Liridon Sulejmani

Thënie të urta nga

Fizikantë

Llojan, 2023
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

PËRMBAJTJA
PARATHËNIE................................................................................................................................3
HYRJE...............................................................................................................................................4
1. Thënie të urta nga Albert Ajnshtajn.........................................................................................5
2. Thënie të urta nga Maks Plank.................................................................................................7
3. Thënie të urta nga Verner Hajzenberg..................................................................................11
4. Thënie të urta nga Volfgang Pauli.........................................................................................13

2
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

PARATHËNIE

3
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

HYRJE

4
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

1. Thënie të urta nga Albert Ajnshtajn

Fig. 1. Albert Ajnshtajn

1. Imagjinata është më e rëndësishme se dija!

2. Personi që asnjëherë nuk ka bërë gabim asnjëherë nuk ka provuar asgjë të re

3. Ne nuk mund të zgjidhim problemet tona me të njejtin të menduar që e kemi përdorur kur e
kemi krijuar problemin.

4. Vetëm dy gjëra janë të pafundme, universi dhe marrëzia njerëzore, dhe nuk jam plotësisht i
sigurtë për të parën.

5. Jeta është njëlloj sikur ngasja e biçikletës. Për ta ruajtur baraspeshën, ju duhet të lëvizni.

6. Shiko thellë në natyrë, dhe pastaj ju do të kuptoni gjithçka më mirë.

7. Logjika ju dërgon nga A në B. Imagjinata ju dërgon gjithkund.

8. I vetmi burim i dijes është eksperienca.

9. Ju nuk mund të fajsoni gravitetin pse keni rënë në dashuri!

10. Vetëm kur të pranojmë kufizimet tona, ne mund të shkojmë përtej tyre.

11. Matematika e pastër, në mënyrën e saj, është poezia e ideve logjike.

12. Intelektualët i zgjedhin problemet, gjenitë i parandalojnë ato.

5
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

13. Vlera e njeriut duhet të shihet në atë se çka ai jep dhe jo në atë se çfarë është i aftë të pranojë.

14. Kur zgjidhja është e thjeshtë, Zoti është duke u përgjigjur!

15. Secili duhet respektuar si individ, por asnjëri nuk duhet idealizuar.

16. Ka vetëm dy mënyra për të jetuar jetën tënde. Njëra është të mendosh se asgjë nuk është
mrekulli dhe tjetra të mendosh se çdo gjë është një mrekulli.

17. Vlera e edukimit në kolegj nuk është të mësuarit e disa fakteve por ushtrimi i mendjes për të
menduar!

18. Nëse ke ndalur së mësuari ti ke filluar të vdesësh!

19. Njeriu është pjesë e të gjithës të quajtur nga ne univers!

6
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

2. Thënie të urta nga Maks Plank

Fig. 2. Maks Plank

1. Shkenca nuk mund të zgjidhë misteret e fundit të natyrës. Kjo ndodh sepse në analizën e fundit,
ne jemi vetë pjesë e atij misteri që duam ta zgjidhim.

2. Kur ju ndryshoni mënyrën se si i shihni gjërat, në fakt ndryshojnë gjërat që ju i shihni.

3. Një e vërtetë e re shkencore nuk triumfon duke i bindur kundërshtarët e saj dhe duke i bërë ata të
shohin dritën, por sepse kundërshtarët e saj eventualisht vdesin, dhe një gjeneratë e re rritet dhe
bëhet familjare me të.

4. Nuk është posedimi i të vërtetës, por suksesi që pason nga kërkimi ai që e pasuron kërkuesin dhe
i sjell lumturi.

5. E gjithë materia krijohet dhe ekziston vetëm nga virtyti i një force e cila e bën grimcën e një
atomi të lëkundet dhe të mbahet këtë sistem atomik diellor të vogël të minutit së bashku. Ne pas
kësaj force duhet të supozojmë ekzistencën e një mendje të vetëdijshme dhe inteligjente. Kjo
mendje është matrica e të gjithë materies.

6. Unë e shoh vetëdijen si fundamentale. Un e shoh materien si derivat të vetëdijes. Ne nuk mund
të shkojmë prapa vetëdijes. Çdo gjë që flasim, çdo gjë që e shohim si ekzistuese, postulon
vetëdijen.

7. Një eksperiment është një pyetje të cilën shkenca ia bën Natyrës kurse matja është regjistrimi i
përgjigjes së Natyrës.

8. Eksperimenti është i vetmi mjet i njohjes që kemi në dispozicion. Çdo gjë tjetër është poezi,
imagjinatë.

7
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

9. Supozimi i një determinizmi absolut është zbulimi thelbësor i çdo kërkimi shkencor.

10. Kjo është një nga enigmat më të vjetra të njeriut. Si është e mundur që pavarësia e vullnetit
njerëzor të harmonizohet me faktin se ne jemi pjesë integrale e një universi i cili është subjekt i
rendit të ngurtë të ligjeve të natyrës?

11. Shkenca rrit vlerën morale të jetës, sepse ajo rrit dashurinë për të vërtetën dhe nderimin –
dashurinë për të vërtetën duke e shfaqur në përpjekjen e vazhdueshme për të arritur në një
njohuri më të saktë të botës së mendjes dhe materies përreth nesh, dhe nderimin, sepse çdo
përparimi në njohuri na sjell ballë për ballë me misterin e qenies sonë.

12. Ne nuk mund të pushojmë dhe të ulemi e kështu të ndryshkemi dhe kalbemi. Ashtu siç është me
tërë jetën është edhe me shkencën. Ne jemi gjithmonë duke u përpjekur nga relativja te absolutja.

13. Gjykata më e lartë e gjithësecilit në fund të fundit është këmbngulja dhe bindja e tij!

14. Ne nuk kemi të drejtë të supozojmë se ekziston një ligj i caktuar fizik, ose se ka ekzistuar një ligj
i caktuar fizik deri më tani, i cili do të vazhdojë të ekzistojë në mënyrë të njejtë në të ardhmen.

15. Shkencë...do të thotë përpjekje jo e qetë dhe zhvillim i vazhdueshëm përpara drejt një qëllimi që
intuita poetike mund ta kuptojë, por intelekti nuk mund ta kuptojë kurrë plotësisht.

16. Një risi e rëndësishme shkencore rrallë hap rrugën e saj duke fituar gradualisht dhe duke
konvertuar kundërshtarët e saj: Ajo që ndodh është që kundërshtarët gradualisht vdesin.

17. Qëllimi nuk është gjë tjetër veçse koherenca dhe plotësia e sistemit jo vetëm me respekt ndaj të
gjitha detajeve, por edhe me respekt ndaj të gjithë fizikantëve të të gjitha vendeve, të gjitha
kohërave, të gjithë popujve dhe të gjitha kulturave.

18. Ego është i menjëhershmi diktat i vetëdijes njerëzore

19. Asnjë barrë nuk është aq e rëndë për një njeri se një varg ditësh të lumtura

20. Nga po vij unë dhe ku unë po shkoj? Kjo është pyetja më e madhe dhe e padepërtueshme, e njejtë
për secilin prej nesh. Shkenca nuk ka përgjigje për të!

21. Kushdo që është angazhuar seriozisht në punë shkencore të çfarëdo lloji e kupton se mbi hyrjen e
portave të tempullit të shkencës janë shkruar fjalët: "Duhet të keni besim".

22. Një shkencëtar është i lumtur, jo duke u mbështetur në arritjet e tij, por në përvetësimin e
vazhdueshëm të njohurive të reja.

23. Një hipotezë e domosdoshme, edhe pse ende larg të qenit një garancë suksesi, është megjithatë
ndjekje e një qëllimi specifik, feneri i ndezur i të cilit, edhe nga dështimet fillestare, nuk
tradhtohet.

8
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

24. Si feja, ashtu edhe shkenca natyrore kërkojnë besimin në Zotin për aktivitetet e tyre, për të parën
Ai është pikënisja dhe për të dytën Ai është qëllimi i çdo procesi të mendimit. Për të parën Ai
është themeli, për të dytën, kurora e ndërtesës së çdo botëkuptimi të përgjithësuar.

25. Është e pamundur të parashikohet një dukuri fizike me saktësi të pakufizuar.

26. Duke parë mbrapa … mbi rrugën e gjatë dhe labirintike që më në fund çoi në zbulimin [e teorisë
kuantike], më kujtohet gjallërisht thënia e Gëtes se njerëzit do të bëjnë gjithmonë gabime për sa
kohë që përpiqen për diçka.

27. Natyra preferon gjendjet më të mundshme ndaj atyre më pak të mundshme, sepse në natyrë
proceset zhvillohen në drejtim të probabilitetit më të madh. Nxehtësia shkon nga një trup me
temperaturë më të lartë kah një trup me temperaturë më të ulët, sepse gjendja e shpërndarjes së
barabartë të temperaturës është më e mundshme se një gjendje e shpërndarjes së pabarabartë të
temperaturës.

28. Idetë e reja shkencore nuk burojnë kurrë nga një trup i përbashkët, sado i organizuar, por më
tepër nga koka e një studiuesi të frymëzuar individualisht, i cili lufton me problemet e tij në
mendimin e vetmuar dhe bashkon të gjithë mendimin e tij në një pikë të vetme që është e gjithë
bota e tij për momentin.

29. E gjithë bota që ne kapim përmes shqisave tona nuk është gjë tjetër veçse një fragment i vogël në
pafundësinë e Natyrës

30. Cilësia e parë dhe më e rëndësishme e të gjitha mënyrave shkencore të të menduarit duhet të jetë
dallimi i qartë midis objektit të jashtëm të vëzhgimit dhe natyrës subjektive të vëzhguesit..

31. Forcat e natyrës, të tilla si forca elektrike për shembull, nuk u zbuluan nga njerëzit që filluan me
qëllimin e caktuar për t'a përshtatur atë për qëllime praktike. Zbulimet shkencore dhe njohuritë
shkencore janë arritur vetëm nga ata që kanë shkuar në ndjekje të tij pa ndonjë qëllim praktik. …
Heinrich Hertz, për shembull, nuk e kishte ëndërruar kurrë që zbulimet e tij do të ishin
zhvilluar nga Marconi dhe më në fund do të evoluonin në një sistem telegrafi pa tel.

32. Parimet themelore dhe postulatet e domosdoshme të çdo shkence të vërtetë produktive nuk
bazohen në logjikën e pastër, por më tepër në hipotezën metafizike – të cilën asnjë rregull logjike
nuk mund ta përgënjeshtroj – se ekziston një botë e jashtme që është tërësisht e pavarur nga ne.
Është vetëm nëpërmjet diktatit të menjëhershëm të ndërgjegjes sonë që ne e dimë se kjo botë
ekziston. Dhe kjo vetëdije mund të quhet deri në një farë mase një ndjenjë e veçantë.

33. Përparimi i shkencës është një ilustrim i shkëlqyer i së vërtetës reth paradoksit se njeriu duhet të
humbasë shpirtin e tij përpara se ta gjejë atë.

34. Studiuesi mund të tundohet herë pas here që t'i braktisë përpjekjet e tij si të kota dhe të
pafrytshme, përveç se herë pas here një dritë i bie shtegut, e cila i jep atij prova të
pakundërshtueshme se, pas të gjitha gabimeve të tij në marrjen e një rruge anësore pas tjetrës,
ka bërë të paktën një hap përpara drejt zbulimit të së vërtetës që po kërkon.

9
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

35. E gjithë puna e mundimshme intelektuale e një punonjësi kërkimor të zellshëm do të dukej, në
fund të fundit, e kotë dhe e pashpresë, nëse ai nuk do të zbulonte herë pas here përmes disa
fakteve të habitshme se, në fund të të gjitha udhëtimeve të tij të kryqëzuara, më në fund kishte
arritur, të paktën të bëjë një hap që ishte përfundimisht më afër të së vërtetës.
36. Vlera e një ideje të re përcaktohet në mënyrë të pandryshueshme, jo nga shkalla e intuititetit të
saj - e cila rastësisht, është në një masë të madhe është një çështje eksperience dhe zakoni - por
nga shtrirja dhe saktësia e ligjeve individuale për zbulimin e të cilave përfundimisht ajo drejton.

37. Jemi në një pozicion të ngjashëm me atë të një alpinisti që endet nëpër hapësira të paeksploruara
dhe nuk e di nëse pas majës që sheh përballë dhe që përpiqet të ngjitet, nuk mund të ketë një majë
tjetër akoma përtej dhe më lart.

10
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

3. Thënie të urta nga Verner Hajzenberg

Fig. 3. Verner Hajzenberg

1. Çka vrojtojmë ne nuk është natyra vetë, por natyra që i ekspozohet metodave tona të të pyeturit.

2. Shkenca natyrore, nuk bën thjeshtë përshkrimin dhe sqarimin e natyrës, ajo është pjesë e
ndërlojës mes natyrës dhe vetë nesh.

3. Është një dallim i madh mes zbulimeve dhe shpikjeve. Me zbulime, njeriu mund të mbetet
gjithmonë skeptik, dhe shumë surpriza mund të zënë vend. Në rastin e shpikjeve, surpriza mund
të shfaqet vetëm tek njerëzit që skanë të bëjnë asgjë me të.

4. Çdo fjalë apo kuptim, e qartë aq sa mund të jetë, ka vetëm një nivel të kufizuar të
zbatueshmërisë.

5. Shkenca pastron fushën që të mund teknologjia në të të ndërtojë në të.

6. Ka gjëra që janë aq serioze saqë e vetmja gjë që të mbetet të bësh, është të bësh shaka për to!

7. Realiteti që ne e vendosim në fjalë nuk është asnjëherë realiteti vetë!

8. Eksperti është dikush i cili i di disa nga gabimet më të këqija që mund të bëhen në lëndën e tij,
dhe si ti shmang ato.

9. Vetëm disa e dinë, sa shumë duhet të dijë dikush, që të dijë se sa pak dikush di!

10. Ne asnjëherë nuk mund të dijmë asgjë

11. Sa më afër që shikon në një gjë, aq më pak nga afër mund të shikosh diçka tjetër.

11
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

12. Kur do të takoj Zotin do ta pyes: Pse relativiteti? Pse turbulenca? Unë me të vërtetë besoj se ai
ka një përgjigje për të parën.

13. ‘’Papërcaktueshmëria’’ nuk është ‘’Unë nuk e di’’. Ajo është ‘’Unë nuk mund t’a di’’. ‘’Un jam i
papërcaktuar’’ nuk domethënë ‘’Un mund të jem i përcaktuar’’.

14. Rruga vie në jetë vetëm kur ne të kemi vrojtuar.

15. Atomet apo grimcat elementare, vetë ato nuk janë të vërteta; ato formojnë një botë të
potencialeve apo mundësish më tepër se sa një gjë apo një fakt.

16. Akti i vrojtimit disturbon sistemin.

17. Të njejtat forca organizuese që kanë formësuar natyrën në të gjitha format e saja janë poashtu
përgjegjëse për strukturën e mendjeve tona.

18. Ai që këmbngul që asnjëherë nuk ka bërë gabim, duhet të qëndrojë i heshtur.

19. Secila paisje bart në vete shpirtin nga i cili është krijuar.

20. Vetë shikimi në diçka e ndryshon atë.

21. Fare pa kuptim. Qielli është i kaltër dhe zogjtë fluturojnë në të.

22. Ontologjia e materializmit qëndron mbi iluzionin se lloji i ekzistencës, ‘’aktualiteti’’ direkt i
botës rreth nesh, mund të ekstrapolohet në nivel atomik. Ky ekstrapolim është i pamundur
megjithatë.

23. Ndarja e vrojtuesit nga dukuria që do të vrojtohet më është e pamundur

12
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

4. Thënie të urta nga Volfgang Pauli

Më e mira që shumica prej nesh mund të shpresojnë të arrijnë në Fizikë është thjeshtë të
keqkuptojnë në një nivel më të thellë.

Fakti që autori mendon ngadalë nuk është serioz, por fakti se ai publikon më shpejtë se sa mendon
është i pafalshëm.

Kjo nuk është e saktë. Kjo madje nuk është as e pasaktë.

Shoku ynë Dirak ka një kredo, dhe parimi kryesor i kësaj kredo është: Zoti nuk ekziston, dhe
Diraku është profeti i tij.

Kur të vdes, pyetja ime e parë për djallin do të jetë: Cili është kuptimi i strukturës fine?

Cila është natyra e urës që lidh perceptimet shqisore dhe kuptimet?

Procesi i të kuptuarit të natyrës, si dhe lumturia që njeriu ndjen gjatë të kuptuarit - domethënë në
realizimin e vetëdijshëm ose në njohuritë e reja - duket se bazohet në një korrespodencë, një
"përputhje" e imazheve të brendshme para-ekzistuese në psikikën e njeriut me objektet e jashtme dhe
sjelljen e tyre. Ky interpretim i njohurive shkencore, natyrisht, shkon prapa tek Platoni dhe, siç do të
shohim, mbështetet shumë qartë nga Kepleri.

Nuk duhet të shqetësohet më truri i dikujt për problemin nëse ekziston një gjë për të cilën nuk
mund të dihet asgjë, aq sa për problemin e lashtë se sa engjëj janë në gjendje të ulen në majë të një
gjilpëre.

Për ne i vetmi këndvështrim i pranueshëm duket se është ai që njeh të dy anët e realitetit – sasior
dhe cilësor, fizik dhe psiqik – si të pajtueshëm me njëri tjetrin, dhe që mund të përfshijë të dy
njëkohësisht. Do të ishte më e kënaqshme sikur fizika dhe psiqika (domethënë materia dhe mendja) të
mund të shiheshin si aspekte komplementare të të njejtit realitet.

Çdo gjë vjen te ai që di si të presë!

Zoti ndërtoi trupin; sipërfaqja është shpikur nga djalli!

Un kam bërë një gjë të tmerrshme, kam postuluar ekzistencën e një grimce që nuk mund të
detektohet.

Nëse idetë spekulative nuk mund të testohen, ato nuk janë shkencë, ato madje as nuk arrijnë në
nivelin e të qenurit gabim.

Çka ka rëndësi për mua është roli më aktiv i vrojtuesit në fizikën kuantike. Sipas fizikës kuantike
vrojtuesi ka një lidhje të re me ngjarjen fizike rreth tij në krahasim me vrojtuesin klasik, që është
thjeshtë spektator.

13
Thënie të urta nga Fizikantë Liridon Sulejmani

Laiku, kur thotë "realiteti" do të thotë gjithmonë se po flet për diçka të vetëkuptueshme; ndërsa
mua më duket detyra më e rëndësishme dhe jashtëzakonisht e vështirë e kohës sonë është të puna për
ndërtimin e një ideje të re të realitetit.

Një koleg që më takoi duke shëtitur pa qëllim në rrugët e bukura të Kopenhagës, më tha në një
mënyrë miqësore: "Ti dukesh shumë i pakënaqur"; atëherë unë iu përgjigja ashpër: "Si mund të
duket dikush i lumtur kur je duke menduar për efektin anomal - Zeeman?".

E pranoj, që shumë ndryshe nga ju, ndonjëherë gjej frymëzim shkencor në misticizëm... por kjo
kundërpeshohet nga një kuptim imediat për matematikën.

Un refuzoj të pranoj se Zoti ka qenë një mengjerash i dobët!

Që një kohë të gjatë i kam vendosur vetes rregullin se nëse një teoricien përdor shprehjen
‘’univerzale’’ ajo thjesht don të thotë diçka pa kuptim fare.

Aristoteli ishte një mendimtar më pak i aftë se Platoni, ai ishte plotësisht i pushtuar nga Platoni.

Është gjithmonë më e vjetra ajo që buron nga e reja!

Shkencëtari i shkencave natyrës ka të bëjë me një lloj të veçantë fenomenesh ... ai duhet të
kufizohet në atë që është e riprodhueshme ... Unë nuk pretendoj se riprodhueshmëria në vetvete është
më e rëndësishme se unikaliteti. Por unë pohoj se unikja e tejkalon trajtimin me metodë shkencore.
Në të vërtetë, qëllimi i kësaj metode është të gjejë dhe testojë ligjet natyrore.

Ajnshtajni ka një ndjenjë të veçantë për rendin qendror të gjërave. Ai e zbuloi atë në thjeshtësinë
e ligjeve natyrore. Mund të mendoj se ai e ndjeu këtë thjeshtësi shumë fort dhe drejtpërdrejt gjatë
zbulimit të teorisë së relativitetit. Pa dyshim, ajo është shumë larg përmbajtjeve të fesë. Unë nuk
besoj se Ajnshtajni është i lidhur me ndonjë traditë fetare, dhe më tepër mendoj se ideja e një Zoti
personal është krejtësisht e huaj për të.

14