О. Mavlonov, Т. Tilavov, В.

Aminov

BIOLOGIYA
(ADAM HAM ONIN DENSAWUGI)

Uhwma bilim beriw mekteplerinin 8-klasi ushin sabaqliq

Qayta islengen ham toliqtirilgan 6-basilimi

r
Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
tarepinen basiwga usims etilgen

« 0 ‘QITUVCHI» BASPA-POLIGRAFIYALIQ DORETIWSHILIK UYI

TASHKENT-2 0 1 9
UO‘K 611/612(075.3)=512.121
KBK 28.7ya72
B 72

H urm etli oqiwshilar!

Bul sabaqliqta sizin oz betinshe bilim aliwiniz ham algan bilimlerinizdi este saqlap
qaliwiniz ushin barliq temalarga logikaliq tapsirmalar, biologiyaliq maseleler, ameliy
shinigiwlar ham oylap juwap beriletugin sorawlar qosimsha kirgizilgen. Logikaliq
tapsirmalar sizin oz betinshe bilim aliwinizdi jenillestiredi, algan bilimlerinizdi tekserip,
jibergen qatelerinizdi aniqlawga jardem beredi. Biologiyaliq maseleler, shinigiwlar, jumbaqli
sorawlar bolsa, ozlestirgen bilimlerinizdi uzaq waqit este saqlap qaliwinizga jardem beredi.
Bunin ushin sabaqliqtan paydalaniw qagiydalarin bilip alin ham olarga amel etin.
Bilim shoqqilarin iyelewinizde sizlerge awmet tileymiz!

Pikir b i 1d i r i w s h i 1e r :
Saparov Kalandar - TMPU Tabiyiy panler fakulteti, biologiya panleri doktori, professor;
Mamatqulov Doniyor - TMPU Tabiyiy panler fakulteti docenti h.b., biologiya panleri boyinsha
filosofiya panleri doktori;
Rahmatov Uchqin - TMPU aga oqitiwshisi;
Niyazova Surayyo - Respublikaliq bilimlendiriw orayi biologiya pani metodisti;
Hayitbayeva Sayyora - Tashkent qalasi Chilonzar rayoni 178-sanli MQUBBM biologiya pani
oqitiwshisi;
Suyunova Mukarram - Tashkent qalasi Chilonzar rayoni 202-uliwma bilim beriw mektebi
biologiya pani oqitiwshisi;
Qambarova Dilrabo - Tashkent qalasi Shayxontohur rayoni 59-sanli MQUBBM biologiya pani
oqitiwshisi.

Qaraqalp aqsha awdarmaga juwapli redaktor:

Roza Bayniyazova — Nokis qalasi XBB bolimine qarasli 32-sanli uliwma bilim beriw
mektebinin biologiya pani oqitiwshisi

Pikir bildiriwshi:
S.Tajetdinova — ROMOnin metodisti

► Respublika maqsetli kitap qori qarjilari esabinan basip shigarildi.

© O. Mavlonov ham basq., 2019.

© Original-maket «Davr nashriyoti» MShJ, 2019.
ISBN 978-9943-5751-3-4 © «Oqituvchi» BPDU, 2019.
 Sabaqliqtan paydalaniw qagiydalan
Sabaqliq jardem inde oqiwshilardm oz betinshe bilim aliw lan ham algan
bilim lerin bekkemlewleri ushin barliq temalarga tapsirm alar ham sorawlar
qosimsha etilgen. Qosimshalarda berilgen barliq tapsirm alardi eki turge boliwge
boladi.
1. Oz ara saykes keletugin tusiniklerdi juplap jaziw tapsirmalan. Bunday
tapsirm alar eki topar tusiniklerden ibarat. Olardan birinshi to p an haripler arqali
A, B, D, E ... turinde, ekinshi topari san arqali 1, 2, 3, 4... formasinda belgilenedi.
D u n s juw aplar ekinshi topar tusinikler arasinan birinshi topardagi tapsirmalarga
saykes keletugm tiisiniklerdi tawip jaziw arqali berilgen. Maselen, gormonlar ham
olarga tan qasiyetlerin juplap jazin: A - tiroksin, В - adrenalin, D - androgen, E -
paratgormon, F - estrogen: 1 - qanda kalciy ham fosfor m ugdarm basqaradi; 2 -
jinisiy bezler iskerligin basqaradi; 3 - hayallar jinisiy gormom; 4 - nerv qozgaliw-
shanligin kiisheytedi; 5 - nerv qozgalisin kusheytip, bulshiq etlerdin sharshawin
kemeytedi. D uns juwap: A - 4 , B - 5 , D - 2 , E - 1, F - 3 turinde jaziladi.
2. Izbe-izlikti duns aniqlaw tapsirmalan. Turli biologiyaliq yaki
fiziologiyahq procesler, waqiya ham hadiyseler, organlardm organizmde jaylasiw
tartibin amqlawga arnalgan. Olarga tek gana duns juwapti qaliplestiriw ushin
kerekli tusinikler beriledi. D uns juwap berilgen tusiniklerdi izbe-iz jaylastinw
arqali tawiladi. Maselen, kishi qan aylamsi shenberi boylap, qan agiw jolin
jurekten baslap tartip penen korsetin: A - okpe arteriyasi, В - окре venasi, D -
on jurek qannshasi, E - okpe kapillyarlan, F - on jurek bolmesi. D u n s juwap:
1 - D , 2 - A, 3 - E , 4 - B , 5 - F turinde jaziladi. Tapsirmalar jardem inde oz
betinshe bilim aliwda tem a diqqat penen oqip shigilip, ogan qosimsha berilgen
tapsirm alarga juwap jaziladi. Juwaplar kitaptin aqirgi betinde berilgen juw aplar
m enen salistinlip, qateler dunslanadi. Usilay etip, tem a boyinsha konspekt duzip
alinadi.

3
 KIRISIW

l-§. Adam ham onin densawligi haqqinda uliwma tiisinik

Densawhq adam ushin hamme narseden abzal. «Densawhq - teren bayliq», -
deydi dana xalqimiz. Haqiyqatinda da, densawhq harqanday bayliqtan listin turadi.
H arbir insan bilim aliwi, oner dyreniwi, sport penen shugillamwi, oz eli ham elinin
rawajlaniwi jolinda xizm et etiwi ushin salamat boliwi kerek.
«Adam ushin en birinshi baxit - onin densawligi, ekinshisi - gozzalhgi», degen
eken Aristotel. D ensawhq adam nin ruw xiy jagdayina, yagm y onin basqalar menen
qatnasina da tasir etedi. Sonin ushin densawhq harbir adamga berilgen ulli jem is,
adam nin baxitli ham belsendi jasaw i, jetiklikke erisiwinin tiykargi sharti bolip
esaplanadi. X aliqtin densawligi, W atan bayligi bolip esaplanadi. M amleketimiz
qudretli ham keleshegi ulli boliwi, jaslanm izdin densawligi ham barkamalligina,
olardin bilim li boliwina baylamsli.
Adam ham onin densawligi pani neni uyretedi? H arbir adam nin densawligi
oz qolinda. H arbir adam densawligin saqlawi ham bekkemlewi ushin oz organizmi
duzilisin ham onda jiiz berip atirgan proceslerdi uyreniwi, keselliklerden saqlamw
ilajlarin biliwi kerek. Bizge bul tarawdagi bilimlerdi anatomiya, fiziologiya
ham gigiena panleri uyretedi. Anatomiya organizm ham organlardin duzilisin,
fiziologiya organizm ham organlardin tirishilik etiw funkciyalarin, gigiena adamlar
densawhgma turm is ham m iynet sharayatmin tasirin uyrenedi. Anatomiya ham
fiziologiya tarawindagi bilim ler jaraqatlangan adam larga birinshi jardem korsetip,
olardin om irin saqlap qaliw ushin da zarur. Adam anatomiyasi, fiziologiyasi ham
gigiensi panleri oz ara baylamsli bolip, barliq medicina panlerinin tiykarin quraydi.
Adam jam iyette ozi jaratqan m zam lar tiykarinda jasaydi ham biologiya m zam larina
boysinadi. Sonin ushin uliw m a orta bilim beriw mekteplerinde «Adam ham onin
densawligi» pani basqa biologiya panleri menen birge oqitiladi.
Medicina bilimlerinin rawajlamw tariyxi. A dam lar ayyemgi zam anlardan
baslap har turli keselliklerden emleniw ushin oz denesi duzilisin biliwge qizigip
kelgen. Biraq, uzaq waqit dawaminda, adam denesin jarip koriw qatan biykar
etip kelingeni ushin keselliklerdin kelip shigiwi ja t tabiyiy kushlerge baylamsli
tusindirilgen. Shipakerler bolsa, adam organizmi duzilisin bilmegeni ushin
nawqaslarga jeterli jardem korsete almagan. Adam organizmi ishki duzilisin olini

4
jarip koriw arqali uyreniwdi daslep, Greciyada ham Rimde baslangan. Bum n
natiyjesinde organizm duzilisinin yunon ham latin tilindegi atlan payda bolgan
ham organizm duzilisin uyrenetugm anatomiya pani rawajlana baslagan.
Gippokrat (b.e.sh. shama menen 460-370-jj.) Ayyemgi Greciya
shipakeri. A dam nin tort turli temperamenti ham adam denesinin
diizilisi, organizm nin bir putinligi haqqindagi dunyaga belgili ideya-
lardi islep shiqqan. 01 nawqasqa ham om emlewge jeke qatnas jasaw
ideyalarm usims etken. O m n shigarmalari klinikaliq medicinaga
tiykar saldi.
r
Aristotel (b.e.sh. 384-322-jj.) Ayyemgi grek filosofi ham
shipakeri. Pange aorta tusinigin kirgizgen. Tabiyattin tiykargi bas-
qishlari - anorganikahq dunya, osimlik, haywan, adam haqqindagi
ideyam ham adam-jamiyetlik janzat, oz aqili ham sanasi menen
hayw anlardan ajiralip turatuginligi haqqmda pikirdi alga surgen.
Galen (b.e.sh. shama menen 200-129-jj.). Ayyemgi R im shipake­
ri. «Adam denesi bolimleri» shigarmasinda adam organizm in suw-
retlep bergen. Anatomiya ham fiziologiya diagnostikasi emlew ham
profilaktikam n tiykari ekenin korsetip bergen. M edicinaga haywanlar
m enen tajiriybeler otkeriwdi kirgizgen. O m n miynetlerinen 14 asir
dawaminda paydalamp kelingen.
Leonardo da Vinchi (1452-1519). Oyamw dawiri ataqli xudojnigi
ham matematigi. U lli anatom ham fiziolog. Adam denesi duzilisinin
putkil alemge belgili bilimdam. Birinshi ret kartinalar arqali adam
organizm inin realistlik suwretin jaratqan. O m n anatomiyaga tiyisli
kartinalari hazirgi dawirde de oz ahmiyetin joyitpagan.
Andreas Vezaliy (1514-1564). Italiyali shipaker, anatomiya
panine tiykar saliwshilardin biri. 01 adam organizmi duzilisin
jarip koriw arqali uyreniwdi birinshilerden bolip baslagan. «Adam
denesinin diizilisi tuw rali» miynetinde barliq organlardi suwretler
arqali berip, bul boyinsha basqalar jibergen kemshiliklerdi talqilagan.
Sechenov Ivan Mixaylovich (1829-1905). Rus tabiyattamwshisi,
rus fiziologiya m ektebinin tiykarm saliwshisi, psixologiyada tabiyiy
ilimiy bagdarga tiykar salgan. «Bas m iy refleksleri», «Nerv siste-
masi fiziologiyasi» m iynetlerinin avtori. Bas miydin reflektorliq
qasiyet-lerin ashqan. I.P.Pavlov om, «Rus fiziologiyasmin atasi» dep
atagan.

5
 Mechnikov Ilya Ilich (1845-1916). Biologiyanin birqansha bag-
darlari, solardan, mirobiologiya ham immunologiya tarawlarina
tiykar salgan ataqli rus alimi. O rganizm nin keselliklerge shidam hhq
qasiyetlerin aship bergen. 01 im m unitettin fagocitar teoriyasin
jaratqan. Gerontologiya (adamnin om irin uzaytrw)ga tiyisli jum islan
ushin Nobel siyligin algan.
Pavlov Ivan Petrovich (1849-1936). Fiziologiya tarawinda
dunyaga belgili ataqli rus alimi, Nobel siyligmin laureati. As siniriw
fiziologiyasi, qan aylaniw, adam ham haywanlardin nerv sistemasina
tiyisli iri shigarmalari om dunyaga tamtqan. I.P. Pavlov shartli
reflekslerdin torm ozlamwi tuw rali talim atti jaratqan.
Medicina ilimlerinin rawajlaniwina ules qosqan watanlaslanmiz. M edicina
ilim lerinin rawajlaniwina bizin watanlaslarim izdan Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxan
Beruniy, Abu B akr Buxariy, Abu M ansur Buxariy, Ismayil Jurjoniy, Sultan Ali
Xurosoniy siyaqli ulam alarim iz ulken ules qosqan. Adam organizmi tuw rali
panlerdin keyingi asirlerde rawajlaniwina alim lanm izdan A.YYunusov, K.A. Zufa-
rov, O.A. Aripov, W ah id o v , Y. X. Turaqulov ham basqalardin xizmetleri kop.
Abu Rayxan Beruniy (973-1048) - enciklopedist alim. Oz
dawirinde belgili bolgan barliq panler boyinsha iri shigarmalar
jazgan. O m n «Saydana» shigarmasinda 880 ge jaqin osimlikler
turine sipatlama berilgen, osim lik ham hayw anlar onim lerinen ham
m ineral zatlardan tayarlanatugin 1000 nan ziyat dari-darm aqlar
tuw rali magliwmatlar keltirilgen.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) - ulli shipaker, filosof, shayir,
muzikatamwshi. Om n 5 tom liq «Tib m zam lan» kitabinda anatomiya,
gigiena, ishki kesellikler, xirurgiya, daritam w ham m edicinamn
basqa tarawlarina tiyisli magliwmatlar berilgen. Kitap birneshe asir
dawaminda medicina taraw inda tiykargi qollanba bolip kelmekte.
Yunusov Adham Yunusovich (1910-1971) - ataqli fiziolog
alim. Issi sharayatta adam ham hayw anlar organizminde suw ham
duz almasiwinm fiziologiyaliq m exanizm in uyrengen. A lim adam
ham hayw anlar organizm inin joqari tem peraturaga beyimlesiw
qasiyetlerin aship bergen.

6
 Aripov Uktam Aripovich (1927-2001) - organlar ham toqimlar-
di koshirip otkiziw arqali nawqaslardi emlew taraw inda arnawli la-
boratoriya sholkemlestirgen. Sozilmali buyrek keselliginde nawqasqa
saw buyrekti koshirip otkiziw arqali emlewdi amelge asirgan. Asqa-
zan asti bezinin bir bolegin koshirip otkiziw usilin islep shiqqan.
Zufarov Komiljon Ahmadjonovich (1925-2002) - gistolog
alim. Salamat ham nawqas organizmde ju z berip atirgan procesler,
olardin basqariliwin uyrengen. Organizmde filtraciya, sekreciya ham
soriliw proceslerinin kletkali m exanizm in ham olardin basqariliwin
ashqan. Ozbekstanda birinshilerden bolip, elektron mikroskopiya
laboratoriyasin sholkemlestirgen.
Turaqulov Yolqin Xolmatovich (1916-2005) - ataqli bioximik,
biologiya ham Ozbekstanda medicina ilim lerinin sholkemlestiriw-
shisi. Qalqan tarizli bez garm onlan, kletka metabolizm i ham endo-
k rin keselliklerdi uyrengen, nawqaslarga diagnoz qoyiw ham em-
lewdin jana usillarm islep shiqqan. A lim izotoplardan biologiya ham
medicinada paydalamw jollarm aship bergen.
Vohidov Vosid Vohidovich (1917-1994) - ataqli xirurg ham
alim, Ozbekstanda qanigelestirilgen xirurgiya jardem i mektebinin
sholkemlestiriwshisi. A lim xirurgiyam n koplegen taraw lannda ili-
m iy izertlewler alip bargan. 01 okpe, ot jollan, bawir, asqazan,
jurek, qan tamirlari, qozgaliwshan organlari, qarin ham kokirek
quwisligmin ken tarqalgan keselliklerin izertlegen.
Medicina ilimlerinin tiykargi jetiskenlikleri ham mashqa-
lalan. H azirgi waqitta ilim ham texnikam n rawajlamwi, organizmdi izertlewdin
jana m etodlarm in jaratiliw i, adam organizm inin duzilisi ham funkciyasin atom,
molekula, kletka, organ ham organizm darejesinde uyreniwge im kan jaratti.
M edicina ham basqa tarawlarda erisilgen jetiskenlikler je r juzi xalqimn turm is
darejesi jaqsilam w ina alip keldi. X IX asir aqirinda xaliqtin ortasha jasi 32 jilga
ten bolgan. Maselen, X X asir aqirina kelip bul korsetkish eki eseden kobirek artti.
Jalpi otkerilgen medicinaliq emlewler, je r juzinde bar oba, sheshek, poliomiyelit,
qizilsha siyaqli birqansha qawipli juqpali keselliklerdi jo q qiliwga yaki olardin
tarqahw m in aldin aliwga im kan berdi. Hazirgi waqitta kesellikke diagnoz qoyiwdm
jana tez metodlari islep shigiliwi sebepli xaliqti jalpi medicinaliq korikten otkeriw,
kesellikti oz w aqtinda amqlaw, aldinlan emlew mum kin bolmagan keselliklerdi
emlew im kam payda boldi.

7
 Respublikamiz garezsizlikke eriskennen son, densawliqti saqlaw tarawinda
tajiriybeli kadrlar tayarlaw, xaliqqa tajiriybeli medicinaliq xizm et korsetiw, xaliq
jasaytugin orinlarda sanitariya-gigiena xizm etlerin jaqsilaw jum islanna ulken iti-
bar berile basladi. Hazirgi waqitta koplegen emlewxanalar, ambulatoriyalar, polik-
linikalar, sanitariya ham epidemiologiya stanciyalan xaliqqa xizm et korsetip atir.
Erisilgen jetiskenliklerge qaramastan, densawliqti saqlaw tuw rali hazirshe oz
sheshimin tappagan mashqalalar da bar. Suw, hawa, topiraqlardin pataslamwi,
Jer juzinde tem peraturanm ham qorshagan ortaliqta radiaciyam n artip banw i,
adam organizmine psixologiyahq tasirinin kobeyip banw i, kem hareketleniw ham
artiqsha awqatlamw, jurek-qan tamir, allergiyaliq, onkologiyaliq, AIJS siyaqli
keselliklerdin ken tarqalip bariwi, m ine usinday mashqalalardan bolip esaplanadi.
Наг turli keselliklerden saqlamw ushin harbir adam 6z organizm inin duzilisi ham
funkciyasi menen tams boliwi kerek.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarimzdi tekserip korin:

1. Adam ham о п т densawhgi panleri ham olar uyrenetugm tarawlardi juplap korsetin:
A - anatomiya, В - fiziologiya, D - gigiena; 1 - organizmnin tirishilik funkciyasi,
2 - adam densawligina miynet sharayatinm tasiri, 3 - adam organizminin duzilisi.
2. Medicina ilimlerinin rawajlaniwina dies qosqan alimlar ham olardin xizmetlerin
juplap jazin: A - Gippokrat, В - Aristotel, D - Galen, E - Vezaliy, F - Leonardo
da Vinchi, G - I.M. Sechenov, H - I.I. Mechnikov, I - I.P. Pavlov; 1 - joqan
nerv iskerligin ham shartli reflekslerdi oylap tapti, 2 - adam organizmi duzilisin
siiwretler arqali tusindirip bergen, 3 - adam minez-qulqinm tort turli temperamentli
tipin sipatlap bergen, 4 - immunitettin fagocitar teoriyasin jaratqan, 5 - pange
aorta tusinigin kirgizgen, 6 - haywanlar ustinde tajiriybe alip bargan, 7 - bas miy
reflekslerin oylap tapqan, 8 - adam diizilisin jarip korip uyrengen.

Oylap juwap berin:

1. XIX asir aqirinda Jer juzi xalqimn ortasha jasi 32 jilga ten bolgan. Aradan 100 jil
otkennen keyin bul korsetkish eki esege kobeygen. Bum medicina tarawinda
erisilgen qaysi jetiskenlikler menen tiisindiriwge boladi?
2. Ekinshi jahan urisi baslamwdan aldin Ozbekstan xalqi 6,5 milliondi quragan.
Olardan 500 000 ga jaqin uris ham ashliq qurbam bolgan. Keyingi jillari xaliq sam
keskin kobeyip, 2018-jili 33 millionga jetti. Bul respublikamizda amelge asinlgan
qaysi ilajlarga baylamsli bolgan.
 I BAP. ADAM ORGANIZMI HAQQINDA
ULIWMA MAGLIWMAT

2-§. Adam organizminin kletkaliq ddzilisi

Adam organizmi kletkalannin har turliligi. Adam organizmi de o’simlikler
ham hayw anlar siyaqli kletkalardan ibarat. Organizmdegi kletkalar formasi ham
funkciyasi boyinsha bir-birinen ajiraladi (1-suwret).
Kletkam n ishki bolimi - qoyiw zat citoplazma m enen tolgan. Citoplazma sirtin
kletka membranasi orap turadi. Om n orayliq boliminde yadro, citoplazmasinda
kletka organoidlan jaylasqan (2-suwret). Barliq organoidlar birgelikte kletkam n
tirishilik deregin tamiyinleydi. Tomende kletkalar quram i boyinsha magliwmatlar
beriledi:
• Kletka membranasi - citoplazma ham organoidlardi qaplap turiwshi eki
qabatli juqa perde bolip, ondagi arnawli kanalshalar zatlardi kletka ishine ham
kletkadan sirtqa tanlap otkizedi.
• Yadro domalaq formada kletkam n orayinda jaylasqan bolip, yadrosha ham
xrom atinnen ibarat. 01 kletka iskerligin basqarip turadi, nasillik belgilerdi nasilden-
nasilge otkizedi, kletkam n boliniw dawirinde ondagi xrom atinnen xromosomalar
qaliplesedi;

4
1-suwret. Adam organizmi toqimalan ham kletkalannin har turliligi:
a - toqimalar: 1 - may toqimasi, 2 - talshiqli biriktiriwshi toqima, 3 - shemirshek
toqimasi, 4 - jalpaq bulshiq etler, 5 - siiyek toqimasi; b - har turli kletkalar.
 2-suwret Kletkanin duzilisi: 1 - lizosoma,
2 - yadro, 3 - mitoxondriya, 4 - vakuolalar, 5 -
centriol, 6 - citoplazma, 7 - kletka membranasi,
8 - pinocitoz vakuol, 9 - endoplazmatikaliq tor,
1 0 - Golji toplami, 11 - ribosomalar.

• Endoplazmatikaliq tor citoplazmadan

otetugin tutikshe ham kanalshalardan ibarat
bolip, kletka bolim lerin baylam stirip turadi.
Tutikshe arqali kletkada sintezlengen onimler
kletkanin har turli bolimlerine jetkerilip
beriledi;
• Golji toplami - yadro atirapinda jaylas-
qan. K letkada sintezlenetugin zatlardi toplaw ham tarqatiw waziypasin atqaradi;
• ribosomalar endoplazmatikaliq tor m embranalarinda jaylasqan, olarda kletka
beloklari sintezlenedi.
• lizosomalar - biologiyaliq aktiv zatlar saqlawshi, citoplazmada jaylasqan
torsiqshalar, aziqliq zatlardi maydalap, citoplazmaga otkizedi;
• mitoxondriyalar - kletkanin energiya stanciyalan bolip, kletka iskerliginde
sarplanatugin energiyam payda etedi ham toplaydi;
• vakuola - zatlardi qamtip alip, kletka ishine otkizetugin yaki kletkadan
sirtqa shigaratugin mayda torsiqshalar;
• xromosomalar - organizm nin duzilisi
ham qasiyetleri haqqinda xabar saqlaytugin
sistema. Bolinip atirgan kletkada qaliplesip,
m ikroskopta korinetugin bolip qaladi.
Adam dene kletkalan yadrosinda 46 (23
jup), jinisiy kletkalarinda 23 xromosoma
boladi (3-suwret).
Kletkanin ximiyaliq qurami. Kletka
quram ina har qiyli anorganikaliq ham orga-
3-suwret. Xromosomalar: nikaliq zatlar kiredi. Anorganikaliq zatlar-
a sxemaliq duzilisi, b - mikroskopta din tiykargi bolim in suw quraydi. Tiri
korinisi. organizm m assasim n 60-70 % i suwdan

10
ibarat. Suw kletkada ulken ahmiyetke iye. Suw menen birge aziqliq zatlar kletkaga
otedi ham zat almasiw onimleri kletkadan shigarilip taslanadi. Suw kletkada jiiz
beretugin ximiyaliq reakciyalar ushin ahmiyetli bolip esaplanadi. K letka ishindegi
ham sirtindagi suyiqliqta kaliy, natriy, kalciy ham magniy duzlari boladi. D uzlar
kletka tirishiliginde, omn ishki ortaligi turaqliliginin saqlamp qaliwinda ulken
ahmiyetke iye.
K le tk an in o rg an ik aliq zatlari. K letkada organikaliq zatlardan beloklar,
maylar, karbonsuwlar ham niklein kislotalar ushirasadi. Beloklar kletkanin duzilis
materiali bolip esaplanadi. Ximiyaliq reakciyalardi tezlestiretugin fermentler
de beloklardan ibarat. M aylar ham karbonsuwlar kletkanin tirishilik etiwinde
sarplanatugin energiya deregi bolip esaplanadi. N uklein kislotalar xromosomalar
quram ina kirip, nasillik belgiler saqlamwi ham nasilden-nasilge otiwin tamiyinleydi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juwaplarinizch tekserip korin:

1. Kletka bolimleri ham olarga tan qasiyetlerdi juplap jazin: A - kletka membranasi,
В - yadro, D - endoplazmatikaliq tor, E - Golji kompleksi, F - lizosomalar,
G - citoplazma, H - ribosomalar, J - mitoxondriya, I - xromosomalar; 1 -
endoplazmatikaliq tor membranasinda jaylasqan, 2 - tutiksheler ham kanalshalardan
ibarat, 3 - citoplazmada jaylasqan qaltashalar, 4 - kletka orayinda jaylasqan, 5 -
kletka boliniwinde qaliplesedi, 6 - citoplazmam orap turatugin eki qabatli juqa
perde, 7 - kletkam energiya menen tamiyinleydi, 8 - zatlardi toplaydi ham tasiydi,
9 - qoyiw zat.
2. Kletka bolimleri ham funkciyalarm juplap jazin: A - kletka membranasi, В -
lizosomalar, D - endoplazmatikaliq tor, E - xromosomalar, F - ribosomalar, G -
citoplazma, H - yadro; 1 - aziqti maydalap bolip siniredi, 2 - zatlardi tasiydi, 3 -
belokti sintezlew, 4 - zatlardi kletkalarga ham kletkadan sirtqa shiganw, 5 - kletka
jumisin basqanw, 6 - nasillik xabar saqlaydi, 7 - onda organoidlar jaylasadi.

Oylap juwap berin:

1. Jer juzindegi barliq organizmler kletkalardan turadi. Ne sebepten toqimalar yaki

organlar ernes, al kletkalar barliq tiri organizmlerdin duzilisi ham funkcional birligi
bolip esaplanadi?
2. Organizmde kletkalar toqimalardi, toqimalar organlardi, organlar organizmdi payda
etedi. Bir kletka ham toqima, organ yaki organizmdi payda etiwi mumkin be?

11
 3-§.Kletka ham organizmnin tirishilik qasiyetleri
Zat almasiwi. Barliq tiri organizmlerge tan bolgan uliw m a qasiyetler zat
almasiwi, qozgaliwshanliq, kobeyiw, rawajlamw, osiw, dem aliw, aziqlamw
ham bolip shiganw dan ibarat. Zat almasiwinda sirtqi ortaliqtan kletkaga zatlar
kiredi. Bui zatlardan kletkanin osiwi ham kobeyiwi ushin kerekli bolgan zatlar
sintezlenedi. Kletkadagi bunday biosintez reakciyalar toplami assimilyaciya
delinedi. K letkada zatlar sintezleniwi menen bir waqitta organikaliq zatlar da
maydalamladi. Bui proceste suw, karbonat angidrid siyaqli apiwayi birikpeler
payda boladi ham energiya ajiralip shigadi. Suw ham karbonat angidrid bolip
shigarrw ham dem aliw organlari arqali sirtqi ortahqqa shigariladi, energiya bolsa
kletkanin tirishilik etiwinde jum saladi (4-siiwret). Bui process energiya alamasiwi,
yagmy dissimilyaciya delinedi. Biosintez ham maydalamw kletkalarda bolatugin
zatlar almasiwi procesinin eki tarepi bolip, tap usi bir w aqittin ozinde jiiz beredi.
Qozgaliwshanliq. Tiri organizmler qorshagan ortaliqtagi ozgerislerden tasir-
lenedi. Bunda kletkalar tinish jagdaydan aktiv jagdayga otedi. Kletkanin bul
jagdayi qozgaliwshanliq delinedi. Bunda kletkada biosintez ham maydalamw
procesi tezlesedi, kislorod kop jum saladi. Har turli kletkalar qozgaliwshanliq
waqtinda ozine tan funkciyam atqaradi. Maselen, bulshiq et kletkalan qisqaradi,
nerv kletkalan nerv impulslarm payda etedi.
Kobeyiw - organizmlerdin ozine uqsas jana nasil payda etiwinen ibarat.
Organizmde kletkalar boliniwi arqali jana kletkalar payda etilip tunladi. Payda
bolgan jas kletkalar osip, irilenedi ham jane boliniwge kirisedi. Kletkalar kobeyiwi
menen ozinen nasil qaldiradi, om iri tawsilip, nabit bolgan kletkalar ornina tazalan
payda boladi, jaraqatlangan toqim alar qaytadan tiklenedi.

4-suwret Organizmnin ishki ortaligi

menen kletkalar ortasinda zatlar
almasiw sxemasi: 1 - limfa tamrn,
2 - arteriya qam, 3 - kapillyar tamin,
4 - vena qam, 5 - kletkalar.
12
 Hareketleniw - organizm ham omn quram indagi bolim lerinin bir jum isti
orm lawina baylanisli hareketinen ibarat. Hareketleniw tek gana organizm ushin
ernes, al kletkalar, toqimalar ham organlar ushin da tan boladi.
Rawajlamw - organizm ham omn quramindagi bolim lerinin ozgeriwi ham
jana belgilerdi payda etiwden ibarat.
Osiw - organizm ham omn quramindagi bolim ler olsheminin artip banw inan
ibarat.
Dem a im - organizmge kislorodtin kiriw i ham karbonat angidrid gazinin
shigariliw proceslerin oz ishine aladi.
Aziqlamw - organizmge kirgen zatlardin maydalamp, turli procesler ushin
sarplamwinan ibarat.
Bolip shigarm - kletkalarda zatlar almasiwi procesinde payda bolatugin
onimlerdin organizmnen shigarilip taslamwinan ibarat.
Tirishiliktin tiykargi shartleri. Tiri organizmler jasaw i ushin tirishilik qasi-
yetleriniii payda boliwina aziqliq zatlar, suw, kislorod, ortaliq ham basqa faktorlar
boliwi kerek. Aziqliq zatlar organizm ushin energiya ham qurilis deregi bolip
esaplanadi. Aziqliq zatlar: beloklar, karbonsuwlar, maylar, nuklein kislotalar
aziqlamw arqali organizmge kiredi. Kletkalarda olar maydalamp, organizm nin
tirishilik etiwi, osiwi ham rawajlamwi ushin sarplanadi. K letkada bolatugin bul
proceslerdin hammesi ushin suw tiykargi ortaliq bolip esaplanadi.
Kislorod dem aliw organlari arqali organizmge kiredi. Kletkalarda zatlar
kislorod qatnasiwinda maydalanganda energiya ajiralip shigadi. Bul energiya
organizmde bolatugin barliq tirishilik proceslerinde sarplanadi.
Organizmnin ishki ortaligi. Qan, limfa, kletkalar araligindagi toqim a suyiq-
hgi organizm nin ishki ortaligin payda etedi. Ishki ortaliq kletkalardin tirishilik
iskerligin tamiyinleydi. Suw, kislorod ham aziqliq zatlar ishki ortaliq arqali
kletkalarga otedi. Kletkalardan zat almasiw procesinde payda bolatugin onimler
ishki ortaliq arqali sirtqa shigariladi.
Organizm ishki ortaliginm qurami, fizikaliq ham ximiyaliq qasiyetleri
salistirmali turaqli boladi. Maselen, suw adam denesi m assasim n 60-70% in, qan
plazm asim n 90%in quraydi. Organizmde suw azaysa, adam shollegenin sezedi.
A rtiqsha suw bolsa, bolip shiganw sistemasi arqali shigarilip jiberiledi. M ine usilay,
qanm n osmotikaliq basim i 7,6-8,1 atmosferada saqlamp turadi. Ishki ortaliqtin
salistirmali turaqliligi organizmdegi barliq kletkalar, toqimalar ham organlardin
bir norm ada islewin tamiyinleydi.

13
 Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tomendegi tusiniklerdi olardin manisi menen birge juplap jazin: А - assimilyaciya,

В - dissimilyaciya, D - zat almasiwi, E - qozgaliwshanliq; 1 - assimilyaciya
ham dissimilyaciya reakciyalar toplami, 2 - biosintez reakciyalan toplami, 3 -
organizmnin qorshagan ortaliqtagi ozgerislerden tasirleniwi, 4 - energiya almasiwi
reaksiyalar jiyindisi.
2. Tiri organizmlerge tan qasiyetler ham olardin mazmumn juplap korsetin: A -
kobeyiw, В - rawajlamw, D - osiw, E - dem aliw, F - bolip shiganw, G - aziqlamw,
H - hareketleniw; 1 - organizm olsheminin artiwi, 2 - organizm yaki omn quram
boltmlerinin iskerligi, 3 - organizmnin jana belgiler payda etiwi, 4 -organizmge
kislorod kirip ham karbonat angidrid shigariliwi, 5 - jana nasil payda etiw, 6 -
almasqan onimlerdin organizmnen shiganliwi, 7 - organizmge kirgen zatlardin
maydalamp, sarplamwi.

Oylap juwap berin.

Balalar denesi salmagimn 70 % ten kobiregin, kekselerde 60 % ke jaqinm suw

quraydi. Ne ushin balalar organizminde kekselerge qaraganda suw kop boladi?

4-§. Toqimalar, organlar ham organizm

Toqimalar. Organizmde duzilisi, kelip shigiwi ham orinlaytugin funkciyasina
qaray bir-birine uqsas bolgan kletka ham kletka araligi birgelikte toqimalardi payda
etedi. Adam organizminde de haywanlardagi siyaqli epiteliy, biriktiriw shi, bulshiq
et ha’m nerv toqim alan boladi (5-su’wret). Epiteliy toqimasi terinin sirtqi qabatin
payda etedi. As siniriw, dem aliw, bolip shiganw organlan kanal diyw alim n ishki
betin qaplap turadi. Epiteliy organlardi har turli tasirden qorgaydi, siniriw suyiqligin
islep shigaradi. Epiteliy kletkalan tez jem iriliw i sebepli, m udam i janalam p turadi.
Biriktiriwshi toqima har turli kletkalardan ibarat. K letkalar araligi zatlarm in
halatina qaray, suyiq (qan, limfa), qatti (suyek, shemirshek), tigiz talshiqli (haqiyqiy
teri, qan tam irlari diywali, sinirler), gewek talshiqli (teri asti may kletchatkasi,
jurek qaltasi) boladi. Biriktiriw shi toqima organlardi oz ara baylam stiriw (qan,
limfa, sinirler), qorgaw (qan, suyek, shemirshek), aziqliq zatlar ham kislorodti
tasiw (qan) funkciyasin atqaradi.

14
 5-suwret. Toqimalar:
1 - shemirshek, 2 - suyek, 3 - may,
4 - tigiz, 5 - qan, 6 - kop qabatli jalpaq
teri epiteliyi, 7 - bir qabatli jalpaq epiteliy,
8 - tegis bulshiq et, 9 - kesesine tartilgan
jurek bulshiq etleri, 1 0 - kesesine tartilgan
skelet bulshiq etleri, 11 - nerv toqimasi.

Bulshiq et toqimasi formasi ozgergen

kletkalar - bulshiq et talshiqlarman iba-
rat. Bulshiq et toqimasi skelet ham bir-
qansha ishki organlar m enen baylamsli.
Bulshiq et talshiqlarim n qisqanw i menen
organlar hareketlenip, jum is orinlanadi.
Nerv toqimasi nerv kletkalan (neyron-
lar) ham araliq kletkalar (neyrologiya)
dan ibarat. Neyrologiya - juldiz tarizli
kop osimshelerden turadi. N erv toqimasi
organlardi oz ara baylamstirip, olardin funkciyasin basqaradi.
Organlar. Denenin belgili bir diizilisi ham formasina iye bolgan, bir yaki
birneshe turli toqim adan quralgan bolegi organ dep ataladi. Formasi, diizilisi,
denede jaylasqan orm ham funkciyasina qaray organlar bir-birinen ajiralip turadi.
Dene quwishqlarinda jaylasqan bawir, biiyrek ham jurek - ishki organlar, deneden
sirtta jaylasqan qol, koz, qulaq - sirtqi organlar bolip esaplanadi. Organlar birneshe
toqim alardan turadi.
Organlar sistemasi. Qandayda bir funkciyam atqaratugin organlar birgelikte
organlar sistemasin payda etedi. Tirek-qozgalis, qan aylamw, bolip shigariw, dem
aliw, as siniriw, seziw, jinisiy organlar sistem alan bar. Barliq organlar sistemalari
birgelikte organizmdi payda etedi (6-suwret).
Adette, organizmde amq waziypam ormlawga beyimlesken organlar birgelikte
funkcionalliq organlar sistemasin, olar bolsa waqitsha funkcionalliq sistemani
payda etedi. Maselen, tez jiigiriwdi har tiirli organlardi oz ishine alatugin nerv,
dem aliw, hareketleniw, qan aylamw, ter shigariw sistemalarman ibarat waqitsha
funkcionalliq sistema tamiyinleydi.

15
 6-suwret Ishki organlar:
I - kegirdek, 2 - jutqinshaq, 3 - qan tamirlan,
4 - jiirek, 5 - okpe, 6 - diafragma, 7 - bawir,
8 - asqazan, 9 - talaq, 1 0 - asqazan asti bezi,
II - biiyrek, 12 -jinishke ishek, 13 - sidik joli,
14 - juwan ishek, 15 - quwiq.

Organizm. Adam organizmi bas, moyin,

dene, qol ham ayaq bolim lerinen ibarat. Adam
denesinde m iy qutisi, om irtqa baganasi kanali,
kokirek, qarin ham jam bas quw isliqlan bar.
O m irtqa baganasi kanalinda arqa miy, miy
qutisinda bas miy, kokirek quwisliginda jiirek,
jutqinshaq, kegirdek, okpeler, qarin quwisliginda asqazan, bawir, ot qaltasi, jinishke
ham juw an ishektin tiykargi bolegi, jam bas quwisliginda juw an ishektin keyingi
bolegi, bolip shiganw organlari ham ishki jim siy organlar jaylasqan. Bulshiq etli
diafragma kokirek quwisligin qarin quwisliginan bolip turadi. Diafragm a bulshiq
etlerinin qisqanw i ham bosasiwi kokirek ham qarin quwisliqlan koleminin
ozgeriwine alip keledi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tirishiliktin diizilis darejelerin en kishisinen baslap tartip penen jazin: A - organ, В -
fiinkcionalliq sistema, D - toqima, E - kletka, F - organlar sistemasi, G - organizm.
2. Organizmdegi quwisliqlar ham olarda jaylasqan organlardi juplap jazin: A - miy
qutisi, В - omirtqa baganasi kanali, D - kokirek quwisligi, E - qarin, F - jambas,
G - awiz, H - murin, J - koz kesesi; 1 - til, tis, 2 - bas miy, 3 - kegirdek, okpe,
jiirek, jutqinshaq, 4 - asqazan, bawir, ot qaltasi, jinishke ishek, juwan ishek, 5 - koz,
6 - iyis seziw, 7 - juwan ishek, bolip shigariw ham jimsiy organlar, 8 - arqa miy.

Oylap juwap berih:

1. Adam organizmi toqimalar, kletkalar, organlardan turadi. Ne sebepten bulshiq etler,

siiyekler ham basqa toqimalardi organ dewge bolmaydi?
2. Birdey diiziliske iye bolgan kletkalardan organlar payda boliwi miimkin be?
 II BAP. ORGANIZM FUNKCIYASININ BASQARILIWI,
SEKRECIYA BEZLERI

5-§. Organizm funkciyasmin gumoral ham nerv basqariliwi

Organizm - bir pdtin sistema. Organizmdegi kletkalar, toqimalar, organlar
ham organlar sistem alan oz ara beyimlesken bir putin sistema turinde isleydi.
Bunday beyimlesken gumoral (lat. gum or - suyiqliq), yagmy, qan, limfa ham
toqim a suyiqbgma sekreciya bezleri bolip shigaratugin ximiyaliq elementler -
gormonlar ham nerv sistemasi arqali amelge asadi.
Organizm funkciyasmin gumoral basqariliwi. Sekreciya bezleri islep
shigaratugin ximiyaliq zatlar kletkalar, toqimalar, organlar ham uliwm a organizmde
bolatugin barliq proceslerdi basqanp turadi. Bui zatlardin kopshiligi juda tomen
koncentraciyada da organizm ishine ulken fiziologiyaliq tasir korsetedi. Sol sebepli
olar biologiyaliq aktiv zatlar delinedi. Organizmde biologiyaliq aktiv zatlardi islep
shigaratugin arnawli bezler bolip, olar sekreciya bezleri dep ataladi. Bui zatlar
organizm funkciyasi duzilisinin barliq darejelerin basqanp turadi. Biologiyaliq
aktiv zatlar kletka, toqima, organlar, hatte bir putin organizm funkciyasin
kusheytiwi - qozgawi yaki paseytiwi, yagm y tormozlawi mumkin.
Gormonlar. Ishki ham aralas sekreciya bezlerinin qanga islep shigaratugin
biologiyaliq aktiv zatlan gormonlar (grekshe hormao - qozgayman, hareketke
keltiremen) delinedi. G ormonlar qan arqali organizmge tarqalip, organlar ham
organizmde bolip atirgan proceslerdi basqanp turadi. A yinm gormonlar tek
gana ayinm organlarga tasir etedi. Maselen, jinisiy gormonlar tek gana jinisiy
organlardin osiwi ham rawajlamwina tasir etedi. Basqa gormonlar, maselen,
qalqan tarizli bez gormom tiroksin, buyrek usti bezi gormom adrenalin kopshilik
organlar funkciyasina tasir etedi.
Organizm funkciyasmin nerv arqali basqariliwi. Bas m iy ham arqa miy
barliq organlar m enen nervier arqali baylamsqan. M iy menen nervier ortasinda eki
tarepleme nerv baylamsi bar. Bas m iy ham arqa m iy nerv impulsleri, yagm y nerv
kletkalan m em branalan arqali jetkerip beretugin elektr signallan arqali organlar
jum isin basqanp turadi. N erv impulsleri de organizmge biologiyaliq aktiv zatlar
siyaqli tasir etedi ham kletkalar, organlar yaki organizm funkciyasin qozgaydi
yaki tormozlaydi.

2 Biologiya (Adam ham onin densawligi), 8-klass 17

 O rganizm funkciyasin nerv basqanw i m iy menen barliq organlar ortasindagi
eki tarepleme baylams arqali amelge asadi.
Sirtqi ortaliq sharayati ozgergende organlarda jaylasqan nervlerdin ushlari -
receptorlar qozgahp, nerv impulsleri, yagm y elektr signallarm payda etedi.
Signallar seziwshi nerv talshiqlari membranalari arqali arqa m iy ham bas miyge
jetkiziledi. Hareketlendiriwshi nervier bolsa, bul signallardi miyden tiyisli
organlarga otkizedi. Organlardagi bulshiq etler nerv impulsleri tasirinde qisqanp,
organlar jum is isleydi. Organizm m enen sirtqi ortaliq ortasindagi eki tarepleme
nerv baylamsi sebepli organizm sirtqi ortaliqta ju z berip atirgan ozgerislerge
beyimlesip, organizm ishki ortaligi turaqlisi saqlamp qaladi.
Oz-ozinen basqanliw. Gumoral ham nerv basqanliw i sebepli barliq organlar
ham organlar sistemasinm oz ara baylamsi, olardin beyimlesip islewin amelge
asiradi. Sol sebepli organizm putin sistema sipatinda isleydi. Bul process oz-ozin
basqanw delinedi. Gumoral ham nerv basqanliw i arqali organizm ishki ortaliginin
salistirmali turaqligi ham omn funkciyasi turaqliligi tamiyinlenedi. Oz-ozin
basqanw arqali organizm ishki ortaliginin quram i norm adan kobirek ozgergende
nerv ham gumoral basqanliw procesleri iske tusip, om daslepki jagdayina keltiredi.
Maselen, qanda qant m ugdan asip ketse, baw irda qanttan glikogen sintezleniwi
kusheyip, qanda qant m ugdan ozgermeydi.
Organizm nin ishki ortaligi quram i ham funkciyasinin turaqliligin oz ishki
m exanizmleri jardem inde basqanp tunliw i gomeostaz (grekshe gomeostazis -
hareketsiz) dep ataladi. Oz-ozinen basqanliw kletka darejesinde amelge asadi.
Maselen, organizmde bir zat m ugdan kobeyip ketkende, kletkalarda bul zat
sintezleniwi toqtaydi. Solay etip, gumoral ham nerv basqanliw i arqali organizmdegi
barliq organlar ham organlar sistemasinm oz ara basqanliw i, olardin beyimlesip
islewi, yagm y organizm nin bir piitin sistema sipatinda funkciyasi amelge asadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwabinizdi tekserip korin:

1. Tusiniklerdi olardin mazmuni menen birge juplap jazm: A - gomeostaz, В -

receptorlar, D - gumoral basqanliw, E - impulslar, F - biologiyaliq aktiv zatlar,
G - oz-ozin basqanw, H - nerv basqanwi; 1 - nerv signallan arqali, 2 - ishki
ortaliq arqali, 3 - signallar, 4 - nerv ham gormonlar arqali amelge asadi, 5 - ishki
ortaliq turaqliligi, 6 - sezgir nerv ushlari, 7 - gormonlar, fermentler, vitaminler.

18
2. Organizm funkciyasi gumoral basqariliwi tartibin aniqlan: A - zatlar ishki ortaliqqa
otedi, В - gormonlar tasirinde organlar jumisi ozgeredi, D - ortaliq ozgeriwi sekreciya
bezlerine tasir etedi, E - zatlar kletkalarga tasir etedi, F - bezler biologiyaliq aktiv
zatlar islep shigara baslaydi.
3. Nerv basqanliwin amelge asinwshi tartipti aniqlan: A - qozgaliw nerv signallarma
aylanadi, В - nerv ushlarinda qozgalis payda boladi, D - nerv signallan arqa ham
bas miyden organlarga jetkeriledi, E - ortaliq ozgeriwi organizmge tasir etedi,
F - nerv signallan arqa ham bas miyge jetkeriledi, G - organlardagi bulshiq etler
qisqarip jumis ormlanadi.

Oylap juwap berin:

Organizmnin normal jumisi ishki ortaliq turaqhligi menen baylamsli. Adam duzli
awqat jese yaki kop suw ishkende organizmde duz yaki suw mugdari asip ketkende
qaysi organlar jumisi arqali ishki ortaliq turaqhligi tiklenedi?

6-§. Sekreciya bezleri, qalqan tarizli bez

Sekreciya bezleri haqqinda tusinik. Duzilisi ham funkciyasina qaray sek­
reciya bezleri sirtqi, ishki ham aralas bezlerge bolinedi (7-8-suwretler).
Sirtqi sekreciya bezlerine silekey, ishek diywali, asqazan diywali, sut, may,
koz jasi bezleri kiredi. Olardin sekreti arnawli jol menen ishki organlar bosligi

7-suwreL Sirtqi ham aralas

sekreciya bezleri: 1 - koz jasi
bezleri, 2 - silekey bezleri,
3 - bawir, 4 - asqazan asti bezi.

3 4 8-suwret Ishki ham aralas

sekreciya bezleri: 1 - gipofiz,
2 - epifiz, 3 - qalqan tarizli
bez, 4 - qalqan aldi bezi,
5 - biiyrek listi bezi,
6 - asqazan asti bezi,
7 - jimsiy bezler.
yaki sirtqi ortaliq (teri sirti)qa shigadi. Silekey, asqazan ham ishektin shihm tal
qabatindagi bezlerdin islep shigaratugin fermentler tasirinde aziqliq zatlar sinedi.
Ishki sekreciya bezlerinin sekret shiganw joli bolmaydi. Olar bolip shigargan
gormonlar qanga shiganladi. Qalqan tarizli bez, qalqan aldi bezleri, gipofiz, epifiz,
buyrek usti, ayirsha bezler sekreciya bezleri bolip esaplanadi.
Organizmdegi ayirim bezler bir w aqittin ozinde ishki ham sirtqi sekretorliq
funkciyasin atqaradi. A sqazan asti bezi, jim siy bezler ham baw ir tap usilay isleydi.
Olar aralas sekreciya bezleri dep ataladi. A sqazan asti bezi ishki sekreciya bezi
sipatinda qanga gormonlar (maselen, insulin), sirtqi sekreciya bezi sipatinda
ishek quwisligina fermentler islep shigaradi. Jimsiy bezler bolsa, qanga jim siy
gormonlar, jim siy jollarga mayek ham tuqim kletkalarm islep shigaradi. Bawir
ishek quwisliginda ot suyiqligi, qanga qan quram ina kiretugin gem ham basqa
beloklar islep shigaradi.
Qalqan tarizli bez ishki sekreciya bezleri ishinde en ulken bez bolip esaplanadi.
Bui bezdin massasi 5-10 jasli balalarda 10 g, ulken jastagi adam larda 25-30 g
boladi. Qalqan tarizli bez m oyinm n aldingi boleginde jaylasqan bolip, komekeydi
aldingi ham eki tarepten jaw ip turadi (9-suwret). Bez shep ham on boleklerden
ibarat bolip, juda kop qan ham limfa tam irlan, nervier m enen tamiyinlengen.
Qalqan tarizli bez gormom tiroksin quram inda yod elementi kop boladi. Tiroksin
organizmde zat almasiwin tezletiw ham nerv qozgalislarm kusheytiw qasiyetine
iye. Bui gormonm n jetispewshiligi yaki artiqsha islep shiganliw i organizmde
awir keselliklerdi payda etedi. Tiroksin jetispegende jas balalardin osiwi, aqiliy
ham fizikaliq rawajlamwi tomenlep, kretinizm keselligi payda boladi. Ulken
jastagi adam larda bez jum isi tomenlep, tiroksin islep shiganliw m in kemeyiwi

9-suwret Qalqan tarizli

(a) ham qalqan aldi (b)
bezleri: 1 - qalqan tarizli
shemirshek, 2 - qalqan
tarizli bez, 3 - jutqinshaq,
4 - qalqan aldi bezleri,
5 - qizil onesh,
6 - kegirdek, 7
b 8 - arteriya ham venalar.
20
miksedema (10-suwret)m payda etedi. Bui kesellikte zat
almasiw aste islep, nerv sistemasi qozgalisi tomenleydi,
qabaqlar isip ketedi. A yinm jerlerde suw quram inda yod
jetispewshiliginen qalqan tarizli bez ulkeyip, moyinda isik
payda boladi. Endemik zob (ll-suw ret) dep atalatugin bul
keselliktin aldin aliw ushin as duzina yod qosiladi. Qalqan
tarizli bez funkciyasi kusheyip, tiroksin gormom artiqsha
islep shigarilganda organizmde zat almasiw kusheyip, nerv 10-suwret.
sistemasi qozgaliwi artadi ham adam azip ketedi. Bazedov Miksedema.
keselligi (12-suwret) dep atalatugin bul kesellikte kobinese
nawqas adam m n kozleri tabiyiyligin joytip, uyasinan shigip
turadi. Kesellikti emlewde qalqan tarizli bez funkciyasin
paseytetugin preparatlardan paydalamladi. Bazi da bezdin
bir bolegi alip taslanadi.
Qizlar erjetiw dawirinde qalqan tarizli bez funkciyasi
birqansha kusheyip, tireotoksikoz keselliginin jenil bel-
gileri: tez ashiwlamwi, uyqisizliq, ishteydin jogaliwi, terlew ll-suwret
payda boliwi mumkin. Endemik zob.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip

korin:

1. Sekreciya bezleri ham olardin qasiyetlerin juplap korsetin:

A - ishki, В - sirtqi, D - aralas; 1 - sekreti organlar bosligi
ham qanga bolip shiganladi, 2 - sekreti qanga bolinip 12-suwret Bazedov
shigadi, 3 - sekreti organlar bosligi yaki teri betine bolinip keselligi.
shigadi.
2. Qalqan tarizli bez gormom tiroksin menen baylamsli keselliklerdi, olardin sebepleri
menen birge qosip jazin: A - kretinizm, В - miksedema, D - endemik zob, E -
Bazedov keselligi, F - tireotoksikoz; 1 - lilken jasta tiroksin jetispegende, 2 - suw
quraminda yod jetispegende, 3 - qalqan tarizli bez funkciyasi birqansha kiisheygende,
4 - tiroksin gormom artiqsha islep shigarilganda, 5 - kishi jasta tiroksin jetispe­
gende.
3. Qalqan tarizli bez jumisi menen baylamsli keselliklerdi olarga saykes keletugm
belgiler menen birge jazin: A - kretinizm, В - miksedema, D - endemik zob,

21
 Е - Bazedov keselligi, F - tireotoksikoz; 1 - zat almasiw astenlesip, nerv sistemasi
qozgalisi paseyedi, qabaqlar isedi, 2 - balalardin osiwi, aqiliy ham fizikaliq
rawajlaniwi juda paseyedi, 3 - tez ashiwlaniwi, uyqisizliq, ishteydin jogaliwi, terlew
payda boladi, 4 - bez ulkeyip, moyinda isik payda boladi, 5 - kozler tabiyiyligin
joytip, uyasinan shigip turadi.
4. Keselliklerdi olardi emlew jollari menen birge juplap jazm: A - kretinizm,
miksedema, В - endemik zob, D - Bazedov keselligi, E - tireotoksikoz; 1 - as
duzina yod qosip beriledi, 2 - bazi da bezdin bir bolegi alip taslanadi, 3 - bez
jumisin kiisheytetugin dariler beriledi, 4 - bez jumisin paseytetugin dariler beriledi.

Oylap juwap berin:

Endemik zob keselliginde moyinda isik payda boladi. Endemik zob xirurgiyaliq jol
menen alip taslawga bola ma?

7-§. Qalqan aldi, gipofiz, ayirsha bez, buyrek usti bezleri,

olardin duzilisi ham funkciyasi
Qalqan aldi bezleri tort bolekten ibarat. Qalqan tarizli bez arqa betinde
jaylasqan bolip, onm toqimasina batip kirgen. Bezier islep shigargan paratgormon
qanda kalciy ham fosfor m ugdarin basqaradi. N erv ham bulshiq et qozgalisina
tasir etedi. Bui gormon organizm osiwinde ahmiyetli bolip esaplanadi. Bezier
funkciyasi artip, paratgormon kop islep shigara baslasa, qanda kalciy m ugdan
kobeyedi, suyekler bosap, deformaciyaga ushiraydi. N erv bulshiq et sistemasi
qozgaliwshanligi paseyip, dene bulshiq etleri bosaydi, adam halsizlenip, tez
sharshaytugin bolip qaladi. Paratgormon qanda D vitam ini bolganda sintezlenedi.
Qalqan aldi bezi funkciyasi paseygende qanda kalciy m ugdan kemeyip, nerv-
bulshiq et qozgaliwshanligi artadi, qabaq ham erinler jibirlap, qollar qaltiraydi,
yagmy tutqanaq (tetaniya) ju z beredi.
Gipofiz bezi. Noqat formasinda, bas miy astingi betinde jaylasqan. Awirligi
ulken adam larda 0,5-0,6 g boladi. Bui bez qan tam irlan arqali bas m iy gipotalamusi
menen baylamsqan (13-suwret). Gipofiz gormonlari koplegen endokrin bezlerine
tasir etedi. Bezdin somatotrop gormom boy osiwine tasir etedi. Jas balalarda
bul gormon kop islep shiganla baslasa, boyi osip, gigantizm, az islep shiganlsa
nanizm kelip shigadi. Ulken jastagi adam larda bul gorm onm n kop islep shiganliw i
barm aq suyeklerinin juwanlasip, til ham m urin tez osiwi, yagm y akromegaliyaga

22
 13-suwret a - gipotalamustin duzilisi: 1 - aldingi bolegi, 2 - ortangi bolegi,
3 - keyingi bolegi; b - bas miyde sekreciya bezlerinin jaylasiwi: 4 - bas miy
yanmsharlan, 5 - epifiz, 6 - gipotalamus, 7 - gipofiz, 8 - araliq miy.

alip keledi. Bezdin adrenokortikoid gormoni Ьйугек listi bezi, tireotrop gormom
qalqan tarizli bez, gonadotrop gormoni jim siy bezler jum isin basqaradi.
Epifiz bezi orta miyde jaylasqan. Bez islep shigaratugin melatonin gormoni
organizmde pigment almasiwina tasir etedi. Epifiz gormom gipofizdin gonadotrop
gormonma tasir etip, balam w aqtinan burin osipirimlik dawirine jetiw in paseytedi.
Epifiz funkciyasi bala jeti jasqa jetkenshe kusheyip baradi, keyin aste-aqirin
paseyip, osipirim lik dawirinde toqtaydi.
Ayirsha bez, yagmy timus kokirek quwisligmda, tos suyeginin arqa
betinde jaylasqan. Bez narestelerde 12 g, 14-15 jasta 3 0 -4 0 g ga jetedi. Keyin
bala ulkeyiwi menen kishireyip baradi. Bezdin timozin gormoni jim siy bezler
funkciyasin paseyttirip, balam w aqtinan burin erjetiwine jol qoymaydi. Bez
funkciyasi buzilganda w aqtinan burin erjetiw (8-10 jasta saqal shigiwi, kokirek
bezleri rawajlamwi) baqlanadi. Timozin limfocitler payda boliwin kusheytirip,
im m un sistema qaliplesiwine unam li tasirin tiygizedi.
Buyrek usti bezleri. Buyrek dsti bezleri on ham shep buyrek ustinde jaylasqan,
birqansha jalpaqlangan piram idalar formasina iye. H arbir bez sirtqi qabiq ham
ishki miy qabati bolim lerinen turadi. Bezlerdin sirtqi qabiq qabati suw, duz, belok
ham uglevodlar almasiwina tasir korsetetugin gormonlar islep shigaradi. Androgen
ham estrogen gorm onlan jim siy bezler jum isin kusheytedi. Buyrek usti bezi isiniw
keselliginde jim siy gormonlar islep shigariwi kusheyip, jas balalarda erte erjetiw
belgilerin payda etedi.

23
 Bezlerdin ishki m iy qabatinda islep shiganlatugin adrenalin gormoni nerv
qozgalisin kusheytip, bulshiq etler sharshawin azaytadi, jurek qisqariwi, dem
aliw ham qan aylaniw proceslerine tasir etedi. Organizm nin sharshaw (stress)
jagdaylannda, maselen, adam timshsizlamw, ashiwlanganmda yaki qatti qonq-
qamnda adrenalin islep shiganliw i keskin artadi, qan tam irlari tarayip, jurek
uriw i tezlesedi, qan basim i koteriledi, glyukogennin glyukozaga aylamwi, yagmy
uglevod almasiw tezlesedi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juw abinizdi tekserip korin:

1. Sekreciya bezlerin olardin organizmde jaylasqan orni menen birge qosip jazin:
A - qalqan tarizli bez, В - qalqan aldi bezleri, D - gipofiz, E - epifiz, F - ayirsha
bez, H - biiyrek listi bezleri; 1 - on ham shep biiyrek listinde, 2 - qalqan tarizli bez
arqa betinde, 3 - bas miy astingi betinde, 4 - orta miyde, 5 - tos siiyeginin arqa
betinde, 6 - moyinmn aldingi boleginde.
2. Sekreciya bezleri ham olar islep shigaratugin gormonlarin juplap jazin: A - qalqan
tarizli bez, В - qalqan aldi bezi, D - gipofiz, E - epifiz, F - ayirsha bez, H -
biiyrek listi bezleri; 1 - paratgormon, 2 - somatotrop, gonadotrop, 3 - melatonin,
4 - tiroksin, 5 - androgen, estrogen, 6 - timozin.
3. Gormonlardi olarga saykes keletugin qasiyetleri menen birge juplap jazin: A -
tiroksin, В - adrenalin, D - androgen, E - paratgormon, F - estrogen; 1 - qanda
klaciy ham fosfor mugdarm basqaradi, 2 - jimsiy bezler jumisin basqaradi, 3 -
hayallar jimsiy gormoni, 4 - zat almasiwi, nerv sistemasi qozgaliwshanligin arttiradi,
5 - nerv qozgalisin kusheytip, bulshiq etlerdin sharshawin kemeytedi.

Oylap juwap berin:

Ne sebepten qalqan aldi bezleri funkciyasi kiisheygende siiyekler bosap, defor-

maciyaga ushiraydi ham qiysayip qaladi?

8-§. Asqazan asti ham jimsiy bezler, sekreciya

bezleri jumisinin basqanliwi
Asqazan asti bezi asqazan astinda ham biraz artinda jaylasqan. Bezdin
Langergans aralshasi dep atalatugin bolegi gormonlar islep shigaradi. Olardan
biri - insulin qandagi artiqsha glyukozam glikogenge aylandirip, bawirga toplaydi,
qandagi qant m ugdan kemeyiwine jardem beredi. Bezdin glyukogen gormoni

24
glikogendi glyukozaga aylandiriw menen qanda qant m ugdarm asiradi. Insulin
kobeygende kletkalarda glyukoza jum saliw i asip, glikogen sintezi tezlesedi. Bunin
natiyjesinde qanda glyukoza m ugdan kemeyip, qan basim i paseyedi. Insulin
jetispegende qanda qant m ugdan kobeyip, qantli diabet keselligi kelip shigadi.
Bezdin gastrin gormom asqazannm ferment bolip shiganw funkciyasina tasir
etedi.
Jinisiy bezler - aralas sekreciya bezleri bolip esaplanadi. Erkeklerdin jinisiy
bezleri bir jup tuqimliqlar - mayeklerden ibarat. Olar jinisiy jollarga tuqim
kletkalarm ham qanga androgen gormonlarm islep shigaradi. Gormonlardan en
ahmiyetlisi testosteron ekilemshi jinisiy belgiler (murt, saqal, jinisiy beyimlilik)
rawajlamwina tasir etedi. Gormon kop islep shiganlganda w aqtinan burin erjetiw,
jeterli islep shigarilmaganda jinisqa biypariqliq ham tez qartayiw baqlanadi.
Hayallardin jinisiy bezleri - bir jup mayeklik bezi jatir artinda, kishi jam bas
bosligmda jaylasqan. M ayeklikler mayek kletkalarm payda etedi ham qanga
esterogen gormonlarm islep shigaradi. Bui gormonlar ekilemshi hayalliq belgileri
rawajlamwina ham ham iledarliqtin norm ada boliwma tasir etedi. Tez-tez ayazlaw
ham infekciya kesellikleri mayekliklerdin ayazlawi ham biypushliqqa alip keliwi
mumkin.
Sekreciya bezleri funkciyasinin basqanliwi. Sekreciya bezleri funkciyasi
nerv ham gumoral faktorlardin oz ara tasiri arqali basqariladi. M isal sipatinda
bas miydiii bir bolegi bolgan gipotalamusti gipofiz benen birgelikte basqa bezler
jum isina tasirin keltiriwge boladi. Bir faktor tasirinde organizm ishki ortaligi
ozgerip, stress halati (latinsha stress - zongiw) payda boladi. Stress suwiq, issi,
awinw, turli kesellikler ham seziw faktorlan (qorqiw, tolqinlamw, qapa boliw)
tasirinde payda boladi. Bunday ozgerisler tasirinde nerv sistemasi qozgaliwshanhgi
ozgeredi. Payda bolatugin nerv impulslari tasirinde gipotalamus aktivlesip, omn
sekretor kletkalari gormon islep shigaradi. Gormonlar gipofozdi aktivlestiredi.
Gipofiz gorm onlan bolsa, basqa bezlerge tasir etip, olardin funkciyasin kusheytedi
yaki paseytedi.
Solay etip, gipotalamus - gipofizar sistema, barliq organlar funkciyasina
tasir etedi, qan quram in ozgertedi, jurek-qan tam ir sistemasi jum isin tezlestiredi,
qan basim in koteredi, dem aliw organlan jum isin kusheytedi ham zat almasiw,
bulshiq etlerdin qan menen tam iyinleniw in ham tayamsh-hareket sistemasi jum isin
tezlestiredi. Bui ozgerisler stresstin organizmge tasirin kemeytedi.

25
 Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Bezier ham olardin ornin juplap jazin: A - gipofiz, В - epifiz, D - ayirsha, E -

asqazan asti, F - tuqimliq, G - mayeklik; 1 - mayek, 2 - bas miyi tiykan, orta miy,
3 - qarin bosligi, 4 - jatir arqasi, kishi jambas bosligi, 5 - bas miy astingi beti, 6 -
tos suyegi arqa beti.
2. Bezier ham olar islep shigaratugm gormonlardi juplap jazin: А - gipofiz, В -
epifiz, D - ayirsha, E - asqazan asti, F - tuqimliq, G - mayeklik; 1 - estrogen,
2 - androgen, 3 - timozin, 4 - insulin, 5 - melatonin, 6 - somatotrop.
3. Gormonlar ham olardin funkciyasm juplap jazin: A - adrenokortikoid, В -
epifiz, D - timozin, E - insulin, F - androgen, G - estrogen, H - somatotrop,
J - tireotrop, I - gonadotrop; 1 - ekilemshi jinisiy belgilerge tasir etedi, 2 - jinisiy
bezler funkciyasm paseytedi, 3 - etek keliw cikli ham hamiledarliqqa tasir etedi,
4 - gormonlari endrokrin bezlerge tasir etedi, 5 - qanda qant mugdarm kemeytedi,
6 - gormon pigment almasiwina tasir etedi.
4. Sekreciya bezleri funkciyasm gipotalamus-gipofiz sistema arqali basqariliwm tartibi
menen jazin: A - gipofiz aktivlesip, gormonlar islep shigara baslaydi, В - nerv
sistemasi qozgaliwshanligi ozgeredi, D - faktor tasirinde organizm ishki ortaligi
ozgeredi, E - barliq bezler jumisi kusheyedi yaki paseyedi, F - nerv implusleri
gipotalamusqa jetkerip beriledi, G - gipofiz gormonlari basqa bezlerge tasir etedi,
H - gipotalamus aktivlesip, neyrogormon islep shigara baslaydi, J - neyrogormonlar
gipofizge tasir etedi.

Oylap juwap berin:

Adam kushli timshsizlanganda omn juregi tez-tez soga baslaydi, dem aliwi tezlesip,
betinen ter aga baslaydi. Bui process organizmde juz beretugin qaysi ozgerisler
menen baylanisli boladi?

26
 I ll BAP. TIREK-QOZGALIS SISTEMASI

9-§. Tirek-qozgalis sistemasinin duzilisi, funkciyasi ham ahmiyeti

Tirek-qozgalis sistemasi skelet ham bulshiq etlerden ibarat bolip, organizmde
tirek, qozgaliw ham qorgaw funkciyasin atqaradi. Kokirek quwisligi skeleti ham
bulshiq etleri - jurek ham okpeni, q an n bosligi diywali - asqazan, ishek ham
buyreklerdi, bas suyegi qaqpagi - bas miydi, om irtqa baganasi - arqa miydi har
turli tasirlerden qorgaydi.
Adam skeletinin duzilisi. Adam skeleti 206 suyekten diizilgen bolip, olardin
85 i jup, 36 si taq ham olar jaylasiwi boyinsha om irtqa baganasi, bas, dene, qol
ham ayaq skeletlerine bolinedi (14-suwret).

14-suwret Adam denesi skeleti:

1 - bas, 2 - tomengi jaq,
3 - omirtqa baganasi,
4 - palwan siiyek (omiraw),
J -ja w m n , 6 - tos,
7 - qabrrgalar, 8 - iyin suyegi,
9 - jambas, 10 - shiganaq,
11 - bilek, 12 - barmaqlar,
13 - san, 14 - dize qaqpagi,
15 - ulken baltir, 1 6 - kishi
baltir, 17 - taban suyekleri.
27
 15-suwret a - omrrtqa baganasi bolimleri (aldinan
korinisi): 1 - moyin, 2 - kokirek, 3 - bel, 4 - segiz
koz, 5 - quyimshaq; b - omirtqa baganasi qaptal
tarepten korinisi: 1 - omirtqa baganalannin kanali,
2 - moyin lordozi, 3 - kokirek kifozi, 4 - bel lordozi,
5 - segiz koz kifozi.

Omirtqa baganasi 33-34 omirtqalardan ibarat.

H arbir om irtqa dene birneshe osimsheler ham
tesikten turadi. O m irtqalar usti-ustine bir qatar
bolip jaylasqanda, olardin tesigi oz ara tutasip,
om irtqa baganasi kanalin payda etedi. Bui kanal
ishinde arqa m iy jaylasqan. O m irtqa baganasim n
moyin bolimi 7, kokirek bolimi 12, bel bolimi 5,
segizkoz oz ara hareketsiz tutasqan 5, quyimshaq
4 -5 dana omirtqalardan ibarat (15-suwret).
Bas skeleti 23 siiyektin birigiwinen payda
bolip, ol bas siiyegi ham bet bolimlerine bolinedi.
Bas suyegi bir jup tobe ham sheke, bir m anlay ham
jelke siiyeklerinen, bet skeleti bir jup joqari jaq, bet
a b almasi suyegi ham bir tomengi jaq siiyeklerinen
ibarat (16-siiwret).
Kokirek quwishgi skeletine 12 omirtqa, 12 jup qabirgalar ham bir tos siiyegi
kiredi. Barliq qabirgalardin keyingi ushi arqa tarepinde kokirek om irtqalarina

16-suwret. Bas skeleti:

a - qaptal tarepten kori­
nisi, b - aldingi tarepi-
nen korinisi; 1 - tobe
siiyegi, 2 - manlay sii­
yegi, 3 - jelke siiyegi,
4 - sheke siiyegi,
5 - bet almasi siiyegi,
6 - tomengi jaq siiyegi,
7 - joqan jaq siiyegi,
8 - murin siiyegi.
28
birikken. Olardan 7 jubi haqiyqiy (shin) qabir­
galar delinip, aldingi tarepten tos suyegine
birigedi. Qalgan 5 jup qabirgadan 3 jubi she-
m irshek arqali oz ara birigip, jetinshi jup
qabirgalar shemirshegi arqali tos suyegine
birigedi. Tos suyegine birikpegen aqirgi
2 jup qabirgalar jetim qabirgalar dep ataladi
(17-suwret).
Qol skeleti iyin, bilek, shiganaq, alaqan
usti suyekleri, alaqan, barm aq ham 2 jup iyin
belbewi (jawirin, omiraw suyek) suyeklerden
ibarat. Iyin belbewi qoldin erkin suyeklerin
om irtqa baganasinm kokirek bolimi menen
tutastirip turadi.
Ayaq skeleti san, dize qaqpagi, ulken ham 17-suwret Kokirek quwisligi:
kishi baltir, taban ham barm aq suyeklerinen 1-7 - haqiyqiy (shin) qabirgalar,
ibarat. Eki ulken jalpaq jam bas suyekleri 8-10 - jalgan qabirgalar,
ayaq belbewin payda etedi. 11,12 - jetim qabirgalar..
Suyeklerdin birigiwi. Suyekler oz ara
qozgalmali, y an m qozgalmah yaki qozgalmay birigiwi m um kin (18-suwret).
Qozgalmah, yagmy buwinlar arqali birigiwge qol ham ayaqtih nay tarizli suyekleri
kiredi. Suyeklerdin qozgalmah birikken orinlan buwin delinedi. Buwinlar

18-suwret Siiyeklerdin birigiwi: 1 - qozgalmaytugin juyeler arqali birigiw,

2 - shala qozgalmah birigiw, 3-5 - qozgalmah buwinlar arqali birigiw.
29

19-suwret Dize buwinimn
diizilisi: 1 - san suyegi,
2 - buwin qaltashasi, 3 - dize
qaqpagi, 4 - shemirshek,
5 - buwin suyiqligi, 6 - lilken
baldir suyegi.
arqali birikken suyeklerdin bir ushi dumpeygen,
ekinshisinin ushi oyigiraq boladi. Birinshi suyektin
dumpeygen osimshesi ekinshi suyek oyigina kirip
turadi. Suyeklerdin birigiw beti jalpaq ham jiltiraq
sheshimrek penen oralgan. Buwin bosligi buwin
suyiqligi menen tolgan (19-suwret). Shemirshek
ham buwin suyiqligi suyeklerdin bir-birine suyke-
liwin kemeytedi.
Yarim qozgalmali birigiwinde oz ara birigetugin
suyekler arasinda shemirshek qatlami boladi.
O m irtqa baganasindagi om irtqalar oz ara usi usilda
birigedi.
Qozgalmaytugin birigiw juyesiz ham juyeli
boladi. Bas suyekleri oz ara juye arqali, bet ham
jam bas suyekleri, segizkoz om irtqalari juyesiz
birigedi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwabinizdi tekserip korin:

1. Omirtqa baganalan bolimleri olarga saykes omirtqalar sani menen birge juplap
korsetin: A - moyin, В - kokirek, D - bel, E - segizkoz, F - quyimshaq, G -
omirtqalar; 1 - 5, 2 -5 qozgalmay birikken, 3 - 3-4, 4 - 7, 5 - 12, 6 - 33-34.
2. Kokirek quwisligi skeleti suyekleri ham olardin samn juplap jazin: A - omirtqalar,
В - qabirgalar, D - haqiyqiy qabirgalar, E - jalgan qabirgalar, F - jetim qabirgalar,
G - tos; 1 - 7 jup, 2 - 2 jup, 3 - 1, 4 - 3 jup, 5 - 1 2 jup, 6 - 12.
3. Birigiw turleri ham olarga saykes kelgen siiyeklerdi juplap jazin: A - qozgalmali,
В - yarim qozgalmali, D - qozgalmaytugin juyeli, E - qozgalmaytugin juyesiz; 1 -
bas suyekleri, 2 - omirtqa baganasi, 3 - jambas, segizkoz omirtqalari, 4 - qol ham
ayaqtin erkin suyekleri.

Oylap juwap berin:

1. Qoldin alaqanmda tort barmaq irgeles, bas barmaq bolsa olar qarsi aldinda jaylasqan.
Barmaqlardin bunday jaylasiwmin qanday manisi bar?
2. Arxeologiyaliq qazilmalardin birinde adam suyegi tabilgan. Suyek hayal yaki erkek
adamga tiyisli ekenligin qalay amqlawga boladi?

30
 10-§. Suyeklerdin duzilisi ham osiwi
Suyek qurami. Siiyek biriktiriw shi toqim alardin bir turi bolip, uzin tarm aqli
kletkalardan ham tas tarizli qatti kletkalar araligi zatlarinan turadi. Siiyekler
nervier ham qan tam irlan menen tamiyinlengen, sirtinan juqa siiyek listi perdesi
m enen qaplangan.
Siiyeklerdin diizilisi. Diizilisine qaray suyekler nay tarizli, jalpaq, gewek ham
galbir tarizli boladi. Nay tarizli suyekler oz nawbetinde 2 tiirli boladi: uzin nay
tarizli suyekler (iyin, bilek, shiganaq, san, baltir siiyekleri), kelte nay tarizli suyekler
(qol ham ayaqtin taban, barm aq siiyekleri). Nay tarizli siiyeklerdin quyimshagi
gewek, ortangi bolegi tigiz zattan ibarat bolip, ishi gewek boladi.
Nay tarizli suyeklerdin oyigi mayga usagan sari jilik mayi ham quyimshagindagi
gewek araligi qizil jilik mayi menen tolgan boladi. Qizil jilikte qanm n formali
elementleri payda boladi (20-suwret).
Jalpaq suyekler sirtinan tigiz siiyek usti perdesi menen qaplangan gewekten
ibarat. Gewek zat qizil jilik mayi menen tolgan. Jalpaq siiyeklerge bas siiyegindegi
tobe, jelke, bet, jaw irin ham jam bas siiyekleri kiredi. Jalpaq siiyekler qorgaw ham
tirek funkciyasin atqaradi. Jalpaq siiyekler gewek zatinin qizil jiligi qan payda
boliwi bansinda qatnasadi.
Gewek suyekler eki tiirli: uzin gewek (qabirga, tos, palwan siiyek), kelte gewek
(omirtqa, alaqan usti siiyekleri) boladi.
(j albir tarizli siiyeklerge - joqargi jaq, manlay, bas
siiyeginin tomengi tiykar bolimindegi sina tarizli ham galbir
tarizli siiyekleri kiredi.
Suyeklerdin osiwi. Adam boyinin osiwi nay tarizli sii-
yeklerdin eki ushin qaplap turgan om irtqa baganalarm in osi-
wine baylamsh. Siiyeklerdin juw anlasiw i bolsa, siiyek listi
perdesi arqali jiiz beredi. 22-25 jaslarda adam gewdesi qalip-
lesiwi tam am lanadi ham adam m n boyi osiwden toqtaydi. Sli­
yeklerdin osiwin gipofiz bezi bolip shigaratugin somatotrop

20-suwret. Nay tarizli siiyeklerdin diizilisi:

1 - siiyek basi, 2 - gewek zat, 3 - tigiz zat, 4 - siiyek listi perdesi,
5 - jilik mayi, 6 - siiyektin ortangi bolegi.
31
gormom basqarip turadi. Jasliq waqitta bul gormon kop islep shiganlsa, boydin
osiwi tezlesip, adam uzm boyli boladi. Gormon az islep shiganlganda aste osip,
boyi kishikene bolip qaladi.
S uyeklerdin xim iyaliq q u ram i. Suyekler quram m a anorganikahq ham
organikaliq zatlar kiredi. Anorganikaliq zatlardin tiykargi bolegin suyeklerdi qatti
etetugm kalciy karbonat ham kalciy fosfat duzlan quraydi. Organikaliq zatlar
suyeklerdi iyilgish qiladi. Anorganikaliq birikpelerdin qattiligi ham organikaliq
birikpelerdin iyilgishligi suyeklerdi bekkem etedi. Jas m ingen sayin suyekler
qurammdagi anorganikaliq zatlar kobeyip, organikaliq zatlar azayip baradi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juw aplannizdi tekserin:

1. Suyek toqimasi qurami ham olarga tan qasiyetlerdi juplap korsetin: A - siiyek
kletkalari, В - araliq zati, D - suyek toqimasi, E - suyek usti perdesi; 1 - tas tarizli,
2 - nerv ham qan tamirlan menen tamiyinlengen, 3 - juqa, 4 - uzin tarmaqli.
2. Suyeklerge tan qasiyetler ham olarga saykes kelgen tusiniklerdi juplap jazin: А -
osiwi, В - juwanlasiwi, D - osiwinin basqanliwi, E - osiw gormom kop islep
shigarganda, F - osiw gormoni az islep shigarganda, G - mineral zatlari, H -
organikaliq zatlari; 1 - boy osiwi astelesip, pas boyli boladi, 2 - boyi tez osip,
uzin boyli boladi, 3 - gipofiz gormoni basqaradi, 4 - suyek eki ushin qaplap tugan
shemirshek esabinan osedi, 5 - suyekti iyilgish qiladi, 6 - suyekti qatti etedi, 7 -
siiyek usti perdesi esabinan boladi.
3. Suyeklerdi olarga tan duziliw belgileri menen juplap jazin: A - suyek toqimasi, В -
suyekler sirti, D - suyekler formasi, E - nay tarizli suyekler, F - jalpaq suyekler,
G - siiyekler qizil jiligi, H - gewek zati, I - nay tarizli suyek oyigi; 1 - nay tarizli
ham jalpaq boladi, 2 - eki ushi gewek, ortasi tigiz zattan ibarat, 3 - uzm tarmaqli
kletkalar ham tas tarizli araliq zattan ibarat, 4 - sari jilik mayi menen tolgan, 5 -
qan kletkalarin payda etedi, 6 - qizil jilik mayi menen tolgan, 7 - tigiz zattan ibarat,
8 - gewek zattan ibarat.

Maseleni sheshin:

Adam har kuni orta esapta 2500-3000 qadem basip, shama menen 20 km jol jiiredi.
Adam bir jilda ham 70 jasqa kirgenshe qansha jol basiwi miimkin?
 ll-§. Siiyekler jaraqatlanganda birinshi jardem korsetiw
S in ir soziliwi. Uy-ruzgershilik jum islan menen bant bolgan yaki sport penen
shugillamp atirgan adam tosattan qolaysiz hareketlengende buwin bulshiq etlerin
suyekke tutastirip turatugin sinirleri jaraqatlam wi, yagniy sinir soziliwi, hatte
dziliw i mumkin. Bunda jaraqatlangan orin isip, qatti aw nydi, bazi da qan tam irlan
jaraqatlam p jariliw inan qan shigadi. Sinir sozilganda jaraqatlangan adamga ilaji
bolgamnsha tezirek birinshi jardem korsetiliwi kerek. Jaraqatlangan jerge muz
salingan qaltasha yaki suwiq suw menen lzgarlangan sulgi basiladi (21-suwret).
Bui ilaj ziyanlangan jerde isik payda boliwina jol qoymaydi, aw inw di ham ishki
qan ketiwin azaytadi. Sinir sozilganda awirgan buwin qozgalmawi ushin qisip
baylamp, shipakerge korsetiledi.
Suyek shigiwi. Bazi da tosattan keskin hareketlengende sdyektin buwin
oyigina kirip turgan bolegi shigip ketedi. Suyek shigiwi sinir soziliwi, hatte
sinirdin uziliwine sebep boliwi mumkin. Bunday jagdayda buw inda qatti awiriw
payda boladi. Shiqqan buwindi shipaker komegisiz ornina tiisiriwge hareket etpew
kerek. Bunda uqipsizliq penen islengen harqanday hareket jaraqatti kusheytiwi
ham jaraqatlangan adamdi qatti qiynawi mumkin. Suyek shiqqanda korsetiletugin
birinshi jardem jaraqatlangan buw innm qiymildamawin tamiyinlewi kerek.
Bunin ushin jaraqatlangan qol baw yaki bint jardem inde moyinga asip qoyiladi.
Jaraqatlangan ayaqqa agash yaki karton taxtaysha baylap qoyiladi (22-suwret).
Awiriwdi azaytiw ushin jaraqatlangan buwinga muz yaki suwiq suw basiladi.
Sonnan keyin shipakerge korsetiledi.

21-suwret Suyekler jaraqatlanganda ham sinir sozilganda birinshi medicinaliq jardem:

a - tutqish baylaw, b - muz basip suwitiw, d - bekkem qisip baylaw.
3 - Biologiya (Adam ham onm densawligi), 8-klass 33
 Suyek simwi. Suyekler qansha bekkem bolmasin, adam jigilganda yaki jara
qatlanganda siniwi mumkin. Asirese, qol ham ayaq siiyekleri kobirek sinadi.
Suyekler jabiq ham ashiq tiirde simwi mumkin. Jabiq singan suyek sirtqi korinisi
menen saw siiyeklerden derlik ozgeshelenbeydi, tek gana kiishli awiriw suyektin
singamn bildiredi. Bunday jagdayda, birinshi gezekte, suyektin singan jerinin
qozgalmawin tam iyinlew kerek. Suyekler orninan qozgalmawi ushin singan jerge
taxtaysha qoyip baylanadi. Tayar taxtay bolmaganda, taxtay, terek shaqasi yaki
kartonnan taxtaysha sogiladi. Jaraqatlangan orin qisilmawi ushin taxtaysha astina
jum saq zat qoyiladi. Taxtaysha bint penen qol yaki ayaqqa baylap qoyiladi. Bunin
da ilaji bolmasa, qol denege, singan ayaq saw ayaqqa baylap qoyiladi. Bunday
shara aw inw di azaytiw m enen birge suyeklerdin orninan jilisip, basqa organlardin
jaraqatlam w inan saqlaydi. Suyeklerdin ashiq simwi qawipli bolip esaplanadi. Ashiq
r
singan suyek gayntabiyiy formaga kiredi. Adette, ayaq yaki qol siiyekleri ashiq
sinadi. Bunday jagdaylarda singan siiyekti uliw m a qozgaltpaw kerek. Bolmasa,
suyektin siingan qirlari bulshiq etler, qan tam irlan, nerv toqimalari ham terini
jaraqatlaydi. Jaraqatqqa infekciya tiisiw qawipi payda boladi. Sol sebepli ashiq
singan suyek daslep dezinfekciyalamp, ogan taza baylam qoyiladi. Son singan
jerge taxtaysha qoyilip, nawqas emlewxanaga jiberiledi.
A yinm jagdaylarda, maselen, qabirgalar singanda taxtaysha qoyiwga bolmaydi.
Bunday jagdayda birinshi jardem suyeklerdin qozgaliwin azaytiwga qaratilgan
boliwi kerek. Bunin ushin jaraqatlangan adam teren dem shigarip, dem aliwdi

34
toqtatip tu n w talap etiledi. Bul waqitta om n kokirek quwisligi siilgi m enen bekkem
baylanadi. Sonnan key in jaraqatlangan adam aste dem ala baslawi kerek. U stirtin
dem alganda qabirgalar da az qozgalgani ushin aw inw azayadi. O m irtqa baganasi
jaraqatlanganda, jaraqatlangan adam tegis betke, maselen, taxtayga betlemesine
jatqizilip, tez jardem shaqiriladi. Jaraqat algan adam jatqizilgan turinde alip
bariladi. Sebebi, otirgan halda alip barilsa onin om irtqalan jilisip, arqa miydi
jaraqatlaw i miimkin.
M iy qabigi siiyekleri jaraqatlangan adam arqasi menen jatqiziladi. M iy qabigi
ishine qan ketpewi ushin om n basi biraz koterilip qoyilip, keshikpey tez jardem
shaqinliw i kerek.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Jaraqatlaniw tiirleri ham olarga tan belgilerdi juplap korsetin: A - sinir soziliwi,
В - siiyek shigiwi, D - suyektin ashiq siniwi, E - suyektin jabiq siniwi; 1 - siiyek
gayntabiyiy formaga kiredi, 2 - korinisi menen saw suyekten pariqlanbaydi, tek
gana awiriydi, 3 - buwinda kiishli awiriw payda boladi, 4 - jaraqatlangan orin qatti
awirip, isedi.
2. Jaraqatlaniw turleri ham olarga korsetiletugm birinshi jardemdi juplap jazin: A -
sinir sozilganda, В - suyek shiqqanda, D - suyek ashiq smganda, E - suyek jabiq
smganda, F - omirtqa baganasi jaraqatlanganda, H - miy qabigi jaraqatlanganda,
G - qabirga smganda; 1 - adam tegis betke betlemesine jatqizilip, tez jardem
shaqiriladi, 2 - adam arqasi menen jatqizilip, onm basi biraz koterilip qoyiladi,
3 - buwin qozgalmawi ushm jaraqatlangan qol baylam jardeminde moymga asip
qoyiladi, 4 - kokirek quwisligi sulgi menen bekkem baylanadi, 5 - singan siiyek
dizenfekciyalanip, taxtaysha qoyiladi, 6 - siiyekler qozgalmawi ushm taxtaysha
qoyip baylanadi, 7 - jaraqatlangan jerge muz yaki suwiq suw basiladi ham qisip
baylanadi.
3. Qabirgalar smganda korsetiletugm birinshi jardem tartibin amqlan: A - biytap
listirtin dem ala baslaydi, В - nawqastin kokirek quwisligi bint penen bekkem
baylanadi, D - nawqas emlewxanaga jatqanladi, E - nawqas okpesinen kobirek
hawa shigaradi.

Oylap juwap berin:

Siiyekler ushm qattiliq, iyilgishlik ham jenillik tan boladi. Bul qasiyetler siiyekler
diizilisinin qaysi qasiyetleri menen baylanisli?

35
 12-§. Bulshiq etler
Bulshiq et toqimasi. Adam denesindegi bulshiq etler skelet, jurek ham jalpaq
bulshiq etlerge bolinedi (23-suwret).
Skelet bulshiq etleri talshiqlan jinishke ham uzin bolip, m ikroskopta tek-
serilgende kesesine sizilgan siziqlan korinedi. Bulshiq et talshiqlan ishinde qisqa-
nw shi belok talshiqlan jaylasqan. Bul talshiqlar qisqarganda organlar hareketlenip,
jum is ormlanadi. Skelet bulshiq etleri tez ham kushli qisqaradi. Olardin islewi
adam qalewine baylamsli boladi.
Jurek bulshiq etleri de kesesine siziqli talshiqlardan ibarat. Biraq, olardin
talshiqlan ayirim bolekleri arqali 6z ara jabisip, torga uqsap jaylasqan. Jurek
bulshiq etleri tez ham kushli qisqaradi. Olardin qisqariwi adam m n qalewine
baylamsli bolmaydi.
Jalpaq bulshiq etler ishki organlar (qan tam irlan, ishek, quwiq) diywalin
qaplap turadi. Jalpaq bulshiq et talshiqlan iyrek tarizli kelte, aste ham kiishsiz
qisqaradi. Olardin qisqariwi adam qalewine baylamsli bolmaydi.
Bulshiq etlerdin duzilisi. Skelet bulshiq etleri oz aldina baylamlar payda etip,
biriktiriw shi toqimadan ibarat juqa perde menen oralgan boladi. Bul perde fasciya
dep ataladi. Bulshiq etler sinirler arqali suyeklerge jabisadi. Bulshiq etler qan
tam irlari ham nervier menen tamiyinlengen (24-suwret).
Adam gewdesi bulshiq etleri. Adam denesinde 600 den ziyat bulshiq etler bar.
Olar bas, moyin, dene, qol ham ayaq bulshiq etleri bolip esaplanadi (25-suwret).

24-suwret Skelet
bulshiq etlerinin
duzilisi: 1 - qan
1 2 3 tamin, 2 - bulshiq et
23-suwret Bulshiq et toqimasinin har baylami, 3 - bulshiq
turliligi: 1 - kesesine - siziqli bulshiq et talshiqlan, 4 -
etler, 2 - jalpaq bulshiq etler, 3 - jurek bulshiq ettin listingi
bulshiq etleri. perdesi, 5 - sinir.
36
 25-suwret Adam denesi
bulshiq etleri. a - aldingi
tarepinen korinisi:
1 - mimika, 2 - shaynaw,
3 - basti buratugin,
4 - qoldi bugetugin ham
jazdiratugm, 5 - deneni
bugetugin ham jazdiratugm,
6 - ayaqti bugetugin
ham jazdiratugm bulshiq
etler; b - arqa tarepten
korinisi: 1 - basti buratugin
ham uslap turatugin,
2 - deneni buratugin ham
uslap turatugin, 3 - qoldi
bugetugin ham jazdiratugm,
4 - ayaqti bugetugin ham
jazdiratugm bulshiq etler

Bas bulshiq etleri koz ham awiz atirapinda bette jaylasqan m im ika ham
shaynaw bulshiq etlerinen ibarat.
Moytn bulshiq etlerine teri asti, jambas-omiraw, sorgish tarizli, zangi tarizli
bulshiq etler kirip, olar basti hareketlendiriwde, ulken ham kishi kokirek bulshiq
etleri qoldi iyinnen hareketlendiriw, qabirgalar arasindagi bulshiq etler, dem
aliwda qatnasadi. Q arin bulshiq etleri birneshe qabat bolip jaylasip, qarin diywalin
payda etedi. Bui bulshiq etler om irtqa baganasim n bugiliwinde, al qarinm n arqa
tarepinde jaylasqan bulshiq etler gewdeni tiklewde qatnasadi.
Qol bulshiq etleri iyin belbewi ham qol bulshiq etlerinen ibarat. Iyin siiyeginin
aldingi tarepinde qoldi shiganaqtan bugiwshi eki bash bulshiq et, arqa tarepinde
qoldi shiganaqtan jazdiriw shi ush bash bulshiq et bar.
Ayaq bulshiq etleri sannin aldingi tarepinde tort bash, arqa tarepinde eki bash,
baltirdin arqa betinde ush bash bulshiq etlerden ibarat. Tort bash bulshiq etler
ayaqti jam bastan bugiw, eki bash bulshiq et ayaqti jam bastan jazdiriw, ush bash
bulshiq et tabannan bugiw funkciyasin atqaradi.

37
 26-suwret Bulshiq etlerdin islewi: 1 - juk, 2 - qoldi
bugetugin bulshiq et, 3 - qoldi jazdiratugin bulshiq et.

Bulshiq etlerdin islewi. A dam nin hareketleniwi

bulshiq etlerdin qisqanw i ham bosawina baylamsli.
Bugiwshi bulshiq etler qisqarip, jazdiriw shi bulshiq
etler bosasqanda qol ham ayaqlar buw innan bugi-
ledi. Bugiwshi bulshiq etler bosasip, jazdiriw shi
bulshiq etler qisqarganda qol ham ayaqlar buw innan
jazdinladi (26-suwret). Bugiwshi ham jazdiriw shi
bulshiq etler bir w aqittin ozinde bosasqan yaki
qisqargan jagdayda boliwi mumkin. Qollar denenin
eki tarepinde asilip turganda bul bulshiq etler
bosasqan, qollar aldinga sozilip, geybir jiikti koterip
turganda qisqargan halatta boladi. Bulshiq etler m exanikaliq jum is islep, energiya
sarplaydi. Organizmge aziqliq penen birge kiretugin organikaliq zatlar bulshiq
etler ushin energiya toplami bolip esaplanadi. Bulshiq etlerde bul zatlar tarqalip,
energiya payda etedi.
Bulshiq etlerdin sharshawi. Uzaq waqit dem almay, fizikaliq m iynet etkende
bulshiq etlerdin islew qabiliyeti aste-aste paseyedi. Islew qabiletinin waqitsha

27-suwret Bulshiq etler islewinde nerv impulslannin otkeriliw sxemasi.

1 - teri, 2 - retceptorlar, 3 - seziwshi neyron, 4 - araliq neyron, 5 - arqa miy,
6 - bulshiq et, 7 - hareketlendiriwshi neyron, 8 - nerv tuyini..
38
paseyiwi sharshaw dep ataladi. Bulshiq etlerdin islew qabileti dem algannan keyin
qayta tiklenedi. Bulshiq etlerdin sharshawi qisqanw tezligine ham ju k tin awirligina
baylanisli. Qisqariw qansha jedel ham ju k aw ir bolsa, sharshaw da sonshelli tez
ju z beredi. Bir norm ada fizikaliq m iynet etkende bulshiq etlerdin islew qabileti
qisqanw lar arasinda tikleniwge ulgeredi.
Bulshiq etler islewinin basqanliwi. Bulshiq etler bas ham arqa miyden
keletugin nerv impulsleri tasirinde qisqaradi. Teri, sinir, buw inlar ham bulshiq
etlerde seziwshi nerv ushlari - receptorlar jaylasqan. Bir tasir sebepli receptorlarda
payda bolgan nerv impulsleri seziwshi nervier arqali receptorlardan arqa miyge
jetkerip beriledi. A rqa miyden shigatugin nervier hareketlendiriwshi nervller arqali
nervr impulsleri bulshiq etlerge jetkerip beriledi (27-suwret). N erv impulsleri
tasirinde bulshiq etler qisqanp, hareket ju z beredi. Usi w aqittin ozinde m iy ulken
yanm sharlan qabiginan da arqa miyge nerv impulsleri kelip turadi. Bas miy
yanm sharlan qabigi jum isinan adam hareketi omn qalewine boysinadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham tekserip korin:

1. Bulshiq etler ham olarga tiyisli belgilerdi juplap jazin: A - skelet bulshiq etleri,
В - jiirek bulshiq etleri, D - tegis bulshiq etler; 1 - talshiqlari iyrek tarizli kelte,
aste ham kushsiz qisqaradi, 2 - talshiqlari jinishke, ayirim bolekleri arqali jabisqan,
tez ham kushli qisqaradi, 3 - talshiqlari jinishke, uzin, kese siziqli, tez ham kushli
qisqaradi.
2. Bulshiq etler ham olardih funkciyasin juplap jazin: A - skelet bulshiq etleri,
В - jurek bulshiq etleri, D - tegis bulshiq etler, E - bugiwshi bulshiq etler, F -
jazdmwshi bulshiq etler; 1 - qol ham ayaqti buwinnan jazdiradi, 2 - organlardi
hareketlendiredi, 3 - qol ham ayaqti buwinnan biigedi, 4 - jurekten qandi aydaydi,
5 - ishki organlar diywalin qaplap turadi.

Oylap juwap berin:

1. Ne ushin fizikaliq miynet etip sharshaganda bulshiq etlerde awiriw payda boladi,
dem algannan son awiriw toqtaydi?
2. Ne ushin muzika esitip, fizikaliq miynet etken adam tez sharshamaydi?

39
 13-§. Bulshiq etlerdin rawajlaniwi, adam
qaddi-qawmetinin qaliplesiwi
Bulshiq etlerdin rawajlaniwi. Skelet ham bulshiq etler adam nin jasliq
dawirinde tez osip, rawajlanadi. Bulshiq etler 17 jasqa shekem tez osedi. Bala osiwi
ham rawajlamwi menen onin hareketleri de har turli bolip, quramalasip baradi. 18
jasli bala bulshiq etleri massasi ulken jastagi adam bulshiq etlerine ten boladi.
M iynet etiw, fizikaliq shimgiw islew ham sport penen shugillamw skelettin
duns qaliplesiwi, suyeklerdin tez osip, bekkem boliwma ham bulshiq etlerdin
kushli rawajlamwina jardem beredi. Suyekler ham bulshiq etlerdin rawajlamwi
bir-biri m enen baylamsli. Bulshiq etler rawajlaniwi suyeklerge de tasir etedi. Sol
sebepli, bulshiq etler qansha kushli rawajlansa, suyekler de sonsha bekkem boladi.
Sinirlerdin suyeklerge birigetugin jerinde suyekler juwanlasip, bortikler payda
boladi.
Biraq, suyektin osiw dawirinde norm adan kop ju k koteriw buw inlardin kesel-
leniwine alip keliwi mum kin. Adam semirgende de ayaqtagi buw inlardin tayam sh
betine jo q a n basim tusip, aw inw payda boladi ham ayaqlardin qan menen
tamiyinleniwi buziladi. Adam larda balaliqta tirek-qozgalis sistemasi qaliplesiwinin
buziliwi, olardin ulken jasta buw inlardin keselleniwine alip keledi.
Bulshiq etlerdi shmiqtiriwdin ahmiyeti. Harqanday organ qanshelli kop
shiniqtinlsa, ogan sonsha kop qan agip kele baslaydi. Sol sebepli islep atirgan
bulshiq etler kobirek aziqliq zatlar ham kislorod penen tamiyinlenedi. Fizikahq
m iynet ham sport penen uzliksiz shugillanganda bulshiq et talshiqlan tez osip,
bulshiq et massasi artadi. Bulshiq etlerde jiiz bergen ozgerisler qan aylamw, dem
aliw ham basqa organlar jum isina da unam li tasir korsetedi. Fizikaliq shimgiw
islew kletkalardin kislorod ham aziqliq zatlar menen tam iyinleniw in jaqsilaydi,
zatlar alamsiwin tezletip, putin organizm jum isim n keskin ozgeriwine alip keledi,
yagmy organizmdi shmiqtiradi.
Adam qaddi-qawmetinin qaliplesiwi. Qaddi-qawmet adam denesin ozi
adetlengen erkin tutatugin halati bolip esaplanadi. Qaddi-qawmet bulshiq etler,
skelet, asirese, om irtqa baganasim n duris rawajlamwina baylamsli. Normal
jagdayda om irtqa baganasim n moyin ham bel bolegi biraz aldinga, kokirek ham
segizkoz bolegi biraz arqaga iyilgen boladi. bul iyiliwler bala ayaqta tik turip jure
baslagannan son balaliq ham ospirim lik dawirinde qaliplesedi.

40
 Adam denesin kop bulshiq etler, yagmy, deneni jazdiriw shi arqa bulshiq etler
jardem inde tik halatta uslap turadi. Denenin bugilm ey tik halatta turiwi, om irtqa
baganasin jazdiriw shi ham bugiwshi bulshiq etlerdin oz ara tasiri, gewde aw irhgim n
om irtqa baganasin bugiwshi bulshiq etlerge tasirine baylamsli. Qaddi-qawmeti
duns qaliplesken adam tik turganda basi ham moyini gewdesine qaraganda tik
turadi, iyinleri bir tegislikte, kokiregi ken boladi.
Balalar ham ospirimlerde om irtqalar arasindagi shemirshekler toligi menen
suyekke aylanbagam ushin om irtqa baganasi iyreklikleri duns qaliplespesten,
qiysayip qaliwi da mumkin. Bunday qiysayiwlar kifoz, lordoz, skolioz yaki
spondiloz tipinde boliwi mumkin. O m irtqa baganasim n duns qaliplespewi ishki
organlardin rawajlamwi ham funkciyasina da tasir etedi. Bunday adam lar fizikaliq
jum is islegende olardin dem aliwi qiyinlasadi, jurek u n w i tezlesip, tez sharshap
qaladi.
Balamn qaddi-qawmeti duns qaliplesiwi ushin balaliginan tegis ham biraz
qattilaw tosekte jatiw ga uyretiw kerek. Jum saq tosek, biyik kopshik ham tegis
ernes orm om irtqa baganasi ham bas suyeklerinin naduns qaliplesiwine alip keledi.
Kishi jastagi balalar ham baslangish klass oqiw shilan bir orinda uzaq waqit
qiymildamay otirmawi, tu n p qalmawi, kop jurm ew i, awir zatlardi kotermewi,
m udam i bir qoli m enen jum is islemewi kerek. Bularga amel qilinbasa, balalardin
om irtqa baganasi ham ayaq suyeklerinin naduns qaliplesip, qaddi-qawmetinin
buziliw ina sebep boliwi m um kin (28-suwret).

28-suwret Qaddi-qawmettin qaliplesiwi: a - duns, b - naduns qaliplesken.

41
 29-suwret Taban skeleti ham ayaq izleri:
a - saw adamdiki, b - jalpaq taban adamdiki.

Jalpaq tabanliliq. Ayaqtin okshe-

tabam ustingi tarepi gumbez fomasinda
joqanga koterilgen, tomeni bolsa oyiqlaw
bolip, dene ushin ressorliq waziypasin
atqaradi. Tabanmn bunday duzilisi sebepli
adam hareketlengende yaki ju k kotergende awirliq okshe menen tabanga tendey
bolistiriledi. Taban gumbezi sekirgende yaki tosattan jigilganda organizmdi kushli
soqqidan saqlaydi.
Jalpaq tabanliq gum bezdin paseyip, jalpaqlasiwi, bazi da uliw m a jo q bolip
ketiwinen ibarat (29-suwret). Jalpaq tabanli adam kop jurgende yaki uzaq waqit tik
tu n p qalganda, omn ayaqlarinin okshe-tabam awinydi. Jalpaq tabanliq ata-anadan
otken yaki omiri dawaminda arttinlgan boliwi mumkin. Tuwma jalpaq tabanliq
atadan-anadan yaki hamiledarliq dawirinde ana organizminde payda bolatugin
ayinm ozgerisler tisirinde payda boliwi mumkin.
Jalpaq tabanliliq keyin payda boliwi, kobinese balaliq ham ospirim lik dawirinde
tar, asirese, okshesi biyik ayaq kiyim kiyip juriwge baylamsli. Jalpaq tabanliq uzaq
waqit tik tu n p isleytugin yaki artiqsha semirip ketken adam larda da payda boladi.
Jalpaq tabanliqtin aldin aliw ushin om n daslepki belgileri payda boliwi menen
shipakerge koriniw ham omn aytqan arnawli shinigiwlarm orinlaw kerek.

Tapsirmalarga juwap berin him juwaplariiiizdi tekserip korin:

1. Bulshiq etlerinin jumsmin nerv basqariliginda nerv impulsleri otetugm joldi tartibi
menen korsetin: A - nerv orayi, В - bulshiq etler, D - seziwshi nervier, E -
organlardagi receptorlar, F - qozgalmali nervier.
2. Tusinikler ham olarga saykes keletugin terminlerdi juplap jazin: A - qaddi-qawmet,
В - receptorlar, D - seziwshi nervier, E - qozgalmali nervier; 1 - seziwshi nerv
ushlan, 2 - adam denesinin erkin tutatugin halati, 3 - nerv impulslerin arqa miyden
bulshiq etlerge jetkerip beretugin nervier, 4 - nerv impulslerin receptorlardan
arqa miyge jetkerip beretugin nervier.
 Oylap juwap berin:

1. Harqanday dene oz awirliq orayina iye. Tinish turganda adam denesi awirliq orayi
taban gumbezine tiisedi. Ne sebepten adam urilip ketkende aldmga, sipqanap
ketkende arqaga jigiladi?
2. Doskaga shaqirilgan oqiwshi ornman turiwdan aldin denesin aldmga bugip, son
turadi. Oqiwshi ne sebepten sonday etedi?

1-laboratoriya shimgiwi
Suyeklerdin ddzilisi ham quramin liyreniw
Kerekli uskeneler ham oqiw-korgizbe qurallar: Adam skeleti modeli, nay tarizli
suyekler kollekciyasi, tawiqtin san yaki baltir suyegi yaki qoydin qabirga suyegi,
xlorid kislotanin 10 % li eritpesi yaki uksus kislota, stakan, pincet, suyeklerdin
suwreti.

1- jumis. SHyeklerdin organikaliq ham mineral quramin amqlaw:

- Laboratoriya shimgiwinan 1-2 kun aldin xlorid kislota eritpesi yaki 50-70 m l
uksus kislota quytlgan stakanga tawiq yaki qoy suyegi salip qoyiladt.
- Jumis aldinan suyek pincet penen kislotadan alimp, taza suwda juwtladi;
- Kalciysizlestirilgen suyektin soziliwi ham iyiliwi korsetiledi.

2- jumis. Nay tarizli suyektin duzilisin uyreniw:

- nay tarizli suyeklerden biri tanlap alimp, omn duzilisi kozden otkeriledi;
- suyektin denesi ham eki ushi amqlanadi;
- suyektin ishki tarepindegi buw in oyigi ham bortigi tawiladi;
- suyektin sirtqi duzilisi suwret dapterge siziladi ham omn bolimleri jazip
qoyiladi.
 IV BAP. QAN

14-§. Qan ham оп т waziypasi

Ishki ortaliq tuwrali tdsinik. Organizm nin norm al om ir suriwi ushin onin
toqimalari ham kletkalan m udam i kislorod ham aziqliq zatlar m enen tamiyinlenip,
zat almasiw onimleri sirtqa shigarilip turiliw i kerek. Zatlar tek gana suwda erigen
turde kletka membranasinan otiwi mumkin. Sol sebepli kletkalar tek gana ishki
suyiq ortaliqta oz funkciyasin orinlaydi. M ine usi suyiq ortaliq kletkalari sirtqi
ortaliq penen baylamstirip turadi. Toqima suyiqhgi, qan ham lim fa organizm nin
ishki ortaligm payda etedi.
Toqima suyiqhgi kletkalar arasmdagi suyiqliqtan ibarat. K letkalar toqima
suyiqliginda jaylasqan bolip, suyiqliq arqali kerekli zatlar aziqliq zatlar ham
kislorod aladi. Kereksiz zatlar, almasiw onim lerin shiganp turadi. Toqima suyiqhgi
mudami harekette bolip, qan tam irlari arqali jahalam p turadi.
Limfa - tiniq, biraz sanlaw suyiqliq limfa tam irlarinda boladi. Q uram i qanga
jaqin, biraq eritrocitler ham tromacitlerge iye bolmawi menen qannan pariqlanadi.
Lim fada juda kop limfocitler boladi. Lim fa tam irlan barliq organlar ham toqimalar
arqali otedi. Limfa jollari boylap limfa tuyinleri jaylasqan. Limfa organizdi har
turli mikroblardan saqlawda qatnasadi.
Qan - organizm ishki ortaligin saqlawda tiykargi ahmiyetge iye. Qan ulken
jastagi adam denesi m assasinm 7 %in quraydi. Organizm ishki ortaligi mugdari,
xim iyahq qurami, osmotik basim i ham barliq fizikahq ham ximiyaliq qasiyetleri
salistirmali turaqli gomeostaz jagdaym da boladi. Ishki ortaliqtin gomestaz
halati saqlamp turiw m da qan aylamw, dem ahw, as siniriw, bolip shiganw, nerv
ham endokrin sistem alan qatnasadi. Ishki ortaliqtin turaqliligi organizmdegi
barliq kletkalar, toqimalar ham organizm nin norm al islewi ushin zarur. Nawqas
organizmde ishki ortaliqtin gomestaz jagdayi, yagm y kletka, qan, toqim a suyiqhgi
ham lim fam n mugdari, ximiyaliq quram i ozgeredi. Bui jagday organlardin islewine
keri tasir korsetedi.
Ishki ortaliq salistirmali turaqlihgim n ozgeriwi sirtqi ortaliq faktorlan, awqat
mugdari ham sapasi, fizikaliq miynet, seziw ham basqa faktorlar menen baylamsli
boliwi mumkin. Maselen, issida yaki awir fizikaliq jum is islegende organizm terlew
arqali kop suyiqliq ham duz jogaltadi. Toqima suyiqhgi, qan ham kletkalarm da

44
suw m ugdarm in kemeyiwi, shollegenin seziwdi payda etedi. Bunday jagdayda
suw yaki basqa suyiqliq ishiw arqali jogaltqan suwdin orni toltinladi. Ishiletugin
suwga biraz as duzi qosiw yaki m ineral suw ishiw arqali ishki ortaliqtin ximiyaliq
quram i da tiklenedi.
Qannin funkciyasi. Qan - suyiq biriktiriw shi toqima bolip barliq organlar ham
toqimalardi oz ara baylam stinp turadi. Qan organizmde zatlardi tasiw - transport,
gumoral basqariw, ishki ortaliq turaqliligin saqlaw, qorgaw funkciyasin atqaradi.
Qannin tasiw funkciyasi kislorodti okpeden toqimalarga, karbonat-angidridti
toqim alardan okpege, aziqliq zatlardi isheklerden toqimalarga, toqimalarda payda
bolgan zat almasiw onim lerin bolip shiganp organlarina alip banw dan ibarat.
Sirtqi ortaliqtan suw arqali kiretugin m ineral zatlar da qan arqali toqima ham
organlarga jetkerilip beriledi.
Qannin basqariw funkciyasi. Qan organlar ham toqimalar funkciyasin gumoral
jol menen basqanw da qatnasadi. Sekreciya bezleri sintezleytugin biologiyaliq
aktiv zatlar qan arqali toqima ham organlarga banp, organizdi gumoral basqaradi.
Qan organizm ishki ortaligi osmotik basimi, ondagi suw ham m ineral zatlar
m ugdarm ih salistirm ah turaqliligin basqanw da qatnasadi. Qan barliq toqim a ham
organlar arqali otip, olarda tem peraturam n turaqliligin saqlap turadi.
Qannin qorgaw(immunitet)funkciyasi qan quram indagi kletkalar - leykocitler
m enen baylamsli. Leykocitler organizmge kirgen mikroblardi qamtip alip, may-
dalaydi ham ziyansizlandiradi. Qan plazmasi quramindagi antitelolar mikroblardi
bir-birine jabistirip, eritip jiberiw qasiyetine iye. M ine usi jol menen qan organizmdi
keselliklerden saqlaydi (30-siiwret).

2
30-suwret Keselleniw: 1 - terige kirip qalgan tiken, 2 - qan tamin,
3 - leykocitler, 4 - irin.

к 45
 Qannin fiziologiyaliq qasiyetleri. Q annin salistirmali awirligi, jabisqaqligi,
osmotik basim i onm fiziologiyaliq qasiyetlerin quraydi. Q annin sahstirm ah awirligi
suwdikine qaraganda adewir joqanraq bolip, 1,050-1,060 ga, qan plazm asinin
massasi - 1,025-1,034 ge, formali elementlerdiki - 1,090 ge ten. Q annin jabisqaqligi
suwdikinen 5 ese kop. Qan jabisqaqligm in joqari boliwi, om n quramindagi beloklar,
formali elementler, asirese, eritrocitlerge baylamsli. Adam organizmi kop suw
jogaltqanda, qan plazmasi kemeyip, qannin formali elementlerinin salistirmaligi
artadi, yagniy qan qoyiwlasip, onm jabisqaqligi artadi. Q annin osmotik basim i
7,6-8,1 atm.ga ten. Qan osmotik basim im n turaqlihgi, om n plazm asinda erigen
mineral duzlar ham ionlarga baylamsli. D uz ham ionlar qan ham kletkalardagi
suyiqliq kolemi, yagniy osmotik basim m n turaqli boliwin tamiyinleydi. Kop qan
ketiwi organizm nin nabit boliwina alip keledi. Jogaltqan qannin om in toltiriw
ushin osmotik basim qan plazmasi basim ina ten bolgan izotonikaliq eritpe (0,9 %
И as duzi eritpesi)den paydalamladi. M edicinada quram inda organizm ushin
kerekli bolgan duzlar kompleksi, beloklar, glyukozari bar, qannin ornin basatugin
eritpelerden de paydalamladi.
Eritrocitler duzlardin tomen koncentraciyali (gipotonikaliq) eritpesine salin-
ganda olar ishine suw otip jariladi. Gemoglobin qan plazm asina shigip, om
boyaydi. Suwdi jogaltqan eritrocitler uyip qaladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Ishki ortaliq ham omn boleklerinin quramin olarga saykes kelgen tiisinikler menen
birge juplap jazm: A - ishki ortaliq, В - qan, D - limfa, E - toqima suyiqligi; 1 -
tiniq, biraz sangish suyiqliq, limfa tamirlarinda boladi, 2 - plazma ham kletkalardan
ibarat, 3 - qan, limfa ham toqima suyiqliginan payda boladi, 4 - kletkalar arasindagi
suyiqliqtan turadi.
2. Qan funkciyalari ham olarga tiyisli tusiniklerdi juplap jazin: A - tasiw, В - qorgaw,
D - gumoral basqariw, E - ishki ortaliq turaqliligm saqlaw; 1 - leykocitler arqali
amelge asadi, 2 - sekreciya bezleri sintezleytugin aktiv zatlar arqali juz beredi, 3 -
kislorod ham aziqliq zatlardi toqimalarga jetkeriw, almasiw onimlerin bolip shigaradi,
4 - ishki ortaliq osmotik basimi, suw ham mineral zatlar mugdan, temperaturanin
salistirmali turaqliligm saqlaw.
3. Terminler ham olarga saykes kelgen juwaplardi juplap jazin: A - gomeostaz, В -
izotonikaliq eritpe, D - antitela, E - gipotonikaliq eritpe; 1 - 0,9 li as duzi eritpesi,

46
 2 - ishki ortaliqtin qurami, osmotik basimi, fizikaliq ham ximiyaliq qasiyetlerinin
salistirmali turaqliligi, 3 - pas koncentraciyali eritpe, 4 - mikroblardi bir-birine
jabistirip, eritip jiberiw qasiyetine iye bolgan denesheler.

Oylap juwap berin:

Qan kletkalan taza suwda janladi, duzli suwda uyip qaladi. Ne ushm adam kop suw
ishkende yaki duzli awqatti kop jegende bunday jagday jiiz bermeydi?

15-§. Qannin ximiyaliq qurami

Qan plazmasi. U lken jastagi adam organizminde 5 litrdey qan boladi. Qan
suyiq biriktiriw shi toqima bolip, omn tiykargi bolegin qan plazmasi quraydi.
Plazmada formali elementler, yagm y qan kletkalan - trombocitler, eritrocitler ham
leykocitler jaylasqan (31-suwret).
Qan plazm asm in 90 % i suw, qalgan bolegi, onda erigen organikaliq zatlar:
belok, may, karbonsuw ham mineral duzlardan ibarat. Organikaliq zatlardin tiykargi
bolegi (7 %) beloktan turadi. Plazmamn quram i turaqli boladi. Sonin ushm koplegen
zatlardin turaqli kelip tusiwine qaramastan, qan quram i ozgermeydi. Plazmaga
kelip tusetugin suw ham zatlar almasiwi onimlerdin artiqsha
bolegi bolip shiganw organlan ham okpe arqali shiganlip
turadi. Qan kletkalan suyeklerdin gewek zati - qizil jilikte
payda boladi. Ulken jastagi adam larda bul element 1500
ge jetedi. Q annin formali elementleri limfa tuyinleri ham
badam sha bezinde de payda boladi (32-suwret).

32-suwret Qan kletkalanmn

payda boliwi ham
jemiriliwinde qatnasatugin
organlar: 1 - jumsaq tanlay,
b d 2 - ayirsha bez, 3 - limfa
31-suwret Qan kletkalan: a - har sistemasi, 4 - qizil suyek
turli leykocitler, b - trombocitler, jiligi, 5 - talaq, 6 - qurt
d - eritrocitler. tarizli osimte.
47
 Trombocitler, yagniy qan plastinkalari - qannin yadrosiz kletkalari. Domalaq
oval formasinda, diam etri 3 -4 m km ga ten. Suyekler kemigi ham talaqta payda
bolip, 2 -5 kun jasaydi. 1 m m 3 qanda 300-400 m in trombocitler bar.
Qan uyiwi. Qan uyiwi trombocitler quram ina kiretugin tromboplastin belogina
baylamsli. Qan tam irlari zaqim langanda jaraqattan agip atirgan qan uyip, qan
laxtasi - tromb payda etedi. Tromb zaqim langan orindi tosip, qan agiwin toqtatadi.
Qan uyiwi qan plazm asindagi fibrinogen belogina baylamsli. Qan tam irlari
zaqim langanda trombocitler jarilip, olardagi tromboplastin fermenti qan plazm asina
otedi. Ferment qan plazm asindagi protrombinfermentin trombinge aylantiradi.
Trombin tasirinde qan plazm asinda erigen fibrinogen belogin erim eytugin fibringe
aylandiradi. Fibrin talshiqlan qan tam irm in jaraqatlangan ornin tor uqsap qaplap
aladi. Qan kletkalari fibrin talshiqlan arasina tigilip qalip, tromb payda boliwin
tezlestiredi. 3 -4 m inut dawaminda qan laxtasi aste-aqirm qoyiwlasip, jaraqatlangan
orindi jaw adi ham qan ketiwi toqtaydi. Qan plazmasi da uyiw qasiyetine iye. Bui
process te qan uyiw ina tasir etetugin faktorlarga baylamsli. Biraq bul process aste
boladi.
Qan uyiwi qan plazm asindagi klaciy duzlan ham basqa onlagan faktorlar
qatnasinda ju z beredi. Eger, kalciy qannan shigarip taslansa, qan uyimaydi.
Donor qamn saqlawda tap usi usildan paydalamladi. Adette, qan tam irlannda
da az mugdarda fibrin payda bolip turadi. Biraq, ayirim biologiyaliq aktiv
elelmentler, maselen, baw ir islep shigaratugin geparin qannin tam irlarda uyiwina
tosqinliq etedi. Sulik qurtlardin silekey bezi islep shigaratugin girudin zati da tap
usinday tasir korsetedi. Qan uyiw im n aldin aliwshi zatlar qan soriwshi shibin-
shirkeyler silekeyinde de amqlangan. Qan quram inda qan uyiw in tam iyinleytugin
faktorlardin bolmawi, yagniy qan uyimawi - gemofiliya nasilge baylamsli nasilden
nasilge otiwshi awir kesellik. Gemofiliya menen awirgan nawqas qam uyimagam
ushin qan tam irlari kushsiz jaraqatlanganda da kop qan jogaltiw inan qaytis boliwi
mumkin.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Qan qurami ham olarga tiyisli tusiniklerdi juplap jazin: A - qan, В - araliq zati,
D - formali elementleri, E - qan kletkalari, F - qizil jilik; 1 - qan plazmasinan
ibarat, 2 - suyeklerdin gewek zatinda boladi, 3 - qizil jilik kletkalari payda etiledi,
4 - suyiq biriktiriwshi toqimadan ibarat, 5 - qan kletkalarinan ibarat.

48
2. Qan plazmasi quramindagi zatlar ham olardin qasiyetlerin juplap jazin: A - suw,
В - formali elementler, D - mineral ham organikaliq zatlar, E - beloklar; 1 - 1 0 ti
quraydi, 2 - 7 % ti quraydi, 3 - eritrocitler, leykocitler, trombocitler, 4 - 90 % ti
quraydi.
3. Qan uyiw proceslerin tartibi menen korsetin: A - tromboplastin qan plazmasindagi
protrombindi trombinge aylandiradi, В - qan agiwi toqtaydi, D - qan tamirlari
jaraqatlanganda trombocitler jariladi, E - fibrin talshiqlari jaraqatlangan omin qaplap
aladi, F - tromboplastin qan plazmasma otedi, G - trombin qandagi fibrinogen
belogin fibringe aylandiradi.

Oylap juwap berin:

Qanmn uyiwi plazmadagi fibrinogennen fibrin payda boliwina baylanisli. Ne ushm

fibrinogen qan quraminda turaqli boliwina qaramastan, qan uyip qalmaydi?

16-§. Eritrocitler
Eritrocitler tasiw funkciyasin orinlaydi. Olar organizmdegi barliq kletkalarga
kislorod jetkerip beredi, zat almasiw natiyjesinde payda bolgan karbonat angidrid
gazin okpege alip keledi.
Eritrocitlerdin duzilisi. Eritrocitler - ortasi eki tarepten juqa disk formasindagi
qizil renli yadrosiz kletkalar bolip esaplanadi. Bunday forma kletka betin keneytip,
gazler almasiwin jaqsilaydi. Olardin olshemi juda kishkene bolip, m illim etrdin
m innan bir bolegine tuw ra keledi. 1 m m 3 qanda 4 - 6 min, ortasha 5 m in eritrocit
boladi. Eritrocitler tort ayday jasaydi (120 kun).
Organizmde eritrocitler ot, baw ir ham teride saqlaqnadi. Bui organlarda
eritrocitlerdin 70 % ten kobirek bolegi saqlamwi mumkin. Toqima ham organlarda
qanga miitajlik payda bolganda bul organlar kerekli mugdarda qan beredi. Jumisi
tam am langan eritrocitler baw irda ham talaqta jem iriledi.
Q anm n qizil reni eritrocitlerdin quramindagi gemoglobinge baylanisli. Ge-
moglobin kislorodti toqimalarga tasiydi. Gemoglobin eki bolim nen turadi. Omn
belok bolegi globin, tem ir saqlawshi belokli bolimi gem delinedi. Okpe kapil-
lyarlarmda gemoglobin kislorod penen birigip - oksigemoglobindi payda etedi.
Kislorod penen toyingan qan ashiq qizil rende bolip, arteriya qam delinedi. Toqi-
m alarda oksigemoglobin, gemoglobin da erkin kislorodqa tarqaladi. Erkin kislorod

4 - Biologiya (Adam ham omn densawligi), 8-klass 49

kletkalarga otedi. Kislorodti kletkalarga berip, karbonat angidrid gazi menen
toyingan qan toygin qizil bolip, vena qam dep ataladi.
Jana eritrocitler qizil jilikte payda boladi. Eritrocitler talaqta da saqlanadi.
Toqimalarda qan azayip ketkende, talaqtan qanga kerekli mugdarda eritrocitler
shiganladi. Eritrocitler yaki olardagi gemoglobin mugdari azayip ketiwi
kemqanhqqa alip keledi. Kop qan ketiw, toyip awqat jemew, ayinm juqpali
kesellikler de kem qanhqqa sebep boliwi mumkin. Kemqanliqti emlew qanda
gemoglobin m ugdarin normaga keltiriwge baylamsli. B unin ushin jaqsi awqatlamw,
dem aliw ham taza hawada kobirek seyil etiw kerek.
Qan gruppalari. 1901-jih K. Landshteyner, 1907-jili Y. Yanskiy qanm n eritro-
citleri quram inda agglyutinogen, plazm asinda agglyutinin zatlan bar ekenin
amqladi. Bui zatlar agglyutinogen A ham B, agglutinin a ham fi dan ibarat. Yagmy,
bir adam qanim n eritrocitleri ham plazm asinda agglyutinogen A ham agglyutinin a
yaki agglyutinogen В ham agglyutinin fi bolmawi kerek. N orm ada agglyutinogen
A ham agglyutinin fi yaki agglyutinogen A ham agglyutinin fi boliwi mumkin.
Agglyutinogen A ham В bolganda qanda agglyutinin uliwm a bolmaydi. Kerisinshe,
agglyutinin a ham fi bolganda agglyutinogenler uliw m a bolmaydi. M ine usilarga
baylamsli barliq adam lardin qam tort gruppaga bolinedi.
I gruppa - eritrocitlerde agglyutinogen uliwm a bolmaydi, plazm ada agglyutinin
a ham fi boladi.
II gruppa - eritrocitlerde agglyutinogen A, plazm ada agglyutinin fi boladi.
III gruppa - eritrocitlerde agglyutinogen B, plazm ada agglyutinin a boladi.
IV gruppa - eritrocitlerde agglyutinogen A ham В bolip, plazm ada agglyutinin
bolmaydi. K. Landshteyner ham basqalar 1940-jili eritrocitlerde rezus faktor,
antigen bar ekenligin amqlagan. Rezis faktor awladdan-awladqa nasil arqali otedi.
Rezus faktordin bar yaki joqligina qaray, rezus on ham rezus teris adam lar boladi.
Rezus faktor adam omiri dawaminda ozgermeydi. Eger ana rezus teris, hamile
rezus on bolsa, olardin rezus fakton saykes bolmagam ushin balada gemolitikahq
kesellik payda boladi.
Qan quyiw. Awir jaraqatlanganda ham kop qan jogaltqanda, uzaq dawam
etetugin keselliklerde nawqasti emlew ushin qan quyiw kerek boladi. I qan
gruppasindagi adam lar qam n barliq qan gruppalarm dagi adam larga quyiwga
boladi. Sonin ushin olar universal donor dep ataladi (basqalarga qan beriwshi
adam donor, basqalardan qan aliwshi adam recipient dep ataladi). II qan gruppah

50
adam lar II ham IV qan gruppali adamlarga, III qan gruppali adam lar III ham IV
qan gruppali adamlarga qan beriwi mumkin. IV qan gruppali adam lar tek gana
usi qan gruppali adamlarga qan beriw i mum kin, biraq, ozi barliq gruppadan qan
aladi. Sonin ushin olar universal recipient dep ataladi (kestege qaran).

Qan gruppalan Qan beriwi mumkin Qan qabil etip aliwi mumkin

I I, II, III, IV I

II II, IV I, II

III III, IV I, III

IV IV I, II, III, IV

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tusiniklerdi manisi menen juplap jazin: A - gen, В - globin, D - arteriya qam, E -
vena qam, F - kemqanliq, G - donor, H - rezus, J - gemofiliya; 1 - eritrocitler yaki
gemoglobinnin azayip ketiwi, 2 - qan uyiwmin buziliwi, 3 - gemoglobinnin temir
saqlawshi belogi, 4 - gemoglobin belogi, 5 - oksidlengen qan, 6 - uglerod gazine
toyingan qan, 7 - ertirocitlerde rezus belogi boliwi yaki bolmawi, 8 - basqalarga
qan beretugin adam.
2. Qan alatugin ham olarga quyiwga bolatugin qan gruppalarin juplap jazin: A -
I gruppa, В - II gruppa, D - III gruppa, E - IV gruppa; 1 - I, III, 2 - I, 3 - I, II,
III, IV, 4 - 1, II.

Maselelerdi sheshin:
1. Ulken jastagi adam organizmi tamirlarmda 5 litr qan boladi. Er adamlarda qanmn
14 % i, hayallarda 13 % i gemoglobinge tuwra keledi. Eger bir gramm gemoglobin
1,3 ml kislorodti tutsa, erkekler ham hayallar qaninda qansha kislorod boladi?
2. Adam qam olshemi 0,007 mm, eshkiniki - 0,004 mm, qurbaqaniki 0,004 mm ge
ten. 1 mm3 adam qaninda 5 min, eshki qaninda 10 min, qurbaqa qaninda 400000
eritrocit boladi. Qaysi organizm qam belgili bir waqit birliginde jiirekke kobirek qan
alip keledi?

51
 Oylap juwap berin:
1. Qan organizmde birqansha funkciyani orinlaydi. Kop qan jogaltqan adamnin qaysi
organlar jumisi tezirek isten shigiwi mumkin?
2. Nawqasqa qan quyiwda nawqas ham donordm qan gruppalan itibarga alinadi. Bui
proceste rezus faktor ta esapqa almiwi kerek pe?

17-§. Leykocitler
Leykocitlerdin duzilisi. Leykocitler - yadroga iye bolgan, rensiz kletkalar.
Sonin ushin olardi aq qan danesheleri dep te ataydi. Olar qizil jilik, lim fa tuyinleri,
ayirsha bez, talaqta payda boladi (26-suwret). Olar 2 -5 kun jasaydi. Leykocitlerdin
formasi ozgeriwshen bolip, olar aktiv hareketleniw qasiyetine iye. 1 m m 3 qanda
6 -8 m in leykocit boladi. Leykocitlerdin duzilisi ham funkciyasina qaray bir-
birinen ozgeshelentugin birneshe turi bar.
Leykocitlerdin funkciyasi. Leykocitler organizmdi har turli m ikroblar ham
zaharli zatlardan qorgaydi. Leykocitlerdin ay in m lan qan tam irlan diywalinan
toqimalarga otiw ham ol jerdegi ja t bolekshelerdi qamtip alip, siniriw qasiyetine
iye. Bui hadiyseni rus alimi I.I.Mechnikov oylap tapqan ham om fagocitoz (grekshe
«fagos» - jutam an, «sitoz» - kletka), «jutiwshi» kletkalardi bolsa fagocitler
dep atagan. Teri jaraqatlanganda (maselen, tiken kirgende) jaraqatlangan orin
daslep qizaradi, keyin irinlesedi. Bui hadiyse leykocitler funkciyasina baylamsli.
Organizmge jat zatlar kobirek tusip qalganda, olardi jutatugin fagocitler irilenip,
jariladi. Janlganda shigatugin zatlar torsiqlamwdi payda etedi. Torsiqlangan orin
isip, qizanp, tem peratura koteriledi. Torsiqlamw reakciyalan jaraqatlangan oringa
jane de kobirek leykocitlerdi tartadi. Leykocitler ziyanli m ikroorganizm ler ham
nabit bolgan kletkalardi jo q qiliw menen birge ozleri de nabit boladi. Torsiqlangan
toqimalarda jiynalgan irin oli leykocitler toplaminan ibarat.
Immunitet. Fagocitoz benen bir qatarda organizm basqa qorgaw usillarina iye.
Bunday usillardan biri leykocitlerdin bir turi islep shigaratugin belok tabiyatina
iye zatlar - antitela, antitoksinler bolip esaplanadi. Antitela organizmge kirip
qalgan jat denesheler(antigen)di eritip jiberedi. Antitoksinler bolsa, m ikroblar bolip
shigargan zaharli zatlardi maydalap neytrallaydi. Organizm nin kesellik payda
etiwshi m ikroblar ham ja t zatlardan qorgaw qasiyeti immunitet delinedi.
Immunitet ttirleri. Nareste tuw ilam an degenshe om n qamnda kopshilik
keselliklerge qarsi tayar antitelalar payda boladi. Bui turdegi im m unitet ata-anadan
balaga beriletugin tuw m a im m unitet delinedi. Kok jotel, qizilsha, suw sheshek,
tam aq bez keselligi siyaqli juqpali keselliklerden keyin de im m unitet payda
boladi. Infekciyali keselliklerden son payda bolgan bunday immunitet arttinlgan
immunitet delinedi. Tuwma ham arttinlgan immunitet tabiyiy immunitet delinedi.
Kobinshe polimiyelit, qizilsha, tam aq bez keselliklerinen qorgaw ushin adam lar
shanshiladi. Shanshiwda organizmge oltirilgen yaki kushsizlentirilgen kesellik
qozgawshi m ikroblar jiberiledi.
Juqpali keselliklerdi emlewde tayar antitelaga iye bolgan shipabagish
sivorotkalardan paydalamladi. Bunday sivorotkalar juqpali kesellik penen awirip
sargaygan adam yaki hayw an qam plazm asinan alinadi. Sivorotkalardan juqpali
keselliklerdin aldin aliwda da paydalamladi.
Adam immunitet jetispewshiligi (AIJS), arttinlgan immunitet jetispew-
shiligi sindromi. Adam im m unitet jetispewshiligi virusi (AIJV) im m unitet
sistemasmin buziliwi menen baylamsli infekciyali kesellik. Bui virus birinshi ret
1983-jili arttinlgan im m unitet jetispewshiligi sindromi (AIJS) sebeplerin izertlew
bansinda franciyali alim Lui M ontam tarepinen amqlangan. Virus nawqas qam,
limfasi ham arqa m iy suyiqhgmda kop ushiraydi. V irus kobinshe organizmdi
keselliklerden qorgawshi antitelalar islep shigaratugin qan kletkalan - limfocitlerdi
ziyanlaydi. Sol sebepli nawqas organizm nin im m unitetlik qasiyeti aste-aqinn
kushsizlenip, har turli keselliklerge tez beriliwshen bolip qaladi.
Virusli immunitet jetispewshiligi rawajlamwina qaray 5 dawirge bolinedi:
1 - inkubaciya dawiri organizmge virus jugiw dan baslap 14 kunnen bir jilga
shekem dawam etedi.
2 - otkir dawir virus juqqannan 7-14, bazi da 30 kun otkennen keyin bilinedi.
Bui daw ir kesellik belgileri: tem peraturam n koteriliwi, toniw, halsizlik, faringit,
eshek jem i shigiwi, bas aw inw i, stomatit, kewli aymwi, ish otiwi siyaqli otkir
belgiler arqali bilinedi.
3 - latentlik dawirde kesellik belgilerinin paseyiwi, limfa bezlerinin awirmay
ulkeyiwi baqlanadi. Latent dawiri 5-10 jil dawam etedi. H ar turli emlew ilajlan
arqali bul dawirdi birneshe on jilga soziwga boladi.
4 - A IJS nan keyingi dawir 1-2 jil dawam etedi. Bul dawirde kletka
immuniteti paseyiwi sebepli stomatit, gerpes, kandidoz, til leykoplakiyasi siyaqli
keselliklerdin takirarlam w i ham uzaq dawam etiwine baylamsli.

53
 5 - terminal, yagmy AIJS dawiri virusli infekciyam n songi olim aldi daw iri
bolip esaplanadi. Bui daw ir tuberkulyoz, meningit, ensefalit, gripp, okpenin
isiniwi, toksoplazmoz, gerpes, kandidoz, salmonelloz, rak, limfoma siyaqli har
turli infekciyali ham infekciyasiz kesellikler payda boliwi menen baylamsli. Bui
daw ir emlew ilajlari korilmegende 3 jilga shekem, bazi da bir jil dawam etedi.
Im m unitet jetispewshiligi virusi nawqastan yaki virus juqtirgan, lekin kesellik
belgisi payda bolmagan adam nan jugadi. Im m unitet jetispewshiligi virusi menen
awiriw narkomanlar arasinda kobirek ushiraydi. Sterillenbegen medicinaliq,
kosmetologiyaliq, shashtarezlik asbap-iiskeneleri de virustin tarqaliwina sebep
boliwi mumkin. V irus hamiledarliq dawirinde ana qaninan ham virus penen
ziyanlangan ana siitinen balaga da jugrwi mumkin. «X X I asir obasi» dep
atalgan AIJS in emlew, ogan qarsi emlew usillari oylap tabilmagan. Bui qawipli
kesellikden saqlamwdin tiykan jo b virusti juqtirm aw ushin salamat turm is tarizine
amel qiliwdan ibarat. 1-dekabr «Uliwma xaliqliq AIJS na qarsi guresiw kuni» dep
dagazalangan.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwabinizdi tekserip korin:

1. Immunitet turleri ham olarga saykes keletugin payda boliw jollarm juplap jazin: A -
tuwma, В - arttinlgan, D - passiv, E - aktiv, F - tabiyiy; 1 - sivorotka menen emlew,
2 - keselleniwden keyin, 3 - embrional rawajlamw dawirinde, 4 - kushsizlendirilgen
mikrob yaki sivorotka menen emlewden son, 5 - kesellik payda etiwshi organizm
tasirinde tabiyiy yaki jasalma.
2. Terminler ham olarga tuwri keletugin tusiniklerdi juplap jazin: A - immunitet, В -
antitela, D - fagocitoz, E - fagocit; 1 - siniriwshi kletkalar, 2 - jat antitelalar ham oli
kletkalardi qamtip alip, siniriw, 3 - kesellik mikroblan ham olar islep shigaratugin
ziyanlantinwshi zatlar, 4 - organizmnin kesellikke berilewshilik qasiyeti.

Oylap juwap berin:

1. Leykocitlerdin qatti qabigi bolmawi ham dene formasin ansat ozgerte ahw qasiyeti
olardin qorgaw funkciyasinda qanday ahmiyetke iye?
2. Jas balalar qamnda leykocitler sam salistirmali kop boliwi, bala lilkeyiw dawaminda
olar sanimn kemeyip bariwi amqlangan. Ne sebepten bunday boladi?
3. Adamzat tariyxinda epidemiyali kesellikler koplegen qala ham awil xalqin qirip
jibergen. Sogan qaramastan ne sebepten ayirim adamlar tiri qalgan?

54
 У ВАР. QAN AYLANIW SISTEMASI

18-§. Qan aylamwdin ahmiyeti, jurektin duzilisi

Qan aylamwdin ahmiyeti. Jiirek ham qan tam irlan qan aylaniw sistemasi
organlan bolip esaplanadi. Jurek bulshiq etleri qisqanp, organizmde qanmn
toqtawsiz agip tu n w in tamiyinleydi. Q annin tam irlar boylap agip turiwi, qan
aylaniwi delinedi. Qan aylangam ushin toqima ham kletkalarga aziqliq zatlar
ham kislorod toqtawsiz kelip turadi, zat almasiw onimleri organizm nen shigarilip
tunladi.
Jurektin diizilisi. Jurek qan aylaniw sistemasimn orayliq organi bolip esap-
lanadi. Jurek qaltaga uqsas bulshiq etli organ bolip, kokirek quwisliginda, tos
suyegi artinda jaylasqan (33-suwret). O nin kobirek bolegi kokirek quwishgimn
shep tarepinde turadi. Jurektin ulkenligi adam mushinday boladi. O m n massasi
erkeklerde 220-300 g, hayallarda 180-220 g boladi.
Jurek nasos siyaqli qandi qan tam irlarina aydap shigadi. Tinish turgan jurektin
jiirek qarm shalari bir ret qisqarganda 65-70 m l qandi aortaga shigaradi. Bul
jiirektin sistolik kdlemi dep ataladi. Sistolik kolemin bir m inutta qisqariwlar sanina
kobeytiw arqali harbir jurek qarm shasim n minutliq sistolik kolemin tabiwga
boladi, yagmy minutliq kolemi ortasha tinish turganda 5 litr (70x70= 4,9). Adam

33-suwreL Jurektin duzilisi:

a - sirtqi korinisi, b - ishki
korinisi: 1 - aorta omi, 2 -
joqan gewek vena, 3 - окре
arteriyasi, 4 - окре venasi,
5 - tomengi gewek vena,
6 - on bolimshesi, 7 - shep
bolimshesi, 8 - qaqpaqli 5
klapanlar, 9 - shep qarmsha,
10 - on qannsha
juregi basqa sut emiziwshiler siyaqli tort kam erah boladi. Jurek sirtqi tarepten eki
qabat biriktiriw shi toqim adan ibarat juqa jiirek aldi qaltasi menen oralgan. Bui
qabatlar ortasindagi quwisliqtagi suyiqliq jurek qisqarganda suykeliwin azaytadi.
Jurek diywali ush qabatli boladi. Ishki qabati jurek bolimsheleri ham qarinshalan
quwisligin qaplap turatugin juqa epiteliyden ibarat. Jurek diyw alinin orta qabati
bolsa jurek bulshiq etlerinen, sirtqi qabati biriktiriw shi toqim adan ibarat.
Jurektin ishki quwisligi tort bolimge bolingen. O nm joqari bolim leri oh ham
shep bolimler, tomengi bolim leri oh ham shep qarinshalar delinedi. Jurektin oh
bolmesi ush qaqpaqh klapan arqali oh qarinshaga, shep bolmesi eki qaqpaqli
klapan arqali shep qarinshaga ashiladi. Bolim ler qisqarganda olardagi klapanlar
qarinshalar quwisligina ashilip, qan bolmelerden qarm shalarga agadi. Shep
qarm sha menen aorta qan tam iri ortasinda ham oh qarinsha m enen okpe arteriyasi
ortasinda birewden yarim ay tarizli klapanlar jaylasqan. Jurek bolim leri diywali
birqansha juqa, bulshiq etleri kushsiz rawajlangan. Jurek qarinshalan bulshiq
etleri qandi ulken ham kishi qan aylamw shenberleri arqali aydap, ulken jum is
isleydi. Sol sebepli qarinshalar diywali qalin ham bulshiq etli boladi. Asirese,
qandi ulken qan aylamw shenberine aydaytugin, shep qarm sha bulshiq etleri
kushli rawajlangan. O nm diywali oh qarm sha diyw alina qaraganda 2-3 ese qalin
boladi.
Jurek avtomatiyasi. Tinish turganda jurek 1 m inutta 70 ret qisqaradi. Jhrek
bir sutkada 100000 ret qisqarip, 10 tonnaga jaqin qandi qan tam irlarina aydaydi.
Jurek deneden bolingende de belgili bir waqit dawaminda qisqarip turadi. Bui
qasiyet jurek bulshiq etleri jaylasqan arnawli kletkalarda payda bolip turatugin
qozgaliwlar menen baylamsli. Jurektin oz bulshiq etlerinde payda bolatugin
qozgalislar tasirinde bir norm ada qisqariw qasiyeti jurek avtomatiyasi delinedi.
Jhrek cikli. Jhrek bolimleri ham qarinshalar gezek penen qisqaradi. Jhrek
bolimleri ham qarinshalarm ih bir retten qisqarip, keneyiwi jiirek cikli delinedi. Jurek
bolim lerinin qisqariwi 0,1 sekund dawam etedi; qan bolimlerden qarmshalarga
aydaladi. Sonnan keyin shep ham oh qarinshalar 0,3 sekund dawaminda qisqarip
tam irlarga qan aydaydi. Keyin bolmesheler ham qarinshalar bulshiq etleri 0,4
sekund dawaminda bosasip, dem aladi. Solay etip, jurek cikli ortasha 0,8 sekund
dawam etedi.
Jhrek jumisinin nerv basqanliwi. Jurektin qisqariw tezligi ham qisqariw
kushi sirtqi ham ishki ortaliq sharayatina baylamsli. Organlardin islewine qaray
olardin qan menen tam iyinleniwi de ozgerip turadi. Jurek qisqanw tezligi ham
kushi artqan sayin qan tam irlarina aydalatugin qan kobeyse, kerisinshe, jurek
qisqanw kushi ham tezligi kemeygen sayin qan tam irlarina shigatugin qan mugdari
kemeyip baradi. Jurektin nerv sistemasi reflektor tarizinde basqarilip tunladi.
Parasimpatikaliq nervier arqa miyge keletugin nerv impulsleri jurek jum isi ham
qisqanw in asteletedi. Sim patikahq nervier arqali keletugin nerv impulsleri jurektin
qisqanw in kusheytedi ham qisqanw tezligin asiradi.
Jurek jumisinin gumoral basqariliwi gormonlar ham basqa biologiyaliq aktiv
zatlarga baylamsli. Buyrek usti bezi gormom adrenalin, kalciy duzlari jurektin
qisqanw in kusheytedi ham tezlestiredi. Buyrek usti bezinin m iy boleginde islep
shigarilatugin adrenalin gormom, tap sim patikahq nervke uqsap, jurek jum isin
tezlestiredi ham arterial basimdi koteredi. Gipofiz bezinin arqa boleginen
shigatugin vazopressin gormom da qan tam irlarm taraytip, basim in koteredi. Basqa
biologiyahq aktiv elementler ham kalciy duzlari bolsa jurek jum isina keri tasir
etedi. Qan aylamw sistemasi organlan jum isinin basqariliwi nerv sistemasi ham
gumoral faktorlardm organlarga birgelikte tasir korsetiwine baylamsh. Maselen,
adam fizikaliq jum is islegende bulshiq etler ham sinirlerdegi receptorlardan
keletugin nerv impulsleri orayliq nerv sistemasina kelip, jurek jum isin basqarip
turadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwabinizdi tekserip korin:

1. Jiirek bolimsheleri ham olarga saykes keletugin tusiniklerdi juplap jaziii: A - shep
qarmsha, В - on qarmsha, D - shep bolimshe, E - on bolimshe, F - qaqpaqli
klapanlar, G - yarim ay tarizli klapanlar; 1 - bolimsheler ham qarmshalar ortasinda
jaylasqan, 2 - qarmshalar menen qan tamirlari shegarasinda jaylasqan, 3 - qandi
organlardan qabil etedi, 4 - qandi okpe venalarinan qabil etedi, 5 - diwali qalin,
bulshiq etli, 6 - qandi okpe arteriyasma aydaydi.
2. Atlari saykes keletugin tiisinikleri menen jazin: A - eki qaqpaqli klapan, В -
lish qaqpaqli klapan, D - yarim ay tarizli klapanlar, E - jurek cikli, F - jurek
avtomatikasi; 1 - qarmshalardan shigip, arteriya bosliginda ashiladi, 2 - shep
bolimsheden shep qarinshaga ashiladi, 3 - on bolimnen on qaringa ashiladi, 4 - jurek
bulshiq et impulsleri tasirinde qisqaradi, 5 - jurek bolimleri ham qarinshalarinm bir
ret qisqanp keneyiwi.

57
 Maseleni sheshin:

Ulken jastagi adam juregi bir ret qisqarganda tam irlarga 80 m l qan aydaydi.
Eger bala juregi 1 m inutta 78 ret qisqarip, har sapar omn tam irlarm a 38,5 cm3 qan
aydalsa, bir sutka dawaminda jurek qansha qandi tam irlarga aydaydi?
Jurek tinish turganda m inutina 70 ret qisqarip, bosasadi. Jurek cikli 0,8 sek
dawam etedi. Eger jurek bolimsheleri qisqariwi 0,1 sek, qarinshalari qisqanw i
0. 3 sek dawam etse, jurek bir sutka dawaminda qansha waqit isleydi ham dem
aladi?

Oylap juwap berin:

1. Jurek bulshiq etleri basim astmda qandi qan tamirlarma aydap shigaradi. Ne sebepten
jiirek bulshiq etleri keneygende qan tamirlarmdagi qan jiirekke qaytip tuspeydi?

19-§. Qan tamirlan, qan aylaniw shenberi

Qan tamirlannin duzilisi. Qan tam irlari denem izdin barliq bolimlerine
tarqalgan. Olar arteriya, vena ham kapillyarlarga bolinedi (34-siiwret). Jurekten
organlarga qan alip baratugin qan tam irlan arteriyalar, jurekke qan alip keletugin
qan tam irlan venalar dep ataladi. On qarm shadan okpe arteriyasi, shep jurek
qarmshasman en iri arteriya - aortaga shigadi.

34-suwret. Qan tamirlan diywalinin duzilisi: a - arteriya, b - vena, d - kapillyar;

1 - sirtqi tigiz biriktiriwshi toqima qabati, 2 - jalpaq bulshiq etli qalin orta qabati,
3 - jalpaq bulshiq etli juqa orta qabati, 4, 5 - elastikaliq talshiqlar, 6 - vena kapillyarlan,
7 - bir qabat kletkalardan ibarat ishki qabat.
58
 A rteriyalar diywali qalin ham elastik biriktiriw shi toqimadan ibarat. Birikti-
riwshi toqima astinda jalpaq bulshiq et ham elastik talshiqlardan turatugin qalin
qabat, onm astinda bir qabat juqa epiteliy jaylasqan. D iyw alim n usinday duzilisi
sebepli arteriyalar jurekten atilip shigip atirgan qannin jo q a n basim ina shidamli
boladi. Jurekten shiqqan iri arteriyalar izbe-iz kop ret shaqalamp, birqansha kishi
arteriyalardi ham olar arteriolalardi payda etedi. Oz gezeginde, arteriolalar da
toqim alarda izbe-iz tarmaqlamp, juda jinishke kapillyarlardi payda etedi.
Kapillyarlar diywali bir qabat kletkalardan turadi. Kapillyarlar adam shashina
qaraganda 50 ese jinishke bolip, barliq toqim alar arqali otedi. Kapillyarlar
diywali juda juqa bolip, bir qabat kletkalardan ibarat. Kapillyarlar diywali arqali
toqimalarga kislorod, aziqliq zatlar ham organizm ushin kerekli bolgan barliq
onimler toqtawsiz otip turadi, toqima suyiqliginda kapillyarlarga kletkalarda zat
almasiwi natiyjesinde payda bolgan onimler bolinip turiladi.
Kislorod ham aziqliq zatlardi organlarga bergen juda jinishke kapillyarlar
venulalar delinedi. Olar izbe-iz birigip, venalardi payda
etedi. Venalar da izbe-iz birigip, ulkeyedi. En ulken
venalar jurekke kelip quyiladi. Kapillyarlar diywali
juda juqa bolip, bir qabat jaylasqan kletkalardan ibarat.
Kapillyarlar diywali arqali toqimalarga aziqliq zatlar
ham kislorod, toqimalardan zat almasiw onimleri
shigariladi.
Venalar - qandi organlardan jurek bolimlerine otki-
zetugin qan tam irlan. Venalar diywali da arteriyaga
uqsap ush qabattan turadi. Biraq, vena qan tam irlan
diywali arteriyaga qaraganda birtalay juqa, qan basim i
da tomenlew boladi.
Qan aylaniw shenberi. Qan organizmde qan tamir-
larinda eki sistema - ulken ham kishi qan aylaniw
shenberi boylap aylanadi (35-suwret). U lken qan ayla­
niw shenberi jurektin shep qarmshasi ham onnan
shigatugin aortadan baslanadi (36-suwret).

35-suwret Adam organizminde qan aylaniwinin uliwma sxemasi:

1 - jurek, 2 - basqa ketiwshi qan tamirlar, 3 - ishki organlar qan
tamirlan, 4 - ayaq qan tamirlan, 5 - tomengi gewek vena,
6 - joqargi gewek vena, 7 - okpe arteriyasi, 8 - okpe venasi.
 36-suwret. Ulken ham kishi qan aylamw shenberi sxemasi:
1 - jurek, 2 - aorta omi, 3 - aorta, 4 - organlarga ketetugin
arteriyalar, 5 - ayaq arteriyasi, 6 - organlardagi kapillyarlar,
7 - basqa ketetugin arteriya, 8 - bastagi kapillyarlar, 9 - tomengi
gewek vena, 10 - joqargi gewek vena, 11 - okpe arteriyasi,
12 - okpe kapillyarlan, 13 - okpe venasi.

A orta artenyalarm a, olar kapillyarlarga bolinedi.

Kapillyarlardag qannan kletkalarga kislorod ham aziqliq
zatlar, kletkalardan qang karbonat angidrid ham zat almasiw
onimleri otedi. Kapillyarlar birigip, aldingi ham keyingi
gewek venalardi payda etedi. Eki gewek vena da jurektin on
bolimshesine kelip quyiladi. Iri venalar jaylasqan klapanlar
qandi artqa qaytiwga jol qoymaydi. Sol sebepli qan jurek
tarepke agadi.
Kishi qan aylamw shenberi on qarinshadan shigatugin
okpe arteriyasinan baslanadi. Jurek qisqarganda on qarmshadagi qan okpe
arteriyasina aydaladi. Okpe arteriyasi eki tarmaqlamp, shep ham on okpelerge
baradi. Okpelerde arteriyalar kapillyarlarga tarmaqlanadi. Kapillyarlar okpedegi
alveolalardi orap aladi. Qan kapillyarlar arqali agip otip atirganda ondagi karbonat
angidrid alveolalarga, kislorod alveolalar hawasinan qanga otedi. Kislorodqa
toyingan qan arteriya qam dep ataladi. Kapillyarlar oz ara izbe-iz birigip, tort okpe
venasin payda etedi. Bui venalar arqali arteriya qam jurektin shep bolimshesine
agip keledi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Qan tamirlari ham olarga tan belgileri menen birge juplap jazin: A - arteriyalar, В -
aorta, D - venalar, E - kapillyarlar; 1 - organlarga qan alip baradi, 2 - diywallan
qalin ham elastik, 3 - diywal lish qabatli, juqa, 4 - diywali bir qabat kletkalardan
ibarat.
2. Ulken qan aylamw shenberi boylap qan otetugin organlardi tartibi menen jaylastinn:
A - aldingi ham keyingi gewek venalar, В - kapillyarlar, D - arteriolalar, E - shep
jiirek qarinshasi, F - on jiirek bolimshesi, G - aorta, H - arteriyalar.

60
3. Kishi qan aylaniw shenberi boylap qan otetugin organlardi jurekten baslap tartibi
menen jaylastinn: A - okpe kapillyarlari, В - shep jiirek bolimshesi, D - on jiirek
qarmshasi, E - okpe arteriyalar, F - okpe venalan.

Oylap juwap berin:

1. Jiirek adam omiri dawaminda sharshamastan toqtawsiz islep turatugin nasos bolip
esaplanadi. Ne sebep jiirek sharshamaydi?
2. Jiirektin shep qarinsha ham shep bolimshesinde toymgan qan boladi. Biraq, jiirekti
jiirek taj arteriyalari kislorod ham aziqliq zatlar menen tamiynleydi. Ne ushin jiirek
oz kameralarinda qannan paydalanbaydi?

20-§. Qannin qan tamirlari boylap agiwi

Qan basimi. Qan basim i jiirek qarinsha bulshiq etlerim n qisqanw kiishi ham
qan tam irlari diyw alm in qarsiliq kiishine baylamsli. Jurekten shigatugin aorta
qan tam irinda en jo q a n qan basim i boladi. Jurekten uzaqlasqan sayin qan basimi
paseyip baradi. Basim kapillyarlarda paseyip, joqari ham tomengi gewek venalarda
en tomengi basim da boladi. Qan aylaniw sistemasimn har tiirli bolimlerinde qan
basim im n birdey bolmawi qandi qan tam irlarm da agip turiw in tamiyinleydi.
Qan basim i tinish turganda jiirek bulshiq etleri qisqarganda 110-120 m m jiirek
keneyiwinde 70-80 m m sinap baganaga ten boladi. Qan basim i jelke arteriyasinda
sfigmomonometr yaki tonometr arqali olshenedi (37-siiwret).
Tamir unwi (puls). Jiirek qarmshasi bulshiq etleri har sapar qisqarganmda
qan kiish penen jurekten atilip shigip, aorta diywalina u n lad i ham omn bulshiq
etlerin sozadi. Bulshiq etler keneyiwi menen aorta diywali oz halina qaytadi. Aorta

37-swwret Qanbasimm
olshew: 1 - qoldi oraytugm
manjet, 2 - qan basimm
olsheytugin monometr, 3 -
manjetge hawa jiberetugin
rezina liplegish. 3 3

к 61
 diyw alinin elastikligi sebepli qan tam irim n keneyiwi ham
tarayiwi tasirinde qan tam in diywalinda payda bolatugin
terbeliw arteriyalar boylap tarqaliw tolqim - «puls»,
yagm y tam ir u n w in payda etedi. Dene betine jaqin
jaylasqan arteriyalardi, maselen, sheke, alaqanm n ishki
tarepi yaki m oyinm n qaptal tarepin barm aq penen basip
tunp, pulsti seziwge boladi (38-suwret). Harbir puls jurek
qarinshalari bulshiq etlerinin bir ret qisqariwina tuw ra
keledi. Pulsti sanaw arqali jurek qarinshasinin bir minut
ishinde qisqanw lari samn biliwge boladi (39-suwret).
Qan agimi tezligi. Qan agim inin ortasha tezligi
aortada 40 cm/sek, arteriyalarda 40-10 cm/sek, arteola-
larda 10-0,1 cm/sek, kapilliiarda 0,1 cm/sek, venalarda
0,3-0,5 cm/sek ge shekem astelesedi. Q anm n aste agiwi
kapillyarlardagi aziqliq zatlar ham kislorod qannan
kletkalarga, zat almasiw onimleri kletkalardan qanga
otiwge ulgeredi.
Qannin arteriya ham venalarda agiwi. Qan basim i
arteriyalarda joqari, kapillyarlarda tomen boladi. Qan
basim i joqari bolgan arteriyalardan, basim tomen bolgan
kapillyarlarga agadi. Jurek qarmshasi 120 m m sinap
38-suwret Denenin
id arteriyalan ten baganaga ten basim astinda qandi aortaga aydap shigaradi.
betine jaqin jaylasqan Basim kapillyarlarda 15 m m sinap ustinge shekem tusedi.
bolimleri. Qan basim i tanom etr jardem inde iyin arteriyalarm da
olshenedi. Jas, saw adam lardin qan basim i jurektin tinish
jagdayinda (maksimal basim) 120 mm, jurek keneygende
(minimal basim) 15 m m sinap baganaga ten boladi.
Q anm n venalar boylap agiwi, olardi orap turgan skelet
bulshiq etlerinin qisqariwina baylamsh. Bunnan tisqari,
bolimsheler qannan bosap, basim paseygende jurek nasos
siyaqli qandi venalardan sorip aladi.
39-suwret Pulsti Limfa aylaniwi. Adam denesinde 460 ga jaqin limfa
sanaw. tuyinleri bar. Denedegi jam i lim fa tam irlarinda barligi

62
 40-suwret. Limfa sistemasi: 1 - bastagi limfa tamirlan, 2 -
venalar, 3 - ishki organlar limfa tamirlan, 4 - limfa tuyinleri,
5 - qol limfa kapillyarlan, 6 - ayaq limfa kapillyarlan.

bolip ortasha 1-2 / limfa suyiqligi boladi. Bir sutkada

1200-1500 m l lim fa suyiqligi limfa tam irlarinan vena
qan tam irlarm a quyiladi. Bunin orm nda toqimalardagi
suyiqliqtan lim fa payda bolip turadi. Limfa sistemasi
limfa suyiqligmin lim fa tam irlan boylap agiwi ham
toqim alardan artiqsha suyiqliqtin alip shigiliwin
tamiynleydi. Limfa sistemasi toqim alar suyiqliginda
jaylasqan bir ushi berk lim fa kapillyarlarinan baslanadi
(40-suwret). Toqima suyiqligi lim fa kapillyarlarma otip,
limfa suyiqligina aylanadi. Limfa kapillyarlan oz ara
birigip, iri limfa tam irlarin payda etedi. Bui tam irlar
barliq organlar arqali otedi. Limfa tam irlarm in ishki
diywalinda jaylasqan klapanlar lim fam n teris tarepke agiwina jol qoymaydi.
K lapanlar sebepli lim fa tek gana aldinga qaray agadi. Limfa tam irlan boylap limfa
tuyinleri jaylasqan (41-suwret). Tiiyinler mikroorganizm lerdi uslap qaliwshi filtr
bolip esaplanadi. Limfa tuyinlerinde koplep payda bolatugin limfocit kletkalar
organizm nin im m unitet reakciyalarmda aktiv qatnasadi. Limfa tuyinleri qoltiq asti,
moyin, shiganaq ham dize buw inlan, kokirek ham qarin
quwisliginda kop boladi. Limfa qan, toqima suyiqligi
m enen birge organizm ishki ortaligin payda etedi.
Barliq lim fa tam irlan oz ara birigip, lim fa agim larm
payda etedi. Limfa agim lan bolsa, iri venalarga quyilip,
tam irlarda qan menen aralasip ketedi. M ine usilay etip
toqim a suyiqligi qan agim ina qaytip keledi.

41-suwret. Limfa ham qan aylamw sistemasi ortasindagi

baylams: 1 - limfa tuyinleri, 2 - limfa kapillyarlan,
3 - arteriya qam, 4 - jurek, 5 - vena qam, 6 - limfa tamirlan
63
 Talaq qarin quwisligi shep tarepinin joqarisinda, yagm y shep qabirgalar astinda
jaylasqan. O nin massasi ulken adamda 140-200 g.
Talaqta limfocitler payda boladi ham olar lim fa tam irlarina shiganp tunladi.
Limfocitler adam organizm inin im m unitet qasiyetin tamiynlewde qatnasadi.
Demek, talaq organizmdi juqpali keselliklerden saqlaw (immunitet) waziypasin
ormlawda qatnasadi. Bunnan tisqan, talaqta qanm n artiqsha bolegi zapas turinde
toplanadi ham qan deposi waziypasin atqaradi. Sonin menen birge talaqta qanm n
jasaw muddetin otegen formali elementleri (eritrocitler ham leykocitler) tarqaladi.
Fizikaliq m iynet ham sport penen shugillanganda talaqta limfocitler payda
boliwi kobeyedi. Demek, bunda adam organizm inin immuniteti kusheyedi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Har turli jagdaylar ham olarga saykes keletugin qan basimin juplap jaziii: A - jurek
bulshiq etleri keneygende, В - kapillyarlarda, D - jurek bulshiq etleri qisqarganda;
1 - 1 5 mm, 2 - 110-120 cm, 3 - 70-80 mm.
2. Qan aylamw sistemasinin turli bolimleri ham olarga saykes keletugm qanmn
agiw tezligin juplap korsetin: A - kapillyarlarda, В - aortada, D - venalarda; 1 -
0,1 cm/sek, 2 - 0,3-0,5 cm/sek, 3 - 4 0 cm/sek.

Oylap juwap berin:

Jurek qarinshasi diywali bulshiq etleri qisqanwi ham arteriyalar diywalmin elastikligi
qandi qan tamirlarinda agiwin tamiyinleydi. Biraq, venalar diywali elastik ernes,
bulshiq etleri bolsa rawajlanbagan. Onda qandi vena tamirlari arqali jurekke agip
keliwi qaysi faktorlarga baylamsli boladi?

21-§. Qan aylaniw organlan jumisinin basqanliwi

Jdrek islewinin basqanliwi. Adam denesindegi organlar ham toqimalardin
qan menen tamiyinleniwi jurek qisqanw im n sam ham kushine baylamsli. Jurektin
islewi nerv ham gumoral jol menen basqanladi. Jurekke orayliq nerv sistemasinan
simpatikaliq ham parasimpatikaliq nervier keledi. Simpatikaliq nervier jurektin
qisqanw kushin ham tezligin asiradi. Parasimpatikaliq nervier, kerisinshe, jurek
qisqanw in kushsizlentiredi ham asteletedi. Jurek islewinin gumoral basqanliw i

64
buyrek usti bezi gormoni adrenalin, kalciy ham kaliy duzlarina baylamsli.
A drenalin ham kalciy jurek qisqanw in kusheytedi, kaliy jurek islewine keri tasir
korsetedi.
N erv ham gumoral basqariliw sebepli jurektin islewi basqa organlar jum isin
iykemlestiredi. Maselen, adam fizikaliq jum is islep atirganda simpatikaliq nervier
arqali nerv impulsleri jurekke baradi. Buyrek usti bezinin adrenalin islep shigariwi
kusheyip, jurektin qisqariw kushi ham tezligi artadi. Qan tam irlarina kobirek qan
aydaydi. Natiyjede bulshiq etler kislorod ham aziqliq zatlar menen tamiyinlenedi.
Organizmde qannin qayta bolistiriliwi. Organlar jum isim n kusheyiwi yaki
paseyiwi menen olardin kislorod ham aziqliq zatlarga talabi da artadi yaki kemeydi.
Bui qannin organizmde qayta bolistiriliwine alip keledi. Simpatikaliq nervier
tasirinde qan tam irlan tarayip, qan agiwi kemeyedi. Buyrek usti bezinin adreanlin
gormoni ham simpatikaliq nervier siyaqli tasir korsetedi. Parasimpatikaliq nervier
bolsa, qan tam irlarm keneytip, qan agiwin kobeytedi.
Jurek ham qan tamirlan kesellikleri. Jurek ham qan tam irlan keselliklerinen
miokard infarkti (qan aylam winin buzihw i aqibetinen jurek bulshiq etlerinin
jem iriliwi), gipertoniya (arteriyalarda qan basim m in koterilip ketiwi), insult (bas
miyge qan quyiliwi), ateroskleroz (qan tam iri diyw alim n qalinlasip, omn kanalim n
tarayip qaliwi) kobirek ushiraydi. Keselliklerdin kelip shigiwi kem hareketleniw,
artiqsha semiriw, shegiw, spirtli ishim likler ishiw ham psixikaliq zongiw ga
baylamsli.

42-suwret. Shegiw tasirinde qan tamirlannin tarayiwi (qoldin teplovizor arqali

alingan suwreti): a - shegiwge shekem, b , d - bir segareta shegilgennen
son (b) 7 ham (d) 17 minut otkennen keyin.
5 - Biologiya (Adam ham omn densawligi), 8-klass 65
 Jurek-qan tam ir sistemasma, asirese, alkogol ham temeki zahari - nikotin
ulken tasir etedi. Alkogol jurek bulshiq etleri qisqanw kushin paseytip, dem
aliwin qiyinlastirsa, shegiw qan tam ir diyw allanm n qalinlasip, mortlasip qaliwina
sebepshi boladi. Jiirek bulshiq etleri jeterli kislorod ham aziqliq zatlar menen
tamiyinlenbegeni ushin kushsizlenip qaladi. Jurek islewi buzilip, organlardin
qan menen tam iyinleniw inin isten shigiwi organizm nin im m unitet sistemasin da
azziletedi. Tekseriwlerge qaraganda, harbir shegilgen segaretadan keyin qan tam in
30 minut dawaminda qisilip turadi (42-suwret). Sol sebepli nashebentlerdin qan
tam in m udam i taraygan turinde boladi. Qan tam irlarm in qisilip qaliwi aqsaqlamw
ham jurgende qatti awiriw payda boliwina, aqirm da mayipliqqa alip keledi.
Jurek ham qan tam irlari keselliklerinin aldin aliwda jo q an d a keltirilgen ziyanli
adetlerden uzaq boliw menen birge fizikaliq jum is, shimgiw islew ham sport penen
shugillamw arqali jurekti shmiqtiriw ulken ahmiyetke iye. Oz betinshe shimgiwlar
(juriw, jugiriw, gim nastika ham basqalar) jurek bulshiq etlerine qan agip keliwin
kusheytip, olardi kislorod ham aziqliq zatlar m enen tam iyinleniw in jaqsilaydi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Jurek jumisin basqaratugm faktorlar ham olardin funkciyalarm juplap korsetin: A -

simpatikahq nervier, В - parasimpatikahq nervier, D - adrenalin, kalciy duzlan,
E - kaliy duzlan; 1 - jiirek qisqariwin kusheytedi, 2 - jurek qisqariwi tezligi ham
kushin kemeytedi, 3 - jurek qisqanw kushi ham tezligin asiradi, 4 - jurek qisqanw
kushin kemeytedi.
2. Fizikahq jumis islegende jurek islewinin basqanliw procesin tartibi menen korsetin:
A - jiirektin qisqariw kushi ham qisqanw tezligi artadi, В - buyrek usti bezinin
adrenalin islep shigariwi kusheyedi, D - bulshiq etler kislorod ham aziqliq zatlar
menen kobirek tamiyinlenedi, E - simpatikahq nervier arqali nerv impulsleri jurekke
baradi, F - qan tamirlarina kobirek qan aydaladi.

Oylap juwap berin:

Ne sebepten jiirek waqti-waqti menen qisqanp qandi aydawina qaramastan, tamir-

larda qan uzliksiz agip turadi?

66
 22-§. Tamirlardan qan ketkende birinshi
jardem korsetiw
Qan ketiwinin organizmge tasiri. Adam tam irlarinda 5 lirge jaqin qan agip
turadi. Qan tam irlan jaraqatlamp, kop qan jogaltqanda qan basim i tusip ketedi.
Miy, jurek ham barliq organlardin kislorod penen tamiyinleniwi buzilip, adam
omiri ushin qawip tuwiladi. Adam 2-2,5 litrden kobirek qan jogaltqanda olip
qaladi. Asirese, arteriyalar ham iri venalardan
qan ketiwi juda qawipli bolip, oz w aqtinda shara
korilmese olimge alip keliwi mumkin.
Kapillyarlardan qan ketiw. Kapillyardan qan
ketiwi salistirmali turde kop ushiraydi (43-suwret).
Terinin kushsiz jaraqat alsa, kapillyardan qan
ketedi. Jaraqatlangan kapillyarlardan qan aste
agip turadi. Sonin ushin qan ketiwin toqtatiw
onsha qiyinliq tuwdirmaydi. Kapillyardan qan
ketkende jaraqatlangan orin juwilip, yod eritpesi 43-suwreL Qol ham ayaqtan
m enen ziyansizlantinladi. Son taza bint penen qan ketiwin toqtatiw ushin
baylap qoyiladi. islenetugin buyimlar:
Bazida m urin diywalindagi mayda kapillyarlar 1 - rezina baw, 2 - qayis,
jaraqatlamp, m urm nan qan aga baslaydi. Bunday 3 - bint, 4 - oramal.
jagdayda m urindi suwiq suwda juwip, jaraqatlan­
gan m urin ustine suwiq suwga batirilgan siilgi qoyiladi. Suwiq suw kapillyarlar
nayin taraytip, qan agiwin asteletedi. M urm nan qan ketiw sebebin amqlaw ushin
shipakerge xabarlasiw kerek.
Venalardan qan ketiw. Kopshilik venalardagi qan basim i ham qanm n agiw
tezligi kapillyarga qaraganda birqansha joqari boladi. Qan ketiwi kapillyarlarga
salistirganda qan agiwi joqari bolgan venalardajuz beredi. Sol sebepli jaraqatlangan
orin qan uyiwdan payda bolatugin qan laxtasi juw ilip ketip, adam qisqa waqit
ishinde kop qan jogaltiw i mumkin. Kishilew venalar jaraqatlanganda jaraqatlangan
tam ir qisip baylamp, nawqas emlewxanaga jiberiledi. Iri venalar jaraqatlanganda
da arteriyalar jaraqanlanganda islenetugin ilajlar qollamladi.
Arteriyalardan qan ketiwi. A rteriyalarda basim joqari bolgam ushin qan
jaraqatlangan tam irdan fantan bolip atilip shiga baslaydi. Sonin ushin arteriyalardan
qan ketiwi om ir ushin ulken qawip tuwdiradi. Arteriyalardan qan ketiwin toqtatiw

67
 44-swwreU Venadan (joqargi qatar) ham artenyalardan (tomengi qatar) qan
ketiwin toqtatiw.

ushin qan ta m in jaraqatlangan jerden joqariraqtan barm aq penen basip tunp,

bul oringa rezina, bint yaki basqa materialdan islengen qawizsha qoyiladi. Teri
jaraqatlanbawi ushin qawizsha ustine bint yaki basqa material oraladi. Tawar
arasina tayaqsha kirgizilip, qawizsha qan toqtagansha buraladi (44-siiwret). Son
tayaqsha bint penen qawizshaga oraladi ham jaraqatlangan orm baylap qoyiladi.
Nawqas tez emlewxanaga jiberiledi. Qawizsha 2 saattan artiq turm aw i kerek.
Bolmasa qol yaki ayaqtin qawizshadan tomengi bolegindegi toqimalar jansizlamp,
islemey qaliwi mumkin. Sonin ushin 2 saat otkennen keyin qawizsha jansizlam p
qalgan qan tam in janlanam an degenshe biraz bosatip turilip, keyin jane qisip
baylap qoyiladi.
Qol yaki ayaq arteriyalarm an qan ketiwin qol yaki ayaqti qatti bugiw arqali
da toqtatiwga boladi. Bunin ushin bugiletugin buwinga domalaqlangan bint yaki
paxta qoyilip, ayaq yaki qol bugilgen turinde baylap qoyiladi.
Ish k i qan ketiw jiida qawipli bolip, qarin ham kokirek quwisligi, asqazan,
ishek, bas qutisi yaki basqa organlar menen baylamsli boliwi mumkin. Ishki
organlarga qan ketiwde adam nin reni agaradi, ustirtin dem aladi, tam ir u n w i
astelesedi ham kushsizlenedi. Bunday jagdaylarda darhal tez jardem shaqiriw
kerek. Shipaker kelgenshe nawqasti jatqizilgan yaki otirgan halatta tinish qaldiriw
kerek. Qan ketiwi guman etilgen je r (qarin, kokirek quwisligi yaki bas) ustine
muz, qar yaki suwiq suw quyilgan politilen qalta qoyiladi.
68
 Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:
1. Kapillyardan qan ketkende islenetugm ilajlardi tartibi menen jazin: A - bint pe-
nen qisip baylanadi, В - jaraqatlangan onn juwiladi, D - yod eritpesi menen
ziyansizlantinladi.
2. Murmnan qan ketkende islenetugm ilajlardi tartibi menen jazin: A - qan ketiw
sebibin amqlaw ushin emlewxanaga jiberiledi, В - ustine suwiq suwga batinlgan
sulgi qoyiladi, D - murin suwiq suwda juwiladi.
3. Venalar jaraqatlanganda koriletugin ilajlardi tartibi menen jazin: A - iri venalar
jaraqatlanganda qawizsha qoyiladi, В - qan agiwi kapillyarlarga qaraganda kushli
bolgan venalarda jiiz beredi, D - kishilew venalar jaraqatlanganda tamir qisip
baylanadi.
Oylap juwap berin:
1. Arteriya qan tamirlan vena qan tamirlarina qaraganda organizmde birqansha terende
jaylasqani organizm ushin qanday ahmiyeti bar?
2. Ne sebepten arteriyalardan qandi toqtatiw ushin qawizsha jaraqatlangan orinnan
joqariraqqa qoyiladi.

2-laboratoriyaliq shimgiw
Fizikaliq shinigiwlardin jurek-qan tamir sistemasina tasiri.
Kerekli uskene: sekundomerli saat.
Jumisti orinlaw tartibi:
- oqiwshidan partada 5 m inut tim sh otirip, dem aliwi soraladi;
- oqiwshilar bilektin bas barm agi tarepindegi arteriya tam irin tabadi;
- oqitiwshi korsetkeni boyinsha barliq oqiwshilar otirgan halinda bir minut
dawaminda tam ir uriw in sanaydi;
- tap usi tapsirm a oqiwshilar turgan jagdayda da takirarlanadi;
- oqitiwshi korsetpesi boyinsha oqiwshilar 30 sekund dawaminda 20 ret otirip-
tu n w shimgiwin isleydi;
- oqiwshilar bas barm ag m enen arteriya tam irin tabadi, tam ir uriw in sanaydi
ham alingan sanlar tomendegi kestege jaziladi:

Bir minut dawaminda tamir unwi sani

Oqiwshinin ati ham 20 ret otinpturgannan
Timsh otirgan halinda Tik turganda
familiyasi keyin
 VI BAP. DEM ALIW SISTEMASI

23-§. Dem aliw organlannin duzilisi

Dem aliwdin ham onih ahmiyeti. Dem aliw adam nin sirtqi ortaliqtan kislorod
alip, karbonat angidrid shiganw inan ibarat. Kislorod tasirinde kletkalardagi
organikaliq zatlar suw ham karbonat angidridge bolinip, kop mugdarda energiya
ajiralip shigadi. Suw ham karbonat angidrid bolip shigariw dem aliw organlan
arqali shiganlip, energiya organlardin islewi, kletkalardin kobeyiwi ham osiwi
ushin jumsaladi.
Dem aliw sistemasi hawa otkiziwshi jollar (murin quwisligi, komekey, jutqin-
shaq, kegirdek, bronxlar) ham gazler almasiw orgam - okpeden ibarat (45-suwret).
Murin bosligi. M urin bosligi suyek ham shemirshek penen shep ham oh
bolimge bolingen. Bosliq diywalmdagi iyrek tarizli jollar onm betin keneytedi.
M urin bosligi diywali ishki tegis perde menen qaplangan. Ishki tegis perdede juda
kop tukler, bezler, kapillyar qan tam irlan ham nerv talshiqlan boladi. Tukler dem
alinip atirgan hawadagi shah bolekshelerin uslap qaladi. Bezier islep shigaratugin

11

45-suwret. Dem aliw organlan: 1 - jutqinshaq, 2 - komekey, 3 - kegirdek, 4 - okpe, 5 -

munn bosligi, 6 - komekey usti shemirshegi, 7 - plevra perdesi, 8 - bronxlar, 9 - diafragma,
10 - alveolalar, 11 - qan tamirlan, 12 - okpe bronxlan, 13 - alveola kapillyarlan.
70
jabisqaq suyiqliq mikroblardi tazalaydi. Dem alganda m urin bosliginan otip atirgan
hawa lzgarlanadi ham jiliydi.
Komekey. Hawa m u n n bosliginan jutqinshaq arqali komekeyge otedi. Komekey
diywali bulshiq etleri birneshe shemirshekten turadi. Jutiniw w aqtm da komekey
jolin komekey usti shemirshegi jawadi. Komekeydin ishki diywalinda jaylasqan
shemirshekler ortasinda dawis baylam lan jaylasqan. Baylamlar arasindagi tesik
dawis tesigi delinedi. Dem shigarilganda dawis tesiklerinen otetugm hawa dawis
baylam larin terbetip dawis payda etedi. Dawis tesigi adam soylemey turganda
ken ashilip, sibirlap soyleskende - yarim ashiq, balent dawista soyleskende yaki
r
qosiq aytip atirganda derlik jaw iq boladi. Okpeden shigip atirgan hawa dawis
baylam larina tiyip, olardi terbetkende dawis payda boladi (46-suwret).
Dawistin balentligi dawis baylanlarim n uzinligina baylamsli. Dawis baylam lan
qansha kelte bolsa, olardin terbeliwi sam sonsha kop, yagmy dawis tembri balent
boladi. Hayallar ham balalardin dawis baylamlari, er adam lardikine qaraganda
kelte, terbeliw sam kop, dawis tembri bolsa jo q a n boladi.
Dawistin manili soylewge aylaniwi. A dam m n dawis baylam lan bir sekundta
80 nen 10 000 retke shekem terbeliwi mum kin. Dawis erinler, til ham astingi jaq
jagdaym in ozgeriwi tasirinde awiz, komekey, m urin bosligmda m anili soylewge
aylanadi. Harbir adam m n ozine tan dawisi awiz quwisligi, m urin bosligi, jutqinshaq
ham gewek bas suykleri, galbir tarizli suyekleri (manlay, joqargi jaq)nin duzilisine

46-suwret Dawis baylamlan

ham soylewdin payda boliw
jagdayi:
A - dawis baylamlannin
jagdayi; a - soylemey
turganda, b - soylesip
atirganda, d - sibirlasip
soylesip atirganda: 1 - dawis
baylamlan, 2 - dawis sanlagi,
В - soylew payda bolganmda
qatnasatugin organlar:
1 - munn quwisligi, 2 - awiz
qusiligi, 3 - erinler, 4 - til,
5 - tisler, 6 - jutqmshaq,
7 - komekey.
71
baylamsli. Dawis arqali adam oz ishki sezim lerin bildire aladi. Dawis perdeleri
ospirim lik dawirinde ul balalarda qiz balalarga qaraganda kobirek oskeni ushin
olardin dawisi irilenip shigadi.
Joqan dawista soylew dawis perdelerin zoriqtiradi. Somn ushin jo q a n dawista
soyleytugin adam m n dawisi turpayilasadi yaki jogalip qaladi. Sibirlap soyleskende
dawis perdeleri zoriqpaydi. Dem aliw jo llan m n sozilmali ayazlawinda, shegiw
ham spirtli ishimliklerdi tez-tez ishiw de dawis perdelerinin ziyanlam wina alip
keledi. Kop shegetugin ham ishetugin adam m n dawisi buwilip shigadi.
Kegirdek ham bronxlar. Kegirdek komekeydin dawami bolip, omn aldingi
diywali yarim halqa shemirshekten, arqa diywali qizil oneshke jabisip turatugin
jum saq toqimadan ibarat. Jum saq toqima jutilgan awqatti qizil oneshten otiwine
kesent etpeydi. Kegirdek eki bronxqa bolinip, okpege kiredi. Bronxlar da
kegirdekke uqsas yarim halqa naydan ibarat.
Okpeler. Bronxlar okpege kirgennen son, izbe-iz shaqalamp, kop marte
jiiiishke nayshalardi payda etedi. Nayshalar ushi juqa diywalli mayda qaltashalar -
alveolalar menen tamamlanadi. Alveolalar diywali bir qabat epiteliy kletkalarinan
ibarat bolip, mayda kapillyarlar tori m enen qaplangan.
Okpeler kokirek quwisligin toltirip turadi. Eki okpede 750 m ln atirapinda
alveolalar boladi. Olardin uliw m a beti 100 m 2 qa ten. Okpeler biriktiriw shi toqima
eki qabatli plevra menen qaplangan. Plevralardm sirtqi qabati kokirek quwisligi
diywalin ishki tarepten qaplap aladi. O nin astindagi ishki plevra perdesi bolsa,
okpeni orap turadi.
Dem aliw hareketleri. Okpedegi hawanin turaqli almasip turiw i dem aliw
ham dem shiganw arqali iske asadi. Dem aliw ham dem shiganw din almasip
tu n w i uzinsha miyde jaylasqan dem aliw orayi tarepinen basqarilip tunladi. Dem
aliw oraymda ritm ikaliq tiirde payda bolip turatugin nerv impulsleri nervier arqali
qabirgalar araligi ham diafragma bulshiq etlerine jetkeriledi. N erv impulsleri
tasirinde bul bulshiq etler qisqarip, dem aliw yaki dem shigariw ju z beredi.
Dem aliwda sirtqi qabirgalar araliq ham kokirek diafragmasi bulshiq etleri
qisqarip, qabirgalar koteriliwi natiyjesinde kokirek quwisligi keneyip, ondagi basim
hawa basim ina qaraganda tomenleydi (47-suwret). Kokirek quwisligi menen birge
okpe de keneyip, alveolalardagi basim paseyiwi menen hawa okpege sorip alinadi.
Son sirtqi qabirgalar araliq ham diafragm a bulshiq etleri keneyip, ishki qabirgalar
araliq bulshiq etleri qisqaradi. Qabirgalar tomenge tartilip, digrafma perdesi qarin
quwisligina salbirap tusedi. Kokirek quwisliginm kolemi kishireyip, ondagi basim

72
 47-suwret Dem aliw ham dem shiganw hareketlennde kokirek quwisligi ham
diafragmamn jagdayi: a - dem aliw, b, d - dem shiganw; 1 - diafragma,
2 - qabirgalar araliq bulshiq etleri.

atmosfera basim inan jo q a n bolip qaladi. Hawa alveolalardan dem aliw jollarina
qisip shiganladi, yagm y dem shiganw ju z beredi.
Dem aliw ham dem shiganw usi tartipte almasip turadi. Adam tinish otirganda
bir m inutta 16-18 ret dem alip, dem shigaradi. Hareketlengende yaki fizikaliq
jum is islegende dem aliw tezlesedi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juw aplannizdi tekserip korin:

1. Dem aliw organlann izbe-izligin duns jaylastinn: A - kegirdek, В - komekey, D -

murin bosligi, E - alveolalar, F - okpe, G - bronxlar, H -jutqmshaq.
2. Dem aliw organlarina duns keletugin duzilisi boyinsha belgilerin juplap jazin: A -
komekey, В - murin bosligi, D - okpeler, E - kegirdek, F - bronxlar, H - tamaq;
1 - ishki diywalinda shemirshekler arasinda dawis perdeleri jaylasqan, 2 - eki qabat
plevra menen qaplangan, 3 - suyek ham shemirshek, tosiq penen ekige bolingen, 4
- ogan murin bosligi, jutqmshaq ham tamaq joli ashiladi, 5 - jiida kop nayshalardi
payda etedi, 6 - aldingi diywali yanm halqa shemirshekten, arqa diywali jumsaq
toqimadan ibarat.
3. Dem aliw organlan ham olarga saykes keletugin tiisiniklerdi juplap jazin: A -
okpelerdin uliwma beti, В - harbir okpede alveolalar sam, D - bronxlar, E - bronx
nayshalan, F - alveolalar; 1 - 300-350 min., 2 - ushi alveola menen tamamlanadi,
3 - 100 m*123,4 - juqa diywalli mayda qaltashalar, 5 - okpede nayshalardi payda etedi.

73
 Oylap juwap berin:

1. Harbir adam ozine tan dawis penen soyleydi. Sol sebepli adamdi onin dawisinan
ansat tamp aliwga boladi. Ne sebepten adamdi manissiz dawisinan ernes, al manili
soylewinen tamp aliwga boladi?
2. Kegirdek ham iri bronxlar diywali qalqan tarizli shemirshekler menen qaplangam
dem aliwda qanday ahmiyetke iye?

24-§. Okpeler ham toqimalarda gazler almasiwi

r
Okpenin tirishilik siyimligi. Adam tinish turganda bir ret dem alganda ham
dem shigarganda 500 m l hawa aladi ham sonsha hawa shigaradi. Bui dem aliw
hawasi delinedi. Adam teren dem alganda okpege jane 1500 m l hawa kiredi.
Bui qosimsha hawa delinedi. Adam tinish dem shigargannan son, teren dem
r
shigarganda 1500 m l hawa shigariwi mumkin. Bui rezerv hawa delinedi. Okpeden
shigatugin hawam n en kop m ugdan, yagmy dem aliw, rezerv dem aliw ham
r
dem shigariw hawasi birge okpenin tirishilik siyimhgin quraydi. Adette, okpenin
tirishilik siyimligi 3500 m l ten boladi.
Okpenin tirishilik siyimligi spirometr jardem inde olshenedi. Sport penen
shugillanatugin fizikaliq shmiqqan adam okpesinin tirishilik siyimligi 7000-7500
m l ge jetedi. Hayallar okpesinin tirishilik siyimligi er adam lardikine qaraganda
az boladi. Adam teren dem shigargannan son da onin okpesinde jane 1200 m l ge
jaqin hawa qaladi. Bui qaldiq hawa delinedi. O m okpeden shiganw ga bolmaydi.
Sonin ushin okpe suwdan jenil bolip, shokpeydi.
Adam tinish turganda 1 m inut dawaminda 8 -9 litr hawa alip, sonsha hawa
shigaradi. Bui mugdar okpenin m inuthq dem aliw kolemi, yagmy окре ventilaciyasi
bolip esaplanadi.
Okpenin tirishilik siyimligi organizm m n fizikaliq rawajlamwi ham shimgiwi
menen baylamsli bolip, adam tuw ilgannan keyin erjetkenshe 45 retke shekem
artadi.
Okpede gaz almasiwi. Dem alganda okpege otetugin hawa quram inda 20,94 %
kislorod, 79,3 % azot, 0,03 % karbonat angidrid, juda az mugdarda suw puw lan
ham inert gazleri boladi. Dem shigarilganda okpeden shiqqan hawada kislorod
azayip 16,3 % ti, karbonat angidrid mugdari kobeyip 4 % ti, azot 79,7 % ti quraydi,
suw puwlari mugdari da artadi. Biraq, basqa gazler mugdari ozgermeydi. Dem
74
 48-suwret Окре (a) ham toqimalarda
(6) gaz almasiw sxemasi: 1 - vena qam,
2 - arteriya qam, 3 - kletkalar, 4 - okpe
torsiqshasi (alveola), 5 - kapillyar.

shigargan hawada kislorod mugdari

azayip, karbonat angidrid m ugdarim n
kobeyiwi okpe alveolalari menen qan
ortasindagi gaz almasiwina baylamsli
(48-suwret).
Okpe alveolalarma kirgen hawadagi kislorod koncentraciyasi alveolalardagiga
qaraganda joqari, karbonat angidrid bolsa tomen bolgam ushin karbonat angidrid
kapillyarlardagi qannan alveolalar quwisligina, kislorod bolsa, kerisinshe alveola-
lardan qanga otedi. Karbonat angidrid dem aliw jo llan arqali okpeden shigip ketedi.
Kislorod bolsa eritrocitlerdegi gemoglobin m enen birigip, jurektin shep bolimine
r
otedi. Okpede gazler almasiwi natiyjesinde vena qam karbonat angidridtan azat
bolip, kislorodqa bayiydi, yagm y oksidlenedi. B unin natiyjesinde vena qam arteriya
qanina aylanadi.
Toqimalarda gazler almasiwi. Kislorod penen toyingan qan shep jiirek
qarinshasman shigatugin arteriyalar arqali organlarga baradi. Toqima suyiqliginda
kislorod koncentraciyasi qandagiga qaraganda tomen, karbonat angidrid kon-
sentraciyasi bolsa joqari boladi. Sonin ushin organlardagi kapillyarlar qandi
toqimalarga jetkizip beredi, karbonat angidrid gazi bolsa kletkalardan qanga
otedi. Toqimalardagi gazler almasiwinan qanda kislorod mugdari azayip, karbonat
angidrid mugdari artadi, yagmy arteriya qam vena qanina aylanadi.
Jasalma dem aldinw. Adam suwga shokkende, iyis gazinen zaharlengende,
elektr toki yaki jasin urganda dem aliw oraylarmih jum isi buzilip, dem aliw toqtap
qaliwi mumkin. Bunday jagdayda birinshi jardem beriw jasalm a dem beriwden
ibarat.
Suwga shokken adamdi jasalm a dem aldinw ushin om n okpesi ham dem aliw
jollarm a otken suwdi tezirek shiganp jiberiw kerek. Bunin ushin qutqanw shi
adam bir ayaqta dizerlegen halda ekinshi ayagi sam ustine shokken adamdi qam i
m enen jatqizadi (49-suwret). O m n basi ham denesinin aldingi bolegi tomenge
salbirap turadi. Q utqanw shi omn awzin aship, arqasina qoli menen un p , dem aliw

к 75
 49-siiwret Shokken adamga birinshi jardem korsetiw:
a - dem aliw jolinan suwdi shiganw; b - jasalma dem beriw.

jollarindagi suwdi shigaradi. Sonnan keyin shokken adam jatqanladi. Q utqanw shi
om n awzi yaki m urni arqali hawa upleydi. Hawa juberiw bir m inutta shama menen
16 ret takirarlanadi.
Shokken adam m n koz qarashigi tarayip, terisine qizilliq ju w in w i ham tam ir
uriw im n tikleniwi, om n ozine kelgenin bildiredi. Sonnan keyin nawqasqa issi shay
beriledi. Om korpege orap, emlewxanaga jiberiledi.
Iyis gazi gemoglobinge kislorodqa qaraganda 300 ese tezirek birigedi. Sonin
ushin hawada az mugdarda bolganm n ozinde iyis gazi gemoglobinge birigip alip,
kislorodtm qanga otiwine tosqinliq etedi. Bunin aqibetinde organizmde kislorod
jetispewshiligi payda bolip, organlar ham toqim alardin jum isi buziladi, yagmy
gazden zaharleniw ju z beredi. Zaharlengen adam m n basi aw inydi, kewli aymydi.
01 esten tamwi, hatte olip qaliwi da mumkin.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Dem aliwda juz beretugin proceslerdi tartibi menen jazin: A - Kokirek quwisliginda
basim paseyedi, В - qabirgalar araliq ham diafragma bulshiq etleri qisqaradi, D -
hawa okpege sonladi, E - qabirgalar ham diafragma koteriledi, F - kokirek quwisligi
ham okpe keneyedi, G - alveolalarda basim kemeyedi, H - dem aliw oraylarinda
nerv impulsleri payda boladi.

76
2. Dem shigarganda jiiz beretugin proceslerdi tartibi menen korsetin: A - kokirek
quwisligi kishireyip, ondagi basim artadi, В - qabirgalar tomenge tartilip, diafragma
qarin quwisligina salbirap tiisedi, D - ishki qabirgalar araliq bulshiq etleri qisqaradi,
E - hawa alveolalardan qisip shigariladi, F - sirtqi qabirgalar araliq ham diafragma
bulshiq etleri keneyedi.

Maselelerdi sheshin:
1. 1 g gemoglobin 1,34 ml kislorodti qamtip aladi. 100 ml qanda 15 g gemoglobin
bolsa, onda bir litr qan qansha kislorodti qamtip aliwi miimkin?
2. Bala 10 minut dawaminda 30 shardi hawa menen liplegen. Eger omn okpesi tirishilik
siyimligi normaga jaqm bolsa, omn okpesi arqali 10 minutta qansha hawa otken?

Oylap juwap berin:

1. Adam awqatsiz bir ayday, suwsiz bir haptedey, kislorodsiz ban-jogi 10-20 minut
jasawi mumkin. Bunin sebebi nede?
2. Bir sutkada okpe arqali 1700 litr qan otedi. Qan organizm massasinin 7 % in
quraydi. Eger oqiwshi denesinin massasi 50 kg bolsa, qan omn okpesi arqali neshe
ret otedi?

25-§. Dem aliwdin basqariliwi, dem aliw

organlan kesellikleri
Dem aliwdin basqariliwi. Dem aliw ham dem shiganw hareketlerin bas
miydin uzinsha m iy boliminde jaylasqan dem aliw orayi basqarip turadi. Dem
aliw orayinda turaqli payda bolip turatugin nerv impulsleri nervier arqali dem aliw
bulshiq etlerine baradi. Bulshiq etler qisqariwi esabinan kokirek quwisligi keneyip,
dem aliw yaki dem shiganw jiiz beredi.
Adam oz lqtiyan menen dem aliw hareketleri tezligi ham terenligin ozgertiwi,
yagm y dem aliwdi tezlestiriwi yaki asteletiwi, dem aliwdi toqtatip tunw i, teren dem
aliwi yaki dstirtin dem aliwi miimkin. Dem aliw ham dem shiganw hareketlerinin
lqtiyarh basqariliwi bas m iy ulken y an m sharm in qabiq bolegine baylamsli.
Dem aliw uzinsha miyde jaylasqan nerv orayi tarepinen de basqanlip tunladi.
Bui oraydin kletkalan onnan agip otetugin qandagi karbonat angidrid mugdarm a

77
ote seziwshen boladi. Sol sebepli jaqsilap samallatip tunlm agan bolmede otirgan
adamda dem ahw chastotasi 2 ese ham hatte onnan da kobirek asip ketiwi mumkin.
Sebebi, im arat ishindegi hawada karbonat angidrid gazinin artiwi qanda da bul
gaz m ugdarim n artiw ina ahp keledi. Bunday qan dem aliw orayinan agip otip
atirganda, ondagi karbonat angidrid tasirinde orayliq nerv kletkalarinda qozgaliw
ju z beredi. N erv impulsleri bulshiq etlerge banp, dem aliw tezligin asiradi ham
dem aliwdi terenlestiredi. Bul jagday karbonat angidrid gazinin qannan shiganlip
jiberiliwine m um kinshilik beredi.
Dem ahw refleksleri nerv om i, dem ahw orayi arqali otedi. O rganizm nin
fiziologiyaliq halati fizikaliq jum is, uyqi, dene tem peraturasm in ozgeriwi menen
dem aliw tezligi ham terenligi reflektor tarizinde ozgerip turadi. Eh apiwayi
dem aliw reflekslerine joteliw ham tushkiriw di misal etip keltiriwimizge boladi.
M uringa shah yaki otkir iyisli zatlar tuskende, m urin bosligi ishki tegis perdesinde
jaylasqan receptorlarda payda bolgan nerv impulsleri dem aliw orayina ham onnan
dem shiganw bulshiq etlerine jetkeriledi. Bulshiq etler kushli qisqanp, kokirek
quwisligi keskin qisiliwi sebepli hawa okpeden m urin tesikleri arqali atilip shigadi.
Natiyjede qorgaw refleksi yagmy tushkiriw ju z beredi. Tushkirgende m urin
bosligmda tusken boleksheler shigip ketedi. Gripp bolganda da m urin bosliginda
toplamp qalgan jabisqaq tushkiriw refleksin payda etedi.
Joteliw dem aliw jolinin tomengi bolimleri - komekey, kegirdek, bronxlardagi
receptorlarda payda bolatugin qozdinw lar menen baylamsli.
Dem aliwdin gumoral basqanliwi. Jaqsi samallatilmagan xanada otirgan yaki
fizikaliq jum is islegen adam qaninda karbonat angidrid m ugdan kobeyedi. Karbonat
angidrid tasirinde dem aliw orayinda qozdinw lar kusheyedi. Q ozdinw lar nervier
arqali dem aliw bulshiq etlerine tarqalip, dem aliwdi tezletedi ham terenlestiredi.
Dem aliw organlan kesellikleri. Hawada shah boleksheleri m enen birge
kesellik payda etetugin m ikroorganizm ler de bar. Olar dem aliw jo llan silekeyli
perdesinde tez kobeyip, rinit, gripp, angina, difteriya, okpe tuberkulyozi siyaqli
infekciyali keselliklerge sebep boliwi mumkin.
Rinit - m urin ishki tegis perdesi ayazlawi ken tarqalgan. Nawqastm m urnm an
suw agadi, m urm arqali dem aliwi qiyinlasip, tez-tez tushkiredi.
Gripp keselligin viruslar payda etedi. Gripp virusi nawqastm m urnm an agip
turatugin silekeyli zattan, jotelgende bolinip shigatugin qaqingi ham tupiriginde
boladi. Nawqas tushkirgende ham jotelgende kozge korinbeytugin millionlagan

78
tam shi boleksheleri hawaga tarqaladi. Infekciya hawa arqali saw adam dem aliw
jollarm a tuskende gripp jugiw i miimkin.
Gripp juda tez tarqalatugm tam shi infekciyali kesellik bolip esaplanadi. Sol
sebepli nawqas adam nin jum isqa banw i, adam lar jiynalgan jerler, karxanalar, oqiw
orinlarina banw i ham shimgiwlarga qatnasiwma ruqsat etilmeydi. Gripp penen
awirgan adam basqalar menen soyleskende awzi ham m urnin tort qabat siyleden
tigilgen m aska menen jaw ip aliwi kerek.
Okpe tuberkulyozi. Kesellikti tuberkuyoz tayaqshalan qozgaydi. Infekciya
kobinese okpeni ziyanlaydi. Bunda nawqastin qoltigi astindagi ham moynindagi
limfa bezleri isinedi, ol jotelgende qaqiriq shigadi. Tuberkulyoz tayaqshalan
nawqastin silekeyi ham qaqinginda kop boladi. Infekciya dem alingan hawada,
sulgi, ldis, kiyim ham nawqas paydalangan basqa buyim larda boliwi yaki ol
jotelgende hawaga otip, basqalarga jugiw i mumkin. Izgar, quyash n u n tuspeytugm
jerlerde tuberkulyoz m ikroblan uzaq waqit dawaminda oz hareketshenligin
joytpaydi. Jaqsi awqatlanbaw organizm im m unitet sistemasi jum isin tomenletip,
om kesellikke qarsiligin kemeytedi.
Allergiya kesellikleri. Organizm nin qorshagan ortaliqtagi ayirim zatlarga
tasirshenliginin keskin artip ketiwi allergiyaga sebep boladi. Allergiya gul shani
yaki uy shani jutqinshaqqa urganda, yaki har turli iyisli zatlar tasirinde payda
bolatugm dem qisiw (astma), ayirim awqatlar tasirinde payda bolatugin eshek jem i
m isal bola aladi. Allergiyaliq keselliklerdin aldin aliw ushin allergiyam qozgatiwshi
zatlardin organizmge tusiwine jol qoymaw ham organizmdi shim qtinw kerek.

50-suwret Shekpeytugm (shepte) ham shegiwshi (onda) adam okpesi.

 Shegiwdin dem aliw organlarina tasiri. Temeki tutini quram inda nikotin, iyis
gazi, sinil, sionid kislota, benzopiren, qurim siyaqli organizm ushin jiida zaharli
ush m innan ziyat zatlar bar. Shegiwde bul zatlar awiz bosligi, dem aliw jo llan ham
okpe alveolalari silekeyli perdesine otip, olardi ziyanlaydi (50-suwret). Natiyjede
silekeyli perdenin qorgaw funkciyasi paseyedi, okpe alveolalari ham qan tam irlan
elastikligi kemeyiwi ham okpenin kolemi kishireyiwi sebepli qanm n hareketleniwi
qiyinlasadi. Bunnan tisqari, tutin quram inda iyis gazi gemoglobin menen birigip,
qanm n kislorod tasiwina tosqinliq etedi.
Temeki quramindagi zatlar rak keselligin payda etiwi amqlangan. Xaliqaraliq
D en sawliqti Saqlaw Sholkeminin m agliwm atlarm a qaraganda, har jili dunyada
2,5 millionga jaqin adam shegiw sebepli dunyadan koz jum adi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tushkiriwde nerv impulsleri otetugin organlarin tartibi menen jazin: A - dem aliw
orayi, В - dem shiganw bulshiq etleri, D - receptorlar, E - hareketlendiriwshi
nervier, F - seziwshi nervier, G - kushli dem shigariw.
2. Jasalma dem beriw ilajlarin tartibi menen jazin: A - issi shay berilip, emlewxanaga
jiberiledi, D - awzin aship, arqasina qol menen unladi, E - awzi yaki murni arqali
hawa uplenedi, F - om ayaq sam dstine qarm menen jatqiziladi, G - arqasina
jatqiziladi, H - dem aliw jollarinan suw shigariladi, J - koz qarashigi tarayip,
terisine qizilliq juwinwi omn ozine kelgenin bildiredi.

Maselelerdi sheshin:
1. Adam harbir dem aliwda 500 cm3 hawam okpesinen shigaradi. Dem alingan hawada
21%, dem shiganlgan hawada 16 % kislorod boladi. Eger klasta 40 oqiwshi bolsa, bir
sabaq dawaminda (40 minut) harbir oqiwshi 1 minutta 18 retten dem algan bolsa,
harbir oqiwshi ham klastagi barliq oqiwshilar dem algan kislorod kolemin esaplap
shigin.
2. Bir litr hawada 210 cm3 kislorod bar. Adam 1 minutta 6 litr kislorod qabillaydi.
8 saatliq jumis kuninde omn okpesi arqali qansha hawa otedi?

Oylap juwap berin:

1. Iyis gazi kislorodqa qaraganda gemoglobinge 300 ese tezirek birigedi. Ne sebepten
iyis gazi menen zaharlengen adammn basi qatti awiradi?
2. Uplew tez-tez ham teren dem aliwdan ibarat. Ne sebepten shardi uplep isiriw menen
shugillangan adamda qisqa muddetli terbeliw ham bas aylamwi, hatte esten tamw
belgileri payda boladi?
3. Adette, kop shegetugin adamlar kop joteletugmin qalay tiisindiriwge boladi?

3-laboratoriya shimgiwi
1. Dem ahwda kokirek quwisligmin hareketin baqlaw.
Kerekli uskeneler ham asbaplar: sekundomerli saat, santimetrli olshew lentasi.
Jumisti orinlaw tdrtibi:
- oqiwshi kiyim inin belden joqarisin sheship, stulga otiradi;
- tim sh dem alip atirgan oqiwshinin kokirek quwisligi ham qarnim n halati, bir
m inutta dem aliw sam amqlanadi;
- oqiwshi om inan turip, tim sh halatta dem alganda ham dem shigarganda,
omn kokirek quwisligmin aylanasi arqa (suyektin astinan) ham aldingi (kokirek
bezi usti) tarepinen olshenedi;
- oqiwshi teren dem algam nda ham shigarganda kokirek quwisligmin aylanasi
olshenedi;
- tim sh dem alip turganda ham shigarganda, teren dem algam nda ham
shigargamnda kokirek quwisligi aylamsi ortasindagi pariq amqlanadi.
2. Dem menen shigatugin hawadagi karbonat angidridti aniqlaw.
Kerekli uskeler ham asbaplar: eki dana probirka, shiyshe naysha, paxta, distil-
lengen suw, hakli suw (1 stakan suwga 20-30 gr hak salip tayarlanadi).
Jumisti orinlaw tdrtibi:
- probirkam n birewine distillyaciyalangan suw, ekinshisine hakli suw quyilip,
shtativke jaylastinladi;
- tajiriybe otkeriwshi oqiwshi teren dem algannan keyin distillyaciyalangan
ham hakli suw salingan probirkalarga gezek penen upleydi;
- teren dem aliw ham uplew 8-10 ret qaytalanadi;
- probirkadagi hakli suwdin reni gM girtlenip qaliwi, distillyaciyalangan suw
reninin ozgermegeni baqlanadi;
- hakli suw reninin ozgeriwi, okpeden shigip atirgan hawa quramindagi
karbonat angidrid (C 0 2) tin hakli suw quram indagi kalciy siltisi Ca(OH)2
m enen birigip, hakli tas C aC 0 3 payda boliwi m enen tusindiriledi.

6 - Biologiya (Adam ham omn densawligi), 8-klass 81

 VII BAP. AS SINIRIW SISTEMASI

26-§. As siniriw sistemasi organlan

As siniriw sistemasi organlan. Aziqliq zatlardin tisler jardem inde mayda-
lamwi, ishekte fermentler tasirinde tarqaliwi ham ishek diywali arqali qanga
sonliw i as siniriw dep ataladi. As siniriw sistemasi organlan awiz quwisligi,
jutqinshaq, qizil onesh, asqazan, jinishke ham juw an ishekler ham tu w n ishekten
ibarat (51-suwret).
Awiz quwisligi. Awiz quwisligi - as siniriw kanalim n baslangish bolegi. Onda
til ham tisler jaylasqan. Til awqattin dam in amqlaw, om aralastinw ham tamaqqa
jiberiw, tisler bolsa awqatti maydalaw funkciyasin atqaradi. Awis quwisligina til
asti, jag asti ham qulaq aldi silekey bezlerinin joli ashiladi. Bunnan tisqari, awiz
quwisligi ham tildin silekeyli perdesinde
juda kop mayda silekey bezleri jaylasqan.
Tislerdin duzilisi. Tisler joqari ham
tomengi jaqlarda jaylasqan. Olar funk-
ciyasina qaray giirek(kesiwshi), qaziq,
ulken ham kishi aziw tislerden ibarat
(52-suwret). Tisler jaqlardagi tis alveola-
larinda jaylasqan. Adamda 32 turaqli
tisler, jas balalarda 20 sut tisleri boladi.
Tistin etten shigip turatugin koronkasi,
et ishindegi moyin bolimi, jaq oyigi -
alveolasi ishinde jaylasqan tam irlan

51-suwret As siniriw sistemasimn

duzilisi: 1 - awiz, 2 - jutqinshaq,
3 - bawir, 4 - 6 1 qaltasi, 5 - qurttarizli
osimshesi, 6 - silekey bezleri, 7 - qizil
onesh, 8 - asqazan, 9 - asqazan asti bezi,
10 - jinishke ishek, 11 - juwan ishek,
12 - tuwn ishek.
82
 52-suwret. Awiz quwisliginda tislerdin
jaylasiwi: 1 - gurek tisler, 2 - aziw tis,
3 - kishi aziw tisler, 4 - ulken aziw tisler,
5 - badamsha bezi, 6 - jumsaq tanlaydin
tili, 7 - tanlay, 8 - jutqmshaq, 9 - til,
10 —tomengi erin.
53-suwret. Tistin duzilisi:
1 - emal, 2 - dentin, 3 - pulpa,
4 - koronka, 5 - eti, 6 - tamir,
7 -jaq su y eg i.

boladi (53-suwret). Tis tam irim n ushqi bolegindegi tesik arqali tis bosligi - pulfaga
qan tam irlan ham nervier jaylasqan.
Tisler bir tam irli (gurek, kishi, qaziq tisler), eki ham ush tam irli (ulken aziw
tisler) boladi. Tis tam in tis oyigina periodont arqali bekkem birikken. Tistin
dentinnen ibarat koronkasi emal, tam iri - cement penen qaplangan. Emal 96 -
97 % m ineral (fosfor ham kalciy, azgana ftor) duzlardan, dentin 28 % organikaliq
ham 72 % m ineral (fosfor, kalciy, magniy, ftorli kaliy)dan turadi. Cementtin
quram i suyekke uqsaydi. Koronkasi formasina qaray gurek, qaziq, kishi ham ulken
aziw tislerinen ibarat. Gurek tislerdin koronkasi pana tarizli, tam in birew, qaziq
tisler koronkasi bolsa eki qirli boladi. Kishi aziw tisler koronkasi shaynaw betinde
birneshe bortigi boladi. Ulken aziw tisler koronkasi kub tarizli, shaynaw betinde
birneshe bortigi ham eki yaki ush tam iri boladi.
Gurek tisler joqari ham tomengi jaqlardin aldingi boleginde 4 ewden jaylasqan.
Olar keskir ushli bolip, awqatti tislep, uzip ahw ham aziqliq zatlardi qirip aliwga
jardem beredi. Gurek tislerden keyin jaqlardin eki tarepinde birewden otkir ushli

83
jalpaq qaziq tisler jaylasqan. Qaziq tisler jardem inde qatti awqathq zatlar uzip
alinadi ham maydalamladi. Qaziq tislerden key in jaqlardin har eki tarepinde
ekewden kishi aziw tis ham ushewden ulken aziw tisler jaylasqan. A ziw tisler
jardem inde awqat shaynalip, maydalamladi.
Jana tuwilgan balanih tisleri bolmaydi. Balaga birinshi sut tisleri shama menen
6 ayliqtan baslap shiga baslaydi. 7 -8 jaslarda sut tisleri turaqli tisler menen
almasadi. 10-12 jasqa kelip tisler almasiwi tamamlanadi. Aqil tisleri 18 jastan
keyin shigadi.
Tisler saw boliwi ushin birqansha gigiena qagiydalarma amel etiw kerek.
Asirese, tislerde goza yaki shangalaq shagiw, suyek yaki qatti konfetlardi shaynaw,
issi awqattan keyin birden suwiq suw yaki m uzqaym aq jewge bolmaydi. Tisler
araliginda qalatugin awqat qaldiqlari mikroblardin rawajlamwi ushin qolayli ortaliq
bolip esaplanadi. Awqat qaldiqlarman tazalaw ushin har kuni uyqilawdan aldin
tislerdi juwiw, awqattan son awizdi jilli suwda shayip turiw kerek. Tis shetkasin
sabin menen juwip, qaynagan suwda shayip turiw lazim. Gigiena qagiydalarma
amel qilinbasa, emal jelinip, tis kesellenedi.
Awqattin awiz quwisliginda ozgeriwi. Awiz quwisliginda awqat tisler jar­
deminde shaynaladi, silekey menen aralastinlip, awqat siniwge tayarlanadi.
Silekey bezleri sutka dawaminda 0,5 litrden 2 litrge shekem silekey islep shiga-
radi. Silekey siltili reakciyaga iye bolip, onm quram inda quramali uglevodlardi
maydalaytugin amilaza fermenti ham awiz quwisligi silekeyli perdesi ziyanlanganda
om tikleytugin lizocim zati bar.
Silekeydin bolip shigariliwi reflektor turde orinlanadi. Awqat quramindagi
zatlar til ham awiz quwisligi diywali receptorlarmda qozgalis payda etedi. Bui
qozgalis receptorlardan uzinsha miyde jaylasqan silekey bolip shigariw orayina, ol
jerden silekey bezlerine jetkeriledi. Bezier silekey islep shigara baslaydi. Silekey
awqatti korgende, onm iyisi tasirinde ham hatte awqat tuw rali oylaganda da
bolinip shigiwi mumkin. Shaynalip, silekey menen bolinip shiqqan awqat bolegi
til jardem inde jutqinshaqqa, onnan qizil oneshke otkeriledi (54-suwret). Awqat
jutilip atirganda komekey jolin komekey listi shemirshegi jawadi. Qizil onesh
diywalmdagi bulshiq etlerdin qisqariwi natiyjesinde awqat asqazan tarepke jilisadi.
Qizil onesh diywalmda jaylasqan bezler islep shigaratugin jabisqaq zati awqat
boleginin jilisiw ina jardem beredi.

84
 54-suwret Awqattin jutiliw
sxemasi: 1 - murin bosligi,
2 - jutqmshaq, 3 - awqat bolegi,
4 - komekey listi shemirshegi,
5 - qizil onesh, 6 - kegirdek.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. As siniriw sistemasi bolimlerin tartibi menen jazin: A - jinishke ishek, В - asqazan,
D - tuwri ishek, E - awiz quwisligi, F - qizil onesh, G - juwan ishek, H - jutqinshaq.
2. Awiz quwisliginda jaylasqan tisler ati ham olardin sanin juplap jazin: А - giirek,
В - lilken aziw, D - kishi aziw, E - qaziq; 1 - 12, 2 - 4, 3 - 8.
3. Tislerdin bolimleri ham olarga saykes belgilerdi juplap jazin: А - tamiri, В - moyini,
D - koronkasi, E - email, F - pulpasi; 1 - etten shigip turatugm bolegi, 2 - ishki
oyigi, 3 - jaq suyegi ketekshesine kirip turatugm bolegi, 4 - et orap turatugin bolegi,
5 - koronkani qaplap turadi.

Oylap juwap berin:

1. Ne sebepten qatqan nan apiwayi nanga qaraganda mazalilaw boladi?
2. Ne sebepten sumelek pisirgende undi biyday kok shobinin shiresi menen qarilip,
qaynatiladi?

27-§. As siniriw sistemasi organlannin duzilisi

ham funkciyasi
Asqazan. A sqazan qarin bosliginin joqansinda, diafragm a astinda jaylasqan.
О п т siyimligi ulken jastagi adam larda 2 litrden 2,5 litrge shekem boladi. Asqazan
diyw alim n silekeyli perdesinde asqazan shiresi bolinip shigaratugm juda kop mayda
bezler jaylasqan (55-siiwret). Asqazannin joqari - kardial, tomengi - pilorikaliq
ham shep tarepke keneygen denesi bar. A sqazan shiresi quram inda jabisqaq zat,
fermentler ham xlorid kislota boladi. Silekeyli zat asqazan diywalin m exanikahq
ziyanlaniwdan ham fermentler tasirinen qorgaydi. Fermentler awqat quramindagi
beloklar ham maylardi tarqatadi. Xlorid kislota mikroblardi ziyansizlandiradi ham
asqazan shiresi fermentleri jum isin aktivlestiredi. Awqat 4 -8 saattan son jinishke
ishekke otkiziledi.
Asqazan asti bezi aralas sekreciya bezi bolip, onm Langergans aralshasi dep
atalatugin kishi bolegi sekreciya bezi funkciyasin atqaradi. Qalgan bolegi bolsa
on eki barm aq ishek quwisliginda siniriw shiresin islep shigaradi. O nm shiresi
quram inda ishekdegi beloklar, maylar ham karbonsuwlardi tarqatatugin fermentler
boladi (55-suwret).
Bawir. Bawir qarin quwisligi joqansinda, on tarepte, qabirgalar dogalan
astinda jaylasqan. Bawir kletkalari ot suyiqligm islep shigaradi. Bui suyiqliq ot
qaltashasinda toplamp, arnawli kanalsha arqali on eki barm aqh ishekke quyiladi.
Ot suyiqligi maylardi emulciyalap, as siniriwin tezletedi. Bunnan tisqari, bawir
organizmdi har turli zaharli zatlardan qorgaydi. Bawir qandi filtrlep, aziqliq zatlar
menen qanga sonlatugin zaharli zatlardan tazalaydi.
Jinishke ishek. Jinishke ishek adam boyinan 3-4 ese uzin boladi. Onm
aldingi bolegi on eki barm aqli ishek delinedi. O n eki barm aqli ishektin uzinligi
12 qol barm aqlari kenligi - 25-30 cm ge jaqin boladi. Onm diametri ishektin
basqa bolimlerine qaraganda kenlew. On eki barm aqli ishekke asqazan asti bezi
ham baw irdin ot joli ashiladi. Jinishke ishektin juw an ishekke otetugin jerinde
kelte soqirishek jaylasqan. O nm keyingi boleginde jinishke qurt tarizli osimshe -

55-suwret. Asqazan, bawir, on eki

barmaq ishek, asqazan asti bezi:
1 - bawir, 2 - asqazan, 3 - qizil
onesh, 4 - ot qaltasi, 5 - ot qaltasi
joli, 6 - asqazan asti bezi,
7 - asqazan asti bezi joli, 8 - on eki
barmaqli ishek.
86
56-suwreL Jinishke ishekte awqattin siniwi: a ; b
a - jinishke ishek vorsinkalanmn diizilisi,
vorsinkalar arqali aziqliq zatlardin soriliwi;
b - 1 - bir qabatli epiteliy, 2 - qan tamirlan,
3 - vorsinka, 4 - limfa.

appendiks asilip turadi. Jinishke ishektin

silekeyli perdesinde jaylasqan ogada j
kop mayda bezler ishek shiresin islep
shigaradi. Ishek shiresi quram inda be- j
loklar, maylar, karbonsuwlardi mayda-
lawshi fermentler boladi. Jinishke ishektin ishki betinde mayda tukler - vorsinkalar
boladi (56-suwret). Vorsinkalar diywali bir qabat epiteliy kletkalarm an turadi.
Ishki boleginde qan ham lim fa tam irlan boladi. Fermentler tasirinde maydalangan
aziqliq zatlar vorsinkalar diywalinan qan ham limfaga sonladi. Jinishke ishek
silekeyli perdesinde ham soqir ishektin qurt tarizli osimshesinde koplegen limfa
tuyinleri jaylasqan. Limfa tuyinlerinde organizm immunitet sistemasimn tiykargi
quram i esaplangan antitelolar islep shigaradi.
Juwan ishektin funkciyasi. Awqattin sinbegen bolegi jinishke ishekten juw an
ishekke otedi. Juwan ishek diywalinda jabisqaq zat islep shigaratugin bezler kop
boladi. Ishektin bul boleginde koplegen bakteriyalar jasaydi. Olar qatnasinda
К vitam ini sintezlenedi, awqat qaldigindagi ayinm zatlan maydalanadi. Juwan
ishekte awqat qaldiginan suwdin tiykargi bolegi qanga sonlip, taslandi massasi
payda boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Asqazanga tiyisli elementler ham olardin funkciyasin juplap korsetin: A - asqazan

diywali bezleri, В - fermentler, D - jabisqaq zat, E - xlorid kislota; 1 - mikroblardi
ziyansizlandinw, fermentler jumisin aktivlestiriw, 2 - asqazan diywalimn
mexanikaliq tasiri, fermentlerden qorgaw, 3 - beloklar ham maylardi tarqatiw, 4 -
asqazan shiresin bolip shiganw.
2. Jinishke ishek bolekleri ham olardin funkciyasin juplap korsetin: A - asqazan
asti bezi, В - on eki barmaqli ishek, D - silekeyli perde bezleri, E - fermentler,

87
 F - vorsinkalar, G - lim fa tuyinleri; 1 - diywali arqali aziqliq zatlar qan ham
limfaga sonladi, 2 - antitelolar islep shigariladi, 3 - ogan asqazan asti bezi
ham baw ir jo b ashiladi, 4 - shiresi quram inda fermentler bar, 5 - belok, may,
karbonsuwlardi tarqatadi, 6 - ishek shiresin islep shigaradi.

Oylap juwap berin:

Asqazan ham ishek shiresi quraminda beloklardi maydalawshi fermentler bar.
Bunnan tisqan, asqazan shiresi quramindagi xlorid kislota toqimalardi jemiriw
qasiyetine iye. Eger sonday bolsa:
1. Asqazan diywalm payda etiwshi zatlar beloklardan ibarat. Onda ne ushin asqazan
shiresi asqazannin ozin sinirip jibermeydi?
2. Asqazan shiresi quramindagi maylardi tarqatiwshi fermentler bar. Onda ne ushin
maylar tiykarman ishekte sinedi?

28-§. As siniriwdin basqariliwi

Asqazanda as siniriw sistemasin uyreniw metodlan. As siniriw organlan
jum isin baqlaw im kam joq. Sol sebepli, uzaq waqitlar dawaminda as siniriw
procesleri haywanlardi jarip koriw arqali uyrenip kelingen. X IX asir ortalarm da
rus alimi V.A.Basov iytler asqazam na fistula quyiw arqali asqazan shiresi bolinip
shigiw m etodin jaratti. Biraq, bul usilda alingan asqazan shiresi awqat penen
aralasip ketkeni ushin omn quram in toliq uyreniwge m um kinshilik bolmadi.
Rus alimi I.RPavlov awqat penen aralaspagan taza asqazan shiresin aliw
m etodin islep shiqti. Bul metod asqazan shiresi quram i ham mugdarm amqlaw
ham organizmde shire bolinip shigiwin basqanw di uyreniw im kam n berdi. 01
asqazanga awqat tusip, shirege aralaspawi ushin qizil oneshti kesip fistula quydi
ham asqazannin kesilgen ushlarin sirtqa shiganp, terige tigip qoydi. Bunda awizga
tusken awqat qizil onesh arqali jane sirtqa shiganlgan, al taza asqazan shiresi bolsa
fistula arqali tam a baslagan. M ine usi jol m enen I.RPavlov asqazan shiresi tek
gana awqat jegende ernes, al awqatti korgende, iyisin sezgende yaki awqatlamwga
baylamsli basqa sebepler, maselen, svet jagilganda da bolinip shigiwin tusindirip
berdi. Em lewxanalarda asqazan ham ishek shiresin tekseriw, as siniriw organlan
jum isin dyreniwde zont jiberiw, rentgenoskopiya, endoskopiya metodlarm an pay-
dalamladi. Rentgenoskopiya m etodinda nawqasqa rentgen nurlarin otkizbeytugin

88
zattan tayarlangan kasha ishkiziledi. Son rentgen ekraninda as siniriw nayinin har
turli bolekleri aniqlanadi. As siniriw organlan endoskopiya arqali tekseriletugin
organga arnawli optikaliq asbap - endoskop kirgiziledi. Bui metod arqali as
siniriw organlan ham bezlerinin sekret shigariw jolinda payda bolgan keselliklerin
amqlawga boladi. Songi jilla n ishki organlar ham toqimalarda payda bolatugin
keselliklerge diagnoz qoyiwda ultradawis, kompyuter tomografiyasinan ken
kolemde paydalamlip kelinbekte.
Awqatlaniw gigienasi. Ishtey awqattin turleri, korinisi, iyisi ham dami, awqat
tayarlanatugin ham tartilatugin ldislardin korinisi ham adam nin keypiyatina
baylamsli. D asturqan jaqsi bezelip, awqat suliw ldislarga quyilsa, ishtey awqat
jem esten burin ashiladi. Har turli pripravalar, duzlangan ham ashshi salatlar
ishteydi qozgatadi. Awqatlamp atirgan w aqitta qatti shawqim, kitap oqiw, kewillge
jaqpaytugin waqiya ham zatlardi eslew ishteydi buwadi, as siniriwin qiyinlastiradi.
As siniriwdin tiykargi sharti asiqpay, norm ada awqatlaniw bolip esaplanadi.
Awqat kop jelinse, awqat jaqsi aralaspagam ushin adam gupti bolip qaladi. Sonin
ushin bir kunde 3 -4 ret az-azdan awqat jew kerek.
As siniriwdin nerv arqali basqanliwi. Tilde ham awizdin silekeyli perdesinde
awqattin dam in sezetugin receptorlar jaylasqan. Awqat mazasi tasirinde payda
bolgan qozdinw, seziwshi nervier arqali bas miydegi as siniriw orayina jiberiledi.
01 jerden qozdinw silekey ham asqazan diywali bezlerine kelip, silekey ham
asqazan shiresi aralasiwina tasir etedi. Silekey ham asqazan shiresi adam awqatti
korgende, iyisin sezgende, hatte awqat tuw rali oylaganda yaki esitkende de bolip
shigaradi. I.P.Pavlov adam awqatti korgende ham om n iyisin sezgende bolip
shigaratugin shireni silekey shiresi dep atagan.
As siniriwdin gumoral basqanliwi. Gipofiz bezinen bolinip shigatugin
gormonlardin ayirim lari as siniriw bezleri jum isin kusheytedi, qalqan tarizli
bezdin tiroksin gormom bolsa, bul bezler jum isin paseyttiredi. Bunnan tisqan,
as siniriw shartli refleksler arqali da basqariladi. Bul reflekslerdin orayi bas miy
ulken yarim sharlarm in qabiq boliminde jaylasqan.
Joqan temperaturanin as siniriwge tasiri. Sirtqi ortaliqtin issi temperaturasi
as siniriw organlan jum isina keri tasirin tiygizedi. Jaz aylannda silekey bezleri,
asqazan-ishek silekeyli perdesinde jaylasqan mayda bezlerdin islewi sezilerli
darejede tomenleydi. Bul bezlerden silekey ham shire bolinip shigiwi da azayadi.
Baw ir da azlaw ot suyiqligin islep shigara baslaydi. A sqazan ham ishek bulshiq
etlerinin peristalikaliq ham m ayatnik tarizli hareketi astelesedi.

89
 Sonin ushin jazdin issi kunlerinde adam nin ishteyi buwiladi: mayli, goshli,
quwirilgan awqatlardin siniwi qiyin boladi, ishi jellesedi. Jaz kunleri adam
organizmi suw ham suyiq awqatlar, miywe ham kok shoplerdi kobirek jew di
talap etedi. Kaloriyaga bay mayli awqatlar azlaw jegeninen adam jaz kunleri tez
sharshaydi, omn jum is islew qabileti paseyedi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. As siniriw organlarm tekseriw metodlari ham olarga say keletugin tusiniklerdi juplap
jazih: A - zont jiberiw, В - rentgenoskopiya, D - endoskopiya; 1 - nawqasqa rentgen
nurlarin otkizbeytugm zattan tayarlangan kasha ishkiziledi, 2 - tekseriletugin
organga arnawli optikaliq asbap - endoskop kirgiziledi, 3 - tekseriletugin organga
elastik rezinah naysha kirgiziledi.
2. Awizga awqat tuskende nerv impulsleri otetugin jolin tartibi menen korsetin: A -
hareketlendiriwshi nerv, В - uzinsha miydegi awqatlaniw orayi, D - seziwshi nerv,
E - silekey ham asqazan bezleri, F - dam biliw receptorlan.
3. As siniriwdin gumoral basqariliwin tartibi menen korsetin: A - shire bolip shigaradi,
В - shire bolip shiganwi kusheyedi, D - asqazanga awqat tusedi, E - awqattagi
aktiv elementler as siniriw bezlerine tasir etedi.

Oylap juwap berin:

«Ishtey awqat jep atirganda keledi», - deydi. I.P.Pavlov awqatti korgende, onin
iyisin sezgende yaki awqatlaniw menen baylamsh basqa waqiyalar tasirinde bolip
shiganlatugin asqazan shiresin «ishtey shiresi» dep atagan.
Eger sonday bolsa, onda:
1. Qaysi zatlar tasirinde awqatlanip atirgan adamnin ishteyi ashiladi?
2. Ne ushin awqatti az-azdan ham asiqpay jew kerek?
3. Ne ushin «Qamin toymay tunp, qolindi tart» deydi?

29-§. Asqazan - ishek kesellikleri ham olardin

aldin aliw
A sqazan ham ishektin isiniwleri. Awqatlaniw tartibinin buziliw ijuda ashshi,
sapasi joq awqalar, spirtli ishim liklerdin mudami qabillaniwi asqazan silekeyli
perdesinin isiniwi - gastritke yaki jinishke ishek tegis perdesinin isiniwi enteritke

90
alip keledi. Bui keselliklerde qarin aw inp, ish ketiw yaki qatiw payda boladi, bazi
da adam nin kewli aymp, qaytaradi.
Asqazan ham ishektin juqpali kesellikleri. Juqpali kesellikler as siniriw
sistemasina kesellik qozgatiwshi m ikroorganizm ler kop m ugdarda tuskende payda
boladi.
Botulizm gonerip ketken goshli aziq-awqat qabillaganda, awqattan zaharleniw
aqibetinde payda boladi. Kesellengen adamga bir neshe kese jilli suw ishkiziledi.
Son tamaqqa shay qasiq yaki barm aq tigip, jasalm a qustiriw arqali awqat
asqazannan shigarilip taslanadi.
Dizenteriya, xolera, qarin tipi, juqpali gepatit siyaqli kesellikler mikroblari
tiykarinan shibinlar arqali jugadi. Bui kesellikler m ikroblari ishim lik suwi bazi da
nawqas paydalangan zatlar arqali da jugiw i mumkin. Juqpali keselliklerge qarsi
guresiwde antibiotik dari-darm aqlardan kop paydalamladi.
Awqattan zaharleniw. Buzilgan onimlerdi qabillaw, awqattan zaharleniwge
sebep boladi. Bunday jagdayda awqatti asqazannan tezirek shigarip taslaw kerek.
Bunin ushin joqarida korsetilgendey, jasalm a qusiw talap etiledi. Aziq-awqat
onim lerin qayta islew ham pisiriwde gigiena qagiydalarma amel etilmese, kesellik
qozgatiwshi m ikroorganizm ler aziq-awqat penen birge organizmge tusip, qarin
tipi, xolera, dizenteriya siyaqli qawipli keselliklerdin payda boliwina alip keliwi
mumkin. Asqazan-ishek keselliklerinin tarqaliwina qudiq, darya, salma ham basqa
ishiw ushin paydalamlatugin suw hawizlerine agip keletugin taslandi suwlar sebep
boliwi mumkin. Ishek keselligin qozgatiwshi miroorganizm ler shibinlar, nawqas
paydalangan sulgi, ldis-tabaq ham buyim lar arqali da jugadi.
Adam organizmi as siniriw jollarinda kesellik qozgatiwshi mikroorganizmlerge
qarsi qorgaw qurallarina iye. Bulardan silekey quram indagi lizocim, asqazan shiresi
quramindagi xlorid kislota ham baw ir islep shigaratugin ot suyiqligi kopshilik
m ikroorganizm lerdi jo q qiladi. Biraq, bul zatlar organizmdi toliq qorgay almaydi.
Kesellik qozgatiwshi m ikroorganizm ler tez kobeyip ketkende ham organizmnin
qorgaw qurallarina shidamli m ikroorganizm ler payda bolganda, olarga qarsi har
turli darilerden paydalamladi.
Ishek infekciyalarma qarsi guresiwde antibiotiklarden paydalamladi. Biraq,
antibiotikler kesellik qozgatiwshi bekteriyalar menen birge paydali bakteriyalar,
maselen, ishek tayaqshasi bakteryasin da oltiredi. Sonin ushin antibiotik dari-

91
lerden tek gana shipaker baqlawi astinda paydalaniw kerek. Ishektegi paydali
m ikroorganizm ler azayip qalganda, as siniriw jum isi buziliwi mumkin. Sut-qatiq
onimleri, paliz onimleri, miywe ham iri tartilgan unnan tayarlangan onimler
paydali bolip, ishek florasin kobeytip, as siniriwin jaqsilawga jardem beredi.
Asqazan ham ishektin parazitar kesellikleri. Parazit qurtlarm in tuqim lan
ham lichinkalan menen ziyanlangan onimlerdi qabillaw, gigiena qagiydalarina
amel etpew, keselleniwge alip keledi. A skarida balalar qurti, qara m al tesma
tarizlisi, exinokokk eh kop tarqalgan parazit qurtlar bolip esaplanadi. Parazit
qurtlan ziyanlagan yaki qurtlardin tuqim lan menen pataslangan paliz onimleri,
gosh ham basqa onimler, sonday-aq, parazit tuqim lan menen pataslangan qol
arqali jugadi.
Spirtli ishimlikler ham shegiwdin as siniriw organlanna tasiri. Spirt
asqazan diywalinan qanga sonlip, asqazan bezleri jum isin tezletedi, shire bolinip
shigiwin kusheytedi. Bunin natiyjesinde spirtli ishim lik ishken adam nin ishteyi
ashilip, kop awqat jeydi. Biraq, keyin ala bezler jum isi paseyip, shire bolinip
shigiwi kemeyip baradi. Ishiwge berilgen adam nin ishteyi jogalip, organizmde as
siniwi ham sonliw i qiyinlasadi. Spirtli ishimliklerdi dawamli qabil etiw asqazan
silekeyli qabatinm isiniwi - gastritti payda etedi. Alkogol tasirinde baw ir kletkalan
isinip, sozilmali baw ir keselligi - gepatit kelip shigadi. Gepatit alkogol tasirinde
baw ir cirrozi (bawir kletkalarm ih jem iriliw i)na alip keledi (57-suwret). Bunnan
tisqan, spirtli ishim likler fermentativ sistema jum isin buzip, organizmde vitam in
jetispewshiligine sebep boliwi, asqazan asti bezinin isiniwin (pankreatit) keltirip
shiganw i mumkin.
As siniriw sistemasina temeki tutini quramindagi nikotin ham benzol siyaqli
zaharli zatlar da keri tasir etedi. Bui zatlar asqazan silekeyli qabatin isindirip,
sozilmali gastrit, hatte asqazan jarasin payda etedi. Shegiw qan tam irlarin taraytip,
shire bolinip shigiwin buzadi. Temeki tutini awiz quwisligindagi receptorlardin
seziwshenligin paseyttirgeni ushin shegiwshilerdin dam seziw qabileti ham ishteyi
tomenleydi.
Nasibay atiw as siniriw sistemasina bunnan da kobirek tasir etedi. Nasibay
quram inda nikotin ham basqa zatlar m enen birge hak, kul de boladi. Bui zatlar
tukirik tasirinde erip, til astinan qanga sonladi. Nasibaydin bir bolegi awiz
quwisliginan silekey menen asqazan ishekke tusip, olardm silekeyli perdesinin

92
 a b
57-suwret. Salamat (a) ham alkogol ishiwshi (b) adam bawin.

isiniwine sebep boladi. Nasibay atatugin ham sigareta shegetugin adam lar arasinda
awiz quwisligi, qizil onesh, asqazan raki kobirek ushiraydi.
Juqpali keselliklerdin aldin aliw. Juqpali kesellikler ham parazit qurtlar
jugiw m in aldin aliw ushin awqatlamwdan aldin qoldi sabinlap juwiw, miywe ham
paliz onim lerin jaqsilap juw ip jew, qaynatilgan suw ishiw, gosh onim lerin jaqsilap
pisirip jew, miywelerge shibinlar qonbawi ushin olardi jaw ip qoyiw kerek.
Gigiena qagiydalarina amel qiliw as siniriw organlarm in jum ism in normal
boliwinda ham asqazan - ishek keselliklerinin aldin aliwda ahmiyetli bolip
esaplanadi. As siniriw organlan gigienasi awiz quwisligi gigienasinan baslanadi.
As siniriw organlarm keselleniwden saqlawda tazaliqqa ham awqatlamw rejimine
amel qiliw kerek. Aralas awqatlar asqazanda shama menen tort saat dawaminda
sinedi. Sonin ushin har tort saatta awqatlamp turiw kerek. Awqatlamw rejiminin
buziliwi sozilmali gastrit ham asqazan jarasi siyaqli keselliklerge alip keledi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Awqattan zaharleniwde islenetugin ilajlardi tartibi menen korsetin: A - jutilgan

awqat shigarilip taslanadi, В - til tubi yaki tamaq arqa diywali qitiqlanadi, D -
zaharlengen adamga bir stakan jilli suw ishkiziledi, E - jasalma qustiriladi.
2. As siniriw kesellikleri ham olarga tan qasiyetlerin juplap jazin: A - gepatit, В -
cirroz, D - gastrit, E - pankreatit, F - xolera; 1 - bawirdin infekciyasiz keselligi,
2 - bawir kletkalarmin jemiriliwi, 3 - aqaba suw arqali tarqalatugm kesellik, 4 -
asqazan asti bezi keselligi, 5 - asqazan keselligi.

^93
 Oylap juwap berin:
1. Ne ushin «Ishin awirsa, tamagindi tiy», delinedi?
2. Qan aylamw sistemasi arqali qanmn agiwin nazerde tutqan halda tomendegi
jumbaqti sheshin: Ne ushin exinkokk torsiqshasi, adette, jurekte ernes, yagmy bawir
yaki okpe toqimalarinda payda boladi?
3. «Kesel bolsan tamagindi tiy, aqilli bolsan tilindi...» maqali qanday tarbiyaliq maniske
iye?

4-laboratoriya shimgiwi
Silekey ham asqazan shiresinin aziqliq zatlarga tasirin tiyreniw.
Kerekli iiskeneler ham asbaplar. shtativ, 4 probirka, pipetka; termometr, suyiq
kraxm al kleytseri, 10 m l suyilttirilgan silekey, xlorid kislotanin 0,1 % li eritpesi,
yodtin kushsiz suwli eritpesi, suw monshasi, m uz salingan ldis.
Jumisti orinlaw tdrtibi:
Probirkalarga 3 m l den suyiq kraxm al kleytseri quyiladi:
- 1-probirka 37°C li suw monshaga salinadi; qalgan 3 probirkaga 3 m l den
suyilttirilgan silekey salinadi;
- 2-probirka m uz salingan idisqa salinadi;
- 3-probirkaga 2-3 tam shidan xlorid kislota eritpesi tamizilip, suw monshasina
qoyiladi;
- 4-probirka suw monshasina salinadi. 30 m inuttan keyin, probirkalar alimp,
olardin har qaysisina 2-3 tam shidan yod eritpesi tamiziladi;
- 1-, 2-, 3-probirkalardagi aralaspa kok renge boyaladi;
- 1-, 2-, 3-probirkalardagi kraxm al yod tasirinde kok renge boyalgam
tusintiriledi;
- 1-probirkaga silekey salinbagam ushin kraxm al maydalanbagam tusindiriledi;
- 2-probirka muzli ldista turgam ushin silekey suwiq tem peraturada kraxm aldi
maydalamagam aytiladi;
- 3-probirkaga xlorid kislota qosilgam ushin kislotali ortaliqta silekey krax-
malga tasir etpegeni amqlanadi;
- 4-probirkada jilli tem peraturada silekey kraxm alin maydalagam tusindiriledi.

94
 VIII BAP. ZAT НАМ ENERGIYA ALMASIWI

30-§. Zat ham energiya almasiwinin

ahmiyeti

Zat almasiwi. Organizm menen qorshagan ortaliq arasinda tinim siz zat ham
energiya almasiwi ju z berip turadi. Zat almasiwi - sirtqi ortaliqtan suw, har turli
m ineral duzlar ham aziqliq zatlar (beloklar, karbonsuwlar, maylar) organizmge otip,
almasiw onimleri sirtqa shiganlip turiwinan, energiya almasiwi bolsa kletkalarda
organikaliq zatlar maydalamp, energiya payda boliwinan ibarat. Bui energiya
organizm nin hareketleniwi, osiwi ham rawajlamwi ushin jum saladi. Metabolizm
dep atalatugin bul procesler tiri organizmlerde zat ham energiyamn ozgeriwi ham
olar m enen qorshagan ortaliq arasinda zat ham energiya almasiwinan ibarat bolip,
tirishiliktin en ahmiyetli qasiyeti, yagmy tiri m ateriyam oli materiyadan ajiratip
turatugin tiykargi belgisi bolip esaplanadi.
Zatlardin qanga otiwinen baslap, aqirgi tarqaliw onimleri payda boliwina
shekemgi ju z beretugin ximiyaliq procesler, tiykarman, kletka ishinde ju z beredi.
Zat ham energiya almasiwi tiykan oz ara tigiz baylamsqan, biri ekinshisiz payda
bolmaytugin, biraq, bir-birine qarama-qarsi bagdarlangan fermentativ procesler
quraydi. Bul procesler assimilyaciya-anabolizm ham dissimilyaciya-katabolizm
dep ataladi.
Assimilyaciya procesinde sindirilgen aziqliq zatlar quramindagi birqansha
apiwayi birikpelerden (maselen, aminokislotalardan) quramali birikpeler (beloklar)
sintezlenedi. Assimilyaciya plastik almasiw dep te ataladi.
Dissimilyaciya iri organikaliq molekulalardm fermentler tasirinde maydalamp,
kop m ugdarda energiyamn bolinip shigiwinan ibarat. Payda etilgen energiya
esabman ATF (adenozintrifosfat kislota) ham basqa energiya saqlawshi birikpeler
sintezlenip, kletkada energiya toplanadi. Bul energiya organizmde ju z beretugin
barliq jasaw procesleri: bulshiq etlerdin qisqariwi, nerv bulshiq etlerinin otkiziliwi,
dene tem peraturasm in turaqli saqlamwi, organikaliq zatlardin sintezleniwi ham
soriliwi, sekret islep shiganw, kletka membranasinda ionlar potencialin saqlap

95
tu n w ham basqalarinda sarplanadi. Dissimilyaciya energiya almasiwi dep te
ataladi. Solay etip, zat ham energiya almasiwi natiyjesinde awqat penen organizmge
tusetugin aziqliq zatlar organizm nin ozi ushin kerekli bolgan zatlarga aylanadi,
son bul zatlar qunlis materiali sipatinda paydalamladi yaki rezervte saqlanadi.
Organizmde ju z beretugin zat ham energiya almasiwin shartli turde izbe-iz
keletugin 5 basqishqa boliwge boladi:
- as siniriwi, yagm y ferm entler qatnasinda ishekte jo q ari m olekulali birik-
pelerdi tom engi m olekulalarga shekem maydalawi;
- aziqliq onimler sonlip, toqima ham kletkalarga jetkerilip beriliwi;
- sonlgan onimlerden organizm ushin kerekli zatlardin sintezleniwi;
- zatlar maydalamp, almasiw onimleri payda boliwi;
- zat almasiwdin aqirgi onim lerinin organizmnen shigariliwi.
Assimilyaciya (biosintez) ham dissimilyaciya (maydalamw) reakciyalan kletka-
larda bir w aqittin ozinde ju z berip turadi. Dissimilyaciya procesinde bolinip
shiqqan energiya esabman ATF ham basqa ulken energiyali birikpeler sintezlenedi.
Bul energiya mexanikaliq, ximiyaliq, issiliq energiyasi turinde barliq proceslerde
sarplanadi.
Solay etip, zat almasiw sirtqi ortaliqtan zatlardin organizmge otiwinen baslap
maydalangan onimlerdin organizmnen shiganlip jiberiliwine shekemgi quramali
shinjirdan ibarat.
Suw ham mineral zatlardin almasiwi. Zat almasiwi suw ham mineral zatlardin
almasiwin da oz ishine aladi. Suw barliq toqim alar ham kletkalar quram ina kiredi.
O rta jastagi adam lar denesinin 60-70 % ke jaqini suwdan ibarat. Jas organizmde
bolsa suw birqansha koplew, maselen narestelerde 80 % ke jaqin boladi.
Suw - organizm ishki ortaligm in tiykargi quram li bolegi bolip esaplanadi.
K letkalardagi barliq xim iyaliq reakciyalar suw ortaliginda amelge asadi. Suw
zat alm asiw proceslerinde qatnasadi. Zat alm asiw onim leri suw arqali tasiladi.
Dene tem peraturasm in basqariliw inda da suw ulken ahmiyetke iye. Issi haw ada
suw ter bezleri arqali puwlamp, dene tem peraturasm in koterilip ketiw ine jol
qoymaydi.
M ineral duzlar organizm ishki ortaligi quram im n turaqliligin saqlaydi. Solardan
as duzi toqimalardagi suwdi uslap turiw ushin kerek bolip, bul duz azayip ketkende
organizm tez suwsizlamp qaladi. Kalciy duzlan bolsa, qannin uyiw inda qatnasadi

96
ham suyek toqimasi quram ina kiredi. Sonin ushin osip baratirgan jas organizm
ushin kalciy kerek boladi. Awqat quram inda kopshilik duzlar jeterli, tek gana as
duzi jetispeydi. Sol sebepli awqatqa duz sahnadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Zat ham energiya almasiw basqishlarin izbe-iz jaylastmn: A - araliq ham aqirgi
onimler payda boladi, В - aqirgi onimler shiganladi, D - sinirilgen onimler
soriladi, E - organizm ushin kerekli bolgan zatlarga aylanadi, F - sinirilgen onimler
kletkalarga jetkerilip beriledi, G - organizmge aziqliq zatlar ham suw kiredi, H - iri
molekulali organikaliq birikpeler maydalanadi.
2. Termenlerdi duris keletugin tiisinigi menen juplap jazin: A - metabolizm, В -
assimilyaciya, D - dissimilyaciya, E - katabolizm, F - anabolizm; 1 - energiya
almasiwi, 2 - zat almasiwi, 3 - zat ham energiya almasiw procesleri toplami, 4 -
assimilyaciyaga saykes keledi, 5 - dissimilyaciyaga saykes keledi.

31-§. Beloklar, karbonsuwlar ham maylar almasiwi

Beloklar almasiwi. Beloklar organizmde har turli xizm etti atqaradi. Olar
kletkam n tiykargi duzilis materiali bolip, kletka organoidlari ham beloklarman
ibarat. Kletkalarda ju z beretugin kopshilik procesler beloklarga baylamsli. Beloklar
arqali koslorod toqimalga otedi; karbonat angidrid toqimalardan alip ketiledi.
K letkada bolatugin barliq ximiyaliq reakciyalardi beloklar katalizleydi. Yagmy,
immunitet payda boliwi, bulshiq etlerdin qisqariwi ham fermentli procesler de
beloklarga baylamsli. Beloklar quram ina 20 turli aminokislotalar kiredi. Olardin
oz ara kombinaciyasi natiyjesinde har turli belok onimleri payda boladi. Beloklar
kopshilik osim lik ham haywan onimlerinde boladi. As siniriw naylannda beloklar
aminokislotalarga bolinip, qanga otedi. Kletkalarda aminokislotalardan organizm
ushin kerekli bolgan beloklar sintezlenedi. 1 g belok oksidlenip tarqalganda
4,1 kkal energiya payda etedi.
Karbonsuw (uglevod)lar almasiwi. Uglevodlar miy, bulshiq et ham basqa
kletkalar ushin energiya deregi bolip esaplanadi. Olar tarqalganda karbonat
angidrid ham suw payda bolip, kop m ugdarda energiya ajiralip shigadi.
Uglevodlar apiwayi ham quramali boladi. Quramali uglevodlar onlagan yaki
juzlegen apiwayi uglevodlar (maselen, glyukoza)dan turadi. Quram ali uglevodlar

7 - Biologiya (Adam ham onm densawligi), 8-klass 97

ishekte apiwayi uglevodlar (maselen, kraxm al glyukoza)ga tarqalip, qanga sonladi.
A sqazan asti bezi gormoni insulin qandagi artiqsha glyukozam haywan kraxm ali -
glikogenge aylandiradi. Glikogen baw ir ham bulshiq etlerde rezerv turinde toplanadi.
1 g uglevod kislorod tasirinde tarqalganda 4,1 kkal energiya bolip shigaradi.
Qanda glyukoza jetispegende glikogen asqazan asti bezi islep shigaratugin basqa
bir gormon - glyukagon tasirinde glyukozaga shekem tarqaladi. M ine usi tarizde
qanda glyukoza m ugdan turaqli (0,1-0,12 %) saqlanadi. A sqazan asti bezi insulindi
az islep shigara baslaganda, qanda glyukoza kobeyip, qantli diabet keselligi payda
boladi. Bui kesellikte qanda glyukoza kobeyip, om n bir bolegi sidik arqali sirtqa
shiganladi. Sonin ushin qantli diabet delinedi. Bui kesellikte qantti kemeytiw ushin
qanga insulin jiberiledi. Jasalma insulin sintezlew oylap tabilaman degenshe qantli
diabet qawipli kesellik bolip esaplangan. Hazirgi waqitta diabet penen awirgan
nawqas qanina mudami insulin jiberiw, awqatlaniwinda karbonsuwli onimlerdin
az boliwi usinis etiledi. Kopshilik osim lik onimleri, asirese, danler, kartoshka ham
miyweler quram inda uglevodlar kop boladi.
May almasiwi. M aylar organizm ushin energiya deregi bolip, awisiq aziq
turinde teri asti biriktiriw shi toqimasi ham ishki organlar atirapinda toplanadi.
M aylar tarqalganda karbonsuw ham beloklarga qaraganda eki ese kobirek energiya
bolinip shigadi. Bunnan tisqan, maylar kletka ham omn organoidlari membranasi
quram ina kiredi. May issiliqti jaqsi otkizbeydi. Sonin ushin teri astindagi may
qatlami dene tem peraturasim n turaqliligin saqlawda ahmiyetli bolip esaplanadi.
Biriktiriw shi toqimada toplanatugin maylar organlardi m exanikaliq tasirden
saqlaydi. 1 g may organizmde kislorod penen oksidlenip, 9,3 kkal energiya bolip
shigaradi.
As siniriw naylarinda maylar may kislotalan ham gliceringe tarqalip, limfaga,
onnan qanga otedi. O sim lik maylarinda hayw an maylarinda ushiraspaytugin, yagmy
almastirip bolm aytugin maylar bar. Sol sebepli awqatta haywan maylari menen bir
qatarda osim lik maylari da boliwi kerek. Organizmde maylardin kopshilik bolegi
awisiq turde toplanadi. Awisiq maylardan aziqliq jetispewshiligi payda bolgamnda
yaki kobirek energiya jum saliw i kerek bolip qalganda paydalamladi.
Organizmde organikaliq birikpelerdin ozgeriwi. Organizmde bolatugin
zat almasiw procesleri bir-biri menen tigiz baylamsqan. Beloklar ham maylar
r
uglevodlarga, uglevodlar maylarga aylamwi mumkin. Oz gezeginde, maylar da

98
uglevodlar deregi boliwi, uglevodlar jetispewshiligi bolsa, maylar da beloklar
esabinan toltinliw i mumkin. Usilay etip, organizmde bir zat jetispegende bul
zat basqa zatlar esabinan payda boliwi mumkin. Biraq, organizmde belok
jetispew shiligin basqa zatlar esabinan toltiriwga bolmaydi. Sebebi, beloklar tek
gana aminokislotalardan payda boladi. Organizmde bolsa barliq aminokislotalar
sintezlene bermeydi. O simlik beloklarinda adam organizmi ushin kerekli bolgan
aminokislotalar bolmaydi. Jas organizm nin osiwi ham rawajlamwi ushin omn
awqatinda aminokislotalarga bay bolgan hayw an onimleri - gosh, baliq, sut boliwi
kerek.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Beloklar almasiwm tartibi menen korsetin: A - beloklar kletka organiodlarina

duzilisine jumsaladi. В - aminokislotalar soriladi, D - aminokislotalardan beloklar
sintezlenedi, E - aminokislotalar kletkalarga otedi, F - aminokislotalarga tarqaladi.
2. Uglevodlar almasiwm tartibi menen korsetin: A - bir bolimi bawir, bulshiq etlerge
baradi, В - glyukozaga tarqaladi, D - haywan kraxmalina aylanadi, E - basqa bolegi
tarqalip, energiya payda etedi, F - energiya kletkalarmda ximiyaliq proceslerge
sarplanadi.
3. Maylar almasiwm tartibi menen jazin: A - araliq onimler ishek vorsinkalanna
otedi, В - artiqsha bolegi teri asti kletkasi ham organlar atirapmda toplanadi, D -
vorsinkalar limfasina otedi; E - limfada organizm ushin kerekli maylar sintezlenedi,
F - ishekte glicerin ham may kislotalarma tarqaladi, G - barliq organ ham
toqimalarga tarqaladi.

Oylap juwap berin:

1. Issi hawada suw ter bezleri arqali puwlamp, dene temperaturasinin koteriliwine jol
qoymayi. Mine usi sebepten jazdin issi kiinlerinde kop suw ishiledi. Ne ushin taza
suw shollewdi tez qandirmaydi, mineral suwlar bolsa qandiradi?
2. Organizmde bir zat jetispegende bul zat basqa zatlar esabinan payda boliwi miimkin.
Ne ushin nan yaki mazali zatlardi kop jegen adam tez semirip ketedi?
3. As siniriw bezlerinin jumisina tasir etetugin gumoral tasirler nelerden turadi?

99
 32-§. Vitaminler ham olardin ahmiyeti
Vitaminler. Vitam inler (lat. vita - tirishilik ham amin, jasaw faktorlan) - tiri
organizmde juda kerekli bioximiyaliq ham fiziologiyaliq funkciyalardi orm laytugin
joqari molekulali birikpeler. V itam inlar latin alipbesindegi А, В, C, D, E ham
basqa has haripler arqali belgilenedi.
Vitaminlerdi uyreniwge rus alimi N.I. Lunin tiykar salgan. Bui term indi
1912-jili polyak alimi K. Funk usinis etken. Organizmde vitam in jetispewshiligi
avitaminoz delinedi. V itam inlar organizmde ju z beretugin ximiyaliq reakciyalardi
kusheytedi ham aziqliq zatlardin ozlestiriliwine tasir etedi. Fermentler quram ina
kirip, olardin norm al funkciyasi ham aktivligin tamiyinleydi. Organizmde
vitam in jetispegende zat almasiwi buzilip, adam m n m iynet etiw qabileti, juqpali
keselliklerge shidamliligi tomenleydi. Vitam inler organizmge juda az mugdarda
(sutkada birneshe m kg dan bim eshe mg ga shekem) kerek. Olar organizmde
sintezlenbeydi yaki juda az sintezlenedi. Adam organizmi vitaminlerdi, tiykarinan
osim lik ham hayw an onimlerinen aladi. Organizmde ayirim vitam inlerdin payda
boliwinda ishekte jasaw shi m ikroorganizm ler dlken ahmiyetke iye. Osimliklerde
vitam in payda etiwshi elementler - provitam inler (maselen, karotinoidler) bar.
Adam ham hayw anlar organizminde olardan vitam inler payda boladi.
A vitamini, tiykarinan baliq mayi, sari may, sut, mayek sanuw zi, baliq
r
ikrasi ham basqa haywan onimlerinde boladi. Osimliklerden geshir, ismaloq,
pomidor, erik ham qizil bunsh bul vitam indi payda etetugin karotin elementi
boladi. A vitam ini organizm nin osiwi ham rawajlamwina tasir etedi. Bul vitam in
jetispegende kobinese tawiq kozlik payda boladi. Balalar awqatinda A vitam ini
jetispegende, olardin boyi ham shashlari jaqsi ospeydi, tislerinin formasi buziladi.
r
Okpe ham ishektin asqim w lan baqlanadi. Adam har kiini 1 g ga jaqin A vitam inin
qabil etiwi kerek.
C vitamini beloklar ham karbonsuwlar almasiwina tasir etedi. Bul vitam in
shipovnik, qara smorodina, limon, apelsin, piyaz, chesnok, koplegen osimlikler
miywesi ham osimliklerdin jasil bolegi, asirese shaqasinda ham kok shoplerinde
boladi. Organizmde C vitam ini jetispegende cinga keselligi payda boladi. Bul
kesellikte adam m n tis etleri qanaydi, awzimn silekeyli perdesinde mayda jaralar
tasadi, tisleri tusip qaladi ham buw inlari awriydi. Kemqanliq payda boladi ham
immunitet keskin paseyip ketedi.

100
 В gruppa vitamini. Bui gruppaga Bp B2, B6, B12 siyaqli birqansha vitam inler
kiredi. Bj vitam ini uglevodlar almasiwina tasir etedi. Bui vitam in jetispegende
karbonsuwlar jedel alm asatugin organ ham toqimalar (jurek, nerv sistemasi,
bulshiq etler) jum isi buziladi.
Bj vitamini danli ham sobiqli eginler daninde ham mayek sanuw zinda, az
m ugdarda ayirim paliz eginleri ham miywelerde, yagm y shpinat, geshir, kapusta,
piyaz ham alma miywesinde boladi. Awqatta Bt vitam ini jetispegende beri-beri
keselligi kelip shigadi. Bui kesellikte tam ir tartihp, kokirek quwisligi, diafragma
ham qol-ayaq bulshiq etleri lan bolip qaladi. Bui kesellik aldinlari Tinish okean
arallannda jasawshi, kop gurish jeytugin xahqlar arasinda kop tarqalgan edi.
B12 vitamini biologiyahq juda aktiv zat. M etionin aminokislotasi, nuklein
kislotalar sintezi, qan payda boliwinda qatnasadi. Bui vitam in jetispegende
asqazan - ishek kesellikleri tasirinde onm ishek arqali soriliwim n buziliwi kelip
shigadi. B12 vitam ini, tiykarm an hayw an onimleri arqali organizmge tusedi,
baktreiyalar qatnasiwinda adam isheginde az mugdarda sintezlenedi. Bui vita-
m innen medicina, sharwashiliq ham qus osiriwshilikte ken qollamladi. B12 vitam ini
jetispese kemqanliq payda boladi.
D vitamini. Bui vitam in organizmde kalciy ham fosfor almasiwi, uliwm a
suyeklerdin qaliplesiwinde lilken ahmiyetke iye. Bui vitam in jetispegende,
organizmde kalciy ham fosfor almasiwi buziliwi natiyjesinde balalarda raxit
keselligi payda boladi. Raxit penen awirgan balam n suyekleri duris qaliplespeydi,
ayaqlari qiysiq osedi, qam i ulkeyedi. Baliq mayi, bawir, sari may, baliq ikrasi,
mayek D vitam inine bay boladi. Quyash nuri tasirinde adam terisinde D vitam ini
sintezlenedi. Sonin ushin jas balalardi azanda ham keshqurinlan ashiq hawada
seyil ettiriw kerek.
Aziqliq zatlarda vitaminlerdi saqlap qaliw. Aziq-awqat onimlerinde vita-
m inlerdin saqlamp qalmiwi, olardm saqlamw sharayati ham muddeti, awqat
tayarlaw texnologiyasi menen baylamsli. A, Bp B2 vitam inleri harqanday tasirge
shidamsiz boladi. A vitam ini awqat pisiriw, onimlerdi qaqlaw dawaminda
tarqahp ketedi. A vitam ini pisirilgen geshirde pispegen geshirge qaraganda eki
ese kemeyedi. Pisilgen goshte В gruppa vitam inlari 15-60%, osim lik onimlerinde
tortten bir bolegi saqlamp qaladi.
C vitam ini issihq tasirinde ham ashiq hawada ansat jem iriledi. Paliz onimlerin
awqatqa saliwdan aldin tazalaw, kop qaynatpaw, qaqpagin jaw ip pisiriw kerek.

101
 58-suwret Vitaminge bay aziq-awqatlar.

C vitam ini metall ldislarda tez tarqaladi. Sonin ushin paliz onimleri tek gana
emalli ldislarda pisiriledi. Paliz onimli awqat piskennen son tez jeliniw i kerek.
Adam har kuni awqat penen vitaminlerdi kerekli mugdarda qabil etiwi lazim.
Alma, geshir ham basqa paliz onimler, kok shopler qis mawsiminde vitam inlerdin
tiykargi deregi bolip esaplanadi (58-suwret). Aziqliq zatlarda vitam inler jetispegende
shipaker korsetpesi boyinsha vitam inli preparatlardan paydalamwga boladi. Biraq,
vitaminlerdi kereginen artiq qabillaw da keri aqibetlerge alip keledi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juw aplarinizdi tekserip k6rin:

1. Vitaminler ham olardin kop ushiraytugm onimlerin juplap jazin: A - C vitamini,

В - A vitamini, D - Bj vitamini, E - B12 vitamini, F - D vitamini: 1 - baliq mayi,
mayek, 2 - haywan onimleri, 3 - danli ham sobiqli osimlikler dani, qabigi, 4 -
shipovnik, limon, osimlikler jasil bolegi, 5 - geshir, shpinat, pomidor.
2. Vitaminler ham olar tasir etetugin proceslerdi juplap jazin: A - C vitamini, В -
A vitamini, D - Bt vitamini, E - B12 vitamini, F - D vitamini: 1 - kalciy ham fosfor
 almasiwi, suyeklerdin qaliplesiwi, 2 - uglevod almasiwi; 3 - osiw, rawajlamw, 4 -
karbonsuwlar almasiwi, 5 - nuklein kislotalar sintezi, qan payda boliwi.
3. Vitaminlerdi olar jetispegende kelip shigatugm kesellikler menen juplap jazin: А -
C vitamini, В - A vitamini, D - Bj vitamini, E - B12 vitamini, F - D vitamini: 1 -
beri-beri keselligi, 2 - cinga, 3 - kemqanliq, 4 - raxit, 5 - tawiq kozlik.
4. Vitaminler ham olardm sintezleniwin juplap korsetin: А - C vitamini, В - A vita­
mini, D - Bj vitamini, E - B12 vitamini, F - D vitamini: 1 - osimliklerdegi karotin
esabinan organizmde, 2 - teride quyash tasirinde, 3 - osimlikler jasil boleginde,
4 - az mugdarda bakteriyalar jardeminde ishekte, 5 - osimlikler daninde.

Oylap juwap berin:

1. Ne ushin D vitamini jetispewshiligi balalarga keri tasir korsetedi?
2. Ne ushin vitaminler duzilis ham energiya deregi bolmasa da organizm ushin juda
kerekli bolip esaplanadi?
3. Ne ushin avitaminoz ayyemde tenizshiler arasinda kop ushiragan?

33-§. Organizmde energiyanin sarplaniwi

Organizmde energiyanin ozgeriwi. Organizm de jd z beretugin barliq proces-
ler (maselen, zat almasiwi, dene tem peraturasin saqlaw, hareketleniw, organlardin
islewi) ushin energiya kerek. Bir sutkada dene m assasi 70 kg bolgan adam shama
m enen 2500 kkal energiya jum saydi. Bui energiyam organizm awqat quram indagi
organikaliq birikpelerden aladi. Kletkalarda uzliksiz ju z berip turatugin bir topar
ozgerisler natiyjesinde organizm energiya menen toltiriladi. Barliq gruppaliq
ozgerislerde energiya jum saladi. K letkalarda energiya organikaliq zatlarda
xim iyaliq baylam slar form asinda saqlanadi. O rganikaliq birikpeler tarqalganda,
olardagi xim iyaliq energiya elektr, m exanikaliq yaki issiliq energiyasina aylanadi.
N erv im pulslerinin elektr energiyasi xabarin nerv talshiqlan boylap otkiziliwin,
m exanikaliq energiya skelet bulshiq etleri, jurek, diafragm am n qisqariwin
tamiyinleydi. Barliq energiyalar issiliq energiyasina aylanadi. Issiliqtin bir bolegi
dene tem peraturasm in turaqhgm saqlaw ushin jum saladi, artiqsha bolegi bolsa
teri arqali qorshagan ortaliqqa tarqalip ketedi.
Organizmde energiya sarplaniwi. Organizmde sarplangan energiyanin orm
awqatlamw arqali toltinlip tunladi. Energiya jum saliw i m iynet etiw tiirlerine

103
baylamsli (kestege qaran). M iynet awirlasqan sayin energiya sarplamwi da artip
baradi. H ur turli jum is penen shugillanatugin adam lar bir sutkada sarplaytugin
energiyasin amqlaw arqali usi energiyam qaplaw ushin kerekli bolgan awqat
m ugdarin korsetiw mumkin. Organizm nin aziqliq zatlar ham energiyaga bolgan
mutajligi adam nin jasi, jinisi ham m iynet etiw tarizine baylanisli. Balalarda bulshiq
etler qisqarrwina, ulken adam lardaga qaraganda az energiya jumsaladi.

Oqiwshilar ham 18-40 jasli adamlardin bir sutkada sarplaytugin

energiya mugdan

Miynet etiwdin turi Energiya sarpi (kkal)

8-11 jasli oqiwshilar 1900

12-14 jasli oqiwshilar 2400
Aqiliy miynet etiwshi adamlar 2200-2900
Mexanizaciyalasqan miynet penen shugillanatugin adamlar 2950-3200
Yanm mexanizaciyalasqan miynet penen shugillanatugin 3450-3700
adamlar
Awir fizikahq miynet penen shugillanatugin adamlar 3900-4300 den koplew

Organizmde energiya jum sahw i kaloriya yaki joul (J) birliginde (1 kaloriya
4,2 J ga ten) esaplanadi. 1 kaloriya 1 litr suwdi 1°C ga lsitiw ushin sarplanatugin
energiyaga ten. Organizmde 1 g karbonsuw yaki belok tarqalganda 4,1 kkal
(kilokaloriya), 1 g may tarqalganda 9,3 kkal energiya payda boladi.
Awqatlaniw normasi. M iynet etiw qabiletin saqlap qaliw ham salamat boliw
ushin bir sutkada jelinetugin awqat usi waqit dawaminda sarplanatugin energiya
ornin toltinw kerek. Sonin ushin har turli kasipte islewshi adam lar ushin awqatlaniw
rejimi islep shigildi. Awqatlaniw rejimin belgilew ushin aziq-awqat onim lerinin
energetikaliq m ugdan amqlanadi. Awqatlaniw racionm belgilewde organizm nin
har turli aziqliq zatlar: karbonsuwlar, beloklar, maylar, vitam inler ham mineral
duzlarga mutajligi esapqa alinadi.
Ulken jastagi adam lar bir sutkada 100-120 g belok, 80-110 g may (sonnan
30 g osim lik mayi), 450-500 g karbonsuw qabil etiwi kerek. Awqatlaniw normasi

104
organizm nin energiya talabin qandiriw m enen birge nabit bolatugin kletkalar
om ina jana kletkalardin payda boliwina im kan beredi. Sonin m enen birge adam m n
toliq m iynet etiwine m um kinshilik jaratip, organizm nin infekciyah keselliklerine
qarsiligin tamiyinleydi.
D uns awqatlamw - densawliq girewi bolip esaplanadi. Hesh bir onim orga­
nizm nin barliq zatlarga bolgan talabin qandira almaydi. Sonin ushin awqatlamw
normalasqan, yagmy onda belokli onimler menen birge jetkilikli karbonsuwlar,
osim lik ham hayw an maylari, vitaminler, m ineral duzlar da boliwi kerek.
Osim likler quramindagi kletchatka ishek ham asqazan diywali bulshiq etlerinin
qisqanw ina jardem beredi.
Semiriw - zat almasrw, jurek-qan tam irlan ham hareketleniw organlari jum ism in
buziliw ina baylamsh. Semiriw keselligine ushiragan adam larda basqalarga
qaraganda eki ese kop oliwshilik ushiraydi. Semiriw mayli, tez sinetugin konditer
onim lerinin kop qabillamwi, yagm y organizmge awqat penen kiretugin energiya
m ugdan sairp bolatugin energiyaga qaraganda kop boliwi natiyjesinde kelip
shigadi. Semiriwdin aldin aliw ushin sport ham fizikaliq jum is penen shugillamw,
awqatlamw normasi ham rejimine amel qiliw kerek.
Awqatlamw rejimi. Awqatlamw rejimi bir sutkaliq awqatlamw sam ham
waqtin, awqatlamw racionm amqlawdan ibarat. Sutkasina 4 ret awqatlamw
kerek. Sonda as siniriw sistemasi bir norm ada isleydi. O rta jasli aqiliy ham jenil
jum is penen shugillanatugin adam lar sutkaliq awqatlamw racionm in 25-30% in
azangi awqatlamwda, 35-40 % in tuslik awqatlamwda, 15 % in ekinshi tuslik
awqatlamwda ham 20-25% in keshki awatlamwda jeydi.
Mektep oqiwshilarmin awqatlamw rejimi. Osip baratirgan organizm ushin
beloklar ogada zarnr. Sol sebeli, oqiwshi azanda sabaqtan aldin goshli, baliqli,
tvorogli yaki sutli awqatlar jew i kerek. Belokqa bay awqat oqiwshmin aqiliy ham
fizikaliq jum isin asiradi. Saat 11 00 de bolatugin ekinshi awqatlamw buterbrod
yaki bulochka menen shay yaki kofeden ibarat. Tuslik awqat mektep asxanasi yaki
uyde saat 1500 - 1600 de jelinedi. Tuslik awqat suyiq awqat (sorpa), gosh yaki baliq
salingan gam irli qoyiw awqat, miywe yaki miywe kompotlarinan ibarat boladi.
Keshki awqat uyqiga jatiw dan 2 saat aldin jelinedi. Onda oqiwshi sut yaki paliz
onimlerinen tayarlangan awqatlar jew i kerek.
Balalardm duns awqatlanbawi, olar awqati quram inda hayw an mayi, tez
sinetugin karbonsuwlar (nan, mazali zatlarjdin kop boliwi, osim lik mayi, sut, sut

105
onimleri, paliz onimleri ham miywelerdin jetkilikli bolmawi organizmde may
alm asiwim n isten shigina, jurek ham qan tam irlari keselliklerine alip keledi.
Osip baratirgan jas balalar organizmine ash juriw ulken ziyan jetkizedi. Asirese,
balalar azanda asigip awqatlamwi yaki azangi awqatin jem esten mektepke banw i,
otirmastan, kitap oqip yaki televizor korip awqatlamwga bolmaydi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarmizdi tekserip korin:

1. Zat ham energiya almasiwi tartibin aniqlan: A - araliq ham aqirgi onimler payda
boladi, В - aqirgi onimler shigariladi, D - sinirilgen onimler soriladi, E - ishekte
as sinedi, F - organizm ushin kereli zatlarga aylanadi, G - sinirilgen onimler
kletkalarga jetkeriledi, H - kletkada organikaliq birikpeler tarqaladi.
2. Energiya sarplamw basqishlarm tartibi menen korsetin: A - birikpeler tarqatilip,
ximiyaliq energiya elektr energiyasina aylanadi, В - issiliq energiyasi dene
temperaturasm turaqli saqlawga sarplaydi ham dogerek - atirapqa tarqaladi, D -
elektr energiyasi nerv impulsleri turinde xabardi nerv oraylarma ham bulshiq
etlerge jetkeredi, E - energiya ximiyaliq bawlar turinde saqlanadi, F - bulshiq etler
qisqarganda elektr energiyasi mexanikaliq ham issiliq energiyasina aylanadi.
3. Tusiniklerdi olarga saykes soz dizbekleri menen juplap jazin: A - awqatlamw
normasi, В - awqatlamw raciom, D - awqatlamw rejimi, E - duns awqatlamw,
F - energiyanin saqlamw mzami, G - semiriw; 1 - awqatlamw normasi, rejimi ham
racionma amel qilmiwi, 2 - awqat quraminda organizm ushin kerekli onimlerdin
boliwi, 3 - bir sutkada jelinetugin awqat, usi waqitta sarplanatugin energiya ornin
qaplawi, 4 - awqatlamw normasi buziliwi menen baylamsli kesellik, 5 - bir sutkaliq
awqatlamw sam ham waqtin, racionm aniqlap beriw, 6 - energiyam bardan joq,
joqtan bar bolmawi, tek gana formasimn ozgeriwi.

Maselelerdi sheshin:
1. Ulken jastagi adam racioninda beloklar 15%, maylar 18 %, uglevodlar 67 % ti
quraydi. Eger adamnih bir sutkaliq energiya jumsawi 2500 kkal bolsa, onm awqat
racioninda belok, may ham uglevodlar mugdari qansha boliwi kerek?
2. U1 ham qiz balalar organizmi tinish turganda 1 saatta 150 KJ ham 130 KJ energiya
sarplaydi. Olardm energiya sarplawi sabaq tayarlaganda 30 % ke, sport penen
shugillanganda 400 % ke kobeyedi. Balalar 3 saattan sabaq tayarlap, 2 saattan sport
penen shugillanganda qansha energiya sarplawi mumkin?

106
 Oylap juwap berin:

1. Awir fizikaliq miynet ogada kop energiya sarplaniwina baylanisli. Onda ne ushm
semirgen adam fizikaliq jumis islegende tez sharshap qaladi?
2. Ne ushin sutkaliq awqattm tiykargi bolegin azanda ham tuste jew kerek?
3. Ne ushin awir miynet etip sharshaganda mazali shay ishiw usinis etiledi?

5-laboratoriyaliq shimgiw
Kesteler jardeminde adamnin kiinlik awqat racioninda kerekli bolgan
beloklar, maylar, uglevodlar ham energiya mugdann aniqlaw.
Kerekli uskeneler ham asbaplar: H ar turli jastagi adam organizm inin aziqliq
zatlarina talabi ham aziqliq zatlar energetikaliq mugdardi bildiriwshi kesteler.
Jumisti orinlaw tdrtibr.
- oqiwshilar 1-keste arqali aqiliy m iynet penen shugillangan oqiwshi orga­
nizm inin bir sutkaliq energiya jum saw in amqlap aladi;
- harbir oqiwshi oz qalewi boyinsha 1-kestede keltirilgen aziqliq onimleri
arasinan bir sutka dawaminda jelinetugin 8-10 turin saylap aladi;
- oqiwshilar 1- ham 2-kesteler jardem inde ozleri tanlap algan onimlerdin
energetikaliq mugdari boyinsha bir sutkaliq raciom m n mugdarli korsetkishin
amqlap aladi;
- aziqliq raciom mugdarli korsetkishi, energetikaliq mugdarlari esaplap
shigiladi.
1-keste
Aziq-awqat onimleri qurami ham energetikahq mugdari
100 g aziqliq onimler Onimnin
Aziqliq
enegetikahq
onimler beloklar Maylar Uglevodlar mugdari (kkal)
Mai goshi 20, 2 7,0 - 148
Tawiq goshi 17,2 12,3 - 185
Baliq 16,0 0,7 - 72
Mayek (1 dana) 12,5 12, 1 0,55 166
Sut 2,8 3,5 4,5 62,48
 1-kestenin dctwami

100 g aziqliq onimler Onimnin

Aziqliq
enegetikaliq
onimler beloklar Maylar Uglevodlar mugdari (kkal)
Tvorog 11,1 18,9 2,3 230
Sir 22,6 25,7 - 332
Biyday nan 6,7 0,7 50,3 240
Gurish 6,4 0,9 72,5 332
Makaron 9,3 0,8 70,9 336
Gorox 19,8 2,2 50,8 310
Qumsheker - - 95,5 392
Kartoshka 2,4 0,22 19,5 92
Pomidor 0,5 - 4,0 18
Qiyar 0,7 - 2,9 15
Alma 0,3 - 10,8 45

2-keste
Наг turli jastagi adamlardm sutkaliq awqat racionindagi
aziqliq zatlardin mugdan

Aziqkq zatlar mugdan, g Aziqliq

Adamnin jasi zatlardagi
Belok May Uglevod energiya, kkal

5-7 65-75 75-80 250-300 1800-2300

8-11 75-90 80-90 350-400 2400-2800

12-14 90-100 90-100 400-450 2800-3200

16-18 100-120 100-110 400-500 3200-3500

Ulken jasli 100-120 80-110 450-500 3200-3500

108
 IX BAP. TERI НАМ SIDIK BOLIP SHIGARIW SISTEMASI

34-§. Terinin duzilisi ham funkciyasi

Terinin ahmiyeti. Teri deneni sirttan qaplap turadi ham qorgaw, termoregu-
laciya, dem aliw, bolip shiganw, seziw funkciyasin atqaradi. Teri organizmdi
artiqsha suw jogaltiw dan ham m exanikaliq tasirden, kesellik qozgatiwshi
m ikroorganizm lerden qorgaydi. Teri bezleri ter ham m ay islep shigaradi. Ter
bezleri arqali ortasha sharayatta bir sutkada 500 m l suw ham onda erigen almasiw
onim leri - m ineral duzlar bolinip shigadi.
Teri ultrafiolet nurlar tasirinde D vitam inin sintezleydi, organizmde gaz
almasiwinda qatnasadi. Organizm ushin kerekli bolgan kislorodtin 1 % i teri arqali
kiredi, zat almasiwinda payda bolatugin karbonat angidridtin 2 % i teri arqali
shigip ketedi. Ulken jastagi adam terisinin uliw m a betinin kolemi 1,5-2 m 2 jetedi.
Teride basim, awiriw ham tem peraturaga sezgir receptorlar jaylasqan.
Terinin duzilisi. Teri sirtqi qabati - epidermis, tiykargi teri qabati - derm a ham
teri asti may qabatlarinan ibarat (59-suwret). Terinin en ustingi epidermis qabati
tigiz jaylasqan kletkalardan duzilgen. Kletkalar terige suw ham mikoorganizmler
kiriwine tosqinliq etedi. Bui kletkalar jem irilip, janalam p turadi ham teri sirtina
jaqinlasqan sayin muyizlenip baradi. Epiderm istin kletkalari 7-11 kunde toliq
janalanadi. *3

59-suwret Terinin diizilisi:

1 - shash(tiik), 2 - may bezleri,
3 - bulshiq et talshiqlan, 4 - ter
bezleri, 5 - epidermis, 6 - haqiyqiy
teri, 7 - teri receptorlan, 8 - teri asti
kletchatkasi, 9 - arteriya, 1 0 - may
toqimasi, 11 - vena.
 Derma - haqiyqiy teri qabatinda, qan ham lim fa tam irlan, nerv talshiqlari,
may ham ter bezleri, shash(tuk) ham tirnaqlardin tam iri jaylasqan. Derm a ustingi
songishli ham astingi tor tarizli qabatlardan ibarat. Epidermis astinda jaylasqan
sorgishli qabat gewek talshiqli qaliplespegen biriktiriw shi toqim am n epidermiske
batip kiriw inen payda bolgan. Sorgishlar ham olar arasindagi oyiqlar barmaq,
alaqan, taban ham basqa jerlerde harbir adam m n ozine tan quramali siziqlarin
payda etedi. Teri relyefinen krim inalistikada adam shaxsin amqlawda paydalamladi.
Sorgishli qabatta jaylasqan bulshiq et kletkalan shash (tuk) piyazshalarina tutasqan.
Bulshiq etler qisqarganda teride bortikler payda boladi. Tor tarizli qabattagi
kollagen talshiqlar may toqim asinan ibarat bolip, ol tor payda etedi. Bui qabatta
shash tubirleri, teri ham may bezleri jaylasqan. M ay qabati termoregulaciyada
ulken ahmiyetke iye ham organizm nin may deposi bolip ta esaplanadi.
Teri asti gipoderma qabati. Gipoderma gewek talshiqli biriktiriw shi toqima-
dan turadi. O m n talshiqlar araligi may boleksheleri menen tolgan. Qabaqta may
boleksheleri bolmaydi. M ay boleksheleri arasinda kop m ugdarda qan tam irlari ham
nervier jaylasqan. Bui qabat hayallarda qalinlaw jaylasqan. Adette, jas otken sayin
terinin may qabati qalinlasip baradi. Fizikaliq miynet, sport penen shugillamw
organizmde may toplamwimn aldin aladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:123

1. Teri qabatlan ham olardin qasiyetlerin juplap jazin: A - epidermis, В - derma, D -
gipoderma; 1 - kapillyarlar, pigment, shash tiibiri, may ham ter bezleri, nerv ham
bulshiq et talshiqlari, receptorlar jaylasqan. 2 - may toqimasinan ibarat, 3 - kop
qabatli epidermis.
2. Teri funkciyalari ham olarga saykes tiisiniklerdi juplap jazin: A - baryer, В - seziw,
D - dem aliw, E - termoregulaciya, F - sintezlew, H - bolip shigariw; 1 - organizm
sarplaytugm kislorodtm 1 % ke jaqini teri arqali kiredi, 2 - D vitaminin sintezleydi,
3 - mikroblar ham jat zatlardi otkizbeydi, 4 - ter arqali artiqsha suw ham mineral
duzlar shigip ketedi, 5 - dene temperaturasi turaqliligin uslap tunwda qatnasadi,
6 - basim, awiriw, issi ham suwiqti sezedi.
3. Teri funkciyasinin amelge asiw jollarm juplap korsetin: A - termoregulaciya, В -
dem aliw, D - seziw, E - sintezlew, F - bolip shigariw; 1 - quyash nuri tasirinde,
2 - teri kapillyarlan arqali, 3 - ter bezleri arqali, 4 - receptorlar arqali, 5 - epiteliy
arqali.

llO j
 Oylap juwap berin:

1. Teri buwinlar, barmaqlar arasi, qulaq qalqam ham qabaqta jiida juqa, al tabanda
bolsa qalm boladi.
2. Terinin juqalasiwi ham qalinlasiwi qaysi qabat esabinan juz beriwi mumkin?
3. Terinin juqa yaki qalm boliwi organlar jumismda qanday ahmiyetke iye?
3. Ne ushin teri sargish, qan qizil rende, biraq qan tamirlan kogis boladi?

35-§. Ter bezleri ham teri onimleri

Ter bezleri. Terinin derm a qabatinda ter ham may bezleri jaylasqan. Ter bez­
leri, asirese alaqan, taban, m anlayda kop boladi. Bezier nayga uqsagan bolip,
derm a qabatinda jaylasqan bolegi kelep tarizli shatisqan boladi. Ishki qabati teri
betine ashiladi. Teride 2-2,5 m in ga jaqin ter bezleri bar. Ter quram i 98-99 %
suw, qalgan bolegi zat almasiw onimleri - mochevina, sidik kislotasi, natriy
xlorid, kaliy ham basqalardan ibarat. Ter bolinip shigiwi termoregulaciya (dene
tem peraturasim n bir norm ada saqlamwimn basqariliwi)da ulken ahmiyetke iye.
Ter arqali kop mugdarda ziyanli onimler (mochevina, sidik kislota) organizmnen
shigip ketedi.
May bezleri terinin ortangi qabatinda jaylasqan. Olar tek gana qol ham ayaq
alaqamnda bolmaydi. Bas, manlay, sheke, kokirek ham dene arqasinda kop boladi.
Bezier sutka dawaminda 20 g ga shekem may tarizli zat bolip shigaradi. Bezier
alveolalar ham kelte shigariw nayinan turadi. Nay shash qaltasina yaki teri sirtina
ashiladi. Bezier sekreti shash ham terini maylap, elastik etedi, terini shilmiwdan
saqlaydi. M ay bezleri sekreti quram inda xolesterin efirleri, may kislotalan, belok,
gormonlar ham basqa zatlar boladi. Teri sirtinda payda bolatugin juqa may perdesi
terini elastik etedi ham terini qurgap qaliwdan saqlaydi. M ay ter quramindagi
kislota menen aralasip, teri sirtinda kislotali ortaliq payda etedi. Bui ortaliq terige
tusken m ikoorganizmlerdi ziyansizlantiriw qasiyetine iye. M ay bezleri funkciyasi
endokrin sistema jagdayina baylamsli. Erjetiw dawirinde jinisiy bezler funkciyasi
kusheyiwi menen may bezleri kop sekret bolip shigara baslaydi. May kop islep
shigarilganda bezlerdin tesikleri keneyip, teri apelsin qabigina uqsap jiltirap turadi.
Bunda terige aq yaki qara ugriler tasiwi, basta qayizgaq (seboreya) jiynaliw i
mumkin. May ter quramindagi kislota tasirinde tarqalip, siltili ortaliq payda etedi.

Ill
Bunday jagdayda isindiriwshi m ikroorganizm ler kobeyiwine sharayat tuwiladi.
M ay bezleri funkciyasi paseygende teri qurgaqlasip, omn soziliwshanligi jogaladi,
teride mayda jiynqlar payda boladi.
Teri onimleri. Teri onimleri shash (tuk) ham tirnaqlardan ibarat. Shashlar,
yagmy tukler ayaq, qol alaqanlarinda, erinlerde bolmaydi, bas ham bette qalin
osedi. Shashtin boliwi ham qalinligi jim s ham jasqa baylamsli ekilemshi jim siy
belgi bolip esaplanadi.
Shashtin teri sirtina shigip turgan bolegi shash ogi, teride jaylasqan bolegi
tam in delinedi. Shash tam in shash qaltasi ishinde jaylasqan. Qaltaga shashti
koteriwshi bulshiq etler birikken, ogan may bezleri nayi ashiladi. Bulshiq etler
qisqarip, shashti koteredi ham may bezleri shashti maylap turadi. Shash tam in
keneyip, shash piyazshalarin payda etedi. Piyazsha esabinan shash osedi. Teri
epiteliysinde shashqa ren beriwshi pigment ham hawa torsiqshalan boladi. Jas
otiwi menen torsiqshalar irilesip, pigment sintezi toqtaydi, shash agara baslaydi.
Shashlar 2-3 aydan 2-3 jil dawaminda janalam p turadi.
Timaqlar barm aq ishki bolegin qorgap turatugin plastinka bolip, tam ir ham
deneden ibarat. Tamir kletkalan esabinan tirnaq har kuni 0,1-0,2 cm osedi. Tirnaq
biraz bortip shiqqan, siypaq ham rensiz boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:123

1. Shashqa tiyisli tiisiniklerdi, olarga saykes qasiyetleri menen juplap jazin: A - shash
ogi, В - shash qaltasi, D - shash tamin, E - shashtin boliwi ham qalinligi, F - shash
bulshiq etleri, H - shash piyazshasi, G - shash reni; 1 - shash tamirin orap turadi,
2 - teri epiteliysi pigmenti menen baylamsli, 3 - piyazsha esabinan shash osedi, 4 -
shashtin teride jaylasqan bolegi, 5 - shashtin teri listinde jaylasqan bolegi, 6 - jasqa
ham jinisqa baylamsli, 7 - shash qaltasina tutasqan.
2. Ter bezleri ham olardin duziliw belgilerin juplap jazin: A - ter bezleri, В - may
bezleri, D - sut bezleri; 1 - ushqi boleginde qaramtir sorgishi bar, 2 - alveolalar
ham kelte shiganw nayinan turadi, 3 - nayga uqsas, derma qabatinda kelep tarizli
shatisiwin payda etedi.
3. Ter bezleri ham olardin ornin juplap jazin: A - ter bezleri, В - may bezleri, D - silt
bezleri: 1 - kokirek tusinda boladi, 2 - alaqan, taban, manlayda kop boladi, 3 - qol
alaqam ham ayaq okshesinde bolmaydi.

112
 Oylap juwap berin:

1. Ne ushin issi hawada teri qizaradi, suwiqta qaltirap baslaydi?

2. Ne ushin adamdi lzgar ham issi hawada tezirek issi uradi?
3. Ne ushin suwiq hawada denedegi tiikler koterilip, adam qaltiray baslaydi?
4. Adam 50-60°C li issi suwga tuskende organizm qizarip, om issi uradi. Ne sebepten
sholde 50-60°C li issida adamdi issi urmaydi?

36-§. Teri gigienasi, teri jaraqatlanga birinshi jardem beriw

Teri gigienasi. Terini taza uslaw salamat boliwdin tiykargi sharti bolip
esaplanadi. Sebebi, teri kirlegende, oli epidermis kletkalar ter ham may bezleri
jolin tosip qoyadi. Kirlegen teride m ikroorganizm ler kobeyiwi ushin sharayat
payda boladi. M udami juw inip turm aytugin adam nin 1 cm2 terisi betinde 40
m inday mikrob boladi. Bulardin ay in m lan kesellik payda etiwi mum kin. Тек
gana issi suwda sabinlap juw iniw arqali toplamp qalgan m ikroblar ham olar islep
shigaratugin zaharli zatlardan qutihwga boladi.
Shash gigienasi. Shash ham tirnaqlar terinin muyiz qabatinan payda boladi.
Shashqa quyash nuri ham tem peratura tasir etedi. Quyashta bas kiyim siz juriw shash
reni ham may bezler funkciyasina tasir etedi. Quyash n u n ham shamal tasirinde
shash qurgaq ham m ort bolip, basta qayizgaq payda boladi. Qis mawsiminde suwiq
tasirinde bastagi qan tam irlari tarayip, shashtin aziqlamwi buziladi ham shash tuse
baslaydi. Shashlardi har haptede juw ip turiw kerek.
Kiyim gigienasi. K iyim jil mawsimlerine say, hawam jaqsi otkiziwshi, jenil
ham qolayli boliwi kerek. Qisqi kiyim issmi jaqsi saqlaytugin ju n gezleme, mam iq
yaki sintetik m ateriallardan tigiledi. Qisqi ayaq kiyim issmi jaqsi saqlaytugin tubi
qalin ham pisiq boliwi kerek.
Teri kuygende birinshi jardem korsetiw. Teri ot, qizip turgan metall
buyimlar, kislota yaki qaynap turgan suyiqliq tiygende kuyedi. Kushli kuygen
adam nin omiri ogan korsetilgen birinshi jardem ge baylamsli. Qaynap turgan yaki
qaynagan suyiqliq penen kuygende darhal kuygen oringa 15 m inut dawaminda
suwiq suw quyip turiladi. Son kuygen orin sterillengen baylam yaki taza material
m enen baylap qoyiladi. Kuygen orinda payda bolatugin torsiqlardi jariw, jaraqatqa
osim lik mayi, margancovka, spirt jagiw ga bolmaydi. Bui zatlar kuyiwdi ham
aw inw di kusheytip, jaraqattin pitiwin qiyinlastiradi.

8 - Biologiya (Adam ham onm densawligi), 8-klass 113

 O rt ketkende adam ustindegi kiyim jana baslaganda, ortten qutiliw ushin
jugirm ew kerek. Sebebi, jugirgende hawa janiw di kusheytedi. Sonin ushin kiyimdi
sheship taslaw yaki jam p atirgan kiyim ustinen suw quyiw, adam ustine qalin
tawar(korpe, palto) jabiw kerek. En qolayi, jam p atirgan adam ozin jogaltpay,
jerge awnap, otti oshiriwi kerek. O t oshirilgennen son denenin kuygen orinlarm a
15 minut dawaminda suwiq suw quyip turiladi. Teri ximiyaliq zatlar menen
kuygende jaraqatlangan oringa suwiq suw quyiladi. Terini kislota kuydirgende
kuygen orm nan sodi eritpesi menen juwilip, sterillengen baylam menen baylanadi.
r
Issi uriwi. Adam joqari tem peratura ham lzgar hawada, sonday-aq, bolmede
fizikaliq jum is islegende yaki hawa otkizbeytugin kiyimde islegende teri arqali
suw puwlamwi ham issiliq bolinip shigiwi qiyinlasip, om issi uradi. Issi urgan
adam m n basi awiriydi, juregi tez-tez ura baslaydi, qulaqlan shingillaydi. Om n
reni agarip, esinen ayiriliwi mumkin.
Issi urgan adamga birinshi jardem korsetilgende, omn kiyim i ham sadeplerin
sheship, salqin jayga jatqiziladi. Nawqas maiilayina ham denesine suwiq suwda
hollengen sulgi qoyiladi. Omn taqim astina kopshik qoyip, ayaqlari joqariga
koteriledi. Nawqasti jelpip shamallatip turiladi.
Suwiq uriwi. Suwiqta uzaq qalip ketken adam denesinin ashiq jerleri, qulagi,
m um i, ayaq ham qol barm aqlarin suwiq uriw i mumkin. Suwiq urganda teri
agarip, om n seziwshenligi jogaladi. Bunday jagdayda terinin agargan orinlarm a
issi otkizbeytugin paxta qoyip yaki ju n oramal menen baylap qoyiladi. Suwiq
urgan orm biraz isip, seziwshenligi payda bolaman degenshe baylam sheshilmeydi.
Suwiq urgan orindagi qan tam irlari m ort bolip qaladi. Qan tam irlan janlip, qan
aqpawi ushin suwiq urgan jerdi qozgaltpaw kerek. Adam suwiqta uzaq qalip,
tongam nda issi dyge kirgizilip, ustine korpe yaki palto jawip, orap qoyiladi. Ogan
issi sut, kofe yaki shay ishiriledi ham nawqas emlewxanaga jiberiledi.
Sigareta ham alkogol suwiq hawada organizmdi lsitatugmi haqqinda ayirim
pikirler haqiyqattan jiraq turadi. Sebebi, sigareta qan tam irlarm qisip, barm aqlar
ham basqa organlarda qan agiwin qiyinlastirgam ushin suwiq uriw i tezlesedi.
Spirtli ishim lik daslep qan tam irlari, asirese, bet ham moyindagi kapillyarlardi
keneytip, issi bolganday sezim payda etedi. Negizinde, spirtli ishim lik tasirinde
organlar issiliqti sirtqi ortaliqqa kop bolip shigargam ushin organizm tez suwip,
adamdi tezirek suwiq uradi.
Suwiq hawada issiliq payda boliwinin basqanliwi. Sirtqi ortaliq tempe-
raturasi paseygende teridegi suwiqqa sezimtal receptorlar qozgalip, qan tam irlari

114
tarayadi, qan keliwi azayip, teri agaradi ham teri arqali issiliq bolip shigariliwi
kemeyedi. Sirtqi ortaliq tem peraturasm in paseyiwi organizmde issiliq payda
boliwin kusheytedi. Bui process bulshiq etlerdin tez-tez qisqariwi, yagniy qaltiraw
arqali iske asadi. Qaltiraw dene bulshiq etlerinin suwiq tasirinde lqtiyarsiz ritm lik
qisqanw inan ibarat.
Organizmdi shimqtiriw. Shiniqtiriw - ozgerip turatugin basqa hawa rayi
sharayatma organizm nin tez beyimlesinen ibarat. Shim qtinw shimgiw ham
organizm nin issiliq almasiw m exanizm in jetilistiriw arqali amelge asiriladi.
Organizmdi shiniqtiriw qurallarina suw, hawa ham quyash penen emlew tartibi
kiredi. Bui emlew tartipleri aste-aste ham har kuni amelge asinladi. Shiniqtiriw
organizmdi keselliklerge shidamli etedi, densawliqti bekkemleydi, m iynet etiw
qabiletin asiradi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Kiiyiw darejeleri ham olarga saykes keletugm jaraqatlardi juplap jazin: A - birinshi
darejeli, В - ekinshi darejeli, D - ushinshi darejeli; 1 - epidermis ham terinin teren
qabatlari jaraqatlanadi, 2 - teri isip, torsiqlar menen qaplanadi, 3 - sirtqi epidermisi
jaraqatlanadi.
2. Teri kuyiw turleri ham olarda islenetugm ilajlardi juplap jazin: A - qaynagan suyiqliq
penen kuyiw, В - ximiyahq zatlar menen kuyiw, D - kislota menen kuyiw, E - ustki
kiyim jamwi; 1 - kuygen orindi nan sodi eritpesi menen juwiw, 2 - jaraqatlangan
oringa suwiq suw quyiw, 3 - jerge jatip domalaw, 4 - jaraqatti 15 minut suwiq
suwda juwiw.

Oylap juwap berin:

1. Ne ushin tar ayaq kiyim kiyilgende, jazda ayaq qizip ketedi, qista tonadi?
2. Qanday sebepler shashtin tusiwine ahp keliwi mumkin?
3. Ne ushin suwiq hawada kobinese qulaq, murin yaki barmaqlardi suwiq uradi?

37-§. Sidik bolip shigariw organlarimn duzilisi

Sidik bolip shiganwdin ahmiyeti. Zat almasiwi natiyjesinde organizmde
payda bolatugm qaldiq zatlar ham almasiw onimleri ishek, okpe, ter ham may
bezleri, buyrek arqali shigarilip jiberiledi. Ishek arqali sinbegen awqat qaldiqlan,
duzlar, ot pigmentleri ham xolestirin, okpe arqali suw ham karbonat angidrid,

115
ter bezleri arqali suw ham karbonat angidrid, duzlar ham azotli zatlar almasiw
onimleri shiganladi. Biraq, zat almasiw onim lerin organizm nen shigariwda sidik
bolip shigariw sistemasi tiykargi ahmiyetke iye. Organizmde payda bolatugin zat
almasiw onim lerinin 75 % ten kobiregi sidik penen shiganlip jiberiledi. Usilay
etip, sidik bolip shigariw organlari organizmde osmotik basim turaqliligi, suw
ham duzlar balansin saqlaw, yagm y gomeostazdi tam iyinlew funkciyasin atqaradi.
Sidik bolip shigariw sistemasi organlarma biiyrek, sidik joli, quwiq, sidik
shigariw nayi kiredi (60-siiwret).
Buyrektin diizilisi. Buyrek jup lobiya tarizli organ. O nm sirti siypaq, ashiq
qonir rende boladi. Harbir buyrektin ortasha massasi 150 g keledi. Biiyrek denenin
bel boliminde, om irtqa baganasinm eki qaptalinda jaylasqan.
Buyrektin ishki tarepi oyigiraq bolip, oyiqta jaylasqan shuqirshasi - biiyrek
darwazasi arqali buyrekke arteriya ham vena qan tamirlari, nervier ham limfa
otedi. Buyrek darwazasi buyrek ishki quwisligi menen tutasqan. Quwisliqta
juqa diywalli kop sanli keseler ham buyrek qaltasi jaylasqan. Sirtinan biiyrek
biriktiriw shi siypaq toqim adan ibarat kapsula menen oralgan. Buyrek qaltasi ham
keselerin may kletchatkasi orap turadi.
Buyrekti kesip qaragam m izda onm siirtqi qaraltim buyrek qabigi qabatinan ham
ishki aqshil yadro qabatinan turatuginligi
korinedi. Yadro qabati konus tarizli aqshil
piram idalardan turadi. Qabigmin qaraltim
zati usi piram idam n tiykarin ham olardin
araligin toltinp turatugin buyrek bagana-
larin payda etedi. Piram idalardin buyrek
quwisligina qaratilgan ishki keseler ishine
batip kiretugin sorgishlardi payda etedi.

60-suwret Sidik bolip shigariw sistemasi

organlannm organizmde jaylasiwi:
1 - biiyrek listi bezleri, 2 - vena, 3 - biiyrek
p arteriyasi, 4 - biiyrek venasi, 5 - biiyrek, 6 -
arteriya, 7 - sidik joli, 8 - quwiq, 9 - sidik
shiganwjoli.

116
Sorgishlardin ishki bolimine sorgish kanalshalar joli ashiladi. Kanalshalar arqali
keselerge sidik agip keledi. Keseler oz ara qosilip, jalgiz sidik qaltasina ashiladi
(61-suwret).
Buyrek qaltasi buyrektin ishki yadro boleginde jaylasqan. Buyrek kesesi ham
buyrek qaltasi diywali silekeyli perde penen qaplangan. Qalta diywalinda bulshiq
etler bar.
Sidikjoli diametri 6 -8 m m ham uzinligi 25-30 cm keletugin eki cilindr formali
kanalshadan ibarat. Kanalsha qarin quwisligi arqa diywali boylap jaylasqan, jam bas
boleginde quwiq penen tutasqan.
Nefronlar. Buyrek juda kop nefronlardan ibarat. Nefron biiyrektin duzilisi ham
funkcional birligi bolip esaplanadi. Harbir nefronm n uzinligi 50-55 mm, barliq
nefronlardin uzinligi 100 m ge jetedi. Eki buyrekte 2-2,5 m ln nefron boladi.
Harbir nefron Shumlyanskiy-Baumen kapsulasi, onm ishinde jaylasqan mayda
qan tam irlan - Malpigi shatisiwi, kapsuladan baslanatugin birlemshi iyrek tarizli
kanalshalar, Genie saqiynasi ham ishki ekilemshi iyrek tarizli kanalshasman ibarat
(62-suwret). Nefronlar kapsulasi, birlemshi ham ekilemshi kanalshalar buyrektin
qabiginda, Genie saqiynasi omn yadro boleginde jaylasqan. Nefronlardin
ekilemshi iyrek tarizli kanalshalari buyrektin toplawshi kanalshalarina ashiladi.
Toplawshi kanalshalar buyrek qabiginan baslamp, buyrek yadrosindagi piram idalar
sorigishlarina tutasadi. Sorgishlar buyrektin kishi keselerine ashiladi.
Buyrek kapsulasi sirtqi ham ishki diywali araligi quwisligi nefron kanal-
larina tutasqan. Kapsula ishki diywali qan ta-
m irlan diywalina jabisqan bolip, olar arqali
kapillyarlardagi qannan kapsula diywali arasin-
dagi tesikke birlemshi sidik filtrlenip otedi.
Nefronlardin duzilisi ham funkciyasi buyrek­
tin qan aylamw sistemasi duzilisine saykes keledi.
Buyrek arteriyasi buyrek darw azasinan otkennen,

61-suwret. Buyrektin duzilisi:

1 - qabigi, 2 - yadrosi, 3 - piramidalar, 4 - biiyrek
arteriyalan, 5 - buyrek venalan, 6 - buyrek qaltasi,
7 -sid ik jo li..
^ ^ 1 1 7
 62-suwret Nefronnin diizilisi.
1 - buyrek arteriyasi, 2 - nefron kapsulasi,
3 - arteriolalar, 4 - sidik kanalshasi, 5 - kapillyarlar
ton, 6 - buyrek venasi.

izbe-iz kop ret shaqalanip, kapillyarlar shatisiwin

payda etedi. Shatisqan kapillyarlar qayta tutasip,
arteriolalardi payda etedi. Arteriolalar kapsuladan
shigip, jane kapillyarlarga bolinip, ekilemshi
iyrek tarizli kanalshalarm orap aladi. Olar izbe-iz
tutasip, daslep kishilew, son lilkenlew venalardi
payda etedi. Solay etip, biiyrekte qan tam irlan eki
ret kapillyarlar shatisiwin payda etedi. Birlemshi
kapillyarlar shatisiwi bdyrek kapsulasi ishinde jaylasqan, ekilemshi shatisiw bolsa
nefron kanalshalarm orap turadi.
Sidik torsildaginda sidik toplanadi. Om n kolemi 500-700 cm3 qa shekem
boladi. 01 kishi jam bas quwisliginda jaylasqan. Tolgan sidik qaltasi mayek tarizli
bolip, om n koterilgen shoqqisi, aldmga bagdarlangan denesi ham tiibi menen
ajiralip turadi. Tubinin arqa diywalma 2 sidik joli ashiladi ham onnan sidik
shiganw kanali baslanadi.
D iywalim n ishi silekeyli, ortasi bulshiq etli ham sirtqi qabati biriktiriw shi
toqimadan ibarat. Silekeyli qabatta jdda kop burmeler bolip, sidik qaltasi toliwi
menen olar jazdiriladi. Sidik shiganw jolinin tesigi atirapinda saqiyna tarizli
bulshiq etler bolip, olar sfinkterdi payda etedi. Sfinkter sidik toplamwinda qisqanp,
sidik shiganlganda keneyedi.

Tapsirm alar juwap jazin ham juw aplarinizdi tekserip korin:

1. Sidik bolip shiganw sistemasi organlarm ishki boleginen baslap tartibi menen jazin:
A - biiyrek kapsulasi, В - Genie saqiynasi, D - ekilemshi kanallar, E - birlemshi
kanallar, F - quwiq, G - sidik shiganw kanalshasi, H - buyrek qaltasi, I - sidik
kanali.
2. Buyrek bolekleri ham olardih omm juplap korsetin: A - qabigi, В - yadrosi, D -
buyrek qaltasi, E - darwazasi, F - nefronlan, H - songishlar, G - buyrek; 1 - buy-

118
 rektin nervier, limfa, qan tamirlan otetugin oyigi, 2 - qaraltim sirtqi qabati, 3 -
kapsula, kapillyarlar tuyini, birlemshi ham ekilemshi kanalshalar, Genie saqiysinan
ibarat, 4 - konus tarizli agiw piramidalarman ibarat, 5 - ken ishki quwisligi, 6 -
piramidalardin keselerine batip kirgen ishki bolimi, 7 - bel boliminde omirtqa
baganasinin eki tarepinde jaylasqan
3. Nefronlardin bolimleri ham duzilisin juplap korsetin: A - Shumlyanskiy kapsulasi,
В - Genie saqiynasi, D - birlemshi kanalshalar, E - ekilemshi kanalshalar, F -
Malpigi tuyini, H - toplawshi kanalshalar; 1 - kapsula ishinde jaylasqan qan tamirlari
tuyininen ibarat, 2 - buyrek qabiginan baslamp, piramidalar songishlarina ashiladi,
3 - onda qan filtrlenip, birlemshi sidik payda boladi, 4 - buyrek yadro boleginde
jaylasqan, 5 - birlemshi sidikten artiqsha suw qanga qayta sonladi.

Oylap juwap berin:

70 kg salamat adamda biiyrek dene salmagmin neshe procentin quraydi?

38-§. Sidik bolip shigariw organlarinin funkciyasi

Buyrekte sidik payda boliwi. Biiyrekte sidik payda boliwi eki faza (dawir)
ga bolinedi. Birinshi daw ir - filtrciya dawiri, ol birlemshi sidik payda boliw inan
ibarat. Bunda nefronlardagi arteriya kapillyarlari arqali qannin suyiq bolegi
filtrlenip, nefron quwisligina (kapsulaga) otedi. Bui procestin otiwi kapillyarlar-
dagi basim nin joqari, kapsulalardagi basim nin tom en boliw ina baylamsli.
Birlemshi sidiktin quram i qan plazm asm in quram ina uqsas. Onda tek gana
belok bolmaydi. Sebebi, ol kapillyar qan tam irlarim n diywalinan filtrlenip otpeydi.
Kapsuladagi birlemshi sidik kelep jip tarizli kanalshalarga otedi. Bui kanal-
shalardin diywali arqali birlemshi sidik quram indagi qant ham aminokislotalar,
suw ham m ineral duzlardin kopshilik bolegi, yagnty 98,5-99,0 % vena tam irlarina
qayta soriladi. Bugan reabsorbciya procesi delinedi. Bui sidik payda boliwimn
ekinshi daw iri bolip esaplanadi.
Kanalshalarda qalgan sidik ekilemshi sidik delinip, om n quram inda qaldiq
azot, mochevina, kreatinin siyaqli zatlar, belgili m ugdarda duz ham suw boladi.
U lken adam nin buyrek nefronlarinda uzliksiz sidik filtrleniwi natiyjesinde
bir sutkada ortasha 100 litr birlemshi sidik payda boladi. O m n 98,5-99 litri kelep

119
jip tarizli kanalshalar diywali arqali qanga qayta soriladi, qalgan 1-1,5 litri bolsa
ekilemshi sidik sipatinda sirtqa shigariladi.
Sidiktin shigariliwi. Nefron nayshalarinda payda bolgan sidik buyrek keseleri,
son buyrek qaltasi arqali sidik jolina otedi. Sidik joli diyw alm in peristaltik
qisqanw i natiyjesinde sidik quwiqqa toplanadi.
Quwiqtin sidikten bosawi reflektor tarizde ju z beredi. Sidik kolemi 250-300 ml
ge jetkende sidiktin quwiq diywalina basim i artip, quwiq diywali receptorlarmda
nerv impulsleri payda boladi. Impulsler arqa m iy segiz koz bolimindegi sidik
bolip shiganw orayina, onnan parasim patik nervier arqali quwiq diywali bulshiq
etlerine keledi. Quwiq bulshiq etleri qisqanp, shigariw kanali sfinkterleri ashiladi.
Normal jagdayda bir sutkada 4 - 6 ret sidik bolip shigariladi. Ulken yanm sharlar
qabigimn manlay boleginde jaylasqan joqargi oray lqtiyarli sidik bolip shigariliwin
basqaradi.
Sidik qurami. Sidik ashiq sari, 95 % suw ham 5 % qatti zattan ibarat. Qatti
zat quram ina mochevina (2 %), sidik kislotasi, kreatinin, natriy ham kalciy duzlar
kiredi. Buyrek keselliklerinde sidikte belok payda boliwi mumkin. Sidik kanallan
silekeyli qabati jaraqatlanganda, sidikte qan payda bolip, qizaradi. Sidik reakciyasi
gosh onim lerin kobirek qabil etilgende siltili boladi.
Buyrek funkciyasinin basqanliwi. Buyrekte sidik payda boliwi nerv ham
gumoral jol menen basqariladi. Sim patikahq nerv talshiqlari buyrek qan tam irlarin
taraytip, sidik bolinip shigiwin kemeytedi. Parasimpatikaliq nerv talshiqlari bolsa,
buyrek qan tam irlarin keneytip, sidik bolinip shigiwin kobeytedi. Bui nervlerdin
orayi arqa ham bas miyde jaylasqan.
Bas miydin tomeninde jaylasqan gipofiz bezinin arqa boleginde sintezlenetugin
antidiuretik gormon (ADG) buyrek iyrek-iyrek kanallarm in diywalina tasir etip,
reabsorbciya procesin kusheytedi ham sidik bolinip shigiwin azaytadi. Qalqan
tarizli bezde sintezlenetugin tiroksin gormom, kerisinshe, reabsorbciya procesin
paseytip, sidik bolinip shigiwin kobeytedi.
Sidik bolip shiganw organlannin kesellikleri. Sidik bolip shiganw organ-
larim n isiniwi, sidik jolinda tas payda boliw kesellikleri kop ushirasadi. Isiniw
tamaq, tis, awiz quwishgi ham basqa organlardagi infekciya deregi menen
baylamsli bolip, ayazlaw yaki toniw aqibetinde isiniw kusheyiwi mumkin. Buyrek
har turli zaharli zatlarga juda sezgir boladi.

120
 Alkogol, qorgasin, sinap, naftalin, benzol, shibm-shirkeyler zahari buyrek
arqali shiganhp jiberiledi. M edicinada ayinm keselliklerge qarsi qollamlatugin
sulfalamidli dariler ham antibiotikler de buyrekke keri tasirin tiygizedi. Zat
almasiwimn buziliwi da buyrekler yaki sidik bolip shiganw jolinda tas payda
boliwina alip keledi. Bunday taslar sidik jolin tosip, taslardin qirlan sidik joli
silekeyli perdesine tasir etip, qatti aw inw payda etedi. Buyrek kesellikleri arasinda
buyrek isiniwi (nefrit), quwiq isiniwi (cistit), sidik shiganw jolim n isiniwi (uretrit),
buyrekte tas payda boliwi keselligi ham prostata bezinin isiniwi (prostatit) kop
ushiraydi.

Tapsirmalarga juwap jazm ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Bolip shigariw organlarm tartibi menen jazin: A - biiyrek qaltasi, В - quwiq, D -

kapillyarlar tuyini, E - birlemshi tartip kanalshalar, F - ekilemshi tartip kanalshalar,
G - sorigishlar, H - sidik bolip shiganw kanali, I - sfinkter, J - Genle saqiynasi,
К - keseler, L - sidik job.
2. Sidik payda boliwi ham shigariliw proceslerin izbe-izligin duris jazin: A - birlemshi
sidik payda boladi, В - 2-tartip kanalshalarda artiqsha suw qanga reabsorbciya
qilinadi, D - sidik toplawshi nay arqali buyrek qaltasma quyiladi, E - nefron
kapsuladagi kapillyarlar diywalinan qan plazmasi filtrlenip, birlemshi kanalshalarga
otedi.
3. Buyrek bolimleri ham funkciyasin juplap jazin: A - buyrek, В - buyrek qaltasi,
D - quwiq, E - kapillyarlar tuyini, F - birlemshi kanalshalar, H - sidik shigariw
kanali, G - sidik joli, I - ekilemshi tartip kanalshalar; 1 - sidik toplaydi, 2 - onnan
sidik joli baslanadi, 3 - birlemshi sidik payda etedi, 4 - sidikti sirtqa shigaradi, 5 -
sidik jiynaydi, 6 - haqiyqiy sidik payda etedi, 7 - sidik payda etedi, gormonlardi
sintezleydi, 8 - qandi filtrleydi.

Oylap juwap berin:

Buyreginde kesellik belgileri amqlangan adamga ne ushin shipaker awirgan tisin

ham anginasm emletiwdi maslahat etedi?

121
 X BAP. NERV SISTEMASI

39-§. Nerv sistemasinin duzilisi.

Nerv sistemasinin ahmiyeti. N erv sistemasi organizmdi basqaradi ham barliq
kletkalar, toqim alar ham organlar jum isin oz ara tartiplestirip islewin tamiyinleydi.
N erv sistemasinin bul qasiyeti sebepli organizm bir putin sistema sipatinda jum is
isleydi. N erv sistemasi sirtqi ham ishki ortaliq tasirlerin qabil etedi ham olarga
juw ap beredi. A dam m n kasip-oner uyreniwi, bilim aliwi, pikirlewi, eslep qaliwi,
quwamwi, qaygiriwi ham basqa ruw xiy sezimleri de nerv sistemasina baylamsli.
Nerv toqimasi. N erv toqimasi nerv kletkalari - neyronlar (63-suwret) ham
olardi orap turatugm mayda joldas neyrologiya kletkalardan ibarat. Neyronlar -
nerv sistemasinin duzilisi ham funkcional birligi bolip esaplanadi.
Olar sirtqi ham ishki ortaliq tasirin nerv impulslerine aylandinw, jetkeriw
ham talqilaw qasiyetine iye. Neyrologiya kletkalan neyronlarga qaraganda 10
ese kop bolip, aziqlamw, tirek ham qorgaw funkciyasin atqaradi, neyronlardin
osiwi ham rawajlamwin tamiyinleydi. N eyronm n denesi, bir uzin osimshesi -
aksom (grek. aksos - osimshe) ham muyizlengen kelte osimsheleri - dendritleri
boladi (grek. dendron - terek). Dendritler arqali nerv impulsleri nerv kletkasi
denesine jetkeriledi. Harbir nerv kletkasinda bir akson
ham bim eshe dendrit boladi. A kson birneshe onlagan
santimetrge jetiw i nmmkin. A kson arqali nerv impulsleri
organlarga jiberiledi. Orayliq nerv sistemasinda neyronlar
oz ara tutasiw payda etedi. Bunda bir neyronnm aksom
ekinshi neyron denesi yaki dendritleri menen tutasadi.
Bunday tutasqan orm lari sinapus (grek. Sinapto -
tutasiw) delinedi. Bir neyron denesinde 1200-1800
sinapus boladi. Sinapus eki qabat membranadan ham
olar arasmdagi tesikten ibarat. N erv impulsleri tasirinde

63-suwret. Neyromun diizilisi: 1 - neyron denesi,

2 - dendrit, 3 - miyelin qabiq, 4 - akson, 5 - akson ushi.
122
sinapus tesigine aziraq suyiqliq - mediator bolinip shigadi. M ediator tasirinde
ekinshi kletka denesinde qozgaliw payda boladi. Usilay etip, nerv qozgalrwi bir
neyronnan ekinshi neyronga otkiziledi. A kson aqshil may tarizli zattan ibarat
miyelin qabigi menen qaplangan. M iyelinli osimsheler toplami bas m iy ham arqa
miydin aqshil zatin payda etedi. Neyronlardin kelte osimshelerinde aqshil qabiq
bolmastan, olardin toplami kulren tuske iye boladi.
N eyronlardin duzilisi ham funkciyasina qaray seziwshi, hareketlendiriwshi
ham araliq neyronlarga bolinedi. Seziwshi neyronlar nerv signallarin seziw
organlarm an bas ham arqa miyge jetkizedi. Olardin denesi nerv gangliylerinde
(grek. ganglion - tuyin) jaylasadi. N erv tuyinleri orayliq nerv sistem asinan sirtta
jaylasqan nerv deneleri toplam inan ibarat. Hareketlendiriwshi neyronlar nerv
impulslerin orayliq nerv sistem asinan organlarga ham bulshiq etlerge otkizedi.
Araliq neyronlar yaki interneyronlar (grek. interio - ishki) orayliq nerv
sistemasinda seziwshi ham hareketlendiriwshi neyronlar araliginda jaylasqan.
Sinapslar jardem inde qozgalis araliq neyron arqali
seziwshi neyronnan hareketlendiriwshi neyronga
baradi. A raliq neyronlar denesi ham osimsheleri nerv
sistemasinan shetke shiqpaydi.
N ervier. Orayliq nerv sistemasi nervier arqali
barliq organlar menen baylamsqan (64-suwret).
N ervier neyronlardin uliwmaliq qabiq penen oralgan
uzin osimshelerinen ibarat. Orayliq nerv seziwshi,
hareketlendiriwshi, araliq nevlerden turadi. Seziwshi
nervier neyronlardin dendritlerinen quralgan bolip,
olar arqali nerv impulsleri seziw organlarm an orayliq
nerv sistemasina jetkeriledi. Hareketlendiriwshi nerv­
ier hareketlendiriwshi neyron aksonlarinan ibarat.
Olar arqali nerv impulsleri orayliq nerv sistema-
sinan bulshiq etlerge ham ishki organlarga baradi.

64-suwret Nerv sistemasimn sxemasi:

1 - bas miy, 2 - arqa miy, 3 - periferik nervier,
4 - nerv ushlan..
 65-suwret Vegetativ (avtonom) nerv sistemasi:
1 - parasimpatikaliq nervier,
2 - simpatikaliq nervier.

Aralas nervier neyronlardin aksonlari va

dendritlerden turadi. Olar arqali nerv im-
pulsleri bir-birine qarama-qarsi eki bag-
darda, yagm y orayliq nerv sistemasina ham
onnan organlarga otedi.
Nerv sistemasinin bolimleri. Nerv
sistemasi jaylasiwi boyinsha orayliq ham
periferik bolimlerge bolinedi. Orayliq bolim
bas ham arqa miyden, preiferik bolim olardan
ketiwshi nervier ham nerv tuyinlerinen
ibarat. N erv sistemasi funkciyasina qaray
somatikaliq (yun. soma - dene) ham avtonom
(yun. avtonomiya - ozin basqariw), yagmy
vegetativ bolimlerge bolinedi (65-suwret).
Somatikaliq nervier skelet, bulshiq etler,
seziw organlan jum isin basqaradi. Bui
nerv arqali adam oz organlan jum isin bas-
qariwi, yagmy olardi hareketlendiriwi yaki
hareketten toqtawi mumkin.
Vegetativ nerv sistemasi ishki organlar jum isin basqaradi. Avtonom (vegetativ)
nerv sistemasi garezsiz bolip, bizin lqtiyarim izga boysinbaydi. O m n jum isi oz-
ozinen basqanladi. Maselen, adam oz qalewi menen as siniriwin, sidik bolip
shigiwin yaki qan aylamsin toqtata almaydi.
Vegetativ nerv sistemasi simpatikaliq ham parasim patikaliq bolimlerge
bolinedi. Simpatikaliq nervier arqa m iydin kokirek ham bel boliminen, parasimpa­
tikaliq nervier bas miydin tomengi boleginen ham arqa miydin segiz koz tusinan
shigadi. Simpatikaliq ham parasimpatikaliq nervier barliq ishki organlarga baradi.
Olar organlarga qarama-qarsi tasir korsetedi. Maselen, simpatik nervier jurek
uriw in tezletedi, qan basim in koteredi, ishek bulshiq etleri qisqanw i tomenletedi,
dem aliwin jenillestiredi, ter ajiraliwin kusheytedi. Parasimpatikaliq nervier bul
proceslerge keri tasir etedi.
 Tapsirm alarga juwap jazin ham juw aplannizdi tekserip korin:

1. Duzilisi ham funkciyasma qaray nerv sistemasi bolimleri ham olardin qasiyetlerin
juplap jazin: А - orayliq, В - somatikaliq, D - periferik, E - vegetativ, F -
simpatikaliq, G - parasimpatikaliq; 1 - jumisi oz-ozinen basqariladi, simpatikaliq
ham parasimpatikaliq bolimlerden turadi, 2 - bas miy ham arqa miyden ibarat, 3 -
bas miy ham arqa miyden ketiwshi nervier ham nerv tiiyinlerinen ibarat, 4 - skelet
bulshiq etleri jumisin basqaradi, 5 - arqa miydin kokirek, bel boliminen shigadi,
6 - bas miydin tomengi boleginen ham arqa miydin segiz koz tusinan shigadi.
2. Nerv sistemasina tiyisli tusiniklerdi olardih mazmum menen juplap jazin: A -
neyron, В - akson, D - dendrit, E - nerv tiiyini, F - nerv, G - neyrologiya kletkasi,
H - receptor; 1 - neyronnin muyizlengen kelte osimshesi, 2 - nerv toqimasi, joldas
kletkasi, 3 - neyronnin uliwmaliq qabiq penen oralgan uzin osimsheleri, 4 - nerv
toqimasmin tiykargi kletkasi, 5 - orayliq nerv sistemasinan sirtta jaylasqan neyronlar
denesi toplami, 6 - neyronlardm miiyizlenbegen osimshesi, 7 - seziwshi nerv ushi.
3. Nervlerdi olardin atqaratugm xizmeti menen juplap jazin: A - seziwshi, В -
hareketlendiriwshi, d - aralas, E - araliq neyron; 1 - impulslerdi eki bagdarda
otkizedi, 2 - impulslerdi seziwshi neyronnan hareketlendiriwshi neyronga jetkeredi,
3 - impulslerdi seziwshi neyronnan hareketlendiriwshi neyronga otkizedi, 4 -
impulslerdi ortayliq nerv sistemasinan organlarga jetkizedi.

Oylap juwap berin:

Dem aliw organlari jumisi dem aliw orayi arqali basqariladi. Biraq, adam lqtiyarli
turde dem aliwin tezletiwi, asteletiwi yaki terenletiwi miimkin. Dem aliw organlarimn
bul qasiyeti organizm ushin qanday ahmiyetke iye?

40-§. Nerv sistemasinin funkciyasi

N erv sistem asinin re fle k to rliq funkciyasi. Organizmge neyronlar oz ara

tutasip, shinjir payda etedi. Sirtqi yaki ishki ortaliq tasirinde neyronlarda qozgaliw
payda boladi. Qozgaliw nerv signallari turine qaray miyge, miyden organlarga
jetkeredi. N erv sistemasinin qozgaliwin otkiziw qasiyeti qozgaliwshanliq delinedi.
Qozgaliw sekundina 4,4 m den 100 m ge shekem tezlikte boliwi mumkin. Qozgaliw
tasirinde organizmde juw ap reakciya - refleks payda boladi.

125
 Refleks -orayliq nerv sistemasi arqali organizm nin sirtqi ham ishki tasirlerge
juw ap reakciyasi bolip esaplanadi. Organizm nin apiwayi hareketlerinen baslap, en
quramali (maselen, pikirlew, soylew, kasip-oner uyreniw) jum isi refleksler arqali
amelge asadi.
Refleks orni. Refleks payda bolganda nerv qozgalislan otetugin joli refleks
orm delinedi. Refleks om i 5 bolimnen, yagmy receptor, seziwshi neyron, orayliq
nerv sistemasimn bir bolegi, hareketlendiriwshi neyron ham jum isshi organnan
ibarat. Kopshilik refleks orinlan quram ina orayliq nerv sistemasi (arqa ham bas
miy)nda jaylasqan qosimsha neyronlar da kiredi. Refleks orm receptorlardan
baslanadi. H arbir receptor amq tasirler: issi, suwiq, iyis, jaqtiliq, basim ham
dawisti qabil etiwge beyimlesken. Receptorlar bul tasirdi nerv impulsleri, yagmy
nerv signallarina aylandiradi. N erv umpulsleri elektr tabiyatli bolip, seziwshi
neyronlar arqali orayliq nerv sistemasina yaki araliq neyronlarga jiberedi. Olardan
nerv signallari hareketlendiriwshi nervier arqali jum isshi organlarga baradi.
Refleksler har turli boladi. Olardin bir bolegi juda apiwayi (maselen, qol
kuygende yaki otkir zat tiygende tartip aliniwi, ashshi zat tasirinde kozden jas
shigiwi, dem aliw jolina bir zat tusse tushkiriw yaki joteliw), basqalan bolsa
birqansha quramali boladi.
Organlar jumismin nerv arqali basqanliwi. N erv sistemasimn funkciyasi
om n reflektorliq jum isi menen baylamsli. Harqanday tasirge juw ap reakciyasi
koplegen organlar ham organlar sistemasimn oz ara beyimlesken tiirde reflektorliq
ozgeriwinen ibarat. Maselen, qoldin qizip turgan buyim nan tartip aliniwi, ayirim
bulshiq etlerdin qisqanw i, basqalarm in keneyiwi natiyjesinde jiiz beredi. Bunda
jurek bulshiq etlerinin qisqanw i ham dem aliw chastotasi da reflektor tasirinde
ozgeredi. Turli organlar ham organlar sistemasimn reflektorliq qasiyeti orayliq nerv
sistemasinda qozgaliw ham torm ozlamw procesleri menen baylamsli. Neyronlardagi
qozgaliw reflektorliq reakciyalarinm payda boliwi ham kusheyiwinen, tormozlamw
bolsa usi reakciyalardin paseyiwi yaki putkilley jogaliw m an ibarat. Tormozlamwdm
kushsizleniwi qozgaliwdin kusheyiwine sebep boladi. Tormozlamwdm uliwm a
jogaliw i bolsa, kushli qozgalisqa, nerv sistemasimn sharshawi ham keselleniwine,
bazi da olimge alip keledi. Usilay etip, qozgaliw ham torm ozlamw proceslerinin
oz ara beyimlesip tu n w i arqali organizm nin sirtqi ham ishki ortaliq tasirine juwap
reakciyasi amelge asadi.
Organizmde qozgaliw ham tormozlamw almasip turadi. N erv sistemasi
oraylarimn birinde payda bolgan qozgaliw, ekinshisinde tormozlamw payda
etedi. Tormozlaniw qozgalrwdin kerisi bolip, oni toqtatiwi, kushsizlentiriwi
yaki iske asiwina tosqinliq etedi. Qozgaliw ham torm ozlaniw arasindagi oz ara
bunday baylams natiyjesinde organlar ham putin organizm nin sayma-say islewin
tamiyinleydi. Maselen, hareketleniw bugiwshi yaki jazdiriw shi bulshiq etlerdin
gezekpe-gezek qisqariwi ham bulshiq etlerdin bugiw ham jazd in w oraylarinda
gezek penen payda bolip turatugin nerv impulsleri arqali iske asadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizch tekserip korin:

1. Refleks orninda nerv signallan otetugin jolin korsetin: A - araliq neyron, В -

seziwshi neyron, D - jumisshi neyron, E - receptorlar, F - hareketlendiriwshi
neyron.
2. Terminlerdi olarga saykes keletugm manisi menen juplap jazin: A - mediator, В -
sinaps, D - reflektor, E - refleks omi, F - refleks; 1 - qozgaliwshilari otetugin
jol, 2 - nerv kletkalarmin neyronlar tutasqan orm, 3 - nerv signallari sinaps
quwisliginda bolinip shigatugin zat, 4 - refleks payda etiw, 5 - organizmnin sirtqi
ham ishki ortaliq tasirine juwap reakciyasi.

Maseleni sheshin:
Nerv impulsleri 100 m/sek tezlikte otkiziledi. Boyi 1,8 m bolgan adamnin ayagina
tiken kirse, ol qansha waqittan keyin awinwdi sezip, ayagin tartip aladi?

Oylap juwap berin:

1. Tus payitinda bas koterip quyashqa qaragan adam lqtiyarsiz tiishkirip jiberedi. Ne
ushin bunday boladi?
2. Bulshiq etlerdin gezek penen qisqanp ham keheyip turgam ushin adam hareketlenedi
ham hur turli jumislar isleydi. Ne ushin bazi da bulshiq etler qisqanp, bosaspay yaki
bosasip, qisqarmay qaladi?

41-§. Arqa miydin duzilisi ham funkciyasi

A rq a miy. Arqa miydin uzinligi ulken adamda 4 0 -4 5 cm, massasi 3 0 -4 0 g
bolip, diametri 1 cm ge jaqin aqshil jip formasinda boladi. O m n qurami om irtqa
baganasi kanalim n ishinde jaylasqan kulren ham aq zattan ibarat. O m n orayliq

127
boleginen arqa m iy kanali otedi (66-suwret). Kanal arqa m iy suyiqligi m enen tolgan
boladi. Arqa m iydin aldingi ham arqa beti boylap otken teren qanqshalan om shep
ham on bolimlerge boledi. A rqa m iydin kanalin orap turgan orayliq bolegi kulren
zattan ibarat. Kesesine kesip korilgende miydin kulren zat jaylasqan bolegi gubelek
qanatina uqsas. Kulren zat atirapin aq zat orap turadi ham ol bir jup aldingi ham
arqa tam irlardi payda etedi. Kulren zat araliq ham hareketlendiriwshi neyronlar
denesi ham kelte osimshelerden, aq zat neyronlardin uzin osimshelerinen turadi.
Aq zattagi nervier m iy boylap joqariga ham tomenge bagdarlangan nerv jollarin
payda etedi.
Arqa miydin aldingi ham arqa tarepinen aldingi ham artqi qariqshalari, omn
orayinan arqa m iy kanali otedi.
Arqa miyden 31 jup arqa m iy aralas nervleri shigadi. H arbir nerv aldingi
ham arqa tam irlardan baslanadi. Arqa tam irlar seziwshi nervlerdin teri, bulshiq
etler ham ishki organlardagi receptorlardan keletugin nervlerdan ibarat. Seziwshi
neyronlar denesi jiynalip, arqa m iy qasinda arqa m iy tuyinlerin payda etedi. Arqa
miydin aldingi tam irlan hareketlendiriwshi neyronlardin aksonlarinan turadi. Nerv
impulsleri arqa tam irlar arqali receptorlardan araliq neyronlarga, olardan aldingi
tam irlar arqali jum isshi organlarga jetkiziledi.
A rqa ham aldingi seziwshi ham hareketlendiriwshi
nervier arqa miyden shigip, om irtqa baganasm in
eki qaptalinda qosilip, aralas arqa m iy nervlerin
payda etedi. Nervlerdin harbiri amq organ yaki
toqim a jum isin basqaradi.
Arqa miydin funkciyasi. A rqa m iy reflek-
tor ham otkiziw funkciyalarm atqaradi. O m n
reflektorliq funkciyasi kulren zat penen bayla-
msli. K ulren zatta skelet bulshiq etlerinin qisqan-

66-suwret. Arqa miydin duzilisi: Shepte - uliwma

korinisi, onda - har turli bolimlerdin kesesine
korinisi; 1 - moyin bolimi, 2 - kokirek bolimi,
3 - bel bolimi, 4 - segiz koz bolimi, 5 - qabigi,
6 - aq zati, 7 - kulren zati.
w in, jurek, asqazan, quwiq, qan tam irlari, jinisiy bezler ham basqa ishki organlar
jum isin basqaratugin nerv oraylari boladi. N erv oraylari jiida kop araliq neyronlar-
dan turadi. Olar arqali reflektor orm otedi, receptorlardan keletugin nerv signallari
qayta talqilanip, nerv impulslerine aylandiriladi ham ishki organlarga jiberiledi.
A rqa m iy bel boliminde dize refleksi, kokirek bolim inin joqarisinda koz
qarashigin keneytiwshi, segiz koz boliminde sidik bolip shigaratugin refleks
oraylari jaylasqan. Dize refleksi dize qaqpaginan tomenlewde jaylasqan sinirlerge
urilganda ayaqtin keskin koteriliwi menen amqlanadi.
A rqa miydin otkiziw funkciyasi omn aq zati menen baylamsli. Aq zattagi
nervier arqa miydi bas m iy m enen baylamstiradi. A rqa miyge keletugin nerv
impulsleri otkiziwshi jol arqali receptorlardan arqa m iy jo q a n bolimine ham bas
miyge otkiziledi. Bas miyden keletugin nervier arqali tomenge tutasqan otkiziw
joli arqali arqa m iy tomendegi bolimleri ham organlarma otkiziledi.
A rqa m iy reflekslerin bas m iy baqlap turadi. Jurek, asqazan, sidik qaltasi,
jinisiy bezler ham basqa organlar jum isin arqa miy bas m iy m enen birge basqaradi.
O m irtqa baganasi jaraqatlanganda, arqa m iy jaraqatlanganda, arqa m iy menen bas
m iy arasindagi baylams liziledi. Jaraqatlangan adam bas m iyi jaqsi isleydi, biraq
nerv oraylari buziliwi aqibetinde kopshilik arqa m iy refleksleri jogaladi. Jaraqat
algan adam basin qiymildatadi ham shayqaydi, bazi da qolin hareketlentiredi.
Biraq, omn denesinin jaraqatlangan om inan tomengi bolegi lan bolip qaladi,
ayaqlari hareketlenbeydi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Arqa miy bolimleri ham olarga tiyisli belgilerdi juplap jazin: A - arqa miy, В -
miy kanali, D - miy qariqshalari, E - kesesine kesiminde, F - kiilren zati, H - aq
zati, G - aldmgi ham arqa tamirlari; 1 - arqa miydi shep ham on bolimge boledi,
2 - orayliq bolimi boylap otedi, 3 - bir jup aldmgi ham arqa tamirlarin payda
etedi, 4 - nervleri nerv jollarin payda etedi, 5 - kiilren zattan payda boladi, 6 -
omirtqa baganasi kanali ishinde jaylasqan, 7 - kiilren zat ham oni orap algan aq
zati korinedi.
2. Arqa miy nervleri ham olarga tan qasiyetlerin juplap jazin: A - aralas nervier, В -
kiilren zati, D - zaq zati, E - nerv oraylari, F - arqa tamirlari, H - aldmgi tamirlari;
1 - kiilren zatinda jaylasqan, 2 - araliq ham hareketlendiriwshi

9 - Biologiya (Adam ham omn densawligi), 8-klass 129

3. Neyronlar denesi ham kelte osimshelerden turadi, 3 - hareketlendiriwshi nervier
otedi, 4 - 3 1 jup, aldingi ham arqa tamirlarman shigadi, 5 - seziwshi nervier otedi,
6 - neyronlar uzin osimshelerden turadi.
4. Arqa miy nervleri ham olardin funkciyalarin juplap jazin: A - reflektorliq, В -
otkiziwshehlik, D - arqa miy refleksleri; 1 - aq zati nervleri menen baylamsli, 2 -
has miy basqanp turadi, 3 - kulren zati nervleri menen baylamsli.

Oylap juwap berin:

1. Dize siniri balgasha menen urilganda, tort basil bulshiq et qisqanp, dize refleksin
payda etedi. Refleks ornimn qaysi bolegi jaraqatlansa, dize refleksi payda bolmaydi?
2. Arqa miy otkiziwshenlik ham reflektorliq funkciyam atqaradi. Ne ushin arqa miy
jaraqatlansa, jaraqatlangan orinnan tomende jaylasqan organlar islemeydi?

42-§. Bas miydin duzilisi ham funkciyasi

Bas m iy nerv sistemasimn orayliq bolimi bolip, organizm nin barliq funk­
ciyalarin basqarip turadi. Adam organizm nin joqari nerv jum isi da bas miydin
funkciyasina baylamsli. Bas miydin salmagi eresek adamda 1020-1970 g, jana
tuwilgan narestelerde - 450 g keledi. (jarriliqta m iy salmagi biraz kemeyedi. 20
jasqa shekem adam m iyinin salmagi 3 ,5 -4 ese, dene salmagi bolsa 20 ese artadi.
M iydin awirligi nervlerdin miyelin qabiq penen qaplamwi, qabiqtin qalinlasiwi
ham nerv kletkalarim n irileniwi esabinan artadi. Bas m iy 100 mlrd. dan ziyat
neyronlardan turadi.
Duzilisi. Bas m iy bas suyeginin ishinde jaylasqan bolip, ol eki bolimnen:
bas miydin stvoli (bagana) ham bas m iy ulken yanm sharlarinan ibarat. Bas miy
bagana bolimi uzinsha miy, m iy kopiri, kishi miy, orta miy, araliq miyden ibarat
(67-suwret). Bas miydin uzinsha miy, orta miy, araliq m iy bolimlerinde kuliren
zat ayirim danesheler formasinda aq zat ishinde jaylasqan. Kishi miy, m iy kopiri
ham dlken yanm sharlarinda bolsa, kuliren zat aq zatti orap turatugin qabiq payda
etedi.
Bas m iy de aq ham kiiliren zattan turadi. Aq zat bas miydi arqa miy menen
ham m iy bolimleri menen tutastinw shi nerv jollarm payda etedi. N erv jo llan arqali
nerv sistemasimn barliq bolimi bir putin sistema sipatinda beyimlesip isleydi.
Bas m iy kuliren zati aq zat ishinde top-top bolip, oz aldina danesheler (yadrolar)
formasinda jaylasqan. Bunnan tisqari, kuliren zat bas m iy dlken yarim sharlan
ham kishi miydi sirttan qaplap turatugin qabigin payda etedi.
130
 67-suwret Bas miy bolimleri: 1 - ulken yanmsharlar, 2 - araliq miy, 3 - orta miy,
4 - kopirshe, 5 - uzinsha miy, 6 - kishi miy, 7 - qabargan dene.

Bas miydin kuliren zati reflektorliq funkciyasin atqaradi.

Uzinsha miy. Uzinsha m iy ham kopirshe arqa miydin dawami bolip, reflektor-
liq ham otkiziwshenlik funkciyasin atqaradi. Olardin kuliren zatinda dem aliw,
jiirek jum isin basqariw, as siniriw, qorgaw (kozin aship-jumiw, tushkiriw, joteliw)
oraylan jaylasqan.
Varoliev kopirshesi uzinsha m iy menen orta m iy araliginda jaylasqan. Onda
koz almasi ham bet bulshiq etlerin hareketlendiriwshi oraylar boladi. Kopirshe
arqali uzinsha miyden bas m iydin basqa bolimlerine nerv impulsleri otkiziledi.
Orta miy miy ayaqshalan, tort biyiklik ham biyiklikler arasinda jaylasqan suw
jolinan ibarat. O rta m iy skelet bulshiq etler tonusi (sozilmahgi) qol barm aqlardin
nazik hareketi, koriw, esitiw ham shamalaw reflekslerin basqaradi. Shamalaw
refleksleri arqali adam basi ham denesin dawis shigip atirgan yaki jaqtiliq tusip
atirgan tarepke buradi. Uzinsha miy, kopirshe ham orta m iy miy stvolin (bagana)
payda etedi. M iy baganasinan 12 jup bas suyek m iy nervleri shigadi. Olar miydi
bastagi seziw organlari, bezler ham bulshiq etler menen baylamstiradi. Olardan bir
jubi - adasqan nervier miydi jurek, okpe, asqazan ham basqa ishki organlar menen
baylamstiradi.

^131
 68-suwret Miyi ziyanlangan adamnin is-hareketleri: 1 - kishi miy, 2 - murin ushina
tiygiziwde barmaqtin dirildewi, 3 - shayqatilip juriw, 4 - tensalmaqliqtin buziliwi,
5 - jaziwdin buziliwi.

Araliq miy orta m iy ustinde jaylasqan. O nin kulren zati ishki organlar jum isin
beyim lestirip turadi. Zat almasiw, toyiw, ash boliw, shaynaw, dene temperaturasi
turaqliliginin basqanliw i araliq m iy m enen baylamsli. A raliq miy arqali yarim-
sharlar qabigina esitiw, koriw, dam seziw, teri ham basqa receptorlardan nerv
impulsleri kelip turadi.
Kishi miy uzinsha m iy ustinde jaylasqan eki yarim sharlardan ibarat. Nervier
arqali basqa m iy bolimleri ham arqa miy m enen baylamsqan. Kishi m iy hareket
ham skelet bulshiq etleri tonusin basqaradi. Bulshiq etler tonusi tomenlep, dene
tensalm aqhgi buziladi, hareket amqligi jogaladi. Kishi m iy ziyanlanganda adam
jurgende tentirekleydi, qolaysiz shayqalip hareketlenedi, barm aqlarim n dirildewinen
jaziw i amq bolmaydi ham iynege sabaq otkize almaydi (68-siiwret).

Tapsirmalarga juwap jazih ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Bas miy bolimleri ham olardin ddzilisi belgilerin juplap jazm: A - uzinsha miy, В -
kishi miy, D - miy kopirshesi, E - orta miy, F - araliq miy, G - miy tuyini, H - miy
ulken yanmsharlari; 1 - shep ham on bolimlerden turadi, 2 - uzinsha miy menen
 orta miy araliginda jaylasqan, 3 - arqa miy ham miy kopirshesi menen tutasqan, 4 -
bas miy ulken yarimsharlari sheke bolimi astinda jaylasqan, 5 - orta miy dstinde
jaylasqan, 6 - miy kopirshesi dstinde jaylasqan, 7 - uzinsha miy, kopirshe ham orta
miyden ibarat.
2. Bas miy bolimleri ham olardin atqaratugin xizmetin juplap jazin: A - uzinsha miy,
В - orta miy, D - araliq miy, E - kishi miy, F - miy tuyini, G - kopirshe; 1 - dem
aliw, qan aylamw, as siniriw oraylari jaylasqan, 2 - otkiziwshi sitemalar arasinda
informaciya almasiwin, 3 - esitiw, koriw, bulshiq et hareketleri tonusin basqaradi,
4 - arqa miy segmentleri, dem aliw, qan tamirlan, koz ham bas hareketlerin
beyimlestiriw, 5 - hareket amqligi, dene koordinaciyasin basqariw, 6 - organizm
vegetativ funkciyasin, nerv, endokrin sistemasin basqariw.

Oylap juwap berin:

1. Bazi da arqa miyden qozgaliw bas miyge otpeydi, biraq bas miyden normal otedi.
Bunday jagdayda adam qolina ukol salinganda awinw seze me?
2. Organizm bir piitin sistema, onin barliq bolimleri oz ara beyimlesken halda isleydi.
Ne ushin arqa miy awir jaraqatlanganda da bas miy normal isley beredi?

43-§. Bas miy ulken yanmsharlannin duzilisi

Duzilisi. Bas m iy on ham shep yanm sharlardan ibarat bolip, olar shuyel tarizli
dene jardem inde bir-biri menen tutasip turadi. Bas m iy yarim sharlari eki qabattan
turadi: 1) kuliren zattan duzilgen sirtqi qabiq qabat; 2) aq zattan duzilgen ishki
qabat. Bas m iy ulken yarim sharlari qabiq qabatim n qalinligi 2,5-3,0 m m boladi.
O nin qabiq qabati tegis bolmay, qariq araliqlan ham qariqshalardan turadi. M iy
qabigimn bunday duzilisi ogada kop m ugdarda nerv kletkalarm in jaylasiwina
m um kinshilik beredi. Demek, m iy qabiginda 14-16 m lrd kletkalar jaylasqan.
Qizigi sonda, m iy qabigimn qanq araliqlanm n sam barliq adam larda derlik
birdey, biraq olardin duzilisi qol alaqanlardagi siziqlar siyaqli har turli boladi. Eger
m iy qabigimn qariq araliqlan ham qariqshalari jayip tegislense, onin uliw m a beti
1468-1670 cm2 ti qaraydi. M iy ulken yarim sharlannda manlay, sheke, tobe, jelke
bolimlerge bolinedi. Bas miy ulken yarim sharlari qabigi m ikroskopta tekserilgende,
ondagi nerv kletkalan alti qabat bolip jaylasqam amqlangan.
 69-smvreU Bas miy lilken yanmsharlan qabigmm bolimleri: 1 - manlay bolimi,
2 - tobe bolimi, 3 - jelke bolimi, 4 - sheke bolimi, 5 - oray aldi qangi, 6 - orayliq
qanq, 7 - oray arti qangi, 8 - qaptal qangi, 9 - kishi miy, 10 —miy tuyini.

Bas miy ulken yanm sharlan qabigimn tiirli bolimlerinde jaylasqan nerv
kletkalarm in funkciyasina qaray qabiqtin beti ush zonaga bolinedi: seziw, hareket
ham associativ zonalar.
Seziw zonalannda jaylasqan nerv kletkalan toplami adam denesinin barliq
seziw organlarm in jo q a n orayi bolip esaplanadi. Bui oraylar teri, koriw, esitiw,
iyis ham dam seziw siyaqli seziw organlan receptorlarman impuls qabil etedi. Bas

70-suwret Bas miy yanmsharlan

qabiginda joqan nerv oraylannin
jaylasiwi: 1 - iyis seziw, 2 - seziw,
3 - hareketleniw, sezim, 4 - esitiw,
5 - soylew, 6 - esaplaw, 7 - oqiw,
8 - koriw, 9 - hareketleniw, sezim,
1 0 - dawis, muzika, 11 - shamalaw,
12 - geometriyaliq obrazlardi seziw.
134
m iy ulken yanm sharlari qabiginin hareket zonalarmdagi nerv kletkalar toplami
bulshiq etler, sinirler, buwinlar, suyeklerdin receptorlarm an impuls qabil etip, adam
denesinin barliq bolimleri hareketin basqariwshi jo q a n nerv orayi waziypasin
atqaradi.
Associativ zonalardin nerv kletkalari adam denesinin toqima ham organlan
m enen nerv jollari arqali baylamspagan, olar m iy qabiginin turli bolimlerindegi
nerv kletkalarin bir-biri menen baylamstiradi. Bui zonalar seziw ham hareketleniw
organlarman kelgen tasirdi analizleydi ham sintezleydi.
Bas m iy ulken yanm sharlarinin qabigi adam joqari nerv iskerliginin
fiziologiyahq tiykari bolip esaplanadi. A dam m n pikirlewi, sanasi, ozlestiriwi,
eslep qaliwi, basqalar menen baylamsi, madeniyati, bilim aliwi, oner dyreniwi,
quramali hareketlerdi ormlawi m iy qabiginin jum isi bolip esaplanadi.
M iy qabiginin turli bolimlerinde har turli funkciyalardi basqariwshi nerv
oraylan jaylasqan. Sonday-aq, qabiqtin jelke boliminde koriw, sheke boliminde
esitiw, manlay bolim inin tomengi ishki aymaginda iyis seziw, aldingi orayliq
qanginda hareket, arqa orayliq qariginda dene terisinin seziw oraylan jaylasqan.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Ulken yanmsharlar bolimleri ham olardm belgilerin juplap jazin: A - ulken

yanmsharlar, В - kuliren zati, D - aq zati, E - qabiq asti yadrolari, F - qabargan
denesi, H - qabiq beti, G - qanqshalar; 1 - aq zat ishinde jaylasqan kuliren zattan
ibarat, 2 - birneshe qabat qabigin payda etedi, 3 - nerv talshiqlarman ibarat,
yanmsharlardi tutastirip turadi, 4 - qabiqti zonalarga bolip turadi, 5 - oz ara
tutasqan shep ham on yanmsharlarga bolinedi, 6 - kuliren zat astinda jaylasqan.
2. Ulken yanmsharlar zonalan ham olardm funkciyasin juplap jazin: A - seziw, В -
hareketleniw, D - associativ; 1 - nerv oraylarm bir-biri menen baylamstinp turadi,
2 - seziw ham hareketleniw organlarman kelgen tasirdi analizleydi, 3 - organlardan
kelgen nerv impulslerin qabil etedi.
3. Nerv oraylan ham olardm miy qabigi zonalarm juplap jazin: A - koriw, В - esitiw,
D - iyis ham dam seziw, E - teri bulshiq etlerin seziw, F - diqqat ham lqtiyarli
hareketler; 1 - sheke bolimi aldingi bolimi, 2 - sheke, 3 - orayliq qanqsha arqasi,
4 - orayliq qanq aldingi ham manlay bolimi, 5 - jelke.

135
 Oylap juwap berin:

Adam balasin haywanlar bagip algani tuwrali birqansha magliwmatlar bar.

Ne ushm adamlar arasina qaytip kelgen adam soylew ham tik juriwdi uyrene
almaydi?

44-§. Nerv sistemasi kesellikleri ham olardin aldin aliw

Arqa miy ham onin nervlerinin ziyanlaniwi. Gripp ham basqa a y in m juq-
pali virusli keselliklerdin asqim wi tasirinde nervier ham nerv tuyinleri ziyanla-
m w i m um kin. Seziwshi nerv talshiqlarm in ziyanlaniw i nevralgiya delinedi.
Bunda kesellengen nerv talshigi aym aginda kushli aw iriw payda boladi. M aselen,
ushlik nerv ayazlaganda bet, koz ham tisler awiradi. H areketlendiriw shi nerv-
lerdin ayazlawi nevritke alip keledi. N evrit keselligi bet bulshiq etleri hareketsiz,
lan bolip qaliwi aqibetinde bettin bir tarepi ham aw izdin shekesi tartilip qaladi.
Bazi da om irtqa baganasi bel ham segiz koz bolim inen shigatugin nervlerdin
qisilip qaliwinan radikulit dep atalatugin kesellik, ayazlaw yaki awir ju k koteriw
natiyjesinde kelip shigadi.
Arqa miydin hareketlendiriwshi neyronlarm viruslar ziyanlawinan polimielit
(balalar lani)kelip shigadi. Bui kesellikte bulshiq etler qisqariw qasiyetinin
paseyiwi yaki uliw m a jogaliw i mumkin. Bunin natiyjesinde kesellengen adam
nerv basqaratugin organ az hareketleniw yaki hareketlenbey(lan) bolip, salbirap
qaliwi mumkin.
Bas miy kesellikleri. Gipertoniya (qan basim im n koteriliwi) ham ateroskleroz
(qan tam in kanalim n tarayip qaliwi) keselliklerinde miyde qan aylamwi buziliwi
yaki kapilyar qan tam irlarim n jan lip miyge qan quyiliwi mumkin. Aqibetinde
miyge keletugin kislorod ham aziqliq zatlar azayip, miydin jum isi buziladi. Qol
ham ayaqti hareketlendiretugin oraylar jaraqatlanganda organlar hareketlenbesten,
qatip qaladi.
Bazi da m iy shayqaliwi, qatti qorqiw, qan ketiwi yaki kushli awiriw tasirinde
adam esinen tam wi mumkin. Bunday jagdayda adam m n basi aylanadi, koz aldi
qarangilasadi, reni agarip, suwiq ter shigadi, jurek u n w i ham dem aliwi astelesedi.
Esinen tangan adam m n basin tomen qoyip, arqasi m enen jatqiziladi. O m n kewli

136
aynisa, jam basina yaki qarni menen jatqiziladi, jagasi sheshilip, betine suw sebiledi
ham nashatir spirti yaki uksus iyiskeletiledi. Nareste tuwilip atirganda tuwiliw
jolinda bas suyeginin qisiliwi da bas miydi jaraqatlaw i mumkin.
N arestenin ana qarnm da rawajlamw dawirinde anam n juqpali kesellikler menen
aw inw i da nerv sistemasmin buziliw ina alip keliwi mumkin. Maselen, bas suyegi
ham bas m iy yanm sharlarim n rawajlanbay qaliwi (mikrosefaliya) sonday kesellik
bolip esaplanadi. N erv sistemasi jum isim n buziliw m da xim iyahq zatlar, haywanlar
zahari, zamariq, spirtli ishim likler ham narkotik zatlar menen zaharleniw de sebep
boliwi mumkin.
Alkogol ham narkotik zatlar nerv kletkalarina ansat kirip aliw qasiyetine iye.
Bui zatlar uzaq waqit qabillansa tez nabit boladi. Bunin natiyjesinde nerv sistemasi
boylap nerv impulslerinin jetkerip beriwi buziladi, miyge keletugin informaciyamn
saylamwi ham qayta islewi buziladi.
Seziwshi ham hareketlendiriwshi neyronlar ortasindagi baylam stin buziliwi,
adam m n sirtqi ortaliq tasirine reakciyasin paseytedi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Arqa miy kesellikleri ham olardin sebeplerin juplap jazin: A - nevrit, В - nevralgiya,
D - radikulit, E - poliomielit; 1 - arqa miydin bel ham segiz koz boliminen
shigatugin nervlerdin qisilip qaliwi, 2 - arqa miy harekeltlendiriwshi neyronlarmin
virusli keselligi, 3 - seziwshi nerv talshiqlarinin ziyanlaniwi, 4 - hareketleniwshi
nervlerdin buziliwi.
2. Bas miy kesellikleri ham olardin sebeplerin juplap jazin: A - ateroskleroz, В -
gipertoniya, D - miy shayqahwi, E - mikrosefaliya; 1 - hamiledarliq dawirinde
ananin juqpali kesellikler menen awinwi, 2 - qan tam in kanalimn tarayiwi, 3 -
qatti qorqiw yaki kiishli awmw tasirinde esinen tamw, 4 - qan basimmin koteriliwi.

Oylap juwap berin:

Shipaker bas aylaniwi ham kewli aymwinan shagim etip kelgen nawqasti tekserip,
onda bas miy shayqaliwi keselligin aniqladi. Ne ushm bas miy basqa organlarga
qaraganda qattiraq jaraqatlanadi?

137
 6-laboratoriya jumisi
Dize refleksi payda boliwin baqlaw.
Kerekli uskeneler ham dsbaplar. arqa miydin duzilisi, dize refleksinin payda
boliwin korsetiwshi suwretli kesteler, rezina shokkish.
Jumistih barisi:
Tusindiriw. Dize refleksi barliq salamat adam larda baqlanadi. N erv kesel-
liklerinde dize refleksinin payda boliwi buziliwi mumkin. Shipakerler dize
refleksin tekseriw arqali arqa m iy funkciyasin bilip aladi (71-suwret).

71-suwret Dize refleksinin payda boliwi: 1 - Dize sinirindegi receptorlar,

2 - seziwshi neyron, 3 - hareketlendiriwshi neyron, 4 - hareketlendiriwshi neyron
aksom, 5 - bulshiq etlerdegi hareketlendiriwshi neyronnin nerv ushlan,
6 - arqa miy aq zati, 7 - arqa miydin kuliren zati.

1. Tekseriliwshi stulga otinp,bir ayagin ekinshi ayagim n dstine qoyip aladi.

2. Rezina shokkish yaki alaqan q in menen dize qaqpagi kanali tomengi ushina
aste uriladi. Bunda sinirdegi seziwshi nervte payda bolgan qozgaliw arqa miyge,
onnan hareketlendiriwshi nerv arqali aldingi san bulshiq etlerine jetkeriledi.
Bulshiq etler qisqanp, ayaqti dizeden koteredi, yagm y dize refleksi jiiz beredi.
3. Oqiwshilar oz baqlawlarm jazip, dize refleksi sxemasin sizip aladi.

138
 XI BAP. JOQARI NERV ISKERLIGI

45-§. Joqan nerv iskerligi haqqinda tusinik.

Shartli ham shartsiz refleksler
Joqan nerv iskerligi. Adam ham jo q a n darejeli haywanlardin barliq hare-
ketleri amq maqsetke qaratilgan bolip, orayliq nerv sistemasmin iskerligi omn
reflektorliq qasiyeti menen baylamsli. N erv sistemasmin reflektorliq qasiyetin
I.M.Sechenov tusindirip bergen. Om n 1863-jili shiqqan «Bas m iy refleksleri»
kitabinda keltiriliwinshe, bas m iy refleksleri oz ara tigiz baylamsqan ush bolimnen
ibarat. O m n birinshi bolimi sirtqi ortaliq tasirinde seziw organlarma qozgaliw
payda boliwi, ekinshi bolimi miyde payda bolatugin qozgaliw ham tormozlamw
procesleri tiykarinda juzege keletugin psixikaliq jagdaylar (seziw, tasirleniw,
elesletiw) ham ushinshi bolimi adam m n is-hareketlerinen ibarat.
I.P.Pavlov I.M .Sechenovtin jum isin dawam etip, shartsiz ham shartli reflekslerdi
oylap tapti ham jo q a n nerv iskerligi tuw rali zamanagoy ilimdi jaratti. O m n
korsetiwinshe, jo q a n nerv iskerligi ishki ortaliq turaqliligin saqlawga qaratilgan
nerv iskerliginen tiipten ozgeshelenedi.
Joqan nerv iskerligin tam iyinleytugin nerv baylam slan bala tuw ilgannan keyin
qaliplesedi. Bui iskerlik bas m iy ulken yanm sharlan qabigimn funkciyasinan
ibarat bolip, adam omiri dawaminda shartsiz refleksler tiykarinda payda boladi.
Shartsiz refleksler. N asilden-nasilge otetugin tuw m a refleksler shartsiz
refleksler delinedi. Bunday refleksler adam yaki hayw anlar omiri dawaminda
derlik ozgermeydi, yagm y amq tasirge organizm birdey juw ap beredi. Maselen,
dem aliw m udam i dem shiganw m enen almasip turadi, kushli jaqtiliqta koz
qarashigi tarayadi, qarangida keneyedi, awqat awizga tuskende silekey ajiralip
shigadi.
Shartli reflekslerge misal etip tuwilgan balam n birinshi ret dem aliwin
keltiriwge boladi. Jatir joldasi diywalinan ajiralip shiqqannan son balam n ana
organizmi menen baylamsi uzilip, bala qam nda karbonat angidrid toplamp baradi.
Bui gazdin qandagi m ugdarm in artiwi uyqi arteriyasi diywalindagi receptorlarda

139
nerv impulslerin payda etedi. N erv impulsleri uzinsha miydegi dem ahw orayin
aktivlestiredi. Dem ahw orayi signallan tasirinde dem aliw bulshiq etleri qisqaradi,
kokirek quwisligi keneyip, dem ahw ju z beredi. Bala erkin dem ala baslaydi.
Shartsiz refleksler million jillar dawaminda jetilisken bolip, jasaw ortaliginin
amq sharayatina organizm nin iykemlesiwin tamiyinleydi. Shartsiz refleksler
turinin barliq individuallan, sonnan, barliq adam lar ushin uliwm a bolip, olardin
ortaliq sharayatina birdey iykemlesiwine sebep boladi. Biraq, sharayat turaqli
bolmaydi, waqiya ham hadiyseler hesh qashan bir tu n sta takirarlam p turmaydi.
Bunday sharayatta shartsiz refleksler payda bermeydi, hatte tu r ushin ziyanli
bolip qaliwi mumkin. Maselen, kirpitikennin qawip payda bolganda, dushpannan
qashpastan domalaq bolip aliwi, olardi jirtqishlardan saqlap kelgen. Biraq, X X I
asirdin ortalarinan baslap avtomobil jollarm in kobeyiwi menen bul refleks keshte
asfalt betine jiliniw ushin shigatugin janiw arlardin koplep qinlip ketiwine sebep
bolmaqta. Organizm nin tuw m a is-hareketlerinin tiykarm shartsiz reflekler quraydi.
Quramali is-hareketler instinkt delinedi. Shartsiz refleksler turaqli bolip, omir
dawaminda derlik ozgermeydi. Olardin sam ham turi barliq adam lar ushin derlik
birdey boladi.
Awqatlamw, saqlamw, shamalaw, jim siy refleksler shartsiz refleksler bolip
esaplanadi. Tuwma shartsiz awqatlamw refleksi sebepli endi tuwilgan balam n
em ine ana kokireginin tiyiwi, emiw refleksin payda etedi. Bunday refleks balam n
awzina songish salinganda da payda boladi.
Joteliw, tushkiriw, kozdi jumiw, issi tasir etkende qoldi tartip ahw qorgamw
refleksleri qatarm a kiredi. Kobeyiw procesi menen baylamsli refleksler jim siy
refleksler delinedi.
Shamalaw refleksleri jana, tarns ernes tasirden payda boladi. Bul refleksler
adam m n tarns ernes dawistan sergekleniwi, tinlap tunw i, basin bunp qarawi, qiya
bagiwi, oylamp qaliwi arqali ju z beredi. Bul refleksler tarns ernes tasir etiwdi
anlap aliwga jardem beredi.
Shartsiz refleksler reflektor orm bas m iy baganasi ham arqa m iy arqali otedi.
Olardin payda boliwinda bas m iy dlken yarim sharlan qabiq boleginin qatnasiwi
shart ernes. Olar arqali ishki ortaliqtin turaqlihgi saqlanadi, kobeyiw ju z beredi,
organizm nin bir putinligi tamiyinlenedi.
 Tapsirmalarga juwap berin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Joqan nerv iskerligine tiyisli tusinikler ham olardin belgilerin juplap jazin: А - joqari
nerv iskerligi, В - shartli refleksler, D - shartsiz reflekler, E - shartsiz reflekslerdin
reflektor orni, F - shartsiz reflekslerdin payda boliwi; 1 - ulken yarimsharlar
qabigmin qatnasiwi shart emes, 2 - hamme ushm uliwma, omir dawaminda
ozgermeydi, 3 - bas miy baganasi ham arqa miy arqali otedi, 4 - omir dawammda
qaliplesedi, harbir organizmde ozine tan boladi, 5 - organizm menen sirtqi ortaliq
ortasindagi beyimlesiwdi tamiyinleydi.
2. Shartli refleksler ham olardin belgilerin juplap korsetin: A - awqatlaniw, В -
saqlaniw, D - shamalaw, E - jinisiy refleksler; 1 - kobeyiw menen baylanisli, 2 -
bala emine sorigish tiygende payda boladi, 3 - joteliw, tushkiriw, kozdi jumiw
kiredi, 4 - tanis emes tasir etiwde juz beredi.
3. Awqatlaniw shartsiz refleks orni jolm tartibi menen korsetin: A - silekey bolip
shiganw orayi, uzinsha miy, В - seziwshi nervier, D - silekey bezleri, E - dam
seziw receptorlari, F - hareketlendiriwshi nervier.

46-§. Shartli reflekslerdin payda boliwi ham tormozlaniwi

Shartli reflekslerdin payda boliwi. I.P. Pavlov shartli reflekslerdin payda boliwin
iytlerde tajiriybe otkeriw arqali kosetip bergen. Tajiriybede iyt hareketlenbewi
ushin arnawli qurilm aga jaylastinlgan (72-suwret). Iytke awqat berilgende onda
reflektor turde silekey bolinip shiga baslagan, yagmy shartsiz refleks payda bolgan.
Shartli refleks payda etiw ushin iytke awqat beriwden y an m minut aldin elektr
lampasi jagip qoyilgan. Bui is bim eshe ret takirarlangannan keyin, svet jagilganda
awqat bolmasa da iytte silekey bolinip shiga baslagan. Tajiriybede awqat beriliwi
silekey bolinip shigiwi ushin shartsiz tasir
etiwshi, svettin jagiliw i silekey bolinip
shigiwi ushin signal, yagm y shartli tasir
etiwshi boladi.

72-suwret Iytte shartli refleksler payda

etiw: 1 - qoniraw, 2 - awqat salatugin
ldis, 3 - silekey bolinip shiqqanin
korsetetugin asbap.
141
 Shartli refleksler shartsiz refleksler tiykarm da amq shdrtli tasir etiw tasirinde
payda boladi. Olardin payda boliwi bas m iy ulken yanm sharlari qabigi menen
baylamsli. H arbir organizm nin ozine tan bolgan shartli refleksi ortaliq sharayati
tasirinde ozgerip turadi.
Awqatlaniw shartli refleksleri tek gana awqatti korgende ernes, al awqat tuw rali
oylaganda da payda boladi. Maselen, lim onnm dam in tatip korgen adam nin
qiyalina limon kelgende silekey bolinip shiga baslaydi.
O m ir dawaminda harqanday adamga tan bolgan is-hareketler ham korin-
beytugin, yagmy, bilim aliw, kasip uyreniw, oqiw, jaziw siyaqli iskerlikler de
shartli reflekslerge misal boladi.
Shartli reflekslerdin tormozlaniwi. M iy yanm sharlari qabiginda payda
bolgan shartli refleksler turli sebeplerge baylamsli torm ozlangan turde otiwi,
yagmy soniwi miimkin. Shartli reflekslerdin torm ozlaniwi sirtqi ham ishki boladi.
Sirtqi tormozlamw indukcion ham qorgamwshi tormozlamwga bolinedi.
Indukcion tormozlamw shartli refleks payda etken tasirleniwge qaraganda
kushlilew yaki ja t tasirlewshinin nerv orayina tasiri natiyjesinde payda boladi.
Maselen, svet jagilganda iytte payda bolgan awqatlaniw refleksi qonirawdin balent
dawisi tasirinde sonedi. Tormozlamw awqatlamp atirgan iyt basqa iyt dawisin
esitkende payda bolatugin shamalaw refleksi tasirinde de ju z beredi. Adamda
da awqattin iyisi, korinisi ham mazasina qaray payda bolgan awqatlaniw shartli
refleksi kushli shawqim yaki jagim siz xabar tasirinde soniwi yaki silekey ham
asqazan shiresi bolinip shigiwin toqtatiwi mumkin.
Qorgamwshi tormozlamw nerv oraylan kletkalarm dagi energiya jum saliw i
menen baylamsli. Energiya azaygan sayin nerv kletkalan sharshap, tormozlangan
jagdayga otedi. Bunday torm ozlamw organizmdi zongip keselleniwinen, kletka
ham toqim alardin jem iriliw inen saqlap qaladi.
Ishki shdrtli, yagmy soniwshi tormozlamw. Shartli refleksler shartsiz refleksler
tiykarm da payda boladi. Olar bekkemlenip tunlm asa, aste-aste sonedi. Maselen,
eger svet jagilgannan son iytke awqat berilm ese ham bul jagday bim eshe ret
takirarlanatugin bolsa, svettin jagiliw i iytte silekey bolip shigiw refleksin payda
etpeydi. Tap usinday, adam nin bilim, oner uyreniwi amq qozgatiwshilar tasirinde
payda etiletugin shartli refleksler, yagmy bas m iy yanm sharlari nerv oraylan
ortasinda payda bolatugin har turli baylamslar menen baylamsli. Eger liyrenilgen

142
bilim takirarlam p tunlm asa esten shigadi, yagm y nerv oraylari ortasinda bayla-
nislar uziledi. Biraq, bul baylamslar jogalsa da, olardin izi qaladi. Sonin ushin
esten shiqqan bilim yaki oner takirarlanganinda jane eske tusedi. Soniwshi
torm ozlamw sebepli adam uyrengen bilim ler um itilsa da omn omiri ushin kerekli
bolgan bolegi este saqlamp qaladi. Soniwshi tormozlamw sebepli shegiw, spirtli
ishim likler ishiw, narkotik zatlardi qabillaw siyaqli ziyanli adetler sonip, adam
olardan azat boladi.
Shartli refleksler shartsiz refleksler m enen bekkem lenip turilm asa, sone bas-
laydi, yagm y torm ozlanadi. M aselen, svet jagilgannan son iytke awqat berilm ew i
izbe-iz birneshe ret takirarlanatugin bolsa, svettin jagiliw i iytte silekey bolinip
shigiw in payda etpeydi. Shartsiz ham shartli refleksler ja t tasirleniw den -
shamalaw refleksin payda etedi. Shamalaw refleksi basqa organlarda qozgaliwdi
payda etedi, aldingi qozgalgan oraylar torm ozlam w halatina otedi. M aselen,
qulaqlardi turedi, basin burip qaraydi. Iyt bas m iyindegi awqatlamw orayi
torm ozlam p, silekey bolip shigiwi toqtaydi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tormozlamw turleri ham olardin belgilerin juplap jazin: A - shartsiz indukcion

tormozlamw; В - qorgamwshi tormozlamw; D - ishki shartli tormozlamw; 1 -
bekkemlenip turilmasa aste-aste sonedi; 2 - kushlirek jana qozgatiwshi tasinde
payda boladi, 3 - energiya tawsilganda nerv kletkasi sharshaydi.
2. Biologiyaliq ahmiyetine qaray refleksler gruppasi ham olardin organizm ushin
ahmiyetin juplap korsetin: A - awqatlamw, В - qorgamw, D - gozlew, E - jimsiy;
1 - organimzdi zatlar ham energiya menen tamiyinlew, 2 - tarns signallardi bolip
aliw, 3 - nasil qaldinw hareketi, 4 - qolaysiz sharayattan saqlamw.

Oylap juwap berin:

1. Tanepisten aldin oqiwshilardm sabaqqa itiban kemeyip, «janlamw» baslamwi

seziledi. Oqitiwshimn mektep direktorimn hazir klasqa kiriwi tuwrali xaban olardi
timshlandiradi. Bunin sebebin tusindirip berin.
2. Ne ushin awqatlamp atirgan balamn ishteyi akesinin baqirganman keyin buwilip
qaladi?
3. Shartli refleksler, eger shartli tasirlewshi bolmasa, aste-aste sonedi. Shartsiz
refleksler de soniwi mumkin be?

143
 47-§. Aqil-es, oylaw, soz ham soylew
Aqil-es ham oylaw. Shartli reflekslerdin payda boliwi ham tormozlamwi
adam menen haywanlarda uqsas boladi. Bas miydin duzilisi ham kolemi jaginan
shimpanze ham gorilla adamga birqansha jaqin turadi. Otkizilgen tajiriybelerde
shimpanze bim eshe yashiklerdi usti-ustine taqlap, potoloqqa ildirip qoyilgan
banandi algan, ush buyim nan ekewine uqsam aganin tanlap algan (73-suwret).
Tabiyatta gorillalar mayda shoplerdi sindi-
n p alip, tis shuqlagam yaki siypaq taslardi
saylap alip, olardin ustinde goza shaqqam
belgili. Bui baqlawlar hayw anlar da turli
buyim ham hadiyseler ortasindagi apiwayi
baylamsti tusinetugim , yagm y olarda api­
wayi aqil-es bar ekenin korsetedi.
Aqil-es bas m iy ulken y an m sharlan
qabiq bolimi iskerligi menen baylamsli.
Joqan darejeli sut emiziwshiler ham adam

73-suwret. Shimpanzede apiwayi aqil-

esti korsetetugm tajiriybe: a - joqanda
shimpanze yashiklerdi usti-ustine qoyip,
potolokqa ildirip qoyilgan bananlardi
alip atir; b - shimpanzenin lish predmet
arasinan birewin tanlap aliwi.
74-suwret Hajrwanlardin aqil-esi liyrenile-
tugin tajiriybe: joqanda - kepter aziqtih
hareket bagdann aniqlay almastan, tosiq
ortasindagi awqatti tawa almaydi, tomende -
tulki tosiqti aylanip otip, aziqti tawip aladi.
bas m iy yarim sharlan qabiginda juda kop iyrek tarizli qariqshalari ham qanq
araliqlan rawajlangan. Q anqsha ham qariq arahqlari m iy qabigi betin keneytiriw
w aziypasin atqaradi. Quslar ham tomen darejeli sut emiziwshilerde bunday qanq
araliqlan joq, miy qabigi beti ham onsha ulken bolmaydi. Tajiriybede kepter
shiyhse tosiq artinda hareketlenip atirgan aziqti korip turgan bolsa da tosiqti
aylamp otip, aziqti jey almadi. Tulki bolsa bum n jolin tawdi (74-suwret). Aqil-
es zatlar ham hadiyseler ortasindagi baylams m zam larm tusinip, olardan jana
sharayatta paydalana aliw qabiletinen ibarat.
Aqil-es adamda haywanlaga qaraganda juda jo q a n darejede rawajlangan bolip,
oylaw formasinda payda boladi. Oylaw arqali pikir payda boladi. Pikirler adam
sanasinda tusiniklerge aylanadi. Tusinikler tiykarm da juw m aq ham gipoteza
jaratiladi. Oylaw - ortaliq sharayatina iykemlesiwdin en jo q an formasi bolip
esaplanadi.
Oylaw arqali organizm tez ozgerip atirgan sharayatqa iykemlesiw menen birge,
bul dzgerislerdi aldinnan bilip aladi ham olardan oz iskerliginde paydalanadi.
Soz ham soylew. Oylaw soz arqali juzege shigadi. Soz zat ham hadiyselerdin
dawis signali, turi, belgisi bolip esaplanadi. Adam seziw organlan jardem inde
oylagan zat ham hadiyselerdi soz arqali bildiredi.
Soz tek gana dawis signali ernes, koriw signali da boliwi mumkin. Geren ham
saqawlar paydalanatugin qol alipbesi tap usinday signal bolip esaplanadi. Soz
adamdi qorshagan ortaliq penen baylam stinw ham alemdi sanali tusiniw qurali
bolip esaplanadi. Maslen, «qar», «jawin», «dawil», «shaqmaq» sozlerinin manisin
ham m e biledi. Soz - shartli tasir etiwshi bolip esaplanadi. Sozler jardem inde
shartli refleksler qaliplesedi. Maselen, «limon» sozi lim onm n ashshi dam in esletip,
silekey bolinip shigiwin kusheytedi.
Bunnan tisqan, sozler zat ham hadiyselerdi uliw m alastinw funkciyasin da
atqaradi. Maselen, «stol» sozi daslep balada amq predm et - ozi awqatlanatugin
orindi anlatadi. Key in ala stol sozi jaziw stoli, asxana stoli, televizor qoyilatugin
stollarga da tiyisli ekenligin bilip aladi. Endi bul soz onm ushin uliw m alastinw shi
bolip qaladi.
Soz soylew arqali bildiriledi. Soylew awizeki ham jazba, hatte qol hareketleri
(saqawlarda) jardem inde beriledi. Soylew arqali ayinm adam lar ham adam zat
toplagan tajiriybeni basqalar bilip aladi, adam zat jaratqan ruw xiy ham madeniy
bayliqlar awladdan-awladqa otkiziledi, pan, texnika ham madeniyattin uzliksiz
10- Biologiya (Adam ham onm densawligi), 8-klass 145
rawajlaniwina im kaniyat jaratiladi. A dam nin soylew qabileti nasilden-nasilge
otetugin qasiyet, biraq aniq jasqa shekem soylewge uyretilmegen bala saqaw
bolip qaladi. Sozler, yagm y til buyim ham hadiyselerge tikkeley qatnas jasamay,
aldin dyrenilgen bilim ler tiykarm da jana bilim ler payda etiwge im kan beredi. Til
arqali pikirlew pan, madeniyat ham barliq adam zat rawajlamwinin tiykan bolip
esaplanadi.
Soz arqali adam tek gana predmetler yaki olardin belgi ham qasietlerin
uliwm alastirip qoymastan, tabiyatta ju z berip turatugm waqiya ham hadiyselerdi,
ozinin ishki kewil-keshirmelerin bildiredi. Adam sozler arqali pikirleydi. Sozler
adamga abstakt, yagniy zat ham waqiyalardin ozi bolm asa da olar tuw rali
pikirlewge im kan beredi. A dam nin soylew qabileti narestelik dawirinen baslap-
aq, rawajlangan boladi. Biraq, bala adam lardan ajiralip qalganmda omn soylew
qabileti payda bolmaydi. Bala 5 -6 jasqa shekem soylewge uyrenbese, soylew orayi
funkciyasi paseyip, bala aqiliy rawajlamwdan artta qaladi.
Adam soylewinin qaliplesiwi bas miydin birqansha bolimleri menen baylamsli.
Adam awizeki soylewinin qaliplesiwi shep ham on m iy yanm sharlarim n manlay
bolimi, jazba soylewi bolsa shep yarim sharlarm in manlay ham jelke bolim i menen
baylamsli. On ham shep yanm sharlar simmetrikaliq bolim lerin baylam stirip tunw -
shi nerv talshiqlan har eki yarim shardin oz ara beyimlesip islewin tamiyinleydi.

Oylap juwap berin:

1. Slit emiziwshiler ham quslar da adam siyaqli dawis signallan jardeminde informaciya
almasiw qabiletine iye. Ne ushin haywanlar shigaratugin dawis signallarin soylew
dewge bolmaydi?
2. Iytler ham pishiqlar sozler arqali beriletugin buyriqqa ernes, al xojayini ati ham
ayinm predmetlerdin atina da qulaq saladi. Haywanlardin sozlerge reakciyasi
adamdikinen qanday ozgeshelikke iye?

48-§. Sezim ham onin basqariliwi

Sezim. Adam kobinese ozi korgen, esitken waqiya ham hadiyselerge biypanq
bolip qalmaydi, al quwamw, qapa boliw, ruw xlam w yaki qapashiliq jagdaylan
arqali oz munasibetin bildiredi. Sezim, yagniy seziw adamnin qorshagan ortaliqqa
ham ozine bolgan munasibetlerinih korsetiliwinen ibarat.
146
 Sezim tili. A dam nin ishki keshirmeleri, onin juris-turisi, dawis koteriwligi,
sozlewinin ozgeriwi, lmlaw, m im ika arqali bildiriledi. Sezimler unam li (qanaat-
lamw, timshsizlamw, quwamw, jaqsi koriw) ham unam siz (ashiwlamw, qorqiw,
qaygi, jerkeniw) boladi.
Sezim adam lardin milleti, tili ham tarbiyasina baylamsli bolmastan, birdey
payda boladi. A dam nin juris-tunsi, gapti aytiwi, denesi ham betinin jagdayina
qarap, sezimi tuw rali tusinikke iye boliwi mumkin. Sezim qan aylamw, dem aliw
ham basqa organlar jum isim n aktivlesiwi m enen birge payda boladi (75-suwret).
Barliq adam larda sezimi uqsas bolgam siyaqli, sezim-tuygiga ishki organlar
reakciyasi da uqsas. Sonin ushin «qoriqqanman eti titirkenip ketti», «tobe shashi
tikke turdi», «bunshtay qizarip ketti», «juregi xanasm an shigip keteyin dedi» —
degen soz dizbekleri barliq milletler tilinde birdey m anisti anlatadi.
Sezimnin ahmiyeti. Sezim menen baylamsli procesler organlar iskerligin ham
organizm kushin ozgertedi, om jana ozgergen sharayatqa tayarlaydi. Seziwde payda
bolgan tusindirm eli hareketler zongiw di kemeytedi. M anili is-hareketler sezim tili
bolip esaplanadi. Sezim nin bildiriwliwine qaray biz birewdin sezimi, gam-qaygisin

qizigiw jerkeniw maqtamw dkpelew hayran qahw rahdtleniw

75-suwret Sezimnin mimika hareketleri arqali beriliwi.

147
tusinip, о п т jagdaym a ashmamiz. Usilay etip, tusindirm eli is-hareket adam lardin
oz ara qarim-qatnas quralina aylanadi. 6 z gezeginde, tusindirm eli is-harekettin
ozi de juw ap sezimin payda etedi. A ktyor m im ika, intonaciya, tusindirm eli is-
hareketleri arqali obraz jaratiw, о п т ishki dunyasin aship beriw menen birge,
oz qaharm anm in keshirmelerin tamashagoylerge de jetkizip, olarda da ashiniw
sezimin payda etedi.
Tusindirmeli is-hareketler arqali basqalardin sezimine tasir etiw ham olardin
sezimin basqanw ga boladi. Maselen, balanin harqanday tusindirm eli sezimi ulken
jastagi adamlarga tasir etedi ham olar balam n qalewin ormlaydi. Bum tusingen bala
oz sezimlerin jane de kushlirek korsete baslaydi. Bunin natiyjesinde keleshekte oz
sezimlerin basqara alm aytugin adam tarbiyalamp shigadi.
Sezimdi basqanw. Tusindirmeli is-harekeler adam m n qalewine boysinadi.
Adam oz sezim lerin toqtatip turiwga, yagm y seziwshenlikke berilmesten, ozin
qolga aliwdi uyreniwi kerek. Adamdagi bul sezimler о п т jaqsi tarbiya alganligi
ham jo q a n madeniyatli ekenligin bildiredi.
Sezim adam nin oz ata-anasi ham jaqinlarina munasibetin ham adamda
shanaraq, el-jurt, W atan sezimin tarbiyalawda ulken ahmiyetke iye. Sezim adam nin
dunyaqarasi qaliplesiwinin tiykargi qurali bolip esaplanadi. Sezimler shanaraq
ham mektepte beriletugm tarbiya ham bilim ler arqali qaliplesip baradi. Bilimi ham
tarbiyasinda nuqsam bar balanin sezimleri ahmiyetli bolmaydi. Bunday balalar
jam an niyetli maqsetlerdi gozlegen adam lar ham narkom anlar tasirine tusip qaliwi
mumkin.
Sezimlerdin basqanliwi. Sezimlerdin payda boliwi bas m iy ulken yarim sharlan
ham araliq m iy m enen baylamsli. Sezim nin qaliplesiwinde m iy qabigmin sheke
ham manlay bolim lerinin ahmiyeti ulken. N erv oraylan ham biologiyaliq aktiv
elementler sezimdi kusheytiwi yaki tormozlawi mumkin.
Y arim sharlar qabigm in m anlay ham sheke bolim i sezim nin lqtiyarli bas-
qariliw in tam iyinleydi. Q abiqtin m anlay bolim i sezimdi torm ozlaydi yaki aktiv-
lestiredi, yagm y basqaradi. Bul bolim i ziyanlangan nawqaslar oz sezim lerin
lqtiyarli basqara almaydi. Olar balalarday quwamw halatinan ansat gana agressiv
halatqa otip qaladi. Tajiriybede araliq m iydin sezim orayina kushsiz elektr toki
tasir etilgende uyqidagi pishiq sekirip turgan, denesin bugip, qulaqlarin salbiratip
algan ham ju n in isirgen, hujim etiwge tayarlangan (76-77 suwretler). Sezim nin
basqariliw inda ishki sekreciya bezleri bolip shigaratugin biologiyaliq aktiv
elementler, asirese, adrenalin ulken ahmiyetke iye.

148
 plplctrn f ila r

76-siiwret Araliq miy nerv orayina tasir etip, 77-suwret. Pishiqtin uyqi ham
pishiqtin ashiwin keltiriw. tetiklik orayina tasir etiw.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Sezimge tiyisli tusiniklerdi manisi menen juplap jazin: A - sezim, seziw, В - sezim
tili, D - sezimnin ishki bildiriliwi, E - sezimnin sirtqi bildiriliwi; 1 - tusindirmeli
is-hareketler, 2 - qan aylamw, dem aliw organlari jumismin aktivlesiwi, 3 - adamnin
qorshagan ortaliqqa ham ozine bolgan ishki keshirmeleri, 4 - adamnin jiiris-turisi,
soz soylewi, denesi ham bet halati.
2. Sezim turleri: A - unamli, В - unamsiz, D - hasqalar sezimlerin basqariw, E -
sezimlerdi nervtin basqariwi, F - sezimlerdin gumoral basqanliwi; 1 - tusindirmeli
is-hareketler arqali, 2 - ashiwlamw, qorqiw, qaygi, jerkeniw sezimleri, 3 - has miy
lilken yanmsharlari ham araliq miy menen baylamsli, 4 - ishki sekreciya bezleri
arqali, 5 - qanaatlamw, timshsizlamw, quwamw, jaqsi koriw sezimleri.

Oylap juwap berin:

1. «Juregi uyasman shiga jazladi», «qoriqqanman eti turshigip ketti», «tobe shashi tik
turdi», «lablebidey qizarip ketti» soz dizberleri qanday sezimge baylamsli?
2. Tusindirmeli is-hareketti sezim tili deydi. Qolin koterip, basm aldinga siltep
soyleytugm adam ne demekshi?

49-§. Este saqlaw

Este saqlawdin ahmiyeti. Adam korgen zatlarm in korinisin, esitken yaki
guwasi bolgan waqiya ham hadiyselerin belgili bir waqit dawaminda eslep qaladi.
Adam eslep qaliw qabilieti arqali uyrenedi.
 Este saqlaw -je k e tdjiriybenih jiynalip banwi, este saqlap qalimwi ham qayta
payda etiliwinen ibarat. Este saqlaw orayliq nerv sistemasinda jiiz beretugin har
tiirli procesler menen baylanisli. Uyreniw este saqlaw arqali amelge asadi.
Este saqlawdin tiirleri. A dam nin neni eslep qaliwina qaray 4 tiirge bolinedi.
Hareketti este saqlaw tiiri hareketler arqali jaziw, sport shinigiwlarm orinlaw,
oyinga tusiw, transport qurallarm basqariw siyaqli amellerdi uyrenip aliwdan
ibarat. Hareketti este saqlaw bas m iy yanm sharlari qabigimn tobe bolimi menen
baylanisli.
Obrazh este saqlaw adam lar tur-tusin, tabiyat korinislerin, m uzika dawisi ham
zatlardin iyisin este saqlap qaliwga jardem beredi. Obrazli este saqlaw, asirese,
artistler, xudojnikler, jaziwshilar, kompozitorlarda jaqsi rawajlangan. Obrazli este
saqlaw bas m iy yarim sharlarm m sheke ham jelke bolimlerindegi esitiw ham koriw
oraylarinda qalatugin izlerge baylanisli.
Emocional (seziw) este saqlaw adam nin oz basinan keshirgen sezimlerin este
saqlap qaliwdan ibarat. Emocional este saqlaw barliq adamda rawajlangan boladi.
Bunday este saqlaw sezimli qozgalislarda bolinip shigatugin gormonlar menen
baylanisli. Emocional este saqlaw arqali basqa adam nin basinan otkenlerin sezip,
ogan tilekles bolamiz.
Awizeki este saqlaw oqilgan ham estilgen sozlerdi este saqlap qaliwdan ibarat.
Este saqlawdin barliq tiirleri oz ara baylanisli. Adette, harqanday xabar birneshe
este saqlaw qatnasinda terenirek eslep qalinadi.
Este saqlaw uzaq ham miiddetli, lqtiyarh ham lqtiyarsiz boladi. Uzaq miiddetli
este saqlaw izi uzaq waqit, bazida om irlik saqlamp qaladi. lqtiyarsiz este saqlaw
adam nin qalewine baylanisli bolmaydi. Adette, kiishli tasirleniw, adam ushin
ahmiyetli bolgan zatlar ham hadiyseler eslep qalinadi. Iqtiyarli este saqlaw
adam nin amq bir zat ham hadiyselerdi eslep qaliwga hareket etiw, bum n ushin
arnawli metodlardan paydalamwina baylanisli. Este saqlaw 25 jaslarda en jaqsi
rawajlangan boladi, 50 jasqa shekem jaqsi saqlanadi. Sonnan keyin aste-aste
tomenlep baradi. Kasiplik este saqlaw uzaq waqit saqlamp qaladi.
Este saqlawdin flziologiyaliq tabiyati. Este saqlaw bas m iy yanm sharlari
qabiq bolimindegi oraylar menen baylanisli. Este saqlap qaliw seziw organlarindagi
qozgaliwga baylanisli bolgam ushin, seziw organlarm in orayi este saqlaw orayi
bolip ta esaplanadi. Sonin ushin bas m iy qabigindagi seziw organlan oraylan

150
ziyanlanganda este saqlawdm da sol turi buziladi. Maselen, yanm sharlar qabigimn
jelke bolimi ziyanlanganda obrazli este saqlaw isten shigadi.
X abar este saqlanip qalimwi ushin oni birneshe ret takirarlaw kerek. M ine bul
jol menen biz telefon nomerlerin, ximiyaliq ham matematikaliq formulalar ham
m zam lardi bekkemlep alamiz.
Este saqlaw gigienasi. Tasir izinin saqlamw miiddetine qaray este saqlaw
qisqa ham uzaq muddetli boladi. Uzaq nmddetli este saqlawda tasir izi uzaq jillar,
bazida omirlikke saqlanip qaladi. Bir zatti qayta-qayta takirarlaw, reje, sxema
ham kestelerden paydalamw, konspekt ham referat jaziw, laboratoriya ham ameliy
shimgiwlardi oz betinshe orinlaw este saqlap qaliwga jardem beredi, este saqlawdi
jaqsilaydi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Tusiniklerdi tartibi menen jaylastirip, «este saqlaw»ga tusinik berin: A - este saqlap
qaliniw, В - qayta payda etiliwi, D - jeke tajiriybenin jiynalip bariliwi.
2. Neni ham qanday eslep qalmiwi boymsha este saqlaw tiirleri ham olardin qasiyetlerin
juplap jazin: A - hareketti este saqlaw, В - obrazli este saqlaw, D - sezimdi este
saqlaw, E - awizeki este saqlaw; 1 - oqilgan ham esitken zatlar, waqiya ham
hadiyselerdi este saqlap qaliw, 2 - adam turin, muzika namasm, zatlar iyisi ham
mazasin eslep qaliw, 3 - oyinga tiisiw, jaziw, sport shmigiwlarm, transport aydawdi
eslep qaliw, 4 - oz basinan keshirgenlerin eslep qaliw.
3. Este saqlaw qasiyeti ham tasir izinin saqlamw muddetine qaray este saqlaw turleri
ham olardin qasiyetlrin juplap jazin: A - lqtiyarli este saqlaw, В - lqtiyarsiz este
saqlaw, D - uzaq muddetli este saqlaw, E - qisqa miiddetli este saqlaw; 1 - waqiya
yaki zattin este saqlap qalmiwi arnawli metodlardan paydalamwga baylamsli, 2 -
adamnm qalewine baylamsli bolmaydi, 3 - tasir izi uzaq saqlanbaydi, 4 - tasir izi
uzaq, bazi da omirlikke saqlamp qaladi.

Oylap juwap berin:

1. Ayinm jagdaylari avtoavariyaga ushragan adamnm este saqlaw qabileti buzilip,

ozinin kim ekenligin umitip qoyadi. Bunin sebebin tusindirin.
2. Este saqlawdm lqtiyarli ham lqtiyarsiz formalan bar. Bagsha, kishi mektep jasindagi
balalar ham ulken jastagi adamlarda este saqlawdm qaysi biri joqari boladi?
 50-§. Uyqi ham onih ahmiyeti
Uyqinin ahmiyeti. Jumis islep sharshagan adam kush toplawi, normal jasaw
iskerligin dawam ettiriw i ushin uyqilap dem aliwi kerek. Adam om irinin ushten bir
bolegi uyqida otedi. Uyqisizliq awir pisxikaliq kesellikke alip keledi. Tajiriybede
iyt awqatsiz 20-25 kun, uyqisiz 10-12 кйп jasagan.
Uyqinin tariypi. Uyqi - organizmniri qorshagan ortaliqqa reakciyasimn paseyi-
wine baylamsli tabiyiy fiziologiyaliq jagday. Uyqi - ciklli hadiyse. Adettegi 7 -8
saatli uyqi 4 -5 ciklden ibarat. Uyqinin harbir cikli bolsa, aste ham tez uyqilaw
basqishlarm an turadi. Adam uyqisi aste uyqi fazasinan baslanadi. Bui fazada dem
ahw, tam ir unw i, koz hareketi astelesedi, zat almasiwi ham dene temperaturasi
paseyedi, bulshiq etler bosasadi. Tez uyqi uyqilagannan keyin 1-1,5 saattan son
baslamp, 10-15 m inut dawam etedi, keyin jane aste uyqi menen almasadi. Tez uyqi
fazasinda adam tez-tez teren dem ala baslaydi, ishki organlar iskerligi kusheyedi,
ayinm bulshiq etler qisqanw i sebepli koz, qol ham ayaqlar hareketke keledi. Adam
tus kore baslaydi ham kozleri tap film korip atirganday hareketlenip turadi. Tez
uyqida adam fantaziyaga bay tus koredi.
Tus koriw bas m iy menen baylamsli. Tuste haqiyqatta ju z bergen, biraq adam
este saqlap qala almagan waqiyalar aralas-quralas bolip otedi. I.M. Sechenov
pikirinshe, «Tus koriw - logikahq tasirleniwdin, logikasiz kombinaciyasinan
ibarat». Adam aste uyqida da tus koredi.Biraq om n tiisi de sezimli, logikali ham
pikirlew formasinda boladi.
Uyqinin fiziologiyaliq qasiyeti. Uyqi ham oyaw boliw bas m iy baganasindagi
neyronlar menen baylamsli. N eyronlar uyqida hareketlerdin torm ozlamwin
tamiyinleydi. Tajiriybede bul neyronlar qitiqlaganda tez uyqidagi hayw an basin
koterip, korinbeytugin zat artinan kete baslagan, yagm y haywan tusinde korip
atirgan waqiyam takirarlagan. Oyaw boliwdi basqaratugin nerv kletkalarm a tasir
etilgende, uyqilap atirgan haywan oyamp, esin jiynaydi. Fiziologiyaliq jaqtan uyqi
nerv kletkalarin sharshawdan saqlaytugin teren qorgaw tormozlamwdan ibarat.
Uyqi miy yarim sharlari qabigi ham araliq miydegi nerv oraylarin tormozlaydi.
Тек gana dem aliw, jurek uriw i siyaqli jasaw ushin ahmiyetli bolgan organlardm
jum isin basqaratugin uzinsha miydegi nerv oraylan islep turadi.
Uyqinin buziliwi. Uyqinin buzihw i uyqishiliq ham uyqisizliqtan ibarat.
Uyqishiliq kobinese awir juqpali keselliklerden keyin, kemqanliq ham bas miy
keselliklerinde ushirasadi.

152
 U yqisizliq az hareketleniw, organizm nin fizikaliq jaqtan toliq sharshama-
ganligi m enen baylanisli. Televidenie, radio, kino ham videolardi kobirek koriw
de nerv sistem asin taliqtirip, uyqini buzadi.
Uyqi jaqsi boliwi ushin organizm nin sutkaliq normasin buzbaw, fizikaliq
ham aqiliy miynetlerdi azanda ham kiindiz islew, keshte uyqilawdan aldin kop
awqatlanbaw, taza hawada biraz seyil etiw kerek.
Uyqimn turleri. Sutka dawaminda normal uyqi fiziologiyaliq uyqi delinedi.
Sutka dawaminda nareste 21-22 saat, bir jasar bala 16-17 saat, 6 -7 jasta 12-13
saat, 13-14 jasta 9,5-10 saat, ulken jastagi adam 7 -8 saat uyqilawi kerek.
Basqa adam yaki gipnoz tasirinde payda etiletugm uyqi gipnotik uyqi boladi.
Gipnoz tasirinde yarim sharlar qabigindagi nerv oraylarmin barligi emes, al
belgili bir bolimi tormozlanadi. Har turli ximiyaliq zatlar tasirinde bas miy nerv
oraylarmda torm ozlamwdm payda boliwi narkotikahq uyqi delinedi.
Lunatik ham letargiyahq uyqi kesellik bolip esaplanadi. Lunatik uyqida adam
tunde uyqidan turip juredi, har tiirli jum islardi isleydi, bazi da diywal dstinde
jiiredi yaki koshege shigip, qaytip kelip jatadi. Ertenine hesh narseni esley almaydi.
Letargiyaliq uyqi tosattan teren uyqiga ketiwden ibarat. Bul jagday nerv
sistemasinm ogada qozgahwshanligi ham tormozlamw, ogada sharshaw, bas miydin
jaraqatlam wi, kushli tasirleniw, qatti qorqiw ham teren qaygi m enen baylamsli
boliwi mumkin. Letargiyaliq uyqida dem ahw ham jurek u n w i tomenlep ketedi.
Adam hesh zatti, hatte aw inw di da sezbeydi. Letargiyaliq uyqi birneshe saat, kun,
hapte, ay ham jillar dawam etiwi mumkin. Oyamw da tap uyqiga ketkeni siyaqli
tosattan ju z beredi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Uyqi halatlari ham olarga saykes juwaplardi juplap jazih: A - uyqi, В - uyqi fazalari,
D - aste uyqi, E - tez uyqi, F - uyqisizliq; 1 - tez-tez ham teren dem alinadi, tus
fantaziyaga bay boladi, 2 - fiologiyaliq procesler paseyip, bulshiq etler bosasadi,
tus koriw logikahq boladi, 3 - nerv sistemasin sharshawinan saqlaytugin qorgawshi
tormozlamw, 4 - aste uyqi, tez uyqi, 5 - uyqinin buziliwi.
2. Uyqi turleri ham olardin qasiyetlerin juplap jazin: A - fiziologiyaliq, В - narkotikahq,
D - letargiyaliq, E - gipnotikahq uyqi, F - lunatikahq; 1 - tosattan teren uyqiga
ketiw, 2 - tunde uyqidan turip juriw, 3 - normal uyqi, 4 - adam tasirinde payda
boladi, 5 - ximiyaliq zatlar tasirinde juz beredi.

153
 Maseleni sheshin:
Adam omirinin ushten bir bolegin uyqida otkizedi. Eger sonday bolsa, orta jasli
(72 jas) adam omirinin qanshasin uyqida otkizgen boladi?

Oylap juwap berin:

Adette, uyqidagi nerv oraylan tormozlangan halatta boladi:

1. Uyqilap atirgan ana oz balasimn timshsizlamwin qalay sezedi?
2. Ne ushin gipnotikaliq uyqiga ketken adam gipnozshmin barliq buyriqlarin lqtiyarsiz
ormlaydi?

51-§. Nerv iskerligi tipleri, nerv sistemasi gigienasi

Joqan nerv iskerligi tipleri. Adam larda bas m iy yarim sharlari nerv oraylarmin
qozgaliwshanligi ham tormozlamw kushi, olardin tarqaliw tezligi birdey bolmaydi.
Sonin ushin olar tap bir turdegi waqiya ham hadiysege tiirli koz-qarastan qaraydi.
A dam m n aktivligi, hareketshenligi, barliq sezim lerinin jiyindisi omn temperam entin
duzedi. Bunnan 2500 jil aldin Gippokrat usinis etken klassifikaciyasi boyinsha
adam lar xolerik (tensalmaqlaspagan, hareketsheii), sangvinik ((tensalmaqlasqan,
optimist), yagmy, hareketshen, flegm atikler (tensalmaqlasqan) ham melanxolik
(tensalmaqlaspagan) tiplerge bolinedi. I.P.Pavlov adam nerv sistemasin kushli ham
kushsiz tiplerge bolgen. 01 kushli tipti tensalmaqlaspagan ham tensalmaqlasqan
tiplerge, tensalmaqlasqan tipti hareketshen ham hareketsiz tiplerge bolgen.
Kushli, tensalmaqlaspagan (xolerik) tiptegi adamlar kushli tasirshen, minez-
qulqi quramali boladi. Olar hareketshen, unsqaq, tez doslasatugin ham urisip
qalatugin, aytewir zatqa qapa bolatugin, kewli hushi jaqsi bolganda oz-ozinen
kiiletugm, ozinshe qosiq aytip juretugm boladi.
Kushli tensalmaqlasqan, hareketshen (sangvinik) tiplerdegiler tez bahalaytugin,
kewilli ham sipayi boladi.
Kushli, tensalmaqlaspagan, kem hareketlenetugin (flegmatik) tiptegiler juwas
ham salmaqli boladi. Olar harbir isti oylap, aqirina shekem ormlaydi. I.P. Pavlov
bunday adamlardi «omir miynetkeshleri» dep atagan.
Kushsiz, tensalmaqlasqan, melanxolik tiptegi adam az hareketlenetugin, is-
hareketleri isenimsiz, sezimleri teren ham turaqli, biraq sirtqi tarepten kozge
tuspeydi. Olar nazik jum islardi jaqsilap isleydi.

154
 N erv sistemasi ata-anadan nasilden-nasilge otetugin belgi bolip, qorshagan
ortaliq ham tarbiya arqali ozgeredi. Temperament «sap halinda» az ushiraydi.
Maselen, flegm atikte xolerikke uqsas ashiwlamwdi, xolerikte har tiirli sebepler
tasirinde nerv sistemasmin teren torm ozlamwin koriwge boladi. Temperament
jaqsi yaki jam an bolmaydi. Ataqli adam lar arasinda barliq tip wakilleri ushiraydi.
Nevroz. N erv sistemasi iskerligine adam jasaytugin ham m iynet etetugin
ortaliq sharayati tasir etedi. Awir aqiliy miynet, shanaraqtagi u n s ham janjeller,
jum istagi kelispewshilikler adam nm nerv sistemasina tasir etip, omn keypiyatin
buzadi. Eger, bunday tasir uzaq waqit dawam etetugin bolsa, adamdi nevrozga
alip keliwi mumkin.
Nevroz - nerv sistemasi joqari nerv iskerliginin buzihwi menen baylamsli awir
ruwxiy kesellik. Kesellik ruw xiy jaraqatlam w aqibetinde payda boladi. Qaygi,
renjiw, qorqiw, qiyinshiliqlar sebepli kelip shigatugin um itsizlik sezimleri nevroz
sebeshisi boladi. Nawqas tez ashiwlanatugin, ozinen ham basqalardan narazi bolip
juredi. Eger nawqas emlenbese kesellik otlesip baradi.
Balalarda nevrozdin payda boliwi. Balam naresteliginen qatanliq penen
tarbiyalaw, kemsitiwshilik, omn qizigiwshiligi ham erkin mensinbew, onda
qorqaqhq, natiqliq, ozine isenbewshilikti keltirip shigaradi. Bui jagday om n oz
tenleslerine qosiliwina tosqmliq etip, nevrozga alip keledi.
Balaga artiqsha mehribanliq, om n harqanday qalewin orinlaw, orinsiz maqtaw,
yagm y erke etip osiriw de nevrozdi keltirip shigaradi. Bunday bala menmen, biraq,
turaqsiz, m iynet ham qiymshihqlarga konikpegen, mjiq bolip osedi.
Nevrozdin aldin ahw ushin balam duns tarbiyalaw, om shmiqtiriw, sport ham
dene tarbiya menen shugillandinw, aqiliy ham fizikaliq m iynetti birge alip banw,
m iynet etiw ham dem ahw rejimine amel etiwi kerek.
Alkogolizmnin joqari nerv sistemasina tasiri. Alkogol barliq organlarga,
asirese, yanm sharlar qabigina kushli tasir etedi. Alkogol orayliq nerv sistemasinda
qozgaliw ham tormozlamw halatlarm in bir norm ada otiwin buzadi, shartli
refleksler payda boliwin asteletedi, bas miydin ayirim bolim lerin qozgap, keypiyatti
koteredi. Biraq, m iy qabigi tomengi oraylari jum isin buzadi. Sonin ushin ishken
adam tartinbastan, ozi islemegen jum islarga qol uradi, kop soyleydi.
Alkogoldin kop m ugdan joqari nerv iskerligin izden shiganp, qol, ayaq, til, koz
hareketleri amqligin buzadi. Adam tentireklep, tili aylanbastan gurmelenip qaladi.
Alkogoldi turaqli ishiw alkogolizmge alip keledi.

155
 Nashebentliktin joqan nerv iskerligine tasiri. Narkotik zatlar daslep ke-
wilxoshliq ham arqayinliq sezimin oyatip, kayip etedi. Keyin ala organizm bul
zatlarga konigip qaliwi aqibetinde nashebentlik kelip shigadi. Narkotik zatlardi
turaqli qabil etiw organizmdi zaharleydi. Nashebentlikte daslep xoshjaqpasliq,
este saqlawdin buziliw i baqlanadi. Keyin ala teren fizikaliq ozgerisler: jurektegi
ozgerisler, awizdin kewiwi, terlew, qol ham ayaq dirildewi, koz qarashigmin
keneyiwi siyaqli jagdaylar payda boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Nerv iskerligi tiplerin olarga saykes belgiler menen juplap jazin: A - xolerik, В -
sangvinik, D - flegmatik, E - melanxolik; 1 - kushli, tensalmaqlasqan, hareketshen,
2 - kiishsiz, tensalmaqlaspagan, 3 - kushli, tensalmaqlaspagan, hareketshen, 4 -
kushli, tensalmaqlasqan, az hareketlenetugin.
2. Nerv iskerligi tiplerdi olarga saykes kelgen adamlar xarakteri menen juplap jazin:
A - xolerik, В - sangvinik, D - flegmatik, E - melanxolik; 1 - kem hareketlenetugin,
is-hareketi isenimsiz, sezimleri teren ham turaqli, 2 - tez juwap, jagdaydi tez
bahalaytugin, kewilli ham sipayi, 3 - hareketshen, urisqaq, tez doslasatugin ham
urisip qalatugin, aytewir zatqa qapa bolatugin, 4 - juwas, salmaqli, harbir jumisti
oylap, aqirma deyin ormlaytugin.

Oylap juwap berih:

Mas adammn qol-ayaqlari hareketi ham soylewinde aniqliq jogaladi. Bul jagday
alkogoldin nerv sistemasinin qaysi bolimlerine tasiri menen baylamsli?

156
 XII BAP. SEZIW ORGANLARI

52-§. Seziw organlannin ahmiyeti

Seziw organlan tuwrali uliwma maghwmat. Orayliq nerv sistemasina sirtqi
ham ishki ortahqta ju z berip turatugin barliq procesler tuw rali xabar kelip turadi.
Bui xabar seziw organlan arqali qabil etiledi. H arbir seziw organi tek gana amq
turdegi tasirdi seziwdi tamiyinleydi. Maselen, koz jaqtiliqtan, qulaq dawistan
tasirlenedi.
Seziw organlarinda jaylasqan receptorlar sirtqi ham ishki ortaliqtan keletugin
tasirdi nerv impulslerine aylandiradi. Receptorlardin harbiri amq tasirdi qabil etip,
nerv signallarina aylandiradi (78-sdwret). Receptorlar oz tasirlewshilerine jiida
sezgir boladi. Maselen, koz receptorlan bir kvant jaqtihqta da koriw sezimin payda
etedi. Qulaqtin baraban perdesi dawis vodorod atominan on ese kishi araliqqa
jilisqanda da receptorlarda dawis signallan payda boladi. Iyisli zattin birneshe
molekulasi iyis biliw receptorlarinda qozgalis payda etedi.
Seziw organlan sirtqi ortaliq tasirin qabil etiwge beyimlesken. Seziw payda
boliwi, bas m iy yanm sharlan qabigindagi nerv oraylan menen baylamsli.
Seziw organlan organlar iskerligin baqlap ham basqanp turadi. Maselen, adam
svetofordin qizil svetine toqtaydi, tarns
dawisti esitip, qaynlip qaraydi, gaz iyisin
sezgende asxanadan xabar aladi.
Sensor sistemalar, yagm y analizator.
N erv impulsleri seziw organlarinda jay­
lasqan receptorlardan seziwshi neyron-
lar arqali orayliq nerv sistemasina jetke-
riledi. N erv impulsleri tasirinde yanm -
sharlar qabigindagi neyronlardin qoz-
galiwi seziwdi payda etedi. Receptorlar
qozgalisin nerv oraylarma otkizetugin
nerv jo b ham yanm sharlar qabigimn
 am aw li zonasi sensor sistemam (lat.
sensus - seziw) payda etedi. Bunday siste-
m am I.P. Pavlov analizatorlar dep atagan.
Analizatorlar qorshagan ortaliqqa ham
organizmde ju z beretugin hadiyselerdi
qabil etip, analizlewge beyimlesken nerv
sistemalarman ibarat. Ishki analizatorlar
organizm ishki ortaligi, tensalm aqhqti saq-
law, tirek-qozgalis apparatin ham qan basi-
m in baqlaydi. Orayliq nerv sistemasi anali­
zatorlar arqali organizmde ham omn sirtinda
ju z berip atirgan procesler haqqinda amq
79-suwret Koriw analizatonnin
xabar beredi. Usinin natiyjesinde organlar
duzilisi: 1 - koriw oraylari (orayliq
ham toqimalarga buyriq beriledi.
bolimi), 2 - kozler (periferik bolimi),
3 - koriw nervleri (otkiziwshi bolimi) Bas m iy yarim sharlari qabiq bolim inde
analizatorlardin jo q ari oraylari jaylasqan.
M aselen, jelke zonasinda koriw, tobede -
teri arqali seziw, shekede - esitiw oraylari bar. Bas m iy ulken yarim sharlari
qabigindagi associativ zonalar barliq analizatorlardi oz ara baylam stirip turadi.
Seziw organlarinan shigatugin nerv jollari arqa miy, bas m iy stvoli ham araliq
miyde kesisip, kontakt (tutasiw) payda etedi. B arliq analizatorlar atqaratugin
funkciyasina qaray bir-biri m enen tigiz baylam sli. Sol sebepli sirtqi ortaliqta ju z
berip atirgan hadiyseler tuw rali uliw m alasqan putin b ir tusinikke iye bolam iz.
M aselen, aspanda bult payda boliw i (koriw analizatori), haw am n suwitiwi
(teri analizatori), guldirm am a gum birlew i (esitiw analizatori) nen darhal jaw in
jaw iw i haqqinda juw m aqqa kelem iz, jaw in jaw iw in kutpesten, ozim izdi panaga
alam iz.
Analizatorlardin birinin funkciyasi buzilsa, basqalarim n sezgirligi kusheyedi.
Maselen, soqir adam basqalarga qaraganda jaqsilaw esitedi, tem peretura ham
basim di sezgishlew boladi. 01 qagazga oyip jazilgan hariplerdi biymalel oqiydi,
qagaz pullardin qunin amq aytip beredi, adamdi ayaq dawisinan tam p aladi.

158
 Tapsirmalarga juwap jazm ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Analizatorlardm bolimleri ham funkciyasin juplap jazin: А - periferikaliq, В -

joqari oray, D - otkiziwshi; 1 - tasirdi qabil etip, nerv impulslerine aylandiradi,
2 - tasirdi orayga jetkeredi, 3 - tasirdi analizlep, sezim payda etedi.
2. Analizatorlar bolimlerin olarga saykes keletugin elementler menen birge juplap
jazin: А - periferikaliq, В - joqari oray, D - otkiziwshi; 1 - seziwshi neyronlar, 2 -
seziw organlarindagi receptorlar, 3 - yarimsharlar qabigmdagi neyronlar denesi.

Oylap juwap berin:

1. Ne ushin sensor sistemalar analizatorlar dep te ataladi?
2. Barliq analizatorlardin beyimlesip islewi qalay juz beredi?

53-§. Koriw analizatorlari

Koriwdin ahmiyeti. Koriw arqali biz dogerek-atiraptagi zatlar ham hadiyselerdi
bayqaymiz, olardin hareketin ham qozgaliwin koremiz, formasi, reni, olshemi ham
turgan ornin bilip alamiz. A dam m n oqiwi, jaziwi, suwret sogiwi, tamashalawi,
transport qurallarm basqanw i, bilim aliwi, oner uyreniwi ham basqa barliq
iskerligi koriw m enen baylanish. Adam sirtqi dunyadan alatugin xabardin derlik
90 % in koz arqali qabil etedi.
K ozdin duzilisi. Koz - jaq tih q tasirin sezetugm koriw organt bolip, koriw
analizatorlarm in periferikaliq bolim i bolip esaplanadt. K oriw organt koz almasi
ham qosim sha organlar: qabaqlar, kirpikler, koz bulshtq etleri ham jas bezlerinen
ibarat (80-suwret). Koz alm ast koz kesesi ishinde jaylasqan shar tarizli bolip,
onnan kozdi hareketlendiriw shi bulshtq etler shtgadt. Koz alm ast tigiz aqshil
perde m enen qaplangan (81-suwret). A qshil perde kozdi m exanikaltq ham
xim iyaliq tasirden, m iroorganizm ler ham ja t zatlardan qorgaydt. A qshil perdenin
koz aldtnda jaylasqan bolegi tim q bolip, muyiz tarizli perde, qalgan bolim i bolsa
sklera delinedi. Miiyiz tarizli prede jaqtih q ti jaqst otkizedi. A l, gungirt aqshil
renli sklera jaqtihqti otkizbeydi. M uyiz tarizli perde qabatm da ju d a koplegen
receptorlar jaylasqan. Olar qozgalganda qabaq jum iliw i yaki qipiliqlawi, kozden
jas agiwi siyaqli qorgaw refleksleri payda boladi.
Aqshil perde astinda jaylasqan tamirli perde renli perde, kirpikli dene ham koz
kesesinin ishki betin qaplap turadi. Tamirli perdenin ishki tarepi bolsa qara pigment
penen qaplangan. Qara pigment kozge tusken jaqtiliq nurin sindirip, suwretti

159
 2

80-suwret Kozdin sirtqi korinisi:

1 - kirpikler, 2 - kozdin agi, 3 - koz jasi bezi,
4 - renli perde, 5 - joqan ham tomengi qabaqlar, 81-suwret Kozdin diizilisi: 1 - kirpik
6 - qarashiq, 7 - miiyiz tarizli perde. bulshiq etleri, 2 - aqshil perde, 3 - tor
perde, 4 - muyiz tarizli perde, 5 -
renli perde, 6 - gawhar, 7 - san daq,
aniqlastirip beredi. Tamirli perdenin aldingi 8 - shiyshe tarizli dene, 9 - tamirli
bolegi renli perdeni payda etedi. Renli perde, 1 0 - soqir daq, 11 - koriw
perde aspan kok rennen toygin qonir renge nervleri.
shekem boliwi miimkin. Tamirli perdenin
muyizli perdeden keyingi bolegi kirpikli
deneni payda etip, kirpikli denedegi bulshiq
etler jardem inde koz gaw han koz kesesi
ham renli perdege jabisip turadi.
Renli perde ortasindagi tesik qarashiq
dep ataladi. Qarashiq tesigi keneyip ham
tarayip, jaqtiliq otiwin basqaradi. Jaqtiliq az
bolganda qarashiq keneyip, kozge kobirek
jaqtiliq orkizedi. Kushli jaqtiliqta qarashiq
tarayip, jaqtiliq otiwin azaytadi.
Kozdin tam irli perdesi astinda jaylasqan
en astingi tor perdesi birneshe qatar bolip
jaylasqan 110-125 m in tayaqsha tarizli
82-suwret. Koz tor perdesimn
ham 6 -7 m in kolba tarizli kletkalardan diizilisi: 1 - receptorlar, 2 - tor perde,
ibarat (82-suwret). Tayaqsha tarizli kletka- 3 - koriw nervleri, 4 - nerv kletkalan.
lar kushsiz jaqtihqqa sezgir bolgani ushin tungi koriw receptorlari delinedi. Kolba
tarizli kletkalar ren biliw kundizgi jaqtiliq receptorlari bolip esaplanadi. Olardin
qizil, jasil ham kok renlerge sezgir tiirleri de bar. Olardan birew inin funkciyasi
buzilganda adam renlerdi ayira almaydi. Bui kesellik daltonizm dep ataladi.
Tuwma rendi ayira almaw 10 % er adam lar ham 1 % hayallar arasinda ushiraydi.
Qarashiq artinda eki tarepleme dories tim q linza - koz gawhari turadi. Gawhar
ham tor perde araligi tim q shiyshe tarizli dene menen tolgan. Tor perdenin koriw
nervleri shiqqan jeri - soqir daqta receptorlar bolmaydi. Soqir daqqa buyim nan
qaytqan jaqtiliq tusse, korinbey qaladi. Soqir daq qasinda juda koplegen receptorlari
jiynalgan sari daq koriw orayi dep ataladi. Koriw oraym in tek gana kolba tarizli
kletkalardan ibarat orta bolimi amq koriw orayi boladi. Tayaqsha tarizli kletkalar
koriw orayi shetlerinde jaylasqan. Tor perdede jaylasqan nerv kletkalarim n
osimsheleri koriw nervlerin payda etedi. Buyim nan qaytqan jaqtiliq nuri muyizli
perde, kozdin aldingi kamerasi, qarashiq, koz gawhari ham shiyshe tarizli dene
arqali otip, sari daqta buyim m n kishireygen ham teris awdarilgan korinisin payda
etedi. Buyim korinisi nerv impulsleri halinda koriw nervleri arqali yarim sharlar
qabigi koriw zonasina jetkeriledi. Bui jerde buyim formasi, olshemi, reni, aship
berilgenligi, kenisliktegi orm tuw rali haqiyqiy seziw payda boladi.

Tapsirm alarga juwap jazin ham juw aplannizdi tekserip korin:

1. Koz almasi perdeleri ham olardin duzilisin juplap jazin: A - aqshil perde, В - tamirli
perde, D - tor perde, E - renli perde; 1 - qan tamirlari ham pigmentli kletkalardan
ibarat, aldingi bolegi renli perdeni payda etedi, 2 - jaqtiliqqa sezgir kolba tarizli
ham tayaqsha tarizli kletkalardan ibarat, 3 - aldingi bolegi timq nrnyiz tarizli qabatti
payda etedi, 4 - tamirli perdenin aldingi renli bolimi.
2. Koz bolimleri ham olardin funkciyasin juplap jazin: A - muyizli perde, В - renli
perde, D - qarashiq, E - gawhar, F - shiyhse tarizli dene, G - kolba tarizli kletkalar,
H - tayaqsha tarizli kletkalar, I - sari daq; 1 -jaqtiliq nurin smdirip, sari daqqa
tusiredi, 2 - koz kesesi bosligin toltiradi, 3 - jaqtiliqti qarashiqqa otkizedi, 4 -
jaqtiliq kushin basqaradi, 5 - koz renin belgileydi, 6 - korinis payda etedi, 7 - rendi
ayiradi, 8 - kushsiz jaqtiliqta qozgaladi.
3. Koriw procesinde jaqtiliq otetugin joldi tartibi menen korsetin: A - koz gawhari, В -
shiyshe tarizli dene, D - sari daq, E - muyizli perde, F - kozdin aldingi kamerasi,
G - qarashiq.

11- Biologiya (Adam ham onm densawligi), 8-klass 161

 Oylap juwap berin:

1. Ne ushin «koz qaraydi, biraq miy koredi», - dep aytadi?

2. Kino yaki televizor arqali biz tamashalap atirgan korinisler negizinde bolek-bolek
kadrlardin izbe-iz ham tez-tez almasip tunliwinan ibarat. Ne ushin biz olardi
ekranda putin bir korinis tiirinde koremiz?

54-§. Koriw organlannin funkciyasi

Kozdin funkciyasi. Kozdi optikaliq kam eraga uqsatiwga boladi. O nin tor
perdesi jaqtiliqqa sezgir ekran, koz gaw han ham muyizli perde jaqtiliqti sindinw shi
ortaliqti payda etedi. Renli perde artinda jaylasqan kirpik tarizli bulshiq etler koz
gawharimn donesligin ozgertirip, jaqtiliq nurlarm kobirek yaki azlaw siniwin
tamiyinleydi. Koz gawhari oz iymekligin ozgertip, predm etten tusetugm nurlardm
tor perdede fokuslaw bansi akkomodaciya delinedi. Akkomodaciya sebepli
buyim lar uzaq yaki jaqin tunw ina qaramastan, amq korinedi. Biz zatlarga eki
kozimiz benen qaraymiz. Biraq, zat birew bolip korinedi. Zattin korinisi eki kozdin
birdey oringa, yagm y sari daqqa tuskeninde birew bolip koriniwi stereoskpoyaliq
koriw dep atladi.
Kozdin eki noqatti olar arasindagi en az araliqta ayira aliw qasiyeti koriw
dtkirligi, yagmy koriw kushi delinedi.
Koriwdin buziliwi. Koriwdin buziliwi kobinese tuw m a uzaqti yaki jaqindi
koriwden ibarat. Uzaqti amq koretugin adam jaqinga qaraganda buyim korinisi sari
daqtan keyinlewde payda boladi (83-suwret). Sonin ushin ol jaqindagi buyimlardi
amq kore almaydi. Jaqindi koretugin adam uzaqqa qaragamnda buyim m n korinisi
sari daqtan aldinda payda bolgam ushin uzaqti kore almaydi. Tuwma jaqindi
koriw koz kesesinin sozilgan boliwi, tuw m a uzaqti koriw bolsa koz kesesinin
qisqa boliwina baylamsli. Koriw buzilganda shipaker arnawli kozaynek tagiwdi
maslahat beredi.
Koz kesellikleri. Kozdin renli perdesindegi m elanin pigmenti koz renin
belgileydi. Pigment bolmaganda, jaqtiliq tek gana qarashiq arqali ernes, al renli
perde arqali da koz almasina otedi. Pigm enttin bolmawi, koriw qabiletinin
paseyiwi ham albinizm keselliginin rawajlamwina alip keledi.

162
 83-suwret Jaqindi ham uzaqti koriw: a - normada koriw, b - jaqindi koriw
ham om kozaynek tagiw arqali dunslaw, d - uzaqti koriw ham om kozaynek
tagiw arqali dunslaw.

Koz kesellikleri qatarm a kozdin qarangida koriw qabiletinin buziliwi - tawiq

kozlik te kiredi. Tawiq koz adam kundiz jaqsi koredi, al keshte kormeydi. Kesellik
kozdin tor perdesi tayaqsha tarizli kletkalarm dagi ozgerisler yaki kletkalar
quramindagi rodopsin (tuwma tawiq koz), yaki awqat quram inda A vitam ininin
jetispewshiligi, yaki glaukoma, koriw nervi atrofiyasi ham basqa koz kesellikleri
m enen baylamsli boliwi mumkin. Kekselikte qan tam irlan sklerozi tasirinde koz
perdesinin qan m enen tamiyinleniwi buzilip, koz gungirtlesip qaladi. Kekselikte
ju z beretugin ozgerisler koz gawharm in gungirtlesiwi yagm y kataraktaga alip
keledi.
Koz ziyanlanganda birinshi jardem korsetiw. Kozge shop, shah ham basqa
zatlar tusse, kozdi juwiw, qabaqlardi joqanga koteriw yaki tomenge tartip, olardin
arasindagi zatti taza oramaldm ushi yaki suwlangan taza paxta menen alip taslaw
kerek. Koz qatti jaraqatlanganda, om juw iw yaki thsken zatlardi alip taslawga
urinbaw kerek. Jaraqatlangan kozdi taza bint penen baylap, nawqasti emlewxanaga
jatqiziw kerek.
Koriw gigienasi. Koriwdin buzilmawi ushin svet ja n g i az bolmede oqiw ham
kozdi zonqtiratugin jum islar menen kop shugillanbaw kerek. Jaziw, oqiw, pishiw
ham tigiw siyaqli jum islardi islegende qagaz, kitap yaki zatlardi kozden 40 cm
araliqta uslaw kerek. Hareketlenip atirgan transportta, asirese, avtobusta oqiwga
bolmaydi. Sebebi, jurip baratirgan transport kitaptin mudami qiymildap tunw i,
kozdi taldirip, koriwdin buziliw ina alip keledi.
163
 Kitap oqip atirganda yaki xat jazip atirganda bolm enin jaqtilandirilganm a itibar
beriw kerek. Stolga jaqtiliq shep tarepten tusiwi kerek. Jum ista kundizgi jaqtihq
beriwshi lampalardan paydalamw kerek.
Koriw organizmde A vitam ini jetispewshiliginen de buziliwi mumkin. Alkogol
ham shegiw kozge keri tasir etiwshi faktorlardan bolip esaplanadi. Temeki
quramindagi nikotin ham basqa zatlar koriw nervlerine ziyan jetkizedi. Shamalda,
patas qol, kir sulgi yaki basqa sebepler aqibetinde, kozge m ikroblar tusip, isiniw-
konyunktivit payda boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Terminler ham olarga saykes keletugin tusiniklerin juplap jazin: A - akkomodaciya,
В - koriw otkirligi, D - steroskopiyaliq koriw, E - kirpikli dene, F - albinizm, H -
associativ zona; 1 - koz gawhan donesligin basqanwshi bulshiq et, 2 - predmet
korinisinin eki kozdin birdey jerine, yagniy sari dagina tusiriliwi, 3 - melanin
pigmentinin bolmawi, 4 - gawhar iymekligin ozgertip, kozdi fokusqa saliw, 5 -
funkciyasi analizatorlar jumisin beyimlestirip tunwi, 6 - eki noqatti, olar arasindagi
eh az araliqta ayira aliw.
2. Terminler ham olarga saykes keletugin tusiniklerin juplap jazin: A - katarakta, В -
konyuktivit, D - koriw, E - glaukoma, F - sklera, H - melanin, G - daltonizm; 1 -
kozdin renlerdi ayira almawi, 2 - koz gawharmin gungirtlesiwi, 3 - teri pigmenti,
4 - koz aqshil perdesi, 5 - koz silekeyli perdesinin isiniwi, 6 - kozdin buyimlardm
formasi, reni ham olar arasindagi araliqti ayira aliw qasiyeti, 7 - koriw nervinin
ziyanlaniwi.

Oylap juwap berin:

1. Albinizm keselliginde pigment rawajlanbagam ushin teri ham onm onimi shash
rensiz boladi. Onda ne ushin bunday kesellikke shatilgan adamnin kozi qizgish
tuske kirip, koriw otkirligi keskin paseyedi?
2. Ne ushm uzaqtagi zatlarga kozdi qisip qaraymiz, jaqinga bolsa kozimizdi ulkeytip
aship qaraymiz?

7-laboratoriyaliq shimgiw
Koriw otkirligin amqlaw.
Kerekli uskeneler ham asbaplar: Golovin kestesi, metr, korsetkish tayaq.
Jumisti orinlaw tartibi:
164
 Tusindirme. Koz qarashigi jaqtiliqta tarayip, qarangiliqta keneyedi.
Har eki kozdin qarashigi bir waqitta keneyiw ham tarayiw qasiyetine iye.
Bunin sebebi, har eki koriw nervinin nerv talshiqlan bas miy tomengi boliminde
kesisiwi, yagmy on kozdin koriw nervi talshiqlardm yarim i miydin shep tarepine,
shep kozdin koriw nerv talshiqlarim n yarim i miydin on tarepine otiwinde bolip
esaplanadi. Bui talshiqlar eki yarim sharlardin orta m iy bolimindegi tort biyiklik,
dep ataliwshi qabiq asti nerv orayina baradi. 01 jerde koriw nervindegi qozgaliw
koz almasin hareketlendiriwshi nerv orayina otedi ham om n talshigi arqali koz
almasina kelip, eki kozdin qarashigin da bir w aqitta ozgertedi.
- Golovin kestesi jaqtiliq jaqsi tusetugin diywalga ildirilip qoyiladi;
- Tekseriliwshi oqiwshi kesteden 5 m qashiqliqta turadi. 01 daslep shep kozin
dapter (kitap) menen basip, on kozi menen kesteni joqargi qatardan, tomengi
qatarga qaray oqiydi;
- Tekseriwshi keste qasinda turip, korsetkish tayaq penen kestedegi hariplerdi
joqandan tomenge qaray korsetedi;
- Tekseriliwshi belgili bir qatarga kelip, hariplerdi tu w n amqlay almasa, sol
qatardan joqandagi qatardin korsetkishi omn koz otkirligin bildiredi. Sol qatardin
basinda jazilgan cifrga qarap, om n koz otkirligi belgilenedi. Oh kozinen keyin
shep kozinin koriw otkirligi amqlanadi;
Tusindirme. Koriw otkirligi norm al adam kestenin 10-qatarina deyingi hariplerdi
eki kozi m enen bolek-bolek amq kore aladi. Sonda kozlerinin koriw otkirligi 1,0
dep belgilenedi. 10-qatardan joqargi qatarlardi kore alsa, koriw otkirligi harbir
qatar ushin 0,1 ge kemeyip baradi. Maselen, 9-qatar - 0,9, 8-qatar - 0,8 ham tagi
basqa.

55-§. Esitiw organlannin duzilisi, esitiw gigienasi

Esitiwdin ahmiyeti. Adam dogerek-atiraptan dawis tolqinlarm esitiw organlari
arqali qabil etedi. Esitiw arqali adam soylewdi uyrenedi ham oz ara qarim-qatnas
jasaydi. Esitiw analizatori da koriw siyaqli periferiyaliq, otkiziwshi ham orayliq
bolimlerden turadi. Periferiyaliq bolimge qulaq, otkiziwshi bolimge esitiw nervleri,
orayliq bolimge bas m iy yanm sharlari esitiw zonasi kiredi (84-suwret).
Qulaqtin dhzilisi. Adam ham basqa sut emiziwshiler qulagi sirtqi, orta ham
ishki bolimlerge bolinedi (85-shwret). Sirtqi qulaq qulaq qalqam ham sirtqi esitiw

165
 84-siiwret Esitiw analizatonnin duzilisi:
1 - esitiw receptorlari, 2 - bas miy ulken
yanmsharlanndagi esitiw orayi, 3 - esitiw
nervleri.
85-suwret Qulaqtin duzilisi: 1 - qulaq
qalqam, 2 - sirtqi esitiw joli, 3 - sheke
esitiw jolinan ibarat. Qulaq qalqam dawts suyegi, 4 - baraban perde, 5 - esitiw
tolqinlarin kusheytedi ham esitiw jolina suyeksheleri, 6 - oval sanlaq, 7 - yanm
shenber kanalshalan, 8 - baqanshaq, 9 -
jiberedi. Sirtqi qulaq baraban perde me-
domalaq sanlaq, 1 0 - esitiw nervleri.
nen tamamlanadi. Baraban perde esitiw
jolina kesesine bagdarda sozip tartilgan perdeden ibarat.
Orta qulaq bosliginda bir-biri menen izbe-iz baylamsqan ush esitiw
suyeksheleri: balgasha, sandon (tos), uzengi jaylasqan. Suyekshelerdin birinshisi -
balgasha baraban perdege jabisqan. Ekinshi suyekshe - sandonmn bir tarepi
balgasha dastegine, ekinshi tarepi uzenginin joqargi bolimine tutasqan. Ushinshi
suyekshe - uzenginin jo q a n bolemi toske, keneygen ekinshi usht ishki qulaqtin
oval tesikshesin jaw ip turatugin elastik perdege jabisqan. O rta qulaq bosligi esitiw
kanalshasi arqali jutqinshaq penen tutasqan.
Ishki qulaq - bosliq, y an m shenber kanalshalar ham baqanshaqtan turadi. Olar
sirtqi tarepten suyek labirinti, omn ishinde perde labirintinen quralgan. Suyek
ham perde labirint arasinda perilim fa suyiqligi, perde labirint ishinde endolimfa
suyiqligi boladi. Endolimfa suyiqliginda esitiw receptorlari jaylasqan.
Esitiw organlannin funkciyasi. Dawis tolqinlan sirtqi qulaqtin esitiw joli
arqali otip, baraban perdeni, son orta qulaq suyekshelerin terbetedi. Suyeksheler
dawisti ishki qulaqtin oval tesikshesine otkizedi. Dawis tolqinlan ishki qulaq
suyiqligina da otedi. Dawis terbeliwlerin ishki qulaq receptorlari nerv impulslerine

166
 86-suwret Ishki qulaq baqanshagimn duzilisi: 1 - nerv, 2 - sezgish tukli kletkalar,
3 - perdeli tosiq, 4 - membrana.

aylandiradi. Impulsler esitiw nervleri arqali m iy yanm sharlanm n sheke bolimin-

degi esitiw orayina otedi. Bui jerde dawistin qasiyeti, kushi ham balentligi analiz-
lenedi.
Esitiwdin buziliwi, esitiw gigienasi. Esitiwdin paseyiw sebebi, kobinese
sirtqi esitiw jolinda qulaq kiri jiynalip qaliwina baylamsli. Bui zatti sirtqi esitiw
jolindagi bezler islep shigaradi. Bunday jagdayda shipakerge xabarlasiw kerek.
Qulaq kiri tiginin shop yaki otkir zatlar menen aliwga hareket etiw, qulaqtin
baraban perdesine jaraqat jetkiziw i mumkin.
Qulaqqa kushli shawqim uzaq waqit dawaminda tasir etip tunlsa, baraban
perdeniii sozilmaligi paseyip, qulaq esitpeytugin bolip qaladi. Juda kushli dawis,
maselen, janliw da payda bolatugin dawis tolqini baraban perdeni jirtip jiberedi.
Janliw w aqtinda awzin aship tunw , baraban perdege tasirdi azaytadi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Dawis ham nerv impulsleri otetugin joldi tartibi menen korsetin: A - sandon (tos),
В - oval sanlaq, D - perde labirint, E - sirtqi esitiw joli, F - balgasha, G - uzengi, H
- siiyek labirinti, I - baraban perde, J - receptor, К - esitiw oraylari, L - esitiw nervi.
2. Esitiw analizatori bolimlerin, olarga saykes diizilis belgileri menen juplap jazin: A -
sirtqi qulaq, В - orta qulaq, D - ishki qulaq, E - esitiw orayi; 1 - balgasha, tos ham
dzengi jaylasqan, 2 - bosliqlar, yarim shenber kanalshalan ham labirintten turadi,
3 - yarimsharlar sheke boliminde jaylasqan, 4 - qulaq qalqam ham sirtqi esitiw
jolinan ibarat.

167
3. Esitiw analizaton bolimleri ham olardin funkciyasin juplap jazin: A - sirtqi qulaq,
В - orta qulaq, D - ishki qulaq, E - esitiw orayi; 1 - dawis signallarm qabil etip,
nerv impulslerine aylandiradi, 2 - dawis signallarm kusheytedi ham jetkizedi, 3 -
dawis signallarm analizleydi, 4 - dawis signallarm kusheytedi ham bagdarlaydi.

Shinigiwdi orinlan:
Qulaq baraban perdesinin ziyanlanbagamn amqlaw. Bazi da orta qulaqtin isiniwi
yaki abaysizhq sebebinen baraban perdede kishi tesik payda boliwinan esitiw
tomenlewi mumkin. Bum amqlaw ushin tomendegilerdi orinlan: 85-suwretti
diqqat penen kozden otkerip, esitiw kanalin tabin (suwret astindagi jaziwda bul
kanal korsetilmegen). Orta qulaq bosligi esitiw kanali arqali jutqinshaq penen
tutasqanligina isenim payda etin. Jutqinshaq ham esitiw kanali arqali otetugin hawa
orta qulaq bosligindagi basimdi sirtqi atmosfera basimi menen tenlestirip turadi.
Murmnizdi sirtqi tarepten bas ham korsetkish barmaqlanmz benen qisin. Awziniz
arqali teren dem algannan keyin, murmnizdan teren dem shiganwga hareket etin.
Bul hareketti birneshe ret takirarlap, orta qulaq bosliginda hawa basimi kemeygenine
isenim payda etin. Bunin sebebin tusindirip berin.

Oylap juwap berin:

1. Ne ushin bazi da qulagi awirlasip qalgan kekseler soylesiwshisin jaqsilaw esitiw
ushin alaqamn qulaq qalqanma jaqin tutip turadi?
2. Biz kozimizdi jumip, dawis shigip atirgan derekti amq aytip bere alamiz. Esitiw
analizaton duzilisi ham funkciyasinm qaysi qasiyetleri dawis deregin duris amqlawga
jardem beredi?

56-§. Tensalmaqliqti saqlaw, bulshiq et arqali seziw

ham seziw organlannin duzilisi
Tensalmaqliq organi, yagniy vestibulyar apparat denenin kenisliktegi halatin
seziw ham dene tensalm aqhgm saqlaw funkciyasin atqaradi.
Vestibulyar apparat ishki qulaqta jaylasqan eki oval tarizli qaltasha ham dsh
saqiyna tarizli kanalshalardan ibarat (87-suwret). Qaltashalar ham kanalshalar
ishinde suyiqliq ham receptorlar jaylasqan. Bunnan tisqari, qaltashalarda otolitler -
tensalmaqliq taslan boladi. Adam hareketlengende yaki basin burganda qaltasha

168
 87-suwret Tensalmaqhqti saqlaw
analizatonnin diizilisi: 1 - baqanshaq,
2 - oval tarizli qaltasha, domalaq qaltasha,
4 - yanm shenber kanallar, 5 - esitiw nervi,
6 - tensalmaqhqti saqlaw organimn nervi.

ham kanalshalar ishindegi suyiqliq ham

otolitler jagdayi ozgerip, receptorlarda
qozgahs payda boladi. Yarim shenber
kanallar aylanba hareketke sezgir boladi. N erv impulsleri vestibulyar nervier ham
m iy kopirshesi arqali kishi miyge ham yanm sharlar qabigina otedi.
Bazi da paraxodta juzip baratirgan adam m n m iyi aylamp, juregi aymydi. «Teniz
keselligi» dep atalatugin bul jagday adam basinin ritm ikaliq terbeliwi natiyjesinde
vestibulyar apparat receptorlarda toqtawsiz payda bolip turatugin qozgalislar
m enen baylamsli (88-suwret). Salmaqsizliq jagdayinda otolitler receptorlarga tasir
etpey qaliwi sebebinen adam ozin tupsiz jarga qulap atirganday sezip, juregi
ayniydi. Bunin aldin aliw maqsetinde kosmonavtlar arnawli shimgiwlar jardem inde
salmaqsizliq halatma tayarlanadi.
On tarepte bastin har turli jagdayda tensalmaqti saqlaw orgam m n ozgeriwi
korsetilgen.

88-suwret Tensalmaqhqti saqlaw organimn duzilisi ham funkciyasi:

1 - yanm shenber kanalsha, 2 - qaltasha, 3 - otolitler (hak taslar),
4 - tukli kletkalar, 5 - nerv talshiqlan.
 90-suwret. Seziw receptorlan: 1 - siypalaw,
2 - hareketti seziw, 3 - awinwdi seziw, 4 - teri
receptorlan, 5 - nerv talshiqlan.
89-swwret Bulshiq et
receptorlan: l - bulshiq etler, 2 -
bulshiq et talshiqlan, 3 - seziwshi Bulshiq et arqali seziw. Bulshiq etler, sinir-
nerv, 4 - bulshiq et receptorlan ler ham buwinlarda arnawli receptorlar jay-
qabigi, 5 - seziwshi nerv ushi. lasqan (89-suwret). Bui receptorlardan birewleri
bulshiq et qisqarganda, basqalan bulshiq etler
bosasqanda titirkenedi. Titirkeniw nerv impulsleri halatinda seziwshi nervier arqali
bas miydegi hareket orayina jetip baradi. 01 jerde payda bolgan refleks tasirinde
hareket ju z beredi.
Bulshiq et ham sinirler arqali seziw jasirin seziw dep ataladi. Olar arqali adam
isenimli adimlaydi, kozi jum ilgan bolsa da qoli menen amq hareketlerdi isleydi.
Biraq, bulshiq et ham sinirlerdegi seziwshenlik qasiyetin adam bilmeydi.
Teri arqali seziw. Adam sirtqi ortaliqtin organizmge tasirin teri arqali sezedi.
Bunday seziw receptorlan teride jaylasqan (90-siiwret). Receptorlar, asirese,
barm aq ushi, alaqan ham tilde kop boladi. Bui receptorlar arqali adam issi,
suwiq, aw inw di sezedi. Adam bul seziwshenligi sebepli kozi jum ilgan halda da
buyim lardin awirligi, ulken-kishiligin seze aladi.
Terige bir otkir zat tiygende basim tasirinde onda iyiliw ju z beredi. Iyiliw
tasirinde receptorlarda payda bolgan nerv signallari bas miydin teri arqali seziw

170
orayina jetkeriledi. N erv orayinda payda bolgan aw inw refleksleri tasirinde
bulshiq etlerdin qisqariwi arqali adam awirgan orgam n tartip aladi. A w inw
receptorlari organizmge ziyan keltiriwi m um kin bolgan harqanday tasirge qaray
nerv im pulslerin payda etedi. Awiriw adam da ju z beriw i m um kin bolgan qawip-
qaterge jasin tezliginde itibarin tartadi. Suwiq ham issmi sezetugin receptorlar
teride ham silekeyli perdede jaylasqan. Olar sirtqi ortaliq jagdayi tasirinde
qozgaladi. Bui receptorlar dene tem peraturasin basqariw da ulken ahmiyetke iye.
Temperaturam seziwshi receptorlar sirtqi ortaliqtm ozgeriwine beyimlesiw
qasiyetine iye. Sonin ushin daslep juda issi sezilgen suwga ayagimizdi salip
turgam m izda, suw birqansha suwiganday seziledi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

Tensalmaqliqti saqlaw organlari ham olarga saykes keletugin tusiniklerdi juplap

korsetin: A - yanm shenber kanallar; В - oval qaltasha, D - daliz, E - otolitler, F -
receptorlar; 1 - eki oval qaltashaga iye, 2 - tensalmaqliq taslan, 3 - ishinde otolitler
boladi, 4 - aylanba hareketke seziwshen, 5 - nerv impulsleri payda etedi.

Oylap juwap berin:

1. Salmaqsizliq jagdayina tiisken adam ozin tiipsiz jarga qulap atirganday sezedi.
Atkonshekte uship atirgan adam bolsa kewli aymp, qaytara baslaydi. Bui eki jagday
tensalmaqliqti saqlaw organlarmdagi qanday ozgerislerge baylamsli?
2. Teride jaylasqan seziw receptorlari basimga juda sezgir boladi. Ne ushin olar alaqan,
barmaqlar, asirese til ushi ham erinlerde kop boladi?

57-§. Iyis seziw ham dam biliw organlari

Iyis seziw ham dam biliw ximiyaliq zatlardin arnawli sezgir kletkalarm a tasiri
m enen baylamsli. Olar awqat sapasi ham dogerek - atirap tuw rali xabar beredi,
adam nin sezimine tasir korsetedi.
Iyis seziw. Iyis seziw - zatlardin iyisin arnawli receptorlar jardem inde
seziwden ibarat. Iyis seziw receptorlari m urin bosligim n jo q a n boliminde jaylasqan
(91-suwret). Adam iyis arqali dogerek - atirap haw asm in tazaligi yaki patasligin
(maselen, asxanada gaz iyisin) sezedi, dami ham ishim likler sapasi, olardan
zaharleniwdin aldin aladi.
 Iyisti m urin bosligim n ishki tegis qabati sirtinda jaylasqan arnawli iyis seziw
receptor kletkalan qabil etedi. A dam da bunday kletkalar sani 3 0 -4 0 m ln ga
jetedi. K letkalar beti mayda tukler esabinan juda keneygen boladi. Ishki tegis
qabattin bezli kletkalari islep shigaratugin sekret receptorlarin lzgarlap turadi.
M urin bosligina otken iyisli zat ishki tegis qabatta erip, receptordi qozgaydi.
Iyis haqqinda xabar iyis seziw nervleri boylap bas miydegi iyis biliw analizatori
orayina jetkerip beredi. Bul jerde iyistin ozine tan qasiyeti, otkirligi, sapasi tuw rali
tusinik qaliplesedi. Iyis biliw analizatori har turli iyis beriw shi zatlar ham olardin
kombinaciyasin bir-birinen ayira aladi. H arbir adam m n ozine tan iyisi bolgam
ushin iyis seziwshi iytler m inlagan adam lar arasinan qidirilip atirgan adamdi
tawip beredi.
A m q bir tiirdegi iyiske organizm sezgirligi ozgerip tu n w i mumkin. Iyistin
tasiri bahar ham jazda, asirese, issi ham lzgar hawada kusheyedi. Iyis jaqtiliqta
salistirmali darejede kushli seziledi. Iyisli zat receptorlarin m udam i qozgap turilsa,
iyiske beyimlesiw ju z berip, adam iyisti sezbeytugin bolip qaladi.
Dam biliw organi. Dam biliw organi awiz bosliginda jaylasqan dam biliw
songishlarinan ibarat (92-suwret). Dam biliw songishlan bir-birine tarqalip tura-

91-suwreL Iyis seziw analizaton: 92-suwret Dam biliw songishlan:

1 - munn bosligi, 2 - iyiskelew piyazshasi, 1 - bez, 2 - nervier, 3 - bez suyiqligi joli,
3 - iyis biliw zonasi, 4 - tirek kletkalar, 4 - dam biliw receptorlan, 5 - qanq tarizli
5 - receptor kletkalar, songish, 6 - zamarnq tarizli songish,
6 - kirpiksheler, 7 - ishki tegis perde. 7 - taktil songish.
172^
tugin ellips tarizli dam biliw receptor kletkalari ham tirek kletkalarm an turadi.
Songishlar tildin ushi, eki tarepi ham keyingi boliminde, jutqinshaq diywali ham
jum saq tanlayda kop boladi.
Tildin aldingi bolegi tubinde jaylasqan sorigishlar m azali, arqa bolegi -
ashshi, eki qaptali - ashqiltim, aldingi ushi - duzli dam nen qozgaladi (93-suwret).
Suwda yaki silekeyde erigen zatlar tasirinde dam biliw receptorlarim n qozgaliwi
ju z beredi. O lardin tasirleniw i arqali seziw kiisheyedi. Suwda erim eytugin zat
dam sizdey seziledi. Dam biliwde issi yaki suwiq boliw i onsha ahmiyetke iye
ernes. Juda issi yaki suwigan aw qattin dam i jaqsi sezilmeydi. B iraz suwitilgan
awqat m azali boladi. Awqattm tem peraturasi 15-30 °C bolganinda dam i jaqsi
bilinedi.

93-suwret Tilde dam biliw songishlannin jaylasiwi (sorigishlar aqshil rende berilgen):
1 - mazali, 2 - ashshi, 3 - ashqiltim, 4 - duzli.
Ishki organlar seziwshenligi. Ishki organlar diywalinda jaylasqan receptorlar
sol organlarda ximiyaliq, mexanikaliq, basim yaki tem peraturam n ozgeriwi
tasirinde qozgaladi. Qozgahw vegetativ nervier arqali arqa ham bas m iy nerv
oraylarma baradi. N erv oraylarinda nerv signallan analizlenip, tiyisli organlarga
jetkerip beriledi. N erv impulsleri jum isin kiisheytedi yaki asteletedi.
Ishki organlar receptorlarinin qozgaliwi barliq waqitta sezile bermeydi. Maselen,
jurek, bawir, buyrek, qan tam irlari receptorlari qozgaliwin adam sezbeydi. Biraq,
quwiqtagi sidik bolip shiganw, asqazandagi ash boliw, qan tam irlan diywalindagi
shollew, ishektegi jel shigariw receptorlari qozgaliwin sezedi. Ishki organlar
kesellengende olardagi receptorlar kushli qozgalip, kesellengen organ jaylasqan
orinda awiriw payda etedi.

173
 Seziw organlan funkciyasinm oz ara beyimlesiwi. Organizmde seziw
organlarman birewi ziyanlanganda, basqalari onin ornin toltiradi. Sonin ushin kozli
bolip qalgan adam jaqsi esitedi, iyisti jaqsi sezedi, barm aqlari menen buyimlardi,
maselen, qagaz pul ham tiyinlardin qum n amqlay aladi. Birden eki seziw orgam
ziyanlamp, soqir ham geren bolip qalgan adam m n iyis biliw qabileti kusheyip
ketedi. 01 gazeta ham jum allar atm iyisinen biledi, m uzika nam alann putin denesi
arqali esitedi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Dam biliw ham onin receptorlarm juplap korsetin: A - duzli, В - ashqiltim, D -
ashshi, E - mazali; 1 - tildin aldingi ushi, 2 - tildin arqa tubiri, 3 - tildin aldingi
ushi ham qaptal tarepi, 4 - tildin eki qaptali.
2. Dam biliwde nerv impulsleri otetugin joldi tartibi menen korsetin: 1 - talamus, В -
adasqan nervier, D -receptorlar, E -orayliq nerv sistemasi, F - til nervleri, G -
uzinsha miy.

Oylap juwap berih:

1. Aytiwlarmsha, ulli nemec kompoziton Lyudvig van Betxoven geren bolgan. 01
hasasimn bir ushin royalga taqap qoyip, ekinshi ushin tisleri menen tislep turip
muzika esitken. Usi usilda muzika esitiwge bola ma?
2. Ne ushin ashshi awqattin mazasi tek gana awqat awizda shaynala baslagannan keyin
seziledi?
3. Kozi azzi adam qalayinsha dawis shigarip turgan zatti uzaqtan amq aytip bere aladi,
biraq iyis shigarip atirgan zatti tek gana jaqmnan amqlay aladi?

174
 XIII BAP. KOBEYIW НАМ RAWAJLANIW, ADAMNIN
BIOLOGIYALIQ HAM JAMIYETLIK TABIYATI

58-§. Kobeyiw organlan

K obeyiw din ahm iyeti. Barliq tiri organizmler siyaqli adam lar da kobeyiw
qasiyetine iye. Kobeyiw arqali organizm oz duzilisi ham jasaw qasiyetlerin saqlap
qalip, nasilge otkizedi. Kobeyiw arqali organizm ozinin jasaw in dawam ettiredi.
Kobeyiw hayal ham erkek jim siy kletkalarim n qosiliwi, yagm y tuqimlamwdan
baslanadi. Tuqimlamw natiyjesinde eki jim siy kletkadan bir tuqimlangan kletka -
zigota payda boladi. Zigotada ata ham ana organizm belgileri qatnasadi. Zigotamn
izbe-iz boliniwi natiyjesinde kop kletkah organizm qaliplesedi. Bui organizm
daslep ana denesindegi arnawli organ - jatir ishinde osip, rawajlanadi. Tuwilgannan
keyin omn osiwi ham rawajlamwi erjetiw dawirine shekem dawam etedi. Osiw -
bul organizm nin mugdarliq jaqtan, yagm y boyi ham aw irhgim n artiwi bolsa,
rawajlamw organizm nin zigota daw irinen baslap om ir dawaminda jana belgi ham
qasiyetlerin payda etiwden ibarat.
Er adamlardin jimsiy organlan jup mayekler, tuqim joli, qosimsha bezler
(tuqim qaltasi, prostata bezi) ham jim siy agzadan ibarat. Tuqimliq teri qaltasha -
mayek ishinde jaylasqan. Tuqimliq ham qosimsha bezler joli sidik bolip shiganw
kanalm a ashiladi.
Hayallardin jimsiy organlan. Mayeklikler, ja tir trubasi (tuqim joli), ja tir ham
jim siy qin hayallardin ishki jim siy organlan bolip esaplanadi. Bul organlar jam bas
quwisliginda jaylasqan. Jup m ayeklikler kishi jam bastin qaptal diywali ham jatir
diywalina jabisqan. M ayeklikler juda kop follikulalar - torsiqshalardan ibarat.
Follikula ishinde birewden mayek jetilisedi. Jana tuwilgan qiz balada 400 000 ga
jaqin jetilispegen mayek kletkalar boladi ham olardan tek gana 350-500 i gana qiz
bala om iri dawaminda jetilisiwge ulgeredi. M ayeklikler voronkalarga batip kirip
turadi. Voronkalar jatir trubalarm a, yagm y mayek jollarm a, eki jatir trubalari
bolsa, jalgiz ken ashilgan jatirga ashiladi. Jatir diywali silekeyli perde menen
qaplangan ishi bos bulshiq etli qaltadan ibarat.
 Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Terminlerdi olarga saykes keletugm belgileri menen juplap jazin: А - tuqimliq, В -

follikula, D - jatir trubasi, E - jatir, F - zigota: 1 - diywali silekeyli perde menen
qaplangan qalta, 2 - hayal jinisiy bezi, 3 - tuqim joli, 4 - tuqimlangan mayek kletka,
5 - mayek kletka qaltashasi.
2. Hayallar jimsiy organlarin jinisiy bezden baslap tartibi menen jaylastirin: A - jatir,
В - jinisiy qin, D - jatir trubasi, E - mayeklik, F - follikula, G - voronka.

59-§. Tuqimlaniw ham hamilenin rawajlaniwi

Ttiqimlamw. Spermatozoidlar jinisiy qinga tutasqannan keyin jatir tarepke
qaray hareketlenedi. Bim eshe saat otip, jatir trubasina kirip aladi. Jatir trubasinda
jetilisken mayek kletka spermatozoidlardm biri menen tuqim lanadi (94-suwret).
Tuqimlangan mayek kletka jatir trubasi boylap jatirga qaray jilisa baslaydi. M ine
usi w aqittin ozinde mayek kletka izbe-iz bolinip, kop kletkali embriondi payda
etedi. Embrion 5 -6 kun otkennen keyin jatirga tiisedi, 2 kun dawaminda jatirda
erkin turadi, son jatirdin silekeyli qabatina batip kirip, ogan jabisip aladi.

94-suwret Mayek kletkalardin tuqimlaniwi: 1 - tuqimliqta mayek kletkalannm

jetilisiwi, 2 - jetilgen mayek kletkamn jatir trubasina tusiwi, 3-5 - tuqim kletkalannm
jinisiy qmda (3), jatirda (4), jatir trubasinda (5) hareketleniwi, 6 - mayek kletkaga tuqim
kletkamn kiriwi, 7 - eki yadroli mayek kletka, 8 - tuqim kletka yadrosinin mayek yadrosi
menen qosiliwi.

176
 95-suwret Tuqimlangan
mayek kletkanm boliniwi
ham jatirgajabisiwi: 1, 2,
3 - bolinip atirgan mayek
kletka, 4 - tuqimliq,
5 - tuqim joli, 6 - jatir
diywalina jabisqan mayek
kletka.

Ana qarninda embrionnm rawajlaniwi. Bui dawirde embrion kletkalari

esabinan embrion perdesi payda boladi. Embrion perde sirtinda qan tam irlan
m enen tam iyinlengen vorsinkalar payda boladi (95-suwret). Vorsinkalar arqali
embrion ana organizminen kislorod ham aziqltq zatlardi alip turadi. Tez arada
vorsinka perdesi ishinde jane bir juqa perde payda boladi. Bui perde osip qaltaga
aylanadi. Embrion usi qalta ishindegi suyiqliqta suzip juredi. Qalta embriondi
jaraqatlam w dan saqlaydi.
Joldastin payda boliwi. Em brionmn rawajlamw dawirinde qan tam irm a iye
bolgan vorsinkalar embrion perdesinin tek gana jatir diywalina qaragan tarepinde
saqlamp qaladi. M ine usi vorsinkalar osip, jatirdin qan tam irlarm a bay bolgan
silekeyli perdesine terenirek batip kiredi. Joldas embrion perde vorsinkalari ham
jatir diywali silekeyli perdesinin birewine jabisip osiwinen payda boladi. Joldastin
payda boliwi m enen ana qarninda rawajlamwimn hamile dawiri baslanadi
(96-suwret). Joldastagi kapillyarlar arqali ana organizmi menen hamile ortasinda
gaz ham aziqliq zatlar almasip turadi.
Hamilenin rawajlaniwi. Hamile jatirda tez rawajlamp, bir ayliqta omn basi
denesinin ushten bir bolegin quraydi; kozleri qaliplese baslaydi. Bir ayliq hamilenin
barm aqlan boladi. 2 ayliq hamile 3 cm ge jetedi, om n korinisi adamga uqsaydi.
3 ayliq ham ilenin derlik barliq organlari rawajlangan boladi. 4 -5 ayliq hamilenin
jiiregi ura baslaydi. Bui dawirden baslap ham ilenin osiwi tezlesedi. Hamilenin
awirligi 5 ayliq dawirinde 500 g, tuw ilinan aldin 3-3,5 kg ga jetedi.
Balanin tuwihwi. Tuwiw gipofiz bezi islep shigaratugin gormon menen
baylamsli. Gormon tasirinde jatir diywali kushli qisqarip, tolgaq baslanadi. Bulshiq
etler qisqanw inan hamile jatirdan jim siy qin tarepke jilisadi.

12- Biologiya (Adam ham omn densawligi), 8-klass

 1

96-suwret. Jatirdagi hamile. 1 - joldas, 2 - kindik jibi.

Tuwilgan narestenin jilaw i о п т okpe menen dem ala baslaganligin bildiredi.

A kusher narestenin kindigin kesip, joldastan ajiratadi ham kesilgen kindik ushin
baylap qoyadi.
Hamiledarliq - tuwilajaq perzenttin jatirda rawajlamw dawiri bolip, 270-280
kun dawam etedi. M enstruaciya ciklinin toqtawi, uyqi basiwi, kewil ayniwi, sut
bezlerinin dlkeyiwi ham iledarliqtin tiykargi belgileri bolip esaplanadi. Hamiledar
hayal shipaker baqlawinda boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplarinizdi tekserip korin:

1. Embrion payda boliw proceslerin tartibi menen jazin: A - embrion 4 - 5 kunnen

son jatirga tusedi, В - tuqim kletkalarinan biri mayek kletkani tuqimlandiradi, D -
embrion jatir silekeyli qabatma jabisadi, E - tuqim kletkalar jatir trubasina otedi,
F - mayek kletka jatir tarepke hareketlene baslaydi, H - Tuqim kletkalar jmisiy
qinga tusedi, G - mayek kletka izbe-iz bolinip, embriondi payda etedi.
2. Embrion ham hamilenin rawajlamw proceslerin tartibi menen korsetin: A - vorsinkali
perde ishinde jane bir perde osip, qaltam payda etedi, В - hamile dawiri baslanadi,
D - vorsinkalar ham jatir diywali silekeyli perdesi bir-birine jabisip, joldasti payda
etedi, E - vorsinkalar jatir diywali silekeyli perdesine terenirek batip kiredi, F -
embrion perde sirtinda vorsinkalar payda boladi, G - embrion qalta ishinde suzip
jiiredi, H - embrion kletkalari embrion perdesin payda etedi, J - vorsinkalar embrion
perdesi jatir tarepinde saqlamp qaladi.
 60-§. Balanin osiwi ham rawajlaniwi
Adam organizminin rawajlaniw dawirleri. A na siiti narestege jiida paydali
bolip, onin quram inda narestenin saglam osiwi ushin kerekli bolgan barliq zatlar bar.
Sonin ushin ana siitin emetugin balalar jaqsi osip rawajlanadi ham az kesellenedi.
Nareste tuw ilgannan son 16-18 jasqa shekem balaliq, 16-21 jasqa shekem jigitlik
yaki jasliq, 22 -6 0 jas jetiklik, 60-75 jas kekselik ham 75 jastan joqarisi garnliq
dawiri dep ataladi. Balaliq dawiri de oz gezeginde narestelik, bobeklik, mektepke
shekemgi tarbiya jasi, kishi mektep jasi, ospirim lik dawirlerine bolinedi.
Narestelik dawiri. Bui dawir bala tuw ilgannan baslap bir ayliq muddetti oz
ishine aladi. Bala tuwiliwi menen omn kishi qan aylamw shenberi, dem aliw ham
as siniriw sistemalari isley baslaydi.
Bobeklik dawiri. Bui dawir bir aydan baslamp, bir jasqa shekem dawam
r
etedi. Bir ayliq bala svetke, qiymildap atirgan zatlarga qaraydi. Ush ayliqta dawis
shiqqan tarepke basin buradi ham kuledi, anasi ham oyinshiq tarepke talpinadi,
basin tik uslaytugin boladi. Bala 5 ayliq bolganmda oz jaqinlarm tam y baslaydi,
olardi korgende kuledi ham qishqiradi, oyinshiqlan menen oynaydi. 6 -7 ayliqta
balanin sdt tisleri shiga baslaydi. Jeti ayliq bala embekleydi ham biymalel otiradi. 8
ayliginda zatlarga siyenip orninan turatugin boladi. 11 ayliq bala birneshe apiwayi
sozlerdi ayta aladi, jeteklegende jiiredi. Bir jasta bala jiiredi ham 10-12 dey
sozlerdi ayta aladi. Bobeklik dawirinde bala jiida tez osedi, denesinin salmagi da
tez artadi ham organlari jetilisip baradi. N arestenin om irtqa baganasinda iymeklik
bolmaydi. O m irtqa baganasm in moyin bolimindegi iym eklik bobek basin tuta
alganmda, kokirek iymekligi otiratugin bolganmda, bel iymekligi jure baslaganda
payda boladi (98-suwret).
Mektepke shekemgi tarbiya dawiri. Bui daw ir 1 jastan 6 -7 jasq a shekem
dawam etedi. Bala fizikaliq ham ruw xiy tez osedi, soylewi rawajlanadi. 2-3
jasli bala jiida tez hareketshen ham tim m siz boladi. M ektepke shekemgi dawirde
balanin siiyeginin kop bolegi jum saq ham iyiliw shen shem irshekten turadi. Sonin
ushin bul daw irde bala bir jerde uzaq tik turip qalmawi, aw ir jiik kotermewi,
duris otiriw di biliw i kerek. Bolm asa om n om irtqa baganasi, kokirek quwisligi,
jam bas ham ayaq siiyekleri duris ospey, qiysayip qalip, qaddi-qaw m eti buziladi.
B alanin soylewi, pikirlew i ham hareket aktivligi 2 - 4 jaslarda tez rawajlana

179
 98-suwret Bobek tirek-qozgalis sistemasinin rawajlaniwi.
1- nareste, 2 - 6-10 haptelik bobek, 3 - 5-6 ayliq bobek, 4 - bir jasli bobek.

baslaydi. Bui daw irde geybir sebepke baylanisli bala itibardan shette qalip, tik
juriw di ham soylewdi uyreniw den qalsa, ol fizikaliq ham ruw xiy rawajlamwdan
artta qaladi.
Mektep jasi dawiri. Balahqtin bul dawiri 6-7 jastan 17-18 jasqa shekem
dawam etedi. Bul dawirde balam n omirinde ham aqiliy rawajlamwinda keskin
ozgerisler ju z beredi. M ektepte bala oqiw ham jaziwdi uyrenip aladi. M ektep jasi
dawirinde bala keleshekte ham jam iyette jasaw ushin kerekli bolgan bilim ham
kasip-onerdi iyeley baslaydi. Bala mektep jasinda ospirim lik daw irin de otkizedi.

99-suwret Adam lilkeygen sayin dene qatnasinin ozgerip banwi: 1 - eki ayliq hamile,
2 - tort ayliq hamile, 3 - jana tuwilgan nareste, 4 - eki jasta, 5 - alti jasta, 6 - on eki
jasta, 7 - jigirma bes jasta.
Bui dawirde о п т ishki sekreciya bezleri jum isi kusheyedi, osiwi tezlesip, ekilemshi
jinisiy belgileri rawajlanadi ham erjetedi.
Adam organizmi osiwi ham rawajlamwinin ozine tan qasiyetleri. Balamn
organizmi о п т omiri dawaminda bir tegis osip rawajlanbaydi. Qizlardin boyi 10­
12 jaslarda, ul balalardiki 12-16 jaslarda, asirese tez osedi. Boyinin osiwi 20-25
jaslarda toqtaydi. Adam jasi dikeygen sayin denesinin turli bolimleri iykemlesligi
de ozgerip baradi (99-suwret). Maselen, jana tuw ilgan nareste basinin dene
uzinligina qatnasi 1:4 bolsa, 25 jasqa jetkende 1:8 boladi.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

1. Adammn rawajlaniw dawirleri ham olarga saykes keletugin jasti juplap jazin: A -
balaliq, В - jigitlik, D - jetiklik, E - kekselik, F - gamliq; 1 - tuwilgannan keyin
16-21 jasqa shekem, 2 - 7 5 ten joqan, 3 - 22-60 jasqa shekem, 4 - 60-75 jas, 5 -
16-18 jasqa shekem.
2. Balaliq dawirleri ham olarga saykes keletugin jasti juplap jazin: A - narestelik, В -
bobeklik, D - mektepke shekemgi tarbiya, E - kishi mektep jasi, F - ospirimlik,
G - ulken mektep jasi; 1 - 1 2 den 17-18 jasqa shekem, 2 - 6-11 jas, 3 - bir ayga
shekem, 4 - 1 jasqa shekem, 5 - 1 jastan 6-7 jasqa shekem, 6 - 15-18 jas.

Oylap juwap berin:

1. Bala soylew ham tik juriwi 7-9 jasqa shekem uyrenbegen bolsa, keyin uyreniwi
juda qiyin boliwi amqlangan. Ne ushm sonday boladi?
2. Ne ushm aqil-esi ham pikirlewdin rawajlamwi bala soylewi menen baylamsli?

61-§. Adammn biologiyaliq ozgeriwi

ham jamiyetlik tabiyati
A dam organizm inin rawajlamwi biologiyaliq ham jam iyetlik (latinsha
sotsialis - jam iyetlik) program m a baqlawi astinda boladi. Biologiyaliq program -
m a uzaq dawam etken tariyxiy rawajlaniw natiyjesinde qaliplesken bolip,
adam organizm inin duzilisi ham fizikaliq qasiyetlerin belgilep bergen. Bui
program m am n m aterialliq tiykarin nasil belgilerin nasilden-nasilge otkizetugin
xrom osom lar DN K si quraydi. Adam organizm i raw ajlam w inin jam iyetlik
program m asi jasaw dawirinde adam ushm tan bolgan qasiyetlerdin qaliplesiwine

181
baylanisli. Jamiyetlik ortaliq tasirinde qaliplesetugin sezim ler qabilet, kasip-oner
ham bilim ahw, jam iyetlik paydali m iynet adam nin jam iyetlik tabiyatm quraydi.
A dam nih adep-ikram ligi, hujdam, oz m innetin seziwi, w atan suyiwshilik
sezimi, m adeniyati ham waqiya ham hadiyselerge qatnasi, dunyaqarasi, jam iyet,
talim -tarbiya ham onm atirapindagi adam lar tasirinde qaliplesedi. Jam iyetlik prog-
ram m a adam zat jam iyetinin tariyxiy raw ajlam w i daw am inda qaliplesedi, biraq
nasilden-nasilge otpeydi. H arbir adam oz om iri daw am inda bul program m am
jam iyettin basqa agzalari m enen birge aste-aqirin ozlestirip baradi. U lken
jastagi adam lar jas awlad shaxsim n qaliplesiwinde tikkeley qatnasadi. M ine usi
processte harbir adam oz ishki dunyasi, yagm y sirtqi ortaliq tasirine m unasibeti
qaliplesedi.
Adam organizminin duzilisi ham rawajlaniwinin haywanlarga uqsasligi.
Adam organizm inin rawajlamwi da hayw anlar siyaqli tuqim langan bir tuqim
kletkadan baslanadi. Adam embriom rawajlamwimn daslepki dawirlerinde barliq
xordalilar ushin tan bolgan xorda, nerv kanali, ishek payda boladi. Son embrionda
aste-aste baliqlar, suwda ham qurgaqliqta jasawshilar, je r bawirlawshilar, sut
emiziwshiler, primatlar, adam tarizli m aym illar ham juw m agm da adam embrionma
tan belgiler payda boladi.
Adam organizmi rawajlamwinda balaliq dawiri salistirmali turde uzaq
dawam etedi. Bul daw ir adam om irinin besten bir bolegin quraydi. Adam tarizli
maymillarda erjetiw dawiri salistirmali qisqa bolip, olar om irinin 6 - 1 3 den bir
bolegin quraydi.
Salistirmali anatomiya, embriologiya, fiziologiya, genetika, molekulyar biolo-
giya adamdi gorilla ham asirese, shimpanzege uqsasligin korsetedi. Adam ham
adam tarizli m aym illardin quyngi bolmaydi, olardin koz, qulaq ham teri duzilisi,
qan gruppalan, kesellikleri, paraziterli de, sonday-aq, adam ham haywanlarda
shartli reflekslerdin payda boliwi ham soniwi de uqsas boladi. Haywanlarda da
apiwayi aqil-es boliwi tuw rali aytip otken edik. Biraq, adam da aqil-es haywanlarga
qaraganda jaqsi rawajlangan bolip, oylawga aylangan.
Oylaw soz arqali bildiriledi. Sozler arqali adam qorshagan ortaliqtagi zat ham
hadiyselerdi, oz keshirmelerin uliwmalastiradi, yagmy, pikirleydi. Sonin ushin da
olardin duzilisinde uqsasliq penen birge ayirmashiliq belgileri de boladi. Yagmy,
adam bas m iyi bet skeletine qaraganda birqansha ulken, om irtqa baganasinda

182
moyin, kokirek, bel ham segiz koz iyiliwshenlikleri rawajlangan; tabam gumbez
formasinda, kokirek quwisligi jalpaq, bas m iy ulken yanm sharlari ulken, yanm -
sharlar qabiq boliminde iyrek tarizli burmeleri kop boladi.
A kseleraciya. Songi jillari adam organizmi fizikaliq ham fiziologiyaliq
rawajlamwimn tezlesiwi baqlanbaqta. Maselen, boyinin ortasha uzinligi songi
100 jil dawaminda narestelerde 5 cm, ospirimlerde 10-15 cm, orta jasli er
adam larda 6 -8 cm ge kobeygen. Balam n psixikahq rawajlamwi ham erjetiwi de
tezlesken. Akseleraciya dep atalatugin bul proces adam lardin semiyaliq jagdayim n
jaqsilamwi, jaqsi awqatlamwi, jaqti kunlerdin uzayi m enen baylamsli.

Tapsirmalarga juwap jazin ham juwaplannizdi tekserip korin:

Adamnm sistematik ornm tartibi menen jazin: A - adamlar, В - siit emiziwshiler,

D - aqilli adam, E - adam tarizliler, F - xordahlar, G - primatlar, H - omirtqalilar.

Oylap juwap berin:

1. Barliq kop kletkalilar siyaqli adamnin da rawajlaniwi bir tuqimlangan mayek

kletkadan baslaniwi arqali neni dalillewge boladi?
2. Kobeyiwde mayek ham tuqim kletkalar qatnasiwi qanday ahmiyetke iye?

183
 Tapsirmalardin juwaplan

1-§. Adam ham о п т densawligi haqqmda uliwma tiisinik: 1. A-3, B -l, D -2. 2. A-3,
B-5, D -6, E-8, F-2, G-7, H -4, 1-1
2- §. Adam organizminin kletkaliq duzilisi: 1. A -6, B -4, D -8, E-2, F-3, G-9, H -l,
J - 7 ,1-5. 2.A -4, B -l, D -2, E -6, F-3, G-7, H-5
3- §. Kletka ham organizmnih tirishilik qasiyetleri: l.A -2, B -4, D -l, E-3. 2.A-5,
B-3, D -l, E -4, F-6, G-7, H -2
4- §. Toqimalar, organlar ham organizm: 1.1-E, 2-D, 3-A , 4-F, 5-B, 6-G . 2.A-2,
B -8, D-3, E -4, F-7, G -l, H -6, J-5
5- §. Organizm funkciyasmin gumoral ham nerv basqanliwi: 1. A-5, B -6, D -2, E-3,
F-7, G -4, H -l. 2 .1-D, 2-F, 3-A, 4-E , 5-B. 3 .1-E, 2-B, 3-A, 4-F, 5-D, 6 -G
6- §. Sekreciya bezleri, qalqan tarizli bez: 1. A-2, B-3, D -l. 2. A-5, B -l, D -2, E-4,
F-3. 3.A-2, B -l, D -4, E-5, F-3. 4.A-3, B -l, D -2, E -4
7- §. Qalqan aldi, gipofiz, ayirsha bez, buyrek usti bezleri, olardm duzilisi ham
funkciyasi: 1. A -6, B -2, D-3, E -4, F-5, H -l; 2.A -4, B -l, D -2, E-3, F-6, H-5. 3.A-4,
B-5, D -2, E -l, F-3
8- §. Asqazan asti ham jinisiy bezler, sekreciya bezleri jumismin basqanliwi: 1. A-5,
B-2, D -6, E-3, F -l, G -4. 2.A -6, B-5, D-3, E-4, F-2, G -l. 3.A -6, B-9, D -2, E-5,
F-8, G -l, H-7, J - 4 , 1-3. 4 .1-D, 2-B, 3-F, 4-H , 5-J, 6-A , 7-G, 8-E
9- §. Tirek-qozgalis sistemasimn duzilisi, funkciyasi ham ahmiyeti: l.A -4 , B-5,
D -l, E-2, F-3, G -6. 2.A -6, B-5, D -l, E -4, F-2, G-3. 3. A -4, B-2, D -l, E-3.
10- §. Suyeklerdin duzilisi ham osiwi: l.A -4 , B -l, D -2, E-3. 2.A -4, B-7, D-3,
E-2, F -l, G -6, H-5. 3.A-3, B-7, D -l, E-2, F-8, H -6, G - 5 ,1-4
11- §. Suyekler jaraqatlanganda birinshi jardem korsetiw: l.A -4 , B-3, D -l, E-2.
2. A-7, B-3, D-5, E -6, F -l, H -2, G -4. 3 .1-E, 2-B, 3-A, 4-D
12- §. Bulshiq etler: l.A -3, B-2, D -l. 2.A -2, B -4, D-5, E-3, F -l.
13- §. Bulshiq etlerdin rawajlamwi, adam qaddi-qawmetinin qaliplesiwi: 1.1-E, 2-D,
3-A, 4-F, 5-B. 2.A -2, B -l, D -4, E-3.

184
 14- §. Qan ham omn waziypasi: l.A -3, B-2, D -l, E-4. 2.A-3, B -l, D -2, E-4.
3.A-2, B -l, D -4, E-3.
15- §. Qannih ximiyaliq qurami: 1. A -4, B -l, D-5, E-3, F-2. 2. A -4, B-3, D -l, E-2.
3 .1- D, 2-F, 3-A, 4-G , 5-E, 6-B.
16- §. Eritrocitler: l.A -3, B -4, D-5, E -6, F -l, G -8, H-7, J-2. 2.A-3, B -4, D -l,
E-2.
17- §. Leykocitler: 1. A-3, B -4, D -l, E-5, F-2. 2. A -4, B-3, D -2, E -l.
18- §. Qan aylamwdin ahmiyeti, jiirektin duzilisi: 1. A-5, B -6, D -4, E-3, F -l, G-2.
2.А-1, B-2, D-3, E-5, F-4.
19- §. Qan tamirlan, qan aylamw shenberi: l.A -1, B-2, D-3, E-4. 2 .1-E, 2-G ,
3 - H, 4-D , 5-B, 6-A , 7-F. 3 .1-D, 2-E, 3-A, 4-F, 5-B.
20- §. Qannin qan tamirlan boylap agiwi: l.A -3, B -l, D-2. 2.А-1, B-3, D-2.
21- §. Qan aylamw organlan jumismin basqanliwi: l.A -3, B-2, D -l, E-4. 2 .1-E,
2-B, 3-A, 4-F, 5-D.
22- §. Tamirlardan qan ketkende birinshi jardem korsetiw: 1.1-B, 2-D, 3-A. 2 .1-D,
2-B, 3-A. 3 .1-B, 2-A , 3-D.
23- §. Dem aliw organlarinm duzilisi: 1.1-D, 2-H , 3-B, 4-A , 5-G , 6-F, 7-E. 2. A -l,
B-3, D -2, E -6, F-5, H -4. 3.A-3, B -l, D-5, E-2, F-4.
24- §. Okpeler ham toqimalarda gazler almasiwi: 1.1-H, 2-B, 3-E, 4-A , 5-F, 6-G ,
7-D. 2 .1-F, 2-D, 3-B, 4-A , 5-E.
25- §. Dem aliwdin basqanliwi, dem ahw organlan kesellikleri: 1.1-D, 2-F, 3-A,
4- E, 5-B, 6-G . 2 .1-F, 2-D, 3-H , 4-G , 5-E, 6-J, 7-A.
26- §. As siniriw sistemasi organlan: 1.1-E, 2-H , 3-F, 4-B , 5-A, 6-G , 7-D. 2. A-3,
B -l, D-3, E-2. 3.A-3, B -4, D -l, E-5, F-2.
27- §. As siniriw sistemasi organlarmin duzilisi ham funkciyasi: l.A -4 , B-3, D -2,
E—1. 2.A -4, B-3, D -6, E-5, F -l, G-2.
28- §. As siniriwdin basqanliwi: l.A -3, B -l, D-2. 2 .1-F, 2-D, 3-B, 4-A , 5-E.
3 .1- D, 2-A, 3-E, 4-B.
29- §. Asqazan - ishek kesellikleri ham olardin aldin ahw: 1.1-D, 2-B, 3-E, 4-A.
2.A-1, B-2, D-5, E -4, F-3.
30- §. Zat ham energiya almasiwinm ahmiyeti: 1.1-G, 2-H , 3-D, 4-F, 5-E, 6-A,
7-B. 2.A-3, B-2, D -l, E-5, F-4.

185
 31- §. Beloklar, karbonsuwlar ham maylar almasiwi: 1.1-F, 2-B, 3-E, 4-A , 5-D.
2 .1- B, 2-A , 3-D, 4-E, 5-F. 3 .1-F, 2-A , 3-E, 4-D , 5-H , 6-B.
32- §. Vitaminler ham olardin ahmiyeti: l.A -4 , B-5, D-3, E-2, F -l. 2.A -4, B-3,
D -2, E-5, F -l. 3.A-2, B-5, D -l, E-3, F-4. 4.A-3, B -l, D-5, E -4, F-2.
33- §. Organizmde energiyanm sarplamwi: 1.1-E, 2-D, 3-G , 4-F, 5-H , 6-A , 7-B.
2 .1- E, 2-A, 3-D, 4-F, 5-B. 3. A-3, B -2, D-5, E -l, F-6, G -4.
34- §. Terinin duzilisi ham funkciyasi: l.A -3, B -l, D -2. 2. A-3, B -6, D -l, E-5,
F-2, H -4. 3.A-2, B-5, D -4, E -l, F-3.
35- §. Ter bezleri ham teri onimleri: 1. A-5, B -l, D -4, E -6, F-7, H-3, G-2. 2. A-3,
B-2, D -l. 3.A-2, B-3, D -l.
36- §. Teri gigienasi, teri jaraqatlanga birinshi jardem beriw: l.A -3, B -l, D-2.
2.A -4, B -2, D -l, E-3.
37- §. Sidik bolip shigariw organlarmin duzilisi: 1. 1-A, 2-E, 3-B, 4-D , 5-H, 6-G ,
7-F, 8-1. 2. A-2, B -4, D-5, E -l, F-3, H -6, G-7. 3. A -l, B -4, D -6, E-5, F-3, H-2.
38- §. Sidik bolip shigariw organlarmin funkciyasi: 1.1-D, 2-E, 3-J, 4-F, 5-G,
6-K , 7-A, 8-L, 9-B, 10—I, 11-H. 2 .1-E, 2-A , 3-B, 4-D . 3. A-7, B-2, D -l, E-8, F-3,
H -4, G - 4 ,1-6.
39- §. Nerv sistemasimn diizilisi: l.A -2, B -4, D-3, E -l, F-5, G -6. 2.A -4, B -6,
D -l, E-5 F-3, H-7, G-2. 3.A-2, B -4, D -l, E-3.
40- §. Nerv sistemasimn funkciyasi: 1.1-E, 2-B, 3-A, 4-F, 5-D. 2. A-3, B-2, D -4,
E -l, F-5.
41- §. Arqa miydin diizilisi ham funkciyasi: l.A -6 , B-2, D -l, E-7, F-3, H -4, G-5.
2.A -4, B -2, D -6, E -l, F-5, H-3. 3.A-3, B -l, D-2.
42- §. Bas miydin duzilisi ham funkciyasi: l.A -3, B -4, D -2, E -6, F-5, G-7, H -l. 2.
A -l, B-3, D -6, E-5, F-4, G-2.
43- §. Bas miy lilken yarimsharlarmm duzilisi: 1. A-5, B-2, D -6, E -l, F-3, G -4,
H-7. 2. A-3, B -2, D -l. 3. A-5, B-2, D -l, E-3, F-4.
44- §. Nerv sistemasi kesellikleri ham olardin aldin aliw: l.A -4 , B-3, D -l, E-2.
2. A-2, B -4, D-3, E -l.
45- §. Joqari nerv iskerligi haqqinda tiisinik. Shartli ham shartsiz refleksler: 1. A-5,
B -4, D -2, E-3, F -l. 2. A-2, B-3, D -4, E -l. 3 .1-E, 2-B, 3-A, 4-F, 5-D.
46- §. Shartli reflekslerdin payda boliwi ham tormozlamwi: l.A -2, B-3, D -l. 2 .A -l,
B -4, D -2, E-3.

186
 48- §. Sezim ham о п т basqanliwi: l.A -3, B -4, D -4, E -l. 2.A-5, B -2, D -l, E-3,
F-4.
49- §. Este saqlaw: 1.1-D, 2-A, 3-B. 2. A-3, B-2, D -4, E -l. 3.A-2, B -l, D -4,
E-3.
50- §. Uyqi ham о п т ahmiyeti: l.A -3, B-5, D -l, E -4, F-2. 2.A-3, B -4, D -2, E -l,
F-5.
51- §. Nerv iskerligi tipleri, nerv sistemasi gigienasi: l.A -3, B -l, D -4, E-2. 2.A-3,
B-2, D -4, E -l.
52- §. Seziw organlarmin ahmiyeti: 1. A -l, B-3, D -2. 2. A-2, B-3, D -l.
53- §. Koriw analizatorlan: l.A -3, B -l, D -2, E-4. 2.A-3, B-5, D -4, E -l, F-2,
FI-8, G -7 ,1-6. 3. 1-E, 2-F, 3-G , 4-A , 5-B, 6-D.
54- §. Koriw organlarmin funkciyasi: l.A -4 , B -6, D -2, E -l, F-3, H-5. 2. A-2, B-5,
D -6, E-7, F-4, H-3, G -l.
55- §. Esitiw organlarmin duzilisi, esitiw gigienasi: 1.1-E, 2-1, 3-F, 4-A , 5-G , 6-B,
7-H, 8-D, 9-J, 10-L, 11-K. 2.A -4, B -l, D -2, E-3. 3.A -4, B-2, D -l, E-3.
56- §. Tensalmaqliqti saqlaw, bulshiq et arqali seziwi ham seziw organlarmin duzilisi:
A-3, B -4, D-5, E-2, F -l.
57- §. Iyis seziw ham dam biliw organlan: l.A -3, B -4, D -2, E -l. 2 .1-D, 2-F, 3-B,
4-G , 5-A, 6-E.
58- §. Kobeyiw organlari: 1. A-2, B-5, D-3, E -l, F-4. 2. 1-E, 2-F, 3-G , 4-D , 5-A,
6 - B.
59- §. Tuqimlaniw ham hamilenin rawajlamwi: 11.1-H, 2-E, 3-B, 4-F, 5-G , 6-A,
7 - D. 2 .1-H, 2-F, 3-A, 4-G , 5-J, 6-E, 7-D, 8-B.
60- §. Balamn osiwi ham rawajlamwi: l.A -5, B -l, D-3, E -4, F-2. 2. A-3, B -4,
D-5, E-2, F -l, G -6.
61- §. Adamnin biologiyaliq ozgeriwi ham jamiyetlik tabiyati: 1.1-F, 2-H , 3-B,
4-G , 5-E, 6-A , 7-D.

187
 MAZMUNI

Sabaqhqtan paydalamw qagiydalan ....................................................................................3

KIRISIW
1-§. Adam ham omn densawligi haqqinda uliwma tiisinik................................................ 4

I BAP. ADAM ORGANIZMI HAQQINDA

ULIWMA MAGLIWMAT
2- §. Adam organizminin kletkaliq diizilisi.......................................................................... 9
3- §.Kletka ham organizmnin tirishilik qasiyetleri............................................................. 12
4- §. Toqimalar, organlar ham organizm.......................................................................... 14

II BAP. ORGANIZM FUNKCIYASININ BASQARILIWI,

SEKRECIYA BEZLERI
5-§. Organizm funkciyasmin gumoral ham nerv basqanliw i...........................................17
6- §. Sekreciya bezleri, qalqan tarizli bez............................................................................ 19
7- §. Qalqan aldi, gipofiz, ayirsha bez, biiyrek listi bezleri,
olardin diizilisi ham funkciyasi..................................................................................22
8- §. Asqazan asti ham jimsiy bezler, sekreciya bezleri jumismin basqanliwi................ 24

III BAP. TIREK-QOZGALIS SISTEMASI

9- §. Tirek-qozgalis sistemasimn diizilisi, funkciyasi ham ahmiyeti................................. 27
10-§. Suyeklerdin diizilisi ham osiwi.................................................................................. 31
11-§. Siiyekler jaraqatlanganda birinshi jardem korsetiw..................................................33
12- §. Bulshiq etler.............................................................................................................. 36
13- §. Bulshiq etlerdin rawajlamwi, adam qaddi-qawmetinin qaliplesiwi..................... 40
1-laboratoriya shinigiwi............................................................................................ 43

IV BAP. QAN
14- §. Qan ham omn waziypasi.......................................................................................... 44
15- §. Qanmn ximiyaliq qurami......................................................................................... 47
16- §. Eritrocitler................................................................................................................. 49
17- §. Leykocitler................................................................................................................. 52
188
 V BAR QAN AYLANIW SISTEMASI
18-§. Qan aylaniwdin ahmiyeti, jurektin duzilisi............................................................... 55
19- §. Qan tamirlari, qan aylaniw shenberi....................................................................... 58
20- §. Qannin qan tamirlari boylap agiwi......................................................................... 61
21-§. Qan aylaniw organlan jumismin basqariliwi............................................................64
22-§. Tamirlardan qan ketkende birinshi jardem korsetiw................................................67
2-laboratoriyaliq shimgiwi.......................................................................................69

VI BAR DEM ALIW SISTEMASI

23- §. Dem aliw organlarmm duzilisi................................................................................70
24- §. Okpeler ham toqimalarda gazler almasiwi............................................................. 74
25- §. Dem alrwdin basqariliwi, dem aliw organlan kesellikleri....................................77
3- laboratoriya shimgiwi........................................................................................ 81

VII BAR AS SINIRIW SISTEMASI

26- §. As siniriw sistemasi organlan.................................................................................82
27- §. As siniriw sistemasi organlarmm duzilisi ham funkciyasi....................................85
28- §. As siniriwdin basqariliwi......................................................................................... 88
29- §. Asqazan - ishek kesellikleri ham olardin aldin aliw............................................. 90
4- laboratoriya shimgiwi........................................................................................94

VIII BAR ZAT HAM ENERGIYA ALMASIWI

30- §. Zat ham energiya almasiwmin ahmiyeti................................................................ 95
31- §. Beloklar, karbonsuwlar ham maylar almasiwi....................................................... 97
32- §. Vitaminler ham olardin ahmiyeti........................................................................... 100
33- §. Organizmde energiyamn sarplamwi...................................................................... 103
5- laboratoriyaliq shimgiw ................................................................................... 107

IX BAR TERI HAM SIDIK BOLIP SHIGARIW SISTEMASI

34- §. Terinin diizilisi ham funkciyasi............................................................................. 109
35- §. Ter bezleri ham teri onimleri..................................................................................Ill
36- §. Teri gigienasi, teri jaraqatlanga birinshi jardem beriw......................................... 113
37- §. Sidik bolip shiganw organlarmm duzilisi............................................................ 115
38- §. Sidik bolip shiganw organlarmm funkciyasi....................................................... 119
 X BAP. NERV SISTEMASI
39- §. Nerv sistemasmin diizilisi.......................................................................................122
40- §. Nerv sistemasmin funkciyasi................................................................................ 125
41- §. Arqa miydin diizilisi ham funkciyasi.................................................................... 127
42- §. Bas miydin diizilisi ham funkciyasi.......................................................................130
43- §. Bas miy lilken yarimsharlanmn diizilisi...............................................................133
44- §. Nerv sistemasi kesellikleri ham olardin aldin aliw ..............................................136
6- laboratoriya jumisi ............................................................................................138

XI BAP. JOQARI n e r v is k e r l ig i

45- §. Joqan nerv iskerligi haqqinda tiisinik.Shartli ham shartsiz refleksler.............. 139
46- §. Shartli reflekslerdiii payda boliwi ham tormozlaniwi............................................141
47-§. Aqil-es, oylaw, soz ham soylew............................................................................... 144
48- §. Sezim ham omn basqanliw i................................................................................. 146
49-§. Este saqlaw ................................................................................................................149
50-§. Uyqi ham omn ahmiyeti...........................................................................................152
51-§. Nerv iskerligi tipleri, nerv sistemasi gigienasi........................................................ 154

XII BAP. SEZIW ORGANLARI

52- §. Seziw organlarimn ahmiyeti.................................................................................. 157
53- §. Koriw analizatorlan................................................................................................ 159
54- §. Koriw organlarimn funkciyasi...............................................................................162
7- laboratoriyaliq shimgiw ...................................................................................164
55- §. Esitiw organlarimn diizilisi, esitiw gigienasi........................................................ 165
56- §. Tensalmaqliqti saqlaw, bulshiq et arqali seziw ham seziw organlarimn diizilisi.. 168
57- §. Iyis seziw ham dam biliw organlan.......................................................................171

XIII BAP. KOBEYIW HAM RAWAJLANIW, ADAMNIN

BIOLOGIYALIQ HAM JAMIYETLIK TABIYATI
58- §. Kobeyiw organlan.................................................................................................. 175
59- §. Tuqimlamw ham hamilenin rawajlaniwi...............................................................176
60- §. Balamn osiwi ham rawajlaniwi............................................................................. 179
61- §. Adammn biologiyaliq ozgeriwi ham jamiyetlik tabiyati...................................... 181
Tapsirmalardin juwaplan......................................................................................184
 (Adam ham onin densawligi): Uliwma bilim beriw mekteplerinin
B io lo g iy a
28.7y a 7 2 8-klasi ushin sabaqliq./O. Mavlonov [ham basq]. - Tashkent: «O‘qituvchi»
B 72 baspa-poligrafiyaliq doretiwshilik hyi, 2019. - 192 b.
ISBN 978-9943-5751-3-4 U O ‘K 6 1 1 /6 1 2 (0 7 5 .3 )= 5 1 2 .1 2 1
K B K 28.7ya72

O. Mavlonov, T. Tilavov, B. Aminov

BIOLOGIYA
(ODAM VA UNING SALOMATLi GI)
(Qoraqalpoq tilida)

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik

Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 6-nashri

«O ‘QITUVCHI» nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Toshkent- 2019
Original-maket «DAVR NASHRIYOTI» MChJ da tayyorlandi.

Awdarmashi G. Nizanova
Redaktori G. Nizanova
Bezewshi dizayner R. Zaparov
Korrektor G. Nizanova
Kompyuterde betlewshi X. Safaraliyev
Tekstin teriwshi S. Niyazova

Baspa licenziyasi AI № 012. 20.07.2018. Original-maketten basiwga ruxsat etilgen

waqti 26.07.2019. Olshemi 70x90 1/16. Tayms garniturasi. Ofset usilinda basildi.
Ofset qagazi. Shartli baspa t. 7,74. Esap b.t. 7,6 Nusqasi 12 905.
Buyirtpa №

Ozbekstan Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi janindagi Malimleme ham galaba

kommunikatsiyalar agentliginin «O‘qituvchi» baspa-poligrafiyaliq doretiwshilik uyi.
Tashkent - 206, Yunusobod rayoni, Yangishahar koshesi, 1-uy.
Shartnama № 64-19.
 (Adam ham onin densawligi): Uliwma bilim beriw mekteplerinin
B io lo g iy a
28.7y a 7 2 8-klasi ushin sabaqliq./O. Mavlonov [ham basq]. - Tashkent: «O‘qituvchi»
B 72 baspa-poligrafiyaliq doretiwshilik hyi, 2019. - 192 b.
ISBN 978-9943-5751-3-4 U O ‘K 6 1 1 /6 1 2 (0 7 5 .3 )= 5 1 2 .1 2 1
K B K 28.7ya72

O. Mavlonov, T. Tilavov, B. Aminov

BIOLOGIYA
(ODAM VA UNING SALOMATLi GI)
(Qoraqalpoq tilida)

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik

Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 6-nashri

«O ‘QITUVCHI» nashriyot-matbaa ijodiy uyi

\ Toshkent-2019

Original-maket «DAVR NASHRIYOTI» MChJ da tayyorlandi.

Awdarmashi G. N izanova
Redaktori G. N izanova
Bezewshi dizayner R. Zaparov
Korrektor G. N izanova
Kompyuterde betlewshi X. Safaraliyev
Tekstin teriwshi S. N iyazova

Baspa licenziyasi AI № 012. 20.07.2018. Original-maketten basiwga ruxsat etilgen

waqti 26.07.2019. Olshemi 70x90 1/16. Tayms garniturasi. Ofset usilinda basildi.
Ofset qagazi. Shartli baspa t. 7,74. Esap b.t. 7,6 Nusqasi 1315.
Buyirtpa №

Ozbekstan Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi janindagi Malimleme ham galaba

kommunikatsiyalar agentliginin «O‘qituvchi» baspa-poligrafiyaliq doretiwshilik uyi.
Tashkent - 206, Yunusobod rayoni, Yangishahar koshesi, 1-uy.
Shartnama № 64-19.
 Ijaraga berilgen sabaqliqtin jagdayin korsetiwshi keste

S a b a q liq tin
O q rw sh in in S a b a q liq tin K la ss b a ss- K la ss b a ss-
O q iw q a y tip
T /n a ti a lin g a n d a g i h isin in q o l h isin iii q o l
jil* ta p sir ilg a n d a g i
fa m iliy a si ja g d a y i ta n b a si ta n b a si
ja g d a y i

1.
2.

3.

4.

5.

Sabaqbq ijaraga berilgende ham, oqiw jiknin juwmaginda qaytanp

abnganda joqandagi keste klass basshisi tarepinen tomendegishi
bahalawga muwapiq toltiriladi

Jana Sabaqliqtin paydalaniwga birinshi berilgendegi jagdayi.

Muqabasi putin, sabaqliqtin tiykargi boliminen ajiralmagan.
J a q si Barliq betleri bar, jirtilmagan, koshpegen, betlerinde jaziw
ham siziwlar joq.
Muqaba jazilgen, bir qansha sizilip, shetleri jelingen, sabaq­
liqtin tiykargi boliminen ajirliw jagdayi bar, paydalamwshi
Q a n a a tla n a r liq
tarepinen qanaatlanarliq onlangan. Koshken betleri qayta
onlangan, ayirim betleri sizilgan.
Muqaba sizilgan, ol jirtilgan, tiykargi bolimnen ajiralgan
yamasa putkilley joq, qanaatlandirarsizliq oniangan. Betleri
Q a n a a tla n d irm a y d i
jirtilgan, betleri jetispeydi, sizip, boyap taslangan, sabaqliqti
tiklewge bolmaydi.