You are on page 1of 105

ivane javaxiSvilis saxelobis

Tbilisis saxelmwifo universiteti

eZRvneba saqarTvelos mecnierebaTa akademiis


wevr-korespondentis zurab tataSiZis 90 wlis
iubiles

giorgi dvalaSvili, mariam jafoSvili,


salome Tabagari, meri CitiSvili,
daviT dalaqiSvili, TaTia Ciqovani

saCxeris municipaliteti
(turistuli obieqtebis geografiuli kvleva)
saqarTvelo istoriul-geografiuli ZeglebiTa
da sxvadasxva bunebrivi resursiT umdidresi qveyanaa.
miuxedavad amisa, Zalze mwiria Tematuri da calkeuli
regionebis Sesaxeb arsebuli literatura am sakiTxebis
Sesaxeb.­winamdebare naSromis mizania saCxeris muni­
ci­pa­li­te­tis turistuli resursebis (istoriuli da
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebis) geografiuli Se­
faseba, rac, garkveulwilad, Seavsebs arsebul xarv­ezs
da xels Seuw­yobs turizmis ganviTarebas regionebSi.
samecniero kvle­va Catarda iv. javaxiSvilis saxelobis
Tbi­lisis saxelm­wi­fo universitetis studenturi pr­o­
e­qtis farglebSi da da­ain­teresebs rogorc viwro sp­e­
cialistebs, aseve mkiTxvelTa farTo wres.

redaqtori vaJa trapaiZe


akademiuri doqtori, Tsu-is geografiis
de­par­ta­men­tis asocirebuli profesori

recenzenti cecilia donaZe


akademiuri doqtori, Tsu-is geografiis
departa­men­tis asistent-profesori

garekanze gamoyenebulia fotoebi: raWis qedis samx­re­


Ti ferdobi da devis tba (gv.1); qalaqi saCxere, saC­xe­ris
qvabuli, saCxeris soflebi (gv. 4).

© ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo


universitetis gamomcemloba, 2018

ISBN
sarCevi

saCxeris municipaliteti  5
qalaqi saCxere  7
sofeli Wala  10
xaxieTi  11
sofeli sinaguri  12
sofeli jalabeTi  14
sofeli TedeleTi  15
sofeli tbeTi  16
sofeli qveda qarZmani  17
sofeli zeda qarZmani  19
mdinare SuSis xeobis nasoflarebi  20
sofeli perevi  21
sofeli sakoxia  23
sofeli Rona  24
sofeli drbo  25
sofeli darya  27
sofeli speTi  28
sofeli jria  29
sofeli sareki  32
sofeli bajiTi  33
sofeli qvemoxevi  34
sofeli cxomareTi  36
sofeli moxva  37
uzunTa  38
yviCori  40
sofeli Cixa  41
sofeli sxvitori  42
sofeli dunTa  44
sofeli zeda orRuli  45
sofeli qveda orRuli  46
kvereTi  47
sofeli merjevi  49
sofeli ivanwminda  50
sofeli argveTi  51
sofeli savane  52
sofeli Salauri  54
sofeli baxioTi  55
sofeli maxaTauri  56
sofeli itavaza  57
sofeli cxami  59
sofeli axali icqisi  60
Zveli icqisi  61
durevi  62
eTo  64
exvevi  65
sofeli gorisa  66
sofeli gamoRma argveTi  68
sofeli qoreTi  69
pasieTi  70
sofeli kalvaTa  71
sofeli sairxe  73
sofeli Worvila  74
sofeli jalaurTa  75
sofeli moZvi  77
sofeli korbouli  78
sofeli SomaxeTi  79
sofeli nigvzara  81
goraZiri  82
ConTo  83
Zirulis xeobis nasaxlarebi  85
sofeli Walovani  86
sofeli xvani  87
sofeli liCi  88
sofeli Rodora  90
sofeli vakisa  91
dedabera  92
saCxeris municipalitetis  94
ZiriTadi turistuli marSrutebi 
marSruti NN 1  94
marSruti N2  96
marSruti N3  98
marSruti # N4  100
marSruti # N5  102
gamoyenebuli literatura  105
5

saCxeris municipaliteti
administraciul-teritoriuli erTeuli dasavleT
saqarT­veloSi. 1917 wlamde axlandeli saCxeris teri-
toria quTaisis guberniis Sorapnis mazraSi Sedioda,
1917-28 wlebSi isev Sorap­ nis mazraSia, 1928-dan 1930
wlamde quTaisis olqSi. 1930 wlis oqtombridan - WiaTu-
ris raionSi, 1939 wlidan gamoeyo WiaTuris raions. 1990
wlis 11 dekembers samxreT oseTis avtonomiuri olqis
gauqmebis Semdeg (saqarTvelos respublikis kanoni
samxreT oseTis avtonomiuri olqis gauqmebis Sesaxeb)
1991 wlis 27 aprils municipalitetis teritorias dae-
mata sina­ gu­ris sasoflo sabWos soflebi TedeleTi,
sinaguri, tbeTi, qvemo qarzmani, zemo qarzmani, xaxeTi
da jalabeTi, sul 204 kvad­ra­tuli kilometri terito-
ria, romlebic manamde samxreT oseTis ao-Si Sediodnen.
saCxeris municipalitets CrdiloeTiT esazRv­reba oni-
sa da ambrolauris, aRmosavleTiT - javisa da qarelis,
samxreTiT - xaSurisa da xaragaulis, dasavleTiT ki
WiaTuris municipaliteti. saCxeris municipalitetis
mTliani farTobi 973kKm2. centri - qalaqi saCxere.
saCxeris municipalitetis teritoriis reliefi sa­
S­u­­alo da dabalmTiania, municipalitetis Crdiloe­Ti
nawili ganla­ge­bulia raWis qedis samxreT-aRmosavle-
TiT - imereTis maRlobze. ganviTarebulia reliefis
karstuli formebi, kanioniseburi xeobebi, flatee-
bi, qedi daunawevrebelia, mTavari wyalgamyofi qedis
samxreTiT gawolilia urTierTparaleluri gaswvrivi
qe­debi pepeleTi, orRul-bajiTi da sxva, romlebic er-
saCxeris

Timeorisgan gamoyofilia sinklinuri xeobebiT. calk-


euli mwvervalebis si­maR­le 2400 metria, mdinareebs
municipaliteti

gamomuSavebuli aqvT Rrma gamkveTi eroziuli xeobebi.


raWis qedis saCxeris monakveTzea Sqmeris uReltexili,
md. yvirilis orive mxares mdebareobs saCxeris qvabuli
farTo vake ZiriT, romelic aluvioniTaa dafaruli,
wiaRiseulidan mniSvnelovania kvereTis gogirdo­ vani
wylebi, aris agreTve kvarcis qviSebi, marmarilo.
6

saCxeris municipaliteti notio subtropikuli kli-


maturi olqis aRmosavleT periferiazea. dabal nawil-
Si saSualo wliu­ri temperatura +10C0-dan +11,7C0-mdea,
ianvris saSualo temperatura 0,4C0 - 0,3C0, ivlisis +200­
- 22,5C0. absolituri minimumi -26C0 (saCxere), -32C0 (kor-
bouli), mTebSi temperatura simaRlis zrdasTan er-
Tad klebulobs, naleqebi 900-1480 mm weliwadSi. atmos-
feruli naleqebis maqsimumi zamTarSi da Semodgomazea.
saSualo mTian zonaSi naleqebi 1500-1700 mm-mdea, aq maq-
simumi zamTarSia, minimumi ki zafxulSi, Tovlis mdgra-
di saburvelis xangrZlivoba 30-dan 100 dRemde.
hidrografiuli qseli xSiria, mTavari mdinareebia
yvi­rila da Zirula, Zirulas saTave aqvs lixis qedis da-
savleT kalTaze, zRvis donidan 1252 metr simaRleze,
erTvis mdinare yvirilas marcxnidan, daba SorapanTan,
mTliani sigrZe 83 km-ia, auzis farTobi 1270 kv. km-ia
mTavari Senakadebia: dumala, Cxerimela, xelmosmula.
sazrdoobs Tovlis, wvimisa da miwisqveSa wyliT, wyal-
didoba icis gazafxulze, wyalmovardnebi - Semodgoma-
zam­Tar­Si, saSualo wliuri xarji sofel wevasTan (xa-
ragaulis municipaliteti) 26,6 m/wm, iye­neben sarwyavad.
saCxeris municipalitetze miedineba mdinare yvirilis
marjvena Senakadi: jruWula, Cixura, SuSa, xaxieTiswyali,
xolo mdinare yvirilis marcxena mxridan uerTdebian:
qoreTiswyali, SukakiZisRele, laSura, izvara.
mdinaris qseli meCxeria korboulis zeganze, romlis
zeda­pirs kveTen mdinareebi: dumala da sxv. samxreT-aR-
mosavleT periferiaze mie­ di­
neba mdinare Zirula,
municipaliteti

mdinareebi sazrdooben wvimis, Tovlisa da miwisqve-


Sa wyliT, wyaldidoba icis gazafxulze, wyalmciroba
-zafxulSi, raionSi bevria civi kamkama wyaro. maT Soris
mineraluri wyaroc.
dasaxlebuli punqtebis umravlesoba saCxeris qva-
saCxeris

bulsa da imereTis maRlobzea warmodgenili, gansaxle-


bis ZiriTadi zonaa z.d. 400-800 m. soflad cxovrobs
mTeli mosaxleobis 86-88%, umetesoba qarTvelebia,
mcire raodenobiT arian osebi, rusebi, somxebi da
7

ebraelebi. sul saCxeris municipalitetSi cxovrobs


15 624 komli, 54 866 suli mosaxliT. municipalitetis
centri saCxere, rkinigzis gan­Sto­­ebis (zestafon-saCxe-
ris) bolo punqtia, muni­­­ci­pa­­litetis terito­ri­a­ze ga-
dis respublikuri mniSvnelobis go­mi-saCxere-WiaTura-
zestafonis saavtom­­obilo gza. respublikuri da ad-
gilobrivi mniSvnelobis gze­ b­

T saCxere ukavSirdeba
mezobel qalaqebsa da municipalitetis soflebs. adgi-
lobrivi mniSvnelobis gzebis saerTo sigrZea 160 km.
saCxeris municipliteti dafarulia istoriisa da
kulturis umniSvnelovanesi ZeglebiT; teritoriaze
civilizebuli adamia­ nis nakvalevi dadasturebulia
uxsovari droidan. pirveli arqe­o­logiuri monapovari
dakavSirebulia akaki wereTlis Zmis - daviTis saxelTan.
mis Semdeg raions arqeologTa yuradReba ar mohklebia
eqvTime TayaiSvilis, boris kuftinis, oTar jafariZis,
jurxa nadiraZisa da sxvaTa ZalisxmeviT; am qveynidan
udrood wasulma jurxa nadiraZem ukanaskneli gaTxre-
bis Sedegad mopovebuli nivTmtkicebebiT daadastura
raionSi civilizaciis uwyveti ganviTareba adreuli
brinjaos xanidan dRemde. municipalitetis terito-
riaze 127 istoriuli Zeglia, romelTagan 27 erovnuli,
100 ki adgilobrivi mniSvnelobisaa.

qalaqi saCxere
mdebareoba: mdinare yvirilis napirze, saCxeris
qvab- ulis C-d nawilSi. qalaqis ZiriTadi nawili gaSe-
saCxeris

nebulia mdinaris marjvena napiris sustad daxril


talRovan ferdobze, zRvis donidan 410-600 metr si-
maRleze, tel. kodi +995 435. qalaq saCxeris safosto
municipaliteti

indeqsia: 4001, 4002. geografiuli koordinatebi: C.g.


42006’00’’; a.g. 43003’00’’. misasvleli gza: manZili quTai-
sidan 85 km., Tbilisidan 165 km. sarkinigzo xaziT manZi-
li Tbilisidan 232 km-ia.
RirsSesaniSnaobebi: kulturuli memkvidreobis
Zeglebi: beJan wereTlis sasaxle - XIX saukune (ak. we-
8

reTlis quCa #11, I Cixi), giorgi wereTlis kar-midamos


sayrdeni kedelis sainJinro nageboba - XIX saukune (laSa
laSxis q. #29), saCxeris rkinigzis sadguri - agebulia
1904 w. (kostavas quCa # 10,), yazas wyaro - agebulia 1906 w.
(raWis quCa #8.). elisabed wereTlis sasaxle. modinaxes
cixe-simagre. imereTis samefo nastambari (XVIII s). wm.
ninos saxelobis eklesia (1904 -1905 w.w), saCxeris sina-
goga. bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebia: md. yviri-
lis xeoba, modinaxes seri, saCxeris qvabulis panorama.
saCxere gviandel feodalur xanaSi, saCxere dawi-
naurebuli savaWro punqti iyo. dasavleT saqar- Tve-
loSi aris yvelaze mcire naleqiani adgili 900 mm
weliwadSi aris qalaq saCxereSi. qalaq saCxereSi aris
wminda ninos saxelobis eklesia, romlis mSenebloba
1905 wels daiwyo da 1908 wels dasrulda. komunistu-
ri reJimis dros aq moRvawe sasuliero pirebis meoxe-
biT aRniSnuli taZari moqmedi iyo, qalaq saCxeresa da
mis midamoebSi, XIX saukunis 70-ian wlebSi SemTxveviT
aRmoCenebs yuradReba miaqcia daviT wereTelma (aka-
ki wereTlis Zma). arqeologiuri kvlevebi Caatares:
1939, 1945-46 wlebSi, boris kuftinma, 1955 wels oTar
jafariZem, 1957 wels n. RambaSiZem, 1966-68 wlebSi jur-
xa nadiraZem; Seswavlilia Zveli welTaRricxvis III
aTaswleulis Zeglebi: elisabed wereTlis sasaxle - XIX
saukune. 1923 wels saCxeris Teatralurma dasma piesa
„cicinaTela“ dadga, nastambari - XIX saukune. imere-
Tis samefos gauqmebis Semdeg quTaisis stambam muSao-
ba Sewyvita. saCxerel Tavadebs zurab wereTelsa da mis
municipaliteti

Svils, grigols, stamba saCxereSi, TavianT sasaxleSi


gadmoutaniaT, ruseTSi SeuZeniaT saTanado inventari
da dauwyiaT sagamomcemlo saqmianoba. rkinigzis sad-
guri - elisabed wereTlis iniciativiT 1904 wels sar-
saCxeris

kinizo magistrali darkveTidan saCxeremde gagrZelda


rkinigzis sadguris mSeneblobiTurT. arqiteqturis
es SesaniSnavi nimuSi 1991 wlis miwisZvram mTlianad
gaanadgura. 2000 wels Senoba igive saxiT aRadgines.
9

sur. 1
# . saCxeris wminda ninos saxelobis eklesia

sur. 2
# . saCxeris qvabuli da md. yvirilis xeoba

saCxeris
municipaliteti
10

sofeli Wala
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares aris
Walis Temis centri, aq Sedis soflebi: sakoxia, Rona,
drbo, darya, speTi, jria, Wurnali, perevi, sinaguri,
jalabeTi, TedeleTi, zeda da qveda qarZmani, tbeTi,
xaxieTi. z. d. 560 m., geografiuli koordinatebi: C.g.
430601188’; a.g. 420364874’. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 8 km, quTaisidan - 93 km., Tbilisidan -173 km. sa-
fosto indeqsi: 4013
RirsSesaniSnaobebi: Walis wm. giorgis saxelobis
ekl­esia (abaSiZeebis) gviani Suasaukuneebi, Walis cixe
(gviani Suasau­ku­neebi), Walis `laSeebis~ eklesia (gan-
viTarebuli Suasaukuneebi), mTawmindis wm. giorgis
saxelobis eklesia (gviani Suasaukuneebi). Walas hqonda
cixe galavanic, romlis naSTebi dResac aris SemorCeni-
li, mas SuSis cixes eZaxian, SemorCenilia dabla saTva­
lTvalo koSki da zeda cixe, romlebic erT kompleqss
warmoadgenen. ufro dabla abaSiZeTa karmidamoSi iyo
dabla cixec, cixis galavnis SigniT dResac dacul­
ia 365-fuTiani Wuri. sofelSi aris saxli, sadac XIX
saukuneSi cxovrobda Rentor abaSiZis ojaxi. am ojaxis
naTlia iyo akaki wereTeli. rodesac Rentor abaSiZe
gardaicvala, ingliselma mecenatma Cembersma, rome-
lic aq cxovrobda, pativiscemis niSnad specialurad
daamzadebina italiaSi angelozis TeTri marmarilos
qandakeba, romel­sac Tan sdevs warwera, romlis avto-
ri aris akaki were­Te­li. warweris striqonebis pirve-
municipaliteti

li asoebiT vertikalurad ikiTxeba Rentor abaSiZis


saxeli da gvari, qandakeba dReisaTvis Semor­ Cenilia
da Zeglis status atarebs. saqarTveloSi sul 6 sofe-
li Walaa, romlebic agreTve mdebareoben gulrifSis,
saCxeris

lanCxuTis, ozurgeTis, onisa da Suaxevis municipali-


tetebSi.
11

sur. 3
# . sofeli Wala

xaxieTi
mdebareoba: sofeli 1991 wlis 29 aprils 13 saaTsa da
13 wuTamde mdebareobda yvirilis marjvena Senakadis
xaxie­Tis­w­y­lis xeobaSi, agreTve TedeleTiswylis mar-
jvena napirze. z. d.1090 m. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430618123; a.g. 420390758. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 21 km, quTaisidan - 106 km., Tbilisidan -186 km.
1991 wlis miwisZvris epicentri mdebareobs Tofara-
sabvis qedis aRmosavleTiT. aRniSnul qeds Zlier ecvala
saxe, miwisZv­ ris Sedegad CamoiSala klde, romelmac
gadaketa md. xaxieTis­wya­lis viwro xeoba da warmoiqmna
100 metri siganis da 300 m sigrZis tba. miwisZvris Sedegad
CamoSlili masalis qveS mohyva 20-komliani sofeli
45 mcxovrebiT. mdinaris donem CamoSlili masalis
saCxeris

xarjze aiwia 20 metriT maRla. kldezvavuri warmoSobis


tba xaxieTi, romlis sigrZe mdinare xaxieTis wylis
municipaliteti

gayolebiT samxreTidan CrdiloeTisaken daaxloebiT


300 metria, sigane 80 metri, maqsimaluri siRrme ki 15
metria. tba 1991 wels cxeparis mTi­dan uzarmazari masis
Camowyvetis Sedegad mdinare xaxie­ Tis­
wy­
lis xeobis
gadaketvis dros warmoiqmna. marTalia, xaxieTis tbis
12

farTobi mdinare xaxieTiswylis wyaldidobis Sedegad


nel-ne­la mcirdeba mdinaris mier Camotanili uzarma-
zari naSali masa­lis gamo, magram mainc saintereso tbas
warmoadgens. tbis mim­debare ferdobebze mcenareuli
safari, ZiriTadad, miwis­Zv­ris Semdgom periodSi gan-
viTarda. mcenareulobidan gvxvdeba mur­yani, tirifi,
Txili, buCqovani mcenareebi. tbaSi binadroben amfi­
biebi, qvewarmavlebi, Tevzebidan - kalmaxi, murwa. sity­
va `xaxieTi~, rogorc varaudoben, xaxadan modis. SesaZ­
le­be­lia warsulSic hqonda adgili aq msgavs tragedias.

sur. 4
# . xaxieTis tba

sofeli sinaguri
mdebareoba: raWis qedis samxreT kalTaze, mdinare
municipaliteti

yvirilis marjvena mxares, mdinare Reburasa da xaxie-


Tiswylis auzSi. z. d. 1150 m. Sedis Walis TemSi. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430626332; a.g. 420393803’.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 23 km, quTaisidan
saCxeris

- 108 km., Tbilisidan -189km. safosto indeqsi: 4008.


RirsSesaniSnaobebi: sinaguris mTavari RirsSesa-
niSnaoba aris ganviTarebuli Sua saukuneebis (X-XV ss)
13

wminda giorgis eklesia. aq Zvelad iyo xis Senoba,­ko-


munisturi reJimis dros sinaguris dangreuli ekle-
siidan Camotanili nangrevebiT aSenda Walis sko­ la,
romlis direqtori iyo akaki axvlediani. mweralis,
sazogado moRvawis giorgi wereTlis cnobiT sofel
sinagurSi eklesia, misi monaxulebis dros, ukve da-
greuli iyo. XX saukunis 20-ian wlebSi SemorCenili
iyo CrdiloeTis kedelze amosuli didi cacxvis xe
(garsi daaxloebiT 5 metri), wminda giorgis eklesia si-
maRliT 11 metri iyo, sigrZe daaxloebiT 14 metri, si-
gane samwirveloTi daaxloebiT 11 metri, Zegls mieniWa
kulturuli memkvidreobis Zeglis statusi. sinaguris
adgil `sxalTaSi aris ganviTarebuli Sua saukuneebis
eklesia`sxalnari, romelsac agreTve aqvs kulturuli
memkvidreobis Zeglis statusi.
sofel sinaguridan daaxloebiT 3km-is moSorebiT,
Crdilo-dasavleTiT mdinare xaxieTiswylis xeobaSia
xaxieTis tba. sinaguris Crdi­loeTiT yofil xaxieTTan
sazRvarze aris memorialuri dafa, sadac miTiTebulia
im pirovnebebis saxelebi da gvarebi, romlebic xaxieTSi
1991 wlis 29 aprilis miwisZvrisas daiRupnen. sinaguris
midamoebSi ramdenime nasaxlari mdebareo­ bs: le­se­vi-
sinaguris CrdiloeTiT, pepeleTi-xaxieTisw­ylis xeoba,
pan­te­­vi-sinaguris Crdilo-dasavleTiT (sof. Tedele-
Tis dasav­le­TiT).
saCxeris
municipaliteti

sur. 5
# . sinaguris wminda giorgi
14

sofeli jalabeTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena Senakadis
mdinare Reburas xeobaSi. sofel jalabeTs Crdiloe-
TiT esazRvreba raWis qedis umaRlesi wertilis - le-
beuris mTis (z.d. 2863 m.) samxreTi ferdobi mdi­na­re Re-
burasa da lebeuriswylis xeoba, samxreTiT - mdinare
Re­bu­ras xeoba, marcxena Senakadi mdinare cisimdonis
xeoba. aRmo­ sav­
leTiT ki esazRvreba tyis masivi. geo-
grafiuli koordi­na­te­bi: C.g. 430652995; a.g. 420402928.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 26 km, quTaisidan -
111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodeba unda uka­
vSir­de­bodes sityva `jalabobas~, rogorc Cans, es te-
ritoria kompaqturad iyo dasaxlebuli mdinare yvi-
rilas xeobidan, anu jalaboba da SesaZlebelia aqedan
warmodga soflis saxelic. sof. jalabeTze gadis bi-
liki, romlis saSualebiTac SesaZlebelia raWis qedis
yvelaze maRal wertilze lebeuris mTaze asvla, man-
Zili mwvervalamde 9 kilometria, xolo lebeuramde
SefardebiTi simaRle 1640 metria. jalabeTidan aRmo-
municipaliteti
saCxeris

sur. #6. sofeli jalabeTi


15

savleTiT aris mineraluri wyali lesevi, aqvea cixis


nangrevebic, manZili 7 km, soflis Crdilo-aRmosavle-
TiT, mdinare yvirilas xeobis gaswvriv, mdebareobs
erwo-wonas qvabulSi, sadac mdebareobs tba erwo,
manZili jalabeTidan erwos tbamde 15 km-ia. soflis
maxloblad ramdenime nasoflari aRiniSneba, romlebic
soflis aRmosavleTiT mdebareobdnen, es nasoflare-
bia: faTkujina, xafalgomi da ZirisWala.

sofeli TedeleTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena Senakadis
mdinare TedeleTiswylis xeobaSi. TedeleTs Crdiloe-
TiT esazRvreba raWis qedis samxreTi ferdobebi tyis
masiviT, mdinare TedeleTiswylis xeoba, soflis cen-
tris simaRle mdinare TedeleTiswylis Sua dinebaSi
z.d. 1150 m. geografiuli koor­di­na­tebi: C.g. 430610692;
a.g. 420414163’. misasvleli gza: manZili saCxeridan 26 km,
quTaisidan - 111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: TedeleTis teritoriaze yve-
laze maRali wertilia soflis CrdiloeTiT mdinare
Tedele­Tiswy­lis xeobaSi mdebare sazafxulo sadgome-
bi z.d. 1600 m., xolo mini­maluri wertilia mdinare Te-
deleTiswylis xeobis qveda nawilSi z.d. 1060 metri.
sofel TedeleTze gadis biliki, romelic miemarTe-
ba mdinare TedeleTis wylis xeobis gaswvriv Crdiloe-
TiT mwverval daRverilasaken (z. d. 2723 m), manZili
saCxeris

soflidan mwver­va­lamde 8 kilometria, xolo mTa daR-


verilamde SefardebiTi simaRle 1570 metria. mwverval
daRverilas samxreT-dasav­leTiT aris gza raWisaken. am
municipaliteti

bilikis gaswvriv pirveli dasaxleba aris lesora, sa-


dac baritis mopoveba warmoebda, es dasaxlebuli punq­
ti sofel CordTan erTad dazianda 1991 wlis miwisZvris
Sede­gad, manZili sofel TedeleTidan sofel iramde
lesoris gavliT 18 kilometria. 840 m-ze, sof. sinagur-
16

Tan md. xaxie­Tis­wyals uerTdeba TedeleTiswyali, ro-


melic saTaves iRebs mwverval daRverilas samxreTiT
z.d.-dan 2720 m. misi sigrZe 12 km-ia. md. TedeleTiswyali
saCxeris municiplaitetSi yvelaze didi vardniT (saS.
vardna 1 km-ze 150 m) gamoirCeva.

sur. #7. sofeli TedeleTi

sofeli tbeTi
mdebareoba: mdinare yvirilis xeobaSi, mdinaris
marjvena mxares terasebze. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430658690; a.g. 420370630’. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 26 km, quTaisidan - 111 km., Tbilisidan -191 km.
RirsSesaniSnaobebi: saqarTveloSi sul 4 sofeli
tbeTia, garda saCxeris municipalitetisa, mosaxele
municipaliteti

soflebia goris, xelvaCauris da ambrolauris muni-


cipalitetis teritoriaze, agreTve tbeTis saxels
atarebs istoriul tao-klarjeTis teritoriaze mde-
bare didi samonastro kompleqsi.
saCxeris

sofeli tbeTi istoriul warsulSi mdidari da mWi-


drod dasaxlebuli sofeli unda yofiliyo, amas mow-
mobs soflis CrdiloeTiT mdebare nasaxlarebi da is-
toriuli Zeglebis nangrevebi, soflidan 1 km-is moSo-
17

rebiT SemorCenilia eklesiis nangrevebi, romelic dRe-


sac tbeTis ZiriTad salocavs warmoad­gens. gadmocemis
Tanaxmad, sofeli tbeTi ramdenime saukunis wi­naT da-
carielebula, dacarielebis mizezs ki raRac bunebriv
mov­
lenas asaxeleben, romelic SesaZloa miwisZvrac

sur. #8. sofeli tbeTi

iyo, romel­mac gamoiwvia soflis mTliani ganadgureba,


soflis adgilas ki mdinare yvirilas xeobaSi warmoiqm-
na tbebi, saidanac unda warmodgebodes soflis dRevan-
deli saxelwodebac, tbeTi, anu tbiani adgili. soflis
adgilebs aqvs zedmeti saxelebi, romlebic am versiis
siswores emxroba, ase magaliTad, namewyrali, naqce-
vi, natbiuri, nakldiuri. tbeTis maxloblad ramdenime
nasoflari mdebareobs, esenia: sadarno - sof.tbeTis
saCxeris

CrdiloeTiT, varxnisi - sof. tbeTis aRmosavleTiT,


karda­na­xu­mi - sof. tbeTis aRmosavleTiT.
municipaliteti

saqarTveloSi sul 4 sofeli tbeTia, garda saCxe-


ris municipalitetisa, mosaxele soflebia goris,
xel­vaCauris da ambrolauris municipalitetis teri-
toriaze, agreTve tbeTis saxels atarebs istoriul
tao-klarjeTis teritoriaze mdebare didi samonas-
tro kompleqsi.
18

sofeli qveda qarZmani


mdebareoba: mdinare yvirilis xeobis gaswvriv.
soflis centris simaRle zemo qarZmanis teritoria,
mdinare yvirilas da gvizRvas SesarTavi z.d. 740 metria.
geografiuli koordina­te­bi: C.g. 430626859; a.g. 420359401’.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 22 km, quTaisidan -
107 km., Tbilisidan -187 km. safosto indeqsi: 4008.

sur. #9. qveda qarZmani


RirsSesaniSnaobebi: qarZmani, iseve rogorc sofe­
li tbeTi, isto­ riul warsulSi mdidari da mWidrod
dasaxlebuli sofeli unda yofiliyo, amas mowmobs
soflis CrdiloeTiT mdebare nasaxlarebi da isto-
riuli Zeglebis nangrevebi, soflidan samxreT-aRmo-
savleTiT SemorCenilia eklesiis nangrevebi, adgils
ficarmTas an ficarTas uwodeben, gadmocemiT aq xde-
municipaliteti

boda erTmaneTisadmi Seficva da Semdgom salaSqrod


wasvla. qarZmanis mimdebare teritoriaze aris adgili
xeldaxeuli, romelic saintereso warsulis mqone ad-
gilad iTvleba. sofel qarZ­manis teritoria saWiroebs
saCxeris

detalurad kompleqsur Seswavlas. md. yvirilis auzSi


adamiani paleoliTis xanidan cxovrobda. qarZmanis te-
ritoria Tavisi xelsayreli bunebrivi pirobebis gamo,
gamonaklisi rom ar yofila amas adasturebs sameurneo
19

samuSaoebis dros napovni samuSao iaraRebi. cxovreba


am teritoriaze daiwyo daaxloebiT brinjaos xanaSi da
TiTqmis uwy­vetad modis dRemde. qarZmanis maxloblad
ramdenime nasof­la­­ria: moxveula - sof. qarZmanis aRmo-
savleTiT, md. gvizRis xe­oba, woisi - sof. qarZmanis aR-
mosavleTiT, loxoisa - sof. qarZ­ma­nis aRmosavleTiT.

sofeli zeda qarZmani


mdebareoba: mdinare yvirilis napirze, saCxeris qva-
bulis C-d nawilSi. soflis ZiriTadi nawili gaSenebulia
mdinaris marjvena napiris sustad daxril talRovan
ferdobze, zRvis donidan 700-750 metr simaRleze, geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430631276; a.g.420364442’. mi-
sasvleli gza: manZili saCxeridan 24 km, quTaisidan - 109
km., Tbilisidan -189 km. safosto indeqsi: 4008.
RirsSesaniSnaobebi: sofeli qarZmani Sedgeba ori
sof­li­sgan zeda da qveda qarZmanisagan. igi mdebareobs
mdinare yvi­ ri­
lis xeobaSi, mdinaris marjvena mxares
zeda qarZmani, xolo marcxena mxares qveda qarZmani.
qarZmans CrdiloeTiT esazRv­ re­ba mdinare Reburasa
da yvirilas wyalgamyofi Tofaras qedi da tyis masivi,
samxreTiT lixis qedis erT-erT mwverval perangas (z.d.
1588 m.) Crdilo ferdobi tyis uzarmazari masiviT. dasa-
vleTiT - Walis Temis sofeli perevi, mdinare yvirilas
xeoba. aRmosavleTiT ki esazRvreba mdinare yvirilas
da misi marc­xena Senakadis gvizRas viwro xeoba. sofel-
Si Camoedineba mdinare gvizRa, yvirila. Releebidan aR-
saCxeris

saniSnavia uTevzo Rele, ficarTis Rele, Sumevis Rele.


aq soflis mosaxleoba yanebs da sxva adgilebs uwodebs
municipaliteti

davaZeebis yanebs, SaSvis istoras da sxva. sofelSi mra-


vladaa Tevzi (kalmaxi, murwa).
mosaxleobis ZiriTadi saqmianobaa soflis meurneoba,
mis­de­ven mecxoveleobas, memcenareobas da mefutkreo-
bas. aqauri Taf­ li maRali xarisxisaa da mosaxleobis
erT-erT ZiriTad Semosav­lis wyaros warmoadgens.
20

sur. 1
# 0. sofeli zeda qarZmani

mdinare SuSis xeobis nasoflarebi


mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares mde-
bare mdinaris auzi. nasoflari davaeTi, 960 metr simaR-
leze, misasvleli gza: sof Walidan midis safexmavlo
marSruti, manZili 10 km, saCxeridan - 18 km, quTaisidan
- 103 km., Tbilisidan - 183 km.
RirsSesaniSnaobebi: mdinare SuSis xeobaSi mravali
isto­ riu­ li dasaxleba iyo, romelic Walis Semadgen-
lobaSi Sedioda, es nasoflarebia: WitaeTi, davaeTi,
domureTi, sxeprisZiri, va­kew­veri, mTawminda da sxve-
bi. maRlobze mosaxleobis cxovrebas ganapirobebda
ara mxolod meurneobis tipi, aramed is, rom maRlobze
arsebobda Tavdacvis xelsayreli pirobebi. md. `SuSis~
municipaliteti

xeobaSi satited wodebul adgilas aris cixis nangrevi.


mdinaris xeobaSi aris baritis sabado da tufi, mi-
neraluri samkurnalo wyali `brili~, romelsac adgi-
lobrivi mosaxleoba iyenebs kuW-nawlavis daavadebaTa
samkurnalod, agreTve aris gogirdovani wyali `Wit-
saCxeris

aeTis abanos~ saxelwodebiT. mas mosaxleoba iyenebs


radikulitiT, revmatizmiTa da marilebiT daava­ de­
bis
samkurnalod. soflis bevri adgili cnobilia miwisqveSa
21

sur. #11. mdinare SuSis xeoba

wylebiT, qimiuri Sedgenilobis mixedviT: gogirdovani,


kiriani, rkinis Semcveli wyaroebi mdinare SuSis xeobaSi.
legendis mixedviT, Zvel droSi mosaxleoba tyeSi
cxov­rob­da, Tavs nadirobiTa da mecxoveleobiT irCen-
da. erTxel nadi­ro­bis Semdeg dasasveneblad damsxda-
ran, Tan midamosaTvis gad­mou­xe­davT. mdinare mwvaneSi
iyo Cafluli, adgilmdebareoba Zalian moswonebiaT da
uTqvamT: `ra mSvenieri Walaao~, amis Semdeg xalxma iwyo
barad Camosvla da mdinaris napirebTan axlos dasaxle-
ba, gamravlda mosaxleoba, gaSenda sofeli, romelsac
Wala ewoda.
saCxeris

sofeli perevi
mdebareoba: mdinareebis xaxieTiswylisa da Reburas
municipaliteti

wyalgamyofis SemaRlebul adgilze. 850 metri z. d. g G eog­


ra­fi­uli koordinatebi: C.g. 430601188’; a.g. 420364874’. mi-
sasvleli gza: manZili saC­xeridan 21 km, quTaisidan - 106
km., Tbilisidan -186 km. safosto indeqsi: 4008.
22

RirsSesaniSnaobebi: perevis sajvaris wm. giorgi,


warmoad­gens ugumbaTo eklesiis xuroTmoZRvrul tips
- ornavian eklesias, TariRdeba gviani Sua saukuneebiT
- me-16-18 ss. sofelSi aris mTavarangelozis saxelo-
bis eklesia. perevi mdidaria sasargeblo wiaRiseuliT.
gvxvdeba keramikuli Tixis unikaluri sabado, aris pi-
riti, ofsidiani da sxva. Pperevis SemogarenSi arsebul
tyeSi uxvadaa: wabli, jonjoli, ekala, soko. soflis
meurneobis ZiriTadi dargebi warmodgenilia mecxove-

sur. #12. sofeli perevi

leobiTa da marcvleuli kulturebis warmoebiT. si-


mindTan erTad mohyavT lobio, kartofili, bostneuli
kul­tu­rebi. tyeSi uxvadaa wabli, wifeli, zRmartli.
municipaliteti

perevSi gaedineba mdinare Rebura, romelsac saTave


aqvs raWis qedis umaRles mwverval lebeurismTis fer-
dobze z.d. 1980 m-ze. md. sof. perevTan uerTdeba md.
xaxieTiswyals, Semdeg ki md. yvirilas, sigrZe 13 km-ia,
saCxeris

auzis farTobi 112 km2. perevSi gaedineba md. xaxieTiswy-


ali, romelmac 1991 w. momxdari miwis­ Zv­
riT mkveTri
transformacia ganicada. md. xaxieTiswali saTaves iRe-
bs mwv. daRverilas samxreTiT z.d. 2000 m-ze, mdinaris
23

sigrZe 17 km-ia, md. xaxieTiswali yvirilas sof. perev-


Tan erTvis z.d. 650 m-ze mdinaris vardna yovel kilome-
trze saSualod 75 m-ia, z.d. 840 m-ze,

sofeli sakoxia
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena terasise-
burad amaRlebul ferdobze. CrdiloeTiT esazRvreba
mdinare yvirilis xeoba da Walis Temis sofeli Rona.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430497522’; a.g. 420324952.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 9 km, quTaisidan -
94 km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis yvelaze dabali ad-
gilia ukidures Crdilo-dasavleT nawilSi, mdinare
yvirilis xeobaSi, z.d. 495 metri, xolo umaRlesi wer-
tilia soflis aRmosavleT nawilSi, mdinare exvuras
(yvirilis marcxena Senakadi) marcxena mxares aRmarTu-
li gora (tyis CaTvliT) z.d.716 metri. soflis centris
simaRle z.d. 640 metria.
soflis saxelwodeba, erT-erTi versiis mixedviT,
mom­di­na­reobs sityva `koxidan~, rac imerul dialeqtze
sur. #13. sofeli sakoxia saCxeris
municipaliteti
24

`setyvas~ niS­navs. mosaxleobaSi gavrcelebuli meore


versiis Tanaxmad, sof­lis saxelwodeba unda ukavSirde-
bodes sakvaxe, anu gogris gavr­ce­lebis adgilebis arse-
bobas, `sakvaxia~ droTa ganmav­lo­ba­Si Seic­vala da mii-
Ro dRevandeli saxelwodeba.
sofelSi, ZiriTadad, misdeven memindvreobas da
mebost­neo­bas. istoriuli Zeglebi da raime dawese-
bulebebi sofelSi ar aris, mosaxleoba, ZiriTadad,
sargeblobs sofel WalaSi arse­bu­li dawesebulebebiT,
manZili sofel Walamde 4 km-ia.

sofeli Rona
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares, Cr-
diloeTiT esazRvreba satyeo meurneobis tyis uzar-
mazari masivi. samxreTiT - mdinare yvirilis xeoba da
Walis Temis sofeli sakoxia. dasavleTiT - Cixis Temis
sofeli orRuli. aRmosavleTiT - sofeli Wala. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430508404’; a.g. 420335138.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km, quTaisidan -
93 km., Tbilisidan -173 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodebis Sesaxeb
raime Tqmuleba an legenda ar arsebobs, sityva `Rona~
unda ukavSirdebodes `Roniers, Zliers~.
istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia XVIII saukunis
mTavaran­ ge­
lozis saxelobis eklesia da salocavi
sajvare, legendis mixed­viT, sajvareze arsebula mTa-
municipaliteti

varangelozis xis eklesia, erT­ xel eklesiis ezoSi,


sadac amJamad naZvia, micvalebuli dau­ saf­
lavebiaT,
naZvi gadaxrila, totebiT mkvdari auyvania da Sors ga-
dausvria, sadac mkvdari dacemula, im adgilas auSe­ne­
biaT mTavarangelozis saxelobis eklesia, romelic am­
saCxeris

Ja­mad dgas, magram 1991 wlis miwisZvram igi sagrZnoblad


daa­zia­na. naZvTan, sadac zemoT aRniSnuli ambavi moxda,
dResac, yovel­wliurad, ivnisis TveSi, aRniSnaven `na-
25

vedrobis dResaswauls~. sofel RonaSi mravalferova-


ni samzareuloa warmodgenili. arsebobs Sobas Roris
dakvlis tradicia, Zveli wesis mixedviT, xorcs loris
saxiT inaxaven. tradiciuli kerZebidan gavrce­ le­ bu­
lia: xaWapuri, wiwila, sacivi, mWadi, Tonis puri. yve-
lieris kviraSi amzadeben yvelis xarSos.

sur. #14. sofeli Rona

sofeli drbo
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena, amaRlebul
ferdob­ze. CrdiloeTiT esazRvreba mdinare kvanTiswy-
saCxeris

lis xeoba (yvi­ri­lis marjvena Senakadi) da satyeo meurneo-


bis tyis masivi, sof­lis centris simaRle z.d. 600 metria.
geografiuli koor­di­natebi: C.g. 430527194’; a.g. 420333807.
municipaliteti

misasvleli gza: manZili saCxeridan 12 km, quTaisidan - 96


km., Tbilisidan -177 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: toponimi `drbo~ mzian, myu-
dro adgils unda niSnavdes, rac, mis mdebareobasac
Seesabameba. istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia Sur-
26

Tis wminda giorgis saxelobis salocavi, drbos yovlaw-


minda, mTawmindis wminda giorgis saxelobis eklesia,
lomauris salocavi (amJamad nangrevebi), saelio mTa
- sadac aRniSnaven religiur dResaswauls `eliobas~.
sofel drboSi aris baritis sabados niSnebi.
saintereso cnobas gvawvdis giorgi wereTeli lo-
mauri taZris Sesaxeb, romelic agebulia mTawmindad
wodebul adgilas, yvirilis marjvena mxares, mdinari-
dan 4 km. giorgi wereTeli wers: `garegnulad igi mog-
vagonebs warmarTTa taZars, gada­keTebuls qristianul
samlocvelod. kankeli iseTivea rogorc Wabuk mTaSi,
im gansxvavebiT, rom kankelis mTaze ori sve­tia, same-
fos Sesasvlelidan marjvena da marcxena mxares, rome­
lic albaT gamoyenebuli iyo jvrebis kvarcxlbekad.
aqve aris trapezi (Tavis droze es mamaTa monasteri
iyo), taZari age­bu­lia Zveli kirqvis msxvili da masiuri
plitebiT. samloc­ve­lo­Si erTaderTi karebia dasavle-
Tis mxridan rkiniT moWedili. taZris kedlebi, rogorc
Cans, dafaruli iyo warweriT.
municipaliteti
saCxeris

sur. #15. sofeli drbo


27

sofeli darya
mdebareoba md. daryulisa da yvirilis SesarTavTan
da miuyveba md. yvirilis marcxena sanapiros viwro xeobas.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430541739’; a.g. 420329070.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 14 km, quTaisidan - 99
km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia daryis mTavarangelozis xis unikaluri ekle-
sia, bereklesia da XII saukunis wminda giorgis saxelo-
bis eklesia. mTavaran­ge­lo­zis eklesia. gamorCeulia Wa-
bukmTis taZari, romlis sakurT­xev­lis nawili amaRle-
bulia danarCenze sami safexuriT. kankels aqvs mxolod
erTi samefo Sesasvleli da Sedgeba oTxkuTxa dabali
plitebisagan, maTze amokveTili jvrebiT, romelTa
qveS gamoqandakebulia xelebi, eklesias gareT, samxre-
Tis sarkmlis Tavze aqvs qva, romelzedac gamoqandake-
bulia ori piri, maT eklesiis modeli uWiravT (SuaSi).
1921 wlisaTvis eklesiis siZvele iyo: jvari rkinisaa
(rva boloiani) irgvliv dabali vercxliT SeWedili

saCxeris
municipaliteti

sur. #16. daryis midamoebi


28

da Semkuli vercxlzedve naWedi xatebiT jvarcmisa da


sxv., 28 tariTve 46X22 sm, dazianebuli. WabukmTis ta-
Zari erT-erTi uZvelesi Zeglia am mxareSi, romelic
agebulia 786-860 wlebs Soris. WabukmTa iyo agreTve na-
soflari, romelic taZris mimdebare teritoriaze iyo
gaSenebuli.
sofel daryis zeda nawils zvares eZaxian, rac mzian
adgils niSnavs. sofelSi mravali xevi, Rele da xeobaa.
Releebidan aRsaniSnavia: laSiRele, joyolTisRele,
zvarisRele da sxva.

sofeli speTi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena SemaRlebul ze-
ganze, romelsac orad yofs patara md. kinTura, geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430517311’; a.g. 420322103.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 14 km, quTaisidan
- 99 km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4013.
RirsSesaniSnaobebi: soflis saxelwodeba war-
modgeba sity­va `spa~-dan, `spaeTi~ jaris sadgom adgils
niSnavda. gadmocemiT, Tamar mefes aq auyvania jari.
spaeTma droTa ganmavlobaSi icvala saxe da speTis saxe-
liT moaRwia dRemde.
istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia speTis zeda
ma­c­xovris, wminda giorgis da qveda macxovris, wmin-
da ninos saxelobis eklesiebi. speTis zeda macxovari
miekuTvneba X-XI s.s. gavrce­le­bul darbazul eklesiaTa
municipaliteti

im jgufs, romelTa gegmiT naxevar­wri­u­li afsidi gar­


edan sworkuTxedSia moqceuli. eklesia aSenebulia mo­
pi­rdapire mxridan `qvasaTxaridan~ gamotanili qviT,
ro­melic 5 km-iT aris daSorebuli eklesias. gadmocemis
Tanaxmad, muSebi erTmaneTs gverdi-gverd udgnen 5 km-is
saCxeris

manZilze da gadawodebiT amohqondaT saSeni qva. rai­me


SemTxvevis gamo davardnili qvis adgili xalxma wminda
adgilad miiC­nia. erT-erTi aseTi adgilia xatikakali,
29

sur. #17. speTis macxovari

sadac dResac ina­xeba imdroindeli davardnili qva da


xalxi am adgilze sanTels an­Tebs.
sofelSi aris mineraluri wyali `Taflcxala~,
romlis abazanebiT mkurnaloben marilebiT daavade-
bulni. sofelSi arsebobs baritis sabado, romelsac ga-
sul saukuneSi moipovebdnen. arsebobs giSeris sabadoc.

sofeli jria
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares, mTis Zir-
Si gaSlil dablobze, iwyeba md. yvirilisa da Wurnalis
wylis SesarTavis mopirdapire mxridan da grZeldeba
saCxeris

mdinareebis: Reburasa da yvirilis SesarTavamde. geo-


grafiuli koordina­te­bi: C.g. 430583825’; a.g. 420348843.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 17 km, quTaisidan -
municipaliteti

102 km., Tbilisidan -182 km. safosto indeqsi: 4008.


RirsSesaniSnaobebi: toponim `jriis~ srulad axs-
na jerjerobiT ver xerxdeba, legenda an Tqmuleba
soflis saxelwodebis warmoSobis Sesaxeb ar arsebobs.
erT-erTi versiis mixedviT toponim `jrias~ SeiZleba
30

aseTi axsna movunaxoT: sityva `jra~ sulxan-saba orbe-


lianis qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi mijriT
yofnas, mraval kacT viwrod yofnas aRniSnavs. marT-
lac, mosaxleoba viwrod gaSlil vakeze erTmaneTis
mijriT saxlobs. sofeli mWidrodaa dasaxlebuli da
miwis simciresac Zlier ganicdis.
jriis istoriuli Zeglebidan aRsaniSnavia wminda
giorgis saxelobis xis eklesia. xis eklesiebi saqarTve-
loSi iSviaTobas warmoadgens da maT gansakuTrebuli
dacva da mofrTxileba sWirdeba.
sofelSi mravali mdinare, xevi, Rele, da saZovriani
ferdobia. didi mdinareebia: yvirila, xaxieTiswyali,
Rebura. Releebia jorsameTisRele, naqeralasRele,
qvedaaxosRele, maRlaaxosRele da sxva. saZovrebia: go-
golauri, jorsameTi, qveda axo, qvaxvretuna, CoraTebi,
zumpaura da sxva. sofelSi aris qvanaxSiris, giSris da
navTobis arsebobis niSnebi.
municipaliteti
saCxeris

sur. #18. sofeli jria


31

sofeli Wurnali
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, ze-
ganze, z.d. 720 metr simaRleze. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430583825’; a.g. 420348843. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 16 km, quTaisidan - 101 km., Tbilisidan
-181 km. safosto indeqsi: 4008.
RirsSesaniSnaobebi: saxelwodeba warmodgeba sityva
`Wurisagan~, marTlac soflis garSemo mdebare tyeebi da
velebi WurebiTaa mofenili. sofelSi 1952 wels Catarda
arqeologiuri gaTxrebi da napovni iqna antikuri xanis
brinjaos qandakeba `cxeni mxedriT~, romelic saqarTve-
los saxelmwifo muzeumSi inaxeba amJamad. xvnis dros gu-
Tans xSirad mohyveba sxvadasxva saxis keramikis WurWeli.
1502 wels abaS abaSiZes, gardacvlili meuR­lis keklucis
mosaxseneblad augia RvTismSoblis saxe­ lo­
bis ekle-
sia. mdinare SuSis xeobaSi SemorCenilia Zveli eklesiis
nangrevebi WitaeTis, davaeTis, panisuris nasoflarebSi,
aqve mdinaris piras arsebul mTazea `usaxelo cixe~.
sofelSi aris erT-erTi saintereso bunebrivi
RirsSesa­ niS­
navi adgili SexaSuris CanCqeri, wylis
vardna daaxloebiT 15 metrs aRwevs da saintereso tu-
saCxeris
municipaliteti

sur. #19. SexaSuris CanCqeri


32

ristul obieqts warmoadgens. sofelSi aris samkur-


nalo wyali `Wurnalis abano~-s saxelwo­ de­
biT. wylis
abazana kargia revmatizmiT da radikulitiT daavade­
bul­TaTvis. mdinareebi yvirila da Wurnaliswyali
samkuTxedis formas uqmnian sofels. Releebia: fSana-
lis Rele, SexaSuris Rele, abanosRele, axoebis Rele da
sxva. mindvrebia: fSanali, patara peranga, didi peranga,
axoebi, gujabeTi, ilikos gujabeTi da sxva.

sofeli sareki
mdebareoba: mdinareebis yvirilisa da jruWulis
SesayarTan, z.d. 550 m., geografiuli koordinatebi:
C.g. 430359647’; a.g. 420336964. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 4 km, quTaisidan - 89 km., Tbilisidan -169 km.
safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: saxelwodeba ukavSirdeba
Tq­mul­ ebas, romlis Tanaxmadac, soflis dRevande-
li teritoria uxsovar droSi dafaruli yofila uR-
rani tyiT, sadac didi raodenobiT nadir-frinveli
budobda, tye ori mxridan frialo kldeebiT iyo Se-
mosazRvruli (mdinareebis - yvirilisa da jruWulis
kanioniseburi xeobebi), monadireni nadirs swored
aqeTken mi­ ere­kebodnen da kldeze Cexavdnen, sityva
`salekidan~ unda warmodgebodes soflis dRevandeli
saxelwodebac.
istoriuli Zeglebidan sarekSi aris ori eklesia: 1.
municipaliteti

RvTis­mSob­lis saxelobis. sajaro skolis samxreT-aR-


mosavleT nawilSi, eklesia restavrirebulia. 2. wminda
giorgis saxelobis eklesia. soflis mimdebare terito-
riaze aris ramdenime karstuli mRvime, maT Soris aR-
saniSnavia akaki wereTlis sax. mRvime, biZina abJandaZis
saCxeris

karstuli Saxti, sarekis mRvimeexi, sarekSi aris sahae-


ro sabagiro gza, romelic mdinare jruWulis kanionzea
aRmarTuli da sofel darkveTTan akavSirebs sofels.
33

soflis samxreT-aRmosavleT nawilSi aris adgili


oqonigverdi, sadac aRiniSneba saero dReoba - oqonoba.
soflis dasavleTiT gaedineba mdinare jruWula, ro-
melsac saintereso xeoba aqvs. soflis mosaxele adgili
aris SvedeTSi, laplandiis provin­ciaSi, iokmokis muni-
cipalitetSi mdebareobs sarekis erovnuli parki.

sur. #20. sarekis mRvime

sofeli bajiTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares, z.d.
720 m. g rafiuli koordinatebi: C.g. 430367237’; a.g.
G eog­
42 347391. misasvleli gza: manZili saCxeridan 4 km, quTai-
0

sidan - 89 km., Tbilisidan -169 km. safosto indeqsi: 4010.


saCxeris

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-


niSnavia: Sua saukuneebis yovladwmida samebis saxelo-
municipaliteti

bis eklesia, romelic skolis maxloblad mdebareobs.


bajiTis samebis eklesia giorgi boWoriZis aRwerilo-
biT, erTnaviani mcire bazilikaa, naSenia Tlili qvisa
da kirisagan. am eklesiam Semogvinaxa xarebis, Sobis,
naTlismcemlis xatebi da kurTxevani xu­cu­ri damwer-
lobiT. sofelSi aris agreTve bajiTis yovlad­ w­
mida
34

sur. #21. bajiTis sameba


RvTismSoblis saxelobis eklesia. bajiTis adrindeli
saxelia vaWreuli, saxelwodeba ukavSirdeba aq vaWre-
bis nasaxlarebis arsebobas. bajiTis gora - qurdaZee-
bis ubani, aq 1969 wels ganviTarda mewyruli procesebi,
damewyvris zedapirze aRmoCnda kulturuli fena - ke-
ramikuli eqsponatebiT. adgili najixurebSi xoriaTu-
lis marcxena napiras sof­lis centrSi, aq aRmoCenili
pirvelyofil adamianTa namosaxlarebi. gaRma mTa Se-
dis bajiTis SemadgenlobaSi.
gadmocemis Tanaxmad, sofelSi mosaxleoba sxva-
dasxva teritoriebidan dasaxlebula. aq, bejiTobiT
gamoirCeodnen, e.i. bejiTebs uwodebdnen, sityva `beji-
Tis~ asimilaciis Semdeg unda warmoqmniliyo soflis
dRevandeli saxelowodeba bajiTi.
municipaliteti

sofeli qvemoxevi
mdebareoba: mdinare jruWulis xeobaSi, centris
saCxeris

simaRle z. d. 580 metria. geografiuli koordinatebi:


C.g. 430583825’; a.g. 420348843. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 8 km, quTaisidan - 93 km., Tbilisidan -173 km.
safosto indeqsi: 4010.
35

RirsSesaniSnaobebi: qvemoxevis saxelwodeba mT-


lianad da­ kav­­
Sirebulia mis geografiul mdebareo-
basTan, radgan sofeli mTlianad ganlagebulia mdi-
nare jruWulis xeobis orive napir­ze, qvemo dinebaSi.
soflis teritorias CrdiloeTiT esazRvreba sofle-
bi: cxomareTi da moxva. samxreTiT - sofeli zedubani
md. satopelas xeobiT, Semdeg md. jruWulis xeoba da
samxreT-aRmo­sav­leT nawilSi sofeli bajiTi saRoris-
Relis xeobiT. dasavleTiT - md. satopelas xeoba, xolo
samxreT - dasavleT nawil­Si sofeli zedubani (WiaTu-
ris sofeli). aRmosavleTiT esazRvreba tyis zoli,
soflebi: cxomareTi da bajiTi.
qvemoxevis farTobi 152 heqtaria. qvemoxevis mo-
saxleoba, ZiriTadad, misdevs mecxoveleobas da miwaT-
moqmedebas, soflis teritoriaze, mis Crdilo-dasa-
vleTiT aRmarTulia RvTismSob­ lis saxelobis axali
jvargumbaTiani taZari, qvemoxevis teri­toriaze gadis
saCxere-raWis saavtomobilo gza. mdinare jru­ Wu­las
xeoba zafxulis cxel dReebSi dasvenebis saukeTeso sa-
Sualebas warmoadgens.

saCxeris
municipaliteti

sur. #22. sofeli qvemo xevi da mdinare jruWula


36

sofeli cxomareTi
mdebareoba: mdinare jruWulis xeobaSi, agreTve
mdinaris marcxena mxares terasebze, sofeli iyofa
or nawilad, mdinare jruWulas xeobaSi da xeobidan
2 km-is moSorebiT terasebze gaSenebuli nawili. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430358170’; a.g. 420386532.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 13 km, quTaisidan -
98 km., Tbilisidan -179 km. safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: soflis dasavleT nawil-
Si mdebareobs jruWis monasteri, romelic 1991 wlis
miwisZvris dros daingra. samonastro kompleqsSi Se-
dioda XI saukunis gumbaTovani eklesia, romlis ke-
dlebze lapidaruli warwerebia. momdevno xanebSi
monasteri moiSala da ganaxlda XVI-XVII saukuneebSi.
XVIII saukunis 60-ian wlebSi solomon I-ma jruWis monas-
teri aRadgina, xolo Semdeg wereTlebis sagvareulos
misca aq dasaflavebis neba, monastris aRorZinebaSi
udidesi wvlili Seitana daviT mitropolitma (were-
municipaliteti
saCxeris

sur. #23. cxomareTis RvTismSoblis taZari


37

Teli-1781-1853). 936 wels, Satberdis samonastro kom-


pleqsSi kaligraf gabrieils mier gadaiwera Cvenamde
SemorCenili pirveli saxarebis oTxTavi, romelic
jruWis oTxTavis saxeliTaa cnobili. igi qarTuli
oTxTavis uZvelesi redaqciaa da erT-erTi pirvelia
klasikurad ilustrirebul xelnawerTagan, daculia
saqarTvelos xelna­ wer­
Ta erovnul centrSi. sofel
cxomareTis zeda nawilSi aris Zveli taZris nangreve-
bze aRdgenili RvTismSoblis axali taZari, mosaxleo-
ba sofelSi aRniSnavda mTavarangelozobis saeklesio
dResaswauls. soflis teritoriaze gaedineba mdinare
jruWula.

sofeli moxva
mdebareoba: mdinare moxvuras xeobaSi (mdinare jruWu-
lis marjvena Senakadi), centris simaRle z. d. 830 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430328946’; a.g. 420403921.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 15 km, quTaisidan -
100 km., Tbilisidan -181 km. safosto indeqsi: 4010.
RirsSesaniSnaobebi: moxvaSi mravali eklesiaa. maT
Soris uZvelesia bzanaris eklesia. uZvelesia mdinare
moxvurasa da satopelas wyalgamyof qedze SemorCe-
nili Sua saukuneebis samebis samonastro kompleq-
sis nangrevebi. wminda giorgis eklesia oria moxvaSi.
erTi soflis SuagulSia, xolo meore soflis ganapira
mxares. soflis SuagulSi mdebare wm. giorgis eklesia,
saCxeris

ugumbaTo eklesiis ornaviani nagebobaa, Sua saukunee-


biT TariRdeba, daingra 1991 wlis miwisZvris Sedegad,
meore wminda giorgis eklesia ki XII -XIII ss-Sia agebuli.
municipaliteti

axali eklesia aaSenes Zveli eklesiis adgilas oTar da


robert gogavebma.
moxvis saxelwodeba ukavSirdeba gavrcelebul le-
gendas, romlis mixedviTac ori Zma erTmaneTs epatiJe-
boda TavisTan, erTi yofila dRevandeli sofel moxvis
38

teritoriaze mcxovrebi, xolo meore ki cxovrobda


uzunTis midamoebSi. aqaur Zmas xSirad uTqvams: - Cem-
Tan rodis moxvalo? sityva moxval imdenad xSirad yo-
fila Zmebis dialogSi CarTuli, rom Semdeg erTi ZmiT
dasaxlebul teritoriaze gavrcelebula. SemdgomSi
ki sityvam asimilacia ganicada da sofels saxelwodeba
moxva ewodeba.
soflis CrdiloeTiT raWis qedis samxreT kalTis
ZirSi, mdebareobs karstuli tba - devis tba, zRvis do-
nidan 1370 m. uWiravs ori karstuli Zabri. tbis zedapi-
ris farTobi 0,018 km2, udidesi siRrme 10,7 m, moculoba
72 aT. m3 tbidan wyali gadis miwisqveSa gziT.

sur. #24. devis tba

uzunTa
mdebareoba: mdinare jruWulas auzSi, mis marjvena
municipaliteti

Sena­ka­de­bis - fasknarasa da wyalfenilas xeobaSi, sofel


cxomareTis CrdiloeTiT, terasebze, dReisaTvis uzunTa
Sedis cxomareTis TemSi. misasvleli gza: manZili Temis
sakrebulos centramde 5 km-ia saCxeremde - 17 km, quTaisi-
saCxeris

dan - 102 km., Tbilisidan -183 km. safosto indeqsi: 4010.


RirsSesaniSnaobebi: uzunTa mdidaria wyaroebiT
da Rele­ebiT, romelTac aqvs Semdegi saxelwodebebi:
39

fasknara, wyaro Rele, wyalfenila. soflis aRmosavle-


TiT aRmarTulia, aseve, Tamazis seri, mosaloci gora,
soflis zeda nawilSi aris wm. giorgis taZari. uzunTis
aRmosavleTiT aris jruWis monasteri.
uzunTaSi gaedineba: miminos wyali, Citiswyali, qaT-
mis xlewia, kacimarxia, burdilaZis wyaro. silamaziT
gamoirCeva fasknaras CanCqeri, romelic saTaves am so-
felSi iRebs da WiaTurisken milebiT miedineba wyalmo-
maragebaSi. aRsaniSnavia, agreTve, godauris tye, beriu-
li, wyalfeina, fasknara. sofelSi, ZiriTadad, misde-
ven memcenareobas da mecxoveleobas. mohyavT simindi,
lobio, gaSenebulia venaxic, ZiriTadi yurZnis jiSebia:
ZelSavi, adesa, qviSxuri.

sur. #25. uzunTis wyalsacavi

uzunTis zeda nawilSi mdinare qamuSaZis Releze,


romelic warmoadgens mdinare fasknaras auzs, gaSene-
saCxeris

bulia xelovnuri wyalsacavi, romlis sigrZe 160 metrs,


sigane - 110 metrs, xolo maqsimaluri siRrme 3 metrs
municipaliteti

Seadgens, xelovnur wyalsacavs `qamuSaZis tba“ qvia, es


adgili idealur turistul obieqts warmoadgens, tba-
Si SesaZlebelia sportuli Tevzaoba (gaSenebulia kal-
maxi), wylis velosipediT naosnoba, am adgilidan unika-
luri xedebi iSleba rogorc raWis qedis, aseve mdinare
jruWulas xeobisa da saCxeris qvabulis mimarTulebiT.
40

yviCori

sur. #26. mdinare jruWulas xeoba

mdebareoba: mdinare jruWulas xeobaSi, dReisaTvis


es teritoria soflis statusis gareSea, sezonuri da-
saxleba Sedis cxomareTis TemSi. misasvleli gza: man-
Zili Temis sakrebulos centramde 10 km-ia saCxeremde
23 km, quTaisidan - 108 km., Tbilisidan -188 km.
RirsSesaniSnaobebi: yviCorSi aris uZvelesi bzana-
ris eklesia, nasaydri, soflis erT-erT adgils la-
Sa-giorgis qvas eZaxian, radgan gadmocemis Tanaxmad,
am adgilas mefe laSa-giorgi erT-erTi brZolis dros
mZimed daWrila. yviCoridan soflis mosaxleoba gada-
municipaliteti

saxlda afxazeTSi, WaladidSi, adigenSi da saCxereSi.


soflis gadasaxleba 1900-ian wlebSi daiwyo. gadmocemis
Tanaxmad soflis gzebi aguriT iyo mopirkeTebuli. aR-
saniSnavia, rom aq dawyebiTi skolac ki funqcionirebda.
saCxeris

XX saukunis dasawyisSi sofelSi 60-70 komli saxlobda,


ZiriTadad, kapanaZeebi, bregvaZeebi, RuRuniSvilebi da
navaZeebi.
41

bunebrivi RirSesaniSnaobidan aRsaniSnavia zeda yvi-


CorSi meleSuris CanCqeri. aqve unda aRiniSnos, rom me-
leSuri aris adgili, romelsac ar ganucdia adamianis
zemoqmedeba. Releebidan aRsaniSnavia uros, sasaris,
jinWris, osis Releebi.
yviCoris midamoebSi arsebuli bunebrivi garemo sain-
tereso turistul obieqts warmoadgens, aq SesaZlebe-
lia satbore meur­neo­bis mowyoba, tbaSi SesaZlebelia
sportuli Tevzaoba, wylis velosipediT naosnoba, xeo-
baSi xelsayrelia karvebis gaS­lac. adgilobrivi imeru-
li kerZebis dagemovnebisTvis idealur gare­mos qmnis
aq macxovreblis kar-midamo, amjerad gadaadgileba
SeiZleba mxolod maRali gamavlobis transportiT.

sofeli Cixa
mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena napiras,
Cixis sakrebuloSi 1991 wlamde Sedioda sami sofeli:
Cixa, zeda orRuli, qveda orRuli. dReisaTvis ki Cixis
TemSi Semavali soflebia: Cixa, orRuli, dunTa, sxvito-
ri, simaRle z. d. 530 metria. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430447323’; a.g. 420340371. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan -171 km.
safosto indeqsi: 4012.
RirsSesaniSnaobebi: Cixis istoriuli Zeglebidan
aRsa­niS­navia XII saukunis xuroTmoZRvruli kompleqsi
- cixe da eklesia. ci­xis galavnis SigniT, samxreT-aRmo-
saCxeris

savleT kuTxeSi koSkia aRmar­Tuli. gegmiT kvadratis


msgavsi erTnaviani RvTismSoblis ek­ lesiaa agebuli,
nagebia Tlili ruxi qviT, garedan Selesilia, SuaSi mo-
municipaliteti

Tavsebulia medalionSi Casmuli jvari da asomTavru-


li war­wera. Cixis eklesiis portalis morTuloba XII
saukunis qar­Tu­li xuroTmoZRvrebis Zeglebs enaTesa-
veba (samTavro, sam­Ta­visi), Tumca ufro sadaa. eklesia
mdebareobs iakobaSvilebis ubanSi.
42

sofel Cixis WiRlaZeebis ubanSi aris Sua saukuneebis


samebis eklesia. agebulia mowiTalo feris kvadratuli
qvebiT, eklesia aRdgenil iqna sofel Cixis mkvidr vax-
tang maWavarianis ini­cia­tiviT. sofel Cixis cuxiSvile-
bis ubanSi aris samebis eklesia, ro­melic aSenebuli iyo
1907 wels abiaTar iakobaSvilis dakveTiT abram da karen
kareianebis mier, X saukuneSi mefe giorgi I-ma, CixaSi
miuCina rezidencia erT-erT erisTavs, romelsac qarT-
lis gamgebloba evaleboda.

sur. #27. Cixis RvTismSoblis eklesia

sofeli sxvitori
mdebareoba: naurcevis mTis samxreT kalTaze, mdi-
nare Cixuris (md. yvirilis marjvena Senakadi) napirebze.
municipaliteti

simaRle z. d. 530 metria. geografiuli koordinatebi:


C.g. 430426584’; a.g. 420354620. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 2 km, quTaisidan - 87 km., Tbilisidan -167 km.
safosto indeqsi: 4002.
saCxeris

RirsSesaniSnaobebi: sxvitoris macxovris amaRle-


bis saxelobis eklesia.
sxvitorSi funqcionirebs akaki wereTlis memoria-
luri saxelmwifo muzeumi, romelic 1939 wlis dekem-
43

berSi mieniWa saxl-muzeumis statusi, xolo 1943 wli-


dan gardaiqmna saxelmwifo muzeumad, Tavdapirvelad
muzeumis qoneba iyo: sasaxle, karis eklesia, beReli, ma-
gida, sarke, ori lampa, wignis karada. akakis piradi ni-
vTebis CaTvliT 66 saxis eqsponati, 600 cali wigni poe-
tis piradi biblioTekidan. sxvitorSive funqcionirebs
saCxeris jurxa nadiraZis mxareTmcodneobis muzeumi,
sadac warmodgenilia saCxeris municipalitetis isto-
riuli, arqeologiuri, eTnografiuli masalebi. sofel
sxvitorSi aris kulturuli memkvidreobis Zeglis sta-
tusis mqone Tavad simon wereTlis yofili sasaxle.
sofel sxvitorSi aris balneulogiuri samkurnalo
wylebi. sxvitorSi, Cixuras xeobaSi vxvdebiT topo-
nimebs: ucxoTa, JalaeTi, Txilnara, verxvnala, sadgomi
klde, buRnalia, sabaduri, nasaxtris gora.
sxvitorSi gaedineba md. Cixura mas uerTdeba mci­
re debitis mqone mdinareebi: gonjixevi, kvereTula,
skintavra.

saCxeris
municipaliteti

sur. #28. wereTlebis karis eklesia, sxvitori


44

sofeli dunTa
mdebareoba: mdinare dunTuras (yvirilis marjve-
na Senakadi) xeobaSi. simaRle z. d. 640 metria. geogr­
afiuli koordinatebi: C.g. 430409333’; a.g. 420352484.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 3 km, quTaisidan -
88 km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4000
RirsSesaniSnaobebi: soflis CrdiloeTiT mde-
bareobs wmin­da salocavi gorijvari, gorijvris wminda
giorgis eklesia agebulia XVII saukuneSi, aq qalaq gori-
dan Camoitanes vercxlis didi jvari da aqedan momdi-
nareobs salocavis saxelwodebac. dunTis mTavarange-
lozis eklesia warmoadgens ugumbaTo eklesiis xuroT-
moZRvruli tips - ornavian eklesias.
modinaxis cixe soflis ukidures samxreT nawilSia
aRmarTuli viwro siganis mqone serze (md. yvirilasa
da md. dunTuras wyalgamyofi seri) z.d. 745-750 metrze.
cixis samxreTiT md. yvirilis napirisaken damrecad
daqanebuli misi ferdobebi, rogorc es arqeologiu-
ri gaTxrebis Sedegad dadginda, dasaxlebuli yofila
adre brinjaos epoqaSi, Zv. w. III aTas­wleulis Suaxaneb-
municipaliteti
saCxeris

sur. #29. sofeli dunTa, gorijvari da raWis qedi


45

Si. modinaxes samxreTi ferdobi, romelic gora-namo-


saxlars warmoadgens, adreantikur xanaSi cixe-qalaqad
gaformebula.
dunTaSi, kirqvis masivze SemorCenilia duRabiT
naSeni To­daZis cixe. misi teritoriac samarovnad yofi-
la gamo­ye­ne­buli, nivTebi aRmoCenilia ax. w. IV saukuniT
daTariRebul samarxebSi.
dunTis saxelwodeba warmodgeba misi geografiuli
mdebareobidan, sofeli TiTqmis yvela mxridan mTebiTaa
Semofargluli, TviT soflis dasaxleba ki qvabulSia
ganlagebuli, aq hava mTis zonisaTvis damaxasiaTebelia.
amgvari mdebareobis gamo ewoda wynari anu `mdumare
mTa~. Semdeg ki moxda sityva `dumi mTis~ asimilacia da
gadakeTda dunTad.

sofeli zeda orRuli


mdebareoba: mdinare yvirilis marjvena mxares. Crdi-
loeTiT esazRvreba tyis zoliT sajalyelos mTa. simaRle
z. d. 630 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430484257’;
a.g. 420336054. misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km, qu-
Taisidan - 93 km., Tbilisidan -173 km. safosto indeqsi: 4012.
RirsSesaniSnaobebi: mwyeraSvilebis ubanSi mdeba­
re­­obs zeda orRulis wm. giorgis eklesia, daTariR­
ebuli me-16-18 saukuneebiT, warmoadgens ugumbaTo
eklesiis xuroTmoZRvrul tips - ornavian eklesias,
es eklesia adre dangreuli yofila, Semdeg ki aRudge-
saCxeris

niaT, amas mowmobs eklesiis aRmosavleT nawilSi ukuRma


dawyobili qvebi, lapidaruli warweriT.
orRulis geografiuli adgilebis saxelwodebebia:
municipaliteti

vake tye, qarTvelakarebi, didyanebi, valisaxo, didaxo,


xosiaris tye, akofebi, gobinasmindori, endronika, be-
niZgvebi, cofianebis ubani, sabadurebi, abanoebi - saxsre-
bis, anTebis samkurnalo daniSnulebis mqone, mdebareobs
soflis Crdilo-aRmosavleT nawilSi. soflis wyaroebia:
46

beniZgvebis wyali, raWis gobina. mTavari mdinarea yvirila,


mas soflis teritoriaze marjvnidan uerTdebian: lesera,
gakodila, gogias Rele. soflis dRevandel teritoriaze
cxovrobdnen batonebis urCi, anu `orguli~ glexebi.
dro­ Ta ganmavlobaSi sityva `orguli~ gadakeTda an ga-
daakeTes `orRulad~ da amgvarad moixsenieba dReisaTvis.

sur. #30. sofeli zeda orRuli

sofeli qveda orRuli


mdebareoba: naurcevis mTis samxreT kalTaze, mdi-
nare Cixuris (md. yvirilis marjvena Senakadi) napire-
bze. sofeli Sedis Cixis TemSi, simaRle z. d. 530 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430462350’; a.g. 420337415.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 7 km, quTaisidan -
91 km., Tbilisidan -171 km. safosto indeqsi: 4012.
RirsSesaniSnaobebi: orRuli XX saukuneSi orad
municipaliteti

gaiyo: zeda da qveda orRulad. saxelebi geografiuli


mdebareobis gamo Seerqva, SedarebiT zeda mxares mde-
bare teritorias zeda orRuli, xolo qvemoT mdinare
yvirilis marcxena mxares mdebares ki qveda orRuli.
sofels samxreTiT esazRvreba mdinare yvirilis xeoba
saCxeris

da sofeli savane saxnav-saTesi savargulebiT. dasavle-


TiT - sofeli Cixa, C.d. nawilSi, z.d. 850- 900 metri, xolo
samxreT-dasavleT nawilSi 480- 500 m. aRmosavleTiT -
47

Walis Temis sofeli Rona. sofeli orRuli dasavleTi-


dan aRmosavleTisaken gadaWimulia daaxloebiT 2 km-ze,
xolo CrdiloeTidan samxreTisaken (tyis zolisa da
mdinareuli xeobis CaTvliT) 2 km-ze. soflis yvelaze
dabali adgilia ukidures s.d. nawilSi, mdinare yviri-
las xeobaSi mowyobilia satbore meurneoba, tbaSi Se-
saZlebelia sportuli Tevzaoba, wylis velosipediT da
gasaberi navebiT tbaSi naosnoba, xeobaSi xelsayrelia
karvebis gaSlac. adgilobrivi imeruli kerZebis dage-
movnebisTvis idealuri garemoa, ZiriTadi saqmianoba
miwaTmoqmedeba da mesaqonleobaa.

sur. #31. sofeli qveda orRuli


saCxeris

kvereTi
municipaliteti

mdebareoba: naurTevis mTis samxreT kalTaze, md. Cix­


uris (md. yvirilis marjvena Senakadi) napirebze. simaRle
z. d. 530 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430452000’;
a.g. 420377000 (zeda kvereTi). misasvleli gza: man­Zili
saCxeridan 9 km, quTaisidan - 94 km., Tbilisidan -174 km.
48

RirsSesaniSnaobebi: zeda kvereTSi mdebareobs


kvereTis RvTismSoblis saxelobis eklesia (aq ganis-
veneben akakis mSoblebi da da-Zma) unda TariRdebo-
des daaxloebiT XVII saukuniT, roca qarTlidan zemo
imereTSi gadmosaxldnen Tavadi wereTlebi. motyie-
ris eklesia, adgil qurdianis Sesaxvevidan aris mi-
sasvleli safexmavlo gza. kvereTSi daaxloebiT 50
ojaxi cxovrobda, 1946 wels mosaxleoba adigenis sof.
bolajurSi da patara smadaSi gadaasaxles. migraciis
mere sofelma statusi dakarga. kvereTi, dabalmTia-
ni balneoklimaturi kurortia, ZiriTadi samkurnalo
faqtoria dabali mineralizaciis wyali, romelsac iye-
neben abazanebisaTvis. dRe-Ramis debiti 40 aTasi litri.
mkurnalobdnen saxsrebis, periferiuli nervuli siste-
misa da ginekologiur daavadebebs.
kvereTSi gaedineba md. Cixura, agreTve mdinare sk­
intava. Releebidan aRsaniSnavia macxovris, TorTlis,
namarnis, Sqerinas, mSrali, saxtriswyali, sabue, jaqv-
Tis, unagris, WenWyis, moyamuris, zoskileTis, kodnaris,
codvianas. kvereTSi skintavas xeobaSi mdebare adgil
zoskileTidan, XX saukunis dasawyisSi viwro liandagia-
ni rkinigziT gahqondaT wiflis xeebi, WiaTuris maRaros
gasamagreblad.
municipaliteti
saCxeris

sur. #32. kurorti kvereTi


49

sofeli merjevi

sur. #33. sofeli merjevi

mdebareoba: mdebareobs md. yvirilis marcxena mxar­


es. simaRle z. d. 570 metria. geografiuli koordinate-
bi: C.g. 430434965’; a.g. 420310759. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 6 km, quTaisidan - 91 km., Tbilisidan -161 km.
safosto indeqsi: 4005.
RirsSesaniSnaobebi:. sofeli merjevi istoriul wy-
aroebSi pirvelad moxseniebulia XVIII saukuneSi. isto-
riuli Zeglebidan aRsaniSnavia merjevis samebis ekle-
sia, romelic TariRdeboda XVIII saukuniT, iyo freske-
biT moxatuli, 1991 wlis miwisZvris Sedegad daingra da
mosaxleobis ZalisxmeviT aSenda Zveli taZris analo-
giuri axali taZari. sofelSi SemorCenilia Sua feoda-
saCxeris

luri xanis eklesia „angarouli“, romelzec lapidaru-


li warweraa.
municipaliteti

merjevis adgilebis saxelebia: yornali, gorgoTe-


bi, xabayana, puSkara, sajvare, samglieTi, saqoria, did-
mindori, Caladiseuli, grZelmiwa,angarouli, adauri,
cignebis Waro, mawmindurebi, erekauli.
wyaroebidan aRsaniSnavia: kodis wyaro, yornalis wy-
aro, Sindis wyaro, quxaura, mawminduris wyaro, biWias
50

wyaro, civ-wyaro. soflis teritoriaze gaedineba md.


sairxulas Senakadebi: kodisRele, laSisRele, agreTve,
laSuras marcxena Senakadi tiliana.
marani „maradiuli“gakeTebulia qarTul tradi-
ciul stilSi, sadac aris ekologiurad sufTa garemo,
xis sawnaxeli, qvevrebi; maranSi ayeneben ZelSavisa da
colikauris jiSis yurZnisagan miRebul Rvinoebs.`ma-
radiulis~ saxeliT warmoebuli ZelSavisa da colikou-
ris yurZnis jiSebisgan miRebuli Rvinoebi dayenebulia
qvevrSi - maradi qemerteliZis tradiciul maranSi.

sofeli ivanwminda
mdebareoba: md. yvirilis marcxena napiras. Crdi­l­
oe­TiT esazRvreba md. yvirilis aluviuri vake, `xoda-
bunebi~. simaRle z. d. 520 metria. geografiuli koor-
dinatebi: C.g. 430437481’; a.g. 420318532. misasvleli gza:
manZili saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan
-162 km. safosto indeqsi: 4005.
municipaliteti
saCxeris

sur. #34. ivanwmindis ioane naTlismcemlis taZari


51

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-


niSnavia ivanwmindis wmida ioane naTlismcemlis Sobis
saxelobis eklesia, aSenebis periodi unda ukavSirde-
bodes qalaq duSeTidan aq mosul pirvel gvars - qav-
TaraZeebs. eklesia amoqmedda, mama barTlome fircxa-
laSvilis TaosnobiT.
sofels komunisturi reJimis dros daerqva wiTeli-
sofeli, xolo 90-ian wlebSi kvlav daibruna istoriu-
li, tradiciuli saxeli - ivanwminda, saxeli ukavSirde-
ba am sofelSi arsebul wminda salocavs ioane naTlism-
cemlis saxelobis eklesias.
ivanwmindis sanaxebis geografiuli saxelebia: kvesa-
kiseuli, civwyaro, samziari, Tadeozis yana, xodabune-
bi, variani. aris kamkama wyaroebic kodiswyaro, qavTa-
raZeebis wyaro, abanos wyali (revmatiuli, kuW-nawlavis
daavadebulTa samkurnalo). sofelSi gaedineba tilia-
nis Rele. sofelSi aris safexburTo klubis saCxeris
`Cixuras~ centraluri stadioni `ivanwminda arena~, Zi-
riTadad gamoiyeneba safexburTo matCebisTvis.

sofeli argveTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdi-
nare laSuras da izvaras xeobaSi. simaRle z. d. 600 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430468149’; a.g. 420299965.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 7 km, quTaisidan - 93
km., Tbilisidan -170 km. safosto indeqsi: 4003.
saCxeris

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-


niSnavia Sua saukuneebSi agebuli `oqonis~ saxelwode-
biT cnobili eklesia. sofelSi aris, agreTve, wminda
municipaliteti

ninos saxelobis eklesia. argveTSi md. laSuras xeobaSi


1963-64 wlebSi arqeologebma gaTxares (r. abramiSvili)
adrindeli brinjaos xanis (Zv. w. III aTaswleuli) samo-
saxlo borcvi, romelic dasaxlebuli yofila gvian
brinjaos xanaSic (napovnia foTlisebri satevrebi)
52

aRmoCenilia, agreTve, ormosamarxebi. xelfexmoke-


cil micva­le­bu­lebs Catanebuli aqvT gamomwvari Tixis
xeladebi, mZivebi, brinjaos gulsakidebi, sayuree-
bi. frinvelis gamosaxulebiani sakidebi, abzindebi,
romlebzec fantastikuri cxovelebia gamosaxuli. Aase­
ve aRmoCenilia feodaluri xanis cixedarbazi, eklesia,
sacxovrebeli da sameurneo Senobebi, marnebi.
Ggeografiuli adgilebia: labaZiseuli grZelaTi,
gverdaTa, kvedalauri, jorknali, koxia, gogoTubani,
izvaris-pireTi, silebi, muxranis tye, oqonisa. aris civi
wyaroebi: winwkila, mRvdlebis wyaro, daviTis-wyaro,
kodiswyaro. soflis teritoriaze miedineba md. yviri-
lis auzis mdinareebi: laSura, izvara, winwkila.

sur. #35. muxran maWavarianis saxl-muzuemi sof. argveTSi


municipaliteti

sofeli savane
mdebareoba: mdebareobs mdinare yvirilis marcxe-
na mxares, mdinareebis izvarasa da laSuras (yvirilis
saCxeris

sistema) wyal­gam­yofze. simaRle z. d. 550 metria. geo-


grafiuli koordinatebi: C.g. 430469345’; a.g. 420310941.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 6 km, quTaisidan -
91 km., Tbilisidan -169 km. safosto indeqsi: 4003.
53

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsaniS-


navia wminda giorgis saxelobis eklesia. taZris dasavle-
Tis timpanSi aris warwera: `saxeliTa RrmTisaTa. damaye-
na me sulTa sawyalobeli harabai aRsaSeneblad wmindisa
amis saydarisa adiden RmerTman giorgi erisTavT eris-
Tavi.~ samxreTis kedelze agebis zusti TariRi -1046 weli
ixsenieba. eklesiaSi XI saukunis mdidrulad moCuqurT-
mebuli TabaSiris kankelia, romelic gadakeTda XIX
saukuneSi. samreklo XIX saukunis II naxevars miekuTvneba.
wminda giorgis eklesiis maxloblad mdebareobs akaki
wereTlis ZiZiseuli kar-midamo, XIX saukunis sacxovre-
beli da sameurneo nagebobani. poeti werda `sawereT-
loSi, zemo ime­reT­Si, bevri kargi sofelia da maT Soris
urevia savanec, ...aq avidgi me fexi, aq amovidgi ena da aqe-
danve iwyeba Cemi maxsovrobac~. sityva savane mosasvene-
bel adgils niSnavs. ZiZiseuli kar-midamos dasavleTiT
mdebareobs jvris tipis savanis giorgiseulis eklesia,
aSenebulia XI- XII saukuneSi, kedlis mxatvroba miekuT-
vneba XVII saukunes, freskebi cudad aris Semonaxuli,
miwisZvram dauziana gumbaTi, taZari restavrirebulia.

saCxeris
municipaliteti

sur. #36. savanis wminda giorgi


54

sofeli Salauri
mdebareoba: mdebareobs mdinare yvirilis marcxena
mxares, mdinare laSuras auzSi, simaRle z. d. 690 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430460531’; a.g. 420279581.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 10 km, quTaisidan -
96 km., Tbilisidan -174 km. safosto indeqsi: 4003.
RirsSesaniSnaobebi: soflis samxreT-aRmosavleT
nawilSi aris wminda mariam RvTismSoblis akvanaTis
eklesiis nangrevebi. Zvelad gorisa da Salauri erT
sofels warmoadgenda. Salauris kuTvnili teritoris
toponimebi: yavia, burRvaTi, sajikelo, gverdaTi, nave-
naxari, Wlapauri, Salabauri, gorgoTi, Ralmiwa, gval-
miwa, sacilo. Releebidan moedineba laSura, Relmiwa da
laSis wyali, xolo wyaroebidan gvxvdeba winwkilas da
iakobis wyaro. soflis murneobis dargebidan aRsaniS-
navia mevenaxeoba, yurZnis jiSebidan gavrcelebulia:
cicqa, colikauri, ZelSavi, adesa (izabela), qviSxuri
da dondRabi.
municipaliteti

sur. #37. sofeli Salauri


saCxeris

mosaxele sofeli Salauri aris, agreTve, kaxeTSi, ke-


rZod Telavis municipalitetSi, gomboris qedis Crdi-
loeT-aRmosavleT kalTaze. warmoadgens Temis centrs.
z. d. 650 m., Telavidan 2 km. Salaurs dasavleTiT Camou-
55

dis mdinare laSura, romelic intensiuri gverdiTi


eroziis Sedegad azianebs soflis saxnav-saTess, savar-
gulebs da saZovrebs.
gadmocemis Tanaxmad, sofelSi mestvireebi cxov­r­
obd­nen. erT-erT macxovrebels, gvarad bliaZes, imde-
nad gauTqvams saxeli, rom „bliaZe“ mestviris sinonimad
qc­e­­­u­la. a. jambakur-orbelianis cnobiT, „mestvireebs
axla bliaZes eZaxian... radgan sagangebo mestvire yo­
f­ila romelime bliaZe, misi saxeli mestvirisaTvis
daurqmeviaT“, bliaZeebis mestvireobis did tradicias
XIX saukunis II naxevramde miuRwevia.

sofeli baxioTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdi-
nare yvirilas Senakadebis mdinare izvarasa da laSuras,
agreTve mdinare Zirulas marjvena Senakad dumalas
wyalgamyofze. simaRle z. d. 800 metria. geo­grafiuli
koordinatebi: C.g. 430477624’; a.g. 420268638. misasvleli
gza: manZili saCxeridan 9 km, quTaisidan - 94 km., Tbili-
sidan -172 km. safosto indeqsi: 4003.
RirsSesaniSnaobebi: soflis ukidures samxreT-aR-
mosavleT nawilSi mdebareobs wminda giorgis saxelo-
bis eklesia, romelic 1993 wels aSenda, SemorCenilia
mariam RvTismSoblis eklesiis nangrevebi.
soflis teritoriaze 1991 wlis 29 aprilis miwisZ­
vris Sedegad warmoiqmna 150 metris sigrZis da 9 metri
saCxeris

siRrmis tba. saintereso tbas warmoadgens gabzaruli


tba, sadac wyali Sevsebulia wyaldidobis dros, saSu­
alo sigrZe 50 m-ia, xolo maqsimaluri siRrme 10 metrs
municipaliteti

Seadgens. aRniSnuli tbebi wlis gvalvian pe­ riodSi,


periodulad Sreba, xolo Semodgomidan zafxulamde
Sevsebulia.
gadmocemis Tanaxmad, soflis mosaxleoba Terjolis
sofel Cxaridan Camosaxldnen am teritoriaze, soflis
56

saxelwodeba balaxian, bevr saTibian adgils ukavSirde-


ba. wyaroebidan gvxvdeba SoTas wyaro. sofelSi Camoe-
dineba mdinare laSura. tyeebs nacrigoras da karmis
tyes uwodeben. baxioTis ukidures dasavleT nawilSi,
gomi-saCxere-zestafonis saavtomobilo magistralTan
axlos aris memorialuri rkinis konstruqcia warweriT
`ca firuz xmeleT, zurmuxto, Cemo samSoblo mxareo~,
romelic municipalitetis erT-erTi RirsSesaniSnavi
adgilia.

sur. #38. baxioTis wminda giorgi

sofeli maxaTauri
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares, mdina­
re izvarasa da laSuras wyalgamyofze. simaRle z. d. 690
tria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430468370’; a.g.
me­
municipaliteti

42 286580. misasvleli gza: manZili saCxeridan 10 km, quTa­


0

isidan - 95 km., Tbilisidan -171 km. safosto indeqsi: 4003.


RirsSesaniSnaobebi: sofeli istoriul wyaroeb-
Si pirvelad moxsenebulia XVIII saukuneSi. istoriu-
saCxeris

li Zeglebidan aRsa­niS­navia Suafeodaluri xanis (X-XI


saukunis) wminda Teodore tiro­nelis saxelobis taZari
(`Tedowminda~), Zegls mieniWa kultu­ru­li memkvidreo-
bis Zeglis statusi. soflis mTavari dResaswauli aris
57

Tedoroba, romelic aRiniSneba didmarxvis dawyebis


pirvel dRes. sofelSi arsebul tyes kakitaurs uwo-
deben, xolo yanebs kldisZiris. Releebidan aRsaniSna-
via tefnaZeebis da winwkilas Rele, xolo wyaroebidan
gvxvdeba gozanela da tefnaZeebis wyaro. sofelSi aris
mewyruli warmoSobis mwvane tba, romelic wlis gval-
vian periodSi, periodulad Sreba, xolo Semodgomidan
zafxulamde Sevsebulia. gogoliZeebis ubanSi aris sa-
locavi adgili - xati, aqvea wyaro - xatinabani. adgile-
bis saxel­wo­
debebia: bekiuri, kodiswyali, burauli,
saxate, kldisZiri, Walebi, axo. soflis samxreT-dasa-
vleT periferiazea adgili akvanaTa, sadac aris isto-
riuli periodis nasaxlarebi, am nasax­ lar­Tan dakav-
SirebiT aris ramdenime legenda da Tqmuleba.

saCxeris

sur. #39. sofeli maxaTauri

sofeli itavaza
municipaliteti

mdebareoba: mdinare izvaras (yvirilis marcxena


Senakadi) napirebze. CrdiloeTiT esazRvreba yofili
soflis - icqisis nasaxlarebi da uzarmazar farTobze
warmoqmnili anTropo­ge­nu­li reliefi, qviSis karieri.
58

simaRle z. d. 700 metria. geografiuli koordinatebi:


C.g. 430484169’; a.g. 420287476. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 9 km, quTaisidan - 94 km., Tbilisidan -170 km.
safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: sofeli istoriul wyaroebSi
pir­ve­
lad moxsenebulia XVIII saukuneSi. mniSvnelovani
xuroT­moZRv­ru­li Zegli mTavarangelozis eklesiaa, ro-
melic XIX saukuniT TariRdeba. taZris maxloblad aris
saintereso yorRanuli borcvi, sadac agreTve SemorCe-
nilia samarxebic, warmoadgens arqeologiur sakvlev
obieqts, mTavarangelozis samonastro kompleqsis te-
ritoriaze ramdenime saukunovani xe-mcenareebia gaSene-
buli. aRniSnaven mTavarangelozis dResaswauls.

sur. #40. itavazas mTavarangelozis taZari

itavazas geografiuli adgilebis saxelebia: gaban-


municipaliteti

dula, gorgoTi, sxalari, kakvitauri, laSe, ortbebi.


sofelSi aris burnalisa da Wilvanas wyaroebi, agreTve,
gorgoTis tba. gaedineba mdinare izvara, misi marcxena
Senakadebia - dureula da mRvriaRele. gamdinare naka-
saCxeris

debia: luxurRele, dureulas­ Re­le, xolo wyaroebi-


dan aRsaniSnavia luxuris wyaro. soflis aRmo­savleT
nawilSi mdinare luxuris xeobaSi, aris luxuris 12-met­
riani wyalrmarCxi CanCqeri. itavazaSi Ria karieruli
59

wesiT moipoveba kvarciani qviSa, aqauri qviSa cnobilia


samSeneblo daniSnulebiT, mas agreTve icnoben `saCxe-
ris qviSis~ saxeliT.

sofeli cxami
mdebareoba: lixis qedis dasavleT kalTaze, mdinare
izvaras (yvirilis marcxena Senakadi) zemo welSi. si-
maRle z. d. 880 metria. geografiuli koordinatebi: C.g.
430510982’; a.g. 420286747. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 15 km, quTaisidan - 100 km., Tbilisidan -177 km. sa-
fosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: xuroTmoZRvruli Zeglebidan
aRsaniS­na­via cxamis wminda giorgis saxelobis taZari,
romlis kedlebi gamoirCeva mdidruli reliefuri ga-
mosaxulebebiT, Zegli TariRdeba X-XV saukuneebiT,
soflis teritoriaze mdebareobs agreTve wminda elia
Tezbitelis saxelobis eklesia (gamoRma cxamSi) da Sua
saukunis kvenieTis eklesiis nangrevebi.
soflis teritoriaze gaedineba mdinare yviri-
lis marcxena Senakadi mdinare izvara, romelic so-
fels orad yofs: gaRma da gamoRma cxami. md. izvaras
saCxeris
municipaliteti

sur. #41. cxamis wminda giorgi


60

saxelwodebasTan dakavSirebiT arsebobs Tqmuleba,


romlis mixedviTac am adgilebSi mimaval mgzavrs zemo-
dan gadmouxedavs, daunaxavs zoliviT momavali wyali
da uTqvams meoresTvis ra zolia, swored aqedan unda
warmodgebodes mdinaris saxelwodebac. md. izvaras axa-
siaTebs katastrofuli xasiaTis wyaldidoba. mdinares
uerTdeba ramdenime patara Rele, oqronaRebis Rele,
aseve, laSes Rele, romlis xeobaSic aris daaxloebiT
10-15 metris CanCqeri. aq arsebul wyaroebs uwodeben
gogias wyaros, sipis wyaros, davaZeebis wyaros. sofel-
Si aris abanoebi da samkurnalo wylebi. aseve, gvxvdeba
ramdenime Zveleburi imeruli xis saxli.

sofeli axali icqisi


mdebareoba: saCxeris qvabulis aluviur vakeze, mdi-
nare yvirilis marcxena mxares. simaRle z. d. 550 metria.
geografiuli koordinatebi: C.g. 430485592’; a.g. 420304777.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 3 km, quTaisidan -
88 km., Tbilisidan -163 km. safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: icqisi 80-ian wlebamde mde-
bareobda md. izvaras marjvena mxares, aq am droisaTvis
daaxloebiT 85 komli cxovrobda Tavisi ZvirfasjiSiani
venaxiT, sakar­mi­da­moTi, saZovrebiT. Zvel icqisis mimde-
bare teritoriaze daiwyes Zvirfasi sayalibe da samSene-
blo qviSis mopoveba, imis gamo, rom sofeli mdebareobda
qviSis karieris maxloblad da SeuZlebeli iyo mopo-
municipaliteti

vebis gagrZeleba, soflis mosaxleoba Zveli icqisidan


mdinare yvirilis marcxena napirze, saCxere-savane-Sa-
lauris saavtomobilo gzaze gadasaxlda. amis gamo, so-
fels orgvarad moixsenieben: `Zveli icqisi~, romelic
silis karierTan mdebareobs da `axali icqisi“, romelic
saCxeris

savanis gzaze adgil `xodabunebSi~, md. yvirilis marcxe-


na mxares, vrcel aluviur vakeze gaSenda.
Zlier mcire farTobze, `axali icqisis~ mosaxleo-
61

ba dRemde sargeblobs Zveli icqisis saxnav-saTesi


adgilebiT, vinaidan axali icqisis dasaxlebaze maT
mxolod patara sakarmidamo adgilebi aqvT. soflis
teritoriaze gaedineba mdinare laSura da yvirilis
sarwyavi arxi. icqisSi gadis gomi-saCxere-zestafonis
saavtobilo gzatkecili.

sur. #42. sofeli axali icqisi

Zveli icqisi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares. simaRle z.
d. 680 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430447323’;
a.g. 420340371. misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km,
quTaisidan - 83 km., Tbilisidan -170 km.
RirsSesaniSnaobebi: icqisSi aris kviracxovlis
eklesia, romlis qvitkiris Senoba XX saukuneSi
dauSliaT da qvebisgan soflis skola augiaT, amJamad
saCxeris

xis Senoba dgas naeklesiar adgilas. eklesiasTan aris


wereTlebis kuTvnili venaxebi, romlebsac `sasaxles“
municipaliteti

eZaxdnen da adgilobrivi glexebi amuSavebdnen, Semdeg


ki wereTlebs es adgili abramiS­vi­le­bisT­vis uCuqebiaT.
icqisSi aris `wminda elias“ salocavi.
icqisis cixe mdebareobs md. izvaris marjvena na-
pirze. cixis SemogarenSi aRmoCnda ori arqeologiu-
ri fena. zeda fenis arqeologiuri masala, ZiriTadad,
62

keramikuli nawarmi, TariRdeba XVIII saukunis miwuru-


liT, xolo qveda fena - ganviTarebuli Sua saukuneebiT.
keramikuli nawarmi da rkinis sabrZolo iaraRi VI-VIII
saukuneebiT TariRdeba.
sofelSi aris mdinare yvirilis auzis nakadebi: zo-
simauris Rele, cixis Rele, katos Rele. aris meCxauris
da beleSuris wyaroebi. soflis teritoriebis damewy-
vris Semdeg gaCnda axali tbebi: `uSangis tba“, da `rebi-
kos tba“, romlebic mdidaria TevziT. Zveli icqisi sain-
tereso dasaxlebaa kinofilmebis gadasaRebad.

sur. #43. Zveli icqisi

durevi
municipaliteti

mdebareoba: mdinare izvaras (md. yvirilis marcxena


Senakadi) auzSi. simaRle z. d. 890 metria, dasaxleba amJa-
mad warmoadgens sofel itavazas erT-erT ubans, teri-
toria Sedis argveTis TemSi, manZili Temis sakrebulos
saCxeris

centramde 8 km-ia. misasvleli gza: manZili saCxeridan


15 km, quTaisidan - 67 km., Tbilisidan -177 km. safosto
indeqsi: 4006.
63

RirsSesaniSnaobebi: durevSi aris macxovris saxe-


lobis taZari, romelsac restavracia XVII saukuneSi
gaukeTda. sofeli durevi 1952 welSi mTeli Tavisi mo-
saxleobiT, susxian dekemberSi, marneulis raionSi ga-
daasaxles. am sofels „wereTeli“ uwodes da dResac
asea cnobili, Tumca xSirad durevadac moixsenieben.
erT dros mdidar sofel durevs statusi mouxsnes
da statusis gareSe datoves, Tumca mosaxleoba mainc
daubrunda Tavis mama-papur keras, wlebis win mo-
saxleoba 120-140 komls Seadgenda. sofelSi gvxvdeba
nadarbazevis, dedoflis da Tamaris wyaroebi, xolo
soflis adgilebs sasaxlis vakes, nasaRorebs, yornars,
kreWia kldes, varniuls uwodeben.
soflis meurneobidan misdeven mesaqonleobas, mesi-
mindeobas, mohyavT lobio, kartofili.
germanel mogzaurs giuldeStends Tavis Canawere-
bSi moxseniebuli aqvs `md. isvara, romelic erTvis md.
yvirilas samxreTis mxridan“. durevs moixseniebs md.
SuSaze mdebare soflebTan erTad, igi miuTiTebs, rom
`zogierTi sofeli ganadgurebulia Semosevebis Sede-
gad, maTi umetesoba ekuTvnis Tavad wereTels, danar-
Cenebi ki mefisa da mefis Zes giorgis, mefis biZaSvils
arCils~. saCxeris
municipaliteti

sur. #44. durevis macxovris taZari


64

eTo
mdebareoba: mdinare eTuras (md. yvirilis marjvena
Senakadi) napirebze. simaRle z. d. 530 metria. misasvleli
gza: manZili saCxeridan (sakoxias gavliT) 11 km, quTaisi-
dan -96 km., Tbilisidan -173 km. safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: aRsaniSnavia uZvelesi Sua
saukunis wm. giorgis saxelobis xis eklesia, romelic
Sua saukuneebSi augiaT, ramdenjerme moxda taZris
gadakeTeba. mTavari dResaswauli aris giorgoba.
saxelwodeba `eTo~ Tqmulebis Tanaxmad ukavSirdeba
qarTlidan, sofel atocidan Camosuli ori Zmis - osias
da tatos istorias, isini aq dasaxlebulan, gautexiaT
axo, dauTesavT gogra (kvaxi), gogra imxela gazrdila,
rom Rori Sesula da goWebi dauyria, amis danaxvaze
erT-erT Zmas uTqvams `ra erTob kargi adgiliao aq da-
saxlebisaTvis“ sityva erTob-is gamo dasaxlebas unda
darqmeoda saxeli, romelmac ganicada saxelcvlileba
da dReisaTvis hqvia `eTo~.
1947 wels sofel eTodan 20-25 komli nebayoflobiT
gadasaxlda adigenis raionis sofel bolajurSi, xolo
savaldebulo ekomigrantis statusiT gadasaxleba mox-
da marneulis sofel orjonikiZeSi, sadac 52 komli Ca-
saxlda, ris Sedegadac sofelma soflis statusi daka-
rga. eTos mosaxleoba amJamad 28 komlia, magram aqedan
mudmivad 18 komli cxovrobs.
eToSi gaedineba mdinare eToura da exveura. geogra-
fiuli adgilebidan aRsaniSnavia: civwyaro, abaSiZeebis
municipaliteti

axo, yornalebi, rayisa, kvenieTi, wiTelmiwebi, kviriT-


vebi, surnali, saqaria, nacercvali, xaxuti axo, ernali,
muxnari, wiflnari, amiranis xevi, partaxebi, wablnari,
buWukbiwa, verxvnali, eweri. wyaroebidan gvxvdeba da-
saCxeris

Tas, civwyaros da koroxnalis, saqarias, papias da iel-


naris wyaroebi.
65

sur. #45. eTos wminda giorgi

exvevi
mdebareoba: md. yvirilis marcxena mxares, dasaxleba
amJamad warmoadgens sofel cxamis erT-erT ubans, te-
ritoria Sedis argveTis TemSi, manZili Temis sakrebu-
los centramde 8 km-ia. sofel cxamis Crdilo-dasavle-
TiT. simaRle z. d. 530 metria. misasvleli gza: manZili
saCxeridan (sakoxias gavliT) 13 km, quTaisidan -98 km.,
Tbilisidan -175 km. safosto indeqsi: 4006.
RirsSesaniSnaobebi: IX-X saukunis bazilikuri
tipis kulturuli memkvidreobis Zeglis statusis
mqone exvevis mariam RvTismSoblis saxelobis eklesia.
eklesiis erT-erT kedelze arsebuli IX saukunis war-
wera: `qriste Seiwyale levan giorgi~, rogorc Cans,
saCxeris

pirvelad IX s-Si augiaT aRniSnuli Zegli, Semdeg ki XI


saukuneSi axlad agebuli taZris kedelSi Zveli war-
werac CauyolebiaT. aRniSnul warweraSi ixseniebian
municipaliteti

leon meore, afxazeTis mefe da misi SviliSvili giorgi.


am ukanasknels am mxaris mmarTvelad (Cixis erisTavad)
daudgenia Tavisi naTesavi tineni. Tamar mefis dros es
teritoria Sedioda raWis saerisTaoSi da mas ganageb-
da kaxaber I. exvevis taZarSi aris unikaluri kankeliI,
romlis analogi arsad SeiniSneba exvevidan 1952 wels
66

sur. #46. exvevis RvTismSobeli

75 ojaxi gadaasaxles marneulSi. toponimi ukavSirde-


ba omianobis periods. gadmocemis mixedviT, rodesac
tyved wayvanili aqauri mosaxleoba saxlSi mSvidobiT
brundebodnen, adgilobrivi mosaxleoba Tavs exveod-
nen naTesavebs da savaraudod amis gamo unda darqmeo-
da dasaxlebas exvevi. teritoriaze gaedineba mdinare
yvirilas auzis mdinare exveura, geografiuli adgile-
bis saxelwodebebia: kldisTavebi, ZaRiauri, vakeebi, Ci-
tianauri da CinCalauri, wyaroebidan aRsaniSnavia: sax-
tris, abanos, saTibis da ekas wyaro.

sofeli gorisa
municipaliteti

mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare imereTis


fronis saTaveSi. simaRle z. d. 730 metria,. geografiuli
koordinatebi: C.g. 430439919’; a.g. 420289597. misasvleli
saCxeris

gza: manZili saCxeridan 9 km, quTaisidan - 94 km., Tbili-


sidan -155 km. safosto indeqsi: 4004.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aR-
saniSnavia Sua saukuneebSi agebuli Txmorisis wminda
67

giorgis saxelobis eklesia, romelic TariRdeba XVIII


saukuniT, xolo eklesiis safuZveli gacilebiT ufro
Zvelia, rac imas mowmobs, rom aRniSnuli eklesiis age-
bamde, mis adgilas sxva Zegli yofila, eklesia mde-
bareobs arseniZeebis ubanSi.
soflis saxelwodebis Sesaxeb arsebobs erTi ver-
sia, romlis mixedviTac saxelwodeba unda Seesabame-
bodes mis geografiul mdebareobas, gorak-borcve-
bze ganlagebas. gorisis sanaxebis saxelebia: karofi,
Walapauri, Taflauri, adauri, naguTi, moe­da­ni, laSe,
nacixvrisZiri, uZvelauri, gora, kilaZeebis ve­naxi, Wi­
na­
uri, Caiebi, grZelmiwebi. wyaroebidan aRsaniSnavia
nasa­
ri­
Ze­ebis wyaro. gorisidan saTaves iRebs mdinare
imereTis fro­ ne, agreT­ve gaedinebian mcire debitis
mqone mdinarebi: laSisRele, laSura, tilianasRele.
gorisaSi daibadnen: qarTveli mwerali, publicisti,
sazo­ga­do moRvawe giorgi wereTeli (1842-1900), qarT-
veli eqimi, mwe­ra­li, publicisti, kritikosi, sazogado
da poli­ti­ku­ri moRvawe ivane gomarTeli (1875-1938) da
qarTveli anTropologi. istoriis mecnierebaTa doq-
tori. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis akademikosi
malxaz abduSeliSvili (1926-1998).
saCxeris
municipaliteti

sur. #47. gorisis Txmorisis wminda giorgi


68

sofeli gamoRma argveTi


mdebareoba: WiaTuris plato, md. yvirilis marcxe-
na mxares, mdinare laSuras marcxena mxares saTaveSi.
simaRle z. d. 630 metria. geografiuli koordinatebi:
C.g. 430449394’; a.g. 420299907. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 8 km, quTaisidan - 93 km., Tbilisidan -156 km.
safosto indeqsi: 4004.

sur. #48. gamoRma argveTis RvTismSoblis eklesia

RirsSesaniSnaobebi: sofelSi aris gamoRma argveT­is


mariam RvTismSoblis Sobis saxelobis ekles­ia. soflis
teritoraze gaedineba mdinare yvirilas marcxena Sena-
kadi laSura, romelsac xSirad axasiaTebs wayaldidoba
municipaliteti

da wyalmovardna, Releebidan aRsaniSnavia tiliana da sa-


koxia. geografiuli adgilebis saxel­wo­debebia: Citiseu-
li, robaqiZiseuli, kaxiseuli, malawauri, sain­ tereso
adgilia `goraka~, romelic anTropogenur re­­­ liefs -
saCxeris

borcvs waagavs, adgilobrivi mosaxleoba mii­Cne­vs, rom es


adgili uZvelesi yorRani unda iyos. wyaroebidan gvxvde-
ba boginauris wyaro. soflis mTavari dResaswauli aRi-
niSneba RvTimSoblis Sobis dRes 21 seqtembers.
69

saxelwodeba ukavSirdeba sofel argveTis saxels,


sofeli misgan moSorebulia 2 km-iT, mdebareobs mdi-
nare laSuras gamoRma da amitomac daerqva gamoRma
argveTi. sofeli gamoRma argveTi Sedis gorisis TemSi.
Temis centramde manZili 2 km-ia, soflis meurneobis Zi-
riTadi dargebia: mesimindeoba da mevenaxeoba, sofel-
Si gavrcelebuli yurZnis jiSebia: ZelSavi, saferavi,
qviSxuri, adesa. sofelSi aris uZvelesi Rvinis marani,
sadac funqcionirebs meRvineoba ,,WurisTavi”. gamoRma
argveTidan iyo afxazeTis omis gmiri gela TurmaniZe.

sofeli qoreTi
mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare yvirilis mar­c­
xena mxares. simaRle z. d. 610 metria. geografiuli ko­­or­­
dinatebi: C.g. 430388141’; a.g. 420304916. misasvleli gza:
saCxeridan 5 km, quTaisidan - 90 km., Tbilisidan -171 km.
safosto indeqsi: 4011.
RirsSesaniSnaobebi: qoreTis X-XI saukunis macxov­
ris eklesia bazilikaa, romelic lomiZeebis ubanTan
mdebareobs. ta­Zari darbazulia, samxreT-dasavleTiT
karibWe aqvs miSe­ne­bu­li. fasadebi zomierad moCuqurT-
mebulia, mdidaria asomTav­ru­li warwerebiT, erT-erTi
warweris Sesrulebis TariRia 1000 w. eklesiaSi mxat-
vroba kargad aris SemorCenili sakurTxevlisa da Sua
eklesiis zeda nawilSi, danarCen adgilas dazianebulia.
soflis CrdiloeTiT aris qoreTis `uderZis~ wmin-
da giorgis saxelobis eklesia, romelic borcvze dgas,
rogorc Cans, uZvelesi winaqristianuli salocavis ad-
saCxeris

gilze. kankelis win svetis magvari didi qva, CuqurTmiT


erT nawilSia warmodgenili. qoreTSi gaiTxara adrinde-
municipaliteti

li brinjaos xanis ori yorRanuli samarovani, samarxebi


qvayrilSi iyo moTavsebuli, sxvadasxva doneze Zvlebi
cudad iyo Semonaxuli, micvlebulebi sxvadasxvagvarad
iyvnen damarxuli. samarxeul inventarSi aRmoCnda liTo-
nis iaraRebi da samkauli, Tixis WurWeli, soflis teri-
toriaze aris civi kamkama wyaroebi: kodiwyali, Rariwya-
70

li, civwyari, WiWinaZeebis wyaro, ormoswyaro. gaedineba


mcire debitis mqone mdinareebi - RrmaRele da Txilari
(mdinare yvirilis marcxena Senakadebi). qoreTSi aris qar-
Tuli Rvinis eTnografiul muzeumi Ria cis qveS - Sar-
vaZeebis sagvareulo marani, sadac adgilobrivi Rvino
qvevrebSia warmodgenili.

sur. #49. qoreTis macxovris eklesia

pasieTi
mdebareoba: mdinare yvirilis marcxena mxares. si-
maRle z. d. 630 metria, amJamad sofel qoreTis erT-
erT ubans warmoadgens, XX saukuneSi soflis statusiT
sargeblobda.misasvleli gza: manZili saCxeridan 5 km,
quTaisidan - 92 km., Tbilisidan -173 km.
municipaliteti

RirsSesaniSnaobebi: aRsaniSnavia pasieTis gorasa-


marxi, romlis simaRle 3 metria, diametri 30 m. samarxe-
bSi aRmoCnda spilenZis yuamiliani culebi, yunwiani
brtyeli satevrebi, sxvadasxva tipis sakinZeebi, mra-
saCxeris

valnairi sakidi, mZivebi, rgolebi, xviebi, niJarebi


da eSvebi. napovnia Savzedapirebiani da Tixis qilebi,
dergebi, koWbebi, isini Semkulia Rarebiani da gravire-
71

buli saxeebiT, pasieTis gora mtkvar-araqsis kulturis


bolo safexurs ekuTvnis da kavkasiaSi spilenZ-brin-
jaos metalurgiis uZvelesi mZlavri keraa.
pasieTis teritoriaze, mdinare yvirilis marcxena
mxares aris saCxeris municipalitetSi yvelaze didi
karstuli mRvime `pasieTis mRvime~, sadac gamoiyofa
oTxi, 20-25 metri sigrZis ganStoebebi, romelTa jamu-
ri sigrZe 110 metrs aRwevs. pasieTSi aris 4 tba, maTgan
gamorCeulia karstuli warmoSobis `samkurnalo tba~,
sadac binadros Tevzi da wylis ku. wyaroebidan gvxvde-
ba: miminos wyaro, orWaos wyali, gogirdis wyali, ro-
melsac samkurnalo daniSnuleba aqvs, sandros wyaro,
godaberiZis wyaro. rac Seexeba soflis adgilebs aq
mosaxleoba orWaos, navenaxaris, axos, TuTunebis, Cax-
tanas saZovari yvirilasTan, did mindvrebs, nakalovans
uwodebs. sofelSi aRiniSneba eliaobis dResaswauli,
brwyinvale Svideulis samSabaTs.

saCxeris

sur. #50. pasieTi

sofeli kalvaTa
municipaliteti

mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare yvirilis mar­



xena mxares. CrdiloeTiT esazRvreba qalaqi saCxere.
samxreTiT da dasavleTiT sofeli qQ oreTi. aRmosavle-
TiT - sofeli sairxe. simaRle z. d. 530 metria. kalvaTa
72

2014 wlamde Sedioda sairxis TemSi, amJamad Sedis qore-


Tis TemSi. geografiuli koordinatebi: C.g. 430392988’; a.g.
420314969. misasvleli gza: manZili saCxeridan 3 km, quTai-
sidan - 88 km., Tbilisidan -168 km. safosto indeqsi: 4011.
RirsSesaniSnaobebi: istoriul Zeglebidan aRsani­
Snavia Sua saukuneebis kalvaTis yovladwmida RvTi­s­­
mSoblis saxelobis bazilikuri eklesia. sofelSi funq-
cionirebs qarTveli enaT­ mec­nieris, Tsu-is eb­ raul-
arameuli filologiis kaTedris damaar­seb­lis akade-
mikos kostantine wereTlis (1921-2004 ww) da mxatvris
- `TviTmfrinavis biWebis~ erT-erTi monawilis soso
wereTlis (1958-1983) saxl-muzeumi.
municipaliteti

sur. #51. kalvaTis yovladwminda RvTismSoblis eklesia

kalvaTaSi adgil saxovelidan samasiode metris da-


SorebiT, jer kidev 1930 wels SemTxveviT miakvlies
brinjaos eqvs Toxs, or kolxur culs da naxevarsfe-
saCxeris

roseburi formis brinjaos iseT zodebs, romlebic


saxovelaSi mopovebuli formis tigelebSia dayalibe-
buli. ganZSi Semavali sagnebi garkveulad miuTiTebs
metalurgiuli warmoebis (gamodnoba, Wedva-Camosxma)
73

mTlian ciklze da zogadad Zv. w. X - VIII saukuneebiT


TariRdeba. soflis teritoriaze aris civi wyaroebi:
CikvilaZeebis wyaro, gaedineba md. qoreTis wyali, Suka-
kiZis Rele, eziaSvilis Rele.

sofeli sairxe
mdebareoba: WiaTuris plato, md. yvirilis ma­rc­xena
mxares. simaRle z. d. 630 m.; geografiuli ko­­­ordin­atebi:
C.g. 430408201’; a.g. 420313134. misasvleli gza: man­Zili
saCxeridan 3 km, quTaisidan 88 km., Tbilisidan 169 km. sa-
fosto indeqsi: 4009.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aR-
saniSnavia nadiraZeebis ubanSi arsebuli wminda niko-
lozis saxelobis eklesia. sairxeSi sxvadasxva epoqis
mniSvnelovani masalebis SeswavliT gamoiTqva mosazre-
ba, rom Zv. w. VI-I saukuneebSi sairxe iyo zemo imereTis
politikuri, sameurneo da religiuri centri. sairxes
Zveli saxeli sarixed ikiTxeboda.
1982-86 wlebSi mopovebuli arqeologiuri Zegle-
bi adas­tu­re­ben, rom igi Zveli saqarTvelos erT-erTi
mniSvnelovani qalaqi iyo antikur-elinistur xanaSi.
saCxeris
municipaliteti

sur. #52. sofeli sairxe


74

sairxis samxreT-dasav­leT nawilSi, mTavari gzis mar-


jvena mxares, sofel qoreTsa da kalvaTas Soris gaSlil
zeganze aRmarTulia 15 gora. dDazver­viTi samuSaoebiT
dadasturda, rom borcvebis Camoqceul ferdobebze
SemorCenil kulturul fenebSi warmodgenili iyo an-
tikur-elinisturi xanis sameTuno nawarmis naSTebi.
sairxe qalaqis tipis dasaxlebas warmoadgenda, amas
adas­turebs sabaduris goris samxreTiT mdebare tbebis
saxelwodebac, maT adgilobrivi mkvidrni `naqalaqaris
tbebs~uwodeben, aq sami Rele moedineba, erTi maTgani
sakmaod wyaluxvia, danarCeni ki Semodgomaze Sreba, ma-
gram patara xeobebi wyaroebis siuxviT gamoirCeva, rac
mniSvnelovani iqneboda aq cxovrebis dasamkvidreblad.

sofeli Worvila
mdebareoba: mdebareobs WiaTuris platoze, mdinare
yvi­ri­lis marcxena mxares. simaRle z. d. 730 metria. geo-
grafiuli koordinatebi: C.g. 430413625’; a.g. 420281466.
misasvleli gza: manZili saCxeridan 8 km, quTaisidan
- 93 km., Tbilisidan (gorisis gavliT) -157 km. safosto
indeqsi: 4009.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia: Worvilis macxovris aRdgomis saxelobis ekle-
sia, Worvilis wmida grigol xanZTelis saxelobis ekle-
sia, Worvilis wmida asu­rel mamaTa saxelobis eklesia;
wminda ninos saxelobis ek­le­sia, rome­lic, taZris aRmo-
savleT kedlis warweris mixed­viT, 1901 wel­saa agebuli
municipaliteti

ostat nozaZis mier. sofelSi aRmoCenilia brin­jaos da


rkinis xanis yorRanuli tipis sasaflao. wyaroebSi ki
so­feli XII saukunidan ixsenieba. 1103 wels Tamar mefis
brZa­ne­biT Worvilas 12 gelaTeli beris gamokveba dae-
saCxeris

vala. soflis teri­­toriaze SemorCenilia wereTlebis


cixis nangrevebi, rom­ lis maxloblad aris wminda ma-
rines saxelobis taZari.
75

sofelSi aRniSnaven „grigolobas“, grigol xanZTe-


lis saxelobis dResaswauls, romelic aRdgomidan 1
kviris Semdeg aRi­niSneba. Worvilis sanaxebis zedmeti
saxelebia: nixieri, saRoria, maCviwyaro, nadiraZis tye,
miSas axo, saCaie, wiTelgora, silionisaxo, namosaxli,
mwyerauli, vaSlana, axo, gaianes baRi. soflis terito-
riaze aris civi kamkama wyaroebi: maCviwyaro, ila­rionis
wyaro, kodiswyaro, winwkila, diadauri. gaedinebian
mcire debitis mqone nakadulebi: fermisRele, winwki-
lisRele, burZe­ niZeebisRele, mwyeraulis Rele (mdi-
nare yvirilis auzi).

sur. #53. Worvilis macxovris eklesia


saCxeris

sofeli jalaurTa
mdebareoba: WiaTuris plato, md. yvirilis marcxena
municipaliteti

mxares. mdinare fronesa da mdinare rkvianas xeobaSi. si-


maRle z. d. 800 metria. geografiuli koordinatebi: C.g.
430382362’; a.g. 420249403. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 15 km, quTaisidan - 67 km., Tbilisidan - (gorisis
gavliT) -162 km. safosto indeqsi: 4015.
76

RirsSesaniSnaobebi: sofelSi aris XII saukunis dar-


bazuli eklesia, romelic Zlier dazianebuli da umoq-
medoa, es adgili dakavSirebulia Tamar mefesTan. le-
gendis Tanaxmad, Tamar mefem Tavis jars fexebi daawmen-
dina, talaxis grovisagan borcvi warmoiqmna. masTan
axlos mdebareobs meore eklesia, romelic garedan
darbazuls waagavs, Tumca samnaviani bazilikaa, romlis
saxuravic svetebs eyrdnoba. wm giorgis saxelobis
eklesiis arqiteqtorebi - Zmebi fxalaZeebi arian WiaTu-
ris sofel skin­do­ridan. wm. giorgis eklesia siZvel­eni
iyo: erT mxares macxovrisa da meore mxares mTavarange-
lozis vercxlze naWedi xati. erT mxares konstantine
da elenesi da meore mxares ori sxva wmidanisa ficarze

sur. #54. sofeli jalaurTa

berZnuli warwerebiT dawerili xati, agreTve, cxove-


lis gamosaxulebiT brinjaos sartylis balTa.
soflis teritoriaze aris civi kamkama wyaroebi,
municipaliteti

romlebic Seadgenen mdinare imereTis frones marcxena


auzisa da mdinare rkvianas auzis nakadebs. wyaroebidan
aRsaniSnavia: winwkilas, Tamar mefis, kokaraulis, ka-
raulis, RurRumelas, kodiswyaros ermonias, Tengos,
saCxeris

kldis wyaroebi. geografiuli adgilebis saxelebia:


TvalRia, ciskarauli, nawisqvilari, nacercvali, nafe-
tvnari, sayaraulo, sakanafura. Releebidan gaedinebian
xvedeliZeebis, asaniZis da WaWaniZeebis Releebi.
77

sofeli moZvi
mdebareoba: WiaTuris plato, mdinare yvirilis
marcxena mxares, mdinare imereTis frones, mdinare
rkvianas xeobebsa da maTi auzis wyalgamyof serze. si-
maRle z. d. 810 metria. geografiuli koordinatebi: C.g.
430418674’; a.g. 420263189. misasvleli gza: manZili saCxe-
ridan 11 km, quTaisidan - 96 km Tbilisidan (gorisis ga-
vliT) -158 km. safosto indeqsi: 4015.
RirsSesaniSnaobebi: sofelSi aris moZvis yovlad-
wmida RvTismSoblis saxelobis eklesia, romelic XIX
saukuniT TariRdeba. eklesiis gverdiT aris moZvis
sajaro skola, sadac funqcionirebs qarTveli emigran-
tis, politikuri moRvawis, Jurnalistis, rusTvelo-
logis viqtor nozaZis (1893-1975, dakrZalulia safran-
geTSi, levilSi) muzeumi, romelic 2007 wels gaixsna.
soflis saxelwodeba, erT-erTi versiis Tanaxmad,
adreul periodSi mcxovreb xalxs ukavSirdeba, romel-
Ta Soris dapirispirebebi iyo da xaSuris sofel flev-
Si gadasaxldnen. Semdeg es mosaxleoba TavianT sofels
daubrunden, maT aq moZvelebuli sofeli daxvdaT, am
dasaxlebas daarqves moZvelebuli, sityvam Semdgom
saCxeris
municipaliteti

sur. #55. moZvis RvTismSoblis eklesia


78

periodSi asimilacia ganicada. Tanamedrove sasoflo


dasaxlebas 200 wlis istoria aqvs. soflis ZiriTadi
gvari aris nozaZe. sofelSi Camoedineba patara mdinare
frone, romelic mdinare yvirilas marjvena Senakadia.
sofeli mdidaria bunebrivi sasmeli wyliT da tyis ma-
siviT, yanebs uwodeben nasakirebs, nasoxars. adgilebs
samglieTs, laSeebs da sxv. wyaroebidan gvxvdeba nasa-
kirevis da garsias wyaro.

sofeli korbouli
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare dumalas (mdinare Zirulas auzi) auzSi. simaRle z.
d. 810 metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430470334’;
a.g. 420236671. misasvleli gza: manZili saCxeridan 18
km, quTaisidan - 103 km., Tbilisidan -153 km. safosto
indeqsi: 4007.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-
niSnavia: korboulis wminda nikolozis, RvTismSoblis,
jvarTamaRlebis, wminda giorgis Zlevis (axali da Zve-
li) eklesiebi. sisvaZeebis ubanSi - wminda giorgis saxe-
lobis eklesia, kapanaZeebis ubanSi - kviracxovlobis
saxelobis eklesia.
korboulSi mravladaa axlad aSenebuli eklesie-
bi. darbaiZeebis ubanSi badri da iuri talaxaZeebma
aages jvarTa­maR­lebis saxelobis eklesia. iqvea dumaT-
macxovris patara zomis eklesia, am adgilze, niadagis
municipaliteti

damuSavebisas aRmoCnda qvis sveti jvris bareliefiT.


es gaxda mizezi am adgilze eklesiis aSenebisa. kapa-
naZeebis ubanSi adgil sajvareze Tengiz kapanaZem aaSena
eklesia samrekloTi, romelic amJamad moqmedia. sisva­
Ze­ebis ubanSi, XX saukuneSi aSenda mcire zomis eklesia.
saCxeris

korboulis saxelwodeba legendis mixedviT, war-


moiqmna ori sityvis - „kveri“-s (e.i. puris an mWadis
namcxvari) da „bevri“-s gaerTianebis da saxecvlebis
79

Sedegad, e.i. kveri-bevri, kver-bevri. arsebobs agre-


Tve Tqmuleba, romlis mixedviTac, aqaur mosaxleobas
waarTves kveri, amitom ewoda kverbeuli, anu „kverwar-
Tmeuli“. korboulis teritoriaze saTaves iRebs
mdinare Zirulis marjvena Senakadi dumala, romlis
sigrZe 38 km-is, xolo auzis farTobi -124 km. sofel
korboulis mTavari ubnebia: gogolaZeebi, kapanaZeebi,
maWaraSvilebi, sisvaZeebi.

sur.. #56. Kkorboulis wminda nikolozis eklesia

sofeli SomaxeTi
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare dumalas (mdinare Zirulas auzi) auzSi. simaRle
z. d. 810 metria. Sedis korboulis TemSi. geografiuli
saCxeris

koordinatebi: C.g. 430434883’; a.g. 420221324. misasvleli


gza: manZili saCxeridan 21 km, quTaisidan - 106 km., Tbili
sidan -156 km. safosto indeqsi: 4007.
municipaliteti

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-


niSnavia SomaxeTis zarnalis wminda giorgis eklesia.
XXI saukunis dasawyisSi, rodesac aq giorgi boWoriZem
imogzaura erTnaviani bazilikis nangrevi yofila, 7X3,5
metri (daaxl.), naSeni Tlili lodebisa da kirisagan. Se-
80

morCenili yofila naxevarkedlebi, eklesiis samxreTiT


eyara CuqurTmiani qvebi, ocze meti: svetebi da svetis-
Tavebi kankelisa, sarkmlis Tavebi, kozmidebi da sxv. ad-
gilobriv pirTa cnobiT aq yofila qva TariRiani warwe-
riT, daaxloebiT X saukunis, eklesiis garSemo yofila
galavani, romelic, agreTve, nangrevadaa qceuli.
sofel SomaxeTis pirveli saxelwodeba jer `Sromax­
eTi~ yofila, Semdeg `ComaxeTi~, radgan sofel ko­
r­b­­o­ulis mdinare du­malas adidebis Sedegad bevri
msxvilfexa pirutyvi dauxr­Cvia. erTi dauZlurebuli
saqoneli (Coma) mdinaris napirze Txmelis xeebs gauCe-
rebia da gadarCenila. soflis teritoriaze aris civi
kamkama wyaroebi. gaedinebian mcire debitis mqone na-
kadulebic, romlebic warmoadgenen mdinare dumala-
sa da axaSmulis Relis auzs. mTavari mdinarea dumala.
soflis meurneobis ZiriTadi dargebia: mesimindeoba,
mecxoveleoba.
municipaliteti

sur. #57. SomaxeTis zarnalis wminda giorgis eklesia


saCxeris
81

sofeli nigvzara

sur. #58. nigvzaras `xarSilaZis mRvimis~ midamoebi

mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-


nare dumalas (mdinare Zirulas auzi) auzSi. simaRle
z. d. 900 metria. Sedis korboulis TemSi. geografiuli
koordinatebi: C.g. 430460760; a.g. 420209493. misasvleli
gza: manZili saCxeridan 22 km, quTaisidan - 107 km.,
Tbilisidan -152 km. safosto indeqsi: 4007.
RirsSesaniSnaobebi: soflis teritoriaze gadio-
da savaWro saqaravno gza. igi iwyeboda xaSuris sofel
alidan da miemarTeboda am adgilebis gavliT Sora-
pnisaken. am gzis axlos, sofel nigvzaras samxreTiT
aris sanTelis saTvalTvalo koSki, romelic samxedro
strategiuli mniSvnelobis iyo. igi akont­ ro­leb­
da
saCxeris

jvris uReltexilis gadmosasvlel gzas. aqve aris ad-


gili saxelwodebiT sabWo, sadac albaT adre sabaJo pu-
municipaliteti

nqti iyo ganlagebuli.


sofeli nigvzara amaRlebul adgilze mdebareobs.
soflis saxelwodeba `nigvzara~ momdinareobs nigvzis
xeebis didi raodenobiT arsebobidan. soflis terito-
riaze aris civi kamkama wyaroebi, gaedineba mcire debi-
82

tis mqone nakadulebi, romlebic warmoadgenen mdinare


dumalas auzs, agreTve mdinare axaSmulisRelis da li-
Cisxevis Relis mdgenelebs.
nigvazaras teritoriaze aris karstuli warmoSobis
`xarSilaZeebis mRvime~, romelSic moxvedra SeiZleba
gamomavali vokluzuri nakadis spleologiuri aRWur-
vilobiT gavlis Semdeg, mRvimeSi SeiniSneba naRvenTi
formebi: stalaqtidebi, stalagmitebi, mRvimis jamuri
sigrZe 50 metrs aRemateba, es mRvime erTaderTi warmo-
naqmnia korboulis platos farglebSi.

goraZiri
mdebareoba: WiaTuris struqturuli plato, mdi-
nare Zirulas auzSi. simaRle z. d. 1000 metria, amJa-
mad sofel korboulis erT-erT ubans warmoadgens,
XX saukunis 50-ian wlebSi calke soflis statusiT
sargeblobda. misasvleli gza: manZili saCxeridan 22km,
quTaisidan - 107 km., Tbilisidan -144 km.
RirsSesaniSnaobebi: dasaxlebis Crdilo-dasavle-
TiT mdebareobs vulkanuri warmoSobis goraZiris mTa,
romlis simaRle z.d.1108 metri, xolo saavtomobilo
gzidan SefardebiTi simaR­le 150 metria. am mwvervali-
dan unikaluri panorama iSleba zemo imereTis maRlo-
bisa da raWis qedis mimarTulebiT.
1976 w. arqeologiurma eqspediciam (xelmZRvaneli d.
Tu­Sab­ra­miSvili) goraZiris yorRanebsa da samarxebSi
municipaliteti

gamoav­lina keramikuli masala - mravalnairi formisa


da ornamentis mqone WurWeli fragmentul mdgomareo-
baSi. keramikul masalas Tan axlavs brinjaos nivTebic:
satevris pirebi, isris pirebi, sakinZi, samajuris frag-
mentebi, balTa da wvrili uformo naxatebi, rkinis sa-
saCxeris

tevari, mravalnairi formisa da zomis mZivebi, oqros


Txeli furcliT Semkuli spilenZisa da brinjaos sa-
majuri. saritualo svetis an kerpis bazisis moedanze
83

aRmoCnda sxvadasxva cxovelis da frinvelis damwvari


Zvlebi (Sewirulobebi). goraZiris masalis tipolo-
giurma analizma daadastura, rom igi daaxloebiT Zv.w.
VII-VI-ss miekuTvneba, riTac dasturdeba, rom goraZiri
am periodSi dasaxlebuli punqti yofila. goraZirze
yorRanul samarxSi napovni nivTebi daculia s. janaSias
muzeumsa da saCxeris istoriul muzeumSi.

sur. #59. mTa goraZiri

ConTo
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba. amJamad sofel
korbo­ulis erT-erT ubans warmoadgens, XX saukune-
saCxeris

Si soflis statu­siT sargeblobda. simaRle z. d. 530


metria. misasvleli gza: manZili saCxeridan 26 km,
quTaisidan - 111 km., Tbilisidan -142 km.
municipaliteti

RirsSesaniSnaobebi: ConTos dasaxleba erT-erTi


Zveli dasax­leba yofila, am teritoriaze ramdenime
istoriuli Zeglia war­modgenili: ConToSi aris mTava-
rangelozis taZris nangrevebi, agreTve aris ConTos
wminda giorgis eklesia, romelic mdebareobs ConTos
84

centralur adgilas, mdinare Zirulis marjvena mxares


SemaRlebul mdinareul terasaze, am adgilas sojueTs
uwodeben. ConTos maxloblad aris urunis XII saukunis
RvTismSoblis saxelobis eklesiac.
ConTos mimdebare teritoriaze nasoflarebi gaCnd-
nen mosaxleobis masiuri gadasaxlebiT, mosaxleoba aq­
e­dan XX saukuneSi gadaasaxles marneulsa da bolnisSi.
ConTos mimdebare teritoria saintereso bunebrivi Ri­
rsSesani­Snao­be­bi­Tac gamoirCeva. SesaZlebelia aq sx­va­-

­ asxva saxeobis turizmis ganviTareba. ConToSi ga­ e­
dineba mdinare Zirula, agreTve qaqas Rele, sosikas, wi­
n­wkilas, sakanafuras, otros Releebi, xolo adgilebs
damwvaras, sojueTs da nafarexals, naqarxnebi, mware-
blebs da yvavilasurs uwodeben. wyaroebidan gvxvde-
ba rubenaswyaro, ipolites wyaro da winwkilas wyaro.
soflis mosaxleoba misdevs mecxoveleobas, mohyavT
simindi, lobio, kartofili, yolo, tyeebi mdidaria
sxvadasxva saxeobis sokoTi.
municipaliteti
saCxeris

sur. #60. ConTo


85

Zirulis xeobis nasaxlarebi

sur. #61 mdinare Zirulas xeoba

mdebareoba: mdinare Zirulis auzSi. simaRle z.


d. 800-1200 metri. misasvleli gza: manZili (ConTos
gavliT) saCxeridan (adgili uruna) 30 km, quTaisidan -
115 km., Tbilisidan -146 km.
RirsSesaniSnaobebi: mdinare Zirulas xeobaSi, ro-
melic miedineba imereTSi, saTave aqvs lixis qedis da-
savleT kalTaze, zRvis donidan 1252 m simaRleze. mdi-
nare yvirilis marcxena Senakadi. sigrZe 83 kilometri,
auzis farTobi 1270 km2. XX saukuneSi mravali nasaxla-
ri gaCnda, mosaxleoba masiurad gadaasaxles adigenSi,
saCxeris

soxumSi, marneulsa da bolnisSi. ConTos midamoebSi


ramdenime nasoflaria warmodgenili: ConTos aRmosa-
municipaliteti

vleTiT: kaprebi, kaprebis boseli. ConTos aRmosavle-


TiT: otria, jvari. ConTos CrdiloeTiT: uruna, forxa-
la, qvayunTi, kiniora da lekeTi. basioTis samxreT-aR-
mosavleT nawilSi mdebareobdnen: sabanaxuri, Zirula,
Sexveuli, bzarnauli, xolo cxamis aRmosavleT perife-
riaze: oxobina da valanda.
86

XX saukuneSi epidemiis dros (mas mosaxleobaSi is-


pankas eZaxdnen) saCxeris soflebidan mosaxleoba
gaixizna md. Zirulas zemo welSi, ambobdnen, rom gaxiz-
nuli mosaxleobidan aravin gardacvlila, roca ad-
gilze darCenilebis msxverpli Zalian didi iyo, amis
gamo aris mosazreba, rom mosaxleobis nawili iq darCa
sacxovreblad da aq arsebul soflebSi mosaxleobis
raodenobamac moimata, xolo XX saukunis Sua xanebSi
gadasaxlda sxvadasxva teritoriebze.

sofeli Walovani
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba, simaRle z. d. 770
metria. geografiuli koordinatebi: C.g. 430493193; a.g.
420172314. misasvleli gza: manZili saCxeridan 33 km, quTai-
sidan - 118 km., Tbilisidan -142 km. safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuls Zeglebidan aRsani­

navia: Walovanis barbarwmindas taZari, romelic
daaxloebiT X-XI saukuniT TariRdeba, miniWebuli aqvs
kulturuli memkvidreobis Zeglis statusi. sofelSi
aris wm. giorgis saxelobis taZari, romelic aSenebu-
lia XVIII saukuneSi adgilobrivi mosaxleobis mier, ta­
Za­ri aris mcire zomis erTnaviani bazilika, romelsac
mog­via­ne­biT aqvs gakeTebuli minaSeni. taZars 2014 wels
Cau­tarda gare sares­tav­racio samuSaoebi fond qarTus
mier, kerZod gadaixura kramitiT da gasufTavda kedle-
bi. 2014 wels 28 agvistos Catarda pirveli wirva-locva.
municipaliteti

wm. giorgis salocavTan gadioda saqaravno gza da am ad-


gils saqorias uwodeben. aq aRmoCenilia oqros fila,
sayure, beWedi.
saxelwodeba unda ukavSirdebodes mis mdebareobas.
Sofeli, ZiriTadad, ganlagebulia mdinare Zirulas Wa-
saCxeris

laSi, e.i. sofels Walovani mdebareoba uWiravs. WiaTu-


ris teritoriaze aris soflis saxelwodebis monaTe-
save saxelis mqone soflebi: perevisis TemSi sofeli
87

Wilovani, xvaSiTis TemSi zeda Walvani, xolo wirqvalis


TemSi qveda Walovani. soflis teritoriaze gaedineba
mdinare Zirula. aq aris xvanulas da laSiaTxebis wyaro.
agreTve kortoxis da bugilauris sanaxebi.

sur. #62. Walovnis wminda giorgis eklesia

sofeli xvani
mdebareoba: mdinare Zirulas xeoba, z. d. 830 metria,
Sedis Walovnis TemSi, geografiuli koordinatebi:
C.g. 430531866; a.g. 420200612. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 28 km, quTaisidan - 80 km., Tbilisidan -138 km.
safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: istoriuls Zeglebidan aR-
saniSnavia: xvanis wminda giorgis saxelobis eklesia,
romelic Sua sauku­ ne­ebis Zegls warmoadgens. taZris
saCxeris

maxloblad SeiniSneba relie­fu­ri qvebic, am adgilas iyo


soflis ZiriTadi dasaxleba, aqvea mTavari sagvareulo
sasaflao da uzarmazari xemcenareebi.
municipaliteti

mdinare Zirulis marcxena Senakadia mdinare xvani­


sR­ ele, romelic saTaves iRebs lixis qedze mdebare
kor­toxis uReltexilis mimdebare teritoriidan. md­
i­­d­aria istoriuli ZeglebiT. mdinare xvanisReles ma­
r­cxena mxares mdebare terasaze mdebareobs qviani ga-
88

lavnis fragmenti, cixe koSkis kedlebiT da Zlier aris


dazianebuli taZris nagrevebiT. es xeoba mWidrod unda
yofiliyo dasaxlebuli, aq gadioda dasavleT da aR-
mosavleT saqarTvelos damakavSirebeli erT-erTi is-
toriuli gza. xvanisReles xeobaSi aris wifnis xeebis
siantereso koromi, sadac ramdenime metri siRmaRlis

sur. #63. xvanis wminda giorgis eklesia

xe erTmaneTTan jvris formis mzardi totebiT aris


SeerTebuli, dResac agrZeleben xeebis erTmaneTTan
dakavSirebas da zrdas. es adgili saintereso bunebriv
RirsSesaniSnaobas warmoadgens, misasvlelad saWiroa
maRali gamavlobis transporti, sofel xvanidan, mdi-
nare Zirulisa da xvanis Reles SesarTavidan am adgila-
mde manZili 2,5 km-s Seadgens.
municipaliteti

sofeli liCi
mdebareoba: md. Zirulas xeoba, mdinaris orive mxar­
es. simaRle z. d. 800 metria. geografiuli koordinate-
saCxeris

bi: C.g. 430478273; a.g. 420153548. misasvleli gza: manZili


saCxeridan 37 km, quTaisidan - 122 km., Tbilisidan -146 km.
safosto indeqsi: 4014.
89

RirsSesaniSnaobebi: istoriuli Zeglebidan aRsa-


niSnavia liCis karaTis wm. giorgis saxelobis eklesia,
romelic XIX saukuneSi aris aSenebuli, Tumca mis adgi-
las ufro Zveli samonastro kompleqsi unda yofiliyo.

sur. #64. liCis wminda giorgis eklesia

gadmocemis mixedviT, am midamoebSi XVI saukuneSi momx-


dara mowisZvra, ris gamoc gaCnda nasaxlarebi. aRsaniS-
navia naeklesiari sakvirao (nasoflari qvemo liCi), ro-
melic TariRdeba XIX saukuniT.
soflis teritoriaze gaedineba mdinare Zirula.
liCSi gamoiyofa sami ubani bukveTis, karaTis da xa-
raiSvilebis ubnebi, Releebidan aRsaniSnavia: naxiza-
ris Rele, bakiRele, kaklebis Rele, Rodorula da sxva,
saCxeris

xolo tyeebidan natabarebis, bukveTis, naxizris, bur-


Rnalas tyeebi. sofel liCis teritoriaze aris fiWvis
municipaliteti

koromebi, aseve gavrcelebulia wifeli, muxa, cacxvi.


sofelSi arsebul mTas dedaberas mTas uwodeben, ro-
melsac saZovrebad iyeneben. wyaroebidan gvxvdeba saqa-
raSvilebis wyaro.
sofel liCidan mdinare Zirulas mimarTulebiT gza
miuyveba xaragaulis municipalitetis sofel nada-
90

buris mimarTulebiT, manZili sofel nadaburis cen-


tramde daaxloebiT 5 km-s Seadgens. es saavtomobilo
gza saintereso turistul marSruts warmoadgens.

sofeli Rodora
mdebareoba: md. Zirulas xeoba, mdinaris mar­ cx­e­
na
mxares. simaRle z. d. 850 metria. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430502641’; a.g. 420140274. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 43 km, quTaisidan - 128 km., Tbilisidan
-152 km. safosto indeqsi: 4014.

sur. #65. Rodoris wminda giorgis eklesia

RirsSesaniSnaobebi: soflis teritoriaze aris XIX


municipaliteti

sauku­neSi restavrirebuli wminda giorgis saxelo-


bis bazilikuri tipis taZari, taZars aqvs galavani Se-
movlebuli, eklesiis maxloblad arsebuli nangrevebi
da Zveli saflavis qvebi adastureben, rom am terito-
riaze ramdenime saukunis win iyo uZvelesi taZari, ro-
saCxeris

melic ramdenjerme gadakeTda.


sofel RodoraSi, wminda giorgis eklesiis midamoeb-
Si yovelwliurad imarTeba saxalxo dResaswauli `var-
91

doba“, romelic sxvadasxva versiis Tanaxmad vardobis


Tves ukavSirdeba da warmarTuli periodidan momdi-
nareobs. Tumca saero dResaswauli yovelwliurad mo­
Zr­avia da petre-pavlobis marxvis dasawyiss emTxveva.
saero dResaswaulSi uamravi xalxi erTveba. imarTe-
ba saxalxo aqtivobebi: doRi, qarTuli Widaoba, xdeba
aqauri fesvebis mqone gvarebis: tefnaZeebis, xaraiS­vi­
le­bis, tabataZeebis, talaxaZeebis saerTo saero Sekre-
ba da daloc­va. am soflidan aRniSnuli gvarebis warmo-
madgenlebi sxvadasxva teritoriebze arian gadasaxle-
bulni da yovelwliurad ikribebian, raTa kidev erTxel
moinaxulon. sofeli Rodora zemo imereTis erT-erTi
ulamazesi sofelia, soflis teri­ to­riaze gaedineba
mdinare Zirula da misi marcxena Senakadi Rodorula.

sofeli vakisa
mdebareoba: lixis, anu suramis qedis dasavleTi
periferia, kerZod, md. rikoTulas (md. Zirulas auzi)
marjvena Senakadis mdinare sakbulas saTaveebSi. si-
maRle z. d. 930 metria, Sedis Walovnis TemSi, manZili
sakrebulos centramde 13 km-ia,. geografiuli koordi-
natebi: C.g. 430479757; a.g. 420122231. misasvleli gza: man-
Zili saCxeridan 47 km, quTaisidan -132 km., Tbilisidan
-158 km. safosto indeqsi: 4014.
RirsSesaniSnaobebi: vakisas gorijvaris ubanSi
aris go­rijv­ris wminda giorgis saxelobis xis eklesia,
saCxeris

salocavebidan aRsaniSnavia aseve sajvaris wm. giorgis,


miZinebis da sakvirao eklesiebi.
sofeli pirobiTad or nawilad - zeda da qvemo va-
municipaliteti

kisad iyofa. sofeli md. Zirulas xeobamde Cadis da


yvelaze daSo­ rebul sofels warmoadgens saCxeridan.
soflis maqsimaluri adgilia ukidures Crdilo-aRmo-
savleT nawilSi, soflis tyis teritoriaze, mdinare
Rodurulas da vakisaRelis wyalgamyofi seri, z.d. 1160
92

metri. sofeli mTlianobaSi mdebareobs mdinare Ziru-


las terasaze, erTgvar mosworebul adgilas, amitomac
Searqves am adgils vakisa.
XX saukuneSi soflidan mosaxleoba gadaasaxles oCam-
CireSi sofel tamiSSi, gagraSi sofel kitaurSi da soxum-
Si, aseve nawili marneulSi da adigenSi. geografiuli ad-
gilebis saxelebia: naRauri, zeubani, sakvirao, lomiZee-
bi, sofelSi gvxvdeba civwyaros, kldis da kodis wyaroe-
bi, xolo Releebidan aRsaniSnavia vakisas Rele. vakisaSi
gansakuTrebiT aRniSnaven giorgobis dResaswauls.

sur. #66. vakisas gorijvris wminda giorgis eklesia

dedabera
municipaliteti

mdebareoba: lixis qedis dasavleT ferdobze, mdi-


nare laSiaTxevis (Zirulas marcxena Senakadi) saTaveeb-
Si, simaRle z. d. 1111 metria. misasvleli gza: manZili
saCxeridan 50 km, quTaisidan - 135 km., Tbilisidan -159 km.
saCxeris

RirsSesaniSnaobebi: sofel Rodoras aRmosavle-


TiT 6 kilometris moSorebiT aris ubani dedabera, ro-
melic ramdenime aTeuli wlis winaT mWidrod dasaxle-
93

buli sofeli iyo, mosaxleobis intensiuri migraciis


gamo dReisaTvis aq mudmivi mosaxleoba aRar saxlobs.
dedaberadan aRmosavleTiT 4 km-Si aris ulumbos ma-
maTa monasteri. miqael ulumboeli erT-erTi asureli
mamaTagani, saqarTveloSi movida VI saukunis Sua wle-
bSi, sxva asurel mamebTan erTad daaarsa ulumbos mo-
nasteri, iyo misi pirveli winamZRvari. dasaflavebulia
iqve. xsenebis dRea 16 (3) maisi. dedaberas maxloblad
moipoveba mcenare ulumbo, ucxo suneli (laT. Trigonella
coerulea) - erTwlovani balaxovani mcenare parkosanTa
ojaxisa. aqvs swormdgomi, gantotvili Rero, samfo-
Tolakiani foToli, sferosebri mtevani yvaviledi,
cisferi an Ria lurji yvavili. nayofi parkia. ulumbo
gvxvdeba sarevela mcenared, xSirad mohyavT bostneb-
Sic. mis gamxmar nayofs sxvadasxva kerZis sakazm-sane-
leblad iyeneben. dedaberas mimdebare teritoriebze
mravaladaa saintereso turistuli obieqtebi, romle-
bic safuZvels qmnis imisaTvis, rom aq saTavgadasavlo,
kulturul-SemecnebiTi da eqstremaluri turizmi
ganviTardes.

saCxeris
municipaliteti

sur. #67. ulumbos eklesia


94

saCxeris municipalitetis
ZiriTadi turistuli marSrutebi
marSruti №
N 1

saCxeris rkinigzis sadguri - md. yvirilas xeoba - sa­


rekis mRvime - sarekis akaki wereTlis mRvime - sarekis
RvTaebis taZari - bajiTis taZrebi - gaRma mTa - qvemo
xevis mTvarangelozis taZari - sofeli cxomareTi- fa­-

sur. #68. saCxeris wminda ninos taZari


municipaliteti

sk­naras CanCqeri - jruWis monasteri - uzunTis tba -


uzunTis wm. giorgis saxelobis eklesia - raWis qedi
-`devis tba~ - sof. moxva - moxvis wm. giorgis eklesia - md.
jruWulas xeoba - md. fasknaras xeoba - md. jruWulas
saCxeris

xeobis mRvimeebi - darkveTi - sarekis sahaero-sabagiro


gza, sarekis 2 mRvime - qalaqi saCxere
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebi: md. yvirilas
xeoba, saCxeris qvabulis panorama. mdinare jruWu-
95

sur. #69. fasknaras CanCqeri

lis xeoba, xvedeliZeebis kldis mRvime, `Taroklde~,


`jruWis mRvime~, bajiTis panorama. raWis qedi, uzun-
Tis tba, `devis tba~, mdinare moxvura, mdinare wyal­
fenilas xeoba, mdinare fasknaras xeoba, `yviCoris
wyalsacavi~.
istoriuli Zeglebi: saCxeris rkinigzis sadguri,
sarekis RvTaebis eklesia; bajiTis samebis eklesia;
bajiTis `axali sameba~; qvemoxevis mTavarangelozis
eklesia; jruWis monasteri, moxvis wm. giorgis saxe-
saCxeris

lobis eklesia, uzunTis wm. giorgis saxelobis ekle-


sia, eklesiis nangrevebi cra Zma cacxvis saxelwode-
municipaliteti

biT (nasoflari zeda yviCori).


dasaxlebuli punqtebi: q. saCxere, sofeli sareki, so-
feli bajiTi, sofeli qvemo xevi, sofeli cxomareTi,
sofeli moxva, dasaxlebebi: uzunTa, yviCori.
Ramis Tevis adgili: md. jruWulis xeoba, sofeli uzun-
Ta, sofeli moxva, sof. cxomareTi.
96

marSrutis xangrZlivoba: minimaluri - 3 dRe, maqsi-


maluri - 5 dRe, safexmavlo, samanqano, sacxenosno,
sarkinizo, sahaero sabagiro.
Catarebis dro aprili-oqtomberi.
manZili: safexmavlo - 40km., samanqano - 35km., sacxe-
nosno - 20km., sarkinizo (saCxere-darkveTi) - 3 km.,
sahaero-sabagiro (darkveTi-sareki) - 300 m.

marSruti №2

saCxeris elisabed wereTlis sasaxle - saCxeris nas­


tambari - wminda ninos taZari - modinaxes cixesimagre
- gorijvari - akaki wereTlis saxl-muzeumi - saCxeris
eTnografiuli muzeumi - md. Cixuras xeoba -kvereTi
- saydriswylis CanCqeri - md. kvereTulas xeoba - Cixa
- zeda orRuli - qveda orRuli - md. yvirilas xeoba -
Wala - speTi - jria - darya - perevi - md. xaxieTis xeoba
- md. SuSas xeoba - raWis qedis samxreTi ferdobi - Wala
- saCxere
turistuli obieqtebi:
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebi: modinaxis seri,
kurorti kvereTi, md. kvereTulas xeoba, md. Cixuras
xeoba, md. yvirila, md. xaxieTiswyali, md. Tedele-
Tiswyali, md. Rebura, md. gvizRa, md. SuSa, xaxieTis
tba, saelio mTa, saydriswylis CanCqeri.
istoriuli Zeglebi: imereTis samefo stambis mida­
moebi, wm. ninos saxelobis eklesia, akaki wereTlis
saxl-muzeumi, saCxeris mxareTmcodneobis muzeumi,
municipaliteti

Cixis zeda samebis eklesia, Cixis qveda samebis ekle-


sia, orRulis wm. giorgis saxelobis eklesia; sxvito-
ris macxovris amaRlebis eklesia; `nasaxtri~; kvere-
Tis naeklesiari; dunTis sakvirao eklesia; cixe `mo-
saCxeris

dinaxe~; gorijvris wm. giorgis saxelobis eklesia,


TodaZeebis cixe, dunTis mTavarangelozis eklesia,
daryis mTavarangelozis ekle­sia, Ronis mTavarange-
97

sur. #70. gorijvris wminda giorgi

lozis eklesia, Walis wm. giorgis saxe­lobis eklesia,


speTis zeda macxovris eklesia, WitaeTis `naeklesie-
bi~, drbos yvelawmindas eklesia, daryis `berekle-
sia~, daryis eklesiis nangrevebi, Walis cixe, Walis

saCxeris
municipaliteti

sur. #71 speTis macxovari


98

mTawmindis wm. giorgis saxelobis eklesia, daryis wm.


giorgis eklesia, sajvariis wm. giorgis eklesia (pe-
revi), jriis wm. giorgis eklesia. speTis wm. giorgis
jvarcmis eklesiis nangrevebi.
Ramis Tevis adgili: kvereTi, sof. orRuli, sof. pere-
vi, md. yvirilas xeoba, sof. Wala, soflebi: dunTa,
Cixa, sxvitori, orRuli, darya, jria.
marSrutis xangrZlivoba: minimaluri 3 dRe, maqsi-
maluri - 6 dRe, safexmavlo, samanqano, sacxenosno.
Catarebis dro: aprili-oqtomberi.
manZili: safexmavlo - 45 km., samanqano 30 km., sacxe-
nosno - 30 km.

marSruti №3

ivanwmindas ioane naTlismcemlis eklesia - merjevis


`angarouli~-s eklesia - merjevis samebis eklesia -
maradiulis marani - gamoRma argveTi - savanes wminda
giorgi - ZiZiseuli saxli - muxran maWavarianis saxl-
muzeumi - itavaza - md. izvaras xeoba - eTos wminda
giorgis eklesia - exvevis RvTismSoblis eklesia - cxami
- durevi - maxaTauris Tedowminda - md. laSuras xeoba
- gorisis `Txmorisis~ wm. giorgis saxelobis eklesia-
`CiCinos gora~- baxioTi- gorisa
turistuli obieqtebi:
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebi: md. yvirilas
xeoba, md. izvaras xeoba, baxioTis panorama, `cxamis
tye~, md. laSuras xeoba, `CiCinos gora~.
municipaliteti

istoriuli Zeglebi: merjevis `angarouli~-s ekle-


sia, merjevis samebis eklesia; ivanwmindis eklesia,
argveTis oqonis taZari, argveTis wminda ninos saxe-
lobis eklesia, muxran maWavarianis saxl-muzeu-
saCxeris

mi sofel argveTSi, paolo iaSvilis saxl-muzeumi


sofel argveTSi, savanis wminda giorgis saxelobis
eklesia, eTos wminda giorgis eklesia, exvevis `deda
RvTisa~, savanis `nauriaevi~, argveTis oqonis taZa-
99

sur. #72. saCxeris qvabuli


sur. #73. Rvinis marani `maradiuli“ sofel merjevSi

saCxeris
municipaliteti
100

ri, argveTis wminda ninos saxelobis eklesia, maxa-


Tauris wminda Teodores saxelobis eklesia, baxio-
Tis wminda giorgi, akvanaTas arqeologiuri Zegli,
itavazas mTavarangelozis saxelobis eklesia, cxa-
mis wminda giorgi, Zveli icqisi cixesimagre, durevis
macxovris saxelobis eklesia.
Ramis Tevis adgili: soflebi - ivanwminda, argveTi, sa-
vane, cxami, baxioTi, durevi.
marSrutis xangrZlivoba: minimaluri 3 dRe, maqsima-
luri - 5 dRe, safexmavlo, samanqano, sacxenosno.
Catarebis dro - aprili-oqtomberi.
manZili: safexmavlo - 35 km., samanqano 25 km., sacxenosno
- 30 km.

marSruti # №4

md. yvirilas xeoba - pasieTis mRvime - pasieTis tba -


uderZis taZari - qoreTis macxovris taZari -kalvaTas
konstantine da soso wereTlis saxl-muzeumi - kalvaTas
taZari - sairxis antikuri naqalaqari - Worvilis wminda
grigolis taZari - Worvilis aTcameti asureli mamis
saxelobis eklesia - Worvilis wminda marine - Worvilis
wereTlebis cixe-koSki - md. frones xeoba -moZvis wm.
giorgis saxelobis eklesia - jalaurTis wminda giorgi
- jalaurTis wm. RvTismSoblis eklesia -md. rkvianas
xeoba - jalaurTa
turistuli obieqtebi:
bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebi: md. yvirilas
municipaliteti

xeoba, pasieTis mRvime, `pasieTis tba~ `pasieTis xeo-


ba~, md. sairxula, md. SukakiZisRele, `Worvilis tye~,
carcis gora, md. frones xeoba, md. rkvianas xeoba.
istoriuli Zeglebi: uderZis wm. giorgis saxelo-
saCxeris

bis eklesia; qoreTis macxovris saxelobis eklesia;


SarvaZee­ bis marnebi; qoreTis mxareTmcodneobis
muzeumi. Akademi­kos konstantine da mxatvar soso
101

sur. #74. pasieTis mRvime


sur. #75 uderZis wminda giorgis saxelobis eklesia

saCxeris
municipaliteti

wereTlebis muzeumi sofel kalvaTaSi. Worvilis


macxovris saxelobis eklesia; kalvaTis `samebis~
eklesia; Worvilis `wereTlebis sagvareulo cixe;
sairxis wm. nikolozis saxelobis ekle­
sia; sairxis
102

cixe-koSki; Worvilis wm. marines saxelobis eklesia;


Worvilis wm. grigolis saxelobis eklesia; Worvilis
cameti asureli mamis saxelobis eklesia. moZvis wm.
giorgis saxelobis eklesia; jalaurTis wm. giorgis
saxelobis eklesia; jalaurTis wm. RvTismSoblis
eklesia; moZvis ioane naTlismcemlis eklesia.
Ramis Tevis adgili: md. yvirilas xeoba, sof. qoreTi,
sof. Worvila, sof. jalaurTa.
marSrutis xangrZlivoba: minimaluri - 2 dRe, maqsima-
luri - 4 dRe, safexmavlo, samanqano, nawilobriv sar-
kinigzo, sacxenosno.
Catarebis dro: ianvari-dekemberi.
manZili: safexmavlo - 30 km., samanqano - 25 km., sacxe-
nosno - 20 km., sarkinigzo - 5 km.

marSruti # №5

sofeli korbouli - SomaxeTis zarnalis wm. gorgis


eklesia - nigvzaras xarSilaZis mRvime - korboulis
wminda nikolozis, RvTismSoblis, jvarTamaRlebis,
wminda giorgis Zlevis (axali da Zveli) eklesiebi.
sisivaZeebis ubanSi - wm . giorgis eklesia, kapanaZeebis
ubanSi - kviracxovelis, nigvzaraSi - ioane naTl­
ismcemlis eklesia. SomaxeTi-dumalas xeoba -`bereTisas
wyalsacavi~- sof. liCi - md. Zirulas xeoba-vakisa - sof.
Rodora - ulumbos mamaTa monasteri - sof. xvani - sof.
Walovani
turistuli obieqtebi:
municipaliteti

bunebrivi RirsSesaniSnavi adgilebi: `goraZiris


vul­ka­nuri mTa~, md. Zirulas xeoba, md. dumalas xeo-
ba, `bereTisas wyalsacavi~, md. Zirulas xeoba, md.
liCisReles xeo­ba, md. sakbula, jvris uReltexili,
saCxeris

kortoxis uRel­te­xi­li, dedaberas seri, lixis qedi.


istoriuli Zeglebi: SomaxeTis zarnalis wm. gorgis
saxelobis eklesia, korboulis wminda nikolozis,
103

sur. #76. Kkorboulis Zlevis wminda giorgis eklesia


sur. #77. jvris formis wiflis xe xvaniswylis xeobaSi

saCxeris
municipaliteti

RvTis­mSoblis, jvarTamaRlebis, wminda giorgis Zle-


vis (axali da Zveli) eklesiebi. sisivaZeebis ubanSi -
wm. giorgis eklesia, kapanaZeebis ubanSi - kviracxo-
velis, nigvzaraSi - ioane naTlismcemlis eklesia,
wm. giorgis eklesia (gorijvari), xvanis `nasaydari~;
Rodoris wm. giorgis saxelobis eklesia; Walovanis
104

wm. giorgis saxelobis eklesia; xvanis wm. giorgis


saxelobis eklesia; wmanis naeklesiari; bukveTis wm.
giorgis saxelobis eklesia; xvanis kviracxovlis
naeklesiari; Walovanis bukulauris wm. giorgis
saxelobis eklesia; naeklesiari `miZinebisa~ (laRu-
ri, nasoflari gorijvarTan); naeklesia­ri sakvirao-
si (nasoflari qvemo liCi); Walovanis `barbaw­mi­disa~
eklesia.
Ramis Tevis adgili: md. Zirulas xeoba, md. dumalas
xeoba, korbouli, liCi, Rodora.
marSrutis xangrZlivoba: minimaluri - 4 dRe, maqsima-
luri - 6 dRe, safexmavlo, samanqano, sacxenosno.
Catarebis dro: aprili-oqtomberi.
manZili: safexmavlo - 30 km., samanqano 20 km., sacxenosno
- 25 km.
municipaliteti
saCxeris
105

gamoyenebuli literatura
1. bagrationi vaxuSti `saqarTvelos geografia~,
`mecniereba~, Tb., 1997.
2. bedoSvili gurami, `qarTul toponimTa ganmarte-
biT-etimologiuri leqsikoni~. `bakur sulakau-
ris gamom­cem­loba~, Tb., 2001.
3. boWoriZe giorgi, `imereTi~ (imereTis istoriuli
Zeglebi), `mecniereba~, Tb., 1995.
4. gogolaZe uSangi, `XX saukunis sofeli korbouli:
mokle istoria da xalxuri zepirsityviereba~. Tb.,
1999.
5. dva­laS­vi­li g. `Wi­a­Tu­ra-saC­xe­ris ra­i­o­ni~ (ge­og­ra­
fi­ul-eT­nog­ra­fi­u­li ana­li­zi), Tb., 2000.
6. dva­laS­vi­li g., `ze­mo ime­re­Tis re­li­e­fis an­Tro­po­
ge­nu­li tran­sfor­ma­ci­a~ sa­kand. dis. av­to­re­fe­ra­
ti. Tb., 2005.
7. dva­laS­vi­li g., `saCxere“ (geografiul-turistuli
eqskursi), gamomcemloba `Tbilisi“. Tb., 2010.
8. dva­laS­vi­li g., `saCxere da Wi­a­Tu­ra“ (turistul-geo-
grafiuli daxasiaTeba), `universali“ Tb., 2013.
9. mar­gve­la­ni g., md. yvi­ri­las au­zis fi­zi­kur-ge­og­
ra­fi­u­li (lan­dSaf­tu­ri) da­xa­si­a­Te­ba. saq. ssr ge­
ogr. saz. Sr., t. XI, Tb., 1970.
10. ma­ru­aS­vi­li l., sa­qar­Tve­los fi­zi­ku­ri ge­og­ra­fia.
Tsu. Tb., 1964, ga­mo­ce­ma I.
11. sa­qar­Tve­los ge­og­ra­fia. na­wi­li I, fi­zi­ku­ri ge­og­
ra­fia, `mec­ni­e­re­ba~ Tb., 2000.
12. ta­ta­Si­Ze z., ze­mo ime­re­Tis Crdi­lo-aR­mo­sav­le­Ti
saCxeris

na­wi­lis kar­stu­li mRvi­me­e­bi. Tsu-is Sr., t. 72, Tb.,


1959.
13. ta­ta­Si­Ze z., md. yvi­ri­las au­zis ge­o­mor­fo­lo­gia.
municipaliteti

sa­kan­di­da­to di­ser­ta­cia. Tb., 1954.


14. qar­Tu­li sab­Wo­Ta en­cik­lo­pe­dia. t 1-11. Tb., 1975-
1987.
15. Cxe­i­Ze o., ime­re­Tis ge­o­mor­fo­lo­gia na­wi­li I, II,
`mec­ni­e­re­ba~, Tb., 2003-2004.

You might also like