ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επιμε- και η διαχείριση του δόγματος στον πρώιμο χριστιανισμό (2000), Κατα-
λητής εκδόσεων. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Δώδεκα (1991),
Μικροί κόσμοι (1996), Το σάβανο της Χιονάτης (2000), Πανταχού
απών (2007), Ζα Ζα (2012), Η Κόκκινη Μαρία (2013), Το βασίλειο
Mηνιαία Eπιθεώρηση του αποχαιρετισμού (νέα έκδοση 2017). Πρόσφατα κυκλοφόρησαν
τα παιδικά αφηγήματα Ο λευκός αξιωματικός (2016) και Αρσέν και
Φαντομά. Το μυστήριο τοιυ εξαφανισμένου παπαγάλου (με την Κίκα
Έτος 8ο / Tεύχος 83 / Δεκέμβριος 2017 / τιμή 5€ Τσιλιγγερίδου, 2017).
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ Μαρία Αθανασοπούλου. Επίκουρος καθηγήτρια νεοελληνικής
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, λογοτεχνίας και θεωρίας της λογοτεχνίας στο τμήμα Θεάτρου του
Tηλ./Fax: 210 6450006 Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έχει μεταφράσει
στα ελληνικά το εγχειρίδιο του Jeremy Ηawthorn, Ξεκλειδώνοντας
info@booksjournal.gr το κείμενο: μια εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας. Βιβλία της: Θε-
www.booksjournal.gr όδωρος Ντόρρος: Στου γλυτωμού το χάζι (2005), Το ελληνικό σονέτο
(2011), Κ.Π. Καβάφης: τα θεατρικά ποιήματα (2014).
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης Ορφέας Απέργης. Δημοσιεύει ποιήματα, μεταφράσεις και δοκίμια
Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά στα περιοδικά Ποίηση, Ποιητική, Νέα Εστία και ΦΡMK. Κυκλοφο-
ρεί η συλλογή του Υ (2011).
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης Οντέτ Βαρών-Βασάρ. Διδάκτωρ σύγχρονης ιστορίας του Πανε-
Αρχισυντάκτης Διαδικτύου: Τάσος Μπάρλας πιστημίου Αθηνών, δίδαξε στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο
Ιστορία (2001-2017). Διδάσκει από το 2011 στο ετήσιο σεμινάριο
Γραμματεία Σύνταξης με θέμα «Η γενοκτονία των Εβραίων: Ιστορία, Μνήμη, Αναπαρα-
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, στάσεις» που έχει οργανώσει στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος. Βιβλία
της: Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Αντίσταση (2009), Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης, Κείμενα για τη
Μυρτώ Λιαλιούτη, Kατερίνα Oικονομάκου, Γιώργος Σιακαντάρης, γενοκτονία των Εβραίων (2013). Μεταφράζει γαλλόφωνη λογοτεχνία.
Δημήτρης Σκάλκος, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης Το 2006 τιμήθηκε από τη Γαλλία με τη διάκριση του Ιππότη των
Επιστημονική Eπιτροπή Γραμμάτων και των Τεχνών.
Νικόλας Βρούσαλης. Επίκουρος καθηγητής στην πολιτική φιλοσο-
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης φία, Leiden University, Ολλανδία.
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή Κωνσταντίνος Γαρίτσης. Επιμελητής στη Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: Έλλης Λαμπρίδη, εξέδωσε τη μελέτη Βιο-Εργογραφικά για την Έλλη
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου Λαμπρίδη (1896-1970) (2017). Επίσης, επιμελήθηκε άλλες τρεις εκ-
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου δόσεις με κείμενα της Έλλης Λαμπρίδη: Επιστολές προς Ν. Καζα-
ντζάκη, Δ. Καπετανάκη, Π. Πρεβελάκη, Γ. Σεφέρη και Α. Σικελιανό
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου της Έλλης Λαμπρίδη (2016), Σημειώματα στην Οδύσσεια του Νίκου
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης Καζαντζάκη (2017) και Εμπεδοκλής, Περί φύσεως - Καθαρμοί, με ει-
Ιστορία: Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Δημήτρης Κυρτάτας σαγωγή της Έλλης Λαμπρίδη και μετάφραση Άγι Θέρου (2017).
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστορίες
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντηση της Ελε-
ονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι (2013), Νεκρός
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος στον ήλιο του Ιουλίου (2015).
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης Δημήρης Δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στα Νέα. Κυκλοφορεί το
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς βιβλίο του Δεύτερη ανάγνωση (2012).
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ άλλων
δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο έχει χρησιμο-
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
ποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο της νεοελληνικής
φιλολογίας.
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης Μπεάτα Ζουλκιέβιτς. Φιλόλογος, μεταφράστρια και δημοσιογρά-
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος φος από την Πολωνία που ζει μόνιμα στην Ελλάδα.
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου
Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διακυβερνητική
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια Διάσκεψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της Νίκαιας και αναπλη-
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, ρωματικό μέλος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης (Convention) για την
Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Πιο πρόσφατα βιβλία
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης του: Ευρωπαϊκό σύνταγμα και ευρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επι-
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006 βιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση; (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές,
ευρωπαϊκό και περιφερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της Λισσα-
Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390 βώνας (2010), Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016).
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας Παναγιώτης Ιωαννίδης. Γράφει και μεταφράζει – ποιήματα, κυρί-
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6543261 ως, και δοκίμια. Βιβλία του: Το σωσίβιο (2008, β’ έκδ. 2009), Ακάλυ-
Eκτύπωση: IRIS Eκτυπώσεις A.E.B.E. πτος (2013), Πολωνία (2016). Είναι μέλος της συντακτικής ομάδας
Διανομή: Άργος A.E. του περιοδικού ΦΡΜΚ, και επιμελείται τις ποιητικές αναγνώσεις
«Με τα λόγια (γίνεται)».
Δηώ Καγγελάρη. Επίκουρη καθηγήτρια της θεατρολογίας στο
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία Τμήμα Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επιμελήθηκε το βιβλίο Κάρολος
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή Κουν (2010).
Ορέστης Καλογήρου. Καθηγητής, διευθυντής Γ’ Εργαστηρίου Φυ-
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη, σικής του Τομέα Εφαρμογών Φυσικής και Φυσικής Περιβάλλοντος,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463, στο Τμήμα Φυσικής του ΑΠΘ.
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr Κώστας Θ. Καλφόπουλος. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Βι-
βλία του: Στην εποχή της περιπλάνησης (2000), Tilt! Δοκίμιο για το
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης φλίππερ (2005), Far from the RAF. 30 χρόνια από το «γερμανικό φθι-
νόπωρο»(2007), Καφέ Λούκατς. Budapest Noir (2008), Ένα παράξενο
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, καλοκαίρι (2011), Καρέ-καρέ και άλλα διηγήματα (2013), Φλίππερ
Tηλ./Fax: 210 6450006 (2016).
Ηλίας Κανέλλης. Δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου.
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συντακτών τους Πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλιγκανισμός (2005), Σταύρος Τσιώλης
ISSN: 1792-5878 (2006). Ετοιμάζεται το βιβλίο του, Κι αυτοί ήταν η Ελλάδα.
Ναταλία Καπατσούλια. Εικονογράφος. Έχει εικονογραφήσει πε-
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, ρισσότερα από 300 βιβλία παιδικής λογοτεχνίας.
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, Τριαντάφυλλος Καρατράντος. Διεθνολόγος με ειδικότητα στα
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη θέματα ασφάλειας και καθηγητής στη Σχολή Εθνικής Ασφάλειας.
εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Βιβλία του: Πριν το Μνημόνιο δεν έβλεπες (2013), Σφάξε με αγά μου
ν’ αγιάσω. Ισλαμικό κράτος, ευρωπαϊκή ασφάλεια και Ελλάδα (2016).
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης Μαρία Καστρισιανάκη - Guyton. Δημοσιογράφος, ανταποκρίτρια
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: στην Αγγλία της Deutche Welle.
142002320004738 Δημήτρης Ι. Κυρτάτας. Καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Πανε-
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738 πιστήμιο Θεσσαλίας. Βιβλία του: Ιερείς και προφήτες: Η παραγωγή
4 the books’ journal #83 [Δεκέμβριος 2017]
κτώντας την αρχαιότητα: Ιστοριογραφικές διαδρομές (2002), Απόκρυ-
φες ιστορίες, μύθοι και θρύλοι από τον κόσμο των πρώτων χριστιανών
(2003), Η ελληνική αρχαιότητα: Πόλεμος, πολιτική, πολιτισμός (με
τον Σπύρο Ράγκο, 2010), 666: Ο αριθμός του βιβλίου (2010), Ο Δι-
όνυσος στην Άνδρο ή οι μεταμορφώσεις ενός μύθου (2012), Μαθήμα-
τα από την αθηναϊκή δημοκρατία (2014), Το παράπονο της Βρισηίδας
(2015).
Δημήτρης Κωστόπουλος. Συγγραφέας. Βιβλία του: Τα Δίπροκα
(1991), Βαλκάνια: Η Οικογεωγραφία της Οργής (1993), Ο Νταβέλης
στο Σικάγο: Το γουέστερν της ανάπτυξης (2007), και η συλλογή διηγη-
μάτων Ο Φονέας και ο φονιάς (2015).
Μιχάλης Πάγκαλος. Διδάκτωρ φιλοσοφίας στην Ecole des hautes
études en sciences sociales (ΕΗΕSS) του Παρισιού. Είναι φιλόλογος
στη Μέση Εκπαίδευση και διδάσκει φιλοσοφία στο Ελληνικό Ανοι-
κτό Πανεπιστήμιο. Μεταφραστής και συγγραφέας.
Ανδρέας Πανταζόπουλος. Επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Πολιτι-
κών Επιστημών του ΑΠΘ. Βιβλία του: Για το λαό και το έθνος (2001),
Η δημοκρατία της συγκίνησης (2002), Η Γαλλία φλέγεται;(2005), Με
τους πολίτες κατά του λαού (2006), Ο μαρασμός της σοσιαλδημοκρατίας
(2009),Λαϊκισμός και εκσυγχρονισμός 1965-2005 (2011), Ο αριστε-
ρός εθνικολαϊκισμός 2008-2013 (2013), O αριστερός εθνικολαϊκισμός
(2016).
Μαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος, βιβλιοκριτικός.
Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορούν τα βιβλία του,
Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης 1985-1989 (2015), Αθήνα, πόλη των γυ-
ναικών (2017).
Φίλιππος Προέδρου. Λέκτορας διεθνών σχέσεων στο Αμερικανι-
κό Κολέγιο Θεσσαλονίκης (ΑCT) και επισκέπτης καθηγητής στο
Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας. Κύρια ερευνητικά του ενδια-
φέροντα είναι η παγκόσμια διακυβέρνηση, η ενεργειακή πολιτική
και τα οικολογικά οικονομικά. Τελευταίο βιβλίο του, Ανάπτυξη και
Ευημερία στον 21ο Αιώνα. Η προσέγγιση των οικολογικών οικονομικών
και η περίπτωση της Ελλάδας (2013).
Νίνα Ρίζου (1963-2017). Ασχολήθηκε με την αρχιτεκτονική και
την αρμονία σώματος και πνεύματος. Το 2016 κυκλοφόρησε η ποι-
ητική της συλλογή Τροχάδην Σκιές και το 2017, λίγες ώρες πριν το
θάνατό της, η συλλογή διηγημάτων Δεξαμενές.
Γιώργος Σιακαντάρης. Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας, διετέλεσε επι-
στημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ. Βιβλία του: Οι μεγάλες απου-
σίες. Η ελληνική δημοκρατία σε άμυνα (2011), Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Ο
φιλόσοφος της πεφωτισμένης δημοκρατίας (2012).
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος. Βι-
βλία του: Αλήθειες για το φιλελευθερισμό (2008), Αλλάζει η Ελλάδα;
(2016).
Κωνσταντίνος Σκλαβενίτης. Γελοιογράφος και εικονογράφος
στα Νέα. Κυκλοφορούν τα κόμικς του: Σαν όνειρο (2013), Εικόνες
στα σύννεφα (2016), Ανώνυμος ο Αθηναίος: Στη σκιά της Ακρόπολης
(2017).
Βίβιαν Στεργίου. Νομικός. Μόλις κυκλοφόρησε το πρώτο της βι-
βλίο, Μπλε Υγρό.
Ελένη Σχινά. Ιστορικός, αναπληρώτρια διευθύντρια του Ιστορικού
Αρχείου της ΝΔ. Έχει διατελέσει επιστημονικός συνεργάτης του
Ιδρύματος Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης (2002-2010).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μετα-
φράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι Μόρι-
σον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι, Τζορτζ
Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το βιβλίο της, Καλή κι ανάποδη
(2014) τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο δοκιμίου. Μόλις κυκλοφό-
ρησε το βιβλίο της Μυστικά του συρταριού.
Κωνσταντίνος Τασούλας. Νομικός, βουλευτής Ιωαννίνων της ΝΔ.
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Μεταφραστής και δημοσιογρά-
φος, εκδότης της επιθεώρησης ρωσικού πολιτισμού Στέππα. Μόλις
κυκλοφόρησε το βιβλίο του: Γράμματα από τη Ρωσία.
Ευθύμης Τσιλιόπουλος. Δημοσιογράφος.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βιβλί-
ου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγημάτων Απ’ το
ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο
Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε δύο ατομικές εκθέσεις φωτογρα-
φίας. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία
(2012), αναθεωρημένο το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013)
και το θεατρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά
(2015). Τελευταίο βιβλίο του, Lady Cortizol (2016).
Κατερίνα Φασόη. Φιλόλογος - γλωσσολόγος.
Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής δι-
εθνών σχέσεων στο τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ.
Βιβλία του: Ο παγκόσμιος ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων
(2007), Ο εκδημοκρατισμός της παγκόσμιας διακυβέρνησης: Μια ει-
σαγωγή στην Κοσμοπολιτική Δημοκρατία (μαζί με τον Φ. Προέδρου,
2010), Τα «εθνικά θέματα» στη δίνη των ΜΜΕ (μαζί με τον Γ. Πλειό
(2011), Διεθνείς Διενέξεις: Αντιμετώπιση και Επίλυση (μαζί με Α.
Ηρακλείδη και Γ. Κωστάκο, 2004).
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει τα
βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού (1991),
Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την
ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995).
Κίμων Χατζημπίρος. Διδάσκει oικολογία και περιβαλλοντική
πολιτική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μελετητής περιβαλ-
λοντικών θεμάτων, συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων και δημοσι-
εύσεων.
 Πρίμο Λέβι: τριάντα χρόνια μετά*
Από την Οντέτ Βαρών-Βασαρ

Primo Levi, Εάν αυτό είναι ο
άνθρωπος, μετάφραση από τα
ιταλικά: Χαρά Σαρλικιώτη,
Άγρα, Αθήνα 2009, 275 σελ.
Τον Απρίλιο του 2017 συμπληρώθηκαν τριάντα χρόνια από την αυτοκτονία του Πρίμο Λέβι.
Φέτος έκλεισαν 70 χρόνια από την πρώτη έκδοση του Se questo è un uomo, που κυκλοφόρησε
τον Ιανουάριο του 1947 στο Τορίνο από τον μικρό εκδοτικό οίκο του Antonicelli και 61 από την
οριστική έκδοση του Einaudi (1956), η οποία άνοιξε το δρόμο για την αγγλική και τη γερμανική
μετάφραση αμέσως, και αργότερα και για τις υπόλοιπες. Είκοσι χρόνια κλείνουν τον Δεκέμβριο
του 2017 από την έκδοση της ελληνικής μετάφρασης του πρώτου του βιβλίου, του Εάν αυτό
είναι ο άνθρωπος, που εγκαινίασε και την όψιμη υποδοχή του Λέβι επιτέλους και στην Ελλάδα,
στις εξαιρετικά φροντισμένες εκδόσεις της Άγρας, με τα πλούσια επίμετρα.

Π
ολλές και σημα- η ιδιαιτερότητα της φωνής του

διακές επέτειοι…
Ήθελα να τις μνη-
μονεύσω με μια
επανεκτίμηση της
κατάθεσης, της παρακαταθήκης
που μας άφησε ο Πρίμο Λέβι, μετά
την παρέλευση τόσων δεκαετιών
και μέσα στην τόσο δύσκολη επο-
χή που διανύουμε. Ο Λέβι είναι
αναμφίβολα από τους πιο πολυ-
μεταφρασμένους συγγραφείς της
στρατοπεδικής λογοτεχνίας και
το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος ανή-
κει στα βιβλία με τα οποία οι εκ-
παιδευτικοί πολλών ευρωπαϊκών
χωρών προσεγγίζουν την εξόντωση
των Εβραίων της Ευρώπης και τα
στρατόπεδα. Από το 2007, σχετική
παραίνεση για ανάγνωση του Λέβι
υπάρχει και στο ελληνικό εγχειρί-
διο της τρίτης τάξης του Γυμνασίου
(αφού την ίδια χρονιά προστέθηκε
για πρώτη φορά στην ύλη και της
τρίτης Γυμνασίου και της τρίτης
Λυκείου ένα ισχνό κεφάλαιο για τη
γενοκτονία των Εβραίων, και ειδι-
κά των Ελλήνων Εβραίων).
Ποιοι είναι όμως σήμερα οι λό-
γοι που το έργο του Λέβι διατη-
ρεί ακόμη τη μοναδικότητά του
και την αξία του στο ακέραιο,
και αυτή μάλιστα ελέγχεται πολ-
λαπλάσια, από την εποχή της
συγγραφής του; Γιατί έχει πά-
ντα νόημα να προστρέχουμε σ’
αυτό; Τώρα που οι μάρτυρες του
γεγονότος, δηλαδή οι τελευταίοι
επιζώντες, εκλείπουν χρόνο με
το χρόνο, εκδηλώνεται ένα άνευ
* Συμβολή της συγγραφέως
στην ημερίδα «Νεοτερικότητα
και Βαρβαρότητα: Τέχνη και
Ολοκαύτωμα», που οργανώθηκε
από το Ίδρυμα της Βουλής και το
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Βόλος,
23 Νοεμβρίου 2017).
Ο Πρίμο Λέβι στις 15 Αυγούστου 1942, μέλος του παράνομου αντιφασιστικού
Κόμματος της Δράσης (Partito d’Azione). Η φωτογραφία από το βιβλίο του
Frediano Sessi, Il lungo viaggio di Primo Levi. La scelta della resistenza, il
tradimento, l’arresto. Una storia taciuta, Marsilio 2013, 180 σελ.
προηγουμένου ενδιαφέρον να
διασωθούν είτε οι μορφές τους1
είτε οι καταθέσεις τους, και να
αποτυπωθούν σε εικόνα, ήχο και
χαρτί, όπως γίνεται στα αρχεία
τόσων Ιδρυμάτων και Προγραμ-
μάτων (με μεγαλύτερο τη Shoah
Foundation). Τώρα που η σιωπή
των πρώτων δεκαετιών για τη γε-
νοκτονία των Εβραίων της Ευρώ-
πης έγινε λόγος για το «Ολοκαύ-
τωμα»2, λόγος ιστοριογραφικός,
φιλοσοφικός, ψυχαναλυτικός,
άλλοτε βαθύς και στοχαστικός
κι άλλοτε φλύαρος κι επιφανει-
Marsilio
ακός, έγινε κινηματογράφος μυ-
θοπλασίας και ντοκυμανταίρ (ή
μοναδικά αριστουργήματα, όπως
η Shoah του Κλωντ Λαντζμάν),
άρδευσε εικαστικά και μουσικά
έργα, ενέπνευσε κάθε επιπέδου
λογοτεχνία, επιζώντων και πολύ
νεότερων, τώρα που οι μαρτυρίες
ανθρώπων οι οποίοι βγήκαν ζω-
ντανοί από τα στρατόπεδα στα
οποία ήταν προδιαγεγραμμένο να
πεθάνουν έχουν αφάνταστα πλη-
θύνει σε όλες τις γλώσσες των θυ-
μάτων της γενοκτονίας (γραπτές
και προφορικές), σε τι συνίσταται
Πρίμο Λέβι;
Η ΤΡΙΛΟΓΙΑ
ΚΑΙ Η ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ
Θα επιχειρήσω ν’ απαντήσω, προ-
σεγγίζοντας το συγγραφικό του
έργο. Ο ιταλοεβραίος χημικός Πρί-
μο Λέβι από το Τορίνο, γεννημένος
το 1919, γράφει συστηματικά επί
σαράντα χρόνια: από το 1946 ώς το
1986, βιβλία, ποίηση και, αργότερα,
άρθρα σε εφημερίδες. Με σαράντα
χρόνια διαφορά, τα δύο βιβλία του,
το πρώτο και το τελευταίο του, ανα-
φέρονται αποκλειστικά στο στρατό-
πεδο του Άουσβιτς, στη στρατοπε-
δική εμπειρία και στις σκέψεις που
αυτή τού γέννησε. Ο ίδιος βίωσε το
στρατόπεδο του Άουσβιτς από τον
Φεβρουάριο του 1944 ώς την απε-
λευθέρωση, 27 Ιανουαρίου 1945, κι
εργάστηκε στο στρατόπεδο εργα-
σίας Μπούνα-Μόνοβιτς που ανήκε
στο Άουσβιτς.
Το στρατόπεδο λοιπόν αποτελεί
το ιδρυτικό τραύμα, βρίσκεται στην
καρδιά της προβληματικής του, τόσο
στην αφετηρία της γραφής του όσο
και στην ολοκλήρωσή της, στην πα-
ρακαταθήκη του. Το πρώτο βιβλίο
αντηχεί στο τελευταίο: I sommersi e i
salvati αποτελεί τίτλο του κεντρικού
κεφαλαίου του πρώτου βιβλίου και
τίτλο του τελευταίου βιβλίου. Έτσι,
σαν ένα επίμονο μουσικό θέμα, επα-
νέρχεται κι αναπτύσσεται με την
ωριμότητα που το πλήρωμα του
χρόνου έχει προσφέρει στο συγγρα-
φέα. Το τελευταίο βιβλίο είναι το πιο
στοχαστικό της τριλογίας: το πρώτο
(Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος) προσπα-
θεί να περικλείσει το απόσταγμα του
βιώματος και γράφτηκε σε «κατά-
σταση επείγοντος». Το δεύτερο, Η
Ανακωχή, έχει για αφηγηματικό νήμα
το περιπετειώδες ταξίδι της επιστρο-
φής από το στρατόπεδο στο Τορίνο.

46 the books’ journal #83 [Δεκέμβριος 2017]


Το τρίτο (Αυτοί που βούλιαξαν κι αυ-
τοί που σώθηκαν) είναι το στοχαστι-
κότερο από τα τρία, γιατί επανέρχε-
ται στο θέμα ύστερα από τέσσερις
δεκαετίες. Στο συγκεντρωτικό αυτό
έργο περιλαμβάνονται εξαιρετικά
δοκίμια.3
Από τη δεκαετία του 1950 και για
περίπου τριάντα χρόνια, ο Πρίμο
Λέβι αρθρογραφεί συστηματικά στις
εφημερίδες Corriere della Sera και La
Stampa. Tα τελευταία του άρθρα
δημοσιεύονται στην αγαπημένη του
La Stampa αρχές του ’87, λίγο πριν
τον θάνατό του. Η αρθρογραφία του
(1955-1987) υπήρξε μαχητική στην
παράδοση των επιφυλλίδων σημα-
ντικών διανοουμένων. Μέσω αυτής
του της δραστηριότητας, ο Λέβι πα-
ρεμβαίνει στα κοινά, επιτελεί δηλα-
δή το ρόλο του ενεργού διανοουμέ-
νου. Η αξία του έργου του (το οποίο
δεν περιορίζεται στη στρατοπεδική
τριλογία4, και στο οποίο περιλαμ-
βάνονται περίπου 15 ακόμα βιβλία,
η συστηματική αρθρογραφία του, η
ποίησή του και οι συνεντεύξεις του)
εδράζεται κυρίως στον επίμονο τρό-
πο του να θέτει ερωτήματα, τα οποία
δεν έχουν πάντοτε απαντήσεις, κλο-
νίζουν όμως βεβαιότητες, όπως επι-
σημαίνει και ο Μάρκο Μπελπολίτι
(Marco Belpoliti).5
ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ -
ΠΡΟΜΕΤΩΠΙΔΑ
Ο νέος και άρτι απελευθερωθείς
Πρίμο επιθυμεί τη φράση I sommersi
e i salvati για τίτλο και του πρώτου
του βιβλίου, όμως ο φίλος του εκδό-
της Αντονιτσέλλι επιμένει να βάλουν
για τίτλο τον πέμπτο στίχο του ποι-
ήματος που ο ίδιος έχει γράψει ως
προμετωπίδα του βιβλίου του.
Θέλω να σταθώ λίγο σ’ αυτό το
ποίημα, ένα από τα λίγα ποιήματα
(81) που δημοσίευσε ο συγγραφέ-
ας. Λίγα αλλά σημαντικά. Ο Λέβι
δεν έπαυε να γράφει ποιήματα «σε
διαλείμματα», όπως λέει ο ίδιος,
σε «μιαν αβέβαιη ώρα», (τίτλος της
ποιητικής του συλλογής). Ο πέ-
μπτος στίχος Se questo e un uomo, ως
τίτλος του βιβλίου, απομονωμένος
από το ποίημα, μεταφράστηκε στα
ελληνικά από τη Χαρά Σαρλικιώτη,
και σωστά, άνθρωπος και όχι άντρας
(διότι στα ελληνικά έχουμε αυτή τη
δυνατότητα των δύο λέξεων που δεν
υπάρχει γαλλικά ούτε ιταλικά). Στο
ποίημα, όμως, όταν εμφανίζεται ο
στίχος μεταφράζει:
Σκεφτείτε εάν αυτό
είναι ο άντρας,
αυτός που δουλεύει στη λάσπη
που δεν ησυχάζει ποτέ […]
Toρίνο, 1986. Ο Πρίμο Λέβι (δεξιά) φωτογραφίζεται με τον αμερικανό
συγγραφέα Φίλιπ Ροθ, στον οποίο παραχώρησε συνέντευξη.
γιατί παρακάτω θα πει
Σκεφτείτε εάν αυτό είναι
η γυναίκα
Αυτή που έχασε τ’ όνομά της,
τα μαλλιά της
Τη δύναμη να θυμάται (σ. 11)
Ο Λέβι θρηνεί χωριστά τον άνδρα
και χωριστά τη γυναίκα που χά-
νουν την ταυτότητά τους, το όνομά
τους και την ανθρώπινη υπόστασή
τους στο στρατόπεδο.
Πριν από την πρώτη φράση του
βιβλίου προηγείται λοιπόν ένα ποί-
ημα του Λέβι, το οποίο απευθύνε-
ται σε μας, τους αναγνώστες: Εσείς
που ήσυχοι ζείτε (α’ στίχος).
Και οι τελευταίες στροφές πάλι
απευθύνονται σε μας:
Σκεφτείτε ό,τι έχει συμβεί
Τις λέξεις αυτές σας ορίζω
Γράψτε τις στην καρδιά σας
Στο σπίτι, στο δρόμο
Πριν κοιμηθείτε, όταν ξυπνάτε
Επαναλάβετέ τις στα παιδιά σας
Ή ναισθημάτων και θα διαμορφώσει
Το σπίτι σας να ερημώσει
αρρώστια να σας καταβάλει
Οι γιοι σας να σας απαρνηθούν.
Το ποίημα, που γράφεται στις 10
Ιανουαρίου 1946, κλείνει ήδη με
την έννοια του χρέους της μνήμης
και του χρέους της μετάδοσης,
έννοιες που αργότερα θα αναπτύ-
ξει και θα υπηρετήσει θαυμαστά
ο Λέβι. Θέλω να σταθώ όμως στη
διαφορά ύφους αυτού του ποιή-
ματος, που κλείνει με κατάρες για
όσους δεν σεβαστούν αυτό το χρέ-
ος, για όσους σωπάσουν και τελι-
κά λησμονήσουν και επιτρέψουν
να λησμονηθεί αυτή η ιστορία, με
το ύφος του βιβλίου. Ο Λέβι, μη
θρησκευόμενος Εβραίος, υιοθετεί
Wikipedia
σ’ αυτό του το ποίημα, που έχει
για υπότιτλο την εβραϊκή λέξη
Shéma6(σημαίνει «άκουσε», μ’ αυ-
τήν αρχίζει μια εβραϊκή προσευ-
χή), τον βιβλικό τόνο, κατ’ ευθείαν
εμπνευσμένο από το Δευτερονόμιο.
Το ποίημα αυτό είναι το μοναδικό
τμήμα του έργου όπου ο συγγρα-
φέας θρηνεί, επιτρέπει στον εαυτό
του να εκφράσει την έσχατη οδύνη,
το πένθος και να ολοκληρώσει σε
φωνή προστακτική, με την απειλή
της κατάρας. Για να το κάνει αυτό,
καταφεύγει σε ποιητικό λόγο και
σε ύφος εμπνευσμένο από τη Βί-
βλο. Εξ ου και οι προστακτικές:
σκεφτείτε (τρεις φορές), αυτές τις
λέξεις γράψτε τις στην καρδιά σας
(δηλαδή: μη λησμονείτε) και «επα-
ναλάβατέ τις στα παιδιά σας». Το
χρέος της μνήμης και το χρέος της
μετάδοσης. Μόνο στο ποίημα αυτό
υιοθετεί τέτοιο τόνο. Αυτοί όμως οι
λίγοι στίχοι, αρχή αρχή, βαραίνουν
σ’ όλο το έργο.
Αμέσως μετά, από την πρώτη
κιόλας αφηγηματική φράση, θα
εξοβελίσει τη βίαιη έκρηξη συ-
το περίφημο ύφος του που απο-
τελεί βέβαια και το ήθος του. Θα
υιοθετήσει τη νηφαλιότητα, την
αφηγηματική δεινότητα που δεν
χρήζει επιθέτων και που, όχι μόνο
δεν αποδυναμώνει το αποτέλεσμα
αλλά, αντίθετα, το ενισχύει. Επί-
σης, επιλέγει ‘‘Le parti pris de la
clarté’’, όπως έχει χαρακτηριστεί
στη γαλλική βιβλιογραφία το ύφος
του7, θα λέγαμε την επιλογή τού δι-
αυγούς λόγου. Ο Χόρχε Σεμπρούν,
που υπήρξε πολιτικός κρατούμενος
στο Μπούχενβαλντ και η εμπειρία
του αυτή άρδευσε πολλά από τα
βιβλία του, γράφει για τον Λέβι:
«Μου φαίνεται πως αυτή η λαχτά-
ρα φωτός μέσα στη βαθιά νύχτα
της στρατοπεδικής εμπειρίας ενέ-
the books’ journal #83 [Δεκέμβριος 2017] 47
πνευσε τη γραφή του».8 Kι ο ίδιος
ο Λέβι έγραφε σ’ ένα άρθρο που
συζητήθηκε πολύ: «Κατά τη γνώμη
μου δεν θα έπρεπε να γράφουμε με
σκοτεινό τρόπο». Η αλήθεια λέγε-
ται μόνο με τη διαύγεια, με το φως,
το φωτισμό, τη διαφάνεια, απ’
όπου προκύπτει και η αναγνωσιμό-
τητα, η κατανόηση, η επικοινωνία.
Βέβαια, λέγεται και αντίθετα, όταν
πρόκειται για τον Πάουλ Τσέλαν,
κι ο Σεμπρούν προβαίνει σ’ αυτή
τη διαλεκτική φωτός-σκότους στην
εισαγωγή του. Αλλά εδώ μιλάμε για
τον Λέβι.
Η ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΙΚΗ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Πώς να μιλήσεις για το πιο σκοτει-
νό με φωτεινό τρόπο; Αυτό κατόρ-
θωσε ο Λέβι, κι όχι με το πλήρωμα
του χρόνου, περνώντας από στάδια
απώθησης του τραύματος, όπως ο
Σεμπρούν και πολλοί άλλοι. Αλλά
αμέσως. Από το 1946 που κάθε-
ται και γράφει (η τελευταία εικό-
να της Ανακωχής, του βιβλίου της
επιστροφής, τον δείχνει να κάθεται
στο τραπέζι μπροστά στο λευκό
χαρτί), αυτός είναι ο τόνος που
αναβλύζει από μέσα του. Και σ’
αυτή τη γραμμή θα επεξεργαστεί
τα γραπτά του.
Η ιδιαιτερότητα του Λέβι οφεί-
λεται επίσης στην προσέγγισή
του, την οποία θα χαρακτήριζα
«ανθρωπολογικού» τύπου. Το έργο
του εγγράφεται έτσι στην πολύ
μικρή, ξεχωριστή κατηγορία κει-
μένων, την «ανθρωπολογική», στην
οποία ανήκει, λόγου χάρη, και το
έργο του Ρομπέρ Αντέλμ. Γάλλος
αντιστασιακός ο Αντέλμ, έζησε
κι αυτός την εμπειρία του εγκλει-
σμού του στο Γκαντερσχάιμ, ένα
μικρό κομμάντο του Μπούχεν-
βαλντ, χειρότερο από το κεντρι-
κό στρατόπεδο. Ένα άλλο τους
κοινό σημείο είναι πως και οι δύο
είναι μη θρησκευόμενοι – Ebreo
laico χαρακτηρίζει τον εαυτό του
ο Λέβι, κι οπωσδήποτε Ιταλό, laic
Γάλλος και αριστερός διανοούμε-
νος ο Αντέλμ, ανήκουν πνευματι-
κά στην παράδοση του ευρωπα-
ϊκού διαφωτισμού. Διανοούμενοι
που μέσα από την κληρονομιά
του ορθολογισμού, της ανεκτι-
κότητας, των ανθρώπινων δικαι-
ωμάτων, αλλά και γενικότερα ως
φορείς των αξιών της κουλτού-
ρας της Δύσης, θα επιχειρήσουν
να προσεγγίσουν στοχαστικά το
φαινόμενο. Πράγμα που δεν ση-
μαίνει ότι τα κείμενά τους είναι
ψυχρά δοκίμια, κάθε σελίδα τους
πάλλεται από εσωτερική ένταση.
Αλλά πέρα από την αφήγηση του
μαρτυρίου τους, προχωρούν και
σε στοχαστικές επεξεργασίες.
Οι συγγραφείς αυτοί βάζουν στο
κέντρο του ενδιαφέροντός τους τον
άνθρωπο: την ακραία ανθρώπινη
εμπειρία, που υπήρξε το στρατόπε-
δο, για όσους έζησαν μέσα σ’ αυτό.
Από τούτον το στοχασμό προκύ-
πτουν πολύ σημαντικές ιδέες. Ως
παράδειγμα θα αναφέρω μια από
τις πλέον ενδιαφέρουσες αναλύσεις:
πρόκειται για την «Γκρίζα Ζώνη». Ο
Πρίμο Λέβι επινόησε αυτόν τον όρο
για να δηλώσει τη μεγάλη ενδιάμεση
κατηγορία ανθρώπων στο στρατό-
πεδο που, όντας πρώτα θύματα-αιχ-
μάλωτοι, μετατρέπονταν λίγο λίγο
σε «προνομιούχους» αιχμαλώτους. Σ’
αυτούς ανήκαν από γυναίκες-καθα-
ρίστριες μέχρι τους «κάπο», που μπο-
ρούσαν να είναι πρόσωπα φοβερής
σκληρότητας. Η ανάλυση αυτή ανα-
τρέπει την απλοποίηση της παραδο-
σιακής αντιμετώπισης, της μανιχαϊ-
στικής. Εδώ τα πράγματα δεν είναι
ούτε άσπρα ούτε μαύρα, είναι «γκρί-
ζα», αποδίδοντας έτσι στο φαινόμενο
την πολυπλοκότητά του, τις διαβαθ-
μίσεις του, τις αποχρώσεις του.
Το στρατόπεδο ξυπνούσε κάθε
τύπου ολοκληρωτικό συναίσθημα
στον άνθρωπο κι αποτελούσε μια
μικρογραφία τραβηγμένη στα άκρα
της ολοκληρωτικής κοινωνίας. Όλα
όσα ο δυτικός πολιτισμός έχτισε
επί αιώνες ανατρέπονταν, η αλλη-
λεγγύη λόγου χάριν απαγορευόταν
διά ροπάλου. Η αλληλεγγύη ήταν
φοβερά δύσκολη στο στρατόπεδο,
αλλά δεν ήταν και αδύνατη. Όλοι
οι επιζώντες χρωστούν τη ζωή τους
και σε κάποιον ή κάποιους που τους
βοήθησαν, ή βοήθησαν κι οι ίδιοι
άλλους. Η διατήρηση της αλληλεγ-
γύης ήταν από τις ύψιστες νίκες του
ανθρώπινου μέσα στο απάνθρωπο.
Η καίρια αλληλεγγύη για τον Πρί-
μο Λέβι είχε το όνομα του ιταλού
κρατούμενου Λορέντσο. Αυτή είναι
η ιστορία:
Ένας ιταλός πολίτης μου έφερ-
νε ένα κομμάτι ψωμί και τα πε-
ρισσεύματα του συσσιτίου του
κάθε μέρα επί έξι μήνες· μου
χάρισε μια δική του φανέλα γε-
μάτη μπαλώματα· έγραψε στην
Ιταλία μια κάρτα για μένα, και
μου έδωσε την απάντηση. Για
όλα αυτά δεν ζήτησε και δεν
δέχτηκε καμία ανταμοιβή, γιατί
ήταν καλός και απλός, και δεν
πίστευε ότι κάνουμε καλό για να
ανταμειφθούμε. [Εάν αυτό είναι ο
άνθρωπος, σ. 146]
48 the books’ journal #83 [Δεκέμβριος 2017]
Και αυτή είναι η αποτίμηση του
Λέβι:
Εάν μπορεί να έχει κάποιο νόη-
μα να προσδιορίσω τις αιτίες για
τις οποίες η ζωή μου, ανάμεσα
σε τόσες άλλες ισάξιες, άντεξε
στη δοκιμασία, νομίζω ότι στον
Λορέντσο οφείλω το ότι σήμερα
είμαι ζωντανός· όχι τόσο πολύ
για την υλική του βοήθεια, αλλά
γιατί σταθερά μού υπενθύμιζε με
την παρουσία του, με τον ήρεμο
και απλό τρόπο της καλοσύ-
νης του, ότι εξακολουθούσε να
υπάρχει ένας κόσμος δικαιοσύ-
νης έξω από τον δικό μας...
Και παρακάτω:
Τα πρόσωπα αυτής της ιστορίας
δεν είναι άνθρωποι. Η ανθρώ-
πινη υπόστασή τους θάφτηκε
[…]. Αλλά ο Λορέντσο ήταν
άνθρωπος· άνθρωπος ακέραιος
και αμόλυντος που δεν ανήκε σ’
αυτόν τον κόσμο της άρνησης.
Χάρη στον Λορέντσο δεν ξέχα-
σα κι εγώ ότι είμαι ένας άνθρω-
πος.
Απ’ όλους λοιπόν τους παράγοντες
στους οποίους οφείλει την επιβίω-
σή του, αξιολογεί την αλληλεγγύη
του Λορέντσο ως πρώτο και καίριο.
Σ’ ένα άλλο σημαντικότατο κεφά-
λαιο, στο «Άσμα του Οδυσσέα», η
φιλία για τον Πίκκολο (έναν νεαρό
γάλλο κρατούμενο, τον Ζαν Σα-
μουέλ, που του ζητά να του διδά-
ξει ιταλικά), μαζί με την απαγγελία
θραυσμάτων που μπορεί να ανα-
καλέσει η μνήμη του από τη Θεία
κωμωδία του Δάντη (μιας επανανά-
γνωσης τελικά του Δάντη στο con-
texte της κόλασης του στρατοπέ-
δου), είναι άλλοι δρόμοι από τους
οποίους παραμένει άνθρωπος. Το
άσμα του Οδυσσέα καταλήγει:
Δεν πλαστήκατε για
να ζείτε σαν ζώα
αλλά για ν’ ακολουθείτε
το δρόμο της αρετής
και της γνώσης.
Αυτόν θα έχουν το κουράγιο ν’ ακο-
λουθήσουν και οι δύο.
Θα ήθελα εδώ να σταθώ λίγο πε-
ρισσότερο σε όσα συνδέουν το εγχεί-
ρημα του Λέβι με αυτό του Αντέλμ.
Μια από τις πρώτες μαρτυρίες που
εκδόθηκαν στην Γαλλία από πολι-
τικούς κρατουμένους οι οποίοι επέ-
στρεψαν από ναζιστικά στρατόπεδα
ήταν αυτή του Ρομπέρ Αντέλμ, με
τίτλο L’espèce humaine9. Υπάρχουν
εντυπωσιακά κοινά σημεία που συν-
δέουν τα δύο εγχειρήματα και την
πρόσληψή τους: και η μαρτυρία του
Αντέλμ θα εκδοθεί το 1947 από έναν
μικρό εκδοτικό οίκο, και θα επανεκ-
δοθεί δέκα χρόνια αργότερα το 1957
από τον Gallimard. Και αυτή, αργό-
τερα, θα γνωρίσει πολύ μεγάλη απή-
χηση στη Γαλλία, για να γίνει ένα
βιβλίο αναφοράς της στρατοπεδικής
λογοτεχνίας. Μεγάλοι Γάλλοι διανο-
ούμενοι έγραψαν γι’ αυτό, όπως ο
Μωρίς Μπλανσό, και το έργο γνώρι-
σε διεθνή απήχηση και μεταφράσεις
σε πολλές γλώσσες (κι εδώ, από τις
τελευταίες η ελληνική).
Εντυπωσιακή είναι η ομοιότητα
στους δύο τίτλους: Εάν αυτό είναι ο
άνθρωπος / Το ανθρώπινο είδος. Ο
«άνθρωπος» βρίσκεται στο κέντρο
του ενδιαφέροντός τους. Μια ανα-
ζήτηση γύρω από το τι συμβαίνει
στον άνθρωπο μέσα στον κόσμο του
στρατοπέδου εξόντωσης, σ’ αυτή
την ακραία εμπειρία στην οποία το
«ανθρώπινο είδος» δοκιμάζεται και
φτάνει στα όριά του. Το δεύτερο
βασικό κοινό σημείο των δύο έργων
εστιάζεται στο ύφος: και οι δύο συγ-
γραφείς δεν επιδιώκουν σαν πρώτο
στόχο να συγκινήσουν, να συγκλονί-
σουν συναισθηματικά, να θυμώσουν.
Η προσπάθειά τους δεν απευθύνεται
στο συναίσθημα, αλλά πρωτίστως
στη νόηση. Επιχειρούν να περιγρά-
ψουν, να κατατάξουν, να αφηγη-
θούν και, στο μέτρο του δυνατού, να
αναλύσουν και να ερμηνεύσουν το
ακατανόητο, το ακατονόμαστο που
έλαβε χώρα. Οδηγούν τον αναγνώ-
στη σε ένα στοχασμό που μπορεί να
αποβεί ιδιαίτερα γόνιμος. Άνοιξαν
λοιπόν ένα δρόμο σκέψης που είναι
ιδιαίτερα σημαντικός και αποτελούν
κορυφαία έργα αυτού του είδους που
θα ονομαστεί στρατοπεδική λογοτε-
χνία. Το 1963, ο Ζωρζ Περέκ έγρα-
φε με αφορμή τον Ρομπέρ Αντέλμ
για να υπερασπιστεί αυτό το νέο
είδος:
Απέναντι στη στρατοπεδική
λογοτεχνία, οι στάσεις είναι
στο κάτω κάτω οι ίδιες μ’ αυτές
απέναντι στην πραγματικότη-
τα των στρατοπέδων: σφίγγου-
με τις γροθιές, αγανακτούμε,
συγκινούμαστε. Δεν αναζητού-
με όμως ούτε να καταλάβουμε
ούτε να εμβαθύνουμε […] Σε
κάθε περίπτωση, μονότονη ή
θεαματική, η φρίκη αναισθη-
τοποιούσε. Οι μαρτυρίες ήταν
αναποτελεσματικές· η απο-
βλάκωση, το να μένει κανείς
εμβρόντητος ή να θυμώνει,
γίνονταν οι συνήθεις τρόποι
ανάγνωσης αυτών των μαρ-
τυριών. Δεν ήταν όμως αυτός
ο επιθυμητός στόχος. Κανείς
δεν επιθυμούσε γράφοντας να
υποκινήσει τον οίκτο, την τρυ-
φερότητα ή την εξέγερση. Το
θέμα ήταν να γίνει κατανοητό
αυτό που κανείς δεν μπορούσε
να κατανοήσει· να εκφράσει το
ανέκφραστο.10
Το ίδιο θα μπορούσε να είχε γραφτεί
και για τον Λέβι και είναι σημαντικές
οι ομοιότητες που δεν είναι επιδρά-
σεις (γράφουν την ίδια στιγμή, δεν
έχουν μεταφραστεί και δεν έχουν
διαβάσει ο ένας τον άλλον). Αυτό
ακριβώς πετυχαίνουν αυτά τα πρώ-
ιμα βιβλία, το μοναδικό του Ρομπέρ
Άντελμ και ήδη το πρώτο του Πρίμο
Λέβι. Παρεμβάλλουν την απαραί-
τητη απόσταση, ώστε να μην είναι
μόνο μια κραυγή αγωνίας, οδύνης και
ανεξήγητου γιατί, αλλά να ορθώνουν
τις δυνάμεις της ανθρώπινης νόησης
απέναντι στο ακατανόητο. Δίχως να
έχουμε την αλαζονεία ότι φτάνουμε,
και ούτε πρέπει άλλωστε, στην από-
λυτη κατανόηση. Η γραφή, λοιπόν,
μπορεί να σημειώσει μια νίκη πάνω
στην καταστροφή. Να διαδώσει τη
μνήμη αυτού που συνέβη και που
σφράγισε ανεξίτηλα τους επιζώντες.
Ο ρόλος της εδώ γίνεται μείζο-
νος σημασίας, αφού καταλύει ένα
μέρος τουλάχιστον των ναζιστικών
επιδιώξεων: το μέρος της σιωπής.
Η όλη επιχείρηση της «τελικής λύ-
σης» έπρεπε να καλύπτεται από ένα
βαρύ πέπλο σιωπής. Η μεταγενέστε-
ρη λήθη, που θα έθαβε τελειωτικά
το γεγονός, ήταν βασικό μέρος του
σχεδίου. Πολλά είναι τα στοιχεία
που αποδεικνύουν ότι σκοπός ήταν
να εξαλείψουν όχι μόνο τα θύματα,
αλλά και την ίδια την μνήμη της εξά-
λειψής τους. Τίποτα να μη μείνει
που να θυμίζει ή να μαρτυρεί για ό,τι
συνέβη (δεν το πέτυχαν ευτυχώς εξ
ολοκλήρου). Πέρα όμως από τα ντο-
κουμέντα, τις «αποδείξεις» αν θέλετε,
η ανθρώπινη μαρτυρία έχει να συνει-
σφέρει τη δική της, ιδιαίτερα πολύτι-
μη πλευρά. Την πλευρά του ανθρώ-
που που είδε, βίωσε την εμπειρία και,
κατά απίστευτη τύχη, διασώθηκε.
Από κει και ύστερα, η μαρτυρία του
αποκτά γι’ αυτόν τη μορφή χρέους,
χρέους απέναντι σ’ όσους χάθηκαν
και δεν μπορούν να μαρτυρήσουν11,
αλλά και σε όσους διασώθηκαν αλλά
δεν έχουν την απαραίτητη συγκρό-
τηση για να δώσουν ένα ολοκληρω-
μένο βιβλίο (αυτό το τονίζει πολύ ο
Σεμπρούν, οι επιζώντες σύντροφοί
του λένε: «να γράψεις και για μας»).
Την ιδιαιτερότητα της σημασίας της
μαρτυρίας –και τη διαφορά της από
την «απόδειξη»– είχε επισημάνει ο
Ζακ Ντερριντά στο εξαιρετικό κεί-
μενό του γύρω από τη μαρτυρία.12
ΟΙ ΑΡΝΗΤΕΣ
ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ
Τα κείμενα του Λέβι θα παίξουν
και έναν άλλο καθοριστικό ρόλο:
θα αρθρώσουν καίριες απαντήσεις
στον ανερχόμενο ρεβιζιονισμό (όχι
για τους φανατικούς οπαδούς βέ-
βαια, αλλά για την αμφιταλαντευ-
όμενη μερίδα ανθρώπων). Είναι
ενδιαφέρον πως αν τριάντα πέντε
χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου,
γύρω στο 1980, σπάει η σιωπή,
επινοείται και επιβάλλεται ο όρος
«Ολοκαύτωμα», συγκροτείται η
μνήμη, και αρχίζει μια ευρύτερη
επιστημονική συζήτηση γύρω από
την γενοκτονία (πέρα από ορισμέ-
να βιβλία-σταθμούς που είχαν εκ-
δοθεί νωρίτερα, όπως του Ραούλ
Χίλμπεργκ στο Σικάγο το 1961),
την ίδια ακριβώς εποχή επινοείται
η θεωρία του ρεβιζιονισμού και του
«νεγκασιονισμού» (αρνητισμού).
Η πρώτη αντιστοιχεί σε συρ-
ρίκνωση της σημασίας της γενο-
κτονίας και η δεύτερη σε απόλυτη
άρνηση: οι οπαδοί της ισχυρίζονται
πως η γενοκτονία δεν έλαβε ποτέ
χώρα, πως είναι αποκύημα εβραϊ-
κής προπαγάνδας κ.λπ. Ο αρνητι-
σμός είχε και έχει οπαδούς παντού,
στη Γερμανία, στην Αγγλία, στις
Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γαλλία,
στην Ελλάδα με πολιτικό τους εκ-
φραστή ακροδεξιές ομάδες και
κόμματα, αλλά όχι μόνον. Αλλού
τα βιβλία τους απαγορεύονται κι
αλλού όχι.
Ο Λέβι πρόλαβε να δει τη γέν-
νηση του ρεβιζιονισμού και το τε-
λευταίο του βιβλίο, πνευματική του
διαθήκη, δημοσιευμένο ένα χρόνο
πριν από την αυτοκτονία του, το
1986, εγγράφεται στις πρώτες και
πλέον καίριες απαντήσεις στον
αρνητισμό. Τρεις μόλις μήνες πριν
από την αυτοκτονία του, στην εφη-
μερίδα με την οποία συνεργάστηκε
χρόνια, τη Stampa, δημοσίευσε το
τελευταίο του κείμενο με τίτλο «Η
Μαύρη Τρύπα του Άουσβιτς. Πολε-
μική στους γερμανούς ιστορικούς».
Στο κείμενο αυτό, που είναι και η
παρακαταθήκη του, απαντά σε όλα
τα ζητήματα που οι εμπλεκόμενοι
στη διαμάχη (στο Historikerstreit)
ιστορικοί εγείρουν, ανεβάζοντας τη
συζήτηση σε ακαδημαϊκή κλίμακα.
Ένα από αυτά είναι το γεγονός
πως το γκουλάγκ είχε προηγηθεί
και οι Γερμανοί απλώς το προ-
σάρμοσαν στα δικά τους μέτρα, με
μια μικρή τεχνολογική καινοτομία: θίστηκε εκείνη τη μέρα του Απρι- δεκαετία ώς το 1987.
τους θαλάμους αερίων. λίου του 1987 τον έκανε να πέσει 3. Για τη στρατοπεδική λογοτεχνία γε-
Υπομονετικά, ο Λέβι αποδομεί στο κενό της σκάλας του παλιού νικότερα και το έργο του Πρίμο Λέβι
όλη την ανυπόστατη θεωρία βήμα σπιτιού στο Τορίνο. Ο Σεμπρούν, ειδικότερα βλ. Ο. Βαρών-Βασάρ, Η
το βήμα, όπως είχε κάνει κι ο Πιερ συγκλονισμένος από την είδηση, ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα
Βιντάλ-Νακέ στη Γαλλία την ίδια έγραψε: για τη γενοκτονία των Εβραίων, Βιβλιο-
εποχή απαντώντας στους γάλλους πωλείον της Εστίας, β’ εκδ. 2013.
ρεβιζιονιστές, σαν τον Ρομπέρ Κι όμως, η διαύγεια του ποιη-
Φωρισσόν, στους Δολοφόνους της τικού εγχειρήματος του Πρίμο 4. Ο Λέβι παραιτήθηκε από τη δου-
μνήμης. Ο Λέβι έκλεινε το τελευ- Λέβι δεν εμπόδισε το θάνατο και λειά του μόλις μπόρεσε να συνταξιο-
ταίο κείμενό του με την παρατή- το σκότος να τον αρπάξουν, μια δοτηθεί και, τα τελευταία δέκα χρόνια
ρηση πως η Γερμανία «δεν μπορεί ημέρα του Απριλίου. Μια ημέρα της ζωής του, αφιερώθηκε στη συγ-
και δεν πρέπει να απαλύνει την ενοχή του τρομερού Απριλίου, όταν η γραφή, παρ’ όλο που συχνά προέτασ-
του παρελθόντος». (Εάν αυτό είναι ανάμνηση των στρατοπέδων σε την ιδιότητα του χημικού και όχι
ο άνθρωπος, σ. 262). Η συζήτησή σηκώνεται σαν ένα νέφος από του συγγραφέα, όταν τον ρωτούσαν.
του με τον συγγραφέα Ferdinando καπνό και από στάχτες, πάνω Στον Φίλιπ Ροθ, που του παίρνει συ-
Camon, που συνεχίστηκε ως τον στη δυτική Ευρώπη. (πρόλογος νέντευξη τον Σεπτέμβριο του 1986,
θάνατό του και δημοσιεύτηκε αμέ- στη γαλλική έκδοση των ποιη- εξομολογείται την ανακούφισή του
σως μετά, περιστρέφεται επίσης μάτων, σ. Χ) που μπόρεσε να συγκεντρωθεί στη
γύρω από τη σχέση της Γερμανίας συγγραφή (βλ. Philip Roth, Κουβέντες
με το παρελθόν της, αλλά συμπυ- Οι μικροί μαθητές στην Ιταλία δεν του σιναφιού, μτφρ. Κατερίνα Σχινά,
κνώνει και τον στοχασμό του Λέβι είδαν πια το πρόσωπό του κι ούτε εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σ.11-31.)
για τη Shoah. 13 τον άκουσαν (ήταν από τους πρώ- 5. Primo Levi, L’asymétrie et la vie.
τους που επισκέφθηκε πάρα πολλά Articles et essais 1955-1987, préface de
ΤΟ ΤΕΛΟΣ σχολεία). Έμειναν όμως τα γραπτά Marco Belpoliti, εκδ. Robert Laffont,
Προφανώς, όλα αυτά τον βάρυναν. του. Τριάντα χρόνια μετά, αξίζει να Paris 2004, σ. 17.
Η απογοήτευσή του και η κόπω- σκύψουμε ξανά σε όσα μας άφησε
σή του συνέβαλαν ασφαλώς στην ως παρακαταθήκη. zx 6. Αυτός είναι ο υπότιτλος του ποιή-
τελική κατάθλιψη. Σ’ ένα από τα ματος στο πρωτότυπο και στη γαλλική
τελευταία του ποιήματα, γραμμένο μετάφραση του ποιήματος στη συλλο-
λίγους μήνες πριν από την αυτο- 1. Η εικαστικός Άρτεμις Αλκαλάη γή: Primo Levi, A une heure incertaine
κτονία, γράφει: φωτογραφίζει τα τελευταία χρόνια [receuil de poèmes], préface de J. Sem-
΄Ελληνες Εβραίους επιζώντες σε βαθύ prun, collection Arcades, εκδ. Galli-
Δεν υπάρχει υποτελής που γήρας. Το έργο της εκτέθηκε το 2016 mard, Παρίσι 1997, β’ εκδ. 2002.
να μην έχει το βασίλειό του. στο Ινστιτούτο Θερβάντες. 7. Françoise Carasso, Primo Levi. Le
Το δικό μου ονομάζεται parti pris de la clarté, εκδ. Belin, Παρίσι
2. Θυμίζω ότι αυτός ο όρος επιβλή-
απελπισία: 1997.
θηκε μόνο κατά τη δεκαετία του
Είναι ένα απέραντο βασίλειο.
1980, δεν απαντάται λόγου χάριν 8. Primo Levi, A une heure incertaine,
(σ. 127, ποιήματα)
πουθενά στον Πρίμο Λέβι ούτε στα préface de J. Semprun, σελ. ΙΧ.
άρθρα του τα γραμμένα σ’ αυτήν την
Αυτή η απελπισία στην οποία βυ- 9. Βλ. ελλ. μτφρ. Ρομπέρ Αντέλμ, Το
ανθρώπινο είδος, μτφρ. Τ. Βεκιαρέλ-
λη-Σ. Μπενβενίστε, Βιβλιοπωλείον
Ο ΠΡΙΜΟ ΛΕΒΙ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ της Εστίας, Αθήνα 2008.
Από το 1990 ώς το 2005 μεταφράστηκαν 8 βιβλία του στα ελληνικά: 10. Georges Perec, “Robert Antelme ou
la vérité de la littérature”, Textes inédits
Η τριλογία η σχετική με το Άουσβις sur l’espèce Humaine, Gallimard, 1996,
1. Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, μετάφραση: Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, 1997 σ. 173-190. Στον ίδιο τόμο και το κεί-
μενο του Maurice Blanchot, σ. 71-87.
2. Η Ανακωχή, μετάφραση: Ζακ Σαμουήλ, Σέλας, 1998
11.Το καθήκον της μνήμης Συζήτηση με
3. Αυτοί που βούλιαξαν κι αυτοί που σώθηκαν, μετάφραση: Χαρά Σαρλικι- τους Anna Bravo και Federicο Cereja,
ώτη, Άγρα, 2000 μτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, εκδ. ΄Αγρα,
Αθήνα 1998. (Ομολογώ ότι θα προτι-
Μια συνέντευξη μούσα προσωπικά τη λέξη χρέος αντί
4. Το καθήκον της μνήμης, μετάφραση: Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, 1998 για καθήκον στον τίτλο).
12. Ζακ Ντερριντά, Μαρτυρία και με-
Άλλα έργα του τάφραση, μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης,
5. Το περιοδικό σύστημα, μετάφραση: Άμπυ Ράικου, Καστανιώτης, 1990 εκδ. Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών,
Αθήνα 1996.
6. Λίλιθ, μετάφραση: Σάρα Μπενβενίστε, Ροδαμός, 1992
13. Ferdinando Camon, Conversazioni
7. Αν όχι τώρα, πότε;, μετάφραση: Μ. Ματσαγγάνης - Κ. Μορόνι, Θε- con Primo Levi, edizioni Nord-est 1987
μέλιο, 1995 [γαλλ. μτφρ. F. Camon, Conversations
avec Primo Levi, traduit de l’ italien par
8.Τα τελευταία Χριστούγεννα του πολέμου, διηγήματα, μετάφραση: Ανταί- André Maugé, coll. Arcades, Gallimard
ος Χρυσοστομίδης, Καστανιώτης, 2005 1991.)
the books’ journal #83 [Δεκέμβριος 2017] 49