DAGDEVIRENZADE

MUSTAFA ŞEVKET BEY’IN

e d Ir n e t a r Ih I
VE
b a l k a n SAVAŞI ANILARI

Yrd.Doç.Dr. Ratip KAZANCIGIL Öğr. Gör. Nilüfer GÖKÇE

Edirne : 2005

Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınlan No: 41

 Edim e Tarihi ve Balkan Savaşı Anıları/Dağdeviren M.Şevket.-
çev.:Ratip Kazancıgil, Nilüfer Gökçe.-Edirne:Türk Kütüphaneciler
Derneği Edirne Şubesi, 2005

VII+213s.; 16 fotğ.- 27,5 cm.-Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi

Yayınları No:41

ISBN 975-6351-11-X

© Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi

I.Baskı
Temmuz 2005

Yayın Koordinatörü Ender BÎLAR

Grafik, Kapak Tasarımı Güvener GÖKÇE
Fotoğraflar Cem Altınel, Selçuk Dağdeviren koleksiyonu
Montaj, Baskı, Cilt Acar Matbaacılık Yayıncılık Hizmetleri A.Ş.
Haramidere Sanayi Sitesi yanı Beysan arazisi Acar
Binası Avcılar-Haramidere / ÎSTANBUL

Tel: 0-212-422 18 34 Pbx Fax: 0-212-422 18 04

II
 İÇİNDEKİLER

-Ö N S Ö Z .............................................................................................................................. ...1
-SUNUŞ : ............................................................................................................................... 3
-TEŞEKKÜR :.................................................................................................................. ....7
-DAĞDEVIREN SOYU’NUN TA R İH Ç E Sİ............................................................... .... 9
-d a ğ d e v I r e n z a d e M u s t a f a ş e v k e t b e y ................................................... ...ıı
-BÖLÜM-I
- d a ğ d e v I r e n z â d e M u s t a f a ş e v k e t b e y ’I n e d İ r n e t a r I h I _ 13
1-ÖZEL AÇIKLAM A....................................................................................................... ...16
2-Edirne’nin Fethi Hakkında Bazı Tarihi Bilgiler..................................................... ....17
3-Edirne’nin Son Dönem O laylarına Ait Bazı Bilgiler................................................ ...19
4-Edirne.Vilayeti “Edirne Kazası” .................................................................................... 25
5-Edirne’de Bulunan C âm iler....................................................................................... .....29
Sultan Selim Câmi’i ............................................................................................. ..... 29
Bayezid Câmi’i ...........................................................................................................32
Üç Şerefeli Câmi’i .............................................................................................. ......32
Muradiye Câmi’i ....................................................................................................... 33
Dâr-Ül Hadîs Câmi’i ........................................................................................... ..... 33
Eski Câmi’i ................................................................................................................33
Yıldırım Câmi’i .........................................................................................................34
Kilise Câmi’i .............................................................................................................35
Halebi Câmi’i ........................................................................................................ ....35
Şücaeddin Câmi’i ......................................................................................................35
6-Hayır.Sahipleri Tarafından Yaptırılan C â m ile r..................................................... ....36
7-Edirne’de Bulunan İm a re tle r...................................................................................... ...42
8-Edirne’de Bulunan M ed reseler..................................................................................... 42
9-Edirne’de Bulunan K ütüphaneler ........................................................................... ....44
10-Edirne’de Bulunan Tekke Ve Z âviyeler.....................................................................46
11-Edirne’de Gömülü Olan Şehzadeler, Tanrı Dostları Ve Ö bür Saygın Kişiler _ 52
• Şehzâde S elim ........................................................................................................... 52
• Gazi Mihal B e y ..........................................................................................................52
• Emir A l i .................................................................................................................. ...53
• İbrahim P a ş a ............................................................................................................ ..53
• Şeyh Muslihüddin......................................................................................................54
• Şeyh Şücâeddin Karam âni..................................................................................... .. 54
• Hızır B e y ............................................................................................................... .... 54
• Şeyh B ayezid......................................................................................................... ....55
• Gazi Şerbettar Hamza B e y .................................................................................... ... 55
• Yetişkin Bilgin Fahrettin-İ A cem i........................................................................ ... 55
• Şeyh Yusuf El H atip ............................................................................................ ..... 55
• İsa F ak ih .....................................................................................................................56

III
Abdurrahim E fen d i............................................................................................... .....56
Muslihiddin Mustafa E fendi..................................................................................... 56
Muhiddin Mehmet Bin Hasan Sam sûni................................................................... 56
Şeyh Muhiddin El Îskilibî..................................................................................... .... 56
Muhiddin Mehmet Bin Mehmet P a ş a ...................................................................... 57
Veli D e d e ................................................................................................................ ....57
Zeyrek Zâde Rükneddin Mehmet El Ş ehir...............................................................57
El Mûli H ız ır.......................................................................................................... .... 57
Kınalızâde Ali E fendi............................................................................................ ....58
Aşık E fen d i............................................................................................................. ... 58
Bedreddin Mahmut Bin A bdullah........................................................................ .... 58
Dâi Hasan E fendi....................................................................................................... 58
Saka Hüseyin E fendi............................................................................................ ..... 58
Bazirgân Hacı Mehmet E fendi.................................................................................. 58
Bali E fendi............................................................................................................ ..... 58
Hasan E fen d i......................................................................................................... ..... 59
Dizdar Zâde Ahmet E fendi........................................................................................59
Kastamonili Halil E fendi...................................................................................... .....59
Hatip Ahmet E fendi....................................................................................................59
Ethem Zâde Mustafa E fendi......................................................................................59
Tevfiki Zâde Ahmet E fendi....................................................................................... 59
Saçlı Îbrahim Efendi Îbni Mustafa Ç elebi................................................................59
Şeyh Îbrahim G ülşeni........................................................................................... .....60
Şeyh Mehmet Lâli E fendi..................................................................................... .....60
Hasan S ezâi........................................................................................................... ..... 60
Şeyh Mes’ud E fendi............................................................................................. ..... 61
Şeyh Ramazan H alife........................................................................................... ..... 61
Çelebi Celaleddin....................................................................................................... 61
Çelebi Cemaleddin.............................................................................................. ...... 62
Îbrahim E fendi............................................................................................................62
Ahmet Müslim E fendi......................................................................................... ......62
Şeyh Mehmet V efa.............................................................................................. ...... 62
Abdulkerim E fendi............................................................................................. .......63
Bağdatlı Hamdi E fendi....................................................................................... .......63
Şeyh Osman Ve Hâmid Efendiler....................................................................... ......63
Şeyh Îbrahim E c e l............................................................................................. ........ 63
Ali Senâyi E fendi....................................................................................................... 63
Kabûli E fen d i............................................................................................................. 64
Îbrahim P a ş a ............................................................................................................... 64
Hacı Mehmet Emin P a ş a ........................................................................................... 64
Gül B a b a ............................................................................................................. ........64
Fıtri E fen d i.......................................................................................................... ....... 64
Bolu’lu Şeyh M ustafa........................................................................................ ........64
Pertev P a ş a ........................................................................................................... ...... 64

IV
 • Enis Dede E fen d i........................................................................................................... ..... 65
12-Edirne’de Bulunan M ektepler.............................................................................................. 66
Hamidiye M ek teb i...............................................................................................................66
Mekteb-Î Îdâdi-Î Mülki “Sivil Lise” ............................................................................... 67
Mülkiye-Î Rüşdiye Mektebi “Sivil Ortaokul” ........................................................ ....... 68
Înas Rüşdiye Mektebi “Kız Ortaokulu” .........................................................................69
D a’r-Ul Muallimin-Î Sübyan “Îlkokul Öğretmen Okulu” ................................ ........ 70
Nümune-Î Terakki M ek teb i....................................................................................... .......70
Mekâtib-Î Îptidâiye Ve H u sû siye............................................................................. ........ 72
13-Edirne’deki Padişah S a r a y ı.................................................................................................. 73
14-Edirne’de.Bulunan R esm i D a ir e le r ............................................................................. .......75
• Hükümet K o n a ğ ı.................................................................................................................75
• Mahkeme-i Şer’i y e ..................................................................................................... ........75
• Daire-i A d liy e ............................................................................................................. ......... 75
• Telgraf Ve Posta D a iresi............................................................................................. .......75
• Telgraf Hakkında Bazı B ilg ile r........................................................................................ 75
• Postalara Ait B ilg ile r .................................................................................................... ......77
• Vilayet M atbaası........................................................................................................... .......79
• Polis D a iresi.................................................................................................................... .....79
• Hapishane D a iresi.......................................................................................................... .....79
• Jandarma D a iresi........................................................................................................... ......79
• Rüsumat Nezareti “Vergi Dairesi”............................................................................. ...... 79
• Düyum’u Umumiye “Osmanlı Borçları Îdaresi” ...........................................................79
• Reji Îdaresi............................................................................................................................80
• Belediye D a iresi............................................................................................................ ......80
• Gureba hastahanesi............................................................................................................. 80
• Cemaat-i Îslamiye M e c lis i................................................................................................ 80
15-lkinci.Ordu .......................................................................................................................... .......81
• Askeri Mevkiler Ve B inalar...................................................................................... ........81
• Piyade K ışla sı.......................................................................................................................81
• D e p b o y .......................................................................................................................... ........ 81
• Askeri hastan esi...................................................................................................................82
• Îstihkâmlar..............................................................................................................................83
• Îstihkâm Înşaat Dairesi........................................................................................................84
• Demirtaş Hastahanesi..........................................................................................................84
• Mekteb-Î Îdâdi-Î Askeri “Askeri Lise”.................................................................... ........ 85
• Rüşdiye-Î Askerî “Askeri Ortaokul” ................................................................................ 86
• Mekteb-Î Îptidâi-Î Askerî “Askeri Îlkokul”...................................................................86
16-Edirne’de Bulunan Kilise, H avra ve M e k te p le r ............................................................ 87
• Rum Milletine Ait Kiliseler....................................................................................... ........87
• Rum Mektepleri........................................................................................................... ........ 87
• Ermeni Milletine Mahsus Kiliseler “Ermeni Kiliseleri” ............................................. 87
• Ermeni Mektepleri...................................................................................................... .........87
• Musevilere Ait Havralar............................................................................................. ........ 88

V
 •Musevi Okulları........................................................................................................... ........ 8 8
•Bulgar Kilise Ve Okulları................................................................................................... 8 8
• Bulgar Katolik Özel Okulu...................................................................................... ......... 8 8
• Sör Dö Şarite Kız Özel Okulu............................................................................... ........... 8 8
17-Kale Y ık ın tısı.................................................................................................................... ..........89
18-Ali.Paşa Ç arşısı...........................................................................................................................9 0
19-H affaflar Ç a r ş ıs ı........................................................................................................................ 9 0
20-Bedeste n ......... 9 1
21-H anla...................................................................................................................................r .........9 1
22-H am am la r ............ 9 3
23-Edirne.K öprüleri............................................................................................................. ......... 9 4
24-N ehirle r .......... 9 8
25-Fabrikala r .........9 9
26-Panayırlara Dair B ilg i..............................................................................................................I 0 0
27-M esirele.................................................................................................................................. r ............. IO1
28-R edif.D airesi................................................................................................................................IO2
29-Cisr-i M ustafa Paşa K azası............................................................................................ ........IO3
30-K ırcaali K azası.................................................................................................................. .........IO5
31-D im etoka K azası........................................................................................................................ 1 0 6
32-(C isr-l.Ergene K azası) “Uzunköprü İlçesi” ..................................................................... 1 0 8
33-O rtaköy K a z a s ı......................................................................................................................... 1 1 0
34-.Havsa K azası.................................................................................................................... ......... 11 1
35-G üm ülcine K azası............................................................................................................ ......... 1 1 2
36-Sultanyeri K azası............................................................................................................. ......... 1 1 3
37-A hi.Çelebi K azası............................................................................................................. .........1 1 4
38-lskeçe K azası..................................................................................................................... ......... 1 1 5
39-Eğridere K azası.......................................................................................................................... 1 1 6
40-Darıdere K azası......................................................................................................................... 1 1 7
41-C ebel.K azası................................................................................................................................ 1 1 7
42-K ırkkilise “K ırklareli”K azası....................................................................................... ....... 1 1 8
43-Tırnova.K a z a s ı.......................................................................................................................... 1 2 0
44-Lüleburgaz K azası............................................................................................................ ........ 1 2 1
45-Vize.K azası.......................................................................................................................... ........ 1 2 2
46-A htapoli K azası.................................................................................................................. ........1 2 3
47-M idye.K azası...............................................................................................................................1 2 4
48-Baba-i A tik “Babaeski” K azası..................................................................................... ....... 1 2 4
49-D edeağaç K azası........................................................................................................................ 1 2 6
50-Sem adirek N a h iy e s i................................................................................................................. 1 3 1
51-Ferecik.N a h iy e s i....................................................................................................................... 1 3 3
52-M ekri.N a h iy e s i.................................................................................................................. ........ 1 3 3
53-Sofulu Kazası ..................................................................................................................... ....... 1 3 4
54-lnöz.“Enez” K a z a s ı........................................................................................................... ...... 1 3 6
55-Gelibolu Kazası .................................................................................................................. ....... 1 3 9
56-Bolayır.N a h iy e s i........................................................................................................................ 1 4 1

VI
57-Evreşe N ahiyesi........................................................................................................... 141
58-Eceabad N ahiyesi....................................................................................................... 141
59-Tayfur.N ah iy esi........................................................................................................... 142
60-Şarköy K a z a s ı.............................................................................................................. 143
61-Keşan.K a z a sı................................................................................................................ 143
62-Mürefte K a z a s ı............................................................................................................ 145
63-Tekfur.Dağı “Tekirdağ” K a z a sı................................................................................. 146
64-Ereyli N ah iy esi............................................................................................................. 148
65-lnecik N ah iy esi............................................................................................................. 148
66-Naip.N ahiyesi................................................................................................................ 148
67-Çorlu K a z a s ı................................................................................................................ 149
68-M alkara K azası............................................................................................................. 150
69-Hayrabolu K azası........................................................................................................... 151

70-.BÖLÜM - I I ................................................................................................................... 155

71- Dağdevirenzâde Şevket Bey’in Balkan Savaşı A nıları............................................ 157
72- Şükrü P aşa’nın Teslim O lu şu ...................................................................................... 199
73- Dağdevirenzâdelerin Soy A ğ açı.................................................................................. 201
74- F o to ğ raflar...................................................................................................................... 203

VII
 Ö nsö z

Anıt-Müze Kent Edirne’nin tarihi, kültürel ve sosyal değerlerini topluma aktarmak adına
yayın çalışmalarını sürdüren derneğimiz, bugüne kadar 40 eseri Edirne’nin kültür hayatına
kazandırmıştır.

Edirne’nin eski Belediye Başkanlarından olan Sayın; Dağdevirenzâde Mustafa Şevket

Bey’in kaleme aldığı “Edirne Tarihi” ve “Balkan Savaşı Günlüğü” ile ilgili belge ve notları
Yrd.Doç.Dr.Ratip KAZANCIGÎL ve Öğr.Gör.Nilüfer GÖKÇE tarafından günümüz alfabesine
çevrilerek “Edirne Tarihi ve Balkan Savaşı Anıları” başlığı ile yayına hazırlanmıştır.

Bundan önce Abdurrahman Hibrî’nin “Enîs-ûl M üsâmirîn”, Dr.Rıfat Osman’ın “Edirne

Rehnüması” ile Îlhan ÖZALP’in “Edirne İlimizi Tanıyalım” adlı Edirne şehir tarihi ile ilgili
eserleri derneğimiz tarafından yayınlanmıştı. Bu eser şehir tarihi açısından yayınlanan 4. eserimiz
olacaktır.

Derneğimizin 41. yayını olarak yayınlanan bu eserin yayınlarımız içinde basılmasını

sağlayan Sayın Cem ALTINEL’e, eserin basılması için gerekli maddi kaynağı sağlayan Sayın
Hakan ALTINEL’e ve “Oral Tekne Sanayi ve Turizm Ticaret A.Ş.”ne teşekkür ediyoruz.

Yapmış olduğu çalışmalarıyla Edirne’nin tarihi ve kültürel değerlerini belgelerle ve

kaynaklarıyla ortaya çıkartarak bugüne kadar birçok esere imza atan değerli hocamız, Sayın
Yrd.Doç.Dr.Ratip KAZANCIGÎL’e ve Öğr.Gör.Nilüfer GÖKÇE’ye şükranlarımızı sunuyoruz.
Yapmış oldukları bu çalışmayla Edirne ve Balkan Savaşı ile ilgili tarihi belgeleri toplumun
bilgilenmesi için hazırladılar. Bizlere düşende onları yayınlayıp sizlere sunmak oldu.

Böylesi bir tarihi görevi yerine getirmenin mutluluğu ile 41.yayınımızın da diğer
yayınlarımız gibi Edirne’nin ve Türk Toplumunun kültür yaşamındaki yerini alacağı inancıyla
saygılar sunarım.

Yönetim Kurulu Adına

Ender BÎLAR
Edirne Şube Başkanı

1
 S unuş
Edirneli Dağdevirenzâde Mustafa Şevket Bey’in bu eseri, Edime şehir tarihi zincirine
önemli bir halka daha eklemiş oluyor.
Edirne ili, yazılı şehir tarihi bakımından, diğer illerimize göre daha şanslı ve hatta bu
konuda, başta gelen bir kentimizdir.
Aslında, şehir tarihçiliği bizde pek te önemsenmiş ve işlenmiş bir konu değildir.
Doğulu tarih yazarları, genellikle, olaylara önem vermişlerdir. Bu nedenledir ki, tarih
kitaplarının büyük bir çoğunluğu âdeta bir olaylar kronolojisi halindedir.
Analatik bir tarih anlayışı, “neden ve sonuç'’"anlayışını amaçlayan bir tarih görüşü ve bu
arada şehir tarihçiliğinin önemi, ancak son dönemlerde ön sıraya çıkmaya başlamıştır.
Yalnız, Edirne bu konuda bir ayrıcalık göstermektedir. Edirne ’nin şehir tarihi, on yedinci
yüzyılda yazılmaya başlamıştır.
Şimdi sizlere, adı geçen yüzyıldan başlayıp, günümüze kadar geçen zaman dilimleri
içindeki tarih sıralarına uyarak, Edirne şehir tarihçileri ve bunların eserleri hakkında bir hatırlatma
yapıp, sonra da asıl konumuza geçmek istiyorum.
Bu günkü bilgilerimize ve kişisel araştırma olanaklarımıza göre, Edirne’nin fethinden
sonra yazılmış olan Edirne şehir tarihlerinin sıralamaları şöyledir :
Edirne şehir tarihi yazarlarından söz ederken, Fatih Sultan Mehmet ile sohbet edip,
yapılmakta olan Tunca Sarayı’nın yeri hakkında enteresan bilgiler veren Karamanlı Hekim Beşir
ÇelebVyi göz ardı edemeyiz.
Ancak, O’nun anlatışı kullanılarak, ikinci bir kişi tarafından yazılmış olduğu çoğunlukça
kabul edilen “Risâle-i Beşir Çelebi” adlı yazma eser, daha sonra gelmiş olan Hibrî ve Bâdi
Efendilerinki gibi geniş kapsamlı bir Edirne Tarihi olmayıp, Edirne’nin bir kaç câmi’i ve havası
ve suyundan söz ettiği için, onu ilk sıraya oturtmadık.
Yine de Edirne Sarayı ve Fatih dönemi hakkında bilgiler verilmiş olduğundan bu risâleyi
de hatırlatmadan geçmeyi uygun bulmadık.

1-Evliya Çelebi
1652/53 yılında Edirne’yi ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi, ünlü Seyhâtnamesi’nde,
Edirne şehri hakkında oldukça ilginç bilgiler vermektedir.1
2- Edirne şehir tarihini, ilk defa, bir bütün olarak ele alan ikinci kişi, yine on yedinci
yüzyılda (1604-1659) yaşamış olan Edirne’li Habbaz zâde Salbaş Hasan Efendi’nin oğlu
müderris2, Abdurrahman Hibrî Çelebi’dir.
Adı geçen, “E n i’s-ülM üsâm irin” adlı eserinde, Edirne’nin coğrâfi ve târihi dokusu ve
diğer özellikleri hakkında pek değerli bilgiler vermektedir.
Bu eser, tarafımızdan günümüz yazısına ve diline çevirerek Edirne Valiliği tarafından
bastırılıp, yayınlanmıştır.
3- Örfî Mahmut Ağa

1-Evliya Çelebi Seyhatnâmesi- Zuhuri Danışman Yayınları C:5-6, lstanbul:1970

2 -Müderris: Profesör

3
 1705 yılında Edirne ’de doğmuş ve eğitimini burada tamamlayarak değişik görevlerde bulunmuş
olan Mahmut Ağa, “Cevri Tarihî" adı altında basılmış olan eserinde Edirne’yi anlatmıştır.
Bu eser, Eni’s-ül Müsâmirtn'in bir özeti niteliğinde olup, bazı yanlışlıklan da taşımakla beraber,
Edirne şehir tarihi zincirinin zayıf da olsa, bir halkasını teşkil etmektedir3.
4-Ahmet Bâdi Efendi ve Riyaz-ı Belde-i Edirne
Edirne’li Kaltakkıran zâde Ahm et Bâdi Efendi, Edirne şehir tarihçileri arasında, şehrin
dokusunu ve şehirle ilgili diğer konuları geniş bir çerçeve içinde ele alan ve bazen ayrıntılara
kadar değinen, değerli bir yazardır.
Üç cilt halinde yazmış olduğu eserinde, Edirneli veya Edirne’de yetişmiş veya burada
vefat etmiş olan şâirler, bilginler, devlet adamları ve ünlü kişiler hakkında da geniş bilgiler
vermiştir.
Bu kapsamlı eserin birinci cildi, yine tarafımızdan günümüz yazısına ve diline çevrilerek
Edirne Valiliği’nce bastırılıp, yayınlanmıştır.
5-Dağdeviren zâde Mustafa Şevket Bey
Kısa yaşam öyküsünü ayrı bir sayfa olarak açıklayacağımız Şevket Bey, sistematik olarak
Edirne şehir tarihçileri arasında önemli bir yere sahiptir.
Gerçi Osman Nuri Peremeci de bu yolda bir Edirne Tarihi yazmış ise de, onunki, daha
ziyade kendisinden önce gelenlerin yeni bir kompozisyonu niteliğindedir.
Şevket Bey’in eseri, 1892 senesinde yayınlanmış olan, yine kendisinin hazırlamış olduğu,
Edirne Salnamesi “Edirne İ l Yıllığı” nin ikinci bölümünü teşkil etmektedir.
Bu bölümde, 1892 yılındaki, il sınırı Selânik’ten Çatalca’ya uzanan, Kırklareli, Tekirdağı,
Gelibolu, Gümülcine ve Dedeağaç’ı da içine alan büyük Edirne’yi konu olarak ele almıştır.4
-Edirne Vilayet Matbaası tarafından basılmış olan bu eserin bir nüshası T.U.Tıp Fakültesi
Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı Dr.Ratıp Kazancıgil Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
“Bu bölüm hakkında burada bir tanıtım yapmayı gereksiz görüyorum. Çünkü O ’nu sizler
okuyarak görecek ve değerlendireceksiniz. ”
Eser, o dönemde doğal olarak Osmanlı-Türk alfabesiyle yazılmış olup, dili, tam bir
Tanzimat Türkçesi’dir.
Bazı sayfaları, baskı tekniğiyle yer yer silik olarak çıkmıştır. Bu yüzden, düzgün ve akıcı
bir çeviri yapmakta güçlük çekilmiş olup, yapılmış kusurların bağışlanmasını dilerim.
Yıllığın birinci bölümü, klasik benzerleri gibi düzenlenmiş olup, tüm ilde bulunan yönetim
birimleri ve bu kadrolarda çalışanların adları ile şehre ait istatistikî bilgiler içermektedir.
Bu bölümü de gün ışığına çıkarmak için çalışmalarımız sürmektedir.
6- Osman Nuri Peremeci
Cumhuriyet döneminde, Edirne şehir tarihini “ Edirne Tarihi” adı altında yazmış olan
Peremeci Hoca, sanırım ki bu zincirin son halkasını teşkil etmektedir.
Yazmış olduğu eser, yeni kuşaklar için, Edirne konusunda başvurulacak tek kaynak
niteliğini taşımıştır.
Bu yönüyle “Edirne Tarihi”, bilgi aktarması bakımından önemli bir boşluğu doldurmuştur.

3 -Bu eserin basılı bir nüshası T.Ü.Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı Dr.Ratıp Kazancıgil
Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
4 - Edirne Vilayet Matbaası tarafından basılmış olan bu eserin bir nüshası T.Ü.Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve
Deontoloji Anabilim Dalı Dr.Ratıp Kazancıgil Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

4
 Bu yönüyle “Edirne Tarihi”, bilgi aktarması bakımından önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Eser, “Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu ” yayınları olarak 1939 yılında
Resimli Ay Matbaası’nda basılmış olup, bir nüshası T.Ü.Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji
Anabilim Dalı Dr.Ratıp Kazancıgil Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

EDİRNE ŞEHİR TARİHİ’Nİ PARÇALAR HALİNDE YAZANLAR

Edirne’nin san’at, tarih ve kültür değerleriyle şehir dokusunu ve diğer özelliklerini tek
kitap içine sığdırma yolu, sanırım ki, Peremeci Hoca ile kapanmıştır.
Bundan sonra gelen şehir tarihi yazarları, bu değerleri teker teker ele alıp, inceleme ve
tanıtma yolunu seçmişlerdir. Bence en doğru yol da budur.
Çünkü Edirne, tek kitaba sığacak bir hazine değidir. Rahmetli Süheyl Ünver Hocamızın
dediği gibi “Her şey biter, Edirne bitmez” .
Bu bakımdan, kişisel kanaatim şudur ki, Bundan sonra, “Edirne Kitabı” değil, Edirne
Ansiklopedisi yazılması gerekir. Bu iş yapılabilirse, işte o zaman Edirne’nin tüm değerleri ve bu
arada “Edirne Şehir Tarihi” de tüm güzellikleriyle beraber kendini san’at, bilim ve uygarlık
dünyasına göstermiş olur.
Şimdi, Edirne değerlerini ayrı parçalar halinde kaleme almış ve almak da olanlardan
kısaca söz edelim:
• Bunların başında Tosyavizâde Dr. Rıfat Osman Bey gelir.
Edirne Sarayı, Edirne Evleri, Edirne Rehnüması, Edirne Vakıflar Tarihi gibi
yayınlanmış eserleri ve ayrıca Edirne Tarihi adlı yayınlanmamış bir eseri olup; üzerinde
çalıştığımız bu değerli eseri ile Dr. Rıfat Osman Bey, Edirne şehir tarihi konusunda ileri
kuşaklara örnek olacak bir kişidir.
• Ord. Prof. Dr.A. Süheyl Ünver; yaşamının son yıllarında “Ben artık Edirne için
ya şıyo ru m ” diyerek, kalem ve fırça gücünü Edirne için kullananların önde
gelenlerindendir.
• Ekrem Hakkı Ayverdi’nin, Osmanlı dönemi mimari eserlerine ait yayınlandığı albüm
kitap serisi içinde Edirne eserlerine ait geniş bilgiler vardır.
• Prof. Dr. Tayyib Gökbilgin’in, Edirne ve Paşa Livası adlı eseri, Edirne araştırmacıları
için bir baş altı kitabıdır.
• Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof. Dr. Rıfkı Melül Meriç ve yaşlılığım dolayısıyla
isimlerini hatırlayamadığım veya bilemediğim nice değerli Edirne yazarları, bu tarihi
kentin kıymetlerini gün ışığına çıkartmaya yardımcı olmuşlar ve olmaktadırlar.
• Bir de halen Edirne’de yaşayan, Edirne şehir tarihi üzerinde araştırmalar yaparak, eserler
veren, yazarlarımız vardır ki; onların da bu yoldaki hizmetlerini minnet ve şükranla
anmak gerekir.
Sayın; A rif Dağdeviren, Neriman Köylüoğlu, Özlem Ağırgan, L atif Bağman, Oral
Onur, İlhan Özalp, Ender Bilar ve Ayhan Tunca gibi yazarlar da bu sınıfın önde
gelenlerindendir.
Sözü bağlarken başta söylediğimizi tekrarlayalım:
Edirne, şehir tarihi yazarları bakımından cidden çok şanslı bir kentimizdir.

Yrd.Doç,Dr, Ratip KAZANCIGİL

5
 TEŞEKKÜR

2004 yılının başlarında Prof. Dr. Murat Tuğrul, Ayhan Tunca ve Yrd. Doç.Dr. Ratip
Kazancıgıl İstanbul’a geldiklerinde Ratip Bey’i şahsen tanıma şansına sahip oldum. Edirne ve
Dağdevirenler’le ilgili uzun söyleşimiz ve dokümanları gözden geçirişimiz sırasında, dönem ve
tanımlarla ilgili benim için yeni olan bilgiler edindim. Ratip Bey’in, Şevket Bey Salnamesi’nin
günümüz Türkçesine kazandırma girişimi içinde olduğunu öğrenmek de beni çok etkilemişti.

2005 yılının Haziran Ayı’na kadar, araya giren diğer proj elere rağmen benim için heyecan
verici bir sürece dönüşen Salname’nin Türkçeleştirilme süreci, dayım Selçuk Dağdeviren’in
verdiği bazı fotoğraflar ve soy ağaçları ile daha da varsıllaştı. Dedem Arif Bey’in derlediği Şevket
Bey’in Balkan Savaşı A nıları’nın da Salname’nin tarih bölümüne eklenmesinin yapıtın
bütünlüğünü sağlayacağı görüşünde hemfikir olunması ile proje tamamlanma aşamasına gelmiş
oldu.

Gelecekteki Edirne araştırmaları için bir kilometre taşı niteliğindeki bu yapıtın

oluşturulmasında başta Sayın, Kazancıgil’e ve katkıları geçen herkese teşekkür ederim.

Cem ALTINEL
Haziran 2005

7
 DAGDEVİREN SOYU’NUN TARİHÇESİ
MEHMET a Ga İBN-İ SÜLEYMAN a Ga DAGd EVİREN ZÂDE *

Edime Vak’asından beri Edime Ayanlan fazlaca yüz bulup, onlara karşı padişah ordusunun
istenilen derecede bir güce sahip olmadığından, ister istemez onlarla anlaşmak yoluna gidilmiştir.
Başbaki 5kulu Es’at Bey görevden alınarak, yerine Edirne âyân’ı Dağdeviren oğlu Mehmet
Ağa H: 1222/M: 1807/08 tarihinde başbaki kulu olarak atanıp, benzerlerine ödül olarak
gösterilmiştir.
Aynı yıl sonlarında, Sipahi Ağalığı Mehmet Ağa’ya ve başbaki kulluğu da Edirneli Mahmut
Ağa’ya (Sert Mahmut Paşa ’y a) verilmiştir.
Rusyalının saldırısına ve eskiden beri yaptığı yıkımlara karşı devlet, büyük çapta asker
toplayıp, beldeleri güçlendirme yoluna gitmiş, bu arada Edirne, Rumeli’nin merkezi olduğundan
bir ordu kurulması gerekmişti.
Kurulan bu ordunun civar bölgelere sevki ve yönetimi görevi, Başbuğluk unvanı ile Edirne
Bostancıbaşısı Mehmet Ağa’ya verilmişti.
Rumeli asilzadelerinin yönetimindeki kazalardan 250 süvari6 ve o kadar piyade,
Gümülcine Âyânı, Filibe Nâzırı ve Hasköy Âyânı yüzer süvari ve ayni sayıda piyade, îskeçe ve
Zârâ-i atik âyânları 150 şer süvari ve o kadar piyade, Dimetoka ve Ahi Çelebi âyânları 75’er
piyade ve o kadar süvari, Kızanlık Âyânı 125 süvari ve o kadar tüfek kullanan piyade asker
hazırlayıp, derhal, Edirne’ye göndermeleri istenmiştir.
Adı geçen Mehmet Ağa’nın bundan sonra da her işte yararlı hizmetler görmesi istemiş
ve kendisinin Edirne’de oturup, emrinde düzenlenmiş olan askerlerin gerektiğinde, istenilen
yerlere gönderilmesi ve Tören Başbuğdarılığı ve çalışmalarının sürdürülmesi için, başkaca acele
emirleri verilmiş ve sonra H:1232 /M: 1816/17 tarihinde Bostancıbaşılık görevinden alınıp,
îstanbul’a getirilmiş ve sürre eminliği görevi verilerek Hicaz’a gönderilmiştir.
Hacılarla dönüşünde galiba..................... De Emir-ül Hac Paşa tarafından padişah
fermanıyla katlolunup, kesik başı H: 21 Safer 1232/ M: 10 Ocak 1817 tarihin de, îstanbul’a
gönderildiği Cevdet ve Şanizâde Tarihi’nde yazılıdır.
Adı geçen hakkında, Şânizâde Tarihî’ndeki yazı, Vekâyi-i mütenevvia ravzasında 351.
sayfadadır7.

‘“Cevdet Paşa ve Şanizade Tarihi’nden alındı”

5 -Başbaki kulu: Sarayın mali işlerini yürüten kişi.
6 -Süvari : Atlı asker.
7 -Ahmet Bâdi Efendi, Riyaz-ı Belde-i Edirne, C:II., Sayfa :220

9
 f
DAĞDEVİRENZADE MUSTAFA ŞEVKET BEY
(1863 - 1931 )

10
 DAGDEVİRENZADE MUSTAFA ŞEVKET BEY
( 1863 - 1931 )

Çok zeki, çok nazik, güzel sohbetli, herkese iyilik etmeyi seven, yurtsever bir kişi olan
Mustafa Şevket Bey; Edirne’nin tanınmış ailelerinden Dağdeviren Zâde Arif Beyin oğlu olup,
R:1279/M: 1863 yılında Edirne’de doğmuştur.
Edirne îlk mektebinde8dinî bilgiler aldıktan sonra, bir süre Edirne Rüştiyesi’nde9okuyup,
sonra özel hocalardan Arapça, Farsça ve Türkçe dersleri almıştır.
14 yaşında iken H: 1294 /M: 1876/77 yılından itibaren iki sene kadar Mektupçuluk Maliye
Kalemi’nde ve Edirne îstinaf Mahkemesi Kalemi’nde çalışmıştır.
H:1296/M:1878/79 tarihinde 400 kuruş Maaşla adı geçen mahkemede muhasebe
memurluğuna atanmış, aynı tarihte Vilayet Mektupçuluk Kalemi Mübeyyizi olmuştur.
H:1299/M:1881/82 yılında dördüncü dereceden Osmanlı nişanı (rütbesi) verilmiş ve
maaşı 500 kuruşa, rütbesi Salise’ye, H:1303 / M:1887/88 yılında Sâniye ikinci sınıfına
yükselmiştir.
H:1305/M:1889/90 yılında dördüncü rütbeden Mecîdi nişanı verilmiş, R: 3 Nisan 1306/
M:15 Nisan 1890 tarihinde Cisr-i Ergene (Uzunköprü) kaymakam vekilliğine atanmıştır.
H:1308/M:1890/91 yılı Recep ayı’nın 8’inde (R: 5 Şubat 1306/M:17 Şubat 1891) bin
kuruş maaşla Vilayet Matbaası Müdürlüğü’ne atanmıştır. Şevket Bey, önce matbaayı bir düzene
koyduktan sonra, Edirne Salnamelerini 10ve Edirne Gazetesi’ni11 yayınlamıştır.
Şevket Bey bu arada, Uzunköprü, Midye, Dimetoka, Mustafapaşa, Keşan ve Ortaköy
kazalarının âşar ihaleleri için buralara gönderilmiştir.
H:1310/M:1894/95 tarihinde ücretsiz olarak, Vilayet Maarif âzalığına atanmış, Padişah’ın
adının verildiği sanayi okulunun12yapılmasında gösterdiği gayretten dolayı H:1314/M:1898/99
yılında Rütbe-i ûla ikinci basamağına yükselmiş.
H:1316 / R: A ralık 1314/ M: 1898 yılında îskeçe kazası kaymakam vekili olmuş, aynı
yıl Uzunköprü köyleri arasındaki sınır anlaşmazlıklarının çözümüne görevlendirilmiş ve Dedeağaç
Sancağı Mutasarrıf13 vekili olmuştur.
H:1317 /R: Ağustos 1315/ M: Ağustos-Eylül 1899 yılında ikinci defa Dedeağaç
Mutasarrıf vekilliğine atanmış, H: 1318/R: Ağustos 1316 / M: Ağustos-Eylül 1900 tarihinde
maaşı 1800 kuruşa çıkmıştır.

8 -İlk Mektep: îlk Okul.

9 -Rüştiye : Ortaokul.
10 -Edirne Salnameleri : Farsça bir kelime olan Salname; “Sâl:Yıl”, “Nâma:Mektup - Kitap” kelimelerinin
birleşmesinden meydana gelmiştir. Türkçe Yıllık kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Geçmiş yıllarda ki
önemli olayları, ait oldukları yılın kurumları ve hal tercümeleri (biyografiler) gibi, çeşitli konulardaki son durumu
kısaca bildiren eserlerdir. Vilayet salnamelerinin ilki 1865 yılında Trabzon’da çıkmıştır. Vilayet salnameleri ait
oldukları vilayetin idari teşkilatı, memur listeleri,mahalli tarihi,eski eserleri, coğrafyası ve iktisadi faaliyetlerini
içermektedir. Edirne Salnameleri; 1870-1901 yılları arasında yayınlanmış ve toplam 28 adet basılmıştır.
“-Edirne Gazetesi : Edirne Vilayetinin resmi yayın organı olan Edirne Gazetesi, 1867 yılında yayın hayatına
başlamış, ilk sayısı 1867 yılı Ağustos ayının on yedisinde çıkartılmıştır. Hafta da bir gün sadece Perşembe günü
çıkartılmış olan bu gazete, Türkçe, Rumca ve Fransızca olarak üç dilde yayınlanmıştır. Geliri Edirne “Mekteb-i
hamidiye” Hamidiye Mektebine bırakılmıştır. Günümüzde bu gazete on altı cilt olarak, Edirne îl Halk
Kütüphanesinde bulunmaktadır.
12 -Burada adı geçen sanayi okulu, günümüzde Edirne Teknik Lise ve Endüstri Meslek Lisesi adı altında eğitim
vermeye devam etmektedir.
‘^-Mutasarrıf: îl ve ilçe arasındaki yönetim birimi.

11
M. Şevket Bey’e; Bulgarlar tarafından üçüncü rütbeden sivil madalya, îran devletinin ikinci rütbeden
Şîr-i Hurşit nişanı verilmiştir.
R: 1320 /M: 1904/05 yılında üçüncü rütbeden Osmanlı Nişanı almış ve 3365 kuruş maaşla
Gümülcine Sancağı Mutasarrıf Vekili olarak atanmıştır.
R:1322 /M:1906/07 yılında ikinci rütbeden Mecîdi nişanı almıştır14.
Şevket Bey, Balkan Savaşında esir alınarak Sarayiçi’ne götürülmüş; Edirne’nin
Bulgarlardan geri alınmasından sonra, 1918 yılında Edirne Belediye Başkanlığı yapmıştır.
2 Kasım 1918 günü, îstanbul’da Edirne Mebusu Faik Kaltakkıran, Avukat Şeref Bey,
tüccardan Yolageldili Kasım Efendi ve bunlara katılan bazı yurtsever Edirnelilerle birlikte Kasım
Efendi’nin îstanbul’da Küçük Kınacıyan Hanı’ndaki yazıhanesinde yapılan toplantıya katılmış.
Bu toplantıda Trakya, Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurulması kararı alınmıştır.
7 Kasım 1918’de Edirne’de cemiyetin isminde yapılan küçük bir değiştirme ile Trakya,
Paşaeli Müdafaa Heyeti Osmaniyesi adını almıştır.
Bu isim altındaki kuruluş tarihi pek kesin olmayan cemiyet, büyük bir olasılıkla 30 Kasım
1918 günü Edirne’de kurulmuş olup, Şevket Bey bu cemiyetin sekreterliğini ve kongrelerinde
başkanlığını yapmıştır.
Şevket Bey, 16 Ekim 1919’da yapılan kongre kararıyla cemiyet başkanlığına getirilmiş
ve Yunan işgaline kadar geçen dokuz buçuk aylık sıkıntılı dönemde, Trakya’nın geleceği üzerinde
etkili çalışmalar yapmıştır. Edirne’nin Yunanlılar tarafından işgali sırasında (25 Temmuz 1920),
cemiyetin ileri gelenleri ve kolordu ile Bulgaristan’a geçmeyerek Edirne’de kalmış, Vali vekili
sıfatıyla yapılan antlaşmayı imza etmiştir.
îşgalde, Venizelos’un yerine kralcılar gelince, diğer milliyetçilerle beraber, sürgüne
gönderilmiştir15.
îşgalin sona ermesiyle Edirne’ye dönen Şevket Bey, bu kere Tayyare Cemiyeti Başkanı
olmuştur.
Nihayet Şevket Bey, adı geçen cemiyetin Trakya Bölgesi Müfettişi iken kanser hastalığına
yakalanmış ve tedavi için gittiği İstanbul’da 9 Şubat 1931 tarihinde Erenköy’de annesinin
evinde vefat etmiş ve Erenköy- Sahray-ı cedit kabristanına defnedilmiştir16.
Tanrı ondan razı olsun. Edirne bu çalışkan, dürüst ve vatansever evladı ile ne kadar
övünse yine de az gelir.

14-Mustafa Şevket Dağdevirenzâde’nin torunu Sayın Cem Altınel tarafından bize verilen yazılı belge. “Bu belgenin
aslı Cem Altınel’de olup, buradan alınan bir kopya, T.Ü.Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı, Dr.
Ratıp Kazancıgil Kütüphanesi’ndedir.”
15 -Bıyıklıoğlu T., Trakya’da Milli Mücadele, C:I., s:124-134, Ankara-1992
16 -Peremeci O.N., Edirne Tarihi, Edirne ve Yöresi Eski eserleri Sevenler Kurumu Yayınlarından Sayı:6, s:170-
171, îstanbul-1939

12
 •• ••

BOLUM -I

DAGDEVtRENZADE MUSTAFA ŞEVKET BEY’tN

EDİRNE TARtHt

13
14
 ^ ^ j I„ V ^ 17 ,~ -
•- I -I «
ı ^ l_*^
- *. 1

(jsra ijl ^ t _ ,r -^ U -
■- J .J İ
_ ^ JU I
^ ~ *— T

V _j ...

(3^ ^.ifc Lî^ V^U - _-L„\

-u ^ ı ^y ^ı V j jv ^ .ı •A-a^
■_J. _
- ? J>^v=' L^ -~^=:^ V__İL vi:^
jU l
j_3 <.-.Ldl_ ^ı-1 --L^^ir

- J—
VJL_L \ ^ o L^-V ^

f ' 3 ^ 't> ^j - ' ' u^ı - ^ j_ e „ i j \

j j - ^ ''

r . iV . 1-

JL-^i < j l* _ > i _j I—j I ^ _ * 3 j o _vİ w -^Jt> » _ ij 1 jt-Jjg ^ '

•O <1— «Cîlalj j_C.İ.- _ ^ j\

-J jA 5 ^ ^ l i A l_ J* ! a j ^v*L t.J W A l* ^ 1 . ^y>^\

j ^ < S _ f^ J - 1 ! : ^ ^ j A ) I l_ J::5 ^ I

!J J -1 JL
J'

15
 ÖZEL AÇIKLAMA

Yüce Padişah’ın koruması altında, ilimizin yıllığı on sekizinci kere yayımlandı.

Geçen senekilerine oranla daha düzenli olarak yayınlanması, ilimizin her an gelişmesine
özen gösteren, değerli Valisi Hacı Ahmet îzzet Paşa tarafından istenmekte olduğundan, ile bağlı
olan birimlerden gelen ve burada toplanan tarihi ve faydalı bilgiler ile yıllığımız, benzerlerine
üstün olarak yapıma konulmuştur.

Yıllığımızın bu şekilde düzenlenmesi ilk defa olduğundan, ile bağlı birimlerden bazı
araştırmalar için zaman gerektiğinden dolayı, Rebiül Evvel’in17 başında işe başlandığı için, bir
kısmı litografya18, bir kısmı da harflerle basılmış ve bu durumda, gözden geçirmeye vakit
kalmadığından bir kısım yanılma ve hatalar bulunabilir.

Gelecek sene, Tanrı’nın izniyle vaktinde yayınlanmak üzere tamamlanmasına çalışılarak,

bu sene bu kadarla yetinilip, değerli okuyucularımız tarafından bağışlanacağımızı umarız.

Müdir-i Matbaai Vilayet

Edirne Şevket
(Edirne V ilayet M atbaası M üdürü
Şevket)

17- Rebiül Evvel: Hicri takvim göre üçüncü ay.

18 -Litografya: Taşbasması

16
 EDİRNE’NİN FETHİ HAKKINDA BAZI TARİHİ BİLGİLER

Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu olan Sultan Orhan’ın şehzadesi19 Gazi Süleyman
Paşa, Karasi “Balıkesir” ilinde yönetici iken, Rumeli yöresinin fethi isteğiyle H:758/M:1356/
57 tarihinde Güvercinlik’de danışmalar yapıp; Edincik yöresinden bir gece kırk fedai20ile, seçkin
komutanlardan Hacı İlbey ve Ece Bey ve Gazi Fazıl ve Evranus Bey adlı kişileri acele olarak
hazırlanmış bulunan iki sala bindirip, Gelibolu’nun alt tarafından, Rumeli kıyısına geçerek,
Çimenik Kalesi’ni hemen fethetmişlerdir.
O gece alınan önlemlerle, Anadolu yönünden, sabaha kadar, gemiler ile üç yüz ve üç gün
içinde de, üç bin îslam askeri getirilmiş ve Rumeli sahilinde, o andan başlayarak, âdil Osmanlı
Sancağı dalgalanmıştır.
Bu askerin kahramanlığı ve komutanlarda, özellikle de, Hacı İlbey’de görülen iyi yönetim
sayesinde, Gelibolu ve civarı ile Malkara ve îpsala ve daha birçok belde fethedilmiştir.
H:761/:1359/60 tarihinde Gazi Süleyman Paşa Bolayır civarında avlanırken, bindiği
atın ayağı şiddetle bir ağaca çarpınca attan düşüp, aldığı yara sonunda vefat etmiştir.
Süleyman Paşa’nın ölümünden sonra, Orhan Gazi de ahrete göçtüğünden, Şehit Sultan
Murat Han Osmanlı tahtına çıktı.
Rumeli yönündeki îslam askerleri başbuğsuz kaldığından, Sultan Murat derhal Rumeli’ye
geçti. O sırada, Anadolu yakasındaki bazı beyliklerin, Osmanlı toprağına saldırdıkları duyulunca,
vakit kaybetmeden o tarafa geçip, Ankara Kalesi’ni alıp, gereken yenilikleri yaptıktan sonra
H:763/M:1361/62 tarihinde yeniden Rumeli’ye döndü.
Bentor, Çorlu, Misilli ve Burgaz kalelerinin fethine kendisi komuta edip; Hacı İlbey’i,
Malkara’ya, civar kale ve beldelerine, Evranos Bey’i de, îpsala civarının fethi ile görevlendirdi.
Gazi Sultan Orhan ve Süleyman Paşaların vefatıyla, Sultan M urat’ın Anadolu’da
bulunduğu bir seneden fazla sürede, Rumeli yöresinde kalan îslam askeri başbuğusuz kalmış
oldukları halde, Hacı İlbey ve Evranus Beylerin, Osmanlı ülkesini düşman saldırısından korumuş
olduklarını tarihler anlatmaktadır.
Dimetoka’ya iki saat uzaklıkta, ve Meriç Nehri kenarında olan Burgas adlı kale o sırada,
Hacı İlbey'in gayretiyle feth edilerek, kendisi burada oturmuş, ve etrafa akın ederek, haylice
ganimetler almıştır.
Sultan Murat, Çorlu’nun fethiyle uğraşırken bir gece, Dimetoka Tekl^r’u21 îslam askeri
üzerine ansızın saldırmış ise de, Hacı İlbey siperde hazır beklediğinden, iki ordunun şiddetli bir
çarpışma sonunda, düşman, yenilip perişan olmuş ve tekfur da esir edilmiştir.
Hacı İlbey tarafından düzenlenen bir alay ile tekfur ve tutsaklar, Dimetoka Kalesi yanına
götürülüp, kalede bulunan tekfurun oğlu tarafından görülünce, kale derhal teslim olmuştur.
Bu kalenin alınmasını herkes istediği halde, kalenin sağlamlığı nedeniyle zorlanılacağı
sanılıyordu. Fakat, adı geçenin aldığı önlemlerle, gayet kolay bir suretle zapt olunmuş ve olay
Sultan Murat’a, Çorlu ve Misilli yakınlarında müjdelenmiştir.
Evranos Bey de o sırada, Keşan Kalesi’ni fethedip, hesapsız savaş armağanlarıyla padişaha
ulaştı.
Hacı İlbey, Dimetoka’nın korunması gereklerini tamamladıktan sonra, padişahın isteği
ile Burgas yakınında O’nunla buluşup, Dimetoka ganimetlerini sundu.

Şehzade: Hükümdaroğlu, Prens.

20 -Fedai: Atılgan, yiğit, kahraman
21 -Tekfur: Kale komutanı

17
 Bu iki serdar övgüler ile karşılanıp, padişahın yanında Edirne’nin zaptı için, bir danışma meclisi
kuruldu.
Beylerbeyi olan Lala Şahin Paşa, kalabalık bir ordu ile Edirne tarafına görevlendirildi.
Sultan da Babaeski’nin fethine gitti.
Edirne Tekfuru “Anderya”, adı geçen padişahın geldiğini haber alır almaz, Sazlıdere’de
karşı çıkmaya hazırlanmış ise de, meydana gelen şiddetli bir savaş sonunda zafer, îslam tarafına
nasip olup, yenilen düşman kaleye kaçmış, ve geride birçok esir, ölü ve yaralı bırakmıştır.
Sonuç, bir takım esir ve armağanlarla padişaha duyurulup, Edirne tarafına şeref vermesi
rica olundu.
Lala Şahin Paşa hemen Edirne’ye gelip, kalenin dört yanını îslam’ın zafer bayrakları
ile süsleyip, padişah askerleriyle kuşatmış olduğundan, kuşatılmışların, kaçmaktan başka kurtuluş
yolu bulunmadığını anlamaları üzerine, ve o sırada Meriç Nehri’nin taşkın halinde bulunması
nedeniyle, bir gece Edirne Tekfuru, ailesi çocukları ve değerli malları ile bir sala binip, Enez’e
kaçtı.
Sabah olunca, düşman kalenin anahtarını teslim ederek, Edirne de, Osmanlı hudutları
içine girmiş oldu. Bunun da kolayca fethedilmiş olmasından dolayı Müslümanlar, Tanrı önünde
secdeye kapanıp şükrettiler.
Edirne’nin fethinin kolaylıkla elde edildiği yukarıda yazılmış ise de, tetkik edilen bazı
tarihlerin yazdıklarına göre, kaleyi sıkıştıran îslam askerinin uzun süre direnmeyle
karşılaşmasından dolayı Hacı İlbey, bir gün ansızın ordudan kaçıp kale duvarına gelerek, uğradığı
kötü davranışlardan dolayı sığınma isteğini tekfura bildirmesi üzerine, tekfur onu kabul edip, iyi
muamele ile önemli bir göreve atamıştır.
Önceden verilmiş olan karara göre, komutan ve askerlerden bir bölümü, yavaş yavaş
kaçıp sığınmakla üç beş gün içinde kalede, silahlı bir Osmanlı topluluğu meydana gelmiş, uygun
bir zamanda, Hacı İlbey’in buyruğu ile ansızın hisar kapılarından birine, içeriden saldırılarak
kale zapt edilmiş, ve kapılar açılıp ordu da içeriye girdikten sonra, Tekfur Enez’e kaçmayı
başarmıştır.
O aralık Edirne mâmur22 olmadığı, Dimetoka’nın havası ve suyu ise padişahın isteğine
uygun olması nedeniyle, Lala Şahin Paşa Edirne’nin korunmasına atanıp, Dimetoka saltanatın
merkezi olarak ilan edilmiştir.
H:766/M: 1364/65 senesinde, Edirne Tekl^ru’nun, Sırp kralına sığınıp, îslam askerlerinden
şikayet etmesi ve îslam’a karşı Hıristiyanların Papa tarafından birleşmeye çağrılması üzerine,
yüz bine yakın Sırp, Macar, Eflak ve Bosna askeri beraberinde olduğu halde, Edirne’ye altı saat
uzaklıktaki “Çirmen ” nahiyesine kadar gelip, saldıracakları haber alınır alınmaz Hacı İlbey, iki
bin savaş eri ile gönderilip, ordunun düzensizliğinden faydalanarak, bir gece baskını ile birçoğunu
öldürüp, birazını da esir etmek suretiyle yenmesi üzerine, geri kalanları da çekilmişlerdir.
H:768/M:1366/67 tarihinde Tunca Nehri kenarına, eski saray ve hisar dışında evler ve
birçok mescit, medrese ve imaretler yapılmasından ve Edirne şehri bayındır bir yerleşim alanı
olmasından dolayı Sultan Murat, adı geçen tarihte Edirne’yi devlet merkezi yaptı.

21 -Mâmur: Bayındır, gelişmiş, kalkınmış.

18
 EDİRNE’NİN SON DONEM OLAYLARINA AİT BAZI BİLGİLER

H: 1244/M: 1828/29 tarihinde Ruslar Balkan’ı aşıp, Amavutköy yoluyla Edirne’ye gelerek,
Tunca Nehri kenarında çadır kurdular.
Bilindiği gibi, Edirne’de Ruslarla barış antlaşması yapılmıştır. Ruslar, Edirne’den
çıkarken, ünlü Tavuk Ormanı’nın birçok ağaçlarını yakmış, ve o zaman, Edirne Sarayı’nda bulunan
değerli eşyayı da alarak, şehri boşaltmışlardır.
Bir de, Ruslarla H:1294/M: 1877 senesi Rebiülâhiri’nin 10’unda “24.04.1877” savaş ilan
edilip, H:1295/M:1878 senesi Muharremi23’nin on beşinci “ 19.01.1878” Pazar günü, Ruslar,
Yıldırım semtinden Edirne’ye gelip, savaşsız olarak şehri istila etmişlerdir.
Yapılan antlaşma gereğince, Rusların, Edirne’yi boşaltmaları gerektiğinden, Vilayet
Valiliği’ne atanan Rauf Paşa, R: 1304/M:1889 senesi Şubat ayının başında Edirne’ye gelip, birer
birer teslim kurallarını uygulamaya koymuşdu. Ruslar tarafından da, Edirne’nin boşaltılmasına
başlanmıştır.
R:1305/M:1889) senesi Mart ayı başında; vilayete bağlı yerlerin ve vilayette dairelerin
kurulmasına başlanıp, her tarafa gerekli görevliler atanıp gönderildi.
R:1305/M:1889 senesi Nisan’ının 30. Pazartesi günü (M:12 Mayıs 1889) yeni teşkilat
gereğince, Edirne’de de Nizâmiye Mahkemeleri açıldı. Mahkeme dairesinin önünde yapılan
açılış töreninde, yeterli sayıda piyade ve süvari asker ile halk hazır idi. Rauf Paşa’nın gayretiyle
daire kusursuz olarak düzenlenip döşenmişti.
O gün, yeni mahkeme usulü kanunu gereğince Edirne’de, özellikle Osmanlı ülkesinde
ilk önce Enver Beyefendi’nin başkanlığında olan Bidayet Mahkemesi24 hukuk dairesinde,
muhakeme yapılmasına başlanmıştı.
Mayıs ayının üçünde, Dimetoka Sancağında25 ve değişik tarihlerde diğer yerlerde de
Nizamiye Mahkemeleri kuruldu.
Vilayetin diğer düzenlemeleri de tamamlanmakta ve bir yandan polis ve jandarmalar
yazılmakta idi.
O aralık, evvelce doğu Rumeli Vilayeti ve Bulgaristan’a giden Hıristiyan halk da, eski
yerlerine dönmekte idi.
Vilayet sınırının tespitiyle görevli komisyon üyeleri, Hanlı Yenice kasabası yoluyla, Mayıs
ayının 30. Çarşamba günü gelerek, dört beş gün kaldıktan sonra, Rodop yöresi hududuna gittiler.
Aynı yıl Haziran ayında, âşar’ın26 emanet sistemiyle idaresine ilk olarak başlandı. Temmuz’un
18’inde Edirne’de, belediye seçimine başlandı. Ağustos’un 1’inde geliri şehir kaldırımlarına
harcanmak üzere, köprülerden giriş parası alınması kararlaştırıldı.
Rumeli’deki Osmanlı Vilayetlerinin yönetimleri için gerekli olan bir nizamnamenin27
hazırlanabilmesi için, bağlı vilayetlerden, uygun birer kişinin katılımı ile bir encümen28kurulması
gerektiğinden, R:1305 yılı Kasım ayının yirmi sekizinde, (M:10 Aralık 1889) her taraftan gelenler
ile, vilayet ileri gelenleri, ve diğer kişilerden oluşan komisyon, Rauf Paşa’nın başkanlığında
toplandı ve encümen açıldı.

23 -Muharrem : Hicri takvime göre birinci ay.

24 -Bidayet Mahkemesi : Asliye hukuk mahkemelerine verilen ad.
25 -Sancak: İl ile ilçe arasındaki idari birim.
26 -Aşar: Tarım ürünlerinden alınan % 10’luk vergi.
27- Nizamname : Yönetmelik
28-Encümen: Komisyon

19
 Yerel ihtiyaçların saptanması yönünde çalışmalar yapılıp, bu arada onaylanan kanun metni
hükümlerinin uygulanmasına; R:1296/M: 1880/81 senesinde ve eytam sandığı29, istila nedeniyle
İstanbul’a gönderilmiş olduğundan, R:1305 senesi Ocak ayının 25’inde (M: 6 Şubat 1890)
İstanbul’dan getiritilip, hesaplarının kontrolüne yeniden başlanıldı.
Bu arada, istilada yönetimi bozulan Edirne’deki Gureba Hastanesi de yeniden düzenlenip,
tamir ettirilerek, aynı yıl Şubat ayının yirmisinde yeniden hizmete açıldı.
Hükümetin kurulamadığı bir dönemde, görünen lüzum üzerine Vilayet Matbaası, uygun
koşullar ile geçici olarak, "Nilogos gazetesi" imtiyaz sahibine verilerek, R:1295/M:1879 senesi
Mayıs ayının başında, “A R D A ” adıyla resmi olmayan bir gazete yayınına başlanmış ise de,
vilayet teşkilatı kurulduktan sonra, matbaanın devlet idaresine geçmesi gerektiğinden, R:1296
senesi Mart ayının 28’inde (M:9 Nisan 1880) adı geçen gazetenin yayını durdurlarak; Mayıs
ayının başından itibaren de, Vilayet Matbaası çalışmaya ve “Edirne” adıyla, Türkçe ve Rumca
resmi gazetenin yayınına başlanmıştır.30
Savaş ve istila sırasında göç eden İslamların, komşularına bırakmış oldukları hayvanlar
ve diğer mallar, dönüşlerinde emanet edilenlerle aralarında antlaşmazlık çıkmış olduğundan,
konuyu barış yoluyla çözmek için R: 1305/M: 1890 senesi Kasım ayının beşinde vilayet merkezinde
bir sulh komisyonu, ve değişik illerde de bu komisyonun birer şubesi kurularak, çalışılmaya
başlanmıştır.
Bu iş için aynı yıl Şubat ayında, Şûrayı Devlet üyelerinden Ebru Efendi, Edirne’ye gelerek
yapılan uygulamayı kontrol etmiş, ve R:1309/M:1893 senesi Nisan ayı içinde bu komisyonlar
kaldırılarak, bu işlerin, Nizamiye Mahkemelerince31 görülmesi, İç İşleri Bakanlığı’ndan vilayete
bildirilmiştir.
Rauf Paşa’nın dizlerinde meydana gelen ağrıların tedavisi için, Almanya kaplıcalarına
gitme isteğine, R:1306/M:1890 senesi Temmuz’unun on ikinsin de padişah izni gelmiş, aynı
ayın on dokuzunda ordu müşirliğine32Veysel Paşayı, Vilayet Valiliği’ne de Vasih? Efendiyi vekil
bırakarak İstanbul’a gitmiştir.
Rauf Paşa; yönetimi süresinde il teşkilatını kurmuş, Edirne’nin boşaltılmasından sonra,
vilayette bulunan elli altmış binden fazla göçmenin büyük bölümünü Doğu Rumeli’ye ve diğer
yerlere, eski yerli halkı da köylerine gönderip, oralarda yerleşmelerine çalışmış ve Hamidiye33
okulunu yeniden kurmuş, milli eğitim alanında birçok ilerlemeler ve bayındırlık alanında verimli
çalışmalar yapmıştır.
Adı geçenin yerine atanan devlet şurası eski başkanı Ali Paşa, R:1306/M:1890 senesi
Temmuz’unun yirmi dördünde Edirne’ye gelmiş, ve ilin önemli işlerini görüşmek üzere iki defa
İstanbul’a gitmiş, ve aynı amaçla, aynı yılın Ekim ayının yirmi dördünde gittiği İstanbul’da,
görevden ayrılmıştır.
Görevi üç ay süren, iyi huylu bir kişi olup, herkes hakkında hoşgörü sahibi idi.
Rauf Paşa, ikinci defa Vilayet Valiliği’ne atanmış, aynı yıl ocak ayının yirmi beşinde ayrılmıştır.
Görev süresi bir ay yirmi beş gün olup; bu süre içersinde, ilkokulların düzeltilmesine çalışarak,
yeni sisteme örnek olmak üzere Selimiye Okulu açılmıştır.

29 -Eytam Sandığı: Yetimler sandığı

Vilayet Matbaası: H : senesinde Hurşit Paşa’nın valiliği dönenimde yeniden yapılanarak açılmış olup, burada
halen her türlü evrak ve defterler Türkçe, Fransızca, Rumca ve İtalyanca gayet ucuz ve kusursuz olarak basılmaktadır.
31 -Nizamiye Mahkemesi: Askeri Mahkeme
32- Müşir: Osmanlı ordusunda mareşal rütbesi.
33- Hamidiye Okulu: Günümüzdeki Edirne Teknik Lise ve Endüstri Meslek Lisesi’nin Osmanlılar döneminde ilk
kurulduğundaki adı.
20
Kurulması padişah buyruğu olan nişancı taburlarının resmen kuruluşları yapılmış, ve eski smıf ve ikinci
derece redif34alaylarının, silah altına alınmasına padişah buyruğu çıkmış olduğundan, aynı yıl ocak ayının
on beşinde gereğinin yapılmasına başlanılmıştır.
Adı geçenden sonra müsteşar Vasıh Efendi Vali vekâletine atanıp, R: 1307/M: 1892 Ocak
ayının yedisine kadar görev yapmıştır.
Vilayet Valiliğine atanan Kadri Paşa, adı geçen günün akşamı Edirne’ye gelip, iki yıl
süren görevi içinde, Rumeli îlleri Kanunu hükmüne göre, şehir ve kasabalarda değişik cemaatler
meclisleri, ticaret ve ziraat odaları ve Eğridere ilçesi ve Edirne’de merkez mutasarrıflığı35teşkilatı
kurulmuş, yeni tartı sisteminin kullanılmasına başlanılmış ve vilayete milli eğitim müdür ve
müfettişi atanmıştır.
îl merkezi ve ile bağlı birimlerde, bir hayli orta ve ilkokul ile bir ilk öğretmen okulu
açılmış ve il milli eğitim meclisi kurulmuştur.
Rumeli coğrafyasında; gerek yeniden yapılan, ve gerekse onarılması gereken istihkâmlar
hakkında, Tahir Paşa’nın başkanlığı altında bir komisyon kurularak, aynı yılın başında göreve
başlamıştır.
Müref^e, Orta Köy, Havsa ve Vize ilçeleri merkezinde birer telgrafhane açılmış ve R: 1309/
M: 1891 senesi Ocak ayının otuzunun Pazar günü vefat edip, Sezai Dergâhı kabristanına
gömülmüştür.
Adı geçenin döneminde 60 yeni okul yapılmış, yirmi beş okul da genişletilmiş ve
onarılmıştır.
Ayrıca, sekiz yeni hükümet konağı yapılıp, ikisi de onarılmıştır.
Bunlara ek olarak, yirmi yeni câmi yapılıp, yirmi sekizi de onarılmıştır. Mustafapaşa da
iki bölük süvari için yeni bir koğuş, ve yüz yetmiş beş hayvan alan bir ahır, Uzunköprü’de
şer’iye ve nizamiye mahkeme daireleri, Gümülcine’de Jandarma koğuşu ve ahır, evrak mahzeni36
, memleket bahçesi37 ve yüz elli bin kuruş harcanarak Gümülcine’nin su yolları ve Darıdere’de
bir koğuş ve bir depo, Keşan’da bir belediye, Lüleburgaz’da bir alay asker için kışla yapılmış ve
Sultan Selim Câmii onarılmıştır.
Gümülcine’den, Karaağaç ve satın alma iskelelerine kadar yapılacak yolların giderleriyle,
yapılacak diğer faydalı işlere karşılık olmak üzere, Gümülcine yolundaki Boru Gölü üzerine,
Gümülcine Belediyesi tarafından yapılan köprüden geçecek, araba ve hayvanlardan geçiş ücreti
alınması devlet şurası tarafından kararlaştırılıp, sonuç vilayete bildirilmiştir.
Aynı yıl Nisan ayının otuzunda, Vasıf Paşa’ya vezirlik rütbesi verilerek, Cebel-i Lübnan’a
mutasarrıf olarak gönderilmesi üzerine, yerine Nikolaki Efendi atanmış ve Haziran’ın dokuzunda
Edirne’ye gelmiştir.
Eylül başında Köseç Balaban Mahallesi halkı tarafından, gayet güzel olarak yeniden
yaptırılan Kadriye Okulu’nun açılışı yapılmıştır.
Valiliğe on bir gün defterdar Mustafa Naili Efendi vekalet etmiş, Vilayet Valiliğine ikinci
defa olarak, Padişah tarafından Bursa Valisi Hacı Ahmet îzzet Paşa atanarak, özel trenle aynı yıl,
Şubat’ının onuncu Cuma günü saat beş sıralarında Edirne’ye gelmiştir.
Böylesine değerli bir vezirin, ikinci defa Edirne Valiliğine atanması herkesi sevindirmiş
ve görkemli bir törenle karşılanmış, halk, bu atamayı yapan padişaha dua ederek minnet ve
şükran gösterileri yapmıştır.
34 - Redif: îhtiyat askeri.
Mutasarrıflık: îlçe ile il arasındaki idari birim.
36 -Evrak Mahzeni: Arşiv odası
37 - Memleket Bahçesi : Park

21
 Göreve atandığını bildiren fermanı, Şubat’m on altmcı Perşembe günü törenle okumuş, bitiminde
adı geçen şu demeçte bulunmuştur:
“Okunan fermandan anladığımız gibi, Padişah ’ımız Efendimiz’in amaçları, tüm memleket
ve Osmanlı yurttaşlarının eşit bir mutluluk içinde yaşamalarıdır.
Fermanlarının okunmasında ve bu gibi törenlerden beklenen de, padişahımızın adaletini
halka duyurup bildirmektir.
Her s ın ıf halk, vatandaş, kardeşçesine birbirleriyle birlik ve beraberlik içinde,
vatandaşlarının imarına çalışmalıdır.
Her kim bir taraftan zerre kadar incinirse, hükümet kapıları açık bulunduğundan derhal
gelsin durumu anlatsın. Biz de onları dinleyip gereğini yerine getirmek için hazırız ve görevliyiz.
Bu vilayet, ikinci devlet merkezi olduğu için burasını Efendimiz (padişah) severler. îşte
bu büyük nimetin kadir ve kıymetine göre herkese iyi hizmetle teşekkür borcumuzu ödemek
zorundayız.
Hemen Cenab-ı Hak padişahımız efendimiz hazretlerinin ömür ve saltanatlarını uzatsın
amin”.
R:1300/M:1884 senesi Temmuz ayı içinde Havsa’da, Şubat ayında da Midye’de38 birer
Bidâyet Mahkemesi39 kurulmuş ve Çorlu’da padişah mülkü olan Türbedere Kasabası’nda bir
panayır kurulması kararlaştırılarak, Ağustos ayının üçünde resmen açılmıştır.
Dedeağaç, günden güne önem kazanan bir ticaret merkezi olması dışında, o yöre
sahillerinin de önemli olduğundan, gerek Dedeağaç’ın ve gerek sahil boyunun, bir derece daha
düzen ve güvenliğe alınması gerekmekte idi.
Değerli vali daha önceden bu durumu görmüş olduğundan, Liva Merkezi’nin Dedeağaç’a
nakli ve Dimetoka’nın da kazaya dönüştürülmesi ile, il merkezinden yönetilmesi teklifi, padişah
tarafından uygun bulunmuş, ve R: 1300/M: 1884/85 senesi başından itibaren böylece uygulanmıştır.
Adı geçen yılın başlarından itibaren Edirne’de bir emlâk-ı seniyye, Çorlu, Babaeski, İpsala
ve Gümülcine’de birer şube kurulmuştur.
R:1302/M : 1886/87 senesinden itibaren â ş â r’ın40 ihale yoluyla uygulanm ası
kararlaştırılmış, ve Temmuz’un on yedisinden itibaren merkez mutasarrıflığı kaldırılıp, mutasarrıf
Nikolaki Efendi Vali yardımcılığına atanmıştır.
Bulgaristan’ın Tırnova Kasabası’nda, R:1302/M: 1886/87 Aralık ayı içinde Kolera hastalığı
çıktığından, ilin her tarafında sağlık önlemleri alınmış ve hududa kordonlar konulup, o yönden
gelecek yolcular için, Mustafapaşa İstasyonu yakınında beş gün karantina kararlaştırılmıştır.
Edirne İli’nin önemli yeri nedeniyle, Vali Ahmet İzzet Paşa’nın seçkin hizmetlerine karşı, aynı
yılın ekiminde kendisine murassa imtiyaz nişanı verildiği gibi, R: 1304/M: 1888/89 yılı başından
itibaren adı geçen il de, birinci sınıf vilayet derecesine yükseltilmiştir.
Aynı yıldan itibaren Edirne demiryolunda ve Mustafapaşa, Tekke Kapı, Malkoçlar, Vaysal,
Konak, Hamidiye, Hamza Beyli, Çalıdere ile hududun diğer yerlerinde gümrük idareleri kurulup,
Tekirdağ, Gelibolu ve İskeçe’de bulunan Ticaret Mahkemeleri kaldırılarak davaların, Bidâyet
Mahkemelerinde görülmeleri kararlaştırılmıştır.
Vali yardımcısı Nikolaki Efendi aynı yılın Nisan ayı içinde, vezirlik rütbesi ile Girit
adası valiliğine atanmış ve muavinlik de kaldırılmıştır.

38 - Kıyıköy
39 - Bidâyet Mahkemesi : Eskiden asliye Mahkemelere verilen ad.
40- Aşar: Tarım vergisi (Alınan ürünün onda birinin vergi olarak devlete verilmesi).

22
 R:1305/M: 1889/90 yılından itibaren, Edime ve ona bağlı olan yerlerde Ziraat Bankası şubeleri
açılmış, ve Edirne’ye beş saat uzaklıktaki yerden, sekiz yüz çuvaldız temiz su şehre getirilmiştir.
R:1306/M: 1890/91 yılı başında yol inşaatı için para alınması kararlaştmşmış, vilayet içinde askeri
yollardan en önce, Kırklareli yollarının yapılmasına başlanılmıştır.
Yılbaşından itibaren Ahmet Faik Efendi’nin imtiyazı altında, “Ceride” adıyla gayri resmi
(sivil), Pazar ve Perşembe günleri bir gazete çıkarılmaya başlanılmıştır41.
Ekim ayı içinde Edirne’de, Nümune-i Terakki Özel Okulu erkek çocuklar için açıldı, ve
sonra da kız çocuklar için bir bölüm ayrıldı.
Vali Ahmet îzzet Paşanın ilk görevinden, R:1306/M:1891 senesi Şubat sonuna kadar
geçen zamanda vilayet içinde, gerek yeni yapılan, gerekse tamir edilen, inşaat ve diğer bayındırlık
eserleri aşağıda gösterilmiştir.
Ortaköy kazası merkezinde yirmi yedi odalı kâgir hükümet konağı, Dimetoka’da bir kız
okulu, Edirne’de yangın ve saat kulesi, Fekle kasabasında okul ve cami,
Edirne’de yanan Gureba Hastahanesi’nin yerine, yeniden erkek ve kadın için hastahane,
Edirne cezaevi tamir edilerek, yeni bir daire ile bir de hastahane, polis dairesi, Şer’iye Mahkemesi,
Türbedere köyü civarından akan Çorlu deresi üzerine Hamidiye Köprüsü, Hayrabolu
kazasında yeni orta okul, Edirne’de kışla binası içinde Sultan Mahmut Han Câmii, Sultan II.
Murat’ın Mevlevihane’deki câmii, Edirne’de hükümet konağı içinde jandarma koğuşları tamir
edildiği gibi, adı geçen kışlanın bitişiğindeki Edirne fatihlerinden Zaganos Paşa’nın adıyla
söylenen câmi,
Sultan Selim civarında, taş odalar denilen yerde, büyük bir kız orta okulu, Havsa’da
hükümet konağı, Çorlu’da Kanuni Sultan Süleyman Câmii, Fere’de orta okul,
îpsala’da, Sultan II. Murat Câmii padişah haziresi tamir edildiği gibi, Cebel ? ve Malkara
kazalarında hükümet konakları,
Kırklareli’nde, înecik deresi üzerinde 150 metre uzunluğunda yeni köprü, Uzunköprü
Çalı nahiyesinde halkın yardımı ile hükümet konağı,
Eğridere de, Ahiryan Erikçinde, Tosya kasabasında iki medrese, Keşan Caddesi’nde bir
köprü, îpsala’da ortaokul,
Keşan’da, Hersekli Ahmet Paşa Câmii, Lüleburgaz’da hükümet konağı tamir olunup,
Sultanyeri’nde bir hükümet konağı, Dimetoka’da Yıldırım Beyazıd Câmii yakınında Abdulvâsi
adlı hayır sahibinin yaptırdığı dershane bunun altına dükkanlar,
Cebel ve îskeçe’de birer depboy ile Tekirdağ’ında yeni bir redif dairesi, Ortaköy’de bir
taburluk kâgir kışla, hamam, Edirne, Gümülcine, Dedeağaç, Gelibolu’da sivil idadi42 okulları,
Sultan II Murat ve Bayezıd îmaretleri,
Darıdere’de, Kanlı Çay üzerine bir taş köprü, Sofyalı’da Hamidiye adıyla bir câmi,
Gelibolu’da saat kulesi, Edirne’de sırık meydanında îbrahim Paşa Zâviyesi,
Babaeski’de Cedid Ali Paşa Câmii, Ahtapolu kazasında hükümet konağı,
Hacı Danişment kasabasında, Keşan, Evreşe, Sofulu, Cebel, Sultanyeri, Ahtapolu, Kırk
Kilise’de sekiz telgrafhane, Dedeağaç’da dört hapishane, Ahtapolu’da bir câmi,
Orta Köy’de “Edirne'" adıyla bir câmi ve bir mektep, Sofulu, Sultanyeri, Ahtapolu, Dedeağaç’da
dört hapishane,

41- Matbaa ve idarehanesi Eski Cami Caddesi’nde ve gümrük hanında olup Türkçe ve Fransızca her türlü evrak
basılmaktadır Edirne’de bulunan başka Sultan Selim yakınında bir askeri matbaasıyla Hayri Efendi ve Vefyadi
matbaaları vardır.
42 -İdadi: Lise

23
 Padişah mülkünden Çorlu, İpsala, Babaeski ve Malkara şubelerinde Veli, Akhoca, Sanca Ali,
Turpcular, Gülçavuş, Küçük Karpuzlu, Rumcuk, Paşa, Koyun Yeri, Koyun Tepe, Katrancı, Minnetler,
Naip Yusuf, Necatiye, Burhanetdin, Taptık, Karacaoğlan, Pavli, Mandıra, Yolageldi, Balabankoru,
Velimeşe, Türbedere, Karaağaç, Kabaklı Pınar, Bahçeağılı, Bulaklı, Uzunhacı, Balıkağıl, Yakuplu,
Çakbaz, Kurudere, Beyaz kasabalarında yeni birer câmi ile okul,
Gelibolu’da gayet büyük Hamidiye Hastahanesi, Edirne’de bir askeri ortaokul, Edirne’de
topçu ve süvari kışlaları, Kırcaali’de kışla, telgrafhane, Dedeağaç’da jandarma dairesi, Enez’de
hükümet konağı,
Tüm gideri adı geçen vali tarafından ödenerek Sofulu’da bir ilkokul, Hayrabolu’da Sarban
Ahmet Baba Dergâhı, Keşan Hükümet Konağı, Gelibolu’da Feyziye Okulu, Eğridere’de Dolaştır
kasabasında ve Sofulu’da Hamidiye Öğretmen okulları,
Eceabat nahiyesinde, Yılakabad kasabasında ve Dedeağacı’nda birer okul, Mürel^e’de
çarşı, Edirne’de Dâr-ul Hadis, Gelibolu’da Gazi Süleyman Paşanın, Edirne’de eski defterdar
Mustafa Efendi43Tırnova kasabasında, Gümülcine Muhacır Mahallesi’nde birer câmi ile Edirne’de
Alaca Camii yakınında olan okul, İskeçe’de orta okul ile yedi dükkân,
Sol^lu’da hükümet konağı, Dedeağaç, Sofulu, Dimetoka, Edirne’de dört belediye dairesi,
Edirne’de Saçlı İbrahim Efendi, Çoban Ali Efendi dergâhları,
Lüleburgaz’da top anbarı ve samanhane, Edirne’de fırınlar sırtı adlı yerde cebehane, ve
dört karakolhane,
Gelibolu’da Zeynel Arap Türbesi, Edirne’de Yahya Efendi Dergâhı, Sitti Sultan Câmi,
Mahmut Paşa, Turgut Bazirgân, Atik Ali Paşa, Fere’de Gazi Süleyman Paşa, Kırklareli’nde
Ayasofya, Edirne’de Ayasofya, Edirne’de İsmail Ağa, Kâtip Cû, Dimetoka’da Yıldırım Bayezid.
Uzunköprü’de, Rıza Câmii ve Mescidiyle Atik Ali Paşa, Aşık Musa Efendi, Kadirihane,
Mevlevihane dergâhları,
Ayşekadın, Üç Şerefeli, II. Murat Okulları ve Edirne Mustafapaşa ile beraber sekiz gümrük
dairesi yeniden tamir edilmiş ve yapılmış,
Sarayakpınar kasabasından gelen su yollarının, otuz seneye yakın tamir olunmadığından,
yeniden yapılmasıyla geniş demir boruları döşenmiştir.
Beş yüz bin metreye yakın şosenin tamiri, yeniden yapımı ve toprak düzeltilmesi yapılıp,
büyük ve küçük yüz altmış yedi köprü imar edilmiş ve yirmi kilometre Tırnova askeri yolu elli
dokuz adet köprüsüyle beraber yeniden yapılmıştır.
Babaeski istasyon yolu, kırk sekiz adet köprüsüyle beraber onarılmış, Mustafapaşa kasabası
caddesinin bazı kısımları, doğu hududuna kadar on sekiz köprüsüyle tamir edilmiştir.
Yanbolu Caddesi’nden, Çukurçayır’a kadar olan köprüler onarılarak, yirmi iki kilometrelik
Muratlı istasyon yolu değiştirilerek, on dört adet eski köprüsü onarılmıştır.
Yirmi altı kilometrelik Gümülcine-Karaağaç İskelesi yolu, ve Havsa Caddesi’nin yirmi
yedi adet köprüsüyle şosenin, bazı bölümleri değiştirilmiş veya onarılmıştır.
Ortaköy yolunda, bin dokuz yüz küsur metre yolun da, yeniden yapılması ihaleleri
yapılmakta olup, bunların bu sene tamamlanması kararlaştırılmıştır.
Daha birçok kutsal mekanların ve diğerlerinin tamirleri ele alınmış ve yenilenmiştir.
Adı geçen Valinin (Ahmet İzzet Paşanın) özel gayretiyle, şimdiye deyin bu kadar eserlerin
yapılıp tamamlanmasının, doğrudan doğruya Tanrının yardımı ve Padişah’ın iyi niyetinden ileri
gelmekte olduğu açıkça görülmektedir.

*3_Paşa olmalı.

24
 EDİRNE v il a y e t i
“EDİRNE KAZASI”
Edirne’nin ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu hakkında, esaslı bir tarihi bilgiye
rastlanılmayıp, ancak, milattan 117-137 sene önce Edriyen adlı imparator zamanında, eski
Oküdama Mahallesi’nde kurulmuş ve eskiden bunun adı “Araysta” ve “Oristiya” iken miladın
ikinci yüzyılı başlarında, Roma imparatoru olan “Adriyan” tarafından genişletilip, imar edilmiş
olduğundan, onun adına uyularak, halen yabancı dillerde kullanılan “Endronopoli” adıyla
tanınmıştır.
Adriyan döneminde yaygın ün kazanıp “Hamımon” adlı nahiyenin merkezi, sonra Doğu
İmparatorlarının ikinci şehri sırasına geçmiş; ve şehrin duvarları altında iki büyük savaş olmuştur.
Birisi, H:328/M:939 senesinde Konstantin adlı imparator “Lisinyüs” öbürü de, H:378/
M:988 tarihinde “Valan” adlı imparatoru Gotlar yenilgiye uğrattı.
H:770/M:1368 senesinde ikinci defa olarak ikinci başkent olup, seksen dokuz sene sonra
Fatih Sultan Mehmet Han ’ın saltanat döneminde ve H:859/M:1455 tarihinde İstanbul’a taşınıp,
İstanbul’un fethinden sonra bile, Sultan III. Ahmet, V. Mehmet44 ve Sultan Mustafa gibi bazı
padişahlar tarafından merkez olarak kullanıldığı, tarihlerde yazılıdır.
Edirne Vilayeti, halen doğu yönünden İstanbul’a bağlı dört kaza ve batı yönünden, Doğu
Rumeli ve Selanik vilayetleri, kuzeyde Karadeniz ve güneyde Akdeniz ile çevrili olup, yaklaşık
kırk iki bin beş yüz kilometre kare arazi üzerinde bulunmaktadır.
Edirne’nin, İstanbul’a olan uzaklığı kırk dört saat, yaz mevsiminde altı, kış mevsiminde
dokuz menzil ve doksan mil olarak kabul edilir.
Edirne, 41 derece 45 dakika kuzey enlem, ve 24 derece 15 dakika doğu boylam üzerindedir.
Edirne kazası, üç nahiye ve Edirne, Karaağaç adıyla iki belediye ve üç yüz altı mahalle
yüz elli dört kariye45ve on yedi bin yüz otuz iki evde, seksen beş bin yedi yüz seksen üç erkek ve
kadın nüfusa sahiptir.
Edirne şehrinde, 10780 evde 53348 nül^su vardır. 157 cami ve mescit, 69 tekke ve zâviye,
35 medrese ve kütüphane 52 okul, hapishane, jandarma, adliye, telgraf, şeriat mahkemesi daireleri
ve diğer birimleriyle bir hükümet konağı, bir askeri daire, dört askeri, sivil lise, ortaokul, bir kız
ortaokulu, nümune çiftliği, ziraat ve sanayi okulu vardır.
3870 dükkan, 280 fırın, 37 han, 15’i çalışır, 9’u harâb hamam, 134 değirmen, 7 fabrika46,
5 matbaa, 568 oda, 148 samanlık ve ambar, 19476 parça bağ, 2315 bahçe, 5228 tarla, 278 çayır,
1657 arsa vardır.
Bunların dışında; 26 kilise ve manastır, 13 sinagog, 5 kışla, 11 karakolhane, 239 çeşme
ve sebil, 5 imaret, 1 ıslah evi, 5 hastane ve yangın kulesi, 6 buzhane, 2 reji ambarı, 1 gazhane, 15
kadar kiremit ve tuğla ocağı, 87806 dönüm ekilir ve ekilmez arazisi vardır.
Şehir dışındaki kazada 228 dükkan, 2 fırın, 16 han, 1 hamam, 78 değirmen, 6 fabrika,
104 ambar ve samanlık, 54 çiftlik, 6889 bağ, 43962 tarla, 131 bahçe, 1230 parça çayır, 58 mera,
16 orman, 448 arsa, 24 câmi, bir hayli mescit ve 2 tekke, 32 kilise ve manastır, 20 taş, kiremit ve
tuğla ocağı, 29 çeşme, 997074 dönüm ekilir ve ekilmez arazi.

44- Bu V. Değil IV. Mehmet olmalı.

45 -Kariye: Köy.
46 -Un Fabrikası.

25
 Aşağıda ayrı ayrı gösterileceği üzere Edirne şehri, Edirne Sancağıyla beraber 6 sancak, 21
kaza, 97 nahiye, 1620 köy ve 800.000 nüfusu olan Edirne Vilayeti’nin merkezidir.
Şehrin binaları Tunca ile Meriç Nehri kenarından başlayarak, nehirden altmış metre kadar
yüksek engebeli bir bayırın tepesine kadar devam eder.
Adı geçen nehirler ile Arda Nehri üzerinde 8 adet büyük taş ve demir köprü vardır.
Edirne’ye yakın Çömlekakpınar Köyü civarında ve Arda Nehri yanında nikris ve diğer
hastalıklara şifa veren yerler vardır.
Birisi Ağustos’un 15’inde açılır. Oradaki ayazmanın yanına birer çukur kazılıp, hasta
olanlar çamura girerler.
Sarı yardaki ayazmanın da suyundan içip kumuna girerler. Şifaya kavuşanlar çoktur.
Şehrin suyu 3-4 saatlik uzaklıktan gelir. Sultan Süleyman, oradan ve Kıyık civarından
gelip, Sarıcapaşa Mahallesi’ne kadar taş kemerlerle şehre getirmiştir.
Vezirlerden bazıları da sonradan buna su ekleyerek, iki bin küsur çuvaldıza47
çıkartmışlardır.
Edirne şehrinin, günden güne ev ve nüfusunun artmasından dolayı, şehir içine eskiden
gelen bu su ile idare güçleşmiş olduğundan, şehre beş saatlik yerden sekiz yüz çuvaldız kadar su
da R:1306/M:1890/91 senesinde ekleyip, şehre getirmişlerdir.
Bu güzel suyun çıktığı yere dikilen sütuna kazılan tarih, Vali Hacı îzzet Paşa tarafından
söylenmiştir.

TARİH
Eyledi icra Edirne şehrine âb-ı hayât
Pâdişah-ı hızr rehber sâye-i Rabbı vâhit

Yazdı îzzet bendesi târih-i cevherdârını

Yapdı bu mecra-ı mâ-ı hazret-i sultan Hamid
R:1306/M:1890/91

Edirne B elediyesi’nin yıllık geliri, 522.359 ve gideri de 522,474 ve Karaağaç

Belediyesi’48nin geliri 28.000 gideri 34.000 kuruştur.
Edirne Ziraat Bankası’nın sermayesi 3.236.845 ekim başına kadar olan ikrazat 2.164.319
kuruştur. Artanı (kusuru) var olan, halen sandık mevcududur.
Edirne’de Meriç, Tunca, Arda nehirleri etrafında 2315 parçadan fazla bakımlı sebze,
meyve ve dut bahçeleri vardır. Kayısı, erik, ayva, dut, muşmula ve diğer meyveler pek boldur.
Edirne’deki bağlar anlatılmaya değer olup, şehrin üç tarafını kuşatmış îstanbul yolu, Kıyık,
Tekke Kapı, Yeni îmaret ve Yıldırım semtlerinde otuz yedi yerde 19476 parça bağ bulunmaktadır.
Çavuş üzümü, îstanbul’unki ile yarışacak derecede güzeldir. Üzüm ürünü pek güzel
yetişmektedir. Yıllık üzümden senede 300 milyon kilo kadar şarap ve 4.600.000 kilogram kadar
rakı elde edilip, şarabın büyük bölümünü tüccarlar aracılığı ile Avrupa’ya taşınmakta olduğundan,
halk bu yüzden haylice faydalanır.
Koza ürünü, önceleri başlıca gelir kaynağı idi. îşgalden sonra, iki sene evveline gelinceye
kadar, ipek böceklerine bulaşan hastalık, ve bahçelerin harap olması nedeniyle, diğer yerlerde
olduğu gibi, bu bölgenin de koza rekoltesi düşük olup; Pastör sistemi ile Avrupa’dan ve Bursa’dan

47 -Çuvaldız: Eski su ölçülerinden birinin adı.

48 -Karaağaç günümüzde Edirne’nin mahallesi durumundadır.

26
getirilen tohumlarla, iki seneden beri verim artmakla beraber, rayiç olmadığı için fazla faydalanılmamaktadır.
Edirne şehri ile Uzunköprü, Sofulu, Mustafapaşa, Dimetoka, Ortaköy kazaları ipek öşrü R: 1306/
M: 1890/91 senesinde 8260 lira, ve R:1307/ M: 1891/92 senesinden devredilmek suretiyle 679.000
kuruş tutmuştur.
Edirne Vilayeti, hayvancılık bakımından da zengin bir il iken, işgal sırasında koyun ve
çift hayvanatınca pek çok zayiat olmuş ise de, sekiz-on seneden beri padişah sayesinde eski
halini bulmuştur.
Bu yıl içinde 2.436.700 baş koyun ve keçi sayılıp, vergisi 122.092.715 kuruş olmuştur.
Çoğu kıvırcık cinsinden olan, eti gayet lezzetli ve ünlü olup, Anadolu koyun etinden fiyatça
farklıdır.
Kıvırcık koyunların yapağısı da fino denilen ince cinsten olduğu için, daha pahalıya satılır.
Mevcut kara sığır ve manda cinsleri 150, öküzlerin 250 ve mandaları 350 kilo kadar et
verip, orta yapılı ve tarım ve nakliyata uygun bir vücuda sahiptirler.
Kısrakları küçük yapılı olup, en iyisi 1,5 metre boyunda fakat süratli binmeye ve araba
çekmeye uygundur.
Karasığır inekleri 5 ve manda inekleri49 7’şer kıye kadar süt verirler. Karasığır sütünün
16, manda ineği sütünün kıyesinden, 1 kıye50tereyağı ve 7 kıyesinden 1 kıye kaymak elde edilir.
Vilayetin çoğu yerinde, peynir ve yağ ürünü yerel ticaretin önemlerindendir.
Vilayet içinde olduğu gibi Edirne’de de dokumacılık, yapaktan51 yapılan aba52ve şayak53
ile pamuktan alacalar, çarşaf, gömlek için kalın ve ince beyaz bezlerden, çoğu kırmızı bazen
siyah ve mavi boyalı yapaktan dokuma kuşaklardan, ve yeşil renkli feracelerden 54oluşmaktadır.
Şehir halkının çoğu, yapaktan dokunmuş şayak palto ve pantol55diktirip giyerler. Çoğunun
iç gömlekleri yerli dokumadandır.
Köylerde, dışardan gelen dokuma giyenler pek azdır. Hatta birçok kazalar halkı, aralarında
alışılmış eski gelenekleri bırakmayıp, boya ve biçimleri kendilerince uydurulmuş yerli
dokumalarından giyindikleri için, yerliler, birbirlerinin hangi kazanın köylerinden olduğunu
ayırabilirler.
Mevcut eski yerli halkın hepsi, iyi huy ve iyi ahlak ile bilinirler, misafirperverlik ve
birbirleriyle cins ayrımı gözetmeksizin görüşmeleriyle ünlüdürler.
Edirne kazasında istila dönemine kadar, bazı ormanlar vardı. Bunların bir kısmı sonradan
mahvedilmiş, ve Doğu Rumeli sınırına yakın Vaysal ve Karapınar yörelerindeki korular kalmıştır.
Ötede beride, ufak tefek ve bazı kişilere ait ormanlar mevcut. Çoğu köy meralarında
baltalık denilen çalılıklar bulunduğundan, odun olarak kesilir, köy halkının bu yolda şikayeti
yoktur.
Gerçi Edirne şehrinde, odun-kömür İstanbul’dan ucuz değilse de, odun kömür satın alan
köy pek azdır.

49 -Kimi yörelerde Manda’nın dişisi için Manda İneği terimi kullanılmaktadır.

50 -Kiye: Ağırlık ölçüsü, kilo
51 -Yapak: işlenmemiş koyun yünü.
52 -Aba: Bir tür elbiselik kumaş.
53 -Şayak: Bir tür elbiselik kumaş.
54 -Ferace: Hanımların üstten giydikleri bir tür çarşaf.
55 -Pantol : Pantolon

27
 Edime kazası topraklarının verimlilik derecesi ortadır. Buğday ürünü, bereketli yıllarda bire
dokuz ve on olursa da, tarım koşullarının iyi gitmemesi durumunda bire dörde kadar indiğinden, tarımcılar
arasında ortalama olarak bire altı kabul edilir.
Adı geçen arazide, sert ve yumuşak buğdayların her cinsi, arpa, çavdar, yulaf, kaplıca,
burçak, fiy ve kuş yemi, susam, mısır, süpürge, keten tohumu, pamuk, kavun, karpuz tarımı
yapılıyor.
Edirne’nin kaşar ve basma peynirleri, sığır dili, deva-i misk ve misk sabunu pek ünlüdür.
Edirne kazasının Fekle köyünde, Cenevizliler döneminden kalma bir kale ve ahır köyünde
de bir hamam vardır.
Adı geçen kale, yüksek bir tepe üzerinde olup, oradan adı geçen köye yarım saat uzaklıktaki
kırk çeşme adlı yere kadar, yer altından bir tünel bulunduğu söylenmektedir.
Vilayet halkı, sanayi yönünden diğer yöre halkına göre, oldukça geri kalmışlardır.
Bu da, ticaret ve sanayinin gelişmesini sağlayacak, ilim ve marifetin56öğrenildiği okulların,
yeterince bulunmaması şeklinde açıklanabilirdi.
Fakat, yedi-sekiz seneden beri vilayetin bu gereksinimi göz önüne alınarak, her tarafta
Ticaret ve Sanayi Odaları ve Ziraat Bankası şubeleri kurulduğu gibi, harap ve terk edilmiş medrese
ve okulların, Vali Ahmet îzzet Paşa’nın büyük gayretleriyle onarılıp çoğaltılması, bir taraftan da
öğretmen okulu, sivil lise, erkek ve kızlar için başka başka yeni sisteme göre, değişik derecelerde
ilk okullar açılmıştır.
Vilayet merkezinde, Hamidiye adıyla yetim ve sahipsiz çocukların eğitim ve öğrenimleri
için açılan okul, ve bunun şubesi olan Ziraat Okulu ve Numune Çiftliği yeterli gereksinimleri
karşılamaktadır.
[Edirne’de bulunan câmiler ve resmi binalar, askeri yapılar ile padişah sarayı ve eski
kale yıkıntısı ve Edirne’de gömülü tanrı sevgilileri ve diğer tanınmış kişiler hakkında elde
edilebilen bilgiler, sırasıyla aşağıda yazılmıştır.]

56 -Marifet: Herkesin yapamadığı ustalık. Bilme, biliş. El becerisi.

28
 EDİRNE’DE BULUNAN CAMİLER

SULTAN SELİM CAMI’I

Edirne’deki câmilerden on tanesi sultanlara ait olup, diğerleri hayır sahipleri tarafından
yaptırılmıştır.
Bunların en güzeli Sultan Il.Selim tarafından yaptırılmış olandır.
Mimarı, Mimar Sinan adıyla ünlü olan kişidir. Kendisi, yüz yıldan fazla yaşayıp sayısız
büyük binalar yapmıştır. H:996/ M: 1587/88 tarihinde vefat etmiş olup, türbesi İstanbul’da
Süleymaniye Câmi’inin yanındadır.
İstanbul’daki Şehzâde Sultan Mehmet ve Süleymaniye Câmi’ini yaptıktan sonra, kazandığı
deneyimi Selimiye’de kullanmıştır.
Câmi’in içi ve mihrâbın sağ ve solu değerli çiniler ile süslü olup, bu çiniler üzerinde ünlü
hat ustalarının kalemiyle ayet ve hadisler yazılmış olduğu gibi, mihrâbın her iki yanında yazılı
olan “Amenel resul” ve alttaki “sûre-i fatiha” pek göz kamaştırıcıdır.

“Binayı çün cihan sabit, esası çün felek muhkem”

“Nedide hiç siyamı nazireş der heme âlem”

İçinde, mermerden yapılmış dört adet kürsü ile yine mermer sütunlar üzerine, Arap sitilinde
kurulmuş, bir padişah mahfili57mevcut olup, mahfilin mihrâb58yönü en güzel hatt59ve nakışlarla
süslenmiştir.

“Bir görecek câm i’i şâhânedir”

Şehir sadef ol dürriyekdânedir”

Ortasında on iki adet mermer sütun üzerine kurulmuş bir müezzin mahfili ve onun altında
da, küçük bir fıskiyeden daima su fışkırmaktadır.
Ünlü “Ters Lâle ”de, bu sütunların biri üzerindedir. Adı geçen lâlenin, neyi anlatmak için
yapıldığı hakkında bir bilgiye rastlanmamıştır. Olasılıkla bu lâle, süs olarak sütunlardan biri
üzerine oyulmuş ve sonradan dikkatsizlik yüzünden sütun baş aşağı dikilip, lâle de ters olarak
kalmıştır.
Beş kapısı olup, bunlardan ikisi doğuya, ikisi batıya, biri de güneye bakar ki, asıl merkez
kapısı budur.
Câmi’in minberi60, tamamen mermerden olup, Arap tarzı güzel süslemeli ve yirmi üç
basamak merdivenli, etrafı da çeşitli oymalarla süslüdür. Uzaktan bakılınca bu nakışlar adeta
zümrüt rengi bir halı gibi görünmektedir.

57 -Mahfil: Büyük câmilerde hükümdarlara veya müezinlere ayrılmış, etrafı parmaklıklarla çevrilmiş olan,
yerden biraz yüksek olan yer.
58 -Mihrâb: Câmilerde, mescidlerde yönelinen taraftaki duvarda bulunan ve imamlık edene ayrılmış olan oyuk,
büyük girintili yer.
59 -Hatt : Güzel yazı yazma sanatı.
60 -Minber: Câmilerde hatibin çıkıp, üzerinde hutbe okuduğu merdivenli kürsü.

29
 îç mekânı İstanbul’daki Süleymaniye Câmi’ini andınr. Merkez kubbesi, sekiz kemer üzerine ve
bu kemerler de taştan örme 22 metre yüksekliğinde ve 4 metre çapında, sekiz adet sütun üzerine
dayanmaktadır.
Merkez kubbesinin çapı yaklaşık 150 kadem61 olup, etrafında kırk adet penceresi vardır.
Merkez kapısından girildiği zaman görkemli yapı, kalplerde bir gurur duygusu uyandırır.
Binanın yapısındaki özellik, şehrimizi ziyaret eden en ünlü mimarların bile beğeni ile
takdirlerini üzerine çekmektedir.
Aslında, İslam halifeliğinin merkezi ve Osmanlı saltanatının pay-ı tahtından62 sonra Sultan
Selim Câmi’i gibi bir câmi’e daha rastlanmaz.
Şam’da, “Emeviye ”ve Kudüs’te '"Hazret-i Ömer ” cami’i, Arap tarzındaki câmilerin üstün
birer örneği olarak kabul edilir ise de böyle, hem Arap, hem de Bizans ve diğer ünlü mimari
sistemini birleştirmiş bir mabedin eşi görülmemiştir.
îşte bu nedenle Edirne halkı, böyle bir binanın varlığından dolayı ne kadar övünseler
yeridir.
Adı geçen câmiin iç alanı, eşkenar dörtgen şeklinde olup, eni ve boyu 180 kademdir ve
silindir şeklinde, üçer şerefeli gayet yüksek dört minaresi vardır.
îç avlusuna bakan iki minarenin, üçer merdiveni vardır. Birisi en üst şerefeye, ikisi orta
ve alt şerefeye ve üçüncüsü de her üçüne çıkar. Kıble tarafında olan öbür iki minarenin yolları
birerdir. Doğu yönündeki minareye, H:972 /M:1564/65 tarihinde yıldırım çarptığından yıkılmış
ise de, sonradan eski haline zarar verilmeden yapılmış, H:1013/M:1604/05 senesinde o minareye
yeniden yıldırım çarpmış, ve minare de yeniden yapılmıştır. îç ve dış avlu o kadar gönül açıcıdır
ki, cennet bahçesine benzer. Özellikle câmi’in ortasındaki büyük şadırvan anılmaya değer63.
Câmi’in yapılmasına H:976/M: 1568/69 tarihinde başlanılmış ve H:982/M: 1574/75
tarihinde tamamlanmıştır. O aralık Sultan Selim vefat etmiştir.
Câmi’in arsası, Eski Saray’ın arsasından ayrılmış ve adı geçen sarayın hamamı, inşaat
sırasında işçilerin kullanmasına açılmıştır.
Bu saraya, sonradan Hatice Sultan Sarayı da denilmiş ise de zaman aşımı içinde harap
olup, sonradan arsasına halen mevcut olan askeri idadî64 yapılmıştır.
Câmi’in harem kapısı üzerinde yazılı olan tarih Sofuzade’nindir.
Kad bena hâz-el makam-ı mücteba,
El emir-ül cud-ü sultan-ul enam

E ’na sultan-us selatin şeh Selim

Mislehu yebna d a ’r-el selam

Barek Allah-u teala hayrehu

D a ’f Allah-u ecre yevm-il Kıyam

S a ’r-ı fazlullah târih-ul esas H:976/ M:1568

Fazl-ı yezdan kâne tarih-ul tamam
H:982 / M:1574/75

61 -Kadem: Yarım arşın uzunluğunda bir ölçü birimi.

62 -Pay-ı taht: Başkent
63 -Cami’in ortasında değil iç avlusundaki şadırvan olacak.RK.
64 -Askeri Idâdi : Askeri Lise.

30
 Aşağıdaki tarih de Edime’li Şâir Tığî Bey’indir.

Sâhib-i hayrat şâhinşah Mahmut-ul sıfat

Husrev-i rûyi zemin ve zıllı Rabbul âlemin

Hazreti Sultan Selim îbni Süleyman Veli

Dâver-i kaim makam şer ’ifahr-ul mürselin

Kalb-i mümin veş bu beytullahı mamur eyleyip

Kıldı her tâk-ı bülendin ibret-i arş-ı berrin

N â ’n-ı Gülzar-ı harimi hâza cennat-ı Aden

Vasfı tayyib-i enfas tabtam fedhaluha halidin

Yazdı Tığî levh-i bâb-ı cennete tarihini

Câmi-i şah Selim el-kalb-i imam cemi’i din

Câmi, H:1228/M:1813 senesi içinde dâr-us saade ağası olan kişi tarafından Edirne
Vücuh’ından Dağdevirenzâde Hacı Ahmet Ağa yardımıyla tamir edildiği gibi, R: 1301/M: 1885/
86 senesinde de Vali Kadri Paşa’nın önerisi üzerine, verilen padişah emriyle, içi ve dışı mükemmel
olarak onarılmıştır.
Bu tamir için, îşkodra Vilayeti eski mektupçusu îsmet Efendi tarafından söylenilen
aşağıdaki tarih, iç kapısının üzerine yazılmıştır.

TARİH
Şehinşâh-ı muazzam hazreti Abdülhamit han kim
Füyuzat-ı amimen eylemiş Hak zâtına takdir

Edirne şehrini Sultan Selim sâni-i merhum

Yapıp bir câm i’i nur eylemişti serteser tenvir

Bu esnada haraba müşref olmuş idi tâmirin

Metanet üzre emretti o hakan-ı cihan tedbir

Bin iki yüz yirmi üçteki tamirden âlâ

Bu defa oldu termimi mükemmel tarzda tasvir

Tazammun etti bunda himmeti de Kadri Paşa’nın

îdüp esbâb-ı tamratı teshilat ile tahzir

Muvaffak eylesün böyle nice tanzim âsare

O şâh-ı âlemi Bâri seririnde idüp tesrir

Hitam-ı intizamında dedim îsmet güher târih

Bu Enver mâbedi kıldı şehin şâh-ı zaman tâmir
R:1301/M:1885/86

31
 BAYEZID CAM I’I

Sultan Veli Bayezid Câmi’i de büyük yapılardandır. Tunca Nehri kenarında olup, H:893/
M:1487/88 tarihinde tamamlanmıştır.
Hayr-ün cemil65, Hurrem bina ona tarih olmuştur. Dört duvar üzerine bir kubbe olarak
yapılmış, benzeri olmayan güzel bir camidir.
Bir iç avlusu, iki tarafında birer şerefeli iki minaresi, ve iki yanında tabhaneleri, imareti
ve benzeri olmayan dârüşşifa ve medresesi, hamam, Tunca üzerine kurulmuş bir taş köprüsü ve
bu köprüye bitişik değirmen ve dolabı vardır.
îmaret bölümü ile hamam harap olmuş, darüşşifa ve diğerleri halen durmakta ve mihrâbının
iki tarafındaki büyük şamdanlar görülmeye değer bulunmuştur.

ÜÇ şerefelI cam I ’I

Hayırlar babası Sultan II.Murat’ın şehir merkezinde yaptırdığı Üç Şerefeli Câmi’i eşi az
bulunur eserlerdendir.
îki ayak üzerine yapılmış, büyük ve küçük dokuz kubbesi vardır.
Câmi’in ortasında olan büyük kubbenin yanlarında çarpık kemerler yapılıp, her iki kemerin
arasına birer kubbe yapıldığından, dört kubbe de meydana çıkmıştır.
Osmanlı coğrafyasında en önce yapılan harem66 bunun gönül açıcı avlusudur. Adı geçen
avlu ile câmi’in içi ve dışında görülen nakış ve yazıların, yeterlice anlatılması olanaksızdır.
Bu câmi uzunluğuna olmayıp, öbür câmilerin yapılış tarzına aykırıdır ki, iç avluya üç ve
avlunun dışına iki küçük kapısı vardır.
Padişah mahfili ile minberi görülmeye değer. Dört minaresi ve birisinin üç şerefesi ve
içinde üç merdiveni vardır. Birinin iki, öbürlerinin birer şerefesi vardır.
Câmi’in yapılmasına H:841/M:1437/38 tarihinde başlanıp, H:851/M:1447/48 tarihinde
tamamlanmıştır.

TARİH
“Târih bed’e zâlike f e s ’ele an reham
Târih-i hatm zâlikeyehkebek hayr-i mane”

Bu câmi’e Üç Şerefeli denmesi, Osmanlı memleketlerinde o zamana kadar Üç Şerefeli

Minare yapılmamış olmasındandır.
îlk yapıldığı sırada “yeni câmi ” denilmiş ise de, sonraları “üç şerefeli ”kullanılır olmuştur.
îçinde bulunduğumuz döneme gelinceye kadar, üç şerefeli minare gibi yükseklik ve büyüklükte
yeryüzünde bir minare yapılmamıştır67.
Sultan II.Murat, fethettiği Kırtova memleketini bu câmi’e vakfetmiştir.
Sultan Süleyman döneminde vezir-i azam olan Rüstem Paşa vakfını alıp, bunun giderlerini
Sultan Bayezid-i Veli vakfına yüklemiştir.

65 - Hayr-ün cemil : Hayırlı güzel.

66 -Harem : îç avlu.
67 -Selimiye Câmi-i nin minareleri hem bundan yüksek hem de daha zariftir. R.K.

32
 MURADİYE CAM I’I

Sultan II. M urat’ın, Muradiye semtinde yaptırdığı câmi de anılmaya değer büyük
eserlerdendir.
îki kubbe ve bir minareli içi ve minaresi çini ile süslenmiş olup, Sefine-i Mevleviye’de
yazıldığı gibi, bu câmi, Mevlevihane olmak üzere yapılıp, hatta semâ törenlerinde, şerbet akması
için musluk konduğu söylenir. Halen bazısı durmaktadır68. Geçen zaman içinde câmi olduğundan,
yanında ayrı bir semâhâne yapmışlardır.
Câmi’in yapılış tarihi H:873/M: 1468/69 ‘dir.

DAR-UL h a d i s CAMÎ’I

Sultan II.Murat’ın, H:838/M:1434/35 tarihinde Tunca Nehri kenarına yaptırdığı Dâr-ül-

hadîs Câmi’i de Osmanlı mimarisinin pek güzel bir eseridir.
Bir kubbe ve bir minaresi vardır. O tarihte, hadis nakli için medrese olarak yapılıp, sonradan
câmi’e dönüştürülmüştür. Kutsal ve duaların kabul edildiği bir yerdir.

ESKİ CAMI’I

Edirne şehrinin ortasındaki eski câmi de az bulunan eski eserlerdendir.

Yıldırım Han olayından sonra, Emir Süleyman Edirne tahtına geçince temelini atıp,
yapılmasına başlatmış idi.
Ömrü ve saltanatı sona erdiğinde, kardeşi Musa Çelebi tamamlanmasına çalışmış ise de
O da başaramamış, ancak Sultan Mehmet H:806/M: 1403/04 tarihinde tahta geçince câmi’i
tamamladı. Mimarı, Hacı Alâeddin adlı kişidir. Dört ayak üzerine dokuz kubbe olarak yapılmıştır.
Dışında da beş kubbesi vardır. Avlusu bulunmayıp taraflarında iki minaresi vardır. Biri
iki, öbürü tek şerefelidir. Bunlardan biri Sultan Mehmet’in, öbür iki şerefelisi Sultan II. Murat’ın
yaptırmış olduğudur.
îçindeki mahfilin, H:1010/M:1601/02 tarihinde Filibe’de oturan Remezan Ağa adlı kimse
yaptırmıştır.
Müezzin mahfili minbere yakındır. Duvarlarındaki kûfi yazılar yazılmaya ve övülmeye
değer.
H:1282/M:1865/66 tarihinde esaslı olarak tamir edilmiş ve aşağıdaki tarih dış kapısının
üzerine yazılmıştır.

68-Katip Çelebinin anlattığına göre burası, aslında cami olmak üzere yapılmıştır. Sefine-i Mevleviye ile aralarındaki
ayrılık tartışılmaya muhtaçtır.

33
 t a r ih
Câmi ’i irfan-ı iffet fahr-i tâc-ı saltanat
Ziynet-i eyvân-ı devlet şehriyâr-ı mülk-i din

Hazret-i Abdül’aziz han ki cihanda zâtıdır

îtikadı pâk imanı kavi ahdi metin

S a ’y ini dergâh-ı eltafında meşkûr eylesün

Nice âsâra muvaffak kıldı rabbül âlemin

îşte ezcümle biri Sultan Mehmet câmi’i

Pek harab olmuş idi yaptırdı gayet dilnişin

Eyledi hoşnut ruh-u vâkıfı bu hayr ile

Ta cihan durdukça dursun yarab ol şâh-ı Güzin

Eyledim tarih ile ilan Nüzhet âleme

Kıldılar bu mâbedi tecdid imam-ı müslimin
H:1282/M: 1864/65

Cenaze penceresi yanında, Hacı Bayram-ı Veli Hazretleri makamı olarak yüksek bir kürsü
vardır. Diğer câmilere göre bunun cemaati fazladır69.

YILDIRIM CAMI’I

Meriç Nehri kenarında, Yıldırım Mahallesi’nde, Yıldırım Bayezid Han’ın yaptırdığı

câmi’in yapı tarzı, hiçbir câmi’e benzemeyip pek gariptir.
Dört kemer üzerine bir kubbe olarak, yapılmıştır. Yaptıranın, Yıldırım Bayezid olduğu
bilindiği halde, kilise mimarisine ait olduğu benzetilişinden kurtulamıyor.
O sırada yapılan câmilerin örnek olmaları gibi, o vakitte kusursuz kabul edilecek derece
mimarlar varken, bu tarzın seçilmiş olmasına bir anlam verilemez.
Bununla beraber sanılır ki, önceleri o yerde bir kilise temeli mevcut olup, câmi, o temeller
üzerine yapılmış olabilir.
Bu cami’in tamamlanış tarihi H:820 / M:1417/18 ‘dir. Taştan, birbirine geçme bir iki
halka, câmi’in köşe başına asılmış olduğundan dolayı “Küpeli Câmi” de denir.

69- Hacı Bayram-ı Veli, Ankara yakınında (Solfasol) köyünden olup, zakir ve bâtın ilimlerinde olgunluğa ulaşmış
Tanrı ermişlerindedir. Bir aralık müritleri fazla çoğalıp, O’nu çekemeyenler Sultan II.Murat’a şikayet etmeleri
üzerine Edirne’ye getirilmiş ve Eski Câmi’de, sözü edilen kürsüye çıkıp vâız ve öğütleriyle halkı aydınlatmaya
çalışmıştır.

34
 k il is e CAMÎ’I

Kaleiçi’nde ki Kilise Câmi’i de eski eserlerdendir.

Fetih sırasında kilise olduğu halde, Fatih Sultan Mehmet orasını yıktırıp, iki ayak üzerine
altı kubbeli bir câmi yaptırmıştır. Yeni Saray’da olan mermerlerin çoğunun bu binadan alındığı
söylenir. Bir minaresi ve dışında beş kubbesi vardır.
Câmi’in ortasında bir pınar vardır ki, humma ve sair hastalıklar için faydalı olduğuna
inanılır. Hâlen tamamen yıkılmış olup, yalnız arsası durmaktadır.

halebi CAMÎ’I

Kaleiçi’ndeki Halebi Câmi’i de kilise tarzında olup, en eski mâbet burasıdır. Dört kemer
üzerine bir kubbeli olarak yapılmıştır. Edirne’de ilk Cuma namazı burada kılınmıştır.
Halebi adıyla anılmasının nedeni, geçmişte Halbî adıyla tanınan bir kimsenin müderris
olmasından ileri gelmiştir.
Minaresi olmayıp, bir köşesinde yüksekçe bir şey yapılmıştır. Bu câmi de tamamen harap
olmuştur.
Bunun ve Kilise Câmi’inin, fetih sırasında ilk olarak câmi’e çevrildikleri görünüşleri
yoluyla belli olduğu halde, her ikisinin Edirne fatihi olan Sultan I.Murat’ın adıyla söylenmeyip,
Yıldırım Han adıyla bilinmesi, giderlerinin, Yıldırım vakıflarından karşılanmış olması düşünülür
ise de, bunların Yıldırım Bayezid Câmi’inden kırk sene önce câmi oldukları bilinirken, Sultan
Murat’ın, giderler karşılığında bir kaynak gösterdiğine dair bir kayda rastlanmamıştır.

ş ü c a e d d in CAM Î’I

Karamanlı Şeyh Şücaaddin adına, Sultan II. Murat tarafından yaptırılan câmi, Debbağlar
Mahallesi’ndedir. Ayrıntısı, adı geçene ait fıkrada görülür.

35
 HAYIR s a h i p l e r i TARAFINDAN YAPTIRILAN CAMİLER

GAZI MIHAL BEY CAMI’I

Tunca Nehri kenarında ve aynı kişi adıyla söylenen köprünün bitişiğindedir.

H:815/M:1412/13 tarihinde yapılmıştır. îki yanında tabhaneleri vardır. Bir kubbe ve bir
kemer ve bir minarelidir.
Mimarî tarzı pek güzeldir.

HOCA İLYAS c A m Î ’I

Yelli Burgaz adlı yerdeki Hoca îlyas Câmi’i, H:882/M:1477/78 tarihinde çatısı ahşap
olarak yapılmıştır.

KEÇECİLER c Am Î ’I

Keçeciler çarşısında şeyh Sâdık Dede’nin zâviyesidir ki, gayet küçük ve zariftir.
Çatısı ahşap olup, H:1042/M:1632/33 tarihinde yapılmıştır. H:1046/M:1636/37 tarihinde
câmi’e çevrilmiştir.

s ü l e y m a n I y e c Am Î ’I

Sultan Bayezid vezirlerinden Süleyman Paşa tarafından, yeni köprü yakınında, Tunca
Nehri kenarında yapılmıştır. Yüksek ve büyük bir kubbesi vardır.
Eskiden oraları mâmur ve âbâdan70 olduğu halde, nehirlerin taşması ve zamanla etrafının
terk edilmesi sonunda, câmi de yıkılmaya yüz tutmuş ve yıkılmakdan kurtulması için, ara sıra
kurşunları tamir edilmiş ise de, halen boş ve cemaatsizdir.

EVLİYA KASIM PAŞA c Am Î ’I

Fatih Sultan Mehmet’in vezirlerinden yine o civarda, Evliya Kasım Paşa71 tarafından
Tunca Nehri kenarında, H:883/M:1478/79 tarihinde yapılmıştır. Kirişhane semtindeki bu câmi,
bir kubbe ve bir minarelidir.

_GÜLŞENİ z Av I y ESİ

Süleymaniye Küçükpazar’daki bu zâviye, Ekmekçizâde Ahmet Paşa tarafından binası

tamir edilmiş, zamanla yine harâb72 olduğundan H:1040/M:1630/31 tarihinde îsa Dede yeniden
yaptırmıştır.
Sezâi hazretleri bunun bitişiğinde gömülü olup, ayrıntıları, adı geçene ait bahiste
görülecektir.
70 -Abâdan: Bayındır
71- Yaptıran, câmi kabristanında gömülü olup halk arasında duaların kabul olunduğu yer olarak bilinir ve dualar
için oraya toplanırlar.
72 -Harâb: Yıkık, viran
36
 SÜLE ÇELEBİ CAMİ’l

H: 767/M:1365/66 tarihinde yapılmış olup bir kubbe ve bir minarelidir.

AYŞE KADIN c A m İ ’I

H: 873/M: 1468/69 tarihinde yapılmıştır. İstanbul Caddesi’ndeki bu câmi’in zarif bir

kubbesi ve yüksek bir minaresi vardır.
Ayşe Kadın’ın, Sultan I.Mehmet’in kızı olduğu söylenir.

ŞEYHİ ÇELEBİ c A m İ ’I

Küçük bir kubbe ve bir minaresi olup, görünüşü pek güzel ve gönül açıcıdır.

İBRAHİM PAŞA c A m İ ’İ

Fatih vezirlerinden İbrahim Paşa tarafından H:867/M:1462/63 tarihinde, ahşap olarak

yapılmıştır.

TAŞLIK c A m İ ’İ

Fatih dönemi sadrazamlarından Mahmut Paşa tarafından yapılan câmi’in, büyük bir kubbe
ve yüksek bir minaresi vardır.

ÇOKALCA c Am İ ’İ

Kıyık semtindeki bu câmi’in çatısı ahşap olup, yapılış tarihi hakkında bir bilgi elde
edilememiştir.

SİTTİ SULTAN CAMİ’İ

Fatih’in hanımı ve Dulkadriye emiri Süleyman’ın kızı Sitti Sultan’ın H:887/M:1482/83

tarihinde yaptırdığı câmi’dir.

DEFTERDAR CAM İ’İ

Defterdar Mustafa Efendi adında bir hayır sahibi tarafından, bir kubbeli ve bir minareli olarak
yaptırılan bu câmi, gayet güzel ve iç açıcıdır.

37
 HEKİM LARİ CAM İ’l
Sultan Veli Bayezid döneminde hekimbaşı olan, Lâri adlı kişi tarafından, Batpazan civarında
yaptırılmıştır. Çatısı kubbe olup, düzgün bir minaresi vardır.
Mihrâb yüzünden başka üç yüzü, dışarıdan on bir adet kubbe ile örtülü, son cemaat yeri
vardır.
Câmi, H:910/M:1504/05 tarihinde tamamlanmış olup, Edirne şairlerinden Yakıni,
tamamlanmasına “Beyt-ülİbadullah” diye tarih söylemiştir.

HACI ALEMUDDİN MESCİDİ

Yeni Saraçhane yakınındadır. H: 1045/M.1635/36 tarihinde, mütevellisi olan kişi, müderrisi

giderini kaldırmak için, câmi yaptığı söylenir. O civarda olan mescitlere73 göre, bunun câmi
oluşu yerinde bir harekettir. Bir kubbe ve minarelidir.

SELÇUK HATUN MESCİDİ

Çatısı kubbelidir. H:1040 /M:1630/31 tarihinde imam olan İbrahim Efendi’nin vasiyeti
üzerine, ölümünden sonra bıraktığı para ile câmi’e çevrilmiştir.

DEBBAG HACI REMEZAN CAMİ’İ

Kıyık yolu üzerinde olup, H:1010/M:1601/02 tarihinde, debbağ74 Hacı Remezan Efendi
tarafından yapılmıştır.
Uşşâki tarikatından, Karamanlı şeyh denmekle tanınan, Mustafa Efendi’nin halifesi Şeyh
İbrahim Efendi Zâviyesi olmak için yapılan, bina ve bu câmi H:1040/M: 1630/31 senesinde
tamamen yanmış olup, o zaman saray ağası olan Mustafa Ağa tarafından, yeniden ahşap olarak
tamir edilmiştir.

ŞEYH FAZLULLAH EFENDİ c Am İ ’İ

Edirne’de saray bostancıbaşısı olan Süleyman Ağa, H:1014/M:1605/06 tarihinde Şeyh

Fazlullah Efendi için bir zâviye yaptırmış olup, Süleyman Ağa’nın vefatından sonra hanımı,
orayı câmi’e çevirmiştir.

M EZİT BEY MESCİDİ

Usküdâri Mahmut Efendinin, Dizdarzâde Ahmet Efendiden sonra Edirne’ye gönderdiği,

Hasan Efendi adındaki halifesi tarafından, câmi ve zâviye olarak kullanılmıştır.
H:1037/M:1627/28 tarihinde tamir edildiği gibi R:1306/M:1890/91 tarihinde, Vali Hacı
İzzet Paşa’nın çalışmasıyla yeniden tamir edildi.
Üç kubbeli ve bir numaralı görülmeye değer bir câmi’dir.

Mescit: Daha ziyade mahalle ve köylerde bulunur. Bir mahalle halkının toplanıp namaz kıldığı yerdir.
74 -Debbağ: Tabak, sepici, deri işleyen kimse.

38
 ALİ PAŞA CAMİ’l

Sultan Selim Câmi’i yakınında Ali Paşa Zaviyesi denmekle bilinir.

Çatısı ahşap ve bir minaresi vardır. H:1050/M:1640/41 tarihinde tamir edilmiştir.
/V _ /V • •
DAYE HATUN CA M l’l

Deliklikaya’da olup çatısı ahşaptır.

FİRUZ AĞA MESCİDİ

Saray ovası yakınındaki Firuz Ağa Mescidi, H:1020/M:1612 tarihlerinde bostancıbaşı75

olan, Gazi Mustafa adlı kişi tarafından câmi’e çevrilmiştir.
Geçen sene, Vali îzzet Paşa tarafından tamir ettirilmiştir.

ŞEYH M ES’UD EFENDİ c A m İ ’İ

Saray ovası civarındaki Şeyh Mesut Efendi Zâviyesi’nin çatısı ahşap olup, H:1047/
M:1637/38 tarihinde câmi olmuştur.

BEYLERBEYİ CAMİ’İ

H:832/M:1428/29 tarihli vakfiyesine göre, yaptıranın Beylerbeyi Mustafa Yusuf Paşa

olduğu anlaşılıyor. Çatısı bir kubbeli olup, bir de minaresi vardır.

NOKTACI c A m İ ’İ

Çatısı kubbe olduğu gibi, kapısının üzerinde de üç kubbesi vardır. H:1040/M:1630/31

tarihinde, bir Cuma günü sela ile Cuma vakti arasında, birdenbire yıkıldı.
Sonradan ahşap olarak yeniden yapıldı.

KOĞACILAR CAMİ’İ

Fındık Fakih adlı kişi tarafından mescit olarak yaptırılmış, sonradan, tüccar Hacı Nasuh
minber eklemiştir. Zaman içinde harap olduğundan, Edirne vücûh’undan76 Hacı Salih Bey
tarafından tamir ettirilmiştir.
îstila döneminde minaresinin, şerefeden yukarısı yıkılmış, fakat bu kere, tamir edilmemiştir.

75 -Bostancıbaşı : Osmanlı Saray teşkilatında sarayın korunması ile görevlilerin komutanı.

76 - Vücûh: Yüz. Çehre, surat. Bir memleketin ileri gelenlerinden.

39
 TAHTAKALE CÂMI’I

Daha önce Fatma Hatun tarafından bir kubbeli mescit olarak yapılıp, sonradan, Topal
Paşa tarafından câmi’e çevrilmiştir.

m u r a d Iy e KÜÇÜKPAZARI m e s c I d I

H:955/M:1548 tarihinde yapılıp, H:955/M:1548/49 senesi sonlarında, Hacı Yusuf adlı

kişi tarafından minber konularak câmi’e çevrilmiştir.

d e m Ir t a ş c a m I ’I

Edirne’nin mesire yeri olan Demirtaş Köyü’ndeki câmi’dir.

Edirneli olup, Mısır’da vefat eden, Sefer Çelebi adlı kişi tarafından, o zaman Edirne
bostancıbaşısı olan, Süleyman Ağa’ya gönderilen para ile H:1000/M:1591/92 senesi sonlarında,
bir kubbeli olarak yapılmıştır.
Eşsiz ve gönül açısı bir câmi’dir. Çoktan beri yıkılmaya yüz tutmuş, halen kubbe ve
duvarları mevcuttur. Bu câmi, demiryolu üzerinde ve istihkâmlar yakınında olduğu için, tamirine
başlanılmak üzerindedir.

ISMIHAN SULTAN CAM I’I

Topkapı semtinde istihkâm inşaat dairesi bitişiğindedir.

Uzun zamandan beri harap durumda iken, istihkâm komisyonu başkanı Mîr-livâ77 Hakkı
Paşa’nın gözetimi altında, H:1308/M:1890/91 senesi sonunda yeniden yapılmıştır.
Câmi’in tamamı yaklaşık olarak, 2500 arşın murabba78 şeklindedir. Köşelerin de altlı,
üstlü mükemmel bir okul, taş duvarlarının üzeri demir parmaklık ve uzun kenarı, askeri bina ile
çevrili olup; ön tarafı, yüksek parmaklıklı bir kapı ile çevrilmiş olup, kapı önünde, muntazam bir
de çeşmesi vardır.
Bu câmi’in minaresi ile dört yönü oyma taş ile yapılmış ve bunlar, mimarlık ilmine uyacak
şekilde traş edilerek kazılmışlardır.
îçinin dört tarafı Kur’an ayetleri, hadisler ve güzel yazı örnekleri ile süslenmiş ve özellikle
mihrâb ile minberin aynalı taşlarla yapılmış olması, burasını mimarı, güzel sanat eseri haline
getirmiş olup, ziyaretçileri mânevi huzura kavuşturur.

( Vali izzet Paşa Hazretleri tarafından düzenlenip kapısı üzerine yazılan aşağıdaki târih
câm i’in güzellik ve inceliğini tamamlamıştır.

77 -Mîr-livâ: Tuğ General

78 -Murabba : Dört köşeli

40
 t a r ih
Asr-ı Sultan HamidHânide
Oldu bu câmi’i zîba inşa

Akd-i adlinde o şehinşâh’ın

Nice böyle eser oldu ihya

Bezl-i himmet eden ehl-i hasenat

Olalar nâil-i eltâf-ı Hudâ

Hurûf-ı mankut ile beyt-i âti

Etti târihini îzzet enba

Kıldı Hak taala alelhayr-ı cezil

Yapdı bu mâbedi Hakkı Paşa

R:1308/M:1892/93

SARICAPAŞA, SARAÇLAR KIŞLA CAMILERÎ

Daha bir hayli câmi ve mescit varsa da, yapılış ve onarılmalarına ait bilgi alınmasına
vakit bulunamadığından, Tanrının yardımı ile gelecek sene bunlar hakkında da ayrıntılı bilgiler
verilmesi kararlaştırılmıştır.

41
 EDİRNE’DE BULUNAN İMARETLER79

Edirne’de vaktiyle dokuz yerde yapılan imaretlerden, Sultan II. M urat ve Sultan
Bayezid’in câmileri yakınında yaptırdıkları imaretler, halen mevcut ve çalışır olup, her gün
fodla, çorba, pilav ve zerde pişirilip, vakfiyelerinde gösterildiği şekilde görevlilere ve bilim
öğrencilerine, diğer yoksul ve fakirlere dağıtılır.
Yıldırım Bayezid İmareti; hayli zamandan beri harap ve yıkılmış olup, canlandırılmasına
da gerek görülmemektedir.
Gazi M ihal Bey İm areti; köprünün ortasında ve câmi’in yakınında olup, mâmur
durmaktadır.
Diğer bir imaret Dâr-üssiyade adıyla bilinir.
Balaban Paşa ve Salhane civarındaki Mezit Bey İm aretleri çoktan beri yıkılmıştır.
Mezit Bey’in buradaki yeşil minareli ve iki kubbeli bir mescidi vardır ki, sonradan câmi
olmuş ve adı yukarıda kaydedilmiştir. Kasımpaşa ve İbrahim Paşa İm aretleri de halen mevcut
değildir.

EDİRNE’DE BULUNAN MEDRESELER

Edirne’de vaktiyle 24 medrese80 yapılmıştır. Bunlardan 15’i altmışlık, dâhil ve hâric

derecesinde, 9’u aşağı derecelerde idi.
Altmışlık olan 3 medreseden biri, Sultan Selim M edresesi’dir. Burada müderris81 olan
kişi Reis-ül m üderrisin82 olarak kabul edilirdi.
Öbürü, Sultan II.Bayezid ve biri de Sultan II. M u rat’ın yaptırdıkları Dâr-ül Hadîs 83
Medresesi’dir.
Altı medresede dâhil derecesinde olup, birincisi Sultan II. M urat’ın yaptırdığı Üç Şerefeli
Medreselerinin eskisi, yani Saatli Medrese olduğundan, bazı kere altmışlı olarak da işlem görürdü.
Öbürü de, Fatih’in yaptırdığı Peykler Medresesi’dir. Bunların yakınında Ekmekçi Köyü
Medresesi adında diğer bir medrese vardır ki, Ekmekçi Köylü Hacı Ali Ağa tarafından H:1234/
M:1818/19 tarihinde yapılmıştır.
Anlatılan üç medrese, R:1304/M:1888/89 senesi sonunda Vali Hacı îzzet Paşa’nın
gayretiyle yeni olarak tamir edilmiştir. Biri de Eski Câmi Medresesi olup, vaktiyle bilginlerden
Halebî adında bir kişi buna müderris olduğundan, onun adı ile ünlenmiştir.
Dördüncüsü Medrese-i Ali Bey’dir ki, Taşlık Medresesi denmekle tanınır.
Vaktiyle hâric derecesinde idi. H:1019/M:1610/11 senesinde dâhil derecesi verilmiş ve
ondan sonra dâhil işlemi görmüştür.

79-İmaret: Aşevi
80 -Medrese: Eskiden içinde çoğunlukla dini derslerin okutulduğu eğitim kurumları.
81 - Müderris : Medreselerde ders veren hoca.
82 -Reis-ül müderris : Müderrislerin başı.
83 - Dâru-l-Hadis’ler: Hazreti Muhammedin söz, fiil ve takrirlerinden meydana gelen hadislerin tahsil edildiği
yerlerdir. Dâru-l-Hadislere girebilmek içinse genel medrese çıkışlı olmak ya da eş düzeyde ön eğitim görmüş
olmak gerekiyordu. Bu medreselerde hadis ile ilgili konularda derinleşmeye yönelik, üst düzeyde din eğitimi
veriliyordu.

42
 Beşincisi Eminiye Medresesi’dir. Hâric sınıfında idi. H: 1030/M: 1620/21 senesinde müderris
olan, Edirne’li Abdülgani Efendi’ye dâhil derecesiyle verilmiştir. Tahmis civarında arsası bulunmaktadır.
Altı medrese de hariç smıfindadır.
Birincisi İsmail Ağa Medresesi’dir ki, Saraciye denmekle ünlü ve halen mevcuttur. Edirne
vücuhundan Hacı Ahmet Paşa tarafından H:1284/M: 1867/68 tarihinde tamir edilmiş ise de
halen tamire muhtaçtır.
Üçüncüsü Lâri Câmi’i yakınında Çuhacı Hacı M edresesi’dir ki, yapılışına tarih
(kabul)'dır. Bunu, Edirne Müftüsü ve halen vilayet merkezi nâibi Hacı Mehmet Fevzi Efendi
H:1275/M: 1858/59 tarihinde yeniden yaptırıp:
“Şu dershane şenindir çün kabul kıl ya resulallah”
mısrasını yazmış ve adını Lâle-i ûla koymuştur.
Dördüncüsü Beylerbeyi M edresesi’dir. Bir bölümü harap olmuş ise de, diğer kısımları
duruyor.
Beşincisi Topkapısı civarındaki Yâkup Paşa, altıncısı Şeyhi Çelebi M edresesi’dir ki,
bunlar da harap durumdadır.
Aşağı derecede olan dokuz medreseden birincisi Hacı Alemeddin, ikincisi Şeyh
Şücaeddin, üçüncüsü Şah Melek, dördüncüsü Em ir Kadı, beşincisi Kadı Fahreddin, altıncısı
Tütünsüz Ahmet Bey, yedincisi A nbar Kadı, sekizincisi Hüsâmiye, dokuzuncusu Ali Kuş
M edreseleri’dir.
Edirne’de üç D âr-ül-kurrâ84var idi. Hepsi için en büyüğü “Dâr-ül-kurrâ-i Selimiye”dir.
îlk şeyhliği, kırk sene kadar Ayasofya’da hatip olan Hamdi Efendi’ye verilmiştir85.
Biri de “Küçük Dâr-ül-kurrâ” demekle tanınır. Yeri olmayıp, şeyh olan kişi, derslerini
Eski Câmi’de verir.
Üçüncüsü Hüsrev Ağa Dâr-ül-kurrâ’sıdır. Bunun da yeri yoktur. Şeyh olan kişi, Sultan
Selim Câmi’inde ders verir.
Başkaca sekiz medrese vardır ki, yaptıranları bilinmeyip sonradan hayır sahipleri tarafından
tamir edilmiştir.
Bunlardan birincisi Hayriye Medresesi’dir ki, H:1284/M:1867/68 senesinde eşraftan
Hacı Ahmet Bey tarafından tamir edilmiştir.
îkincisi Koğacılar M edresesi’dir ki, bu da eşraftan Hacı Sâlih Bey tarafından tamir
edilmiştir.
Üçüncüsü Defterdar, dördüncüsü Seyfettin, beşincisi Sarıcapaşa, altıncısı O rta İm aret
yani Necatiye, yedincisi Lâri Câmi’i avlusunda Laleli-i sâniye, sekizincisi Ders-i âmm
M edreseleri’dir.
Bunlardan Necâtiye ve Lâleli-i Sâniye Medreseleri de, Mehmet Fevzi Efendi tarafından
H:1272/M: 1855/56 tarihinde yeniden tamir edilmiş, Necatiye Medresesi’ne;
“Kılınsın medrese bâğ-ı enadilya resul”
Lâleli-i Sâniye’ye de;
“Ola Yarab medreseniz feyz-u neşrin matlaı” mısrasını söylemiştir.

84 - Dâr-ül-kurrâ: Sıbyan mektebi veya ona eşit eğitim gördükten sonra devam edilen bu okullarda kuran ezberletilir,
kıraat ve maharici’l -huruf öğretilirdi. Bu kurumlar imam, müezzin gibi din görevlileri yetiştirirlerdi.
85- Adı geçen, seçkin bilginlerden olup Kuran okumada birçok eser vermiş, fiyuz adlı faydalı da kitap O’nun
eseridir.

43
 EDİRNE’DE BULUNAN KÜTÜPHANELER
Sultan Il.Selim’in, Selimiye Câmi’inin padişah mahfili karşısında yaptırdığı, geniş kütüphanenin
içinde 2600’den fazla değerli eser bulunup, bunların bir kısmı, adı geçen padişah tarafından, bir kısmı
da, Çelebi Mustafa ve Çolak Paşalar ile İsmail, Hasan, Ali, Nûri, Es ’at, Abdi, Osman, Hafız Mehmet
ve İbrahim Efendiler ve Hacıoğlu Molla Osman, F atma ve Ayşe hatunlar ile diğer kişiler tarafından
armağan edilen, ve işgalde, diğer kütüphanelerden buraya getirilen kitaplardan oluşmuştur.
Mevcut kitapların ve vakfedenlerin isimleri aşağıda gösterilmiştir.

Kitabın Adı: Cilt: Vakfeden:

Kur’an-ı Kerim 19 Sultan Il.Selim
Tefsîr 140 Sultan II.Selim
Havâşi 42 Sultan II.Selim
Hadîsler 209 Sultan II.Selim
Fıkıh Usûlu 78 Sultan II.Selim
Fetvâlar 64 Sultan II.Selim
Kelâm 91 Sultan II.Selim
Fürû 224 Sultan II.Selim
Hikmet 24 Sultan II.Selim
Ahlâk ve Vâizler 69 Sultan II.Selim
Belâgat 74 Sultan II.Selim
Tasavvuf 50 Sultan II.Selim
Âdap 13 Sultan II.Selim
Edebiyat 29 Sultan II.Selim
Mantık 77 Sultan II.Selim
Nahiv 99 Sultan II.Selim
İlâhiyat 10 Sultan II.Selim
Kırâat 24 Sultan II.Selim
Sarf 7 Sultan II.Selim
Tıp 4 Sultan II.Selim
Vâiz 2 Sultan II.Selim
Sarf 30 Çelebi Mustafa Paşa
Lûgat 64 Çelebi Mustafa Paşa
Tıp 13 Çelebi Mustafa Paşa
Hisap ve Hendese 11 Çelebi Mustafa Paşa
Dîvân 52 Çelebi Mustafa Paşa
Değişik Kitaplar 288 Çelebi Mustafa Paşa
Kelâm 32 Pehlivan İbrahim Ağa
Fetvalar 4 İsmail Efendi
Hikmet 9 Hasan Efendi
Vâizler 62 Ali Hoca
Tasavvuf 27 Nuri Efendi
Belâgat 36 Çolak Paşa
Âdâb 21 Es’ad Efendi

44
Mantık 35 Ayşe Hatun
Vâiz 12 îbrahim Ağa
Nahiv 69 Fatma Hatun
Sarf 58 Hacı oğlu
Lûgat 8 Molla Osman
Tıp 6 Molla Osman
Riyâziye 5 Molla Osman
Dîvân 9 Molla Osman
îlâhiyat 13 Molla Osman
Tarihler 13 Molla Osman
înşâ’ 4 Molla Osman
Urûz 5 Molla Osman
Kur’an-ı Kerimler 3 Abdi Efendi
Tefsirler 73 Hafız Mehmet Efendi
Hadîsler 52 Hacı Osman Efendi
Usûl’u Fıkıh 31 Ali Efendi
Fürû 40 Ali Efendi

45
 EDİRNE’DE BULUNAN TEKKE VE ZAVİYELER

Edirne’de bir hayli tekke86 ve zâviye87 vardır.

Bunların birincisi, Edirne’nin yedi yol ağzı civarındaki, Şeyh Abdulkadir-i Geylânî için
yapılıp vakfedilmiş, K ad irî-h ân e’dir. Dergâh, aslında bilginlerden Nâkib-ül Eşraf Mûsa
Efendi’nin oğlu bâzirgân88 Şeyh Hacı Mehmet Rûmi’nin konakları idi.
Rumeli’de Kadirî tarîkatını yaymakla görevli olan îsmail-i Rûmi Edirne’ye gelip, Hacı
Mehmet Efendi’yi, irşâd ve konağın vakıf ve dergâh edilmesine mânevi görevli olduğunu
bildirmesi üzerine, o da, derhal H:920/M:1514/15 tarihinde konağı dergâha çevirip, tüm malını
da mütevelli şeyh ve çocuklarına ait olmak şartıyla vakfedip, kendisi de dış ilişkileri terk edip,
îsmail-i Rûmi’ye intisap ederek, tarîkat kuralları ve yollarına uyup, bu kadirî tarîkatına halîfeler
yetiştirmeye de muvaffak olmuştur.
îşte, adı geçen dergâhın büyük kurucusu Hacı Mehmet Efendi olup, kendisine hilâfet89
verinceye kadar iki yıl süreyle îsmail-i Rûmi burada şeyhlik edip, H:922/M:1516/17 tarihinde
Rumeli’nin öbür yönlerine gitmiş, ve dergâhın şeyhliğini, dergâhı kurana bırakmıştır.
O da, otuz sene süreyle kalıp, H:952/M:1545/46 tarihinde vefat edip, dergâh içine defn
olunmuştur.
Ondan sonra dergâh şeyhliği, vakıf koşullarına uygun olarak, kurucu şeyh çocuklarına
ve çocuklarının çocuklarına geçip, halen üçüncü kuşaktan çocuğu olan Ahmet Niyazi Efendidir.
H:1115/M: 1703/04 tarihinde, yâni dergâhın kuruşundan 190 sene sonraki büyük yangında, dergâh
da yanmış ve Sultan III.Ahmet, Sultan Mahmut ve Abdülmecit dönemlerinde üç, dört defa tamir
olunup, son tamiri için söylenen tarih aşağıda alınmıştır.

“Makam-ı postnîşin fahr-i âlem şâh-ı dilagâh

Mücerret hazret-iAbdülmecidHan’dır bu devrana”

Geçen zaman içinde yıkılm aya yüz tuttuğundan, R:1305/M: 1889/90 senesinde
yenilenmesine padişah emri çıkmış, ve iki bin liraya yakın bir para harcanarak, yeni bir semahâne
ve bir türbe ile büyük-küçük iki katlı altı odadan oluşan, bir daire yapmıştır ve burası da padişaha
ait kurumlar arasına girmiştir. Vali Hacı îzzet Paşa’nın, bu tamir için söylediği tarih kapısının
üzerine yazılmıştır.

86 -Tekke: Tarikat mensuplarının oturup kalkmalarına, ayin icra etmelerine ait yerlere verilen addır. Zâviyeden
büyüktür. Dini-tasavvufi eğitimi ve öğretim ve bunun bir fiil yaşam yeri olarak kabul edilmelidir. Çoğulu tekyâdır.
Sözlük anlamı itimat etmek, güvenmek ve dayanmaktır. Tekyegâh da denilir. Güvenilecek dayanılacak yer demektir.
87 - Zâviye : Tekkenin küçüğüne verilen addır. Bir şehrin bir kasabanın hücra yerlerinde, kenar ve köşelerindeki
küçük tekkelere verilen isimdir. Küçük oda, hücre anlamına gelmektedir.
Bâzirgân: Tacir, tüccar.
89 -Hilâfet : Birinin yerini tutma, halifelik.

46
 t a r ih

Kıldı inşa hân-i gâh-ı seyidAbdulkadir-i

Hazret-i Abdülhamid ibn-i han Abdülmecid

Ruh-ipâkin eyledi hoşnut o gavs-i âzâm’ın

Ol vekil-i fâhr-i âlem sâye-i Rabb-ı Vecid

Pîr-ü bernâ ezber itsün bu duayı Izzetâ

Hak tealâ eyliye ömr-ü humâyunun mezid

Tâ ki feyzefşân ola gülbank-i tevhid-i Hudâ

Zîb-i evreng-i hilâfet olsun ol şâh-ı ferid

Sâlikân’a müjde bu târih-i cevher dâr ’da

Yaptı dergâhı cediden hazreti sultan Hamid
R:1305/M:1889/1890

tkincisi; Uşşaki Tarîkatı’ndan Şeyh İbrahim Efendi hâlifesi, çizmeci efendi denmekle
tanınmış Şeyh Muslihiddin’in, Kıyık Caddesi’ndeki zâviyesidir.90
Burası, eskiden ünlü şair Edirne’li Tığî Bey’in evi olup, sonradan satın alınarak, zâviyeye
dönüştürülmüştür.
Tığî Bey, H:1046/M:1636/37 tarihinde Ramazan ayı başlarında vefat edip, aşağıdaki
tarih Bostanzâde Azrî Çelebi tarafından söylenmiştir.

t a r Ih
Şeyh-i kâmil Pîr-i rûşendil melâz-ı sâlihin
Ah Efendim Muslihüddin’im cihandan gitti âh

Sâl-i fevtin bilmeğe tâliplere hâtıf dedi

Halveti lafzı ana târih olur bî iştibah
H:1046/M:1636/1637

Üçüncüsü; Kıyık kabristanındaki Şerbettar Zâviyesi’dir.

Dördüncüsü; Üç Şerefeli vâizlerinden, Dimetokalı Zâde Hacı Memi Zâviyesi olup,
kurşunlu fırın yakınındadır.
Halen açık olduğundan, Pazartesi günleri Kadirî ve Salı geceleri Rufâi âyini yapılmaktadır.
Beşincisi; Sarayovası yakınında, ünlü Kanije Fatihi İbrahim Paşa’nın İsmail-i Rûmi için
yaptırdığı zâviye olup, Tarîkat-ı âliye-i Kadirîye’ye aittir.
Altıncısı; Aynı tarîkattan Karanfiloğlu Çarşısı’nda “Salı Tekkesi” denmekle bilinen
zâviyedir.
Yedincisi; Hâmid Efendi Dergâhı olup, Tabakhane civarındadır. Uşşaki Tarikati
şeyhlerinden Şeyh Hamid Efendi tarafından yaptırılmıştır.

90 -Adı geçen zâviye, zaman ile diğer binalara dönüştürülüp halen, içinde gömülü olduğu türbe mevcuttur.

47
 Sekizincisi; Gülbahar Hatun Mahallesi’ndeki Kadiri Tarîkatı’na ait dergâhtır91.
Dokuzuncusu; Şer’iye Mahkemesi baş kâtipliğinde bulunmuş olan, divan sahibi ünlü Kabûli
Efendi tarafından yapılan, ünlü Kabûli Tarikatına ait Kabûli Dergâhı’dır.
Bir kütüphanesi vardır. Kitapları perişan olup, yalnız kendi el yazısı ile yazılmış “Ruh-ul
beyan” mevcuttur.
Onuncusu; Rufâi Dergâhı olup, İbrahim Ecel tarafından H:1054/M:1644/45 tarihinde
yapılmıştır.
On birincisi; Nakşibendî tarikatından Atik Ali Paşa D ergâhı’dır.
On ikincisi; Rufâi tarikatından Noktacı Câmii’ndeki zâviyedir.
On Üçüncüsü; Lâri Câmi’i yakınında, Gülşeni Veli Dede Dergâhı’dır. Bu dergâh da
Hacı Bayram-ı Veli bir erbain92çıkartıp, hayli zaman dünya işlerinden uzaklaşıp, ibadetle meşgul
olmuştur.
Burası, adı geçenden önce de mevcut olduğu halde, H:950/M: 1543/44 ve zaman ile
yıkılmaya yüz tuttuğundan H:1035/M:1625/26 tarihinde, tüccardan Hacı Kenan adlı kişi
tarafından yeniden yapılıp, eskiden uzun yıllar burada şeyh olan Veli Dede’nin oğlu, Mehmet
Efendi şeyh olarak atanmıştır.
Sonra, Gülşenî Tarikatı mürşidi Şeyh Hasan Sezâi postnîşin olup, bir süre sonra Aşık
Efendi Dergâhı’na geçerek, damadı ve büyük halifesi olan, Ahmet Müslim Efendi postnişin
olmuştur.
O aralık dergâh yandığı için, kendisi yeniden yaptırmıştır. Daha sonra, oğlu Mehmet
Vefa Efendi Postnişin olarak atanmış, ve Sultan Mustafa’nın Vezir-i âzam’ı yeniden tamir ettirerek
bir minare eklemiştir.
Onun torunlarından Şeyh Şuayıp Şerefeddin ve İsm ail Tal’at Efendiler halen
postnişinlerdir93
H.1300/M: 1882/83 senesinde adı geçen dergâh yıkılmaya yüz tutmuş olduğundan,
toplanan yardım ile, Düyûn’u Umumiye94Nâzırı95 Trabzonlu Rahmi Efendi tarafından, yeniden
geniş bir semâhane ile dört odalı bir daire, ve adı geçen için de iki ev yaptırmıştır. O aralık,
maliye müfettişliğinde bulunan Rûmi Paşa bir tarih düzenlemiş olup, şu dize ondan alınmıştır.

DİZE

“Söyledi târihini Rûmi ulûm-ı noktadan

Gülşenî dergâhı tâmir oldu döndü Cennete”

On dördüncü; Çoban Ali Efendi; Kıyık civarındaki yeniçeri meydanında olup, Halvetilere
aittir.
Dergâh, R:1308 / H:1892/93 yılı başlarında, padişah emriyle yeniden yapılmış olup, bunun
için Vali Hacı İzzet Paşa’nın söylediği tarih aşağıya alınmıştır.

91 -Dergâh: Tekke.
92- Kırk günlük “çile” denilen bir ihtikaf dünya işlerinden el çekip ibadetle meşgul olma.
93 -Postnîşin: Tekkelerde, irşat hizmeti gören resmi Şeyh.
94-Düyûn-u umûmiye : Genel borçlar. Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. Yüzyılın ikinci yarısından sonra, yabancı
devletlerden aldığı borçlara karşı,gösterdiği gelirleri toplamaya mahsus, yabancı memurların idaresi altında ve
istanbul’da bulunan müessese (kurum).
95 -Nâzır : Bakan

48
 t a r ih
“Hazreti AbdülhamidHan ’ın Huda-yiLâyezal
Eyliye eyyâm-ı ömr-ü şevket-ü şânın mezid

Tâ esasından harab olmuş idi bu hanigâh

Etti ol kutb-u hilâfet vaz’ı bünyân-ı cedid

Ruh-upürnûr-u Ali el Râiyi şâd eyledi

Kalbini mesrûr ide anın da Hallak-ı Vecid

Kalmadı mülkünde bir vîrâne ve vîrâne dil

Cümlesin tâmir-ü tesrîr itti ol şâh-ı ferîd

îzzetâ imdâd-ı çâr aktapla tarihdir

Kıldı tecdiden bina bu tekyeyi Sultan Hamid
R:1308/M:1892/93

On beşinci; Eski Tophane’de, Celvetiye tarîkatinden Saçlı İbrahim Efendi Dergâhı’dır.

H:1308 / M:1890/91 yılında karşısındaki adı geçenin türbesiyle beraber, yeniden tamir
edilmiştir.
On altıncı; Mevlevihane Dergâhı’dır. Muradiye Mahallesi’nde ve câmi yanında olup,
hayırlar babası II.Murat tarafından yapılmış ve R: 1305/M: 1889/90 yılı sonlarında, padişah emriyle
bir kısmı tamir edilmiştir.
Şehrin en yüksek yerinde yapılmış olup, fakirler için birçok odalar, ve geniş bir semâ-
hane96 ile muntazam bir daire, mükemmel aş odaları ve avlusunun ortasında, Enis Dede’nin
türbesi önünde, bir şadırvanı vardır.
On yedincisi; Aşık Efendi veya Gülşeni Dergâhı’dır.
“L em ’ezad" adlı menâkıbta97yazıldığına göre, adı geçen, Mısır’dan Edirne’ye gelip, tüm
câmileri gezip, temelden tevhid98için, temel atılacak uygun bir yer aradığı zaman, şehir kenarında
yıkılmaya yüz tutmuş, zamanında konuklar için yapılmış olan Şah Melek Zâviyesi’ni bulup,
orada oturmuş. Ondan sonra Şeyh Mehmet, Şeyit Ali, Mehmet Sırrı ve Mehmet Lâli Fenayi
Efendiler şeyh olup, sonunda Gülşeni Tarîkatı ikinci kurucusu Şeyh Hasan Sezai, Veli Dede
Dergâhı’ndan buraya gelmiştir.
Halen adı geçen dergâhta, onun torunlarından Mehmet ve Ahmet Efendiler postnîşindirler.
R: 1305/M: 1889/90 tarihinde, kısmen tamir edilerek, mükemmel bir harem dairesi yapılarak; bu
da padişahın kurumları içine alınmıştır.

96 -Semâ-hane: Mevlevi tekkesinin semâ edilen geniş divanhanesi.

97-Menâkıb: Övülecek vasıflar, menkabeler.
98-Tevhid: Allahın birliğine inanma,birleştirme.

49
 Bunun için Vali îzzet Paşa şu tarihi söylemiştir.

TARİH

“Zahîri ola Han Abdülhamid’in evliyaullah

Kim oldur hâmi-i din-ü mübin-i millet b i’na

Adalet-ü merhamet hasise-i zât-ı humâyunu

Hilafet-i saltanat ile buldu şeref hakka

Ne haslet kim şehinşâha ne lâzım cümlesi câmi

Ne kim şâyetse şân-ı hükümettir eder icra

îbâdullahı sevk etti tarik-i Hakkı irfana

Cevâmiyle tekâya ve mekâtıp eyleyüp inşa

Sezayi-i Velinin hangâhında idip tamir

Bu Hayri dahi ihyaya muvaffak eyledi Mevla

Sezadır Levh’e nakşesün kalem tarihini îzzet

Sezâi dergâhın Sultan Hamit Han eyledi ihya
R:1305/M:1889/90

On sekizinci; Horozlu Mahallesi’nde, Kadirî Tarîkatı’ndan Topcu Baba.

On dokuzuncu; Yelli Burgaz Mahallesi’nde Kadiri Tarîkatı’ndan Kaplan Baba.
Yirminci; îstanbul Yolu yakınında, Kadiri Tarîkatı’ndan Horasanlı Güzelce Ali Baba.
Yirmi birinci; Aynı tarîkattan Horoslu Mahallesi’nde, Ömer Baba Dergâhı.
Yirmi ikinci; Askeri îdâdi Okulu civarında, Halvetî Tarîkatı’ndan Senayi Efendi Dergâhı.
Yirmi üçüncü; Germe Kapı’da aynı tarîkattan Sâdık Baba Dergâhı.
Yirmi dördüncüsü; Zincirli Kuyu Mahallesi’nde aynı tarîkattan Remezan Efendi
Dergâhı,
Yirmi beşincisi; Celveti Tarikatı’ndan ve Nureddin Cerrahi’den Horoslu Mahallesi’nde
Nureddin Dergâhı,
Yirmi altıncısı; Sevindik Fakih Mahallesi’nde, Nakşibendî Tarîkatından Şeyh Dâvud
Efendi Dergâhı,
Yirmi yedincisi; Kıyık’da Ders-i âmm Ali Efendi Dergâhı,
Yirmi sekizincisi; Kanlı Pınar’da Nakşibendî Tarîkatı’ndan Koyun Baba Dergâhı99
Yirmi dokuzuncusu; Bayır Başı’nda, aynı tarîkattan Pehlivan Cemalettin.
Otuzuncusu; îstanbul Yolu’nda Seyit Celal.
Otuz birincisi; Beyce Mahallesi’nde, defterdar Yusuf Bey,
Otuz ikincisi; Orta îmarette Şeyh Bekir Efendi.
Otuz üçüncüsü; Göl Mahallesi’nde Halvetî Tarîkatı’ndan Abdulbaki Efendi.
Otuz dördüncüsü; Tarlakapı Mahallesi’nde aynı tarîkattan Hacı Mustafa Efendi.

99 -Adı geçen’in ölümüne şu mısra tarihtir. “Dehr kasabası Koyun baba’yı kurban eyledi”.

50
 Otuz beşincisi; Tahtalı Hamam civarında, Nakşibendî Tarîkatı’ndan îshak Paşa Zâviye ve
Dergâhıdır.
Otuz altıncısı; Beylerbeyi Medresesi’ne karşı, Halvetî Tarîkatı’ndan Mesci zâde Ali Efendi
Zâviyesi.
Otuz yedincisi; Aynı tarikattan Beylerbeyi Câmi’i yakınında olan dergâhtır.
Otuz sekizincisi; Sitti Sultan Câmi’inde olan Nakşî Zâviyesi’dir.
Otuz dokuzuncusu; Hacı Mehmet adlı kişi tarafından, H:1037/M:1627-28 tarihinde,
Kadiri Tarikatı’ndan Osman Dede için, Selçuk Hatun Mahallesi’nde yaptırılan zâviye.
Kırkıncısı; Kaleiçi’nde, Hacı Alemeddin Zâviyesi.
K ırk birincisi; Çukur Çeşme yakınındaki Sivâsi Dergâhı100
K ırk ikincisi; Şehir dışındaki Hıdırlık makamıdır.
Ünlü bir mesire ve ziyaret yeridir. Duaların kabul olunduğu kutsal mekânlardandır.
Geçmiş dönem emirlerinden Şah Melek Bey bir küçük zâviye yapıp, sonra, Kanuni
Süleyman döneminde vezir-i âzam olan Maktul îbrahim Paşa genişletip, tamir ettirmiştir.
O’nun vefatından sonra, Sultan Süleyman bakıcı ve diğerlerine görev ücreti vermiş idi.
K ırk üçüncüsü; Edirne’ye yakın Sazlıdere adlı köyde olan zâviyedir.
Hacı Bektaş-ı Veli’nin soyundan Murtaza Çelebi orada oturup, o zâviyeyi kurarak H:1015/M: 1606
tarihinde vefat etmiştir.
Cenaze namazı Eski Cami’de kılınıp, dostları tarafından adı geçen köye götürülerek,
orada gömüldüğü söylenir.
Ekmekçi zâde Ahmet Paşa bir türbe yaptırmış ise de harap olmuştur. Bu köy yakınında
“Türbe O va sı” adlı bir alan vardır ki, ortasında geçmiş zamanlarda bir türbe yapılıp sonradan,
sekban başılıktan ayrılan Kasım Ağa, H: 1040/M: 1630/31 senesinde dört sütun üzerine, bir kubbeli
olarak tamir ettirmiştir.
Burası da tamamen harap olduğu gibi, gömülü olan kişi hakkında hiçbir bilgi elde
edilememiştir.
K ırk dördüncüsü; Kovacılar içinde, Gülşeni Tarîkatı’ndan Himmet Baba Dergâhı’dır.
Bunlardan başka on kadar zâviye ve türbe mevcut olup, bunlar da; Karaca Ahmet Sultan,
Nakkaş Baba, Gamsız Mehmet Baba, Nefes Baba, Çirkince Dede, Toprak Baba, Toplu Baba,
Karga Baba’dır.
Şehir dışında bazı köylerde de; Ece Sultan, Bönce Sultan, Hacı Baba, Anabacı, Muhittin
Baba gibi melamiye ve meczuplardan101 bir takım kişiler gömülü ise de zaman aşımı nedeniyle
bunlara ait bilgiler alınamamıştır.

100- Yaptıran Sivâsi Mehmet Efendi olup H:1015/M:405-406 tarihinde vefat ederek orada gömülmüştür.
101 -Meczup: Allah sevgisinden dolayı kendinden geçmiş. Deli, divane, mecnun.

51
 EDİRNE’DE GÖMÜLÜ OLAN ŞEHZADELER,
TANRI DOSTLARI VE ÖBÜR SAYGIN KİŞİLER

ŞEHZADE SELİM
Adı geçen, Sultan Ahmet Han’ın Şehzadesi olup, H: 1130/M: 1717/18 tarihinde Edirne’de
vefat ederek, Sultan Selim Câmi’i mihrâbının önünde gömülmüştür.
Dört sütun üzerine güzel kubbeli bir kabir yapılmış olup, aşağıdaki tarih baş taşına
yazılmıştır.

TARİH
Sulb-upâkinden vücuda geldi Sultan A h m et’in
Bir güzel şehzade amma kıldı âheng-i Naim
***
D ürriya dedi cennatdan hûriler târihini
Ber kenar-ı daye-i adn oldu şehzâde Selim

Şehzade Hasan ve Orhan Çelebi, Sultan II.Murat’ın Şehzâdeleri Mehmet ve Ahmet,

Sultan Mustafa ve diğer Şehzade Ahmet Çelebi, Sultan Selim Han’ın oğulları olup, Dâr-ül-
hadîs Câmi’i mihrâbının önünde kubbeli bir kabirde gömülüdür.
Bu türbenin altında, her seher vakti bir Kuran Cüz’ü okunur. Duaların kabul olunduğu
bir yerdir.
Adı geçen kabristanda gömülü olan sultanlardan; Ümmü Gülsüm Sultan, Sultan Mustafa
Han ve Hatice, Hafize Sultanlar, Murat Han, Rukiye ve Hatice Sultanlar, Sultan Mustafa ve
Zeynep Sultan ve Ahmet Han’ın kızlarıdır.

GAZİ MİHAL BEY

Bursa ili; Osmanlılardan önce, tekfur adıyla birçok hükümetlere ayrılıp, bunlardan Harman
Kaya Tekfuru Köse Mihal Bey, millet ve saltanatımızın kurucusu olan Osman’ın ilk savaşı olan
Eskişehir olayında, adı geçen Sultan’ın kahramanlığına hayran olarak, böyle bir yiğide kul olmak,
cihanda bir şeref olacağını kabul edip; aralarında böyle başlayan, bir bağlılık kurulmuştur.
Birçok yerlerin fethinde bizzat hizmet ettiği gibi, doğrudan kendisinin yol göstermesiyle,
Lefke ve civarının da tamamı fethedilmiştir.
Bir süre sonra, Bizans tarihçilerinin “Tohan ” adı verdikleri Moğolların, Osmanlı sınırlarına
saldırılmalarını, Şehzade Orhan, yanında adı geçenle beraber püskürttüğü gibi, H:726/M:1325/
26 senesinde yine adı geçenin tek başına aldığı önlemlerle, Bursa fethedilmiştir.
H:758/M:1356/57 tarihinde, Şehzade Süleyman Paşa ile Rumeli’ye geçmiş, sonra Sultan
I.Murat yanında bulunarak, H:760/M:1358/59 tarihinde oğlu Hızır Paşa tarafından, Pınarhisar
ve Kırklareli alınmıştır.
Vize kalesi, Doğu İmparatorlarının yazlık bir gezinti yeri olup, kale gayet sağlam
olduğundan Sultan Murat, burasını önceden kuşatmak için Hızır Paşayı görevlendirmiştir.
Adı geçen, kaleyi sıkıca kuşatmış ve bir ay saldırı ve savaşlardan sonra fethedilmiştir.
Yaptıkları bu hizmetler karşılığı, Edirne’den bazı yerler ile Pınarhisar, Tırnova, Kırklareli
ve Vize’den bazı köyler, kendilerine mülk olarak bağışlanmıştır.

52
 Gazi Mihal Bey kendi isteği ile Müslümanlığı kabul ederek, Edirne’de vefat etmiştir.
Adı geçen tarafından, Edirne’nin batısındaki Yıldırım Mahallesi’nde bir câmi yaptırılmış
ve câmi yanındaki, Tunca Nehri üzerinde bulunan köprü de, O’nun adıyla söylenmiştir.
Akıncı sınıfı, ilk olarak bu sınıfın temelini oluşturan, Sultan Osman’ın fedailerinden
Köse Mihal Bey tarafından kurulmuştur.
Tarih yazarı Hammer’in anlattığına göre; Rusya’da Kazakların bir Hatman’ı olup, bunlara
adeta Kazak Askerleri’nin komutanı demek, daha doğru olacağından, Hatmanlık babadan oğla
geçtiği gibi, Osmanlılarda da akıncılar bir tür Kazak Askerleri’ne benzer olup, komutanlığı Mihal
Oğulları’na, babadan oğula geçerdi.
îşte Mihal Oğulları, iki yüz elli sene kadar bu görevi yapmışlardır.
Bunlardan; Hızır Paşazâde Gazi Ali Bey Almanya içlerine ve Viyana’ya kadar akınlar
yapıp, devlete büyük hizmette bulunmuştur.
Adı geçen; ikinci defa olarak Viyana’ya kadar yaptığı akınlarda, Macar Kralı Matyas’ın
kızını esir alarak, kendisine nikahlamış ve adı da “Mahitap H anım ” olarak konmuştur.

EMİR ALİ
Sayılı şeyhlerdendir. Eğitimi, Takiyeddin Ali Dosti’dendir. H:786/M:1384/85 tarihinde
vefat edip, Edirne’de Seyitler îmareti kabristanına gömülmüştür.
“Füsus-ul Hikem'"e bir şerh ve “Esrar-ul Noktd" adlı bir kitap yazdığı, coğrafya ve tarih
lügatinde görülmüştür.

İBRAHİM PAŞA
Çelebi Sultan Mehmet H an’ın tahta geçişinde, yani H:815/M:1412/13 tarihinde
sadrazamlığa getirilerek, adı geçen padişahın tek sadrazamı olmuş, II.Murat tarafından da aynı
görevde bırakılarak, H:831/M:1427/28 tarihinde vefat edinceye kadar, bu görevde kalmıştır.
Babası Ali Paşa, I.Murat ve Yıldırım Bayezid döneminde on beş sene sadrazam olduğu
gibi, büyük babası Hayreddin Paşa ve diğer adı Çandarlı Kara Halil de I.Murad döneminde on
sekiz sene sadrazamlık etmişti.
Kendisinden sonra da, oğlu Halil Paşa, Sultan II.Murat ve Sultan II.Mehmet dönemlerinde
yirmi altı sene, sadrazamlığı yönetmiştir.
Bu suretle sadrazamlık, seksen dört sene bu ailenin elinde bulunmuştur. Bunlardan evvel
Şehzade Alaaddin ve Süleyman Paşalar sadrazamlık görevinde bulunmuş olduklarından, Osmanlı
Devletin’de hanedan dışından olarak ilk defa, bu aile sadaret görevine gelmiştir.
Büyük dedesi Kara Halil, bilgin kadılardan iken I.Murat tarafından sadrazamlığa atanmış
olduğu gibi, îbrahim Paşa da müderrisler sınıfında iken, Yıldırım Bayezid döneminde seferlere
giderek, kılıcı kaleme arkadaş etmiş idi.
Timur olayından sonra, H:814/M:1411/12 tarihinde Çelebi Musa, Emir Süleyman’ı yendiği
sırada, îbrahim Paşa, devlet ileri gelenlerinden olduğu için, Bizans împaratoru’ndan mal tahsili
için görevlendirilip, bu görevi yerine getirdikten sonra, Bursa’ya gidip, Çelebi Sultan Mehmet’e
bağlılığını ifade edince, sadrazamlık verilmiş ve adı geçen padişahın ölümüne kadar gayet iyi
yönetmiştir.
Sultan II.Murat döneminde de yedi sene sadrazamlık yaptıktan sonra, H:831/M:1427/28
tarihinde Edirne’de öldüğü, bilgin ve adil bir vezir olduğu, çoğu tarih kitaplarında ve özellikle
de “Hadika-i vüzera ” da yazılmış ise de, nerede gömülü olduğuna ait bir bilgi elde edilememiştir.

53
 ŞEYH MUSLİHÜDDİN
Debbâğlar102 imamı denmekle ünlüdür.
Edirne’de Debbağlar Mahallesi’nde, Seyh Şüca Zâviyesi yakınında bir mescitte otuz yıl
oturup imamlık yapmış, gece gündüz ibadetle meşgul, ileri derecede Tanrı’ya bağlı ve O’nun
yolundan ayrılmayan kişiliği ile ünlüdür.
Şekayik’103in anlattığına göre, her gece akşamdan sabaha kadar yüz rekât namaz kılardı.
Her iki rekâtta bir abdest tazelerdi.
Bu derece ibadetle, dış dünyanın yüzüne bakmayarak, daima, Tanrı’yı anarak meşgul
olduğu sırada da, “îrşatnâme" adında bir risale yazmış, ve şeyh Vefazadeye göndermiştir.
H:847/M:1443/44 tarihinde Edirne’de vefat edip, imamı olduğu mescidin mihrâbı önüne
gömülmüştür.
Kendisi ermişler arasında olduğundan kabri, toplum arasında ziyaret yeri olmuştur.

ŞEYH ŞÜCAEDDİN KARAMANİ

Hüner sahibi olgun bir kişi idi. Şeyh Hamit Kayseri ile sohbet ederek uzun süre hizmetinde
bulunmuş idi.
Sultan II.Murat, Edirne’de bir gün bir tehlikeye uğrayıp, ölümü söz konusu iken, meczup104
bir kimse görünüp, adı geçeni, o tehlikeden kurtardıktan sonra kaybolmuştur.
Padişah, O’nunla görüşmek istemişse de bulunamamış olduğundan, şehir halkı birer birer
padişahın önünden geçirilirken, padişah onu tanıyıp, yakınlık göstererek, Debbâğlar Mahallesi’nde
halen mezar ve zâviyesi bulunan yerde, bir mescit ve zâviye yaptırdı.
Fakirlerine, Muradiye evkâfından yemeklik ve para bağladı.
Şeyh, zâviyenin kendi mezar yönünü kerpiç ile yapıp, her bir kerpici üçer ihlas ile yerine
koydu.
Sultan Süleyman, kendi döneminde Edirne’ye gelip, o mescidi câmiye çevirmiş ve hatîp
tayin etmiştir.
O vakit, adı geçen zâviyede görevli olan Cerrahzâde Mustafa Çelebi, o duvarı yıktırmayıp,
hatıra olarak korudu.
Şeyh Şüca, o binanın mimarının rüyasına girip, İslam’a davet ettiğinden, ertesi gün
İslamiyet şerefine erdiği Şekayik’de yazılıdır.
Vefat ettiğinde, kendisinin yaptığı mezara gömülmüştür.

HIZIR BEY
Gazi Mihal Bey’in oğlu olup, devlet ve millete büyük hizmetler etmiş olan Hızır Paşa’dır.
Edirne’de H:850/M: 1446/47 tarihinde vefat edip, Mihal Bey Câmi’i kabristanında
gömülüdür.

102 -Debbâğ: Deri terbiye eden kimse.

103 -Şekayık tercümesi Edirneli Mecdi’nindir.
104 -Tanrı cazibesine çekiciliğine tutulup, dış görünüşü akıl hastalarını andıran kişi

54
 ŞEYH BAYEZİD
Tarîkat eğitimini tamamlamış olup, Edirne’de oturuyordu. Kıyık kabristanında, kendisi
için yapılan zâviyede gömülüdür.
O zâviyeyi, padişah hizmetinde bulunan bir kişi yapıp, bir köyü, o zâviyeye vakfetmiş
olduğu, Hibri Efendi tarihinde yazılıdır. Aşağıdaki dize O’nun eseridir:

“Kendi hüsnün hûblar şeklinde p eyd a eyledi

Çeşm-i âşıkdan anı döndü temâşa eyled i”

Adı geçen, Fatiha süresini yorumlayıp, “ ...... el ervah-ı Tûr-u Sîna” ve manzum olarak,
Türkçe “Ser-i Cânân” adlı kitapları ve Molla Câmi’inin “N asuh” adlı eserini şerh etmiştir.

GAZİ ŞERBETTAR HAMZA BEY

Emirlerden Timurtaş Bey’in oğludur. Edirne’de, Şerbettar Hamza Bey Mahallesi’nde
yaptırdığı câmi haziresinde,105 kardeşi Ahmet Çelebi ile gömülüdür.
îşgalde, câmi harap olup, adı geçenin mezarı da kaybolmuştur.
H:824/M:1421 tarihli vakfiyesine göre, topladığı 20-30 bin asker ile Çöke ve Ada
nâhiyelerinde, Lüleburgaz ve Havsa kazalarında bir hayli yerler fethetmiş, ve giriştiği savaşlarda
büyük hizmetler yapmıştır.
Havsa kazasında kendi adını taşıyan köyde, bir câmi ve birçok çeşmeler yaptırmış ise de,
zaman içinde harap olmuştur.
Padişahın beğenisini kazanmış. Kendisine, padişah tarafından birçok köy, arazi ve mera
bağışlanmıştır.

YETİŞKİN BİLGİN FAHRETTİN-İ ACEMİ

îran bilginlerinden olup, Şerif Cürcâni’den ders almış ve Rumeli’ye gelmişti.
Molla Fenari’nin oğlu Mehmet Şah Efendinin yanında, ona hizmet etti ve sonunda
Bursa’da Sultan Medresesi’ne müderris oldu.
Sultan II.Murat döneminde ise otuz akçe ile mül^i oldu.
Hurûfilerin reisi Fazl’ı Tebrizi’nin adamlarından bazılarının, dine aykırı batıl sözlerini
Edirne’de, Üç Şerefeli Cami’in minberine çıkarak çürüttüğü söylenir106.
Adı geçen, H:873 /M: 1468/69 tarihinde Edirne’de vefat edip, Dâr-ül hadîs Câmi mihrâbın
önünde gömülmüştür.

ŞEYH YUSUF EL HATİP

îkinci adı “Sinaneddin” dir. Bilgin ve keramet sahibi, zâhir ve bâtın ilmiyle donanmış
bir kişi idi.
Mül^i Ebüssuut Efendi’ye, Edirne’den fetva geldikçe; “E dirn e’de Sinan Çelebi gibi bir
bilgin varken, halk niçin zahmet çekip, dışardan fetvaya başvursunlar ” dediğini tarih ve coğrafya
lûgatı yazıyor. H:982/M:1574/75 tarihinde Edirne’de vefat etmiştir.

105 -Hazire: Camilerin yanındaki mezarlıklara verilen ad.

106- Adı geçenin Hurufilerle olan tartışması bir söylenti değil hakikatin tartışma sonunda adına “Edirne Vakası”
denilen olay meydana gelmiş ve müftünün teşvik ve organizasyonu ile Hurufiler Tunca kenarında yakılan büyük
ateşte yakılmıştır. RK

55
 İSA FAKİH
Mecdi’nin, Müeyyedzâde rivayetinin anlatışına göre; H:899 / M:1493/94 tarihinde adı
geçen, Edirne’ye kadı olarak atanmış ve o sırada vefat etmiştir. Nerede gömülü olduğuna ait bir
bilgi ele geçmemiştir.

ABDURRAHİM EFENDİ
Adı geçen, gençliğinde Arap ve Acem ülkelerinde eğitim gördükten sonra Rumeli’ye
gelip, bazı medreselerde müderris oldu.
Sekiz sene de sahn müderrisi olup, oradan Edirne kadısı, ve sonra ordu kadısı (kazasker)
olup, H:912 / M:1506/07 senesinde vefat etti.
Cenazesi, Zehrimar Câmi’i mezarlığına gömüldü.
Kendi adına fetvası olduğu gibi, kelâm biliminde bir kitabı, ve üç dilde yazılmış gayet
güzel şi’irleri vardır.

MUSLİHİDDİN MUSTAFA EFENDİ

Adı geçen, Şehzade Ahmet’e öğretmen olarak atandıktan sonra, sahn müderrisi ve Edirne
Kadısı oldu.
On bir sene devamlı görev yaptıktan sonra H:918 / M:1512/13 senesinde ayrılarak, bir
sene sonra vefat etti. Kabri bilinmiyor. Kendisinin yetkin bir bilgin olduğu biliniyor. Kadir
süresinin yorumunda iki cüz “ Velhac-ı şehf" ayetinin yorumunda bir risalesi vardır.

MUHİDDİN MEHMET BİN HASAN SAMSUNİ

Bu yetişkin bilginlerden olup, önce şah müderrisi ve sonra seksen akçe ile emekli edildi.
Sultan Selim’in tahta çıkışında H:919/M:1513 /14 senesinde, Edirne’ye kadı oldu.
Bir sene sonra Edirne’de vefat etti ise de, kabrinin nerede olduğuna dair bir bilgi elde
edilemedi.
Seyit Şerifin “Şerh-i M iftah ” ına ve “Şerh-i T ecrid”e ve Taftazani’nin “H aşiye-i
Telvih”ine yazdığı hâşiyeleri107 ünlüdür.

ŞEYH MUHİDDİN EL İSKİLİBI

Adı geçen, Akşemsettin’in halifelerinden, İbrahim El Kayseri’den ruhsat almıştır.
Edirne’de Şeyh Şüca Zâviyesinde, hayli yıllar irşâd seccadesinde oturmuş, H:920/M:1514/
15 tarihinde 100 yaşında iken vefat edip, zâviyenin kabristanına gömülmüştür. Kendisi
kerâmetleriyle ünlü ve pek değerli bir kişidir.

107 -Haşiye: Kenar, pervaz, bir kitabın sahifeleri kenarına veya altına yazılan yazı. Bir eserin metnini şerh ve îzah
eden kitap.

56
 MUHİDDİN MEHMET BİN MEHMET PAŞA
Eğitimini tamamladıktan sonra sahn müderrisi ve Edime kadısı oldu.
H:941 / M:1534/35 tarihinde vefat edip, Dâr-ül hadîs Câmi’i kabristanına gömüldü. Zaman
içinde kabri yok olmuştur.
Yaşarken, Hatip Köy’de olan bahçesinde uyurken, üzerine kandil düşerek, vücudunun
büyük bölümü yandığı Enis-ul Müsamirin adlı tarihte görüldü.
Türkçe pek çok şi’irleri olup Razi adını kullanırdı.

VELİ DEDE
H:951 / M:1544/45 tarihinde vefat edip, adı ile anılan dergâhı haziresine gömülmüştür.
Kendisine ait başka bilgi edinilemedi.

___ ___ /V ___ •• ___ • ___ _______ _____ ___ •

ZEYREK ZADE RUKNEDDİN MEHMET EL ŞEHİR

Eğitimini tamamlayıp, Bursa’nın Muradiye Medresesi’ne müderris oldu, ve sonra
Edirne’ye kadı olarak atandı.
Rütbesi yükselip, kazasker olduktan sonra Edirne’de emekliye ayrılıp, Muradiye vakfından
maaş ve Kırklareli arpalık olarak verildi. H:967 / M:1559/60 tarihinde vefat edip, Üç Şerefeli
yakınında yaptırdığı okul avlusunda gömüldü.

EL MULİ HIZIR
Aslı Edirne’li olup, Tepegöz denmekle tanınırdı. H:970 / M: 1562/63 tarihinde Edirne’de
vefat etmiş ise de, kabri bilinmiyor. Kendisi, Merhaba Efendinin damadı ve iyi huy sahibi bir
kimse olduğu gibi, şi’ir ve düz yazıda da ustalardandı. Aşağıdaki beyitler onundur.

ŞÎÎR
Kasd-ı dil ol Zülf-i anber fa m a ’dır
bir kalenderdir ki azmi Ş a m ’adır
***
Ger beyim dil macerasın yazm aga
K âtib-i çeşmim elinde câmedir

Rûy-i verdim eşg-i hûn âlûd ile

Yazılı kan ilefirkatnâm edir
***

Devletinde bu benim ekşimin

Giydiği gülgûn-i atlas câmedir.

KINALIZA d E ALİ EFENDİ

Gayet bilgili, şair ve olgun bir kimse olup, eğitimini tamamladıktan sonra Süleymaniye
Medresesi’nden birine müderris, Şam, Kahire ve Bursa’ya ve H:977/M:1569/70 senesinde
Edirne ve İstanbul’a kadı ve sonra kazasker oldu.
Sultan Selim ile Edirne’ye gelip, H:979/M:1571/72 tarihinde vefat ederek, İstanbul yolunda
Nâzır Çeşmesi’ne gömüldü.

57
 Şerh-i Tecrid’e, Câmi ve Keşşaf’a ve Tefsir-i Beyzâvi ve Hidaye’ye, Etâbi ’ye ve şerh-i mevakıf’a
hâşiyeleri108vardır.
Türkçe divanı, münşaatı ve Ahlâk-ı alâiye adlı te’lif eserleri vardır.

AŞIK EFENDİ
Adı M ehm et’tir. M ısır’da gömülü bulunan tarîkat sahibi İbrahim G ülşeni’nin
halîfelerinden olup, aslında Ada Nâhiyesi109Ahır Köyü’ndendir.
Bilgin, olgun ve aydınlatıcı bir kişi idi. H:975/M:1567/68 tarihinde vefat etmiş olup,
Gülşeni Dergâhı’nda gömülüdür.
Yavuz Selim ile Mısır fethinde bulunmuştur.

BEDREDDİN MAHMUT BİN ABDULLAH

Vezir Hadım Ali Paşa’nın âzatlı kölelerindendir. Gençliğinde eğitimini tamamlayarak
Halep ve Edirne kadısı oldu.
İstanbul yolunda büyük bir mescit yaptırdı. Kendisini sevmeyenlerden biri, adı geçen
mescidin yapılmasına “ Lâ hayr-i fih “ tarihini söylemiş ise de, H:986/M:1578/79 senesinde
vefat ettiğinden “ E l hayr-i f ı h ” tarih düşmüştür.
Kendisi, adı geçen mescit alanında gömülüdür.

DÂİ HASAN EFENDİ

H:992/M:1584/85 tarihinde Edirne kadısı oldu. Bir sene sonra vefat edip, Nâzır Çeşme
yakınındaki kabristana gömüldü.

SAKA HÜSEYİN EFENDİ

Uşşakî Tarîkatı P îr’i Hasan Hüsmeddin Buhari-i Uşşakî İbn-i el Hac Teber’in
halîfelerindendir. Edirne’de Karanfiloğlu Çarşısı’nda, Salı Tekkesi denmekle bilinen zâviye
haziresinde gömülüdür.
Adı geçen Hasan Hüsameddin, Buhara’lı olup, sonradan uzun süre Uşak’da oturarak
H:1001/M:1592/93 tarihinde vefat etmiş ve buna uyularak Uşşaki denilmiştir.

BAZİRGÂN HACI MEHMET EFENDİ

Buna ait bilgi, Kadirîhâne Dergâhı başlığı altında görülebileceğinden burada
tekrarlanmayacaktır.

BALİ EFENDİ
Dâr-ül hadîs müderrisliği ile Edirne’ye gelmiş, ve sonradan Sultan Selim Medresesi’ne
geçmiş, sonra yine Dâr-ül hadîs’e geçerek buradan emekli olmuş, ve H:1013/M:1604/05 tarihinde
Edirne’de vefat etmiştir.
108 -Haşiye : Ekleme, dipnot, çıkma, derkenar.
109 -Nahiye: Mülki taksimatta, kazâdan küçük, köyden büyük yerleşim yeri.

58
 HASAN EFENDİ
Üsküdarlı Mahmut Efendinin halîfelerindendir.
Dizdarzâde Mahmut Efendi’den önce, adı geçen tarafından Edirne’ye gönderilmiş olup,
Mezit Bey Mescidi’ni câmi yaptırmıştır. Orada gömülüdür.

DİZDAR ZÂDE AHMET EFENDİ

Üsüdarlı Mahmut Efendi’nin halîfelerindendir. Kendisi için, Tebrizli Çelebi adlı kimse
tarafından Kıyık yolu üzerinde ahşap bir zâviye yapılmıştır.
Adı geçen, H:1032/M:1622/23 tarihinde vefat edince, zâviye yanında ahşap bir türbe
yapılıp oraya gömülmüştür.

KASTAMONİLİ HALİL EFENDİ

Bu da Mahmut Efendi’nin halîfesidir. Ahmet Efendi’nin yerine, adı geçen zâviyeye şeyh
olup, H:1038 /M:1628/29 tarihinde vefat ederek, zâviyenin kapısı arkasına gömülmüş ve sonradan,
üzerine bir türbe yapılmıştır.

HATİP AHMET EFENDİ

Adı geçen, Üç Şerefeli Câmi’inde elli yıl kadar hatiplik yapmış, ve adı geçen zâviyede
şeyhlik görevini yaparak, H:1048/M:1638/39 senesi ramazan bayramının ilk günü vefat ederek,
İstanbul Yolu kabristanına gömülmüştür.

ETHEM ZÂDE MUSTAFA EFENDİ

Adı geçen, Medine ve Bursa’dan sonra H:1048/M:1638/39 tarihinde Edirne’ye kadı
oldu.
Aynı senenin cemâziyelevvelinin110 on sekizinci Pazar günü veba hastalığından vefat
edip, Eski Cami arkasındaki muallimhâne haziresine gömüldü.

TEVFİKİ ZÂDE AHMET EFENDİ

Süleymaniye’den Selanik’e, Şam ve Kahire’ye, H:1051/M: 1641/42 senesinde de
Edirne’ye kadı oldu.
Aynı yıl Receb’inin yirminci Cuma günü vefat edip, Nâzır Çeşmesi kabristanına gömüldü.

SAÇLI İBRAHİM EFENDİ İBNİ MUSTAFA ÇELEBİ

Babası, Hünkâr solaklarından İzmit’li Mustafa Çelebi’dir ki, son döneminde Nakşibendi
tarîkatine girmiştir.
Adı geçen şeyh, H:1000/M:1591/92 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. H:1005/M:1596/
97tarihinde babası ölünce, Sultan I.Ahmet’in hocası Mustafa Efendi’nin eğitimine girmiş, ve

110 -Cemâziyelevvel: Hicri takvime göre beşinci ay.

59
H:1012/M:1603/04 Recebinde1" Sultan Ahmet tahta çıkınca, üstadının oğlunu hazine odasına alınca,
adı geçen de aynı odaya nakledildi. Bir süre sonra has odaya alındı.
On sene kadar padişah hareminde eğitim aldı. Padişah, Üsküdarlı Şeyh Mahmut Efendi’yi
saraya davet edip, saygıya lâyık olduğunu gören İbrahim Efendi’nin kalbinde, ona karşı bir sevgi
uyandı, ve padişahtan izin alarak şeyhle birlikte gidip, O’nun müritleri arasına girmişti.
H:1035/M:1625/26 tarihinde Silistire kasabasına halîfe oldu. H:1048/M:1638/39
Şevvalinde112 şeyh olan Ahmet Efendi Silistire’ye atanıp, bu zâviye şeyhliği; Dizdarzâde Ahmet
ve Kastamonili Şeyh Halil ve Ahmet Efendi’lerin ayrılmasından sonra, Saçlı İbrahim Efendiye
verilmesiyle, Silistire’den ayrılmıştı113.
H:1071/M:1660/61 Recebinin yirminci günü sabah namazını kılarken farzının ikinci rekâtında
dünyayı terk etti. Dostlarından Nâil Çelebi vefatına aşağıdaki tarihi söyledi.

TARİH
“Yöneldi Saçlı İbrahim efendim kurb-u M evla ’y a ”

ŞEYH İBRAHİM GÜLŞENİ

Manisalı Semerci Dede’nin oğlu ve Şeyh-ül İslam Kâmi Efendi’nin babasıdır.
H:1100/M:1688/89 tarihinde Edirne’de vefat edip, Uzunkaldırım’daki uzun mezarlıkta
gömülüdür.

ŞEYH MEHMET LÂLİ EFENDİ

Gülşeni tarîkatı kurucusunun eseri olan “M anevi-i Şerif" i şerhetmiştir. Gülşeni
Dergâhı’nda gömülüdür. H:1112/M:1700/1701 tarihinde vefat etmiştir.
“M edet kopdu Nihâl-i G ülşenî’den bir gül-i Lâli”
Mısrası ölümü için tarihtir.

HASAN SEZÂİ
(G ülşeni Tarikatının İkin ci Kurucusu)
Adı geçen, H:1080/M:1669/70 senesinde Mora’daki Kördes’de doğmuştur.
H:1098/M:1686/87 senesinde, Sultan IV.Mehmet döneminde Edirne’ye gelerek, Şeyh
Lâli Efendiye Mürîd114 olmuştur.
“Beyt-i şâhrâh-ı âlem ıtlaka girdim sıdkile
Kutb-u âlem şeyh Lâli Gülşenidir rehberim ”
sözleriyle vecd115 içinde kalmıştır.
Adı geçen, zâhir116 ve batın117 ilimlerinde, eşi az bulunur bir kimse idi. İbadetle geçen
zamanı içinde, şeyhlik dönemi otuz sekiz, ve yaşı yetmiş bire geldiği zaman, H:1251/M:1835/
36 senesi Ramazan’ının118 on sekizinci gecesi, saat dört buçukta;

111 -Receb : Hicri takvime göre yedinci ay.

112 -Şevval : Hicri takvime göre onuncu ay.
113-Karışık bir anlatış.
114- Mürîd: Bir şeyhe bağlı olan kimse.
115-Vecd: Kendini kaybedercesine ilahi aşka dalma.
116-Zâhir: Görünen
117-Bâtın: Gizli, görüleyen nesne, tanrı.
118-Ramazan : Hicri takvime göre dokuzuncu ay.

60
 d iz e
“Rah-ı aşka canını kurban eden şüphesiz ol vâsıl-ı Yezdan olur
Gülşenîden bir kadeh nûş eyleyen ey Sezâi nâil-i cânan o lu r”

Dilinde, tann zikriyle119 ahirete göçtü. Ermiş bir kişide, bulunması gereken her türlü
nitelikleri taşırdı. Şi’ir ve ilâhileri dillerde dolaşır. Şu birkaç beyit onlardan bir örnektir.

Adem-i mânâyı mir ’at eyleyenler zâhirâ

Seyreder A lla h ’ı halkda halkı da A lla h ’da

Sâyedip kullukda mahvol sıdkile kim la cerem

A bd-i mahzı şâh ederler bu ulu dergâhda

Bâde-i engûra el sunmam bezm-i fânide

Bulmuşum câm-ı mahabbet n e ş’esin ben â h ’da

Sanma menzilde karar eden olur ehl-i Kem al

Ey Sezâyi kâmil oldur köle dâim rahda

ŞEYH MES’UD EFENDİ

Gençliğinde eğitim yaparken, Şeyh Alaaddin adında bir şeyhle ilişki kurarak, tasavvuf
yoluna girmiş ve adım adım irşâd120 basamağına çıkmıştır.
Sonra Edirne’de oturup, kerametleri ile tanındı. Fatih dönemi sonlarında vefat edip, Sultan
Bayezid Câmi’i yakınında ve Tunca Nehri kenarında, kendi adını taşıyan câmi ve zaviye bitişiğine
gömüldü.
H:1015/M:1606/07 tarihine gelinceye kadar kabrinin üzeri açık olup, o tarihte bir örtü
yapılmış ise de, yıkılmış yok olmuştur.

ŞEYH RAMAZAN HALİFE

Hacı Bayram-ı Veli’nin halîfesidir. Sultan II.Bayezid’in dönemine vefat edip, Edirne’de
Gazi Hoca Mahallesi’nde gömülmüştür.
Zamanla yıkılan kabri ve dergâhı ile bağlantıları ve bir adet çeşmesi, hayır sahibi bir kişi
tarafından yeniden yapılmıştır.

ÇELEBİ CELALEDDİN
Babası, Emir Adil Bin, Selahaddin Bin, Emir Zahid Bin, Çelebi Abidin Bin, Bahaeddin
Sultan Veled’dir.
Kendisi zâhir ve bâtın ilimleri, Kuran bilimleriyle eğitilmiş, kerâmet sahibi bir kişi idi.
Sefine-i Mevleviye’nin anlattığına göre, Kırım Hanlarından Tatar Han, Sultan Murat’la
savaşa girmek için Edirne’nin, Sarayiçine yakın Maslahat Deresi adlı yere kadar gelip, savaş
düzeni aldığı bilindi.
119- Zikretmek : Anmak.
120 -İrşâd: İrfan sahibi birinin, bir kimseye tarikat ve tanrı yolunu göstermesidir.

61
 Rumeli seferlerinin başlan olmasından dolayı, Müslüman Asker arasındaki savaşı adı geçen
uygun görmeyip, bizzat imtihan isteği taraflardan bildirilince, Han’ın, halen mezarı olan yerde toplanılmış,
ve Ayı Deresi denmekle bilinen yerde iki Mevlevi dervişi, ellerindeki ayak bağları ile Han’ın savaş atının
ayaklarını bağladıklarını pâdişah görüp, vezirlerine bildirmesi üzerine hücum ederek, atıyla beraber yere
düşürüp başı kesilmiştir.
Han’ın isyankar askeri de itaata alınınca, padişah da bu olayın Mevlanâ tarafından
olduğunu anlayıp, teşekkür yolunu aramak için istihâre etmiş ve rüyasında, Mevlana’nın fakirler
için bir hangâh yaptırmasını istemesi üzerine, derhal Muradiye Mahallesi’ndeki câmi’i, hangâh
ve halen semâhane olan yeri de köşk olarak imar ve ihya etmiştir.
O zaman bir şeyh atanması Çelebi Efendi’den rica edilmiş ve O da, Çelebi Celaleddin’i
atayıp göndermiştir.
Adı geçen, hayli zaman padişahla sohbet etmiş, ve O ’nun beğenisini kazanmış, Karahisar-
ı sahip, Kışlacık ve Çiftlik adlı köyleri, dergâh fakirlerinin yiyeceklerini karşılamak üzere oraya
vakfetmiştir.
Adı geçen, bir süre sonra vefat edip, câmi mihrâbı önüne gömülmüştür.

ÇELEBİ CEMALEDDİN
Çelebi Celaleddin’in küçük kardeşi olup, ölümünden sonra O ’nun yerine atanmıştır.
Yetkin, kerâmet sahibi bilgin bir kimse idi. Hayli zaman şeyhlik görevini yaptıktan sonra
vefat etmiş, ve kardeşlerinin kabri yanına gömülmüştür.

İBRAHİM EFENDİ
Gülşeni Veli Dede’nin ikinci oğludur. H:1107/M: 1695/96 tarihinde, Lâri Câmi’i karşısında
Veli Dede Dergâhı şeyhliğinde bulunduğu sırada vefat edip, oraya gömülmüştür.
Edirne bilginlerinden Fâyızî Efendi, ölümüne şu tarihi demiştir.

TARİH
Gelüp dedi birisi kutsiyan’ın Fâyıza târih
Revâne oldu gülzâr-ı Cenâne Gülşenî zâde

AHMET MÜSLİM EFENDİ

Hasan Sezâi’nin damadıdır. Adı geçenden sonra Veli Dede Dergâhı’na şeyh olmuştur.
O sırada dergâh yandığından yeniden yaptırmıştır.
Adı geçenin, bir dîvançesi ve “Şümu-ul m a ’f i beyan-ı etvâr-ı s a b ’a ” adında okunmaya
değer bir tefsir kitabı vardır. Vefat tarihi H:1166/M:1752/53’dır.

ŞEYH MEHMET VEFA

Ahmet Müslim Efendi’den sonra, Veli Dede Dergâhı’na şeyh olmuştur. O dönemde, adı
geçen dergâh yıkılmaya yüz tutmuş olduğundan, Sultan Mustafa’nın vezir-i âzamı bir minare
ekleyerek, yeniden yaptırmıştır.

62
 Buna, Edime’li Nâip Efendi bir tarih söylemiştir. Bu birkaç beyit ondandır.
Bu makâm-ı muteberde nîce pîran-ı se le f
Eylemiş her ikisi d a ’r-ul karâr-ı mânevi

Hacı Bayram-ı Veli bir erbâin tekmül idüp

Nice eyyam olmuş iş bu cây-i gehde münzevi

K ıldı bin yü z seksen altı sâlini tevsî refî

Mustafa H a n ’ın vezîr-i âzâmı ser askeri

Cevher huruf ile Nâip nâsa tebşir eyledi

Oldu rûşen her zaman bu tekyegâh-ı Gülşeni

ABDULKERİM EFENDİ
Fatih Döneminde Şeyh-ül îslam olup, Edirne’de vefat etmiştir.
Sultan Câmi’i121 yakınında yaptırmış olduğu okul haziresinde, Sultan Selim döneminde
defterdar olan oğlu Abdulvehhap Efendi yanında gömülüdür.

BAGDATLI HAMDİ EFENDİ

Hasan Hüsameddin’in halîfelerindendir.
Edirne’de îstanbul Caddesi’nde, Seyit Celal kabrinin yakınında gömülüdür.

ŞEYH OSMAN VE HAMİD EFENDİLER

Bunlar da Hasan Hüsameddin Efendi halîfelerindendir.
Hamid Efendi H:1120/M: 1708/09 tarihinde vefat edip, Zindanaltı kabristanında
gömülüdür. Ölümüne Uşşakî Tarîkatı’ndan Cemaleddin Efendi;

“Son nefes âh Çeküben gitdi H â m id a slın a ”

tarihini yazmıştır.

ŞEYH İBRAHİM ECEL

H: 1150/M:1737/38 tarihinde Basra ilinden Edirne’ye gelen, Rufâi Tarîkati’nden Şeyh
Ali el Şeyha’dan ruhsat alıp, Hasan Sezâi Efendi ile de beraber bulunmuştur.
H:1193/M: 1779/80 tarihinde vefat ederek, Muradiye M ahallesi’ndeki türbesine
gömülmüştür. Orada kırk bir sene şeyhlik hizmetinde bulunmuştur.

ALİ SENAYİ EFENDİ

H.1180/M: 1766/67 yılı sofilerindendir122. Celveti Tarîkatini uygulamada başarılı olmuş,
Koçhisarlı Aziz Mahmut Efendi’den bu yolda faydalanmıştır.

121- Sitti Sultan Câmi’i.

122 -Sofi: Tasavvufla uğraşan kimse.

63
 H:1200/M:1785/86 tarihinde Edirne’de vefat edip, Gülbahar Hatun Mahallesi’ndeki Kadiri
Dergâhı’nda gömülüdür. Tam bir dîvân ve ilâhileri vardır ve basılıp yayınlanmıştır.

KABÛLİ EFENDİ
İbrahim Ecel Efendi’nin yakınlarından olup, sonradan O ’nun büyük halîfesi olan,
Uzunköprü’de gömülü Müftizâde Sâdettin Efendi’nin halîfelerindendir.
Eskiden Edirne’de, Şeriat Mahkemesi baş kâtipliğinde bulunup, sonradan Rufâi tarikatına
girmiş ve Hazinedar Sinan Bey Mahallesi’ndeki evini, dergâh yapmıştır.
Birçok hayır eseri ve bir dîvânı ve “Mevsulet-ül hikâye ” ve “K enz-ulE srar ” adlı risalesi
ve “M üşkülküşa” adıyla Farsça lûgati vardır.
Güzel yazı yazışıyla da ünlüdür. “Ruh-ul Beyan'" ve “Kadı Beyzâvi” ve daha bunlar gibi
iki yüz cildi aşkın kitabı kopyalayarak adı geçen dergâhın kütüphanesine vakfetmiştir.
H:1244/M:1828/29 tarihinde vefat ederek, dergâhının kabristanına gömülmüştür.

İBRAHİM PAŞA
Fatih’in vezirlerindendir. Yaptırdığı câmi’in kabristanında gömülüdür. Cömertliği ile
ünlüdür.

HACI MEHMET EMİN PAŞA

Eskiden sadrazam ve başkomutan olduğu halde, H:1187/M:1773/74 tarihinde Edirne’de
vefat ederek, piyade kışlası karşısında özel kabrinde gömülüdür.

GÜL BABA
Edirne’ye yarım saat uzaklıktaki göl kenarında gömülüdür.

FITRİ EFENDİ
Kur’an ve hadîs yorumcusudur. Buhâri’yi şerh etti123. H: 1135/M:1722/23 tarihinde vefat
edip, Edirne’de Buçuk Tepe adlı yerde gömülüdür.

BOLU’LU ŞEYH MUSTAFA

Bekriye Tarîkatı ileri gelenlerindendir. “M ısır’lı Hacı B a b a ” denmekle tanınmış olup,
Edirne’de gömülüdür.
Kendisi, Karabaş Veli, Çorum’lu İsmail, Şeyh Ömer el Fuâdi ve Şeyh Muhiddin aracılığı
ile Hacı Şâban-ı Veli’den bu yola girmişlerdir.

PERTEV PAŞA
Hayli zaman saltanat ileri gelenleri arasında bulunup, kendisini herkese kabul ettirmiş,
ve etkisi altına almış, bilgin bir kişi idi.
Aslen D arıca’lı olduğu halde, Bâb-ı Ali kalemlerine devam ederek, Sadrazam
kethüdalığına ve oradan vezirlik rütbesi ile mülkiye nezareti124 görevine getirilmiştir.
H:1253/M: 1837/38 tarihinde bazı yolsuz hareketlerinden dolayı, padişahın gazabına
uğrayarak Edirne’ye sürgün edilmiş, bir süre sonra Edine Valisi Emir Paşa’nın tedbiriyle
boğdurulmuştur.

123 -Şerh etmek: Bir kitabın ibaresini kelime kelime açıp, izah ederek yazılan kitap. Açıklama. Açık anlatma.
İçişleri Bakanlığı.
64
 İstanbul yolundaki Seyid Celal türbesi yanında gömülüdür.
Dîvânçe’si ve hayli şiirleri vardır.
Şu tarih, güzel eserlerden birisidir.

Bir seher ki berk ururdu âleme envâr-ı fe y z

Veçh-ipâk-i h a zretip îr kamer-i tenvirden

Ç âkeripertev kapısında durup özler idi

Sikke-i ihsânını gencine-i tebşirden

Hamd-ı lillah kopdu bir devlet külâhı başına

Vasfı bâlâdır Huma veş lâne-i tâsbirden

Kem ayar olmakda hem kadr-i nuhas oldukda biz

Sikkemiz var fark olunm azpûte-i eksirden

Tutsa tâc-ı iftihar üzre reva târihini

Sikke giydi sâ d ola p ertev cenâb-ı pîrim iz

ENİS DEDE EFENDİ

Edirne’de, sipahi sınıfından derviş Ali Gülşeni adlı kişinin oğludur.
Edirne Mevlevihanesi şeyhi Neşâti Dede Efendi’den izinli olarak, zâhir ve bâtın ilimlerini
öğrenip, İstanbul’a gitmiş ve hayli zaman Yenikapı Mevlevihanesi’nde kalmıştır.
H: 1095/M: 1683/84 senesinde Edirne Mevlevihanesi Şeyhi Seyid Mehmet Dede Efendi’nin
vefatı üzerine, bu göreve atanmıştır.
Burada elli yıl şeyhlik görevi yaparak H:1145/M: 1732/33 senesinde vefat edip, aynı
mevlevihanedeki türbesinde gömülüdür.
“Kürsi-i Cennetde M evlâna enis ola c e lis” mısrası vefatının tarihidir.
Adı geçenin edebiyat dünyasına bir armağanı olan dîvanı, Vali Ahmet İzzet Paşa tarafından
vilayet matbaasında bastırılmıştır.
Yukarıda belirtilen ünlü kişilerden başka; Mevlânâ Bahaeddin, Biraluca Muhittin,
Abdullatif, Merhaba, Pîri Paşa Zâde, Sivâsî Abdülaziz ve kardeşi Abdülmecit, Mehmet Emin,
Fakih Hacı Mustafa, Hacı Hâfız Tevfik, Mehmet, Ders-i âm Hacı Mustafa, Hacı Paşa, Muhaddis
Remezan, Eskici Zâde Ali, Hafız Şemsi, Seyid Vahdeti, Seyit Celâli, Senâri, Çoban Ali, Hamit
Çelebi Efendiler, Bîduhan Ahmet Bey, Karabulut İbrahim, İshak, Fazlullah, Zaganos Mehmet,
Süleyman Yusuf ve Hilmi Paşalar ile diğer kişiler hakkında alınacak bilgiler ve ayrıntıların,
Tanrının izniyle gelecek sene yazılması kararlaştırılmıştır.

65
 EDİRNE’DE BULUNAN MEKTEPLER
HAMİDİYE MEKTEBİ

Rus işgalinde, Edirne halkından ve diğer yerlerden gelen göçmenlerin kimsesiz ve yoksul
kalan çocukları, H:1295/M:1878 yılı başlarında toplatılarak erkekleri, padişahın adına açılan
okulda, kızları da “M elce-i eytam ” adı verilerek, kiralanan yerde koruma altına alınmıştır.
Bunların, yiyecek ve diğer giderleri için, H:1296/M:1879 senesinde göçmenlerin
yerleşmeleri için verilen otuz beş bin altının yarısı olan, on yedi bin beş yüz lirası harcanarak, üç
yüzden fazla erkek ile on beş kadar da kız bulunmuş ise de, eğitim yönünden pek geri
kaldıklarından; ve bu okul zaten sanayi okulu olduğu için, iç işlerinin verimli olabilecek şekilde
düzeltilmesi ile beraber, gelecekteki yönetiminin düzeltilmesi için Vali Kadri Paşa tarafından
biri sanayi okulu, öbürü ziraat eğitimine ait olmak üzere, okul iki şubeye ayrılmıştır125.
Daimi giderlerinin, adı geçen kaynaktan tasarruf edilerek, geri kalan on yedi bin liranın
banka şubesine yatırılıp, yıllık faizinden ve bir de il daireleri ve belediyesine taksim edilip, aylık
konulacak yüz liradan, toplanacak yardımlardan ödenmesi, ve Edirne Sarayı arazisinin Hacı
Doğan adıyla bilinen, ve her sene isteyenlere kiralanan mera geliri ve vilayet gelirlerinin
verilmesiyle, bu işlere daimi suretle bakmak üzere, bir komisyon teşkili kararlaştırıldı.
Uygulamaya, R: 1.Mart. 1298/M: 13 .Mart. 1882 tarihinde alınan padişah oluruyla başlanıldı.
Alınan bu karar ile, numune çiftliği olarak yapılmasına başlanılan binanın, aynı sene
Eylül’ünün on dördüncü günü açılışı yapılmıştır.
Adı geçen okulda, ders olarak okutulan ilim, fen ve sanayi kolları şunlardır:
Kur’an-ı Kerim, Tecvit, Din Bilimleri, Arapça, Farsça, îlim-i Hal, Hendese126, Hisâb127,
Türkçe îmla ve înşa, Methal-i Kavâid, Rık’a ve Sülüs128, Hatt, Ciltcilik, Kunduracı129, Marangoz,
Esma-i Türkiye, Resim, Fransızca, Seccade ve Halıcılık, Terzilik, Tarım Bilimleri ve Uygulama.
Eski Maârif Nâzırı Münif Paşa, aşağıdaki tarihi yazıp gönderdiğinden, mektebin kapısı
üzerine kitabe olarak yazdırılmıştır.

TARİH

L u tf ile te ’s ietdi han Abdülhamit bu mektebi

Çün kim m aarif neşridir dâim ehas-sı matlabı

Emr-i humâyûnu ile bezl-i mesâi eyleyüp

Bu hayra oldu vâsıta Vâli-i Vâla Kevkebi

Paşa-yi K adri nâm kim her g iz Edirne görm edi

Bir Vâli-i âli himemkârdan anın gibi

125_ Karma karışık uzun bir cümle. Daha da devam etmekte iken burada istenmeyerek kesilmiştir.
126- Hendese : Geometri
127-Hisâb: Sayma, matematik.
128 - Rık’a ve Sülüs : Yazı sitilleri.
129- Kunduracı : Ayakkabı yapan. Ayakkabıcı.

66
 Tahsil-i umran ve refah çok şeylere muhtaçtır
Amma ki bizce la cam budur ehem ve enisi

Kendi eliyle çift sürer teşvik için Hâkan-ı cin

Bâzı teva if de görür bunda vücub-u mezhebi

Ol şâh-ı Cem câh’ı Huda çok hayra mazhar eylesün

Şevket ile iclâl ile iyd ola her rûz-us sebi

Tahsin edüp yazdı M ünif târih-i cevherdâr ’ını

în şa olundu yümn ile âlâ zıraat mektebi
H:1292/M:1875/76

Adı geçen Numune Mektebine padişah tarafından bağışlanan tanm araç ve gereçleri,
yaverlerinden Faik Bey tarafından gönderilip, orada denemesi yapılmıştır.
Çiftlik, Vali îzzet Paşanın gayretleriyle, tarımla uğraşanlara örnek olmuşdur.
Bu sene 8000 kileye yakın değişik tahıl elde edilmiş, 500 den fazla koyun ile bir hayli
beygir (at), manda,inek ve diğer hayvan yetiştirilmiştir.
Hükümet konağı yakınındaki, önce birinci rüşdiye mektebi iken, sonradan harap olan
bina da onarılıp, genişletilip, sanayi kısmına verilmiştir.

MEKTEB-I IDADI-I MÜLKİ

“SİVİL LİSE”

Adı geçen okul, Edirne Valiliği’nde bulunan eski sadrazam Kadri Paşa tarafından, orta
okul olmak üzere R: 1300/M: 1884/85 yılında yapılmıştır. Sonradan, R: 1303/M: 1887/88 yılında
Vali Hacı îzzet Paşa tarafından liseye dönüştürülmüştür.
Okulun mimari tarzı gönül açıcı olduğu gibi, sağlık kurallarına tamamen uygun olarak,
şehrin oldukça yüksek bir yerinde yapılmıştır.
Liseye dönüştürüldüğünden beri üç defa diploma verilmiş olup, halen yüz kadar her sınıflan
vatandaş çocuğuna, gerekli bilgiyi vermektedir.
Ders programı, Avrupa lise programına uygun olup, beş yıl sürelidir. Uygulama program
aşağıya alınmıştır.

Birinci Sınıf Dersleri:

Arapça Gramer, Farsça Kurallar, Türkçe Okuma ve Yazma, Fransızca, Osmanlı Tarihi,
Osmanlı Coğrafyası, Hisap, Geometri, Rık’a, Hatt, Resim.

İkinci Sınıf Dersleri:

Arapça Okuma Kuralları, Gülistan130, Osmanlı Dili, Fransız Grameri, îlk Çağlar, Beş
Kıta Coğrafyası, Hisâb, Cezir ve Tenasüp, Geometri, Biyoloji, Karakalem Resim.

130 - Gülistan : Şîrazlı Sâdi’nin meşhur eseri. Farsça yazılmış olan bu eserin günümüz Türkçesine çevirileri
yapılmıştır.

67
 Üçüncü Sınıf Dersleri:
Yeni Sistem Arapça, Osmanlıca Belagat, Orta Çağlar, Ticari, Coğrafya, Geometri, Biyoloji,
Fizik, Jeoloji, Resim.

Dördüncü Sınıf Dersleri:

Mantık, Şiir ve Yazı Kuralları, Fransızca Kuralları, Son Çağ, Cebir, Geometri, Sanayi
Tarihi, Fizik, Kimya, Mülkiye Kanunları, Sulu Boya Resim.

Beşinci Sınıf Dersleri:

Fıkıh Usulü, Türkçe Kitabet, Fransızca, Cerraskal131, Özel Kanunlar, Kimya, Trigonometri,
Astronomi, îlm-i Servet-i Milel, Hıfzısıhha, Yağlı Boya Resim.
Yukarıda gösterilen bilimlerin çoğu uygulamalarıyla öğretilip, okulun müzesi; fizik, kimya,
biyoloji, astronomi, geometri, coğrafya ve resim araç gereçleriyle doludur.

MÜLKIYE-I RÜŞDIYE MEKTEBİ

“SİVİL ORTAOKUL”

Adı geçen okul aslında iki bölüm olup, birisi ilkokul öbürü “Dâr-ül-kurrâ”dır^^^. H:1273/
M:1856/57 tarihinde Maârif Nezareti’nden133gönderilen görevli tarafından, arada olan duvardan
kapı açılarak, ortaokul yapılmıştır.
Sonradan Edirne ileri gelenlerinden, Hacı Şerif ve Hüsnü Beyler tarafından altmış bin
kuruştan fazla para harcanarak, iki katlı olarak yeniden tamir ve ek yapılmıştır.
îstila nedeniyle bir süre boş kaldıktan sonra H:1295/M:1878 senesi Ağustos ayında
açılmıştır.
Birinci Sınıf Dersleri:
Arapça: Risale-i Erbaa,
Farisi : Gülistan,
Türkçe: Kavaid-i Osmâni,
Hisâb : Usul-u defteri,
Resim : Tarama Usulü,
Coğrafya : Osmanlı Coğrafyası
Tarih : Fezalike-i Târih-i Osmâni,
îbn-i belâgat : M i’yar-El Kelam,
Hatt : Rık’a ve dîvânı
Lisan : Fransızca.

131 -C erraska: Mekanik

132_ Kur’an-ı Kerim Okulu.
133 Eğitim Bakanlığı

68
 ikinci Sınıf Dersleri:
Araça : Ezhar,
Fânsî : Gülistan,
Türkçe: Osmanlıca gramer ve imlâ,
Lisan : Fransızca,
Hisâb : Küsûrat,
Tarih :Osmanlı Tarihi,
Coğrafya : Beş Kıta Coğrafyası,
Resim : Karakalem,
Hatt : Rık’a.
Üçüncü Sınıf Dersleri:
Arapça: Maksud,
Fârisi : Kavâid ve nasihat-ı hükema,
Türkçe : Kavâid-i Türki ve îmla
Hisâb : Âdi ve âşâri kesirler.
Coğrafya :Küre-i musattaha ve tabi’i coğrafya
Lisan : Fransızca,
Resim :Tersim-i hutut,
Yazı : Rik’a.
Dördüncü Sınıf Dersleri:
Arapça: Emsile ve bina,
Ulûm-u Diniye : Dürr-ü yekta,
Türkçe : Medhal-i kavaid, risâle-i ahlak ve imla,
Hisâb: Tadat ve tevkim ve âmâl-i erbaa,
Yazı : Sülüs ve rik’a.

INAS RÜŞDIYE MEKTEBİ

^‘KIZ ORTAOKULU”

Sultan Selim yakınında, taş odalar denilen yerde geçen sene, Vâli îzzet Paşa tarafından
genel yardımlaşma ile kâgir ve iki katlı olarak yapılmıştır.
Dersleri şunlardır:
Birinci Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim, Ulûm-u Diniye, Lisan-ı Osmâni, Kıraat-ı Türkiye ve îmla Hat.
Ikinci Sınıf Dersleri:
Ulûm-u Diniye, Arabi, Farisi, Hisap, Kıraat-ı Türkiye ve îmla, Dikiş, Hat.
Üçüncü Sınıf Dersleri:
Arabi, Farisi, Kıraat-ı Türkiye ve îmla, Coğrafya, Dikiş, Hat, Piyano.

69
 DA’R-UL MUALLIMIN-I SÜBYAN
“İLKOKUL ÖĞRETMEN OKULU”

Üç Şerefeli Câmi’i yakınında, yazıcılar içinde Taş Mektep denilen özel binadadır.
Eğitim süresi bir sene olup;
“ Ulûm-u Diniye, îlm -i Mehariç, Tecvid, îlm -i Hisap, Coğrafya, Tarih, îm la ve înşa,
K avaid-i Türkiye, Hüsn-ü Hat,'' yeni sistemde öğretilir.

NÜMUNE-I TERAKKİ MEKTEBİ

Kadirîhâne sokağında yedi numaralı evde bir sene önce kurulmuş olup, eğitim süresi,
üçü ilk ve üçü orta olmak üzere şimdilik altı senedir.
îleride lise kısmı da ekleneceğinden, sekiz sene olacaktır.
Okul, özel olduğu için devam edecek öğrencilerden, velilerinin varlık derecelerine göre
bir ücret alınır.
Bu ücret üç dereye ayrılmış olup, senelik altı, dört buçuk, üç Osmanlı Lirası’dır ve peşin
olarak ödenir.

TEDRİS EDİLEN ULUM VE FUNUN

“OKUTULAN DERSLER”

Birinci Sınıf Dersleri:

Osmanlı Alfabesi, Türkçe Okuma, Kuran Cüzleri, Zihinsel Hisâb ve Sayılar, Rakamlar
Esmâ-ı Türkiye, Kuran-ı Kerim.
İkinci Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim ve Tecvit, îlm-i Hal, Kıraat-ı Türkiye (meali), Hisâb (dört işlem), îmla,
Kavaid-i Türkiye, Tâlim-i Farisi, Türk Hüsn-ü Hattı.
Uçüncü Sınıf Dersleri:
• Hisâb : Kesir adı ve aşari,
• Tarih :Osmanlı Tarihi (özet),
• Coğrafya : Beş kıta özel
• Fransızca : Yalnız okuma,
Kur’an-ı Kerim ve Tecvit, Kısas-ı Enbiya Tatlil-i îbare, Tuhfe-i Vehbi, Mesâil-i Diniye,
Osmanlıca, îmla, Türkçe Güzel Yazı, Resim.

RUŞDİYE “ORTAOKUL” SINIFLARI

Birinci Sınıf Dersleri:
Ulûm-u Dîniye,
Arapça : Gramer,
Farsça : Farisice Kuralları,
Fransızca :Temel fiiller ve örnek fiilleri,
Hisâb : Kolay ispatlarla tekmil edilecektir,
Coğrafya : Avrupa ve Asya,

70
 • Hendese : Özel,
• Tarih : îlk Çağ,
• Kitabet :Osmanlıca Kuralları,
îmla Türkçe, Fransızca Güzel Yazı.

İkinci Sınıf Dersleri:

• Fransızca : Gramer, okuma,
• Tarih : Ortaçağ,
• Coğrafya : Afrika, Amerika, Avustralya,
Din Bilgisi, Nabi’v, Kitabet-i Hususiye, Hendese, Mantık Hisâb, Cebir, îmla, Osmanlı
Kuralları, Resim, Türk Güzel Yazıları, Fransızca Güzel Yazılar.

Üçüncü Sınıf Dersleri:

Ulûm-u Diniye, Mantık,
Arapça :Kuralların Uygulaması,
Farsça : Gülistan,
Fransızca : Gramer,
Tarih : Son çağ,
Coğrafya : Osmanlı Coğrafyası (Rumeli),
Cebir /Denklemler
Hendese :Üç makale
Kitabet : Osmanlıca kurallar ve uygulamalar,
Defler Usulü, Resim, Türkçe Ve Fransızca Güzel Yazıları, Jimnastik.

LİSE SINIFLARI
Birinci Sınıf Dersleri:
• Cebir : Tekmil,
• Hendese :Tekmil,
• Coğrafya : Osmanlı Coğrafyası (tekmil)
• Tarih : Osmanlı Tarihi,
• Lisan : Fransızca Gramer,
• Kozmoğrafya : Özet,
Trigonometri, Kitabet, Resim, Jimnastik.
İkinci Sınıf Dersleri:
Cebir Uygulaması, Hendese Uygulaması, Trigonometri, Cerraskal134, Fransızca Kitabet,
Kozmoğrafya, Resim, Jimnastik.

K IZ ÖĞRENCİ BÖLÜMÜ
Bundan üç ay önce bir de kız öğrenci kısmı açılmış olup, öğrenim süresi beş senedir.
Ders ücreti erkek öğrenci kısmının aynıdır.

134 -Cerraskal : Mekanik

71
 Kız Öğrenci Bölümünde Okutulan Dersler:
Birinci Sınıf Dersleri:
Osmanlı Alfabesi, Eczâ-i Şerife, Hisab-ı Zihni.
İkinci Sınıf Dersleri135:
Kuran-ı Kerim, Kıraat-ı Türki’ye, îmla Hisap, Husn-ü Hat.
Üçüncü Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim, Tecvid, îlm-i Hal, Muhtasar Sarf-ı Türki, Mânâb îbâre, îmla, Muhtasar
Târih-i Osmâni, Tuhfe-i Vehbi, Hisap (âmâl-i erbaa), Hüsn-ü Hatt-ı Türkü, Dikiş, Dantela, Fisto,
Ütü, Kola, Resm-i Hatt-i.
Dördüncü Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim, Tecvidi (tatbikat icra edilecektir), Kısas-ı Enbiya, Mânâl îbâre, Mesâili
Diniye, Tuhfet-ül Sâmi, Sarf-ı Osmâni, îmlâ, Telkîs-i Târih-i Osmâni, Tuhfe-i Vehbi (ezber),
Tâlim-i Fârisi, Hüsn-i Hatt-ı Türki, Resm-i Hatti, Nota, Biçki (gecelik, entari ile iç çamaşır),
Dantela, Dikiş, Kanançe, Yemek (et, sebze).
Beşinci Sınıf Dersleri:
Kuran-ı Kerim, Tecvidi (tatbikat icra edilecektir), Kısas-ı Enbiya, Mânâl îbâre, Ulûm-u
Diniye, Tuhfet-ül Sâmi, Kavaid-i Osmani, Târih-i Osmâni, Kavaid-i Fârisi, Coğrafya, Hisap,
Hüsn-ü Hatt-ı Türki, Resm-i Hatti, Piyano, Kanun, Dantela, Nakış (atlas ve akmişe-i sâire üstüne)
ipekli masa ve karyola örtüleriyle yastık yüzü işlemeleri, biçki (erkek ve kadın için elbise), el ve
makine ile her nevi dikiş, ince yemek, her nevi reçel ve şurup.

MEKATIB-I İPTİDAİYE VE HUSUSİYE

“İLK VE ÖZEL OKULLAR”
Edirne şehrinde, yeni sisteme uygun olarak on iki erkek ve dokuz îslam kız okulu, yeni
sisteme uydurulması ele alınmış, bir hayli sıbyan okulları vardır.
Erkek olanların ;
Birincisi Selimiye, ikincisi Kirişhane’de Taş Mektep, üçüncüsü Ayşekadın, dördüncüsü
Taşlık, beşincisi Nümûne-i Terakki, altıncısı Muradiye, yedincisi Karabulut, sekizincisi Konyalı,
dokuzuncusu Yıldırım, onuncusu Üç Şerefeli, on birincisi Yeni îmaret, on ikincisi Kadriye;
Kız bölümünün ;
Birincisi Çiçekli, ikincisi Nümune-i Terakki, üçüncüsü Mekteb-i îptidâi Hamid-i,
dördüncüsü Yeşilce, beşincisi Tahmis, altıncısı Kuşçu Doğan, yedincisi Şekerci, sekizincisi
Güzelce Baba, dokuzuncusu Yahya Efendi okulları olup hepsinde iki bin kadar öğrenci vardır.

Nümune-i Terakki dışındakilerle okutulan dersler:

Birinci Sınıf Dersleri:
Elifbâ-i Osmâni, Kuran-ı Kerim, Kıraat-ı Türkiye, Hisab-ı Zihnî
İkinci Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim, îlm-i Hâl, Mâlûmât-ı îptidâiye, Tâdat ve terkim, Hatt-ı Sülüs
Üçüncü Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı azîm, Tecvid, Sarf-ı Osmâni, Hisap, Sülüs ve Nesih.
Dördüncü Sınıf Dersleri:
Kur’an-ı Kerim, Coğrafya, Tarih, Kavaid-i imla, Hatt-ı Rık’a.

135
-Bundan sonra ders adları olduğu gibi yazılacak, daha öncekilerde metinde çevrilmeyip lügatçe eklenecek.

72
 EDİRNE’DEKİ PADİŞAH SARAYI
Edirne’de, önce H:767/M:1365/66 tarihinde, Sultan II.Murat tarafından bir saray yapımına
başlanıp, oturulabilir hale gelinceye kadar Dimetoka’da otururak, devlet merkezinin Edirne’ye
naklini isteyince, çoğu tarihlerin yazdıklarına göre; Tunca Nehri boyunca adı geçen saray etrafında
nice bağ ve bostanlar kurulup, saray, H:770/M:1368/69 tarihinde tamamlamıştır.
Buçuktepe adlı yerde de bir saray olduğu, halen bulunan hamam harabesinden ve
temellerden anlaşılıyor ise de, yapılış şekli ve ayrıntılarına dair bilgi alınamamıştır.136
Fatih Sultan Mehmet de Tunca Nehri kenarındaki Yeni Sarayı, H:856/M: 1452/53 tarihinde
yaptırmış, ve burasının havası ve suyu;

“Letafette adili yoktur elhak

Nazirin görmemiş alem ancak”

Mısraıyla padişah, Tabib Beşir Çelebi adlı kişi tarafından övüldüğü için, padişahlar,
Edirne’ye geldikçe, adı geçen sarayda oturdukları söylenmiştir.
Bunun içinde; “A yn -u lH ayat” adıyla ünlü olan pınar da o sırada medyana çıkarılmıştır.
Saraya yakın, Mamak denilen yere de Sultan Il.Selim bir köşk ile bir mescit yapıp, bu iki
saray arasında, H:1021/M:1612/13 tarihinde Sultan I.Ahmet taş bir duvar yaptırarak, adı geçen
sarayın ortasına, yüksek bir köşk ve bir mescit yaptırıp;
“Han Ahmet gider mescide g â h ”
mısraı tarih olmuştur.
Adı geçen padişah, aynı sene kurban bayramını Edirne’de geçirdiği için, şehir içinde
yapılacak bayram toplantılarının, burada yapılmasını istemiş olup, örneği bulunmaz bir alay
düzenleyen halkın topluluğunu, oradan seyretmiştir.
Bu kasrı, üç gecede yaptırdığı ünlüdür. Bazı şairler aşağıdaki tarihi o vakit söylemiştir.

D âver-i Cem azam et hazret-i sultan Ahmed

Eyledi devletle Edirne ’y i menzilgâh
***
Emredüp s a ’y ile üç günde bina ettirdi
Bu m akam ’ı ferah efzâ ’y ı g ü zin ’i nâgâh
***
D edi bu mısra-ı zîbayı Beyâzi tarih
Kâh-ı iydîye sultan-ı zaman Cem cah

H:1014/M:1605/06 tarihinde, adı geçen padişah Edirne’ye geldiğinde, adı geçen sarayın
üst katından bir ok atıp, kasrın üzerinden aşarak, saray ovasının ortasına düştüğü için, o yere bir
sütun dikilmişti.

Edirne’nin fethinde, padişah’ın oturabileceği bir sarayın bulunmaması yüzünden Dimetoka’ya giden padişah
II. Değil I.Murat’tır. Edirne’yi merkez yapan da yine bu padişah’tır. Buçuktepe’deki sarayı da o yaptırmış olup bu
hususta yazılı belgelere dayanan tarihi kayıtlar vardır. Şevket Bey’in bu fâhiş hatayı yaptığına inanamıyorum. Her
halde bir baskı hatası olmalı. R.K
73
 Aşağıdaki beyit o zaman Hafiz Paşanın yazdığı kasideden alınmıştır.

D âver-i devr-i zeman şah-ı cihan Ahmet Han

K i o ’dur server-i şâhan Feridun efser

Gürz-i zerrîn ile ol şâh-ı temâşı eyle

Necm-i devrar ilehurşid kıran etdi meğer

Düşmen-i serkeş olur alnına ol demde heman

D est-i kahrından eğer ana dokunsa şeşper

“Aşırupı gürzini bir tâk-ı fele k fersadan

Aşurı sa n ’at idüp kıldı acep arz-ı hüner”

Bunlardan başka, şehir etrafında ve özellikle Çömlek, îsmailçe ve Bosna köylerinde devlete
ait bahçeleri vardır.
Sultan Il.Osman, Lehistan seferinde Edirne’ye uğrayıp, evvelce saraydan çıkma, Hoş
Elhan adlı hanım tarafından armağan edilen, Sultan II.Bayezid Câmi’i yakınında ve Tunca Nehri
kenarındaki bahçede gezinmiştir.
Saray ovasına yakın yerde de bir köşk var idi ki, H:1043/M:1633/34 tarihinde Sultan
Murat tarafından yapılmıştır.
Sarayın hamam, cihannüması ve taht odası pek mükemmel ve bakımlı idi.
îşgal sırasında yanmıştır.

74
 EDİRNE’DE BULUNAN RESMİ DAİRELER
HÜKÜMET KONAĞI

Kıbns’lı Mehmet Paşa’nın, Edime Valisi olduğu dönemde yeni olarak yapılmıştır.
Kâgir, iki katta otuz dokuz oda, büyük ve küçük iki salon ve bir mescitten ve gayet geniş
bir avludan ve muntazam ve kusursuz bir de harem dairesinden oluşmuştur.
Bu dairede; büyük bir kabul salonu, valiye ait beş, padişah emlak komisyonuna ait üç,
defterdarlık ile muhasebe ve sandık için beş, il özel kalem ve evrak için üç, maarif müdürlüğüyle
tercüman ve meclis kalemi için üç, defter-i hâkani, tahrir ve vergi müdürlükleriyle kalemlerine
beş, evkaf muhasebeciliği ve kalemi, nüfus nezaretiyle kalemi, orman ser müfettişliği, mühendisler
ve maârif kalemi, ziraat bank şubesi için yedi, ve tahsilat komisyonu ile diğerlerine de üç oda
verilmiştir.

MAHKEME-I ŞER’İYE
Mahkeme-i şer’iye, işgalden sonra kira ile tutulan evlerde iken, Vali îzzet Paşa tarafından
geçen sene, altı mahzen olmak üzere, adliye dairesinin bitişiğinde yeniden, üst katta beş odası
bulunan bir bina yaptırılmıştır.

DAİRE-I ADLİYE
Adı geçen daire, H:1285/M: 1868/69 tarihinde merkez manastırlığı için yeniden yapılıp,
H:1295/M:1878 tarihinde adliye dairesi olarak kullanılmıştır.
îstinaf ve Bidâyet Mahkemeleri, ve Müdde-i Umûmi Muavini daireleriyle kalemlerini,
icra ve mukavelat muharriri ve istintak odaları ki, muhakeme solanlarıyla toplam yirmi iki odalıdır.

TELGRAF VE POSTA DAİRESİ

H:1307/M: 1889/90 senesi başında Vali îzzet Paşa’nın gayretiyle tamir edilip, genişletilmiş
olup, on üç oda bir mescit ve mahzen olmak üzere yapılmış, gayet güzel ve muntazamdır.

TELGRAF HAKKINDA BAZI BİLGİLER

Edirne Telgraf Baş Müdürlüğüne bağlı olan yerlerdeki tellerin uzunluğu 4370 ve hatların
uzunluğu da 21330 kilometredir.

R:1306/M:1890/91 senesi içindeki telgraf işlemi aşağıda gösterilmiştir.

MERSULAT “GİDEN”
Resmi Sayı
82463 dahile
77 yabancı ülkeye

82540

75
Özel Sayı
17388 âdi dahili
10150 dış ülkeye
1799 cevaplı iç
400 cevaplı dış
94 acele iç
72 acele dış

29903

29903 Toplam
3291 Mısır ve Bulgaristan
5193 genel yönetime ait
12 Ecnebi yönetimi

38399 (giden toplam)

Sayı
88181 içe
249 yabancıya

88430

Olmayan Sayısı
17748 adi içe
9943 adi yabancıya
1553 cevaplı içe
317 cevaplı yabancıya
42 avlu içe
116 avlu yabancıya
3640 Mısır ve Bulgaristan
11647 yönetime ait
52 yabancı yönetim

55352

Giden Sayısı Gelen Sayısı

Resmi 82463 Resmi 88430
Sivil 38399 Sivil 53357

2644649

76
 POSTALARA AİT BİLGİLER

Viyana - Dersaadet (İstanbul) Edirne’den her gece ve sabah, geçen ve hareket eden posta
katarıyla, İstanbul’dan, Filibe’ye, Bulgaristan ve Sırbistan yoluyla îşkodra, Manastır, Selanik,
Viyana ve Kosova yönlerine her gün mektup ve koliler kabul olunarak gönderilip, getiriliyor.
Edirne’den, Dedeağaç ve Yanbolu hatlarına, Dimetoka ve Soflu ve înoz kazalarıyla Ferecik
ve İpsala nâhiyelerine haftada üç kere, yani Pazartesi, Çarşamba ve Cuma günleri posta vardır.
Oralardan da Salı, Perşembe ve Cumaertesi günleri posta gelir.
Edirne’den her hafta Perşembe ve Pazar günleri; Uzunköprü yoluyla, Gelibolu ve Keşan,
Perşembe günleri; Gümülcine ve îskeçe, Darıdere, Karaağaç, Eğri dere, Kırcaali, Kavala,
Drama, Siroz, Selanik, Yanya ve îşkodra yönlerine mektup ve koli kabul olunur.
Her hafta Pazar günleri; Gümülcine ve îskece için yalnız mektuplar alınarak, ertesi gün
Dedeağaç aracılığı ile gönderilir.
Şarköy ve Mürefte için, îstanbul yoluyla her gün koli mektuplar gönderilir.
Yine Edirne’den Cumartesi günleri; Ortaköy, Kırcaali, Sultanyeri ve Salı günleri, yine
Ortaköy ve Pazar, Perşembe Havsa kazasıyla Zalsof ve Hacı Danüşmend nâhiyelerine posta
vardır.
Her gün Babaeski yoluyla Kırkkilise, Vize, Pınarhisar için alınan eşya, Babaeski’den
Pazar ve Perşembe günleri Kırklareli ve Hayrabolu’ya gönderilmektedir.
îstanbul ile Edirne arasında gündüz gidip gelen trenlerle Uzunköprü, Babaeski, Lüleburgaz,
Çorlu, Çatalca ve Bakırköy için mektup ve koliler, ve Çorlu yoluyla, Tekirdağ’a her gün mektuplar
gönderilir.
Yalnız Çorlu’dan, Tekirdağ’ına Cuma ve Salı günleri gidip,Tekirdağ’ından da Perşembe
ve Pazarertesi günleri Çorlu’ya gelen, bir koli postası vardır.
Tekirdağ’ından, Malkara’ya Pazar ve Çarşamba günleri gider.
Malkara’dan Cumartesi ve Salı günleri, Tekirdağ’ına koli postası gelir.
Kırklareli’nden haftada iki defa Salı ve Cuma günleri; Pınarhisar, Vize, Midye ve yalnız
Salı günleri Tırnova ve Aktapolu kazâları için posta çıkarılmaktadır.
îskeçe’den her hafta Pazartesi günleri; Ahi Çelebi, Darıdere, Eğridere, Cebel, Kırcaali,
Sultan yeri için sürücü postası çıkartılır.
Gelibolu’dan, Şarköy ve Mürefte’ye Pazartesi günleri, yalnız evrak çıkarılır. Gelibolu’dan,
Keşan’a ve Uzunköprü yoluyla Pazartesi ve Cuma günleri, Edirne’den koli ve mektuplar
gönderilir.
Edirne Postahanesi’nin R:1306/M: 1890/91 senesi genel işlemini gösteren cetvel
aşağıdadır.

Gelen Sayı
Resmi olmayan koli 3574
Resmi koli 475
îçerden ücretsiz koli 378
Önemli yazılar 39568
Yazılı kağıt kolileri 914
Asker mektupları 54241

99150

77
Giden Sayı
Pullu mektup 171413
Taahhütlü mektup 8185
Gazete ve diğer 60283
Açık haberleşme 4531
Kıymetsiz numune 856

245665

Pullu mektup 13853

Taahhütlü 406
Gazete ve başka 2463
Açık haberleşme 1481
Kıymetsiz koli 435

264303

Giden Sayısı 264303

Gelen dış 99150

363454

78
 v il a y e t MATBAASI
Hurşit Paşa’nın Valiliği zamanında, yedi oda ve altında büyük mahzeni olarak, yeniden
yaptırılmıştır.
Vilayetin resmi gazetesi “E dirne ” adıyla, Türkçe ve Rumca haftada bir kere burada
yayınlanır.
Bin yedi yüz’e yakın abonesi vardır. Yıllık geliri giderlerini yeterince karşılamakta olup
artan, padişah emriyle Hamidiye okuluna verilmektedir.

p o l is d a ir e s i
Hükümet kapısından girildiğinde sağ tarafta ve hapishane bitişiğinde olup, ahşap yedi
odadan oluşmuştur.

h a p is h a n e d a ir e s i
Cezaevi görevlilerine ait dört oda ve bir hastane137 olarak yaptırılmıştır.
Cezaevi gayet büyük ve muntazam dairelere bölünmüş olup, beş yüz tutuklunun kalmasına
yeterli ve kâgirdir.
îçinde bir de hamamı vardır. Kadınlar hapishanesi ayrıdır.

JANDARMA DAİRESİ
Büyük ve kusursuz bir dairedir. Geçen sene tamir edilip, karşısındaki evler de alınarak
eklenmiştir.

RÜSUMAT n e z a r e t i “VERGI DAİRESİ”

Adı geçen nezaret, Eski Câmi Caddesi’nde, Gümrük Hanı’nda138özel dairede kiracı olarak
bulunuyordu.

[NOT: R :1306/M:1890/81 senesi işlemlerini gösteren cetvel, gayet silik çıkmış olduğundan
buraya alınamadı. M erak edenler, orijinal metne başvurabilirler.]

DÜYUM’U UMUMIYE “OSMANLI BORÇLARI İDARESİ”

Edirne’de, Abacılar Başında, Rüstem Paşa Hanı’ndadır. Özel ve resmi işlemleri hakkında
bilgi alınamamıştır.

137 -Revir olmalı.

138- Şimdiki Üç Şerefeli Câmi’i önündeki “Erdoğan’ın Parkı” denilen yerde idi.

79
 REJI IDARESI
Has Fınn yakınındadır. îdareye tâbi olan yerlerde R: 1306/M: 1890/91 senesi içinde yapılan
harcama ile satın alınan, tarımı yapılan ve ihraç olunan tütünün miktarı özel cetvelde gösterilmiştir.
[Not :Bu cetvel de silik çıkmış olduğundan buraya alınamadı.]

b e l e d iy e d a ir e s i
Sultan Selim Caddesi’nde, geçen sene yeni yapılan dairedir. îki katlı olup, on odası ve
muntazam bir bahçesi vardır.

GUREBA HASTAHANESİ
Üç yüz senesi başlarında kaza olarak yandığı için aynı yıl ortasında, kadın hastanesiyle
beraber yeniden yaptırılmıştır.
Erkek bölümü altmış, kadın bölümü otuz yataklı muntazam koğuşlara bölünmüş olup,
görevliler için bir daire ile hamam ve eczane ve diğer bölümleri de vardır.

c e m a a t -I I s l a m I y e m e c l İ s I
Eski Câmi’e karşı özel dairededir.

80
 ik in c i o r d u
Edirne’nin îkinci Ordu merkezi olarak kabul edildiği zaman, askeri memurlar, hükümet
konağının harem dairesinde otururlardı.
îlk olarak müşirliğe Rauf Paşa’nın atanıp, sonradan yerine R:19 Temmuz 1296/
M:31.07.1880 tarihinde Ferik Veysel Paşa vekil olarak kalmış, ve O ’nun da îstanbul’a
alınmasından dolayı, R:10 Şubat 1299/M:22.02.1884 tarihinde Ferik Tâhir Paşa vekil olarak
atanmıştır.
Tâhir Paşa, R:18 Eylül 1301/M:19.09.1885 tarihinde müşirliğe yükseltilip, asil olarak
atanmıştır.
Sonradan hastalığı dolayısıyla îstanbul’a gittiğinden, R:4 Eylül 1302 / M:16.09.1886
tarihinde Veysel Paşa yeniden müşirliğe getirilmiş ise de, rahatsızlığı nedeniyle îstanbul’a gidip,
R:26 Mayıs 1307 / M:07.06.1891 tarihinde vekâletten Mahmut Hamdi Paşa atanmıştır ve Veysel
Paşa vefat etmiştir.

a s k e r i m e v k il e r v e b in a l a r
îkinci Ordu’nun sonradan yapılan teşkilatlanması nedeniyle, adı geçen harem dairesi
yetersiz kaldığından, Tâhir Paşa döneminde Kıyık semtindeki Ahmet Paşa Konağı satın alınarak,
Müşirlik Dairesi olmuştur.
Sonradan bir evrak mahzeni yapılmış, yakındaki ev arsaları da alınıp eklenmiştir.

PİYADE KIŞLASI
Piyade Kışlası, bir tümenin rahat rahat sığabileceği ve H:1290-1296 / M:1873-1879
senelerinde mükemmel olarak tamir edildiği halde, zaman içinde harâb olmuştur.
Padişahın ilgisiyle bu sene tamamen yıkılarak, yeniden yapılamasına başlanılmıştır.
Bunun avlusuna, kırk yedi bin erin sığdığı söylenir. Sultan II.Mahmut’un taş minareli ve
ahşap olarak yaptırdığı câmi halen sağlam olup, beş vakit namaz ve bayram namazları
kılınmaktadır.
Adı geçen kışla üç-dört defa yandığı halde, Tanrının korumasıyla adı geçen câmii sağlam
kalmıştır.
Bunun karşısında güzel bir bahçe, ve bir tarafına da gönül alıcı bir köşk yapılmıştır.

depboy
Sırık Meydanı denilen yerde, H:1270/M: 1853/54 tarihinde mükemmel bir depo yapılmış
ve kapısının üzerinde yazılı olan tarih, eski ceride nâzırı Hacı Ahmet Efendi tarafından
söylenmiştir.
TARİH

Şâh-ı gazi dâver-i devran han Abdülmecid,

Kasr-ı dîn-i devleti tezyin ve ihya eyledi

Bâhusus aramış asker için mevkilere

Hoş hava âli mahaller tarh-ı p eyd a eyledi

81
 işte p â y-i taht-ı sânide de ferman eyleyüp
Yapdı iş bu depboyu bir cây-i râna eyledi

Yümnile n îl’i zafer sâlinde gazipâdişah

Asker-i şâhânesiyçün depboy inşa eyledi
H :1270/M :1853/1854

Buna bitişik olan ambar da H:1232/M:1816/17 tarihinde İki kat ve üç göz gayet büyük
olarak yapılıp, bir gözü silahhane olmak üzere tâmir edilmiştir.
Bunların yanında topçu ve süvari kışlaları ve ahırları vardır.
Komutan ve subaylara ait muntazam daireler ve erler için mükemmel koğuşlar vardır.
Adı geçen ahırlar, iki parçada sekiz adettir. Her biri bin iki yüz beygiri alacak büyüklüktedir.

ASKERİ HASTAHANESİ
Bu hastane; piyade kışlasının batısında, eşkenar dörtgen şeklinde olup, barışta sekiz yüz,
savaşta bin iki yüz hasta eri yatıracak bir büyüklüktedir.
Dört sene önce seçilen, havası ve manzarası güzel bir yerde yapılmasına başlanılıp,
tamamlandığı gibi sağlık yönünden de, gerekli niteliğe tümüyle sahiptir.
Hastanede; yirmi dört adet koğuş, oldukça büyük bir hamam, bir mutfak, bir çamaşırhane,
bir depboy, bir eczahane, geniş bir muayenehane, bir kimyahane olduğu gibi, müdür, baş tabip,
baş eczacı, hekimler toplantı salonu, subay görevliler ve hizmetlilere ait odalar vardır ki, toplam
yetmiş oda ile yirmi dört koğuş oluyor.

Hastahane kapısı üzerinde, askeri mektupçu Muhtar Efendi’nin şu güzel tarihi yazılıdır.

t a r ih
Hükm endişe H am idH an-ı Kerim
Zıll-ı Feyyaz hekim-i mescud

N abızgîr-i ilel tab-ı umur

Hikmet efrûz-u devâhâne-i cûd

Hastane yaptırarak askerine

Sâye-i hikmeti oldu memdûd

H er gelen hasta bulur feyz-i hayat

Bundadır sırr-ı M esîha meşhûd

D edi târihini Muhtar kulu

Afiyethâne-i câvid cünûd
H :1305/M :1887/88

82
 Vali îzzet Paşa’nın da adı geçen hastahane için söyledikleri tarih şudur:

TARİH
Bu bünyâd-ı cesimin eyledi inşasını ferm an
Nişandır himmet-i bâla ter A bdülham itH an’a

Eğerci oldu inşa hastahane nâmına amma

Ede Hak d â ’r-ı sıhhat leşker-i A bdulham idH an’a

Bu hüsn-ü bu resânetde yapardı seddini ancak

Olaydı yâ ver İskender der A bdülham idH an’a

Saadetyâb-ı umran oldu mülkü şöyle kim her sû

Yeri var reşk ederse kişver-i Abdülhamid H a n ’a

Muazzam zıll-ı Rabbâni vekil-i fah r-i âlemdir

Seza çerh olsa selem -i Münir Abdülhamid H a n ’a

Huda mansur idüp inna fetehna emr-ü tebşîri

Yazılsun r â ’y et-i zer migfer-i Abdülhamid H a n ’a

Olup ecnâdı galip sîne-i âdâ bed huvâhı

İlâhi ta ’me olsun hançer-i Abdülhamid H a n ’a

Şu beytin mühmelinden yazdı İzzet bendesi târih

K i nakşolsun bu vâlâ me ’s er-i Abdülhamid H a n ’a

Şifa ve sıhhat ile hep giren bîmar ola dilşâd

Yapıldı hastahane asker-i Abdülhamid H a n ’a

İSTİHKAMLAR139
Edirne şehrinin dört tarafında 23 istihkâm vardır. Bunların bazısının işgalden bir sene
önce yapımına başlanmış ise de sonradan, yani R:1298/M: 1882/83 senesi başlarında Tâhir
Paşa’nın başkanlığında, padişah emriyle kurulan komisyonca yapılan inceleme ile tamir ve yeniden
yapılmasına başlanılmıştır.
Adları şunlardır:
Dörtkaya, Kafkas, Topyolu, Yıldızönü, Kestanelik, Cevizlik, Bağlarönü, Ayvaz Baba,
Büyük-Küçük Taş Ocağı, Hacıdoğan Tepesi, Küçük Hacıdoğan Tepesi, Değirmentepe, Baş Öyük,
Karagöztepe, Kemerler, înelibağ, Abdurrahman Ağa, Hıdırlık, Arda, Karaağaç, îstasyon, Demirtaş,
Bosna Köy.
Bir numarada olan Dörtkaya büyük istihkâmının kapısı üzerinde olan tarih, komutanlık
mektupçusu Muhtar Efendi tarafından söylenmiştir.

139 -Güçlendirilmiş Askeri Direnç ve Savunma Birimleri.

83
 t a r ih
Bârekâllah iş bu istihkâm-ı nev tarz-ı rasin
Kahr-ı tedmîr-i aduvvu dîne dir hüsn-ü hasîn

Bâni-i kutsîsidir zîra bu tarh-ı muhkem’in

Mazhar-ı t e ’y id -i H akA bdulham idhân-ı Güzin

Iş bu şehrin sû besû tahkimini azm eyledi

A zm -ipâki cümlesindendir bu te ’s is-i metin

Cilvegâh olsun bu y e r y â rab şeâ-ı nusrete

Düşmenan kalsun top altında sipihr-u zu mehin

Lâ cerem eyler bu istihkâm ’a düşmen serfürû

Söyledi muhtar târihin zafergâh-ı mübin
R:1304/M :1888/89

i s t i h k a m in ş a a t d a i r e s i
Adı geçen daire, Mihal Köprüsü’ne giden cadde üzerinde olup, R:1300/M: 1884/85
senesinde yapılmış, altı oda, bir mahzen ve bir bölük eri alabilecek bir koğuş, ve yüz elli kadar
hayvan için ahırlar ve bitişiğinde de ateş değirmeninden oluşmaktadır.
İstasyondaki bir tabur askerin yerleşmesine yeterli dört koğuş, subaylar için de odalar
vardır.
Şehir dışında ve Sarayiçi yakınında, mükemmel bir cephanelik vardır. R:1306/M:1890/
91 senesinde yaptırılmıştır.

d e m Ir t a ş h a s t a h a n e s İ
İstasyon civarında ve demiryolu bitişiğinde bulunan askeri hastahane de kusursuzdur.
hastanede; dört koğuş, müdür ve tabiplere ait yirmi oda, bir gasilhane, bir eczane, bir
hamam, bir mutfak ve bir depo olduğu gibi, karakol erleri için de bir koğuş vardır.
Kapısının üzerinde tarihi, askeri mektupçu Muhtar Efendi tarafından yazılmıştır:

tarI h
Serîrâra-yi şevket hazret-i Abdülhamit H a n ’ın
Bütün âsâr-ı hikmet zîybi yekdîgerinden eşrefdir

Bu dâr-ul sıhhatı ceyş-i cihad efruzûna yapdı

Hücum-u derde karşı bir acep hassı mükellefdir

Güher târihini takdir eder ehl-i hikem Muhtar

Tecelligâh-ı sıhhât bu tedâvigâh-ı eltafdır
R:1305/M :1889/90

84
 MEKTEB-İ IDADİ-İ ASKERİ
“ASKERİ LİSE”
Askeri lise de, şehrimizin güzelliklerinden olup; eskiden orasına, “Eski Saray" arsası ve
“Hatice Sultan Sarayı” denilen yerdir.
R:1287/M:1871/72 tarihinde kâgir olarak yapılmış, işgalde İstanbul’a taşınıp, R:1296/
M:1880/81 senesi Ocak ayı başında, müdür ve hoca kadrosu ile Edirne’ye dönerek açılmıştır.
Büyük ve küçük dört dershane ve iki koğuş, müdür, hoca ve subaylara ait sekiz oda, bir
hamam, bir mutfak ve yemekhane, bir mescit ve bitişiğinde de bir takım askeri alan karakolhane
ve subaylara ait bir de odası vardır.
Bahçesi geniş ve oldukça düzenlidir. Okul, binbaşı rütbesinde bir müdürün yönetimindedir.
Bir binbaşı, bir alay kâtibi, dört kolağası, yedi yüzbaşı, sekiz üsteğmen ve altı mülkiye
hocasından oluşan bir eğitim kadrosu vardır.
Özel sınıf on sekiz, birinci sene altmış dokuz, ikinci sene yetmiş altı ve üçüncü sene kırk
altı öğrencisi vardır.
Adı geçen okulda okutulan dersler aşağıya çıkartılmıştır.

Üçüncü Sene:
Kozmografya, Muvazenet- ecsâm-ı sulbiye, Osmanlı Tarihi (son dönem), Fransızca,
Kitabet, Resim (tarama)

İkinci Sene:
Kitabet, Fransızca, Tarih (ortaçağ), Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye, Usul-u Hendese,
Resim (tarama)

Birinci Sene ve Hazırlık:

Kitabet, Fransızca, İlk Çağ Tarihi, Osmanlı Coğrafyası, Âdi Cebir, Usul-U Hendese, Resim

Adı geçen okulun yapılışı sırasında kapısının üzerine kazılan tarih, defterdar Sâdullah
Bey tarafından düzenlenmiştir.

TARİH
Şah-ı zaman Abdülaziz H a n ’ın hemîşe himmeti
Cehli cihandan re f için mektepleri umrânedir
***
Oldu m em alikpür şeref mağbut âsâr-ı se le f
Tahsil-i ilme her ta ra f asrında bir dürr-i selanedir

Sâdi niyet eder tarihi kilk-i hüner

Alâ yapıldı mektep îdâdi-i şâhânedir
R :1287/M :1871/72

85
 RUŞDIYE-I a s k e r i
“ASKERİ ORTAOKUL”
Edirne’de, Araplar Hanı denilen eski hanın yerine, kâgir olarak yeniden yapılan binada,
iki yüz elli altı öğrenci vardır.
Okutulan dersler şunlardır:
Dördüncü Sene:
Mantık, Tatbikat, Fransızca, Hisap, Genel Coğrafya, Defter Usulü, Resim, Türkçe îmla,
Hendese, Hüsn-ü Hat (Fransızca)
Üçüncü Sene:
Nahiv, Kavaid Osmâni, Türkçe îmla, Fransızca, Hisap, Kavaid-i Fârisi, Hüsn-i Hat
(Fransızca), Coğrafya, Resim.
İkinci Sene:
Sarf-I Arabi ve Farisi, Türkçe îmla, Fransızca, Hisap, Coğrafya, Resim.
Birinci Sene:
Esma-i Türki, Hikâye-i Müntahaba, îlm-i Hal, Türkçe Hüsn-i Hat

MEKTEB-I IPTIDAI-I ASKERİ

“ASKERİ ILKOKUL”
Bu okul askeri ortaokulun içinde ve O ’nun müdürünün yönetimindedir.
R:1306/M:1890/91 senesi ortasında açılmış olup, halen yüz elli öğrencisi vardır.
Burada üç yıl okunup yetenekli olanlar orta kısma alınırlar.
Birinci Sene:
Yarısına kadar Kur’an-ı Kerim.
Ikinci Sene:
Kur’an-ı Kerim, bir buçuk defa tecvitli olarak hatim indirilecektir.
Üçüncü Sene:
îlm-i Hal, Türkçe Yazı, Selis Kıraat

86
 EDİRNE’DE BULUNAN KİLİSE, HAVRA
VE MEKTEPLER

RUM MİLLETİNE AİT KİLİSELER

Edirne’de Rum milletine ait on üç kilise mevcut olup bunlar:
Metropoli, Aya îstifanos, Tûr-i Sîna, Aya Nikola, Hıristos, Aya Braşküvi, Panaiye, Aya
Yani, Aya Yorgi Zodohos, Aya îlya, Aya Tıryâde yani Ekanim-i Selase. On iki kavariyun adında
olan kiliselerdir.

RUM MEKTEPLERİ
Edirne’de Rum milletine ait bir okul Kir (Zinsas Okulu) ile dört erkek, bir kız ve on
ilkokul vardır.
Mekteb-i kebir’de, dokuz öğretmen olup, beş sınıfta yüz bir ve Yıldırım’daki okulda
sekiz öğretmen ile beş sınılma, dört yüz yirmi iki öğrenci vardır.
Metropolit Mahallesi’ndeki okulda da yedi öğretmen ve altı sınıf olup, bunun iki sınıfında
yüz otuz öğrenciden oluşan birinci kısmı, Aya Nikola okulunda ve dört sınıf yüz seksen altı
öğrenciden oluşan, ikinci kısmı da Mekteb-i Kir’in alt katındadır.
Ortaokul derecesinde olup, Kıyık da bulunan okulda, üç öğretmen dört sınıfta yüz yirmi
sekiz öğrenci vardır.
Hıristo Mahallesi’ndeki büyük kız okulunda, dokuz sınıf, on iki müdür ve hanım öğretmen
ile üç yüz otuz iki, Yıldırım, Kirişhane ve Kıyık’taki kız okullarında da yedi hanım öğretmen, üç
yüz elli beş öğrenci vardır. Bunlardan başka, erkek ve kız karışık olarak okutulan Kum Mahalle,
Kirişhane, Kıyık, Yeni îmaret, Yıldırım, At Pazarı ve Hıristo Mahallesi’nde yedi ilkokul vardır.
On erkek ve hanım öğretmen ile dokuz yüz dört öğrenci vardır.
Şu halde adı geçen okullarda; erkek ve kız toplam iki bin yedi yüz kırk iki öğrenci olduğu
resmen belirlenmiştir.

ERMENİ MİLLETİNE MAHSUS KİLİSELER

ERMENİ KİLİSELERİ
Edirne’de iki Ermeni Kilisesi vardır. Bunun birisi Kaleiçi’nde murahhashane bitişiğindedir.
Yaklaşık dört yüz senelik olup, en son yapılışı doksan sekiz sene öncedir.
Yarım kâgir olup, üstü kaygan taşıdır. Yaklaşık beş bin kişi alacak büyüklüktedir.
Diğerleri Süpürgeciler mahallesindeki Sürp Karabet Kilisesidir. H:1270/M: 1853/54
tarihinde yapılıp, iki bin kişi alacak büyüklüktedir.

ERMENİ M EKTEPLERİ
Edirne’de Ermenilerin beş okulu vardır. Bunlarda on yedi erkek ve hanım öğretmen dört
yüz elli bir öğrenci mevcuttur.
Bunların birincisi Arşagonyan, ikincisi Hırismiyan, üçüncüsü Okansaser, dördüncüsü
Torkomyan, beşincisi Kösadurcuyan okullarıdır.

87
 MUSEVILERE AİT HAVRALAR
Edirne’de on üç yerde Musevi cemaatlerine ait havralar olup, bunların adlan da şunlardır:
Polya, Tolya, Sipsilya, Katalonya, İtalya, İstanbul, Büyük Portakol, Küçük Portakal,
Aragon, Alaman, Groz, Budin ve Mayor.

MUSEVİ OKULLARI
Bunlara ait yedi okul vardır. Bunların hepsinde kırk bir erkek ve hanım öğretmen ile
erkek ve kız olarak bin sekiz yüz otuz öğrenci vardır.

BULGAR KİLİSE VE OKULLARI

Bulgarlara ait biri Kirişhane’de ve öbürü Yıldırım’da olmak üzere iki kilise vardır.
Kaleiçinde, Kıyık, Kirişhane, Yıldırım, Sırık Meydanı adlı yerlerde on iki erkek ve kız
okulu olup, bunlarda yirmi erkek ve hanım öğretmen ile yedi yüz yirmi altı öğrenci vardır.

BULGAR KATOLİK ÖZEL OKULU

Bu okul Kaleiçi’nde olup, geçen sene yeni olarak yapılmış Türkçe, Fransızca ve Bulgarca
ile diğer bilim ve fenler okutulmaktadır.
Müdür ile beraber on iki öğretmenin ve sanayi bölümünde on sekiz gündüzcü ve sekiz
gececi, seksen yedi öğrencisi vardır.

SÖR DÖ ŞARİTE KIZ ÖZEL OKULU

Bu okul da Sultan Câmi’i yakınındadır. Müdür ile beraber altı hanım öğretmeni ve elli
sekiz öğrencisi vardır.

88
 KALE YIKINTISI
Edirne’nin Kalesi, Tunca Nehrine yakın yerde, dört köşe olarak yapılmış olup, her
köşesinde, silindir şeklinde büyük birer kulesi vardır. Bunlardan birisi Üç Şerefeli Câmi’i
yanındadır.
Birkaç sene önce Vâli îzzet Paşa tarafından üzerine kule yaptırılıp, büyük bir çalar saat
konularak güzel bir duruma getirilmiştir.
O vakitten beri saat ve yangın kulesi olarak kullanılmaktadır.
Burası, daha önceleri Tekfur Kulesi idi.
Birisi de, Germe Kapı adlı yerde olan kuledir ki, yıkıntısı halen duruyor.
Bu kule, kırk elli adım hisar köşesinden ayrılmış olup, taa Tunca Nehri kenarına kadar
varıldığından, kaleye gerekli olan su buradan alınırdı.
Kaleye bitişik bir kule daha vardır ki, bu iki kulenin arasında bir germe duvar çekilip,
araya bir kapı konulmasından dolayı, buraya “Germe Kapı” adı verilmiştir.
Halen Zindanaltı denmekle tanınan yerde bir kule vardır ki, tanzimattan önce bu kule,
Zindan140 olarak kullanılmıştır.
Bunlardan başka kalenin her duvarında on ikişer küçük kulesi ve dokuz kapısı vardır.
Kapılardan biri Üç Şerefeli Câmi yakınındaki büyük kulenin yanında olduğu için, buna
“Kule Kapısı” denilirdi.
Kalenin cephaneliği, Ali Paşa Çarşısı’nın üst kapısı önündeki Ketenciler Çarşısı’na açılırdı.
Kalenin cephaneliği bu kapının önünde idi.
Biri de, Tophane civarında olmasından dolayı “Topkapı” adıyla bilinirdi. Bu kapı eski
olmayıp, Sultan II.Murat tarafından açılmış, ve bitişiğinde olan Alaca Hamam ve diğer adıyla
Topkapı Hamamı’nı yaptırmıştı.
Kalenin tophanesi iç tarafta ve bu kapının yakınında idi.
Biri de “Kafes Kapı” dır. Mihal Köprüsü semtine açılır. Öbürü “Keçeciler Kapısı” olup
Kazancılar Çarşısı’na açılır.
Beşincisi gayet küçük ve saklı olan “Uğrun Kapı” dır.
Altıncısı “Manyas Kapı” dır. Dâr-ül hadîs Câmi’i yanına açılır.
Yedincisi Tahtakale’ye açılan “Tavuk Kapı” dır. Çoğu illerde olduğu gibi, burada da, bu
kapının dışında, Tahtakale adında bir çarşı vardı. Halen çoğu harâb olmakla beraber, birkaç
meyveci dükkanı vardır.
Sekizincisi “İğneciler Kapısı” dır. Batpazarı denilen yere açılır. Eskiden buna “İstanbul
Kapısı” da derlerdi. Hâlen “Balık Kapısı” denmekle bilinir.
Dokuzuncusu “Orta Kapı” dır. Alipaşa Çarşısı’nın ortasına açılır.

140 -Zindan : Hapishane

89
 ALİ PAŞA ÇARŞISI
Bu çarşı, şehrin büyük bir ticaret merkezidir. Kanuni Süleyman döneminin sonlarında
vezir-i azam olan Cedid Ali Paşa tarafından Babaeski’deki câmi için vakıf olarak yaptırılmıştır.
Çatısı kâgir olup, altı kapısı vardır. Boyu dört yüz adımdır. Bir tarafı kule, öbürü iğneciler
kapısıdır.
H:967/M:1559/60 tarihinde yapılmış olup, Tığî Bey aşağıdaki tarihi söylemiştir. Kapısı
üstünde ve iç tarafta yazılıdır.

TARİH
Asaf-ı âzam A li P aşa-yi has
Yapdı bir çarşu-yi b î bedel

Tığîya târihin eylersen sual

Sûk-i rânâ-yi Ali P aşaya gel

HAFFAFLAR ÇARŞISI
Bu çarşı halen mâmur olup “B üyükA rasta” deniliyor. Ali Paşa Çarşısı’ndan sonra şehri
süsleyen eserlerden sayılır.
Sultan Selim Câmi’i için, yemiş kapanı ile beraber, III.Murat döneminde üstü kemerli
kâgir olarak yapılmıştır.
Yetmiş üç kemerde, yüz yirmi dört dükkan ve dört kapısı olup, uzunluğu iki yüz elli beş
metredir.
Üzeri kurşun olduğu halde, H:1291/M: 1874/75 tarihinde kurşunlar satılarak, yerine kiremit
döşenmiş ve elde edilen kâr ile çarşı onarılmıştır.
Sultan Selim Caddesi’ne olan kapısının üzerine Ahmet Arifi Bey Efendi tarafından
düzenlenen tarih yazılmıştır.

TARİH
Mübarek eyle ilâhi Zehi âli makam oldu
Şüyû buldu cesamette heman etraf-u eknafa

Dedim tam târihin tâmir-i haffafhaneye A rif

Bina oldu arasta sa d ola hakka bu esnafa

Sultan Selim Câmi’i avlusuna çıkan merdivenli kapısının üzerinde de;

“Bu duağâh müstemendine olup âli makam

Hak vere maksudunu erbab-ı hâcâtun tam am ”
H :1291/M :1874/75

90
 BEDESTEN
Şehrin iki bedesteni olup, birisi şehir merkezinde olan bedestendir ki, Çelebi Sultan Mehmet
tarafından yapılıp, Eski Câmi’e vakfedilmiştir. Kâgir kubbelidir.
Diğeri Sultan II.Murat tarafından Dâr-ül hadîs’e vakfedilmek üzere yaptırılmış olandır
ki, halen yeri bile bilinmiyor.

HANLAR
Edirne’de büyüklü küçüklü altmıştan fazla han mevcut olup, bunlardan belirtilmeye değeri
olanlar aşağıda yazılmıştır.
Bunlardan en büyüğü ve en şöhretlisi “Rüstem Paşa H anı”dır.
Sultan Il.Selim’in sadrazamı olan Rüstem Paşa ve bunun karşısında olan “Büyük Hanı”
da Mustafa Paşa yaptırmıştır.
Üçüncüsü; “Meyve K apanı”dır. Sultan Selim’in vakıfları için III.Murad zamanında
yapılmıştır.
Dördüncüsü; “Kurşunlu H an”dır. Sultan II.Murat tarafından Uzunköprü’deki Câmi’i
için yaptırılmıştır.
Beşincisi; Fatih dönemi başlarında vefat eden Halil Paşa’nın yaptırdığı “Halil Paşa
H anı”dır.
Altıncısı; Halil Paşa Hanına bitişik “Çöplüce”,
Yedincisi; Bat Pazarında, Yıldırım dönemi ileri gelenlerinden “Koyun M usa” tarafından
yaptırılmıştır.
Sekizincisi; Saraçhane yakınında “Hacı Alameddin”,
Dokuzuncusu; “Mezit Bey” ,
On ve On Birincisi; Mehmet Paşa Sarayı ve Hamamı denilen yere bitişik olan “Taş
H an” dır.
On İkincisi; Yediyol Ağzında, Ekmekçizade Ahmet Paşa’nın yaptırdığı Han’dır. Burada
da yeniçeriler otururlardı.
On Üçüncüsü; Lâri Câmi’i yakınındaki “K ürkçüler” ve
On Dördüncüsü; Bostancılar Çarşısındaki “K ürkçüler”,
On Beşincisi; “K atır H anı”dır.
On Altıncısı; Bat Pazarındaki “İki Kapılı”,
On Yedincisi; Halebi Câmi’ine bitişik “Esir”,
On Sekizincisi; “Kaptan-ı Atik” Hanı’dır. Halen “Balkapanı” denilir.
On Dokuzuncusu; İstanbul Caddesi’nde “Ayşekadın H anı” denmekle ünlü eski eser bir
handır. H:1108/M:1696/97 tarihinde Ekmekçizade Ahmet Paşa tarafından yaptırılmış ve Sultan
Ahmed’e hediye edilmiştir.
Anlatıldığına göre, bu tarza uygun olarak, vaktiyle, Belgrat’tan İstanbul’a kadar her altı
saatte bir han yapılmış idi.
Hayli zaman boş kalıp, H:1270/M: 1853/54 tarihinde üzerindeki kurşunlar alınıp, İstanbul’a
gönderilmiş ve yerine kiremit döşenmiştir.
Dört büyük ahır ve birçok odalar, iki şadırvan ve cadde üzerinde kâgir dükkanlar, iki
ahırın arasında büyük bir havuz ve onun üzerinde bir kemer mevcut olarak, halen iki ahır ve iki
koğuşu, R:1296/M: 1880/81 senesi Kasım ayı içinde tamir edilerek, sekizinci süvari alayına
verilmiş ve sonradan alay, süvari kışlasına taşınıp, eski yerleri nakliye taburuna verilmiştir.

91
 Edime’li Kısbî Efendi tarafından o zaman düzenlenen tarih aşağıdadır;

t a r ih
Feridûn-u menzelet şems-i fele k kudret mülk-i haslet
K i yân i hazret-i han Ahm ed ol şâh-ı kerem mu ’t ad

Süvar olup saadet rahşına sayd-ı şikâr için

Rikâbına düşüp puyunda sayd-ı efken nice sayyad

O zıllullahı Edirne tahtıgâhına salıp sâye

Humâyun bahtı ile halk-ı şehri eyledi dilşad

Olup mâil o şehr-i dilküşa’y a şâh-ı dânâdil

M urad edindi bir han-ı cedidi ile îcad

Yapılsun deyu ferm an idicek hân-ı âlişan

Vezîran içre defterdarı oldu emrine münkad

Bina kıldı o den bir hân-ı dikleş âb-ı K evser veş

Anın tarhında makdurunu s a rf etti nice üstâd

Olup rahatresân-ı rehrevan ol hân-ı âlişan

Mekin olan sefalar kesbedüp gamdan olur âzad

M etanette bu resme olmadı mihmansaray-el hak

R ıbat alemi bina-yı kudret edeli bünyâd

Temâşa eyleyüp K isb î dedi itmamına tarih

Yapıldı han-ı sultan Ahm ed oldu bibedel âbad

Yirmincisi; adı geçen Ahmed Paşa’nın kethüdası Kızılbaş Hasan Ağa’nın H: 1020/M: 1611/
12 tarihinde Zindan yakınında yaptırdığı handır.
Geri kalanları yazmaya değer taşımayan yapılar olup, fetih sırasında ve daha sonra yapılmış
devlete ait birçok ahırlar da vardır.
Şehir merkezinde olup, fil beslenen filhâne ve Mahmut Ağa Mahallesi’nde Katır Hanı ve
saray yakınında Alaca Ahır da eski eserlerden olup, bunlardan, Rüstem ve Mustafa Paşa hanlarıyla
Taş Han’dan başkası harap olmuş, ve zaman içinde yapıları değişikliklere uğramıştır.

92
 HAMAMLAR
Edirne’deki hamamlardan birincisi “Ahi Çelebi” hamamıdır ki, câmekânı kubbedir. Sultan
Bayezid ve Sultan Selim dönemlerinde hekim başı olan Ahi Çelebi yaptırıp, Edirne’deki
mektebine vakfetmiştir.
Haftada bir gün hanımlara, diğer günler erkeklere açılıyor.
İkincisi; Üç Şerefeli Câmi’i yanındaki Mehmet Paşanın yaptırdığı “Çifte H am am ” dır
ki, câmekânı kubbedir.
Bundan sonra, Edirne’de yeniden hamam yaptırılmamıştır.
Üçüncüsü; “Sultan Selim Ham am ı” dır ki, Sultan Selim Câmi’i yakınında olup, eski
saraydan kalma olduğu söylenir
Dördüncüsü; “Boyacılar H am am ı” denmekle bilinir. Câmekân kubbedir. Kanuni
döneminde vezir olan Mustafa Paşa yaptırmıştır.
Haftada iki gün hanımlar girip, geri kalan günlerde erkeklere açılır.
Beşincisi; Kaleiçi’nde “Alaca H am am ” dır. Sultan II.Murat yaptırmıştır.
Altıncısı Kaleiçi’nde “Çuhacılar Ham am ı” diye bilinir ki, fetih sırasında Yahşi Fakih
adlı kişi tarafından yaptırılmış, uzun yıllar çalıştıktan sonra harâb olduğundan Edirne âyânından
Kızılbaş Hasan Ağa H:1218/M:1803/04 senesinde satın alıp tamir ettirmişti.
Yedincisi; “Kasım Paşa H am am ı”dır ki, önceleri çifte hamam imiş. Uzun süre harâb
durduktan sonra, Ekmekçizâde Ahmet Paşa birini tamir ettirmiştir. Câmekânı kubbedir.
Sekizinci; Salhane semtinde “M ustafa Paşa Ham am ı”dır ki, câmekânı kubbedir.
Dokuzuncusu, Fatih vezirlerinden câmi ve medrese sahibi İbrahim Paşa’nın hanımı
tarafından yaptırılmıştır.
Onuncusu; “Tahtakale Ham am ı” adıyla bilinen çifte hamamdır ki, câmekân kubbedir.
Sultan II.Murat tarafından yaptırılıp Dâr-ül hadîs Medresesi’ne vakfedimiştir. Ferah ve
aydınlık bir hamamdır.
On Birincisi; “Abdullah Ham am ı” denmekle tanınır ki, tek hamamdır.
On İkincisi; Eski Câmi yakınındaki “Mezit Bey” hamamıdır ki, bu da yalnız erkeklere
aittir.
On Üçüncüsü; “Beylerbeyi Ham am ı”dır. II.Murat dönemi emirlerinden Yusuf Paşa adlı
Mir-i Miran H:832/M:1428/29 senesinde yaptırmıştır.
Câmekânı kubbedir. Önceleri çifte hamammış. Uzun süre harâb halde kaldıktan sonra,
Ekmekçizâde Ahmet Paşa birini tamir ettirmiş. Havuzu vardır, ferah ve aydınlık bir hamamdır.
On Dördüncüsü; yedi yol ağzından yukarı “H ıdır Ağa H am am ı” dır ki, bu da erkeklere
mahsustur.
Bunların dışında yıkılmış olan hamamlar:
Yıldırım Mahallesinde “Büyük H am am ”, “Delikli Kaya Ham am ı”, “Mihal Bey”,
“ Salhane”, “K azasker”, “Yeniçeri”, “Ağa”, “Sultan Bayezid”, “İshak P aşa”, “K an”,
“ Saraçhane”, “Dere Ham am ı”, “Kilimli H am am ”, “Alaca H am am ” ve O’nun yakınında
diğer bir hamam, Sarıca Paşa ve Ağaç Pazarı’nda çeşme yakınında ve bir hamam ve diğer bir
hamam da “Taşlık Ham am ı” dır ki, tamamen yıkılmış olup, bir izi bile kalmamıştır.

93
 EDİRNE KÖPRÜLERİ

Edirne’de sekiz köprü vardır.

Birincisi; Meriç ve Arda Nehirleri üzerinde kurulu olup, Sultan II.Mahmut döneminde
yapımına başlanıp, Sultan Abdülmecit döneminde tamamlanmıştır.
On iki adet kemeri vardır. Aşağıdaki tarih, köprü ortasındaki zarif bir kubbe üzerine
yazılmıştır:

TARİH
Esas endâz-ı bünyân-ı kerem Abdülmecit H a n ’ın
îm ar-ı mülkünün üstâd-ı adli oldu mimarı

Evvelden münhel-i cecezbi mekârim ol şehin akdi

Sezâ mânend-i derya dehre kılsa lûtf-u câri

O şâhin şehdir el hak faiz-ü l hayrat âlemde

Sezâdır kılsa âbâdan mülkü böyle âsarı

Edirne beldesi enhârı üzre hayr-ı şâhâne

Garîk-i cûy-i ihsan eyledi etraf-u aktarı

Gelüp geçdikce halk-ı memleket bu cisr-i sâniden

Duasâz-ı dü bâla kıldılar evrâd-u ezkârı

Meriç-ü Arda nehri ta revan oldukca bu sudan

O şâh-ın mülkünün feyz-i ilâhi ola enharı

Bu tâk-ı cisri tersi etti zîver işbu târihin

Bu âli cisr oldu cisr-i sâni-i cihandâri
H :1258 /M :1842/1843

İkincisi; Yeni Köprü’den şehre daha yakın istasyon yolu ve Tunca Nehri üzerindeki Eski
K öprü’dür.
Ekmekçizâde Ahmet Paşa tarafından, H:1016/M:1607/08 tarihinde yapılmıştır. Gayet
güçlü bir yapıya sahip olup, aşağıdaki tarih ortasındaki taşa yazılmıştır.

TARİH
Ekmekci zâde Ahmet Paşa-yi kâmkâri
Hayratını görenler etmezmi hayr ile y â d

Bu devlet içre defterdar oldu on sekiz y ıl

Bâ haşmet-i vezâret bâ devlet-i Hudâ dâd

94
 Doldurdu Tunca nehrin sîm-ü zerle
Bu cisri bi adili lillah etti bünyad

Maksudu bir duadır ancak gelüp geçenden

Lâyık budur ki sen de ruhunu edesin şâ d

Kâm i dedi esas-ı müstah kemine tarih

Zinde râh-ı gülşen bu cisr-i Ahm ed âbâd

Binası Sene: H:1016/M:1607/08 Tarihi Sene : H:1113/M:1701/02

Üçüncü ve dördüncüsü; Sarayiçi’nde ve Tunca Nehri üzerinde olan kâgir köprüler olup,
Fatih Sultan Mehmet Han tarafından yaptırılmıştır141.
Beşincisi; yine Tunca Nehri üzerindeki Sultan II.Bayezid tarafından yapılan köprüdür.
Câmi ile şehrin arasında olup, on altı kemerlidir.
Adı geçen köprülere göre; ikinci derecede bir büyüklüktedir142. Bir tarafında bahçeler,
öbür tarafında iki değirmen, at pazarı ve kabristan vardır.
Altıncısı da; Sultan III.Mustafa’nın H:855/M:1451/52 tarihinde yaptırdığı Saraçhane
Köprüsü olup, on bir kemerlidir.
Kışlalarla şehrin arasında ve Eski Saray143 yakınındadır. Tunca Nehri’nin fazlaca taşkınında,
gidiş geliş kesildiği için, birkaç sene önce Vali Hacı îzzet Paşa uygun gördüğü gibi, bir ucu biraz
daha uzatılmıştır.
Aşağıdaki tarih üzerinde yazılıdır.

TARİH
Pâdişâh-ı heft K işver şehr-i yâr-ı bahr-i ber
Hazret-i han Mustafa şahinşeh-i nusret liva

Edirne şehrini teşrif idicek emr eyledi

Çün bu cisri yapm ağa ol dâver-i ferm an reva

H am d ü lillah bir metanet üzre bünyâd oldu kim

Çeşm-i dünya görmem işdir böyle bir muhkem bina

Şevketile günbegün ömrünü efzun eyleyüp

Böyle çok cisre muvaffak eyleye bâri Huda

Fâika tekmil olunca dediler târihini

Eyledi ferm an bu cisri yapdı sultan Mustafa

Bu köprünün sonunda ve kışla tarafında, Vali Hacı îzzet Paşa zamanında, gayet güzel bir
karakolhane yapılıp, bitişiğine bir kuyu kazılmış, ve bunun için şu tarihi söylemiştir:

141 -Şehirden Sarayiçine girişteki köprüyü Kanuni Sultan Süleyman Mimar Sinan’a yaptırmış olup buna Kanuni Köprüsü,
Sarayiçin’den saray alanına (Kum meydanına) giriştekini de Fatih yaptırmış olup O ’nun adıyla anılır.
142 -Bundan önce yazılmış olan Fatih ve Kanuni köprüleri bu köprüden daha küçüktür.
143 -Eski Saray değil “Saray-ı Cedid” yani yeni saray yakınındadır. Eski saray Muradiye Sırtlarındadır.

95
 t a r ih
Ber karar eyleye tahtında şeh-i devrânı
Ömr-ü ikbâl-i müeyyetle hudâvend-i m ecîd

Mülkünün her ciheti kesb-i imâret etdi

Köhne bünyân-ı cihan oldu zamanında cedid

K a t’ederdi rehi Tunca feyezan etdikce

K ıldı ol bahr-ı kerem işte bu cisri tecdid
***

Yapdırıp yanına bir de karakol dairesi

Etdi â s â y iş i ...... sebil-i t e ’y id

Yakışır tâkına târih-i mücevher izzet

Yapdı bu dâireyi Hazreti Sultan H am id
R:1304/M:1888/1889

Yedincisi; Tunca Nehri üzerindeki en büyüğü ve Edirne’nin fethinde de mevcut olan

köprüdür. On altı kemeri vardır.
Sonradan Gazi Mihal Bey tarafından tamir edilerek, adına Mihal Köprüsü denilmiştir.
Şehrin batı yönünde, Yıldırım semti ile Edirne arasında olup, uzunluğu yedi yüz elli
sekiz, genişliği sekiz metredir.
H:1050/M:1640/41 tarihinde, vezir-i âzam olan Mustafa Paşa tarafından tamir ettirilip,
yüksek kemerli bir tarih yeri yaptırılmıştır. Buraya, dönemin Şeyhül İslam’ı Yahya Efendi
tarafından söylenen tarih yazılmıştır.

tar I h
Mustafa Paşa vezir-i âzam ol âli nejad
Kim vücudun âleme Allah in ’am eyledi

Mülk-i Osmâniyi tâmir etmeye sa ’y eyleyüp

H er diyarın nazmına lillah ikdam eyledi

işidüp cisr-i M ih al’e kesr-ü noksan irdügin

K esr ’ini cisr eyleyüp noksanın itmam eyledi

Oldu bu cisr-i sevap itmama târih-i tam

Mustafa Paşa bu âli cisri ahkâm eyledi

Sekizinci; Mihal Köprüsü’nün bitişiğindeki Yıldırım K öprüsü’dür. H:951/M:1544/45

senesinde Sultan Ahmet tamir ettirip, şu tarih yazılmıştır.

96
 t a r ih
Yıllar ile olup bu cisr-i m edid
Rehgüzar-ı fen ada cay-ı ubur

Emr-i şöh-ı cihan penah ile

Yapdılar ana s a rf edip makdur

Ehl-i dilden birisi anı görüp

D edi tarihini olup mesrur

Genc-i vafir verüp bu yolda o şah

Cisr-i vîranı eyledi mâmur
H :951/M :1544/1545

Buna bitişik Seferşah Türbesi yanında İki kemer daha vardır ki, H:1020/M: 1611 senesinde
yapılmıştır.
Anlatılan Sultan II.Bayezid Köprüsü yakınında olan bir kemeri, Sultan II.Selim
yaptırmıştır.
Edirne ile Havsa arasında ve Sazlıdere üzerindeki köprü, sekbanbaşılıktan144 ayrılma
Kasım Ağa tarafından, H:1046/M:1636/37 senesinde iki kemer olarak yapılmıştır. Bunlardan
başka, Edirne’nin Maraş Köyü civarında ve Arda Nehri üzerinde demiryolu için R:1296/M:1880/
81 senesi sonunda yapılmış olan, demir köprünün yapılışı pek özel olup, örneği ancak Almanya’da
Yu ve Ren Nehri üzerinde bulunmaktadır.
Köprü üç ayaklı olup, temelleri, yirmi metre derinlikte sıkıştırılmış hava ile dolu, büyük
sandıklar üzerine kurulmuştur.
Sandıkların araları, kum, kireç ve taş parçalarından oluşan bir tür çimento ile doldurulmuş
olduğundan, sandıklar birbirlerinden ayrılmayıp, tek parça haline gelmiştir.
Bu köprünün, her biri yetmiş metre genişliğinde dört kemeri, yani toplam iki yüz seksen
metre uzunluğu vardır.
Madeni kısımları, tamamen Belçika’nın en ünlü fabrikalarında yapılıp, dört vapur ile
İstanbul’a getirilmiş, ve altı aydan fazla bir süre içinde kurulmuş olup, ağırlığı dört bin beş yüz
ton olarak tahmin edilmiştir.

144 -Sekbanbaşı: Yeniçeri ocağının üst rütbedeki subaylarından birine verilen addır

97
 n e h ir l e r

Edime şehri içinde üç nehir akar. Birisi Arda Nehri’dir. Bu, Edime îli’nin doğu Rumeli
ve Selanik îli hududuna145 yakın, Ahi Çelebi ilçesi içinde ve Paşmaklı’nın güney taraflarından
kaynaklanarak, Kırcaali’ye kadar kuzey doğuya doğru akar, ve sonra güney doğuya ve sonra
yine kuzey doğuya döner.
Sağdan ve soldan birçok dereler ile beraber, Kırcaali’nin aşağısından, Söğütlüdere’yi de
alıp, Alacadağ’ın güney eteğini dolaşır, ve biri sağdan, öbürü soldan çayın sularını da alır.
Bir süre, Doğu Rumeli îli’nin hududunu ayırdıktan sonra, doğuya doğru akışını sürdürür
ve Edirne’den yarım saat kadar uzaklıkta, Tunca Nehri kaynağının üstünde, Meriç Nehri ile
birleşir.
Yatağı, iki yüz kilometre kadardır. Bu nehir, hiçbir kasabanın yanından veya içinden
geçmeyip, birçok köylerin kenarından geçer.
Ancak, buna dökülen derelerden biri, Paşmaklı’nın, biri de, Ortaköy’ün yanından geçtiği
gibi, Söğütlüdere de Darıdere ile Mestanlı’nın yanından geçer.
îkincisi; Tunca Nehri’dir. Doğu Rumeli ile Bulgaristan hududundaki Koca Balkan’dan
çıkarak, otuz küsur saatlik yol alıp, Edirne şehrinin alt tarafında Arda ve Meriç Nehri’ne karışır.
Üçüncüsü; Meriç Nehri’dir. Kaynağı, Bulgaristan ile Sırbistan sınırına yakın ve adı geçen
Balkan’ın Somakov yönündedir.
Edirne yakınında Arda ve Tunca ile birleşip, üçü birden ve ilerde Kızıldeli ve Ergene
nehirlerini de alıp, büyük bir yatakta, Enez de, Akdeniz’e akarlar.
Adı geçen nehirlerin herbirinin ikişer, üçer taş değirmen çevirmeye yeterli suyu
olduğundan, üzerlerine birçok değirmen yapılmıştır.
îl’in çoğu yerinde, birer, ikişer taş ve sal ve dere ve Eski Köprü’nün iki tarafında, buharlı
iki, ve Karaağaç, Demirtaş’da da dört buhar değirmenleri ve fabrikaları vardır.
Bu buharlı değirmen ve fabrikalar hakkındaki ayrıntılı bilgiler, aşağıda görülmektedir.
îl içinde kullanılan buğdayın yarıdan fazlası, su değirmenlerinde öğütülür.
Meriç Nehri boyunda, Mustafapaşa Köprüsü’nden Enez’e kadar olan yerlerde, nehir
yoluyla zahire ve kereste nakliyatı yapılırdı.
Adı geçen nehirler, civarındaki köyler halkının, hayvanlarını sulamakta da faydalı olurlar.
Yağmurların fazla yağması halinde, bunlar yataklarından taşıp, etrafındaki araziye
yayılarak, bazı köylerin ve Edirne’nin Yıldırım ve Kirişhane semtindeki bazı evlerin zemin
katlarına girerek, ekili arazi ve ev eşyasına zarar verirlerdi.
îstasyon ile şehir arasındaki şose yoluna büyük zararlar verir ise de, bazen araziye mil
bırakarak yarar sağladığı da görülür.

145 -Hudud: Sınır.

98
 f a b r ik a l a r

Edirne’de yedi adet fabrika vardır.

Bunlardan birincisi; Süleymaniye Küçük Pazarı’ndaki olup, Yakup Ahmet Efendi’ler
tarafından işletiliyor.
Yüz beygir gücünde un fabrikasıdır. Yedi taş ve iki silindirlidir. Henüz açılmakta olan
buhar fabrikasının, un haline getireceği buğday miktarı ile değeri hakkında bilgi alınamamıştır.
İkincisi; iki köprü arasında Fındıkliyan Leon Efendi’nin beş taş ve yirmi yedi beygir
gücünde olan buharlı un fabrikasıdır.
Daima işlediği halde, bir senede seksen dört bin yedi kilo zahîre146 öğütür ve yedi erkek
işçi çalıştırır.
Üçüncüsü; Demirtaş’da, Kaytan Mıgırdiç Efendi’nin beş taş ve yirmi beygir gücündeki
buharlı un fabrikasıdır.
Bu da daima çalışırsa, bir senede aynı ölçüde zahîre işler. Fakat, iş olmamasından dolayı
bir süreden beri kapalı olup, on iki işçisi vardır.
Dördüncüsü; Karaağaç Caddesi’nde, Durfani ve Bonopace Efendi’nin, yedi taş ve otuz
beş beygir gücünde buharlı fabrikasıdır.
Yirmi işçisi olup, bir senede seksen beş bin altı yüz kilo zahîre öğütür.
Beşincisi; Karaağaç Köyü’nde, Mösyö Eskilicek ipek fabrikasıdır. Halen Aleksandr Hacı
Kıryazi’nin îcârı147 altında olup, beş beygir gücündedir. On erkek ve yüz on kadın işçisi vardır.
Bir senede sekiz bin kilo koza yapar.
Altıncısı; yine Karaağaç’ta, Mösyö Rişar’ın ipek fabrikasıdır. Halen Avram Papo Efendinin
îcârı altında olup, üç beygir gücündedir.
On erkek ve yüz kadar kadın işçisi vardır. Bir senede altı bin kilo koza yapar. Bunlardan
ikisinin yıllık imalatı beş yüz seksen sekiz bin franga ulaşır.
Yedincisi; Edirne’de Tüfekçiler içinde yeni açılan mensucat tezgâhıdır.
Yorgi Sırandi’nin yönetiminde olan bu tezgâhta, bir ayda dört yüz metre fanila dokumakta ve
dört işçisi bulunmaktadır.
Bunlardan başka Hamidiye Okulu’nda ve bazı evlerde de çok el tezgâhları vardır.

146 -Zahîre: Gerektiği zaman harcanmak üzere anbarda saklanan hubûbat, yiyecek.
147 -Îcâr : Kiraya verme, verilme, kira parası.

99
 PANAYIRLARA DAİR BİLGİ
Ortaköy ilçesine bağlı, Simavine ve San Hızır köyleri arasında ve Edime Caddesi üzerinde,
Kırkpınar Panayırı adıyla her sene Nisan’ın yirminci günü bir panayır açılıp, üç gün sürer.
Yine aynı ilçede Kurfallar Köyü yakınında Kayacık Baba Panayırı, her sene Mayıs’ın
yirmisinde açılır ve bir gün sürer. Yine aynı ilçenin Akçaalan Köyü civarında Elmalı Yayla Panayırı,
Ağustos’un on beşinci günü açılarak üç gün sürer.
Ilıca Köyü civarında Manastır Panayırı, Ağustos’un yirmi ikisinde açılır ve iki gün devam
eder.
Mustafapaşa Köprüsü Kasabası’nın Gebran Mahallesi’nde, Eylül başından sonuna kadar
süren bir panayır, her sene açılır.
Dimetoka Kasabası’nda148, Mart’ın yirmi yedinci günü Paskalya Panayırı adında açılan
panayır, dört gün sürer.
Kırcaali Kasabası’nda, Eylül’ün on dördüncü günü açılan hayvan panayırı da üç gün
sürer.
Uzunköprü Kasabası’nda, Mart ve Nisan ayları arasında, her sene on bir gün farkla ve üç
gün süreyle, bir panayır açılır.
Vize Kasabası’nda; Ağustos’un on sekizinci günü açılan Balçık Panayırı on beş gün,
Sergen Köyü’nde; aynı ayın on beşinde açılan panayır, bir gün ve Nisan içinde açılan Yenice
Panayırı da, yine bir gün sürer.
Ahtapolu Kazası’149nın Festi Olgarı ve Ayastefanos Burdikoz köylerinde, her sene Mayıs’ın
yirmi birinci ve Ahtapolu ile Burdikoz arasında da, Ağustos’un on beşinci günleri, birer panayır
açılır.
Lüleburgaz’da, her sene, Mart başında bir panayır açılır ve on beş gün sürer.
Gümülcine Kasabası’nda; Mart’ın yirmi dördüncü günü hayvan pazarı açılarak üç gün,
Sultanyeri Kazası’nda; Ekim başında Seyid Baba Panayırı açılıp, beş gün sürer.
Çorlu Kazası’nda, Türbedere denen yerde, her sene Ağustos’un beşinci günü açılan hayvan
panayırı üç gün,
Hayrabolu Kasabası’nda, her sene Mart ayında açılan panayır, bir hafta,
Malkara Kazası’nda, Ağustos’un yirmi üçüncü günü açılan, Kalope Köyü Panayırı da bir
hafta sürer.
Şarköy’de; Ağustos ’un altısından dokuzuna kadar hayvan, ve aynı ayın on beşinden yirmi
ikinci gününe kadar yedi gün;
Keşan Kasabası’nda; aynı ayın onundan on sekizine kadar, sekiz gün süresince Ilıca adıyla
bilinen, her cins eşya panayırı açılır.
Sofulu Kazası’nda, Derbend-i kebir Köyü’nde; her sene Mayıs’ın birinci günü ve aynı
köyde, Temmuz’un on sekizinci günü yapılan panayır, ve yirminci günü Kayacık Köyü panayırı;
Eylül’ün yirmi beşinde, Derbend-i sagir Köyü’nde Sultan Panayırı açılarak, birer gün ve Sofulu
içinde, Mayıs’ın dokuzuncu günü açılan panayır ise üç gün sürer.
İpsala K asabası’nda, Ağustos’un dokuzunda bir panayır açılıp, üç gün, Ferecik
Kasabası’nda, aynı ayın birinde açılan panayır yedi gün sürer.
Tırnova’da; her sene Mayıs’ın yirmisinde, Deliyuva adlı panayır da açılarak bir gün sürer.

148 -Kasaba : Kaza, ilçe

149 -Kaza: Kaymakam idaresinde bulunan yer, ilçe.

100
 MESİRELER
Şehrimizde Sarayiçi, Tavuk Ormanı, Mihal Köprüsü, Demirtaş gibi cidden övünülecek
mesirelerimiz var ki, bunlar güzellikleri bakımından az bulunur gezinti yerleridir.
Hele Sarayiçi’nin, özellikle ilkbahardaki güzelliğinin benzerini bulmak kolay değildir.
Tunca Nehri, Tavuk Ormanı’nın üst başında, iki kol açarak, ormanın sırasıyla Bostancıbaşı
Sarayı150 avlusunun bağladığı yerdeki korunun ortası derecesindedir.151
Birbirine kavuşurcasına darlaşarak, aşağı tarafta kollarını kavuşturmak suretiyle, bunu
hürmetle kavramıştır.152
Buna karşı, her biri dört-beş yüz yıl ömür sürmüş ve gölgeleri altında, nice bin kişi zevk
ve sefa etmiş, görkemli ağaçlar ise, boylu boyunca suyun aynasına yansıyarak, kendi güzelliklerine,
kendileri hayran kalmıştır.
Bu Tavuk Ormanı; Fatih döneminde, Edirne Tophanesine gerekli top kundağı ve benzeri
gereçlerin kolayca elde edilmesi amacıyla, değişik tür ağaçlar dikilerek, orman olmuş olup; şimdiki
ağaçlar, o dönemden kalma ağaçların anılarıdır.

150 -Köşkü olacak.

151 -Düşük ve anlamsız bir cümle.
152 -Yine düşük ve anlamsız bir cümle.

101
 r e d if d a i r e s i 153

Hükümet konağı karşısındaki özel dairede bulunan beşinci fırka heyeti, sonradan yapılan
düzenleme gereğince, orduya ait beşinci, altıncı, yedinci ve sekizinci fırkalar ile liva, alay, tabur,
bölük merkez ve numaraları aşağıda gösterilmiştir.

Edirne Redif Beşinci Fırka154 Balıkesir Redif Altıncı Fırkası

On Sekizinci Gümülcine Redif Alayı On Birinci Balıkesir Livası
Onuncu Gelibolu Redif Livası155 Yirmi Birinci Balıkesir Alayı
Yirminci Kal’a-I Sultaniye Redif Alayı Yirmi îkinci Bergama Redif Alayı
On îkinci Kütahya Redif Livası
Yirmi Dördüncü Simav Redif Alayı

Afyon Karahisar Redif Yedinci Fırkası Sekizinci Konya Redif Fırkası

On Üçüncü Afyon Karahisar Livası
Yirmi Beşinci Afyon Karahisar Alayı
Yirmi Altıncı Uşak Redif Alayı
On Dördüncü Isparta Redif Alayı
Yirmi Yedinci Isparta Redif Alayı
Yirmi Sekizinci Akşehir Redif Alayı
On Beşinci Konya Redif Livası
Yirmi Dokuzuncu Konya Redif Alayı
Otuzuncu Karaman Redif Alayı
On Altıncı Antalya Redif Livası
Otuz Birinci Antalya Redif Alayı
Otuz îkinci Silifke Redif Alayı

NOT: “K itapda adları yazılm ış olan bu birliklerin, o dönem Edirne ili coğrafyasına
tabur ve bölük basamağına kadar olan yerleşim yerleri ayrıntılı olarak gösterilmiştir.
Bu bilgiler, h er h a ld e a sk eri yö n d en önem ta şım a k ta olup, bu kon udaki ö z e l
araştırmacıların eserin eski ya zı ile olan H:1309-M: 1891-1892 yılı baskısının 1 87-191’inci
sayfalarına baş vurmaları gerekir.
Yukarıda,örnek olsun diye dört birlik alınmıştır. ”

Edirne Kazası Nüfus Cetveli

Kadın Erkek Toplam
İslam 17948 18649 36597
Rum 13914 14342 28256
Ermeni 1753 1662 3415
Yahudi 3867 4112 7979
Bulgar 4329 4910 9289
Katolik 97 105 202
Protestan 18 24 42
Latin 2 1 3
TOPLAM 41928 43805 85783

153- Redif: îhtiyat asker.

154 - Fırka: Tümen
155 - Liva : Tugay

102
 CİSR-İ MUSTAFAFAŞA KAZASI
Adı geçen kasaba, Edirne’ye dört, demiryoluna yanm saat uzaklıktaki, birinci sınıftan
bir kazanın156 merkezidir.
Fethi tarihi hakkında bir bilgi elde edilememiş, bu da, Çirmen’e göre, orasının önemsiz
bir yer olduğuna işaret kabul edilmiştir.
Kasabanın157 ortasından akan Meriç Nehri üzerindeki taş köprünün tarihine bakılırsa,
H:800/M:1397/98 tarihinden sonra, orasının, imarına başlandığı anlaşılıyor.
Sultan I.Murat, ikinci defa Rumeli’ne geçip, Dimetoka’ya gittiği vakit, Çirmen Kalesi’nin
fethini istemesi üzerine, kahraman askerler hemen oraya gelmiş, ve bu da, H:770/M:1368/69
tarihine yakın bir zamanda olmuştur.
Adı geçen hisarın tekfuru, karşı koymayıp teslim olmuş, ve askerler de bol ganimetler
elde etmişlerdir.
Çirmen’in, Mustafa Paşa Kasabası’na yarım saatlik uzaklıkta bulunmasına göre, bu
kasabanın da o tarihte fethedilmiş olması lâzım gelir.
Edirne’nin tarihi olayları yazıldığı sırada, Hacı îlbey’in, Çirmen’de olan fetihlerine de
işaret edilmiş ise de; sonradan görülen “Osmanhlaf" adlı tarihteki bir fıkra, ilgisi nedeniyle
buraya alındı. Şöyle ki :
“Sultan I.Murat, Filibe zaferinden sonra Rum İmparatoru ile bir sulh anlaşması yapıp,
hükümetin iç işleri üzerindeki düzenlemeleri yapmasını istemiş iken, Filibe Rum komutanının,
Sırp Kralı Beşinci Uruşyanına sığınması ve kralı, padişah aleyhine harekete sevk etmesi üzerine,
beşinci Ürben adlı P a p a ’dan, Müslümanlarayeni bir haçlı seferi açılması için emir almış, ve
bunun Macar ve Sırp Kralı, Bosna Voyvodası ve Ulak Prensi, hudutlarını tehdide başlayan
Osmanlılara karşı, H:760/M:1358/59 tarihinde birleşmişlerdir.
Bunların, altmış ve bir söylentiye göre, yirmi bin piyadeden fazla bir güçle ve süratli bir
yürüyüşle Çirmen ’de, Meriç kenarına ve halen Sırpsındığı denen yere geldikleri, Edirne ’de
duyulduğu zaman, Edirne Valiliği ’nde bulunan Lala Şahin Paşa, on iki bin kişilik bir keşif kuvveti
başında Hacı İlbey’i görevlendirdi.
On iki bin kişilik süvari gücü, gece akını ile, birleşikler ordusunu vurmaya karar verdi.
Askerini bir orman içinde gizleyip, gece yarısı dört taraftan saldırdı.
Aslında, zevk ve içki sarhoşluğu içindeki düşman, şaşkınlık içinde, dağ ve nehir arasında
neye uğradığını bilemedi.
Düşman askeri dağılıp kaçtı. Bu başarıyı kendine sindiremeyen Lala Şahin Paşa ’nın,
Hacı İlbey ’i bir bardak zehirli şerbet ile zehirleyip, ölümüne neden olduğu da ”, adı geçen tarihte
anlatılmaktadır.
Adı geçen kasaba, dokuz mahalle ve bin sekiz yüz elli bir evde, yedi bin dokuz yüz üç
değişik kökenli nüfusa sahiptir.
Üç nâhiye ve elli iki köyde de, yirmi beş bin dokuz yüz iki nüfus vardır.
Beş câmi ve yirmi bir mescit, bir medrese, elli sekiz okul, üç kışla, bir hastahane, bir
hükümet konağı, telgrafhane, hapishane, belediye dairesi, iki hamam, bir eczahane, ve bir depo
vardır.
Hükümet konağı köprünün başında, Meriç Nehri’nin kenarındadır. Kâgir, iki katlı gayet
güzel bir binadır. Kapısının üzerine, Vali îzzet Paşa’nın şu tarihi yazılmıştır.

156 -Kaza : îlçe, kaymakamlık.

157 -Kasaba : îlçe, kaymakamlık, kaza.

103
 t a r ih
Sâhib-i serîr-i saltanat Abdülhamid han
Bildirdi âleme şeref-ü şân-ı devleti

Zıll-i Hıdâ halife-i resul ki ol

îcra eder dekaik-i hükm-ü şeriatı
***
Hakka ki sâlis-i ömr-ün oldu adlillah
Zulm-u düşmenden etdi beri mülk-ü milleti

Mâmur ola mamâlik-i bed huvah-ı sernigûn

Günden güne fuzunter olup ömr-ü şevketi

Yapdırdı bu kazada hükûmet konağını

îhkak için hukuk sunuf-u raiyeti

Memduh olur hemişe o m e’mur kim eder

îffetle dîn-ü devlet uğrunda hizmeti

îzzet seza yazılsa bu târih bâbına

Yapdırdı şâh-ı din bu dâr-ı hükümeti
R:1308/M:1892/1893

Sözü edilen câmilerden birisi, Haseki Sultan adlı kişi tarafından H:968/M:1560/61
tarihinde yaptırılmış, kubbeli ve bir minareli olup, kasabanın içindedir.
Çirmen Kasabası’ndaki câmilerden birisi, H:800/M:1397/98 tarihinde Sarımüddin Sarıca
Paşa tarafından, öbür üçü de İbrahim Çelebi, Umur ve Ali Beyler tarafından yapılmıştır.
Meriç üzerindeki köprüyü, Kanuni’nin vezirlerinden Mustafa Paşa yaptırmıştır.
Köprü, H:935/M:1528/29 tarihinde yapılmıştır. Kasabanın Gebran Mahallesi’nde ve köprü
başında “Câfer Baba ” ve çarşı yüzünde “Kara Baba ” ve kuzeydoğu yönünde yarım saat uzaklıkta
tarlalıkta “Ak Baba ” güney batıda, bir çeyrek saatlik yerde “Donan Baba" adıyla dört kişi
gömülüdür.
Bunlar hakkında bir bilgiye ulaşılamamıştır.
Sarıca Paşa’da, Çirmen Kasabası’nda gömülü olup, H:804/M:1401/02 tarihinde vefat
ettiği mezar taşında yazılıdır.
Kendisi hayırlar sahibi, din ve devlete yararlı hizmetlerde bulunmuş gazilerdendir.
Selbuken ve Lefke nahiyelerinde tütün ekilip, Yatacık adlı köyde nefis tütün çıkar.
Adı geçen kazada, 200.000 kuruşluk tütün harcanır.
Senede 30.000 kıye elde edilip, tamamı dışarıya ihraç edilir.
Sellüken Kasabası’nda manganez madeni vardır. Süzek Köyü’nde de bir kale harabesi
vardır.
Edirne’den, Mustafapaşa’ya ve kasabadan istasyona, muntazam şose vardır. Demiryolu,
kazanın otuz sekiz kilometrelik uzağından geçer.
Ziraat Bankası şubesinin 3.525.544 kuruş sermayesi olup, bundan 181.850 kuruş işlem
görmüş, ve geri kalanı sandıkda bulunmuştur.

104
 Karabağ Köyü’ndeki taş ocağında, değirmen taşlarının, kuyu bileziklerinin en kalitelisi çıkar. Bir
senede 145.000 adet çıkartılıp, Doğu Rumeli’ye ve diğer yerlere satılır.
Kazanın küçük çayırlık denilen yerinde, üç kiremit ve tuğla ocağı olup, her birinde 15’er
binden, senede 45.000 ve kasaba çarşısındaki iki çanak çömlek ocağında da 7000 adet yapılarak
kasaba ve köylerde satılır.
Kaza belediyesinin R:1307/M:1891/92 senesi geliri 68870 ve gideri 55684 kuruştur.

Mustafapaşa Kazasının Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

İslam 4425 4727 9152
Rum 1924 2112 4036
Ermeni 20 12 32
Yahudi 165 195 360
Bulgar 5920 6304 12224
Katolik 39 59 98
TOPLAM 12493 13409 25902

KIRCAALI KAZASI
Kırcaali Kasabası, Edirne’ye 24 saat uzaklıkta ve Doğu Rumeli hududunda olup,
hududunun uzunluğu 10 ve genişliği beş saattir.
Merkez kazadan başlayarak, imtiyaz hattında bulunan Osmanlı Beşeler Köyü’ne kadar
25, oradan da hudut boyunca gidilerek, adı geçen hattın son bulduğu Rika Deresi’ne kadar 120
ki toplam 145 kilometrelik yer Doğu Rumeli sınırına isabet eder.
Kırcaali Kasabası, H:765/M:1363/64 senesinde feth olunup, o sırada, yakında bulunan
köy yandığından, yine yakındaki Kırcaali adlı kişinin yardımıyla bir köy kurulup, halk
yerleştirilmiştir.
Sonradan bu ad ile hükümet merkezi olmuş, işgalden sonra Doğu Rumeli Vilayeti içinde
kalmış ise de, sonradan Edirne Vilayetine bağlanmıştır.
Ahalisinin tümü îslam olup, erkek ve kadın 34801 nüfusu vardır.
Kaza içinde; 6 mahalle ve 103 köyde 6412 ev vardır. Kasabadaki câmi, hayır sahiplerinden
Mehmet Ağa tarafından yaptırılmıştır. Belediye dairesinin 38200 kuruş yıllık geliri ve 25000
kuruş gideri vardır.
Bir hükümet konağı, üç kışla, bir hastane, bir depo, bir telgrafhane, beş çeşme, altı çanak-
çömlek ve taş ocağı vardır.
Tarımda toprak verimi orta derecede olup, başlıca, buğday, arpa, kızılca, çavdar, mısır,
burçak, fasulye, nohut, mercimek ekilir.
Tütünleri rejiye tabi olmayıp, Feragiler, Osman Beşeler, Şehir, Çamdere ve Gönülmezler
köylerinde bir senede 50.000 kıye elde edilir. Bunun, 30.000’i dışta, 20.000’i içte harcanır.
Selmenler Tepesi’nde, Işıklar ile Gönülmezler köyleri arasında, Cenevezler tarafından
yer altında yapılmış, iki kapı ve girişli eski eser vardır. Ferailer tepesinde de bir kale vardır.

105
 DIMETOKA KAZASI
Bu kasaba, Edirne’nin yedi saat güneyinde, ve bir çeyrek saat uzağında, Meriç Nehri’ne dökülen
Kızıldeli Nehri ’nin sol tarafında, küçük bir tepenin üzerinde kuruludur.
1702 evde 8707 ve 42 köyünde de 3122 evde 17578 nüfus olup, değişik toplumlardan
oluşmuştur.
Kasaba, İstanbul ile Edirne arasında, Meriç Nehri yakınında, küçük bir kasaba ise de,
tarihte ve özellikle de Osmanlı tarihinde, büyük bir yeri vardır.
Adı geçen şehrin eski adı Didimotikos olup, Bizans döneminde, değişik nedenlerle
imparator ve imparatoriçeler ve ailevi konularının da içinde bulunmuştur. İmparator Konta, kuzen
ve imparatoriçe İren’in, ailesi fertleriyle beraber yalnızlığa çekildiği bir yerdir.
Yüksek, dik ve sivri bir bayır üzerindeki kalesi, sağlam yapılışı ile ünlüdür.
Haçlı orduları, Doğu Roma üzerine yürüdüğü zaman, şurada burada imparatorluklar,
dukalıklar kurulduğu gibi, Dimetoka ve çevresi de özerk bir senyörlük olup, Kont Desen Pol
oraya senyör olarak atanmış idiyse de, Haçlılar, sonradan doğu tarafını bırakıpta, Avrupa’ya
çekildiği zaman, Dimetoka, yine Doğu Roma’ya kalmıştır.
Dimetoka’da, yalnızlığa çekilen İmparator Kanta Güzen, döneminin tarihini orada
yazmıştır.
Osmanlılar eline geçtiği zaman Sultan Murat, burayı pek beğenmiş olduğundan oraya
büyük bir saray yaptırmış, ve Edirne Sarayı tamamlanıncaya kadar orada kalmış, Dimetoka, bu
süre içinde, Osmanlı Avrupa’sı için devlet merkezi olma durumuna girmiştir.
Rum tarihlerinin anlattığına göre, Savcı Bey isyan ettiği zaman, özerk bulunan Rum
Senyörleri’yle beraber, Dimetoka’da saklanmış olduğundan, Sultan bunları mağlup edince, Rum
Senyörleri’ni, kale bedenlerinden Kızıldeli Nehri’ne atarak boğdurmuş imiş.
Dimetoka’nın tarihi bir özelliği de, bizde “Demirbaş” denilen İsveç kralı on birinci Şarl
Poltova savaşında Rusya İmparatoru büyük Petro’ya yenilip, bize sığındığı zaman az bir süre
Dimetoka’da konuk edilmiş olmasıdır.
Adı geçen kasaba Dedeağaç-Edirne demiryolunun 98. kilometresine paralel ve çeyrek
batısında olup, eski bir kalesi vardır ki, 1200-1500 metre arasında yüksekliğe sahiptir.
Sur’un iki kapısı vardır. Birisi batıya, öbürü güneye bakar. İçinde bir zindan ile bazı eski
bina yıkıntıları görülmekte ve 142 Rum evi vardır.
Kasabanın batı tarafı, bağ ve bahçeliktir. Buradan akan Kızıldeli Nehri’nin bir kısmı
Orta Köy yönünde, öbür bölümü de Koca Yayla eteği olan Derbend Köyü tarafından gelerek,
kazanın güney bölümünü kuşatarak, batı kenarını dolaşıp, bir çeyrek ileride Meriç Nehri ile
birleşir.
Kış mevsiminde, bu nehirlerin taşmasından arazi göl haline gelir. Sular çekilince buraya
yazlık ekinler ekilir ve bol ürün alınır.
Arazi tarıma çok elverişli olup, su basmadığı zamanda bazen yüzde kırk-elli ürün alınır.
Kavunu, Ergene kavunundan daha lezzetlidir.
Kazanın geliri, başta ipek kozacılığı olmak üzere tarım, örme çorap, şayak, aba
dokumacılıktır. Dokuma işlerini hanımlar yapmaktadır.
Yıllık 306.430 kilo şarap ve 37127 kilo rakı, 300 kilo tütün elde edilir. Tütünler tamamen
reji idaresine verilir.

106
 Kaza içinde senede 400 kilo tütün kullanılır. 45.000 kilo olarak elde edilen koza ürününün hepsi
tüccarlara satılarak ihraç edilir.
îçerde yapılan rakı için, kasabada üç fabrika vardır. Resmi bina olarak bir hükümet
konağıyla bir telgrafhane, süvari ve piyade kışlası, redif deposu, askeri hastane, baytarhane,
istasyon yakınında kâgir bir zâhire ambarı vardır.
Belediye malı olarak, bir belediye dairesi ile bir gureba hastanesi bir de gazhane vardır.
Belediye’nin yıllık geliri 50.870, gideri 52.543 kuruştur.
Kasabada; yedi câmi, üç mescit ile üç tekke vardır. Câmilerden birincisi, Yıldırım Bayezid
tarafından yaptırılmıştır. îkincisi, Hacı Osman Ağanın yaptırdığı Çarşı Câmi’i, üçüncüsü, Nasuh
Bey Vakfı’ndan imaret, dördüncüsü, Feridun Ahmet Paşa ve geri kalan üçü de bulundukları
mahalleler halkı tarafından yapılan köprübaşı, Cercer ve Kum Câmileridir.
Üç mescit’ten biri Feridun Ahmet Paşa’nın Kınalı, öbürü Fahreddin Baba, üçüncüsü de
Gazi Ferhat Baba Mescidi’dir.
Mevcut tekkelerden biri Musluhüddin Baba, öbürü Şâhin Baba, üçüncüsü Mürsel Baba
tekkeleridir.
Tanrı sevgililerinden Mürsel, Şâhin ve Muslihiddin Babalar özel dergâhlarında ve
Abdulcüneyd Baba, Feridun Ahmet Paşa Câmi’i yakınında, Gazi Ferhat Baba, mescidi bitişiğinde
ve Ayvaz Baba, büyük kabristanda çeşme yakınında gömülüdür.
Fetih sırasında burada kalmış olan askeri emirlerin en ünlülerinden Oruç Paşa’nın türbesi
büyük kabristanın kenarındadır. Onun vakfından Fısıltı adıyla bilinen bir hamam, halen
mütevellileri tarafından çalıştırılmaktadır.
Bunu fısıltı denmesinin nedeni, soğukluğundaki bir kemerin bir başında bir kişinin fısıltı
ile söylediği sözü, öbür başındaki ucuna kulağını tutan bir kişinin rahatça duymasından ileri
gelmektedir.
Kasaba yakınındaki Kızıltepe, Namazgâaltı, Akpınar, Subaşı, Başkilise, Sanlık ve Uğurlu
köylerinde sekiz kiremit ve tuğla ocağı olup yılda her birinden ellişer binden toplam 800.000
adet kiremit tuğla ve kireç, Karabenli köylerindeki kireç ocaklarında da 2000 kantar kireç ve
Taşcı Arnavut ve Kuleli Burgaz köylerindeki Kaya taş ocaklarında da 8.500 araba taş çıkıp
kasabada satılır.
Dimetoka’nın toprak buğdayı ve zivanalı cep çakısı ve Hinnab’ı ünlüdür.
Dedeağaç demiryolu hattı Dimetoka Kazası’nda 79. kilometreden başlayıp 110
kilometrede son bulur.
Kaza’nın Ziraat Bankası sandığının sermayesi R: 1307/M: 1891/92 senesi Aralık ayı başında
113.789 kuruş 24 para ve aynı yıl Ekim ayı sonuna kadar olan ikrazatı 187.203 kuruş 20 para ve
şimdiki mevcudu 27.197 kuruş paradır.

Dimetoka Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam
İslam 3765 3739 7504
Rum 7945 8860 16805
Ermeni 98 90 188
Yahudi 256 289 545
Bulgar 605 638 1243
TOPLAM 12669 13409 26070

107
 CISR-I ERGENE KAZASI
“UZUNKÖPRÜ iLÇESl”
Bu kasaba da; demiryolu hattından elli dakika158uzaklıkta ve Ergene Nehri’nden on beş dakikalık
yerdedir. Adi yolla, il merkezi olan Edirne’ye sekiz, trenle iki saat uzaklıktadır. Babaeski, Keşan, Hayrabolu,
Malkara, Dimetoka, İpsala kazalarıyla da hudut birliği vardır. Ev sayısı 1043 olup, nüfusu karışık olarak
5042’dir.
Beş câmi ve mescit, bir medrese, bir Rufâi Dergâhı, bir Gülşeni Zâviyesi, bir hükümet
konağı ile Şer’iye Mahkemesi, iki bölük süvari hayvanını alacak iki ahır ve baytarhane, hastane,
telgrafhane, nizamiye ve redif dairesi, jandarmaya ait piyade ve süvari koğuşları ile bir hapishane,
iki resmi ambar, dokuz çeşme, bir buharlı un fabrikası, bir gümrük dairesi ve bir hamamı vardır.
Bir rüştiye, iki erkek, bir kız okulları olduğu gibi biri erkek ve biri kız iki Rum okulu,
erkek ve kız iki Bulgar okulu, köylerde de otuz câmi, otuz dokuz okul olup, 1140 öğrencisi
vardır.
Kasaba ile üç nâhiyeye bağlı yetmiş köyde, 6172 ev ve 34569 nüfusu vardır. Keşan’a
düzgün bir şosesi bulunmaktadır. Kaza içinde bazı yerlerde, pamuklu bez ve aba gibi şeyler
yapılır. Karabürçek ve Doğan köylerinde kömür madeni olduğu söylenmektedir.
Az miktarda tütün ekilir ise de kaliteli değildir. Hududu, uzunluğu on bir, genişliği on
buçuk saattir. Dış satımı 16 milyon, dıştan alışı 2 milyon kıye zâhire tahmin olunmaktadır.
Sert buğday, kızılca, kuş otu, susam ve diğer değişik tür hububat tarımı yapılır. Toprak
orta verimliliktedir.
İlçe’nin kurulu olduğu yer, eskiden pek bataklık ve eşkiya merkezi olduğu halde, Sultan
II.Murat’ın dünyaca ünlü uzun köprüyü yapıp, bir başına kasaba ve bir yanına, Yayalar Köyü’nü
ve imaret ve diğer hayratlar yapıp, açılışında kendi elleriyle yemek dağıttığı, tarihlerde yazılıdır.
Bir câmi, bir medrese, bir imaret ve dörder taşlı olarak iki değirmen yaptırarak, câmi ve
aşevlerinin giderlerini, hizmetlilerin ücretlerini buralardan alınacak giderlerle sağlanmıştır.
Bu hizmetlerin geliştirilmesini ve sürekliliğini sağlanması için ayrıca Yayalar, Değirmenci,
Hamitli, Çiftlik, Yenice, Karlı, Sazlımalkoç, Kırcasalih, Tırnova, Malkoç, Çöp, Gazi Turhan
Bey, Sadırlı, Kavacık, Dobraali, Çakmak, Kalube, Maltepe adlı 18 parça köy ve üç dört yıldan
beri göçmenler tarafından köy kurulmuş olan Mandıra, Kadı Bey Konakları adlı arazi aşarların
da aynı hizmetler için vakfetmiştir.
Adı geçen câmi ve imaretin yönetimi işgalden sonra bir süre aksamış ise de, vilayetin
başvurusu üzerine birikimleri ile işleyeceklerin ödenmesi için padişah emri çıkarmıştır. Bunun
üzerine kapanmış olan imaret R:1307/M:1891/92 Ekim ayı içinde yeniden açılmıştır. Kasaba
yeni kurulduğu dönemde 5-10 evden olmuşmuş iken, şimdi, göçmen kalabalığı nedeniyle.......
evi geçmiştir.
Yayalar Köyü tamamen küçülüp, şimdiki halde çiftlik durumundadır.
Değirmenlerin her ikisi Ergene Nehri üzerinde kurulu olup, biri köprünün alt tarafında,
öbürü üst tarafında ve on metre uzağındadır.
Bir hamam ve köprünün alt tarafındaki değirmen başkasına satılmış, üst taraftaki değirmen
de kiralanmış olup, halen dönüp gelir sağlamaktadır.
Câmii 500 kişi alır, bir şerefeli bir minaresi vardır. Aşağıdaki tarih, câmi’in dış kapısının
üstünde yazılıdır.

158 -Dakikanın hangi süratle olduğu belli değil!

108
 t a r ih
Çün sekiz yüz kırk y e d ’ de Hân-ı Murad pâk-i din
Hayr için bu câm i’i cisr ile bünyâd eyledi
Rahne irmiş idi lik mürûr-u dehr ile
Bin otuzda hân Osman yine âbâd eyledi
Ol iki sultan’a herkes eylesün deyu dua
Bu iki tarihi Harbi nazm ile yâ d eyledi
Câmi, bundan sonra bir defa R:1290/M:1874/75 tarihinde tamir edilmiştir.
Ergene üzerindeki ünlü Uzunköprü 1292 metre uzunluğunda ve 5,5 metre eninde olup,
174 kemer üzerine yapılmış örneği az bulunur bir eserdir. Gazilerden îshak Bey’in gözetimi
altında yapıldığı, tarihlerde anlatılmaktadır.159Köprü halen onarıma muhtaçtır. Bu köprü Gelibolu
ile Edirne Caddesi üzerinde olup, varlığı zorunlu bir eserdir.
Normalde daima iki büyük gözünden, ve taşkın halinde 174 gözünden su akar. Taşkını
çok şiddetli olup, köprünün olmaması halinde, hiçbir şekilde araçla geçilmesi olanak dışıdırdır.
Gazi Turhan Bey, kasabaya bir buçuk saat uzaklıkta Kırkkavak Köyü’nde, yaptırmış
olduğu, ve istilada harap olan câmi’inin avlusundaki türbede gömülüdür.
Mahmut Baba da, kasabanın köprü başındaki kabristanda bulunan türbesinde gömülüdür.
Bunların, ilk olarak Rumeli’ye geçenler arasında oldukları söylenir. Adı geçenin
biyografilerini de buraya yazmak istedi isek de, zaman darlığı nedeniyle bu işi gelecek yıla
bıraktık.
Ergene, büyük bir nehir olup, Karadeniz kıyısı yakınına uzanan Istranca Dağları’nın batı
eteklerinden çıkarak, bazen güney, bazen de kuzeye dönerek, batıya doğru akıp, bu sırada kuzey
dağından gelen, yine Istracan’dan kaynaklanan; Çorlu Deresi, Beyazköy Deresi, Sıçan Dere,
Karaağaç Deresi gibi birçok derelerin suyunu alır.
Babaeski yakınında soldan, ve Kara Dağı’ndan ve Hayrabolu’ndan gelen Yüce Deresi’yle,
sağdan da Doğu Rumeli hududundan ve Kırkkilise’den inen, Keçi Deresi’ni ve yine sağdan,
Kuleli Deresi gibi birtakım suları alır, ve Ergene Kasabası’nın kuzey kenarından geçerek,
îpsala’nın 15 km. kadar kuzeyinden Meriç Nehri’ne dökülür.
Çorlu’nun önünden Uzunköprü’ye kadar, Rumeli demiryolu hattı, bu nehrin yatağını
izlemektedir. Uzunluğu yaklaşık 230 kilometre, etrafı, yine yaklaşık 15.000 kilometre genişliğinde
olup, Kırkkilise Sancağı’nın büyük bölümü ile Tekirdağ’ı, Edirne, Gelibolu, Dedeağaç
sancaklarının birer kısmı bu alanın içindedir.
Eski adı Agnanes'dir. Ziraat Bankası şubesinin sermayesi 237.139 ve ikrazatı 204.025
ve halen mevcudu 33.114 kuruştur.
Ergene Köprüsü Kazası’nın Nüfus Cetveli
Mezhebi Kadın Erkek Toplam
İslam 6462 6936 13398
Rum 7436 8262 15698
Bulgar 2909 3864 5423
TOPLAM 16807 19062 34569

159 -Adı geçen uzun süre Sırplara karşı savaşla görevlendirilmiş çok yerlerini zaptetmiştir. Sonunda Semendire’yi
de almış ve kral (Gargorius)’u esir etmişti. Timurtaş Bey’in oğlu ve Osman Çelebi’nin kardeşidir.

109
 ORTAKOY KAZASI
Ortaköy; Edirne’nin 35 km. güney batısında ve Arda Nehri’nin 5 kilometre güneyinde bulunan,
ikinci sınıf Orta Köy Kazası’nın merkezidir.
Kaza; Mandrice, Kabaağaç, Arnavut, Mahmutlu, Sarıhıdır, Demirler adlı beş nâhiye ve
85 köyünün merkezidir.
Kasaba’da; 4 mahallede 651 ev ve 2864 ve kazada 5737 evde 29992 erkek ve kadın
nüfus vardır.
Buranın tarihi ve fethi hakkında bilgi elde edilememiştir. Anlatıldığına göre, Ortaköy’e,
Edirne’de, Sultan Selim Câmi’inin yapımında çalışan Arnavut ustaları yerleşitirilmiş, ve
başlangıçta Dimetoka’ya bağlı imiş; sonradan büyüyünce kaza merkezi olmuş.
Kaza; yedi saat uzaklıktaki Edirne, Dimetoka, Mustafa Paşa ve on iki saat uzaklıktaki,
Koşukavak, on altı saat uzaklıktaki, Sofulu kazalarıyla hudutlanmıştır.
Kaza merkezinde birkaç sene önce, bir hükümet konağıyla, iki tabur askeri alacak kışla,
bir câmi, 150 yataklı askeri hastane, bir hamam, ahır ve samanlıklar yeniden yapılmış, ve bu
işlerde yerel halkın büyük katkısı olmuştur.
Padişah emriyle câmi’e “E dirne” adı verilmiştir.
Bunlardan başka Papas Köyü’nde, 50 hayvanlık ahır ile subay ve askerler için iki oda
yapılmıştır. Kaza içinde, otuz iki köyde câmi ve dört köyde mescit vardır.
Kazanın dağ yönlerinde senede 120.000 kilo tütün elde edilir. Buğday, arpa, mısır, çavdar,
burçak, yulaf, kabluca, nohut, fasulye, mercimek, pamuk, kuş otu tarımı yapılır.
Bazı yerlerde şarap yapılır ise de, ihraç edilecek derecede değildir.
Belediye’nin geliri 23.332ve gideri 22.582 kuruştur.
Mahmutlu, Kazancılar, Dirabeşne ve Çekirdekli köylerinde çanak-çömlek ve desti ocağı
olduğu gibi, Ilıca köyünde de mermer, kaygan, ve Zurnazen köylerinde de ateş ve at, Eren,
Palavun köylerinde kaygan taş ocakları vardır.
Bunlardan, Mahmutlu köylerindeki kiremit ocağından bir senede 20.000, Kazancılarda
12.000, Drabişne’de 18.000 kiremit ve Drabişne’de 10.000 tuğla, Çekirdekli’de 50.000 parev
değişik tür çanak-çömlek çıkıp Ortaköy’de satılır.
Değişik köylerdeki taş ocaklarından, peşin olarak satış yapıldığı için, verimleri
bilinmemektedir.
Bu ocakların; Zurnazen 2000, Ilıca, 2500, Ateren ve Çekirdekli köylerinde de 500 kuruşa
kiralandıkları biliniyor.
Hisarlık, Dede Müslim ve Fuğla köylerindeki tarihi kalıntılar hakkında bilgi elde
edilemedi. Hisar içinde bazı yerlerde maden olduğu kesin ise de kazı yapılmamıştır.
Birçok köylerde Şayak ve Çerge gibi şeyler yapılırsa da dışarı çıkmayıp içerde kendileri
için kullanırlar.
Ortaköy Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

tslam 7752 7918 15681
Rum 5007 5349 10356
Bulgar 1931 2024 3955
TOPLAM 14690 15291 29992

110
 HAVSA KAZASI
Havsa Kazası, kendisine bağlı olan 33 köyde, 2626 ev ve 1074 erkek, 6616 kadın ki
toplam 13790 nüfustan oluşup, bunun 6830 Müslüman, 5650 Rum ve 1310’u Bulgar’dır.
îl merkezine uzaklığı 5 saat olup, demiryolunun 246. kilometreden 263. kilometreye kadar olan
bölümü, kaza sınırları içinden geçer.
Halkı çiftçilikle uğraşıp, sanayisi yoktur. Yıllık ürünü bir yılda bir milyon kilodur.
Bunun da 400.000 kilosu tohumluk ve yemeklik olarak yerinde kullanılır, 50.000 kilosu,
Pavli istasyonundan îstanbul ve Dedeağaç’a ihraç olunup, geri kalanı, Edirne ve Kırklareli’nde
satılır.
Telgrafhane ve Bidayet Mahkemesi, hükümet konağının içindedir. îki câmi’i olup, birisi,
ünlü vezir-i azam Sokulu Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Bu câmi’in yakınında, harap olmuş medrese ve bir imaret ile büyük bir de han vardır ki,
şu haliyle bile hangi tarafına bakılsa, akıllara hayret verecek, bir mimari ve sanat özelliği olan
bir yapılar topluluğudur.
Bu han, Edirne’deki Ayşekadın Hanı’nın aynıdır. Öbür câmi de defterdar Abdüsselam
vakfından olup, savaş sırasında harap olup, bundan iki sene önce, hayır sahibi bir kişi tarafından
yeniden yapılmıştır.
Havsa’ya iki ve Edirne’ye dört saat uzaklıktaki Hasköy civarında bir köyde, Kanber
Baba adında bir aziz gömülü olup, orası, Kanber Ocağı denmekle ünlüdür. Yakın köylerden
hastalananlar oraya getirilir. Tanrının izniyle şifaya kavuşurlar.
Kasabanın bir belediye dairesi olup, 4000 kuruş kadar yıllık geliri ve o kadar da gideri
vardır.
Kaza içinde Zalif ve Aslıhan köylerinde, senede bir buçuk milyon kıye’yi geçen, nefis
şarap yapılır ve bazı yıllar Avrupa’ya ihraç edilir. Bu nedenle Edirne tüccarlarından sekiz-on
kişinin şarap mağazaları ve posta şubesi vardır.
Kasabanın ilk yapısı hakkında fazla bilgi olmayıp, fetihten sonra yavaş yavaş gelişmiştir.
îstanbul yolu üzerinde bulunuşu da önemini attırmıştır.
Bundan dolayı H:982/M:1574/75 tarihinde, yukarıda anlatılan tarihi binalar yapılmıştır.
Bir buçuk asırdan beri kaz olarak yönetebildiği anlaşılmış ise de, daha öncelerine ait bir
bilgi yoktur.

Havsa Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

İslam 3316 3514 6830
Rum 2677 2973 5650
Bulgar 623 687 1310
TOPLAM 6616 7174 13790

111
 GUMULCINE KAZASI
Gümülcine Kasabası’nın 32 mahallesi, 149 köyü olup, halkı, îslam, Rum, Ermeni, Yahudi,
Bulgar ve Müslüman olan ve olmayan çingenelerden oluşmaktadır.
Kasaba içinde 2415 ev bulunup, nüfusu 11261’dir. Köylerle beraber 9990 ev, îslam halkı
32676, Rum 8325, Ermeni 312, Bulgar 7042, Yahudi 674 ki toplamı 49029’dur.
Kasaba Killik adlı tepelerde, Karlık adlı Balkanların ortasında kurulmuş olup, alçak ise
de havası ağır değildir.
îki saatlik yerden toprak altından gelen suyu, bol ve güzeldir. Otacı, îmaret, Yuri, Bayatlı,
Karagözlü ve Doğanca gibi ormanlar ünlüdür.
Ova yöresi, Balkan yöresinden daha verimlidir.
Ürünleri; buğday, arpa, mısır, çavdar, alef, nohut, susam, fasulye, bezelye, darı, süpürge,
üzüm, zeytin, palamut karpuz, kavun, kabak gibi şeylerdir. Balkan yöresinde biraz patates de
yetişir.
Ticareti, zâhire, kabak çekirdeği, koyun derisi, badem, ipek gibi şeylerdir.
Kasaba içinde iki un fabrikası vardır ki, bunlardan biri 30 beygir gücünde, 4 taşlı olup, 24
saatte 20.000 kilo, öbürü 15 beygir gücünde, 2 taşlı olup, 24 saatte 10.000 kilo buğday öğütür.
Bunların çıkardıkları un, irmik, kepek; Selanik, Kavala, îskeçe gibi yerlere gönderilir.
Beş nâhiyesi vardır ki, Şehir, Şaphâne,Maronya, Bası ve Kıray-ı Cedid adlarıyla anılır.
Şehir nâhiyesi, belediyeden yönetilir, öbür dördünün nâhiye müdürleri ücretsizdir.
Gümülcine Belediyesi’nin H:1306/M: 1888/89 senesi geliri 133.678 kuruş 31 para,
giderleri, 125.488 kuruş 9 paradır.
Dört nâhiye belediyesinin de gelirleri düşük olup, toplanır ve yerinde harcanır. Şaphane
ve Kıray-ı cedid nâhiyelerinde; kebe, kilim, kuşak, döşemecilik ve dokuma bez gibi şeyler çıkarsa
da dışarıya gönderilecek kadar değildir.
Kasabada üç kiremithane vardır. Bunlarda senede 310.000 adet kiremit ve 90.000 adet
tuğla çıkar.
Tavuk Pazarı, At Pazarı, Demirciler içi adlı yerlerde bulunan üç adet çömlekhane beş
tezgah vardır. Bir yılda 65 fırın çanak-çömlek ve desti yapılır.
Köylerde üç de kireç ocağı vardır. Senede 218.000 kıye kireç elde ederler.
Büyük bölümü kasaba içinde olmak üzere, senede 31.665kıye şarap 34.637 kıye rakı
yapılıp, içerde kullanılır, dışarıya da satılır.
Kaza içinde senede 25.000 kilo ipek kozası çıkar. Bunlar kurutulup, Edirne’ye ve dış
ülkelere gönderilir.
Tütünü, îskeçe kadar ünlü değildir. 90-100 bin kıye olarak dışarıya gönderilir. Kaza içinde
Buntuviran Köyü’nde antiruvan, Yardımlı Köyü’nde bakır, Şaphane’de yine bakır madenleri
olup, işletme izinleri vardır. Gümülcine ’de bir hükümet konağı, bir hapishane ve j andarma koğuşu,
bir telgrafhane, bir redif deposu, bir askeri daire, bir belediye binası, belediye yönetiminde, bir
Gureba Hastanesi ve park olduğu gibi, îdâdi ve iptidâi okullarıyla, geçende kapatılıp, öğrencileri
îdâdi’ye alınan, bir rüşdiye okulu da vardır. Bunların hepsi devlete aittir.
Kasaba içinde; 10 câmi, 15 mescit, 9 okul, 9 medrese, 3 tekke, 3 kilise, 1 havra, 156
çeşme, 12 köprü, 5 şadırvan, 20 kabristan, 20 türbe, 65 su terazisi, 1 imaret, erkek ve kadın için
ayrı ayrı olarak bir külhanlı bir de hamam vardır.

112
 Köylerle beraber kazada; 87 câmi, 65 mescit, 115 okul, 9 medrese, 8 tekke, 226 çeşme,
21 köprü, 5 şadırvan, 143 kabristan, 20 türbe, 65 su terazisi, 1 imaret, 1 hamam, 27 kilise ve 1
havra bulunmaktadır.
Eski eserlerden bir kalesi vardır ki, içinde eskiden beri hep Yahudiler oturur.
Bu kalenin, M:380 yılında temeli atılıp, 385 senesinde tamamlandığı, kale kapısı üstünde
Epiteodosyo adının tuğladan yazılarla yazılı olduğuna göre, Gümülcine’nin kuruluşu bu tarihten
sonra olmak gerekir.
Kasaba, H:767/M:1365/1366 tarihinde I.M urat tarafından fethedilmiştir.
Gümülcine’ye iki saatlik yerde ve Balkan tepelerinin Gümülcine’ye bakan yönünde
bulunan, büyük kale harabesi hakkında doğru bilgi mevcut değildir.
Gümülcine’den yurtiçi ve yurtdışına R:1306/M:1890/91 senesinde 3.059.473 kuruşluk
ihracat ve 5.096.780 kuruşluk da ihracat olmuştur. Ziraat Bankası şubesinin de 5.135.205
sermayesi olup, bundan 3.757.130 kuruş ikraz edilmiş, artanı sandıkta mevcut bulunmuştur.

SULTANYERI KAZASI
Birinci sınıftan Balkan ve taşlık bir kaza olup, Edirne’ye 18 saat uzaklıktadır.
4 nahiye ve 123 köyde, 7242 ev ve erkek-kadın 36084 nüfusu vardır.
Halkın yardımıyla yapılan bir hükümet konağı ve hapishane, Jandarma koğuşu ve bir de
telgrafhane vardır.
1 câmi, 121 mescit, 125 çeşme, 123 okul, 2 çanak-çömlek ocağı ve okullarda 3000 erkek
ve kız öğrencisi vardır.
Kazanın 8 saat eni, 9 saat boyu vardır.
Kazanın merkezi Koşukonak Köy’ünde olup, 20110 kuruş geliri ve 18999 kuruş gideri
olan bir belediye dairesi vardır.
Kazanın köylerinde tütün ekilir, her kiyesi 5-8 kuruşa kadar satılır.
Buğday, arpa, alef ve bunlara benzer hububat ekilir. Bazı köylerinde tütün ekilip kiyesi 5­
8 kuruş asında satılır. Senelik 200.000 kıye ürün alınır. Toprak verimi bire beşdir.
Kaza, Edirne’nin fethinden sonra, kuruluş yerinde antimuvan madeni keşfedilmiş ise de
henüz işletme izni verilmemiştir.
Tanrı azizlerinden Evhad, Yağmur, Seyit Mehmet ve Elmalı babadan, Evhat ve Yağmur
babalar kendi adlarıyla anılan köylerde, Seyit Mehmet de hükümet konağına 20 dakika uzaklıktaki
kabristanda, Elmalı Baba da Edirhanlı ve Mandıra köyleri arasındaki türbesinde gömülüdür.
Bunlardan Seyit Mehmet, Sultan Orhan’ın emirlerinden Cüneyt Fakih adlı kişinin oğlu
olup, H:834/M:1430/31 tarihli vakfiyesine göre; Sultan I.Murat bir hayli araziyi çocuklarına
vakfetmiş olmasından, kendisinin büyük hizmetler yapmış olduğu anlaşılıyor.
Ziraat Bankası şubesinin geçen ikrazattan 723987, yeni ikrazattan 82813 ve mevcut
vakitten de 23392 kuruş sermayesi vardır.

113
 AHİ ÇELEBİ KAZASI
Gümülcine Sancağı’na160 bağlı bir kazadır.
Merkez liva ve vilâyetin kuzey batısında olup, bu yönüyle Doğu Rumeli ve vilâyetin
hududundadır. Kuzey doğusunda Gümülcine’nin Eğridere, doğuda Darıdere, güneyde îskeçe,
ve batıda Selanik illeriyle sınırlıdır.
Kaza, Rodop Silsilesi’nin eteğinde kurulmuştur. Arazi dağlık olup, nüfusun çoğunluğu
îslam’dır. Kaza merkezi Paşmaklı Köyü olup, 67 köyü, 7410 evi içinde 39800 kadar nüfusu
vardır.
Kaza içinde; 64 câmi, 54 mescit, 1 tekke, 3 hükümet konağı, 1 kışla, 1 şer’iye mahkemesi,
1 belediye, 21 kilise, 4 telgrafhane, 1 cebehane, 163 çeşme, 61 aba dolabı, 92 tahta bıçkısı, 3
yapağı ve 1 rakı fabrikası vardır.
Belediye dairesinin geliri 21607 buçuk, gideri 18614 kuruş 5 para’dır.
Paşmaklı’daki dergâhı, Rufâi tarîkatına aittir. îsmilan, Tozirun, Çatak, Söğütcük, Yasvik
nahiyeleri de bu kazaya bağlıdır.
Câmi, mescit ve diğer binalar halk tarafından yaptırılmıştır.
Ahi Çelebi’nin aba ve şayağı ve ahu dudu şurubu ünlüdür.

Ahi Çelebi Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

İslam 14308 14803 29111
Rum 563 556 1119
Bulgar 2192 4738 6930
TOPLAM 17063 20097 37160

l6“Sancak:üsm anlılar döneminde, memleketin idari taksimatından birine verilen addır. Bunun yerine Liva
’da kullanılırdı.

114
 ISKEÇE KAZASI
Adalar denizi161 sahilinde, 93 köy ve İki kasabadan oluşan, 30609 değişik kökenli nüfuslu,
birinci sınıftan bir kazadır.
îskeçe’nin dışında 6 fırın, 3 han, 1 hamam, 39 değirmen, 64 çiftlik, 49 câmi, 59 mescit,
136 çeşme, 4 kiremithane, 4 çömlekhane, 1 tekke, 2 medrese, 7 Eskolu ?, 5 kilise, 5300 evli 5
nâhiye (Sakarkayaya, Yassiören, Celepli, Yenice, Yeniköprü)’den oluşan bir kaza olup, dünyaca
ünlü Yenice Tütünü bu kazada üretilir. Bu yüzden de günden güne önemi artmakta ve
zenginleşmektedir.
Bu kaza, Gümülcine’nin 48 km. batısında, kuzeyinde Ahi Çelebi ve Darıdere, doğusunda
Sarışaban Kazası, güneyinde Adalar Denizi ile çevrilidir.
Merkez denize 22 km. uzaklıktadır. Doğu ve güneyi ovalık, kuzeyi dağlıktır.
Ova yönünde, hazineye ait 22 dönüm yüz ölçümlü Davut Gölü ve bundan küçük Tarşak,
Gönek, ve Erdek Saz gölleri vardır. Göllerde sazan balığı bulunur.
Kaza merkezi olan îskeçe yahut Aksanti Kasabası, aynı adı taşıyan bir çayın kenarında
olup, kuzeyi Rodop Dağı’nın etekleriyle çevrili, güneyinden denize kadar uzanan geniş bir ova
vardır.
Burası, birkaç sene önce 5-6 yüz evli bir köy iken, hükümet, Yenice’den buraya taşınınca
günden güne genişleyerek halen 1527 ev ve 5 câmi, 2 mescit, 2 tekke, kız ve erkek 2 ilkokul, 3
manastır, 5 kilise, 2 iskole, 2 un fabrikası 873 dükkan, 31 han, 2 otel, 3 gazino, 3 hamam, 130
çeşme, 2 şadırvan, 8 değirmen, 29 fırın, 72 mağaza olarak kalabalık bir nüfusa sahiptir.
Hatta, 6000’e yakın yabancı işçi tütün istif, denk ve bohça bağlama işleriyle çalışır. Resmi
yapılardan, halkın yardımıyla birkaç sene önce yapılan hükümet konağıyla jandarma dairesi,
depo, askeri daire ve gureba hastanesi, ortaokul ve telgrafhane vardır.
Bağ zamanında ve nehrin kenarında, yeni sistemle yapılmış, düzenli yerleşim alanı çok
güzeldir. Orta yerindeki büyük meydan da, pazar yeri kurulması için pek uygundur. Burada,
Hacı Emin Ağa tarafından yaptırılan büyük saat vardır. Kasabanın kenarında belediye tarafından
yaptırılmış, meyve ağaçları ve çiçekler ekili bahçeye yazın Cuma ve Pazar günleri kalabalık
halk gurupları gezintiye giderler.
Tarım ürünlerinin önünde gelen tütünün verimi 2.076.480 kilodur. En iyisinin kilosu 1
Osmanlı lirasıdır. Şimdiki halde kilosu 50 kuruştan etrafa ihraç ediliyor.
Çiftçiler senede 180.000 liradan fazla kazanmakta ipek, koza ve diğer ürünlerden senede
70.000 lira gelir sağlamaktadır.
Tüccarlar tütün için tarımcılara peşin kredi açtıkları için çiftçiler faizcilerin eline
düşmezler.
Buğday, çavdar, darı, mısır gibi ürünler de yetişir. Bağları pek az olup, şarap yapımı yok
gibidir. Sanayi ürünleri yok gibidir. Koza’nın ithalat ve ihracatı merkeze üç saat uzaklıktaki
Karaağaç iskelesinden yapılır.
Bu iskeleye haftada iki defa Osmanlı, Nemçe162, Yunan ve îngiliz vapurları uğrar ki senede
114807 tonilato ağırlığında 233 vapur, 356 adet yelkenli gelip gitmekte olup; bunlar, o yerin
hava ve suyunu kirletmekte ve etraftaki bataklıklar nedeniyle de o yöre gelişememektedir.

161 -Ege Denizi.

162 -Nemçe: Avusturya, Avusturyalı.

115
 Kasabada, erkek ve kız ilkokullarında yeni sisteme göre eğitim yapıldığı gibi, köylerde
ana okulları da vardır.
Kaza içinde, îskeçe ve Yenice adlarıyla iki belediye olup, îskeçe’nin yıllık geliri 144.833
kuruş, yenice’nin 15.000 kuruştur.
îskeçe’nin kuruluş tarihi hakkında bilgi elde edilememiştir.
Kasabanın üst başında yıkık bir kalesi vardır. Yenice Çarşısı’ndaki câmi’i, Budin defterdarı
Ahmet Efendi, Çay Mahallesi Câmi’ini Gazi Evranos Bey, îskeçe Pazar Yeri Câmi’ini Hacı
Emin Ağa, Süne Mahallesi Cami’ini kaymakam Hüseyin Bey, Tabakhane Câmi’ini Hacı Hafız
Süleyman Efendi, Aşağı Mahalle Câmi’ini Dramalı Mehmet Paşa ve diğer câmi ve mescitleri
yerel köy ve kasaba halkı tarafından yapılmıştır.
Ümitler Köyü’ndeki türbede Emir Baba gömülüdür.

EGRIDERE KAZASI
Gümülcine Sancağı’na bağlı, ikinci derecede bir kaza merkezidir. 69 köy 6186 ev içinde
33833 nüfusu vardır.
Kaza halkının 416’sı dışındakilerin hepsi Müslüman’dır. Kaza içinde 42 câmi, 127 mescit,
117 okul ve 6 medrese vardır.
Kaza merkezinde, yeni bir hükümet konağı, bir jandarma koğuşu, ilk ve orta okullar, 1
han ve hamam, fırın, eczane ve belediye’ye ait üç ev vardır.
Arazisi taşlık olup, havası ve suyu güzeldir. Kaza içinde 1024 çeşme olup, ürünleri buğday
arpa, mısır, alef, çavdar ve üzüm’dür.
Belediye’nin geliri 23310 buçuk ve gideri 19731 kuruştur.

Eğridere Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

Islam 17288 16545 33833
Islam olmayan 111 192 303
Çingene 43 58 101
Toplam 17442 16795 34237

116
 DARIDERE KAZASI
Gümülcine Sancağı’na bağlı olup, 2 nahiye, 57 mahalle ve köyde 4120 ev içinde 11047
kadın, 10127 erkek nüfusu vardır. Burasının fethine ait bir bilgi yoktur.
1 depo ve askerlik dairesi, telgrafhane, orta ve ilkokulları, 38 câmi ve mescit, 5 medrese,
70 okul, 4 tekke, 2 kilise, 113 dükkan ve mağaza, 127 su değirmeni, 1 su yapak tarağı, 11 aba
dolabı, 1 hamam, 6 çeşme, 1 Bulgar okulu, 1-2 adet kiremit ve kireç ocağı, büyük-küçük 52 adet
taş köprü vardır.
Belediye’nin R:1307/M:1891/92 senesi geliri 108155 ve gideri 3600 kuruştur.
Şahin Köyü’nde Karaca Ahmet Sultan gömülü olup, türbesi hayır sahipleri tarafından
yapılmıştır.
Kazanın yeri, dağlık ve taşlık olduğundan tarıma uygun değildir. Mısır, buğday, yulaf,
çavdar, fasulye ekilir. Yalnız bir köyünde üzüm yetişir. Senede yüz bin kadar tütün elde edilip
îskeçe tüccarına satılır.
Dokumacılık olarak aba ve şayak, fanila, kuşak, kebe ve kilim gibi şeyler vardır. Çoğu
dışarıya satılır. Yüz ölçüsü 112 km2 olup yolları düzensizdir.

CEBEL KAZASI
Gümülcine Sancağı’na bağlı, Şehir, Çelgene, Mestanlı, Kepirli, Çokal adlı 5 nahiye, 137
köy ve 4750 evde ve hepsi îslam olan 26451 nüfusu vardır.
Kazada, 39 câmi, 5 medrese ve bu medreselerde 310 öğrenci, 151 mescit, 142 okul, 1
hükümet konağı, 1 jandarma koğuşu ve 25 çeşmesi vardır. Bunun fethine dair bir bilgi elde
edilememiş ise de, Gümülcine’nin fethi sırasında ele geçtiği düşünülür.
Bu kazada, tütünün en iyisi elde edilir ve sene be sene artan ölçüde 10.000’den 400.000
kiloya kadar üzüm alınır ve hepsi yabancı ülkelere satılır. Öbür tarım ürünlerinin başlıcası mısır ’dır.
Çelpene Nahiyesi’nin Hisaraltı ve Hisarüstü köylerinde, eski eserlerden üç kale harabesi
vardır.
Şeyh Köyü’nde, Eyman Baba adıyla ünlü iki kişi gömülüdür.
Belediyenin bir yıllık geliri 120.000 ve gideri de o kadardır.

117
 KIRKKILISE “KIRKLARELI”KAZASI
Kırkkilise “H erakliya” Kasabası’nın, Sultan I.Murat’ın Aydos, Karinabad, Pınarhisar,
Vize, Süzebolu, kasabalarını fethettiği H:768/M:1366/67 tarihinde Timurtaş Paşa eliyle, Osmanlı
ülkesine alındığı, tarih kitaplarında anlatılır.
Lûgat-ı Târihiye ve Coğrafya’da ise, H:772/M: 1370/71 senesinde zapt olunduğu ve öteden
beri salnameye kaynak olarak kullanılan Sadrazam Cevat Paşa’nın “Osmanlılar” adlı tarihinde
de, I.Murat’ın, bir kolordu ile Karınabad, Aydos, Hayrabolu, Kırkkilise ve Pınarhisar adlı beldeleri
aldığı, ve bunun da, kendisinin ikinci defa Rumeli’ye geçişi olan H:767/M:1365/66 ‘den H:772/
M:1370/71 tarihine kadar geçen beş sene içinde olduğunun yazılı bulunması, fethin tam tarihini
belirtmiyor. Padişahın, H:769/M:1368/69 senesi kışını Edirne’de geçirip, ilkbahar’da Kırkkilise
korumacılarını yenerek şehri almış olduğunu, Kâtip Çelebi’nin yazdığına bakılırsa, fethin, adı
geçen sene içinde olduğu kuşkusuz olarak meydana çıkar.
Aynı yıl I.Murat, Kırkkilise’den sonra Pınarhisar’a hareket etmiştir. Orası bir koruma
kalesi olduğundan savaşla alınmış, burada Mihalzâde Hızır Paşa’nın üstün gayretleri görülmüştür.
Kırkkilise, Edirne’nin doğusunda 55 kilometre uzaklıkta, Istranca Dağı geçitlerinden
birisini ve Edirne ile Karadeniz arasında tutunabilecek, önemli bir yere sahip olup, havası ve
gayet güzeldir.
Rus işgaline kadar kaym akam lıkla yönetilirken, R: 1295/M: 1879/80 başında
mutasarrıflık163merkezi olmuş ve Lüleburgaz, Babaeski, Midye, Ahtapolu, Vize, T ırnova kazaları
buna bağlanmıştır.
Kasabanın dört yönlü arazisinin etrafı, bir saatten iki saate kadar 120.000 dönümünden
fazla üzüm bağları tarafından çevrilmiştir. Kırkkilise Kasabası’nda 4.326.000 ve köylerinde
663.000, Pınarhisar ve Üsküp’de 2.130.000kıye ki, senede 7.119.000 kıye şarap elde edilir.
Kırıkkilise ile Pınarhisar kasabasında 43 mahalle ve bunlarla Kozcıgaz Nahiyesi’nde 62
köy ve hepsinde 16.522 evde 26.249 nüfus vardır.
Yeterli bir hükümet konağı, adliye, jandarma, posta ve telgraf daireleri, hapishane, üç
kışla, bir topçu kışlası, bir asker hastanesi ve bir redif deposu vardır.
Adı geçen kasaba, 5. redif fırkasına bağlı 17. alayın 2. taburunun merkezidir. Bir liva
komutasında üç tabur piyade, bir tabur topçu ve müfrez olarak bir mikdar süvari vardır.
Kasabada sekiz câmi olup, bunların en büyüğü ve en güzeli, Hıdır Bey’in yaptırdığı Büyük
Câmi’dir. Kasabanın ortasında olduğundan cemaati kalabalıktır.
Öbürleri de, Kaarkaş Bey’in yaptırdığı Karakaş, Sultan Bayezid’in Bayezid, Karaca
İbrahim Bey’in Kapan, Osman ve Mustafa Ağaların Hacı Zekeriya ve Pahlivan Ağa câmileri ve
Serdar Ali Paşa’nın çarşıdaki Küçük Câmi’i ve askeri çalışma ile yapılmış olan Kışla Cami’i dir.
Bunların pek az besleyici kaynakları olup, kasabadaki çifte hamam, hayır sahiplerinden Mustafa
Çavuş tarafından yaptırılıp, geliri büyük câmi’e vakfedilmiştir.
Bu kişi, bir hamam daha yaptırmış idi ki, o da câmi’e vakıf edilmişti ve zamanla harap
olmuştur.
Kasabada iki dergâh vardır. Birisi, kabristandan ibaret olduğu halde, elli sene önce
Kırkkilise ’de muhassıl164bulunan Hacı Ali Paşa tarafından tamir edilen Kırklar Dergâhı, ikincisi,
163-Mutasarrıflık : Osmanlılar döneminde, Liva’da denilen sancak, kaza ile vilâyet arasındaki idari bir teşekküldür.
Bunların bir kısmı kazalar gibi vilâyetlere bağlı, bir kısmı da müstakildir. Cumhuriyet döneminde kaldırılmıştır.
164 - Muhassıl : Gelir sorumlusu.

118
Nakşibendi şeyhlerinden Sinan Dede’nin zâviyesidir ki, adı geçen orada gömülüdür. Kasabada 21 adet
çeşme vardır. Bunlardan 17 ’si Hacı Hasan Ağa, 4’ü Ali Bey tarafından yaptırılmıştır.
Kubat Şah’ın yaptırdığı medrese halen sağlam olup, içinde bilim öğrencileri eğitim
görmektedir.
Belediye dairesinin geliri 102718, gideri 33352 kuruştur.
Kaza içinde; âdi aba ve şayak yapılır. Az miktarda tütün elde edilir ise de kalitesi düşüktür.
Buğday, kızılca, çavdar ve diğer hububat tarımı yapılır ve en çok bire on ürün alınır.
11 kiremit ve çömlekhane, 4 taş ocağı vardır.
Bir orta ve üç ilkokul vardır. 12 Rum, Bulgar, Yahudi okulu olup, bunların toplamında
1390 ve köylerinde 40 sübyan okulu olup, tümünde 1200 öğrenci vardır. Köylerde 41 câmi ve
mescit 35 kilise vardır.
Kırkkilise’de biri altmış, öbürü yirmi beygir gücünde buharlı iki un fabrikası vardır.
45 işçi ile senede 109000 çuval yani, 8300000 küsur kıye un elde edilir.
Bene ve Büyükdere köylerinde de su ile çalışan, 26 beygir gücünde, iki un fabrikası
vardır. Bunlarda bir senede o kadar zâhire öğütülür.
Mandıra Köyü’ndeki gaytan fabrikası da bir beygir gücünde olup, senede üç bin top eşya
üretilir.
Kırkkilise Kasabası’nda da şayak, fanila, çul, çuval üretmeye yarayan 45 ve Mandıra
köyünde 3 adet halı tezgahı vardır.
Bunlarda 191 işçi bir senede 4150 zira şayak, fanila ve 6360 adet çul, çuval ve halı
üretilir.

Kırkkilise Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Yabancı Nüfus Yerli Nüfus
Kadın Erkek Kadın Erkek Toplam
İslam 240 300 8.222 9.040 17.802
Rum 45 125 8.962 9.341 18.473
Ermeni 10 20 345 364 739
Yahudi 15 25 9.228 9.953 19.221
Bulgar 30 40 - - 70
TOPLAM 340 510 26.757 28.698 56.305

119
 TIRNOVA KAZASI
Birinci sınıftan bir kazadır. 5 mahallesi, 4 nahiyesi 29 köyündeki 3032 evde 1009 karışık
nüfusu vardır.
Taşlık ve dağlık bir yerde olup, yolları zorlukla geçilir, hava ve suyu temizliğiyle ünlüdür.
Kasaba ile köylerinde 43 çeşmesi vardır. Bir hükümet konağı, bir câmi, bir kışla, bir
hastane ve bir telgrafhanesi vardır.
Kaza içinde 6 îslam, 11 Hıristiyan okulu, 6 câmi, Göktepe Köyü’nde bir gümrük idaresiyle,
Yabalı ve Veysi Baba adına bir tekke ve Gramtik Nahiyesi merkezinde bir hükümet dairesi vardır.
Kışlada bir tabur asker konaklar, yedi kiremithanesi vardır.
Kasaba belediyesinin yıllık geliri 3000 kuruş, gideri de o kadardır. Kazada çok güzel
şayak, fanila yapılır. Yüz ölçümü 60 x 70 km’dir. Fethi hakkında bir bilgiye ulaşılamadı.
Tarımda, kızılca, çavdar, yulaf, mısır, arpa ve fasulye gibi ürünler ekilen arazinin verimi
üçüncü derecededir.
îhracatı, koyun, keçi ve kurt kürkü, kereste ve kömürdür. îthalatı ise, bakkaliye gibi
şeylerdir.
Kasabadaki câmi ve diğer kurumlar H: 1307/M: 1889/90 senesi ortalarında, hükümet konağı
R:1302/M:1886/87, R:1301/M:1885/86, kışla R:1297/M:1881/82 yılında padişah emriyle
yapılmıştır. Câmi için Vali Hacı îzzet Paşa aşağıdaki tarihi söylemiştir.

TARİH
Eyledi bu câm i’i şahin şeh-i âlem bina
Kim odur Bünyân-ı hakk-ı adl-ü dâdın v â zı’ı

Ol emîr-ül m ü’minin-ü muktedâ-yi müslimin

Dâima etmekde icra hükm-ü şer-i şâri-i

R e f’i dü dest-i tazarru eyledim ihlas ile

Sıdk ile âminhuvan olsun duanın sâmi-i

Hayrini idüp kabul olpâdişâh-ı âzame

Tûl ömür ihsan ide bu kâinat’ın sâni-i

Serteser âfâka fe r versün şükûvu şevketi

Şûlebahşâ-ı cihan olsun şua-ı tâli-i

Bendesi izzet dedi târih-i cevherdârını

Hazret-i sultan Hamidyapdı bu âli câmi-i
H:1307/M:1889/1890

Ziraat bankası şubesinin sermayesi 336392, eski ve yeni ikrazatı (ödünç verme) 333665,
kasa mevcudu 3737 kuruştur.

120
 LÜLEBURGAZ KAZASI
İstanbul ile Edime arasında, demiryoluna bir saat uzaklıkta ikinci sınıfbir kazadır. îki nahiye ve
otuz köydeki 3492 evde 14929 nüfusu vardır.
R:1307/M: 1891/92 senesi geliri 1.733.519 kuruş 30 paradır. Ziraat Banka şubesinin
sermayesi 642.561 kuruş 16 para olup, bundan 309.350 kuruş 29 parası borç olarak verilmiştir.
Belediyenin geliri 37140, gideri 30598 kuruş 10 para’dır.
Kaza içinde 22 câmi ve bir mescit olup, câmilerden birisi ile mescidi Şehit Mehmet Paşa
yaptırmıştır.
Büyük Câmi’in harem avlusunda 17 odalı bir medrese vardır. Kazada 20 okul olup,
bunlardan taş yapı olan üç tanesi, yine adı geçen şehit tarafından yapılmıştır.
Şimdiki hükümet konağı, önceleri Şehit Mehmet Paşa’nın mütevelli165 konağı imiş.
Tanzimat’tan beri hükümet konağı olarak kullanılıyor.
Mehmet Paşa tarafından yaptırılan imaret166, ve tabhaneler167 istila sırasında harâb
olduğundan, taş duvarları üstüne, sonradan bir kışla yapılmıştır.
Kazada; telgrafhane, belediye dairesi, j andarma dairesi, âşar ambarı ve büyük saat kulesi,
iki hamam, yirmi çeşme, bir su kemeri, bir çömlekhane vardır.
Büyük saat kulesi altında Zindan Baba, Kara Baba Dergâhı’nda Sancaktar Baba, Kadı
Câmi’inde Gazi Karaca Ali Bey ve Yahudi Mahallesi yakınındaki kabristanda da Hacı Bayram­
ı Veli halifelerinden Bektaş Çelebi, Salih Baba, îdris Baba, Murat Baba ve Derman Baba da bu
kasabada gömülüdür.
Her türlü tarım ürünü yetişir. Toprak verimliliği orta derecede olup, bire beş ile on
arasındadır. Üzüm, tütün, yapağı, kaşar ve tulum peyniri, peynir yağı boldur.
Her cins hububat ile 300.000 kilo zâhire, 70.000 kıye yapağı 150.000 kaşar ve tulum
peyniri îstanbul ve Tekirdağı iskelelerine taşınarak ihraç edilir.
îthalatı da tuz, bakkaliye ve manifaturadır. Tütün ürünü az, üzüm ve şarap da yerel
gereksinimini karşılayacak kadardır.
Kaza içinde şayak ve kilim dokunup, içerde satılır. Demiryolunun 48. km’si bu kaza
içindedir. Kasabadan istasyona güzel bir şose vardır.
Kasaba içinde, her sene martında giren Arabi ayın başında açılıp, 15 gün süren panayırda
6000 lira kadar alış veriş olur. Her Cuma günü de pazar kurulur.
Bu kasaba, I.Murat Çorlu’yu kuşatıp aldığı sırada, kasaba halkının, korkudan burayı
boşaltmaları üzerine, kolayca Osmanlı ülkesine katılmış olduğu anlatılır.

Lüleburgaz Kazası’nın Nüfus Cetveli

M ezh eb i K adın E rkek Toplam
İslam 3589 3751 7340
Rum 3359 3372 6731
E rm eni 105 113 218
Y ah u d i 302 328 630
B u lgar 12 19 31
TOPLAM 7367 7583 14950

165-Mütevelli: Vakıf işlerine bakan

166 -İmaret : Aş evi.
167 -Tabhane : Misafirhane

121
 v iz e KAZASI
Pınarhisar’ın fethinden sonra I.Murat, Mihal Bey’in oğlunu bir kol asker ile Vize “B izya”
fethine görevlendirdi. O da gelip; bir ay kadar savaştan sonra, savunmadakiler teslim olmuşlardır.
Vize, İstanbul’a iki merhalede olup, havası ve suyu gayet güzeldir. Kırkkilise’ye 10,
Midye’ye 8 ve Lüleburgaz’a 6 saat uzaklıktadır. Kasaba merkezi ile bağlı 47 köydeki 4466 evde
23561 nüfusu olup, çoğunluğu İslam ve Rum’dur.
Saray, Yenice, Örencik, Hasboğa nahiyeleri Vize’ye bağlı olup, Saray Nahiyesi Müdürlüğü
bir tepe üzerinde, hükümet konağı, telgrafhane, bir minareli kubbeli câmi’i ile gayet şirin bir
kasabadır. Geçmiş dönemlerde pek bakımlı olduğu, halen mevcut olan eserleriyle görülmektedir.
Vize Hükümet Konağı 108 merdivenle çıkılan bir tepe üzerindedir. 4 câmi, 3 mescit
vardır. Bunlardan Gazi Süleyman Paşa’nın yaptırdığı câmi, Ayasofya’nın modeli olduğundan
görülmeye değer.
Öbür üçünü Saka Baba, Hasan ve Ferhat Beyler yapdırmıştır. Karşı Mahallesi’ndeki dergâh
Şeyh Bâli tarafından yaptırılmıştır.
Kaza içinde; 13 sağlam, 27 harap câmi ve mescit 2 hükümet konağı, 32 okul, 1 ortaokul,
2 harap imaret, 1 telgrafhane, 1 tekke, 5 kiremithane, 5 sayak dolabı, 46 çeşme, 1 metropolithane,
18 kilise ve manastır, 301 ev arsası, 40 mera, 775 çayır, 17759 tarla, 28 bahçe, 3926 bağ, 6
çiftlik, 1522 ambar ve samanlık, 1 rakı fabrikası, 25 değirmen, 10 han, 2 hamam, 31 fırın, 35
İslam, 18 Hıristiyan mezarlığı, 72 harman yeri, 6 tahta bıçkısı, 3 çiftlik arsası, 1 yağhane, ve 376
dükkan vardır.
Vize’de tabakhane civarında Şeyh Bâli, Kale Mahallesi’nde Alaaddin Baba, Çalılık Bağlar
civarında Kara Köçek Dede, Yazı Mahalle civarında da Edhem Baba gömülüdür.
Vize’nin Vinke ve Yenice köylerinde şayak dokunur, ve Yenke’de dolaplanır.
Büyük Manika Köyü’nde tütün ekilir. Buğday, çavdar, mısır, arpa, yulaf, burçak, kuş
yemi, keten, darı, mercimek, nohut, bakla fasulye ekilir.
Kasaba ve köylerde üzüm de olur. Kasabadaki fabrikada şarap ve rakı da yapılıp dışarıya
da ihraç edilir.
Belediye’nin bir yıllık geliri 10000, gideri 9060 ve Midye ile beraber Ziraat Bankası
şubesinin sermayesi 484083 buçuk ve verdiği borç 458687 kuruş olup, halen kasa mevcudu
35396 buçuk kuruştur.

Vize Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

İslam 4828 5467 10295
Rum 5928 6182 12110
Ermeni - 1 1
Bulgar 514 523 1037
Çingene 74 78 152
TOPLAM 11344 12251 23595

122
 AHTAPOLI KAZASI
Kırkkilise’ye bağlı, Karadeniz kıyısında ikinci sınıf bir kazadır. Merkezi Vasilkozlar köyü
olup on beş köyü vardır.
Doğu Rumeli hududundan yaklaşık 15 saat uzaklıkta, Kırkkilise’nin 50 km kuzey
doğusunda eski bir kasabadır. Eski adı Agatopolis'dir. Doğusu Karadeniz’le, kuzeyi Doğu Rumeli
hududuyla, batısı Tırnova, güneyi Midye kazalarıyla çevrilidir. Kaza merkezinde 356 evde 1419
nüfusu vardır.
Kazanın genişliği 24, uzunluğu 56 km olup, kaza içinde 2058 evde 8612 değişik kökenli
nüfus vardır.
Kazada; 5 câmi, 5 okul, 1 hükümet konağı, 1 telgrafhane, 1 hapishane, 1 buharlı un
fabrikası, 2 su değirmeni, 7 yel değirmeni ve 1 belediye dairesi vardır.
Bunların yapılmalarında yerli halkın, büyük yardımları olmuştur. Belediye’nin geliri 700,
gideri de o kadar kuruştur.

Ahtapoli Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

Islam 242 298 540
Rum 2916 2881 5797
Bulgar 1105 1131 2142
Çingene 66 63 129
TOPLAM 4235 4293 8612

123
 m id y e KAZASI
Karadeniz kıyısında, Kırkkilise’ye bağlı 1600 nüfuslu küçük bir kazadır. îki tarafından
denize inen derelerin birleştiği yerdeki yükseklik üzerinde kuruludur.
Kaza, bir kasaba, bir çiftlik beş köyden oluşur. Samako nahiyesi de ona bağlı olup, 3000
kadar nüfusu ve güzel bir hükümet konağı vardır.
Istıranca Dağları eteğinde ise de, derelerin akıntısı düzgün olmadığından havası bozuk
olup, eski bir sur içindedir. Yarım saat uzaklıktaki Kazandere’de bulunan manastır, eski
eserlerdendir. Yanındaki mezarlara ve bazı yazı ve resimlere bakılırsa milattan önce olduğu
anlaşılır. Buna ait birçok söylentiler var ise de, doğrulukları kanıtsanmamıştır.
îl merkezine 30, Livaya 20 saat uzaklıktadır. Çorlu’dan Saray ve Edirne’den Vize’ye
kadar yolları oldukça düzgün olup, bundan ileriye araba ile gitmek olanaksızdır.
Aşağıda görülecek nüfus cetvelinden de anlaşılacağı gibi kaza içinde 1444 evde toplam
7137 nüfus vardır.
Kasabada; bir Şeriat Mahkemesi ve iki harap hükümet konağıyla dökümhane mevcut
olup, hükümet dairesi ve belediye telgrafhane, gümrük, genel depo ve reji idareleri kiralık
evlerdedir. Kasaba kenarında I.Sultan Selim’in yaptırdığı bir câmi olduğuna bakılırsa, bu
kasabanın, O’nun döneminde zapt edildiği anlaşılır ise de, tarihlerde buna dair bir açıklık
görülememiştir. Bu câmiden başka hayır sahiplerince yapımlaş bir câmi ve bir mescit vardır.
Kaza içinde ayrıca 7 han, 93 mağaza, 98 dükkan, 25 kahve, 8 fırın, 63 ahır, 4 kayıkhane,
7 çömlekhane, 4 kiremithane, 26 değirmen, 4 dalyan, 5 dolap, 2 kuyu, 8 çeşme, 2 ayazma, 2
harap hamam, 5 kömür ocağı, 43 samanlık, 6 kilise, 4 okul, 2 metropolithane, 2 îslam ve 5
Hıristiyan mezarlığı, 3 manastır, 4 ambar, 255 harman yeri, 5471 tarla, 13 çayır, 1480 bağ, 123
bahçe, 58 baltalık, 2 otlakiye, 4 mera, 48 koru vardır.
Toprağın verim gücü 104’dür. Mısır, buğday, arpa ekilir. Arazi taşlık ve ormanlık
olduğundan tarım ürünleri, kendisine bile yeterli değildir. Yerli ticaret kömür, kereste, odun ve
şaraptan oluşur.
Belediyenin geliri 8836 kuruş 36 para, gideri 11623 kuruş 30 para’dır. Kazada Ziraat
Bankası şubesi olmayıp, yardım hissesi Vize Ziraat Bankası şubesine yatırılır.
Kaza içi 17 saat olup, senede 900 yeni kıye kuru soğan, 165 fasulye, 45 arpacık, 360
sirke, 26 pestil, 6930 un, 58 kuru erik, 80 don yağ, 400 sebir yağı, 1222 kilo mısır, 7 çavdar, 18
kızılca ithal ve 5723000 eski kıye kömür, 2000000 odun, 300 kıye kalkan balığı, 2560 adet torik,
60000 palamut, 1919005 çiroz balığı ihraç edilir.
Istıranca Deresi de, Balkan’ın güney doğu eteğinden çıkarak, bu kaza içinden 40 km.
aktıktan sonra Terkos Gölü’ne boşalır.

Midye Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam

İslam 161 187 347
Rum 3166 3361 6527
Bulgar 126 137 263
TOPLAM 3453 3684 7137

124
 BABA-I ATIK “BABAESKİ” KAZASI
İstanbul demiryolu üzerinde, Lüleburgaz, Uzunköprü, Havsa, Hayrabolu, Kırkkilise
kazalarıyla çevrili, Kırkkilise’nin 30 km. güneyinde, Edirne’nin 50 km. güney doğusunda
Ergene’ye akan Büyük D ere’nin batı kenarında ve dem iryolu’nun 10 km. kuzeyinde
bulunmaktadır.
Demiryolu istasyonunda 50’ye yakın mağaza ve dükkan bulunup, büyük ölçüde zâhire
ihracatı buradan yapılır.
Kasaba içinde; 4 mahalledeki 320 evde 1149 Müslüman, 246 evde 989 Hıristiyan ve 1
evde 9 Yahudi vardır.
347 dükkan 4 han ve ortaokulla beraber 5 okul, 2 câmi, 1 tekke, 1 kilise, 1 hükümet
konağı, 1100 kuruş geliri ve o kadar gideri olan belediyesi vardır.
Resmi emlak şubesi ile telgrafhane devlete aittir.
Ayrıca 3 köprü, 4 çeşme ve 4 kiremithane vardır. Dindoğru Mahallesi’ndeki câmi ahşap
olup Fâtih’in, Hacı Hasan Mahallesi’ndeki câmi’i ise eski eserlerde gayet güzel ve nakışlı bir
kubbeli kâgir olup, Cedîd Ali Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Câmi’in kubbesi, Sultan Selim Câmi’inin kubbesi model alınarak yapılmıştır.
Kaza kenarında, varoş mahallesinden geçen Büyük Dere adlı nehrin kaynağı, Kırkkilise
dağları olup, Ergene ile birleşir.
Kasabadaki çeşmelerden ikisi ve harap olan hamamı Ali Paşa yaptırmıştır. Köprülerden
birisi altı gözlü ve taş olup, Sultan II.Murat tarafından H: 1044/M: 1634/35 tarihinde yaptırılmıştır.
Alpullu Köyü yakınında ve Ergene Nehri üzerindeki beş gözlü taş köprü de, Şehit Mehmet
Paşa’nın yaptırdığı hayır eserlerindendir.
Kasaba içindeki ahşap tekkede, Tanrı ermişlerinden Sarı Saltık gömülüdür. Ölümü tarihine
ait bir bilgi elde edilemeyip, ancak adı geçenin, H:300/M:912/13 tarihlerinde Anadolu’dan buraya
gelip, birçok savaşlarda bulunduğu, mezarının Diyarbakır’da olduğu anlatıldığına göre, adı geçen
tekkenin O ’nun makamı olacağı anlaşılıyor.
Kendisinin yaşlılık dönemi olmasından dolayı kasabaya “Baba-i Atik" demiş olduğu
sanılmaktadır.
Kaza, üçüncü sınıftan olup, Kara Halil, Çengerli, Pınarhisar, Kozciğaz, nahiyelerinden
ve merkeze bağlı 31 köyde kasaba dışında 1505 ev ve 5064 Müslüman nüfus ve 1219 evde 5561
Hıristiyan, 18 evde 82 çingene nüfus vardır.
41 dükkan, 4 câmi, 11 mescit, değişik 31 okul, 9 kilise, 2 köprü, 10 çeşme, 5 kiremit ve
tuğla ocağı da vardır. Buğday, mısır gibi ürünleri fazladır.
İthalat ve ihracatı değişik zâhirelerden olup, senede yaklaşık olarak 300000 kilo zâhire
elde edilir. Ziraat Bankası şubesinin mevcudu olmayıp, eski ve yeni açılan kredi 383252 kuruş
sermaye vardır.

125
 DEDEAGAÇ KAZASI
Dedeağaç Kasabası, Enez, Sofulu kazalarıyla Farecik ve Mekri nahiyelerinden oluştuğu
halde, Dedeağaç karşısında bulunan Semadirek adası da iki sene önce buraya bağlanmıştır.
Enez Kazası fâhri müdürle yönetilir, Kocaali Nahiyesi’nde; 17 köy, Sofulu Kazası İpsala
Nahiyesi müdürlüğü ile fahri olarak yönetilir.
Paşmak, Ova, Beşikli, Derbend, Kanberler ve Bâlâ nahiyeleri ile 110 köy ve merkez
kazası müdürlüğü de fahri olarak yönetilir.
Şahinler, Doğanca Hisar, Semadirek nahiyeleriyle 41 adet köyü olan ve bu suretle toplam
3 kaza, 12 nahiye, 168 köyü olan Dedeağaç Sancağının merkezidir168
Liva merkezi, Edirne’nin güneyinde ve Mekri ile Enez’in arasında Akdeniz sahilindedir.
Dedeağaç’ı denilen yer, eskiden ev olmayan boş bir yer iken, H:1288/M: 1871/72 senesinde,
Rumeli deniz yoluna, oradan, Kuleliburgaz istasyonuna kadar, bir şube yapıldıktan sonra, günden
güne imar edilmeye başlanmıştır. Halen, 429 ev ve 2101 nüfuslu bir ticaret merkezidir.
Yapılması düşünülen limanın olması halinde, daha fazla gelişeceği kesindir.

İklimi ve Doğal Yapısı

Livanın düzlük ve sahil bölümü havası ılıman olup, Meriç Nehri’nin denizle birleştiği
Enez’in havzası, bataklık olduğundan sıtmalıdır.
Adı geçen nehir, Sofulu Kazası’ndan ve köylerden geçip, Akdeniz’e dökülür.
Eskiden kayıklar, Edirne’den Akdeniz’e kadar gidiş-geliş yaparken, zamanla yatağı dolmuş,
kıyılarına kurulan değirmenlerin bentleri de nehrin akışını durgunlaştığından, halen içinde ancak
zorluklarla sallar işleyebilmekte, ve taşkın mevsiminde, tarım arazisini tahrip edip, meydana
getirdiği bataklıklarda havayı bozmaktadır.
Enez, İpsala, Ferecik kasabalarıyla Bey Köyü ve Cam Manastırı’nda ve Dedeağaç’ına
yakın Yeniköy’de içmek için hafif ve uygun sular bulunur.
Dedeağaç’a iki saat uzaklıktaki Fere Ilıcaları denmekle ünlü, cilt hastalıklarına ve diğer
hastalıklara faydalı iki ılıca vardır.
Mayıs ve Ağustos’un on beşinde binlerce ziyaretçi toplanır. Sultan II.Bayezid vezirlerinden
Davut Paşa, ılıcalar üzerine kubbe yaptırmıştır.
Birisinin suyu gayet ağı kokulu olup, bir kuyudan çıkar. Güçlü bir müshildir. Öbürünün
suyu oldukça kokusuz olup, içine girerler.
Bunların bitişiğinde büyük bir han vardır ki, Evranos Bey yaptırmıştır. Hepsi harap olmuş
ve ancak izleri görünür durumdadır.
Ilıcaların yanında yüksek bir dağ üzerinde, Işıklar Zâviyesi vardır ki, abdal sınıfından
Nefes Baba orada oturup, Ekmekçi Zâde Ahmet Paşa H: 1000/M: 1591/92 senesi içinde zâviyeyi
yaptırmıştır.
O tarihte, adı geçenin bazı düşmanları şehit ettiğinden, oraya gömülüp, üstüne türbe
yapılmıştır. Halen bazı fakirler içinde otururlar. Ova içinde, Sofulu Kazası’nda, aşağı yukarı
Kanberler, Kara Viran köyleriyle Dedeağaç kazasında Karakaya, Hoca Köyü civarında simli
kurşun, bakır, antimuvan ve Dedeağaç Kazası’nın Şahinler nahiyesi içinde, İpdere adlı yerde
kömür madeni vardır.

168 -Bir merkez ancak bu kadar karışık olarak tarif edilebilir.

126
 Mekri Nahiyesi’ndeki Taşlık Köyü’nde değirmen taşı, Haliloğlu ve Budima köyleri
civarında âdi bina taşı, Sofulu Kazası’nda Câmi-i Kebir Köyü’nde, bina için taş ocakları vardır.
Sancağın yaklaşık 40000 dönüm orman ve koruluğu vardır. Bunlardan kereste ve odunluk olarak
faydalanılır, kömür de yapılır.

Ürünler ve İçerde Yapılanlar

Livanın birinci ürünü buğday, arpa, susam, palamut, üzüm, ipek kozası, tütün, zeytin,
ikinci derecede burçak, çavdar, darı, kuşyemi, anason, kabluca, mercimek, keten, pamuk ve her
çeşit meyvedir.
Buğday yaklaşık 500.0000, arpa 60.000 kilo, ipek kozası 150.000 kilo, palamut, tütün
300.000, zeytin 250.000, üzüm 2.600.000 kıye olarak elde edilir.
Yalnız Mekri’de 35-40 bin kıye iyi kaysı olur. Tütün ve kozanın yatağı Sofulu’dur.
Üzümden merkezde bir milyar diğer yerlerden 200.000 kıye şarap yapılır.
Önemli bir sanayi ürünü yoktur. Bazı yerlerde kilim ve âdi halı dokunur.

Nüfus
R:1303/M:1887/88 yılında yapılan nüfus sayımına göre:
Liva içinde yerli ve yabancı, erkek ve kadın olarak 28427 îslam, 34092 Rum, 12899
Bulgar, 287 Ermeni, 545 çingene ki toplam 66290 ve kaza olarak Dedeağaç’ta 20939, Sofulu’da
38463, Enez’de 6888 nüfus vardır.169

Arazi, Ev ve Hayrat
Liva içinde 1404068 dönüm ekilir ve ekilmez arazi, 16146 ev, 1595 dükkan ve mağaza,
69 fırın, 22 han, 340 değirmen ve 3 fabrika, 285 oda, 1398 ambar ve samanlık, 20 çiftlik, 19191
bağ, 5605 bahçe, 103627 arsa, 111 okul, 81 kilise, manstır, 1 kışla, 2 karakolhane, 1
metropolithane, 103 sağlam, 3 harap câmi, 1 harâb, 1 sağlam mescit, 18 türbe ve tekke, 1 harâb
imaret, 2 medrese, 6 hamam, 245 çeşme ve sebil ki, arazi dışında 155783 bina ve mülk vardır.
Bunlardan, R: 1302/M: 1886/87 senesinde 109 ev, 20 dükkan ve mağaza, 5 fırın, 2 han, 2
hamam, 5 değirmen, 130 ambarve samanlık ve R:1300/M:1884/85 senesinde 117 ev, 25 dükkan
ve mağaza, 5 fırın 2 han, 8 değirmen, 37 ambar ve samanlık ve çiftlik yapılmıştır.

Emlak ve Arazi Alım Satımı

{Yazar, bu başlık altında R:1302 / M:1886/87 - R:1303/M:1887/88 seneleri içinde ne
kadar emlak ve arazi alım satımı yapılmış olduğunu, alınan ve satılanın türlerine ve alınıp
satıldığı paralara alan ve satanların milliyetlerine ve uyruklarına kadar ayrı ayrı yazmış
bulunmaktadır.
Şahsen bu kadar ayrıntıya bu eserde neden bu kadar yer verildiğini anlamış değilim.
Neredeyse satılan bir evin oda, kapı ve pencerelerine kadar yazılacak imiş. Bu nedenle o
bölümü bu açıklama ile atlayacağım.
Merak edenler, orijinal metnin 276 ve 277. sayfalarına başvurabilirler.}

169- Bu nüfus sayımının yaş guruplarına ve erkek-kadın sayısına göre ayrıntılı sıralanması (1 yaşından 100 yaşına
kadar) için merak edenler, aynı eserin eski yazılı baskısını 274. ve 275. sayfalarına başvurabilirler.

127
 Maarif
Dedeağaç Kasabası’nda bir sivil lise ve ilkokul, Fere’de üç ilk ve bir ortaokul, Mekri’de
bir ilkokul vardır.
Liva dâhilinde Müslüman çocukları için her mahallede, eski ve yeni sistemde sübyan
okulları vardır.
Dedeağaç’ındaki 59, ilkokul da 81, Fere Ortaokulu’nda 26 ve ilkokulunda 133,
Mekri’dekinde 63 öğrenci vardır.
Müslüman olmayanların çocukları için de büyük köylerde yeteri kadar okul vardır.

Bayındırlık ve İmar İşleri

Dedeağaç’tan Mekri’ye kadar 11 km’lik şose yolu üzerinde taş bir menfez ile büyük ve
küçük beş köprü yapılmıştır.
Sol^lu’dan Dedeağacı’na kadar diğer bir şose yolu yapımına başlanmış olup, Mandıra
köprüsünden itibaren Benekli’ye kadar 76 km’den 14 km’sinin şosesi ve 9 km’sinin toprak
düzenlemesi tamamlanmış ve üzerindeki köprüler tamamlanmıştır.
Okullar dışında H:1306/M:1888/89 yılında bir kışla yapılmış olup, aşağıdaki tarih eski
mutasarrıf Baha Beyefendi tarafından düzenlenmiştir.

TARİH
Hudâvend-i zaman Abdülhamid han
Ki zât-ı pâkidir hakka şehinşah

Senâsı âlemin zîb-ü zeban

Duası nuhbe-i ezkâr-ı efvah

Humâyun maksadı ihyâ-ı devlet

Mukaddes fikridir bu mülkü erfah

Bu kışla sâye-i şâhânesinde

Yapıldı ecmelen an külli eşbah

Direhşân ola necm-i bahtı dâim

Dolandıkça sipihri mıhr ile mâh

Baha bir beyn ile lafzen ve mânen

Eder târih-i cevherdârı agâh

Bin üç yüz altı sâlinde bu kışla

Tamam-u kâmil oldu bârekallah
H:1306/M:1888/89

On bin m2 bir arsa içindeki hükümet konağı, taştan yapılmış ve pek güzeldir. îki katlı
jandarma dairesi ve bir süvari ahırı, bir hastane ve hapishane, evrak mahzeni, taş minareli bir
câmi-i halkın işbirliği ile yapılmıştır.

128
 Kasabada; 2 hamam, 1 şadırvan, 7 çeşme, 1 ilkokul ve bitişiğinde 1 mescit, 1 karakolhane,
2 buharlı un fabrikası, 5 rakı, buharsız 1 gazoz fabrikası, 1 büyük tuz ambarı, düyun’u umûmiye
binası, 1 gaz mahzeni ve küçük bir mendirek ve limanı vardır.
Gümrük idaresinden başlayıp, Edirne’ye kadar olan demiryolu hattı ve istasyondan
başlayıp, Mekri Nahiyesi’nde son bulan şose üzerinde 15 köprü ve iki menfez170vardır.

Maliye İşleri
Livanın R:1300/M:1884/85 senesi genel geliri 66.500.079 kuruş 39 para’dır.171 R:1301/
M:1885/86 yılı içinde, Maliye Nezaretine ve Vilayete 2334654 kuruş 37 para, R:1302/M:1886/
87 ‘de 5150695 kuruş 10 para, R:1303/M: 1887/88 ‘de 4640784 kuruş 33 para gönderilmiştir.

Vergiler
Dedeağaç vergi idaresinde, iç harcamalar denilen tür ve gelir ki, sanayi ve tarım ürünlerinin
yüzde sekiz gümrük vergisi alınarak, deniz yolu ile ihraç olunan ve çoğunluğu aba ve şayak,
mensucat, gül suyu ve tarım ürünleri ve benzerinden oluşan eşya ve yüzde on iki vergiye tabi
olan kereste tütün ki, yabancı ülkelerden gelip, yüzde sekiz gümrük alınan şeker, kahve, pirinç,
gaz, makarna, kösele, vidala, demir eşya, cam işi, giyecek ve her türlü dokuma ve manifatura ile
alkollü içki v benzeridir.
İhracatta, yine bir gümrük vergisi ile koza, şarap, pekmez, arpa, buğday, kokoroz, kuşyemi
gibi şeylerdir. Genel olarak Dedeağaç’ın 177163 kuruş 33 para geliri, 256605 kuruş 17 para da
R:1303/M:1887/88 tarihli gideri olmuştur.

Ziraat Bankası Şubeleri

Ziraat Bankası Dedeağaç şubesinin sermayesi 2036345 kuruş, verdiği borç 263789 kuruş
olup, sandık mevcudu 57494 kuruştur.
Sofulu, Enez ve adı geçen şubelerin toplam sermayeleri 4736952 kuruş 13 para, verdikleri
borç 452203 kuruş 10 para olup, kasa mevcutları 149200 kuruş 21 paradır.

Posta-Telgraf
Liva içinde Dedeağaç, Fere, Enez ve İpsala’da posta-telgraf merkezleri olup, bunlardan
R:1302/M: 1886/87 senesi içinde postalardan 42443 kuruş 10 para, telgrafta 53433 kuruş 35
para ve R:1303/M:1887/88 senesinde de postadan 49364,5 telgrafsan 67468 kuruş 10 para ki,
toplam 116732 kuruş 25 para gelir sağlamıştır.
Dedeağaç treni, pazar günleri dışında, Selanik ile İstanbul arasında çalışan Mesajeri
Loid ve İzmir hattında da Joli Vıktorya Velfired Joli kunpanya vapurları gidip gelirler.
“NOT:Bu vapurların hangi devlete ait oldukları ve tonilatoları hakkında ayrıntılı
rakamlar verilmiştir. Meraklı olanların orijinal metin S:285-286’y a baş vurmaları önerilir. ”

170 -Menfez: Delik, ağız.

171- Yazar, bu paranın hangi gelir kaynaklarından sağlandığını ayrı ayrı miktarlarını da belirterek yazmıştır ki, bunu
merak edenler orijinal metin 280 ve 281. sayfalarına başvurabilirler.

129
 Sağlık Durumu, Doğum ve Ölümler
Yukanda da anlatıldığı gibi livanın, Meriç civarında ve bataklık yerlerinde sıtma hastalığı
olup, çoğunlukla yaz mevsiminde görülür. Diğer hastalıklar ile hayvan hastalıkları hakkında
yerel kaynaklardan verilen bilgilere göre R:1303/M:1887/88 senesinde insanca olağanüstü bir
hastalık olmamıştır.
Hayvanlar arasında ise; Mekri Nahiyesi’nin Kasanlar Köyü’nde, hayvanlar arasında çıkan
hastalık sonunda birkaç baş hayvan ölmüş, alınan önlemlerle etrafa bulaşmadan önü alınmıştır.
Geçen R:1302/M:1886/87 senesinde liva içinde 362 erkek, 307 kız ki toplam 669 ve 348
erkek, 336 kadın ki toplam 684 ölüm olmuştur.
R:1303/M: 1887/88 senesinde de 1005 erkek, 664 kız ki toplam 1669 doğum ve 613
erkek 459 kadın ki toplam 1072 ölüm olmuştur. Fakat adı geçen yıla kadarki sürede bu kayıtlar
düzenli olarak tutulmamış olduğundan, bu istatistik pek sağlıklı değildir.

Cinayet Olayları
Liva içinde R:1302/M: 1886/87 senesi içinde 6 katil, 2 zehirlenerek ölüm, 7 kazaen ölüm,
2 kişiye suikast, 6 yangın, 6 zorla ırza geçme, 9 livâta172, 105 hırsızlık, 18 ahazlık, 11 silah
teşhiri, 49 darp ve bıçaklama, 11 memura hakaret, 72 hükümet tembihlerine aykırılık, 43 edep
dışı hareket ve ağız bozukluğu, 3 diplomasız hekimlik, 4 sahte teskere ve pasaport kullanma ki
toplam 455 olay meydana gelmiştir.
R: 1303/M: 1887/88 senesinde de 7 katil, 8 kazaca ölüm, 1 suikast, 6 boğularak ve aniden
ölüm, 13 yangın, 8 ırza tecavüz ve kız kaçırma, 7 livâta, 107 hırsızlık, 10 ahîzlık173, 2 rüşvet, 3
silah gösterme, 3 eşkıyaya yataklık, 158 darp ve yaralama, 5 hayvan öldürme, 5 cebren haneye
girme, 1 iftira, 2 yalan yere şahitlik, sahte tezkere ve senet kullanma, 2 barut kaçırmak, 3 kilise
açmak, 5 memuriyete hakaret, 19 hükümet tembihlerine uymamak, 3 tehdit, 24 edep dışı hakaret
ve dille tahkir, 1 mahpus kaçırmak gibi toplam 406 adet olay meydana gelmiştir.

Adliye İşleri
“Açıklama; bu başlık altında yazar, liva içindeki hukuk ve ticaret mahkemelerinde görülen
davaları ve bunların sonuçlarını ayrı ayrı yazmakta, ceza evindeki 167 tutuklunun da haklarında
verilen kararları belirtm ektedir. M erak edenler orijin al metin 288-289. sayfalarına
başvurabilirler. ”

Dedeağaç Kazası’nın Nüfus Cetveli

Mezhebi Kadın Erkek Toplam
İslam 3827 4243 8070
Rum 1363 1798 3161
Ermeni 29 255 284
Yahudi 15 26 41
Bulgar 4243 4758 9001
Çingene 358 331 689
TOPLAM 9835 11411 21246

172-Livâta: Erkekler arasında cinsi sapıklık.

173 -Ahîz: Esir, tutsak

130
 SEMADIREK NAHİYESİ
Semadirek, Doğu Rumeli’de, Ağınnka Bumu’na 39. îmroz Kalesi’ne 32, Limni’de
Plaka’ya 30, Taşan’da îstavroz’a 51, Dedeağaç’dan Mekri’ye 38 km mesafede bulunan yumurta
şeklinde, uzunluğu 22, eni 13 km olan bir adadır.
Semadirek ile îmroz174 arasındaki denizde şiddetli fırtınalar eksik olmaz ve tehlikelidir.
Semadirekle, Enez arası ise tehlikeli sığınaklarla çevrili olup, süngercilerin söylentilerine göre,
buralarda fazlaca mermer sütunlar bulunurmuş.
Batı yönünde ve kasabaya bir saat uzaklıkta Kameryonca Limanı vardır ki, lodos ve
poyraz havaları sırasında 200 kadar gemi korunabilir.
Öbür iskeleler şunlardır: Limindi, Kaçaba, Yesiru, Palapoki.
Burada gayet güzel şunlar da vardır: “Eni ve Ençe” burada bir çeşme vardır.
“Kalvonbel Karyotıs ” burada her tür yemişler, bahçeler ve Bizans döneminden kalma
mezarlar vardır. 80-100 yıl önceleri birçok üzüm bağları bulunmuştu.
“Harab iskele Çokalarya” burada, eski Yunanlılar döneminde çömlek fabrikaları vardı.
“Erhondo Petre Termiküt” ki, ılıcalar iskelesi adıyla söylenir.
“Çetyomar Platya” burada bir nehir vardır.
“Fronidya Tunafet Platanus Kiryo Bezo ” bir göl. îçinde sülük de bulunur. En şiddetli
lodos havasında vapur barınabilir.175
Semadirek’de en yüksek dağ, 1700 metre yüksekliğinde ki Fekar yani Kamer Dağı’dır.
Eski adı Saoki'dir. Aya Yorgi, Bruket, îlya adlı dağlar da vardır ki, bir dönemde bunlar arasında
volkan olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Etrafı dağlarla çevrili olan adanın, yalnızca sahil
kesimlerinde tarıma uygun yerleri bulunmaktadır.
Zeytin ve armut ağaçları da bolca bulunur. Bunları sulayan derelerde vardır ki, bunların
üzerinde un değirmenleri bulunur. Bahçeleri sulayan nehirleri de vardır.

Madenler
Adanın her tarafında maden belirtileri vardır. Peçi yakınında gümüşlü kurşun damarlar
bulunmuştur. Bakır madeni de bulunmuştur. Maden suları da şifa vericidir.
Semadirekli Doktor Nikoloki Fardi Efendi, bu suyu Fransa’ya gönderip, tahlil ettirmiş;
verilen rapor aşağıya çıkartılmıştır.
Analyse quantitative des eaux minerales de Samathrace
Thema Psarotherma Syhia
1 me source 2 me source 3 me Source

Temperature Temperature
450 centgr. 530 centgr.
Monosull^re de Soduim 0,04
Chlorure de Soduim 3
Bicarbonate de Chaux 2
Bicarbonate de Soude 2
Silice 0,5
174 -İm roz : Gökçeada.
175 -Metinde, bunlara benzer daha 20-30 iskele yazılmakta ve Semadirek coğrafyası inceden inceye
anlatılmaktadır. Meraklılar metnin 291 ve 292. sayfalarına başvurabilirler

131
 Kasabaya iki saat uzaklıkta Aya îlya Dağı’nın eteğinde hastalara şifa veren bir su vardır.
Söz edilen yerde, hastalar, kırk bardak kadar su dökünerek, bir müddet istirahat ettikten
sonra, sağlıklarına kavuşurlar. Hatta hayvan üzerinde, kötürüm olarak gelen bir kaç kişinin, adı
geçen bu sudan üzerlerine kırk bardak su döküp, biraz dinlendikten sonra, yürüyerek iskeleye
indikleri rivayet olunur.
Adadaki bu tür sular, birçok romatizmal hastalıklara da şifalıdır.
Kasabanın kalesinin, H:833/M:1430 yılında Enez hükümdarı (Palamid Yes Gatelizyu)
tarafından yapılmış olduğu, bir mermer üzerinde yazılıdır.
H:1290/M:1873/74 senesinde çiçek ve H.1306/M:1888/89 senesinde influenza176
hastalığından pek çok kişi ölmüştür.
Adada 594 aile yani 2992 nüfus vardır. Bunlardan üç aile îslam, geri kalanı Ortadoks
Hıristiyan’dır. Dilleri Rumca’dır. R:1288/M:1872/73 senesine kadar, Mekri Kazası’na bağlı
iken, îmroz Kazası’na bağlanmış, R:1307/M:1891/92 senesinde oradan da ayrılıp, Dedeağaç’a
bağlanmıştır.
Hükümet konağı, içinde oturulmayacak derecede haraptır. Bir kilise ve bir Rum Okulu
vardır. Halkı çobanlık, kömürcülük ve çiftçilikle uğraşır. Evlerde kadınlar kilim ve seccade
dokurlar.
Ürünleri; buğday, arpa, susam, pamuk, zeytin, armut, kayısı ve diğer meyvelerdir.
Denizinde kaliteli sünger bulunur. Eskiden koyun ve keçi gibi hayvanlarda fazlaca
bulunurken halen azalmıştır. Tarihinde birçok adlarla anılmış olan ada, son olarak Samotrak
adıyla söylenmiş. Bu, eski Yunanca’da yüksek anlamına gelir.
Bizans ve Venedikliler, döneminden kalma kaleler de vardır. Burada eski bir tarihi şehir
ve tapınak kalıntıları bulunmaktadır.
Buralarda Fransız ve Avusturya kazı heyetlerinin yaptıkları araştırmalarda bir hayli, tarihi
eser ve saray, mabet ve sur kalıntıları meydana çıkmıştır.
Ada, tarih boyunca Yunanlılar, îranlılar, Makedonyalıların, Romalıların ve Bizanslıların
eline geçmiştir.
Ada H:870/M:1466 tarihinde Fatih’in kuşatması sonunda Osmanlıların topraklarına katılmıştır177.

Noi'.Şevket Dağdeviren, bir ara Dedeağaç ’da kaymakam olarak bulunduğundan, bu yöreye ait
ayrıntılı bilgiler vermiştir.

176 -İnfluenza : Grip

Semadirek’in tarihi hakkında ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler Orijinal metnin 296-303 sayfalarına
başvurabilirler.

132
 FERECIK n a h iy e s i
H:704/M:1304/05 tarihinde Vize’nin alınışından sonra Sultan I.Murat, askerin büyük
kısmıyla Rumeli’ye geçip, Lala Şahin Paşa komutasındaki askeri güçle birleşmiş, ve Malkara’da
komutanlarıyla danışma yapmıştır.
Sonunda, Lala Şahin Paşa, bir miktar askerle Ferecik Kalesi’ni zapta görevlendirilmiştir.
Padişahın, înceğiz’de bulunduğu sırada Ferecik’in zaptı müjdesinin gelmiş olduğu “Mufassal”
tarihte bildirilmektedir.
Ferecik, Câmi-i Kebir, Timurcan, Şeyh Sinan, Sadreddin, Subaşı, îhsaniye, Cedid, Kıpti
Müslim adlı sekiz mahalle ile dokuz köyden oluşur.
Kasabada Gazi Süleyman Paşa ve Hamza Çavuş’un yaptırdığı iki câmi ve bir mescit ve
Vakf-ı Kebir, Boyalık, Kışlak ve Herdemşe köylerinde dört câmi vardır.
Kasaba içinde Şeyh Sinan, Alaaddin, îbrahim, Süleyman Babalar adına dört zâviye vardır.
Bir hükümet konağı, telgrafhane, redif dairesi ve deposu ve süvari kışlası vardır.
Belediyenin yıllık geliri 6510, gideri 6378 kuruştur. Nahiye içinde buğday, çavdar, mısır, burçak,
kızılca, susam, darı, pamuk, fasulye gibi ürünler çıkmaktadır.
Kasaba demiryolu üzerinde olup, Dedeağaç yönünden 16 km.’den başlayıp, Sofulu
tarafında 30,5 km ’de son bulur.
Yılda 2500 kilo adi tütün elde edilir. Üç adet kiremit, tuğla ve kireç ocağı olup,
çömlekhanesinde yılda 1500 çömlek yapılır. Bazı köylerde de kireç ocakları olup, senede 40000
kıye kireç elde edilir.
Nahiye içinde 27 çeşme vardır.

MEKRI n a h iy e s i
îki mahalle ve 12 köy ile 747 evde 3331 nüfuslu olup, sahilde Dedeağaç’a iki saat uzaklıkta
Gümülcine yolu üzerindedir.
Kasabada hükümet konağı, belediye binası, iki câmi, iki mescidi vardır. Bunlardan biri
Sultan II. Bayezid, öbürü hayır sahiplerinden Hacı Yakup Ağa tarafından yaptırılmış olup, köylerde
de on bir câmi vardır.
Belediye’nin R:1306 / M:1890/91 senesi geliri 4103 kuruş 15 para, gideri 4101 kuruş 5
paradır. Kasabada iki pınar vardır. Büyük pınarın suları üzerinde 12 un değirmeni ve etrafında
bağ ve bahçeler vardır.
Kasaba içinde 14, köylerde 13 çeşme vardır.
Taşlık Köyü’nde iki değirmen taş ocağı olup, senede 200 adet taş yapılır ve etraf kasabalara
satılır.
Tarım ürünleri arasında buğday, arpa, çavdar, susam, mısır vardır ve değişik türde meyve
de yetişir. Senede 200000 kıye zeytin elde edilir.
Eski eser olarak dört kale duvarı vardır. Bir bayır üzerinde Rumeli fetihlerinden Sancaktar
Baba, Taşlık Köyü’nde de Hıdır Baba türbeleri vardır.

133
 SOFULU KAZASI
Bundan üç sene önce Dimetoka’ya bağlı iken yeni teşkilatta, etrafındaki kazalardan alınan
nahiye ve köylerle altı nahiyeden oluşan bir kaza haline getirilmiştir.
Arazinin çoğu dağ ve bayır ise de, her tür ürün yetişir. Meriç Nehri kıyısı gayet
mahsuldardır. Dedeağaç Demiryolu da bu bölümden geçer. Dağlık tarafı Rodoplardan oluşur ki,
buradan çıkan beş çay Meriç’e karışır.
Yelkenci Deresi denilen çay üzerinde, beş yıl önce yapılmış olan, 25 metre uzunlundaki
köprü üzerine, Vali Hacı îzzet Paşa tarafından yazılan tarih, Paşa tarafından uygun bulunarak bu
köprünün uygun bir yerine yazılmıştır.

TARİH
Zıll-ı Hak hazret-i sultan Hamid
Emr edip kıldı bu cisri inşa

Ecrini eyledi ihda ola şâd

Ruh-ı şehzâde Süleyman Paşa

Bu sudan emr-i muhal idi mürur

Cûşa geldikde misâl-i derya

Etdi bu cisr ile te ’min-i tarık

Ol şehinşâh-ı memâlıkpîra

Edeler her geçen ebna-ı sebil

Hazret-i bâni-i zîşana dua

Ömrü efzun ola fermânı m ut’a

Eyleye âlemi adli ihya

Emr-i fermân-ı humâyun izzet

Oldu bu beyt ile târih-i bena

Yad ola adı bunun dünyada

Cisr-i şehzâde Süleyman Paşa
R:1305 / M:1889/90

Öbür çaylar üzerinde, ahşap veya yarı ahşap köprüler vardır. Kaza yakınında yapı taşı
ocakları da bulunmaktadır. Yenici ve Köydere köylerinde aşı boyası madeni bulunup, halk
tarafından çıkartılarak kullanılmaktadır.
Yine dağlık yörelerde meşe ve çam koruları bulunup, bunlardan kereste elde edilir.
Kaza, îpsala Nahiyesi’yle beraber 18 mahalle, 108 köy, 8 çiftlik, 1991 evde 21075 erkek
ve 19664 kadın nül^sa sahiptir.
Bunlar içinde 10329 erkek 9507 kadın Müslüman’dır. 6904 erkek 6906 kadın Rum, 3595
erkek 2882 kadın Bulgar, 25 erkek 15 kadın Katolik, 19 erkek 19 kadın Ermeni, 4 erkek 4 kadın

134
yabancı Yahudi, 282 erkek 326 kadın Müslüman Çingene, 13 erkek 5 kadın Müslüman olmayan
Çingene vardır.
Sofulu’da 1 hükümet konağı, 1 jandarma dairesi, 1 ambar, 1 telgrafhane, 1 hapishane, 1
de evrak mahzeni vardır.
Kazada; 31 çeşme, 37 câmi, 2 tekke olup bunların hepsi hayır sahiplerince yaptırılmıştır.
Tekkelerden biri, Nasuhbey Köyü’nde, Karababa Tekkesi denmekle tanınır. Yaptıranı
bilinmeyip ancak, bundan 50-60 sene öncesine kadar pek çok arazi ve emlaki var ise de şunun
bunun eline geçerek, şimdi, yalnız tekke yanında bir kısım harap binadan başka bir şey kalmamıştır.
Adı geçen tekkede Kara Baba, ve Durali Baba adlı kişi gömülüdür. Derbend-i sagir
civarında, Kızılveli Dergâhı denmekle ünlü Seyidali’nin, iki yerde tekkesi bulunduğu için tekke-
i bâlâ (yukarı tekke), tekke-i zir (aşağı tekke) adlarıyla söylenirler.
Bunlarda Seyidali gömülüdür (hangisinde?). Kendisi Horasan’dan gelip, fetih sırasında
orada kalmıştır. Bu tekkeye fakirler yemeği için, hazineden yıllık 1200 kuruş ayrılmıştır.
Kazada, senede 50000 kıye tereyağı, 250.000 kilo ipek kozası, 7-800.000 kilo şarap ve
700 vagon bostan, 400 vagon değişik zâhire 10.000 kıye taze balık ihraç olunur.
Bunlara karşı, 2000 çuval un, 6000 sandık gaz, 80.000 kıye şeker, 60.000 kıye pirinç,
50.000 kıye sabun, 300.000 kıye tuz, 30.000 kıye kahve 40.000 kıye ispirto, 60.000 kıye kıyılmış
tütün ithal olunur. Kilim ve seccade gibi eşya da dokunur.
İpsala adlı öbür (Sepsilla) nın merkezi olan İpsala içinde; 1 hükümet konağı olup, belediye
ve telgrafhane bu bina içindedir. Belediye’nin on bin küsur kuruş geliri, o kadar da gideri vardır.
Kasaba içinde 8 çeşme vardır.
Eski eserlerden, harap bir imaret olup, yaptıranın Hüsrev Kethuda olduğu söylenir.
Kasabanın fetih tarihi H:750/M:1349/50 senesidir. Bundan birkaç yüz sene önce 20-30
bin nül^su varken şimdi 3-4 bin nüfusa inmiştir. Arazisi tarıma çok elverişli olmakla beraber,
nem oranı yüksektir.
Kasaba içinde 7 câmi, 1 mescit olup, câmilerden 5’inin yalnız minareleri kalıp, binaları
yıkılmıştır. Bayram Bey Mahallesi’nde, Sultan I.Murat’ın Vakıf Mahallesi’nde Eski Câmi adlı
iki büyük sağlam, fakat yaptıranı bilinmeyen câmi geçen sene, padişahı tarafından tamir
ettirilmiştir. Saraç İlyas Mahallesi’nde, evliyalardan Mehmet ve Ahmet adlı iki kişi gömülüdür.
Vakıf Mahallesi’nde, Şeyh Muslihiddin’in mezarı vardır. Kasaba kenarında Saraç İlyas
Mahallesi’nde Börce Dede ve Mubarek Şah Mahallesi’nde Evliya’dan Garip Sultan adıyla iki
kişi gömülüdür.

135
 INOZ “ENEZ” KAZASI
Enee, Enee yani înoz, eski adı Ayesintoz Vepolti Urya demekle bilinen eski bir kasaba
olup, halen Memduh "beğenilen” anlamına gelen înoz diye yazılmaktadır.
Enez’in tarihi kuruluşu hakkında Omerus, Heredot ve Tüksididi gibi tarih yazarları söz
etmekte olup, değişik söylentiler vardır.
înoz Kasabası Edirne îl hudutları içinde, deniz kıyısında, yüksek bir yarım ada üzerindedir.
Buranın, denizle çevrili bir oda olduğu kabuklu deniz hayvanları fosillerinden anlaşılmaktadır.
Meriç Nehri’nin kıyısında ve ağzında bulunan güzel bir limandır. Demiryolunun
Dedeağaç’a bağlanmasından sonra, Edirne’nin iskelesi olma önemini zayıflatmıştır. Meriç Nehri
yatağının temizlenmesi, O’nun, eski önemini kazanmasını sağlayacaktır.
Dragodına mevkii de önemli olup, yakınındaki doğal liman, fırtınalı havalarda gemiler
için güvenceli bir sığınaktır.
Enez eski kalesi, Latin împaratorluğu döneminde yapılmış, Fatih’in karadan, ve Has
Yunus’un denizden kuşatması ile feth olunmuştur.
Enez Tekfuru, Semadirek adasına kaçmış, Kaleiçi’ndeki kilise, câmi’e çevrilmiş, Kaptan
Has Yunus da halen Tekke Mahallesi’ndeki özel türbede gömülü bulunmaktadır.
Kaleiçi’nde eski bir kilise var ise de halen kapalıdır. Kalenin duvarlarında Latince ve
Roma dili ile pek çok yazılar ve şekiller vardır. Büyük kapısının sağ yanında înoz Tekfuru’nun
mermer bir taş üzerinde kazılmış, bir kayanın iki tarafında oturmuş durumda resimleri ve kapının
yanında at üzerinde bir heykeli ve diğer eserler vardır.
Kazanın hududu bir yandan deniz, bir yandan Meriç ve Keşan Kazası ve îpsala Nahiyesi
ile çevrili olup, uzunluğu 6, genişliği 8 saattir. Kara yoluyla Keşan 12, îpsala 8, Ferecik 6
uzaklıktadır. Dedeğacı’na doğrudan 6 saatte gidilir. Deniz yolu ise 3 saattir.
Kaza merkezinde bir hükümet dairesi, bir posta ve telgrafhane binası vardır. Gümrük,
belediye, reji ve düyun-u umûmiye daireleri kiralık binalardadır. îlkokul iki katlı olarak halk
tarafından yapılmış olup, Kaleiçi’nde ve Tekke Mahallesi’nde iki câmi vadır. Burada iyi yapılmış
bir hamam da var idi ise de, çalışmamaktadır.
înoz Kasabası’nda, 7 dükkanlık ünlü 2 küp, desti, çanak-çömlek yapan fabrika ile dört
taşlı bir buharlı un fabrikası ve 23 yel değirmeni ve 8 at değirmeni olup, kasabanın suyu, on
dakika uzaklıktaki çeşmeden alınır.
Enez içinde 136 Müslüman evi 477 erkek ve kadın nüfus ile 461 Hıristiyan evinde 1733
erkek ve kadın nüfus vardır. Hisar îslam, Gazi Ömer Bey, Tekke Kıpti-i Müslim, Aya Dimitri,
Aya Kiryak, Kudadiye, Hıristomen, Aksaret, Piskopos, Aya Vilaş, Aya Nikola ve Panaiye adlarını
taşıyan toplam 13 mahalle olup Koca Ali adıyla bir nahiye merkezi ve 19 köyü vardır. Bu köylerden
Yenice Köyü merkez kazaya 1 saat uzaklıkta olup, 95 ev ve 368 erkek ve kadın Gayri Müslim
nüfusu olan güzel havalı ve akar sulu bir köydür. Buraya bir çeyrek uzaklıktaki yamaçta eski bir
manastır vardır.
Çataltepe Köyü de merkezden bir saat uzaklıkta olup, 12 evde 41 erkek ve kadın Müslüman
nüfus vardır.
Bunların yakınından Çavdar Dağları başlar. Çavuş Köyü, merkeze 1.5 saat uzaklıktadır.
82 ev 340 erkek ve kadın Gayri Müslim nüfusu vardır. Bunun yakınında 800 sene önce yapılmış
büyük ve sağlam bir manastır vardır.

136
 Hisarlık Köyü, gayet sarp ve dağlık bir bölgede 14 evde 100 erkek ve kadından oluşan bir
Bulgar köyüdür.
Çandır Köyü, Çandır adıyla anılan yüksek ve sarp bir dağın üzerinde 30 evde 14 erkek ve
kadın nüfusu olan Müslüman göçmenlerin yeni yapılan bir köyüdür.
Bu köyün yakınında büyük ve sağlam yapılı bir manastır vardır.
Bazber Köyü, 26 evde 120 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman olup, yeni kurulmuş göçmen
köyüdür.
Kozhır Köyü, Çandır Dağı’nın sonunda, Gala Gölü yakınında düz bir arazide kurulu, 30
ev ve 95 erkek ve kadın Gayri Müslim nüfuslu bir yerleşim birimidir.
Umurbey Köyü, 16 ev ile 54 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman köyüdür.
Çeribaşı Köyü, oldukça düz bir arazide kurulu olup, 35 ev, 180 erkek ve kadın nüfuslu
Müslüman köyüdür.
Kemerli Köyü, 56 ev ile 206 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman köyüdür. Nüfusu günden
güne azalmaktadır.
Bu köylerden, Yazır Köyü arasında eski Yavuzkara Köyü bulunup, yeniden göçmen
yetiştirilmesi düşünülmektedir.
Hasköy’ü, düz bir arazi üzerinde 68 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman köyüdür.
Kocaali Köyü, yüksek bir arazide kurulu olup, 100 ev ile 417 erkek ve kadın nüfuslu
Müslüman köyü olup, nahiye merkezidir. Karşısında, kömür yapmaya uygun bir meşelik vardır.
Evren-i Kebir Köyü 178, kazanın ortasında düz bir arazide kuruludur. 68 ev ve 298
Müslüman vardır.
Abdurrahim Köyü, 50 ev ila 191 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman köyüdür.
Karaincirli, öbür adıyla Müsellim Köyü 89 ev ile 334 erkek ve kadın nüfuslu Müslüman,
yeni kurulmuş göçmen köyüdür. Köyün yarım saat ilersinde Karaköy Çiftliği vardır. Çiftliğin
karşısındaki meşeliğin denize doğru uzanan kısmı yakılmış olduğundan bu kısmın köy halkına
verilmesi kararlaştırılmıştır.179Köyün ilerisinde ve deniz kıyısındaki gayet sağlam olan kaleden,
Sultaniçe kıyıları ile Danişmend İskelesi ve îbrice yöresi tamamen göz altında tutulabildiğinden,
köy kurulmasına uygundur.
Gülçavuş Köyü de Sultaniçe’nin karşısında 41 ev, ile 76 erkek ve kadın nüfusu olan yeni
kurulmuş Müslüman köyüdür.
Vakıf Köyü de yeni kurulmuş göçmen köyü olup, 62 ev ile 267 erkek ve kadından oluşan
Müslüman köyüdür.
Yüksek bir arazide kurulmuş olup sahilde tuz gölü vardır.
Enez Kasabası’nda güzel kefal balığı, ve yakınındaki dalyanlardan her tür balık avlanıp
ihraç olur. Sebze bahçeleri de vardır.
Havası, şöhreti kadar ağır olmayıp, suyu gayet lezzetlidir.
Üzüm ürününden yılda 49000 kıye şarap, 5115 kıye rakı elde edilip 5000 kıyeden fazlası dışarıya
ihraç olunur.

178 -Büyükevren.
179- Yakılan orman arazisinin köylüye verilmesini gösteren tarihi bir ifade.

137
 în oz’un 1305-6-7 yıllan ihraç ve ithalatı aşağıda gösterilmiştir.

ih r a c a t it h a l a t TOPLAM
Para Kuruş Para Kuruş Para Kuruş
* 9 22492
7123 13 15368 23
5 7923 20297 5 28220
***
2671 7 10925 7 13596

* 1 Mart-Şubat R:1305/M:1889
** 1 Mart-Şubat R:1306/M:1890
*** 1 Mart-Şubat R:1307/M: 1891

Müsellim tuz yatağının R: 1306/M: 1890/91 senesi ürünü 2.800.000 yeni kıye olup, bunun
2.000.000’ı ihraç ve kullanılır.
înoz’un ürünleri çeşitli olup, başlıcaları; buğday, kızılca, arpa, üzüm, kuş otu, çavdar,
mısır, darı, burçak, susam, az pamuk ve palamuttur. Yıllık 60.000 kilodan çok zâhire ile 120.000
kıye palamut ihraç olunur. Bunlar Dedeağaç iskelesine, küp mamulatı ile beraber bir kısmı da
îzmir ve Tirgesteye gönderilir.
Kaza içinde 45.000 koyun, 3.000 sığır ve manda 400 beygir tahmin olunur.
înoz belediyesinin H:1306/M:1889 senesi geliri 1.488.130 gideri 1.392.626 kuruş ve
paradır. Kazada, R:1305/M:1889/90 senedi içinde 584 kilo tütün ekilip, en iyisi Vakıf Köyü’nde
çıkar.

138
 GELİBOLU KAZASI
Eskiden “Trasya” adı verilen bu coğrafya parçası, Gelibolu’dan başlayarak, İstanbul
civarında son bulur.
Büyük Filipus döneminde, MakedonyalIların saldırısına dayanmakla ünlendiğine göre,
Gelibolu da, Milattan 4-5 yüz sene önce kurulmuş denilebilir. Gelibolu’da Anadolu cihetinde
görülen kale ve eski kent harabeleri yoktur. Tarihlerin anlattıklarına göre, buralar bazen
Makedonyalıların, bazen Latinlerin ellerine geçmiştir.
Romanın doğu ve batı diye ikiye ayrılmasında, Teodosyus’un oğlu Arkadyus’un payına
düşmüş, daha sonra bir kargaşalık, elden ele geçme dönemi geçirip, halk Frankların, Bulgarların,
Sırpların saldırılarından bıkmış durumda iken, Sultan Orhan Gazi’nin döneminde, oğlu Gazi
Süleyman Paşa H:758/M:1356/57 senesi baharında Ece Bey, Fazıl Bey, Evranos Bey’le 70-80
kadar savaşçıyı yanlarına alıp, gece vakti iki salla Rumeli tarafına ve Tecicek denilen Eski
Hisar’a geçmişlerdir.
Kısa bir süre içinde Gelibolu’dan, Malkara, İpsala, Tekirdağ, Dimetoka taraflarına kadar
fetheden şehzade, Gelibolu’dan, Dimetoka’ya kadar olan yerleri kendisi yönetip, Eceabad
Nahiyesi’nin Ece Bey’in, Çorlu’dan Hayrabolu’ya kadar olan yerleri de Hacı İl Bey’in yönetimine
vermiştir ki, bu yönetim, H:760/M:1358/59 tarihine kadar uygulamıştır.
Şehzade, bir gün Bolayır etrafında avlanırken, geçirdiği kaza sonunda vefat edince,
Bulgarlarla Sırplar bunu fırsat bilerek, saldırıya geçmişlerdi.
Fakat, bunlar, Osmanlı savaşçıları tarafından kolayca püskürtüldü. İşte Osmanlı
yönetiminin, Avrupa coğrafyasına adalet dağıtarak, yapılanması buradan başlar.
Gelibolu Sancağı, vilayetin orta sahilinde 872 km2 olup, merkezden itibaren 82 km.dir.
Güney batısında Keşan, 142 km. güney doğusunda Şarköy, doğusunda Marmara Denizi, kuzeyinde
Tekfurdağı ve Malkara, batısında Dedeağaç ve Akdeniz, güneyinde Akdeniz ve boğazlar ile
çevrilidir.
Arazisi dağlık olmakla beraber, verimli ova ve vadileri de vardır. Ayrıca önemli liman ve
körfezleri ve taş ocakları da bulunmaktadır.
Sancak olarak 6457 evde 25889 Müslüman, 13831 evde 64029, gayri Müslim ki, toplam
89918 nüfusu vardır.
Gelibolu kazası, Eceabad ve Evreşe adlı iki resmi, Bolayır ve Tayfur adlarıyla iki fahri
nahiye müdürlüğü ve kaza olarak 3608 evde 13691 Müslüman, 4768 evde 21780 Rum, 188 evde
1032 Bulgar ve 210 evde 1756 Yahudi nüfus vardır.
Eski eserlerden, iç limanda tamir olunan bir havuz ve bir kule, 12 câmi, 4 mescit, 2
medrese, 1 dâr-ül kur’a, 1 lise, 7 ilkokul, 1 kütüphane, 6 kilise, 2 havra, 11 tekke Abdülmecit han
tarafından genişletilmiş bir Mevlevi Dergâhı ile, birçok sebil, çeşme, 1 muvakkithâne180, saat
kulesi, hükümet konağı, adliye, belediye, jandarma, askeri karantina daireleri, gazino, gazhane,
olduğu gibi 1 reji dairesi, 10 fabrika, 1 otel, 4 han, 7 hamam, 19 yel değirmeni, 1 kiremithane ve
“Hamidiye” adıyla bir asker hastanesi vardır.
Câmilerden biri, I.Murat tarafından H:787/M:1385/86 tarihinde Gazi Süleyman Paşa
adına yaptırılmış olup, bir sene önce Sultan Abdülhamit tarafından tamir ettirilip, genişletilmiştir.

180 - Muvakkithâne : Ekseriyetle, zamanı tayin eden saatlerle birlikte, büyük câmilerin yanında bulunur.

139
 Bunun için Vali Hacı îzzet Paşa şu tarihi söylemiştir.

TARİH

Şehzâde-i cennetmekân Gazi Süleyman ismine

Bu mâbed inşa olunup olmuş idi ümmet müstefid

Muhtâc-ı tâmir eyledi onu mürûr-u ezmine

Etdi şehinşâh-ı cihan îmar ba tarz-ı cedîd

Sultan H am idzev-il himem hâkan-ı Fâruk-i şiym

Müstecmâ-ı adl-ı kerem müstekmel-i r e ’y i medid

Yâ Rab ola iclal ile ikbal-i âlel âl ile

Dâim sefâ bâl ile ömrü mezid asr-ı medid

Yazdı mücevher kilk ile tarihi izzet bendesi

Kıldı akdes câmi-i tâmir han Abdulhamid
R:1307/M:1891/92

Kasaba içinde bir hayli şehit ve ermiş kişilerin mezarları bulunmaktadır. Başlıca
“Muhammediye” yazarı Yazıcıoğlu Mehmet ve kardeşi Ahmet Bîcan türbeleri genel bir ziyaret
yeridir. Muhammediye yazarının hocası Zeyn el Arap’ın türbesi ve “Muhammediy”nin orijinal
nüshası da türbede saklanmaktadır. Ünlü Ece Bey’in türbesi de kasabada olup, Bolayır’ın arka
tarafındaki geniş ova, adı geçenin adı verilerek, “Ece Ovasf" adıyla söylenmektedir.

140
 BOLAYIR n a h iy e s i
Nahiye, Bolayır ve Eksmil köylerinden oluşup, 65 evde 292 Müslüman ve 482 evde
1599 Gayri Müslim nüfusa sahiptir.
Bolayır Köyü’nde, Süleyman Paşa’nın türbesi ve ona yakın bir misafirhane ile imaret,
ve ünlü edip Kemal Bey’in kabri bulunmaktadır.
Gazi Süleyman Paşa’nın 70-80 kadar savaşçı ile bir sal üzerinde geçip zaptettiği tepe,
“Namaz Tepe” adıyla anılmaktadır.

EVREŞE NAHIYESİ
Koru Dağı’nın güneyde son bulduğu yerden başlayıp, Muarız Körfezinde son bulur.
Merkeziyle beraber 13 köy ve 1012 evde 3508 Müslüman ve 33 evde 1280 Hıristiyan nüfusu
vardır. Müslüman köylerden bir kısmı göçmen köyleridir.
Bu nahiye, güvenlik bakımından önem taşır. Fırtınalı havalarda hamam altı ve îbrice
limanları da gemiler için güvenilir birer sığınaktır.
Halkın bir kısmı tarımla uğraşır, geri kalanlarda kömürcülük, balıkçılık ve kayıkçılık
yaparlar.
Nahiye merkezinde bir câmi, bir okul, bir hükümet konağı, belediye ve telgrafhane vardır.
Göçmen köyü olan Koca Çeşme’de, bir câmi, Kavak Köyü’nde bir okul, Kavakçayı
üzerinde Sarıcapaşa’nın eseri büyükçe bir köprü vardır.
Gelibolu Cemaat-ı îslâmiye Meclisi emlakinden bir han ile jandarma karakolu vardır.
Burası, liva merkezi ile Keşan arasındaki yol üzerindedir.

ECEABAD n a h iy e s i

Eceabad Nahiyesi 17 köyden oluşup, bunun 15’i Müslüman, 2 ’si Gayri Müslim halktan
olan 1223 evde 4735 Müslüman, 1254 evdeki 5812 nüfusa sahiptir.
Merkezi olan Maydos Köyü, deniz kenarında 250 evde 4400 Gayri Müslim halkının
mimarlık, doğramacılık, oymacılık gibi sanatlarından dolayı günden güne gelişmektedir.
“Kilitbahir” ve “Seddülbahir” kaleleri de bulunduğundan önemi artmaktadır.
Maydos’da yeni bir hükümet konağı ve bitişiğinde bir câmi ve önüne bir rıhtım yapıldığı
gibi, bir belediye binası, bir kilise ve birçok gazino ve yel değirmenleri, bir taş, iki kiremit ve
tuğla ocağı ve bir çeyrek181 uzağında askeri bir “Katraus” bulunmaktadır.
Köylerinde de ilkokullar, mescit, câmi, tekke ve kilise gibi yapılar ve halkının başka
yerlerde göçmüş olmalarından dolayı bina harabeleri vardır.

^- 15 dakika

141
 TAYFUR n a h iy e s i
Tayfur ve Burgaz nahiyelerinden oluşup, erkek ve kadın 2300 nüfuslu ve hepsi Hıristiyan
olan, bir yerleşim birimidir. Halkı Rumlardan oluşan nahiyede, 400 kadar ev bir okul ve bir
kilise vardır.
Akar suyu bulunduğundan güzel bağ ve bostanları vardır. Tarım ürünlerinin her çeşidi
bulunur.
İhracatı 5200 kilo buğday, 28700 kilo kuş yemi, 2630 kilo keten tohumu, 2300 kilo çavdar,
3500 kilo yulaf, 3830148 kiye şarap olup, ithalatı da aşağıda yazılmıştır.182 (Bu bölümdeki ithal
maddeleri tetkik olunursa, bunların Gelibolu ’y a ait olduğu sonucuna varılabilir. Çünkü bu kadar
maddenin iki köylü bir nahiyeye ithali olanak dışıdır. Nitekim konunun devamında Gelibolu
Limanı hakkında ek bilgiler veriliyor ki, onları buraya alacağız)
Gelibolu Limanında; 30’dan 35 tonilatoya kadar 15, ve 4 ’den 16 tonilatoya kadar 35
parça gemi bulunup, Akdeniz ve İstanbul yollarında taşımacılık yaparlar, kazalara karşı bir-iki
römorkör de vardır.
Limana, her hafta İstanbul’dan, değişik günlerde yerli ve yabancı firma vapurları uğrayıp,
İskenderiye, Suriye, Selanik, Adalar, Tıryeste iskelelerine giderler ve sonra, yine buralara
uğrayarak, İstanbul’a dönerler.
Gelibolu’da Kaptan Mahallesi’nde bir ve Aya Nikola Mahallesi’nde bir olmak üzere iki
un ve lokomafil (pamuk çırçır) fabrikası vardır. Bunlardan un fabrikasında 24 saatte 400 kilo
zâhire öğütülür, öbüründe iki ay içinde 6.000 kıye pamuk elde edilir ki, değeri 43.000 kuruştur.
Gelibolu Kasabası’nda 22 el tezgâhı vardır. Üçünde bir senede 3.000 zira kazmir, öbür
11 tezgahta senelik 40.000 ve 8’inde de 72.000 zira yelken bezi dokunur.

182 -Yazar bu bölümde onlarca ithal maddelerini karabiberden oyun kağıdına kadar sayı, düzine, ağırlık, ölüleri ile
ayrı ayrı yazmıştır. Meraklı olanlar orij inal metnin 337. sayfasına bakabilirler.

142
 ŞARKÖY KAZASI
Liva merkezinin sekiz saat kuzeyinde deniz kenarında olup, Ova Müstecep Nahiyesi ile
beraber 16 Müslüman, 11 Hıristiyan köyüyle Şarköy Kasabası’nda; 624 evde erkek ve kadın
2936 îslam ve 2270 evde 10362 Hıristiyan nüfus vardır. 7 câmi, 20 kilise, 9 okul, 6 han, 2
hamam, 29 değirmen, 2 fabrika, 3000 bağ, 9 bahçe, hükümet konağı, karantina, telgrafhane ve
vergi dairesi vardır.
Kasabadan başka, Mürefte tarafında, Ereylice Köyü de iskeledir. Kasabanın başlıca ürünü
üzüm ve ihracatı şaraptır. Şarapları Avrupa ülkelerinde aranmakta olduğundan, bağcılık gittikçe
genişlemektedir.
Kaza içinde, bir tuğla ve kiremit ocağı ve bir kükürtlü su olduğu gibi, çinko, kobalt,
nikel, krom madeni damarları da vardır. Şarköy-Malkara şosesinin 8 km.’si tamamlanmıştır.

KEŞAN KAZASI
Üçüncü sınıflan olup, 55 köy ve çiftlik ve kasaba içinde 9 mahallenin tümünde 3667
evde 2140 îslam ve 7155 Rum 909 Bulgar ve 223 çingene nüfusu vardır.
Hükümet konağıyla beraber beş adet resmi bina, Gelibolu Caddesi’nde, Koru Dağı’nda
4, îbrice îskelesi’nde 1, Malkara Caddesi üzerinde 1, toplam 6 karakolhane vardır.
Hükümet konağı taştan ve pek güzeldir. Hapishane ve jandarma dairesi hükümet
avlusundadır. Oraya yakın, belediyeye ait arsada, telgrafhane ve posta dairesi vardır. Kasaba
içinde 4 câmi, 4 mescit, ortaokul, 2 ilkokul ve 1’de kız okulu vardır. Hepsinde 600 öğrenci
vardır.
Büyük Câmi’i Hersekzâde Ahmet Paşa, Yeni Câmi’i Hacı Mehmet Ağa, Orta Câmi’i,
Behram Bey, öbürünü de Mehmet Esbat Bey yaptırmıştır.
Kazanın üç nahiyesi vardır. Bunlar da, Paşayiğit183, Grebene ve Suluca köylerinde fahri184
birer müdür vardır.
Bunlarda belediye olmayıp, yalnız Keşan’da bir belediye dairesi ve bunun, iki evi ve bir
de dükkanı vardır. Bunun senelik geliri 83.895, gideri 82.452 kuruştur.
Keşan’da hastahane ve depo olmayıp, bir şadırvan ve on beş çeşme vardır.
Bir adet buharla çalışan un fabrikası 32 yel değirmeni, 1 çömlekhane, 3 yerde taş ocakları
vardır.
Bu kazada; buğday, arpa, çavdar, burçak, kuş yemi, susam, mısır gibi tarım ürünleri
yetişmekte olup, verimlilik bire altı-sekiz’dir.
Üzüm az yetişir. Hıristiyanlar evlerinde kendileri için şarap yaparlar. Kazanın güneyi
Akdeniz kıyısıdır. îbrice ve Muarız körfezinde küçük birer iskele vardır.

183 - Nahiye merkezi olan Paşayiğit köyü Keşan’a iki saat uzaklıkta yüksek bir tepe üzerindedir. Bu tepede Osmanlı
askeri savaşçılarından Paşayiğit adıyla ünlü bir kişi gömülüdür.
O I.Murat döneminde yapılan savaşların çoğunda pişdar (artu) fırkasında ve bazen bu fırkanın
komutanlığında kahramanlıklar göstermiş, Yıldırım Bayezit döneminde de bir fırka asker ile Bosna içlerine akın
edip savaştıktan sonra ganimetlerle dönmüş idi.
184 -Fahri : Gönüllü.

143
 Bu iskeleden 8-10 bin kilo buğday, 4-5 bin kilo kuş otu ihraç edilir. İthalatı ise Gelibolu
Limanı’ndan yapılıp, kahve, şeker, pirinç ve benzerleri maddelerdir.
Uzunköprü tren yoluyla da İstanbul’dan, kumaş ve benzeri maddeler getirilir.
Kazanın hududu, güneyde liva merkezi olan Gelibolu’ya 12 saat, kuzeyde Uzunköprü’ye
8 saat, doğuda Malkara’ya 4, batıda İpsala’ya 4 saat uzaklıktadır.
Kasabanın doğu güneyinde yüksek bir tepe üzerinde, Hisar Bayırı denmekle bilinen, bir
kale yıkıntısı vardır. Taşkömürü madeni de bulunur.
Keşan Kazası, Sultan I.Murat döneminde H:763/M: 1363/62 tarihinde feth olunmuş olup,
kasabada, Tanrı velilerinden şeyh Süleyman Zâti gömülüdür. Adı geçenin tasavvufla güzel bir
divan’ı bir de “Sevanih-il nevadirfî mârifet-ül enasır” adlı manzum ve güzel bir risalesi vardır.
Adı geçen, Halveti tarikatından olup, Bursa’da gömülü olan İsmail Hakkı hazretlerinin
yolunda gidenlerindendir ve H:1173/M:1759/60 tarihinde vefat etmiştir.
Bunun, gömülü olduğu yere bitişik bir zâviyesi var ise de, zamanla harâb olmuştur.
Bir de Rumeli’ye geçen gazilerden, Rüstem Baba adlı kişi, deniz kıyısında Rüstem Baba
Tekkesi denilen yerde gömülüdür. Kendisi, H:800/M: 1397/98 tarihlerinde Horasan taraflarından
Yıldırım Bayezid’e gelen İslam gazilerinden olup, Rumeli fetihlerinde bulunmuş ve H:804 /
M:1401/02 tarihinde, adı geçen yeri dergâh yapıp, H:824/M:1421 tarihinde vefat etmiştir.
Bu yer, gayet güzel manzaralı olup, etraf köylerden ilkbahar ve özellikle, Hıdır günlerinde
gelip ziyaret ederler. Keşan’ın, Edirne Caddesi üzerinde üç gözlü, Gelibolu Caddesi üzerinde üç
büyük, İpsala ve Enez Caddeleri üzerinde de üç taş köprü vardır. Bunların dışında köy yolları
üzerinde de köprüler vardır.
Kaza’nın Ziraat Bankası şubesinin mevcut sermayesi 1.375.000 kuruş, yıllık gideri de
30.620 kuruştur.

144
 MÜREFTE KAZASI
Üçüncü sınıftan bir kaza olup, Marmara Denizi kıyısındadır. Manzarası gayet iç açıcıdır.
Dört tarafı Şarköy, Tekirdağ, Malkara ve denizle çevrilidir. îslam ve Hıristiyan 17547 nüfusu
olup, halkı bağcılık, gemicilik ve tarımla uğraşır.
Kazanın önde gelen ürünü olan üzüm, iki cinstir. Birisi yapıncak, öbürü Karalahna’dır.
Karalahna’nın taze olarak yenmesi pek lezzetli değilse de, siyah şarabı ünlüdür.
M ürefte sözcüğü Yunanca “çiçekli, bo l m e y v e li” anlamındaki “M irb o ftiyu n ”,
sözcüğünden alınmıştır. Yabancı dillerde halen bu ad kullanılır.
Mürefte Kazası bugün, adına uygun olarak, bol çiçekli ve türlü türlü meyvelerle süslüdür.
Bahçelerinde yetişen armut, ayva ve şeftalinin başka yerlerde benzeri yoktur.
Kazanın kuruluş ve fethi hakkında bilgi edinilememiş ise de, Gazi Süleyman Paşa’nın
Gelibolu’ya geçişi sırasında, oraya yakın olan Mürefte’nin de alınmış olması, yakın olasılıktır.
Kazanın, 9 Hıristiyan, 5 îslam olan 14 köy ve gönüllü olarak yönetilen Gınoz ve Kestanbolu
nahiyelerin oluşur.
Mürel^e içinde 920 evde 491 Müslüman ve 3930 Rum, 10 Ermeni, 9 Yahudi nüfusu
vardır.
Merkeze bağlı köylerden Mürselli Köyü’nün 50 ev 213 Müslüman nüfusu Baba Köyü’nün
26 ev ve 100 Müslüman nüfusu, Yörgüç Köyü’nün 23 ev 103 Müslüman nüfusu, Platnoz
Köyü’nün 225 ev 1168 Hıristiyan nüfusu, Klameç Köyü’nün 144 ev 564 Rum nüfusu, Keraspe
Köyü’nün 143 ev 484 Rum nüfusu olup bu altı köy merkeze bağlıdır.
Ganoz Nahiyesi’nin merkezi Ganoz’dur. Deniz kıyısında ve ferah bir yerdedir. Müdür de
Ganoz da oturur. Mürefte’ye iki buçuk saat uzaklıktadır.
Nahiyede; 570 ev ve 2596 Rum ve 3 Ermeni nüfusu vardır. Uçmakdere Köyü 411 ev
1729 Rum nüfusu, Hora Köyü 2969 Rum nüfusu ve 692 evi, Meylan Köyü 38 ev ve 146 Müslüman
nüfusu, 273 ev ve 1105 nüfusu 185 vardır.
Kestanbolu Nahiyesi:
Müdür Kestanbolu’da oturur. 167 ev ve 7074 Rum nüfusu olup Beyoğlu, Tatarlı ve Yenice
köyleri ona bağlıdır.
Bunlardan Beyoğlu Köyü’nün 40 evde 169 Müslüman nüfusu, Tatarlı Köyü’nün 19 evde
79 Müslüman nüfusu, Yenice Köyü’nün 238 evde 1003 Rum nüfusu vardır.
Merkez kazaya uzaklığı 5 saattir.
Müref^e’de, bir hükümet konağı, bir telgrafhane, bir âşâr ambarı ve vergi dairesi vardır.
Kasabada, bir câmi ve bir mescit vardır. Câmi-i, Müref^eli Ahmet Çelebi mescidi de
Hacı Ahmet Ağa yaptırmıştır.
Belediye dairesi sahilde ve iskele yakınındadır. Geliri 55.889, gideri 27.544 kuruştur.
Kasaba içinde; 12 çeşme ve vakıf bir su değirmeni, 1 hamam, 1 han, 1 fırın, 5 dükkan
olup, bunlar, îslam Cemaati tarafından yönetilerek, gelirleri câmi, mescit, ilkokul ve çeşmelerin
onarılmasına harcanır. Arazisi ova ve dağlık bölüm olarak ikiye ayrılır. Ova kısmında buğday,
arpa, yulaf, burçak, kuşyemi gibi ürünler ekilir ve bire altı verimindedir. Dağlık kısımda ise
bağcılık ön planda gelir.

’ -Köy adı yazılmamış

145
 Mürefte içinde 10 beygir gücünde İki taşlı bir un fabrikası ve 10 tane Avrupa tuğla ve kiremidi
çıkaran 10 makine vardır. 71 tane de eski tip ve tuğla çıkartan ocak olup, senede 10.000.000 eski tip
kiremit ve 3.000.000 tuğla ve 17.000.000Avrupa tipi delikli tuğla yapılabilmektedir.
33 çanak ve çömlekhaneden 660.000 çanak çömlek ve 9 desti ocağında 90.000 desti çıkartılır.
Senede 5.404.975 kilo şarap elde edilip Avrupa’ya ihraç edilir.
Mürefte adıyla yapılan 499.877 kilo rakı, içte ve dışta kullanılmaktadır. 25.000 kilo ipek
kozasının büyük bölümü Avrupa’ya ihraç edilir.
Kestanbolu ve Yenice köylerinde yerli halk dokumacılık da yapar, minder, yastık örtüsü,
ihram kebe ve yer döşemeleri dokunup, evlerinde kullanır ve dışarıdan almazlar.
Halkı Hıristiyan olan köylerde şarap da yapılır. Yıllık geliri 1.270.226, gideri 58270
kuruştur.

TEKFURDAGI “TEKİRDAĞ” KAZASI

Üçüncü sınıftan, Tekirdağı Sancağı’nın merkezi olup, Malkara, Çorlu, Hayrabolu kazaları
da bu livaya bağlıdır. Gelibolu’nun 97 km. kuzey doğusunda Marmara denizi sahilinde güzel bir
şehirdir.
H:759/M: 1357/58 tarihinde, Osmanlı ülkesine katılan şehrin eski adlarından biri de,
"Rodostu”, “Rodoscuk" ve “Tekavur D ağı” olup, geçmiş zamanlarda Tras (Doğu Rumeli)
yörelerinin kralı olan “Bezos ” adlı kişinin devlet merkezi idi.
Transilvanya Prensi, Macar Fransuva Rakozi ve arkadaşlarının sürgün yeri olup,
mezarlarının burada bulunduğunu Cevdet Paşa, "Osmanhlar” adlı tarihinde yazmaktadır.
Vaktiyle burada pek çok Ermeni bulunduğundan, ve yakınlarında Tekavurları da olduğu
için, "Tekovur D a ğ ı” denilip, sonra dan "Tekfurdağı” denilmeye başlamıştır.
Tekirdağ Kasabası, 42 mahalle ile Ereyli, înecik ve Naip nahiyelerinden başka 23 köy ve
41432 karışık nüfustan oluşur.
Kasaba merkezinde; 9 câmi, 12 tekke, 3 türbe, 1 hükümet konağı, telgrafhane, askerlik
dairesi, âşar ambarı, ortaokul, vergi, karantina, liman, belediye dairesi, 2 depo, 55 çeşme, 4
şadırvan, 2 un fabrikası, 1 çömlek ve kiremithane 20 yıl değirmeni vardır.
Belediye’nin bir senelik geliri 173970 ve gideri 195508 kuruştur.
Câmilerden birisi deniz sahilindeki eski gümrük câmi’i olup, îbrahim Paşa tarafından
yapılarak, zâhire nazırı îbrahim Ağa tarafından tamir edilmiştir.
îkincisi, Cağalazâde Rüstem Paşa tarafından imar edilen Paşa Câmi’i, üçüncüsü Sinan
Ağanın yaptırmış olduğu Orta Câmi, dördüncüsü Eski Câmi, beşincisi Bîgos, altıncısı Şaban
oğlu, yedincisi Salhiye, sekizincisi Hasan Efendi, dokuzuncusu Hacı Hürmüz Câmi’idir.
Tekkelerden birincisi, eski sadrazam Mehmet îzzet Paşa tarafından yapılan dergâhtır ki,
Nakşibendi Tarîkatı’nın Uveysi koluna aittir. îçindeki türbede, ermişlerden Sersem Ali Baba
gömülüdür. Kendisinin H:977/M:1569/70 tarihinde vefat ettiği söylenir.

146
 İkincisi, Halveti Tarîkatı’nın Cerrahi kolu, üçüncüsü ve dördüncüsü aynı tarikatın Cemâli kolu,
beşincisi Kırımlı Şeyh Hamid Efendi, altıncısı Nakşi, yedincisi Sâdi ve sekizincisi Nakşi Zâviyeleridir.
Dokuzuncusu, Hacı İsa Mahallesi’ndeki Halveti Dergâhı’dır. Halen Sâdi ayini yapılmakta olup,
içinde Şeyh Osman Efendi gömülüdür. Onuncusu Şeyh İbrahim Efendi olup, Sâdi Tarikatın aittir.
İbrahim Efendi, H: 1120/M:1708/09 ve halifesi Emir Mehmet Efendi H: 1124/M: 1712/13
tarihinde vefat edip, dergâha gömülmüşlerdir.
On birincisi, Hüseyin Çavuş Mahallesi’ndeki Gadiri Dergâhı’dır. İçinde tarikat ileri
gelenlerinden Ahmet Nehri Efendi gömülüdür.
On ikincisi Halveti tarikatından olup, H:950/M: 1543/44 tarihinde Abdullatif ve Ali
Efendiler ile Ayşe Bacı tarafından tamir edilen dergâhtır. İçinde Tokatlı Ahmet ve Çelebi Mehmet
ve Karanfil Hüseyin ve Sarı Ahmet Efendiler gömülüdür.
Kasaba’da üç türbe olup; birincisi Şeyh Ali Efendi, ikincisi Mehmet Zâhir Efendi,
üçüncüsü Halil Var Yetiş Baba türbeleridir. Şeyh Ali Efendi H:790/M: 1388/89 ve Mehmet
Zâhir Efendi H:760/M:1358/59 tarihinde vefat etmiştir.
Okullardan bir erkek ve kız orta okullarıyla Fethiye, Naime ve Feyziye adında üç ilkokulu
vardır. Bunlardan birisi halk yardımı, öbürü vakıflar ve üçüncüsü Necibe Hanım ve Çelebi Ağazâde
Abdi Bey ve İslam Cemaati Meclisi tarafından yaptırılmıştır.
Arazisinin verimi çok iyidir. Buğday, arpa, mısır, kızılca, mercimek, burçak, darı, çavdar,
pamuk, üzüm, patates ve benzerlerinin tarımı yapılır. Işıklar Köyü’nde, yünden kebe ve kumaş
yapılır. Köylerde tütün ekilirse de değeri düşüktür, ihraç edilmez. Ürün değeri senelik 300.000
kilo tahmin edilir.
Tekirdağı’nın R:1306/M:1890/91 senesi ithalatı 203.187 kuruş 21 para, ihracatı 205.565
kuruş ki toplam 308.752 kuruştur. Ziraat Bankası şubesinin sermayesi 2.832.471 kuruş, dağıttığı
borç 494.591 ve mevcudu 253.365 kuruştur. Kasabanın Benados Caddesi’nde Kurmalı adlı yerde
2 buharlı un fabrikası olup, birisi 384.515 yeni kıye zâhire öğütülür.
Kasabada, m er’a yakınında Kormalı’da Kara Bayır’da 3 tuğla ve kiremit ocağı olup,
bunlardan bir senelik 62.000 adet tuğla ve kiremit yapılmaktadır.

Tekirdağ Kazası’nın Nüfus Cetveli

Meshebi Kadın Erkek Toplam

İslam 6766 2089 13855
Rum 9104 9545 18649
Ermeni 3813 3844 7657
Yahudi 522 568 1090
Protestan 93 88 181
TOPLAM 20298 21134 41432

147
 EREYLI n a h iy e s i
Marmara Denizi’nin kuzey kıyısında, Tekirdağ’ına bağlı küçük bir kasaba olup, iskelesi
de vardır. Tekirdağ’ının 28 km. doğusunda olup, eski adı “İraklıya” veya “H eraklıyoz” olup,
Karadeniz Ereylisi’nden ayrılması için “Irakliya Terakika ” yani “TerakiEreylisi" denir.
Bu kasaba, Makedonya Kralı Filip’in, M.Ö.1301 yılındaki kuşatmasından beri harap
durumda olup, önemli bir liman olduğundan burun kısmında bir deniz feneri de vardır.
330 evdeki nüfusu Ermeni, Rum ve îslamlardan oluşur. Nahiye içinde 26 câmi ve mescit
olup, bunlardan Ereyli’deki câmi Cedit Ali Paşa tarafından, öbürleri köy halkı ve çiftlik sahipleri
tarafından yaptırılmıştır.
Belediyenin bir yıllık geliri 10149 ve gideri 9657 kuruş 30 para’dır. Halk tarımla uğraşır.
Her türlü tarım ürünü yetişir. Ticaretleri zâhire üzerine olup yalnız, Umurca çiftliğinde şarap
yapılıp, Avrupa’ya ihraç olunur.

INECIK n a h iy e s i
Tekirdağ Kazası’na bağlı, 150 evli bir nahiyenin merkezidir. Merkezle beraber 19 köyde
1456 ev 94 dükkan vardır. Resmi binalardan bir hükümet konağı, bir hamam, iki câmi vardır.
Bunlardan birisi H:829/M:1425/26 tarihinde yapılmış olup, yaptıranı bilinmiyor. Öbürü, Hüseyin
ve Süleyman paşalar tarafından H:904/M:1498/99 tarihinde yaptırılmış olup, R:1298/M:1882/
83 tarihinde tamir ettirilmiştir. Bu paşalar, câmi yanındaki türbelerinde gömülüdür.

n a ip n a h iy e s i

Tekirdağ’ına bağlı olup, 10 köyü vardır. Nahiye merkezi 40 evli olup, halkı tamamen
Hıristiyan, ürünü soğan, sarımsak, üzüm’dür.
Kumbağı Köyü’nde bir senede 30.000 m2 şarap elde edilip, iyi bir un fabrikası ve yarım
saatlik yerde, deniz kıyısında Aya Nikola ve bir saatlik yerde, Panayır adlı iki manastır vardır.
Burada 580 ev ve üç türlü kükürtlü su vardır. Benados Köyü’nde, senede 2000 m3 şarap
elde edilir ve Tekirdağ’ının en iyi karpuzları burada çıkar.
Burası 400 evli bir köy olup, bir câmi ve 25 Müslüman evi vardır.
Enaleb adlı suyu da ünlüdür. Diğer köyler de îslam ve Rumlardan oluşur. Bunlar tarım ve
ticaretle uğraşırlar.

148
 ÇORLU KAZASI
Çorlu Kazası, demiryolu üzerinde, havası ve suyu güzel bir yerdir. Sultan I.Murat
döneminde, H:763/M:1361/62 tarihinde fethedilmiştir. O tarihte, yapılmasına başlanılan câmi,
Fatih döneminde H:857/M:1453 tarihinde tamamlanmıştır.
Tek minareli ahşap ve dışında iki ve bir şadırvanı vardır. Arabacıbaşı Şücaettin Bey’in
hayratından bir câmi, bitişiğinde bir ilkokul var idiyse de, zamanla yıkılmıştır.
Kasaba içindeki 12 mahalle ile 38 köydeki 3389 evde değişik milletlerden 7225 erkek
nüfus vardır.
Kasabada bunların dışında iki mescit, bir hükümet konağı, bir belediye dairesi, bir âşâr
ambarı ve bir telgrafhane vardır.
Kanuni Sultan Süleyman’ın yaptırdığı câmi, bir kubbeli, son cemaat yeri üzerinde iki
küçük kubbe ve avlusunda bir şadırvan vardır.
Avlusuna üç kapıdan girilir, taştan minaresi vardır. Arkasındaki medrese, zaman içinde
harâb olmuştur.
Eski ve yeni iki Rum ve bir Ermeni Kilisesi, bir de Yahudi Havrası vardır. Rum Kilisesi’nin
iki, Eski Kilise’nin bir, Ermeni Kilise’sinin iki kapısı ve küçük birer avluları vardır.

[NOT: Yazar, Çorlu çeşmeleri hakkında da bilgi vermekte ise de, bunları o kadar karışık
bir ifade ile kaleme almış ki su kaynakları, çeşme adları, yaptıran ve tamir ettirenler iç içe
geçmiş olduğundan, yanlış bir çeviri olasılığına karşı bu bölümden vaaz geçilmiştir, isteyenler
orijinal metin 360 ve 361 sayfalarına başvurabilirler. R,K]

Köprülerden, Edirne Caddesi’nde, demir yoluna yakın Sultan II.Murat’ın yaptırdığı, Çorlu
Suyu üzerindeki beş gözlü taş köprünün üzerinde, yapılış tarihi yoktur. Şimdiki durumu tamir
istemektedir.
Kasabada bir ortaokul olup, 33 kadar öğrencisi vardır. İlkokulunda da 60 kadar öğrencisi
vardır.
Bunların bir kız, bir de erkek okulları vardır. Erkek okulunda 100, kız okulunda 70 kadar
öğrenci bulunmaktadır.
Ermeni’lerin de bir erkek, bir kız okulları olup, erkek okulunda 80, kız okulunda 60
kadar öğrenci vardır.
Un fabrikası 7 beygir gücünde
Belediyenin yıllık geliri 23.200, gideri 20.500 kuruştur. Tarım alanından her türlü ürün
alınır. Senede 100.000 kilo ihracat, 150.000 kilo ithalat yapılır. Bazı köylerde tütün de ekilir.
Evliyalardan Muhittin Baba, Karacaahmet türbeleri ve Pertev Ahmet Efendi türbeleri
vardır. Kasaba içinde bir zâviye vardır.
Un fabrikası 50.000 kuruş değerinde olup senede 150.000 kilo zâhire un edebilir.186
Ziraat Bankası’nın sermayesi 436.058 ve dağıttığı 222.164 ve mevcudu 4145 kuruştur.
Kasaba içindeki üç ve Germiyan Köyü’ndeki bir toplam 4 tuğla ve kiremit ocağında senede
98.000 tuğla ve 300.000 adet kiremit yapılır.

186 -Yukarıda çeşmeler konusunda açıklandığı gibi, yazar sayfalardaki değerleri karmakarışık bir sıralama içinde
yazmış olup birbirine karıştırmıştır.

149
 Çorlu Kazası’nın Nüfus Cetveli

M eshebi NÜFUS
İslam 3613
Rum 3023
Ermeni 3813
Yahudi 288
Bulgar 295
Çingene 69
TOPLAM 7950

MALKARA KAZASI
Malkara ve etrafı, Osmanlıların Avrupa’ya geçişleri sırasında Şehzade Süleyman’ın
komutanlarından Ece ve Gazi Fazıl Beyler tarafından fetholunmuştur.
Bu kaza, Tekirdağ’ına bağlı ikinci sınıf bir merkez olup, kasabada 7 mahalle ve kazada 4
nahiye, 65 köy, 909 evde erkek ve kadın 27627 nüfusa sahiptir.
Bir hükümet konağı ile telgrafhane, 8 câmi, hapishane ve jandarma dairesi vardır.
Gazi Turhan Bey’in yaptırdığı bir medrese, 3 okul, 2 hamam, 5 çeşme, 2 dergâh, 1 belediye
dairesi, 2 un fabrikası, bir çömlekhane, 9 kiremit ve tuğla ocağı vardır.
Câmilerden üçünü Şehzade Süleyman Paşa, Gazi Ömer ve Turhan Bey yaptırmıştır.
Öbürleri de hayır sahipleri tarafından yaptırılmıştır.
Tarım ürünlerinden yılda 55.000 liralık ihracatı vardır. Malta Taşı gibi taş ocakları ve
kömür madenleri vardır.
Belediye dairesinin yıllık geliri 62.452 ve gideri 62.470 kuruştur. Ziraat Bankası şubesinin
sermayesi 1.393.686 ve dağıtımı 450.082 ve kasa mevcudu 36862 kuruştur.
Malkara Kasabası’nda ve dışında Kasapzâde Mahmut, Gazi Ömer Beyler ile Karaca
Ahmet, Gül Baba, Üçler, Yegân Reis, Ahmet Kethüda gibi azizler gömülüdür.
Ermeni mezarlığı denilen yerde, buharlı iki un fabrikası olup, bunlar 12 ve 6 beygir
gücündedir. Bir senede 150 gün çalışıp, 5400 yeni kilo zahir öğütür.

Malkara Kazası’nın Nüfus Cetveli

Meshebi Kadın Erkek Toplam

İslam 5528 5987 11515
Rum 4741 5589 10331
Ermeni 1022 1024 3046
Bulgar 1261 1470 2731
Katolik 260 265 252
TOPLAM 12813 14335 27148

150
 HAYRABOLU KAZASI
Hayrabolu, Tekirdağ iskelesinin ve Babaeski demiryolu istasyonunun, iki buçuk saatlik
uzağındadır. 691 evde 2758 nüfuslu, havası güzel bir kasaba olup, 72 parça köy ve çiftliğin
merkezidir.
Kaza genellikle 3846 evde 12746 îslam, 3566 Rum, 26 Ermeni ve 400 Bulgar nüfusa
sahiptir. Arazisi dağlık olmayıp, tarıma elverişlidir.
Ürün olarak her türlü ekime uygun olup, arazinin verimliliği bire beşten on beş’e kadar
yükselmektedir. Tarım ürünlerinden yapılan dış satışlar buğday, arpa, çavdar ve değişik benzer
maddeler olup, yapağı, kuzu, kaş-kavak ve hayvan derileri de dışa satılmaktadır.
Dokumacılık daha çok Hıristiyan köylerinde yapılır ve kendi gereksinimleri için kullanılır.
Belediye dairesinin geliri 15.000, olup bu kadar da gideri vardır.
Kasaba içinde Sârban Ahmet Baba ile Gazi Unez Hoca, Abdurrahman Baba, Şeyh Mehmet
Mahvi Baba, Muhiddin Baba, Sancakdar Mehmet Baba, Şeyh Mustafa ve Salim Baba, Ahmet
Baba, Uveys Baba, Balıklı Baba, Uri Köyü civarında Kara Mehmet Baba, Karaburçak civarında
Musa Baba, Kaba Böyük’de Mehmet Baba adlı evliyalar gömülüdür.
Kasabanın kenarından, înecik dağlarından kaynaklanan Hayrabolu Deresi akmaktadır.
Hayrabolu, H:759/M:1357/58 tarihinde Şehzade Süleyman Paşa tarafından fethedilmiştir.
Adı geçen derenin, beş değirmen çevirecek kadar suyu olup, Ergene Nehri ile birleşir.
Tekirdağ Caddesi üzerinde, iki gözlü büyük bir taş köprü var ise de, yaptıranı belli değildir.
Kasaba içinde 4 câmi, 2 mescit ve köylerde 17 câmi, 38 mescit vardır.
Eskimiş hükümet konağı yıktırılarak, arsası da genişletilerek üç katlı ve 23 odalı taş
binanın yapılmasına başlanılmıştır.
Yeni belediye ve posta telgraf daireleri ile âşâr ambarı, 2 tekke, 2 zaviye, 1 un fabrikası,
8 çeşme, 2 kiremithane ve dört çömlekhane vardır.
Kasabada 1 ortaokul, 3 îslam ve 2 ’si Rum çocuklar için 5 ilkokul köylerde 55 karışık
ilkokul bulunup, hepsinin bin üç yüz öğrencisi vardır.
Adı geçmiş olan Sârban Ahmet’in ölüm tarihi H:957/M: 1550 ‘dir ve “Şetr ban ”dır. Kendisi
Kanuni Süleyman ile îrakeyn seferine gidip o dönemde sârban başı187 idi. Bayramiye Tarîkatı’nın
önde gelenlerinden Bayram Ali, kendisinde tam yetenek görüp, yakından ilgilendi ve kendisi de
hak ve hakikat yolunun yolcusu oldu.
Birçok ilahiler yazıp bazen “Ahmedî” bazen de “Kaygusuz” takma adını kullandı.
Aşağıdaki ilahi O’nun eserlerindendir.

' -Sârban başı : Deveci başı.

151
 il a h i
Varımı ol dosta verdim hânûmanım kalmadı
Cümlesinden el yudum pes dûcihanım kalmadı

Çünki hubbullah irişdi çekdi beni kendüye

Açdı gönlüm gözünü ayrık hımarım kalmadı

Dost cemâli aksini saldı bu gönlüm iline

Anı görerdenberu sabr-u kararım kalmadı

Ayn-ı tevhid açılıp Hakkelyahîn gördüm anı

Şirki sürdüm aradan şekkü gümanun kalmadı

Çün fenafillah içinde beni ifna eyledi

Ol sebeptendir benim nâm-ı nişanım kalmadı

Evliyanın himmeti yakdı beni gâl eyledi

Sâkiyim buldum sefa jeng-i gubarım kalmadı

Ahmedi ider ilâhi sana şükrüm oldurur

Hamdlillah aşk-ı H ak’dan gayri vârım kalmadı

Adı geçenin türbesi bitişiğinde, padişahın özel hâzinesinden bir dergâh ve bir harem
dairesi yaptırılmıştır. Dergâhın yemek giderleri için senelik 150 kilo buğday ve diğer gerekli
şeyler verilmiştir.
Şeyh Mehmet Mahvi Baba da, kasabadaki Çarşı Câmi-i haziresinde gömülüdür. Adı geçen,
H:1150/M: 1737/38 tarihinde vefat etmiştir. Edirne’de gömülü divan sahibi ve damat Sezâi
Müslim Efendi, aşağıdaki tarihi o zaman söylemiştir ki, taşı üzerinde yazılıdır.

t a r Ih
Hemnâm-ı fahr-i âlem mânendi ibn-i Meryem
Gitdi çü adne etti terk-i libas-ı kesret

Zâhirde ta b ’ı nekad bâtında sâhib-i irşâd

B irpîr-i gülşeniden almış idi ol icâzet

Hiç ad idüp cihânı târih okur Müslim

Mahvî efendi oldu rehbîn-i dâr-ı vahdet

Hayrabolu’da gömülü olanlar arasında bir de Çorumluzâde Mehmet Hasip Bey vardır. Kendisi
kasaba ileri gelenlerinden bilgin, zengin, hayırsever bir kişi olup, Gülşeni Tarîkatı’nın öncüsü Hasan

152
Sezai ’nin halifelerindendir. Adını taşıyan câmi kabristanında gömülüdür. Güzel şiirleri vardır. Sezai ’nin
şiirlerinden bazılarını taklit etmiştir.
Kasaba içindeki câmilerden, Paşa Câmi’i adıyla anılan, H:820/M:1417/18 tarihinde
Çelebi Sultan Mehmet tarafından, üstü kurşunla örtülü olarak yaptırılmıştır. Zarif bir minaresi
olan câmi, zamanla harâb duruma gelmiş ve R:1291/M:1875/76 tarihinde, kusursuz olarak
onarılmıştır.
İkincisi, Hasan Bey Câmi’i olup, H:1165/M: 1751/52 tarihinde, Güzelce Hasan Bey
tarafından beş kubbeli olarak yaptırılmıştır. Gönül açıcı bir haremi ve güzel bir minaresi vardır.
Üçüncüsü, Çarşı Câmi’i dir. Çorumlu Mehmet Hasip Bey tarafından H:1098/M:1686/87
tarihinde yarı kâgir olarak yaptırılmıştır.
Dördüncüsü, Ömer Efendi tarafından H:910/M: 1504/05 tarihinde, ahşap olarak
yaptırılmıştır. Bir adet de minaresi vardır.
Kasaba da, Büyük Kara Karlı ve Mir Yakup köylerinde 3 adet 19 beygir gücünde buharlı
un fabrikası olup, bir senede 75.000 kilo ürün un yapar. 13 erkek işçisi vardır.
Ziraat Bankası’nın sermayesi 1.365.721 ve dağıttığı 206.517 ve kasa mevcudu 53623
kuruştur.
Kasabada, 4 çömlekhane ve Evri ve Karaca Gür köylerinde 2 kiremithane olup, bir senede
9600 kuruşluk iş yapıp, 3450 kuruş gelir ve 1725 kuruş vergi alınmaktadır.

Hayrabolu Kazası’nın Nüfus Cetveli

M eshebi NÜFUS
İslam 12746
Rum 3566
E rm eni 26
Bulgar 404
TOPLAM 16472

153
 •• ••

BOLUM
II

DAĞDEVİRENZADE ŞEVKET BEY’İN

BALKAN SAVAŞI ANILARI

155
 BU BÖLÜM HAKKINDA
Elinizdeki kitabın birinci bölümü, Şevket Bey’in yazmış olduğu Edime Şehir Tarihi idi.
Şimdi, adı geçenin 1912-1913 Balkan Savaşı’nda 155 gün süren Edirne savunmasına ait
tutmuş olduğu günlüğü konu eden ikinci bölümü bilgilerinize sunuyoruz.
Okuduğunuz zaman göreceksiniz ki, buna, “günlük” değil “saatlik” demek gerekir imiş.
Şevket Bey, bu 155 günlük süredeki olayları, günü gününe değil, saati saatine kaydetmiş.
Yazar, bununla da yetinmeyip, tarafların karşılıklı olarak attıkları top mermileri ve
şarapnellerin sayılarına, bunlardan zarar gören binalara ve bunların sahiplerine, şehit olan ve
yaralananların sayılarına ve kimliklerine kadar yazıp defter tutmuş.
Hâsılı bu anılar, Edirne’nin o zor ve kara günlerinin, usta bir fotoğrafçı tarafından hassas
bir objektifle çekilmiş bir tablosunu günümüze taşıyan tarihi bir belgedir.
Bu anılar, geçmişten ders almak ve geleceğe hazırlamak isteyen her Türkün hele
“Edirneli”yim diyen her hemşerinin, mutlaka ve mutlaka birkaç kere okuması ve unutmamak
için de belliğine geçirmesi gerekir diye düşünüyorum.
Balkan Savaşı’nın askeri ve siyasi nedenleri ve varılan sonuçlar, gerek resmi kuruluşlar,
gerekse siyasi ve askeri yazarlar tarafından açıklanıp, yayınlanmıştır.
Ancak, o 155 günlük kuşatılmış Edirne’nin, sivil yüzünü bu şekilde topyekûn anlatan
pek az eser vardır. Bunların da birçoğu, o günlerde aç kalıp, süpürge tohumundan ekmek yiyerek,
peynir suyuyla pilav pişirdiklerini, aynı nakarat içinde anlatırlar.
Ben, şahsen, Şevket Bey’in anılarına benzer bir günlüğü, yalnız Hafız Rakım Efendi’nin
0 günlerde tutmuş olduğu anılarında gördüm ki, O’nun bu değerli belgeselini daha önce “Hafız
Rakım Ertür ’ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri ” 1 adı atında bastırıp,
yayınlamıştık.
Her iki günlüğü karşılaştırdığımız zaman, Şevket Bey’in, daha çok savaş ağırlıklı olaylara,
Hafız Rakım Efendi’nin ise, o günlerdeki toplum hareketlerine, toplumun Edirne içindeki
çatlaklarına ve bunların nedenlerine ve savaş psikolojisine ağırlık vermiş olduğunu görürüz.
Diyebilirim ki, o günleri tam anlamıyla canlandırmak için, her iki anıyı da okumak
gerekmektedir.
Şevket Bey’in anılarını, adı geçenin oğlu Arif Dağdeviren’in torunu ve Avukat Sayın
Abdulhalim Bey’in oğlu, yani ki, Şevket Bey’in ikinci kuşaktan torunu Sayın Cem Altınel bana
verdi.
Soy kütüğünde bu eski ve pek geniş Edirne ailesinin, sadece Şevket Bey kolunu
gösterebildik. Kökleri 1816 ve daha öncelerine varan Dağdeviren’ler ailesinin tüm şeceresini,
ancak başlı başına bir kitap içine sağdırmak mümkün olur.
Sayın Cem Altınel, anıları bize verirken, bunların, basılıp yayınlanması için gerekli mali
kaynağı da kardeşi Hakan Altınel sağladı.
Bize de, ağır bir Osmanlıca ile yazılmış olan metnin dilini sadeleştirerek, basıma
hazırlamak işi kaldı. Biz, böylece bir görevi yapmakla mutluyuz.
Çünkü bu işin, Edirne’ye hizmet olduğuna inanıyoruz.
Sayın Cem Altınel ve kardeşi Hakan Altınel, büyük dedelerinin ruhunu şâd etmiş hayırlı
bir küçük torun olmakla övünebilirler.

Yrd.Doç.Dr.Ratip KAZANCIGÎL

1 - Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları No:30, Edirne-1999.

156
 DAĞDEVİRENZADE ŞEVKET BEY’İN
BALKAN SAVAŞI ANILARI
Bulgaristan’ın seferberlik ilânıyla, düşmanca bir tutum takınıp, demiryolu postalarını
kabul etmemesi ve sınırlarımıza askeri yığınak yapması üzerine Eylül’ün 18 / 31 ’inci günü devletçe
de seferberlik ilân olunmuş ve dördüncü kolordu birlikleri R: 24.Eylül. 1328/ M:7.10.1912
Pazartesi günü şehrimizi terk edip, Uzunköprü’de toplanmışlardır.

R: 1,Teşrin-i evvel 1328 / M:14,10,1912 Pazartesi

Birkaç gün önceden beri şehrimize gelmekte olan askeri birlikler, bugün, her günden
fazla idi. Bulgarlar, sınırdaki yığınaklarını hızlandırmaktadırlar.

R: 2.Teşrin-i evvel 1328 / M:15.10.1912 Salı

Bazı sınırlarda önemsiz çatışmalar oluyor. Gümrük görevlileri çekiliyor, savaşın olacağı
kesinleşiyor. Şehir’de, askeri hareketler artıyor.

R: 3.Teşrin-i evvel 1328 / M:16,10,1912 Çarşamba

Aralıksız dışardan askerler geliyor. Savaş ilânı haberi her an bekleniyor.

R: 4.Teşrin-i evvel 1328 / M:17,10,1912 Perşembe

Bulgar ve Yunan Konsolosları gidiş hazırlığındadırlar.

R: 5.Teşrin-i evvel 1328 / M:18.10.1912 Cuma

Kale komutanı savaş ilân edildiğini vilayete duyurdu. Mustafapaşa Köprüsü ve askeri
fırınlar dinamitlenip, uçuruldu. Düşman saldırısı karşısında Müslüman halk, yaya ve arabalar ile
Mustafapaşa, Çöke ve Üsküdar’daki köylerden, kafileler halinde şehrimize sığınmaya başladı.
İstanbul taşımasının sıkışıklığı nedeniyle trenler, yolcu kabul etmemeye başladı. Yalnız
bir gün, halk için kırk vagon konuldu.
İki aylık geçinme olanağı bulunmayanların, şehri terk etmeleri duyuruldu. Resmi işlemler
ve şehrin genel güvenliği kale komutanlığı tarafından yönetilmeye başlandı.
Konsoloshanelerin bandıra2 ve armaları indirilerek, bugün, akşamüzeri konsolosların,
trenle İstanbul’a gitmeleri kararlaştırıldığından, şehirden ayrıldılar.

R: 6.Teşrin-i evvel 1328 / M:19,10,1912 Cumartesi

Sessizlik devam etti.

R:7.Teşrin-i evvel 1328 / M:20,10,1912 Pazar

Düşman, Yassıtepe İstihkâmı’na3 hücuma başladı. Kale dışındaki tüm birlikler, küçük
çarpışmalar sonunda kale içine girdi.

2 -Bandıra: Bayrak
3 -İstihkâm: Sığınak, tabya.

157
 Bugün öğrenildiğine göre savunma ordumuz şu güçlerden oluşuyor:
12000 Dördüncü Nişancı fırkasıyla beraber Onuncu Nizamiye Fırkası,
7500 31 ’inci Alay dışında 11 ’inci Fırka"^,
7000 Edime R edif Fırkası,
8000 Gümülcüne Redif Fırkası,
10000 Babaeski Redif Fırkası,
11000 Topçu, İstihkâm Taburları,
300 Süvari,
2000 Müstahfaz® Taburları
TOPLAM: 57000

R: 8,Teşrin-i evvel 1328 / M:21,10,1912 Pazartesi

Düşman, Akpmar yönünden Kırçeşme, Kuvankaya, Cindioğlu Değirmeni’nin üst
tarafından köprü kurmağa başladığı anlaşılmıştır.

R:9.Teşrin-i evvel 1328 / M:22,10.1912 Salı

Bugün seyyar^ ordumuz. Kıyık semtine doğru gidiyor. îşitildiğine göre, bugün genel bir
saldırı kararlaştırılmış.
Havsa, Süloğlu yönünde IV. Kolordu; daha üst taraftan Yaver Paşa, daha yukarıdan Hilmi
Paşa, ordu ve fırkalarıyla birleşerek; buradan da seyyar ordunun katılımıyla bir saldın yapacaktır.
IV. Ordunun, bugün yetişmeyerek gecikmesi ve diğerlerinin de sağ ve sol yanlarının açık
olması, bu saldırıya engel olmuş ve seyyar ordu, ufak tefek savaşlar yapıp, kaleye dönmüş;
diğerleri de geri çekilmiş ise de, ertesi gün gelebilen IV. Ordu’nun, üzerine, düşmanın güçlü
saldırısı nedeniyle bozulmasına ve geri çekilmesine neden olmuştur. Süloğlu tarafında
yaralılarımızın bile toplanması sağlanamamıştır.
Bunlardan birçoğunun, düşman ve yerliler tarafından şehit edildiği sonradan anlaşılıyor.
Bunun üzerine, Pavlu’ya* kadar olan Müslüman güçler bozulmuş; sonradan haber
aldığımıza göre, R: 8 Teşrin-i Evvel 1328/ M:21 Ekim 1912’de Edime Mürettep*^ Kolordusu,
Hıdırağa yönünde düşman ordusuyla yaptığı savaşta, Kayapa’da bozulmuş ve kaleye girme
zomnda kalmıştır. Askerin dönüşü, pek perişan görülmüş ise de, bu olay gizli tutulmuştur.

R: 10,Teşrin-i evvel 1328 / M:23,10,1912 Çarşamba

Dün gece, çoluk-çocuk yemeğe oturmuştuk. Çok güçlü İki top atıldı. Evler, binalar sarsıldı.
Bir saat sonra, Maraş, Hıdırlık yönünden korkunç top sesleri gelmeye başladı.
O sırada, bol yağmur yağıyordu. Bu gürültü saat altıya kadar sürdü. Biraz uyuduğum için,
saat dokuzda Arif, yatak odasının kapısını çalarak, beni uyandırıyordu.
O sırada yakın bir yerden, tüfek, mitralyöz'® sesleri de başlamıştı. Telaşla evimizin ve
sonra annemin evinin üst katına çıkarak, her tarafın inlediği ve o yöreye yansıyan projektörlerin
bu dehşeti artırdığı görülüyordu.

-Fırka: Tümen.
®-Redif: Terhis edilerek, ihtiyata geçirilen kur’a askerlerine verilen ad.
^ - Müstahfaz : Kırkını aşmış olan yurttaşların muvazzaf ve rediflikten sonra askerlik hizmeti.
- Seyyar : Gezici
* -Pavlu : Pehlivanköy
’ -Müretteb : Tayin edilmiş. Bir yer için ayrılmış.
-Mitralyöz: Makineli tüfek.

158
 O aralık, mahalle bekçisi sokak kapısını çalarak:
“ - B e y ’i Kaldırın. Düşman, Bulgar K onsolosu’nun evine kadar g elm iş.”
Demesi bütün kadınların ah ve inlemesine neden oldu.
Mitralyöz ve tüfek sesleri yirmi beş dakika kadar sürmüşse de, top gürültüsü gündüze
kadar kesilmemiştir.
Artık kadınların, İstanbul’a gidişi hakkındaki annemin, ısrarına dayanılamadı. Havsa ve
diğer yerler halkının, bir gün evvel haber alınan Pavlu’ya sığınması ve Kırklareli’nin düşmeye
hazır olması hakkında bir şey denilemedi.
Hakiki koruyucuya (Tanrıya) sığınmaya inanarak, akşamüzeri, istasyona götürüldüler.
Bunların gitmesi, artık bir daha görüşülmeyecekmiş gibi, benim için cidden üzücü ve
dayanılması güç bir durumdu. Ben de gitmiş olsam, artık dönemeyecekmişim, dönmüş olsam,
hiçbir şey bulamayacakmışım gibi geliyordu.
İster istemez kalmağa mecbur oldum. O gece gözüme uyku girmedi. Yedi buçukta tren
istasyondan hareket etmiş ve iki bin beş yüze varan yolcuların yük, hayvan vagonlarına bindirilmiş
olduğunu ve Seydiler’de demiryolunun bozulmuş olmasından dolayı, trenin Kuleli’den Dedeağaça
yollandığını sonradan öğrendim.

R: 11,Teşrin-i evvel 1328 / M:24,10,1912 Perşembe

Şehirdeki askerde bir hareketlilik görülüyor ise de, evvelki geceki olay hakkında bir
türlü bilgi alınamıyor. Güya, binlerce düşman cesedinin varlığı ileri sürülüyorsa da,
doğrulanamıyordu.
Aksine; üzülerek söyleyeyim ki, bu kadar gürültünün bir yanlışlıktan başka bir şey
olmadığı anlaşılıyordu.

R: 12.Teşrin-i evvel 1328 / M:25,10,1912 Cuma

Bugün ve gece sakin geçti.

R:13.Teşrin-i evvel 1328 / M:26,10,1912 Cumartesi

Ötede beride tek tek top sesleri işitiliyor. Her tarafta bir hareketlilik görülüyor.

R: 14.Teşrin-i evvel 1328 / M:27.10.1912 Pazar

İbrahim ve Arif’ten bugün aldığım telgrafnamede; “Sağlıkla D edeağaç ’a vardıkları ve
Çarşamba günü gelecek vapurla İstanbul’a gidecekleri ve yolcuların büyük bir kısmını tren
alıp, İstanbul ’a götürdüğü ” yazılıyordu.
Bundan, fazlaca sevindim. Çünkü Edirne’den hareket eden yaralı treninden sonra ve en
son olmak üzere giden trenin makinistinin, Pavlu’da yerli Bulgarlar tarafından durdurularak,
öldürüldüğünü ve yolun bozulduğunu haber aldığım için, deniz yolunun seçilmesini telgrafla
yazacaktım.
Bu yolun seçilmiş olmasından dolayı rahatladım. Hemen Arif Paşa’ya bir yazı yazarak
bu durumu bildirdim ve vapurdan taşınmaları için yardım istedim.

159
 R: 15,Teşrin-i evvel 1328 / M:28,10,1912 Pazartesi
Bugün Kırkkilise’nin11, Kırcaali, Koşukavak ve hatta Havsa’nın düşman eline geçtiği ve
Kırkkilise Mutasarrıfı ile Müslüman halkın, yaya olarak kaçtıkları ve Babaeski Kaymakamı’nın
da kaçtığı, Ahtapolu, Tırnava’nın daha önce düştüğü haberi yayıldı.
Vali’nin, îl merkezini Tekirdağ’a taşıması hakkındaki teklifi, Bâb-ı âli tarafından uygun
bulunmayıp, geri çevrildiği duyuldu.
Demiryolu müfettişi ve şefi, istasyon işlemleri Çatalca’ya naklolundu. Bugünden itibaren,
posta ulaşımı kesilip, tatil edildi.
Kırkkilise’nin üst tarafında, Hilmi Paşa Fırkası’nın kendi mevcudu oranında kayıp verdiği
haberi alındı.
Bugün, artık posta ve trenlerin tatil edilmesinden dolayı, bizim kuşatma altına girdiğimiz
konusunda kuşku kalmadı.
Akşama kadar, kötü kötü söylentiler, haberler meydan aldı. Buna zaten alışmıştık. Çünkü
bugün, tamam sekiz günden beri, hiçbir yerden gazete ve mektup almıyorduk.
Şehrin dışarı ile olan ilişkisi, dünden başlayarak kesildi. Edirne civarında hasadı yapılmış
buğdaylar süratle şehre getirilebilirdi. Civarda bulunan buğdayın miktarı dört milyon dört yüz
bin okka12tahmin ediliyordu. Edirne (merkez) ilçesi hariç olduğu halde 800.000 Babaeski, 600.000
Uzunköprü, birer milyon da Dimetoka, Sofulu ve Lüleburgaz’daydı. Buralarda binlerce okka
arpa ve diğer zahire de vardı. Bunların getirilmemesinden, her zaman Vali Halil Bey ile îsmail
Paşa sorumludur zannederim.

R: 16.Teşrin-i evvel 1328 / M:29.10.1912 Salı

Aslında, uykusuzluk nedeniyle bu gece de, her zaman olduğu gibi, saat yedide uykuya
yatmıştım. Yatar yatmaz oda kapısı vuruldu. Saim’in annesi beni uyandırdı.
Top, tüfek sesinden dünya sarsılıyordu. Medet13A llah a Maraş îstihkâmı’ndan dünyaları
sarsmaya yetecek bu hareket, kimde rahat, huzur, kimde can bırakır?
Sokağa çıkmak zor, evde bir şey anlamak olanaksız. Derhal evimizin üst katına çıkarak,
top, şarapnel, mitralyöz, tüfek ateşi seyrettim.
Bu hal, sabaha kadar sürdü. Gündüz olunca hemen çarşıya can attım. Gariptir ki, sokakta
bir şey anlaşılmaz. Herkesin ellerinde dürbünlerle yüksek yerlere, minarelere çıktığı, top
dumanından başka bir şey göremediği anlaşılıyor.
Berber Kalos’un dükkânında nargileyi tellendirmekten, oraya geleceklerden haber
beklemekten başka bir çare görülmez.
Bir aralık oraya gelen, olayı yaşayan mitralyöz yüzbaşısı Hulusi Efendi’nin verdiği bilgiye
göre; düşman kuvvetinin anlaşılması için, kalenin seyyar ordusundan 24 taburluk bir kuvvetin
huruç14hareketi yapmayı denediği anlaşılarak rahatladım.
Oradan, iki arkadaşla beraber, istasyondaki Kızılay Hastanesi olarak kullanılan, Küçük
Zabit Mektebi15’ne giderek üst katına çıktım.

11 -Kırkkilise : Kırklareli
12 -Okka: 1283 gr.lık eski bir ağırlık ölçüsü.
13 -Medet : îmdat, çare, yardım.
14 -Huruç : Kale dışına saldırı. Akın, hücum
15-Küçük Zabit Mektebi: H:1305/M:1889 yılında Müşir Veysel Paşa tarafından Karaağaç’ta hastane olarak
yaptırılmıştır. Balkan savaşından önce Süvari Küçük Zabitan Okulu olarak faaliyet göstermiş. Balkan savaşında
yine hastaneye çevrilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra göçmen misafirhanesi olarak kullanılmıştır. Günümüzde
bina ayakta olup, askeri birlikler tarafından kullanılmaktadır.

160
 Şakir Bey bize yardım etti. Büyük dürbünle düşmanın, Maraş îstihkâmlan’nın sol tarafında
tuttuğu yerden, bizim tarafa topları yetişemediğini ve bizimkilerin yaylım ateşine düşmanın
dayanamayıp, kaçmaya başladığını ve kahraman askerlerimizin takip etmekte olduğunu gördük.
Oradan, yaya olarak M araş Köprüsü yakınına kadar geldik. Oradan bir şey
görülmediğinden köy içinde hastane olarak kullanılan, Fransız Firer Okulu’nun üstüne çıktık.
Oradan, düşmanın iki balon ile Akpınar üstünde gözlemde bulunduğu ve Kadınköy ile
beri tarafta Sadırlı, Doğanca-i arz’ın yanmakta olduğu görüldü.
Düşmanın, Üreyiş sırtlarına kadar kaçtığı anlaşıldı. Kalost’un dükkânına dönüp, tıraş
olmağa başladığım sırada arka arkaya gelen Kanun’lar16tarafından, merkez komutanlığı tarafından
davet olunduğumun anlaşılması üzerine, tıraşı yarıda bırakarak, derhal kumandan beyi görmeğe
gittim.
O aralık kale komutanı îsmail Paşa ile görüştüm:
“ Düşmanın, Maraş ’tan iki saat ileride, Koyunlu Köyü ’ne kadar gerilediğini ve bir balonun
düşürüldüğünü ve iki top alındığını ve M araş ’a karşı Kazanovası ’ndaki düşmanın direnmesi
nedeniyle, Ayvaztepe istihkâmı ’ndan dört taburla, birkaç mitralyözün gönderilmekte olduğu ve
Şükrü P a ş a ’nın M araş ta olduğunu ve M araş önüne kadar, trenle, bizim taraftan cephane
gönderilmekte olduğunu” öğrendim.
Sonra, tıraşı tamamlatıp, biraz idarehanede17 çalıştım. Ne kadar araba ve otomobil varsa
yaralı taşımaya ayrılıp, bir tarafsan da eli, kolu, bacağı asılı yaralıların gelmekte olduğunu görerek
eve döndüm.
Top, mitralyöz sesleri yatsıya kadar sürmüş ve aynı şiddetini göstermiştir.

R: 17,Teşrin-i evvel 1328 / M:30,10,1912 Çarşamba

Bugün sabah saat on ikide top, tüfek, aralıkta mitralyöz sesi işitilmeğe “yine o yerde ”
saat üç buçuğa kadar devam etti. îdareye18 gittiğim vakit, Müftü Efendi’nin görüşmek istediği,
telefonla haber verildiğinden, belediyeye gidildi.
Selatentüncina okunacağı haberi verildi; yeteri kadar da bastırıldı.
O aralık, Hasköy Nazırı Hüseyin’in Uzunköprü’den çektiği telgrafname alındı.
“ Edirne Şevket B e y ’e
Cuma günü koruculardan Bulgar Asker ’leri H avsa merasında hayvanat-ı umumiyeleri19
gasp etmişlerdir20.
Hasköy Nazırı Hüseyin
Cisr- Ergene 1532 19 16 Teşrin-i evvel 328 (29.10.1912) 4 /1 0 ”

Akşam bu telgrafı okudum. Kendisi, Cumartesi günü, hayvanların bizim olup, îstanbul’a
gönderildiğine dair, tarafımızdan düzenlenip, belediyeden onaylanarak, eline verilen belge ile
gönderilmişti.
Cuma günü, Havsa merasında koruculardan Bulgar Askerleri’nin gasp ettikleri yazılıyor
idi ki, bu korkunç haber bizim için felakettir. Hayvanların ziyan oluşuna cidden üzüldüm.

16-Kanun: Askeri inzibat

17 -Şevket Bey, bu dönemde Vilayet Matbaası Müdürü olarak görev yapıyordu.
18 -idare denen yer Vilayet matbaasıdır.
13-Hayvanat-ı Umumiye: Bütün hayvanlar.
20 -Gasp : Zorla almak. El koymak.
161
 Bugün, aile bireylerimizin vapura binecekleri için, bu haberi üzüntü nedeniyle kendilerine
ulaştırmadım. Selametle gitmeleri için dua ederek, Tanrının yardımıyla zafer kazanılırsa, Bulgar
Hükümeti’nden kişisel tazminat almak amacıyla, telgrafı saklamaya karar verdim.
Belediyede, kimsesi olmayan asker ailelerinin yiyecekleri için borç alınan para bitmiş
olduğundan, başka bir karşılık bulunması için vilayete tezkere21 yazılıyor.
Müslüman köyler halkından şehrimize göçenlerden yoksul olanların, göçmen komisyonu
tarafından iaşe ve ibate22edilmeleri için emir geldiğinden, gerekli önlemlerin alınmasına başlanıldı.
Memlekete ait suyollarının, düşman tarafından veya yağmurlardan bozulmasından, bir
tarafsan keşfi için jandarma ve suyolcuları gönderilmesi ve bir taraftan da, çok azalmış olan
suların hastanelere verilmesi kararlaştırılıyor.
Muhtarlar toplanarak, onlardan Kızılay için eşya toplanması isteniyor.
Askeri daireye giderek, İsmail Paşa ile görüşüldü: “Dün geceki savaşın bir saldırı keşfinden
ileri gelip, başarıyla sonuçlandığı anlaşıldı.
Düşmanın, Maraş karşısındaki on iki bin kişilik bir kuvveti olduğu ve iki bin kadar kayıpla
iki misli yaralı vermiş olduğu, bizden de yüze yakın şehitle altı yüz seksen kadar yaralı bulunduğu ”
öğrenildi.
Bizde âdet olduğu gibi, Şükrü Paşa’nın kendisine âmir olarak atanmasına gücenmiş olduğu,
onun aleyhinde konuşmasından anlaşılıyordu.
Geçen Salı günü IV. Kolordu’nun, savaş alanına vaktinde gelmemesi nedeniyle,
ordularımızın Pınarhisar ’dan Lüleburgaz ’a kadar olan yerlerde, mevki almağa mecbur olduğunu,
Paşa da itiraf etti.
Şark “Doğu” Ordusu’nun karşısında düşmanın, dört buçuk fırkasının bulunduğunu ifade
etti.
Şu halde, düşmanın bir fırkasının yirmi beş bin kişi olduğu hesap edilirse, ordumuzun
kendini toplayıp düşmanı bu tarafa püskürtmesi, bizim kuşatılmışlığımızın kaldırılması için tek
çare olduğu meydana çıkmaktadır.
Kendi askerimiz oldukları halde, Bulgarlara casusluk ettikleri ispat edilmiş olan, Menekşe
Sofulu Köyü’nden iki Bulgar bugün kuşuna dizilmiş ve sonra cesetleri çarşıda gösterilmiştir.
Bugün, İstanbul ile telgraf haberleşmesi kesildi.
Şu günlerde, başlarında birer Bulgar Askeri olmak üzere, yerli Bulgar’lardan çeteler
kurarak, Dimetoka ve çevresindeki Müslüman köylere saldırdıkları ve bu edepsizlerden oluşan
bir çetenin, Dimetoka kasabasına saldırmaları ve seksen kadar İslam’ın silahlanarak karşı çıkmaları
üzerine; Rum’ların da Bulgar’larla birleşerek, Müslüman halka saldırıp, öldürmeye ve namuslarına
tecavüz etmeye başladıklarından, kalenin buraya yardım etmesi Vali tarafından gerekli
görülmüştür.
Ancak, kaleden, buraya yardım etmenin imkânsız olduğu cevabı verilmiş. Dimetoka da bu
şeklide birçok felakete uğrayarak, düşmanın istilasına düşmüştür.
Bununla beraber, daha vakit varken, şu aralık Dimetoka’dan itibaren, Dedeağaç’a kadar
olan çekiliş hattımızın ve buralardan Uzunköprü, Dimetoka ve etrafına kadar sığınmakta olan
Müslüman halkın hareket ve hayatlarının korunması için; buradan, şimdilik istenen 50-60 kişinin
birkaç kola ayrılması ve yanlarına ya resmi veya sivil birer Jandarma Subayı verilerek,
Jandarma Komutanı’nın emrine uyularak, gereken yerlerde dolaşması, çetelerin önlerini alacağı
Vali Bey’e bildirilmişse de bir yarar sağladığı görülmemiştir.

21 -Tezkere: Dilekçe. Resmi yazı

22 -İbate: Yatırıp kaldırma, iskân

162
 Bugün bazı câmi’lerden teneşir ve Tabut toplattınlması, çarşı ve sokaklarda devamlı ağır ve
hafif yaralıların teskere23ve arabalarla şehre ve hastanelere taşınması, hakikatten savaş meydanını
belirtmektedir.
Siniri zayıf olanların, şu anda Edirne’de bulunmamaları gerektiğini, bu durum
göstermektedir.
Akşamüzeri eve döndüğümde, can arkadaşım, dostum Saim’in oynarken havuza düştüğü,
Süleyman’ın haber vermesi ile çıkartılmış olduğunu, haber alarak üzüldüm. Adeta ağladım. Derhal
sobayı yaktırıp, kendisini, uyuyuncaya kadar ısınmasına çalıştım.
Bugün, felaket, felaket üzerine gelmekte oluşuna hamd ettim.
Şehirde şeker, gaz ve tuz azalmaya başladı. Şeker yedi, gazın tenekesi otuz kuruşa çıktı.
Saman ise, hiç yok derecesine geldi. Konu komşuda bulunan birkaç baş hayvanın ne olacağı
düşünülmeye başlandı.

R: 18,Teşrin-i evvel 1328 / M:31,11,1912 Perşembe

Bugün öğleden sonra, şehir halkı garip bir olay karşısında titredi.
Düşmanın bir uçağı, şehrimizin üstünden geçti. Pervanesinin çıkardığı acayip sesi, halkın
çoğunluğu ilk defa duyduğu için, bütün kalpleri bir heyecan sardı. Birçok bildiri attı. Herkes
gökyüzünde dolaşan uçağa bakıyordu.
Halk tarafından top tüfek atıldıysa da, isabet ettirilemedi.
Bu, bildiriden çok bir saçmalama niteliğindeki kâğıt parçaları tıpkı Acem abartıları gibiydi.
“Bin top ile şehrin kuşatıldığını, Üsküp, Komanova, Kırkkilise ve Dimetoka alınarak
ordularının hâlen Lüleburgaz önlerinde olduğunu, Bulgarların amacının kan dökmek olmayıp,
halkı, hükümetin elinden kurtarıp, adaleti yaym ak olduğu için kuşatılmış olan şehrin, yirm i dört
saate kadar teslim olması gerektiğini” bildiriyordu.
Düşmanın bunu atmadaki amacının, askerin mânevi gücünü kırmak ve halk arasında
ayrılık yaratmak olduğu anlaşılıyordu.
Bu bildiri, halk üzerinde düşmanın beklediği etkiyi kesinlikle yerine getirmedi. Asker,
geleceğe güvenli, halk ise kaleyi koruyan askerlerimizle övünç duyuyordu.
Kale Komutanlığı tarafından bir bildiri yayınlanarak, düşman bildirisindeki söylentiler
derhal yalanlandı ve halka güvence verildi.
Bu davranış derhal etkisini gösterdi. Çünkü halk ve askerin Şükrü Paşa’ya o kadar güven
ve sevgisi vardı ki, altında onun imzası bulunan her söze güveniliyordu.
Bildirinin yayınlanmasından sonra, herkesin kalbi güvenle doldu. Bunu anlayan düşman
da o gece bütün gücüyle birliklerimizin üzerine saldırdıysa da bir sonuç alamayıp, dağılarak geri
çekildi.
Dimetoka’nın düşmesi ve yerli Rum’lardan birinin, kaymakam olarak, atandığı duyuldu.
Dedeağaç’la da telgraf bağlantısı kesildi.
Gaz, şeker ve odun için belediye tarafından fiyat ilan edildi. Çok uzaktan ve Dörtkaya
üstünden sürekli top sesleri gelmiş ise de, nedeni anlaşılamamıştır.

R: 19.Teşrin-i evvel 1328 / M:1,11,1912 Cuma

Bugün şehirde bir sessizlik vardı. Herkes Doğu Ordusu’nun hareket haberini bekliyordu.
Yalnız, dün Uğurlu’dan gelen Fuat Bey’in verdiği haber, üzüntüyü artırıyordu.

23 -Teskere: Sedye, el arabası, tahterevalli.

163
 Perşembe günü sabahı Uğurlu’dan, Dimetoka’ya giden bir jandarma ile tahsildarın, tepeyi
aşmasından sonra, Kapıcıköy tarafından, yirmi kadar süvari ve yüze yakın düşman ve yerlilere
rastlayarak, iki tarafın silahlı çatışması altında kalmış ve bunlar şehit edilmişlerdir.
Saat üç sıralarında, bunların köye girmeleri üzerine, İslamların Ada içine doğru kaçarak
canlarını kurtardıkları ve Bulgar’ların hemen sığırları ikiye ayırıp, diğer hayvanlarla sürdükleri
ve telgraf hattını parçaladıkları anlaşılıyordu.
Orada bulunan on kadar müstahfaz askerinin siper alarak çatışmakta ve bir tarafsan da
çekilmekte olup, halkın, Ahırköy’ündeki binlerce halkın yanına sığındıkları ve yağmurun şiddetle
yağmakta olduğu alınan bilgilerden öğrenilmiştir.
Bu gece saat bir buçuk sıralarında düşman tayyaresinin geçtiği gözlenmiştir.

R: 20,Teşrin-i evvel 1328 / M:2,11,1912 Cumartesi

Doğu Tümeni olan Kıyık semti askeri, dinlenmek için değiştiriliyor. Maraş yönünden
korkunç top sesleri geliyor ve akşama kadar sürüyor.
Bugün kale komutanlığı tarafından, Doğu Ordusu’nun saldırıya başladığına dair bir bildiri
yayınlandı. Bu, şüpheli olsa da gönül rahatlatıcı bir haber.
Geceden başlayan gök gürültülü yağmur, ertesi geceye kadar sürdü. Saat üçte kesildi ise
de, sert bir poyraz esmektedir.
Savaş ilânından sonra, etraftan kaçan ve göç eden Müslüman halka Ada ve Dimetoka
halkı da eklendi. Edirne bugünlerde yoksulluk ve perişanlık pazarı olmuştur.
Kale sınırları içine alınmayan ve arabalar içinde, ağaçlar altında, şu mevsimde kalan
binlerce çaresizler, Müslüman çocuk ve kadınlarının durumlarına ağlamamak mümkün değildir.
Dimetoka istilasının da gayet korkunç ve namusu zedeleyici olduğu görülmektedir.
Bugün Edirne hududundan Lüleburgaz’a ve Edirne Kırklareli’nden Gümülcine’ye kadar
olan yerlerdeki İslam toplumunun zarar ve ziyanları beş milyon liradan aşağı olmadığı, nüfus
kaybı ise pek fazla olduğu bilinmektedir.

R: 21.Teşrin-i evvel 1328 / M:3,11,1912 Pazar

Bugün geçici olarak kale içine girmelerine izin verilen, Müslüman köy halkının şehir
içinde yerleşmek için sergiledikleri şaşkınlık ve koşuşmalar üzüntülü bir görüntü oluşturuyordu.
Bin altı yüz arabaya yaklaşan bu topluluk, öteye beriye, câmi ve hanlara yerleştirildi.
Bunların şehre alınması, savunmada bulunan bir kale için, bir felakete neden olmaması
konusu, Tanrının yardımını diletecek bir durumdur.
Akşamüzeri düşmanın kırk araba cephane ve eşyasının Akpınar semtinden geçişi sırasında
ele geçirildiği Ali Nazım Paşa’nın sözlerinden anlaşılıyordu.

R: 22.Teşrin-i evvel 1328 / M:4,11,1912 Pazartesi

Müslüman halk yerleştirilmeye çalışılıyor. Düşmandan ele geçtiği söylenen arabaların,
hükümetin, köylerden zahire taşımak için gönderdiği arabalar olduğu anlaşıldı.
Bugün, Kuleliburgaz’dan iki vagonlu bir tren geldi. Uzunköprü ile telgrafla haberleşildi.
Maraş’tan uzaktan uzağa top sesleri geliyor; şehir, tam sessizlik içinde bulunuyor.
Düşmandan dört esirle, yakaları kanlı bir yağmurluk ve bir şapkanın şehre getirildiği
görüldü.
Esirlerin Maraş yöresinde yakalandığı, yağmurluğun sahibinin İskender Köy’üne kadar
giren düşman erlerinden olup, teslim olmadığı için öldürüldüğü anlaşılmıştır.

164
 R: 23,Teşrin-i evvel 1328 / M:5.11.1912 Salı
Bu sabah İstanbul’dan, Uzunköprü, Malkara yoluyla telgraf gelmiş. Derhal Emine Hanıma
bir telgraf çekilerek, ailemizin İstanbul’a varışı sorulmuş. Dedeağaç’dan vagona binip,
binmedikleri haberi alınamayıp, tersine, oralarda bir Yunan Torpidosu’nun dolaşması nedeniyle,
Dedeağaç ’a vapur gelmediği, söylentisi duyulmakta ve bir hal^a-on gündür bir bilgi alınmaması,
merak ve üzüntüye ve zaten süregelen uykusuzluğa neden olmuştur.
İnşallah yarın bir cevap alıp, rahatlamam Tanrıdan dileğimdir.
Bu sabah, kalenin üç tarafından huruç hareketi yapıldı. Hüsamettin Paşa Tümeni, Kayapa,
Celâl Bey Ortaköy, Nuri Bey Tatarköy yönlerinde hareket etti.
Top seslerinin gecenin girişine rağmen işitilmediğine göre, düşmana rastlanmadığı
anlaşılıyordu.

R: 24.Teşrin-i evvel 1328 / M:6,11,1912 Çarşamba

Bu sabah, çok güçlü top sesleriyle uyandım. Saat iki vardı. H ıdırlık, Maraş
istihkâmlarından atılan toplar, her tarafı sarsıyordu.
Akşama kadar sürdü. Nedeni henüz anlaşılamadı. Dünkü huruçtan da bir bilgi alınamadı.
Telgrafımıza da cevap verilmedi. Dün posta, mektup almaya başladı. Bugün o da y o k _ .
Ordulardan bir haber yok.....Yalnız bizim balon, birkaç yüz metre yükseldi ise de bundan da bir
şey y o k _ Kısacası bugün hep yok vesselâm........
Etin kilosu üç kuruşa indi ki bu, ileride et bulunamayacağını anlatıyordu. Çünkü buranın
şimdiki evcil hayvanlarının durumu, bu yörede yok olmakta olduklarını gösteriyor. Gerçeği,
hayvanlar mahvoluyorlardı.

R: 25.Teşrin-i evvel 1328 / M:7,11,1912 Perşembe

Bu sabah saat on ikide başlayan top savaşına, ara sıra tüfek ve mitralyözler de katılıyordu.
Gece saat beşe kadar aynı şekilde, gürültülü, günbatısı rüzgârı arasında sürdü. Bu savaş,
şimdiye kadar olanların hepsinden daha şiddetli idi.
Hatta nereden çıktığı anlaşılmayan düşman, öğlen üstü Maraş’ın üst tarafından, Sadırlı,
Simenli, Samavna’ya kadar ilerlemiş. Hatta Sinekli Suyu kaynağının üst tarafına kadar geldiği
görülmüş ise de, o tarafta ki Numune Alayı, hemen güçlendirilerek, pek kanlı bir savunma ve
karşı saldırı ile tüfek ve yaylım ateşine hedef olarak, fazla kayıp verip, akşamüzeri düşman
püskürtülmüştür.
Düşmanın göz diktiği anlaşılan, Maraş savunma noktasının karşısına, büyük çapta toplar
yerleştirilmiş olmalıdır ki, oradan, adı geçen istihkâmla, Hıdırlık, Yıldırım İstihkâmlarına kadar
top, şarapnel atmaya devam etmişse de, pek yüksek düştüğünden bir zarar vermiyordu.
Bir aralık, Yıldırım yönünden bizim kollar ilerlemiş ve düşman yaylım ateşiyle Ekmekçi
Köy sırtlarına kadar sürmüştür.
Akşamdan sonra ki saldırılar, pek şiddetli olmuş ve Arda’nın beri yönü, düşmandan
tamamen temizlenmiştir.
Bugün düşmanın Paşmaklı ve Palas’dan çıkartıldığı resmen belirlendi.
Bu sabah, gizli bir istihbarata göre; Babaeski’de dokuz gün, Pınarhisar’da yedi günden
beri süren savaş sonunda, Doğu Ordusu’nun, Çorlu’ya çekildiği üzüntü ile öğreniliyordu.
Yarınki Cuma günü, bir meydan savaşı olacağı da hissediliyordu. Bir taraftan da, devletçe,
barış yoluna gidilmesi için devletlere başvurulduğu söylentisi dolaşıyordu. Tanrı hepsini hayra
yönlendirsin.

165
 Bugün posta yeniden mektup almaya başladı. Tutulan esirlerin anlattıklarına bakılırsa, karşımızdaki
Bulgar’ların büyük açlık ve sıkıntı içinde olup, Sırbistan’dan yardım bekledikleri ve birçok askerin
Doğu Ordusu karşısına gönderildiği anlaşılıyor.

R: 26,Teşrin-i evvel 1328 / M:8,11,1912 Cuma

Savaş, dün akşam saat beşe kadar, bütün şiddetiyle devam etmiş ve bu sabah da, çok
erkenden korkunç şekilde yeniden başlamıştır.
Bu savaş, Sırbistan’dan gelen yardımla Ferdinant Alayı’nın da katılmasıyla, saat ona
kadar sürmüştür.
Bir ara Yahudi Kabristanı ve Buçuktepe’ye kadar çıkarak Maraş, Hıdırlık, Papaztepe,
Kartaltepe ve Karaağaç istihkâmlarının da savaşa katıldığı görülmüştür.
Top seslerine karışan Mitralyöz ve tüfek seslerinden şehirde durmak zor olup, bütün
evler sarsılmakta ve her taraf duman içinde kalmaktadır.
Bugünkü şiddet, dünkünden ve tümünden fazla idi. Saat ondan sonra şehre gelmeye
başlayan yaralıların anlattığına göre; Tanrıya şükrolsun, düşmanın tamamen yenilip,
püskürtüldüğünü ve tam bir başarıya ulaştığımızı görüyorduk.
Şehirdeki arabaların, otomobillerin inzibatlar tarafından toplattırılıp, yaralıların
taşınmasında kullanıldığı görüldü.
Bunların çoğu pek hafif, el ve ayaklarından yaralı idiler. Yaralı sayısının 350, şehit sayısının
da 100 kadar olduğu anlaşıldı.
Düşmanın yalnız 2.000 tüfek ve pek çok cephane ve elde ettiği en önemli stratejik noktaları
bıraktığı saptandı.
Arda’ya kurduğu altı köprünün tahribi ve Sinekli Ovasının üst tarafına kadar geldiği
halde, tamamen eski yerlerinden bile çıkartılıp Epçeli, Koyunlu semtine kadar defedilmesi Tanrının
bir başarı bağışıdır.
Bugünkü tarihle İbrahim’den aldığım telgrafta, ailemizin İstanbul’a varışı bildirmekte
olduğundan Tanrıya şükrettim.

“Telgraf:
Mahreç^"4: D ersaadet2^, Vasıta : Keşan,
Tarih: 26 akşam, N 0 :6 0 5 5 7 R: 26.Teşrin-i evvel 1328 / M :8.11.1912
E dirn e’de Ş evk etB ey’e
Salimen geldik. Cümlemiz sıhattayiz. (Sağ salim geldik. Hepimiz iyiyiz.)
İbrahim .”
Dünkü gün, Uğurlu’ya gelen bir bölük düşman süvarisinin, hat koruyucuları ile jandarma
ve reji koruyucuları tarafından tamamen öldürülüp, hayvanları ganimet olarak alınmıştır.
Düşmanın 200 kişilik bir süvari kolunun Tekirdağı’na gidip, mutasarrıfa26teslim olmasını
teklif ettiği duyulduysa da, yapılan başvuru üzerine vilayet tarafından yalanlandı.
Şehrimize sığınan Müslüman köyler halkının Uzunköprü ve kalenin aşağıdaki diğer yerlere
gönderilmeleri kararlaştırılmış ise de, bunlar, gitmeyi kabul etmemiş ve iki yüz seksen arabalık
halk, asker ve j andarma beraberliğinde Ahırköyü’nden ilerde düşmanın görülmesi sonunda geri
dönmek zorunda kalmışlardır. Bugün yola çıkarılan posta Kuleli’den ileriye gidememiştir.

24 -Mahreç : Çıkış
25 -Dersaadet: İstanbul
26 -Mutasarrıf : Sancağın en büyük idâre amiri.

166
 R: 27,Teşrin-i evvel 1328 / M:9,11,1912 Cumartesi
Dünkü başarıların, işitilenden çok daha fazla olduğu bugün meydana çıktı. Düşmanın,
çok önemli yerlerden çıkartıldığı gibi, dört bin kadar kayıp verdiği anlaşıldı.
Gece yarısından sonra, bıraktığı yerleri tekrar almak niyetiyle alaturka saat27 sekizde
Ayvazbaba îstihkâmı’na hücum etmişse de, bir saat süren yaylım ateşine dayanamayarak, bir
hayli kayıp verip, bozguna uğramıştır.
Sabahın seher vaktinde, Maslahat Deresi semtinden bir saldırıya uğrayan askerimiz,
düşmanı süngü ile püskürtmüş ve mitralyözlerin katılmasıyla üç yüz kadar kayıp veren düşmanı
kaçırtmıştır.
Tekirdağ haberinin doğru olmadığı iddiasına karşı ordularımızın, son savunma hattı olan
Çatalca’ya çekildiği ve Uşak RedifAlayı’nın bozulup kaçması nedeniyle, Muhtar Paşa ordusunun
bozulduğu haberi, üzüntü ile ve gizli olarak duyuldu.
Bugün, balonumuz havalanarak gözlemde bulundu.

R: 28.Teşrin-i evvel 1328 / M:10 Kasım1912 Pazar

Bugün akşama kadar şehirde, istihkâmlarda sessizlik devam etmiş ve ötede beride birkaç
top sesinden başka bir şey işitilmemiştir.
Bugün de balon beş yüz metreye kadar yükseldi. Düşmanın Akpınar tarafında toplandığı
ve Maraş’ın karşısında kimselerin kalmadığı, balonun gözleminden anlaşıldı.
Çorlu önlerinde Doğu Ordusunun bir başarısı işitildiyse de henüz doğrulanmadı.
Akşamüzeri Yıldıztepe’ye gidildi. Ali Paşa ve Miralay Nuri Bey’le görüşüldü. Bizim bağın yeni
parçası içine kurulan çadırların arasının hasar gördüğü, öbürlerinin olduğu gibi durmakta olduğu
görüldü.
Orada bulunan mükemmel, güçlü bir dürbünle Kösehamza’ya baktım. Hamdolsun hiçbir
yerde bir hasar olmadığı anlaşıldı. Yalnız Akpınar’da bir evin, Doğanca-i arz’ın tamamen yanmakta
olduğu görüldü.
Hamza Beyli tarafında Yıldız Tepe’sine 6-7 bin metre uzaklıkta, düşmanın Kızıl Haç’a
benzer 3-4 çadırı ile biraz yukarıdan aşağı, yani Bulgaristan’a gitmekte olan bir kafilesi
görülüyordu.
Ortaya atılan iki toptan birisi yetişemedi, diğeri ise hiç görülemedi. O aralık süvari keşif
kolumuzun dönmekte olduğu görüldüğünden, gelişlerine kadar ateş bırakıldı.
Bağlar içinde tutulan bir esirin, Hasköylü aşçı eri olduğu anlaşıldı. Oradan, îstanbul yolu
tarafından, şehre doğru kalabalık bir asker gurubunun gelmekte olduğu görülüp, nedeninin
aranmasına başlanıldı.

R: 29.Teşrin-i evvel 1328 / M:11 Kasım 1912 Pazartesi

Dün îstanbul yolundan şehre gelmekte olan askerlerin Kuleli’de hat koruyucusu
müstahfazlar28 olup, orada görülen düşmanın bir gurubu ile çatışmışlarsa da, kaçmak zorunda
kaldıkları ve birkaç şehit ve yaralı verdikleri anlaşıldı.

27 -Alaturka saat : Osmanlıların kullanmış oldukları ezâni saat. Herhangi bir yerde güneşin batış anı başlangıç
olarak alınmış ve o anda saatin on iki olduğu ve ertesi gün, güneşin batma anına kadar iki on iki saat geçtiği
kabul edilerek ezâni saat tarifi yapılmıştır.
28 -Müstahfaz: Koruyan koruyucu. Kırk yaşını aşmış olan yurttaşların, muhafız ve rediflikten sonraki askerli
hizmeti.

167
 Bugün, bir firka askerimiz Ortaköy, Arda yöresine huruç hareketi yapmışsa da, sabahtan akşama
kadar yağan yağmurdan dolayı bir şey yapamadıkları anlaşılmıştır. Çarşıdan birkaç yaralı Bulgar Askeri
geçirildi.
İstanbul ile telgrafbağlantısı yeniden kesildi. On bin metre menzilli ağır obüslerden29bir tanesi
Yıldıztepe semtine gönderildi.

R: 30.Teşrin-i evvel 1328 / M:12 Kasım 1912 Salı

Sabah saat yedide başlayan top sesleri, tam akşam ezanına kadar devam etti. Dün huruç
hareketi yapan fırkanın, Sinekli Ovası’nın, üst tarafına akan düşmanın çevirme hareketine
uğratmak için devamlı çalışmakta olduğu anlaşılıyordu.
Hatta bir aralık üç taburun, bir hayli ümitsiz kalmış ve Kartaltepe İstihkâmı’nın ateşi
altına girmişse de, her nedense, tekrar kendini toplayıp direnmeye başlamıştır.
Araba ve otomobillerin getirmekte olduğu yaralılar, oldukça fazla sayıda idi. Landonun30
üstüne sedye ile konulan ağır yaralıların durumu, merhameti kamçılayan ve sürekli taşınan tabut
ve teneşirlerin görüntüsü pek acı verici idi.
Akşamüzeri bir binbaşı ile Ortaköy Taburu Yüzbaşısı Ahmet Esat Efendi’nin şehit
oldukları öğrenildi.
Sabaha karşı saat on ikide, Ekmekçiköy yönünden gelen top ve tüfek sesleriyle uyandık.
Bir saat kadar dehşetle süren bu savaş, Tanrının yardımı ile bir yaralımız olduğu ve düşmanın
kaçtığı ve düşmanın kaybı olarak da Rus gönüllü yedek subayı Harkoflu Parti Draganof’un
cesedi bulunduğu anlaşılmıştır.

R: 31.Teşrin-i evvel 1328 / M:13 Kasım 1912 Çarşamba

Dünkü Sinekli Ovası savaşında, düşmanın, akşamdan sonra yenilerek Samavna yönüne
kaçtığı, çok fazla kayıp verdiği anlaşıldı.
Bugün akşama kadar kalede tam bir sessizlik vardı.
Su bulunmadığından idarehanede beş saat kadar susuz kaldık. Gaz, tuz, şeker ve limon
da çok azaldı. Adeta, bulmak mümkün değil.

R: 1.Teşrin-i sani 1328 / M:14 Kasım 1912 Perşembe

Seher vakti Maraş yönünden toplar atılmaya başladı. Düşmanın bir saat kadar istihkâma
yaptığı çılgınca saldırısının karşılandığı ve yedi yüz kadar kayıp vererek kaçtığı anlaşıldı.
Bugün, nizamiye yirmi dokuzuncu alay ve bir hayli top, istasyon semtine kadar gitti.
Şükrü Paşa ve bazı askeri komutanlar da beraberdi. Oralarda bu gece bir savaş olacağı
düşünülüyordu.
Bugünden itibaren gaz sıkıntısı başladı. Belediye depolarında bulunan gazlar daha dört
ay ihtiyacı karşılayabilirdi.
Fakat Fındıklıyan Değirmeni’nin31yağı tükenmiş olduğundan, onun yerine gaz kullanması
zorunlu oldu.
Diğer tarafsan, istihkâmlar proj ektörlerinde de kullanılmak gerekir di. Büyük ölçüde gaza,
askeri hükümet tarafından el konulmuştu.

29 -Obüs: Havan, top.

30 -Landon: Üstü örtülü, atlı binek arabası. Fayton.
31 -İki köprü arasındaki un fabrikası.

168
 R: 2,Teşrin-i sani 1328 / M:15 Kasım 1912 Cuma
Bu geceyi rahat, sessizlik içinde geçirdik. Seher vakti, şehrin üç yönünden top atışı başladı.
Maraş, Kartaltepe, Yıldırım istihkâmları öğlen vakti ateşi kesti. Karşısındaki düşmanı püskürttü.
Düşmanın, hayli kayıp verip, iki de esir bıraktığı anlaşıldı. Yıldız, Kafkas istihkâmlarında
ateş ezana kadar sürdü.
Musabeyli, Enserci Bağları üstündeki savaşa piyade de katıldığından, düşman fazla kayıpla
geri çekildi. Bugün telsiz telgrafla verilen emir üzerine, Osmanlı Bankası, otuz yedi bin lirayı
hükümete ödeyip teslim etti.
Bu gece, alaturka saat beş buçukta, Maraş Kazanovası’nda yüz binlerce arabanın sesine
benzeyen bir tüfek ve mitralyöz savaşı başladı ve tam yarım saat sürdü.
Sonra bir top gürültüsü ve şarapnel çatışması başladı ki, bunun şiddetini tarif etmek
olanaksızdır.
Bir top sesi, yankılana, yankılana, birkaç dakika sonra korkunç bir inilti haline gelmekte
ve bütün memleketin ev ve camlarını sarsmakta idi.
Bu topun üç beş bataryasının birden ateşlenip, karşı taraftan da, cevap verildiği vakit
durumun neye varacağı düşünülmeğe değer.
Savaşın başlangıcından şimdiye kadar bu korkunç halin, örneği görülmemiş olduğundan,
uyku uyumak değil, odada oturmak bile mümkün olamıyor.
Evlerin üst katlarına, hatta damlarına çıkanlar oldu. Gece yarısı olduğundan, Maraş
Kazanovası gündüz gibi aydınlanmış, yüz binlerce şarapnel, peşrevlerin saçtıkları korkunç ateş
parçaları, gökten yıldızların dökülmesine benzer korkunç gürültüler, insanın aklını başından
alıyordu.
Bu hal saat sekize kadar sürdü. Kazanovası’ndaki bir düşman tabyasına olan saldırı
sonunda, süngü ile çıkartılan düşmanın kaçtığı sırada, bu cehennem gibi ateş yağmurunun
düşmesinden, büyük kayıplar verdiği anlaşıldı.
Bundan sonra, saatlerce uyumak mümkün olmadı. Henüz uykuya dalmış olduğum bir
saatte ki, saat on birdi. Başucumuzdan bir kıyamet koptu^
Meğer gündüz, Musabeyli tarafından süngü, hatta tüfek dipçiği ile öldürülen düşman,
sonradan getirdiği kuvvetle karşı harekete kalkıp, saldırıya geçmiş ve bir saat kadar devam eden
bu savaşta da, düşman yine büyük kayıplar vermiştir.

R: 3.Teşrin-i sani 1328 / M:16 Kasım 1912 Cumartesi

Bugün, oldukça sessiz bir vakit geçmiş, ara sıra toplar atılmışsa da önemli olmamıştır.
Gece, saat iki de İskender Köy semtinden ve daha üst tarafından sokulmak isteyen düşman
üzerine, yarım saat kadar top atılmış, onlara meydan verilmemiştir.

R: 4.Teşrin-i sani 1328 / M:17 Kasım 1912 Pazar

Bugün her zamankinden daha fazla sakin geçti. Hatta Maraş İstihkâmı’nın önünden,
düşmanın geri çekildiği ve birkaç tepenin boş bırakılarak, bizim askerimizin girdiği sözü duyuldu.
Ece Sultan, Ada Sekban, Emirli köyleri Müslüman halkının katliam edildiği, Doğu
Ordumuzun yedi koldan hareketi, Gelibolu’dan bir ordumuzun Keşan’a kadar geldiği işitildiyse
de, bunları doğrulayan bir bilgi alınamadı.
Vilayet bir bildiri yayınlayıp, gönüllü yazımına başladı. Amaç, Uzunköprü’ye doğru posta
treni açmakmış.

169
 R: 5,Teşrin-i sani 1328 / M:18 Kasım 1912 Pazartesi
Bugün akşama kadar tam sessizlik oldu. Düşmanın Maraş önünden çekildiği ve Musabeyli
semtlerinde de kimse kalmadığı söylendi.
Fakat saat ikide, Kazanovası yönünde korkunç tüfek savaşı başladı. On beş dakika kadar
sürdü.
Doğu Ordusu’nun, saldıran düşmanı püskürttüğüne dair kale bir duyuru yayınladı. Fakat
yerinin belirtilmemesi kuşkulara neden oldu. Bugün, şehirde limon bulmak olanaksızdı.
Dün bir tanesi beş kuruşa satıldı.
Gece saat ikide Kazanovası’ndan başlayan tüfek savaşına, sonra topların korkunç sesleri
eklendi. Bir hayli uzayışından, Meriç üzerine köprü kurmaya çalışan düşmanın püskürtüldüğü
anlaşıldı.
Sabaha karşı da Kartaltepe’den Arda üzerine düşman köprü kurmak istemişse de, atılan
toplar bu hareketi başarısız bırakmıştır.

R: 6.Teşrin-i sani 1328 / M:19 Kasım 1912 Salı

Gündüz hiçbir ses ve seda yoktu. Akşamüzeri Kemer Tabyası semtinden birkaç ses işitildi.
Askerlerin, bayram namazını kılmaması için fetva çıktı ve yayınlandı. Yarın bayram olduğunu
ikindi vaktinde atılan toplar duyurdu. Bugün Yeniköy ateş alarak yanmaya başladı.

R: 7.Teşrin-i sani 1328 / M:20 Kasım 1912 Çarşamba

Bugün bayramdır. Kalede hiçbir tören yapılmadı. Yalnız, kale komutanlığı, halka,
bayramlarını kutlayan ve Doğu Ordusu’nun başarılarından söz eden bir duyuru yayınladı.
Bugün de saat on bire kadar bir patırtı, gürültü işitilmedi. On bir’de Maraş’tan, sonra
Sinekli’nin üst tarafından, Pamuklu Dere yönünden top sesi şiddetlendi.
Bir aralık başlayan tüfek sesleri, Sinekli yönünde saat ikide başlayarak, yarım, bir saat
sürerek Arda’ya, Orta Köy yönüne kadar uzayarak sustu.
Sabaha karşı saat sekizde enserci bağları yönünden gelmekte olan tüfek sesleriyle uykudan
uyandım. Bu sesler tamamen saat dokuza kadar sürdü.
Sonra, on birde tekrar başladı. Bu defa da yarım saat devam etti. Bunların dördünde
düşman uzaklaştırıldı. En sonrakinde bizimkilerin birbirlerine 40-50 adım yaklaştıkları, süngü
saldırısına başlayacakları sırada düşman, kendisinin iki taburuna yanlışlıkla top atmağa
başladığından, perişan etmiştir.
Şehirde tütün azalıyor. Bereket versin rejide32hayli yaprak tütün bulunuyor. Bunları kıymak
için idare kaçakçıların yardımlarını isteyecek gibi görünüyor. Çünkü onların elinde alet ve edevat
vardır.

R: 8.Teşrin-i sani 1328 / M:21 Kasım 1912 Perşembe

Bugün saat ona kadar olan ufak tefek top sesinden, sabahleyin Pamukdere yönünden
gönüllülerin düşmana rastlayarak savaşa tutuşup, düşmanın çokluğu ve topları oluşundan dolayı
geriye çekildikleri öğrenildi.
Bugüne kadar, çevredeki savunmayı aşamayan düşman atışlarından yalnız askerlerimiz
zarar görüyor. Toplarımız da, savunma ve karşılık vermeden geri kalmıyordu.

32 - Reji İdaresi : Tütün idaresi.

170
 Ne zaman ki, saat onda düşmanın Kıyık yönünden attığı mermiler başımızın üstünden geçip,
patlamaya başladı. îşte o zaman, düşmanın şehri bombardıman edemeyeceğine inananlar, seslerini kestiler.
îtfaiye bölüğü Abacılar Başı’nda yer aldı. Sultan Selim, Üç Şerefeli yönlerinde korkunç
vınlamalarıyla bir hayli mermi düştüğü görüldü.
Şehrin bugünkü görüntüsü; halkın, şaşkınlık ve heyecanı pek acıklı idi.
Bu durum, akşama kadar sürüp, tamam elli mermi düşerek, dört yaralı ile bir ölüm olduğu
ve on dokuz ev ve dükkânın harap olduğu sonradan anlaşıldı.
Kuşatılmış olma durumunda, bu gibi şeylerin olması doğal olacağı halde, telaş etmemek
elden gelmiyor.
Özellikle, Hayrettin ve Alaattin Beylerin bahçelerine mermi tanelerinin düşmesi üzerine,
bütün mahallemiz halkının Ayşekadın ve hatta daha basit mahallelere kaçmaları ve Kıyık Mahallesi
halkının, semtlerine gidemeyip, sokak ortalarında kalmaları, jandarma ve polis memurlarının,
halkın sokaklarda birikmesine meydan vermeyip, evlerine gitmeleri hakkındaki uyarıları bu
şaşkınlığı artırıyordu.
Bombardımanın ilk gününün, Bulgar Ortodoks yortularından olan Sen Mişel Yortusu’na
rastlayışı dikkat çekicidir. Eve geldiğimde, Ziya ve Muhittin Beylerin bize misafir gelmeleri,
saat beşe kadar sohbet etme imkânı doğurdu. Yalnızlıktan kurtulduğum için sevindim. Ezandan
sonra hiçbir ses seda çıkmadı. Bu durum sabahın on birine kadar devam etti.
Konsoloslar, Vali’den, konsoloslukların güvenliği için ikişer jandarma görevlendirilmesini
istediler. Çünkü yangın çıkarsa bunların yardımı değer taşıyacak. Birçok yabancılar da, Sörler
ve Agramlı Rahiplerin bulundukları yerlere sığınıyorlar.

R: 9,Teşrin-i sani 1328 / M:22 Kasım 1912 Cuma

Bu sabah saat on birde Kıyık, Kafkas, Maraş, Kartaltepe istihkâmlarına ateş açtı.
Kıyametler kopuyordu. Saat ikiden itibaren düşman, Sultan Selim yönünden bombardımana
başladı.
Ziraat Kulübü’nün caddeye bakan büyük odasından çıkan mermi parçasının, orasını,
karşısındaki kahvehanede oturanlardan bazılarının el ve yüzlerini parçaladığı, Tevhide Hanımın
iki odasını tahrip ettiği görüldü.
Adı geçen câmi’in üstünde üst üste patlamış, merhum Mül^ü Efendi’nin Ders-i âm
Zâde’nin, Fransız Okulu yakınındaki bir evin bahçelerine düşenler bir yıkıma neden olmuşlarsa
da, Çukur Çeşme yakınında îranlı Mehmet Efendi’nin kızını şehit etmişlerdir.
Saat altıda mola verilip, saat sekizde yeniden başlayarak devam etti. Elde edilen mermi
parçalarına göre, bunların on beşlik, yedi buçukluk, on ikilik oldukları anlaşıldı.
Bu süre içinde atılan yetmiş mermi, üç kişiyi öldürüp, beş kişiyi yaralamış, otuz beş evi
de yıkmıştır.
Sabahtan itibaren Pamukdere’de savaş devam etmekte. Kartaltepe ve Kafkas’tan oraya
top atılmakta idi.
Bu savaş ezana kadar, yani on dört saat sürdü. Pamukdere denilen yer, yani, demiryolunun
Ada içine süzülen hattının yanından başlayıp, Maraş önüne kadar olan altı saatlik bu hat tümüyle
ateş açmış ve aynı yoğunlukla devam etmiştir.
Düşman, Epçeli sırtlarına yerleştirdiği bir topla, Karaağaç’a ve su kenarlarındaki evlere,
on bir mermi atmış. Mermiler, Fransız Hastanesi’yle bazı evlere düşmüş ve bir kadın
öldürülmüştür.

171
 Maraş Köprüsü yakınındaki cephaneye mermi atmak istediği anlaşılarak, Maraş istihkâmlarından
susturulmuştur.
Kartaltepe’nin dün düşmanın eline düştüğünü, Erkan-ı Harbiye Reisi “Kurmay Başkam”
Fuat Bey’in söylemiş olduğunu duydum.
Kartaltepe etrafa hâkim bir yerdir.
Edirne’nin kasıtlı olarak bombardıman edilmesinden dolayı, telsizle sefirler nezdinde
protesto edilmesini, Bâb-ı Ali’den, kalenin istediğini Fuat Bey söylemiş. Konsoloslarda buna
katılmışlardır.

R: 10,Teşrin-i sani 1328 / M:23 Kasım 1912 Cumartesi

Dünkü meydan savaşı, Sinekli karşısında büyük bir alan üzerinde akşama kadar sürmüş
ve düşman, büyük kayıplar vererek kaçmış.
Bugün saat beşte bombardıman başladı. Bu kere yönü Ayşekadın, Yüksek Kaldırım,
Kirişhane olup, akşamüzeri Sultan Selim yönüne dönmüştür.
Birçok yıkıntıya sebep oldu. Sokaklar da gezmek çok tehlikeli. Dünden beri mermiler
hep evimizin, başımızın üstünden geçmekte olduğundan Tanrıya sığınıp teslim olmakla, dışarıya
çıkılamamıştır.
Tahribat olarak, büyük, küçük Hacı İbrahim Bey’lerin, Hacı Haşim’in damadı Mehmet
Efendi’nin iki, Mehmet Ali Efendi’nin, Ziraat Bankası memurunun, Emin Bey’in, Dilâver Bey’in,
Cevdet Paşa’nın, İsmail Efendi’nin evleriyle, diğer bazı yerlerin zarar gördüğü, ölenler arasında
da, Kara M ustafa’nın oğlunun şehit olduğu, Ayşekadın’da birkaç çocuğun yaralandığı
söylenmektedir.
Kuşatılmanın son gelişmelerinden olan bu bombardıman hepimizi korkutmuştur.
Bugün üçüncü gün olduğu halde, henüz bir kestirilmesinin çaresi bulunmaması, ilerisi
için daha korkunç bir ürküntüye uğramamıza sebep olmuştur.
Kalenin kuşatılmasını düşündüğümüz zamanlarda, korktuğumuz bunlardan oluştuğu için,
o da başımıza geldiğinden, Tanrı’dan, yenilenmesinden koruması için dua etmekten başka çaremiz
kalmamıştır.
Gece sabaha karşı tam saat dokuzda, göğsümde patlarcasına dehşetli, art arda top seslerini
işiterek derhal uyandım.
Selamlık odasında Ziya ve Muhittin Beyleri uyanmış buldum.
O sırada üstümüzden pek çok mermiler geçti. Hep yakınımıza düşmekteydi. Mahallemizde
ki evlerin camlarını kırarcasına ortalık sarsılmakta idi.
Halis Efendi’nin ahırı önüne, Umur Bey’li Mehmet Efendi’nin evine, Rufâi Dergâhı’na,
Cemal Bey’in, terzi Hacı Ahmet’in evleri ile Kurşunlu Fırın’ın tam önüne, birçok gülleler düşmüş,
orada devriye gezen bir jandarmayı şehit etmiş; Cemal Bey’in kızı ve oğullarını yaralayıp, Hacı
Ahmet’in evini yıkmıştır.
Bu geceki olayların pek yakınımızda meydana gelmesi, şehitlerin durumu, sokakların
kanlar içinde olması gibi cidden korkunç görüntüler, bütün gün sabır ve direncimizi kırıyordu.
Adeta kurbanlık koyunlar gibi, her an helâllaşıyorduk. Bu bombardıman tam bir buçuk
saat sürmüş ve bu süre içinde yüz bir mermi düşüp, iki şehit ve on altı yaralı ve yirmi altı evi
yıkmıştır.
Hapishane ve Saraçhane yönlerine kadar mermilerin düşmesi, Vali’nin bile taşınmasına
neden olmuş ve heyecan olağan üstü duruma gelmiştir.

172
 R: 11,Teşrin-i sani 1328 / M:24 Kasım 1912 Pazar
Bugün saat dokuzda bombardıman başladı ve gece saat yanma kadar sürdü. Mermilerin
hemen hepsinin başımızın üzerinden geçmekte olduğu ve vızıltıları dehşet uyandırdığı gibi, bu
kere de Şifa Hamamı, Cezzarın Bahçesi, gibi çok yakınımıza düşen mermilerden fazlaca sarsıldık.
Bu bombardımanda; yetmiş sekiz mermi düşmüş. îki ölü ve dört yaralı olup, kırk dükkân
ve ev zarar görmüştür.
Halk, Karaağaç ve Yıldırım gibi daha uzaklara taşınmakta olduğundan, biz de, îsmail
Paşa ile kayınpederim Asım Bey’in, Karaağaç’daki evine taşınmak için sözleştik.
Gece yarısından sonra, saat onda yine mermiler gelmeğe başladı. Bir saat devam etti. Bu
defakiler başımızın üzerinden yüksekte geçiyordu.
Hacı Ali Efendi’nin, Hacı Kâm il’in, Pamuk M ehmet’in, Sabuncu’nun evleri ile
Kadrihane’nin meşruta33 evleri tahrip edilmiş. Nâfia Hanımın avlusuna beş mermi, konağın
önüne, Hükümet Konağı’na, Metropolithane’nin bitişiğindeki Kiryazopolu’nun evine, Manyas,
Kaleiçi, Belediye, Askeri Mektep Hastanelerine de mermiler düşmüş.
Gureba Hastanesi’ndeki34 yaralılar öbür hastanelere gönderilmiştir. Sarıca Paşa’da yeni
dâr-ül mualliminde35 yangın çıkmış ise de söndürülmüştür.
Bugün Kartaltepe’de geceye kadar bir savaş oldu. Gümülcine Redif Taburu’nun
bozulması, tepenin öbür yönünün düşman eline geçmesine neden oldu. Tepenin Edirne’ye bakan
tarafı bizde, Ortaköy yüzü düşmandadır. Tepesine, düşmanın asker ve top çıkarmamasına
çalışılıyor.

R: 12.Teşrin-i sani 1328 / M:25 Kasım 1912 Pazartesi

Bugün saat onda şehre tekrar mermi düşmeye başladı. Akşama kadar aralıklı sürdü.
Akşamdan sonra, ikiye kadar durup, sonra saat beşe kadar sürdü.
Bu gece, yönü en fazla Kaleiçi’ne dönük olup, Pavlaki’nin evi ile daha on sekiz ev yıkılmış
olup, yirmi bir mermi düşmüştür.

R: 13.Teşrin-i sani 1328 / M:26 Kasım 1912 Salı

Bugün saat beş buçukta, korkunç vızıltılı mermiler düşmeye başladı. Hedef Kaleiçi,
Manyas ve Kirişhane’ydi.
Bununla beraber, bizim evin yakınına îmam Efendi’nin, Hacı Dede’nin evlerine de mermi
düşmesi bizi haylice telaşlandırdı. Sıranın bize de geleceği anlaşılıyordu.
Düşmanın bizi korkutan toplarının, Kumlartepe’de olduğu bugün anlaşılabildi. Bugün
ilk defa olarak şarapnellerin düşmesi, halkı, bir kat daha korkutmakta olduğundan, ahali adeta
göç belasına düşmüş gibi öteye beriye kaçmakta idi. Yeni îmaret, Demirtaş ve bahçelerdeki
böcekliklere sığınmakta, dükkânlar kapanmakta, her kes birbirleri ile helâllaşmakta idi.
Mermiler ezana kadar geldi. Bugünkü sonuç:
30 Mermi, 15 Şarapnelle, 11 evin yıkılması idi. Gece sabaha kadar sakin geçti. Ağramlı
Rahibelerin kurumlarına bir mermi isabet etti.

33 -Meşruta: Cami ve tekke görevlileri için yapılmış olan lojman

34 -Edirne Belediye Hastahanesi
35 -Dâr-ül muallimin: îlk öğretmen okulu.

173
 R: 14,Teşrin-i sani 1328 / M:27 Kasım 1912 Çarşamba
Bugün Şeyh Galip Efendi, Yeni îmaret’te ansızın vefat etti. İsmail Paşa ile Karaağaç’ta
kayınpederin evine gidildi. Ayşe Hanım’ın oraya geldiği, beş on kadınla damadını, Cemal Bey’in
Mustafa Efendi’nin, Nüzhet Efendi’nin, tabur imamı ailelerinin oraya geldikleri, hatta Ayşe
Hanımın Nâzırı36 ile bahçe kapısını kırarak bütün eşyasını oraya getirdiği görüldü.
Bunun dağılması ve eşyanın geri gitmesi ile kimsenin kabul olunmaması için tembihler
yapıldı.
Her zamanki gibi saat beş buçukta düşman azar azar şehri topa tutmağa başladığından
evimize sığındık.
Bugün, her zamankinden fazla belanın bize yaklaştığı anlaşılıyordu.
Halis Efendi’nin bir odasının tahribi, bir ahır duvarının bir kısmının yıkılması, iki
merminin İbrahim’in bahçesine havuz başına düşmesi bizi düşündürüyordu.
Hep Reji Dairesi yönünü takip eden mermiler, önceleri az idi. Sonradan hepsi şiddetlendi.
Akşam ezan vakti kesildi.
Gece, saat beşten altıya kadar devam etti. 90 mermi, 24 şarapnel, beş kişinin yaralanmasına
ve 43 ev ve dükkânın yıkılmasına neden oldu.
İsmail Paşa bugün Karaağaç’a taşındığından evine, hatta yattığı odaya mermi düşmesi,
tahribata ve kendisinin Tanrının korumasına sebep oldu.
Mezit Hamamı, Hacı Mustafa Bey’in, Hacı Emin Bey zâde Ahmet Bey’in iki evine düşen
mermiler hafif zarar vermişti.
Saat on birden sonra, Kıyık, Kafkas Tabyaları ateş açmış, Pamukdere’den pek çok top
sesi gelmiş. Gece saat ikide Kartaltepe yakınında on dakika kadar bir tüfek savaşı olmuş.

R: 15.Teşrin-i sani 1328 / M:28 Kasım 1912 Perşembe

Bugün de her günkü gibi saat beş buçukta şehre mermi atılmaya başlandı. Etrafta kimse
kalmamış, idareden eve gelinceye kadar kimseye rastlanmadı. Mahalleler korkunç bir hal almış
olduğundan Karaağaç’a gittim.
Saim’le annesi Hamdiye Hanımı da beraber götürdüm. Orada, İsmail Paşa ile bir daha
beraber olduk. Alt katta bir odaya da kadınlar konuldu. İstasyon, Karaağaç yönleri şehre göre
daha güvenli ve sakin olduğundan birkaç gün dinlenerek uyuyacağımı düşünüp rahatlıyorduk.
Fakat ezandan sonra, Kartaltepe’den düşmanın attığı mermilerden beş onunun art arda çok
yakınımıza düşmesi bizleri üzdü.
O aralık, Said’in gelişi ile bugün, saat sekizde evimize de bir mermi düştüğünü bildiren
üzüntülü haber alındı. O gün, oradan ayrılışımızın, Tanrının koruması ile olduğunu düşünüp,
ona şükrettim.
Saat iki buçukta, Maraş İstihkâmları top ateşi açtı. Saat üçte de mitralyöz ve tüfek sesleri
başladı. Büyük topların da katılmasıyla yarım saat sürdü.
Sabaha karşı, saat sekizden dokuza kadar Pamukdere’de oldukça önemli bir savaş oldu.
Akşam şehre üç buçukta yeniden mermi düşmeye başladı ve gittikçe hafifleyip, dokuzda yeniden
başladıysa da, sabaha kadar ancak beş on mermi geldi.
Bugün 47 mermi, 4 şarapnel atılıp, 3 ölü, 1 yaralı ve 31 yıkıntı oldu.

’ -Nâzır: Ailenin mâli işlerine bakan sorumlu kimse.

174
 R: 16,Teşrin-i sani 1328 / M:29 Kasım 1912 Cuma
Erkence evimize geldim. Dışardan, saçakların altında ne kadar tahta varsa düşmüş
olduğunu gördüm. Üst katta binanın tam ortasından giren merminin, sofanın ve salonun
tavanlarının yarısını ve bir kapının ve bir ayna avize, iki tablonun parçalanması ile orta pencereden
çıktığı ve bir kısmının da orada patladığı halde altındaki odaya, koltuğu, orta masasını parçalayarak
orta pencereden çıktığı ve bir kısmı da, altta ki yemek odasına, selamlık sofasının tavanına ve
ikinci kat sofanın, salonun tavanlarını yıkıp, en alt yemek odasının orta penceresinden çıktığı ve
üst kat sofasının ve merdiven başındaki camları kırdığı, Tanrının koruması ile yan odalardan hiç
birine dokunmadığı görüldü.
Bize, oturacak, barınacak bir yer bıraktığı için fazlaca üzülmedim.
Bugün saat beşten sonra mermi, şarapnel düşüşü her yönden fazla idi. Saraçlar içinde bir
otele, bazı dükkânlara isabet ettiği gibi, Orta îmarete kadar da düşüyordu. Kira’da olan evimizin
tam ortasına, Zehra’nın üst kat saçağına, Şifa Hamamı’na, tekrar Halis Efendi’nin evine, Yunan
Konsoloshanesine, Ayşekadın Câmi’ine, Arasta’nın üç kemerine, Seyit Efendi’nin evine, Hacı
Mikail’in kahvehanesine, manifatura mağazasına, caddedeki elbiseci dükkânlarına mermiler isabet
ediyordu.
Saat on bir de adı geçen mağazalarla, gece saat üçte Eczacı Kostaki’nin hanımının
dükkânında yangın çıktı. Beş- altı mağaza, dükkân yandı. On beş bin lira kadar zarar oldu.
Saat sekizden sonra Karaağaç’a iki tarafsan mermi düşmeye başladı. Biri Kemal tarafından
gelen mermilerdir ki, göle kadar yetişebilmektedir. Öbürü de, Kartaltepe sırtlarından gelmektedir
ki, pavyonlara, Kızılay Hastanesi’ne kadar gelmekteydi.
Buradaki halkın, misafirlerinin, akşamüstü yalın ayak, başı açık, şehre doğru kaçışı,
pavyonlardaki askerlerin bahçelik içine çekilmesi hakikatten pek korkunç görüntülerdi. Adeta
göçüş belasını örnekliyordu.
Biz de düşünmeye başladık. Kolay olsa yine evimize ateş içine gidecektik.
Kale bugün, bildiri yayınlayarak bombardımanın önemli olmadığını, askerlerin tek er
kalıncaya kadar çalışacaklarını söyleyip, direnç öneriyordu.
Kiraya verilen evimizin sokak kapısına karşı olan odanın üstünden giren mermi, üst kat
sofasında patlamış, sofa, merdivenin yarısı, bütün cam ve çerçeveleri tahrip ettiği gibi, o gün
bizim kilerin önüne düşen de tavanı delmişti.
Bugün sonuç her günden fazladır. 124 mermi, 47 şarapnel, 1 ölüm, 7 yaralı, 67 yıkım.

R: 17.Teşrin-i sani 1328 / M:30 Kasım 1912 Cumartesi

Bugün şehrin ve Karaağaç üzerinden düşmanın bir uçağı geçti. Bombardımana şehirde
saat sekizde, Karaağaç’ta on buçukta başlandı. Akşamüzeri şehrin ki susup, Karaağaç’ınki bir
buçuk-ikiye kadar sürdü. Gece de her saat başında, sabaha kadar birer defa Karaağaç’a, saat üçe
kadar da şehre atış yapıldı. 68 mermi, 23 şarapnel atıldı. 15 ev zarar gördü.
Bugün taş ocaklarına Bulgar’lar bildiri attılar.

175
 Taş ocaklarına Bulgarlar tarafından atılan R: 17,Teşrin-i sani 1328 / M:30 Kasım
1912 tarihli bildiri örneği :

“E dirn e’deki Osmanlı Askerine,

Ey Osmanlı Askeri;
Çoktan beri kuşatılma altında bulunduğunuz için, Edirne istihkâmları dışında ne gibi
şeyler olduğunu doğal olarak bilmiyorsunuz.
Paşalarınız, büyük subaylarınız bunu size söylemezler. Çünkü, her şeyi size anlatırlarsa,
o zaman belki kendilerini kurşuna dizersiniz. Halbu ki, Trakya ’nın işleri p e k fena bir halde
bulunuyor.
İ sta n b u l’dan başka, O sm anlı A vrupası ile T ra k ya ’nın seri a te şli to pları Balkan
Hükümetleri eline düştü.
Topsuz, tüfeksiz olarak İstanbul’a kaçanlar, Osmanlı A skerleri’nin arasında her gün
binlerce asker koleradan, tifodan ölüyorlar.
İstanbul’da en önemli noktalar, Avrupa büyük devletleri denizcileri tarafından işgal edilip,
karantina konmuştur.
Demek ki şimdi yalnız Edirne kaldı. Edirne ’y e de hiçbir yerden yardım gelmez. Ne zamansa
o da düşecek.
Fakat, o zam ana kadar kim bilir kaç kişi, açlıktan, kurşunlardan, hastalıktan ölüp
gidecektir.
Eğer şim di teslim olursanız, hem askeri şerefe uyan koşullar altında kabul olur, hem de
gereksiz yere kan dökülmez.
Aksi takdirde, hiçbir vakit çolununuzu, çocuğunuzu, babanızı, ananızı göremeyeceksiniz.
Son defa olmak üzere size ihtar olunur.

Bulgar Savaş A skerleri”

R: 18.Teşrin-i sani 1328 / M:1,12,1912 Pazar

Bugün hava çok dumanlıdır. Karaağaç’ta kimse kalmadı gibi. Her tarafta tam bir sessizlik
var. Akşamüzeri Kartaltepe ’den Karaağaç ’a mermiler geldi. Bugün ateşkes söylentisi yayıldı.......
Bizim askerlerin Kırkkilise’ye girdiği, etrafımızdaki düşman, asker ve ağırlıklarının
çekilmekte olduğu ve Musabeyli tarafından Kırkkilise’ye doğru, düşmanın istihkâm yapmakta
olduğu söyeniyordu.
Hatta bir kolordumuzun, Dimetoka yönünden yaklaştığı, adeta inanılacak derecede
yayılıyordu.
Buna karşılık, düşmanın ileri karakollara attığı bildirilerde; “Halkın yerli yerine gitmesi,
sekiz bin askerimizin esir olduğu “ belirtiliyordu.
Gece, Karaağaç’a birkaç, saat beşten sonra şehrimize on, on beş mermi düşmüş, mermiler
çoğunlukla Ayşekadın tarafına gelmiş. Bunlar da: 68 mermi, 23 şarapnel atılmış, 15 hasar
oluşmuştur.
Gece saat iki buçuktan sonar, Kartaltepe’den Pamukdere’ye paralel hat üzerinde mitralyöz,
tüfek savaşı olmuş, bir hayli uzayıp, pek çok kayıp verdirilmiş, düşman, üç siperden çıkartılmıştır.

176
 R: 19,Teşrin-i sani 1328 / M:2,12,1912 Pazartesi
Bugün derin bir sessizlik var. Ekimin on bir ve on ikinci günleri ateşkes antlaşması
yapılacağı söylentisi bazı yerlerde dolaşmaya başladı. On üçüncü günde bu söylenti iyice güçlendi.
Bunu duyanlar, o geceyi rahat geçireceklerini umarak erkenden yattılar. Fakat gece yarısı
sürekli ve korkunç top sesleri ile uyandılar.
Düşman, ateşkes konusunun, başkomutanlar arasında kararlaştırıldığından, bundan Edirne
Komutanının haberi olamayacağı düşüncesiyle kalenin teslimini teklif ve o gece de, son derece
korkunç bir saldırı yaptı.
Düşmanın bundan amacı, Ateşkes konuşması sırasında kaleye birkaç metre daha sokulmak
ve bu şekilde fazla çıkar sağlamaktı.
Fakat bunu başaramadığı gibi, büyük kayıp vererek geriye çekilmek zorunda kaldı.
Ateşkes konusu bütün açıklığı ile meydana çıkmıştı. Resmi bildiri ile duyurulduğunda,
asker üzerinde hoş olmayan bir etki yarattı. Asker savaştan yılmamıştı. Savaş için gayret, istek
gösteriyordu.
Bugün batı cephesi komutanı Aziz Paşa’ya müstahkem mevki komutanlığından şu telgraf
tebliğ olundu:
“Kasımın on dokuzuncu günü37veya onu izleyen günlerde, savunma çevremiz üzerinde
düşmanların konuşmacı heyet ve subaylarının başvurması olasılığı vardır. Elinde beyaz bayrak
olan böylesi kimselerin üzerlerine kesinlikle ateş edilmeyerek, Osmanlılığın şerefi ve subaylığın
değeri ile orantılı surette iyi karşılanması ve bulundukları rütbe ve isimlerinin en acele bir
şekilde bildirilm esi ve bu gece sabah olmadan önce tüm ilgililere duyurulması...........”
Bugün Kadınköy Karargâhı’ndan müstahkem mevki komutanlığına şu bilgi verildi:
“Bulgar Meb ’usan Meclisi Azasından (Üyelerinden) Miço Tenif (Filibe Milletvekili olduğu
sonradan anlaşıldı.) Bulgar kuşatma ordusu savaş divanı reisi Albay Üstüyanof, beraberinde
dört süvari olduğu halde Mustafapaşa şosesi üzerinde Sava Çeşmesi yanına geldi ve kumandan
P a ş a ’y a verilecek mektupları olduğunu sö yled i.”
Bu telgrafname üzerine Kumandan Paşa, kurmaylarından iki subayı adı geçen yere
gönderip, mektubun açılması yetkisini de verdi. Subaylar, boş yere kan akıtılmasını önlemek
için teslim olunması teklifini içeren mektubu açtılar.
Ne olduğunu öğrenince, şiddetle red cevabı verdiler. Aradan bir saat geçmemişti ki,
Şükrü Paşa, gönderilen bu kurmaylardan şu telgrafnameyi aldı:
“Bulgarlar ateşkes için gelmedi. Savaş halindeyiz. ” îşte, önce söz konusu olan şiddetli
saldırı, bu gece olmuş. O korkunç gecede, kalede ne kadar top varsa hepsi birden sürekli ateşe
başladı.Düşman, yalnız doğu cephesinde iki bine yakın kayıp verdi. Buna göre, bizim kaybımız
çok azdı. Bu gece saat beş buçuktan sekize kadar Karaağaç ve şehre 33 mermi gelmiş, iki ev
zarar görmüştür.

R: 20.Teşrin-i sani 1328 / M:3.12.1912 Salı

Bu sabah Sinekli’den, bizim tarafsan beş-altı top atılmış. Karaağaç’a beş mermi düşmüşse
de zarar vermemiştir.
Yunanistan dışında, diğerleriyle barış yapılıncaya kadar geçerli olmak üzere bir ateşkes
antlaşması kararlaştırıldığı vilayete bildirildiği için istasyondan dönüldü.
Gece saat üç buçukta Maraş Kazanova’sından başlayarak, Pamukdere’ye kadar olan alanda
önce tüfek, mitralyöz, sonra korkunç top savaşı başladı. Bütün hızıyla bir saat kadar sürdü.

' -Rumi takvime göre.

177
Dört, dört buçuk sıralarında Amavutköy’den Hadımağa’ya kadar olan yerlerden saldıran düşmanla
tüfek ve sonra, büyük topların katılmasıyla iki saat kadar, örneği görülmedik büyük savaşlar
oldu.
O aralık şehrin bombardımanı da başlamış. Karaağaç’la beraber şehre 70 mermi
düşmüştür. Saat yedi buçuğa kadar süren bu gürültü, hepsini bastırmış, Sultan Selim Câmi’inin
küçük kubbesine, Kadri Bey, Hüsamettin Efendi’nin evine, Sultan Câmi’i, Alman Sultani
Mektepleri bahçelerine isabet ettiği gibi, Hasfırın’da saatçi Akif’in evini de yıkmıştır.
Gece saat dokuz da, Maraş önlerinde, bir tüfek muharebesi olmuş ve düşman, büyük
kayıplar vererek her taraftan püskürtülmüştür.

R: 21,Teşrin-i sani 1328 / M:4,12,1912 Çarşamba

Bugün kale bir bildiri yayınlayarak, ateşkesin yapıldığını duyurdu. Har taraftan birer
parlamenter gelerek noktalar konuldu. Artık, bugünden başlayarak barış görülmeye başladı.
Karşımızdaki düşmanın altmış tabur olduğu anlaşıldı. Bugüne kadar yazdan nişan veren
hava soğumaya başladı. Kumandan Paşa kışladan Vali Bey Kaleiçi’nden dairelerine geldiler.

R: 22.Teşrin-i sani 1328 / M:5,12,1912 Perşembe

Bu gece Yassıtepe’den yetmiş Sırplı’nın teslim olduğu haberi alındı. Hepsi açlıktan teslim
olmak istemişlerse de, kabul edilmemişlerdir.
Bugünden tarafsız yöreler saptanıp, özel işaretler konulmaya başlanıldı. Ateşkes antlaşması
düzenlenip taraflara verildi.
Bundan sonra, kalemize erzak ve posta gelmesi bekleniyorsa da R:30.Teşrin-i sani 1328
/ M:12.12.1912 Cuma günü Bulgaristan’dan önünde bir kılavuz olduğu halde, ilk defa olarak,
on dokuz vagondan oluşan bir tren istasyonda durmadan geçti.
Sonra, her gün üçten aşağı olmamak üzere erzak yüklü trenler geçmeye başladı. R:
10.Kanun-u evvel 1328 / M:23.12.1912 gününe kadar bin vagon eşya geçirildiği anlaşıldı.
Kuşatılmış bir kalenin içinden erzak geçirilmesi benzeri görülmüş şeylerden olmadığı
ve özellikle İstanbul’dan bir haber ve trenin gelmemesi hayret edilecek, hallerden olduğu için
genel üzüntü baş gösterdi.
Günde üç dört defa Çatalca’ya giden Bulgar trenleri Karaağaç önünden geçmeye başladı.
Kıtlık tehlikesi altında bulunan bir şehrin kenarından bu erzak dolu trenlerin, vagonların geçişi,
halk ve askerin morallerini bozmaktan geri kalmıyordu.
Aslında şehrin savunularak korunduğu ve istihkâmlardan hiçbir top kaybolmadığı halde,
hükümeti böyle ağır koşullar altında ateşkese zorlayan neden anlaşılamıyordu.
Daha kuşatılmanın başında 150.000 kişiye yakın halkın beslenme zorunluluğu ortaya
çıkmıştı.
Edirne’de ki nüfus:
Ordu : 57.000,
İslam : 37.000
Rum : 25.000
Musevi : 14.000
Ermeni : 5.000
Bulgar : 24.000
Yunan : 150
ve 250 si yabancı 10000 göçmenle beraber tam 150.000 kişi idi.

178
 R: 23,Teşrin-i sani 1328 / M:6,12,1912 Cuma
Bu aralık ortaya çıkan üzüntünün bir nedeni de, kolera ve tifo hastalıklarından birkaç
kişinin hastalanıp ölümü ve asker yiyeceğinin azalmasıyla peynir verilmesi ve halk arasında
ekmek yüzünden zorluk ve yoksulluğun başlamasıydı.
Barış anlaşması yapılıncaya kadar tren gelmeyecek olursa, hepimizin açlıktan yok olacağı
görülüyordu.
Büyükler için sabretmek mümkünse de, çocukların durumlarını düşünmek, çâre aramak
gerektiği halde, bu da mümkün olmuyordu.
R: 10.Kanun-u evvel 1328 / M:23,12,1912 “Pazartesi” tarihinde tuz sıkıntısı başladı.
Çatışmanın başında Dedeağaç’da bulunan önemli ölçüdeki tuzun Edirne’ye getirilmesi mümkün
olabilirdi. Ancak iki vagon getirilebildi.

R: 16.Kanun-u evvel 1328 / M:29,12,1912 Pazar

Bu gün Kıyık semtindeki büyük sahra ve obüs toplarından yirmisi kışlaya getirildi.
Üç okka tuz, bir Fransız Lirasına satıldı. Çarşılarda meyveden eser kalmadı. Leblebinin
okkası on kuruş oldu. Hâsılı, her şeyde kıtlık ve ölçüden fazla fiyat artışı oldu.
Bugüne kadar Kösehamza’dan makinenin binası vardı. Birkaç gündür makinenin38
kazanından başka bir şey görülmüyor.
îş böyle giderse şehrin etrafındaki bağ ve bahçelerden bir iz kalmayacak. Zaten bizim
bağların yalnız kütükleri, diğerlerinin hiçbir şeyi kalmadı.
Aynı gün de Kırkklise’ye Redif Taburunun silah çattığı söylendiyse de aslı çıkmadı.
Toplumda umutsuzluk ve üzüntü ilerlemektedir.
Ateşkesi izleyen geceden sonra, bir iki gün hava soğumuşsa da, R: 23.Kanun-u evvel
1328 / M:5,1,1913 Pazar gününe kadar yaz havası gibi oldu. Bu tarihten sonra soğumaya başladı
ve R: 26.Kanun-u evvel 1328 / M:8,1,1913 Çarşamba günü kar yağmaya başladı. Ayın yirmi
beşinci günü Bocuk39olması nedeniyle 26 kişiden oluşan ve iyi karşılanan Sırp, Bulgar esirleri,
Rum-Bulgar Kiliselerine gönderilerek özel ayinde hazır bulunduruldular.
Havaların güzelliğinden ve barışın yaklaşması olasılığına dayanarak, elde kalan
hayvanların piyasası biraz yükselmiş ise de, bu günlerde bir çift ala öküzün altı mecidiyeye
kadar satılmakta olduğu görüldü.

R: 26.Kanun-u evvel 1328 / M:8 Ocak 1913 Çarşamba, tarihinde, Müstahkem Mevki
Komutanlığı’ndan şöyle bir bildiri yayınlandı:
“Başbakanlık ve Iç işleri B akanlığı’ndan gelen aynı anlamlı telgrafnamede:
Edirne savunucularının, memurların ve halkın gösterdikleri direniş ve fedâkârlıkları tüm Osmanlı
toplumunca övülm eğe değer bulunmuş olduğu belirtilm iş ve Müstahkem M evk i’nin, şehri
umumisiyle Edirne halkının sabır ve fedâkârlıklarının, sürmekte olan barış görüşmelerinin
yakında sonuçlanacağı müjdelenmiş olduğunu bilgi olarak duyurur, diğer yerlerden gelen değişik
söylentilere, değer verilmemesi ilân olunur. ”

38 -Bu makinenin ne makinesi olduğu yazılmamıştır. Biz de anlayamadık.

39 -Bocuk: Yıl başı, noel, kutsal gün

179
 Bu anıya ek olarak ateşkes antlaşmasının örneği aşağıya çıkartıldı:
Antlaşmanın yapılmasına ve Edirne kuşatılmışları ile Başkomutanlıklarından verilen
emirlere göre; karşılıklı savaşanlar ateşkes süresince aşağıdaki koşullar için anlaşmışlardır:
1. Her iki taraf ileri karakolları anlaşma sırasındaki yerlerinde kalacaklardır.
2. Her iki taraf ileri karakol hattı arasındaki alan tarafsız olarak kabul edilecek
ve buralara girilmeyecektir. Her türlü yanlışlığa meydan verilmemek için, ileri
karakolların değiştirilmesi gündüz öğle vakti yapılacaktır.
3. Her iki taraf arasında ulaşım yasaklanmıştır.
4. Buluşma yeri; Mustafapaşa - Edirne yolu üzerindeki Papaz Çeşmesi’dir.
5. Buluşma, söyleşme memurları aracılığı ile yapılacaktır.
6. Ölüler, y a ln ız sağ lıkçılar tarafından ve silah sız erler tarafından
toplanabilecektir.
7. Her türlü keşif aletlerinin kullanılması yasaktır. (Piyade, süvari keşif kolları,
balon, uçak, projektör)
8. H er iki taraf, çatışmaya başlamadan dört saat önce, birbirlerine haber
vereceklerdir.
9. Taraflar, istihkâm çalışmaları yapabileceklerdir. Yalnız ileri karakol hattındaki
çalışmalar, bu hattaki birlikler tarafından yapılacak ve buraya başka birlik
getirilmesi yasaktır.
10. Her iki taraf imzaladıkları bu maddelerin uygulanmasına özen gösterecektir.
11. Bir tarafın bu koşullara uymaması sözleşmenin bozulmasına neden olacaktır.

Diğeri:
1. Taraflar, ileri karakollarını değişmeyecek şekilde, daha açık bir surette
kuracaklar. Müstahkem M evki Kumandanlığı’ndan emirlere uymak için
Osmanlı-Bulgar heyeti her konuyu aşağıdaki koşullara göre anlaşmışlardır.
2. Taraflar ileri karakol hatlarının ateşkes antlaşmasının yapıldığı andaki
durumların daha açık şekilde gösterip, yapılan antlaşmanın devamı süresince
bu konuda bir yanlışlıktan korunmak için tarafsız bölge içinde, bir orta hat
belirlemiştir.
3. Orta hat; tarafların ileri karakolları arasındaki tarafsız bölgenin ortasından
geçerek, bu bölgeyi iki eşit kısma ayırır.
4. Orta çizgi, beyaz bayraklarla işaret edilmiştir. Bu hat aşağıda yazılan gibidir:
{Fuat Bey Çiftliği’nin 300 m. güneyinde, Maymun Dere yönünün 300 m.
kuzeyinde, Tunca’yı kestiği noktadan itibaren, Maymun D ere’nin sağ yamacı
bizim, sol yamacı Bulgar karakolları bölgesinde olmak üzere Maymun Deresi
ve 113 nolu tepenin 500m. güneyi ve 114 nolu tepenin 600m. kuzeyinden ve
143 nolu tepenin 200m.kuzeyinden geçinceye kadar batı yönünü izleyecek ve
113 nolu tepenin 200m kuzeyinde, güneybatıya yönelerek, Ekmekçi Köyü’nün
700m. kuzeybatısından ve Üsküdar Yolu, yarısının güneydoğudan geçerek, batı
ve güney yönünden Karaağaç Deresi’nin döküldüğü yere girip, oradan, bu
dereyi izleyerek, Karbiş D eresi’nin batı sırtlarındaki höyüğün40,100m.
batısından, dereden 50m. kadar doğuya ayrılarak, buradan, şose41 üzerindeki

40 -Höyük : Mezar, yayvan tepe.

41 -Şose : Anayol, bulvar, cadde, sokak.

180
 54 nolu höyüğün önüne, ve oradan Karaağaç Deresi yönünün M eriç’i kestiği
nokta ile sınırlandırılmıştır.}
5. Beyaz bayraklarla işaret edilen, dördüncü maddede bildirilen, orta çizgi hiçbir
nedenle geçilemez; zorunlu gereksinim (odun almak, su almak, ölüleri gömmek
halinde silahsız küçük gurupların) ileri karakol hattını geçmelerine ve hatta,orta
çizgiye yaklaşmalarına izin verilebilir. Ancak, karşı tarafa önceden haber vermek
zorunludur.
6. Projektör kullanmak yasaktır.
7. Daha önce duyurulan birinciprotokolün sekizinci maddesi, aşağıda gösterildiği
gibi olacaktır: Tarafların yeniden çatışmaya başlaması halinde, biri birlerine
karşılıklı olarak, dört gün önceden haber vermek zorundadır.
8. Bu tarafsız bölge, her iki taraf komisyonları tarafından haritalar üzerine işaret
edilmiştir.

R: 28.Kânûn-u evvel 1328 / M:10 Ocak 1913 Cuma

Rumi: Kânûn-u evvelin42 yirmi beşinden, Kânûn-u sânî43 sekizine kadar, önemli olay
yoktur. Açlık henüz ortadan kalkmamış ise de, fırıncılara olan hücum devam ettiğinden, fırıncılar,
askeri inzibatlarla korunuyor.
Fırıncılar ekmeği kestiği için, annemin evindeki buğdaydan dört çuval44 un yaptırarak
üçü ile idareye mecbur olduk. Beş kiye (kilo) unu bizzat ölçerek ekmek yaptırıyorum. Bir çuvalını
Selim ile öbürlerine verdim.
Şu un ile daha bir aylık ekmeği sağlamış oldum. Gazımız tükenmek üzeredir. Mum da az
ise de, geceleri kandil yakacak gibiyiz.
Nakliye hayvanlarını askerler kesmeye başladılar. Askeri idare için annem ve kardeşimin,
Doyçe Oryant ve Osmanlı Bankalarında olan zahiresi alındı. Söz anlatamadım.
Belediye ve Müstahkem Mevki’in kararlaştırılmış olduğu kırk sekiz paranın arttırılması,
hatta koyunların idaresi için, bir miktar arpa ve mısırın verilmesini başaramadım.
Vali ve komutanla şiddetli tartışma sonunda, iki bin okka arpanın âşar ambarından
verilmesi sözünü alabildim.
Fakat sonradan hayatta kalamayıp da, söylemek olanaksızlaşırsa diye, şurada en vefalı
ve bağlı adamın, Sultan ve kayınpederim Emin olduğuna ve en maskaranın da Zehra ve Ayşe
Hanımlar olduğunu belirtmeye mecbur oldum.
Dünyada insanlara anlatacak, tecrübe45 olduğuna bir kat daha inandım.
Bu kuşatılmış dönemde yayınlanan yalan haberlerin anlatılması olanak dışıdır. Son
günlerde şehrim izin teslim i hakkındaki söylentiler, kam unun zihinlerini karıştırıp,
heyecanlandırmaktadır.
Osmanlı, Rum ve Musevilerden birçoğu, bu söylenenleri sessizce, hatta mutlulukla
karşılamışlardır. Tersine, îslam toplumu arasında bu haber, kin ve nefret doğurmuştur.

42 -K ânûn-u evvel: Aralık ayı.

43 - K ânûn-u sânî : Ocak ayı.
44 - O dönemde evinde dört çuval buğday bulunabilmesi, o ailenin oldukça şanslı ve özellik taşıyan bir aile
olduğunu gösterir.
45 -Tecrübe: Deneyim

181
 Halkın çoğunluğu tarafından, kahramanca savunmada bulunan, ikinci devlet merkezimiz olan
bir şehrin, Bulgarlara bırakılmasına rıza gösterilmiyordu. Tanrı hayırlısını versin^
Rumi Ocak ayının Cuma günü, bakanlar kurulunda değişiklikler oldu. Bu durum herkesi
bir kat daha üzdü. Birincisi açlık, ikincisi ümitsizlikti. Üçüncüsü de, savaşın başlamasıyla şehrin
yeniden bombalanmasıdır.
Denize düşen yılana sarılır, atasözüne uyan halk, dün yine savaşın başarıyla sonuçlanması
için bütün gücüyle dua ediyordu.
Alaattin Paşa’nın çiftliğinden iz bile kalmadığı, Kösehamza’daki makine kazanının
gözükmemekte olduğu, yalnız, samanlıkla böcekliğin görülmekte olduğu anlaşıldı.
Etrafımızın düşman istihkâmları, tel örgülerle ve her türlü istihkâmlarla kuşatıldığı
görülmektedir.
Ateşkesin devamı süresince ileri mevzilerde hendek kazmaya gönderilen yüzlerce
Hıristiyan askerleri, tarafsız bölgeye girip kaçmışlardır.
Mahalleler takım takım aranıyor, zahire bulunursa alınıyor. Fabrikacılar ayın yirmi altısına
kadar asker için söz vermişlerdir.
Kale bir bildiri yayınlayarak zahire fiyatını artırdı.
Bazılarının evlerinde yirmi günlükten fazla zahirenin alınmasına ve el konulmasına
başlanıldı.
Sonradan bir bildiri daha çıktı. Etrafımızdaki Bulgarlar, madalya dağıtıyorlar, her şeylerinin
kusursuz olduğunu söyleyip, askerlerimize çay veriyorlar.
Ocak ayının on yedinci Perşembe günü akşamı, yani Cuma gecesi saat dörtten sonra,
yeniden savaşın başlayacağı duyuldu.
Kale dairesinde hareketler olduğunun duyulması üzerine, sabah kadar, gözlerimize uyku
girmedi. Beklemekten adeta hastalandık.
Ertesi günü, yeni bir şey çıkmadı. Güya, yeni kabine, kuşatmanın kaldırılması ile
konuşmaya başlayacağını söylemiş ise de, kabul edilmemesinden dolayı ateşkes bozuluyormuş.
Sonradan öğrenildiğine göre, karşımızdakilerin, ocak ayının on yedinci günü, ateşkes
bozulduğundan, yirmi birinci Pazartesi günü alafranga saat yedide yeniden çatışmaya
başlanacağından birliklere duyuru yapıldığı anlaşıldı.
Şehrin teslim edilmesindense, savaşa devamı herkes memnuniyetle kabul etti.
Her şeye rağmen, fırınlar önündeki itiş kakışlar dışında, Edirne’de sessizlik korunmuştur.
Ocak ayının on sekizinci günü sabahı Bulgar treni durdurulmuş ve hattan üç dört ray
çıkartılmıştır.

R: 19 Kânûn-usânî 1328/M:1, Şubat 1913 Cumartesi

Vali tüm memurları toplayarak, savaşa başlanacağından, takım takım ayrılıp, zahire
toplamaları için mahallelere gönderip, gereğinde, kendilerine silah dağıtılacağını bildirdi.

R: 20 Kânûn-usânî 1328/M:2. Şubat 1913 Pazar

Kumandan Şükrü Paşa, çalışma gurubuyla eski kışlaya taşındı. İstasyondaki Hilâl-i Ahmer
Hastanesi46 şehre getirildi. İki bin kişiden oluşan yerli korucuların, hiçbir görev yapmadıkları
için terhislerine başlanıyordu.

46 -Hilâl-i Ahmer Hastanesi : Kızılay Hastanesi.

182
 Cuma’dan beri mahalle halkı tekrar Yeni îmaret, Yıldınm yörelerine taşınmaya başladı. Bir
perişanlıktır ki anlatılması mümkün değil........
Havaların soğuması nedeniyle zorluklar zayıflıyor. Halk, açlığı, her şeyi unuttu, can ve
baş derdine düştü.
Bu seferki savaş, özellikle şehrin bombardımanı, öncekinden şiddetli olacağa benziyordu.
Tanrıya sığınalım.
Büyük bahçeye bir sığınak yaptırıldı. Beklenen vaktin gelmesini, kurbanlık koyunlar
gibi beklemeye başladık.
Saat yedi oldu. H epim izin saati alaturka olduğundan, hesaplarda dakika bile
kaçırılmıyordu. Saat ikiyi yirmi geçerek, doğu yönünden, yani önceki yerinden bir mermi geldi.
O vakit kalenin sessiz ufkundan patlayan toplar, işe başlandığını, çatışmanın başlangıcını
duyuruyordu.
Gündüzden, ateşkesin dört gün daha uzatıldığı söylentisi duyulmuşsa da, şu durum bunun
asılsız olduğunu meydana çıkardı.
O gece sabaha kadar topçu savaşı bütün şiddeti ile aralıksız sürdü. Saldıranlar ve
savunanlar bütün güçlerini kullanıyorlardı.
Sanki iki aylık sessizliğin acısını çıkartmak için taraflar, pek çok özveride bulundular.
Bu düellonun sonunda düşman, önemli kayıplar vererek, korumalı yerlerine çekilmek
zorunda kaldı.
Ertesi Salı günü de, akşamüzeri saat on bir’de biraz ara vererek, o gece sabaha ve Çarşamba
günü akşamüzeri saat on bir buçuğa kadar düşman, devamlı olarak şehrimize mermi ve şarapnel
yağdırdı.
îlk gece Maraş’ta, daha sonra Kafkas’ta tüfek savaşları olduysa da, pek az sürdü.
Salı günü akşamı düşmanın mermi atması, eskilerine göre daha korkunçtu. Her zamanki
gibi kahve ocağında oturup, Tanrıya sığınarak Arif’le sohbet ediyorduk.
Saat beş buçukta çok gürültülü ve bir biri ardı sıra üç güllenin çok yakınımıza düştüğü;
evimizin camlarının kırılmasından anlaşıldı.
O sırada, yangın belirtileri görülerek, derhal sokağa çıkıldığı vakit, Topal Hasan Bey’in
evinin yanmakta olup, Ziyneti Molla’nın evine sıçradığını ve ortada hiç kimsenin bulunmadığını
görerek, bağırmaya başladık.
Alevlerin şiddetini ve büyük konağın kaplamasına geçeceğini görerek, aklım başımdan
gitti. Eski selamlığın merdiven kapısını balta ile kırarak, Sultan’la diğer bazılarını, eşyayı
boşaltmaya gayret etmelerini tembih ettiğim sırada, pencerelerden de kaplamanın üzerine su
attırmağa başladım.
Su son derece azdı. Bir saat sonra, itfaiyenin bir tulumbası yetişmiş ve Hacı Efendi’nin
kuyusundan alınabilen su ile kaplama epeyce ıslatılmıştı.
Bitişiğindeki Recep, çocuklarını güçlükle kurtarabilmişti. Bir aralık tulumba, sorumluluk
alanında olmadığı ve Muradiye Küçükpazarı’nda da yangın çıktığını bildirerek, kaçıp gitmiş ise
de, bereket versin çok kısa bir müddet sonra, Cemal Bey, kancalarla büyük konağın bitişik duvarını
yıkmaya başlamış, çok uzaklardan getirilen su ile, hemen hemen tutuşmuş olan, Sabri Efendi’nin
büyük odasının saçakları görülerek, derhal söndürülmüştür.
Düşmanın aralıksız olarak atmakta olduğu mermilerin verdiği korku, insanı şaşırtmakta
idi. Sonradan Sabri Efendi’nin odasının tavanı da ateş almış, kapı ve penceresi kırılarak evin
içine sokulan hortumla hemen söndürülmüştür.

183
 Sonra, büyük mutfakta ateş almışsa da, itfaiyenin yardımıyla yıkılmış ve Tann’nm bir mucizesi
olarak konak kurtarılmıştır. Hasan Bey’le, Hüseyin’in evleri tamamen yanmıştır.
Şu yangın sırasında askeri ve sivil memurlardan ve belediyeden hiç kimsenin ortada
görülmemesi üzücüdür.
Sabaha karşı uykunun bastırması ve yangının sönmüş olması nedeniyle, biraz dalmıştım.
Bir gürültü üzerine derhal fırladım. Eski selamlığın kubbe yönünden bir mermi vurduğunu ve
üstten bir, alttan iki odayı tahrip ettiğini gördüm. Ot minderlerin tutuşmaması için çalışıldı.
Sonra, saat on bir sıralarında biraz uyumak istiyordum. Rüya görüyor, başıma cehennemi andıran
gürültüler yağıyor gibi gözlerimi açtım.
Dışarıya, yani büyük konağın kapı yanındaki odasının yanından dikine, söve taşını, alt
penceresini tahrip ederek, sokağa, ta Sabri Efendi’nin kapısı karşısına isabet eden ve patlamadan,
kuzu kadar bir merminin durduğunu gördüm.
Odadaki tahribat çok az ve hemen dikiş makinesinden ibaret olduğu için, eşya, diğer
odalara kaldırılarak kapılar çivilenmiş, Recep’in alt katta odunlukta kalması ve bekçilik etmesi
tembih olunmuştur.
Artık iki gecedir, olmayan uykudan eser kalmadı. Bu geceki bombardıman çok şiddetli
olup, tahribatı büyüktür.
Sabahleyin üzerimizden bir uçak geçmiştir. Savaş başında halk uçağı gördüğü için, bu
kere pek önem vermiyordu. Fakat uçaktan kâğıtlar atıldığını görünce, bütün gözler gökyüzüne
dikildi.
İstihkâmlardan uçak hedef alınıp, toplar, bu gökyüzü gemisine çevrildi. Atılan mermilerden
bir tanesi çok yakınında patladı ise de bir zarar vermedi.
Attığı, Fransızca kâğıtlarda, teslim olunması, aksi halde daha şiddetli bombardımanın
edileceği bildiriliyordu. Sabahleyin etrafla çarpışmalar olmuş ve saldırılar püskürtülmüştü.
Bugünkü Çarşamba günü, Zehra Hanım’ın odasındaki pencereden, saat sekiz sıralarında,
külhan odası penceresinden ateş aldığı görülerek, anahtarı, köprübaşına giden kendisinde olduğu
için, kapısı kırılarak hemen söndürülmüştür.
18 Ekimden 21 Ocağa kadar askeri hükümete 185.000 lira verilmiş, evvelce var olan
140.000 lira ile beraber 325.000 lira harcama yapılmıştır.
Bugün de akşama kadar bombardıman devam etti ve saat on buçukta kesildi. Gece iki
buçukta yeniden başladı. Bizde kadınları alarak zeminliğe girdik.
Sabaha kadar devam eden bombardıman pek çok zarara neden olmuş. Sabaha karşı,
Kasım Efendi’nin, Sadık Bey’in evleri yanmış ve Hacı Mustafa Bey’in konağıyla öbür yerleri
tahrip etmiştir.
Bu defa şehre düşen tahrip bombaları, ilk bombalarla kıyaslanmayacak derecede şiddetli
idi. Bu bombalar şehrin üzerinde patladıkça, bütün evler temelinden sarsılmaya başladı. Düşman,
şehri harap etmeye karar vermişe benziyordu.
Çünkü bu defa, Köşen meşeliğinde üç, Doluca-arız’dan yaklaşık iki kilometre ilerideki
Pamukdere’ye bir ki, toplam altı büyük top yerleştirmişti. Bunlarla şehri bombardıman ediyordu.
Bu atışlardan, sık sık yangınlar çıktı. İstanbul’dan gelen ve buradaki itfaiye bölükleri pek
çok gayret gösterdiler. Düşman alev, duman gördüğü yerlere durmadan şarapnel atıyordu.
O fedakâr itfaiye birlikleri, başta Cemal Bey olduğu halde, bu şarapnel sağanağı altında, yangınları
söndürmeye çalışıp, duruyor, başarılı da oluyorlardı.

184
 R: 24 Kânûn-u sânî 1328/M: 6 Şubat 1913 Perşembe
Bombardıman aynı şiddetle sürüyor. Yıldırım’a, Demirtaş’a mermiler düşüyordu.
Saat on bir buçukta, düşman uçağı, Bulgaristan tarafına geçti. Akşamüzeri Kartaltepe,
Kafkas’dan düşman üzerine bir hayli top atıldı. Gece saat dört buçuktan başlayıp, Kazantepe’den
Yassıtepe’ye kadar olan alanda üç çeyrek, bir aralık Kafkas ilerisinde de beş on dakika silah
savaşı oldu. Sabaha kadar şehre aralıksız mermi ve şarapnel atıldı.
Zeminliğe gireceğim sırada başımızın üstünde patlayan beş şarapnelden yayılan renklerin
üzerine tanelerin düşmesi göz alıcıydı.

R: 25 Kânûn-u sânî 1328/M:7 Şubat 1913 Cuma

Sabahtan akşama kadar mermi ve şarapnel atıldı. Şehirdeki zarar ve ziyan günden güne
artıyor.
Saat on sıralarında Kafkas’da bir düşman balonu görüldü. Kafkas, Sinekli istihkâmları
bütün gün düşmana top attı.
Kafkas’da üç beş dakika silahlı savaş oldu. On buçukta bombardıman kesildiyse de gece
üç sıralarında yeniden başlayarak gayet uzun aralıklarla sabaha kadar devam etti.

R: 26 Kânûn-u sânî 1328/M:8 Şubat 1913 Cumartesi

Uzun aralarla bombardıman akşama kadar sürdü. Ezandan sonra dokuz şarapnel geldi.
Bunlar, hiçbir zarar vermediği için endişe uyandırmadı.
Gece ezandan sabah dokuza kadar aralıklı olarak mermi düştü. Bir huruç hareketi için
birliklerden fedai toplanmağa başlandı.

R: 27 Kânûn-u sânî 1328/M:9 Şubat 1913 Pazar

Dün saat dokuzdan, bugün saat dokuz buçuğa kadar, bombardıman olmadı. Dokuz
buçuktan ezana kadar, Kirişhane semtine hayli şarapnel ve mermi atıldı.
Kararlaştırılan huruç hareketi, sabaha karşı başladı. On yedi taburdan oluşan bir kuvvet,
üç koldan düşmana saldırdı.
Birinci kol, sol taraftan Döllüklerden, düşmanı çıkartma ve cephe kolu Musabeyli üzerine
hareket edip, düşmanın iki istihkâmını alıp, pek çoğunu da yok ettikten sonra, üçüncü istihkâma
gireceği sırada, bizim topların ateşi altında kalarak, iki yüze yakın şehit ve dört yüzden fazla
yaralı verdi.
Uzunköprü taburunun iki bölüğü geride kaldığından, geri çekilirken düşmanın istihkâmları
hafiyesine rastladığı için bu kayıplara neden olmuş. O sırada, düşman, yeniden eski yerine gelmiş,
bizimkiler düşman toplarına 60-70m. yaklaştıkları halde, başarıya ulaşamamışlardır.
Bu saldırılarda, düşmanın büyük kayıplar verdiği kesin_
Hatta bir istihkâmdaki Bulgar’lara uykuda rastlayıp, süngü süngüye, boğaz boğaza çok
kanlı, örneği görülmedik savaşlar olmuş ve hatta bir erimiz on yedi yerinden yara almıştır.
Gece saat iki buçuktan sabaha kadar uzun aralıklarla bombardıman devam etti. Evvelce
silâhaltına alınmayan müstahfazlarla on sekiz yaşından yukarı eli silah tutanlar askere alınıyor.

R: 28 Kânûn-u sânî 1328/M:10 Şubat 1913 Pazartesi

Sabahtan saat on bire kadar bombardıman çok hafif olarak, ezandan sonra saat altıya
kadar, dört-beş şarapnel ve mermi atışı ile devam etti. Bugün ve dün gece yarısı düşmana olan
saldırılarda, Sırplılar, karşı koymaksızın istihkâmlarını bırakıp kaçmaktalar.

185
 Bu gece saat dört buçukta başlayarak, altıya kadar, Musabeyli yönünden düşman saldırıya
başlamış, Kafkas, Kimyalar, Devebağırtan, Yıldız’dan Arnavutköy’üne kadar olan istihkâmlardan
savunma yapılmıştır.
Altı buçuk ve sekizde saldırılar yenilenmiş, düşman, hepsinde dört bine yakın yaralı ve
kayıp vererek dağılmıştır.
Saat beş buçukta savaş o derece şiddetlenmiştir ki, anlatılması olanak dışıdır. Bizden üç
şehit, dört yaralı vardır.
Sabaha karşı, şehrin bombardımanına son verilmiş ve sonra yeniden başlamıştır. Bizi en
fazla rahatsız eden gülleler, doğu yönü karşısındaki, Köşen Meşeliği ’nden geliyordu.
Bu durum, dedikoduya neden oldu. Düşman toplarının yerleştirilmiş olduğu yerin keşif
ve belirlenmiş olunmaması itirazlara yol açtı. Bundan büyük bir pay çıkartan doğu cephesi
komutan vekili Ali Şefik Bey, bir huruç hareketi ile topları ele geçirmek veya düşmanı yer
değiştirmeye mecbur bırakmak istedi.
Şükrü Paşa, askeri yönden bunu uygun bulmadı. Konu o kadar büyütüldü ki, konsoloslar
bile, özel olarak dostça davranışla Ali Şefik Bey’in görüşünü savunarak komuta heyetine
başvurdular. Herkim olursa olsun, bir askeri harekete müdahale edemezdi. Bu başvuru, Ali Şefik
Bey’e tercüman olmaktan başka bir şey değildi.
Şükrü Paşa, yine izin vermedi. Şefik Bey, her sorumluluğu yüklenerek resmi yoldan
başvurdu. Sonunda isteğine izin verildi.
Taburlardan kendi istekleriyle (serden geçti) erler seçildi. Şafak sökerken doğu cephesinden
bir huruç hareketi ile askerimiz adım adım ilerliyordu.
Düşman, amacımızı tamamıyla anlamıştı. Askerimiz o kadar cesaret gösterdi ki, düşmanı,
siperlerinden süngü ile püskürttü.
Askerlerimiz, ilerledikçe cesaretlendi. Hatta bazıları, topun yanındaki karargâha kadar
girdiler.
Fakat onları takviye edecek güçler ilerleyemedi. Biraz sonra dönmek zorunda kaldılar.
Bu huruç hareketi, bizden 200 şehit ve 650 yaralı vermekle sonuçlandı. Bunun üzerine
düşman, şehri adeta bir yaylım ateşi gibi bombardımana başladı.
Hükümet yaralıları Yanık Kışla Hastanesine47 gönderiyordu.

R: 29 Kânûn-u sânî 1328/M:11 Şubat 1913 Salı

Sabahtan saat altıya kadar istasyon civarı ve üçe kadar da şehrin bombardımanı devam
etti. Orta tulumbaya kadar mermiler düşüyordu. Gündüz saat on bire, sonra, saat birden sabaha
kadar şehrimize mermi gelmiş, gece sabaha karşı saat dokuzda, on birde Musabeyli yönünden
düşman, istihkâmlarımıza zorunlu saldırıya cesaretle büyük top ve tüfek savaşları oldu.
Bu savaş iki gün sürdü. Bu saldırının şiddetini anlatmak olanaksızdır dersem yalan
söylemiş olmam. îki taraftan toplar, mitralyözler, tüfekler bir dakika susmadı. Şehrin içersi
mahşerden bir örnek haline geldi. Dayanma gücünü kaybetmek derecelerine gelen halk, şaşırmış
bir durumda, sağa-sola koşuyordu.
Düşman püskürtülmüş ise de kayıplar hakkında bir bilgi alınamadı.

47 -Edirne Merkez Asker Hastanesi. 1969 yılına kadar ayakta olan bu hastane, zamanla yıkılmış, günümüzde ise
sadece bir duvarı kalmıştır.

186
 R: 30 Kânûn-u sânî 1328/M:12 Şubat 1913 Çarşamba
Saat dokuza kadar azar azar bombardıman sürmüş, ondan sonra çoğalmıştır. Saat on, on
bir arasında çok yakınımıza üç mermi, bir şarapnel düştü. Biri, Reis Bey’in evinin bahçesine,
öbürü yangın yerine, bizim mutfak kapısına, büyük bahçeye rastladığından hayli korktuk.
Gece de dörde kadar sürdü. Sabaha karşı, Yassıtepe, Yıldız istihkâmlarından, Yıldırım
Mahallelerine de bir hayli top atıldı. Telsiz telgrafı hedef aldığından Yıldırım Mahallelerine bir
hayli mermi geldi.
On günden beri bir hayli üzüntü içinde olan memleket, bu defa çarşılarda biraz kıpırdama
görülmeğe başladı. Bir torba tuzun otuz yedi buçuk liraya satılması ve bundan on beş lira da kâr
edilmesi yadırganacak haldedir.

R: 31 Kânûn-u sânî 1328 / M:13 Şubat 1913 Perşembe

Sabahtan akşama ve saat sekize kadar mermi geldi. Sekizden on ikiye kadar dokuz mermi
ve şarapnel düştü.
Düşmanın, Döllük sırtlarına yerleştirdiği toplarla Hacı Mustafa Bey’in Çiftliği’ne kadar
mermi ve şarapnel parçaları düşüyordu.

R: 1 Şubat 1328 / M:14 Şubat 1913 Cuma

Birkaç mermi gelmiş, akşama kadar başka bir olay olmamıştır. Sabaha kadarda bir şey
görülmedi.

R: 2 Şubat 1328 / M:15 Şubat 1913 Cumartesi

Sabahtan akşama ve akşamdan sabaha kadar, aralıklı olarak bombardıman sürdü. Gece
Bosnaköy civarında ve daha ileride bir silah savaşı sonunda, düşman bir hayli kayıp vererek
kaçmıştır.

R: 3 Şubat 1328 / M:16 Şubat 1913 Pazar

Sabahtan itibaren mermiler gelmeye başladı. Gece saat dörtte, Kafkas îstihkâmı’na,
düşmanın saldırısı önlendi. Söylendiğine göre, bugüne kadar bin şehit ile dört bin yaralı vardır.

R: 4 Şubat 1328 / M:17 Şubat 1913 Pazartesi

Saat dört sıralarında bombardıman başladı. Akşama ve gece yediye kadar sürdü.

R: 5 Şubat 1328 / M:18 Şubat 1913 Salı

Gündüz aralıklı, gece de altı-dokuz sıralarında ;

R: 6 Şubat 1328 / M:19 Şubat 1913 Çarşamba

Akşama kadar bir şey olmadı ise de, gece saat üçten sabaha kadar.

R: 7 Şubat 1328 / M:20 Şubat 1913 Perşembe

Sabahtan akşama kadar mermi gelmediği halde, gece birden sabaha kadar aralıklı olarak
bir hayli düştü.

187
 R: 8 Şubat 1328 / M:21 Şubat 1913 Cuma
Saat dokuzda atış başladı. Cuma namazından sonra, Buçuktepe’de bulunduğum sırada,
etrafımıza mermiler düşüyordu. Orada, düşmanın şehre karşı beş topu olduğu, bir takımının
Kıyık semtine, birisinin Yıldırım, kışlalara kadar geldiği anlaşılıyordu.
Hatta o aralık Kıyık Bulgar Kilisesi’nin bitişiğinde bir eve, sonra askeri dairenin orta
kapısına mermilerin isabet aldığı görülüyordu. Akşamüzeri saat on sıralarında, bir uçak geldiği
ve Hacılar Ezanı semtine indiği anlaşıldı.
Bu uçağın, yanlışlıkla şehrimize geldiği, içinde Nikolayef isminde bir Rus Teğmeni olup,
posta taşıdığı ve Malkara yönünden geldiği anlaşıldı. Gece sabaha kadar aralıklı olarak mermiler
geliyordu.
Fazla olarak, Tayakadın Çiftliği sırtlarına yerleştirdiği anlaşılan iki bataryadan da,
Bosnaköy taraflarından da, atmakta olduğundan, o taraflara karşı toplar yerleştirildi.

R: 9 Şubat 1328 / M:22 Şubat 1913 Cumartesi

Saat dokuz sıralarında, Kafkas taraflarında, bir saat kadar silah savaşı oldu. Saat dokuzda,
yine şehrin bombalanmasına başlanıldı. Gündüz saat beşte yağmaya başlayan kar devam etti.
Soğuk pek fazla idi. Ezan vakti bombalama durdu. Saat birde oldukça önemli bir silah savaşı
(Musabeyli) olup, yarım saat sürdü.

R: 10 Şubat 1328 / M: 23 Şubat 1913 Pazar

Sabah saat ikide Yıldız, Kafkas yönünden top ateşi başladı. Saat dokuzda şiddetli fırtına
ile kar yeniden yağmaya başladı, gece yediye kadar sürdü.
Ezanda Musabeyli’de silah, mitralyöz savaşı başladı. Bin kadar düşmanın saldırısıyla
başlayan savaş sonunda, düşman püskürtüldü. Bizden dokuz yaralı olduğu gibi, düşmanın büyük
bölümü yok oldu. Gece sabaha kadar aralıklarla şehir bombalandı.

R: 11 Şubat 1328 / M: 24 Şubat 1913 Pazartesi

Gündüz saat dokuzda, bombalama yeniden başladı. Biraz aralıktan sonra, gece saat sekize
kadar sürdü.

R: 12 Şubat 1328 / M: 25 Şubat 1913 Salı

Saat üçte şehre mermiler gelmeye başladı. Fakat akşama kadar sürmedi. Kıyık İstihkâmları
akşamüzeri ateş açtı. Epey bir süre devam etti. Halk toplanarak, Kıyık, İstasyon Yolu, Yıldırım
ve diğer yönlerdeki istihkâmların yollarının kardan temizlemesine başladı.
Gece, bomba atılmadı. Kartaltepe, Kafkas’dan sabaha kadar aralıklarla bizim toplar atış
yaptı.

R: 13 Şubat 1328 / M: 26 Şubat 1913 Çarşamba

Akşama kadar bombardıman olmadı. Akşamüzeri Kıyık’tan bizim toplar bir hayli mermi
attı. Karların erimesi devam ediyor. Ezandan sabaha kadar şehir bombalandı.

R: 14 Şubat 1328 / M:27 Şubat 1913 Perşembe

Hava gayet güzeldir. Mısırlıların Şükrü Paşa’ya bin lira değerinde altın bir kılıç ve hanımına da,
o değerde mücevherat hediye ettikleri haber alındı. Başkomutan vekâletinden, düşman ordusunun açlık

188
nedeniyle durumunun çok kötü olduğundan, sabır ve dayanıklılık gösterilmesi hakkında telgraf geldiği
duyuldu.
Düşmanın, 150 araba ağırlığının Bulgaristan’a taşındığı, Kafkas’tan haber verildi.
Akşamüzeri tabyalara düşman bomba attı. Sabaha kadar Kafkas ve diğer istihkâmlardan zaman
zaman düşmana ateş açıldı. Saat üçten beşe kadar, şehrin bombalanması, aralıklarla sürdü.

R: 15 Şubat 1328 / M: 28 Şubat 1913 Cuma

Gündüz, Kıyık, Kafkas, Sinekli’den düşmana ateş açıldı. Sabaha kadar hayli top atıldı.
Havanın güzelliği sürüyor. Gece ve gündüz bombardıman olmadı.

R: 16 Şubat 1328 / M: 1 Mart 1913 Cumartesi

Hava dumanlı. Karlar eriyor. Düşman, tam bir sessizlik içinde. Bizimkiler zaman zaman
top atıyor. Birkaç gündür Musabeyli’den Bulgaristan’a geçen erzak arabalarına top atılmaktadır.
Gece yedide şehrin bombalanmasına yeniden başlanıldı. Akşamdan yağmaya başlayan
yağmur, beşi geçerek kara döndü. Poyrazla yağan kar, gündüz saat 5-6 sıralarında iki karış oldu.

R: 17 Şubat 1328 / M: 2 Mart 1913 Pazar

Geceden başlayan bombalama ve kar devam ediyor. Havada değişiklik belirtisi yok. Kar
onda kesildi. Bombalama aralıklı olarak akşama kadar sürdü.
Bugünkü ekmekler, süpürge tohumu ve başka şeylerle karışık olarak dağıtılmaya
başlanıldı. Dünden beri ihtiyacı olanlara beygir48eti dağıtılıyor. Mahalledeki tüm hayvanlar polisler
tarafından tespit ediliyor. Gece de aralıklı bombalar sürdü.

R: 18 Şubat 1328 / M: 3 Mart 1913 Pazartesi

Sabahleyin Karabayır, Kirişhane, Musabeyli’den, Arnavutköy yönlerine hayli bomba
atıldı. Yeni îmaret ve kışlalarla şehre olan atışlar saat sekiz buçukta durdu. Hava güneşli olduğu
halde sert olduğundan karlar erimiyor.
Bugüne kadar düşman, şehre 7842 adet mermi atmıştır. Bombalama, sabaha kadar sürdü.

R: 19 Şubat 1328 / M: 4 Mart 1913 Salı

Sabahleyin şehre birkaç mermi geldi. Gece de aralıklı olarak sabaha kadar sürdü.

R: 20 Şubat 1328 / M: 5 Mart 1913 Çarşamba

Sinekli’de top ateşi açıldı. Bir süre devam ettikten sonra kesildi. Gece de saat üçten
sabaha kadar şehir bombalandı.

R: 21 Şubat 1328 / M: 6 Mart 1913 Perşembe

Sabahtan akşama kadar bombardıman olmadı. Kafkas îstihkâmları’ndan saat onda
düşmana ateş açıldı. Akşama kadar sürdü. Gece bir buçukta Demirtaş, Çörekköy, Bosnaköy
istihkâmları top savaşına başladı.
Savaş üç saat sürdü. Saat beşte Kafkas Tabyası yeniden ateş açarak, Yassıtepe ile beraber
aralıklı olarak, sabaha kadar aralıklı olarak sürdü. Saat beşten sabaha kadar şehir ve Karaağaç
bombardıman edildi. Bunda Yıldırım, Yeni îmaret semtleri de hedef olarak seçilmişti.

' -Beygir: At.

189
 R: 22 Şubat 1328 / M: 7 Mart 1913 Cuma
Hava gayet güzel olup, dünden beri kann büyük kısmı eridi.
Sabahtan gece saat altıya kadar, sessizlik vardı. Sonra, sabaha kadar on beş mermi geldi.
Komutanın yanında bir savaş meclisi toplandı. Bazı konular görüşüldü. Öldürülmesine karar
verilen bin hayvana ek olarak, bin beygir daha eklendi.

R: 23 Şubat 1328 / M: 8 Mart 1913 Cumartesi

Saat on sıralarında Kafkas îstihkâmları’ndan ateş açıldı. Bir buçuk saat kadar sürdü.
Düşman da aynı istihkâmlara hayli mermi ve şarapnel attığı gibi, on bir buçukta şehre
bir, gece sabaha kadar da birer mermi attı.

R: 24 Şubat 1328 / M: 9 Mart 1913 Pazar

Saat üçte düşman bombalamaya başladı ise de, hemen kesti. Saat dokuzda yeniden
başlayarak akşama kadar Karabayır üzerine atış yaptı ve karşılık verildi. Sabaha karşı bizimkiler
çok top attılar. Taşocağı yöresindeki asker üzerine bir hayli mermi geldi.

R: 25 Şubat 1328 / M: 10 Mart 1913 Pazartesi

Saat üç sıralarında şehre bombalar atılmaya başladı. Kıyık semtinden şiddetli karşılık
verildi ve bir saat kadar sürdü.
Kesilecek beygirlerin, halk tarafından büyük baş hayvanlarla değiştirilmesine başlanıldı.
Saat dokuzda sinekliden bir hayli top atıldı. Gece beşten sabaha kadar, eski kışlayı hedef
olan düşman burayı bombardıman etti.

R: 26 Şubat 1328 / M: 11 Mart 1913 Salı

Saat sekizden akşama kadar şehir bombalandı. Gece de saat üçte başlayan bombalama
sabaha kadar sürdü.

R: 27 Şubat 1328 / M: 12 Mart 1913 Çarşamba

Saat dokuz buçukta Yıldırım, Kestanelik ve diğer istihkâmlardan ateş açılarak akşama
kadar devam etti. O gece sabaha kadar tam bir sessizlik vardı.

R: 28 Şubat 1328 / M: 13 Mart 1913 Perşembe

Kartaltepe bozgununa neden olmalarından dolayı, Gümülcine taburundan dört er, değişik
askeri mevkilerde, her taburdan yeteri kadar erat hazır olduğu halde, kuşuna dizilip, asılarak
teşhir olundu.
Saat onda başlayan şehrin bombardımanı, aralıklı olarak, akşama kadar sürdü. Gece saat
dört sıralarında Kafkas, Kıyık yönünden sabaha kadar atılan toplara, düşman karşılık verdi ve
şehrin bombalanması sürdü.

R: 1 Mart 1328 / M: 14 Mart 1913 Cuma

Gümülcine, îskece, Sultanyeri, redif taburlarında olan başkaldırı, Şükrü Paşa’nın
konuşması ile yatıştı. Saat ikide Kafkas, dörtte Sinekli, Yassıtepe ateş açtı. Akşama kadar,
Sinekli’nin çok şiddetli ve öbürlerinin aralıklı olarak devam ettiği görüldü. Çörekköy istihkâmına
düşmanın açtığı yan ateş şiddetlenmiş, on bir şehitle yirmi beş kadar erin yaralanmasına neden
olmuştur.

190
 Gece saat altıdan sabaha kadar, şehre bombardıman edildi. Kafkas, Dörtkaya’dan yapılan
karşı ateş şiddetlenmiş ve bir saat kadar sürmüştür.

R: 2 Mart 1328 / M: 15 Mart 1913 Cumartesi

Akşama kadar sessizlik vardı. Saat on sıralarında düşmanın Kafkas İstihkâmları üzerine
ateş açtığı ve karşılık verildiği görüldü.
On dört yaşındaki bir çocuk, Çamaşırcılar Sokağı’nda açlıktan baygın bir halde bulunmuş.
Bir Müslüman’ın, Mihal’den49 kendisini nehre atarak intihar ettiği duyulmuştur.
Sabaha kadar tam bir sessizlik hâkimdi.

R: 3 Mart 1328 / M: 16 Mart 1913 Pazar

Akşamüzeri Yassıtepe ve Kafkas’dan düşmana toplar atıldı. Gece saat birden itibaren bir
buçuk saat kadar Kafkas’dan Arnavutköy’e kadar olan alanda bizim istihkâmlar bombardıman
yaptı.
Sabaha kadar tam bir sessizlik oldu.
Bugün hükümet tarafından, halkın elindeki büyük baş hayvanlar toplatılmaktadır. Üç
köy ve tüm mahallelerde bulunan hayvanlar getirilmiş, düzenli bir önlem bulunmadığından,
çoğu geri verilmiştir.
Gerekli olduğu kadarı, belediyece seçilmiş olan iki kişinin, göstermiş oldukları fiyat
üzerinden alınarak, değişik yerlerdeki kasap dükkânlarında, kilosu dörder kuruştan satılmıştır.
Sonra etler ikiye ayrılarak, bir kısmı da yedi kuruştan satılmıştır.
Savaş şiddetlendikçe, genel gereksinimler de o oranda artıyordu. Top, araba beygirleri
iskelet halinde kaldı. Zavallı hayvanlar, ot arpa yerine tahtaları yediler.
Evlerden toplatılan ot minderler yeterli olmadı. Sonunda beygirler kesilerek etleri halka
dağıtıldı. Halk, kıvranmağa, açlıktan şikâyete başladı.

R: 4 Mart 1328 / M: 17 Mart 1913 Pazartesi

Fırınlardan halka verilen ekmek yirmi dört saat için yüz elli dirheme50, fiyatı otuz paraya
indi. Dört nüfusa iki, bazen bir buçuk ekmek verilebiliyor. Şu sırada halkın yüzde on beşi aç
kalmakta.
İki-üç gündür, fırınlardan ekmek götüren kadınların ellerinden ekmeklerini, askerlerin
ellerinden zorla almağa başladıkları görülmektedir.
Ekmek denince bizlerce bilinen o nefis ekmek akla gelmesin. Bin zorlukla nüfus başına
verilen ekmek, şu maddelerden oluşuyordu : % 7’si buğday, arpa, kızılca, mısır, darı, çavdar, %
8’i kaplıca, % 25’i süpürge tohumu, kuş otu ile karışıktı.
Demek ki % 50’si, besin değeri olmayan, bağırsakları tahrip edeceği, bilimsel olarak
kanıtlanmış olan, kuş otu ve süpürge tohumu yiyorduk.
Birkaç gün sonra ise, bu karışımlı ekmekte bulunmadı. Belediye Başkanı bu ekmeklerin
yedirilmesini uygun bulmuyordu.
Fakat, Kızılay Hastanesi Reisi51 Dr. Bahattin Şakir Bey’in ısrarı ile bunların yerine,
süpürge tohumundan yapılmış ekmek verilmeye başlandı. Bir lokması ancak, birkaç bardak suyun
yardımı ile boğazdan geçebilen bu son ekmeğin, hazmı mümkün olmuyordu.

49 -Gazi Mihal Köprüsü.

50 -Dirhem : Eski bir ağırlık ölçüsü birimi. Eski okkanın dört yüzde biri.
51 -Reis: Başkan

191
 Ne çare ki, açlıktan ölmemek için herkes buna katlanıyordu.
Bulgar kuşatma ordusunun durumu çok fena olup, geçenlerde değiştirilen Petrof’un yerine
diğerinin atandığı duyuldu. Saat on iki sıralarında Kazandere yönünde bir hayli top ve silah
savaşı oldu.
Sabaha kadar sessizlik vardı.

R: 5 Mart 1328 / M: 18 Mart 1913 Salı

Sabahtan akşama kadar bir olay çıkmadı. Vali Bey, mahallelerin ihtiyar heyetlerini toplayıp,
zahire olan yerlerin haber verilmesini, kaşar ve diğer şeylere nark52 konulduğunu bildirdi.

R: 6 Mart 1328 / M: 19 Mart 1913 Çarşamba

Saat altı buçukta Kafkas, dokuz buçukta Yassıtepe istihkâmları ateş açtı. Çok kısa sürdü.
Gece sabaha kadar bizim istihkâmların ateşi devam etti.

R: 7 Mart 1328 / M: 20 Mart 1913 Perşembe

Akşama ve akşamdan sabaha kadar sessizlik vardı. Gündüz saat ondan on bire kadar
Kafkas ilerisi, Yassıtepe ateş açtı. Yunan Kralı’nın Selanik’te, Bulgarlar tarafından katledildiğine
dair, Müstahkem Mevki bir bildiri yayınladı.

R: 8 Mart 1328 / M: 21 Mart 1913 Cuma

Öğleden sonra düşman eski kışlayı bombaladı. O sırada Kafkas gurubu ateş açtı. Gece
saat beş sıralarında Suyolları, Kimyalar, Kafkas istihkâmlarının açtığı ateş sabaha kadar uzadı.

R: 9 Mart 1328 / M: 22 Mart 1913 Cumartesi

Sabah üçte başlayıp, Kestanelik, Kafkas istihkâmlarının açtığı ateşe, saat altıya doğru
Maraş, Sinekli de katıldı.
Akşamüzeri saat on iki sıralarında düşmanın bir uçağı Arnavutköy semtinden gelerek,
şehrin ortasından sinekli yönüne geçti.
Birçok tüfek, top atıldıysa da, bir fayda görülmedi. Zahire araştırılmasına karar verildi.
Birtakım yolsuzluklardan şikâyet ediliyor. Arama sırasında halkın reçel, tarhana gibi şeylerinin
de alındığı görülüyordu.
Bir süre şehre mermi gelmediği halde, bugün öğlen vakti Hacı Hasan Câmi’i Sokağı’na
bir şarapnel düştü. Yassıtepe’den açılan ateş, Kösehamza Çiftliği’nde toplu asker üzerine gelip,
Fişre Deresi yanında olan handaki süvariler püskürtüldü. Derviş Bey’in ve sonra bizim çiftlik,
değirmenler hedef alınıp, oralar tamamen yok edildiği görüldü.
Dün gece uçağın attığı bomba Kıyık’ta bir tahsildarın evine düşmüşse de, bir zarar
vermemiş.

R: 10 Mart 1328 / M: 23 Mart 1913 Pazar

Saat bir de Maraş ve Kafkas’a düşman bombardımanı ve şiddetli karşı atışla savaş başladı.
Maraş’ta bir saat, diğer istihkâmların katılmasıyla olan savaş ise akşama kadar sürdü.
Musabeyli’den, îsmailçe sırtlarına kadar olan düşman nakliye arabaları tahrip edilerek,
yoldan çıkartıldı. Askere peksimet verilmeye başlandı.

52 -N ark : Fiyat

192
 Sabaha karşı saat on birde, Polat Mevki’ine telefonla, konulan bir subay tarafından verilen bir
işaret üzerine, iki yan, bir ön bataryaları, düşmanın Pamukdere’de olup, istihkâmlarımızı rahatsız eden
bataryası üzerine, büyük bir bombalama yaptı ve bataryayı dağıttı.

R: 10 Mart 1328 / M: 24 Mart 1913 Pazartesi

Sabahtan itibaren Sinekli, Hıdırlık istihkâmları ateş açtı. Bugün bir topçu subayının
dediğine göre, on gün evvel öldürülen beygirlerin gömüldükleri yerden, erler tarafından çıkartılıp,
yenildiği üzüntü ile anlaşıldı.
Müstahkem Mevki yönetim kurulu reisi53, topçu alayından, öldürülecek hayvanlardan
cins bir kısrağın, kendisine verilmesi isteği kabul olunmamış, kale yönetimini sağlamakla görevli
bir subayın, kişisel çıkar gütmesi ve mîri54hayvanlara ait olan yem bulunmadığı halde, kendisinin
hayvan beslemeye yeterli yemi nereden sağlayacağı konusu, düşünülmeye değer bulunmuştur.
Sabahtan itibaren Sinekli’nin açtığı ateş, hemen tüm istihkâmlara sıçramıştır. En fazla
etkili olan, Maraş’tan Yassıtepe’ye kadar olan takım olup, öbürleri aralıklarla karşılık verip
dayanmış, bunun şiddetinin örneği görülüp, duyulmamıştır. Atış, gece saat üçe kadar sürdü.
Üç günde Edirne’yi ele geçireceğini söyleyen kuşatma ordusu yeni komutanının, işe,
bugünden başladığı anlaşılıyordu.
Gece saat sekize kadar sessizlik devam etmişse de, ondan sonra Maraş ve Kazandere’ye
atışa başlayan düşman topları, silah savaşı derecesinde çoğalmakla beraber, durmadan devam
etmiştir.
Bizimkilerin karşılık vermesi de o şiddete eklenince, şehrin gökyüzü bir süre korkunç
bir görüntüye sahne olmuştur.
Saat dokuzda, Maraş’tan Pamukdere’ye kadar olan bölgedeki ve sonradan Yıldırım’dan
Arnavutköy’üne kadar olan istihkâmlar da buna katıldı^
Saat bir sıralarında, Arnavutköy’den Kafkas’a kadar istihkâmlar ateş açtı ki, geceki şiddet
ve dehşet ikiye katlanmış, şehirde durmak, oturmak imkânsız hale geldiği sırada şehrin,
bombalanması da başlamıştır.

R: 12 Mart 1328 / M: 25 Mart 1913 Salı

Saat birden sonra bu gürültüye, Sinekli’de başlayan silah savaşı da eklendi ise de çok
sürmedi. Saat iki sıralarında Maraş ve civarının şiddeti hafifledi ise de, öbürleri devam etti.
Savaşın başlangıcından beri bu derecede dehşet ve şiddet görülmediğinden, herkes korku
ve heyecan içinde kaldı. Sabaha karşı Hadımağa tarafından bir iki top kamalanarak, üç mitralyözle
beraber, düşmana terk edilip, karakolların geri çekilmesi, gece de Yassıtepe ileri karakolunda
uykuda olan beş-altı erin düşman tarafından şehit edildiği haberi duyuldu.
Saat iki sıralarında evimizin harem kapısı pabuçluğunun üzerinden, orta kat odanın
köşesinden geçen bir mermi, alt kattaki odayı çok fazla tahrip etti. Orada, soba ile minder
arasındaki dolabın önünde oturan Hamdiye Hanım’ın bileklerinden ve arkasından fazlaca, Rıdvan,
gözünün yanından, göğsünden, başından, “oldukça önemli ” Saim, sağ kolundan, ağzından hafifçe,
Zeliha başından, kolundan arkasından, Tatar İsmail Ağa’nın kızı Nemciye gözünden, budundan,
annesi Sâime Molla budundan ve başından Nazmiye yüzünden ve kolundan yaralandıkları için,
hepsinin korkunç çığlıklarla oturduğumuz yandaki odaya gelmeleri, bizi telaş ve heyecana
düşürdü.

53 -Reis : Başkan
54 -M îri : Devlet hazinesine ait. Devlet hazinesi. Mîri Hayvanlar : Devlete ait hayvanlar.

193
 Bunlar hemen zeminliğe gönderilmişse de Hamdiye Hanım aralarında olmadığı için, hemen odaya
gidilerek, Hamdiye Hanım’ın olduğu yerde kalmış olduğu görüldü. Kendisini kaldırıp, tedavi edilmeye
çalışıldı ise de, kalkamadı ve ağır bir dille su istedi ve verildi. O sırada polislerin getirdiği araba ve Akif
Efendi aracılığı ile hastane haline getirilmiş Mekteb-i Sultâniye55ye götürüldü ise de, derhal vefat etmiştir.
Beş aydır bize annelik eden bu kadın, hepimizi pek üzdüğü gibi, mahallede, cenazeyi yıkayabilecek
bir kadın bulunmadığından Gureba Hastahane ’sine56götürülerek gömülmüştür.
Öbür yaralılar önce Sultâni, sonra Topkapı’ya götürülmüş ise de, kabul edilmediğinden
Yıldırım Hastahanesi’ne gidilmiş, birçok yaralılarla birlikte, uzun süre beklenildiği halde doktor
gelmemiş, iki saat sonra telefonla Belediye Reisi söz verdiği halde, yine doktor gelmemiş
olduğundan, bir hademe tarafından ilkel şekilde tedavi edilip, dönmüşlerdir.
Süleyman’ın kolu da Orta îmaret’te çıkıkçıya yaptırılmıştır. Belediye doktorlarının ve
diğer doktorların şu sırada işlerinin başında bulunmamaları üzüntü vericidir.
Bu gibi kalelerin hepsi Vali Bey’in sorumluluğunda bulunmaktadır. Defalarca yapılan
uyarılara kulak asmamış, geçici bir heyet oluşturmamıştır.
Kafkas’tan başka yerlerin top, tüfek gürültüleri saat sekizde kesildi. Ara sıra şehir
bombalanıyor. Saat onda Pamukdere’den olan saldırıya, gece saat bire kadar şiddetle karşı
konulduğu gibi, Kazanova ve Maraş’ta silah savaşı devam etti. Akşamüzeri şehrin bombardımanı
durduğu halde, şehrin bombalanması saat birde yeniden başladı. Sabaha kadar etrafımızda her
noktada cidden korkunç top, tüfek, mitralyöz savaşları oldu.

R: 13 Mart 1328 / M: 26 Mart 1913 Çarşamba

Sabaha karşı Kafkas Tabyası’nın top atmadığı üzüntü ile görüldü. Öbürleri şiddetle devam
ediyordu. Saat on ikide sokağa çıkmıştım. Askerin bozulduğu, önce Kuştepe’sinin, Taş, Yassıtepe
îstihkâmları’nın düştüğü üzücü haberi işitildi.
O ara, bozulan askerin fırınlara saldırması ve çok kötü davranışı görüldü. Eve dönüşümde
saat ikiyi on geçerek Kafkas Tabyası’na siyah bayrak çekildiği ve onun ardından süvarinin îstanbul
Yolu’ndan şehre girdiği anlaşıldı.
R: 12 Mart 1328 / M: 25 Mart 1913 Salı günü; güneş doğmadan dört saat önce, yani
sabahın saat iki buçuğuna doğru, doğu cephesinin savunma hattı üzerindeki bataryalara, düşman
tarafından açılmış olan, akıl alıcı güçteki topçu ateşi sırasında, gayet yoğun piyade hücum
kollarından oluşan büyük birliklerin, bütün cephe boyunca saldırmaya başladıkları görülmüştü.
Doğu cephesi savunucuları, güçlerini, on misli aşan düşman karşısında önce direndilerse
de, gereksiz direnmenin bütün güçlerin esaretine neden olacağı anlaşıldığından, Araf bataryalarının
küçük ateşleri korumasında, adım adım savaşarak geri çekilmişlerdi.
îleri hattın değişik guruplara bölünmüş olan biri seri, üçü adi ateşli olmak üzere dört
batarya topçu, bütün cephanesini harcayıp, kamalarının bir kısmını alıp, bir kısmını da
parçalayarak, asıl hatlarına çekilmişlerdir.
R: 13 Mart 1328 / M: 26 Mart 1913 Çarşamba günü sabahın saat sekizine kadar süren bu
kanlı savaş, asıl hattan 2,5-4,5km. yani, Cevizlik, Bağlar önü ilerisinde bulunan ileri karakol
hattının düşman eline düşmesiyle sonuçlanmıştır.

55 -Mekteb-i Sûltani: Sivil Lise. Balkan savaşı sırasında Edirne’deki okullar hastane haline getirilmiştir.
56 - Bu hastaneye, Edirne Belediye Hastanesi adı da verilmektedir.

194
 Düşman, Osmanlı ileri karakollarının bulunduğu çarpışma noktasına doğru, daha sabahleyin
çok sayıda bataryaları ileri sürerek asıl hat bataryalarını aralıksız dövmekte ve Osmanlı Birliklerinin asıl
hat siperlerinde yerleşmesini önlemekteydi.
Maltepe, Kuştepe, Kumlartepe gibi savaş başından beri elimizde bulunan, sonra düşman
eline geçen noktalar üzerine, gerek esas hattan ve gerekse Turnatepe, Kıyık, Cevizlik, Arnavutköy
ve yakınlarına yerleştirilen ağır obüs, ağır sakrı, hafif obüs ve seyyar sahra bataryalarından çok
şiddetli ve karşı ateşlere devam edilerek, düşmanın, gerek piyade birliklerine ve gerekse topçu
bataryalarına önemli ölçüde kayıp ve zararlar verdirilmiştir.
R: 12 Mart 1328 / M: 25 Mart 1913 Salı günü öğleden sonra, düşmanın Hıdırağa ve
Solalar ve yakınlarındaki ihtiyat birlikleri birinci hattı güçlendirmeye başladı.
Akşamın saat ikisine doğru, Maltepe ile Cevizlik ve Bağlarönü arasındaki dalgalı arazide,
düşmanın seyrek birlikleri, asıl hatta doğru ilerlemekte, Pravadi ve Hasan Ağa Deresi tarafından
da Ayvazbaba dışına yaklaşmakta idi.
Bütün saldırı hattı üzerinde görülen düşman birliklerinin çokluğuna ve örneği görülmedik
şekilde, cehennem gibi topçu ateşinin asıl hat boyunun tahrip edilen yerlerinin onarılması şöyle
dursun, 9 numara erlerinin korumalı yerlerinden çıkıp, ateşten sonra, çekilmeleri sırasında 30­
40 mermi ile guruplu ateşlerin etkilerinden korumak olanaksızdı.
Düşman, asıl çevrenin 1200m. kadar ilerisinde toplu halde bulunan birliklerine ateş eden
16 numaralı havan bataryalarının 129 erlik birliğinden 125 eri bir günde şehit olmuş ve
yaralanmıştır.
Batı ve güney cephelerindeki düşman birlikleri, kale ile ciddi olarak savaşmayıp, gösteri
tarzında hareket ettiğinden, adı geçen yerden gönderilen yardım birliğinden hemen bir kısmı
ateşin yoğunluğu nedeniyle, savaş hattını güçlendirmek şöyle dursun, bu hatta yaklaşma olanağını
bile bulamamıştır.
Güneşin batmasına doğru Cevizlik’ten sol yöne doğru, asıl hat bataryaları ile aralıklardaki
avcı noktalarına yapılan düşman topçu ateşi hafiflemiş ve bu defa sağ yöne doğru, şiddetli
bombardıman başlamıştır.
Ateşin sağ yanda hafiflemiş olmasının nedeni, düşmanın gece karanlıkta tel örgülerine
yaklaşmakta olan kendi birliklerini zarardan koruma amacıyla olduğu anlaşılmıştır.
Fakat savunucular, bu hilekârlık karşısında aldanmayıp, sağ tarafla bulunan kale ve ihtiyat
bataryalarını sola eğri istikametine çevirerek, gerçek saldırıya geçecek düşman birliklerini birkaç
kere çekilmeye zorlayacak kadar etkilemiş ve büyük kayıplar verdirmiştir.
Ancak, açıktan açığa anlaşılıyordu ki, kalenin düşüş zamanı çok yaklaşmış ve artık günler
değil, belki saatler kalmıştı.
Dört aydan beri yarım ölçü ekmek tayını alan birliklerin son günlerde durum nedeniyle
300 gr. azaltılmış olan ekmeklerini bile, bulundukları yere götürüp, dağıtmaya olanak yoktu.
Kanaat, sabır ve sebat gibi Osmanlılığa özgü olan özel nitelikleri bu kahraman savunucular
burada da göstermişlerdir.
Öbür cepheden gelen bataryaları, koşum yerine götürdükten sonra öbürlerini almak
veyahut cephane arabalarına taşımak için, yine ayni koşuma ihtiyaç duyuluyordu.
Gece yarısından üç saat önce, yine her tarafı top sesleri inletmeye başladığı gibi,
Cevizlik’ten İstanbul Yolu’na ve Tunca’dan Ayvazbaba yakınına kadar piyade ateşi de açılmıştı.
Tarafların topçu ateşi ışıkları, patlayan şarapneller dört-beş aydan beri fener yakmaktan
mahrum olan Edirne şehri ve etrafını elektrik ışığı gibi aydınlatıyordu.

195
 Her türlü ateşli silahların kanşan seslerini ayn ayn tanıyıp saymak olanaksız olup, ancak üzüntülü
ve korkunç sürekli bir uğultu, kulaklarda inlemekteydi.
Savaşla uğraşanların, zaten dünyası ile ahreti arasındaki uçurumda bulunduklarından,
onlar için felaket ve tehlikenin, zerre kadar önemi yoktu.
Görevli olmayan yüz elli insandan beşikteki çocuklarda dâhil olduğu halde, bütün halkın
gönlü, bu uğursuz gecenin sonunu düşünerek, üzüntü duyuyordu. Gece yarısından üç saat geçtiği
halde hâlâ savaşılıyor, hâlâ kan dökülüyor, hâlâ insanlar ölüyordu.
Sabahın saat dört buçuğunda, Ayvazbaba ile Bağlarönü dayanma noktaları ilerisindeki
tel örgülerinin beri tarafına geçen düşman kollarının ve özellikle çok kısa bir süre içinde 2000
kayıp vererek çekilmiş ve yeniden güç alarak ilerlemiş bulunan, yirmi üçüncü düşman piyade
alayının tel örgülerini, geçmiş olduğu görülmüştür.
Üç mangalık bir avcı siperinin, topçu gurup ateşinden yıkılarak, bütün erlerin toprak
altında gömülü kalması ve artık bu yöre bataryaları, yerleri toprak kümelerine dönüşerek, topların
işlememesi, hatta bazı topların, büsbütün toprak altında kalarak, kayıp ve batarya başında bulunan
bazı subay ve erlerin mermilere hedef olarak, bir parçaları bile görülmeyecek derecede uçup
kaybolması gibi, korkunç ve üzücü manzaralara alışacak derecede kızgın bir şekil almıştı.
Sonunda Bağlarönü ile Cevizlik arasında piyade erlerinden bir hayat kalmayan tranşelere
ilk defa olmak üzere, saat beş buçukta, düşmanın 23. alayından bazı birlikler katılarak, bulunduğu
yerde sessizce yerleşmiş olduğu halde, sağ ve soldaki birliklerin gelmesini bekliyordu.
Sonunda, açılmış olan bu gedikten, yavaş yavaş girmeğe başlamış olan düşman birlikleri,
önce sağa yön değiştirerek tranşelerin ve bataryaların arkasını almağa başlamışlardır.
Komuta ve yönetim o kadar zorlaşmıştı ki, en küçük birlik bile, kendi kendine savaşarak
yanı başındaki birliğin hareketini göremiyordu.
Sabahleyin, hava hafif sisli olduğundan, bâzı bataryaların subay ve erleri, yanlarına kadar
sokulan düşman birliklerini göremiyorlardı.
Cevizlik’de bir batarya subayı, ateş idaresiyle uğraşırken, bir Bulgar yüzbaşısı tarafından
arkasına hafifçe dokunularak “Artıkyetişir. Yoruldunuz, biraz da dinlendikten sonra”kılıcıyla,
batarya komutanının “bir diyeceğiniz varmı dır” gibi, ciddiyet arasında şakalaşma yaptığı
olmuştur.
Doğu cephesinin bu korkunç sona sahne olduğu sırada batı cephesi de düşmüştü.
Fakat tüm güney cephe, teslim hakkında emir aldığı halde savaşıyor, düşmanı tel örgülerine
bile sokmuyordu.
Burada, teslimden dört saat sonraki Maraş Bölgesi’nde savaş bütün şiddeti ile devam
ediyor, düşman büyük kayıplar veriyordu.
Düşman, bu inatça savunmadan rahatsız olarak, kale komutanına başvurup, Maraş
Bölgesi’nden ateş kesilmediği takdirde, toplarını, bütün gücüyle şehre çevireceklerini duyurdu.
Bunun üzerine, İbrahim Paşa en son bir önlem olarak, Maraş’la Karaağaç’ı birbirine
bağlayan Arda Köprüsü’nü dinamitle yıkarak geri çekildi ve karargâhında düşmanı bekledi.
Böylesi en karışık zamanında bile yanındaki subaylardan ayrılmayan İbrahim Paşa, tüm
subayları ile beraber olarak, düşman askeri birliklerinin gelişinde kural gereği teslim oldu.....

196
 R. 13 Mart 1329 / M:26 Mart 1913 Çarşamba
Düşmanın toplarına, saldırılarına dayanan Edime, tamamen kuşatıldığı 13/26 Ekim 1328/
1912 “Pazar günü” tarihinden altı ay sonra bugün, Edirne Müstahkem Mevki’i tamamen harabeye
dönen tabyaları ile, parçalanan top ve tüfekleri ile düşmanın eline geçiyordu.........
Yakılan yanık kışlanın57 ve tüm cephanesinin, bazı pavyonların dumanları gök yüzüne
doğru ateşten sütunlar oluşturuyordu.
Bunların ve arda köprüsünün tahribinden meydana gelen gürültü, şehrin ufuklarını
kaplıyordu.
Baştof’un piyade alayından üsteğmen Nikof’un komutasında iki bölük, Kıyık semtinden
ve birer bölük süvarinin de aynı yönde İstanbul Yolu, Menzil Ahır, Yıldırım tarafından yalın
kılıç şehre giriyor, mızıkalarla piyade topçuları da bunları izliyordu.
İstihkâmlara bayrak çekiliyor, hurra sesleri yükseliyordu.
Şehre girenler de, Müslüman olmayan halk tarafından, hurra ile alkışlanıyordu^
Biz Müslümanlar ise, Sultan Selim’in muazzam minarelerine çekilen Bulgar Bayrağı’nı
görmekle, kalbimiz parçalanıyor, evlerimize kapanıp ağlıyorduk.
Konyalı Mektebi, Üç Şerefeli Câm i’i, bütün ambarlar açılarak, halk tarafından
yağmalanıyor, fakirlere dağıtılıyordu.
Bu saatlerde genel bir katliam başlangıcı görülüyordu. Bulgarlar, İslamlara, feslilere
rastladıkça bunları bir süngü vuruşuyla şehit ediyor, caddelerdeki bütün dükkânlar, sapa yerlerdeki
bazı evler yağmalanıyordu.
Bu cinayet olaylarının önüne geçecek bir güç bulunmadığından, dindaşlarının acınacak
durumlarını gören zavallı Müslüman kardeşlerimiz, mahzenlerde, çatı aralarında saklanarak
yaşamlarını koruma çabasına düştüler.
Dilaver Bey’in evinin yağmasına başlanıldığı sırada Kıyık’ta bazı Rum ve Bulgar halk
tarafından mani olunmuş ise de, sonradan önüne geçilememiş, o’nun eviyle, yakınındaki bir
hayli evler yağma edilmiştir.
Bulgar askerleri, kenar ve bucakta rastladıkları halkın saatlerini almış, ceplerini aramış,
hatta Kadirhane Caddesinde sıvacı Akif’in cepleri arandığı sırada, rastlayan iki Fransız Papazı
tarafından önlenmiştir.
Osmanlı Jandarması hapishaneyi terk ettiği için mahkûmlar serbest kalmışlardır. Akşama
doğru askeri birliklerden, elbiselerini çıkaranların bir haylisi evimize sığınmışlardır.
Dışarıdan, durmadan felaketlere ait haberler geliyor idi ki, bunların amaçları, “taş üstünde
taş, omuz üstünde b a ş ” bırakmamak yöntemini uygulamaktır.
Bu durum karşısında üzülen yabancı devlet konsolosları vatandaşlarını Fransız
Mektebi’nde toplayarak, ortamın sakinleşmesini bekliyorlardı. Bugün aşağıda yazılı duyuru
sokaklara asıldı ^

57 - Günümüzde kapalı ceza evi olarak kullanılmaktadır.

197
 “ Kalelerde ve şehirde ne kadar askeri ganimet varsa, yenenlerin hakkı olarak, savaş
ganimeti olarak kabul edilir.
Yalnız, Bulgar Asker ’lerinin insanlıkyönü Edirne Şehri ’nin yağm a edilmesini önleyebildi.
Fakat şunu da biliniz ki, O ’nun insancıllığı, hiçbir zaman silah veya başka askeri
ganimetleri saklamağa izin vermez.
Ben de size duyururum ki, bu gibi şeyleri kim saklamaya cesaret ederse, daha o saatte
idam edilir.
Bunun için, eğer cezaya çarptırılmak istemezseniz, ısrar ederim ki, bu ayın yirm i üçüncü
günü akşamına kadar, her kimde silah, yahut askeri ganimet varsa, yahut saklamış olan varsa
teslim etsin ....

Voynen Gubernatos
General Vozof”

Asıl felaket, kendisini bundan sonra bütün dehşeti ile göstermeye başladı. Bulgarlar, bu
korkunç durum karşısında, oraya buraya saklanan subay ve askeri personeli ve saklı silahları
aramak bahanesiyle her tarafa saldırgan ellerini uzattılar.
Şimdiye kadar, Osmanlı adı altında yaşamış olan gayri Müslim vatandaşlarımızdan bazı
sefillerin kışkırtmaları da eklenince, durum, büsbütün korkunç hale geldi..
Bu tip kimselerden isterse beş-on sene önce biriyle küçük bir uyuşmazlığı olanlar, yahut
borçlu veya beyni alkolle uyuşmuş olan, bir Bulgar erine rastlamak şanssızlığına uğrarsa, hayata
veda etmeye mahkûm olur.
O gün akşamüzeri, yanında jandarmadan mureç Kel Murat adında birisi olduğu halde,
komşu kapıdan, tepesi kırmızı-beyaz kalpaklı, Nikola Çavuş adında, süngülü bir Bulgar eri evimize
geldi.
Evdeki erkeklerin bir oda da toplanmasını teklif etmesi üzerine, hepimiz kahve ocağına
gittik.
Kadınlarda çarşafları ile bir kenarda oturdular.
Silah arayacağız ve mevcut silahların verilmesini bildirdiği için, elinde bir kâğıt olup,
olmadığı sorusuna karşı, kızgınlıkla yukarı kata çıkmaya başlamasıyla^

Mustafa Şevket Bey’in kaleme almış olduğu anıları burada son buluyor. Bulgarlar
tarafından evde yapılan aramadan sonra neler olduğu bilinmemektedir.
Yalnız bilinen bir şey var ki, o da Şevket Bey’in diğer esirlerle birlikte Sarayiçi’ne
götürülmüş olduğudur. Sarayiçi’nde neler olduğu, neler yaşadıklarını bilemiyoruz.
Biz, Şevket Bey’in anılarının burada bitmediğini, devam ettiğini, mutlaka bunların da
anlatılmış olduğu ayrı bir bölümün var olduğunu düşünmekteyiz.

198
 ŞÜKRÜ PAŞA’NIN TESLİM OLUŞU

Çarşamba günü doğu ve güney tahkîmâtının58 düşmesi üzerine artık hiçbir dayanma
olanağının kalmadığını gören Şükrü Paşa zevâli59, saat 10.30’da Bulgar Kumandanlığı’na bir
subay göndererek, telim teklifi zorunda kalmıştır.
Saat 12.45’de General îvanov’un hürmetle karşıladığı büyük Türk Komutanı şanlı kılıcını,
kurala uygun olarak, düşmana teslim etmişse de, Edirne’ye gelen Kral Ferdinand, askeri törenle
kılıcı geri vermiştir.
Avrupa matbaalarında, buna dair birçok resim ve yazılar yayınlanmıştır.
Barışın imzalanmasından sonra, îstanbul’a döndüğü zaman halkın gösteride bulunması
olasılığından korkan “îttih at ve Terakki ”nin ünlü îstanbul muhafızı Cemal Bey;“Pa^a ’y ı el
çabukluğu ile trenden alıp, muhafızlık arabasına koyarak kimseye göstermeden evine g etirdiği”
Edirne savunucusunun, bir gün derin bir üzüntü ile anlattığı önemli bir noktayı, o dönemki
notlarımdan buraya alarak, tarihe geçirmeyi milli ve vicdâni bir görev bilirim.
Anılarını yazmasında, kendisine yardım etmemi istediği halde ömrü vefa etmediği için
bu isteğini yerine getiremeyen Şükrü Paşa, bu menkûbiyyetinin60 nedenini:
“Savaşın başında hükümet benden Edirne ’nin bir ay savunulmasını istedi. Elimde buna
ait bir belgede var.
Ben her türlü yokluğa rağmen, verilen sözün beş katı dayanarak 155 gün dayandım.
îşte, buna rağmen esaretten dönüşümde îttih at ve Terakki Hükümeti beni, emekliye sevk
edip, menkûb61yaşattı. Bu menkûbiyyetimin çok acı bir nedeni var:
Savaşın başlangıcında ve m uhalif kabine zamanında henüz kuşatma başlamadan önce
îttih a t’çıların eski îç îşleri Bakanı Talat Bey, gönüllü er yazılıp, E dirn e’y e gelmişti.
Amacı, askerlik etmek değil, askeri fesa d a teşvik etmekti. îkinci derecedeki kumandan
paşaların oturdukları binaya yerleşm iş ve tıpkı o pa şa la r gibi o nefer (er) B e y ’de, aynen bir
nefer p a şa ilgisi görüyordu.
Bu durum, subaylarla askerler arasında dedikodulara neden oldu. Talat B e y ’in günlük
çalışması hakkında raporlar alıyordum. Askeri savaşmamaya teşvik ediyor ve özellikle Anadolu
erlerine R um eli’nin kendi vatanları olmadığını anlatıyordu.
Bu sırada düşman ordusu ilerlemekte idi. Böyle bir durumda daha fa zla dayanamazdım.
Talat Bey ’i çağırttım. Karşımda, askeri duruş alan nefer elbiseli fesatçıya, bey oğlum diye
seslenerek, Edirne ’deki uygun olmayan durumunun ve bu durumdanfaydalanarakyaptığı olumsuz
propagandayı anlattım.
Bu duruma, bir dakika daha dayanamayacağımı, Edirne ’de kaldığı taktirde kendisini,
Allah korusun idam ettirmek zorunda kalacağımı ve böyle bir zorunlulukta kalmak istemediğim
için o günkü trenle derhal îsta n b u l’a hareket etmesini istedim. D oğal olarak çekildi gitti.
O gitti, genel merkez üyesi Dr. Bahaattin Şakir (Kızılay) müfettişi göreviyle Edirne ’de
kaldı. Talat ’ınpropagandasına devam eden bu adamı idam ettirmemek için çekmediğim kalmadı.
Kuşatm anın sonlarına doğru bir gün bana gelip, Sultan Selim C â m i’inin teslim
edilemeyeceğinden söz ederek, dinamitle uçurulmasını önerdi.

58 -Tahkîmât: Bir yeri düşmanın hücumuna karşı sağlamlaştırma. Takviye, güç, birikim.
59 -Zevâli : île ilgili.
60 -Menkûbiyyet: Düşkünlük.
61 -Menkûb: Gözden ve mevkiden düşmüş

199
 Kendisine, E dirne üzerindeki görkem li Türklük ve M üslüm anlık dam gasının yo k
edilm esinin tarihe b ir ihanet olacağını ve E d ir n e ’nin her halde B ulgar egem enliğinde
kalamayacağını söyledikten sonra,bir daha görevinden başka bir şeyle uğraşmamasını ihtar
ederek defettim. ”
îşte benim menkûbiyyetime Talat’lar, Bahaattin Şakir’ler neden oldu.
Onlar, ordumuzun bir an önce yenilmesini, yenilgi yüzünden kendilerine muhalif
hükümetin düşmesini istiyorlardı. Fakat bir şey vardı, benim asker olduğumu unutuyorlardı.
Şükrü Paşa’nın anlattığı bozgunculuk konusu hakkında o dönemin îç îşleri Bakanı Reşit
Bey’in anılarında birçok açıklamalar vardır.
Bu konuya bazı gazete makalelerinde de değinilmiştir. Şaşılacak noktalardan biri de,
vaktiyle Sultan Hamit, Rusya’daki şerefli esaretinden dönen Gazi Osman Paşa lehindeki
gösterilerden çekinmemiş olduğu halde, îttihat ve Terakki kom itasının, Şükrü Paşa,
Bulgaristan’dan dönerken alkışlamak olasılığından korkmuş olduğu için Paşa’yı halka
göstermemiş olmasıdır.
îttihat ve Terakki’nin düşmanlığına karşı, bütün dünyanın beğenisini kazanan Şükrü
Paşa’ya Fransız ulusu adına bir “Şeref Kılıcı” ve binlerce imzalarla dolu bir “Altın Kitap”
sunulmuştur
Bu kitabın Paşa’ya seslenen başlangıcında şu cümlelere rastlanır:

“ Her taraftan tehdit altında, devletiniz en çaresiz musibete62mahkûm gibi göründüğü

sırada, siz baş kaldırınca, hayretler içinde kalan dünya, böyle evlatlar yetiştiren bir ırkın
damarlarında, kendisinden feyyaz bir inkişaf63 temin edecek, bir kan bulunması, zaruri
olduğunu itirafa mecbur oldu.
Sayıca on mislinizi bulan muhassirlara64karşı cihan tarihinin kaydettiği en muhteşem
mukavemetlerden birini gösterdiniz.
Paşa, siz dünyanın üstünden ulvi bir lerze65geçmesine sebep olduğunuz için, bütün
dünyanın size bir minnet borcu var.
İşte bundan dolayı, düşman eline sağ geçmiş olmaktan mütevellit66, büyük acınız içinde,
eğer size teselli verebilecek bir söz ve kalbinize kuvvet verebilecek bir işaret tasavvur edebilirse,
hayranlarınız, şimdi size işte o teselli ile o kalp kuvvetini vermek istiyorlar.”
Şimdi bu şeref kılıcı ile altın kitap, rahmetlinin ailesindedir.67

62 -Musibet: Felaket, ansızın gelen bela, sıkıntı. Uğusuz.

63 -İnkişaf: Gelişme, ilerleme,yükselme, kalkınma.
64 -Muhassir: Zarar veren, zarara ziyana uğratan
65 -Lerze : Titreme, titreyiş
66 -Mütevellit : Doğan, meydana gelen.
67 - Bu kılıç ve kitap aile tarafından, Şükrü Paşa anısına Ordu tarafından Kıyık Tabyası’nda düzenlenen Şükrü Paşa
Anıt Müzesi’ndeki şerefli yerinde kutsal bir emanet olarak saklanmaktadır. Ruhu şad olsun.

200
MUSTAFA ŞEVKET DAĞDEVİRENZADE’NİN
SOY AĞACI

201
FOTOĞRAFLAR

203
 Foto:1 Şevket Bey, Belediye Başkanlığı döneminde
cemaat dini liderleri ile

Foto:2 Cemaat Liderleri ve şehrin ileri gelenleri ile Edirne

Belediyesi’nde bir toplantı

205
Foto:3 Şevket Bey’in Trakya Tayyare Cemiyeti Başkanlığı
Döneminde sivil halk ile çekilmiş bir fotoğraf

J ji
J . I i; -

Foto: 4 Şevket Bey, Trakya Paşaeli Müdafaa Heyeti

Osmaniyesi Cemiyeti üyeleri ile birlikte.

206
Foto:5 Şevket Bey, Trakya Paşaeli Müdafaa Heyeti Osmaniyesi
Cemiyeti üyeleri ile birlikte.

Foto: 6 Şevket Bey Müslüman din adamları ile

207
Foto:7 Edirne Vaysal tarafındaki Karapınar Çiftliğinde Şevket Bey’in
(en solda) yakınları ve oğlu Arif Dağdeviren (en sağda) ile
çekilmiş bir fotoğrafı.

Foto: 8 1916 yılında Şevket Bey Konağı

208
Foto:9 Şevket Bey, Trakya Paşaeli Müdafaa Heyeti Osmaniyesi Cemiyeti
üyeleri ile birlikte. “îlk sırada oturanlardan 3 Şevket Dağdevirenzâde,4.
Dr. Rıfat Osman Bey ve 5. Yolageldili Kasım B e y ”

fi

Foto:10 Şevket Bey’in oğlu Arif Dağdeviren

209
Foto:11 Şevket Bey, yerli ve yabancı madalyaları ile

Foto:12 Şevket Bey, Dedeağaç ve Gümilcine

Mutasarrıfı iken

210
Foto: 13 Şevket Bey, Osmanlı nişanlarıyla

■*

Foto:14 Şevket Bey Mutasarrıflık döneminde

211