D O S Y A

İsmail Kara

Adalar’ın
Zor Yıllarında
Bir Müdafa Hattı
Olarak Tekkeler
Rumların katliamlarıyla müslim-gayrimüslim ilişkileri-
nin husumete dönüştüğü gerilimli dönemde Girit’teki
cami, tekke ve hayrat yapılarının sayısının arttığı görül-
mektedir. 1880-1924 yılları arasında Hanya sancağın-
da 44 yıl faaliyet gösteren ve Konyalı bir şeyhefendi
2
tarafından tesis edilen Girit/Hanya Mevlevîhânesi de
Derin
Tarih
Ağus tos
bu kurumlardan biridir. Başta tekkeler olmak üze-
2 023
re adada dinî-kültürel yapıların sayısının artması, bu
kurumların 19. asrın başlarından itibaren süre gelen
olumsuz gidişata karşı tabiri caizse bir müdafa “kale”-
İsmail
Kara
si olmalarındandır.
Prof. D r. ,
Sab ahat t i n
Z ai m Osmanlı Devleti ve Türkiye Cum- artık kıvam düzeyde kullanamadığı
Üni versi tesi
İsl âmi İl i ml er huriyeti için Ege adalarının siyasî ve bir vasatta “hadiseler yumağı” için
Fakül tesi
Öğ ret i m Üyesi uluslararası bir mesele haline gelişini başka ve çeşitlendirilmiş araçları
1821 Mora İsyanı ve ardından Yuna- devreye sokması beklenebilecek bir
nistan’ın kuruluşuyla ilişkilendirmek davranış tarzıdır. Çünkü düvel-i
herhalde yanlış olmaz. Lozan Antlaş- muazzama ve Yunanistan tarafından
ması’nda masaya, oradan bugünlere uyarılmış siyasî hareketlenmelere ve
kadar gelen şey ise aslında artık uzun gittikçe problemleri katmerleşen, za-
bir tarihi oluşmuş ve birçok problemi man zaman Rumların katliamlarıyla
de yanına yöresine çekmiş olan bir iyice zora giren müslim-gayrimüslim
hadiseler yumağıdır. ilişkilerinin husumete dönüşmesine,
Siyasî ve ekonomik sebeplerle, Tanzi- milliyetçilik ve ayrılıkçılık hare-
mat ve Islahat fermanlarıyla, nihayet ketlerine yeni ve daha ince araçlara
yeniden düzenlenen gayrimüslim hu- baş vurmadan karşı durmak, siyasî
kukuyla Osmanlı Devleti’nin klasik otoriteyi sürdürmek ve Müslüman
nüfuz araçlarını, kontrol mekaniz- unsurları muhafaza etmek artık iyice
malarını, ıslah ve tenkil vasıtalarını zorlaşmıştı.
 G I R I T M E V L E V Î H Â N E S I

De rin
Tarih
Ağ us tos
1902 yılına ait renklendirilmiş bir Hanya/Girit kartpostalı. Burası fetihten sonraki bütün tarihi boyunca Müslümanlarla gayrimüslimlerin 2023
birlikte yaşadığı bir şehir, bir sancak. Fakat siyasî nüfuz azaldıkça cami ve tekkeler başta olmak üzere Müslümanlığı/Osmanlıyı/Türkü
temsil eden yapılar, hayır kurumları hem sayı hem de görünürlük itibariyle artıyor, gelişiyor. Bu kartpostalda bir karedeki cami sayısı (4
adet) ve dahası minarelerin yüksekliği dikkat çekecek cinsten. Belki kartpostal üreticisi, fotoğrafçı da (bilerek, bilmeyerek) bu kareyi, bu
yoğunluğu yakalamaya dikkat etmiştir. Ortada bir tane yüksek kilise çan kulesi de var.

İlave fonksiyonlarla yeniden üretilen
veya ilk defa ihdas edilen bu yeni
araçlar ve dolaylı müdahale unsurları
yoklandığında Adalar’daki (genişle-
tirsek Balkanlar’daki) cami ve tekke
sayılarında, diğer hayrat yapılarında
daha önceki dönemlere nazaran ciddi
bir artış için irade kullanıldığı müşa-
hede edilecektir.
Girit örneğine bakmak…
Girit Adası örneğinde, -elimizde
çok teferruatlı bilgiler olmamakla
beraber- Girit salnâmelerindeki dö-
kümler, artışların nerelerde ve nasıl
olduğu meselesini bir ölçüde aydınla-
tıyor. Şöyle ki:
- 1292 [1875-1876] tarihli ilk ve 1293
[1876-1877] tarihli ikinci salnâmeye
göre adanın merkez sancağı Han-
ya’nın içinde (nefs-i Hanya’da) 11
cami/mescit, 5 tekke, 1 medrese, 9
çeşme, 2 sebilhane, 2 muvakkithane1
varken,
- 1310 [1892-1893] tarihli üçüncü ve
son salnâmeye göre aynı sancakta 24
cami, 6 mescit, 14 tekke, 1 medrese, 9
çeşme, 2 sebilhane, 2 muvakkithane, 1
hastahane bulunmaktadır.2 Hatırlata-
lım, her tekkenin zikir yapılan meyda-
nı, semahanesi, aynı zamanda mih-
rabı ve minberi de olan bir mescittir;
büyük tekkelerde ayrıca ara vakitlerin
kılındığı küçük mescitler de olur.
Bu tablo merkez sancakta diğer
maarif ve hayır kurumlarına karşılık
cami ve tekke sayılarındaki artışın
çok bariz olduğunu gösteriyor; 17
yıl gibi kurumlar açısından kısa
sayılabilecek bir zaman dilimi içinde
camiler iki mislinden fazla, tekkeler
ise 3 misli artmıştır.
Girit Adası’nın diğer iki sancağında;
Kandiye’nin ve Resmo’nun içindeki
tekke sayılarında bu yıllar arasında
pek bir değişme gözlenmiyor; üç
salnâmede de nefs-i Resmo’daki
tekkelerin sayısı 8, nefs-i Kandiye’de-
kiler 16’dır (ikinci salnamede 17’dir).
Adanın diğer iki sancağında; İsfakya
ve Laşit’te, muhtemelen Müslüman

4 muvakkithane bulunmaktadır.
Derin
Tarih
Ağus tos
2 023
Adalarda problemler arttıkça
cemiyetleşme, yardımlaşma, ha-
berleşme ve toplumsal sıkılaşma-
lar, nihayet müdafaa ve mücadele
teknikleri de artıyor, çeşitleniyor.
Müslüman halkın bütün katmanla-
rıyla ve her yaştan insanla müna-
sebetleri olan tekke şeyhleri, med-
rese ve mektep hocaları da aktif
olarak bu faaliyetlere katılıyor.
Fotoğrafta Kandiye Bektaşî
Tekkesi şeyhi Cafer Sıddık Bektaş
Baba ve kamberi Kandiye Hilâl-i
Ahmer (Kızılay) Cemiyeti’nin diğer
heyet üyeleri ile birlikte. Başkan
şeyhefendi olmalı…
Girit Hanya Mevlevîhanesi şeyhi
de oranın Hilâl-i Ahmer Cemiyeti
başkanı. Üstteki Osmanlı Hilâl-i
Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umu-
misi antetli ve 24 T.sâni 329 [1913]
tarihli mektup da İstanbul’dan ona
gönderiliyor.
D O S Y A
nüfusla alakalı olarak hiç tekke
gözükmüyor. Buna karşılık ikinci
Salnâme’ye göre kazalardan Mal-
viz’de 1 tekke, 7 cami; Ginorbo’da 1
tekke, 16 cami ve Rizo’da 5 tekke, 24
cami bulunmaktadır.
Şemseddin Sami, 1896 yılında
basılan “Girit” maddesinde adadaki
toplam cami-mescit sayısını 175,
toplam tekke sayısını ise 19 olarak
göstermektedir.3 1292 [1875-1876] ta-
rihli ilk salnâmede ise bütün adadaki
cami-mescit sayısı ancak 155’e ulaş-
makta idi (sancaklara göre dağılım:
Hanya: 11, Resmo: 28, Kandiye: 51,
Laşit: 42 [yanlışlıkla 142 yazılmıştır]
İsfakya: 23). Aynı salnâmeye göre
nefs-i Resmo’da 2 medrese, 25 çeşme,
1 muvakkithane; nefs-i Kandiye’de
2 medrese, 19 çeşme, 5 sebilhane, 1
muvakkithane varken ikinci Salnâ-
me’ye göre nefs-i Resmo’da 9 cami, 4
medrese, 25 çeşme, 1 muvakkithane;
nefs-i Kandiye’de 24 cami, 2 med-
rese, 19 çeşme, 3 şadırvan, 6 sebil, 3
Müesseselerin sayısının artıp
artmadığı kadar fonksiyonlarının
değişip değişmediği, zenginleşip
zenginleşmediği de önemli. Eldeki
bilgiler daha öncesinden beri mevcut
olan kurumların, cami ve tekkele-
rin faaliyetlerinin, etkinliklerinin
artırıldığına, hatta yeni roller isti-
kametinde zorlandığına dair ipuç-
ları taşımaktadır. Bunlar arasında
mevcut binanın içinde veya yanında
yöresinde cemiyetler kurup birkaç
kademede mektepler açmak, matbaa
kurmak, gazete çıkarmak, broşürler
basıp dağıtmak, vakıfları ve iktisadî
kuruluşları güçlendirmek, atölyeler
faaliyete geçirmek, esnafı, fakir fuka-
rayı, zulme uğrayanları desteklemek,
tehcire tâbi tutulanları barındırmak,
bir üst düzeyde istihbarat ve silah
temini dahil mücadeleye hazırlan-
mak… gibi müessir teşebbüsler
vardır. Bugüne ulaşan yazışmalarda
bu faaliyetlerin siyasî merkezle bir
şekilde irtibatlı olduğu da anlaşıl-
maktadır.
Çok önemli bir müellif olan Ustazâ-
de Yunus Bey’in Girit’teki Bektaşîli-
ğin intişarı çerçevesinde 19.-20. asır
için yaptığı tasvir ve değerlendirme-
ler de bu umumi tekke-mescit artışı-
nı ve bu yolla siyasî-kültürel tahkim
tekniklerini, Bektaşîlik merkezinde
teyit etmektedir:
“Bektaşîliğin Girit’te en ziya-
de inkişaf u intişarı bu üçüncü
devrede (hicrî 1226-1342/miladî
1812-1925) olmuştu. Devrenin
tâ ilk senelerinden başlayıp ardı
arkası kesilmeksizin mütezâyid
[devamlı artan] bir surette devam
etmiş ve sonunda mübadele fela-
ketinde o [Derviş Ali Baba] dahi
postunu Girit’ten kaldırıp almış
götürmüştür.
Birinci [hicrî 1060-1122] ve ikinci
[hicrî 1123-1225] devrelerin imti-
dadınca yalnız bir tanecik [Bektaşî
Horasanî Dergâhı] bulunurken bu
üçüncü devrede dört yenisi tesis
edilmiş ve böylelikle Girit Ada-
sı’nda tam beş adet Bektaşî ocağı
binlerce müntesipleriyle, tüken-
mek bilmeyen bir feyz ü bereket,
nurlar saçan bir ümran u mes‘adet
içinde muhafaza-i mevcudiyet
etmişti (...).
Bektaşî tarikatının Horasanlı
Dergâhı’nın en ziyade parladığı
zaman, 1299’dan 1322 [1881-1904]
tarihine kadar imtidad eden
[uzanan] Safvet İlhami Baba’nın
mürşitliği müddetidir. Kezâlik
Mağaralıköy [Kandiye] ile Hanya
[Hünkâr Camii Medresesi içinde]
ve Resmo [Veliyyüddin Paşa
Camii Medresesi’nde] kalelerinin
[Bektaşî] dergâhları da aynı za-
manda parlamışlardır. O esna-
larda bulunan [Bektaşî] tarikat[ı]
müntesiplerinin adedi (...) on bine
bâliğ [olmuştur].”4
Burada önemli bir not düşmek lazım:
Adalar’da ve Balkanlar’daki Bektaşî-
lik Anadolu’dakinden hayli farklı
olarak yer yer ilk sıralardaki tarikat
ve tekkeler arasına girebilmektedir.

Girit’teki bazı Bektaşî tekkelerinin,
umumiyetle cami ve medreseler et-
rafında, hatta bu binaların içlerinde
teşekkül etmesi, oralarda faaliyetle-
rini sürdürmesi de hem topografik
hem de irtibatlı kurumlar itibariyle
o bölgelerdeki farklı konumlanma-
larının bir göstergesi olarak dikkate
alınmalıdır.
Resmî belgelerde de asıl gaye ve
bunun için takip edilen siyaset
bütün açıklığıyla tasrih edilmemekle
beraber söz konusu etmeye çalıştı-
ğımız bu “sivil” tahkim ve takviye
faaliyetleri doğrudan veya dolaylı
olarak söz konusu edilmiştir. Meselâ
Girit Nizamnamesi’nin 8. maddesini
tadil ve tashih eden nizamnamenin
birinci maddesinde aynen şu ifadeler
yer almaktadır:
“Fî 11 Receb sene [12]93 ve 30
Temmuz sene [12]96 [1876] tari-
hinde şeref-tevârüd etmiş olan
irade-i seniyye mûceb-i âlîsince
umum fazla-i vâridât-ı vakfiye
[vakıf gelirlerinin artan miktar-
ları] harap ve muattal bulunan
umum mesâcid ve cevâmi-i şeri-
fenin [mescit ve camilerin] tamir
ve termîmine ve intişar-ı maarif
Hanya Mevlevîhânesi’nin renklendirilmiş bir kartpostalı. Büyük bina semahane, çatısının tepesinde Mevlevî sikkesi var; sağ taraftaki küçük
bina mescit ve kütüphane, soldaki küçük bina türbe. Dervişler, çocuklar yemyeşil bahçede…
Ve türbenin içerden, semahaneden görünüşü (solda).
G I R I T M E V L E V Î H Â N E S I
ve ıslah-ı mekâtib-i İslâmiye’ye
[eğitim-öğretimin yaygınlaştırıl-
ması ve Müslüman mekteplerin
ıslah edilip geliştirilmesine] tahsis
ve ihsan buyurulduğu cihetle
idare-i evkaf [vakıfların idaresi]
dahi Girit Nizamnamesi’nin bâb-ı
sâlis [üçüncü bap] ve yirmi seki-
zince bendi hükmünce vilayete ait
olacaktır.”5
Bu metinde tekkelerin, dergâhların
hususi olarak zikredilmemesini,
metnin devamında ise umumi bir
ifade olarak “hayrat” binalarının
zikredilişini kasd-ı mahsusla tercih
edilmiş bir ifade tarzı olarak mü-
talaa etmek doğru olur. Çünkü
Girit Adası’nda -Bektaşî tekkeleri
dahil- dergâhlar hem bina hem de
mekân olarak medrese ve camilerden
bağımsız olmadıkları gibi bu yıllarda
kullanılan resmî ifadelerde gayri-
müslim tebaanın dinî müesseseleri-
nin mütekabiliyetten doğan/doğacak
olan hakları da hesaba katılmaktadır.
Vakıf idarelerinin mütevellilerinden
alınıp, kadı ve naipler de atlanarak
doğrudan valiliğe bağlanması da
yeni -ve vakıf hukukuna aykırı-
siyasî bir karardır.
“Hanya’yı Konya’yı görmek”
Girit Adası’nın Hanya sancağındaki
hayrat müesseselerin hem sayı hem
de fonksiyon olarak bariz artışlarının
sebepleri arasında buranın adanın
merkezi olması da var. Girit merkez
sancağı 1850 yılında Kandiye’den
Hanya’ya kaydırılmıştır. 1868’de beş
sancak (Hanya, Kandiye, Resmo,
İsfakya, Laşit) olarak yeniden düzen-
lenen adanın valisi artık Hanya’da
bulunmaktadır ve aynı zamanda
Hanya mutasarrıfıdır. 1878’den, ada-
nın Londra ve Bükreş muahedeleriyle
resmen Osmanlıların elinden çıktığı
1913 yılına kadar ise vali Osmanlı
tebaası bir Hıristiyan olacaktır.6
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
Mevlevîliğin Adalar’daki faaliyetleri
söz konusu etmeye çalıştığımız geliş-
meler ve gizli-açık kararlar üzerinden
dikkatle takip edilmeyi hak ediyor.
1880-1924 yılları arasında Hanya
sancağında 44 yıl faaliyet gösteren
ve Konyalı bir şeyhefendi tarafından
5
tesis edilen Girit/Hanya Mevlevîhâ-
nesi de bu süreçlerin önemli merha- De rin
Tarih
lelerinden biridir. Mevlevîliğin Batı Ağ us tos
2023
Anadolu, Balkanlar, Ege adaları ve
Mora Yarımadası’nda yayılışı kadar
 D O S Y A

19. asrın başlarından itibaren gittikçe

artan bir oranda bölgede ve adada
gelişen siyasî hadiseler ve bunların
göğüslenmesi açısından da önem
arz eden dinî-kültürel bir yapı, tabiri
caizse bir müdafa “kale”sidir.
Mevlevîhânenin Kıbrıs (Lefkoşa),
Midilli, Sakız ve Rodos adaları ile
İskenderiye, Kahire, İzmir, İstan-
bul, Gelibolu, Serez, Selanik, Atina,
Yenişehir/Mora’daki mevlevîhâne-
lerle olan doğrudan münasebetleri ve
haberleşme imkânları hesaba katıl-
dığı zaman bu önem ve yarı resmî
fonksiyonları daha da belirginleşiyor.
Bu münasebetler ve imkânlar, hususi
olarak Girit meselesi, umumi olarak
Trablusgarp ve Balkan Savaşı sonra-
sında ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında
bütün bölge için ciddi bir siyasî ve
diplomatik muhteva da kazanmıştır.
O kadar ki Osmanlı Atina sefiri I.
Cihan Harbi yıllarında düzenli olarak
şeyh efendiye mektuplar göndermekte
ve gidişata dair bilgiler vermektedir.
6
Tekke adanın elden çıktığı 1913 yı-
Derin
Tarih
lından Lozan Antlaşması gereği 1924
Ağus tos yılından itibaren gerçekleşen müba- din derslerinin artırılması; Türkçe savunulacak, karşılaşılan haksızlık
2 023
deleye kadar Cemaat-i İslâmiyelerle yanında Rumca ve Fransızcanın ve zulümler ilgililere duyurulacak,
idare edilecek bir azınlık konumuna öğretilmesi...) gibi doğrudan maarifle ayrıca Türkçe de yaygınlaşacaktır.
düşen, ayrıca zulme uğrayan Müs- ilgili hususlar da vardır. Tabiatı icabı
lümanların haklarının korunması, Mirât-ı Girid’in 10 Ocak 1887 tarihli
entelektüel kapasitesi diğer tekkelere
haberleşme, maddî yardım, esirlerle göre daha yüksek olan Mevlevîliğin nüshasında yer alan “Girit’te Matbu-
muhacir ve mübadillerin geçici iskânı ve Hanya Mevlevîhânesi’nin mektep- at-ı İslâmiye’nin Elzemiyeti” başlıklı
ve mübadele sırasında Türkiye’ye leşme süreçlerine destek verdiğini de editoryal yazıda matbuat için kul-
nakli için gerekli faaliyetlere çok görüyoruz. Tekkenin bünyesinde bir lanılan, “bâis-i necat u medeniyet”
yönlü olarak zemin hazırlamış, katkı mektep açılmış, ayrıca kıymetli ve (kurtuluşun ve medeniyetin sebebi),
vermiştir. zengin kütüphanesi hizmete âmade “rehber-i terakki-i hükümet” (hü-
olmuştur. kümet ve idarenin ilerlemesinin
Zayıflayan siyasî nüfuzun bir şekilde rehberi), “envâr-ı feyz u marifet”
sağlanması ve mümkün olan en üst Adadaki Müslüman Osmanlı var- (feyiz ve bilgi nurları), “neyyir-i necat
düzeyde sürdürülmesi ile Müslü- lığını sürdürmek ve savunmak için u selâmet” (kurtuluş ve selâmet
manların haklarının korunması ve devreye sokulan ve Mevlevîhâne’nin yolunun aydınlatıcısı), “bâdî-i felah u
az da olsa görülmeye başlanan irtidat de desteklediği bir diğer araç, Türkçe ibret” (kurtuluş ve ibret sebebi) gibi
hareketlerinin önlenmesi için devreye Müslüman basının takviyesi ve süreli çarpıcı siyasî-dinî-kültürel ifadelere
sokulan araçlar arasında İptidaiye, yayınların sayısının artırılmasıdır. Bu ve terkiplere rastlıyoruz. Aynı yazıda
Rüşdiye, İdadiye, Sultaniye mekteple- yolla Osmanlı Devleti’ne bağlılık fik- şu ifadeler de yer alıyor:
rinin açılması/artırılması, ders prog- riyatı güçlenecek, ağırlaşan şartlar se-
ramlarının hem Osmanlı maarif sis- bebiyle adayı terk etmek isteyen Müs- “(...) Ceziremizin [adamızın] İslâm
temine ve mektepleşme politikalarına lümanların orada kalarak direnmesi ahalisi her şeyden akdem [önce]
uygun hale getirilmesi hem de adanın teşvik edilecek, haberleşme imkânları matbuata muhtaç olduğundan
(vilayetin) siyasî, sosyal ihtiyaçları- artacak, siyasî ve muhalif şuurlanma o sayede zaafiyetlerine takviyet
na göre tahkim edilmesi (Türkçe ve yükselecek, Müslümanların hakları verilmek için eşedd-i ihtiyaç [çok

kuvvetli bir ihtiyaç] ile muh-
taç oldukları matbuat, cezirece
lâzım-melzûm kabîlinden [biri di-
ğerini gerektirecek şekilde] olmaz
mı? Bir müddetten beri cezirede
Osmanlı lisanında olan gazetelerin
kûşe-i inzivaya çekildikleri evânda
[yayınlanmadıkları zamanlarda]
gerek ahali-i İslâm’ın görmüş
oldukları zulm ü teaddiyi ve gerek
Hıristiyan matbuatının fikr ü
mütalaalarını merkez-i saltanat-ı
seniyyeye arz edecek elde bir vasıta
olmadığından, zavallı İslâmlar
mahsur hükmünde kalmamışlar
mıydı?”7
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra ada
üzerindeki Osmanlı siyasî nüfuzu ve
hâkimiyeti daha da zayıflayacak, 1913
yılında aktedilen Londra Konferansı
ve Atina Muahedesi ile fiilen ortadan
kalkacaktır. Bu tarihten mübadele
günlerine kadar yaklaşık 10 yıllık
süre içinde camilerin, tekkelerin
faaliyetleri ve fonksiyonları hem
G I R I T M E V L E V Î H Â N E S I
ziyadesiyle zorlaşacak hem de artık
Yunanistan vatandaşı olan Müslüman
nüfus ve Cemaat-ı İslâmiye teşkilat-
ları için ehemmiyet kesbedecektir.
Çünkü tekkeler, vakfiyelerle takviye
edilmiş olmaları itibariyle maddî
imkânlara sahip ve teşkilat yapısı ve
oturmuş gelenekleri itibariyle de işler-
liği ve irtibatları olan müesseselerdi.
Hanya Mevlevîhânesi ise her bakım-
dan büyük ve itibarlı bir külliye idi.8
* 132). Bu rakamlara göre Hanya dışında adada
Büyük bir hezimetle neticelenen
Balkan Savaşları ve I. Cihan Harbi
Balkanlar’da ve Adalar’daki Osman-
lı-Türk-Müslüman varlığını, bu arada
gelişip genişleyen, fonksiyonları artan
tekkeleri de hayli zor ve zorlu bir yola
sokmuştu. Millî Mücadele sonrasında
Lozan masasında kararlaştırılan nü-
fus mübadelesi (mübadillerin diliyle
mübadele felaketi yahut mübadele
hâilesi) bu defterlerin çoğunu bir
daha açılmamak üzere kapattı.9
Yunanlıların kaçarken zorla sürükleyip
adaya götürdükleri Türk esirleri şeyhe-
fendi araya girerek alıyor ve onları tek-
kede misafir ediyor sonra da Türkiye’ye
gönderiyor. Bu fotoğraf mevlevîhânenin
önünde çekilenlerden biri. Bilenler yağlı
güreş de tutuyor.
Yandaki belge ise Atina Osmanlı sefiri
Galip Kemali Söylemezoğlu’nun şeyhe-
fendiye gönderdiği 31 T.evvel 1915 tarihli
harbin gidişatına dair bilgi notu.
Dipnotlar:
1. Dökümlerin derlendiği kaynaklar olarak bk.
Salnâme [-i Vilayet-i Girid], sene 1292, def‘a 1,
Matbaa-yı Vilayet-i Girit, s. 89, 90; Salnâme-i
Vilayet-i Girid, sene 1293, def‘a 2, Matbaa-i Vi-
layet-i Girit, 1293, s. 121, 122. İkinci salnâmede
ek olarak ayrıca 1 şadırvan zikrediliyor.
2. Salnâme-i Vilayet-i Girid, 1310/1308 senesiyçün
tertip olunmuştur, def‘a-i sâlise, [Girit] Vilayet
Matbaası, 1310, s. 185.
3. Bk. Kamûsu’l-A‘lâm, İstanbul, Mihran Mat-
baası, 1314-1896, V, 3856. Ayrıca “Cezire’de
hükümete ait bir matbaa bulunup biri Türkçe
ve diğeri Rumca iki resmî gazete çıkıyor” bilgisi
için bk. age, V, 3855.
4. Orhan F. Köprülü, “Ustazâde Yunus Bey’in
meçhul kalmış bir makalesi: Bektaşîliğin
Girid’de intişarı”, Güneydoğu Avrupa Araştır-
7
maları Dergisi, sayı: VIII-IX, İstanbul, Edebiyat
Fakültesi, 1980, s. 54, 65-66. Bu araştırmadaki De rin
tesbite göre Hanya ve kazalarındaki Bektaşî Tarih
müntesiplerin sayısı 1600’dür. Ağ us tos
5. Düstur, 1. Tertip, IV. cilt, İstanbul, Mahmud 2023
Bey Matbaası, 1299, s. 648.
6. Şemseddin Sami 1891’de Hanya sancağının
nüfusu hakkında şu bilgiyi veriyor: “Sancağın
ahalisi 65.787 kişiden ibaret olup bunların
21.598’i Müslim, 43.449’u Rum, 525’i Yahudi
ve kusûr-i cüzî miktarı Katolik ve Protestan ve
sairedir”. “Hanya”, age., III, 1919. Salnâme-1292
ve 1293’de geçen (s. 102; 131) “İslâm 8.550,
Hıristiyan 2.515 ve Yahudi 345” rakamları, ka-
zalar hariç olmak üzere sadece Hanya’nın iç nü-
fusunu gösteriyor olmalıdır. Salnâme 1292’teki
rakamlara göre ise adanın toplam nüfusunun
dağılımı şöyledir: İslâm 93.126, Hıristiyan
134.460, Yahudi 345 (s. 104). Salnâme 1293’de
bu rakamlarda hafif değişiklikler olacaktır:
İslâm 91.746, Hıristiyan 135.780, Yahudi 345 (s.
Yahudi nüfus bulunmamaktadır.
7. O. Koloğlu, “La Presse Turque en Crète”, Presse
Turque et Presse de Turquie, İstanbul-Paris, Edi-
tions ISIS, 1992, s. 266-67. Hanya’da neşredilen
Hakikat gazetesinde de benzer meselelere atıfta
bulunan birçok metin yer almaktadır.
8. Hanya doğumlu Abidin Nesimi’nin, hatıraları
arasında, Hanya Kadirî Tekkesi’ne mensup
dedesi ile aynı tekkenin şeyhi büyük amcası ve
Resmo Bektaşî Tekkesi şeyhi babası Hüseyin
Nesimi hakkında bilgiler verirken Girit’teki
tasavvuf ve tekkeler hakkında temas ettiği hu-
suslar da zikre değer. Yılların İçinden, İstanbul,
Gözlem Yay., 1977, s. 24 vd.
9. Bu yazı esas itibariyle Girit/Hanya Mevlevî-
hanesi-Şeyh Ailesi Müştemilatı Vakfiyesi
Mübadelesi (İstanbul, Dergâh Yayınları) kita-
bımızın Giriş kısmındaki bilgiler kullanılarak
hazırlanmıştır.