Obieg azotu w przyrodzie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Obieg azotu w przyrodzie

Bakterie Rhizobium phaseoli żyją w symbiozie z fasolą, tworząc na jej korzeniach brodawki korzeniowe.
Bakterie te mają zdolność do wiązania azotu atmosferycznego, z którego korzysta roślina.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Kukurydza, dynia i fasola, rosnąc obok siebie, nawzajem się wspierają i pomagają sobie
w rozwoju – jak siostry. Wysokie i silne łodygi kukurydzy pozwalają fasoli piąć się do słońca.
Dynia, płożąc się, okrywa grunt, uniemożliwiając rozwój chwastom. Fasola zaś, dzięki
symbiozie z bakteriami korzeniowymi, wzbogaca glebę w azot – na czym korzystają
pozostałe rośliny. Taka metoda uprawiania warzyw pozwalała Indianom osiągać wysokie
plony. Mieli oni jeszcze jeden sekret: zakopywali w glebie rybie szczątki. Jak myślisz, po co
to robili?
Twoje cele

Porównasz formy, w jakich azot krąży w przyrodzie.

Opiszesz działanie różnych bakterii uczestniczących w obiegu azotu.
Śledząc przemiany azotu, wyjaśnisz znaczenie krążenia materii dla organizmów
żywych.
Przeczytaj

Azot to jeden z pierwiastków biogennych, co oznacza, że jest konieczny do powstania

związków organicznych wykorzystywanych do budowy i czynności życiowych organizmów.
Przede wszystkim azot jest składnikiem aminokwasów i nukleotydów w kwasach
nukleinowych (RNA i DNA) oraz ATP i NAD/NADP. Bez obiegu tego pierwiastka życie nie
byłoby możliwe.

inne: 1.0%

tlen: 20.9%

azot: 78.1%

azot 78.1% tlen 20.9% inne 1.0%

Skład procentowy powietrza. Choć w atmosferze jest go bardzo dużo (78%), bezpośrednie pobieranie azotu
z powietrza jest dla większości organizmów niemożliwe.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jedynymi organizmami, które są zdolne przyswoić azot z powietrza, są niektóre bakterie

glebowe symbiotyczne oraz wodne sinice – wiążą one gazowy azot z wodorem,
a w kolejnych etapach przekształcają go w związki dostępne dla roślin. Niewielka część
gazowego azotu jest też w efekcie wyładowań atmosferycznych, wybuchów wulkanów
i spalania przetwarzana na azotany (NO3-), co jest również wykorzystywane przez
producentów.

Etapy cyklu azotowego:

Wiązanie azotu atmosferycznego
Wiązanie azotu atmosferycznego z wodorem przez bakterie posiadające
nitrogenazę. W procesie tym powstaje amoniak (NH3).

Nitryfikacja
Proces utleniania amoniaku oraz soli amonowych do azotanów(III) (NO2–),
 a następnie do azotanów(V) (NO3–).

Asymilacja azotu
Proces przyswajania azotu. Polega on na wytworzeniu z azotanów(V) (NO3–)
i jonów amonowych (NH4+) złożonych cząsteczek organicznych zawierających
azot.

Amonifikacja
Proces powstawania amoniaku w wyniku rozkładu przez drobnoustroje
związków organicznych zawierających azot.

Denitryfikacja i anammox
Rozkład związków azotowych do azotu cząsteczkowego przez bakterie
denitryfikacyjne.

1. Wiązanie azotu atmosferycznego

Obieg azotu rozpoczynają sinice i inne bakterie wytwarzające enzym nitrogenazę –

w warunkach beztlenowych katalizuje ona reakcję azotu atmosferycznego z wodorem.
W wyniku tej reakcji powstaje amoniak (NH3), pod wpływem wody łatwo dysocjujący do jonu
amonowego (NH4 +). Tak działają np. bakterie Rhizobium żyjące w glebie lub w specjalnych
naroślach na korzeniach roślin motylkowych (bobowatych), takich jak fasola czy drzewo
robinia akacjowa. Amoniak dostaje się do gleby także z rozkładanych przez destruentów
szczątków roślin i zwierząt oraz odchodów. U żyjących w wodzie sinic niektóre komórki
kolonii, zwane heterocytami, mogą wiązać azot beztlenowo, wymieniając produkty tej
reakcji na węglowodany z sąsiednich komórek.
Bakterie Rhizobium żyją w glebie, ale łatwo wnikają do włośników korzeni roślin motylkowych (bobowatych).
W drodze odpowiedzi immunologicznej roślina wytwarza tzw. brodawki, otaczając dzielącymi się szybko
komórkami miękiszu kolonię bakterii. W ten sposób stwarzane są im warunki beztlenowe. Jednocześnie
dzielące się intensywnie komórki okolnicy (warstwy komórek na powierzchni walca osiowego korzenia)
wytwarzają tkanki przewodzące, sięgające do drewna i łyka rośliny. Pozwala to Rhizobium wymieniać związki
amonowe, które wytwarza z wolnego azotu, na związki węgla, produkowane przez rośliny.
Źródło: Stdout's photos, h ps://wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

2. Nitryfikacja
Nitryfikacja, czyli proces utleniania
amoniaku oraz soli amonowych do
azotanów(III) i azotanów(V), przebiega
w dwóch etapach, ściśle ze sobą
powiązanych. Najpierw chemolitotroficzne
bakterie z rodzajów Nitrosomonas,
Nitrosolobus i Nitrosococcus utleniają
amoniak do azotanu(III) (NO2−), który jest
wydzielany do gleby. Tam azotan(III) jest
dalej utleniany do azotanu(V) (NO3−) przez
Nitrobacter to rodzaj pałeczkowatych bakterii Gram-
bakterie z rodzaju Nitrobacter, Nitrococcus
ujemnych. W obiegu azotu utleniają one azotany(III) do
i Nitrospira – bezwzględne tlenowce,
azotanów(V) w glebie oraz zbiornikach wodnych.
Źródło: William Hickey, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.
czerpiące energię z opisanych przemian
chemicznych. Powstałe związki azotowe są
łatwo dostępne dla roślin.

Wzór przebiegu nitryfikacji:

NH3 + 2O2 → H + + NO−3 + H2O

3. Asymilacja azotu

Rośliny wchłaniają jony amonowe i jony azotanowe z gleby. Wykorzystują je m.in. do budowy
białek, kwasów nukleinowych i uniwersalnych przenośników energii (ATP, NAD).
Następnie związki azotowe pobierane są przez konsumentów, u których również są one
niezbędne do budowy organizmu i jego funkcjonowania.
Wchłanianie nieorganicznego węgla (fotosynteza) oraz związków azotowych jest konieczne do produkcji
substancji asymilacyjnych i energii w ekosystemach.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

4. Amonifikacja
Przyswajanie związków azotowych
przyczynia się do zwiększania
produktywności ekosystemu, czyli wzrostu
i rozwoju wszystkich organizmów. Szczątki
roślin i zwierząt, a także mocz i odchody
zasilają glebę jako biomasa, którą reducenci –
bakterie i grzyby – mogą wykorzystać jako
pożywienie. W przemianach metabolicznych
związki organiczne zawierające azot są
przetwarzane do amoniaku, który jako
trucizna musi zostać usunięty z komórek. Ogrodowe i kuchenne odpady roślinne można
Amoniak jest wydalany bezpośrednio do wody wykorzystać jako kompost – naturalny nawóz.
przez zwierzęta wodne, np. ryby. Do gleby Zwierzęta szczątkożerne, np. dżdżownice, zjadają
częściej trafia produkt przemiany amoniaku – szczątki roślin, a ich odchody są pożywką dla
grzybów i bakterii. Ponieważ w ogrodzie usuwamy
mocznik (wydalany przez np. większość
chwasty, a potem plony, glebę trzeba nawozić, tj.
ssaków) lub kwas moczowy (gady, ptaki).
wzbogacać w związki mineralne potrzebne roślinom,
Związki te mogą zostać wykorzystane m.in. związki azotowe.
w procesach nitryfikacji lub asymilacji. Źródło: BrotherMagneto's photos, Flickr, licencja: CC BY-NC
2.0.

5. Denitryfikacja i anammox
Ostatnim etapem obiegu azotu jest zredukowanie NO3− do azotu cząsteczkowego. Proces
prowadzą beztlenowe bakterie denitryfikacyjne, m.in. z rodzaju Pseudomonas, żyjące
w głębokich warstwach gleby, gdzie tlen jest trudno dostępny. Miejscem denitryfikacji są
również mokradła, gdzie nadmiar związków azotowych w wodzie jest utylizowany. W czasie
beztlenowych przemian związki azotu są dla bakterii substratami oddychania
komórkowego, czyli uzyskiwania energii. Inną grupą bakterii mających unikalną
umiejętność przekształcenia mocznika i azotynów na gazowy azot są bakterie
przeprowadzające proces anammox (pełna angielska nazwa: anaerobic ammonia oxidation),
zaobserwowany po raz pierwszy w ściekach w 1995 r. W tym przypadku utlenianie oznacza
przepływ elektronów przez łańcuch przenośników (cytochromów) na enzymy utleniające
jony azotanowe (III) do azotu atmosferycznego. To odkrycie tłumaczy m.in. szybki rozkład
związków azotu w środowisku morskim. Niezwykłym produktem pośrednim tych przemian
jest hydrazyna – jeden z najsilniejszych reduktorów w układach biologicznych, stosowany
jako napęd rakietowy oraz w produkcji materiałów wybuchowych i pestycydów.

ściana komórkowa

błona komórkowa

paryfoplazma
4

ryboplazma

anammoksosom

podwójna błona otaczająca anammoksosom

nukleoid

Bakterie przeprowadzające proces anammox są wyjątkowe: nie zabarwiają się ani jako Gram-dodatnie, ani jako
Gram-ujemne. Ich ściana komórkowa jest białkowa, a błona komórkowa zawiera, niewystępujące u innych
organizmów, drabinowe kwasy tłuszczowe: ladderany. Dzięki nim błona komórkowa jest bardziej gęsta
i sztywna, co zapobiega niepożądanej utracie metabolitów. Anammoksosom wypełnia komórkę w 50–70%
i pełni funkcję analogiczną jak mitochondria u eukariontów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Produkcja nawozów azotowych i ich nadmierne stosowanie zaburzyły cykl krążenia azotu
w przyrodzie, przyczyniając się m.in. do eutrofizacji wód.

Słownik
adenozynotrifosforan, ATP

połączenie adenozynodifosforanu z resztą kwasu fosforowego wiązaniem

wysokoenergetycznym; ATP pełni funkcję pierwotnego przenośnika energii
bakterie azotowe

bakterie z rodzajów m.in. Rhizobium i Bradyrhizobium; są zdolne do przyswajania azotu

atmosferycznego (N2)
bakterie denitryfikacyjne (denitryfikatory)

bakterie z rodzajów m.in. Pseudomonas (najbardziej liczne), Agrobacterium,

Bacillus, Flavobacterium; zdolne do denitryfikacji, czyli do przemiany mineralnych
związków azotowych w gazowe formy azotu (N2, N2O)
bakterie nitryfikacyjne (nitryfikatory)
bakterie z rodziny Nitrobacteraceae; przeprowadzają proces utleniania amoniaku oraz
soli amonowych do azotanów(III), a następnie do azotanów(V)
biomasa

szczątki organizmów, które mogą zostać wykorzystane przez destruentów lub

w technologicznych procesach produkcji energii
chemolitotrofy

grupa organizmów (głównie bakterii), które do produkcji węglowodanów pozyskują

elektrony ze związku nieorganicznego, a węgiel z CO2; źródłem użytecznej biologicznie
energii do tego procesu jest utlenianie związków nieorganicznych
cytochromy

białka złożone, które dzięki odwracalnej zmianie stopnia utlenienia żelaza grupy
hemowej (z Fe2+ na Fe3+) stanowią układ przenośników elektronów w łańcuchu
oddechowym u roślin i zwierząt
destruenci

organizmy saprotroficzne odżywiające się szczątkami organicznymi (opadłymi liśćmi,

martwymi drzewami, padliną, martwymi glonami jednokomórkowymi opadającymi na
dno zbiorników wodnych) lub odchodami
eukarionty

organizmy mające jądro komórkowe, w odróżnieniu od prokariontów (bakterii, sinic,

archeanów), które zamiast jądra mają materiał genetyczny zanurzony w cytoplazmie
dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy, NAD

uczestniczy w wielu procesach oksydacyjno‐redukcyjnych związanych z katabolizmem

i uwalnianiem energii; jest głównym akceptorem elektronów w reakcjach utleniania
substratów oddechowych
reduktor

substancja oddająca elektrony substancji redukowanej i sama ulegająca przy tym

utlenieniu
symbioza

współdziałanie organizmów oparte na obustronnej korzyści

Grafika interaktywna
Polecenie 1

Zapoznaj się z poszczególnymi etapami obiegu azotu, następnie zastanów się, gdzie i w jaki
sposób ludzie włączają się w cykl obiegu azotu.

10

3 5
2 8
6
4 7

Bezpośrednie wiązanie azotu atmosferycznego wymaga wysokiej temperatury, ciśnienia

i energii. Zachodzi podczas wyładowań atmosferycznych (błyskawic), wybuchów
wulkanów i spalania w procesach przemysłowych.

Bakteriami wiążącymi wolny azot są beztlenowe bakterie glebowe, wodne sinice lub
Rhizobium, żyjące w symbiozie z korzeniami roślin motylkowych (bobowatych).

Bakterie azotowe w korzeniach roślin motylkowych (bobowatych) Rhizobium wiążą azot

atmosferyczny (N2). Bakterie te dostarczają roślinie azot związany głównie w postaci
aminokwasów (kwas glutaminowy i asparaginowy), a rośliny bakteriom — zredukowane
związki węgla.

4
 Bakterie azotowe żyjące w glebie Azotobacter wiążą azot atmosferyczny (N2)
w warunkach tlenowych.

Ciała roślin i zwierząt są zbudowane z białek zawierających azot. Ich szczątki oraz
odchody są rozkładane przez destruentów (bakterie i grzyby) do jonów amonowych (NH4
+).

Bakterie nitryfikacyjne w dwóch etapach przekształcają jony amonowe do azotanów –

formy dostępnej dla roślin.

Bakterie nitryfikacyjne Nitrosomonas przeprowadzają I etap nitryfikacji – utlenianie jonów

amonowych do jonów azotanowych(III) (NO2 -).

Bakterie nitryfikacyjne Nitrobacter przeprowadzają drugi etap nitryfikacji – utlenianie

azotanów(III) (NO2 -) do azotanów(V) (NO3 -).

Azotany służą roślinom do budowy i funkcjonowania ich komórek. Poprzez łańcuchy

pokarmowe związki azotu są wykorzystywane przez zwierzęta, np. do syntezy
aminokwasów, białek i kwasów nukleinowych.

10

Bakterie denitryfikacyjne redukują azotany do azotu cząsteczkowego N2, który wraca do

atmosfery.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2

Do bakterii nitryfikacyjnych należą dwie grupy bakterii chemolitotroficznych. Określ zależność

pomiędzy tymi bakteriami.

Polecenie 3

Wyjaśnij rolę bakterii nitryfikacyjnych w obiegu azotu.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawidłowe dokończenie zdania. Azot atmosferyczny wiązany jest przez bakterie
glebowe w spulchnionej (napowietrzonej) ziemi, ale do gleby trafiają też z powietrza związki
azotu powstające podczas:

 burzy

 kompostowania odpadów

 erozji gleb

 trzęsienia ziemi

Ćwiczenie 2 輸

Rośliny motylkowe (bobowate) i bakterie z rodzaju Rhizobium cechuje szczególna współpraca,

na której zyskują obie strony.

Określ, jakie korzyści daje obu organizmom ta symbioza.

 Ćwiczenie 3 輸

Połącz w pary nazwę procesu z jego charakterystyką.

przemiana substancji pobranych

nitryfikacja z zewnątrz na składniki własnego
organizmu

redukowanie azotanów(III) do azotu

asymilacja
cząsteczkowego

utlenianie jonu amonowego do

denitryfikacja
azotanów(III) i azotanów(V)

utlenianie, w którym akceptorem

anammox
elektronów nie jest tlen

Ćwiczenie 4 醙
Jaka jest rola destruentów w obiegu azotu?

Ćwiczenie 5 醙

Wskaż właściwe określenie, tak by zdania zawierały prawdziwe informacje.

Bakterie nitryfikacyjne wykorzystują dostępne w środowisku organiczne 

nieorganiczne  związki azotu. Nitryfikacja jest procesem jednoetapowym 

dwuetapowym  . Produkty nitryfikacji to związki łatwo  trudno  wchłaniane

z gleby przez rośliny. Zwierzęta uczestniczą  nie uczestniczą  w wykorzystaniu
nieorganicznych związków azotowych do produkcji związków organicznych, np.
aminokwasów.

Informacja do ćwiczeń 6–8

Wykonano badanie: w kolbie umieszczono kawałek sera pleśniowego oraz papierek

lakmusowy obojętny (kolor fioletowy). Kolbę przykryto szkiełkiem zegarkowym. Po tygodniu
sprawdzono wygląd papierka: barwa zmieniła się na niebieską. Po odkryciu szkiełka z kolby
wydzielał się gaz o nieprzyjemnym zapachu.
Ćwiczenie 6 難
Określ problem badawczy tej obserwacji.

Ćwiczenie 7 醙

Na podstawie informacji z ćwiczenia 6 wybierz spośród podanych opcji hipotezę i wniosek.

Wpisz je odpowiednio w wyznaczone miejsca.

Hipoteza:
Wniosek:

W kolbie nastąpił rozkład sera do materii organicznej.

Produktem psucia się sera pleśniowego jest gaz o drażniącym zapachu.

W efekcie rozkładu sera pleśniowego w kolbie stwierdzono kwaśny odczyn.

W badanej próbce w efekcie rozkładu sera powstał amoniak.

Produktem rozkładu materii organicznej jest amoniak.

Ćwiczenie 8 醙

Zmiana barwy papierka wskaźnikowego w kolbie wskazuje na:

 odczyn kwaśny

 obecność soli

 odczyn zasadowy

 odczyn obojętny
Ćwiczenie 9 難

Badano przyrost jednorocznych pędów jabłoni w zależności od składu nawozu (azot – saletra
amonowa, NPK – nawóz wieloskładnikowy) oraz sposobu podawania: raz w roku wiosną
posypowo wokół pnia lub przez nawodnienie kroplowe z rozpuszczonym nawozem
(fertygacja).

800
Przyrost długości pędów [cm/drzewo]

600

400

200

0
N – posypowo N – fertygacja NPK – posypowo NPK – fertygacja

rok po posadzeniu dwa lata po posadzeniu

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wyciągnij wniosek na podstawie uzyskanych wyników.

Ćwiczenie 10 醙

Na podstawie danych z ćwiczenia 9 wybierz z podanych sformułowań hipotezę:

 Podawany nawóz ma wpływ na przyrost długości pędów jabłoni.

 Fertygacja powoduje większy przyrost pędów jabłoni.

 Skład nawozów i sposób podania zależą od przyrostu pędów jabłoni.

 Najsilniejszy przyrost długości pędów jabłoni nastąpił w drugim roku po posadzeniu.

 Skład nawozu i sposób podania wpływają na przyrost długości pędów jabłoni.

Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji

Autor: Jolanta Loritz‐Dobrowolska

Przedmiot: biologia

Temat: Obieg azotu w przyrodzie

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Ekologia. Uczeń:

16) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup
organizmów w tych obiegach;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XVII. Ekologia.

3. Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami. Uczeń:

9) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup

organizmów w tych obiegach;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:
 wyjaśnia rolę bakterii brodawkowych;
stosuje metodę badawczą do określenia roli destruentów;
charakteryzuje obieg azotu w przyrodzie;
określa zasady stosowania nawozów azotowych.

Strategie nauczania:

konstrukcjonizm;
eksperymentalno‐obserwacyjna;
kształcenie wyprzedzające.

Metody i techniki nauczania:

odwrócona klasa;
burza mózgów;
ćwiczenie laboratoryjne;
mapa pojęć;
wykład interaktywny.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją

Uczniowie przed lekcją zapoznają się z materiałem z e‐podręcznika. Chętne osoby na 4–5
dni przed lekcją przygotowują eksperyment dotyczący wpływu grzybów na tempo rozkładu
materii.

Instrukcja:

materiały: 4 plasterki dojrzałego banana, 4 plasterki ugotowanej marchewki/pietruszki,

2 woreczki z zamknięciem strunowym, kawałek (wielkości łyżeczki, ok. 2 × 2 cm)
drożdży;
wykonanie: do woreczków wkładamy po 2 plasterki banana i gotowanej marchewki. Do
jednego z woreczków dodajemy drożdże. Oba woreczki zamykamy i kładziemy
w ciepłym miejscu. Światło nie ma wpływu na przebieg obserwacji.
Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Nauczyciel nawiązuje do wprowadzenia do e‐materiału i pyta o rolę fasoli w „ogrodzie

trzech sióstr”. Uczniowie omawiają rolę bakterii brodawkowych.
2. Nauczyciel inicjuje burzę mózgów: „Po co Indianie zakopywali w ziemi szczątki ryb?”.
Uczniowie podają różne propozycje, nauczyciel naprowadza (w razie potrzeby) na
odpowiedź: żeby zwiększyć ilość azotu w glebie (poprzez rozkład materii organicznej).

Faza realizacyjna

1. Uczniowie wykonują ćwiczenia 6 i 7 z e‐podręcznika (procedura badawcza).

2. Nauczyciel pokazuje przygotowany wcześniej zestaw eksperymentalny i objaśnia, co
przedstawia. Uczniowie podają problem badawczy, np.: „Czy obecność
drożdży/grzybów przyspiesza rozkład materii?”, i stawiają hipotezę: tak/nie. Zapisują
problem i hipotezę na tablicy.
3. Uczniowie obserwują wyniki doświadczenia – w woreczku z drożdżami plasterki
bananów powinny być już „rozpłynięte”, marchew zachowuje kształt, ale widoczny jest
rozkład. W woreczku bez drożdży zmiany są znacznie mniejsze. Uwaga! Nie otwierać
woreczków – amoniak działa drażniąco na drogi oddechowe!
4. Uczniowie notują spostrzeżenia i w parach formułują wniosek, po czym dyskutują
swoje wnioski na forum klasy. Najlepszy zostaje zapisany na tablicy, np.: „Grzyby (jako
destruenci) przyspieszają rozkład materii organicznej: bananów i marchwi”.
5. Uczniowie wykonują ćwiczenia od 3 do 5 (dotyczące pojęć związanych z obiegiem
azotu w przyrodzie i roli destruentów w tym procesie) z e‐podręcznika. Nauczyciel
pomaga w razie potrzeby.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel prosi trzech uczniów o wykonanie na tablicy mapy pojęć związanych

z wykorzystaniem azotu (nawozy: sztuczne, zielone, obornik, kompost) i jego
znaczeniem dla roślin.
2. Nauczyciel zachęca uczniów do swobodnych wypowiedzi, pytając: „Czy rozumiecie
temat?”, „Co było najciekawsze?”, „Co było najtrudniejsze?”.

Praca domowa

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia. Dodatkowo zbierają informacje wśród rodziny

i znajomych, jakich nawozów używają w ogrodzie, na działce, do roślin doniczkowych.

Praca dodatkowa długoterminowa (doświadczenie):

Jeśli jest dostęp do hodowli rybek lub żółwi, uczniowie robią sadzonki np. z trzykrotki (o
podobnej wielkości). Jedną podlewają wodą wodociągową, drugą wodą z akwarium. Po 2
tyg. porównują wzrost roślin. Robią notatki wg schematu doświadczenia (problem
badawczy, hipoteza, opis metodyki, sposób zbierania wyników, analiza wyników, wnioski).

Materiały pomocnicze

Błaszczyk Mieczysław K., Mikrobiologia środowisk, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2010.

Mackenzie Aulay, Ball Andy S., Virdee Sonia R., Ekologia. Krótkie wykłady, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Weiner January, Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania grafiki interaktywnej

Grafikę interaktywną można wykorzystać jako podsumowanie (jeśli brakuje czasu na

rozmowę nauczającą lub mapę pojęć). Można ją wykorzystać na innych lekcjach, np. o roli
bakterii lub przy omawianiu krążenia materii w ekosystemie.