olmak üzere kardeşlerimin,
oğullarımın, beylerimin ve halkımın gözleri kaşları berbat olacak, deyip
211
düşündüm diyerek ü z ü n t ü s ü n ü belirtmektedir.

Kül Tegin'in cenaze t ö r e n i n e Gök-Türklerin komşularının hepsinden

katılımlar olmuştur. D o ğ u d a Kıtan ve T a t a b ı l a r temsilciler g ö n d e r m i ş l e r d i .
Başlarında U d e r vardı. Çin imparatoru ise binlerce ipekli k u m a ş altın ve g ü m ü ş

™ C T S 194A.S. 5177.
" " K T . K D "Kül T e g i n K o y u n yılımla, on yedinci g ü n d e vcfaı etti. Dokuzuncu ayın yirmi
yedisinde yas l ö r e n i n i l a m a m l a d ı k T ü r b e s i n i , rejimlerini keykellerini ve kiıabe Layım m e n ı ı n u n
yılında, yedini ayın y i r m i yedisinde hep bitirdik. Kül T e g i n kendisi kırk yedi y a ş ı n d a i d i Taş ( T ü r b e
ustalarını) bunca ressam ve hevkeliraşı T u y g u n F.heber gelirdi.
2
"KT,K,10,1I.
32 A H M E T TAŞAİİIL

212
eşya iie birlikte İşiyi L i k e n g y o l l a m ı ş t ı Tatabılar ise h ü k ü m d a r l a r ı n ı n
temsilcisi Bökün ile katıldılar. Batı taraftaki uzak k o m ş u l a r d a n Soğdlar,
213
İranlılar ve Buhara şehri h a l k ı n d a n General Nek ve O ğ u l Tarkan g e l m i ş l e r d i .
B i l g e n i n d a m a d ı da olan T ü r g i ş (On-ok) K a ğ a n ı n d a n T a m g a c ı ( m ü h ü r d a r )
Makaraç ve O ğ u z Bilge, onları temsilen katılırken Kırgız Kagan'ını T a r d u ş
214
İnançu Ç o r temsil e t m i ş t i . 572 yılında Mukan Kagan'a yapıldığı gibi Kül
Tegin'e de büyük bir cenaze töreni düzenlendiği anlaşılmaktadır (1 kasım 731).

Kül T e g i n için bir abide dikilecekti. Bilge'nin sözleri yazıta Yollug Tegİn
tarafından oyma suretiyle yazıldı. Cinden en iyi sanatçılar ve ustalar getirilmiş ;
olağanüstü güzel bir türbe inşa ettirilmişti. Ressam ve heykeltraşiara içi
215
süs 1 ettir ildiği gibi heykeller de k o n m u ş t u .

Bilge yazdırttığı kitabeyi Gök-Türklerin merkezine yakın bir mevki ve kolay

216
erişilebilir bir yer o l d u ğ u n d a n bulundukları merkezde bir yere d i k m i ş t i .

Çin imparatoru yazıta kendi sözlerinin ayrılarak yazılması t ü r b e n i n

dikilmesi vesair işlerde için çok kabiliyetli altı usta göndermişti. Yazılan yazıları
ve türbe ile heykelleri ipek gibi temiz, zarif olmuştu. Daha önce Gök-Türk
ülkesinde böyle güzel yazılar ve eserler olmadığı için Bilge'nin b u n l a r ı
g ö r d ü ğ ü n d e hayran kaldığı kardeşinin savaş tasvirlerine bakarken ü z ü l d ü ğ ü
217
bildirilmektedir .

9 - Bilge'nin Zehirlenmesi ve Ö l ü m ü

Bilge Kağan artık yalnızdı. 697 yılından beri devlet yönetiminde ve savaş
m e y d a n l a r ı n d a omuz omuza çarpıştığı Kül Tegin ve Tonyukuk artık yoktu.
Zaten Orta Asya'da ona karşı duracak her hangi bir güç de kalmamıştı. Sadece
733 yılında T a t a b ı halkı, Kıtanlardan ayrılmıştı, i l e r halde baş kaldıracaklardı.
O n l a r ı n General K u k u m a n d a s ı n d a k i kırk bin kişilik ordularını T ö n g k e r
Dağında m a ğ l u p eden Bilge Kağan, otuz bin askerlerini ö l d ü r d ü . B u arada
218
büyük oğlu hastalanıp ölünce General K ü y u balbal olarak d i k t i .

3 , 2
Ç i n k a y n a k l a r ı n d a C h a n g C h ' ü - i ve Lü Hsiang cenaze t ö r e n i n e k a t ı l m a k kurban sunmak
için g ö n d e r i l d i ğ i bildirmektedir. C T S 194A, 5177; H T S 215B, s. 6054.
" » K T . K . 11-12.
m
KT,K,13.
: | S
K T , G , 11,12.
! l 6
O r h u n I r m a ğ ı n ı n eski yatağı y a k ı n l a r ı n d a Koso Ç a y d a m gölü civarında ayağı, yukarı 47.
enlem 102. boylam.
Z I ,
C T S I 9 4 A . 5 1 7 7 ; H T S 215B, 6094.
L
'"1JK, G 9.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 53

11. G ö k - T ü r k Devleti uzun s ü r e d e n beri Çinle karşı barış içinde yazıyordu.

Bilge, yeniden bir Çin prensesiyle evlenmek istediğini yineledi. İ m p a r a t o r
Hsüan Tsung, kabul edebileceğini bildirince Ko-chie-Ii-pi'yi g ö n d e r i p teşekkür
2 9
elti ve evlilik işini sürecinin başlanmasını teklif etti ' .

Bundan sonra beklemedik bir şekilde Bilge, Buyruk Ç o r tarafından

250
zehirlendi . O n u n Bilgemi zehirleyiş sebebi hakkında kaynaklarda hiç bir bilgi
bulunmamaktadır. Ancak, Buyruk Çor bir kaç defa Çin'e elçi alarak gitmişti. Orada
Çinlilerden etkilenmiş olabilirdi. Diğer taraftan Bilge yukarıda da söylediğimiz gibi
devlet idaresinde ve hayatta Tonyukuk ve Kül Tegin olmadığı için artık yalnızdı.
K ı k . ı t kesinlikle her hangi bir kesin sebep gösteremiyoruz. Bilge zehirlendikten
sonra hemen ölmedi ve Buyruk Ç o r tarafından zehirlendiğini anladı. Bunun
üzerine onu ve bütün ailesi ile işbirlikçilerini öldürdü. Kendisi de 25 kasını 734
221 222
talihinde vefat etti . Cenaze töreni ise 735 yılının 22 haziranında yapıldı . Oğlu
(İ-jan Kağan) onun için büyük bir cenaze töreni düzenlemişti. Çinden Lisün Tay
Sengün kumandasında beş yüz kişi gelmişti. Alun ve gümüşten bol mikdarda
getirmişti. Sandal ağacı da gerilmişlerdi. Bütün millet cenaze töreninde saçlarını,
kulaklarını kestiği gibi en iyi cins adarını, kara samurlarını, gök sincaplarını
225
(kürklerini) hediye olarak sunmuşlardı . B u kitabe de Yollug Tegin tarannan bir
22
ay dört g ü n d e yazılmıştır *. Süsleme İşlemleri de onun tarafından meydana geti­
rildi. Çin imparatoru, Bİİge'nin cenaze törenine kaUİmak üzere ferman ile L i
Ch'üan'i göndermişti. Yine onun da türbesi inşa edildi. Li Jung ise Bİİge'nin yazıuna
225
Çince meuıi yazmak için görevlendirildi .

Bİİge'nin ö l ü m ü ü z e r i n e devlet adamları toplandılar ve onun oğlu Kağan

olarak II. G ö k - T ü r k Devleti tahtına oturttular. Yeni Kagan'ın unvanı İ-jan idi.

J! r
- ' l IT S 21- >B. s. 6054.
^ C T S I94A, aynı yer; H T S 215A. aynı yer.
; l
" l ı yılının 10. ayının yirmi allısı.
• • -'M o m u z yılının besinci ayının y i r m i yedisi.
n !
B K , G , 10-15. Sandal ağacı Ç i n c e m e l ı n d e g e ç m e m e k t e d i r . Sadece Bilge K a ğ a n yazılının
Güney y ü z ü n ü n II. S a t ı r ı n d a bildirilmektedir. A n l a m ı c ü m l e n i n d e v a m ı silik o l d u ğ u için
anlaşılamamaktadır.
* " B K , CB.1.
' " G T S 194A, aynı yer; H İ S 215B aynı yer.
 IV

GÖK-TÜRKLERİN SONU

1 - 734-742 Y ı l l a n A r a s ı n d a k i Olaylar

II. G ö k - T ü r k devletinin sonu yani Bilge Kagaıı'ın ö l ü m ü n d e n yıkılışına

kadar olan devre müstakil bir çalışma olarak ele alınmadığı gibi çeşidi
araştırmalarda sadece birkaç c ü m l e ile değerlendirilmiştir. Bunun sebebi hiç
şüphesiz yaklaşık on yıllık d i l i m i n i İhtiva eden 734-744 yılları arası ile ilgili
kaynakların az bilgi vermesidir. Bilindiği gibi O r h u n Abidelerindekİ bilgiler
Bilge Kagan'ın ölümüyle kesilmektedir. Diğer taraftan her zaman G ö k - T ü r k
tarihi h a k k ı n d a zengin malzeme taşıdığını söylediğimiz Çin kaynakları da artık
yetersizi eşmektedir. Sadece C T S 194A ve H T S 215B'nın yanında Wang C h u n g -
ssu adlı bir k u m a n d a n ı n biyografisinde bir sayfayı geçmeyen bilgiler vardır.
İ m p a r a t o r kayıtlarında da (Pen-chi) bir cümle bulunmaktadır.

Çin kaynaklarında G o k - T ü r k l e r i n bu devresiyle ilgili bilgilerin azalmasının

sebebi onların Çin'deki T a n g h a n e d a n ı için bir tehlike olmaktan çıkmaları,
daha çok siyasi ve benzeri ilişki kurmalarıdır. Eğer aksi olup savaş vesair
hadiseler meydana gelse şüphesiz kaynaklardaki bilgiler çoğalırdı. Zaten 723
yılından sonra II. G ö k - T ü r k devleti ile Çin'deki T a n g h a n e d a n ı arasında barış
yapılmış ve uzun sayılabilecek bir süre savaş çıkmamıştı.

Kaynaklardaki bilgilerin az olması bize tarihimizin söz konusu devresini

incelememe yahut bir iki cümleye geçiştirme hakkı vermemelidir. Bunu
d ü ş ü n e r e k konuyla ilgili b ü t ü n bilgilerin Çin kaynaklarından tercümesini
yaptıktan sonra d e ğ e r l e n d i r m e y e çalıştık.

682 yılında Kutlug Kağan liderliğinde istiklalini kazanan II. G ö k - T ü r k

devleti kısa zamanda yine Orta Asya'nın en büyük devleti seviyesine yükleşmiştİ.
O n u n ölümüyle yerine 692 yılında geçen Kapgan yirmi d ö r t yıl h ü k ü m
s ü r d ü k t e n ve bir Bayırktı isyanını bastırdıktan sonra m a ğ r u r bir şekilde geri
d ö n e r k e n pusuya d ü ş ü r ü l m ü ş ve 716 yılında katledilmişti. Kapgau'ın o ğ l u n u
tahttan uzaklaştıran Kül T c g i n , aynı yıl ağabeyi B i l g e n i n kağan olmasını
sağladı. Kağanlığının ilk yıllarında çok sayıda boy isyanını bastıran Bilge, 723
 G Ö K T Ü R K L E R 111 55

yılına gelindiğinde Çin'i de hem bozguna uğratmış, hem de barış yapmak

zorunda bırakmıştı.

O u sekiz yıl devleti idare ettikten soma Bilge Kağan bir bakam (Buyruk
Çor) tarafından zehirlendi. Ö l m e d e n önce kendisini zehirleyen Buyruk Ç o r ve
Î M 227
ortaklarını ö l d ü r t t ü . Kendisi de 25 kasım 734 tarihinde vefat e t d . Defin
töreni İse 22 haziran 735'te yapıldı™. B u olayların teferuatı kitabelerde
nakledilmesi dolayısıyla bilinmektedir. Kitabelerde bilgiler onun hayatını
anlattığı için Bilge'nin ö l ü m ü n d e n sonra tamamen kesilmiştir. Bundan sonrası
sadece Çin kaynaklarından takip edilebilmektedir.

19 250
Devrin iki önemli Çin kaynağı T a n g h a n e d a n ı n ı n eski* ve y e n i resmi
tarihlerinde bulunan G ö k - T ü r k bölümlerindeki kayıdara g ö r e takip etmek
m ü m k ü n d ü r . Ayrıca Wang Chung-ssu'nıın adı geçen her iki tarihte bulunan
biyografisi bahsettiğimiz metinleri destekleyici malumat taşımaktadır.
W H T K ' d a k i metinler de ilk defa tarafımızdan tercüme edilerek değerlendiril­
1
miştir ".

Anlaşıldığına g ö r e Bilge'nin ö l ü m ü üzerine bir araya gelen devlet adamları

1 2
ittifakla onun o ğ u l l a r ı n d a n İ-jan'ı kağan olarak tahta g e ç i r d i l e r ' . Ancak, onun
tahtta kaldığı süre problemlidir. C T S 194A fazla y a ş a m a d a n ö l d ü ğ ü n ü
bildirirken, H T S 215B sekiz yıl tahtta kaldığını nakletmektedir. Diğer kaynak
T C T C 214 deki bilgilerde de İ-jan Kagan'ın h ü k ü m d a r olduktan kısa bir süre
sonra ö l d ü ğ ü yazılıdır. T F Y K 975'de ise 741 yılında Tengri Kagan'ın ö l ü m ü n e
2
işaret e d i l m i ş d r " .

""Kitabelerede bulunmayan bu bilgi i t i n bkz. G T S 194A, s. 5177; H I'S 215B, s. 6054.

M 1
B i l g e Kağan kitabesi g ü n e y cephesi, 10 salır; B u haılUe h a k k ı n d a lafsilen bkz. R. G i r a u d , L'
Empire des Turc Celestes, Paris I960, s. 55,120; L i u Mau-lsai, Die Chinesischen Nachrichten tur Geschichtt
der Ost-Türken, II, Wiesbaden 1958, s. 620; L. Bazin, Les Calendries Turcs anciens et médiévaux, L i l l e
1974. ». 183, 244; T . T e k i n . Orhan Yontları. Ankara 1988. s. 55; I. Kafcsoglu. Türk Milli Kültürü,
İstanbul 1987, s. 119-120.
m
B K , aynı saur; ayı n a Bazin, aynı eser. 183 vd. ; L i u , I. s. 179, 229; Kafcsoglu, aynı eser, s. 121.
n ,
C h i o u T a n g S h u . 945 yılında U o u Hsü t a r a l ı n d a n yazıldı. 200 ciltlen m ü t e ş e k k i l olan tıu
eser kısaca ( I S ş e k l i n d e gösterilmiştir. B u k a y n a ğ ı n 1 i)8:: yılı T ai pel 1 ing-wen s h u - c h ü vavınevı
haskısı kullanılmış ur,
s ,
" i isin T a n g Shu, 1060 yılında Wıı Yang-hsiou ve S u n g C h i t a r a f ı n d a n on allı yıllık çalışma
sırımı u t a m a m l a n m ı ş ve 225 ciltten meydana gelmiştir. Kısaca H T S ş e k l i n d e g ö s t e r i l m i ş , 1985 yılı
T a i - p e i Ting-wen S h u - c h ü yayınevinin b a s k ı s ı n d a n fay da tanıtmıştır.
1 , 1
Ç a l ı ş m a m ı z d a kısaca W H T K olarak gösterilen bu eser M a T u a n - l i n t a r a f ı n d a n 1254 yılımla
yazılmış, ancak 1319 yılında yayın lana bilmiş tir. 1935 Shang-hai b a s k ı s ı n d a n faydalanılmış tır.
Î , 7
C T S I94A, s. 5177; N T S 215 s. 6054; bazı metinlerin almanca t e r c ü m e l e r i için bkz, l i u ,
aynı eser,I, s. 179 vd., 229 vd.
2
" 2 1 4 , s, 6809.
***TYe-fu Yüan-kııi (kısaca T K Y K ) ve Tsu-chih T ' u n g - c h i e n (kısaca T C T C ) adlı kaynaklardaki
bu konuyla ilgili bilgilerin t e r c ü m e l e r i için bkz. G h a n g Jen-t'ang, Doğu Gök-Türkleri, T,ai-pei 1967,
s. 184.200-205.
56 AHMETTASAĞ1L

Yedi yıl sonra dahi T e n g r i Kağan başta g ö r ü l d ü ğ ü n e göre H T S 215B'de

verilen bilginin yanlış ve karışık olması muhtemeldir. Neticede babasının
ö l ü m ü n d e n soma tahta geçirilen I-jan Kağan yakalandığı hastalıktan
k u r t u l a m a m ı ş ve fazla yaşayamamıştır.

1-jan Kagan'dan sonra yerine kardeşi II. Gök-Türk devleti tahtına çıktı.
Unvanı Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tuo-!u) Kağan idi. Çin'deki T a n g h a n e d a n ı
hemen harekete geçerek Sağ Chin-VVü muhafızları generali L i Chih'yı elçi
235
olarak g ö n d e r i p Teng-li (Tengri) Kağan unvanını sundular . Çinlilere g ö r e
Teng-li'nin a n l a m ı n ı n "eski hayalında ektiğini biçen (iyi veya kötü hareketler
2 6
için cezalandırma)" o l d u ğ u bildirilmektedir * .

Teng-li'nin yaşı küçük olduğu için devlet işlerinde pek muktedir olmadığı
anlaşılmaktadır. Bu y ü z d e n ü n l ü vezir T o n y u k u k ü n kızı olan annesi Po-fu
Hatun devlet işlerinde fazla m ü d a h e l e etmek fırsatı buldu. Hatta vezirlerden
137
Yü-ssu T a r k a n ile işbirliği yaptı. Hedefleri devlet idaresini tam manasıyla
konnollerine almak idi. Ancak, onların gizli ittifakına diğer boylar katılmadılar.
Ayrıca onların bu tür gizli hareketlerini devletin ileri gelenleri ve boylar dahil
herkes duymuştu.

Bu sırada II. G ö k - T ü r k Devletinin merkezinde Teng-li, kağan sıfatıyla

h ü k ü m d a r l ı k t a h t ı n d a i d i . Devletin d o ğ u s u n u Sol Şad unvanıyla, batısını Sağ
238
Şad unvanıyla iki amcası idare ediyordu . Söz konusu İki kanat idarecisi
başarılı yönctimleriyle tanınmışlar ve subayların, k u m a n d a n l a r ı n çoğu özellikle
genç ve dinamik olanları tarafından sevilmişlerdi. Dolayısıyla daha çok h ü r m e t
239
ediliyorlardı .

Kağanın devleti idare edecek vasıflara sahip olmayışı G ö k - T ü r k devletini

temelinden sarsmış, ü l k e d e birlik bozulmaya başlamıştı. B u esnada özellikle
Kagan'ın annesinin bir vezirle gizli ittifak yapıp devlet idaresini ele geçirmeye
çalışması karışıklıkların baş sebebi olarak görülmektedir.

Bu arada T a n g h a n e d a n ı n imparatoru H s ü a n Tsung, 740 yılında T e n g -

li'nin h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı tanıdı. Amcalarının devlet içinde güçlenmeleri Teng-li ve
annesini korkuluyordu. Hakimiyetlerinin sağlamlaştırılması için onları yani Sol
ve Sağ Şadları ortadan kaldırmaya karar verdiler. Ö n c e kurdukları komplo ve
çevirdikleri entrika ile sağ kanat şadını yani batıdaki amcayı ö l d ü r d ü l e r .

î v ,
l i u bilgiler sadece H T S 2 l 5 B ' d c b u l u n m a k t a d ı r .
" • G T S l<MA,aynı yer.
" ' A d ı gecen vezirin ismi sadece I ITS'dc kaydedilmiştir.
Î 5 6
C T S 1 !14A, aynı yer; H T S 2 1 5 B , aynı yer; Bu devirde G ö k - T ü r k - Ç i n diplomatik ilişkileri için
ayrıca bkz, Kaneko Shuichi, T a n g İ n l c r n a l i o n a l Gorrespondense, Açta Asiatica, 55, li>88, s. 81; T .
I layashi, Devclopıueııt a Nomadic Empire, Bulletin Ancient and Orient M u ş t u m , X I , s. I8.t,184.
' " S a d e c e IITS 2 15B, aynı yer.
 G Ö K T Ü R K L E R III 57

Askerlerini ve b ü t ü n halkını kendilerine bağladılar. B u hadiseyi duyan

d o ğ u d a k i sol kanat şadı P a n Kül Tegin, aynı şeyin kendi başına geleceğini
d ü ş ü n d ü . O n l a r ı n kendisine karşı harekete geçmelerini beklemeden derhal
Teng-li'ye h ü c u m edip onu ö l d ü r d ü . Boş kalan kağanlık m a k a n ı n a Bilge'nin bir
başka o ğ l u n u getirdi. Fakat, F a n Kül Tegin'e kimse destek vermiyordu.
Bastmllar fırsattan istifade onu m a ğ l u p ettiler. Yenilen P'an Kül Tegin,
24
kendisine bağlı kuvvetlerin tamamını kaybetti ve tek başına kaçıp uzaklaştı ".
Gök-Türk devletinde taht mücadelesi olanca hızıyla acımasızca sürüyordu. F a n
Kül Tegin'in tahta geçirdiği kağanı Ku-lııo (Kutlug) Yabgu ö l d ü r ü p , yine Bilge
Kagan'ın bir başka o ğ l u n u h ü k ü m d a r yaptı. Aynı Yabgu bir süre sonra yeni
211
kağanı da ö l d ü r ü p kendisini kağan ilan etti .

Yaklaşık iki yüz yıldan beri kuzeylerini sürekli tehdit eden komşularının bu
hale düşmesi Çinlileri harekete geçirdi. İ m p a r a t o r tarafından Sun Lao-nu adlı
elçiye özel görev verilerek, Uygur, Karluk ve Basmıl gibi T ü r k boylarının yanına
gönderildi. Adı geçen boylara Gök-Türk devletinden ayrılıp, Çin'e bağlanmaları
242
teklif ediliyordu . Çinlilerin bu teşebbüsü Orta Asya T ü r k tarihi için uzun
sayılabilecek barış d ö n e m i n i sona erdirdi. Aşağı-yukarı yirmi yıldan beri Gök-
Türklerle Çin arasında önemli bir savaş olmamıştı.

Çinlilerin tahrikiyle zaten zayıflamış olan G ö k - T ü r k hakimiyetine karşı

243
Basmıl, Karluk ve Uygurlar a y a k l a n d ı . G ö k - T ü r k Kağanı Ku-tuo (Kutlug)
Yabgu'yu ö l d ü r d ü l e r . Ayaklanan üç T ü r k boyu kendi içlerinde önceliği
Basmıllara verdi. O n l a r ı n reisi Chie-ıie-i-shih Kağan ilan edildi. S a ğ ve Sol
kanat yabguluklarını ise Karluklaıla Uygurlar paylaşmışlardı. Kaynaklarda
bel irdi meni es i ne r a ğ m e n batıda olmaları sebebiyle S a ğ kanat y a b g u l u ğ u n u
Kartukların almaları muhtemeldir. Doğu yani Sol k a n a d ı n ı n ise Uygurların
b u l u n d u ğ u yere yakınlığı sebebiyle onlara ait olması daha uygundur. B u üç
244
boyun reisi beraber Çin'e elçi g ö n d e r d i l e r ; zaten daha önce tahrik
edilmişlerdi. H e n ü z bağımsızlıklarını ilk a n ı n d a Çin ile yakın ilişki kurmak
istiyorlardı.

Bu arada T a n g imparatoru kuzeydeki L i n g eyaletine kendisini ispatlamak

arzusunu taşıyan b i r kumandan olan Wang C h u n g - s s ü y u tayin etti. Adı geçen
kumandan önce Moğol boyları H s i ve Nıı-chie'leıi Sang-kan Irmağı k e n a r ı n d a
bozguna uğrattı. Ahalilerinin büyük b i r kısmını ele geçirdi. Bu şekilde Gobi

! W
C T S 194A. s. 5178
" ' T C T C 214 !. 6844; H T S 2I5B, s. 6054.
'"Sadece T C T C 214. ı. 6809.
"'1ITS 215B, aynı yer; T C T C 215, i . 60.
' " H T S S15B, aynı yer; T C T C 215, aynı yer.
58 A H M E T TAŞAĞIL

2 5
Ç ö l ü n ü kuzeyinde bulunan diğer boylara gözdağı vermek niyetinde idi * . Bunu
g ö s t e r m e k için akabinde büyük bir toplantı yaptı.

Ku-tuo (Kutlug) Yabgu'nun öldürülmesi sırasında çıkan kaışıklıkları

yakından takip eden Wang Chung-ssu, Gobi çölünün ağzına gitmiş, onları
2 6
korkutmuştu * . Son kağanın ö l d ü r ü l m e s i n d e n sonra Basmıl, Uygur ve
Karluklardan kurtulabilen G ö k - T ü r k ahalisi eski Doğu Kanat Şad'ı P'an Kül
247
Tegin'in o ğ l u n u Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kağan unvanıyla tahta geçirdiler .

Wang Chung-ssu'nun, G o b i Ç ö l ü n e gelişi Wu-su-mİ-shih(Ozmış) Kagan'ı

k o r k u t m u ş t u . Siyasi hakimiyetinin ve askeri g ü c ü n ü n İyice dağıldığını g ö r e n
kağan Çin imparatorunu ziyaret edip, ona bağlılığını göstereceğini bildirdi.
Fakat, daha sonra söz konusu niyetinden vazgeçince adı geçen Çinli kumandan
onu yakalamak ü z e r e harekele geçti. Ancak, kendisi savaşmak yerine
müttefikleri Uygur, Karluk ve Basmılları Wu-su-ıui-shilı (Ozıııış)'nın ü z e r i n e
saldırın. Mağlup olan Wu-su-mi-shih kaçmaya başladı. Bu sefer Çinli kumandan
2 8
onun peşine düştü * . Sağ k a n a d ı n d a bulunan kuvvetieri bozguna uğratıp geri
döndü.

Ardı a r d ı n a darbelere m a n ı z kalan Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n kompalar ve

Çin'e sığınmalar g ö r ü l ü y o r d u . Wu-su-mi-shih (Ozmış)'nın batı kanadı yabgusu
A-pu-ssu, Batı Şad'ı Ko-la-to, Kapgan'ın torunu Po-te-chih Tegin, Bilge
Kagan'm kızı Ta-lo prenses İ-jan Kagan'ın hanımı Bilge Yü-sai-fu, Teng-li
Kagan'ın kızı Yü-chu-kung prenses binden fazla çadır aileyi oluşturan ahali
24
gidip Çİn'e sığındı ''. B u hadise dolayısıyla zaten mahvolmaya yüz tutan Gök-
T ü r k l e r i n nüfusu iyice azalmıştı. T a n g imparatoru H s ü a n Tsung, teslim
olanlardan çok memnun kalmış ve Hua-wu-lou adlı köşkte b ü t ü n sığınan Gok-
T ü r k l e r i n şerefine şölen t e r ü p etmiştir. Ayrıca çok sayıda hediyeler sundu (742
25
yılı) ". Çin İ m p a r a t o r u söz konusu hadiseden memnuniyetini belirtmek için bir
de şiir söylemiş, hasat zamanı yiyecek ihtiyaçtan için onlara iki milyon ölçek un
2M
v e r d i r t m i ş t i . Bu arada mevkilerine g ö r e unvanlar dahi sunulmuştur.

Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ın üzerine tekrar h ü c u m a karar veren Wang

Chung-ssu, bu sefer Basmıl, Karluk ve Uygurları kullandı. O n a g ö r e
uygulanabilecek en iyi plan bu b o y l a m ı birlikte Kagan'a saldırması i d i . To-lo-ssu
kalesine karşı harekele geçen üç boy arkasından K ü n Suyunu takip ederek W u -

' " C T S 103, s. 3198; H T S 133. s. 4552-4553

I,ü
n o t 18.
' " T C T C 215. s. 6860; GTS 194A. aynı yer; HT5 215B. aynı yer.
' " G T S 103 aynı yer; T C T G 215. s. 6860
M f l
C T S 103. aynı yer; CTS I94A.S. 5177; Bilge kagan'ın hanımının adı sadece HTS 215B'de s.
6055 de kay alıdır Aynca T C T G 215.
' T F Y K 975,20a; T C T C 215.1. 6853; CTS 194A.I. 5177
! S ,
H T S 2 l5B,aynı yer; un miktarı VVHTK 289SAVde iki yüz hin ölçek olarak bildirilmişti).
 G Ö K - T Ü R K L E R III 59

su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ı öldürdüler. Böylece Wang Chung-ssu hiç hareket

etmeden zafer kazanmış oluyordu. O sadece Çin'in kuzeyinde kale tam iriyle
uğraşmış, Çin seddindekİ T a - t ü n g ve Ching-pien kalelerini birleştirecek,
gelecekte bu y ö n d e n kuzeyli kavimlerin yapacakları saldırı yolunu kapatmak
2
istemişti ". Wu-su-mi-shih (Ozmış) Kagan'ın kesik başı Çin başkentine
2 3
götürüldü * .

Başlarına geçen k a ğ a n l a r ı n sırayla öldürülmesi C ö k - T ü r k l e r i n arta

kalanlarım hala yıldı ramı y ordu. Sonunda kesik başı Ch'ang-an'a g ö t ü r ü l e n Wu-
su-mi-shih (Ozmış)'nın oğlu Ku-lung-fu Pai-mei'i kağan seçtiler (744 yılı).

Çin imparatoru H s ü a n Tsung, artık Gök-Türkleri kesin bir şekilde ortadan

kaldırmak arzusunda idi. Bu yüzden Gök-Türklerin son durumunu gayet iyi
294
bilen kumandan Wang Chung-ssu'yu tekrar onların ü z e r i n e g ö n d e r d i .

Çinli general Sa-ho-nei d a ğ ı n a ulaştı. Burada Pai-mci Kagan'ın Sol (doğu)

kanadını idare eden A-po Tarkan'a bağlı on bir boyla savaşu ve m a ğ l u p etti.
2
Akabinde Pai-mei Kagan'ın batı k a n a d ı n a y ü k l e n d i " . T a m bu sırada Orta Asya
tarihini değiştirecek m ü h i m hadiseler meydana geliyordu. Çin imparatorunun
tahrikiyle G ö k - T ü r k devletinin kağanını ö l d ü r e r e k zaafa u ğ r a t a n Basmıl,
Kartuk, Uygur gibi T ü r k boylarının arası açılmıştı. Daha önce kağanlığı t a n ı n a n
Basmıl reisi Chİeh-tie-i-shih, Uygur ve Kartuklar tarafından öldürüldü. Uygur
reisi Ku-li Pei-lo kendini Kutlug Boyla Kül Kağan ilan etti. Arkasından Çin
imparatoru H s ü a n Tsung'a elçi g ö n d e r i p durumu bildirdi. Böylece Uygur
256
devleü resmen k u r u l m u ş o l u y o r d u . Artık i k i yüz yıllık tarihi G ö k - T ü r k
merkezi Ü t ü k e n bölgesi, Uygurların eline geçmişd.

745 yılının başlarına gelindiğinde Ötüken'de hakimiyetini iyice

s a ğ l a m l a ş m a n Uygur kağanı, son G ö k - T ü r k kağanı Pai-mei'e saldırdı ve
mağlup edip ö l d ü r d ü . Pai-mei'in kesik başı babasmmki gibi Çin başkentine
257
g ö t ü r ü l d ü . Hayatta kalabilmeyi hâlâ başaran Bilge Kagan'ın hanımı da son
kabilelerle birlikte gidip Çin'e sığındı.

J
" H ' I S 133, s. 4553.
Î 5 S
C T S 103, aynı yer; T C T C 215, s. 6860.
2 5 ,
B u bilgi sadece T C T G 215'dc kayıtılır; bkz. s. 6855.
S
" H T S 2 1 5 B . i . 6055; T C T C 215, aynı yer.
" ' U y g u r devletinin k u r u l u ş u için aynca bkz, C , Mackerras. The Uighur Empnt 744-840,
Accardmg to Ihı Tang Dynastk Histories, Canberra 1968, s. 1.2 vd. ; G . Ç a n d a r l ı u g l u , Ötüken
Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı (isi. üniv, bası Imamıs d o ç e n t l i k tezi), İ s t a n b u l 1972. s. 10-15, 20
vd. ; Ö . İzgi, Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), A n k a r a 1987, s. 14-27.
Z ! ,
TFYK < 20b; T C T C 215, s. 6863.
) 7 5
00 AHMEITAŞACIL

2 - Y ı k ı l ı ş l a r ı n d a n Sonra G ö k - T ü r k l e r

Pai-mei Kagan'ın Öldürülüp kesik başının Çin'e gölürülnıesiyle G ö k - T ü r k

h a n e d a n ı n ı n siyasi varlığı tamamen sona eriyordu. Zaten hanedana mensup çok
sayıda bey gidip Çin'e teslim o l m u ş t u . Öıükeıı bölgesinde yıllardır süren iç savaş
neticesi boyların dağıldığı bilinmektedir. Diğer taraftan Uygurlar, Basmıllan
m a ğ l u p ederek büyük bir siyasi organizasyon halinde Büyük Uygur Kağanlığı
230
adı verilen devletierini kurdular . Dolayısıyla Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n gelen
her hangi bir kişinin devleti yeniden canlandırması m ü m k ü n olmazdı. Üstelik
uzun süren iç savaş y ü z ü n d e n diğer boyların Gök-Türk h a n e d a n ı n a bağlılığı
kaybolmuştu.

Bundan sonra bir kaç yüzyıl içinde çok nadir de olsa G ö k - T ü r k ismine
kaynaklarda rastlanmaktadır. Söz konusu isimleri kaynaklardan toplayıp
aşağıda sunmaya çalışırsak şöyle bir d e ğ e r l e n d i r m e ortaya çıkar: Kapgan
2
Kagan'ın **' torunu olan A-pıı-sse yukarıda da g ö r ü l d ü ğ ü üzere 742 yılının
sonlarına d o ğ r u ülkesinde patlak veren iç savaşlar ve diğer kargaşalıklardan
dolayı Tcng-li Kagan'ın kı/ı ile giden grupta yer alarak Çin'deki T a n g h a n e d a n ı
200
imparatoruna teslim o l m u ş t u . O n a Çin imparatoru Hsüan-Tsung'a
bağlılığından dolayı Shuo-faiıg bölgesi Clıie-tu-fu-shih'lığı (özel vazifeli memur)
5 1
ve Feng-hsin prensliği unvanlarının tevcih edildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r ' . T a n g
262
h a n e d a n ı n ı k ö k ü n d e n sarsan m e ş h u r A n Lu-shan'ın isyanı s ı r a s ı n d a A-pu-sse
da karışıklıktan faydalanıp isyan etmek planları yaptı. Daha sonra Çin
2 6 3
sınırlarını terkederek Gobi Ç ö l ü n ü n kuzeyine eski topraklarına geri d ö n d ü .
752 yılının bahar aylarında meydana gelen bu ayaklanmanın akabinde Çin
2 1
sınırlarına h ü c u m etti " . O n u n bazı yağmalar yaptığı iki yıl sonra Beşbalık
2 1
askeri valisi Ch'eng Chien-li tarafından esir edildiğini öğreniyoruz *" . Aslında
bu hususta çelişkili ifadeler b u l u n m a k t a d ı r . Bazı belgeler Kartukların o sıradaki
yabgusunun A-pu-sse'yı tutukladığını, ona bağlı boyların da üç ay ö n c e d e n
203
teslim olduğu şeklinde kayıtlar ihtiva etmektedir . Neticede Çin başkentine

, u
b l u MM 29.
M
* 6 9 2 - 7 l l i yıllan a r a s ı n d a II G ö k - T ü r k devletini idare eden Kapgau için bkz. A . T a j a g d ,
Kapgan K a ğ a n , Beüelen, sayı 217, s. 51-70.
! W
C T S 9 , s. 215.
" ' S a d e c e G T S 9, s. 225.
î o i
Y a r ı T ü r k y a n S o ğ d asıllı o l a n ve Çin tarihinin en m e ş h u r a y a k l a n m a l a r ı n d a t ı birini
g e r ç e k l e ş t i r e n A n L u - s h a n ' ı n faaliyetleri h a k k ı n d a a v ı n a hkz. E. G . Pulleyhlank, A , Sogdian Colony
in Inner M o n g o l i a , Toung-pao, M l . 1951. s. 338-342; aynı m ü e l . . The Background or the Rebellion of
An Lu-shan, 1-inulon 1955.
" " G T S 9. aynı yer.
2 6 4
U T S 5. s. 148.
^ C T S 9, s. 228; H T S 5, s. 150.
" • H T S S , s. 149
 G Ö K T Ü R K L E R III 61

götürülen A-pu-sse, imparatorun sarayının merdivenlerine s u n u l m u ş ve C h u -

267
ch'iou caddesinde idam e d i l m i ş t i r .

756 yılında T a n g hizmetine girmiş ve generallik rütbesine yükselmiş olan

A-shih-na Ch'eng-ch'ing, isyan edip Y i n g - c h ü a n bölgesine saldırarak ele
geçirmiş, şehrin muhafızı Hsie Yüan ve vali yardımcısı P'ang Chien'i esir
268
e t m i ş t i . Fakat, onun akıbeti h a k k ı n d a bilgi sahibi olamıyoruz. Her halde
m a ğ l u p olup Çinlilere yakalanmıştır. 764 yılında reislerini ö ğ r e n e m e d i ğ i m i z
yine bir grup G ö k - T ü r k , Feng eyaletine hücum ederek muhafız general M a
269
Wang'ı ö l d ü ı t n ü ş l e r d i r .

Bu tarihten uzun süre sonra Gök-Türklerin Çin sınırlarına tecavüzleri

dolayısıyla kaynaklarda zikredilmelerine rastlanmaktadır. 837 yılına gelin­
d i ğ i n d e Chen-wu bölgesinde yaşayan Gök-Türkler, yüz elli çadır halinde isyan
ettiler. İsyan sebepleri konusunda bilgi yoktur. Bunlar tarım arazileri ve
çiftçilerini yağmaladılar ise de Çinli kumandan L i o u Mien'e m a ğ l u p olup
270
pasifıze edildiler . Aynı bölgede bulunan Gök-Türklerin on yıl sonra yani 847
yılında, tüccarlara ve vergi olarak toplanan pirinçlere saldırıp yağma
y a p m a l a r ı n a tesadüf edilmektedir. Yine o b ö l g e n i n idarecisi olan Shih Hsien-
chung söz konusu G ö k - T ü r k bakiyelerini bozguna uğratmış ve her hangi bir
271
tehlike teşkil etmelerini engellemiş tir .

Yaklaşık yetmiş sekiz yıl sonra Beş Hanedan d ö n e m i n d e Gök-Türkleri

T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıkılıp yerine küçük devletlerin k u r u l d u ğ u anda yine
tarih sahnesinde görmekteyiz. Eski ve Yeni Beş hanedan tarihlerinde yazdığına
göre 925 yılının bahar başlangıcında G ö k - T ü r k l e r elçi g ö n d e r i p , kendi ülke
mallarından sunmuşlardı. İfadelerden anlaşıldığına g ö r e Gök-Türkler, o esnada
Çin sınırlarının dışında idiler. Elçi Hun-chie-lou, aynı zamanda Gök-Türklerin
272
reisi o l a b i l i r d i . Aynı yılın kış mevsiminde G ö k - T ü r k l e r H s i , T u - h u n gibi
273
Moğol boylarıyla birlikte yine elçi g ö n d e r m i ş l e r d i . Bahsettiğimiz elçilik
heyetlerinin akabinde muhteviyatı enteresan bir kayıt vardır. Buna göre
imparator Ming-tsung, Po-ssu-ma-p'o (pi)'yi ziyaret edip G ö k - T ü r k tanrısına
kurban s u n m u ş , kuzey geleneklerine göre t ö r e n yapılmasını m ü s a a d e etmiştir.
Ertesi yıl G ö k - T ü r k l e r i n başında başka bir reis g ö r ü n d ü ğ ü n d e göre söz konusu

! 6 ,
G T S 9, s. 228.
I 6 8
C T S 10, s. 244.
2 O 0
C T S 6 . s . 171.
" T C T C 245, s. 7930.
" ' T C T C 2 4 8 . s. 8031.
" ' C W T 5 32, s. 440; M W T S 5, s. 48. B u kaynaklardaki bazı metinlerin franşızea t e r c ü m e s i için
bkz, J . H a m i l t o n , Les Ouighours a l'époque des Cinq Dynasties, D'après les Documents Chinois, Paris 1955,
s. 94-100.
" ' H W T S 5, s. 49.
63 A H M E T TAŞAGIL

tören bir cenaze töreni idi ve imparator H u n - c h i e - l o ü n u n ölümü dolayısıyla

tören yapılmasına m ü s a a d e etmişti. G ö k - T ü r k l e r i n yeni reisinin adı C h a n g Mu¬
1
chin idi. O da Çin sarayına vergi s u n m u ş t u " . 931 yılında Çin imparatoru
5
M i n g - t s u n g ü ziyaret eden G ö k - T ü r k elçisinin adı Tu-a-shu i d i " ve büyük
ihtimalle o da onların reisi durumunda bulunuyordu.

934 yılında Gök-Tüı kler İlişki kurdukları Sonraki T a n g h a n e d a n ı yıkılınca

Sonraki C h i n h a n e d a n ı kuruldu (936-944). Bu hanedan d ö n e m i n d e 941 yılının
s o n b a h a r ı n d a G ö k - T ü r k elçisi H s ü e T u n g - h a İ adı geçen h a n e d a n ı n başkentini
276
ziyaret e t m i ş t i r .

941 yılı G ö k - T ü r k l e r i n Çin'e son elçi gönderildikleri tarihtir. 745 yılında

son kağanları Pai-mei, Uygurlar tarafından ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra Çin'e sığınmak
zorunda kalan Gök-Türkler, aradan uzun zaman geçmesine r a ğ m e n benliklerini
kaybetmemişler, fırsat b u l d u k ç a ayaklanmışlardır. Beş Hanedan d ö n e m i n d e ise
adı geçen tarihe kadar diplomatik ilişkiler k u r d u k l a r ı n a tesadüf ediyoruz. Bu
devirde yani 907 yılında T a n g i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıkılmasından sonra ortaya
çıkan zayıf devletlerde ilişki kurabilecek kadar güçlendikleri anlaşılmaktadır.
A m a güçlerinin miktarı ve akıbederi konusunda yeterli bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r .
Yeni Beş Hanedan Tarihi'nin G ö k - T ü r k l e r hakkındaki son kaydına g ö r e askeri
27
valilerinin hepsini kaybolması sebebiyle ' artık kayıtları tutulamamıştır.

Î , 4
C W T S 39, s. 543; IIVVTS S, s. 60.
m
l rWTS 6,5. 63.
6
" M V v T S 8. s 85; C W T S HO. s. 1052
" ' I IVVTS 74. » 913.
 BELGELER

I- T i e n T ' u n g 198

1073 b, c
"Kutlug (Ku-tuo-lu) , Hsie-li (¡1 Kagan) ailesindendir. O n u n babası aslında
Ch'an-yü askeri valiliğinde sağ kanatta, Yün-chııng askeri valiliğinde She-li-
278
yüan-ying'in emrinde T u - t u n Ch'o (Tudun Çor) i d i l e r . Fu-nien yenildiği
sırada Kutiug kaçarak T s ü n g - ı s ' a i (Çogay kuzı) dağına ulaştı. Burada
etrafındakiler in sayısı arttı. Halkının sayısı beş. binden fazla oldu. Aynı zamanda
Dokuz O ğ u z l a r ı n (chiou-hsing) at ve koyunlarını yağma ederek (onlardan) çok
sayıda elde etti. Gittikçe kuvvetlendi. Neticede kendini kagan ilan etti Kardeşi
279
Mo-ch'o , şad lüo-hsi-iu yabgu oldu. Wen Yen-po'nun fikri d o ğ r u l t u s u n d a
2811
nehrin güneyindeki altı eyalete bölünerek yerleştirilen boylardan o l d u ğ u için
2 1
A-shih-na * Yüan-chen bütün Çin geleneklerini ö ğ r e n m i ş , sınırlardaki ve Çin
285
seddindeki boşluklardan haberdar o l m u ş t u . Ch'an-yü askeri valiliğinde teslim
olan boyları teftiş (gözetmekle) görevli b u l u n d u ğ u sırada işten el çektirilmiş ve
askeri vali yardımcısı (ch'ang-shih) tarafından hapse atılmıştı.

Sonradan Kutlug, gelip saldırdığında, eski boyları teftiş etme görevini geri
İstedi. (Wang) Pen-li m ü s a a d e edince, kaçıp K ü t l ü ğ ü n yanına sığındı. Kudug
onun katılması ü z e r i n e aşırı derecede sevindi. A-p'o Ta-kan (Apa
Tarkan/Tarhan) tayin ederek, askerlerin ve a d a r ı n idaresi işini ona verdi. Wei
eyaletine h ü c u m edip askeri vali T s ü i Chih-picn'i bozguna uğrattılar. Karşı
gelen valiyi ö l d ü r d ü l e r .

Wen-ming saltanat devresinin ilk senesi (684 yılı) tekrar Shuo eyaletine
saldırıp, sivil m e m u r l a r ı öldürdüler. C h ü i - k u n g devresinin ikinci senesinde
(686 yılı) Kutlug, yeniden Shuo, T a i ve benzeri eyaletleri yağmaladı.

2 , l l
E s k i T ü r k l e r d e tudun ve çor i k i ayrı u n v a n d ı r . Bu u n v a n l a r ı n larih gelişimleri ve icra
ellikleri vazifeleri h a k k ı n d a bkz A . D o n u k , a. e.. ı 13, 14. 52, 53.
27i>
K a p g a n K a g a n ' ı n Çin k a y n a k l a r ı n d a k i ismidir.
28l)
,Sarı İ r m a k kasded i İm ektedir.
2 8 l
T o n y u k u k ' u n a d ı d i ğ e r b ü t ü n kaynaklara A-shih-le seklinde yazılını; o l d u ğ u n d a n h u r a d a k ı
metinde hata olduj*u kanaatindeyiz.
I in bilgi sadece burada kaydcdilmijlir. Diğer kaynaklarda söz konusu kayda
rastlanmamakladır.
64 AlIMtTI IASAĞIL

Sol Yü-chuııg-lang generali Shun-yü C h ü - p ' i n g , Yang-ch'ü-tao unvanıyla,

P ü Y i n g d i ğ e r l e r i n e kumanda ederek harekete geçti ve Hsin eyaletine vardı.
Burada yağmacılarla savaştı. Büyük mağlubiyete uğradı. Beş binden fazla insan
öldü. Üçüncü sene K u d u g , tekrar h ü c u m a geçip Ch'ang-p'ing'e girdi. Sağ Ying-
yang muhafızları büyük generali Hei-ch'ih Ch'ang-chih, onunla savaşarak
durdurdu. O yıl sekizinci ayda Shuo eyaletine saldırdılar. Tekrar Ch'ang-chih,
Yen-jan-tao büyük baş k u m a n d a n ı olarak Huang-hua-tui adlı mevkide onları
E S 3
büyük bozguna uğrattı. Kırk l i ' den fazla Gök-Türkler dağılarak çölün (Gobi)
kuzeyine dağıldılar. Sağ Chien-meıı muhafızleri o r l a - y a r d ı m a generai Ts'uan
Pao-pi, on üç bin askere kumanda ederek sınırlardan dışarı çıktı. Zayıf
(tedbirsiz) bir şekilde onları takip ederken Kudug tarafından bozguna uğratıldı.
Bütün ordu yok oldu. T s ü a n Pao-pi, Hei-ch'ih Ch'ang-chih'nın Gök-Türkleri
m a ğ l u p edişini g ö r m ü ş , kendisi de başarı kazanmak istemişti. İ m p a r a t o r i ç e VVu,
durumu her ikisinden duymak istediğinde T s ü a n Pao-pi'nin b a ş a n kazanmak
için hırslı davranarak, Çin sınırlarından iki bin l i ' den fazla uzaklaştığını, Yüan-
chen ve diğerlerinin onu hazırlıksız g ö r ü n c e aniden saldırdıklarını, üstelik
adam g ö n d e r e r e k G ö k - T ü r k l e r e kendisinin savaşmak için geldiğini bildirdiğini,
dolayısıyla onlar tarafından etrafının sarıldığını ö ğ r e n d i . T s ü a n Pao-pi
vazifesinden azledilip cezalandırıldı. İ m p a r a t o r i ç e VVu çok kızdığı için K ü t l ü ğ ü n
adını Pu-tsu-lu şeklinde ilan etti. Yüan-chen sonra askerlerine kumanda ederek
Tu-ch'i-shih (Türgişler) 'lara saldırdı. Savaş alanında askerileri idare etti. T i e n -
shou saltanat devresinin o r t a s ı n d a (691) Kudug öldü.

Mo-ch'o (Kapgan) ki, o K u d u g ü n kardeşidir. Kutlug ö l d ü ğ ü zaman onun

o ğ l u n u n küçük olması sebebiyle tahtı ele geçirdi. Kendini kağan ilân etti.
Ch'ang-shuo saltanat devresinin üçüncü yılmda halkına önderlik ederek L i n g
eyaletine saldırdı. Ahaliyi ö l d ü r ü p yağmaladı. İ m p a r a t o r i ç e W u , Pai-ma
manastırı rahibi Hsİe Huai-i'yi Shuo-fang-tao'ya g ö n d e r i p , harekat orduları baş
k u m a n d a n ı olup on sekiz generalin k u m a n d a n ı olarak saldırmasını emretti.
Sonra yağmacılarla (Gök-Türklerle) karşılaşmadı. Birliklerini (ordularım)
toplayıp geri d ö n d ü . Mo-ch'o aniden Çin sarayına elçi g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r i ç e
VVu memnun oldu. O n a sol muhafızları generalliği ve ülkeye d ö n e n (bağlanan)
d ü k unvanını sundu. Beş bin top ipek bağışladı. Ertesi yıl tekrar elçi g ö n d e r i p
barış teklif etti. Yine kendisine Ch'ien-shan (Değişip m ü k e m m e l olan) Kağan
unvanı sunuldu. Wan-suei T ü n g - l ' i e n saltanat devresinin ilk yılında 696 C h ' i -
tan'ların reisi L i Chin-chung ve Sun Wan-lao isyan eltiler. Ying'deki askeri
valiliğe saldırdılar.

2 B 3
M c l i n i n a s l ı n d a " d ö r l bin l i ' d c n fazla" kaydı v a r d ı r . Y u k a r ı d a k i rmıla o l d u ğ u gibi b ü l ü n
diğer kaynaklarda kırk l i (bir l i yaklaşık 56? m.) ş e k l i n d e belirtilmişin'. Dclaylısryla kırk l i (birli
yaklaşık 507 m.) kaydı daha d o ğ r u o l m a l ı d ı r .
 G Ö K T Ü R K L E R III 65

Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p Ho-hsi'de Ç i n ' e teslim olmuş ailelerin geri

gönderilmesini istedi. Bunun için Ch'i-tan'lara saldımayı teklif ediyordu.
Müsaade edildi. Mo-ch'o bunun ü z e r i n e Ch'İ-tan'lara h ü c u m etti. Ch'i-tan'lar
m a ğ l u p olup dağıldılar. Arta kalanları teslim oldu. Mo-ch'o, o ahali ve askerleri
alınca kuvvedendi. İ m p a r a t o r i ç e VVu, elçi g ö n d e r i p , ona özel İlteriş Büyük
Ch'an-yü ve ülkesinde (milli davasında) başarılı kağan unvanını verdi.

Ch'eng-li saltanat devresinin ilk yılında (698) Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p

İ m p a r a t o r i ç e VVu'nun oğlu gibi kabul edilmesini, yine kızının o l d u ğ u n u evlilik
yoluyla akrabalık tesis edilmesini teklif etti.

Ö n c e d e n Hsien-t'ing saltanat devresinin o r t a s ı n d a (670-673) Gök-

T ü r k l c r i n d e n gidip Ç i n ' e b a ğ l a n a n bütün boyların çoğu Feng, Sheng, Ling,
Hsia, Shuo, T a i gibi altı eyalete yerleştirildi. Bunlar Ch'an-yü genel askeri
valiliğinin topraklarını oluşturuyordu. Mo-ch'o bunları istedi. Ayrıca tarım
aletleri ve tohum talep etti.

İ m p a r a t o r i ç e W u ö n c e kabul etmedi. Mo-ch'o çok kızdı. Ağır hakareder

etü. Çin'in elçilerinden T"ien Kuei-tao'yu tutukladı, öldürecekti. Çin sarayı
onun askerî g ü c ü n d e n korktu. Yao Shou. Kapgan'ın teklifinin kabul edilmesini
söyledi. Neticede Altı Eyaletin bin ç a d ı r d a n fazla ahalisi, kırk bin ölçek
tohumluk dan, üç bin tarım aleti gönderildi. Bundan dolayı Mo-ch'o
kuvvedendi. Ertesi yıl İ m p a r a t o r i ç e Wu, Wei-wang vvu-ch'eng-ssu-nan'ı ve H u a i -
yang prensi VVü Yen-hsiou'ya onun kızını gelin olarak kabul etmesini emretti.
Yine general Yen Chih-wei'e Ch'un-kuan Shang-shu yardımıcısı u n v a n ı
verilerek gönderildi. G ö k - T ü r k merkezine verilmek ü z e r e altınlı İpekli İşlemeli
kumaşlar hazırlandı. Heyet onların Hei-sha (Karakum)'daki güney
merkezlerine vardı. Mo-ch'o dedi ki: " Benim kızımın L i ailesinden G ö ğ ü n oğlu
ile evleneceği şüpheli. Sİz buraya şimdi VVu ailesinin oğlu ile geldiniz. Biz çok
eskiden beri olageldiğİ üzere L i ailesi ile müttefikiz. Duydum k i , L i ailesinin
G ö ğ ü n o ğ l u n u n soyu yok olmak üzere. Sadece iki oğlu hayatta. Şimdi
askerlerimle yardım edip tahta geçireceğim. Bu yüzden Yen-hsiou ve diğerlerini
yakalayıp, tutukladı. Arkasından Yen Chih-vvei'i kağan yaptı. Yüz binden fazla
askere sahip ordusuyla Çin'in Ching-nan ve P'ing-d, Ch'ing-i gibi o r d u l a r ı n a
saldırdı. Ching-nan ordusu k u m a n d a n ı Mu-jung Shan-tse'yı beş bin askerle
birlikle esir aldı. İ m p a r a t o r i ç e Wu, Ssu-nung-ch'ing unvanlı VVu Chung-kııei,
T'İcn-ping hsi-tao baş k u m a n d a n ı , Y o u eyaleti askerî valisi Chaııg J e n - ı a n ,
Tien-ping-lung-tao baş kumandam tayin edildiler. Üç yüz binden fazla askere
kumanda ederek savaşacaklardı. Sol Juo-lİn-wei generali Yen Ching-jung,
T i c n - p i n g batı ordusunun baş kumandam olarak yüz elli bin askerle
arkalarından takviyeye g ö n d e r i l d i . Mo-ch'o tekrar H e n g eyaleti yolundan girdi.
VVei eyaletine saldırdı. Fei-hu ilçesini işgal etti. Sonra T i n g eyaletine girdi. Valisi
66 AHMK1 T A Ş A G I L

Sun Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Evleri barakaları yakıp yıktı. Ahaliyi yağmaladı. Kadın

erkek, büyük küçük hepsini ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r i ç e VVu, çok kızdı ve M o -
ch'o'nun unvanını değiştirerek Chan-ch'o (Başı Kesik Çor) adını verdi. Kapsan
daha da ilerleyip C h a o eyaletini kuşattı. Buranın askeri muhafızı T*ang Po-jo
kendisi teslim oldu ise de T s ü - s h i h (vali) kolay teslim olmadı. Karşı çıktı ve
ö l d ü r ü l d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, L u - l i n g prensini veliaht ilân etti. Ho-pei-tao
harekat ordusunun birinci k u m a n d a n ı olarak idare etmesini emretti. O r d u
h e n ü z harekete g e ç m e d e n Mo-ch'o tarafından yağmalandı. Chao ve T i n g gibi
eyaletlerden kadın erkek 80-90 bin İnsan ö l d ü r ü l d ü . Wu-huei-tao yolunu takip
edip gitti. Geçtiği yerlerde herkesi ö l d ü r ü y o r d u . Başarı kazanılamadı.

Sha-t'o Chung-i ve arka ordusu k u m a n d a n ı L i To-tso ve diğerleri

savaşmaya cesaret edemediler. Ho-pei-tao baş k u m a n d a n ı T i Jen-chie yüz bin
kişi ile lakip etti. Başarıya ulaşamadı. İkinci yıl Mo-ch'o, kardeşi Tuo-hsi-fu'yu
sol kanat idarecisi (şad) , K u t l u ğ u n oğlu Mo-chü'yü sağ kanat idarecisi tayin
etti. Her reis iki yüz bindine fazla asker ve at idare ediyordu. Yine kendi oğlu
Fu-chü'yü Küçük Kağan tayin etli. Yeri iki şadın ü z e r i n d e i d i . Yine Ch'u-mu-
k ü n ' l a r gibi O n O k l a r ı n kırk binden fazla halkı üzerine reis atanmıştı. Unvanı
T o - h s i Kağan oldu. Kendisi yıl sonunda dahi sınırlara saldırıyordu.

Chiou-shih saltanat devresinin ilk yılında (700) Lung-shih'ya akın y a p ı p on

binden fazla at y a ğ m a etti.

İkinci yılında Mo-ch'o, Baga T a r k a n ' ı elçi g ö n d e r d i . Kızını H u a n g T a i -

ızu'nun oğlu ile evlendirilmesini teklif etti. İmparatoriçe VVu, T"ai-tse'ya En-
p'ing prensi C h u n g - c h ü n , İ-hsin prensi Chung-min saraya çağrılıp görüşüldü.
Kapgan tekrar elçi olarak büyük veziri İ-li T'aıı-han'ı g ö n d e r i p saraya bin baş at
sundu ve teklifin k a b u l ü n d e n dolayı teşekkür etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, Su-yü-t'ing
köşkünde, veliaht, baş vezir ve diğer saray erkanı üç sıra halinde hazır
bulundular. Elçiye olağanüstü h ü r m e t ve hediyeler sunuldu. C h u n g Tsung tahta
çıktı. Mo-ch'o yeniden L i n g eyaletinin Wu-sha ilçesine saldırdı. Ling-wu ordusu
baş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i karşı çıkıp savaştı. Çinliler yenildi. 6-7 binden
fazla insan öldü. Bunu m ü t e a k i p Yüan, Huei gibi eyaletlere girdi. Lung-you
bölgesini yağmaladılar. O n binden fazla at yağmalayıp gittiler. Chung-i
g ö r e v d e n alındı.

C h u n g T s u n g b ü t ü n iç ve dış memurlara Gök-Türkleri yıkma plânını

hazırlamalarını emretti.

Sağ Pu-ch'üe unvanlı L u Fu imparatora raporla dedi kî: " Bendeniz

(veziriniz) duydum k i , Yü z a m a n ı n d a tam barış, huzur vardı. Miao'lar (Güney­
batı Ç i n ' d e ) emirlere karşı geldiler. Y i n (Shang) h a n e d a n ı çok değişti. Kuei-
faııg'lar misafir olmadı. Eğer Jııııg-li'ler kemli alalarında savaşırlarsa gelmeleri
 G Ö K - T Ü R K L E R III 67

uzak olur. H a n imparatoru Kao-ıi, Lou C h i n g ' i n fikrini kabul edip Hunlarla
evlilik ittifakı kurdu. H a n e d a n ı n kızı ile evlendi. Ç o k büyük servet gönderildi.
M o - t u n ü n gücü vahşiliği arttı. Sınırlara saldırısı d u r m a d ı .

Eğer insanlar uzak topraklarda yaşıyorlarsa gelenekleri vahşi olur, zor

pasifize edilirler. Majestelerinin k o n t r o l ü n e girerlerse üç nesil teslim olurlar.
İ m p a r a t o r u n plânını duymadık. Şimdi Hunlar teslim o l m a d ı . B i z i m ülkemizi
taciz ediyorlar. İ m p a r a t o r l u k ( h a ş m e t m e a b hazretleri) buna kızıyor. Savaşçılar,
generallerin hepsi hazırlanıyor. Bendeniz Fang Shu'nun k u m a n d a n l ı ğ ı n ı n daha
sonrakilere ö r n e k o l d u ğ u n u , C h o u ' n u n Y a (bir müzik aleıi)'sının şarkısının
başarısını, C h ' ü - p ' i n g ' i n g ü c ü n ü , Yen-shan'ın şerefini duydum. E ğ e r on bin li
d ü ş m a n savuşturuldu ise bu generallerin seçimi ile oldu.

C h ü n - c h ' i o u (ilkbahar-yaz) d ö n e m i n d e birinci generallik p l â n l a n d ı . Li-yüe

ve Shih-shu adlı eserlerden alındı. C h ' i n ' i n veziri T u Yü vassallık elbisesini
giymedi. Sonra Wu'nun şerefine huzur tesis edildi.

Biliniyor k i , güçlü ağır kontrol plânının yapılması bir kişi tarafından

gerçekleş tir ilmedi. General Sha-ı'o Chung-i ve diğerlerinin şahsiyederi her ne
kadar cesurlarsa da uzak p l â n yapamadılar. Süvari generalleri bir yerde
(sınırlarda) kaldı. Aslında büyük görev yerine getiremezler.

Ayrıca kumandanlar hukuk çerçevesinde harekete geçtiler. Generaller

öldürüldü.

Tsou, Ch'ang-p'ing'i işgal etti. Chao K ü o kıyım yaptı. H u ' l a r Ma-İ'ye gitti.
Wang H u e i g ö r e v d e n alınıp cezalandırıldı. Eğer orduyu atarsa (bırakırsa) ceza
vardır. B u sebeple genel kaideler geçerlidir. Yakında Ming-sha'ya gidildiğinde
baş kumandanlar önce kaçtı. Devletin şerefini d ü ş ü r d ü . Cezalandırılması
gerekir. Yine onun orta ordusu zaten yenildi. Birlikler karıştı, oklar zayıfladı.

Gönüllü cesur savaşçılar, ö l ü m ü n e savaşırlar, başarı birlikte kaydedilir,

o r d u l a r ı n sefere çıkarılmasını, cezalandırma ile ö d ü l l e n d i r m e n i n belli olmasını
(açığa çıkarılmasını) , bu takdirde savaşçıların hepsinin d ü ğ ü m halinde (yek
vücud olup) d ü ş m a n ı y a k a l a m a n ı n sanatı o l d u ğ u n u tavsiye ediyorum.

Bendeniz Man-i'ierin Man-i'lere saldırmasının (Çinli olmayan yabancıların

birbirleriyle sav aş t i n i m ası) Çin'in büyük stratejisi o l d u ğ u n u duydum. B u
sebeple Batı Ülkeleri idare edildi. Sonra Chih-chih'yı yıku. C h ' a n g Huei, W u -
sun'ları kullanıp, H s i u n g - n u ' l a r ı bozguna uğrattı. Cesur subayların satın
alınmasını (gönüllerinin kazanılmasını) rica ediyorum. Pang ile Fu'nun ortaklığı
yabancıları çözdü. Plânlayıp, h ü c u m edip ele geçirdiler, bu boynuz gibi o l m a n ı n
gücüdür. Eskiden duydum ki, Hsin-tsou tesis e d i l d i ğ i n d e , sınırın alt tarafına
•İh A H M E T TAŞ A Ğ I L

k u r u l d u ğ u n d a , eskinin kuralları (tnctodları) ile düzeltti. İnsanları toplayıp

sınırlara yığdılar. İçlerinden iyi ( m ü k e m m e l ) askerleri seçtiler. Geri kalanları
bıraktılar. Sonra beş kişilik kulübelere ayırdı. Emirler öğretilir, e ğ e r askerî işleri
çok iyi pratik ederlerse, y a b a n c ı l a n n tehlikesini incelerlerse yağmacıları
yakalarlarsa, bu sebebi e ödüllendirilirler.

Yakında savaşırlarsa evleri korumak için, uzakta savaşırlarsa mal, para İçin,
sivri uçlu hızla gider, yemin söz işlemez. Saraya vergi olarak kavak-söğüt gibi
değersiz şeyler gelir, on yıl geçtikten sonra uzun süre barış olur.

Bendeniz duydum k i , H a n h a n e d a n ı Chih-tou'yu selamladı. H u n l a r

sınırlardan uzak durdular. Chao, L i Shou ile L i n Hu'ya uzaklara kaçular. Eğer
Shuo-farıg'm emniyette, tehlikede oluşu, sınır şehirlerinin kazanması,
mağlubiyeti, bin li'lik t o p r a ğ ı n refahının kontrolünü sağlar. B u sınırlardaki
eyaletlerin valileri itina ile seçilmezse olmaz. B u insanları kazanır ve görev verir.
Askerler t o p l a n d ı ğ ı n d a eğitilip, toprak ekilip darı (tahıl) biriktirilsin, dikkatlice
ateş ve duman işareti y ö n t e m i kurulsun (ateş kuleleri) , mızraklar parlatılsın,
geldikleri takdirde savaşalım. Giderlerse hazırlıklar yapıp koruyalım. B u
eskiden en iyi y ö n t e m d i . Geçen hasat vaktinde güneş ışığı inatçı davrandı.
Yeryüzünde hasat yapılmadı. Sınırları k o r u m a m ı z daha avantajlı, zayıf askerleri
hareket ettirmeyiz. Memurlar, devlet adamları, ahalinin her biri bu işte
(çalışmada) emniyette olur, onların idarecilerini çobanlarını seçelim. O n l a r ı n
mecburi vergileri hafifletilsin, işler ihmal edilmesin, asillere özel davranılmasın,
sevgili insanların gücü Tai-hsie'leri (park ve bahçelerdeki çardakları)
genişletmez (çoğaltmaz) . Topraktan mevsiminde yararlanmak için en iyi neyin
hasat edileceği araştırılsın. Sonbaharda ve kışın avlanmak emredilsin böylece
askerî birlikler savaş düzenlerini ö ğ r e n i r . B u halde birkaç yıl devam edilirse,
savaşmayı bilen cesur insanlar olur, hazine d a ğ l a r gibi birikir. Altın zırhlar
sağlam ve keskin olur.

Bundan sonra ordu harekete geçer, büyük çölü mahveder, on bin li'yi
yıldırımlar çarpar. R ü z g a r iki merkezi s ü p ü r ü r . Tai-lİn'in reisini ö l d ü r ü r . Kao-
chie'nin ikametine asılır. Vahşiler sarsılıp korkarlar. Beş askerlik arabalardan
vazgeçilsin. İ m p a r a t o r , vaktini (havasını, iklimini) beklerse emrindeki vefakar
insanlar işini yapar. Dışarıdakileri yerleştirelim, uzaktan gelenleri pasfize
edelim, Çin ülkesinin parlaklığıyla d ö r t tarafı (yeryüzünü) barış kaplar. Ben
gençken edebi konularda ö ğ r e n i m g ö r d ü m ; askerî işlerde egtilmedim. Farklı
o l m a n ı n sanatı, çok kızmanın ö n ü güzeldir. Görevi savsaklayanların yeri
doldurulmalıdır. Hafif işler kaba yersiz konuşmalardır. "

İ m p a r a t o r , kabul etti ve memnun oldu.

 G Ö K - T Ü R K L E R 111 69

Mo-ch'o neticede kendi t o p r a k l a r ı n d a yakaladığı Hung-lu-ch'ing unvanlı

Ts'ang Ssu-yen'i ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r , onun yağmacılara karşı d i r e n i ş i n d e n
dolayı ö l d ü k t e n sonra Hung-lu-ch'ing unvanını sundu. Yine Sol istihkam
generali C h a n g J e n - y ü a n ' e Shuo-fang-tao baş k u m a n d a n ı olarak karşı çıkıp
savaşmasını emretti.

711 yılının üçüncü ayında C h a n g J e n - y ü a n üç tane Shuo-chiaııg-ch'eng inşa

etti. Ö n c e d e n Shuo-fang ordusu kuzeyde Gök-Türklerlc ırmakla sınırdı. Nehrin
sahilinde F u - y ü n - t s ü adlı bir budist tapınağı vardı. G ö k - T ü r k l e r bu t a p ı n a ğ a
geliyorlar, kurban kesip şölen düzenliyorlar ve baht diliyorlardı. Atlarını
çayırlara bırakıyorlar, askerlerinin erzaklarını topluyorlardı. Nehir buz
tuttuktan sonra nehri geçiyorlardı.

Mo-ch'o ordusuyla batıya So-ko'ya karşı h ü c u m a geçtiğinde C h a n g Jen-

yüan çölün güneyindeki toprakların boşaldığını, oraların ele geçirilmesini ü ç
tane Shou-chiang-ch'eng (teslim alma kale-şehirleri) yapılmasını, başın arkanın
birlikte hareket edeceğini onların güney akın yollarının kesileceğini teklif etti.
Bir yıl sonra askerliklerini bitirenlerin insanların da yardımıyla başaracaku. Fu-
y ü n - t s ü orta kale olmuştu. Doğu ve batı şehirleri ona d ö r t yüz li mesafede idi.
Irmak tarafından vapurla desteklenmeye müsait idi. Mesafe kısalmıştı. Üç yüz li
den fazla toprak elde delmiş oldu.

Niou-t'ou-chao-na-shan d a ğ ı n ı n kuzeyinde 180 tane ateş kulesi yaptırttı.

Bundan sonra G ö k - T ü r k l e r hayvanlarını otiatmak için dağı geçemediler. Shuo-
fang'a G ö k - T ü r k akınları artık durdu. Çin sınırlarında bulunan G ö k - T ü r k
askerlerinin sayısı azaltıldı.

Mo-ch'o, batıya So-ko'ya saldırıp yıktı. Ch'i-tan'lar, Hsi'ler, Sheng-lung

saltanat devresinden sonra (697) onun hakimiyetini t a n ı m a k zorunda
kalmışlardı. O n u n topraklan d o ğ u d a n batıya on bin liden fazla idi. Yay çeken
askerlerinin sayısı d ö r t yüz bin idi. K a ğ a n d a n sonra en kuvvetli olan i d i . Askerî
g ü c ü n e güvenerek, halkını zalimce idare ediyordu. Mo-ch'o ihuyarlamıştı.
Boylarının çoğu kaçıp dağılmıştı.

K'ai-yüan saltanat devresinin ikinci yılında (714) oğlu İ-nie Kagan'ı, T ı ı n g -

e Tegin'i, kız kardeşinin kocası Ta-pa İlteber Shih-a-shih-p'i'yi Pei-t'ing'i
kuşatmak için hafif süvarilerle g ö n d e r d i . Sağ cesur muhafızları generali K u o
Ch'ien-kuan kaleyi savunuyordu. Aniden çıkıp kalenin dışında T ü n g - e T e g i n ' i
yakaladı ve ö l d ü r d ü . Bunun ü z e r i n e G ö k - T ü r k l e r geri d ö n d ü . Ta-pa İlteber,
geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Karısını alıp gelip Çin'e teslim oldu. Sol
muhafızları generali tayin edildi. Yen-pei bölgesi prensliği sunuldu. Karısına
Altay Dağı prensesi unvanı verildi. İ k a m e t i n e bir bölge tahsis edilip on köle, on
baş at ve bin parça eşya bağışlandı.
70 AIIMETTASAGIL

Ertesi yıl (715) O n O k boyunun sol kanat şadı Tuo-lu Çor, sağ kanat şadı
Beş Nu-shib-pi, Beş Erkin'in oğul ve damatları Kao-lİ (Kore) ' l i Mo-nan-chih,
Kao Wen-chicn, Chİa-t'ie Askerî valisi Ssu-t'ai ve diğerleri kendi halklarıyla
birbirlerini takip ederek gelip müttefik oldular (Çin'e bağlandılar) . Yaklaşık on
bin ç a d ı r d a n fazla olmuşlardı. Onlara nehrin güneyindeki eski t o p r a k l a r ı n d a
o t u r m a l a r ı emredildi. Kao VVen-yüan'e Sol Wei-yüan-wai büyük generalliği,
Chia-tie askerî valisine Lu-kung bölge d ü k l ü ğ ü verilirken, diğerlerine
rütbelerine g ö r e hediye ve unvanlar sunuldu. Kapgan'ın kızının kocası A-shih-te
Hu-lu aniden saraya geldi. Kendisine özel karşılama yapıldı.

O sonbaharda Mo-ch'o, Dokuz O ğ u z reisi A-ssu-pu (A-pu-ssu) ve diğerleri

çölün kuzeyinde savaştılar. Dokuz Oğuzların sayısı azaldı. İnsanlarının çoğu
öldü. Ssu-pu, halkıyla gelip teslim oldu. D ö r d ü n c ü yıl (716) Mo-ch'o, zaferin
m a ğ r u r i y e u içinde d ö n ü y o r d u . Hazırlıksızdı ve yanında az sayıda asker vardı.
Bayırkular pusu k u r m u ş l a r d ı . Söğüt o r m a n ı n ı n içinden reisleri Chie-chih-lüe
aniden çıkarak Mo-ch'o'ya saldırdı ve ö l d ü r d ü . O sırada yabancıların içinde olan
H o ling-ch'üan, Mo-ch'o'nun kesik kafasını Çin başkentine getirdi.

Kudug'un oğlu Kül Tegin eski boyunu çağırıp işbirliği yaptı. Mo-ch'o'nun
oğlu Küçük Kagan'ı kardeşlerini ve b ü t ü n akrabalarını ö l d ü r d ü . Sol bilge prensi
Mo-chih-lien'i Bilge Kağan unvanıyla tahta geçirdi. Bilge Kağan K'ai-yüan
saltanat devresinin d ö r d ü n c ü yılında (716) tahta çıktı. Asıl kendi u n v a n ı Küçük
Şad idi. Dostluk, barış yanlısı bir karaktere sahipti. Kendisi ülkeyi Kül Tegin'in
başarısı sayesinde elde etmişti. O n a sundu. Kül Tegin kabul etmedi. Bunun
sonrasında Sol Bilge prensi oldu. Asker ve atların idaresi işleriyle meşgul
olacaktı. Ch'i-tan, Hsi'ler birlikte sınırlara geldiği zaman T ü r g i ş l e r kendi
kağanlıklarının ilân etüler. G ö k - T ü r k boylarının ç o ğ u n u n güvenleri kaybolup
ayrılmışlardı. Mo-ch'o zamanında idari işler Tonyukuk tarafından
plânlanıyordu (plânlama reisi idi). Mo-ch'o'nun emrindeki devlet merkezindeki
b ü t ü n unvanlı memurlar Kül Tegin tarafından öldürülmüştü. Tonyukuk kızının
Bilge Kağan'la evli olması sebebiyle ö l d ü r ü l m e k t e n alıkonulmuş, boyuna geri
d ö n m ü ş t ü . Tekrar idareye (görevine) getirildi. Artık yaşı yetmişten fazlaydı.
G ö k - T ü r k l e r ve b ü t ü n d i ğ e r boylar ona saygı gösteriyorlardı.

Aniden teslim olan ailelerden A-hsi-lan Chİa-t'ie Ssu-t'ai ve diğerleri H o -

c h ' ü ' d e isyan edip (Gök-Türk ülkesine) d ö n d ü l e r . Ö n c e d e n g ü n e y e gelip teslim
olan aileler Ch'an-yü askarî valiliğine getir iriyorlardı. Sol muhafızları generali
Ch'an-yü yardımcı valisi C h a n g Chih-lien onların silah vesair alederinin alıyor,
nehri geçmelerini emrediyordu. Gök-Türkler ona çok kızdılar. Yü-shilı-chung-
ch'eng unvanlı Chiang H u e i , sınır bölgelerinin teftiş ediyordu. Okları ve yayları
alınan G ö k - T ü r k l e r av yapamadılar. H u e i silahları iade edip geri d ö n d ü . Bu
y ü z d e n hepsi isyan etti. C h a n g Chih-lien hazırlıksız idi. Ch'ing-k'ang-ling'de
 CÖK-TÜRKLERIİI 71

teslim olan aileler ite savaştı. Büyük bozguna u ğ r a d ı . Chang Chih-lien'i canlı
yakaladılar. G ö k - T ü r k l e r e sunacaklardı. Shuo-fang baş k u m a n d a n ı H s ü e N a
askerleriyle o n l a n takip edip cezalandırdı. İsyan edenler Ta-p'in ilçesine
vardılar. Yine general K u o Chib-lien tarafından h ü c u m a maruz kaldılar.
İsyancıların sayısı azaldı. Hei-shan'dakİ Hu-yeıı-ku vadisine dağıldılar. C h a n g
Chİlı-lien'i serbest bırakıp gittiler. İmparator, Chang Chih-lien'i
başarısızlığından dolayı idam ettirdi.

Teslim olan aileleri alınca Bilge güneye akın yapmak plânları yapıyordu.
Tonyukıık dedi k i : " T a n g reisi cesur ve bilgili insanları barış ve refah içinde,
fırsat doğmazsa, ayrılık çıkmazsa harekete geçİlınemelİ. Bizim milletimiz yeni
(henüz) toparlandı. Hasta ve yorgunlar. Beslenmeleri İçin üç seneye veya daha
fazlasına ihtiyaç var. O n d a n sonra bakışımızı değiştirir ve harekete geçeriz. "
Bilge (Hsiao-sha) yine şehirlerin etrafın surlarla çevirip budist tapınağı
yapılmasını İstedi. Tonyukıık dedi k i : "Olmaz, Gök-Türk insan ve hane sayısı
Çok az. Çin'in yüzde birine yetişmiyor. Buna r a ğ m e n genelde karşı karşıya
gelebiliyoruz (savaşabiliyoruz). Suları odaklan takip ederek, bir yerde uzun süre
durmayarak, ikamet ediyonız. Av bizim mesleğimiz. İnsanların hepsi savaşçılığa
a n t r e n m a n l ı , bundan dolayı e ğ e r kuvvcdİysek askerlerle akın yapabiliriz. Zayıf
olursak d a ğ l a r d a ormanlarda gizleniriz. T ' a n g askeri çok olmasına r a ğ m e n
kullanmışız. Eğer surlu şehirleri inşa edersek, eski geleneklerimizi değiştirirsek,
bir kere m a ğ l u p olursak avantajımızı kaybeder, T a n g ' a teslim oluruz. Ayrıca
Budizm öğretisinin metodları İnsanlara zayıf olmayı öğretir. Kuvvetli o l m a n ı n ,
silah kullanmalım yolunda faydasızdır. Kurulamaz (inşa edilemez). "

Bilge ve diğer devlet adamları onun plân ve stratejilerini derinden kabul

etd.

Sekizinci yılın kışında (720) Yü-shih-taİ-fu Wang C h ü n , Shuo-fang baş

kumandanı olarak batıda Basmılları, d o ğ u d a Hsi'leri, Ch'i-tan'ları iki yabancıyı
çağırdı. Ertesi yılın sonbahar başlangıcındaki vakitte, Shuo-fang ordusunun da
harekeliyle birkaç yoldan girecekler. Chi-lo Suyu'nun yukarısında Gök-Türklcri
bir baskınla yakalaycaklaıdı. Bilge duydu ve çok korktu.

Tonyukıık dedi k i : " Basmıllar şimdi Bcşbalık'ta İkİ yabancı d o ğ u ve batı

olmak üzere çok uzaktalar. Güçlerini birleşdremezler. Wang C h ü n ' ü n adarı
askerleri buraya gelmeyi plânlayamaz. Eğer gelirlerse, onlar varmadan,
çadırlarımızı kuzeye üç g ü n l ü k yola naklederiz. T a n g askerinin yiyeceği biter ve
geri giderler. Ayrıca Basmılların hafif (güçsüz) olması İyi avantaj, önce
geleceklerini duydum. Wang C h ü n ve C h a n g Chia-chen birbirlerine yardım
etmezler. İ m p a r a t o r a teklif ettiği şeyler yapılmazsa hareket etmeye cesaret
edemezler. Eğer Wang C h ü n ' ü n asker ve adarı gelmezse, Basmıllar yalnız varır.
72 A H M E T TASAĞ1L

Biz de o halde onları bozguna uğratırız. G ü c ü m ü z l e hallederiz. " Basmıllar

neticede G ö k - T ü r k merkezine vardılar. Wang C h ü n ve Ch'i-tan, Hsi'ler
gelmedi. Basmıllar korkup geri çekildiler. G ö k - T ü r k l e r saldırmak istiyorlardı.
Tonyukuk dedi k i : " Bu halk evlerinden bin li ayrıldı. Ö l ü m ü n e savaşırlar.
Saldırmak zamanı değil. En iyisi takip edelim. " Pci-t'ing'e iki yüz li kala
Tonyukuk ordusunu çeşidi kollara ayırıp ünce Bcşbalık (Pei-t'ing)ı kuşatmaya
başladı. U z u n süre takip ettikten sonra çarptı. Basmıllaıın halkının hepsi Gök-
T ü r k l e r tarafından yakalandı. O n l a r ı n reislerinin erkek kız bütün çocukları
yakalandı ve geri d ö n ü l d ü . Tonyukuk, askerleriyle ilerledi Ch'ih-t'ing (bugün
Kansu'da Lung-hsien'İıı batısında) 'e çıktı. Liang eyaletinin koyun ve atlarını
yağmaladı. Y a n g Ching-shu, U a n g eyaleti Askeri valisi (tu-tu), yardımcı general
P'an Kuan unvanlı Yüan Ch'eng'e askerleriyle takip edip saldırmaya g ö n d e r d i .
Tonyukuk dedi k i : " Y a n g Ching-shu e ğ e r kaleyi savunuyorsa barış, e ğ e r
askerleriyle ortaya çıktıysa savaşmamızı emrediyorum. Şimdi zafer kazanabiliriz.
Başarı gelmeli. "

Yang Ching-shu askerlerini bırakıp Ch'i-tan'lara vardı. Yağmacılarla

karşılaştılar. Yüan C h ' e n g askerlerine birbirlerinin elleriyle omuzlarını tutarak
ilerlemelerini emretti. Yine de kolları çözüldü. Çok rüzgar ve kar buz oldu.
Hepsinin yayları mızrakları düştü. Neticede subaylar bozguna u ğ r a d ı . Yüan
C h ' e n g kendini k u r t a r ı p kaçtı. Y a n g Ching-shu'nun bütün asalet unvanları
elinden alındı. Liang eyaletinin işlerini beyaz elbiseli (sivil) memurlar idare etti.

Bilge Kağan bundan sonra çok kuvvetlendi. Mo-ch'o'nun b ü t ü n halkına

sahip oldu. A n i d e n tekrar eliçi g ö n d e r i p barış teklif etti. H s ü a n Tsung'ıııı oğlu
olmak isteğinde bulundu. Kabul edildi. Shang prensesi rica etti. İ m p a r a t o r çok
h ü r m e t edip hediyeler sundu. G ö n d e r e c e ğ i n i ifade etti. 13. yılda İ m p a r a t o r
doğuya teftişe gidecekti. Chung-shu-ling unvanlı Chang Yüe, G ö k - T ü r k l e r e
karşı askerî hazırlıkların artırılmasını plânladı. Ping-pu-lang unvanlı P'ei
Kuang-l'ing dedi k i : " Feng-shan töreninin icra edilmesi, işlerin yolunda
o l d u ğ u n u gösterir. Neden böyle bir şeye gerek var?" Chang Yüe dedi k i : " Gök-
T ü r k l e r her ne kadar barış teklif ettilerse de vahşi kalplilerle zor anlaşılır.
Ayrıca Bilge ki, o insancıldır ve insanları sever, halkını öyle idare eder. Kül
Tegİn askeri işlerde m ü k e m m e l d i r . Ö n ü n d e hiç kimse yoktur (bu işlerde) .
Tonyukuk derinden hareket eder, yaşlı ve güçlüdür. L i C h ' i n g z a m a n ı n d a Çin'e
gelenlerdendir. Üç kişi biıieışirlerse hareket etmemizin faydası olmaz (Hİç bir
şey işe yaramaz) . B i z i m ülkemizin doğuya gittiğini biliyorlar. O n bin kişi bir
sınıra gelirlerse nasıl savunuruz?" Kuang-t'ing- O n a elçi g ö n d e r i p büyük
vezirinin İ m p a r a t o r u n konvoyunu takip etmesine çağrılmasını teklif etti. Eğer
Gök-Türkler, g ö n d e r m e z l e ı se d o ğ u y a hareket etmenin zor o l d u ğ u n u söyledi.
Yüe onun dediklerini kabul etti. Churıg-shuh-chih-shcııg unvanlı Yüan Chen,
Hung-Iu-ch'iug yaıdımıcısı liitbesİylc Gök-Türklere gönderildi. O n u n fikrini
 G Ö K T Ü R K L E R III 73

açıkladı. Bilge ve h a n ı m ı , Kül Tegin ve Tonyukuk başta olmak ü z e r e diğer

devlet a d a m l a r ı çadırın içinde yuvarlak bir halde eğlence tertip etmişlerdi.
Bilge, Chen'a dedi k i : " Tibetliler köpek ncsilinden geliyorlar. T ' a n g ile evlilik
yaptılar. H s i ve Ch'i-tan'lar, eskiden Gök-Türklerin kölesi i d i . O n l a r da Çin
prensesi aldı. G ö k - T ü r k l e r bir kaç defa evlilik teklifinde b u l u n m a l a r ı n a r a ğ m e n
evliliğe m ü s a a d e edilmedi. Neden?" Yüan Chen dedi k i : " Kağan imparatorun
oğlu oldu. Baba nasıl evlilik ilişkisi kurar? Ayrıca duydum k i , diğer yabancılara
verilen kızlar imparatorun kızı değil. Şimdi istediğimiz gerçek mi? Sahte mi?
neticede alamazsa ayrıca d o ğ r u yanlış o l d u ğ u n u b ü t ü n yabancılar görecek".
Chen söylenenleri imparatora rapor edeceğini kabul etti. Bilge büyük vezir A -
shih-te İlteberi hediyelerle saraya g ö n d e r d i . Böylece İ m p a r a t o r u n d o ğ u gezisine
katıldı.

Chia-kuci-tun'a varıldığında, İlteber ve b ü t ü n yabancılar silahlarla girdiler.

Yaylı oklu idiler. Bazıları imparatorluk konvoyunun ö n ü n d e hırsızlık yapmaya
teşebbüs etdlcr. İ m p a r a t o r yayı alıp vurdu. İlteber a t ı n d a n İnip eliyle hırsızlık
y a p a n ı tuttu. Reverans yaparak " Kutsal insanların savaşçı ruhu mukayese
edilemez. Eğer g ö ğ ü n kuralları bilinmiyorsa, bu insanların eksikliği. " Kendisi
test etti. G ö k - T ü r k l e r e silahlarıyla hızla gitmelerini emretti. Lü Hsiang,
imparatora dedi k i : "Baykuşlar ötemez, h e n ü z u ğ u r kuşu değil, yırtıcı kaplan
her ne kadar gizlendi ise de yırtıcı hayvan nasıl saygılı olur? Kötü karakter zehir
gibi hareket eder. U z u n zaman hizmetinizde olmaları gerekir. Gök- Türkler bu
cinstendir. Barış sükunet onlar için adidir. Yakınlıktan anlamazlar. Majesteleri
askeri işlere dikkatli baksın, kültürü incelemeyelim, ruhlardan korkarlar, sesi
temizleyip (gücü güçle) iyice ö ğ r e t m e k gerekir. Başarılı olamadığı bu sebeple
gelip diz ç ö k ü p vassalığını ilan etti. Acele elçi g ö n d e r d i . Majesteleri onun
yoksulluğu taklidini kabul ediyor, memurlarla karışmaları, Feng-tan törenine
gitmeleri, ipek ve mücevherle buluşmaları, onların zenginleşmesine yol açar,
kesinlikle isim verilmemeli (evlenme olmamalı) dİr. B u sebeple imparatorun
emriyle seyahata katılsınlar silahları toplansın, imparator cesur sancağın d ö r t
tarafı parlıyor. Ruhların becerisi her tarafa ulaşıyor, saygı hürmet
gerçekleşmedi.

Yine hızla gitmesine izin verildi. Elçiler yay ve mızrakları aldı, ok uçları
ö n d e uçarak yarıştılar. Aynı anda vahşi mutluluğu yakaladılar. Kırıntılar dağıldı,
h e n ü z almaya cesaret edemedi. Her ne kadar kutsal göğüs açıksa da şeyler vahşi
değil, aptal kalp ayrılamıyor. Neticede tüylerinin ü r p e r m e s i artıyor. Eğer bu gibi
göğüsten havlarsa nefreti olağanüstü çalarlar. C h i n g C h ' i n g hile y a p ı p , hareket
etti, Ho-la çalıp vardı. Geçici cesareti serdeşerek sıkıştırıp temizliği kirliliği
azalıyor. Mademki ruh aleminin ölmesine, tepedeki gizli topraklara İzin verildi.
Ch'an-yü ince kıyıldı, lekelendi. Nasıl sınırlarda vazifeye geçer? Özel arzum
majestelerinin yeniden akrabalık kurmaktan sakınmasıdır. Elçiler sınırlardaki
71 AIIMETTASACI1.

bölünmeyi biliyorlar. Genelde o l d u ğ u gibi kaybedilmez. Aldığı yere d ö n e r , iki

g ü n d ü z ü n d ö n d ü ğ ü n e bakılmasıyla, elbisesinin koluyla dokuz evin ü z ü n t ü s ü n ü
alır ki, bu çok ümİl edilmektedir.

İ m p a r a t o r onun dediklerini kabul etti. Bütün yabancılara ö n d e n hareket

etmelerini emretti. Doğu ziyareti bittikten sonra her birine çok sayıda hediye
sundu ve geri g ö n d e r d i . Fakat, evlilik yolu ile akrabalık kurmayı kabul etmedi.
Bundan sonra yıkıldılar. Kesinlikle haklarında haber duyulmadı.

CTS 194 A
s. 5177
O n u n Ölümü ü z e r i n e devlet adamları oğlunu İ-jan Kağan olarak tahta
geçirdiler. Tsuııg Cheng-ch'ing, L i C h ' ü a n onun cenaze merasiminde kurban
kesmek aynı zamanda İ-jan K a ğ a n ü ı tahta geçişini selamlamak ü z e r e
gönderildi.

O n u n tapınağının yazıtım dikmek için Shih-kuan ch'i-chü-shu-jan olan L i

Jung, onun yazıtına yazması için gönderildi. Fırsatı olmadan İ-jan hastalıktan
öldü. Yine onun kardeşi Teng-li Kağan unvanıyla tahta çıktı.

Tcng-li, Çin dilinde (Budizm'de) eski hayatında ektiğini biçen (iyi veya kötü
hareketler için cezalandırma) e benziyordu. Teng-li'nin yaşı gençti. O n u n
annesi ki, o T o ı ı y u k u k ü n kızı idi; onun küçük veziriyle gizlice işbirliği kurdu.
Devlet idaresine burnunu soktu. Yabancılar arasında bu durum gizli kalmadı.
Teng-li'nin amcası ayrı hallerde asker ve adan idare ediyorlardı. D o ğ u d a k i n i n
unvanı Sol Şad, baudakiniıı unvanı Sağ Şad idi. O n u n b ü t ü n çarpışmaları iki
şadın emri altında oluyordu. 28. yılda (741) imparator, Sağ Chin-wu generali L i
Cbih'yı fermanla g ö n d e r i p Teng-li'nin tahta geçişini tanıdı.

Sonra aniden Teng-li annesiyle entrika çevirerek Batı Şad'ını ö l d ü r ü p

halkını ele geçirdiler. Sol yanı Doğu Şad'ı aynı felaketin kendi başına
geleceğinden korktu. Askerlerini toplayıp Teng-li'ye h ü c u m etti. O n u ö l d ü r d ü .
Kendi tahta çıktı unvanı Wu-sıı-mi-shih Kağan idi.

s. 5178
Sol Şad'a ülkesinin insanları tarafından itaat edilmedi. Pa-hsi-mi (Basmıl)
boyu ayaklanıp, ona h ü c u m etti. Sol Şad ağır bir yenilgiyle u ğ r a d ı . Tek başına
kaçıp uzaklaştı. Ülkesi içinde büyük karışıklık çıktı.

Batı Şad'ın h a n ı m ı , oğlu ile Kapgaıı Kagan'ın t o n ı n u Po-te-chih Tegin,

Bilge Kagan'ın kızı Ta-lo prenses, İ-jan Kagan'ın küçük hanımı Yü-sai-hı, Teng-
li Kagau'm kızı Yü-chü-kung prenses ile A-pu-sse İlteber ve diğerleri
 G Ö K - T Ü R K L E R III 7f.

kendilerine bağlı boylarıyla birlikte gelip Çin'e teslim oldular. T i e n - p a o saltanat

devresinin ilk yılının sekizinci ayında (742) teslim olanlar başkente vardılar.
İ m p a r a t o r ö n c e onlara imparator atalarının tapınağına gitmelerini emretti.
Sonra sarayda görüştü. A r k a s ı n d a n Hua-wo-lou adlı binada eğlence (ziyafet)
tertip etti. İ m p a r a t o r onların yaptığı işlerin hatırasına şiir söyledi.

HTS215B

s. 6054

Devlet adamları (ülke insanları) hep birlikte onun o ğ l u n u İ-jan Kağan

olarak tahta geçirdiler.

İ-jan Kağan sekiz yıl tahtta kaldıktan sonra öldü. T o p l a m üç kere Çin
sarayına elçi g ö n d e r d i . O n u n kardeşi tahta çıktı. Unvanı Pi-chia Ku-tuo-Iu
(Bilge Kutlug) Kağan idi. Sağ Chin-wu muhafızları generali L i chih elçi sıfatıyla
gönderilip Teng-li Kağan unvanı sunuldu. Ertesi yılın ilk ayında İ-nan-ju'yu elçi
olarak Çin sarayına g ö n d e r i p kendi ülke m a l l a r ı n d a n sundu ve dedi ki: "Gök
Kağanı, göğü selamlar gibi selamlıyorum. Şimdi yeni yılın hediye sunma ayında
göğün oğluna sonsuz (edebi) ö m ü r diliyorum. "

Kağan gençti (küçüktü). O n u n annesi ile küçük vezir Yü-ssu Tarkan

karışıklık çıkardılar. İdareyi ele geçirmek istiyorlardı. Bütün boylar y a r d ı m
etmediler (desteklemediler) . Teng-li'nin amcası sol ve sağ şadlar unvanlar ty la
d o ğ u ve batıya ayrılarak askerlerini idare ediyolardı. Subayların genç ve
dinamik olanlarının hepsi onların enirinde idi.

Kağan ile annesi bir komplo ile Batı Şad'ı ö l d ü r ü p askerlerine el koydular.
(Bunun üzerine) sol yani Doğu Şad'ı korktu. Hemen Teng-li'ye saldırıp onu
öldürdü.

Sol Şad k i , o P'an-ch'üe Tegindir. Akabinde Bilge Kagan'ın o ğ l u n u tahta

geçirdi. Aniden Ku-tuo Yabgu tarafından öldürüldü. Kardeşi yerine geçirildi.
Kısa bir süre sonra onu da ö l d ü r d ü . Yabgu kendini Kağan ilan eni.

Tien-pao saltanat devresinin başında (742) onun büyük boylarından

Uygur, Karluk ve Basmıllar, aynı zamanda beraber Y a b g ü y a h ü c u m ettiler. O n u
Öldürdüler. Sonra Basmılların reisi Chie-üe-i- shih Kağan ilan edildi, neticede
Uygurlar ve Kartuklar sağ ve sol yabguluğu oldular. H e p beraber Çin'e elçi
g ö n d e r i p durumu bildirdiler.

Devlet adamları P'an Kül Tegin'in oğluna Wu-su-mi-shih Kağan unvanını

sundular. O n u n oğlu Ke-la-to, Batı Şad'ı oldu. İ m p a r a t o r itaat etmesini bildirdi
ise de onun maiyetindekiler kabul etmediler. Basmıllar ve diğer üç boy
76 A l IM E T T A Ş A Ğ I L

beraberce Wu-su-mi-shih'ya saldırdılar. Mi-shih kaçtı ve uzaklaştı. O n u n batı

yabgusu ve uzaklaştı. O n u n batı yabgusu A-pu-sse ve Ke-la-to beş bin çadır
insanla gelip Çin'e teslim oldu. Ke-la-to'ya Huai-en prensliği (Wang) sunuldu.

8. 6 0 5 5

3. yılda (744) Basmıl ve diğerleri Wu-su-mi-shih'yi öldürdüler. Kesik başına

başkente ulaştırıldı. İ m p a r a t o r atalarının mezarlarının b u l u n d u ğ u t a p ı n a ğ a
sunuldu.

O n u n kardeşi Pai-mai? T e g i n Ku-lung-fu geçü. Unvanı Pai-mei Kağan

oldu. Neticede G ö k - T ü r k l e r d e büyük karışıklık çıktı.

Devlet a d a m l a r ı Basmılların reisi kağan seçüler. Shuo-fang özel idarecisi

Wang C h u n g - s s ü y a onun karışıklığına m ü d a h a l e ederek d ü z e l t m e vazifesi
verdi. O da Sha-he-nei-shan'a ulaştı.

O n u n Sol A-po T a r k a n ' ı n ı n 11 boyuyla savaşıp bozguna uğrattı. Sadece

onun sağ tarafı itaat edilmişti. Ayrıca Karluklara Uygurlar Basmıl Kagan'ını
ö l d ü r d ü . Uygur K u - l i Pei-lo'ya o ülkenin idaresi sunuldu. Unvanı Kutlug Bilge
Kül Kağan oldu. Ertesi yıl Pai-mei Kağan Öldürülüp başı başkente sunuldu.

Bİlge Kagan'ın h a n ı m ı Po-lü Hatun kendine tabi halk ile Çin'e itaat etd.
Hua-vvu-lou adlı binada imparator onların şerefine ziyafet tertip elti. B u iş için
şiir söyledi. Hatun'a Pin-kuo Fu-jeıı unvanını sundu. Hasat z a m a n ı n d a 2 milyon
ölçek un verdi.

G ö k - T ü r k l e r sonraki Wei h a n e d a n ı n ı n T a - t ü n g saltanat devresi z a m a n ı n d a

başladılar (542, 545, 551 yılları), burada yıkıldılar. Sonradan bazen saraya vergi
getirenlerin hepsi Chiou-hsing (Dokuz Oğuz) boyları idiler. Onların
topraklarının hepsi Uygurlara geçti. O n l a r ı n batıya ayrılan kabilesi batıda idi k i ,
onlara Batı Gök-Türkleri dendi.

CTS 10S

s. 3198

Wang Chung-ssu, Tien-pao saltanat devresinin İlk yılında (742) aynı

zamanda Ling-chou t u - t ü s u (askeri valisi) oldu. Yaz ayında kuzeye saldırdı. H s i ,
Nu-chie'lere Sang-kan I r m a ğ ı n d a savaşıp onları üç kere yendi. Halklarının
büyük kesimini esir aldı (yakaladı) . Çölün kuzeyinde g ü c ü n ü gösterdi. Büyük
bir toplânıı yaptıktan sonra geri d ö n d ü .

G ö k - T ü r k l e r i n yabgusunda yeni problem çıktığı zaman Chung-ssu, çölün

ağzına askerlerini yığarak onu korkuyla sarsu.
 G Ö K - T Ü R K L E R 111 77

Wu-su-mi-shih Kağan korktu ve müttefik olmayı teklif etti. Neticede değişip

erteledi ve gelmedi. Wang Chung-ssu, Basmıl, Karluk ve Uygur gibi ü ç boyu bir
araya getirerek, Wu-su-mi-shih'ya saldırttı. Wu-su-mİ-shih kaçtı. Wang Chung-
ssu askerlerini ileri çıkararak ona h ü c u m etti. O n u n sağ kanadını ele geçirip
geri d ö n d ü . O n u n batı yabgusu ile Bilge Hatun, Batı Şad'ı K'e-la-to binden fazla
çadır ahali ile Çin sarayına geldiler. B u sebeple Sol Wu-wei büyük generalliği
onun u n v a n ı n a ilave edildi. Ertesi yıl Nu-chie'ler ile G ö k - T ü r k l e r i n ahalisine
h ü c u m edip bozguna uğrattı.

Kendisi Çin sınırlarının dışında barışı tesis etti. Yabancılar girmeye cesaret
edemedi.

Tien-pao'nun üçüncü yılında (744) Gök-Türk Chiou-hsing (Dokuz Oğuz)

Basmıl yabgusu ve diğerleri hep beraber Wu-su-mi-shİh Kagan'a saldırıp o n u
öldürdüler. Kesik başı başkente getirildi.

HTS 133
s. 4552
Tien-pao saltanat devresinin ilk yılında kuzeye H s i ve Nu-chie'lere, Sang-
kan I r m a ğ ı n a saldırıp onları üç karşılaşmada da yendi.

s. 4553
Çölün kuzeyinde g ü c ü n ü gösterdi. Büyük bir toplantı yaptı ve geri d ö n d ü .
G ö k - T ü r k l e r d e daha yeni problem mevcut o l d u ğ u n d a Wang Chung-ssu orduyla
çölün a ğ z ı n d a n girip onları kontrol altına aldı.

Wu-su-mi-shih Kağan teslim olmayı teklif ettiğinde Wang Chung-ssu onun

Mu-ts'e ve Lan-shan'a boş alanlara kaçabileceğini d ü ş ü n d ü .

Bu sebepten uygulanabilecek en iyi plânı uyguladı. Basmıl, Karluk ve

Uygur gibi üç boy To-lo-ssu Kalesine saldırdı. K ü n Suyu'nun içinde yürüyerek
Wu-su-mi-shih Kagan'ı ö l d ü r d ü l e r . T a - t ü n g ve Chih-pien kalelerini birleştirdi.
Yağmacılar şeddi yağmalamaya cesaret edemesin diye.

CTS 9
s. 218
T i e n - p a o saltanat devresi 3. yıl

Dokuz O ğ u z Basmıllar, G ö k - T ü r k Wu-su-mi-shih Kagan'a h ü c u m edip

öldürdüler.
 AIIMETTAŞAĞII.

CTS8
s. 202
Yıl sonunda G ö k - T ü r k Bilge Kağan öldü.

CTS9
s. 213
29. yıl 3. ayda (741 yılı)

Tibe! ve G ö k - T ü r k l e r saraya elçi gönderdiler,

s. 213

Sonbahar 7. ayda G ö k - T ü r k T c n g - l i Kağan öldü.

CTS 9
s. 215
T i e n - p a o saltanat devresini ilk yılı 8. ay

Gök-Türk A-pu-ssu k i , Mo-ch'o (Kapgan) Kagan'tn torunudur.

Teng-li Kağan'in kızı ile beraberce kendi taraftarlarıyla gelip teslim oldular.

9. ayda imparator Hııa-vvo-lou adlı binada saray kızlarına Bilge Kagan'ın

karısı hatun ve oğul İle kızlarına hizmet ettirildi. Sayısız hediyeler sundu.

CTS 9
s. 225
11. yıl S. ayda (752 yılı)

Shııo-fang Chİe-tu-fu-shih' (özel idareci yardımcısı) sı ve Feng-bsin prensi

A-pu-ssu ile A n Lu-shan beraberce hareket edemediler (yardımlaşamadılar) .
Bunun üzerine onun boyuna liderlik edip çölün kuzeyine d ö n ü p isyan etti.

CTS 10
s. 244

Shih-te saltanat devresi 1. yıl 12 ay (756)

Asi general A-shih-na Ch'eng-ch'ing, Y i n g - c h ü a n - c h ü n ' e saldırarak ele

geçirdi. T a i - s h o u unvanlı Hsie Yüan ve Ch'ang-shih unvanlı P"ang Chien'İ
yakaladı.
 G Ö K - T Ü R K L E R III 79

CTS6
s. 171
Kuang-te saltanat devresi 2. yıl 10. ay (764 yılı)

Gök-Türkler, Feng-chou'ya h ü c u m ettiler. Muhafız general M a Wang

öldürüldü.

HTS5
s. 143
T i e n - p a o 1. yıl 12. ay (742 yılı)

Wang Chung-ssu, Gök-Türklere saldırdı.

HTS5
s. 144
2. yıl (743 yılı)

Basmıllar, G ö k - T ü r k l e r e saldırdı. Wu-su-mi-shih'yı ö l d ü r d ü l e r . O n u n başını

Çin'e sundular.

4. ytl ilk ay (745)

Wang Chung-ssu, Gök-Türklerle Sa-he-nei D a ğ ı n d a savaştı. (Gök-Türkleri)

Bozguna uğrattı.

HTS5

s. 148
11. yıl 2. ayda (752 yılı)

G ö k - T ü r k l e r d e n A-pu-ssu boyu ile sınırlara saldırdı.

HTS5
s. 149
12 yıl 6. ayda (753 yılı)

A-pu-ssu boyu teslim oldu. 9. ayda Karlukların yabgusu, A-pu-ssu'yu

tutukladılar.
 A H M E T TAŞAGİL

HTS5
s. 150
5. ay

Beşbalık (Pei-t'ing) Tu-hu'su Ch'eng Chien-li, A-pu-ssu'yu yakalayıp sundu.

TCTC 245 (Tsu-chih Tüng-chİen)

s. 7930
837 yılı

Chen-wıı bölgesi Gök-Türkleri, yüz elli çadır halinde isyan ettiler. Vahşice
tarım arazilerini ve insanları yağmaladılar. Özel memur (Chie-tu-shİh) L i o u
Mien onlara saldırıp bozguna u ğ r a m .

TCTC 248
s. 8031
847 ydı

Gök-Türkler, tüccarlara ve vergi olarak t o p l â n a n pirinçlere saldırıp yağma

ettiler. Chen-wu özel idarecisi olan Shih Hsien-chung onlara h ü c u m edip
bozguna uğrattı.

CWTS 32 (Chiou Wu-tai Shih)

s. 446
T u n g - k u a n g 3. yıl 2. ayda (925)

G ö k - T ü r k l e r ve Po-hai elçi g ö n d e r i p kendi ülke mallarından sundular.

CWTS 38
s. 525
Tien-ch'eng 2. yıl 6. ay (927 yılı)

İ m p a r a t o r M i n g Tsung, Po-ssu-ma-p'o (p'i) 'yi ziyaret etti. Gök-Türk

tanrısına kurban sundu.

CWTS 39
s. 543
Tien-ch'eng 3. yıl
 G Ö K - T Ü R K L E R III 81

G ö k - T ü r k l e r i n reisi Chang Mu-chin ve diğerleri saraya gelip vergi sundu.

C W T S 80

s. 1052

Tien-fu saltanat devresi 6. yılı (941)

Gök-Türkler elçi g ö n d e r i p vergi sundular.

H W T S 5 ( H s i n Wu-laİ shih)

s. 48

T u n g - k u a n g saltanat devresi 3. yıl 2. ay (926 yılı)

Gök-Türklerin reisi Hun-ehie-lou'nun g ö n d e r d i ğ i elçi geldi,

s. 49
Kışın 10. ay

Hsi, T u - h u n ve Gök-Türklerin g ö n d e r d i ğ i elçiler geldiler.

HWTS6

s. 58

Tien-ch'eng saltanat devresi. 2. yıl 6. ay (927 yılı)

İmparator, Po-ssu-ma-p'o'yu ziyaret ederek G ö k - T ü r k tanrısına kurban

sundu.

s. 60

Tien-ch'eng saltanat devresi 3. yıl (928 yılı)

Kışın 10. ayda G ö k - T ü r k elçisi C h a n g Mu-chin geldi.

s. 63
Ch'ang-hsin saltanat devresi 2. yıl 2. ay (931 yılı)

G ö k - T ü r k elçisi Tu-a-s hu geldi.

HWTS8

s. 85
Tien-fu saltanat devresi 6. yıl (941) sonbahar 7. ayda Gök-Türk elçisi Hsüe
T u n g - h a i geldi.
BS A H M E T TASAĞ1L

H W T S 74

s. 913
G ö k - T ü r k l e r i n ülkesinin topraklan, idarecilerini soyları, boyları, isimleri,
unvanları, mahalli eşyaları T a n g z a m a n ı n d a yazıldı. T a n g sonuna g e l i n d i ğ i n d e
bütün yabancılara saldırılmışU. Boyları azalarak dağıldı. Beş Hanedan (Wu-tai)
z a m a n ı n a g e l i n d i ğ i n d e saraya gelip vergi verme tecrübesinde bulundular.

T u n g - k u a n g saltanat devresinin üçüncü yılında Hun-chie-lou geldi. T i e n -

ch'eng saltanat devresinin ikinci yılında reis Chang Mu-chin geldi. Tieıı-fü
saltanat devresini 6. yılında H s ü e T u n g - h a i ve diğerleri elçi olarak g ö n d e r i l i p
geldiler. T o p l a m d ö r t defa varmışlardı. Bundan başka tekrar (bir daha)
gelmediler.

Nihayet G ö k - T ü r k l e r z a m a n ı n d a çok azaldılar. Tekrar gelişlerinin hesabı

bilinmiyor. O n l a r ı n (kendi) idarecilerinin hepsi kaybolduğu için kayıtları
tu t u t a m a d ı .

W H T K ( W e n - h s İ e a T ü o g - k ao)

2693/b

Mo-chih-lien (Bilge Kağan) öldü. Devlet adamları onun o ğ l u n u İ-jan Kağan

olarak tahta geçirdiler. Sekiz yıl sonra Öldü. O n u n kardeşi Pi-chia (Bilge) K u -
tuo-lu (Kudug) Kağan tahta geçti. Ertesi yıl Çin sarayına elçi g ö n d e r d i .

Teng-li u n v a n ı sunuldu. A n i d e n sol şadı P'an-ch'üe T e g i n tarafından

ö l d ü r ü l d ü . Bunun üzerine Bilge Kagan'ın oğlu tahta geçti. Yine Kudug Yabgu
tarafından ö l d ü r ü l d ü . O n d a n sonra tahta çıkan da öldürüldü. Y a b g ü n u n
kendisi Kağan oldu.

T i e n - p a o saltanat devresinin başlangıcında onun büyük boyları Uygur,

Karilik ve Basmıllar beraberce Yabgu'ya saldırıp onu ö l d ü r d ü l e r . Basmılların
reisi Chie-tie-i-shih, k a ğ a n ilan edildi. Neticede Uygur ve Karluklar kendilerini
sol ve sağ yabguluklar ilan etmişlerdi. Hepsi aynı anda elçi g ö n d e r i p , Çin'e
durumu bildirdiler.

Devlet a d a m l a r ı P'an-ch'üe Tegin'in o ğ l u n u VVu-su-mi-shilı Kağan seçtiler.

O n u n oğlu Ke-la-to prenses, İ-jan Kagan'ın küçük hanımı Yü-sai-fu, Teng-Iİ
Kagan'ın kızı Yü-chü-kung prenses ile A-pu-sse İlteber ve diğerleri kendilerine
bağlı boylarıyla birlikte gelip Çin'e teslim oldular. T i e n - p a o saltanat devresinin
ilk yılının sekizinci ayında (742) teslim olanlar başkente vardılar. İ m p a r a t o r
önce onlara imparator a t a l a n n ı n türbesine gitmelerini emretti. Sonra sarayda
 G Ö K - T Ü R K L E R III 83

görüşlü. A r k a s ı n d a n Hııa-wo-lou adlı binada eğlence (ziyaret) tertip etd.

İ m p a r a t o r onların yaptığı işlerin hatırasına şiir söyledi.

W H T K (Wen-hsİen T ü n g - k ' a o )

2693/b

Tiao-lu saltanat devresinin ilkyılında (679) Ch'an-yü askerî valiliğinde

görevli memurlardan G ö k - T ü r k reislerinden A-shih-te Wen-fu, Feng-chih iki
boy halkıyla birlikte isyan ettiler. Ni-shu-fu'yu kağan olarak tahta geçirdiler.
Y i r m i d ö r t eyalet aynı anda isyana katıldı. Kao Tsung, Hung-!u-ch'ing unvanlı
Hsiao Ssu-ye, Sağ Ch'ien-niou generali L i Ying-chia kuvvederiyle asilerle
savaşmaya g ö n d e r d i . Askerler yenildi. Ö l e n asker ve subay sayısı onbinden fazla
idi. Tekrar Li-pu-shang-shu unvanlı P'ei Hsing-chien, Ting-hsiang harekat
ordusu baş k u m a n d a n ı olarak, T a i - p ü shaod-ch'ing unvanlı L i Ssu-wen, Y i n g
eyaleti büyük genel askerî valisi C h o u Tao-mou ve diğerleri ü ç yüz binden fazla
askerle harekete geçip, asileri bozguna uğrattılar. Ni-shu-fu, maiyetindekiler
tarafından ö l d ü r ü l d ü . Feng-chih canlı yakalanıp d ö n ü l d ü .

680 yılında Gök-Türklcr, Iisie-li'nin ağabeyinin oğullar ından gelen A-shih-

na Fu-nien'i Flsia eyaletinden davet ettiler. Irmağı geçip kağan oldu. Bütün
boylar tekrar onu takip etti. Yine P'ei Hsing-chien'e Fu-nien'e saldırması
emredildi. Fu-nien zor durumda kaldı. P'ei Hsing-chien bundan faydalanıp Fu-
nien'i yakaladı. Başkente getirdi ve şehrin d o ğ u p a z a r ı n d a idam edildi. 681
yılında A-shih-na Ku-tuo-lu Kutlug yeniden İsyan elti. Ku-tuo-lu k i , o (621-630
yılları arasında Doğu G ö k - T ü r k Devleti'ni idare eden il Kağan) Hsie-li'nin
neslinden gelmektedir. O n u n babası aslında Ch'an-yü valiğinde sağ kanatta
Yün-chung'da She-li Yüan-ying'in maiyetinde reislik (kabile) ve tudun çorluk
yapmıştı.

Fu-nien yıkılınca K u d u g , mahvolup dağılan boyları çağırıp, Tsung-lin

Çogay Kuzı) d a ğ ı n a girdi ve isyan etti. Beş binden fazla insan vardı. Dokuz
Oğuzları yağmaladı ve çok sayıda at ve koyun ele geçirdi. Gittikçe (derece
derece) kuvvelendi. Zenginleşti ve kendini k a ğ a n ilan etti. Kardeşi Mo-ch'o'yu
Şad, Tuo-hsi-fu'yu yabgu tayin elti. Bunun ü z e r i n e Wen Yen-po'nun teklifiyle
nehrin güneyine yerleştirilen boylar altı eyalete b ö l ü n d ü . Gittikçe büyüyüp
kalabalıklaştılar. A-shih-te Yüan-chen (Tonyukuk) geleneklerinin pratiğini
yapmıştı. Sınırlarda boşlukları gerçekleri ve sahtelikleri biliyordu. Ch'an-yü
askerî valiliğinde teslim olan aileleri, boylan teftiş etme görevinde b u l u n m u ş t u .
İşten el çektirildi. Ch'an-yü askeri vali yardımcısı Wang Pen-li tarafından
tutuklandı. Sonra Kutlug akın yaptığında Yüan-chen eski boyları teftiş görevini
yeniden istedi. Wang Pen-li kabul etti. Bundan sonra Kutlug'a sığındı. K u d u g
onu elde edince fevkalede sevindi. O n u A-p'o (Apa) Tarkan tayin ederek
84 AHMETTASAĞIL

askerlerin, atların idare işini verdi. Wei eyadne saldırdılar. Askeri vali T s ü e i
Chih-pien onlarla savaştı ise de neticede ö l d ü r ü l d ü . Weng-ming saltanat
devresinin ilk yılında (684) yine Shuo eyaletine girip sivil halkı ö l d ü r ü p
yağmaladılar. 686 yılında Kutlug yine Shuo eyaletine ve diğer eyaletlere girdi.
Sol Yü-chin-wei-chung generali Shun-yü C h ü - p ' i n g ,

2 69 l/c

Yang-ch'ü-ıao baş k u m a n d a n ı olarak ve yardımcı general Fu-ying ve

diğerleri askerleri sevk edip Hsin eyaletine vardı. Gök-Türklerle büyük bir
savaşa tutuştular. Ve büyük bir bozguna uğradılar. Ö l e n insanların sayısı beş bin
idi. 687 yılında K u d u g yine Ch'ang-p'ing'e akın yaptı. Sol Ying-yang-wei büyük
generali Hei-ch'ih Ch'ang-chih onlarla çarpıştı. O yılın 8. Ayında (ekim) tekrar
Shuo eyaletine saldırdığında tekrar Ch'ang-chih, Yen-jan-tao b a ş k u m a n d a n ı
olarak onunla savaştı. Huang-hua-tuei'de büyük bir bozguna uğrattı.
Arkalarından 4 bin liden fazla takip edip bir kısım insanlarını teslim aldı.
Bunun üzerine G ö k - T ü r k l e r dağılarak çölün kuzeyine gittiler. Sağ C h İ e n - m e n
generali Wei-chung generali Ts'ııan Pao-pi yine on ü ç bin hafif askerle Çin
Ş e d d i n d e n çıktı. Tedbirsiz takip ederken Kutlug tarafından m a ğ l u p edildi.
Bütün ordu yok oldu. T s ü a n Pao-pi az sayıda süvariyle kaçıp d ö n d ü .
Başlangıçta T s ü a n Pao-pi, C h ' a n g - c h i h ' n ı n Gök-Türkleri m a ğ l u p edişini
g ö r m ü ş t ü (kendini göstermek için) arta kalanları takip etmeyi teklif etmişti.
İ m p a r a t o r i ç e Wu, Ch'ang-chih ile Pao-pi'nin görüşmesini seslerinden dinledi.
Pao-pi, onların başarısını kıskandığı için harekete geçmiş, Çin Ş e d d i n d e n iki
bin li den fazla uzaklaşmıştı (ayrılmıştı). Yüan-chen ve diğer boyların hazırlıksız
o l d u ğ u n u g ö r d ü . Bunun ü z e r i n e hızla h ü c u m edip yakalamak istedi. Diğer
taraftan adam g ö n d e r i p G ö k - T ü r k l e r e durumu bildirdi. Gök-Türkler
hazırlıklarını y a p ı p savaşa çıktılar. Dolayısıyla onlar tarafından mağlubiyete
uğratıldılar. Ts'ııan Pao-pi'ye işten el çektirildi ve cezalandırıldı. İ m p a r a t o r i ç e
çok kızdı ve K u t l u ğ u n adını kısa ö m ü r l ü (Pu-tsu-lu) olarak değiştirdi. Yüan-
chen (Tonyukuk) sonra askerleriyle Türgişleri cezalandırdı. Fazla zaman
g e ç m e d e n ö l ü m l e buluştu. 691 yılında Kutlug öldü.

Mo-ch'o (Kapgan) ki o K ü t l ü ğ ü n küçük kardeşidir. Kutlug Öldüğü zaman

onun oğlu (oğulları) gençti (çocuklu) . Bundan dolayı Mo-ch'o tahla geçip
kendini kağan ilan etti.

Ch'ang-shou saltanat devresinin üçüncü yılında (94) halkıyla Lİtıg eyaletine

saldırıp halkı yağmaladı, ö l d ü r d ü . İ m p a r a t o r i ç e Wu, Po-ma manastırı rahibi
Hsie Huai-i'yi Tai-shuo-tao harekat ordusu baş kumandam olarak 18 generale
kumanda edip savaşmak üzere g ö n d e r d i . Bu kumandan daha Gök-Türklerle
karşılaşmadan zafer kazanmış gibi geri d ö n d ü .
 G Ö K - T Ü R K L E R ııı 85

Mo-ch'o aniden Çin sarayına adam g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r i ç e çok memnun

oldu ve ona sol muhafızları generalliği ve ülkeye d ö n e n d ü k (bağlanan)
unvanlarını bağışladı. Beş bin parça hediye (eşya) sundu. Ertesi yıl tekrar elçi
g ö n d e r i p barış teklif etti. Unvanlarına M ü k e m m e l Kağan unvanını ekledi.

696 yılında Ch'i-tan reisi Li-chin-chung ve Sun Wan-lao birlikte isyan

ettiler. Ying ilçesine saldırıp işgal ettiler. Mo-ch'o elçi g ö n d e r i p Ho-hsi'de daha
önce teslim olan ailelerin yollanması halinde askerleriyle Ch'i-tan'ları
cezalandırcağını bildirdi. Kabul edince Mo-ch'o, Ch'i-tanlara taarruz etti ve
Ch'i-tanları d a ğ ı t u . Reislerini yakaladı. Mo-ch'o bundan sonra kuvvetlendi.
İ m p a r a t o r i ç e Wu, elçi g ö n d e r i p Mo-ch'o'ya Hsia-tie büyük Ch'an-yü ve Millî
davasında başarılı kağan ilân etti. 698 yılında (Ch'eng-li saltanat devresinin ilk
yılı) Mo-ch'o temsilci g ö n d e r i p , imparaıoriçenin oğlu olmayı teklif etti. Ayrıca
kızı o l d u ğ u n u evlilik yolu ile akraba (müttefik) olmak isteğini bildirdi. Ö n c e d e n
Hsien-heng saltanat devresi z a m a n ı n d a (670-673) Gök-Türk boylarının hepsi
gelip teslim olmuşlar, Feng, Shcng, Lİng, Hsia, Shuo, T a i gibi altı eyalete
yerleştirilmişlerdi. Onlara Chiang-hu (teslim olan aileler) deniyordu. Mo-ch'o
yine bu aileleri istedi Ch'an-yü askerî valiliğinin topraklarım ve tohumluk darı
ve tarım alederi talep etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, başlangıçta kabul etmedi. Mo-ch'o
çok kızdı. Sözle ağır hakaretler etti. Çin elçisi Ssu-pin-ch'ing unvanlı T i e n Kuei-
tao'yu tutukladı.

2692/a

Öldürecekti. Saray onun askeri g ü c ü n d e n korktuğu zaman m ü z a k e r e l e r d e

sözü alan Yao Shou, onun evlilik yolu ile akrabalık kurma teklifinin kabul
edilmesini, altı eyaletin teslim olan b ü t ü n binlerce ailelerinin, kırk bin ölçek
tohum ve tarım aletlerinden üç bin takını gönderilmesini teklif ettiler.
İ m p a r a t o r i ç e kabul etti. B u sebeple Mo-ch'o çok kuvvetlendi. O yıl Wei prensi
VVu-ch'eng Ssu-nan, Huai-yaııg prensi Yen-hsiou'ya onun kızını almasını
emretti. You-pao-t'ao generali Yen Chih-wei, yardımcı C h ü n - k u a n - s h a n g - s h u
(ayinler bakanı) çok sayıda altın ve ipekli kumaşlarla birlikte Karakum (Hei-
sha)'daki G ö k - T ü r k merkezine g ö n d e r d i . Mo-ch'o, Y e n Chih-vvei'e ve
yanındakilere "benim kızım L i ailesi g ö ğ ü n oğlu ile evleneceğinden şüpheliyim,
Şimdi VVu ailesinden bir oğul geldi. Gök-Türkler nesillerden beri L i ailesi ile
müttefikiz. Duydum k i , G ö ğ ü n o ğ l u n u n soyu azalmış, sadece i k i oğul kalmış.
Şimdi askerlerimle harekete geçip, genç olanı tahta geçireceğim. " Müteakiben
VVu Yen-hsiou ve diğerlerini tutukladı. Kanunsuz bir şekilde Y e n Chih-wei'i
kağan ilân etli. Yüz binden fazla sayıdaki ordusuyla Ching-nan, P'ing-ti, C h ' i n g -
i gibi ordulara saldırdı. Ching-nan ordusunun sol Yü-chin unvanlı generali M u -
yüan-tse beş bin kişilik askerleriyle teslim oldu. Gök-Türkler, Kuei ve T ' a n gibi
eyaletlere h ü c u m etti. İ m p a r a t o r i ç e VVu, Ssu-nun-ch'ing unvanlı VVu Chung-
86 AHMETTAŞAGtl,

kuei'c T i e n - p i n g - c h u n g - ı a o baş k u m a n d a n ı olarak, Sha-t'o Chung-i'ye T î e n -

ping-hsi-tao ordusu b a ş k u m a n d a n ı olarak, Y o u eyaleti askeri valisi Chang Jen-
t'an'a, T"ien-ping-tung-tao ordusu baş k u m a n d a n ı olarak üç yüz bin askerle
savaşmalarını emretti.

Sol Yü-lin-wei generali Yen Ching-jung, T İ c n - p i n g hsi-tao ordusunun

takviye ordusu b a ş k u m a n d a n ı tayin edildi. Yüz elli bin kişiye kumanda edip
destekleyecekti. Mo-ch'o, mutad o l d u ğ u üzere askerleriyle Wei eyaledne girdi.
Sonra Fei-hu ilçesini kuşattı. Aniden T i n g eyaletine saldırıp vali muhafızı Sun
Yen-kao'yu ö l d ü r d ü . Küçük-büyük demeden ahaliyi yağmaladı. Evleri yaktı.
Herkesi ö l d ü r d ü .

İ m p a r a t o r i ç e Wu, çok kızdı. Mo-ch'o'nun unvanını başı kesik çor (Chan

Ch'o) olarak değiştirdi. Sonra yine Chao eyaletini kuşattı. Chao eyaleti muhafız
yardımcısı (ch'ang-shih) T ' a n g P'o-juo surlardan atlayarak kendini teslim etti.
Muhafız ( T s ü - s h i h ) Kao J u c i , karşı gelip teslim olmadı. Neticede ö l d ü r ü l d ü .
İ m p a r a t o r i ç e Wu, Lıı-ling prensini veliaht tayin elti. Ho-pei-ıao harekat ordusu
baş k u m a n d a n ı olarak savaşmasını e m r e t ü . O r d u h e n ü z hareket etmeden M o -
ch'o h ü c u m a geçip Chao ve T i n g eyaletlerinin kadın erkek 80-90 bin kişisini
yağmaladı. Arkasından Wu-huei-ıao'ya girdi ve geri d ö n d ü . Geçuği yerlerin
ahalisinin hepsini ö l d ü r ü y o r d u . Başarı kazanılamadı. Sha-t'o Chuııg-İ ve takviye
ordusu baş k u m a n d a n ı L i To-tsuo gibi k u m a n d a n l a r ı n hepsi savaşmaya cesaret
edemedi. Görevi alan Ho-pei-lao baş k u m a n d a n ı T i Jen-chie yüz bin kişi ile
takibe çıktı ise de onlara yetişemedi. İkinci yıl Mo-ch'o kardeşi Tou-hsi-fu'yu sol
kanat idarecisi, Kulluğ un oğlu Mo-chü'yü sağ kanal idarecisi atadı. Her bir reis
yirmi binden fazla süvari idare edecekti. Yine kendi oğlu Fu-chü (Bögü) 'yü
"Küçük K a ğ a n " tayin edip her ikisinin üzerine oturttu. Yine C h ' u - m u - k ü n gibi
on kabileyi idare ve kırk binden fazla insana kumanda edecekti. Unvanı T o - h s i
(Geniş Batı) Kağan oldu.

Kendisi yıl sonunda dahi Çin'in sınırlarına akın yapıyordu. Chİou-shih

saltanat devresinin ilk yılında Lung-you'yu yağmaladılar ve Çin ordusunun
a k ı n l a r ı n d a n on hinden fazla atı alıp gittiler.

2692/b

Ch'ang-shou saltanat devresinin üçüncü yılında (703) Mo-ch'o, Baga

T a r k a n ' ı g ö n d e r i p kızının veliaht ile evlenmesini teklif etmişti. İ m p a r a t o r i ç e
Wu, şehzade Nan-en-p'ing prensi C h u n g C h ü n ve İ-hsing prensi C h u n g M i n g ' i
saraya çağırıp onu veliaht ilân etti.

Mo-ch'o, büyük veziri t-li-t'an-han'ı saraya g ö n d e r i p bin baş at ve kendi

ülke m a l l a r ı n d a n sundu. Ve evliliğe m ü s a a d e etliği için teşekkür etti.
 CÖK-TÜRtU-F.RTII -İT

İ m para lor içe Su-yü-ı'ing adlı köşkle onun şerefine ziyafet verdi. Veliaht
prenseslerle beraber saraydaki memurlarla üç sıra halinde ve i m p a r a t o r i ç e
toplanmışlardı. Çok önemli şeyler sunuldu ve gönderildi.

C h u n g T s u n g tahta çıkınca Mo-ch'o, L i n g eyaletindeki VVu-sha ilçesine

saldırdı. Ling-wu ordusu baş k u m a n d a n ı Sha-t'o Chung-i karşı çıkıp savaştı ve
yenildi. Ö l e n l e r i n sayısı altı binden fazla idi. Arkasından G ö k - T ü r k l e r Yüan ve
Huei gibi eyaletlere girdiler. Lung-you bölgesinin allarından on binden fazla
ele geçirdiler ve gittiler. Sha-t'o Chung-i g ö r e v d e n alındı. Ying-yün saltanat
devresinin ikinci yılı (711) üçüncü ayda C h a n g J e n - y ü a n , H o - p e İ ' d e üç tane
Shou-chiang-ch'eng inşa etti. Ö n c e d e n Shuo-fang ordusu ile Gök-Türkler
arasında nehir sınır idi. Nehrin kuzey kıyısında Fu-yün-ssu adlı bir t a p ı n a k
vardı. G ö k - T ü r k l e r akına geçecekleri zaman önce tapınağa gidip kurban
kesiyorlar, ziyafet veriyorlar, mutluluk (şans) dileğinde bulunuyorlardı. B u
sebeple a d a r ı n ı besliyorlar, nehir d o n d u ğ u sırada geçiyorlardı.

Mo-ch'o, b ü t ü n ordusuyla batıya So-ko'ya h ü c u m etti. Chaııg J e n - y ü a n ,

fırsattan istifade edip onun çölün güneyindeki topraklarını ele geçirmeyi teklif
etti ve üç tane teslim alma kalesi (Shou-chiang-ch'eng) yapılmasını istiyordu.
Neticede tamamen g ü n e y e akın yolları kesilecekti. Askerlik süreleri bilen eski
askerler onun bitmesinin başarısına yardım edeceklerdi. F u - y ü n - t s ü ' d a kale-
şehir, d o ğ u d a ve batıda d ö r t yüzli mesafede üç kale yapıldı. Böylece kuzeyde üç
yüz lidcn fazla toprak kazanıldı. Niou-t'ou-na d a ğ ı n d a n kuzeye d o ğ r u 180 ateş
kulesi inşa edildi. Gök-Türkler otlaklar için dağı aşamadılar. Shuo-fang
toprakları y a ğ m a l a n m a d ı . Askerlerinin sayısı on binlerce azaldı.

Mo-ch'o batıya So-ko'ya h ü c u m edip yıktı. Ch'i-ıan ve Hsi'ler onun

başarılarından sonra ona bağlandılar. O n u n toprakları d o ğ u d a n batıya on bin li
den fazla oldu. Yay çeken askerlerinin sayısı d ö r t yüz bin idi. Hsie-li (İl Kağan
621-630)'den sonra en kuvvetli hale geldi. Kendisine güveniyor, halkına sert ve
zalim davranıyordu. Mo-ch'o artık yaşlanmıştı. Boyların çoğu korkup dağıldı.

K'ai-yüan saltanat devresinin ikinci yılında (714) oğlu İ-nie Kagan'ı, T \ m g -

e Tegİn'i ve kız kardeşİninİn kocası Ta-pa İlıeber A-shih-pi'yi, süvarilerle Peİ-
t'ing'İ kuşatmaya g ö n d e r d i . Sağ Hsiao-vvei generali K o u Ch'ien-kııan kalenin
muhafızı i d i . A n i d e n çıkıp kalenin dışında T ı ı n g - e Tegin'i Öldürdüler. Diğerleri
geri çekildi. Ta-pa İlıeber geri d ö n m e y e cesaret edemedi. Karısı ile birlikte
gelip Ç i n ' e bağlandı. Sol muhafızları generali ve Yen-pei bölgesi prensliği
sunuldu. H a n ı m ı n a ise Chin-shan prensesi u n v a n ı verilmişti. O n tane köle, on
d ö n at ve hediyeler verdi. Ertesi yıl (715) O n O k boyunun sol kanad şadı Tuo-lu
Çor, sağ kanad şadı Beş Nu-shih-pi Beş erkinin oğul ve damatları, Kao-li M o -
nan-chih, Kao-wcn-chien, Chia-tie askeri valisi Ssu-t'ai ve diğerleri birbirlerini
BS AHMETTAŞAGIL

takiben gelip teslim oldular. T o p l a m on bin ç a d ı r d a n fazla idiler. N e h r i n

güneyindeki eski t o p r a k l a r ı n d a oturmaları emredildi. Kao VVen-chien Sol Wei-
yüan-wai büyük generali ve Liao-hsi batı bölgesi d ü k ü tayin edildi. Hsia-tie Ssu-
T a i , özel Sağ Wei-yüan-wai generali Hsia-t'ie askeri valisi, Lou-kung bölgesi
d ü k ü oldu. Diğer arta kalan reislere bulundukları mevkiye g ö r e farklı hediyeler
ve unvanlar sunuldu. Mo-ch'o'nun kızının kocası A-shih-te H u - l u aniden Çin
sarayına gitti. Özel olarak karşılandı. O sonbaharda Mo-ch'o Dokuz O ğ u z reisi
A-pu-ssu ve diğerleri ile çölün kuzeyinde savaştı. Dokuz O ğ u z l a r ağır bir
yenilgiye uğradılar. İnsanları mahvoldu. Hayvan ve insanlarının çoğu öldü. A -
pu-ssu halkına liderlik edip gidip Ç i n ' e teslim oldu. D ö r d ü n c ü yılda (716)
Kapgan kuzeyde Dokuz O ğ u z l a r a saldırdı. T o l a r m a ğ ı n ı n k e n a r ı n d a savaştılar.
Bayırkular ağtr bir bozguna u ğ r a d ı . Mo-ch'o zaferine güvenerek az sayıda
askerle d ö n ü y o r d u . Hazırlıksız Bayırku'ların arta kalanlarına liderlik eden
Chie-ssu-lüe, Söğüt O r m a n ı n d a gizlendiği yerden çıkarak Mo-ch'o'ya saldırdı.
O n u ö l d ü r d ü . O sırada yabancılar içinde bulunan elçi H o Ling-ch'üan, onun
kesik başını Çin b a ş k e n t i n e taşıdı.

K ü t l ü ğ ü n oğlu Kül T e g i n eski boyunu çağırdı. Mo-ch'o'nun oğlu Küçük

Kağanı ve b ü t ü n kardeşlerini arabalarım güvenilir adamlarını ö l d ü r d ü . Sol
Hsien-vvang (Bilge Prens) Mo-chih-lien'i Bilge Kağan olarak tahta geçirdi. Bilge
Kağan 716 yılında tahta oturdu. Asıl yabancılar arasında unvanı Küçük Şad idi.
Dostça bir yapısı vardı. Kül Tegin'in başarısı sayesinde tahtı elde etmişti. Kül
Tegin'e ısrar etti ise de o kabul etmedi. Bunun üzerine o Sol Bilge Prensi oldu.
Askerleri ve a d a r ı idare edecekti.

O zamanlar Hsi'ler ve Ch'i-tan'lar birlikte Çin sınırına b a ğ l a n m a k ü z e r e

gelmişlerdi. T ü r g i ş l e r d e n Su-lu kendini kağan ilân etmişlerdi. G ö k - T ü r k
boylarının çoğu korkup kaçmışlardı. Mo-ch'o z a m a n ı n d a Tonyukuk, plânlama,
strateji reisi i d i . Ö n c e Mo-ch'o'nun maiyetindeki bütün memurlar Kül Tegin
tarafından ö l d ü r ü l m ü ş t ü . T o n y u k u k ü n kızı Bilge'nin hanımı idi. B u yüzden
ö l d ü r m e m i ş , boyuna d ö n m ü ş t ü . Tekrar idareye getirildi. Yetmiş yaşından fazla
idi. Yabancıların hepsi onu sayıp h ü r m e t gösteriyorlardı. A-hsi-lan Hsia-t'ie Ssu-
t'ai ve diğerleri nehrin batısında isyan etuler.

Başlangıçta teslim olan aileler (Chiang-hu) güneyde i d i . Sol muhafızları

generali Ch'an-yü yardımcı askeri valisi C h a n g Chih-yün, onların silahlarını
alarak nehri geçmelerini emrediyordu (müsaade ediyordu) . Yabancılar bu
yüzden ondan nefret etuler. Yü-shih-chung-ch'eng unvanlı Chiang Htıei
sınırlan teftiş etme m e m u ı n olarak yabancıların İçinde i d i . Yabancılar
kendilerinin yaysız ve oksuz o l d u k l a r ı n d a n avlanamadı İdarini şikayet ettiler.
Bunun ü z e r i n e silahları iade edip d ö n d ü . Bundan dolayı d ü ş m a n olup karşı
geldiler. C h a n g Chih-yün hazırlıksızdı. Teslim olan ailelerle Ch'ing-kan-ling'de
 GÖK-TÜRKLERHI 89

savaştı. Fakat, m a ğ l u p oldu. Kendisi de esir düştü. C h a n g Chih-yün kendisinin

G ö k - T ü r k l e r e teslim e d i l e c e ğ i n d e n ş ü p h e ve korku duyuyordu,

Shuo-fang baş k u m a n d a n ı Hsie N a askerleriyle onları takip edip yendi.

Asiler Ta-pin'e vardı. Yine general K u o C h i h - y ü n ' ü n tarafından mağlubiyete
uğratıldılar. Asiler perişan oldu. Dağılarak Hei-shan'daki Hu-ycn-ku (vadi) 'ya
atıldılar. C h a n g C h i h - y ü n ' ü serbest bıraktılar ve gittiler. İ m p a r a t o r , m a ğ l u p
o l u ş u n d a n dolayı C h a n g C h i h - y ü n ' ü idam ettirdi.

Bilge Kağan, teslim olan aileleri elde edince g ü n e y e akın yapmak istedi.
Tonyukuk dediki:" T a n g reisi cesur ve kuvvetlidir. İnsanları huzur ve refah
içindeler. Fırsat d o ğ m a d ı k ç a hareket edemeyiz. Bizim halkımız yeni toplandı.
Hasta ve zayıflar. Beslenip kendilerine gelmeleri için üç yıldan fazla zamana
ihtiyaç var. Değişimi (gelişmeleri) g ö r ü r ona göre harekete geçeriz. "

2693a

Bilge yine şehirlerin etrafına surlar yaptırmak ve Budist mabedleri inşa

etmek istedi. Tonyukuk yine dedi k i : " Olmaz. T ü r k l e r i n hane sayısı az. Çin'in
yüzde biri bile değil. Genellikle karşı gciebiliyoruz. Suları otlakları takip ederek
bir yerde sürekli ikamet etmeyerek yaşıyoruz. Avcılık insanların mesleği.
İnsanların hepsi savaşa için eğitimli, kuvvediysek yağmaya giriyoruz. Zayıfsak
dağlara, ormanlara saklanıyomz. T a n g askeri her ne kadar çok ise de idaresi
faydasız (savaş için) . Eğer surlu şehirler inşa edersek, bir h ü c u m d a kaybedilir.
T ' a n g l ı l a n n avantajına olup, ele geçirirler.

Ayrıca Budizm insanları zayıflatır. Savaş alanlarında faydası yoktur.

Mabedler inşa edilemez"

Bilge Kağan ve diğerleri onun dediklerini derinden etkilenip kabul etti.

Sekizinci yılın kışında (720) Yü-shih-tai-fu unvanlı Wang C h ü n , Shuo-fang

baş k u m a n d a n ı olarak, batıdan Basmıllann, d o ğ u d a n Ch'i-tan, H s i gibi İki
yabancının o yılın s o n b a h a r ı n d a hareket ettirilmesini, Shuo-fang ordusunun da
ilerlemesiyle G ö k - T ü r k i e r i n Chi-lo suyunun yukarısmdaki merkez otağlarının
basılmasını rapor elti. Bilge bunu duyunca çok korktu. Tonyukuk dedi k i : "
Basmıllar şimdi Pei-t'ing'de iki yabancı (Liang-fan) d o ğ u d a , birbirlerine çok
uzaklar. Güçllerini biri eş liri p hareket edemezler. Wang C h ü n ' ü n askerleri
buraya gelemez. Eğer gelirlerse, onlar varmadan çadırlarımızı üç g ü n l ü k yola
naklederiz. T ' a n g askerlerinin yiyecekleri biter, geri giderler. Ayrıca Basmıllar
hafif (güçlü değiller) Duydum ki, ö n c e d e n gelecekler bu iyi bir avantaj. Wang
C h ü n ile C h a n g Chia-chen birbiri ile anlaşamaz. Eğer istedikleri yerine
90 AilMFTTASAĞ"-

getirilmez İse hareket etmeye cesaret edemez. Eğer Wang C h ü n ' ü n eşekleri ve
adan gelmez ise Basını Nar yalnız gelirler, saldırıp kolayca ele geçiririz. "

Basmıllar neticede G ö k - T ü r k l e r i n merkezine vardı. Wang C h ü n ve İki

yabancının askerleri gelmedi. Basmıllar korktu ve geri çekilip gittiler. Gök¬
T ü r k l e r onlara saldırmak istediler. Tonyukuk dedi k i : " Bu halkın evi bin li
uzakta sonra s a l d ı n n z . Şimdi saldırma zamanı değil. En iyi onları takip
etmektir. Pei-ı'ing'e İki yüz li kalınca Tonyukuk orduyu yollara ayırdı. Ö n c e Pei-
ı'ing'i ele geçirdiler. Sonra Basmıllan m a ğ l u p ettiler. Halklarının kadın erkek
hepsi G ö k - T ü r k l e r e esir düştü. Dönüşe geçtiler. Tonyukuk askerleriyle Ch'İh-
t'ing'c girdi. Eyaledn at ve koyunlarını yağmaladı. Yang Ching-shu, I.iang
eyaleti askeri valisi, yardımcı general ve P'an-kuan olan Yüan C h ' e n g ' ı Gök-
T ü r k l e r e karşı savaşa g ö n d e r d i . Tonyukuk dedi k i : " Eğer Ching-shu kalede
kalıp savunmaya geçti ise barış yaparız. Eğer askerlerinin çıkarıp buraya geldi
ise, bu bizim lehimize avantaj savaşalım. Başarı bizim" Chİng-shu'nun
emrindeki askerler Ch'i-tan'ların o l d u ğ u yerde asilerle (Gök-Türklerle)
karşılaştı. Yüan Ch'eng askerlerine birbirlerinin omuzlarına tutarak
savaşmalarım emretti. Sonra çözüldüler. Rüzgar, kar, soğuk y ü z ü n d e n yay ve
mızraklar çalışmadı. Neticede subaylar büyük bozguna u ğ r a d ı . Yüan C h ' e n g
vücudunu soyup (zırhlarını çıkarıp) kaçlı. Yang Ching-shu g ö r e v d e n alındı,
i.iang eyaletinin işleri sivil müfettişlerle idare edildi. Bundan sonra M o -
ch'o'nun halkına sahip oldu.

A n i d e n elçi g ö n d e r i p barış teklif etli. H s ü a n T s u n g ü n oğlu sayılmayı istedi.

İ m p a r a t o r kabul etti. Shang prensesi isledi. İ m p a r a t o r çok h ü r m e t gösterdi ve
hediye bağışladı.

2693/b

726 yılında imparator doğuyu ziyaret edecekti. Chung-shıı-ling unvanlı

Chang Yüe askerlerin sayısının a n ı l a r a k sınırlarda G ö k - T ü r k l e r e karşı hazırlık
yapılmasını teklif etti. Ping-pu-lang-chuııg unvanlı P'ci Kuang-t'ing dedi k i : "
Feng-shan t ö r e n i n i n yapılması başarımızın kudretimizin işidir. Eğer asker
çağırır, sınırlara yığarsak, bu törenin gerçek a n l a m ı n a uymaz. "

C h a n g Yüe dedi k i : " G ö k - T ü r k l e r her ne kadar barış teklif ettilerse de

vahşi kalplidirler. Bilge Kağan dost canlısı İnsanları seven bir karaktere sahip
olsa da onun emrindeki Kül Tegin cesurdur ve m ü k e m m e l savaşçılıkta ö n ü n d e
kimse yoktur. Tonyukuk p l â n l a m a ve strateji ü r e t m e d e çok bilgilidir ve
kuvvetini a r t ı r m a k t a d ı r . L i C h ' i n g vaktinde Ç i n ' d e yerleştirilenlerdendir. Üçü
kalplerini birleştirip hareket ederler. Bizim doğuyu ziyarete gideceğimizi
biliyorlar. Çok az ihtimal olsa dahi sınırları nasıl savunuruz?"
 CÖK-TÜRKLERIII 91

P'ei Kuang-t'ing, onun büyük vezirinin çağır ilip, onların seferine

katılmasını (rehine g i b i ) , e ğ e r kabul etmezlerse hareket edilmeyeceğini söyledi.
Yüe, onun sözünü kabul etti. Bunun ü z e r i n e Chımg-shu-chi-sheng unvanlı Yüan
Chen'a Hung-lu-ch'ing unvanı verilerek, G ö k - T ü r k l e r e gönderilip, bu fikir
açıklandı.

Bilge Kağan, h a n ı m ı , Tonyukuk, Kül Tegin ve diğerleri ile birlikte çadırın

içinde daire şeklinde oturuyorlardı. Ziyafet tertip etmişlerdi. Bilge dedi ki: "
Tibetliler k ö p e k soyundan gelir. T a n g ile evlilik yaptılar. Hsi'ler ve Ch'i-tan'lar
eskiden Gök-Türklerin kölesi idi. Onlar da T a n g prensesi aldılar. Gök-Türkler
eskiden beri sürekli evlilik yolu ile akrabalık kurmak teklifinde bulundular.
Nasıl kabul edilmez?" Yüan C h e n dedi k i : " Kağan imparatorun oğlu, baba oğul
nasıl evlilik ilişkisi kurar?" Bilge dedi k i : "İki Yabancı (Hsi ve Ch'i-tan'lar) ya
hem Çin soyadı hem de prenses sunuldu. B u duruma göre nasıl olmaz? Ayrıca
duydum ki, yabancılara giden prensesler G ö ğ ü n o ğ l u n u n kızları değil, Şimdi
istediğimizin gerçek ya da sahte olması fark etmez. Eğer talebimiz yerine
getirlmezse, bu bizim için tabilerimizin g ö z ü n d e gerçek eksiklik olur".

Yüan durumu imparatora rapor edeceğine söz verdi. Bilge, A-shih-te

İl teber'i Çin sarayına hediyelerle g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r u n d o ğ u seyahatine
katılacaktı. Silahlarıyla hızla ö n d e n gidip avlanmalarına izin verildi. T ö r e n
bitince büyük bir ziyafet tertip etti. Hediyeler bağışlandı ve gönderildiler. Fakat,
evlilik işi kabul edilmedi. Bundan sonra büyük veziri saraya g ö n d e r d i .
Tibetlilerin gizlice a n l a ş m a yaparak sınırlara saldırmak teklifinde bulundular.
Mo-chih-lien (Bilge) kabul etmedi ve imparatora bildirdi. İ m p a r a t o r da çok
memnun oldu. Fermanla Shuo-fang'daki Batı Teslim A l m a Kalesinde karşılıklı
pazar yapmayı kabul etli. Yıl sonunda birkaç on bin parça işlenmiş ipek sundu.

Mo-chih-lien (Bilge Kağan) öldü. Devlet adamları onun oğlunu İ-jan Kağan
olarak tahta geçirdiler. Sekiz yıl sonra öldü. O n u n kardeşi Pi-chia (Bilge) K u -
tuo-lu (Kutiug) Kağan tahta geçti. Ertesi yıl Çin sarayına elçi g ö n d e r d i .

Teng-li unvanı sunuldu. A n i d e n sol şadı P'an-ch'üe T e g i n tarafından

öldürüldü. Bunun ü z e r i n e Bilge Kagan'm oğlu tahta geçti. Yine K u d u g Yabgu
tarafından öldürüldü. O n d a n sonra tahta çıkan da ö l d ü r ü l d ü . Yabgu'nun
kendisi Kağan oldu.

T i e n - p a o saltanat devresinin başlangıcında onun büyük boyları Uygur,

Karluk ve Basmıllar beraberce Yabgu'ya saldırıp onu ö l d ü r d ü l e r . Basmılların
reİsİ Chie-tie-i-shih, kağan İlan edildi. Neticede Uygur ve Karhıklar kendilerini
sol ve sağ yabguluklar ilan etmişlerdi. Hepsi aynı anda elçi g ö n d e r i p , Çin'e
durumu bildirdiler.
w A H M E T TAŞAÖ11.

Devlel a d a m l a r ı P ' a n - c h ü e Tegin'in o ğ l u n u Wu-su-mi-shih Kağan seçtiler.

O n u n oğlu Ke-la-to, Batı Şad'ı tayin edildi.

İ m p a r a t o r u n elçileri ona k e n d i l i ğ i n d e n Çin'e itaat etmesini söyledilerse de

Wu-su-mi-shih dinlemedi. O n u n emrindekilerden Basmıllaı ve üç boy Wu-su-
mi-sbih'ya h ü c u m etdler. Wu-su-mi-shih perişan olup kaçtı. O n u n batı yabgusu
A-pıı-ssu ile Ke-la-to beş bin çadır insana liderlik ederek gelip teslim oldular.
Ke-la-to, Huai-en prensi oldu. Üç yıl sonra Basmıllar ve diğerleri Wu-su-mi-
shih'yı ö l d ü r ü p kesik başını başkente gelirdiler. İ m p a r a t o r l u k atalarının yattığı
yere g ö t ü r ü l ü p sunuldu.

O n u n kardeşi Pai-ınei Tegin Wıı-lung-fu Pai-mei Kağan olarak tahta geçti.

Neticede G ö k - T ü r k ülkesinde büyük karışıklık çıktı. Devlet adamları Basmıl
reisini kağan seçtiler. Fermanla Shuo-fang özel idarecisi (chic-ıu) Wang Chung-
ssu askerlerini hazırladı. O n u n karışıklığının b u l u n d u ğ u Sa-ho-nei d a ğ ı n a
ulaştı. O n u n Sol A-po T a r k a n ' ı n a saldırıp II boyunu bozguna uğrattı. Sadece
unun kendisi ve sağ tarafı itaat altına alınamamıştı. Sonra Uygur ve Kartuklar,
Basmıl kağanını ö l d ü r d ü l e r . Uygur Kutlug Boyla, onun yerine geçti. Unvanı
Kutlug Bilge Kül Kağan oldu.

Ertesi yıl Pai-mei Kagan'ı ö l d ü r d ü kesik başını ulaştırdı. Bilge Kagan'ın

hatunu Po-fü, halkına liderlik ederek gelip kendiliğinden İtaat etli. G ö ğ ü n oğlu
(Çin imparatoru) Hua-wo binasında onun ve vezirlerinin şerefine eğlence tertip
etti. O İş İçin güzel şiir söyledi. H a t u n a Ping-kuo Fu-jen unvanını sunuldu. İlk
yıl yüz bin ölçek darı verildi.

G ö k - T ü r k ülkesi Sonraki Wei h a n e d a n ı n ı n T a - t ü n g saltanat devresi

z a m a n ı n d a başlayıp burada sona erdi. Bundan sonra bazen vergi getirenlerin
hepsi Dokuz O ğ u z boyları idi. Denilir k i , onun topraklarınin hepsini Uygurlara
geçli. Başlangıçta onun kabilesinin batıya ayıranları Batı Gök-Türkleri idi.
ÇİN KAYNAKLARI

Chioıı T a n g Shu

I isin T a n g Shu

T u n g Tien

Tsu-chih Tüııg-chicn

Wen-hsien T'nng-k'ao

T a n g Huei Yao

T ü n g Chih

Ts'e-fıı Yiiaıı-Kııei
 096IT-I1IA '-tofow « W 'snSunx 'ioSimjaí %m± ' o *O0fTO|0

1H>1 si.iej 'xnciuappao (3Jnı)anon(-nox I -"'s ss|puoiiippv s»10(s] ' 3 ' » u u u n r ^

S 3

' IH3I ! - d 'xiiüiuappao p.injjanorji-no 1 sai .ins siuaurroori -g 'sauiiEAEqo

s re

8961 lad-iE j^ ' u ^ n n / p n njtorj •Svıe.ı-uaf SUEVO

0861 iad-iej_ 'wtiip /o SUJ/K psuotsijj 'unÀ-iio Sueio

8961 IiiqiiEis; 'ııŞrıpoc; isa^-inj, JnSXn pp3 'nıŞojsjeo

1561 'IX 'txpWS FWUO r™° W^'S '*>[™± M^mp-ri, j , «0 S W N ^aiiix "V d "Sjaqpoog

'I¿61 isodspng 'roiling vtpnjs "aSug !|-uaisu ssaamij jo spueqsiiH aqx " V 'pequiog

996I'8£ 'Il '5961 9£'I 'tvfVft 'unsıog 8npno ' V 'pequiog

(0561)1581 8 ınq.i3)3dııues 'cııaıua.iA EÍauASJa

a iizy <Í3iip»JS A
qi^AEiiAqo qepaiBfj o ÀniapsAt; aAiuaiqos 'jpuiijej, -fj 'uunSig

9HİI E.\OT|SO(\ -i|ojnAx q pjsÁ^iua-0110 qiQ ^s3İıuJoııoî|3-ouıeXsos " v 'ureisiu^g

Fİ6I i m 'xiiBAsipsn ]3 stiapuy 3anj_ sj3uapu3|E3 s»-] '"i 'uizEg

3

£56I'5'IA 'S"*M0 " V D l W znSo sioj\ ssi JUS SJIOSJ "T 'uizEg

1861 inqireisi (zippA a H ) "07ti¥Jnj. ' " P i Y mtmrpısj pfryj 'M 'pjoqi.iEg

6861 sii3snq3Esscj\ 'mituuj snotniaj iyj_ • pj_ 'ppijjeg

1
9681 ' I L V d i . "u^ıımpsııı sqssnurnifo')] usp nz M 'SuEg

9681 Sızdrçn
•siEiiD|U3fj III83_l IPM sap sips pos jne ULDSU1 3ips^.ini>|rr}J sip Jaqf) " M '8uEg

VAJVHOOAOHIH
96 BİBLİYOGRAFYA

Clauson, G . , T u r k s a n d Wolves, Studia Orientalia, XXVIII,2, Helsinki 1964.

Clauson. G., A n Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford

1972.

C l a u s o n , G . , T h e O r i g i n o f the T u r k i s h A l p h a b e t , Acta Orientalia, X X X I I , Leyden 1970.

Clauson, G . , A N o t e on Qapgan, Journal of Royal AsiatU Society, 1956.

Cordier, H . . Hısoıre de la Chine. Paris 1922

C z e g l e d y , G . , N o m a d N e p e k V a n d o r fasa N a p k l e t t ö l N a p n y u g a ı i g , B u d a p e s t 1969.

Czegledy, G , On the Numerical Composition of the Ancient Turkish Tribal

Confederations, Acta Orientalia, X X , Budapest 1972.

Czegledy, K . , Cogay-quzi, Qara-qum, Kök Ö n g , Acta Ortentalta Hungarka, X V , 1-3

Candarlıoğlu, G , Ötuken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı {İstanbul Üniversitesi,

Edebiyat F a k ü l t e s i y a y ı n l a n m a m ı ş d o ç e n t l i k tezi), İ s t a n b u l 1972.

Deguignes, J., Histoire Generale des Ihın, des T u r c s , des Mongol et des Autres
T a r t a r e s O c c i d e m a u x , P a r i s l756-58( Türkçe leıt. H.Cahit Yalçın, İstanbul
1325h.)

Donuk, A . , Eski T ü r k D e v l e ü e r i n d e İdari-Askeri U n v a n ve T e r i m l e r , İ s t a n b u l 1988.

Lberlıard, W.. Çm Tanhi, Ankara 1987.

Eberharcl, W., Çin'in Şimal Komşuları, Ankara 1942.

Ecsedy, H . , O l d T u r k i s h Titles C h i n e s e O r i g i n , Acta Orientalia, XVIII,1965.

Ecsedy, H „ T r i b e a n d T r i b a l Society, Acta Orientalia, X X I , Budapest 1968

Ergin, M., Orhun Abideleri, İstanbul 1970.

Franke, O., Geschihte des Chinesischen Rekhes, B e r l i n , 1,1930,11,1936.

G a b a i n . A . M . V . , K ö k u i r l ü e r i n T a r i h i n e K ı s a b i r B a k ı ş , DTCF, H / 5 , 1944, V I 1 I / 3 , 1950.

Gabain, A.M.V., Eski Türkçinin Gnwwri( leTC.M Akalın), Ankara 1988.

Gernet, J , A History of Chinese Civilisation. C a m b r i d g e 1990

G i b b , H A R , O r i a / b ^ a / I r a p f H n z n a n r r ü r k ç e tere.) İ s t a n b u l 1930.

G i r a u d , R., L'Empire de Turcs Celestes, Paris I960.

Grousset, R., Bozkır İmparatorluğu (tere. R.Uzmen) İstanbul 1981.

 BİBLİYOGRAFYA 97

Hanıilton, J „ Toquz-oguz et On Uygur, JA 1964.

Hamiltoıı, J., Les Ouighours a l'époque des Cinq Dynasties, D'après les Documents
Chinois, Paris 1955.

Hayashi, T., Development of a Nomadic Empire, Bulletin Ancient and Orient Muséum, XI,
1990

Hirth, F., Nachworte zur Inscrift des Tonyukuk, ATIM, II, Folge 1899.

İzgi, Ö., XI. Ytizylia Kadar Ona Asya Devletlerinin Çinle Yaptığı Ticari Münasebetler,
TED, IX, 1978.

İzgi, Ö., Uygurların Siyasî ve Kültürel 7anfti{Hukuk Vesikalarına Göre), Ankara 1987.

Julien, St., Documents Historique sur les Tou-kiouc Extraits du Pien-i-tien, et Traduit
du Chinois par, JA, 1864.

Julien, St., Documents sur les Tou-kioue, Paris 1877.

Kafesoğlıı, İ., Türk Millî Kültürü, Îstanbuh 1987.

Kafesoğlu, İ., Eski Türklerde Devlet Meclisiffoy), Türkoloji Kongresi Zabıtları, İstanbul
1980(basılış tarihi).

Kafesoğlıı, İ, Ölümünün 1250. Yıldönümü Münasebetiyle Bilge Kağan, Belleten, 196,

1985.

Klyastorııy, S.,G,-Livcsic, The Sogdian Inscription of Buğu t Rcvised, Açta Orientatia,

X X V I , 1 .Budapest 1972.

Klyashtorny, S.G., Sur les Colonies Sogdiennes de la Haut Asie. UAJbr, X X X I I / l - 2 ,

1961.

Klyashtorny, S.G. Orhun Abidelerinde Kengü Kavmi yer Adı, Belleten, 69, 1954.

Klyashtorny, S.G., A Propos de Mots Sogd "Barçàkar Buqaracj L'lys" de l'inscniption

deKülTegin, CAJ, III, 4, 1958.

Klyastorııy, S.G., Orhun Yazıtlarına göre Orta Asya milletlerinin Araplara karsı
mücadelelerine dair, Belleten, 104, 1962.

Kurat, A . N . , Göktürk Kağanlığı, DTCF.X, 1-2,1952.

Laszlo, F„ Dokuz Oğuzlar ve Göktürkler, Ankara 1950.

Liaııg Shih-ch'iou, Chinese- English Dictionary, Tai-pei 1986.

Ligeti, L., Bilinmeyen İr, Asya(terc. S.Karatay), Ankara 1986.

98 BIBLIYOGRAFYA

Lin En-hsicn, Tu-chüe Yen-chıou, T a i - p e i , 1987.

L i u Mao-tsai, Die Chinesischeıı Nachrichten zur Geschichte der O s t - T ü r k e n ( ü - k ü e ) , 2

cild, Wiesbaden 1958.

L i u İ - l ' a ı ı g , A S t u d y o f the G e n e a l o g y o f T ü r k Q a g h a n , Pien-cheııg,7, 1 9 7 6 .

Liu İ-t'ang, C h o u S h u T ü - c h ü e C h ü a n K'ao-chu, Pien-cheng, 12, 1 9 8 1 .

Uu İ-ı'ang, Suei Shu T ' u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu, Pien-cheng, 12,1981.

üu İ - t ' a n g , H s m T a n g S h u T ü - c h ü e C h ü a n K a o - c h u , Pttn-e/t*ng,l2,1981.

Liu İ-ı'ang, H s i n T ' a n g Shu H s i T ü - c h ü e C h ü a n K'ao-chu, Pien-cheng, 14, 1 9 8 3 .

M a c k e r r a s , C , T h e U i g h u r E m p i r e 7 4 4 / 8 4 0 , A c c o r d i n g t o the T ' a n g D y n a s t i c H i s t o r i e s ,
C a n b e r r a 1968.

M o r i , M . , O n the chi-li-fa(eltebir) a n d C h i - c h i n of T ' i e l e Tribes, Acta Asiahca, 9, 1966.

M o r i , M . , A - s h i h - l e Y ü a n - c h e n ve Tonyuquq, İslam Tetkikleri Enstilüsü Dergisi, V, 1-4,

1973

N e m e t h . G y , D e r V o l k s n a m e T ü r k , KcsA, 11,4,1927.

Orkun, H.Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987.

Ö g e l . B . . E s k i T ü r k Y a z ı t l a r ı n ı n A p u n m l a n ve F u - l i n P r o b l e m i , Belleten, 3 3 . 1 9 4 5 .

Ögel.B., Türk Kültür Tarihi, Ankara 1962.

Ögcl, B T ü r * Müolojtsi, I, A n k a r a 1987.

Ö g e l , B . . T ü r k l e r d e Devlet Anlayışı. A n k a r a 1982.

P a r k e r , E . H . , A T h o u s a n d Y e a r s o f the T a r t a r s , L o n d o n 1924.

Pelliot, P., L ' o r i g i n e de T o u - k i o u e , N o m C h i n o i s des l u r e s , TP, X V I , 1 9 1 5 .

P e l l i o t , P . , L a F i l l e d e M o - t c h ' o Q a g h a n et ses r a p p o r t s a v e c K ü l T e g i n , T V . X V , 1915.

P u l l e y b l a n k , E . G . , A S o g d i a n C o l o n y i n i n n e r M o n g o l i a , TP, X X X X , 1951.

Pulleyblank, E . G . , Chinese N a m e s for T u r k s J / t O S , L X X V , 1965.

Pulleyblank, E . G . . Some Ramarks on die Toquzoghuz Problem, UAJhb, XXVII.1-2,

1956.

Pulleyblank, E . G . . T h e Background of ihe Rebellion of A n Lu-shan, L o n d o n 1955.

R a s o n y , L . , Tarikte Türklük, Ankara 1971.

 BİBLİYOGRAFYA gg

Rotours, Des R., Les Grand Fonctionnaires des Provinces en Chine Sous le Dynastie de
T'ang, 2 cild. Leyden 1943.

Salman, H . , VII. Ve X . Asırlar Arasında Önemli Türk Boylarından Kartuklar ve Karluk

Devleti. Türk Dünyası Araştırmaları, 15. Aralık 1981.

Salman. H . , Türgısle-r, Ankara 1999.

Seclıin, J., Trade, Peace and War Between tlıe Nomadic Altaic and the Agriadtural
Chínese, Pien-cheng,1,1970.

Shuichi. k . T a ı ı g International Corresponden se. Acta Asiática, 55, 1988.

Sinor, D., Hisiorícal Role of the Ture Emipre, Cahier d'histoire Mondiale, 1,1953.

Sinor, D., Establishment and Dissolution of the Türk Empire, Cambridge 1990.

Sinor, D„ Qapgan, Journal of Royal Asiatic Society, 1954.

Şeşen, R., Eski Araplara, Göre Türkler, Türkiyat Mecmuası, X X , 1968.

Taşağıl. A . Kapgan Kagan(692-716), Belleten 218. 1993.

Tasagıl. A. Gök-Türklerin Sonu ve Belgeleri, Belleten, 236, 1999.

Taşağıl, A., Kapgan Kağan Devrinde Gok-Türk - Çin Münasebetleri, Türk Dünyası
Arattırmaları Dergisi, 65 1991.

Taşağıl, A., Ktıllug Kağan ve 11. Gök-Türk Devletinin Kurulusu, Bir Dergisi, 4. 1994.

Tasagıl, A., Gök-Türkler I, Ankara 1995.

Taşağıl, A., Gök-Türkler II, Ankara 1999.

Tekin, T. Orhon Yazıtları, Ankara 1988.

Tekin, T., Tunyukuk Yazıtı, Ankara 1994.

Togan, Z.V.. Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970.

 09 -inSiifi tnXne 'Ot- '8E 'SE '2E '™FV
55 '£5 'IS 'OS '9 '-'«D ^ruÀng 26 '88 '08-8İ 'Oi 'nd-nss-y
Zç ' E J E q n g '£8 'F9
68 'ft'IL '9r 'SF '9 ' u ı z ı p n g '£9 'F2 "61 'ZI •uaiia-irenA »i-qiqs-v
68 '6V ' 8 f 'Qf'Ll ' l « p t i g '£8 'SI 11 "6 '8 ' " J - U 3 M » W V
JO 16 ' E i '05 '6F ' J a q a i q a i - q i q s - y
15 '05 '<o.tp-"l-pw> £> W i í n f l
gg 'nrnjog 88 'ol 'se ' ^ - « H a i - q i q s - v
'£8 '81 '01-8 ' q » | > 8 u 3 j ai-qiqs-y
98 '¿9 '99 'St '82 '61 '(™P-n.i) "8og
E J 3 'SI 'Ope 3JÎV) ai-Miqs-V
1t- '8E '82 '('P A) ^jog
,
¿8 'id-qiqs-V
85 » H « « t t 3 » | t g
'02 'nsı-ısnç Eu-qiqs-y
9 £ '2£ '82 'pe§ a8|ig
16 '28 'Si 'E8 '81 '01 '6 '8 '"J-iqs-'N e n - q u i s - y
1 gg 'Sniinjj E i i - q i s - v
'gg (ni-OTU-rrjj imp-y) « e S e n Snpn^i aSpg
'!•£ ' U 3 I S H Eu-qiqs-y
16-88 'UESEJI 38|ig
'£8 'E9 '81 '21 ' i l 'usiu-nj Eu-qiqs-y
26
m
'8i '19 0 t ç , i p f l u a ^ D KM* V
-68 '28 ' 8 İ ' 9 İ 2 İ 'Oi '65 '55-25 '0S"H
'g Fi . i • i aSjig Bu-qiqc-y
'2E '82 '9-E 2 "(«3!|-nq>ow) ueSe){ aSpg
¿ ¿ ' u n i e ^Spg '11 '(^Iiqen) eu-qiqs-v
H

'82 ' ( ^ E i i i j ] ) l u y
16 '68 '88 ' £ i ' I i 'Oi '¿5 'f-S-15
dB

'8p 'it> ' G r ' « • 'If- 'Ot '8E '££ '82 'OS '^|tg 'Sf '62 ' -rv

06 '68 '¿8 '08 ' S i ' I i ' 6 9 '28 '9İ ' K '09 '85 '5£ 'ass-nd-y
'09 'if- 'It- *8£ ' K 'EE '9 "(8111,1-13,1) nqsqiag 26 'ES "9i
'28 '£9 '29 '«uauorj uEpatren "G9 '6S '£1 "(umpei. od-v) «mi-rej. edy
02 'UEBE}I Z E g 6 £ 'Ope J3A) nftreiuv
88 ' 0 İ ' W 'If 'OF '9E 'EE 'f ' i e i r o p i A E g 62 '(ipe aBiog) pd-uy
62 ' g 'UE)siî(jnx i l E g 22 'I8EUI.IT ury
26 ' 9 İ 'ifi , J 3 j n
n J , - ^ O 0 ijEg 2£ '(ipE aSjog) isq-iry
26 £2 '1EU1-0E j_ uy
8 ¿ '09 'ucqs-tn uy
-68 '28 '6¿ '£¿-P¿ '2i 'It 'F9 09-95 *¿»
6 £ 'OP* 3|BM) iSury
9F "6£ '86 > £ OE '9 '(im-Isq-Ej) J l | | l i a » a
0 F 'UEp[Ep8os qno un/
£E '8sg s j E g 69 '9F 'SE 'iE
82 'İKÖİ SEiiiEg 't>£ '££ 'S£ '82 '81 '01 '6 '"-rqSEn. ÎBïrV
E> '(sıi|n-znjı) u n S E S E i E g 88 '0¿ '!«.l-nss 3!,l-«!M3 UB SU
1-! .-V
98 '99 '62 ' U K 1 J B J , e 8 e g F F 'UBI-ISU.-V
-a- -V-
NlZia 13N30
11)1! lil/.İN

-C- Chie-üe-i-shih Kağan, 57, 59, 60, 75, 82. 91

Chan-ch'o ( Başı kesik Çor), 25, 65, 86 Chie-tu-fu-shih (Ünvan), 78
Chang Chia-chen, 47, 71, 89 Chie-tu-shih, 80
Chang Chih-lien. 44, 70 Chih-chıh. 67
Chang Chih-yün, 88, 89 Chi-hsi, 34
Cltang Hsing-shih, 14 Chih-pien (Kale adı), 77
Chang Huei, 67 Ch'üVt'ing, 47, 72, 90
Changjen-tan, 32 Chih-ıou (Han İmparatoru), 68
Chang Jen-yüan, 69, 87 Chi-luo Suyu, 46,71.89
Chang Mn-chin, 63, 81, 82 Chin Hanedanı, 63
Ch ang-an, 8, 59 Ch'ing. 25
Ch'ang-hsin (Çin imparatoııı), 81 Ching Ciring, 73
Ch'ang-p'ing (Bölge adı), 16, 64, 67, Ch'ing-i, 65. 85
84 Ch'ing-k'ang-ling (Yer adı), 44, 70, 88
Chang-shih (Unvan), 63. 78, 86 Chi-pei (Yer adı), 35
Ch'ang-shoıı (Çin İmparatoru), 64, 84, Chie-slıih-shuai, 9
86 Ch'in (Hanedan), 67
Chang-shu-ling (Unvan), 48 Ching-nan, 25, 65, 65
Chang-yüe, 48, 49, 72, 90, 91 Ching-pien (Kale adı), 59
Chan-yii (Yün-chung), 11, 12. 14. 15, Chin-shan (Altay Dağları), 32-34
44, 63, 65, 70, 83, 85 Chin-shan Prensesi ( Ünvan), 33, 34, 69, 87
Chan-yii (Unvan), 23. 65, 70, 73, 88 Chin-wu, 74, 75
Ch'an-yii-tou-hu-ftı, 23 Chiou-shih (Çin İmparatoru), 66, 86
Chao (Eyalet), 26, 27, 66, 68, 86 Chou, 67
Chao Küo, 67 Chou Tao-mou, 83
Chao Wen-kuei, 22 Chu-chiou (Cadde adı), 60
Ch'eng Chien-li, 60 Chüi-kung. 63
Clı'eng Wu-t'ing, 15 Chü-mi-kün, 28, 46, 66, 86
Ch'eng-ch'i, 32 Chün-ch'iou (İlkbahar-yaz). 67
Ch'eng-li (Çin İmparatoru), 65, 85 ChungTsung, 26, 30. 32, 66, 87
Chen-wu (Bölge adı), 61, 80 Chung-chün, 66, 86
Ch'e-pi. 9 Chung-ming, 66, 86
Chia-kuei-tuıı (Yer adı), 73 Chung-shu-ling (Unvan), 72, 90
Chiang Huei, 44. 70, 88 Chung-shuh-chih-sheng (Ünvan), 72, 90
Chiang-hu (Teslim olan aileler), 85, 88 Ch'un-kııaıı-slıang-shu (Ünvan), 65, 85
Chia-chic-ssu-l'ai, 44 Ch'ü-p'ing, 67,
Chiao-ııa (Dağ), 14
Chia-t'ie (Bölge adı), 70, 87 •ç-
Chie-clıih-lüe (Bayırkıı reisi), 36, 70 Çikler, 32, 38
Chien-mcn, 64, 84 Çogay-Kuzı (Ts'ung-ts'ai Dağı), 8, 12, 18, 63,
Ch'ien-niou, 83 83
Chien-shan (Unvan), 64 Çor (Ünvan), 34, 43, 83
Chie-ssu-lüe, 88 Çungarya, 28
 DİZİN 103

Çuş (Irmak), 39 Ho Feng-yao, 33,

Çuş Başın (Yer adı), 41 Ho Ling-ch'üan, 36, 41, 70, 88
Ho-hsi (Yer adı), 65, 85
-D- Ho-la, 73
Demir Kapı (Yer adı), 29, 37, 40 Ho-lin-ko-er (Şehir adı), 17
Doğu Gök-Türk Devleti, 9, 83 Ho-pei (Bölge adı), 26, 87
Dokuz Oğuzlar, 3, 8, 12, 13, 18, 35, Ho-pei-tao, 66, 86
39, 40, 41, 63, 70, 76, 77, 83, 88, Hou-shao (Kale adı), 32
92 Hsia (Eyalet), 15, 23, 29, 65, 83, 85
Hsiang (Eyalet), 26
Dokuz Tatarlar, 39 Hsiang Wan-tan, 29
Hsiao-sha (Küçük Şad), 42, 71
-E- Hsiao-Ssu-ye, 10, 83
Edizler, 41 Hsiao-wei, 87
Ek-tağ (Yer adı), 29 Hsia-lie (Bölge adı), 88
En-p'ing, 66 Hsia-tie Ssu-T'ai, 88
Hsie Huai-i (Budist rahip), 17, 20, 21, 64, 84
Ezgenti Kadız (Yer adı), 39, 41 Hsiejen-kui, 14, 15
Hsie Yüan, 61, 78
-F- Hsieıı-heng (Çin imparatoru), 85
Fang Shu, 67 Hsien-t'ing (Çin İmparatoru), 65
Fei-hu (Yer adı), 25, 65, 86 Hsien-wang (Bilge Prens), 88
Feng (Eyalet), 14, 15, 23, 61, 65, 85 Hsiler, 33, 34, 57, 62, 69-71, 73, 76, 77, 81,
Feııg Chia-ping, 32 87, 88, 89, 91
Feııg-chih, 83 Hsin (Eyalet), 15, 29, 64, 84
Feng-chou (Yer adı), 79 Hsin-p'iııg-tao (Ordu), 17
Feng-hsin, 60, 78 Hsin-tsou, 67
Feng-shan (Tören dağı), 72, 90 Hsiung-nular, 67
Feng-tan (Tören adı), 73 Hsü Ch'in-ming, 22
Fu-ying, 84 Hsüe Na, 44. 71, 89
Hsüe Tüng-hai, 63, 81, 82
Fu-yün-tsü (Budist tapınağı), 69, 87 Hsüan Tsung (Çin İmparatoru), 33, 35, 46,
47, 48, 50, 51, 53, 56, 58, 59, 72, 90
-G-
Huai-en (Yer adı), 76, 92
Huai-yang (Bölge adı), 65, 85
Gobi Çölü, 9, 16, 17, 57, 58, 60, 64
Huang T'ai-tzu, 66
Huang-hua-tui, 64, 84
•H-
Hua-wu-lou (Köşk). 58, 75, 76, 78, 83, 92
Han Hanedanı, 68 Huei (Eyalet), 31, 46, 66, 87
Han İmparatoru, 67, Hular, 67
Han Ssu-chung, 20 Hun-chie-lou, 62, 63, 81, 82
Hei-clı'ih Chang-chih (Büyük general), Hung-lu-ch'ing (Ünvan), 69, 72, 83, 91
16, 17, 64, 84 Hunlar, 67, 68
Hei-shan (Yer adı), 10, 44, 71, 89
Heng Suyu, 11
Heng-you (Bölge adı), 25, 65
Ho-ch'ü (Yer adı), 70
 DİZİN
11)4

Huo-pa İlleber (Ünvan), 34, 41 Kaoliler (Koreliler), 35, 70

Huo-pa-shih-shih-pi, 46 Kao-li Mo-nan-chih, 87
Hu yen-ku (Yeradı), 44. 71, 89 Kao-li (Çin İmparatoru), 67
Kao-tsung (Çin İmparatoru), 10, 11, 83
-I- Kapgan, 3, 4, 19-42, 46. 48. 54, 58, 60, 64¬
IdukKuI (Ünvan), 38 66, 70, 74, 78, 84. 88
Ink Göl, 28, 32 Kara Göl, 40
Işbara Yanıtar, 40 Karagan (Geçit), 43
Karakum (Hei-sha-ch'eng), 11, 12, 24, 30,
-I- 65, 85
İ-hsing (Bölge adı), 66, 86 Karlııklar, 6, 34, 35, 39, 40, 41. 44, 45, 57¬
İ-jan Kağan, 53. 55, 56, 58. 73-75. 82. 60, 75-77, 79, 82, 92
91 Keçen (Yer Adı), 45
İl Kağan (Hsie-li), 8, 11, 63, 83, 87 Ke-la-to, 75-77, 82, 92
İli (Nehri), 28. Kem (Nehir), 32, 38
İ-Ii T'an-han, 30, 66, 86 Kırgız, 22, 37, 40, 52
İlieber, 40. 41, 45, 50, 73 Kırgızlar, 3, 22, 33, 37, 38, 46
İlteriş, 8, 19, 23, 28, 65 Kıtan (Ch'i-tan). 6. 13, 17, 18, 34, 43. 46-49.
İlteriş Büyük Ch'an-yü (Unvan), 65, 85 51, 52, 64, 65, 69-73, 85. 87, 88, 89,
İnançu Çor, 52 90,91
İ-nan-ju, 75 Kızılkum (Çöl), 29
inekler Gölü. 13 Ko-chie-li-pi, 53
İnel. 28. 29, 33, 36, 37, 41, 42 Ko-la-to, 58
tnd Kağan, 5, 29, 34, 41 Kögmen Dağları, 22, 33, 37, 38
İ-nie Kağan, 69, 87 Kök Ö n g (İrmak), 13, 45
İranlılar. 52 Ku (Çinli general), 13, 52
İrtis (Nehir). 32, 37, 38 Kuang-ie (Çin imparatoru), 79
İşiyi Likeng, 52 Kuei (Eyalet), 25
İzgiller (Ssu-chieh), 35, 41 Kui (Eyalet), 14
Kui-ch'eng (Bölge adı), 22
Ku-li Pei-lo (Uygur reisi), 59, 76
-J-
Ku-lung-fu Pai-mei, 59, 60, 63, 76
juei Tsung (Çin İmparatoru), 32, 33
K ü n Suyu, 58,77
Jung-tiler, 66
Kuo Ch'ien-kuan. 69, 87
Juo-lin-wei, 65
KuoChih-lien (Çinli general), 44. 71,
-K- Kuo Chih-yün, 89
Kadırkan (Dağları), 44 Kuo Yüan-chen, 33
K'ai-yüan (Çin imparatoru), 69, 70, 87 Kurt Dağı (Lang-shan), 10
Kamu (Bölge Adı). 11, 39, 47 Koşu Toıok (Tuluk), 40
Kaojuei, 26, 86 Koşulgak (Yer adı), 41
Kao Wen-chien, 35, 70, 87, 88 Kuei (Eyalet), 85
Kao VVen-yüan, 70 Kuei (anglar, 66
Kao-chie (Kabile adı), 68 Kul, 20
 DİZİN 11).-,

Kutlug, 1-3, 5, 8, 11, 13-20, 28, 36, 42, Ling-hsing (Bölge adı), 33
46. 54, 63, 64, 66, 70, 75, 76, 82¬ Ling-wu (Bölge adı), 28, 30, 66. 87
84. 86 Liou Mien, 61, 80
Kutlug Bilge (Kırgız Reisi), 46 Li-pu-shang-shu (Ünvan), 83
Kuılug Bilge Kül Kağan, 76, 92, Lisün Tay Sengün, 53
Kutlug Boyla, 59, 92 Li-to-cha, 16
Kutlug Yabgu (Ku-tou-lu), 57, 58, 63, Liu Mau-tsai, 31
64, 82 Li-yüe. 67
Ku-tuo Yabgu, 75,91 Lou Ching, 66
Küçük Kağan (Hsiao-k'o-han), 5, 28, Lou-kung (Bölge adı), 88
36, 41, 42, 66, 70, 86, 88 Lu Fu, 66
Küçük Şad, 70, 88 Lu-kung (Bölge adı), 70
Kul Tegin, 2, 5, 20, 29, 33, 36-12, 49, Lu-ling (Bölge adı), 66, 86
51-54, 70.72, 73, 88, 90, 91 Lung-shih, 66
Lung-you (Bölge adı). 28. 30. 66. 86
-L- Lü Hsiang, 50, 73
Lan (Eyalet). 14, 15
Lan-shan (Yer adı), 77 -M-
Li (Hanedan), 23, 24, 65, 85 Ma Wang, 61. 79
Li Chia-yün, 14 Ma-İ (Yer adı), 67
Li Ch'iao (Başyezir). 24 Makaraç, 52
Li Chih, 56, 74, 75
Man-i'ler, (Çinli olmayan yani yabancılara
Li Chin-chung, 64, 85
verilen ad), 67
Li Ch'ing, (Çin İmparatoru), 72, 90
Maveraünnehir (Kengü Tarban), 28, 29, 40,
Li Chüan, 53, 74
43
Li Jung, 53, 74
Li Shih-huo, 46 Miaolar, 66
Li Shou (Yer adı), 68 Ming-sha (Yer adı). 67
Li Ssu-chien (Vali), 14 Ming-tsung, 62, 63, 80
Li Ssu-wen, 83 Mo Tegin, 46
Li T a - p ü (Talabı reisi), 46 Mo-chih-Iieıı (Bilge Kağan), 70, 88, 91
Li To-tsuo, 20, 27, 66, 86 Mo-ch'o (Kapgan), 12, 26, 63-66, 69, 70, 72,
Li Ying-chia, 83 78, 83-88, 90
Liang (Eyalet), 22, 48, 72, 90 Mo-chü. 66, 86
Liang-chih (Bölge adı), 16
Moğol, 22, 33, 57, 61
Liaııg-chou (Yer adı), 47
Mo-nan-chih, 70
Liao-hsi (Bölge adı), 87
Mo-tun. 67
Li-chin-chung, 22
Mou-chu (Unvan), 43
Li-kung-li (Çinli general), 47
Lin Hu (Yer adı), 68 Mu-jung Hsüan-tse, 25, 65
Ling (Eyalet), 15. 20. 21. 23, 30, 57, Mukan Kağan, 52
64, 65, 66, 84, 85 Mu-ts'e (Yer adı),77
Ling-chou-tu-tu (Unvan), 76 Mu-yüan-tse, 85
 Dİ/İN

-N- Fan-chüe Tegin, 75, 82, 91, 92

Nan-en-p'ing, 86 Po-hı Hatun, 56, 76, 92
Nek (General), 52 Po-hai, 80
Niou Shih-chiang, 32 Po-ssu-ma-po, 62, 80, 81
Niou-t'ou-chao-na-shan (Dağ adı), 69, 87 Po-te-chih Tegin, 58, 74
Ni-shu Erkin, 20 P ü Ying, 64
Nu-chieler, 57, 76, 77
Nu-shih-pi (Kabile adı), 28, 70, 87 Pu-tsu-lu (Ünvan), 17, 64, 84

-O- -S-
Oğul Tarkan, 52 Sağ Kanal Beş Nu-shih-piler, 28, 34, 70, 87
Oğuz Bilge, 52 Sağ Kanat Şadı, 28. 42. 46, 56, 70, 74, 75, 87
Oğuzlar, 13, 14, 17, 35, 39,41, 43, 45 Sağ Pu-ch'üe (Ünvan), 66
On ok (Türgişler), 22, 28. 34, 37. 38, Sa-ho-nei (Dağ), 59, 92
42, 52. 66, 70. 87 Sang-kan (Irmak), 57, 76, 77
Ordos (Bölge adı), 38 Sarı İrmak, 26, 32, 37
Ordug (Karargah), 41 Selenga (Irmak), 43
Orhun Abideleri, 33, 54 Semerkand, 33
Orhun Yazıtları, 1, 4, 5. 19, 20, 28, 33, Seyhıın (Nehir), 29
37 Slıa-he-nei-shatı (Yer adı), 76, 79
O m Asya. 49, 52, 54. 57, 59, Shan-hsi (Eyalet), 16
Otrar (Şehir), 28 Shang (Bölge adı). 72, 90
Shan-tan (Yer adı), 47
•Ö- Sha-l'o Chung-i (Saça Sengun), 25. 27, 30,
Örpen (yer adı), 38 31.38, 40, 66, 67, 86, 87
Ötuken, 2, 13, 18, 59, 60 Shan-tung (Yer adı), 37
She li-yüan-ying. 11. 63. 83
-P- Sheng (Eyalet), 23. 65. 85
Pai-ma Manastırı. 20, 64. 84 Sheng-lung, (Çin İmparatoru), 69
Pai-me (Ünvan). 76, 92 Shih Hsien-chung. 61, 80
F a n Kuan (Ünvan), 72, 90 Shih-a-shih-pi, 34, 69
F a n Kul Tegin, 57, 58, 75 Shih-kuaıı ch'i-chü-shu-jan, 74
Fan-chüe Tegin, 75, 82,91, 92 Shih-ling, 29
Fang Chien, 61, 66, 78 Shih-shu, 67
F e i Hsing-chien, 10, 11, 83 Shih-te (Çin imparatoru), 78
P'ei-Huai-ku, 24, 26 Shou-chiang-ch'eng (Teslim Alma Kalesi),
F e i Kuang-t'iııg, 48, 49, 72, 90, 91 31, 51, 87
P'ei-ping (Eyalet), 14 Shutı-yü Chü-p'iııg, 15, 64, 84
Ping (Eyalet), 14, 29 Shuo (Eyalel), 15, 16, 23, 63-65, 84. 85
Püıg (Ordu). 23 Shuo-chiang-ch'eııg, 69
Pin-kuo Fu-jen (Ünvan), 76, 92 Shuo-fang (Bölge adı), 21 , 3 2 . 44. 46, 56,
Ping-pu-iang-chung (Ünvan), 72, 90 51, 60. 64, 68, 71, 76, 78, 87, 89, 91,
Fing-ıi, 25, 65, 85 92
Shuo-fang-tao, 69
 DİZİN 107

Sir Tarduşlar, 9 Tamgacı (Mühürdar), 52

Soğdlar, 23, 29, 52 T a m ı g İduk-baş (Yer adı), 34, 39, 40
Soğd (Aileler), 24, 29 Tan (Eyalet), 25, 85
So-ko (Türgiş Başbuğu), 29, 33, 69, 87 T a n g , 2. 3, 6, 14-16, 18, 26, 34, 35, 45, 47,
Sol Kanal Şadı, 28, 42, 46, 56, 58, 70, 48, 49, 51, 57, 58, 61, 63, 71, 73, 82,
74, 75, 87 89, 91
Sol Tu-lu Boylan, 34 T'ang Hanedanı, 3, 9, 15, 16, 20-23, 26. 27,
Songa Dağı, 38 29, 33-35, 38, 43-46, 50, 51, 54, 55, 56,
Songa Ormanı, 33 60-63
Soğul Ormanı, 36, 41, 70, 88 T'ang Hsiu-ching, 15, 32, 33
Ssu-ma (Unvan), 14 T'ang Po-jo, 26, 66, 86
Ssu-nung-clı'ing (Ünvan), 65, 85 Tanguılar, 28, 38
Ssu-piıı-ch'ing (Ünvan), 85 Ta-pa İlteber, 69, 87
Ssu-pu, 70 Ta-p'iıı (Bölge adı), 44, 71, 89
Ssu-l'ai, 70, 87 Tarduş (Kabile), 37, 52
Suei-ye (Tokmak) Şehri, 20 Taspar, 6
Sui Hanedanı, 15 Tatabılar (Ilsiler), 6, 33, 34, 43, 44, 46, 47¬
Sui-yüaıı (Eyalet), 17 49, 51, 52, 69-72, 87, 88, 91
Su-lu, 43, 88 T a - ı ü n g (Çin imparatoru), 76, 92
Sun Lao-mı, 57 T a - t ü n g (Kale adı), 59, 77
Sun Wan-lao, 22, 64, 85 Tegin (Tigin), 32, 34, 37
Sun Yen-kao, 25, 66, 86 Tengri Kağan (Teng-li), 55-57, 58, 60, 74,
Sung (Bölge adı), 32 75,78, 82,91
Sung Ch'üan, 33 T i Jen-chie, 27, 66, 86
Sung-mo (Bölge adı), 22 Tiao-lu (Çin imparatoru), 83
Su-yü-t'ing (köşk Adı), 30, 66, 87 Tibetliler, 20 ,49, 51, 73, 78, 91
Tien Kuei-tao, 24, 65, 85
-Ş- Tien-ch'eng (Çin imparatoru), 80-82
T'ien-fu (Çin imparatoru), 81, 82
Şad (Ünvan), 12, 37
T'ien-pao (Çin imparatoru), 75-79, 82, 91
T'ien-ping, 25, 29, 65
-T- T'ien-ping-chung-tao, 86
Tabar (Yer adı), 40 T'ien-ping hsi-iao, 65, 86
Tadık Çor, 40 T'ien-ping-tung-tao, 65, 86
Tai (Eyalet), 14, 15, 23, 29, 63, 65, 85 T'ien-shoıı (Çin İmparatoru), 64
T'ai-hsie (Park ve bahçelerdeki Ting (Eyalet), 10, 14, 25, 27, 65, 66, 86
çardaklar), 68 Ting-hsian, 83
Tai-lin, 68 Togıı Balık (Şehir adı), 39, 41
T a i - p ü shoad-ch'ing (Ünvan), 83 Togu Irmağı, 39
Tai-shan (Yer adı), 48, 50 T'o hsi (Geniş Batı), 28, 42
T'ai-shoıı (Ünvan), 78, 84 T'o-hsi Kağan, 66, 86
T'ai-tse, 66 Tola (Irmak), 13, 33, 36, 39, 88
Talaş (Nehir), 28, 43 To-lo-ssu (Kale adı), 58, 77
Ta-lo (Gök-Türk Prensesi). 58, 74
108 DİZİN

To-lu (Kabile adı), 28 Uygur İlteberi, 43

Tongra (Kabile adı) 39, 41 Uygur Kağanı, 59
Tongra Eşim, 13
Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen), 2, 3, -W-
5, 12-19, 22, 24, 28, 29. 37, 38. Wang Chiu-yen, 16
42-47, 49, 50, 52, 53, 56, 70-74. Wang Chung-ssu, 54, 55, 57-59, 76, 77, 79,
83, 84, 88-91 92
Tou-tan (Türgiş. reisi), 34 Wang Chün, 46, 71, 72, 89, 90
T ö n g k e r Dağı, 52 Wang Hsio-chie, 20, 21
Ts'ang Ssu-yeıı, 31, 69 Wang Huei, 67
Tsou. 67 Wang Pen-Ii, 11. 12, 63, 83
T s ü (Mor) Irmağı, 17 Wang Te-mao, 14
T s ü a n Pao-pi, 16, 17, 64, 84 Wan-suei T ü n g - t ' i e n (Çin İmparatoru), 64
Tsu-chen Saray adı), 51 Wei (Eyalel), 14, 25, 63. 65, 86
T s ü e i Chih-pien, 14, 63, 84 Wei Hanedanı, 76, 92
Tsung Cheng-ch'ing 74 Wei Shih-chia, 16
T s ü - s h i h , 66, 86 Wei Yüan-chung (Ong Tutuk). 28, 29. 38,
T u Yü, 67 39, 40
Tu-a-shu, 63, 81 Wei-chung, 84
Tudunluk, 11, 83 Wei-wang wu-ch'eng-ssu-nan, 65
Tuduıı Yamtar, 44 Wei-yuan-wai, 70, 87
Tudun Çor ( T ü - t ı m Ch'o), 63 Wen Yen-po. 63, 83
T ü n g - e (Tongra Tegin), 34, 69, 87 Wen-ming, 63, 84
T ü n g - k u a n g (Çin imparatonı), 80, 81, Wu (Sülale), 25, 85
82 Wu (İmparaloriçe), 16, 17, 20. 23-27, 29, 30,
Tu-hun, 81 64-67, 84-86
Tuo-hsi-fu, 12, 28, 41, 63, 66. 83 Wu Chung-kuei, 25, 65, 85
Tuo-lu Çor, 70, 87 Wu-ch'eng Ssu-nan, 85
T ü - h ı m (Kabile adı),62 Wu-su-mi shih Kağan (Ozmış), 58, 59, 74¬
Tu-hu'su Ch'eng Chien-li, 80 77, 79, 82, 92
Tu-yii-hunlar, 35 Wu Ycn-hsiou. 24. 25, 30, 65, 85
Türgişler (Tu-ch'i-shih), 3, 17, 18, 28, Wu-chih-le, 37
32-34. 37, 38, 40, 41, 43, 64. 70. Wu-huei-tao (Bölge adı), 27, 66, 86
84, 88 Wu-lung-fu Pai-mei Kagan, 92
Türgiş, kağanı, 33 Wu-sha (Kasaba), 30, 66, 87
Türgi-yargın (Göl), 33. 40 Wu-şunlar, 67
Türk Sir Halkı, 13 Wu-wei, 77

-U- -Y-
Uder (Unvan), 51 Ya (Bir müzik aleti), 67
Ulıığ Erk (Ünvan), 40 Yao Shou, 24, 65, 85
Uygur, 6, 9, 57-60. 75-77, 82, 91, 92 Yabguluk. 12
Uygurlar, 43, 57-60, 62, 63, 75, 76, 92 Yang Ching-shu, 47, 72, 90

Yang Tsai-ssu, 24
Yang-ch'ün-ıao (Unvan), 64, 84
Yang-wu-chih Tegin, 32, 34
Yen (Eyalet), 29
Yen Chih-wei, 22, 24, 25, 26, 27, 65,
85
Yen Ching-jung, 25, 65, 85
Yenisey (Bölge adı), 22, 38
Yen-jan-tao, 16, 64, 84
Yen-pei (Bölge adı), 69, 87
Yen-shan (Bölge adı), 34, 46, 67
Yiğen Siliğ Bey, 40
Yin (Shang) Hanedanı, 66
Ying (Bölge adı), 22, 64, 83, 85
Ying-chüan-chün (Yer adı), 61, 78
Ying-yang (Bölge adı), 64, 84
Ying-yün (Çin imparatoru), 87
Yir Bayırkular, 40
•
DİZİN
Yollug Tegin, 52, 53
Yü, 66
Yüan (Eyalet), 10, 31, 66, 87
Yüan Cheng, 47, 49, 72, 73, 84, 90, 91
Yüan-kui, 14
Yü-chin-wei-chung, 84
Yü-chu-kung, 58, 74, 82
Yü-chung4ang (İdari Bölge), 64
Yün-chung (Bölge adı), 63, 83
Yü-lin-wei, 86
Yü-sai-fu, 74, 82
Yü-shih-chung-ch'eng (Unvan), 70, 88
Yü-shih-tai-fu (Kumandan), 71, 89
Yü-ssu Tarkan, 56, 75
BELGELER
. üj ft"** ^ ^ *g ft *
&&j-g

w *

m « *|lm^-r-< Sffi4-H
Br M & W * ^ * í l r > W It***?*!?****?*

*tfywiifisOT^ ^ ä ^ M J t^I?

st* f r ^ é H i K ^ ^ w ^ n ^ - m ^

Kr íh^ Wffi'« V W * » tt H Ä
m tf-K-K lift ßK-fcfts w ^ w ö ; ^ ^ ^ ^ - < r
 S8 *K « " 1 Hn-tf-W

W&W « ä ^ « « W K ^ - » m ^ K W - W i r «
ŞgWPgj»»«MWI^»gjgjlg^jgW
 H « V i t W » w w w * » *

a § S s j í i É ^ l ? "u* * * * * * * & $ n

lit- i ^ K ?Ş tM ^ ' s m ^ r ^ H İ ^ ^ i * Îî Wn I
€1 ( >VH=1
j
 ____

XÖ^fr frlIïtaH-MM at»! 14-

'iK ri * í S i w W K « W C * * « . » KH M ÜS ÈS iïj R-HtW ffij
J

v> X' KP İt >H«?KSÇfİ5lHr; $ 5 $ s a c .JŞlifJr^ı!?

| ¡ iy$ ^ ^ fit $| i f i ^ ^ ï d ^ ^ i ^ t ^ ' f - ^

 fri H ç g ı I

WÄ^Wf^NÑ^iíS K # S t ó
«es* •niMH-M EHE t 14-
*1