D O S Y A

İsmail Kara

12 Eylül Darbesi
Türk-İslâm
Sentezci mi İdi?
Kenan Evren’in hoca çocuğu olması, konuşmalarında
âyetler okuması, Mevlâna’dan bahsetmesi, mecburi
Din Dersleri, aynı şekilde Özal’ın bir Nakşî tekkesinden
geçmesi, Aydınlar Ocağı ile irtibatları, -hadi doğruysa-
Türk-İslâm Sentezcisi olması ile darbelerin İslâm’ı ve
İslâmcılığı desteklemesi arasında büyük bir boşluk yok
2
mu? İstismar ne zaman destek anlamına gelmeye
Derin
Tarih başladı?
Ey lül
2 023

İsmail Türkiye’de darbelerle dinî düşünce-
Kara
lerin ve hareketlerin yükselişi, dinî
Prof. D r. ,
Sab ahat t i n taleplerin ve yayınların canlanması
Z ai m
Üni versi tesi (daha az olmak üzere sönümlenmesi),
İsl âmi İl i ml er
Fakül tesi veya yer yahut istikamet değiştirme-
Öğ ret i m Üyesi
si arasında kuvvetli bir ilişkinin var
olduğunun altını ısrarla çiziyoruz. Ve
umumiyetle sanıldığının aksine askerî
müdahalelerle yükselişler, serpilmeler
arasında “müsbet” bir ilişki olduğunu;
bu sebeple darbelerin öncelikli gerek-
çeleri arasında komünizm ve irticanın
başat unsurlar olarak yer almasının
epeyice bir miktar yanıltıcı ve şaşırtıcı
fonksiyonlar icra ettiğini söylüyoruz.
(Buradaki müsbetlik çoğu zaman de-
ğer yüklü bir müsbetlik değildir; bazen
nicelik ve maddî yükseliş, bazen de
sisteme katılım, imkânlar-haklar elde
etme ve görünürlük itibariyledir).
Peki sivil oluşumlarla, vakıf ve dernek-
lerle, demokratikleşme ile, çokpartili
hayatla, siyasî partilerle… dinî düşün-
celerin ve hareketlerin -tektip ve tek
düze olmayan- seyri, büyümesi ara-
sında birebir bir ilişki yok mu? Elbette
var, Türkiye’de “demokratikleşme tabii
olarak İslâm’ı öne çıkarır” diyoruz.
Bunlar da bir tür sisteme katılma
araçları ve yolları aynı zamanda. Bu
kısım şimdilik dersimiz olmadığı için
temasla yetinelim.
Bu hatlar üzerinde rol sahibi olan as-
gari üç aktör var. Bunlardan biri siyasî
merkez olarak Ankara’dır, asker-sivil
bürokrasidir, bölünük de olsa devlet
aklıdır. İkincisi dinî gruplar, cemaat
ve tarikat yapıları ve bunların, Ankara
ile olan inişli çıkışlı münasebetlerinin
tarihi dahil olmak üzere hafızalarıdır.
 D E S T E K M I I S T I S M A R M I ?

Kim Laik Kim Dindar?

12 Eylül darbesinin başındaki kişi olarak Kenan Evren’in
hem Atatürkçülük hem de zaman zaman “ben de bir hoca
çocuğuyum” gibi dindarlık gösterilerinde bulunması,
konuşmalarında âyet meâlleri okuması inandırıcı değildi.
Tan Oral’ın güzel karikatürü onu yansıtıyor (Cumhuriyet, 3
Ekim 1984).
Anayasa değişikliği tartışmaları sırasında Refah Partisi ve
Erbakan, laiklikle din ve vicdan özgürlüğünü düzenleyen
24. Madde’nin de değişmesini gündeme getirdiği için Ke-
nan Evren’den “RP’ye taviz vermeyin” mesajları geldi. Fikret
Bila’nın Evren’le yaptığı röportajın yayınlandığı gün Milliyet
gazetesinin birinci sayfasında Bedri Koraman’ın üstteki
karikatürüne yer verildi. Evren taviz vermeyin diyor ama
bütün liderler şalvarlı, kuşaklı, yelekli Erbakan’ın hizmetin-
de, bütün partiler ona çalışıyorlar. Hikmet Çetin abdest ib-
riği ve leğenini taşıyor, Mesut Yılmaz takunyaları düzeltiyor,
Tansu Çiller padişah yahut şeyh hırkasını giydiriyor, Demi-
rel de kavuğu, sarığı getiriyor. Arkada Menderes’in ruhu da
mâna âleminden “Arapça Ezan” pankartı ile gözüküyor. 3
Bütün bu “irticaî” itibar ve debdebeye Erbakan o meşhur De rin
gülüşüyle “Berhudaar olunuz” çekecektir (Milliyet, 19 Tarih
Haziran 1995, s. 1, 14). Ey lül
2023

Üçüncüsü ise hem Türkiye’de hem
de İslâm dünyasında dinî grupların,
dinî düşünce ve hareketlerin herbi-
rini (darbelerin öncesi ve sonrasıyla
birlikte) dikkatle ve uzun zaman
periyotları içinde takip eden ve onlar
üzerinden doğrudan veya dolaylı
politikalar geliştiren “dış mihrak”lar,
üniversiteler, oryantalistler-mis-
yonerler ve istihbarat birimleriyle
dirsek temasında olan araştırma
enstitüleridir.
Türkiye’de ve İslâm dünyasının
büyük coğrafyalarında din/İslâm
ve Müslümanlık, Batı Avrupa’da ve
birçok başka ülkedeki dinlerden ve
dindarlıklardan yer yer ciddi fark-
lılıklar arzeder. Siyaset ve sosyo-
loji açısından bu farklılıkların en
önemlisi muhtemelen buralarda hâlâ
gerçek ve etkili tek muhalefetin İslâm çok kıymetli, herbiri çok tehlikeli
ve Müslümanlık üzerinden yapıla- olabilir veya öyle gösterilebilir.
bileceği gerçeğidir. Bu sebeple siyasî
İşte yetersiz bir nazar veya şaşı bir
merkezler için bütün veçheleri ve
bakışla (belki bazıları için hedef
tezahürleriyle dinî alanı önemsemek,
saptırma kabilinden) değerlendirme
kontrol etmek ve onu yükseltme, aşa-
yapanların, darbelerin dinî alanı,
ğıya çekme, biçimsizleştirme, içeriye
İslâm’ı, İslâmcılığı, cemaat ve tarikat-
alma, iç çöküntüye uğratma gibi mü-
ları desteklediği, Türk-İslâm Sentezci
dahale ve tekniklerle kendi yerinde
olduğu yolunda söyledikleri şey
ve kendi başına bırakmamak önemli
aslında bu birçok müdahale biçimin-
ve sürekli bir faaliyetler bütününe,
den sadece bir çizgiye; yükseltme,
(hatta karmaşık bir yumağa) işaret
sistemin içine çekme, makam mevki
eder. Ayrıca siyasî merkezler için bir
verme hatlarına bakmalarıyla, bu hat-
dinî hareketin şeriatçı, radikal, pa-
ları azmanlaştırıp tek değişken haline
sif-kendi halinde, gelenekçi, ılımlı…
getirmeleriyle alakalı olmalıdır.
olup olmaması birinci sırada önemli
değildir; mühim olan o anda veya Yeni bir arabaşlığa intikal etmeden bir
belli bir politika ve öngörü için han- hususa hiç değilse değinip geçelim:
gisinin daha kullanışlı olduğudur. Bu Hiç de pasif olmayan (veya teknik
zaviyeden yer ve zamana göre herbiri tabiriyle pasif-ısrarlı muhalefet bi-

çimlerini benimseyen) İslâmî endişe
sahiplerinin, mütedeyyin insanların
bu müdahaleleri idrak biçimleri ve in-
siyakî ağırlıklı tutum takınma tarzları,
yer yer tedirginlik, endişe, mesafeli
durma ve perhizkârlıkla birlikte de
olsa sisteme katılma istikametin-
dedir. Çünkü devleti esas itibariyle
kendisinin/kendisinden kabul eder,
kendine/inancına güveni tamdır ve
bu topraklarda din-devlet ayrılığının
olmadığının bir şekilde farkındadır.
Fakat bu farkındalıklar tarihin içine,
hafızalarının derinliklerine uzanmak
bakımından imkânlı olsa da ente-
lektüel kapasite ve dünyayı tanımak
itibariyle hayli zayıftır.
Desteklemek mi
Araçsallaştırmak mı?
Sol ve Kemalist çevrelerle bu çevreler-
den 12 Eylül sonrasında süratle libe-
ralliğe doğru hareket eden aydınlar,
üniversite mensupları ve gazeteciler
arasında, 12 Mart ve 12 Eylül müda-
4
haleleriyle gelen askerî idarelerin İs-
Derin lâmcı akımlara sempati ile baktıkları-
Tarih
nı, pratik-pragmatik gerekçelerle dinî
Ey lül
2 023
hareketleri yer yer desteklediklerini,
bu desteğin de İslâm’ın yükselmesine,
İslâmcı akımların yayılmasına ve et-
kinlik kazanmasına sebebiyet verdiği-
ni söyleyen ve yazanlar çok olmuştur.
(Ne hikmetse 27 Mayıs darbesi bu
yorumların dışında tutulmaktadır.
Niçin acaba? O herhalde “aydınlan-
macı” darbelerdendir!)
Meselâ 12 Mart ve 12 Eylül için ben-
zerleri çok olan şu türden değerlen-
dirmelere sık tesadüf edersiniz:
Devlet aygıtı ve iktidarlar,
dünyanın hemen her yerinde,
kendi mantığı ve pratik-prag-
matik ihtiyaçları çerçeve-
sinde kullanabileceği bütün
unsurları kullanır, kullana-
madıklarını da kullanışlı hale
D O S Y A
“(…) 12 Martçılar için esas sorun,
toplumda sol akımlara rakip bir
ideolojiyi desteklemektir. Geniş
yığınlar tarafından kabul görecek
rakip ideolojinin ancak İslâmcılık
olacağına karar verildiği anlaşıl-
maktadır ve bu karara uygun politik
uygulamalara girildiği görülmek-
tedir. Örneğin bu dönemde Millî
Eğitim Temel Kanunu’nda yapılan
değişiklik, sözü edilen uygulama-
lardan biri sayılmaktadır. Toplumda
sol akımların, Marksist eğilimlerin
güçlenmesini önlemek için ‘millî ve
manevi değerler ile örf ve adetleri’
güçlendirmenin gerekli olduğuna
karar verilmiş; millî ve manevi de-
ğerleri güçlendirecek, yaygınlaştıra-
cak en etkili önemin de İmam Hatip
Okullarının lise haline getirmek
olduğu vurgulanmıştır. İmam Hatip
Okullarının lise haline getirilmesi ile,
biçimsel hukuk açısından olmasa da
uygulama alanında Tevhid-i Tedrisat
Kanunu’nun büyük bir darbe yediği
açıktır. İslâmî bilimlerin okutuldu-
ğu okulun lise sayılması ve bu okul
öğrencilerine üniversiteye girme
hakkının tanınması, bir bakıma
eğitim-öğretim alanında [Tevhid-i
Tedrisat’a/eğitim birleştirilmesine ay-
kırı olarak] tekrar ikili yapıya dönme
anlamını taşımaktadır (…).”1
Maddî hatalar da çok var bu tür
metinlerde (Hele yazarın ifadesiyle
“12 Martçıların sola karşı İslâmcılı-
ğı rakip ideoloji olarak gördükleri”
iddiası!). Meselâ İmam Hatip Okul-
larıyla ilgili bu paragrafta verilen
ve birçok yazarın paylaştığı bilgi ve
yapılan değerlendirmeler de büyük
ölçüde yanlıştır. 12 Mart muhtırasının
yaptığı icraatlardan biri İmam Hatip
Okulları’na olan talebi azaltmak için
4 yıllık orta kısımlarını kapatmak ol-
muştur. Belli ki yazar bundan ve buna
karşı oluşan tepkilerden haberdar
değildir. Yanlış anlayıp yorumladığı
İmam Hatip Lisesi adlandırması da
önünü açmanın değil kapatmanın bir
neticesidir ve esas itibariyle araya orta
okul fasılası koyarak bu okullara olan
meyli azaltmayı amaçlamaktadır. (Bu
okullar 1951’den beri zaten 7 yıllık
meslek “lise”leriydi yani hem ortaokul
hem de lise kısımlarını bünyelerinde
barındırıyorlardı.) Nitekim 12 Mart-
çıların ABD’den getirip “kurtarıcı”
bakan yaptıkları Atilla Karaosmanoğ-
lu vazifesini tamamlayıp geldiği yere
dönerken, gerçekleştirmek istedikleri
şeylerden birinin de İmam Hatip
Okullarını sınırlandırmak (budamak)
olduğunu söylemişti. Ayrıca bu okul-
lar, “dinî” bir kuruma değil (Türki-
ye’de teknik mânasıyla “dinî” kurum
zaten yok, olanlar “laik” kurumlar)
Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı idiler,
ilâveten Tevhid-i Tedrisat’ı ortadan
kaldırmak bir tarafa bu kanunda adıy-
la sanıyla yer alan müesseselerdi.
İmam Hatip Okullarına karşı 12
Eylül-Özal yönetimlerinin bakışı ve
tutumu da farklı olmamıştır. Bildiğim
kadarıyla 1980’den 1988’e kadar yal-
nızca bir (evet sadece bir) İmam-Ha-
tip Lisesi açılmıştır, onun da sebebi
çok farklıdır. (O yıllarda Türkiye’nin
değişik yerlerinde vatandaş tarafından
yapılmış ve bitirilmiş 60 civarında
İmam Hatip Lisesi açılış izni bekle-
mesine ve 100 civarında okul talebi
olmasına rağmen…). Meşhur Rabıta
olayının patlak vermesinden sonra
cumhurbaşkanlığı koltuğunda oturan
Kenan Evren’in İstanbul Gazeteciler
Cemiyeti’nde yaptığı basın toplantı-
sında (27 Mart 1987) bu okulları nasıl
değerlendirdiği de hafızalarda olmasa
bile kayıtlardadır.2
Hiç değilse akademisyenlerin maddî
hata yapmamak için bu ayrıntılara
dikkat etmeleri, biraz daha derslerine
çalışmaları gerekmez mi?
Aslında geçilmemesi gereken bu
maddî hataları şimdilik geçersek
bu açıklama ve hükümlerdeki esas
problemli alanın, biçimsizleştirerek
araçsallaştırmakla, erken doğumlara
zorlamakla yahut şişirerek büyütmek-
le desteklemek arasında bir ayırım
yapmamasında olduğu söylenebilir.
Devlet aygıtı ve iktidarlar dünyanın
hemen her yerinde, kendi mantığı ve
pratik-pragmatik ihtiyaçları çerçeve-
 D E S T E K M I I S T I S M A R M I ?

sinde kullanabileceği bütün unsurları
kullanır, kullanamadıklarını da kulla-
nışlı hale getirmek için elinden geleni
yapar. Bu zaviyeden Türkiye’de darbe-
lerin ve iktidarların solcuları, milli-
yetçileri (ve diğerlerini) kullanmak/
kullanışlı hale getirmek için yaptıkları
ve onlara tanıdıkları imkânlarla müte-
deyyinlere tanıdıkları arasında esasta
bir farklılık olmamalıdır. Herhalde
12 Eylül’ün müstakar bir devamı olan
ANAP’ın-Özal iktidarının “dört eğili-
mi birleştirme” sembolü kadar bunu
güzel anlatan örnek azdır. Ve nasıl
oldu ise herkesi memnun etmişti bu
birleştirme işareti. Hakikaten Kema-
listler, paşalar dahil hepsi orada idi.
Nasıl oluyordu bu?
Bu durumda 12 Eylül-Özal iktidarını
sadece dindarları-muhafazakârları
desteklemek, canlandırmak üzerin-
den açıklamak ne kadar gerçekçi ve
doğruya yakın bir değerlendirme
olurdu? Özal’ın etrafındaki kırmı-
zı, yeşil, gri ve mavi renkli “eski”
solcu-devrimci, şeriatçı-İslâmcı,
milliyetçi, Türkçü-Turancı zevatı,
danışmanları, şöhretli gazetecileri
hatırlamak lazım.
yorumunu benimsemeye yöneldi.
Bu istikamette akan geniş ve epeyice
işlenmiş, yer yer Protestanlaşmaya
çalan bir literatür zaten arkasında var-
dı, bu birikimi biraz daha seyrelterek,
Türkçe İbadet, Türkçe Kur’an projele-
rinde olduğu gibi bazen biçimsizleşti-
rerek kullandı.3
Aynı yılların ürünü olan Türk Tarih
Tezi’nde de İslâmî unsurlar, İslâm
tarihi, İslâmî ilimlerin gelişmesi,
“İslâm akılcılığı”, Türklerin Müslü-
man oluşu ve tabii İslâmiyet’le Türk
ruhu arasındaki yakınlıklar, bunlar
üzerinden diğer Müslüman kavim-
lerle farklılıklar bu istikamette ve bu
seviyede devreye sokuldu. O kadar ki
Türk Tarih Tezi için hazırlatılan ze-
min inşa etme ve muhtevayı belirleme
metinleri arasında doğrudan İslâm’la
ilgili olanlar ciddiye alınması gere-
ken bir yekuna ulaşmaktadır. Yakın
zamanlara kadar bu mesele üzerinde
çalışanlar tarafından da pek dikka-
te alınmayan bu metinler-raporlar
hem müellifleri hem de muhtevaları
ve metin siyasetleri itibariyle birçok
bakımdan önemlidir.
Dahası müelliflerin bir kısmının
medreseli ve Darülfünun İlahiyat
Fakültesi hocaları olduklarını (İzmirli
İsmail Hakkı, Şerefettin Yaltkaya,
Şemsettin Günaltay, Yusuf Ziya
Yörükan…) ve bazılarının CHP’de ve
5
De rin
Tarih
Ey lül
2023

Muhafazakâr cenahın yaptığı gibi 12

Eylül darbesi ile ANAP-Özal iktidarı-
nı “hileli” yollarla ayrıştırarak, darbe-
cilerin onu istemediği gibi açıklama-
lar yaparak bu problem anlaşılabilir
ve çözülebilir mi dersiniz?
Türk-İslâm Sentezi Tekrar
Nereden Canlandı?
Türk-İslâm Sentezi fikri önce Türk
milliyetçilik yorumlarından birinin,
ama daha ziyade Türk Tarih Tezi’nin
ve Kemalist ideolojinin kuvvetli bir
parçası olarak ortaya çıktı. (Sınırları
iyi çizilerek bir ayrıştırma yapılabilirse
tarihî-kültürel bir realite olarak Türk
Müslümanlığı Türk-İslâm Sente-
zi’nden ayrı ve daha müsbet bir yere
konabilir.) Cumhuriyet ideolojisi Batı
tipi bir din-devlet ayrılığını tercih et-
mediği için kendisine mahsus ve Yeni
Selefîliğe, kaynaklara dönüş hareke-
tine kısmen yakın modern bir İslâm
Türk-İslâm Sentezi Edebiyatı
Darbelerin din merkezli ve uzun vadeli, ayrıca etkili politikalarına eğilmeden
onları Türk-İslâm Sentezci olarak adlandırmak ve bu istikamette yorum-
larda bulunmak ne derece doğru ve yerinde? Birikim dergisi çevresinin
yayınladığı Yeni Gündem dergisinin 22-28 Şubat 1987 tarihli sayısının ka-
pağında 12 Eylül-Özal döneminde etkili olan (etkili oldukları rivayet edilen?)
milliyetçi-muhafazakâr Aydınlar Ocağı’nın hem Türk-İslâmcı hem de Mason
olarak tavsif edilmeleri en azından bazı hususlara dikkat çekmesi bakımın-
dan anlamlı gözüküyor. Rivayetlere bakılırsa aynı Ocak, Milliyetçi Cephe
hükûmetlerinde de çok etkili imiş ve nasıl olmuşsa onları tasfiye eden dar-
beciler nezdinde de itibarlı olmuşlar. Rivayet zinciri devam ediyor: Demirel
1991 seçimleri sonrası tekrar başbakan olunca aynı Aydınlar Ocağı rüesası
tekrar ziyaretine gidip arz-ı hürmette bulunmak istemişler, kaçın kurası
Demirel de onları epeyice kapıda beklettikten sonra kabul etmiş…
Fakat bu pasif ve uyarılmış etkiye başkalarının da ciddi ciddi inanması en-
teresan. Sanatkâr Ali Ulvi’nin karikatürü, Demirel’le olduğu gibi darbecilerle
de kolaylıkla iş tutup ittifak kuran Özal’ı kurumuş Türk-İslâm Sentezi ağacı-
na oturtarak gürbüz Batı Hıristiyan Sentezi ağacının dolgun meyvelerinden
araklatıp yedirtiyor (Cumhuriyet, 13 Kasım 1987, s. 1).

Tarih Kurumu’nda vazife yaptıklarını
(milletvekili, TTK başkanı, başbakan
Şemsettin Günaltay), 1949 yılında
Ankara’da açılan İlahiyat Fakültesi’nde
hoca olarak görev aldıklarını (Yusuf
Ziya Yörükan ve Hilmi Ziya Ülken),
Şerefettin Yaltkaya’nın da 1942 yılında
ikinci Diyanet İşleri başkanı olarak
atandığını söylersek sanırım bir fikir
vermiş oluruz.4
Bunlar oldu, yer yer hâlâ oluyor
ve muhtemelen ileride de olacak.
(Baksanıza Avrupaî mânada zaten
muhafazakâr/devletçi olan CHP bile
Türkiye’deki mânasıyla da muhafa-
zakârlaşmak için can atıyor!) Problem
burada değil. Problem hiçbir kade-
melendirme ve ayrıştırma yapmadan
bu unsurları ve gelişmeleri kolaylıkla
askerî idarelerin İslâm’ı, İslâmcılığı,
dinî hareketleri desteklediği şeklinde
genelleştirmekte ve tartışmaya açık
hükümleri, yorumları eski tabirle ka-
ziye-i muhkeme gibi mutlaklaştırarak
kendi muhtevası dışındaki alanlara
6 kolay(cı)lıkla taşımaktadır. Evet bura-
Derin
Tarih
Ey lül
2 023
D O S Y A
da umumiyetle gözden kaçan büyük bir devamı olarak, iyi bulunup seçil-
problemler ve müsamaha ile karşılan- miş Özal iktidarının, “İslâmizasyon”
maması gereken mübalağalar var. politikaları takip etmesi ve bunların
* milliyetçi-muhafazakâr-mütedeyyin
İsterseniz burada biraz duralım: kesimlerde güçlü bir karşılık bulması
1970’lı yılların son seneleri ile 80’li siyaseten anlaşılabilecek bir şeydir.5
yılların ilk seneleri İslâm dünyası 1987 yılında Türkiye’yi ziyaret eden
ve Türkiye için büyük değişimlerin Fransa eski Dışişleri Bakanı “yumu-
olduğu ve uluslararası müdahalelerin şak bir İslâmî idarenin Türkiye ve
yoğunlaştığı bir döneme işaret eder: İslâm ülkeleri için katı laiklikten daha
Pakistan’da Ziyaulhakk’ın darbesi elverişli olabileceğini” açıkça söyle-
(1977) ve ardından Mevdudi dahil
mişti ve bu sözler basında güzel güzel
İslâmcılarla ittifak yapması (1979),
yer almıştı, ta o zaman... Bir Pakistan-
İran İslâm Devrimi (1979), Rusların
lı akademisyen 1985 yılında benim
Afganistan’ı işgali (1979), Kâbe baskı-
de bulunduğum açık bir toplantıda,
nı (1979), Türkiye’de 12 Eylül darbesi
“önümüzdeki yıllarda görüntü olarak
(1980), Mısır’da Enver Sedat’ın öldü-
Özal’dan daha Müslüman birine Tür-
rülmesi ve iktidar değişikliği (1981)…
kiye ihtiyaç duyabilir” demişti.
Bu büyük hadiselerin hiç değilse
uluslararası boyutlarının birbiriyle Bunlar da Türk-İslâm Sentezi’ne ve
irtibatlı olduğunu düşünmek her- paralel olarak İslâm’ın, İslâmcıların
halde yanlış olmaz. Soğuk Savaş’ın desteklenmesine dahil edilecek mi?
İslâm dünyasında erken bitişi veya Hatta Menderes’in, Demirel’in gelişi.
Soğuk Savaş sonrasına hazırlanış Hatta İsmet İnönü riyasetindeki Halk
gibi gelişmelerdi bunlar… Böyle bir Partisi’nin son iktidarlarının 1946-
vasatta 12 Eylül paşalarının ve onun 1950 yılları arasında yaptıkları…
ABD’nin Yeşil Kuşak
Politikalarıyla İslâmcılığı
İlişkilendirmek…
Gencay Şaylan’ın “İslâmcı Akımlar Ne
İstiyor?” dizi yazısındaki başlıklardan biri
de “İslâmcı Akımlar 12 Eylül Döneminde
İlerledi” (Cumhuriyet, 12 Ocak 1987, s. 6).
Ve Rabıta hadisesi… 12 Eylül döneminde
darbeci paşaların-Özal’ın yönetimindeki
Türkiye, Diyanet’in Avrupa’da istihdam ettiği
din görevlilerinin finansmanı için 1982-1984
yılları arasında Suudi Arabistan merkezli
Rabıta’dan para-yardım alıyor. Üç dört yıl
sonra Cumhuriyet gazetesi manşetten
“Sorumlu Kim?” diye soruyor (17 Mart 1987,
s. 1). Herkes sorumlu fakat bilerek yapıldı-
ğı için sorumlu yok. Kenan Paşa haberim
yoktu diye ipe un sermeye çalışınca devrin
Diyanet İşleri Başkanı Tayyar Altıkulaç haklı
olarak hem Konsey’in haberi olduğunu
hem de Bakanlar Kurulu kararı bulunduğu-
nu açıklıyor. Gazeteci Uğur Mumcu da bu
mesele ile uzun boylu ilgilenmiş, daha sonra
yazılarından müstakil bir kitap da yapmıştı.

Bunlar ve Kenan Evren’in hoca
çocuğu olması, konuşmalarında
âyetler okuması, Mevlâna’dan bah-
setmesi, mecburi Din Dersleri, aynı
şekilde Özal’ın bir Nakşî tekkesinden
geçmesi, Aydınlar Ocağı ile irtibatları,
-hadi doğruysa- Türk-İslâm Sen-
tezcisi olması ile darbelerin İslâm’ı
ve İslâmcılığı desteklemesi arasında
büyük bir boşluk yok mu? İstismar
ne zaman destek anlamına gelmeye
başladı acaba?
İlk alıntı yaptığımız kaynağın yazarı
Şaylan Türk-İslâm Sentezinin İslâmcı
akımlar tarafından olumlu bir düşün-
ce ve hareket olarak görülmediğini,
Aydınlar Ocağı bildiri ve kitapla-
rında dar bir milliyetçiliğin önplana
çıktığını söylemesine rağmen onları
unuturcasına “laiklik ilkesini kabul
etmiş olmakla beraber Türk-İslâm
Sentezinin düşünsel bir akım olarak
İslâmlığa doğru evrileceğine hiç kuş-
ku yoktur” (s. 69), “Kuramsal açıdan
Türklük ve İslâmlık ögeleri arasında
bir sentez girişiminin, sonunda İslâm
köktenciliğine gitmesi doğaldır” (s.
135) gibi beylik hükümler vermesi
tam da anlatmaya çalıştığımız pnob-
lemle örtüşmektedir.
Daha güzel akademik açıklamalar da
var:
“1985-1986’dan beri (…) [tarih
ders kitaplarında hakim olan]
Türk-İslâm Sentezi de, Kemalizm
gibi, Türk kültürünün gözden
düşürülmesi girişimlerine tepki
olarak çıkan bir tarih yazımı okulu
da yaratmış ve Kemalizmin önemli
unsurlarını devralmıştır. Türk-İs-
lâm Sentezi ve Kemalizm aynı
ırmağın, Türk milliyetçiliğinin iki
farklı koludur. Ama ‘sentez’ ayrıca,
Atatürk’ün ölümünden sonra
tarihsel söylemin Batılılaştırılması
girişimi şeklinde kendini gösteren
‘Hümanizm’e de tepkidir. (…)
(…) Aynı şekilde Türklerin ebedi
hoşgörüsü, adalet duyguları, Türk
toplumlarında var olduğu öne sü-
rülen kadın-erkek eşitliği üzerine
D E S T E K M I I S T I S M A R M I ?
Bir Türk-İslâm sentezi hikâyesi daha…
Turgut Özal’ın başbakanlığı ve Mehmet Vehbi Dinçerler’in Millî Eğitim
bakanlığı döneminde ders programları ve ders kitaplarındaki, hiçbir
derinliği olmamakla beraber Darwin teorisi gibi nazik konulara temas eden
çalışmalar basında münakaşalara sebebiyet vermişti. Bir Türk-İslâm sente-
zi hikâyesi daha… Ali Ulvi’nin karikatüründe eğitim sistemi bu müdahaleler-
le eskiye, eski harflere dönüyor (Cumhuriyet, 10 Temmuz 1984, s. 1).
Turhan Selçuk’un çizgilerinde de YÖK Başkanı Doğramacı türban özgür-
lüğünden bahsettiği için hemen diz çöküp rahle başına oturuyor, elleri
dizlerinde, sırtında siyah cüppe, başında sarık… (Milliyet, 4 Ekim 1984, s. 2).
Her şeyi bilinen Doğramacı’nın bu unsurlarla ne alakası var?! O da Türk-İs-
lâm sentezini savunuyor olmalı!!!
Kemalist iddiaları, Türk-İslâm Sen- Sahi darbeciler tarafından İslâm’ın, 7
tezi yararına benimsemişlerdir. Bu İslâmcılığın desteklenmesi ne olmuş, De rin
iddialar, daha fanatik olduğu var kimlerin işine yaramıştı? Tarih
Ey lül
sayılan Arap İslâm’ına karşı Türk 2023
rengini taşıyan bir İslâm’ı nitelen- Dipnotlar:
1. Gencay Şaylan, İslâmiyet ve Siyaset, Ankara, V Yay.,
dirmek için kullanılmıştır. Demek 1987, s. 62.
2. Aynı basın toplantısında cumhurbaşkanı Süley-
ki birçok açıdan ve en azından mancılar cemaatı için şunları söylemişti: “Antalya’da
tarihsel söylemde bir ‘Kemalist-İs- Süleymancıların yurdunu gördükten sonra dava
açılmasını ben istedim. Benim zorlamamla mahkûm
lâmik Sentez’ sözkonusudur. (…) oldular, mallarına da el konuldu. Fakat temyiz ettiler.
Yargıtay mahkûmiyet kararını bozdu. Kenan Paşa ne
Özetle, okul tarih söyleminin artık yapsın!” Belli ki Paşa ve darbeciler İslâmî oluşumları
laik olmadığı söylenebilir. Ama bu tersten destekliyor! Bu da bir yol.
3. Etienne Copeaux’nun üst başlığı “Tarih Ders
dinsel bir söylem de değildir. Türk Kitaplarında (1931-1993)” olan Türk Tarih Tezinden
Türk-İslâm Sentezine çalışması (çev. A. Berktay,
ulusunun tarihinin anlatımında İstanbul, Tarih Vakfı Yay., 1998) bu süreci tarihsel bir
İslâm’ın dogması değil tarihi kulla- çerçevede ele almakla beraber 12 Eylül sonrası döne-
nılmıştır. İslâm’a aidiyet Türklüğe
me geldiğinde, çoğu meslektaşı gibi soğukkanlılığını
ve makuliyetini yer yer (belki bilerek!) kaybediyor.
anlamını vermekte ama [Türklük- Daha genç oryantalistlerden Sam Kaplan’ın 12 Eylül
ten yana] bir kimlik yitimine de
sonrası Din Dersi kitaplarını Türk-İslâm Sentezi ile
ilişkilendirme biçimi de benzer zaaflarla maluldür.
yol açmamaktadır. Bu temel fikir 4. Bu konuda danışmanlığımda hazırlanan kıymetli bir
okul ve kısmen de camiler aracılı-
tezin gözden geçirilmiş hali yayınlanmıştır: Aynur
Singin, Bugünü Geçmişe Yansıtmak-Türk Tarih
ğıyla hem Türkiye’de hem de göç Tezi’nde Yeni Bir İslâm Yorumu Arayışı (1932-1937),
nedeniyle daha da anlam kazandığı
İstanbul, İLEM Yay., 2023.
5. Fazilet Partisi’nin piyasa ekonomisi söylemlerini
paylaşmaya başlaması üzerine Nuray Mert’in yazdığı
Avrupa’da yayılmaktadır.”6 yazıya bakılabilir: “Türk-İslâm-Piyasa Sentezi”, Ra-
dikal, 24 Nisan 2001, s. 6. Millî Görüş çizgisi 1983’te
Görüldüğü üzere sentez sınır tanıma- kurulan Refah Partisi-Adil Düzen’le birlikte zaten
serbest piyasa ekonomisi ve laiklik merkezli bir siyasî
dan genişliyor, sentezleme de her yere
programa intikal etmişti.
uzanıyor. “Tarih yazımı okulu” bile 6. E. Copeaux, age, s. 307-09.
oluşmuş, kimsenin haberi olmadan.