J a le Pa rla

EFEN D İ Lİ K, ŞA RKIYATCILIK, KÖ LEL İ K

 İ letişim Yayınları/ 41
1. Baskı: İ letişim Yayınları İst. 1985

Kapak G rafiği: Ayla İşler

Kapak Baskısı: Mas Matbaacılık
İç Baskı: Ôzdem Kardeşler Matbaacılık
 Jale Parla

EFENDİLİK, ŞARKİYATÇILIK,
KÖLELİK

iletişim yayınlan
Klodfarer Cad. lletişim Han. No 7. Cağaloğlu-İSTANBUL
Tel: 520 14 53-54-55
iletişim Yayınları bir PERKA A.Ş. kuruluşudur.
 İÇİNDEKİLER

1. Şarkiyatç ı l ı k ve Doğ u M iti 9

i l . İ n g i l iz ve Fra nsız Edebi yatı nda Tü rk M i ti n i n Köke n l e ri . . . . . . . . . 17

111. Byron ' ı n Ya ratt ı ğ ı T ü rk M iti . ................. ...... ..................... 27

iV. Victor H u g o'da Türk M iti n i n Pa rodisi . . . . . . ........................ 35

V. La m a rt i n e ve Türk M it i n i n Pol itizasyon u . . . ........................ 41

VI. 1835-1850 Arasında Doğ u Yolc u l u ğ u n u n Düş K ı rı k l ı k l a rı . . .. .. 57

Vl l . K ı rı m Savaşı ve Türk Miti nin Yıkı l ı ş ı ...... .......................

. 69

Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
 1

ŞARKİYATÇILIK VE DOGU MİTİ

Doğ u m i t i d e n diği za m a n a kla ondokuzuncu y üzyı l Avrupa roma nti k­

leri n i n Doğ u 'ya yönel işleri n deki heyeca n l ı a rayış ·g e l i r. Byro n 'd a n Goet-­
h e'ye, H u g o ve M usset'den Fla u bert ve Baude la i re'e dek ondokuzuncu
y üzyı l ı n ·bel l i baş l ı yaza rla rı nda g ö rü le n , Goeth e ' n i n « H e ·g ire» (Hac ) , N e r­
va l ' i n «Vers l ' O rient» ( Doğ u 'ya ) çağ rısı nda d i le g e l e n Doğu mera kı , Do­
ğ u 'yu i nceleyen b i r b i l i m d a l ı ola ra k kab u l e d i l e n şa rkiyatçı l ı kta n çoğ u
kez a yrı tut u l u r. Bu m itten esi n le n en ya pıtla ra da b i l i m d ı ş ı edebi fa ntazi­
ler o l a ra k ba k ı l ı r. Oysa ondokuzuncu yüzyı l ı n Doğ u ' ya i l i ş k i n edebi ya pıt­
l a rı onse kizinci yüzy ı l şa rkiyatc ı l ı ğ ı n ı n b i r uza ntısıd ı r. Ne va r k i , Avrupa'­
n ı n Doğ u 'yu d üşl emesi n i n bu edebi ü rü n leri , sistematiğe bağ l a nması ol­
d u kça g üç, ka rmaşı k b i r t ü r ol uşt u ru r. Bu t ü rü s i stem l i b i r biçimde ele a l­
maya ça·lışa n çok sayıda i nceleme, t ü rü n değ i ş ken öze l l i kleri a rası nda
kaybo l m u ş ve sonunda b i b l iyog ra f i k ça l ı şma lara dönüşm üşt ü r. B u n la rı n
içi nde, Raymond .schwa b ' ı n L a Renaissance orientale ( Do ğ u Rönesa nsı)
adlı ça l ışması hem en kapsa m l ı , hem de en siste m l i o l a n ı d ı r. Schwa b ' ı n
kita b ı , ondokuzuncu yüzy ı l d a felsefe v e edebiyat a l a n l a rı nda Doğ u 'd a n
kayn a kl a n a n etk i l e ri e ksi ksiz b i r b i c i mde su n a r.
Bu kitabı yaza rken Schwa b'ı n iddiası Batı f i k i r ta ri h i n i n i ncel e n me­
m i ş b i r yön ü nü ta m a m l a ma kt ı . « Neden Bu Kita p ? » d iye başlayan önsö­
zü n d e Doğ u ' n u n Batı 'ya etkis i n i ya l n ızca bi r uzm a n l ı k a la n ıyla (şa rki.ya t­
ç ı l ı k l a ) s ı n ı rl ı görmen i n ya n l ı ş l ı ğ ı ni, bu etk i n i n Batı d ü ş ü nce ta ri h i nde kla­
sik Yuna n ve Roma kad a r önem l i b i r yeri old u ğ u n u söyler. Kita b ı n ı n i l k
böl ü m ü d e a d ı n ı Schwa b' ı n tez i n d e n a l ı r : « Bi r Doğu Rönesa nsı Va rdı r. »
Bu böl ü m d e Schwa b, ondok uzu ncu yüzyıla g e l i n ceye dek Batı ' n ı n Doğ u '­
ya ka rşı tavrı nın n a s ı l hayret d o l u b i r ya ba n c ı l ı kta n yu karıdan ba kan b i r
ta kd i re dönüştüğ ü n ü özetler 1 • Avrupa bu dön ü ş ü m ü i k i şa rkiyatç ı n ı n, An-

CJ > Raymond Schwab, La Renaissance orientale CDoğu Rönesansı) CParis: Payot

1

1950)' s. 32.

9
q uetil-Duperro n ve Wi l l i a m J o n es'u n a raştı rma larına ve Hint k l a s i klerin i
ta n ıtmak ve çevi rme k i ç i n gösterdikleri ça ba la ra borç l u d u r. 1 784'de baş­
l a y ı p , 1 805'e kadar b i rb i ri n i izleye n çevirilerle Avrupa , Şakunta la, Bag,a­
vad-Gida, Gita-Govinda g i b i H i nt klasikleri n i öğ ren m iş ve bu sayede yen i
b i r h ü ma n izma n ı n te mel leri a tı l m ı ştır. Anquet i l - D u perron ve Wil lia m J o­
n es ' u n ça ba l a rı Si lvestre de Sacy ta rafı n d a n İra n ve Ara p klasikleri nin
çevril mesi ve ta n ı t ı l masıyla geliş m i ş , Sacy'nin öğrencisi Ha riı ilton'un 1 803
de Pa ris ' e gel·e n Frederick Sch lege l ' l e ta n ışması ve o n u n hoca l ı ğ ı n ı yap­
ması son u nda Doğu etkisi A l m a n d üş ü n ve edebiyatına da girm iştir. 1 830'
d a n baş l a ya ra k Doğ u etkisi büt ü n a l a n l a rda - Din, Felsefe, Edebiya t- gö­
rü l ü r. Schwa b, Ba lza c ' ı n Louis Lambert adlı roma n ı nda- Louis La m be rt'in
eğiti minde Batı ta ri h i ve İ n c i l kad a r «evrensel ta ri h » l e Hint d i n ve uyg a r­
l ı ğ ı n ı n da yer a l ış ı n ı v u rg u l a r . Demek ki Louis Lam bert'in yazı l d ı ğ ı ta rih­
te a rtık Doğ u , Batı k ü lt ü rü n ü n sayg ı n bir pa rçası h a line gel m i ştir. Sch­
wa b'a göre o n d okuz u n c u yüzy ı l romanti kleri n i n Doğ u'ya bu den l i çeki l­
m e l e rin i n temelinde kendil e riyle Doğu edebiyatı nda orta k o l a n noktayı
keşfetmeleri yata r: Doğ u edebiyatı t ü m üyle roma ntikt i r ve ondokuzuncu
yüzyı l Avru pa romantik leri n i bu denli derinden etki lemesi n i n nedeni budu r2•
Sch wa b 1 830'1a rda adeta bir patlama yapa n şark i yatçı l ı ğ ı n Batı d üş ü ­
n ü n e etkis i n i· i ncelemes i n i s ü rd ü rerek dil b i l i mde n yeni b i r m itoloj i a la n ı n ı n
ol u ş ma s ı n a , Ameri kan tra n sa nd a n ta l lzminden ( E mersen , Whitma n ) Avru·
pa panteiz m i n e , H ug o'dan Ba udel a i re'e edebiyatta egzotizme, Schopen­
h a u e r, Wag ner, Nietzsche'n i n üst ü n ı rk teoril eri n e kadar uza na n b i r a la n­
da bu et kiyi s ı n ıfla n d ı rı r. Şarkiya tçı l ı ğ ı n etk i a l a n ı na Rusya'yı bile d a h i l
eder v e Tol s1toy'un ba rışçı l d ü nya g örü ş ü n ü n temelinde Doğ u felsefesi nin
yattı ğ ı n ı söyler. Schwa b'ı n devasa ça l ışması n ı n daya n d ı ğ ı bilgi birikim i ve
a ra ştı rma titizl i ğ i g e rçekte n etkileyicidir ve burada verilen kısa özetle
değ erlend i ril mesi de m ü m k ü n değildir 3 . Ne var ki, Batı'da bir «Doğw> rö­
nesa nsı n ı n gerçekleş i p gerçekleşmediğ i , hele bir « rönesa ns» ı n ka l ı c ı ol­
mas ı g ereken u nsurla rı i rdelendiğinde, hôlô ya n ı tla n ması gereken bir so­
rud u r. Schwab, Doğu'n u n Batı 'ya etkis i n i değerlendiri rken , bu etkin i n Ba­
tı'n ı n «öğ renme, ta n ı m a , a n la ma » isteğiyle ka m ç ı l a n d ı ğ ı na i n a n ıyor ve bu
istek tatm i n oid u ğ u ölçüde b i r Doğ u rönesa nsı n ı n g erçekl eştiği n i savu n u­
yord u . Batı'n ı n Doğ u'ya yöneltt i ğ i i l gide va rl ı ğ ı yadsına mayaca k başka bir
isteğ i, «sa h i p o l m a ve yönetme» isteğ i n i , ya da a n l a ma d ığ ı n ı a n la ş ı l ı r h a l e
getirmek yol uyla o n a e g e m e n o l ma özlemin i hiç söz kon usu etmiyord u .
Oysa şa rki yatçı l ı k Avrupa ' d a söm ü rgecil ik le h em eşza man l ı , h e m d e çoğ u
yerde eşa maçl ı d ı r. 1 878'de Edwa rd Said ta raf ı n d a n yaz ı l a n Orientalism
(Şa rkiy atçı l ı k) a d l ı kita p kon uya Schwa b'ı n e l e a l m a d ı ğ ı bu açıda n ba ktı

(2) Schwab, s. 119. Bu konuya tekrar değineceğim.

(3) Schwab'ın kitabının Türkçe'ye çevrilmemiş olması bir kayıptır.

10
ve şarkiyatç ı l ı ğ ı söm ü rgeci l i ğ i n b i r k u ru m u o l a ra k n iteledi. Şark iyatcı söy­
l e m le, söm ü rgeci söy l e m i n birbi ri n i ta mam layan ve destek l eyen boyut­
l a rı n ı i nceled i . Schwa b'ı n t ü m üyle gözard ı ettiği b i r tezi sav u n a n bu kita ­
ba da kısaca değ i n memiz yeri n d e o laca kt ı r.
Said, Orientalism'de kend i n i üst ü n gören ve b u üst ü n l ü ğ ü n ü koru­
mak isteyen bir kültürün (ki Batı kü ltü rü böyled i r) başka bir kültü rü eşiti
o l a ra k a n la y ı p değerlen d i remeyeceğ inden yola ç ı k a r. H e l e bu k ü l t ü r sö­
m ü rgeci l i ğ i n askeri ve ekono m i k a ma ç ve k u ru m l a rı yla da bes leniyo rsa,
ya n i egemen k ü l t ü rse 4 • O za m a n ö ğ renme ve a n la m a iste ğ i « iz i n vermek,
ezmek, meşru iyet ta n ı ma k , yasa k l a m a k , doğ ru la ma k» gibi tutk u l a ra dö­
n üş ü r 5 • Şa rkiya tçı l ı k da ister b i r b i l i m , ister b i r tavı r ya da tavı rla r yu ma­
ğ ı o l a ra k, Avru pa ' n ı n söm ü rgeci kü ltürü n ü n b i r k u ru m u o ld u ğ u i ç i n , on­
dan bağ ı msızlaşa m a m ı ş ve bu tutk u l a rda n a rı n a m a m ı şt ı r.
Sa i d 'e göre şa rkiyatç ı l ı k «Avru pa1n ı n yaşa ntı s ı n da özel b i r yeri o l a n
D oğ u 'yu ta n ı m la m a çabasıd ı r . » 6 Doğ u ya l n ız Batı'yla kom ş u o l m a k l a ka l ­
m a yı p , a y n ı zama nda Batı ' n ı n en b ü y ü k , en zeng i n , en e s k i söm ürges i d i r.
Di l ve u yg a rl ı kl a rı n ı n kayn a ğ ı , k ü l t ü re l ra kibi, « ke n d i nden başka » n ı n ya n i
«öteki » n i n e n deri n v e ısra rl ı s i mgesid i r7 . Şarkiyatçı lık, Doğ u 'yu Batı'­
nın k ü l t ü rel ve ideoloji k .kuru m la rı , bu kuru m la rı n ya ra tt ı ğ ı sözcükler, i m­
geler ve doktrin lerle bezen miş b i r söylem yol uyla a lg ı l a ma kt ı r. Bu söy­
l e m i k u ra n ve s ü rd ü ren Avru pa 'd ı r. Avrupa bu söylem sayesinde « Doğ u
h a kkında g özlemler ya pa ra k , Doğu 'ya i l iş k i n görüş leri onaylaya ra k, Do­
ğ u 'yu ta ri f ederek, orada yerleşere k , kôğ ı t üzeri nde o n u ü reterek, kısaca
Doğ u 'ya egemen o l a ra k » sa rsı l maz otorite s i n i k u rm uştur 8 • Oysa, şarki­
yatçı l ı ğ ı n ya ra tt ı ğ ı ve yaşatt ı ğ ı , bu söyl e m i n gölgesinde Doğ u h a k k ında
özg ü rce kon uş u l a maz. Şa rk i yatç ı l ı kta n sözetmek o n a l t ı ncı yüzyı l d a n baş­
laya ra k İ n g i liz ve Fra nsız em perya l i z m i nden sözetmekle b i rd i r. Şa rkiya t­
çı l ı k büyü k ö l ç üde b i r İ n g i l iz ye Fra nsız pro j esid i r ve bu p ro j e bütün H i n­
d ista n ' ı , Leva nt' ı , İ ncil ' i n coğ rafyası n ı , Ba h a rat ve İ pek Yol u ' n u , söm ü rgeci
ord u l a rı n ı , i d a rec i l e ri n i , m uazza m bir skolastiz m i , sayısız Doğu uzm a n ve
tekn isye n i n i , ka rmaş ı k bir Doğ u kavra m ları d izis i n i ( Doğu despotiz m i , Do­
ğu i htişa m ı , Doğ u z u l m ü , Doğ u d uyusa l l ı ğ ı ) , birçok Doğu tari katı n ı , felse­
fesi n i - l iste uza tı labi l i r- i ç i n e a l ı r.

(4) Said Orientalism'de Foucault'nun kuramsal analizini uygular. Buna göre

bütün egemen kü,ltürler kendilerine uygun bir «hakimiyet» söylemi yaratırlar ve
bu söylem i çersinde kendilerinden başka kültürleri istedikleri gibi yansıtırlar. Bu
çarpık yansıtma gerçekte bir kültürün diğer bir kültüre egemen olma yolla­
rından biridir.
(5) Edward Said, The World, the Text, and the Critic CDünya, Metin ve Eleş-
tirmen (London: Faber and Faber, 1983 ) , s. 9.
(6) S aid, O rientalism <Şarkiyatçılık) C New York: Pantheon, 1978) , s. 1
(7) Said, Orientalism, s. 3
(8) Said, Orientalism, s. 3

11
 Sa id şa rkiyatçı l ı ğı n ta rihi eksen lerini de şöyle belirler: Şarkiya tç ı l ığı n
modern ve be lirleyici metin l e ri N a polyo n ' u n M ı s ı r seferi ile Wil l ia m J ones
ve Anquetil - Du perron çevirilerinden sonra yazı l maya başla n m ı ş ve Doğu
h a k kı nd a her şiir, öyk ü , risa le, seya hatn a m e bir diğerini besl emişti r. Nite­
k i m Said , Edwa rd Wil lia m La ne'in Man ners and Customs of the Modern
Egyptia ns (Çağdaş M ıs ı rl ı l a rın Ö rf ve Adetleri) a d l ı kita b ı n ı n Nerva l , Fla u­
bert, Richard'' B u rton gibi birbirinden çok değişik yaza rla rca kay n a k ka b u l
edilişini b u n u n k a n ı t ı o l a ra k görür. Doğu, B a t ı için nesnel gerçekliği o l a n
bir yer değil , bir metindir . Doğu 'ya a n ca k bu metin üzerinde u la ş ı l abilir,
bu metnin dışı nda bir Doğu yokt u r, ç ü n k ü bu m etnin dış ı n da Doğu 'ya iliş­
kin bil g i yoktu r. Doğu'ya i lişkin tüm bilg i l e r için şa rkiyatç ı l ı k metin l e rine
başvurm a k gereklidir. Metnin yaza rı , yani Batı l ı şa rkiyatç ı , bu bilginin ü re­
tic i si ve sahibi o l m a k l a , bil g i nin nesnesi o l a n Doğu üzerinde de egemen­
dir. Bu m etne göre Doğu h e p ayn ı sıfatlar, a y n ı i m g e l erle betim lenir, metin
tekra r te k ra r üretilir ve bu bil g inin nesnesi o l a n Doğu sa n ki hiç değişmez-
m iş gibi yansıtı l ı r. .
Edwa rd Sa id 'in k ita bı yayı m l a n d ığı za m a n şa rkiyatç ı l a r a rasında b ü­
y ü k bir tepki ya rattı . Uğra ş l a rı n ı meşru bir bilim da l ı o l a ra k g ören şa rki­
yatçı lar, ya ptı k l a rı işin bilinçli ya da bilinçsiz ya n l ı l ığı üzerine k u ru l m u ş
bu incelemeyi reddettiler. Oysa biliyoruz k i B a t ı edebiyatı n ı n en e s k i te­
m a l a rı n d a n biri , kud retie bilg i n in teh likeli özdeşliğidir. O rta Çağ Avru pa­
sı' nda Kil ise ' n i n resmi bilimi d ı ş ı nda bilgi yasa kl a n m ı ş ve ayd ı n la n m a ca­
ğı n a dek, yasa k bilgiye öykünen bir dizi Faust cehen nemi boy l a m ı ştı r. Rö ­
nesa ns'ta bile , Ra belais'nin ö l ü msüz ya pıtında, ba ba d ev Garg a nt u a , ken­
d i nden de devasa oğl u Pa nta g ru e l 'e «vicda nsız bilgi ru h u n ö l ü m üd ü r» uya­
rısı nda b u l u n a ra k bilgiyi bir kudret a racına dön üştürmemesini öğütler. Ne
va r k i Edwa rd Said Orientalism'deki tezinde h a k l ı g örünmektedir. Doğu
h a k k ı n d a biJinçli ve ma ksat l ı o l a ra k üretilen bilgi Batı 'da vicda ni bir de­
ğerlen dirmeye konu o l m a m ıştı r. Bu nun nedeni d e söm ü rgeciliktir. Doğu
Batı 'nın söm ü rgesi olduğu sürece, zaten kuru l u efe ndilik-kölelik ilişkisi Do­
ğu 'ya iliş kin metinlerin belli bir doğru ltuda ü retil mesiy l e pekiştirilece kti.
Bil imin iyi a m a ç l a r icin old uğu kad a r kötü a ma ç l a r için de kulla n ı l a bilece­
ğin i bile n ve bu kon uda özdenetimini on beşinci yüzy ı l d a n beri bel l i bir d u­
y a rl ı l ı kla sürd ü ren Avru pa , bu t ü r bir denetimi -şa rkiyatçı l ığa u ygu l a ma­
m ı şt ı r.
Be n ça l ışmamda ondokuzu n c u yüzy ı l ba şı roma ntiklerinin ya ra ttığı
Doğu mitinin belirli bir s ü reçte, söm ürgeci politika l a ra ve bu politika l a r ı n
g e liştirdiği ka m uoyu tepkisine koşut o l a ra k nası l değiştiğini göstermeyi
a maçlad ı m . Edwa rd Said 'in ve Raymond Schwa b'ı n ça l ı ş mala rı n ı n ka psa ­
m ıyla kıyasla n ı nca benim ki a nca k bir «örn ek o l a y ça l ışması » sayı la bilir.
Ça lışma mda ondokuzu ncu yüzy ı l ın il k ya rı sı nda Fra nsa ve İ ngiltere'de
Batı ' n ı n mesafe ölçüsüyle «Yök ı n Doğu » , ya da o za ma n ki deyiş l e « Le-

12
va nt», h a k k ı n da ya rat ı l a n edebiyatı i nceled i m . Batı 'da ondokuzuncu yüz­
yı l ı n başında Doğ u'ya d uyu la n i l g i n i n özell i k le öykü ve yolc u l u k a n ı la rı
türünde bi rbi ri a rd ı nca yayı m la na n ya pıtla rla d i le g e l d i ğ i n i b i l iyoruz. Ede­
biyatta « Do ğ u » modas ı , ya da «Doğ u mit i » , öykü ve a n ı t ü rü nde bazı baş­
yap ı t l a rı n ya n ı s ı ra pek edebi sayı l maya ca k ü r ü n l e r de ortaya koyd u . Bu
kita pların sayıca çok l u ğ u b i l e sözü n ü etti ğ i m iz i lgi a la n ı n ı n ta rihi ve sos­
yol oji k teme l leri n i a raştı rma k i ç i n yete rl i b i r neden sayı l a bi l i rd i . B u n d a n
da öte, Doğu 'yla i l g i l i yazı l a r, n itel i kleri ne o l u rsa o lsu n , şa rkiyatç ı l ı ğ ı n
ken d i n e özg ü söyle m i ndek i i l g i n ç v e ka rmaş ı k b i r sosyo loji k olg u n u n i nce­
lenmes i n i gerektiren b i r ma lzeme o l u şturuyord u . Bu o lg u n u n a n la ş ı l ma sıy­
sa , Batı ' n ı n «ya k ı n » Doğ u 'ya yön e l i ş i n in topl u msa l ve siyasa l nede n l e ri n i ,
Doğu 'ya ald ı ğ ı tav ı r v e tavı rla r y u ma ğ ı n ı çözüm lemekle v e « Doğu Soru n u »
çerçevesinde ta ri h i gel işmeleri n b u tavı rla rı nası l be l i rl ed i ğ i n i görmekle
mü mkünd ü r.
Ö nce, Doğu m i t i nedir? Roma n t i k a rayışı n onsek izi nci yüzyıl a kı lcı­
l ığ ı na ve b u rjuva tekdüze l iğ i ne başka ld ı rı rken ü rettiği b i rçok m itten bi­
rid i r . O riji na l l i k a rayışında her şeyi denemeye h az ı r romantik leri n, o ri j i­
n a l ola n ı b u l d u k la rı nda pa ra do ks l u b i r tavı rla rı va rd ı r. Oriji n a l bir fi k i r,
ya pıt, kon u o n l a rı h eyeca n l a n d ı rd ı ğ ı ölçüde kıska n d ı rı r ve m u t l a ka d a h a
ori j i na l ol maya iter . Ö rneğ i n Shel ley, Ufizzi ga lerisi nde g ö rd ü ğ ü Medusa
res m i nden çok mu etki l e n d i , bu etkiyi d i l e getire n ş i i ri m utla ka Medusa '­
n ı n olağa nd ı ş ı l ı ğ ı n ı a şma l ı d ı r. Y ı l a n saç l ı bu kad ı n kendi içi nde yeteri nce
o riji na l sayı la maz, ta ki dehşet, korku ve ö l ü m ü n g üzel l i ğ i n i n b i r s i mg es i
h a l i n e getiri lebi lsi n . Ö l ü m a ş k ı , korku v e dehşetin çekic i l i ğ i , roma ntiklerin
klasi k m itolo j iye kattı kları i k i nci b i r m i t i k düzle m d i r. Dok u n d u k l a rı her şeyi
mitleşti ren m ityapıcı ları d ı r roma nti kler. Klasi k m itol o j iyi b i l e yeteri nce « m i­
tik» b u l m a y ı p yen iden mitleşti rmey i başa rm ışla rd ı r. İ n c i l b i l e e l l e ri nden
k u rtu l a m a m ı şt ı r. Şeyta n kötüyd ü b e l k i ,· fakat köt ü l üğü ölçü sü nde çekic i ,
isya n körl ı ğ ı ölçüsünde ka h ra ma n d ı roma ntikler i ç i n . Doğ u da roma nti kle­
ri n m it tezg ô h ı ndan geçmek zoru ndaydı ve geçti de. Delacroix' n ı n ta blo­
la rı Doğ u h a kkı nda m ı d ı r, yoksa d uyusa l ve tüyler ü rpertici bir egzotizm i
m i serg i ler? Sa ba Mel i kesi B e l k ı s, Sa lome, Kleopatra Doğu ta ri h i n i n ü n l ü
sima ları m ı d ı r yoksa kara n l ı k g üçlerle bezenmiş, felöket ·ve ö l ü m g et i ren
meş' u m kad ı n l a r mı?
Roma n t i k mitkurucu l u ğ u o la ğ a n dışı b i r esteti k ya ratma k i ç i n m i t l e r­
d e n ya ra rl a n ıyord u , a ma b u n u ya pa rken m itlerin o l u ş u m u n a i l işki n b ü t ü n
ta n ı m la ma la rı da çiğ niyord u 9• B i l i m ö ncesi m itleri n , va ro l u ş u n çöz ü m len­
m e m i ş yön l e ri n i , insa n ı n yönetemed i ğ i doğa g üç l e ri n i a ç ı k la ma , ola ğ a n ­
laşt ı rm a , evc i l leşt i rm e g üd üsüyle ya ra t ı l d ı ğ ı n ı b i l i yo � uz. Bu m i t i k öykü ler

(g} Bu romantik eylem yirminci yüzyılın başında kendi eleştiri ekolünü yara­
tacaktır: Frye ve Jung'un öncülük ettiği arketipçi eleştiriyi.

13
korkutucu ve g izem l i ola n ı i nsa n la şt ı ra ra k v e evc i l l eşti rerek d a h a az gi­
zem l i d a ha az korku l u h a l e get i rmeyi a m a ç l ıyord u . Roma n t i k m it k u rucu­
l uğun a macı ise bunun ta m ters i yd i ; olağa n , g ü ncel ve açık ola n ı yadsı­
m a k, o l a ğa nd ı ş ı , i l kel ve g izemli o l a n ı n peş i nde koşm a k ; b u n l a r b u l u n d u ­
ğu za m a n bi le ori j i n a l l i k uğru n a b u n l a rı b i r kat daha ya ba ncı laştı rm a k .
i şte roma nt i k l e r onsekizi n ci yüzy ı l şa rkiyatçı l ığı n ı böy l e b i r uğraş i ç i ndey­
ken ele a ld ı la r. Ve Doğu o n la rı n el i n d e a la b i ld iğine yabancı laştırı l d ı , g i ­
zem l i leşti ri l d i , kişiselleşti ri l d i . Ö y l e ki D oğu'yu kon u a l m ı ş n e kada r ro­
m a ntik yaza r va rsa o kada r da Doğu bel ird i ondokuzuncu yüzy ı l rom a n t i k
yazı n ı n da . Byro n ' ı n Doğu 'su , M oore ' u n Doğu 'su , H ug o ' n u n Doğu ' s u , V i g ­
n y ' n i n Doğu 'su , Musset'in Doğu'su , yüzyı l ı n son u na doğru da Nerva l , Fla u­
bert, Ba udel a i re, Gautier' n i n Doğu ' l a rı vb . . Son u n da bütün bu Doğu ' l a rı
b i ra raya getirip rom a n t i k l e ri n yarattığı Doğu m i t i n i şöy l e ta n ı m laya b i l i riz:
E bedi ve değişmez b i r D oğu va rd ı r. Ve bu Doğu değişmez l iği n i,bir ölçü de
k a rşıtl ı kl a rı n ı çöz ü m l ememes i n e borçlud u r. Doğu her şeyden önce bi r
tezatlar ü l kesi d i r. Orada e n korku n ç suçla rla en a rı b i r masu m i yet, en af­
fetmez tabu l a rla en çı l d ı rtıcı duyusa l l ı k ve yasa k zevkler, efend i l i k l e köle­
l i k, kiş i l i k l erde yoğu n çel i ş k i ler ( çiftkişi l i kl i l i k) b i rl i kte bulu n u r. Roma ntikler
bir ya nda n bu sayd ığım ögelerle b i r Doğu m iti ya d a Doğu d üş ü ya ra t ı rken,
b i r ya n d a n da bu d ü ş ü yaşa ntıya dön üştü rmeye ça bala m a kta n g eri d u rm u ­
yorla rd ı . Her rom a n ti k yaza rı n gön l ü n de b i r Doğu yolcu l uğu ya p mak öz­
l e m i yat ı yo rd u . Gerç i Doğu 'ya g i d i p g itmemeleri Doğu h a kkı nda ya rattı k­
l a rı edebiya t ı n esin kayna k l a r ı n ı h i ç kuruta m ı yo rd u a ma tek başına 'Doğu
Yolc u l uğu ' Doğu m i t i n e yen i b i r ög e e kleye b i l iyord u : Kişi l i k a rayışı . Ken­
d i n i ta n ı ma n ı n , bütü n d i n leri içeren evrensel bir d i n e kavuşma n ı n , değiş­
k e n l iğe ka rşı değişmez l iği n , yen i bir h ü ma n izma yaratma n ı n çeşitl i boyut­
l a r ı n ı o l uşturd uğu bu a rayış , rom a n t i k Doğu m i ti n i n felsefi ve d i ni eksen­
l e ri n i de o l u şt u ruyord u . Fa kat Doğu yol c u l uğu a n ı l a rı nda d a romantikler
m it l e g e rçeği yüzleşt i rm e kte n kaç ı n d ı la r. Ya a n ı la rı n ı m ite uyd u rd u la r
( By(on g i bi ) , y a d a kişisel özl e m l e ri n i a n ı la r ı n a ( La ma rt i n e g i bi ) . Son u nda
bu a ra y ı ş da kü ltüre l bir yen i l en meye dönüşemed i , ondokuzuncu yüzyı l ı n
Doğu m iti yeri n i yen i Doğu m itleri n e b ı ra ktı , geride d e zen g i n bir egzot i k
k ü l l i yat. Ayrıca, rom a n t i k a rayış retoriğ i i l e söm ü rg eci söyl e m i n örtüşmesi,
bu edebiyatı bell i s ı n ı rl a rı a şa ma ya n ka l ı plaş m ış bir sa nat d a l ı h a l i ne get i r­
d i . Ondokuzu ncu yüzy ı l ı n b i ri nc i ya rıs ı nda roma n tizm l e birl i kte söm ü rge­
c i l ik de doruğu na tı rma n ıyord u . Varl ığı n ı zaten başta n beri söm ü rgeci l iğe
borç l u o l a n şa rkiyatçı l ı k a rt ı k söm ü rgeci · söylemi n siyasi, sosyol oji k, coğ­
rafi a la n la rıyla örtü şmeye ba şlıyo rd u . Söm ü rgec i-şa rkiyatçı söylem i n bel l i
bi r teması i s e hepsi d oğuşta n meg a l om a n o l a n roma nti klere ç o k cazip
g e l m işti : Bu tema , k u rta rıcı l ı k (messiahcı l ı k) t ı . Roma ntik a ra yış esteti k,
felsefi, d i ni ama çlara yön e ld iği n i söy lerke n , söm ü rgeci l i k bu retoriği g e ri
ı rk l a rı k u rta rma yı a maçlaya n felsef eleriyle destekl iyor ve besl iyo rd u . O n -

14
d okuzuncu yüzyı l ı n en yayg ı n ye g üç l ü a kı m ları nd a n saya b i leceği m iz k u r­
tarı c ı l ık, b ü t ü n topl u msal kon u l a ra k u rta ra n l a r ve k u rta rı laca k l a r gözüyle
baktı; Bu ba k ı ş roma ntiklere d e çok çekici gel iyord u . Ya l n ız, Doğ u ' n u n
geri h a l kları n ı k u rta ra bi l m e k i ç i n , on lar üzeri nde egemen l i k k u rmak gere ­
k i yo rdu. işte söm ü rgec i l i ğ i n k u rt a rı c ı l ı k söylemiyle roma ntik a rayı ş ı n ör­
tüştüğü bu n oktada, a rayışı n n e rede bittiğ i n i ve söm ü rü' , bas k ı , egemen l i k
h ı rsına dönüşt ü ğ ü n ü söyl emek zord u r. B u ça l ı şmanı n baş l ı ca a macı bel l i
b i r ta ri h kesiti içinde b u soruyu ayrı ştı rmaktı r. En başta, Doğ u 'ya d üzüle n
siyasi övg ü ler, Doğ u ' n u n s i yas i aşağ ı la n masıyla çel iş iyord u . Kişisel d üşle­
rin siyasi d ü şlere, şairin s i yasetçiye, yol c u n u n söm ü rgeciye, şarkiya tç ı n ı n
sosyo l o j i k u ramcısına dönüşt ü ğ ü , ya n i söm ürg eci söy:e m i n , a rtık i ş l evin i
yitird iğ i i ç i n , romantik retoriği d ı ş l a d ı ğ ı nokta d a , roma nti k a rayış ı n ya rat­
t ı ğ ı bel l i b i r Doğu m i t i de y ı k ı l d ı .
Bu « be l l i Doğ u m iti» n i ça l ı ş m am da Türk m i t i o l a ra k sapta d ı m . Ondo­
kuzu ncu yüzyı l ı n baş ı n d a n K ı r ı m Sava ş ı ' n a kadar T ü rk m it i n i n İ ngi l iz ve
·

Fra nsız edebiyatları nda ki dön ü ş ü m ü n ü i nceledi m . Çünkü bence Türk m iti­
n i n dönüş ü m ü Doğ u m i ti n i n dön üşü m l eri n i n b i r izdü ş ü m ü d ü r . N itek i m ça­
l ı ş ma m ı n t i p i k bir dönüş ü m ü ortaya ç ı ka rd ı ğı n ı sa, n ı yo ru m . M i tkurucula­
rı n yaratt ı ğ ı Türk m itiyle söm ü rgeci söyl em i n ka psam ı nda ya ratı lan Tü rk
miti bazı fa rkl ı l ı k l a r gösterir. Bec kford , Byron ve H ug o'n u n ya rattığ ı T ü rk
m it i n d e rom a n t i k m i t k u rucu l u ğ u ögeleri a ğ ı r basa r, La m a rtine'in ya ratt ı ğ ı
Tü rk miti i s e söm ü rgeci l i ğ i n resmi söylem i i ç i n d e değerle n d i ri lebi l i r. Ta ri­
hi gerçek lerin söm ü rgeci söyle m i u y a rlamasına koşu t ola ra k La m a rt i n e'­
den son ra Türk mitin i n de s ü re k l i « u yarla n d ı ğ ı » ve sonu nda K ı rı m Sava­
ş ı ' n ı ka m u oy u n a kabul etti rebi l mek i ç i n Türk imajı n ı n ev.c i l l eşti ri lmesi ge­
rektiğ i nde T ü rk m i ti n i n de y ı k ı l d ı ğ ı görü l m e kted i r. Türk m i t i n i n y ı k ı l d ı ğ ı
n oktada bi rkaç gerçekçi yazar ( D i c kens, Thac kera y) bütü n Doğu m it i n i
de y ı k mayı denemi ş , fa kat g e rek rom a ntiz m i n a ra d ı ğ ı yen i düş, g e rekse
söm ü rgeci l i ğ i n ara d ı ğ ı yen i egemen l i k a la n l a rı karşısınd a � aşarı l ı ola ma­
m ı şl a rd ı r.

15
 II

İNGİLİZ VE FRANSIZ EDEBİYATINDA

TÜRK MİTİNİN KÖKENLERİ

• 1
Orta Ç a ğ 'da l n g i lt ere ve Fra nsa'da Türk kavra m ı, Hıristiya n fa nati k-
l iğ iyle biç i m le n d i ri l m iş ve Ha clı ru h uyla pek i ştirilmi ş b i r kavra mdı. Müsl ü­
man d emek şeyta nın çocuğ u , Hıristiya n l a r'ca bir sahte kôr sayıla n Mu­
h a m m ed ' i n m ü ri d i demekti. Osman lı f mpa ra torlu ğ u ' n u n Avrupa 'yla i l işki­
l eri yoğ u n la ştıkça bu değerl e nd i rm e l e r n itel ik değiştird i . Ka n u ni S u ltan
Sü leym a n dön e m i n d e Osma n l ı impara torl u ğ u o n a l tıncı yüzyılda Avrupa '­
nın en g ü ç l ü devleti h a l i n e g el d i . Coğrafi ya kın lık yüz ü n d e n Fra nsa'nın Os­
ma n lı İ mpa ratorl u ğ u i l e i l iş k i l e ri i n g i ltere'ni n ki nden bi r yüzyıl önce başia ­
dı . Osma n l ı impa ra torl u ğ u i l e Fra n sa a ra sında ki i l k önem l i d iploma t i k i l iş­
k i Ka n u ni'ni n 1. Fran cois'yı ispa nyol esaretinden k u rtarmasıyla baş l a r.
Onyed i n c i yüzyılda Fra nsa , Osma n lı impara torl u ğ u i l e oldukça yoğ u n
d iplom a ti k i l i şkiye g i rd i . Ka ndiye k u şa tmasında, Avusturya-Osma n lı sava ş­
l a rında , Sai nt-Gotha rd savaşında, K a rl ofca Antlaşma sı'nın i m za l a n masın­
da, Fra nsa a ra bu l u c u rol ün deyd i . O nyed i n c i yüzyılda da Fran sa Osm a n l ı
i mpa ra torl u ğ u ' n u n Avust u rya, l ra n ve Rusya 'yla sava ş l a rında a ynı rol ü oy­
nadı. Pierre Ma rti no'n un g öz l e m led i ğ i g i bi :

B u d iplom a ti k i l işki l eri n e d e biyata etkisi h i çb i r kez gecikmed i .

ö n ce Le M ercu re gala n t v e başka gazete l e rde m a ka leJer çıkma­
ya başladı, a rkasınd a n dergi le rd e kaba sa ba res i m l e re ve çoc u k­
su öykülere yer veri ldi . Bi rka ç yıla va rmada n , o layla rın d a bel i rg i n ­
leşmesiyle ta ri hi kita pl a r siya s i yorum la r v e h e m e n a rdından ede­
bi kitapla r yayıml a n dı. İ k i ö rn ekle yeti n eceğ i m . 1 665'e d oğ ru Fra n ­
s a , Avustu rya-Osma n lı çatışmasında d oğ ruda n tara f o l d u v e b u­
n u n son ucunda da XIV. Lou i s ' n i n e l ç i l eriyl e Sultan 'ın vez i rl e ri g ö­
rüşmelere giri şt i l er; kapi tü l asyonl a rın yen i l e n mesi gereği b üyük
b i r g ü rü ltüyle i l a n e d i l d i . B u n u izleyen 1 5-20 yıl i ç inde Türkler'e
i l iş k i n ta rihi öykü ler en az dört kat a rttı, Türkler h akkında bir d ü -

17
 zin e rom a n ve öykü yay ı m l a ndı Bayazıd trajed isi n i n ve Türk
. . .

usu l ü töre n iy l e Kibarlık Budalası ' n ı n yazıl ışı da bu döneme rast­

l a r 1•

Osma n l ı Devleti'n i n Fra nsız Hü k ümeti 'ne ta n ı d ı ğ ı kapitülasyon l a r Fra nsız

- Osma n l ı i l i ş kileri n i b i ç i m lend i rmede daha da önem l i b i r yer tuta r. Bôb-ı
A l i 'ye i l k d a i m i Fra nsız temsi lcisi 1 536'da a ta nd ı ve b u n u 1 543'de i l k kapi­
tü lasyo n l a r izled i . Fra nsa 'ya bu i l k kapi t ü lasyo n la rı veren Ka n u ni S u l ta n
Süleyma n , « m uhteşem v e k u d retl i Tü rk» ima j ı n ı d a yerleşti rd i .

Osma n l ı l a r' ı n Avrupa 'da n üfuzu n u n a rtması 1 520'de ta hta ge­

cen ve 46 y ı l başta ka l a n Sü l eyma n sayes�ndedi r. Sü leyman
a d a l eti ve hoşgörüsüyle kend i n i h a l kı n a sevd i rm işti . O rd u l a rı­
n ı bizza t yöneten başa rı l ı b i r k u m a n da n , « ka n u ni» l a ka bı n a
h a k kazana n bir ka n u n koyucu, s a n a t v e edebiyatın koruyu­
cusu , Batı l ı çağdaş l a rı V . Cha rles, 1. Fra ncois ve V l l l . Hen ry
i l e boy ö lçüşebilecek b i r h ü k ü m d a rd ı . Osm a n l ı gelenekleri nden
büyük ö l ç ü d e ha bersiz o l a n Batı d ü n yası nda da S u l tan S ül·e y­
m a n feti h ord u l a rı n ı n başı nda ya da Cuma n a mazı i htişa m ı
i çi nde tanı d ı k bi r s i ma h a l i n e g e l m i ş ve h e r yerde n ç o k Fra n­
sa'da « Mu hteş e m S ü l ey m a n » o l a ra k ün yapm ıştı 2 •

S u l ta n Süleyma n'ın tahta ç ı k ışıyla Fransa'da a d ı bil i n meyen bi r yaza rı n

La Geneo log ie du grant turc : a present reg nant ( Ha len Hü k ü m ra n B ü y ü k
Tü rk' ü n Ecdad ı } a d l ı kita b ı yayı m la n d ı . B u nd a n sonra Bôb-ı Al i'de b i r da i­
m i t em s i lc i n i n b u l u n ması ve Türkiye'ye gelen seyya h ve tücca rla rı n a n ı­
l a rı n ı n g idere k daha a ra n ı r b i r okuma ma lzemesi. h a l i n e g el m esi Tü rkleri n
g elenek ve görenekleri n e i l g iyi a rttı rd ı . Racine' i n Bayazıd a d l ı tra jedisiy­
l e Mol i ere'i n Kibarlık Buda lası a d l ı kom ed isi Bôb-ı A l i 'de elci l i k yapm ış La
Haye, Cesy ve d 'Arvieux'n ü n a n ı la rı ndan ya ra rl a n ı l a ra k yazı l m ışt ı r 3.
Pierre Ma rt i no'ya g öre söm ü rgec i l i kle Doğ u 'ya i l g i n i n başlaması a ra ­
sında doğruda n b i r i l işki va rd ı r:

ıv. Hen ri'den başlaya ra k onyedinci yüzy ı l Fra nsa'sı büyü k sö­
m ü rge d üşleri k u ru yord u . Onsekizinci yüzyıl Fra nsa 'sı da az ka l-

C ll Pierre Martino , L'Orient dans la litterature française au XVle et XVllle

siecle C Onyedinci ve Onsekizinci Yüzyıl Fransız Edebiyatında Doğul CParis :
Hachette, 1906 ) , s. 87.
( 2 ) Clarence D. Rouillard, The Turk in French History, Thought, and Literature:
1520-1660 C Fra.nsız Tarih, Düşünce ve Edebiyatında Türk) CParis : Boivin, 1938 ) ,
ss. 63- 64.
(3) Martino, s. 90.

18
 sın b u d üşleri büyük b i r söm ü rge i mpa ra to rl u ğ u h a l inde g e rçek­
leşt i recekti. Anca k söm ü rgec i l i ğ i n başla ngıcının, edebiya tta eg ­
zotizmle aynı tari h lere rastlaması i l g i n e b i r n o ktadır. B u ra d a
doğru d a n b i r n e d e n son u ç i l i ş k i s i va rdır 4•

Aynı za m a n d a , onyed i n c i yüzyılda şa rkiyatcıları koruya n soyl u l a rın sayısı

cok a rttı v e B a ud ier, Mezera i , d u Verdier, Stoch ove, Chassepo l , Ricaut
g i bi yaza rla rın Türk ta ri h i n e i l iş k i n k itapla rı basıldı. B u n l a rın en b i l i n e n leri
Du Ryer'ın Rudimenta grammatices lingua, e turcicae (Türk D i l i n i n Gra­
meri) ve d ' He rbelot ' n u n Bibliotheque orientale' i , sıra yla 1630 ve 1 697'de
cıktı . 1670-1684 yıl l a rında Fra nsız edebiyatında Osman lıl a r'a karşı a şırı
b i r i l g i doğ d u . Fr. Bern ier, J . B . Tavern ier, Thevenot, d 'Arvieux, C h a rd i n
ve Lucas Batı A nadolu 'ya g itti le r v e yolcu l u k a nıla rını yayım ladıl a r.
Bu edebi patla ma onsekiz i n c i yüzyılda Doğ u'ya ve Türklere i l iş k i n
önya rgıla rı değ işti rmek yön ü nd e cılız da olsa b i r g e l i ş i me yol a çtı. Aydın­
l a n ma d ü ş ü n ü rleri Avrupa 'nın yozlaşmış saydık l a rı k u ru m l a rını ( K i l ise -
Kra l lık-Askerl i k ) eleşti ri rken Buda ve Konfüçyüs d i n le ri n d e yen i b i r haya t
görü ş ü n ü n t e m e l i l keleri n i a radıla r, b i r yan d a n da sırf bu k u ru m l a rın değ i­
şebi l eceğ ini göstermek i ç i n g e l e n e k ve görenekleri n göre l i l i ğ i n i v u rg u l a­
dılar. Bu yen i ba kış acısının b i r son ucu ol ara k Volney' i n Mısır'a ve Suri­
ye'ye yaptığı yolcu l uğ u n g özlem leri , sosyoloj i , s i yaset ve d i nde b i l i msel
ya nsızlık idd iasıyla yayım l a ndı. Voy. a ge en Egypte et en Syrie (1782-1784)
adlı bu kitabın ı n önsöz ü n d e Vol n ey şöyle der:

Oiayları a n latır ve i n ce le rken i n a ndığım tavra sadık ka ldım , ya­

n i g erçeğe. Okuyucu cezbetmek ba kımın d a n avanta j l a rını bil­
d i ğ i m halde her türlü uyd u rmaca d a n kaçın dım , çü n kü yolcu l u k
yazısının rom a n t ü rü n e değ il ta ri he a i t o l d u ğ u n a i n a nıyorum 5.

Volney, her şeyden önce b i r tarih belgesi o rta ya k oyma k a macıyla S u ri ­

ye ve Mısır'ın o g ü n kü d u ru m u nd a n , h a l kının sosyoloj i k özel l i kleri nd e n ,
yönet i m i n d e n , m ü l kiyet h a k l a rınd a n , tica ret ve ta rımınd a n söz eder. Daha
da önem l is i , «seyya h l a rın a ba rt m a l a rı» başlığını taşıya n b i r böl ü m de ka ­
leme a lır. Bu böl ü md e, uza k ü l ke l ere yolcu l u k yapa n l a rın, mera klı o k u rları
düşü nerek, ister istemez a ba rtmaya g iriştikleri n i , bu n u n h iç b i r yolc u l u k
a n ısı yaza rının yenemed i ğ i b i r zayıf tarafı olduğ u n u söyler. Bu tutum so­
n ucu nda , a n latıla n ü l ke n i n d e b i r ucu beler diyarına benzed i ğ i n i öne sü­
rer. Kend is i n i n ya n lışa d üş mekten kaçınacağını ve a nıla rında i ki som ut

(4) Martino, s . 43.

(5) Constantin-François Chassebeuf, Voyage en Egypte et en Syrie <Suriye ve
Mısır'a Yolculuk) ( Paris: Mouton, 1959 ) , s. 23. Bundan böyle Volney, Voyage diye
anılacak.

19
soruya ya n ı t a raya ca ğ ı n ı bel irt i r. Doğ u 'ya yöne l i k yen i i l g i bağ l a m ı nda
ö n e m l i v e a nl a m l ı ola n bi ri nc i soru, u ygarl ı k ta ri h i n i i nceleyerek bug ü n k ü
davra n ı ş v e d ü ş ü nce biç i m l eri n i n u yga rl ı kl a rı n tarihsel köke nleri nden kay­
n a k l a n ı p kayna k l a n m a d ı ğ ı n ı a n la maya yönel i ktir. Böylel i k l e i n sa n davra­
n ı ş ı n ı n köke n lerin e i nm e k bel ki de m ü m kü n ola bi lece kti r. Bu ra da Ayd ı n­
l a n ma düşün c es i n i n sa p l a n t ı l a rı nd a n biri n i n , i nsa n davra n ı ş ı n ı n asg a ri
öze l l i klerini sa pta m a çaba sı n ı n , ş a rkiya tç ı l ığa da uza nd ı ğ ı n ı goruyoruz.
Vol n ey' i n d iğ · e r a macıysa, S u ri ye ve M ıs ı r' ın o g ün kü d u ru m u n u n sosyolo­
j i k b i r çöz ü m l emes i n i yapma ktı r. i l k uyga rl ı kl a r Doğ u 'd a ortaya çı ktı ğ ı n a
g öre, bel ki b u m i l letlerin bug ü n kü top l u msa l yaş a m l a rı nda bu uyg a rl ık­
l a r ı n i z l eri n e rastlan a bi l i r ve bu izler d e Batı topl u m u n u n davra n ı ş biç i m ­
leri n i a n la ma kta ipu çla rı o l u şt u ra b i l i r6 •
Vol ney'in bu kitabıyla onsekizinci yüzyı l ı n Doğ u 'ya ba kışı n d a k i o lu m­
l u a rayışı ya n s ı ttığ ı n ı söy l eyebi l i riz. Edwa rd Sa i d ' i n s ı n ıf l a n d ı rması na gö­
re Vol ney' i n kitabı i k i nci t ü r şarki yatçı meti n le re g i rer. Ona göre, b i ri nci
t ü r şarkiyatçı m eti n lerde yaza r özne l l i ğ i n i bütü n üyl·e g izler, i k i ncide göz­
l e m l erin i özne l l i ğ i n e ü stü n t uta r, üçüncüsü n d e ise özn e l l i ğ i g özle m leri n i
bastırır 7• Bu s ı n ı fla n d ı rmaya g ö r e d ü ş ü n ü rsek onsekizinci yüzyı lda k i çoğ u
şa rkiyatçı meti n leri n i ki n c i t ü re g i rd i kleri n i söyleyebi l i riz.

Ken d i kendi me, bizi yön l e n d i ren fi kirleri n çoğu bu ü l kelerde

[Suriye ve M ı sı rı doğ m u şt u r, dedim; d ini ve a h l a ki a n layışı-
• m ı z ı , yasa l a rı m ızı, sosya l yap ı m ı z ı , kuvvetle etk i l eyen f i k i rler
b u ra la rda n ç ı k m ışt ı r. B u d u ru mda bu fi k i rleri n doğ d u ğ u yerleri ,
yol açtı k l a rı g e l e n e k ve görenekleri, b u n l a ra uya n m i l letleri n
kara kter v e ru h u n u ta n ı ma k i l g i n ç o l u r. Bu ruh u n , g örenek ve
g e l e n ek leri n n e derecelerde koru nduğ u n u ya da değ işti ğ i n i i n- ---.,1
celemek, i kl i m i n , ida ri reji m lerin etkileri n i , g elenekleri n köke n­
leri n i a raşt ı rma k, kısaca, bug ü n kü d u ru m u g eçm işe kıyasla de­
ğerle n d i rm e k i l g i ne ol u r 8•

Böyl ec e Vol ney bel l i bi r h ü m a n iz m i n tems ilc i si ola ra k şa rkiyatçı d üş ü n­

c ey i etkilemiştir. Bu d ü ş ü nce, Batı uyg a rl ı ğ ı n ı n Doğ u uygarl ı ğ ı nd a n ö ğ re ­
n eceğ i ç o k ş ey old u ğ u na i na n mayı ve Batı-Doğ u a ra s ı n d a k i u ç u ru m u
edebiya tç ı n ı n d eğ i l ta ri h ç i n i n kapataca ğ ı n ı savu n m u şt u r.
Gene de şarkiyatçı l ığ ı n g en e l a kı şı n da bu h ü m a n izma n ı n sesi çok cı­
l ı z ç ı k ı yord u . Doğ u yolcu l u ğ u a n ı la rı n ı n egemen biçi m i , Pa ris'te n Kudüs'e
yolcu l u ğ u n u bi r h a c görke m i y l e a n lata n C ha tea u bria n d ' ı n öznel ve izle­
n i mci sesiyd i . ltinera1ire de Paris a Je rusalem'd e ( Pa ris'ten Kudüs'e) Cha-

(6) Volney, Voyage, s . 14&-150.

(7) Edward Said, OrientaZism C New York: Pantheon, 1978) , s. 168..
(8) Volney, Voyage, s. 27.

20
tea u bria nd kla s i k Doğu 'yu övm üş, g ü ncel göz l e m l eri nde Türkler'i hep
barba r olara k n itelem iştir. Doğ u 'ya ba kışını bütü n üyle eskiye çevirm iş, ne
onsekizi nci yüzyı l ı n Doğu 'yu a n l a ma ça ba l a rı n a , ne de ondokuzuncu yüz­
yı l ı n rom a n t i k Doğ u m i ti n e k u l a k ka ba rt m ıştır. Oysa Cha t ea u bria n d 'ın yol­
c u l u ğ u sırasında ( 1 806-1807 ) , Fra nsa'da k a n , z u l ü m ve i htişa ma d aya lı bir
Tü rk miti o l uş m u ş v e bir ç o k tra gedya ü ç l üs ü n ü n (Sü leyman-M ustafa ü ç­
lüsü Süleyma n-İ bra h i m ü ç l ü s ü ) konusunu ol uşturm u şt u r. N iteki m , Doğ u 'yu
Chate a u bria nd 'da n son ra e l e a la n A lphonse de La m a rti n e ve Hugo, Cha ­
teu bri a n d k lasizm i n den çok bu romanti k-fa nta stik tem a l a rı işlem işlerd i r.
Mah moud Rais' i n d e söylediğ i g i bi «diğer Avrupa ü l kelerinin tersi ne
İ ng i ltere, Osman l ı l a r' l a d iplomati k ve tica ri ilişk i k u rmakta gecikmemiştir.»9
1 558'de Kra l içe El iza be1 t h ' i n ta hta çı kması İ ng i ltere'de Doğ u 'yla tica ­
reti n ca n la n d ı ğ ı dönem i başlatır. Lon d ra ' n ı n önde gele n i k i t ücca rı, Ed­
wa rd Osborne ve Richard Stape r Leva nt'ta tica reti n kôrlı o lacağını g örü r­
ler. Fra nsa'ya veri len ticari ayrıcalıklara benzer ayrıca lık l a r kaza n a bi l me k
u m ud uyla K ra l i ç e'ye ista nb u l 'da b i r d a i m i temsi lci b u l u n d u rması i ç i n bas­
kı yapa rla r . 1 578'de ista n bu l 'a g e l e n W i l l i a m Ha rborne Kra l iç e' n i n d eğ i l
Osborne v e Staper' i n seçti ğ i adamdı v e i n g i l izl·e r'e ticari a yrıca lıklar ta nın­
ması kon usu nda Bôb-ı A l i 'd e o l u m l u b i r h a va ya ratmayı başa rdı. Ha rbor­
n e ' u n bu başarısı o zama n k i Fra nsız d a i m i temsilcisi Germ i ng hy' n i n h i ç
hoşuna g itmed i , ç ü n k ü 1 536'd a n beri Bôb-ı Al i ' d e e n etkin e l ç i Fransız e l ­
çisiyd i . 1 51 9'da i n g i l tere'ye i l k tica ri ayrıcalık l a rın ta n ı n masıyla Böb-ı A l i '­
d e Fra nsız, İ n g i l iz rekabeti hız kaza ndı. 1 579 i mt i yaz l a rı 1 580 kapitülas­
yon larına yol u açtı ve 1 581 'de Osborne , Staper ve on başka tücca r ta ra­
fı nda n Leva nt Şirket i ' n i n k u ru l ma sıyla son uçla n dı. Kra l iç e Eliza beth başta
yedi yı l l ı k tica ret izn i verm işken, ş i rket, kapatıl ma tarih i o l a n 1 825'e kada r,
ya n i 244 y ı l , tica ri faa l i yeti n i sürd ü rd ü10•
Osma n lı ta ri h i n i kayn a k o l a ra k k u l la n a n E l iza beth t i yatrosu oyu n l a r­
daki a n a çatışmayı gene l l i kl e Hı ristiya n-Türk kavgasına daya ndırdı. B u
oyu n l a r bel l i b i r kalıba uym a m a k la beraber, e n çok ku l la nd ı kla rı Türk te­
m a l a rı i nt i ka m , entrika ve şiddetti r. Örneğ i n M a rlowe ' u n Jew of Malta
( M a ltalı Ya h ud i ) ve J o h n M a so n ' u n The Turk a d l ı oyu n l a rı T ü rk tipi n i bu
öze l l i klerle ya nsıtır. Grevi l le'i n Mustapha's ı , Seneca t iyatros u n u n şiddetiy­
le Tü rk teması n ı b i rl eşti ri r. Goffe ' n in Türkler h a k k ı nda k i oyu n la rınd a , Ca r­
l e l l ' i n Osmond, the G reat Turk ( Büyük Türk Osmond ) a d l ı oyun u nda h ep
a ş ı rı kıska nç, m u h te ris, zorba , şehvetl i ve a c ı masız, entri kacı Tü rk t iple­
meleri va rdır. Ma rlowe'u n Timurlenk'i de her ne kada r da h a çok T ü rk'ü n
kudret ve i htişamı m iti n i vurg u larsa da gene ihtira s ve zulüm tema l a rı nd a n

( 9) Mahmoud Rais, cThe Representation o f the Turk i n English Renaissance

Drama» ( İngiliz Rönesans Tiyatrosunda Türk) Doktora Tezi, Cornell, 1973, s. 11.
( 10) Akdes N. Kurat, Türk İ ngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi:
1553-1610 C Ankara: Tarih Kurumu, 1953} , s. 12-32.

21
ya ra rla n ı r. Bu n la rda n baş ka G. P. Ma ra na ' n ı n Letters Writ by a Turkish Spy
( B i r Türk Casusu n u n Mektuplan) a d l ı eseri n i n sekiz c i l t olara k çevri lip ya ­
yı m la n ması ( 1 687-1 684) yen i b i r tü r başlattı : Doğ u 'yu sözde orada n yazı l a n
m e ktupla rla a n latma k.
Onse · k izi nci yüzyı lda Fra nsa 'da olduğu g i bi İ n g iltere'de de Doğ u'yu
daha ya nsız b i r mera kla ta n ı ma eğil i m l eri n i n bel i rd i ğ i n i görürüz. Lady
Ma ry Monta g u 'n ü n İ sta n b u l me ktupla rı bu t ü r b i r i lgiyi ya nsıtır. Ama d i lc i
W i l l i a m J ones'u n b ü tü n ça ba l a r ı n a rağmen, İ n g i l tere'de Osma n l ı l a r'a d u­
y u l a n i l g i b i l i msel bir doğrultuda d eğ i l , Türk kud ret ve i htişa m ı efsa nes i n i
işl eyere k gel i şti . Ga l la n d 'ı n 1 706'da Fra nsızca 'ya çev i rd i ğ i 1 001 Gece MQt­
saır.arı Türk tema larına ilg iyi çoğa lttı .
1 001 Gece Masalları, 1 71 7 'de İ n g i l izce 'ye çevri l d i ğ i n de Türk m iti İ n ­
g i ltere v e Fra n sa 'da benze r biçimde ben i msen meye başlad ı . Bu masa l l a r
Ara p, İ ra n ve Hi nt köke n l i o l m a kla b i rl i kte Avrupo l ı'nı n d üşünde bütünsel
bir s i h i rl i Doğu ya rattı . Öyküleri n bel l i başlı tema l a rı n ı ol uştu ra n kıska nç­
l ı k, aşk, entri ka , inti ka m , i h a net, ha rem kura l la rı , a i l e içi ci nsel i l iş k i , d i ri
d i ri göm m e, Türk m it i ne d e yakıştı rı l d ı , ç ü n k ü Ara bista n Osma n l ı i d a resi n­
d e , Osma n l ı padişa h ı da h a l ife i d i . Wi l liam Beckford ' u n Doğ u 'ya h i ç g itme­
d e n , ya l n ızca Doğu 'ya i l iş k i n met i n lerden ya ra rl a n a n a ra k yazd ı ğ ı History
of the Caliph Vathek ( Ha l ife Vath e k ' i n Öyküsü) bu tem a l a rı n ka rışı m ı n dan
o l u ş u r.
Ö n c e Fra nsa'da Fra nsızca bası l ıp, 1 786'da Hen ley' i n çev i risiyle Lon­
d ra 'da yayı m l a na n Vathek, Doğ u m i ti n i n o nsekizi nci yüzyıldaki en i l g i n ç
b i r ifadesid ir. Vathek' i n yazarı W i liia m Beckford , çağda şıa f ı n ı n 1 001 Gece
M a s al ları 'na i l g is i n i paylaşa n b i r yaza rd ı . Doğ u 'ya h i ç gitmeden yazd ı ğ ı
.

bu eseri nde 1 001 Gece Masalları ' n ı n öykü l eri nden o l d u ğ u kadar Doğ u yol­
c u lu ğ u a n ı la rı ndan da yara rla nd ı . Ha ru n Reş i d ' i n toru n u olara k ta n ı ttığı
Vathe k ' i n öyküsünü yaza rken Fonth i l l 'deki a i le şatosuna kapa n a n Bec k­
ford , bu şatoyu haya l i nde b i r Doğ u beldesi ne dönüştü rerek o k u d u ğ u ma­
sa l l a rı n da esi niyle yoğu n görsel beti m lelerle d o l u zeng i n ve ren k l i bir Do­
ğ u yara ttı . « Her şeyi yüceltm e m , abartma m , Doğ u l a ştı rma m g erekti » der
önsözü nde, « Zü mrüdü Anka k u ş u n u n ka n a d ı nda u çu yord u m ; c i n l e r, peri­
1
ler, büyüler a rasında sa n k i bu d ü nyada n değ i l d i m.» 1
Öyküde, özell i k l e bi ri nc i böl ü mdeki b i l i n ç l i ve a ma ç l ı egzoti k a ba rtma­
l a ra rağ me n , Vathek'in k i ş i l i ğ i büyü k bir usta l ı k la çiz i l m i şti r. Sapı k a nası
Catha ris'in etkisi a ltında büyüyen Ha l ife Vath e k za l i m ve sad ı k Nouri n i ­
h a r'la uygu n b i r ç ift o l uştu rur. Vath e k nöroti k b i r k i ş i l i ğ i n batı l i n a nçları­
n ı , kud ret ve ihtişa m d a n b ı k kı n l ı ğ ı n ı , bilin meyene doymaz mera kı n ı ser­
g i l er.
History of the Caliph Vathek üç böl ü m d e n ol uşur. Birinci bölümde

(11) William Beckford, The Episode of Vathek C London: Stephen Swift, t.y. l , s. 9 .

22
Vathek biraz da a laylı b i r d il le b i r Doğ u l u despot ola ra k s u n u l u r. Yaza r bu
sun uşta yer yer 1 001 Gece Masalla rı 'nda k i d espotla rı k a ri katürize eder.
i ki nci böl ü m Vathek' i n yasa k b i l g i le r ve zevkler peşi nde koşuşu n u g öste­
rir. Bu böl ü m de sa n k i 1 001 Gece Masalları ' n da k i k u d ret ve i htişa m öykü­
leri n i n bir pa rodisid i r. Ü çüncü ve en ü n l ü böl ü m ü ise Vathek'in cezafan dı­
rıl dığı İblis'in Sar.ayı o l uştu ru r. Öyk ü bu üçüncü bö l ü mde pa rod i öze l l i k­
lerinden sıyrıla ra k öznel l eş i r; Vathe k ' i n ceza l a ndırılışında yaza rın ceza ve
günah kork usu n u , b i l i n ça l tı ceza l a ndırılma özlem leri n i n d i l e getiri l i ş i n i bu­
l u ruz. Vath e k ' i n bu son bölüm ü n ü n Byron 'ı çok etk i le d i ğ i n i ve Doğu öykü­
l eri ndeki ps i koloj i k boyutu g e l işt i rm esinde esin kaynağı o l d u ğ u n u b i l iyo­
ruz.
Vathek başlangıçta Doğ u l u despotla rı kari katü rize eden bir d i l le ta nı­
tılır:

Abbasi lerin dokuz u ncu h a l i fesi Vathek, M u tassım 'ın oğl u ve Ha ­

run Reşit'in toru n uyd u . Çok genç yaşta tah ta geçmesi nden ve
g e n ç l i ğ i n d e gösterdiğ i h ü n erlerden ötürü h a lkı o n u n hantel i ğ i ­
n i n u z u n v e m u t l u o lacağına i n a n m aya zorlan mıştı. Ya kışıklıy­
dı ve görkem l i b i r g ö rü n üş ü va rdı, fa kat kızdığı za man göz l e­
rinden b i ri öyle dehşet saça rdı ki ki mse bu ba kışa d aya n a­
maz ve b u ba kışa h edef o l a n zava l l ı a nında yere seri l i r, bozan
da şakkadak ö l ü rd ü . i şte bu yüzde n ü l kesi n i n n üfus u n u aza lt
mamak ve sara yını ıssızlaştırmamak için Vathek çoğ u n l u kla
hırsını d izg i n l emeyi yeğ l erd i . 12

Vath e k ' i n d uyusa l lığa düşk ü n l ü ğ ü 1 001 Gece Masalları 'nın l ü ks ve i h ti­
şa m ç izgisi izlenere k a n latılır. Vathek beş d uyusuna h itap etmek üzere
beş ayrı sa ray yaptırmıştır. Bu sara yla r, Sonsuza Dek Doyurmayan Ziya­
fet, Ezgi Tapmağı ya da Ruha Nektar, Göz Ziyafeti ya da Belleğin Kam­
çısı, Kokular ya da Zevke Davet, Korku ve Teh like sa ra yla rıdır. 13
Şeyta nın o rtaya çıkışıyla Vathek ' i n bu zevk ve sefa d üş k ü n l ü ğ ü , ya ­
sak b i l g i ve kudret a rayışına dön ü ş ü r. Şeyta nın ism i «Gôvun> d u r. Her ne
kadar şeyta n M üs l ü m a n ba kış a çısında n i s i m l e n d i ri l m işse de Beckford ' u n
öyküsü gerçe kte ç o k kök l ü b i r Batı m it i n i n , Fa ust m it i n i n Doğ u l u laştırılma ­
sıdır: Vathek iyi l i ğe karşı kötü l ü ğ ü n maşası ola ra k b i l g i ve k u d ret peş i n d e ­
d i r. Batı'nın Doğ u 'yu « met i n leşt i rm e k » te başvu rd u ğ u yol u n egeme n l i k­
te n , ya n i Doğ u h a k kında bi l g i ü retmek yol uyla ona h a k i m o l m a kta n geç­
tiğ i ne daha önce değ i n m işti m . Bu ba kımda n Fa ust m itiyle Doğu miti n i n

( 12 ) William Beckford, History o f the Caliph Vatheh C New York: James Pott,
1900 ) , s. 13. Bundan sonra Beckford, Vathek diye anılacak.

(13) Beckford, Vathek, s. 14.

23
b i l g iyle kud reti özleşti rme a çısın da n bir ya kın lığı va rdır. Duyusa l lık, şeh­
vet, zevk tem a la rı Gôvur'u n ortaya çıkışında n sonra başta ki pa rodistik
ög elerinden sıyrılara k d a h a ka ra n lık bir n i te l i k kazanır v e öyk ü iyil i k l e kö­
t ü l üğ ü n çatışması ekseninde ilerler. Bu çatış ma d a Beckford yaza r usta lı­
ğını Vathek'in zaten ken d i nde o l a n eğ i l i m l e r yüzü nden kötü l ü ğ e a l et o l d u­
ğ u n u g e rçekçi bir biçimde sergileyerek gösterir; şeyta n , Vathek'in i ç i ndeki
şeyta n dır. Öyk ü n ü n olay örg ü s ü Vathek'in kiş i l i ğinin gizli yön le ri ni a çığa
çıkarırken, sad i k ve m u h te ris bir ben l iğin Va1t hek'te Gôvur'a rastlama d a n
ç o k ö n ceden va rol d u ğ u n a işa ret eder. M üs l ü ma n lığı yadsıma k , el l i çocu­
ğ u öld ü rmek, Doğ u misafirperverl iği töresini çiğ n eye re k Nou rin i ha r'ı baş­
ta n çıka rma k gibi Vathe· k 'in G ôvu r'un hizmeti ndeyken işl ·e d iği ::>uç l a r, Vat­
h ek'in başta n çıka rıl masında n çok, g iz l i eğiliml erinin doy u ru l m a sında n
doğ a n g ü n a h l a rdır. ö rn eğin, şeyta n l a girdiği a n la şma uya rınca Vath e k ' i n
ona ödemesi g ereken bedel o l a n e l li « kö rpe» oğ l a n çocu ğ u n u n a sıl ka n­
dırdığının a n latıldığı sa h n eye ba kalım: Küç ü k çocu k l a rı ö l d ü rmeden önce
Vath e k ' l e şeyta n a rasında g eçen kon uşma gerçekte Vathe k'in bu suca
e ğ i limiy l e g ü na h korkusu a rasında, yer yer d e sad i k ve sapık kişil i ğiyle d u­
yusa l fa kat ba baca n despot kişiliğ i a rasında bi r çekişmedir:

Halife il k fırsatta ka l a ba lıkta n uza k la şa ra k ç u k u ra doğru ilerledi

ve orada titreyerek Hintli Gôvur'u n sesin i d i n l ed i . Gavur sa bırsız­
lıkla dişl erini gıcırd a ta ra k, em retti: ' Ne redeler? N eredeler? Ağ­
zımın s u l a n dığını görm ü yor m u s u n ? ' 'Alça k Gôv u r' d iye titre­
di Vathek, 'bu g üzel i m k u rba n l a ra kıymakta n baş ka h içbi r şey
doyura maz mı sen i ?', 'Ah, g üze l l i k l e rini b i r görseydin ne ka­
dar acırdın on l a ra ! ' ' La net olsu n a cıma na , g eveze! ' d iye bağırdı
Hintl i . Ver o n l a rı ba n a , hemen ver, yoksa sonsuza dek s ü r ü n d ü ­
rü rüm s e n i . ' 'O kadar yü ksek ses l e konuşma dedi Ha life kı­
za ra ra k , 'Seni a n lıyoru m' dedi Gôv u r ora ng uta n sırıtışıyla , 'ce­
sareti ni topl a m a k istiyorsu n , peki, bir kaç sa n iye bek l eye bi l i­
l i rim ' 14•

Vathe k şeyta nın isted iği e l l i erkek çoc uğ u n u tuzağa d üş ü re b i l m e k için bir
g üzel l i k ya rışı d üzen l e r. Bu h il e Vathe k ' i n bu l uş u d u r, şeyta nın değ i l . Hele
Vathe k g üzel lik ya rışmasını kaza na n oğla n çoc u ğ u na ödül ola ra k giysile­
rinden bir parça vereceğini ila n edi nce olay bir eşci nsel a le m i n i çağrıştırır:

Bu a rada Ha l ife yavaş yavaş soyu n uyor ve k o l l a rını havaya k a l­

dıra ra k öd ü l l e ri g österiyord u ; ta kat b i r e liyl e ona doğru koşa n
çocuğa öd ü l ü n ü verirken, öbür eliyle zava l l ı masu m u ' d a h a , da-

( 14 } Beckford, Vathek, s. 48.

24
 ha ' d iye doyma ksız ı n h o m u rda n a n Gôvur'u n sa klandığı ç u k u ra
itiyord u . 1 5
. ı

Gôvur'la Vath ek' i n a n laşması, Vat h ek'in şeyta na yemes i i ç i n e l l i ta ne kör­

pe oğ l a n çocuğu sağlamasıyd ı , yoksa k u rba n l a rı h a n g i yöntemle sağ laya­
cağ ı bel i rt i l mem işti . Güzel l i k ya rışması ve kaza na n ları g iysi leriyle öd ü l len­
d i rme fikri Vath e k ' i n d i r Bu, oğ'lan çocuklarının g üzel l i k ya rışması , ka­
ranlık çukur, çukurdan g e l e n ses, Vathe k ' i n ses i n d uyulacağ ı nda n korka­
rak kızarması, çocukları n yenmesi g i bi b i l i nça ltı nda k i seksü e l l i ğ i n yazı ns a l
si mgelerle doğru l a n masıyla da bi rleşince Vat h e k' i n ya l n ızca Gôvur' u n ma­
şası o l ma d ı ğ ı n ı , işled i ğ i s u çta n eşci nsel bir zevk a ld ı ğı n ı da gösteri r.
Kudret h ı rsı , yasa k b i l g i a rayışı , sad i k d uyusa l l ı k , şeyta n i l i k, ve eşci n­
sel l i k tema ları Beckford ' ı n kôh g erçekçi ka ra kter beti m lemeleri , kôh fa n­
tast i k sa h ne lerle dol u bu roma n ı n ı n bel kem i ğ i n i ol uşturur. Önem l i ola n öy­
k ü n ü n Doğ u 'yu k u l l a n a ra k nası l son d erec e kişisel ve o den l i problemati k
özlemleri d i l e getird i ğ i d i r. Vat h e k ve Gôvur i k i l is i ş eyta n la a nlaşma n ı n öte­
s i n d e , problematik bir k iş i l i ğ i n a ç ı k ve g izl i , meşru ve yasa k , mede n i ve
va hşi ç el iş i k boyutla rı n ı serg i l e r. B u öze l l i k l eriyle Vathek, Byron 'a v e By­
ron'd a n sonra ki rom a n t i k le re Doğ u tema l a rı n ı n k u l lan ı l ması nda ö nc ü l ü k
etm iştir.

(15) Beckford, Vathek, s. 49.

25
 III

BYRON'IN YARATTIGI TÜRK MİTİ

Lord Byro n , Beckford ' ı n Vathek'i n e bayıl ı rd ı . Th e Giaour'a (Gôvu r) ek­

led i ğ i bi r notta Vathek'i ş u söz l e r l e över: «Gelenekleri n doğru a kta rı l ı ş ı ,
bet i m lemelerin g üzel l i ğ i ve d üşgücü a cı larından V athek bütün Doğ u ta k l i d i
Avrupa masa l l a rı nd a n kat kat üst ü n ; öyle özg ü n özel l i kl e r i va r ki Doğ u 'ya
g itm iş ola n la r b u n u n b i r çevi ri o l m a d ığına i n a n ma kta g üç l ü k çe kecek l e r­
d i r. » 1 Byron 'ı n T ü rk m i t i n i ol uşturd u ğ u Childe Harold's Pilgrim.age ( C h i l d e
H a ro l d ' ı n Hac Yolc u l u ğ u ) ve Turkish Tales (Tü rk Masa l la rı ) a d l ı yapı tla rı
da zaten Vathek'e sayısız gönderm e l erle dolu d u r. G ö rü l ü r k i , Doğu 'ya yol­
cu l u k yapm a s ı n a rağ m e n Byron Tü rk mitini ya ratı rken kişisel özle m l e ri ne
en uyg u n d üşen edebi b i r met i n d e n . ya ra rl a n m ıştı r.
Byron Doğ u yolcu l uğ u n a çık tığı nda (1809-1811) İ ng i ltere'de coşk u n u n ,
k a h ra ma n lığ ı n , duyg u l a rı n , ken d i deyimiyle «soyl u l u ğ u n » ö l d ü ğ ü ne i n a n ı­
yord u . B i r zama n la r iyi l i ğ i n de kötü l üğ ü n de en g ö rke m l i örnekleri n i ver­
miş o l a n soy l u l a rın a rtık tekd üze ve olağa n bir yaşa m biç i m i n i seçmiş o l ­
d u kl a rı n ı d üş ü n üyord u . Bu yüzden d e olağan üstü ola na , görkeme ve d üş­
sel l iğe d uyd u ğ u a ç lığ ı Doğ u 'da g id e rebilece ğ i n e i n a n m ı ştı.
Ma rsi lya 'd a n 1809 yı lında yola ç ı k a rak İ spa nya , Sı rbista n , Yuna n ista n ,
Tü rkiye ve Mısı r'a yaptığı yolcu l u ğ u Byron Childe Harold's Pilgrimage'de
romantik b i r büyü m e öyküsü b i ç i m i n d e a n latmaya ça l ı ştı . Childe Harold ' ı n
bu boyutu n da roma ntik leri n Doğ u 'da kişi l i k a rayışı motif i n i b u l u ruz.
C h i l d e H a ro l d , yolcu l u ğ u na « d ü ş ü nce dolu bir h üz ü n » içi nde başla r.
Amacı ,t ecrübe kaza n a ra k « bi lgeleş m e k » t i r 2 • Gerçi C h i lde H a rold son de ­
rece değ iş ken ruh h a l iyle, a ş ı rı d uyg usal lığ ıyla bu t ü r tefe kküre pek ya t­
k ı n bir karakter değ i l d i r a ma g e ne de yolcu l u ğ u n u n birçok a nını kend i n i
ta n ı m a , kendiyle hesaplaşma ça ba l a rı n a ayı rı r:

Byron, The Giaour CGavur,l, The Works of Lord Byron: Poetry, ed. Ernest
( 1)
H. Coleridge «New York: Octagon, 1966), III, s. 145
.
(2) Childe. Harold's Pilgrimage, Canto II, 35.

27
 For med itation fixed at times on h i m
A n d conscious Reason wh ispered to despise
His ea rly you t h , m i sspe n t in maddest wh i m ;
B u t as h e gazed on truth h is a c h i n g eyes g rew d i m 3.

Zaman za ma n düşü ncelere kapı l ı rd ı ;

V e bi l i n e l i Akı l o n a ç ı l g ı nca heves ler u ğ runa
h a rcad ı ğ ı ilk gençl i ğ i n i k ü ç ü msemes i n i fısı ldard ı .
A m a gerçeğe baktığı za m a n da a ğ rıya n g öz l en ka ra rı rd ı .

Doğ u ' n u n , Ch i l d e Ha rol d üzeri n d e etkisi ya l n ızca ke nd i n i daha i y i ta n ı ma

ve değerle n d i rme isteğ i n e yol a ç m ası d eğ i l d i r; genel ola ra k i nsa n l ı k üze­
r i n e d e deri n deri n d üş ü n ü r C h i ld e Ha rold. Atin a ' n ı n ta rihi ka l ı nt ı l a rı o n u
g ö rkem i n g e ç i ci l i ğ i , i n a n ç l a rı n za ma n i ç i n d e değ i ş ke n l i ğ i üzeri nde d üşün­
m eye zorlar:

Even gods must yield-re l i g io n s ta ke t h e i r turn ;

'Twas J ove's- 'Tis Ma homet's- a n d other c reeds
W i l l rise with oth er years, t i l l man sh a l l lea rn
Va i n l y h i s i ncense soars, h is victim bleeds,
Poor c h i l d of Dou bt and Death whose h ope is bu i l t on reeds3.

Tan rı l a r b i l e g eriler- d i n l er birb i ri n i n yeri n i a l ı r;

Bug ün J ove'u n k i , yarı n M u h a m m ed ' i n k i ve n ice başka
baş ka ina n ç l a r orta ya ç ı ka r.
Ta ki kuşku ve öl ü m ü n zava l l ı çoc u ğ u , u m u d u pa m u k
i pl i ğ i n e bağ l ı insan
Kızma n ı n , k u rba n ı n ı kanatma n ı n boşu n a l ı ğ ı n ı öğ re n i nceye kad a r.

Her ne ka da r Childe Harold's Pilgrima g e Doğ u 'ya yolcu l u k edebiya tı­

n ı n doğa sevg isi, ta ri h d uyg u s u , toplumsa l felsefe g i b i motifl eri n i yinele­
lerse d e Byron'ın. Doğu m i t i n e kat k ı s ı n ı a s ı l C h i lde Ha rold 'un kişi l i ğ i nde
a rama k g e re k i r. Ch i lde Ha rol d ' u n Byron'ı n Doğ u 'ya ya kıştırd ı ğ ı k u d ret,
görke m , suç, i nt i k a m g i b i d uyg u l a rl a bir ya k ı n l ı ğ ı va rd ı r. « Gizl i ve g izem ­
l i b i r g ü n a h kôr» , «kendi ka ra d üş ü nceleri n i n serseri s ü rg ü n ü » , « yasak
zevkleri n solg un k u r ba n ı » ola ra k bet i m l e n e n bir kişidir C h i lde Ha ro l d .
Son ra d a n romanti k ede biyatta « Byronva rl» d iye bet i m l eyeceğ i m iz şeyta ni
ka h ra m a n ların i l k i d i r. Byro n t ü m yaşa mı boyunca kend i n i de böyle g izem­
li bir k a h ra m a n olara k düşlem işti r. Ve gene g e n ç l i ğ i nden beri o n u n i ç i n
b ü y ü k b i r çekic i l i ğ i ola n suc , şiddet ve korkuyu Doğ u 'yla özdeşleşt i rm işti r.

(3) Childe Harold's Pilgrimage, Canto II, 3.

28
Daha Doğ u yolcu l u ğ u na ç ı kmada n Doğ u'yu o l ağ a n ü stü s u ç l a r beldesi ola­
ra k g örd ü ğ ü n ü n bir ka n ı tı, ita lya 'd ay ken Shelley, M a ry S h e l ley ve Pol ido­
ri ile va kit neç i rmek için g i rişti k l e ri bir korku öyk ü l e ri ya rışması d ı r. H e r
n e k a d a r Byron b u ya rışma i ç i n baş l a d ı ğ ı öyküyü h iç b i r zama n biti rm e ­
m i ş ve ya rış ı n ka l ı c ı yapıtı M a ry S he l l ey'in Fran kestein 'ı o l m u şsa da, By­
ron 'ı n yarı m ka l a n öyküsü n e b i r vamp i ri kon u a lm a s ı ve öyk ü n ü n geçtiğ i
yer o l a ra k d a izmi r' i seçmesi i l g i n çti r 4• B u ra d a n d a ç ı k a rsad ı ğ ı mız, By­
ron i ç i n Türk m i t i n i n a na ögeleri n i n suç ve d eh şetten o l uştuğu ve bu öge­
l erin Byron dah a Doğ u yolc u l uğ un a ç ı kmadan masa l la ştı rı l ma k ya da mit­
l eşti ri l me k üzere hazı r bekled iğ i d i r.
M i tl eşti rm e k isted iğ i bu öğeler i ç i n f Byron Doğ u yolc u l uğ u s ı ra s ı n da
b i r d e ta rihi kişi l i k bu l d u : Yonyal ı A l i Paşa . T ü rk i ye'ye yaptığ ı yolcu lukta
Byro n ' ı en çok etki l eyen o l a y Ya n ya l ı A l i Paşa'yla ta n ı ş m a s ı ve kısa b i r
süre Paşa 'n ı n m isafiri ola ra k a ğ ı rla n masıyd ı . Byro n , Al i Paşa'yı a n nesine
yazd ı ğ ı 12 Kas ı m 1809 ta ri h l i me ktu bunda şöy l e a n latı r:

M a j esteleri 60 yaş ı n d a , çok şişma n , kısa boy l u fa kat mavi göz­

leri ve beyaz sa ka l ı yla ya k ı ş ı k l ı b i r yüzü var; davra n ı ş ı çok k i ba r,
a yn ı zama nda Türklerd e g ö rd ü ğ ü m o evrensel va kara o da
sa h i p. Görü n ü ş ü n d e g e rçek k i şi l i ğ i n i ele vere n h içbi r şey yok,
oysa kendisi g erçe kte e n za l i m suçla rı i ş l e m iş acı masız b i r des-
pot 3. ı

Oysa Byron'ı n yolc u l u k a rkadaşı J .C . H obhouse'ı n A l i Paşa betim l emesi

b u nd a n çok farkl ı ve kuşkusuz daha gerçekç i :

Vez i r, a ş a ğ ı yu karı 1.60 m . boyla rı nda, kısa boy l u v e fazla cüsseli

sayı l ma ma kla b i rl i kte çok ş i şma n bi r a d a m d ı . Sa rışı n ve a bla k,
hoş bir yüzü va rdı. Fı ld ı r fıl d ı r mavi gözl eri n e T ü rkleri n a ğ ı rbaş­
l ı l ı ğ ı henüz yerle ş m em i şt i . Her Türk'ü n övü nece ğ i cinsten uz u n
v e beyaz bi r .sa ka l a sa h i p olma kla b i rl i kte kon u kl a rıyla sa ka l ı n­
d a n çok i lg i l e n iyor, d iğerl e ri gibi k on uşma kes i l d i kçe gözlerini
sa ka l ı n a d i km i yor, ya da s a ka l ı n ı ko klayıp s ıvaz l a mıyord u . Giyi­
n i ş i . .. ç o k görke m l i değ i ld i . Bize ka rşı ç o k k i ba r davra n d ı ve
bizi çocu kları sayd ı ğ ını söyl ed i 6 •

(4) By ron's Works; Letters and Journals, Appendix IX.

(5) Byron's Works: Letters and Journals, I, 252.
(6) J. C. Hobhouse, A Journey through A lbania and other Provinces of Turkey
and Asia to Constantinople during the years 1809-1810 ( 1809-1810 Yıllarında Sır­
bistan, Avrupa ve Asya'daki diğer Türk Yörelerinde Yolculuk) C London : James
Cawthorn, 1813), s. 1 10.

29
 Hobhouse, a n ı ları nda Ya n ya l ı A l i Pa şa'n ı n z u l m ü n e i l i ş k i n söyl enti leri a k­
tarm a k l a birli kte o n u n k i ş i l i ğ i h a kkında Byro n 'ın ya ptığ ı g i bi ola ğ a n üstü
çöz ü m l e melere g irişmez. N e var ki cağ ı n roma n t i k eği l i m ler i doğru ltusun­
da ka l ı c ı ola n Hobhouse'ı n değ i l Byro n ' ı n A l i Paşa i m a j ı o l m u ştur. Ö rne­
ğ i n M on t e Kristo'da k i A l i Paşa 'ya A l exa ndre D u m a s pere Byro n ' ı n A l i Pa­
şa's ı nı örnek o lara k a lm ıştır.
Ya l n ı zca çizd i ğ i Al i Paşa portresi değ i l kon u k l u ğ u sırası nda B yro n ' ı n
A l i Paşa 'yla i l işkisi d e i l g i nçtir; y a da i l işkiyi g izem l i bir bici m d e s u n ­
m a k i ç i n Byron bi lerek b a z ı i m a larda bu l u n m uştur. Yu karıda sözü n ü etti­
ğ i m iz m e ktupta Byron , Ali Pa şa ' n ı n saray ı n d a k i kon u k l u ğ u n u şöyl e an­
latır:

Küç ü k k u la kları m , kıvırcı k saçları m , kü ç ü k beyaz e l l eri m o l d u ğ u

için ben i m soyl u b i r k i ş i o l d u ğ u m d a n e m i n olduğ u n u söyled i ,
davran ı şı m ı v e kıyafet i m i çok beğen d i . Türkiye'de o ld u ğ u m sü­
rece ken d is i n i bir ba ba saym a m ı , kendisi n i n de beni oğ l u say­
d ı ğ ı n ı ekled i . Gerçekten d e beni bir çoc u k g i bi ağ ırla d ı , g ü nde
yirm i kez bana bade m l er, tatlılar, şerbetler gönderiyord u . Ben ­
d e n o n u s ı k s ı k, özell i k l e geceleri i ş i yokken ziyaret etmem i is­
ted i . Ka hve ve narg i l eden sonra yatmaya g ittim. Onu bu nda n
sonra üç kez d a h a görd ü m .7

A l i Paşa ' n ı n Byron 'a i kra m ı kıvırc ı k saçları na, k ü ç ü k beyaz el lerin e i lti-
(
fatı i l g i n e , Byro n ' ı n bu ayrı n tı ları verd i kte n sonra d iğer ü ç bu l uşmadan h i ç
sözetmemesi de. Hobhouse ' ı n a n ı larında Paşa ' n ı n cinse l liğe d üş k ü n l ü ğ ü
v e h er i k i c i ns e o l a n mera kı Byro n ' ı n a n lattı klarıyla birleş i nce bazı Byron
uzm a n l arı n ı n Byro n ' l a Ali Paşa arası nda eşci nsel bir i l iş k i geçti ğ i n i öne
sürmeleri pek de yersiz sayıl maya b i l ir. Özel l i k le Byro n ' ı n buna benzer ta h­
m i n lerin yapı lması i ç i n verd i ğ i i puçları d ü ş ü n ü l ürse. Ç ü n k ü ya l n ızca bu
m e ktup d eğ i l , Byro n ' ı n Ali Paşa 'yı a n l a ttığı Childe Harold's Pilgrimage ve
Turkish Tales de (Türk Masal l arı ) o n u n A l i Paşa 'ya hem nefret h e m de
h a yra n l ı ğ ı i çeren karmaşı k d uyg u larıyla dol u d ur. Childe Harold'da Al i Pa­
şa i l k i n z a l i m bir h ü kümdar olara k betim len ir:

And onwards d id h is further journey ta ke

To greet A l ba n i a 's ch ief whose d read com mand
Is lawlesse law: for with a bloody hand
He sways a nation, turbu l e n t a n d bold 8•

·{7) Byron's Works: Letters and Journals, 1, 253.

(8) Byron, Childe Harold, il, 47.

30
 Ve g ezisi o n u daha da uza klara götürd ü
Korku nç e m i rleri ka n u n sayı la n ,
Fı rtı n a l ı v e cesu r b i r u l u s u ka n l ı el iyle yöneten ,
Arnavut l u k ' u n şef i n i sela m l a mak i ç i n .

D a h a son ra Al i Paşa ' n ı n va hşi kişi l i ğ i n i g izleyen y u m uşa k kişi l i ğ i n i a n latı r:

in ma rbJe-paved pavi l l i o n . . .
A l i rec l i ned, a m a n of w a r a nd woes :
Yet i n h i s li neaments y e c a n n ot tra c e,
W h i l e g entleness her m i l der radiance th rows
Along that aged venera b l e face,
The deeds that l u rk beneath, and sta i n h im with d i sg race 0

M ermer döşe l i b i r pavyon u n ortasında . . .

Sava ş l a rı n ve acı la rı n a d a m ı A l i uza n m ıştı r:
Y u m u şa kl ı ğ ı n m u n i s b i r ı ş ı kla pa rlatt ı ğ ı
O ya şl ı ve sayg ıdeğer yüzü n ü n çizg i leri nde
O n u la netleyen ve l e ke l eyen g iz l i işleri n i n izi n i
Göremezs i n iz.

Bu beti m lemelerden Byro n ' ı n Ali Paşa'yı Doğ u l u despotla rı n b i r simgesine

d ö n ü şt ü rd ü ğ ü n ü ve bu simgenin onda hem büyük b i r çekic i l i k, hem de
n efret uya n d ı rd ı ğ ı n ı a n larız. Byro n , Ali Paşa si mges i n d e oda klaştırd ı ğ ı s u ç ,
şiddet, i h t i ra s ve i n t i ka m g i b i d u yg u l a ra ola n mera kı n ı Turkish Tales'de
de yi neler. Türk tema l a rı çevres i n d e ya rattı ğ ı mit temelde bir güç ve gör­
kem a rayışı d ı r. Bu a rayışı ka ra rsız ve ka ra n l ı k özl e m lerle d o l u , tra j i k bir
kadere ma h ku m , «şeyta ni» ya da « Byronva ri» ded i ğ i m iz ka h ra m a n ların
serüvenlerinde dile getiri r. Sonra dan bütün Avrupa rom a n t i k ş i i ri n i bü ­
y ü l eyecek « Byronva ri» ka h ra ma n ı n i l k portresi Childe Harold'da çizi lmiş,
Turkish Tales' d e g e l i ştiri l m iştir.
Roma n t i k ş i i ri n olağa n üstü kah ra ma n l a rı a rası nda « Byronva ri» ya da
«şeyta ni» ka h ra m a n ı n özel bir yeri va rd ı r. Bu ka ra n l ı k adam, devasa
i h t i rasıyla Fa ust, d oyumsuz a şkları ve kad ı n l a ra g et i rd i ğ i fel a ketlerd e n
ötürü d e D o n J ua n m i t i n i çağ rıştı rır. B u rada bizim i ç i n ö n e m l i o l a n bu ka h­
ra ma n ı n Doğ u m itiyle i l i ş k i s i d i r. Byro n ' ı n Turkish Tales'i ndeki «şeyta ni»
kah ra m a n la rı h e p Doğu 'da s ü rg ü n h a yatı yaşaya n H ı ristiya n l a rd ı r. Bu s ü r­
g ü n ü n neden l eri ha kkı nda fazla b i r şey bi l meyiz. Ya l n ızca bel irsiz bir a ra­
yış i ç i nd e k i bu ka hra ma n ların geçmişl eri ndeki bir l e keden ve bu leke n i n
la netled i ğ i bir yaşa mdan boş u n a kaçmaya ça l ıştı kla rı i m a ed i l i r. Kaçış-

(9) Byron, Childe Harold, il, 62.

31
t a rı n ı n boşu n a l ı ğ ı n ı ken d i l e ri de b i l d i kleri i ç i n a ra yışla rı n ı n va rış n o ktası
ö l üm d ü r. « Byronva rl» kah ra m a n l a r ö l ü m ü Byro n 'ı n bir suç beldesi o l a ra k
bet i m led i ğ i Doğ u 'da a ra rl a r.
Byro n ' ı n «şeyta ni» ka h ra m a n l a rı bu s u ç beldes i n i n köksüz kökensiz,
vata ns ı z s ü rg ü nl erid i r. B u n la rı n h epsi, Bride of Abydos'u n (Abydos' l u Ge­
l i n ) Sel i m ' i dışı nda, Batı l ı ve H ı ristiya n d ı r. Ka l d ı ki Sel i m ' i n a n n esi de Yu ­
n a n l ı d ı r v e öykü n ü n son u nda Sel i m ' i n gerçe kt e H ı ristiya n old u ğ u n u, Se­
l i m a d ı n ı g izlen m ek i ç i n kul l a n d ı ğ ı n ı a n l a rız. Oysa bu ka h ra m a n l a rı n ama n ­
sız d ü ş m an l a rı Hass a n ( Hasa n ) , G i a ffi r (Cafe r) , Seyd (Seyid) hep Tü rk
ve M üs l ü ma n d ı r . H eps i n i n de modeli Ya nıya l ı Ali Paşa 'd ı r.
Turk ish Tales ' i n kad ı n ka h ra ma la rı Lei la ( Leyla ) , Z u l e i ka (Süheyla ) ,
ve Gülna re h e p Doğ u l u despot l a rı n e l i ndek i ç a resi z esi rlerd i r. Batı l ı « By­
ron va rl» kah ra ma n Doğ u l u d üş m a n l a rıyla b u kadı n la r u ğ runa a ma nsızca
sava ş ı r. Ama hem Gavur'u n isi msiz k a h ra m a n ı , hem de Abydos'l u G elin'­
i n Sel i m ' i bu çatışmada sevg i l i leri n i kurta ra ma d a n ö l ü rler. Çatışma ü çge­
n i n i o l u ştura n i k i erkek ve bi r kad ı n a , bu d üşma n l ı k fela ket ve öl ümden
başka bi r şey getirmez. The Corsair ( Korsa n ) a d l ı öyküde üçgen i o l u ştu­
ra n i l iş k i ler b i raz da ha karmaşı klaşı r.
Bu öyküde Seyd ' i n esi ri G ü l n a re, « Byronva rl» ka h ra m a n Con ra d 'ı
k u rta rm a k i ç i n efend isi n i, ya ni Seyd ' i öldürü r. Ama eski efen d i s i nden ya l­
n ı zca yen i bir efend i n i n h ü km ü n e g i rm e k i ç i n k u rt u l muşt u r, ç ü n kü b u n d a n
böyle Conra d ' ı n aşa ğ ı la n a n k a d t n ı o laca ktı r. Con rad, G ü l nare' n i n kendisi
için efend i si n i öld ü rmesine m i n n etten çok a şa ğ ı l a mayla karş ı l ı k veri r. Ka ­
d ı n ı n kendi isteğ iyle b i r e rkeğe köle l i k edişi ve b u n d a n kayn a k l a n a n a ş k
ve n efret d u yg u l a rı S a rda napalus'ta da rastla d ı ğ ı m ı z bir motiftir. Bu t ra je ­
d id e Sa rda napa l us a d l ı Asya l ı despota aşı k ola n v e onu feci son u n u pay­
l a ş ı n caya kadar terketmeyen Y u na n l ı Myrrha, Sarda n a pa l us'a bağ l ı l ığ ı n ­
d a k i a ş k ve a şağ ı l a n mayı şöyle d i l e get i ri r:

Myrrha: K i n g , 1 o m you r s u bject

Master, 1 om your s lave! M a n , 1 have l oved you !
Loved you ı k now not b y what fata l w ea kness !
Although a G reek, a n d born foe to m o n a rch s ­
A s lave, a n d hating fette r - a n l o n i a n,
And, therefore, when 1 l ove a stra nger, more
Deg raded by that passion tha n by c h a i n s .

Myrrha: Efend i, sen i n köl e n i m ! Sen i sevd i m !

Nası l ö l ü m c ü l b i r zaa fla bi l m em , sevd i m sen i !
K ra l ları n doğuşta n d üş m a n ı b i r Yu na n l ı ,
Z i n ci rleri nden t i k s i n e n b i r i yonya l ı esirken

32
 B i r ya ba n c ı ya a ş k ı m l a daha a şa ğ ı J ı ğ ı m
B e n i ba ğ la ya n bu z i n c i rl erden 1 0 •

Batılı k a h ra ma n la rla Doğ u l u d espot l a rı n a ş k l a rı k u ş kusuz Byro n ' ı n

çağda ş l a rı i c i n çekici bir konuydu, h e l e bu a şk l a r a m ansız çatış m a l a rı
kamcı layı nca . Dahası Batılı ka h ra ma n la Doğ ulu despot u n çok benzeş m es i
bu öyk ü l e re i l g i n e b i r psi koloj i k d üzey kaza nd ı rı yo rd u . Doğ u l u za l i m ler
d e, Byron ' ı n « şeytani» kah ra m a n la rı g i bi içe dön ü k, va k u r, sert, korkusuz
ve i n ti ka mc ı kişi lerd i r. ikisi d e yal n ızd ı r. «Byronva ri» kah ra m an l a rın i nsan ­
l a ra d u yd u kl a rı g üvensizl i k, h ı nç ve n efretle, D oğ u l u za l i m lerin z u l ü m l eri
yüz ü nden i nsa n lard a n uza k l ı ğ ı, i.k isi n i de ya l n ız l ı ğ a itm i şti r. O rtak bi r er­
d e m leri va rd ı r: S ı n ı rsız b i r cesa ret. Orta k b i r tutku l a rı da va rd ı r: S ı n ı rsız
b i r h ı rs v e intikam. A ra la rın d a k i benzeşmey i Gavur öykü s ü n ü n Batı lı « By­
ronva rl» ka h ra m a n ı bi l e g öz l e m l e r. Bu öykü d e Leyla, Hasa n 'a ( Doğ u l u des­
pot) i h a n et ettiğ i i ç i n Hasa n on u ö l d ü rü r, fa kat ke nd i si de Leyl a 'n ı n sev­
g i l i s i n i n ya n i Gôvur'un e l l e ri n de can verir. Düşma n ı n ı ö l d ü rd ü kten son­
ra Gôvu r, g e rçekte o n u n baş ka t ü rl ü davra n a mayaca ğ ı nı da tes l i m eder:

Yet d i d h e but what 1 had done

H a d she been fa l s e to m ore tha n one
Fa ith l ess to him - he g a ve the blow
But true to me 1 l a i d h i m low 11•
-

O d a ben i m yapaca ğ ı mı yaptı

Eğer ( Leyl a ) bird en faz l a k iş iye (ba n a da) i h a net etseydi ,
O n a i h a n et etti - o da d a rbeyi v u rd u,
Ama ba na sad ı kt ı - ben d e onu (Hasa n ) vurd u m .

Korsan a d lı öyküde d a h a önce d e bel i rtti ğ i m iz g i bi , düşm a n l a r a ras ı n d a k i

eşitl i k v u rg u la n ı r. Conra d Seyd ' i n esi ri o l d u ğ u s ü rece Seyd' i n ona d avra­
n ı şın ın, eğer Seyd o n u n esiri o lsayd ı , kend i davra n ış ı n d a n fa rklı o l m a ya­
ca ğ ı nı söyler ve G ü l n a re'n i n ken d i s i için Seyd ' i ö l d ü rmesinden t i ks i n t i
d uya r.
Son uçta, Byron ' ı n öyk ü leri n d e k i Batı l ı kah ra ma n l a rl a Doğ u l u d espot­
l a r a rasında pek de fa rk o l ma d ı ğını g örü rüz. G erçi g izem l i g eçm işleriyle
ve n eden i h içbir zaman a ç ı k la nmaya n la n et l i kaderleriy l e Byron ' ı n Batılı
ka h ra ma n l a rı okurca daha çok ben i msenir a ma , daha a z d uyg usa l ya da
daha az rom a nt i k b i r yakla ş ı m la Gavur ve Hassan, Con ra d ve Seyd, Sel i m
ve G iaffi r a ra s ı nda önem l i bi r k i ş i l i k farkl ı laşması olmadığı görü l ü r. Sor-

( 10 ) Sardanapalus, Byron's Works: Poetry.

(11) Byron, The Giaour, Byron's Works: Poetry.

33
g u l a na ma z e.fe n d i l i kleriyle, ö l en e dek s ü rd ü rd ü kleri ki n ve i n t i ka m d uyg u ­
l a rı yla b u kişiler gerçekte a ş k , ş i ddet, suç, ve ö l ü m öyküleri n i n i kiye bö­
l ü n m ü ş tek ka h ra m a n l a rı d ı r.
Childe Harold ve Turkish Tales Byron'ı n k u rd u ğ u Türk miti n i n işlen ­
d i ğ i ya p ı t l a rd ı r. Za l i m ve h u n ha r Türk i ma j ı n ı bütü n l emek i ç i n Byron ' ı n bir
d e mazl u ma i htiyacı vard ı ; bu mazlum Childe H o1ro ld 'da Y u n a n ista n oldu.
Childe Ha rold 'da Y u n a n ista n ' ı n T ü rk z u l m ü a lt ı n d a i n leyen b i r kurba n ola­
ra k beti m l en mesi Avrupa'd a ki Fi l he l l e n i k d uyg u l a rı coşturd u , fa kat Byron
b u d uyg usa l l ı kta n o l sa olsa ya pıtla rı n ı n satı ş ı n ı n a rtmasıyla ya ra rl a n d ı ,
o n u n gerçek tutkusu bi r b ü t ü n ola ra k za l i m v e maz l u m a , iş kenceci v e k u r­
ba n ı n a, efendi ve köl es i n e duyd uğ u . i l g iyd i . üste l i k A l i Paşa 'yla ta n ı şma­
s ı nd a n bu ya n a za l i m ve d es pot efe n d i l e re ka rşı da g iz l i bir hayra n l ı k
d u yuyord u . A l i Paşa ' n ı n 1 822'de öld ü rü l mesiyle , Byron i stibdata ola n nef­
r,e ti n i , bu kez büyü k bir ya l ı n l ı k la Osma n l ı padişa h ı n a yöneltti . Böylece,
1 824'de Y u na n dava s ı na h izmet etmek i ç i n Y u na n ista n'a gid erken , ger­
ç e kt e Turkish Tales' i n a n a çatışması n ı yaşa m ı n a uyg u l uyord u : Batı l ı b i r
ka h ra m a n (Byron} Doğ u l u b i r despota (Osm a n l ı Pa dişah ı } ka rş ı , b i r köle­
n i n k u rta rıcı l ı ğ ı n ı üstlen iyord u . Byro n ' ı n haya t ı n a m a lolacak serüvene bu
a c ı d a n ba ktı ğ ı m ız za m a n onun Yu na n bağ ı msızlı k savaşı kon usu nda k u ş­
ku d uyd u ğ u , bu savaşı yü rüten ler h a kkı nda da büyü k çeki nceleri o l d u ğ u
h a lde n eden bu savaşa katı l ma kta ısra r ett i ğ i n e yen i b i r açı kla ma d a
g et i rebi l i ri z b e l k i . Yara tt ı ğ ı Tü rk m iti o n u n roma ntik k i ş i l i ğ iyle ö y l e s ı k ı
sı kıya bağ l ıyd ı k i , bu m iti yaşa m ı n ı n bir pa rçası h a l i n e dön üştürm e k hem
Osma n l ı l mparatorl u ğ u ' n u n a rt ı k g ü çsüzleşmeye başla d ı ğ ı n ı , hem de Yu ­
n a n bağ ı msızl ı k sava ş ı n ı yönete n lerin ç ı k a rcı ve za ma n za ma n korka k
davra n ış l a rı n ı göza rd ı etmeyi seçti 1 2 •

( 12 ) Hem.oy Drury'ye 3 Mayıs 1 810'da yazdığı bir mektupta şöyle der: «Türkle­
rin bütün kusurlarına sahip fakat onların cesaretinden yoksun bu üçkağıtçı
Yunanlıları seviyorum>. Byron's Works: Letters and Journals, 1, 258. Byron'ın
Yunanlılar ve Yunan bağımsızlık savaşı üzerine söyledikleri için bak. Harold Nicol­
son, Byron: The Last Journery CLondra: Constable, 1948 ) , s. 221 ve s. 229, Nicolson
bu kitapta Yunan bağımsızlık savaşını yöneten değişik grupların kendi arala­
nndaki mücadelenin Byron'ı büyük bir düş kırıklığına uğrattığını anlatır.

34
 VICTOR HUGO'DA TÜRK MİTİNİN PARODİSİ

1 828'de Victo r H u g o Les Orientales ( Doğu Ş i i rl eri ) a d l ı ş i i r kita b ı n ı n

Ö nsözü'nde şöyle yazıyord u :

Devletleri n kaderi n de o l d u ğ u g i bi edebiya t ı n g e l eceğ i nde d e Do­

ğ u , bel k i de çok geçmeden Batı 'da rol a l ma ya n amzetti r. Ü n l ü
Y u n a n h a rbi ş i m d iden Batı ' n ı n ba kışla rı n ı o 'ta rafa çev i rmesine
neden o l m uştur. Ve i şte ş i m d i Avrupa ' n ı n d e ngesi boz u l ma k
üzered i r, zate n del i k deş i k v e çatla k l a rla d o l u Avrupa statü k�
su İ sta n bu l yön ü n d e çatı rd am ıştı r. B ü t ü n k ı ta n ı n a ğ ı r l ı ğ ı Doğ u 'ya
d oğ ru kayma kta d ı r 1 .

Victor H ug o bu satı rla rı pekala Pa ris'teki bi r g azete n i n siyasi sütun la rı­

na da yazıyor o l a bi l i rd i . Türk Dona n ma sı ' n ı n 1 827 N ava ri n yeni lg i s i bel le k­
l erde h ô lô tazeyd i . B u yen i l g iyi izleyen Türk - Rus savaşı nda Rusla r'ı n ba ­
şa rı l a rı Osma n l ı la r'ı n zayıflı kl a rı n ı ortaya çı ka rd ı , 1 828'dek i Yuna n bağ ı m­
sızl ı k sava ş ı nda Yu nan ista n ' ı n başarısı n ı g a ra n t i ledi. Victor H u g o ' n u n Les
Orientales'i b ü t ü n bu ta rihi olayl a rı n a rd ı ndan Oca k 1 829'da yayı m l a n d ı .
Les Orientales' i n önsözü genel l i k l e rom a n t i k b i r b i l d i ri sayı l ı r, a ma
bizim a m a ç l a rı m ız a cı s ı n d a n Doğ u m i t i k u rucul u ğ u n u n bi r bi l d i risi ola ra k
d a görü l eb i l i r. H u g o d a Bec kford g i bi Doğ u 'ya h iç g itmem i şt i . Fa kat Les
.
Orientales' i n yazı l d ı ğ ı ta ri hte a rtı k b ü t ü n öğeleri o l uş m uş b i r Doğ u m it i ve
bu m i tten kayn a k l a n a n sayısız m et i n vard ı . E l i sa beth B ru nea u 'n u n da be­
l i rtti ğ i g i bi Les Orientales'de Byro n etkileri çok a ç ı ktı r. H ug o bu Doğ u fa n­
tazi si n i n sosyo- kü l tü re l yönleri h a k k ı nda şöyle d e r:

B u kitap h a k k ı nda d ü ş ü n d ü kçe -eğer d ü ş ü n meye değerse- ş u

D o ğ u Ş i i rleri ' n i ya ra ta n fa n tezi bel ki d a h a az g a ri p görü necekt i r.

cı> Victor Hugo, Les Orientales, ed. Elisabeth Bruneau C Paris: Didier, 1952 ) , I,
10-1 1.

35
 B u g ü n Doğ u 'yla , ş i md iye kada r o l m a d ı ğ ı ö l ç üde i lg i len i l mekte­
d i r . . . Şa rkiyatç ı l ı k h içbir zam a n bu kad a r g e l işmem işti. Ondör­
d üncü Lou is z a m a n ı n da insa n H el l en ist ol u rd u , şimd iyse şarki­
yatç ı d ı r 2 .

V i ctor H ugo' n u n Les Orientales'i nd e esi n le n d i ğ i m eti n ler Doğ u yol c u l u ğ u

a n ı la rı , özel l i kle d e b u a n ı l a rı n pitoresk ya n l a rı d ı r. H u g o'n u n ş i i rlerinde
Byron 'da bu l d u ğ u m u z k i şisel ve psikolo j i k boyut l a rı b u l a mayız. B i ç i msel
Doğ u fa ntezi l erinden o l u şa n b u ş i i rlerin temel esi n kaynağ ı Byro n , Cha ­
tea u bria nd ve Delac roix' n ı n ta blol a rı d ı r. H u g o da önsöz ü nde Les Orienta­
les'in yaşa n tıdan d eğ i l şa rkiyatçı m e ti n l erde n esi nlend i ğ i n i iti ra f eder:

Bütün b u n l a rı n son uc u n d a Doğ u , h e m imge hem de d üşünce

o l a ra k çağ ı m ı z d üş ü n ü n ü n ve haya l g ü c ü n ü n b i r u ğ ra ş a l a n ı ha­
l i n e geld i . Bu k ita bı n yazarı da , bel ki b i raz d a fa rkı nda o l ma­
d a n , bu u ğ ra şa katı l d ı . Doğu ve Doğ u ' n u n ren kleri t ü m düşün­
ce ve d ü ş l e ri n i k u rca l a r old u ve bu d üşlerle d üş ü nceler o n u n
i ra d esi d ı şı n d a , kôh M usevi, kôh Türk y a da Y u na n , Ara p, h a tt ô
İ spa nyol ren k l e riyle ren k le n d i , ç ü n k ü İspa nya b i l e h ô l ô Doğ u­
d u r; ispa nya ya rı Afri ka l ı , Afrika ise ya rı Asya lı'd ı r 3.

H ug o b u rada d ü şg ü cü n ü n b i r tutkusu ha l in e g e l e n Doğ u mit i n i n kon u m u­

n u da bel i rtiyor: Kutsa l Topra kl a r, T ü rkiye , Y u n a n ista n , İ ra n , A ra p Ya rı m­
adası ve hattô ispa nya . Les Oriental es'deyse H ugo Doğu m itinden en çok
T ü rk m it i n i k u l la na ra k ya ra rl a n d ı . Daha önceki böl ü m le rd e i nceled i ğ i m iz
g ibi T ü rk tema l a rı , özell i k l e Byron'da , psi koloj i k b i r boyut kaza nd ı rı la ra k,
m i t d üz le mi n e g et i ri l m işti. H ug o' n u n Les Ori entales'i n d e bu psikolo j i k bo­
yutu b u lamayız ve son u çta k u d ret, h ı rs, i nt i ka m tema l a rı n ı n Doğ u ta bl o­
l arı g i bi renk l i , süsl ü , fa k a t du ra ğ a n bir b i ç i m s el l i kl e işlend i ğ i n i g ö rü rüz.
Psiko l o j i k boyutta n sa l t d uyusa l boyuta b u kaç ı ş , Les Orientales'i b i r pa­
rod i d e n , i k i nc i sı n ı f b i r ta kl itten i ba ret k ı la r.
Y u n a n bağ ı msız l ı k sava ş ı n ı kutlaya n ş i i rl e r H ug o' n u n · Tü r k m it i n e
o l a n i lg is i n i değ i l H e l l e n i zm ' i n i g österi r. B u n l a r «Ca na ris» , « E nthousias­
me» ( C oş ku ) , ve « Nava ri n » a d l ı ş i i rlerd i r. B u n l a rd a n Osma n l ı d o n a n ma s ı­
n ı n 1 827'de ya k ı l ma s ı n ı kutlaya n « Nava ri n » , . eski Y u n a n ' ı n ka h ra ma n l ı k
v e özg ü rl ü k idea l l eri n i yüceltir . . Yu na n ka h ra ma n ı Ca naris'e övg üden son­
ra Y u n a n l sta n 'ı n özg ü rl ü k şarkıs ı n ı söy l e r:

C onsole-toi : La G rece est l ibre . . .

C onsol e-toi : p l u s d e tyra ns! . .

(2) Hugo, Les Orientales, I , 1 1 .

(3) Hugo, Les Orientales, I , 12.

36
 G reces de Byron et d ' Homere,
Toi, notre soe u r, toi n otre mere,
Cha ntez ! si vot re voix a mere
Ne s 'est pas etei nte a crier.

M üsterih o l ! Y u n a n ista n özgü r . . .

M ü sterih o l . Artı k za l i m le r yok . . .
Sen bacı m ız, sen a n a m ız
Sen Byron'ı n ve Homer'in Y u na n ı
E ğ e r acı l ı ses i n a ğ la m a kta n kısılmadıysa
Şa rk ı söyl e 4•

Tüm Byron hayra n l ığ ı na rağ men H ugo'n u n Byro n 'ı a n la madığ ı n ı görü rüz,
çünkü Byro n ' ı n Y u n a n ista n ' ı m üstebitler o l ma d a n hiç i l g i n e d eğ i l d i r.
Türk z u l m ü kon u s u n u işleyen ş i i rlere d ön d ü ğ ü m üz de « Le V oi l e » , « L'
Enfa nt» ve « La vil l e prise» g i b i yağ m a , savaş ve şiddet m otifl eri n i i şleyen
ş i i rl e ri n i n d ı ş ı nda, Hugo'n u n z u l ü m tema s ı n ı ıByro n g i bi ciddiye a lm a dı ğ ı n ı ,
a rtı k çok k u l l a n ı l m ı ş b i r temayı kon u edi nm en i n s ı kı ntısıyla i nce bi r a la ya
başvu rd u ğ u n u gözleriz. ö rn e ğ i n , « C l a i re d e l une» (Ay ışı ğ ı ) a d l ı şi i rd e :

L a l u n e etoit sereine e t j ou a i t s u r les flots . . .

La fenetre enfin l ibre est ouverte o l a b rise,
La S u l ta n e, rega rd e, et la mer qui s e brise,
La-bas, d ' u n flot d ' a rg ent brede les n o i rs flots .
De ses, doigts e n vi bra nt s'ec h a p pe l a g u i ta re .
E l le ecoute . . U n b ru i t s ou rd fra pp e l e s sou rds echos.
( Les Orientales, s. 623)

D i n g i n d i ay ve d a lg a l a rı n üzeri nde oyn aş ıyord u .

Son u nda özg ürl ü ğ e a c ı la n pencerede m eltem .
S ul ta n ba kıyor v e k ıyıda k ı rı l a n da lga l a r
G ü m üş b i r şerit g i bi ka ra n l ı k s u l a rı s ü s l ü yor.
Gitar i n l eyerek kayd ı pa rm a kla rı n da n . D i n l edi . . .
Boğ u k b i r g ü rü l t ü sa ğ ı r ya n k ı l a ra ça rpt ı .

Sessiz l i ğ i boza ra k s u l ta n ı i rk i l ten g ü rü ltüyü , sulara a t ı l a n b i r çuva l ı n çı­

ka rd ı ğ ı ş i i ri n son dört l ü ğ ü nde a ç ı kla n ı r. Ş i i r, «Ay d i ng i nd i ve d a l g a la rı n
üzerinde o ynaşıyord u » d izesiyl e baş l a d ı ğ ı g i bi biter. Su l a ra ça rp a n b i r
cesed i n ç ı ka rd ı ğ ı ses i n Doğ u 'd a s essizl i ğ i uzun s ü re bozamaya ca ğ ı n ı a n­
latı rken H ugo, Byro n ' u n ters i n e, uza k ve d uyg us uzdu r. Şi i r d üşsel, hatta
d uya rsız b i r gerçeküst ü c ü l ü k le yazı l m ıştır.
( 4 ) Victor Hugo, Les Orientales, Oeuv res poetiques, e d . Pierre Albouy CParis:
Pleiade, 1964 ) , s. 608. Bundan sonra, metin içinde Les Orientales diye anılacak.

37
 « La Sulta n e favorite » ( Başka d ı n ) ş i i ri n de Byro n ' u n çok k u l l a n d ı ğ ı b i r
temayl a , A l i Paşa m itine b i r göndermeyle ka rş ı l a ş ı rız . Ş i i rde, kıska n ç l ı ğ ı n ı
a nca k kıska nd ı ğ ı kad ı n l a rı her g ü n öldürt m e k l e doyura b i len b i r gözde a n ­
latı l ı r. A m a bu ş i i rde de g özdes i n i n her d i l ed iğ i n i ya paca k kad a r köleleş­
m iş , t u t k u l u despot , Byro n ' u n efend i l eri ne kıya s l a çok m u n isti r.
H ug o'n u n tutsa k l ı k teması n ı işleyen ş i i rleri n d e Doğ u motifleri n i i nce
bir alayla yineled i ğ i iyice bel i rg i n leşir. «Ch a n son de p i ra tes» { Kors a n Şa r­
k ı s ı ) pad işa h ı m hare m i ne satı l m a k üzere korsa n l a rı n ma nastı rdan kaç ı rd ı ­
ğ ı bir rah i be h a kkı n d a d ı r.

E l l e va l a i t m i l l e toma ns;
On la ven d i t ö sa h a utesse .
E l l e eut bea u d i re, J e m e meu rs !
De non n e e l l e d evi n t su lta ne . . .
( Les Orientales, s. 620)

B i n tümen e d i yord u ,
o n u ma j esteleri n e satt ı l a r.
Ken d i m i ö l d ü rü rü m , d iyord u ,
ra h i beyke n s u l ta n old u .

« La Ca ptive » d e ( Es i re ) tutsa k l ı ğ ı na i y i kötü razı o l m uş g e n e b i r kadı n ı ,

« Sa ra , la baig neuse»de (Yıka n a n Sa ra ) tutsa k lı ğ ı n kork u l u b i r d ü ş o l m a k ­
t an ç ı k ı p sara y hayatı n ı n l ü ksü ne özentiye dönüşmes i n i v e Sa ra ' n ı n ten­
sel fa n tazi leri n i b u l u ruz.

J 'o u ra i s l e ha mac de soie

Qui se p lo i e
S o u s l e corps pret ö pa mer;
J 'a u ra i s la mel l e ottoma ne
Dont ema n e
U n pa rfu m q u i fa it a i mer.
Je pou rra is folôtrer n u e .
S o u s la n u e ,
Dans l e ru i ssea u d u i a rd i n .
Sa ns cra i n d re de vo! r d a n � l 'om bre
Du bois som b re
Deux yeux s'a l l u me r souda i n .
i l fau d ra it risq uer s a tete
l n q u iete,
Et tout braver pou r me voi r,
Le sa bre n u de l ' h eiduque

38
 Et l'eu n uque
Aux dents blonches, a u front noir!
( L es O rientales, s . 640)

Ya rı bayg ı n vüc ud u m u o kşaya n i pek bi r h a m a ğ ı m olsa. Baş dön­

d ü rücü koku l a r ı n buğ u la n d ı ğ ı b i r sa nd ı ğ ı m . Kara n l ı k orma n ı n
gölges i nde a n s ı z ı n pa rı ldayaca k b i r ç ift gözden korkmadan
ba hçedeki derede çırı l ç ı pl a k oynaşo b i lse m. Çünkü o za m a n be­
ni g özetlemen i n bed e l i , yen içeri n i n k ı l ı cıyl a , beyaz d iş l i , ko ra
a l ı n l ı hadı m ı n e l l e ri n den ö l ü m ü göze o l m a k o l u rd u .

Sara ' n ı n fa ntezi a ğ ı d uyusa l l ı k, tenset l i k, t e m be l l i k, teşh i rc i l i kle ö rü l­

m üştü r. Gene de sa n k i bir Doğ u ta blosuna poz veren cansız bir model
g i bi d i r Sa ra, Byro n ' u n Myrrho ve G ü l n a re's i n i n va h ş i köl e l i ğ i yokt u r onda .
G ü l no re ve Myrrh a 'yı tuts a k eden a ş k ve nefret Sa ra 'da ra hat b i r yaşa m ı n
tutsa k l ı ğ ı n a dönüşm üştü r.
« La D ou l e u r du Pachm> ( Paşa ' n ı n Acı s ı ) ve « Le Derviche>> (De rviş) d e
A l i Paşa m otifi n i n k u l la n ı ld ı ğ ı şi i rlerd i r. « La Dou l e u r d u pacha » , soru l u ya­
n ıt l ı ba lad b i ç i m i nded i r. İ l k dört l ü kte Paşa ' n ı n üzüntü s ü n ü n neden i soru l u r.
Ya n ı t l a ra g öre bu üzüntü ne bi r yen il g iden, n e Azra i l' i n ziya retinden, ne
bir asinin kaçmayı başarm a s ı n d a n , ne de b i r ca·r iye n i n i h a neti nden kay­
n a k l a n m a ktad ı r. Paşa ' n ı n a cısı n ı n neden i en sevg i l i kapla n ı n ı n ö l ü m ü d ü r.
B u k a pla n ı n acı masızl ı ğ ı , vahş i l i ğ i ve bağışla masız l ı ğ ıyla Ali Paşa a rası n­
da Hugo a ç ı k b i r koşutl u k ku ra rsa da, bu koşutlu k Byro n 'dan a n ı msad ı­
ğ ı m ı z A l i Paşa 'yı ca n la n d ı rm a kta n uza ktı r; e n va h ş i kapla nda n bile d a h a
s i n s i v e y ı rtıcı o l a ra k çizd i ğ i Ali Paşa i ç i n Byron e ğ reti leme ku l la n maz.
Childe Harold 'da ka p l a n doğruda n doğ ruya Ali Paşa 'd ı r.
« Le Dervich e » d e A l i Paşa ne redeyse b i r e rm iş g i b i çizi l i r. Ş i i r, Tepe­
d ele n l i Ali Paşa ' n ı n h a l k ı n sevg i gösteri leri a rasında i l erled iğ i n i a n lata n d i­
zelerl e başla r. Derken yaş l ı bir dervi ş Ali Paşa 'ya yak l a ş ı r ve ona şöyl e
der:

Ali - Tepeleni, l u m ieres des l u mieres,

O u i siege su d i va n s u r les m a rches pre m ieres
Don t l e g ra n d nom tou j o u rs g ra nd i t,
Ecoute- moi, vizi r de ces g ue rriers sans n o m b re,
O m b re du padisc h a h q u i Dieu meme est l 'om bre,
Tu n'es q u ' u n c h i e n et q u ' u n m a u d i t.
(Les Orientales, s . 628)

Tepedele n l i A l i, n u rl a rı n n u ru, Diva n 'ı n baştacı, a d ı her g ü n

b i raz d a h a büyüye n . Şu sayısız sava şçı la rı n vez i ri, Ta n rı ' n ı n
gölgesi ola n pad işa h ı n gölgesi, ku lak v e r ba na . Köpeğ i n, la net­
l i n i n tekisin sen .

39
D u yduğ u h a k a retlere ya n ı t o l a ra k A l i Pa şa d e rvişe g i ym esi iç i n k ü rk ü n ü
uzatır. B u !sevi davra n ış H ugo'n u n Al i Paşa 'sı n ı n Byron ' ı n ki nden ne de n l i
u za k o l d u ğ u n u gösteri r.
Byro n ' ı n Turkish Tales' iyle H ug o ' n u n Les Orientales'i ka rşı laştı rı l ı nca
H ug o' n u n yerleşmiş m otifleri k u l l a n ma kta n öte Doğ u m i t i ne yeni bir katkı­
da b u l u n m a d ı ğ ı görü l ü r. H ugo'n u n bu mot i f l eri kulla n ı m ı nda üstün b i r bi­
ç i msel usta l ı k fa kat ölçü l ü b i r uza k l ı k sapta m a k g ereki r. H u g o ' n u n ş i i r­
l erinde Doğu miti n i n böyl e pa rodist b i r i mgesel l i ğ e dön üşmes i , bir ölçü­
de m iti n meta laşması, bi r ö lç üd e d e Nava ri n fiyaskosu n d a n son ra m uhte­
şem ve kudretl i Türk i ma j ı na gölge d ü şmes i yle aç ı k la na b i l i r. Doğu'yu b u
a maçla k u l la n mama k l a b i rl i kte, bu mitin m eta laşaca ğ ı n ı i l k fa rkede n l e r­
den b i ri n i n Byron ol ması i l g i n çt i r. Thomas M oore'a 1 808'de yazdı ğ ı b i r
m e ktupta Doğ u masa l l a rı n ı n iyi sattığ ı n ı söy leyerek M oo re'a Doğu 'ya yö­
n e l mesi n i sa l ık vermi ş ve bu öykü lere uya n a n i lg iyi « h a l k Doğ u l u la ş ıyor»
d i yere k ta n ı m l a m ıştı 5 • V ictor H u g o da Les Orientales 'de m i t i n yayg ı n ve
popüler bütün ögelerin d en yara rl a n d ı . Fa kat Tü rk kudret ve i htişa m ı m o­
t i fi n i pa rod i b i ç i m i n d e i ş le d i . Gerçekten d e Navci rin yen i lg isinden sonra
Avrupa 'da Türk m i t i n i n k u d ret ve i htişam ö ğe l eriyle işlen mesi n e daha az
rastlarız. Çünkü bu n da n s o n ra Avrupa 'n ı n pol it i k soru n u kend i n i Osma n l ı
İ m parato rl u ğ u ' n a ka rşı koru m a k değ i l , Osma n l ı İ m porotorl u ğ u ' n u R u s ve
M ıs ı r t eh d id i nden koru ma k olm uştur 6 • Kava la l ı M eh m e t Ali Paşa 1 832'de
s a raya ba şka l d ı rı n ca Bôb-ı A l i l n g i l te re'den ya rd ı m istemiş, Pa lmerston
parlamentoda b u yard ı m ı n veri l mesi gereğ i n i savu n m uş fa kat önerisi n i ka­
bul ett i remem işt i . Pa l me rston , İ n g i ltere Osma n l ı l a ra ya rd ı m etmezse Os­
manlı pad i şa h ı n ı n Rusya 'd a n ya rd ı m i steyece ğ i nden ve Osma n l ı İ m para­
torl uğ u ' n u n üzeri nde Rusya ' n ı n n üfuz u n u n a rtaca ğ ı ndan korkuyord u . Bu
korkusu gerçek l·e şti d e. Fra nsa M eh met A l i Paşa 'yı destekleyip, İ ng i l tere
d e i l g i s iz ka l ı nca, i l . Ma h m u t Mehmet A l i ve o ğ l u İ bra h i m Pa şa 'yı a n ca k
Ruslar' ı n ya rd ı m ıyla yeneb i l d i . 1 833'de i mza l a na n H ü n kô r İ s kelesi A n l a ş­
ması'nda Rusya ' n ı n h e rh a n g i bi r sa l d ı rıya u ğ ra ma s ı h a l i nde Boğazları n ya­
ba n c ı savaş g e mi leri n e kapatı l a ca ğ ı n a i l i ş k i n g iz l i b i r h ü k ü m va rd ı . B u
h ü km ü n a çığa çı kmasıyla Tü rk-Rus ya k ı n laşması n ı n Avrupa'da ya ra tt ı ğ ı
ted i rg i n l i k yayg ı n laşt ı . H ü n kô r iskelesi An laşması ' n ı n imza la nd ı ğ ı y ı l o l a n
1 833, Alphonse de La m a rt i n e ' i n Voyage e n O rient'ı n ı n ( Doğu 'ya Yolcu l u k )
da bası l d ı ğ ı y ı l d ı r. Bu kita bı n ı n ya n ı s ı ra , La ma rt i n e' i n t ü m s i yasi yaşa m ı n­
da Doğ u uzma � l ı ğ ı na soyu n ması da Tü rk m it i n i n ondokuzuncu yüzy ı l d a na­
sıl pol iti k l eşti ğ i n i gösteren o l g u l a rd a n biri d i r.

(5) «The publick is orientalizing• The Life, Letters and Journals of Lord Byron
C Lord Byron'ın Hayatı, Mektuplan, Anıları> CLondon: Murray, 1920) , s. 193.
(6) Matthew Smith Anderson, The Eastern Queıstion : 1 774 - 1923 CDoğu Sorunu :
1774 - 1923) CNew York : Macmillan, 1966 ) .

40
 v

LAMARTİNE VE TÜRK MİTİNİN

POLİTİZASYONU

Roma ntikl erin ya ba n c ı , uza k, yasa k ve ürkütücü ola n a d uydu kl a rı i l g i ,

k u şkusuz, D o ğ u m iti ndeki Vathek t ü rü nd e n nevrozl a rı bes l ed i . Yaşa m ı
o l a bi ld iğ i n c e öznell eştiren rom a n t i k ler böylece sanatı k üç ü k v e g üncel a y­
rıntı l a rda n soyutl a d ı kları n ı , sa nata g ü ncel gerçekl i ğ i a ş a n b i r yer verd i k­
leri n i d ü ş ü nü yo rl a rd ı . Kişi n i n d e g üncell i ğ i n k ı s ı r y a şa m ı n dan a nca k ola­
ğa n d ı ş ı yön l erin i g e l iştirere k k u rt u l a b i l ec eğ i n e i na n ıyorl a rd ı . Ö rn eğ i n
C h a rl es Nodier Revue d e Pa ris 'de ç ı k a n ü nlü yaz ı s ı nd a fantast i ğ i n kişi
i ç i n önem i n i şöyle bel i rtm işti :

Fa ntast i ğ e eğ i l i m ve doğa l ve rastl a ntısa l d u ru m la ra göre bu­

n u uya rıa ma yeteneğ i k i şide doğuşta n va rd ı r. B u on un yara t ı c ı ­
l ı ğ ı n ı n t e m e l t a ş ı ve sosya l yaşa m ı n ı n s ı k ı nt ı l a rında n k u rt ulma­
sı i ç i n ta n rı verg isi b i r yeteneğ i d i r 1•

işte romanti k l eri n a lg ı la d ı ğ ı biçim iyle «öl ü msüz» ve «fantast i k » Doğu, sa­
natç ı n ı n ben l i k a ra yışı ve a ş k ı n b i r g erçekl i ğ i ya k a l a ması i ç i n en elverişl i
·
temayd ı . Gere k gerçek g erekse d üşsel Doğ u yol c u l u ğ u öyk ü l eri nde h e p bu
ben li k a ra yışı egemend i r. Batı 'n ı n tüm üyle karşıtı o l a n Doğ u 'ya yap ı l a n
yol c u l u k N e rva l 'i n ded i ğ i g i bi bel k i d e d ö n ü ş ü o l ma ya n b i r kaçıştı . « [ Arka ­
daşları mda n biri] , XXX. Pa u l , ben; eve dönd ürmek iste d i a ma ona geri d ö n ­
meyeceğ i m i söyled i m . 'Nereye g id iyo rs u n , ' dedi ba n a , ' Doğ u 'ya ' , [ded i m .] » 2
Doğ u ondokuzuncu yüzyı l rom a nti k yaz ı n ı n a böyle bir fa ntasti k kavra m lar
d izisi o l a ra k ya n s ı d ı . Bu fan ta sti k özl e m ler ister H ug o ' n u n k u l l a nd ı ğ ı g ibi
salt biçimse l , egzotik öğelerle, ister La m a rt i n e ve Fla u bert'deki g i b i ben l i k

(1) Charles Nodier, D u Fantastique e n litterature CEdebiyatta Fantastik) Revue

de Paris , Kasım 1830, s. 221.

(2) Gerard de Nerval, Aurelia, Oeuvres C Paris: Peliade, 1952-56 ) , c. 1, s. 362.

41
a ra yı ş ı n d a , i sterse Byron ve Nerva l 'de old u ğ u g i b i bir t ü r Doğ u nevroz u n ­
d a d i l e gels i n , bu yaza rların hepsi için Doğ u «ölü msüz» v e «değ işmeZ»
Doğu 'yd u . Ama ondok uzu nc u yüzy ı l da yaşa n a n ta rihi gerçekler bu « ö l ü m­
s üz» m it i k Doğ u'yla çel i şt i . M it i k Doğ u söylem i n i n ya n ı s ı ra b i r d e pol i t i k
D o ğ u söyl e m i vard ı ·.ve bu i k i ncisi g ü n ü n pol i t i k gerçekleri ne g öre değişi­
yord u. La ma rtine, Nerva l , Gautier g i b i en rom a n t i k yaza rla r b i l e b u değ iş­
ken pol it i k Doğ u söyl e m i n den etk i l e n mekten kaç ı na m a d ı la r.
Kava la l ı Mehmet A l i Paşa isya n ı n ı n Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u 'nda ya­
rattığ ı b u na l ı m ı n Avrupa 'da kaygıyla izle n d i ğ i 1 832 yı l ı nda Al phonse de
La mart i n e Tü rkiye'ye doğ ru yola ç ı ka ra k ü n l ü Doğu yolcu l u ğ u n a başla d ı .
K ı rk yaşındaydı v e ya pt ı ğ ı yol c u l u ğ u n a rt ı k iyiden i yiye yayg ı n la ş m ı ş Do­
ğ u mod a s ı n a uyg u n l uğ u n u n b i l i n c i n d e ve b i raz da sıkı ntısı i çi ndeyd i . Yol­
c u l u k a n ı la rı n ı a n lattı ğ ı Voyage en Orient' ı n önsözünde bu y üzde n n e re­
d eyse özt.:ı r d i ler g rbid i r. Ken d i a n ı i a rı n ı benzerleri nden a y ı rm a k i ç i n b u
a n ı la rı n özne l l i ğ i n i ve yolcu l u ğ u n u n kend i s i i ç i n a y n ı zamanda b i r « İ C yol­
c u l u k » oldu ğ u n u v u rg u laya ra k kita bına baş l a r.

İ ç yaşa ntı m ı n büyü k b i r aşa ması ola ra k her za man b i r Doğ u

\ yolcu l u ğ u d ü ş l ed i m . Kafa mda b u g üzel yerlerde gecen b üyük
b i r desta n k u ru p d u ruyord u m . T ü m d i ni ve felsefi kuşku l a rı m ı n ,
kafa m ı k u rca laya n k a rmaşık soru la r ı n çözüm leri n i n , o rada b u­
l u n u p uzlaşaca kla rı n ı sa n ı yord u m. En önem l isi o rada büyük ş i i ­
ri m i n ren k leri n i e l d e edecektim , ç ü n k ü y ü reği m i ç i n yaşa m na­
sıl aşk d emekse, ru h u m için d e öyles i n e şiir demektir. Eğer
bir g ü n bir meza r taşı na layı k o l u rsa m , Ta nrı, Aşk ve Ş i i r bu
taşa kaz ı l ma sı n ı isteyeceğ i m yegône sözcüklerd i r.3

La ma rt i n e kuşku suz Doğ u miti n i n romantik reto r i ğ i n i bir ölçüde i çte n l i k ­

l e ku l l a n ı r. Doğu yolcu l u ğ u na başla rke n , k i şisel bi r a ra yışa da başl a d ı ­
ğ ı na , b u yolc u l uğ u n u n k i ş i l i ğ i üzeri ndeki etki leri n i a n la t ı rke n de a rayışı­
nın ta m a m l a nd ı ğ ı n a i na ncı içte n d i r. Gelg e l e l i m Doğ u yolcu l u ğ u retori ğ i n i
s i yasa l yaşa m ı nda b i r propa g a n d a u nsuru o l a ra k k u l la n ma fı rsatı n ı da h i ç
kaçırmaz. Ken d i n i üst ü n ve b i l g e kişi ola ra k ta n ı t ı r, ç ü n k ü Doğ u 'yu ta n ı ­
m ıştır.

Bu kita pta ru h um u n görd ü ğ ü y üce ve zorl u eğiti m i , ka l b i m i n

derin izl e n i mleri n i a n lattı m . Orada ( Doğu'd a ) d i n l e r, ta ri h , tö-

(3) Alphonse de Lamartine, Souvenirs, impressions, pensees et paysages pen­

dant un voyage en Orient (1832-1833) , ou notes d'un voyageur C Bir Doğu Yolculu­
ğundan Anılar, İ zlenimler, Düşünceler, Manzaralar, ya da Yolcu'nun Notları C Pa­
ris: Hachette, 1859) , I, s. ıo. Bundan böyle metin içinde Voyage en Orient diye
anılacak.

42
 re ve g el e n e k ler, i nsa n la rı n geçird i ğ i a şa m a l a r üzeri ne yaptı­
ğım ça l ı ş m a la rı n h iç b i ri boşa g itmed i. D ü ş ü n c e n i n d a r ufu k la­
rı n ı geçm işiyle h esa p laşmaya zorla ya n , i n a n ç l a rı n ı tekra r göz­
den geçirmeye ite n v e yen iden biçimlen d i ren bu ça l ışma l a r d ü­
ş ü n ceyi d ü ş ü n ceyle, y e n i yerl erle, o l g u l a rl a , za m a n , töre,
i n a n ç l a rla k ı yaslaya ra k g erçekleşti ve bunun b i r d i rh e m i bi l e
yol c u n u n , şa i ri n , fi lozofun g e l işim i n d e boşa g itmed i ; b u n l a r
o n u n gelecektek i ş i i r v e fe lsefes i n i n öğeleri h a l ine g e l d i.
(Voyage en Orient, 1, 3-4)

Yuka rı da ki a l ı ntı ondokuz u n c u yüzyı l ı n b i r Doğ u rönesa nsı ndan be klenti­

leri n i özet l e d i ğ i kada r La m a rtine '.in kend i n i böyle bir rönesa n s ı n baş söz­
cüsü o l a ra k görd ü ğ ü n ü de gösterir. Volney'i izleyen şa rkiyatç ı l a r a ra s ı n ­
d a Doğ u ' n u n yen i b i r felsefe n i n temel taş l a rı n ı o l u şt u racağı tez i n i n e n
ateşl i sav u n ucusu La marti n e' d i r. Ama bu La m a rt i n e ' i n Doğ u 'ya ba kışı n ı n
d eri n çeli ş k i lerle d o l u olması n ı e n g e l lemez. Bu çel iş k i lere Voyag e e n Ori­
ent'ı i ncel erken s ı ra s ı g e l d i kçe değ i neceğ i m .

Doğu k ü ltleri n , m ucize l e ri n v e hatta bat ı l i n a n ç l a rı n ü l kesi d i r.

Orada d ü ş g üc ü n ü b i ç i m lend i ren büyük d üş ü n c e d i n d i r. Bütü n
bu i n sa n la rı n yaşa m ı , k a n u n la rı ve g e l e nekleri d i ne daya l ı d ı r.
Batı h iç b i r za m a n böyl e olama m ıştı r. Neden? Ç ü n k ü b u nlar
daha i l ke l , daha ham bir ı rkt ı r, kök l e ri n den h ô l ô kopa m a m ı ş
ba rba rla rı n çoc u ğ u d u r. Bat ı 'd a h iç b i r ş e y yerl i yeri nde d eğ i l­
d i r, i nsani fi kirl e r ö n d e d e ğ i l sond a gel i r. A l t ı n ve d e m i r, h a ­
reket v e g ü rültü ü l kes i d i r Batı. Doğu 'ysa d erin tefek k ü rü n , sez­
g i n i n ve i ba deti n . Fa kat Batı dev a d ı m l a rla i lerlemektedi r. An­
ca k Orta Cağ ka ra n l ığ ı n ı n birbi ri nden a yı rd ı ğ ı d i n i le a k ı l , ger­
çeğ i n , ayd ı n l ı ğ ı n ve sevg i n i n ba ğ rı nda kuca k l a ş ı nca , Ta n rı ' n ı n
i l ô h i sol u ğ u tekra r d ü nyaya ruh verecek , erde m , uygarl ı k ve
deha h a ri ka la rı ya rata c a kt ı r. Dileri m böyle o l u r.
(Voy.a ge en Orient, i l , 74-75)

Böylece La m a rtine Batı ' n ı n a ra d ı ğ ı ma nevi değeri n Doğ u 'da b u l u na bi lece­

ğ i n i öne s ü rer. Batı Doğ u 'ya ya k l a ş a ra k d i n l e a k l ı , b i l imsel i lerlemeyle i n­
sa n c ı l b i r fe lsefeyi, ma kineyle i n sa n ı b i rleşt i rm e l id i r. Gelge l e l i m La ma rti­
ne'in Doğ u 'yla Batı 'yı ya k laştı rma i d ea l i bu yaklaşmada iki ta rafı eşit gör­
müyord u. Ç ü n k ü La marti ne'e g öre B,a tı gerçeğ i n ve a k l ı n ı ş ı ğ ı olara k Do­
ğ u 'yu ayd ı n latm a l ıyd ı . Çok geçmeden La mart i n e Batı 'ya « k u rta rı c ı l ı k » gö­
revi yü kle di ğ i g i b i , Doğ u-Batı ya kı n laşması n a söm ü rgeci siyaseti de ek­
led i ; öyle ki Voyage en Orient 'ı n bas ı l ı ş ta ri h i n den on yı l sonra Doğ u-Ba­
tı ya k ı n laşması n ı n prog ra m ı n ı , Fra ns a ' n ı n Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u ' n u n han-

43
g i bölgeleri n i kurta raca ğ ı n ı ha rita üzeri nde gösterece k kada r somutlaş­
t ı rd ı .

Doğ u rönesansı retoriğ i a rd ı nda La m a rti n e Byron 'a k ı yasla çok da­
ha dengel i ve p la n l ı bir Doğ u s i yaseti izl e m i şti r. Gençl i ğ i nd e yazd ı ğ ı L'Hom­
m e O n sa n ) ş i i ri nd en baş l a ya ra k yaşl ı l ığ ı n ı n Le Nouveou Voyage en O ri­
ent ( Doğ u 'ya Yen i Yolcu l u k ) u na kadar La m a rt i n e, Byron 'a aza l ma ya n bir
i l g i ve h a yra n l ı k d u ym uştur. Fa kat Byron, sa n k i onun k i şi l i ğ i n i n her a n de­
netle n m esi ve dengelen mesi g ereken teh l i ke l i b i r yön üydü. G en ç l i ğ i nde,
Byron ' ı ı s l a h a macıyla La ma rt i n e ' i n Childe Harold'a eklediği bir son k a n to
'
va rdı r. Le Dern ier chant du pelerinage d'Harol d (Ha rol d ' u n H a c Yolc u l u ­
ğ u ' n u n Son Şa rkıs ı ) a d ı n ı verd i ğ i bu ş i i ri n d e C h i lde H a ro l d ' u son u nd a
ı ş ı ğ ı g örüp pişma n ola n , usla n ı p d i n e dönen bi r g ü n a h kô r o l a ra k çizd i .
Doğ u yol c u l u ğ u n d a da Lam a rt i n e Byro n ' ı n ta m tersi a rayış l a ra yön e l d i :
serüve n yeri n e huzur, isya n ye rine uzl a ş ı m , k u ş k u yeri ne i n a n ç . Böylece
La m a rtine, Byron' ı evc i l l eşti re mese bile, Byro n ' ı n Doğu 's u n u evc i l leşt i r­
m eyi başa rd ı .

La ma rtine Doğ u yolcu lu ğ u na ç ı kmadan önce Fra nsa 'da k i s iyasi

a ma ç l a rı nda da çok idd ia l ıyd ı. Başka bir rom a n tik İ n g i l iz yaza rı n a , S i r
Wa l ter Scott'a adad ı ğ ı ş i i ri nd e , siyasi özlem leri n i acı k seç i k d i le g et i ri r.
B u ş i i ri , Tem m uz l h t i lô l i ' n i n h a berleri Doğ u 'da kendisine u la şt ı ğ ı za m a n
yazm ı şt ı . Ş i i rde a rt ı k m i l l etleri n baş ı n d a n e şa i r n e de p eyg a mberleri n
k a l d ı ğ ı nda n ya kı n ı r 4 • Son ra da n , fa lcı Lad y Sta n h ope'la görüşmeleri n i
a n latı rken , çölde yaşaya n bu g a ri p İ ng i l iz soylu s u n u n be klenen şa i r ve
peyga m berin La ma rtine o l d u ğ u keha neti n d e b u l u nd u ğ u n u a n latır.

Doğ u yolcu l u ğ u n u n La ma rt i ne'de bı ra kt ı ğ ı en ka l ı cı iz Doğ u 'dayken

geçird i ğ i d i ni d ön üş ü m d ü r. La m a rtine zaten g en ç l i ğ i n den beri kuş kuyla
ba ktı ğ ı Kato l i kli k'i Doğu yolc u l u ğ u sırası nda yad s ı d ı ve m isti k - pa n te­
ist bir d i n e i n a n d ı . B u ye n i din a ra yışı i ç i n d eyke n M üs l ü ma n l ı k' ı çağ da ş l a rı
a ra s ı n d a en ya nsız ve ö n ya rg ısız d eğerl e n d i rebilen birkaç kişiden b i ri o l­
d u . A . J . G eorge Lamartine and Romantic U n animism a d l ı kita bı nd a La­
m a rt i n e ' i n d i ni kuş k u l a rı n ı n 1 82 1 'den başlaya ra k gel i şt i ğ i n i söyler 5 • Ray­
mond Schwa b da aynı f i k i rded i r 6 • J ea n B ru neau ise La mart i n e ' i n ömrü­
n ü n son u na d ek ben i mseyeceği ye n i d i n e Doğ u 'da kavuşt u ğ u k a n ısı nda ­
d ı r. 7

(4) Les nations n'ont plus ni barde ni prophete; Paur enchanter leur route et
marcher a leur tete. ( Voyag e en O rient, I, s. 270) .
( 5) Albert J. George, Lamartine and Romantic Unanimism C Lamartin ve Roman­
tik Ünanimizm l C N ew York : Columbia University CParis: Payet, 1950 ) .
(6) Raymond Schwab, La Renaissance orientale CParis: Payet, 1950 ) .
C7l Jean Bruneau, Le .. conte orientaz,, de Flaubert C Flaubert'in Doğu Masalı)
C Denoel, 1973) , s. 29.

44
 La marti n e ' i n yol c u l u k notla rı başta n sona pa nteist coşku larla dol u­
d u r. Voyage en Ori ent'da doğa hep Tan rı ' n ı n va rl ı ğ ı n ı n yad s ı n a maz bir
ka n ı tı ola ra k görü l ü r.

Bütün doğa ca n l ı . Tüm doğa d uyuyor ve d ü şü n üyor. B u n u gör­

meyen h içbir za m a n ya ratı c ı l ığ ı n deri n l i kleri n i a nla ma m ı ş d e­
mekti r.
(Voyage en Orient, 1 , 31 )

Doğ a , Ta n rı 'ya ta pı n ı laca k bi r yerd i r:

Tek Ta n rı a n layışı n ı n . . . İ nsa n e l iyle yap ı l m ı ş ta pı na kl a ra i hti­

yacı yo ktu r, t ü m doğa O'na ta p ı n a n bi r tap ı n a kt ı r.
(Voyage e n Orient, 1 , 1 1 4)

D eğ i ş i k d i n lerin tap ı n a k l a rı n ı ka rşı laştı rı rken La ma rt i n e ca m i l eri n is­

l ô m iyet ' i n ru h u n u ya nsıtt ı ğ ı n ı söyler. Ona göre ca m i l er «sade ve u l vi d i r. . .
t e k ve evre nsel Ta n rı 'ya i na na n b ü t ü n i n sa n l a rı n d ua edebilecekl eri ve
tefekküre d a l a b i l ecekleri yerlerd i r. (Voyage en Orient, i l , 1 96) Baş ka bir
yerde d e La m a rtine, müezzi n i n i nsa nca ses i n i , katedra l l e rdeki «apta l » ve
« ru hsuz» ca n seslerine yeğled i ğ i n i s öyler 8•

Bu g özlem l erin e daya n a ra k La m a rtine ' i n yen i seçtiğ i m istik ve pa n­

teist i na n ç siste m i n i ken d i n e Katol i kl i k'ten da ha ya k ı n bu l d u ğ u n u söy­
l eyeb i l i riz. On u n M üs l ü m a n l ı kta hayra n o l d u ğ u d iğer bi r erdem d e tevek­
k ü l d ür. La mart i ne da ha g e n ç l i ğ i nd en beri Tevrat'ta k i Eyyub'u n öyküsüne
ve Eyyub'u n i nsa n üstü bi r tevekkü l l e Tan rı ' n ı n gönderd i ğ i bütü n felô ketle­
re katl a n ı ş ı na büyük b i r i lg i d uym uştu 9 . Doğ u yol c u l u ğ u s ı ra s ı n d a kızı J u­
l i e tübe rk ü l ozda n ö l d ü ğ ü za man bu a c ı ya a nca k Eyyu b ' u n tevekk ü l ü y l e
lslô mi tevekkü l a n la yı ş ı n ı bi rleşti rerek katla n a bi l d i ğ i n i söyler. J u l ie ' n i n ö l ü ­
m ü üzerin e yazd ı ğ ı « La Mort d e J u l i e» d e La ma rti n e k e nd i n i Eyyub'la
özdeşleşt i ri r. Gen e bu a c ı olayla i l g i l i ola ra k uzun u z u n T ü rk l er' i n ıtevek­
kül felsefesinden söz eder. Ona g ö re t eve k k ü l Türk le r' i n e n bel i rl eyici özel­
l i ğ i ve en temel erdem i d i r.

i n sa n bu a d a m l a rı n (Türkleri n ) ki mseden sa k l ı l a rı olmadı ğ ı n ı se­

ziyor: O n l a r g üç l ü o l d u k la rı i ç i n a c ı k yüre k l i d i rler; g üç leri de
h içbir za man kendi yetenekleri n e g üven memel eri n d e n , her
zama n kader ded i k leri ve her şeyi yön etti ğ i ne i na nd ı kla rı Ta n-

(8) Lamartine, Des Destinees de la poesie C Şiirin Geleceği ) CParis : Gosselin,

1834 ) ' &. 25.
(9) «Le Desespoir,• «La Providence a l'homme, ,. ve cNovissima Verba,. şiirlerin-
de.
45
 rı 'ya bel ba ğ l a m a l a rı nd a n i ler i g e l iyor. B i r Tü rkü o n Avru pa l ı­
n ı n a ra s ı n a koy u n , o n u h e r za m a n asa leti nden, fi k ri n i n y ü z h a t­
l a rı na s i n m iş c i d d iyet i n d e n , sade ve a s i l ifa d es i n den ta n ı ya bi­
l i rs i n iz.
(Voyage en Orient, 1, 3 1 2 )

T ü rk ler'e bu övg üyü yazd ı ğ ı s ı ra la rda- La m a rt i n e Doğ u Sorun u üzeri nde

d e d ü ş ü n üyord u. 1 833'de, Osma n l ı İ m pa ro torl u ğ u ' n u n nas ı l bölü neceğ i n e
ve h a n g i Avru pa devletleri n i n n erel e rde koloni k u raca ğ ına i l iş k i n b i r pro­
j e yaz d ı ve bu projeyi Batı ' n ı n Doğ u 'yu koru ma ve k u rtarma m i syon u re­
toriğ i y l e çağdaşlarına s u n d u. Bu kon uda k i siyasi fi k i rl�ri n i n Doğ u u yg a r­
l ı ğ ı na övgüsüyle nas ı l çel işt i ğ i n i görmek i ç i n La m a rti ne' i n Fra nsız pa rla­
m entosuna getird i ğ i kolo n izasyon ön eris i n i i ncelemek gerekir. La mart i n e
p rojeyi şöy l e sun uyord u :

Gelecek, genel ola ra k za m a n l a v e o la yla rla ortaya çı k ı p a ç ı k­

l ı ğa kavu şa n , fa kat biz i m za ma n ı n d a çözemed i ğ i m iz h a rflerle
geçm işte yazı l ı d ı r. Avru pa, b i r za m a n l a r va r olan d üzen i esk i
ha l i ne dön üştü recek, yeri ne a l d ı ğ ı Roma İ mpa ratorl u ğ u ' n u n
g e rçekleştird i ğ i ya pıyı değişi k b i r fetih ru h u yla yen i başta n
k u raca kt ı r. izl e ri ne b i r za m a n l a r K ü ç ü k Asya ' n ı n bütün k ıyı la­
rı n da yü ksel e n Roma siteleri n i n y ı k ı n t ı l a rı nda rastlad ı � ı Roma
d ü nyası n ı yen iden c a n l a n d ı racaktır. Bu es ki d ü nyayı , bu evren­
sel impa ra torl u ğ u silah zoru y l a , kısır şan, şöh ret h ı rsıyla de­
ğ i l , ışığ ı n ı n d oğ a l üstü n l üğ ü , cömert l i ğ i ve i nsan sevg isiyle
yen iden ya rataca kt ı r. Modern Avrupa eski Roma 'd ı r. Ö zel l i ğ i
ça l ı ş ka n l ı k ve uyg a rl ı kt ı r. Roma ' n ı n k i n den d e üst ü n y ü ce b i r
öze l l i ktir bu . Ba yla r, Avrupa ken d i n i iyi değerl e n d i rs i n , o n u en­
gellemek isteyen kıska n ç ve kısır pol i t i kaya s ı rt ı n ı dön ü p Asya
ve Afri ka'yı kolon ize etsi n ; bu terked i l m i ş k ı y ı l a ra , ça l ış ka n lı ğ ı­
n ı n ürün leriyle, soy l u tutk u l a rı y l a , uyga rl ığıyla ve i lerici d i n iy l e
yay ı l s ı n . V e s i z , Bay l a r, Doğ u ' n u n dört b i r ya n ı nda fi l iz l e n meye
başl a m ı ş ola n , ve ö n ü n üze i l k kez g et i rmekten g u ru r d uyd u­
ğ u m bu fi k i r teri be n i mseyere k bu ku tsa l insa n l ı k zafe ri n i n ba­
10•
ş ı n a geç i n

B u konuşma La ma rti ne'i n yüze y deki Doğ u h ü m a n izması n ı n nas ı l siya si

p l a nda som ut bir şar kiyatç ı lığa dön üştü ğ ü n ü g österi r. Bu, k ü l t ü r- em per­
ya lizmi i ç i n bütü n te ri ml eri 'ta ma m b i r Haç l ı çağ rı s ı d ı r La m a rtine' i n kon u ş­
mas ı . Kafa s ı n d a k i Batı ş i m d i den D oğu ' n u n efe n d i s i d i r.

( 10) Lamartine, Vues, disc ours et arti cles sur la question d'orient CDoğu Sorunu­
na İ lişkin Görüşler ve Yazılar) C P aris : Goss elin, 1840) , ss. 31-32.

46
 Doğ u 'd a y ke n , La mart i n e Fra n s ı z Pa rla mentos u 'na Berg ue temsi lcisi
seçi l d i ğ i n i öğrendi . Fra nsa 'ya döner dönmez başlayaca k siyasi yaşa m ı be­
l i rl i b i r s i ya s i görüş ve prog ra m o l uşturmas ı n ı g e re kt i riyord u . Voyage en
Orient'da da yolcu l u ğ u n u n büyü k bi r böl ü m ü n ü siyas i kon u l a rı d ü ş ü n mek­
l e geçird i ğ i n i söyler.
La ma rtin e siya si f i k i rleri n i Voyage en Orient'da serg i lemeden önce,
Sur la politique rationnelle (Ak ı l c ı Pol i tika) a d l ı k ita pta dile geti rd i . Bu
k itapçıkta , yaşa d ı ğ ı cağı n b ü y ü k değ işim lere g ebe, b u n a l ı m l ı bir cağ o l d u­
ğ u n u ö n e s ü rd ü . Çağdaşla rı n ı n çoğ u g i bi o da tera kk i felsefesi n e i na n ı­
yord u ve «tera kk i » yl e b ü t ü n top l u msa l hasta l ı k l a rı n sona ereceği b i r
a lt ı n cağ ı n d üş ü n ü kuruyord u . Ve gene çağdaşl a rı n ı n k i g ibi La ma rti n e' n i n
«tera kk i » d üş l eri d e elitistti . «Tera k ki » o n a göre a ncak b ü y ü k b i r l i de ri n
önderl i ğ i n de m ü m k ü n d ü r. Voyage e n Orient'da Avru pa ' n ı n top l u m s a l b i r
b u na l ı m ı n eşi ğ i n d e olduğ u n u ve a nca k büyü k b i r l i derin b u buna l ı m ı en­
g e l l eyebi l eceğ i n i söyler. Ona göre Avrupa b i rb i ri a rd ı n d a n gele n top l u m­
sa l b u n a l ı m ları n son u nda a yd ı n l ı ğ a kavuşaca ktır, fa kat bu ışığ ı n kayna ğ ı ,
büt ü n b u na l ı m işa retleri n i g ö rüp değerlend i rebi l en v e görevi çağdaşla rı n ı
uyarm a k ola n filozof-şa i rd i r.

İyi b i r siyasetçi cağ ı n d ra m ı n ı n oyna n d ı ğ ı sa h n eye uza kta n

baka b i l m e l i , g e l işme leri g öreb i l m e l i d i r. Ö nceden b i l mek i m kô n­
sızd ı r, ç ü n k ü bu Ta n rı 'ya mahsustu r, fa kat önceden görm e k
m ü mkü n d ü r, bu yete n e k i nsana verg i d i r.
(Voyage en Orient, i l , 1 7 1 - 1 72)

Doğ u Soru n u ' n u ta rtışma kon u s u h a l i n e geti rmek i ç i n çok büyü k bir i le­
ri görüş l ü l ü ğe g e re k yokt u , ç ü n k ü bu e n g ü ncel soru n la rd a n bi riyd i . La­
mart i n e a yrıca ekonom i k koşu l l a rı n da Fra nsız top l u m yap ı s ı n ı zorlad ı ­
ğ ı n ı n fa rkı ndayd ı . «Bütün Avrupa b i r buna l ı m ı n eşiği nded i r» derken zaten
sanayi devri m i n ; izleyen işçi hareketleri n i kastediyord u .

işçi l er, a ristokrat, despotik v e teokrati k yöneti mlerd e yaşa m­

la rı egeme n g ü ç l e rden b i ri ta rafı n d a n g üvence a ltına a lı n m ı ş
o l d u ğ u v e işveren leri n koru ma s ı n d a yaşad ı k l a rı iç i n fa rked i l­
memiş ka l a ba l ı k b i r s ı n ıf . i şveren leri n bastı rı l m ı ş o l ması ve bi­
reyc i l i ğ i n etkisiyle bug ü n başı boş ka l m ı ş bu s ı n ı f h i ç o l m a d ı ğ ı
kada r da kötü d u ru m d a d ı r; asg a ri g e re ks i n i m lerine kavu şa­
madan hak ve özg ü rl ü k l erine kavuş m u ştu r ve bu i ğ rene bi rey­
c i l i ğ i n yeri n i sosya l izm a la n a kada r bu s ı n ı f top l u m u sarsmaya
d evam edece kt i r.
(Voyage en Orient, 1 1 , s. 500)

47
Gelgel e l i m La marti n e ' i n sosya l izmden a n l a d ı ğ ı , eg emen s ı n ıfı n işçi s ı n ı fı­
nı koru masına a ld ı ğ ı h i m a yeci ve e l itist bir siste m d i . St. S i m onc u la r' l a g i­
riştiği ta rtışma l a rda özel m ü l kiyeti sav u n m uş ve m ü l kiyet kon u s u nda sos­
ya l izm a n layışı n ı n St. S i m onc u la r' ı n k i n d e n a yrı l d ı ğ ı n ı her za m a n v u rg ula­
m ıştı u . Lam a rt i n e sosya l izm teh l i kesi n i aynı za ma nda bireyci topl u m u n
e k si k l i k le ri n i d e g i derecek b i ç i m d e savuşt u ra b i l mek i ç i n topl umsa l ya r­
d ı mlaşma önerir.

Ya rd ı mlaşma, sosya l izm bud u r; ben ci l l i ks e b i reyc i l i kt i r. Ya r­

d ı m laşma , s i ya set g i bi , k iş i yi t e k başı na bı ra km a ma y ı , ya rd ı m ı­
n a koşmayı, va rlı k l ı i l e yoksu l a ra s ı nd a eşit l i kçi b i r d e ng e k u r­
m ayı öngörü r v e va r l ı k l ı ya der k i : «Sen va rlı ğ ı n ı koruya ca ksı n
ç ü n k ü orta k m ü l k iyetçi tat l ı rüya l a ra rağ men m ü lkiyet bug ü n e
d e k top l u m u n e n vazgeçi l m ez d i reğ i o l m uştur, o nsuz n e a i le,
ne iş, ne de u yg a rl ı k va rd ı r.» Fa kat ş u n u da ekler: «Ama u n u t­
mayaca ks ı n k i m ü l kiyet ha kkı ya l n ız s e n i n değ i l büt ü n i nsa n­
l ı ğ ı n ya ra rla n m a s ı i ç i n k u ru l m u ştu r, m ü l kiyete a d a l et, ya ra rl ı­
l ı k, paylaşma , h erkese i m kô n i l keleri n e uyara k sa h i p olaca k­
s ı n . . . m ü l kiyet h a k k ı n ı n da üstündeki b i r ha kka, i nsa n l ı k h a k­
k ı n a sayg ı d uyaca ks ı n .
(Voyag e en Orient, i l , s. 5()(}-0 1 )

La m a rt i n e soru n u n bu i d ea l i st çöz ü m ü n ü pra t i k b i r çöz ü m l e de pekiştirir.

Yen i d üzen d e gerek Avru pa , gerekse Fra nsa için kaç ı n ı l maz
bir gere k s i n i m va rd ı r, büyüme g e reksi n i m i . Dışa rıya d oğ ru b ü ­
yümen i n içerdeki yoğ u n büyü meyle baş a ba ş g itmesi şa rttı r. D ı ­
şa rıya a ç ı l m a o l ma zsa , i l k işa retleri n i g öz l ed i ğ i m iz teh l i ke l eri
nası l berta raf edebi l i riz? Denet i m i ka bu l ed i p, kamuoyu n u n ve
o n u n o rg a n ı ola n bası n ı n eleşti ri l e ri n e nası l karşı ç ı ka bi l i riz?
Bir yanda eğ iti m i g e l işt i ri p , eğ i t i m görmüş kişileri işsiz mi bı­
ra kaca ğ ız? Sa nayiyi n a s ı l ca n l a n d ı rı r, işsizl i k ve d u rg u n l u k
d a l g a l a rı n ı n a s ı l ö n l eyeb i l i riz? V e , e n önem l is i , d u rm a d a n bü­
yüyen , s i lô h l ı , disi p l i nsiz, s efa let l e yağ m a a ra s ı nda ç ı rpı n a n
bu işçi g ü ru h u n u nası l za ptedebi l i riz? M ü l kiyeti g idere k d a h a
çok g ü ç kaza n a n b a z ı doktri n leri n cazi besi nden nası l koruya­
bi l i riz? Ve eğer top l u m u n bu teme l taşı yı kı l ı rsa, topl u m u n a s ı l
k u rta ra b i l i riz?
(Voyage en Orient, i l . s. 501 )

CU) Laınartine, ·Sur l a politique rationneUe, ·La Politique de Lamartine, ed.

Louis de Rouchaud CParis: Hachette, 1878 ) , s. 52. ·Mülkiyet, Tannnın bugüne dek
aile ve topluma verdiği tek temel dayanaktır.»

48
 Yuka rıda s ı ra la d ı ğ ı top l u msa l soru n la ra Lam a rt i n e ' i n ö ne rd i ğ i coz u m sö­
m ü rgeci l i kt i r. Söm ü rgeci l i k öneri l e r i n i Voyag e en Orient'ın son böl üm ü­
n ü o l u şt u ra n « Resume pol itique d u Voyage en O ri ent» ( Doğu 'ya Yolc u l u­
ğ u n Siyasi Özeti) a d l ı kısı mda ayrı ntı l a rıyla d i l e g etiri r. La m a rtine'e göre
- Ta n rı ça resiz dert vermez . Ta n rı ' n ı n bir l ütfu ola ra k Osman l ı İ m p a rator­
l u ğ u büyük b i r h ı z l a çöküşe ya k l a şma kta d ı r.

Osma nlı İ m pa ra torl u ğ u h e r gecen g ün y ı k ı l ıyor ve yokol uyo r . . .

v e Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u ' n u n bu yı k ı l ı ş ı n ı h ız l a nd ı rm a k , b u
d evin y ı k_ı l m a s ı n a pa rma k ucuyla dok u n a ra k ya rd ı m etmeye
b i le gerek yok, ç ü n k ü y ı k ı l ı ş Ta n rı 'da n , ( i m pa ratorl u ğ u n ) ken­
d i eylenUnden, doğas ı n ı n zoru n l u l uğ u nda n kayna kla n ıyor; ,g er­
çekleşmes i m u kadde r h�r şey g i bi b u n u da ön lemek Türkler
i ç i n de Avrupa i ç i n de o l a n a ksız.
(Voyage en Orient, i l , s . 509)

La m a rti ne ' e göre bu ö n lenemez çöküşün nedeni Türkler' i n , hem törele­

ri n d e hem de yönetim b i ç i m leri nd e k i ça rpı k l ı k l a rda n ötü r ü , ne Avru pa 'yı
ne de Asya 'yı yönetebi lecek d u ru mda olma la rı d ı r.

B u rada d u ru p Lam a rtin e'in Osm a n l ı i m p a ratorl uğ u ' n u n çöküşü i ç i n

g österd i ğ i neden lerle Voyage en Orien t'da k i Osma n l ı la r'a i l işkin d iğer
gözlemleri a ra s ı n d a bir tuta rsızlı k o l u p o l m a d ı ğ ı n a ba kma l ı yız. İ mpa rator­
l u ğ u n son u n u n ya k ı n o l d u ğ u n u söylerken bu s on u n d ı ş etken lerden değ i l
iç etke n le rd e n , Osma n l ı la r' ı n yöneti m ve kü ltü r yetersizl i k leri nden kay­
na k l a n d ı ğ ı n ı i !eri s ü rer. Ö yle b i r yetersiz l 1 k k i , Osma n l ı l a r' ı n ne Doğ u 'yu
ne de Batı 'yı yönetmeleri n e o l a n a k t a n ı maz. Deme k k i , La marti ne ' i n Batı'­
ya üstün görd ü ğ ü n ü söyled i ğ i Doğ u düşün ve k ü l t ü rü , iş s iyasi ege men­
l iğ e g e l i nce, Batı ' n ı n denet i m ; v � yön eti m i a lt ı n a g i rme l i d i r. Tü rkler' i n La­
m a rtin e ' i hayra n b ı ra ka n e rde m i , tevek k ü l l e ri , bu d üzen lemeyi kolaylaştı­
racaktır. Ç ü n k ü kitleleri n koru macı ve vesayetçi yönet i m l eri kabu l le n m e:
len için b u yönet i m l ere teve k k ü l l e s ı ğ ı n m a l a rı gere k i r. Lama rti ne Doğ u
h a l k l a rı n ı n bu özel l iğ in e g e rçe k b i r g ı pta duya r ve Fra nsız işçi s ı n ıfı da
teve k k ü l denen erdeme sa h i p olsa yöneticil eri n işi n i n n e kadar kolayla­
şacağ ı n ı d ü ş ü n ü r. Bu erd e m i yayma k için Doğ u 'ya yol c u l u ğ u n u izleyen
yı l la rda b i r d iz i roman yaza r. « Sosya l rom a n la r» ded i ğ i bu yapıtl a rı n ı n
t ü m ü n ü n de konusu m üteve k k i l yoks u l l u ğ u n bu d ü n yada o l mazsa ö b ü r
d ü n yada n a s ı l ödül len d i ri l eceğ id i r '12• Yaza rı n kend i ta n ı m ıyla « sosya l ro­
ma n >> d iye a n ı la n bu d izi n i n a na sav ı vesayetçi h a l kç ı l ı kt ı r_ ve bu sav Vo­
yage en Orient ' ı n yu karıda söz ü n ü e tt i ğ i m iz ya rd ı m laşma ve teve kkül te-

( 12) Genev ieve, Le Tailleur de pierres, Fior d'A liza, A ntoniella.

49
m a larıyla destekle n i r. B u n l a rı n i ç i n d e b i r h izmetç i n i n yaşa m ı n ı kon u a la n
Genevieve'de Genevieve ' i n d u a s ı d i kkate değer:

Ta n rı m , h izmet etmekten zevk a l m a m ve h izmetç i l i ğ i bizim g i­

b i l eri d ü nyaya g önderi rken sen i n b iz i m i ç i n seçt i ğ i n d u ru m ola­
ra k ka bu l le n m e m i ç i n ba na ya rd ı m et. Eğer bu dü n yada ki mse­
ye h izmet etmezsek , Ta n rı 'ya h iz m et etmeyi de öğrenemeyiz.
C ü n kü yaşa m ka rş ı l ı k l ı h izmetten baş ka bi r şey değ i ld i r. En
m u t l u kişiler Ta n rı aşkı için h izmet eden lerd i r. Fa kat biz yoks u l
h izmetçi ler, ka rn ı m ızı doyurm a k i ç i n ekmek pa ra s ı na m u hta­
c ı z . . . Görevleri m i , d u ru m u m u acı l a rı y l a , sevinçleriyle b i l e bi l­
mem için ba na yol göster. Anca k bu d ü nyada iyi hizmet ett i k­
ten sonra , bel k i öbür dü nyada u l u Ta n rı ' n ı n m u t l u b i r h izmet­
kôrı ol maya h a k kaza na bi l i ri m 13.

Asl ı nda La marti n e' i n söm ü rgeciliğiyle vesayetç i h a l kçı l ı ğ ı , kend i ta n ı m la­
yışıyla bi l e birbiri n i n ayn ı d ı r. Sömürgec i l i ğ i savu nması n ı , Doğ u i n sa n ı n ı n
c a h i l fa kat m üteve k k i l o l d u ğ u n a , koru n ma s ı gereken erdemler taşı d ı ğ ı n a ve
bu koruma görev i n i n Batı ' n ı n ayd ı n yönetici seç k i n lerince yü k l e n i l m e s i ge­
rekti ğ i n e daya nd ı rı r. Fra nsa'd a ki topl umsa l ça l ka la n m q l a r i ç i n önerd i ğ i
çözüm de ayn ıd ı r . Şi kôyetçi yoks u l ha l k, ·erdem lerin i uysa l l ı k v e tevekkü l l e
koruma l ı , kaderi n i n değ işmesi i ç i n de vesayetçi seç kin lerin i y i n iyeti n e v e
s a ğ d uyusuna s ı ğ ı n ma l ıd ı r.
Doğ u d üş ü n ü n La marti ne'de n a s ı l b i r egemen l i k tutkusuna d ö n üştü­
ğ ü n ü g östermek i ç i n Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u ' n u n y ı k ı l ma s ı n d a n son ra na­
s ı l paylaşı laca ğ ı na i l iş k i n öneri l eri ne ba ka l ı m .

Ya pı laca k şey şud u r: Osma n l ı İ mparatorl u ğ u i l e s ı n ı rı ve A k­

denizde ç ı ka rı ola n büyü k büyü k kuvvetler b i r kon g re kurma l ı
ve h e m prens i p , h e m d e u yg u l a ma d a b i r a n laşmaya va rma l ı­
d ı r. Avru pa , Osma n l ı İ mparatorl u ğ u ' n u n içişleri ne h iç b i r şe k i l­
d e ka rışmaya c a k v e her şeyi kendi h a l i n e bı ra kaca ktı r. İ mpa­
torl u ğ u n y ı k ı l ması h a l i ndeyse ( i ster l sta n b u l 'd a k i bir aya kl a n­
ma ister pa rça l a n ma son ucunda) Avru pa kuvvetleri n i n her bi ri
Osma n l ı topra kla rı n ı n Kongre'n i n öngörd üğ ü b i r böl ü m ü n d e
protektora t l a r k u raca klard ı r.
(Voyage en Orient, i l, s. 508)

La m a rt i n e' i n d oğru d a n değ i l de «vesayetçi » b i r söm ü rü siste m i önermesi

ve Osma n l ı devleti n i n i ç i � l eri n e ka rışı l ma m a s ı nda ısra rı , Avrupa kuv-

( 13) Lamartine, Genevieve, Historie d'une servante CGenevieve, Bir Hi;Zmetçinin

Ö yküsü) CParis : 1855 ) , s. 144.

50
vet denges i n i iyi değerle n d i rd i ğ i n de n d i r. Ç ü n k ü Osma n l ı Devleti' n i n i çi ş­
leri n e ka rışı l ması i l kesi benimse n d i ğ i ta kd i rd e La m a rt i n e en etkin söz sa­
h i bi n i n Rusya ya da İ n g i l tere olaca ğ ı n ı b i l iyord u . N itekim Mehmet Ali Paşa
olayı n ı n yol açtı ğ ı 1 833 ve 1 839 d iplomasi bu h ra n l a rı nda Lamartine tutar­
l ı o l a ra k Osma n l ı İ mpara torl u ğ u ' n u n içiş l erine ka rı ş ı l_m a ması n ı savun ­
m uştur.
La m a rt i n e ' i n vesayetçi söm ü rgec i l i ğ i her n e kad a r e l itist d üşünce n i n
yard ı m , cömert l i k g i bi k l işele ri y l e süslenm işse d e , S t . Point a rşivlerinde
bu l u na n b i r belge, on u n kon uyu e n i ne boyu n a hesa plad ı ğ ı n ı ka n ıtlar. « Do­
cuments e t p ro j et d ' u n eta b l issement colon ia l en Syri e » (Su riye'de B i r
Ta rı m Koloni s i n i n K u ru l ma s ı n a İ l iş k i n Proje) başl ı ğ ı n ı taşıya n bu belge,
S u riye' n i n ta rı msa l sömürüs ü için ayrı n t ı l ı b i r p l a n d ı r 1 4 • Suriye'de b i r
Fra nsız kolonisi n i n g e rçekl eştiri l m es i için La m a rti n e ' i n yaptı ğ ı hesa p l a rı
içeri r . Örne ğ i n , i k i y ı l s ü reyle söm ü rg ec i lere k i ra la na ca k sekiz a pa rtma na
k i ra bed e l i o la ra k 80.000 fra n k, aynı s ü re içinde 1 50 işçiye ödenece k üc­
retler i ç i nse 1 00.000 fra n k a yrı l ma kta d ı r. 1 0
Son uç o l a ra k La marti n e ' i n Voyage en Orient'ı n ı n g enel bir sa n ı y l a
Doğ u ' ya övg ü d i ye kabul e d i lmesi ne ka rşı ş u n u söyl eyebi l i riz: Cağ ı n ın
modası na uya ra k ya ptığ ı Doğ u yolcu l u ğ u n u kişise l a ra yışl a rı n ı yön l e n d i­
recek , k işisel yen i lenme özlem i n i gerçekleştirecek, şi i ri i ç i n esin kayn a ğ ı
olaca k b i r gez i olara k n itel e r La m a rtine. Voyage en Orient, Akde n iz kıyı­
l a rı nda doğa n ı n yücel i ğ i ne, i sta n b u l ' u n güze l l i ğ i n e ve T ü rk i nsa n ı n ı n La­
mart i n e'e göre en bel i rg i n öze l l i ğ i ne, hoşgörü l ü d i nd a r l ı ğ ı i le tevek k ü l ü n e
övgü lerle dol u d u r. Kitab ı n b u ya n l a rı n a ba ka ra k b i r ç o k e leşt i rmen Voyage
en Orient'ı Avru pa 'da b i r Doğu Rönesa nsı n ı n va rl ı ğ ı n ı ka n ıtlayan belge,
Doğ u efsa nes i n i n el kitabı o l a ra k g örü r. Tü rkler' i öven yazı l a rı d a , üstün­
körü b i r değerlendi rmeyle , La m a rt i n e' i n b i r T ü rk dostu ola ra k ta n ı n ma s ı na
yol a çm ı ştı r.
Oysa La marti n e ' i n doğayı ta pı n ı rcas ı n a öven yazı l a rı , yaşa m ı n ı n o d ö­
nem i nd e o rtodoks kato l i k l i kten pa nte izme yön e l e n d i ni i na n ç l a rı n ı n b i r
ifadesidir. Türkler'i öve n yaz ı l a rı da b i r ya nda n on sek izinci yüzyı l ı n Do­
ğ u söylem i n i n uza ntısı d iğer ya n d a n bu iyi fa kat g e ri h a l k ı koruması ve
yönetmesi i ç i n Avrupa 'ya yap ı l a n ve ondokuzuncu yüzyı l ı n k u rta rışçı s öy­
l e m i n e ya k ı ş ı r b i r çağrıd ı r. Başka b i r deyiş l e , B yron ve hatta H ugo'nu n a k­
sine, La ma rti n e ' i n Doğ u 'ya övg üs ü n de uza k ve ya ba ncı yerl e ri ya k ı n l a ştı­
rıc ı , evci l leşt i ri c i , dolayısıyla söm ü rgeci l i k idea l i n i kitlelere içertic i bi r bo­
yut bel i rg i nd i r. La m a rtine'i n Doğ u söyleminde i k i lem b i l e olamayaca k ya­
l ı n l ı kta bas i t bir temel bir çel iş k i va rd ı r. Doğ u 'yu komşu l a şt ı rm a k i ç i n
över, . Doğ u ' n u n yö n eti l m es i gerekt i ğ i n i savun d u kça yerer. Bu kas ı t l ı söy-

( 14 ) Lotfy Fam, Voyage en Orient CParis: Nizet, 1960) , ss. 464-473.

Cl5) Lotfy Fam, Voyage en Orient CParis: Nizet, 1960) , ss. 464-473.

51
l e m d e Byron ve H u g o ' n u n i k i l e m l i söyle m i n i n m i t i k boyutu kaybo l u r,
ç ü n k ü La m a rt in e ' in ya nsıttı ğ ı Doğ u , Batı ' n ı n g ize m l i karşıtı, k ü l t ü re l ra ki­
b i , kend i s i nden baş ka n ı n, ya n i «ötek i » n i n si mgesi değ i l d i r. Susku n , uysa l ,
evci l v e tevekkü l l e k u rta rıcısı n ı bekleyen b i r Doğ u 'd u r.

1 825- 1 835 y ı l l a rı a ra s ı n d a Arnavutla r, S ı rpla r, Y u na n l ı la r ve M ı s ı rl ı lar

birbiri a rd ı nda n Osma n l ı İ m p a ra torl u ğ u 'na baş ka l d ı rı rke n , o za m a n l n g i­
l iz Dışişleri Ba ka n ı o l a n Pa l m erston olayları ta m bir i lg isizli kle izl iyor, ya l ­
n ı zca Yu n a n davası n ı deste kl iyordu . On yı l son ra ayn ı Pa lmerston Os­
ma n l ı İ m pa ratorl u ğ u ' n u şöy l e savun uyord u :

T ü rk İ mpa ra torl u ğ u ' n u n çürüd ü ğ ü ne, a rt ı k ö l ü b i r gövded e n

iba ret kuru b i r ağaç o l d u ğ u na v . b . duyd u k l a rı m ız ta m b i r d e l i
saçmasıd ı r 1 6 •

Pa l m erston 'a göre Osma n l ı İ m pa ratorlu ğ u ' n u n tekra r es ki g u c u ne kavuş­

ması i ç i n on yı l l ı k b i r ba rış süreciyle, içeride yapı laca k bazı ı s l a h a t ye­
terl idir 1 7 . İ l g i n ç ola n , Avru pa ' n ı n bu kurt pol it i k qcısı n ı n on yı l i ç i n d e ser-
·

g i l ediğ i tavır değiş i k l i ğ i d i r.

Pa lmersto n , i l . M a h m ut ve Kava l a l ı Meh met A l i �aşa a rasında ç ı ka­

ca k yen i bi r çatışmada Rusya 'nı n Gsma n l ı i m p a ra torl u ğ u üzeri nde n üfuzu­
nu a rtt ı rmasından korkuyord u . H ü rıkôr İ s ke l esi yen i lg i si n i n öcü n ü a l ma k­
ta n başka bir şey d ü ş ü n meyen i l . M a h m ut ' u n da böyle bir çatışmaya ha­
z ı rl a n d ı ğ ı a c ı ktı . Fra nsa'da hem T h i e rs h ü k ü met i , hem de Fra nsız k a mu­
oyu Meh met Al i 'den ya nayd ı . Buna karşı ç ı ka n tek ses « uza k görüşl ü » La­
m a rti ne'd i . Lam a rtine, Pa l merston g i bi Osma n l ı İ mparato rl u ğ u ' n u n m u­
hafaza edi l mesi g e rekti ğ i n e ina n ıyord u .

1 839 yazı nda Fra nsız parlamentosunda Doğ u soru n u h ô l ô ateşl i ta r­

tışma la ra kon u olurken, Rusya ve İ n g i ltere « koru m a » pol it i ka s ı nda a n laş­
m ış l a rd ı b i l e . Fra nsız parla mentosu ndaki dele·g eler de üç seçeneği değer­
l e n d i rmeye ça l ışıyorl a rd ı . M eh met A l i 'ye ka rşı i l . M a h m ut'u destekleme­
yi, i l . M a h m u t'a karşı Meh met Al i 'yi deste klemeyi, A n g l o-Rus koru ma po­
l i t i ka s ı n a uymayı. 1 Tem m u z 1 839 g ü nü pa rlamentoda yaptı ğ ı kon uşmada
La m a rti n e ü ç seçeneği de reddedere k « Fra nsız seçeneğ i » ni sundu. B u
seçeneğ i savu n u rken Tü rkler'i desteklemen i n b i r ya ra rı o l maya ca ğ ı n ı , Os­
m a n l ı l mparato rl u ğ u ' n u n g e rçekte değ i l , kôğ ıt üzeri nde bir dev l et o l d u­
ğ u nu i leri sürd ü .

( 16 ) John Arthur Ransome Marriott, The Eastern Question: A n Historical Study

in European Diplomacy CDoğu Sorunu: Avrupa Diplomasisinde Bir Tarih Çalışması)
C Oxford : Clarendon, 1918) , ss. 214-215.
C 17 ) Marriott, s. 215.

52
 Biz, Türk ler'in sad ı k m ü ttefi ki ve esk i dostu yuz a ma eğer b i r
s i yaseti b i r ittifa ka daya n d ı raca ksak ka rş ı mızda b i r m üttef i k
o l m a l ı k i , b i r h a ya l l e değ i l , gerçekle ittifa ka g i re l i m . B ü t ü n Do­
ğ u ' n u n ben i doğru l a yaca ğ ı n ı bi lerek s ize üzü ntüyle söyleyeb i l i­
rim ki a rt ı k Türkiye yoktu r, Osma n l ı i m p a ratorl u ğ u d ip lomati k
1
b i r u yd u rmacadan i ba rett i r 8 •

La m a rt i n e M eh met A l i Paşa 'yı destek leme seçeneğ i n i doğ ru b u l m uyor­

d u , gerekçesi d e şuyd u : M ı s ı r Meh met A l i demekti , Meh m e t A l i o l m a d ı ğ ı
g ü n , M ı s ı r da yokt u . Ç ü n kü D o ğ u buyd u , d evletler k u ru m l a rıyla değ i l , l i­
derleri y l e ka i m d i :

Yü rüttü ğ ü m üz m a n t ı ğ ı D o ğ u v e Bat ı ' n ı n benzerli ğ i n e daya n d ı r­

d ı ğ ı m ızda hep ya n ı l ı rız. Batı 'da ortaya ç ıka n b i r büyük adam her
za m a n az ya da çok yön etti ğ i h a l k ı n b i r ifa desid i r, b i r ü rü n ü­
d ü r, on u n la çağı a rası nda bağ l a ntı va rd ı r. Fethettiği ölçüde
d üzen ler, ya rattığı ö l ç ü d e yerleşt i ri r; k u ru m la rla donatır çevre­
s i n i , kısaca kend i nden so n ra ka l ması gereken bir ş eyler k u ra r.
Doğ u 'daysa b u n u n ters i n e , ne kuru m laşma ne de siyasi gelenek
o l ma d ı ğ ı içi n , büyü k b i r adam ya l n ızca büyük b i r bi rey, değ i ş i k
b i r o l g u , tekd üze ba rba rl ı k geces inde b i r a n i ç i n pa rlaya n b i r
meteord u r. Bi l e k kuvvet i y l e büyü k işler ya pa r, fa kat ha l kı n ı n
-
d üzeyi n i kendi d üzeyi ne g etirmek i ç i n h iç b i r şey yapmaz, n e
sağ l a m b i r h a n eda n , ne b i r yasa geti ri r. Şa i ra n e b i r deyişten
ya ra rl a n ı la bi l i rse , ö l ü rken ça d ı rıyla b i rl i kte dehası n ı da topla­
yı p g ötü rü r ve geldiği yeri kend i nden önce olduğu g i bi ç ı p l a k
19
ve va hşi b ı ra k ı r •

La m a rt i n e ' i n Doğ u 'ya i l işkin bu göz l e m leri hem k l işeleşmiş ya rg ı l a rı n bir

tekra rı d ı r, hem de ken d i sav u n d u ğ u Doğu rönesa nsı teziyle çel işir. i ş, Ba­
t ı ' n ı n ç ı ka rl a rı n a g e l i nce, La ma rt i n e' i n de şa rkiyatçı met i n l e ri n ka l ı p l a rı­
nı y i n e l ed i ğ i n i görü rüz.
La m a rti n e Pa l m e rston ' u n « koru m a » pol itikas ı n ı da beğen mez. Bu po­
l it i ka gerç i a k ı lcı ve tem k i n l i d i r a m a ona göre Osma n l ı İ m p a ratorl uğ u' nd a
muhafaza ed i l ecek b i r ş ey ka l ma m ıştı r. Ka l d ı ki böyle b i r politi ka ya l­
nız i n g i ltere'n i n işine ya raya ca k , zayıf Osma n l ı i m p a ratorl u ğ u 'nda İ n g i l­
tere' n i n üstü n l ü ğ ü n ü pekiştirece ktir 2 0 • O zama n n e ya pı l m a l ıd ı r? La ma r­
t i n e'e göre hem Türkler'le dostl u k h e m de Fra nsa'n ı n ç ı ka rl a rı n ı koru m a k

( 18 ) Lamartine, La Politique d e Lamartine C Lamartine'in Siyaseti ) , ed. Louise de

Rouchaud CParis : · Hachette, 1878 ) , s. 238.
( 19 ) Lamartine, La Politique, s. 240.
( 20) Lamartine, La Politique, ss. 234-235.
� .··.

i ç i n b i r dörd ü ncü seçe n e k ben i msenmelid i r. Bu da Osma n l ı f m pa ratorl u­

ğu üzeri nde bir « p rotekto rat» k u rm a k l a m ü m k ü n d ü r.

Osma n l ı İ mpa rator l u ğ u b i r kez pa rça l a n m aya görs ü n , şu a nda

pusuda bekleyen bütün Avru pa ve Asya dev l etleri h a rekete g e­
çeceklerd i r. Y i r m i y ı l a ka l m a d a n Akdeniz kıyı l a rı m a l l a rı m ızı
a l aca k, d e n iz ticaret i m izi can l a n d ı ra ca k , uyga rl ı ğ ı m ızı b e n i mse­
yerek m i lyon l a rca i nsa n l a dolaca ktı r. Akdeniz b i r Fra n s ız gö­
l ü ve i k i kıta n ı n b ü yü k b i r den iz yol u olaca ktı r. i şte Ta n rı ' n ı n
avucumuzun i ç i n e koyd u ğ u büyük f ı rsat, eğer göre b i l iyo r ve
a n laya b i l iyorsa n ız 21 .

Voyage en Orient'd a n bu ya na La martin e'in Osma n l ı topra k l a rı üzeri nde

bir k ol o n i k u rma k fikri n i enine boy u n a g e l işti rd i ğ i n i görüyoruz. Fra nsa
Osma n l ı İ m p a rator l uğ u ' n u n çöküş ü n ü d i kka t l e izlemel i ve çöküş ü n i l k
somut gösterg e l e riyl e b i rl i kte İ n g i l izler'i n M a lta 'da yaptı ğ ı g i bi A kd e n iz ' ­
d e tica ri ve askeri önem i o l a n b i r yeri e l e geçi rme' haz ı rl ıkl a rı i ç i nde o l ­
m a l ı d ı r 2 2• Bu u z u n vade l i b i r p l a n d ı r fa kat d i ğ e r ü ç seçeneğe d e üstü n d ü r.
B u pla n ben i msen i r ve uyg u la n ı rsa, Doğ u Batı ' n ı n hem k ü l t ü re l hem ticari
e g em e n l i ğ i a ltına g i recek ve u z u n vadede b u n d a n ya l n ız Fra nsa değ i l t ü m
Avrupa, dolayısıyla da « i nsa n l ı k» yara rl a naca kt ı r.

işte b u n u n i ç i n h ü kü meti ve Pa rla mento 'yu Doğ u 'ya d a h a g e­

n iş ve top l u msa l b i r müdaha l e n i n g e rek l i l i ğ i n i sevi nere k ka­
bu l·e çağ ı rıyo ru m . Sayı la rı büyü k ve kayg ı l ı işsiz l e ri m ize iş b u l­
ma k, büyü k ve etki n b i r ordu o rtaya ç ı k a rmak, deniz kuvvetl e­
ri n i yen i l e m e k, d i plomaside, söm ü rgelerde, yönetimde h e r tür­
l ü göreve koş u la b i lecek yen i bir p e rsonel ya ratmak, ü l ke n i n
d i kkat i n i poHt i k a m ı z ı n Akden iz'de oynayaca ğ ı uzu n d ra m a
çekmek, ü retici g üçleri ve end üstri g üc ü n ü yeniden ya ratı l ­
m ı ş bi r Doğ u ' n u n yoğ u n tü keti m iy l e ka m ç ı l a m a k . . . h e psi ora­
da . B u n u a n la yabi l i r ve iste m e cesa ret i n i göste rebi l i rseniz
eğer 23 •

Doğ u 'y u tica ret yol uyla c a n l a nd ı rm a k ve uyga rlaştı rma k aynı y ı l l a rda İ n­
g i l iz Pa rlamentos u ' n a h i ta p eden Pa l m e rsto n ' u n da a macıd ı r. Doğ u ve Ba­
t ı a rasında serbest ticareti savu n a n Pa l m e rston şöyle d er: ·

(21) Lamartine, La Politique, 5. 245.

( 22) Lamartine, La Politique, 5. 247.
(23) Lamartine, La Politiqueı, 55. 249-250.

54
 Neden mi efe n d i ler? . . . M a i değişi m i b i l g i a l ışverişi ne, ka rş ı l ı k l ı
çı ka rla rı n v e dostl u k l a r ı n g e l i ş i m i n e y o l a çs ı n d iye. B u n u n i ç i n
tica ret serbestçe i lerl e m e l i d i r, bi r e l iyle uyg a rl ı ğ ı , ö b ü r e l iyle
ba rışı taşıyara k, i n sa n l ığ ı daha m u t l u , daha a kı l l ı , daha iyi kıl­
m a k i ç i n 2 4•

Doğ u 'yla serbest t ica ret i n i l k şa rt ı zayıf b i r Doğ u 'ydu . i şte b u n u n i ç i n

Pa l m e rston Osma n l ı İ mpa ra torl u ğ u ' n u zayıf h a l i y l e m u h afaza etmek, La­
m a rt i n e ise seyi rci ka l ı p yı k ı l ış a n ı nda hazı r o l m a tasa rı l a rı n ı ka b u l et­
t i rmeye ça l ı ş ı yorl a rd ı . Fa ka t bu d üşünce n i n yayg ı n laşması kuvvetl i ve
m u hteşem Tü rk m iti n i n de y ı k ı l ması demekt i . Ö yle d e o l d u . Türk m i-
ti n i n pol itizasyo n u bi r ya nda n m it i n bu i k i öğes i n i o rtadan ka l d ı rı rken,
ö b ü r ya nda n m i t i destekleyen rom a n t i k retoriğ i , ya n i Batı ' n ı n Doğ u 'd a
k ü l t ü rel yen i lenme a rayış ı n ı d a , Tü rkiye söz kon us u o l u nca, şa rkiyatç ı l ı k
söyleminden ç ı ka rd ı .

C 24 ) Ronald Robinson, A frica and Victorians (A frika v e Viktorya Devri )

C New York: Doubleday, 1968 ) , s. 2 .

55
 VI

1 835- 1 850 ARASINDA

DOGU YOLCULUGUNUN DÜŞ KIRIKLIKLARI

1 835-50 y ı l l a rı nda gerek Doğ u yolcu l u ğ u n a i l i ş k i n yazı l a rı n n ice l i ksel

b i r düşüş göstermes i , gerekse Osma n l ı topra k la rı n a ya p ı l a n yolcu l u k l a rı n
eski çekici l i ğ i n i yit i rmesi Tü rk m i t i n i n d e sön meye başlad ı ğ ı n ı gösteri r.
İ n g i l iz yolcus u n u n tavrı a rtı k o la ycı ve a c ı ma l ı d ı r. Fra n sız yolc u l u k ede­
biyatı ise, öze l l i kle Mehmet A l i Paşa k rizinden son ra , daha çok Mısı r' ı , do­
laylı o l a ra k da Türkiye'yi kon u a l ı r. Alaycı gözlemlerle bezenmed i ğ i yer­
lerd e Doğ u yolcu l u ğ u a n ı la rı nesnel Doğ u 'yla tüm üyle bağ ı n ı kopa rm ış,
·

Nerva l , Gautier ve Fla u bert'de o l d u ğ u g i bi fa ntast i k öğele re yasl a n m ı ş

v e egzotizm ded i ğ i m iz yen i bir b i ç i m c i l i ğ i serg i l eyen öğelerden oluşu r. Ne
va r k i , fa ntasti� öyk ü l e ri i ç i n Doğ u 'yu bir dekor ola ra k k u l l a n m a yı s ü rdü­
ren bu yaza rla r b i l e İ sta n b u l izle n i m lerinde sendeleyen b i r i m pa rato rl u ğ u n
u m utsuz çağdaşlaşma ça ba la rı n ı , esk i b i r geleneğ i n yiti ş i n i , yen i s i n i n d o­
ğ a m a yı ş ı n ı görmezl i kten gelemezler. Artı k Doğ u yolc u l u ğ u na eg emen o l a n
d u yg u , yolcu n u n Doğu 'da a ra d ı ğ ı n ı b u l a ma ması, ya n i d üşkı rı kl ığ ı d ı r. E l iot
Wa rbu rto n ' u n 1 844'te Batı A nadoi u 'ya ya pt ı ğ ı yolcu l u ğ u n a n ı la rı n ı a n lattı­
ğı kitabı n a lt baş l ı ğ ı « Doğ u Yolc u l u ğ u n u n Romans ve Gerçe k leri » d i r ve bu
baş l ı kla Wa rbu rton roma nti k yolc u l u k cağ ı n ı n biHi ğ i n i h a be r veriyor g i bi­
d i r. Sözü n ü ett i ğ i m iz on beş yı lda yazı l a n yolc u l u k kita p l a rı nda Doğ u « ro­
mans» ı n ı bazı t u rist i k g a ri p l i kleri n , Doğ u «gerçeğ i » n i ise Avru pa ' n ı n hasta
ada m » ı n ı n ol uşturd u ğ u n u gözler. Doğ u yolcu l u ğ u a n ı la rı na b i raz peçe bi­
raz harem, b i raz haremde yaşa nan yasa k a ş k katma k , bu tür kita p l a rı n iyi
satması i ç i n gere k l i form ü l l e rden sayı lmaya ba şl a n m ıştı b i l e .
Gizli v e yasa k o la n ı n şaşmaz çekicil i ğ iyle peçe ve h a rem, bu dönem
Doğ u yolc u l u k l a rı n ı n yen i m otifleri n i oluşturd u . Robert C u rzon , Monaste­
ries of the Levant ( Leva nt M a nastı rla rı ) baş l ı k l ı a n ı l a rı n d a ( 1 849) peçen i n
koca l a rı n ı a ldatmaya n iyet l i kad ı n l a ra ne g i bi a va nta j l a r sağlad ı ğ ı n ı a n ­
latı r. Peçe, böyle b i r niyeti o l maya n kıskanç kad ı n l a rı n e l i nd e de koca la­
rı n ı denetlemek i ç i n b u l u n maz b i r a raçtı r. « H iç kimse paza rda rast la d ı ğ ı
kad ı n ı n karısı m ı , k ı z ı m ı , yoksa a n nea n nesi m i o l d u ğ u nu a n laya maz» d i­
ye yaza r Curzo n ; «Türkiye'de ve M ı sı r'da bir kaç kez bu peçeli ka d ı n la r

57
ya n ı m a ya k l a ş ı p Avrupa l ı b i r kad ı n ı n d ü nyada cesa ret edemeyeceğ i t ü r­
d e n şeyler sorup söyled i l er» 1 • B i r a n i ç i n uça n peçeler ise gözetleme zev­
k i n i uya raca k pasa j la r yazma k i ç i n b i r ba h a n ed i r.

Akşam melte m i ca ni ağaçla rıyla sa rayın sütu n l a rı a ra s ı n d a

i ç i n i çekerken yapra kları n h ı ş ı rt ı s ı n d a n fa rk l ı b fr s e s l e i rk i l d i k .
Orada o l d uğ u m uzu fa rketmeyen i k i oda l ı k g ü l üşerek ya klaştı­
la r. İ htiya r Ara p bahçıva n telaşla başka ta rafa ba kmamızı işa­
ret etti , fa kat bu noktada Avrupa a detleri n i Doğ u adetleri ne
terc i h ett i ğ i m için büyü k bir zevk ve h ayra n l ı kla şaşk ı n i k i l iye
ba ktım 2•

Sanki kaza ra a ç ı l a n her peçe n i n a rd ı ndan n efes kesici g üzel l i kte b i r yü­
z ü n görü n ü p kaybol ması k u ra l m ı ş gibi, oku r bu voyörist a n l a rı n heyeca­
n ı n ı be k lemeye koş u l l a n d ı rı l ı r. Ve Doğu yolc u l uğ u n u n a n ı l a rı bu i ç g ı c ı k­
l ayı c ı , egzot i k ta bloları n yinelen mesiyle tekdüze l i kte yitmeye yüz tuttu­
ğ u n d a , yolcuJ u ğ u n gerçe kleri a ğ ı r basmaya başla r.
Doğ u yolc u l u k l a rı n ı n büyüs ü n ü bozma k a ma cıyla yazı lmış kita p l a r i ki
konuyu v u rg u la r: Yolc u l u ğ u n zorl u k l a rı ve Doğ u yaşa ntısı na i l iş k i n k i m i
kez a la yc ı , k i m i kez a şa ğ ı layıcı gözlem l e r. 1 844'de yaptığı yolcu l u kta n
son ra A lexa nder K i n g l a k e Doğ u yolcu l u ğ u n u öze l b i r yaşa ntı ola ra k yü­
celte n l e rl e şöyle a la y eder:

Ch i l de Harold «çöl ü ken d i n e mesken ed i n meyi » p ra t i k ba k ı m­

d a n -ço k s ı k ı c ı b u l u rd u , ç ü n kü eğer A ra p la rı n yaşantısı n ı be­
n i msem eye ka l ksayd ı huzur ned i r bi lm ezd i . Bu çad ı rl a ra g el i n­
ce, a s l ı nd a b u n lar C h i l de'la G üzel Sevg i l is i n i d ü nyad a n a y ı r­
m a k i ç i n değ i l , o lsa olsa o n l a rı , ciya k c iya k bağ ı ra n otuz Ara p,
elli a l,tm ış Ara p ka rısı ve çocuğ u n d a n ayırm a k i ç i n böl me le re
ayrı l m ıştı r 3 •

Lord Byron'a bu a laycı gönderme Doğ u m it i n i n n e den l i zayıfladığ ı n ı gös­

teri r. Byro n ' ı n Doğ u 's u , k i ş i n i n g iz l i be n l i ğ iyle bir bağ k u rd u ğ u , efend i n i n
köleliğe, kölen i n efe n d i l i ğ e d uyd u ğ u bastı rı l m ı ş özlem leri d i le g et i ren , Ba-
.
t ı l ı i n sa n ı n y i t i k özbe n l iğ i n i ara d ı ğ ı bir yerd i . 1 835-1 850 y ı l l a rı ndaysa Doğ u ,

(1) Robert Curzon, Monasteries o f the Levant C Londra: George Newness 1897) , s. 49.
(2) Eliot Warburton, T h e Crescent and t h e Cross, or t h e Romance· and Realities
o f Near Eastern Travel C Hilal ve Haç, ya da Orta Doğu'ya yolculuğun Romans
ve Gerçekleri ) CNew York: Wiley and Putnam, 1845 ) , s. 51.
(3) Alexander Kinglake, Eothen C Londra: Blackwood , 1896 ) , s. 220.

58
Batı 'yla Doğ u a rasında a ş ı l a maz ve a ş ı l ması da o d e n l i önem taşı maya n
i letişim kop u k l u k l a rı n ı n komedyası b i ç i m i n d e ç izi l d i .

E ğ e r b i ra z d i l öğren mezseniz neza ket ziya retle ri n i çok sı kıcı

b u l a bi l irs i n iz, terc ü ma n ı n ya rd ı m ı kon uşma n ı n ru h u n u t ü m üy­
l e ö l d ü rm e kten başka b i r işe ya ra maz ç ü n k ü . S ize Doğ u l u larla
kon uşma m ı n özü n ü n a k l etmeye ça l ı ş m a m epeyce ya n ı ltıcı
o l u r. Bir yolcu şöyl e bir şey söyleyebi l i r ö rneğ i n : «Şu ya da
bu paşa buharla gerçek l eşti ri len büyü k i lerlemelerle çok i l g i­
l e n d i , tekstil sa n a yi i m iz i n büyük başa rı la rı'nd a n hayra n l ı kla söz
ett i . H i n d i sta n politi k a m ızı d i kkatle izled i ğ i n i ve İ ng i l izlerin ida ­
ri yetenek l e ri n i takd i r ett i ğ i n i bel i rtti . » Fa kat Paşa'ya ya kıştı­
rı l a n bu k l işeler yığ ı n ı büyük b i r ihtima l l e g e rçekte şöyle bir
kon uşmaya daya n ıyord u r: Paşa: Hari ka sanda lye! H a ri ka ev­
ler! Vı rrr! Vı rrr!

Her şey tekerl e k l i ! Vızz ! Vızz! Her şey b u h a rl ı !

Ha rika sa n d a l ye ! H a ri ka evler! H a ri ka i nsa n la r!
Vı rr! Vı rr! H e r şey tekerl e k l i ! Vızz ! Vızz ! Her şey . buharl ı 4 •

Ü n l ü İ ng i l iz şa i ri Edwa rd Lea r'a g e l i nce, d üşse l yol c u l u ğ u n bu usta oza ­

n ı , g e rçek Doğ u yolc u l u ğ u n d a ya l n ızca s ı k ı ntı ve fiyasko b u l m uştu :

Evsa h i b i m l e b i r veda ka hves i içerke n , şanssızl ı kl a aya ğ ı m g ü­

zel b i r n a rg i leye ta k ı l ı nca ( i na n ı l maz uzu n l u kta ç u b u k l a rı n
ucundaki n a rg ileler Tü rk evleri nde içe n l e rden uza kta yerlere
yay ı l m ı ş d u ru r ve m iyop i nsa nl a r i ç i n h e r za man b i r tuza k
oluştururl a r) b i r g ü rü ltü koptu fa kat k i mse k ı m ı l d a ma d ı 5 •

Sıra Doğ u yol c u l u ğ u n u n katl a n ı l ma s ı gereken s ı kı ntı l a rı n a geli nce Doğ u '­
yu küçük gören tav ı r d a h a bel i rg i n l eş i r. Batı l ı yol c u la rı n t ü m ü b i r nokta­
da uyg a rl ı k s ı n ı rı n ı n öte ta rafına g eçti kleri n i d üş ü n ü rler. Ve bu geçiş d e
art ı k eski öze l l i ğ i n i yitirmişt i r, ya n i b i l i nmeye n i n g iz e m i n e va rma k i ç i n atı­
l a n ilk a d ı m d e ğ i l d i r Batı 'da n Doğ u 'ya geçiş 6• R i c h a rd B u rto n, 1 855'de,
büyü s ü boz u l m u ş Doğ u 'yu şöyle a n l a t ı r :

(4) Kinglake, 55. 68.

(5) Edward Lear, Journals of a Landscape Painter in A lbania CSırbistan'da Bir
Manzara Ressamının Anılan) Londra: Bentley, 1851 ) , s. 33.
(6) Nerval, Gautier, ve özellikle Flaubert gizemli Doğu mitini sürdürerek bu
kuralın dışında kalırlar.

59
 Gene de M ıs ı r l ı i n sa n ı n doğası her yerdeki i n sa n ı n doğası g i bi
çel iş k i lerle dol u d u r. B i r ya nda n Avrupa l ı l a rd a n nefret ederken
diğer yanda n da Avru pa egemen l i ğ i n e g i rmek için can atarla r.
Bu i n sa n l a r dem i r e l l i b i r zorba l ı ğ a hayra n d ı rl a r, p ı s ı rı k ve s i n­
si b i r zorba l ı kta n nefret ederler. F ra nsız yöneti m i n i bütü n ya­
ba n c ı l a ra yeğ l erler. Ka n a l ötesi komş u m uzun d i p loması usta­
l ığ ı na ve u l usa l veka rına ba ğ la d ı ğ ı m b i r d u ru m bu. M ı s ı r'ı her
k i m e l e geçirirse büy ü k bir hazi ne elde etmiş sayı l ı r. Kuzey ve
G ü n ey'de den izle re kıyısıy l a , Doğu 'da ve Batı'da uza nan g eç i t
verm ez çö l leriyle, 1 80 0 0 0 kiş i l i k o rd u y u besledi kte n son ra a r­
ta ka l a n h a t ı rı sayı l ı r m i kta rda ü rü n üyle bu ü l ke Bat ı ' n ı n e l i n­
d e b i r ya n d a n Ara bista n 'a , Süveyş'te b i r ka n a l a ç ı l d ı ğ ı a nd a d a
b ü t ü n Doğ u Afri ka 'ya egemen o la ca ktı r 7 •

Do ğ u söm ü rgec i l i ğ i nde Batı ' n ı n e n büyük ç ı k a rı n ı n nerede o l d u ğ u n a i l i ş­

k i n ta rtış m a 1 833'd e n son ra iyice yoğ un laştı. Bu ta rtışmada g erekti kçe
M ü s l ü ma n-H ı ristiycı n düşm a n l ı ğ ı v u rg u la n a ra k böyl·e b i r öğede n de ya ra r­
l an ı l ı yo rd u . 1 843'de i sta n b u l 'a gelen Wa rbu rton Doğu soru nu çerçevesi n­
de H a c l ı ru h u n u uya n d ı rmaya ça l ış ı r:

Peki M ı s ı r'a n e olacak? Bôb-ı A l i , a rt ı k zayıfla ma kla b i rl i kte,

hiç vazgeçmeye n iyet l i o l m a d ı ğ ı u ğ u rs uz otoritesi n i bu m u tsuz
ü l ke üzeri nde tekra r m ı kuraca k? Bölgeyi a pta l l ı klarıyla bu
d u ru m a d ü ş ü ren ca h i l ve ba ğnaz M üs l ü ma n la rı n M ı s ı r'ı ida re­
sine göz yu maca k ve Kudüs'te k i l isemizi ya pma m ıza engel o l­
d u k l a rı g i b i b u ra da da ticaret i m izi ba lta l a ma l a rına izi n vere­
cek m iyiz? Ta n rı korusu n . Bu veri m l i ü l keyi cesa retiyle ele ge­
ç i ren ihtiya r ( Meh met A l i Paşa ) ö l d ü ğ ü za m a n b ı ra ka l ı m ben­
c i l egemen l i ğ i d e son b u l s u n . İ n g i l tere etki n l i ğ i n i , özg ü rleşmiş
b i r M ıs ı r'ı Bôb-ı A l i ' n i n a h ma k i stibd a d ı n a iade etmek g i bi bir
amaca k u l l a n ma s ı n . Bu ü l keyi evl a t ed i n s i n ve ona uyg a rl ı k ve
özg ü rlük i l keleri n i öğ rets i n . Her t ü r l ü m a razi neza keti ve s i ­
yasi duyg usa l l ı ğ ı bi r ta rafa itip M ı s ı r'dan H i n d ista n 'a uza n a n
g e ç i ş önce l i ğ i n i sav u n su n . . . İ n g i l i z sermayesi v e e n d ü strisi
M ıs ı r'ı bir ba hçeye dö n ü ştürece kti r . İ n g i l iz yöneti m i fel l a h ı öz­
g ü r ada m ya pa c a k, İ n g i l iz i l ke l e ri o n a gerçeğ i ve d ü rüst l ü ğ ü
öğ retecekti r. V e T ü rk m ü , yoksa İ ng i l iz yönet i m i m i d a h a ya­
ra rl ı d ı r d iye bir soru sormaya ka l kaca k l a r o l u rsa dü nya Ya k ı n
Doğ u ve Kuzey Ameri ka a rasındaki fa rkı , ya n i M üsl üma n l ı kla
H ı ristiya n l ı ğ ı n ba şa ra b i l d i k leri a rası nda ki fa rkı değerlend i rs i n8•

(7) Richard Burton, Pilgramage t o A l-Madinah and M eccah CMedine v e Mek­

ke'ye Hac ) C Londra: Tylston and Edwards, 1893) ss .. 17-18.

C8l Warburton, s. 268.

60
Osm a n lı İ m p a ra to rl uğ u ' n u n son u n u bekleyişi n a rd ı nda Batı i ç i n yen i sö­
m ü rü a l a n l a rı a ç ı l ması u m u d u yat ı yo rd u . 1 839'da E u sebe d e Sa l le ' ı n Pe ·
regrinations en Orient ( Doğu 'da Hac Gezi leri) a d l ı kita bı n ı n g i riş yazısında
d e Sa l le şöyle d iyord u :

Avru pa'yla ya kın i l işkide olan Doğ u 'da a rtı k eski d u rg u n l u k bi ­

tiyor. Bu kita p bel ki de Osma n l ı İ m p a ra torl u ğ u ' n u n son b i r
portresi, ca n çekişmes i n i n i lg i ne b i r tabl osu d u r. Bu i m pa ratorl u­
ğ u n ö l ü m ü ya da yeniden doğ uş u n d a n son ra i nsa n lar, fikirler,
a n ı t l a r, topra k, her şey d eğ işecekt i r 9 •

Eusebe de Sa l l e Osma n l ı İ mparatorl u ğ u ' n u n Avru pa 'yla i l işkisi son ucu g e ­

ç i receğ i değ işimden söz ed erken bu değişi m i n Bat ı l ı laşma yön ünde g e r­
çekleşeceğ i n i söylüyord u . Gerçekten de ondokuz u n c u yüzyı l ı n ortas ı n ­
da Batı l ı laşma Osma n lı İ mpara torl u ğ u ' n u muhafaza politika s ı n ı n sürd ü rü l ­
m esi i ç i n Pa l me rsto n ' u n ö n e s ü rd ü ğ ü koşu l o l d u . Bu koşu la uymaya ça l ı­
şan i l . M a h m u t ve Abd ü l nıec i d ' i n bu yöndeki ça ba l a rı roma ntik Doğu yol­
cu l uğ u na bel ki de son d a rbeyi vu rd u . Art ı k Türk m iti nden a rda ka l a n son
öğe de, ya n i egzotiz m , Batı l ı laşma ça ba l a rı i ç i n de yiterken , bu ça ba l a r
a lay ve aşa ğ ı la m a konusu o l d u .

Robert C u rzon Visits t o the Monasteries o f t h e Levan t'ta Osma n l ı

askerleri n i n Batı ' n ı n askerl i k yönte m l eriyle Pa l me rsto n ' u n yol la d ı ğ ı uz­
m a n l a r d e n et i m i nd e ta l im ya pışla rı n ı a layla a n latır:

Vez i r gidip d e toz duman biraz yatışı nca kasaba n ı n d ı ş ı na

d oğ ru yürü d ü m ve orta Avrupa yönte m l eriyle ta l i m yapa n ta­
b u rl a ra rastla d i m . Göz ü m e çayı rla rı n o rta sı nda bir ha l ı n ı n üs­
t ü n e oturmuş bi r a d a m ç a rptı ve o ta rafa yürü d ü m . Bu a d a­
m ı n askerlerin a l bayı ve komuta n ı o l d u ğ u n u a n l a d ı m . B i rl i k ­
te na rg i le tüttü rü rken görd ü m k i , a d a m ı n aske rl i k kon usunda
ben i m bi l d i ğ i mden fazla b i r bilgisi yok. Tefe k k ü r h a l ısı nda ses­
siz sedasız barış n a rg i l es i n i tütt ü rd ü k bi r s ü re. Bu s ı rada söz­
de yürüyüş ya pan a s ke rl e r a kı l a l maz b i r bicimde d ü ğ ü m o l u p
b i rb i rleri ne g i rd i l e r, son ra da b i r � mda h a reketsiz b i r a rı yu­
m a ğ ı n a dön üşüverd i ler. S u bayları n bağ ı rmasıyla fı r fır d ö n m e­
ye başlayan zava l l ı la r b i rb i rleri n i n aya ğ ı n a bas ı p tekmeler a ta­
ra k bu yı ğ ı nd a n k u rt u l maya ça l ıştı l a rsa da bece remed i ler. So­
n u nda A l bay'ın a k l ı na pa rla k b i r fikrr g e l d i . N a rg i les i n i a ğ z ı n-

(9) Eusebe de Salle, Peregrinations en Orient ou voyage pittoresque historique

et politique en Egypte, Nubie, Syrie, Turquie, Grece pendant les annees 1837-38-39
CParis: Pagnerre, 1840) , s. 4 . .

61
 d a n çekip M u h a mm ed <;JŞkına h e rkesi n b i l d i ğ i g i bi evi ne g i t­
mesi n i emrett i . Küçük o k u l öğrenci l eri g i b i bu emre sevinçle
u yd u la r ve a t l a ya zıplaya kasa baya doğru yola koyu l d u la r.
Subaylar d a , her b i ri b i r n a rg i l e a l ı p b i r ağaç gölges i n e çekile­
rek ve i çle ri n d e n bu ga ri p ica d l a rı i ç i n Fre n k l ere küfrederek
m i nderleri n e uza n d ı l a r. 10

1 830'1 a rdaki Meh met A l i buna l ı m ı n ı izleyen i l k y i rm i yı lda Türk m iti­

nin sön mesi, batı lı laşma ça ba la rı nı n göz l em l e n mesine de bağ lana b i l i r.
Gera rd d e Nerva l ' i n Voyage en Orient'ı (Doğ u 'ya Yolcu l u k ) 1 843 yı l ı nda­
ki batı l ı laşma ça ba l a rı n ı ya nsıtı r. A lphonse de La m a rtine de 1 850 yı l ı nda
Türkiye'ye i k i nci b i r yol c u l u k ya ptı . B i ri bi rlerinden çok fa rk l ı bu i ki oza­
n ı n batı l ı laşmaya i l işkin göz l e m leri şaş ı lacak d erecede benzeşir. İ kisi de
Ya k ı n Doğ u ' n up «ya kı n laşma s ı n ı » , Doğ u'yu Batı'da n ayıra n öze l l i kl eri n g i­
derek yiti ş i n i görmekten d u yd u kla rı d ü ş kırı k l ı ğ ı n ı d i l e g etird i l er. Su lta n
Abd ü l meci d ' i n batı l ı l a ş m ı ş k ı yafeti nd e v e m e l a n ko l i k ba k ı ş l a rı n da D oğ u '­
n u n görke m l i d espot l a rı n ı boş u na a ra d ı l a r. Gera rd de Nerva l Voyage e n
Orient'da Abd ü l mec i d ' i şöyl e a n l atı r:

Yen i d e n l i mana doğru i nerken S u l ta n ı çok gari p b i r a t l ı a ra ba ­

n ı n i ç i nd e görd ü m . . . Ü zeri nde T ü rkleri n reformd a n beri g iy­
d iğ i n i görd üğ ü m üz c i nsten boyn una kada r d üğ m e l i sade bir ce­
ket va rd ı ve s u l ta n o ld u ğ u n u bel i rt i r tek işa ret k ı rm ızı ta rbu­
şuna pı rla nta l a rl a işlenmiş i m pa ra torl u k armasıyd ı . Sol g u n ve
soy l u yüzünde m e l a n ko l ik bir ifa d e v a rd ı 1 1 •

Nerva l 1 843 Temm uz'u n da M a rs i l ya , İ skenderiye, Beyrut, İ zmir yol uyla i s­

ta n b u l 'a g e l d i . Sultan Abdü lmec i d ' l e görüşmesi a n ı la rı n ı n İ sta n b u l böl ü­
m ü n ü n ik i n c i kıs m ı n ı ol uştu ru r. Nerva l , Abd ü l mecid'i a n lata n bu kısmı
şöyl e biti ri r: «Zava l l ı S u l ta n ! Ne g a ri p kaderd i r ki ka rı o l a ra k bir esi rden
baş ka k i m seyi seçemeyecek d u ru mda _bı ra k ı l a n bu ada m ı n kendisi de bir
esi ri n oğ l u d u r. » 1 2 Gözkamaştıra n görke m i n yok l uğ u nda efend i l i k l e köle­
liğin n e d e n l i i çice g i rd i ğ i n i gösteren bu gözlem i l g i nçtir.

Nerva l 'i n Voyage en Orient'ı n d a İ sta n b u l çift kiş i l i k l i b i r kenttir. Bir

ya n d a kentli lerin fes g i yd i ğ i , Pera Leva nte n l e ri ' n i n Fra nsızca gazete ler
oku d u ğ u k a hvel e riyle g ü n l ü k yaşa m ı n ı s ü rd ü re n İ sta n b u l . Ö te ya nda n g ü­
neş battı kta n sonra ka ra n l ı ğ ı n bastı rmasıyl a , m i n a releri n i n s i l üeti y l e be-

( 10) Curzon ss. -173-174 ..

(11) Gerard ve Nerval, Voyage en Orient, oeuvres completes, ed. Albert Be­
guin ı ve Jean Richet CParis: Gallimard , 196 1 ) , s. 442.
(12) Nerval, s. 444.

62
l i ren esk i , g izem l i İ sta n b u l . Nerva l ' i çeke n , gecel e ri kent i n d a r soka kla­
rı nda a rt ı k kaybo l m u ş b i r m iti a rata n İ sta n b u l , bu i k i nc i İ sta n b u l ' d u r. Ge­
celeri kahvelerde Doğu masa l la rı n ı n a n latı l d ı ğ ı İ sta n b u l 1 3 • Bu öykülerd e n
b i ri n i Nerva l g e ç m i ş g ü nlerin özle m i nd e yaşaya n yaş l ı b i r Rus'd a n d i n­
l ed i ğ i n i söyler. « İ sta n bu l . . . eskiden çok daha m u hteş e m d i » d iye söze baş­
l a r . yaş l ı Rus, «Şimdi hep Batı m i ma ri s i n e göre ya pı l a n ev ve b i n a l a rda o
za ma n la r Doğ u zevki egemen d i . Ku ra l la r katıydı a m a engel ler aşk serü­
ven l e ri n i d a h a çekici k ı l a rd ı . » 14
Yaş l ı Rus'un öyküsü, g e n ç l i ğ i n d e , sa rayda n bir kad ı n ı n daveti üze­
rine ya ptığı kaça k b i r ziya ret s ı ra s ı n da nası l ya ka la n d ı ğ ı na ve can ı n ı ye­
n içerile rden n a s ı l zor kurta rd ı ğ ı na i l iş k i n b i r serüve n d i r. Nerva l ' i n Voya­
ge en Orient ' ı nda d ü ş l e gerçe k i çice o l d u ğ u nda n , b ü y ü k bi r ·oı a s ı l ı kla yaş­
l ı Rus d a , serüve n i de uydu rmad ı r ve eski Doğ u öyk ü leri nden kayna k l a n­
m a ktadı r. Zaten Nerva l öyk ü n ü n R u s ' u n gençl i ğ i ne, ya n i eski İ sta n bu l'a
a it b i r serüven o l d u ğ u n u v u rg u l a r. Dön üşü nde Gautier'e yazd ı ğ ı b i r m e k­
tupta Nerva l Doğu 'ya yaptığı yol c u l u ğ u n d ü ş k ı rı kl ı k la rı n ı şöy l e özetled i :

Daha şimdiden i l i l , ü l ke ü l ke d ü nya n ı n daha g üzel ya rı s ı n ı

yitird i m , ya kında d üşleri m i n s ı ğ ı naca ğ ı h i çbi r ye r ka lmaya ­
cak; en çok ya n d ı ğ ı m d a şimdi a rt ı k bel l eğime yerleştiği i ç i n
haya l i mden kovma k zoru nda ka l d ı ğ ı m M ı s ı r 15•

1 850'de La marti ne i k i n c i kez f sta n bu l 'a geldiğinde A bd ü lmecid hôlô

tahttayd ı . La m a rtine'in bu i ki nci ziya reti n i n ned e n i b i ri ncisinden çok fa rk­
l ı y d ı , Abd ü l m eci d ' i n kendisine a rm a ğ a n ettiği İ z m i r ya k ı n l a rı nd a k i topra k­
l a rı gör meye ve burada bir tarım kolonisi k u ru p k u ra mayaca ğ ı n ı incele­
meye gelmişt i . Fa kat bu pro j e ya ba ncı ları n topra k sa h i b i o l m a la rı n ı e n­
gel leyen yasa d a n ötürü gerçekleşemedi ....
La m a rti n e ' i n i k i nci yolc u l u ğ u n u n a n ı la rı n ı topl a d ı ğ ı Nouveau Voyage
e n Orient ( Doğu'ya Yen i Yolcu l u k) b i ri ncisi nden çok fark l ı d ı r. Birinci yol­
c u l u ğ u n u n coş k u d o l u doğa betim lemeleri nden, siyasi enerj isinden, uy­
g a rl ı k önc ü l ü ğ ü idea l iz m i n d e n bu i k i nci yol c u l u k a n ı la rı nda h içbir ize
rastlayamayız. İ kinci yol c u l u ğ u n esi n kaynağ ı i l k yo l c u l u ğ u n a n ı la rı n ı d i­
ri ltme ça ba l a rı nda tüke n i r sa n k i .

G e m i Ca na kka le'ye g i rmek üzereyken Truva ' n ı n b u l u n d u ğ u kı­

yı n ı n ka rşısında u ya nd ı k . İ l k yol c u l u ğ u md a b u ra l a rı ay ışı ğ ı a l -

( 13) Nerval, Voyage e n Orient, s . 448, 452,495.

( 14 ) Nerval, Voyage en Orient, s. 457.
( 15 ) Nerval, Oeuvres, ed. Albert Beguin ve Jean Richet CParis: Gallimard, 1960) ;
I, 297-8.

63
 tı nda tasv i r etm i şti m , o n u n i ç i n b u g ü n g ü neşl i h a l i n i tekra r
a n latmayaca ğ ı m 1 6 •

Lam a rti n e bu kez görd ü ğ ü D oğ u ' n u n i l k yolcu l u ğ un d a k i d üşler ve g izem­

ler ü lkesi o l ma d ı ğ ı n ı söy l ü yor. Kita bı nda a n ca k y i rm i y ı l önces i n i n m i t i k
Doğ u 'su n u a n ı msıyor, d a h a doğrusu y i r m i y ı l önces i n i n m i t i k meti n le ri ne
başvuruyor:

Haya l imde iki a n ı ca n l a nıyor . Lord Byron ' ı n yüzerek karşı kı­
yıya geç i ş i . Bu g eçişler en g u ru r d u ycfu ğ u a n ı la rd ı ; ş i i rl eri nde,
notl a rı n d a , soh betleri n d e bu olaya çok kez değ i n m işti . E n g ü­
zel ş i i rleri nden b i ri ola n Abydos' lu Gel in ' i n öyk üsü n ü de bu­
'

ra l a rda yazmış ya da d ü ş ü n m üştü. Aca ba bu iki efsa neden

hang isi, Hero ve Lea n d re m ı yoksa Cafe r' i n kızı n ı n k i m i bu da l­
g a la rı n üzeri nde ge lecek kuşa k l a rca daha çok hatı rla naca k­
tır17•

La m a rti ne i k i nci yolcu l u ğ u nda za m a n ı n geti rd i ğ i değişim leri göz l em­

l e mekle yeti n d i . O n u n gözl e m leri de N erva l 'i n k i l e r g i bi , Ya k ı n Doğ u ' n u n
« ya kı n l a şt ı ğ ı n ı » doğ ru l u yord u . Boğaz'da ki yoğ u n Avrupa ticaret g e m i s i
tra fi ğ i n i n d ök ü m ü n ü vermesi g e rç i bu i ki nci yolcu l u k öyküsü n ü b i rincisi n­
d en daha i lg i ne k ı l m ı yord u a ma , Bat ı ' n ı n a rtı k su g ötü rmez ticari egemen­
l i ğ i n i kan ıt l ıyord u ı s .

Nouveau Voya1ge en O rient h üzün veren bir kita pt ı r. Sol u ksuz bir
mitle yaş l ı ve k ı rı k b i r şarkiyatç ı n ı n ya pay b u l uşmasıd ı r. Siyasi g üç, sö­
m ü rgeci l i k g i bi Doğ u'ya bağ l a d ı ğ ı u m utla rı n a rtı k kendi yaşa m ı nda ger­
çekl eşemeyeceğ i n i a n la ya n La m a rtine, düş k ı rı k l ı ğ ı n ı ş i i rsel bir m e l a n ko­
l i y l e g izlemeye ça l ış ı r.

işte sa ra y l a r; s essiz l i ğ i n , a ş k ı n kokusu n u n , bel i rsiz d uygu la-·

rı n uya n d ı rd ı ğ ı m ut l u mela n kol i n i n izl e n i m leri n i veriyorl a r, ayn ı
zama nda da b i r esiri n şa nslı d ü ş ü nden doğ a n bu m u t l u l u ğ u n
geçic i l i ğ i n i , b i r d üş g ibi yokolaca ğ ı n ı çağ rıştı rıyorl a r 19 .

La ma rt i n e ' i n söz ü n ü ett i ğ i mela n koli aca ba kend isi n i n Doğ u ' n u n esa­
reti üzeri n e k u rd u ğ u d üşleri n gerçekleşmemesinden m i kayn a k l a n ı yord u ?

( 16 ) Alphonse d e Lamartine, Nouveau Voyage en Orient; Oeuvres completes

CParis: Chez l'Auteur, 1863 ) , XXXIII, s. 30.
( 17) Lamartine, Nouveau Voyage en Orient, s. 3 1 .
( 18) Lamartine, Nouveau Voyage en Orieınt, s. 42.
( 19 ) Lamartine, Nouveau Voyage e n Orient, s. 47.

64
 Nouveau Voyage en Orient' ı n geriye ka l a n ü çte i k isi n i Lama rt i n e ' i n
ven H a m m e r' e daya n a ra k yazd ı ğ ı , k u ru luşta n A n k a ra Sava ş ı ' n a kad a rk i
Osm a n l ı ta ri h i ol uştu ru r. S o n derece ça lakalem ve özensiz yaz ı l m ı ş b u
'ta ri h , d ü ş ü n bitt i ğ i yerde başvu ru l a n meti nsel v e esinsiz gerçek l i ğ e b i r
örnek ol uştu rm a kta n i l e ri g idemez.
Theo p h He Gautier Türkiye'ye d i ploma t i k gerg i n l iğ i n a rttı ğ ı ve K ı rı m
sava ş ı n ı n kaçı n ı lmaz h a l e g e l d i ğ i 1 852 y ı l ı nda g e l d i . Yol c u l u k kon usunda
düşü nceleri n i a ç ı k l a rken, kita p l a rla beslen m iş d üşg üc ü n ü n g erçe k Doğ u '­
yu görere k d izg i nlenmesi g e rektiğ i n i söy l ü yord u 2 ° . Ya pı l m a s ı gereken i ş­
l erde n i l k i Tü rkiye'yi 1 001 Gece M a sa l l a rı ' n ı n atmosferi n den a yrıştı rm a k
o l m a l ıydı . Sara y deyince Avru pa l ı la rı n d ü ş ü n d e 1 001 Gece Masa l la rı ' n ı n
m uhteşe m , b üyü leyici sa ra y l a rı bel i riveri yord u . O ysa , ö rne ğ i n b i r Topkapı
sara yı n ı n bu d üşsel sarayla rla h i ç i l g is i yoktu . Gautier'e göre Topka p ı '­
n ı n bahçes i n e gel işig üzel serpişti ri l m i ş ta hta kutu l a ra benzeyen saray
yavru larında G ü rcista n , Kafkasya ve Y u n a n i sta n ' ı n eşs iz g üzel l i kte ca ri­
yel eri g iz l e n i yor olsa bile, b u n la r tavu k kü mesleri n den fa rksızd ı 21 • A bd ü l ­
mecid'i a n la t ı rken, Gautier d e Nerva l v e La m a rt i n e g i b i , Pad işa h ' ı n Batı l ı
g ib i g i y i n meye ka l kışması nda n d uyd u ğ u düş k ı rı k l ı ğ ı n ı d i le g eti rd i . Abd ü l­
m eci d ' i n yürüyü ş ü n ü Ga utier' n i n « bi r ta n rı n ı n ya da hayaletin a d ı m la rı »
d iye betim lemesi i l g i n çtir 2 2 •

Doğ u 'ya yolculukta n dönenlere soru la n i l k soru n u n «Ya kad ı n l a r? » o l ­

d u ğ u n u söyler Gautier. Bu soru ya veri len k l işelem iş yan ıtla rı n da yol c u­
l u k edebiya tı n ı n en büyük safsata l a rı ndan bi ri n i o l uştu rd u ğ u n u a n latır.
Doğ u yolc u l u ğ u a n ı la rı n ı n ilginç o l a b i l mesi i ç i n m u t l a ka rtenha bir a ra so­
kakta i htiya rı n b i ri size ken d i s i n i izlemesLıı i işaret etme l i , g izl i bir geçitten
sizi Doğu l ü ks ve ihtişa m ı n a boğ u l m uş bi r d a i reye g öt ü rmel i , burada a ltın
ve m ü cevherlere bezen m iş b i r s u lta n sizi en davetkô r vaad lerl e ka rş ı l a d ı­
ğ ı a nda evi n beyi a pa nsız g e l me l i , b u n u sizin i ç i n zor b i r kaçış ve Bo­
ğaz' ı n s u l a rı na v u ra n b i r çuva lda be l l i bel i rsiz bi r i nsa n şek l i n i n k ı p ı rda­
ması izle m e l i ve öykü bu acı son l a bitme l i 2 3 • Gautier Doğ u yolcu l uğ u a n ı­
l a rı n ı n bu t ü r öğeleri n i k u l l a n ma ya ca ğ ı i ç i n o k u rd a n özü r d i l er 24 • Ça na k­
ka l e Boğaz ı ' n ı a n latırken o n u Tha mes nehrine benzeti r ve sa n ki i sta n b u l 'a
değ i l d e « Bo u logne posta va p u ru i l e Londra 'ya g id i yo rd u m » d iyerek ken ­
d i nden ö n c e ya p ı l m ı ş n ice pitoresk Boğaz betim l em e l e ri n i b i r ç ı rpıda yad­
sır 2 5 • A l t ı n Boynuz o n u n i ç i n H a l iç ' i n ş i i rsel adı değ i l , i sta n bu l 'u n ticaret

( 20) Teophile Gautier, Constantinople CParis: Charpentier, 1918) , s. 6.

( 21 ) Gautier, Constantinople, s. 6.
(22) Gautier, Oonstantinople , s. 185.
(23 ) Gautier, Constantinopleı, s. 131.
C24 ) Gautier, Constantinople, ss. 195-196.
( 25) Gautier, Constantinople, ss. 70-71.

65
l i m a n ı ve zeng i n l i k k a yn a ğ ı d ı r 2 6 • ista n bu l ' u da öze l l i k l e a nti ka a l ışverişi
icin caz i p bir paza r o l a ra k ta n ı t ı r 27• Gautier' n i n ista n bu l ' u nda m i t i n yeri n i
m eta a lm ı şt ı r.
G ustave Fla ubert Doğ u m i t i n i n en b ü y ü k t u t k u n l a rmda nd ı . Daha
ilk yazı l a rı ndan beri Doğu onun için uçsuz bucaksız b i r d u yusa l l ı k ve eg­
zot i k i m g e kayna ğ ı d ı r. Doğ u 'ya i l iş k i n b i l g is i başta Byr0n o l m a k üzere
rom a n t i k D oğ u öyk ü lerinden ve şark i ya tç ı l a rı n çevi ri leri nden k a yn a k l a n ı­
yord u . S i h i rl i b i r sözc ü ktü Doğu Fla u bert için , h e r s öyle n i ş i nd e kendi şii­
ri n i ya ra t ı rd ı . 1 836'da yazd ı ğ ı bir roma nda rom a n ka hra m a n ı Oh m l in ' i n
Doğ u 'yu d ü ş lemesi n i bu tı l s ı m l ı ş i i rse l l i k l,e a n latm ı ştı :

i l reva it l 'Ori ent! l 'Orient, avec son solei l brG la nt, son c i e l bleu,
ses m in a rets dores, ses pagodes de p ierre; l 'Orient! avec sa
poes i e toute d'amour e t d ' encens; l 'Orient! avec ses pa rfums,
ses emera udes, ses fle u rs, ses j a rd i ns a ux pom mes d 'or;
l 'Orient! avec ses tees, ses cara va n e s d a ns l es sables; l 'Ori­
ent! avec ses sera i ls, sejour des fralches vol uptes 28 .•

Doğ u 'yu d ü ş l ü yo rd u ! Kavu rucu g üne Ş iyle, mavi göğ üyJe, altı n
m i n a releriyle, taşta n pagoda l a rıyla Doğ u 'y u ! Ş i i ri salt a ş k ve
bu h u rdan Doğ u 'yu ! K ok u la rı yla z ü m rütl eri yle, ç i çekleriyle,
a lt ı n baş l ı meyva ba h çeleriy l e Doğ u 'yu ! Peri leriyle, çöl ker­
va nlarıyla Doğ u ' y u ! Seri n tatları n m e ka n ı saraylarıyla ! ..

1 845 yı l ı n da Fla u bert Conte Oriental ( Doğu Masa l ı ) diye bir rom a n a baş­
l a m ı ştı. Bu rom a n b i r aerviş i n yed i oğ l u n u a n latacak ve oğ u l l a rd a n h er
biri m utlu l uğ u n a n a htarı sayı laca k b i r s ı rrı n sa h i bi 0laca kt ı . Maxi m e d u
Ca m p ' l a ç ı ktığ ı Doğ u yolcu l u ğ u ( 1 849-1 851 ) s ı ra s ı n d a h ô l ô b u rom a n üze­
rinde ca l ı şıy0rd u . ista t ı b u l 'a g e l d i ğ in de o da Nerva l ve Gautier g i bi bt'
şeh ri n bat ı l ı laşması nda n büyük bir d üş k ı rı kl ı ğ ı d u yd u . Daha da i l g i nc i,
döndü kte n son ra Doğ u m a sa l ı n ı yazma kta n vazgeçti . Gerç i bu rom a n ı n
ma lzemes i n i son rada n L a Tentation d e Saint Antoine (Aziz Anto in e'ı n
Başta n Ç ı ka rı l ışı ) . Salammbô ve Herodias'ta k u l l a nd ı a ma çok özne l bir
ya p ı t o l a ra k görd ü ğ ü Doğ u masa l ı n ı yayı m l a m a mayı seçt i . Yolc u l uğ u n u n
d ü şü n d e k i Doğ u 'yu değ işt i rmesi n e izi n verm edi ve ö m rü n ü n son u n a ka­
da r g öz l e m l ed iğ i d eğ i l , rom a nt i k m et i n lerden esi n lenerek ya ra tt ı ğ ı m i t i k
bi r Doğu 'y u yazdı .

( 26 ) Gautier, Constantinople, s . 73.

(27) Gautier, Constantinople, s. 130.

( 28 ) Gustav e Flaubert, Oeuvres de Jeunesse C İlk Yapıtları> , Faris: Conard 1910 -
1933 ) , cilt I. ss. 153 - 154.

66
 Son uçta , 1 850'ye gel i nd i ğ i n d e, Türkiye ' n i n Doğu m i t i n i n topos u n d a n ,
ya n i coğ rafi a la n ı ndan ç ı k a rı l d ı ğ ı n ı gözlemleriz. B u d em e k d eğ i l d i r ki Tü rk
m it i n i n sön mesiyle Doğu m i t i de bitti . Mit i n coğ rafi a l a n ı daha Doğu'ya
kayd ı rı la ra k ; çoğ u kez d e h iç bi r coğ ra fi bel i r l i l i ğ e g ereks i n i m d uyu l ma ­
d a n , Doğu m i ti n i n motifleri n i o l uştura n d uyusa ll ı k, z u l ü m , zorba l ı k, efen­
d i l i k, kölel i k, çiftkiş i l i k l i l i k tema l a rı roma n tik l e r i ç i n çekici l i ğ i n i bütün on­
dokuzuncu yüzyı l boyunca s ü rd ü rd ü . Öte ya nda n K ı rı m H a rbi'yle birli kt e
yen i bi r T ü r k m iti o l uşturul maya baş l a n d ı , fa kat b u k e z m itk u ruc u l a r doğ­
. ru d a n doğ ruya pol it i kacı l a rd ı . Kırı m Harbi'nden son ra T ü rk «m it» ! eri n e
son d a rbeyi v u rma k a rt ı k ka ç ı n ı l maz bi r h a l e g el m işti. B u n u da Dicke n s ,
Tha c keray gibi gerçekçi l er üstlend i .

67
 VII

KIRIM SAVAŞI VE
TÜRK MİTİNİN YIKILIŞI

1 838'de İ n g i ltere'yl e i mzalanan Tica ret An laşması 'nda Bôb-ı A l i Os­

m a n l ı İ mparato rl u ğ u s ı n ı rl a rı i ç i nd e k i bütün ticari k ı sıtlama l a rı n ka l d ı rı l ­
mas ı n ı ka bu l e d i n c e bölge İ n g i ltere i c i n bi r a c ı k paza r h a li n e geldi v e Do­
ğu Soru n u ' n u n u n önem i d a h a da a rttı . Tü rkl e r' i n a n laşmada n bekled i ğ i ,
ord u s u ve donanması teke l l e re ve kısıtlamal a ra i ht iyaç d u ya n M ıs ı r Va­
lisi Mehmet A l i Paşa ' n ı n zayıflatı l ma s ı yd ı . İ ng ilizler acısından ise d u ru m
acı ktı : Orta Doğ u paza rları İ n g i l iz e n d üstri s i n i n g e lişmes i i c i n vazg eçi l­
m ez önemdeyd i . P u ryear' ı n bel i rttiğ i g i b i Manchester i m a lôtcı ları ka ra
ve esme r a d a m l a r ve İslôm d ü n yası ic i n ya ptı kları göm lekler sayes i n d e
g eç i n mek zorun dayd ı l a r 1 •

1 830'1arı n son larına doğru ya l n ız i n g i ltere ' n i n d e n iz aşırı tica­

reti değ işmem iş, İ n g i ltere'de tica retl e s i yaset a rasındaki bağ
d a g üç len m işti . İ n g i lte re g e rekirse ticareti n i koru mak ve g e­
l iştirmek i ç i n savaşa g i rm e ye h az ı rd ı . O g ün e kadar hem i n­
g i ltere ' n i n hem Fra nsa ' n ı n i h raç ettiğ i Sici l ya s ü lfürü n ü n i h­
raç teke l i n i n M a rs i l ya 'da k i b i r Fra nsız ş i rketi n e veri l mesi n e
ka rşı İ n g i liz h ü kümet i n i n gösterd i ğ i tep k i bu na b i r örn ekt i .
Pa l merston teke l i n veri l mesi n i d u rd u ra mayı nca sert d i ploma­
t i k bir d i l k u l l a n d ı , 1 5 g ü n l ü k bir ü ltimatom verd i , Na po l i ban­
d ı ra l ı gem i l e re m i si l l em e ya pı l m as ı n ı e m retmesi de bu n u iz­
l e d i . Tekel 1 840'da ka l d ı rı ld ı . Diğer b i r örnek de İ n g i l iz l e r' i n
C i n paza rı n ı zorla açtı k l a rı B i ri n c i Afyon Savaşı 'ydı ( 1 840-42) .
İ n g i l izler'in ticaretleri n i özel l i k l e g e l iştird i kl e ri i k i bölge ş i m ­
d i ye kada r p e k g e n i ş o l mayan Ya k ı n Doğ u ve Uza k Doğ u ti­
caretiydi 2 •

(1) Vernon J. Puryear, International Economics and Diplomacy in the Near East,
1834-1852 COrta Doğu'da Uluslararası Ekonomi ve Diplomasi: 1834-1852) CCalifor­
nia: Archon, 1969 ) , s. 108.
(2) Puryear, s. 1 10.
69
 Orta D oğ u 'd a k i tica ret etki n l i kleri n i n h ızla g eli şmes i , l n g i l izler' i n T ü r­
kiye 'deki konsolos l u ğ u n u n g e n işlemes i n e de ya ns ı dı3• Konsolos l u k gö ­
rev l i leri n i n etk i n l ik l eri l ng i l iz l e r' i n Rusla r'a ka rşı üstü n l ü kleri n i n koru n­
ma sı na yön e l i kt i . Rus- lng i l iz reka beti n i n a ğ ı rl ı k merkezinde ta h ı l ticareti
va rd ı . i h ra ca t l i ma n ı Odesa o l m a k üzere 1 840'a kada r Avru pa ' n ı n en b ü­
yü k ta h ı l ü reticisi ve i h racatcısı G ü ney Rusya 'yd ı . R u sya aynı za ma nda
l ng i l iz bu ğday ithalatı n ı n da baş l ı ca ko na ğ ı yd ı . Oysa l n g i ltere şimdi ken­
d i n e başka buğday kayna k l a rı b u l m a ya ça l ışıyor ve Tu na Pre n s l ikleri­
nde buğday ü ret i m i ve ticaret i ç i n yat ı rı m l a rı n ı a rttı rıyord u . Tu n a 'd a k i l n­
g i l i z g em i l eri Odesa ' n ı n ve dolayı s ı yl a Boğazl a r' ı n R u sya ' n ı n bu ğday i h ra­
catı a çı sı n da n önemi her za m a n ki nden büyük boyutl a r kaza n m ı şt ı 4 •
Lord Pal me rsto n ' u n 1 840'dan sonra izled i ğ i Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u '­
nu n bütü n l ü ğ ü n ü koru m a pol itikası İ ng i l i z pa rla mento ve bas ı n ı nda bü­
yü k m uh a l efet görd ü . Pa l me rsto n ' u n pa rt i s i Tü rkiye'yi R u sya 'da n koru­
ma k i ç i n gere k i rse m ü d a h a l eyi savu n urke n , d iğer ta ra f m üdah a l e etme­
meyi savu nuyord u .
K i ng s l ey M a rtl n ' i n « Lord Pa l merston'u n Zaferi >> n i a nlattı ğ ı aynı a d l ı
kitabı, iddia l ı v e sa l d ı rg a n bi r d evlet ada m ı n ı n ka m u oyu n u biçi m le n d i r­
mesi üzeri n e i l g i n ç b i r i ncelemed i r. Gerçekte K i ng sley M a rt i n ' i n ki ta b ı
l ng i ltere'de 1 840-1 854 dönem i n i n çok i l g inç b i r s osyal ve edeb i ta ri h id ir.
Ne kada r yetenek l i o l u rsa ol s u n , Pa l mersto n ' u n Osma n l ı ya n lı sı bir ka­
muoy u ya ratma ca,bo l a rı , eğer Orta Doğ u l n g i l tere icin yu ka rıda kısa­
ca beli rtti ğ i m iz ekono m i k önemi ta şı masayd ı ve kam uoyu n u Rusya'ya
ka rşı yönle nd i re n i k i etk i l i Rus d ü ş m a nı David ll..J rq u h a rt ve Richard Cob­
den ' i n ateşl i d esteği olmasayd ı , b u derece etk i l i o l a mazdı .
K i n g s l ey M a rt i n l ng i l iz ka m u oyu n u m ü d a h a l e a leyhta rl ı ğ ı nd a n m ü­
dahalec i l i ğe çeken ve sava ş ı n sosya l psikolo j i s i n i hazı rlaya n olayların ge­
l iş i m i n i şöyle anlatı r:

1 849'da n sonra m ü d a h a l e a leyhta rl ı ğı u l usal ben ci l l i k o l a ra k

görü l meye başl a n d ı v e Pa l merston ' u n doğ ruda n h ita p etti ğ i
g e n e bi r n e s i l , e konomi-po l i t i kç i leri n savl a rı n ı , M a nchester
o ku l u n u n ticari u ya rı la rı n ı ve eski tür d evlet adam l a rı n ı n tem­
·k inli d i ploma s i s i n i aynı derecede a şağ ı l ı k ve korka kça görme­
ye başladı. Pa l m erston bi l iyo rd u ki otu z yılda n fazla bi r s ü re­
d i r savaş g örmemiş o la n b i r ü l ken i n c ü retl i bi r d ı ş pol i t i ka ­
d a n çek i n mesi o l as ı l ı ğ ı pek g ü ç l ü değ i ld i . Sava ş a l a n ı n ı n g e r­
çekl eri u n u tu l mu şt u ; bu n l a rı ı n üstü n ü örten tatlı roma nti k ma­
cera atm osferi n i , barış dönemlerinde ra hatl ı k i çi nde ortaya

(3) Puryear, s. 127.

(4) Puryear, s. 133.

70
 ç ı k a n za fe r ba yra K ra r ı , e s k i a s kerleri n a n ı ları ve baka n l ı k l a r
a rasındaki tebri k teati leri besleme kteyd i 5 •

1 848'de büt ü n Avru pa devrim lerle s a rsı l d ı . B u a fetten s ı yrı l a n İ n g i l tere

kend i n i zorba l a rı na ka rşı aya k l a n a n bütün m i l letlerin ya n ı nda , o n l a rı n
özg ürl ü k ve l i bera l iz m sözc üs ü o l a ra k b u l d u . Maca r Devri m i' n i Rusla r' ı n
ş i ddet l e bastı rmasından sonra Osma n l ı i m pa ra torl u ğ u ' n a sığı n a n Maca r
vata nseverleri n i n d u ru m u Pa l merston 'a Osma n l ı ya n l ısı Doğu politi kası­
n ı i l erl etme fı rsatı verd i . Rusya ve Avustu rya Osm a n l ı la r' ı n Maca rla r'ı
iade etmes i n i ta l e p ederken,

ista n b u l 'd a k i İ ng i l iz elçisi Stra tford Ca n n i ng 'i n tel ki n iyle Os­

m a n l ı l a r bu n u reddetti ler. l n g i l tere'de b i r heyecan havası es­
t i . O g ü ne dek a teş l i b i r m üd a h a l e a·leyhta rı oJa n Punch ,
Car'a suçla m a l a r yön eltti ve Ba rış Dern eğ i ' n i n çaba l a rı n ı
a la ya a l maya baş l a d ı . U l u s a l duyg u la rı a rkası n a a la n Lord Pa l­
merston , Ca nakka l e'ye bi r İ ng i l iz filosu g ö n d erdi ve bu teh d i t
üzeri n e R u s v e Avusturya i m p a ra to rl a rı ta lepleri n i g eri a ldı­
l a r. O lay bi n lerc e İ n g i l iz ' i n z i h n i nde kalıcı b i r etki bı ra ktı . . .
Osma n l ı la r Avrupa l i bera l izm i n i n şa m p iyon l a rı a rası n da k i yer­
leri n i a ld ı l a r. En ö n e m l i s i , olay Lord Pa l m e rsto n ' ın popü lerli­
ğ i n i çok büyük ölçüde a rttırd ı 6•

A ncak, Macar m ü l tec i l e r krizi s ı ra s ı n d a ki c ü retl i O rta Doğ u poırt i kasıyla

kam uoyu n u n desteğ i n i kaza n ması , Pa l mersto n ' ı n 1 851 'd e Dışişleri Ba­
ka n l ığ ı 'nda n a t ı l ması n ı ön leyemed i . Ç ü n kü Pa l merston ' u n Avrupa 'da k i
bir ba şka devri mciye, Loui s N a po leo n 'a karş ı tavrı n ı k e n d i h ü kü meti
onayla m ı yord u . N a polyon ' u n d a rbes i n den he men son ra l n g i l i z sara yı ve
Başba kan Lord Pa l merston'a ta m bi r t a ra fsızlık çizg i s i izl emesi ta l i matı- ·
n ı verm işlerd i . B u n a a ld ı rm a ya n Pa l me rston Fra n s ı z Elçisi'ne Napo l yo n ' u n
ha reketleri n i t ü m üyle ona yla d ı ğ ı n ı b i l d i rd i ; b u n a derecesiz kıza n başba­
kan Lord J oh n onu azletti ve h ü k ü m et i ra hatl attı 7•
Anca k çok geçmeden Pa l m erston h em g örev i n i hem de popü lerl i ğ i n i
yen iden kazand ı , ç ü n k ü Doğu soru n u ye n i b i r y ö n a l m ı ş ve i l g i ne bi r ta­
ri h se l rastl antıyla Lou i s Na polyo n b u n da ya ra rl ı bi r rol oynam ışt ı . Fra n­
sa'da Lou is Na polyon 'un i ktida ra g e l i ş i n e kada r G u izot'n u n M ı s ı r ya n ­
l ı s ı pol it i ka sı n ı n etki n l iğ i ka nı t la n m ıştı . Ş i m d i a s ı l soru n Fra n ,;a ' n ı n K u t-

(5) Basil Kingsley Martin, The Triumph 'Of Palmerston: A Study of Public Opi­
nion in England before the Crimean war C Palmerston'un Zaferi: Kının Savaşı'ndan
Önce İngiltere'de Kamuoyu) CLondra: Allen and Unwin, 1924 ) , s. 52.
(6) Kingsley Martin, ss. 50-51.
(7) Kingsley Martin, ss. 68-69.

71
sa l Topra kla r'da ki Kato l i k n üfusu koru ma isteğ iyle, Rusya ' n ı n a y n ı böl­
gede k i R u m Ortodoks n üfusu ko ruma po liti kası a ra s ı n d a k i çatı şmayd ı .
Hem 1 . N ichola s ' ı n h e m de Lou is Na polyo n ' u n h ü k ü metl eri bölgedek i d i­
n i soru n u n istismar ed i l mesi sayesinde popü l erl i k leri n i a rttı rmaya ça l ı ş ı­
yorl a rd ı . Lou is Napolyo n ' u n Kutsa l Topra k la r'da k i Kato l i k n üfusu etkin
bicim d e destekleme ka ra rı Fra nsa 'ya , bölg ede ki R u m O rtodo ks n üfusu
koru ma k üzere Osma n l ı İ m p a ratorl u ğ u 'nda n ta leplerde bu l u na n R usya '­
yla kaçı n ı l maz b i r çatı ş maya göt ü rd ü . Rusla rı n ta lebi «ka bul ed i l diği ta k­
d i rd e Rusya neredeyse isted iğ i za m a n i m p a ra torl u ğ u n içi ş lerine karı ş ma
o l a n a ğ ı b u laca ktı . M e n c i kof' u n ta lebi, Osma n l ı bütü n l üğ ü ne H ü n ka r İs ke­
lesi Antla ş ması'ndan çok d a h a ciddi b i r tehdit o l u ş tu ruyord u 8. »
Rus e lçisi Menci kof' u n 1 853 'de Osma n lı İ m pa ra torl u ğ u 'na yö n e l ttiğ i
ta lepl er, İ n g i l iz ka muoyuna Pa l m ersto n ' u n Osma n l ı İ m p a ratorl u ğ u ' n u Rus
t ehd itleri nde n cesurca koru d u ğ u 1 849 krizi n i hatı rlattı . İ n g i l iz ka m uoyu
bura da İ ng i ltere ' n i n R usya 'yı d u rd u rm a k üzere et k i n eylem e g i ri ş mesi için
yen i bir vesi le görd ü .

C Ka m uoyu J en doğ ru yönte m i n Ca r' ı n üzerine derh a l b i r d o n a n ­

ma g önderi l mesi o ld u ğ u nda b i rle ş t i . . . Times n e d i yo rd u ? Tür­
kiye ' n i n çökmekte o l a n ba rba r ve paga n b i r İ m pa ratorl u k o l ­
duğ u n u söyl e m i yor m uyd u? Bu kada rı fa zlayd ı . E ğ e r Tü rkiye
zayıfsa o n a ya rd ı m etme gereği d a h a da faz la değ i l m iyd i ?
Üste l i k Pa l m e rston da Türkiye' n i n reform l a r yapt ı ğ ı n ı söylü­
yor, herkes Bô b-ı A l i 'de bu l u n a n Lo rd Stra tford sa yesi nde T ü r­
k iye'de tolera n s ı n a rttı ğ ı n ı ve çok geçmeden l i bera l le ş eceğ i n i
dü ş ü n üyord u 9 • • •

Morning Post gazetes i Lo rd Pa l me rston ' ı n dediği g i b i Tü rkiye'n i n tole­

ra n s l ı bir devlet old u ğ u n u , b u g ü n k ü yöneti m i n i n , yetersiz de olsa, d üzel me
o l a n a ğ ı b u l u n d u ğ u n u söyl ü yo rd u . Manchester Guardian önce Tü rki ye ' n i n
zayıf o l d u ğ u n u kabu l ed iyor, sonra da bu n u n o n u te rketmek i ç i n değ i l ,
l n g i l i z h i mayes i n i sü rd ü rm e k i ç i n b i r neden o l uştura bi l eceğ i n i savu n u ­
yord u .

Bir nede n daha va rdı : Tü rkiye en ö n e m l i itha l m a l l a rı m ı z ı n b i r

böl ü m ü n ü n kayn a ğ ıydı . . . üste l i k İsta n b u l d a teh l i kedeyd i ; Rus­
ya Boğazl a ra çı kaca k o l u rsa ' i n a n ç özg ürl üğ ü , kon u ş ma öz­
g ü rl ü ğ ü , bası n özg ü rl ü ğ ü ve tica ret özg ürl ü ğ ü ' g i b i ş eylere t ü­
m üyle veda et m e k gerekecekti 1 0 .

(8) Matthew Smith Anderson, The Eastem Question: 1 774-1923 (Doğu Sorunu:
1774-1923) C New York: Macmillan, 1966 } , s. 122.
(9) Kingsley Martin, ss. 121- 122.
( 10) Kingsley Martin, s. 125 . .

72
Bu s ı rada Rus birl i k l e ri Tuna Pre n s l i k l e ri ' n i işgal ett i l e r. Bölg e n i n İ n g i l iz
tica reti i ç i n önem i n i yuka rda be l i rtm işt i k . Lord Pa l m erston yeniden gö­
reve gel i rken İ n g i ltere ' n i n o n u ru n u n , ticareti n i n ve l i bera l idea l l e ri n i n
şampiyo n u o l a ra k se l a m l a n m ıştı . Fra nsa'daysa d u r u m v e tepki b i raz de­
ğ i ş i k t i . İ n g i ltere'yle Rusya ' n ı n O rta Doğ u paza rla rı Boğaz l a r ve T u n a
Prensl i k l eri ' n i n b u ğ d a y ı i ç i n g i rişt i k leri reka bet yüzünden o rtaya ç ı ­
ka n K ı rı m Savaş ı a s l ı nda b i r söm ü rg e savaşıyd ı . İ n g i l iz-Rus çatışması n ı
kaç ı n ı l maz k ı l a n bu etm e n l e r Fra n sız-Rus i l iş k i l eri a ç ı s ı n d a n ayn ı ölçüde
g ü ndemde değ i ld i . Ma rsi lya 'yla O rta Doğ u a ra s ı n d a k i den i z u la ş ı m ı n ı ko­
laylaştı rma k üzere Osma n l ı la r'la ya pt ı ğ ı bir tica ret a n laşması bu l u n m a k­
la b i rl i kte, Pu ryea r'ı n istatist i k l e ri n e göre , Fra nsa 'n ı n O rta Doğ u 'daki t i ­
ca reti kes k i n b i r d ü ş ü ş i ç i ndeyd i . «Ancak Lou is N a po lyo n ' u n İ ng i l te re '­
yle b i rl i kte ha re ket etme isteğ i ve K u tsa l Topra kl a r'da ki d i n i soru n u istis­
m a r edere k m eşru iyeti n i g üç l e nd i rm e ü m i tleri, Fra n sa'n ı n da Kırım Sa­
vaş ı 'n a g i rmesine yett i . » 1 1
Kutsa l Topra k l a r'da ki o rtodoks n üfus ko n u s u n da k i m üza kere lerden
yara rlı b i r son uç ç ı k mayaca ğ ı n ı gören ve bi r savaş h a l i n de İ ng i l iz l e r' i n
ve Fra n sızla r'ı n desteğ i n i a la b i leceğ i n e i l i ş k i n a çı k işa retler e lde e d e n Os­
m a n l ı Devleti 1 853'de Rusya 'ya savaş i la n ett i . Si nop'ta k i b i rine; çatı ş­
mada Osm a n l ı la r bütü n dona n ma l a rı n ı ve 4000 a s ker ka ybett i ler. Nor­
m a l ola ra k bi r ta raf i ç i n askeri zafe r, diğer ta raf i ç i n de a s keri bi r ye n i l ­
g i o l a ra k g ö rü lebi lecek bu o l ay İ ng i l iz bası n ı n da Si nop kat l ia m ı o lara k
veri l d i . K i n g sl ey Ma rt i n İ ng i l iz bası n ı n ı n olayı yansıt ı ş ı n ı şöy le a n latı r:

Rusya bir h a i n e ya k ı ş ı r şeyta n i l i kte ve a k ı l l ı d ı r, gene de cesa­

retl e ve do n a n ma yla yen i leb i l i r; Türkiye ça resiz b i r g en ç kız
g i b i o l m a s ı n a ka rş ı n sa l d ı rg a na cesa retle ka rşı koyma kta d ı r. İ n­
gi ltere' n i n korkusuz b i r şöva lye rol ü nde, bu ro mansı ta m a m ­
l a ması çağrı ş ı m ı çok ç e k i c id i r. O n u r v e k i ş i s e l çıka rı n sesleri
b i ri b i ri n e karı ş m ı şt ı r; S i n o p zu l m ü n ü n i nt i ka m ı a l ı nacak, Do­
ğ u 'daki tica ret ve i t i ba rı m ız koru naca ktır . . . Ca r nası l olsa öf­
kemiz karşısı nda a t ı p tutmayı bı ra k ı p kaça ca ktı r. NAM US bi­
ze y ü rü demekte, Ş E R E F ö n ü m üzde bekle me kted i r 1 2 •

Yuka rıda k i özetten ç ı ka n sonuç T ü rk m iti n i n a rt ı k y ı k ı l d ı ğ ı d ı r. Çünkü kı­

rı m Savaşı kendi m iti n i ya ratm ı ş ve beslem işt i r. Bu mi t Bat ı ' n ı n ken d i s i n ­
den daha çok değ i ş i k o l maya n ve g id e re k daha da kendisi n e benzeyen za­
,
yıf bir kardeş m i l l ete ya rd ı m etme kte o l d uğ u i na nc ı n ı a ş ı l a ma ya çalışıyo r­
d u . Sa va ş retoriği Tü rki ye'ye karşı d u y u l a n ya ba n c ı l ı k d u ygusu n u si l me-

( 11 } Puryear, s. 96.
( 1 2} Kingsley Martin, s. 45.

73
yi ve b u n u R u sya 'ya yöneltmeyi a m a ç l ıyord u . Art ı k Rusya b i r Doğ u ü l kesi
o l a ra k görül ü yo r, b u n a k a rşı l ı k Bat ı , sözde T ü rk i ye'yi de içerece k b i çi m­
d e g e n i şleti l m i ş o l u yord u . B u retorik sayes i nde h iç k i mse gerçekte Os­
m a n l ı İ m para to rl uğ u ' n u Batı k ü l t ü rü n ü n b i r parçası ola ra k görmeye baş­
l am adı d oğa l o l ara k, ya l n ızca Osma n l ı la r'ı n g üc ü ve görkemi n e daya l ı
T ü rk m i t i ye n i ta rihsel g e rçek ka rşısında geçerl i l i ğ i n i yitird i . B u n d a n son­
ra Türk m i ti n i kon u etmek rom a ntikleri n değ i l , rea l ist leri n uğraşı h a l i n e
geldi.
İ n g l l tere'de Ya k ı n Doğ u yolc u l u k la rı na d uyula n ya rı m yüzyı l l ı k heves
ve heyeca n , K ı rı m Sava ş ı 'yla b i rl i kte Thackera y ' i n a la ycı pa rod i le ri n e ko­
n u olma ya başladı . Söm ü rgeci d ü nya görüş ü n ü n çeliş k i leri, Doğ u ' n u n i k i­
l i a lg ı la nması, yolc u l u ğ u n rom a n t i k ve g e rçek yüzü 1 844-48 yı l l a rı nda
« Pu nch Doğ u 'da >> adı nı taşıya n b i r yazı d izisinde Punch 'ta Thac kera y ta­
rafından yayı m lan d ı . B u d izide yer a l a n «An İ ng leez Fa m i l y» de uyga rl ı k g i­
bi kavra m la rı n görece l i ğ i vu rg u l a nd ı , «Sulta n Stork » a d l ı Doğ u masa l ı pa­
rod i s i n d e ise 1 001 Gece Masallan ' n ı n a t m osferi Vi ktorya çağı n ı n sos­
ya l ve siyasal yaşa m ı n a u yg u l a n d ı .
Pu nch 'ta k i yazı l a rı nda Thac keray rom a nt i k D oğ u mera k ı n ı h icveder­
ken bu a k ı m ı n sosyoloj i k ve pol i t i k yön lerin i de i rdeled i . « Pa pers by the
Fa t Contri butor» (Şişko Yaza rı n N otla rı ) nda Punch ' ı n Doğ u 'da kaza ndığı
başarı la rı nda n ş u a laycı övg üyle sözed i l i r:

Punch sayes i nd e Fra nsa'n ı n M ıs ı r'dak i etk i si n i dengeleyebi l ­

d i k ; o n u n saye s i nd e u çsuz buca ksız H i nt kıtasmda uyg a rl ı k
yayd ı k, d u yg u l a rı renc i d e o l m u ş Si k h l e ri ya tıştırma v e B u rma­
l ı l a r'ı hoş tutma ola na ğ ı b u l a b i l d i k . Yine Punch sayesi n de R us­
ya ' n ı n emel leri n i Urq u h a rt'ta n çok daha et kili biçimde serg i le­
me ayrı ca l ı ğ ı n ı kaza n d ı k ki b u n a S i r Stra tford Can n i ng de ta­
n ı k l ı k ed ecekti r. ' Dü n ya n ı n A k l ı üzeri n e k u rd u ğ u n uz ta ht, S i r,
ne kadar o n u rl u ve soyl u , g üc ü n ü z ne kada r s ı n ı rsız. O n u her
za m a n böyl esi n e zek i ve kiba rca k u l l a n ma n ızı d i l eriz' . 1 3

B u sayıya okurl a rı n Doğu m e ra k ı y l a a l a y eden b i r de n ot e k l i d i r: « B u mek-

1u p bize ' k i şi ye öze l ' n otuyla gönderi l d i , fa kat h erk esin a kl ı n ı n Doğ u'da
old u ğ u , ' u yg a r l ı ğ ı n beş i ğ i 'nden gelecek her h ab eri n kayg ı yla bek l e n d i ğ i
ş u s ı rada m u ha biri m iz i n m e ktu b u n u halka a ç ı k l a m a yı f ı rsat b i l d i k . » 1 4
Baş ka b i r n otta d a Doğ u ıma l l a rı n ı n popü lerl i ğ i yle a lay ed i l i r:

( 13 ) Contributions of W.M. Thackeray of Punch from 1843 to 1848 CW.M. Thac­

keray'in 1843'ten 1848'e kadar Punch 'a Katkılan) yay . Marion H. Spielmann CLond­
ra: Harper, 1899) , s. 120. Bundan böy1 e Punch in the East diye anılacak.

( 14 ) Punch in the East, s. 121.

74
 Not - lzm i r'e va rd ı k, ora da h a n ı mefend i n i n tuva leti i çin ka b u l
buyuraca ğ ı n ı u m d u ğ u m sa h ic i b i r lzm i r s ü n g eri , sevg i l i yavru­
l a rı m ı z i c i n bira z sa h i c i Türk rave nti a ld ı m ; S u riye'ye g iden
b i r a rkadaşım da i n şa l l a h ba hçem izde yeşereceğ i n i u m d u ğ u m
sa h i c i Kudüs yere l ma l a rı getirmeye söz verd i 1 5 .

Thackera y Byro n ' ı n ya rattığ ı Türk m itiyle « M eh m et A l i a nd the S u lta n »

( M eh met A l i ve Sulta n ) a d l ı masa lda a lay eder. B u ra d a Meh met A l i ' n i n
Padişahı z i ya ret etmek üzere sara ya ya klaşışı n ı şöyle a n latı r:

H a remdeki h a n ı m l a r Se ra s ke r' i n k u l es i n i n d uva rla rı na d i z i l i p

sa rayı n ü n l ü paşa s ı n ı şa lva rl a rı n ı s a l l a ya ra k sela m l a d ı l a r.
B u n l a rd a n b i ri ya klaşa n k orteje ba k m a k i çin d üşü n cesizce pe­
çesi n i ka l d ı rı nca hadı m a ğa ları n ı n baş ı ta rafı nda n görü l ü p he­
m e n bi r ç uva la tı kıldı ve Boğaz'a fı rlatı l d ı . Çı rpı n m a l a rı ve ko­
m i k debelenme le riyle h a l k ı epeyce g ü l d ü rü p , �a l aba l ı ğı n eşe­
lend i rd i 1 6 •

Osma n l ı topra kl a rı n a . ya pı l a n yolcu l u ğ u n esk i sayg ı n l ı ğ ı n ı ne den l i yi­

t i rd i ğ i n e Thackeray' i n ş u pa rod i s i daha da iyi bir örnektir:

A n ı defteri m de yolc u l u ğ u m u şöyle özetledi ğ i m i görd ü m :

- Ka h i re Bahçel eri-Sivrisi nekler-Mavi g iysi ler g iym iş kad ı n­
l a r- Hiçb i r şey g iyme m i ş çoc u k l a r- Es k i Ka h i re- N i l , pis s u l a r­
motorlo r- Şeh i r- Pa lm i ye ler, motorla r, k a n a l , pa l m iyeler, şe h i r­
Piri n c ta rl a l a rı- M ı s ı r ta rla·la rı-Deve ler üzeri nde ada m l a r- Eşek
yuva rla n ıyor- tepesi üstü- eşya lar topla n ı yor- gene pa l m i yeler
-Gene p i ri ne tarla la rı- Neh i r- U l uya n Ara p la r- Eşek gene yu­
va rl a n ı yor- sel ler- Tu rn a kuşla rı -Yı kı k köprü ler- K u m Pi ra mid­
ler- Eğer a d a m bütün b u n l a rda n h ô l ô b i r peysaj çıkaramazsa
hiç düşgücü yok demektir. Gökleri masmavi, kumları s a psa­
rı , ova ları d ü m d üz ve ye myeş i l , develeri ve pa l m iyeleri u p uzu n
kad ı n la rı n bazı l a rı nı peçel i , bazı ları n ı b u ru n l a rı nda h a l ka l a r ve
d övmelerle- ve h e ps i n i korsesiz ve ka hvere n g i çizip boya sı n ,
res m i ta mamdı r'u.

Kırım Sava ş ı ' n ı n baş l a m a s ı , ye n i bir dem itifi kasyon s ü reci gerekti rd i . Bu­
na göre Osmanlı l m pa ratorluğ u ' n u n gerç ekten ba t ı l ı l a ş ı p batı l ı laşmadığı-

( 15 ) Punch i n t h e East, s. 1 2 1 . Ravent kökünden yapılan bir müshil veya kuvvet

ilacı.
( 16 ) Punch in the East, s. 173.
C 17) Punch in the East, ss. 130-131.

75
n ı n i rdel e n m esi ge re kiyord u . Genel tep k i , a rt ı k ne kudret ve görkem üze­
rine daya l ı Türk mi ti n i n , ne de batı l ı l aş ma kta o l a n bir Türk i ye propaga n ­
dası n ı n s ü rd ü rü l memesi yön ü ndeyd i . Bu t ü r ya n ı ltıcı söylem lerle gereksiz
sava ş lara b i le g i ri l eb i l eceğ i n i n yen i yeni fa rk ı n a va rı l ıyord u .
İ n g i ltere' n i n Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u ' n u n ya n ı n da sava şa g i rmesiyle
b i rl i kte böy l e b i r mü da h a le n i n g e rekip gerekmed i ğ i ta rtı şması da a l evlen­
d i . Bazı l a rı bu m ü daha leyi İ n g i l izl e r' i n Türkler'e k a rş ı g ö revleri n i n d oğa l
bir sonu cu o l a ra k g ö rd ü l er, k i m i l e ri yse bu g i ri ş i m i t ü m ü yle gere ksiz b u l­
d u la r. Örn eğ i n ü n l ü İ n g i l i z ro ma ncısı ve gazeteci si Cha rles Dickens. Kı­
rı m Sava ş ı ce rc·evesi nd e g e l i ş en ta rtı şm a , söm ü rgeci retori ğ i n k u rtarıcı l ı k
öğes i n i n i rdelen mes i n i d e yen iden g ü n deme get i rd i .
Joh n Mason , Three Years i n Turkey (Tü rkiye'de Ü ç Y ı l ) ad l ı k ita b ı n ­
da ş u gerçekçi gözlemlerde b u l u n d u :

Tü rk ta ri h i n i n so n onyı l ı ( 1 850-1 860) heyeca n l ı olayl a r ve deği­

ş i k l i k l i klerle dol u d u r. K ı rı m Sava şı , a yd ı n , i nsa n c ı l ve u ya n ı k
k işi lerin b i ra ra ya gelmes i , b u n u iz l eyen s i yasa l ça l ka nt ı l a r İs­
lam top l u m u n u n bir çok g iz l i ka l m ış ya n ı n ı açığa ç ı k a rd ı , İ s l a m
d evl et i n i n m ut l a k ç ı tem e l leri n i sarstı ve H i l a l ' i a rt ı k Pad i ş a h ' ı n
n işa n ı o l ma kta n ç ı ka rd ı . İ s l a m tari h i n de benzeri o l maya n b i r
bicimde H ı ristiya n l ı k i l kel eri ve İ n c i l 'i n öngörd ü ğ ü k u ra l la r
Türk v e H ı ristiya n h a l k i ç i n tuta rl ı b i r geçerl i l i k kaza n d ı 1 2 .

Maso n , Os ma n l ı impa ratorl u ğ u i ç i n batı l ı l a ş m a n ı n İ slôml gelenek v e g ö ­

renekl eri n sa rsı l ması ve Doğ u to p l u m u n u n g izem i n i n kaybo l masıyla e ş a n­
la m l ı old u ğ u n u söyler. Gene bu yı l la rda İsta n bu l 'da b u l u n m uş ola n A u b­
rey ve Vere'in gözlemler; de a y n ı doğrultuda d ı r. üste l i k eğer Osma n l ı im ­
pa ra torl u ğ u i çi n e d üşt ü ğ ü zaafı sa k l a m a k istiyorsa , de Vere'in b u
kon uda i l g i ne b i r öneri s i de va rd ı r: Osma n l ı la r g e ç m i ş i n kudret ve gö rkem
m i ti n i ya ş a t m aya ça l ı ş m a l ı d ı rl a r. De Vere i l . M a h m ut'u n bat ı l ı la ş ma a m a­
cıyla ya pt ı ğ ı ısla hatı e l eşt i ri rken şöyle der:

M a h m ut ken d i s i icin tek g üve n l i daya na ğ ı k u l l a n ı p i m pa rator­

l u ğ u n u Doğ u ' n u n k u d retiyle ca n l a n d ı rma kta nsa ona Batı ' n ı n
h ayatiyeti n i a ş ı la maya ça l ı ştı ; d a h a da a kı l a l ma z b i r ya n l ı ş l ı k­
l a , bu hayatiyeti Batı' n ı n d ışsa l öze l l i k l e ri n i ta k l i t etm e k l e is­
ta n bu l'a geti rebi l eceğ i n i z a n netti . Bu t ü r ta k l itç i l i k , bütün ta k­
l itçi l i kler g i b i , başa rısızlığa u ğ ra ma ya m a h k u m d u r 19•

( 18) John Mason, Three Years i n Turkey: The Journal of A Medical Mission to
the Jews C Londra: John Snow,1860) , s. ı .
( 19 ) Aubrey d e Vere, Picturesque Sketches i n G reece and Turkey <Türkiye ve
Yunanistan'da Pitoresk Skeçler) C Londra, Hart, 1850 } , s . 258.

76
 Household Words'da (Evi n iz i n Derg isi) Cha rles D i c kens Türk m it i n i tü­
m ü yle yı kmayı kendine i ş ed i n d i . D i c kens' ı n b u «dem iuti ka syo n » yol l a rı n ı
o k u rken Tü rk m i t i n i bütün öğeleriyle n e kadar i y i ta n ı d ı ğ ı n ı da görüyoruz.
D ickens ' ı n böyl e yapma kta k i a ma c ı , m i tler üzeri n e k u rula n pol i t i ka la rı n
temel leri n i n n e kada r sorg u l a n ı r old u ğ u n u , dolayısıyla K ı rı m Savaş ı ' n ı meş­
ru laşt ı rm a k i ç i n g ü ndeme get i ri l en yen i söyl e m i n eski Türk m iti kadar ger­
çe k l i kten yoks u n o l du ğ u n u k a n ıtla m a ktı . Dickens İ n g i ltere'n i n K ı rı m Sa­
vaşı 'na karı ş m a s ı n a t üm üyl e ka rş ı yd ı .
Dickens <<The Row i ng E n g l ish m a n » 'de ( İ n g i l iz Gezg i n ) Tü rkiye'yi kü­
çü m seyici, a la yc ı , ha tta a şa ğ ı l ayıcı b i r ba k ı ş la a n lattı be l k i ; fakat b u n u
ya pa rken a m a c ı Türk l er'i aşağ ı l a m a k değ i l , pol i ti k ç ı ka rl a rı n a idea l ist ka-­
l ı pl ar uyd u ra n İ n g i l iz politi kacı l a rı n ı serg ilemekti. Ön ce l i kle Byron 'd a n
bu ya n a sü re,g e l e n Doğ u m i t i n i a laya a l d ı . İ l k i n yücelti l m iş ve a ba rtı l m ı ş
yo lcu l u k a n ı l a rı n a sa l d ı rd ı .
Dickens k e n d i Doğ u yolc u l u ğ u s ı rası nda ka rşı laştığı e n i l g i n e olayı n
büyü k s ü rü le r h a l i n de geçen ya ba n örde kleri oldu ğ u n u , b u n u n ya n ı s ı ra
yetk i l i b i r s u ba y ı n kend i lerinden her ves i l eyle faz la para a l d ı ğ ı n ı söyler 2 0 •
Den iz yolcu l u ğ u n u , ken d i nden önce b u yol c u l u ğ u yapan ları n panteist şi­
i rsel liğiyl e sü slemek yeri ne «Sta m boul » va p u ru n u n p i s l i ğ i n i a n latmaya
a yı rı r . Byron ' ı n k ı ska n ç ve i nt i k a m c ı zorba l a rı n ı n kad ı n l a rı n ı b oğduğu Bo­
ğaz'ı n s u l a rı n a g e l i nce, b u ra s ı oyn a k kayı k l a rı n i n s a n a türl ü oyu n l a r et­
tiği t u risti k bi r yerd i r ya l n ızca :

Eğer herh a n g i b i r beyefe n d i ya da h a n ı mefe n d i ben i m le b i rl i k­

te şeh i rde koşuşt u rm a k istiyo rsa , o n l a ra i l k öğ ü d ü m To ph a n e
Paşa s ı ' n ı n m a l i ka n es i n i n ya n ı na ba ğ l ı oyna k k ü ç ü k kayı kla ra
b i n e rken çok d i k ka t etmel erid i r. H a ya l i dost u m bu o yn a k kü­
ç ü k kayığ ı n ta m orta s ı n a ba smaya özen g österm e l i d i r, ç ü n k ü
b i r keresi nde ta n ı d ı k l a rı md a n top l uca bi r h a n ı mefen di m ü şte­
re k bi r dostumuzun uya rı s ı n a ra ğmen bu ö n l e m i a l mayı u n ut­
m uş, a nca k sayg ıdeğer i p e k el b ises i n i n şişere k tom b u l vücu ­
d u n u çevrelemesi sayes i n d e Boğaz'ı n s u l a rı nda boğ u l ma kta n
k u rt u l a bilm i şti 121 •

Dickens gözlemleri n i el l i yı l l ı k Doğu m i t i n i n içerd iğ i a pta l l ı k l a ra art ı k

bir s o n veri l mesi gereğ i yl e b i t i ri r:

Şi m d i , o ü n l ü ka l ı n kafa l ı l ı k o k u l u n a , ya n i k ı rtas iyec i l i k ve m ü ­

h ü rc ü l ü k b ü rokra sisine ba ğ l ı ka l ı n kafa l ı b i r ihtiya r pekôlô 'Ah ,

Dickens, cThe Rowing Englishman ,,. Household Words ( 1854-56)

( 20) Charles
IX, 1 19.
(21) Dickens, Household Words, IX, 143.

77
 ah, ben 1 803'de söm ü rgelerdeyd i m ve h i ç böyle şey,lere rast­
la madım ' d i yeb i l i r. Özü r d i lerim efen d i m , ben 1 853'de rastl a ­
d ı m . Dü nya d a i k l i m l er değ işiyor d iyorl a r, v e b e n buna si zi n za­
m a n ı nızın ta hta kafa l ı a yra n buda l a l a rı nda n beri g eneleri n ve
yolc u l arı n da değişti � i n i ekl ersem e m i n i m ben i mle h emfi k i r
o l u rs u n u z 2 2 •

Dickens' ı n m ityı kıcı çağrısı na ça ğ da ş l a rı n ı n k u l a k verd i ğ i n i söyleyemeyiz.

Doğ u ha k kı nda Batı ' n ı n ü rettiği söylem egemen old u ğ u s ü rece Doğ u ' n u n
a nc a k b u söyle m v e b u söyl e m i n m itleriyle ya nsıtı laca ğ ı , i rdelemem iz g e­
reken b i r o l g u olara k ka l a ca ktı r .

(22) Dickens, Household Words, IX, 1B3.

78
 KAYNAKÇA

Alexandre, C. Souvenirs sur Lamartine. Faris: Charpentier, 1884.

Anderson, Matthew Smith. The Eastern Question, 1 774-1923: A Study in lnter­
ternational Relations. N ew York: Macmillan, 1006.
Anglesey, the Marquess of. cLittle Hodge• Being Extracts from the· Diaries and
Letters of Colonel Edward Cooper Hodge Written during the Cimean War,
1854-1856. Londra: Leo Cooper, 1971.
Bader, F. Lord By ron i m Spiegel der zeitgenussichem englischen Dichtung bis
1830. Erlangen: E. T. Jacob, 1915.
Bailey, Frank Edgar. British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study
in A nglo-Turkish Relations, 1826-1853. Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press,
1942 ..
Baillou, J. Etat present des etudes lamartiniennes. Faris: Belles Lettres, 1933.
Barrault, E. Occident et Orient, etudes politiques, morales, religieuses , pendant
1833-1834 de l'ere chretienne, 1 149-1250 de l'hegyre. Faris: Desessart, 1835.
Barthold , V. V. La Decouverte de l'Asie: Histoire de l'orientalisme e n Europe et
en Russie. Faris: Fayot, 1947.
Barthou, L. Lamartine orateur. Faris: Hachette, 1916.
Bassan, Fernande. Chateaubriand de la Terre Sainte. Faris: Fresses Universitaires
de France, 1959.
Beckford, William. History of the Caliph Vathek. New York: James Fott, 1900.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The Episodes of Vathek. London: Stephen Swift, n. d.
Bert, F. Lamartine: Homme social. Faris: Editions Jouve, 1947.
Berton, l'Abbe Charles. Quatres annees e n O rient et e n ltalie ou Constantinople,
Jerusalem et R ome en 1848, 1 849, 1 850, 1 851 . Faris: Louis Vives, 1854.
Berton ,le comte Jules de. Essai sur l'etat politique des provinces de Z'Empire otto-
man, administre par Mehemed-Ali Faris: Leleux, 1839.
Bertrand, L. Lamartine, l'homme et son oeuvre. Faris: Fayard, 1940.
Bordeaux, H. Voyageurs d'Orient. Faris: Plon, 1926.
Borst, William. L o rd Byron's First Pilgrimage. New Havan: Yale Univ. Press, 1948�
Brown, W. C. cEnglish Travel Books and Minor Foetry about the Near East. •
Philological Quarterly, 16 C l937) , 84-95.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cFrose Fi eti on and English Interest in the Near East: 1775 -
1925.• PMLA, 53 ( 1 938) , 73-85.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cByron and Engilish Interest in the Near East.,. Studies in
Fhilology, 34 C l939) , 55-64.
Bruneau, Andre. Traditions et politique de la France au Levant.
Faris: Felix Alcan, 1932.

7&
Bruneau, Andre. Traditions et politique de la France au Levant. Faris: Felix Alcan
1932.
Bruneau, Jean. Le cConte oriental» de Flaubert. Faris: Denoel, 1973.
Bu,rton, Richard. Filgrimage to AZ..M adinah and Meccah. London: Tylston and
Edwards, 1893.
Byron, George Gordon. Works of Lord Byron: Foetry. Ed. Ernest Hartley Colerid­
ge. 7 vols. N ew York: Octagon Books, 1966 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Works of Lord B y ron: Letteırs and Journals. Ed. Rowland E .
Frothero. 6 vols . N ew York: Octagon Books, 1966.
Carre, J . M. Voyageurs eıt ecrivains français en Egypte. La Caire : Institute Fran­
çais d' Archeologie Orientale, 1932.
Chambers, R. G e rard de N erv al et la poetique de voyage. Faris: Corti, 1969.
Chassebeuf, Constantin-François. Voyage en Egypte et en Syrie. Faris: Mouton,
1959.
Chateaubriand, F. A. ltineraire de Faris a Jerusalem et deı Jerusalem a Faris.:
2 vols. Faris : Normant, 1812.
Chew, S. G. The Relation of Lord Byron to the D rama o f the Romantic Feriod.
Baltimore: The John Hopkins Fress, 1914.
Conant, M. F. The Oriental Tale i n England i n the Eighteenth Century. New York:
Columbia Univ. Fress, 1908.
Cox, E. G. A Reference Guide to the Literature of Travel. Seattle: University of
Washingto n, 1935-38.
Crawley, C. W. The Question of G reek lndependence: A Study of British Folicy
in the Near East. 1821-33. Cambridge: Cambrioge Univ. Fress, 1930 .
Curzon, Robert. Monasteries of the Levant. London: George Newnes, 1897.
Darmesteter, J. L'Orieıntalisme en France. Paris: A. Levy, 1883.
Davenport, R. A. The Life of A li Fasha, of Tepelini, Vizier of Epirus, Surnamed
Aslan o r the Lion. London: T. Tegg, 1837.
Dawson, E. Byron und Moore. Leipzig: Dr. Seete and Co., 1902
Deschanel, E. Lamartine, Faris: Calmann-Levy, 1893.
Des Cognets, J. Les ldees morales de Lamartine. Faris: Bloud, 1909 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La Vie interieure de Lamartine. Paris: Mercure de France,
1913.
De Vere, Aubrey, Esq. Ficturesque Sketches in G reece and Turkey.
<..
London: Hart, 1850.
Dickens, Charles. «The Rowing Englishman.» in Household Words. Vol. IX. New
York: J. A. Dix, 1856.
Dobelle, Bertram, ed. Theı Foetical Works of James Thomson, London: Reeves and
Turner, 1895.
Doughty, C . M. Travels in A rabia Deserta. New York: Random House, 1936.
Doutrepont, G. D u Sentiment religieux chez Chateaubriand, Lamartine et Hugo.
Bruxelles: Goemaere, 1906.
Driault, E. La Folitique orientale de N apoleon. Faris: Bailliere, 1904.
Drinkwater, J. The Filgrim of Eternity: Byron, a Conflict. New York: H. Doran
Co. . , 1925.
Du Camp, M. Souvenirs et paysages d'Orient. Faris: Arthur Bertrand, 1848.
Ducat, G. Histoire des orientalistes de l'Europe, du Xlle a u XIXeı siecle, precedee
d'une esquisse historique des etudes orientales. Faris: Maisonneuve, 1870.
Duggan, Stephen Fierce Hayden. The Eastern Question: A. Study in Diplomacy.
New York: Columbia Univ. Fress, 1902.

80
Dumas, Alexandre. Le Comte de Monte-Cristo. Paris: Michel Levy. 1877.
Edgcumbe, R. Byron, the Last Phase. London: J. Murray, 1909.
Elisseeff, Nikita. Themes et motifs des Mille et une nuits : Essai de classification.
Beyrouth: Institut François, 1949.
El-Nouty, Hassan. Le Proche-Orient dans la litterature française de Nerval a Bar­
res. Paris: Nizet, 1958.
Escarpit, R. L'ord Byron, un temperament litteraire. Paris: Le Cercle de Livre, 1956.
Esteve, E. Byron et le romantisme français, sur la fortune et l'influence de l'oevre
de Byron e·n France de 1812-1850. Paris: Hachette , 1907.
Fam, Lotfy. Lamartine, voyage en Orient: Edition critique avec documents inedits.
Paris: Nizet, 1960.
Fontanier, V. Voyages en Orient entrepris par ordre de gouveırnement français de
1821 a 1829. Paris: Mongie Aine , 1829.
Fay, le General. Souvenirs de la Guerre de Crimee 1854 - 1 8 56. Paris: Berger -
Levrault et Cie, 1889.
Flaubert, Gustave. Oeuvres completes. Paris: Conard 1910-1933.
Frossard, Emilien. Lettres ecrites d'Orient. Touluse: A. Chauvin, 1855.
Gail, Marzieh. Persia and the Victorians. Londan: Goorge Allen and Unwin, 1951.
Gamba, P. A Narrative of Lord Byron's Last Journey to Greece. London: J. Murray,
1825.
Gautier, Theophile. Constantinople. Paris: Charpentier, 1918.
George, Albert J. La.martine and Romantic Unanimism. New York: Columbia
Univ. Press, 1940.

Gisquet M. L'Egypte, les Turcs et les A rabes. Paris: Amyet, 1841.

Grillet, C. La Bible dans Lamartineı. Lyon-Paris: Emmanuel Vitte, 1938.
Guichen, Vicomte de. La Crise d'Orient de 1839 a 1 841 et l'Europe. Paris: Emile
Paul, 1921.
Guillemin, Henry. Le Jocelyn de Lamartine. Paris: Boivin, 1936 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lamartine, les Visions: Edition critique. avec une introduc­
tion et des notices: Paris: Belles Lettres, 1936 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La.martine: L'Homme et l'oeuvre. Paris: Boivin, 1940.
Herbelot, de Molainville. Bibliotheque. orientale ou Dictionnaire universel conte­
nant generalement tout ce qui regarde la connaissance des peuples d'Orient.
Paris: Compaignie des Libraires, 1697.
Hobuouse, J. C. A Journery through A lbania and Other Provinces of Turkey
in Europe and Asia to Constantinople during the Years 1809-1810. London:
James Cawthorn, 1813.
Hugo, Victor. Les Orientales. Ed. Elisabeth B arineau. 2 vols . Paris: Librairie Marcel
Didier, 1952 .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Oeuvres poetiques. Ed. Pierre Albony. Paris: Pleiade, 1964.

Hulin, J. P. ·Exotisme et litterature sociale au debut de l'ere victorienne. • Etudes
Anglaisses, 16 ( 1963) , 23-37.
Hurewitz, J. C. Diplomacy in the Ne.ar and the Middle East. New York: Divan
Nostrand, 1956.
Ireson, J. Lamartine, a Revaluatio n. Hull: Univ. of Hull, 1969.
Josenhaus, W. Lord Byron und die Politik. Stuttgart: J.F.. Steinkopft, 1919.
Jourda, P. L'Exotisme dans la litterature française depuis Chateaubriand: Le Ro­
mantisme. Paris: Boivin, 1938.
Kinklake, A. W. Eothen. London: Blackwood, 1896.

81
 )

Kircher, J. The Function of the Persona in the Poetry of Byron. Salzburg: Univer­
sitat Salzburg, 1973.
Kurat, Akdes N. Türk İ ngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi, 1 553-1610.
Ankara: Tarih . Kurumu, 1953.
Lamartine, Alphonse de. Des Destinees de la poesie. Paris: Gosselin, 1834.
. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. Vues, discours et articleıs sur la question d'Orient. Paris:
Gosselin et Furne, 1840 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cours familier de litterature. 28 vols. Faris: Chez l'Auteur,
1856 .
. ...........
. . . . . . . . . . . . . . � · · · · Souvenirs, impressions, pensees et paysages pendant un vo­
y ag e en Orient, 1 832- 1833 ou notee du'un voyageur. 2 vols. Faris: Hachette,
1859.
Oeuvres completes. 48 vols. Paris: Chez l'Auteur, 1862-66.
La Politique de Lamartine. Ed. Louis de Ronchaud, Faris:
Hachette, 1878.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Harmonies poetiques et religieıuses. Ed. Henry Maguis. Faris:
Larousse, 1934 .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oeuvres poetiques compıetes. Ed. Marius-François Guyard,
Faris: Gallimard, 1963.
Lange, H. Der damonische Byron. Marburg: Kassel-Wilhelmshohe, 1935.
Lear, Edward. Joumals of a Landscape Painter i n A lbania. London: Bentley, 1851.
Levin, Harry. The Power of Blackness. N e w York: Alfred A. Knopf, 1958.
Loizillon, Henri. Campagne de Crimee: Lettres ecrites de Crimee par la capitaine
d'Etat-Major. Faris: Ernest Flammarion, 1895.
Lorca, N. Les Voyageurs français dans l'Orient europeen. Paris: Boivin, 1928.
Lucas, F . L. The Deıcline and Fall of the Romantic ldeal. New York: Macmillan,
1937.
Lyantey, F. Le Drame oriental el le role de la France. Faris: Societe d'Editions
Geographiques Maritimes et Coloniales, 1923.
Lybyer, A. H. cThe Ottoman Turks and the Routes of Oriental Trade.,. English
Historical Review, 30 ( 1915) , 577-88.
Lysons , Sir Daniel. The Crimean War from First to Last. London: John Murray, 1895.
Maier, H. Entstehungsgeschichten von Byrons Childe Harold's Pilgrimage: Gesang
I und II. Berlin: Mayer und Muller, 1911.
Malakis, Emile, French Travellers in Greece, 1770-1820: A n Early Phase of French
Phi.lhellenism. Fhiladelphia: Univ. of Pennsylvania, 1925.
Mannoni, O. Prospero and Caliban: The Psychology of Colonization. New York:
Praeger, 1964.
Marmier, Xavier, lmpressions et souvenirs d'un voyageur chretien. Tours: Alfred
Mame et Flis, 11677.
Marriott, John Arthur Ransome. The Eastern Question: An Historical Study of
European Diplomacy. Oxford: Clarendon Press, 1918.
Marschand, L. A . Byron, a Biography. New York: Knopf, 1957.
Martin, Basil Kingsley. The Triumph of Lord Palmerston: A Study of Public Opini­
on in England before the Crimean War. London: Allen and Unwin, 1924.
Martino, Fierre. L'Orient dans la litterature française au XVlle et XVIIIe, siecle.
Faris: Hachette, 1906.
Marx, Kari. The Eastern Question: A . Reprint of Letters Written 1853-1856, Dealing
with the Events of the Crimean War. Ed. E. M. Aveling and E. Aveling. New
York: Augustus M.. Kelley, 1969.
Mason, John. Three Years' in Turkey: The Journal of a Medical Mission to the
Jews. Landon: John Snow, 1860 .
Mathieu, H. La Turquie et ses differents peuples. Faris: E. Dentu, 1857.
Meester, M. E. Orientaı lnfluences on English Literature in th12 19th Century.
Heidelberg: Universitats Buchhandlung, 1915.
Meriç, Cemil. Ümrandan Uygarlığa
Millingen, J. Memoirs of the A ffairs of Greece Containtng an Account of the
Military and Political Events which Occurred in 1823 and the Following Y ears.
Landon: J. Rodwell, 1831.
Montagu, M. W. Letters from the R ight Honourable Lady Mary Wortley Montagu.
Ed. Emest Rhys. Landon: Dent, 1906.
Moore, D. The Great Byron Adventure. Fhiladelphia: Lippincott, 1959.
Moore, Thomas. The Life, Letters, and Journals of Lord B y ron London: Murray.
1920.
Nerval, Gerard de. Oeuvres. Ed. Albert Beguin and Jean Richer. Faris: Gallimard,
1961..
Nicolson, Harold. Byron, the Last Journey. Landon: Constable, 1948.
Parker, D. B y ron and His World. Landon: Thames and Hudson, 1968.
Farreaux, A. William Beckford, auteur de Vathek (1 760-1 844 1 : Etude de la creation
litteraire. Faris: Nizet, 1960.
Fraz, Mario. The Romantıc Agony . New York: Meridian, 1967.
Puryear, Vemon John. France and the Levant: From the Bourbon Restoration to
Peace of Kutiah. Berkeley and Los Angeles: Univ. of Califomia Fress, 1941.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lnternationaı Economics a n d Diplomacy in t h e Near East:
A Study of British Commercial Policy in the Levant 1834-1853. Califomia:
Archon Books, 1969.
Pouqueville, F. C. H. L. Voyage en Moree, a Constantinople, en A lbanie, et dans
plusieurs autres parties de l'Empireı othoman pendant les annees 1798, 1 799,
1800 et 1801. 3 vols. Faris: Gabon et Compe, 1805.
Quennell, F. By ron, the Years of Fame , New York: Viking Fress 1935.
Rais, Mahmoud. ·The Representation of the Turk in English Renaissance Drama.>
Diss. Comell Univ., 1973.
Richer, J. Gerard de Nerval: Experience et creation. Faris: Hachette, 1963.
Robinson, Ronald., et al. Africa and the Victorians. New York: Doubleday, 1968.
Rodinson, Maxime, Batıyı Büyüleyen İslam, Çev. : Cemil Meriç, İstanbul, Pınar, 1983.
Rockel, H. J. The By ronic Hero. Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press, 1932.
Rodkey, F.S. The Turco-Egyptian Question it the Relations of England, France,
and Russia, 1832-1 841 . Chicago: Univ. of Illinois, 1921.
Rogier, C. La Turquie, moeurs et usages des orientaux auı dixneuvieme siecle.
Faris: L'Auteur, 1846. ı
Rouillard, C. D. The Turk in French History , Thought, and Literature (1 520-1660) .
Faris: Boivin, 1938.
Said, Edward. ·An Interview.'" Diacritics, Fall ( 1977} , 30-47.
Said, Edward. Orientalism New York: Fautkeon, 1978.
Salle, Eusebe de. Peregrinations en Orient ou voyage pittoresq ue., historique et
politique en Egypte, Nubie, Syrie , Turquie, Grece pendant les annees 1837-38-
39. 2 vols. Faris: Fagnerre , 1840.
Sbene, J. K. The Frontier Lands of the Chistian and the Turk: Comprising Travels
in the Regions of the Lower Danube in 1 B50 and 1851 . 2 vols. Landon: Richard
Bentley, 1853.

83
Schwab, Raymond. La Renaissance orientale. Faris: Payot, 1950.
Scudamore, Frans Ives. France in the East: A. Contribution towards the Conside-
ration of the Eastern Question. London: William Allen and Co., 1882.
Segond, Louis, La Sainte Bible. Paris: 1956.
Smith, B. P. Islam in English Literature. Beirut: American Press , 1939.
Spender, H. Byron and Greece. London: J. Murray, 1924.
Taha-Hussein, Moenis. Le Romantisme français et I'Islam. Liban: Dar-al maaref,
1962.
Thackeray, W. M. «Punch in tıw East.,. In Contributions of W. M. Thackeray to
Punch from 1843 to 1848. Ed. Spielmann, M. H. London: Harper and Brothers,
1899. 1
-
Thiergen, O. By rons und Moores orientaliche Gedichte. Leipzig: Druck von O.
Metze , 1880.
Thomson, James, The Poetical Works of James Thomson. Ed. Bertram Dobell.
London: Reeves' and Tumer, 1895.
Thorsley, P. L. The Byronic Hero: Types and Prototypes. Minneapolis: Univ of
Minnesota Press, 196.
Urquhart, David. Turkey and Its Resources: Its Municipal Organization and Free
Trade; the State and Prospects of English Commerce in the East, the New
Administration in Greece, Its Revenue and N ationaı Possessions. London:
Saunders and Otley, 1833.
Volney, C. F. Voyage en Egypte et en Syrie pendant les annees 1783, 1784, et 1 785.
2 vols. Paris: Rossange Freres, 1822.
Vovard, Anclre. Les Turqueries dans la litte rature française, Toulouse: Private,
1959.
Warburton, Eliot. The Crescent and the Cross, or Romance and Realities of
Eastern Travel. New York: Wiley and Putnaın, 1845.
Webster, Charles. The Foreign Policy of Palmerston: 1830-1847. London: Bell, 1951.
Woodhouse, C. M. The Philhellenes London: Hodder and Stoughton, 1969.
,

84