Μνήµη Και Λόγος Για Τα Ναζιστικά Στρατόπεδα

06 Baron Basar new photos:Layout 1 13/1/2011 12:07 ìì Page 177
∫∂º∞§∞π√ ∂∫∆√
Oντέτ Βαρών-Βασάρ
Μνήµη και λόγος

για τα ναζιστικά στρατόπεδα
στο έργο του Χόρχε Σεµπρούν
και του Πρίµο Λέβι
Αριέλλα Ασέρ
Σχόλιο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία
Άννα-Μαρία ∆ρουµπούκη
Η εµπειρία της στρατοπεδικής λογοτεχνίας

Μνήµη και λόγος για τα ναζιστικά

στρατόπεδα στο έργο του Χόρχε Σεµπρούν
και του Πρίµο Λέβι
Oντέτ Βαρών-Βασάρ
Κι αν η µνήµη µείνει ζωντανή,

δεν θα είναι χάρη στους επίσηµους λόγους,
αλλά χάρη στη µαρτυρία υποδειγµατικών βίων.
Ίµρε Κέρτες, Το Ολοκαύτωµα ως κουλτούρα
Η εµπειρία εκτόπισης σε ναζιστικό στρατόπεδο είναι µια στιγµή βίαιης συνάντησης

του ατόµου µε την Ιστορία στην πλέον ακραία ίσως και βίαιη εκδοχή της. Η ιστο-
ρία εισβάλλει στην προσωπική του ζωή, τον ξεριζώνει από το φυσικό του πλαίσιο,
το ανατρέπει και του επιβάλλει για ένα διάστηµα (που συνήθως αποβαίνει και µοι-
ραίο) τελείως άλλες συνθήκες ζωής, ένα άλλο σύµπαν, µια άλλη «ανθρώπινη συν-
θήκη» ή καλύτερα µια «απάνθρωπη» συνθήκη. Πρόκειται, λοιπόν, για µια κατεξο-
χήν τραυµατική εµπειρία, που εγγράφεται πάντοτε σ’ ένα συλλογικό πλαίσιο, δια-
τηρώντας όµως τη σπαρακτική της µοναξιά. Η µνήµη αυτής της εµπειρίας, που
σφράγισε ανεξίτηλα τη ζωή των επιζώντων, µεταγράφηκε σε λόγο, σε χιλιάδες σε-
λίδες λόγου και άρδευσε τη στρατοπεδική λογοτεχνία. Tα κείµενα αυτά δεν γρά-
φτηκαν εντός των στρατοπέδων (όπου η εξεύρεση χαρτιού και µολυβιού ήταν φο-
βερά δύσκολη, και όπου η εµπειρία δεν είχε ακόµη κατασταλάξει), αλλά το τραυ-
µατικό αυτό βίωµα ξεχύθηκε σε χιλιάδες σελίδες µέσα από τη γραφίδα των επι-
ζώντων, που ολοένα και αυξάνονταν µε το πέρασµα του χρόνου.
Στη µελέτη αυτή θα εστιάσω σε δύο µείζονα έργα της στρατοπεδικής λογοτε-
χνίας που εκπροσωπούν δύο διαφορετικές πλευρές της: τη µνήµη της εκτόπισης
των αντιστασιακών (το έργο του Χόρχε Σεµπρούν) και τη µνήµη της εξόντωσης των
Εβραίων (το έργο του Πρίµο Λέβι).
Το έργο του Λέβι, ως Εβραίου επιζώντα του Άουσβιτς, θεωρείται το εµβληµατι-
κότερο µιας υποκατηγορίας της στρατοπεδικής λογοτεχνίας που αφορά µόνο την
εβραϊκή γενοκτονία, της «Littérature de la Shoah», «Λογοτεχνίας για τη Σοά» ή
179
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
µε τον πλέον διαδεδοµένο στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία όρο «Λογοτεχνίας

του Ολοκαυτώµατος»1.
Στο κείµενο που ακολουθεί θα επιχειρήσω να θέσω και να σχολιάσω ορισµένα
ερωτήµατα όπως: Πότε και πώς το τραύµα πέρασε στη γραφή και τι είδους κείµενα
παρήγαγε η µεταγραφή της τραυµατικής αυτής εµπειρίας; Ποια είναι η ανάγκη που
ωθεί τον επιζώντα στο διάβηµα της γραφής και ποια είναι η καταλληλότερη χρονική
στιγµή γι’ αυτό; Πώς λειτουργεί η µνήµη αυτής της εµπειρίας και πώς συµπλέκεται
η εµπειρία αυτή µε την αφήγησή της; Ποιες είναι οι διαφορές από την εµπειρία εγ-
κλεισµού στο Άουσβιτς και από την εµπειρία σ’ ένα άλλο στρατόπεδο που δεν υπη-
ρετούσε την «τελική Λύση» όπως το Μπούχενβαλντ;
Ο όρος «στρατοπεδική λογοτεχνία», που µεταφράζει το «Littérature concen-
trationnaire», είναι δόκιµος εδώ και µερικές δεκαετίες, από τότε δηλαδή που άρ-
χισαν αυτά τα έργα να πληθαίνουν. Περιλαµβάνει τις µαρτυρίες των επιζώντων από
τα στρατόπεδα, αλλά και επεξεργασµένα λογοτεχνικά έργα που περιστρέφονται
γύρω από αυτήν τη θεµατική. Οι περισσότεροι επιζώντες αφηγήθηκαν την εµπειρία
τους σ’ ένα βιβλίο, που είναι και το µοναδικό τους. Το corpus αυτών των µαρτυριών
είναι πολλαπλά σηµαντικό: κατά πρώτο λόγο αποτελεί το βασικό κανάλι διάσωσης
της συλλογικής µνήµης αυτού του ακραίου γεγονότος που σηµάδεψε τον 20ό αι-
ώνα στην Ευρώπη. Κατά δεύτερο λόγο αποτελεί (ή τουλάχιστον θα ’πρεπε να απο-
τελεί, και υπαινίσσοµαι εδώ τη συχνή δυσπιστία ή και αµηχανία των ιστορικών απέ-
ναντι στη µαρτυρία) για τους ιστορικούς αστείρευτη πηγή για την προσέγγιση του
φαινοµένου. Για πολύ καιρό, όσο το αρχειακό υλικό ήταν ελάχιστο, τα κείµενα αυτά
αποτελούσαν την κύρια πηγή για να γραφτεί η ιστορία των στρατοπέδων. Αλλά και
µετά από το άνοιγµα αρχείων –όπως στα τέλη της δεκαετίας του ’90 µέρος του αρ-
χείου του Άουσβιτς, που ο Κόκκινος Στρατός µετέφερε στη Μόσχα µετά την απε-
λευθέρωση του στρατοπέδου– οι µαρτυρίες αυτές είναι πολύτιµες από ιστοριο-
γραφική άποψη γιατί καλύπτουν ουσιαστικές πλευρές, στις οποίες δεν αναφέρον-
ται βεβαίως τα επίσηµα έγγραφα.
Αν λάβουµε υπόψη µας ότι τα έγγραφα των αρχείων έχουν συνταχθεί από τους
ίδιους τους ναζί, αποτελούν δηλαδή κείµενα που σκοπό έχουν να αποτυπώσουν ή
να διευκολύνουν την εσωτερική οργάνωση του στρατοπέδου, ή να αποκρύψουν
όψεις της στρατοπεδικής ζωής που δεν κατονοµάζονται ανοιχτά (όπως τις εξον-
τώσεις), τα κείµενα των επιζώντων είναι το απαραίτητο αντίβαρο στη ζυγαριά. Αν τα
έγγραφα των θυτών διασώζουν ηµεροµηνίες άφιξης τρένων, αριθµούς κρατουµέ-
νων από κάθε χώρα και άλλα συναφή στοιχεία, –ο Σεµπρούν λόγου χάρη βρήκε
1
Το θέµα της ορολογίας έχω θίξει εκτενώς στην πρόσφατη µελέτη µου «Η γενοκτονία των Εβραίων και η
αποτύπωσή της: µαρτυρίες, λογοτεχνία, ιστοριογραφία», στον τόµο Γ. Αντωνίου-Ν. Μαραντζίδης (επιµ.).
2008. Η εποχή της σύγχυσης. Εστία, Αθήνα.
180
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
πενήντα χρόνια µετά την καρτέλα του από την ηµέρα άφιξης στο Μπούχενβαλντ–
στοιχεία λοιπόν πολύ σηµαντικά για την ιστορική έρευνα, τα κείµενα των επιζώντων
περιγράφουν τις συνθήκες ζωής από την πλευρά των θυµάτων, αφηγούνται την
καθηµερινότητα των στρατοπέδων, την πείνα, το κρύο, τον φόβο, τον αδιάκοπο
συµφυρµό, την έλλειψη κάθε ιδιωτικής στιγµής, εκφράζουν δηλαδή την οδύνη,
διασώζοντας έτσι την ανθρώπινη διάσταση της πιο απάνθρωπης εµπειρίας. ∆εν
πρέπει επίσης να λησµονούµε ότι, όσον αφορά την εξόντωση των Εβραίων, την
«τελική λύση» στην κωδικοποιηµένη διάλεκτο των ναζί, υπήρχαν αυστηρές οδηγίες
να µη µείνουν γραπτά ίχνη που να εκθέτουν στο µέλλον τους δράστες. Οι µαρτυ-
ρίες λοιπόν αυτές µιλούν και γι’ αυτό που τα έγγραφα αποσιωπούν: τους θαλά-
µους αερίων και τα κρεµατόρια, την πιο ακραία δηλαδή έκφραση του απάνθρω-
που, που έλαβε χώρα στο µέσον του 20ού αιώνα και στην καρδιά της πολιτισµέ-
νης, χριστιανικής Ευρώπης. Αλλά η µεγαλύτερη προσφορά των έργων αυτών είναι
ότι βοηθούν τον αναγνώστη να πλησιάσει το φαινόµενο αυτό, ένα φαινόµενο το
οποίο βρίσκεται σήµερα πια στο κέντρο της ευρωπαϊκής µας συνείδησης. Λέει σχε-
τικά ο Ίµρε Κέρτες: «Και στο ερώτηµα αν το Ολοκαύτωµα είναι ένα ζωτικό ζήτηµα
για τον ευρωπαϊκό πολιτισµό, για την ευρωπαϊκή συνείδηση, πρέπει να απαντή-
σουµε ναι, διότι ένας πολιτισµός οφείλει να στοχάζεται ό,τι έλαβε χώρα µες στο
δικό του πλαίσιο – αλλιώς θα καταστεί ένα αποτέλεσµα τυχαιότητας, ένα ανάπηρο
πρωτόζωο που παρασύρεται, ανίκανο, προς το χάος»2.
Τα περισσότερα από αυτά τα κείµενα είναι γραµµένα από ανθρώπους που δεν
έγραψαν ποτέ άλλο βιβλίο, ούτε είχαν ποτέ διανοηθεί να γράψουν. Η καθοριστική
όµως εµπειρία, µε το πέρασµα του χρόνου, συνήθως µε το πέρασµα τριών ή τεσ-
σάρων δεκαετιών, τους οδήγησε στη γραπτή κατάθεση του βιώµατος. Οι µαρτυ-
ρίες αυτές είναι κατά κανόνα συγκλονιστικές και σήµερα συνοδεύονται και από
πλούσια σώµατα προφορικών µαρτυριών.
Λιγοστά όµως είναι τα έργα τα προερχόµενα από τη στρατοπεδική εµπειρία που
αποτελούν συνάµα και µεγάλα λογοτεχνικά έργα. Οι συγγραφείς τους προσεγγί-
ζουν διαφορετικά τη µετατροπή της τραυµατικής εµπειρίας σε γραφή: θα έλεγα ότι
η εµπειρία της εκτόπισης τους έκανε συγγραφείς. Το επιτακτικό εσωτερικό αίτηµα
να γράψουν γι’ αυτή την τραυµατική εµπειρία καθόρισε το συγγραφικό τους έργο.
Και η γραφή ήταν η µόνη διέξοδος στη µεγάλη αγωνία της λήθης, για την οποία
γράφει ο ΄Ιµρε Κέρτες: «Από την πρώτη στιγµή, πριν ακόµη αποκαλυφθεί στον κό-
σµο ολόκληρο, κι ενώ εκτυλισσόταν ηµέρα µε την ηµέρα, µες στην ανωνυµία ενός
βάθους ακατονόµαστου, σαν ένα µυστικό που µοιράζονταν µονάχα οι συµµετέ-
2
Imre Kertész. 2009. L’Holocauste comme culture. Actes Sud, σ. 90.
181
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
χοντες, θύµατα και θύτες, από την πρώτη αυτή στιγµή, µια τροµερή αγωνία ήταν
δεµένη µε το Ολοκαύτωµα: η αγωνία της λήθης»3. Ο λόγος λοιπόν ως διάσωση της
µνήµης, ως ακύρωση της λήθης. Και όχι ο όποιος λόγος, αλλά κυρίως ο λόγος
των επιζώντων. Λέει ακόµη ο Κέρτες: «Όπως κάθε επιµέρους κουλτούρα, το
Ολοκαύτωµα έχει κι αυτό τους αγίους του· κι αν η µνήµη παραµείνει ζωντανή, δεν
θα είναι χάρη στους επίσηµους λόγους, αλλά χάρη στη µαρτυρία υποδειγµατικών
βίων»4. Και το θύµα «κυρίως το θύµα, είναι αυτό που υπερβαίνει το περίκλειστο
σύµπαν του ολοκληρωτισµού και συνδέει αυτόν τον βουβό και δίχως ελπίδα σω-
τηρίας κόσµο µε τον αιώνιο κόσµο του ανθρώπου»5.
Ο Πρίµο Λέβι και ο Χόρχε Σεµπρούν

Τα έργα των δύο συγγραφέων στους οποίους θα αναφερθώ στη συνέχεια, του
Πρίµο Λέβι και του Χόρχε Σεµπρούν, είναι δύο µείζονα έργα της στρατοπεδικής λο-
γοτεχνίας. Στο παρόν κείµενο επέλεξα να τα δω σε µια συγκριτική οπτική και να τα
συνδέσω µεταξύ τους, γιατί µε ενδιέφεραν τόσο τα κοινά τους σηµεία όσο και οι
διαφορές τους. Πρώτα όµως θα θυµίσω λίγα βιογραφικά στοιχεία για τους δύο
συγγραφείς.
Ο Πρίµο Λέβι, γόνος µεσοαστικής εβραϊκής οικογένειας από το Τορίνο, σεφα-
ραδίτικης καταγωγής, αλλά καλά αφοµοιωµένης στον ιταλικό περίγυρο και απο-
µακρυσµένης από τη θρησκεία, έχει µόλις τελειώσει το 1942 τις σπουδές του κι ερ-
γάζεται ως χηµικός. Ο ιταλικός φασισµός ακόµη δεν τον έχει αγγίξει προσωπικά
ούτε τον έχει πολιτικοποιήσει. Γράφει αναφερόµενος στο 1941: «Ούτε σε µας ούτε
γενικότερα στη γενιά µας, είτε ήµασταν άριοι είτε Εβραίοι, είχε ακόµη ωριµάσει η
ιδέα πως έπρεπε και µπορούσαµε να αντισταθούµε στον φασισµό. Η αντίστασή µας
µέχρι τότε ήταν παθητική και περιοριζόταν στην άρνηση, στην αποµόνωση, στο να
µην αφήσουµε τους εαυτούς µας να µολυνθούν απ’ αυτόν»6. Μετά τη συνθηκο-
λόγηση της Ιταλίας στις 8 Σεπτεµβρίου του ’43, βγαίνει στο βουνό χωρίς να υπάρ-
χει πραγµατικά οργανωµένη αντίσταση ακόµη. Συλλαµβάνεται τον ∆εκέµβριο του
’43 ως αντιστασιακός, µε µια οµάδα ένοπλων νέων που έχουν βγει στο βουνό
«αναζητώντας µια ανύπαρκτη οργάνωση». Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν συλλαµ-
βάνεται προτιµά να δηλώσει πως είναι Εβραίος, θεωρώντας ότι θα είχε βαρύτερες
3
Στο ίδιο, σ. 80.
4
5
6
Πρίµο Λέβι. 1990, µτφρ. Ά. Ράικου. Το περιοδικό σύστηµα. Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 62.
182
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
συνέπειες αν παραδεχόταν την αντιστασιακή του δράση7. Είναι χαρακτηριστικό επί-

σης ότι ακόµη θεωρεί βαρύτερο το να έχει πράξει κάτι ενώ για τον ναζισµό το βα-
ρύτερο είναι απλώς να είσαι Εβραίος. Η εκτόπιση του Λέβι, από την οποία θα επα-
νέλθει ζωντανός, θα σταθεί η αφετηρία για ένα από τα σηµαντικότερα έργα για το
Άουσβιτς.
Ο Χόρχε Σεµπρούν έγινε πολύ νωρίτερα γνωστός στην Ελλάδα, καθώς συνέ-
δεσε το όνοµά του µε το σενάριο του Ζ. Αυτός επεξεργάστηκε το οµώνυµο µυθι-
στόρηµα του Βασίλη Βασιλικού για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαµπράκη, και το
έκανε σενάριο για την περίφηµη ταινία του Κώστα Γαβρά. Στη Μεταπολίτευση δια-
βάστηκε πολύ ως αριστερός διανοούµενος που έκανε κριτική στον σταλινισµό.
Θυµίζω τα βασικά στοιχεία του βίου του: έφηβος ακόµη θα ακολουθήσει την οικο-
γένειά του στην εξορία που επιβάλλει ο Φράνκο στον πατέρα του, άνθρωπο δη-
µοκρατικών πεποιθήσεων και πολιτική προσωπικότητα. Εγκατεστηµένος στο
Παρίσι, θα ζήσει τα γυµνασιακά και φοιτητικά του χρόνια εκεί, και όλη του η κουλ-
τούρα θα είναι γαλλόφωνη8. Συλλαµβάνεται ως µέλος της γαλλικής Αντίστασης
και εκτοπίζεται στο Μπούχενβαλντ (είναι ο Gérard της γαλλικής παρανοµίας), µέσα
στο στρατόπεδο όµως συναντά τους Ισπανούς κοµµουνιστές και εντάσσεται στη
δική τους οµάδα. Καθοριστική συνάντηση, που θα τον κάνει να βιώσει εντονότερα
την ισπανική του ταυτότητα και να ενταχθεί ως στέλεχος στο Ισπανικό Κοµµουνι-
στικό Κόµµα µετά την απελευθέρωση.
Η επιλογή της παράνοµης δράσης στο Ισπανικό Κοµµουνιστικό Κόµµα, ως υπεύ-
θυνου µάλιστα επί µία δεκαετία για τον παράνοµο µηχανισµό, µε το ψευδώνυµο
Φεδερίκο Σάντσεθ, θα κρατήσει ώς τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’60. Η χρο-
νιά 1963 θα αποτελέσει σηµαντικό σταθµό στη ζωή του, καθώς διαγράφεται από
το Ισπανικό Κοµµουνιστικό Κόµµα και συγχρόνως εκδίδει στα γαλλικά και στο
Παρίσι το πρώτο του βιβλίο, Le grand voyage (Gallimard 1963)9. Ο παράνοµος
Φεδερίκο Σάντσεθ θα γίνει ο γαλλόφωνος Georges Semprun, όπως συνηθίζουν
oι Γάλλοι να τον αποκαλούν, αν και ο ίδιος διατήρησε πάντοτε την ισπανική γραφή
του ονόµατός του ως Jorge στα εξώφυλλα του Gallimard, εκδοτικό οίκο που εκ-
δίδει ήδη το πρώτο του βιβλίο, σηµάδι αναγνώρισης της αξίας του από την αρχή.
Ο πολιτικός θα παραχωρήσει πλέον τη θέση του στον συγγραφέα για το υπόλοιπο
του βίου του.
7
Πρίµο Λέβι. 1997, µτφρ. Χ. Σαρλικιώτη. Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος. Άγρα, Αθήνα, σ. 14.
8
Τα χρόνια αυτά αφηγείται στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του, Χόρχε Σεµπρούν. 2001, µτφρ. Μ. Παπαδήµα
- Σ. Μπενβενίστε. Αντίο, φως της νιότης! Εξάντας, Αθήνα.
9
Βλ. ελλ. έκδ. 1974, µτφρ. Άρης Αλεξάνδρου. Το µεγάλο ταξίδι. Εξάντας Αθήνα. Είναι συγκινητικό που
η πρώτη ελληνική µετάφραση του Σεµπρούν είναι από το χέρι του µεγάλου µεταφραστή Άρη Αλεξάνδρου
λίγο πριν από τον πρόωρο θάνατό του και αποτελεί και τον πρώτο τίτλο των εκδόσεων Εξάντας, που
ιδρύονται αµέσως µετά τη Μεταπολίτευση.
183
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
Κοινά σηµεία
Πρώτο κοινό σηµείο: ούτε ο Λέβι ούτε ο Σεµπρούν ήταν συγγραφείς προτού εκ-
δώσουν το πρώτο τους βιβλίο, που αφορούσε την εµπειρία της εκτόπισης στα να-
ζιστικά στρατόπεδα. Ήταν δύο νέοι Ευρωπαίοι, που είχαν µόλις κλείσει τα είκοσί
τους χρόνια και ο ανεµοστρόβιλος της ιστορίας άλλαζε ριζικά τη ζωή τους.
Εκδίδοντας το πρώτο τους βιβλίο γίνονται συγγραφείς. Με µια σηµαίνουσα δια-
φορά: ο χηµικός Λέβι ίσως και να µην έγραφε ποτέ. Ο φοιτητής φιλοσοφίας Χόρχε
Σεµπρούν ονειρευόταν τον εαυτό του ως συγγραφέα από πολύ νεαρή ηλικία. ΄Ηταν
ήδη βιβλιοφάγος από την εφηβεία του και είχε τραφεί µε γαλλική ποίηση. Η λογο-
τεχνική γραφή ήταν γι’ αυτόν όνειρο και σχέδιο ζωής.
Ένα σηµαντικό δεύτερο κοινό σηµείο, που τους διαφοροποιεί επίσης από το
σώµα των µαρτυριών, είναι πως δεν σταµάτησαν στην κατάθεση της εµπειρίας στο
πρώτο βιβλίο, όπως κάνουν κατά κανόνα οι µάρτυρες. Αντίθετα, αυτό το βιβλίο
στάθηκε η αφετηρία ενός ολόκληρου έργου. Ο Σεµπρούν, καθώς είχε από παλιά
όνειρο ζωής τη λογοτεχνία, ξεκινώντας από την εµπειρία του στρατοπέδου στο
Μεγάλο ταξίδι, δεν µπορεί παρά να κάνει λογοτεχνία. Εξάλλου, η άποψή του κρυ-
σταλλώνεται στο ότι µόνο η λογοτεχνία µπορεί να διαµεσολαβήσει αυτήν τη µνήµη
και να την κάνει µεταδόσιµη, διατηρώντας τη συγκλονιστική δύναµη της πραγµατι-
κότητας. Εξού και η φράση του: Η πραγµατικότητα πρέπει να επινοηθεί για να γίνει
αλήθεια. Που σηµαίνει ότι η µυθοπλασία δεν παραποιεί την πραγµατικότητα, αντί-
θετα µόνο αυτή µε τη δύναµη της τέχνης αποδίδει την αληθινή της διάσταση.
Στην ίδια κατεύθυνση, ο Ααρόν Άπελφελντ, Εβραίος συγγραφέας ρουµανικής
καταγωγής και από τους σηµαντικότερους Ισραηλινούς συγγραφείς σήµερα, όταν
δυσκολεύεται να γράψει για την εµπειρία του, έρχεται να τον συνδράµει ένα «τέ-
χνασµα», αυτό που θα µετατρέψει το έργο του από µαρτυρία σε λογοτεχνία: «Η
στροφή επιτελέστηκε όταν, µ’ ένα αίσθηµα απελπισίας, βάλθηκα µια ορισµένη
στιγµή να γράψω όχι πια για µένα τον ίδιο και γι’ αυτό που είχε συµβεί σ’ εµένα κατά
τη διάρκεια της Shoah, αλλά για µια µικρή εβραιοπούλα που περιπλανιόταν στα
δάση και στα χωριά. Η αλλαγή µπορεί να µοιάζει ασήµαντη, αλλά, µαγικά, σαν να
µε άγγιξε το µαγικό ραβδί, η καταναγκαστική µνήµη µου εξαφανίστηκε, και στη θέση
της ή πλάι της, ήρθαν το ένα µετά το άλλο η αίσθηση της εναλλαγής, της αναλο-
γίας, η επιλογή των λέξεων – όλες δηλαδή οι διαδικασίες τις οποίες χρειάζεται ο
καλλιτέχνης για να γράψει»10. Πολύ αργότερα, µόνο το 1999, σε προχωρηµένη
ωριµότητα, θα µπορέσει να γράψει σε πρώτο πρόσωπο θραύσµατα της δικής του
ιστορίας από τα παιδικά χρόνια µέχρι τα πρώτα χρόνια στο Ισραήλ και τη δύσκολη
ενσωµάτωση.
10
Aharon Appelfeld. 2006. L’héritage nu. De l’Olivier, Παρίσι, σ. 13. Βλ. στα ελληνικά τα µυθιστορήµατά
του: Ιστορία µιας ζωής και Μπάντενχάιµ 1939 σε µετάφραση Μάγκυς Κοέν, Εστία.
184
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Μπούχενβαλντ
Και φτάνω έτσι στο τρίτο σηµείο που θα ήθελα να επισηµάνω, το οποίο είναι ένα
λεπτό σηµείο: το κάθε άτοµο είναι αξιόπιστος και αξιοσέβαστος µάρτυρας, εφό-
σον έχει βιώσει µια τραυµατική εµπειρία. Όµως για να υπερβεί η αφήγηση της εµ-
πειρίας το πεδίο της προσωπικής οδύνης, της απορίας ή της καταγραφής των ανα-
µνήσεων χρειάζεται µια ικανότητα στοχασµού και µια δύναµη γραφής που δεν εί-
ναι στις δυνατότητες του κάθε επιζώντα. Ειδικά για να προσεγγιστεί το φαινόµενο
της εκτόπισης και εξόντωσης στα ναζιστικά στρατόπεδα –ένα φαινόµενο τόσο πο-
λύπλοκο από ιστορική, κοινωνιολογική και φιλοσοφική πλευρά– χρειάζεται µια
πνευµατική αποσκευή, µια δύναµη πένας κι ένας βαθύτερος στοχασµός που δεν
διαθέτει ο κάθε επιζών. Γι’ αυτό το έργο του Πρίµο Λέβι όσον αφορά την εβραϊκή
εξόντωση και του Χόρχε Σεµπρούν όσον αφορά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης δια-
κρίνονται. Γιατί υπερβαίνουν την καταγραφή του προσωπικού βιώµατος και τη µε-
τουσιώνουν σε λογοτεχνία. Ο Ίµρε Κέρτες, που είναι ο ίδιος ένας από αυτούς τους
συγγραφείς που επεξεργάστηκαν την εµπειρία της εβραϊκής εξόντωσης, πρόσφατα
τιµηµένος και µε Νοµπέλ, σχολιάζει τη δυσκολία της µετουσίωσης αυτής της εµ-
πειρίας σε λογοτεχνία που να οδηγεί σε µία κάθαρση, και διερωτάται: «Πόσα όµως
τέτοια έργα είδαν το φως κατά τη διάρκεια των προηγούµενων χρόνων; Θα µπο-
ρούσα να µετρήσω στα δάχτυλα των δύο χεριών τούς συγγραφείς που, έχοντας
ως αφετηρία την εµπειρία τους του Ολοκαυτώµατος, δηµιούργησαν µεγάλη λογο-
τεχνία που να απευθύνεται πράγµατι σ’ ολόκληρο τον κόσµο. Οι Πάουλ Τσέλαν,
185
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
Ταντέους Μπορόβσκι, Πρίµο Λέβι, Ζαν Αµερύ, Ρουθ Κλύγκερ, Κλωντ Λαντζµάν,
Μίκλος Ραντνότι, είναι σπάνιες εξαιρέσεις…»11.
Τα έργα αυτά που συναπαρτίζουν τη στρατοπεδική λογοτεχνία µετέχουν περισ-
σότερων ειδών: λειτουργούν κατά πρώτο λόγο βέβαια ως µαρτυρίες, που καθρε-
φτίζουν τη συλλογική µνήµη ακραίων γεγονότων κι έχουν τη δύναµη να τη µετα-
δώσουν είναι όµως και αυτοβιογραφικά κείµενα, που νοηµατοδοτούν την προσω-
πική ζωή των συγγραφέων. Ακροβατούν στα όρια του δοκιµίου, µε σελίδες σπάνιας
διαύγειας και εκπληκτικής ανάλυσης της στρατοπεδικής κοινωνίας. Τέλος, ή κατά
πρώτο λόγο, όπως ίσως θα έλεγε ο Σεµπρούν, είναι λογοτεχνία. Ο Georges Perec
υποστηρίζει τη νοµιµότητα του όρου «στρατοπεδική λογοτεχνία» ήδη από τις αρχές
της δεκαετίας του ’60. Για όσους αµφισβητούν τη νοµιµότητα του όρου, υπενθυµί-
ζει τη σχέση ζωής και λογοτεχνίας: «Η λογοτεχνία είναι αξεδιάλυτα δεµένη µε τη
ζωή, η αναγκαία προέκταση της εµπειρίας, η προφανής της κατάληξη, το απαραίτητο
συµπλήρωµά της. Κάθε εµπειρία ανοίγεται προς τη λογοτεχνία και κάθε λογοτέ-
χνηµα προς την εµπειρία [...]». Γράφει λοιπόν, σχολιάζοντας το έργο του Γάλλου αν-
τιστασιακού και πολιτικού κρατούµενου στο Νταχάου Ροµπέρ Αντέλµ, Το ανθρώ-
πινο είδος, έργο οµόλογο µε αυτά που συζητάµε, το οποίο τάραξε τα νερά της γαλ-
λικής διανόησης στη δεκαετία του ’6012, και µεταφράστηκε πρόσφατα στα ελλη-
νικά περνώντας δυστυχώς απαρατήρητο: «Ο Robert Antelme µας προσφέρει το
αναντίρρητο παράδειγµα. Αυτός ο άνθρωπος που αφηγείται και διερωτάται, που µά-
χεται µε τα µέσα που του έχουν αφήσει, που εκµαιεύει από τα γεγονότα τα µυστικά
τους, που αρνείται τη σιωπή τους, που προσδιορίζει και αντιτίθεται, που αποκαθιστά
και που αντισταθµίζει, ξαναδίνει στη λογοτεχνία ένα νόηµα που είχε χάσει»13. Όχι
λοιπόν απλώς ανήκουν στη λογοτεχνία, αλλά και την επαναπροσδιορίζουν.
Η άποψη του Σεµπρούν για την αφήγηση αυτής της εµπειρίας είναι η εξής.
Αναφέρεται στις πρώτες µέρες µετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου, όταν ο
πειρασµός να αφηγηθεί είναι µεγάλος: «Κι όµως µε κυριεύει η αµφιβολία για το αν
µπορώ ν’ αφηγηθώ. Όχι ότι η βιωµένη εµπειρία είναι ανείπωτη. Ήταν αβίωτη,
πράγµα τελείως διαφορετικό, είναι ευνόητο. Κάτι άλλο, που δεν αφορά στη µορφή
µιας πιθανής αφήγησης, αλλά στην ουσία της. Όχι στο πώς λέγεται, αλλά στην
πυκνότητά της. Σ’ αυτήν την ουσία, σ’ αυτήν τη διάφανη πυκνότητα θα φτάσουν
εκείνοι που θα µπορούν να κάνουν τη µαρτυρία τους καλλιτεχνικό αντικείµενο,
χώρο δηµιουργίας. Ή αναψυχής14. Μόνο το τέχνηµα µιας ελεγχόµενης αφήγησης
11
Imre Kertész. ό.π., σ. 153. Βλ. και 2001. Le refus. Actes Sud, όπου πραγµατεύεται την άρνηση δη-
µοσιοποίησης της στρατοπεδικής του εµπειρίας µέσα στο σταλινικό καθεστώς της Ουγγαρίας.
12
Robert Antelme. 2008, µτφρ. Σ. Μπενβενίστε – Τ. Βεκιαρέλλη. Το ανθρώπινο είδος. Εστία, Αθήνα.
13
Georges Perec. 1994. Robert Antelme ou la vérité de la littérature. Textes Inedits. Gallimard, Παρίσι,
σ. 173-190. (Πρώτο παράθεµα σ. 174, δεύτερο σ. 190.)
14
Αναγκάζοµαι εδώ να διορθώσω τον µεταφραστή για µια σηµαντική παρανόηση. Ο Σεµπρούν αναφέρει
«recréation», δηλαδή «αναδηµιουργία» και όχι «αναψυχή».
186
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
θα κατορθώσει να µεταβιβάσει εν µέρει την αλήθεια της µαρτυρίας» (Γραφή ή ζωή,

σ. 23).
Άρα ο Σεµπρούν θα επιχειρήσει από την αρχή να γράψει λογοτεχνία, νεανικό του
πόθο και σχέδιο ζωής πριν ακόµη συλληφθεί, µετουσιώνοντας την εµπειρία του
στρατοπέδου. Αυτή γίνεται η πρώτη ύλη από την οποία θα φτιαχτούν πολύ αργό-
τερα µερικά από τα καλύτερα βιβλία του, και, όπως οµολογεί και ο ίδιος, σε κάποια
άλλα, που δεν είχε στον νου του να αναφερθεί στην εµπειρία του στρατοπέδου, αυτή
έρχεται και εισχωρεί ύπουλα, µαζί µε τον ίδιο τον εαυτό του, σαν αναπόσπαστο κοµ-
µάτι του. Αυτή είναι η περίπτωση του βιβλίου του Η επιστροφή του Νετσάγιεφ, που
ανήκει στον κύκλο βιβλίων τον εµπνευσµένο από το κοµµουνιστικό κίνηµα. Γράφει
σχετικά: «Στο εξής είχα δείξει καθαρά τις ραδιουργίες του λογοτεχνικού ασυνειδή-
του. Είχα µαντέψει ποιον έµελλε να συναντήσει ο Ροζέ Μαρρού στην είσοδο του
Μπούχενβαλντ: εµένα. […] ΄Ετσι, στις 11 Απριλίου 1987, επέτειο της απελευθέ-
ρωσης του Μπούχενβαλντ, κατέληξα να ξανασυναντήσω τον εαυτό µου. Να ξανα-
βρώ ένα ουσιώδες κοµµάτι του εαυτού µου, της µνήµης µου, το οποίο ήµουν πάν-
τοτε υποχρεωµένος να απωθώ, να το κρατώ παράµερα, για να κατορθώσω να εξα-
κολουθήσω να ζω. Για να κατορθώσω απλούστατα ν’ ανασαίνω. Λάθρα, στην καµπή
µιας σελίδας ενός µυθιστορήµατος, που στην αρχή δεν φαινόταν ν’ αξιώνει την πα-
ρουσία µου, εµφανίστηκα µέσα στη µυθιστορηµατική εξιστόρηση, µε µοναδική απο-
σκευή τον ρηµαγµένο ίσκιο αυτής της ανάµνησης. Εισέβαλα λοιπόν στην αφήγηση»
(Γραφή ή ζωή, σ. 271-272). Αυτό το «ουσιώδες κοµµάτι του εαυτού του», µε το
οποίο η σχέση ήταν τόσο δύσκολη, έχει να κάνει µε την εµπειρία του στρατοπέδου
και αυτό είναι που η γραφή απελευθερώνει, αυτή είναι η συνάντηση που η γραφή
επιτρέπει, ως άλλη διαδικασία ψυχανάλυσης.
Χρόνος συγγραφής
Πότε όµως γράφουν αυτοί οι συγγραφείς; Ο Λέβι είναι από τις εξαιρέσεις που θα
γράψουν αµέσως µετά την επιστροφή τους. Όταν βάζει στο χαρτί τη µαρτυρία του για
πρώτη φορά είναι είκοσι έξι χρονών, και δεν σκέφτεται να την εκδώσει. Πρώτοι απο-
δέκτες είναι κάποιοι φίλοι και η µνηστή του. Όπως έχει εξοµολογηθεί ο ίδιος, η
γραφή λειτουργούσε γι’ αυτόν σ’ αυτήν τη φάση ως προσωπική απελευθέρωση.
Αν η εµπειρία του στρατοπέδου ωθεί τον Λέβι να γράψει άµα τη επιστροφή του,
στον Σεµπρούν αντίθετα η εµπειρία του στρατοπέδου ανακόπτει την ορµή προς συγ-
γραφή τα αµέσως επόµενα χρόνια, διότι, όπως λέει, αν γράψει δεν µπορεί να γρά-
ψει τίποτε άλλο από το στρατόπεδο. Και σε αντίθεση µε τον Λέβι, το τρέµει και το
αποφεύγει. ∆ιότι, αν αρχίσει να γράφει για το στρατόπεδο, νιώθει πως θα βυθιστεί
στον θάνατο. Εδώ η λήθη/σιωπή γίνεται συνώνυµη της ζωής και η µνήµη/γραφή
συνώνυµη του θανάτου. Επιλέγει λοιπόν τη ζωή στο δίληµµα γραφή ή ζωή, όπως εί-
187
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
ναι ο τίτλος ενός βιβλίου του. Το «καθήκον της µνήµης»15, έννοια την οποία επε-
ξεργάζεται ιδιαιτέρως ο Λέβι, είναι ενδεχοµένως διαφορετικό για τον επιζώντα του
Άουσβιτς, απ’ ό,τι για τον επιζώντα του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Η εξόντωση
των Εβραίων δεν πρέπει να λησµονηθεί, µε οποιοδήποτε κόστος για τον επιζήσαντα.
Στην περίπτωση του Σεµπρούν, από το πρώτο κιόλας βιβλίο η πρόθεσή του εί-
ναι καθαρά λογοτεχνική, εφόσον –όπως έχει δηλώσει– δεν τον ενδιέφερε η κα-
τάθεση της µαρτυρίας δίχως τη λογοτεχνική της επεξεργασία. Όλα του τα βιβλία –
τα περισσότερα από τα οποία θα γραφτούν στα γαλλικά– είναι λογοτεχνικά έργα,
που υπόκεινται στους νόµους της µυθοπλασίας. Ορισµένα όµως είναι περισσότερο
αυτοβιογραφικά. Λόγου χάρη στο Γραφή ή ζωή µιλάει για πρώτη φορά στο α΄ πρό-
σωπο, ενώ στα προηγούµενα είναι απλώς ο αφηγητής. Βασική λοιπόν ιδιοµορφία
του έργου του η ακροβασία ανάµεσα στη µαρτυρία, στην αυτοβιογραφία και στη
λογοτεχνία, που δηµιουργεί σχεδόν ένα νέο είδος, σπάζοντας στεγανά και λογο-
τεχνικούς κανόνες.
Πρώτη βασική λοιπόν διαφορά: αν ο Πρίµο Λέβι δεν κατορθώνει να επιστρέψει
στη ζωή παρά µόνο µέσω της γραφής, ο Σεµπρούν αντίθετα αποφεύγει τη γραφή
για να επιβιώσει.
Παραθέτω την ανάλυσή του για την πρώτη-πρώτη απόπειρα γραφής αµέσως µετά
την απελευθέρωση. Απόπειρα από την οποία γρήγορα θα παραιτηθεί. Λέει λοιπόν:
«Στην Ασκόνα […] είχα πάρει την απόφαση να παρατήσω το βιβλίο που µάταια προ-
σπαθούσα να γράψω. Μάταια δεν σηµαίνει πως δεν τα κατάφερνα: σηµαίνει πως θα
τα κατάφερνα µόνο µε υπερβολικά υψηλό αντίτιµο. Με αντίτιµο την επιβίωσή µου
κατά κάποιον τρόπο, αφού η γραφή µε επανέφερε ασταµάτητα στην ξηρότητα µιας
θανατηφόρου εµπειρίας. Είχα υπερτιµήσει τις δυνάµεις µου. […] Μα έµελλε να απο-
δειχθεί ότι το γράφειν σήµαινε, µ’ έναν ορισµένο τρόπο, άρνηση του ζην» και λίγο
πιο κάτω: «Στην Ασκόνα, λοιπόν, κάτω απ’ τον χειµωνιάτικο ήλιο, αποφάσισα να δια-
λέξω τη βουερή σιωπή της ζωής από τη φονική γλώσσα της γραφής. […] Έγινα άλ-
λος άνθρωπος, για να κατορθώσω να είµαι ο εαυτός µου» (Γραφή ή ζωή, σ. 268).
Αυτός λοιπόν, που πάντοτε ήθελε να γίνει συγγραφέας, βρίσκεται αναγκασµένος
να αποφύγει τη γραφή για δεκαοκτώ χρόνια, στα οποία θα επανασυνδεθεί µε τη
ζωή και θα βρει καταφύγιο στην πολιτική δράση. Η εµπειρία εποµένως της εκτόπι-
σης σε πρώτη φάση λειτουργεί ανασχετικά: τον εµποδίζει να γράψει, και σε δεύτερη
φάση επιβάλλει τη θεµατική της: δεν µπορεί πια παρά να γράψει για το στρατόπεδο.
Το βίωµα αυτό συµπλέκεται µε την πορεία του ως συγγραφέα και την καθορίζει16.
*
15
Πρίµο Λέβι. 1998, µτφρ. Χ. Σαρλικιώτη. Το καθήκον της µνήµης. Άγρα, Αθήνα.
16
Στο θέµα αυτό αναφέρεται ο Σεµπρούν, κάνοντας τον παραλληλισµό µε την περίπτωση του Λέβι στο
κείµενό του «Vous avez une tombe au creux des nuages», Mal et modernité, Climats, 1990, σ. 70-
71. Περιλαµβάνεται και στο τελευταίο του βιβλίο µε συγκεντρωµένα δοκίµιά του: Jorge Sempru
΄n. 2010.
Une tombe aux creux des nuages, Essais sur l’Europe d’hier et d’aujourd’hui. Climats, Παρίσι.
188
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Περνώ στον Πρίµο Λέβι. Το πρώτο βιβλίο του Λέβι ξεκινά µε τις λέξεις: «Ήµουν τυ-
χερός». Αυτές είναι οι δύο πρώτες λέξεις που θα γράψει αµέσως µετά την επι-
στροφή του από το Άουσβιτς στο Τορίνο. Ήταν τυχερός, γιατί τον Ιανουάριο του
’44 που έφτασε στο Άουσβιτς είχαν ανάγκη από εργατικά χέρια και είχαν µειώσει
τον ρυθµό της εξόντωσης κρατουµένων· δηλαδή ήταν τυχερός που επέζησε. Ο
Λέβι ανήκει στους λίγους που έγραψαν αµέσως µετά την επιστροφή τους, όπως
και ο Αντέλµ. Στην εισαγωγή του πρώτου βιβλίου εξοµολογείται πως η ανάγκη να
γράψει γεννήθηκε ήδη από το στρατόπεδο, ως ανάγκη αφήγησης στους άλλους.
Το ότι όµως το 1947 το βιβλίο ήταν έτοιµο, δεν σήµαινε και πολλά πράγµατα. Ο µε-
γάλος εκδοτικός οίκος Einaudi αρνείται το χειρόγραφο, παρόλο που αναγνώστρια
είναι η Ιταλοεβραία Νατάλια Γκίνζµπουργκ. Το ίδιο συµβαίνει και µε άλλους εκδο-
τικούς οίκους, και τέλος το βιβλίο βλέπει το φως από έναν περιθωριακό εκδοτικό
οίκο του Τορίνο. Η έκδοση αυτή αφορά έναν περιορισµένο εβραϊκό κύκλο του
Πιεµόντε, παραµένει δηλαδή αυτό που λέµε «confidentielle». ∆εν αρκεί λοιπόν να
µπορέσει κανείς να γράψει. Πρέπει και οι άλλοι να είναι έτοιµοι ν’ ακούσουν και να
διαβάσουν, να δεχτούν και να προσλάβουν το αφήγηµα. Και οι ευρωπαϊκές κοι-
νωνίες δεν ήταν διόλου έτοιµες για κάτι τέτοιο την επαύριο της απελευθέρωσης,
αλλά ούτε και τα πρώτα χρόνια που την ακολούθησαν.
Οι σκελετωµένοι άνθρωποι που επέστρεψαν για να ταράξουν τα νερά µε τις αν-
τιηρωικές και φριχτές ιστορίες τους, τις «απίστευτες» διηγήσεις τους, ενοχλούσαν.
Αυτό σαν να το ψυχανεµίζεται ο Σεµπρούν όταν λέει: «Μπορούµε να πούµε τα
πάντα γι’ αυτήν την εµπειρία. […] Μπορούµε όµως οι άνθρωποι ν’ ακούσουµε τα
πάντα; Θα το καταφέρουν, θα έχουν την υποµονή, το πάθος, τη συµπόνια, την αυ-
στηρότητα, που απαιτούνται; Με κυριεύει η αµφιβολία, από την πρώτη στιγµή, κατ’
αυτή την πρώτη συνάντηση µε τους ανθρώπους τού πριν, του έξω –που ήρθαν από
τη ζωή–, αν κρίνουµε από το τροµαγµένο, σχεδόν εχθρικό, τουλάχιστον περιφρο-
νητικό βλέµµα των τριών αξιωµατικών. Μένουν αµίλητοι, αποφεύγουν να µε κοι-
τάξουν. […] Οι δε βρυκόλακες πάντα τροµάζουν τους ανθρώπους» (Γραφή ή ζωή,
σ. 24-25). Η γαλλική λέξη για τον βρυκόλακα είναι revenant, αυτός που επιστρέ-
φει από τον θάνατο, περιέχει δηλαδή την έννοια της «επιστροφής» που ταιριάζει
στους επιζώντες: κατά µία έννοια και αυτοί επέστρεψαν από τον θάνατο. Ο
Σεµπρούν αναφέρει πως νιώθει ότι τον διέσχισε ή µάλλον ότι ο θάνατος διέσχισε
τον ίδιο, κι όταν επανήλθε ήταν πλέον µεταµορφωµένος σε «revenant».
Αντίστοιχη η εµπειρία του Ροµπέρ Αντέλµ, που επιστρέφει από το Γκάντερσχάιµ,
ένα κοµάντο του Μπούχενβαλντ, όπου οι υπεύθυνοι είναι Ες Ες. Στην επιστροφή
του γράφει αµέσως και δηµοσιεύει το 1947 την πρώτη γαλλόφωνη µαρτυρία την
οποία επιγράφει Το ανθρώπινο είδος. Στον πρόλογο εξηγεί ότι οι επιζώντες διεκ-
δικούν το ανήκειν στο ανθρώπινο είδος: «Το να λέµε ότι τότε νιώσαµε πως µας αµ-
φισβητούσαν ως ανθρώπους, ως µέλη του ανθρώπινου είδους, µπορεί να φανεί
σαν ένα συναίσθηµα αναδροµικό, µια εκ των υστέρων εξήγηση. Ωστόσο, αυτό
υπήρξε το πιο άµεσα και αδιάλειπτα αισθητό και βιωµένο συναίσθηµα, και άλλω-
189
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
στε αυτή, αυτή ακριβώς, ήταν η επιδίωξη των άλλων. Η αµφισβήτηση της ανθρώ-
πινης ιδιότητας προκαλεί µια σχεδόν βιολογική διεκδίκηση ότι ανήκουµε στο αν-
θρώπινο είδος» (Ρ. Αντέλµ, σ. 14).
Κι ο Λέβι εξάλλου αυτό αναρωτιέται στον τίτλο του: Se questo è un uomo (Εάν
αυτό είναι ο άνθρωπος) ή όπως προσδιορίζεται στο ποίηµά του που αποτελεί προ-
µετωπίδα του βιβλίου:
Σκεφτείτε εάν αυτό είναι ο άντρας

Αυτός
Που δουλεύει στη λάσπη
Που δεν ησυχάζει ποτέ
Που παλεύει για λίγο ψωµί
Που πεθαίνει για ένα ναι ή ένα όχι.
Σκεφτείτε εάν αυτό είναι η γυναίκα
Αυτή
Που έχασε
Τ’ όνοµά της, τα µαλλιά της
Τη δύναµη να θυµάται […]
(Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, σ. 11)
Έχει λοιπόν αµφισβητηθεί η καρδιά της ανθρώπινης υπόστασης. Και µία από τις
βασικότερες ιδιότητες που συγκροτούν τον άνθρωπο, «η δύναµη να θυµάται» έχει
χαθεί κι αυτή. Στους επιζώντες η θύµηση αναδύεται βασανιστικά κι επίµονα, αλλά
αγωνίζονται να µη θυµούνται, παλεύουν ενάντια στις αναµνήσεις τους.
Ο Ααρόν Άπελφελντ, που βίωσε την εµπειρία του κρυµµένου παιδιού περιπλα-
νώµενος και µετά τον εγκλεισµό στο στρατόπεδο, γράφει: «Για πολλά χρόνια, οι
άνθρωποι της γενιάς µου είχαν το µέληµα να κρύβουν τις αναµνήσεις τους, να τις
απωθούν βαθιά εντός τους ή, για να χρησιµοποιήσουµε µια σκληρότερη λέξη, να
τις σκοτώνουν. Ήταν αδύνατον να ζήσει κανείς µετά την Shoah δίχως να αναγάγει
τη µνήµη του σε σιωπή. Κάθε στιγµή πάλευε κανείς να τη συρρικνώσει, να την απο-
στρέψει, να την αποκοιµίσει όπως κάνουµε µε την οδύνη. Η µάχη αυτή κράτησε
χρόνια. Οι άνθρωποι έµαθαν να ζουν δίχως αναµνήσεις, µε τον τρόπο που µαθαί-
νει κανείς να ζει όταν είναι ακρωτηριασµένος»17. Η πάλη µε τις αναµνήσεις θα δώ-
σει σε δεύτερη φάση τη θέση της σε µια πρώτη προσπάθεια γραφής που αναζητά
για χρόνια την ταυτότητά της.
Χρειάστηκε η παρέλευση µιας δεκαετίας, ώστε να γίνει η επανέκδοση του Εάν
αυτό είναι ο άνθρωπος, το 1957 από τον Einaudi πια, ο οποίος στο εξής θα εκδί-
17
Aharon Appelfeld. ό.π., σ. 9-10.
190
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
δει όλα τα βιβλία του Λέβι. Ο Einaudi, εκτός από τη διακίνηση που εξασφαλίζει εν-
τός της Ιταλίας, ανοίγει και δρόµο στις µεταφράσεις: από το 1958 ώς το 1961 εκ-
δίδονται η αγγλική και η γερµανική µετάφραση (η γαλλική θα έρθει µόνο στη δε-
καετία του ’80). Το βιβλίο συναντά έτσι το διεθνές κοινό του και ανοίγει κυριολε-
κτικά δρόµο στη στρατοπεδική λογοτεχνία, της οποίας θεωρείται από πολλούς και
το µείζον έργο.
*
Το πρώτο βιβλίο του Λέβι, Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (1947), και το πρώτο του
Σεµπρούν, Το µεγάλο ταξίδι (1963) θα είχαν ξεχωρίσει χάρη στην ποιότητα και τη
δύναµη της γραφής τους, ακόµη και αν οι συγγραφείς τους δεν είχαν γράψει άλλο.
Αλλά και για τους δύο συγγραφείς η ανάγκη τους να γράψουν δεν εξαντλείται µε
το πρώτο βιβλίο: αντίθετα, αυτό αποτελεί αφετηρία ενός ολόκληρου έργου, που θα
τους συνοδεύσει σ’ όλη τους τη ζωή στην καρδιά της προβληµατικής του έργου
τους βρίσκεται πάντοτε η εµπειρία της εκτόπισης στο στρατόπεδο. Η ιστορική αυτή
εµπειρία γίνεται ο πυρήνας ενός έργου που διαρκώς εξελίσσεται και παράγει οµό-
κεντρα βιβλία. Σε κάποια διαλείµµατα εκδίδουν άλλα βιβλία, σε µια φυγόκεντρη
τάση, και ύστερα πάλι επανέρχονται.
∆εν είναι τυχαίο ότι ορισµένα από τα ενδιάµεσα βιβλία και των δύο είναι αυτο-
βιογραφικά: Το περιοδικό σύστηµα, για τον Λέβι (παιδικά, νεανικά χρόνια, οικογε-
νειακές αναµνήσεις µεταξύ άλλων)· Αντίο, φως της νιότης για τον Σεµπρούν (εφη-
βεία, αυτοβιογραφικό «µυθιστόρηµα µαθητείας»), επιτέλους ένα βιβλίο για τα χρό-
νια πριν από το στρατόπεδο, όπως λέει ο ίδιος. Μετά όµως από τα αυτοβιογρα-
φικά αυτά διαλείµµατα, επιστρέφουν πάλι στην αδυσώπητη µνήµη του στρατοπέ-
δου. Η µνήµη λοιπόν αυτής της εµπειρίας τροφοδοτεί διαρκώς νέα αφηγήµατα.
Όταν εκδόθηκε στην Ισπανία η µετάφραση του τελευταίου βιβλίου του για το
στρατόπεδο18 η δηµοσιογράφος του El Paίs ρώτησε τον Σεµπρούν γιατί έγραψε
ένα ακόµη βιβλίο γύρω από την εµπειρία εγκλεισµού στο Μπούχενβαλντ. Εκείνος
λοιπόν απάντησε: «Τώρα έχω περισσότερα πράγµατα να πω από πριν αρχίσω, γιατί
η γραφή ζωντανεύει τη µνήµη» (συνέντευξη, 19 Μαΐου 2001). Έχουν παρέλθει
σχεδόν σαράντα χρόνια και τρία βιβλία και «έχει περισσότερα πράγµατα να πει».
Απόδειξη του ότι όσο βαθύτερα καταδύεται κανείς στην εµπειρία, τόσο περισσότερα
βγαίνουν στην επιφάνεια. Εδώ βέβαια θα ήθελα να προσθέσω πόσο ο Σεµπρούν
δεν αποφεύγει διόλου αυτό που κάποιος θα µπορούσε να χαρακτηρίσει «επανα-
λήψεις». ∆ηλαδή δεν διστάζει διόλου να πει και να ξαναπεί τα ίδια πράγµατα, τα
οποία για τον µυηµένο αναγνώστη όχι µόνο δεν κουράζουν αλλά επανέρχονται ως
αγαπητά και απαραίτητα λάιτ-µοτίβ: η σούπα της Κυριακής, που είναι πιο παχύρ-
18
Γαλλικός τίτλος: Le mort qu’il faut. Gallimard 2001, τον οποίο απέδωσα στα ελληνικά Ο νεκρός που
µας χρειάζεται, Εξάντας, Αθήνα 2003. Στο επίµετρο είχα παραθέσει µία πρώτη συγκριτική προσέγγιση των
έργων του Λέβι και του Σεµπρούν.
191
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
ρευστη γιατί έχει και φιδέ, η φωνή της Ζάρα Λεάντερ από τα µεγάφωνα που φέρ-
νει τη νοσταλγική παρουσία του θηλυκού στο ανδρικό σύµπαν, οι συζητήσεις και,
τέλος, ο θάνατος του αγαπηµένου καθηγητή του, του κοινωνιολόγου Μωρίς
Αλµπβάκς, είναι εµβληµατικές αναφορές του Μπούχενβαλντ ως λογοτεχνικού τό-
που στον Σεµπρούν. Ο συστηµατικός του αναγνώστης τα συναντά ξανά και ξανά.
∆εν είναι λοιπόν υποχρεωτικό να πει άλλα πράγµατα. Έχει την ανάγκη ακόµη και να
πει τα ίδια κάπως αλλιώς, να τα ξαναπεί, να µη σταµατά να τα λέει.
Η ανάγκη αφήγησης, που είναι πρωταρχική στο πρώτο βιβλίο, αργότερα θα υπο-
χωρήσει κάπως, παραχωρώντας σηµαντική θέση στον στοχασµό και στην ανάλυση.
Και οι δύο συγγραφείς δοµούν ένα έργο όχι πια µόνο γύρω από την προσωπική
τους εµπειρία αλλά και θεωρητικότερο, γύρω από την προβληµατική των στρατο-
πέδων. ∆εν είναι τυχαίο ότι και για τους δύο το τρίτο τους βιβλίο, βιβλίο ωριµότη-
τας πια, µε απόσταση πολλών δεκαετιών, θα προσφέρει τις στοχαστικότερες και
βαθύτερες παρατηρήσεις. Είναι η Γραφή ή ζωή για τον Σεµπρούν και το Αυτοί που
βούλιαξαν κι αυτοί που σώθηκαν για τον Πρίµο Λέβι19. Βιβλία που ενσωµατώνουν
και σχολιάζουν και τις µετέπειτα δυσκολίες και σιωπές, τη συνθήκη δηλαδή του
επιζώντα και µετά το στρατόπεδο και τη διαδικασία για να γίνει συγγραφέας.
*
Ας προσεγγίσουµε όµως ξεχωριστά το έργο του καθενός, για να δούµε τη διαδροµή
που η εµπειρία του στρατοπέδου κάνει µέσα σ’ αυτό. Ο Λέβι θα επανέλθει δεκαέξι
χρόνια αργότερα από την έκδοση του πρώτου βιβλίου, µε το δεύτερο βιβλίο του,
την Ανακωχή, που θα εκδοθεί το 1963. Πρόκειται για την ιστορία της επιστροφής
του από τη µέρα της απελευθέρωσης του Άουσβιτς έως ότου έφτασε στο σπίτι του,
στο Τορίνο· η µορφή αυτού του βιβλίου είναι πιο κοντά στο περιπετειώδες µυθι-
στόρηµα, και ειδικά στο «πικαρέσκο». Ο ίδιος ο Λέβι χαρακτήρισε αυτή την περίοδο
της ζωής του ως «µια παρένθεση απεριόριστης ελευθερίας, ένα χρήσιµο αλλά ανε-
πανάληπτο δώρο της µοίρας» (Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, σ. 251). Η γραφή αυ-
τού του βιβλίου έχει υποστεί µεγαλύτερη λογοτεχνική επεξεργασία από τη γραφή
του πρώτου βιβλίου. Σηµειώνει επίσης ότι βοήθησαν σ’ αυτό οι πολυάριθµες προ-
φορικές παραλλαγές της ιστορίας της επιστροφής, που είχαν προηγηθεί της συγ-
γραφής. Και πάντως αφορά το µετά.
Η Ανακωχή είναι το πρώτο βιβλίο του Λέβι που θα διαβάσει ο Σεµπρούν το
1963, φιλοξενούµενος σε Ιταλούς φίλους. Λέει: «Το διάβασα µονοκοπανιάς,
όπως πίνουµε το δροσερό νερό το καλοκαίρι. Μα ο λόγος είναι ότι το 1963, το
φθινόπωρο του 1963, ο καιρός της σιωπής και της λήθης είχε παρέλθει. Το ίδιο
και ο καιρός κατά τον οποίο έµενα κουφός απέναντι στον εαυτό µου: στο πιο ζο-
φερό µα στο πιο αληθινό κοµµάτι του εαυτού µου. Λίγους µήνες προηγουµένως
19
Χόρχε Σεµπρούν. 1996, µτφρ. Β. Τοµανάς. Γραφή ή ζωή. Εξάντας, Αθήνα· Πρίµο Λέβι. 2000, µτφρ. Χ.
Σαρλικιώτη. Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν. Άγρα, Αθήνα.
192
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Άουσβιτς
είχα εκδώσει το Μεγάλο ταξίδι» (Γραφή η ζωή, σ. 280-281). Επισηµαίνω ότι η

µνήµη του στρατοπέδου είναι για τον Σεµπρούν «το πιο ζοφερό αλλά και το πιο
αληθινό κοµµάτι του εαυτού του», ο σκληρός πυρήνας της ύπαρξής του, αυτό ίσως
που φοβάται να προσεγγίσει ο κάθε αναλυόµενος στη διαδικασία της ψυχανά-
λυσης.
Τον Απρίλιο του ’63 εκδόθηκε λοιπόν η Ανακωχή του Λέβι στην Ιταλία, ενώ τον
Μάιο του ίδιου χρόνου εκδόθηκε Το µεγάλο ταξίδι του Σεµπρούν στη Γαλλία.
∆εκαοκτώ χρόνια χωρίζουν το πρώτο βιβλίο του Λέβι από το δεύτερο, και δεκαο-
κτώ χρόνια (1945-1963) ο Σεµπρούν βυθίζεται ηθεληµένα στη λήθη και αδυνα-
τεί να γράψει. Συµπεραίνει λοιπόν ο Σεµπρούν:
«Πέρα από κάθε βιογραφική συγκυρία, ήταν σαν να είχε ωριµάσει αντικειµενικά
µια ικανότητα ακοής, µες στην σχεδόν ακατανόητη αδιαφάνεια των ιστορικών εξε-
λίξεων. Η ωρίµανση αυτή ήταν ακόµη πιο αξιοσηµείωτη και συγκλονιστική καθώς
συµπίπτει µε τις πρώτες µαρτυρίες για το σοβιετικό Γκουλάγκ που κατώρθωσαν να
υπερβούν το παραδοσιακό φράγµα δυσπιστίας και παραγνώρισης της ∆ύσης: το
αφήγηµα του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, Μια ηµέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, εκδόθηκε
την ίδια εκείνη άνοιξη του ’63». Η σύνδεση των ναζιστικών στρατοπέδων µε τα
στρατόπεδα του γκουλάγκ (και λέω η σύνδεση κι όχι βέβαια η σύγκριση) διεύρυνε
τον ορίζοντα της στρατοπεδικής λογοτεχνίας και του σχετικού στοχασµού. Το Τι
ωραία Κυριακή! του Σεµπρούν θα είναι επηρεασµένο από την ανακάλυψη και την
193
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
παραδοχή του γκουλάγκ. Μπαίνω στον πειρασµό να θυµίσω άλλο ένα καίριο, κατά
τη γνώµη µου, κείµενο που εκδίδεται επίσης το ’63. Ο Georges Perec γράφει το
κείµενο «Robert Antelme ou la vérité de la littérature», στο οποίο αναλύει το βι-
βλίο του Αντέλµ Το ανθρώπινο είδος. Εντάσσεται κι αυτό σ’ αυτή την «ικανότητα
ακοής» που έχει πια ωριµάσει.
Αν αναλογιστούµε ότι η Ανακωχή είναι το µεγάλο ταξίδι της επιστροφής από το
Άουσβιτς στην Ιταλία για τον Λέβι, έχει τροµερό ενδιαφέρον ο παραλληλισµός των
ταξιδιών: αυτό του Λέβι τον γυρίζει στη ζωή και στο σπίτι του, αυτό του Σεµπρούν
τον οδηγεί προς το στρατόπεδο. Πάντως και οι δύο δεν στέκονται µόνο στη ζωή
πίσω από το συρµατόπλεγµα, αλλά δίνουν τεράστια σηµασία σ’ αυτά τα ταξίδια,
πραγµατικά ταξίδια Μύησης, που συνδέουν δύο αντίθετους κόσµους, και που όταν
τα ζήσεις και τα διασχίσεις έχεις γίνει αλλιώτικος, άλλος από αυτόν που το ξεκί-
νησε. Άλλος φεύγει και άλλος επιστρέφει.
Το τρίτο βιβλίο του Λέβι, Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν, είναι το
κατ’ εξοχήν βιβλίο στοχασµού, το θεωρητικότερο της τριλογίας. Το βιβλίο δεν ολο-
κληρώνει απλώς, αλλά κορυφώνει την τριλογία, καθώς προχωρεί σε λεπτή ανά-
λυση και ερµηνεία του φαινοµένου των Λάγκερ. Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να θυ-
µίσω την επιστηµονική ιδιότητα του Λέβι: διακεκριµένος χηµικός, εφαρµόζει στα
κείµενά του την ίδια λεπτολόγο ακρίβεια. Ο Claudio Magris έχει πει για το ύφος
των βιβλίων του: «Να τα έχεις γράψει δίχως µίσος και δίχως πάθος, χωρίς να τονί-
ζεις, αντίθετα να µετριάζεις τη φρίκη, και η ποίηση να αναβλύζει από τη γυµνή αλή-
θεια των γεγονότων είναι εξίσου µεγάλο έργο όσο και να έχεις ζήσει τα γεγονότα
τα οποία γέννησαν το βιβλίο» (Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, σ. 264).
*
Ο Χόρχε Σεµπρούν, όπως ήδη είπαµε, θα τηρήσει πολυετή σιωπή. Όταν εκδίδεται
Το µεγάλο ταξίδι το 1963 από τον Gallimard έχουν παρέλθει δεκαοκτώ χρόνια
από την απελευθέρωσή του από το Μπούχενβαλντ. Ο Σεµπρούν δεν ήταν Εβραίος,
εκτοπίστηκε ως κοµµουνιστής και µέλος της γαλλικής Αντίστασης στο
Μπούχενβαλντ, που ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης, κι όχι στο Άουσβιτς, που
ήταν στρατόπεδο εξόντωσης. Η διαφορά είναι καίρια: στο Μπούχενβαλντ εκτε-
λούσαν αυθαίρετα, χιλιάδες πέθαιναν από φοβερές κακουχίες, αλλά δεν υπήρχαν
θάλαµοι αερίων που να εξυπηρετούν την εξόντωση για φυλετικούς λόγους. Στα
κρεµατόρια των στρατοπέδων συγκέντρωσης καίγονταν τα πτώµατα των ανθρώ-
πων που βρήκαν θάνατο από πείνα, αρρώστια, εξάντληση, και κάθε είδους κα-
κουχίες, όχι όµως ανθρώπων που δολοφονήθηκαν µε αέριο στους θαλάµους εξαι-
τίας της καταγωγής τους και µόνο. Επιµένω στη διαφορά, γιατί καµιά φορά η λέξη
«κρεµατόρια» δηµιουργεί την εντύπωση ότι όλα τα στρατόπεδα ήταν ίδια. Είναι λοι-
πόν φορείς διαφορετικής µνήµης: ο Λέβι εκπροσωπεί κατεξοχήν την εβραϊκή εξόν-
τωση, ενώ ο Σεµπρούν τη µνήµη των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης,
όπως έχω ήδη τονίσει. Η διαφορά είναι σηµαίνουσα.
194
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Ο ίδιος ο Σεµπρούν έχει διηγηθεί το πάγωµα που προξενεί στους αιχµαλώτους

του Μπούχενβαλντ η άφιξη ενός Εβραίου από το Άουσβιτς ο οποίος τους µιλά για
την εφαρµογή της «τελικής λύσης». Όταν το στρατόπεδο του Άουσβιτς εκκενώθηκε
τον Ιανουάριο του ’45 ορισµένοι επιζώντες Εβραίοι µεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο
του Μπούχενβαλντ. Πολλοί απ’ αυτούς θα βρουν τον θάνατο εκεί. («Εξακολουθούν
να πεθαίνουν κατά εκατοντάδες οι λιµοκτονούντες του Μικρού Στρατοπέδου, οι
Εβραίοι που γλίτωσαν απ’ το Άουσβιτς», Γραφή ή ζωή, σ. 23.) Αυτοί θα µιλήσουν
στους πολιτικούς κρατούµενους για τους θαλάµους αερίων. Έτσι ο Σεµπρούν εγκι-
βωτίζει και την εβραϊκή µνήµη στο στρατόπεδο, αφιερώνοντάς της ένα συγκλονι-
στικό κεφάλαιο στο Γραφή ή ζωή, το «Καντίς» (που σηµαίνει προσευχή στη µνήµη
του νεκρού). Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτό γίνεται στο τρίτο πια βιβλίο του, που εκ-
δίδεται το 1994 και όχι νωρίτερα. Η µνήµη της εβραϊκής γενοκτονίας, πενήντα χρό-
νια µετά τη λήξη του πολέµου, έχει πια βρει τη θέση της στη συλλογική συνείδηση
του δυτικού κόσµου και αναγνωρίζεται ως ένα κοµβικό σηµείο.
Υπάρχει όµως και µία άλλη σηµαίνουσα διαφορά: η εκτόπιση του Λέβι ως
Εβραίου, είναι µια φυλετική εκτόπιση, δηλαδή βαθιά παράλογη. Οι Εβραίοι βρί-
σκονται στους θαλάµους αερίων απλώς γιατί είναι Εβραίοι και όχι γιατί έχουν κά-
νει κάτι. Αυτό στερεί από αποδεκτό νόηµα την εκτόπισή τους και τους οδηγεί πιο
γρήγορα στην παραίτηση, στην τρέλα, στην κατάσταση αυτού που στο ιδίωµα των
στρατοπέδων ονόµαζαν «Μουσουλµάνο», ένα περιφερόµενο δηλαδή πτώµα, µε
νεκρή σκέψη, αίσθηµα και συνείδηση. Την κατάσταση του Εβραίου διανοούµενου
στο στρατόπεδο ανέλυσε ο Ζαν Αµερύ ήδη από το 1966 στο δοκίµιό του Par delà
le crime et le châtiment (Πέρα από το έγκληµα και την τιµωρία)20. Με το συγκλο-
νιστικό αυτό δοκίµιο, ο αυστριακής καταγωγής Εβραίος διανοούµενος, φορέας
γερµανικής παιδείας και γλώσσας, έγραψε στα γερµανικά ένα από τα συγκλονιστι-
κότερα και πρώτα βιβλία για το Άουσβιτς. Αναλύει το πόσο ευάλωτος υπήρξε ο δια-
νοούµενος εκτοπισµένος (όπως ήταν ο ίδιος) που δεν ήταν στρατευµένος στην
υπόθεση του κοµµουνισµού ούτε θρησκευόµενος. Αγνωστικιστής, παιδί του
∆ιαφωτισµού, µέλος της βελγικής αντίστασης (διότι είχε καταφύγει στο Βέλγιο,
όπου και άλλαξε το όνοµά του από Χανς Μάγερ σε Ζαν Αµερύ) είχε, όπως λέει ο
ίδιος, διακρίνει νωρίς τα σφάλµατα και τα λανθασµένα συµπεράσµατα της µαρξι-
στικής ιδεολογίας, άρα δεν µπορούσε να είναι κοµµουνιστής, και η θρησκεία δεν
τον άγγιζε. Επιπλέον, µε µητρική γλώσσα τα γερµανικά και βασική κουλτούρα τη
γερµανική ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ’ ό,τι είχε και δεν είχε, από κάθε δια-
νοητική του αποσκευή. Γράφει σχετικά: «Αλλά στο Άουσβιτς, το αποµονωµένο
άτοµο ήταν υποχρεωµένο να παραχωρήσει στον τελευταίο των Ες Ες όλη του τη
20
Χρησιµοποιώ τη γαλλική µετάφραση: Jean Améry. 1995, µτφρ. Fr. Wuilmart. Par delà le crime et le châ-
timent, Essai pour surmonter l’insurmontable. Actes Sud, coll. Babel.
195
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
γερµανική κουλτούρα, µαζί µε τον Ντύρερ και τον Ρέγκερ, τον Γκρύφιους και τον
Τρακλ»21. Ό,τι ώς τότε στήριζε και συγκροτούσε τον γερµανοθρεµµένο Εβραίο δια-
νοούµενο, βούλιαζε µαζί µε το Άουσβιτς, κι έτσι ο ίδιος έχανε ακόµη περισσότερο
τον κόσµο κάτω από τα πόδια του. Αυτή την απάνθρωπη συνθήκη, αυτό το τερά-
στιο πένθος αφηγείται ο Αµερύ στις σελίδες του δοκιµίου του µε υπότιτλο «∆οκίµιο
για να υπερβούµε το ανυπέρβλητο».
Το Άουσβιτς άσκησε τη φονική του ιδιότητα και ετεροχρονισµένα. Αρκεί να σκε-
φτούµε τις αυτοκτονίες των Πρίµο Λέβι, Ζαν Αµερύ, Πάουλ Τσέλαν. Τελικά δεν
ήταν αυτόχειρες, αλλά θύµατα του Άουσβιτς, διότι το κακό ήταν ενίοτε βραδυφλε-
γές. Αν και ο Πρίµο Λέβι είχε έντονες διαφωνίες µε τον Ζαν Αµερύ σχετικά µε τη
θέση του για τον διανοούµενο στο Άουσβιτς αλλά και για τη µεταπολεµική στάση
του επιζώντα, δυστυχώς ούτε ο ίδιος κατόρθωσε να γλιτώσει από το ετεροχρονι-
σµένο κακό22. Το κοινό τέλος δεν σηµαίνει βέβαια ότι ισοπεδώνονται οι διαφορές
που χώρισαν τον Λέβι και τον Αµερύ κατά τη διάρκεια της ζωής τους, όπως λόγου
χάρη η κρίση εβραϊκής ταυτότητας, που ήταν τελείως άλλη για τον γερµανόφωνο
Αµερύ απ’ ό,τι για τον σεφαραδίτη Ιταλοεβραίο Λέβι23.
Αντίθετα από τον ευάλωτο διανοούµενο αγνωστικιστή Εβραίο, η εκτόπιση του
στρατευµένου κοµµουνιστή είναι πλήρης νοήµατος: είναι συνέπεια της αντίστασης
στη ναζιστική τροµοκρατία. Οι κοµµουνιστές ή οι αντιστασιακοί που συνελήφθη-
σαν ως πολιτικοί κρατούµενοι είναι περήφανοι για όσα συνειδητά διακινδύνευσαν
κι ελπίζουν σ’ έναν καλύτερο κόσµο, όταν νικήσει η Σοβιετική Ένωση, νίκη στην
οποία πιστεύουν ακράδαντα. Ο ρόλος που παίζει γι’ αυτούς η στράτευσή τους στο
κοµµουνιστικό κίνηµα είναι καίριος και νοηµατοδοτεί την εκτόπισή τους. Εξάλλου,
η κοµµουνιστική οργάνωση δρα παράνοµα µέσα στο στρατόπεδο εξασφαλίζοντας
προνόµια στα µέλη της και, κυρίως, το αίσθηµα ότι ανήκουν σε µια ισχυρή συλλο-
γικότητα, δεν είναι µόνοι.
Ο Σεµπρούν έκανε µια συζήτηση στη δεκαετία του ’90 µε τον Ελί Βιζέλ (εκτοπι-
σµένο ως Εβραίο, µε τον οποίο υπήρξαν τρεις µήνες συγκρατούµενοι στο
Μπούχενβαλντ (Ιανουάριο µε Μάρτιο του ’45), στην οποία µιλούν για τη διαφορά
των εµπειριών τους από τα στρατόπεδα. Συζητούν για τη βασική διάκριση ανάµεσα
σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και στρατόπεδα εξόντωσης24. Όµως το Μικρό
21
22
Σηµαντική είναι η ανάλυση του Γιάννη Θανασέκου στο δοκίµιό του για τον Λέβι γύρω απ’ αυτό το ζή-
τηµα. Βλ. Yannis Thanassekos. 2008. «L’œuvre de Primo Levi: une réception consensuelle?». Στο
P. Mesnard - Y. Thanassekos (επιµ.), Primo Levi à l’œuvre. Kimé, Paris, σ. 399-401. O συγγραφέας
αναρωτιέται αν ο Λέβι, στοιχειωµένος από την αυτοκτονία του Αµερύ, δεν προσπαθούσε να ξορκίσει ένα
κακό που ένιωθε στο βάθος να απειλεί και τον ίδιο.
23
Βλ. σχετικά το κείµενο της Irène Heidelberger-Léonard. 2008. «Deux frères ennemis: Jean Améry et
Primo Levi», Primo Levi à l’œuvre. Kimé, Paris, σ. 433-442.
24
Χόρχε Σεµπρούν-Ελί Βηζέλ. 1997, µτφρ. Β. Τοµανάς. Η σιωπή είναι αβάσταχτη. Νησίδες, Σκόπελος. Το
µυθιστόρηµα του Βιζέλ Η νύχτα (2008, µτφρ. Γ. Ξενάριος. Μεταίχµιο) ανήκει επίσης στα µείζονα έργα
για το Άουσβιτς.
196
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ όπου µεταφέρονται οι Εβραίοι επιζώντες ήταν,

κατά τα λεγόµενα του Βιζέλ, «σχεδόν χειρότερο από το Άουσβιτς» (σ. 36). Φυσικά
έχουν κι άλλες βασικές διαφορές, αφού ο Βιζέλ δεν έχασε ποτέ την πίστη του στον
Θεό ενώ ο Σεµπρούν δήλωνε άθεος. Η πίστη ήταν ένα άλλο δυνατό κράτηµα για
όσους κατάφεραν να µην τη χάσουν.
Τη θρησκευτική πίστη όµως αναπλήρωνε η πίστη στο όραµα του κοµµουνισµού,
που νοηµατοδοτούσε την εκτόπιση του Σεµπρούν αλλά και τη ζωή του ώς το 1964.
Αυτή ενυπήρχε µέσα του ως βεβαιότητα όταν έγραφε το πρώτο βιβλίο, στις αρχές
της δεκαετίας του ’60. Όπως είπε αργότερα, αισθανόταν ότι ανήκε στην πλευρά
του «καλού» και πως όλο το «κακό» το εκπροσωπούσε η αντίπαλη πλευρά. Βέβαια
η πίστη του στο κοµµουνιστικό όραµα έχει υποστεί ήδη την πρώτη ρωγµή το 1956
µε την έκθεση του Χρουστσώφ. Πιστεύει όµως ότι υπάρχουν ακόµη περιθώρια µε-
ταρρύθµισης εντός του συστήµατος και παλεύει γι’ αυτά. Από το 1962 έρχεται πια
σε ανοιχτή ρήξη µε τον Σαντιάγο Καρίγιο, Γενικό Γραµµατέα του Ισπανικού
Κοµµουνιστικού Κόµµατος. Τέλος, ως επιστέγασµα, έρχεται το µοιραίο 1963 η
ανάγνωση του βιβλίου του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν Μια ηµέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς.
Ο Σεµπρούν συγκλονίζεται από την ανακάλυψη του Γκουλάγκ, των σταλινικών
στρατοπέδων, την οποία είναι πια ανοιχτός να πιστέψει και να µην τη θεωρήσει
απλώς δυτική προπαγάνδα. Η διαγραφή του από το Ισπανικό Κοµµουνιστικό
Κόµµα, το Κόµµα του Καρίγιο και της Πασιονάρια, θα έρθει το 1964, επισηµο-
ποιώντας τη ρήξη του µε το κοµµουνιστικό όραµα. Το κοµµουνιστικό κόµµα δεν
µπορεί ακόµη να ανεχθεί καµία αµφισβήτηση του σοβιετικού µοντέλου, καµία κρι-
τική του σταλινισµού. Τότε ο αγωνιστής δίνει τη θέση του στον συγγραφέα, και το
παλαιό σχέδιο ζωής έρχεται πάλι οριστικά στο προσκήνιο. Ο στρατευµένος κοµ-
µουνιστής γίνεται πλέον ελεύθερος διανοούµενος.
Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι όµως πως τότε ο Σεµπρούν αισθάνεται ότι η εγ-
κυρότητα της αφήγησής του στο Μεγάλο ταξίδι έχει ανατραπεί και νιώθει την
ανάγκη να αναθεωρήσει το νόηµα αυτής της βιωµένης εµπειρίας και να την ξανα-
αφηγηθεί, σε συσχετισµό πια µε την κριτική του σταλινισµού.
Η διαδικασία θα είναι αργή. Μια δεύτερη σιωπή, δεκαεφτά χρόνων αυτή τη
φορά, χωρίζει το πρώτο βιβλίο από το δεύτερο. Το 1980 εκδίδεται λοιπόν το βι-
βλίο Τι ωραία Κυριακή! (Gallimard 1980)25. Εδώ πολλά επεισόδια από την κατο-
πινή περίοδο θα βρούν τη θέση τους. Οι συγκρατούµενοί του κοµµουνιστές που
επιβίωσαν του Μπούχενβαλντ, όπως ο Τσέχος Γιόζεφ Φρανκ, θα βρουν φρικτό τέ-
λος από τους συντρόφους τους στις σταλινικές δίκες στις αρχές της δεκαετίας του
’50. Η εικόνα του κρεµασµένου Φρανκ και οι στάχτες του που διασκορπίστηκαν
στον χιονισµένο δρόµο στα περίχωρα της Πράγας θα στοιχειώσουν το έργο του
25
Χόρχε Σεµπρούν. 1989, µτφρ. Μπ. Λυκούδης. Τι ωραία Κυριακή! Εξάντας, Αθήνα.
197
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
Σεµπρούν. Το ναζιστικό Μπούχενβαλντ –που από τον Ιούνιο του 1945 ώς το 1949
µετατράπηκε σε στρατόπεδο για τους πολιτικούς κρατούµενους των Σοβιετικών–
προεκτείνεται τώρα και συναντά το Γκουλάγκ. Χαρακτηριστική είναι η φάση κατά
την οποία αναρτούν τεράστιο πορτρέτο του Στάλιν αµέσως µετά την απελευθέ-
ρωση, για το οποίο δούλεψαν οι κρατούµενοι µέρα-νύχτα.
Η µία εµπειρία, η βιωµένη, φωτίζεται τώρα διαφορετικά από τη γνώση της άλλης,
της µεταγενέστερης. Έτσι το Τι ωραία Κυριακή! είναι ένα από τα βιβλία που προ-
ωθούν ουσιαστικά τον στοχασµό γύρω από τους δύο µεγάλους ολοκληρωτισµούς
του 20ού αιώνα και τα στρατοπεδικά τους συστήµατα, δίχως να πέφτουν στην πα-
γίδα των απλουστεύσεων. Ήθελα όµως να σηµειώσω εδώ ότι ποτέ τα βιβλία του
Σεµπρούν δεν αναφέρονται µόνο στο στρατόπεδο. Στο Μεγάλο ταξίδι, λόγου χάρη,
η σοφά κατακερµατισµένη αφήγηση εκβάλλει συχνά στον ισπανικό εµφύλιο και
στη γαλλική αντίσταση. Πρόκειται λοιπόν για ένα έργο που διαλέγεται διαρκώς µε
την ιστορία µε µία τεχνική όπου το παρόν εκβάλλει στο παρελθόν αλλά και στο
µέλλον, καθώς πολλές αφηγήσεις είναι πρωθύστερες κι ο χρόνος δεν είναι ποτέ
γραµµικός.
Στη δεκαετία του ’90 θα εκδώσει το L’écriture ou la vie (Gallimard 1995). Αν
το Μεγάλο ταξίδι είναι το ταξίδι προς το στρατόπεδο, το Τι ωραία Κυριακή! είναι το
στρατόπεδο καθεαυτό, ναζιστικό και µετά σταλινικό, το Γραφή ή ζωή είναι η επι-
στροφή και ο πρώτος καιρός της απελευθέρωσης. Ξεκινά µε το βλέµµα των
Αµερικανών στην πύλη του Μπούχενβαλντ που τον κοιτούν µε φρίκη κάνοντάς τον
έτσι να συνειδητοποιήσει την όψη του, κι εκτείνεται στις πρώτες µέρες στο απε-
λευθερωµένο στρατόπεδο και στους πρώτους µήνες στο Παρίσι. Είναι λοιπόν η
απελευθέρωση κι η επιστροφή. Γι’ αυτό ίσως είναι το θεωρητικότερο από τα βιβλία
του, στο οποίο αναλύει µε εξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο το θέµα της πολυετούς
«σιωπής» µετά την επιστροφή από το στρατόπεδο. Η «σιωπή» αυτή, που ίσχυσε για
τους περισσότερους επιζώντες, επιβαλλόταν πρώτα από το περιβάλλον, που δεν
ήθελε ή δεν άντεχε να «ακούσει». Ο συγγραφέας ανατρέπει εδώ τη µονοµερώς
θετική νοηµατοδότηση της µνήµης: η λήθη και η σιωπή στάθηκαν όρος επιβίωσης
για τον ίδιο. Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου Γραφή ή ζωή (κατά τη γνώµη µου θα
έπρεπε να είχε µεταφραστεί Η γραφή ή η ζωή ακολουθώντας τον γαλλικό τίτλο)
καθρεφτίζει το εκβιαστικό δίληµµα, όπως ο Σεµπρούν και οι περισσότεροι επιζών-
τες το βίωσαν στην επιστροφή τους. Ή θα βυθιζόταν κανείς για ένα διάστηµα σε
µια θεραπευτική λήθη, ώστε να ξαναπιάσει επαφή µε τη ζωή, ή θα αφηνόταν στο
διαρκές πένθος, µε κίνδυνο να χάσει οριστικά αυτήν τη φορά τη ζωή. Η πρωταρ-
χική ανάγκη ήταν να µάθει ξανά να ζει κανείς στη φυσιολογική κοινωνία. Η διαλε-
κτική λήθης/µνήµης, σιωπής/γραφής βρίσκεται στην καρδιά αυτής της προβλη-
µατικής. Η ανάγκη της αφήγησης θα αναδυθεί για τους περισσότερους µάρτυρες
πολλές δεκαετίες αργότερα, όταν έρθει το πλήρωµα του χρόνου. Πολλές φορές θα
διηγηθούν στα εγγόνια τους ό,τι δεν είπαν ποτέ στα παιδιά τους, γι’ αυτό η δεκαε-
τία του ’80 θα γνωρίσει µια εκδοτική έκρηξη µαρτυριών των επιζώντων. Ο ίδιος ο
198
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
Σεµπρούν θα κάνει το πρώτο ταξίδι στο Μπούχενβαλντ µόνο το 1992 µε τους δύο
εγγονούς του.
Τέλος, στο τέταρτο βιβλίο του Le mort qu’il faut (Gallimard 2001) o «χρήσι-
µος» νεκρός είναι αυτός που θα δανείσει στον Ζεράρ τον αριθµό του για να ζήσει
µ’ αυτόν, ενώ το πτώµα του ίδιου –που έχει βρει θάνατο από εξάντληση– θα οδη-
γηθεί στο κρεµατόριο µε τον αριθµό του Ζεράρ. Τα όρια του «εγώ» είναι εντελώς
ρευστά, καθώς θα µπορούσε τόσο εύκολα να είναι ο άλλος. Η προβληµατική της
σχέσης τού «εγώ» µε τον «άλλον», την οποία είχε ήδη αναπτύξει σε προηγούµενα
βιβλία, κορυφώνεται σ’ αυτό το βιβλίο και γίνεται κεντρική. Je est un autre, εξάλ-
λου είναι κάποιοι στίχοι του Ρεµπώ που θα αφυπνίσουν τη µνήµη του εξαντληµέ-
νου κρατούµενου και µέσα απ’ αυτούς και ένα αποτσίγαρο που καπνίζουν µαζί θα
επικοινωνήσουν για πρώτη φορά. Είναι λοιπόν µια πιο υπαρξιακή προσέγγιση.
Εκτός από τα βιβλία τα οποία έχουν ως βασικό τους θεµατικό άξονα το στρατό-
πεδο, σε κάποια άλλα το Μπούχενβαλντ εισβάλλει και καταλαµβάνει µια καίρια
θέση. Στο Λευκό όρος (Gallimard 1986), µυθιστόρηµα που η πλοκή του εκτυλίσ-
σεται σ’ ένα Σαββατοκύριακο στη Νορµανδία, ο ένας από τους τρεις βασικούς
ήρωες, ο Χουάν Λαρρέα, είναι δέσµιος της ανάµνησης του Μπούχενβαλντ. Μέσα
από την αθέλητη µνήµη, ως άλλος µαθητής του Προυστ, ο συνειρµός θα του επι-
βάλλει την ανάµνηση. Ένα εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύµατος µε µια κα-
µινάδα που καπνίζει, θα αναµοχλεύσει τη µνήµη του και θα προβάλει το κρεµατό-
ριο του στρατοπέδου. Το βιβλίο κλείνει µε την αυτοκτονία του ήρωα στα παγωµένα
νερά του Σηκουάνα, εκδίδεται έναν χρόνο πριν από την πραγµατική αυτοκτονία του
Πρίµο Λέβι (11 Απριλίου 1987) και αντιγράφει τον τρόπο µε τον οποίο αυτοκτό-
νησε το 1970 ο Πάουλ Τσέλαν, που όντως ρίχτηκε στον Σηκουάνα. Ένας υπαινιγ-
µός λοιπόν.
Η είδηση της αυτοκτονίας του Λέβι συγκλόνισε τον Σεµπρούν. Στο βιβλίο Γραφή
ή ζωή, όπου αφιερώνει το όγδοο κεφάλαιο σ’ αυτό το γεγονός, ο Σεµπρούν γρά-
φει: «Ήταν 7 η ώρα, µια ανώνυµη φωνή ξεκόκκιζε τις ειδήσεις του πρωινού.
Ξάφνου αναφέρθηκε στον Πρίµο Λέβι. Η φωνή ανακοίνωσε την αυτοκτονία του,
την παραµονή, στο Τορίνο. Θυµήθηκα µια µεγάλη βόλτα κάτω από τις αψίδες του
κέντρου αυτής της πόλης, µια ηλιόλουστη µέρα, µε τον Ίταλο Καλβίνο, λίγο µετά
τη δηµοσίευση Του µεγάλου ταξιδιού. Είχαµε µιλήσει για τον Πρίµο Λέβι. [...] Η
φωνή είπε την ηλικία του Πρίµο Λέβι.
»Τότε, µε την ψυχή µου να τρέµει ολόκληρη, είπα στον εαυτό µου ότι µου έµε-
ναν ακόµη 5 χρόνια να ζήσω. Ο Πρίµο Λέβι ήταν όντως 5 χρόνια µεγαλύτερός µου.
Ήξερα βέβαια πως ήταν παράλογο. Ήξερα πως αυτή η βεβαιότητα που µε κεραυ-
νοβολούσε δεν ήταν λογική: καµία αναγκαιότητα δεν µε ανάγκαζε να πεθάνω στην
ίδια ηλικία µε τον Πρίµο Λέβι. Μπορούσα βέβαια να πεθάνω νεώτερος απ’ αυτόν.
Ή πιο γέρος. Ή οποιαδήποτε στιγµή. Αλλά κατάλαβα αµέσως το νόηµα αυτής της
άνευ νοήµατος προαναγγελίας, το νόηµα αυτής της παράλογης βεβαιότητος.
»Κατάλαβα πως ο θάνατος ήταν πάλι µπροστά µου, στον ορίζοντα του µέλλον-
199
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
τός µου. [...] Ίσως να µην είχα µονάχα 5 χρόνια να ζήσω, αυτά που µου έλειπαν για
να φτάσω στην ηλικία του Πρίµο Λέβι, αλλά ο θάνατος είχε εκ νέου εγγραφεί στο
µέλλον µου» (Γραφή ή ζωή, σ. 244-246, 254-260).
Ο Σεµπρούν παραθέτει την τελευταία παράγραφο της Ανακωχής, σηµειώνοντας ότι
αυτό το βίωµα τον εκφράζει απόλυτα. Θα κλείσω µ’ αυτό το παράθεµα, γιατί έχω την
αίσθηση ότι πρέπει να εκφράζει πάρα πολλούς επιζώντες. Γράφει λοιπόν ο Λέβι:
«Είναι ένα όνειρο µέσα σ’ ένα άλλο όνειρο, διαφορετικό στις λεπτοµέρειές του
αλλά πάντα το ίδιο στην ουσία του. Βρίσκοµαι στο τραπέζι µε την οικογένειά µου ή
µε τους φίλους, στη δουλειά ή στην εξοχή, σ’ ένα χαλαρό και γαλήνιο περιβάλλον,
απαλλαγµένο από εντάσεις και πόνους. Παρ’ όλα αυτά, νιώθω ένα αδιόρατο και
βαθύ άγχος, την αίσθηση µιας επικείµενης απειλής. Πράγµατι, όσο το όνειρο συ-
νεχίζεται, σιγά σιγά ή βίαια, κάθε φορά και µε διαφορετικό τρόπο, τα πάντα πέφτουν
και γκρεµίζονται γύρω µου, το σκηνικό, οι τοίχοι, τα πρόσωπα, και το άγχος µεγα-
λώνει. Βυθίζονται όλα στο χάος. Είµαι µόνος στο κέντρο µιας γκρίζας και θολής
αβύσσου. Και ξαφνικά ξέρω τι σηµαίνει αυτό, ξέρω επίσης ότι πάντα το γνώριζα.
Βρίσκοµαι ξανά στο Λάγκερ και τίποτα δεν ήταν αλήθεια έξω από το Λάγκερ. Τα
υπόλοιπα ήταν σύντοµες διακοπές ή µια πλάνη των αισθήσεων, ένα όνειρο: η οι-
κογένεια, η φύση µε τα λουλούδια, το σπίτι. Τώρα αυτό το εσωτερικό όνειρο, το
όνειρο της ειρήνης τελείωσε και το εξωτερικό όνειρο που ακολουθεί παγερό,
ακούω πάλι µια γνωστή φωνή, µια λέξη µόνο, όχι επιτακτική αλλά σύντοµη και βα-
ριά. Το πρόσταγµα που συνόδευε την αυγή στο Άουσβιτς, µια λέξη ξένη που τη φο-
βόµασταν και την περιµέναµε: έγερση, “Wstawac”» (Η ανακωχή, σ. 236).
Ίσως µια τέτοια στιγµή οδηγεί τους αυτόχειρες στην αυτοκτονία.
*
Θα κλείσω τονίζοντας µια ακόµη φορά το πόσο αναπόδραστα αυτή η εµπειρία και
η ανάµνησή της συµπλέκεται µε τη γραφή: όχι µόνο παρακινεί στη γραφή, αλλά
αποτελεί και τον πυρήνα του έργου. Οι συγγραφείς επανέρχονται διαρκώς σ’ αυτήν
τη µνήµη, είναι δέσµιοί της, τελικά δεν ξεφεύγουν απ’ αυτήν. Σκέφτοµαι πως θα
µπορούσε κανείς να δει αυτήν τη λογοτεχνική επεξεργασία της µνήµης του στρα-
τοπέδου σαν ένα αδιάκοπο travail de deuil, µια διεργασία πένθους, που δεν κατα-
φέρνει να ολοκληρωθεί. Πάντα µένει κάποιο υπόλοιπο, κάτι ακόµη να ειπωθεί,
ίσως και να µην πρέπει να ολοκληρωθεί. Το «άρρητο», το «ανείπωτο», το «ακατο-
νόµαστο», όπως χαρακτηρίστηκε αυτή η ακραία εµπειρία, αυτό που δεν µπορεί να
ειπωθεί, είναι συγχρόνως αυτό που δεν µπορούν να πάψουν να το λένε, να το αφη-
γούνται, να το επεξεργάζονται, να το αναστοχάζονται. Κι αλλιώς: όσο ο χρόνος
µάς αποµακρύνει από το Άουσβιτς, τόσο το αίτηµα να ανατρέξουµε στην ακραία
εµπειρία αυξάνεται, τόσο περισσότερη ανάγκη έχουµε κι εµείς να το στοχαζόµαστε,
να διαβάζουµε και να επανερχόµαστε σ’ αυτό.
200
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΡΙΜΟ ΛΕΒΙ
Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, µτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 1997.
Η Ανακωχή, µτφρ. Ζακ Σαµουήλ, Σέλας, Αθήνα 1998.
Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν, µτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 2000.
Το καθήκον της µνήµης, µτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 1998.
Το περιοδικό σύστηµα, µτφρ. Άµπυ Ράικου, Καστανιώτης, Αθήνα 1990.
Λίλιθ, µτφρ. Σάρα Μπενβενίστε, Ροδαµός, Αθήνα 1992.
Βλ. Και περ. Νέα Εστία, Αφιέρωµα στον Πρίµο Λέβι (Απρίλιος 2009, τχ. 1821).
ΧΟΡΧΕ ΣΕΜΠΡΟΥΝ
Το µεγάλο ταξίδι, µτφρ. Άρης Αλεξάνδρου, Εξάντας, Αθήνα α΄ έκδ. 1974, β΄ έκδ. 2001.
Τι ωραία Κυριακή!, µτφρ. Μπάµπης Λυκούδης, Εξάντας, Αθήνα 1989.
Γραφή ή ζωή, µτφρ. Βασίλης Τοµανάς, Εξάντας, Αθήνα 1996.
Ο νεκρός που µας χρειάζεται, µτφρ.-σηµειώσεις Οντέτ Βαρών-Βασάρ, επίµετρο Οντέτ
Βαρών-Βασάρ «Η εµπειρία της εκτόπισης και η στρατοπεδική λογοτεχνία: Πρίµο Λέβι -
Χόρχε Σεµπρούν», Εξάντας, Αθήνα 2003.
Χόρχε Σεµπρούν – Ελί Βηζέλ, Η σιωπή είναι αβάσταχτη, µτφρ. Βασίλης Τοµανάς, Νησίδες,
Σκόπελος 1997.
Αντίο, φως της νιότης, µτφρ. Μαρία Παπαδήµα – Σάρα Μπενβενίστε, Εξάντας, Αθήνα
2001.
ΑΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΕΜΠΡΟΥΝ
Όταν χάθηκαν οι αισθήσεις, Οδυσσέας· Ο δεύτερος θάνατος του Ραµόν Μερκαντέρ,
Θεµέλιο· Το λευκό όρος, Εξάντας· Η επιστροφή του Νετσάγιεφ, Εξάντας· Η αυτοβιο-
γραφία του Φεδερίκο Σάντσεθ, Εξάντας· Χαιρετίσµατα από τον Φεδερίκο Σάντσεθ,
Εξάντας· Είκοσι χρόνια και µια µέρα, Εξάντας.
ΑΛΛΑ ΣΥΝΑΦΗ ΕΡΓΑ

Ροµπέρ Αντέλµ. 2008, µτφρ. Σάρα Μπενβενίστε – Τερέζα Βεκιαρέλλη. Το ανθρώπινο είδος.
Εστία, Αθήνα.
Ελί Βιζέλ. 2008, µτφρ. Γ. Ξενάριος. Η νύχτα. Μεταίχµιο, Αθήνα.
Όµηρος Πέλλας. 2005. Στάλαγκ VI C. Γαβριηλίδης, Αθήνα.
Φρεντ Βάντερ. 2010, µτφρ. Γ. Καλλιφατίδης. Το έβδοµο πηγάδι. Scripta, Αθήνα.
Ααρόν Άπελφελντ. 2007, µτφρ. Μάγκυ Κοέν. Ιστορία µιας ζωής. Εστία, Αθήνα.
Ίµρε Κέρτες. 2002, µτφρ. Γ. Λαγουδάκου. Εγώ, ένας άλλος. Καστανιώτης, Αθήνα.
Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι Ιστορικός, συγγραφέας του βιβλίου Η ενηλικίωση

µιας γενιάς. Νέοι και νέες στην κατοχή και στην αντίσταση, Εκδόσεις Εστία 2009.
∆ιδάσκει Ιστορία στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήµιο.
201
Σχόλιο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία
Αριέλλα Ασέρ
Στο σχόλιο αυτό θα σταθώ σε δύο σηµεία:

1. Αφορά την «ανθρώπινη αντίσταση» και την «εργασία του πολιτισµού» στο έργο
της ψυχαναλύτριας Ναταλί Ζαλτσµάν, βασισµένο στη µελέτη της στρατοπεδικής
λογοτεχνίας.
2. Αφορά τα δύο ξεχωριστά και συµπληρωµατικά παραδείγµατα, του Χόρχε
Σεµπρούν και του Πρίµο Λέβι, που εξετάζει η Οντέτ Βαρών-Βασάρ.
Για την ψυχανάλυση ένα γεγονός δεν έχει αξία γεγονότος εκτός ψυχισµού. Αποκτά
υπόσταση γεγονότος µόνο µέσω των επιπτώσεών του και γίνεται αντιληπτό ως τέ-
τοιο πάντοτε εκ των υστέρων. Με άλλα λόγια για την ψυχανάλυση υπάρχει µόνον
το ψυχικό γεγονός. Πώς διαρθρώνεται όµως ένα ψυχικό γεγονός µε την ιστορία,
όταν η ιστορία όπως τη γνώριζε ο άνθρωπος και τη διηγούνταν στον εαυτό του
παύει να είναι καταληπτή, µετά την έλευση των ολοκληρωτισµών και των στρατο-
πέδων συγκέντρωσης; Πώς ο άνθρωπος εξακολουθεί να ζει και να επενδύει µέσα
στα νέα αυτά συµφραζόµενα; Η Ναταλί Ζαλτσµάν, µελετώντας τη στρατοπεδική
λογοτεχνία, συναντά µία ύστατη διέξοδο επιβίωσης: την ύπαρξη και την αντίσταση
ενός ασυνείδητου κατάλοιπου, το οποίο ονοµάζει «ταύτιση επιβίωσης», ένα κατά-
λοιπο της ψυχικής κατάστασης ακατανίκητο από κάθε πολιτική εξόντωσης. Το εν-
τάσσει σε µια φυλογενετική κληρονοµιά επισηµαίνοντας ότι το ασυνείδητο κρατά
ίχνη εκείνου που το ανθρώπινο είδος έχει εναποθέσει µέσα του. Μ’ αυτή την έννοια
το ατοµικό ασυνείδητο δεν θα µπορούσε να υπάρξει χωρίς την αναφορά του στο
σύνολο, και αντιστρόφως. Αυτόν ακριβώς τον δεσµό θέλησαν να καταστρέψουν
τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο ίδιος αυτός δεσµός επιβάλλει στα θύµατα και
στους απογόνους τους να φέρουν την καταστροφή µέσα στο σώµα τους και στην
202
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
ψυχή τους, και να µαρτυρούν γι’ αυτήν εντάσσοντάς την στην ιστορία και επιχει-
ρώντας να την κατανοήσουν. Πρόκειται για ένα νέο δεδοµένο που κανείς δεν µπο-
ρεί πλέον να αποφύγει: «είναι στο εξής εγγεγραµµένο ως δυνατότητα ότι ο άν-
θρωπος µπορεί να πάψει να είναι άνθρωπος στα ίδια του τα µάτια και στο βλέµµα
κάποιου άλλου». Μόνο το έργο του πολιτισµού (Kulturarbeit) µπορεί να προσφέ-
ρει αρωγή στο πλήγµα που δέχτηκε ο άνθρωπος από τον ολοκληρωτισµό και τα
στρατόπεδα συγκέντρωσης, διότι το ατοµικό και το συλλογικό έχουν τις βαθύτερες
ρίζες τους σ’ αυτό το έργο. Τι είναι το έργο του πολιτισµού; Επιτελείται στην ατοµική
ιστορία κάθε υποκειµένου µέσω του ψυχικού εντός του ατοµικού: εκείνο που ανα-
πτύσσεται δεν πεθαίνει µαζί µε το υποκείµενο αλλά µεταδίδεται. «Όσο µοναδική κι
αν είναι µια υποκειµενική ιστορία», γράφει η Ναταλί Ζαλτσµάν, «είναι το προϊόν δύο
τύπων λειτουργίας: αφενός των αθάνατων ενορµήσεων και αφετέρου της ανθρώ-
πινης πραγµατικότητας που είναι κοινή στο ανθρώπινο σύνολο».
Υπάρχουν τραύµατα που δεν γιατρεύονται ατοµικά, καταστάσεις ερήµωσης εκτός
κάθε ψυχικής παθολογίας. Η Shoah υπήρξε ένα πλήγµα στη συστατική ταύτιση του
ανθρώπινου συνόλου, µία πληγή στα ίδια τα θεµέλια του ναρκισσισµού, εκεί που η
αγάπη του εαυτού εξαρτάται ζωτικά από τη λιβιδινική αξία που έχει η ανθρωπότητα
στο σύνολό της για τον εαυτό της, και που µπορεί ως εκ τούτου να προσφέρει ως
επενδύσιµη αξία στο άτοµο.
Το παράδειγµα της στρατοπεδικής λογοτεχνίας που µετασχηµατίζει την ωµή
τραυµατική εµπειρία, ατοµική και συλλογική, σε ένα κοινό ερµηνευτικό έργο µάς δί-
νει ένα παράδειγµα του τρόπου µε τον οποίο λειτουργεί το έργο του πολιτισµού
µέσα στην ψυχαναλυτική θεραπεία: η πλέον ατοµική σύγκρουση, και ταυτόχρονα η
πλέον κοινή σε όλους, µετατρέπεται σε µία ερµηνευτική οδό για το σύνολο1.
ΙΙ
Ο Πρίµο Λέβι αρχίζει να γράφει αµέσως µετά την επιστροφή του από το Άουσβιτς.
Θέλει να µιλήσει στους γύρω του, να ανασυνδεθεί µαζί τους, και όπως δηλώνει ο
ίδιος: να λυτρωθεί. Ο ρεαλισµός του στο πρώτο αυτό βιβλίο το Εάν αυτό είναι ο άν-
θρωπος, ίσως να συνδέεται ακριβώς µε αυτή την επιθυµία εξαγνισµού, µε µια
ανάγκη να ξεπλύνει µε λέξεις τη φρίκη των γεγονότων. Αναµφίβολα και µε µια πρό-
θεση ελέγχου του ακραίου αυτού βιώµατος.
Ενώ επιχειρεί να µας διαβιβάσει κάτι ανήκουστο, όπου τα συναισθήµατα έχουν
δυσκολία να ξεχυθούν, ο Πρίµο Λέβι έρχεται αντιµέτωπος µε την επιθυµία του λό-
1
Nathalie Zaltzmann. 1999. La résistance humaine. PUF, petite bibliotheque de psychanalyse,
Paris.
203
§ √°√™ ∫∞π M NHMH
γου και παραδίδει το χειρόγραφό του αµέσως µετά την ολοκλήρωσή του (σε αντί-
θεση µε την εµπειρία γραφής του Σεµπρούν).
Η γραφή ξεπερνάει την ανάγκη για να γίνει µια αναγκαιότητα. Εκείνο που αρχικά
έχει έναν στόχο κάθαρσης, η γραφή –που ωστόσο δεν θα του επιτρέψει να εξαγνί-
σει τα πάθη του αφού θα καταλήξει στην αυτοκτονία– γίνεται ένα «καθήκον», µια
στάση παναθρώπινης σηµασίας.
Ένας τέτοιος τρόπος γραφής, πολύ κοντά στο βίωµα, χωρίς τη διαµεσολάβηση
µιας «λανθάνουσας» περιόδου, έχει ασφαλώς το πλεονέκτηµα µιας αληθινότητας,
αναδεικνύει ωστόσο και µια διάκριση που χαρακτηρίζει τη στρατοπεδική εµπειρία:
µπορεί κανείς να θυµηθεί χωρίς να βυθιστεί στην τρέλα; ∆εν κινδυνεύει να θυµη-
θεί υπέρµετρα και να αφήσει τις αναµνήσεις να ξεπεράσουν τις λέξεις; ∆εν είναι
καλύτερο να µη θυµηθεί καλά;
Μπορούµε να διακρίνουµε σ’ αυτή την περίπτωση τρία επίπεδα πραγµατικότητας:
– Την ιστορικο-εµπειρική πραγµατικότητα: η γραφή περιλαµβάνει µια βιογραφική
διαδροµή, έναν τρόπο αντίληψης και αναβίωσης των γεγονότων.
– Την πραγµατικότητα του λόγου: η αναβίωση των γεγονότων δεν είναι ούτε
ανώδυνη ούτε ακίνδυνη. Και η σιωπή έχει κάποια σηµασία. ∆εν είναι πιθανόν να
αποσιωπά το πιο επώδυνο;
– Την ψυχική πραγµατικότητα: Ο Πρίµο Λέβι αρχίζει να γράφει στο εργαστήριό
του αλλά η ολοκλήρωση του έργου απαιτεί την προσφυγή σε αναδροµικά βιώµατα,
πράγµα το οποίο οδηγεί µοιραία σε µια υποκειµενική άθροιση, µία συσσώρευση,
της εµπειρίας. Εξού και το πρώτο του αυτό βιβλίο, που φέρει το βάρος του παρελ-
θόντος ενός ανθρώπου, είναι ένα υβρίδιο, ένα έργο που δεν είναι δυνατόν να τα-
ξινοµηθεί.
Η περίπτωση του Σεµπρούν είναι διαφορετική. Επί δεκαοκτώ χρόνια µένει σιωπη-
λός. ∆εν γράφει, αντ’ αυτού έχει αναλάβει δράση, πολιτική δράση. ∆εν γράφει για
να µην κατακλυσθεί όπως λέει από «την ξηρότητα», την ωµότητα, της εµπειρίας
του, αλλά µη γράφοντας ζει λαθραία, στην παρανοµία, µια noble παρανοµία αναµ-
φισβήτητα, ζει ως άλλος, µε άλλη ταυτότητα, µε άλλο όνοµα.
Ότι η γραφή συνιστά κατά κάποιον τρόπο έναν θάνατο, το γνωρίζουµε και από
τις αναστολές της γραφής.
Ο ίδιος περιγράφει αυτή την καταχθόνια σχέση µε τη γραφή: «Η γραφή µού απα-
γορεύει κυριολεκτικά να ζω αλλά δεν µπορώ να ζω παρά µόνο αναλαµβάνοντας
αυτόν τον θάνατο µέσα από τη γραφή».
Η γραφή εξ ορισµού παραµορφώνει το βίωµα, δεν είναι ποτέ αντιγραφή, είναι
πάντοτε µεταγραφή, τουλάχιστον στην περίπτωση της λογοτεχνίας.
Ότι «η πραγµατικότητα πρέπει να επινοηθεί για να γίνει αλήθεια», όπως λέει ο
Σεµπρούν, και θα πρόσθετα, σκεπτόµενη µε νοσταλγία τον Jacques Hassoun, να
παραβιασθεί, να προδοθεί, προκειµένου να την ιδιοποιηθεί ο συγγραφέας-µάρτυ-
204
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
ρας αλλά και ο αναγνώστης-κληρονόµος, είναι το πλέον βέβαιο. Η πραγµατικό-

τητα πρέπει να επινοηθεί, να ανασχηµατισθεί, για να γίνει ψυχικό γεγονός.
«…Αυτή η ψυχικοποίηση, αυτή η ιδιοποίηση των εσωτερικών και εξωτερικών
εδαφών και η µετατροπή τους σε γη κατοικήσιµη για την ψυχή σηµατοδοτεί [...] τη
µετασχηµατική τάση του ψυχικού οργάνου και συνάµα το έργο του πολιτισµού
(Kulturabeit), την ίαση µε την ψυχαναλυτική έννοια…», έγραφε πρόσφατα ο
Γεράσιµος Στεφανάτος2 αναφερόµενος στο έργο της Ναταλί Ζαλτσµάν.
Τα δεκαοκτώ χρόνια σιωπής θα αποδειχτούν σωτήρια για τον Χόρχε Σεµπρούν.
Μια σηµαίνουσα επανάληψη θα τον οδηγήσει στη γραφή: εκείνη που φέρνει η
πραγµατικότητα των σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Θα χρειαστεί να δει
τους συντρόφους του στο Μπούχενβαλντ να εξοντώνονται από το σταλινικό κα-
θεστώς για να επανασυνδεθεί µε το βίωµά του από έναν άλλον ολοκληρωτισµό,
τον ναζιστικό. Μπορούµε να πούµε ότι αυτή η αποκάλυψη είναι ένα µεθύστερο, ότι
συνιστά τον δεύτερο χρόνο του τραύµατος δηµιουργώντας ψυχικό ρήγµα;
Έκτοτε θα ανοίξει γι’ αυτόν ο δρόµος των συνειρµών, ποικίλα ερεθίσµατα θα
ανακαλέσουν αναµνήσεις: ένα φουγάρο εργοστασίου θα του φέρει στον νου τα
κρεµατόρια…
Ωστόσο, δεν θα αποφύγει την «καταναγκαστική επανάληψη» µέσα στο έργο του
φανερώνοντας ότι το τραύµα είναι µε έναν τρόπο πάντα παρόν.
Η Αριέλλα Ασέρ είναι Κλινική Ψυχολόγος

και εργάζεται στον τοµέα της Ψυχανάλυσης στην Αθήνα.
2
Γεράσιµος Στεφανάτος. 2010. «Η πραγµατικότητα για την ψυχή, η πραγµατικότητα µέσα στην ψυχή». Εκ
των Υστέρων, τχ. 20, Ιούλιος.
205
Η εµπειρία της στρατοπεδικής λογοτεχνίας
Άννα-Μαρία ∆ρουµπούκη
Ο όρος «στρατοπεδική λογοτεχνία» (littérature concentrationnaire) χρησιµοποι-

είται εδώ και µερικές δεκαετίες διεθνώς για να περιγράψει ένα ιδιαίτερο πεδίο της
λογοτεχνίας που περιλαµβάνει τις µαρτυρίες των επιζώντων από τα ναζιστικά στρα-
τόπεδα συγκέντρωσης αλλά και τα λογοτεχνικά έργα που επικεντρώνουν στις µαρ-
τυρίες γύρω από τη Σοά (Ολοκαύτωµα). Αποτελεί το βασικό κανάλι διάσωσης της
συλλογικής µνήµης και είναι ένα σηµαντικό εργαλείο στα χέρια των ιστορικών που
προσεγγίζουν τη σκοτεινή εκείνη περίοδο. Στην Ελλάδα ο όρος δεν είναι αρκετά
γνωστός, παρόλο που σηµαντικοί εκπρόσωποι του είδους όπως ο Χόρχε Σεµπρούν
και ο Πρίµο Λέβι είναι γνωστοί στο ευρύ κοινό, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια.
Ειδικότερα σχετικά µε τη γενοκτονία των Εβραίων υπήρξε µια σιωπή που διήρκεσε
µερικές δεκαετίες µετά το τέλος του πολέµου. Η σιωπή των µαρτύρων «έσπασε»
κατά τη δεκαετία του ’80 ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ’90 άρχισαν να πλη-
θαίνουν τα επιστηµονικά κείµενα γύρω από το θέµα. Τότε είναι που πυκνώνουν και
τα δηµοσιεύµατα και κορυφώνονται οι εκδηλώσεις µνήµης µε σηµείο αναφοράς
την επέτειο της πεντηκονταετίας από την απελευθέρωση (1995). Η Οντέτ Βαρών-
Βασάρ σε αρκετά κείµενά της έχει επισηµάνει την απαραίτητη «σύµπλευση» των
βιωµατικών µαρτυριών µε το ιστοριογραφικό κείµενο συµπλέκοντας την εµπειρία
µε τη γραφή και τονίζοντας πως τα κείµενα της στρατοπεδικής λογοτεχνίας ανα-
πλήρωσαν για καιρό αλλά και συµπλήρωσαν τις ελλείψεις του ιστοριογραφικού
λόγου γύρω απ’ αυτά τα θέµατα. Οι βιωµατικές µαρτυρίες γονιµοποίησαν την ιστο-
ριογραφία και υπήρξαν η αιτία για το ξεπέρασµα παραδοσιακών δοξασιών για το
ασύµβατο της ιστορίας µε την εµπειρία. Το συναίσθηµα τα τελευταία χρόνια έχει
αποκτήσει ιστορικότητα και έχει προβληµατοποιηθεί, κάτι που αποδεικνύουν και οι
αυξανόµενες µελέτες για την ιστορία των συναισθηµάτων. Παράλληλα, η σχέση
ανάµεσα στο τραύµα και την ιστορία αναδεικνύεται µέσα από κείµενα συγγραφέων
όπως του Σεµπρούν, του Λέβι, του Αντέλµ, στα έργα των οποίων το συναίσθηµα,
το τραύµα, η συγκινησιακή εµπειρία υπερβαίνουν τα όρια της ιστοριογραφίας αλλά
206
ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞
και γίνονται παράλληλα το κυριότερο µέσο διασύνδεσης µε το κατεξοχήν τραυµα-

τικό γεγονός, τη Σοά. Πώς αλλιώς θα επιχειρούσαµε µια ελάχιστη κατανόηση –η
άµεση κατανόηση είναι αδύνατη– εκείνων των γεγονότων χωρίς την κατανόηση
της έννοιας του τραύµατος;
Η κοινωνική εµπειρία του συναισθήµατος µέσα από τα έργα των παραπάνω συγ-
γραφέων, επιζώντων των ναζιστικών στρατοπέδων, οι οµοιότητες στη δοµή των
έργων τους αλλά και οι σηµαίνουσες διαφορές, η διασταύρωση των ιστορικών µε
αυτά τα κείµενα και η ανάγκη που ωθεί τον επιζώντα στο διάβηµα της γραφής απο-
τελούν τα κύρια ερωτήµατα της Οντέτ Βαρών-Βασάρ, που από τη σκοπιά του ιστο-
ρικού αναλύει τον όρο «στρατοπεδική λογοτεχνία» και τη θέση του ιστορικού απέ-
ναντι σε αυτήν.
Η Άννα-Μαρία ∆ρουµπούκη είναι Υποψήφια ∆ιδάκτωρ

του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Τµήµατος στο Εθνικό
και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών.
207

Μνήµη Και Λόγος Για Τα Ναζιστικά Στρατόπεδα

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Μνήµη Και Λόγος Για Τα Ναζιστικά Στρατόπεδα

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

06 Baron Basar new photos:Layout 1 13/1/2011 12:07 ìì Page 177

Μνήµη και λόγος

Σχόλιο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία

Η εµπειρία της στρατοπεδικής λογοτεχνίας

Μνήµη και λόγος για τα ναζιστικά

Κι αν η µνήµη µείνει ζωντανή,

Η εµπειρία εκτόπισης σε ναζιστικό στρατόπεδο είναι µια στιγµή βίαιης συνάντησης

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

µε τον πλέον διαδεδοµένο στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία όρο «Λογοτεχνίας

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

Ο Πρίµο Λέβι και ο Χόρχε Σεµπρούν

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

συνέπειες αν παραδεχόταν την αντιστασιακή του δράση7. Είναι χαρακτηριστικό επί-

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

θα κατορθώσει να µεταβιβάσει εν µέρει την αλήθεια της µαρτυρίας» (Γραφή ή ζωή,

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

Σκεφτείτε εάν αυτό είναι ο άντρας

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

είχα εκδώσει το Μεγάλο ταξίδι» (Γραφή η ζωή, σ. 280-281). Επισηµαίνω ότι η

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

Ο ίδιος ο Σεµπρούν έχει διηγηθεί το πάγωµα που προξενεί στους αιχµαλώτους

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

Στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ όπου µεταφέρονται οι Εβραίοι επιζώντες ήταν,

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

ΑΛΛΑ ΣΥΝΑΦΗ ΕΡΓΑ

Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι Ιστορικός, συγγραφέας του βιβλίου Η ενηλικίωση

Σχόλιο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία

Στο σχόλιο αυτό θα σταθώ σε δύο σηµεία:

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

§ √°√™ ∫∞π M NHMH

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

ρας αλλά και ο αναγνώστης-κληρονόµος, είναι το πλέον βέβαιο. Η πραγµατικό-

Η Αριέλλα Ασέρ είναι Κλινική Ψυχολόγος

Η εµπειρία της στρατοπεδικής λογοτεχνίας

Ο όρος «στρατοπεδική λογοτεχνία» (littérature concentrationnaire) χρησιµοποι-

ª ¡∏ª∏ ∫∞π § √°√™ °π∞ ∆∞ ¡ ∞∑π™∆π∫∞ ™ ∆ƒ∞∆√¶∂¢∞

και γίνονται παράλληλα το κυριότερο µέσο διασύνδεσης µε το κατεξοχήν τραυµα-

Η Άννα-Μαρία ∆ρουµπούκη είναι Υποψήφια ∆ιδάκτωρ

You might also like