Professional Documents
Culture Documents
Sa Cxere
Sa Cxere
saCxeris municipaliteti
(turistuli obieqtebis geografiuli kvleva)
saqarTvelo istoriul-geografiuli ZeglebiTa
da sxvadasxva bunebrivi resursiT umdidresi qveyanaa.
miuxedavad amisa, Zalze mwiria Tematuri da calkeuli
regionebis Sesaxeb arsebuli literatura am sakiTxebis
Sesaxeb.winamdebare naSromis mizania saCxeris muni
cipalitetis turistuli resursebis (istoriuli da
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebis) geografiuli Se
faseba, rac, garkveulwilad, Seavsebs arsebul xarvezs
da xels Seuwyobs turizmis ganviTarebas regionebSi.
samecniero kvleva Catarda iv. javaxiSvilis saxelobis
Tbilisis saxelmwifo universitetis studenturi pro
eqtis farglebSi da daainteresebs rogorc viwro spe
cialistebs, aseve mkiTxvelTa farTo wres.
ISBN
sarCevi
saCxeris municipaliteti 5
qalaqi saCxere 7
sofeli Wala 10
xaxieTi 11
sofeli sinaguri 12
sofeli jalabeTi 14
sofeli TedeleTi 15
sofeli tbeTi 16
sofeli qveda qarZmani 17
sofeli zeda qarZmani 19
mdinare SuSis xeobis nasoflarebi 20
sofeli perevi 21
sofeli sakoxia 23
sofeli Rona 24
sofeli drbo 25
sofeli darya 27
sofeli speTi 28
sofeli jria 29
sofeli sareki 32
sofeli bajiTi 33
sofeli qvemoxevi 34
sofeli cxomareTi 36
sofeli moxva 37
uzunTa 38
yviCori 40
sofeli Cixa 41
sofeli sxvitori 42
sofeli dunTa 44
sofeli zeda orRuli 45
sofeli qveda orRuli 46
kvereTi 47
sofeli merjevi 49
sofeli ivanwminda 50
sofeli argveTi 51
sofeli savane 52
sofeli Salauri 54
sofeli baxioTi 55
sofeli maxaTauri 56
sofeli itavaza 57
sofeli cxami 59
sofeli axali icqisi 60
Zveli icqisi 61
durevi 62
eTo 64
exvevi 65
sofeli gorisa 66
sofeli gamoRma argveTi 68
sofeli qoreTi 69
pasieTi 70
sofeli kalvaTa 71
sofeli sairxe 73
sofeli Worvila 74
sofeli jalaurTa 75
sofeli moZvi 77
sofeli korbouli 78
sofeli SomaxeTi 79
sofeli nigvzara 81
goraZiri 82
ConTo 83
Zirulis xeobis nasaxlarebi 85
sofeli Walovani 86
sofeli xvani 87
sofeli liCi 88
sofeli Rodora 90
sofeli vakisa 91
dedabera 92
saCxeris municipalitetis 94
ZiriTadi turistuli marSrutebi
marSruti NN 1 94
marSruti N2 96
marSruti N3 98
marSruti # N4 100
marSruti # N5 102
gamoyenebuli literatura 105
5
saCxeris municipaliteti
administraciul-teritoriuli erTeuli dasavleT
saqarTveloSi. 1917 wlamde axlandeli saCxeris teri-
toria quTaisis guberniis Sorapnis mazraSi Sedioda,
1917-28 wlebSi isev Sorap nis mazraSia, 1928-dan 1930
wlamde quTaisis olqSi. 1930 wlis oqtombridan - WiaTu-
ris raionSi, 1939 wlidan gamoeyo WiaTuris raions. 1990
wlis 11 dekembers samxreT oseTis avtonomiuri olqis
gauqmebis Semdeg (saqarTvelos respublikis kanoni
samxreT oseTis avtonomiuri olqis gauqmebis Sesaxeb)
1991 wlis 27 aprils municipalitetis teritorias dae-
mata sina guris sasoflo sabWos soflebi TedeleTi,
sinaguri, tbeTi, qvemo qarzmani, zemo qarzmani, xaxeTi
da jalabeTi, sul 204 kvadratuli kilometri terito-
ria, romlebic manamde samxreT oseTis ao-Si Sediodnen.
saCxeris municipalitets CrdiloeTiT esazRvreba oni-
sa da ambrolauris, aRmosavleTiT - javisa da qarelis,
samxreTiT - xaSurisa da xaragaulis, dasavleTiT ki
WiaTuris municipaliteti. saCxeris municipalitetis
mTliani farTobi 973kKm2. centri - qalaqi saCxere.
saCxeris municipalitetis teritoriis reliefi sa
Sualo da dabalmTiania, municipalitetis CrdiloeTi
nawili ganlagebulia raWis qedis samxreT-aRmosavle-
TiT - imereTis maRlobze. ganviTarebulia reliefis
karstuli formebi, kanioniseburi xeobebi, flatee-
bi, qedi daunawevrebelia, mTavari wyalgamyofi qedis
samxreTiT gawolilia urTierTparaleluri gaswvrivi
qedebi pepeleTi, orRul-bajiTi da sxva, romlebic er-
saCxeris
qalaqi saCxere
mdebareoba: mdinare yvirilis napirze, saCxeris
qvab- ulis C-d nawilSi. qalaqis ZiriTadi nawili gaSe-
saCxeris
sur. 1
# . saCxeris wminda ninos saxelobis eklesia
sur. 2
# . saCxeris qvabuli da md. yvirilis xeoba
saCxeris
municipaliteti
10
sofeli Wala
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares aris
Walis Temis centri, aq Sedis soflebi: sakoxia, Rona,
drbo, darya, speTi, jria, Wurnali, perevi, sinaguri,
jalabeTi, TedeleTi, zeda da qveda qarZmani, tbeTi,
xaxieTi. z. d. 560 m., geografiuli koordinatebi: C.g.
430601188’; a.g. 420364874’. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 8 km, quTaisidan - 93 km., Tbilisidan -173 km. sa-
fosto indeqsi: 4013
RirsSesaniSnaobebi: Walis wm. giorgis saxelobis
eklesia (abaSiZeebis) gviani Suasaukuneebi, Walis cixe
(gviani Suasaukuneebi), Walis `laSeebis~ eklesia (gan-
viTarebuli Suasaukuneebi), mTawmindis wm. giorgis
saxelobis eklesia (gviani Suasaukuneebi). Walas hqonda
cixe galavanic, romlis naSTebi dResac aris SemorCeni-
li, mas SuSis cixes eZaxian, SemorCenilia dabla saTva
lTvalo koSki da zeda cixe, romlebic erT kompleqss
warmoadgenen. ufro dabla abaSiZeTa karmidamoSi iyo
dabla cixec, cixis galavnis SigniT dResac dacul
ia 365-fuTiani Wuri. sofelSi aris saxli, sadac XIX
saukuneSi cxovrobda Rentor abaSiZis ojaxi. am ojaxis
naTlia iyo akaki wereTeli. rodesac Rentor abaSiZe
gardaicvala, ingliselma mecenatma Cembersma, rome-
lic aq cxovrobda, pativiscemis niSnad specialurad
daamzadebina italiaSi angelozis TeTri marmarilos
qandakeba, romelsac Tan sdevs warwera, romlis avto-
ri aris akaki wereTeli. warweris striqonebis pirve-
municipaliteti
sur. 3
# . sofeli Wala
xaxieTi
mdebareoba: sofeli 1991 wlis 29 aprils 13 saaTsa da
13 wuTamde mdebareobda yvirilis marjvena Senakadis
xaxieTiswylis xeobaSi, agreTve TedeleTiswylis mar-
jvena napirze. z. d.1090 m. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430618123; a.g. 420390758. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 21 km, quTaisidan - 106 km., Tbilisidan -186 km.
1991 wlis miwisZvris epicentri mdebareobs Tofara-
sabvis qedis aRmosavleTiT. aRniSnul qeds Zlier ecvala
saxe, miwisZv ris Sedegad CamoiSala klde, romelmac
gadaketa md. xaxieTiswyalis viwro xeoba da warmoiqmna
100 metri siganis da 300 m sigrZis tba. miwisZvris Sedegad
CamoSlili masalis qveS mohyva 20-komliani sofeli
45 mcxovrebiT. mdinaris donem CamoSlili masalis
saCxeris
sur. 4
# . xaxieTis tba
sofeli sinaguri
mdebareoba: raWis qedis samxreT kalTaze, mdinare
municipaliteti
sur. 5
# . sinaguris wminda giorgi
14
sofeli jalabeTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena Senakadis
mdinare Reburas xeobaSi. sofel jalabeTs Crdiloe-
TiT esazRvreba raWis qedis umaRlesi wertilis - le-
beuris mTis (z.d. 2863 m.) samxreTi ferdobi mdinare Re-
burasa da lebeuriswylis xeoba, samxreTiT - mdinare
Reburas xeoba, marcxena Senakadi mdinare cisimdonis
xeoba. aRmo sav
leTiT ki esazRvreba tyis masivi. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430652995; a.g. 420402928.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 26 km, quTaisidan -
111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodeba unda uka
vSirdebodes sityva `jalabobas~, rogorc Cans, es te-
ritoria kompaqturad iyo dasaxlebuli mdinare yvi-
rilas xeobidan, anu jalaboba da SesaZlebelia aqedan
warmodga soflis saxelic. sof. jalabeTze gadis bi-
liki, romlis saSualebiTac SesaZlebelia raWis qedis
yvelaze maRal wertilze lebeuris mTaze asvla, man-
Zili mwvervalamde 9 kilometria, xolo lebeuramde
SefardebiTi simaRle 1640 metria. jalabeTidan aRmo-
municipaliteti
saCxeris
sofeli TedeleTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena Senakadis
mdinare TedeleTiswylis xeobaSi. TedeleTs Crdiloe-
TiT esazRvreba raWis qedis samxreTi ferdobebi tyis
masiviT, mdinare TedeleTiswylis xeoba, soflis cen-
tris simaRle mdinare TedeleTiswylis Sua dinebaSi
z.d. 1150 m. geografiuli koordinatebi: C.g. 430610692;
a.g. 420414163’. misasvleli gza: manZili saCxeridan 26 km,
quTaisidan - 111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: TedeleTis teritoriaze yve-
laze maRali wertilia soflis CrdiloeTiT mdinare
TedeleTiswylis xeobaSi mdebare sazafxulo sadgome-
bi z.d. 1600 m., xolo minimaluri wertilia mdinare Te-
deleTiswylis xeobis qveda nawilSi z.d. 1060 metri.
sofel TedeleTze gadis biliki, romelic miemarTe-
ba mdinare TedeleTis wylis xeobis gaswvriv Crdiloe-
TiT mwverval daRverilasaken (z. d. 2723 m), manZili
saCxeris
sofeli tbeTi
mdebareoba: mdinare yvirilis xeobaSi, mdinaris
marjvena mxares terasebze. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430658690; a.g. 420370630’. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 26 km, quTaisidan - 111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: saqarTveloSi sul 4 sofeli
tbeTia, garda saCxeris municipalitetisa, mosaxele
municipaliteti
sur. 1
# 0. sofeli zeda qarZmani
sofeli perevi
mdebareoba: mdinareebis xaxieTiswylisa da Reburas
municipaliteti
sofeli sakoxia
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena terasise-
burad amaRlebul ferdobze. CrdiloeTiT esazRvreba
mdinare yvirilis xeoba da Walis Temis sofeli Rona.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430497522’; a.g. 420324952.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 9 km, quTaisidan -
94 km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis yvelaze dabali ad-
gilia ukidures Crdilo-dasavleT nawilSi, mdinare
yvirilis xeobaSi, z.d. 495 metri, xolo umaRlesi wer-
tilia soflis aRmosavleT nawilSi, mdinare exvuras
(yvirilis marcxena Senakadi) marcxena mxares aRmarTu-
li gora (tyis CaTvliT) z.d.716 metri. soflis centris
simaRle z.d. 640 metria.
soflis saxelwodeba, erT-erTi versiis mixedviT,
momdinareobs sityva `koxidan~, rac imerul dialeqtze
sur. #13. sofeli sakoxia saCxeris
municipaliteti
24
sofeli Rona
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares, Cr-
diloeTiT esazRvreba satyeo meurneobis tyis uzar-
mazari masivi. samxreTiT - mdinare yvirilis xeoba da
Walis Temis sofeli sakoxia. dasavleTiT - Cixis Temis
sofeli orRuli. aRmosavleTiT - sofeli Wala. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430508404’; a.g. 420335138.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km, quTaisidan -
93 km., Tbilisidan -173 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodebis Sesaxeb
raime Tqmuleba an legenda ar arsebobs, sityva `Rona~
unda ukavSirdebodes `Roniers, Zliers~.
istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia XVIII saukunis
mTavaran ge
lozis saxelobis eklesia da salocavi
sajvare, legendis mixedviT, sajvareze arsebula mTa-
municipaliteti
sofeli drbo
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena, amaRlebul
ferdobze. CrdiloeTiT esazRvreba mdinare kvanTiswy-
saCxeris
sofeli darya
mdebareoba md. daryulisa da yvirilis SesarTavTan
da miuyveba md. yvirilis marcxena sanapiros viwro xeobas.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430541739’; a.g. 420329070.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 14 km, quTaisidan - 99
km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia daryis mTavarangelozis xis unikaluri ekle-
sia, bereklesia da XII saukunis wminda giorgis saxelo-
bis eklesia. mTavarangelozis eklesia. gamorCeulia Wa-
bukmTis taZari, romlis sakurTxevlis nawili amaRle-
bulia danarCenze sami safexuriT. kankels aqvs mxolod
erTi samefo Sesasvleli da Sedgeba oTxkuTxa dabali
plitebisagan, maTze amokveTili jvrebiT, romelTa
qveS gamoqandakebulia xelebi, eklesias gareT, samxre-
Tis sarkmlis Tavze aqvs qva, romelzedac gamoqandake-
bulia ori piri, maT eklesiis modeli uWiravT (SuaSi).
1921 wlisaTvis eklesiis siZvele iyo: jvari rkinisaa
(rva boloiani) irgvliv dabali vercxliT SeWedili
saCxeris
municipaliteti
sofeli speTi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena SemaRlebul ze-
ganze, romelsac orad yofs patara md. kinTura, geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430517311’; a.g. 420322103.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 14 km, quTaisidan
- 99 km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodeba war-
modgeba sityva `spa~-dan, `spaeTi~ jaris sadgom adgils
niSnavda. gadmocemiT, Tamar mefes aq auyvania jari.
spaeTma droTa ganmavlobaSi icvala saxe da speTis saxe-
liT moaRwia dRemde.
istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia speTis zeda
macxovris, wminda giorgis da qveda macxovris, wmin-
da ninos saxelobis eklesiebi. speTis zeda macxovari
miekuTvneba X-XI s.s. gavrcelebul darbazul eklesiaTa
municipaliteti
sofeli jria
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares, mTis Zir-
Si gaSlil dablobze, iwyeba md. yvirilisa da Wurnalis
wylis SesarTavis mopirdapire mxridan da grZeldeba
saCxeris
sofeli Wurnali
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, ze-
ganze, z.d. 720 metr simaRleze. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430583825’; a.g. 420348843. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 16 km, quTaisidan - 101 km., Tbilisidan
-181 km. safosto indeqsi: 4008.
RirsSesaniSnaobebi: saxelwodeba warmodgeba sityva
`Wurisagan~, marTlac soflis garSemo mdebare tyeebi da
velebi WurebiTaa mofenili. sofelSi 1952 wels Catarda
arqeologiuri gaTxrebi da napovni iqna antikuri xanis
brinjaos qandakeba `cxeni mxedriT~, romelic saqarTve-
los saxelmwifo muzeumSi inaxeba amJamad. xvnis dros gu-
Tans xSirad mohyveba sxvadasxva saxis keramikis WurWeli.
1502 wels abaS abaSiZes, gardacvlili meuRlis keklucis
mosaxseneblad augia RvTismSoblis saxe lo
bis ekle-
sia. mdinare SuSis xeobaSi SemorCenilia Zveli eklesiis
nangrevebi WitaeTis, davaeTis, panisuris nasoflarebSi,
aqve mdinaris piras arsebul mTazea `usaxelo cixe~.
sofelSi aris erT-erTi saintereso bunebrivi
RirsSesa niS
navi adgili SexaSuris CanCqeri, wylis
vardna daaxloebiT 15 metrs aRwevs da saintereso tu-
saCxeris
municipaliteti
sofeli sareki
mdebareoba: mdinareebis yvirilisa da jruWulis
SesayarTan, z.d. 550 m., geografiuli koordinatebi:
C.g. 430359647’; a.g. 420336964. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 4 km, quTaisidan - 89 km., Tbilisidan -169 km.
safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: saxelwodeba ukavSirdeba
Tqmul ebas, romlis Tanaxmadac, soflis dRevande-
li teritoria uxsovar droSi dafaruli yofila uR-
rani tyiT, sadac didi raodenobiT nadir-frinveli
budobda, tye ori mxridan frialo kldeebiT iyo Se-
mosazRvruli (mdinareebis - yvirilisa da jruWulis
kanioniseburi xeobebi), monadireni nadirs swored
aqeTken mi erekebodnen da kldeze Cexavdnen, sityva
`salekidan~ unda warmodgebodes soflis dRevandeli
saxelwodebac.
istoriuli Zeglebidan sarekSi aris ori eklesia: 1.
municipaliteti
sofeli bajiTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares, z.d.
720 m. g rafiuli koordinatebi: C.g. 430367237’; a.g.
G eog
42 347391. misasvleli gza: manZili saCxeridan 4 km, quTai-
0
sofeli qvemoxevi
mdebareoba: mdinare jruWulis xeobaSi, centris
saCxeris
saCxeris
municipaliteti
sofeli cxomareTi
mdebareoba: mdinare jruWulis xeobaSi, agreTve
mdinaris marcxena mxares terasebze, sofeli iyofa
or nawilad, mdinare jruWulas xeobaSi da xeobidan
2 km-is moSorebiT terasebze gaSenebuli nawili. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430358170’; a.g. 420386532.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 13 km, quTaisidan -
98 km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: soflis dasavleT nawil-
Si mdebareobs jruWis monasteri, romelic 1991 wlis
miwisZvris dros daingra. samonastro kompleqsSi Se-
dioda XI saukunis gumbaTovani eklesia, romlis ke-
dlebze lapidaruli warwerebia. momdevno xanebSi
monasteri moiSala da ganaxlda XVI-XVII saukuneebSi.
XVIII saukunis 60-ian wlebSi solomon I-ma jruWis monas-
teri aRadgina, xolo Semdeg wereTlebis sagvareulos
misca aq dasaflavebis neba, monastris aRorZinebaSi
udidesi wvlili Seitana daviT mitropolitma (were-
municipaliteti
saCxeris
sofeli moxva
mdebareoba: mdinare moxvuras xeobaSi (mdinare jruWu-
lis marjvena Senakadi), centris simaRle z. d. 830 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430328946’; a.g. 420403921.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 15 km, quTaisidan -
100 km., Tbilisidan -181 km. safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: moxvaSi mravali eklesiaa. maT
Soris uZvelesia bzanaris eklesia. uZvelesia mdinare
moxvurasa da satopelas wyalgamyof qedze SemorCe-
nili Sua saukuneebis samebis samonastro kompleq-
sis nangrevebi. wminda giorgis eklesia oria moxvaSi.
erTi soflis SuagulSia, xolo meore soflis ganapira
mxares. soflis SuagulSi mdebare wm. giorgis eklesia,
saCxeris
uzunTa
mdebareoba: mdinare jruWulas auzSi, mis marjvena
municipaliteti
yviCori
sofeli Cixa
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena napiras,
Cixis sakrebuloSi 1991 wlamde Sedioda sami sofeli:
Cixa, zeda orRuli, qveda orRuli. dReisaTvis ki Cixis
TemSi Semavali soflebia: Cixa, orRuli, dunTa, sxvito-
ri, simaRle z. d. 530 metria. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430447323’; a.g. 420340371. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan -171 km.
safosto indeqsi: 4012.
RirsSesaniSnaobebi: Cixis istoriuli Zeglebidan
aRsaniSnavia XII saukunis xuroTmoZRvruli kompleqsi
- cixe da eklesia. cixis galavnis SigniT, samxreT-aRmo-
saCxeris
sofeli sxvitori
mdebareoba: naurcevis mTis samxreT kalTaze, mdi-
nare Cixuris (md. yvirilis marjvena Senakadi) napirebze.
municipaliteti
saCxeris
municipaliteti
sofeli dunTa
mdebareoba: mdinare dunTuras (yvirilis marjve-
na Senakadi) xeobaSi. simaRle z. d. 640 metria. geogr
afiuli koordinatebi: C.g. 430409333’; a.g. 420352484.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 3 km, quTaisidan -
88 km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4000
RirsSesaniSnaobebi: soflis CrdiloeTiT mde-
bareobs wminda salocavi gorijvari, gorijvris wminda
giorgis eklesia agebulia XVII saukuneSi, aq qalaq gori-
dan Camoitanes vercxlis didi jvari da aqedan momdi-
nareobs salocavis saxelwodebac. dunTis mTavarange-
lozis eklesia warmoadgens ugumbaTo eklesiis xuroT-
moZRvruli tips - ornavian eklesias.
modinaxis cixe soflis ukidures samxreT nawilSia
aRmarTuli viwro siganis mqone serze (md. yvirilasa
da md. dunTuras wyalgamyofi seri) z.d. 745-750 metrze.
cixis samxreTiT md. yvirilis napirisaken damrecad
daqanebuli misi ferdobebi, rogorc es arqeologiu-
ri gaTxrebis Sedegad dadginda, dasaxlebuli yofila
adre brinjaos epoqaSi, Zv. w. III aTaswleulis Suaxaneb-
municipaliteti
saCxeris
kvereTi
municipaliteti
sofeli merjevi
sofeli ivanwminda
mdebareoba: md. yvirilis marcxena napiras. Crdil
oeTiT esazRvreba md. yvirilis aluviuri vake, `xoda-
bunebi~. simaRle z. d. 520 metria. geografiuli koor-
dinatebi: C.g. 430437481’; a.g. 420318532. misasvleli gza:
manZili saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan
-162 km. safosto indeqsi: 4005.
municipaliteti
saCxeris
sofeli argveTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdi-
nare laSuras da izvaras xeobaSi. simaRle z. d. 600 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430468149’; a.g. 420299965.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 7 km, quTaisidan - 93
km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4003.
saCxeris
sofeli savane
mdebareoba: mdebareobs mdinare yvirilis marcxe-
na mxares, mdinareebis izvarasa da laSuras (yvirilis
saCxeris
saCxeris
municipaliteti
sofeli Salauri
mdebareoba: mdebareobs mdinare yvirilis marcxena
mxares, mdinare laSuras auzSi, simaRle z. d. 690 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430460531’; a.g. 420279581.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 10 km, quTaisidan -
96 km., Tbilisidan -174 km. safosto indeqsi: 4003.
RirsSesaniSnaobebi: soflis samxreT-aRmosavleT
nawilSi aris wminda mariam RvTismSoblis akvanaTis
eklesiis nangrevebi. Zvelad gorisa da Salauri erT
sofels warmoadgenda. Salauris kuTvnili teritoris
toponimebi: yavia, burRvaTi, sajikelo, gverdaTi, nave-
naxari, Wlapauri, Salabauri, gorgoTi, Ralmiwa, gval-
miwa, sacilo. Releebidan moedineba laSura, Relmiwa da
laSis wyali, xolo wyaroebidan gvxvdeba winwkilas da
iakobis wyaro. soflis murneobis dargebidan aRsaniS-
navia mevenaxeoba, yurZnis jiSebidan gavrcelebulia:
cicqa, colikauri, ZelSavi, adesa (izabela), qviSxuri
da dondRabi.
municipaliteti
sofeli baxioTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdi-
nare yvirilas Senakadebis mdinare izvarasa da laSuras,
agreTve mdinare Zirulas marjvena Senakad dumalas
wyalgamyofze. simaRle z. d. 800 metria. geografiuli
koordinatebi: C.g. 430477624’; a.g. 420268638. misasvleli
gza: manZili saCxeridan 9 km, quTaisidan - 94 km., Tbili-
sidan -172 km. safosto indeqsi: 4003.
RirsSesaniSnaobebi: soflis ukidures samxreT-aR-
mosavleT nawilSi mdebareobs wminda giorgis saxelo-
bis eklesia, romelic 1993 wels aSenda, SemorCenilia
mariam RvTismSoblis eklesiis nangrevebi.
soflis teritoriaze 1991 wlis 29 aprilis miwisZ
vris Sedegad warmoiqmna 150 metris sigrZis da 9 metri
saCxeris
sofeli maxaTauri
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdina
re izvarasa da laSuras wyalgamyofze. simaRle z. d. 690
tria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430468370’; a.g.
me
municipaliteti
saCxeris
sofeli itavaza
municipaliteti
sofeli cxami
mdebareoba: lixis qedis dasavleT kalTaze, mdinare
izvaras (yvirilis marcxena Senakadi) zemo welSi. si-
maRle z. d. 880 metria. geografiuli koordinatebi: C.g.
430510982’; a.g. 420286747. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 15 km, quTaisidan - 100 km., Tbilisidan -177 km. sa-
fosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: xuroTmoZRvruli Zeglebidan
aRsaniSnavia cxamis wminda giorgis saxelobis taZari,
romlis kedlebi gamoirCeva mdidruli reliefuri ga-
mosaxulebebiT, Zegli TariRdeba X-XV saukuneebiT,
soflis teritoriaze mdebareobs agreTve wminda elia
Tezbitelis saxelobis eklesia (gamoRma cxamSi) da Sua
saukunis kvenieTis eklesiis nangrevebi.
soflis teritoriaze gaedineba mdinare yviri-
lis marcxena Senakadi mdinare izvara, romelic so-
fels orad yofs: gaRma da gamoRma cxami. md. izvaras
saCxeris
municipaliteti
Zveli icqisi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares. simaRle z.
d. 680 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430447323’;
a.g. 420340371. misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km,
quTaisidan - 83 km., Tbilisidan -170 km.
RirsSesaniSnaobebi: icqisSi aris kviracxovlis
eklesia, romlis qvitkiris Senoba XX saukuneSi
dauSliaT da qvebisgan soflis skola augiaT, amJamad
saCxeris
durevi
municipaliteti
eTo
mdebareoba: mdinare eTuras (md. yvirilis marjvena
Senakadi) napirebze. simaRle z. d. 530 metria. misasvleli
gza: manZili saCxeridan (sakoxias gavliT) 11 km, quTaisi-
dan -96 km., Tbilisidan -173 km. safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: aRsaniSnavia uZvelesi Sua
saukunis wm. giorgis saxelobis xis eklesia, romelic
Sua saukuneebSi augiaT, ramdenjerme moxda taZris
gadakeTeba. mTavari dResaswauli aris giorgoba.
saxelwodeba `eTo~ Tqmulebis Tanaxmad ukavSirdeba
qarTlidan, sofel atocidan Camosuli ori Zmis - osias
da tatos istorias, isini aq dasaxlebulan, gautexiaT
axo, dauTesavT gogra (kvaxi), gogra imxela gazrdila,
rom Rori Sesula da goWebi dauyria, amis danaxvaze
erT-erT Zmas uTqvams `ra erTob kargi adgiliao aq da-
saxlebisaTvis“ sityva erTob-is gamo dasaxlebas unda
darqmeoda saxeli, romelmac ganicada saxelcvlileba
da dReisaTvis hqvia `eTo~.
1947 wels sofel eTodan 20-25 komli nebayoflobiT
gadasaxlda adigenis raionis sofel bolajurSi, xolo
savaldebulo ekomigrantis statusiT gadasaxleba mox-
da marneulis sofel orjonikiZeSi, sadac 52 komli Ca-
saxlda, ris Sedegadac sofelma soflis statusi daka-
rga. eTos mosaxleoba amJamad 28 komlia, magram aqedan
mudmivad 18 komli cxovrobs.
eToSi gaedineba mdinare eToura da exveura. geogra-
fiuli adgilebidan aRsaniSnavia: civwyaro, abaSiZeebis
municipaliteti
exvevi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares, dasaxleba
amJamad warmoadgens sofel cxamis erT-erT ubans, te-
ritoria Sedis argveTis TemSi, manZili Temis sakrebu-
los centramde 8 km-ia. sofel cxamis Crdilo-dasavle-
TiT. simaRle z. d. 530 metria. misasvleli gza: manZili
saCxeridan (sakoxias gavliT) 13 km, quTaisidan -98 km.,
Tbilisidan -175 km. safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: IX-X saukunis bazilikuri
tipis kulturuli memkvidreobis Zeglis statusis
mqone exvevis mariam RvTismSoblis saxelobis eklesia.
eklesiis erT-erT kedelze arsebuli IX saukunis war-
wera: `qriste Seiwyale levan giorgi~, rogorc Cans,
saCxeris
sofeli gorisa
municipaliteti
sofeli qoreTi
mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare yvirilis marc
xena mxares. simaRle z. d. 610 metria. geografiuli koor
dinatebi: C.g. 430388141’; a.g. 420304916. misasvleli gza:
saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan -171 km.
safosto indeqsi: 4011.
RirsSesaniSnaobebi: qoreTis X-XI saukunis macxov
ris eklesia bazilikaa, romelic lomiZeebis ubanTan
mdebareobs. taZari darbazulia, samxreT-dasavleTiT
karibWe aqvs miSenebuli. fasadebi zomierad moCuqurT-
mebulia, mdidaria asomTavruli warwerebiT, erT-erTi
warweris Sesrulebis TariRia 1000 w. eklesiaSi mxat-
vroba kargad aris SemorCenili sakurTxevlisa da Sua
eklesiis zeda nawilSi, danarCen adgilas dazianebulia.
soflis CrdiloeTiT aris qoreTis `uderZis~ wmin-
da giorgis saxelobis eklesia, romelic borcvze dgas,
rogorc Cans, uZvelesi winaqristianuli salocavis ad-
saCxeris
pasieTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares. si-
maRle z. d. 630 metria, amJamad sofel qoreTis erT-
erT ubans warmoadgens, XX saukuneSi soflis statusiT
sargeblobda.misasvleli gza: manZili saCxeridan 5 km,
quTaisidan - 92 km., Tbilisidan -173 km.
municipaliteti
saCxeris
sofeli kalvaTa
municipaliteti
sofeli sairxe
mdebareoba: WiaTuris plato, md. yvirilis marcxena
mxares. simaRle z. d. 630 m.; geografiuli koordinatebi:
C.g. 430408201’; a.g. 420313134. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 3 km, quTaisidan 88 km., Tbilisidan 169 km. sa-
fosto indeqsi: 4009.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aR-
saniSnavia nadiraZeebis ubanSi arsebuli wminda niko-
lozis saxelobis eklesia. sairxeSi sxvadasxva epoqis
mniSvnelovani masalebis SeswavliT gamoiTqva mosazre-
ba, rom Zv. w. VI-I saukuneebSi sairxe iyo zemo imereTis
politikuri, sameurneo da religiuri centri. sairxes
Zveli saxeli sarixed ikiTxeboda.
1982-86 wlebSi mopovebuli arqeologiuri Zegle-
bi adastureben, rom igi Zveli saqarTvelos erT-erTi
mniSvnelovani qalaqi iyo antikur-elinistur xanaSi.
saCxeris
municipaliteti
sofeli Worvila
mdebareoba: mdebareobs WiaTuris platoze, mdinare
yvirilis marcxena mxares. simaRle z. d. 730 metria. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430413625’; a.g. 420281466.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km, quTaisidan
- 93 km., Tbilisidan (gorisis gavliT) -157 km. safosto
indeqsi: 4009.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia: Worvilis macxovris aRdgomis saxelobis ekle-
sia, Worvilis wmida grigol xanZTelis saxelobis ekle-
sia, Worvilis wmida asurel mamaTa saxelobis eklesia;
wminda ninos saxelobis eklesia, romelic, taZris aRmo-
savleT kedlis warweris mixedviT, 1901 welsaa agebuli
municipaliteti
sofeli jalaurTa
mdebareoba: WiaTuris plato, md. yvirilis marcxena
municipaliteti
sofeli moZvi
mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare yvirilis
marcxena mxares, mdinare imereTis frones, mdinare
rkvianas xeobebsa da maTi auzis wyalgamyof serze. si-
maRle z. d. 810 metria. geografiuli koordinatebi: C.g.
430418674’; a.g. 420263189. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 11 km, quTaisidan - 96 km Tbilisidan (gorisis ga-
vliT) -158 km. safosto indeqsi: 4015.
RirsSesaniSnaobebi: sofelSi aris moZvis yovlad-
wmida RvTismSoblis saxelobis eklesia, romelic XIX
saukuniT TariRdeba. eklesiis gverdiT aris moZvis
sajaro skola, sadac funqcionirebs qarTveli emigran-
tis, politikuri moRvawis, Jurnalistis, rusTvelo-
logis viqtor nozaZis (1893-1975, dakrZalulia safran-
geTSi, levilSi) muzeumi, romelic 2007 wels gaixsna.
soflis saxelwodeba, erT-erTi versiis Tanaxmad,
adreul periodSi mcxovreb xalxs ukavSirdeba, romel-
Ta Soris dapirispirebebi iyo da xaSuris sofel flev-
Si gadasaxldnen. Semdeg es mosaxleoba TavianT sofels
daubrunden, maT aq moZvelebuli sofeli daxvdaT, am
dasaxlebas daarqves moZvelebuli, sityvam Semdgom
saCxeris
municipaliteti
sofeli korbouli
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare dumalas (mdinare Zirulas auzi) auzSi. simaRle z.
d. 810 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430470334’;
a.g. 420236671. misasvleli gza: manZili saCxeridan 18
km, quTaisidan - 103 km., Tbilisidan -153 km. safosto
indeqsi: 4007.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia: korboulis wminda nikolozis, RvTismSoblis,
jvarTamaRlebis, wminda giorgis Zlevis (axali da Zve-
li) eklesiebi. sisvaZeebis ubanSi - wminda giorgis saxe-
lobis eklesia, kapanaZeebis ubanSi - kviracxovlobis
saxelobis eklesia.
korboulSi mravladaa axlad aSenebuli eklesie-
bi. darbaiZeebis ubanSi badri da iuri talaxaZeebma
aages jvarTamaRlebis saxelobis eklesia. iqvea dumaT-
macxovris patara zomis eklesia, am adgilze, niadagis
municipaliteti
sofeli SomaxeTi
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare dumalas (mdinare Zirulas auzi) auzSi. simaRle
z. d. 810 metria. Sedis korboulis TemSi. geografiuli
saCxeris
sofeli nigvzara
goraZiri
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare Zirulas auzSi. simaRle z. d. 1000 metria, amJa-
mad sofel korboulis erT-erT ubans warmoadgens,
XX saukunis 50-ian wlebSi calke soflis statusiT
sargeblobda. misasvleli gza: manZili saCxeridan 22km,
quTaisidan - 107 km., Tbilisidan -144 km.
RirsSesaniSnaobebi: dasaxlebis Crdilo-dasavle-
TiT mdebareobs vulkanuri warmoSobis goraZiris mTa,
romlis simaRle z.d.1108 metri, xolo saavtomobilo
gzidan SefardebiTi simaRle 150 metria. am mwvervali-
dan unikaluri panorama iSleba zemo imereTis maRlo-
bisa da raWis qedis mimarTulebiT.
1976 w. arqeologiurma eqspediciam (xelmZRvaneli d.
TuSabramiSvili) goraZiris yorRanebsa da samarxebSi
municipaliteti
ConTo
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba. amJamad sofel
korboulis erT-erT ubans warmoadgens, XX saukune-
saCxeris
sofeli Walovani
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba, simaRle z. d. 770
metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430493193; a.g.
420172314. misasvleli gza: manZili saCxeridan 33 km, quTai-
sidan - 118 km., Tbilisidan -142 km. safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuls Zeglebidan aRsani
S
navia: Walovanis barbarwmindas taZari, romelic
daaxloebiT X-XI saukuniT TariRdeba, miniWebuli aqvs
kulturuli memkvidreobis Zeglis statusi. sofelSi
aris wm. giorgis saxelobis taZari, romelic aSenebu-
lia XVIII saukuneSi adgilobrivi mosaxleobis mier, ta
Zari aris mcire zomis erTnaviani bazilika, romelsac
mogvianebiT aqvs gakeTebuli minaSeni. taZars 2014 wels
Cautarda gare sarestavracio samuSaoebi fond qarTus
mier, kerZod gadaixura kramitiT da gasufTavda kedle-
bi. 2014 wels 28 agvistos Catarda pirveli wirva-locva.
municipaliteti
sofeli xvani
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba, z. d. 830 metria,
Sedis Walovnis TemSi, geografiuli koordinatebi:
C.g. 430531866; a.g. 420200612. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 28 km, quTaisidan - 80 km., Tbilisidan -138 km.
safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuls Zeglebidan aR-
saniSnavia: xvanis wminda giorgis saxelobis eklesia,
romelic Sua sauku neebis Zegls warmoadgens. taZris
saCxeris
sofeli liCi
mdebareoba: md. Zirulas xeoba, mdinaris orive mxar
es. simaRle z. d. 800 metria. geografiuli koordinate-
saCxeris
sofeli Rodora
mdebareoba: md. Zirulas xeoba, mdinaris mar cxe
na
mxares. simaRle z. d. 850 metria. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430502641’; a.g. 420140274. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 43 km, quTaisidan - 128 km., Tbilisidan
-152 km. safosto indeqsi: 4014.
sofeli vakisa
mdebareoba: lixis, anu suramis qedis dasavleTi
periferia, kerZod, md. rikoTulas (md. Zirulas auzi)
marjvena Senakadis mdinare sakbulas saTaveebSi. si-
maRle z. d. 930 metria, Sedis Walovnis TemSi, manZili
sakrebulos centramde 13 km-ia,. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430479757; a.g. 420122231. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 47 km, quTaisidan -132 km., Tbilisidan
-158 km. safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: vakisas gorijvaris ubanSi
aris gorijvris wminda giorgis saxelobis xis eklesia,
saCxeris
dedabera
municipaliteti
saCxeris
municipaliteti
saCxeris municipalitetis
ZiriTadi turistuli marSrutebi
marSruti №
N 1
marSruti №2
saCxeris
municipaliteti
marSruti №3
saCxeris
municipaliteti
100
marSruti # №4
saCxeris
municipaliteti
marSruti # №5
saCxeris
municipaliteti
gamoyenebuli literatura
1. bagrationi vaxuSti `saqarTvelos geografia~,
`mecniereba~, Tb., 1997.
2. bedoSvili gurami, `qarTul toponimTa ganmarte-
biT-etimologiuri leqsikoni~. `bakur sulakau-
ris gamomcemloba~, Tb., 2001.
3. boWoriZe giorgi, `imereTi~ (imereTis istoriuli
Zeglebi), `mecniereba~, Tb., 1995.
4. gogolaZe uSangi, `XX saukunis sofeli korbouli:
mokle istoria da xalxuri zepirsityviereba~. Tb.,
1999.
5. dvalaSvili g. `WiaTura-saCxeris raioni~ (geogra
fiul-eTnografiuli analizi), Tb., 2000.
6. dvalaSvili g., `zemo imereTis reliefis anTropo
genuli transformacia~ sakand. dis. avtorefera
ti. Tb., 2005.
7. dvalaSvili g., `saCxere“ (geografiul-turistuli
eqskursi), gamomcemloba `Tbilisi“. Tb., 2010.
8. dvalaSvili g., `saCxere da WiaTura“ (turistul-geo-
grafiuli daxasiaTeba), `universali“ Tb., 2013.
9. margvelani g., md. yvirilas auzis fizikur-geog
rafiuli (landSafturi) daxasiaTeba. saq. ssr ge
ogr. saz. Sr., t. XI, Tb., 1970.
10. maruaSvili l., saqarTvelos fizikuri geografia.
Tsu. Tb., 1964, gamocema I.
11. saqarTvelos geografia. nawili I, fizikuri geog
rafia, `mecniereba~ Tb., 2000.
12. tataSiZe z., zemo imereTis Crdilo-aRmosavleTi
saCxeris