Ancient Macedonia V

ANCIENT MACEDONIA APXAIA MAKEAONIA
V V
VOLUME 1 TOMOE 1
Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ἱδρύματος Μελετών Χερσονήσου του
Αίμου ευχαριστεί θερμά την Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών για τη γενναία
οικονομική τῆς συμβολή στην τρίτοµη έκδοση των [Ποακτικών του Ε΄ Πιε-
θνούς Συμποσίου για την Αρχαία Μακεδονία.
The Governing Board of the Institute for Balkan Studies wishes to express
its warmest appreciation to the Archaeologicul Society of Athens fur its generous
funding of the three-volume publication of the Proceedings of the Fifth Inter-
national Symposium on Ancient Macedonia,
ANCIENT MACEDONIA
V
PAPERS READ
AT THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM
HELD IN THESSALONIKI, OCTOBER 10-15, 1989
VOLUME 1
MANOLIS ANDRONIKOS
in memoriam
240 — INSTITUTE FOR BALKAN STUDIES — 240

THESSALONIKI, 1993
ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
V
ANAKOINQZEIL
KATA ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 10-15 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1989
ΤΟΜΟΣ 1
Στη μνήμη του

MANOAH ANAPONIKOY
240 — IAPYMA MEAETQN ΧΕΡΣΟΝΉΣΟΥ TOY AIMOY — 240

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1993
© Copyright 1993
by the Institute for Balkan Studies,
Thessaloniki.
All rights reserved
NEPIEXOMENA-CONTENTS
ΠΡΟΛΟΓΟΣ -FOREWORD 11- 12
1. Πολυξένη Aëän-Beiétvn, XAAKINH ΑΣΠΙΔΑ ΑΠΟ TH BE-

TOPA THE ΦΛΩΡΙΝΑΣ 17- 28
2. Jobe Paul Adams, TRAJAN AND MACEDONIAN HIGHWAYS 29- 39
3. Wiatbrop Lindsay Adams, PHILIP V, HANNIBAL AND
THE ORIGINS OF THE FIRST MACEDONIAN WAR 41- 50
4. A. Αἰβάζογλου-Δόβα, Κ.Ε. Οικονόμου, ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ
ΚΟΙΝΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ TOY ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ XQ-
ΡΟΥ, ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΒΡΑΣΝΩΝ, ΛΑΓΚΑΔΑ ΚΑΙ ΑΔΑΜ 51- 75
«Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή, HPAKAHZ ΚΥΝΑΠΙΔΑΣ
ΚΑΙ ΚΥΝΗΓΟΙ. ΝΕΑ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΡΟΙΑ 77-107
.Zhanets Andrea, ASPECTS DES RELATIONS ENTRE L’ALBA-
NIE ET LA MACEDOINE DURANT L’ÄGE DU FER 109 - 123
.Norman G. Ashton, CRATERUS FROM 324 TO 32! B.C. 125 - 131
αφΦάννης Ασλάνης, H ΧΑΛΚΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΤΟ BO-
ΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΚΑΙ
ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ 133 - 145
Ανδρέας K. Ἡαβρίτσας, ΒΩΜΟΙ ME ΑΝΑΓΛΥΦΑ ΚΑΙ ΕΠΙ-
ΓΡΑΦΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΔΕΣΣΑ 147
- 160
. Beryl! Barr-Sharrar, THE DECLINE ΟΕ CERAMIC RELIEF-
WARE AFTER ALEXANDER THE GREAT 161 - 166
. Vera Bitrakova-Grozdanova, LA NECROPOLE ANTI-
QUE DE DELOGOZDA ET SA CHRONOLOGIE 167-177
.Ἰουλία Βοκοτοκούλου, APXAT‘KO ΙΕΡΟ ΣΤΗ ΣΑΝΗ XAA-
ΚΙΔΙΚΗΣ 179 - 236
. Eugene N. Borza, THE PHILHELLENISM OF ARCHELAUS 237 - 244
- Dilyana Boteva, THE PROVINCE OF MACEDONIA AND THE
CIVIL WAR A.D. 193-197 245 - 249
«Ἐμμανουήλ Βουτυράς, Η ΛΑΤΡΕΙΑ
TOY ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗΝ
ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 251 - 265
‚Pierre Briant, LES CHASSES D'ALEXANDRE 267-277
. Kostas Buraselis, BEMERKUNGEN ZUM DEKRET DER
BATTYNAER 279 - 292
.Pterre Cabanes, HISTOIRE COMPAREE DE LA MACEDOINE,
ΡΕ L'ÉPIRE ET DE L'ILLYRIE MÉRIDIONALE (IVe-lle s. a.C.) 293-311
Περιεχύμενα - Contents
. Elizabeth D. Carney, FOREIGN INFLUENCE AND ΤΗΕ

CHANGING ROLE OF ROYAL MACEDONIAN WOMEN 313
- 323
.James T. Chambers, MACEDONIA AND THE PEACE OF
NICIAS 325 - 335
. François Chamoux, UNE EVOCATION LITTERAIRE D'UN
PALAIS MACEDONIEN (ARGONAUTIQUES, Ill, 215 sq.) 337 - 343
. Sebastiana Nerina Coasolo Langher, MACEDONIA
E SICILIA NELL’ETA DEI DIADOCHI E DI AGATOCLE 345 - 372
. Jean-Paul Demoule, NEOLITHIQUE ET CHALCOLITHIQUE
DE MACEDOINE: UN ETAT DES QUESTIONS 373 - 389
«παν. B. Φάκλαρης, O OXYPNTIKOL ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ KAI H
ΑΚΡΟΠΟΛΗ THE ΒΕΡΓΙΝΑΣ. TA ΠΡΩΤΑ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΑ AE-
ΔΟΜΕΝΑ 391 - 403
. F. Felten, THEMEN MAKEDONISCHER GRABDENKMALER
KLASSISCHER ZEIT 405 - 431
. Alexander Fol, THRACE AND MACEDONIA IN THE 6th-4th
CENTURY BC IN EURIPIDES’ BACCHAE 433 - 441
. P. M. Fraser, THRACIANS ABROAD: THREE DOCUMENTS 443 - 454
. W. Fuchs, EINE UNBEKANNTE GEMME MIT DARSTELLUNG
ALEXANDERS DES GROSSEN 455 - 457
‚Andreas Furtwängler, ZUR GELDPOLITIK PHILIPPS II.
UND RER ANTIGONIDEN 459 - 470
. Diana Gergova, COMMON ELEMENTS IN THE RITUAL
BEHAVIOUR OF THRACIANS AND MACEDONIANS 471 - 478
.L. A. Gindin, V. L. Tsymbursky, QUELQUES ASPECTS DE
LA PHONETIQUE PROTOGRECQUE ET LA LANGUE DES
ANCIENS MACEDONIENS: LE DEVELOPPEMENT DES LABIO-
VELAIRES INDO-EUROPEENNES 479 - 487
.Shpresa Gjongecal, LE MONNAYAGE MACÉDONIEN ET
L'ILLYRIE DU SUD 489 - 498
«Δημήτριος Β. Γραμμένος, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ
ΝΕΟΤΕΡΕΣ NEOAIGIKEZ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 499 - 507
. Willlam 5. Greenwalt, ΤΗΕ ICONOGRAPHICAL SIGNIFI-
CANCE OF AMYNTAS Ill’s MOUNTED HUNTER STATER 509
- 519
. Erhard Grzybek, EINE INSCHRIFT AUS BEROIA UND DIE
JAHRESZÄHLWEISEN DER DIADOCHEN 521-527
. Fritz Gschnitzer, BEITRÄGE ZUR GESCHICHTE DES ER-
STEN RÖMISCH-MAKEDONISCHEN KRIEGES 529-537
. Naif Haddad, ΔΩΡΙΚΑ KIONOKPANA ΑΠΟ THN ΑΡΑΒΗΣΣΟ 539-557
. Charles D. Hamilton, THE ORIGINS OF THE SECOND ΜΑ-
CEDONIAN WAR 559 - 567
39. N. G. L. Hammond, Al ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 569 - 573
. M. B. Hatzopoulos, LE STATUT DE CASSANDREE À L'ÉPO-
QUE HELLENISTIQUE 575 - SR4
41. Frank L. Holt, IMPERIUM MACEDONICUM AND THE FAST:
THE PROBLEM OF LOGISTICS 585 - 592
Πεοιεχύμενα - Contents
a>. Α ν αστασία X ρυσοστόμου, ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ

ΤΗΣ ΕΔΕΣΣΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΜΦΟΡΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟ-
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 593
- 619
43. ΚΕ αὐλος Χρυσοστόμου, ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΠΡΩΙ ΜΩΝ MAKEAO-
NIKQN ΑΡΓΥΡΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΛΛΑ 621 - 644
44. ΕΙαντελής Καβακόπκουλος, ENA ΣΠΑΝΙΟ ΑΡΧΑΙΟ ME-
TPIKO ΣΧΗΜΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ MAKEAO-
ΝΙΑΣ 645 - 652
45. r. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, H ΑΡΧΑΙΑ AIANH 653 - 667
46. Istvan Kertész, ΤΗΕ ATTALIDS OF PERGAMON AND MA-
CEDONIA 669 - 677
47. Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, H ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ
ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 679 - 735
48. τ΄ empyta Κουρτέση-Φιλιππάκη, ΠΡΟΊΤΣΤΟΡΙΚΕΣ ΛΙΘΟ-
ΤΕΧΝΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑ-
ΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ 117. 752
IIPOAOTOZ
Την έκδοση των Ilgaxtıxwv του Ε΄ Διεθνούς Συμποσίου για την Αρχαία
«Ἠζαριεδογία πρόλαβο ο θάνατος του ανασκαφέα των τάφων των Μακεδόνων
«δασιλέων. Ο Μανόλης «Ανδρόνικος, που για πέντε δεκαετίες έµεινε πιστός στην
“2ewa της μακεδονικής γης, έφυγε στις 30 Μαρτίου 1992. Πίσω tov άφησε
FALLE συγκλονιστική ανακάλυψη και Eva λαμπρό αρχαιολογικό εύρημα, που 7
«Ὑ2κεασία του θα απασχολεί για µεγάλο διάστηµα τήν αρχαιολογική επιστήμη.
To εὐρημα του Ανδρόνικου άνοιξε μια νέα εποχή για τις ανασκαφές στη Ma-
*€ Goria προκαλώντας ζωηρά το διεθνές ενδιαφέρον αλλά και την προσοχή τῆς
FAA roc Πολιτείας. Σήμερα, ύστερα από δέκα πέντε χρόνια, οι ανασκαφές
TOR λαπλασιάστηκαν, οι εκθεσιακοί χώροι καὶ οἱ αποθήκες των µουσείων γέ-
“ε εν εχ», τα συνέδρια και τα συμπόσια πλήθυναν καὶ τα αναπάντεχα ευρήματα
ras Μακεδονίας ήρθαν va συμπληρώσουν τὴν εικόνα της ελληνικής τέχνης
ES τα αρχαϊκά χρόνια ws το τέλος της αοχαιότητας.
Το 'Iöovua Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, nov ενθαρούνει και ποοω-

Oe de
νο «ανάμεσα σε τόσα dla, και την έρευνα για την Αρχαία Μακεδονία, αποφά-
FE γα τιμήσει τον µεγάλο σκαπανέα της μακεδονικής γής και va αφιερώσει
2 7? À
αινήµη του τα Π. [Πρακτικά ΐ του Ε΄’ ἠιεθνούς
ιεθνούς Σ' Συμποσίου
1 για την Aoyai
Aoyaia
ce ῥονία.
IHMHTPIOL HANTEPMAAHE
Καθηγητής «“ἰοχαιολογίας
FOREWORD
The publication of the Proceedings of the Fifth International Symposium

on Ancient Macedonia was overtaken by the death of the man who discovered
the tombs of the Macedonian kings. Manolis Andronikos, who faithfully served
archaeological research on Macedonian soil for fifty years, passed away on 30
March 1992. He left behind a tremendous discovery, a splendid find, the signi-
ficance of which will remain at the focus of archaeological interest for years to
come. Andronikos’ find marked the beginning of a new era for excavations in
Macedonia, as it stimulated international interest and attracted the attention
of the Greek State. Todav, fifteen years on, many more sites are being excavated,
the display areas and store-rvooms of museums filled, and conferences and
symposia multiplied as the undreamt-of finds of Macedonia have given a much
fuller picture of the Hellenic Art from the archaic period to late antiquity.
The Institute for Balkan Studies, whose many activities include the en-
couragement and promotion of research un Ancient Macedonia, has taken the
decision to honour Macedonia’s great pioneer by dedicating the Proceedings
of the Fifth International Symposium to his memory.
DIMITRIOS PANDERMALIS
Professor of Archaeology
i \ Si
MANOAHZ ANAPONIKOZ
(1919 - 1992)
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ
REPORTS
XAAKINH ΑΣΠΙΔΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΓΟΡΑ ΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ
IT © à υξένη Αδάμ-Βελένη
11 ασπίδα που παρουσιάζεται αποτελεί πρόσφατο απόκτημα τῆς IZ’

Epo Ρείας Αρχαιοτήτων Έδεσσας και προέρχεται and παράδοση]. Βρέθη-
κε «Στη Βεγόρα της Φλώρινας, αρχαιολογικὀ χώροΣ γνωστό στην έρευνα,
TAny όµως ακόμη ανεξερεύνητο. Ταλαιπωρήθηκε αρκετά πριν φθάσει στα
Praha, όπως φαίνεται από την κακή κατάσταση διατἠρησής της. Τα Kon-
TLa των χάλκινων ελασµάτων καλύπτονταν and παχύ στρώμα οξείδωσης
wor πζημάτων, ενώ όπως διαπιστώσαμε είχαν διπλωθεί and την αρχαιότητα
À oi δύο κι αλλού τέσσερις φορές.
= Κατά το πρώτο στάδιο καθαρισμού της επιφάνειας του μετάλλου στα
5» γκαστήρια της Πέλλας», αποκαλύφθηκε επιγραφή, η οποία εξαρχής δεν
= 2” ορατή. Την ολοκλήρωση της συντήρησης ανέλαβε στο Μουσείο Θεσ-
«χ
λονίκηςο άξιος συντηρητής Τ. Μοδίτσης. Στην ἐμπειρία του τελευταίου
Re 1. Παραδόθηκε πριν τέσσερα χρόνια (1985) από τον κ. B. Κοτζαχρήστο, κάτοικο

Ὕ ὥρας.
—_ 2. Για θεωρητικές απόψεις σχετικά µε την τοπογραφία της περιοχἠς βλ. Γ. Αζής,
<=> «να
«σ χοτέλης 10, 1958, 46 και 6. Βράκας, Αριστοτέλης 35-36, 1961-62, 86. Για τις επιγρα-
u, Φεου βρέθηκαν σε διάφορες θέσεις στη Βεγόρα βλ. A. Ριζάκης - I. Τουράτσογλου,
<Poapé ‘Aro Μακεδονίας, (1985), αρ. 110, 122, 123, 131, 134, 135, ὅπου και η προηγού-
SET βιβλιογραφία σχετικά µε αυτές. Στην πεδινὴ θέση «Τσαΐρια της Εκκλησίας» διενερ-
Εν we το 1979 από τη IZ’ Εφορεία Αρχαιοτήτων Έδεσσας σύντομη ανασκαφικἠ έρευνα’
re, = 44 34 (1979), Χρον. B,, 303. Βρέθηκαν τμήματα αποθηκευτικών χώρων οἰκοδομήμα-
- κα = Ὁ)
στερορωμαϊκής εποχής. Στην ἴδια θέση βρίσκονται και παραδίνονται στην Yrnpe-
=e. πκατά καιρούς, από κατοίκους της περιοχής χάλκινα νομίσματα, ρωμαϊκών κυρίως
DR, ἄν οὖν. Η θέση, ὠστόσο, που υπέδειξε ο κ. Β. Κοτζαχρήστος είναι νέα. Βρίσκεται στα
>. D Era tov σύγχρονου οικισμού. Ανατολικά της εντοπίστηκε σε αυτοψία, που διενεργή-
σε Se «από τὴν υπογράφουσα το 1988, λόφος µε, καλοδιατηρημένο σε πολλά σηµεία, περί-
Rs ελληνιστικής εποχής. Πιθανότατα πρόκειται για ακρόπολη αρχαίου οικισμού.
> À “=< συμβαίνει εδώ, όπως και σε άλλους χώρους, στη Μακεδονία, ο κτισμένος σε ύψωμα
τας <= ; tœpé των ελληνιστικών χρόνων va μεταφέρεται OTOUS πρώτους μεταχριστιανικούς
« σε θέση πεδινή.
re 3. Ο πρώτος καθαρισμός έγινε από το συντηρητή M. Μυλωνά. H φωτογράφιση της
πα es Sas έγινε από το M. Στεφανίδη, η σχεδίασή της και η γραφική αποκατάσταση and
«κ φχιτέκτονα Αλ. Σααγιάχ Ζάχι.
18 Πολυξένη Αδάμ-Βελένη
και στους οξυδερκείς μετρικούς υπολογισμούς του Γ. Βελένη οφείλεται η

προσπάθεια ανάπλασης της αρχικής καμπυλότητας της ασπίδας και η
προσωρινῄ αναπαράστασή της σε γύψινη βάση (Εικ. 1).
Ηταν ευτυχής συγκυρία το γεγονός ότι παρά την ταλαιπωρία που υπέ-
στη, τα κομμάτια της διατήρησαν τις επαφές τους. Έτσι συγκολλήθηκε
συνεχές τµήµα από το κέντρο μέχρι το πέρας της, µε αποτέλεσµα να είναι
δυνατή η σχεδιαστική αποκατάσταση του ευρήµατος.
Αποτελείται από λεπτότατο φύλλο χαλκού πάχους μόλις 3/10 του χιλιο-
στού, που ελαφρώς γίνεται παχύτερο στο κεντρικό τµήµα. Κατασκευάστη-
κε µε τη µέθοδο της σφυρηλάτησης και δουλεύτηκε από την πίσω πλευράδ.
H παρυφή του χάλκινου ελάσµατος γυρίζει, κατά 2.05 εκ., προς τα µέσα προ-
φανώς για να συγκρατεί την εσωτερική της επένδυση, για to είδος της οποίας
δεν υπάρχουν στοιχεία. Πάντως το χαμηλό σχετικά γύρισμα δείχνει ότι ε-
σωτερικά θα επενδυόταν µε λεπτό υλικό, πιθανότατα δέρµα. Το σωζόμενο
τµήµα της ασπίδας, τέλος, δεν παρέχει πληροφορίες για τον τρόπο εξάρτη-
σης από το χέρι À τον ώμο του πολεμιστή.
Εξωτερικά έχει τη χαρακτηριστική διακόσμηση της μακεδονικής
ασπίδας, όπως αυτή µας είναι οικεία κυρίως από τις πολυάριθμες απεικονί-
σεις της στα νομίσματα (Εικ. 2). Κυκλικό διάχωρο στο κέντρο τῆς φέρει
δωδεκάκτινο ήλιο. Γύρω του σε ζώνη πλάτους 3 εκ. διαβάζεται η επιγραφή
ΒΑΣΙΛΕΩΠΙΣ] [-------- JY. Ο υπόλοιπος χώρος (πλάτους 0.143 μ.) περιµετρι-
κά του κεντρικού επισήµατος κοσμείται µε επτά μηνίσκους, η εξωτερική
περιφέρεια των οποίων διακόπτεται για να παρεµβληθεί μικρότερο οκτάκτινο
άστρο. Η διακόσμηση κλείνει µε τριταινιωτό πλαίσιο συνολικού πλάτους
0.065 p. που περιθέει το πέρας της ασπίδας (Εικ. 3).
4. Ἡ αναπαράσταση της καμπυλότητας της ασπίδας έγινε µε βάση τις παρατηρήσεις

μας σε απεικονίσεις της στα μνημεία. Le πρωιµότερα μνημεία (Τάφος του Πρίγκηπα στη
Βεργίνα, Σπηλιά Εορδαίας, Αρχοντικό Γιαννιτσών) η καμπύλη είναι χαμηλή και η ασπίδα
αρκετά πεπλατυσμµένη. Στο μνημείο του Αιμιλίου Παύλου, που είναι από τα μεταγενέστερα,
ἢ καμπύλη είναι εντονότερη στο κέντρο. Η προσωρινή αναπαράσταση στο γύψο για τις
ανάγκες φωτογράφισης για το Συνέδριο έγινε αρχικά µε βάση τις ασπίδες του μνημείου
του Αιμιλίου Παύλου, η οριστική της ὅμως έκθεση στο Μουσείο Φλώρινας, όπως φάνηκε
and την πορεία της μελέτης της, εἶναι ορθότερο να γίνει µε βάση τα πρωιµότερα μνημεία.
5. Παρά τις προσεκτικές παρατηρήσεις µας, μαζί µε to συντηρητή T. Μοδίτση,
πάνω στις επιφάνειες του χάλκινου ελάσµατος, δεν καταφέραμε να διακρίνουµε αν η σφυ-
ρηλάτηση έγινε πάνω σε ολόκληρη μήτρα ἡ τα επιµέρους κοσµήµατά του σε μικρότερες
μήτρες τμηματικά. Εξαιτίας, πάντως, της μεγάλης ακρίβειας του σχεδιασμού σε κάθε λεπτο-
µέρειά της, η πρώτη άποψη φαίνεται πιθανότερη. Σημειώνουμε επίσης, ότι στις απο-
λήξεις tov καμπυλόγραμµων αυλακιών nou σχηματίζουν tu διακοσμητικά θέµατα μόλις
και διακρίνονται µε δυσκολία τα ίχνη ενός λεπτού εργαλείου μὲ ημικυκλικἡ απόληξη.
Χάλκινη ασπίδα and τη Beyöpa της Φλώρινας 19
HA διάμετρός της, όπως συγκολλήθηκε είναι 0.736 u. H διάσταση αυτή

µειώ»ντεται, ωστόσο, αισθητά, αν λάβουμε υπόψη τη συρρίκνωση που προ-
κύπτει στην περιφέρεια µετά τη δηµιουργία της καμπυλότητας στο έλασμα.
Meta από διερεύνηση σχετικά µε το µετρικό σύστημα στις διαστάσεις
και τη διακόσµησή τῆς, φάνηκε ότι o πόδας των 0.328 μ., που έχει ευρεία
XPñon σε οικοδομικά έργα στη Μακεδονίαδ, έχει εφαρµογή και στο εξεταζό-
HEVO εύρημα. Με το μέτρο αυτό η διάμετρος της ασπίδας αποκαθίσταται σε
0.656 μ., δηλαδή δύο πόδια, ακριβώς οκτώ παλαιστές, σύμφωνα µε τη µαρ-
TVpia του Ασκληπιόδωτου στην «Τέχνη Τακτικής»ῖ: «τὴν δὲ φάλαγγος à-
τσσε ἔδοων ἀρίστη ἡ μακεδονικἡ χαλκῆ, ὀκτωπάλαιστος, où λίαν κοίλη...». To
Dwocs της ασπίδας and τη χορδή μέχρι TO κέντρο της καμπύλης επιφάνειας
Ὀστςνλογίζεται σε µιάµιση παλαιστή, ενώ το µεσοδιάστηµα του τριταινιωτού
FEA εχ ἔ σιου και το ύψος των γραμμάτων είναι to 1/4 της παλαιστής, δηλαδή
ἕνας δάκτυλος. Παρόμοια μετρική ισορροπία παρατηρείται σε όλα τα επι-
HEpoix διακοσμητικά θέματα.
= H ακρίβεια της χάραξης και η απόλυτη ακολουθία στις υποδιαιρέσεις
as σταθερού μέτρου, επιτείνει ίσως Kat To συμβολικό χαρακτήρα τῶν
«κ λούντων σημάτων» της, που είναι, κατά την επικρατέστερη άποψη, η
rer πκόνιση τῆς οικουµένης ἢ του πλανητικού συστήματος και τῆς ηλιακής
<2 pelas?. Αν δεχθούμε αυτή την ερμηνεία του διακοσμητικού θέματος της
SEE υς εδονικής ασπίδας, θα ήταν ίσως προτιμότερο Va μετονομαστούν οι μη-
Loco σε ελλειπτικές τροχιές.
— Αὐυθεντικό τμήμα χάλκινης ασπίδας αυτού του τύπου βρέθηκε στοιερό
ms Δωδώνης. Σύμφωνα µε tov ανασκαφέα καθηγητή Σ. Δάκαρη", προέρ-
ΞΕ ται απὸ τα αναθήματα του βασιλιά Πύρρου στο Δία, από τα μακεδονικά
<2 <pupa της μάχης του 274 π.Χ. Η µορφή τῆς µας είναι γνωστή από τις απει-
=< es 6. Ο πόδας των 0.328 μ. χρησιµοποιείται σε στρατιωτικά και ιδιωτικά έργα στη Ma-
> O via. Ενδεικτικά ἀαναφέρουμς ta τείχη του Δίου βλ. ©. Στεφανίδου-Τιβερίου, To Ao-
2 SR ογικό ΄Εργο στη Μακεδονία και Θοάκη 1, 1987, 191 onu. 10 (στο εξἠς AEMO 1,
An. 7, την ελληνιστική οχύρωση της Θεσσαλονίκης᾽ BA.T. Βελένης, Τα τείχη της Θεσσα-
νο τ σης από τον Κάσσανδρο ὡς τον Ηράκλειο, Θεσσαλονίκη 1989, 16 (φωτοτυπημένη
R = = 0 και το Ἡρώο του Αρχοντικού Γιαννιτσών᾽ βλ. Π. Χρυσοστόμου, 4ΕΜ6 1, 1987,
~
7. Ασκληπιόδωτος V, 2.
8. Br. Tripodi, «L'“emblema” della casa reale macedone», Agyaia Μακεδονία IV,
= σε
» 653-660.
Sas ~ 9. ITAE 1968, 58, eux. 2, niv. 42y, Π. Γαρουφαλλιά, Πύρρος (1972), évôeroc πίνακας
ne = FAW ασπίδα and τη Δωδώνη και P. J. Callaghan, 444 XI, 1, 1978, 55. To εύρημα dev ava-
un = ZZ ra στην πρόσφατη αναδημοσίευση tov M. Launey, Recherches sur les armées hellen-
PI tees, (1987), 354-355, όπου η σχετικὴ αναφορά για τη μακεδονικὴ ασπίδα.
20 Πολυξένη Αδάμ- Βελένη
κονίσεις της σε ορισμένα μνημεία, αγγεία, αντικείμενα μικροτεχνίας και

στον οπισθότυπο πολλών νομισμάτων. Παριστάνεται ἀνάγλυφα στις δώδεκα
ασπιδίσκες από τον τάφο A του Δερβενίουϊδ και στο μνημείο του Αἰμιλίου
Παύλου στους Δελφούς μετά τη μάχη της Πύδνας, το 167 π.Χ.11, Αποδίδεται
γραπτά στον τάφο της Κατερίνης, tov Λύσωνα και Καλλικλή στα Λευκά-
διαῖΣ και στην τοιχογραφία του Boscoreale στο Μουσείο της Νάπολης!3.
Οι µικρές ανάγλυφες ασπίδες που υπάρχουν σε µια σειρά μνημείων
στο μακεδονικό χώρο, όπως: στα τείχη της Βέροιας]έ, στο Ἡρώο Αρχοντικού
Γιαννιτσών]ό και στους μακεδονικούς τάφους: του Πρίγκηπα στη Bepyiva!®,
της Κρίσης ota Λευκάδια]” και στη Σπηλιά Εορδαίας!δ, παρότι πλησιάζουν
σε μέγεθος τη μακεδονική, δε θα πρέπει να την αποδίδουν εντελώς στις
πραγματικἑὲς της διαστάσεις. Το μέγεθός τους κυμαίνεται από 0.62 μ. μέχρι
0.78 p. Στην περίπτῶση μάλιστα τῆς πρόσοψης του τάφου της Σπηλιάς της
Εορδαίας παρατίθενται δύο ασπίδες διαφορετικού μεγέθους. Μακεδονική
ασπίδα μικρού μεγέθους επίσης κρατά και ο πολεμιστής του ανάγλυφου από
την Πελαγονία8. Οι παραστάσεις της μακεδονικής ασπίδας σε οπισθότυ-
πους αργυρών και χάλκινων κοπών είναι αναμφίβολα περισσότερες. Από τις
πρωιµότερες θα πρέπει να θεωρηθούν αυτές στις κοπές του Φιλίππου II, του
Αλέξανδρου III καθώς και του στρατηγού Ευπόλεμου στην Καρία to 314 π.
X.™, µε τρεις ασπίδες στον οπισθότυπο, pia σε όψη και δύο σε κατατοµή
10. Οφείλω ευχαριστίες στον ἔφορο αρχαιοτήτων κ. I. Τουράτσογλου, που έχει την
ευθύνη της δημοσίευσης των ασπιδίσκων and το Δερβένι, για την άδειά του να αναφερθώ
σ᾽ αυτές. Στη δημοσίευση tov Br. Tripodi, ό.π., onu. 8, αναφέρεται εσφαλμένα ότι προέἑρ-
χονται απὀ τον τάφο B του Δερβενίου.
11. A. J. Reinach, BCH 1910, 433-468 και H. Kahler, Der Fries von Reiterdenkmal
des Aemilius Paulus in Delphi.
12. Για tov τάφο της Κατερίνης Aix. Δεσπίνη, AAA 2, 1980, 198-209 και για τον τά-
po των Λευκαδίων Ch. Makaronas - St. G. Miller, Arcaeology 27 (1974), 248-59.
13. M. Roberstson, JRS 45(1955), 58-67, niv. XII.
14. M. M. Markle, «Studies in the History of Art», 10, Symposium Series I. Makedo-
nia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, 93, eux. 9, 10.
15. II. Χρυσοστόμου, ό.π., onu. 6, 154-155, εικ. 5.
16. M. Ανδρόνικος, Begyiva, Où βασιλικοί τάφοι και άλλες αρχαιότητες (1984), 198.
17. D. Πέτσας, Ο τάφος των Λευκαδίων, (1966) 57-59, εικ. 15.
18. T. Καραμήτρου - Μεντεσίδου, AE MO 1, 1987, 24, ox. 1, εικ. 1.
19. F. Papazoglou, BCH (1974) I, 278B και V. Sokolovska, /sar-Marvinçi and the
Vardar Valley in the ancient Times, (1986), 91, niv. 39.
20. G. Le Rider, Le monnayage d'argent et d'or de Philippe II frappé en Macédoine
de 359 à 294, 1977, 50 Nr 383, 59 Nr 460-61, 124 και SNG Cop. Macedonia 668-9, H.
Κάλκινη ασπίδα and τη Beydoa της Φλώρινας 21
ακουμεζεισμένες πάνω στην πρώτη. Η όψη της ασπίδας µε επτά ελλειπτικές

τροχιές και διάφορα επισήµατα στο κέντρο εµφανίζεται στο χώρο της Μα-
κεδονίας σε πρὠιμες χάλκινες κοπές το 311 π.Χ.3 και λίγο µετά σε vouioua-
τα του Δημητρίου Πολιορκητού5. Στα ίδια περίπου χρόνια (303-300 π.Χ.)
συνεχντάται σε µια κοπἠ του Σελεύκου Γ΄ και λίγο αργότερα του Πύρρου5.
ο Αντίγονος Γονατάς επισφραγίζει τη νίκη του κατά των Γαλατών το 277
TX. µε µια θαυμάσια κοπή αργυρού τετραδράχµου µε την Αθηνά στον ep-
TPOSB6ruro καὶ την ασπίδα στον οπισθότυπο και έκτοτε χρησιμοποιεί τον
TORO αυτό σε χάλκινες κοπές συχνότατα σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας
TOU? ενώ ακολουθούν αντίστοιχες κοπές του Δημητρίου II®. Με έξι ελλει-
TTIiKÉ6 τροχιές εµφανίζεται σε λίγους νομισματικούς τύπους του Φιλίππου
Vv. SE λιγότερους του γιου του Περσέα, σε αρκετούς αυτόνομων κοπών της
SHOX Hc τους (185-168 π.Χ.) και σε ελάχιστους του Φιλίππου VI και Avipt-
ou, Αρκετά συνηθισμένη είναι ἡ απεικὀνισή της σε νομίσματα της πρώ-
„is και δεύτερης ρωμαϊκής κυριαρχίας στη Μακεδονία, ενώ η εμφάνισή
MS, στον οπισθότυπο πάντα, παρακολουθείται μέχρι και τα αυτοκρατορικά
x PS via.
Ἡ σύντομη αυτή αναφορά μας για τις απεικονίσεις της μακεδονικής
ST io χωρίς να φιλοδοξεί va εἶναι εξαντλητική, θα ἦταν ελλιπὴς αν παρα-
Trcape τον συσχετισμό, που έγινε από tov Callaghan™, της διακόσμησής
δ. S μετην αντίστοιχη σε ανάγλυφους σκύφους του κορινθιακού εργαστηρίου
> εμφανίζονται µετά to 146 π.Χ. Στη µελέτη επιχειρείται χρονολογική
=~ Téraën µε βάση τη σχηµατική εξέλιξη των κοσμημάτων, τα οποία κατά
Si ερευνητή από ελλειπτικές τροχιές καταλήγουν σε απλά συγκεντρικά
SS pajpata. Στην πειστική πράγματι αυτή ταξινόμηση δεν ἔχουν ὠστόσο λη-
κ
= ebier, Die Antiken Münzen von Makedonia und Paionia 1935, 172, Nr 4, TXXXI, 33.
τα “3 , Danish National Museum Macedonia Thrace, (1982), niv. 30, ap. 1165-1169, και M.
“Ramey, d.n., onu. 9, 337.
21. SNG, ό.π., niv. 29, αρ. 1118-1137.
22. SNG, 6.r., niv. 30, ap. 1181-1183.
>= 23. Για τὴν κοπὴ του Σελεύκου, M. M. Markle, ό.π., σημ. 14, 95, eux. 13. Για την κοπή
ποι χἼρρρου, SNG, 6.π., niv. 30, αρ. 1195-1197.
mn 24. SNG, ό.π., niv. 31, ap. 1198-1202 για τις αργυρές κοπές και αρ. 1222, 1223 για τις
a Waves.
25, SNG, 6.7., niv. 31, ap. 1224-1229,
= 6. Για τις κοπές tov Φίλιππου V, SNG, ό.π., niv. 32, ap. 1241-1243, 1252: γι᾿ αυτές του
Ξες χ Poe. SNG, ό.π., niv. 33, ap. 1281 και για αυτόνομες κοπές ανάµεσα στο 185-168 π.Χ.,
men, » ὅ.π., πίν. 33, ap. 1282-1289, 1300-1308, 1309, και για τον Φίλιππο VI, SNG, ό.π.,
~ 33, ap. 1308, 1309.
27. SNG, ό.π., niv. 34, αρ. 1310-1317, 1331-1337, 1340.
28. P. J. Callaghan, ό.π., onu. 9, 57, ox. 2.
22 Πολυξένη Aôau-Belévn
φθεί υπόψη οι αδηµοσίευτες ασπιδίσκες του Δερβενίου, οἱ οποίες διαταράσ-

σοὺν την προτεινόµενη από το μελετητή εξελικτική πορεία. Συνεπώς µετά
την τελική δημοσίευσή τους επιβάλλεται νέα συνολική θεώρηση στο θέμα.
Από τα παραπάνω φάνηκε ότι η μακεδονική ασπίδα εμφανίζεται ὡς
εικονογραφικός τύπος µε αρκετή συχνότητα σε νομίσματα, µέσα στον 4ο
αι. π.Χ., ενώ στα μνημεία παριστάνεται αργότερα, εκτός and την πρώιμη
απεικόνισή της στον τάφο της Κατερίνης. Οπωσδήποτε όμως ο τύπος της
επινοήθηκε προγενέστερα. Η παρουσία του βασιλικού εμβλήματος του
ήλιου - άστρου, ὡς επίσηµα ασπίδας διαπιστώνεται εξάλλου ήδη στο τέ-
λος του έκτου και µέσα στον πέμπτο αιώνα σε παναθηναϊκούς αμφορείς και
στα τέλη του ίδιου αιώνα στον πολεμιστή του ερυθρόµορφου κρατήρα της
Καμπανίας (τώρα στο Μουσείο του Μπάρι)”. Η χρήση της άλλωστε and
τους επίγονους του Αλεξάνδρου σε νομίσματα αναμφίβολα έγινε σκόπιµα
και σηµαίνει 1) ότι ήταν καθιερωµένος και αναγνωρίσιμος «λογότυπος στο
λαό και 2) υπενθύµιζε τις λαμπρές νίκες του στρατού και την κυριαρχία των
µακεδόνων βασιλέων».
H ασπίδα από τη Βεγόρα κατατάσσεται από το μέγεθός της στον τύπο
των μικρών ασπίδων της μακεδονικής φάλαγγας. Σύμφωνα µε to M. M.
Markle*!, κρεµόταν στον po του σαρισσοφόρου, δεδομένου ὅτι για το κρά-
τηµα τῆς µακριάς σάρισσας ήταν απαραίτητη η χρησιμοποίηση και τῶν δύο
χεριών. Το υλικό της, την εντάσσει στο σώµα των χαλκάσπιδων». Και βέ-
Bawa θα αποδίδαµε την κατοχή της σε απλό οπλίτη του βασιλικού στρατού
λόγω του βασίλειου σημείου ---του ἠλιου-- στο κέντρο τῆς, αν δεν υπήρχε
η επιγραφή µε την οποία προσλαμβάνει ιδιαίτερη σημασία. Η παρουσία της,
προφανώς, υπαινίσσεται ότι ο κάτοχός τῆς τύχαινε ξεχωριστού αξιώματος
στο άγηµα και έφερε την ενεπίγραφη ασπίδα τιµητικά. Ένα τέτοιο επί-
λεκτο σώμα στο μακεδονικό στρατό ήταν αυτό της προσωπικής φρουράς του
29. A. D. Trendall, The red-figured Vases of Lucania, Campania and Sicily, 1-D, (1967),
59, niv. 29 1-2. Για παναθηναϊκό αμφορέα αρχαϊκής enoxng βλ. LIMC IL, 2, 493 καὶ LIMC
IL, 1, 100, επίσης και σε κατωιταλιωτικὴ πελίκη κλασικής ἐποχῆς LIMC 11, 1, 974 καὶ LIMC
11, 2, 724,
30. Σχετικά με to θέμα BA. K. Liampi, «Der makedonische Schilad als politisch-propa-
gandistisches Mittel in der hellenistischen Zeit», Πρακτικά ανακοινώσεων XIII Διεθνούς
Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας, Βερολίνο 1988, 560. Ἡ κ. K. Λιάμπη έχει ασχοληθεί
διεξοδικά µε το θέµα της μακεδονικής ασπίδας στη διδακτορική της διατριβή, η οποία δεν
είχε τυπωθεί µέχρι την παρούσα ανακοίνωση.
31. M. M. Markle, ό.π., onu. 23, 92, και J. Κ. Anderson, «Shields of Eight Palms
Width», CSCA 9 (1976), 1-6, nov διατυπώνεται αντίθετη άποψη, η οποία µε το εύρημα
της Βεγόρας ανατρέπεται.
32. M. Launey, ό.π., onu. 9.
Xddxwwn ασπίδα and τη Beydga της Φλώρινας 23
βαςστιλ έως, δηλαδή των ὑυπασπιστώνϑ και ἐνδεχομένως το εύρημα ανήκε σε

ένα [βασιλικό σωματοφύλακα.
ΤΊοιου μακεδόνα ny£rn το όνοµα, λοιπόν, ἔφερε η ασπίδα; Μετρώντας
τις ««ποστάσεις των γραμμάτων υπολογίζεται ότι χωρούσαν οκτώ ακόμη
YPQ&ppata στον υπολειπόµενο κενό χώρο. Επομένως το évoua μαζί µε το σω-
ζόμενο ύψιλον στο τέλος είχε εννέα συνολικά γράμματα και στην περίπτωση
QUt Hy τόσα απαριθμούνται στα ονόματα του Αντιγόνου Tovard και του Δη-
HTYT piov Il. Ωστόσο οἱ στενότατες στυλιστικές σχέσεις των κοσμημάτων της
««ςΣγείδας µε τις απεικονίσεις της σε νομίσματα του Αντιγόνου καθώς και η
Μεγάλη της ομοιότητα, που φθάνει στα όρια της ταυτότητας, µε το σωζόµε-
VO κκομμάτι από τη Δωδώνη, µας περιορίζει στην αποδοχή της συμπλήρωσης
TO κενού µε το όνοµα του βασιλέως Avriyévous5 και µας οδηγεί σε µια χρο-
VOA όγηση στις αρχές της δεύτερης εικοσιπενταετίας του 3ου αιώνα π.Χ.55
2. Ι).
Η αιτία εὐρεσής της στην περιοχή είναι δύσκολο να διαλευκανθεί πριν
Ὑΐενει συστηµατικἠ ανασκαφική έρευνα, δεδομένου ότι υπάρχει κάποια ου-
ὩΣ ἐχ στική αντικειµενική αντίφαση. Παρά τον ισχυρισμό του ευρέτη ότι το
33. Ο Αρριανός (1, 8, 4) παραδίνει tov όρο «βασιλικοί υπασπισταί». Για τους υπα-
ὋΣ Frrotic από ta χρόνια του Φιλίππου Il και Αλεξάνδρου II βλ. R. D. Milns, Historia 16
ελ 967), 509 κ.ε. και του ἴδιου, Historia 20 (1971), 186-195. Επίσης γενικότερα γι’ αυτούς βλ
- M. Markle, AJA 81 (1977) 323-339 και ιδίως onu. 40.
34. Για την προσωπικότητα του Αντιγόνου Γονατά λίγα εἶναι γνωστά. Θεωρείται
PERV χὺς ότι οργάνωσε στρατιωτικά και διοικητικά το μακεδονικό βασίλειο’ BA. W. W. Tarn,
“8 figonos Gonatas, (1969), 167-222. Για την ανασυγκρότηση του στρατού, που βρήκε ano-
Duo pyavouévo, ο Αντίγονος Γονατάς στρατολόγησε και απὀ την ΄Ανω Μακεδονία, τακτι-
»._ nov είχε ξεκινήσει εξάλλου ο Φίλιππος Il: βλ. σχετικά N. Hammond - G. T. Griffith,
-ᾱ S story of Makedonia II (1979), 209-210. Στα χρόνια του Αλεξάνδρου [I από την ‘Ava Ma-
ἘΞ Sovia προέρχονται επίσης μερικοί από τους καλύτερους στρατηγούς του Αρριανού,
τα Ae Ξάνδρου Ανάβασις 6, 28, 4. Από τις ἴδιες περιοχές και ιδίως από την Eopdala ovykév-
FD Go σε στρατό και ο γιος tov Αντιγόνου Δημήτριος Il: BA. W. W. Tarn, ό.π., 177.
35. Για τη χρήση του τίτλου «βασιλεύς» BA. F. Papazoglou, «Sur l’organisation de la
NE a cédoine des Antigonides», Αρχαία Μακεδονία III, 1983, 195-210.
36. Για την axpıßrı χρονολόγηση τα γράμματα της ασπίδας δε βοηθούν ιδιαίτερα,
> Νπγγορούν απλά σε µια χρονική τοποθέτηση στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Επίσης
~~ TE στους δύο λόγους που εκτίθενται στο κείµενο μάλλον θα πρέπει να αποκλείσουµε και
= Tv περίοδο της συμβασιλείας του Αντιγόνου µε το γιο του Δημήτριο, που τοποθετείται
«. A do χρονικά πολύ αργότερα’ BA. Eu. Μικρογιαννάκη, «Περίοδοι βασιλείας του An-
-α-- Nr εϑίου του Β΄», Aozala Maxedovia IV, 1986, 393-399. Σημειώνουμε επίσης ότι ο epevvn-
y = κ M. M. Markle και στις δύο προαναφερόμενες μελέτες του ισχυρίζεται ότι η µακεδο-
ὧν ΤῸ ααπίδα ως σχῆμα και διακόσμηση διαμορφώθηκε στις αρχέςτου 1ου αιώνα π.Χ.’ βλ.
= MM. Markle, ό.π., onu. 23, 94 και του ίδιου, ό.π., σημ. 33, 326.
24 Πολυξένη Αδάμ- ελένη
αντικείµενο είναι ταφικό, η αυτοψία στο χώρο που µας υπέδειξε έχει επιφα-
νειακές ενδείξεις οικισμούϑ7,
Με προὐπόθεση βέβαια ότι η υπόδειξη του χώρου είναι ειλικρινής, τότε
μοιάζει πιθανότερη η εκδοχή της αποθησαύρισης μετάλλου για δεύτερη
χρήση, παρά tov κτερίσµατος αφού δεν πρόκειται για νεκροταφείο. H περιο-
χἠ της Βεγόρας ανήκει γεωγραφικά στο βόρειο τµήµα της Εορδαίας και επι-
κοινωνεί µε την ΄Ανω Μακεδονία µέσω των στενών του Κλειδιού. Εξαιτίας
της στρατηγικῆς της θέσης, µια και είναι η μόνη φυσική πορεία προς την
Κάτω Maxedovia®, η µεγάλη λεκάνη µε τις λίμνες ἦταν ανέκαθεν πεδίο
συγκρούσεων. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια του Αντιγόνου έγινε χώρος εδα-
φικών αντεκδικήσεων απὀ τους βόρειους γείτονές της, καταρχήν τον Πύρρο
και αργότερα τους ρωμαίους. Μετά τις οποιεσδήποτε συμπλοκές οι γύρω
κάτοικοι θα επιδίδονταν σε συγκέντρωση πολύτιμων μεταλλικών αντικει-
μένων. Ο δεύτερος ιδιοκτήτης της ασπίδας αποθησαυρίζοντάς την στο σπί-
τι του για προφύλαξη και εξοικονόµηση χώρου, τη δίπλωσε στα δύο ἡ στα
τέσσερα και ίσως έτσι ερμηνεύονται ta πολλά toakiopata της, όπως αναφέ-
pape στην αρχή.
Ανεξάρτητα πάντως αν επαληθευτεί ποτέ η παραπάνω εκδοχή, ύστερα
από τη σχετική έρευνα στο συγκεκριµένο χώρο, το σπουδαιότερο νομίζω
είναι ότι, µετά από πολλές περιπέτειες στα αρχαία αλλά και τα νεότερα
χρόνια, η ασπίδα and τη Βεγόρα διασώθηκε, έτσι Mote να έχει πια η επι-
στήµη στη διάθεσή της ἕνα ιδιαίτερα σηµαντικό εύρημα”.
37. Βλ. παραπάνω on. 2 σχετικά µε την αυτοψία στο χώρο που βρέθηκε η ασπίδα.
38. Ἐπισημαίνουμε ὅτι από τη Βεγόρα πέρασε στο 2ο αιώνα π.Χ. και η Εγνατία οδός,
ακολουθώντας έναν παλιότερο δρόµο’ N. Hammond, «The Via Egnatia in Western Macedo-
nia», Agyala Μακεδονία IV, 1986, 247-253.
39. Από τις πρώτες φροντίδες του Αντίγονου Γονατά μόλις ανέλαβε την εξουσία ἦταν
η εξασφάλιση των συνόρων tou’ W. W. Tarn, ό.π., σημ. 34, 193 κ.ε. Για τις συμπλοκές µε
τον Πύρρο και την ολιγόχρονη βασιλεία του τελευταίου στη Μακεδονία βλ. P. Lévèque,
Pyrrhos (1957), 131-133 και 147-158, II. Γαρουφαλλιά, Πύρρος (1972), 145-153 και 489-
509. Για τις μετέπειτα επιχειρήσεις του Φιλίππου V στην περιοχή της Εορδαίας PA. IT.
Γυιόκα, Φίλιππος ο Ε΄ (1959), 133.
40. Ἡ εργασία αυτή ήταν ήδη στο τυπογραφείο όταν δημοσιεύτηκε το πλήρες κείµε-
νο της ανακοίνωσης της κ. K. Λιάμπη στο XIII Διεθνές Συνέδριο Κλασικής Αρχαιολο-
γίας, ὀ.π., onu. 30 στη σειρά Μελετήματα 10, 1990, 157-171, το οποίο η συγγραφέας είχε
την ευγενἠ καλωσύνη va µου αποστείλει. Στη µελέτη δίνεται συνολικότερη εικόνα της
διάδοσης της χρήσης και της απεικόνισης στην τέχνη της μακεδονικής ασπίδας κατά
τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους.
Χάλκινη ασπίδα από τὴ Beydga της Φλώρινας 25
+ 3. Ta σωζόμενα τμήματα της χάλκινης ασπίδας από τη Βεγόρα, πάνω στη γύψινη
βάση.
“lhnôixs ala art δπρκρη Six Soınnlırlı 4Ο 1142 no miaGeaorays rg ar
-Βελένη
ένη Ad ἀμ
>
=-
Π1ολυ
26
27
Sppyuon Slıı Soinriirili βΟΚ109 2939 401 mraüsnlo1uay ρ χι]

της Φλώρινας
“Χάλκινη ασπίδα από τη Βεγόρα
28 Πολυξένη Αδάμ- Βελένη
Ma μακό ue
Σχ. 1. Σχεδιαστική αποκατάσταση της ασπίδας. Με διαγράμμιση δηλώνεται το τµήµα
που σώζεται.
TRAJAN AND MACEDONIAN HIGHWAYS
John Paul Adams
The Emperor M. Ulpius Traianus (A.D. 98-117) was not the most fortu-
nate of monarchs. No biography of him has survived, whether from the pen
of Suetonius or Marius Maximus or the fourth century anonymous imposter
who wrote the Historiae Augustae!. The annalistic chronicler Cassius Dio
(who wrote about a century later) is extant for the reign only in the epitomes
composed by John Zonaras and by Zosimus?. The reconstruction of the events
and policies of his reign is therefore, to some extent, a difficult job of inference
from very scattered and miscellaneous material.
The development of the Roman provincial fleet system is perhaps as case
in point. Sea and river communications were increasingly vital for the trans-
portation of supplies to armies which were campaigning in larger numbers
and at increasing distances from the sources of supply. The first equestrian
official who is called praefectus orae maritimae Amastr(ensis) et classis Ponti-
cae is attested under Trajan?. This seems to suggest a governmental policy of
increasing local control on the part of fleet officials, perhaps in the war cir-
cumstances of Trajan’s two Dacian Wars (101-2 and 105-7), or his Parthian
War (113-117). But the praefectus classis Ponticae is Neronian, and the promo-
tion of other fleet commanders to equestrian prefect status is Vespasian's
doing*. Trajan’s official, therefore, might be seen only in terms of continuity
of development, or in terms of an emergency situation.
The administration of the communications and transportation system of
the government offers a good example. It is known, for example, that the
1. The best modern biographical work is by Ronald Syme, Tacitus (1958), esp. pp. 10-
58; 217-244, supplemented (in military affairs) by F. Lepper, Trajan's Parthian War (1948);
J. Guey, Essai sur la guerre parthique de Trajan.
2. F. Millar, A Study of Cassius Dio (Oxford 1964), esp. 60 ff.
3. AE 1965 348; AE 1961 364 (Sinope). J. Moreau, “Sur une inscription de Sinope”,
Limes Studien (Basel 1959) 84-87. D. Kienast, Untersuchungen zu den Kriegsflotten der rö-
mischen Kaiserzeit (Bonn 1966) 116.
4. H.G. Pflaum, Abrege des procurateurs équestres (Paris 1974), 12-13.
30 John Paul Adams
government of Nerva (96-98) took at least one step in the direction of govern-
mental finance and control over the highways. À commemorative bronze coin
indicates that the cost of the cursus publicus was to be transferred, in Italy
at least, from the municipia to the state: VEHICVLATIONE ITALIAE REMISSAS. But
whether this was a policy to win support for the new senatorial regime of
Nerva, or whether this was preparatory to the adoption of Trajan himself,
or whether this was a policy decision looking forward to a war on the Danube,
which had been in the offing for years, cannot be discerned. Neither can we
speak with confidence of the possible extension of this policy to the provinces;
the information, circulated in Italy, speaks only of Italy. One must use caution,
however, for it was in Vespasian’s reign that the first praefectus vehiculorum
is epigraphically attested, indicating again perhaps that there is a process of
development.
In Macedonia there is a situation of some interest. The Via Egnatia was
one of the most important highways in the Roman Empire, especially in the
first century A.D. It had been built near the time of the annexation of the
Macedonian Kingdom as a Roman Province after the Achaean War’. And
yet, despite the comments of Cicero about the disorganization of Macedonia
in the 60’s and 50’s B.C.®, and despite the visitation of the country during the
Civil War of Caesar that climaxed at Pharsalus and the war of Antony and
Octavian against the Liberators’ that climaxed at Philippi, there is little clear
evidence until the second half of Trajan’s reign that any attention was given
to the maintenance of this route.
There might, however, be two somewhat limited indications that some
work was going on. An inscription found at the bridge across the Strymon at
Amphipolis shows that rebuilding was going on there. The inscription reads:
IMP CAESARE
DIVI F AVG
L TARIO RVFO PRO
PR
LEG X FRET
PONTEM FECIT
5. H. Mattingly, Roman Imperial Coinage Il, p. 229 ὃ 93.

6. Z. Tasliklioglu, Trakya da epigrafva arastirmalari 11 (Istanbul 1971) p. 86. The function
a vehiculis is likely much older, perhaps even Augustan.
7. F. W. Walbank, “Via illa nostra militaris: Some Thoughts on the Via Egnatia”,
Althistorische Studien: Hermann Bengtson zum 70, Geburtstag dargebracht (Wiesbaden 1983)
131-147, for the eaily history of the highway.
8. Cicero, de prov. cons. 2.4.
Trajan and Macedonian Highways 31
“Under the Imperator Caesar Augustus, under the Propraetor Lucius Tarius
Rufus, the Legio X Fretensis built th(is) bridge”. Tarius Rufus (suffect
consul, 16 B.C.) had been a naval commander of Augustus at the Battle of
Actium, and later held the command operations in the Balkans against the
Dalmatians. Dio notices this under the year 16 B.C., which would provide
an approximate date for the erection of this bridge under Tarius Rufus”
propraetorial authority!®. This work by Legio X Fretensis is our only notice
that this legion was present in Macedonia during the reign of Augustus, for
it is otherwise known to have been permanently stationed in Syria, certainly
some time before A.D. 17, when Tacitus informs us that its camp was situated
at Cyrrhus in Syria!!. However, as we know from the Itineraria, civitas Amphi-
polis was an official station on the Via Egnatia??. While, therefore, this inscrip-
tion cannot be said to represent a restoration of the entire Via Egnatia, or
even of the entire portion from Thessalonike eastward, it is evidence that some
maintenance work was being carried on with respect to certain installations.
Similarly, under the reign of Nero, a decree was issued ordering the con-
struction of tabernae and praetoria along the military highways in Thrace. This
could have involved parts of the Via Egnatia east of the Nestos, though there
is no positive evidence. The inscription was discovered some 22 miles from
Philippopolis (Plovdiv), and thus may be relevant only to the Balkan High-
way or to the valley of the Hebros (Maritza)!?. The date, 61/62 A.D., which
9. See the discussion of J. Papastavrou, Amphipolis (Klio. Beiheft XXXVII 1936), 94-
95, where Lehmann - Haupt quotes a letter of Arthur Stein, interpreting the text. Stein
translated, “unter dem Imp. Caesar Augustus, unter dem Propraetor L. Tarius Rufus hat die
Legion die Brücke erbaut”. At p. 148, however, Lehmann - Haupt commits what must be a
lapsus calami, "... Inschrift.. über den Bau einer Brücke unter Kaiser Tiberius gefunden hat
-.". This has, however, been perpetuated in W. K. Pritchett, Studies in Ancient Greek Topo-
8raphy 1 (Berkeley 1965), p. 38, and by Bakalakis, p. 291, col. 2, who believes (on what
evidence?) that the bridge in question was of wood. D. Lazaridis discovered wooden remains
of a bridge at Amphipolis, to the northeast of the city walls; this was perhaps the site of the
Thucydidean bridge (1V. 103. 4-5). The Roman bridge, however, was near the (now) older
modern bridge across the Strymon, just north of the Lion of Amphipolis. See. H. W. Catling
Archaeological Reports (1976-1977), 48-49; and Archaeological Reports (1979-80) 43-44.
10. PIR IL (1898) p. 295 § 14. E. Groag, RE 1V.A.2 (1932) 2320-2323. B. Thomasson,
Laterculi praesidum. 23. Macedonia (Goteborg 1976) p. 2. R. Szramkiewitcz, Les gouverneurs
de province à l'époque augustéenne 11 (Paris 1976) p. 450.
11. Tacitus, Annales 2.57. Ritterling, “legio”, RE X (1919) 1672.
12. Oberhummer, RE V.2 (1905) 1988-1993. Miller, Jrinera Romana (Stuttgart 1916),
col. $22-523. Paul Collart, Philippes, ville de Macédoine, pp. 190 and n. 1, 487, 491, 494, 495
andn . 4.
13. /LS231 = E. M. Smallwood, Documents illustrating the Principates of Gaius, Claudius,
32 John Paul Adams
would be exactly 50 years before two surviving milestones of Trajan (which I

will discuss below) should probably be connected with preparations for the
second phase of the Parthian War, associated with the appointment of C.
Domitius Corbulo to the governorship of Syria and the movements of troops
and supplies to Pontus and Cappadocia".
Only with the second half of Trajan’s reign does positive evidence appear,
in the form of two milestones from the eastern section of the Via Egnatia in
Macedonia. The first was discovered “near the 6th kilometre from Salonica,
on the Salonica-Serres road”, and it bears the notation A THESSALONICA V}5.
IM P
CAES . DIVI NER
VAE F NERVA TRA
LANVS AVG GERM DAC
5 PM TRIBPXIIMPVICOS
ΥΠΙΡΡΥΙΑΜ A DYRRAC
VSQ NEAPOLI PER PRO
VINCIAM MACEDO
NIAM LONGA INTER
10 MISSIONE NEGLECT
RESTITVENDAM CV
RAVIT A THESSALONICA
γ
The remark longa intermissione neglectam is particularly significant, for, on

the basis of current evidence, it would seem that the highway had seen no
major work during the entire period from Cn. Egnatius the original builder,
in the third quarter of the second century B.C. And yet logic protests. This
was the most heavily travelled road in the East, and it was subject to frequent
spring floods which would inundate parts of the highway and doubtless re-
quire regular clearing and local repairs at least!®. As was the case with the
unearthing of the Egnatius milestone in the early 1970°’s under some 9 meters
and Nero# 351: Nero Claudius divi Claudi f. Germ. Caesaris n. Τί. Caesaris Aug. pron. divi
Aug. abn. Caesar Aug. Germ. pontif. max. trib. pot. VIII imp VIII cos HIT p.p. tabernas ei
Praetoria per vias militares fieri iussit per Ti. lulium Ustum proc. provinciae Thrac. Cf. H. - G.
Pflaum, Essai sur le cursus publicus (Paris 1940) 34-36.
14. It was around this time that the King of Pontus was removed and hisfleet probably
pressed into war service.
15. /G X.ii.1 $ 1012.
16. Anna Comnena, The Alexiud, 1.7. A Handbook of Serbia, Montenegro, Albania and
Adjacent Parts of Greece (London: Admiralty War Staff, Intelligence Division June 1916)
23-24, 62, and 125.
of mud, there is likely to be at least one major set of repairs. Perhaps the bridge
inscription from Amphipolis is this evidence. Even so the long interval would
be more than a century and a quarter.
The inscription of Trajan we have just quoted has other peculiarities. The
imperial title contains inconsistencies which make the exact date difficult to
discern. The year of Tribunician Power is given as XI (which would be 106/
107 A.D.), while the Consulship number is VI (which was the year 112). In
epigraphical terms the difficulty is minimal: either a letter has dropped out
of the TP number, and we should restore a V to make X(V)I, or an extra
stroke has been added to the consulship number, and we should delete it.
The imperial salutation does not help, unfortunately, since Trajan was saluted
for the sixth time in 106 at the conclusion of the Second Dacian War, and he
did not receive his seventh salutation until A.D. 11417. In the editio princeps of
the stone in 1935 Paul Collart argued that, despite the easy and obvious cor-
rection which could be made in the Trib. pot. number, the correct solution was
to delete the single vertical stroke in the consulship number. Doing so, however,
indicates that there were two periods of repair work on the Via Egnatia to
the east of Thessalonike, one carried out in the neighborhood of the city in
107 (and Collart takes the stone at its word that the work went from Thessa-
lonike as far as Neapolis - Kavalla), and another completed in A.D. 112,
which completed the work from Neapolis to the provincial boundary at the
Nestos River in the territory of the village of Akontisma®®.
This he asserts on the basis of a second Trajanic milestone which exists,
found on the road from Amphipolis to Philippi, at a distance of some 10km
from the latter!*®.
IMP.CAES.DIVI.
NERVAE F NERVA
TRAIANVS AVG GERM
DAC.P.M.TRIB.P.XVLIMP.VI
5 COS.VLP.P.VIAM.A.DYRACCHI
VSQVE ACONTISMA.PER.
PROVINCIAM MACEDONIAM
LONGA INTERMISSIONE NEGLECTAM
RESTITITVE[ND]AM.CVRAVIT.
10 A DYRIR M.P.---]
17. F. Lepper, Trajan’s Parthian War (Oxford 1948) 43-45.

18. P. Collart, “Une réfection de la Via Egnatia sous Trajan”, BCH 59 (1935) 407-411
Inscription $ 2; Collart, “Les milliaires de la Via Egnatia”, BCH 100 (1976) 197 § 2.
29. Collart (1976) 197 § 3, (1935) 403-407 § 1. E. M. Smallwood, Documents illustrating
3
34 John Paul Adams
In this case, the road is said to lead from Dyrrachium to Acontisma, thus
furnishing Collart with a reference to the stretch of road between Neapolis
of the first inscription and the border. Indeed one of his supporting arguments
calls attention to the divergences in the texts of the two inscriptions, indicating
to him that they are not contemporaneous. He admits that it is possible that
the two inscriptions could have been put up at opposite ends of the year 112
A.D., the uncontested date of this second milestone. A second argument
notes the different methods of computing the distances, the first inscription
counting from Thessalonike, and the second from Dyrrachium, the capur of
the highway. Third, he argues that Neapolis was an acceptable terminus of
the project he places in 107 A.D., since travellers frequently took ship from
there to Asia Minor. He finds further support in ‘a vast plan of Trajan’s which
was being worked out: the Via Traiana in Italy leading to Beneventum, the
annexation of Arabia in 106, the creation of the province of Dacia in 107, the
administration of Pliny in Bithynia in 111-113, the transformation of the
province of Thrace from procuratorial to proconsular legatime status in ca.
112, and the Parthian War of 114-1177°.
The thesis of the Grand Strategy is seductive, though it has its difficulties,
especially in the planning of an ‘inevitable’ Parthian War. Even as late as
November or December of 113, when Trajan was in Athens, he was negotiating
with a Parthian embassy?!. This does not seem like a Roman imperial plan
that went back to 105. Neither does the Province of Dacia seem particulary
relevant, for communications would have been by way of the Axios valley,
or the Hebros valley, or the Danube, or the trans-Balkan highway. It would
not be impossible, indeed it is quite likely, that the repairs of 112 had to do
with the plans for the Parthian War, but they were needed anyway, as the
inscriptions themselves state. The additional material to support Collart's
epigraphical arguments, therefore, do not serve the purpose.
the Principates of Nerva, Trajan, and Hadrian (Cambridge 1966) § 415. The milestone is now
to be found on the veranda in front of the Archaeological Museum on the site of ancient
Philippi.
20. See Christo M. Danov, “Die Thraker auf dem Ostbalkan von der hellenistischen
Zeit bis zur Gründung Konstantinopels”, Aufstieg und Niedergang der römsichen Welt 11.7.1
(Berlin 1979) 21-185, at 145-149.
21. The trouble with Parthia, in fact, became acute in 110, when Pacorus II was deposed
by the more vigorous Osroes 1. Pacorus had already been noted to have sold the Armenian
throne to a Parthian vassal, which seemed to threaten to reopen the Armenian Question, but
in fact nothing had developed. David Magic. Roman Rule in Asia Minor (1950) pp. 607-609
and 1462. N. C. Debevoise, A Political History of Parthia (Chicago 1938) 217-219.
These technical arguments themselves are not beyond challenge. Collart

speaks of /arge differences between the inscriptions; in fact there are throe:
(a) the error in either the TRIB POT number or Cos number on § |
(b) usque clause: VSQ NEAPOLIM in # 1; VSQ ACONTISMA in ὃ 2
(c) caput clause: A THESSALONICA, A DYRR [--
Collart's rhetoric aside, these matters can be explained, and it should be noted
that all of the peculiarities are in the first inscription allegedly of A.D. 107.
Acontisma was the last place on the highway as one travelled east, just as
Dyrrachium was the starting point on the west; both inscriptions appear to
state that the entire highway inside Macedonia, not just the part from Thessa-
lonike to Neapolis, was being repaired. The measurement of distance from
Dyrrachium is the natural way; it is the practice followed on the first inscrip-
tions of Cn. Egnatius, it is the method used by Pliny in the Natural History,
and it is the usual feature of the Roman Itineraries. The indication of the
distance of the milestone from Thessalonike is of no great import to the traveler
or to the Roman government, but is relevant to the amour propre of a great
city which was the capital of the Second Meris of Macedonia and the seat of
the Roman governor®?. The short distance was not useful to a government
courier or a horseback rider; they were in fact passing through several towns
or mansiones in a day’s ride, and it so happens that the distances from Philippi
to Amphipolis, from Amphipolis to Apollonia, and from Apollonia to Thes-
salonike are a comfortable day’s ride, as St. Paul's journey shows®. On the
other hand the reference to Acontisma was certainly part of the Roman ad-
ministration’s concern. Acontisma was-a.mansio, a stopping - station for of-
ficial travellers on the Cursus publicus, and the Roman administration cared
very much that it should be properly staffed, supplied, and maintained™. The
THESSALONIKE notation rather suggests a local variation in a standard text,
Similar to but less expansive that the addition of an entire Greek translation
of the official Latin inscription on the original milestone of Cn. Egnatius,
found on the bank of the Galliko river®.
22. F. Papazoglou, “Quelques aspects de l’histoire de la province de Macédoine”, Auf-

stieg und Niedergang der römischen Welt 11.7.1 (Berlin 1979) 302-369, at 352-57.
23. Acts of the Apostles 17.1 & 10.
24. Mansio: R. Chevallier, Roman Roads (Berkeley and Los Angeles 1976) 185-189.
Louis Robert, Hellenica 10 (1955) 46-66.
25. In any case, the publication of the inscription of 112 shows an illegible line below the
line Which would indicate the distance from Dyrrachium. A local reference in the line is not
36 John Paul Adams
The point Collart makes about the variants NEAPOLIS and ACONTISMA is
less easily dismissed. Travellers of all sorts, even Christian missionaries, did
embark and disembark at Neapolis, and at every port, from the Asia Minor
routes People make use of the facilities to go everywhere. But that the Ro-
man government was interested in Neapolis for that reason, and not interested
in continuing on to the border, only a dozen miles away, seems peculiar. The
Roman procurator of Thrace entered and left his province by that route. If the
Romans had a grand strategy which involved the Via Egnatia as early as 107,
why did it not extend over the entire Via Egnatia? One can only guess as to
why Neapolis appears in the inscription. Perhaps it is because Acontisma was
only a mansio and the town not even a polis or civitas, and thus likely had
little in the way of accommodations?”. It was not a station one headed for,
but only a place to pass through, even if it was the last station in Macedonia.
It was perhaps an act of kindness that prompted someone to change the
inscription on the Thessalonike stone to indicate a reasonable goal.
It becomes more apparent that Collart is fighting an uphill fight. Other
milestone inscriptions of exactly the same time (A.D. 111) from the Via Traiana
Nova in Arabia state: redacta in formam provinciae Arabia, viam novam a
finibus Syriae usque ad Mare Rubrum aperuit et stravit®. The mention of both
termini is exactly the same as the formula for Dyrrachium and Acontisma on
the Philippi stone. The natural explanation for the two local discrepancies and
the numerical mistake, then, is that the fifth milestone from Thessalonike has
been locally revised, and that the stonecutter had a lapse of attention in cutting
the Roman numerals. The inscription from the neighborhood of Philippi is the
more comprehensive, and more likely the model text to have been used for the
ordinatio of all the new inscriptions. The conclusion, therefore, is that there
was no work on the Via Egnatia in A.D. 107, but instead that we possess two
miliaria from the extensive work of A.D. 112. The idea of the long period of
neglect, therefore, is true and accurate on both stones.
One final observation may be in order. On the Philippi stone the distance
from Dyrrachium is effaced. But it can at least be restored in part. The mile-
out of the question, in which case the Thessalonike inscription would be subject to the accusa-
tion of omission.
26. Paul of Tarsus: Acts of the Apostles 16.6-12, 20. Paul Lemerle, Philippes et la Mace-
doine orientale (Paris 1945), 27-60. Aelius Aristeides, in travelling to Rome from Prusa in
Bithynia in January of 144 A.D., chose to leave his ship at Cypsela to take up the Via
Egnatia (Orarions 48.60-62, p. 303 Behr).
27. Above, n. 24.
28. ILS 5834.
stone of Cn. Egnatius indicates that Thessalonike was at a distance of 267

miles from Dyrrachium. Pliny and the Itineraria show that it was 101 or 102
miles from Thessalonike to Philippi, and thus a total elapsed distance of 368
or 369 miles?®. If the stone found at Kalambaki, some 10 km. west of Philippi,
was in situ, then the distance from Dyrrachium should have been represented
by a number between 361 and 364. One may suggest, then, that the Roman
letters [CCCLXI--] originally appeared in line 10 and should be restored to the
text. Recent inspection of the stone (October 10, 1989) indicates that the letter
P is visible, and thus the line should read: A pyr(R.M.}P[CCCLXI--].
29. Pliny the Elder Historia Naturalis 4.xi.42: Ita finit Hister a septentrione, ab ortu
Pontus ac Propontis, a meridie Aegaeum mare, cuius in ora a Strymone Apollonia, Oesyma,
Neapolis, Batos. intus Philippi colonia (absunt a Dyrrachio CCCXXV), Scotussa, Topiros
civitas, Mesti amnis ostium, mons Pangaeus, Heraclea, Olynthos, Abdera libera civitas...
The itineraries, however (see Figure 1) indicate that it is between 100 and 102 miles from
Thessalonike to Philippi, and the milestone of Cn. Egnatius discovered at the Galliko River
by C. Romiopoulou (BCH 98 [1974], 813-816 = Bull. épig. [1976] 456) indicates that Thessa-
lonike stood ca. 267 mp from Dyrrachium. Thus, Philippi ought to be at 369/371 mp. The
discrepancy of 43 mp has been explained by the author in “Polybius, Pliny and the Via
Egratia”, Philip II, Alexander the Great and the Macedonian Heritage (Washington DC 1982)
269-302, as a consistent and deliberate calculation of Pliny. The explanation has been doubted
by Walbank (supra, n. 7), n. 54a, on the grounds that it is ‘overcomplicated’. Cf. his ad ho-
mirrem remarks in “The Via Egnatia: Some Outstanding Problems”, Ancient Macedonia, IV:
Fourth International Symposium (Thessaloniki 1986) 673-680, where he states (p. 676 n. 7),
“This 43 m.p. Adams claims to discover in certain other of Pliny’s distances along the Via
Egnatia and so attributes a considerable importance to it...’ and “the supposed shortfall of
43m. p. in Pliny seems completely imaginary”. This is incorrect; one need only look at Pliny’s
text: WH IV.36, 42, 46, 50.
3B John Paul Adams
TABLE 1
The Itineraries, from Thessalonike to the Border of T: hrace at the Nestos River
ie Itinerarium Tabula Bordeaux Itinerarium

Antonini, I .Peutingeriana Pilgrim -Antonini, Il
Thessalonike Thessalonike Thessalonike Thessalonike

XII
XX XX Duodea
XII XXXVI
Melissurgin Melissurgin Heracleustibus
XVIII XI
Apollonia Apollonia Apollonia Apollonia
XI
Euripidis
XXX XXX Χ XXXII
Pennana
X
Amphipolis Amphipolis Amphipolis Amphipolis
XIII
Domeros
XXXIII XXXII Vil XXXII
Ad XII
XII
Philippi Philippi Philippi Philippi
XII fons CO x
Neapolis Neapolis Neapolis XXI
VII ? VII
Acontisma Acontisma Hercotroma Acontisma
VIII
XVII XVII Purdis XVIII
VIII
Topiro Topiro Topiro Topiro
39
549ΜΗδΙΗ UPIUOPSODN pu upfosy ‘I ‘AJ

009 9 ΟΟξ 0 49/03 vmsd VINOCIDVW 00600605 +1 ‘oies
var
sosvw
_—— 04008] 0
Fe
q f I
PHILIP V, HANNIBAL AND THE ORIGINS OF THE FIRST MACEDO-
NIAN WAR
Winthrop Lindsay Adams
Polybius, in the speech of Agelaus at Naupactus in 217 B.C., held that

regardless of who won the great contest of arms between Rome and Carthage
in the West, the victor would not be content with dominion in Italy and Sicily
but would look to Greece next!. Though the speech was written by Polybius
long after Rome had already become involved in Greek affairs, and is an at-
tempt at prophetic irony, it stills holds an interesting perception. We are ac-
customed subconsciously to think of Rome as the real threat to the Greek
world because Hannibal lost. That was a luxury that Philip V could not af-
ford. In examining the formula which produced the First Macedonian War,
it is normal to take into account the Illyrians, Philip’s ambitions and Rome’s
position, but one should add the considerations of an ultimate Hannibalic
victory in Italy to the development of Philip's policy.
The first element of the formula, the Illyrians, were an age old problem in
Macedonia, which goes back well into the period of the Argead Monarchy.
In terms of the Hellenistic period, Cassander had personally campaigned there
extensively, beginning in early 314. After leaving a garrison force in Epiros, he
had secured an alliance with Leucas, and then moved north into the Adriatic
region. Here he took Apollonia outright and moved into Illyria where he de-
feated the dynast Glaucias. He finished off the campaign by taking Epidamnus;
then retired into Macedonia?. Garrisons were left at Apollonia and Epidamnus’
The campaign itself took up virtually all of the 314 season. The next year,
Corcyra entered into the struggles of the Diadochoi as an ally of Antigonos
the One-Eyed and an enemy of Cassander; she sent aid to both Apollonia and
Epidamnus. Cassander’s garrisons were forced out under truce?. Cassander
1. Polyb., 5.104 and F. W. Walbank, Historical Commentary on Polybius (afterwords

HCP) v. 1 (Oxford, 1957) 629.
2. Diod., 19.67.4-7.
3. Diod., 19.78.1.
42 Winthrop Lindsay Adams
returned to the region in 312, but suffered a sharp defeat in a pitched battle
before the city of Apollonia itself‘. Though the struggles for Alexander’s
empire drew attention away from Illyria, nevertheless Cassander had establi-
shed an interest and claim on the region; and the campaigns of Philip V will
follow to a large extent the pattern set by Cassander.
Even though Macedonia had withdrawn from the Adriatic coastal region
during Cassander’s reign, the Illyrians remained an important consideration
for Macedonian frontier policy. Further, though Illyrian piracy sparked a
major reaction from Rome in 229, Antigonos Doson still had troubles sub-
sequently with them and eventually drew them off by using Illyrians extensively
as mercenaries, under Demetrius of Pharos, in the campaign which culminated
in the victory at Sellasia in 2225. This provides the immediate context for the
situation that Philip V inherited from Doson in 221. Philip’s attention was
soon taken up with the Social War in Greece, but Demetrius’ piratical activi-
ties drew down the wrath of Rome in a Second Illyrian War in 219, which saw
Demetrius driven out of the Adriatic®. He fled to Philip’s court, where he
became a counselor to the king. Rome’s own attention was taken away from
the Adriatic from 218 onward by Hannibal’s invasion of Italy.
Philip was aware of the events in Italy, but was preoccupied by the Social
War’. Philip planned a joint naval expedition for 218 against Cephallenia,
which included calling on Illyrian help from Scerdilaidas®. Significantly, Philip
was prevented from sending the major part of his fleet because of plots and
disturbances among the Illyrian city dynasts®. As for the Romans, following
their first defeats by Hannibal in the Po Valley in the Autumn of 218, they
sent embassies that winter to what they obviously considered unstable areas:
Liguria; the Insubres and Boii in the Po Valley, and to Pinnes, their puppet in
Illyria, as well as to Philip!®. In Philip’s case they demanded (deposcare) that
he hand over Demetrius of Pharos. Judging from Livy’s language, it was done
in blunt and insulting terms, and Philip ignored it. Nevertheless, it served to
bring the Adriatic to Philip’s attention.
In early Summer of 217, Scerdilaidas (who was a sometime ally of Rome
4. Diod., 19.89.2.
5. Polyb., 2.65.4 and Walbank, HCP, 1 275. See also H. J. Dell, “Antigonos Doson and
Rome”, CPh 62 (1970) 94-103.
6. See H. J. Dell, “Demetrius of Pharus and the Istrian War”, Historia 19 (1970) 30-38.
7. Livy, 23.33.4.
8. Polyb., 5.2.11-4.3 and Walbank, HCP, I 540-541.
9. Polyb., 5.4.3 and Walbank, HCP, I 541.
10. Livy, 22.33.3,
Philip V, Hannibal and the Origins of the First Macedonian War 43
as well as Philip)!!, claiming the excuse that Philip still owed him subsidies
from the alliance, sent a squadron of 15 /embi south into the Ionian Sea (a
clear violation οὗ the Roman settlement)!?. At Leucas, under the guise of
still being an ally, the Illyrians seized four allied Macedonian ships from
Taurion’s squadron and began plundering the coast, taking all the merchant-
men they could find regardless of nationality!®. It was precisely such actions
by Agron’s ships that had brought Rome into the Adriatic to begin with twelve
years before. In response, Philip gathered a fleet of 12 cataphracts, 8 undecked
capital ships and 30 kemiolii, presumably at Demetrias, and sailed through the
Euripus to Corinth. The cataphracts were sent around Cape Malea to Patrai
and Aegion, while the remainder of the flect was sledged across the diolkos
at Corinth. While the fleet was refitting, and presumably to give the cata-
phracts time to reach the Ionian Sea, Philip decided to attend the Nemean
Games. It was at this point that word reached him from Macedonia of Han-
nibal’s victory at Lake Trasimene the month before.
Polybius uses this scene to reveal his view of Philip’s character, claiming
that he showed the dispatch only to Demetrius of Pharos and that Demetrius
used Philip’s youth and his own hatred of Rome to rouse Philip’s ambitions.
Demetrius urged Philip to disengage himself from the Social War, and to devote
himself to the reduction of Illyria as a stepping stone to an invasion of Italy
and world dominion’*. Since the dispatch came from Macedonia, the news
could not have been kept secret long, if at all; nor would there have been any
immediate purpose to do so. Polybius’ scenario as a blueprint for strategy is
palpably ridiculous; it clearly doesn’t even take Hannibal into account (an
omission repeated later) and there is no evidence to support the idea that
Philip ever seriously considered an expedition to Italy (whereas his ambi-
tions for dominion in the East are demonstrable)!®. The Peace Conference at
Naupactus followed, and precluded the proposed naval expedition against
11. Polyb., 4.29.7 and 5.4.3 and Walbank, HCP, I 477 and 541.
12. The Roman settlement prevented Illyrians from sailing warships south of Lissos. See
Polyb., 2.12.3; Appian, ///., 7 for the First Illyrian War. There is no evidence of a change
in that arrangement at the end of the Second Ulyrian War in 219: see E. 5. Gruen, The Helle-
nistic World and the Coming of Rome, v. 11 (Berkeley, 1984) 367-373 and Walbank, HCP, I
164-167,
13. Polyb., 5.95.1-4 and Walbank, HCP, I 625.
14. Polyb., 5.101.8-102.2 and Walbank, HCP, I 628-629. For a discussion of Philip and
world dominion, see Professor Walbank's article in this volume (V) of Archaia Makedonia.
15. See N.G.L. Hammond and F. W. Walbank, A. History of Macedonia, ν. 111 (Oxford,
1988) 383-391.
Scerdilaidas’ Jembi, as well as providing the stage for Agelaus’ speechi®.

In the meantime, Scerdilaidas himself was active in upper Macedonia and
Philip returned to Macedonia by sea after the Peace Conference to deal with
him!’. The major damage was in Pelagonia and Dassaretis. In the former area,
Scerdilaidas had pillaged the town of Pissaion, while in the latter the cities of
Antipatreia, Chrysondyon and Gertous had (according to Polybius) deserted
Macedonia (aphestexo). There is considerable debate as to whether Macedonia
retained any real territory in Dassaretis (though it is clear that they held the
region at points in the past). For the most part, this was nuetral territory"®.
Polybius’ language may imply no more than that these cities were allies (rather
than possessions), but clearly there was some expectations there born out later
in the text.
Even though it must have been Autumn, Philip acted at once. He launched
a campaign which recovered (anektesato) the previously mentioned cities and
went on to take (katelabeto) Creonion and Gerous in Dassaretis; Enchelanae,
Cerax, Sation and Boii (tribal areas) around Lake Lychnis; Bautia, and fi-
nally Orgyssos in area of the Pisantini!®. Following this, Philip went into
winter quarters. Up to this point, clearly Philip’s actions can be seen in a
traditional Macedonian context. First, he was responding to a real and serious
threat to his own frontiers. Second, his campaigns were carried over into
Illyrian territory, if for no other reason to provide a buffer, in exactly the same
fashion as the campaigns of Philip II, Alexander, and for that matter, even
Cassander. The Illyrians, then, posed a real and current danger to Macedonia,
as much as they had ever done in the past.
What was the Roman position in the Adriatic at this point? Following
the Second Illyrian War, Rome had expanded the area of her protectorates in
the region. These were cities and tribes bound by treaty to Rome as friends
and allies, but not (as is frequently characterized) as Roman territory. Ham-
mond admirably sets out two main areas for the protectorates. In the North,
this included Epidamnus, and the tribes of the Parthini and Atintani. In the
South, Apollonia was the only direct dependent. Dassaretis was a neutral
“buffer zone” between the protectorates and Macedonia. Hammond charac-
terizes the diplomatic situation between Rome and Philip after the fall of
Demetrius of Pharos as a “Cold War”, and the description of Dassaretis as a
16. For an analysis of the speech, see Hammond and Walbank, 390-391.
17. Polyb., 5.108 and Walbank, HCP, I 632.
18. See N.G.L. Hammond, “Illyris, Rome and Macedon in 229-205 B.C.”, JRS 58
(1968) 15-16 and Hammond and Walbank, 39].
19, Polyb., 5.108.8 and Walbank, HCP, I 632.
buffer fits that assessment?°. Holleaux equally saw the Roman position as a
direct challenge to traditional Macedonian interests, though this view was
challenged by H. J. Dell®!. The chief problem with this characterization is
that it is somewhat premature. Other than the embassy demanding the ex-
tradition of Demetrius, there had been no relations between Rome and Ma-
cedonia at all. The presumption of hostile attitudes is more a reflection of
what happened later than a factor at the time. Rome was too preoccupied
with Hannibal to look for trouble, especially where none had been forth-
coming before. Further, as we shall see, all of Rome’s actions down to 214,
even after they had a copy of the alliance between Philip and Hannibal in
their hands, were intended not to provoke Philip.
What of Philip’s intentions? His actions from the winter of 217 down to
214 are the best guide. Livy’s annalistic interpretation that Philip intended to
invade Italy does not stand up under examination. According to Polybius, in
the winter of 217/16, Philip took into consideration his fleet requirements,
the types of ships and the crews to man them??. Clearly, Philip developed both
his intentions and strategy BEFORE Hannibal’s victory at Cannae and prior to
any attempt to establish an alliance with Hannibal. Polybius states that Philip
built 100 /embi, but not with the intention of fighting at sea because he would
not have been capable of defeating the Romans. But Philip already had a
capital fleet had he wanted to challenge the Romans (which he had intended
to use against Scerdilaidas the year before). As Badian has pointed out, the
Romans need not have been a consideration at all. This fleet was intended for
use in a campaign aimed at re-establishing Macedonia’s position in the region
and primarily against the Illyrians®. The ships were to be used for troop
transport only, and amphibious operations. Equally, it is clear they were not
intended for operations in Italy because then Philip would have needed capital
ships to challenge the Romans. There was no attempt at this point to ally
with Hannibal, and no evidence that the Carthaginian fleet could have been a
consideration. As a result, the only possible deduction about Philip’s ambitions
were that he was planning a campaign against Scerdilaidas; one which had
been interrupted by events the year before.
Philip used Illyrian shipwrights to construct the /embi, and began training
20. Hammond, “Illyris”, 8-12 for both the territories and characterization.
21. See M. Holleaux, CAH VILI (Ist Ed.), 89: Dell, “Antigonos”, 99; and Gruen, 359-
373.
22. Polyb., 5.109.1 and Walbank, HCP, I 632-633.
23. See E. Badian, “Notes on Roman Policy in Illyria”, reprinted from PBSR 1952 in
Studies in Greek and Roman History (Oxford, 1964) 19; and Hammond and Walbank, 392.
crews in the early summer of 216. The fleet sailed through the Euripus and
around Cape Malea to Cephallenia and Leucas, following the same basic plan
as the year before. Instead of using the diolkos at Corinth, however, Philip
probably took the longer route as part of a shakedown cruise for the fleet*.
He anchored at Leucas to await news of the Roman fleet, which may be far
less sinister than it sounds. He had just completed a long voyage in light ships,
some refit was undoubtedly necessary, and it was simple good sense to avoid
any possible confrontation with the Romans. One need not presume hostile
intentions, quite the reverse, at least as far as Philip and the Romans were
concerned.
Hearing that the Roman fleet was on station off Lilybaeum in Sicily, Phi-
lip put to sea and headed towards Apollonia®. Polybius’ language does not
imply any hostile intent towards Apollonia (καὶ προῆγε ποιούμενος τὸν
πλοῦν ὡς En’ ᾿Απολλωνίας)35, Two years later, Philip did besiege Apollonia,
but by then conditions had changed: he was an ally of Hannibal and Apol-
lonia an ally of Rome. As Philip was approaching the mouth of the Aous
River, he was informed by the crews of some /embi, which had anchored in
the bay of Valona next to some vessels which had come from Rhegium, that
Roman quinqueremes had already crossed the straits of Messina and were on
their way to Apollonia specifically to join Scerdilaidas?’. Philip withdrew
immediately to Cephallenia and made a show of conducting operations on the
Peloponnesian coast™.
Polybius, demonstrating his own bias, characterizes this as a loss of nerve
by Philip and a false alarm, when Philip could have taken control of Illyrian
affairs with a little pluck?®. But by an examination of his own text, it is clear
Polybius is wrong. Scerdilaidas had sent to Rome, as an erstwhile ally, for a
squadron of ships when he had heard that Philip was building lembi (whose
only purpose could have been to attack him). Further, the Romans had dispai-
ched 10 quinqueremes to investigate matters in the Adriatic, so Philip’s in-
telligence was generally accurate. Finally, the most important part of that
intelligence, which was not true, was,that the Romans were coming to join
Scerdilaidas (πλεούσας én” ᾿Απολλωνίας καὶ. πρὸς EkepôtAutôav}®. That
24. Polyb., 5.109.2-5 and Walbank, HCP, 1 632-633.

25. Polyb., 5.109.6.
26. Cf. Badian, 19.
27. Polyb., 5.110.4.
28. Polyb., 5.110.3-7. -
29. Polyb., 5.110.8-10 and Walbank, HCP, 1 633.
30. Polyb., 5.110.4.
pre-empted Philip’s plans, since Scerdilaidas was his target. Up to this point
there is no reason to presume anything else. He is still not seeking any con-
frontation with the Romans, and judging from the small response the Romans
took of sending only a squadron of 10 ships, neither were they. Philip’s actions
were simple prudence®!. All of this occurred prior to Hannibal’s victory at
Cannae at the end of the Summer of 216.
It was the news of Cannae, which must have reached Philip in early
Autumn, that prompted Philip to seek an alliance with Hannibal*?. Thus, in
the winter of 216/15, Philip sent his envoys, chiefly Xenophanes of Athens, to
Hannibal. On the return voyage, Xenophanes and the Punic envoys sailing
with him to receive Philip's oaths were captured by the Roman fleet stationed
at Brundisium. The copy of the treaty and dispatches (along with the ambas-
sadors) were sent to Rome, though one ship escaped and brought word to
Philip of the loss. Unaware of the terms of the treaty, Philip had to send a
second embassy, which returned successfully. An examination of the treaty,
and then the conditions which prompted it, are in order.
The account of the treaty in Livy is normally characterized as purely
annalistic, and those of Appian and Zonaras are dismissed outight by Wal-
bank™. Polybius, however, preserves the original taken by the Romans, and
further analysis by Bickerman has demonstrated the Semitic context of the
document*. After invoking the gods, the nine substantive clauses of the treaty
promise mutual protection of one another’s interests by Hannibal, his army
and allies on the one side, and Philip and his allies on the other. They will make
common cause against one another’s enemies, specifically that “you [Philip
and his Allies] will be our allies in the war we are fighting with the Romans
until the gods ensure the victory to us and to you, and you will give such
help as we have need of or as we agree upon (βοηθήσετι δὲ ἡμῖν, ὡς ἂν χρεία
ἢ καὶ ὡς ἂν συμφωνήσομεν)᾽35. If the Romans sue for peace, Hannibal will
include Philip and his allies in the treaty to the following terms: that Rome
not make war on Philip; that they shall no longer be masters (kyrious) of
Corcyra, Apollonia, Epidamnus, Pharos, Dimale, the Parthini and the A-
tintani; and that they return to Demetrius his friends held captive. They pro-
31. See Hammond and Walbank, 392 and Gruen, 375.

32. Livy, 23.33.4: Appian, Mac. 1; and Zonaras 9.4.2-3.
33. Livy, 23.34.2-9; 38.1-10; and 39.1-4.
34. Walbank, HCP, IL 42.
35. See E. J. Bickermann, “Hannibal’s Covenant”, AJP 73 (1952) 1-23 and F. W. Wal-
bank, HCP, II 43.
36. Polyb., 7.9.10-11 and Walbank, HCP, II 55.
mise to help one another should the Romans make war on either of them in
the future, and to aid one another if anyone else makes war as well (excepting
only those states who were already friends and allies). All future additions or
deletions were to be agreed upon by both parties.
The first thing to note is that no specific part of the treaty requires Phi-
lip to come to Italy, and it is clear that no such plans had been made as yet
for the future. In fact, neither side ever invoked and probably never intended
to invoke the mutual aid clause. The rhetoric involving the invasion of Italy
by Philip becomes a leitmotif in Livy (used in the Second and Third Macedo-
nian Wars as causus belli as well) and amounts to annalistic hysteria. Philip
clearly had sought the alliance in the expectation of Rome's impending col-
lapse, and the traditional interpretation was that he wanted to be included in
the treaty and specifically gain recognition of his suzerainty over the Adriatic
from Rome. As far as it goes, there is nothing wrong with that interpretation.
But does it go far enough? That portion amounts to one clause out of nine in
the agreement. The rest are devoted to mutual recognition of one another’s
territory, allies, and co-operation.
Perhaps one should take into account the shifting positions in the light
of a possible Carthaginian peace. Already, when the treaty was negotiated,
Hannibal had gained allies throughout southern Italy and they were soon
joined by Syracuse on Sicily?”. Any treaty with Rome would have to include
protection for them as well, and it is reasonable to presume that they would
fall within any future Carthaginian sphere of influence. But one must go back
further to judge the ramifications of that. What had been Punic policy prior
to the First Punic War? It was the dominance of the trade routes between the
eastern and western Mediterranean basins. Carthage had fought the Greek
colonists in the West as early as the Sixth Century at Alalia (as allies of Etru-
ria), again at Himera in 480, and on Sicily almost continually in the Fourth
and early Third Centuries against Syracuse. The origins of the First Punic War
had been in the Carthaginian control of the Straits of Messina. Now one could
expect, and Philip certainly did judging from his actions, that Carthage would
extend that control to southern Italy and eventually Brundisium and Tarentum.
With Rome out of the picture, and the expectation of a permanent Car-
thaginian presence across the Ionian Sea from Greece, as well as an unbroken
previous record of Punic hostility, Philip had just as much motivation for
seeking a settlement with Hannibal as for securing recognition of his position
in the Adriatic from Rome. Indeed, that is precisely what the treaty did in
37. See Walbank, HCP, ΙΙ 29 and Polyb., 7.2-5; Livy, 24. 4-5 for Syracuse.
the majority of its clauses: recognize one another’s position and allies and
promisc to respect them. In gauranteeing Rome’s acquiesence, Hannibal was
pledging his own as well. Philip must have thought that he was defusing two
potentially dangerous situations: a Roman resurgence in the Adriatic; and
Hannibal’s recognition of the same situation and thus the preclusion of any
immediate future conflict over these spoils. It was a technique which Philip
used a decade later in forming a pact with Antiochus III to divide up Ptole-
maic possessions outside of Egypt. Though the pact was with Antiochus,
its longer view anticipated a conflict with Syria and was followed by extensive
naval and military campaigns in Asia Minor to prepare for that®.
Philip’s campaign of 214 equally demonstrates his view that Rome was
not a strategic consideration and Rome, for her part, despite possessing a
copy of the treaty, maintained a policy of vigilance but sought not provoke
any action from Philip. The orders to the Roman fleet at Brundisium in both
the Autumn of 215 and Spring of 214 were the same: to gaurd the coast and
be watchful of movements by Philip??.
From the Roman point of view, the First Macedonian War broke out in
the Summer of 214%. In the early Summer, Philip brought up a fleet of 120
lembi, obviously still not expecting to confront a Roman capital fleet. This
time Apollonia was a target from the beginning. Philip needed a base of opera-
tions, and Apollonia was the traditional one. Sailing up the Aous River,
Philip besieged Apollonia, which proved a tougher nut than expected*!. In
need of a base, he seized Oricum, which had a good port, and left a small gar-
rison there®?. Philip then returned to the siege of Apollonia. Emissaries from
Oricum crossed to Brundisium and informed the Roman commander, M. Va-
lerius Laevinus, of Philip's activities. Laevinus embarked a /egio classica and
moved against Oricum, which he retook with ease. Clearly, Philip had not
expected any Roman action, or he would have left a stronger garrison. Re-
ceiving envoys from Apollonia asking for help, Laevinus then slipped a picked
force of 2000 men, under an experienced commander named Crista, into
Apollonia without Philip discovering the fact. A surprise night attack on
38. See A. H. McDonald and F. W. Walbank, “The Origins of the Second Macedonian
War”, JRS 27 (1937) 180-207 on Philip’s pact with Antiochus and actions prior to the second
war.
39. Livy 23.48.3 and 24.10.4.
40. Livy 24.40.
41. ibid.
42. Livy, 24 .40.6.
Philip’s camp caused considerable damage and casualties, as well as forcing

Philip, literally half naked, to flee**. Laevinus, in the meantime brought the
fleet up to block the mouth of the Aous River and, thereby, any retreat along
that avenue by Philip. Philip had no choice at this point but to burn his fleet
and retreat overland; it would have been impossible to try conclusions with
Laevinus, even if he hadn’t suffered a sharp setback at Apollonia.
Any analysis of Philip’s actions in this campaign must conclude that Philip
was stung twice by the Romans, and obviously because he did not expect
any action from that quarter. His presumption clearly was that the Romans
were cither too preoccupied or on the verge of sueing for peace. Philip gravely
miscalculated Roman resolve, and the rest of the story needs no elaboration.
What is illustrative here is that, since he did not make the Romans a strategic
consideration in 214, one may presume that he did not do so when he formed
the alliance with Hannibal in 215. No Macedonian king needed much of an
incentive to campaign against the Illyrians, and if he did, Scerdilaidas had
given him more than enough cause. Further, the territory Philip coveted was
an area where Macedonia had a previous claim. Philip could have simply
mounted his offensive without any consideration of Rome or Hannibal, if
that were all there were to it. And following Cannae, unlike his previous
campaign in the Summer of 216, Philip genuinely acted as if he thought Rome
was out of the picture. Why the alliance with Hannibal then? As stated before,
the alliance secured as much recognition, and immediately, from Hannibal for
what Philip intended as it would from Rome in the event of a Carthaginian
Peace, a peace which seemed imminent. When considering the origins of the
First Macedonian War, Agelaus’ perception should figure in more seriously
and Hannibal’s role is more subtle than usually stated.
University of Utah
43. Livy, 24.49.7-15.

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΟΙΝΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ
ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ
ΧΩΡΟΥ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΒΡΑΣΝΩΝ, ΛΑΓΚΑΔΑ ΚΑΙ ΑΔΑΜ
A. Αἴβάζογλου-Δόβα, Κ.Ε. Οικονόμου
«Ἡ οἰκοδομικὴ ἄποψις τοῦ νέου σχεδίου πρέπει νὰ στηρίζεται ... καὶ

els τὰς συνθήκας τοῦ κλίματος, τὰς συνηθείας τῶν κατοίκων καὶ τὰς οἶκο-
δομικὰς παραδόσεις τοῦ τόπου...». «Ἐπιθυμῶ va ἑξάρω Ev τινι σηµείω τὰς
συνηθείας τῶν κατοίκων καὶ τὰς οἰκοδομικὰς παραδόσεις τοῦ τόπου, αἵτινες
εἶναι βεβαίως ἁπότοκοι τῶν συνθηκῶν τοῦ κλίµατος». Τα παραπάνω είναι
µια άποψη του καθηγητή Κεραμµόπουλλου σχετικά µε το πού πρέπει να στη-
ριχθεί η σύνταξη του νέου σχεδίου πόλεως Αθηνών και εκφράζεται στο άρ-
θρο «Ai δρύφακτοι τῶν οἰκιῶν», στο περιοδικό Αρχιμήδης το 19201.
Είναι πια κοινά παραδεκτό ότι το κλίμα, οι συνθήκες διαβίωσης, οι ot-
κοδοµικές παραδόσεις που περιλαμβάνουν και τα υλικά δοµής, είναι οἱ απο-
φασιστικοί παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν την αρχιτεκτο-
νική έκφραση ενὸς τόπου.
Παράλληλα δεν πρέπει να αγνοείται και η διαχρονική επίδραση και άλ-
λων ουσιαστικών παραγόντων, όπως είναι η κοινωνική και οικονομική δο-
μή, To πολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων και η εξασφάλιση της άµυνας και
της ασφάλειάς τους εναντίον των εχθρικών επιδρομών. Όσες από τις παρα-
πάνω παραμέτρους παραμένουν σταθερές, δημιουργούν κατασκευαστικά,
λειτουργικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά που επαναλαμβάνονται είτε
αυτούσια µε την έννοια της συνέχειας είτε µεταπλασμένα µέσα and τις ανα-
πόφευκτες κοινωνικὲς και πολιτισμικές αλλαγές που δημιουργούνται στο
πέρασμα του χρόνου.
Τα προβλήματα που σχετίζονται µε την καταγωγή και την τυπολο-
γική εξέλιξη της νεοελληνικής κατοικίας είναι πάρα πολλά. Από την πλεν-
pa των ερευνητών ἡ προσφορά ήταν περιορισμένη, επειδή το ενδιαφέρον
τους στρεφόταν κυρίως στα θρησκευτικά κτίρια.
1. A. Κεραµόπουλλος, «Αι δρύφακτοι των οικιών», Αρχιμήδης, 1920, έτος KA’, 9.

8, σελ. 60.
52 4. Αἱβάζογλον- Δόβα, K. Ε. Οικονόμου
Ἡ διεύρυνση του όρου «μνημείο» έδωσε το ἐναυσμα για την έρευνα

γύρω από τα προβλήματα που σχετίζονται µε τα κοσμικά κτίρια και κυρίως
την κατοικία σε όλες τις μορφές της.
Στον βορειοελλαδικό χώρο, η ύπαρξη των κατοικιών της Ολύνθου
και της Πέλλας, µε τις σχετικές γύρω από αυτές μελέτες, αποτελεί το βασικό
στοιχείο για τον προβληματισμό και τη µελέτη της εξελικτικής πορείας της
ελληνικής κατοικίας στο χώρο auto.
Τα σπίτια της Πέλλας είναι μεγάλα και πλούσια. Οι κατοικίες όµως της
Ολύνθου είναι μικρότερες και κτισµένες σε οικόπεδα εμβαδού 250-350 m?
(Εικ. 1). Το κυρίαρχο στοιχείο στην κάτοψη των κατοικιών αυτών είναι η
αυλή. Αυτή αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα που γύρω του οργανώνονται όλοι
οι άλλοι χώροι. Ἡ επικοινωνία μεταξύ τους γίνεται µέσα από την αυλή.
Δωμάτια ñ τοίχοι την περιβάλλουν και το όλο κτιριακό συγκρότηµα δείχνει
να απομονώνεται από τον περιβάλλοντα δημόσιο χώρο. Η εσωστρέφεια αυ-
τή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της δοµής της αρχαίας ελληνικής κοι-
νωνίας και ανταποκρίνεται στον τρόπο ζωής των κατοίκων. Μία µόνη είσο-
δος, συνήθως στη νότια πλευρά της αυλής, έδινε τη μοναδική δυνατότητα
λειτουργικής και οπτικής επικοινωνίας µε τον δημόσιο χώρο (Εικ. 2).
H αντίληψη της εσωτρέφειας εκφράζεται και στη µορφή της κατοικίας.
Το κύριο ενδιαφέρον της µορφολογικής τῆς διάπλασης στρέφεται στη δια-
µόρφωση των εσωτερικών όψεων προς την αυλή. Εξωτερικά το κτίσμα πα-
ρουσιάζεται αυστηρά µονολιθικό.
Οι κύριοι χώροι της κατοικίας αναπτύσσονται συνήθως στη βόρεια
πλευρά της αυλής, έτσι ώστε να έχουν προσανατολισμό προς το νότο. Ένας
ηµιυπαίθριος χώρος, µια στοά, δημιουργείται πάντοτε μπροστά and τους
κύριους αυτούς χώρους και περιβάλλει µία, δύο ἡ και όλες τις πλευρές της
αυλής.
Ἡ επιμονή της τοποθέτησης των κύριων χώρων στην κατάλληλη πλευρά
της αυλἠς, ÉTOL DOTE να επιτυγχάνεται ο νότιος προσανατολισμός τοὺς, ο-
φείλεται στην πρὀθεση των κατοίκων να αποφεύγουν τον δυσµενή βοριά
της Μακεδονίας. Ακόμη μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι και στις περι-
πτώσεις που εξαιτίας της ρυµοτοµίας η είσοδος τοποθετείται στη βόρεια
πλευρά του τετραγώνου της κάτοψης, η βασική λογική της τοποθέτησης των
κύριων χώρων δεν μεταβάλλεται.
Ἡ στοά είναι χαρακτηριστικό μορφολογικό στοιχείο των κατοικιών
της Αρχαίας Ελλάδας. Προστατεύει τους χρήστες and τον έντονο ήλιο του
καλοκαιριού και παράλληλα επιτρέπει τον Πλιασμό κατά τη διάρκεια του
2. A. W. Lawrence, Greek Architecture, publ. Penguin Books, p. 242.

Αρχιτεκτονική αρχαίας και παραδοσιακής κατοικίας 53
χειμώνα. Τα ὑυποστηλώματα στα οποία στηρίζεται είναι συνήθως ξύλινα».

Παρόμοιες μορφές κατοικίας, που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά
µε αυτές της αρχαίας ελληνικής, έχουν επιβιώσει µέχρι και σήµερα, κυρίως
σε αγροτικούς παραδοσιακούς οικισμούς. Ἡ κυριαρχία της αυλής, η εσω-
στρέφεια της λειτουργίας της κατοικίας, η τοποθέτηση των κύριων χώρων
µε προσανατολισμό προς το νότο, η στοά - χαγιάτι μπροστά and αυτούς
και η επικοινωνία τους πάντα µέσα από αυτό, είναι χαρακτηριστικά που επι-
βιώνουν µε την ίδια λογική.
Η αγροτική κοινωνικἠ δοµή διατήρησε το αγροτόσπιτο που παρέμεινε
αμετάβλητο, γιατί οι βασικές λειτουργικές απαιτήσεις ἦταν ίδιες και οι λύ-
σεις υπαγορεύονταν απὀ την ανταπόκριση στις ανάγκες, στοιχείο που ακό-
un και σήµερα αποτελεί τη βασική αρχή στη σύνθεση της κατοικίας.
Στην έρευνά µας στον Μακεδονικό χώρο διαπιστώσαμε την ύπαρξη
τύπων κατοικιών που εμφανίζουν χαρακτηριστικά ίδια µε αυτά των αντί(-
στοιχών τους της Αρχαίας Μακεδονίας. Αντικπροσωπευτικά εἶναι ta παρα-
δείγματα τῶν Βρασνών, Λαγκαδά και Αδάμ, στην περιοχή Θεσσαλονίκης.
Στα παραδείγματα των κατοικιών των Βρασνών παρατηρούμε την κλει-
στή αυλή µε τον ψηλό µαντρότοιχο και τους κύριους και βοηθητικούς χώ-
ρους va διατάσσονται σε µία, δύο ἡ και στις τρεις πλευρές της αυλής.
Στη βόρεια πλευρά τῆς τοποθετούνται où κύριοι χώροι και το χαγιάτι
µε νότιο προσανατολισμό. Η είσοδος σ᾽ αυτούς πραγματοποιείται πάντοτε
µέσα από το χαγιάτι που αποτελεί το ενδιάµεσο στάδιο μετάβασης axé τον
κλειστό χώρο στον ανοικτό, την αυλή, και αντίστροφα.
Τυπολογικά, το αρχικό κύτταρο του ενός χώρου HE TH στοά προς TO VOTO
επαναλαμβάνεται σε παράθεση και δημιουργεί κατόψεις σχήματος ορθογω-
νίου ἡ Γ, ανάλογα pe τις ανάγκες (Εικ. 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10).
Σε ορισμένες περιπτώσεις τα avolypata της στοάς προς τα αριστερά
και δεξιά φράσσονται για τη δημιουργία κλειστών χώρων.
Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν και στο Λαγκαδά (Εικ. 11, 12). Xapa-
κτηριστική είναι η πλινθόκτιστη ισόγεια κατοικία της οδού Μπιζανίου. Ο
χώρος της αυλής περιβάλλεται από µαντρότοιχο στην ανατολική και δυτι-
κή πλευρά. Το κυρίως κτίσμα τοποθετείται στη βόρεια πλευρά της µε νότιο
προσανατολισμό και τα βοηθητικά στη νότια. Όλοι οι χώροι επικοινω-
νούν μεταξύ τους µέσα από την αυλή και η επικοινωνία µε τον εξωτερικό
χώρο πραγματοποιείται µε την αυλόθυρα που ανοίγεται στο δυτικό τοίχο
της αυλής (Εικ. 13, 14). Η κύρια κατοικία είναι χαρακτηριστικό παράδειγµα
ισόγειας πλατυµέτωπης κατοικίας µε χαγιάτι.
3. A. W. Laurence, ό.π., p. 242.

54 4. Αἱβάζογλου-4όβα, K. E. Οικονόμου
Τα ίδια χαρακτηριστικά παρατηρούνται επίσης στη διόροφη κατοικία

του Αδάμ (Εικ. 15, 16).
Παραδείγµατα χωρικἠς κατοικίας όπου επιβιώνουν χαρακτηριστικά
της αρχαίας ελληνικής κατοικίας συναντούμε σε όλο το Μακεδονικό αλλά
και Ἑλλαδικό χώρο. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της Εράτυρας
Κοζάνης, της Αγέλης στην Ξάνθη (Εικ. 17) και της Αγιάς στη Λάρισα (Εικ.
18).
Βέβαια το πρόβλημα της προέλευσης της «... εξελιγµένης αστικής νε-
οελληνικής οικίας εκ της ἐπιχωρίου αγροτικής» ἢ ακόµη αν «η χωρική
πλατυμέτωπος µετά υποστέγου κατοικία δεν είναι αρχική οικοδομική µορφή,
αλλά 'στοιχείον καταπεπτωκὀός᾽, δηλαδή προἠλθεν εκ τῆς κατοικίας των
πόλεων δι᾽ ἀφαιρέσεως μέρους ἡ μερών του περιστυλίου, περιορισθέντος
εκεί όπου δεν υπήρχε ανάγκη τόσων πολλών χώρων, ἡ εις μίαν µόνον πλευ-
ράν αποτελουµένην εξ ενός υποστέγου µετά δύο παρακειμένων δωματίων»,
εξακολουθεί να παραμένει, av και είναι λογική η προὔπαρξη της απλής πλα-
τυµέτωπης κατοικίας and τις συνθετότερες μορφές της».
Επιβίωση χαρακτηριστικών της κάτοψης των κατοικιών της Ολύνθου
μπορούμε να αναγνωρίσουμε και στη διαμόρφωση της κάτοψης των αρ-
χοντικὠν σε ορεινὲς περιοχές της Μακεδονίας, όπως είναι η Σιάτιστα και
η Καστοριά (Εικ. 19, 20). |
Ο κεντρικός χώρος τῆς κάτοψης στα σπίτια της Σιάτιστας ονομάζετατ
«μεσιά» και έχει ύψος το σύνολο του ύψους του ισογείου και του µεσοπατό-
ματος. Ὅλοι ot χώροι αυτών των τμημάτων του κτίσματος επικοινωνούν µέσα
από tn μεσιά. Η λειτουργική τῆς θέση µέσα στο κτίσμα όπως και η διαµόρ-
φωση των πλευρών της στο ύψος του μεσοπατώματος µε τη δηµιουργία µιας
εσωτερικής στοάς µε ξύλινες κολώνες, θυμίζουν έντονα την αυλή της αρ-
χαίας κατοικίας”.
Ο χώρος στο µεσοπάτωµα απέναντι από την κύρια είσοδο του σπιτιού
ονομάζεται ηλιακός ἡ ντηλιακός. H ovopacia αυτή προφανώς είναι επηρεα-
σµένη από τη θέση του αντίστοιχου χώρου στην αρχαία κατοικία. Εάν η ε-
σωτερική αυτή «αυλή» στα σπίτια της Σιάτιστας ἦταν ανοικτή, ο χώρος του
μεσοπατώματος θα ἦταν ηλιακός, γιατί έχει νότιο προσανατολισμό.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτής της εσωτερικής αυλής είναι
4. Γ. Μέγας, «Ζητήματα ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής», «Ἰαογραφία, Αθήνα

1969, τόμ. KIT’, σελ. 305. |
5. Γ. Μέγας, ό.π., σελ. 306.
6. Πρβλ. Γ. Μέγας, ό.π., σελ. 106.
7. Πρβλ. N. K. Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», ἠπιστημονική Ere-
τηρίς της Πολυτεχνικής Σ᾽ χολής (EE TTL), τόμ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1961-1964, σελ. 73-74.
η διαφοροποίηση της επίστρωσης tov δαπέδου της σε σχέση µε τους ἀλ-

λους χώρους της κατοικίας. Το δάπεδο της «μεσιάς) επιστρώνεται µε µεγά-
λες λίθινες πλάκες, ενώ τα δάπεδα των υπόλοιπων χώρων, εκτός tov αποθη-
κών, είναι επιστρωµένα µε ξύλο. Οι λίθινες πλάκες ενισχύουν τη σχέση της
«μεσιάς» µε τον έξω χώρο ακόµη και οπτικά, γιατί η πέτρα είναι δοµικό στοι-
χείο συνήθως του εξωτερικού χώρου.
Στα αρχοντόσπιτα της Καστοριάς µε τον ηπειρωτικό τους χαρακτήρα
διακρίνονται επίσης τυπολογικές ομοιότητες µε τις κατοικίες της Ολύνθου.
Τµήµα της περίστυλης αυλής της µπορεί να θεωρηθεί ότι μετατρέπεται σε
κλειστό χώρο µε πολλά παράθυρα που ονομάζεται «δοξάτος». Ο Ορλάνδος
αναφέρει; «Επειδή δ᾽ ενταύθα η οικογένεια εργάζετο, Etpwyev, εδέχετο τοὺς
ξένους καὶ εν γένει διηµέρευεν, αντιστοιχεί ο δοξάτος προς την Ελληνικήν
περίστυλον αὐλήν ñ προς το Ρωμαϊκό atrium. Και αυταί δ᾽ αι κιονοστοιχίαι,
ας φέρει, δύναται να θεωρηθώσιν ὡς μακρινοί απόγονοι των περιστυλίων»8.
Ακόμη πλησιέστερα προς την ανάµνηση της κάτοψης τῆς αρχαίας και
τοικίας είναι η εσωστρεφής διαμόρφωση της κάτοψης µιας κατηγορίας
κατοικιών της Φλώρινας που μπορούν να χαρακτηρισθούν πιο λαϊκές) ἡ
και αγροτικές (Εικ. 21).
Γύρω από µια εσωτερική αὐλή, αίθριο που περιβάλλεται από το κτί-
σμα και τον ψηλό µαντρότοιχο, διατάσσονται «εν σειρά» οι χώροι, κύριο-
και βοηθητικοί. Το κλιµακοστάσιο, τοποθετημένο σε µια γωνιά του αιθρίου,
οδηγεί στον όροφο.
Χαρακτηριστική είναι η ονομασία της αυλής. Οι ντόπιοι την ονοµά-
ζουν «Τρεμ», που προφανώς προέρχεται and το ρωμαϊκό atrium και Kat’
επέκταση από το ελληνικό «αίθριο». Στη νότια πλευρά υπάρχει η είσοδος
που οδηγεί στο αίθριο µέσα and ένα στενόµακρο χώρο, όπως και στην
΄Ὄλυνθο. Το αίθριο µαζί µε τους υπόλοιπους χώρους του ισογείου που βλέ-
πουν σ᾽ αυτό, χρησιμεύει για τις γεωργικές απασχολήσεις τῆς οικογένειας.
Πέρα όμως από τις τυπολογικές και μορφολογικές ομοιότητες που
διακρίνουµε στις λαϊκές παραδοσιακές µεταβυζαντινές κατοικίες στο Ma-
κεδονικό χώρο και στις αντίστοιχες της εποχής των αρχαίων χρόνων στον
ίδιο χώρο, υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία που επικράτησαν
και μεταδόθηκαν διαχρονικά, µεταπλασμένα µέσα and νέες επιρροές και
αντιλήψεις.
Εντυπωσιακός είναι ο εσὠτερικός διάκοσμος των Μακεδονικών κα-
8. A. Ορλάνδος, «Τα παλαιά Αρχοντόσπιτα της Καστοριάς», Αρχείον των Βυξαντι-

νών μνημείων της Ελλάδος, τόμ. A’, Αθήναι 1938, σελ. 201.
9. N. Κ. Μουτσόπουλος, Μακεδονική “Αρχιτεκτονική. Συμβολή εις τη µελέτη της
ελληνικής οικίας, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 398.
10. Ν. Κ. Μουτσόπουλος, Μακεδονική Αρχιτεκτονική, σελ. 30, εικ. 6,
56 4. AlBdfoydov-AdBa, K. E. Orxovdpov
τοικιών τόσο στις ξύλινες κατασκευές όσο και στη ζωγραφική.

Ὅλοι ot κύριοι χώροι του σπιτιού διακοσμούνται εσωτερικά µε Cwypa-
φικές παραστάσεις και µε ειδικές ξύλινες κατασκευές. Ο ζωγραφικός διά-
κοσμος καλύπτει τους τοίχους, τα τζάκια, τα φύλλα and τις µουσάντρες
και τα ταβάνια.
Πρόθεση για εσωτερική διακόσμηση υπάρχει και στις κατοικίες της
Αρχαίας Μακεδονίας. «Το Ελληνικό σπίτι είναι κατ᾽ εξοχή εσωστρεφές.
Ὅλη η πολυτέλεια εξαντλείται στο εσωτερικό του σπιτιού ενώ το εξωτερικό
του είναι απλό και axdopnto»!!.
Είναι γνωστό ott ο βασιλιάς Αρχέλαος (413-399 π.Χ.) κάλεσε τον περί-
pnuo ζωγράφο Ζεύξη για να του στολίσει µε ζωγραφική το σπίτι. Η ζωγρα-
φική διακόσμηση στις κατοικίες της Ολύνθου, όπως συμπεραίνεται and τα
υπάρχοντα ευρήματα, ήταν περισσότερο γραμμική και όχι µε συνθέσεις
προσώπων! Στις κατοικίες της Καστοριάς, Σιάτιστας, Ἐράτυρας η επί-
ὅραση των σύγχρονων τάσεων µπαρόκ - ροκοκό είναι εμφανής (γραμμικά
και φυτικά µοτίβα, πρόσωπα).
Ένα σταθερό στοιχείο στην επίπλωση της αρχαίας κατοικίας είναι
τα ανάκλιντρα. Τοποθετούνται κατά µήκος της εσωτερικής επιφάνειας των
τοίχων και διακόπτονται µόνο από τα avolypata. Το ίδιο στοιχείο χρησιµο-
ποιείται και στη λιτή επίπλῶση της παραδοσιακής κατοικίας του Μακε-
δονικού χώρου. Τα µεντέρια, μεγάλα κρεβάτια από ξύλο, τοποθετούνται κατά
μῆκος των τοίχων στους χώρους καθηµερινής χρήσης και υποδοχής και
χρησίμευαν για την ανάπαυση των ενοίκων και των επισκεπτών.
Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα λειτουργικά και μορφολογικά
χαρακτηριστικά της αρχαίας κατοικίας επιβίωσαν περισσότερο στην a-
γροτική κατοικία, γιατί η διαδικασία παραγωγής αγροτικών προϊόντων
παρέμεινε περίπου η ίδια µέχρι τη βιομηχανική επανάσταση.
Στις αστικές κατοικίες της Μακεδονίας, που ἦταν αποτέλεσµα οικονο-
μικής άνθησης, διακρίνονται και επιδράσεις από τον οχυρωμένο μεσαιωνικό
πύργο!»,
Ἡ φρουριακή τους µορφή ενισχύει την άμυνα των ενοίκων εναντίον των
εχθρικών επιδρομών σε αντίθεση µε την αγροτική κατοικία που τη στοι-
χειώδη άµυνα πρόσφερε η κλειστή αυλή µε τους ψηλούς, σχετικά, τοίχους.
Μια αὐλή που παρέμεινε αναλοίωτη από την αρχαία ΄Όλυνθο και Πέλλα
µέχρι τις αρχές του αιώνα µας.
11. M. Σιγανίδου, «Η ιδιωτική κατοικία στην Αρχαία Πέλλα», «{ρχαιολογία, τεύχος

2, Φεβρουάριος 1982, σελ. 33.
12. A. W. Lawrence, ό.π., p. 244.
13. N. K. Μουτσόπουλος, «Παρατηρήσεις στον εσωτερικό χώρο και τη μορφολογία
των Μακεδονικών Αρχοντικών», “οχιτεκτονικά Θέματα, τὸμ. Δ΄, Αθήνα 1967, σελ. 150.
ι-
τει
Tr
--
Ι
Ι
!
|
|
|
ιτ.
Εικ. 1. Συγκροτήματα κατοικιών στην ΄Όλυνθο (A. W. Lawrence, Greek Architecture, publ.
Penguin Books, p. 242).
φορ Ὑάο ‘OSGI Dalgy 0}:
“διικικολκλ)
ία ὀν]δοιο] πα ΟΙ Snörorzpy Ὕ) ogmyO, alııo amixioinx οὐρ lwhoıny ‘à ‘HIT
Οικονόμου
Ε.
ἄςογλου- Adfa , Κ.
4. AB
58
LLLLLLELEL
ὅ
Εικ. 3. Βρασνά, κατοικία A, a: xdrown ισογείου, β: κάτοψη ορόφου, y: σκίτσο.
A. Αἱβάξογλου-ἀ4όβα. K. Ε. Οικονόμου
Fix. 4. Bouava, κατοικία B, a: ziroym ιπογλείος, β: κάτοψη ορόφοιι, y: σκίτσο.

r
- ..
δι. . .. * 8 .
9 . ." ...
-
. . . -
πλ
8.8. ILL « 4
--
L»>-
Εικ. 5. Βρασνά, κατοικία Γ, a: κάτοψη ισογείου, p: xdroyn υρόφου, y : σκίτσο.

62 «1. ΑἸβαζογλου-.
Ἰόβα, K. E. Οικονόμου
A <>
Εικ. 6. Βρασνά, κατοικία A, a: xdtoyy ἰσογείου, B: κάτοψη οούφου, y: σκίτσο.

.ο
AISNE
Εικ. 7. Βρασνά, κατοικία E, a: κάτοψη ισογείου, β: κάτοψη ορόφου, 7: σκίτσο.

4. AïBaïoylou-AéBa, K. E. Οικονόμου
.—--8-----B-----B-—---
#
Εικ. 5. Bouord
CS , κατοικία ST, a: κάτοψη ισογείου, β: κάτοψη ορόφου , 7: σκιτσο.
«Ἱοχιτεκτονικὴ αρχαίας και παραδοσιακής κατοικίας 65
Fix. 9. Boaovd, κατοικία .1.
Εικ. 10. Boaova, κατοικία I.

A. Αἱβάζογλου-4όβα, K. E. Οικονόμου
14
L
1
‘
|
Εικ. 11. Aayxadds, κατοικία A, a: κάτοψη ισογείου, β: κάτοψη ορόφου, y: σκίτσο.

“ἱρχιτεκτονική αρχαίας και παραδοσιακής κατοικίας 67
Εικ. 12. Λαγκαδάς, κατοικία A.

68 4. Αἱβάξογλου-4όβα, K. Ε. Οικονόμου
u
= ή
Εικ. 14. Λαγκαδάς, κατοικία Γ΄.

70 4. Αἰβάξογλου-Δόβα, K. Ε. Οικονόμου'
ο. Φ... α.. ων.

οι.
Fix. 15. Αδάμ, κατοικία A, a: xaroyy wwozeinn, β. κάτοψη οορόφοιυ".

Εικ. 16. Αδάμ, κατοικία A.
Fox. 17. Αατοικία στην Ayein N. Ξανθης.

72 4. Αἱβάςογλου- Δόβα, K. Ε. Οικονόμου
+
nr
u
4"0r0e0€
a 0POS0O€C
44070"
Εικ. 18. Ayia Λαρίσης, κατοικία Τζοάνου “λεξούλη (1. Méra, Θεσσαλικαί ovenaete,
«θήναι 1946, σελ. 81).
REIANWNIA
Ti KO
Εικ. 19. Καστοριά, κατοικία Σαπουντξή, κάτοψη του ορόφου (A. Ορλάνδου, «Τα παλαιά
αρχοντόσπιτα της Καστοριάς», ABME, τόμ. A’, Αθήναι 1938, σελ. 201).
74 A. Αἴβάξογλου-Δόβα, K. E. Οικονόμου
π“ Ι N
ὅ
Εικ. 20. Σιάτιστα, αρχοντικό Κανατσούλη, a: κάτοφη ισογείου, B: κάτοψη A’ ορόφου,
y: κάτοψη Β΄ ορόφου (N. Μουτσόπονλου, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», ΕΕΠΣ, τόμ. A’,
Θεσσαλονίκη 1961-64, niv. 17-19).
Eve. 21. Φλώρινα, κατοικία E. Ευαγγέλου, γειτονιά Σακουλέβα, κάτοψη ισογείου (N. Mov-
τσόπουλου, Μακεδονική αρχιτεκτονική, συμβολή εις την μελέτην της Ἑλληνικής οικίας,
Θεσσαλονύη 1971, σελ. 30).
ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΥΝΑΓΙΔΑΣ KAI ΚΥΝΗΓΟΙ.
NEA ΕΠΙΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΡΟΙΑ”
Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή
1. Το εύρημα
Τον Αύγουστο του 1980 κατά την ανασκαφή τριών ρωμαϊκών τάφων
στο οικόπεδο Κριαρά, στο Β.Δ. τμήμα τῆς σημερινῆς Βέροιας, αποκαλύφθη-
κε μαρμάρινη ενεπίγραφη στήλη που αποτελούσε µία από τις καλυπτήριες
πλάκες ενός τάφου], Παρόλο που σώζεται ακέραια, η ενεπίγραφη επιφάνεια
έχει υποστεί έντονη φθορά και έτσι µεγάλο τµήµα της δεξιάς πλευράς είναι
ιδιαίτερα δυσανάγνωστο. Η πλάκα είναι ορθογώνια, χωρίς ιδιαίτερη επί-
στεψη και έχει ύψος 118 εκ., πλάτος 43 εκ. και μέγιστο πάχος 18 εκ. Το πά-
χος των κροτάφων είναι 13 εκ. Το ύψος των γραμμάτων κυμαίνεται and 1,6
εκ. ως 2,2 εκ. και τα διάστιχα and 7 χιλ. ως 3 εκ. H πίσω όψη της πλάκας
εἶναι ανώμαλη, ξεχοντρισµένη απλώς µε το βελόνι. Οι κρόταφοι φέρουν
ίχνη and ντισιλίδικο, εκτός and µία ταινία πλ. 1,5 εκ. κατά μῆκος τῆς εσωτε-
ρικἠς πλευράς τους που είναι καλά λειασμένη. Ὑπάρχουν τέσσερις τόρμοι
γόμφων ανά δύο σε κάθε κρόταφο, στις αντίστοιχες περίπου θέσεις, στο ανώ-
τατο και κατώτατο τµήµα τους. Οι τόρμοι αυτοί πιθανώς ανήκουν στην πρό-
τη χρήση της πλάκας, για τη στήριξή της σε κάποιο τοίχο στο ιερό του
Κυναγίδα.
* Ευχαριστώ τον ιστορικό M. Χατζόπουλο για τις χρήσιμες υποδείξεις του σε ορι-
σµένα προβλήματα της επιγραφής, καθώς και το συνάδελφο II. Χρυσοστόμου για τις συ-
ζητήσεις µας σχετικά µε τη λατρεία του Ἡρακλή. Οι φωτογραφίες µε αριθµό 1 ως 5 οφεί-
λονται στο Κέντρο EAA. και Ρωμ. Αρχαιότητας του Ε.Ι.Ε., ενώ οι υπόλοιπες στο φωτο-
γράφο της IZ’ Εφορείας κ. Χρ. Γιαβανίδη.
1. ΑΔ 35, 1980, Χρον. B,, 407. Λανθασμένα αναφέρεται ως τιμητική επιγραφή. Αρ.
Ευρ. Μ. Β. Λ. 109.
78 Βικτώρια Αλλαμανή- Σουρή
2. Μεταγραφή του κειμένου
Ἔτους ἑβδόμον καὶ εἰκοστοῦ

στρατηγοῦντος Σέξστου
Πονππίου v πολιταρχούν--
των v Νικολ[ά]ου τοῦ Λεοντο--
μένου: Κλεάνίδρου τοῦ] Nixwvos
Καλλιμέδοντ[ος τ]οῦ [” ‘tou
Σωσιμένου [τοῦ “..56] χ( λίνου
Φιλίππου [---------- ] vov

10 ᾿Αδύλου tod [- — -- —--- ] ov.
Ἔτους ὀ[γδόου καὶ εἰκο]στοῦ
κυνη[γοί]’ (Vacat).
Νικάνωρ Αν) [*2] naG)l.Jov.

15 "Er. 6: x[ai K xv]vnyol:
Βάκχιος [- - - A()Z()- -Ίου
Ἐπικράτης Νικολ[ίά]ου
Παράμονος Ἡρακλ[εί]δου
Ἰόλαος Κύτων[ο]ς «ἱερητεύ-»
20 σαντες Ἡρακλεῖ [Κυναγ]ίδαι.
Ἔτους A καὶ [A κυ]νηγοί:
Ασκλππι[ά]δ«ηοίς "'..] &(;)ou
ΖΑΝΑΤΟΣ [*2PA ----].
Ἔτους v [B καὶ A xuvnlyoi:
25
Ἔτους [T] καὶ A κυνηγοί:

Κλέων [-- -- τ᾿ -- — -]vov (Ὁ)
Ἐπίνιχ[ος -- — ——]vov (;).
30 Ἔτους A καὶ A κυνηγοί’
Ηρακλής Κυναγίδας και κυνηγοί 79
Αντίγονος Παραμόνου τοῦ Περίτου

Λυσίμαχος Π[ατ]ερίνου ἱερητεύσα«ντες»
Ἡραλλεῖ (Vacat).
Ἔτους v Ε καὶ A κυνηγοί:
35 Λυσίμαχος ᾿Ασκληπιοδώρου
Κλεῖτος ν Βακχίδου.
Ἔτους ΣΤ καὶ Λ κυνηγοί’
Ποσιδώνιος [Ε *3 OITOY];
τεύσαντες Ἡρακλεῖ Kuvayi-

dav. v Ἔτου«ς» <Z> καὶ [A κυνηγοί]:
Botoxos [5 ]κλέου[ς]
Κάσσανδρος ᾽Αντιγόνου
ἱερητεύσαντες Ἡρακλεῖ
45 Κυναγίδαι ἐκ τοῦ ἰδίου.
3. Κριτικό υπόµνηµα
H φθορά που έχει υποστεί η πλάκα, ιδίως κατά μῆκος της δεξιάς πλευ-
pac της, δημιουργεί πολλά προβλήματα ανάγνωσης και καθιστά πολλά πα-
τρώνυμα των ονομάτων εντελώς δυσανάγνωστα. Οι δυσκολίες επιτείνονται,
όταν τα ίχνη ορισμένων γραμμάτων δεν επιβεβαιώνονται σ᾽ όλες τις φωτο-
γραφίες.
στ. 5. Με βάση τα ἴχνη ενός N και ενός Κ που διακρίνονται στη φωτ. αρ.
2 γίνεται η συμπλήρωση του πατρωνύµου, χωρίς ὡστόσο va είναι βέ-
βαιη.
στ. 6. Προβληματική είναι η ανάγνωση tov πατρωνύμου, δεδομένου ότι
στη φωτ. αρ. 2 διακρίνονται αβέβαια ίχνη κατάληξης σε [...]Ν(;)-
NIG)OY, ενώ στη φωτ. αρ. 4 διαβάζουμε [...] ΝΤΟΥ.
ot. 7. Η κατάληξη ---]ίνου διακρίνεται στη φωτ. αρ. 2. Ένα K πριν axé το
I δεν είναι ασφαλές. Προτάσεις συμπλήρωσης του πατρωνύµου βλ.
στο κεφάλαιο της προσωπογραφίας (σελ. 91).
στ. 8. Ἡ ανάγνωση της λέξης κυνηγών είναι ασφαλής, δεδοµένου ότι τα
ίχνη των γραμμάτων ΝΗ διακρίνονται σχετικά καθαρά, ενώ η κατά-
ληξη -wv είναι ευανάγνωστη (φωτ. αρ. 2).
στ. 9. Δε διαβάζεται παρά µόνο η κατάληξη του πατρωνύµου. Είναι όµως
πιθανό να υπάρχει και παππώνυµο µετά το πατρώνυμµο, επειδή µεσο-

λαβεί µεγάλο διάστηµα ανάµεσα στο όνοµα και στη σωζόμενη κατά-
ληξη -νου. Αν είναι έτσι, θα εκφέρεται κατά το παράδειγµα του στί-
χου 41, δηλ. Φίλιππος [δεῖνος τοῦ ---νου].
OT. 11. Η συμπλήρωση γίνεται με βάση τον lo στίχο. To Ο,εξάλλου, της λέ-
Ens ὁ[γδόου] και το στης λέξης [εἰκο]στοῦ διακρίνονται καθαρά.
OT. 12. H ανάγνωση της λέξης κυνηγοί στην ονομαστική γίνεται µε βάση τις
καταλήξεις των ονομάτων που ακολουθούν, αλλά και το στίχο 30 που
είναι ευανάγνωστος. Η πιθανότητα να υπήρχε κάποια άλλη λέξη που
θα κάλυπτε τον κενό χώρο του στίχου αυτού είναι μηδαμινή.
OT. 13. H συμπλήρωση “AyéAao(;)[c] είναι πιθανότερη από την αντίστοιχη
᾽Αγέλα[ς], αφού διατηρούνται ίχνη µιας καμπύλης γραμμῆς µετά το
A (φωτ, αρ. 6). Εξάλλου το δεύτερο γράμμα πρέπει να διαβαστεί Γ
και όχι Il. Τα ίχνη ενός A και ενός I δεν είναι ασφαλἠ και δεν επι-
τρέπουν τη συμπλήρωση του πατρώνυµου.
. 14. Τα επισφαλή ἴχνη ενός A και ενός N, ένα M και δύο λοξές κεραίες
ενός πιθανού A µετά an’ αυτό, στηρίζουν την προτεινόµενη συμπλή-
ρωση (σελ. 93) η οποία όμως δεν είναι βέβαιη (φωτ. ap. 2).
. 15. H συμπλήρωση του έτους γίνεται µε βάση τους παρόμοιους στίχους
που διαβάζονται καλύτερα (βλ. στ. 30) και είναι ασφαλής, αφού ο
κατάλογος χρονολογείται κατ᾽ έτος.
. 16. Τα (ίχνη ενός A και ενόςΣ είναι αβέβαια και δεν επιτρέπουν τη συμ-
πλήρωση του πατρωνύμου.
. 17-18. Οι συμπληρώσεις των δύο πατρωνύμων εἰναι αρκετά πιθανές, αφού
τα περισσότερα γράμματα διακρίνονται σχετικά καθαρά (φωτ. 2 και
4), δεν είναι όμως απόλυτα ασφαλείς.
στ. 19. Το πατρώνυμο Κύτων διαβάζεται καθαρά. Πρόβλημα υπάρχει στο
τέλος του στίχου, όπου κανείς περιμένει την αρχή της λέξης ιερητεύ-
σαντες. Στη Φωτ. αρ. 6, ωστόσο, διακρίνονται τα γράμματα ΣΑΝΤΕ
και στη φωτ. αρ. 5 ΑΝΤΕ, ενώ στη φωτ. ap. 2 δύσκολα θα μπορούσε
να αποκρυπτογραφήσει κανείς τη λέξη [ἱερ]ητε[ύ]/σαντες. Καταλή-
γουµε ότι πιθανώς πρόκειται για λάθος του χαράκτη και διορθώ-
voupe (iepnteb) /σαντες.
. 22. Ἡ ανάγνωση ᾿Ασκληπι[ά]δ[ης] ἡ -δ[ας]θα ήταν ασφαλής, αν τα ίχνη
µιας κάθετης καὶ µιας οριζόντιας κεραίας δεν µας υποχρέωναν να
διαβάσουμε ᾿Ασκληπι[ά]δε(:)[ς]. (To EG) διακρίνεται καλύτερα στη
φωτ. αρ. 6). Επειδή ωστόσο η κατάληξη -ες δεν είναι πιθανή για την
εποχή, αλλά και η ανάγνωση δεν είναι απολύτως βέβαιη, διορθώ-
VOUHE µε επιφύλαξη σε ᾿Ασκληπι[ά]δζη)[ς].
Hoasirs Kevayidag και κυνηγοί 81
ot. 24. και ot. 27. BA. σχετικές παρατηρήσεις oto στίχο 15.
στ. 32. Στο τέλος του στίχου διαβάζουμε ἱερητεύσας. Με επιφύλαξη διορ-
θώνουμε ἱερητεύσαίντες).
στ. 33. Δε σώζονται ίχνη της λέξης Κυναγίδας. Είναι πιθανότερο να την
παρέλειψε ο χαράκτης παρά να απαλείφθηκαν εντελώς.
στ. 36. Τα ίχνη ενός B και ενός X κάνουν ασφαλή τη συμπλήρωση του πα-
τρωνύμµου”.
στ. 38. Το πατρώνυµο είναι δυσδιάγνωστο. Λίγα αβέβαια ίχνη γραμμάτων
διακρίνονται µόνο στη φωτ. αρ. 7.
στ. 39. Η αρχή του πατρωνύμου Κ.λε[.....] διακρίνεται καθαρά στη φωτ.
αρ. 7. Για προτάσεις συμπλήρωσης BA. σελ. 97. |
στ. 41. Στην πέτρα ETOYIE (gut. ap. 7). Διορθώνουμε tov avaypappatiope.
Συμπληρώνουμε τη λέξη κυνηγοί, av και δεν διακρίνουμε ίχνη Ypap-
μάτων. Δεν αποκλείεται ὡστόσο, va παραλείφθηκε λόγω χώρου από
το χαράκτη.
στ. 42. Τα γράμματα -κλεου- διακρίνονται καθαρά. Προτάσεις συμπλήρω-
σης στη σελ. 97.
4. Παρουσίαση της επιγραφής - Επιγραφολογικά σχόλια
Πρόκειται για έναν κατάλογο κυνηγών που διατέλεσαν ιερείς στο µε-
γάλο τοπικό ιερό του Ηρακλή Kuvayiôaÿ. Ἡ πληροφορία αυτή προέρχεται
από την έκφραση «ἱερητεύσαντες Ηρακλεῖ Κυναγίδα», που αναφέρεται τέσ-
σερις φορές σ᾽ όλο το κείµενο µετά and τα ονόματα ορισμένων µόνο κυ-
νηγών. Πρέπει ὠστόσο, να θεωρηθεί βέβαιο ότι όλοι οι κυνηγοί που αναγρά-
φονται στην πλάκα υπήρξαν ιερείς του HpakAñf.
Η επιγραφή χρονολογείται µε την «επαρχιακή» χρονολογία, που είναι
2. Ἡ ανάγνωση του ονόματος αυτού οφείλεται στον κ. M. Χατζόπουλο, τον οποίο

και ευχαριστώ.
3. Κατάλογοι ιερέων είναι σπάνιοι στη Μακεδονία. Ένα ανάλογο επιγραφικό κεί-
µενο, πρωιμότερο κατά δύο αιώνες, δημοσιεύθηκε από την 1. Βοκοτοπούλου, “Αρχαία Ma-
κεδονία IV, 87-114.
4. Κάποια επιφύλαξη για to av πράγματι όλοι οἱ κυνηγοί διατέλεσαν και ιερείς του
θεού, οφείλεται κυρίως στο στίχο 32, όπου διαβάζεται καθαρά η µετοχή «ἱερητεύσας», την
οποία αποδίδουµε σε λάθος του χαράκτη και διορθώνουµε «ἱερητεύσαίντες)»ίσελ. 81).
Η συχνή εξάλλου παράλειψη της έκφρασης «{[ερητεύσαντες Ἡρακλεῖ Κυναγίδα», σε αντί-
θεση µε τη σχολαστικἡ επανάληψη της λέξης «κυνηγοῦ», µπορεί να εξηγηθεί, αν και όχι
απολύτως ικανοποιητικά, ὡς πλεονάζουσα και δαπανηρή.
και ο συνηθέστερος τρόπος χρονολόγησης των δηµόσιων κειμένων στα

χρόνια µετά τη μετατροπή της Μακεδονίας σε ρωμαϊκή επαρχίαδ. Μία από
τις ιδιοµορφίες του καταλόγου έγκειται στο ότι είναι χρονολογημένος
κατ᾽ έτος µε το ἶδιο φυσικά χρονολογικό σύστημαδ. Έτσι, καλύπτονται év-
δεκα συνεχή χρόνια µε πρὠτο το έτος 121/120 και τελευταίο το 111/110.
* Mia ανωμαλία που δημιουργείται and την παράλειψη του έτους 118 και τη
συνεχή αναφορά τεσσάρων κυνηγών κάτω από το 1190 έτος, µπορεί va
οφείλεται σε λάθος του χαράκτη. Αν ωστόσο, συσχετίζεται µε την κάποια
αναστάτωση που θα επήλθε στην πόλη και στο ιερό από την επικίνδυνη κά-
0080 ορισμένων κελτικών φύλων προς Νότον, ακριβώς to 119, δεν µπο-
ρούμε να το βεβαιώσουμε].
Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει, εἶναι αν O κατάλογος χαράχτηκε
σταδιακά ἡ όχι. Map’ όλη την ένδειξη του τελευταίου στίχου ότι οι κυνηγοί
του έτους αυτού έστησαν «ἐκ τοῦ ἰδίου», µε τα δικά τους δηλαδή έξοδα, τη
στήλη, η οπτικἢ εικόνα είναι τελείως διαφορετική. Φαίνεται πιθανότερο
ότι γράφτηκε σταδιακά, and άλλον κάθε φορά τεχνίτη, γεγονός που προσδί-
δει πρόσθετο επιγραφολογικό ενδιαφέρον στο κείµενο». Εκτός από τις
διαφορές που παρουσιάζουν τα γράμματα στο μέγεθός τους κυρίως, αλλά και
οι στίχοι ὡς προς τη θέση τους στην πλάκα, βοηθητικό στοιχείο για τον δια-
χωρισμό των τεχνιτών αποτελούν και οἱ µικρές διαφοροποιήσεις που παρα-
τηρούνται στον τρόπο αναγραφής του επαρχιακού έτους». Έτσι, μπορούμε
να διακρίνουμε δέκα ἡ και ένδεκα διαφορετικά χέρια για κάθε σχεδόν έτος
5. M. Β. Hatzopoulos - L. P. Loukopoulou, «Morrylos, Cité de la Crestonie», Me2e-

τήματα 7 (1989) 20 και onu. 7 για άλλη βιβλιογραφία (στο εξής Hatzopoulos - Loukopoulou,
Morrylos).
6. M. Guarducci, Epigraphia Graeca U, 328 κ.ε. καὶ IV, 167-189 ειδικά για κατα-
λόγους ιερέων. Σε ορισμένους an’ αυτούς αναφέρεται η διάρκεια της 1Epateius του καθένα
(ό.π., 174) και αλλού αν ἦταν ετήσιοι ἡ ὀχι (ό.π., 168-9).
7. BA. πιο κάτω σελ. 84 και σημ. 15.
8. Αντίθετα βλ. Βοκοτοπούλου, ό.π., 96 και σημ. 21. Η επιγραφἠ αυτή προσφέρεται
για αναλυτικἠ µελέτη των διακυµάνσεων που παρουσιάζουν ορισμένα γράμματα und έτος
σε έτος, όπως π.χ. το Π, το À, το Ν, το M, το ὦ κλπ., πράγμα ωστόσο που δεν µπορεί να
γίνει στα πλαίσια της ανακοίνωσης αυτής. Είναι ακόµη ενδιαφέρον να την αντιπαραβάλει
κανείς µε µια περίπου σύγχρονη, ακριβώς χρονολογημµένη επιγραφἠ and τη Βέροια, n ο-
ποία παρουσιάζει έντονες διαφοροποιῆσεις από το κείµενο των κυνηγών. À. M. Wood-
‚ward, BSA 18, 1911 /12, 144-46, αρ. 3. H ἐσωτερικὴ κεραία του A π.χ. εἶναι ευθείᾳ και οι κά-
θετες κεραίεςτου M αποκλίνουν αισθητά. Τέλος to II έχει ίσες τις δύο κάθετες κεραίες του,
ενώ οριζόντια δεν εξέχει αριστερά, δυξιά.
9. Τα δύο πρώτα έτη δηλώνονται ολογράφως, ενώ τα υπόλοιπα αλφαβητικά και µαζί
pe τη λέξη κυνηγοί καταλαμβάνουν ένα μόνο στίχο.
του καταλόγου. Οι 10 πρώτοι στίχοι γράφτηκαν όλοι μαζί από ἕνα χαράκτη
και ακολουθούν οι στίχοι 11-14 που χαράχθηκαν από άλλον τεχνίτη. Οι στ.
Ι5-20 που αφορούν στους κυνηγούς δύο ετών είναι πιθανότερο ότι γράφηκαν
από το {διο χέρι. Ωστόσο, κάποιες διαφοροποιήσεις που διακρίνονται ανά-
µεσα στα γράμματα των στίχων |5-1610 και 17-20 µπορεί να δηλώνουν και
άλλον χαράκτη. ἤδη, παρατηρήσαµε ορισμένες ανωμαλίες στους στίχους
αυτούς, οπότε για τους ίδιους λόγους ίσως δικαιολογείται µία ακόμη. Ακο-
λουθούν οι στίχοι 21-23 και 24-26 απὀ δύο ξεχωριστούς χαράκτες, χωρίς
ωστόσο, εμφανείς μεταξύ τους διαφορές]. Αντίθετα, οι επόµενοι στίχοι 27-
29, 30-33 και 34-36 έχουν έντονες διαφορές στο μέγεθος των γραμμάτων, στη
θέση των στίχων στην πλάκα, αλλά και στα μεμονωμένα στοιχεία, ώστε
είναι προφανές ότι χαράχθηκαν από τρία διαφορετικά χέρια. Τέλος οι
στίχοι 37-41 και 41-45, παρόλο που δεν χαρακτηρίζονται από εμφανείς δια-
φοροποιῄσεις, πρέπει va γράφηκαν από δύο ξεχωριστούς τεχνίτες.
5. Γραμματικά φαινόμενα
στ. 2. Σέξτος. Tia τις διάφορες γραφές tov ρωμαϊκού ονόματος Sextus
σε αττικές επιγραφές, L. Threatte, The Grammar of Attic Inscrip-
tions I, Berlin, New York 1980, 574.
ot. 3. Πονπήιος. Για την κατάληξη -ἤιος των λατινικών ονομάτων σε
-eius, ό.π., 367. Επίσης, ό.π., 596 για παραδείγματα όπου δεν αφο-
µοιώνεται το ν πριν από τα χειλικά.
στ. 4-5. Λεοντομένου και στ. 7 Σωσιµένου. Τα κύρια ονόματα σε -μένης
σχηματίζουν συχνά τη γενική σε -ου αντί -ους από τον 30 ὡς και τον
lo at. π.Χ. Σχετικά παραδείγματα του φαινομένου αυτού βλ. Ed.
Mayser, Grammatik der griechischen Papyri aus der Ptolemderzeit I,
II, 1938, 37-38.
στ. 38. Ποσιδώνιος αντί Ποσειδώνιος. Ανάλογα παραδείγματα όπου to I
απαντά στη θέση του EI, ©. Ριζάκης - Γ. Τουράτσογλου, Επιγραφές
10. Τα γράμματα εδώ εἰναι πιο μεγάλα και αραιά. H εσωτερικἠ κεραία tov A στο Βάκ-
χιος κατεβαίνει πολύ χαμηλότερα από οπουδήποτε αλλού στους επόµενους τέσσερις στί-
yous. Ακόμη to Ο στην ἴδια λέξη εἰναι μικρότερο and τα ἀλλα γράμματα, κάτι που δεν
συμβαίνει στο O των στίχων 18 και 19.
11. Πιο πάνω σελ. 82 και κριτικό υπόµνηµα στο στ. 19.
12. To Π στο στίχο 22 και το ἰδιο γράμμα στο στίχο 26 διαφέρουν ως προς το µήκος
τῆς δεξιάς κεραίας.
13. Δες π.χ. το Π στο στίχο 29 και στο στίχο 31. Ακόμη το Λ στο στίχο 32 και στους
στίχους 35 και 36 ἡ τέλος το Κ του στίχου 28 και 36.
"Avw Μακεδονίας, 1985, 237 (στο εξής Ριζάκης - Τουράτσογλου,

“ἄνω Μακεδονία).
6. Ο στρατηγός Σέξτος Πομπήιος
Ο Σέξτος Πομπήιος] ἦταν ως τώρα γνωστός από δύο επιγραφικά κείµενα.

Πρόκειται πρώτα για την τιμητική στον Μάρκο ‘Avvio επιγραφή!δ, που
χρονολογηµένη τον Ιούλιο του 119 µας δίνει το έτος του θανάτου του, ava-
φέροντας συγχρόνως ότι σκοτώθηκε μαχόμενος εναντίον «τοῦ τῶν Γαλατῶν
ἔθνους». Ο ταμίας του M. ΄Αννιος κατώρθωσε να απωθήσει τους εχθρούς
και να πάρει πίσω τη σωρό του αρχηγού του (Σαρικάκης, ό.π., 170). Στην
άλλη επιγραφή οι Αθηναίοι τιμούν τον Πομπήιο, «ἀρετῆς ἕνεκεν», µε αν-
δριάντα στην Ακρόπολη, για κάποιες άγνωστες σε µας υπηρεσίες προς την
πόληδ.
Με την καινούργια επιγραφή της Βέροιας κερδίζουμε την έλευση του
στρατηγού στη Μακεδονία ἤδη από το 121. Έτσι αποδεικνύεται ότι παρέ-
τεινε την εδώ παραμονή του ὡς το 119, γεγονός που συνέβαινε συχνά, όταν
κάποιος σοβαρός λόγος επέβαλε την παρουσία των ρωμαίων διοικητών στην
επαρχία, πέρα από την ετήσια θητεία τους]7. Ίσως ο λόγος της παραμονής
του Πομπηίου να ήταν ακριβώς η επικείµενη επέλαση των Γαλατών, πι-
θανότατα των Σκορδίσκων!», τους οποίους έπρεπε ο [S106 να αναχαιτίσει.
Ο Σέξτος Πομπήιος αναφέρεται και στις δύο επιγραφές µε τον ελληνικό
όρο στρατηγός, που αν και πιθανότατα αποδίδει µε ακρίβεια το λατινικό
Praetor, µπορεί ὡστόσο να χρησιµοποιείται και µε µια ευρύτερη έννοια)».
Έτσι, δεν ξέρουμε αν είχε πάρει και την υπατική εξουσία, αφού η επιγραφή
της Λητής, που χρονολογείται στο δεύτερο έτος της παραμονής του στη
14. Γενικά για τον Σέξτο Πομπήιο, παππού του Γν. Πομπηίου του αντιπάλου του Καί-
σαρα, RE XXI, 1952, 2059 ap. 17. H. Gaebler, Zeit.f. Num. 23, 1902, 164 κ.ε., T.R.S. Brough-
ton, The Magistrates of the Roman Republic, 1 (1951) 526, F. Papazoglou, ANRW If (1979)
312 και ©. Σαρικάκη, Τ᾽ ωμαίοι "Apxovres της Exagzias Μακεδονίας, A’ (1971) 48 και 49
onu. 3, όπου και GAAN βιβλιογραφία.
15. Syll?, 700, Σαρικάκης, ό.π., 49 onu. 1, F. Papazoglou, The Central Balkan Tribes
in Pre-Roman Times (1978) 291 κ.ε. σημ. 62.
16. 5.01}, 701, Σαρικάκης, ό.π., 48.
17. Σαρικάκης, ό.π., 9.
18. F. Papazoglou, ό.π., (onu. 15) 293.
19. M. Holleaux, Hermes, 49, 1914. $86 κ.ε. και onu. 3, W. Ε. Jashemski, «The Origins
and History of the Proconsular and the Propractorian Imperium to 27 b.C.» (Stud. Histo-
rica 30) (1966) 40 x.e. και H. J. Mason, Greek Terms for Roman Institutions, À Lexicon
and Analysis (1974) 115 (στρατηγὸς), 159 (practor).
Μακεδονία, δεν αναφέρει tov πληρέστερο τίτλο του στρατηγού ανθυπάτου

(Σαρικάκης, ό.π., 48, onu. 2). Γεγονός είναι πάντως, ότι ο Πομπήιος πεθαί-
νει πριν τελειώσει η θητεία του και αντικαθίσταται and τον ταµία του Μάρ-
κο ΄Αννιο, έως ότου σταλεί από τη Ρώμη ο διάδοχός του, Γναίος Κορνήλιος
Σισσένας (Σαρικάκης, ό.π., 49).
7. Οι Πολιτάοχες
Σχετικά µε τους πολιτάρχες, η επιγραφή αυτή δεν µπορεί να προσφέρει

καινούργια στοιχεία στο γνὠστό πρόβλημα τῆς εισαγωγής του θεσμού, που
έχει προκαλέσει τόσες συζητήσεις και δεν ἔχει βρει για την ώρα, τουλάχι-
στον, την οριστική του Avon™. Ωστόσο, εκτός and τη συμβολή του σε µια
µερική δυστυχώς προσωπογραφική συμπλήρωση, το κείµενο αυτό αποτε-
λεί την πρώτη σίγουρη μαρτυρία για την ύπαρξη πέντε πολιταρχών στη
Βέροια, από το δεύτερο μισό του 2ου π.Χ. αιώνα”, Φαίνεται ότι ήδη από τα
20. Για τη μακεδονική καταγωγή του θεσμού BA. M. Hatzopoulos, «Les politarques de
Phillippopolis», Dritter Internationaler Thrakologischer Kongress (1984) 137-149, όπου και η
προγενέστερη βιβλιογραφία (στο εξής Hatzopoulos, 1984). Ch. Koukouli-Chrysanthaki,
Ancient Macedonian Studies in Honor of Charles F. Edson (1981) 229-241, ιδίως 236 κ.ε.
(oto εξής Koukouli, 1981). Αντίθετα E. Voutiras, BCH 110, 1986, 347-55, αλλά και Bull
Epigr., 1988, 861. Ακόμη ἡ F. Papazoglou, Historia 35, 1986, 438-48, ιδίως 444, προτείνει
μια πρωιμότερη χρονολόγηση κατά δύο τουλάχιστον δεκαετίες για την εισαγωγή της
πολιταρχίας. Ιδιαίτερα επιφυλακτικός, και σωστά, εἶναι ο P. Cabanes, Historia 37, 1988,
480-487. Μία βασιλική επιστολή από τη Βέροια, που πρόκειται να δημοσιευθεί σύντομα
από τον επίκουρο καθηγητή κ. Βουτυρά και την υπογράρουσα, παρέχει σοβαρά στοιχεία
για τη χρονολόγηση του γυμνασιαρχικού νόµου στο πρῶτο μισό του δεύτερου αιώνα π.Χ.
Η επιγραφή, που χρονολογείται πιθανότατα στα χρόνια της βασιλείας του Αντιγόνου
Δώσωνος, περιέχει σηµαντικό κατάλογο Βεροιαίων πολιτών στον οποίο αναφέρονται τα
ονόματα του Πολεμαίου ᾽Αρπάλου καθώς και τῶν δύο αδελφών Τιμοκλῆ Καλλίππου και
Ἱππόστρατου Καλλίππου. Είναι προφανές dti ο Πολεμαῖος ᾿Αρπάλου είναι ὁ πατέρας του
γνωστού ᾽Αρπάλου Πολεμαίου που ἦταν ἱερομνήμονας του Περσέα στους Δελφούς, ενώ
ο Ἱππόστρατος Καλλίππου ταυτίζεται πιθανότατα με τον πατέρα του Κάλλιππου Ἱπποστρά-
του που αναφέρεται ὡς εισηγητής του γυμνασιαρχικού νόµου. Οι προσωπογραφικοί αυ-
toi συσχετισμοί καθιστούν βέβαιη τη χρονολόγηση του νόµου πριν από το 160 n.X.,
δεν αποδεικν;ουν όµως, οπωσδήποτε, και την ἐνταξὴ του στα πριν από την κατάλυση της
βασιλείας χρόνια, όπως υποστήριξε o M. Χατζόπουλος, BullEpigr., 1988, 829 και Hatzo-
poulos-Loukopoulou, Morrylos, 27 onu. 1.
21. Οι ἄλλες δύο επιγραφές and την ἴδια πόλη µε τον iôto αριθµό πολιταρχών χρονο-
λογούνται n πρώτη στο 17 π.Χ. (κατά τους Χατζόπουλο-Γουναροπούλου) BA. A. Tataki,
«Ancient Bzro°a Prosopography and Society», Μελετήματα, 8 (1988) ap. 605 (στο εξής
Tataki, Beroea). Η δεύτερη στο 42-44 μ.Χ., I Τουράτσογλου, «Αρχαία Μακεδονία I (1977),
486 κ.ε. H αλφαβητική σειρά που παρατηρήθηκε στην αναγραφή των πολιταρχών στην
πρώτη επιγραφή, A. Κανατσούλης, EBEITO, 7, 1957, 166 onu. 3, δεν ισχύει στο καινούριο
κείµενο.
χρόνια αυτά, παγιώνεται στην πόλη ο αριθµός τους, av και δεν ξέρουμε, av
ακολουθήθηκε και εδώ η ἴδια πορεία από τους δύο στους πέντε, αφού στον
προγενέστερο χρονολογικά γυμνασιαρχικό νόμο ο αριθµός τους δεν προσ-
διορίζεται ακριβώς”. Θα διακρίναµε ακόµη, στα χρόνια που μεσολαβούν
ανάµεσα στα δύο κείµενα, µια σταδιακή αναδιάρθρωση του θεσμού της πο-
λιταρχίας, που φαίνεται να παίρνει την οριστική του µορφή στο νέο εύρη-
μα της Βέροιας. Εξάλλου η άποψη αυτή, για την εξελικτική πορεία του θε-
σμού, διαφορετική πιθανότατα σε κάθε πόλη”, γίνεται δεκτή από πολλούς
ερευνητέςΣε,
8. Το έτος 121/120
Η χρονική αφετηρία του καταλόγου δεν πρέπει να είναι τυχαία. Το κεί-

µενο βέβαια δεν µας πληροφορεί σχετικά, ὠὡστόσο φαίνεται ότι το έτος 121
σηματοδοτεί κάποια τοµή στην ιστορία του ιερού, που ίσως σχετίζεται µε
τα γεγονότα της ταραγµένης εκείνης εποχής, µετά την κατάλυση του µακε-
δονικού βασιλείου. O Edson έδειξε καθαρά την προσπάθεια των Avtiyovi-
δών να τονίσουν µε διάφορους τρόπους την καταγωγή τους απὀ τον Ἡρα-
κλή και συνακόλουθα τη συγγένειά τους pe τους Αργεάδες». Είναι, επίσης,
γνωστή η ιδιαίτερη σχέση τους µε το ιερό του Κυναιγίδα, ιδίως µέσω της
αγαπημένης τους δραστηριότητας του κυνηγιού, στις κρατικές εκτάσεις που
περιγράφει ο Πολύβιος”.
Αν συνδυάσουµε τα στοιχεία αυτά, µε τον κύριο στόχο των Ρωμαίων
να εξαφανίσουν κάθε τι που έχει σχέση pe τη Μακεδονική δυναστεία”, µπο-
22. L. Moretti, Riv. FC 110, 1982, 48 onu. 1 και 55 και A. Tataki, Beroea, αρ. 633, όπου
πλήρης βιβλιογραφία. O Moretti υκοθέτει ότι ίσως και στον γυμνασιαρχικό νόμο ήταν
πέντε οι πολιτάρχες. Τουλάχιστον θα ήταν τρεις, αφού ο νόμος ψηφίστηκε, παρόλο που
ένας πολιἰάρχης τον καταψήφισε.
23. Εκτός and τον αριθµό τους, που κυμαίνεται and δύο ὡς πέντε τον 20 π.Χ. αιώνα,
Hatzopoulos 1984, Appendice I. αρ.8, 9, Koukouli, 1981, 229 και 239, διακρίνονται και άλλου
εἶδαυς διαφοροποιἠσεις Papazoglou, Historia, 1986, 438, όπου αναφέρεται ένας πολιτάρ-
χης και οι συνάρχοντες. Ακόμη άρχοντες και όχι πολιτάρχες αναφέρονται σε ψήφισμα
ακὀ τη Μόρρυλο που κατά τους εκδότες χρονολογείται προς το τέλος της βασιλείας του
Φιλίππου ν΄ Hatzopoulos - Loukopoulou, Morrylos 28 κ.ε.
24. C. Schuler, C.P. 55, 1960, 94, J. H. Oliver, C.P. 58, 1963, 164, F. Geschnitzer, RE
Suppl. ΧΙΠ (1973) col. 493.
25. Λίβιος 45, 29.
26. Ch. Edson, HSCP, 45, 1934, 213-233.
27. Edson, HSCP, 45, 1934, 228. Του ιδίου, HSCP, 51, 1940, 125-126. (Ανάθεση του
Φιλίππου V στον Ηρακλή Κυναγίδα). N.G.L. Hammond-G.T. Griffith, A History of Ma-
cedonia Π (1979) 155-56 και 165 (oto εξής: Hammond, Macedonia), Πολύβιος 31, 29, 3-6,
28. Λίβιος, 45 32, 2-6, 44, 45, 3-4.
Ἡρακλής Κυναγίδας και κυνηγοί 87
ρούμε να υποθέσουμς ότι το ιερό επλήγη ιδιαίτερα από τον κατακτητή ὡς

σηµείο αναφοράς στο βασιλικό παρελθόν. Έτσι, ο κατάλογος ίσως υπάι-
νίσσεται την επαναλειτουργία του”. ἡ την αναβίωση του συγκεκριμένου
θεσμού, που επιτεύχθηκε πιθανόν µε τη μεσολάβηση τῶν πολιταρχών στο
Ρωμαίο διοικητή, για να δοθεί η σχετική άδειαδ. Εφόσον έχουν κάποια βά-
ση οι σκέψεις αυτές, διευκρινίζεται καλύτερα και η ιεραρχηµένη παρουσία
τους σ᾽ ένα ἤδη χρονολογηµένο Keluevoÿl.
9. Οι Κυνηγοί
Προχωρούµε τώρα στοὺς κυνηγούς του Ηρακλή, που, σύμφωνα µε τη

μαρτυρία της επιγραφής µας, ταυτίζονται µε τους ιερείς του θεού. Ακόμη
κερδίζουμε τη γνώση ότι πρόκειται για ετήσιο αξίωμα, το οποίο μοιράζονται
δύο συγχρόνως άτοµα. Η ύπαρξη δύο κυνηγών ἦταν γνωστή στην έρευνα από
την επιγραφή των επιστολών του Δημητρίου B’ στον ΄Αρπαλο, και έδωσε
ἀφορμή για διάφορες σκέψεις σχετικά µε την ταυτότητά τους». Έτσι ὁ
Roussel, τον οποίο ακολουθεί και ο Cormack®, φαίνεται να πιστεύει ότι
πρόκειται για µέλη µιας οργάνωσης κυνηγών, οι οποίοι είχαν πάτρωνά τους
τον Ηρακλή Κυναγίδα. Ο Edson, πάλι, τους συνδέει µε τους βασιλικούς κυ"
νηγούς, αναφερόμενος στο χωρίο του Πολυβίου και πιστεύει ότι είναι υπεύ-
θυνοι για τη φύλαξη των βασιλικών εκτάσεων και για την οργάνωση των
κυνηγιώνᾶ. O Launey, ὠστόσο, δίνει µια τελείως διαφορετική ερμηνεία,
υποστηρίζοντας ότι αποτελούν µέλη ενός ειδικευµένου σώματος του µακε-
δονικού στρατού, επιφορτισµένου µε τη φύλαξη των οχυρών θέσεων μαζί µε
29. Φυσικά αυτό λέγεται µε µεγάλη επιφύλαξη, αφού τα στοιχεία που έχουµε απὀ την
εποχη της βασιλείας είναι πενιχρά. Εκτός and µία δεδομένη σχέση των Αντιγονιδών με to
ιερό (onu. 27), µόνο δύο ονόματα κυνηγών εἰναι γνωστά, του ᾽Αττύλου Νικάνορος και του
Χάρτα Νικάνορος᾽ Tataki, Beroea, αρ. 254, 1344. Πρόκειται για τυπικά µακεδονικά ονόµα-
τα" δεν είναι ωστόσο εύκολο να ανιχνεύσουµε το κοινωνικό τους περιβάλλον.
30. Παρεμβάσεις Ρωμαίων διοικητών σε συντεχνίες και ιερά, για επίλυση διαφόρων
διοικητικών ἡ οικονοµικών θεμάτων, αναφέρονται συχνά’ βλ. Syll? 704 και Σαρικάκη, ό.π.,
18 κ.ε. και 49-52 (σχετικά µε τις γνωστές έριδες των Διονυσιακών τεχνιτών). Επίσης Σα-
ρικάκη, ό.π., 53 (σχετικά µε διαχειριστικές ανωμαλίες στο Δελφικό ιερό).
31. Οπωσδήποτε η αναγραφή τῶν ονομάτων τοπικών κυρίως αρχόντων σηµαίνει συ-
νήθως ότι το γεγονός στο οποίο αναφέρεται η επιγραφή συνέβη κατά τη διάρκεια της αρ-
χῆς τους) βλ. BullEpigr., 1970, 354, I. Τουράτσογλου, 4οχαία Μακεδονία Il, 486 κ.ε.
32. A. M. Woodward, BSA, 18, 1911-12, 134-139. O Woodward σκέφτεται μήπως οι
κυνηγοί είναι απλώς αγγελιαφόροι που διαβιβάζουν την αίτηση των ιερέων. Επίσης J.
M. R. Cormack, BSA, 40, 1939-40, 14-16, όπου και άλλη βιβλιογραφία.
33. BullEpigr.; 27, 1914, 454. P. Roussel, REG, 43, 1930, 366-369, Cormack, ό.π., 15,
34. Edson, HSCP, 50, 1934, 226-229.
ειδικά εκπαιδευµένα oxvaia™. Τέλος, µόνο ο Reinach το 1914 ταύτισε τους

κυνηγούς του Ηρακλή µε τους ιερείς τουδ5.
Αν αναρωτηθούµε γιατί ονομάζονται οι ιερείς του Κυναγίδα κυνηγοί,
ίσως νομιμοποιούµαστε να αναζητήσουμε και κάποια άλλη αρμµοδιότητά
τους. Ακόμη, πρέπει να µας προβληματίσει προς την κατεύθυνση αυτή και η
σύγχρονη ύπαρξη δύο ιερέων, µια πρακτική που είναι σπάνια στα ιερά της
κυρίως Ελλάδας». Έτσι, θα ἦταν λογικό να υποθέσουμε ότι το σώμα αυτό
των κυνηγών θα είχε κάποια σχέση µε το κυνήγι, αν βέβαια η υπόσταση
του θεού εξαντλείται σ᾽ auth τη διάσταση. Ωστόσο, πρέπει να απορριφθεί
η σκέψη του Roussel για ἕνα κοινό ιδιωτών κυνηγών, αφού προὐποθέτει
µια ιδιωτική λατρεία, ενώ το ιερό του Κυναγίδα είναι το μεγαλύτερο δηµό-
σιο ἱερό της πόλης, αν εξαιρέσουμε αυτό του Ασκληπιού».
Ἡ άποψη του Edson, εξάλλου, δεν µπορεί να ισχύει, αφού ο θεσμός συνε-
χίζεται και στα µετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση χρόνια, όπου δεν έχουν Bé-
Bara θέση οι βασιλικοί κυνηγοί. Η γνώµη τέλος του Launey θα είχε ίσως
κάποια βάση, αν μπορούσαμε να διακρίνουμε στην υπόσταση του Ηρακλή
και αυτή του προστάτη θεού της πόλης, µια ανάλογη δηλ. διάσταση µε τον
Φύλακο της Πέλλας και τον Προπυλαίο της Ελίμειαςδ. Ἡ δελεαστική αυτή
σκέψη ενισχύεται και από άλλα στοιχείαῶ, δεν επιβεβαιώνεται wotdco απὀ-
Auta µε τα ὡς τώρα δεδοµένα από τη Βέροια. Εξάλλου, είναι δύσκολο να
35. M. Launey, Recherches sur les Armées Hellénistiques, Π (1979) 1017 onu. 1.
36. A. J. Reinach, Rev. Epigr., (Nouvelle Serie), II, 1914, 110 (η παραπομπή Sev ελέγ-
χθηκε), Edson, ό.π., 227 (αναφορά στον Reinach).
37. Στο Δελφικό ιερό αναφέρονται δύο υερείς' πρόκειται όµως για ιερείς «διά βίου»:
G. Daux, Delphes au Ile et au ler siècle, (1936) 54 και 434. Ο Παυσανίας VII, 13, 1 αναφέρει
ότι εκλέγεται ιερέας και ιέρεια στο ιερό της Αρτέμιδος Ὑμνίας στον Ορχομενό. Για τους
Οργεώνες του Πειραιά, Ch. Michel, Recueil des inscriptions grecques (1979), αρ. 979.
38. Δεν αποκλείεται βέβαια va υπάρχει κάποιος σύλλογος ιδιωτών κυνηγών µε προ-
στάτη τους τον Ηρακλή. Είναι πιθανό, εξάλλου, σε µία τέτοια σχέση να οφείλεται και το
επίθετο του Ἡρακλή ως Κυναγίδα ειδικά στη Μακεδονία. Οπωσδήποτε όµως, δεν πρέπει
να συμπίπτει ένας τέτοιος σύλλογος µε το σώμα των κυνηγών-ιερέων του θεού. Για ανά-
λογες ενώσεις σε άλλα µέρη της Ελλάδας, Roussel, ό.π., 368 και για γενική βιβλιογραφία
σχετικά µε κυνηγούς, Launey, ό.π., 1016, onu. 4 και J. Kalleris, Les anciens Macédoniens
1 (1954) 227.
39. Th. Hadzisteliou - Price, AJA 77, 1973, 66-71, ιδίως 68 κ.ε., Ριζάκης-Τουράτσογλου,
"Ayo Μακεδονία, ΕΛ 4.
40. Σημειώνουμε την πιθανότητα που διαφαίνεται να τοποθετηθεί το tepd tov Κυνα-
γίδα κοντά στα B. και ΒΔ. τείχη της Βέροιας, θέση όπου συνήθως έχουν τις λατρείες τους
ot θεοί φύλακες’ Hatzisteliou-Price, d.7., 70. Επίσης το γεγονός ότι ο πόλεμος και το κυνή-
γε είναι παρεµφερείς δραστηριότητες που απαιτούν κοινές δεξιότητες και κοινά όπλα. απο-
τελεί ένα ακόµη ενισχυτικό στοιχείο Hammond, Macedonia, 156.
Ηρακλής Kıvayidas και κυνηγοί 89
συσχετιστούν οι ιερείς του θεού µε Eva στρατιωτικοποιημένο σώμα κυνη-

yov"!, ιδίως αυτή την εποχή που ουσιαστικά δεν υπάρχει μακεδονικός στρα-
τός.
Έτσι, συµπερασματικά θα λέγαμε, ότι οἱ κυνηγοί αποτελούν ένα σώμα
από το οποίο ορίζονται µε κάποιο τρόπο οι ιερείς του θεού. Αν ο τίτλος τους
σηματοδοτεί και ένα άλλο περιεχόµενο, αυτό είναι ακόµη ζητούμενο. Θα
υποθέταµε ωστόσο ότι οι όποιες τυχόν αρμοδιότητές τους εκφυλίστηκαν σε
κάποια εποχή, ενώ παρέμεινε σε ισχύ µόνο ο τίτλος τους.
10. IIooownoyoagia
H αποσπασµατικότητα της επιγραφής µας στερεί πολλά πατρώνυµα,

ώστε δεν μπορούμε µε βεβαιότητα να ανιχνεύσουµε τυχόν συγγένειες με άλλα
γνωστά πρόσωπα της Βέροιας και να συναγάγουµε συμπεράσματα για το
κοινωνικό περιβάλλον των ιερέων του Κυναγίδα. Ωστόσο πλουτίζετυι η
προσωπογραφία της πόλης, αφού στην επιγραφή αναφέρονται 27 πολίτες
της Βέροιας, από τους οποίους 22 είναι κυνηγοί και 5 πολιτάρχες. Έτσι
ἔχουμε Eva αρκετά σηµαντικό σύνολο 52 ονομάτων που αντιστοιχούν σε
55 πρόσωπα, τα οποία ἔζησαν στην πόλη κατά τη διάρκεια του 2ov αι. π.Χ.,
µετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
Από τα ονόματα αυτά διαβάζονται µε βεβαιότητα µόνο τα 35, ενώ η ανά-
γνωση τριών άλλων είναι απλώς πιθανή και για τρία ακόµη µπορεί κανείς va
προτείνει πάνω από µία εναλλακτική λύση. Τα υπόλοιπα 14 site δεν διαβά-
ζονται καθόλου, είτε σώζονται ελάχιστα ίχνη, οπότε οι συμπληρώσεις που
επιχειρούµε είναι επισφαλείς. Εξάλλου, pov» τρία ονόματα ἀπαντοῦν δύο
φορές. Πρόκειται για τα Φίλιππος, ᾽Αντίγονος, Λυσίμαχος. Οι πορ.τηρί|-
σεις που ακολουθούν, αφορούν φυσικά στα ο. ὁματα Tov η σονάγνωσή τυὺς
είναι ασφαλής.
1. Μία πρώτη γενική παρατήρηση είνοι ότι δεν υπάδχει καμιά Evdst-
En ρωμαϊκής επίδρασης, αφού όλα τα ανθρωπωνύµια ανήκουν στον ελληνι-
41. Για ανάλογα σώματα κυνηγών στο Βοιωτικό, στον Πτολεμαϊὁ και σε άλλους
στρατούς, Roussel, ό.π., 361-366, M. Feyel, Polybe et l'histoire de Boiotie (1942), 197-207.
κυρίως 200-207. Αξίζει να σημειωθεί ακόμη ὅτι οι κυνηγοί σε άλλες περιοχές τῆς Ελλάδας,
cite ὡς µέλη ιδιωτικῶν συλλόγων είτε ὡς µέλη στρατιωτικών σωμάτων, δεν συνδέονται
σε καμιά περίπτωση µε κάποια συγκεκριμένη θεότητα, όπως συμβαίνει εδώ µε τους κυνη-
γούς του Ηρακλή.
42. Δεν είναι απίθανο να περιορίστηκαν οι αρμοδιότητες των κυνηγών στα χρόνια
της επιγραφἠς αυτής αποκλειστικά στα καθήκοντα των ιερέων tov Ηρακλή.
κό τύπο ονομάτων (όνοµα + πατρώνυμο). Μία φορά μάλιστα αναφἑρ etat

και το όνοµα του παππού ενός από τους κυνηγούς (στ. 31).
2. Τα περισσότερα ονόματα είναι κοινά ελληνικά ανθρωπωνύμια,
ue συχνή διάδοση σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου, αλλά και της
Μακεδονίας. Συχνά εμφανίζονται σε πρωιµότερη εποχή an’ αυτήν της επι-
γραφής των κυνηγών. Πρόκειται για τα ᾿Αριστόνους, ᾿Ασκληπιάδης, ᾽Α-
σκληπιόδωρος, Δημήτριος, ᾿Ἐπικράτης, Κλέων, Νίκων, Λυσίμαχος, Ποσι-
δώνιος, Φίλιππος κλπ.
3. Αρκετά ωστόσο, είναι ονόματα που επιχωριάζουν στη Μακεδονία,
αν και ορισμένα έχουν µεγάλη διάδοση και σε άλλες περιοχές. Πρόκειται
για τα ᾿Αντίγονος, Ἰόλαος, Κάσσανδρος, Νικόλαος, Νικάνωρ, Πατερῖνος,
Περίτας κλπ.
4. Από τα ονόματα της επιγραφής που εμφανίζονται για πρώτη φορά
στη Βέροια, ta περισσότερα είναι συνηθισμένα πανελλήνια ανθρωπωνύµια µε
πρωιµότερες και σύγχρονες εμφανίσεις σε πολλές περιοχές του ελληνικού
κόσμου, αλλά δεν είναι συχνά ἡ δεν απαντούν καθόλου στη Μακεδονία.
Πρόκειται για τα ᾽Αγέλαος, Βάκχιος, Βακχίδης, Βοΐσκος, Ἐπίνικος, Καλλι-
µέδων, Κλέανδρος, Λεοντομµένης, Ὑβρίστας.
5. Κανένας από τους ιερείς του καταλόγου δεν ταυτίζεται µε βεβαιότητα
µε κάποιον γνωστό Βεροιαίο. Ou επισφαλείς ωστόσο, συσχετίσεις που yivo-
νται µε επιφανείς πολίτες της Βέροιας --- π.χ. µε TOV αγορανόµο ᾿Αριστόνου
Διονυσίου (σ. 92) ñ µε τον Πατερίνο ᾽Αντιγόνου (σ. 96), το επιτάφιο σήµα
του οποίου φανερώνει µίαν αντίστοιχη κοινωνική θέση --- προσδιορίζουν
με κάποιο τρόπο και το κοινωνικό περιβάλλον των ιερέων αυτών. Οπωσδή-
ποτε, προς την κατεύθυνση αυτή μιλούν αµεσότερα ορισμένα ανθρωπωνύµια,
όπως π.χ. το Περίτας (σ. 96) που υπαινίσσεται την απώτερη καταγωγή του
᾿Αντιγόνου Παραµόνου από κάποια επιφανή μακεδονική οικογένεια.
6. Σπάνια ονόματα τέλος μπορούν να θεωρηθούν τα ᾿Αδύλος, Κύτων
και ZANATOZ, που είναι μοναδικό και προβληματικό ὡς προς την προέλευσή
του (BA. σ. 95).
στ. 4. Νικόλ[α/ος «Πεοντομένου. Πολιτάρχης το 121/120. Το όνοµα Νι-

κόλαος επιχωριάζει στη Μακεδονία αλλά είναι συχνό στη Θεσσαλία, στην
Ἤπειρο και στην Ορεστίδα (Tataki, Beroea, 369, onu. 292-293). Στη Βέροια
απαντά από tov lo π.Χ. αι. (ό.π., up. 952 και αρ. 927, 928), αλλά η εμφά-
νισή του σε αδηµοσίευτη επιγραφἠ αποδεικνύει την ύπαρξη του ονόματος
ήδη από τον 30 αι. π.Χ. Αντίθετα. το όνοµα Λεοντομένης δεν ήταν ως τώρα
γνωστό στην πόλη και γενικά είναι σπάνιο στη Μακεδονία, συχνό όµως σε
άλλες περιοχές από σχετικά πρὠιμα χρόνια. J. Kirchner, Prosopographia
Attica, (1966) ap. 9039 (στο εξῆς Kirchner, PA), SEG 35 (1985) 599,,,,58 (Θεσ-
σαλία), SEG 15 (1958) 370a (Θεσσαλία), SEG XII (1955) 2931, 294,, 299,
(Λοκροί), Syl 585 (Δελφοί) και P. M. Fraser, Elaine Matthews (eds), A Le-
xicon of Greek Personal Names 1, Oxford, 1987 (στο εξής LGPND), όπου ava-
φέρεται µια εμφάνιση του ονόματος und την Ιαλυσό της Ρόδου ota µεταχρι-
στιανικά χρόνια.
στ. 5. Κλέαν[δρος) Νίκωνος. Πολιτάρχης το 121/120. Το όνοµα Κλέ-

ανδρος εµφανίζεται πρώτη φορά στη Βέροια, αλλά μαρτυρείται από τον do
αιώνα στη Βεργίνα! Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, «Τα επιτάφια μνημεία
από τη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας», Επιστημονική Επετηρίδα της Φι-
λοσοφικής Σχολής, Παράρτημα ap. 50, (1984) 277 ap. 37. Επίσης I. Russu,
«Macedo nica», EphDac 8 (1938), 192, Ο. Hoffmann, Die Makedonen ihre
Sprache und ihr Volkstum (1974) 197 (oto εξής Hoffmann, Die Makedonen).
Το όνοµα Νίκων, αν η ανάγνωση εἶναι σωστή, ἦταν ὡς τώρα γνωστό στην
πόλη µόνο από τα µεταχριστιανικά χρόνια και μάλιστα µε τη γραφή Nei-
cov’ Tataki, Beroea, αρ. 931-933 και 1110. Ανήκει στην κατηγορία των πανελ-
λήνιων ονομάτων και απαντά επιγραφικά στη Μακεδονία dn από tov do
π.Χ. αι. (ό.π., 382). Επίσης H. Berve, Das Alexanderreich auf prosopogra-
phischer Grundlage II, (1926), 280 ap. 571.
ot. 6. Καλλιμέδων [...Jvtov ἡ [..] NM; )NI(; JOY. Πολιτάρχης to 121/

120. Πρόκειται για την πρώτη παρουσία του ονόματος στη Βέροια, αλλά και
γενικότερα στη Μακεδονία. H περίπτωση του πολιτικού Καλλιμέδοντος
Καλλικράτους που έζησε ένα διάστηµα στην πόλη (Tataki, Beroea, ap. 659)
δεν εντάσσεται στην προσωπογραφία της. Για άλλες περιοχές: SEG 14
(1957) 112 και SEG 12 (1955) 1014 (Αττική), SEG 29 (1979) 817 (Εὐβοια)
και SEG 33 (1983) 640 (Ρόδος). Στην Αττική είναι αρκετά συχνό από πρώιμα
χρόνια Kirchner, PA, ap. 8028-8033. Επίσης στο LGPN I το όνοµα αναφέ-
petat έξι φορές, ορισμένες and tic οποίες στον 40 π.Χ. αιώνα (Ρόδος, Εύβοια),
Για την ανάγνωση του πατρωνύµου βλ. τις παρατηρήσεις του κριτικού υπο-
μνήματος στον στίχο 6. Επειδή στην ίδια την πλάκα, όπως και στη φωτο-
γραφία ap. 4, διακρίνεται το T, συμπληρώνουμε [’Αμύ]ντου, χωρίς ωστόσο
καμία βεβαιότητα. .
στ. 7. Σωσιμένης [......] κί;λίνου. Πολιτάρχης το 121/120. Το όνομα

είναι σχετικά σπάνιο. Στη Βέροια ωστόσο, απαντά µία ακόµη φορά σε πρωι-
µότερη από τους κυνηγούς, αδηµοσίευτη επιγραφή. Βλ. W. Pape - ο. Ε.
Benseler, Wörterbuch der griechischen Eigenammen, (1863) στο λήμμα, για
την παρουσία του ονόματος σε φιλολογικές πηγές (στο εξῆς, Pape, Wörter-
buch). Επίσης SEG 34 (1984) 919 (Κρήτη) και SEG 18 (1962) 388. Από τις
14 εμφανίσεις του ονόματος στο LGPN In πρωιµότερη είναι αυτή της Τήνου
(όος [δος π.Χ. αι.). Για τη συμπλήρωση του πατρωνύµου θα μπορούσαν να
προταθούν διάφορες εναλλακτικές λύσεις' π.χ. [Αισχυλ]ίνου, [Πατερ]ίνου
κλπ. και [Αττα]κίνου στην περίπτωση που τα σωζόμενα ίχνη αποδίδουν
πράγματι ένα κ.
στ. 8. ᾿Αλιστόνους [ }. Πολιτάρχης το 121/120. Ανήκει στην κατη-

γορία των πανελλήνιων ονομάτων. Στην προσωπογραφία του Berve, ό.π.,
αρ. 133, φέρεται από Μακεδονία του 4ου π.Χ. αι. Επίσης Russu, ό.π., 173.
Από τη Βέροια είναι γνωστός ένας ᾿Αριστόνους Διονυσίου (Tataki, Βεγοεα,
αρ. 224, 352), που διατέλεσε αγορανόµος και έστησε το 130 ένα άγαλµα στον
Ἑρμῆ. Δυστυχώς το πατρώνυµο του ᾿Αριστόνου της επιγραφής µας εἶναι
δυσανάγνωστο, κι ἔτσι, παρόλο που είναι δελεαστικός κάποιος συσχετισμός
ανάµεσα στους δύο άνδρες, δεν µπορεί ὠστόσο να αποδειχθεί. Το όνοµα
απαντά σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου ἤδη από τον do αι. π.Χ.:
SEG 35 (1985) 71, 3 (Αττική), 661 (Θεσσαλία), SEG 32 (1982) 84 (Αθήνα),
SEG 36 (1986) 331 B,, (Νεμέα) και Kirchner, PA ap. 2037-2041. BA. επίσης
LGPN I µε 22 εμφανίσεις, and τις οποίες η πρωιμότερη στην Εύβοια (δος/
4ος αι. π.Χ.).
στ. 9. Φίλιππος (-------- "νου. Κυνηγός το 121/120. Το Φίλιππος δια-

δίδεται από πρώιμα χρόνια σε πανελλήνια κλίμακα, αλλά συνεχίζει να είναι
Eva από τα πιο συχνά ονόματα και στη Μακεδονία’ Tataki, Beroea, ap. 1277
κεξ. και 356 για σχετικές παρατηρήσεις. Επίσης στον πίνακα V (ό.π., 408)
φαίνεται ότι κατέχει την 9η θέση στην προσωπογραφία της πόλης ανάµεσα
στα συχνά ανθρωπωνύµια. Η παρουσία του εξάλλου σε επιγραφή του δεύ-
τερου μισού του τρίτου αιώνα, ανεβάζει την πρώτη εμφάνιση του ονόματος
κατά Eva περίπου αιώνα” Αλλαμανή-Σουρή, "'πόλλωνι, ᾿Πσκληπιῶι, “Yyı-
είαι. Ἐπιγραφική μαρτυρία για το Ασκληπιείο της Βέροιας”, AA 39, 1984,
Μελέτες, 205-231. Για τη συμπλήρωση του πατρωνύμου βλ. κριτικό υπό-
µνημα, σελ. 79.
στ. 10. "Adio: [------- Jov. Κυνηγός to 121/120. Δωρικός τύπος του κοι-
vob ελληνικού ανθρωπωνυμίου ᾿Ηδύλος στὴν υποκοριστική του μορφή με
το μόρφημα -ύλος. Για τα ὑυποκοριστικά αυτά BA. A. Παναγιώτου, «Μελέτες
για την ελληνική γλώσσα», /]ωακτικά της Sys συνάντήσης του τοµέα Γλωσ-
σολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του «1.1.0. (1985), 14. Στη Μακεδο-
via είναι σπάνιο και µε τις δύο μορφές του. Στην Αττική εμφανίζεται and
τον 50 π.Χ. at. µε τη µορφή ᾿Ηδύλος: Kirchner, PA αρ. 6395. Επίσης Pape,
Wörterbuch, στα λήμματα "ABUS, ᾿Ηδύς, 'Ηδύλος και Fr. Bechtel, Die
Ηρακλής Kuvayidas και κυνηγοί 93
historischen Personennamen des Griechischen bis zur Kaiserzeit (1917) 511

(στο εξής, Bechtel, Personennamen). Περιέργως απαντά δύο φορές σε επι-
γραφές από την Ἱλλυρία' Φ. Παπάζογλου, Historia 35 (1986), 4, 438-448 =
SEG 35 (1985) 697 και SEG 26 (1976-7) 723 (Αδύλος).
στ. 13.’Ayédao( ; }{ 5} 41(:).....] ; Jov. Κυνηγός to 120/119. Το όνομα

δεν είναι συχνό στη Μακεδονία, αλλά απαντά σε άλλες περιοχές τῆς Ελλάδας
µε τις µορφές ᾽Αγέλαος, ᾽Αγέλας ἡ ᾽Αγέλης' SEG 34 (1984) 1083 (Έφεσος,
᾽Αγέλης), SEG 31 (1981) 556 (Δελφοῦ, SEG 27 (1977) 159 (Ακαρνανία, ᾽Αγέ-
λαος), 462 (‘Ayékac, Ρόδος), SEG 26 (1976-7) 709, 714 (Δωδώνη, ᾿Αγέλαος),
SEG 15 (1958) 104,7, (Αττική) και 384,, (Δωδώνη, ᾿Αγέλαος, 406 αι. π.Χ.). E-
πίσης oto LGPN I απαντά τέσσερις φορές µε τη µορφή ᾽Αγέλαος και δύο µε
τη µορφή ᾽Αγέλας µε πρωιµότερη την εμφάνισή του στην Τένεδο (4ος /306
π.Χ. αι.). Το natp@vupo είναι δυσδιάγνωστο. Ἡ ανάγνωση Λιµναίου, ακὀό-
µη και στην περίπτωση που τα ίχνη του A και του I θα ήταν ασφαλή, είναι
εντελώς υποθετική.
στ. 14. Νικάνωρ ᾿Αν(; ){τι)μά( ;)[xJov. Κυνηγόςτο 120/119. Πρόκειται

για ανθρωπωνύµιο που επιχωριάζει στη Μακεδονία και μάλιστα µε πολύ µε-
γάλη διάδοση’ Tataki, Beroea, 347, υποσ. 133, ὁπου αναφέρονται λεπτομερώς
οι εμφανίσεις του. Στη Βέροια απαντά ἤδη and τον 30 αι. π.Χ. (ό.π., ap. 947
και πίνακας V 408) και συγκαταλέγεται ανάµεσα στα συχνά ονόματα στην
προσωπογραφία της πόλης µε επτά δείγματα. H ανάγνωση του πατρωνύμου
χωρίς να εἶναι ασφαλἠς, είναι πιθανή. Πρόκειται για την πρώτη εμφάνισή
του στο ονοµατολόγιο της πόλης και δεν είναι συχνό γενικά στη Μακεδονία.
Απαντά µία φορά στη Θεσσαλονίκη ὡς όνομα ενός πολιτάρχη (16, X, 2, 1,
28), αλλά δεν εἰναι γνωστό από την ΄Ανω Μακεδονία. Δεν μπορούμε, ωστό-
co, να αποκλείσουµε την ανάγνωση ᾿Αντιμένου ἡ ᾿Ανδρομάχου χωρίς κα-
νένα απὀ τα τρία να είναι βέβαιο.
ot. 16. Βάκχιος [---A(;) Σ(;)--)ΟΥ. Κυνηγός to 119/118. Πρόκειται

για θεοφόρο όνοµα µε πανελλήνια διάδοση. Για την ετυμολογία του, Bechtel,
Personennamen, 528. Στη Μακεδονία δεν είναι ιδιαίτερα συχνό: 26 X, 2, 1
58,1, 261,4. Στη Βέροια απαντά µία φορά το θηλυκό Βακχίς (Tataki, Beroea,
αρ. 693), ενώ στη Θάσο εμφανίζεται αρκετές φορές M. Δήμιτσας, H Maxe-
dovia εν λίθοις φθεγγοµένοις καὶ μνημείοις σωζομένοις, (1896), ανατυπω-
µένο µε τον τίτλο Sylloge Inscriptionum Greacarum et Latinarum Macedo-
niae (1980), ap. 1201 (71), 1232 (102), 1271 (141). Επίσης στην Αττική είναι
πολύ συχνό and τις αρχές του 3ου π.Χ. αι. Kirchner, PA ap. 2819-2836.
Για άλλες περιοχές του Ελληνισμού βλ. SEG 35 (1985) 1286 (Μυσία), SEG
36 (1986) 1140 (Βιθυνία). Επίσης απαντά πολύ συχνά σε επιτύμβια από τον
ανατολικοϊῖωνικό χώρο" Ε. Phuhl - Η. Môbius, Die ostgriechischen Grabre-
biefs, Textband II, (1979) indices 593. Τέλος στο LGPNI αναφέρεται 43 συνο-
λικά φορές, από τις οποίες η πρωιμότερη απαντά στην Εύβοια (4ος /3ος).
Από το natp@vupo διατηρούνται λίγα γράμματα και αυτά αβέβαια.
στ. 17. ᾿Επικράτης Νικολί d/ov. Κυνηγός το 119/118. Το ᾿Ἐπικράτης

ανήκει στα πανελλήνια ονόματα µε µεγάλη διάδοση σε πολλές περιοχές
του Ελληνισμού. Είναι ιδιαίτερα συχνό στην Αττική, μαρτυρείται δε επι-
γραφικά στη Μακεδονία and τον do ήδη αιώνα! Σαατσόγλου, ό.π., ap. 22
και onu. 847-49, Tataki, Beroea, 342, σημ. 72. Απαντά συχνά και στη Θάσο"
Δήμιτσας, ό.π., 1194 (64), 1200 (70), 1274 (144) κλπ. Ἡ συμπλήρωση του πα-
τρωνύμου µε το όνοµα Νικόλαος είναι πολύ πιθανή, όχι όµως απολύτως
βέβαιη (σελ. 90, στ. 4).
στ. 18. Παράμονος '"Ηρακλ[εί/δου. Κυνηγός το 118/117. Για τη συχνό-

τητα του πολύ κοινού αυτού ανθρωπῶνυµίου σε διάφορες περιοχές βλ. Σαα-
τσόγλου, ό.π., 282 αρ. 58 και Tataki, Beroea, 362, 408, niv. V. Σύμφωνα µε τον
πίνακα αὐτόν, το όνοµα Παράμονος είναι το πιο συχνό στη Βέροια µετά το
᾿Αλέξανδρος, µε 21 παραδείγματα. H εμφάνισή του όµως σ᾽ αυτή την επι-
γραφή (δύο φορές) και σε άλλη αδηµοσίευτη (τέσσερις φορές) ανεβάζουν
σε 27 το συνολικό αριθµό του δείγματος και σε εννέα τον αριθµό των eupa-
νίσεών του στα π.Χ. χρόνια. Για τη συχνότητα εμφάνισής του στη Βοιωτία
και Θεσσαλία, L. Robert, Noms indigènes dans l'Asie Mineure gréco-ro-
maine (1963), 414 onu. 1, αλλά και LGPNI, όπου αναφέρεται 207 φορές, and
τις οποίες οι 156 απαντούν σε επιγραφές της Εύβοιας ἤδη από tov So αιώνα
π.Χ. Ἡ ανάγνωση του πατρωνυμικού δεν είναι ασφαλής απλώς πιθανή. Για
την παρουσία του σε πρωιµότερες επιγραφές της Μακεδονίας, Tataki, Be-
roea, 360, σημ. 232, και για άλλες πληροφορίες, Σαατσόγλου, ό.π., 275 ap. 27.
στ. 19. ᾿Ιόλαος Κύυτωνίο)ς. Κυνηγός το 118/117. Το όνοµα αυτό επιχω-

ριάζει στη Μακεδονία. Στη Βέροια εµφανίζεται µε τη µορφή Ἰόλλας σε επι-
γραφή του 3ου αι. π.Χ.' βλ. Αλλαμανή-Σουρή, ό.π., 227. Για τη διάδοσή
του στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές, ό.π., σημ. 168 και 170° επίσης,
Tataki, Beroea, 379. Ἡ ανάγνωση tov πατρωνύμου Κύτων εἶναι ἀσφαλής.
Πρόκειται για σπανιότατο ελληνικό ανθρωπωνύμιο που πρέπει να έχει
κάποια ετυμολογική σχέση µε το ουσιαστικὀ κύτος Pape, Wörterbuch,
στο λήμμα, και Σαᾳατσόγλου, ό.π., 278, ap. 45 για το συγγενικό µητρωνυ-
µικό (;) KYTA.
στ. 22.” Ασκληπι[ά/δζη)[ς .... Jô(;)ov. Κυνηγός το 117/116. Θεοφόρο

πανελλήνιο ὀνομα µε µεγάλη διάδοση στη Μακεδονία’ Tataki, Beroea, 353,
onu. 166 και αλλού, LGPN I µε 129 εμφανίσεις και Kirchner PA, αρ. 2585-
2619. Από το πατρώνυµο σώζεται µόνο η κατάληξη.
στ. 23. ZANATOZ [..PA----]. Κυνηγός to 117/116. To όνοµα αυτό

είναι μοναδικό και προβληματικό ὡς προς τη σύνδεσή του µε κάποια ελλη-
νική ρίζα (π.χ. µε to πρόθεµα ΖάΞ πολύ, ἡ µε την πρόθεση Ζά--διά, ἡ ακό-
µη µε τη λέξη Ζάν-Ζανός σε σύνθεση µε την κατάληξη -ατος). Για το λόγο
αυτό φαίνεται πιθανότερο να πρόκειται για ιλλυρικό ανθρωπωνύμιο' H.
Krahe, Lexikon altillyrischer Personennamen (1929) 147, ὀπου αναφέρεται
το πολύ συγγενικό όνοµα ZANATIS. Αν αυτό ευσταθεί, τότε ίσως το όνοµα
παροξύνεται και διαβάζεται Ζανᾶτος. Είναι τέλος ενδιαφέρον να επισηµά-
νουµε ότι και ένας άλλος περίπου σύγχρονος ιερέας του Ἡρακλὴ Κυναγίδα
έφερε ιλλυρικό πατρώνυµο. Πρόκειται για τον ᾽᾿Ασκληπιόδωρο Πλευράτου'
Tataki, Beroea, αρ. 246. Από το πατρώνυµο σώζονται µόνο δύο γράμματα,
οπότε δεν επιχειρούµε καμιά συμπλήρωση.
στ. 25. Ὑβρίστας [------ ]. Κυνηγός to 116/115. Πρόκειται για σχετικά

σπάνιο πανελλήνιο ανθρωπωνύμµιο. Για τη σημασία tov, Bechtel, Personne-
namen, 502, Pape, Wörterbuch, στη λέξη, και SEG 15 (1958) 370,35 (Θεσ-
σαλία), SEG 17 (1960) 733,4 (Ὕβριστος, Λυκία), SEG 18 (1962) 450,, (Ka-
pia, 200 π.Χ.), SEG 34 (1984) 1171 (Ὑβρίστας, Ὕβριστος, Μίλητος). Στο
LGPN I εμφανίζεται µία φορά pe τη μορφή Ὕβριστος (Χίος, 2ος αι. π.Χ.).
Από το πατρώνυµο δε σώζεται κανένα ίχνος.
ot. 26. Φίλιππος [------ ). Κυνηγός 116/115. Για το όνομα BA. σελ. 92,
στ. 9’ από το πατρώνυμο δε σώζεται κανένα ίχνος.
στ. 28. Κλέων [---0-- /νου(;). Κυνηγός το 116/115. Κοινό ελληνικό όνο-
μα, όχι ιδιαίτερα συχνό στη Μακεδονία’ Tataki, Beroea, 365, onu. 255. Επί-
σης IG X, 2, 1, 314. Απαντά πολύ συχνά σε πολλές άλλες περιοχές του ελ-
ληνικού κόσμου, ιδίως στην Αττική’ Kirchner, PA, ap. 8656-8679, SEG 32
(1982) 172 (Αθήνα), 497 (Βοιωτία). Δεν μπορούμε ὡστόσο να αποκλείσουµε
τη δυνατότητα να διαβαστεί Κλεών[υμος], παρόλο που δε διακρίνεται κανένα
ίχνος από τα αντίστοιχα γράμματα. Από το πατρώνυµο διακρίνονται µόνο
αβέβαια ίχνη της κατάληξης.
στ. 29. ᾽Επίνικ[ος ----- /νου(;). Κυνηγός to 115/114. Κοινό ελληνικό

όνοµα όχι ιδιαίτερα συχνό στη Μακεδονία. Το θηλυκό ᾿Ἐπινίκη εμφανίζεται
στη Θεσσαλονίκη ὡς cognomen (/G X 2, 1, 4709), ενώ ένας ᾿Επίνικος στρα-

τηγός της Αμφοξίτιδας μαρτυρείται σε επιγραφή and τη Μόρυλλο΄ Hatzo-
poulos-Loukopoulou, Morrylos, 17. Σε άλλες περιοχές απαντά αρκετά
συχνά, ιδίως στην Αττική που εµφανίζεται από τον do π.Χ. αι. Kirchner,
PA, αρ. 4938-43. Ακόμη SEG 35 (1985) 343,, SEG 31 (1981) 346 (Μεσσηνία)
και SEG 34 (1984) 399,4, 401, (Δελφοί). Το όνοµα απαντά pia ακόµη φορά
στη Βέροια σε πρωιμότερη αδηµοσίευτη επιγραφή. Τέλος εµφανίζεται 39
φορές στο LGPN I, µε πρωιµότερη αυτή της Αμοργού (4ος /3ος at.). Από το
πατρώνυµο διακρίνονται µόνο αβέβαια ίχνη της κατάληξης.
στ. 31. ᾿ Αντίγονος Παραμόνου τοῦ Περίτου. Κυνηγός to 114/113. Πρό-

κειται για μακεδονικό όνοµα που διαδόθηκε ευρύτατα σε πολλές περιοχές
του ελληνικού κόσμου στα ελληνιστικά χρόνια’ J. Kalleris, Les Anciens
Macédoniens 1 (1954) 293, και είναι ταυτισµένο µε ιστορικά πρόσωπα’ Berve,
ό.π., αρ. 87. Στη Βέροια συγκαταλέγεται στα πιο συχνά ονόματα (Tataki,
Beroea, niv. V, 408), µε 15 εμφανίσεις. Αν προσθέσουμε σ᾽ αυτές, τις δύο της
επιγραφής που δημοσιεύεται εδώ (σελ. 98, στ. 43) και τις τρεις ενός άλλου
αδηµοσίευτου κειµένου, tote φθάνουμε τις 20, µε πρώτη παρουσία tov ονό-
ματος στον 30 π.Χ. αιώνα. Γίνεται επίσης σημαντικότερη η παρουσία του
στα προχριστιανικά χρόνια (9 συνολικά φορές), αν και πάντα υπερισχύει η
εμφάνισή του µε 1] παραδείγματα στα μ.Χ. χρόνια. Για τη διάδοσή του σε
άλλες περιοχές της Μακεδονίας, Tataki, Beroea, 346, σημ. 115. Για το πα-
τρώνυµο Παράµονος (βλ. σελ. 94, στ. 18). Με τον Αντίγονο Παραμόνου
(ό.π., αρ. 197), ο οποίος το 239 μ.Χ. δώρισε τον δούλο του στο ιερό της Λευ-
κόπετρας, δε µπορεί βέβαια να γίνει κανένας συσχετισμός. Ωστόσο πρέπει
να τονιστεί κάποια, όχι τυχαία, εμμονή στη χρήση των πολύ συχνών µακε-
δονικών ονομάτων ὡς Ta ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Το όνοµα του παππού του
᾿Αντιγόνου, Περίτας επιχωριάζει στη Μακεδονία και σε περιοχές όπου εγ-
καταστάθηκαν Μακεδόνες (ό.π., onu. 199). Για τις εμφανίσεις στους Atyv-
πτιακούς παπύρους, Ε. Preisigke, Namenbuch (1967), στο λήμμα. Για τη ση-
µασία του, Kalleris, ό.π., 247 και 293 σημ. |, που το κατατάσσει ανάµεσα στα
ονόματα που φέρονται αποκλειστικά από Μακεδόνες πριν από τα ελληνιστι-
κά χρόνια.
στ. 32. Avoiuayos [iat Ἱερίνου. Κυνηγός to 114/113. Κοινό ελληνικό

όνοµα αρκετά διαδεδομένο στη Μακεδονία: Στη Βέροια, Tataki, Beroea,
ap. 837-9. Στη Θεσσαλονίκη, /G, X, 2, 1, 243 1,4, 974, 113, 635, 248 Il, κλπ.
Στην ΄Ανω Μακεδονία, Ριζάκης-Τουράτσογλου, ἄνω Maxedovia, EOP 134,
129, ΟΡΕ 186, AY 147, 148. Επίσης βλ. Hoffmann, Die Makedonen, 171.
Στην Αττική είναι ιδιαίτερα συχνὀ από τον So a. π.Χ.' Kirchner, PA, ap.
9484-9531. Η ανάγνωση του πατρωνύμου είναι ασφαλής. Πρόκειται για σπά-

νιο σχετικά μακεδονικό όνοµα που εµφανίζεται στη Βέροια μία ακόµη φορά’
Tataki, Beroea, ap. 1043, 356. Ο Πατερῖνος ᾽Αντιγόνου, γνωστός από το
επιτάφιο σήμα του, έζησε στα ίδια ακριβώς χρόνια µε τον ιερέα-κυνηγό της
επιγραφής µας. Δεν πρέπει ωστόσο, να υπάρχει κάποια στενή συγγενική σχέ-
ση ανάµεσα στους δύο άνδρες (π.χ. πατέρας και γιος), αν και δεν αποκλείε-
ται να ανήκουν στην ίδια οικογένεια µε την ευρύτερη έννοια του όρου.
στ. 35. Λυσίμαχος ᾿ Ασκληπιοδώρου. Κυνηγός to 113/112. Για το Λυσί-

µαχος βλ. στ. 32. Το πατρώνυµο ανήκει στην κατηγορία τῶν πανελλήνιων
ονομάτων που μαρτυρείται σχετικά συχνά στη Μακεδονία’ Tataki, Beroea,
353, onu. 165. Φέρεται αποκλειστικά από Μακεδόνες Berve, ό.π., αρ. 167-
170 και Russu, ό.π., στη λέξη. Επίσης LGPN I, µε 21 δείγματα από τον 4ο
π.Χ. αι. Δεν μπορούμε βέβαια να επιχειρήσουµε κανενός είδους συσχετισμό
µε τον ιερέα του Κυναγίδα, ᾿Ασκληπιόδωρο Πλευράτου (Tataki, Beroea, αρ.
246), αφού το ανθρωπωνύμιο ᾿Ασκληπιόδωρος είναι συχνό, αν και στη Bé-
ροια δεν απαντά άλλη φορά αυτή την εποχή.
στ. 36. Κλεῖτος Βακχίδου. Κυνηγός το 113/112. Για το σχολιασμό του

ονόματος και για διάφορες παραπομπές, Σαατσόγλου, ό.π., 277 αρ. 38 και
Tataki, Beroea, 362. Το πατρωνυµικό Βακχίδης έχει την ίδια θεματική ρίζα
pe το Βάκχιος (στ. 16), αλλά είναι πολύ σπανιότερο. Ένας Βακχίδης απαντά
στην Κρήτη, SEG 32 (1982) 886. Στο LGPN I αναφέρεται το όνοµα τέσσερις
φορές στην Κρήτη, στη Δήλο και στην Εύβοια, µε πρωιµότερη εμφάνιση
στον 2ο αι. π.Χ. (Δήλος).
στ. 38. Ποσιδώνιος [.E...OITOY] ; Κυνηγόςτο 112/111. Κοινό ελληνικό

ανθρωπῶνύμιο που μαρτυρείται συχνά στη Μακεδονία Tataki, Beroea,
342, σημ. 80. Στη Βέροια απαντά ήδη 6 φορές (ό.π., 408, niv. V). Για eupavi-
σεις του σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, SEG 32 (1982) 1150 (Ma-
γνησία Μαιάνδρου), SEG 36 (1986) 1060 (Μίλητος), SEG 27 (1977) 1130 (A-
πολλωνία) και LGPN I µε τη γραφή Ποσειδώνιος. Τα σωζόμενα γράμματα
του πατρωνύμου δεν είναι ασφαλή ώστε να επιχειρήσουμε πιθανές συμπλη-
ρώσεις.
στ. 39. Δημήτριος ζλε[.....). Κυνηγός to 112/111. Πολύ κοινό ελ-

ληνικό ανθρωπωνύμιο. Κατατάσσεται ἀνάμεσα ota πιο συχνά ονόματα στην
προσωπογραφία της Βέροιας’ Tataki, Beroea, 408, niv. V και 352 για άλλες
παραπομπές. Η πρωιµότερη εμφάνισή του είναι σε επιγραφή του 2ου αιώνα”
Αλλαμµανή-Σουρῃ, ό.π., 225. Τα τρία αρχικά γράμματα του πατρωνύμου
7
είναι ευκρινή, τα υπόλοιπα όμως ασαφή και έτσι απλώς προτείνουµε ορι-
σµένες εναλλακτικές συμπληρώσεις. Κλε[άνδρου] Κλέωνος], Κλε[άρ-
you], χωρίς να αποκλείονται τα Κλε[ίτου], Κλε[ίνου] ή ακόµη και Κλε-
[υάτας]. Η τελευταία συμπλήρωση γίνεται πιθανότερη αν τα ίχνη δύο µι-
κρών λοξών κεραιών, που μόλις διακρίνονται στη φωτ. ap. 3, ανήκουν
στην εσωτερικἠ κεραία evög A. Τότε θα είχαµε Κ.λε[υ]ά( [τας]. Παραμένει
ωστόσο αβέβαιη και αυτή η συμπλήρωση, ώστε δε θα συζητήσουμε το πρό-
βλημα της µητρωνυμίας που παρουσιάζεται εδώ’ BA. Tataki, Beroea, 433.
στ. 42. Βοΐσκος [Ηρα/κλέου[ς). Κυνηγόςτο 11] /110. Ανήκει στην κα-
τηγορία των ανθρωπωνυμίων που προέρχονται από ονόματα ζώων (Bechtel,
ό.π., 581), σε σύνθεση µε το υποκοριστικὀ μόρφημα «ἴσκος (Παναγιώτου,
6.x., 10). Απαντά σχετικά συχνά σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού κόσμου,
αλλά όχι στη Μακεδονία SEG 35 (1985) Ἠπειρος (Βοίσκος), SEG 36 (1986)
562, (Βοίΐσκος), 56139 (Βοΐσκος, Βουθρωτό), SEG 31 (1981) 1348 (Βοΐσκος,
Κύπρος). Στο LGPN I δίνονται 13 εμφανίσεις του ονόματος pe πρωιμότερη
αυτή της Ρόδου (4ος αι. π.Χ.). Η συμπλήρωση [Ἡρα]κλέου[ς] δεν είναι βέ-
βαιη. Μια επιπλέον αρνητική ένδειξη είναι το γεγονός ότι το όνοµα αυτό
κατατάσσεται στην κατηγορία των νέων ονομάτων, που στη Βέροια τουλά-
χιστον εμφανίζονται από tov lo at. π.Χ. και peta’ Tataki, Beroea, 367, 386
και onu. 378. Βλ. ὡστόσο, LGPNI, όπου αναφέρεται µία εμφάνιση στη Θά-
co τον 30 π.Χ. αι. και µία στην Κρήτη στον 60/50 αι. (Ηερακλες).
στ. 43. Κάσσανδρος ᾽ Αντιγόνου. Κυνηγός to 111/110. “Ὄνομα και πα-

τρωνυµικό ανήκουν στην κατηγορία των ανθρωπωνυμίῶν που επιχωριά-
ζουν στη Μακεδονία. Για το ᾽Αντίγονος βλ. στ. 31. Το όνοµα Κάσσανδρος
φέρεται κατά τον Berve, ό.π., από Μακεδόνες της εποχής του Αλεξάνδρου᾽
BA. Russu, ό.π., 190 και Tataki, Beroea, 346, onu. 123, για συμπληρωμα-
τικές παρατηρήσεις. Ένας Κάσσανδρος ᾽Αντιγόνου axé τη Δερρίοπο ava-
φέρεται σε κατάλογο εφήβων του 74 μ.Χ.' A. Κανατσούλης, «Μακεδονική
Προσωπογραφία», Hellenika, Suppl. 8, Θεσσαλονίκη 1955, αρ. 686.
11. H λατρεία του Πυακλή Kuvayida και to 1600 tov στη Βέροια
Ο Ηρακλής είναι ο προγονικός θεός των Μακεδόνων και λατρεύεται

pe διάφορες υποστάσειςΜ3, όπως αυτή του Πατρώον, του Φύλακος, του παρα-
43. Για τον Πατρώο, «4.1, 25, 1970, Χρον. Β., 394, για τον Φύλακο και tov Προπυλαίο,
onu. 39, για τον Καλλίνικο, Kalleris, ό.π., 199.
Ηρακλής Κυναγίδας καὶ κυνηγοί 99
πλήσιου σε νόημα Προπυλαίου, του Καλλίνικου και του Κυναγίδα. Η συγ-

κεκριμένη λατρεία του Κυναγίδα είναι αυτόχθονη και εντοπίζεται σ᾽ όλη
τη Δυτική Μακεδονία". Οπωσδήποτε προὐπήρχε από τον 30 αιώνα, οπότε
έχουµε και την πρώτη μνεία της στη Βέροια. Μετά τα µέσα του αιώνα αυτού,
οι ιερείς του Ηρακλή εξοµοιώνονται µε τους τερείς του Ασκληπιού απο-
κτώντας ορισμένα από τα προνόμιά Tous. Ἡ σχέση του εξάλλου, µε τους
απελεύθερους, που την υποστήριξε ήδη ο M. Avdpdvipoc®, φαίνεται va
ενισχύεται και από καινούργια επιγραφικά στοιχείαἲ”. H ίδια αυτή ιδιότητα
του θεού διαφαίνεται καθαρά και στην περιοχή της Ἐλίμειας και της Eop-
δαίας5.
Ὅλα αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι το ιερό του Κυναγίδα έπαιζε καθο-
ριστικό ρόλο στη θρησκευτικἠ αλλά και την πολιτική ζωή τῆς πόλης. Τε-
λευταία οιστορικός M. Χατζόπουλος υποστήριξε ότι οι επώνυμοι ιερείς της
Βέροιας είναι αυτοί του Ασκληπιού. Αν και αυτό είναι πράγματι το πιθα-
νότερο, οπότε δεν μπορούμε να ισχυριστούµε κάτι ανάλογο για τους ιερείς
του Κυναγίδα, ὠστόσο δεν είναι απόλυτα τεκμηριωμένο από τα μέχρι τώρα
δημοσιευμένα επιγραφικά δεδομέναδο,
Είναι γεγονός ότι 0 όρος κυνηγός, σε σχέση πάντα µε τον Ηρακλή, δεν
είναι γνωστός από αλλού στον μακεδονικό, τουλάχιστο, χώρο. Αν ὡστόσο
η επιγραφή από την Καισάρεια της Ελίμειας συμπληρώνεται σωστά από τον
Edson, τότε έχουµε δύο ιερείς και όχι τρεις, όπως υποστήριξε ο Kepapo-
πουλλοςδὶ. Έτσι, θα ήταν δυνατόν να διακρίνουμε µία ομοιομορφία στην ορ-
γάνωση τῶν δύο τοπικών ιερών και να υποθέσουμε ότι ίσως και εκεί οι 1€-
ρείς έφεραν τον τίτλο του κυνηγού.
44. Kalleris, ό.π., 227, όπου η μέχρι τότε βιβλιογραφία. Επίσης, Ριζάκης-Τουράτσο-
γλου, ἄνω Μακεδονία, EA 6, 20, EOP 97, 115 και πιθανώς 96. Ακόμη 5. Dull, Die Gérter-
kulte Nord-makedoniens in Rômischer Zeit (1977) 87 και 132, 337 αρ. 124, 342 αρ. 135. Για
tov Ηρακλὴ Kuvayiôa στην Πέλλα, Edson, HSCP, 51, 1940, 125-26 και Hadzisteliou -
Price, ό.π., 69 onu. 27.
45. Πιο πάνω onu. 32.
46. M. Ανδρόνικος, Agyala: Επιγραφαί Βεροίας (1950) 21-22.
47. Πρόκειται για ανέκδοτες απελευθερωτικές επιγραφές οι οποίες θα δημοσιευθούν
σύντομα.
48. Ριζάκης - Τουράτσογλου, ἄνω Μακεδονία, EA 20, EOP 115 και πιθανώς 96.
49. BullEpigr., 1988, 846. Hatzopoulos - Loukopoulou, Morrylos, 65.
50. Αλλαμανή-Σουρή, ό.π., 231.
51. Ριζάκης - Τουράτσογλου, ἄνω Μακεδονία, ΕΛ 6, ὅπου αναφέρεται η συμπλήρω-
ση του Edson [ATAGH/TYXH /ŒIAJATAE. OA. Κεραμόπουλλος, AE 1933,44 συμπλη-
ρώνει (όνομα, πατρωνύμιον) π.χ. Φιλ]ώτας. H επιγραφή έχει ὡς εξής [........... ]= (ω)τας!
κ Ἰάμου Δολιχαῖος / [ἀπὸ] Θεσσαλίας καὶ Πορ /[ίω]ν Ἰολάου ἱερητεύσαν Ik Ἡρακλεῖ
Κυναγίδαι / [χαρ]ιστήρια. (ακολουθείται η ανάγνωση των Ριζάκη - Τουράτσογλου).
Η θέση τέλος του ιερού δεν propel δυστυχώς να προσδιοριστεί με a-

κρίβεια. Η στήλη αὐτήδἧ, όπως και η γνωστή απελευθερωτική πράξη που
προφανώς σχετίζεται µε τον ίδιο θεόδδ, βρέθηκαν στη B. και ΒΔ. άκρη της
Βέροιας, κοντά ἡ έξω από τα τείχη της. Ωστόσο, ένα άλλο ανάθηµα προς το
θεό, που βρέθηκε σε δεύτερη χρήση µέσα στα όρια της πὀλης(Ο.Τ. 126)%,
καθώς και η ασαφἠς τοπογραφική ένδειξη plac άλλης χαμένης σήμερα επι-
γραφήςῦ», κάνουν επισφαλή τη δυνατότητα να τοποθετηθεί το ιερό του Κυνα-
γίδα κοντά στα Βόρεια ἢ ΒΔ. τείχη της Βέροιας.
Μουσείο Βέροιας
Μάρτιος 1990
52. Η στήλη αυτή βρέθηκε στον συνοικισμό Προμηθέα που βρίσκεται έξω ano τα
όρια της αρχαίας πόλης. Στην πλευρά αυτή της Βέροιας δεν βεβαιώθηκε η ὑπαρδη τειχών.
BA. ωστόσο Ad, 20, 1965, Χρον. B, 433 iv. 4877.
53. Πιο πάνω onn. 46.
54. AA, 23, 1968, Χρον. B, 346 niv. 290u καὶ BullEpigr., 1970, 354.
55. Edson, HSCP, 45, 1934, 229-232.
Ηρακλής Κυναγίδας καὶ κυνηγοί 101
me
=
-
Φωτ. 1. Η ἐπιγραφή µε τον Κατάλογο των κυνηγῶν tov Πρακλή Κυναγίδα. Μουσείο Bé-
ροιας, Ao. Evo. A709.
102 Βικτώρια ᾿Αλλαμανή- Σουρή
Φωτ. 9. Τὸ επάνω i μισό τµήµα

HUE τὴς} επι" "αφ
οαφής {πτίχοι
χ 1-26).
, η ΄
Φωτ. 3. To x TU) μισό τμήμα τη: ς επιγραφής (or (you 24-45).
Φωτ. 4. Λεπτομέρεια της επιγραφής από τη Βέτοια (στίχοι 1-20).

Φωτ. 5. Λεπτομέρεια τὴς επιγραφής (στίχοι 14-31).

“(F5-21 10Xj10) Shboükrue Sur Di30a10113 ‘9 ‘209
Lovey
μ ανή-
Αλλα
Βικτώοια
106
Φωτ. 7. Λεπτομέρεια της επι}ραφής (στίχοι 30-45).

ASPECTS DES RELATIONS ENTRE L’ALBANIE ET
LA MACEDOINE DURANT L'ÂGE DU FER
Zhaneta Andrea
Les fouilles archéologiques effectuées en Albanie, surtout les deux der-

niéres décennies, ont apporté de nouvelles preuves témoignant des rélations
bilatérales économiques et culturelles qui ont existé entre les territoires de
l’Albanie et de la Macédoine durant les différentes étapes du Néolithique, de
l’âge du Bronze et du Fer. Divers aspects de ces relations étant déjà portés à
la connaissance du public, le sujet de notre intervention ne saurait être totale-
ment inconnu.
Participant au présent congrès, consacré aux problèmes de l’ancienne
Macédoine, nous nous bornerons à l’âge du Fer, lorsque les rapports entre ces
deux régions deviennent plus étroits et multiples.
L'âge du Fer en Albanie s'étend du ΧΙ" s. avant n.ère au V° siècle avant
n.ère, jusqu à la veille de l'urbanisation du pays. Cette époque a connu en
Albanie trois étapes importantes, organiquement liées!. La première étape
(XI° siècle-première moitié du VIII° s.) représente la période de transition du
Bronze récent à l’âge du Fer; la deuxième, allant jusqu'au VII® s., correspond
à l’étape développée de l’âge du Fer, où la culture illyrienne ayant atteint sa
maturité, révèle tous ses traits distinctifs; la troisième étape (fin du VII® 5.
avant n.ére - V° s. avant n.ère) constitue la période de transition de l’âge du
Fer à la période urbaine. Cette étape est considère comme un stade protour-
bain?.
D'après la chronologie de l’âge du Fer en Macédoine, établie par K. Kilian,
nous constatons que le Fer I, le Fer II et les débuts du Fer ΠῚ en Macédoine, y
compris leurs subdivisions, correspondent à l’âge du Fer en Albanie.
Quant à la genèse de la culture illyrienne de l’âge du Fer, les données
archéologiques confirment la thèse de la continuité du processus culturel du
1. F. Prendi, “Un aperçu sur la civilisation de la première periode de fer en Albanie”,

Jliria TH], 1975, p. 113.
2. N. Ceka, “La civilisation protourbaine illyrienne”, /liria, 1985, 1, p. 111-112.
110 Zhaneta Andrea
Bronze récent au début du Fer, reposant sur un fond autochtone plus ancien.
De même, malgré les particularités régionales, qui se traduisent principalement
par quelques éléments de la céramique et des objets métalliques, les renseigne-
ments archéologiques ne font que confirmer l'unité de la culture matérielle et
spirituelle des tribus illyriennes habitant à cette époque sur notre territoire.
Du point de vue culturel, donc le territoire de l’Albanie d’alors, en faisant
abstraction des variantes locales respectives, peut être divisé en deux paiiics
principales: l’Albanie du Nord où fait partie le groupe culturel de Mati et
l’Albanie du Sud qui comprend le groupe culturel de Devoilf.
La culture illyrienne de l’âge du Fer se développe et s’enrichit d’une étape
à l’autre. Ce phénomène est dû à l'évolution interne du pays et aux relations
économiques et culturelles qu’il entretient surtout avec les pays voisins: la
Macédoine, l’Epire et les autres pays du monde égéen.
La durée de temps réservée aux interventions étant limitée, nous nous
imposons, dans une problématique si vaste et si riche, le choix suivant: traiter
seulement quelques aspects des rapports entre l’Albanie du Sud, qui corres-
pond à l’aire de diffusion du groupe culturel illyrien méridional et la Macédoi-
ne, en matière de céramique et de parures.
Les rapports de ces deux régions, nous proposons de les aborder suivant
les étapes mêmes de l’âge du Fer.
La première étape
A la première étape de l’âge du Fer en Albanie, il subsiste encore beaucoup

d’éléménts caractéristiques à la civilisation du Bronze récent, qui témoignent
à la fois de la présence de la composante autochtone participant à la forma-
tion de la culture de cette étape et de la continuité etno-culturelle d’une épo-
que à l’autre. Ainsi dans la céramique, qui est d’une assez bonne qualité et
riche en formes, des formes et des éléments decoratifs propres à la période
précedente, coexistent avec des formes et des décors apparaissant pour la
première fois. Plusieurs de ces formes sont comparables à celles de la céramique
découverte dans les sites de la Macédoine occidentale et datant de la même
3. K. Kilian, “Trachtzubehör der Eisenzeit zwischen Agäis und Adria”, Praeistorische

Zeitschrift, Band 50, 1975, p. 104, PI. 101.
4. F. Prendi, Dh. Budina, “La civilisation illyrienne de la vallée du Drino”, Studia
Albanica 1970, 2, p. 67; Zh. Andrea, “La civilisation des tumuli du Bassin de Korga et sa
place dans les Balkans du Sud Est”, Srudine Historike 1972, 4, p. 88, Iliria IV, 1976, éd. fr.
pp. 133-155.
Relations entre l' Albanie et la Macédoine 111
époque (cf. Bubushti®, Aiane® etc.) (Pl. I). Un élément caractéristique de la

phase qui permet d’établir des rapports culturels directs avec la Macédoine,
c’est la céramique peinte mate, qui constitue le style le plus représentatif de
la céramique de la culture de Devoll, pendant tout l’âge du Fer.
Une couche de céramique relativement riche, appartenant à cette époque,
a été découverte ces deux dernières années, pendant les fouilles à l’habitat
préhistorique de Maliq. Cette découverte, faite dans des circonstances strati-
graphiques certaines, a enrichi le répertoire typologique et décoratif de la cé-
ramique de cette période’.
I! s’agit de la belle céramique de peinture mate ineffaçable aux motifis
géométriques, linéaires, angulaires, variés essentiellement bruns, violets, un
peu moins rouges et rarement noires. Parmi les vases on trouve plusieurs exem-
plaires perfectionnés ouvragés avec un grand goût, et une combinaison de mo-
tifs réussis, qui se font remarqués pour leur galbe et leur distribution harmo-
nieuse dans les parties du vase.
Cette céramique présente beaucoup de ressemblances avec la céramique
de la Macédoine Occidentale, surtout avec celle de Bubushti dans la vallée
de Haliakmon supérieur’. Les ressemblances s’accusent dans la technique d’
exécution, dans les formes des récipients et surtout dans le système décoratif,
allant des motifs de base utilisés, jusqu’à la manière de disposer et de combiner
ces motifs à la surface du récipient.
Nous pourrions citer parmi les motifs communs et fréquants ornant le
corps des vases les triangles en suspens, colorés ou remplis de raie croisées en
forme de filet, ces motifs en échiquier ou en losanges se trouvent au col et aux
anses du récipient etc.
Malgré des ressemblances existant entre ces deux types de céramique, les
différences et les particularités ne manquent pas. Quelques compositions illy-
riennes de motifs ne figurent pas dans la céramique de la Macédoine occi-
dentale, tandis que la cruche à col coupé, représentant l’une des formes typi-
ques de la céramique macédonienne, est d’un usage restreint.
Des manifestations culturelles semblables, impliquant des rapports entre
les territoires d’Albanie et de Macédoine, sont remarquées aussi dans les
5. W. A. Heuertley, Prehistoric Macedonia, Cambrigde 1939, p. 99, kat. 459-465, fig.

98.
6. K. Romiopoulou, “Some pottery of the Early Iron Age from western Macedonia”,
BSA 1971, vol. 66, p. 353-362, pl. 58-61.
7. F. Prendi, Zh. Andrea, P. Lera, “Gérmimet arkeologjike (ὃ vitit 1989” (Fouilles
archéologiques 1989), Zliria, 1989, 2 (à paraitre).
8. W. À Heuertley, op. cit., p. 99, kat. 459-465, fig. 98.
112 Zhaneta Andrea
parures métalliques (Pl. IT) dont nous mentionnons les fibules en archet
bouclé, découvertes sur la côte albanaise®, qui offrent des ressemblances cer-
taines avec les fibules trouvées ἃ Vergine!° et les fibules lunettées, représentées
par plusieurs exemplaires dans les deux régions!!. La fibule en double 8 pré-
sente une variante intéressante. L'avantage numérique de ces fibules en Alba-
nie, par rapport à la Macédoine, dont on ne connait que trois exemplaires (de
Kozan, Vergine et Chalcidique), suggère l’idée que l’Albanie du Sud a été la
région d'origine de cette variante.
Parmi les différents types d’épingles de la période transitoire en Albanie,
les aiguilles à col épais, ornées de motifs incisés, les épingles à tête conique et
de corps simple orné ou non, et les épingles à tete en spirale!?, trouvent leurs
correspondances adéquates!5.
Concernant la chronologie de ces épingles en Macédoine, les épingles à
tête conique et de corpe simple, à la différence des épingles à col épais, sont
censées appartenir à une étape ultérieure du Fer I". Les circonstances de la
découverte de ces épingles en Albanie (dans des tombes contenant une épingle
de chaque type et le reste du mobilier) prouvent que ces deux types d'épingles
ainsi que celles à tête en spirale datent de la meme époque et elles appartien-
nent à un stade ancien de la période transitoire, bien que la production de
certaines d’entre elles continue dans la deuxième phase du Fer.
D'autres types d’ornements, communs pour les deux régions sont les
diadèmes ornés par la technique de forgeage (punkt-buckel) les pendentifs et
les anneaux lunettés!6.
La deuxième étape
La culture de la deuxième étape (qui représente la période developpée
9. M. Korkuti, “Tuma e Patosit” (Le tumulus de Patos), Jliria 1981, 1, p. 28-29, pl. VI
tombe 68.
10. M. Andronikos, Vergina, Athenai, 1969, p. 232, fig. 70.
11. Zh. Andrea, Kultura ilire’e tumave πὸ pellgun e Korcés (La culture illyrienne des
tumuli du Bassin de Korça), Tirané 1985, p. 89, pl. VII tombe 50; M. Andronikos, op. cit.,
p. 229, fig. 67.
12. Zh. Andrea, Kultura ilire..., p. 83, pl. VI, tombe 46; X, tombe 84; XI, tombe 102;
M. Korkuti, op. cit., p. 28, pl. VII, tombe 68.
13. M. Andronikos, op. cit., p. 234, fig. 74, pl. XLV; I. Kilian-Dirlmajer, op. cit., p. 75,
pl. VI, 3-6; 1. Mikuléi¢, Pelagonia u sverlosti archeoloskih nallaza, Skopje 1966, pl. V, d.
14. 1. Kilian-Dirlmajer, op. cir., p. 74-75.
15. Zh. Andrea, Kultura ilire..., p. 91, 94, pl. V, tombe 34; XIV, tombe 146: M. Korkuti,
op. cit., p. 29, pl. IV, tombe 27; M. Andronikos, op. cir., p. 238, 252.
Rélaïions entre l'Albanie et la Macédoine 113
du Fer et où ce métal, largement utilisé, contribue au progrès économique et

social), a réçu en patrimoine plusieurs éléments de la culture de la période de
transition, tout en donnant de jour naissance à beaucoup de nouvelles formes
qui traduisent la continuité du processus de développement et d’enrichisse-
ment de cette culture. La céramique et les parures en portent aussi la mar-
que. Le style de peinture mate est toujours en usage, mais la qualite de la
céramique est moins bonne, le répertoire des formes plus limité et les com-
binaisons des motifs plus simples, l’on distingue la présence de quelques nouv-
eaux motifs dis à l'influence de la céramique géometrique de la Grèce.
Pendant la deuxième étape, les relations entre l’Albanie et la Macédoine
s’intensifient. Par conséquent, la céramique peinte à part de la Macédoine
occidentale, ou elle nous est connue à Pateli, Aiane, Zouzouli etc.!®, elle fait
son apparition pour la première fois dans la Pelagonie voisine!? et dans la
région d’Ohrid?®.
La céramique peinte de ces dernières régions présente des traits très
proches de la céramique de Devoll du point de vue de la technique de prépara-
tion, de quelques formes et des motifs de décoration, ce qui montre que le
pays d’origine de la céramique peinte de, ces régions c’est l’Albanie du Sud
où cette céramique a connu un processus interronpu de développement, dès
l’âge du Bronze récent. L'apparition de cette céramique à Pelagonie et dans
la région d’Ohrid témoigne de leurs contacts étroits avec le territoire de l’Al-
banie du Sud, ce qui a rendu possible l’empruint et l’assimilation des formes
et surtout de la décoration peinte mate par les habitants de ces régions.
Dans la céramique de la deuxième étape (PI. IIT), les ressemblances entre
l’Albanie du Sud-Est et la Macédoine occidentale, apparaissent dans l’utilisation
de quelques formes identiques, dont les urnes à long col, ayant des anses verti-
cales et horizontales, les récipients à deux anses, sont les plus représentatifs.
Les récipients à deux anses surmontées de boutons, qui est un élément décora-
tif, témoignent de leurs relations avec la nécropole de Vergine, mais l’on trouve
d’autres manifestations en Macédoine centrale (Kastanas, la couche 7-6).
Les motifs de décoration s’élargissent en couvrant la plus grande partie de la
surface du vase. Le lignes du contour s’accentuent davantage. Les triangles de
formes variées avec leurs sommets allongés jusqu’au fond du récipient, sont
16. W. A. Heuertley, op. cit., p. 104, 105, pl. XXIII; K. Romiopoulou, op. cit., p. 353,
fig. 1-4, pl. 58-60; J. Bouzek, “Macedonian Bronzes”, Pamatky Archeologické, Praha 1974,
fig. 14, 10-15.
17. 1. Mikuké, op. cit., pl. VU, fig. 14 a-f.
18. V. Lahtov, Problem Trebeniike kulture, Ohrid 1965, pl. XXXIV-XXX VII.
114 Zhaneta Andrea
admirables. Toutefois, le motif de l’échiquier, très caractéristique et en usage

dans la céramique de Devoll de cette époque, ne figure pas dans la céramique
peinte de la Macédoine occidentale, c’est ce qui résulte au moins du matériel
comparé, déjà publié, qui à vrai dire, n’est pas abondant.
Certaines parures qui présentent des ressemblances évidentes avec ce que
l’on appelle les “Bronzes de Macédoine” (Pl. IV) attestent des contacts directs
entre l’Albanie et la Macédoine. Parmi les plus représentatifs, citons les pen-
dentifs en forme de cage ou de sphère avec un oiseau stylisé et un animal au
sommet, les pendentifs anthropomorphes et ornithomorphes, les bracelets
lourds du type “Janjevo” ou “Prilep”1? etc. Les “Bronzes de Macédoine” ont
constamment attiré l’attention des spécialistes, concernant leur origine, leur
diffusion et leur chronologie.
Parmi les différentes variantes déjà reconnues les bronzes de l’Albanie
du Sud-Est (qui est la région principales de leur diffusion parce qu’en Albanie
du Sud et du Nord, on en a trouvés seulement un petit nombre-comme p. ex
les pendentifs ornithomorphes, en forme de cage) correspondant à la variante
de la Macédoine occidentale?®. Pourtant les pendentifs de l’Albanie du Sud-
est ont une physionomie qui leur est propre. Par conséquent, même si les
traits fondamentaux sont pareils, les différences de détail sont évidentes. Les
préférences locales vis-à-vis de certains types de parures contribuent aussi
à la différenciation. P. ex le pendantifs pykside, d'un usage très restreint en
Albanie, présente en Macédoine une forme très appréciée: Il existe quelques
variantes de ce pendantif.
Concernant les parallélismes avec les bronzes typiques de Chalcidique où
il y a un style très raffiné, ils sont très rares. Il suffit de rappeler que les pen-
dentifs anthropomorphes du type “Bohemica” ou “Potideja” trouvés en Chalci-
dique?!, se distinguent par la représentation très schématique de la figure
humaine. Alors que les pendentifs du même type en Albanie du Sud-Est et en
Macédoine occidentale se distinguent par leur traitement naturaliste de cette
figure.
19. Zh. Andrea, Kultura ilire..., p. 137, 152, pl. XXV, tombe 14; pl. XXVI, tombe 16,
pl. XXXVI; XLII, 5; “Njé varrezé e dysté, πὸ fshatin Germenj (Rr. i Lushnjes)” (La nécropole
de Germen)), Hiria 1981, 1 pl. II, 3; I. Kilian-Dirlmajer, “Anhänger in Grieschenland von
der Mykenischen bis zur spätgeometrischen Zeit”, PBF IX, 2, München 1979, Tab. XXXII,
615; J. Bouzek, Graeco-Macedonian Bronzes, fig. 10, 2; fig. 12, 8, fig. 16, 4, 7; fig. 20, 3;
fig. 24, 12; fig. 22, 11; K. Kilian, op. cit., pl. 57, 5; 61, 4; fig. 9, 2; V. Lahtov, op. cit., pl.
XVII, 5; XXVHI, 2.
20. J. Bouzek, Macedonian Bronzes, p. 335.
21. J. Bouzek, Graeco-Macedonian, p. 76, 77, fig. 23.
Relations entre l’ Albanie et la Macédoine 11$
Les bronzes de Devoll se situent vers ou après les années 700 avant n. ère,
alors que les tombes de la collinne de Rehove nous renvoient à une date posté-
rieure, dans le cadre du Fer II. La priorité chronologique des bronzes de Macé-
doine, par rapport au bronzes de Devoll, appuyée des modèles de production,
adaptations d’une mode très recherché des habitants de nos régions du Sud-
Est, témoignent que les artisans illyriens ont été influés par les modèles macédo-
niens. Cet emprunt a eu lieu au moment où ces parures étaient devenues une
composante inséparable de la culture matérielle des habitants de ces régions
voisines.
Les particularités stylistiques, la quantité relativement considérables de
ces parures dans nos régions, où plusieurs exemplaires sont découverts ces der-
niers temps, et l’existence de quelques variantes sans équivalent dans les pays
voisins, fond penser que ces objets sont produits dans des ateliers autochtones
qui devaient se trouver quelque part en Albanie du Sud-Est où ces bronzes
ont été le plus en usage. Toutefois, les modèles et les techniques de fabrication
de ces parures confirment l’hypothèse des relations des ateliers avec des ate-
liers en Macédoine et probablement en Thessalie.
La troisième étape
A la troisième et derniere étape de l’âge du Fer apparaissent de nouveaux

phénomènes importants, qui font d’elle une étape culturelle et chronologique
à part. Appeleé aussi étape protourbaine elle a creé les prémisses du passage
de l’ordre de la Communauté primitive à l’ordre esclavagiste d’une part, de
l'urbanisation illyrienne du pays et de la naissance de la vie urbaine d’autre
part. La culture autochtone, sous la poussée de nouveaux besoins et de nouve-
aux goûts qui traduisent de profondes transformations économiques et sociales,
marque un progrès considérable. La composante principale de la tradition, la
céramique peinte, même si sa production continue s'affaiblir jusqu'à sa dispari-
tion. Pendant ce temps de nouvelles formes exécutées au moyen du tour et
des objets importés, entrent en-usage.
Même à cette époque la Macédoine, à laquelle se lie etroitement l’Albanie
Sud-Est, se trouve au premier plan. Dans les deux régions, nous rencontrons
la même production de terre grise, fäbriqueau moyen du tour et reproduisant
les formes archaiques grecques, et les mêmes formes importées principalement
de Corinthe et de Jon?? (Tab. V).
22. Zh. Andrea, Kultura ilire...., p. 158, pl. XXXVIII, tombe 7; V. Lahtov, op. cit., pl.
XXIX, 7.
116 Zhaneta Andrea
Plusieure des nouveaux types parures, présentent beaucoup de ressem-

blances tels que: les bracelets minces, les épingles doubles de formes variées,
les épingles à tête en spirale, les boucles d'oreilles avec un collier conique, les
fibules en os en forme de lunettes etc.® (pl. V). Les premiers casques illyriens
font aussi leur apparition en Macédoine et en Albanie. Ces derniers temps, on
a découvert en Albanie une variante de casque antérieure à tous ceux actuelle-
ment connus dans le territoire macédonien en général?f.
Les parallélismes évidents dans la culture matérielle de Albanie du Sud-
Est et de la Macédoine occidentale, à la dernière étape de l'âge du Fer, témoign-
ent du même développement économique et social. A cette époque, aussi bien
en Albanie qu’en Macédoine, les relations tribales étaient profondément
ébranlées, l’ordre de la Communaté primitive se dégradait complètement cé-
dant, la place à l'aristocratie tribale montante qui, par ses nouveaux besoins,
encourage à la fois la production autochtone de nouvelles formes et l’importa-
tion.
De ce que nous venons de dire, il résulte qu’au cours des diverses phases
de l’âge du fer, les relations entre l’Albanie du sud et la Macédoine se reflètent
soit dans les manifestations semblables dans la culture matérielle, soit dans les
contacts et les influences réciproques entre elles.
Les plus nombreuses données témoignant des liens entre ces deux ré-
gions proviennent surtout de l’Albanie du Sud-Est, tandis qu'en allant vers
l'Ouest et le Sud-Ouest, les liens avec la Macédoine deviennent plus faibles,
parce que à cette époque les relations de ces régions sont plutôt orientées vers
les côtes italiques. Nous constatons aussi que ces relations se révèlent surtout
par rapport à la Macédoine occidentale, et cela est sans doute favorisé par
l’aproximaté directe territoriale de ces deux régions, aux conditions géo-
topologiques et écologiques pareilles, qui sont liées entre elles par des cols
et des vallées. Ces contacts, bien que differenciés, vont jusqu’à la Macédoine
centrale, tandis que les liens avec la Macédoine de l’Est, sont, à ce qu’il paraît,
des exceptions.
Les ressemblances prononcées dans la culture matérielle de l'Albanie du
Sud-Est et la Macédoine de l'Est dont nous venons de parler (on peut ajouter
23. Zh. Andrea, Kultura ilire..., pl. LXX 1-11; 5. Aliu, "Aspekte τὸ kulturés ilire πὸ
krahinén e Kolonjés πὸ shek. VII-V pe. sone” (Aspects de Ja culture illyrienne des VIIS-V*
siècles av.n.ere dans, la region de Kolonie), //iria 1982, 2 p. 271-276, pl. 11: 1. Mikulëié,
ορ. cit., pl. IX, ΧΙ.
24. 5. Aliu, op. οἡ., pl. J, 16.
Relations entre l'Albanie et la Macédoine 117
à tout cela d’autres données aussi bien du domaine de la culture matérielle que
du domaine de la culture spirituelle), ainsi que les coincidences chronologi-
ques entre ces deux cultures, préssuposent aussi une parenté éthnique de leurs
porteurs dans ces deux zones voisines.
Dans ces circonstances se pose la question suivante: qui étaient les port-
eurs de la culture de l’âge du fer dans les zones de la Macédoine de !’Ouest?
Quant au caractére éthnique de la culture de Devoll et de toute la zone
de l’Albanie du Sud où s’est répandue cette culture au cours d+ l’âge du fer,
dans la littérature archéologique albanaise il est argumenté par des données
suffisantes, du domaine de la culture matérielle et spirituelle, l'appartenance
ethnique illyrienne de cette culture, qui fait partic du groupe illyrien méridional
de l’âge du fer?5.
En tant que variante a part de la culture illyrienne, elle représente une
série d’éléments qui sont communs pour la culture de la même époque des
régions septentrionales de l’Albanie, ainsi que d’autres régions illyriennes au
dehors du pays. Il ne s'agit pas là de coincidences dues au hasard ou bien
isolées, mais d’une importante concordance dans la typologie des objets de la
culture matérielle quant à l'emploi des mêmes motifs pour la décoration de
la céramique, malgré les différentes techniques de leur réalisation dans ces
régions, dans quelques formes identiques d’armes et dans quelques types
pareils d’ornements, dans la ressemblance quant à la cérémonie des funé-
railles, dans la ressemblance des types d’habitats, etc. En témoigne aussi le
fait que cette culture est formé: dans le pays sur la base de la culture de l'âge
du bronze et «ile se développera sans cesse jusqu'à la fin de l’âge du fer, c’est
à dire jusqu'au moment où ces régions seront mentionnées dans les sources
écrites comme Fabitées par les tribus illyrienncs et seront liées aux Illyriens
proprement dits.
Les caractéristiques régionales que représentent la culture de l’âge du fer
des régions mé.idionales par rapport à la culture de la même époque des ré-
25. F. Prendri, “La civilisation préhistorique de Maliq”, Studia Albanica, 1, 1966, p. 277-
279; M. Korkuti, “La céramique peinte du bronze récent et du fer ancien et le caractère il-
lyrien deses porteurs”, Les Illyriens et la genèse des Albanais, Tirana 1971, p. 55; Zh. Andrea,
“Liens culturels et ethniques entre la Macédoine de l'Ouest et !’Illyrie du Sud-Est durant
le bronze récent à la lumière de la céramique peinte”, Les I/lyriens et la genèse des Albanais,
1971, p. 77; F. Prendi, Dh. Budina, ορ. cir., p. 137-144: F. Prendi, Un apercu..., p. 109-129;
“Epoka ε bronzit πὸ Shqipéri” (L'âge du Bronze en Albanie), /liria VI 1976, p. 18; “Unitet dhe
veçori πὸ kulturén ilire τὸ epokés sé hekurit πὸ territorin e Shqipérisé” (Unita e singolarita
nella cultura illirica dell’eta del Ferro nel territorio dell’ Albania), Jliria 1985, 1, p. 83-86;
Zh. Andrea, Kultura ilire..., p. 187-207.
118 Zhaneta Andrea
gions septentrionales, comme il est souligné même avant, sont conditionnées de

facteurs économiques, sociaux et géographiques ainsi que des influences et des
contacts cultures extérieurs avec les régions voisines, et surtout avec le monde
de l’Egée.
Le pensée de l’archéologie albanaise sur le caractère illyrien de la culture
de Devoll est approuvée aussi par vive d’études étrangers, et ces derniers temps
par quelques chercheurs yougoslaves aussi qui qualifient la région de Devoll
de “... région de pure originc illyrienne"#, et, sur la base des mêmes arguments
avancées par les chercheurs albanais, ils reconnaissent que “la zone de base du
groupe de Kuci i Zi en Albanie du Sud doit être lié: aux Illyriens dans le vrai
sens du mot, aux ///yrii proprie dicti?’, opinion qui s'oppose à l’autre opinion
avancée dans l'archéologie yougoslave, laquelle nie le caractère éthnique illy-
rien de cette culture#.
S'appuyant d’une part sur le caractère illyrien de la culture dévollite et de
l'autre sur les paralélismes marquants existant entre la culture de l’âge du fer
de l’Albanie du Sud et en particulier de celle du Sud-Est, et la culture de la
même periode de la Macédoine de l’Ouest, malgré quelques petites différences
locales, on tire la conclusion qu'il s’agit de la même population illyrienne
qui a créé aussi la culture de l’âge du fer dans les régions occidentales de la
Macédoine. Le caractère illyrien de la culture de l’âge du fer dans ces régions-
ci est prouvé et reconnu aussi par d'autres chercheurs®®. Ainsi, sur la base de ces
données, les régions voisines de la Macédoine de l'Ouest, avec lesquelles nos
régions Sud-Est de l’âge du fer ont formé une unité culturelle et ethnique, son,
aussi inclues dans le groupe illyrien de l’âge du fer®°.
. 26. B. Covié, “Umjetnost kasnog bronzanog i starijog Zeleznog doba na istoënoj ja-
dranskoj obali i u njenom zaledu” (Sympozium: “Dunovna kultura ilira” 1982), Posebna
Izdanija L XVIII, Sarajevo 1984, p. 21.
27. M. Garaganin, “Problème de l'et nogenése des peuples paléobalkanique” (Symposium;
“Tribus paléobalkaniques entre la mer Adriatique et la mer Noir de l’énéolithique jusqu'à |
époque Hellénistique” Nig, Blagoevgrad 1989), Les illvriennes et les Albanais. Beograd 1988,
f. 90-91. *
28. A. Benac, “Einige Aspecte der Eisenzeit auf dem Nord-west Balkan”, Jahrbuch des
-Rômisch-Germanischen Zentralmuseums, Mainz 1980, p. 274.
* 29. M. GaraSanin, “Razmatrania ο makedonskom hallStatu”, Srarinar NS, 1954 1955,
p: 37-38; V. Lahtov, ορ. cit., p. 175.
30. Zh. Andrea, Kultura ilire (La culture illyrienne...), p. 191; F. Prendi, Uniter dhe
γερογί (Unita e singolarita...), p. 76.
- 5 ἂν =
Ξ} --e
fe
| MACEDOINE
ΒΕ» 5 ᾗ »» πα -ε 3 ΕΕ
ALBANIE
D 5 9 D Dh!
DD BOBS
120 Zhaneta Andrea
ALBANIE MACEDOINE
| | ; |
Plate If.
Rélations entre l'Albanie et la Macédoine 121
ALBANIE MACEDOINE ALBANIE MACEDOINE
| 14424413;
1144232424
ode PATE
S
Plate II.
122 Zhaneta Andrea
ALBANIE MACEDOINE
Plate IV.
Relations entre [ Albanie et la Macédoine
ALBANIE MACEDOINE
VW €)
CRATERUS FROM 324 TO 321 B.C.
Norman G. Ashton
Given the 15 minutes time limit for this paper, I shall not be able to
examine in detail the full advertised chronological span, but shall concentrate
specifically on matters related to 324 and 323 B.C., supplemented by some
more general observations on the fortunes of Craterus down to his death in
321 B.C.
As the title indicates, the emphasis is to be on Craterus. That is done with
intent, as I would contend that the numerous scholarly examinations of the
period immediately after the death of Alexander the Great, and of the arrange-
ments made at that time by the various Diadochi, have tended to ignore the
ambitions and fortunes of Craterus, in their concentration on the aims and
achievements of such as Perdiccas, Antipater, Meleager, Eumenes, Leonnatus,
Lysimachus, Ptolemy, Antigonus, Demetrius, Cassander and Seleucus. Where
Craterus has been the subject of modern-day attentions, the discussion has
centred on what was done to him and about him by the decisions of others
— and not on an examination of the events from the viewpoint of Craterus
himself. In today’s presentation I shall maintain the focus specifically on
Craterus, and by working directly from the extant literary sources attempt to
determine the impact of Alexander's demise on that man.
It is first necessary to have clear in our minds the standing of Craterus
with his king in 324 B.C. The sources are revealing on this point — namely
that only Hephaestion ranked higher than Craterus in the king’s eyes. Note for
example the following instances:
(i) At the Susa Mass-Marriages: Craterus was given Amastris
(daughter of Darius’s brother Oxyartes) as a wife... and in
Arrian’s list of those marriages the order is Alexander first,
Hephaestion second, Craterus third (then follow Perdiccas and
Ptolemy) [Arrian, Anabasis vii.4]... and for the same “pecking
order” earlier, in 326 B.C. at the Indus River, see Arrian vi.2,2.
(ii) In the immediate aftermath of the death of Hephaestion, note
the comments at Diodorus xvii.114, 1-2: “For in Hephaestion's
126 Norman G. Ashton
lifetime he (Alexander) had preferred him of all his friends,

although Craterus had a rival claim to his friendship. For when
one of the companions said that Craterus was loved not less
than Hephaestion, Alexander answered that on the one hand
Craterus was ‘king-loving’ [φιλοβασιλέα] but Hephaestion
was ‘Alexander-loving’ [φιλαλέξανδρον]".
(iii) In the context of the Opis mutiny, when the 10,000 veteran
Macedonian soldiers were “paid-up” and sent off homewards
it is recorded at Arrian vii.2 that: “He (Alexander) also thought
it fit to give them (the veterans) the most solid proof of his love
and affection for them by sending with them Craterus, his most
loyal follower, whom he loved as dearly as his own life, to pro-
tect and lead them on their march [τὸν πιστότατόν te αὐτῷ καὶ
ὄντινα ἴσον τῇ ἑαυτοῦ κεφαλῇ ... Κρατερόν)".
Other examples could be adduced, but the above suffice to establish

Craterus’s position vis-à-vis Alexander.
Now, at Opis, as we have seen, Craterus was put in charge of the discharg-
ed Macedonian veterans, and in addition given written orders to “take control
of Macedonia, Thrace and Thessaly, and the freedom of the Greeks”. In so
doing he was to replace Antipater, who was to come to Asia accompanied by
a levy of 10,000 Macedonian reinforcements in lieu of the veterans returning
with Craterus [e.g. Arrian vii.12, 4).
Much has been said and written about the above orders ... I shall add
merely this point. It is all-too-seldom that the all-too-obvious observation is
made ... namely that in 324 B.C. Alexander was not aware (as we are!!) that
he was to die in 323 B.C. That he was planning to leave Asia and embark on
further major conquests to the west is (and was) apparent... from the Hypomne-
mata in particular. Many of the actions and preparations undertaken by Ale-
xander in 324 and 323 B.C. should be viewed in that light... as making ready
for his departure from Asia. It is within that general framework that the
summoning of Antipater to Asia should be seen.
Faced with the unfortunate /acuna in Arrian vii, we do not have any
extant source which indicates what role Alexander had in mind for Antipater
in Asia. Ex silentio argumentation cannot be avoided in this instance! I suggest
that the probability is strong that Antipater was to be installed, by Alexander,
as overall commander, governor and king’s representative in Asia — an
essential post once the king had left for his western campaign.
Craterus from 324 to 321 B.C. 127
There is not the time today to explore that proposition much further. Be
it sufficient perhaps to note here the following points:
—Antipater’s continued future value in Europe was questionable...
for reasons well documented in the sources (e.g. conflict with
Olympias; hints of regnal practices; wide-range of personal and
family supporters; and deeply resented by the central and southern
Greek communities).
—Nonetheless, he was Alexander’s most experienced administrator...
just what was needed in the newly-created Asian empire.
—In 323 B.C. he would have been 74 years of age, so, not only would
he have had little or no residual personal hostility or supporters in
Asia, but it was also unlikely that he would have sufficient re-
maining years to further or establish his rumoured regnal ambitions.
So, to return to Craterus— a man some 25 years younger than Antipater,

and one whose loyalty to the king and to the kingship appears to have been
unquestioned in antiquity — either by Alexander or anyone else. Although he
is recorded by Arrian as μαλακῶς τὸ σῶμα ἔχοντα (whatever that might mean ??)
at the time of the departure from Opis [Arrian vii. 12, 4], he was only 48
years of age, and with reasonable optimism could have been expected to act as
regent in Europe for some years to come. An added incentive to Alexander
must have been the veneration in which Craterus was held by the Macedo-
nians-at-large. Note the comment at Plutarch, Demetrius 14,2: “... to Crate-
rus, the one of all the Successors of Alexander who left behind him the most
goodwill among the Macedonians [Kpatep®, τῷ πλείστῳ εὔνοιαν αὑτοῦ πα-
pa Μακεδόσι τῶν ᾿Αλεξάνδρου διαδόχων ἀπολιπόντι]”.
Αἱ this point, the career and future security of Craterus must have ap-
peared bright indeed... all the more so given the death of his only known
serious rival for Alexander’s affection, Hephaestion!
However, as is well known, when Alexander died in Babylon on June
10th, 323 B.C., Craterus and his 10,000 veterans had not yet reached Macedon
... in fact were still in Cilicia, in south-east Asia Minor... some ten months
after having set out from Opis. Further, Craterus did not cross into Europe
until the spring of 322 B.C. — at least one and a half years since leaving Opis!
Any examination of the reasons for that passage of time must take cogni-
zance of the fact that the apparent delay is to be seen as two distinct periods
— firstly the ten months from August 324 to June 323 B.C., and then the latter
of an additional eight or nine months.
In attempting to explain why Craterus and the demobbed veterans were
yet in Cilicia on Alexander’s death, it has been most commonly posited that
he might have deliberately temporized in order to postpone an anticipated
confrontation with Antipater on arrival in Macedonia. To entertain such a
proposition, one would need to counter the fact that the sources give no hint
at all that Alexander was either surprised by, or displeased at, the movements
of Craterus and the veterans. Certainly the king was in close enough proximity
to the Levantine coast to have becn aware of the progress of events — yet
there is nothing to indicate any concern.
There is an alternative possibility... one which is also in accord with
Alexander's preparations for leaving Asia. Following Alexander’s death,
among his Hypomnemata was found a copy of certain written instructions given
to Craterus on his departure from Opis. These so-called “Last Plans” were to
be implemented by Craterus. The majority of the projects would presumably
have been organised and effected from Pella, once Craterus had reached Ma-
cedon and assumed the governorship. With respect to the first, and most
pressing of the plans, however, such could not have been the case. As Diodo-
rus records at xviii.4, 4:
“It was proposed to build a thousand warships, larger than triremes,
in Phoenicia, Syria, Cilicia and Cyprus for the campaign against the
Carthaginians and the others who live along the coast of Libya and
Iberia and the adjoining coastal region as far as Sicily”.
Clearly the advance planning for this project would best have been done
from the coast of the Levant — and this may well explain why Craterus was
still in the general area in mid-summer 323 B.C. From Opis he had no doubt
travelled to Thapsacus, and from there probably headed for Phoenicia, reaching
the coast by the beginning of winter. The off-scason would then have been
passed in that region, during which time arrangements for the shipbuilding
necessary for Alexander’s western expedition were undertaken. At the com-
mencement of spring 323 B.C., Craterus led his 10,000 slow-moving veterans
north through Syria to Cilicia, from which territories more ships were to be
requisitioned.
As an indication of the natural resources of timber for shipbuilding in
these very regions... note the activities of Antigonus Monophthalmus in 315
B.C. [Diodorus xix.58]. He established shipbuilding yards at Tripolis, Byblus,
Sidon and in Cilicia to make use of the large local cedar and cypress trees.
To return then to the first “supposed delay” by Craterus Of the two
proposals outlined, the latter has, to my mind, a distinct advantage ... in that
both the point of time (mid-summer 323 B.C.) and the geographical location
(Cilicia) are perfectly consistent with a task which Craterus had been instructed
to perform... to begin the implementation of preparations for the proposed
campaign against Carthage. By this time-schedule it is quite credible that
Craterus should have been in Cilicia in June 323 B.C. when Alexander died in
Babylon.
But then, with the death of Alexander, Craterus found himself “out in the
cold” so to speak. Those of the king’s Successors who were at Babylon had
the Hypomnemata rescinded, and in the subsequent settlements for the interim
government and administration of the empire, Alexander’s arrangements re-
garding Antipater and Craterus were consciously and carefully revamped — in
such a way as to ensure that neither Antipater nor Craterus (nor the troops
under their command) would be in Asia — thereby keeping the two most se-
nior of Alexander’s generals in Europe.
It is somewhat unclear, from the sources, precisely what official positions
were devolved upon Antipater and Craterus by the Babylonian Settlement.
I believe the most likely solution is that Antipater was to be the commander-
in-chief of the armed forces in Macedonia (and of the Hellenic “League of
Corinth”), while Craterus was to hold some form of prostasia [προστασία] of
the kingdom and kingship in Europe [Dexippus Fr. 8]. The exact nature of the
proposed working relationship might well have been equally unclear and
imprecise to Craterus in Cilicia!
There is evidence to suggest that the prostasia allocated to Craterus was
of the higher prestige: Dexippus calls it “the first position of honour among the
Macedonians” [Dexippus Fr. 8]. Also, when Craterus eventually arrived in
Thessaly in the summer of 322 B.C. to relieve Antipater and put an end to the
Lamian War [Λαμιακὸς Πόλεμος] at the battle of Crannon, Diodorus (xviii.
6, 5] speaks of Craterus “... having voluntarity given up the first position to
Antipater” [τοῦ πρωτείου παραχωρήσας ἑκουσίως ᾽Αντιπάτρῳ]. The latter
appears an indication that Craterus, at least, did not consider that in practice
he outranked Antipater in 322 B.C., and at no stage from then on did he at-
tempt to do so.
Consider then the dilemma faced by Craterus after June 323 B.C., when
still in Cilicia. In Babylon, Perdiccas had emerged as the powerbroker in Asia
— a man whom Craterus had clearly outshone in both official status and in
standing wtih Alexander. Not only that, but the others of the Successors at
Babylon had closed ranks and so manipulated the situation as to shut Craterus
out from any sphere of influence in Asia. And yet, to obey the Babylonian
Settlement and return to Macedonia would have had a two-fold inherent
concern for Craterus:
(1) an explicit acquiescence to the primacy of Perdiccas in Asia;

(2) a potential conflict-of-primacy with Antipater in Europe.
So... he waited, wisely, for an opportunity to present himself in Macedo-
nia under the most favourable circumstances. Hence his arrival in Thessaly
when Antipater was close to defeat in the Λαμιακὸς Πόλεμος.
I wish now to turn to the most complete and informative pen picture we
have of Craterus at that time. It is the ‘Suda’ entry for ‘Kpatep6ç”, ὁ Μακεδών,
which A.G. Roos in his Studia Arrianea [(Leipzig 1912) pp. 67ff.] correctly
identified as a fragment from Arrian’s History of the Successors [= Fr. 19].
I quote the ‘Suda’ entry in full, translating literally:
«Κρατερός... ὁ Μακεδών’ ὃς ἦν μέγιστός te ὀφθῆναι καὶ où πρόσω

ὄγκου βασιλικοῦ τῆς τε σκευῆς τῆι λαμπρότητι διαφέρων, καὶ
παντὶ τῶι κόσμωι κατὰ τὸν ᾿Αλέξανδρον ἔσταλτο πλὴν τοῦ διαδή-
patos καὶ τοῖς συγγινομένοις οἷος σὺν ἐπιεικείαι καὶ τοῦ σεμνοῦ
προσόντος, φιλοφρονέστατος δόξαι καὶ πιθανώτατος τῶι éxayw-
γῶι τῶν λόγων, ὡς συμβαλεῖν τῆι τε σμικρότητι τοῦ ᾿Αντιπάτρου
σώματος καὶ τῆι φαυλότητι, ἐπὶ τούτοις τῶι ἀπροσμίκτωι καὶ
ἀνημέρωι ἐς τοὺς ὑπηκόους, (ὥστε) θεραπεύειν τὸν Κρατερὸν
κατὰ βασιλέα καὶ ἐν ἐπαίνοις ἄγοντας κατὰ τὸ εἶκός, οἷα δὴ στρα-
τηγῶν τὸν εὐτολμότατον καὶ τῶν πολεμικῶν ἔργων συνετώτατον,
δεύτερον τῆι προτιμήσει μετὰ ᾿Αλέξανδρον ἀναμφιλόγως ἄγειν.
κίνησίς τε οὖν δὴ ἦν ἐπὶ τούτωι τῆς στρατιᾶς συμπάσης, Κρατερὸν
μὲν οἷα βασιλέα ἐς τὸ ἐπιφανὲς θεραπευούσης, καὶ ἑκάστων ἀπα-
ξιούντων ἐν font μοίραι ἄμφω τετάχθαι, ᾿Αντιπάτρωι δὲ κατ᾽ οὐδὲν
ἐθελόντων πείθεσθαι».
“Craterus...the Macedonian. He was both extremely large to behold

and close to regal bearing, also excelling in the splendour of his
dress and in all his adornment he fitted himself out in the manner
of Alexander, except for the diadem. And to his acquaintances he was
of such a kind — with his fairness and virtual stateliness — as to
appear most friendly and highly persuasive by the seductive nature
of his words. This was in contrast to the small stature of Antipater
and his meanness, in addition to his aloofness and harsh attitude
towards his underlings. As a result they treated Craterus like a king
and, in according him praises — as was reasonable, him being indeed
the most courageous of generals and the most knowledgeable as to
military matters — they without question held him second in pre-
ference, after Alexander. Therefore, in fact, for this reason there was
commotion throughout the entire army, which on the one hand was
openly treating Craterus just as a king — each one of them deeming
it unworthy that both men had been assigned equal ranking — and
on the other hand being unwilling to be obedient to Antipater in
anything”.
This then is the man who, I put to you, /ost most by the death of Alexan-
der. Had the king lived on, Craterus would have been his governor in Europe.
But, even given Alexander’s death, Craterus had the misfortune to be, at that
time, in “no-man’s land” — neither already in Macedonia (as governor) nor
in Babylon (where the key decisions at to the risorgimento were taken). If
Craterus had been at Babylon in June 323 B.C. he might well have been Ale-
xander’s designated “successor”. More’s the pity that he was not — as far as
the future of the Macedonian empire was concerned!
As it happened, Craterus was the RIGHT MAN, in the WRONG PLACE, at the
WRONG TIME.
Department of Classics & Ancient History

The University of Western Australia
H ΧΑΛΚΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΤΟ BOPEIOEAAAAIKO ΧΩρο.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ
Ιωάννης Ασλάνης
Με την παρούσα εργασία προσδιορίζεται στο βορειοελλαδικὀ χώρο

και στο μέτρο που το επιτρέπουν τα αρχαιολογικά δεδοµένα µια περίοδος
της προϊστορίας, η Χαλκολιθική. Αφορμή στάθηκαν κυρίως τα αποτελέ-
σµατα της έρευνας του Γαλλή στη Θεσσαλία (Gallis 1987, σελ. 147 κ.εξ.,
Demoule κ.ά. 1988, σελ. 1 κ.εξ.), αλλά και η µεταφορά από τον Demoule
του χρονολογικού πλαισίου της Κεντρικής Ευρώπης στο βορειοελλαδικό
χώρο (Demoule 1989, σελ. 687 κ.εξ.). Ένα τέτοιο πλαίσιο όµως δεν αντα-
ποκρίνεται µε συνέπεια στην εξέλιξη της περιοχής, γιατί, αν το αποδε-
χτούµε, τότε στην Ελλάδα η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού θα πρέπει να έχει
τα γνωρίσματα της Ὕστερης Χαλκολιθικής (Ενεολιθικής ἡ Kupferzeit)
της Κεντρικής Ευρώπης και η Εποχή του Χαλκού να αρχίζει ουσιαστικά
µετά το 2000 π.Χ. περίπου, δηλ. µε τη Μεσοελλαδική.
Ας πάρουμε όμως ta πράγματα από την αρχή. Είναι γνωστό, ότι ο

Wace πρωτοκαθόρισε στη Θεσσαλία µία χαλκολιθική περίοδο, την οποία
στη συνέχεια προσδιόρισε ακριβέστερα ο ΜΙ]ο]δίέ (Wace [Thompson 1912,
σελ. 22, Milojcié 1959, σελ. 24). Η περίοδος αυτή ακολουθούσε τη φάση
Διμήνι της Νεότερης Νεολιθικής και περιελάμβανε τις φάσεις Λάρισα και
Ραχμάνι. Ο Schachermeyr αναγνώρισε επίσης την ύπαρξη µιας τέτοιας πε-
ριόδου στον ελλαδικό χώρο, απέφυγε όµως τη χρήση του όρου. Kat’ αυτόν
η περίοδος θα άρχιζε από τη φάση Τσαγγλί (Schachermeyr 1976, σελ. 31
κ.εξ.).
Οι καθοριστικές για την επανεξέταση του θέματος έρευνες του Γαλλή
έδειξαν, ότι η στρωματογραφικά πάντοτε επισφαλής χαλκολιθικἠ φάση
Λάρισα θα πρέπει να τοποθετηθεί στην αρχή της Νεότερης Νεολιθικής µα-
Ci pe τη φάση Τσαγγλί (Gallis 1987, σελ. 147 κ.εξ., Demoule κ.ά. 1988, σελ.
| κ.εξ.). Από την άλλη μεριά, µε την ανασκαφή στα Πευκάκια διαπιστό-
θηκε Ott η χαλκολιθική φάση Ραχμµάνι I είναι σύγχρονη µε την Πρωτοελ-
λαδική I περίοδο (π.χ. Ratzky 1982, σελ. 177 κ.εξ., Weisshaar 1989, σελ.
141 κ.εξ., niv. 145).
134 Ἰωάννης Ασλάνης
Ὅπως γίνεται αντιληπτό, καμμία από τις φάσεις που ο Milojëié χαρα-
κτήριζε χαλκολιθικές δεν εντάσσεται στην περίοδο αυτή. Για το λόγο αυτό
θεωρείται πλέον αναγκαία µία επανατοποθέτηση του προβλήματος, κάτω
μάλιστα από το πρίσμα νεοτέρων απόψεων.
Το βασικότερο σηµείο για τον προσδιορισμό της Χαλκολιθικής, αλ-
λά και γενικότερα κάθε περιόδου, είναι ο καθορισμός των κριτηρίων, µε
βάση ta οποία γίνεται η διαφοροποίηση από την προηγούµενη και την επό-
µενη περίοδο. Τα κριτήρια όµως αυτά ποικίλλουν, καθώς οι εποχές, οι πε-
ρίοδοι και οι φάσεις είναι δημιουργήματα τεχνητά, που βοηθούν στην κα-
λύτερη κατανόηση της συνεχούς κατά τα άλλα εξέλιξης. Είναι γενικότερα
αποδεκτό ότι τα κοινωνικά και οικονομικά κριτήρια αντικατοπτρίζουν µε
συνεπέστερο τρόπο τις µεταβολές μεταξύ των περιόδων (Strahm 1981, σελ.
191 κ.εξ.). Αντίθετα, οι Wace, Milojëié αλλά και ο Schachermeyr χρησιµο-
ποίησαν ως κριτήριο για τον καθορισμό της Χαλκολιθικής στη Θεσσαλία
τις διαφοροποιήσεις στην κεραμική.
. Zto βαλκανικό χώρο η πρώτη προσπάθεια προσδιορισμού και περιγρα-
φής της Χαλκολιθικής µε βάση τα κοινωνικά και οἰκονομικά κριτήρια έγινε
στη Βουλγαρία. Έχοντας υλικό -από πολλούς ανασκαµµένους οικισμούς
και µε διεπιστηµονική συνεργασία“ἢ Todorova συνέθεσε την εικόνα της
περιόδου, η οποία στο βαλκανικό χώρο ογοµάζεται Aeneolithikum (από το
aes - acris = χαλκός) και διαμόρφωσε το κοινωνικό, οικονομικό και Ιδεο-
λογικό της πλαίσιο (Todorova 1978, η ίδια 1986). Σε συνδυασμό µε τα πλού-
Gla ευρήματα από το νεκροταφείο της Βάρνας υποστηρίχθηκε συχνά η
άποψη ότι ο πρὠτος υψηλός πολιτισμός της Ευρώπης αναπτύχθηκε κατά
την περίοδο αυτή στην περιοχή της Βουλγαρίας. Σύµφωνα όµως µε δεδοµέ-
να και από τις άλλες βαλκανικές χώρες, αυτό αποτελεί προνόμιο ολόκληρης
της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Ελλάδας µη εξαιρουμένης.
Θα ακολουθήσει µια σύντομη περιγραφή των γνωρισμάτων της περιό-
δου αυτής, που αποσκοπεί κυρίως oto, va κάνει κατανοητές τις διαφορές
απὀ την προηγούµενη Νεότερη Νεολιθική.
Ο σημαντικότερος νεοτερισµός είναι κατά κοινή ομολογία η ανάπτυ-
En της μεταλλουργίας (Todorova 1978, σελ. 8), η οποία στην περιοχή της
Νοτιοανατολικής Ευρώπης παρουσιάζει σταδιακή εξέλιξη. Τα πρώτα µε-
τάλλινα αντικείµενα (χάνδρες) and µαλαχίτη εντοπίζονται ἤδη στη Νεολι-
θική Εποχἠ κατά την όη χιλιετία, ὁταν στα κεντρικά Βαλκάνια αναπτύσσε-
ται 9 πολιτισμός Staréevo (Todorova 1990, Kalitz 1990). H συστηματική
όμως εξώρυξη, επεξεργασία και χρήση του μετάλλου, στην αρχή του χαλ-
κού και αργότερα του χρυσού, συντελείται απὀ τις φάσεις Gradac του πο-
H χαλκολιθική περίοδος στο βορδιοελλαδικό χώρο 135
λιτισμού Vinta στη Γιουγκοσλαβία καὶ Maritsa I στη Βουλγαρία ποὺ χρο-
νολογούνται στο πρώτο μισό τῆς δῆς χιλιετίας.
΄Αρρηκτα συνδεδεμένες με τη μεταλλοτεχνία είναι οι µεταβολές στους
άλλους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ἡ αύξηση της γεωργικής
παραγωγής, η οποία ευνοείται και από την πιθανή εισαγωγή τῆς χρήσης
tov αλετριού, δημιουργεί αποθέµατα, απαραίτητα για την προμήθεια των
µη αγροτικών οµάδων. Με τις ανταλλαγές, ὡς πρὠτο στάδιο ανάπτυξης
του εμπορίου, γίνεται δυνατή η διάθεση της αυξημένης πλέον παραγωγής,
η οποία επιτυγχάνεται µε την εξειδίκευση της εργασίας. Η προστασία των
συσσωρευµένων αγαθών ñ του πλεονάσματος της παραγωγής προκαλεί την
οχύρωση των οικισμών, ενώ οι εξειδικευµένοι τεχνίτες αποτελούν τις πρώ-
τες κοινωνικές οµάδες, χωρίς απαραίτητα συγγένεια αίματος, και οι οποίες
σ᾽ ένα επόμενο στάδιο θα εξελιχθούν σε κοινωνικά στρώματα. Προς το té-
λος της περιόδου ο πλούτος και επομένως η ισχύς συγκεντρώνονται στα
χέρια λίγων, των αρχηγών, και διαμορφώνεται σταδιακά η κοινωνική δοµή
της Εποχής του Χαλκού (Todorova 1978, σελ. 9 κ.εξ.). Οι µεταβολές αυ-
τές είχαν άµεση επίδραση και στον πνευματικό κόσµο, η έκφραση του o-
ποίου αποτυπώνεται στα ποικιλόµορφα ειδώλια, ενώ αρχίζει να διαφαίνε-
ται η ύπαρξη λατρείας θεοτήτων (του ήλιου και της µητέρας-θεάς) πιθανό-
tata σε καθορισµένους χώρους (ιερά).
Ορισμένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη Χαλκολιθική avayvo-
ρίζει κανείς ήδη στην προηγούµενη περίοδο. Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ
φυσικό, καθώς η μετάβαση and τη Νεότερη Νεολιθική γίνεται οµαλά, χω-
ρίς τη διαπίστωση εκτεταμένων καταστροφών ἡ εγκατάλειψης οικισμών,
που θα δικαιολογούσαν κάποια διακοπή στην εξέλιξη.
Επιχειρώντας να εντοπίσει κανείς στο βορειοελλαδικό χώρο ta χαρα-
κτηριστικά της Χαλκολιθικής, οδηγείται από τα πράγματα στη Νεότερη
Νεολιθική. Η µελέτη του υλικού της περιόδου αυτής µέσα από το νέο πρί-
σµα έδειξε ότι µετά από pia ορισμένη φάση συνυπάρχουν, αν όχι όλα, τα
περισσότερα κριτήρια που προσδιορίζουν τη Χαλκολιθική. Συγκεκριµένα:
a) Είναι γνωστή η μεταλλοτεχνία, καθώς ίχνη επεξεργασίας χαλκού
και μικρά χάλκινα αντικείμενα βρίσκονται ἤδη στις ανώτατες επιχώσεις
των φάσεων II και I των Σιταγρών και του Ντικιλί Tag αντίστοιχα, στη φά-
ση III των Σιταγρών, στη θέση Παράδεισος δίπλα στο Νέστο ποταμό, στα
Πευκάκια, στο Διμήνι, στο Σέσκλο και στο Μάνδαλο (Renfrew 1971, σελ.
278, Séfériadès 1983, σελ. 647, Helstrôm 1987, σελ.. 85 κ.εξ., eux. 48, 18-19,
Renfrew 1979, σελ. 191, εικ. 118, Τσούντας 1908, σελ. 350 κ.εξ., Μάνδαλο
1989, σελ. 682).
B) Ειδικευµένες οµάδες (κεραµείς, vAotépot, ψαράδες) υπάρχουν κατά
136 [ωάννης Ασλάνης
τον Χουρμουζιάδη στο Διμήνι και τους εξαρτηµένους an” αυτόν οικισμούς
κατά την ομώνυμη περίοδο (Χουρμουζιάδης 1979, σελ. 174 κ.εξ.).
y) Ot ανταλλαγές (εμπορικές) µε άλλες περιοχές ήταν ανεπτυγμένες
και διεξάγονταν κυρίως and τους θαλάσσιους δρόμους (Χουρμουζιάδης
1979, σελ. 177).
δ) Βελτιωμένη καλλιέργεια, avEnpévn και καλύτερα ελεγχόμενη πα-
ραγωγή συγκριτικά µε την προηγούµενη φάση Π, αναφέρεται για τη φάση
ΠΙ των Σιταγρών (Sitagroi 1986, σελ. 133 κ.εξ.).
8) Κατά την ἴδια φάση (Σιταγροί III) παρατηρούνται στην περιοχή
της Δράμας πυκνοκατοικηµένοι και καθορισμένης έκτασης οικισμοί, απο-
τέλεσµα ενός νέου τρόπου συμβίωσης που θέλει τους ανθρώπους να συντάσ-
σονται σε οµάδες µε σκοπό την καλύτερη λειτουργία των κοινωνικών και
παραγωγικών συστηµάτων, Η διαφοροποίηση and την προηγούµενη φάση
II των Σιταγρών είναι σαφής (Sitagroi 1986, σελ. 133 κ.εξ.). Ἡ απουσία
ανασκαμµένων σε έκταση οικισμών δεν επιτρέπει παρατηρήσεις σχετικές
HE την κοινωνική οργάνωση, π.χ. για την ύπαρξη κάποιας κεντρικής εξου-
σίας. To Διμήνι είναι το μοναδικό παράδειγµα ανασκαµµένου σε έκταση
οικισμού, πιθανότατα όμως έχει υποστεί ορισμένες αλλοιώσεις στην τε-
λευταία περίοδο κατοίκησης. Η περίπτωσή του θα αναπτυχθεί διεξοδικότε-
ρα παρακάτω.
στ) Οχυρώσεις για την προστασία των οικισμών βεβαιώνονται για
πρώτη φορά κατά τη φάση Οτζάκι στην ομώνυμη θέση και συνεχίζονται
στη φάση κλασικό Διμήνι (οικισμοί ΄Αργισσας, Διμηνίου και Νέας Νικο-
µήδειας). Πρέπει να σημειωθεί, ότι ως οχύρωση θεωρείται όχι ο γνωστός
ἤδη and την Αρχαιότερη Νεολιθική μεμονωμένος περίβολος ἢ η τάφρος,
αλλά Eva συγκεκριµένο αμυντικό σύστημα που εκφράζεται µε την παρου-
σία ζευγαρωτών περιβόλων (τειχών, τάφρων, πασσαλότοιχων) και τη δη-
µιουργία ελεγχόμενων και ιδιαίτερα προστατευµένων εισόδων. Στη Νοτιο-
ανατολική Ευρώπη αυτός ο τρόπος οχύρωσης εµφανίζεται κατά την αρχή
της Χαλκολιθικής και περιτρέχει ολόκληρους ἡ τμήμα των οικισμών.
Συνοψίζοντας τα στοιχεία που εκτέθηκαν, θα μπορούσε να υποστηρίξει
κανείς, ότι στο βορειοελλαδικὀ χώρο αναγνωρίζονται τα ίδια χαρακτηρι-
στικά που έχει η Χαλκολιθική στην υπόλοιπη Νοτιοανατολική Ευρώπη.
H κάποια δυσκολία εντοπισμού τους ἢ ασθενής ἐκφρασή τοὺς θα πρέπει
να αποδοθεί μάλλον στην αντιμετώπιση του ανασκαφικού υλικού ὡς νεο-
λιθικού και στην ανάλογη ερμηνεία του. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγ-
ua αποτελεί ο οικισμός του Διμηνίου, όπου ο Τσούντας είχε εντοπίσει έξη
λιθόκτιστους περιβόλους (Τσούντας 1908, σελ. 31 κ.εξ.). Kat’ αυτόν οι
περίβολοι ἦταν οχυρωματικοί, κατασκευάστηκαν σταδιακά Kal παρέμει-
H χαλκολιθική περίοδος στο βορειοελλαδικό χώρο 137
ναν όλοι τους σε συνεχή λειτουργία. H άποψη αυτή αμφισβητήθηκε ὡς

γνωστόν από τον Χουρμουζιάδη (Χουρμουζιάδης 1979). Σύμφωνα όμως µε
το σύστημα οχύρωσης που αναφέρθηκε (κριτήριο στ), οι περίβολοι θα πρέ-
πει να είναι μεν οχυρωματικοί, αλλά να λειτουργούν µε διαφορετικό τρό-
πο απ᾿ αυτόν που υπεστήριξε ο Τσούντας. Συγκεκριµένα:
α) Οι δύο εσωτερικοί περίβολοι θα πρέπει να αποτελούν την πρώτη
οχύρωση του μικρού ακόµη αλλά πυκνοδοµηµένου οικισμού. Κεντρική αυ-
Ah, στη µορφή που αποκαλύφθηκε, δεν θα πρέπει να υπήρχε, γιατί παρό-
µοια διαµόρφωση δεν συναντάται σε κανέναν and τους σύγχρονους προς
το Διμήνι οικισμούς σ᾽ ολόκληρο το βαλκανικό χώρο.
β) Σ᾽ ἕνα δεύτερο στάδιο, µε την ανάπτυξη του οικισμού κρίθηκε avay-
καία η δηµιουργία νέας οχύρωσης µε την κατασκευή του τρίτου και τέταρ-
του περιβόλου. Ο οικισμός εξακολουθεί να είναι πυκνοδομηµένος και, κα-
θώς o χώρος είναι περιορισμένος, κατοικείται καὶ το εσωτερικό των δύο
πρώτων περιβόλων, οι οποίοι έχουν πλέον αχρηστευθεί. Κάτι τέτοιο βέ-
Baia δεν συμβαίνει ποτέ στο εσωτερικό της νέας οχύρωσης, οι περίβολοι
της οποίας διατήρησαν τον αμυντικό ρόλο τους μέχρι την εγκατάλειψη του
οικισμού. Δεν είναι δυνατό να αποδειχθεί, αν τα δύο στάδια οχύρωσης αντι-
στοιχούν στις φάσεις κατοίκησης, που βεβαίωσε η στρωματογροφία, αλ-
AG και στις φάσεις εξέλιξης της γραπτής κεραμικής, όπως έδειξε η ανάλυση
(Χουρμουζιάδης 1979, σελ. 159, eux. 7, Otto 1985, σελ. 130 κ.εξ.).
Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη φάση οχύρωσης, η πρόσβαση
στο εσωτερικό επιτυγχάνεται µε τέσσερις σταυρωτά διαταγµένες, ἀριστα
προστατευμένες εισόδους, όπως απαιτεί το τυπικό αμυντικὀ σύστηµα της
εποχής. Ορισμένες παρεκκλίσεις εξ αιτίας εδοφολογικών συνθηκών ενι-
σχύουν απλώς τον κανόνα. Στην προστασία των εισόδων συμβάλλουν ôi-
χως άλλο και τα τμήματα που χαρακτηρίστηκαν ὡς πέμπτος και έκτος πε-
ρίβολοι, χωρίς όµως να έχουν ποτέ εντοπισθεί σ᾽ όλη τους την περίμετρο.
Η έκταση και η θέση τους απέναντι and κάθε είσοδο ήταν καθορισμένη και
αποτελούσαν ὀχι τμήματα περιβόλων, αλλά προτειχίσµατα, τα οποία εμπό-
διζαν την άµεση προσέγγιση στις εισόδους, η οποία µε τον τρόπο αυτό γι-
νόταν µόνο κατά µήκος του τείχους.
y) Σ᾽ ἕνα τρίτο στάδιο, κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, επανακα-
τοικείται το κεντρικό τµήµα του οικισμού. Επισκευάζεται ο πρὠτος περί-
βολος, τµήµα του οποίου ενισχύεται µε τάφρο, φράζονται ορισμένες πύλες,
κατασκευάζεται το μέγαρο και ελευθερώνεται and κτίσματα ο χώρος µπρο-
στά του δημιουργώντας τη γνωστή αυλή. Στόχος, η δηµιουργία της τυπι-
κής για την εποχή ακρόπολης µε το μέγαρο, την αυλή και την κεντρική
πύλη.
Η διαφορά στις απόψεις των ειδικών για tn χρήση tov περιβόλων προ-
κλήθηκε πιθανότατα από το υλικό κατασκευής τους, την πέτρα. Αν ἦταν
τάφροι ἡ πασσαλότοιχοι, θα είχαµε δίχως αμφιβολία το αποτέλεσµα που
συναντούμε σε σύγχρονους προς το Διμήνι οικισμούς από την ευρύτερη
περιοχή. Συγκεκριµένα:
Στη Θεσσαλία ο οἰκισμός Οτζάκι έχει να παρουσιάσει τρεις οµόκεν-
TPES τάφρους, οι οποίες µε βάση τη στρωματογραφία αποδίδονται σε διαφο-
ρετικές φάσεις κατοίκησης. Ορισμένες συνοδεύονται από πασσαλότοιχο
ἡ τείχος (Milojtié 1983, σελ. 28 κ.εξ.).
Στον οικισμό Suceveni της Ρουμανίας, µε την κατασκευή των δύο τά-
φρων της νεότερης οχύρωσης, OL τάφροι της πρώτης καλύπτονται και πάνω
τους κτίζονται σπίτια, γεγονός που επιτρέπει τον στρωματογραφικό διαχώ-
ρισµό των δύο φάσεων (Dragomir 1976, σελ. 28 κ.εξ., εικ. 4).
Στο Goljamo Deltevo της Βουλγαρίας ορύγματα πασσαλότοιχων που
ανήκουν ανά δύο σε δύο διαφορετικές φάσεις, συµπλέκονται μεταξύ τους
και δημιουργούν την εντύπωση ότι ο οικισμός περικλειόταν and τέσσερις
περιβόλους (Todorova /Vajsov 1986, σελ. 73 κ.εξ., εικ. 9).
Av στα παραδείγματα αυτά, οἱ περίβολοι ήταν λιθόκτιστοι ἡ απουσία-
Cav οι λεπτομερείς στρωματογραφικές παρατηρήσεις, θα παρουσιαζόταν
επαναλαμβανόμενο το φαινόμενο του Διμηνίου µε τους πολλαπλούς οµόκεν-
τρους περιβόλους. H λειτουργία των περιβόλων του Διμηνίου αποτέλεσε
για τον γράφοντα ιδιαίτερο αντικείµενο μελέτης (Ασλάνης 1990, σελ. 19
κ.εξ.).
Με καθορισμένα τα χαρακτηριστικά τῆς περιόδου, είναι πλέον εφι-
κτός ἕνας νέος προσδιορισμός του χρονικού πλαισίου της Χαλκολιθικής
στο βορειοελλαδικό χώρο καθώς και µία πρώτη, ελλειπής ακόµη, διαίρεση
του περιεχοµένου της σε φάσεις εξέλιξης:
Σε γενικές γραµµές η Χαλκολιθική διαδέχεται ομαλά τη Νεολιθική
και διαρκεί µέχρι την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.
Στη Θεσσαλία αρχίζει από τη φάση Οτζάκι Β (ίσως μάλιστα και από
την A) και συνεχίζεται µε τη φάση Οτζάκι C ἡ κλασικό Διμήνι. Οι δύο αν-
TÉG φάσεις εντάσσονται στο πρώτο µέρος της περιόδου, τη Χαλκολιθική I,
η οποία στην περιοχή χαρακτηρίζεται από τον υψηλό πολιτισμό του Δι-
unviov.
Στη Μακεδονία ἡ Χαλκολιθική I αντιπροσωπεύεται πληρέστερα µε
τον πολιτισμό Ντικιλί Tac II, όπως θα μπορούσε να ονομαστεί, και ο οποίος
εκφράζεται στις επιχώσεις πάχους 3,8 µέτρων της φάσης II του Ντικιλί
Tag και συνεχίζεται ως Χαλκολιθική IT στις ανώτατες επιχώσεις των Σι-
ταγρών III (Σιταγροί ITIb-c). Από τους άλλους οικισμούς, στη Χαλκολιθι-
κή I εντάσσονται οι διµηνιακές τους φάσεις, σε αντίθεση µε τις προδιµη-

νιακές που ανήκουν στη Νεότερη Νεολιθική. Σε πρόσφατα δημοσιευμένη
εργασία του ο Demoule επιχειρεί µε βάση το ανασκαφικό υλικό του Ντι-
κιλί Tac τον συγχρονισμό των διαφόρων οικισμών της Μακεδονίας (De-
moule 1989, σελ. 687 κ.εξ., xiv. 2). Τα συμπεράσματά του χρησιμοποιούν-
ται στην εργασία αυτή µε επιφύλαξη, καθώς δεν υπάρχει ακόμη η τελική
δημοσίευση του ανασκαφικού υλικού από το Ντικιλί Tag και τα αναφερό-
eva στοιχεία δεν μπορούν να ελεγχθούν. H μόνη ουσιαστική διαφορά που
υπάρχει αναφέρεται στην ονομασία των περιόδων: οι χαρακτηριζόµενες
απὀ τον Demoule ως Néolithique Récent και Chalkolithique Ancient θεω-
ρούνται από τον γράφοντα, σύμφωνα µε τα κριτήρια που προαναφέρθηκαν,
ως Χαλκολιθική I και II αντίστοιχα. Στον πίνακα που παρατίθεται, παρου-
σιάζονται οι χαλκολιθικές φάσεις ανασκαμµένων οικισμών του βορειοελ-
λαδικού χώρου (Εικ. 1). Κύριο γνώρισμα του πίνακα είναι η διακοπή κα-
τοίκησης À εγκατάλειψη όλων σχεδόν των οικισμών κατά το τέλος της Χαλ-
κολιθικής I. Τα πιθανά αίτια που την προκάλεσαν θα αποτελέσουν αντικεί(-
µενο συζήτησης παρακάτω.
Σε απόλυτη χρονολόγηση η αρχἡ της περιόδου τοποθετείται στο
4800 π.χ. µε διορθωμένη ραδιοχρονολόγηση (Colleman 1983). Με το τέλος
της φάσης Διμήνι που τοποθετείται το αργότερο στο 3800 π.Χ. (Λυριτζής
1983, σελ. 37 κ.εξ.), κλείνει η πρώτη φάση της Χαλκολιθικῆς (Χαλκολι-
θική I), η οποία αποτελεί άρρηκτη συνέχεια της Νεότερης Νεολιθικής. Η
τελευταία περιλαμβάνει πλέον µόνο τις φάσεις Τσαγγλί και Αράπη στη
Θεσσαλία και τις προδιµηνιακές στην περιοχή της Μακεδονίας. Θα µπο-
ρούσε μάλιστα να θεωρηθεί ὡς προπομπός της Χαλκολιθικής, λειτουργών-
τας ὡς μεταβατικό στάδιο ἀνάμεσα σ᾽ αυτήν και τον θαυμάσιο νεολιθικὀ
πολιτισμό του Σέσκλου. H Χαλκολιθική I, που έχει διάρκεια περίπου χι-
Mov ετών, παρουσιάζει ασφαλώς στάδια εξέλιξης ---μέχρι στιγμής είναι
γνωστή η διαίρεση Οτζάκι και Διμήνι---, ta οποία πρέπει πλέον να µελε-
τηθούν διεξοδικότερα κάτω and το νέο πρίσμα σε κάποια μελλοντική ερ-
yaoia. Ο εντοπισμός τριών στρωμάτων στον οικισμό του Διμηνίου (Χουρ-
µουζιάδης 1979, σελ. 159, eux. 7) και η αναγνώριση δύο φάσεων στην εξέ-
λιξη της διµηνιακής κεραμικής (Otto 1985, σελ. 130 κ.εξ.) αποτελούν τα
πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση.
Με δεδοµένα (a) την εγκατάλειψη των διµηνιακών οικισμών περί το
3800 π.Χ., (β) τη µεταφορά της φάσης Λάρισα στην αρχἡ της Νεότερης
Νεολιθικής, (y) την ένταξη της φάσης Ραχμάνι (Ραχμάνι I) στην Πρωτοελ-
λαδική I και (δ) την έναρξη της Πρώιμης Εποχἠς του Χαλκού το νωρίτερο
στο 3200 π.Χ., τίθεται θέµα συνέχειας της Χαλκολιθικής περιόδου, καθώς
140 Ιωάννης Ασλάνης
µετά το τέλος του πολιτισμού του Διμηνίου (Χαλκολιθική Ὦ φαίνεται να

δημιουργείται ένα Kevd στην κατοίκηση του βορειοελλαδικού χώρου µε
διάρκεια τουλάχιστον 500 χρόνων και το οποίο αποτελεί τη δεύτερη φάση
της περιόδου (Χαλκολιθική IT). Σ᾽ αυτήν αποδίδονται από τον Demoule οι
ανώτερες επιχώσεις των Σιταγρών ILI (Σιταγροί ITIb-c), οι οποίες, µε βάση
τα δεδοµένα που μόλις αναφέρθηκαν, παραμένουν οι μοναδικοί εκφραστές
της Χαλκολιθικῆς If στο βορειοελλαδικό χώρο (Demoule 1989, eux. 3-4).
Κατά τη γνώµη του γράφοντα στο διάστηµα αυτό κατοικούνται και άλλες
θέσεις και το δημιουργούµενο κενό ουσιαστικά εἶναι προϊόν της ελλειπούς
ακόµη έρευνας.
‘Eva πιθανό αίτιο εγκατάλειψης και απουσίας οικισμών από πυκνοκα-
τοικηµένες σε προηγούμενες φάσεις πεδινές κυρίως περιοχές είναι οἱ οικο-
λογικές µεταβολές που παρατηρούνται την εποχή αυτή (βλ. και Todorova
1989, σελ. 699 κ.εξ.). Ἡδη and την όη χιλιετία π.Χ. το κλίμα βρισκόταν στη
φάση του Optimum Climatique, κατά το οποίο η θερµοκρασία ήταν περί-
που 2 βαθμοί πάνω and τη σηµερινή (Psychoyos 1988, σελ. 7). Εξ αιτίας της
υψηλής θερμοκρασίας υποχώρησαν ot παγετώνες και η στάθµη της θάλασ-
σας έφθασε περί το τέλος της περιόδου, που τοποθετείται στο πρώτο μισό
της 4ης χιλιετίας π.Χ., τουλάχιστον 3 μ. πάνω and τη σηµερινή (Flint 1971,
σελ. 84 και 318, Καστανάς 1989, σελ. 375 κ.εξ.). Στο βορειοελλαδικὀ χώρο
αλλά και σε ευρύτερη κλίμακα οι επιπτώσεις υπήρξαν σημαντικές: Τὰ παρα-
λιακά πεδινά µέρη θα πρέπει να πλημμύρησαν και πρώην εύφορες καλλιερ-
γήσιµες εκτάσεις να αχρηστεύθηκαν. Η υγρασία ευνόησε επίσης την ανά-
πτυξη της ελονοσίας στα χαμηλά µέρη, ixvn της οποίας εντοπίζονται Af-
γους αιώνες αργότερα στη νότια Ελλάδα (Coleman 1977, σελ. 133 κ.εξ.).
Παράλληλα σημειώνεται γενικότερη αύξηση της θερμοκρασίας που εκφρά-
ζεται µε το δεύτερο κύμμα ξηρασίας που παρατηρήθηκε στον ελλαδικό χώ-
po (Faugères 1978, σελ. 169-170) και θα πρέπει να ἐπληξε κυρίως τις περιο-
χές της ενδοχώρας.
Τα φαινόμενα αυτά είναι αρκετά να προκαλέσουν την κατάρρευση της
ευαίσθητης αγροτικής οικονοµίας, την εγκατάλειψη των πεδινών και παρα-
λιακών οικισμών και τη μετακίνηση του αποδεκατισµένου πιθανότατα πλη-
θυσμού σε μεγαλύτερο υψόμετρο, στις πλαγιές των βουνών. Οι περιοχές
όμως αυτές δεν απετέλεσαν ακόµη στόχο συστηματικής αρχαιολογικής έρευ-
vac. Στη φάση αυτή θα μπορούσε να ενταχθεί και η κατοίκηση των σπηλα(-
ων, όπως της Στρύµης, οἱ επιχώσεις των οποίων χαρακτηρίζονται νεολιθι-
κές (Μπσκαλάκης 1961, σελ. 5, ei. 2, niv. 1). Πώς ακριβώς εκφράζεται η
επικράτηση ακραίων κλιµματολογικών συνθηκών στις ορεινές περιοχές του
βορειοελλαδικού χώρου δὲν εἶναι ἀκόμη γνωστό. Διαφωτιστική στην κα-
τεύθυνση αυτή προβλέπεται να εἶναι η έρευνα που διεξάγεται στα οροπέδια

της δυτικῆς Μακεδονίας (Φωτιάδης 1988, σελ. 51 κ.εξ.), ta οποία δεν θα
πρέπει να έχουν επηρεαστεί τόσο άµεσα όσο οι παραθαλάσσιες περιοχές.
Αυτό το οικολογικό επεισόδιο δεν περιορίζεται βέβαια µόνο στο βο-
ρειοελλαδικό χώρο. Πλήττει επίσης τους πεδινούς και παράλιους οικισμούς
στην περιοχή της Βουλγαρίας προκαλώντας την εγκατάλειψη πολλών οικι-
σµών και το τέλος του πολιτισμού Varna (Todorova 1986, η ίδια 1989, σελ.
697 κ.εξ.). Στην ορεινή Γιουγκοσλαβία έχουµε το τέλος του πολιτισμού
Vinta και οι θέσεις μετακινούνται σε μεγαλύτερο υψόμετρο, αποτέλεσµα
πιθανότατα του ίδιου φαινομένου (Ruié /Pavlovié 1988, σελ. 119). Αλλά και
στις στέππες βόρεια του Εύξεινου Πόντου η άνοδος της θερμοκρασίας και
η ξηρασία που ακολούθησε προκάλεσε τη μετακίνηση προς τα νοτιοδυτικά
μεγάλων πληθυσµιακών οµάδων (γνωστών ως Kurgan), ίχνη των οποίων
έχουν εντοπιστεί στη Ρουμανία και στη βόρεια Βουλγαρία (Todorova 1989,
σελ. 697 κ.εξ.).
Περί το τέλος της Ang χιλιετίας π.Χ. η στάθµη των υδάτων σταθερο-
ποιείται (Flint 1971, σελ. 319). Στο βορειοελλαδικό χώρο επανακατοικούνται
ορισμένες and τις παλιές θέσεις στα πεδινά και ιδιαίτερα στα παράλια. Ka-
θώς όµως κατά την iôpuon των νέων οικισμών, το πηλώδες έδαφος ανασκά-
πτεται για την κατασκευή πλιθιών, το διµηνιακό υλικό ανακατεύεται µε
υλικό της Πρώιμης Εποχῆς του Χαλκού δημιουργώντας την ψευδαίσθηση
της συνέχειας στην κατοίκηση. Είναι γνωστά τα παραδείγµατα από τα Πευ-
κάκια, ta Κριτσανά και τον ΄Αγιο Μάµαντα (Heurtley 1939, σελ. 1 κ.εξ.,
157 κ.εξ., Weisshaar 1989).
Πότε και κυρίως πώς ακριβώς τελειώνει στο βορειοελλαδικὀ χώρο η
Χαλκολιθική, η διάρκεια της οποίας φθάνει τα 1500 περίπου χρόνια, είναι
σ᾽ αυτό το στάδιο της έρευνας δύσκολο να προσδιοριστεί. H άποψη ott η
φάση Ραχμάνι I αποτελεί άµεση συνέχεια της φάσης Διμήνι εξαιτίας της
παρουσίας σ᾽ αυτήν διμηνιακού υλικού και της φαινομενικά αδιάκοπης κα-
τοίκησης, δεν µπορεί να ευσταθεί για δύο λόγους: (α) στα Πευκάκια είναι
δεδομένη η στρωμµατογραφική συνέχεια των φάσεων Ραχμάνι I και Il και ο
συγχρονισμός της πρώτης µε την Πρωτοελλαδική I (Weisshaar 1989, σελ.
8 κ.εξ., 141 κ.εξ., niv. 145). (B) Στην περίπτωση που η φάση Ραχμάνι I θεω-
ρείται ότι προηγείται της Πρωτοελλαδικής I, θα πρέπει να επισημανθεί ότι
οι επιχώσεις της πρώτης στα Πευκάκια έχουν μέγιστο πάχος 0,60 μ. περίπου
και επομένως δεν αρκούν για να καλύψουν το διάστηµα των 500 και πλέον
χρόνων που παρεμβάλλεται μεταξύ των φάσεων Διμήνι και Paypavi 11.
Ακριβώς αυτή η περίοδος που στο βορειοελλαδικό χώρο ορίζεται από τη
φάση Διμήνι και την Πρωτοελλαδική | και χαρακτηρίζεται εδώ ὡς Χαλκο-
142 Ἰωάννης Aaddyns
λιθική II, αποτελεί Eva σηµαντικό αντικείµενο γιὰ ἔρευνα, 6x1 μόνο γιατί
στρωματογραφικά δεν έχει εντοπιστεί ικανοποιητικά καὶ το υλικό που τῆς
αποδίδεται δεν είναι αρκετό για να εκφράσει τον χαρακτήρα της, αλλά και
γιατί συνδέεται άµεσα ἡ έμμεσα µε τις ουσιαστικές µεταβολές που παρατη-
ρούνται στο ίδιο διάστηµα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και επηρεάζονται
μεταξύ των άλλων and τη μετακίνηση προς τα νοτιοδυτικά των λαών της
στέππας. Le 6,11 αφορά την παρουσία των τελευταίων στο βορειοελλαδικό
χώρο, σημαντικές πληροφορίες αναμένεται να δώσουν οἱ ανασκαφές στη
Σκάλα Σωτήρος στη Θάσο και στο Μικρό Βουνί στη Σαμοθράκη που είναι
ακόµη σε εξέλιξη (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1988, σελ. 389 κ.εξ., Μάτσας
1986, σελ. 73 κ.εξ.).
Στην παρούσα εργασία γίνεται ένας πρώτος προσδιορισμός των χρο-

νικών ορίων της Χαλκολιθικής, η εξέλιξη της οποίας φαίνεται να ολοκλη-
ρώνεται σε δύο µεγάλες ενότητες (φάσεις). H πρώτη (Χαλκολιθική ἢ πε-
ριλαμβάνει τις γνωστές ως νεολιθικές φάσεις Οτζάκι B και Διμήνι, στο υλι-
KO τῶν οποίων αναγνωρίζονται όλα τα χαρακτηριστικά της περιόδου. H
δεύτερη φάση (Χαλκολιθική IT) χαρακτηρίζεται and την κατάρρευση του
οικονομικού Kal πολιτισμικού πλαισίου που είχε αρχίσει να διαμορφώ-
νεται κατά την πρώτη φάση και στηριζόταν στις κατακτήσεις της Νεολι-
θικής Εποχής. Θα μπορούσε μάλιστα να θεωρηθεί και ως μεταβατική. O
χαρακτήρας της δεν µπορεί ακόµη να προσδιοριστεί µε ακρίβεια, καθώς το
υλικό που αποδίδεται σ᾽ αὐτήν είναι ανεπαρκές.
Η έρευνα στο βορειοελλαδικό χώρο για τον προσδιορισμό του χαρα-
κτήρα και της ακριβούς διάρκειας της Χαλκολιθικής, έχει να διανύσει axd-
µη μακρύ δρόµο. Πρέπει όµως πρώτα να αποδεσµευθεί απὀ την αναζήτηση
νεολιθικών μοντέλων στην κοινωνική και οικονομική δοµή αυτής της πε-
ριόδου, η οποία συνδέεται μεν στενά µε τη Νεότερη Νεολιθική, αλλά το
πλαίσιό της καθορίζεται and νέες κατακτήσεις που διαμορφώνονται στο
χώρο ολόκληρης της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. H πρώτη, ελλειπής ακὀ-
µη, περιγραφή της Χαλκολιθικής που επιχειρήθηκε, ἐγινε µε την ελπίδα
ότι η έρευνα θα στραφεί προς την κατεύθυνση αυτή για να φωτίσει πολλές
από τις σκοτεινές ακόµη πτυχές αυτής της από κάθε άποψη ενδιαφέρουσας
περιόδου.
Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής «Ιοχαιότητας

του LOmxot /ὐρήματος Eoerviy
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ασλάνης 1990: I. Ασλάνης, «Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου
κατά τὴ χαλκολιθικἡ περίοδο. Η περίπτωση tov Διμηνίου», στο: Μελετήματα
10, 1990, σελ. 19-64.
Bottema 1974: S. Bottema, Late quaternary vegetation history of northern Greece, Διδ. δια-
τριβή, 1974.
Coleman 1977: J. E. Coleman, “Kephala, a late neolithic settlement and cemetery”, Keos,
Τόμος I, 1977.
Colleman 1983: J. E. Coleman, “Greece and the Aegean”, oto: Old World Chronologies,
υπό éxdoo0n.
Demoule 1989: J. P. Demoule, “La Transition du Néolithique au Bronze Ancien dans le
Nord de l’Egee: Les Données de Dikili Tash", oto: Archaeometry: 250 διεθνές
συμπόσιο, (ed. Y. Maniatis), Αθήνα 1989, σελ. 687-696.
Demoule κ.ά., 1988: J. P. Demoule, K. Gallis, L. Manolakakis, “Transition entre les cultures
Néolithiques de Sesklo et Dimini: Les catégories céramiques”, BCH 112, 1988,
σελ. 1-58.
Dragomir 1983: I. T. Dragomir, Eneolithicul din Sud-Estul Romäniei, 1983.
Faugères 1978: L. Faugeres, Recherches géomorphologiques en Grèce Septentrionale, Thèse
d'Etat, Paris 1978.
Flint 1971: R. F. Flint, Glarial and Quaternary Chronology, 1971.
Gallis 1987: K. Gallis, “Die stratigraphische Einordnung der Larisa-Kultur: Eine Richtig-
stellung”, PZ 62 Heft 2, 1987, σελ. 147-163.
Helstrém 1987: P. Helström, Paradeisos, a late neolithic settlement in aegean Thrace, 1987.
Heurtley 1939: W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia, 1939.
Kalicz 1990: N. Kalicz, “Horizonte der Metallverwendung im Neolithikum und in der Kup-
ferzeit Ungarns”, στο: Πρακτικά tov διεθνούς συμποσίου “Mining and Metallurgy
in South-eastern Europe”, Donji Milanovac, 20-25 Μαΐου 1990, und έκδοση.
Καστανάς 1989: H. D. Schulz, “Die geologische Entwicklung der Bucht von Kastanas im
Holozän”, oto: B. Hansel, Kastanas, Die Grabung und der Baubefund, 1989, Teil 2
σελ. 375-393.
Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1988: X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Οικισμός της Πρώιμης Exo-
χῆς tov Χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου», στο: To Αρχαιολογικό Epyo στη
Μακεδονία και Θράκη 1 1987, (1988), σελ. 389-406.
Λυριτζής 1983: I. Λυριτζής, «Χρονολόγηση µε θερμοφωταύγεια: Εφαρμογές στο νεολι-
θικό οικισμό Διμηνίου». Ανθρωπολογικά 4, 1983, σελ. 37-48.
Μάνδαλο 1989: K. Kotsakis, A. Papanthimou-Papaeythimiou, A. Pilali-Papasteriou, T.
Savopoulou, Y. Maniatis, B. Kromer, “Carbon 14 dates from Mandalo, W. Mace-
donia”, oto: Archaeometry: 250 διεθνές συμπόσιο, (ed. Y. Maniatis), Αθήνα 1989,
σελ. 679-685.
Μάτσας 1986: A. Μάτσας, «Μικρό Βουνί Σαμοθράκης: Μια προϊστορική κοινότητα σ᾽

ένα νησιωτικό σύστημα του ΒΑ Αιγαίου», 4νθρωπολογικά 6, 1986, σελ. 73-94.
Milojèié 1959: VI. Milojié, “Ergebnisse der Deutschen Ausgrabungen in Thessalien”,
Jahrbuch RGZM 6, 1959, σελ. 1-56.
Milojéié 1983: VI. Milojéié, Orzaki Magula HI, Das späte Neolithikum und das Chalkolithi-
kum, Stratigraphie und Baubefunde, 1983.
Μπακαλάκης 1961: Γ. Μπακαλάκης, Αρχαιολογικές έρευνες στη Θράκη, 1961.
Otto 1985: B. Otto, Die verzierte Kerarnik der Seskio- und Diminikultur Thessaliens, 1985.
Psychoyos 1988: Ο. Psychoyos, “Déplacements de la ligne de rivage et sites archéologiques
dans les régions cotières de la mer Egée, au Néolithique et à l'age du Bronze”,
Studies in Mediterranean Archaeology and Literatur 62, 1988.
Ratzky 1982: P. Ratzky, “Data to the southern connections and chronology of the Bodrog-
keresztur culture”, oto: Kulonlenyomat az Archeologiai Ertesito 109. Evfolyam
1982. Evi 2. Szamabol, Budapest 1982, σελ. 177-190.
Renfrew 1970: C. Renfrew, “The place of the Vinta Culture in european prehistory”, Zbor-
nik muse} Beograd VI, 1970, σελ. 45-57.
Renfrew 1971: C. Renfrew, “Sitagroi, radiocarbon and the prehistory of the south-east
Europe”, Antiquity 45, 1971, σελ. 275-282.
RuZié/Pavlovié 1988: M. Ruzié και N. Pavlovié, “Neolithic sites in Serbia exploited in the
Period 1968-1988”, oto: D. Srejovic (ed.), The Neolithic of Serbia, 1988, aed. 49-124.
Schachermeyr 1976: F. Schachermeyr, Die ägäische Frühzeit, 1, Band, 1976.
Séfériadés 1983: M. Séfériadés, “Dikili Tash: Introduction a la Préhistoire de la Macédoine
Orientale”, BCH 107, 1983, σελ. 635-677.
Sitagroi 1986: C. Renfrew κ.ά., Excavation at Sitagroi I, 1986.
Strahm 1981: C. Strahm, “Die Bedeutung der Begriffe Kupferzeit und Bronzezeit”, Slov.
Arch., 1981, σελ. 191-201.
Todorova 1978: H. Todorova, “The Eneolithic in Bulgaria”, BAR 49, 1978.
Todorova 1986: H. Todorova: Kemmenomednata Epoxa v Bulgaria, 1986.
Todorova 1989: H. Todorova, “La Transition de l'Enéolithique à l’age de Bronze en Bul-
garie”, στο: Archaeomeiry: 250 διεθνές συμπόσιο, (ed. Y. Maniatis), Αθήνα 1989,
σελ. 697-703.
Todorova 1990: H. Todorova, “Die Aneolithische Kupferindustrie an der westlichen
Schwarzmeerkuste”, oto: Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου “Mining and Metal-
lurgy in Southeastern Europe”, Donji Milanovac 20-25 Μαΐου 1990, und ἐκδοση.
Todorova/Vaijsov 1986: H. Todorova/I. Vaijsov, “Nai-rannite ykripitelni sistemi v Bulga-
rija”, στο: Boenno istoritseski sbornik 3, Mai-Juni 1986, σελ. 72-86.
Τσούντας 1908: Xp. Τσούντας, Ai προϊστοοικαὶ ᾿Ακροπόλεις τοῦ Διμηνίου καὶ Σέσκλου,
Αθήνα 1908.
Wace/Thompson 1912: A. J. B. Wace‘M. 5. Thompson, Prehistoric Thessaly, Cambridge
1912.
Weisshaar 1989: H. J. Weisshaar, Die Deutschen Ausgrabungen auf der Peykakia-Magula
in Thessalien I. Das späte Neolithikum und das Chalkolithikum, 1989.
Φωτιάδης 1988: M. Φωτιάδης, «Κίτρινη λίμνη, νομού Κοζάνης, 1987. Προϊστορική
έρευνα», στο: Το «Ιρχαιολο;ικό ‘Lovo στι Maxedovia και Θράκη, 1 1987, (1988),
σελ. 51-61.
Χουρμουζιάδης 1979: Γ. Χουρμουζιάδης, To νευλιθικό Arurjvı, 1979.
H χαλκολιθική περίοδος ato βορειοελλαδικό χώρο 145
κεῖ [| sv a |g
=
ἕ < ἃ Lacan y - “----.. ἃ fe =)
μ
: umrpamua "πεὶ
| 3 1—-
3 2 οισισ
a ΚΞ
= Ε juny [ο] μην [5]
5
&
μ΄ Juowr)oice [ 7. ——— —
3 : Ri won | Β
umspanug Β H "
xx ο "
Εἢ umsypanug δ ἢ
ἕ $
5κ
Ε
οἱ
μά
{Suowgoazm
tacmeny
a {|
1 ©
Η !
|
3 "ΝΗ |
H ln JS ono gamalstıy
< μοισηφ
» ο. La -
< αοοριση ϑυοίρηολτο
κμ : ups umeny may φκῖοσοι

μ > Suctocyoaxe
| Ά
M1Η
“—
Η a “ σ
HEIVVVVA BXIOIVOLVVX
10
ΒΩΜΟΙ ME ANATAY®A ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΔΕΣΣΑ
Ανδρέας K. Βαβρίτισας
Εκεί που είναι η σηµερινή Έδεσσα ήταν η Ακρόπολη της αρχαίας πό-
λης, όπως δείχνουν τα Τείχη που βρέθηκαν και διατηρούνται αρκετά καλά,
κάτω από τις σημερινές εκκλησίες της Μητρόπολης, της Αγίας Παρασκευής
κλπ., καθώς και σε υπόγεια γειτονικών σπιτιών (Εικ. 1). Στην Κάτω Πόλη,
που είναι γνωστή µε την ονομασία Adyyos, βρέθηκαν μερικές επιγραφές στα
1898, που δηµοσίευσε ο Πέτρος Παπαγεωργίου] και αργότερα άλλες, που
έδωσαν αφορμή για να γίνουν ανασκαφές στα 1922-1923, από τον αείµνηστο
Στρατή Πελεκίδη”, Καθηγητή στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, στα 1967-
1968 από τον Καθηγητή Φώτη Πέτσαϑ και από to 1971 και έπειτα από τον οµι-
λούντα, µε συνεργάτες την Αλίκη Στουγιαννάκη και τον Αργύρη Κούντου-
ρα, τη Βασιλική Βαβρίτσα, την Αννα Καββαδία, τη Τζ. Τσατσοπούλου
και τα τελευταία, Ta πιο πολλά χρόνια, µε τη Σούλα Χρυσοστόμου, µε πολύ
καλά αποτελέσματα.
Τώρα ξέρουμε ότι η Κάτω Πόλη απλώνεται σε µια τεράστια έκταση,
πάνω and διακόσια στρέμματα, όπως φαίνεται και από τα Τείχη µε τις Πύ-
λες και τους Πύργους που την περιβάλλουν! (Εικ. 2).
Στον Κεντρικό Δρόμο (Via Colonnata), δεξιά και αριστερά αποκαλύ-
1. II. N. Παπαγεωργίου,
ΚΥΡΙΑΣ ΘΕΑΣ ΜΑΣ
ΑΝΙΚΗ ΤΟΥ
ΕΠΗΚΟΟΥ ΝΑΟΣ ΕΝ ΕΛΕΣΣΗ
ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ (ΒΟΔΕΝΟΙΣ),
περιοδ. Αθηνά, IB’, 1900, σελ. 65-88,
2. Σ. Πελεκίδης, «Ανασκαφή Εδέσσης», Αρχαιολογικό Δελτίο, αριθ. 8, 1923, σελ.
259-269.
3. ©. M. Πέτσας, «Αιγαί-Πέλλα-Θεσσαλονίκη», Αρχαία Μακεδονία, Διεθνές Συμπό-
σιον ev Θεσσαλονίκη, 1968, σελ. 203-227, Ἔκδ. Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του
Αίμου.
4. À. Κ. Ἡαβρίτσας, Αρχαία ΄Εδεσσα. Ἱστορία της Μακεδονίας από τα Προϊστοοικά
Χρόνια ως το 1912, 1983, σελ. 62-68, Ἐκδ. Ἑταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.
148 Ανδρέας K. Βαβρίτσας
φθηκαν διάφορα τετράγωνα and κατοικίες, εργαστήρια, αποθήκες και ἀλ-

λα κτίσματα, αλλά και πεσσοί και οκτώ μονόλιθοι κίονες, που αναστηλώ-
θηκαν αμέσως (Εικ. 3).
Σε ένα κίονα από αυτούς (Εικ. 4), ύψους 3.00 p., είναι χαραγμένες στον
κορμό του δεκαπετά απελευθερωτικές επιγραφές, όλες αφιερωµατικές στη θεά
MA, and δούλους που είχαν βρει την ελευθερία τους, στην εποχἠ της Pw-
µαιοκρατίας, για τις οποίες µιλήσαμε στο προηγούμενο Συμπόσιο για την
Αρχαία Μακεδονία (1983)9. Στο μεταξύ είχαν βρεθεί και βρέθηκαν και ap-
γότερα πολλά κομμάτια από βωμούς µε επιγραφές και ανάγλυφα, τα πιο
πολλά αποσπασματικά.
Σήµερα θα μιλήσουμε για δύο µόνο βωμούς µε ανάγλυφα και επιγραφές,
που σώζονται καλύτερα, της εποχής της Ρωμαιοκρατίας.
Ὅσα αποκαλύφθηκαν ὡς τώρα στο Adyyo, δίνουν µια ωραία εικόνα
της Αρχαίας Έδεσσας, που nap’ όλες τις καταστροφές που έπαθε and τις
βαρβαρικές επιδροµές, κατόρθωσε να επιζήσει και να µην ερηµωθεί ποτέ.
Κατά την ανασκαφική περίοδο του 1978 στο νότιο σκέλος του Τείχους
βρέθηκε χτισμένος ο πρώτος βωμός µε επιγραφή και ανάγλυφο(Εικ. 5). Είναι
από λευκό μάρμαρο. Έχει ύψος 1.14 μ. και πλάτος 0.40 μ. (κάτω) και 0.50 μ.
(άνω). Ἐπάνω φέρει toppov για τη στήριξη κάποιου σήματος. Η πίσω πλευ-
pa είναι χονδροδουλεµένη.
Σπεύδουµε να πούμε (αµέσως) and τώρα ὅτι οἱ ιδιόµορφοι αυτοί ενε-
πίγραφοι βωμοί, σύμφωνα µε τη γνώµη του Καθ. Γεωργίου Μπακαλάκης,
που μελέτησε τους θρακιώτικους, ανήκουν σε τύπο που δημιουργήθηκε για
πρώτη φορά στην Ιωνία, στη Μίλητο, and κει πέρασε στη Σάµο και ύστερα
στη Θράκη και τη Μακεδονία.
Ὅπως βλέπουμε στην εικόνα, είναι βωμός πεσσόµορφος. Λείπει το
αριστερό τµήµα της βάσης του και άλλα μικρότερα κομμάτια από διάφορα
µέρη. Ένα µεγάλο αργό κυµάτιο, που άλλοτε ίσως είχε ζωγραφιστά κοσµή-
pata, αποτελεί τη βάση, η οποία στηρίζει Eva πεσσόμορφο κορμό. Κυμά-
τιο και άβακας περιθέουν και τις άλλες πλευρές του βωμού.
Ο κορμός χωρίζεται οριζόντια σε δύο µέρη: το κάτω, που εἶναι δουλε-
µένο µε το βελονάκι και στην επάνω του πλευρά φέρει επιγραφή από έξι
5 A. Κ. Βαβρίτσας, «Επιγραφές απὸ την Αρχαία Έδεσσα», «Ίρχαία Muxedovia, Té-

ταρτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη. 1983, σελ, 53-69, Ἐκδ. Ἱδρύματος Μελετών Xep-
σονήσου του Αίμου.
6. T. Μπακαλάκης, «Επιτύμβιοι βωμοί uno τη Οράκη», «Ἰρχαιολυγικό «[ελτίο, τόμ.
18, 1963, σελ. 161-165, Πίν. 72-73.
Βωμοί µε ανάγλυφα και επιγραφές από την Αρχαία ’Εδεσσα 149
στίχους και πάνω and αυτό, έχει κοιλανθεί το μάρμαρο και αφέθηκε ελαφρά
£Eepyo, ένα ανάγλυφο στην πρόσθια πλευρά του βωμού.
Το άνω (τρίτο) µέρος του βωμού φέρει ιωνικό κυµάτιο αργό, που οπωσ-
δήποτε θα ήταν ζωγραφιστό στην αρχαιότητα και πάνω του υπάρχει ο άβα-
κας, χωρισμένος πάνω και κάτω µε µια χαρακτή γραμμῆ οριζόντια. Η επί-
στεψη πάνω από τον άβακα έχει φυτικό κόσμημα στην πρόσθια όψη and
κρινάκια, που οι µίσχοι τους συµπλέκονται σταυρωτά (διασταυρούµενοι).
Η παράσταση tov αναγλύφου
Εικονίζεται τετράτροχη άµαξα, από την οποία φαίνεται το πλαϊνό δεξί

µέρος (Εικ. 6). Την άμαξα σύρουν τρεις ἡμίονοι απλοϊκά σκαλισμµένοι, ο ένας
πίσω απὀ τον άλλο. Για να διακρίνονται όμως απὀ τον θεατή, ο τεχνίτης το-
ποθέτησε το ἕνα ζώο λίγο ψηλότερα από το άλλο, παρουσιάζοντας έτσι µια
όψη του θέματος, nov δε διακρινόταν and το πλάι. Για τους παραπάνω λό-
γους, το κεφάλι του πρώτου ηµιόνου, καθώς και το σώμα του είναι μικρά, σε
σύγκριση µε τα μεγαλύτερα που εξέχουν πάνω, αλλά δεν διακρίνονται διόλου
τα πόδια τους.
H ἁμαξα είναι φορτωµένη µε ένα βαρύ φορτίο σκεπασμµένο µε δέρµα À
µε ύφασμα. Ο άνδρας που την οδηγεί κρατάει µε το δεξί του χέρι ένα µαστί-
γιο (καµτσίκι). Παρουσιάζεται σε στάση προφίλ, ενώ το κεφάλι του είναι
κατενώπιον. Πίσω του ακριβώς υπάρχει µια μικρότερη γυναικεία µορφή(;),
µε τα χέρια σταυρωμένα κάτω ano το στήθος. Το κεφάλι της μορφῆς, όπως
και το σώμα, ÉXOUV αποδοθεί σε κατατοµή.
Πρόκειται για µια καθηµερινή σκηνή, που θα ήταν δυνατό να συναντή-
σει κανείς καθηµερινά στους δηµόσιους δρόμους, and πόλη σε πόλη. Ίσως
είναι ο χωρικός που μεταφέρει εμπορεύµατα(;) µεταποιηµένα από τη δική
του παραγωγή, ἡ ο τεχνίτης που πήρε παραγγελία να κάνει ορισμένα αντι-
κείµενα, ἡ να κάνει κάτι ποὺ πάντως σε µας διαφεύγει, εφόσον το βαρύ φορ-
tio είναι κλειστό (σκεπασμένο).
Στην own το φορτίο αυτό μοιάζει µε το αντίστοιχο στη γνωστή επιτύµ-
Bia στήλη του Χοίρου, που έχει βρεθεί στο Adyyo επίσης και δημοσιεύτηκε
από τον Φ. Πέτσα”, και σχολιάσθηκε επανειλημμένως and τους Στ. Kovpa-
νούδηδ, Χαρ. Maxapova® και M. Μιτσό!",
7. Φ. M. Πέτσας, «Avacxagn ἘΕδέσσης», AAA, τεύχ. 2, 1969, σελ. 186-191.

8. Σ. N. Κουμανούδης, «Εις Exiypappa Ἐδέσσης», AAA, τεύχ. 3, 1969, σελ. 422-423.
9. X. Μακαρόνας, «Παρατηρήσεις εις επίγραµµα εξ Εδέσσης», AAA, τεύχ. 3, 1969,
σελ. 424-429.
10, M. ©. Mitodc, «Χοίρος ἡ χοίρος». AAA, τεύχ. 1, 1970, σελ. 92.
Η επιγραφή
Ὅπως αναφέρθηκε, στην πρόσθια όψη του κορμού του πεσσού υπάρ-
χει επιγραφή απὀ επτά στίχους (Εικ. 7), που διαβάζεται όπως παρακάτω:
’Q παροδείτα, μάθε τίς

δὴ κατάκειτ᾽ ἐνὶ τύμβῳ,
Παράµονος Moviiwy ἐσθλός.
φίλοις πιστὸς ἅπασιν.
Ἔκ τῶν δὴ κείνου τε κό-
πων στήλην ἀνέθηκεν
Φιλουμένα.
Σχηματίζουμε την εντύπωσῃ, ότι ο Παράμονος Μουλίων είναι ο nvio-

χος του αμαξιού και η Φιλουμένα, η μικρή γυναικεία μορφή που εικονίζε-
ται µε περίεργο τρόπο, πίσω του (το ὑυπογραμμίζω αυτό, γιατί δεν είναι σα-
φές av και η Φιλουμένα εποχείται του αμαξιού ἡ στέκεται κάπου στο πλάι,
καθώς περνάει το τετράτροχο).
To παροδείτα αντί του παροδίτα. évi τύμβῳ: εκείνος που συνέθεσε την
επιγραφή, παρουσιάζει την πραγματικότητα, δηλ. Eva τύμβο πάνω από τον
τάφο του Παραμόνου Μουλίωνος άραγε, ἢ γράφοντας τύμβῳ εννοεί απλώς
τάφο;
Το όνομα Παράμονος απαντά στη Μακεδονία, αλλά και σε άλλες ελ-
ληνικές πόλεις]1. Παραμόνους βρίσκουμε π.χ. και στη Βοιωτίαϊξ, αλλά και
στην Αττική απαντά το ὀνομα8, Αρκετές φορές αναφέρεται και σε επιγρα-
gts από την Εορδαία, Λυγκηστίδα, Ορεστίδα της ΄Ανω Μακεδονίας].
Το όνοµα Φιλουμένα απαντάται και στην Αττική, αρκετά συχνά µάλι-
στα, όµως στον τύπο Φιλουμένηδ.
Ποια είναι η σχέση μεταξύ του Παραµόνου Μουλίωνος και της Φιλου-
μένας, η οποία και φρόντισε από τα χρήματα που είχε αφήσει (ἐκ τῶν κεί-
11. A. Κανατσούλης, Μακεδονική Προσωπογραφία, από του 148 π.Χ. µέχρι των Χρό-
vow του Μεγ. Κωνσταντίνου, Συμπλήρωμα, Δημοσιεύματα Ἑταιρείας Μακεδονικών Σπου-
δών, 1967, σελ. 27.
12. Lrép. N. Κουμανούδης, Θηβαϊκή Προσωπογραφία, εν. À, Ἐκδ. Αρχαιολογικής
Εταιρείας.
13. Kirchner, Prosopografia Attica, τόμ. Β΄, εν. À. και Supplement to Kirchners, Proso-
pografia Attica, απὸ tov Sundwall, σελ. 141.
14. ©. Ριζάκης-Γ. Τουράτσογλου, £riypugés ᾿εἴνω Maxedovias, Τόμος A’, Κατάλο-
γος επιγραφών, Αθήνα, 1985, Έκδ. Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων,
15. Prosopografia Attica, ὅ.π., ev. À., σελ. 180-381.
Βωμοί µε ανάγλυφα και επιγραφές από την Αρχαία ’Εδεσσα 151
νου κόπων) να του κάνει τον τάφο και να φροντίσει για το επιτύμβιο «σῆ-
μα»; Καμιά πληροφορία δεν υπάρχει, ούτε το ανάγλυφο, ούτε κυρίως ἡ επι-
γραφή δεν µας αφήνουν va το καταλάβουμε. Αν επρόκειτο για αδελφή ἡ σύ-
ζυγο tov Παραµόνου, τότε μάλλον θα έπρεπε να αναφέρεται το γεγονός
στην επιγραφή. Πρόκειται για φίλη του νεκρού ἡ για μακρινή του συγγε-
vn; Δεν είναι δυνατή στο σηµείο αυτό καμιά απάντηση, πέρα and το γεγονός
ότι, πάντως, αν εικονίζεται η Φιλουμένα και στο ανάγλυφο κι έχει βάλει να
γράψουν µε τόσο μεγάλα γράμματα το ὀνομά της στην επιγραφή, τότε επι-
τρέπεται ίσως να συµπεράνουµε ότι η συγγένεια ἡ η φιλία μεταξύ δύο προ-
σώπων ἦταν γνωστή στους κατοίκους της Αρχαίας Έδεσσας.
Τα γράμματα τοποθετούν χρονολογικά την επιγραφή στον 30 µεταχρι-
στιανικόν αιώνα.
Και ερχόµεθα τώρα στο δεύτερο βωμό. Είναι και αυτός πεσσόµορφος,
που όπως και ο προηγούμενος πρέπει να διακρινόταν σε τρία τμήματα, συνε-
vouéva όµως. Φυσικά, όπως φαίνεται και στην εικόνα, λείπει η βάση του
πεσσού και στο έγκοιλο τετράπλευρο που ανοίχτηκε στο ανάγλυφο απὀ τον
τεχνίτη για να εξαρθεί η παράσταση, η καταστροφή του κάτω τμήματος
αγγίζει τα όρια του τετραπλεύρου αυτού.
Ο βωμός είναι ενεπίγραφος, αλλά καθώς η δεξιά προς τον θεατή πα-
ῥραστάδα παρουσιάζει µεγάλη φθορά, µόνο ίχνη and την επιγραφή διατη-
ρούνται σ᾽ αυτό το τµήµα, αντίθετα and την αριστερή παραστάδα, που µας
δίνει τις πληροφορίες που χρειάζονται, αν όχι όλες, πάντως το όνοµα του
εικονιζόµενου νεκρού, και από τα γράμματα τῆς επιγραφής συμπεραίνουμε
ότι ανήκει στους αυτοκρατορικούς χρόνους (2ος αι.). Ο βωμός αυτός βρέ-
θηκε ενσωματωμένος στο νότιο Τείχος της πόλης, κοντά στον θεωρούμενο
κλασσικό Πύργο.
Διαστάσεις: by. 0.90 p., πλ. 0.43 μ. (κάτω) και πάχος 0.41 μ.
Ανάγλυφο. Στην πρόσθια όψη ἐχει παράσταση ανδρός γυμνού, του Ep-
μού, ψυχοπομπού(:), που κρατάει στο δεξί χέρι φορμίσκο, πέτσινο σακκού-
AM, Eva είδος από πουγγί. Με το ἀλλο χέρι κρατάει µεγάλο κηρύκειο. Στα
δεξ a από το δεξί του πόδι εικονίζεται σκύλος που αναπηδάει προς τον εικο-
νιζόµενο, στηρίζοντας τα µπροστινά πόδια του στο δεξί του πόδι. Το πρό-
σωπο της µορφής είναι αγένειο και η κόµµωση απλή, γραμμική, όπως συνη-
θιζόταν στην εποχή του Τραϊανού.
Το τρίτο τµήµα του πεσσού φέρει διπλό ιωνικό αργό κυµάτιο, που µάλ-
λον ήταν ζωγραφισμένο µε φυτικά κοσμήματα στην αρχαιότητα. Επάνω
είναι ο άβακας και παραπάνω πρόστυπο αέτωμα δουλεμένο (εργασμένο)
στην όψη του πεσσού. Παρόμοια εργασµένες ήταν και οι δύο άλλες πλάγιες
όψεις. Μέσα στο αέτωμα υπάρχει στο κέντρο ανάγλυφη οµφαλωτή φιάλη,
που περιστοιχίζεται and σειρά µηνίσκων, που βαθμηδόν µικραίνουν, και
στις δύο πλευρές προς τα άκρα.
Η επιγραφή
Στην αριστερή προς τον θεατή παραστάδα του αναγλύφου υπάρχει η

παρακάτω επιγραφή µε μεγάλα στρογγυλόµορφα γράμματα: Βουπίλιος Πα-
θάµονος, µνήµης χάριν.
Στη δεξιά παραστάδα διατηρούνται τα γράμματα ε και w, που σίγουρα
αν σώζονταν και τα άλλα γράμματα θα µας έδιναν την ηλικία του εικονι-
ζομένου.
Ρουπίλιος [Γαράμονος. Για το δεύτερο όνοµα µιλήσαμε στην πρώτη επι.
γραφή. Το όνοµα του νεκρού είναι λατινογενές. Ῥουπίλλιος µε δύο A,—
Ρουπίλλιος Οὐαλεριανός, ο αξιολογώτατος αρχιερεύς και αγωνοθέτης της
πόλεως «πάσης ἕνεκεν πρὸς ἑαυτὴν [εὐνοίας]», αναφέρεται σε επιγραφή που
βρίσκεται στον περίβολο του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) της Θεσσαλον(-
κης, όπως γράφει ο Δημ. Κανατσούλης5.
Μια γεύση µόνο µας πρόσφεραν οι δύο επιτύµβιοι βωμοί, που πλουτί-
ζουν τη Μακεδονική προσωπογραφία τῶν ὕστερων χρόνων της αρχαιότη-
τας. Το συνολικό εύρημα, µε τη µελέτη του, θα δώσει, ελπίζουµε, πάρα πολ-
Aa στοιχεία για τη ζωή, την κοινωνία, την οχυρωματική τέχνη, την πολεο”
δοµία και τη θρησκεία της εποχής.
16. A. Κανατσούλης, «Η Μακεδονική πόλις», Maxedovixnd, τόμ. 5ος, 1963, Έκδ. Etat-
pelas Μακεδονικών Σπουδών,
βωμοί µε ανάγλυφα και ἐπιγραφές από τὴν Apyala 'Edecoa 153
᾿Εδεσσας.
.
“1
$ Apya ia ς
τη
απτοφη
,
,
1.η
Vevix
Fix.
"(πιοῦβῇ - 9010027 πως ,4 102 Ῥδοώροῦ[[) ‘njdvIAoimdodsayy 'πορβφΊ, DyDXOY z HIT
Βαβρίτσας
K.
Ανδρέας
154
2
Βωμο έµε ανάγλι ‘pa και επιγραφές από τὴν Aoyala *Edecaa 155
LA
‘DIDUUO]07) DIA
‘orloûj' Soxiü142Y
‘€ "ΧΗ
Fix. 4. Ἀίονας µε τις (17) απελευθερωτικές επιγραφές.

Βωμοί µε ανάγλυφα και επιγραφές and την Αρχαία ’ Εδεσσα 157
DE Re - 7 -- «φῦ. ον
οὐδ in
Εικ. 5. Βωμός µε επιγραφή και ανάγλυφο.

“Ὁ Spapxıa Sua Disôaoiz3p ο ‘x17
Ανδρέας K. Βαβρίτσας
Me DAS δν DAA ts BEY

A οὐ
158
Βωμοί µε ανάγλυφα και επιγραφές and την Αρχαία 'Edecoa 159
της εικόνας 5.
7. H επιγραφή
Εικ.
160 Ανδρέας Κ. Βαβρίτσας
+ 4
Εικ. 8. Bund; πεσσόμορφος µε επιγραφή.

10
THE DECLINE OF CERAMIC RELIEFWARE AFTER ALEXANDER

THE GREAT!
Beryl Barr-Sharrar
Any discussion of the decorative arts after the death of Alexander the
Great in 323 B.C. should include a phenomenon which can easily be demon-
strated. That is the discrepancy in quality between the fine bronze and silver
vessels of the Hellenistic period and the often vastly inferior contemporary
pottery. Terracotta reliefware, especially florally-decorated Megarian bowls
and figured Homeric bowls, is, more often than not, poorly executed. It seems
especially so as one begins to form an image of the Hellenistic metal relief-
ware which it copies from the few extent examples left to us, the Roman mosaics
which copy Hellenistic paintings depicting tableware of silver and bronze, and
plaster casts of wax models used to make toreutic?, like the superb horned
Dionysus or satyr head in Hannover (Fig. 1}.
The frequently inferior quality of Hellenistic clay relief pottery is certainly
directly related to the processes involved in serial production. The means by
which a vessel and its decoration, or often some of its decorative elements, as
on the fourth- and third-century “Plakettenvasen”, was produced — by
pouring or pressing clay into baked terracotta molds made for the purpose —
would appear to have played a large part in what became a decisive decline
in the very nature of pottery. These molds were mostly produced by means of
stamps and intaglio drawing, although at times they may have been taken from
patrices especially created for this use in wax or clay, in the manner of the
production of mold-made terracotta figurines. Molds for clay reliefware seem
also to have been taken by direct transfer from metal prototypes, although
1. This article is part of continuing research and study for my book in progress entitled
The Derveni Krater and the Tradition of Hellenistic Reliefware.
2. For the plaster models, see Carolla Reinsberg, Srudien zur Hellenistischen Toreutik.
Die antiken Gipsabgüsse aus Memphis (Hildesheim, 1980).
3. Said to be from Egupt. In the Kestner Museum, Hannover, inv. no. 1925.252. Height,
20 cm. Probably to be dated to the first half of the third century B.C. Beryl Barr-Sharrar, The
Hellenistic and Early Imperial Bust (Mainz, 1987), p. 161 and Pl. 74.
11
162 Beryl Barr-Sharrar
perhaps less frequently than has previously been believed‘. The frequent use of
these molds — by whichever method they were produced — in the new in-
dustrialized process invented to produce clay vases in the Hellenistic period,
as well as the probable production and use of secondary molds, must have
played a large part in the deteriorization of the aesthetic quality of terracotta
reliefware. The picture is complex, however. A brief conspectus of Hellenistic
pottery as it compares and contrasts to other products of the same period
may be more informative and balanced than a simple presentation of qualita-
tive differences between them.
Pottery copies of decorative metal reliefware had a clientele as early as
the late Classical period. In the case of those vessels made by hand on which
relief appliques were then added, perhaps transferred from molds taken directly
from metal prototypes as may be the case of those on a lebes gamikos from
Sinope on the Black Sea, a so-called “Plakettenvase” which can probably be
dated to the last third of the fourth century B.C.5, the appliques on any single
clay vessel were not necessarily made from molds taken from reliefs on the
same metal vase. Molds were kept in the artist’s workshop, and used when
needed, We can deduce this from the fact that appliques of varying sizes,
obviously from different sources, were often used on the same clay vessel.
Such random selection of decoration makes any iconographical reading pro-
blematic, if not somewhat pointless. As is true of the example from Sinope,
these appliques were sometimes applied in a direct, rather crude manner, often
with little or no attempt to trim the clay around the figures or to hide their
origin. Despite the frequent clumsiness of the execution and application of
their relief decoration, these vessels seem to have had considerable popularity
well into the 3rd century B.C.
In the related technique used for the production of Megarian and Homeric
bowls, molds were made to accommodate the entire relief bowl. Many deriva-
tive products were made by this process. In the case of a relief lagynos of un-
known find spot but probable Pergamine origin in Berlin, the body of the
4. There is little real proof of the use of metal examples for making molds. Susan Rotroff
believes than only a few of the Megarian bowls from the Athenian Agora were made in molds
taken directly from metal originals. Susan I. Rotıoff, “Silver, Glass, and Clay: Evidence for
the Dating of Hellenistic Luxury Tableware”, Hesperia 51 (1982), p. 329-337, PI. 83 and 84.
Gerhard Siebert has declared that no metal bow! from the Peloponnesos has ever been found
which is reproduced by a clay example. Sieber, Recherches sur les ateliers de bowls à relief du
Péloponnése à l’époque Hellénistique (Athens, 1978), p. 211.
5. In the Archaeological Museum, Sinope. From Pontos Euxcinos on the Black Sea.
See AA 1976, 237-252, Figs. 1-7.
6. In the Staatliche Museum in East Berlin, inv. no. 4881. See Ulrich Hausmann, “Eine
The Decline of Ceramic Reliefware after Alexander the Great 163
flask was molded in a matrix which could have been used to make a Megarian
bowl. A shoulder was made in a similarly shaped mold with figurative deco-
ration, while the foot, spout and handle were added by the potter in a free-
hand technique. On most clay examples of Megarian and Homeric bowls, and
on the pottery derived from them like the lagynos, relief detail is blurred and
imprecise.
By exception, a work like the famous Regina Vasorum in Leningrad’,
reminds us of the independence and artistic ambition of which Attic potters
were capable during the lifetime of Alexander the Great, even when, as in this
case, the artict was manifestly influenced by contemporary metal vessels.
While the hydria shape copies bronze examples, the graceful polychrome
figures on the shoulder are hand-modeled and, though inspired by metal re-
lief, do not seem to emulate it.
Equally respectable pottery products may occasionally be found in the
Hellenistic period. West slope ware often demonstrates the spirited imagina-
tion with which Hellenistic potters could take suggestions from other arts. A
fragment from Pergamon from the first half of the second century B.C. with a
dove and flowers drawn in both white-painted and incised technique? recalls
the decorative vine ornament from the mosaic floor at Pergamon, presumably
of the same date. A class of extremely delicate, white-painted oenochoi from
the third century B.C., probably from a south Italian workshop, some with
incised details and others with relief decoration, may be imitations of glass
vessels. The more imaginative Hellenistic potters seem to have been capable
of considerable technical effort. But these are exceptions.
The famous dove mosaic from Hadrian’s villa, now in the Capitoline
Museum, is presumably a copy of a painting executed in the third century B.C.
The gold basin with its relief of a winged Eros under the handle undoubtedly
reflects the high standards of the toreutic work of the time. A silver medallion
of Poseidon from a tomb is Es Soumaa near El Kroub (Egypt) with a firmly
dated context of 135 to 120 B.C.®, once the centerpiece of a phiale or cup, is
one of the few securely dated Hellenistic toreutic objects, and, with some other
pergamenische Werkstatt?”, in /s¢ Mitr 27/28 (1977/78), 213-226, especially 221-222, and PI.
$7, 1 and 2.
7. Greek and Roman Antiquities in the Hermitage (Leningrad, 1975), Pls. 74-75. From
Cumae. Campanian. Second half of the fourth century B.C.
8. Jörg Schäfer, Hellenistiche Keramik aus Pergamon (Berlin, 1968), PI. 11.
9. Ernst Künzl, “Zum hellenistischen Silber des Grabes von Es Soumia b:i El Khroub”,
in Die Numider (Cologne and Bonn, 1979), Fig. 164.
precious examples, mostly undated, gives us some idea of the quality of ham-
mered metal relief decoration at this time.
For further information, we are for the most part dependent on secondary
products. The ancient plaster cast of the Dionysos or satyr found in Egypt
(Fig. 1), probably from the first half of the third century B.C., documents high
metal relief associated with Hellenistic products more complex than the phiale.
Hellenistic relief narrative in metalware can also be documented: by a fragment
of a terracotta relief from northern Greece in Munich!®, for example, or a
plaster cast from Egypt with a seated poet in a narrative scene, in the Ashmo-
lean Museum!!. These are evidence of lavish, highly imaginative and inevitably
costly metal products of artistic and expressive qualities unmatched by the
Hellenistic potter.
There is, then, a striking gap in quality of craftsmanship between metal
products both extent and documented, and the pottery we know to be con-
temporary to them. There is also a remarkable disparity between the daring
and the creative ability of the toreutic master craftsman and that of the pro-
ducer of popular clay goods. Such a difference was not so marked in the
Classical period, including the first half of the fourth century B.C.
A remarkable ursurge in the quality of pottery, the timing of which has
not yet been fully explained, occured during the lifetime of Augustus with the
appearance of Arretine ware, again a mold-made product. This ware, the lead-
ing workshops of which were for some time concentrated in Arezzo, reveals a
standard of elaboration and artistic perfection (Fig. 2)13 which, judging from
all known evidence, simply did not exist in workshops for the earlier Hellenistic
Megarian and Homeric bowls. It will take considerable study of not only the
aesthetic and technological background of the crafts of the Hellenistic period,
but also, and perhaps more importantly, a thorough understanding of the
character of the Hellenistic clientele, to attempt some explanation of this
phenomenon.
10. In the Antikensammlung, Munich. From the second half of the second century B.C.
MunJhb, “Berichte der Staatlichen Kunstsammlungen”, 1966, p. 225, Fig. 2.
11. Believed to be taken from a metal cup dated to the third to second century B.C,
Published by E.W. Handley, JHS 93 (1973), p. 104-108, PI. 1 and Dorothy Burr Thompson,
“A Study of a Clay Impression from a Metal Cup of Hellenistic Date”, JEA 50 (1964), 147-
163.
12. A vessel with relief decoration of herons in the Hermitage. H. 19.8 cm. Inv. P. 1908.56.
From Kertch. First quarter of the first century A.D. See Greek and Roman Antiquities in the
Hermitage (above, n. 7), Pl. 112.
The Decline of Ceramic Reliefware after Alexander the Great 165
Fig. 1. Plaster cast of a horned Dionysos or satyr. H. 20 cm. Kestner Museum, Hannover. Inv.
πο. 1925.252. From Egypt. First half of the third century B.C.
Fig. 2. Arrentine vessel with relief decoration of herons. H. 19.8 cm. Hermitage Museum,
Leningrad. Inv. no. P. 1908.56 From Kertch. First quarter of the first century A.D.
11
LA NECROPOLE ANTIQUE DE DELOGOZDA ET SA CHRONOLOGIE
Vera Bitrakova-Grozdanova
La nécropole antique prés de DelogoZda est située dans le bassin d’Ohrid,

dans les cercles des localités bien connues de Trebeniste, Tri Celusti et Tre-
benisko Kale qui abondent en trouvailles allant de la période archaïque à la
fin de la période hellénistique. Ce territoire, peuplé de Dassarètes et d’Enché-
léens, appartint assez tôt à la sphère culturelle antique; a la suite de la péné-
tration de Philippe II, il se trouvait périodiquement sous la domination des
souverains macédoniens. Pendant la domination des Romains, ce territoire
appartiendra à la province de Macédoine ( jusqu’à la fin du IIe s.).
La localité de Sveti Ilija (St Elie), située près du village de DelogoZda,
région de Struga, est connue dans la littérature depuis la Deuxième guerre
mondiale, lorsque les habitants de la région ont déterré, par hasard, des bi-
joux en or, de la vaisselle luxueuse en cuivre et des monuments funéraires de la
période romaine!. La nécropole est située au fond de la plaine de Struga, dans
le bassin nord de la région d’Ohrid et s'appuie sur les versants méridionaux de
la montagne de Karaorman. Elle appartenait probablement à l'agglomération
voisine (Gradidte), qui se trouve à quelque 200 m plus haut et au nord-est du
village mentionné.
Des fouilles systématiques ont été entreprises dans les périodes de 1979 à
1981 et de 1987 à 19887. Pendant ces fouilles, on a découvert 98 tombes dans
la nécropole qui avait certainement été plus grande. Le labourage des champs
autour de la localité de Sveti Ilija a pris son impôt et a eu pour résultat la des-
truction de plusieurs ensembles tombaux. L’inhumation était exécutée d’une
façon plus intense sur le côté oricntal de la colline, tournée vers la plaine et le
lac. A la suite de cette dernière fouille, on a pu arrondir la longue chronologie
de l’inhumation sur cet espace.
Les tombes les plus anciennes qui aient été découvertes dans cette nécro-
1. Ν. Vulic, “Strugs, Delogo2da”, Spomenik XCVIII, 231-234.

2. V. Bitrakova Grozdanova, “The necropolis at Delogo2da in the vicinity of Struga”,
1979, Maced. ac. archaeo. 6, Skopje 1983, 63-69; id., “Anti¢ka i srednovekovna nekropola
DelogoZda”, Archeoloski pregled, Lubljana 1988, sous press.
168 Vera Bitrakova-Grozdanova
pole datent de la basse période archaïque. Les fosses tombales sont pavées de
dalles de pierre et encadrées de blocs non façonnés. L'espace des tombes est
également couvert de blocs de pierre. Autour de ces plus anciennes tombes
se trouve une couronne de pierre non façonnée, large de 60 cm et avec in
diamètre de 11m. La couronne elle-même témoigne du rite d’inhumation en
forme de tumulus, dont le tertre n’était pas visible au début des fouilles. Nous
pouvons supposer que le tertre avait existé. Cependant, au cours du temps, à la
suite du lavage du terrain, ainsi que du labourage de cette localité et de son
nivellement par les gens du pays, les couches de terre ont été enlevées. Pour
confirmer cette supposition, il faut souligner aussi le fait que les objets de la
tombe 84 n’ont été trouvés qu'à 5 cm au-dessous de la surface.
A cette plus ancienne période appartiennent les tombes numéros 82, 83
et 84 dont aucune n’occupe une place centrale. Dans des tombes les plus an-
ciennes, d’orientation est-ouest et avec de nombreuses offrandes sépulcrales,
sont posées à côté de la périphérie septentrionale de l’espace entouré. Dans
la région voisine, nous rencontrons certaines ressemblances avec la conception
de cette coutume funéraire. Des tumuli à petites dimensions, avec 9 à 15m de
diamètre et avec une couronne annulaire, pas très hauts, ont été découverts
dans la région de Pélagonie (dont deux près de Mojno et un près de Srpci} et
ils sont datés d’une période antérieure. D’autre part, les nombreux tumuli
trouvés sur le territoire illyrien voisin, tels Berçit, Kuti Zi, Dukat, Mati et d’
autres, ont des dimensions beaucoup plus importantes; le nombre d’inhuma-
tions dans le tumulus lui-même est plus grand‘.
Les tombes elles-mêmes, avec les squelettes étendus et leur architecture,
sont identiques à celles de Trebeniste et de Tri Celusti; cette dernière nécropole
n’a été découverte et présentée au public que derniérement®.
En ce qui concerne notre tumulus, l’absence d’une tombe centrale paraît
illogique. Les autres tombes, qui sont découvertes dans l’espace annulaire,
appartiennent à des dates ultérieures; elles sont de la période hellénistique et
romaine. Nous nous posons la question à savoir s’il avait existé éventuellement
une tombe centrale qui aurait été peut-être détruite lors des autres inhuma-
tions ou par érosion. Cependant, les objets trouvés dans la tombe 84 (T. I),
qui est posée à côté même de la couronne annulaire, signalent que la personne
3. I. Mikulèié, Pelagonija, Beograd 1966, 14-15.

4. N. Ceka, “Un tumulus à Dukat”, /iria III, Tirana 1975, 139-156; D. Kurti, “Nouve-
aux elements sur la civilisation illyriens des tumuli de Maui”, /liria IV, 237-248; Z. Andrea,
The Illyrian culture of the tumuli in Korca basin, Tirana 1985, 241-259.
5. P. Kuzman, “Tri cheliusti and Vrtulka”, Trebenishta 1972, Ohrid 1985.
La nécropole antique de Delogoida et sa chronologie 169
qui y avait été inhumée était d’un rang social important et que l’espace, dé-
signé d’une façon spéciale, était bâti en son honneur: tout d’abord, la casque
de bronze du “type gréco-illyrien”, posé au fond de la fosse tombale à côté du
pied gauche, que l'on ne rencontre pas souvent comme offrande dans les
tombes; ensuite, trois lances de fer (longueur 17, 20 et 35 cm), un skyphos
d'importation à figures noires, un olpé de bronze, un anneau de bronze massif
(peut-être le fond annulaire de quelque vase), une barre tordue et un vase de
céramique en forme de coupe à pied, travaillé à la main. Tandis que dans la
tombe 84 nous rencontrons une inhumation de squelette, dans les tombes 82
et 83, à côté des restes des os, on remarque des traces de feu à l’intérieur des
fosses ovales.
Quant à la datation de ces tombes, nous nous appuyons sur la céramique
grecque d'importation, tels le skyphos à figures noires et les coupes vernies en
noir. Le casque du type gréco-illyrien représente un exemplaire typique de la
dernière variante avec une ouverture rectangulaire pour le visage et des para-
gnatides obliques; sur la calotte, décorée de deux côtes plastiques, on a exécuté
un clou et un anneau (visibles à la surface) et qui servent à attacher le plumet*.
Quant à sa datation, il faut le mettre environ dans la deuxième moitié du VIe
siècle. Une autre trouvaille intéressante, c’est l’olpè haut de 12cm, à corps
fuselé, et avec une anse verticale, élevée au-dessus du bord. L’anse massive se
termine par deux disques que l’on rencontre régulièrement sur la vaisselle de
cuivre provenant des ateliers toreutiques de Corinthe; l’anse est présente
aussi dans les trouvailles de Vitsa de la même provenance’. Bien que je n’aie
pas connu jusqu'ici une vaisselle de bronze pareille, l’olpè en tant que forme
est habituel dans la production de céramique des ateliers corinthiens où l’anse
se termine également au bord par deux disques circulaires. Autrement, dans
les couches déterrées, on a découvert des fragments d'une céramique corin-
thienne peinte, datée du VIe 5.
Sans entrer dans des analyses plus détaillées des armes et des autres of-
frandes, on peut dire que l’élément le plus authentique pour la datation de la
tombe 84 est le skyphos à figures noires (haut de 17 cm) et de profil attique. On
exécutait cette forme dans la période entre les années 510 et 500°.
6. R. Vasié, “Donja dolina i Makedonija”, Godiänjak CBI XIV, Sarajevo 1975, 87-89;
id., “Prilog proucavanju grökog oru2ja u Jugoslaviji”, Godifnjak CBI XX, Sarajevo 1980, 78;
H. Pfulug, Antike helme, illyrische helme, Mainz 1988, 42-64.
7. Ιουλ. Βοκοτοπούλου, Xadxai κορινθιουργείς πρόχοι, Αθήναι 1975, 72, 169-172, εικ.
VII-XXIN, 55; id., Βίτσα, Αθήναι 1986, 288, 79-81.
8. A. und B. Lawrence, Corinth VII/II, Princeton 1975, 145, n° 143.
9. U. Knigge, Kerameikos 1X, Berlin 1976, 104, T. 80, 64; V. B. Sparkes, L. Talcott,
Au premier abord, la tombe 82 semble dater, d’après les trouvailles, d'

une période plus ancienne (T. IT). Les deux vases biconiques, avec des anses
verticales et faits à la main, sont des produits locaux. Dans cette tombe, on a
trouvé aussi des temporaux spiralés en bronze, une chainette et une coupe d’
importation, dont le profil est précisément daté entre les années 510 et 50010,
Les vases faits a la main de la tombe 82 sont déterminés dans la littérature
comme étant une céramique hallstattienne qui appartient à la période du [Xe
au VIle siècle et dont la forme est une réminiscence évidente du l’âge du
bronze. On rencontre des vases pareils dans la région méme d’Ohrid, par
exemple à TrebeniSte, à Tri Celusti, ensuite sur le terrain voisin et plus loin,
à partir de la culture de Glasinac, à travers les trouvailles faites ἐπ Albanie
et en Epire jusqu’aux tombes de Vergina!!. Ici s’impose la pensée que l’usage
de cette céramique, exécutée à la main, était présent sur ce territoire jusqu'à
la fin du VIe siècle.
I! paraît que l’inhumation dans cet espace a cessé aux Ve et IVe siècles.
La céramique à figures rouges et les fibules arcéolées en argent, découvertes
pendant l’excavation, très luxueuses, nous renvoient à la deuxième moitié
du IVe siècle. Cependant, l’absence de tombes est évidente. Ce n’est que depuis
le début du Ille 5. avant n.e. qu’on peut suivre à nouveau l’usage de cet espace
en tant que nécropole. Le rite de l’inhumation est toujours en squelette dans
des fosses tombales entourées de blocs de pierre et remplies d’un nombre plus
petit de pierres non façonnées. Parmi les offrandes, on y trouve maintenant des
skyphos d'importation, à vernis noir et de forme attique; ces mêmes formes
étaient exécutées aussi dans les ateliers locaux. Parmi les vases en céramique,
on y trouve des oenochoés, des unguentarii et des plats. On déposait dans les
tombes des boucles d’oreille en or du type zoomorphe et anthropomorphe (T.
III), ainsi que leurs imitations en argent et en bronze, destinées aux acheteurs
moins riches, qui étaient typiques de la fin du IVe, du Ille et du début du Ile
siècle. Il faut ajouter à ces trouvailles les perles en verre, les fibules foliacées et
les bracelets avec des protomés de serpent!?.
Black and plain pottery of the 6, 5, 4 centuries B.C., Agora XII, Princeton 1970, 273, n° 567;
ZINAOË, Αθήνα 1985, 74, v. 105.
10. Agora XII, 263, n° 403-405; Kerameikos IX, 87, n. 12/1, T. 81.
11. F. Prendi, “La première période du fer en Albanie”, /liria LIT, 114, 138: Z. Andrea,
op. cit., 320; 1. Βοκοτοπούλου, op. cir., 10, 11: M. Ανδρόνικος, Broyiva, Αθήναι 1969,
186-188, P. 56 n° 17: P. Kuzman, op. cir., 48, 49.
12. V. Bitrakova Grozdanova, Monuments de l'époque hellénistique dans la Republique
socialiste de Macédoine, Skopje 1987, 63-75, 41-45; id., “Les caracteristiques de la céramique
hellenistique de la région d’Ohrid et de Prespa”, δ΄ Mevdvryan pra τὴν ελληνιπτική κε-
ραμεική, Ρόδος 1989.
La nécropole antique de Delogozda et sa chronologie 171
Encore une lacune apparaît ici dans la continuité de la nécropole. Les

trouvailles sépulciales des Ile et Ici siècles y manquent. Nous allons citer en
exemple l’absence des bols mégariens typiques, qui sont présents en grand
nombre dans les autres nécropoles de la région d’Ohrid datant de la période
hellénistique (Crvejnca, Trebeni5ko Kale, Deboj)*.
Des tombes de la période de l’Empire romain, datées d’une façon certaine,
apparaissent au Ier siècle. Dans les premicrs siècles de la nouvelle ère, on prati-
que le rite d’incinération. L'architecture funéraire y est présente avec quelques
types: de petites fosses ovales ou circulaires avec 60 à 80 cm de diamètre,
superposées ou peu profondes, ainsi que des fosses carrées, exécutées en pla-
ques de pierre de forme irrégulière (30 X 30 cm) où sont posés les restes du
bûcher et où les vases en verre apparaissent comme offrandes les plus fré-
quentes; ensuite, inhumation dans des urnes de terre cuite qui sont disposées
dans des fosses tombales aux dimensions 2 x | πὶ, où était faite l’incinération
elle-même.
On trouve dans ces tombes de la vaisselle en céramique (de petites as-
siettes plates, des plats biconiques, des biberons, des bols) dont le profil corres-
pond à la céramique du Ier au IIle siècle (T. IV). On a découvert, dans une
tombe, un bol de terra sigilata avec le sceau planta pedis grâce auquel nous
pouvons dater cette tombe de la période après l’année | 514. Les vases en verre»
tels unguentarii avec des récipients ventrus, coniques et tubulaires, ainsi que
les bols, sont d’une couleur bleu vert. Un exemplaire extraordinaire, c'est le
bol décoré en relief avec des feuilles stylisé:s d’une façon plastique. D’après
le profil, le verre peut être également daté du Ier au débit du Ille siècle. On
considère que certaines formes, tel l’ungucntarium avec un fond élargi et
une forme tubulaire, étaient exécutées dans Ics ateliers de l’Orient, tandis que
la provenance de certaines formes que l’on rencontre en Italie ou dans Ics
parties orientales de l’Empire, n'est pas certainc"®.
Les urnes de céramique à récipient biconique, avec une anse verticale et
une décoration annulaire au col, sont semblables aux formes qui ont été dé-
couvertes dans la riche nécropole près de Doclea, qui imitent la vai;selle de
bronze et sont datées du 1116 ou du 1Ve si&cle!®. 1] paraît que lc rite d’inciné-
ration ait changé ici au IVe siècle au plus tôt, lorsqu'on voit apparaître l’ar-
chitecture funéraire du type “à deux rampants”, malheureusement sans trou-
13. V. Bitrakova, Monuments, 52-55.

14. Ch. Goudineau, La céramique aretine lisse, Paris 1968, 305, 352, 377.
15. A. Cermanovk - Kuzmanovié, O. Velimirovié - 7izi¢, D. Srciovic, The roman ce-
mentary at Doclea, Cetinje 1975, 166-169.
16. Ibid., 199, 200.
vailles qui permettraient de les dater d’une façon plus exacte.

L’enterrement avec inhumation continue sur ce même espace au cours
des Ve et VIe siècles. Les tombes de cette période sont des fosses tombales
sans architecture. On y trouve des bijoux d'ambre, de verre, de bronze et
d'argent. Il faut mentionner ici la découverte de deux paires de boucles d’
oreille en argent avec panier et une perle de verre, qui sont datées par la lit-
térature des Ve et VIe siècles (T. V)!”; des bracelets de fer et des colliers d’ambre
accompagnent ces trouvailles.
Après le VIe siècle, une grande lacune commence. Au sommet de la col-
line, au-dessus du tumulus datant de la période archaïque et en dehors de lui,
au Moyen âge, à partir de IXe siècle, commence une nouvelle inhumation.
Je pense qu'il faut considérer l’apparition des hiatus dans certaines périodes
dans le contexte des événements historiques. Il est possible que le premier
hiatus entre les années 500 et 350 renvoie au changement de maître ou à la
chute de la dynasrie à laquelle appartenaient les tombes princières découvertes
à TrebeniSte. Nous ne pouvons pas prétendre avec sûreté qu'il s'agissait du
refoulement des Enchéléens de cette region et de l’arrivée des Dassarètes,
mais il est possible de penser à certains changements et à l’extinction de la vie
dans certaines agglomérations de la région dans cette période.
Le deuxième hiatus que l’on sent dans la nécropole entre le Ile et le Ier
siècle est déjà plus clair. C’est l’époque où se déroulait une pénétration plus
intense des envahisseurs romains et leur graduelle stabilisation militaire et
administrative. La grande lacune, allant de la fin du Vie 5. au Haut Moyen
âge, est un phénomène plus fréquent sur le sol de la Macédoine septentrionale
et elle est très accentuée ici aussi. Tandis que dans les localités voisines, telles
Saint Erasme et Radoliëte, on a découvert des ensembles tombaux qui appar-
tiennent uniquement à (époque allant du VIle au [Xe siècle où sa continuité
se voit rompue, à Delogo2da, où cette époque manque, apparaît la preuve
de la continuation de la vie dans l’agglomération voisine, ce sont notamment
les nouvelles inhumations dans la nécropole pratiquées à partir du XIe siècle.
17. A. Ricgle, Die spätromische Kunstindustrie, Wien 1901, 152; L. Niderle, Prispeuky k
vrvofi byzantiskych Sperku ze IV-X stoleti, Praha 1930, 145: J. Kastelic, "Les boucles d’oreil.
les à corbeille en Slovenie", Archacologia lugoslavica Il, Beograd 1956, 119-129.
ν ἜΣ
T F Το. 9 04
μα : ος μά À
Τ. H. Tombe n° 82.
T. Hl. Tombe n° 60.

T. IV. Tombe n° 68.

T. V. Tombe n° 13.
12
12
ΑΡΧΑΤΚΟ ΙΕΡΟ ΣΤΗ ΣΑΝΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
Ιουλία Βοκοτοπούλου
Στη ΒΔ ακτή της Παλλήνης, της δυτικής χερσοννήσου της Χαλκιδι-

κής, δέκα χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή NA από την Ποτείδαια και δέκα επτά
βορειοδυτικά από τη Μένδη, Eva μικρό γυμνό ακρωτήριο όπου υψώνεται
βυζαντινός πύργος} (Εικ. 1) αγκαλιάζει από το βορρά τον όρµο µετοχίου
της Μονής Σταυρονικήτα, αντικρύζοντας τα πευκόφυτα υψώματα του νό-
τιου άκρου. Περί τα 3 χλμ. νοτιώτερα, ot δασωµένοι λόφοι διακόπτονται
από δύο στενές πεδιάδες, τη Μεγάλη και τη Μικρή Κύψα. Στην περιοχή
αυτή οι νεότεροι ερευνητές αναζητούσαν την αρχαία Σάνη. O A. Struck?
πίστευε ότι η Σάνη πρέπει να τοποθετηθεί στο «ακρωτήριο Κίφα», προφα-
vas την Kowa, ενώ ο M. Zahrnt? υπέδειξε ὡς πιθανώτερο χώρο εντοπισμού
της αρχαίας πόλης την «ακτή κοντά στις φυλακές Ξενοφώντος».
Οι σωστικές ανασκαφές των ετών 1971-19744 εντόπισαν αρχαϊκά κτή-
pla και εντυπωσιακή κεραµεική στα θεμέλια ξενοδοχειακού συγκροτήµα-
τος, που ανεγέρθηκε σε απόσταση λίγων δεκάδων µέτρων από το βυζαντινό
πύργο του Σταυρονικήτα. Οι µέχρι τώρα γνώσεις µας για τις αρχαιότητες
στη δυτική ακτή της Παλλήνης δείχνουν ότι πρόκειται για τη σηµαντικάό-
τερη αρχαιολογική θέση στην παραλία μεταξύ Μένδης και Ποτείδαιας, µε
εκτεταμένη πεδινή ενδοχώρα και υπήνεµους όρµους. H ταύτισή της µε την
αρχαία Σάνη, που ο Ἡρόδοτος» αναφέρει βόρεια and τη Μένδη, είναι πολύ
1. Το ακρωτήριο φέρει το όνοµα του Αγίου Γεωργίου στο χάρτη της Χαλκιδικής
που συνοδεύει το ἔργο του A. Struck, Makedonische Fahrten, I, Chalkidike, Wien 1907.
Ο πύργος ανήκει στη Μονή Σταυρονικήτα: Io. Παπάγγελος, Χαλκιδική, 1981, a. 87.
2. Ο.πΠ., σ. 54.
3. M. Zahrnt, Olynth und die Chalkidier, München 1971, σ. 211 και 222.
4, Σχετικές εκθέσεις δεν δημοσιεύτηκαν, εκτός and µία απλἠ μνεία στα Χρονικά,
τόμος B 3, σ. 696 tov AA 29 (1973-74). Στον {Sto topo, στις σ. 674 και 774 οι εκθέσεις των
Εφόρων Αρχαιοτήτων Ο. Αλεξανδρή και N. Νικονάνου αναφέρονται στην ανασκαφή
υστερορρωμαϊκού - παλαιοχριστιανικού κτηρίου στην παραλία της µεγάλης Κύψας. BA.
ox. και Ilo. Παπάγγελος, ό.π., σ. 88. Τις συναδέλφους κ.κ. Μαίρη Σιγανίδου και Κατερίνα
Ρωμιοπούλου ευχαριστώ θερμά για την παραχώρηση της άδειας μελέτης ευρημάτων and
τη Σάνη.
5. Jor. 7, 123, 1.
180 Ιουλία Boxororotlov
πιθανή, ὀχι όμως και απόλυτα βέβαιη”.

H Ἐφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, κάτω and πολύ δύσκολες
συνθήκες το 1971 και 1972, και κάπως πιο άνετα το 1974’, πραγματοποίησε
σωστικές ανασκαφές, που στο χώρο του ξενοδοχείου και της πισίνας αποκά-
λυψαν τμήματα κτηρίων και κυκλικών περιβόλων, µε άφθονη κεραµεική
γεωµετρικών και κυρίως πρώιμων αρχαϊκών χρόνων, ενώ στο χώρο της µα-
ρίνας, του τεχνητού λιμανιού, οι δοκιμαστικές τομές έδωσαν όστρακα και
ειδώλια από τον Το ὡς τον 5ο αι. π.Χ., μαζί µε οστά, που θεωρήθηκαν τότε
ανθρώπινα, µε αποτέλεσµα να διατυπωθεί η άποψη ότι στη θέση της uapi-
νας υπήρχαν διαλυµένοι τάφοι.
H εξαιρετική ποιότητα τῆς κεραµεικής, η διαπίστωση ότι τα οστά ανή-
κουν µόνο σε ζώα, η ύπαρξη μεταξύ των οστράκων της µαρίνας ενός µε ava-
θηµατική επιγραφή, καθώς και πολλών μεγάλων πολύμυξων λύχνων, δηµι-
ούργησαν αμφιβολίες για το χαρακτήρα των ευρημάτων και µας ώθησαν το
1987 και 1988 στην πραγματοποίηση δοκιµαστικἠς έρευνας στις όχθες του
διαύλου που ενώνει τη διαμορφωμένη από το 1974 μαρίνα µε τη θάλασσα».
6. Για το ίδιο θέµα βλ. το σηµαντικὀ ἀρθρο του καθηγητή M. Τιβέριου, «Όστρακα
an τη Σάνη της Παλλήνης. Παρατηρήσεις στο εμπόριο των ελληνικών αγγείων και στον
αποικισμό της Χαλκιδικής», Εγνατία I, 1989, 31-64, που κυκλοφόρησε το µήνα της διεξα-
γωγής του Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Μακεδονία. Σχετικά µε το τοπωνύμιο
«όρμος Ξενοφώντος» που χρησιμοποιεί ο κ. Τιβέριος για τον όρμο της Σάνης, παρατη-
poüne Ott αυτό ανήκει στον ανοικτὀ όρμο της Μεγάλης Κύψας, όπου το µετόχιο Μονής
Ξενοφώντος και το παλαιό κτήριο των φυλακών, ενώ OL μεγαλύτερες εγκαταστάσεις των
αγροτικών φυλακών στην πεδιάδα της Σάνης βρίσκονται στο χώρο του µετοχίου της M.
Σταυρονικήτα, αλλά κατ᾽ επέκταση της ονομασίας των παλαιών φυλακών ονομάζονται
τώρα φυλακές Ξενοφώντος. Επομένως η αρχαία Σάνη δεν είναι στον όρμο Ξενοφώντος
ἡ Μεγάλη Kowa, όπου ανασκάφηκε ὑστερορρωμαϊκό κτήριο, αλλά σε όρμο πρώην Ιδιο-
κτησίας Μονής Σταυρονικήτα.
7. Το φθινόπωρο του 1971 κατά τις εκσκαφές των πεδίλων του ξενοδοχείου ερευνή-
θηκαν αποσπασματικά θεμέλια αρχαίων κτηρίων («οικίες» Α-Γ) και κιβωτιόσχημος ta-
MOG της πρώιμης εποχἠς του σιδήρου στο Β΄ λόφο, υπό την άµεση επίβλεψη του κ. ΄Αλκη
Αργυρούδη. Στην παρατηρητικότητα και ευσυνειδησία του κ. Αργυρούδη οφείλεται η διά-
σωση πολλών κινητών ευρημάτων και πολύτιμων πληροφοριών για τη θέση εὐρεσής τους.
To 1972 κατά τη διάνοιξη των πεδίλων του εστιατορίου ανασκάφηκαν δύο κυκλικοί πε-
ρίβολοι και τμήματα τοίχων, ενώ έγιναν δοκιμαστικές τοµές στο χώρο της µαρίνας. Το
1974 έγινε συστηµατικἠ ανασκαφἠ στο χώρο της κολυµβητικἡς δεξαμενῆς υπό την επί(-
βλεψη, στην τελευταία φάση τους, της Εφόρου κ. Aix. Δεσποίνη. (Αρχείο ημερολογίων
ανασκαφών της ΙΣΤ΄ Εφορείας). Στις παλαιότερες ανασκαφές της µαρίνας έλαβε µέρος ο
συνάδελφος κ. Ιω. Παπάγγελος, στον οποίο οφείλω πολλὲς σχετικές πληροφορίες.
8. Για την ανασκαφἡ του 1987 βλ. I. Βυκοτοπούλου, ΗΟ 1, 1987, σ. 279-98. Για
το 1988, .1.1 (1989), Χρυνικά, υπό εκτύπωση. To 1988 βοήθησε στην ανασκαφή η αρχαιο-
Aoyatxéd ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής 181
H ανασκαφικἠ εικόνα, που συμφωνεί άλλωστε µε τις περιγραφές τῶν

ημερολογίων ανασκαφἠς του 1972, ήταν η ακόλουθη: Σε βάθος 80 εκ., µέσα
σε Eva στρώμα από σταχτί πηλὀ, που συμπίπτει µε τη σύγχρονη στάθµη
της θάλασσας, βρέθηκαν µικρές κατασκευές, κυκλικές ἡ επιμήκεις, διαµέ-
τρου ἠ μήκους από μισό μέχρι 1,50 μέτρο, φτιαγμένες πρόχειρα µε ακατέἑρ-
γαστες πέτρες ἢ αλλεπάλληλες στρώσεις σπασμένων κεραµίδων στέγης
(Εικ. 2, 3). Ἔφεραν έντονα ἴχνη καύσης, ενώ επάνω τοὺς και γύρω τους
βρέθηκαν οστά ζώων, ὄστρακα μεγάλων και μικρών αγγείων --ἰδιαίτερα πο-
λυπληθή ἦταν τα ομοιώματα κορινθιακών κοτυλίσκων και φιαλιδίων---, λύ-
χνοι απλοί και πολύμυξοι, αστράγαλοι, ανάγλυφα πλακίδια και πολλά εἰ-
δώλια. Πολλά από τα αντικείµενα είναι φανερό ότι είχαν ριχθεί στην πυρά.
Καμμία ταφική κατασκευή δεν παρατηρήθηκε, ούτε καύση νεκρού:
αντίθετα η παροπάνω εικόνα είναι αυτή ενός υπαίθριου χώρου λατρείας,
όπου ετελούντο έµπυρες θυσίες πάνω σε κατάγειες εστίες, εσχάρες», για τη
λατρεία κάποιας χθόνιας θεότητας. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι
στην ανασκαφή του 1987 βρέθηκε τµήµα μακρού οστού ζώου πάνω σε λεπτή
κεραµίδα στέγης που ακουμπούσε στις κροκάλες της εσχάρας. Η παρουσία
των πολυάριθµων λύχνων οδηγεί στην υπόθεση, ότι οι τελετουργίες γίνον-
ταν τις νυχτερινές ώρες. Αρκετοί λύχνοι ήταν τεράστιοι πολύμυξοι, δια-
μέτρου 0,40 p. και µε δύο αλλεπάλληλες σειρές μυκτήρων (Εικ. 20). Παρό-
µοιοι έχουν βρεθεί µόνο σε ιερά, όπως στης Αφροδίτης στη Ναύκρατι και
στης Δήμητρας στην Κνίδο, στην Ακρόπολη Αθηνών και στον Ακρά-
yavta!®, [ερό χωρίς κτήριο; Πιθανότατα όχι, µια και δύο ασήμαντα σε μέ-
γεθος ευρήματα από τις ανασκαφικές τομές του 1972 υπαινίσσονται την
ύπαρξη αρχαϊκού ναού: πρόκειται για Eva ελάχιστο τµήµα από ζωγραφι-
σµένη µε ανθέµια πήλινη σίµα, καθώς και για θρφαύσματα από την κάτω
σιαγόνα πήλινου λεοντάκρουνου (Εικ. 22). Δεν αποκλείεται βέβαια η πα-
ρουσία αυτών των δύο ευρημάτων να είναι τυχαία, να συγκαταλέγονταν δη-
λαδή στο υλικό κατασκευής µιας εσχάρας, από αυτές που ἦταν διαστρω-
µένες µε κεραµίδες στέγης.
Μία µόνο λίθινη κτιστή κατασκευή αποκαλύφθηκε µέσα στο χώρο της
λόγος κ. M. Παππά. Για τις διευκολύνσεις που παρέσχαν στο ανασκαφικό συνεργείο θερ-
μά ευχαριστώ τους κυρίους Τ. Χριστίδη και Στ. Ανδρεάδη.
9. Εοχόρα: E AA I, σ. 281. RE VI, 1, στ. 614-617: ο Αμμώνιος ο Λαμπτρεὺς στο έργο
του «Περὶ βωμῶν καὶ θυσιῶν» ορίζει την ἐσχάρα ὡς «μὴ ἔχουσαν ὕψος ἑστίαν, ἀλλ᾽ ἐπὶ
γῆς ἱδρυμένην ἢ κοίλην».
10. D. M. Bailey, A Catalogue of the lamps in the British Museum 1 (1975) niv. 28, 152,
πίν. 50, 52, 74. P. Griffo, {1 Museo Archeologico Regionale di Agrigento, Roma 1987, σ.
116-7, εικ. 101,
182 Ιουλία Boxoronoviov
µαρίνας, αυτή που ονομάσθηκε στο ανασκαφικό ἡμερολόγιο φρεάτιο. Πρό-

κειται για µία μικρογραφία δεξαμενής, βάθους | p. και διαστάσεων 0,60x
0,60 p. (Σχ. 1, Εικ. 4). Στο πλακοστρωμένο δάπεδό της οδηγούσαν τρεις
βαθμίδες. Εξωτερικά δεν είχε ορατές όψεις, επομένως στην αρχαιότητα
είχε κτιστεί µέσα στη γη και μάλιστα µέσα σε ασταθές λασπώδες υπέδαφος,
όπως μαρτυρούσε η ύπαρξη στην υποθεµελίωσή της τεσσάρων, κάθετα δε-
μένων μεταξύ τους, οριζόντιων ξύλινων δοκών. Ἡ στάθµη του δαπέδου εἰ-
ναι πολύ χαμηλότερη από τη σηµερινή στάθµη της θάλασσας, ενώ η όλη
κατασκευή σε συνδυασμό µε άλλες διαπιστώσεις, που θα κάνουµε αµέσως
µετά, ερμηνεύουν το φρεάτιο αυτό ὡς δεξαμενή για το καθαρτήριο λουτρό
κάποιου αγαλµατίου ἡ ξοάνου]1, Το μικρό μέγεθός της αποκλείει οποιαδή-
ποτε πρακτική χρήση για τις ανάγκες της καθηµερινής ζωής.
Ποια λοιπόν µπορεί να ήταν η θεότητα ποὺ λατρευόταν στο χώρο
αυτό, Γεωμορφολογικές παρατηρήσεις και ἡ εξέταση των ευρημάτων µάς
οδηγούν προς κάποια κατεύθυνση. Ἡ µαρίνα της Σάνης, µέσα στα όρια της
οποίας εντοπίστηκε το υπαίθριο ιερό, κατέλαβε το χώρο µιας μεγάλης κυ-
κλικής κοιλότητας, όπως φαίνεται από φωτογραφίες προγενέστερες της
εκσκαφἠς του 1971-1972 (Εικ. 5). Exei ήταν το βαθύτερο σηµείο µιας ελώ-
δους έκτασης, για την αποξήρανση της οποίας προὐπήρχε κανάλι, ενώ το
1971 ανοίχθηκε αυλάκι πλάτους 7 p. και μήκους 50 p., όπου σημειώθηκαν
και τα πρώτα ευρήµατα του ιερού. Το βάθος του στρώματος µε τις εσχάρες
έχει κατωφερή κλίση, από 0,40 pn. στην περιφέρεια του κύκλου, φθάνει στα
0,80 p. προς το κέντρο. Δεν αποκλείεται λοιπόν να υπήρχε στην αρχαιό-
τητα, στον ίδιο χώρο, Eva Aipviov ἢ μικρό έλος.
Πολλές θεότητες της γονιμότητας και της βλαστήσεως λατρεύονταν σε
υγρούς τόπους µε άφθονη βλάστηση. Ιδιαίτερα η ΄Αρτεµις και οι Νύμφες,
αλλά και ο Διόνυσος καὶ η Appoôitn!2. Ἄρτεμις Λιμναία ἡ Λιµνάτις, "Ap-
τεµις Ελεία, δέσποινα λίμνης, αναφέρεται σε διάφορους τόπους της Ελλά-
δας15. Ο Μάξιμος ο Τύριος (38,8) µας πληροφορεί ότι «Ιερά Αρτέμιδος πη-
γαί ναμάτων και κοίλαι νάπαι και ανθηροί λειμώνες», ενώ and τον Στρά-
βωνα (ΥΙΠ, 343) γνωρίζουμε ότι où εκβολές του Αλφειού εξ αιτίας των
άφθονων νερών ἠταν γεμάτες ιερά Αρτέμιδος, Αφροδίτης και Νυμφών. Οι
θεές γονιμότητας της φύσης δεν είχαν ανάγκη από την ύπαρξη ναού. H λα-
11. Καθαρτήριες δεξαμενές για το ξόανο της Ἥρας στη Σάµο: AM 55 (1930), σ. 28-
32. Ο. Reuther, Das Heratempel in Samos, σ. 46.
12. M. Nilsson, Griechische Feste von religiöser Bedeutung, 1906, σ. 210.
13. M. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, 1967, σ. 492. Roscher, Lexikon
Griech. Mythologie, I, 1, at. 560-561, Fr. Muthmann, Mutter und Quelle, 1975, σ. 220-263.
Αρχαϊκό ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής 183
τρεία γινόταν στο ύπαιθρο’ ήταν αρκετό Eva ξόανο ἡ άγαλμα ιδρυμένο δί-
πλα στην πηγή À στα κλαδιά ενός θάµνου ἡ δένδρου".
Τα ίδια τα ευρήµατα οδηγούν Kat’ αρχἡ προς µία γυναικεία θεότητα.
Τα πήλινα ειδώλια παριστούν µόνο γυναικείες μορφές, κυρίως στον τύπο
της όρθιας πολοφόρου κόρης (Εικ. 25). Ὑπάρχουν πολλά ξοανόµορφα, Kv-
λινδρικά ἡ σανιδόµορφα στο κάτω plod, αρκετά ένθρονα ιωνικού τύπου,
και πολλά κορινθιακά στον τύπο της όρθιας πολοφόρου θεάς. Από τα τε-
λευταία, αρκετά αποδίδουν σαφώς την ΄Αρτεµι, καθώς την εικονίζουν να
κρατά τόξο και eAapaxı! (Εικ. 23β). ΄Αλλα ειδώλια κρατούν καρπό ἡ άν-
dog ἢ μικρό πουλί’ τα ίδια σύμβολα απαντούν στα ειδώλια της Αρτέμιδος
του μικρού ιερού της Κέρκυρας!8.
Μεταξύ των ευρημάτων δεν υπάρχει κανένα που να χαρακτηρίζει λα-
τρεία της Δήμητρας ἢ της Αφροδίτης. Tovvavtiov, η προσφορά των αστρα-
γάλων" και άλλων παιδικών παιχνιδιών, όπως τα μικροσκοπικά ομοιώμα-
τα αγγείων (κοτυλίσκες, φιαλίδια, ποτήρια) και τα λίγα ειδώλια ζώων ἡ τα
ανάγλυφα πλακίδια πετεινών και σφιγγών μαρτυρούν λατρεία κουροτρό-
φου-παιδοτρόφου θεάς, όπως ήταν η ΄Αρτεµις. Αναφέρεται ειδικά ὡς προ-
στάτρια των παιδιών και των εφήβων, ενώ τα κορίτσια, πριν από το γάμο,
της αφιέρωναν τα παιχνίδια τους δ. Τα οστά των ζώων που βρέθηκαν στις
εσχάρες ανήκουν σε αιγοπρόβατα, ελάφια και ζαρκάδια, χοίρους και λίγα
βοοειδή. Από τη γραπτή παράδοση γνωρίζουμε ότι στην ΄Αρτεµι θυσίαζαν
ελάφους, χοιρίδια, κάπρους, άγρια ζώα, τράγους και alyes, αλλά και ὀρνιθες
και βόδια)».
14. Roscher, Lexikon, ό.π., ot. 563.

15. Τα ίδια σύμβολα φέρουν τα κερκυραῖκά πήλινα ειδώλια του μικρού ιερούτης Αρτέ-
µιδος της Κέρκυρας: Η. Lechat, «Terres cuités de Corcyre», BCH 15, 1891, σ. 1 κ.ε., πίν.
M. LIMC Il, Artemis, σ. 665, λήμματα και εικ. ap. 578-587,
16. Lechat, ό.π., σ. 32, eux. 4, σ. 36, niv. 5. Le 12 περιπτώσεις ἡ θεά κρατά πετεινό: σ.
40, ap. 28, εικ. 7. LIMC II, Artemis, σ. 666, ap. 540-556. Για το συσχετισμό της Αρτέμι-
δος µε τα πτηνά, ὡς πότνιας θηρών PA. Chr. Christou, Potnia Theron, 1968, ©. 61 κ.ε.
17. Οι αστράγαλοι εἰναι συνηθισμένο κτέρισμα των παιδικών tapov δεκάδες από
αυτούς βρέθηκαν σε παιδικούς εγχυτρισμούς του τέλους του 600 - αρχών 5ου π.Χ. στο
Πολύχρονο της Κασσάνδρας: AEMO 1, 1987, σ. 283. Χιλιάδες αστράγαλοι είχαν avate-
θεί στις Νύμφες, τις ακολούθους της Αρτέμιδος, στο Κωρύκειον ΄Αντρον των Δελφών:
Ρ. Amandry, «Astragales», BCH, Suppl. IX, L’Antre Corycien, II, 1980, σ. 247 κ.ε.
18. Nilsson, Griechische Feste, σ. 180.
19. Roscher, Lexikon, 1,1, Artemis, στ. 608. Nilsson, Griechische Feste, a. 189: Στα Τιθη-
νίδια, σπαρτιατική εορτή προς τιµή της Αρτέμιδος Κορυθαλίας, θεάς γονιμότητας και
προστάτιδας τῶν παιδιών, θυσίαζαν στην ΄Αρτεµι ορθαγορίσκους (μικρά χοιρίδια). Θυ-
ola βοών στην ΄Αρτεµι Αμαρυνθία της Ἐρετρίας: Nilsson, ό.π., a. 238.
184 Ιουλία Βοκοτοπούλο:
Τα λατρευτικά στοιχεία που αποκάλυψε η ανασκαφή ταιριάζουν επί-

ons στη λατρεία της Αρτέμιδος. Λουτρό ξοάνου της Αρτέμιδος σε λίμνη
αναφέρεται από την παράδοση ότι ετελείτο στην ΄ΑγκυραΏ, οπότε η δεξα-
µενή της µαρίνας της Σάνης µπορεί να συσχετιστεί µε τέτοια τελετουργία.
Νυκτερινή λατρεία --παννυχίς-- της Αρτέμιδος αναφέρεται ότι γινόταν
στην Πάτρα προς τιµήν της Αρτέμιδος Παγκλαρίας3] και πιθανότατα παν-
νυχίς ετελείτο στο Λάφριο της Καλυδώνος3. Η λατρεία εξάλλου της Ap-
τέµιδος σε διάφορα µέρη, όπως στην Έφεσο, μπορούσε να έχει οργιαστικό
χαρακτήραἈ και η νύχτα, υπό το φως των λυχναριών, πρόσφερε την ται-
ριαστή ατμόσφαιρα. Δεν αποκλείεται μάλιστα να ετελείτο µόνο από yuvai-
Kec που Ιδιαίτερα τη λάτρευαν ὡς προστάτιδα του γυναικείου φύλου, του
γάμου, του τοκετού και των νεογέννητων παιδιών. Μεταξύ των αναθηµάτων
υπάρχουν και επίνητρα, kat’ εξοχήν γυναικείας χρήσης σκεύος (ap. κατ. 10,
Εικ. 19). Στην καλύτερα σωζόμενη εγχάρακτη αναθηµατικἠ επιγραφή, πά-
vo σε κορινθιακό κρατήρα του 6ου αι. π.Χ., ο αναθέτης είναι πιθανότατα
γυναίκα, κάποια [Δω]ρόθεμις, που χρησιμοποιεί κορινθιακό αλφάβητο
(αρ. κατ. 5, Εικ. 15a).
Σ Eva ἀλλο όστρακο από το χείλος κύλικας, έχουμε µια πιο σηµαντική
πληροφορία, την αρχή της προσωνυµίας τῆς θεάς: «Tac Πυθ ........ » (αρ.
κατ. 6, Εικ. Ι5β). Συμπληρώνουµε ὡς πιθανότερη Avon, «Tac Πυθ[ίας ᾿Αρτέ-
μῖδος εἶἰμί»]. H ΄Αρτεμις, ως δίδυµη αδελφή του Απόλλωνος, συμμεριζόταν
ιδιότητές του και διαπιστώνεται ανταλλαγή προσωνυµιών μεταξύ τους.
Λατρεία Αρτέμιδος Πυθίας μαρτυρείται στη Μίλητο".
Κανένα όνοµα κύριας ἡ δευτερεύουσας θεότητας δεν αρχίζει από Πυθ...,
evo µία ακόµη προσωνυμία ταιριάζει εδώ, το Πυθονίκα, επίθετο της Αφρο-
δίτης15. Είναι γεγονός ότι η Αφροδίτη λατρευόταν και αυτή ὡς θεά της βλα-
στήσεως και της γονιμότητας, σε υγρούς τόπους, μαζί µε την ΄Αρτεµη και
τις Νύμφες, χωρίς όµως να έχει κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό το τυπικό
της Aatpelac™. Είναι επίσης γνωστό, ότι τα Αφροδίσια στην Κόρινθο ετε-
20. Nilsson, Griechische Feste, 255-6, onu. 1, μαρτυρολόγιο του Αγίου Θεοδοσίου:
«οὔσης δὲ συνηθείας αὑτοῖς ἐν τῇ πλησίον λίμνῃ Kata ἔτος λούειν τὰ ξόανα (τῆς ᾿Αρτέ-
μιδος καὶ τῆς ᾿Αθηνᾶς)...».
21. 'Ο.π., σ. 216.
22. E. Dyggre- Fr. Poulsen, Das Laphrion, 1948, σ. 353.
23. Roscher, Lexikon, ό.π., στ. 570, 592.
24. 'Ο.π., στ. 584. CI Gr. 2866, 2885.
25. Pape-Benscler, Apoodirr.
26. Nilsson, ό.π., σ. 364.
λούντο τη νύχτα, παννυχίς εορτή, εξ ov και Φιλοπάννυχος Αφροδίτη”.

Είναι επίσης αναμφισβήτητα κυρίαρχη η κορινθιακή παρουσία τον 60
αιώνα στη Σάνη. Όμως κανένα and τα ειδώλια δεν οδηγεί προς την Αφρο-
δίτη᾽ αντίθετα τα σύμβολά τους µόνο στην ΄Αρτεμι ταιριάζουν. Για το λόγο
αυτό είναι προτιμότερη η συμπλήρωση «Tac Πνυθ[ίας Αρτέμιδος epi)»,
στο όστρακο της κύλικας.
Τα ευρήµατα tov υπαίθριου ιερούὐ χρονολογούνται and τα µέσα του
Ίου αι. μέχρι τον 40 αι. n.X. το αποκορύφωμα είναι ο 605 αι. και το πρώ-
το µισό του Sov, ενώ στον 40 αι. αποδίδεται μικρός αριθµός οστράκων5.
Στον 70 αιώνα συνυπάρχουν ιωνικά και κορινθιακά αγγεία, και αρκετά του
ευβοϊκού-νησιωτικού κύκλου, επιβάλλονται όµως ποιοτικά τα πρώτα, µε
εξαίρετα δείγµατα του ρυθμού των αιγάγρων. Στον 60 αιώνα κυριαρχούν
τα κορινθιακά και τα ακολουθούν ποσοτικά, στο πρώτο μισό του αιώνα τα
ιωνικά. Στο δεύτερο µισό του όου αιώνα τα αττικά έχουν το προβάδισμα,
ενώ αισθητή γίνεται η παρουσία των ντόπιων χαλκιδικών. Στον 5ο αι. είναι
αναμφισβήτητη η κυριαρχία των προϊόντων του αττικού κεραμεσικού.
H έντονη παρουσία των ιωνικών αγγείων στην πρώιμη φάση του ιε-
pov, φαινόμενο μοναδικό μέχρι τώρα σε όλη τη Χαλκιδική, είναι πολύ πι-
θανό να υποδηλώνει κάποια Ιδιαίτερη σχέση µε την Ἰωνία, σχέση που δια-
φαίνεται και από ορισμένα στοιχεία της λατρείας της Αρτέμιδος, κοινά και
στις δύο περιοχές. Τα Eoavönoppa ειδώλια της Σάνης δηλώνουν ίσως τη
λατρεία ξοάνου και είναι γνωστό ότι στην Έφεσο το λατρευτικό άγαλμα
ἦταν διιπετές ξόανο, κυλινδρικό, στενό προς τα κάτω”. Το Ιερό εξ άλλου
της Ἐφεσίας Αρτέμιδος ἦταν ιδρυµένο στην παραλία, σε άµεση σχέση µε
τη θάλασσα, επειδή η θεά ἦταν προστάτρια και των ναυτικών»]: το ιερό της
Σάνης αγγίζει τη σύγχρονη παραλία, που στην αρχαιότητα θα ήταν περισ-
σότερο τραβηγµένη στα ανοικτά. [ωνική εξ άλλου προέλευση µπορεί va
έχει το προσωνύμιο της Αρτέμιδος /Πιθία.
Θα πρέπει ενδεχομένως να υποθέσουµε ότι στην περιοχή της Σάνης
27. 'Ο.Π., σ. 371.

28. BA. ενδεικτικά κατάλογο αρ. 1-19.
29. OM. Τιβέριος, Ἐγνατία I, σ. 55, εικ. 16, δημοσιεύει και ένα ελληνιστικό ὁστρακο
and τη Σάνη. Στις χιλιάδες οστράκων που έχουν περιςυλλεγεί από τη μαρίνα είναι αμφί-
βολο εάν υπάρχουν μερικά της ἰδιας περιόδου, ώστε δεν µποροίµε va κατεβάσουµε τη
χρήση του ιερού χαμηλότερα από τον do αιώνα. Τα ευρήµατα εξ άλλου της ύστατης Of-
χαιότητας και τα παλαιοχριστιανικά, δεν σχετίζονται µε το ἱερό (Τιβέριος, ύ.π., σ. 57),
αλλά βρέθηκαν 4 χλμ. νοτιώτερα. Βλ. σχετικά στις onu. 4 rat 6.
30. Roscher, ό.π., στ. 589.
31. 'O.n., στ. 590, 561.
186 Ιουλία Βοκοτοπούλου
υπήρχε κάποιο ιωνικό εμπόριο τον 70 αι. π.Χ., σταθμός για τις συναλλαγές
HE τους παράλιους οικισμούς του Θερμαϊκού κόλπου και της Χαλκιδικής;
Το πιθανό αυτό εμπόριο δεν θα πρέπει να εξελίχθηκε σε μεγαλύτερη εγκατά-
σταση, επειδή είχαν προηγηθεί οι Epetpteic®®. Και εκείνοι όμως δεν φαίνε-
ται να είχαν εγκαταστήσει αρχικά τίποτε περισσότερο από µία παροικία —
ἕνα εμπόριο µέσα σ᾽ έναν ανθούντα θρακικό οικισμό. H ύπαρξη tov οικι-
σμού αυτού διαπιστώθηκε ανασκαφικά στα βαθύτερα στρώματα κάτω από
το ξενοδοχείο: οικοδομικά λείψανα (ὠοειδής καλύβα), κιβωτιόσχημος τά-
vos, άφθονη χειροποίητη άβαφη κεραμεική (ap. κατ. 37-38).
Το ερετριακό-νησιωτικὀ στοιχείο διαφαίνεται ότι προηγείται χρο-
νικά από το ιωνικό, που εν τούτοις κερδίζει έδαφος στο β΄ µισό του Του
αιώνα. H έκταση και σημασία της ιωνικής διείσδυσης και η έκταση της ερε-
τριακής παρουσίας δεν είναι δυνατόν να αποτιμηθούν στο σημερινό στάδιο
της έρευνας.
Ο οικισμός που εκτείνεται στο λόφο µε τον πύργο και κάτω από το σὐγ-
χρονο ξενοδοχείο, ανασκάφηκε αποσπασματικά, εκεί µόνο όπου έγιναν εκ-
σκαφές. Ερευνήθηκαν τμήματα τουλάχιστον οκτώ κτηρίων του Του αι. π.Χ.
Το 1971, κάτω από το κεντρικό κτήριο του ξενοδοχείου, ερευνήθηκαν
οι οικίες A και Β. Από την A αποκαλύφθηκε τοίχος μήκους περίπου 10 μ.
και η αρχή δύο άλλων κάθετων προς τον πρώτο (Εικ. 6). Από την B, ορθο-
γώνιος χώρος και η αρχἠ ίσως ενός συνεχόµενου δεύτερου σε κακή κατά-
σταση (Εικ. 7). Πλήθος οστράκων του τέλους tov 8ov και κυρίως του Ίου
αι. βρέθηκαν στη µικρή έκταση της οικίας Β, που απὀ τις φωτογραφίες δεν
φαίνεται να ξεπερνά τα 6 X 4 μ.: υστερογεωμετρικός κρατήρας και πρὠιμος
ανατολίζων δίνος ιωνικών εργαστηρίων, ερετριακά υπογεωμετρικά µε δια-
κόσµηση «παριακού» τύπου, άλλα πιθανώτατα γνήσια παριακά À εγχώριας
κατασκευής µε ευβοϊκή και κυκλαδική επίδραση στη διακόσμηση, ιωνικές
κύλικες πτηνών, πρώιμα κορινθιακά κ.ά. (ap. Kat. 20-26, Εικ. 27-36).
32. C. Roebuck, Jonian Trade and colonisation, επανέκδ. 1984, σ. 105: αν και το βορειο-
δυτικό Αιγαίο θα πρέπει να παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον για το ιωνικό εμπόριο, ιδίως
για τον προσπορισμό μετάλλων, όμως το ιωνικό μεταναστευτικό κύμα του Ίου al. στρά-
φῆκε προς την ανατολική Θράκη, επειδή η Χαλκιδική ἦταν ήδη κατειλημμένη and τις
αποικίες της Εύβοιας.
33. Τα διακοσμημένα όστρακα ano τις παλαιότερες φάσεις του οικισμού παρουσιά-
ζουν στενὴ ομοιότητα µε τα αντίστοιχα τῆς ερετριακής Μένδης, κατασκευασμένα τα πε-
ρισσότερα µε πηλό της Χαλκιδικής. Στα πλαίσια της ανακοίνωσης αὐτῆς δεν ήταν δυνα-
τόν να μελετηθεί το σύνολο του υλικοῦ. γι αὐτό και υπάρχει κάποια επιφύλαξη στη δια-
τύπωση των απόψεων ὡς προς την ἑκτάση της ερετριακἠς παρουσίας στη Lavn.
Σε µικρή απόσταση από την οικία Β βρέθηκαν όστρακα από αγγεία

ρυθμού αιγάγρων, της Μιλήτου και της βόρειας Ιωνίας, όστρακα από πρω-
τοκορινθιακές όλπες, άγνωστο σε ποια στρωµατογραφικἠ σχέση µε την οι-
kia (αρ. κατ. 22, Εικ. 30). Δυστυχώς η έλλειψη σχεδίων δεν διευκολύνει
την ερμηνεία του χαρακτήρα του κτηρίου αυτού, η αφθονία όµως και η εξαι-
ρετική ποιότητα της κεραµεικής το αφαιρεί and την κατηγορία των ιδιω-
τικῶν οικιών.
Συστηματική ανασκαφή έγινε το 1972 στα ΝΔ πέλματα του εστιατο-
ρίου, και το 1974 στην πισίνα. Στην ανασκαφή του 1972 αποκαλύφθηκε η
γωνία ενός κτηρίου, πάνω στο οποίο είχαν κατασκευασθεί, σε νεότερη φά-
ση, δύο κυκλικοί αποθέτες, ο «περίβολος I», διαμέτρου 2,50 p. και ο «περί-
βολος Il», διαμέτρου 2 µ., βάθους 0,60 p. (Εικ. 8). Η εύρεση τμημάτων pa-
κρών οστών στον περίβολο I δημιούργησε την εντύπωση ότι où περίβολοι
ήταν ταφικές κατασκευές. Τα οστά όμως ανήκουν σε ζώα, to ένα μάλιστα
είναι κέρατο. Οι τάφοι που έχουν εντοπισθεί σε άλλα σηµεία της Σάνης
ἦταν κανονικοί εγχυτρισµοί ἢ κιβωτιόσχημοι, ώστε ούτε τυπολογικά µπο-
ρούμε να χαρακτηρίσουµε τους περιβόλους τάφους. Περιείχαν άλλωστε στά-
χτες και άφθονη κεραµεική, κυρίως από μεγάλα αγγεία καθημερινής χρή-
σης, αλλά και and ζωγραφισμένα κορινθιακά και ιωνικά. Μερικά όστρακα
ἦταν Kappéva. Από την κεραµεική ξεχωρίζουν πρωτοκορινθιακές όλπες,
ιωνικά αγγεία ρυθμού αιγάγρων, κύλικες πτηνών και άλλα (αρ. κατ. 27-31,
Εικ. 37-40). Έξω από τους περιβόλους βρέθηκαν πολλά ὀστρακα vroyew-
µετρικά και ρυθμού αιγάγρων.
Το ότι ot περίβολοι, σύμφωνα µε το περιεχόμενό τους, ήταν αποθέτες,
δεν χωρά νομίζω αμφιβολία. Πρόβλημα είναι εάν ἦταν απλοί οικιακοί ἡ
είχαν σχέση µε κάποιο ιερό. Ἐυρήματα καθοριστικά για τη δεύτερη περί-
πτωση δεν υπήρξαν. Ἡ υψηλή ποιότητα µέρους της κεραµεικής, οι στάχτες,
η µικρή απόσταση --λίγων δεκάδων µέτρων and την οικία B— και ο εντο-
πισµός έξω and τοὺς περιβόλους περιοχών µε έντονη καύση και πολλά
ὀστρακα αποτελούν ενδείξεις, όχι όμως αποδεικτικά στοιχεία για απόδοση
των κυκλικών αποθετών σε Ἱερό.
Στο χώρο τῆς πισίνας, σε απόσταση λίγων µέτρων δυτικά and τους
περιβόλους ανασκάφηκαν το 1974 τμήματα από τέσσερα κτήρια του 7ου
αι. π.Χ. και µία ελλειψοειδής καλύβα µε το λιθόστρωτο δροµάκι που οδη-
γούσε σ᾽ αυτήν.
Από τα κτήρια του 7ου αι., ο τοίχος | παρακολουθήθηκε σε μῆκος 8 μ.
Με δύο κάθετους σ᾽ αυτόν τοίχους όριζε δύο τουλάχιστον δωμάτια. H
κεραµεική ἦταν και εδώ άφθονη, κυρίως από εγχώρια μεγάλα αγγεία µε
188 ]ουλία Βοκοτοποι'λου'
υπογεωµετρική διακόσμηση, το μεγαλύτερο μέρος όµως ἦταν άβαφα καθη-

µερινῆς χρήσης.
Σε µικρή απόσταση δυτικά από τον προηγούμενο τοίχο αποκαλύφθηκε
το κτήριο A, του οποίου η στενή πλευρά είχε μῆκος 5 μ. (Εικ. 9). Και εδώ
η κεραµεική ήταν σχεδόν στο σύνολό της οικιακής καθημερινής χρήσης,
του δεύτερου μισού του Του αι. π.Χ.
Η ελλειψοειδής καλύβα είχε διαστάσεις 3,80x 2,60 µ., θυραίο ἄνοιγμα
πλάτους 75 εκ., τοίχους κατασκευασµένους and ακατέργαστες πέτρες διά-
σπαρτες µέσα σε άψητες πλίνθους και πηλό (Εικ. 10). Ta όστρακα στο εσω-
τερικὀ, 600 και έξω από την καλύβα, από μεγάλους αμφορείς µε φαρδιές ο-
ριζόντιες και καμπύλες ταινίες υποδεικνύουν χρονολόγηση στον 70 αι. π.Χ.
Βόρεια από την καλύβα, πάνω στο στερεό, όπου εδράζεται και η ίδια,
βρέθηκαν οἱ παλαιότερες ενδείξεις κατοίκησης του χώρου: Πρώιμα yewpe-
τρικά και πρωτογεωμετρικά ὀστρακα µε οµόκεντρους κύκλους, αλλά και
απομιμήσεις υπομυκηναϊκών σκύφων, καθώς και πολλά εγχώρια χειροποίη-
τα (αρ. κατ. 32-38, Εικ. 41-42)”. Κιβωτιόσχημος τάφος της ίδιας περιόδου
είχε ανασκαφεί το 1971 στο δεύτερο λόφο’ εκτός από τα ντόπια χειροποίη-
τα από μαύρο πηλό αγγεία, περιείχε χρυσό τετράσπειρο κόσμημα, παρόμοιο
HE αυτό που βρέθηκε σε υστεροπρωτογεωμετρικό τάφο του Λευκαντιού Ev-
Boiac*s.
Ανασκαφή στο ακρωτήριο µε to βυζαντινό πύργο δεν έχει γίνει ακόμη,
οι επιχώσεις πάντως δεν είναι µεγάλες.
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ενδείξεις κατοί-

κησης του αυχένα μεταξύ των δύο λόφων της Σάνης από τους ύστερους
πρωτογεωμετρικούς χρόνους και κυρίως στον 7ο αι. π.Χ., ενώ το υπαίθριο
ιερό, πιθανώτατα αφιερωμένο στην ΄Αρτεµι, ακμάζει από τον 70 ως τον 50
αι. π.Χ. Ἡ αφθονία και η εξαιρετική ποιότητα της κεραµεικής του Του at,
από τα οικοδομήματα και τους κυκλικούς αποθέτες του χώρου μεταξύ τῶν
δύο λόφων, οδηγεί στην υπόνοια, μήπως εκεί, γύρω από τη λεγόμενη οικία
34. Ανάλογη κεραμεική βρέθηκε μέσα σε λάκκους στη θέση Βίγλα της αρχαίας Μέν-
δης, το 1986: ALAMO 1, 1987, σ΄ 281. Απομιμῆσεις votepo- καὶ υπομυκηναϊκών αγγείων,
προϊόντα εργαστηρίου του Θερμαϊκού ἡ της Χαλκιδικής. βρέθηκαν στην τούμπα του Κα-
στανἁ πάνω στον Adıö, ὁπου διαπιστώθηκς η επιβίωσή τους µέχρι την προχωρημένη
πρωτογεωμετρική εποχή: Chr. Podzuweit, «Der spätmvkenische Einfluss in Makedonien»,
Apzaia Maxedovia, IV, Πρακτικὰ τέταρτου. διεθνούς συμποσίου. Θεσσαλονίκη 1986,
σ. 482. Για ἀνάλογα cup hueta ἀπὸ τὴν τούμπα της Ασσήρου, περιοχή Λαγκαδά, BA. K. A:
Ward'e. «Excavations at Assiros 1975 79», BS.4 75, 1989, σ. 252.
35. AR 1986 87, εξώρυλλο και a. 13.
logaixd ιερό arn Σάνη Χαλκιδικής 189
Β, υπήρχε η παλιότερη φάση του ιερού. Οὐτε η προπερσική Ὄλυνθος, ούτε

τα αλλεπάλληλα στρώματα καλοκτισμµένων σπιτιών του Του αι. στη Μένδη
έδωσαν την ποιότητα και ποσότητα της ιωνικής και κορινθιακής κεραµει-
κής που βρέθηκε στη Σάνη, φαινόμενο συνηθισμένο στα αρχαϊκά ιερά. H
απουσία όµως ακριβών ανασκαφικών στοιχείων, καθώς και χαρακτηριστι-
κών ευρηµάτων-αναθημάτων σε ιερό, δεν ενισχύει αυτή την υπόθεση, που
παραμένει αίτηµα της έρευνας για το µέλλον.
ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΩΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ EYPHMATQN*
A. Μαρίνα
1. ΄Όστρακα κλειστού αγγείου ρυθμού αιγάγρων. MH 147. Ευ. 11
Μέγιστο µήκος 0,23 p. Πηλός ροδοκάστανος, επίχρισμα λευκοκίτρινο,

yévoua μαύρο θαμπό.
Απλός πλοχμός παρεμβάλλεται στις ζωφόρους, που κοσμούνται µε
αιγάγρους και αιλουροειδή. Ανάµεσα στα ποικίλα παραπληρωματικά μι-
κρό πτηνό.
Ενώ μέχρι τελευταία θα μπορούσε να θεωρηθεί εξαίρετο δείγµα του
ροδιακού ρυθμού Καμίρου, οἱ πρόσφατες αρχαιοµετρικές έρευνες το εντάσ-
σουν στην παραγωγή της [ωνίας»7.
2. ΠΙρωτοκοοινθιακός απιόσχηµος αρύβαλλος. MIT 676. Εικ. 124
Y. 0,0676 u. Koopeitat µε ζωφόρο σκυλιών που τρέχουν στη βάση

ακτίνες, στους ώμους ὀρθια σίγμαϑ5.
3. ΄Όστορακα κλειστού αγγείου. MO 12697a-B. Εικ. 13
a. 0,075x 0,06 p. β. 0,042

x 0,048 p. Πηλός καστανέρυθρος, περιέχει
μίκα. Ἐπίχρισμα λευκοκίτρινο, γάνωμα καστανέρυθρο.
36. Ο επιλεκτικός κατάλογος που ακολουθεί, σκοπό έχει να εικονογραφήσει TO κεί-

µενο. Συστηματικῆ παρουσίαση του τεράστιου υλικού τῶν σωστικών ανασκαφών της
Σάνης πρέπει να γίνει σε ἀλλο χώρο.
37. R. E. Jones, Greek and Cyprivt Pottery, 1986, Onov το άρθρο του J. Boardman,
«Provenance Studies of Gre2« Pottery of the Historic Period», a. 697, niv. 8.20, ομάδα
«ωνικά A».
38. C. W. Neeft, Protocorinthian Subgeometric Aryballoi, 1987, σ. 251, eux. 148.
Στους ώµους του αγγείου μία πλατειά ζώνη πλαισιωμένη από οριζόντιες
ταινίες κοσμείται µε τρεις πτερωτές γυναικείες μορφές, που πετούν. Οι
ακραίες κρατούν από ένα χέρι της µεσαίας. Πιθανώτατα εικονίζονται οι
τρεις Γοργόνες, πριν από τον αποκεφαλισμό της Μέδουσας, μοναδικό ως
τώρα θέµα στην ιωνική και αιολική εικονογραφία. Το αγγείο αυτό πρέπει
ἐνδεχομένως να ενταχθεί στην παραγωγή της Αιολίδας των αρχών του 6ov
αι. π.Χ., όπου απαντούν αρκετά συχνά εικονογραφικά θέματαϑϑ.
4. Αττική κοτύλη. MIT 111. Εικ. 14
Y. 0,078 p. Διάμ. 0,11 p.

Σε κάθε όψη δύο αντικρυστές σφίγγες που φέρουν πόλο. Έργο tov «ζω-
γράφου του πόλου», περίπου 575-550 π.Χ.0,
5. ΄Όστρακο κορινθιακού κρατήρα. MO 12705. Εικ. 15a
Y. 0,105 μ. Πλ. 0,106 μ. Πηλός κίτρινος, γάνωµα μαύρο, 8auxé. Xpovo-

λογείται γύρω στα µέσα του 6ov αι. π.Χ., Σώζει τμῆμα εγχάρακτης αναθη-
µατικής επιγραφής:
(....ρόθεμις μ᾽ (ανέθεκε...)
6. 'Ooroaxo κύλικας. MO 12706. Εικ. 158
Y. 0,027 p. Πλ. 0,07 u. Πηλός καστανοκίτρινος. Κοσμείται pe οριζόν-

τιο κλάδο μυρτιάς. Στο μελαμβαφές χείλος η αρχή εγχάρακτης επιγραφής:
Τᾶς Πυθίίας ᾿Αρτέμιδος......)
Χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 6ου αι. ñ.X.f2.
7. ΄Όστρακα από χιακούς καλυκες. Εικ. 16
Το μεγαλύτερο έχει διαστάσεις 0,035

x 0,03 p. Πηλός τεφρός. Επίχρι-
σµα κίτρινο. Γάνωμα μαύρο ἡ καστανοπράσινο.
39. E. Walter-Karydi, Aeolische Kunst, AntKunst, 7. Beiheft, 1970, σ. 3, niv. 4, 6, 8.

40. J. Boardman, Tocra I, ©. 97, niv. 82-83.
41, Για το κορινθιακό αλφάβητο πρβλ. L. Jeffery, Local Scripts of Archaic Greece,
1961, πίν. 20, ap. 20, 575-550 π.Χ. „14.10 1, 1987, ©. 287, ei, 3.
42. H κύλικα είναι πιθανόν λακωνικῆ. Πρβλ. J. Boardman, Tocra, Il, niv. 21, ap. 2122.
AEMO I, 1987, σ. 287, εικ. 4.
8. Τµήµατα από δύο κορινθιακά μεσόμφαλα φιαλίδια. Εικ. 17
Σωζ. διάμ.: a. 0,05 u. β. 0,062 u. Το β κοσμείται με ακτινωτές σταγόνες

γύρω από tov ερυθροβαφή ομφαλόδ.
9. Κορινιακές κοτυλίσκες. Eix. 18
a. ΜΠ 104. Y. 0,03 μ. Διάμ. 0,045 μ.

B. MIT 109. Y. 0,032 p. Διάμ. 0,055 y.
Συνηθισμένο αφιέρωμα στα ιερά χρονολογούνται κυρίως στην ὕστερη
κορινθιακή περίοδο.
10. Τμήματα από δύο αττικά υστεροαρχαϊκά επίνητρα. Εικ. 19
a. M. 0,18 p. Πλ. 0,075 μ. β. M. 0,062 p. Πλ. 0,06 μ.

Απεικονίζουν σκηνές tov γυναικωνίτη pe καθιστές και ὀρθιες μορφές.
To a φέρει στη ράχη εγχάρακτο φολιδωτό κόσμημα.
11. Τµήµα πολύμυξου λύχνου. MO 12714. Eıx. 20
M. 0,18 μ. Πλ. 0,10 μ. Πηλός καστανέρυθρος, χωρίς επίχρισμα. ‘Eyer

δύο αλλεπάλληλες σειρές μυκτήρων και η διάμετρός του θα έφθανε τα 0,40
μ. Πολύμυξοι λύχνοι έχουν βρεθεί και σε άλλα αρχαϊκά ιερά, όπως στην
Ακρόπολη Αθηνών, στο ιερό της Αφροδίτης στη Ναύκρατι και της Δήμη-
τρας και Κόρης στα Ταύχειρα της Κυρηναϊκήςίδ.
12. Πήλινος άβαφος λύχνος. MIT 120. Εικ. 21
Διάμ. 0,064 μ. Y. 0,022 μ. Πηλός ανοικτός καστανός µε τρίµµατα ασβέ-

στου και µίκα. Ο µυκτήρας καμμένος από τη χρήση. Πρώιμος αρχαϊκός
τύπος".
43. Perachora Il, niv. 120, αρ. 2980-3060 και σ. 290 για την ανάθεση μικρογραφικών
ομοιωμάτων αγγείων στα αρχαία ελληνικά ιερά.
44. Tocra I, niv. 7-8, αρ. 1942-1943.
45. D. M. Bailey, À Catalogue of the Lamps in the British Museum 1 (1975), niv. 20,
237, xiv. 28, ap. 152. Tocra IL, niv. 44, ap. 2429-30.
46. Vallet-Villard, MEFRA 1955, niv. IL, εικ. B.
192 ]ουλία Βοκοτοτούλου
13. Anôtumua πήλινου αοχιτεκτονικού xvuatiov. Εικ. 228
Y. 0,06 u. Πλ. 0,025 p. Πηλός καστανέρυθρος pe tpippata ασβεστολί-

θων. Ἐπίχρισμα κίτρινο. Σώζει τμήματα ζωγραφιστών φύλλων nov ἦταν
εναλλάξ μαύρα και καστανέρυθρα.
14. Avo τμήματα οδοντοστοιχία: λεοντάκρουνου. Εικ. 22a
α. Μ. 0,045 μ. β. Μ. 0,058 μ. Πλ. 0,025 μ.

Πηλός κίτρινος, λεπτόκοκκος και καθαρός, πιθανώτατα κορινθιακός.
Τα οὖλα χρωματισμένα µε βαθύ καστανέρυθρο.
15. Ξοανόμορφο ειδώλιο. MIT 128. Εικ. 23a
Y. 0,072 pp. Πηλός καστανοκίτρινος, επίχρισµα ερυθρό oto ξοανό-

μορφο τµήµα. Στο κεφάλι φέρει στεφάνη ἡ πόλο και τα χέρια ἦταν απλωμέ-
να. Πιθανόν ανήκε σε κύκλιο χορό νυμφών πάνω σε βάση ñ σε κέρνο.
16. Σανιδόμορφο ειδώλιο. Εικ. 24
Y. 0,07 μ. Λείπουν τα χέρια και ο κάτω κορμός.
17. Πήλινο ειδώλιο. MIT 674. Εικ. 25
Y.0,14 u. Αν και καμμένο από την πυρά, σώζεται axépato. Τυπικό κο-
ρινθιακό ειδώλιο ὀρθιας πολοφόρου κόρης µε λοξό ιμάτιο".
18. "Are κουμός ειδωλίου »ἰωτέμιδος. MIT 172. Eıx. 988
Υ. 0,065 μ. Πηλός κίτρινος. Η θεά φέρει πόλο και κρατά στο δεξί χέρι
ελαφάκι. Κορινθιακής κατασκευήςδ.
19. Aväyivgo πλακίδιο πετεινοῦ, MIT 111. Εικ. 26
Y. 0,075 μ. Πηλός κίτρινος, κορινθιακός. Σώζεται το πρόσθιο τμήμα του

σώματος.
47. Corinth XV, ΙΙ. niv. 16.

48. Corinth XI, niv. 6, up. 92. Corinth XV, niv. 46, up. X 12, 15. Xp. Τζουβάρα-Σούλη,
H λατρεία τῶν peraueiow θεοτήτων εἰς τὴν aozatay 'Iizewor, 1979, σ. 36, εικ. 147, 158.
Agyatxd ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής 193
Β. Αρχαϊκή οικία Β και περιοχή της
90. Τµήµα υστερογεωμετρικού κρατήρα. ΜΠ 135. Εικ. 27
M. 0,36 p. Πλ. 0,265 p. Πηλός ανοικτός καστανός µε ρόδινο πυρήνα,

περιέχει λίγη µίκα και τρίμματα ασβέστη, αφήνει αραιά κενά και στο σπά-
oo παρουσιάζει ανώμαλη υφή. Επίχρισµα κιτρινωπό. Tévoua θαμπό
μαύρο.
Στην πάνω επιφάνεια του χείλους συστήµατα παραλλήλων γραμμών’
γύρω από τον λαιμό τεθλασμένη. Στην κύρια διακοσμητική ζώνη µετόπη
µε πολλαπλό ρόμβο και τµήµα άλλης µε σκιαγραφηµένο αίγαγρο. Ως παρα-
πληρωματικά χρησιμοποιούνται ta δικτυωτά περιγεγραμµένα À µη τρίγωνα
ἵκαι ένας αστερίσκος.
: Ο κρατήρας ΜΠ 135 θεωρήθηκε ευβοϊκόςδ, όµως ο πηλός διαφέρει
πολύ and τον KaAownpévo και καθαρό ευβοϊκό πηλό µε το ενιαίο καστανό
χρώμα. Τα χαρακτηριστικά του πηλού του κρατήρα απαντούν σε πολλά ιω-
γικά αγγεία της Σάνης. Η διακόσμηση εξ άλλου τον προσεγγίζει στην κε-
-paperxt της βόρειας Ιωνίας, όπως π.χ. σε υστερογεωμετρικό δίνο από τη
Σάμο».
21. Avo τμήματα ανατολίζοντος δίνου. MIT 164. Εικ. 28-29
a. M. 0,22 μ. Y. 0,155 u. β. M. 0,24 μ. Υ. 0,20 μ. Πηλός καστανοκίτρι-

vos µε tpippata ασβέστη και πολλή µίκα, επίχρισμα ἰδιου χρώματος και
γάνωµα καστανέρυθρο.
Πάνω στο χείλος οµάδες εγκάρσιων γραμμών. Στους ώμους μετόπες
pe αίγαγρους και παραπληρωματικούς στικτούς ρόδακες και κρεµαστά διά-
ypappa τρίγωνα. Ανάμεσά τους µετόπη µε τµήµα διαλυµένου µαιάνδρου:
δύο αντιθετικά σκέλη σε σχήμα Γ µε δικτυωτό γέμισμα. Τµήµα τρίτης µε-
τόπης µε αντικρυστά υδρόβια πουλιά. Κάτω απὀ τις µετόπες οριζόντια τε-
θλασμένη γραμμή και µετά οριζόντιες ταινίες.
Ανάλογο συνδυασμό διαλυµένων γεωμετρικών κοσμημάτων και κρεµα-
OTOV τριγώνων, µε άτολµες εμφανίσεις μικροσκοπικών «ανατολιζόντων»
παραπληρωματικών κοσµηµάτων και µε σκιαγραφηµένα εκτός and το KE-
49. Eu. Γιούρη, Neue Forschungen in Griechischen Heiligtümern, 1976, ©. 138, eux. 4.
Το θέµα σχολιάζει ο Τιβέριος, Εγνατία I, σ. 56.
50. Samos V, πίν. 32, αρ. 170. Βλ. επίσης συγγενικό ιωνικό όστρακο and τη N. Ita-
Ma, Les Céramiques de la Grèce de l'Est et leur diffusion en Occident, 1976, niv. LXII,
Ex, 4.
13
φάλι, ζώα, έχουµε σε «προαρχαϊκούς» σαμιακούς κρατήρες ἡ σε πρώιμες

οινοχόες της Ρόδουξὶ,
Ο δίνος της Σάνης είναι αναμφισβήτητα ιωνικός, µε πιθανώτερο χώρο
προέλευσης τη βόρεια Ιωνία. Προτείνεται χρονολόγηση στις αρχές του
Του αι. π.Χ.
22. ΄Όστρακα από δύο πρωτοκορώθιακές όλπες. MO 12734-35. Εικ. 30
a. Υ.0,068 p. Πλ. 0,06 u. Πηλός τεφρὀς, kappévoc. Σώζει τµήµα ταύρου

προς ta δεξιά, χωρίς παραπληρωματικά. Χρονολογείται πριν από τα µέσα
του Του αι. ñ.X.52.
β. Y. 0,043 μ. Πλ. 0,04 u. y. Y. 0,015 u. Πλ. 0,03 µ. Διακρίνεται το πίσω
τµήµα αιλουροειδούς που κινείται προς τα αριστερά. Στικτοί ρόδακες ὡς
παραπληρωματικά. Τοποθετείται στη μεταβατική περίοδο από την πρωτο-
κορινθιακή στην πρώιμη κορινθιακἠή περίοδο, περίπου 640-625 n.X.®.
23. Τµήµα λαιμού ἑωγραφισμένου πίθου. Εικ. 31
M. 0,26 μ. Y. 0,12 p. Πηλός καστανός µε teppd πυρήνα, περιέχει µίκα.

Φέρει γραμμική διακόσμηση µε φαρδιές πινελλιές, σε ιώδες χρώμα.
Παρόμοιας τεχνικής και διακόσμησης πίθοι βρέθηκαν πρόσφατα στο
αρχαϊκό νεκροταφείο της Μένδης. Πρόκειται για προϊόντα τοπικών χαλκι-
δικών εργαστηρίων, που συνδυάζουν τις εγχώριες παραδόσεις µε επιδράσεις
από τις Κυκλάδες και την Εύβοια.
24. ΄Οστρακα κλειστών ἡ ανοικτών υπογεωμετρικών αγγείων του 7ου αι.

π.Χ. µε γραμμική διακόσμηση
a. ΄Όστρακο από κλειστό αγγείο. Eıx. 32a
Y. 0,115 p. Πλ. 0,10 μ. Πηλός καθαρός καστανοκίτρινος µε µίκα. Γάνω-

ua ανοικτό καστανό. Οριζόντιες και κάθετες γραμμές ορίζουν µετόπη που
κοσμείται µε πυκνά όρθια σίγµα.
51. Samos V, niv. 63. Tliv. 87, up. 490.

52. Perachora Il, niv. 7, ap. 181 καὶ niv. 13, αρ. 230. Πριν από το 650 π.Χ.
53. Payne, NC, niv. 11 bis.
B. ‘Ootoaxo από μεγάλο σκύφο. Εικ. 328
M. 0,085 p. TA. 0,065 p. Πηλός καστανός µε µίκα, επιφάνεια κιτρινωπή,

γάνωμα καστανό ὡς καστανέρυθρο. Οριζόντιες ταινίες στο χείλος και κυ-
µατιστή στους ώμους.
y. ΄Όστρακα από δίνους του 7ου αι. π.Χ. Εικ. 33
1. Δύο όστρακα and το χείλος δίνων. Πηλός ανοικτός καστανός, σχε-

δόν καστανοκίτρινος, πολύ καθαρός, χωρίς µίκα.
2. Δύο τμήματα and το σώμα δίνου. Κοσμούνται µε συστήµατα κάθε-
των οφιοειδών γραμμών ανάµεσα σε οµάδες τριών οριζοντίων. Πηλός κα-
στανέρυθρος καθαρός, γάνωμα καστανέρυθρο. Ἡ εξαίρετη ποιότητα του
πηλού δηλώνει πιθανώτατα ερετριακή προέλευσηδί.
6. ΄Οστρακα από «παριακό» σκύφο. Εικ. 32y
Διαστ. 0,053
x 0,035 και 0,065
X 0,06 p. Πηλός ανοικτός καστανός,
καθαρός, µε ελάχιστη µίκα.
Παρόμοιοι σκύφοι έχουν βρεθεί στη Μένδη σε στρώματα του τέλους
του Του αι. π.Χ. Είναι πολύ πιθανή η προέλευσή τους από την Πάρο, που
ἦταν σηµαντικό κέντρο παραγωγής αυτών των υπογεωμετρικών σκύφων,
χωρίς να αποκλείεται και η ερετριακή προέλευση, ιδίως µε βάση την ποιό-
τητα του πηλούξδ.
25. 'Oorpaxa από δέκα τουλάχιστον «ροδιακές» κύλικες πτηνών. Εικ. 34-35
Έχουν συμπληρωθεί δύο κύλικες. ΜΠ 97, an’ όπου έχουµε τις διαστά-
σεις: Y. 0,057 μ. Διάμ. 0,135 p. Πηλός καστανότεφρος, καθαρός. Προϊόντα
ιωνικών εργαστηρίων κατακλύζουν τις αγορές της Μεσογείου σε όλη τη
διάρκεια του Ίου αι. π.Χ.55.
54. J.-P. Descoeudres, Eretria V, niv. 3, 5, περίπου 700-625 π.Χ.

55. Την απόδοση στα εργαστήρια της Πάρου τῶν σκύφων που βρέθηκαν εκεί στήριξε
η ανάλυση του πηλού: Boardman, Provenance Studies, ό.π., ©. 655-656, niv. 8. 8, ap. 11.
Σκύφοι παριακού τύπου κατασκευάζονταν στην Ερέτρεια. A. Avdpeimpévov, AE 1981,
atv. 19, ap. 45, 50, 51. Το Ηραίο της Σάμου έχει δώσει πολλά ντόπια δείγματα της ίδιας
κατηγορίας: Samos V, niv. 38, αρ. 212, niv. 39, ap. 217, niv. 40, ap. 221. Για τη διάδοση
τῶν «παριακών» σκύφων στο βορειοελλαδικό χώρο, BA. Τιβέριο, Εγνατία I, σ. 36, onu. 24.
56. J. Boardman, Emporio, 1967, σ. 132-134, πίν. 42-43.
196 Ιουλία Boxoronoviov
26. ‘Ootoaxo από οινοχοΐσκη του «αργείου μονόχρωμου» ρυθµού. Εικ. 36
Διαστ. 0,065 x 0,06 u. Πηλός ωχροκάστανος µε μίκα και τρίμματα κε-

ραμιδιού. Διακόσμηση µε οριζόντιες και κάθετες ζώνες and εμπίεστες ενάλ-
ληλες γωνίες.
Σπάνιο δείγμα στη Χαλκιδική του λεγόμενου «αργείου μονόχρωμου»
ρυθμού, µε πιθανό τόπο προέλευσης την Αττική"δ.
T. «ΠΠερίβολοι» 1-11
27. Πρωτοκοριθιακή όλπη. MIT 149. Εικ. 37
Y. 0,32 p. Πηλός κίτρινος, καθαρός. Γάνωμα καστανό, εξίτηλο᾽ αρ-

κετά συμπληρωμένη. Κοντές ακτίνες φυτρώνουν and τη βάση. Φαρδιές
οριζόντιες ταινίες ορίζουν πέντε ζωφόρους ζώων µε παραπληρωματικούς
στικτούς ρόδακες.
Τοποθετείται στη μεταβατική περίοδο μεταξύ πρωτοκορινθιακής και
πρώιμης κορινθιακής περιόδου, περ. 640-625 π.Χ.58,
28. Πρωτοκορφθιακός απιόσχηµος αρύβαλλος. MIT 153. Εικ. 128
Y. 0,077 µ. Καμμένος από πυρά, λείπει το στόµιό του. Κοσμείται µε

φολιδωτό κόσμημα ανάµεσα σε δύο ζώνες µε γλώσσεςδὸ.
29. ‘Ootgaxa ιωνικής οινοχόης ρυθµού αιγάγρων. MIT 154. Βικ. 38
Y. 0,22 p. Πλ. 0,18 p. Πηλός καστανότεφρος µε ρόδινη απόχρωση, πυ-

ρήνας τεφρός, µε µίκα. Επίχρισµα υποκίτρινο, γάνωμα εξίτηλο. Πάνω από
την κατώτερη ζώνη µε άνθη και κάλυκες λωτού σώζονται δύο ζωφόροι at-
γάγρων. Πιθανόν and εργαστήριο της Μιλήτου.
57. N. Kourou, «A propos de quelques ateliers de céramique fine non tournée du

type «Argien Monochrome»», BCH (ΧΙ, 1987, σ. 31-53 και ιδίως σ. 41.
58. Payne, NC, niv. 13,5.
59. Neeft, ό.π., σ. 274, τύπος CXIII-CXIV.
60. Πρβλ. Samos VI, I, niv. 78, ap. 652 και 598, nov από την H. Walter-Karydi anodl-
δονται στη Μίλητο.
30. ΄Όστρακο ιωνικής οινοχόης ρυθµού αιγάγρων. MO 12728. Εικ. 39
M. 0,07 p. Υ. 0,065 p. Πηλός ροδοκάστανος, καθαρός, επίχρισµα λευ-

κοκίτρινο, γάνωμα καστανό. Σώζει τμήμα and αἴγαγρο που τρέχει. Προέρ-
χεται από εργαστήριο της Iwviac®!.
31. ΄Όστρακα ιωνικής οινοχόης ρυθµού αιγάγρων. MIT 150. Εικ. 40
Y. λαβῆς 0,16 p. Διάμ. βάσης 0,122 pu. Πηλός πορτοκαλέρυθρος, κα-

θαρός, επιχρίσµατα λευκοκίτρινα εσωτερικά και εξωτερικά, γάνωμα μαύρο
θαμπό.
Πάνω απὀ την κατώτερη ζώνη µε άνθη και κάλυκες λωτού, δύο τουλά-
χιστον ζωφόροι µε αιγάγρους φαρδύς πλοχμός στο λαιμό. Ιωνικό και αυτό
έργο, ίσως and τη βόρεια Ιωνία.
A. Προϊστορική κεραµεική βόρεια από την ελλειφοειδή καλύβα
32. ΄Όστρακο από βαθύ σκύφο. Εικ. 41a
Υ. 0,08 pn. Πλ. 0,08 p. Πηλός καστανοκίτρινος. Γάνωμα καστανό,

αραιό. H διακόσµησή του τον εντάσσει στην οµάδα των Ugly Sausages που
βρέθηκαν και στο πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο της Τορώνης».
33. ΄Όστρακο από τους ώμους αμφορέα. Εικ. 41β
Διαστ. 0,095 x 0,04 p. Πηλός ανοικτός καστανός µε teppd πυρήνα,

επίχρισμα λευκοκίτρινο, γάνωµα μαύρο εξίτηλο.
Από λεπτό ανάγλυφο δακτύλιο στη βάση του λαιμού κρέμονται δύο
εφαπτόµενες καμπύλες και ἀνάμεσά τους µία σταγόνα, διακοσμητικό θέμα
υπομυκηναϊκής Kataywync™.
61. Boardman, Provenance Studies, ό.π., 0. 697, niv. 8.20, που αποδίδονται στην οµά-
δα «Ἰωνικά A».
62. Ίσως από τη βόρεια Iwvia: Samos VI, niv. 108, ap. 902. Boardman, ό.π., σ. 663,
πίν. 8.13.
63. Αρχαία Μακεδονία. Κατάλογος της έκθεσης στην Αυστραλία, 1988, σ. 186, αρ.
114.
64. P, A. Mountjoy, Mycenean decorated Pottery, 1986, σ. 185, ex. 239-40.
198 foviia Boxororotlor
34. ‘Ootoaxo από την κοιλιά κλειστού αγγείου. Εικ. 41y
Διαστ. 0,065 x 0,04 μ. Πηλός ανοικτός καστανός, γάνωμα μαύρο θαμπό.

Σώζει τμήματα δύο παράλληλων κυματιστών γραμμών. Πιθανώτατα πρωτο-
γεωμετρικῶν χρόνων".
35. ‘Ootoaxo από το χείλος κρατήρα. Εικ. 42y
Διαστ. 0,06
x 0,037 μ. Πηλός χονδρής υφής, καστανέρυθρος, µε tpip-
ματα από πέτρες και µίκα. Γάνωμα καστανέρυθρο. Διακόσμηση: ανάµεσα
σε δύο φαρδιές ταινίες όρθια λάμδα. Πιθανώτατα πρωτογεωμετρικών χρό-
νων.
36. Avo όστρακα αμφορέων µε οµόκεντρους κύκλους. Ein. 420
Διαστ. a. 0,087 x 0,054 u. Πηλός ανοικτός καστανός µε τεφρό πυρήνα.

Févoua ερυθρωπό. β. 0,075x 0,055 p. Πηλός καστανοκίτρινος, γάνωμα
ανοικτό καστανό.
Αν και οι οµόκεντροι κύκλοι στη Χαλκιδική επιβιώνουν μέχρι τον So
αιώνα π.Χ., η συνύπαρξη µε τα προηγούμενα όστρακα επιτρέπει χρονολό-
γηση στους πρωτογεωμετρικούς χρόνους.
37. Τµήµα χειροποίητου κανθάρου. Εικ. 42a
Y. 0,11 μ. Πλ. 0,098 μ. Πηλός ανοικτός καστανός, περιέχει µίκα και

τρίµµατα λίθων. Επιφάνεια λειασμένη µε εργαλείο. Ἡ ταινιωτή υπερυψω-
μένη λαβή λήγει επάνω σε μηνοειδές πτερύγιο. Χρονολογείται στην πρώι-
µη εποχή του Σιδήρου.
38. Τµήµα κοµβιόσχηµης λαβής. Εικ. 428
Υ. 0,075 pt. Πηλός καστανέρυθρος µε µίκα, επιφάνεια μηχανικά λεια-

σµένη. Η ωοειδούς τοµής λαβή φέρει στο ψηλότερο σηµείο κωνική κομβιό-
σχηµη απὀληξη. Πρώιμη εποχή του Σιδήρου.
65. V. Desborough, The Greek Dark Ages, 1972, σ. 35, ev. 2 C.

66. Για την επιβίωση του πρωτογεωμετρικού θέματος των ομόκεντρων κύκλων στην
κεραµεική της Χαλκιδικής, BA. I. Βοκοτοπούλου, «Polychrono: A new archaeological site
in Chalkidike», στον τιμητικό τόμο Αλεξ. Καμπίτογλου « Erpouata», Sydney 1990, σ. 79-86.
ερό
ϊκό
Αρχα
*(uaapg ‘I myhndloımdodsn) no nomıpXön aor [ιο Lo
pardorl 2 arf nılınmoönnız aorldo ao η ή pi327 *012X 090423 orlaamrio 01 PLD M1DX IDM 4D194191X49 AOL ΄ aonloıxıo
noroXön aoı Snisapdhus Sugaurza Sia Löxp aro oddau parzanyag 401 art Suapz SpppXdo Sha noydlımöxn 401 Uoxy, ‘7 "07
Βοκοτοπούλου
Ιουλία
Αρχαϊκό
ιερό στη Σάνη
Χαλκιδικής
,
Eix. 2. Μαρίνα Lars. Avaoxa φή στη νότια όχθη του διαύλου.
201
Εικ. 8. Μαρίνα Σάνη:. Λίθινε; κατάγειες εσχάρες.

Agyalkd ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής 203
r N ~~ ‘ ; ’ nS
a eae
Ev. 4. Μαρίνα Σάνης. Καθαρτήρια λατρευτική δεξαμενή (φωτ. Iw. Παπάγγελου).
-----
||
ας
Εικ. 5. Σάνη, άποψη από NA το 1971. 4εξιά διακρίνεται ἡ κυκλική κοιλότητα του ιερού.
Εικ. 7. Φάνη. «ἰοχαϊκή οικία À.
Pa: de “Se
Εικ. 8. Os «περίβολοι» I-II.
Εικ. 9. Lavy, χώρος της πισίνας. Εμπρός ο τοίχος 1, στο βάθος το κτήριο «1.
κ ας » 2 σου ni. Kr er Kine ὺ
Eıx. 10. Lavy, χώρος της πισίνας. H ελλειψοειδής καλύβα.

"LEI LIN πο) {0 aoxıamı DxDÖ10Q, ‘najüonl “Lanz 1 κι
Agxabed ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής!
‘eSaoypgidau» 5101 pun ‘cer LIN oyrogaöy 6 919 ΙΓΗ ᾿Ξογγορᾳδν ‘D "να]ζοή ‘lang “gy "ΚΙΩ
4 9
Ιουλία
πα ὄπα ΝΕΦΩΝ 2 ro Des Le code oe sé ot nb me an + κ eue ann - 3
Εικ. 13. Σάνη, µαρίνα. ’Ocreaxa ιωνικού αγγείου. MO 12697.
14
nn
TRE
+
FE
’
ET
Εικ. 15. Σάνη, µαρίνα. a. 'Vorpaxa κορινθιακού κρατήρα. MO 12705.

β. ‘Oorgaxo κύλικας. MO 12706.
Aoyaixô
211
Εικ. 16. Σάνη, µαρίνα. ΄Όστρακα and χιακούς κάλυκες.

‚piopyoıd υγυΦήρρρή pxoigaidoy 'ε]δυή “lapz "II ‘x
212
213
5343 ΡΙΥΊΛΟΧ
ny Saxpipaidoy
F 0 1 "Dasöon
, ‘lan
DY οίSI "χι
Αρχαϊκό ιερό στη Lavy Χαλκιδικής
—
᾿οδλίια)μ3 perp Dann any “gy ΧΙ
Ιουλία
214
215
"FILZI ON "woaXay aogzariayou Ὀπ πὶ, "Dapdonl ‘apy “gg κά

Αρχαϊκό ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής
«061 ΠΗ͂ "okay Sodvgy, "paydorl ‘Lanz ‘zZ ΧΙ
ος παπα
Ιουλία
2ἱ6
217
“aogantriax aoxt401x211X00 ὉΠ αρ 'g ‘aoaaoôxp1407/ D7Â1010014090) ‘D 'Daydon ‘han 'σ 6 ΧΙ

Αρχαϊκό
‘GLI ul
7
Apyatxd ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής 219
ο... πα jus
Εικ. 24. Σάνη, μαρίνα. Σανιδόμορφο ειδώλιο.
Ιουλία Βονοτοπούλου
|
1
; À
Εικ. 25. Σάνη, μαρίνα. Πήλινο ειδώλιο. MIT 674.

Εικ. 26. Σάνη, μαρίνα. Ανάγλυφο πλακίδιο πετεινού.

"CET ΠῚ υδιιλοῦκ Spmiöisnimadoösıng Ἢ mix10 ἐκιοχὸυ αρσς κ
Ιουλία
Αρχαϊκό 106 στη Σάνη Χαλκιδικής
Eıx. 28. Σ άνη , αρχαϊκή οικία B. Tunημα δίνου. MIT 164.

791 UK ορ υπ(ωή ‘g Dx10 hxoX0n ‘lap7 ‘gg κι
————— EEE
4
|
|
|
|
15
‘Sauyo S3xpigardoxoimdu ong pLD DXDOLO(), Ἢ LIXIO μι ΧΟ ‘lan ‘yg “RIT
Χαλκιδι κής
ie 06 στη Σάνη
„lo χαϊκό
‘aogiu aoamioiboôko aonmy our] Ἢ Ό]χιο LxyoXôD ‘lan Jp ‘MIT
226
227
"μοι ροκοιρ [εκ ην ai amis An vxD0100), Ἢ pro lixpnXon ‘Lanz ΣΡ κι]

ιερό στη Σά νη Χαλκιδικής
Aoxalxé
"Yu ‘1D 40) 401 3004] φῶ DXD010(), Ἢ 03x10 [149χδυ ‘Lanz ‘pe “MIT
Em TET
ee
IRIS
228
||
“amahax Saxıyax 33x10 910 DxD0100, ἢ 01x10 ΙΙΧΙ9Χδὺ “WDZ ‘pg KIT
ιερό στη ad un Χαλκιδικής
»
FR
ACTE
MEERE
,
Αρχαϊκό
Εικ. 36. Σάνη, αρχαϊκή οικία B. "Ootoaxa «αργείου μονόχρωμου» ρυθµού.
-- τὸον.-.--
Εικ. 37. Σάνη, «πεοίβολοιν 1-11. Πρωτοκορινθιαχή ὀλπη. ΜΠ 149.

ala RL nie ον ο
Εικ. 38. Σάνη, «περίβολοι» 1-11. Ιωνική οινοχόη. MIT 154.

“22151 OW ‘Suokoao Sluxraon oxD0100), "7-| «Ἰογορτὅϑι;» ‘lan? ‘gp MIT
233
Αρχαϊκό
ΕΣ:
|
Eıx. 40. Σάνη, «περίβολοι» 1-H. ᾿Όστρακα ιωνική ς οιἰνοχόης. MIT 150.
235
"pxDG209 ὈΧ᾽δ13᾽͵0)3Κολογϑι;- ΡΑΧΗ ΟΙ: { “Spgaynx Saograohrayys UuXorûax ‘ange IF XI

ιερό στη Σάνη Χαλκιδικής
on. À
ee
Se
ER
ET
Αρχαϊκό Feu
TE
SEIEN
Sa en PS
“οὔποτ aor {χο Shrhimüx Ska pxpdi0g, ‘Snfaypx Shxdorojodu Sl UXoWax ‘lan
κω
gp κι
Ιουλία
236
13
THE PHILHELLENISM OF ARCHELAUS
Eugene N. Borza
The reign of King Archelaus (413-399 B.C.) is a bright spot in late fifth-
century B.C. Macedonian history, an era otherwise marked by considerable
Argead instability and weakness. After the rule of Perdiccas II, whose per-
fidious reputation among modern scholars partly reflects contemporary hostile
Athenian propaganda, Archelaus’s assertive and rational achievements ap-
pear notable. He seems to have made a long-term peace with Athens based
upon mutual economic benefit, and, with the threat of Greek and Thracian
invasions much reduced, Archelaus turned to a wide-ranging program of
internal initiatives. I should here like to consider only one aspect of a very
complex royal policy, and that is Archelaus’s perception of his relationship
to the Greek city-states!.
Archelaus is often acknowledged as the creator of an impressive Mace-
donian center at Pella*. The enlargement of Pella was not only a political
and military innovation, but also a major cultural statement. The importa-
tion of Greek writers, artists and architects as continuing participants in
Macedonian court life gave the town a Hellenic cast unprecedented in Argead
history. It was not that there had been no Greek influence in the kingdom
prior to Archelaus; the Greeks who had lived in Macedon earlier, including
those who had been guests of Alexander I and Perdiccas II, had, true to form,
1. Some of the material presented in this paper has appeared as part of a more detailed
account of Archelaus’s reign in my In the Shadow of Olympus. The Emergence of Macedon
(Princeton 1990), chap. 7, a book which was published several months after the Fifth Inter-
national Congress on Ancient Macedonia, but which was written before this paper was
constructed. I should also like to acknowledge the assistance provided by the Department
of History and the Research Office of the College of the Liberal Arts, Pennsylvania State
University, which made it possible for me to attend the Congress.
2. Although one must take into account the view of M. B. Hatzopoulos, “Strepsa:
A Reconsideration, or New Evidence on the Road System of Lower Macedonia”, Two
Studies in Ancient Macedonian Topography. Meletimata 3 (Athens 1987) 41-44, who suggests
that the movement of the capital from Aegae to Pella may have occurred somewhat later,
during the reign of Amyntas III.
238 Eugene N. Borza
brought their culture with them, and some of it may have rubbed off on the
Macedonians?. But Archelaus is the first Macedonian king for whom we have
evidence of a conscious and public adoption of some aspects of Greek culture.
The significance of this phenomenon has been much discussed in the modern
literature, but not without controversy. Some writers have suggested that
Archelaus intended that Macedon enter into the Greek world as a Greek
state. Hammond quite sensibly rejected this view, and pointed out that Mace-
don’s important position in the Balkan-Aegean world resulted not from its
adoption of aspects of Greek culture, but rather from the kingdom’s “essen-
tial difference [my italics] in political structure, social layering, and economic
development“.
But the question remains how “Greek” Archelaus and, by extension,
Macedon, really were. The external accessories of Greek culture were apparent
in Pella, and it hardly seems likely that Euripides, who was in residence there,
would have produced plays in Macedon that could not be understood by at
least an elite audience. Indeed, the presence of Euripides is a metaphor for
an admiration for the art and literature of Greece that marked the Macedo-
nian ruling groups. But, as Hammond shows, the significance of the Greek-
Macedonian cultural conjunction was that the Macedonians adapted and
exploited philhellenism for purposes that were uniquely Macedonian. For
example, Greek Pydna was refounded as a Macedonian city, the Greeks who
settled in the garrison at Demir Kapu were there to serve a Macedonian pur-
pose, the festivals established at Dion and Aegae were dedicated to Macedo-
nian expressions of worship, and the new Greek-appearing Pella pointed to
the continental, not Aegean, interests of Macedon®. Indeed, one could add
that the adoption of Greek adornments over the long run changed nothing
fundamental in Macedonian society, so that many Macedonian elite may
have talked like Greeks, dressed like Greeks and imitated, imported and
admired Greek art, but they lived and acted like Macedonians, a people whose
political and social system was alien to what most Greeks believed, wrote
about and practiced. It is thus not difficult to understand the implications
of Thrasymachus’s comment: “Shall we. being Greeks, be slaves to Archelaus,
a barbarian?"*.
3. N. G. L. Hammond, A History of Macedonia Il (Oxford 1979) 148-49. Both Alex-

ander I and Perdiccas IL had entertained the occasional Greek writer at court.
4. Ibid., pp. 149-50. with references to earlier work on the subject.
5. E.g., ibid., p. 150.
6. On Behalf of the Larisaeans, frag. 2 (Diels ed., Frag. Vorsokratiker, 6th ed.).
The philhellenism of Archelaus 239
The promotion of the legend proporting to show that the Argeadae were
of Greek Argive descent is one of the most important examples of the extended
philhellenism. I have argued elsewhere that the tale of the Argive origin of
Macedonian kings cannot be traced beyond Herodotus, who seems to have
learned it from its probable inventor, Alexander I’. As far as we know, the
basic story remained unchanged until Euripides’s arrival in Macedon?. Euripi-
des’s play, Archelaus, honored his patron by inventing a mythical Archelaus
as a brave young man and descendant of Heracles who founded Aegae by
command of Apollo. The playwright may have also produced a Temenos or
Temenidae in which the progenitor Archelaus appears’. We can date the
revision of the foundation legend rather precisely, as Euripides arrived in
Macedonia in 408 and died there in 406190, It is likely that the play was inten-
ded to celebrate Archelaus’s Greek ancestry during a period in which both
Archelaus and Athens were willing to encourage peaceful ties with one another.
It is not possible to say where the play was produced. In Archelaus’s time
there was a festival at Dion (although the theatre that has been excavated
there was built somewhat later), and by the age of Philip II both a theatre
and a festival were situated at Aegae. But as yet we have recovered neither a
theatre nor evidence of a festival at Pella.
The propaganda about Argive origins is reflected also in Archelaus’s
coinage. With Archelaus’s recovery of the Bisaltic mines along the eastern
7. In “Athenians, Macedonians, and the Origins of the Macedonian Royal House”,

Studies in Attic Epigraphy, History and Topography Presented to Eugene Vanderpool. Hesperia,
suppl. 19 (1982) 7-13, and, more recently, with some modification, Jn the Shadow of Olympus,
pp. 80-84 and 110-13.
8. Thucydides’s reference (2.100.2) to Archelaus’s eight predecessors reflects the origi-
nal king list that dates from the time of Alexander I.
9. See Annette Harder, Euripides’ Kresphontes and Archelaos. Mnemosyne, suppl. 87
(Leiden 1985) 129-37 and 288-90, whose work is now essential for an understanding of the
problems associated with Euripides’s work in Macedon. Unlike Hatzopoulos (“Strepsa:
A Reconsideration”, p. 42), I do not hold that this link of the mythical Archelaus with Aegae
supports a connection between the real Archelaus and Aegae as his capital. Euripides pro-
bably created the association because Aegae, as the original capital, was suitable for a
founding myth.
10. Harder (p. 125) puts the production of Archelaus in 408/7. By one tradition Euripides
was torn apart at Pella by Archelaus’s hunting dogs, by another he met the same fate from
sheep dogs at Bormiscus (recounted in Steph. Byz. s.v. “Bormiskos”, and accepted without
comment by Hammond, Hist. of Mace. II 139), and by a third at Arethousa (also accepted
by Hammond, Hist. of Mace. 1 196 and II 160 and 162, wherein is also presented the testi-
monia for Euripides’s burial in Macedonia). For the poet-dying-by-violence theme as a
literary topos, see Mary Lefkowitz, The Lives of the Greek Poets (Baltimore 1981) 96-97.
240 Eugene N. Borza
frontier, the rather shoddy alloyed coinage of Perdiccas IT gives way to good
silver of weights designed to promote foreign trade, standards that would
remain in effect until the reign of Philip 1111. A number of obverse devices
support the legendary apparatus: for example, the increasing use of the head
of Heracles, the Temenid ancestor; the use of a young male head, perhaps
the mythical Archelaus or (later) Caranus; and the revival of the goat-head
motif, connecting Archelaus with the founding of Aegae. While the best silver
coinage was, as usual, reserved for foreign exchange—the object of its pro-
paganda value—the first Macedonian issues of bronze coinage appear under
Archelaus, suggesting an increasingly complex economic diversity requiring
the use of coinage for local circulation. Finally, all Macedonian regal coins
commencing with Archelaus’s issues bear the king’s name. The coins, there-
fore, provide evidence not only of Argead foundation legends, but also of
the increasing status and power of the monarchy itself.
At Dion Archelaus instituted a festival to Zeus, including “Olympian
games” and dramatic contests in honor of Zeus and the Muses!?. Archaeolo-
gists have yet to recover the site of the contests, but the excavation of this
large city and sanctuary is just in its early stages, having produced impressive
monuments from the Roman era, but only sporadic finds from earlier periods.
Nevertheless, the quality of the fourth-century epigraphical materials, bronzes,
sculpture and votive figures on display in the splendid museum at Dion,
together with the promise shown by Professor Pandermalis’s careful excava-
tions there, suggest that Dion may yet prove to be among the richest Macedo-
11. Colin Kraay, Archaic and Classical Greek Coinage (London 1976) 119 and 144, and
nos. 505, 507-508: Hammond, Hist. of Mace. II 138; and M. B. Hatzopoulos and L. B.
Loukopoulos, eds., Philip of Macedon (Athens 1980) 28 (illustration of an Archelaus goat
stater). But it must be emphasized that the propaganda valve of Archelaus’s coinage, like
Derdiccas’s and Alexander's before him, is matched by its economic significance; see Borza,
In the Shadow of Olympus, p. 127.
12. Diod. 17.16.3-4 and Arr. 1.11.1. Arrian, perhaps mistakenly, puts the festival at
Aegae; here I follow A. B. Bosworth, “Errors in Arrian”, CQ n.s. (1976) 119-21, and A
Historical Commentary on Arrian’s History of Alexander the Great I (Cambridge 1988) 97,
rather than Hammond, Hist. of Mace. 11 150-51, and M. B. Hatzopoulos, “The Oleveni
Inscription and the Dates of Philip Il’s Reign”, W. L. Adams and E. N. Borza, eds., Philip
II, Alexander the Great and the Macedonian Heritage (Washington, D.C. 1982) 39-41. I do
not, however, regard the matter as closed. The literary testimonia for Dion's importance as
a religious sanctuary for Zeus is collected in Werner Baege, De Macedonium Sacris, Dis-
sertationes Philologicae Halenses 22 (1913) 10-12. An inscription (Tod 6Η, no. 158, 1. 9)
describing an alliance between Philip II and the Chalcidians (356 B.C.) stipulates that the
treaty shall be published in Dion at the sanctuary of Zeus, thereby testifying to the site's
importance in the time of Philip.
nian sites, probably a major center of religious activity for the period commen-
cing with the reign of Archelaus—a Macedonian Olympia.
Why Archelaus would wish to establish his own Olympian festival—or
“court«r-Olympics,” as one scholar has put it—? is an issue that gets to the
heart of Archelaus’s philhellenic policy. Perhaps he encouraged an Olympian
festival as part of his general program of philhellenic embellishments in Mace-
don, with a peculiarly Macedonian character, that is, a celebration honoring
Zeus at a place called “Dion”, located at the doorstep of the abode of the
gods. Yet one wonders why someone interested in establishing himself as a
Greck would risk antagonizing other Greeks by founding what might be per-
ceived as a competitor for the most famous panhellenic festival at Olympia.
Not unless, of course, Archelaus, as a Macedonian, was not permitted to
participate in the real Olympic Games, and was forced to initiate his own
celebration in which Macedonians might compete.
Now, it is problematic whether or not Archelaus intended his Olympian
‘festival to compete with the regular celebration at Olympia, for the games
at Dion may have been an outgrowth of an existing local festival, and there
are parallels among Hellenistic kings who founded local festivals for their
own sake, not as competitors for panhellenic events!*. We cannot know
Archelaus’s intent, but it strikes one as odd that—the matter of competition
with the Olympic Games aside—the king would either found or enlarge a
festival to Zeus (Zeus festivals were rare) that would clearly be held in low
esteem when compared with Olympia. Unless, of course, he needed an impor-
tant arena in which to engage in the agonistic activities that traditionally
characterized Greek culture. For it appears that Greeks remained unpersuaded
of the Greek descent of the Argeadae, and Archelaus was thereby prohibited
from competing at the Olympic festival. It seems that no Macedonian king
before Philip II participated in panhellenic games'®. That Philip was able to
13. For a stimulating analysis of Archelaus’s activity at Dion; see E. Badian, “Greeks
and Macedonians”, B. Barr-Sharrar and E. N. Borza, eds., Macedonia and Greece in Late
Classical and Early Hellenistic Times, Studies in the History of Art 10 (Washington, D.C.
1982) 35.
14. I had argued in the oral presentation of this paper a view also presented in my In the
Shadow of Olympus (p. 174), that the Dion Olympics were intended to compete directly with
the panhellenic games at Olympia. But further thought, prompted by helpful comments
from the floor by Nicholas Hammond and Kostas Buraselis, has caused me to modify some-
what that earlier opinion, and I welcome the opportunity here both to present a revised ver-
sion and to thank my colleagues for their assistance.
15. Solinus 9.16 attests that Archelaus competed at Olympia and Delphi, winning the
four-horse chariot race, a source accepted by Hammond, Hist. of Mace. II 150, without com-
16
242 Eugene N. Borza
do so is testimony as much to his overwhelming political skills backed by for-

midable military power than to any acceptance by the Greeks of his Hellenic
ancestry.
It may thus be possible to reconstruct Archelaus’s policy of philhellenism
from this fragmentary evidence. That he wished a closer relationship with
the Greek world is certain. The sole surviving document from his reign is an
inscription that describes Archelaus supplying timber to Athens". This
evidence attests to the peaceful and profitable link developed with that city.
Whether his intervention in Thessaly late in his reign was an attempt to as-
sume an equal station in the councils of Greek powers, or whether it was pri-
marily a means of securing his southern frontier as a military necessity, is
a matter of interpretation. His coinage and the adornment of Pella testify
both to his acceptance and exploitation of philhellenism and to his self-pro-
claimed status as a strong monarch. The embellishment of the myth about
the Argive origins of the Macedonian royal family is perhaps the clearest
indication of Archelaus’s desire to establish his Greek credentials. That is not
to say that by Archelaus’s time the Argeadae did not believe the story—pro-
bably they did. But the Greeks did not.
Although Archelaus had been successful in luring some Greeks to con-
tribute to the Hellenic imagery at Pella, and while he skillfully maintained a
mutually beneficial diplomatic and economic relationship with Athens, he
continued to suffer a poor reputation among many late-fifth and early fourth-
century Athenians. As we have seen, Euripides and others had become
Archelaus’s clients in Macedon. Thucydides may have accepted a similar
invitation to enrich the Macedonian king’s court!”, but, according to Ari-
stotle (Rh. 1398a.24), Socrates had refused. Aristophanes (Frogs 85) mocked
one of those who had chosen to join the banqueting in Macedon, and a tradi-
tion related by Athenaeus (345D) tells of the poet Choerilus who wasted on
luxuries and food the large sums lavished on him by Archelaus.
ment. Badian (“Greeks and Macedonians”, pp. 35 and 46, n. 16) has called attention to
several extraordinary claims made by Solinus, and has argued persuasively for the rejection
of this evidence. On Alexander I's alleged participation in the Olympic Games as a reflec-
tion of Alexander's own propaganda, see Borza, In the Shadow of Olympus, pp. 111-112.
16. IG 15. 117 (Meiggs and Lewis, GH/, πο. 91), supported by Andoc. 2.11 and Ar.
Lysist. 421-23; see also E. N. Borza, “Timber and Politics in the Ancient World: Macedon
and the Greeks”, Proceedings of the American Philosophical Society 131 (1987) 32-52, and
Michael B. Walbank, Athenian Proxenies of the Fifth Century B.C. (Toronto and Sarasota
1978), no. 90.
17. Following Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf, “Die Thukydideslegende”, Hermes
12 (1877) 353-56.
That is, Archelaus’s patronage may have become a philosophical and

literary issue in Athens: the foreign king who had murdered his way to the
throne and was attempting to redeem some civility by bribing notable Greeks
to adorn his city and court. Probably there were those in Athens who were
jealous of the opportunities for personal advancement offered to some of
their contemporaries, but there was also a genuine underlying disgust at what
Archelaus seemed to represent. The moralists in Athens had a field day,
portraying Archelaus as the ideally bad man, as contrasted with the ideally
good Socrates who had refused to become a client at the Macedonian court™.
And it cannot have gone unnoticed among those seeking sophistic parallels
that Socrates and Archelaus died in the same year, 399.
To emphasize the contrast between Socrates and those tied to Macedon,
the moralist Antisthenes roundly condemned the sophist Gorgias (who was
the antithesis of Socrates) for having tutored the prominent Thessalian clan,
the Aleuadae, at that time friends of Archelaus!®. Perhaps the popular tradi-
tions that relate how Euripides was torn apart by Archelaus’s dogs (as opposed
to anonymous Macedonian canines) is an extension of the hostile tradition.
One comes to appreciate even more Plato’s withering account of Archelaus’s
accession to the throne when seen against the backdrop of such rhetorical
enmity®°. Whether Archelaus was troubled by his evil reputation among some
Athenians, or was even aware of it, is a matter best left to speculation. But it
is clear—his notoriety not withstanding—that Archelaus was able to create
a veneer of Greek culture by purchasing the services of some notable Athe-
nians.
If the contemporary attitudes of Greeks mean anything—as measured, for
example, by Thrasymachus’s comment, the prohibition of Macedonian parti-
cipation in panhellenic competition and the attacks on those associated with
Archelaus—many Greeks were not persuaded of Archelaus’s Greek origins
and may not have welcomed his attempts to introduce Hellenism into his court
through the patronage of Greek artists, thinkers and writers. What the Greek
refusal meant to Archelaus is uncertain. One is tempted to speculate that
Archelaus’s intervention in Thessaly was intended to demonstrate that the
Greek rejection of Macedon’s Hellenism was irrelevant before the power
of Macedonian arms. If true, Archelaus anticipated Philip II in this regard.
Hammond has rightly argued there is no evidence to suggest that
18. See E. R. Dodds, Plato. Gorgias: A Revised Text and Commentary (Oxford 1979) 241.
19. Athen. 2200; H. T. Wade-Gery, “Kritias and Herodes”, CQ 39 (1945) 25, n. 4.
20. Gorgias 471a-c, with Dodds’s commentary (above).
244 Eugene N. Borza
Archelaus intended that Macedon enter the larger world as a Greek power.
One might add that all the symbols—the coinage, the importation of Greek
culture, the Macedonian Olympic festival, the overtures to Athens, and the
stories of the Argead’s Hellenic ancestry—are the signs not of one who
exists in a fawning servitude before Greek culture, but of one who is indepen-
dent, and does not wish to be rejected as yet another barbarian. It was not
recognition as a Hellene that Archelaus wanted, but respect. Greek culture
was perceived in the West as a standard by which civilized people measured
their accomplishments. The adoption of that culture was one means of
achieving respect, and if that failed there always remained the use of force.
Department of History
Pennsylvania State University
University Park, Pennsylvania
U.S.A,
14
THE PROVINCE OF MACEDONIA AND THE CIVIL WAR A.D. 193-197
Dilyana Boteva
Generally the Civil war in A.D. 193-197 is considered to be similar or

even identical with the events that ended with the accession of Vespasian.
Actually, while the Civil war in the second half of the frst century A.D. was a
simple struggle for the power between the different legions and their comman-
ders, in the Civil war after the assassination of Pertinax in March 193 the
different legions and their commanders were supported in their rivalry by the
respective provinces. In this case rivals were not only Niger and Severus or
Severus and Albinus, but also different provinces and even different cities.
The problem of my particular interest concerns the position of Macedonia
and the other Balkan provinces during the war.
It is well known that the information of the ancient historians for these
events is insufficient in volume and, often, unreliable in quality. Because of
that the epigraphic and numismatic evidences are of a great value, as they give
us the possibility to fill up some of the lacunas in the knowledge for the ancient
history.
In 1985 the Bulgarian archaeologist L. Botusharova published a Greek
inscription on a marble basis, found during the excavations of the Roman
theatre in Philippopolis (Plovdiv):
[H] βουλὴ κ[αὶ ὁ δῆμος)

Λ(ούκιον) Κάσσιον Λ(ουκίου) ὑ(ιὸν) Κ(υρείνη) Σεουήρο
ἔπαρχον σπείρης δ΄ Θρά-
κον (sic), ἐπίτροπον τοῦ Σε-
βαστοῦ Μακεδονίας
καὶ Θράκης, ἔπαρχον
[στ]όλου τοῦ ἐν Ῥαου-
[ή]ννῃ, ἀρετῆς χάριν.
1. BotuSarova L., “L'inscription honorifique de Lucius Cassius Severus de Philippo-

polis” (in bulg.), Archeologia, (Sofia) 1985/1, pp. 13-23.
246 Dilyana Boteva
The inscription gives the name and the cursus honorum of Lucius Cassius
Severus - an unknown up to the moment procurator of Macedonia and Thrace,
who should be placed now in the list of the provincial governors of Macedonia,
published 10-years ago by A. Aichinger?, as also in the list of the provincial
governors of Thrace’.
There are several moments in his cursus honorum that are provoking the
knowledge for the civil and the military offices in the Roman empire. One
of them is the extraordinary quick advancement in the hierarchy. After being
a prefectus cohortis IIII Thracum he had been appointed a procurator of Mace-
donia and Thrace and immediately after that — praefectus classis Ravennatis.
Unfortunately any explicit dating indications are missing. Nevertheless the
attempt of L. Botusharova to connect the other puzzling fact — his appoint-
ment as a procurator of Macedonia and Thrace simultaneously — with the
war between Severus and Niger and particularly with the siege of Byzantium‘,
seems to be plausible and convincing. But certain details need some more
precision and several important points could be added.
It was on another occasion and at another place’ that I tried to connect
some epigraphic and numismatic evidences from the neighbouring Balkan
provinces Lower Moesia and Thrace and to find their historical explanation.
Here I shall point out some of the results which are useful for the problem.
But before that I have to confess that none of them might be considered as
absolutely right or absolutely wrong because of the lack of information. They
will be hypothetical up to the moment when some new data appear. So: 1)
The changes in the provincial boundary between Lower Moesia and Thrace
at the end of the second century Α.Ὀ.5 were caused in my opinion by the war
in A.D. 193-194; 2) The contribution of 700,000 made by people of Nicopolis
2. Aichinger A., “Die Reichsbeamten der römischen Macedonia der Prinzipatsepoche”

Archeoloëki Vestnik 30 (1979), pp. 603-691.
3. Stein A., Rômische Reichsbeamte der Provinz Thracia, Sarajevo, 1920, pp. 38-41;
Thomasson B., Larerculi Praesidum, Vol. 1: List of Governors, Göteborg 1984, col. 169;
Vol. II: Tabulae Synchronae. Fasc. 2, p. 42.
4. BotuSarova L., op. cit., p. 20.
5. Boteva D., “Moesia Inferior and Thracia: Pro and Con Septimius Severus”, Ratia-
riensia (Bologna), vol. 6 (or 7 - forth coming).
6. The change took place somewhen between A.D. 187 and A.D.197. See Mihailov G.,
“Septimius Severus in Moesia Inferior and Thrace”, Acta Antiqua Philippopolitana, Studia
historica et philologica, Sofia 1963, pp. 121-122; Gerov B., “Die Grenzen der rômischen
Provinz Thracia bis zur Gründung des Aurclianischen Dakien”, ANRW IL 7(1), 1979, pp.
221-225; Velkov V., “New Data for the Territory of Nicopolis ad Istrum and for the Northern
Boundary of Thrace” (in bulg.), Archevlogia (Sofia) 1986:2, p. 27.
The province of Macedonia and the Civil war A.D. 193-197 247
ad Istrum to Septimius Severus and Caracalla’ should be considered rather as

an exaction than as a gift®. My conjecture is that it should be connected with
Dio’s statement that “Severus had exacted fourfold any contribution made by
peoples or individuals to his rival Niger, whether they had done so voluntarily
or under compulsion”®. If it is right, it comes out that Nicopolis ad Istrum
while belonging to Thrace had supported somehow Niger and this fact had
caused its passing under the control of the governor of Moesia Inferior, who
supported Severus and his causa. 3) It seems possible to explain the dislocation
of cohors II Mattiacorum”® and cohors II Lucensium™ respectively at a strate-
gical Balkan-pass and near the border between Thrace and Macedonia as
a Severan activity for overcoming the pro-Niger position of Thrace at the
beginning of the war. 4) The disputable otherwise Historia Augusta seems to
be reliable for the information that at the beginning of the war Thrace
tended to Niger’s side!?.
As coins of Niger are missing in the coinage of Thessaloniki it is said that
this city remained untouched by Niger’s activity in Syria and Asia Minor, but
from the very beginning of the war it took the side of Severus". This fact may
be true, but the argument is not sufficient — Niger’s coins are missing in the
7. Mihailov G., Inscriptiones Graecae in Bulgaria Repertae, Vol. II (= 1GBulg. II),

Sofia 1958, No 727. |
8. As a gift it is interpreted by Rostovtzeff M., The Social and Economic History of the
Roman Empire, Second ed., vol. II, Oxford 1979, p. 714, n. 17; Mihailov G., Seprimius Se-
verus …, p. 121; Millar F., The Emperor in the Roman World (31 B.C. — A.D. 337), London
1977, p. 416. But see F. Millar's remark that “the line between exaction and gift could indeed
never be clear” (op. cit., p. 143).
9. Dio LXXV 8, 4 (333).
10. At the beginning of the second century A.D. this cohors was stationed near Galati,
Romania (Wagner W., Die Dislokation der römischen Auxiliarformationen in den Provinzen
Noricum, Pannonien, Moesien und Dakien von Augustus bis Gallienus, Berlin, 1938, pp. 165-
166, 259). But an inscription dating A.D. 198 indicates that at the end of the century cohors
II Mattiacorum was already at the Trojan-pass (CIL III 14428; Gerov B., op. cit., p. 221).
11. From Cabyle, where cohors II Lucensium was stationed under Hadrian (Velkov V.,
“Zum Militärwesen der römischen Provinz Thirakien. Das Militärlager Cabyle”, Chiron 8,
1978, pp. 433-439), it was dislocated in Germania (near Pautalia). The first evidence for
it at this place dates from A.D. 198-199 (Kalinka E., Antike Denkmäler in Bulgarien. =
Akad. Wiss. Wien, Schr. d. Balkankomm. Ant.Abt. IV, Wien, 1906, No 32; Ivanov T., “Co-
hors II Lucensium and its Lager in Germania” (in bulg.), Archeologia, Sofia, 1964/1, p. 23).
12. See HA, v. Nigri 5, 6 and v. Severi 8, 12-13.
13. Touratsoglou I., Die Münzstätte von Thessaloniki in der Römischen Kaiserzeit (32/31
r, Chr. bis 268 n. Chr.), Berlin-New York, 1988, p. 49,
248 Dilyana Boteva
coinage of Byzantium” also, but its position is well known!5.

Not a good argument for such a statement is also the inscription from
Thessaloniki (IG X 2.1, 138)! which is dated in “A.D. 193 or a little bit later”,
as this early date is incorrect: Severus is honoured in this inscription as a
brother of Commodus and Julia Domna — as mater castrorum, which is
possible only after A.D. 19517.
On the other hand, if we accept that Thessaloniki was from the very be-
ginning at Severus’ side, it can not be stated for the whole province of Macedo-
nia. The example with the support of Nikomedia for Septimius Severus" is
enough eloquent.
If we remind the above mentioned fact that cohors Π| Lucensium — a mili-
tary unit newly dislocated in Thrace at the end of second century A.D. — was
stationed near the Macedonian border, it seems that this province might have
also been at least unreliable for Severus at least for some period of time. Un-
fortunately any epigraphic hints for this problem are missing in Macedonia
itself, but it is worth saying that Macedonia is mentioned in HA among the
regions taken under Niger’s control.
In Vita Nigri three different regions are named of which Niger got the
control: Graecia, Thracia and Macedonia!®”. Usually this text is interpreted
as concerning the provinces of Achaia, Thrace and Macedonia and it seems
acceptable and logical. The difficulty appears with the passage in Vita Severi
recording that Severus “had sent a legion to occupy Greece and Thrace”?®.
Here the possibilities for an interpretation are at least two: Graecia indicates
the region south-western from Thrace and it includes at least Achaia and
Macedonia, or, the second possibility, under this name is mentioned only the
province close neighbouring Thrace — Macedonia.
14, Schönert-Geiss E., Die Münzprägung von Byzantion, Teil 11: Kaiserzeit. Berlin-
Amsterdam, 1972, NoNo 1461-1462.
15. Dio 74, 6-14; Herod. 3, 6.9.
16. Touratsoglou L., op. cir., p. 49, η. 83.
17. In IG X 2.1, 138 it is dated “a. 193 p. vel paulo post”. According to Bingen J. (L'-
Antiquité classique, XLIL, 1973, p. 336) the inscription should be dated “à quelques mois de
l'année 193”, but according to Habicht Chr. (Gnomon 46, 1974, p. 491) “die Inschrift ist
nicht älter als 195”. Habicht is cited by Robert J. - L. Robert (Bulletin Epigraphique. Tome
VII, 1974-1977, Paris, 1979, p. 238, note 386): “le text ne date pas d’avant 195”. Here I
would like to express my gratitude to Mrs. Diamantourou from K.E.P.A. for giving me the
possibility to use the collected by her notes on the inscription.
18. Herod. 3, 2.9.
19. HA v. Nigri 5, 6.
20. HA v. Severi 8, 12.
The province of Macedonia and the Civil war A.D. 193-197 249
Obviously Severus had managed very soon after the beginning of the war
to push Niger out of South-Balkan provinces and to take them under his own
control. And surely he made it without taking into consideration the existing
administration, as the only important thing for him at that moment was to
assure these provinces with his devoted friends. Maybe this was the reason
for the strange combination of offices in Achaia exactly in this period — Clau-
dius Demetrius was, according to an inscription found in Olympia, simultane-
ously proconsul and corrector of Achaia in the period A.D. 193-198, as con-
jectured by Groag?!.
Probably the case with L. Cassius Severus could be explained in the same
way. Being a praefectus cohortis 111] Thracum in Germania Inferior he might
have taken part in the proclamation of Septimius Severus or during the first
several weeks after it. Having proved in this way his loyalty to Severus, he
might have been appointed as a procurator both of Macedonia and Thrace in
the very moment when they were taken under Severan control. And if wc make
one step more in trusting Vita Severi we may conjecture that the appointment of
Lucius Cassius Severus as a procurator of these two provinces came as a result
of the fact that Severus “had send a legion to occupy Greece and Thrace”? and
his first urgent steps to ensure his stable position in this territory. Onc can notice
that the order in which the two regions are mentioned in the above quoted
text is the same as in the cursus honorum given in the inscription in question.
As for the end of the sojourn of L. Cassius Severus in Macedonia and
Thrace and his appointment as a praefectus cla’sis Ravennatis, the attempt of
Mrs. Botusharova to connect it with the successful end of the siege of By-
zantium and the beginning of the war between Severus and Albinus?* seems
quite acceptable.
To summarize: It seems that at the very bezinning of the war between Ni-
ger and Severus the provinces in the southern part of the Balkan peninsula
— Thrace, Macedonia and Achaia — supported Niger or were taken under his
control. It was soon after that, maybe only some weeks later, that Severus and
his generals managed to change the situation in his favour by taking under
control some strategical points and by appointing in thesc p:ovincss people
devoted to him, who ensured for him the success in the war against Niger and
in the siege of Byzantium. One of them obviously was Lucius Cassius Severus
— the procurator of Macedonia and Thrace.
21. Groag Ed., Die römischen Reichsbeamten von Achaia bis auf Diokletian (= Akad. d.
Wiss. Wien, Schr.d.Balkankomm. 1,1,9), Wien, 1939, col. 80, 131, 16°.
22. HA v. Severi 8, 12.
23. BotuSarova L., op. cif., p. 20.
15
H ΛΑΤΡΕΙΑ TOY ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Εμμανουήλ Βουτυράς
Είναι γνωστό ότι η λατρεία του Ασκληπιού ὡς θεού ιατρού άρχισε va

εξαπλώνεται στον αρχαίο Ἑλληνικό κόσμο κυρίως από το δεύτερο μισό
του Sov αι. π.Χ.Ι. Σημαντικό ρόλο στη διάδοσή της έπαιξαν τα δύο παλαιό-
τερα ἱερά του θεοποιηµένου αυτού ήρωα, γιου του Απόλλωνα, στην Τρίκκη
της Θεσσαλίας και στην Επίδαυρο, που διεκδικούσαν άλλωστε και τα δύο
την πατρότητα της λατρείαςᾶ. Ωστόσο, η εισαγωγή της στις διάφορες Ελ-
ληνικές πόλεις δεν ἦταν µόνο αποτέλεσµα της επιτυχημένης προπαγάνδας
που ασκούσε ιδιαίτερα το ἱερατείο της Επιδαύρου», αλλά οφειλόταν κατά
ἕνα µεγάλο µέρος στην πρωτοβουλία συγκεκριμένων ανθρώπων οι οποίοι,
πεπεισμένοι για την αποτελεσµατικότητα τῶν θαυματουργών ιάσεων του
θεού, αναλάμβαναν µε προθυμία την προβολή της λατρείας tout. Ενδεικτι-
1. Θεμελιώδες για κάθε επί μέρους µελέτη σχετικά µε τη λατρεία του Ασκληπιού
παραμένει το δίτοµο έργο τῶν L. και E. Edelstein, Asclepius. A Collection and Interpreta-
tion of the Testimonies, Βαλτιμόρη 1945 (ανατ. Νέα Ὑόρκη 1975). Ειδικἀ για τη διάδοση
και το περιεχόμενό της BA. τ. I, 108-11, όπου γίνεται και µια ανασκόπηση tov παλιότερων
απόψεων για το θέµα. BA. επίσης W. Burkert, Greek Religion (μετ. J. Raffan), Harvard
University Press 1985, 214-15. Ιδιαίτερα σημαντικές για την κατανόηση της λατρείας είναι
οι παρατηρήσεις του Ε. R. Dodds, The Greeks and the Irrational, Berkeley-Los Angeles
1953, 110-16.
2. BA. Edelstein, ό.π., I, Testimonia 714-15 και 767 (Τρἰκκη), 735-53 (Επίδαυρος). H
σημασία των διαφόρων νερών na τη λατρεία του θεού εξετάζεται διεξοδικά από τους
Edelstein, ό.π., II, 238-55' ειδικά για την Επίδαυρο και την Τρίκκη BA. 238-39 και 242-43.
3. H άποψη ότι το ιερατείο της Επιδαύρου έπαιξε σηµαντικό ρόλο στη διάδοση της
λατρείας του Ασκληπιού εδραιώθηκε ανάµεσα στους ερευνητές µετά τις ανασκαφές του
Καββαδία στο σηµαντικό αυτό ιερό. BA. σχετικά Edelstein, ό.π., 108-109, µε παραθέµατα
από τον Rohde, Psyche*-10 I, 142-43 και Farnell, Greek Hero Cults, 256. Ἑίναι, ωστόσο,
σαφές ότι η προπαγάνδα αυτή δεν είχε την έννοια του προσηλυτισμού (πρακτικής για την
οποία δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις στην αρχαία Ελλάδα), αλλά εκμεταλλευόταν μάλλον
ἕνα γνήσιο θρησκευτικό συναίσθηµα, όπως επισημαίνουν οι Edelstein, ό.π., 110.
4. Το αποτελεσματικότερο µέσο για τη διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού ήταν
ot θαυματουργές ιάσεις, στις οποίες ο θεός αυτός όφειλε τη φήμη του. BA. Edelstein, d.x.,
111-18° LIMC I 1 (1985) 864-65 [B. Holtzmann]: επίσης Dodds, ό.π., 111-15 και 193. ἴδιαί-
252 Εμμανουήλ Βουτυράς
κό από την άποψη αυτή είναι το παράδειγμα της Αθήνας, όπου, όπως γνω-
ρίζουµε and διάφορες πηγές, η λατρεία του Ασκληπιού έφτασε από την
Επίδαυρο, µε ενδιάµεσους σταθμούς την Αίγινα και τον Πειραιάδ. Η πρω-
τοβουλία για την iôpuon του Ασκληπιείου στη νότια πλαγιά της Ακρόπο-
λης το 420 π.Χ. οφειλόταν στον προσωπικό ζήλο ενός πολίτη, του Τηλε-
µάχου του Αχαρνέωςδ, ενώ σηµαντική για την εδραίωση της φήμης του θεού
υπήρξε επίσης η συμβολή του Σοφοκλή].
Σχετικά µε την εισαγωγή και τη διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού
στη Μακεδονία δεν διαθέτουμε ὡς τώρα καμία αρχαία μαρτυρία, γεγονός
που πρέπει πιθανότατα va το αποδώσουµε στη φύση αλλά και στον αποσπα-
σµατικό χαρακτήρα των σχετικών πηγών". Ενδεικτικό είναι ότι κανένας
τερα σημαντικές για την κατανόηση του φαινομένου είναι οἱ επιγραφές από την Επίδαυ-
po UG IV 15 121-22- Edelstein, d.x., I, Test. 423) στις οποίες περιγράφονται διάφορα
τέτοια περιστατικά. BA. τη μελέτη του R. Herzog, Die Wunderheillungen von Epidauros,
Philologus, Suppl. XXII 3 (1931): πρβ. Dodds, ό.π., 112.
5. Από την αποσπασματική επιγραφή του Ασκληπιείου της Αθήνας που περιέχει
το χρονικό της ἱδρυσής του (16 IP 4961 + 4960a + 49600) µαθαίνουµε ότι ο θεός ήρθε
στην πόλη από το λιμάνι της Ζέας στον Πειραιά (στ. 8-9): [ὁ ἐν ᾿Ε/πιδ[αύρω)ι [4σσ/κλη-
πιὸς ἀ)νελθὼν Ζεόθ[ε/[ν κτλ.). Για το θέµα της εισαγωγής της λατρείας του Ασκληπιού
στην Αθήνα θεμελιώδης είναι η µελέτη του L. Beschi, «ll monumento di Telemachos,
fondatore dell’ Asklepieion ateniese», ASAtene 45-46 (1967-68) 381-436 (για το κείµενο
της επιγραφής BA. 412 κε.) καθώς και οἱ συμπληρωματικές παρατηρήσεις του ίδιου, «il
monumento di Telemachos ricompletato», AAA 15 (1982) 31-43. Το πρώτο Ασκληπιείο
της Αττικής ιδρύθηκε πιθανότατα στον Πειραιά, ἀνάμεσα στη Ζέα και στη Μουνυχία,
όπως υποστήριξε πρόσφατα ο F. Sartori, «Aristofane e il culto attico di Asclepio», Atti e
Mem, Acc. Patavina 85 (1972-73) 363 κε. (πρβ. Beschi, ό.π., 40-41). Ἡ Αίγινα από την πλευ-
pa της αποτελούσε φυσικό ενδιάµεσο σταθμό για όποιον πήγαινε µε πλοίο από την Eni-
δαυρο στον Πειραιά και φαίνεται ότι διαδραμάτισε κάποιον ρόλο κατά τη µεταφορά
του Ασκληπιού στην Αττική, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε and Eva χωρίο του Αρι-
στοφάνη (Σφῆκες 122-23 Edelstein, ό.π., I Test. 733).
6. Ολόκληρη η ἱστορία της ίδρυσης του ιερού pas είναι γνωστή από δύο αμφίγλυφα
που έστησε εκεί ο Τηλέμαχος, στις βάσεις των οποίων υπήρχαν επιγραφές µε το χρονικό
του. Ta µνηµεία αυτά αποκαταστάθηκαν µε τον συσχετισμό πολλών θρφαυσµάτων που φυ-
λάσσονται σε διαφορετικά µουσεία, κυρίως χάρη στην οξυδέρκεια του Beschi, ό.π.
7. Ο Σοφοκλής eixe δεχτεί τον Ασκληπιό στο σπίτι του ώσπου να ιδρυθεί το ιερό
του και γι’ αυτό λατρεύτηκε και ο ίδιος µετά θάνατον ως ἥρως ἀεξίων’ τις σχετικές µαρ-
τυρίες συγκέντρωσε τελευταία ο 5. L. Radt, ΤΟΤΕ 4, 57-58, Test. 67-73. Ξέρουμε ακόμη
ότι εἶχε συνθέσει ἕναν παιάνα προς τιμὴν του θεού; JG IF 4510: Edelstein, ό.π., I, Test.
587-88.
8. Οι γραπτές πηγές για τις λατρείες στην αρχαία Μακεδονία γενικότερα είναι λί-
γες και η ερμηνεία τους δεν είναι πάντοτε εὐκολη. H πληρέστερη συλλογή κειμένων πα-
ῥραμένει ὡς σήµερα ἡ διατριβή του W. Bacge, De Macedonum sacris, Dissertationes philo-
logicae Hallenses (1913) για τα προβλήματα epunveias πρβ. J. Kalléris, Les anciens
H λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία 253
αρχαίος συγγραφέας δεν μνημονεύει ιερό του Ασκληπιού στην αρχαία

Μακεδονία, παρ᾽ όλο που η παρουσία της λατρείας του στα βόρεια παράλια
του Αιγαίου µπορεί να τεκμηριωθεί µε αρχαιολογικά ευρήµατα ἤδη axé tov
4ο αι. π.Χ. Ανάµεσα στα στοιχεία που βεβαιώνουν τη διάδοσή της στην πε-
ριοχἠ µπορεί κανείς να αναφέρει το δεξιό τµήµα ενός αναθημµατικού ανά-
Ίλυφου του όψιµου 4ου αι. στο Μουσείο Θεσσαλονίκης, του οποίου είναι
δυστυχώς άγνωστη η ακριβής προέλευση (Εικ. 1)".
Η παλαιότερη σίγουρη μαρτυρία για την εμφάνιση της λατρείας του
Ασκληπιού στον γεωγραφικό χώρο που καλύπτει από την εποχή του Φι-
λίππου Β΄ η αρχαία Μακεδονία προέρχεται and τη Θασιακή Περαία και
ανάγεται χρονολογικά στην περίοδο πριν and την ενσωμάτωση της περιο-
χής στο βασίλειο της Μακεδονίας. Συγκεκριµένα, σε ένα ιερό που υπήρχε
nön από την αρχαϊκή ἐποχή στην Αντισάρα, κοντά στη σηµερινή Καβάλα,
ο Ασκληπιός είχε εισαχθεί, πιθανότατα ὡς σύμβωμος θεός, ήδη axé το πρό-
το µισό του 4ου αιἰ., όπως αποδεικνύουν εγχάρακτες επιγραφές µε το ὀνομά
του επάνω σε όστρακα αγγείων που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή!ο, H κύ-
ρια θεότητα του ιερού ήταν ίσως, όπως συνέβαινε συχνά σε ανάλογες περι-
πτώσεις, ο πατέρας του Ασκληπιού, ο Απόλλων], Ασκληπιείο υπήρχε από
τον 40 αι. και στην Αμφίπολη, όπως πληροφορούμαστε and µία επιγραφή
που βρέθηκε εκεί, στην οποία αναφέρεται μάλιστα και ένα εγκοιμητήριο3.
Macédoniens U, Αθήνα 1976, 532-72. Εξ άλλου η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή αυ-
τή παρουσίαζε ὡς σχετικά πρόσφατα αρκετἡ καθυστέρηση σε σχέση µε την υπόλοιπη
Ελλάδα. Ωστόσο, οἱ εκτεταμένες και συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες των τελευ-
ταίων δεκαετιών έφεραν και συνεχίζουν να φέρνουν στο φως νέα σηµαντικά στοιχεία. Ἡ
σύντομη ανασκόπηση που ακολουθεἰ σχετικά µε τη λατρεία του Ασκληπιού στηρίζεται
σε ποικίλες και διάσπαρτες µαρτυρίες, δεν έχει όμως στόχο την πληρότητα. Η έρευνα
περιορίστηκε σκόπιµα στο τµήµα της αρχαίας Μακεδονίας που ανήκει σήµερα στην Ελ-
λάδα και που εἶναι βέβαια το σημαντικότερο: Για το βόρειο τµήµα που εἰναι άνισα µοιρα-
σµένο ἀνάμεσα στη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία βλ. την εργασία της 5. Dall, Die
Götterkulte Nordmakedoniens, Μόναχο 1977, 107-12.
9. U. Hausmann, Griechische Weihreliefs, Βερολίνο 1960, 69, εικ. 41 στη σ. 72.
10. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, AdeAr 25 (1970) [κυκλοφόρησε το 1973], Χρονικά 2,
397-98, niv. 332-33 και 44ελτ 26 (1971) [κυκλοφόρησε το 1974], Χρονικά 2, 413. BA. επί-
σης m συμβολή της στον τόμο: H Καβάλα και η περιοχή της. A’ τοπικό συμπόσιο, Θεσ-
σαλονίκη 1980, 315-16, εικ. 9-11.
11. Για τη στενή σύνδεση της λατρείας του Ασκληπιού µε εκείνη του Απολλωνα (που
λατρευόταν σε πολλές περιοχές ως θεὸς ἰατρὸς) BA. Edelstein, ό.π., (onu. 1) Π, Index, 271°
πρβ. επίσης F. Graf, Nordionische Kulte, Bibliotheca Helvetica Romana XXI (1985) 250.
12. Σ. Καφταντζή, Ιστορία της πόλεως των Σερρών και τῆς περιφερείας της I, 1967,
αρ. 606. Πρόκειται, όπως φαίνεται, για ιερό νόµο του 4ου αι. π.Χ. Η επιγραφή έχει µετα-
φερθεί στο Μουσείο Καβάλας.
Στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα ανάγεται ἡ πρώτη βέβαιη μαρτυρία
σχετικἀ µε την ύπαρξη ξεχωριστού ιερού του Ασκληπιού στην ιερή πόλη
των Μακεδόνων, το Δίον. Στην εποχή αυτή χρονολογούνται πράγματι, µε
βάση το σχήμα των γραμμάτων, τα θραύσματα ενός ενεπίγραφου βάθρου για
τα λατρευτικά αγάλματα του Ασκληπιού και της Ὑγείας που βρέθηκε σε
έναν μικρό ναό στην περιοχή των ιερών, λίγο έξω από το ανατολικό τείχος
της πόλης και δημοσιεύθηκε από τον ανασκαφέα A. Παντερμαλή!. Στα
αυτοκρατορικά χρόνια η λατρεία του Ασκληπιού θα πρέπει να ήταν ιδιαί-
τερα δηµοφιλἠς στο Δίον, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι σε µία από τις
αίθουσες του εκτεταµένου κτιριακού συγκροτήµατος των θερμών που έφε-
ραν στο φως οι πρόσφατες ανασκαφές, δίπλα ακριβώς στην ανατολικἠ είσο-
δο της πόλης, ἦταν στηµένα τα αγάλµατα όλων των µελών της οικογενείας
του Ασκληπιού], Δεν αποκλείεται εξ άλλου το νερό, που αναβλύζει άφθο-
νο απὀ τη γη στην περιοχή αυτή, να χρησιμοποιούνταν και για θεραπευτι-
κούς σκοπούς. Ο επίσηµος χαρακτήρας και η ακτινοβολία της λατρείας
του Ασκληπιού, αλλά και η σηµασία της για τη ζωή της πόλης, ὑπογραμμί-
ζεται ακόµη από την απεικόνιση του θεού µέσα σε ναΐῖσκο στον οπισθό-
τυπο νομισμάτων του Δίου and την εποχή του Γορδιανού Γ΄ δ. Σημαντικό
εἶναι ακόµη ότι and την ίδια πόλη προέρχεται και µία —yapévn σήµερα---
επιγραφή µε το κείµενο ενός παιάνα προς τιμήν του θεού, που δημοσίευσε
ο T. Οικονόμοςδ. Αντίγραφα του ἰδιου ύμνου έχουν βρεθεί στην Αθήνα,
στις Ερυθρές της M. Ασίας και στην Πτολεμαῖδα της Αἰγύπτου.
Δημόσιο ιερό ήταν επίσης πιθανότατα το Ασκληπιείο που υπήρχε to
αργότερο από την ελληνιστική εποχή, σύμφωνα µε Ta ανασκαφικά ευρήµα-
τα, στη µικρή πόλη Μόρρυλο της Αμφαξίτιδος, σαράντα περίπου χιλιόμε-
13. A. Παντερμαλή, «Λατρείες και ιερά του Δίου Πιερίας», Αρχαία Μακεδονία II
(1977) 337.
14. To κτιριακὀ συγκρότημα των θερμών δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί πλήρως. BA.
σχετικά την ανακοίνωση tov Δ. Παντερμαλή, «Or μεγάλες θέρμες του Δίου», στον τόμο:
Où αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία. Καλοκαίρι 1985, Θεσσαλονίκη 1986, 11-16 (για
τα ἀγάλματα tav Ασκληπιαδὼν βλ. σ. 15 και την αναπαράσταση, etx. 12) και του ἰδιου,
«Δίον», “Αρχαιολογία, τεύχος 33 (Δεκέμβριος 1989) 29-34, µε απεικονίσεις των αγαλμά-
των και σχεδιαστική αναπαράσταση της αίθουσας όπου ἦταν στηµένα. Για αγάλματα των
Ασκληπιαδών βλ. του ίδιου, Πρακτικά του 12ου Διεθνούς Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιο-
λογίας II, Αθήνα 1988, 213-16.
15. BA. Baege, ό.π. (onu. 8) 52. H. Gaebler, Die antiken Münzen Nordgriechenlands.
IH. Makedonia und Paionia, Βερολίνο 1935, 61, αρ. 7. SNG Copenhagen I, ap. 159.
16. T. Οικονόμος, Επιγραφαί «Μακεδονίας, Αθήνα 1916, 8-11, ap. 4.
17. J. U. Powell, Collectanea Alexandrina, Ὀξφόρδη 1925, 136-38, Edelstein, 6.2. (onu.
1) I, Test. 592. TIpß. Graf, d.7. (onu. 11) 250-57.
τρα BBA της Θεσσαλονίκης!:5. Το ιερό αυτό θα πρέπει να ήταν το επιφανέ-

στερο της πόλης, συμπέρασμα που προκύπτει από δύο ενεπίγραφες στήλες
µε τιμητικά ψηφίσματα για Μορρυλίους, οἱ οποίες, όπως πληροφορούμαστε
από το κείμενό τους, ἦταν στηµένες στο Ασκληπιείο της πόλης]. Ἡ τοπο-
θέτηση στηλών µε τιμητικά ψηφίσματα στον χώρο του ιερού υπογραμμίζει
τη σημασία που είχε για την πόλη και δείχνει ότι ήταν δηµόσιο, άποψη για
την οποία συνηγορεί επίσης µία αναθηµατική επιγραφή που είχε βρεθεί
στο ίδιο σηµείο το 1933 και χρονολογείται από το σχήµα των γραμμάτων
της στο τέλος του lov ñ στο πρώτο µισό του 2ου αι. μ.Χ. (Εικ. 2): Ο ανα-
θέτης Σωσίας Σωσιπόλεως ᾿]ώριος (δηλαδή and την Παιονική πόλη "Iw-
gov") μνημονεύει ως αποδέκτες του αναθἠµατός του, εκτός από τους δύο
θεούς, τον Ασκληπιό και την Ὑγεία, τους Μορρυλίους, δηλαδή την ίδια
την πόλη. Η εικόνα του Ασκληπιείου της Μορρύλου συμπληρώνεται, τέ-
λος, και από ορισμένα μαρμάρινα γλυπτά που βρέθηκαν εκεί. Πρόκειται
για ἀγάλματα και τμήματα ἀγαλμάτων διαφόρων μεγεθών που εικονίζουν
τον Ασκληπιό, την Ὑγεία και πιθανότατα δύο and τους Ασκληπιάδες3.
18. Για την πόλη αυτή βλ. F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l'époque ro-
maine, BCH Suppl. XVI (1988) 183-84 και, διεξοδικά, M. Hatzopoulos-L. Loukopoulou,
«Morrylos, cité de Crestonie», Μελειήματα 7 (1988).
19. Οι επιγραφές αυτές, που βρέθηκαν στους Ανω Αποστόλους Κιλκίς to 1961 (AdeAr
17 [1961-62] 207 [®. Παπαδοπούλου), δημοσιεύθηκαν πρόσφατα µε εκτενή vropvnpati-
ono από τον M. Χατζόπουλο και τη A. Λουκοπούλου, ό.π., 17-55.
20. Ἡ επιγραφή φυλάσσεται σήµερα στο Μουσείο Κιλκίς (αρ. 262). Ἡ προέλευσή της
και το έτος εύρεσης αναγράφονται στο ευρετήριο του μουσείου. Πρώτος την ανέφερεο
L. Robert, RPA 1939, 145 onu. 4 (Op. Min. Sel. Il 1298), ο οποίος την είδε το 1936 στο
Μουσείο Θεσσαλονίκης. Πρβ. A. Κανατσούλης, Maxedouxr προσωπογραφία, Θεσσα-
λονίκη 1955, αρ. 1767: Bull. ép. 1964, 253° N. G. L. Hammond, A History of Macedonia I,
Οξφόρδη 1967, 179. H Dall, 6.2. (onu. 8) 112 onu. 33, πίστεψε copadpéva ότι προέρχεται
από τη Θεσσαλονίκη. Το κείµενο της επιγραφής δημοσιεύεται, µε σχόλια σχετικά με τη
λατρεία και την ακτινοβολία του ιερού, από τον M. Χατζόπουλο και τη A. Λουκοπούλου,
ό.π., 63-66, niv. XVII. Μια δεύτερη αναθηµατική επιγραφή του μουσείου Κιλκίς µπορεί
επίσης να σχετιστεί µε τη λατρεία του Ασκληπιού: Χατζόπουλος και Λουκοπούλου, ό.π.,
66-67, niv. XVI.
21. BA. Papazoglou, 6.2. (onu. 18) 337 (όπου αναφέρεται και ἡ επιγραφἠ) και την ὑπο-
θετικἠ ταύτιση του Χατζόπουλου και της Λουκοπούλου, 6.7., 96-99.
22. Τα γλυπτά δημοσιεύονται ως ελληνιστικά στο σύνολό τους (χωρίς, ωστόσο, ε-
παρκἡ τεκμηρίωση της χρονολόγησης πρβ. σ. 75) and τον Χατζόπουλο και tn Λουκο-
πούλου, ό.π., 69-77, niv. XX-XXVI. Ένα από αυτά (ο κορμός ap. 1090 του Μουσείου Θεσ-
σαλονίκης), παραλλαγή του λεγόμενου Ασκληπιού Giustini (Χατζόπουλος-Λουκοπού-
λου, ό.π., 71, αρ. 3, xiv. XXI βλ. και LIMC στο À. Asclepios [B. Holtzmann] 880, ap.
174), αναφέρεται επίσης and τη M. Mayer, Ath. Mitt. 103 (1988) 135, 138 σημ. 103, που το
χρονολογεί στον 20 αι. μ.Χ., αγνοεί όµως την προέλευσή tov and τη Μόρρυλο.
Σημαντική θέση θα πρέπει να είχε η λατρεία του Ασκληπιού ανάµεσα

στις δημόσιες λατρείες της Θεσσαλονίκης. Ἐνδεικτικό είναι ότι από τον
θεό αυτόν είχε πάρει το ὀνομά τῆς pia από τις τέσσερις φυλές της πόλης
που μαρτυρούνται επιγραφικά, η ᾿ΑσκληπιάςἍ, Ἡ επιλογή αυτή φανερώνει
την ιδιαίτερη σημασία που είχε ο θεός αυτός για την πόλη: Δεν είναι σἰ-
γουρα ovte άσχετο ούτε τυχαίο το γεγονός ότι ο μόνος άλλος επώνυμος
θεός µιας από τις φυλές της που γνωρίζουμε, ο Διόνυσοςξά, είχε σύµφωνα
ue όλες τις ενδείξεις, εξέχουσα θέση ανάµεσα στις θεότητες της Θεσσαλο-
νίκης”. Μία άλλη, άµεση αυτή τη φορά, μαρτυρία για την ύπαρξη ιερού
του Ασκληπιού στη Θεσσαλονίκη παρέμεινε ὡς τώρα ουσιαστικά άγνωστη
εξ αιτίας του τρόπου δηµοσίἰευσής της: Στην τοπική εφημερίδα «Αλήθεια»
της Της Ιουλίου 1905 ο Πέτρος Παπαγεωργίου» δηµοσίευσε την εξἠς επι-
γραφή, χαραγμένη στην μπροστινή πλευρά μαρμάρινου βάθρου µε βαθύν-
σεις για δύο αγάλματα στο επάνω µέρος, που είχε βρεθεί λίγες μέρες νωρί-
τερα «πλησίον του καταβαλλομένου ανατολικού τείχους» της πόλης”:
ἔτους avo’ ᾿ Ασκληπιῷ

καὶ "Yyiaı Κλέων
“Ἡρακλείδου.
23. IG X 2, 185 και 265. Πρβ. Papazoglou, ό.π. (onu. 18) 209 onu. 132.
24. IG X 2, 183.
25. Για τη λατρεία του Διονύσου στη Θεσσαλονίκη και τη σπουδαιότητά της βλ.
Ch. Edson, HTAR 41 (1948) 158-81 και I. Μπακαλάκη, «ἱερό Διονύσου και φαλλικά δρώ-
μενα στη Θεσσαλονίκη», Αρχαία Μακεδονία Ml (1983) 31-43.
26. Για τον σηµαντικό αυτό λόγιο της Θεσσαλονίκης βλ. Πέτρος N. Παπαγεωργίου
(1859-1914). Φιλολογικὸν μνημόσυνον ἐπὶ τῇ πεντηκοστῇ ἐπετείῳ τοῦ θανάτου αὐτοῦ
("Ιανουάριος 1914 - ᾿Ιανουάριος 1964) ὀργανωθὲν ὑπὸ τῆς 'Γταιρείας Μακεδονικῶν Σπου-
δῶν, Θεσσαλονίκη 1964. Δυστυχώς δεν υπάρχει ως σήµερα πλήρης πίνακας των έργων
του" πρβ. X. Μπακιρτζή, Μακεδονικά 15 (1975) 365-67. Ἔτσι εξακολουθεί να ισχύει η
παρατήρηση του P. Perdrizet, Mon. Ρίοι 31 (1930) 51 onu. 1, ότι κανείς δεν µπορεί να είναι
βέβαιος πως γνωρίζει όλες του τις δημοσιεύσεις σχετικά µε τις αρχαιότητες της Θεσσαλο-
νίκης’ πρβ. L. Robert, RPA 1974, 183. Το φύλλο της «Αλήθειας» που αποδελτίώσα ανήκει
σε ένα «σώμα» της εφημερίδας, το οποίο υπάρχει στη βιβλιοθήκη του Σπουδαστηρίου
Αρχαιολογίας και ἱστορίας της Τέχνης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και συγκροτή-
θηκε πιθανότατα µε τη φροντίδα του αείμνηστου Στρατὴ Πελεκίδη,
27. Η δημοσίευση του Παπαγεωργίου. που δεν είδε ο ίδιος την πέτρα, στηρίζεται σε
Eva απὀγραφο των φίλων του «1. και E.M.» Η βάση αυτή έφερε και δεύτερη επιγραφή στην
πίσω πλευρά, η οποία δείχνει ότι χρησιμοποιήθηκε ξανά ὡς επιτύµβιο:
᾿Ισκλήπων ὁ φίλος
κανε) Mus Εὐτύχο r5
adel μνήμης χάριν.
Εὔτυχε χαῖρε. χαῖρε καὶ
σὺ τίς ποτ᾽ el.
Il λατρεία του Ασκλητιού στην αρχαία Μακεδονία 257
To ανάθηµα αυτό, που µπορεί va τοποθετηθεί στο έτος 3/4 μ.Χ., σύμφωνα
µε την κατὰ Μακεδόνας χρονολόγηση”, φανερώνει ότι υπήρχε στην πό-
An, τουλάχιστον από τα πρὠιμα αυτοκρατορικά χρόνια, ένα ιερό του Ασκλη-
πιού --πιθανόν στο ανατολικό τµήµα της, καθώς and εκεί προέρχονται και
οἱ δύο επιγραφές στις οποίες μνημονεύεται η ᾿ Ασκληπιὰς φυλή. Την ὑπαρ-
En ενός opyavouévou Ασκληπιείου προὐποθέτει, άλλωστε, και η παρουσία
στην πόλη ενός θιάσου ᾿Ασκληπιαστώ», που είναι γνωστός από επιγραφικἠ
μαρτυρία5.
Σημαντικό φαίνεται ότι ἦταν επίσης ἤδη and την ελληνιστική εποχή
το Ασκληπιείο της Βέροιας, γνωστό απὀ επιγραφή στην οποία μνημονεύε-
ται η κατασκευή λίθινου εγκοιµητηοίου και εξέδρας”, καθώς οι ιερείς του
είχαν --οπωσδήποτε στα χρόνια των Αντιγονιδών, και ἐνδεχομένως ήδη
από παλιότερη εποχή-- το προνόμιο της ατέλειας. Ἡ πληροφορία αυτή
περιέχεται σε µια επιστολή του Δημητρίου Β΄, από την εποχἠ της βασιλείας
του Αντιγόνου Γονατά, µε την οποία η ίδια ατέλεια χορηγείται επίσης στους
ιερείς ενός άλλου σημαντικού για τη Βέροια θεού, του Ἡρακλή Kuvayida®!.
Από τη Βέροια προέρχεται ακόµη ένα αναθηµατικό ανάγλυφο στον Ασκλη-
πιὀ και την Ὑγεία, ἔργο των αυτοκρατορικών χρόνωνϑξ, Αξίζει επίσης va
σημειώσουμε ότι ιερό του Ασκληπιού υπήρχε πιθανότατα ἤδη από τον do
αι. π.Χ. και στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, την Πέλλαδ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ὠστόσο οι μαρτυρίες and την
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός (που επισημαίνει και ο Παπαγεωργίου) ότι ο φίλος του
νεκρού έχει το θεοφόρο όνοµα Ασκλήπων που σχετίζεται µε τον Ασκληπιό.
28. Για τη χρονολόγηση αυτή, που έχει ὡς αφετηρία το έτος 148 /47 π.Χ., βλ. F. Papa-
zoglou, «Quelques aspects de l’histoire de la province romaine de Macédoine», ANRW
II 7.1 (1979) 306-307.
29. IG X 2, 480.
30. A. M. Woodward, BSA 18 (1911-12) 145, ap. 3: πρβ. C. F. Edson, HSCP 45 (1934)
231 και onu. 1. 44ελτ 24 (1969) Χρονικά 3, 325-26, niv. 3347. Η επιγραφή χρονολογείται
στο έτος 130/29 π.Χ. Μια νέα επιγραφικὴ μαρτυρία σχετικά µε το ιερό αὐτό πρόκειται
να δημοσιεύσει στις Μελέτες του 44ελτ η Β. Αλλαμανή-Σουρή (βλ. προσθήκη στη σ. 262).
31. J. M. R. Cormack, BSA 40 (1939-40) 134-39, ap. 1 (SEG XII [1955] 311).
32. BCH 73 (1949) 532, εικ. 15 (P. Amandry} πρβ. Dall, 6.7. (onu. 8) 112 σημ. 35.
33. To όνοµα του θεού µπορεί va διαβαστεί σε μια ενεπίγραρη βάση αναθήματος του
4ου αι. π.Χ. στο Μουσείο της Πέλλας. Καθώς η επιγραφή δεν σώζεται ακέραια, δεν είναι
απόλυτα βέβαιο ότι πρόκειται για το όνοµα του θεού και όχι για ένα θεοφόρο όνοµα ανα-
θέτη. Η πρώτη δυνατότητα φαίνεται πάντως να είναι η πιθανότερη. BA. D. Πέτσα, 8.51 4
(1963) 160, ap. 1 (= Pella, Alexander the Great’s Capital, Θεσσαλονίκη 1978, 60-61)
πρβ. A. Παπακωνσταντίνου-Διαμαντούρου, {Πέλλα 1. Ιστορική επισκόπησις και µαρτυ-
ela, Αθήνα 1971, 41, 141.
17
Κρουσίδα, τη χώρα των Χαλκιδέων, και τη Βοττικήδά, που, ας σημειωθεί,

ανάγονται όλες στην περίοδο µετά την ενσωµάτωσή τους στο Μακεδονικό
κράτος. Ἡ λατρεία του Ασκληπιού είχε σίγουρα εισαχθεί στη σηµαντικό-
τερη πόλη της περιοχής, την Κασσάνδρεια: Από επιγραφές της Κω µαθαί-
νουµε ότι είχε δεχτεί να συμμετάσχει, µαζί µε άλλες Μακεδονικές πόλεις
(την Αμφίπολη, την Πέλλα και τους Φιλίππους), στη νέα πανελλήνια γιορ-
τή προς τιμήν του Ασκληπιού που διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 242
π.Χ. Ἐίναι λογικό να υποθέσουμε ότι η προθυμία των Κασσανδρέων να
τιμήσουν τον θεό µε αυτόν τον τρόπο πήγαζε από αποδοχή της λατρείας του
στην ίδια τους την πόλη. ΄Αλλωστε και στις υπόλοιπες τρεις πόλεις της Μα-
κεδονίας που συμμετείχαν στις γιορτές της Κω γνωρίζουμε ότι λατρευόταν ο
Ασκληπιός». Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται and ένα παλιό εύρημα,
που παρέμεινε ὡς τώρα άγνωστο. Πρόκειται για ένα θραύσμα αναθηματικού
βωµίσκου ή, το πιθανότερο, βάσης αναθήµατος (Εικ. 3) που φυλάσσεται
στην Ἱερά Μονή Παντελεήμονος στο ΄Αγιο Ὅρος και προέρχεται σύμφωνα
με όλες τις ενδείξεις --όπως και τα άλλα μαρμάρινα αρχαία της ίδιας συλ-
λογής-- από Eva μετόχι της μονῆς στην παραλία του σημερινού οικισμού
Καλλιθέα, κοντά στην αρχαία ΄Αφυτη (πόλη που ενσωματώθηκε αργότερα
στη χώρα της Kacoavipeiac’’), όπου υπήρχε ένα παλιό ιερό του Διονύσου
και των Νυμφών, δίπλα στο οποίο είχε εισαχθεί ήδη and την κλασική εποχή
και η λατρεία του ΄Αµµωνα Aia®*: Στο τµήµα της επιγραφής που σώζεται στη
µία and τις πλευρές του --και που µπορεί να χρονολογηθεί µε βάση το σχή-
34. Οι περιοχές αυτές καλύπτουν to μεγαλύτερο µέρος της χερσονήσου που ονοµά-
ζεται σήµερα Χαλκιδική” βλ. Papazoglou, ό.π. (onu. 18) 415-17 (με βιβλιογραφία).
35. R. Herzog - G. Klaffenbach, Asylieurkunden aus Kos, Abh. Akad. Berlin 1952, 6,1
και 7,1. Πρβ. A. Giovannini, Αρχαία Μακεδορία II (1977) 465-66.
36. Για την Πέλλα βλ. mo πάνω, onu. 33° για την Αμφίπολη βλ. πιο κάτω, onu. 49°
για τους Φιλίππους βλ. P. Lemerle, BCH 59 (1935) 141-47, ap. 41.
37. Για την ελληνιστική Κασσάνδρεια PA. Papazoglou, 6.7. (onu. 18) 424 και σημ.
54, καθώς και την ανακοίνωση του M. Χατζόπουλου σ᾽ αυτό το συνέδριο.
38. Διαστάσεις: ύψος 0,085 μ., μῆκος 0,102 u. Το υλικό είναι φαιός ασβεστόλιθος. H
περιοχή του ιερού ανῆκε στη Μονή Παντελεήμονος ως το 1968. Οι μοναχοί είχαν avaka-
λύψει εκεί κατά καιρούς διάφορα αρχαία αντικείµενα, πολλά από τα οποία μετέφεραν στο
΄Αγιο Όρος) βλ. τη σχετική μνεία στις σημειώσεις του Charles Avezou από µία περιοδεία
την άνοιξη του 1914, που δημοσίευσαν µε χρήσιμο υπομνηματισμό ο D. Feissel και ο M.
Séve, BCH 103 (1979) 260. Για το ιερό του Διονύσου και των Νυμφών και τον ναό του ‘Ape
nova βλ. Φ. Πέτσα, AteAr 25 (1970) Χρονικά 2 [κυκλοφόρησε to 1973], 354-61] του ίδιου,
Μακεδονικά 15 (1975) 237-45: E. Γιούρη. 1-1-1 4 (1971) 356-67: της ίδιας, «Το εν Αφύτει
ιερόν του Διονύσου και το ιερόν του Ἄμμωνος Διός», στον τόμο Neue Forschungen zu
griechischen Heiligtümern (επιμ. U. Jantzen), Βερολίνο 1976, 135-50.
H λατρεία του Λσκληπιού στην αρχαία Μακεδονία 259
μα των γραμμάτων στα τέλη του τρίτου ñ στο πρώτο μισό του 2ου αἱ. π.Χ.---
συμπληρώνεται µε βεβαιότητα το όνοµα του Ασκληπιού σε δοτική πτώση:
{[---)όδω[ρος
- - -]
[-- ᾿Ασκ)ληπιῶι {- -]
Η εισαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού σε ένα παλαιό ιερό με μεγάλη

φήμη και ακτινοβολία φανερώνει πόση σημασία της απέδιδαν οι Κασσαν-
δρείς.
Μία άλλη επιγραφή, χαμένη σήµερα, μαρτυρεί την παρουσία ιερέων
του Ασκληπιού σε µία πόλη της Κρουσίδας, ίσως την Avtiyévera™:
Εὐαλκίδης «Ίυσιστράτου ἱερητεύσας ᾿ Ασκληπιῶι.
Το κείµενο ἦταν χαραγμένο σε βάση αναθήµατος, πιθανότατα ελληνιστι-
κών χρόνων. H διατύπωση φανερώνει ότι η θητεία των ιερέων του Ασκλη-
πιού ἦταν χρονικά περιορισμένη, ἐνδεχομένως ετήσια. Παρόμοια παρα-
δείγµατα είναι γνωστά και and άλλες Ἑλληνικές πόλεις και είναι ενδιαφέ-
ρον να σημειώσουμε ότι τέτοιες αναθέσεις συνήθιζαν να κάνουν οι ἐπώ-
νυµοι ιερείς µετά το τέλος της ἱερατείας τους, όπως π.χ. οι ιερείς του Ἡλίου
στη Ρόδοῦ.
Εντελώς ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει wotéoo η επιγραφή από
τα Καλίνδοια που παρουσίασε στο προηγούμενο συμπόσιο για την Αρχαία
Μακεδονία η I. BoxotonovAou"!, ὀπου αναγράφονται µε τη σειρά οι ιερείς
του Ασκληπιού [ἀφ᾽ οὗ βασιλεὺς ᾿Αλέξανδρος ἔδωκε Μακεδόσι Καλίν-
δοια, δηλαδή --σύμφωνα µε τὴν εὐστοχη ερμηνεία που πρότειναν η Φ.
ΠαπάζογλουἩΣ και ο M. Χατζόπουλοςϐ--- and τότε που ο Αλέξανδρος εν-
σωµάτωσε την πόλη στο βασίλειο της Μακεδονίας. Ο κατάλογος αυτός
δείχνει ακόµη, όπως σωστά παρατήρησε η πρώτη εκδότρια, ότι οι repels
39. Το κείµενο της επιγραφής είναι γνωστό από τις σημειώσεις του Avezou (βλ.
Feissel - Sève, ό.π., 292, αρ. 16).
40. B. Κοντορίνη, Ανέκδοτες επιγραφές Ῥόδου II, Αθήνα 1990, 131-45, ap. 53-60.
41. 1. TT. Βοκοτοπούλου, «H επιγραφή των Καλινδοίων», Αρχαία Μακεδονία IV (1986)
87-114 (E. Badian, ZPE 79 (1989) 65-66 και 69-70, αρ. 2). Πρβ. Bull. &p. 1988, 847. Πρόκει-
ται για ένα σηµαντικό κείµενο που θέτει πολλά και ενδιαφέροντα ζητήματα.
42. Papazoglou, ό.π. (onu. 18) 217 onu. 26: «La formule sans parallèle ἔδωκε Maxe-
δόσι ne peut signifier, me sempble-t-il, que l’affranchissement politique d’une région qui
auparavant faisait partie du domaine royal».
43. Bull. ép. 1988, 847, σ. 445: «Il ne s'agit pas d’une distribution de terres viritim,
… Mais d’une donation collective du territoire des quatre cités aux Μακεδόνες, à la com-
munauté des Macédoniens, pour la fondation d’une cité macédonienne».
260 Γμμανουήλ Βουτυράς
του Ασκληπιού στα Καλίνδοια είχαν ετήσια Onteia*. Ἡ αναγραφή των ovo-
μάτων τους κατά σειρά διαδοχής σε λίθινη στήλη οδηγεί µε βεβαιότητα
στο συμπέρασμα (αποδεκτό, άλλωστε, από όλους τους μελετητές) ότι ήταν
οι ἐπώνυμοι της πόλης, EP’ όσον ο κύριος προορισμός ενός τέτοιου µνη-
μειακού καταλόγου ήταν να χρησιμεύει WG σηµείο αναφοράς για τις επίση-
µες χρονολογήσεις. Η ερμηνεία αυτή επιβεβαιώνεται, εξ άλλου, και από τη
σταδιακή επέκταση του καταλόγου µε την προσθήκη και νέων ονομάτων
ιερέων, ὥσπου να καλυφθεί όλος ο διαθέσιµος χώρος στη στήλη. Αξιο-
πρόσεκτο είναι επίσης ότι η στήλη είναι ανάθηµα στον Απόλλωνα και όχι
στον Ασκληπιό. Ο Απόλλωνας ἦταν αναμφισβήτητα η κυριότερη θεότητα
στη Βοττική, όπως φαίνεται και από το γεγονός OTL το κεφάλι του EIKOVI-
ζεται στα νομίσματα της περιοχής κατά τον 4ο αι. x.X.#. Από το ιερό του
στα Καλίνδοια προέρχεται επίσης, σύµφωνα µε την ένδειξη του ευρετηρίου,
ένα αναθηµατικό ανάγλυφο στην έκθεση του Μουσείου Θεσσαλονίκης, που
εικονίζει τον Απόλλωνα και την ΄Αρτεµη και χρονολογείται πιθανότατα
στον 20 αι. π.Χ.37. Η εισαγωγή τῆς λατρείας του Ασκληπιού σε ἕνα ιερό
του Απόλλωνα ήταν, όπως αναφέραμε ἤδη στην αρχή, συχνό φαινόμενο,
δεν αιτιολογεί όμως την εξέχουσα θέση των ιερέων του νεότερου θεού στη
δημόσια ζωή της πόλης που φανερώνει η επιγραφή των Καλινδοίων. Η εξή-
ynon της ιδιομορφίας αυτής προκύπτει, πιστεύω, and το ίδιο το κείµενο και
συγκεκριµένα and τον προσδιορισμό της χρονικής ἀφετηρίας tov κατα-
λόγου στη χρονιά κατά την οποία τα Καλίνδοια ενσωματώθηκαν στη Ma-
κεδονική επικράτεια µε απόφαση του Αλεξάνδρου: Φαίνεται εύλογη η
σκέψη ότι µία από τις συνέπειες της μεταβολής αυτής ἦταν και η παραχώ-
ρηση στους ιερείς tov Ασκληπιού του προνοµίου να είναι ot ἐπώνυμοι της
πόλης. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε μπορούμε να συµπεράνουµε OTL
η ἱερατεία του Ασκληπιού ήταν πιθανότατα ένα αξίωμα µε µεγάλη προβολή,
αλλά και µε ιδιαίτερη σημασία για την πολιτική οργάνωση των Μακεδο-
νικών πόλεων. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται ακόµη από την παρατήρηση
HST της πρώτης εκδότριας, ὅτι τα ονόματα των περισσότερων από τους κα-
τόχους του στα Καλίνδοια προδίδουν τη Μακεδονική καταγωγή τους: Ei-
44. Ἡοκοτοπούλου, ό.π., 96-97.

45. Βοκοτοπούλου, 6.7., 90-93 και ox. 1. TpB. Badian, 6.7. (onu. 41) 66 onu. 16.
46. Gaebler, ό.π. (onu. 15) 51, up. 5-7.
47. Αδημοσίευτο (αρ. ευρ. 106). Σύμφωνα µε το ευρετήριο προέρχεται and το Καλα-
µωτό, όπου βρέθηκε και η επιγραφή των Καλινδοίων. Στο επιστύλιο διακρίνεται το ὀνομα
της ᾽Αρτέμιδος .4;εµόνας' πρβ. M. Σακελλαρίου, στον topo: {7 “Μακεδονία. 4000 χρόνια
ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1982, 60, onu. 115.
48. Συστηµατικά εξετάζονται τα ονόματα της επιγραφής στην ανακοίνωση της A.
Λουκοπούλου σ᾽ auto το συνέδριο.
H λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία 26!
ναι λογικό να Sextovpe ότι υπήρχε στενή σχέση ανάµεσα στη θεσμοποίη-
ση της Μακεδονικής κυριαρχίας και τη μόνιμη εγκατάσταση Μακεδόνων
στην πόλη, οι οποίοι φαίνεται ότι αναλάμβαναν κατά προτίµηση to αξίῳ-
na της enwvuung ιερατείας. Εκτός and τα Καλίνδοια, επώνυμοι ιερείς του
Ασκληπιού στη Μακεδονία μαρτυρούνται επίσης στην Αμφίπολη Ώ και σε
µία Μακεδονική πόλη κοντά στη Νάουσα, που ταυτίζεται πιθανότατα µε
τη MieCa®. Δεν αποκλείεται νεότερα ευρήµατα να επεκτείνουν αυτόν τον
κατάλογο],
Από όσα εκθέσαµε ως τώρα προκύπτει εύλογα TO ερώτημα, μήπως η
εισαγωγή και η διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού στη Μακεδονία οφει-
λόταν σε πρωτοβουλία κάποιου βασιλιά, και μάλιστα από τη δυναστεία
των Τημενιδών. Υπάρχουν πράγματι μαρτυρίες που φαίνεται να ευνοούν µια
καταφατική απάντηση στο ερώτημα αυτό, χωρίς βέβαια να λύνουν οριστικά
το πρόβλημα: Στον πρώτο κατάλογο των θεωροδόκω»ν της Ἐπιδαύρου, που
χρονολογείται ανάµεσα στο 365 και στο 360 π.Χ., ὡς θεωροδόκος για ολύ-
κληρη τη Μακεδονία εµφανίζεται ο ίδιος ο βασιλιάς Περδίκκας Γ΄ 2, Από
τον Αρριανό µαθαίνουµε ότι ο Αλέξανδρος τέλεσε θυσία προς τιμήν του
Ασκληπιού στους Σόλους της Κιλικίας και οργάνωσε πομπή στην οποία
συμμετείχε ο iôtoc μαζί µε όλον τον στρατό του, καθώς και λαμπαδηδροµία
και αγώνες γυμνικούς και μουσικούςδ]. Ο ίδιος συγγραφέας παραδίδει την
49. Με τον επώνυμο ιερέα του Ασκληπιού χρονολογούνται δύο ὠνές από την Αμφί-
πολη: (a) Syil.2 832: Michel, Recueil 1386: A. I. Λαζαρίδης, στον topo: Γέρας Αντωνίου
Κεραμµοπούλλου, Αθήνα 1953, 161 onu. 1° πρβ. D. Hennig, Chiron 17 (1987) 161 onu. 64,
op. 6. (B) D. Lazaridis, BCH 85 (1961) 431-33: D. Hereward, Palaeologia (Kyoto) 14 (1968)
142, αρ. 12 (SEG XXV [1971] 715) πρβ. Bull. ep. 1969, 372.
50. Επώνυμοι tepeig του Ασκληπιού αναφέρονται σε µία επιγραφή µε ὠνές που βρέ-
θηκε στην erixwon του δρόμου του μακεδονικού τάφου των Λευκαδίων: D. Πέτσας, «ναί
εξ Ημαθίας», 4 Εφ 1961, 1 κε., ιδιαίτ. 21-22 (B 14). Για την τοποθέτηση της αρχαίας Μίε-
Cas στην περιοχή των Λευκαδίων βλ. Papazoglou, ό.π. (onu. 18) 151-52.
51. Με βάση αυτή την παρατήρηση ο M. Χατζόπουλος διατύπωσε πρόσφατα την άπο-
yn ότι οι ιερείς του Ασκληπιού ἦταν ἐπώνυμοι σε όλες τις Μακεδονικές πόλεις (Bull.
ep. 1988, 847, a. 445). Η ενδιαφέρουσα αυτή υπόθεση στηρίζεται, πάντως, προς το παρόν,
σε λίγες σχετικά μαρτυρίες: Στην απαρίθµηση των Μακεδονικών πόλεων µε επώνυµους
ιερείς του Ασκληπιού ο Χατζόπουλος συμπεριλαμβάνει τη Βέροια και την Πέλλα, παρ᾽
όλο που από τις επιγραφές (βλ. πιο πάνω) δεν φαίνεται av ot ιερείς του Ασκληπιού στις
πόλεις αυτές ἦταν ἐπώνυμοι. Περισσότερα στοιχεία για την ύπαρξη επώνυµης τερατείας
του Ασκληπιού παρέχει το ανάθηµα ενός ιερέα του Ασκληπιού µετά τη λήξη της θητείας
του από µια πόλη της Κρουσίδας (Αντιγόνεια;), που εξετάσαµε πιο πάνω’ βλ. σ. 257-258
και onu. 39.
52. IG IV 1? 94, Ib 9.
53. Αρριανός, “Arf. IT 5,8. Edelstein, 6.7. (onu. I) I, Test. 547.
πληροφορία ---που τη θεωρεί οὐ πάντῃ ἔξω τοῦ εἰκότος--- ὀτι ο Αλέξανδρος

εἶχε συναντήσει, καθώς επέστρεφε στη Βαβυλώνα, ανάµεσα σε άλλες
npeoßeles που έρχονταν από την Ἑλλάδα, και µία των Ἐπιδαυρίων, στα at-
τήµατα της οποίας ανταποκρίθηκε µε γενναιοδωρία, παρατηρώντας πάντως
ότι περίμενε καλύτερη µετοχείριση and τον Ασκληπιό, που δεν είχε σώσει
τον επιστήθιο φίλο του Ηφαιστίωναδὲ, H ειδικἠ σχέση ἀνάμεσα στο ιερό
της Επιδαύρου και στη δυναστεία των Τημενιδών που διαφαίνεται από τις
πληροφορίες αυτές αποτελεί Eva ξεχωριστό θέµα µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον,
το οποίο χρειάζεται πάντως συστηµατικότερη διερεύνησηῦ».
Στο τέλος της σύντομης αυτής ανασκόπησης των μαρτυριών για τη λα-
τρεία του Ασκληπιού στη Μακεδονία είναι, νομίζω, σκόπιμη µια αναφορά
στην ενδιαφέρουσα επισήµανση που έκανε ο William Greenwalt στο 4ο
Συνέδριο για την Αρχαία Maxedovia™, ότι οι βασιλείς της χώρας, και μά-
λιστα οι Αργεάδες, έδειχναν µεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της ια-
τρικής, υπογραμμίζοντας µε αυτόν τον τρόπο την ιδιαίτερη φροντίδα τους
για τους υκηκόους τους και ειδικά για τον στρατό. Στο τέλος της ανακοίνω-
ons του ο Greenwalt θίγει το θέµα τῆς σχέσης των Μακεδόνων βασιλέων
pe tov Ασκληπιό, εκφράζεται όµως µε αρκετή επιφύλαξη, επισημαίνοντας
την έλλειψη ουσιαστικών μαρτυριών στους αρχαίους συγγραφείς και σε
άλλες πηγέςδ7, Πιστεύω ότι η µελέτη των στοιχείων που αποκαλύπτονται
µε την πάροδο του χρόνου µπορεί να ρίξει νέο φως στο πρόβλημα auto.
Προσθήκη: Το χειρόγραφο παραδόθηκε τον Μάρτιο του 1990. Ἡ προσθήκη παρα-

ποµπών σε µελέτες που δημοσιεύθηκαν and τότε ἦταν τεχνικά αδύνατη. Για το άρθρο της
B. Αλλαμανή-Σουρή που αναφέρεται στη onu. 30 βλ. AdeAr 39 (1984), Μελέτες [κυκλο-
φόρησε το 1990], 205-31.
54. Αρριανός, ᾿Ανάβ. ΥΠ 14,5-6. Edelstein, ό.π. (ann. 1) Test. 821.

55. Εἶναι αλήθεια ότι η σχέση αυτή δεν φαίνεται να έχει επισημανθεί and τους µελε-
τητές᾽ εξαίρεση αποτελεί ο O. Kern, Die Religion der Griechen NI, Βερολίνο 19633, 44
48 (πρβ. Edelstein, ό.π. [σημ. 1] Π 251-52).
56. W. Greenwalt, «Macedonia’s Kings and the Political Usefulness of the Medical
Arts», Aoyala Maxedovia IV (1983) 213-22.
57. Greenwalt, ό.π., 222: «There was no widespread identification of the Argeads or
Alexander with Asclepius as far as we know». Βέβαια, η προώθηση της λατρείας του Α-
σκληπιού δεν συνδεόταν κατ᾽ ανάγκην με την προβολή, εκ μέρους της βασιλικῆς οικογέ-
νειας, συγγενικών δεσμών µε τον θεό. Πάντως, ο Greenwalt επισημαίνει αµέσως peta:
« do think that the evidence is strong enough to show that an Argead interest in profane
and sacred medicine helped to distinguish the family from potential rivals and thus rein-
forced the bonds of loyalty which guarantecd their unique status in Macedonia»,
τει >
fe Δα A ον Sable
Εικ. I. εἰναθηματικὸ ανάγλυφο. Movoelo Θεσσαλονίκης.

264
Εμμανουήλ Βουτυράς
# ’
Εικ. 2. “4ναθηματικ 7φ επιγραφή an ὁ τη M όρρ υλο, Μίουσε Κιλκίς.
Soaonlisyzıanyj
lacn
‘soûn,
οἱ’,
‘hong
ἰιϑυδι
4
ο αι]
16
LES CHASSES D’ALEXANDRE

(Remarques préliminaires )*
Pierre Briant
1. PRÉSENTATION DES DOCUMENTS
1.1. Représentations de la chasse
1.1.1. En Macédoine même
T1. L’une des plus célèbres et les plus anciennement connues est la chasse
représentée sur une mosaïque en galets de Pella, sur laquelle on voit deux
personnages, accompagnés d'un chien, affronter un cerf. Traditionnellement
on identifie Alexandre et Cratère, mais cela reste encore problématique; une
autre mosaique, signée de Gnösis {T1bis), met en scène deux jeunes hommes
mettant à mort un cerf.
ΤΑ. Fresque de la tombe dite de Philippe II: scènes de chasse; 3 hommes à
cheval, 7 à pied, animaux sauvages (1 daim, 1 lion, 1 ours sauvage), chiens de
chasse, dans un décor d’arbres et de rochers. Au centre, un jeune homme nu à
cheval, brandissant une lance dans la main droite: ressemblant, par sa posture,
à l’Alexandre de la mosaïque de Naples. À sa droite, 2 hommes à pied et 1 à
cheval en train de frapper un lion.
1.1.2. Τὸ. A Delphes, on connaît, par l'inscription qui subsiste, la chasse
d’Alexandre, où Cratère affirme avoir joué un rôle important. Y faisait directe-
ment allusion Plutarque (40.5: 74) en écrivant: “Cratère consacra cette sc!re
1. Je ne présente ici qu'un texte bref, dépourvu de note; infrapaginales. On trouvera

des démonstrations plus argumentées et des bibliographies compl3tes dans deux autre;
études: "Sources gréco-hellénistiques, institutions perses et institutions macédoniennei:
continuités, changements et bricolages”, à paraitre dans Achaemenid History VIL: Continuity
and change (edd. H. Sancisi - Weerdenburg / A. Kuhrt / Μ.Ο. Root), Leiden; “Chasse royale
macédonienne et chasse royale perse: le thème de la chasse au lion dans la Chass? de Vergina”,
DHA 1991/2 (où l'on trouvera également des études d’A.M. Prestianyi Giallombardo ει
de B. Tripodi portant elles aussi sur le Chasse de Vergina).
268 Pierre Briant
de chasse à Delphes, où il fit faire des statues de bronze représentant le lion,

les chiens, le roi aux prises avec le lion et lui-même Cratère se portant à son
secours. Certaines de ses statues sont de Lysippe, les autres de Léocharès”
(renseignement identique chez Pline, NH 34.50,79: T5). Différents autres do-
cuments iconographiques ont été amenés à l’appui pour tenter de reconstituer
le motif original.
1.1.3. T6. Enfin, à Sidon, scènes du sarcophage d'Alexandre: Perses et
Macédonicns, côte à côte, se vouent à des activités cynégétiques.
1.2. Textes littéraires et épigraphiques
1.2.1. On distinguera d’abord ceux qui se réfèrent à la chasse en Macé-

doine même:
T7. On mettra à part le passage d’Hérodote signalant la présence de lions
dans les montagnes du nord de la Macédoine à l’époque de Xerxés (VIL.125).
Sauf erreur de ma part, les premiers textes portant directement sur la
chasse se rapportent à la période des diadoques, plus précisément de l’époque
de Cassandre. Deux textes peuvent être cités:
TS. L’un d’entre eux, de Diodore de Sicile, se place juste après la mort
d’Antipater. Dans un passage qui veut démontrer “la valeur et le courage” de
Cassandre, Diodore indique que Cassandre “organisa une chasse qui devait
durer plusieurs jours, cherchant ainsi à écarter tout soupçon de révolte”
(XVIII.49.3);
T9. L’autre passage est une citation d’Hegesandros faite par Athénée:
celui-là disait “qu’il n'était pas d'usage en Macédoine qu’un homme mangeat
couché à moins d’avoir servi un sanglier hors des filets; jusque là il mangeait
assis”. Et il poursuivait : “C'est pourquoi Cassandre, à l'âge de trente cinq ans,
dinait chez son père assis, parce qu’il ne pouvait venir à bout de cet exploit,
quoique courageux par nature et bon chasseur” (1.18 a).
1.2.2. Les textes concernant la chasse en Macédoine sont Plus tardifs et
datent de la période antigonide ou plus tardivement encore:
T10. On citera d’abord un texte épigraphique du règne de Démétrios II
vers 248/7: lettre royale envoyé Harpale, épistate de Beroia, à la demande de
deux Aynégoi, qui se sont plaints que les revenus du sanctuaire d’Herakles ont
été détournés de leurs fins. À relicr évidemment aux nombreuses attestations
de l’épithète Kynagidas attesté en Macédoine auprès d’Herakles. On conclut
en general de ce texte qu'il existait en Macédoine antigonide une administra-
tion des chasses royales, proche de celle qu'on connaît en Egypte lagide.
ΤΙ. L'importance de la chasse en Macédoine et du rôle qu'y tient le roi
Les chasses d'Alexandre 269
est également attestée par plusieurs épigrammes de !’Ant. Pal. (VI.114-116),

datées généralement de Philippe V: elles exaltent les talents de chasseur de
Philippe et de son courage face à un sanglier, et face à un taureau.
T12. Un passage de Polybe (ΧΧΧΙ.29), postérieur à la défaite de Persée
devant les Romains, met en scène le jeune Scipion, en exaltant ses vertus physi-
ques. On y apprend que “les membres de la maison royale de Macédoinc avaient
la passion de la chasse et ils avaient constitué, avec les terrains qui s'y prêtaient
le mieux, des réscrves pour y rassembler le gibier”.
T13. On peut citer enfin un texte très postérieur, datant de l’époque ro-
maine: il s’agit d’un épigramme de Philippe de Thessalonique (VI.240), en I’
honneur ‘d'un roi très noble’ qui offrit la dépouille d’un sanglier a Artémis
“guetteuse de bêtes et archére”. Comme L. Robert l’a démontré, le personnage
honoré est le roi thrace Rhoimetalcas IIT.
1.3. Les chasses d’ Alexandre dans les textes
J'en viens maintenant aux textes traitant des chasses d’Alexandre. Relati-
vement peu nombreux, il sa réfèrent tous à des chasses organisées au cours de
la conquête de l’Empire achéménide.
1.3.1. Je note d’abord, sans y insister, quelques passages, où les auteurs
d'Alexandre comparent certaines opérations militaires à de gigantesques
battues:
ainsi les combats contre les Mardes d’Hyrcanie (venantium modo: QC
VI.5.17) (T14);
de même contre les Cosséens: il traque les hommes comme à la chasse
(Plut. 72.4: kunégésion) (T15);
la même comparaison est employée systématiquement par Plutarque dans
le De Fort. Alex. I (T16).
1.3.2. Deuxième série de textes portant sur la période de la conquête:
quelques textes mettent en évidence la passion de la chasse chez Alexandre et
chez ses compagnons:
T17. Dans un passage apologétique consacré au caractère d'Alexandre,
Plutarque (40.4) oppose la vigueur physique du roi au luxe effréné de certains
de ses compagnons: “Quant à lui, il se dépensait plus encore à la guerre qu'à
la chasse”;
Chez Plutarque (40.1.:717), comme chez Elien VH IX.5: T18), on oppose
le luxe de certains compagnons, tels Philotas, “qui se servait pour la chasse
de filet long de cent stades” (717), ou Leonnatos et Menélas qui “aimaient la
270 Pierre Briant
chasse et faisaient porter avec eux une ample provision de toiles: il y avait de
quoi entourer un espace de cent stades” (168).
1.3.3. Références à des chasses organisées par Alexandre
Le texte le plus connu est incontestablement un passage de Quinte-
Curce (VIIL.1.11-19: 719) qui décrit une chasse menée dans un paradis sog-
dien, près de la ville de Bazaira. On y trouve une description très précise des
réserves de chasse existant dans la région, peuplées de milliers de fauves (4000
abattus par Alexandre et ses compagnons). II fait également allusion au danger
de ces chasses et à la mesure prise à l’issue de la battue: “Les Macédoniens dé-
crétèrent que, selon la coutume nationale (gentis suae more), il ne chasserait
plus à pied ou sans une élite de nobles et d’Amis”.
A propos de la conduite de Lysimaquc en Sogdiane, le text: fait référence
à une chasse précédente en Syrie (in Syria). On considère généralement que
cette chasse s’est déroulé:s près de Sidon: on sait en effet par Diodore de Sicile
(XVI.41) qu'il existait près de cette cité un “paradis royal”.
C'est également dans les régions syriennes que l’exvoto de Cratère (73)
situe la chasse d'Alexandre où le dédicant s'était signalé par son courage: cf.
texte dans Moretti II, n° 73: = 720). De son côté, Plutarque (40.5= Τ4) fait
lui aussi allusion à cette chasse, mais sans la situer très précisément (cf. Ha-
milton: 107-108): en Syrie proprement dite (Sidon) ou ailleurs. Difficile à dire,
car les chasses organisées par Alexandre ont sans doute été plus nombreuses
que celles que rapportent explicitement les sources.
1.3.4. Enfin, références à la coutume de la chasse en liaison avec des in-
dications sur l'institution des Pages:
T21: Quinte-Curce V.1.42.

722: Quinte-Curce VIII.6.2-6.
T23: Arrien, IV.13.1-2.
Ces trois témoignages indiquent que, parmi les obligations faites aux
pages royaux, il y avait celle d’aider le roi à monter à cheval et de l’escorter
à la chasse. D'autre part, ils font référence (T22 et 23) au châtiment infligé au
page Hermolaus, qui avait abattu un sanglier avant le roi.
2. PROBLÈMES D'INTERPRÉTATION
2.1. Au total, les 23 témoignages rassemblés jettent des lumières aussi

bien sur les méthodes de la chasse, sur les animaux que l'on poursuit, sur les
Les chasses d’ Alexandre 271
lieux où ces chasses se font, que sur l’organisation de la chasse ou encore sur
les rapports entre la chasse et l'idéologie royale. Pour autant, sommes nous
autorisés, à partir de ce corpus, à proposer une vision immobile et inchangée
de la chasse en Macédoine? Je ne le pense pas, car il faut tenir compte en
premier lieu de la chronologie différenciée des documents:
Un tout petit nombre porte sur la Macédoine préhellénistique (pour
prendre un terme commode). Le seul texte indiscutable, en réalité, est à coup
sûr la citation d’Hégésandros (79) qui indique clairement l'existence d’une
coutume très ancienne, liée peut-être à une sorte de rite de passage de l’adoles-
cence à l’âge adulte, au cours duquel le jeune homme devait faire la preuve de
son courage et de sa détermination lors d’une chasse au sanglier, animal qu'il
devait affronter sans utiliser les filets.
Quelques textes se réfèrent explicitement à la période antigonide: l’ins-
cription de Béroia sur les kynègoi royaux, des épigrammes de l’AP exaltant
la valeur de chasseur de Philippe V et le passage de Polybe sur l'existence de
paradis de chasse en Macédoine antigonide;
Plusieurs documents sur la période des diadoques, aussi bien figurés que
textuels;
Enfin, les textes et représentations de l’époque d’Alexandre.
Mais, ces trois dernières catégories posent un problème méthodologique.
Dans quelle mesure, est-il légitime de s'appuyer sur des textes tardifs pour
reconstituer les institutions de la Macédoine de la période de Philippe II (ou
même des périodes antérieures)? Nous ne disposons en effet d’aucun témoigna-
ge direct sur la chasse en Macédoine à l’époque de Philippe II (la scène de
chasse sur la tombe dite de Philippe II pose à elle seule un problème chrono-
logique). On retrouve là un problème bien connu, que doivent affronter en
particulier ceux qui s'intéressent aux institutions politiques macédoniennes, en
particulier à l’Assemblée macédonienne, documentée surtout par des textes
de l’époque d'Alexandre et des périodes postérieures.
Concernant la chasse proprement dite, le problème se pose en d’autres
termes encore. Il est difficile de croire, j’y reviendrai, que les pratiques cynégé-
tiques de la cour macédonienne n'aient pas été marquées par des influences
achéménides. Par ailleurs, un autre problème surgit, qui a été traité naguère
par D. Kienast: les influences achéménides ont-elles pu jouer de manière
directe sur la cour macédonienne dès l’époque de Philippe II? Le problème se
pose évidemment pour la chasse. Dans un passage bien connu (Lois VII.824),
Platon oppose deux types de chasse: la chasse typique de la Grèce (à pied, de
nuit avec filets et piège) à un autre type de chasse, vers laquelle vont toutes ses
préférences: la grande vènerie à cheval. On peut se demander à quel modèle il
272 Pierre Briant
se refeıe en parlant du deuxième type de chasse. Sans doute s'agit-il des

grandes chasses à la perse, mises également en scène dans la Cyropédie de Xé-
nophon. Mais, peut-on penser en même temps que le modèle était d'autant
plus parlant qu'il avait été adopté en Macédoine à l’époque où écrivait Platon?
Ou bien doit-on juger, avec J. Aymard, que “l'influence d'Alexandre a été
d’une importance indiscutable en ce domaine comme en bien d'autres”? Certes,
la chasse était pratiquée traditionncllement par la cour ct l’aristocratie macé-
doniennes (le témoignage d'Hégésandros est très significatif de ce point de
vue). Mais, cn même temps, on peut se demander si et quand les manières de
chasser macédoniennes ont été profondément modifiées par le modèle achémé-
nide.
Dans le cadre du temps qui m'est impatti, je ne pourrai envisager chacun
des problèmes liés à ces interrogations. Je me contenterai, dans ce rapport pré-
liminaire, de quelques remarques établies sur des thèmes bien délimités.
2.2. Paradis et réserves de chasse
Je voudrais d’abord aborder le problème des paradis et des réserves de

chasse, à partir du texte de Polybe (712) qui, faisant référence à l'éducation du
jeune Scipion sous l'influence de Paul-Emile, veut montrer que la chasse y a
tenu une place essentielle, lors de son séjour cn Macédoine après la défaite de
Persée. Il mentionne explicitement l’existence de vastes réserves de chasse qui,
écrit-il, “avaient été constituées par les membres de la maison royale de Macé-
doine, qui avaient en effet la passion de la chasse”. Il précise également que ces
chasses furent organisé:s par “les veneurs royaux” —veneurs qui sont égale-
ment présents dans une inscription de Béroia datant de Démétrios II.
On admet généralement, non sans de bonnes raisons d’ailleurs, que ces
paradis macédoniens ont été constitués sous l'influence directe d’une pratique
achéménide bien connue. On sait en effet que chaque satrapie comprenait un
ou plusieurs paradis. Parmi les fonctions différencié:s de ces paradis, on doit
mettre en exergue celle de réserve de chassc. Les textes grecs citent en parti-
culier le paradis de Daskyleion ou celui de Kelainai, dans lesquels abondait le
gibier. Un passage de Quinte-Curce décrit très précisément une réserve de
chasse sogdienne, où Alexandre fit une gigantesque battue qui aboutit au
massacre de 4000 fauves. Ces paradis sont restés en place à l’époque séleucide,
comme le montrent en particulier plusieurs passages de la vie de Démétrios
par Plutarque.
Pour autant, il n'est pas illégitime de se demander si de tels paradis ont
pu être installés en Macédoine des avant la conquête d'Alexandre. Certes,
aucun texte n’y fait référence explicitement. Le seul document iconographique

macédonien pertinent est la chasse de Vergina, qui se déroule dans un paysage
de bois et de montagne. Quelques détails de la scène a pu faire penser qu’elle
se déroulait dans un bois sacré (alsos) —bois sacrés que l’on retrouve effecti-
vement dans certains paradis perses. Au surplus, on doit considérer, qu’un
passage de Théopompe (Athénée XII.531 e-f) atteste de la présence d’un tel
paradis en Thace à l'époque de Cotys: le terme paradis n’est pas employé,
mais le terme alsos; il n’y est pas question de chasse, mais le paradis n’est pas
réductible à la fonction de réserve de chasse. Lorsqu'on sait par aillours la
profondeur et la permanence de l'influence achéménide en Thrace, en parti-
culier du temps de Cotys (cf. IV.131), on est amené à supposer, sans pouvoir
le prouver, qu’une telle pratique a pu être également empruntée par la cour
macédonienne dès le règne de Philippe II, sinon même antérieurement.
2.3. La chasse dans l'idémlogie monarchique
J'en viens maintenant à un second point: celui de la place de la chasse

dans l'idéologie monarchique:
2.3.1. Sans que j’aie le temps d’y insister ici, on sait d’abord que le roi
perse justifiait idéologiquement son pouvoir par: — son ascendance, la pro-
tection des dieux, et ses qualités physiques. Darius se présente comme le meil-
leur cavalier, le meilleur archer, le meilleur javelotier. De nombreux textes
pourraient être cités. Prenons simplement le passage de Xénophon consacré à
la glorification du jeune Cyrus. Parmi toutes les qualités qui font de Cyrus un
roi, Xénophon ne manque pas citer celle de chasseur. Particulièrement aguerri
dans l’art de la cavalerie et de l’archerie, il se montrait également “passionné
pour la chasse. Un jour, un ours se jeta sur lui: il n’eut pas peur, chargea la
bête, fut désarçonné par elle, en reçut des blessures dont il portait des cicatrices,
mais finalement il le tua” (Anab.1.9.6). Bien entendu, il s'agit d’un portrait
idéalisé: on ne doit donc pas s’étonner des analogies avec le portrait de Cyrus
l’Ancien que Xénophon dresse dans la Cyropédie: là aussi la chasse joue un
rôle central dans l’éducation du jeune prince à la cour d’Astyage.
Cette exaltation du roi à la chasse est un héritage de l’époque assyro-
babylonienne. On ne dispose pas, pour l'époque achéménide, d’un nombre
de documents iconographiques comparable. On citera néanmoins un sceau,
sur lequel le roi, sur un char, tire des flèches contre un lion qui s'écroule blessé
à mort. Les scènes de chasse sont également fort nombreuses, on le sait, sur
les sceaux et stèles dits “gréco-perses” en Asie Mineure et dans d’autres régions
de l’Empire.
274 Pierre Briant
2.3.2. Dans le domaine proprement macédonien, nous n’avons que peu

de documents explicites sur ce thème. On citera les épigrammes de l’AP qui
exaltent la valeur et le courage de Philippe (sans doute Philippe V), loué pour
être venu à bout d’un terrible sanglier d’un simple coup d’épieu, monstre “qui
dévastait la Macédoine”. Dans le même temps, le roi est rapproché de son
aïeul Héraclés. On sait qu’en Macédoine, l’une des épithètes d’Héraclés était
celle de Kynegidas.
La liaison entre vertus de chasseur et vertus de roi est tout aussi explicite
dans les textes polémiques sur Cassandre. Il est clair que le texte d’Hegesan-
dros déjà cité provient de cercles hostiles à Cassandre: pour le disqualifier, on
fait courir le bruit qu’il n’a pas été capable de tuer un sanglier sans filet. In-
versement, un passage de Diodore de Sicile, qui parle d’une chasse organisée
par Cratére, met en exergue “la valeur et le courage” du fils d’Antipater.
On citera également le passage de Polybe, où la chasse est présentée
comme “le meilleur des exercices et la plus noble des distractions”. Au cours
des chasses organisées dans les paradis macédoniens — écrit Polybe — “Sci-
pion se considérait presque comme un roi”. Il est clair que, là, Polybe s’est
directement inspiré de Xénophon. La conduite de Scipion en Macédoine n°
implique donc pas nécessairement qu’il a copié un modèle royal macédonien
— même si les autres textes cités n’exclut pas une telle interprétation.
2.3.3. Si l’on en vient maintenant aux chasses d'Alexandre en Asie, les
rapprochements et analogies avec l’idéologie achéménide paraissent beaucoup
plus marqués. C’est non seulement parce qu’Alexandre et ses compagnons ont
repris la grande vènerie se déroulant dans les paradis, c'est aussi qu’Alexandre,
semble-t-il, s’est paré d’attributs idéologiques achéménides.
On partira des textes de Quinte-Curce et d’Arrien portant sur la punition
du page Hermolaus (722-23). Lors d’une chasse, Hermolaus abattit un sang-
lier avant le roi, alors qu’Alexandre avait l’intention de le tuer de ses propres
mains: “Alexandre, qui avait été moins rapide, en voulut à Hermolaüs: en
proie à la colère, il le fit passer par les verges sous les yeux des autres pages, et
il le priva de son cheval ” (Arrien). Une telle punition ne se conçoit, semble-t-il,
que dans le contexte d'une étiquette de cour, qui réserve au roi le droit de tuer
la bête à laquelle il est opposé. Tel est bien le sens également de l'attitude d’
Alexandre lors de la chasse organisée dans un paradis soggdien (719): alors
qu’un lion impressionnant se précipitait sur Alexandre, Lysimaque, l’&pieu
à la main, fit face à la bête; mais, “le roi le repoussa avec ordre de partir, et
il ajouta qu’à lui seul, il était aussi capable que Lysimaque de tuer un lion”. Le
roi, ajoute Quinte-Curce, se souvenait de ce que Lysimaque avait tué un fauve,
seul, lors d'une chasse en Syrie. Puis, il précise qu'après avoir repoussé Lysi-
maque, Alexandre tua net le lion d’un coup. Le sens de ces histoires ne fait
guère de doute: en tant que roi, Alexandre seul est capable de s’opposer à un
fauve: Lysimaque a donc mis en doute les capacités du roi. De méme qu’
Hermolais.
Les rapprochements avec les pratiques royales achéménides sont parti-
culiérement forts. Ils peuvent se distinguer a plusieurs niveaux du récit:
La seule représentation achéménide d’une chasse royale montre le roi
tuer seul un lion. Même si l’on sait par plusieurs textes que le roi est en réalité
accompagné de ses Amis et même de toute sa cour, il n’est pas question de
faire figurer d’autres personnages qui pourraient dévaluer la personne royale
face au fauve.
D'autre part, les textes de l’époque d'Alexandre font songer immédiate-
ment à des textes parallèles datant de l’époque achéménide. C’est d’abord un
texte de Ctésias inséré dans un long passage portant sur l’histoire de Méga-
byze (Persika 40) [je cite le résumé de Photius]: “Le roi part à la chasse et un
lion l’attaque. Tandis que le fauve s’élance, Mégabyze le frappe d’un javelot
et l’abat. Colère du roi parce que Mégabyze a frappé la bête avant qu'il l’ait
touchée lui-même: il donne ordre qu’on coupe la tête de Mégabyze” [finale-
ment déporté au bord du Golfe Persique]. A l’inverse, Tiribaze pouvait se
flatter de l’amitié intime d’Artaxerxès II en raison d’un service éminent qu'il
avait rendu au roi: “Lors d’une chasse, deux lions s'étaient précipités sur le
roi qui était monté sur un char; ils avaient mis en pièce deux chevaux du quad-
rige et allaient se jeter sur la personne même du roi quand Tiribaze était arrivé,
avait tué les lions et sauvé ainsi le roi d’un grand danger” (Diodore XV.10.3).
Malgré les apparences, les deux histoires ne sont pas contradictoires:
D'une part, en règle générale, il convient de laisser le roi faire la démon-
stration de sa supériorité en tout, en particulier à la chasse. Plutarque affirme
d’ailleurs qu'il existait une règle en ce sens à la cour perse; il précise en effet
qu’Artaxerxés II [=Artaxerxes [2] “fut le premier des rois perses qui permit
aux grands de sa cour qui l’accompagnaient à la chasse, de frappsr la bête
avant lui” (Apopht. Regn.). C'est là un thème privilégié de l’idéologie monar-
chique, que l'on retrouve sous l’Empire Romain et à Byzance. En tuant le lion,
le roi justifie son pouvoir: tel est le sens des paroles de l’ambassadeur lacédé-
monien face à Alexandre qui vient d’abattre un lion: “Tu as bien combattu
contre la bête, Alexandre, pour décider qui serait roi” (Plut. 40.4). D’oü la
colère d’Artaxerxés contre Mégabyze qui, en intervenant, a mis en doute les
qualités royales et s’est même posé en concurrent. D’oü également l’irritation
d’Alexandre contre Hermolaüs et contre Lysimaque.
Mais, en même temps, dès lors que la vie du roi est menacée, il est du
276 Pierre Briant
devoir de ceux qui l’accompagnent de se porter à son secours. C’est d’ailleurs

en sauveur d'Alexandre attaqué par un lion que Cratére se fit représenter
à Delphes.
Il paraît donc évident que lors des chasses royales organisées en Asie,
Alexandre a repris entièrement les coutumes de cour achéménides. On a là
l'illustration particulière d’une politique plus générale, traditionnellement
dénommée la “politique iranienne” d'Alexandre. On peut supposer qu’il
s’agit là d’une attitude qui rompait avec les pratiques macédoniennes tradi-
tionnelles. C'est à celles-ci que, semble-t-il, fait allusion directement Quinte-
Curse, en écrivant en conclusion de la chasse de Sogdiane: “Les Macédoniens
décrétèrent que, selon la coutume nationale (gentis suae more), le roi ne chas-
serait plus à pied ou sans une élite de nobles et d’amis”.
Il est intéressant également de noter qu’aussi bien les textes (et repré-
sentations achéménides que les textes portant sur la chasse d'Alexandre se
situent dans le contexte d’une chasse au lion. Le thème de la chasse au lion
est typique de la grande chasse royale asiatique. En Macédoine antigonide
au contraire, le roi est plutôt salué pour son courage face au sanglier. Le lion
est fort peu représenté sur les documents figurés de Macédoine ou élevés par
des chefs et rois macédoniens:
Il était évidemment présent sur le groupe de statues élevées à Delphes sur
l’ordre de Cratère puisque l’ensemble représentait une chasse d'Alexandre en
Syrie.
A une date plus ancienne, on le retrouve sur une monnaie d’Amyntas III,
mais dans un contexte tel qu’il est malaisé de postuler un sens réellement nar-
ratif.
Il est présent également sur la fresque de Vergina, où le lion est attaqué
par deux hommes à pied, et un cavalier, que l’on identifie parfois à un person-
nage royal, peut-être Philippe; un autre cavalier, qui porte une couronne, et
qui lui aussi brandit sa lance en direction du lion, pourrait être Alexandre. Il
est vrai qu'ici le lion n'est qu'un animal parmi d’autres. Les autres parties de la
peinture représentent la mise à mort d’un cerf, d’un sanglier et d’un ours. Ce-
pendant, la mise à mort d’un lion et sa place centrale dans le panneau doivent
être relevées. Les attestations de lions en Macédoine sont relativement rares
dans les textes anciens; c’est pourquoi, l’on considère généralement que c'est
avec la conquête d’Alexandre que les Grecs ont véritablement repris contact
avec cet animal. Il en était de même des documents iconographiques jusqu’à
la découverte de Vergina. Dans un article consacré à la Chasse d'Alexandre de
Delphes, P. Perdrizet remarquait que le sujet de la chasse royale au lion était
orientale et non grecque, et que c'est pour la première fois avec la conquête
d’Alexandre qu’il fut introduit dans l’art grec. On a vu également que cette
chasse se déroule peut-être dans un paradis (ou son équivalent macédonien).
Ce qui ne manque pas de poser des questions sur la date de la composition
picturale de Vergina: dans cette hypothèse, elle serait postérieure à 323. Mais,
le thème, dans ce cas, aurait été adapté à la Macédoine avec des traits qui la
distinguent des représentations orientales.
Université de Toulouse-II Le Mirail

17
BEMERKUNGEN ZUM DEKRET DER BATTYNAER
Kostas Buraselis
I. Die wohl bekannteste Inschrift Obermakedoniens, und eine der in-

teressantesten Urkunden des rômischen Makedonien schlechthin, ist das ein-
zige bisher gefundene Dekret der Battynäer! (Βαττυναῖοι), einer Bürger-
gemeinde der Oresten (Ὀρέσται, Ὀρεστοί), die nach Fundort des Steines
in der Nähe des heutigen Dorfes Kranochori südwestlich von Kastoria zu
lokalisieren ist. In den letzten etwa zehn Jahren sind Kenntnis und Ver-
ständnis dieser Inschrift erheblich gefördert worden einerseits durch ihre
1. Die Inschrift hat erstmals von A. M. Woodward, JHS 33 (1913), 337 ff. [: Wood-
ward] eine wisseı.schaftliche Edition erfahren. Wesentliche Verbesserungen daran, u.a. die
wichtige Lesung des Namens “Battuvalwv” (Z. 1), hat dann eine neue Inspektion des Steines
durch Charles Edson gebracht, auf der die letzte Ausgabe von Th. Rizakis-G. Touratsoglou,
᾿Επιγραφὲς “Avw Μακεδονίας, A’, ᾿Αθήνα 1985 [: Rizakis-Touratsoglou), Nr. 186 zum
Teil basiert. Am zuletzt genannten Ort auch detaillierte Information über alle früheren
Ausgaben des Textes und die einschlägige Literatur (s. auch unten). Die jüngsten Versuche,
(bes. geographisch-historische) Aspekte dieser Urkunde zu verdeutlichen, stammen jetzt
von F. Papazoglou, “Les villes de Macédoine à l’époque romaine”, BCH Suppl. XVI, Paris
1988 (: Papazoglou, “Villes”], 239-41 (vgl. auch 234-6) und D. Samsaris, ᾿Ιστορικὴ γεωγραφία
τῆς ρωμαϊκῆς ἐπαρχίας Μακεδονίας. Τὸ τμῆμα τῆς σημερινῆς Δυτικῆς Μακεδονίας, Θεσ-
σαλονίκη 1989 [: Samsaris], 150-1.
2. Samsaris, ebd. erwähnt den Fund von Dachziegelscherben und Steinfundamenten
auf dem Hügel Pole südôstlich des heutigen Dorfes Kranochori und identifiziert den in den
ersten Publikationen erwähnten Fundort der Inschrift, “Skali” (: Stufe) mit dem südlichen
Abhang dieses Hügels, der glatt in die Ebene der heutigen Straße Kastoria-Nestorio absteigt.
Auf der Höhe des Hügels möchte er etwa die Oberstadt, am Abhang und bis in die Ebene
hinein die Unterstadt der Battynäer erkennen. Diese Interpretation scheint plausibel, ob-
wohl man heute dort die Bezeichnung “Skali” ausschließlich für den Hügel verwenden und
die fast ebene Fläche südlich davon “Livadia” nennen soll (vgl. unten, Anm. 5). Nach
lokaler Tradition soll eben die Inschrift in “Livadia” gefunden worden sein. Es ist jeden-
falls sehr wahrscheinlich, daß sich die Agora der Battynäer—wo die Inschrift aufgestellt sein
muß (Z. 35)—an einem Punkt dieses Flachlandes befunden hat. Erst eine systematische Aus-
grabung könnte die Topographie und den genauen Charakter der schon anscheinend um-
fangreichen Siedlung (ist die πολιτεία der Battynäer eine wahre Polis oder etwa städtisches
Zentrum eines Phylenverbandes?) endgültig klären.
280 Kostas Buraselis
verbesserte, nach genauer Prüfung des Originals erfolgte Ausgabe von Rizakis
und Touratsoglou?, andererseits durch eine eingehende Studie von Fritz
Gschnitzer*, der sich besonders um die inhaltliche, agrargeschichtliche Inter-
pretation der Inschrift vor dem Hintergrund paralleler Phänomene der Kaiser-
zeit bemüht hat. Die folgenden Bemerkungen schließen sich an diesen letzten
Interpretationsbeitrag an. Ihrer Abfassung ist ein eigenständiges Studium
der Inschrift (heute an der Apsisaußenwand der Kathedrale von Kastoria)
und ein kurzer Besuch des Fundortes vorausgegangen®.
II. Der Text der Inschrift, wie er zuletzt bei der schon erwähnten Edition
von Rizakis und Touratsoglou erscheint, bietet Sicherheit an allen wichtigen
Stellen®. Demgemäß kann man sich ein so vollständiges Bild der im Text
beschriebenen Zustände zeichnen, wie der Verfasser des Dekrets es nur zu-
standebringen konnte bzw. wollte. Das die Gemeinde bewegende und durch
die hier beschlossenen Maßnahmen zu bekämpfende Problem liegt, kurz-
gefaßt, in dem zunehmenden Verlust des Gemeindelands (δημόσιοι τό-
ποι, Z. 4/5; δημοσία γῆ, Z. 20; ta δημόσια Z. 22, 37/8) an Eindringlinge
aus der Provinz Makedonien (ἐπαρχικοί, Z. 3/4, 11, 17/8, 19, 37)’. Man
3. Oben, Anm. 1.
4. Die Allmende der Battynäer. Der Beitrag einer obermakedonischen Inschrift zur
Agrargeschichte der Kaiserzeit, Forschungen und Funde. Festschrift B. Neutsch, hrsg. von
F. Krinzinger u.a., Innsbruck 1980, 149-56 [: Gschnitzer]. Vgl. dazu auch die Bemerkungen
Plekets, SEG 30 (1980), Nr. 568.
5. Anfang August 1989. Der Archäologische Dienst (T. Papazotos) und die Metropolis
Kastorias haben meine Arbeit an der Inschrift erlaubt und erleichtert. In Kranochori war
die Hilfe von Elias Soutkas besonders wertvoll. Ihnen allen gilt mein Dank.
6. Nur an ein paar kleineren Punkten hat sich bei meiner Autopsie die Möglichkeit
einer Verbesserung ergeben: Z. 23 ist wohl ἀπετετειμημένοις ein Druckfehler für ἁποτε-
τειμημένοις, da das erste Omikron immer noch deutlich auf dem Stein zu lesen ist (vgl.
schon die Ausgabe von Woodward, 338). Z. 25 ist cher ἐπιέναι (nicht ἐπι(έλναι) zu lesen:
eine Ligatur hat hier [ΕΝ in ein Schriftzeichen vereinigt. Ζ. 26 ist deutlich τούς, statt
τού(ς), zu lesen. Z. 34/35 würde ich eher στηλογραφηθέ(ν]/πα(ρ᾽) αὐτ[οῖς... lesen: am
Ende der Z. 34 ist ein Epsilon besser mit der erhaltenen linken Hälfte eines Buchstaben
vereinbar als ein Eta (am ähnlichsten die Formen des Epsilon in Z. 39: πεπραμένα, εἶναι).
Syntaktisch bildet hier die Partizipialform mit dem folgenden Infinitiv μένειν eine bessere
Einheit zusammen.
7. Daß ἐπαρχικοὶ hier an sich nichts mehr als “Leute aus der Provinz Makedonien,
Provinziale” bedeutet und so im Gegensatz zu den Battynäern und den sonstigen Oresten
zu verstehen ist, haben schon Woodward, 341 mit Anm. 102 (obwohl er dann, 343, falsch
die ἀποτετειμημένοι 'Opeotol als einen Teil der “Provinzialen” auffaßte) und N. Pappa-
dakis, "A6nvä 25 (1913), 462-77 [: Pappadakis], hier 469 (EndschluB) gesehen. Daß diese
“Provinzialen” GroBgrundbesitzer der Provinz, und dann höchstwahrscheinlich römische
Bemerkungen zum Dekret der Battynäer 281
sollte sich hier vergegenwärtigen. daß die Oresten beim Zweiten Makedoni-
schen Krieg den Römern beigetreten sind und so unter deren Vorherrschaft
ihre Autonomie erlangt hatten®. Diese Tradition der Selbständigkeit macht
es verständlich, wenn sich die Battynäer hier so erregt gegen das Eintreten
nicht-orestischer Landbesitzer aus der Provinz Makedonien zu sträuben
versuchen. Andererseits scheint das Land der Oresten zur Zeit des Dekrets
der Provinz Makedonien und allgemeiner der provinzialen Administration
irgendwie einverleibt zu sein: es hat früher einen Zensus des orestischen
Landes gegeben (Z. 23), offenbar als Teil einer allgemeineren Regelung des
Landbesitzes in der Provinz zur Zeit des D. Terentius Gentianus (erste Jahre
der Regierung Hadrians)*. Die Überbringung des Beschlusses an den am-
tierenden Statthalter der Provinz, lunius Rufinus, damit er seinen Inhalt
bestätige, ist ebenfalls Zeugnis dieser faktischen Unterordnung. Die Oresten
mögen sich noch als etwas Verschiedenes von den “Provinzialen” fühlen,
sie unterstehen jedoch, wenigstens zum Teil, den gleichen administrativen
Instanzen wie sie!®.
Verfolgt man nun näher die Argumentation des Dekrets, wird einem
unschwer klar, daß sie in der Form eines zeitlichen Gegensatzes aufgebaut
ist. In der Vergangenheit hatte sich schon, gerade bei dem Zensus des Gen-
Bürger, waren (so bes. M. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Roman
Empire, Oxford 19573, 651), kann erst aus dem ganzen Text deduziert werden (vgl. unten
mit Anm. 13). SEG 29 (1979), Nr. 1529 ist wohl hier irrelevant.
8. Polyb. 18.47.6; Liv. 45.30.6 (die Oresten werden nicht als Teil der Vierten Meris
nach 197 erwähnt); Plin., NH 4.35 (“liberi...Orestae” in der Kaiserzeit). Vgl. zuletzt Papa-
zoglou, “Villes”, 236.
9. So in den Zn. 16-17: ...xata τὴν Γεντιανοῦ διάταξιν ... ἃ ἐτειμήσαντο (sc. ol Exap-
xıxol). Daß hier mit ἀποτιμῶμαι/τιμῶμαι der römische Provinzialzensus gemeint ist hat
erst Pappadakis, 465 ausgelegt; vgl. Gschnitzer, 15515. Über D. Terentius Gentianus vgl.
zuletzt Th. Sarikakis, Ρωμαῖοι ἄρχοντες τῆς ἐπαρχίας Μακεδονίας Β΄, Θεσσαλονίκη
1977 [: Sarikakis], 77-80, wo die antiken Belege zusammengestellt sind, und die Bemer-
kungen von F. Papazoglou, ZAnt 29 (1979), 242-6. Sarikakis, E. Groag, RE V.A (1934),
s.v. Terentius (48), Sp. 659-61 folgend, datiert die Tatigkeit des Gentianus als censitor in
Makedonien in die Zeitspanne 118-120 n. Chr. Dies Ende seiner Amtszeit würde durch die
Bemerkungen W. Ecks, Chiron 2 (1972), 434-5 (Ablösung des Gentianus in 120 durch
Octavius Antoninus, wieder als kaiserlichen Sonderlegaten) bekräftigt: vgl. aber dagegen
die Einwände von Papazoglou, a.a.O.
10. Es kann keinen Zweifel daran geben daß mit «τῶν πρεσβευτῶν to(0) ἔθνους» Ge-
sandte des Dachverbandes, d.h. der Oresten, und nicht der Battynäer allein gemeint sind
(so auch zuletzt Gschnitzer, 155?! und Papazoglou, “Villes”, 241 gegen N. G. L. Hammond,
A History of Macedonia, Oxford 1972, 114 mit Anm. 6). Über den Sinn der statthalterlichen
Bestätigung s. unten.
tianus, die Gelegenheit für die Battynäer geboten, der Provinzialen Land-
hunger zu erleben. Die letzteren haben da mehrmals durch falsche Angaben
ihr offiziell zu verzeichnendes Land zu vermehren gewußt. Dies hat offenbar
die Besitzrechte der Battynäer oder vielleicht der ganzen Oresten beeinträch-
tigt, scheint aber inzwischen von der Gemeinde als eine Art fait accompli
angesehen worden zu sein (Zn. 17-8, vgl. unten)!!. Ebenfalls in der Vergangen-
heit (πρότερον, Z. 9) liegt eine innerhalb der Gemeinde erreichte Regelung
in Bezug auf das gegenwärtig fragliche Land: zu einem nicht näher bestimm-
ten Zeitpunkt haben nämlich gewisse Battynäer auf den Besitz δια[κα]τέ-
χοντες, Z. 8) dieser Gebiete zugunsten der Gemeinde verzichtet!?. ‘
Dieses Bild einer ersten Bedrohung durch die Priovinzialen aber auch
eines intern ausgemachten Landstatus (demgemäB wohl auch einer geschlos-
senen Haltung) der Battynäer hat sich aber bis zur Zeit des Dekrets (vüv
δέ, Z. 10) drastisch verändert: nicht mehr allgemein “die Leute (aus) der Pro-
vinz”, sondern ol δυνατώτεροι τῶν ἐπαρχικῶν (Z. 10/11), woran wir mit
Sicherheit mächtige Großgrundbesitzer der Provinz erkennen dirfen, haben
11. Vgl. bes. den inhaltlichen Gegesatz: “οὐκ ἀρκουμένων αὐτῶν (sc. τῶν ἐπαρχικῶν)
οἷς /ἀπετειμήσαντο, πολλὰ καὶ ἐκεῖ yevodpe /νοι” (Zn. 5-6).--μόνα κατὰ τὴν Γεντιανοῦ
διάταξιν τοὺς ἐπαρχι /κοὺς ἃ ἐτειμήσαντο καλῇ πίστει κατέχειν" (Zn. 17-8). Am Ausdruck
καλῇ πίστει κατέχειν ist wahrscheinlich der EinfluB des Standardausdruckes “bona fide
possidere” (und die lange possessio bona fide führt zu usucapio) im rômischen Recht zu
erkennen: vgl. etwa LSJ s.v. πίστις. 12c und A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman
Law, Philadelphia 1953, 374, 638, 752. Gschnitzer, 153 überschätzt wohl die Reaktions-
môglichkeiten der Battynäer mit der Annahme, daB sie jetzt auch die falschen Besitzmel-
dungen der Provinzialen zur Zeit des Gentianus nachprüfen und rückgängig machen möch-
ten. Es war zu spat dazu.
12. Zn. 9-10: “. ἔδοσαν χεῖρας ἀφιστάμενοι αὑτῶν καὶ / παραχωροῦντες αὐτά τῇ πο-
Aiteig...”. Der Ausdruck ἔδοσαν χεῖρας verrät vielleicht auch lateinischen Einfluß. Wood-
ward, 342 konnte hier nur OG/S 437 (= Sherk, RDGE 47), Z. 42 anführen als “another
example of χεῖρας διδόναι in reference to an agreement”. Es handelt sich ebd. um einen
Brief des Proconsuls von Asien (94 v. Chr.) Q. Mucius Scaevola, P.f. an die Ephesier: Scae-
volas Gesandter an die Ephesier und die Sardianer soll beide Städte auffordern “δοῦναι
τ[ἀ]ς χεῖρας ἡμῖν εἰ[ς σύλλυσιν)". Ein Einlenken in der Politik beider Städte muß hier die
Hauptidee sein, wobei eine griechische Übersetzung des lateinischen Ausdrucks “manus
dare” (: im Argumentieren um eine Streitfrage “besiegt” sein, nachgeben) nahcgelegt wird.
Über “manus dare” (Metapher aus der Dedition der Besiegten) 5. TLL V. 1, s.v. do, 1668e;
Oxford Latin Dictionary, fasc. V, s.v. manus, 9d (an Beispielen s. bes. Cic., Ad Art., 2.22.2;
Caes., BG, 5.31). Dieser Sinn würde auch zum Passus des Battynäcrdekrets m.E. besser
passen als z.B. die Übersetzung von Gschnitzer, 150: “in aller Form Rechtens (verzichtet
haben)”, wofür ich keine genaue Parallele finden konnte.
13. Über den häufigen Gebrauch von δυνατοὶ δυνατώτεροι (potentes'potentiores) in
ausgeprägt sozialem Sinne in der römischen Welt vgl. G. De Ste. Croix, The Class Struggle
Bemerkungen zum Dekret der Battynder 283
jetzt einen für die Interessen der Battynäer gefährlichen Ex pansionsplan ins
Werk gesetzt. Sie benutzen hierbei zweierlei Methoden: (a) sie treiben mit
Gewalt die Armen (πένητας, Zn. 11-2) unter den Einheimischen vom Gemein-
deland aus, um unzulässigen Besitz darauf zu erhalten, und (b) sie bebauen
ebenfalls das übrige Land (καὶ προσεμπονοῦσιν τὴν ἄλλην γῆν, Zn. 13-4),
wobei den Battynäern nicht nur die Benutzung desselben zu Weidezwecken
und seine Umzäunung (oder vielleicht das Abschneiden von Pfählen in diesem
Gebiet), sondern auch schon der bloße Durchgang durch dieses neue Anbau-
land versperrt bleibt?®.
Was die erste Methode dieser “mächtigen Provinzialen” betrifft, läßt
in the Ancient Greek World, London 1981, 383 mit Anm. 32 (mit Belegen, wozu man auch
den Superlativ bei Dion Chr. 40.22 nehmen kann: ol δυνατώτατοι, die Magnaten von
Prusa); W. Dahlheim, Geschichte der römischen Kaiserzeit”, München 1989, 238. Der Gegen-
satz potentes-tenuiores charakterisiert die spätrömische Gesellschaft in der Sicht des Ano-
nymus de rebus bellicis (zweite Hälfte des 4. Jhdts./erste Hälfte des 5. Jhdts.), IT. 4ff. Vgl.
G. Alföldy, Römische Sozialgeschichte, Wiesbaden 1975, 168; H. Brandt, Zeitkritik in der
Spätantike. Untersuchungen zu den Reformvorschlägen des An. de r.b. (Vestigia, 40), Mün-
chen 1988, bes. 42-8. Über die Existenz ausgedehnten Großgrundbesitzes im römischen
Makedonien vgl. F. Papazoglou, in: Maxedovia, ᾿Αθήνα ('Ekôot. ᾿Αθηνῶν) 1982, 200f.
und die Schlüsse, die M. Hatzopoulos, "Χώρα καὶ κῶμες τῆς Βέροιας”, δειήμη A. Aa-
Cagién, Θεσσαλονίκη, 1990, 63, 66 vom Studium verschiedener Ortsnamen um Beroea
gezogen hat.
14. Προσεμπονεῖν scheint noch wie z.Z. Woodwards, 342 ein ἅπαξ λεγόμενον zu
sein, obwohl der Sinn: “zusätzlich bebauen, in Kultur nehmen” sowohl von der Bedeutung
von ἐμπονεῖν wie auch vom Zusammenhang klar hervorgeht. Es ist beachtenswert, daB
auch in Justin., Nor. 64.1 mit ἐμπονήματα zusätzliche Arbeiten, bes. Verbesserungen der
vorgenommenen Kultivation (vgl. LSJ, s.v.) gemeint sind, die aber dann zusätzliche An-
sprüche seitens des Mieters (des Gartens) zulassen. ᾿Εμπονεῖν schafft also wohl immer ein
Anrecht irgendwelcher Art. Pappadakis, 468 spürte dem Vorgehen richtig nach, obwohl
er das Ergebnis nur vordergründig auffaßte, indem er ἐμπονοῦντες mit “besetzend” (κα-
ταπατοῦντες) wiedergab (vgl. unten).
15. Zn. 14-15° “.. χαρακισμοῦ τε καὶ νομῆς ἀποκλείουσιν καὶ ἀφαι /ροῦνται τοὺς πο-
λείτας καὶ διόδων". Χαρακισμὸς ist hier schon von Pappadakis, 468 mit Anm. 1 richtig
als Abschlagen von Pfahlen zum Zweck der Umzäunung gedeutet worden. Vgl. auch Wood-
ward, 342; LSJ, s.v. χαρακίζω, χαρακισμός; Gschnitzer, 155'*, der das Gewicht auf diese
Einzäunung, Einhegung bes. von Weideflächen und Mähwiesen legt. Man darf ergänzen,
daß: (a) χαρακίζω auch bei Hesychios, s.v. vorkommt und ebd. als “onalpetv. μετεωρίζειν.
διαιρεῖν" gedeutet wird. Die letzte Bedeutung stützt eindeutig die obige Interpretation,
(Ὁ) das vergleichbare Verb σκοπελίζω (mit Substantiv -ἰσμὸς) nach LSJ, s.v. bedeutet:
“plant boundary-stones on a man’s land to warn him against tilling it”. Daß in der Inschrift
also etwa die Errichtung von Stützpfählen für Weinstöcke (“vine-propping”, wie manchmal
χαρακισμὸς in Pherekrates bei Athenaios VI. 269b gedeutet wird) gemeint wäre, ist wohl
auszuschließen.
uns wohl die Fortsetzung des Textes erkennen, welche konkrete Form jene
Austreibung angenommen hat. Denn die Battynäer kommen dort zu der
Entscheidung, den bei der Regelung des Gentianus verzeichneten Besitz der
Provinzialen nicht in Frage zu stellen, von da an aber keinem von ihnen “die
Kultivierung, den Kauf oder den Besitz des Gemeindelandes” (ἢ ἐνπὸ [νεῖν
ἢ ἀγοράζειν ἢ κατέχειν δημοσίαν γῆν, Zn. 19-20) zu erlauben. Der Besitz!®.
war wohl das Endziel, Kauf und Kultivierung erscheinen hier logisch als
Zwischenziele, d.h. als Methoden. Offensichtlich war also diesen Provinzialen
gelungen, von ärmeren Battynäern Teile des Gemeindelands zu erkaufen und
sich dadurch ein Besitzrecht darauf zu schaffen. Dies Vorgehen bezeichnen
dann die Battynäer als unzulässig (οὐξ ἐξόν, Z. 12): es handelte sich wohl
eben um Gemeindeland, welches an Fremde nicht zu veräuBern war.
Sehr wahrscheilich sollte man sich hier die Entwicklung folgendermaBen
vorstellen: das Gemeindeland der Battynäer, entstanden (oder: wiederher-
gestellt) durch den Verzicht einiger Mitglieder der Gemeinde auf ihre dies-
bezüglichen Ansprüche, war später einzelnen ärmeren Bürgern in einer Form
von Emphyteusis zum Anbau oder zu sonstiger Benutzung übergeben wor-
den. Der Vorgang ist uns, ebenfalls aus dem 2. Jhdt./Anfang des 3. Jhdts.,
sowohl von dem Dekret der Stadt Gazoros in Makedonien (158/9)17 wie
auch von der großen Inschrift aus Thisbe in Böotien (wohl Severerzeit)'? be-
16. Die Tatsache des Besitzes wird in der Inschrift durchgehend mit dem Wort κατοχὴ
(Zn. 7-8) bzw. Formen des Verbs κατέχειν (Zn. 13, 18, 20; διακατέχειν in Z. 8) ausge-
drückt. Daß sich der Inhalt dieser griechischen Termini vom blossen “besetzen, ergreifen”
(ursprüngliche Bedeutung) ziemlich weit in Richtung eines rechtmäßig anerkannten Besitzes
bewegen konnte, zeigen u.a. einige epigraphische Beispiele: Sylloge? 679 II Ὁ. 45, 87 (Gebiets-
streit zwischen Magnesia und Priene, Mitte des 2. Jhdts. v. Chr.); ebd., 683, 53, 55, 66-8
(Gebietsstreit zwischen Messeniern und Spartanern, einige Jahre nach 146); ebd., 685, 54
(ähnlicher Fall zwischen Itaniern und Hierapythiern, 139 v. Chr.); ebd. 833 = J. H. Oliver,
Greek Constitutions..., Philadelphia 1989, no. 71, 7-8 (aufschlußreicher Fall, wo einige wohl
sonst rechtmäßige Besitzer von Gütern verstorbener Schuldner der ephesischen Gerousia
doch nicht bereit waren, sich als Erben dieser Schuldner zu erklären; 120 n. Chr.). Να].
auch unten mit Anm. 21.
17. C. Vatin, BCH 86 (1962), 57/8 = H. W. Pleket, Epigraphica, I. Texts on the Economic
History of the Greek World, Leiden 1964, no. 49.
18. Sylloge? 884 = F. F. Abbott-A. C. Johnson, Municipal Administration in the Roman
Empire, Princeton 1926 (repr. 1968), no. 129 = Pleket, a.a.0., πο. 50. Die wichtigste Biblio-
graphie über Datierung und Interpretation der Inschrift gesammelt bei K. Buraselis, Θεία
διωρεά, ᾿Ἀθήνα 1989, 82 (zu ergänzen: J. Tréhcux, BCH 77 (1953), 157-62). DaB Problem
und Lösungen der Landverödung auch schon früher in die Literatur aufgegriffen waren,
zeigt ja Dions Euboikos, bes. 37 (vgl. C. P. Jones, The Roman World of Dio Chrysostom,
Cambridge Mass. 1978, 59 60).
kannt, wo aber nicht die Stadt sondern der Statthalter von Achaia die Ver-
teilung brachliegenden Landes der Stadt an Bürger regelt, welche dessen
Anbau übernehmen möchten. In der Inschrift von Thisbe wird auch deut-
lich, daß die Übertragung dieser Landstücke an Nicht-bürger, entweder in-
folge einer vom jeweiligen Pächter auf sein Grundstück aufgenommenen
Hypothek oder durch des Pächters Testament, ein durchaus vorstellbares
Delikt bildet, wofür das statthalterliche Edikt StrafmaBnahmen zur Sicherung
des Landvermögens der Stadt vorsieht!®.
Die zweite Methode der Provinzialen, sich auf die Allmende der Bat-
tynäer Besitzrechte zu verschaffen, war nach dem Wortlaut der Inschrift
(s. oben) einfach die Urbarmachung der “restlichen Teile” davon, d.h. der
nicht behauten Gebiete. Damit veränderte sich natürlich der Charakter dieser
Gebiete vom Weide- und vielleicht auch Holzungsland ins Ackerland. Die
Battynäer sollten jetzt ihr Vieh anderswo weiden lassen, sie durften sogar
diese Gebiete nicht einmal mehr durchlaufen. Man stellt also hier —und dies
ist wichtig— nicht nur einen Besitz- sondern auch einen Nutzungswechsel
bestimmter Art in diesen Landteilen fest, einen Nutzungswechsel übrigens,
dessen neuestes Beispiel in dieser Region ab ca. 1973 angefangen haben soll?®.
Die genaue Art dieses Besitzes ist ein weiteres Problem. Auf jeden Fall
sollte man die gelegentlich implizierte Meinung abweisen, es ginge dabei
bloß um Okkupation dieses Landes seitens der Provinzialen, also ohne irgend-
welche rechtliche Wirkung oder staatliche Anerkennung?!. Dies beweist vor
allem die Boschreibung des von den Provinzialen beim Zensus usurpierten
und von den Battynäern jetzt offiziell als der ersteren Besitz anerkannten
Landes mit den gleichen Begriffen (Z. 7/8: ἄλλας ... κατοχὰς in Bezug auf
19. Zn. 47ff. Die strenge Wahrung des städtischen Territoriums in den Händen der
Battynäer ist um so beachtlicher, als der ganze Text eine handgreifliche Intervention des
Statthalters (oder der Statthalter) in die internen Angelegenheiten der Stadt bildet.
20. Wie man mir im heutigen Kranochori erzählte (s. oben, Anm. 5), war eben bis etwa
1973 die ganze Gegend bewaldet und die Viehzucht häufige Beschäftigung der Einheimi-
schen. Heute sieht man dort überwiegend landwirtschaftlich bestellte Felder. Dies wird
wohl zum Teil mit dem Einfluß der EWG-Politik und -Förderung bestimmter Anbausorten
(z.B. von Mais) oder nunmehr größerer Viehzuchteinheiten zusammenhängen (freundlicher
Hinweis des Kollegen G. Dertilis).
21. Vgl. Anm. 16 oben über die Bedeutung von κατέχειν u.ä. in der Inschrift. J. Keil,
CAH XI (1936), 569 hatte gesprochen von den Provinzialen “getting into their hands”
Teile des Gemeindelandes; über Pappadakis s. oben, Anm. 14. Gschnitzer ist sich wohl des
erweiterten Sinnes von κατέχειν /κατοχὴ hier bewußt, da er sie mit “besitzen”, “in Besitz
nehmen” (seine Anführungszeichen) wiedergibt oder unübersetzt (und im Griechischen)
in seine Auslegung aufnimmt.
das Vorherige, Z. 18). Die Entstehung eines solchen Rechts (oder besser An-
rechts) bei dem erwähnten Ankauf von Gemeindeland ist verständlich, ob-
gleich jeder einzelne battynäische Verkäufer nach der oben gegebenen Inter-
pretation dieses Passus nicht dazzu berechtigt war. Schwer vorstellbar ist
aber, wie die tatsächliche, unverhohlene Okkupation der bisherigen Weide-
teile der battynäischen Allmende und ihre Kultivierung die Provinzialen zu
ähnlichen rechtlichen Ansprüchen haben verhelfen können.
Etwas anderes ist in derselben Hinsicht bemerkenswert: Das Dekret
sieht vor, daß die Battynäer zwar die Austreibung der provinzialen Besitzer
aus eigener Kraft —die Bürger sollen unter der Führung des jeweiligen Politar-
chen gegen die Eindringlinge ziehen— durchführen werden, die Bestätigung des
Statthalters für ihren Beschluß und dessen Inkraftsetzung aber einholen möch-
ten, bevor das Dekret aufgeschrieben und am Marktplatz errichtet wird??.
Man bekommt dabei deutlich den Eindruck, daB die gegen die Rechte der
Gemeinde verstoßende Haltung der Provinzialen vielleicht in der kaiserlichen
Administration einen gewissen Rückhalt haben könnte, wogegen sich die
Battynäer absichern möchten. Aufgrund deı Angaben der Inschrift kann man
hier nicht weiterkommen.
22. Eine markante Parallelität zeigen die schon von J. H. Oliver, “The Roman Gover-
nor's Permission for a Decree of the Polis”, Hesperia 23 (1954), 163-7 untersuchten Fälle,
wo griechische Städte der Kaiserzeit eine solche Bestätigung ihrer Beschlüsse, im Sinne
einer “supporting action”, vom römischen Statthalter erbeten haben. Oliver, ebd. 167
faBte den Schluß, daß sich diese Art Ratifizierung gegen Personen richtete “who, though
subject to the law, might be safe from local sanctions because of a privileged position
either as high ranking Roman citizens or in some other way”. Auch die Festsetzung eines
zweiteiligen Strafgeldes (jeweils fünftausend Denare an den Fiscus und die Gemeinde der
Battynäer) für Politarchen und Bürger, die gegen den Inhalt des Dekrets verstoßen würden,
zeigt eindeutig, wie bestrebt die Gemeinde war, die staatliche Sanktionierung ihrer MaB-
nahmen zu implizieren. AufschluBreich ist hier der Vergleich mit den bekannten Straf-
klauseln der kaiserzeitlichen Grabinschriften, wo ebenfalls bei Mißbrauch des Grabes oft
zwei gleichmäßige Summen jeweils an den Fiscus und die Stadt, Dorf u.ä. zu entrichten
waren (z. B. /GBulg, 11.687). Ähnlich verhält es sich manchmal bei Strafgeldern, die die
Beachtung von Stiftungsvorschriften absichern oder Freigelassene gegen eventuelle Ver-
suche schützen sollten, sie wieder in die Sklaverei zu führen: s. die systematische Unter-
suchung dieser Fälle (mit vielen Beispielen) von An. Christophilopoulos, Δομικά ἔπιγρα-
φικὰ (L), ᾿Αθῆναι 1977, 9ff. Ein neucres Beispiel von zweiteiligem Stafgeld (an das lokale
Heiligtum und den Fiscus) in einer Stiftungsurkunde brachte jetzt die Demosthenes-Stif-
tung aus Oinoanda (Zn. 36-7): M. Wörrle, Sradt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien.
Studien zu einer agonistischen Stiftung aus Oinoanda (Vestigia, 39), München 1988 (vgl.
ebd. 5. 169-71). Es sei bemerkt, daß fünftausend Denare nach Christ., a.a.O. das durchsch-
nittliche Maximum der obigen Grabstrafgelder bildeten. So darf man wohl in ungefährem
Vergleich die Strafsummen der Battynäer keinesfalls für übermäßig halten.
III. Das Datum des Dekrets wird an seinem Ende genau angegeben:
der 30. Artemision des Jahres 340. Welche Ära dabei gilt, darüber ist die
Forschung nicht einig: man hat sich entweder für die provinziale Ära Make-
doniens oder für eine lokale, orestische Ära ausgesprochen, die mit dem Jahr
der Autonomieerklärung der Orestis durch die Römer (197 v. Chr.) anfangen
sollte. Nach der ersten Meinung kämen wir hier ins Jahr 193 n. Chr. (etwa
Ende April), nach der zweiten ins Jahr 143/4 n. Chr.®.
Die zweite Datierung scheint mir aus den folgenden Gründen sehr un-
wahrscheinlich: (a) Eine “orestische” Ära ist aus keinem anderen Zeugnis
bekannt. Bei der einzigen anderen datierten Inschrift, die mit einiger Wahr-
scheintlichkeit dem Bereich der Orestis zugewiesen wird, einem nahe dem
Kloster der Theotokos in Sisanio gefundenen ephebischen Katalog™ würde
uns die Anwendung einer solchen Ära ins Jahr 97/8 n. Chr. (294-197 = 97)
brıngen, was angesichts der Erwähnung eines Αἴλιος Εὐφρόσυνος (Z. 12)
unter diesen Epheben äußerst unwahrscheinlich ist. (b) Wie oben dargelegt,
ist die administrative Einordnung der Orestis in die Provinz Makedonien zur
Zeit des Dekrets unverkennbar. Zu diesem Tatbestand würde dann viel besser
die Benutzung der provinzialen Ära passen.
Die sorgfältige, oft Ligaturen benutzende Schrift des Dokuments kann
weder für die Früh- noch für die Spätdatierung als Argument in die Diskussion
eingebracht werden, da die dazwischen liegende Zeitspanne (etwa fünfzig
Jahre) relativ kurz und durch keine typischen Neuerungen gekennzeichnet
ist#, Die Erwähnung des trajanisch/hadrianischen Censitors D. Terentius
23. Übersicht der Datierungen der Inschrift in der bisherigen Forschung bei Rizakis-
Touratsoglou, 171, die sich ebenfalls für 192/3 ohne nähere Begründung entscheiden. Eine
“orestische” Ära hat hier zuerst F. W. Walbank, Philip V, Cambridge 1940 (Hamden 19671),
163? postuliert. Dazu scheint er haptsächlich durch die damals angenommene (Ch. Edson)
Identifikation des Statthalters Junius Rufinus der Battynäerurkunde mit einem gleich-
namigen Statthalter der Provinz unter Hadrian veranlaßt zu sein. Diese Identifikation ist
aber seit dem Fund von SEG 16 (1959), 400 aufgegeben worden: P/R®, 1.805, 809; Sarika-
kis, 93-5.
24. Rizakis-Touratsoglou, Nr. 187. GewiB muB man zugeben, daß (a) die Fundumstände
der Inschrift (Grabungsarbeiten am Kloster gegen Anfang des vorigen Jhdts.) kaum klar
sind und einen antiken bzw. neuzeitlichen Transport des Steines aus einem anderen Bereich
Makedoniens nicht ausschließen können, (b) die Gegend von Sisanio ein natürlicher Grenz-
bereich ist, der nur sehr wahrscheinlich der antiken Orestis zuzuordnen ist: für diese Zuord-
nung außer Rizakis-Touratsoglou, ebd. auch schon N. G. L. Hammond, A History of Mace-
donia, 1 (Oxford 1972), 114 mit Karte 11; dagegen neulich: Samsaris, 54, 134-5 (er setzt
hier den Grenzbereich zwischen Elimiotis und Eordaia).
25. Das quadratische Sigma (vgl. M. Guarducci, Epigrafia greca, I, Roma 1967, 377/8)
und das Phi mit dreieckigem Mittelteil (vgl. ebd.) scheinen zwar eine spätere Datierung
Gentianus darf ebenfalls kein Indiz für eine Frühdatierung liefern. Denn eine
detaillierte Revision und Regelung des Landbesitzes ir der Provinz Makedo-
nien kann durchaus für längere Zeit (hier: etwa siebzig Jahre) gültig geblieben
sein®. Auch die Abwesenheit römischer Namensformen in der dem Dekret
angehängten Personenliste (wohl der beschließenden Battynäer) ist mit der
Spätdatierung vereinbar: man kann hier z.B. auf eine Agoranomenliste in
Serres hinweisen, wo durchgehend Aurelii erscheinen, also offenbar vor der
Constitutio Antoniniana alle Namen nicht-römisch gewesen waren”.
IV. Wenn aber so die Spätdatierung der Inschrift schon an sich vorzuzie-
hen ist, kann man sich umsehen, wie sich die Probleme der Battynäer in den
entsprechenden Rahmen der kaiserzeitlichen Agrargeschichte und Agrar-
politik einfügen ließen. Geschnitzer® hat die im Dekret beschriebene Situa-
tion einerseits mit den auch sonst in der Kaiserzeit bekannten Phänomenen
steigenden privaten Großgrundbesitzes, andererseits mit der in allen histori-
schen Perioden vorkommenden Erscheinung des Verfalls des Gemeindelands
(der Allmende) in Verbindung gebracht, infolge u.a. von Bevölkerungsrück-
gang und wachsendem Desinteresse der Gemeindemitglieder an der eigenen
Bewirtschaftung dieses Landes. Dies ist generell richtig, bedarf aber m.E.
einer wesentlichen Nuancierung: hier haben die Battynäer auf die Bebauung
zumindest einiger Teile ihrer Allmende nicht aber auf jegliche Nutzung davon
verzichtet. Denn sie haben vor dem Eingreifen der Provinzialen diese Gebiete
innerhalb des 2. Jhdts. zu befürworten, sind aber selbst innerhalb der Gruppe der von Ri-
zakis-Touratsoglou veröffentlichten Inschriften auch früher anzutreffen: vgl. z.B. Nr. 49
(quadratisches Sigma, 125/6 n. Chr.).
26. Es muß eben ein grundlegender Census gewesen sein, den die folgenden, periodisch
stattfindenden Census bloB auf dem Laufenden gehalten haben; vgl. schon W. Kubitschek,
RE III. 2 (1899), s.v. census, 1920-1. Daß eine Grundregelung im Finanzensektor einer
römischen Provinz lang in Kraft bleiben konnte und im Laufe der Zeit bloß ergänzt wurde,
zeigt jetzt wieder deutlich das Zollgesetz der Provinz Asia (H. Engelmann-D. Knibbe,
Epigraphica Anatolica, Heft 14, 1989), ursprünglich erlassen im J. 75 v. Chr. und mit Zu-
sätzen in Kraft geblieben (zumindest) bis 62 n.Chr.
27. Mir zugängliche Ausgabe: T. B. Καφταντζῆς, ‘/oropla τῆς πόλεως Legowy καὶ τῆς
περιφερείας της, τόμος A’, ᾿Αθῆναι 1967, 92-3 (Nr. 18). Der Einfluß der Constitutio
Antoniniana auf den onomastischen Habitus dieser Inschrift ist auch sonst spürbar: s.
K. Buraselis, a.a.O. (Anm. 18), 136,7.
28. α.α.Ο., 153-4 mit Anm. 33. H. Pleket hat in seinem diesbezüglichen SEG-Lemma
(s. oben, Anm. 4) auch (und besonders) die Tendenz zur Bildung immer größerer Grund-
besitze als kaiserzeitlichen Hintergrund der Inschrift genannt, ist aber dabei von der Idee
ausgegangen, daB das fragliche Gemeindeland vor seiner Besitznahme durch die Provin-
zialen von vielen Mitgliedern der Gemeinde “beackert” wurde (vgl. gleich unten).
Bemerkungen zum Dekret der Battynder 289
(5. oben) als Weide- und vielleicht auch Holzungsland doch benutzt?®. Dies
erklärt übrigens ausreichend die Angabe am Anfang des Dekrets, daB sich
“viele Birger” (πολλῶν ... πολιτῶν, Z. 2/3) gegen ihre faktische Austreibung
vom Gemeindeland beklagten.
Dieser spezifische Zug der Situation und die vorgezogene Datierung
der Inschrift erinnern aber an eine ebenfalls spezifische (und umstrittene)
kaiserliche Weisung aus dem Anfang des Jahres 193 n. Chr. Bei Herodian
wird uns überliefert, daß Pertinax in seiner fast dreimonatigen Regierung
(1. Januar-28. März 193) unter anderen Plänen großen Stils auch eine Inten-
sivierung der Agrarwirtschaft verbunden mit einer Neuregelung des Besitzes
brachliegenden Landes im Reich angestrebt hat. Der Passus Herodians (II.
4.6) lautet: Πρῶτον μὲν yap πᾶσαν τὴν κατ᾽ Ἰταλίαν καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς
ἔθνεσιν ἀγεώργητόν τε καὶ παντάπασιν οὖσαν ἀργὸν ἐπέτρεψεν, ὁπόσην
τις βούλεται καὶ δύναται, εἰ καὶ βασιλέως κτῆμα εἴη, καταλαμβάνειν, ἐπι-
-μεληθέντι τε καὶ γεωργήσαντι δεσπότῃ εἶναι. ᾿Εδωκέ τε γεωργοῦσιν ἀτέ-
λεῖαν πάντων ἐς δέκα ἔτη καὶ διὰ παντὸς δεσποτείας ἀμεριμνίαν (Zuerst
erlaubte er jedermann soviel von allem in Italien und in den Provinzen un-
bebauten und überhaupt unbearbeiteten Land zu okkupieren, wie man nur
wollte und konnte, auch wenn es um kaiserliche Güter ging. Sobald er (der
Okkupant) für diese Landstücke Sorge trug und sie bebaute, sollte er deren
Besitzer werden. Der Kaiser hat den Bauern ebenfalls allgemeine Abgaben-
freiheit für zehn Jahre und für immer abgesicherten Besitz gewährt).
Nun hat der eindeutig revolutionäre Charakter dieser nur von Herodian
bezeugten Maßnahme die Forschung bisher oft —verständlicherweise—
skeptisch gestimmt. Gewôhnlich ist diese Skepsis mit der Annahme gekop-
pelt®°, daß man an der Maßnahme des Pertinax nichts mehr als eine Neu-
29. Eine ähnliche Entwicklung von Viehweide zu Acker- und Gartenland hat jetzt
Gschnitzer für einen Teil des Gemeindelandes von Larisa (Thess.) von den Angaben eines
Grenzsteines des 4./5. Jhdts. n. Chr. überzeugend eruiert: F. G., Eine spätrömische Grenzin-
schrift aus Thessalien, Demetrias V, Bonn 1987, 339-51 (bes. 349-50). Daß eine solche Ent-
wicklung in der Antike durch das Versprechen privaten Besitzes an dem (neuen) Ackerland
seitens des Staates gefördert werden konnte, zeigt das von Eratosthenes bei Str. 14.6.5 er-
wähnte Beispiel (wohl des ptolemäischen) Zyperns.
30. Bedenken schon bei S. N. Miller, CAH XIL (1939), 2° und E. Hohl, Sitzungsb. Berlin
(Klasse für Philosophie...), 1956.2, 17, besonders aufgrund der Tatsache, daß die ältere,
hadrianische Gesetzgebung über das öde und verödete kaiserliche Land unter dem Nach-
folger des Pertinax, Septimius Severus, nicht überholt war (F/RA?, 102). So zuletzt (mit
weiterer Bibl.) C. R. Whittaker in seiner Loeb-Ausgabe Herodians (vol. I, London 1969),
ad loc.; ders. (ausführlicher), Agri deserti, Studies in Roman Property (ed. M. I. Finley),
Cambridge 1976, 137-65 (+193-200: Noten). Die grundsätzliche Schwäche dieser Inter-
19
bestätigung der bekannten “lex Hadriana de rudibus agris” erkennen darf,

die nur kaiserliche Domänen (und môglicherweise nur in Nordafrika) betraf
und noch in severischer Zeit gültig blieb?!. Dennoch gibt es keinen Grund
am Wert der herodianischen Stelle zu zweifeln??, wenn man nur bemerkt, daß
Herodian selbst diese agrarpolitische Reform als Teil eines unvollendet geb-
liebenen Programms einführt (II. 4.5: ..πονηρὰ τύχη ἐκώλυσε...ὲς τέλος
ἀχθῆναι). Bei der Pertinax-Vita der Historia Augusta (12.8) wird sogar er-
wähnt, daß Pertinax am Geburtstag Roms (21. April) den offiziellen Anfang
seiner Regierung machen, so erst dann die Leute des Commodus von ver-
schiedenen Positionen entfernen wollte. Es ist also durchaus möglich, daß
verschiedene, schon im voraus angekündigte und im Reich bekannt gewordene
Maßnahmen erst ab diesem Datum offiziell hätten in Kraft treten sollen.
Dieser historische Reichsrahmen scheint aber zu den unabhängig davon
herausgearbeiteten, provinzialen Daten des Battynäerdekrets gut zu passen
und zu ihrem weiteren Verständnis beitragen zu können. Es ist ja verlockend,
die Okkupation und angefangene Bewirtschaftung des Gemeindelandes der
Battynäer durch die Großgrundbesitzer der Provinz Makedonien als einen
von der kaiserlichen Politik ermutigten Schritt zu deuten. Denn diese Pro-
vinzialen könnten dann sehr verständlich auf den rechtmäßigen Besitz dieser
Gebiete rechnen. Den Gemeindemitgliedern wird eben die bisherige Aus-
nutzungsform ausgereicht haben, nicht aber —hier wie irgendwo sonst— der
kaiserlichen Planung, die sehr logisch eher auf die allgemeine Verstärkung
von Getreide- und sonstigem Anbau im Reich, ungeachtet rein lokaler In-
teressen, bedacht war”. Es ist ja vielleicht bezeichnend, daß Cassius Dio in
pretationen, die besonders bei Whittaker, ebd. 140 deutlich wird, besteht darin, daß man
den bei Herodian mit εἰ καὶ anfangenden Satz im Sinne bloBer Einschränkung (“if indeed”)
und nicht extremer Konzession verstehen sollte, die eben der Zusammenhang eindeutig
verlangt.
31. Über Inhalt, Sinn und Anwendungsbereich dieses Gesetzes Hadrians s. jetzt vor allem;
D. P. Kehoe, The Economics of Agriculture on Roman Imperial Estates in North Africa (Hy-
pomnemata, 89), Göttingen 1988, bes. 61-3; D. Flach, Römische Agrargeschichte (HdA
111.9), München 1990, bes. 114-7.
32. Die Aussage Herodians akzeptierten auch: K. P. Johne u.a., Die Kolonen in Italien
und den westlichen Provinzen des Römischen Reiches, Berlin 1983, 157-8 (wo man aber
die eindeutigen Angaben δεσπότῃ εἶναι, δεσποτείας ἀμεριμνίαν als “Erbpacht” interpre-
tieren möchte, nur weil sie sich auch auf den neuen Status verödeten kaiserlichen Land-
besitzes bezogen haben); Kehoe, a.a.O. (vorige Anm.), der auch am Plan des Pertinax doch
etwas anderes und breiteres als die alte Lex Hadriana erkennt.
33. Die kaiserliche Sorge für den Getreide- im Vergleich zu sonstigem Anbau im Reich
hat sich bekanntlich am radikalsten in der ausgelachten und wohl beschränkt wirksamen
der uns erhaltenen, kurzen —aus späteren Exzerpten zusammengestellten—

Schilderung der Pertinax-Regierung dessen persönliche Beaufsichtigung der
Getreideversorgung Roms mit überliefert hat. Die Korrektur von Zuständen
also wie etwa diejenigen, welche in der gut bekannten Euböischen Rede des
Dion Chrysostomos in literarisch überspitzter Form dargestellt sind, wird
wohl dem alten, weitsichtigen Kaiser am Herzen gelegen haben. Daß dabei,
wie eben im Fall der Battynäerländer, nicht unbedingt die ärmsten Reichs-
bewohner die Nutznießer einer solchen Politik der agrarischen Wiederbele-
bung sein sollten, war wohl sckundärer Bedeutung für die kaiserliche Ad-
ministration.
Eine sichere Nebenfolge dieser Politik wird aber auch die Zunahme
überregionalen Großgrundbesitzes sein, denn keine Regionsgrenzen scheinen
nach dem Herodian-Text den eventuellen Bewirtschaftern des Landes gesetzt
worden zu sein. Das Land wird da einheitlich, nicht etwa kategorienartig,
nach Städten/Gemeinden/kaiserlichen Domänen behandelt. Im Zuge dieses
Geistes könnte es sich vielleicht dann besser erklären, wie sich die Provin-
zialen des Dekrets auch durch die Methode des Kaufes über die traditionellen
Entscheidung Domitians ausgedrückt, den Weinbau in Italien und (rigoroser) in den Pro-
vinzen einzuschränken (Suet., Dom. 7.2, 14.2). Vgl. Rostovtzeff, α.α.Ο. (Anm. 7), 202, 548/9.
34. 73 (74).8.2, vel. SHA, Pert. 7.6. Pertinax hatte als ersten Zivilposten in seiner Lauf-
bahn die Stelle eines proculator alimentorum im Bereich der Via Acmilia bekleidet (ebd.,
2.2; vgl. R. Hanslik, Der kleine Pauly, Bd. 4 (1972), s.v. Pertinax, 664), er war später (ca.
187) auch praefectus alimentorum für das ganze Italien gewesen (SHA, Pert. 4.1): als Kaiser
hatte er also längere Erfahrung mit dem einzigen größeren kaiserlichen Projekt zur För-
derung der italischen Landjugend und, im weiteren Sinne, der italischen Landwirtschaft.
Daß Makedonien als Getreidequelle für Rom der Kaiserzeit mit in Frage kam, wird be-
wiesen durch die im Bereich von Amphipolis gefundene Grabinschrift eines “negotiator ab
Roma, ex horreis Comific(ianis?)”: J. Roger, RA 24 (1945, II), 53-5 = M. Sa3el Kos, In-
scriptiones Latinae in Grascia repertae (Add. CIL IIND), Faenza 1979, πο 231 (III. Jhdt. n.
Chr., zweifelnd). Vgl. F. Papazoglou, a.a.O. (Anm. 13), 201. Gegen Ende des 4. Jhdts. η.
Chr. erwähnt Symmachus, Epist. [11.55 ausdrücklich Makedonien als Versorgungsquelle
Roms: “...video, ...quid Romanis horreis Macedonicus adiciat commeatus”. Vgl. G. Rick-
man, The Corn Supply of Ancient Rome, Oxford 1980, 119, 201.
35. Vgl. oben Anm. 18. Daß die steigende Verödung des Landes dieser euböischen Stadt
auch in spezifischem Zusammenhang mit versäumten Möglichkeiten von Getreideversor-
gung für die Bürger gesehen wurde, macht Euboikos 29 deutlich: der erste Redner in der
Volksversammlung behauptet, daß die “MiBwirtschaft” im städtischen Land den Ausfall
von τρεῖς χοίνικας ᾿Αττικάς σίτου pro Bürger (wohl jährlich) verursacht.
36. So zuletzt richtig Johne, a.a.0. (Anm. 32). Vgl. die spätere Frustration Julians in
Antiocheia, als er feststellte, daß τρισχίλιοι κλῆροι ἄσποροι τοῖς μὴ δεομένοις gegeben
waren (Misopogon, 370D).
Einschränkungen rechtmäßigen Besitzes in der Gemeinde hinwegsetzten, als

sie an einheimische Pachter vergebene Landstücke der Gemeinde erstanden.
Ein wichtiger Widerspruch gegen diese Interpretation muB lauten: warum
findet man hier keinen ausdrücklichen Bezug auf die kaiserliche Politik, auch
wenn sie nur als anfangendes Programm diese Phanomene mit verursacht
hatte? Falls aber dies Programm nie eine biindige offizielle Form hat anneh-
men können, wäre eben ein solcher Bezug sowohl technisch schwierig wie
auch praktisch, d.h. in Bezug auf die statthalterliche Ratifizierung des Dekrets,
umständlich gewesen?”. Auf jeden Fall scheint die Ausgabe des Dekrets erst
nachdem des Kaisers Mord in Makedonien bekannt geworden sein muB
(gegen Mitte April 193)* nicht zufällig: die Gemeinde wird sich jetzt, nach
der Beseitigung von Reformer und Reformen, auf ihre traditionellen Rechte
beim Statthalter wieder Anspruch erhoben haben.
Man muß abschließend zugeben, daß diese Interpretation des Battynäer-
dekrets zwar den Daten der Inschrift und der Zeit gerecht wird, aber sicher
nichts mehr als eine begründete Wahrscheinlichkeit bleiben darf, solange wir
keine weiteren Ouellen besitzen. Es wird jedoch nützlich sein vor Augen zu
halten, daß kaiserliche Reichspolitik und bescheidene provinziale Zwistig-
keiten enger mit einander verknüpft sein können, als man es vorerst wahr-
zunehmen bereit ist.
Universität Athen
Historisch-archäologische
Abteilung
GR-15784 Athen
37. Ein ähnliches, diplomatisches Verschweigen ungünstiger Daten kommt z.B. in der
Korrespondenz zwischen Hadrian und Astypalaia vor: Sylloge* 832 (die Astypalaieis hatten
in ihrem Brief an den Kaiser nicht erwähnt, scit wann sie das aurum coronarium zahlten).
Vgl. dazu J. Reynolds, Aphrodisias and Rome, London 1982, doc. 15.
38. Die Leistungsfähigkeit der römischen Reichspost erlaubt es: s. noch A. M. Ramsay,
“The Speed of the Roman Imperial Post”, JRS 15 (1925), 60-74 (bes. 70').
18
HISTOIRE COMPARÉE DE LA MACEDOINE, DE L’EPIRE ET DE

L'ILLYRIE MÉRIDIONALE (IVe-lle s. a.C.)
Pierre Cabanes
Le titre est assurément ambitieux et il ne saurait être question, en quelques

pages, de traiter de façon exhaustive l’Histoire de ces trois régions, précisé-
ment à l’une des époques les plus brillantes qu'elles ont connues. Chacune
a vécu une évolution propre qui ne peut être résumée trop brièvement sans
risque de simplifications excessives et de déformations. Notre propos est
plutôt de susciter des interrogations sur l’histoire comparée de ces trois do-
maines balkaniques, et peut-être d’essayer de mettre en évidence quelques traits
communs dans leur développement, même si subsistent de notables différences
entre ces régions durant les trois siècles les mieux connus de leur passé, avant
la conquête romaine qui interrompt brutalement leur processus de transfor-
mation. En même temps, l'étude comparée doit permettre d'attirer l'attention
sur l’originalité des transformations qu'elles ont traversées; si celles-ci sont
mieux connues pour la Macédoine, il est bon de rappeler que l’Épire et l’Illyrie
méridionale ont aussi joué un rôle non négligeable durant ces trois siècles et que,
par certains côtés la connaissance de l’histoire épirote ou illyrienne peut éclairer
des aspects encore obscurs de la vie de la Macédoine à la même époque; c’est
net, par exemple, pour l’histoire institutionnelle du royaume argéade puis du
royaume antigonide qui lui succède.
I. Le Dynamisme de ces Régions
Ce premier trait paraît d’autant plus remarquable qu'il contraste violem-

ment avec l’affaiblissement qui frappe la Grèce centrale et méridionale, à l’ex-
ception peut-être des États fédéraux des Étoliens et des Achéens qui demeurent
à une échelle modeste. Le monde de la polis paraît vraiment frappé de langueur ;
il ne s'agit pas, comme on l’a trop souvent dit, de la mort de la Cité, mais
d’une incapacité à tenir son rang dans un monde nouveau, d’une dépendance à
peu près constante à l'égard des grands royaumes hellénistiques; sans parler
des Lagides, si souvent présents au Ille siècle dans les Cyclades et jusqu’en
294 Pierre Cabanes
Attique, Macédoniens, Epirotes et Llyriens interviennent dans le Péloponnèse

sans pouvoir être réellement arrêtés: garnisons et tyrans à la solde de la Macé-
doine entravent le développement du Koinon achéen durant les deux premiers
tiers du Ille siècle; Pyrrhos pénètre en Laconie avant d'atteindre la fatale
Argos en 272; les pirates illyriens sèment la terreur sur les côtes d’Elide et de
Messénie jusqu’à l'intervention romaine.
Cette puissance vigoureuse se manifeste dès le IVe siècle par l’apparition
de véritables tentatives hégémoniques provenant successivement des trois
régions envisagées ici. L'histoire retient, d’ordinaire, seulement l’hégémonie
des Argéades de Macédoine à l’époque de Philippe II et de son fils Alexandre
le Grand, dans le troisième quart du IVe siècle. Mais ce serait une erreur de
négliger la phase illyrienne qui l’a précédée et la phase épirote qui l'a suivie.
Rappelons brièvement la puissance étonnante des Illyriens redoutés des

habitants de la Basse Macédoine, comme le rapporte Thucydide! à proposde
l'expédition de Brasidas contre les Lyncestes d’Arrhabaios que viennent
soutenir les Illyriens qualifiés de “peuples belliqueux”, en 423. Mais c'est
surtout à partir de 393 que ces mêmes Illyriens imposent défaite sur défaite
à leurs voisins du Sud: Diodore? rapporte comment Amyntas III, père du futur
Philippe II, est chassé de Macédoine par une invasion illyrienne, peu après
son avénement; certes, il est ensuite rétabli grace au soutien thessalien, mais,
plus tard, le même Diodore? précise que le roi Amyntas III payait tribut aux
Illyriens. Dans tous ces événements, la tradition écrite ne fait jamais état du
nom de l'adversaire d’Amyntas, du chef de ces redoutables Illyriens, ni même
du groupe ethnique à laquelle il appartient; tout ce qu'elle retient, c'est la
puissance de cet adversaire illyrien qui franchit l'obstacle des Etats de Haute
Macédoine pour venir imposer sa loi en Basse Macédoine et contraindre le
souverain argéade à lui payer tribut.
Peu d'années après les premiers succès face à Amyntas III, en 385, c’est
sur l’autre versant du Pinde que s’abat la puissance illyrienne, qui, selon
Diodore*, exerce des destructions plus graves encore chez les Molosses qu’en
Macédoine. Soutenus par une alliance conclue avec Denys de Syracuse qui leur
1. Thucydide, IV, 125.

2. Diodore, XIV, 92, 3 et XV, 19, 2; il n'y a sans doute pas lieu de suivre Diodore qui
semble indiquer qu'après une première invasion en 393, une seconde serait intervenue dix
ans plus tard; il s’agit certainement de la meme, ce qui n’empéche pas que le problème de la
récupération des terres cédées par Amyntas à Olynthe se pose de façon aigué en 383/2.
3. Diodore, XVI, 2, 2.
4. Diodore, XV, 13, 1-3.
De la Macédoine, de l'Épire et de l'Illyrie méridionale 295
fournit deux mulle soldats et cinq cents équipements d’hoplites grecs, les Illy-
riens pénètrent en Epire avec l’aide d’Alkétas, prince éacide en exil; sous
prétexte de le rétablir sur le trône des Molosses, ils ravagent le pays et lorsque
les Molosses tentent de réagir, ils subissent une défaite cuisante, laissant
quinze mille d’entre eux sur le champ de bataille. Il faut une intervention
Jacédémonienne pour reconduire les Illyriens au-delà de leurs frontières. Le
chiffe des pertes peut paraître énorme, mais il faut le rapprocher des évalua-
tions fournies par le même Diodore pour les combats de 360-359 entre Macé-
doniens et Illyriens: quatre mille Macédoniens tués avec leur roi Perdiccas
ill dans un premier combat, sept mille lllyriens tués dans le second qui mar-
que la victoire de Philippe II. Une telle hémorragie aurait été une catastrophe
sans égale pour une cité comme Athènes; c’est le montant des pertes dans le
désastre de Sicile, mais tous les morts n'étaient pas citoyens athéniens; sans
nul doute, le royaume éacide a été affaibli pour une génération au moins,
comme les Argiens après Sépeiaÿ.
Quelle est donc cette force illyrienne capable de bousculer successive-
ment les Macédoniens puis les Molosscs? Faut-il considérer qu'il existe en
Illyrie méridionale deux organisations capables d'agir, pour l’une contre les
Argéades de Basse-Macédoine à l’Est, pour l’autre contre les Molosses en
385? Cette dernière hypothèse n’aboutirait qu’à compliquer le problème et
rendre encore plus inexplicables de tels succès. Il est beaucoup plus probable
que ce sont les mêmes Illyriens qui agissent d’abord vers le Sud-Est, puis vers le
Sud-Ouest’; il faut alors admettre l'existence d’une force armée bien structurée,
capable d'intégrer les deux mille soldats fournis en renfort par Denys de
Syracuse et apte à utiliser la panoplie dr l’hoplite grec dont Denys a fait don
en cinq cents exemplaires à ces Illyriens qui en ont revêtu les meilleurs (aristoi)
de leurs soldats. Une telle armée suppose également un chef habile et bon
stratège, capable de faire marcher efficacement les contingents fournis par
les divers ethné illyriens. En réalité, ces deux victoires successives et la per-
manence du tribut versé par les Macédoniens supposent l’existence d’un Etat
illyrien fort, au moins temporairement; en réalité, ces succès illyriens n'ont
pas été de simples feux de paille, ils correspondent à une réelle domination
sur Jeurs voisins macédoniens et épirotes entre les années 393-385 et l’année
359: Justin® confirme que le paiement du tribut s’est poursuivi, après la mort
du roi Amyntas III, durant le bref règne de son fils aîné Alexandre II. C’est
contre ces mêmes Illyriens que Perdiccas échoue et périt avec quatre mille
5. Hérodote, VI, 83.

6. Justin, VII, 5, 1.
2% Pierre Cabanes
de ses guerriers en 360. Philippe II, l’anrée suivante, rétablit la situation à

son profit et c’est seulement à cette occasion que Diodore’ fait enfin connaître
le nom du roi de ces Illyriens, qui, depuis plus de quarante ans, exercent une
pression constante sur leurs voisins macédoniens et épirotes: c’est Bardylis,
qui, selon Lucien®, meurt peu après sa défaite de 359/8, à 90 ans; né au milieu
du Ve siècle, il est très possible qu'il ait exercé un pouvoir efficace depuis le
début du IVe siècle, c’est-à-dire qu’il pourrait être l'auteur des succès rem-
portés sur les Macédoniens et sur les Molosses depuis 393. Sans développer
ici une description de cette royauté illyrienne?, qui a été réelle à l'époque de
Bardylis, dans la première moitié du IVe siècle, mais qui s’est ensuite affaiblie,
du fait de l'émergence de principautés distinctes au sein de l’entité illyrienne,
il est nécessaire de souligner la puissance illyrienne durant ces quarante pre-
mières années du siècle, qui ont correspondu à une véritable hégémonie sur
les régions des marches septentrionales de la Grèce antique.
L'heure de la relève macédonienne a sonné en 359, avec l’avènement au
pouvoir du dernier fils d’Amyntas III, le futur Philippe II, qui brise la puis-
sance illyrienne et reporte la frontière du Nord-Ouest jusqu'au lac d’Ohrid?°.
Il n’est guère besoin, ici, d’insister sur cette période durant laquelle la puis-
sance macédonienne l'emporte sur toutes les autres du monde connu à l’époque:
Philippe II s'impose aux Illyriens, comme aux Épirotes en établissant chez les
Molosses son beau-frère et gendre Alexandre le Molosse; il va bien au-delà
puisque la Grèce centrale et méridionale est mise au pas après la défaite de
Chéronée en 338 et que la libération de l'Asie Mineure grecque commence
peu avant l’assassinat du souverain. Son fils Alexandre le Grand confirme son
hégémonie sur les pays du Nord, dès le début de son règne avec les opérations
autour de Pélion!!; vers le Sud, la destruction de Thèbes constitue un sévère
avertissement donné aux cités et ethné qui auraient cherché à créer des dif-
ficultés au roi macédonien durant son expédition orientale. La mort du con-
quérant, en 323, ne marque pas la fin de cette phase d*hégémonie macédo-
nienne: après lui, Cassandre pousse jusqu’à la côté adriatique, après avoir
8. Lucien, Macrob. 10; les textes sont réunis par F. Papazoglou, Hisroria, 1965, p. 153,
n. 42, 43, 45.
9. Je me permets de renvoyer aux pages que j'ai consacrées à cette question dans mon
ouvrage Les Illyriens, de Bardylis à Genthios, 1Ve-lle siècles avant J.-C., Paris, Sedes, 1988,
p. 128-158.
11. Pélion est sans doute à localiser à l'Ouest de Korça, au site de Hija e Korbitt, sclon
P. Lera et le Professeur Sclim Islami.
établi un épimélète, Lykiskos, en Epire, qui place ce pays sous l'étroite dé-
pendance des Macédoniens, tout comme une grande partie de la Grèce euro-
péenne. Il faut attendre la fin du siècle pour voir l'autorité macédonienne bat-
tue en brèche, par Glaukias en Illyrie, puis par Pyrrhos à partir de 297 en
Epire. L’invasion celte, en 279, anéantit durablement la puissance macédo-
nienne et les efforts d’Antigone Gonatas ne parviennent pas à lui redonner
le lustre antérieur; le pays est épuisé d’avoir tant donné durant la deuxième
moitié du IVe siècle.
La montée en puissance des Molosses est intéressante à observer de son
côté ; elle émerge brusquement avec le règne de Pyrrhos (297-272), que Tite-
Live et la tradition romaine ont cherché à rabaisser en retenant surtout de
lui des victoires “à la Pyrrhus”, alors qu’il a joué un rôle majeur dans la pro-
longation de l’hellénisme occidental, après son prédécesseur Alexandre le
Molosse mort en Italie du Sud au service de la même cause. Rome a tremblé
devant ses éléphants et son armée: il a redonné espoir aux cités de Grande-
Grèce comme à celles de Sicile. Sa mort et le repli du contingent épirote laissé
à Tarente correspondent exactement avec la fin de l’indépendance de l’hellé-
nisme de Grande-Grèce et même de la Sicile où Rome ne tolère plus qu’une
semi-autonomie pour Syracuse. Ce dynamisme de l’Épire est sensible tout
autant en Grèce, comme le montrent la facilité avec laquelle la Macédoine
se rallie au souverain épirote et l'expédition de Pyrrhos dans le Péloponnèse.
L’Illyrie n'échappe pas à cette emprise épirote qui s'étend jusqu’au Shkumbi
et peut-être au-delà, jusqu’à Epidamne-Dyrrhachion. Ce n'est que quarante
ans après sa mort, lors de la chute de la dynastie éacide, que la Grande Épire
disparaît et que s'organisent sur les confins du Koinon des Épirotes des États
autonomes tels que le Koinon des Bylliones, celui des Amantes et au Sud,
Ambracie et une nouvelle Acarnanie indépendante.
Ces trois phases successives, marquées tour à tour par l’hégémonie de

l’une des trois régions ici étudiées, ne peuvent s'expliquer sans l’intervention
d'une croissance démographique, certainement lente mais continue, qui a
fourni aux trois ensembles, successivement, les forces nécessaires à un expan-
sionnisme, surtout extraordinaire chez les Macédoniens au temps d'Alexandre
le Grand. Il ne saurait, bien entendu, s'agir, d’un “boom” démographique,
comparable à ceux que nos sociétés ont pu connaître, du faît des progrès de
l'hygiène et de la médecine qui ont réduit notablement le taux de mortalité,
assuré une prolongation de l'espérance de vie et donc contribué a un excédent
naturel important, même si ces progrès s'accompagnent d'une baisse sensible
du taux de natalité. L'évolution, dont il est ici question, sc situe dans une
298 Pierre Cabanes
société figée, c'est-à-dire dans un monde dans lequel les conditions de vie
sont quasi immuables: natalité forte, sans possibilité de limitation scientifi-
que des naissances —les femmes ont autant d’enfants qu'il est possible—;
mortalité forte également, chez les enfants, chez les femmes jeunes du fait
des accidents lors des accouchements, chez les hommes du fait des guerres in-
cessantes; faible espérance de vie, équilibre précaire entre les besoins ali-
mentaires de cette population et les ressources disponibles. Dans ce cadre
peu favorable à l'apparition d’une augmentation de la population, il suffit
d’une faible variation de l’un des facteurs pour entraîner progressivement
une légère croissance démographique, ou inversement un déclin notable.
Polybe!? avait bien compris ce mécanisme lorsqu'il analysait la situation
démographique d’une grande partie de la Grèce, à son époque: “De nos jours,
dans la Grèce entière, ia natalité est tombée à un niveau très bas et la popula-
tion a beaucoup diminué, en sorte que les villes se sont vidées et que les terres
restent en friche, bien qu’il n’y ait pas eu de longues guerres ni d'épidémies.
[...] Les gens de ce pays ont cédé à la vanité et à l’amour des biens matériels:
ils ont pris goût à la vie facile et ils ne veulent plus se marier ou, quand ils le
font, ils refusent de garder les enfants qui leur naissent ou n’en élèvent tout
au plus qu’un ou deux, afin de pouvoir les gâter durant leur jeune âge et de
leur laisser ensuite une fortune importante. Voilà pourquoi le mal s’est, sans
qu’on s’en fit rendu compte, rapidement développé. En effet, quand il n’y
a qu'un ou deux enfants, il suffit que la guerre en enlève un et la maladie un
autre, pour que les foyers, inévitablement, se vident. Alors, tout comme les
essaims d’abeilles, les cités, elles aussi, se vident de leur substance et s’étiolent
peu à peu”.
Cette analyse de Polybe peut-elle expliquer la léthargie qui gagne les cités
de Grèce centrale et méridionale dès le IVe siècle? La faible natalité y a cer-
tainemeat contribué, mais les Grecs n’aimaient guère parler de l'exposition
des enfants, si bien que nous sommes réduits à des hypothèses vraisemblables.
Une attitude différente a marqué les régions du Nord, Illyrie, Macédoine,
Épire, qui ont été capables de réunir des forces composées d'hommes nom-
breux et constamment renouvelés pour compenser les pertes au combat;
manifestement ces régions ont connu. dès le début du IVe siècle en Illyrie et
par la suite en Macédoine et en Epirc. un taux de natalité légèrement supérieur
au taux de mortalité, ce qui a permis de dégager un surcroît de population
qui a rendu possible ce dynamisme militaire observé ci-dessus. S'agit-il seule-
ment de la non-utilisation de la pratique de l'exposition des nouveaux-nés?
12. Polybe, XXXVI, 17, 5-11.

De la Macédoine, de l'Épire et de l’Illyrie méridionale 299
C’est déjà un élément non négligeable d'explication. De toute façon, lorsqu'une

croissance même légère de la population se manifeste, elle entraîne immédiate-
ment des modifications dans le genie de vie des habitants pour permettre aux
ressources de satisfaire ce surplus de bouches à nourrir et, dès lors, le mouve-
ment peut se prolonger, jusqu’à ce que la guerre, l’invasion, l'épidémie ou les
mauvaises conditions climatiques brisent la dynamique ainsi engagée.
Si nous n’avons pas de témoignages clairs sur ces variations démographi-

ques, dont nous constatons les effets, plus facilement que nous ne le chiffrons
ou l’expliquons avec certitude, en revanche, il est sûr que les conséquences
sont bien visibles et pas sculement sous l’aspect de cette puissance militaire
qui s’impose tour à tour. Le mode de vie traditionnel, fondé sur l'élevage trans-
humant, avec habitat principal sur la montagne’, et déplacement vers les
plaines pour l’hivernage, ne permet pas de nourrir une population en aug-
mentation. La transformation du mode de vie s’impose comme une nécessité
vitale; elle se réalise par la sédentarisation d'une partie de la population qui
développe l’agriculture vivrière afin d’assurer le ravitaillement indispensable
à des habitants plus nombreux. Un équilibre avait été atteint entre popula-
tion et ressources tirées de la vie pastorale; il a été rompu par l’augmentation
du nombre des habitants, même légère; il faut chercher à établir un nouvel
équilibre intégrant une part plus large de ressources tirées de l’agriculture.
Progressivement le mouvement conduit au développement de petites agglo-
mérations, dont certaines deviennent de véritables villes en raison des multiples
fonctions qu'elles assurent: commerciale, défensive, administrative, religieuse.
Ce processus n’est pas du tout une reconstruction théorique et artificielle:
il est confirmé, à la fois, par les sources littéraires et par les recherches archéo-
logiques. C’est Arrien!*, d’abord, qui évoque de façon remarquable la politi-
que volontariste de Philippe II, qui accélère le mouvement naturel de sédentari-
sation et d'urbanisation: “Philippe, donc, vous ayant trouvés errants, in-
digents, la plupart vêtus de peaux de bêtes, ct faisant paître sur les pentes des
montagnes de maigres troupeaux pour lesquels vous livriez aux Illyriens, aux
Triballes et aux Thraces frontaliers des combats malheureux, Philippe, dis-je,
vous a donné des chlamydes à porter, à la place de vos peaux de bêtes, vous
a fait descendre des montagnes dans les plaines, et vous a rendus capables
de combattre avec succès contre les Barbares du voisinage, au point qu’au-
jourd’hui, pour votre sécurité, vous vous fiez moins à la position forte de vos
13. Cf. J. Vokotopoulou, Βίτσα, τα νεκροταφεία µιας μολοσσικής κιύμης, 3 vol., Athè-
nes, 1986.
14. Arrien, Anabase, VII, 9, 2-3.
300 Pierre Cabanes
bourgs qu'à votre propre courage; il a fait de vous des habitants de cités, vous
permettant de vivre dans l’ordre, grâce à de bonnes lois et à de bonnes coutu-
mes”. Tout est dit dans ce tableau qu’Arrien met dans la bouche d'Alexandre
le Grand, décrivant l’oeuvre de son père: le changement de mode de vie, la
sédentarisation dans la plaine pour une part des habitants, la naissance de
cités (surtout dans la Basse-Macédoine). Justin!’ relève un autre aspect de
cette politique volontariste de Philippe qui transfère autoritairement des
populations entières et compare ces déplacements aux migrations saisonnières
des pasteurs et de leurs troupeaux, ce qui révèle une bonne connaissance de
la vic pastorale de ces régions: “De retour dans son royaume, Philippe, à
l’exemple des bergers qui font passer leurs troupeaux tantôt dans des pätura-
ges d’hiver, tantôt dans des pâturages d'été, transfère selon son caprice des
peuples et des villes, selon qu’il croit devoir peupler ou dépeupler telle ou telle
localité. Ce fut partout un spectacle pitoyable et semblable à une entière
destruction. [...] De ces peuples, il plaça les uns dans leur territoire même en
face des ennemis, il en établit d’autres aux frontières; il renforça la popula-
tion de certaines villes en y répartissant des prisonniers de guerre et il forma
ainsi d’une foule de peuplades et de nations un seul royaume, un seul peuple”.
Ces témoignages littéraires concernent uniquement la Macédoine de
Philippe Il; mais la transformation de la vie économique sous la pression d’une
population en croissance, la sédentarisation de certains habitants désormais
agriculteurs sont manifestes en Illyrie comme en Epire. Le bassin de Korga,
au Sud-Est de l’Albanie, est certainement déjà bien mis en culture lorsque le
roi Alexandre envoie, en 335, Philotas se ravitailler sur ce plateau fertile pour
assurer la ration des soldats!®. Peu après, vers 330, Léocrate vient acheter du
blé en Épire à la reine Cléopâtre, pour le transporter à Leucade puis à Corin-
the!?, ce qui prouve que les plaines d’Epire sont, au moins certaines années,
capables d’une production telle que des exportations sont possibles.
L’archéologie confirme, alors, un mouvement de fondation de villes
dans les trois régions à peu près simultanément; ce mouvement débute à la
fin du Ve siècle ou début du IVe siècle pour s‘élargir dans la seconde moitié
du IVe siècle: en Epire, Phoiniké, Bouthrôtos, puis Dodone, en Illyrie méri-
dionale Amantia, Klos avant Byllis'® grandissent parallèlement aux villes
15. Justin, VIII, 5, 7-8 et 6, 1-2.

16. Arrien, Anabase, 1, 5, 9-10.
17. Lycurgue. Contre Leocrates, 26.
18. Pour faire bref, je renvoie à P. Cabanes, Les Illyriens de Bardylis à Genthios, p. 213-
233.
macédoniennes, sans qu’il soit possible d’attribuer à l’une des trois régions
un rôle moteur dans ce mouvement d’urbanisation; il est simultané et prend
naissance plutôt dans les régions maritimes, alors que les zones de l’intérieur
connaissent un développement des villes plus tardif et, dans certains cas, ne
le connaissent pas du tout avant la conquête romaine en 167: Haute-Macé-
doine, Molossie intérieure, Illyrie orientale (à l’exception de Pélion, déjà
bien fortifiée en 335). Le rôle de certaines fondations coloniales n’est sans
doute pas négligeable dans cette édification de villes nouvelles: en Chalcidi-
que tout comme sur la côté adriatique, les cités d’Apollonia d’Illyrie et
d’Epidamne-Dyrrhachion, ou sur la côté ionienne, Corcyre et Ambracie. Ce
ne sont absolument pas les zones de contact entre Macédoine, Épire et Illyrie
mériodionale qui on joué un rôle moteur, ce qui doit confirmer l’autonomie
de cette urbanisation dans chacune des trois régions, touchées par la même
transformation du mode de vie liée à une lente croissance démographique.
Très normalement, le mouvement d’urbanisation a été précore dans les zones
où l’agriculture est possible, plaines intérieures, régions côtières de Basse-
Macédoine, d’Epire mériodionale et occidentale, d’Illyrie du Sud-Ouest.
Il. La Marche vers l’Unite de chacune des trois Régions
Le dynamisme de la Macédoine, de l’Epire et de l’Illyrie méridionale,

qui est manifeste au IVe siècle et, pour l’Epire, encore dans la première moitié
du Ille siècle, ne pouvait avoir de réelle portée internationale que s’il s’ac-
compagnait de la réalisation d’une unité étatique ou politique solide. Il est
évident qu’Alexandre le Grand avait besoin de pouvoir compter sur la fidélité
de toute la Grande Macédoine, édifiée par son père et confirmée au début
de son règne, pour se lancer dans la grande aventure orientale. Οἱ, au début
du IVe siècle, aucune de ces régions ne présentait d’unité politique véritable.
Seule, en Iilyrie méridionale, la puissance de Bardylis peut donner l’im-

pression d’un rassemblement de toutes les forces autour de ce chef, qui peut
avoir dominé pendant près d’un demi-siècle la scène politique illyrienne. Après
sa mort, sont cités des rois du nom de Grabos II, puis Pleuratos, avant l’ap-
parition de Kleitos, fils de Bardylis, accompagné lors de la campagne de Pélion,
en 335, par Glaukias, roi des Taulantins, selon Arrien!®. Cette co-existence
de deux rois, et probablement d’autres non cités par les sources littéraires
tardives, prouve que l'unification des Illyriens en un royaume unique centralisé
19. Arrien, Anabase, I, 5, 1.

302 Pierre Cabanes
n'est pas faite, qu'il existe plusieurs erhné, chacun doté de sa propre organisa-
tion. Existe-t-il même un titre royal, celui de “Roi des Illyriens”, qui reviendrait
à celui des rois locaux qui serait temporairement le plus capable pour conduire
les forces illyriennes? Ou bien ce titre est-il une invention des auteurs tardifs
qui traitent de ces régions, une dénomination commode inventée pour désigner
les souverains qui règnent en Illyrie, tout comme le titre de “Roi des Epirotes”
est employé par Plutarque, Trogue-Pompée, Justin ou Athènée pour désigner
des souverains de la dynastie molosse des Eacides? Il faut peut-être penser à
une situation comparable à celle que Thucydide?® décrit pour la Macédoine:
“Il faut, en effet, rattacher aux Macédoniens les Lyncestes, les Elimiotes et
d'autres ethné habitant les hauteurs, qui sont les alliés des peuples en question
et leurs sujets, mais ont des rois à eux”, a la différence près, et elle est d’im-
portance, que, chez les Illyriens, la royauté suprême, si elle existe, n’est pas
établie en permanence dans une seule et même dynastie, malgré la tentative
de F. Papazoglou?!, mais circule entre plusieurs familles dont la localisation
géographique n'est pas identique, c’est-à-dire que la royauté illyrienne revient
tantôt à un Taulantin, tantôt à un Dassarète, tantôt à un Ardiéen, etc., S.
Islami?? donne une bonne définition de la royauté de Bardylis Ter lorsqu'il
écrit: “Bardylis lui-même, dans ses débuts, nous est présenté comme un simple
chef militaire, qui respecte de nombreuses coutumes de l’organisation tribale.
C'est pourquoi, il est plus plausible que son royaume ait été au début une
simple fédération de tribus, unies par des intérêts économiques et politiques
communs et tout d’abord par la nécessité de se défendre des dangers extérieurs.
Chaque tribu avait à sa tête son roi, lequel reconnaissait la souveraineté du
roi de la fédération et se soumettait à sa volonté”. Après lui, et du fait des
annexions faites par la Macédoine, puis par l'Épire au temps de Pyrrhos, le
centre de l’Illyrie méridionale se déplace vers l'Ouest, dès l’époque de Glau-
kias, puis vers le Nord-Ouest avec la dynastie d’Agrön. Ces amputations
répétées du territoire illyrien n'ont pas permis la constitution d’une unité
nationale autour d’une dynastie permanente, comme ce fut le cas dans la
Macédoine des Argéades, puis des Antigonides et dans l’Épire des Eacides.
Avant Philippe II, la Macédoine n'a pas encore réalisé son unité politi-
que; on a rappelé ci-dessus le texte fondamental de Thucydide (II, 99,2) qui
20. Thucydide, II, 99, 2.

21. F. Papazoglou. “Les origines et la destinée de l'État illyrien: {prit proprie dicti”,
Historia, 1965, p. 143-179; voir le chapitre [1 de mon livre Les dilyriens, de Bardylis à Gen-
thios, p. 87-182.
22. 5. Islami, dans Les Jilyriens, Tirana, 1985, p. 63.
permet bien de comprendre la situation de ce pays avant 359: les erhnè de

Haute-Macédoine, comme les Lyncestes, les Elimiotes ct d’autres sont comptés
comme Macédoniens, ils sont les alliés et les sujets des Macédoniens (de Basse-
Macédoine) mais ont leurs propres rois®. Il faut naturellement s'entendre
sur Ja notion d'alliance et de sujétion qui leur est appliquée pour définir les
rapports entre le royaume des Argéades et ceux des différents ethné de Haute-
Macédoine. La solidité de ces liens a pu changer dans le temps suivant la puis-
sance ou la faiblesse du royaume argéade: plus vigoureux au début du Ve
siècle sous le règne d’Alexandre Ier, il est bien faible dans la première partie
du IVe siècle. Certains des royaumes de la montagne, comme ceux des Orestes
et des Parauaioi, sont plus tournés vers l’Occident, au début de la guerre du
Péloponnèse, comme le rapporte Thucydide™, il est vrai qu’à l’époque, même
Perdiccas envoie mille Macédoniens combattre aux côtés des Lacédémoniens
en Acarnanie. Ce qu'il faut retenir, c’est qu’en 360 la Macédoine compte
plusieurs rois dont un bénéficie d’une certaine prééminence, c’est le roi de
Basse-Macédoine, l’Argéade; les autres rois sont ses alliés et ses “sujets”,
mais ils font, en réalité, preuve bien souvent d’une complète autonomie. Le
traité d’alliance entre les Athéniens et le roi Perdiccas II, trouvé à Athènes’,
montre les rois de Haute-Macédoine prêtant serment à la suite des membres
de la famille royale argéade et, sans doute, des nobles de Basse-Macédoine;
cette inscription vient ainsi confirmer la description de la situation macédo-
nienne faite par Thucydide; mais la docilité des rois de Haute-Macédoine
n'est pas assurée: le même Perdiccas II a recours à Brasidas pour tenter, sans
succès, de ramener Arrhabaios de Lyncestide a l’ob&ıssance*, au début de
la guerre du Péloponnése, Derdas d’Elimiotide est en guerre contre Perdiccas
II avec ses frères et Philippe frère de Perdiccas?’. C'est dire que les liens sont
souvent fort distendus entre ces divers rois et que les ethné de Haute-Macé-
doine ont, en réalité, une organisation très semblable à celle des erhne épirotes,
leurs voisins directs; c'est le cas aussi de l’ethnos des Atintanes associés aux
Molosses sous les oıdres de Sabylinthos, en 429% et probablement d’autres
peuples en Illyrie méridionale; chacun a sa royauté et reconnaît à l’occasion
23. Τῶν γὰρ Μακεδόνων εἰσὶ καὶ Λυγκησταὶ καὶ ᾿Ελιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν,
ἃ ξύμμαχα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα, βασιλείας δ᾽ ἔχει καθ᾽ αὑτά.
24. Thucydide, II, 80, 6-7.
25. IG 1", 89.
26. Thucydide, IV, 124.
27. Thucydide, I, 57, 3-59; Xénophon, Helléniques, V, 2, 38.
28. Thucydide, LI, 80, 6.
304 Pierre Cabanes
la prééminence du souverain plus puissant, celui de la dynastie argéade dans

le cas de la Macédoine.
Naturellement, la situation change rapidement avec la victoire de Philippe
sur Bardylis et le report de la frontière dans la région du lac d'Ohrid; l'autorité
du roi de Basse-Macédoine s'étend, l'unification se réalise? ; comme le notait
Justin?®: “il forma d’une foule de peuplades et de nations un seul royaume,
un seul peuple”; les gentes de l’auteur latin sont les ethné déjà mentionnés qui
peuplent la Haute-Macédoine unie désormais à la Basse-Macédoine. Mais
cette unification est-elle facilement acceptée par tous? Des tendances centri-
fuges paraissent subsister durablement en Macédoine et les familles princières
d’Elimiotide et de Lyncestide n’y sont pas étrangères: Harpale, fils de
Machatas, prince d’Elimiotide et frère de Phila, épouse de Philippe IT est
banni, en 337, pour avoir pris le parti d'Alexandre retiré en Epire avec Olym-
pias, après le mariage de Philippe et de Cléopâtre en 337?!, sans que cette
affaire soit à rapprocher de son rôle de trésorier indélicat à la fin du règne
d'Alexandre le Grand. L'attitude des princes de Lyncestide parait aussi, à
tort ou à raison, inquiéter Alexandre qui, dès son avènement, met à mort
avec Pausanias, le meurtier de Philippe II, deux des trois fils d’Aéropos de
Lyncestide, Arrhabaios et Héroménés; le troisième, Alexandre, qui a eu
l’habilité de saluer du titre royal son homonyme dès la mort de Philippe, est
épargné; gendre d’Antipatros, il reçoit le commandement de la cavalerie
thessalienne, mais il est bientôt accusé de complot et est exécuté trois ans plus
tard, à l'issue du procès de Philotas, fils de Parménion*?. Réelle ou non,
Alexandre redoute la reprise de l’agitation en Haute-Macédoine. On remar-
quera aussi que cet Alexandre le Lynceste, fils d'Aéropos, est lié aux deux
grands généraux laissés par Philippe à son fils: Antipatros, dont le Lynceste
est le gendre, Parménion qui est exécuté, au même moment que son fils Philo-
tas et que le dernier des princes de Lyncestide. Et Justin® va jusqu'à attribuer
à Antipatros le complot qui fit périr Alexandre le Grand, notamment pour
29. Voir, en particulier, l'article de J. R. Ellis, “L’unification de la Macédoine”, dans

l'ouvrage collectif Philippe de Macédoine, sous la direction de M. Hatzopoulos et L. Louko-
poulou, Paris, 1982, p. 36-47.
30. Justin, VII, 6, 2: aigue ita ex multis gentibus nationibusque unum regnum populumque
constituit.
31. Plutarque, Alexandre, 10: Arrien, Anabase, ΠΠ]. 6, 4-5: voir S. Jaschinski, Alexander
und Griechenland unter dem Eindruck der Flucht des Harpalos, Bonn, 1981, p. 7 etn. |.
32. Diodore XVII, 80, 2: Arrien 1, 7, 6; 17, 8; 25; Justin XI, 2, 2; XII, 14, 1; Quinte-
Curce VII, 1, 5.
33. Justin XII, 14, 1.
venger l’exécution de son gendre Alexandre le Lynceste. C'est dire que les
affaires de Haute-Macédoine ne donnent pas l’impression d'être aussi bien
réglée que pourrait le laisser croir l'affirmation du même Justin cité ci-dessus®,
Plus tard encore, le ralliement de l’armée macédonienne à Pyrrhos en 288 est
sans doute la reconnaissance des qualités du stratège, du conducteur d'hommes
qui sont celles du roi éacide; il peut signifier aussi qu’une armée largement
composée de troupes originaires des efhné de la Haute-Macédoine se sent
plus proche d’un prince venu de l’Ouest du Pinde, si proche du modèle Ale-
xandre, lui aussi éacide par Olympias, sa mère* que du fils de Cassandre. En
fait, l’unification de la Macédoine a franchi un très grand pas en avant à
l'époque de Philippe II, mais son oeuvre donne des signes de fragilité jusqu'au
milieu du Ille siècle, et peut-être au-delà si l’on pense au ralliement des Orestes
aux Romains lors de la seconde guerre de Macédoine.
La démarche des populations épirotes en direction de leur unité se rap-

proche de celle des Macédoniens, mais avec un léger décalage chronologique
et une méthode moins autoritaire, reposant davantage sur l’adhésion volon-
taire que sur la force du conquérant. L’Epire est unifiée à l'époque du règne
de Pyrrhos, dans le premier quart du Ille siècle; elle en était fort loin à l’épo-
que de la guerre du Péloponnèse et encore vers 360, lors de l’établissement de
la Liste des Théarodoques d’Epidaure*. En 429, Thucydide*® présente une
série d’Etats en Epire prêts à soutenir Cnémos le Lacédémonien en Acarnanie
contre les Athéniens: les uns sont sans roi (abasileutoi), ce sont les Chaones
ct les Thesprôtes, alors que les autres ont chacun leur roi: Molosses et Atin-
tanes, Parauaioi, Orestes; cette énumération des États composant l’Epire
n’est évidemment pas complète, d’autres erhne n’ont sans doute pas fourni de
contingents armés ou sont passés sous silence par Thucydide qui peut ignorer
leur existence. De tous ces États, c'est le Koinon des Molosses qui se montre
le plus dynamique sous la houlette de leurs rois qui se disent descendants
d’Achille; leurs institutions révèlent leur aptitude à intégrer rapidement des
34. Justin VIL, 6, 2.

35. Plutarque, Pyrrhos, 7-8 (pour le combat contre Pantauchos) et 11; Pausanias I, 10,
2; cf. P. Léveque, Pyrrhos, p. 153-158.
36. J'ai étudié cette marche vers l’unité de l’Épire dans L’Epire, de la mort de Pyrrhos à
la conquéte romaine, p. 111-195 et aussi dans un article intitulé “Problémes de géographie
administrative et politique dans l'Épire au IVe siècle avant J.-C.” in La Géographie adminis-
trative et politique d’ Alexandre à Mahomet, Strasbourg, 1979, p. 19-38; voir, plus récemment,
Les Illyriens de Bardylis à Genthios, p. 118-124.
37. Thucydide U, 80, 5-6.
20
306 Pierre Cabanes
groupes ethniques voisins tout en leur faisant partager les responsabilités les
plus hautes de la communauté. La rapidité de la simplification de la carte
politique de l’Epire est bien marquée par la comparaison des deux listes de
théarodoques d’Epidaure™, vers 360, et d’Argos®®, vers 330: de sept entités
politiques, on passe, en une génération, 4 deux Etats qui sont le royaume de
Cléopatre, régente ou veuve d’Alexandre le Molosse, et les Chaones représentés
par leur capitale, Phoiniké. Alexandre le Molosse a reçu, en 343, de son beau-
frère Philippe II les colonies éléennes du Sud de la Thesprôtie et a dû y ajouter
la Cassopie; la Thesprôtie, elle-même, progressivement grignotée par leurs
voisins Molosses, est entrée dans l'État plus vaste sur lequel règne Cléopâtre,
avant le retour d’Olympias dans son pays natal. C’est bien autour du Koinon
des Molosses que l’unification s'effectue; il ne reste plus après 330 que l'entité
des Chaones qui reste distincte; elle se range sous l’autorité de Pyrrhos, avant
son expédition d’Italie, puisque des contingents chaones participent à cette
opération aux côtés des représentants des autres ethné épirotes. C'est là le
terminus ante quem, mais l’unification complète peut être plus proche de 330.
Est-elle plus nette et sans contestation que celle de la Macédoine? La
réponse est double et peut apparaître contradictoire: en effet, la solution
épirote repose sur une méthode moins dirigiste que celle des derniers Argéades
et surtout de Philippe II, et ce choix correspond certainement à une évolu-
tion différente des deux monarchies, celle des Eacides et celle des Aıgeades,
la première passant auprès d’Aristote*®, bon connaisseur de la cour de Pella,
comme le modèle de royauté tempérée, il n’a pas choisi son exemple chez les
Argéades, car il sait que ceux-ci se sont éloignés de la monarchie contractuelle,
décrite par Plutarque*!, précisément pour le règne de Pyrrhos, lors de l'échange
de serments entre le roi et son peuple. Les populations établies autour des
Molosses ne semblent pas avoir été malmenées pour entrer par force dans
leur communauté, mais y ont été progressivement admises sur un pied d'égalité
avec les anciens membres du Koinon. Par là, il conviendrait donc de répondre
affirmativement à la question posée car cette intégration plus douce constituait
un gage de durée et de solidité. Et pourtant, il est clair que la fracture qui divise
le Koinon des Épirotes, en 170, durant la troisième guerre de Macédoine, sé-
parant les alliés de Persée et les amis de Rome groupés autour de Charops
le Jeune, laisse d'un côté la Molossie et toute les régions méridionales de
38. IG IV? 1, 95, lignes 23-32.

39. P. Charneux, BCH, 90, 1966, p. 156-239 et 710-714, lignes 10-14.
40. Aristote, Politique, V, 1313a.
41. Plutarque, Pyrrhos, 5.
l'Épire, y compris la majeure partie de la Thesprôtie, et de l’autre les Chaones

et les régions bordières. C'est alors constater qu’au moins la dernière étape
de l’unification n'a pas été totalement réussie, celle qui conduisait les Chaones
au sein du nouvel État épirote, entre 330 et 280; de multiples causes peuvent
expliquer ce choix opposé de politique extérieure, y compris des intérêts éco-
nomiques divergents, mais la réalité est bien la rupture d’un rapprochement
de plus d’un siècle.
Si, donc, la marche vers l’unité politique ne se réalise pas à la même

cadence dans les trois régions examinées dans cet article, ce qui met en évidence
les similitudes mais aussi les différences entre elles, un élément de l’organisa-
tion de la collectivité paraît commun aux trois zones, si l’on veut bien mettre
à part la Basse-Macédoine qui connaît la polis comme cadre de la vie locale
et comme relai entre les Macédoniens et leur souverain, c’est la permanence
de /’erhnos, qui demeure, jusqu’à la conquête romaine et au-delà, le cadre
normal de l’organisation des populations. Naturellement, on doit être prudent
pour les pays illyriens, car les informations manquent souvent, dans une civili-
sation de l’oral, dont la langue ne laisse pas de témoignages écrits. Même là
où la ville s'est bien développée, il n’y a pas évolution vers la polis; la ville
joue son rôle au sein de l’ethnos, qui reçoit fréquemment le nom de Koinon,
communauté qui souvent prend l’aspect d’un État fédéral à plusieurs niveaux
de compétences. Nombre de ces communautés voit leur existence se poursuivre
à l'époque romaine: certaines n’ont connu de vie propre qu’après l’arrivée
des conquérants romains, comme, par exemple, le Koinon des Prasaiboi qui,
autour de Bouthrôtos, rassemble des éléments ethniques appartenant an-
térieurement aux trois grands ethnè de l’Épire: Chaones, Thesprötes et Molos-
ses. La faible dimension de tels regroupements est aussi notable et certains ne
sont connus que par une trouvaille fortuite, comme le Koinon des Balaiitait?
voisin d’Apollonia, qui récompense un péripolarque et ses grammateis. Ce
monde de l’ethnos reste encore largement à découvrir et constitue un vaste
champ à défricher, au fur et à mesure que la documentation archéologique
et épigraphique augmente: organisation interne de ces koina, localisation sur
le terrain de ces différentes communautés, relations entre elles. On est surpris,
par exemple, d'observer le fonctionnement d'institutions qui portent le même
nom dans des régions fort éloignées les unes des autres: en dernier la publica-
tion par D. Rendic-Miocevic® d’une inscription provenant du Monténégro
42. Inscription publiée par N. Céka, Iliria, 1987, 2, p. 92-93; cf. P. Cabanes, REG, 102,
1989, p. 155-156.
43. D. Rendic - Miocevic, L'inscription hellénistique de la collection d'autrefois de
308 Pierre Cabanes
et faisant connaître des péripolarques et leurs peripoloi, connus jusqu'ici en

Albanie méridionale, comme en Acarnanie, à l’antre Corycien et en Attique.
La trouvaille, dans les dernières années, d’un politarque à Charadros, près
d’Ambracie, puis d’un autre à Olympè proche d’Amantia conduit à observer
l’apparition de cette fonction à l’Ouest de la péninsule balkanique alors qu’on
tentait d’en faire une spécialité macédonienne. De grandes lacunes demeurent
dans l'information parvenue jusqu’à nous sur la vie administrative et politi-
que de l’Illyrie méridionale, de bien des cantons épirotes et de la monarchie
macédonienne. Quelques grandes lignes peuvent être tracées, comme on l’a
rappelé, mais le chantier est encore immense.
III. Une Communaute de Civilisation
Les pages précédentes ont déja permis de rappeler que ces trois régions
n’ont pas entre elles de frontiéres hermétiques qui les séparent; le relief mon-
tagneux ne constitue en rien une barriére infranchissable, grace aux cols qui
fractionnent les crètes. Toute la zone des alpages est bien plutôt terre de ren-
contre, de retrouvailles des populations qui hivernent en Thessalie, en Macé-
doine, en Epire ou en Illyrie méridionale, mais dont les villages principaux,
ceux d'altitude, sont proches les uns des autres. Certes peuvent éclater des
contestations sur les pacages réservés à chaque communauté, des rivalités
entre villages, la crainte d’épidémie frappant le bétail ou des vols de troupeaux;
ce sont là des éléments de la vie de relations entre communautés de pasteurs
qui mènent la même existence, quelle que soit la collectivité étatique à laquelle
elles se trouvent appartenir. La sédentarisation soulignée à partir du IVe
siècle, du fait de l’accroissement démographique, peut affaiblir ces rapports
inter-communautaires, mais la vie transhumante n’a pas été interrompue,
elle a seulement été complétée par une agriculture sédentaire pour une partie
de la population qui n'aurait pas eu sa place sur les estives. En réalité, Macé-
doniens, surtout ceux de Haute-Macédoine, Epirotes et Illyriens du Sud
partagent le même mode de vie; leurs communautés villageoises, leurs petits
ethnè locaux s’administrent de la même façon; le mouvement d'urbanisation
est pratiquement concomitant dans les trois régions.
Il serait bien intéressant de pouvoir démontrer que /a place de la femme
y est la même, c’est-à-dire qu'elle peut disposer de ses biens sans intervention
d'un tuteur, sans Ayrios: les nombreux actes d’affranchissement de Bouthrötos
l'archevêque Zmajevic, de Perast (titre du résumé français), Archeoloski Radovi I Rasprave,

10, Zagreb, 1987, p. 155-165 et pl. XIII.
ont permis de mesurer cette liberté de la femme épirote qui aliène son patri-
moine sans rendre de comptes à qui que ce soit; les zones illyriennes plus
septentrionales n’ont pas jusqu'ici fourni de témoignages identiques, mais il
est très probable que les pratiques de cette région de Chaonie étaient aussi
celles de l’Illyrie méridionale. Los inscriptions macédoniennes commencent à
parler et vont bien dans le même sens, que ce soit dans des actes de vente en
Chalcidique centrale, de l’époque hellénistique, qui témoignent de la capacité
juridique des femmes d’acheter, de vendre et de servir de garants sans l’inter-
vention d’un tuteur“, ou que ce soit dans de nombreuses donations faites par
des femmes à la divinité, à l’époque romaine, sans aucune mention de l’assis-
tance d’un homme: à Leukopétra, Beroia, Edesse, Vergina et,en Yougoslavie,
dans la région de Bitolj*®. Manifestement, les deux versants du Pinde, à l’Est
comme à l’Ouest, accordent à la femme cette place très considérable, qui la
distingue radicalement de la femme athénienne, mineure perpétuelle. C'est
là un bon exemple de la communauté de civilisation qui s'étend sur les trois
régions établies au contact du monde grec et du monde balkanique considéré
comme barbare.
L’appartenance de bien des populations à l’une ou à l’autre des trois
ensembles n’est pas toujours facile à établir: qu’en est-il des Orestes? Sont-ils
Macédoniens ou Molosses? Des témoignages contradictoires peuvent per-
mettre de les classer à l’Est ou à l’Ouest. La même interrogation pourrait être
posée pour les Atintanes, entre Epire et Illyrie; très proches des Molosses et
des Chaones, ils sont parfois considérés comme ethnie épirote, mais en bien
d’autres occasions, l’Aoos constitue la frontière entre les deux régions et les
Atintanes suivent les destinées de l’Illyrie. Les hésitations des auteurs anciens
ne sont pas étonnantes, car pour eux le mode de vie de ces populations est
très homogène et la frontière linguistique n’est pas elle-même stable; bien des
populations sont bilingues; que le grec laisse davantage de traces, cela va de
soi puisque c’est la seule langue écrite, qui sert donc de moyen d’expression
de toutes les administrations désireuses de graver leurs décisions. L'usage de
la langue grecque est un élément qui témoigne de l’acculturation des popula-
tions barbares; il ne change pas radicalement les caractères propres de ces
44. Cf. M. B. Hatzopoulos, Actes de vente de la Chalcidique centrale, Athènes, 1988, p.

19, 35 et 57.
45. 21 inscriptions sont rassemblées par L. Darmezin, Les affranchissements par consé-
cration, thése de 3e cycle dactylographié, Université de Lyon II, 1982, I, p. 184-219, inscrip-
tions publiées par Ph. Petsas, A. M. Woodward, A. K. Orlandos, A. E. Kontoléon, M. J.
Cormack, A. Plassart, M. Dela coulonche, N. Vulic; sur ce thème de la place de la femme,
voir P, Cabanes, “La place de la femme dans l'Épire antique”, Zliria, 1983, 2, p. 193-209.
310 Pierre Cabanes
populations, qui peuvent, inversement, introduire certains de leurs usages

chez leurs voisins macédoniens ou épirotes.
La recherche d'un fond commun très vaste paraît une voie pleine de pro-
messes; elle suppose la publication de toute la documentation archéologique,
qui rendra possible les études comparatives dans des domaines comme celui
de la céramique et évitera des définitions trop liées aux communautés nationa-
les actuelles; la publication du Corpus épigraphique de toutes ces régions per-
mettra l’examen comparatif de l’onomastique et peut-être fera émerger une
onomastique propre aux régions de Grèce du Nord et aux régions voisines,
sans nier l'existence du fond grec et de l'apport illyrien ou thrace. Simple-
ment, ici encore, les conclusions devront être prudentes, car l’adoption de
noms grecs n’est qu'une petite étape sur la voie de l’hellénisation, elle est une
concession à la mode du temps, elle ne signifie pas une assimilation complète
des populations qui l’accepte.
D'autres voies sont encore à suivre, notamment dans le domaine de la
vie religieuse, qui est encore peu explorée. Le panthéon grec est présent, mais
que recouvrent ces noms de divinités empruntés aux régions plus méridionales;
quelle est la part d'originalité de la vie religieuse en Macédoine, en Epire,
en Illyrie méridionale? Bien des représentations anthropomorphiques révélées
par l'archéologie posent question, dans les trouvailles d’Albanie centrale et
méridionale; leur assimilation à des divinités grecques est sans doute une
simplification qui les ampute de tout un contenu propre.
Comparer trois grandes régions comme la Macédoine, l'Épire et l’Illyrie

méridionale à la fin de l'époque classique et durant la période hellénistique
nous a conduit à souligner rapidement bien des traits communs dans leur genre
de vie, dans leur organisation économique et sociale, dans la définition de
leurs cadres étatiques et dans leurs transformations progressives au cours de
ces trois siècles. Ces traits communs qui ne sont pas tous encore exploités
ne doivent évidemment pas cacher l'originalité de chacun de ces ensembles,
leurs particularités, le rythme différent des changements qui les affectent. La
cour de Pella entretient des relations avec celle de Skodra, à l'époque de Persée
et de Genthios, mais le premier doit envoyer un interprète pour négocier une
alliance contre Rome; c'est dire que Genthios n'est pas seulement tourné vers
les affaires gréco-macédoniennes, mais qu'il doit aussi suivre de près les mouve-
ments de populations qui affectent la zone des Balkans au Sud du Danube. Il
communie aux préoccupations de ses voisins du Sud et du Sud-Est, tout
comme a celles des populations de Dalmatie et des régions danubiennes. Cette
remarque vaut, de la même façon pour les Macédoniens, attentifs aux faits
et gestes des Grecs du Sud mais aussi aux mouvements des Péoniens, des
Dardaniens et des Thraces. La diversité des centres d’intérét rend plus délicate
la définition des ressemblances, mais ne saurait les effacer. La poursuite des
recherches sur le terrain permettra d’en élargir le champ et d'en fixer plus
clairement les limites.
Université de Paris-X
19
FOREIGN INFLUENCE AND THE CHANGING ROLE OF ROYAL

MACEDONIAN WOMEN
Elizabeth D. Carney
Initially, the women of the Argead house had virtually no public role in
Macedonian events. But beginning with Eurydice, the mother of Philip II,
royal women took a more prominent role in public affairs!. After the death
of Alexander the Great, Argead women (along with the rest of the Successors)
jockeyed for position in what remained of Alexander’s empire. In the helleni-
stic dynasties, women were given an institutionalized public role which some
were able to parlay into real power.
Many of the factors which helped to cause these changes in women’s
role in the monarchy have been discussed before. The growing power of the
monarchy elevated female as well as male members of the royal dynasty.
Kings manipulated the public role of the women of the family in order to
increase their own power and dynastic unity. The growth of Macedonian po-
wer made all members of the dynasty Greek public figures. Events empowered
Argead women. The scarcity of male Argeads gave temporary importance
to female Argeads. The Successors used royal women as vehicles of legitimi-
zation?.
But the boldness of many of these women and the tremendous ability to
innovate shown by them and by the men who sometimes controlled them is
striking and not sufficiently explained by the list of factors just enumerated.
What other factors might have influenced the women and men involved in these
actions? What sources of inspiration might have been available to them in
looking for solutions to problems? Two warnings: ‘foreign’ influence here
1. W. Greenwalt, “Amyntas III and the Political Stability of Argead Macedonia”,

AncW 18 (1988) 41-44, contra G. H. Macurdy, “Queen Eurydice and the Evidence for Woman
Power in Early Macedonia”, AJP 48 (1927) 201-14.
2. See ibid., G. H. Macurdy, Hellenistic Queens, Baltimore 1932; E. D. Carney, “The
Career of Adea-Eurydike”, Historia 36 (1987) 496-502, “Eponymous Women: Royal Women
and City-Founding”, AHB 2, 6 (1988) 134-42, “Olympias”, AncSoc 18 (1987) 35-62 and “The
Sisters of Alexander the Great”, Historia 37 (1988) 385-404,
314 Elizabeth D. Carney
refers to any influence not explicitly Macedonian; it may be more helpful to

look at this question in terms of context rather than influence. Influence is
difficult to demonstrate—similarity is not proof. Seldom do we know why
given individuals acted as they did, but we can at least examine the prece-
dents available to them.
How accessible to outside influence were the female members of the
Argead clan? The mother of Philip, Eurydice, learned to read (Plut., Moral.
13b). Correspondence of Olympias, Cleopatra, and Adea Eurydice once exis-
ted; it seems reasonable to assume that at least the hellenized women of the
Macedonian court were literate*.
What about accessibility to people? Were these women as secluded as
Athenian citizen women of the same period? This is not a trivial issue: it
relates directly to my questions about influence and context. There is a tale
in Herodotus (5.17-21) about royal women of the time of Amyntas I and
Alexander I which stresses the fact that the Argead women would not ordina-
rily have been present if male guests were in attendance*. In accounts of
drinking parties in Philip and Alexander’s court, the only women present are
hetairai. Yet royal women clearly knew men in the Macedonian court. Olym-
pias and Cleopatra knew Eumenes and Antipater; that they corresponded
with Perdiccas and Leonnatus implies a previous relationship. At times, men
applied to them for protection or patronage (Memnon, FGrH 434 F4.37;
3. On Eurydice, see Greenwalt, “Amyntas III”, 41-2 and A. Oikonomides, “A New

Inscription from Vergina and Eurydice the Mother of Philip II”, AncW 7 (1983) 62-64. For
Olympias, surviving sources preserve a tradition of voluminous correspondence, whose
authenticity is dubious (see Carney, “Olympias”, 49, 54-55); whatever the validity of indivi-
dual letters preserved, our sources assume that Olympias was literate, and that is telling. For
Cleopatra, we have evidence of correspondence between her and her brother and others
(Memnon, FGrH 434 F 4.37), including Leonnatus (Plut., Zum. 3.3-6), Events imply corres-
pondence between Adea-Eurydice and Cassander (Just. 14.5.1-4). Perhaps most telling is
the information that Barsine, Alexander’s mistress, the daughter of Artabazus, a high Per-
sian noble long in exile in Philip's court (see below) had received a Greek education (Plut.,
Alex. 21.4); the implication is obviously that this was in imitation of Macedonian women
of high station. See also S. B. Pomeroy, “Technikai kai Mousikai: the education of Women
in the Fourth Century and the Hellenistic Period”, AJAH 51-68,
4. The tale is not historical (R. M. Errington, “Alexander the Philhellene and Persia”,
in Ancient Macedonian Studies in Honor of Charles F. Edson, ed. H. J. Dell and E. Borza,
Thessaloniki 1981, 139-43). N. G. L. Hammond, A History of Macedonia UI, Oxford 1979,
98, suggests the source of the tale is Alexander I himself; although untrue, the story shows
how the roval family wanted to think of itself. The message is that their treatment of their
women resembles that of other Greeks.
Foreign influence and the changing role of royal Macedonian women 315
Curt. 7.1.37-40). Three royal women appeared in front of armies (Arrian,

FGrH 156 F9.23; Duris, ap. Athen. 13.560f). Somehow these women managed
to keep well-informed about political events, even quite distant ones. Some
of their information may have come from correspondence, but some of it
must have come from agents and from personal interviews—the attempted
intervention of Olympias in the Harpalus affair (Diod. 17.108.7) demonstrates
the possession of considerable political information: there are many other
examples®. In the years of Alexander’s absence, Olympias and Cleopatra were
deeply involved in the politics of the day. They may not have attended drinking
parties, but they had access to the male political world and it to them.
The most obvious outside influence on royal women is Homer. The
influence of Homer on Alexander, his emulation of Achilles, and the ‘Homeric’
nature of male Macedonian society are commonplaces of scholarship. It is
inconceivable that Olympias and her daughter Cleopatra, women who believed
themselves descendants of Achilles and Andromache, would not have known
the Homeric tales.
Royal women in Homer have ambiguous roles, but certainly more exten-
sive ones than Athenian housewives; royal women in Homer move in and
out of the world of men: their world is divided, but not totally separate from
that of men®. While Penelope spends much time in the women’s quarters, she
often enters the great hall and talks to the men there. She summons people
to her quarters for interviews and listens in on events below (1.329-35; 4.675-
74. 735-41). When she deals with men she is always attended by women and
semi-veiled, but deal with men and political events she does (1.331-5; 4. 791-
416. 409-33). Other royal women act in a similar manner—they sit in the hall
with their husbands and occasionally enter male conversation (4.120-47, 235-
46; 6. 305-15; 7. 233-9; 8. 243). Even the unmarried Nausicaa appears in her
father’s hall (6.458-62). Neither Arete nor Helen is equal to her consort and
each has many domestic responsibilities (4.296; 4. 75-807; 7. 335-7), but each
5. For instance, Olympias’ knowledge of Pixodarus’ marriage plans for his daughter
(Plut., Alex. 10.1) or her involvement in the fall of Lyncestian Alexander (Diod. 17.32.1-2);
her daughter Cleopatra’s final attempt to escape Antigonus and flee to Ptolemy (Diod.20.37.3)
or Cynanne’s well-timed attempt to engineer the marriage of Philip Arrhidaeus and her
daughter (Arrian, FGrH 156 F9.23).
6. On royal women in Homer, see H. Foley, “Reverse Similes’ and Sex Roles in the
Odyssey”, Arethusa 11 (1978) 7-19; C. Mossé, “La femme dans la societé homerique”, Kio
63 (1981) 149-57; V. Pedrick, “The Hospitality of Noble Women in the Odyssey”, Helios 15
(1988) 85-101; P. Marquandt, “Penelope POLY TROPOS”, AJP 106 (1985) 32-48; J. P.
Vernant, Myth and Society in Ancient Greece, New York 1981, 49-66. While helpful, none
of these studies focuses on royal women per se.
enters into the public world of the court and the politics of men (4.219-64:7.
67). Surely this Homeric pattern is the model for the behavior of royal Mace-
donian women.
Penelope, much more than the idealized Arete or the notorious Helen,
plays a role in Ithaca similar to that of many royal women in Macedonia. Her
long postponement of remarriage most obviously occurs because any other
behavior might have endangered the life of Telemachus and his succession to
his father’s οἶκος and throne. Penelope’s daring confrontation with the suitors
over their plan to murder Telemachus (Od. 16. 409-451) resembles the mother
of Philip’s attempts to safeguard her sons’ succession. The tense relationship
between Penelope and Telemachus bears some resemblance to that of Olym-
pias and Alexander, after his succession. Penelope must struggle to maintain
her position and that of her son by indirect means, the universal situation of
royal Macedonian women. Though adept at contriving and deception, Pene-
lope’s role is more limited than that of her like-natured husband: she can con-
ceive of the idea of a test which only her husband can pass (Od. 19.570) but
she cannot draw the bow any more than she can drive the suitors from the
house’. Like so many historical royal women, she is criticized and suspected
exactly because she uses indirect methods, the only ones open to women. As
Vernant noted, Penelope shares in the kingship of her husband and has the
ability to symbolize the monarchy in his absence*, much as Olympias did after
the death of Alexander (Diod. 19.11.1, 51.4,5).
Prestianni-Giallombardo and Hammond? have compared the polygamous
marital situation of royal Macedonian women to that of aristocratic women
in the archaic period in southern Greece; the families of tyrants are especially
similar!°. A number of factors might affect the relative position of the multiple
wives of such marriages: the production of a son conferred status on a wife,
7. Foley, “Sex Roles in the Odyssey”, 19.

8. Vernant, Myth and Society, 62-66 and Mossé, “la femme”, 150.
9. A. M. Prestianni Giallombardo, “ Diritto’ matrimoniale, ereditario dinastico nella
Macedonia di Filippo IL”, RSA 6-7 (1976-77) 96 and N. G. L. Hammond, “The Philaids and
the Chersones”, CQ 6 (1956) 3, n. 12.
10. For discussions of aristocratic women in the archaic period, see J. Boardman and
N. G. L. Hammond, CAA III, 3, Cambridge 1982, 438-40; 5. Pomeroy, Goddesses, Whores,
Wives and Slaves: Women in Classical Antiquity, New York 1975, 32-56; W. K. Lacey, The
Family in Classical Greece, London 1968, 66-69; C.G. Starr, The Economic and Social Growth
of Early Greece 800-500, New York 1977, 129-33; Vernant, Myth and Society, 39-66; L.
Gernet, The Anthropology of Ancient Greece, trans. J. Hamilton and B. Nagy, Baltimore
1968, 290-301,
but it was not the sole criterion—that would be so if the only purpose of a
royal marriage was the production of heirs. The status of the family of the
royal bride was also quite important, both as an absolute and as it compared
to that of other wives; quite possibly the wife’s personal relationship with her
husband and her blood relatives might be a determinant. These factors deter-
mined her time. Neither aristocratic brides nor royal Macedonian wives had
titles; their position was fluid!!.
Another obvious similarity in the marriage habits of Macedonian royalty
and archaic aristocracy is the tendency to make marriage alliances of inter-
national scope!?. Usually one says that a marriage represented an alliance and
leaves it there, yet the idea of a marriage alliance is rather ambiguous: it is not
clear whether the giver of the bride or the receiver is empowered by an alliance,
an observation which may illuminate the significance of the marriage of Philip
to Cleopatra?’.
Scholarship on archaic marriage alliances treats the women involved as
valuable tokens, not as actors themselves. Many women involved in such
marriages were in effect human “tripods”, but such was not always the case.
A great deal would have depended on the purpose of the marriage alliance.
Some marriages (for instance, Philip’s marriage to the Thessalian Philinna)
were intended to serve short-term goals, but others had different ends. One
might marry in order to create heirs with the blood of two houses; in such
marriages continuing good relations between the two parties would be a pre-
sumed object, and in some it might, rather than the production of an heir,
be the prime object of the marriage. In this kind of case, the bride consituted
an ambassador between the two families. She could reconcile her families, or
cause trouble, as one sees in the case of Olympias. To assume that the women
in these exchanges functioned only as tokens is to accept the values of the
culture as real, rather than assigned.
In areas other than marriage, there are also similarities. The ostentatious
burials of aristocratic women are well-known, as are the extravagance and
publicity surrounding their weddings; such practices may signify how valued
these women were; certainly they demonstrate that women had become ve-
hicles of status'*. Macedonian parallels exist: whoever is buried in the ante-
11. Boardman, 438; Carney, “Olympias”, 40, n. 14.

12. W. Greenwalt, “Polygamy and Succession in Argead Macedonia”, Arethusa, 22,1
(1989) 19-45 and Starr, 129(f.
13. So Vernant, Myth nad Society, 61-2.
14. See references, Pomeroy, Goddesses 45; Starr, 132.
chamber of tomb II at Vergina, the richness and beauty of the objects in the
burial are reminiscent of archaic burials. Philip made the marriage of his
daughter Cleopatra to Alexander of Epirus an international event.
Women of the archaic elite, particularly women of the tyrant’s families,
had a quasi-public role in their societies, much as royal Macedonian women
did. Stories about Melissa, wife and daughter of tyrants (Herod. 3.50, 92;
Athen. 13.589f), recall stories told about Eurydice or about Olympias. In the
lives of these women, public and private intersect. Periander changed the
name of his wife (Diog. Laert. 1.94) and Dionysius the elder chose names for
his daughters which reflected his politics; Philip If seems to have done the
same!5, Imitation or coincidence, the values are similar. In moments of crisis,
women of tyrants’ families might involve themselves in public affairs which
affected their families, as did Cleopatra and Olympias. Archaic aristocratic
women possessed a degree of freedom of action not equal to that of men, but
greater than that of women in the poleis of the fifth and fourth centuries.
Women in such families made impressive offerings at shrines, just as Olympias
and her mother-in-law did. Aristocratic women could represent both the family
of their birth and the one into which they married; Argead women did the
same. Female members of elites tend to have the ability to symbolize the
family". Royal and aristocratic women, exactly because their power was
necessarily indirect, could represent dynastic continuity, in a way that men
could not.
The Persian monarchy was the most powerful monarchy the Greeks
knew; its symbols, wealth, and exotic trappings, fascinated the Hellenic world.
Macedonia was for a time a vassal state of the Persians. In the fourth century,
the image of the Persian monarchy could still intrigue, whatever one’s evalua-
tion of real Persian strength’. It is quite possible that the role of royal women
in the Persian monarchy affected the role of royal women in the Macedonian.
Not only male Argeads but female members of the dynasty were acces-
15. Gernet, Anthropology, 290; On Philip's changes of Olympias’ names, see discussion
and references in W. Heckel, “Polyxena, the Mother of Alexander the Great”, Chiron 11
(1981) 79-86 and 5. Pomeroy, Women in Hellenistic Egypt, New York 1984, 10, of Plut.,
Moral. 401a-b. The naming of his daughters Thessalonice and Europe obviously reflect his
political activities; Themistocles did much the same (Plut., Them. 32.2). J. K. Davies, Athe-
nian Propertied Families 600-300, Oxford 1971, 359-60, notes an early fifth century fad for
such naming among Athenian aristocratic families.
16. Vernant, Myth and Society, 62.
17. See discussion and references in C. Starr, Past and Future in Ancient History, Lanham
Maryland 1987, 10, n. 45.
sible to this sort of influence. The sister of Alexander I, Gygaea, married

Bubares, a Persian of the highest rank (Herod. 5.21.2; 8.134-7). Not only
Gygaea, but other members of the family would have come to know something
about the role of women in the upper ranks of Persian society. Artabazus, the
Persian satrap, spent a number of years in exile at the court of Philip II. He
had married a sister of the Rhodian mercenary generals, Memnon and Mentor.
This wife and perhaps other women of his family accompanied him (Diod.
16.52.3; Curt. 5.9.1; 6.5.2.)38% An odd tale in Athenaeus (6.256c-d) recounts
the harmful effect these Persian women had on the royal women of Macedonia
because they brought with them the ways of the Persian court. The Greek wife
of Artabazus and perhaps Persian female members of his family would have
been known to the women of Philip’s family. Years later, Alexander had an
affair with Barsine, the daughter of Artabazus and Mentor’s sister!®. Plutarch
(Alex. 21.4) tells us that Barsine had acquired a Greek education; it is pos-
sible that she and Alexander had known each other as children and likely
that she and his sister did.
Once Alexander’s campaign began, there were increasing contacts between
Persian royal women and Macedonian men of rank: Alexander’s marriages
to Roxane and Stateira; his friendly dealings with all the women of Darius’
family; the mass marriages. That at least one of those close to Alexander was
impressed by the role of Persian royal women is implied by the bizarre stories
about Harpalus’ efforts to have various Aetairai imitate this role (Athen. 13.
586c, 595c-e). Contact between royal Macedonian women and Persian women
of high rank was much more limited, largely occuring after the death of Alex-
ander.
Many Macedonians were knowledgable about royal Persian women and
their position in the Persian monarchy, but what that position really was is
difficult to establish?°. Luckily, we need be relatively unconcerned with reality
as opposed to Greck and Macedonian perception of that reality.
Both Greek and cuneiform sources confirm that Persian royal women
had great wealth—there are many stories about estates or villages named after
an item of a queen’s dress (Parysatis’ girdle, for instance) (Xen., Anab. 1.4.9;
18. G. T. Griffith, History of Macedonia, Il, 484.

19. See discussion in P. A. Brunt, “Alexander, Barsine and Herakles”, RFIC 103 (1975)
22-34.
20. H. Sancisi-Weerdenburg, “Exit Atossa: Images of Women in Greek Historiography”,
in Images of of Women in Antiquity, ed. A. Cameron and A. Kurht, Detroit 1983, 20-33,
offers a useful review of the evidence about the role of royal Persian women in monarchy;
many of her conclusions do not convince.
Plato, Arcib. 1. 1230-9)31. This wealth could be used to secure or increase

power, just as we are told Parysatis, mother of Artaxerxes II and Cyrus the
younger did (Plut., Artax. 4). Persian royal women are absent from the palace
reliefs at Susa and Persepolis?®. Despite the prominent role Herodotus allots
Darius’ wife in securing the succession of her son Xerxes (Herod. 7.2-3),
Xerxes in no way refers to her in the record of his accession®. The evidence
demonstrates that women were excluded from the public image of the
monarchy, but does not prove that they were excluded from the reality.
Achaemenid kings increasingly practiced royal brother-sister marriage. Royal
sibling marriage, although not without disadvantages for royal women, tends
to strengthen them. Significantly, the power of royal women seems to have
increased in both the Ptolemaic and Achaemenid dynasties at the same time
that royal sibling marriage increased in frequency™.
From Aeschylus to Xenophon and Ctesias, Greek tradition insisted that
royal women (especially queen mothers) were important in the monarchy and
particularly in the process of the succession. This relatively unanimous Greek
tradition has until recently been rejected with near uniformity by classical
scholarship, yet generally embraced by Achaemenid scholarship. Classical
scholars tend to see even Herodotus as so influenced by Greek cultural stereo-
types of foreigners as to be undependable and attribute the powerful role
ascribed to Persian queens to prejudice, an association of eastern monarchy
with effeminacy, lack of freedom, and luxury. Because Greek sources seem
to blame the supposed decline of the monarchy in the fourth century on the
growth of the power of the queens, both developments are assumed to be
false, or at least distorted. Virtually all Greek sources made mistakes about
Persian culture and analyzed it via Greek categories, categories likely to
exaggerate the differences between the cultures®. Nonetheless, the role Greeks
ascribed to Persian royal women in the politics of succession is almost certainly
roughly accurate. In a polygamous situation the mother of a king’s son is
very likely to form a political unit with him, the goal of which is his succes-
21. David M. Lewis, Sparta and Persia, Leiden 1977, 22, n. 114.
22. A. Spycket, “Women in Persian Art”, in Ancient Persia: the Art of an Empire, ed.
D. Schmandt-Besserat, Austin 1980, 43-45.
23. See Sancisi-Weerdenburg, “Atossa”, 22, for references.
24. E. D. Carney, “The Reappearance of Royal Sibling Marriage in Ptolemaic Egypt”,
PP 237 (1987) 423, 438.
25. Contra Sancisi-Weerdenburg, passim. See Lewis, 21-22; C. Starr, “Greeks and Per-
sians in the Fourth Century”, /ranica Antiqua 11 (1975) 54, 72; P. Briant, “Des Achemenides
aux rois Hellenistiques: Continuites et Ruptures”, ASNP a9, 3 (1979) 1391,
sion#. What little we know of historical Persian women associated with the
royal family tends to confirm this view. Amastris’ independence and ability
are striking?”. Upon the death of Alexander, Roxane arranged the murder of
the daughter of Darius whom Alexander had also married, an event similar
to the often rejected tales from earlier reigns®. Our sources emphasize
Alexander’s honorable treatment of the women of Darius’ family (Plut.,
Alex. 21,30.3; Arr. 2.11.9; Diod. 17.36.2ff; Curt. 3.11.4f.). He became parti-
cularly close to Darius’ mother, exactly as we should expect granted the tradi-
tion of the importance of the king’s mother. It is generally accepted that
Alexander’s concern for these women derived from his desire to demonstrate
that he was the legitimate ruler of the Persian empire; the women apparently
constituted an important symbol of continuity, of connection to the Achae-
menid monarchy.
We have not discovered that the role of Persian women in monarchy
influenced that of Macedonian royal women, although we have seen that this
is certainly possible. The story of Harpalus and his pseudo-queens as well
as the innumerable stories about Alexander’s experiments with Persian
monarchical symbols and caremonies make it plausible; the similarity between
the role ascribed Persian royal women and that royal Macedonian women took
on as they emerged from obscurity is striking: all are players of succession
politics and symbols of continuity But, as I noted earlier, similarity is not
proof of influence. Intriguingly, Greek sources often treat the two groups of
royal women in the same way and with the same kind of prejudice, a cultural
prejudice against monarchy. In Greek poleis women were excluded from
political activity and power; in monarchy they were not and that, we need to
understand, is one of the reasons Greeks were often uneasy with monarchy.
Consider a famous and often carelessly read passage in Plutarch (Alex. 9.3):
he says that the troubles in Philip’s household arose because the customs of
the women’s quarters contaminated the basileia. Similarly, Plato (Laws 3.
694a-696a) assumes that what he perceives to be the deterioration of the
Persian monarchy began because the Persian kings allowed their sons to be
26. Carney, “Olympias”, 37-38; P. Stafford, “Sons and Mothers: Family Politics in the
Early Middle Ages”, in Medieval Women, Oxford 1978, 79-100.
27. On Amastris, see Wilcken, RE 1, 2 (1894) 1750 s.v. “Amastris 7” and S. M. Burstein,
Outpost of Hellenism: The Emergence of Heraclea on the Black Sea (Berkeley Classical Studies
14, Berkeley 1974).
28. Plut., Alex. 77.4; Plutarch says Perdiccas was involved in the plot, which is plausible.
Stateira and her sister were, however, more immediate threat to Roxane than to Perdiccas.
The story resembles that of Amestris (Herod. 9.108-16).
21
brought up by their mothers and that these royal women caused their sons to
be self-indulged and despotic, whereas male up-bringing tended to be more
egalitarian. Women’s role in monarchy is perceived negatively, as intrusive
and yet this was so only from the point of view of a culture where women
were entirely excluded from political activity.
The most obvious possibility for outside influence on the role of women
in the Macedonian monarchy arises from the fact that so many royal wives
were not Macedonian, but foreigners. I shall limit myself to two sets of royal
women about whom we have considerable information: Olympias and her
daughter and Audata and her daughter and granddaughter.
A number of things suggest that royal women had a greater role in the
monarchy of Epirus than that of Macedonia at the same period; separately I
should hesitate to attach importance to them, but cumulatively they have
weight??. Cleopatra, Alexander’s full sister, apparently acted as regent in
Epirus, first for her husband, and later for her son. Both she and Olympias,
in the years after Alexander of Epirus’death, appear to have had a public
role in Epirus. Cleopatra sent grain to Corinth, received an Athenian embassy,
acted as thearodoch for the newly formed Epirote alliance, and may have
received grain for Epirus from Cyrene. Olympias too received grain from
Cyrene, perhaps on behalf of Epirus, perhaps on behalf of Macedonia. There
is a mysterious passage in Plutarch (Alex. 68.3), which claims that Olympias
and Cleopatra raised a faction against Antipater, and that Cleopatra took
control of Macedonia and Olympias of Epirus. Supposedly Alexander main-
tained that Olympias had made the wiser choice, since Macedonians would
not submit to female rule (obviously implying a different situation for Epirus).
After the death of Alexander, the other branch of the Epirote royal family
returned to the throne, but Aecides, tho’ nominally king, consistently acted
on Olympias’ behalf, as though he were her agent. Cabanes has noted the
unusual role of Epirote women in property ownership: they appear to function
as heads of family, through inheritance from a father or husband, and certainly
acted as deputies until their sons came of age®®.
Polyaenus (8.60) recounts that the Illyrian Audata taught her daughter
Cynnane the arts of war and that Cynanne actually fought in one of Philip’s
campaigns against the Ilyrians and killed one of their queens. Cynanne, upon
29. See fuller discussions in Carney, “Olympias”, 42-60 and “The Sisters of Alexander”,
394-403.
30. P. Cabanes, “Societe et institutions dans les monarchies de Grece septentrionale au
IV siécle”, REG 113 (1980) 324-51.
the death of Alexander, raised an army, circumvented Antipater, and reached

Asia Minor, intent on marrying her daughter Adea to Arrhidaeus. She
achieved this goal, although only at the cost of her own life; when Alcetas
murdered her, the Macedonian troops forced Perdiccas to agree to the mar-
riage. Adea, now called Eurydice, followed in the military endeavors of her
mother and grandmother: she wooed the unruly Macedonian troops with
speeches and turned them against Antipater, although only temporarily
(Duris, ap. Athen. 13.560f); she then confronted Aecides, Olympias, and the
Epirote army in battle. Supposedly Eurydice wore the armor of the Mace-
donian infantry. The line of Audata preserved the tradition of warrior queens
through three generations*!. Thus the activities of both sets of royal women
arose, at least in part, from foreign monarchical tradition.
While I do not want to imply that the changes involving royal Mace-
donian women in the fourth century were all simply the result of various
kinds of non-Macedonian influence—the driving force for change was certainly
the rapid change Macedonia itself underwent—the context for these changes
was not Macedonian alone and sometimes these non-Macedonian influences
were indeed causative. Not only Macedonian monarchy but the royal women
who were part of it operated in a context more Homeric than Athenian, more
characteristic of the archaic period than the classical.
Clemson University
31. S. Pomeroy, Women in Hellenistic Egypt, 6. On Audata and her daughter and grand-
aughter, see ὟΝ. Heckel, “Kynnane the Illyrian”, RSA 13-14 (1983-84) 193-200; Carney,
“Sisters of Alexander”, 392-4; E. D. Carney, “The Career of Adea-Eurydice”, Historia 36
(1987) 496-502; Macurdy, Hellenistic Queens, 48-52. On the prominent role of some Illyrian
women, see A. Stipcevic, The Illyrians: History and Culture, Park Ridge New Jersey 1977, 168.
20
MACEDONIA AND THE PEACE OF NICIAS
James T. Chambers
Macedonia’s vital role in the last, Deceleian phase of the Peloponnesian

War (413-404 B.C.) is well known. If King Archelaus had not supplied Mace-
donian timber and other naval materials, Athens could not have restored her
naval strength after the disastrous Sicilian expedition and would have rapidly
succumbed to her enemies!. Similarly, Macedonia’s part in the earlier,
Archidamian portion of the war (431-421 B.C.) is generally acknowledged, if
its significance is often not fully appreciated?. In particular, by breaking with
Athens in 424 and supporting the arrival of a Spartan army in Thrace, King
Perdiccas II significantly weakened Athens’ strategic position and thus helped
create the conditions that led to peace in 421. For the intervening period of
the Peace of Nicias (421-414 B.C.), however, the Macedonian contribution
has received little attention®. This is owing partly to the fact that the most
dramatic military operations of the period, the campaign of Mantineia and
the Sicilian expedition, occurred far from Macedonia, and partly to the in-
complete nature of the surviving record of events in Macedonia and the
Thraceward region during this time‘. This paper highlights the conduct of
1. For Archelaus’ support of Athens see N. G. L. Hammond and G. T. Griffith, A

History of Macedonia, voi. 2, (Oxford, 1979), 138-139, hereinafter cited as Hammond, HM,
and Brian R. MacDonald, “The Phanosthenes Decree: Taxes and Timber in Late Fifth-
century Athens”, Hesperia 50 (1981), 141-146.
2. See bibliography in my “Perdiccas, Thucydides, and the Greek City-states”, Ancient
Macedonia IV (Thessaloniki, 1986), 139-145.
3. See, for example, George Grote, A History of Greece, 2nd ed., vol. 7, (New York,
1900), 1-162; K. J. Beloch, Griechische Geschichte, vol. 2.1, (Strassburg, 1914), 344-355;
Ν᾽. 5. Ferguson, in The Cambridge Ancient History, vol. 5, (Cambridge, 1927), 249-285;
Donald Kagan, The Peace of Nicias and the Sicilian Expedition (Ithaca, 1981), 19-191, herein-
after cited as Kagan, PNSE.
4. Diodorus (12.75-84) is typically brief and chronologically confused. Thucydides
(5.27-83) is famously incomplete, especially for events in Macedonia and Thrace. See A.
W. Gomme, A. Andrewes, and K. J. Dover, A Historical Commentary on Thucydides, 5 vols
(Oxford, 1925-1981), 4.192; 5.375-379, 389-393, hereinafter cited as HCT. Russell Meiggs
326 James T. Chambers
Perdiccas during the period of the peace and argues that his apparently futile
and foolish defection in 417 is understandable in light of his circumstances,
and that it powerfully affected the course of the larger war. To understand the
full significance of Perdiccas’ actions one must first examine the strategic
significance of Macedonia and Thrace and the earlier history of Perdiccas’
relationship with Athens as well as the deficiencies of the peace and the delicate
balance of political power at Athens.
There can be no doubt that by the time of the Peloponnesian War, Athens
depended on large-scale importation of timber. The general growth of po-
pulation, an ambitious public building program, and above all, the main-
tenance of a fleet of up to 300 triremes, increased consumption of timber
more than fourfold over sixth-century levels’. The nearby forests of Attica
and Euboea provided lower grade woods, such as pine, that were satisfactory
for general purpose use and even for building heavy commercial ships, but
the construction of light, swift warships demanded the importation of a su-
perior grade of timber. Because it combined strength with light weight and was
highly resistant to shipworm, fir was the wood of choice for trireme hulls and
oars®. The need was enormous: each trireme required perhaps 3000 square
feet of planking for its hull and deck alone; including spares, each ship carried
200 oars’. Of the few regions of the eastern Mediterranean that produced
trireme-grade timber, only Macedonia and the region of the Strymon River
in Thrace were convenient to Athens. Access to timber from either or both
of these areas was absolutely vital to the maintenance of Athenian naval
strength, and required either a strong Athenian presence on the Strymon or a
cooperative relationship with the Macedonian king, who exercised a royal
monopoly over timber and other natural resources of his realm®.
and David Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions (Oxford, 1969), no. 77, herein-
after cited as GHI, no. 77, reveals several military operations in the Thraceward region. IG
15 89 partially preserves a treaty between Perdiccas and Athens.
5. Russell Meiggs, Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World (Oxford, 1982),
188-212, demonstrates the growth in demand and distinguishes varying grades of timber
and their uses.
6. J. 5. Morrison and J. F. Coates, The Athenian Trireme: The History and Reconstruc-
tion of an Ancient Greek Warship (Cambridge, 1986), ch. 10, “The Materials”, assess the
material requirements of the trireme. At 180-181 and 190 the desirability of fir for both hulls
and oars is stressed.
7. Eugene N. Borza, “Timber and Politics in the Ancient World: Macedon and the
Greeks”, Proceedings of the American Philosophical Society 131 (1987), 32-52, at 34-35 esti-
mates the huge quantity of naval timber needed by Athens.
8. Meiggs, Trees and Timber, 119-130. Borza, “Timber and Politics”, 39-40,
Macedonia and the Peace of Nicias 327
It is not surprising, therefore, to find evidence of Athenian friendship

with Perdiccas’ father, Alexander, Perdiccas himself, and his son, Archelaus®.
These rulers’ interest in the friendship was not merely commercial. Mace-
donian kings did not always sit securely on their thrones and consequently
were vulnerable to interference from a hostile Athens, whose imperial rule
eventually extended to the borders of Macedonia. Explicit evidence that this
relationship involved Athenian reliance on Macedonian timber is confined to
the last third of the century, but this dependence may go back as far as the
reign of Alexander!®.
Relations were not always amicable, however, because Athenian efforts
to establish control of the Strymon basin clashed with the interests of Mace-
donia. Perdiccas’ father, Alexander, had extended his rule up to the Strymon
and briefly held the most strategic site in the region, Nine Ways!!. Well-
placed to control traffic down the Strymon, this site also guarded the only
convenient crossing on the lower river. As early as 476 the Athenians had
established a foothold at the mouth of the Strymon by seizing Eion, and from
there in 465 they had attempted to establish a settlement at Nine Ways. This
venture failed, but Athenian interest in the district persisted. Their efforts to
control the lower Strymon culminated in 436 with the founding of a well-
fortified settlement at Nine Ways, which became known as Amphipolis!?.
The establishment of this magnificently situated city produced an immediate
deterioration of relations with Macedonia. Allowing the Athenians more
direct access to fine, ship-grade timber made them less dependent on Mace-
donia for this vital resource. It also permitted them to control the silver mines
of Bisaltia, which Perdiccas and his father had earlier enjoyed!?. Moreover,
together with their almost total control of Chalcidice and mastery of the
sea, the establishment of this base on the Strymon put the Athenians in a
position to dominate Macedonia.
As a result, by 434 a state of war existed between Athens and Perdiccas.
9, Alexander: Herodotus 8.136. Perdiccas: 1.57. Archelaus: IG P 117.

10. See Borza, “Timber and Politics”, 41-45, who thinks it probable that Alexander
provided timber for the Athenian fleet during the war with Xerxes ‚contra Meiggs, Trees and
Timber, 123-126.
11. Hammond, HM, 2.98-103, 121-122.
12. 4.102. Unless otherwise indicated references are to Thucydides.
13. Hammond, HM, 2.115-122, surveys the evidence for Athenian activity in the region
and assesses the significance of the founding of Amphipolis. See also Richard R. Hoffmann,
“Perdiccas and the Outbreak of the Peloponnesian War”, Greek, Roman, and Byzantine
Studies 16 (1975), 359-377, who argues that the founding of Amphipolis brought an irrever-
sible decline in Athenian relations with Perdiccas,
To even the odds against him Perdiccas sparked a revolt of Athenian allies in
Chalcidice. He also persuaded many of these rebel Greek cities to abandon
their coastal sites, which were vulnerable to Athenian attack, giving them land
in his own territory to cultivate as long as they continued their war with
Athens’. Although Perdiccas reluctantly renewed his alliance with Athens,
in 424 he supported the arrival of a Spartan force under the command of
Brasidas, who wrested more Chalcidician cities from Athenian control and,
most importantly, captured Amphipolis. This loss shocked and greatly alar-
med the Athenians. Since 436 it had been their prime source of timber, and its
fall accelerated defections in Chalcidice and the entire Thraceward region"®.
Fortunately for the Athenians, relations between Brasidas and Perdiccas
quickly deteriorated to the point of enmity, and in 423 Perdiccas returned to
the Athenian alliance. He so feared and hated Brasidas that he was willing to
reestablish Athenian allegiance on humaniating terms. Athens seems to have
gained two strategic coastal bases, Heracleum and Bormiscus, and possibly
exclusive rights to export Macedonian timber"®. In the following year, as the
Athenians made the recovery of Amphipolis their top priority. Cleon could
order Perdiccas to send an army in support of his ill-fated assault on the city.
The death of both Cleon and Brasidas beneath the walls of Amphipolis in
422 left the city in Spartan hands and set the stage for the Peace of Nicias in
the following year?’.
Although both sides suffered war weariness, the Athenians, despite the
death of the bellicose Cleon, were less eager for peace than the Spartans.
Concern for Spartan citizens held captive at Athens, fear of revolt by their
helots, and anxiety over the imminent expiration of their treaty with Argos
made the Spartans willing to offer peace on terms quite favorable to the
Athenians. The Athenians were to have virtually a free hand in dealing with
the cities of the Chalcidice and to receive back their border fortress of Panac-
tum, which had been betrayed to the Boeotians. Most importantly, the Spar-
tans were to hand over Amphipolis, the Athenians’ most serious loss of the
14, 1.57-58.
15. 4.78-82; 84-88; 102-108.
16. 4.132 and my “Perdiccas”, 144-145, for the enmity between Brasidas and Perdiccas.
See Hammond, HM, 2.132-133, for the conditions of Perdiccas’ return. The famous treaty
granting Athens an exclusive right to purchase Macedonian timber (/G 1° 89) can be
reasonably placed in this context. For alternate dates and bibliography see Hermann Bengt-
son, Die Staatsvertrige des Altertums (Munich, 1962), no. 186. While he emphasizes Per-
diccas’ subordinate role in 423, Hammond, #4, 2.134-135, would date this treaty to 415.
17. 5.611.
war. For their part, the Athenians promised to return the Spartan prisoners
and to give up the bases they had seized along the Peloponnesian coast, most
notably Pylos. The Athenians were reluctant to accept even these terms; only
the energetic efforts of Nicias, who had advocated peace and a philo-Laconian
policy for years, and the threat of a Spartan fortress in Attica persuaded the
Athenians to accept peace in 4211. When Sparta attempted to begin the
restitutions, however, it immediately became apparent that she was unable
to live up to her part of the agreement. The Boeotians refused to surrender
Panactum, while the Spartan commander in Amphipolis would not or could
not give up the city to the Athenians. Athenian revulsion at these failings and
the displeasure of major Spartan allics, who felt slighted by the concessions
to Athens, threatened to abort the peace!?.
To prevent a complete breakdown of the peace the Spartans sought a
separate, bilateral defensive alliance with Athens that included return of the
captured Spartans. That Nicias succeeded in obtaining Athenian consent
without the return of Amphipolis has amazed modern historians*°. His success
is an indication of his extraordinary reputation and his intense desire for a
rapprochement with Sparta. It also depended in no small measure on Mace-
donia’s firm return to the Athenian side, for it is inconceivable that Athens
would have accepted the loss of Amphipolis without having access to their
only alternate source of quality timber. Athenian anger over the loss of
Amphipolis still ran high, however, compelling Nicias to refuse to relinquish
Pylos?!. If he had salvaged the peace, therefore, his success was marginal,
and he would face a growing sentiment for revenge against Sparta. Indeed,
for the duration of the peace Athens would witness a contest for political
power between Nicias, the proponent of coexistence, and Alcibiades, who
advocated alliance with Argos and aggressive actions designed to provoke
war with Sparta??. Perdiccas would play a decisive role in the seesaw competi-
tion between these two leaders and their policies.
18. 5.14-19. Donald Kagan. The Archidamian War (Ithaca, 1974), 333-349.
19. 5.21; 35. Kagan, PNSE, 19-26.
20. 5.22-24. Kagan, PNSE, 26-32.
21. 5.35.4.
22. In their concentration on these two protagonists our sources may oversimplify the
Athenian political scene. See W. R. Connor, The New Politicians of Fifth-Century Athens
(Princeton, 1971), 82-83. Nevertheless,in their democracy the Athenians often voted directly
on issues. See M. I. Finley, Democracy Ancient and Modern, 2nd ed. (London, 1985), 24-25,
57, and passim. Since they faced in this case a choice betwe:n two policies (however many
spokesmen there may have been for each), for simplicity of discussion it seems valid to speak
of a contest between the best known proponents of each policy.
In the spring of 420 two events gave Alcibiades and his faction the upper
hand. First, the Athenians learned that the Spartans, despite their treaty with
Athens, had negotiated a separate alliance with the Bocotians. Simultaneously,
the Spartans announced that they were returning Panactum but that the
Bocotians had already destroyed the Athenian fort there. Nicias could not
withstand the anger these betrayals aroused and the trickery with which Alci-
biades exploited 1133. His mission to Sparta accomplished nothing and only
delayed Athenian acceptance of an alliance with Argos. In the following year
Alcibiades pressed his aggressive Peloponnesian policy by supporting Argos
in war with Epidaurus and leading an army as far as Patrai, which he enrolled
as part of the growing Argive-Athenian coalition. He also persuaded the
Athenians to restore raiders to Pylos so they could attack Spartan territory.
Momentum remained with Alcibiades into the summer of 418, when his aggres-
sive councils climaxed with the showdown at Mantineia™.
The defeat of the Argive coalition at Mantineia and the subsequent alli-
ance between Sparta and Argos certainly deflated Alcibiades and his policy
and allowed Nicias to recover the initiative. Indeed, it appears that already
before Mantineia Nicias had been able to capitalize on Athenian doubts about
the wisdom of a full-scale land war with the Peloponnesians. At least he was
elected to the board of generals in 418, while Alcibiades was not. Moreover,
although he was not directly associated with Mantineia, Nicias’ hand may be
seen in the limited size of the Athenian forces that participated in the Man-
tineian campaign and in their tardy arrival®. Also revealing is the fact that
near the time of the battle the Athenians made payments to generals in Thrace,
payments that had possibly been originally designated for operations in the
Argolid®. To be sure, these actions left Nicias vulnerable to the charge that
with more substantial and timely support from Athens the outcome of the
battle would have been different. Nevertheless, the loss at Mantineia dis-
credited those who had advocated aggressive action in the Peloponnesus and
made the Athenians more receptive to Nicias’ alternative strategy’.
23. 5.39; 42-47,

24. 5.52-74.
25. Kagan, PNSE, 102-104. Kagan and Gomme, HCT, 4.128, sce in all this the restrai-
ning influence of Nicias. Anarews and Dover, HCT, 4.129, however, doubt this and see
here another example of Athenian over-confidence.
26. GHI, no. 77, lines 2-10. An unknown amount originally allocated to Demosthenes is
transferred to Euthydemos and other generals in Thrace. The incomplete text allows restora-
tions which place Demosthenes in Thrace or in the Argolid. Cf. HCT, 4.129.
27. Kagan, PNSE, 142-143, stresses that Mantincia hurt Nicias as well as Alcibiades;
In the spring of 417 Nicias could make a strong case for a major military
effort in the Thraceward region to restore Athenian control in Chalcidice and
recover Amphipolis. First, he could note the obvious: the Spartan-Argive
alliance and the oligarchic revolution at Argos removed for the time being
any realistic hope for an Athenian offensive in the Peloponnesus. He could
also point to the disorder and continued defections in Chalcidice during the
period of peace. The Dians had taken Thyssus, while Mekyberna had fallen
to the rebels at Olynthus. And just that spring the Dians had revolted and
joined the rebel cities of Chalcidice. To those who despaired of recovering the
disaffected cities of the region Nicias could recall the recent restoration of
Scione, his own successful assault on Mende, and Cleon’s recapture of Torone
before the peace®. A siege of Amphipolis would, of course, be difficult and
costly: Scione had held out for nearly two years; the siege of Potidaea early
in the War had taken two and a half years, occupied 3000 troops, and cost
over 2000 talents?®. A successful attack on Amphipolis would likely be at
least as costly, but the reserve fund was once again substantial. Imperial
revenues during four years of peace had replenished it to more than 4000
talents by 417°°. Finally, Macedonian support, which was vital to any attempt
on Amphipolis, seemed assured. If some recalled Perdiccas’ earlier treachery,
Nicias could explain that Athens’ current grip on Macedonia made rebellion
very unlikely.
Nicias was, consequently, able to persuade the Athenians to move against
Amphipolis and Chalcidice in the spring of 417. Advance preparations had
been made; monies were allocated for the main force under the command
of Nicias and Kallistratos; and Perdiccas had promised the all-essential
Macedonian support. As with earlier attacks under Cleon and later under
Euetion, this assault on Amphipolis depended on Macedonian cooperation?!.
still, the defeat stymied the policy of Alcibiades, not Nicias. Cf. Beloch, Griechische
Geschichte, vol. 2.1, 350.
28. Merkyberna: 5.39.1. Thyssus: 5.35.1. Dion: 5.32.1. Mende: 4.129-130. Torone: 5.3.
29. Scione: 5.32.1. Potidaea: Kagan, Archidamian War, 97-100.
30. B. D. Meritt, H. T. Wade-Gery, and M. E. McGregor, The Athenian Tribute Lists,
vol. 3, (Princeton, 1950), 346-358, assuming that peace-time tribute was reduced to prewar
rates, reasoned that the reserve accumulated about 3000 talents by 417. Russell Meiggs,
The Athenian Empire (Oxford, 1972), 340-343, noting that Meritt and McGregor later aban-
doned the view expressed in ATL, argued that the tribute remained substantially above
prewar levels and produced a reserve of perhaps 4200 talents by 417.
31. 5.83.4; GHI, no. 77, lines 17-21, authorizes payment to Nicias and Kallistratos,
Thucydides says nothing about prior actions in Thrace, but the earlier payment described
in lines 2-10 to Euthydemos and other generals in Thrace was likely made with an eye to-
If successful, the campaign would have bolstered Nicias’ standing over that
of Alcibiades, whose continued political strength is indicated by his return to
the board of generals in 417. Above all, the return of Amphipolis would have
removed the primary Athenian grievance concerning the peace, and Nicias,
his reputation enhanced, could more effectively argue for avoiding open war
with Sparta. Of course, this was not to be.
Sometime in the spring of 417, despite the inevitable consequences, Per-
diccas defected and forced the Athenians to abort the expedition. Thucydides
quite explicitly pinpoints Perdiccas’ desertion as the primary cause of the
expedition’s collapse??. We may judge the depth of the Athenians’ anger and
disappointment by the severity of their response. First, despite the extreme
difficulties of such an operation, they undertook a naval blockade of Mace-
donian harbors in the winter of 417-416. Then the following spring they
ferried a large number of cavalry—both their own and that of collaborating
Macedonian exiles—to Methone, whence they ravaged Macedonia. Payments
to an Athenian general operating in the Thermaic Gulf early in 414 may
indicate continued pressure on Perdiccas, if he had not already capitulated™.
Thucydides says little regarding Perdiccas’ motives for this, his final
defection from Athens. During the winter of 418-417, shortly after Argos and
Sparta formed their alliance, representatives from both cities had visited
Macedonia and persuaded Perdiccas to join their coalition. Perdiccas did not
openly desert Athens right away, and the Athenians apparently were unaware
of this secret alliance until Perdiccas failed to support Nicias’ expedition the
following spring. According to Thucydides, he was inclined to break with
Athens after the example of the Argives, from whom he descended*™.
If his Argive ancestry was a factor, the real reason for Perdiccas’ break
with Athens lay in the intolerable circumstances of his alliance with Athens
and the prospect of outright Athenian domination. With coastal bases at
ward the larger effort of 417. Cleon: 5.6.2; Euetion: 7.9. Kagan, PNSE, 144, stresses the
importance of Macedonian cooperation for any Athenian campaign in the north.
32. 5.83.4. Some modern authorities have supposed that the expedition actually sailed
before Perdiccas’ defection, but Thucydides’ language requires a defection prior to sailing.
See HCT, 4.154.
33. 5.83.4, HCT, 4.153.154, notes the difficulty of imposing such a blockade but points
out the precision of Thucydides’ language and the existence of coastal bases under Athenian
control. Hammond, HM, 132, compares this undertaking to the similar action against
Samos in 440-439,
34. 6.7.3: GHI, no. 77, lines 77-78.
35. 5.80.2: 83.4. Coins issued by Perdiccas about this time do display types associated
with Argos. Hammobd, 41, 2.120, 133,
Heracleum, Methone, Potidaea, and Bormiscus, the Athenians already had a

stranglehold on Macedonia. Only Perdiccas’ fear of Brasidas’ intentions had
led him to acquiesce in this situation. It was tolerable only becausc rebellions
in Chalcidice and the loss of Amphipolis had weakened Athens’ position in
the region. Brasidas was no longer a factor, of course, and now the Athenians
were moving to reestablish their former ascendancy in Chalcidice and Thrace.
Success in this endeavor would have put them in a position to threaten the
very independence of Macedonia. Their Thracian activity in 418, which pre-
ceded the Spartan and Argive overtures, no doubt alerted Perdiccas to
Athenian intentions and impelled him to enter into the secret alliance. In the
event of Athenian action against Macedonia, of course, there was little chance
that military support would arrive from either Sparta or Argos. Perdiccas’
defection in the spring of 417 was, therefore, a desperate gamble, but he had
little choice.
Although he paid dearly for his desertion and was forced to rejoin the
Athenian alliance by 414, Perdiccas had succeeded in his primary objective:
he had thwarted Athenian designs in the Thraceward region, and this had
consequences more far reaching than he could have imagined. First, the timing
of Perdiccas’ defection could not have been worse for Nicias in his contest
with Alcibiades. The previous year’s defeat at Mantineia had been a setback
for Alcibiades, and it had given Nicias an opportunity to demonstrate the
efficacy of an assertive policy that avoided conflict with Sparta. The embar-
rassing last minute collapse of the Thracian expedition discredited Nicias and
his policy, giving the initiative again to Alcibiades and his followers, who im-
mediately returned Athens to an aggressive pro-Argive, anti-Spartan policy.
In a new treaty with Argos, now again democratic, Athens promised both
military and financial aid for resisting Spartan invasions of the Argolid, and
in the summer of 416 Alcibiades himself visited Argos with a fleet to remove
suspected Spartan sympathizers®. In the same summer the Athenian forces
at Pylos conducted such destructive raids on Spartan territory that Thucydides
thought it remarkable that the Spartans did not treat these attacks as overt
breaches of the peace and declare war on Athens. By continuing this aggres-
sive policy in the Peloponnesus, the Athenians eventually provided the Spar-
tans with an excuse to declare the peace at an end in 414°”.
Perdiccas’ subversion of Nicias’ Thracian expedition inclined the Athe-
nians towards more militant actions in several other ways. After four frustra-
36. 5.82; 84.1. IG 1* 96 with discussion in ΠΟΤ 4.151; 5.261-263.

37. 5.105.2; 6.105; 7.18.2-3.
ting years of peace the Athenians, with their resources replenished, were
anxious to take some action, and Nicias’ policy had offered a way of asserting
their rights under the terms of the peace. Their extreme aggravation over its
sudden failure not ony explains the ferocity of their retaliation against Per-
diccas, but also makes their harsh treatment of Melos in 416 more under-
standable. More importantly for the future course of the war, their general
frustration made them highly susceptible to the invitation of the Segestans to
become involved in Sicily. Nicias opposed this venture, of course, and his
acute embarrassment over the Thracian fiasco helps to explain his unorthodox
and completely ineffective performance during the assembly’s debate on the
issue®. Certainly his opening counsels, to deal first with reluctant allies and
rebellious subjects in Thrace, carried little weight in the aftermath of his utter
failure to accomplish precisely that. Nor could someone who had so misjudged
the fidelity of the perfidious Perdiccas speak convincingly about the untrust-
worthiness of the Segestans. Consequently, for much of his argument Nicias
was forced to resort to ad hominem attacks on Alcibiades and other dubious
ploys, which completely backfired. In this manner Perdiccas helped bring
about the Sicilian expedition, which escalated the conflict and led to a renewal
of direct hostilities between Athens and Sparta.
Thus, Macedonia played a key role in the birth and death of the peace.
Without Macedonia’s allegiance in 421 the peace would have been stillborn,
for Athens could not have abided the loss of Amphipolis without assurance
of access to an alternate source of timber. Four years later, when Nicias, the
primary author and proponent of peace, seemed to be recovering the initiative
in the aftermath of Mantineia, Macedonia again powerfully influenced events.
Perdiccas’ defection and the concomitant collapse of Nictas’ Thracian expedi-
tion threw momentum back to Alcibiades, whose aggressive actions in the
Peloponnesus certainly hastened the end of the peace. Because it so discredited
Nicias and heightened Athenian frustration, Perdiccas’ desertion also gave
Alcibiades the upper hand in the Athenian debate over intervention in Sicily.
The Athenians’ notorious polyspragmosyne, to be sure, inclined them to this
sort of venture, but Perdiccas’ actions practically guaranteed the outcome of
the discussion. Although Macedonia suffered retaliation and was forced to
rejoin the Athenian alliance by 414, Perdiccas had prevented the Athenians
38. Melos: 5.84-116. The debate on Sicily: 6.9-14; 20-25. Kagan, PNSE, 166-181, has
an excellent analysis of the debate, which stresses the ineffectiveness of Nicias’ arguments
and rejects the notion that he favored intervention.
from establishing complete ascendancy in the Thraceward region. At his death,

consequently, he left his son Archelaus in a viable position to face an Athens
now weakened by the catastrophic loss in Sicily. For the remaining years of the
war Athens would have to deal with Macedonia on more equal terms.
21
UNE ÉVOCATION LITTÉRAIRE D'UN PALAIS MACEDONIEN

(ARGONAUTIQUES, III, 215 sq.)
François Chamoux
Ayant abordé en Colchide, Jason, accompagné de deux Argonautes et

des fils de Phrixos, quitte le navire Argo pour se rendre auprès d’Aiétés, roi
du pays!. Héra les dissimule aux regards en les enveloppant d’une nuée, qui
se dissipe aux abords du palais. Ils s'arrêtent ἐν προμολῇσι (v. 215), terme
qui peut désigner soit le vestibule, soit le parvis ou l’esplanade devant l'entrée.
Ce dernier sens s'impose: en effet, comme il ressort des vers suivants, c’est
l'extérieur du palais que les visiteurs contemplent avant d’y pénétrer. Ils
voient les murs d’enceinte de la résidence royale, Epxea ἄνακτος, la large
porte à deux battants, εὑρείας πύλας, et la colonnade, qui se dresse tout au-
tour de ces murs, κίονας ol περὶ τοίχους ἑξείης ἄνεχον (v. 216-217). Il existe
donc un péristyle continu non seulement en avant du mur de façade, mais
faisant retour le long des murs latéraux du bâtiment*. On a mis en doute que
1. L’excellente édition de Fr. Vian (Collection des Universités de France, Paris 1980),
avec la traduction d’E. Delage et les commentaires de Fr. Vian, a servi de base à mon travail.
Elle enregistre les apports essentiels des éditions antérieures. On peut consulter aussi son
édition (sans traduction) du livre III (Coll. Erasme, Paris 1961), avec notes. Je n’ai pu voir
encore celle de R. L. Hunter, Apoll. of Rh., Argonautica III (Cambridge Univ. Press, 1989).
Sur le problème précis qui nous occupe, cf. G. Roux, Rev. de Phil. 37 (1963), p. 84-87 et
M. M. Gillies, Apoll. Rh. Ill (Cambridge 1928), p. 135-136 (avec un plan du palais).
2. Delage traduisait: “ils s’arrétérent à l'entrée”. Vian, dans son commentaire, précise
“sur l’esplanade” (p. 118) et renvoie à ses études sur προμολαί dans Rev. Phil. 43 (1969),
p. 138 sq. et REA 72 (1970), p. 83, n. 3. La référence éclairante est Arg. IV, 1160: pendant
que Jason et Médée s'unissent dans une grotte, ἄντρῳ ἑνὶ ζαθέῳ (1131), où le lit nuptial
a été dressé, les Argonautes chantent l’hymre d’hyménée ἐπὶ προμολῇσιν, donc évidem-
ment à l'extérieur de la grotte, sur l’esplanade qui s'étend devant l'entrée. De même en I,
320, Jason descendu au port, avant de s’embarquer, attend ses compagnons ἐπὶ προμολῆς,
sur l’esplanade où ils vont se rassembler autour de lui.
3. Trad. Delage: “colonnes qui s'élevaient en file tout autour des murs”. Le commen-
taire de Vian interprète justement Epxea comme “l'enceinte extérieure (et non la cour)”.
En revanche, pour l'emplacement des colonnes, il hésite entre des propylées extérieurs et
un “péristyle intérieur” (G. Roux), que suggérerait “le parallèle homerique” (Od. VIL, 81
22
338 François Chamoux
cette colonnade soit placée à l'extérieur du palais, en tirant argument de ce

qu'aucun parallèle exact n'est connu pour un tel dispositif autour d’un palais
dans le monde grec‘. En vérité nous connaissons si peu l’architecture palatiale
qu’une constatation négative n'est aucunement contraignante. D'autre part
l'emploi de longs portiques extérieurs est un trait caractéristique de l’architec-
ture civile hellénistique, non seulement sous la forme de stoai indépendantes,
mais aussi accolées en façade à un ou plusieurs édifices: ainsi, pour nous en
tenir à Athènes, le portique commun qui réunit, sur l’Agora, le Métrôon et
le Bouleutérion; ou encore, le long de la rue qui va du Pompeion à l’Agora,
le portique élevé contre les façades jointives de divers sanctuaires, du gymnase
d’Hermes et de la maison de Poulytion®. Il n’y a donc pas lieu de forcer l’ordre
et le sens du texte d’Apollonios en imaginant qu’il s’agit du péristyle intérieur
de la cour: le sens obvie de κίονας of περὶ τοίχους ἑξείης ἄνεχον est que
la colonnade enveloppait les murailles extérieures du palais.
Au reste il est clair que Jason et ses compagnons ne sont pas encore entrés
dans le bâtiment: ils n’en franchiront le seuil que plus tard (v. 219). Avant
de le faire, ils considèrent avec admiration, τεθηπότες (v. 215), le riche décor
architectural de la façade:en haut des murs court une corniche de pierre (en-
tendons “de marbre”), θριγκός δ᾽ ἐφύπερθε δόμοιο λαΐνεος (v. 217-218). Le
sens de θριγκός est bien établi®; c’est le couronnement d’un mur, la corniche,
et non l’ensemble de l’entablement. Cette corniche repose, bien ajustée, ἀρή-
ρει, sur l’assise supérieure du mur, que le poète décrit par les mots χαλκέῃ-
σιν ἐπὶ γλυφίδεσσιν (v. 218). Ici le scoliaste risque de nous induire en erreur:
il glose en effet ἐπὶ χαλκοῖς τορεύμασιν ἢ χαλκοῖς κιονοκράνοις, “sur un
décor de bronze ciselé ou sur des chapiteaux en bronze”. Il est exact que le
monde hellénistique a connu l’usage de chapiteaux en bronze (ou garnis de
bronze)’: Pline l’Ancien signale que le portique de Cn. Octavius, érigé à Rome
après sa victoire navale sur Persée, était surnommé le Portique Corinthien,
sq.). En fait, dans ce passage de l'Odyssée où Ulysse arrive au palais d’Alkinosos, il n'est
pas question de colonnes ni de péristyle. II n'y a pas non plus de péristyle dans le palais
d'Ulysse à Ithaque. Cf. infra, n. 23.
4. G. Roux, ].c.; Gillies, ad loc.; A. Platt, Journal of Philology 34 (1918), p. 135-136.
5. Pausanias, I, 2, 5. Pour le Métrôon et le Bouleutérion (ibid., 3, 5), ce sont les fouilles
américaines qui ont révélé l'existence d'un portique commun en façade. Cf. H. A. Thomp-
son, R. Ε. Wycherley, The Athenian Agora XIV, p. 36 sq., et mon commentaire ad loc. dans
Pausanias I (Coll. des Univ. de France, Paris, 1992),
6. R. Martin, Manuel d'architecture grecque I (Paris 1965), p. 261, 360. Attestations
épigraphiques: Syll.?, index, s.v.
7. Sur l'emploi du metal en architecture, cf. R. Martin, ibid., p. 156-157, 442-443,
Une évocation littéraire d'un palais macédonien 339
Porticus Corinthia, parce que ses colonnes étaient couronnées de chapiteaux

en bronze de Corinthe, a capitulis aeneis columnarum®. Mais ici il n’est pas
question de chapiteaux: la corniche qui court en haut du mur, ἐφύπερθε δό-
μοιο, est soutenue par une assise décorée d’une frise dorique, comme il est
fréquent. Apollonios la désigne par le mot γλυφίδες, qui fait allusion aux
canaux verticaux des triglyphes et qui, par métonymie, comme le mot τρί-
γλυφος, est appliqué à l’ensemble de la frise dorique®. Celle-ci était parti-
culièrement somptueuse, puisqu'elle etait soit en bronze, soit revêtue de
bronze. On peut penser que les métopes étaient ornées de reliefs en bronze
plaqués et cloués sur la dalle de pierre. Mais il peut s’agir aussi de triglyphes
de bronze faisant contraste avec des métopes lisses en marbre. Un bon parallèle
est fourni par un passage de Diodore de Sicile!®, dans sa description des
riches monuments de Sabai, capitale de l’Arabie Heureuse: on y voit, dit-il,
“des péristyles aux puissantes colonnes, les uns dorés, les autres décorés de
reliefs d'argent au-dessus de leurs chapiteaux», κιόνων ἁδρῶν περίστυλα, τὰ
μὲν ἐπίχρυσα, ta δ᾽ ἀργυροειδεῖς τύπους ἐπὶ τῶν κιονοκράνων ἔχοντα. Dio-
dore n’entend certainement pas par là des chapiteaux “historiés”, qui n’exis-
taient guère à cette époque, mais bien une frise dorique dont les métopes
étaient ornées de reliefs, τύποι", revêtus d'argent, sinon en argent massif
(une frise ionique à décor en relief est également possible en l’occurrence).
Les métopes de bronze du palais d’Aietes traduisent le même étalage de luxe
dans le décor architectural. L'emploi de ἐπὶ + génitif en prose et celui de
ἐπὶ + datif en vers ont le même sens: au pays des Sabéens, les chapiteaux
soutiennent l’entablement du portique avec sa frise, comme en Colchide la
frise courant en haut du mur supporte la corniche qui le couronne.
Après avoir admiré la façade du palais, Jason et les siens franchissent le
seuil sans être inquiétés, εὔκηλοι δ᾽ ὑπὲρ οὐδὸν ἔπειτ᾽ ἔβαν (ν. 219). Les voila
donc dans la cour, mais ils ne l’embrassent pas au premier coup d'oeil: car
près du seuil, ἄγχι δὲ toto, un haut berceau de vignes vigoureuses et denses
8. Nat. Hist, 34, 13. Cf. H. Gallet de Santerre, ad loc. (éd. Coll. des Univ. de France).
9. Bel exemple, entre autres, de cet emploi métonymique de τρίγλυφος au sens de “frise”
dans le devis de la Skeuothèque du Pirée, Sy//. 969,30. Il faut corriger dans les dictionnaires
(y compris Chantraine, Dict. étym., s.v. γλύφω) la traduction erronée de γλυφίς, “chapi-
teau”, pour laquelle le texte d’Apollonios est invoqué comme unique référence, d'après
EM, s.v. γλυφίς.
10. Bibl. Hiss. Ul, 47,6. Cf. l'édition de B. Bommelaer (Coll. des Univ. de France, Paris
1989), avec comm. ad loc.
11. Sur ce mot, qui a suscit@ de longues discussions, cf. R. Martin, Man. I, p. 177,n. 4
(références): “l'idée de relief est toujours prédominante”.
abrite quatre fontaines miraculeuses, oeuvres d’Héphaistos, l’une de lait,

une autre de vin, une autre d'huile parfumée, la dernière d'eau chaude l'hiver
et fraîche l’été. Nous sommes là dans le domaine de l’imaginaire et Apollonios
prend plaisir à évoquer pour son lecteur la vigne et les quatre fontaines de
Calypso!?. Puis, après une digression sur les dons qu’Héphaistos fit à Helios,
père d’Aiétès (v. 228-234), le poète reprend sa description: “là s’ouvrait la
cour intérieure”, ἔνθα δὲ καὶ μέσσαυλος ἐλήλατο (v. 235). Le sens évident
de µέσσαυλος, qui est ici attendu, a été méconnu par nombre de commenta-
teurs qui comprennent ce mot comme l’équivalent de l’attique μέταυλος /
μέσαυλος (sc. θύρα), c’est-à-dire la porte donnant accès à des appartements,
en l’occurrence au mégaron, la grande salle d'audience, et il faudrait donner
au verbe éAñAato le sens technique que prend parfois ἐλαύνω, “étendre,
amincir une feuille de métal”, comme dans l’adjectif σφυρήλατος, “travaillé
au marteau”!?. Mais, ainsi comprise, l’expression n’est pas naturelle: c’est
le métal qui peut être aplati ou étendu, et non la porte. Il est exact qu’en atti-
que μέταυλος, généralement accompagné de θύρα, désigne une porte donnant
sur la cour'*. Mais aucun des exemples de cet emploi ne concerne la porte
à deux battants qui donne accès à une salle d’apparat, comme le mégaron.
L'opposition avec δικλίδες, les portes doubles menant aux chambres, ne serait
pas pertinente. Mieux vaut entendre μέσαυλος dans le sens que ce mot prend
normalement en langue épique, qui est celui de “cour intérieure”!5. Sortant
du bosquet de pampres, les visiteurs découvrent le vaste espace libre qui
s'étend devant eux, ἔνθα δὲ καὶ μέσσαυλος ἐλήλατο. Le poète indique claire-
ment par Kai que cette vue s’offre après qu’on a traversé le bosquet.
S’ouvrant sur cette cour, τῇ δ᾽ ἐπί, les nombreuses portes à double bat-
tant, πολλαὶ δικλίδες, qui desservent les chambres, θαλαμοί, sont visibles
de part et d’autre de la cour, ἔνθα καὶ ἔνθα (v. 236). En avant de ces portes,
de chaque côté, παρὲξ ἑκάτερθε, un portique a été construit, avec un art raf-
12. Od. V, 68-73.

13. Trad. Delage: “La se trouvait aussi la porte centrale, en métal travaillé”. Cf. la note
de Vian ad loc. C'est déjà l'interprétation de Gillies. G. Roux (o.c.) comprend “porte en
métal repoussé”.
14. References dans L.S.J., s.v. Chantraine (DE, s.v. μέταυλος) traduit “porte entre la
cour et le derrière de la maison” et renvoie à l'étude de Wifstrand, Eranos 37 (1939), p. 16-
22. Il ajoute: “la forme μέσαυλος est rare et surtout tardive”.
15. Cf. Chantraine, DE, s.v. μέσσαυλος, “cour intérieure” (avec références). Il mentionne
comme aberrant l'emploi de ce mot par Apollonios, dans notre passage, “au sens de µέταυ-
λος”. En réalité il ἢ Ὗ a pas lieu de confondre les deux mots, dont l'étymologie est différente.
Ce sont les modernes qui ont introduit cette confusion.
Une évocaton littéraire d'un palais macédonien 341
fine!®, δαιδαλέη αἴθουσα τέτυκτο (v. 237). Perpendiculairement, λέχρις, deux

corps de bâtiment plus élevés, αἰπύτεροι δόμοι, c'est-à-dire comportant
un ou plusieurs étages, se dressent sur les deux autres côtés de la cour, Eota-
σαν ἀμφοτέρωθεν (v. 238). Le plus haut renferme les appartements d’Aiétés,
l’autre ceux de son fils Apsyrtos.
Ces indications sont fort claires: le seul point douteux concerne les
galeries couvertes, αἴθουσαι. S’agit-il seulement de deux portiques se faisant
face, à gauche et à droite de la cour, ou d’un péristyle continu occupant les
quatre côtés de l’espace intérieur? Le poéte ne mentionne que les galeries
latérales qui donnent accès aux δικλίδες des θαλαμοὶ et qui encadrent la
cour, ἔνθα καὶ Évôal?. Il peut n'avoir pas estimé utile de signaler les deux
portiques transversaux, qui servaient de propylon intérieur au vestibule d’entrée
dans le palais et de porche pour accéder au mégaron: ces portiques, s’ils
existaient, attiraient moins le regard parce qu'ils étaient accolés à des bâti-
ments plus élevés, tandis que les galeries latérales, devant deux corps de logis
sans étage, s’imposaient à l’oeil. Si l’on en juge d’après le palais de Vergina!#,
la grande cour à péristyle continu devait être un élément essentiel des grandes
demeures hellénistiques: je préfère donc la restituer ici conformément à ce
modèle.
La suite du texte n’apporte pas de nouvelles précisions sur le dispositif
d'ensemble du palais, sinon par la mention du megaron, la grande salle où
Aiétés a fait entrer ses hôtes pour le repas d’hospitalité (v. 285). Conformé-
ment à l'usage homérique, les convives y sont assis sur des siéges!®, et non
couchés. C’est à l'interieur de ce mégaron que l'enfant Eros, après en avoir
franchi le seuil, lance sa flèche sur Médée”°, avant de s’envoler hors de cette
salle haute de plafond, ὑψορόφοιο ἐκ μεγάροιο, qui est précédée d’un ves-
tibule, πρόδομος. Il n'est pas dit où se trouve cette pièce d’apparat, mais
on peut penser qu’elle occupe le centre du bâtiment où réside le roi. Dans ce
cas son entrée ferait face à la porte extérieure du palais, à l’autre extrémité
de la cour.
16. Le scoliaste glose στοὰ ποικίλη. Mais l'adjectif δαιδάλεος ne fait pas forcément allu-
sion à une peinture: il peut s’appliquer au décor architectural. Cf. Chantraine, DE, s.v. δαι-
δάλλω, “façonner avec art”. Sur le mot αἴθουσα, cf. ibid., s.v. αἴθω.
17. Le sens de cette expression apparaît clairement dans Od. VII, 86 et 95, où il s’agit
des murs latéraux de la grande salle qui se font face depuis le seuil jusqu’au fond du mégaron.
18. M. Andronikos, Chr. Makaronas, Le palais de Vergina (Athènes 1961), pl. 1.
19. V. 439 et 455.
20. V. 275-286.
Résumons les données du texte: le palais d’Aiétés se compose de quatre

corps de logis édifiés autour d’une cour centrale rectangulaire. A l'extérieur,
les murs sont ornés d'une frise dorique rehaussée de bronze et surmontée d’une
corniche de pierre. Devant la base des murs s’éléve un péristyle qui entoure
l'édifice sur la façade et sur les flancs. Au centre du portique de façade s'ouvre
l'entrée principale. Elle donne accès à la grande cour, où l’on débouche sous
un épais berceau de vigne agrémenté de quatre fontaines. A gauche et à droite,
deux bâtiments sans étage sont occupés par Médée et Chalciopé, les deux
filles d’Aiétés, et par leur nombreuse domesticité?!. Leurs chambres, avec
leurs antichambres**, s’ouvrent directement sur les portiques qui courent le
long de ces bâtiments latéraux. Perpendiculairement, le corps de logis corres-
pondant à la façade et celui qui se dresse au fond de la cour sont plus hauts
que les deux autres. Dans le premier loge Apsyrtos. Le second, qui domine
l’ensemble du palais, est réservé au roi: c’est là aussi que se trouve la grande
salle d'audience et de banquet.
Assurément cette évocation d’une résidence royale fait référence aux
descriptions homériques du palais d'Ulysse et de celui d’Alkinoos®. Toute-
fois Apollonios, comme Callimaque ou Théocrite, n’a pas eu les yeux fermés
sur son temps™. Quand il conte le lancement du navire Argo, c'est avec des
précisions techniques qu’il emprunte à la réalité, telle qu’il avait pu l’observer
dans les chantiers navals d’Alexandrie®. L’imagination d’un poéte ne travaille
pas e nihilo, mais se nourrit d'images concrètes. Dans l'extrême pénurie de
documents où nous nous trouvons sur l’ordonnance des grands palais hellénis-
tiques, on est en droit d’admettre qu’en situant la rencontre de Jason et de
Médée chez Aiétés, Apollonios a tiré parti de ce qu’il avait vu dans les en-
sembles palatiaux où résidaient les souverains macédoniens.
Université de Paris-Sorbonne
21. V. 247 sq., 254 sq.

22. V. 648.
23. Archaeologia Homerica, Il, Kap. O, H. Drerup, Gr. Baukunst (Gottingen 1969), p°
128 sq.
24. J'ai insisté sur ce point dans La civilisation hellénistique (Paris 1981), p. 322, 412,
459. La présente étude développe les vues sommairement présentées dans cet ouvrage, p
348-349. Pour les Hymnes de Callimaque, cf. REG 73 (1960, p. xxxiii-xxxiv) et CI. Meillier,
Callimaque et son temps (Lille 1979), p. 61-114.
25. Bull. de la Soc. Nat. des Antiquaires de France, 1983, p. 43-45.
Une évocation littéraire d'un palais macédonien 343
οet
0.0
ὁ+ ee
eee
9
® ©. ©
Le palais d'Aiétès
. προμολαὶ 5. ἡμερίδες καὶ κρῆναι 9. δόμος ᾿Αψύρτου

=
. κίονες 6. μέσσαυλος 10. δόμος Αἰήταο

td
. πύλαι 7. αἴθουσα 11. πρόδομος

ὦ
. οὐδὸς 8. θάλαμοι 12. μέγαρον

BR
22
MACEDONIA E SICILIA NELL’ETA DEI DIADOCHI E DI AGATOCLE
LINEE DELLA POLITICA OCCIDENTALE DI CASSANDRO, TOLOMEO,

DEMETRIO
Sebastiana Nerina Consolo Langher
La storia dei rapporti tra Macedonia e Sicilia che in forme e tempi diversi
segnano fra IV e III secolo a.C. la politica occidentale di Cassandro e quella
di Demetrio!, pur avendo in Corcira e nelle coste dell’Epiro, oltre che alle
corti siracusana e macedone, il suo fondamentale e più noto punto di riferi-
mento, non manca tuttavia di coinvolgere anche Cirene, la Libye, l'Egitto e
Atene.
Le linee di una politica o di un interesse “libico-occidentale” macedone
gia nel 309/8 a.C., intraviste gia in un certo senso dal Will (che si chiedeva le
ragioni dell’accorrere precipitoso di Tolomeo nella Grecia ancora sottomessa
a Cassandro e a Poliperconte, mentre Ofella, alleato con Agatocle? contro
1. Su Cassandro e Demetrio, e sulla loro politica di espansione nell’ Egeo, di recente,

(oltre aK. Buraselis, Das hellenistische Makedonien und die Ägäis. Forschungen zur Politik
des Kassandros und der ersten Antigoniden im Agaischen Meer und in Westkleinasien, München
1982, pp. 4 ss.; H. Bengtson, Die Diadochen. Die Nachfolger Alexanders des Grossen, Mün-
chen 1987; N. G. L. Hammond - F. W. Walbank, A history of Makedonia, Il Oxford 1988),
si vedano, in particolare: E. Manni, Demerrio Poliorcete, Roma 1951; E. Aucello, “La poli-
tica dei Diadochi e l'ultimatum del 314 a.C.”, in RFIC 1957, pp. 384-395; M. Fortina,
Cassandro re di Macedonia, Torino 1965; H. Errington, “From Babylon to Triparadeison:
323-320 a.C.”, in J.H.S. 1970, pp. 49-80; E. Will, Histoire politique du monde hellenistique
(323-320 a.C.), I Nancy 1966, pp. 43 ss.; 66 ss.; W. L. Adams, Cassander, Macedonia and
the Policy of Coalition 323-301 B.C., Virginia 1975; P. Gourowsky, Essai sur les origines du
mythe d'Alexandre I, Nancy 1978, pp. 201 ss.; F. Landucci Gattinoni, “Demetrio Poliorcete
e il santuario di Eleusi”, in C/SA 9, 1983, pp. 117 ss.; W. L. Adams, “Antipater and Cas-
sander. Genetalship on restricted Resources in the 4th cent”, in AncW 10, 1984, pp. 79 ss.;
E. Badian- Th. R. Martin, “Athenians. Other Allies, and the Hellenes in the Athenian
Honorary Decree for Adeimatos of Lampsakos”, in ZPE 61, 1985, pp. 167 ss.; E. S. Gruen,
The coronation of the Diadochoi in The Craft of the Ancient Historian, Essays in hon. of C.
G. Starr, Lanham 1985, pp. 253 ss. Su Ofella infra, nr. 3.
2. Il più recente profilo di Agatocle nel mio saggio “La Sicilia dalla scomparsa di
346 Sebastiana Nerina Consolo Langher
Cartagine, vi reclutava mercenari e coloni destinati a costituire in Libia, in

caso di vittoria, un principato ellenistico), pur se convincenti restano tuttavia
nonostante il chiarimento eronologico di Will, congetturali a causa dell’esi-
guita dei dati tramandati da Diodoro. Anche se tali dati si presentano pit
chiari ed espliciti per gli anni successivi (conflitto intorno a Corcira), le linee
di tale pclitica rimangono pur tuttavia ancora ardue da precisare per il carat-
tere frammentario del libro 210 di Diodoro: la complessita degli interessi
politici ed economici dei regni macedone e siceliota soprattuto, ma anche
tolemaico ed epirota, che tra IV e ITI sec. sembrano ruotare intorno a Corcira,
e all’Adriatico (confermando l’importanza di tale area come punto di incontro
tra Oriente ed Occidente) addensa molte ombre. La stessa difficolta di in-
tendere appieno i dati della tradizione si incontrano per le mire “siciliane”,
oltre che corciresi, di Demetrio.
L’interesse del tema é tale che vale la pena di riesaminarlo.
Punto di partenza é il famoso passo di Diodoro che riguarda la richiesta
di alleanza e di arruolamento di mercenari-coloni inoltrata da Ofella
Timoleonte alla morte di Agatocle”, in Storia della Sicilia, 2, Napoli 1979, pp. 291-342, cui
vanno aggiunti gli altri miei contributi: “Agatocle: il colpo di stato. “Quelienfrage” e rico-
struzione storica”, Athenaeum 54, 1976, pp. 383-429; “La Sicilia e il pericolo punico alla fine
del IV sec. a. C.”, Atti Accad. Peloritana 54, 1977-78, pp. 7 ss.; “Lo strategato di Agatocle e
l’imperialismo siracusano sulla Sicilia greca nelle tradizioni diodorea e trogiana”, Kokalos
25, 1979, pp. 117-187; “I trattati tra Siracusa e Cartagine e la genesi ed il significato della
guerra del 312-306 a.C.”, Athenaeum 58, 1980, pp. 310-339; “Il problema delle fonti di
Diodoro per la storia di Agatocle”, in Mito, Storia, Tradizione. Arti del Convegno inter-
nazionale su Diodoro e la storiografia classica, Catania-Agira 7-8/12/1984 (1991), pp. 153-186;
“Oriente persiano-ellenistico e Sicilia. Trasmissione e circolazione di un messaggio ideologico
attraverso i documenti numismatici”, REA 92, 1990, pp. 29-44; “Diodoro, Giustino e la
storiografia del III sec. su Agatocle, I. Diodoro, Trogo-Giustino e Timeo”, in “Messana”,
Rivista di studi storici e filologici, 1, 1990, pp. 127-183; “II. Duride in Diodoro”, ibid., 3,
1990, pp. 43-135. Si vedano inoltre R. Schubert, Geschichte des Agathokles, Breslau 1887;
H. J. W. Tillyard, Agathocles, Cambridge 1908; M. Miller, Der Feldzug des Agathokles
in Africa, Leipzig 1928; H. Berve, “Die Herrschaft des Agathokles”, SBAW 1953, pp. 441
ss. Ed inoltre G. Aalders, “Studien over Agathokles”, TG 68, 1955, pp. 315-366; H. J. Dies-
ner, “Agathokles probleme: der Putsch vom Jahre 316", WZ, Halle 1958, pp. 931 ss.; G. De
Sanctis, “Agatocle”, in Per la scienza dell’antichitä, Torino 1909; E. Manni, “Diodoro e la
storia di Agatocle”, Kokalos 6, 1960, pp. 124-173; K. Meister, Die sizilische Geschichte bei
Diodor von den Anfängen bis zum Tod des Avathakles, München 1967; M. A. Cavallaro, “Un
“tendency” industriale e la tradizione storiografica su Agatocle”, Historia 26, 1977, pp. 33-
61; G. Marasco, “Agatocle e la politica siracusana agli inizi del III secolo a.C.”, Prometheus
10, 1984, pp. 97-113; R. Vattuone, “Linee della politica di Agatocle in Magna Grecia”,
Rivista storica dell'antichità, XVTI-XVIIL (1987-88), pp. 55-72. Sulle ragioni del contrasto
tra Tolomeo e Cassandro nel 308 a.C., Will, op. cit., pp. 61; 88.
Macedonia e Sicilia nell'età dei diadochi e di Agatocie 347
all’incirca tra l’inverno e la primavera del 308 nella Atene controllata da Cas-
sandro, subito dopo l’accordo stipulato da Ofella stesso con Agatocle verso
l’autunno 309 (cronologia Will), per un assalto comune a Cartagine. In base
a tale accordo, ad Ofella in caso di vittoria sarebbe toccato di costituire un
proprio regno a Cartagine, mentre Agatocle si sarebbe accontentato della
Sicilia punica e di una espansione verso l’Italiaÿ.
Agatocle, che negli anni di Ipso raggiungerà una notevole potenzaf, si
trova dall’agosto del 310 in Africa, coinvolto in una guerra drammatica
contro Cartagine che lo aveva attaccato in Sicilia: con una strategia mai
usata finora egli ha trasportato in Africa il teatro delle operazioni, conseguen-
dovi successi militari anche per l’abilità con la quale era stato capace di attirare
a sé molti alleati tra le popolazioni della Libye®.
3. Diod. 20, 40, 1-4. Cid almeno secondo la tradizione accolta da Diodoro per la quale
Agatocle avrebbe promesso ad Ofella per il tramite di Ortone, e in cambio dell’alleanza, la
cessione di tutti i territori conquistati in Africa e la stessa Cartagine, dopo la sua espu-
gnazione, ribadendo che egli non intendeva costituire un proprio principato in Libia, ma solo
possedere tutta la Sicilia. U patto risulta anche da Giustino (Lust. XXII 7,4) in cui l’iniziativa
è attribuita ad Ofella. La politica di Ofella in Cirenaica se da una parte sembra indicare una
autonomia di azione che si fondava forse sull’appoggio delle correnti popolari, indica anche
una condizione di incertezza in una regione malfida in cui il potere del governatore doveva
fare i conti con una aristocrazia forte e recalcitrante. In questo quadro si comprendono
la stipulazione dell’alleanza con Agatocle e la proposta di alleanza inviata ad Atene con la
promessa di terre e case ai nullatenenti che avrebbero partecipato all’impresa. Si vedano
5. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla morte di Agatocle, cit.,
pp. 303 ss. Cf. V. Ehremberg, “Ofella di Cirene”, in RFIC 66, 1928, pp. 144 ss.; I. Machu,
“Cyréne: la cité et le souverain à l’époque hellenistique”, R. H. 1951, pp. 41 ss.; E. Will,
“Ophellas, Ptolémée, Cassandre et la chronologie”, REA 1964, pp. 320 ss.; A. Laronde,
“Observations sur la politique d’Ophellas à Cyréne”, in R.H. 491, 1971, pp. 302 ss.; ID.
Cyréne et la Libye hellenistique, Paris 1987, pp. 357 ss. La ricostruzione cronologica più
convincente ὁ quella di E. Will, fondata in gran parte su Diodoro (che diverge di un anno da
Suidas, s.v. Demetrios ¢ da Marm. Par., 23), con la proposta perd di deconcentrare gli av-
venimenti che Diodoro ammassa tra giugno e novembre, rialzando gli accordi iniziali Ofella-
Agatocle all’utunno 309, e l’appello di Ofella ai Greci all’inverno 308: cfr. E. Will, Ophellas,
Ptolémée, Cassandre (cit.), pp. 320 ss.
4. Secondo Diodoro 20, 84, Agatocle assunse il titolo regale sull’esempio di Antigono
e di Demetrio, nello stesso anno 307-306 a.C., non ritenendosi per nulla inferiore ai Dia-
dochi, né per l’estensione dei suoi domini, nè per la potenza, nè per la fama delle imprese.
Sulla organizzazione del regno e per la ricostruzione della sua politica estera, mi sia lecito
il rinvio al mio saggio La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla morte di Agatocle (cit.),
pp. 311 ss. (ibid., storia delle vicende precedenti con ampia bibliografia). Cfr. anche G.
Marasco, Agatocle e la politica siracusana (cit.), pp. 97-113. R. Vattuone, Linea della politica
di Agatocle in Magna Grecia (cit.), pp. 55 ss.
5. Sulle motivazioni, le fonti e le vicende dell’impresa africana di Agatocle, la pit
Dopo vari successi, spinto dalla necessità di consolidare la propria

posizione, Agatocle si accorda con Ofella. Sembra che, governando Cirene
per conto di Tolomeo, Ofella carezzazze già da tempo il miraggio di una
espansione in Africa. La promessa di ottenere in caso di vittoria il regno di
Cartagine & per lui esaltante. A questo punto, secondo la tradizione accolta
da Diodoro, Ofella (che era stato hetairos di Alessandro e che contava in Atene
amicizie influenti per i suoi meriti personali e per quelli della moglie, nipote
di Milziade) prende l’iniziativa di mandare messi in Atene per un’alleanza
che consentisse di arruolare soldati che si sarebbero trasformati in coloni
dopo la vittoria nella Libye®. La speranza di ottenere case 6 terre nel principato
che si sarebbe ımpiantato in Libia, suscita in Atene e in Grecia numerosi con-
sensi. Molti uomini si arruolarono sperando di arricchirsi di bottino e di
terre. E cosi che l’impresa di Agatocle in Africa suscita in tutta la Grecia una
vasta eco: per le numerose adesioni l’esercito di Ofella conta, nel momento
in cui si muove da Cirene per raggiungere l’accampamento di Agatocle, 10.000
fanti, 600 cavalieri, 100 carri e più di 300 aurighi e parabati, oltre a diecimila
uomini “fuori schieramento” molti dei quali con figli e mogli e i relativi beni:
più che un esercito in marcia sembrava una colonia (Diod. 20, 41,1).
Considerato il legame tra Cassandro e il Falereo, e considerata altresi
la presenza del presidio macedone a Mounichia, sembra difficile che tutto cid
potesse avvenire senza il consenso di Cassandro.
E noto che, eliminata Olimpiade e sposata Tessalonica, figlia di Filippo
II, Cassandro-oltre a godere il dominio della Macedonia e il protettorato
sulla Grecia-controllava tutta la vita politica di Atene per mezzo di Demetrio
Falereo’.
recente ricostruzione in 5. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla

morte di Agatocle (cit.), pp. 299 ss. ed ora anche nel mio saggio Agatocie in Africa. Aree
operative ο implicazioni politiche nell impresa del 310-307, in Mescana 13, 1992 (c.d.s.).
6. Diod. 20, 40, 5-7, in cui si precisa che Ofella “invid messi agli Ateniesi per proporre
un‘alleanza, avendo egli sposato Euridice, figlia di un Milziade che diceva di discendere
dallo stratega che aveva comandato i vincitori di Maratona. In grazia di queste nozze e di
altre prove di amicizia che egli aveva dato alla citta, molti Ateniesi accettarono la spedizione.
Non pochi inoltre degli altri Greci si affrettarono ad unirsi a lui in tale progetto, sperando
di poter colonizzare Ja parte migliore della Libye e fare bottino delle ricchezze di Cartagine.
La situazione in Grecia infatti a causa delle guerre continue e delle rivalità tra sovrani era
misera e debole, onde essi ritenevano non solo di impadronirsi di molte ricchezze ma anche
di liberarsi dai mali presenti”.
7, Sul dominio di Cassandro in Atene tramite Demetrio di Falero, Diod. 18, 74,3;
75,1. Cfr. E. Bayer, Demetrius Phalereus der Athener, Stuttgart-Berlin 1942; W. L. Adams,
Cassander, Macedonia and the Policy of Coalition 323-301 B.C. (cit.). Sulla ostilita, di Demo-
Macedonia e Sicilia nell'età dei diadochi e di Agatocle 349
Finora la politica estera di Cassandro è stata rivolta prevalentemente

verso l’Oriente, nel tentativo di estendere su alcune delle provincie asiatiche
una parte della sfera di potenza e di influenza macedoni. Tuttavia, nè attra-
verso la coalizione del 316-311 contro Antigono®, né attraverso le lotte suc-
cessive, era riuscito a Cassandro di stabilire possessi saldi in Asia Minore’,
tali da garantire una efficace zona difensiva intorno ai suoi possedimenti
europei.
Il trattato del 311, che com’é noto finiva col sancire la dissoluzione
dell’impero di Alessandro preannunciando i probabili padroni dei territori
che lo avevano costituito, aveva riconosciuto a Cassandro la strategia
dell’Europa fino alla maggiore eta di Alessandro IV?°. Per rimanere padrone
non più temporaneamente, ma definitivamente dei territori europei Cassandro
si era affrettato ad eliminarlo!?.
Π trattato medesimo decretava la liberta delle poleis. Cassandro tuttavia,
approfittando forse dei consensi del Falereo, aveva mantenuto in Atene e
nelle altre citta della Grecia in suo potere i propri presidi??.
Ora é assai significativo che solo nel 308 a.C., all’incirca nello stesso
care verso la condotta del Falereo a causa dell’asservimento di Atene a Cassandro che oc-
cupava Munichia con una guarnigione, e sulla abolizione della piena democrazia sostituita
da un regime censitario (su cui Diod. 18,4-5; Plut., Phoc., 28,4), si veda di recente G.
Marasco, Democare di Leuconoe, Firenze 1984, pp. 24 ss. Sulla politica di Cassandro con
l’Oriente dopo la ricostruzione di Tebe e la fondazione di Cassandria nella Calcidica e di
Tessalonica in Macedonia, Diod. 19, 59,1; sul comportamento verso Rossane e Alessandro,
Diod. 19, 54,4; Iust. XIV 6,3.
8. A tale coalizione Cassandro partecipa con Tolomeo, Lisimaco e Seleuco (prima-
vera del 315: v. Manni, in Ather. 1955, p. 247) chiedendo per sé la Cappadocia e la Licia
(Diod. XXI, 57: cfr. P. Cloché, in CRAI 1957, pp. 130-139): si vedano K. Rosen, in A. Class.
Il, 1968, pp. 128-210; H. Bengston, Storia greca, II (trad. ital.), Bologna 1985, p. 143 ss.
9. Nonostante la spedizione in Cappadocia (Diod. 19, 57,4) e quella in Caria (Diod.
19, 68,2: 314 a.C.). In questa politica “asiatica” Cassandro mirava a sbarrare le coste dello
Egeo, al duplice scopo di impedire sollevazioni in Grecia, e di eliminare la minaccia che la
flotta di Antigono (dalla Licia, dal Ponto e da Efeso) poteva costituire per l’Europa. Ri-
masto in un primo momento abbastanza forte in Grecia per i successi in Beozia e in Acaia,
Cassandro aveva perduto poi nel 314 il Peloponenso, tranne Corinto e Sicione, e nel 313
una parte della Grecia (Diod. 19,78).
10. Diod. 19, 105,1. Contemporaneamente sono riconosciuti a Lisimaco il dominio
della Tracia, a Tolomeo quello dell’Egitto, ad Antigono quello dell’Asia. Ai Greci è
riconosciuta l’autonomia.
11. Diod. 19, 51,4-5; Just, XV 2,42.
12. Contravvenendo alle clausole della pace del 311 sull’autonomia dei Greci, e con-
tinuando a tenere un presidio in Atene, e nelle altre città greche Cassandro forniva a Tolo-
meo “l’occasione” (nel 308) di intervenire con il pretesto della libertà delle citta.
periodo (tra l’inverno e la primavera del 308) in cui Demetrio Falereo e Cas-
sandro appoggiano, o per lo meno non negano il loro consenso a che vadano
in porto le richieste di alleanza e di reclutamenti militari inoltrate da Ofella
e da Agatocle, questo contravvenire della Macedonia al trattato del 311 attiri
la protesta formale di Tolomeo.
Fatta una tregua precipitosa con gli Antigonidi, Tolomeo trova nel
permanere delle guarnigioni macedoni nel mondo greco un pretesto per
scatenare un intervento armato contro Cassandro (primavera-estate del 308).
In verità si trattö di un conflitto assai breve. Dopo alcuni successi di
Tolomeo culminati nella liberazione di Andro, Sicione e Corinto, seguirono
nello stesso anno la pace tra lui e Cassandro sulla base dello statu quo e il
ritorno immediato di Tolomeo (nonostante le varie preoccupazioni asiatiche)
in Egitto.
La precipitosa apertura del conflitto, senza autentiche ragioni di sup-
porto, e quasi come consegnenza della iniziativa di Ofella in Atene; il breve
volgere del conflitto stesso, che sembre indicare un chiarimento fra le due
parti in lotta (forse una rassicurazione di Cassandro a Tolomeo), il rientro
stesso di Tolomeo in Egitto dopo la pace, nonostante le gravi preoccupazioni
in Asia, pongono vari interrogativi.
Puö la coincidenza tra le richieste di Ofella in Atene e l’apertura del
conflitto tolemaico ritenersi casuale? Fino a che punto essa pud considerarsi
espressione di una reazione di Tolomeo alle aperture occidentali di Cassandro,
provocate dalla richiesta di aiuti di Ofella e di Agatocle agli Ateniesi, (e non
a Tolomeo), e manifestate attraverso la concessione data ad Ofella di arruolare
truppe in Atene e in Grecia, destinate ad abbattere la potenza di Cartagine
per fondare in Libia un principato ellenistico?
E difficile potere rispondere.
Che Tolomeo potesse temere la ventilata costituzione di uno Stato in-
dipendente sulle coste africane ad occidente dell’Egitto da parte di una terza
potenza (Ofella ο Agatocle) ὁ tutt’altro che inverisimile, specie se tale fonda-
13. Navigando da Mindo con una numerosa flotta attraverso 1d isole, Tolomeo libere
Andros, isola tra le maggiori delle Cicladi settentrionali, e ne scaccid il presidio. Procedendo
lungo l'Istmo, sottrasse a Cratesipoli Sicione e Corinto, Secondo la tradizione accolta da
Diodoro, per la verita assai generica, Tolomeo mirava a liberare anche le altre città greche,
ritenendo che la benevolenza dei Greci sarebbe stata di grande vantaggio ai suoi progetti.
Ma tosto, sdegnatosi con i Peloponnesiaci per le mancate forniture di cibo e denaro promessi,
firmd la pace con Cassandro “in base alla quale ognuno dei due continuava a dominare sulle
citta che gia possedeva”, e dopo aver assicurato Sicione e Corinto con una guarnigione,
parti per l’Egitto (Diod. 20, 37,1-2).
zione avesse dovuto realizzarsi con un appoggio “diretto” di Cassandro™.

Se-com’é noto-il dominio del mare Egeo e dei più importanti porti greci
era condizione fondamentale per la politica economica della monarchia
egiziana, essa aveva tutto da perdere da un rafforzamento della Macedonia,
e da suoi eventuali legami con l’Occidente e con l’Africa.
Un altro elemento di riflessione viene dal fatto che Tolomeo, firmata di
li a poco la pace con Cassandro (all’incirca nello stesso tempo in cui l’esercito
reclutato in Grecia si accingeva a traghettare alla volta di Cirene per poi
raggiungere il campo di Agatocle), continud a mantenere le proprie guarnigioni
in Corinto e a Sicione!5: cid indica che il motivo della liberta delle poleis, da
Tolomeo invocato quale ragione della brove guerra del 308 contro Cassandro,
non era stato in realtà che un pretesto momentaneo.
La concomitanza tra il chiudersi delle operazioni tolemaiche e il rientro
di Tolomeo in Egitto, nonostante le gravi preoccupazioni asiatiche (quasi
che egli volesse seguire da vicino l’evolversi della situazione che si andava
delineando nella Libye) sembra indicativo: Tolomeo doveva essere preoc-
cupato per gli sviluppi ulteriori della situazione creata da Agatocle e da Ofella
in Cirene e nell’Africa cartaginese.
In Cirene il dominio di Tolomeo e di Ofella doveva essere in quegli anni
piuttosto vacillante. Gli accordi di Ofella con Agatocle circa l’autunno del
309 se da una parte indicano il prestigio del luogotenente di Tolomeo e una
autonomia di azione che si fondava forse sull’appoggio delle correnti popolari
14. In tal senso E. Will, op. cit., p. 61 ss.; ID., Ophellas, Ptoléméé, Cassandre er la chro-
nologie (cit.), p. 332. Sulla politica di Tolomeo verso la Grecia, si vedano: Kolbe, “Die
Griechische Politik der ersten Ptolemaer”, Hermes LI (1916), p. 530 ss.; M. L. Fritze, Die
ersten Ptolemaer und Griechenland (Diss. Halle 1917), pp. 20-23; Bengtson, “Die Strategie
in der hellenistischen Zeit. Ein Beitrag zum antiken Stattsrect”, I, in Münchener Beitrage zur
Papyrusforschung und antiken Rechtgeschichte, fasc. 26 (1937, p. 142 ss.); E. Will, Ophellas,
Pırolemee, Cassandre et la chronologie (cit.), p. 320 ss. Proteso com’é a sintetizzare le vicende
della spedizione condotta in Africa da Agatocle contro Cartagine, Diodoro (20, 40, 5-7)
non si sofferma ad informarci sull'atteggiamento di Cassandro verso gli alleati Ofella ed
Agatocle. Che l’iniziativa di Ofella non solo non fu ostacolata, ma, al contrario, fu agevolata
dalla autorità ateniesi (precisamente da Demetrio Falerno che governava per conto di Cas-
sandro) si evince dalla precisazione che un gran numero di Greci, con le rispettive famiglie
(certi dunque della riuscita dell’impresa), aderi, fiduciosi di poter fondare una colonia in
Africa e bisognosi di sistemazione. Le vittorie strepitose riportate da Agatocle tra il 310 e
il 308 nel territorio dominato da Cartagine dovevano autorizzare tra i Greci e i Macedoni
un ottimismo ed un entusiasmo che piü tardi si rivelerä effimero.
15. Diod. 20, 37,2.
(ribelli nel 312, esse erano state da poco pacificate), indicano dall’ altra una
condizione di incertezza in una regione infida in cui il potere del governatore
doveva fare i conti con una oligarchia ancora forte e recalcitrante e che comun-
que Tolomeo (che, dopo la morte di Ofella, dovette riconquistare la regione)
non dominava completamente.
In questo quadro si chiariscono bene i termini dell’alleanza di Ofella con
Agatocle e le richieste inviate ad Atene, con la promessa di terre e case dopo
la vittoria ai nullatenenti che arruolandosi avrebbero partecipato all’impresa.
Sembra in effetti, a giudicare dalla partecipazione all’impresa di 10.000 uomini
fuori schieramento, accompagnati da mogli, figli e da altri beni (cosi Diodoro
20, 41,1, che paragona l’esercito in marcia ad una colonia) che Ofella giusti-
ficasse la spedizione contro Cartagine a fianco di Agatocle con l’esigenza di
assicurare nel nuovo principato terre e case ai greci poveri della Cirenaica,
cui si aggiunsero quelli giunti da Atene e dalla Grecia. Questo, che sembra il
movente ufficiale della impresa, dovette essere anche uno dei suoi stimoli
maggiori!$.
Quali che siano state le preoccupazioni di Tolomeo per la eventualità
di una influenza di Cassandro sul progettato principato ellenistico di Carta-
gine, nulla autorizza a ritenere che i rapporti tra Tolomeo ed Ofella subissero,
a causa dell’iniziativa di Ofella, vere e proprie incrinature, almeno sul piano
ufficiale.
In realta, a parte le ben note caratteristiche della diplomazia tolemaica,
che difficilmente si sarebbe inimicata apertamente con coloro che avrebbero
potuto divenire i vincitori in Africa, i timori di Tolomeo, se mai vi furono,
dovettero ben presto dissolversi.
La rapida fine di Ofella (nell’inoltrato-autunno del 308) e la conclusione
negativa della campagna africana di Agatocle dopo un anno esatto, nel 307,
(in cui si pone altresi la perdita di Atene per Cassandro, occupata da Demetrio
Poliorcete!’), dovettero dissipare un timore che, se mai vi fu, non dovette essere
cosi consistente e duraturo da incrinare sul piano ufficiale i rapporti tra
Tolomeo, Ofella ed Agatocle.
L’esistenza di buoni rapporti tra Agatocle e Tolomeo durante le opera-
zioni in Africa successive alla morte di Ofella (parallelamente alle quali,
tra l’atro, si pose a Tolomeo il problema di riconquistare la Cirenaica) sembra
confermata dal didramma aureo di Agatocle con la testa di Alessandro in
16. I. Machu, arr. cit., p. 47; 5. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timo-
leonte alia morte di Agatocie (cit.), p. 304, nt. 64.
17. Sulla eliminazione di Ofella, Diod. 20, 42,4; Iust. XXII 7,5; sulla fine dell’impresa
africana, Diod. 20, 62,3; su Demetrio in Atene, Diod. 20, 45-46, 5; Plut., Dem. 8-14,
scalpo di elefante e al R)Athena Alkidemos, civetta e leggenda ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΣ,

che ricalca da vicino (con la variante della civetta al posto dell’aquila) i tetra-
drammi argentei di Tolomeo con i tipi medesimi, tetradrammi studiati da
Zervos e da lui attribuiti al 310-305 a.C.'®.
La serie aurea agatoclea di cui sono noti tre esemplari!®, doveva essere
destinata (io credo) al pagamento delle truppe che-dopo la incorporazione
dell’escrcito di Ofella nell’autunno inoltrato del 308 a.C.-era in buona parte
costituito anche da soldati cirenei, per i quali la tipologia tolemaica era
abituale, e da soldati greci e soprattutto ateniesi. Alla politica di intesa tra
18. L’attribuzione cronologica di ©. H. Zervos, “The early tetradrachms of Ptolemy I”,

ANSMN 1967, pp. 1-16, Tavv. Ill, 20; IV, 21-26, si fonda sullo studio rigoroso dei dati
numismatici: la emissione tolemaica da cui dipende la serie di Agatocle comprende varie
serie caratterizzate da lettere diverse che l’autore distribuisce fra il 315 e il 310 (nella serie
XLII appare talvolta la leggenda ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ: nella serie XV ri-
corre AAEZANAPEION in alternanza con AAEZANAPOY). Si vedano anche J. N. Svo-
ronos, Ta nomismata tou Kratous ton Ptolemaion, Athens 1904-8 e J. K. Jenkins, “An early
Ptolemaic Hoard from Pachus”, ANSMN 9, 1960, p. 25, tav. 20. Si vedano inoltre per il
tipo del diritto (Alessandro in scalpo di elefante) A. R. Bellinger, Essays on the Coinage of
Alexander the Great, New York 1963, p. 22; per il tipo del rovescio (Athena) Brett, “Athena
Alkidemos of Pella”, ANSMN 4, 1959, pp. 55-72.
19. La descrizione esatta della serie che qui ci interessa ¢ la seguente: Testa di Alessandro
in pelle di elefante con corna di Ammone; al collo Aegis/Atena Alkidemos stante, nel campo
civetta e ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΣ; A/ didramma. Ottima riproduzione fotografica in Giesecke,
Sicilia numismatica, Leipzig 1923, tav. 21. Gli esemplari noti sono: 1) Vienna, legg. ΑΓΑΘΟ-
KAEOE gr. 8, 45; 2) Antike Munzen, auk. 42, Zurigo 1987, n. 133, legg. ATAGOKAEIOZ
gr. 8, 54; 3) Basilea, Antike Museum und Sammlung Ludwig, n. 511, legg. ATAGOKAEIOZ
gr. 8, 46; essi derivano tutti dallo stesso conio di D}; gli esemplari n. 2 en. 3 anche dallo
stesso conio di R): cfr. R. Cantilena, “La riduzione ponderale a Siracusa”, in Dialoghi di
archeologia VII, 1989, p. 11 (l’autrice, cui si deve la notazione che |*Atena sugli esemplari
aurei di Agatocle € alata, accetta la cronologia relativa agli anni precedenti l’assuzione del
titolo regale). Allo stesso quadro cronologico si assegnano in genere dagli studiosi i tetra-
drammi con testa di Kore/Nike che regge un trofeo, triskeles, leggenda ATAQOKAEIOZ;
e altresi i pegasi con il trofeo come simbolo sul D), dietro la testa di Atena, e le dracme
d’argento con il trofeo dietro la testa giovanile di Apollo. Sulle emissioni di Agatocle si
vedano: B. V. Head, Coins of Siracuse, N.C. 1874, pp. 40-55, tavv. VIII e IX; Giesecke,
op. cit., pp. 89-95, tav. 21; V. Buda, “Le emissioni siracusane negli ultimi due decenni del
sec. IV a.C. ed il significato della riforma monetaria di Agatocle”, in Helikon 9-10, 1969/70,
pp. 193 ss.; S. Consolo Langher, Contributo alla storia della antica moneta bronzea in Sicilia,
Milano 1964, pp. 304-334: EAD., La Sicilia (cit.), pp. 339-341, note 131, 139, 146, 155;
R. R. Holloway, “The bronze coinage of Agathocles”, in Essays in Honor of Margareth
Thompson, 1979, pp. 87-95; G. K. Jenkins, “Electrum Coinage at Syracuse”, in Essays in
Greek Coinage presented to Stanley Robinson, Oxford 1968, S. Consolo Langher, Oriente
persiano-ellenistico e Sicilia (cit.), pp. 32; 34 ss., tav. I, 11 (Kore/Mike); tav. IL, 1 (Tolomeo),
2 (Agatocle).
23
Agatocle e Atene vuole forse alludere la introduzione della civetta al posto

dell’aquila nel campo del R): un segno di “amicizia” che ancora dopo l’eli-
minazione di Ofella, e forse anche per questo, doveva risultare particolar-
mente opportuno, considerata anche la presenza di numerosi soldati ateniesi
(gia arruolati da Ofella) nel campo di Agatocle.
In conclusione, l’adozione di tipi tolemaici sembra significare una poli-
tica di accordi con un potente dinasta, che Agatocle ha tutto l’interesse dopo
la morte di Ofella non solo a rassicurare (se mai ve ne fu la necessita) ma
anche a sentire ben disposto e amico. Che anche a Tolomeo premesse l’amicizia
di Agatocle (non dimentichiamo le sue esigenze di consolidamento in Cire-
naica) il successivo matrimonio tra lo stesso Agatocle e la figliastra di Tolo-
meo, Teossena, sembra indicare chiaramente.
Il complesso delle ragioni conferma, almeno mi sembra, che la moneta
possa datarsi con buone ragioni di probabilita nell’inoltrato autunno 308,
cioè ad un momento che ὁ immediatemente successivo alla eliminazione di
Ofella, e precedente all’assunzione del titolo regale (che, secondo Diodoro,
Agatocle assunse in Africa seguendo l’esempio di Antigono e Demetrio nel
307 a.C.). Anche la leggenda recante il nome di Agatocle αἱ genitivo (ma non
ancore il titolo regale) sembra ispirarsi alle stsse serie tolemaiche con i tipi ana-
loghi (si veda in particolare la serie XIII con leggenda ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ: ZERVOS).
Quanto a Cassandro (la cui prudenza e accortezza politica sono oggi
unanimamente riconosciute), gli eventi dell’anno 308 a.C. evidenziano (nella
sottesa autorizzazione a che Ofella e Agatocle arruolassero truppe greche
nell’Atene da lui presidiata) i primi sintomi di una politica “nuova”, la quale
mostra un più deciso interesse ad alleanze o comunque a connessioni con
l'Occidente, quasi un compenso alla progressiva perdita di possessi in Asia
Minore.
Ne l’attenzione di Cassandro per la politica dei dinasti di Sicilia ο di
Cirene pud stupire.
Nel momento in cui aveva assunto il protettorato su Atene e sulle citta
greche, la Macedonia ne aveva ereditato anche le linee politiche.
Sviluppando suggestioni presenti nel programma di Temistocle, la poli-
tica di Atene gia nell’eta di Pericle e di Alcibiade si era volta insistentemente
verso l’Italia meridionale e la Sicilia: si pensi alla fondazione panellenica di
Thuri, alle alleanze di Atene con Leontini, Reggio e Segesta, alla spedizione
di Diotimo in Occidente e alle operazioni di Lampone in Sicilia; si pensi alla
grande spedizione ateniese del 315-312 a.C. contro Siracusa; si pensi alla
penetrazione della moneta attica in Sicilia®®. Ne la politica macedone aveva
20. Per l’antichità dei rapporti di collaborazione politica e commerciale di Atene con
ignorato al tempo di Filippo la Sicilia: nel 343/2 a.C. Corinto aveva inviato-
com’é noto-in Sicilia Timoleonte con aiuti in navi e uomini per capeggiare
la lotta contro Dionisio II e contro i Cartaginesi. Cid non era stato dettato
solo dal dovere di Corinto di tutelare come metropoli la liberta della grande
colonia Siracusa, ma corrispondeva anche a precisi obbiettivi di espansione
economica e di tutela degli interessi corinzi nell’isola®!. E non inverosimile-
tutt’altro-mi sembra l’ipotesi che dietro l’impresa di Timoleonte potesse
celarsi la vig.le osservazione, forse anche il consenso sostanziale di Filippo 1],
considerata la presenza, tra il seguito di Timoleonte, di uomini di fiducia di
Filippo stesso (i macedoni Demarato e Dinarco) e considerata altresi la stretta
affinità tra la lega “siciliana” istituita da Timoleonte dopo il Krimisos e la
ben nota “lega di Corinto” cui Filippo proprio in quello stesso torno di tempo
(e proprio in Corinto) aveva dato vita: il fatto che proprio la lega organizzata
da Filippo in Corinto facesse da modello alla lega che il corinzio Timoleonte
‘quasi contemporaneamente promuoveva in Sicilia riunendo igsieme intorno
a Siracusa, perchè ne fosse la guida militare, tutte le città greche, sicane ed
l’Occidente, e sul problema della datazione dei trattati conclusi da Atene con Leontinoi,
Reggio e Segesta si vedano S. Mazzarino, “Per la cronologia della spedizione “periclea” in
Sicilia”, in BSC XI-XU, 1946-47, pp. 5-15; Id., “Tucidide e Filisto sulla prima spedizione
ateniese in Sicilia”, in BSC IV (1939); Id., “Pericle e la Sicilia”, in MAL VII (1944-45); H.
Wentker, Sizilien und Athens, Heidelberg 1957, pp. 44 ss.; S. Consolo Langher, Conrributo
alia storia delia antica moneta bronzea in Sicilia, cit., pp. 127 ss.; Ead., “Problemi della cir-
colazione della moneta attica in Occidente”, in La Circolazione della moneta ateniese in
Sicilia e Magna Grecia, Atti del 1 conv. del centro intern. di studi numismatici Napoli 1967,
pp. 165 ss.; Maddoli, “Il VI ε il V secolo a.C.”, in Storia della Sicilia, II, Napoli 1979, p.
67 ss.; G. Nenci, “Formazione e carattere dell’impero ateniese”, in AA. VV. Storia e civilta
dei Greci, HI, Milano 1979, p. 12; G. Pugliese Carratelli, “Storia civile”, in AA. VV. Megale
Hellas, Milano 1983, pp. 66 ss.; 5. Cataldi, Prospettive occidentali allo scoppio della guerra
del Peloponneso, Pisa 1990, p. 39 ss. Per la politica occidentale di Temistocle, da ultimo,
F. Raviola, “Temistocle e la Magna Grecia”, in AA. VV. Tre studi su Temistocle, Padova
1986, pp. 14 ss. Per la penetrazione della moneta ateniese in Sicilia, parallelam:nte alla
penetrazione diplomatica e militare di Atene, mi sia lecito il rinvio alla mia relazione su
Problemi della circolazione della moneta attica in Occidente (cit.), pp. 177 ss.
21. Come risulta dalla ricolonizzazione della Sicilia, con 5000 coloni giunti da Corinto
dopo la vittoria del Krimisos: Diod. 16, 82, 3; Plut., Tim. 23,1; Corn. 3,1; e come appare
confermato ulteriormente e dalla tipologia monetale e dalla riforma della costituzione
siracusana ad opera dei nomoteti giunti da Corinto. Cfr. S. Consolo Langher, Contributo
alla storia della antica moneta bronzea di Sicilia (cit.), pp. 199 ss.; M. Sordi, Timoleonte,
Palermo 1961; M. J. Talbert, Timoleon, Cambridge 1965. Sull’attivitä legislativa di Timo-
leonte S. Consolo Langher, Problemi di storia costituzionale siceliota, in Helikon 1969-70,
pp. 115 ss.; Sordi, op. cit., p. 47 ss.; Talbert, op. cit., Ὁ. 116 ss.
elime dell’isola?*, indica un nesso che difficilmente pud considerarsi casuale,

ο per lo meno un’ influenza che non puo essere senza significato.
Certo un eventuale ruolo di Filippo nell’impresa di Timoleonte andrebbe
adeguatamente studiato. Ma mi sembra ovvio e fondamentale in questa sede
ribadire che, nel momento in cui ereditava il protettorato sulle città greche,
Cassandro (come già Filippo II) tendeva ad ereditarne anche la politica. Lo
stesso pud dirsi per l’Epiro. Il protettorato sull’Epiro portava Cassandro a
fare proprie le linee politiche epirote; esse comportavano un’attenzione parti-
colare per l’Adriatico, e per le isole, oltre che per le coste dell’Epiro e
dell’Acarnania.
E noto come nel 307 Demetrio Poliorcete sottraesse Atene a Demetrio

Falereo e a Cassandro, imponendo nella città un governo democratico a lui
fedele®; e come nel 302 il Poliorcete stesso, liberata quasi tutta la Grecia dai
presidi macedoni, richiamasse in vita la lega corinzia“ che avrebbe dovuto
servire (come indica una iscrizione di Epidauro: IG 1V 68) come mezzo per
la conquista della Macedonia. Tutto cid costitui un duro colpo per la politica
estera di Cassandro.
Per uscire dall’isolamento, egli riusci a ricostituire la coalizione del 315-
311 (contro Antigono), alleandosi con gli altri Diadochi (Seleuco, Tolomeo,
22. Diod. 16, 82,4. Su tale lega e sulla posizione di “preminenza” di Siracusa nel suo
ambito si veda S. Consolo Langher, / trattati tra Siracusa e Cartagine e la genesi e il signifi-
cato della guerra del 312-306 a.C., (cit.), p. 309 ss (nt. 12 e 15).
23. Diod. 20, 46,1-2. Nel 307 il primo scopo di Demetrio, nella sua spedizione in Europa,
e quello di sottrarre Atene alla dominazione di Cassandro. Sbarcato verso il mese di giugno
del 307, proclamato il suo scopo di ridare ai Greci l’autonomia e la costituzione degli an-
tenati (Diod. 20, 45,1-2; Plut., Dem. 8,3) e sconfitto il presidio macedone di Mounichia,
Demetrio consente al Falereo di ritirarsi a Tebe presso Cassandro, e, liberata anche Megara,
entra in Atene, vi conclude un patto di amicizia e di alleanza e vi riceve grandi onori (Diod.
20, 45, 5-7; 46, 1-3; Plut., Dem., 9-10).
24. Gia agli inizi del 303 sono liberate da Demetrio, Sicione (Diod. 20, 102, 2; Plut.,
Dem., 25; Polyaen. IV 7,3) e Corinto (Diod. 20, 103, 1-3; Plut., Dem., 25; Polyaen. IV 7,
8). Alla fine dello stesso anno anche il Peloponenso settentrionale e centrale era quasi tutto
nelle mani di Demetrio (Diod. 20, 103. 4-7; Plut., Dem., 25) che ad Argo sposava Deidamia,
sorella di Pirro re dell’Epiro (Plut. 1.0.; Pyrrh. 4), e a Corinto (forse nel 302) ripristinava
la lega greca di Filippo (Plut., Dem., 25; IG IV 2, 68. Cfr. Tarn, in Jour. of Hell. Stud, XLII
1922, pp. 198-206: Beloch, op. cir. IV?,1, p. 161; Roussel, in Revue archéologique XVII, 1923,
pp. 117-140; M. Rostovzeff, The social and economic history of the Hellenistique world I,
Oxford 1941, p. 15; HI, p. 1315 n. 6; Fortina, op. cit., p. 100, nt. 104. La lega costituita da
Filippo I] nel 338 era stata soppressa da Antipatro nel 332 (Cfr. Beloch, Griechische Ge-
schichte, IV, 1, p. 161).
Macedonia e Sicilia nell’eta dei diadochi e di Agatocle 357
Lisimaco), che intanto andavano assumendo fra il 307/6 e il 305/4 il titolo di

re, seguiti (già nel 307 secondo Diodoro) da Agatocle.
Dopo alterne vicende in Europa e in Asia, le sorti si decisero nella bat-
taglia di Ipso (primavera del 301), in cui Antigono mori battuto dagli eserciti
di Lisimaco e di Seleuco.
Il trattato di pace del 30] riconobbe definitivamente a Cassandro il
dominio della Macedonia e della Grecia, nella quale Demetrio potè man-
tenere solo alcune piazzeforti (Calcide e Megara)#.
Da questo momento si verifica una svolta nella politica di Cassandro
verso la Grecia e verso gli altri Diadochi: pacifica, prudentemente neutrale,
tale “diversa” politica sembra venga a Cassandro dalla consapevolezza di
non essere in grado, quand’anche ne avesse concepito il disegno, di acquistare
un dominio più vasto di quello che gia governava; doveva influire inoltre su
tale “svolta” la consapevolezza di non poter più contare su alleanze private,
ora che Seleuco, iniziando una politica di ostilita verso Tolomeo, aveva stretto
amicizia e parentela con Demetrio. Cosi si spiega come, intavolate nel 299
a.C. trattative con Lacare, capo del partito moderato ateniese, Cassandro
concludesse con lui uno scambievole accordo tale da salvaguardare i suoi
possessi nella penisola greca secondo il programma dello statu quo™.
Era ovvio che, accantonati i programmi asiatici, le cure di Cassandro si

volgessero con maggiore attenzione verso l’Adriatico e lo Tonio.
Gia tra il 314 e i] 312 a.C., Cassandro stesso aveva tentato di inserirsi
sull’Adriatico imponendo guarnigioni in Apollonia e in Epidamno che perd
aveva dovuto ben presto ritirare?’. Del pari inutili erano stati i tentativi di
25. Diod. 20, 106-113; 21, 1,4; 5; Iust. XV 4, 21-22; Plut., Dem., 28-30; 31,4. Cfr. Be-
loch, op. cit., p. 167; 2, pp. 245-246; Manni, op. cit., p. 39; p. 117 ss.; Will, op. cit., pp.
68 ss. Sulla partecipazione di Cassandro alla stesura del trattato di pace del 301 Polyaen.
V 67, 8. Cfr. Fortina, op. cit., p. 111.
26. Su Cassandro, Atene e Lacare, Treves, “Dopo Ipso”, in Riv. di Filol. class. LIX 1931,
pp. 89 ss.; G. De Sanctis, “Lacare”, Riv. Fil. N.S. LVI (1928), pp. 59 ss.; Id., Atene dopo Ipso
e un papiro fiorentino: ibid., LXIV (1936), pp. 134-152; 253-273; M. Fortina, op. cit., pp. 111
ss. Sulla condotta prudente di Cassandro in Atene dopo Ipso fondata sulla conservazione
dello status quo, Fortina, op. cit., pp. 115 ss.
27. Diod. 19, 78,1; 89,3. Nell’estate del 314 si pone la prima campagna occidentale di
Cassandro che alleatosi con gli Acarnani (Diod. 19, 67,3-4), e stanziate truppe nel loro
territorio, trae a sé Leucade (Diod. 19, 67,5; 88,2; 5), e, voltosi alle coste dell’Adriatico,
occupa Apollonia; vince quindi in battaglia Glaucia in Illiria e aggrega alla Macedonia
la parte meridionale dei suoi domini, estendendo i propri confini sino al mare Adriatico e
concludendo la campagna con la occupazione di Epidamno (Diod. 19, 67,6-7; Polyaen.
stringere alleanza fra il 303 e il 302 a.C. con lo spartano Cleonimo che dopo
le imprese in Magna Grecia si era impadronito di Corcira®.
Corcira rivestiva un ruolo fondamentale per il controllo dell’Adriatico.
La rilevanza dell’isola come scalo importantissimo sulle rotte che dalla Grecia
portavano all’Italia e alla Sicilia risulta da Tucidide e da Senofonte®®. E ovvio
che chi possedeva il dominio di Corcira poteva controllare le rotte commer-
ciali tra la Grecia e l'Italia. Ed è facile comprendere come l’abbandono di
Corcira da parte di Cleonimo, intoino al 300 a.C., provocasse immediata-
mente il tentativo di Cassandro di impadronirsene.
Il ritorno di Neottolemo sul trono d’Epiro a partire dal 302 a.C. e l’as-
servimento (che con lui si inizia) della politica epirota alla politica macedone®®
offrono a Cassandro nell’Epiro stesso una base da cui iniziare l’espansione
del proprio dominio verso l’arcipelago ionico e il litorale. A differenza di
Pirro che & costretto ora all’esilio, Neottolemo & infatti un amico di Cas-
sandro e della Macedonia: eglı manterrä l’Epiro sotto la stretta dipendenza
della Macedonia per tutta la durata del suo regno.
IV 11,4) Probabilmente in occasione di tale campagna Cassandro chiese invano a Glaucia

la consegna di Pirro, ancora bambino, in esilio presso di lui (Plut., Pyrrh., 3); sembra inoltre
che alla stessa spedizione del 314 possa riportarsi la fondazione di Antipatria nell’Illiria
meridionale allo scopo di rafforzare il nuovo confine (Cfr. Fortina, op. cit., p. 69). Ma l'as-
setto del 314 si riveld subito affimero: nel 314 stesso Cassandro perdeva il controllo della
Acamania (Diod. 19, 68,1); mentre nel 313 perdeva il possesso di Apollonia che, cacciato
il presidio, si alled con gli Illiri (:Diod. 19, 78,1), e di Epidamno, che fu consegnata a Glau-
cia (Diod. 19, 78,1). Il successivo tentativo di recuperare Apollonia nel 313 falli: Cassandro
fu costretto a ritirarsi in Macedonia alla fine del 312. La sua ritirata provocd anche la per-
dita di Leucade, i cui abitanti, aiutati dai Corciresi, espulsero il presidio macedone (Diod.
19, 89,2-3). Sulla politica adriatica e antiepirotica di Cassandro fino al 298 a.C., P. Roussel,
in G. Glotz-R. Cohen, Histoire greque, IV, 1, Paris 1938, p. 350; P. Leveque, Pyrrhos,
Paris 1957, p. 110; Fortina, op. cit., pp. 71 ss.
28. Diod. 20, 105,1. La presenza di Cleonimo in Magna Grecia (Diod. 20, 104-5; Trog.,
Prol. 15) si data fra il 303 e il 302; si pongono subito dopo le azioni di pirateria nell’area
adriatica ricordate da Liv.X 2,1. Agatocle interviene in Corcira dopo la partenza di Cleo-
nimo dall’Italia e, forse, dalla stessa Corcira, ritornata probabilmente nelle mani dei suoi
abitanti. Cfr. Consolo Langher, La Sicilia, cit., pp. 316 ss. Sull’impresa occidentale dello
spartano Cleonimo, si vedano inoltre P. Meloni, “L'intervento di Cleonimo in Magna
Grecia”, Giorn. Ital. Filol. 3 (1950), pp. 103 ss.; C. A. Giannelli, “Gli interventi di Cleonimo
e di Agatocle in Magna Grecia”, in Cr. Stor. 11 (1974), pp. 353-369; G. Marasco, Agatocle
e la politica siracusana agli inizi del II! secolo a.C. (cit.), pp. 39 ss.; R. Vattuone, Linee della
politica di Agatocle in Magna Grecia (cit.), pp. 62 ss.; L. Braccesi, L'avventura di Cleonimo,
Padova 1990.
29. Thuc. I 36,2; 44,3: Xen., Hell. VI 2,9.
30. Will, Plut., Pyrrh 4,1 ss.; Paus. III 11,5; Leveque, op. cir., pp. 105 ss.
Non & improbabile che dall’Epiro stesso Cassand:o attingesse navi ὁ

marinai. Della flotta militare di Cassandro una attestazione & lecito riscon-
trare in Diodoro*! là dove egli narra dei frequenti tentativi di Cassandro di
traghettare intorno al 300 a.C. verso il Bosforo e il Ponto le truppe del fratello
Plistarco, allora attaccate da Tolomeo.
Una espansione verso l’Adriatico non comportava i rischi dell’Egeo,
dominato dalla superba flotta del Poliorcete; bastava un certo numero di
triremi a garantire alla Macedonia libertà di comunicazione lungo le coste
e a permettere il tentativo di assoggettare qualcuna tra le più importanti isole
dell’arcipelago, quali Corcira, Leucade, Itaca.
Il disegno di Cassandro poteva costituire l’inizio per una ripresa dei
piani che Alessandro il Molosso aveva invano accarezzato, vagheggiando il
sogno di una talassocrazia sul basso Adriatico e lungo le rive della Magna
Grecia??®. Dopo il Molosso vale la pena di ricordare come il miraggio
dell’Occidente avesse attratto ancora, oltre alle ambizioni del re spartano
Acrotato (chiamato da Tarantini e Agrigentini per combattere [e fu invano]
in Sicilia contro Agatocle), quelle di Cleonimo, che nel 303 era giunto con i
suoi mercenari in Magna Grecia per difendere i Tarantini da Lucani e Romani,
e, passato a Metaponto, vi aveva vagheggiato, senza poi fare nulla, di scon-
trarsi con Agatocle®.
I dettagli dell’operazione di Cassandro su Corcira rimangono oscuri.
Il carattere frammentario delle informazioni diodoree (XXI 2,1-2) non
consente una ricostruzione chiara ed articolata delle operazioni, specie di
quelle terrestri.
Il primo excerpto ricorda sostanzialmente che Agatocle, re di Sicilia,
“liberd” in battaglia navale, quando stava per essere espugnata, l’isola di
Corcira, assediata con la flotta e con l’esercito dal re di Macedonia Cassandro,
e incendid l’intero naviglio macedone™. Sembra (dal secondo excerpto)®
che le forze terrestri di Cassando, che erano sbarcate nell’isola, smembrate
e sgomente, riuscissero a fuggire, essendo rimasto Agatocle inconsapevole
del loro sbandamento per la mancata acquisizione di un messaggio di cui
31. Diod. 20, 112.

32. lust. XII 2,1 ss. Sulla spedizione del Molosso in Italia, E. Manni, “Alessandro il
Molosso e la sua spedizione in Italia”, in SS ΧΙΧ, 1962, p. 343ss; C. A. Giannelli, “L’inter-
vento di Archidamo ed Alessandro il Molosso in Magna Grecia”, in CS VIII 1969, pp. 1 ss.
33. Diod. 19, 71, 4-5 (per Acrotato); XX 104; 105; Liv. X 2 (per Cleonimo); v. supra»
nt. 28.
34. Diod. 21, 2,1 (Exc. Hoesh., pp. 489-490 W.).
35, Diod. 21, 2,2-3 (= Const. Exc. 4, pp. 344-345).
360 Sebastiana Nerina Console Langher
non conosciamo i termini®. Sbarcato a terra Agatocle vi eresse il trofeo della

propria vittoria senza attuare quel massacro di nemici che avrebbe potuto
fare (21, 2,3). Dobbiamo ritenere dunque che parte delle forze terrestri
macedoni riuscissero a salvarsi, forse su qualche nave scampata all’incendio.
Se Agatocle giungesse per la prima volta in soccorso dell’isola, da poco
abbandonata da Cleonimo, o se ne avesse gia il possesso per averne scacciato
lo stesso Cleonimo*’, rimane incerto.
Nell’insieme, l’intervento di Cassandro* & presentato nei due excerpta
(21, 2,1 e 21, 2,2-3) come un’aggressione all’isola; viceversa Agatocle, che
prontamente mette in fuga, dopo averle incendiate, le navi macedoni, & pre-
sentato come il salvatore di Corcira (essa-come si deduce da eventi successivi-
rimarra in sua mano): Ὅτι Képxvoa πολιοοκουμένη πλοῖ καὶ πεζῇ ὑπὸ Ka-
σάνδρου βασιλέως Μακεδόνων, καὶ ἑτοίμη οὖσα ἁλωθῆναι, ὑπὸ * AyaboxAé-
ους βασιλέως Σικελίας ἐρούσθη. τῶν νηῶν τῶν Μακεδονικῶν ἁπσσῶν ἐμ-
πρησθεισῶν. (Diod. 21, 2,1).
In 21, 2,2 l’attenzione, dai due Re, si sposta per concentrarsi sulle loro
truppe. Si sottolinea come Macedoni e Sicelioti rivelassero grande ambizione,
premurosi i primi di salvare con ogni sforzo le navi, desiderosi i secondi non
solo di mostrarsi superiori ai Cartaginesi, e ai barbari d'Italia, ma anche di
essere considerati in Grecia superiori a quei Macedoni che avevano conqui-
stato con le loro lance l’Europa e la Africa: ᾿Υπερβολὴν γὰρ ἑκάτεροι φιλο-
τιμίας οὐ κατέλιπο», οἱ μὲν Maxeddves σπεύδοντες σῶσαι τὰς vais, οἱ δὲ Σι-
36. Diod. 21, 2,3: Ὅτι ᾿Αγαθοκλῆς εἰ μὲν ἀποβιβάσας τὴν δύναμιν ἐπικειμένοις τοῖς
πολεμίοις ἐπέθετο, κατέκοφεν ἂν ὁᾳδίως τοὺς Μακεδόνας" ἀγνοήσας δὲ τὴν γεγενημένην
προσαγγελίαν καὶ τὴν ἔκπληξιν τῶν ἀνθρώπων ἠοκέσθη τὴν δύναμιν ἀποβιβάσας καὶ τρό-
παιον στήσας διαλαβεῖν ἀληθῆ τὸν λόγον εἶναι ὅτι πολλὰ κενὰ τοῦ πολέμου. ἄγνοια γὰρ καὶ
ἀπάτη πολλάκις οὐκ ἐλάττω κατεργάξεται τῆς ἐν τοῖς ὅπλοις ἐνεργείας.
37. Come ritiene ad es. Stähelin (P.W. X, coll., 2311-2312) secondo cui Corcira era gia
in mano di Agatocle al momento dell’aggressione di Cassandro. Si veda anche Fortina,
p. 119; diversamente Treves, Dopo Ipso, (cit.) p. 91, nt. 1. Diodoro dice testualmente; “asse-
diata da Cassandro, re di Macedonia, per terra e per mare, Corcira stava per esscre conquis-
tata allorché Agatocle, re di Sicilia, la salvo, dopo aver bruciato tutte la navi dei Macedoni”
(Diod. 21, 2,1). Proseguendo Diodoro sottolinea come Macedoni e Sicelioti rivaleggias-
sero tra loro, cercando i primi di salvare Ic navi, i secondi di mostrarsi superiori a chi ave-
va soggiogato l’Europa e I’ Africa (21, 2.2).
38. Diod. XXI, 2,1. Cfr. Schubert, Geschichte des Avathokles, cit, pp. 195-196; N.
Tillyard, Agathocles, Cambridge 1908, pp. 210-212; De Sanctis, Per la scienza della antichita,
Torino 1909, pp. 198-202; 5. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte
alla morte di Agatocle (cit.), p. 317 nt. 151; G. Marasco, art. cit., pp. 99ss.; R. Vattuone,
art. cit., pp. 58 ss.
κελιῶται βουλόμενοι un µόνον Καρχηδονίων καὶ τῶν κατὰ τὴν ᾿Ιταλίαν βαρ-
βάρων πεοιγενέσθαι δοκεῖν, ἀλλὰ καὶ περὶ τὴν ᾿Ελλάδα θεωρηθῆναι κρείτ-
τους ὄντες Μακεδόνων τῶν τὴν ᾿Ασίαν καὶ τὴν Εὐρώπην πεποιημένων δο-
ρίκτητο».
L’insieme delle testimonianze raccolte in 21, 2,1-3 sembra indicare la
dipendenza da un autore che, pur non risparmiando al Re siracusano qualche
osservazione (quale il mancato apprendimento del messaggio relativo all’inef-
ficienza dell’esercito terrestre macedone: 21, 2,3%), non nasconde perd la
39. Cid evitö che l’esercito macedone a terra fosse fatto a pezzi (Diod. 21, 2,3; supra
nt. 36). Le considerazioni che qui si fanno tendono a chiarire l’airion del proverbio che “molte
sono le cose vane della guerra” (πολλὰ κενὰ τοῦ πολέμου) e preparano la conclusione che
ignoranza ed errore possono a volte (diremmo “per assurdo”) produrre effetti non minori
della forza delle armi. L'impegno a descrivere gli citia dei proverbi & frequente nella storia
agatoclea di Diodoro: per la probabile derivazione di tale impegno dal filone durideo, e per
i problemi connessi, si veda S. Consolo Langher, Diodoro e la storiografia del 11] sec. a.C.,
parte II, Duride in Diodoro (cit.), pp. 101 ss. In favore della sostanziale derivazione da
Duride dei vari excerpta che su Agatocle si conservano dal libro XXI di Diodoro possono
addursi in particolare: la coerenza del racconto diodoreo e le differenze sostanziali di esso
rispetto alla Epitome di Giustino (caratterizzata nel libro XXIII da un taglio particolare di
chiara impronta timaica [come nel XXII], dalla assenza di qualsiasi traccia sia nel testo che
nel prologo delle imprese di Agatocle a Corcira, e da una versione “peculiare” della malattia
di Agatocle, e della congiura dinastica). Al filone durideo si riconnettono sostanzialmente
gli accenti antimacedoni misti di “orgoglio patriottico greco”; la definizione costante di
Agatocle come Re; le testimonianze relative al funzionamento della assemblea [per la desi-
gnazione alla successione al trono di Agatocle Il prima, per la trasmissione del potere al demos
siracusano dopo] con un implicito e significativo rispetto del Re per le istituzioni democra-
tiche. Si pensi alle analoghe menzioni dello stesso organismo istituzionale nei libri precedenti:
in 20, 42,3 ad esempio, l'assemblea (degli armati) ὁ menzionata a proposito dell'aggressione
ad Ofella, accusato in assemblea di tradimento; in 20, 63,2 e 3 le assemblee siracusane sono
ricordate in un lungo capitolo dedicato alla rappresentazione dell’erhos di Agatocle, uso a
frequentare senza guardie del corpo le assemblee, e a suscitare nelle medesime con i suoi
gesti da mimo l'allegria dei presenti. Sui numerosi problemi relativi alla presenza di Duride
in Diodoro cfr. 5. Consolo Langher, Diodoro e la storiografia del Ill sec. a.C., parte II. Du-
ride in Diodoro (cit.), pp. 43-133. Per la diversita delle due tradizioni (trogiana e diodorca,
timaica la prima, soprattutto duridea la seconda), si veda S. Consolo Langher, Diodoro e
la storiografica del Ill sec. a.C. su Agatocle, parte I. Diodoro, Trogo-Giustino e Timeo (cit.).
L’accenno in Diod. 21,2 ad una ignoranza di messaggi da parte di Agatocle nelle operazioni
presso Corcira onde il suo “errore” du non fare a pezzi, sbarcando, i nemici sbigottiti, più
che costituire una frecciata, come qualcuno propone (frecciata che del resto non stupirebbe
in Duride) ὁ sostanzialmente finalizzato-come ho gia detto— a dimostrare la genesi di un
proverbio (πολλὰ κενὰ τοῦ πολέμου) c sottintende, mi sembra, anche il ruolo della Fortuna
che ha consentito la vittoria di Agatocle nonostante egli si fosse ingannato (e perciö non ha
potuto fare a pezzi i nemici) per l’ignoranza del messaggio. Sia la fortuna che i proverbi
propria soddisfazione, e quasi un certo orgoglio, per la vittoria di Agatocle

e dei suoi: egli “ha salvato” Corcira; le sue truppe di fronte a tutta la Grecia
si sono rivelate superiori non solo ai Cartaginesi e ai barbari italici, ma anche
ai Macedoni, vincitori di Europa e Africa. Agatocle & in realtà l’unico re
“greco” dell’età dei Diadochi che ha battuto i Macedoni. Nessuna meraviglia
dunque che come salvatore della “grecità” egli potesse sembrare “bene-
merito” ai contemporanei scrittori greci, e tra questi a Duride, per esempio,
che scrivendo a Samo (oppressa dal protettorato [e dal fiscalismo] antigonide
prima, tolemaico dopo) poteva scorgere nell’impresa agatoclea in difesa di
Corcira l’opera di un generale che si muoveva ancora nel solco della grande
tradizione greca, eclissata ormai dall’astro macedone, aggressore della libertà
greca ὁ portatore di tributi*®.
Se Agatocle interviene nella battaglia macedone intorno a Corcita
dall’area magno-greca, dove aveva lasciato-come indica un altro excerpto*!
—un grosso esercito agli ordini del figlio Agatarco, egli dovette giungere
dalle coste orientali del Bruzio. Qui nello stesso torno di tempo Diodoro
sottintende infatti precedenti imprese non solo perché ricorda l’insediamento
in loco di contingenti militari agli ordini del figlio, presso i quali Agatocle
rientra dopo Corcira, ma anche perché allude ad un accordo con i Bruzi,
rescisso durante la sua assenza. L’accordo presuppone infatti un’operazione
o per lo meno un’avanzata contro gli stessi Bruzi, per combattere i quali,
come sembra indicare Giustino, Agatocle era passato in Italia*?.
sono-com’é noto-elementi di notevole importanza nella storiografia peripatetica che, tra

Valtro, conferiva ai proverbi un valore universale in quanto testimonianze di antica saggezza
popolare (:cfr. S. Consolo Langher, Diodoro, Giustino e la storiografia, parte seconda, Mes-
sana 3 (1990) (cit.), 105 ss., 117 ss.
40. Si pensi, a proposito del fiscalismo macedone, ai tributi imposti in Grecia da De-
metrio, prima di Ipso, che suscitarono notevole malcontento tra la popolazione anche per i
rigorosi metodi di esazione, come risulta da Plut. (Dem. 27). Sull’opera storica di Duride,
sui frammenti relativi e sui problemi della sua presenza in Diodoro, oltre che sul suo pen-
siero politico si vedano i miei saggi “La vicenda storiografica e letteraria di Duride di Samo.
Poetica e teoresi storica”, in Hestiasis 1986-88, pp. 347-386 (con ampia bibliografia); Diodoro
e la storiografia del Ill sec. a.C. Parte II, Duride in Diodoro (cit.), pp. 43-133.
41. Diod. 21, 3 (= Exc. Hoesch., p. 490 W.): “Ore παραγενηθεὶς ἐπὶ τὸ καταλειφθὲν
στρατόπεδον "AyaboxAns μετὰ τὴν ἐκ Κερκύρας ὑποπτροφήν, καὶ πυθόμενος τοὺς τε Al-
γυας καὶ τοὺς Τυρρηνοὺς ταραχωὺδῶς ἀπητηκέναι τοὺς μισθούς τὸν εἷὸν αὐτοῦ ᾿Αγάθαρχον
κατὰ τὴν ἀπουσίαν αὐτοῦ, πάντας ἀπέσφαξεν, οὐκ ἐλάττους ὄντας τῶν δισχιλίων. τῶν δὲ
Βρεττίων ἀλλοτοίως διὰ ταῦτα aad, αὐτὸν Διατεθέντων, ἐπεχείρησε πολιορκῆσαι πόλιν ὄνο-
μαζομένην “Has.
42. lust. XXIII 1,2-3: ἢ Ftaliam transcendit, exemplum Dionvsii secutus, qui multas
ltaliae civitates suhegerat. Primi igitur hostes illi Brutii fuere..”; XXUL 1,17: “ai postre-
Le ragioni dell’intervento di Agatocle a Corcira non sono indicate da

Diodoro, ma possono ricostruirsi agevolmente, considerati gli interessi di
natura economica e commerciale che dai tempi della colonizzazione siracusana
dell’Adriatico in eta di Dionisio, legavano intimamente la Sicilia al canale
di Otranto, e alle isole ο coste dell’Adriatico®. Il basso Adriatico, quale punto
di passaggio obbligato dall’Epiro all’Italia meridionale, à divenuto da Dionisio
in poi un polo ai attrazione di interessi politici di grande respiro.
Oltre a questi interessi di ordine generale del Re siceliota, va tenuta
presente in particolare la necessita di reagire alle mire espansionistiche della
Macedonia verso Occidente quali Cassandro lasciava intravedere, pur tra i
vari insuccessi, gia a partire dal 314 a.C.#; la reazione doveva essere tanto più
sentita quanto più i precedenti tentativi di Cleonimo dovevano avere allar-
mato gli ambienti politici siracusani.
Dominando, per la propria influenza su Neottolemo, le coste prospi-
cienti l'Italia, dall’Epiro all’Acarnania, Cassandro in realtà avrebbe potuto
assumere, se si fosse impadronito di Corcira, il dominio completo delle rotte
commerciali fra la Grecia e l'Italia.
Che a Siracusa premesse fortemente di consolidare il controllo delle
stesse rotte, lo conferma, tra l’altro, qualche anno dopo (295 a.C.c.), la in-
staurazione (che Agatocle opera con la forza) di un dominio diretto a Crotone
che viene a sostituire il precedente protettorato basato sulla amicizia di Mene-
demo. E lo conferma altresi la successiva alleanza con Japigi e Peucezi cui
Agatocle fornisce navi in cambio di una parte del bottino proveniente dalla
pirateria*®, e in cambio (si intende) del rispetto delle navi siracusane lungo
gli itinerari che le portavano in Grecia e nell’Adriatico.
C’erano poi le ragioni, altrettanto valide, di curare i rapporti con Issa
e le altre colonie siracusane delle isole dalmate, anche in vista dei commerci
con l’area padana, e soprattutto con Adria, ancora fiorenti in eta di Agatocle,
come sembrano attestare i trovamenti monetalit.
mum imploratus Agathocles, spe ampliandi regni a Sicilia in Italiam traiecit”. Sulle impresse
di Agatocle in Magna Grecia, e sui relativi problemi, si veda il mio saggio in Storia della
Sicilia, II (cit.), pp. 316 ss., note 147-164, e ora anche G. Marasco, Agatocle e la politica
siracusana (cit.), pp. 98 ss; Vattuone, arr. cit., pp. 59 ss.
43. Cfr. L. Braccesi, Grecirà adriatica, Bologna 1977, pp. 185 ss. (con bibliografia pre-
cedente).
44. Cfr. supra, p. 357.
45. Diod. 21, 4. Cfr. S. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla
morte di Agatocle (cit.), pp. 317 ss. Sulla pirateria di lapigi e Peuc2zi in Adriatico H. J. Dell,
“The Origin and Nature of Illyrian Piracy”, Historia 16, 1967, p. 354.
46. Per la continuita dei rapporti commerciali tra Siracusa e l’area padana in eta di
E una politica, questa, che certamente si differenzia da quella di Dionisio,

una politica cioè che deve tenere conto delle mutate condizioni interstatali*’;
Siracusa pertanto non puö più mirare ad obbiettivi di colonizzazione bensi
a “controllare”, sia per mezzo di qualche possesso diretto (come poteva essere
Corcira, che risulta “protetta” militarmente da Siracusa ancora dopo le nozze
con Pirro®) sia soprattutto per mezzo di alleati validi (quali risultano ad esem-
pio Iapigi e Peucezi; quale é forse Glaucia di Illiria, amico di Pirro e di Tolo-
meo; quali sono oltre a Tolomeo in prosieguo di tempo, Pirro e Demetrio).
Oltre al movente fondamentale di controllare una rotta assai importante
per i commerci siracusani tanto verso la Grecia quanto verso il basso e alto
Adriatico, non sono da trascurare eventuali suggestioni da parte di Tolomeo
di cui Agatocle ha sposato proprio in questi anni (fra il 304 e il 300 a.C.) la
figliastra Teossena*®. E ovvio che Tolomeo se da un lato era interessato diret-
tamente all’area cirenaica della Libye, dall’altro era anche interessato a che
Agatocle, cfr. Braccesi, op. cit., pp. 242 ss.; G. Gorini, “Sulla circolazione di monete greche
in Italia settentrionale e nella Svizzera”, Quaderni tic. di num. e ant. class 2, 1973, pp. 22 ss.
Sui trovamenti monetali, Id. ibid., pp. 15 ss. (trovamenti presso l’antica Forum Gallorum),
p. 21 (trovamenti di due bronzi agatoclei a Padova e a Verona); cfr. Braccesi, op. cit., p. 243,
nt. 139. Sulla base di tale trovamenti e altresi del ritrovamento di ventisei monete di bronzo
ad Allmendingen presso Thun in Svizzera, delle quali una siracusana di Agatocle, venti di
Corcira, due di Leucade (su cui B. Kapossy, “Griechische Fundmünzen aus Allmendingen
bei Thun”, Schweiz Bünzblatter 17, 1967, pp. 37 ss.) si & proposta di recente (Gorini, art.
cit., pp. 22 ss.) l'esistenza di una rotta commerciale che da Siracusa attraverso Corcira, la
costa epirota e gli scali di Isso e di Faro, doveva portare fino ad Adria e Spina, e da quı,
per via fluviale, nell'entroterra fino alla Svizzera.
47, Come giustamente rileva di recente G. Marasco, art. cit., pp. 109 ss.
48. Come sembra indicare il fatto che Lanassa ha potuto disporre dell‘isola per cederla
a Demetrio, suo nuovo marito nel 290 a.C.c. (Plut., Pyrrh. 10,6-7). Pirro con ogni probabilità
non possedeva forze navali sufficienti per mantenerne il controllo (nel 280 Taranto invierà
a Pirro le navi destinate a trasportare le sue truppe in Italia: Plut., Pyrrh. 15,2). Si veda
anche Marasco, art. cit. p. 106. Sulla datazione delle nozze di Lanassa nel 295 a.C. si veda
Leveque, op. cit., p. 110.
49. Su Teossena Just. 23,2,6. Sulla probabile datazione delle nozze e sull’interesse
comune ad Agatocle e a Tolomeo di contenere gli espansionismi di Cartagine da un lato
e di Cassandro dal!’altro, si vedano J. Seibert, “Historische Beiträge zu den dynastischen
Verbindungen in hellenistischer Zeit”, Historia, Einzelschr. 10, Wiesbaden 1967, 73 e 104;
Berve, op. cit., 67; G. Nenci, Pirro: aspirazioni egemoniche ed equilibrio mediterraneo, Torino
1953, 122 (che perd data il matrimonio all‘epoca dell’impresa di Agatocle in Africa, fra il
310 ed il 307); Will, “Ophellas, Ptolémée, Cassandre et la chronologie”, cit., 325 sg., n. 3;
S. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla morte di Agatocle, cit.,
312 e 316 s., n. 156.
Cassandro non divenisse troppo potente sulle coste dell’Epiro°®: in questo

quadro si pongono la protezione accordata a Pirro, esiliato per la seconda
volta dall’Epiro anche per opera di Cassandro e divenuto in seguito suo ostag-
gio, e i] suo impegno ad aiutarlo nel riprendere il trono usurpato da Neotto-
lemo (su cui in realta Pirro tornera dopo il 297)51.
La diplomazia tolemaica aveva ottenuto-come il Will ha acutamente
osservato, tramite il matrimonio di Agatocle con la principessa Teossena
figliastra di Tolomeo e sorella di Magas, nuovo governatore di Cirene per
conto di Tolomeo la certezza che il confine della Cirenaica era definitivamente
tutelato dalla eventualita di altre ingerenze greche®?. Per tale via un secondo
attacco di Agatocle alla Libye, di cui sono noti® gli imponenti preparativi
che si protraggono fino alla morte di Agatocle, non avrebbe più colto impre-
parato l’Egitto.
L’attacco siracusano a Corcira dovette essere sentito anch’esso come un
successo dalla diplomazia egiziana.
L’episodio di Corcira in definitiva indica assai efficacemente come
l’Adriatico, con le sue isole e le sue coste, costituisse intorno al 300 a.C. un
crogiuolo in cui si coagulavano i molteplici interessi di Macedonia, Epiro,
Siracusa ed Egitto e dei loro dinasti Cassandro, Agatocle, Tolomeo, Pirro,
Neottolemo™.
Anche Leucade, se la notizia tramandata da un passo di Plutarco® ὁ
esatta, venne in possesso di Agatocle. La notizia, accettata concordamente
da Beloch, Berve e Leveque, mi sembra trovi sufficiente conferma sia nella
50. Per tale timore si veda E. Manni, ορ. cit., 160; E. Will, Histoire I, 101.
$1. Su tali vicende Plut., Pyrr. 4,1 ss.; Paus. IIL, 11,5; cfr. Levéque Pyrros, Paris 1957,
1959 ss. Sul ritorno di Pirro Plut. 5,1; Levéque, op. cit., 110s. e 114 5.
52. In tal senso Will, op. cit., 101; cfr. F. Chamoux, “Le roi Magas”, RH 216, 1956, 18
ss.; E. Will, REA 1964, 325 n. 3.
53. Diod. 21, 16; cfr. S. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte
alla morte di Agatocle, cit., 323.
$4. Si & proposto in passato di trovare nella probabile transformazione di Corcira in
un covo di esuli epiroti partigiani di Pirro (in seguito alla sua cacciata nel 302) una eventuale
giustificazione alla aggressione di Cassandro; del pari l’eventuale rifugio di profughi siracu-
sani alla corte macedone poteva esserlo per l’intervento di Agatocle (si veda ad es. R. Schu-
bert, Geschichte des Agathocles (cit.), pp. 195 s.). Tutto cid ὁ anche verosimile ma in ogni
caso non potrebbe costituire che un elemento di contorno nel novero delle ben più valide
ragioni che si possono inferire di ordine economico, strategico e politico.
55. Plut., Mor. Reg. et imp. apophth. Agathocles IU fg. 176 (la testimonianza concerne
saccheggi perpetrati dalle truppe di Agatocle sia a Corcira sia ad Itaca che, com'è noto, €
vicinissima a Leucade).
56. Cfr. I. Beloch, Griechische Geschichte, Berlin-Leipzig 19275, IV? 1, p. 204 nt. 2; IV’,
imponente quantità di pegasi di Leucade circolanti in Sicilia, quale si evince

dall’analisi di un ripostiglio scoperto a Pachino e studiato da Di Vita, sia nel
fatto che intorno al 290 insieme con Corcira, passerà a Demetrio anche Leu-
cadef?.
E verisimile che nella stessa occasione, spingendosi oltre, dai possessi
di Corcira ὁ Leucade, Agatocle facesse incursioni in Epiro, se é nel vero
l’identificazione con il centre epirota di Φοινίκη proposta a suo tempo dal
Droysen®, di una località Φοῖνιξ che fu assediata da Agatocle secondo una
notizia piuttosto oscura tramandata da Polieno®®: una identificazione ac-
cettata a suo tempo da Holm, che rifiutà altre interpretazioni come un centro
della Sicilia ο delle Eolie®.
L’insieme delle testimonianze sembra avallare l’opinione cui gia accen-
navo che la politica adriatica di Agatocle, oltre che a valide e autonome ra-
gioni economiche e politiche (contrastare l’espansione commerciale della
Macedonia nell’Adriatico, proteggere le vie di comunicazione e i commerci
siracusani verso la Grecia e le isole e coste dell’Adriatico, fare di Corcira un
avanposto siracusano verso i paesi contesi tra i Diadochi, difesa dalla pirateria)
potesse obbedire “anche” ad obbiettivi che si uniformavano ad una intesa
con i Lagidi; Agatocle cioé, nella sua offensiva contro Cassandro ha potuto
“anche” operare in sintonia “diplomatica” con Tolomeo, interessato a che
la Macedonia non si rafforzasse ulteriormente in area adriatica e pertanto ben
pp. 377 ss.; Berve, Die Herrschaft, cit., p. 64nt. 57; Leveque, Pyrrhos, p. 125, nt. 5; Fortina,
op. cit., p. 119, nt. 45; si veda inoltre G. N. Cross, Epirus. A study in Greek Constitutional
Development, Cambridge 1932, n.1.
57. A. Di Vita, in Assi dell'Ist. Iral. di Numismatica 1959, pp. 163-165. Che Leucade sia
passata a Demetrio insieme a Corcira sembra indicarlo il frammento di Democare che rife-
risce dell’arrivo in Atene (ove à accolto con onori divini e canti itifallici) di Demetrio, prove-
niente da Corcira e Leucade (: «ἐπανελθόντα δὲ τὸν Δημήτριον ἀπὸ τῆς Λευκάδος καὶ
Κερκύρας εἰς τὰς ᾿Αθήνας...»). Cir. FGrHist. 75 F 2=fr. 9 Marasco, Athen. VI 253 Ὁ. La
testimonianza si riferisce al 290 a.C. (epoca delle nozze di Lanassa con Demetrio) come si
ricava dal contenuto dell’itifallo cantato allora a Demetrio: nel carme, pervenuto in un
frammento di Duride (= FGrHist. 76 F 13), che attinge a Democare, si fa menzione infatti
degli Etoli come nemici, e si presuppone la già avvenuta iniziazione di Demetrio ai misteri
eleusini, che ebbe lugo all’inizio del 302 a.C. Cfr. Kaerst, P.W. IV, 2, s.v. Demetrios, Stutt-
gart 1901, col. 2787.
58. G. Droysen, Geschichte des Hellenismus, 1887-887, IL 2, p. 242. La identificazione di
Φοινίκη con un centro epirota fu accettata da Holm, Storia della Sicilia nell’antichitä, tr.
it. Del Lago-Grazia-Dei, Torino 1901, II, p. 449. Diversamente E. Pais, Sroria della Sicilia
e della Magna Grecia, Bologna 1972, p. 16.
59. Polyaen. V 3, 6.
60. Holm, op. cit., II, p. 449. 5. Consolo Langher, La Sicilia, cit., nt. 154.
lieto di porre ostacoli a Cassandro anche mediante azioni di disturbo sul basso
Adriatico.
Cid sembra confermare, in realta, il matrimonio tra la figlia di Agatocle,
Lanassa, 6 Pirro®! intorno al 295 a.C. (dopo che la morte di Cassandro rese
possibile a Pirro ricuperare il trono epirota). Queste nozze in sostanza sembra
possano considerarsi quasi il naturale sbocco della politica adriatica di Aga-
tocle, tanto più che, pur mantenendone il presidio, come si evince dall’appello
che dalla stessa Corcira Lanassa rivolgerà più tardi a Demetrio in seguito
alla separazione da Pirro®*, Agatocle assegnava Corcira in dote alla figlia.
Teoricamente possesso dotale di Lanassa, l’isola di fatto continué, probabi-
luente fino alla morte di Agatocle, a svolgere il ruolo di base navale siracusana.
Le circostanze relative al matrimonio tra Lanassa e Pirro, re dell’Epiro,
6 le vicende successive del loro divorzio, e del matrimonio ulteriore, circa il
291/0, tra Lanassa e Demetrio, confermano ulteriormente la complessità degli
interessi economici e politici che si muovono in area adriatica tra Sicilia, Epiro
ο Macedonia‘.
61. Diod. 21, 4; Plut., Pyrrh. 9,3. Cfr. Schubert, op. cit., pp. 122 ss.; Leveque, op. cit.,
p. 102.
62. Plut., Pyrrh., 10,1; 10,7. Secondo il raccontodi Plutarco (Pyrrh., 10,7) Lanassa, rim-
proverando a Pirro di usare più attenzione alle spose barbare che a lei stessa, si ritird a Cor-
cira, e volendo risposarsi con un re ἰηνὁ Demetrio il quale fra tutti i re era il più incline
alle nozze. Secondo Plutarco, Pyrrh., 10,6 cid era nel 288 un fatto compiuto.
63. Le interrelazioni diplomatiche, politiche e militari che caratterizzano Macedonia,
Epiro, Egitto e Sicilia si colgono in maniera assai significativa sui documenti numismatici.
Leggende e tipi nelle serie dei dinasti ellenistici attestano un messaggio ideologico che si
incentra sul titolo e sul nome dei Re e sugli eventi collegati con i loro regni. Preceduta da
una fase (323-306 a.C.) in cui la leggenda si limita al solo nome del dinasta, Ja formula re-
cante nome e titolo regio diventa a poco a poco formula fissa sulla monetazione del monar-
cato ellenistico. Il fenomeno coinvolge anche la Sicilia. Ma il rapporto tra Oriente ellenistico
e Sicilia non si limita all‘importazione della formula regale sulle monete. Esso riguarda anche
i tipi: la testa di Eracle (o di Alessandro) in scalpo di leone o di elefante, la vittoria alata
con trofeo, la testa di Atena elmata, la figura intera di Atena Alkidemos, il fulmine alato,
il cavaliere sono ripresi, con varianti più ο meno sfumate, da tutti i Diadochi e da Agatocle.
Destinate al pagamento dei mercenari, le serie auree e argen tee di Agatocle inoltre sembrano
indicare le tappe più importanti della sua storia: dalla prima vittoria della spedizione in
Africa (si pensi alla serie argentee Kore/Vittoria alata e trofeo, ΑΓΑΘΟΚ.ΛΕΙΟΣ del 310
o 319 a.C.), ai pagamenti delle truppe, raddoppiatesi per la presenza dei Cirenei di Ofella
(fine del 308: aurei con i tipi tolemaici e ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΣ), alla monetazione coniata con
il metallo dato dai Punici in virtü della pace del 306 a.C. (ad esempio: le serie auree con
Atena e fulmine, e ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΣ ΒΑΣΙΛΕΟΣ). La introduzione della leggenda com-
posta da nome e titolo regio prova l’efficacia del messaggio ideologico trasmesso dall’Oriente
ellenistico alla Sicilia. La trasmissione e circolazione della tipologia monetale nello spazio
Nella primavera del 297 a.C. come ho gia accennato Cassandro moriva*.
Approfittando delle discordie tra i successori, Demetrio occupa Atene
(autunno del 294)®, da qui inizia la conquista della Macedonia di cui si pro-
clama re, fondando in Tessaglia una nuova capitale (Demetriade)®.
Il programma di Demetrio, come Re di Macedonia, era di stringere in
forte stato unitario Macedonia e Grecia. E in realta solo la costituzione di
un forte stato unitario poteva mettere al riparo Macedonia e Grecia dall’ege-
monia delle monarchie dell’Oriente ellenistico, e specialmente da Tolomeo,
che nella penisola ellenica avera il principale sfogo alla sua abbondante e-
sportazione. E ovvio che a questo scopo Demetrio fosse pronto ad aiutare
qualsiasi partito greco che l’appoggiasse.
A questo scopo il nuovo re di Macedonia guarda anche all’Occidente
siciliano, cui l’avvicina ad un tratto, nel 291 a.C.c., il matrimonio con Lanassa.
Separatasi da Pirro, la regina si era rinchiusa nel suo possesso dotale di Corcira
e da qui aveva invocato l’aiuto di Demetrio. Egli accorre 6, sposatala, lascia
un presidio nell’isola®”. Sembra che da questo momento Corcira e la Sicilia
divengano i punti fermi di un grande piano di espansione che avrebbe potuto
contrapporre, se fosse andato in porto, il fascio delle forze dell’ellenismo
occidentale a quelle dell’ellenismo orientale.
mediterraneo ε l’introduzione della formula regia nelle varie serie dei dinasti ellenistici of-
frono in concreto una immagine corıispondente a quella fitta rete di rapporti diplomatici,
politici e militari che caratterizza Ja storia del primo ellenismo. Sul fenomeno si veda l’ampia
trattazione nel mio saggio Oriente persiano-ellenistico e Sicilia (cit.), con ampia bibliografia
e tavole illustrate.
64. Sulla morte di Cassandro nel maggio 297, Pap. Ox. 2082 in Jacoby, IL B, p. 1195;
Komm. ILB, p. 850; Fortina, op. cit. p. 119, nt. 46. Dopo i giudizi negativi di tanta parte della
storiografia antica e moderna, influenzati negativamente dalla distruzione che Cassandro
ha operato della famiglia di Alessandro, la critica più recente offre di Cassandro una più
serena valutazione, riconoscendone le doti di acuto ed energico statista e le non comuni
attitudini diplomatiche e strategiche.
65. Fortina, op. cir., pp. 115-119. Alla primavera del 296 pansa invece Manni, Fast;
ellenistici e romani, Palermo 1961, p. 75.
66. Sulla proclamazione di Demetrio nel 294 a re di Macedonia, dopo aver ucciso uno
dei figli di Cassandro e costretto l'altro alla fuga, Plut., Dem. 36-37; Pyrrh. 6-7; Paus. IX
7,3; lust. XVI 1: Diod. 21, 7. Cfr. Fortina, op. cit., p. 120.
67. Cfr. supra, note 57 e 62. L'interesse di Demetrio per l’Occidente si pud dedurre anche
dal suo piano di tagliare I‘Istmo, cui poi rinunciè per il parere contrario dei tecnici (Strab.
1 54; Plin. N.H. IV 10). Una ambasceria ai Romani per combattere gli eccessi della pirateria
italica di cui € notizia in Strab. V 232, testimonia del pari i suoi rapporti con l’Occidente e
il suo impegno nella difesa dei commerci in Adriatico. Cfr. Kaerst, art. loc. citt.; Marasco,
“Studi sulla politica di Demetrio Poliorcete”, pp. 71 ss., in Atti e Afemorie dell’ Arcadia,
ser. III, vol. VIII, fasc. 2, 1984, pp. 71 ss.
Macedonia e Sicilia nell’etä dei diadochi e di Agatocle 369
Perno fondamentale del piano di Demetrio, che si intravede pur tra le

scarne righe dell’excerpto diodoreo (21, 15), ὁ infatti il trattato di amicizia
e di alleanza militare con Agatocle che egli stipula dopo le nozze, per il tra-
mite del suo consigliere più fidato, Oxitemi.
Con l’allestimento di una flotta di 300 trireme ed exere®® Agatocle aveva
fatto di Siracusa una potenza navale di primo ordine. Tra i suoi disegni (circa
il 290 a.C.) Diodoro pone l’intento grandioso di riportare la guerra in Africa
contro Cartagine. Il carattere politico de] matrimonio di Lanassa con Demetrio
(che poteva consentire tra l’altro al nuovo re di Macedonia, padrone di un’ot-
tima flotta, non solo di estendere la propria influenza su Corcira e di farne
una testa di ponte per la sua penetrazione in Ädriatico®®, ma anche di porre
come genero di Agatocle la sua stessa candidatura al trono di Sicilia) va inteso
anche nella prospettiva “africana”. A tale fine l’alleanza militare doveva for-
nire ad Agatocle ampie garanzie di appoggio nella guerra imminente.
Questo pud chiarire come la stesura dell’alleanza fosse preparata con
cura e comportasse un notevole movimento di consiglieri, e dello stesso prin-
cipe ereditario tra le due corti, come si evince pur tra le linee frammentarie
del 21° di Diodoro. Alla corte del Re macedone fu inviato lo stesso fratello
di Lanassa (che Agatocle probabilmente aveva gia in pectore per la successione
al trono). Secondo la tradizione accolta da Diodoro il re macedone accolse
il giovane cognato con grande affabilità e ricchi doni “regali”. Il trattato di
amicizia e di alleanza militare, redatto in comune, fu inviato a Siracusa per
essere sottoscritto da Agatocle’®.
Il delegato macedone, il confidente di Demetrio Oxitemi, fu inoltre in-
caricato dal Re stesso di “esplorare” la situazione in Sicilia. Probabilmente
era trapelata la notizia di una incipiente malattia di Agatocle, e di problemi
per la successione nell’ambito della famiglia reale (su cui Diodoro ci informa
subito dopo) che la giovane eta del figlio doveva rendere più evidenti”!,
68. Diod. 21, 16,1 in cui la spedizione era imminente, ma sarebbe stata bloccata dalla
congiura dinastica e dalla morte del re. Ad essa lo stesso ministro macedone avrebbe as-
sistito (“Oxitemi, l’inviato del re Demetrio lo pose su una ρίγα e lo brucid...”: 21, 16,6).
69. Tra le ragioni del trattato di alleanza non vanno dimenticati i rifornimenti di cereali
dalla Sicilia e la collaborazione dei due contraenti nella difesa dei commerci, su cui insiste
G. Marasco, Studi sulla politica di Demetrio Poliorcete, (cit.), pp. 69 ss.
70. Diod. 21, 15: Ὅτι ᾿Αγαθοκλῆς ἀπέστειλεν ᾿Αγαθοκλῆ τὸν υἱὸν πρὸς Δημήτριον
τὸν βασιλέα φιλίαν συνθέσθαι καὶ συμμαχίαν. ὁ δὲ βασιλεὺς ἀσμένως δεξάμενος τὸν νδα-
γίσκον, στολὴν περιτιθεὶς βασιλικὴν καὶ δῶρα δοὺς μεγαλοπρεπῆ, συναπέστειλεν ᾿Οξύθεμι»,
τῶν φίλων ἕνα, τῷ μὲν δοκεῖν τὰ πιστὰ λαβεῖν τῆς συμμαχίας, τῷ δὲ Eoym κατασκεψόμενον
τὴν Σικελίαν.
71. Sui progetti occidentali di Demetrio intorno al 290 a.C. e sul ruolo di Oxythemis
24
Purtroppo le esigue notizie di Diodoro hanno caratteıe frammentario.

Ma sostanzialmente la visita di Agatocle II a Demetrio sembra configurarsi,
oltre che come richiesta di alleanza militare in vista di quella spedizione afri-
cana”? alla quale la flotta di Demetrio avrebbe potuto dare un appoggio deter-
minante, anche come richiesta di affettuosa amicizia per Agatocle II, e forse
anche come una sollecitazione a che Demetrio considerasse benevolmente
l’eventualita di una successione del giovanissimo principe al trono di Sicilia;
in cambio (attraverso il matrimonio, appena realizzato, con Lanassa di cui
da notizia Plutarco) Demetrio dovette ricevere ampie garanzie sia sul controllo
di Corcira sia sull’appoggio incondizionato della Sicilia per i suoi progetti
futuri”®. Di più non possiamo dire.
alla corte di Agatocle, Diodoro & l’unica fonte; sono notizie che dovevano essere ampia-
mente trattate nell’Agatocle di Duride, esperto di storia macedone e storico inoltre delle
vicende di Demetrio stesso che egli esponeva nei suoi Makedonika. La stessa Samo, all’epoca
della signoria di Duride, doveva essere sotto il protettorato degli Antigonidi, che Duride
conobbe certo personalmente. Tra i frammenti delle Storie macedoni di Duride ὁ giusta-
mente famoso il brano contenente il carme itifallico composto per Demetrio dagli Ateniesi,
che qui appaiono aspramente criticati dall'autore per la concessione di onori divini al re
macedone (FGrHist 76 F 13). Duride, com’é noto da Cicerone (FGrHist 76 F 73), fu storico
bene informato e diligente, e non vi à motivo di ritenere le notizie diodoree sui rapporti tra
Demetrio, Oxitemi, Agatocle II e Agatocle, in quanto da lui derivate, come un invenzione,
come stranamente proponeva nel 1948 Manni (Demerrio (cit.), p. 115), indubbiamente pre-
venuto contro lo scrittore samio, ancora poco studiato negli anni in cui i] Manni si accingeva
alla redazione del suo studio su Demetrio. La critica più recente ha in realtà approfondito e-
gregiamente solo a partire dal 1956 i numerosi problemi che si addensano sulle opere e sulla
personalita di Duride illuminando adeguatamente anche il suo pensiero storico e il suo
metodo storiografico: si vedano, ad esempio, K. Von Fritz, Die Bedeutung des Aristoteles
für die Geschichteschreibung, Vandoeuvres-Genève 1956; Ferrero, “Tra poetica 6 historica:
Duride di Samo”, in Miscellanea di studi alessandrini in onore di A. Rostagni, Torino 1963;
Strasburger, Die Wesensbestimmung der Geschichte durch die antike Geschichtschreibung,
Wiesbaden 1966; Kebric, In the Shadow of Macedonia: Duris of Samos, Wiesbaden 1977;
ed ora anche i miei saggi L'artivita letteraria e storiografica di Duride di Samo. Poetica e
teoresi storica (cit.), Diodoro e la storiografia del III sec. a.C. su Agatocle, I: Diodoro, Trogo-
Giustino e Timeo (cit.); II: Diodoro e Duride (cit.).
72. Diodoro (21, 16,1) sottolinea come il re volesse trasportare l’esercito nella Libye e
impedire ai Punici quei rifornimenti dalla Sardegna e dalla Sicilia che, determinati dalla
loro supremazia marittima, avevano costituito la regione fondamentale del loro successo
su di lui nel 307 a.C.
73. E il momento in cui Demetrio quale successore di Filippo e capo della lega degli stati
ellenici guida in Atene i festeggiamenti delle Pitiche (agosto-settembre 290/89: Kaerst, arf.
cit., col. 2787); ancora in Atene, dopo i giochi pitici, egli assiste alla celebrazione della festa
eleusina, durante la quale gli vengono tributati onori entusiastici: à acclamato figlio di
Poseidone ¢ di Afrodite e sono allestite processioni con canti in suo onore (Demochares:
Macedonia ο Sicilia nell'età dei diadochi e di Agatocle 371
Ma non sembra inverosimile, considerati i compiti esplorativi affidati

in segreto da Demetrio ad Oxitemi quali sottolinea Diodoro, che Demetrio
stesso, incoraggiato dalla inesperienza di Agatocle Il, prefigurasse di poter
succedere egli stesso ad Agatocle, di cui era ormai genero, se Agatocle non
fosse morto subito dopo, ancora nel 28016, prima che il piano avesse avuto il
minimo concretamento.
ll conflitto tra Demetrio e Pirro (nel 288) e il successivo tentativo di
Demetrio (morto Agatocle e svanito il vasto disegno di espansione occidentale)
di riconquistare l’Asia provocarono il crollo del Poliorcete.
La sua politica siciliana (con l’ambizioso disegno dinastico e la prospettiva
africana) sara ripresa dall’altro genero di Agatocle, Pirro, primo marito di
‚Lanassa: nel 279, entrando in Siracusa per guidarne gli eserciti contro Carta-
gine, il re Pirro si presentava come il genero di Agatocle, suo erede e suo
Successore; e per il figlio Alessandro, a lui generato a suo tempo da Lanassa,
{in grazia del quale, come attesta Diodoro’®, i Siracusani (che avevano chia-
FGrHist 75, F. 2; Duris: FGrHist 76, F. 13). Nell’anno seguente (289) sappiamo della sua
spedizione vittoriosa contro gli Etoli, oltre che di scontri in Epiro (Plut., Dem. 41; Pyrrh. 7).
Ma limitarsi agli obblighi posti dal regno macedone pur nelle sue connessioni con l’egemonia
sulla Grecia, era impossibile per lo spirito inquieto di Demetrio; egli non voleva abbandonare
il sogno di un impero universale (di cui facevano parte i suoi progetti occidentali), nè rinun-
ciare all'idea di ripristinare quanto meno il dominio di suo padre, e per questo faceva i più
ampi preparativi militari. In tali preparativi dovette coglierlo la morte del Re siceliota, che
il suo stesso consigliere Oxitemi da lui delegato a trattare in Siracusa l’alleanza militare con
Agatocle, povena sul rogo (Diod. 21, 16,5).
74. Diod. 21, 16,1-5; Iust. ΧΧΙΠ 2,3 ss. Sulla diversità tra le versioni dei due autori
si veda S. Consolo Langher, La Sicilia dalla scomparsa di Timoleonte alla morte di Agatocle
(cit.), pp. 294 ss., e ora Ead., Diodoro e la storiografia del III sec. a.C. su Agatocle, I. Diodoro,
Trogo-Giustino e Timeo (cit.), pp. 131 ss. Sulla figura di Oxitemi si vedano RE XVIII 2, coll.
2046-47; E. Olshausen, Prosopographie der hellenistichen Königsgesandten I. Von Tripare-
deisos bis Pydna, Louvain 1979, pp. 100-103.
75. Diod. 22, 8,1: "Ότι Πύρρος ἐν ᾿Ιταλίᾳ ἐπολέμησεν ἔτη δύο καὶ μῆνας τέσσαρας.
ὅτι τούτου παρασκευαζομένου πρὸς τὸν ἔκπλουν, τὰς Συρακόσας Καρχηδόνιοι ἐπολιόρ-
κουν καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν, ἑκατὸν ναυσὶν ἐφορμοῦντες τῷ μεγάλῳ λιμένι" πε-
Cn δὲ πέντε μυριάσι πλησίον τῶν τειχῶν στρατεύοντες, τειχήοεις συνεῖχον τοὺς Lugaxo-
σίους, καὶ τὴν χώραν αὐτῶν κατατρέχοντες ἔρημον κατεσκεύασαν. Pirro aveva perduta la
Macedonia nel 285. Nel 281 con l'aiuto della flotta tarantina egli aveva riconquistato Cor-
cira (Paus. [ 10,4) e-come sembra-anche Leucade (:Cross, Epirus. A study in Greek Consti-
tutional development, cit., p. 132, nt. 1). Sulla spedizione di Pirro in Sicilia, da ultimo, V. La
Bua, “La spedizione di Pirro in Sicilia”, in Miscellanea gr. e rom., Roma 1980, pp. 45 ss. Su
Pirro di recente, L. Burelli Bergese, “L’ultimo Pirro”, in Miscellanea gr. e rom., Roma 1990,
pp. 43 ss.
mato Pirro) si attendevano da Pirro il massimo impegno” per la loro libera-

zione dal blocco cartaginese), Pirro medesimo vagheggiava il regno di Sicilia.
Nel 276, pur dopo numerose vittorie, Pirro era costretto ad abbandonare
Ja Sicilia. L’ultimo sogno concepito in Grecia di ereditare il regno di Agatocle
svaniva con lui.
76. Just. ΧΧΙΠ 3,3: “...destind a suo figlio il regno di Sicilia quasi come eredita degli
avi; infatti egli era nato da una figlia del re Agatocle”. Che la notizia dipenda da Proxenos
ha sostenuto Leveque, op. cit., p. 60.
23
NEOLITHIQUE ET CHALCOLITHIQUE DE MACEDOINE: UN ETAT

DES QUESTIONS
Jean-Paul Demoule
Dans son acception actuelle, la Macédoine grecque, avec ses trois sous-
régions administratives, ne constitue pas une entité géographique homogène.
Aux périodes où la mer n'a joué qu’un faible rôle économique et historique,
et dont le néolithique fait partie, l'évolution de la Macédoine orientale a été
fortement liée, par les vallées du Strymon, du Nestos et de l’Evros, à l’intérieur
des Balkans. Symétriquement, à la même époque, la Macédoine centrale fut
une région très isolée, séparée à l’est et à l’ouest pas les embouchures très
larges du Strymon et de l’Axios, qui remontaient beaucoup plus profondé-
ment à l’intérieur des terres; sa liaison terrestre la moins mal-commode était
avec la Yougoslavie. A l’ouest enfin, la Macédoine occidentale, dont la côte
a fortement changé, est fortement découpée en vallées et bassins, ouverts
tantôt vers le sud (la Thessalie), tantôt vers le nord (la Yougoslavie et 1’Al-
banie). En outre l’histoire de la recherche est également variable. Les premiers
témoignages archéologiques datent souvent des travaux militaires de la
première guerre mondiale. À l'exception des recherches systématique de
Heurtley (1939), les fouilles néolithiques n’ont guère commencé avant la fin
des années 1960; encore n’ont-elles été, comme à Dikili Tach, Sitagroi, Nea
Nikomedea ou Servia, que trés tardivement ou incomplétement publiées,
tandis que des résultats trés novateurs sont, pour les zones centrales ou oc-
cidentales, 4 attendre de fouilles encore en cours ou a peine achevées (Vasilika,
Thermi, Mandalo, Kitrini Limni, Kastri, Dimitra, Skala Sotirion, Drama,
entre autres).
Pour la commodité de l’exposé, on distinguera quatre grandes périodes
successives, qui portent selon les pays de la péninsule balkanique, et même
selon les régions de la Grèce, des dénominations différentes, mais que, en
accord avec une terminologie pan-européenne qui tend à s'imposer (Lichar-
dus et al. 1985), on appellera successivement: Néolithique Ancien, Moyen,
Récent et Chalcolithique Ancien (tabl. 1 et 2).
374 Jean-Paul Demoule
1. LE NÉOLITHIQUE ANCIEN: UNE REMARQUABLE ABSENCE
1.1. Quelques sites marginaux
La quasi-absence du Néolithique Ancien en Macédoine reste en effet une

énigme, alors que cette période est partout autour attestée. Elle manque en
effet sur tout le littoral nord-égéen, de Constantinople aux marges de la
Thessalie. Servia (Ridley et Wardle 1979) et la vallée de l’Aliakmon (maté-
riaux de surface au musée de Kozani) sont en effet, à toutes les périodes, forte-
ment liés au développement thessalien. Le cas marginal de Nea Nikomedea
(Rodden 1962, 1964) reste isolé. Bien qu’utilisant une technique décorative
proche de la culture de Sesklo (peinture brun-rouge sur engobe blanc), son
style très original (Washburn 1983, 1984) l’apparenterait plutôt à la Yougo-
slavie méridionale, c’est-à-dire aux groupes d’Anzabegovo (Gimbutas 1976)
ou de Porodin (cf. infra). Mais le site reste unique, tandis qu'on discute en-
core sur la place exacte du rivage à cette époque (Kraft et al. 1977, Erol 1976,
Bintliff 1977, Aslanis à par., etc.).
Il paraitrait surprenant que la plaine pélagonienne de Florina-Bitola,
aujourd’hui coupée en deux par la géo-politique, ait été alors inoccupée dans
sa partie grecque, tandis qu'est attesté du côté yougoslave, sur au moins une
quinzaine de magoulas (ou tumbas, ou cukas), l'original faciès régional dit
de “Porodin-Veluska Tumba” (Grbic 1960; Simoska ἃ Sanev 1975, 1976).
Les toutes récentes recherches menées 4 proximité dans le bassin de Ptolemais
à l’occasion des destructions industrielles dues aux mines de lignite à ciel
ouvert, viennent de fait d’y révéler, notamment 4 Megali Tumba, un nouveau
groupe régional du Néolithique Ancien qui reste à définir (Fotiadis 1987,
1988), et que l’abondance du décor peint en blanc sur rouge apparente égale-
ment à la Yougoslavie méridionale, sinon à la Bulgarie sud-occidentale. Il
est également frappant que les fouilles en cours de Kovatevo, sur la rive
bulgare de la Bistrica et à quelques kilomètres seulement de la frontière grec-
que, aient révélé un vaste site du Néolithique Ancien, qu’on peut considérer,
avec des sites comme Rakitovo, Eleënica ou DobriniSte, comme un faciès
“montagnard” de la culture de Karanovo I, alors que les abondantes fouilles
ou prospections menées à proximité immédiate du côté grec en Macédoine
centrale ou orientale n’ont rien montré de semblable, à l’exception des tessons
de surface isolés et mal datés de Toumba (Grammenos et Fotiadis 1980). Ces
différents sites des marges macédoniennes paraissent d’ailleurs appartenir
à des phases évoluées du Néolithique Ancien balkanique, déjà marquées,
comme Sesklo en Thessalie ou les cultures “à Urfirnis” plus méridionales,
par une certaine régionalisation stylistique.
Néolithique et Chalcolithique de Macédoine 375
1.2. Les hypothèses: état de la recherche ou de l’environnement
A cette absence générale, il n’est que trois explications possibles. Ou bien

ces régions n’ont jamais été habitées à cette époque, peut-être parce que cer-
taines restaient encore trop humides et marécageuses — ce qui fut le cas de
plusieurs plaines de Grèce du Nord où, jusqu’à des périodes très récentes, la
malaria était encore attestée. Ou bien les sites n’ont pas encore été découverts,
soit qu'ils aient été détruits ou recouverts par la remontée de la mer (c’est le
cas par exemple du site de la “Paralia” au-dessous de la grotte péloponésienne
de Franchthi) ou par l’alluvionnement des fleuves et des plaines (la base de
certaines magoulas thessaliennes se trouve aujourd’hui à plus d’un mètre et
demi au-dessous du niveau actuel de la plaine), phénomènes accentués encore
par les mouvements tectoniques de cette région agitée. Soit qu’ils se trouvent
dans des régions non encore prospectées, puisque seules les plaines et leurs
reconnaissables magoulas l’ont réellement été, encore qu’imparfaitement,
comme le montre la prospection en cours du bassin de Langadas (ce volume):
c'est ce que pourrait suggérer la position du site de Kovaëevo, dans les collines
de piémont du Pirin; de même plus de la moitié des sites du Néolithique
Ancien thessalien sont implantés hors de la plaine. Il n’y a d’ailleurs pas né-
cessairement d'explication unique pour l’ensemble de la région considérée.
On mentionnera enfin que l’existence à Kovaëevo, où le décor en blanc
sur rouge est presque exclusivement dominant, de quelques tessons peints en
brun-rouge sur engobe blanc, dont certains sont réalisés sur des argiles locales
(Kovatevo 1990), suggère toutefois des relations, stylistiques au moins, avec
la Macédoine grecque, sinon la Thessalie. Symétriquement, l’absence d’ob-
sidienne sur l’ensemble des sites macédoniens du Néolithique Ancien (Perlès
1990), indique qu'à cette époque cette région se situe, dans tous les cas, hors
de la zone de distribution de cette matière première, ce qui confirme l’orienta-
tion septentrionale des quelques sites attestés.
2. LE NÉOLITHIQUE MOYEN: DIVERSIFICATIONS ET UNITÉS RÉGIONALES
2.1. La situation générale dans la péninsule balkanique
C'est à partir de la période suivante, c’est-à-dire du milieu du cinquième

millénaire (en datation radiocarbone non-calibrée), que le Néolithique ap-
paraît densément dans l’ensemble de la Macédoine, période qu’on y dénomme
souvent, comme dans les régions situées plus au nord, “Néolithique Moyen”,
mais néanmoins contemporaine des cultures du début du “Néolithique Ré-
cent” (“Late Neolithic”) de Thessalie et de Grèce centrale et méridionale.

Notons toutefois que Heurtley en son temps parlait de “Late Neolithic” pour
le “Neolithique Moyen” de Servia au sens où nous l’employons ici. D’une
manière générale, cette période est marquée dans l’ensemble de la péninsule
balkanique par d’importants changements économiques et stylistiques. De
nouvelles régions sont néolithisées: outre la Macédoine et la Thrace, c’est le
début d’une occupation permanente des iles égéennes ainsi que celui de la
colonisation de l’Europe tempérée avec la Céramique Linéaire. L’implanta-
tion des sites change profondément: ainsi, en Thessalie par exemple, la moitié
des sites de cette période n’avaient jamais été occupés précédemment et les
régions de collines sont abandonnées au profit des plaines (Gallis 1987, De-
moule et al. 1988), tandis que dans l’ensemble de la péninsule l'élevage des
ovicapridés est nettement supplanté par celui des bovidés. Les réseaux
d'échanges s'étendent et l’obsidienne de Milos apparaît en Macédoine.
D'un point de vue stylistique, la fréquente présence parmi la céramique
fine, dans de nombreux groupes, de formes carénées réalisées sur une cérami-
que noire polie, a souvent suggéré l’idée d’un nouveau courant colonisateur
issu d’Anatolie; on a rapproché de cette hypothèse l'existence de “couches
de destructions” repérées, quoique toujours dans d’étroits sondages, sur divers
sites vers la fin de la culture de Sesklo. En Thessalie au moins, on a pu montrer
(Demoule et al. 1988) que la mise en place de la culture de Dimini Ancien
(phase Tsangli-Larissa) ne constitue pas une rupture, mais résulte d’une
progressive mise en place, assortie, d’un point de vue stylistique et technologi-
que, à la fois d’une déstandardisation de la typologie céramique et de nom-
breuses expérimentations qui toutes ne débouchent pas sur de nouveaux types
stables. Seule la céramique noire polie de type “Larissa” parait effective-
ment être une innovation stylistique relativement soudaine. A défaut de
données publiées plus précises, on retrouve néanmoins cette impression de
transition stylistique progressive en Bulgarie centrale, avec la “culture de
Karanovo II”, et probablement aussi, d’après les premiers éléments dis-
ponibles, en Bulgarie du sud-ouest. Et de fait, la caractéristique stylistique
principale du Néolithique Moyen, au-delà de ces formes carénées noires, est
plutôt celle de l’éclatement de la péninsule balkanique en de nombreux groupes
régionaux, tels ceux, au nord de la zone considérée ici, de Karanovo III-
Veselinovo, Kurilo, Hamangia, Dudesti, Cernica, Vädastra, Usoé, Cakran,
Vinta-Turdas avec ses multiples variantes, Boian-Bolintineanu, Danilo-
Kakanj, etc, sans compter les groupes initiaux de la Céramique Linéaire
dans le bassin moyen du Danube. Cette régionalisation stylistique est d’ail-
leurs bien en accord avec les changements économiques, qui vont dans le
sens d’une meilleure exploitation et d’une diversification des ressources locales.

Ce plus grand ancrage dans le territoire se traduit également en termes idéo-
logiques, notamment par l'apparition des premières nécropoles permanentes,
distinctes de l’habitat.
Quant à l’origine de cet ensemble de phénomènes, il est de toute façon
encore trop tôt pour trancher dans cet exemple particulier du débat classique
entre explication autochtone et explication allochtone, entre migration plus
ou moins brutale et évolutions stylistiques inter-corrélées. En effet, il con-
viendrait de définir d’abord plus précisément les différents groupes culturels
que l’on observe dans la zone considérées ici et dans ses abords, et d’en éla-
borer de manière serrée la périodisation interne.
2.2. Les groupes du littoral nord-égéen
Pour revenir plus précisément au seul littoral nord-égéen considéré ici,

on rencontre d’abord, d'est en ouest:
a) le groupe de Yarimburgaz, présent en Thrace turque et en Bulgarie
du sud-est (Özdofan 1985, Ozdogan ἃ Koyanlu 1986, Fol et al. 1989) et sans
doute en Thrace grecque, avec son décor pointillé peu élaboré.
b) en Thrace grecque, le groupe de Paradimi (Bakalakis & Sakellariou
1981), apparenté à celui de Veselinovo, mais à décor incisé assez abondant,
et dont la dernière phase (Paradimi IID), pourrait être l’équivalent de Kara-
novo IV-Kalojanovec et conduire vers le Néolithique Récent local (Demoule
à par.).
c) le groupe de Sitagroi I-II (Renfrew et al. 1986), typique de la Macé-
doine orientale, et également attesté à Dikili Tach (période I: Pellerin 1985,
à par.) et Dimitra (périodes I-II: Grammenos 1984). Outre quelques traits
communs avec le précédent (écuelles à grands pieds), il est surtout caractérisé
par une céramique noire polie parfois cannelée et divers styles peints en brun
sur clair, dont le “style d’Akropotamos” (Mylonas 1941) avec ses motifs en
crosse ou en échelle sur une céramique 4 paroi fine. Ce groupe entretient des
rapports typologiques étroits avec le Néolithique Moyen du bassin bulgare
de la Struma, où les fouilles récentes et inédites de Topolnica, Bälgartevo,
Slatino, Damianica, Kovaëevo, Drenovica, Dolna Ribnica ont révélé un
groupe original et encore insuffisamment défini et périodisé (Perniteva 1983,
Pellerin 1985); le style d’Akropotamos y est présent, soit dans une variante
locale, soit, semble-t-il, à l’état d'importations. Ce groupe bulgare se développe
cependant progressivement à partir du Néolithique Ancien local, comme le
montrent les fouilles de Kovalevo et de Bälgarëevo (Kovatevo 1990).
d) en Macédoine centrale, les fouilles récentes ou en cours de Vasilika

(périodes I-II: Grammenos 1984) et de Thermi (ce volume) ont révélé un
groupe, qu’on pourrait nommer “de Vasilika”, et qui contient à la fois une
céramique noire polie, parfois rehaussée de peinture blanche, et une cérami-
que en brun ou rouge sur clair, qui évoque à la fois la Macédoine orientale,
la Bulgarie sud-occidentale, la Yougoslavie méridionale (Anzabegovo IV:
Gimbutas 1976) et déjà la Thessalie.
e) l’information reste encore très lacunaire et dispersée pour la Macé-
doine occidentale. Outre les données des prospections de surface (French
1970, Koukouli-Chryssanthaki 1982a), on dispose des résultats préliminaires
des recherches dans le bassin de Ptolemais (Fotiadis 1987, 1988), des fouilles
presque inédites de Nea Nikomedea (Rodden 1962, 1964) et de celles de
Servia (Heurtley, 1939, Ridley & Wardle 1979). Toutes attestent l'existence
d’une céramique fine noire polie, mais aussi de différents styles peints. Servia
en particulier, malgré la présence de céramique pris-sur-gris (d’une com-
position chimique originale: Schneider et al. 1991), de céramique “Tsangli”
polychrome ou peinte en noir-sur-rouge et de céramique noire “Larissa”,
tend à s’individualiser de la séquence thessalienne, notamment avec une
céramique peinte sur engobe framboisee dont les motifs évoquent la Macé-
doine centrale et orientale et une céramique imprimée présente aussi dans le
groupe albanais de Cakran.
f) En Thessalie on rencontre, comme on le sait, les phases Tsangli-Larissa
et Arapi du Dimini Ancien (Hauptmann & Milojcic 1969, Gallis 1987, De-
moule et al. 1988, Schneider et al. 1991), avec une céramique noire polie
“Larissa”, et divers styles peints: gris-sur-gris, noir-sur-rouge, brun-sur-brun
et polychromie. Plus au sud, le “Néolithique Moyen” (au sens balkanique)
est attesté sporadiquement, sans jamais avoir été défini en tant que culture,
sur divers sites de Gréce centrale et méridionale (Elatée, Chéronée, Kitsos,
Franchthi, etc.) et s’y caractérise à la fois par une raréfaction des sites et par
une céramique fine noire polie et diverses céramiques peintes en brun-sur
brun-tandis que les îles connaissent des faciès originaux (Saliagos, etc.). A
l’ouest du Pinde, l’information est pratiquement absente.
En résumé, tandis que le décor peint disparaît dans le reste de la pénin-
sule balkanique, on trouve dans l’ensemble de l'actuel territoire grec et dans
le sud-ouest de la Bulgarie une série de faciès caractérisés, outre la classi-
que céramique noire polie, par divers styles peints, majoritairement en brun-
sur brun. Mais il est encore trop tôt pour proposer un découpage chrono-
culturel de l’ensemble de ces groupes qui, bien qu’émergeant à partir de sub-
Strats variés (voire inexistants pour une bonne part de la Macédoine), sem-
blent former de proche en proche un relatif continuum stylistique, qui tranche

avec les zones plus septentrionales des Balkans.
3. LE NÉOLITHIQUE RÉCENT: TROIS GRANDES ZONES STYLISTIQUES
La situation s’éclaircit effectivement au Néolithique Récent (début du

IVème millénaire en datation radio-carbone non calibrée, où la Macédoine
est divisée en trois grandes zones stylistiques (Demoule 1991, à par.). L’émer-
gence de grandes zones stylistiques (qui s’accroitront encore à la période
ultérieure) semble tenir à un processus progressif d’intégration des com-
munautés néolithiques. Ces trois zones se découpent ainsi:
a) la Macédoine occidentale se rattache à la zone peinte de Dimini Récent
et à ses faciès. Dimini Récent, dont la périodisation interne (“Otzaki A, B,
C” de Hauptmann 1981) reste d’ailleurs à assurer, émerge clairement en
Thessalie, à travers les phases Arapi puis Agia Sofia, de Dimini Ancien.
Cette période reste en revanche très mal connue en Grèce centrale et méri-
dionale, malgré quelques trouvailles dispersées (Prosymna, Corynthe). Le
style Dimini “Classique” (ou “Dimini IV” ou “Otzaki ( à décor sombre
ou polychrome sur fond clair est attesté, vers le nord-est, par des trouvailles
de surface, jusqu’à la vallée de l’Aliakmon (par exemple Grammenos 1984
et matériaux au musée de Kozani) et vers le nord-est jusqu’en Albanie méri-
dionale, comme à Maliq I (Prendi 1966, 1976). Dans le bassin de Ptolemais,
les recherches en cours montrent un faciès polychrome original (Fotiadis
1987, 1988), dont la présence d’obsidienne (Perlés 1990) confirme d’ailleurs
les attaches méridionales. En revanche la plaine de Bitola (et sans doute de
Florina) se rattache déjà à la zone Vinéa.
Ὁ) En Macédoine centrale, comme l’ont montré les récentes fouilles de
Vasilika (Grammenos 1984) et de Thermi (ce volume) ainsi que les anciennes
fouilles d’Olynthe (Mylonas 1929), on trouve un groupe qu'on pourrait
appeler “d’Olynthe” (Demoule à par.). Sa céramique fine, essentiellement
noire polie, le rattache à la zone Vinta, et plus précisément à Vinta C. Sa
céramique peinte (notamment noir-sur-rouge), quoique très minoritaire (2%
à 3%), l’individualise néanmoins à l’intérieur de cette zone. Il paraît probable
d’ailleurs que ce groupe émergea progressivement à partir de celui de Vasilika.
Le rattachement de la Macédoine centrale à la zone Vinta, dans le cadre
général d’un processus d’intégration, tient à l’isolement de cette région. L’exis-
tence à l’est d’une vaste zone en eau ou au moins marécageuse dans la basse
vallée du Strymon entre Sidirokastro et Amphipolis d’une part, et, à l’ouest,
la pénétration de la mer très en amont dans l’actuel cours de l’Axios comme
l’ont montré les récentes fouilles de Kastanas (Aslanis à par.), font de la

Macédoine centrale une étroite langue de terre entre deux zones très humides,
dont les communications terrestres ne sont bien assurées que vers le nord.
L'absence, dans l’industrie lithique, de toute matière première importée au
profit du seul quartz, roche médiocre d’un travail et d’un usage malaisé,
confirme cet isolement.
c) En Macédoine orientale, le “groupe de Dikili Tach” peut être considéré
comme l’ultime faciès sud-occidental du “complexe Boian-Marica” (Demoule
1989, 1991, à par.). Il en est aussi le plus orné, puisque la céramique au
graphite dépasse couramment 50% du total de la céramique. On a parfois
parlé d’une “culture de Dikili Tach-Slatino” (Todorova 1986), dans la mesure
où ce site bulgare de la moyenne vallée du Strymon a produit une céramique
ornée très proche de celle de la plaine de Drama (Cohadziev 1986). Toute-
fois l’absence sur ce dernier site de céramique peinte noir-sur-rouge, sinon
à l’état de très rares importations, et un certain nombre d’originalités, fait
paraître ce découpage particulier à l’intérieur du continuum Boian-Marica
comme un peu prématuré, d’autant que le site de Slatino reste encore relative-
ment isolé, et qu'il possède également d’autres relations typologiques avec
des sites plus septentrionaux (Demoule à par.). Outre Dikili Tach (période
Il), il est attesté sur les fouilles de Dimitra (période ΠῚ: Grammenos 1984),
Sitagroi (à la base des niveaux “Sitagroi III”: Renfrew et al. 1986), Paradeisos
(Hellström 1987), Paradimi (période IV: Bakalakis et Sakellariou 1981) et
Kastri (Koukouli-Chryssanthaki 1982b); il est connu aussi sur plusieurs
dizaines de sites de surface (Grammenos 1984). Limité au nord par les
Rhodopes, sa frontière orientale est mal connue, des matériaux contemporains
étant attestés par les récentes prospections en Thrace turque (Ozdogan 1985).
Il n'existe pas, sauf peut-être à Paradimi (couche IID), de transition typologi-
que entre le Néolithique Moyen local et ce groupe.
L'analyse des quatre mètres de stratigraphie de la période II de Dikili
Tach permet une division grossière en trois périodes (Demoule 1989, à par.).
La première se caractérise par une céramique incisée à décor “en échelle” dite
de “style Marica” et par une décoration au graphite (la moitié de la cérami-
que) où alternent sur un même vase motifs peints avec une ligne épaisse et
motifs peints avec deux lignes fines. La seconde voit le développement de la
céramique incisée classique (10° du total) et l'apparition de la céramique
peinte en noir-sur-rouge (2 à 3% du total), avec des motifs très proches de
ceux au graphite, mais avec un emploi plus fréquent de la spirale. La dernière
période voit l'émergence progressive, dans la céramique, de formes de plus
en plus profilées, tandis que la céramique noire-sur-rouge adopte un style
de plus en plus libre, à grandes spirales et à motifs de remplissages spécifiques,

dit “de Galepsos”. D’une manière générale, la proportion de graphite dé-
croît progressivement d'est en ouest, au fur et à mesure qu’on se rapproche de
la céramique noire polie de Macédoine centrale—méme si sur certains de ces
sites la peinture au graphite est présente à l’état d’importations.
4. LE CHALCOLITHIQUE ANCIEN: VERS UNE PLUS FORTE INTÉGRATION

STYLISTIQUE
4.1. La situation générale
Pendant cette période, qui commence vers la moitié du [Véme millénaire

(non calibré) et est dénommée “Chalcolithique Récent” en Bulgarie et “Néo-
lithique Final” en Grèce méridionale, l’inégration stylistique s’accroit:
a) Au sud, la majeure partie de la Grèce centrale et méridionale, les îles
égéennes voire la côte anatolienne connaissent ce “Final Neolithic”, qui
porte notamment les noms d’“Egine-Attique-Kefala” et se caractérise par des
écuelles à bord épaissi, des décors plastiques et des décors lissés (“pattern bur-
nished”), sur une céramique noire et surtout rouge. L’usage funéraire des
grottes y est aussi trés notable.
b) En Thessalie, la culture de Rachmani (cf. les fouilles récentes de
Pefkakia) forme un groupe particulier, avec l’emploi notamment de la pein-
ture aprés cuisson (“crusted”, “pastos”), une technique trés fréquente en Eu-
rope orientale et centrale à cette époque.
c) Plus au nord, le complexe Boian-Marica débouche sur celui de Gu-
melnitsa-Karanovo VI, toujours à décor au graphite, dont la variante oc-
cidentale, Salcuta-Krivodol-Sitagroi III, empiète désormais sur la zone de
Vinéa Final (Vinla D): c’est le cas en Olténie, avec Salcuta, et en Serbie du
sud-est, avec Bubanj Hum I. A l’ouest de cette variante et jusqu’a l’Adriati-
que, on trouve une couronne de groupes qui, sans utiliser le graphite, ont
une ornementation à la peinture blanche ou incisée qui s’en inspire forte-
ment: groupes de Kritsana (Macédoine centrale), Suplevec-Bakarno Gumno
(Macédoine ocidentale et Yougoslavie du sud), Maliq II (Albanie du sud),
Lasinja (Dalmatie), Balaton (Hongrie), Carinthie et Italie du nord-est (Pöl-
hals-Strappelkogel). Ce processus d’intégration stylistique est évidemment
souvent interprété en termes migratoires (arrivée des “Indo-européens”, etc.).
La chronologie interne en est encore trés insuffisante.
4.2. La Macédoine chalcolithique
Comme on vient de le voir, la Macédoine, précédemment répartie entre

trois zones stylistiques distinctes, est maintenant enti¢rement absorbée:
a) en Macédoine occidentale, les fouilles de Mandalo (Kotsakis et al.
1989, Pilali-Papastériou et al. 1989; et ce volume) ont effectivement révélé,
sur un étroit site fortifié, une variante méridionale du groupe de Suplevec-
Bakarno Gumno (Garasanin & Simoska 1976), avec sa céramique décorée de
cannelures, de motifs lissés, d’incisions bordées de pointillés, de peinture
blanche en motifs de chevrons ou de lignes obliques, de peinture après cuis-
son—même s’il existe aussi des liens avec la Thessalie (figurine à tête amo-
vible). Les recherches en cours dans le bassin de Ptolemaïs ont montré que
cette variante s’étendait encore plus loin (Fotiadis 1987, 1988; matériaux
de surface au musée de Kozani).
b) en Macédoine centrale, le “groupe d’Olynthe” est suivi d’un autre,
qu’on pourrait appeler “de Kritsana” et qui n’a pas fait l’objet de recherches
récentes, mais que Jes travaux anciens ou les prospections de surface (Heurt-
ley 1939, Grammenos 1984) permettent d’apercevoir (Demoule à par.). On y
connaît notamment la peinture blanche imitant le graphite, la peinture croû-
teuse, les écuelles carénées ou à bord épaissi, le style noir-sur-rouge “de
Galepsos”.
c) en Macédoine orientale, le “groupe de Sitagroi III” constitue le groupe
le plus méridional et le plus décoré de la variante occidentale Salcuta-Krivodol
du complexe a céramique au graphite Gumelnitsa-Karanovo VI. II convient
de noter en effet que la période “Sitagroi III” (Renfrew et al. 1986) appartient
presque entièrement à ce groupe, à l’exception des tous premiers niveaux, qui
se rattachent au contraire à la première période du groupe précédent de
Dikili Tach: il y a donc, au sein des niveaux “Sitagroi Ill”, un hiatus de
plusieurs siècles (Demoule à par.). Typologiquement et statistiquement, le
début des couches moyennes de Sitagroi III se raccroche à la fin de celles de
Dikili Tach II. Toutefois, à l'interieur du grand complexe à céramiques au
graphite, la transition entre l’horizon ancien (Néolithique Récent) et l’horizon
récent (Chalcolithique Ancien) paraît particulièrement peu marquée dans
la plaine de Drama—même s’il existe toute une série de correspondances
typologiques entre cette région et les autres faciès de ce complexe. A Sitagroi
comme ailleurs, l’évolution se fait sinon vers une raréfaction progressive
du graphite. Toutefois la comparaison avec d’autres sites, et notamment de
la Bulgarie du nord-ouest et de l’Oltenie (Krivodol, Salcuta, Galatin, Telis,
etc.), suggère un hiatus entre la fin de Sitagroi III et le début de Sitagroi IV,
c’est-à-dire du Bronze Ancien (Demoule à par.). Ce hiatus y est bien reflété

dans les datations au radiocarbone: à Sitagroi comme sur de nombreux autres
sites, il existe un hiatus entre 5200 et 4500 BP, hiatus qui correspond aux
cultures de la fin du Chalcolithique Ancien nord-est balkanique (cultures de
Pevec, Cernavoda I, Cucuteni B, etc.), et qui reflète certainement des événe-
ments historiques particuliers et un réaménagement profond de l’implanta-
tion des habitats. Cet horizon pourrait être présent sur le site fortifié de Kastri
(Koukouli-Chrysanthaki 1982b), où les décors au graphite sont rares et sim-
plifiés et une peinture après cuisson attestée. La peinture après cuisson paraît
notamment caractéristique de la période récente de cet horizon au graphite,
comme à Krivodol (Nikolov 1984) ou dans les grottes des Rhodopes, comme
à Jagodina.
De fait, dans l’ensemble de la Macédoine, comme dans une bonne partie
de la péninsule balkanique (Treuil 1983), la transition directe vers le Bronze
Ancien manque et se traduit par une interruption tant dans les datations que
dans la typologie et l’habitat, qui correspond à Ia fin du Chalcolithique An-
cien, voire même au début du Bronze ancien égéen (“Chalcolithique Moyen”
balkanique). La séquence ne reprend en Macédoine orientale qu'avec les
horizons de Sitagroi IV-Dikili Tach ΠΙΑ. En Macédoine centrale et occiden-
tale ainsi qu’en Pélagonie, le début du Bronze Ancien, malgré les données de
Kastanas, Mandalo III, Arménochori, Kritsana, Vardina, Aghios Mamas,
Crno Buki IV, Bakarno Gumno III, Maliq III ou Servia, n’est pas encore
clairement défini, ni typologiquement, ni chronologiquement. Dans l’ensemble
des Balkans, ce “Bronze Ancien” ou “Chalcolithique Moyen” sera d’ailleurs
marqué, avec le complexe Baden, par une nouvelle période d’intégration
stylistique
5. CONCLUSIONS: FRAGMENTATIONS ET INTEGRATIONS
Ainsi le néolithique de la Macédoine, dont la position entre Egée et

Balkans est stratégique pour la recherche, n’a été que tardivement et récem-
ment étudié, et beaucoup reste encore à faire pour l'établissement d’un cadre
typo-chronologique préalable (tabl. 1 et 2). Néanmoins, plusieurs remarques
résultent de ce bref panorama:
a) au Néolithique Ancien, la Macédoine semble n'avoir encore été que
très partiellement et marginalement colonisée, sans doute pour des raisons
environnementales.
b) au Néolithique Moyen se met en place une sorte de “koïnè” de groupes
à ceramiques noires polies et à céramiques peintes, parmi lesquels il est encore

difficile d’établir des coupures régionales nettes.
c) au Néolithique Récent, après cette relative unité, la Macédoine est
partagée clairement entre les trois grandes zones culturelles de Dimini Récent,
Vinèa Récent et Boian-Marica, dont le centre de gravité est à chaque fois situé
en dehors de la Macédoine—ce qui pose effectivement des problèmes de genèse
culturelle.
d) au Chalcolithique Ancien, l’ensemble de la Macédoine entre dans un
processus d'intégration stylistique à l’intérieur de la sphère des céramiques
au graphite et de ses groupes connexes.
e) la fin du Chalcolithique Ancien et le début du “Bronze Ancien” égéen
est marqué, comme dans une grande partie des Balkans, par un hiatus notable
dans la typologie, les habitats et les datations.
On est en droit d’attendre des recherches futures, et un éclaircissement
de ces points factuels, et aussi un progrès dans la définition de ces outils clas-
sificatoires que sont les notions de “cultures”, “groupes”, “périodes”, “hori-
zons” etc, préalables à toute réflexion historique ultérieure.
BIBLIOGRAPHIE
Aslanis I. à par.: “Zentralmakedonien in seinen prähistorischen Naturgrenzen; ihre Aus-

wirkung auf die kulturelle Stellung”, Decembre 1986, à paraître in Actes des Se-
maines philippopolitaines, Plovdiv.
Bakalakis G. & Sakellariou A. 1981: Paradimi, Monographien der Heidelberger Akademie
der Wissenschaften, Bd. 2, Mainz.
Bintliff J. L. 1977: Natural Environment and Human Settlement in Prehistoric Greece, based
on original fieldwork, British Archaeological Series, S28, Oxford, 2 vol.
Cohad2iev 5. 1984: “Ausgrabungen an der prähistorischen Siedlung bei Dorf Djakovo”,
Kreis Kjustendil, Srudia Praehistorica, 7, p. 64-80.
Cohadiiev 5. 1986: “Frühäneolitische Keramik aus der prähistorischen Siedlung bei Slatino”, >
, Bezirk Kjustendil, Studia Praehistorica, 8, p. 185-202.
Demoule J. P. 1989: “La transition du Néolithique au Bronze Ancien dans le Nord de l’Egée:
les données de Dikili Tach”, Archaeometry. Procceedings of 25th Internationa
Symposium on Archaeometry, Elsevier, Amsterdam, p. 687-696.
Demoule J. P. 1991: “Les recherches récentes en Grèce septentrionale et les problèmes
chronologiques et régionaux des cultures à céramique au graphite”, in Die Kup-
ferzeit als historische Epoche, Actes du Colloque d’Otzenhausen, Université de
Sarrebruck, à paraître.
Demoule J. P. à par.: “La céramique du Néolithique Récent de Dikili Tach”, in Le site pre-
historique de Dikili Tach, les fouilles de Jean Deshayes (1961-1975), R. Treuil (éd.),
Ecole Française d'Archéologie, De Boccard, Paris.
Demoule J. P., Gallis K. & Manolakakis L. 1988: “Transition entre les cultures néolithiques
de SeskJo et de Dimini: les catégories céramiques”, B.C.H., CXII, I, p. 1-58.
Erol O. 1976: “Quaternary shoreline changes on the Anatolian Coasts of the Aegean Sea
and related problems”, in La Géologie des régions égéennes, Bulletin de la Société
Géologique de France, 2, p. 263-272.
Fol Α., Katintarov R., Lichardus J., Bertemes F. ἃ Iliev I. K. 1989: “Bericht über die bul-
garisch-deutschen Ausgrabungen in Drama (1983-1988). Neolithikum - Kupfer-
zeit - Bronzezeit”, Bericht der Röm-Germ. Kommission, 70, p. 5-127.
Fotiadis M. 1987: “Kitrini Limni, Nomou Kozanis, 1987. Proistoriki erevna”, To Archaio-
logiko Ergo sti Makedonia kai Thraki, Thessaloniki, 1, p. 51-61.
Fotiadis M. 1988: “Proistoriki erevna stin Kitrini Limni, N. Kozanis, 1988. Mia suntomi
ekthesi”, To Archaiologiko Ergo sti Makedonia kai Thraki, Thessaloniki.
French D. 1970: “Pottery-distribution and the Geographical Regions of Macedonia”, Sbor-
nik Narodnog Muzeja, 6, Beograd, p. 5-19.
Gallis K. 1987: “Die stratigraphische Einordnung der Larisa-Kultur: eine Richtigstellung”,
Prähistorische Zeitschrift, p. 147-163.
25
Garaïanin M. & Simoska D. 1976: “Kontrolni iskopuvanja na Suplevec i nekoj problemi

na grupata Suplevec-Bakarno Gumno”, Macedoniae Acta Archaeologica, 2, p.
9-42.
Gimbutas M. (ed.) 1976: Neolithic Macedonia. As reflected by Excavation at Anza, South-
east Yugoslavia, Monumenta Archaeologica, I, Los Angeles.
Grammenos D. V. 1984: Neolithikes ereunes stin kentriki kai anatoliki Makedonia, Thése
de Doctorat, Université de Thessalonique, Thessalonique.
Grammenos D. & Fotiadis M. 1980: “Apo tous proistorikous oikismous tis Anatolikis
Makedonias Il”, Anthropologika, 1, p. 1 544.
Grbié M. (ed.) 1960: Porodin. Kasno-neolitsko naselje na tumbi kod Bitolja, Bitola.
Hauptmann H. 1983: Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Magula in Thessalien 11].
Das späte Neolithikum, Bonn.
Hauptmann H. & Milojti¢ V. 1969: Die Funde der frühen Dimini-Zeit aus der Arapi-Magula,
Bonn.
Hellström P. (ed.) 1987: Paradeisos, a Late Neolithic Settlement in Aegean Thrace, Medel-
havsmuseer, Memoir 7, Stockholm.
Heurtley W. A. 1939: Prehistoric Macedonia. An archaeological reconnaissance of Greek
Macedonia (West of the Struma) in the Neolithic, Bronze and Early Iron Ages,
University Press, Cambridge.
Kotsakis K., Papanthimou-Papaefthimou A., Pilali-Papasteriou A., Savopoulou T., Maniatis
Y. & Kromer B. 1989: “Carbon 14 dates from Mandalo, W. Macedonia”, Archa-
eolmetry. Proceedings of 25th International Symposium on Archaeometry, Elsevier,
Amsterdam, p. 679-686.
Koukouli-Chryssanthaki H. 1982a: “I Dutiki Makedonia stin proistoria. Neolithiki epochi”,
in G’ Sunedrio Istorias, Laographias, Glossologias, Paradosiakis Architektonikis
Ditikomakedonikou Chorou, Thessaloniki, 4-5 Apr. 1982, Praktika, p. 98-128.
Koukouli-Chryssanthaki H. 1982b: “Les fouilles néolithiques du site de Kastri”, Actes du
Xleme Symposium international sur le Néolithique et { Age du Bronze, Xanthi, 4-10
Octobre 1982, Xirotiris (ed.), à paraitre.
Kovatevo 1990: Mission archéologique franco-bulgare de la vallée de la Struma. Fouilles néo-
lithiques de Kovaëevo. Rapport no 5. Campagne de 1990. Université de Paris I,
Paris.
Kraft J. C. 1977 et al. 1977: “Palaeogeographic reconstruction of coastal Aegean archaeo-
logical sites”, Science, 195, p. 941-947.
Lichardus J., Lichardus-Itten M., Bailloud C. & Cauvin J. 1985: La Protohistoire de l'Europe
entre la Méditerranée at la Mer Baltique, Presses Universitaires de France, Paris.
Mylonas G. E. 1929: Excavations at Olynthos, I, Baltimore-London.
Mylonas G. E. 1941: “The Site of Akropotamos and the Neolithic Period of Macedonia”,
American Journal of Archaeology, 45, p. 557-576.
Nikolov B. 1984: Krivodol, Drevni kulturi, Septembri, Sofia.
Ozdogan M. 1985: “Surface survey of prehistoric and early historic sites in north-western
Turkey”, in Archaeological Survey in the Mediterranean Area, D. Keller and D.
. Rupp (eds), British Archaeological Reports, 1.5. 155, Oxford, p. 303- 305.
Özdoßan M. ἃ Koyanlu 1986: Arkeoloji ve Sanat, 9, 32-33, p. 15 sqq.
Pilali-Papasteriou K., Papanthimou-Papaefthimou K., Kotsakis K., Savopoulou T. 1989:
“A new prehistoric settlement in Mandalo, W. Macedonia”, in Acres du 4ème
Symposium sur la Macédoine Antique, Institut d'Etudes Balkanique, Thessalonique.
Pellerin C. 1985: Le Néolithique Moyen en Grèce du Nord, Thèse de Doctorat, Université

de Paris I, 3 volumes.
Pellerin C. à par.: “La céramique du Néolithique Moyen de Dikili Tach”, in Le site préhi-
storique de Dikili Tach, les fouilles de Jean Deshayes (1961-1975), R. Treuil (éd.),
Ecole Française d'Archéologie, De Boccard, Paris.
Perles C. 1990: “L’outillage de pierre taillée néolithique en Grèce: approvisionnement et
exploitation des matières premières”, Bulletin de Correspondance Hellénique, CXIV,
I, p. 1-42.
Perniteva 1983: “Prehistory of the Stumeënica Valley”, in The lower Strumesnica valley in
prehistoric, ancient and early medieval times, Sliwa J. & Domaradzki M. (eds),
Jagiellonian University and Bulgarian Academy of Sciences, Krakow, p. 11-34.
Prendi F. 1966: “La civilisation préhistorique de Maliq”, Stud. Alb., 3, p. 255-280.
Prendi F. 1976: “Le Néolithique et l'Enéolithique en Albanie”, /liria, 6, p. 49-100.
Renfrew C., Gimbutas M. & Elster E. S. 1986: Excavations at Sitagroi. A Prehistoric Village
in Northeast Greece, Volume 1, University of California, Los Angeles.
Ridley C. & Wardle K. A. 1979: “Rescue excavations at Servia 1971-1973. A preliminary
Report”, Annu. Brit. School Athens, 74, p. 185-230.
Rodden R. J. 1962: “Excavations at the Early Neolithic Site at Nea Nikomedea, Greek
Macedonia (1961 season)”, Proc. Prehist. Soc., 28, p. 267-288.
Rodden R. J. 1964: “Recent Discoveries from Prehistoric Macedonia: An Interim Report”,
Balkan Studies, 5, Thessalonique, p. 109-124.
Schneider G., Knoll H., Gallis K. & Demoule J. P. 1991: “Transition entre les cultures néo-
lithiques de Sesklo et Dimini: recherches minéralogiques, chimiques et technologi-
ques sur les céramiques et les argiles”, Bulletin de Correspondance Hellénique,
à paraître.
Simoska D. & Sanev V. 1975: “Neolitska naselba Veluëka Tumba kaj Bitola”, Macedoniae
Acta Archaeologica, vol. 1, Prilep.
Simoska D. & Sanev V. 1976: Praistorija vo Centraina Pelagonija, Naroden Muzej, Bitola.
Todorova H. 1986: Kamenno-mednata epoha v Bälgarija (peto hiljadoletie predi novata era),
Izdatelstvo Nauka i Izkustvo, Sofia.
Treuil R. 1983: Le Néolithique et le Bronze Ancien égéens. Les problèmes stratigraphiques et
chronologiques, les techniques, les hommes, Ecole Française d'Athènes, de Boccard,
Paris.
Treuil R. éd. à par.: Le site préhistorique de Dikili Tach, les fouilles de Jean Deshayes
(1961-1975), Ecole Française d'Archéologie, De Boccard, Paris.
Washburn D. K. 1983: “Symetry analysis of ceramic design: Two tests of the method on
Neolithic material from Greece and the Aegean”, in Structure and cognition in art,
D. K. Washburn ed., Cambridge University Press, Cambridge, p. 138-164.
Washburn D. K. 1984: “A Study of the Red on Cream and Cream on Red Designs on Early
Neolithic Ceramics from Nea Nikomedeia”, American Journal of Archaeology,
88, p. 307-324.
(|| sap 404 sgnbiput suos sanbiydniSnnus
snjory saj) 2102515 δµΙΟΡΡΟΟΝΝ ap sans xnpdioutad sa] 94/12 sasodosd SauisiuOsyoUudg 1] HD3]QDI
41} | 1111111 | Ι é |
Cele 4 1 1 1 11
Il TTT é il RD il Il Ι N3AON
111} 111 II 11
Wy é [FERRER] Tt] TT eee ΓΕ... SNODIHLINIOAN
4114 eR Ce eee eee
DEE a
b TT Ce ΕΕ... yıı vil
4114“ η 1111}
ἐ- ἃ TT 1111111 gil 1N3934
Jean-Paul Demoule
ω στ N 2 11111111 Al
1111} Vitti
ωςι III 11 € ΕΕ... 1111} ΟἹ ΞΒΞΩΌΙΗΔΙΊΟΞΝ
ΕΤΕ ΕΕ ΕΕ ΕΕ ο EAU ee 4}
ΕΕ ΕΕ ΕΕ ΕΕ eee 8 ill ΕΕ...
ΕΤΕ ΕΕ ΕΕ ΕΕ eee eee {1}
wi 141,4, “44 SEITEΕΕ ΤΕΕ ΕΕ... out 11111111 N3IONY
1114 “1141 4“ ER ΕΚΕ ΕΕ eee é Vthidite
wi ZELTEN 4} {Π|] eee eee πα ΕΕ... 3N01H111091VH9
11, 1111} } ΘΗΒΙΙΙΟΦΝ 1111} 1} ΕΕ...
1 1111} ezu0!g N3AON
11111111 ὁ np φῦγ Λ INOIHLINODIVHO
1111111
nn
|
VNITISVA | 3HANATO | IHLSVH vHLimIa | OHDVLIS
388
389
'onbıuoyjo7 apnsutugd D) Supp saanijna sap 22121005 Ὁ] ap anbioupyos ΜΟΟΙΦΟΙ :ὅ 10290

Tr ees
oud | now) 8.9 {emg en) | ύφος euoñpog | onrmesciois | ogusesoioig | | N3130V
Néolithique et Chalcolithique de Macédoine
é auuidıı oups | οσο a sans u @2uy | -meiuseA ἘΠΟΙΗΔΙΊΟΒΝ

πβδριρ N ὀλουθ | mepng mes
re
ones
en
ε
—
ἳ ωρες ATI TURONN OI] CI]
ι buns em) |ioaoumeseA)] mirsupea woayodn 4, von il ρους mes fuesi ‘ wBAON
νι 0 th) ομως... 6Η ΛΗ une
ΠΣ, 191 weg quem | ολοο/σθιεΏ | hi ψμεθα | gm wal wanes ny ε BNoIML IONS
ELITE
m wiper, ΑἹ OA, enue aps τὸν €
ver 0 ΠΕ τυ] Brg οὖν
vn wibrug ane) v'œaneper) | A-Aı oS | it Swnsen N ποιο ῃ τι
=) 1"
men T euro wuwey sep
werd mA AEG Ότι |gwmusspug| i ours | Αἱ τν om 1 Gien andar z ΒΠΟΙΜΙΠ 03H
ἵνονώο Ὁ} van wiwig ΠΤ]
me ωοιμευφ)! Dem | 1:1 ous | € δικιά weg €
D] Vang u)
an bens ι SrORS ι Ιορολυχ om wr lueqng | 11-91 Ὁ seneg ῃ μπουν
V ue) | UPAUSPETPO M θυ PRON ο] Jexmdns on been | it ορ | nung
om oberg Wow | Mer Ic zıopor,y| | ΟΛΟΜΠΟΧ surs ning ow > E_| SNOIMTON
LUIWKS
Ar TU sr
4 umey © πινω errors jopoaum ἢ ΙΙ CAO ΠΠ οὐ} an ben ς Tr
Δι obus a v33 v ο1νοις.
var we, | 45) ode, wny ver; whet eng À ουσ " ben e185 veouy ι n° ΜΗ͂ΛΟΝ
A ber now [HA wi ww 3 3 Ἢ mar) tl weg m Crepueyy | verwen. BNOIOIHL WH
gu 4%, Q ΠΟΘΕΝ gan wg luegng | ΑΙ ng our) μοιουθιω)γ ε
156100 06µ0Ν
30003υο ΒΙΊΟΙΥΝΥ ismo sm nO mw οσο
ΒΊΨΙΝΆἍΟ anouni mors -quon na | “σης na | Biwwiwad | 182.1 BO | ᾿ἸΒΟΌΠΟΑ ons na | "13019390
2ιιοστον δ 3IVUNL 3, ΝῊ)
ΞΙΝ βόνυμι | ΔΥΟ | aiuvons | sruvoine νι ασ νους [amoo35ve | BINVeTY | BwOdIIVA | SNVOSSNL
24
Ο ΟΧΥΡΩΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ BEPTINAS.:

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Παν. Β. Φάκλαρης
H αρχαία πόλη που βρίσκεται NA του σημερινού χωριού Βεργίνα,

απλώνεται στα βόρεια ομαλά πρανή των Πιερίων, ενώ ένα µέρος της βρί-
σκεται στην πλαγιά και την κορυφή ενός πρόβουνου ύψους 319,54 μ. Η'
γεωγραφική θέση της πόλης ήταν σηµαντική και είχε στρατηγικό ενδια-
φέρον. Εκτός των άλλων, πρέπει να περνούσε and εδώ ο αρχαίος αμαξιτός
δρόμος, ο οποίος ερχόταν από τα λιμάνια της Πύδνας και της Μεθώνης κα,
κατευθυνόταν στην περιοχή του Βερμίου και στην ᾿Ανω Μακεδονία. Ακόμηϊ
µέσα από την πόλη ερχόταν ἕνας άλλος δρόμος, ο οποίος κατευθυνόταν,
µέσα από τα Πιέρια, προς τα νότια. Στρατηγικοί λόγοι υπαγόρευσαν, 6€
κάποια χρονική περίοδο, την εξασφάλιση της πόλης µε ισχυρά τείχη
(Εικ. 1). |
Ὀχυρωτικός περίβολος
; La fd
Τον περασμένο αιώνα, όταν η γαλλική αποστολή έκανε τις πρώτες

ανασκαφικές έρευνες στη Βεργίνα, εντόπισε τμήματα του οχυρωτικού περί-
βολου και της ακρόπολης!. Το 1980 ο καθηγ. M. Ανδρόνικος άρχισε την
έρευνα της οχύρωσης της πόλης και and τον Ιούλιο του 1981 µου ανέθεσε
την ευθύνη του παραπάνω τοµέα”. Τα λείψανα των τειχών ήταν ορατά µόνο
στη δασωµένη πλαγιά και στην κορυφή του αντερείσµατος, αµέσως νότια
από το ανάκτορο, ενώ στην καλλιεργούμενη ομαλή έκταση, βόρεια και ανα-
1. L. Heuzey - H. Daumet, Mission archéologique de Macédoine (1876), σελ. 179

κε., fiv. G. ° *
- 2. Fra τις ανασκαφές στον οχυρωτικό περίβολο και στην ακρόπολη της Βεργίνας Br.
Ἔργον 1981, σελ. 55 κε., eux. 64a. ΠΛΕ 1981, σελ. 55-56, niv. 63-64α. ΄Εργον 1983, σελ.
30-31, eux. 32-33. TAF 1983, σελ. 42 κε., niv. 57-60. ITAE 1984, σελ. 67-69, niv. 75a-f.
"Eoyor 1984, σελ. 29-31, eux. 35-36. "Εργον 1985, σελ. 20-21, εικ. 18. “Εργον 1987, σελ. 61-
63, eux. 59-60. “ἔργον 1989, σελ. 68, eux. 64. τς
392 Παν. B. Φάκλαρης
τολικά and το ανάκτορο, δεν φαινόταν κανένα ίχνος. Με τη μέχρι τώρα

έρευνα αποκαλύφτηκε µεγάλο τµήµα της δυτικῆς πλευράς του περίβολου,
νότια από το ύψος του ανακτόρου, ολόκληρη η νότια κι Eva τµήµα της ava-
τολικής πλευράς, καθώς και το µεγαλύτερο µέρος του περίβολου της ακρό-
πολης. Δεν γνωρίζουμε τίποτα για τη βόρεια πλευρά του περίβολου της πό-
Ans. Ορισμένα λείψανα τοίχου μήκους 20 µ., σε µικρή απόσταση νότια and
το νεκροταφείο µε τους αρχαϊκούς και τους δύο μακεδονικούς τάφους µε
τους θρόνους, τα οποία αποκάλυψε ο καθηγ. Ανδρόνικος το 1988 και τα
απέδωσε στο βόρειο σκέλος του τείχουςὸ, πρέπει να ανήκουν σε avaAnppa-
axé τοίχο. Ἡ βόρεια πλευρά του περίβολου πρέπει να βρισκόταν βόρεια
από τους δύο μακεδονικούς τάφους µε τους θρόνους, δηλαδή ένα μικρό pé-
pos του νεκροταφείου της πόλης θα βρισκόταν µέσα στον περίβολο των τει-
χών. Το πρόβλημα που δημιουργείται λύνεται εάν το νεκροταφείο στο ση-
pelo αυτό έπαψε να χρησιµοποιείται µετά το χτίσιμο του τείχους. Πράγµα-
τι, από τη μέχρι τώρα έρευνα προκύπτει ότι η χρήση του νεκροταφείου
σταμάτησε προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Ανάλογη περίπτωση είναι γνωστή
και and την Πέλλα, όπου ο οχυρωτικός περίβολος συμπεριέλαβε στα όρια
της πόλης και το παλαιό νεκροταφείο που χρησιμοποιήθηκε από το τέλος
του δου µέχρι τα µέσα του 4ου αι. π.Χ.ά.
Το τµήµα της δυτικής πλευράς του περίβολου ακολουθεί το φρύδι του
αντερείσµατος και ἀπολήγει, περίπου, στο BA άκρο της ακρόπολης. Παρό-
µοια πορεία ακολουθεί και το τείχος της νότιας πλευράς. Το τείχος έχει
πάθει πολλές φθορές και σε μερικά σηµεία δεν διατηρείται ούτε η θεµελίω»
on του. Στη θέση Παλιόπορτα, στη νότια πλευρά του περίβολου, σώζεται
ἕνα από τα πιο καλοδιατηρημένα τμήματά του (Εικ. 2-3). Κατά μῆκος του
τείχους, και σε ακανόνιστα μεταξύ τους διαστήµατα, υπήρχαν ορθογώνιοι
ή ημικυκλικοί πύργοι. Τα θεμέλια και το κάτω τµήµα του τείχους ἦταν Al-
θινα, ενώ η ανωδομή ἦταν από ωµές πλίνθους. Στην εξωτερική και την εσω-
τερική του πλευρά χρησιμοποιήθηκαν δουλεµένες πέτρες, ενώ ο ενδιάµε-
σος χώρος γεμίστηκε µε αδούλευτες πέτρες και χώμα. Στο λίθινο τμήμα του
τείχους παρατηρούνται δύο τρόποι δόµησης. Στον ένα χρησιμοποιήθηκαν
ντόπιες πέτρες μετρίου μεγέθους δουλεµένες, κυρίως, στην εξωτερική τους
επιφάνεια. Ως συνδετικό υλικό χρησιμοποιήθηκε πηλόχωμα. Ἡ εξωτε-
ρικἠ επιφάνεια πολλών λίθων διακοσµείται µε ανισοµεγέθεις αυλακιές που
έγιναν µε το βελόνι. Στο δεύτερο τρόπο δόµησης χρησιμοποιήθηκαν µε-
3. "Ἔργον 1988, σελ. 72.

4. Tia to παραπάνω νεκροταφείο της Πέλλας βλ. ‘Æoyor 1981, σελ. 21. ITAE 1981.
σελ. 42 και 46. ‘Eoyov 1987, σελ. 68. AA 35 (1980): Χρονικά, σελ. 394-395.
O οχυρωτικός περίβολος καὶ ἡ ακρόπολη τῆς Βεργίνας 393
γάλοι καλοδουλεμένοι πωρόλιθοι µε καλή αρµογή μεταξύ τους, χωρίς συν-

δετικό υλικό. To ενδιάµεσο γέμισμα του τείχους αποτελείται κι εδώ από
αδούλευτες πέτρες και χώμα. Το τείχος µε τους πωρόλιθους επισημάνθηκε
το 1987 στο βόρειο τµήµα της ανατολικής πλευράς του περίβολου. Το πά-
χος των τειχών δεν είναι παντού το ίδιο, αλλά κυμαίνεται από 2,20 έως
2,80 μ.
Έχουν επισηµανθεί µέχρι τώρα πέντε πύργοι στον περίβολο, δύο στη
δυτική πλευρά, δύο στη νότια κι ένας στην ανατολική. Οι τέσσερις είναι
ορθογώνιοι µε μήκος μετώπου 5,80-6 µ., ενώ ο πέμπτος είναι ημικυκλικός
κι έχει αποκαλυφτεί µόνο ένα τµήµα του». Οι πύργοι εξέχουν and το τείχος
χωρίς va «δένονταυ μαζί του και ἔχουν μ᾽ αυτό κοινἠ τη µία τους πλευρά.
Στη θέση Παλιόπορτα, στη νότια πλευρά του περίβολου, ερευνήθηκε
µία πύλη (πύλη 1) η οποία συνέδεε την αρχαία πόλη με τὴν περιοχή των Πιε-
piov®. Μία βοηθητική πύλη, ανοίγµατος 1,75 p., επισημάνθηκε στη δυτική
πλευρά του περίβολου, δίπλα στο νότιο πύργο.
Στην έρευνα που έγινε στην εσωτερική πλευρά του ανατολικού τείχους
του περίβολου, βρέθηκαν αρκετά απορρίµατα, µερικά απ᾿ τα οποία πρέπει
να ανήκαν σε εργαστήρια, όπως, θραύσμα πήλινης μήτρας για ανάγλυφα
αγγεία (Εικ. 4).
Ακρόπολη
Ἡ ακρόπολη βρίσκεται στη ΝΝΔ κορυφή του αντερείσµατος που υψώ-

νεται νότια από το ανάκτορο. Ο περίβολος των τειχών της ακρόπολης ακο-
λουθεί το φρύδι της κορυφῆς σχηματίζοντας ένα νοητό τρίγωνο. Το οικοδο-
µικό υλικό και ο τρόπος δόµησης είναι παρόμοιος µε των τειχών της πόλης
(ντόπιες δουλεµένες πέτρες µε πηλόχωμα ὡς συνδετικό υλικό). Ο περίβο-
λος ενισχυόταν µε πύργους, an’ τους οποίους έχει επισημανθεί και ενµέρει
ερευνηθεί ένας τετράγωνος στο βόρειο άκρο της δυτικῆς πλευράς, Ένας
δεύτερος πρέπει να βρίσκεται στη ΝΑ γωνία της ακρόπολης, ενώ ἕνας τρί-
τος πρέπει να ὑψωνόταν στο νότιο άκρο όπου η κορυφή του αντερείσµατος.
5. Ο Heuzey (d.7., 180) αναφέρει ότι οι περισσότεροι πύργοι του περίβολου ἦταν ηµι-
κυκλικοί.
6. Το κατώφλι της πύλης και μερικά λείψανα τοίχων ἦταν ορατά από παλαιότερα.
BA. και Heuzey, ό.π., 179. Η αδιάκοπη χρήση του χεράσµατος, στο σηµείο αυτό, βεβαιώ-
νεται από τη διατήρηση του τοπωνυμίου και από το γεγονός ὅτι µέχρι σήµερα ένας µου-
λαρόδρομος, που έρχεται and τη Βεργίνα, περνά µέσα από το άνοιγµα της αρχαίας πύλης,
ανεβαίνει στον αυχένα του Γαλακτού και προχωρεί µέσα απὀ τα Πιέρια προς τα νότια.
Μία πύλη ανοίγματος 3 µ., ἡ οποία βρίσκεται κατά το μέσον της βόρειας
πλευράς του περίβολου, συνέδεε τον οικισμό µε την ακρόπολη, µε τη βοή-
θεια ενός διαδρόµου μήκους 7 µ. (Εικ. 5). Ένας αγωγός, λαξευµένος πάνω σε
μεγάλους πωρόλιθους, βρίσκεται σύρριζα στην εσωτερική πλευρά του δυ-
τικού τοίχου του διαδρόμου.
Μπροστά απὀ τη ΝΝΑ πλευρά του περίβολου σώζονται λείψανα τοί-
χου, σε µήκος 34 µ., που πρέπει να ανήκουν σε προτείχισμα το οποίο ενί-
σχυε την αμυντική ικανότητα της ακρόπολης στο σηµείο αυτό. Ἡ ακρόπολη
υδρευόταν από πηγές που βρίσκονταν προς τα νότια, ίσως στη θέση ΄Αγιος
Νικόλαος. Ένα υδραγωγείο µε πήλινους σωλήνες οδηγούσε το νερό στην
ακρόπολη και στη συνέχεια, ακολουθώντας την εσωτερική πλευρά Tov τεί-
χους, κατευθυνόταν χαμηλότερα στον οικισμό (Εικ. 6).
Με τη μέχρι τώρα έρευνα µέσα στην ακρόπολη εντοπίστηκαν λείψανα
οἰκοδομημάτων τα οποία χρονολογούνται στον 20 και στον lo αι. π.Χ. Ta
θεμέλια και το κάτω τμήμα των τοίχων ἦταν χτισμένα µε αδούλευτες πέ-
τρες, µε πηλόχωμα ὡς συνδετικό υλικό, ενώ το υπόλοιπο µε ωµές πλίν-
Bouc. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν και δουλεµένοι πωρό-
λιθοι που προέρχονταν από παλαιότερα οικοδοµήµατα. Από ta ευρήµατα
προκύπτει ότι τα λείψανα των κτισμάτων ανήκαν σε κατοικίες ἡ και σε ερ-
γαστήρια. Εκτός από την κεραμική ελληνιστικών χρόνων, βρέθηκαν, µε-
ταξύ άλλων, πήλινες και µολύβδινες αγνύθες, πήλινοι λύχνοι, ειδώλια, μυ-
λόπετρες, νομίσματα και τροφικά κατάλοιπα (Εικ. 7-8). Le ερευνητικές το-
μές που έγιναν µέσα στο χώρο της ακρόπολης βρέθηκε κεραμική και άλλα
ευρήματα που μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 4ου και στις αρχές
του 3ου αι. π.Χ.
Τα παλαιότερα κινητά ευρήματα είναι μερικά λίθινα εργαλεία της χαλ-
κολιθικἠς εποχής και ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή. Τα
λίθινα εργαλεία δεν είναι βέβαιο εάν μεταφέρθηκαν από αλλού, είναι όµως
φανερό ότι ξαναχρησιµοποιήθηκαν στα ελληνιστικά χρόνια. Είναι ενδει-
κτικό ότι δύο πελέκεις χρησιμοποιήθηκαν ὡς σφύρες] (Εικ. 9). Ο σκαρα-
7. Δεν ἦταν ασυνήθιστη η χρησιμοποίηση λίθινων εργαλείων, των προϊστορικών

χρόνων, στην ιστορική περίοδο, cite για πρακτικούς cite για μαγικοθρησκευτικούς λό-
yous. Τον Απρίλιο του 1989, µέσα στον αρχαίο οικισμό της Βεργίνας, βρέθηκε επιφανεια-
κά and τη φοιτήτρια αρχαιολογίας Ανθή Τσουρίδου ένας μικρός λίθινος πέλεκυς µε OR
στην άνω απὀληξή του, που σηµαίνει ὁτι χρησιμοποιήθηκε ὡς περίαπτο. Σε Eva ιερό ιστο-
ρικών χρόνων, που βρίσκεται κοντά στο λόφο Γιόρκους της Αθηαίνου στην Κύπρο, είχα
βρει το 1970, σε επιφανειακἠ έρευνα, δύο προϊστορικούς πελέκεις. Βλ. σχετικά και Γ΄
Μπακαλάκης, ᾽Ινασκαφὴ στὸ dogo Γιόρχους BA της ᾿.ἰθηαίνου, Κύπρος (1988), σελ.
129, niv. 85, 14α-β. Σε έναν ανδρικό κιβωτιόσχημο τάφο του τελευταίου τέταρτου του
O οχυρωτικός περίβολος και η ακρόπολη της Βεργίνας 395
βαίος χρονολογείται στη 19n δυναστεία, εποχή Ῥαμσή Β΄, γύρω στα 1200
π.Χ. Απεικονίζεται ο πτερωτός ηλιακός δίσκος, ο μέγας θεός της Μέμφιδος
ΦΘΑ (Ptah), οι δύο ιεροί ιέρακες ΧΩΡΟΥΊ (Hor-ui) και οι δύο ἱεροί στύ-
λοι AZEA-OYT (Djed-ui) του Ooiptdoc® (Εικ. 10-11). Όμως, τα σηµαντικό-
τερα ευρήματα της ακρόπολης εἶναι μερικά θραύσματα and πήλινες μήτρες
για την κατασκευή ανάγλυφων αγγείων, µία πήλινη σφραγίδα για πώµατα
πυξίδων' (Εικ. 12), κομμάτια κατειργασµένου μολύβδου και οξειδωµένα ὑπο-
λείμματα μεταλλεύματος από Kapivevon σιδήρου. Τα παραπάνω στοιχεία
μαρτυρούν ὅτι στην ακρόπολη λειτουργούσαν εργαστήρια κεραμικής και
μεταλλοτεχνίας.
Δεν έχουµε κάποια αρχαία μαρτυρία σχετικά µε την οχύρωση της πό-
Ans. Σύμφωνα µε τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδοµένα, η κατασκευή του OXL-
ρωτικού περίβολου και της ακρόπολης μπορούν να τοποθετηθούν στα τέλη
του 4ου ἡ στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Ενισχυτικό σ᾽ αυτή την άποψη είναι
η ύπαρξη του ημικυκλικού πύργου, το γεγονός ότι οἱ πύργοι δεν «δένονταυ
µε το τείχος καθώς και ο τρόπος δόµησης στο τµήµα µε τους δουλεµένους
πωρόλιθους (οδοντώσεις στους αρμούς). Μία επισκευή των τειχών στον
περίβολο της πόλης αλλά και της ακρόπολης έγινε αργότερα, ίσως στα
χρόνια της βασιλείας του Φιλίππου E’ (221-179 π.Χ.). Τα τείχη πρέπει va
καταστράφηκαν στο a’ μισό του 2ου αι. π.Χ. όπως μαρτυροὺν τα λείψανα
των οἰκοδομημάτων που χτίστηκαν πάνω στο κατεστραμμένο τείχος. Είναι
πιθανό η οχύρωση του οικισμού και της ακρόπολης να έγινε απὀ τον Κάσ-
σανδρο προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ., όταν ήδη είχαν αρχίσει οι συγκρού-
4ουαι. π.Χ., που βρέθηκε το 1975 κοντά στο χωριό ΄Αρζος, στο Τρίγωνο του Έβρου, υπἠήρ-
χε ἀνάμεσα στα πλούσια κτερίσματα κι ένας φυλλόσχημος μεγάλος πυριτόλιθος. Για τον
τάφο βλ. 44 30 (1975): Β΄ 2 Χρονικά, σελ. 302-303. Στην παραπάνω έκθεση δεν avapépe-
ται ο πυριτόλιθος.
8. Τις πληροφορίες για το σκαραβαίο οφείλω στον αιγυπτιολόγο N. Μπουφίδη, τον
οποίο και ευχαριστώ. Δύο αιγυπτιακοί σκαραβαίοι από φαγεντιανή, της 26ης δυναστείας
(γύρω στα 600 π.Χ.), βρέθηκαν πρόσφατα and την K. A. Λαζαρίδου στο αρχαϊκό νεκροτα-
φείο της Θέρμης Θεσσαλονίκης. Σχετική αναφορά έγινε and τον M. Τιβέριο στην avaxoi-
νωσή του «Σίνδος-Αίγυπτος», στο E’ Διεθνές Συνέδριο για την αρχαία Μακεδονία, Θεσ-
σαλονίκη 10-15 Οκτ. 1989.
9. Διάμ. 0,071-0,073 μ. H σφραγιστικἡ επιφάνεια είναι δισκοειδἠς, ενώ το στέλεχος
είναι κυλινδρικὀ. Στο κέντρο του μετώπου της σφραγίδας εικονίζεται προτοµή του Απόλ-
λωνα µε κιθάρα, τόξο και φαρέτρα. Ἡ σφραγίδα χρησιμοποιήθηκε για τὴν κατασκευή
ανάγλυφων εμβλημάτων, τα οποία προσαρµόζονταν στην κορυφὴ του πώματος των πή-
λινων πυξίδων. 2ος αι. π.Χ. Για περισσότερες πληροφορίες BA. TI. Φάκλαρης, «Πήλινες
μήτρες, σφραγίδες και ανάγλυφα αγγεία and τη Βεργίνα», AA 38 (1983): Μελέτες, σελ-
220, σχέδ. 15, niv. 88 α-γ.
σεις ανάµεσα στα κράτη των διαδόχων του M. Αλεξάνδρου, και va αποτε-
λούσε μέρος ενός γενικότερου οικοδομικού προγράµµατος που θα εκτελέ-
στηκε κατά την ίδια χρονική περίοδο στην πόλη (κατασκευή ανακτόρου,
θεάτρου κτλ.). Η καταστροφή της οχύρωσης πρέπει να συνδυαστεί µε τα
γεγονότα που ακολούθησαν µετά τη μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ.
"ShyouoôxD Sha 19κ aoyogjôau 401 ami31 amı nyadoù lk iD134amianlu0 [ήν Lagrirloxzxme ayy ποῦρακΌαῦ 102
(030 & 1px oöınag 01 10.134) ΧΟ, "Suyowoöxn Sua 1x aoyogrösız noxııng 401 down [κια] 'Daydösg ‘ "αι
397
της Βεργίνας
και η ακρόπολη
περίβολος
O οχυρωτικός
Eix. 2. Βεργίνα. Μερική άποψη του τείχους στην Παλιόπορτα.

Ο οχυρωτικός περίβολος xa: ἡ ακρόπολη της Βεργίνας 399
Εικ. 3. Βεργίνα. «Ίεπτομέρεια του τείχους στην Παλιόπορτα.

Εικ. 4. Βεργίνα. Θραύσμα πήλινης μήτρας για την κατασκευή ανάγλυφων αγγείων.
Εικ. 5. Beopiva, H πύλη της ακρόπολης.

O οχιρωτικός περίβολος καὶ η ακρόπολη της Begylvas 401
ge“πω
FR
Pl
CS
-
Vip" 5 ο FE
Εικ. 0. Bepyiva. Aeipuvu υὐραγωγείου σύρριζα στην εσωτερική πλευρά
του τείχους, κοντά στην Παλιόπορτα.
Εικ. 7. Beoyiva. Πήλινοι λύχνοι ελληνιστικών χρόνων.

aa
Παν. B. Φάκλαρης
Εικ. 9. Βεργίνα. «Ίίθινοι πελέκεις.

O οχυρωτικός περίβολος και ἡ ακρόπολη της Βεργίνας 403
Εικ. 10-11. Βεργίνα. Aryvariaxés σκαραβαίος. Μπρος και πίσω dyn.
Εικ. 12. Βεργίνα. Πήλινη σφραγίδα για την κατασκευή eußinudrwv σε πώματα πυξίδων.
25
THEMEN MAKEDONISCHER GRABDENKMALER KLASSISCHER

ZEIT
F. Felten
Seit geraumer Zeit ist klar, dass Alexander der Grosse in seiner bei Arrian
(VII 9,2) überlieferten Rede an das meuternde Heer im Jahr 324 die Vergan-
genheit Makedoniens nicht ganz korrekt schildert: nicht erst sein Vater Philipp
ist erster Zivilisator und Kultivator eines Volkes nomadisierender Halbwilder,
die jammerlich und in Zottelfelle gekleidet in den Bergen hausten.
Zivilisation und Kultur reichen auch hier durchaus weiter zurück. Seit
Alexander I. werden Bemühungen um Anschluss an das geistige Leben S-
Griechenlands fassbar, die in den Ambitionen des Archelaos I. ein erstes Mal
kulminieren. Sicherlich war sein Streben mehr wert als ein boshaftes Bonmot
des Sokrates!; zudem lässt seine Berufung der athenischen Tragödiendich-
ter Euripides und Agathon nach Makedonien erkennen, dass ihm offenbar
attischer Geist besonders am Herzen lag.
Der archäologische Befund unterstützt dieses Bild. Vor allem sind es
Grabreliefs, die seit einiger Zeit vorhellenistisches Kunstleben in Makedonien
sichern; ihnen sollen vor allem die folgenden Überlegungen gelten. Dabei
sind zwei Bemerkungen vorauszuschicken:
1. Ich beschränke mich auf die zentral- und südmakedonischen Denkmäler
als die Zeugnisse des makedonischen Kernlandes; ostmakedonische Grab-
reliefs—vor allem die umfangreiche Serie aus Amphipolis— müssen nicht
nur deshalb ausser acht bleiben, weil ihre zusammenhängende Publika-
tion noch aussteht?, sondern weil die Genese der hier gelegenen Orte zu
stark aussermakedonische Einflüsse impliziert—vor allem in der atheni-
schen Gründung Amphipolis.
2. Die folgenden Beobachtungen stützen sich auf die grundlegenden Publi-
kationen der zentral- und südmakedonischen Grabreliefs von M. Andro-
1. Aelian, var. hist. XIV 17.

2. E. Pfuhl, Jd/ 50, 1935, 23; B. Schmaltz, Griechische Grabreliefs (1983) 190 u. Anm.
462; D. Lazarides, Νεάπολις, Χοιστούπολις, Καβάλα (1969) Tf. 44 ff.; Κα. Lazarides, Ephem
1983, 193 ff.
406 F. Felten
nikos, G. Bakalakis, E. Despine-Kostoglou, Chr. Saatsoglou-Paliadeli,

Th. Stephanidou-Tiveriou and I. Akamatis’, auch wenn diese nicht immer
wieder im einzelnen zitiert werden können.
Bereits kurz nach Auffindung der ersten klassischen Grabreliefs in Make-
donien wurde ihre grundsätzliche stilistische Position klar definiert: ihre
tiefgreifende Abhängigkeit von inselionischen Vorbildern, zu der aber mit
fortschreitender Zeit zunehmend attischer Einfluss hinzutritt, so dass schliess-
lich die attische Komponente die Darstellungen prägtt. Neue Beispiele klassi-
scher Reliefgrabstelen haben dieses Bild immer wieder bestätigt—und sie
haben eine weitere Erkenntnis gesichert: es handelt sich bei ihnen nicht etwa
um Werke wandernder Bildhauer aus dem Süden, sondern in der Regel sind
es Arbeiten einheimischer Meister®. Diese Tatsache macht die Frage notwen-
dig: wie konnten Bildtypen, die für die spezifischen Vorstellungen von Tod
und Jenseits auf den Inseln und Attika entwickelt wurden und die schon in
den unmittelbar benachbarten Landschaften den dort gültigen Vorstellungen
nicht entsprechen konnten, in Makedonien einfach übernommen werden?
Müssen daraus für Makedonien die gleichen Vorstellungen erschlossen wer-
den, oder zeigen die makedonischen Werke etwas “Eigenes”, das nicht allein
mit “Provinzialismus”, d.h. Defizit an künstlerischer Qualität umschrieben
werden kann ?
Für das klassische S-Griechenland liegen genügend Untersuchungen zum
Thema vor®, so dass wir hier kurz zusammenfassen können: das Bild des
Jenseits bleibt über Jahrhunderte hinweg in der Regel düster, im besten Fall
blass, auf keinen Fall aber verheissungsvoll. Vorstellungen eines freudvollen
Jenseits, das den Lohn für gottgefälliges Leben bringt, mögen sich in gewissen
Kreisen—den Anhängern der Mysterien und der Orphik—entwickelt haben,
die Allgemeinheit haben sie nicht erreicht; dort herrscht, was ein Leben nach
dem Tod angeht, im besten Fall Zweifel, oft genug aber Ungläubigkeit bis
hin zur totalen Leugnung. Die einschlägigen Quellen sind oft genug zusammen-
3. M. Andronikos, BCH 79, 1955, 87 ff. und BCH 86, 1962, 261 ff.; AAA 9, 1976, 125
ff.;G. Bakalakis, ᾿Ανάγλυφα (1969) 41 ff. E. Despine-Kostoglou, in: Archaische und klassi-
sche griechische Plastik, Akten int. Koll. Athen 1985, II, 45 ff.; ᾿Αμητός, Fs. M. Andronikos
(1987) 293 ff.; Kanon, Fs. E. Berger (1988) 180 ff.; Ch. Saatsoglou-Paliadeli, Τὰ ἐπιτάφια
μνημεῖα ἀπὸ τὴ μεγάλη τούμπα τῆς Βεργίνας (1984); Th. Stephanidou-Tiveriou, Delt 30,
1975, A, 35 fT.; Ephem 1980, 43 ff.; I. Akamatis, in ᾽Αμητός, Fs. M. Andronikos (1987) 13 ff.
4. E. Pfuhl, 4.0. (Anm. 2) 22 Anm. 5; M. Andronikos, BCH 79, 1955, 98 f.
5. s. Andronikos, a.O. (Anm. 4) 97 und die in Anm. 3 genannten Autoren, passim,
6. D. Kurtz-J. Boardman, Thanatos (1985) passim: zuletzt mit ges. Lit. R. Garland,
The Greek Way of Death (1985) 48 ff.
Themen makedonischer Grabdenkmäler klassischer Zeit 407
gestellt worden: sie beginnen mit der düsteren Nekyiaschilderung im 11. Buch
der Odyssee, führen über die zweiflerische Haltung des Hypereides in seiner
Rede auf die im Lamischen Krieg gefallenen Athener (6,21)— "aber wenn es
bewusstes Leben im Hades gibt”—, oder über die illusionslose Hoffnungs-
losigkeit des Euripides in den Troerinnen (636)— “das Nichtgeborensein ist
dem Totsein gleich” zur kühlen Feststellung Platons im Phaidon (69 e)— “die
meisten glauben, dass die Psyche wo auch immer zu existieren aufhört, wenn
sie sich vom Körper trennt”—, und sie gipfeln im 13. Epigramm des Kalli-
machos, der alles diesbezügliche Denken mit “Pseudos” und “Mythos”—
Lüge und Märchen—abtut.
Dass dergleichen den Totenkult beeinflusst haben muss liegt auf der
Hand. So hat man oft genug konstatiert, wie karg etwa die klassischen Gräber
Athens mit Beigaben ausgestattet sind’—aber gerade das entspricht den euri-
pideischen Feststellungen, dass es “die Toten kaum kümmere, wenn man sie
mit reichen Gaben ausstatte”, ja, dass für sie vollzogene Handlungen “wert-
lose Bemühungen” seien®. Eindrucksvollstes Zeugnis aber dieser Grundhaltung
sind wohl die Grabreliefs. Denn wenn auch die attischen Grabstelen des
Lapidarium in Verona Goethe im Jahr 1786 zu seiner ersten, grundsätzlich
heute noch gültigen Charakterisierung dieser Denkmälergattung bewegt
haben— “der Wind, der von den Gräbern der Alten herweht, kommt mit Wohl-
gerüchen wie über einen Rosenhügel. Die Grabmäler sind herzlich und rüh-
rend und stellen immer das Leben her...”—, so ist doch auch deutlich: dieser
“Duft” hat einen bitteren Beigeschmack, das “Leben” ist vom weh- und
schwermütigen Bewusstsein des hoffnungslosen Todes geprägt.
Es ist dabei gleichgültig, ob dies nun in der zurückhaltenden, auf de-
monstrative Emotion verzichtenden Sprache Attikas geäussert wird, oder in
jener sinnfälligeren Sprache Ioniens, in der Trauer und Elemente des Toten-
kultes eine viel wichtigere Rolle spielen®. Oft genug wurde die schwer analy-
sierbare Vielschichtigkeit der Darstellungen betont, in denen das “Lebens-
bild” und das “Bild der Verbundenheit” mit dem Bewusstsein von Tod und
Trennung durch den Tod zusammenfliessen!®. Sie entspringt wohl der zu-
grundeliegenden Aporie, dass Faktizität und Hoffnungslosigkeit des Todes
7. s. U. Knigge, Der Kerameikos von Athen (1988) 41; B. Barr-Sharrar, in Macedonia

and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Symp. Washington 1982, 123 u.
Anm. 2.
8. Troerinnen 1248 f.; Helena 1421.
9. P. Zanker, AntKunst 9, 1966, 16 ff. bes. 19.
10. s. vor allem N. Himmelmann, Studien zum Ilissos-Relief (1956); Chr. Karousos,
MüJb 20, 1969, 7 Π.
408 F. Felten
das unbefangene Lebensbild unmôglich machen—denn wie liesse sich feiern,

was unwiederbringlich und ohne Hoffnung auf Ersatz verloren ist?
Wie verhält es sich nun mit den Tod und Jenseits betreffenden Vor-
stellungen der Makedonen? Hier fehlen ähnlich explizite Schriftquellen, aber
was wir gewissermassen so nebenbei und auch jenseits des hier zur Debatte
stehenden Zeitabschnittes aus schriftlichen Zeugnissen erkennen können,
spricht eine recht andere Sprache. Das beginnt mit den Berichten über die
unerhört aufwendige Leichenfeier für den 324 verstorbenen Alexanderfreund
Hephaistion und die Weisung Alexanders an die Hellenen, diesen als Gott
oder Heros zu verehren!!. Gewiss liegt es nahe, dies mit der auch sonst bei
Alexander feststellbaren Tendenz der eigenen Vergottung zu erklären—der
“Parhedros” eine Gottes muss eben zumindest ein Heros sein!?; einer solch
einfachen Erklärung aber widerspricht die Tatsache, dass sich in Makedonien
nicht selten Grabsteine hellenistischer Zeit offenbar einfacher Bürger finden,
auf denen der Verstorbene als “Heros” bezeichnet wird'*—ein Anspruch,
den etwa Attika bis in die späteste Zeit hinein nicht kennt! und der doch
wohl deutlich zu erkennen gibt, dass hier die Existenz des Verstorbenen mit
dem Tod nicht verlischt, sondern in ein anderes Stadium übergeht, das—in-
fachst gesagt und ohne sich auf eine Definition des Begriffes “Heros” einzu-
lassen—als positiv betrachtet werden kann.
Eben diesen Eindruck präzisieren die Funde aus makedonischen Gräbern
seit dem Ende der archaischen Zeit bis in den Hellenismus hinein. So hat etwa
die spätarchaische-frühklassische Nekropole von Sindos nicht nur einen Reich-
tum an Grabbeigaben erbracht, wie ihn gleichzeitige Nekropolen des süd-
lichen Griechenlands nur selten kennen®. Es sind auch Gegenstände darunter,
die in südgriechischen Gräbern gänzlich unbekannt sind: so vor allem die
zahlreichen Waffenbeigaben, die gelegentlich im Zusammenhang mit Gold-
masken auftreten, wobei gerade der Werkstoff des Goldes sicherlich mehr
als einfache Demonstration des Reichtums impliziert!®. Den Sinn der Waffen
11. Arrian VIL 14,7 ff., 5. RE VIII (1913) 295 s.v. Hephaistion (Plaumann), vgl. dazu
A. Geyer, Jdi 104, 1989, 13 ff.
12. Chr. Habicht, Gottmenschentum und griechische Städte (1970) 29 ff., 246 f.
13. J. M. R. Cormack, BSA 39, 1938/39, 94 ff., vgl. Stele des Paterinos, Macedonia, ed.
M. B. Sakellariou (1983) 197.
14. Ch. W. Clairmont, Gravestone and Epigram (1970) 68 u. Anm. 216.
15. Σίνδος, Kat. Arch. Museum Thessaloniki 1985.
16. Vgl. Zéoc, α.Ο. (Anm. 15) Nr. 239, 451; Goldmasken in Frauengräbern: Nr. 115,
282, 322; anderer Goldschmuck: E. Despine, in Ancient Macedonia, Fourth int. symp. 1983
(1986) 159 ff.
aber exemplifiziert wohl am besten das Grab 59: wenn hier—dem anthropo-
logischen Befund nach—einem “kleinen Knaben” Rüstungsstücke eines Er-
wachsenen beigegeben wurden, so muss doch wohl dahinterstehen, dass er
im Jenseits ein Alter erreichen wird, in dem er Verwendung für sie hat!7. Und
ahnlich wird man die hier singular auftretenden Eisenmodelle von Tischen,
Stühlen, Geräten zur Essenszubereitung, Wagen usw. deuten müssen—sie
sollen im Jenseits zum Gebrauch dienen!®.
All die hier am Ende des 6. Jhs. feststellbaren Züge wiederholen und ver-
stärken sich in der Folgezeit: so der in klassischen Gräbern S-Griechenlands
völlig unbekannte Reichtum der Grabbeigaben, bei denen neben kostbaren
silbernen und bronzenen Speise- und Trinkservicen weiterhin Waffen und
Goldgegenstände eine grosse Rolle spielen!®. Und auch Gebrauchsgegenstände
wie Dreifüsse und Mobiliar fehlen nicht, doch sind es nun nicht mehr klein-
formatige Modelle sondern reich verzierte Throne, Klinen usw., die sich in
richtiggehenden unterirdischen Häusern finden, wie sie sich im Lauf des 4. Jhs.
als offenbar eigenständige makedonische Spezialität entwickeln?®. Die Be-
deutsamkeit der Aussage einer solchen Gleichsetzung von Haus und Grab
liegt auf der Hand.
Aber die Jenseitsvorstellungen müssen über die reine Projektion typi-
scher Handlungen im Leben weit hinausgeführt haben. Gewiss war auch hier
der Tod kein freudvolles Ereignis—das zeigt die dramatisch vorgetragene
Entführung der Persephone durch Hades im Gemälde der N-Wand des “Per-
sephonegrabes” in Vergina?!. Ganz offenkundig wird sie hier in einer für
Attika völlig unbekannten Weise im sepulkralen Zusammenhang als mytho-
logisches Gleichnis eingesetzt: gleichbedeutend tritt sie wieder auf der Rücken-
lehne im neuaufgedeckten Fürstengrab neben dem “Rhomaiosgrab” auf—es
sind Vorläufer von Szenen, wie wir sie später von römischen Gräbern und
17. Zivöos, α.Ο. (a.0. Anm. 15) 128 ff.

18. Vgl. Σίνδος, α.Ο. (Anm. 15) 84 f. Texte zu Nr. 123 ff., 141 ff., 157, 177 f., 224, 226
Π., 238, 276 ff., 295 Π., 391 Π., 443.
19. Vgl. z. B. M. Andronikos, Vergina (1984) 119 ff.; Θησαυροὶ τῆς ἀρχαίας Μακεδονίας,
Kat. Arch. Museum Thessaloniki (1979), mit Lit. 19 f.
20. Throne und Klinen: z.B. “Rhomaios-Grab”, K. A. Rhomaios, *'O μακεδονικὸς
Τάφος" (1951) 37 ff.; “Philippsgrab”” : Andronikos,α.Ο. (Anm. 19) 123 fT.; “Bella-Tumulus”:
Andronikos, α.Ο. (Anm. 19) 35 ff. “kônigliches Grab” beim “Rhomaios-Grab”: Ergon 1987,
46 ff. Zu makedonischen Gräbern: B. Gossel, Makedonische Kammergräber (1980); St. G.
Miller in Macedonia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Symp.
Washington 1982. 153 ff.; E. Despine-Kostoglou, in Oi ἀρχαιολόγοι μιλοῦν γιὰ τὴν Tlıe-
ρία 1984 (1985) 43 ff.
21. Andronikos, a.O. (Anm. 19) 86 ff.
410 F. Felten
Sarkophagen kennen®*. Aber es bleibt nicht beim einfachen Gleichnis: die

in ihrer ganz andersartigen Farbigkeit als “schattenhafte” Figuren gegebenen
Sitzenden der S-Wand, von M. Andronikos wohl zu Recht als Moiren bezeich-
net, und der Trauernden der N-Wand vermitteln ein bisher gänzlich unbe-
kannt präzises Bild vom für alle gleichermassen schicksalhaft bestimmten
Herausgerissenwerden aus dem Leben in eine von Schatten bevölkerte Unter-
welt-denn die Moiren sind ja erst seit Ovid spezifisch mit Persephone ver-
bunden und die Trauernde ist ja sicher bewusst eben nicht unverwechselbar
als Demeter charakterisiert**.
Und andere Grabmalereien erzählen die Geschichte gewissermassen
weiter: auf der Fassade des Grabes Lefkadia I® tritt der von Hermes geleitete
verstorbene Krieger vor die—wieder unfarbig gegebenen—Totenrichter
Aiakos und Rhadamanthys und stellt sich ihrem Schiedsspruch—ein Anlass
zur Hoffnung! Denn der “Lohn der Tugend”, der in der Kranzverleihung
auf der Fassade des Grabes im Bella-Tumulus greifbar wird”, ist vielleicht
Ergebnis eines solchen Richterspruchs.
Aber nicht nur solche Themen sind der Bilderwelt attischer Gräber
—trotz Platon —unbekannt?”, noch ein weiterer Zug setzt die makedonische
Grabthematik von jener anderer Landschaften ab: der immer wieder auf-
tretende direkte Bezug auf den Verstorbenen und seine Handlungen im Leben.
So treten nicht nur im “Philippsgrab” qualitätvolle Kleinporträts aus Elfen-
bein unter den Grabfunden auf, die ursprünglich als Appliken in erzählendem
Zusammenhang standen®. Den Sinngehalt solcher Erzählungen lassen er-
haltene Grabmalereien ahnen: der Jagdfries des “Philippsgrabes” wird durch
die Porträts Philipps und Alexanders, die M. Andronikos nachgewiesen hat??,
zumindest “bedingt” zum Historienbild?® und ähnliche “Historienbilder”
22. Ergon 1987 Tf. 48 f.; zur Verwendung des Themas R. Lindner, Der Raub der Perse-
phone in der antiken Kunst (1984) 103 ff.
23. a.O. (Anm. 19) 87 f. Mögen auch die Farben gelitten haben, so muss die Farbigkeit
ursprünglich doch anders gewesen sein als bei der Raubszene.
24. Ovid., met. V 532; Lindner, α.Ο. (Anm. 22) 32; P. Moreno, Pittura greca (1987) 142
Abb. 147: “la defunta come Demetra”.
25. Ph. Petsas, Ὃ τάφος τῶν Λευκαδίων (1966) 114 ff.
26. Andronikos, a.0. (Anm. 19) 35 ff.
27. Platon, Gorgias 523 ο ff., s. dazu Petsas, α.Ο. (Anm. 25) 136 Π., bes. 143.
28. Andronikos, a.O. (Anm. 19) 124 ff.
29. a.O. (Anm. 19) 115 f.
30. T. Hoelscher, Griech. Historienbilder (1973) 181; U, Süssenbach, Der Frühhellenismus
im griech. Kampfrelief (1971) 87 ff,
finden sich auf anderen Gräbern—etwa auf der Fassade des Grabes Lefkadia
I, wo der Weg der Präzisierung vom mythologischen Gleichnis der Kentau-
renschlacht in den Metopen über die “historische” Perserschlacht des Stuck-
frieses bis hin zur Kampfgruppe mit Portratdarstellung des Grabinhabers
im Giebel mit Händen zu greifen ist?!. Weitere Perserschlachten, in denen
wohl ebenfalls der Grabherr dargestellt gewesen sein dürfte, finden sich in
Grab I in Dion und im Grab Lefkadia II (“Kinch”}? und auch als Giebel-
schmuck môgen Porträts haufiger verwendet worden sein: so wurde für das
liegende Paar des Grabgiebels von Lefkadia VII Porträtähnlichkeit postuliert*?.
Dieser Zug der Fixierung des Grabes auf seinen Inhaber und seine Taten
unterscheidet sich grundsatzlich von dem sonst Ublichen. Wir brauchen nur
an Attika zu denken, wo ältere Grabreliefs ohne die geringste Veranderuny
der Reliefdarstellung, allenfalls durch neue Namensaufschrift, auf neue “Be-
sitzer” umgeschrieben werden konnten—als prominenteste Beispiele sind etwa
die Stelen für Hegeso oder für Demetria und Pamphile zu nennen”; oder wo
bedenkenlos weissgrundige Lekythen mit Frauendarstellungen für Männer-
bestattungen verwendet werden konnten und umgekehrt®. Es ging eben nicht
um die Fixierung des Bildinhaltes auf eine bestimmte historische Person,
sondern um die Darstellung einer übergeordneten, sehr pauschalen und all-
gemein giltigen Vorstellungswelt.
Auf Grund des Fehlens einschlagiger Schriftquellen ist es schwer, über
das aus den Grabbeigaben und -bildern Erschliessbare hinaus die das Jenseits
betreffende Gedankenwelt Makedoniens zu präzisieren, aber ein Monument
mag immerhin etwas von ihrer Grundlage erkennen lassen: wie immer wir
die Darstellungen des als Aschenurne verwendeten Kraters von Derveni deuten
môgen—als Schilderung des Schicksals des Lykurg oder des Pentheus—es
ist doch allemal klar, dass es nicht nur um die Erzählung eines beliebigen
Mythos geht, dass die Erzählung nicht den geläufigen Regeln klassischer
Ikonographie folgt**. Polare Gegensätze prägen den Gesamtdekor: im Haupt-
31. Stuckfries: Petsas, a.O. (Anm. 25) 159 ff.; V. v. Graeve, Alexandersarkophag (1970)
66 f.; Giebel mit Porträt: Petsas, a.O. 171.
32. Gossel, a.O. (Anm. 20) 122 ff., 175 ff.; Graeve, a.O. (Anm. 31) 65 ff.
33. K. Rhomiopoulou, AAA 6, 1973, 87 ff.; Gossel, a.O. (Anm. 20) 194.
34. Hegeso (ohne Namensveränderung): B. Schmaltz, Griech. Grabreliefs (1983) 8 f.;
U. Knigge, a.O. (Anm. 7) 133. Demetria und Pamphile: A. Brückner, Der Friedhof am Eri-
danos (1909) 96. Zur fehlenden persönlichen Fixierung der attischen Grabdenkmäler s.
Hoelscher, a.O. (Anm. 30) 102 ff. u. 107.
35. Verf. in Thanatos und Kleopkonnaler (1971) 61.
36. Zum Kıater s. grundlegend E. Jouri, “O κρατήρας τοῦ Δερβενίου (1978), K. Sche-
fold, Die Géttersuge in der klassischen und hellenistischen Kunst (1981) 186 f. als Vertreter
412 F. Felten
bild jener zwischen ekstatischem Tanz, der selbst würdige Krieger in seinen
Bann schlägt und Frauen und Mütter zu Mörderinnen macht, und der seligen
Ruhe des Liebespaares aus Dionysos und Ariadne; in den Figurenpaaren der
Schulter stehen sich Schlaf und Erwachen gegeniiber, in den Masken der
Henkelvoluten Zeus—der Herr des Himmels—und Hades—der Herr der
Unterwelt, bzw. Herakles—der Sieger im Werben um Deianeira, der ewiges
Leben im Kreise der Gôtter gewinnt—und Acheloos—der Verlierer im Wer-
ben um Deianeira, der in enger Verbindung zur Unterwelt steht’. Diese
Kontrastierung, die die Mythenerzählung überdeckt und wichtiger scheint
als diese, findet ihre Erklärung wohl in der Tat nur im Rahmen der orphi-
schen Gedankenwelt, die ja auch durch den Fund eines orphischen Papyrus
im Nebengrab unüberhörbar ins Spiel gebracht wird®. Und in diesem Um-
kreis geht es eben nicht nur um Macht und Schicksal des Dionysos, sondern
gerade auch um das Schicksal der Seele und die Erlangung eines seligen Lebens
im Jenseits. Zeigt der Krater ein “Erwachen” aus dem irdischen Leben voller
Wirren und Frevel zu einem seligen Leben im Jenseits? Wie immer der Inhalt
der Darstellungen präzise zu formulieren sein mag, soviel machen die Derveni-
Funde doch wohl deutlich: in Makedonien ist die Beschäftigung mit dem
Jenseits ausgeprägter als in S-Griechenland, und der Einfluss der sich damit
befassenden Orphik reicht bis in die obersten gesellschaftlichen Schichten*®.
Vor diesem so ganz anders gearteten Hintergrund lohnt es sich zu prüfen,
ob die einheimischen Grabreliefs nicht doch diesen Unterschieden Rechnung
tragen, die übernommenen Formeln variierend adaptieren. Das ist in der
Tat der Fall, wie bereits die ersten Beispiele der Serie aus der Zeit kurz nach
der Mitte des 5. Jhs. zeigen. Zwei Züge zeichnen die Mädchenreliefs aus
Thessaloniki und Dion aus?® (Abb. 1,2): zum einen ihre auffällige Akribie in
der Trachtschilderung—Armschmuck und Sakkos, bzw. die singuläre Ge-
wandbefestigung mit Ring und Band; zum anderen die freie Hebung des
Kopfes, die mit der freien Hebung und Aktion des rechten Armes korres-
pondiert*!. Es sind Gestalten, die in akribischer Schilderung ihres Ausseren
der beiden Grundthesen Lykurg bzw. Pentheus; anders neuerdings R. W. Hartle in Ancient
Macedonia, Fourth int. Symposium 1983 (1986) 257 ff.
37. H. P. Isler, Acheloos (1970) 115.
38. 5. G. Kapsomenos, δεῖ 19, 1964, 17 ff.
39. Jouri, a.O. (Anm. 36) 65.
40. Thessaloniki: E. Despine, ‘frire: Fs. M. Andronikos (1987) 293 ff.; Dion: Th
Stephanidou-Tiveriou, Delt 30, 1975, A, 35 ff.
41. Tracht: Despine, a.O. 293 Anm. 2 und 294; Stephanidou-Tiveriou, α.Ο. 38. Rekon-
struktion und Attribute: Despine 296; Stephanidou 39.
mit unbefangener Geste charakteristisches Handeln demonstrieren—gleich-

gültig, ob in den verlorenen Rechten Ball, Vogel oder Gefäss zu rekonstruieren
sind. Sie zeigen nichts von der “Verschlossenheit” der inselionischen Vorbil-
der, die eine eventuell angedeutete Beschäftigung allenfalls beiläufigen Cha-
rakter annehmen lassen—man vergleiche die parische Mädchenstele aus Nea
Kallikratia?? (Abb. 3).
Die gleiche Offenheit und Unbefangenheit im Auftreten begegnet auf den
Kriegerstelen aus Pella in Istanbul und aus Vergina aus den Jahren nach 430
(Abb. 4, 5). Die charakterisierende Aktion wird hier durch die Wahl des The-
mas ersetzt: wenn man zum in Attika und auf den Inseln kaum bekannten
Thema des isolierten Kriegers greift“, so bedeutet das eben die möglichst
genaue Fixierung des Abbildes auf die Person des Dargestellten. Der dient
auch die möglichst akribische Schilderung der Bewaffnung und, im Fall der
Verginastele, auch der Tracht, die sich hier als speziell makedonische Variante
des Mantels zu erkennen gibt. Wieder liefert der Vergleich mit einer etwa
zeitgleichen Inselstele aus Andros in Leningrad den nötigen Kontrast “ (Abb.
6). Von dieser jeder Individualität entkleideten, in tiefer Versunkenheit auf-
tretenden Figur führt kein Weg zu den beiden Genannten, und schon gar
keiner zu dem frontal-offenen, strahlenden Auftreten des jungen Leierspielers
aus Potidea aus dem beginnenden 4. Jh.“’—die Stele aus Pella aber lässt es
ahnen. Das Besondere, Eigene der makedonischen Stelen wird augenfällig,
zu dem eben auch die spezielle Charakterisierung der Dargestellten gehört—
hier dokumentiert durch das demonstrative “Vorzeigen” der Leier. Eine solch
ostentative Beschreibung der Person des Dargestellten findet sich in diesem
Medium kaum anderswo, in Makedonien aber scheint sie in der einen oder
anderen Form die Regel darzustellen. Denn wenn auch gelegentlich, wie auf
der etwas älteren Stele des kleinen Xanthos aus Pella“, jenes Element des
“freimütigen Auftretens” nicht betont wird, so bewirkt die überreiche At-
42. E. Despine, Προβλήματα τῆς παοιανῆς πλαστικής (1979) 89 ff.; Taf. 30 ff.; Macedo-
nia ed. M. B. Sakellariou (1983) 81.
43. Pella: Mendel I 132 ff. Nr. 39; Lippold, “Griech. Plastik”, HdA (1950) 176; W. Fuchs,
Die Skulptur der Griechen (1983) 486 f. Vergina: Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 84 ff.
Vergina: Saatsoglou-Paliadeli, 19 f.
44, Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 23.
45. Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 21.
46. E. Pfuhl, Jdi 50, 1935, 23; I. Saverkina, Kar. Leningrad, Griech. Skulptur (1986, in
russ. Sprache) 151 Nr. 66.
47. Th. Stephanidou-Tiveriou, Ephem 1980, 43 ff.
48. J. Akamatis, "Agrrès Fs. M. Andronikos (1987) 13 ff.
414 F. Felten
tributierung durch Vogel, Hund und Spielrädchen, dass die Kopfneigung

nicht zum Zeichen für Versunkenheit, sondern für Konzentration auf das
Spiel wird—also Charakterisierung, zu der offenkundig auch die überdimen-
sional grosse Namensbeischrift gehört. Es ist bezeichnend, dass bei der Be-
schreibung dieses Werkes der Begriff “Porträt” gefallen ist, auch wenn in-
dividuelle Porträtzüge fehlen*?.
Vergleichbares lässt sich bei der Betrachtung der mehrfigurigen Stelen
des 4. Jhs. erkennen, die sich immer deutlicher dem attischen Repertoire an-
nähern, in dem das Thema “Verbundenheit” im Vordergrund steht. Gerade
die Stele des Demainetos aus Vergina macht diese Abhängigkeit manifest—
sie ist ohne das Vorbild der attischen Dexileosstele nicht denkbar“° (Abb. 7, 8).
Und dennoch werden auch bei dem schlechten Erhaltungszustand Unter-
schiede deutlich: auf der attischen Stele wird die Aktion von Pferd und Reiter
von der Reaktion des Todgeweihten bedingt—die Beziehung zwischen Sieger
und Unterliegendem gibt das Thema ab; auf der makedonischen Stele dagegen
wird der nicht agierende Unterliegende zum blossen Hindernis, über das der
Sieger umso sieghafter hinwegsprengt— zum diesen charakterisierenden Attri-
but. Und wieder findet sich die überdimensionale Namensbeischrift in singu-
lärer Anbringung auf eigener “Tafel” im Bildfeld®'— wieder wird das Bild
betont an der Person festgemacht, der Name gehört zum Bild.
Oder die Stele des Antigonos aus Vergina®? (Abb. 9); ein Vergleich mit
dem attischen “Vorbild” auf der Stele des Aristion aus dem Kerameikos®
(Abb. 10) macht die Unterschiede deutlich: Blickverbindung zwischen Herrn
und Dienerknaben, die den Diener des Aristion dazu zwingt, den Kopf
schmerzhaft zurückzubeugen, gibt es hier nicht. Verbundenheit ist hier kein
Thema—schon gar nicht die zwischen zwei Welten. Hier bleibt alles präzisie-
rendes Attribut für den verstorbenen Antigonos—der Dienerknabe für seine
Betätigung in der Palästra, der Vogel, den er mit freier Aktion der Rechten
hält und auf den er seine Aufmerksamkeit richtet, für seine Jugend, der Hund
für seine Liebe zur Jagd. Und wieder ist die Namensnennung gewissermassen
Bestandteil der Komposition—das Epigramm links im Bildfeld findet seine
Parallele nur in Makedonien“.
49. Akamatis, α.Ο. (Anm. 48) 23.

50. Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 28 ff.
51. Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 41.
52. M. Andronikos, AAA 9, 1976, 125 ff. Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 44 ff.
53. H. Diepolder, Die attischen Grabreliefs (1931) TF. 36, 2.
54. Saatsoglou-Paliadeli, a.O. (Anm. 3) 256 ff. Ch. Clairmont, Gravestone and Epigram
(1970) 158 f. und 48 Anm. 55.
Schliesslich die “Jägerstele” aus Kitros in Dion® (Abb. 11), die auf Grund
der singularen Bedeutung, die dem Hund formal im Relief eingeräumt wird,
getrost zu den “mehrfigurigen Reliefs” gezählt werden darf. Aber trotz dieser
parallelenlosen Aufwertung des Tieres und Unmittelbarkeit des Kontaktes
zwischen Herrn und Hund wirkt die Verbundenheit zwischen ihnen weniger
tief empfunden als auf der Münchener Jagerstele® (Abb. 12), auf der das Tier
viel weniger Raum einnimmt, die Beziehung sich in räumlicher Distanz mani-
festiert. Der sich dem Tier nicht zuneigende, sondern fast frontal, aufgerichtet
wiedergegebene Jäger von Kitros bleibt isoliert, zeigt im Griff zum Hund eher
ein Besitzverhältnis als Verbundenheit an: wieder ist das Tier in erster Linie
erläuterndes Attribut.
Nach allem ist klar, dass auch die am unverhohlensten attisierenden Re-
liefs—die “Familienreliefs”—nicht einfach die attische lectio—die Verbun-
denheit in der Trennung— vortragen können. In der Tat zeigt die “grosse
Familienstele” aus Vergina®” (Abb. 13), dass alle jene Kategorien, die N.
Himmelmann-Wildschütz und ihm folgend Ch. Karousos alsthematische An-
liegen der grossen Gruppenstelen herausgearbeitet haben—die Charakteri-
sierung der Toten in “Versunkenheit”, “Entrückung” und “Verklärung” in-
mitten der Angehörigen®—hier keine Rolle spielen. Völlig gleichartig und
gleichberechtigt treffen sich der durch sein Schwert als Krieger charakteri-
sierte Stehende und die durch den Wollkorb als Hausfrau bezeichnete Sit-
zende im Handschlag; das auf unklarer Ebene stehende Kind in der Mitte
blickt ins Leere, stellt keine intensive, gefühlsmässige Beziehung zur Mutter
her—ebensowenig wie der Knabe am linken Rand zum Vater. Das Mädchen
“entschärft” gewissermassen nur den bei attischen Stelen so bedeutungs- und
gefühlsgeladenen Zwischenraum zwischen den Gestalten. Die Kinder sind
lediglich “Attribute” der Eltern. So entsteht ein Bild, das nüchterner, span-
nungsloser, vielleicht aber auch ausgewogener erscheint als jedes attische
Beispiel, und damit jener Eindruck “der Stille, der Ordnung, der Heiterkeit”,
jene “Klarheit und Reinheit”, in der “jede einfache Sentimentalität” zurück-
gedrängt wird—wie das M. Andronikos bei der Publikation des Reliefs emp-
55. G. Bakalakis, α.Ο. (Anm. 3) 41 ff.; The Search for Alexander, Kat. Ausstellung Washing-
ton 1980/81, 126 f. Nr. 50.
56. Zur Münchner Jägerstele zuletzt mit ges. Lit. B. Vierneisel-Schlörb, Klassische
Grabdenkmüler und Votivreliefs, Kat. Skulpturensamml. München III (1988) Nr. 7.
57. M. Andronikos, BCH 79, 1955, 87 ff.; Saatsoglou-Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 71 ff.
58. N. Himmelmann-Wildschütz, Studien zum Ilissosrelief (1956) passim; Chr. Karousos,
MJb 20, 1969, 19 ff.
416 F. Felten
funden und formuliert παῖδ. Aus diesem “unproblematischen” Gegenüber

ist geradezu logisch zu folgern, dass beide Protagonisten derselben Sphäre
angehôren—wie es denn das wieder zur Komposition gehôrige Epigramm im
Bildfeld ausdrücklich konstatiert.
Diese nüchterne Gleichmässigkeit, die die im attischen Bereich so häufig
spürbar werdenden Fragen um das Wesen des Toten gar nicht erst aufkom-
men lässt, prägt auch andere Beispiele: etwa die bescheidene Stele des
Kallias®°, die aus der Präzisierungssucht heraus entgegen der ikonographi-
schen Tradition den Krieger mit Pferd in die Familienszene einbringt und
alle drei Hauptfiguren— Krieger, Sitzenden, Stehende—namentlich benennt;
aber auch die anspruchsvolle Stele aus Pella in London®!, bei der die Wich-
tigkeit der nachvollziehbaren Benennung der Gestalten in der völlig emotions-
los vorgetragenen Schilderung einer vielköpfigen Familie mit Händen zu
greifen ist. Der Bildhauer hat die Namen nicht etwa fortlaufend mit dem
jeweiligen Vatersnamen auf den Naiskosarchitrav aufgetragen, sondern sie
mit viel Bedacht in zwei Zeilen jeweils genau über dem Kopf der gemeinten
Figur angebracht. Alle Erwachsenen tragen—oder trugen—ihren Namen,
wieder lässt sich der Gedanken an “Porträts” nicht abweisen.
Ich komme zum Schluss, auch wenn sich die Reihe der einschlägigen
Denkmäler erweitern liesse®?; es sind zumindest alle wichtigsten Typen der
59. α.Ο. (Anm. 57) 94 f., 9.

60. Saatsoglou-Paliadeli, a.O. (Anm. 3) 55 ff.
61. J.M.R. Cormack, Archiv für Papyrusforschungen, 1974, 203 If; Saatsoglou-Paliadeli,
α.Ο. (Anm. 3) 92 f.; Macedonia ed.M.B. Sakellariou (1980) Abb. 50.
62. Etwa die Stele aus Oreokastro, Mus. Thessaloniki Inv. 9258, E. Despine, “Archaische
und klassische Plastik”, Akten int. Koll. Athen 1985, II, 45 ff. Sie ist zu fragmentiert, um in
dieser Beziehung Schlüsse zuzulassen. Stele aus Kassandra, Mus. Thessaloniki Inv. 2463, M.
Andronikos, BCH 86, 1962, 261 ff.; wohl eher als Einfigurenstele zu rekonstruieren —eine
Namensaufschrift! Das Hauptargument gegen eine Rekonstruktion als Jägerstele (a.O. 264)—
der Raum, der dem anzunehmenden Hund einzuräumen wäre— wird durch die Jägerstele aus
Kitros hinfällig. Reliefs aus Aiane, Louvre Inv. 804 und verschollen, H. Biesantz, Thes-
salische Grabreliefs (1965) 27 f. Nr. 56 und 57: sie gehören, wie H. Biesantz, a.O. gezeigt hat,
der Gruppe der thessalischen Relicfs an “Kleines Familienrelief” aus Vergina, Saatsoglou-
Paliadeli, α.Ο. (Anm. 3) 65 ff.; für sie gilt sinngemäss das zur “grossen Familienstele” Ge-
sagte. Vor allem die Gruppe der bemalten klassischen Stelen aus Vergina, Saatsoglou-Pa-
liadeli, α.Ο. 97 ff.; sie scheinen mit der klaren Hervorhebung des Verstorbenen cher die Tradi-
tion der späteren weissgrundigen Lekythen als die der Relicfstelen aufzugreifen. Die von
Saatsoglou-Paliadeli Makedonien zugeschriebene Stele in Berlin K 25 (α.Ο. 51 u. 92 ff.)
passt mit ihrer Angabe von Grabschmückungsgerät nicht in den hier gegebenen Rahmen;
eine Herkunft aus dem inselionischen Bereich scheint wahrscheinlicher (vielleicht Thasos)
vgl. C. Blümel, Die klassisch griechischen Skulpturen der Staatl. Museen zu Berlin (1966) 19
ff. Nr. 8; vgl. P. Zanker, AntKunst 9, 1966, 18.
relevanten südgriechischen Bildschemata zur Sprache gekommen. So un-

bestreitbar die Anlehnung der makedonischen Grabreliefs an die inselioni-
schen und attischen Prototypen zu konstatieren ist, so gibt es doch bezeich-
nende Abwandlungen und Umbildungen, die, wie ich meine, im Dienst anders-
gearteter Jenseitsvorstellungen stehen. Die Sicherheit eines sinnvollen und
vom Diesseits bestimmten Jenseits erlaubt die Darstellung des “unbelasteten”
Lebensbildes—und zwar in grösstmöglicher Präzision: aus den “Sinnbildern”
der Vorlagen werden genau bezeichnete “Abbilder”, in eingeschränktem Sinn
“Porträts”. Die Darstellungen lassen—im Gegensatz zu den attischen Bei-
spielen—jede Frage nach dem Wesen des Toten verstummen: es handelt sich
um nüchterne biographische Schilderungen, bei denen die genau beziehbare
Nennung des Namens notwendiger Bestandteil ist.
Es scheint ein ähnliches Phänomen vorzuliegen wie im Fall sonstiger
makedonischer Kunstübung—vor allem der gut untersuchten Baukunst:
obwohl man in höchst eklektischer Weise auf andernorts vorgeprägte For-
mulierungen zurückgreift, erhalten diese doch in neuem Kontext und neuer
Bedeutung einen eigenen “makedonischen” Charakter®,
Und der kann schliesslich auch prägend werden. Wenn oft genug betont
wurde, dass das “Mitteilungsbedürfnis” auf den folgenden, hellenistischen
Grabreliefs Griechenlands gross sei, dass man dort durch eine Haufung der
Attribute versuche, den Verstorbenen möglichst präzise zu definieren, so sehen
wir die Wurzeln für eine solche neue Entwicklung in den klassischen makedoni-
schen Grabbildern vorgeprägt. Ein Grabepigramm wie jenes auf dem spät-
hellenistischen Grabstein der Menophila aus Sardes in Izmir®, das die At-
tribute gewissermassen in Worte übersetzt, könnte ein klassisches makedoni-
sches Relief erläutern. Und wenn seit B. Schweitzers Überlegungen zur
griechischen Porträtkunst immer wieder die Grabkunst als mögliche Wurzel
des hellenistischen Individualporträts in Erwägung gezogen wurde‘, so scheint
in der Tat die Betrachtung der klassischen makedonischen Grabkunst solche
Überlegungen zu stützen.
Was liegt näher, als die vereinheitlichende Kraft, die die Grabmäler der
63. s. dazu St. G. Miller, Hellenistic Macedonian Architecture (1971), bes. 228 ff.
64. M. Pfanner, AM 104, 1989, 177.
65. E. Pfuhl - Η. Möbius, Die ostgriechischen Grabreliefs (1977) I, Nr. 418; H. v. Hesberg,
JdI 103, 1988, 313 f.; M. Pfanner, AM 104, 1989, 176 f. Zum Epigramm: ἮΝ. Peek, Griechische
Grabgedichte (1960) Nr. 433.
66. B. Schweitzer, “Griechische Porträtkunst”, in Zur Kunst der Antike, Ausgewählte
Schriften IL (1963) 179.; vgl. D. Metzler, Porträt und Gesellschaft (1971) 327 ff.; H. Wrede,
Consecratio in formam deorum (1981) 23.
27
418 F. Felten
Folgezeit über weite Gebiete hinweg zu einer gemeinsamen Koine zusam-

menschmilzt, eben jener Macht zuzuschreiben, die Gleiches auch sonst in
kultureller wie politischer Hinsicht bewirkt? Und hier vollzieht sich der Vor-
gang auf die gleiche Weise wie dort: nur das Aufgreifen bekannter Motive
konnte, auch wenn der Inhalt sich wandelte, zum Entstehen einer Koine führen.
Ein Versuch, wie auf der Reliefstele mit Mutter und Kind aus Pydna in Dion”,
vôllig neue Inhalte—“Todesleid” und “Das Sterben” selbst—zu thematisieren
(Abb. 14), zeigt zwar mit aller Deutlichkeit nocheinmal die grundsätzlich
andere Gedankenwelt, die hinter den makedonischen Werken steht, doch es
liegt auf der Hand, dass dergleichen im übrigen Griechenland keine Resonanz
finden konnte: zu konträr steht es zu allem bisher Gewohnten, es musste
ein Einzelstück bleiben.
67. E. Kostoglou-Despine, in Kanon, Fs. Berger (1988) 180 ff.

Abb. 1. Grabpfeiler, Thessaloniki, Museum.
Οι nn nn nn
Abb. 2. Grabrelief, Dion, Museum.

420 F. Felten
Abb. 3. Grabrelief aus Nea Kallikratia, Thessaloniki, Museum.

Abb. 4. Grabstele aus Pella, Istanbul, Museum. (Nach Abguss).

42 F. Felten
Abb. 5. Grabstele aus Vergina, Thessaloniki, Museum.

Themen makedonischer Grabdenkmäler klassischer Zelt 423
Abb. 6. Grabstele aus Andros, Leningrad, Ermitage,

424 F. Felten
| = "m
7 AHMAINATOZ , 77
| | AHMHTÉIOY Puis |
|
|
| |
| |
Abb. 7. Grabstele des Demainctos aus Vergina, Vergina. (Zeichnung G. Miltsakakis).

Abb. 8. Grabstele des Dexileos, Athen, Kerameikos.

F. Felten
“s
ἥν"
ΣΝ
: 4%
δ
2
ὯΝ
ὴ
| Ὑ
#
4
ec | η
|
” |
/ |
oY »- κ |
/
sl$i M
+.
on tees |
CR
3 |
| ἡ |
f j
By).
à -
ες |
> b/s
1 “ ” w
a
K
3
,
y eo
ἐπ A
ae
¥ /
᾿
“ Σ
\
NPD»: x
κ
”
7
a +oy |
6: N
ff a
N
~
? sl
ο ar
ps ν £
Pr rie "
- :ce "rt.
art
(Zeichnung G. Miltsakakis) .
Abb. 9. Grabstele des Antigonos aus Vergina, Verria Muszum.
Abb. 10. Grabstele des Aristion, Athen, Kerameikos.

428 F. Felten
Abb, 11. Jägerstele aus Kitros, Dion, Museum.

Abb. 12. Jdgerstele, Munchen, Glyptothek.

430 F. Felten
Abb. 13 Grabstele aus Vergina, Thessaloniki, Museum.

Abb. 14. Grabstele aus Pydna, Dion, Museum.

26
THRACE AND MACEDONIA IN THE 6th-4th CENTURY BC IN

EURIPIDES’ BACCHAE
Alexander Fol
Euripides was born in Phlya, east of Hymettos, in Attika, in the year

‘of the battle at Salamis and even —as the legend insists— on the very day of
the battle. In 480 BC the old Marathon warrior Aeschylus was 45 years old,
while the 16-year-old Sophokles played his lyre before the choir of his coevals
at a ceremonious event marking the victory over the Persians. For Euripides
Salamis was history, Marathon — a legend, his childhood belonged to the
time of Themistokles, his adolescence — to Kimon’s heroic deeds, and his
successes and late glory— to the Peloponnesian Wars.
For nearly fifty years after the epos was subjected to literary editing for
the first time in the court of Pisistratos by Onomakritos, Homer had remained
the principal source of grammatical, aesthetic, moral, religious and civil
education. Euripides studied him, but the texture of his dramaturgical works
was formed by the fibres of music, painting and philosophy.
Unlike the aesthetic function of music today, it performed a social role
in 5th century BC Athens. The chorus, based on the orchestra, was considered
to be the best school and therefore no women and no non-Athenian citizens
were admitted. With its flawless rhythmization, singing rapidly joined dancing
and miming, while musical nomoi and instruments were considered to be
religiously sanctified. In his Laws Plato maintains that the state should es-
tablish strictly the norms of dancing and of the songs performed, and that
priests should peisecute those who violate these norms.
In the Hellenic imagination the origin of music is associated with the
ennobling of nature and music is personified in the Thracian hero and aedes
Orpheus. Initially the musician emphasized with his performance the poetic
rhythm, and only the Thracian lyre-guitar and the harp were used in Apollo’s
sacred traditional music. However, the Aeolian flute-clarinet appeared in
Hellas in the 6th century BC. The rumbling tympan and cymbals emerged,
and castanets were brought in from Sicily. Boeotian and Akarnanian flutists
began performing independent solo pieces during the classical period of
28
434 Alexander Fol
Athenian theatre. The flute, which was called “the slave of feasts” was thrown
away with displeasure by the goddess Athena, because it twisted her face
while she played, but nevertheless the Pythian nomos seems to have been per-
formed at the Delphi sanctuary even in the early 6th century. In the nomos a
flutist together with trumpsters presented the struggle between Apollo and
the Python.
Euripides, who was said to have mastered the guitar and studied diligently
with a Boeotian flutist-clarinetist, was an ardent follower of the “new music”.
His passion is easily understandable, because it freed the poet from the restric-
tions of tradition and expressed more profoundly the hero’s sensuality. There-
fore in his Bacchae Euripides praised the flute and the tympan, which are in-
struments symbolizing this music, and even introduced the monodia, i.e. aria
accompanied by a flute, which can also maintain a melody of its own parallel
with the voice, in order to intensify the suffering or the joy. In the last twenty
years of the 5th century BC the universal musician Timotheos made the dithy-
1amb into an opera which evoked Euripides’ admiration and he professed to
the author that the stage would soon be in his feet. In spite of Aristophanes’
fierce attacks and Aristotle’s judgement, Euripides proved to be prophetically
right. The author of Bacchae was in fact the father of musical drama.
It is known with certainty that the poet was taught by a good painter.
After his death, some of his pictures were displayed in Megara. Even if this
is hearsay, another thing is beyond doubt. In the Athenian Sroa puikile Euripi-
des watched the enormous frescoes of Polygnotos or of his school. These
frescoes depicted the combat between Europe and Asia — the clash with the
Amazons, the destruction of Troy and the battle at Marathon. Euripides seems
to have known this trade, which is evident from Hecuba’s remark: “step back
a little, like an artist, and see from aside how unhappy 1 am” (Hec. 807 sq.)
and which is convincingly shown from his picturesque epithets. Incidentally,
the modern reader feels that the poet does not perceive patterns in his imagina-
tion but that he is obseiving incarnated colours. This sensation is extremely
strong when one reads or listens to the stories of his messengers and heralds,
who reported the course of the most sinister episodes in the tragedies: e.g.
how the Bacchae, led by Agave, the mother, tore to pieces Pentheus, the son.
In the Sth century BC this unsurpassed quality of Euripides’ texts had not
yet found its expression in small plastic art, but 4th century vasepainting
and toreutics began to borrow themes from them. This is good, the bad comes
when these themes begin to be interpreted as sources for mythology, religion
and folklore of pre-literary Hellas and of the non-literary neighbouring
peoples.
Thrace and Macedonia in Euripides’ “Bacchae” 435
There were good reasons for a man to be a philosopher in Athens in the

second half of the Sth century BC. The flourishing of the political, judicial
and scenic eloquence, the rich people who were prepared to pay generously
to tutors, as well as the unique opportunity for the mind to be understood and
publicly evaluated, seem to have concentrated practically the entire Hellenic
intellectual élite in Athens. In Euripides one can discern well the variety of
philosophical teachings and it is not in vain that he was called “philosopher
of the stage” even at that time. This typical representative of the absorbed
contemplation as a brilliant Hellenic method of learning about the world
chose as his beloved teacher Anaxagoras of Klazomenae, who appeared in
Athens when the tragedian was twenty years old. And while Sokrates, who
was carried away in his youth by Anaxagoras’ On Nature, in his deathbed
‘preaching he accused his “mind” of being only a powerful material motive
force and not a moral force, Aristotle called the great physicist the only sober
man among drunks. This sobriety gave Euripides the ability to analyse the
world around him, the aspirations to know the essence of phenomena, the
veneration before the eternity of matter, the negation of miracles and the free
playing with the Olympic gods.
Protagoras of Abdera was of the same age as Euripides and it seems he
had read in the latter’s home his work On the Gods, for which he was later
expelled from Athens. The famous statement by this Sophist that man is a
measure of all thins, both visible and invisible, created psychology as a science,
but due to the enigma that it contained, it lost even at that time its idea}
character and became a norm for lies and banality. Luckily the tragedian
evaded the popular application of the principle, but under the influence of
Protagoras and the Sophists he developed the idle speculation of his characters
to such an extent that all dramatis personae of his plays —gods, heroes, women,
slaves, monsters, children and old people— take a moralizing attitude. This
may be annoying to some modern readers, but for Euripides —as well as for
the Sophists and Sokrates— thinking was a conversation of the soul with
itself, a series of objections and refutations. This state of the spirit was more
important than a consistent philosophical system. Actually, anyone trying
to unravel the varied world of mental phenomena could hardly build such a
system for himself.
Euripides, depicted by his biographers as a grim and concentrated man,
with a face marked by deep melancholy and tiredness —an image supported
by his statues as well— left Athens in 408 BC. There he had left 72 years of
his life, three sons and his respect for the political system of the polis. It see-
med that the poet had to become an exile, because the Athenian theatre was
436 Alexander Fol
life itself and in this life Euripides made many enemies. These enemies were
led by Aristophanes and all conservatives, but behind them there were crowds
of militant politicians from the time of the decline of the polis, athletes, diviners
and noble ladies, whom Euripides often censured. The old man first found
himself in Magnesia and from there he went to Macedonia.
Euripides could hardly find a more suitable place for spending the last
eighteen months of his life that the Macedonian capital under Archelaos.
According to the well-known passage in Thucydides (II 100, 2), the belated
Early Helladic and the slightly early Late Helladic tyrant Archelaos built the
fortifications in Macedonia at that time, traced straight roads and introduced
various improvements in the cavalry, in armament and in various other things
needed during war; in this respect he did more than all his eight predecessors
whose genealogy is known from Herodotus (VIII 139, 1). Today the localiza-
tion of the capital Aegae is uncertain due to the earlier opinion about its
identification with Edessa and the new opinion of Hammond-Andronikos
concerning Vergina, but in both places archaeological research has not yet
made the final statement expected.
The Macedonian ruler, whose palace was decorated by the brush of the
famous Zeuxis, following tradition, had already invited Sokrates in vain, but
he managed to attiact the famous musician Timotheos and the tragic poet
Agathon, half-Sicilian, half-Athenian. Appearing in Archelaos’ court, Euri-
pides showed his gratitude to his patron with the drama Archelaos in which
he praised the legendary Heraclides, the founder of the Macedonian dynasty.
Eager to work in the atmosphere of benevolence, the tragedian left in Mace-
donia Iphigenia in Aulis and it 1s also known that he totally revised or wrote
anew his Bacchae. In the winter of 406 BC his life came to an end. According
to the legend, Euripides was torn in pieces by Archelaos’ dogs, set against
him by malevolent courtiers. This rumour was spread by the enemies of the
poet’s free thinking — such had to be the fate of the wicked man who de-
secrated the Olympic religion.
Euripides’ Bacchae are the magnificent song of that free thinking —the
Bacchae raved where they felt free. As the chorus sings in the first stasimon
of the play, Bromios led the Bacchae to Pieria, to the most beautiful part of
the world, the bright cradle of the muses, because there they could run wild
(Bacch. 410-415). In Euripides’ vision of Macedonia Pieria was an ancient
centre of Thracian-Pelasgian cultural phenomena that had already become
part of the Hellenic cultural synthesis.
Thracian-Macedonian parallels are, generally speaking, a new theme in
historiography. They were possible even during the prehistoric periods, at
least between the rivers Struma and Vardar, and especially along their lower
courses. The comparisons could also be relevant to the ethnic and social
structure and to the settlement systems. Observations on the institutions of
royal power in the two countries in the Sth and early 4th century BC, or studies
of small plastic forms of art and of architecture could be extremely useful.
In these vast and varied problems any choice of a starting point would be ap-
propriate, but for me it lies inevitably in the spiritual sphere, in view of the
many years 1 have spent working on the pre-Hellenic Thracian Orphic
teaching, which was subsequently hellenized.
Hellenization was a process of global historical significance, comparable
only to the intellectual “coups d’état” in India and China again in the Ist
millennium BC. The Hellenic “coup” or the “Greek miracle”, to use E.
Renan’s famous phrase, consisted in borrowing the best which other ethnic
and cultural communities had created —synchronously or diachronously
compared with the Hellenic present— and its reinterpretation by the Hellenic
genius. “The Greek miracle” is a historical and cultural category serving as
a basis foi comparing the development of the physical and metaphysical world
in the remaining countries of Europe and Asia. If the observer in the second
half of the Sth century BC took his position to the north of Hellas, but not
further north than the lands between Istros and Haemos, he would have
seen that the approaching of the Thracian cultural achievements to the level
I have in mind could be localized and dated earliest in two particularly inten-
sive regions of interaction: in the southeastern region, i.e. the lands to the
east from the lower course of the Hebros river to Troad included, and in the
southwestern region, i.e. the lands between Pangaion and Parnassos, amidsl
which Olympos is rising. The southwestern region is the terrain of the
Thracian-Macedonian parallels.
There hellenization completely drained and then gave new birth to the
most valuable aspects of the metaphysical heritage of the ethnic and culturat
communities after the 8th century BC, this process being on a particularly
large scale in the period between the middle of the 6th and the third quarter
of the 4th century BC. This heritage, 1 reiterate, has great value for me. Its
Hellenic synthesis and its transformation into a new spiritual quality are best
documented in the Bacchae. 1 am convinced that this difference in the tragedy
is due to the musician, painter and philosopher Euripides, who bad this god-
given talent of creating another reality, totally detached and above the actual
sequence of events in the calendar time: This other reality was the new Hellenic
Dionysiac mythology. °
It seems to me that researchers have difficulties in experiencing the
438 Alexander Fol
aesthetic and intellectual beauty of the Dionysiac mythology, presented ex-

tremely colourfully by Euripides, because their sensations have been dulled
by the dispute about the origin of the cult. This dispute is so intense and has
lasted for so long that a fatigue is beginning to be felt in the specialized
literature. In the course of my studies on the Thracian preclassical Orphic
teaching, which is at the basis of Thracian religion, I became convinced that
the exhaustion occurred due to the pathetically simple way in which the
question about Dionysos was formulated. Ever since Erwin Rohde, all re-
searchers kept asking themselves whether Dionysos was a Mediterranean,
Thracian, Thracian-Phrygian (Anatolian) deity, that was the latest addition
to the Hellenic Pantheon. As he is known to us, Dionysos is a Hellenic god,
magestically combining in his synthesis Mediterranean (Cretan and Mycenae-
an), Northern Balkan (Thracian) and Anatolian (Thracian-Phrygian) personi-
fications and zoomorphizations of ideas and of natural forces. The problems
related to the Dionysiac mythology should be shifted from the mind-boggling
disputes about the possible ethnic and cultural origin of the deity to an analysis
of the components forming the texture of his Hellenic unity.
These components have been suggested by Euripides in the prologue
to the tragedy: in the monologue of Dionysos and in the song of the chorus,
which consists of three strophes, three antistrophes and an epode (Bacch.
1-167). Euripides is a very dangerous author for a cause-and-effect verifica-
tion of conclusions, precisely because —as I described him— he was the ideal
creator of a syncretic Hellenic spiritual reality. The cause-and-effect analysis
can be drawn from other written sources. The first 167 verses of the tragedy,
however, contain everything that we need in order to understand what ideas
took part in the formation of the god’s image in the lands between Parnassos
and the rivers Struma and Mesta, concentrated in their two centres: Boeotian-
Thessalian and Thracian-Macedonian.
Dionysos declares that he is coming to the land of Thebes. He gives the
pure Theban version about his origin: son of Zeus and Semele, the daughter
of Kadmos. He came to the lands of Thebes for the first time, having left the
fields of Lydia and of Phrygia, and having toured all Asia — above all the
coastal region of Asia Minor. In Thebes he uttered his cry, made the city
dress in nebris and placed a thyrsos in his hands; he created his company of
Bacchae who in their madness began to live in the forests of Kitheron. The
chorus addressed by Dionysos consists of Lydian women who were his travel
companions. They carry Phrygian typmans, his instruments, made by the
Great Goddess-Mother Rhea. The chorus confirms that he has come from the
lands of Asia and because of Bromios (Dionysos), who came from the Phrygian
mountains along the wide roads of Hellas, he is to assume his heavy duty. In
the second antistrophe the chorus develops again the Theban version about
Dionysos’ birth, narrating however that by the will of the moirai a divine
child with bull’s horns was born from Zeus’ thigh and he crowned it with a
wreath of snakes. This is the reason why the maenads braided these creatures
in their hair. In the third antistrophe the chorus praises Crete as “the shelter
for the Kouretes” and as a place that gave birth to Zeus. It was in the caves
of that island that the Korybantes created the ring over which leather is
stretched, i.e. the tympan, whose thunder mingled with the brass sounds of
the Phrygian flutes. The satyrs carried this thunder during the trieterides,
i.e. the festivities in honour of Dionysos. The chorus presented its epode as a
eulogy to the intoxicating sweetness coming trom the excitation of the Bacchic
female group, moving ahead and up in the mountains under the accompani-
ment of the sacred hymn of the flutes.
According to Euripides, Dionysos came to Hellas. He got a poor recep-
tion both in the version about Lykurgos and in the veision described in the
Bacchae, in which Pentheus, the heir of the very old Kadmos, was to be torn
in pieces by his mother in a fit of frenzy. The “arrival” is a common idea in
the Hellenic antiquity and it means precisely hellenization of some borrowings.
One Mediterranean god was accepted and his name is reliable for the Myce-
naean age in the form di-wo-nu-so-jo from Linear B writings, with earlier
roots throughout the entire island region and especially in Crete, where there
is a basically vegetative personification. Its Cretan variant is predominantly
chthonic. A god from Asia Minor is also accepted. He carries a mountainous,
i.e. Uranic, character and is defined as the son of the Great Mother-Goddess,
Rhea or Kybele. His name can be discerned in Old-Phrygian inscriptions after
the 8th century BC, in ancient Greek it is preserved as Sabazios, subsequently
hellenized into Bacchos, to appear also as lacchos in the Eleusinian mysteries.
A deity of a chthonic type is also attested in the Thracian Orphic teaching
after the middle of the 2nd millennium BC, and in the transition to the Classi-
cal Period this deity acquired the name Zagreus. In the so-called Cretan frag-
ment of Euripides (fr. 472 Nauck?), Zagreus appears in Crete, but this is a
syncretic approach to designate similar or identical cults. In its hellenized
image this deity is born either with bull’s horns or as a horned snake, but in
both cases it is an excellent anthropo-zoomorphization of its principal at-
tributes. In Hellenic Orphism this image fades at the expense of the Orphic
Dionysos, moreover first of all in Boeotia, where the version about the “second
Dionysos” was created. When this version is considered, it is usually accepted
that the name of the mother, Semele, is Thracian-Phrygian in origin, but this
440 Alexander Fol
claim is hard to prove, because it is based only on the root etymology of the
Indo-European *zem- ‘earth’. The hellenization of the realia of Thracian
Orphism in Boeotia was particularly intensive in the Delphi sanctuary and
throughout the Parnassos region. The Thracian chthonic deity, which can be
termed Thracian-Macedonian for the epoch of written history, acquired the
universal character of master of the cycle, i.e. of the Universe in its turnover.
This is the interpretation of all commentators throughout the entire antiquity,
and especially the Neoplatonists to Macrobius and Nonnos included.
As I already mentioned, hellenization is not only the assimilation and
reinterpretation of ideas. It is also their new quality in the culture of Europe.
This new quality of the indicated components of the cult described by Euripi-
des is the Hellenic Dionysos himself, or the god of the ever reviving world,
not so much in its unity, as in its variety.
Sofia
SELECTED BIBLIOGRAPHY
Cook, A.B., 1914-1925, Zeus. A study of ancient religion 1-II, Cambridge.

Ebener D., 1966, Rhesos. Tragödie eines unbekanten Dichters, Berlin.
Fauth W., 1967, “Zagreus”, RE 9A 2, 2221-2283.
Fol Al., 1986, Trakijskja Orfisam (The Thracian Orphism), Sofia.
Fol Al., 1990, Politika i kultura v drevna Trakija (Policy and Culture in ancient Thrace),
Sofia.
Jeanmaire H., 1970", Dionysos. Histoire du culte de Bacchus, Paris.
Kapsomenos S.G., 1964, “The Orphic papyrus roll of Thessalonica”, Bulletin of the American
Society of Papyrologists 2, 3-13.
Kerenyi K., 1956, Die Herkunft der Dionysosreligion nach dem heutigen Stand der Forschung,
Köln (= Arbeitsgemeinschaft für Forschung des Landes Nordrhein-Westfalen 58).
Kern Ο., 1963, Die Religion des Griechen I-III, Berlin.
Nauck A., Euripidis Tragoediae, 1, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, editio tertia stereo-
typa, MCMXIII.
Nilsson M. Ρ., 1955-19612, Geschichte der griechischen Religion 1-11, Munich.
Perdrizet P., 1910, “Cultes et mythes du Pangée”, Annales de l'Est 24-1.
Reinach S., 1906, “Zagreus, le serpent cornu”, dans Cultes, Mythes et Religions II, 58-65.
Rhode E., 18983, Psyche. Seelenkult und Unsterblichkeitsglaube der Griechen, Berlin.
West M., 1983, The Orphic poems, Oxford.
THRACIANS ABROAD: THREE DOCUMENTS
P. M. Fraser
I want to consider in this talk three documents which illustrate the de-
velopment of the Thracian people, and of their relations with the Greek world
in the fourth and third centuries before Christ. The numerous Thracian tribes
which, broadly speaking, occupied the region between the Haemus and
Rhodope mountains and the Thracian seaboard to the east and the south,
did not collectively trouble the Greeks very much in the classical period:
though Thracians were individually a familiar enough figure in the hellenic
world, notably in the capacity of slaves, they lay collectively outside it, in spite
of frequent Athenian campaigns in that area, in the course of which, in the
fifth century B.C., many Athenian bones were left ἐπὶ Θράικης. It was never-
theless natural that the natives of the mountainous hinterland should in the
course of time learn something about the customs and language both of the
Greek colonies on the Thracian coastlines, and also of the wider Greek world
with which they rubbed shoulders as mercenaries, and in other roles, in the
developed period of Greek history. Something of this process may be seen
in different ways in the three documents I want to look at now. The first of
these is unique and mysterious, the other two invite consideration and reflec-
tion in various ways
The first document (plate 1) was discovered on the island of Samothrace
in 1937, and was first published by Karl Lehmann, the excavator of the
sanctuary!. The stone is a local limestone, a material which went out of general
use for inscriptions on Samothrace in the midthird century B.C., in favour
of imported, usually Thracian marble?. That provides a terminus ante quem
for our stone, but in any case the lettering, if we accept the usual criteria of
dating Greek letter-forms, points to a date not later than the middle of the
fourth century B.C., though the style is slightly rigid and perhaps as early
1. See Hesperia, 24, 1955, p. 100, no. 40 (cf. also the bibliography given in the lemma to
Inscriptions of Samothrace (Excavs. of Samothrace, 2 (1)) no. 64.).
2. See Inscriptions of Samothrace, p. 21,
444 P. M. Fraser
as the very beginning of the century. The language is not Greek, though the
alphabet is. 1 take that for granted, although it has been suggested that it
may be Greek, and contain the record of thanks for a cure of a coldÿ. The
language itself is not in fact wholly unknown, though this is the only example
of it on stone. Other examples of it are to be found on fragments of pottery
from the sanctuary, of about the same date and earlier‘. Lehmann rightly
pointed out that Diodorus says that the original population of Samothrace
‘used an ancient language which was peculiar to them and of which many
words are preserved to this day in the ritual of their sacrifices”®. What ‘to this
day’ means in the complex stratification of Diodorus’ narrative we cannot con-
fidently say: Book v, which he calls the Νησιωτική, the Island Book, is a com-
pilation of largely mythographic material from unspecified sources, of the type
that we know from Callimachus’ reference to the local historians and mytho-
graphers of the island of Ceus in his Aitıa®, If the words are Diodorus’ own
and represent ascertained fact rather than traditional mythography (which is
always doubtful in Diodorus) that would mean that the language survived
until the first century B.C., which might seem surprising in the absence of any
other sign of the language in sacral texts, In any case, what is the language that
the Αὐτόχθονες spoke and wrote, the παλαιὰ ἰδία διάλεκτος ? It is evidently
not Greek. The original inhabitants of the island, before the Samians came,
are said by Diodorus in a neighbouring passage, on the basis of information
provided by an author of the second century B.C., to have been Thracians,
and this very natural tradition, though not of great antiquity, persists in later
geographical writers, including Strabo, and in antiquarian writers’. Lehmann
was surely right to say that it would try credibility very far, given this tradi-
3. See Georgiev, Traiiskiat Esik (Sofia, 1957), pp. 37 ff.; cf. Inser., Samothr., p. 65, note
2. In his note on line 7, BEKA, Georgiev compares βὴξ-βῆχας, “cough”.
4. See Lehmann, Inscriptions of Samothrace on Ceramics (Excavs. of Samothrace, 21D),
especially nos. 1 and 2, both substantial graffiti, the former in archaic lettering, the latter
considerably later, perhaps later than our stone.
5. v. 47, 3: ἐσχήκασι δὲ παλαιὰν διάλεκτον ol αὐτόχθονες, ἧς πολλὰ Ev ταῖς θυσίαις
μέχρι τοῦ νῦν τηρεῖται,
6. For the sources of Diod. v see E. Bethe, Quaestiones Diodoreae Mythographicae (diss.
Gott. 1887); Fraser, Prolem. Alex., i, pp. 763-4; ti, p. 1064, notes 329/f. For the story of Ceus
in Callimachus see frs. 67-75, Pfeiffer, and Fraser, op. cit. i, pp. 725-7, ii, pp. 1013 f., notes
64 ff.
7. v. 47, 2: οἴκησαν δ᾽ αὐτὴν αὐτόχθονες ἄνθρωποι: διὸ καὶ περὶ τῶν πρώτων γενο-
μένων παρ᾽ αὑτοῖς ἀνθρώπων καὶ ἡγεμόνων οὐδεὶς παραδέδοται λόγος. ἕνιοι δέ φασι τὸ
παλαιὸν Σαόννησον καλουμένην διὰ τοὺς ἀποικισθέντας ἔκ τε Σάμου καὶ Θράικης Σα-
Thracians abroad: three documents 445
tion of a Thracian origin, to suppose that these texts are inscribed in yet a
third language, neither Thracian nor Greek. I am therefore content to regard
the language of our inscription as Thracian, and therefore not Thracian
preserved only for ritualistic purposes, but as a still living language in the
classical period. We thus catch a glimpse here of a Thracian language still
used by Thracians, though we cannot understand it any more than we can
understand the comparable inscription in Greek characters on a ring from
Ezerov in δ. E. Bulgaria of perhaps about the same date®. I must leave its
linguistic problems to others, referring them to Lehmann’s discussion in his
publication of the ceramic fragments. Certainly, as I have already said, the
Thracians were in contact with the Greek world already before this, but this
gives us an insight into their native culture at a relatively early date. Later in
the century contacts with Greeks became much closer, and many example
of it could be adduced. I content myself with one.
This second document (plate 2) comes from Athens®, and may be dated
to between 315 and 309 B.C.?°. It is therefore perhaps three generations later
than the previous document. It is what survives—the upper part regrettably
missing— of a stele with a list of names of individuals belonging to cities and
tribal groups. We can only guess why these people, who are certainly foreig-
ners, are listed together; one can think of various possibilities—a list of pro-
xenoi, a list of newly enrolled citizens, members of a religious koinon; but
certainly the most likely explanation is that we have a list of mercenary troops
in Athenian service, whose names have been perpetuated by the state for some
reason. Isocrates did not tire of upbraiding the Athenians during his long life
for their excessive use of mercenaries!!. This was the view of the original editor,
and we may accept that as the most likely explanation of the list. Can we be
more precise? I think so, in one or two ways. The first forty-six names, which
μοθράικην ὀνομασθῆναι. For the antiquarian texts see N. Lewis, Samothrace I, The An
cient Literary Sources, pp. 31 ff.
8. For this see Georgiev, op. cit., pp. 17 ff.; CAH, (ed. 1), Plates, vol. III, 62a.
9. IG, ii?, 1956.
10. Roesch, Erud. Béot. (Paris, 1982), p. 469, pointed out that the presence of Θηβαῖοι
(1.176, in rasura) as a separate group from the Βοιωτοὶ of 1.179 indicates the period when
Thebes, destroyed by Alexander, was not a member of the Boeotian League, i.e. between
335 and 309 B.C. The presence of natives of Kassandreia (11.111-14), founded in 316 (see RE,
Suppbd. x, cols. 628 ff.) enables us to limit the date still further to the period 315-309.
11. See especially De Pace, §§ 41-48, a highly coloured invective against the practice,
which Isocrates says is analogous to the employment of Greek mercenaries by ὁ βασιλεὺς ὁ
μέγας.
446 P. M. Fraser
lack a heading through no fault of their own or of the Athenian lapicide, con-
tain a large proportion of names or types of names that we know as Thracian
—names such as Seuthes, Disoupes, Mamoxis, Tralis, Dromochaites and ter-
minations in—polis,—zelmis, —nthos, —zis, and others. And Thracians
were, of course, the staple material of mercenary troops at this time. Thracians
were already with Xenophon in Asia Minor at the beginning of the century,
and although we do not know very much about Philip II’s use of mercenary
troops!?, some twenty years before the date of our list Alexander had used
them, particularly as cavalry, in Asia, where, no doubt, a good many of them
had remained behind, voluntarily or involuntarily, living or dead!*. So we
have an opening list of forty-six Thracians (with two more in 11.185-6), who
must belong to one group since there is no intervening heading. It is to be
observed that the list also includes representatives of several of the Greek cities
of Thrace: Kassandreia, Perinthos (three times), Philippoi (the earliest docu-
mentary instance of the ethnic, if I am not mistaken), Olynthos, survivors in
some sense from the destruction of the city by Philip in 348 B.C., who appear
quite frequently in documents of the early hellenistic period'$. So our forty-
six, with their Thracian names, are native Thracians. That being so, what do
their names as a whole reveal? Clearly, alongside the Thracian names there is
also a large number of normal, traditional Greek names, such as Parmeniskos
and Asklepiodoros, and a number of very humdrum names. The natural as-
sumption would be that these Thracians with purely Greek names are either
the product of intermarriage between Greeks and Thracians, in which the
nomenclature of the Greek side had emerged uppermost, or else that some
of the Thracians had changed their names to Greek ones, for personal reasons
of prestige, the convenience of the army paymaster or some other reason.
There is also the possibility (which does not exclude at least the latter alter-
native) that these persons with Greek names may be the manumitted Thracian
slaves of Greek owners, who, after their paramone (if that was required) was
over, and they were wholly free, found life difficult and took up the mercenary
12. See e.g. Xen. Anab. I, ii, 9 (peltasts); I, v, 13 (cf. IL, iii, 7) (Thracian horsemen); cf.
further H. W. Parke, Greek Mercenaries, pp. 28 ff. for an analysis of the Ten Thousand.
13. For our scanty knowledge of Philip's use of mercenary troops see the clear discussion
by Parke, loc. cit., pp. 155 ff.
14. See the discussion of the role of Alexander’s Thracian contingents in Brunt, Arrian,
(Loeb ed.), 1, pp. | xix ff.
15. See e.g. the present document, line 166 (one); AE 1960, p. 14, no. 41 (s.iv. B.C.); Fd
Delphes, iii (1) 105 (277 B.C.?): Launey, Recherches sur les Armées hell. (1950), pp. 1170-1.
The city almost certainly survived the devastation by Philip; cf. Launey, op. cif. p. 678, note 1.
calling’®. Apart from manusmission-records, which exhibit changes of name

by exception rather than with regularity!”, we know from literary sources
that slaves often changed their names after manumission. A good instance of
such metonomasy comes from almost exactly the date of our list, namely
319 B.C., when he hear of a Thracian in Athens whose father, from having
been a slave, ultimately became an Attic demesman with a new name. He is
the κακολόγος of Theophrastus’ Characters, (xxviii), of whom we are told
“this man’s father was originally called Sosias [a typically servile name], but
in his military service he was called Sosistratos, and when he became a de-
mesman he became Sosidemos. But his mother is a Thracian of noble descent.
At least the dear thing is called Krinokoraka(7?)""*. If I am right we see here
another way by which the hellenisation of native Thracians might occur in a
civic context, by daily intercourse with Greek families to whose households
they belonged, or had belonged, followed perhaps by military service when
they, or the city, needed that. One final question. Admitting in the first place
that the men are mercenaries, what sort of a list are we dealing with? I think
we may assume that it was erected in general terms fo them, not by them. Here
we have nearly fifty Thracians, some fifteen Thessalians, ten Locrians, and
one or two representatives of other places and regions. This, I suppose, may
not need explanation: there may have been just one Iasian, one Carian, one
Boeotian, two Heracleotes and two Methymnaeans serving in this collective
16. It must be borne in mind that the absence of conventional manumission - documents
from Athens makes detailed analysis of individual cases there almost impossible, except in
exceptional circumstances, as in the passage of Theophrastus discussed here.
17. It is natural that the large collections of manumission-documents (from Delphi,
Lokris, Illyria, Thessaly, etc.) only rarely record a change of name after manumission, though
they may refer to previous names borne by slaves, and occasionally to (what is in practice the
same thing) the specific change of name on enslavement, as in Fd Delphes, iii (4) 77 (OGIS 345),
concerning the slaves sent by Nikomedes IIL of Bithynia, who were distributed at Delphi for
various tasks, σώματα πέντε οἷς ὀνόματα μετο[νομασθέντα ἐκ τῶν ἐπιχωρίων---)σίων,
Φωσφορος, Ἱεροκλῆς, Ἡλιόδωρος, Ἴων. For changes of name after manumission we
have to go to literature, as indicated in the text.
18. τούτου ὁ μὲν πατὴρ ἐξ ἀρχῆς Σωσίας, ἐγένετο δὲ ἐν τοῖς στρατιωτικοῖς Σωσίστρα-
τος, ἐπειδὴ δὲ εἰς δημότας ἐνεγράφη [Σωσίδημος]. Ἢ μέντοι μητὴρ εὐγενὴς Θρᾶιττά ἐστι.
καλεῖται γοῦν ἡ ψυχὴ Κρινοκόρακα. The text is corrupt towards the end, regarding the
mother, and I have followed Immisch’s suggestion in the Leipzig edition (p. 243). The matter
is of no significance in the present context. [Σωσίδημος] imposes itself through the preceding
Σωσίστρατος. I dealt with this passage a propos of a Coan inscription and a parallel passage
in Herodas, ii, 34 ff., in BSA Alex. 40, 1953, pp. 24-7, to which I may refer the reader for a
consideration of the legal aspects of the change of name. Cf. also A. Calderini, La Mano-
missione etc. (Milan, 1908), pp. 309 ff.
448 P. M. Fraser
body. If so, the recruiting-officers, the ξενολόγοι, had not had much success
in some places. But why should the Athenians erect a public testimonial to
these mercenaries, whom, to judge by Isocrates’ remarks, they may well have
regarded as so much useful cannon-fodder? Of course, lists of mercenaries
do occur at many different places in the Greek world, without there being
any surviving explanation of the purpose of the lists, but they are rare in
Athens, and one is almost inclined to think that the Athenians preferred to
avoid public acknowledgement of their debt to such mercenary-forces. For all
that, they may have felt it incumbent upon them to commemorate those who
had fallen for Athens, perhaps in the defence of the city or an garrison duty
in some troubled border-zone in the few years between 315 B.C., and 308 B.C.
If it is indeed a casualty-list that might explain the ones and twos as well as
the larger numbers, Thracians predominating; if it is unlikely that one Boeo-
tian fought for the Athenians, it is slightly Jess unlikely that only one died
fighting for them. It could also explain why some groups are repeated, the
Thracians, the Perinthians, the Locrians: the later additions were those of
casualties whose names arrived from battle-field or casualty-station later.
Contrast the more sophisticated lapicidal practice of a century and a half
earlier; in the list of the Athenian citizens who fell in the year 447 (?) through-
out the Athenian Empire, on which the dead are listed by tribes, there is a
gap after each tribal group so that the names of casualties recorded later
could be added in their proper place!*; but times changed, standards dropped,
and our men were mercenaries. There are, however, sufficient parallels to
inexplicable repetitions of foreign ethnics in such and similar lists for that
explanation to be only a possibility. The repetitions may simply be the result
of careless drawing up of the list, or perhaps the list covers a period of more
than one campaign—though the repetitions certainly seem to be in the nature
of addenda?°.
I leave this document with its anomalies unexplained, and turn now to
my final document, moving from the world of the city-state to that of the
19. See 1G, i? 943 = Meiggs and Lewis, 48, 11, 15, 18 etc. See their commentary,
20. For such repetitious lists see e.g. /G v (2), 368, the list of proxenoi from Kleitor,
where several ethnics are repeated, e.g. ᾿Αλεῖοι, Κρῆτες, Μεσσάνιοι: ib. 34 has a mixture of
ethnics after individual names, in no order, with a particularly large number of Argives
scattered through the list. In /Tralles u. Nysa, 1, 33, the ethnics are also simply added after
the individual names, with no attempt at regional or city grouping; there ale seven Thessa-
lians separately listed; cf. L. Robert, Coff. Frochner, I, pp. 95-6 (discussion of the Tralles list).
In the long lists of mercenaries at Lilaia, Fd Delphes, ui (4) 134 and 135, the individuals are
also entered regardless of their ethnic origin.
flourishing Ptolemaic kingdom, to see how the Thracians were faring there.
My third document (plate 3), the preserved upper part of a basalt stele, pro-
bably comes from Middle Egypt. It is a fairly recent discovery, and was ex-
cellently published in 1977 by Ludwig Koenen?!. Koenen thought that the
stone probably came from the Fayyum, but my own view, already stated
elsewhere??, is that it came from Middle Egypt. It contains the record of a
local foundation of a festival in honour of the official birthday of Ptolemy
Philade:phus in the year 267 B.C. (that is the date of the festival, not of his
birth, which occurred in 315 B.C.), and the list of victors in the first competi-
tion. The foundation was made by a man called Amadokos, a Thracian,
evidently a wealthy man, a local magnate. The agonothetes in charge of the
festival is an Alexandrian—surprising, in Middle Egypt, for on the whole
Alexandrians preferred to stay in the Delta—and the victors in the festival
are listed in the conventional manner of agonistic inscriptions all over the
Greek world, with their name, their patronymic and their ethnic. The σαλ-
nixtac, the Trumpeter, is a Thracian, Theodoros, the son of Straton, the-
Herald a Tarentine, the winner of the torch-race, the λάμπας, a Thracian,
Amadokos, the son of Ptolemaios, presumably a relative of the founder of the
festival. The boys’ long foot-race, the δόλιχον, was also won by a Thracian,
who was not only fleet of foot, but also had a fine pair of names, Ainesis the
son of Papamousos, who also won the stadion and the boys’ wresting. Two
Macedonians won other adolescent events, another Thracian, Bastakilas, the
son of Amadokos (!), the men’s’ race, and the other events were largely car-
ried off by Macedonians and Thracians, though one Boeotian got home first
in the hoplite-race, an eloquent testimony to the unremitting conscript-ser-
vice imposed on Boeotians in every town and village of their land.
Here it is not the evident parochialism, almost, one might say, the family-
atmosphere, that needs stressing, nor the preponderance of Thracians and
Macedonians among the cup-winners; no doubt there was some military
21. L. Koenen, Eine Agonistische Inschrift aus Agypten und frühptolemaische Königsfest
(Beitr. Klass. Philol. 56(1977)).
22. See Prof. Alex. ii, p. 382, note 341, where I accept the dealer’s provenance, ‘probably
Heracleopolis’, because the stone is of basalt, and therefore unlikely to have originated in the
Fayyum, as Koenen supposes, for almost all, if not all, inscribed documents from the Fayyum
are on friable limestone or sandstone. At the same time it is unlikely to have come from Up-
per Egypt, where the Ptolemaic cleruchic settlement-pattern did not exist. I therefore believe
Middle Egypt’ likely to be correct. E. Bernand, Inscr. grecq. du Fayyum, Ul (1981), p. ix,
note 1, excludes this piece from his corpus because of the doubt as to its provenance. There
is a good photograph of the entire stone, ib. pl. 42.
29
450 P. M. Fraser
establishment nearby, a garrison or a cleruchy from which they came, if they

were not town-settlers. The point worth emphasising is that the establish-
ment of these games by a Thracian in Middle Egypt (or even in the Fayyum),
and the participation of his relatives and fellow-countrymen in them with the
full ritual of Greek athletic contests, is itself a testimony to a new stage in the
hellenisation of the Thracians. It is not easy to believe that the native Thracians
who stayed at home in their remote mountains had adopted or appropriated
the full complexity of urban hellenistic social and religious life, as their com-
patriots in this case had done in Egypt™. So here we see something that could
indeed be documented in many different ways from papyri—that service with
the Good King, ὁ βασιλεὺς χρηστός, as Herodas calls him“, led to cross-
fertilisation and to the extension of Greek culture by example and contiguity
among the Thracians a good generation before, by a change in the wider politi-
cal scene, the Mediterranean coast of Thrace became itself a Ptolemaic posses-
sion for half a century”. Of course, a few of the lucky ones will have visited
Alexandria, and perhaps they will have had an opportunity of meeting there
a curious and learned man who was deeply interested in the cults of Thrace.
In his Αἴτια and ἽἼαμβοι Callimachus included two characteristic pieces of
antiquarian research about Thrace and the Thraceward regions, and turned
them into his own vivid poetry. In one he describes how the people of Abdera
practiced the famous ritual of the pharmakos, the scapegoat, who was stoned
and thrown out of the city for the sins of others, the “fall-guy’’™; in the other,
how the wooden cult-image of the god Hermes Perpheraios at Ainos, on the
mainland opposite Samothrace, carved by Epeios, was dragged from the sea
by fishermen, who tried unsuccessfully to break it up, but exhausted themsel-
ves; after failing to burn it they finally threw it back into the sea, but it only
reappeared in their nets, so they built a shrine for it on the shore, and there
23. Note, however, the lively military dancing and singing of the Thracian mercenaries in
Xen. Anab. vi, i, 5. The Thracian pantomime there described included carrying a supposedly
dead man ‘off stage’: ἦν δὲ οὐδὲν πεπονθώς.
24. Mim. ii, 37 ff.
25. For the Ptolemaic occupation of the Thracian coastal zone from ca. 245 to 200 B.C.
see Bagnall, JEA, 61(1975),pp. 168 ff.; id., The Administration of the Ptolemaic Empire (Leiden,
1976), pp. 159 ff.
26. fr. 90: “Evé", "ABönp' οὗ νῦν ... λέω φαρμακὸν ἀγινεῖ. Dieg.: ᾿Αβδήροις ὠνητὸς
ἄνθρω[ίος καθάρσιον τῆς πόλεως, ἐπὶ πλίν θου ἑστὼς φαιᾶς θοίνης ἀπολαύων || δαψιλοῦς,
ἐπειδὰν διάπλεως γένηται!!, προάγεται ἐπὶ τὰς Προυρίδας καλου! μένας πύλας' εἴτ᾽ ἔξω τοῦ
τείχους || περίεισι κύκλωι περκαθαίρωνί ?) :' αὑτῶι τὴν πόλιν, καὶ τότε ὑπὸ || τοῦ βασίλεως
καὶ τῶν ἄλλων λιθοβολεῖται, ἕως ἐξελασθῆι τῶν, ὁρίων. Cf. Pfeiffer, ad loc.
made sacrifice to the statue, passing it around among them, hence the cult-
title Ἑρμῆς Περφεραῖος7. I do not think that Callimachus visited Thrace,
though it has been thought that he did™, but, if he did, I like to envisage him
as contemplating that native Thracian inscription on Samothrace with which
we started. One would like to think that the hellenised Thracians like Ama-
dokos, whom he may have come across in Alexandria, had been able to teach
him enough Thracian for him to decipher it, and thus complete the cultural
cross-fertilisation by teaching a Cyrenaean Greek their ancient but not for-
gotten tongue.
27. fr. 147 (lamb. viii) Ἑρμῆς ὁ Περφεραῖος Αἰνίων θεός. Dieg.: Περφεραῖος Ἑρμῆς,
ἐν Αἴνωι τῆι / πολει τῆς Θράικης τιμᾶται ἐντεῦθεν. The diegesis is too long to quote here
but a summary is given in the text above.
28. See Prolem. Alex. ii, p. 1036, note 176.
452 P. M. Fraser
Plate 1.
Plate 2,
454 P. M. Fraser
4 oe
‘ge 7
fs ᾷς
a
BASINELDS OA EMAIRIY OH PHA KKELLORAETIT INOVAAE 3ZANAPEY S

LNO@OETHSATKAINPR TOES KOAATIPSDEISH AAK NM A TA
Fe Pavé ZOKTOKAIAER ATOYAYZTFOW@NALKATHITENEON ιοίσ
own SA [7 ATIOEI ME OSAMAA PRO ΣΗΜΑΙΑ ΡΦΗ TON KOANTAN
. EAA ETAL . ἼΩΣ * MAISAS ΓΕΥΙΓΗ Ha ΄ |
CLR TS ds.= LT RATON SEA PAIE XP E PME OL AMA SSKO yapalı

TLPY KAS MTorAEMAIKOYE
τα SRE TD NAHME OY YA PAN TINCT LSHMHTF 1OZAPTEMON ox NAYKFATFTH
AAMMAASA TON PATHS APENEIOY= ;
XF OA EMAIDEA MAAOKOYDPALRE - SYpATinneZ MERNoTPYMAKEAnN!
Le AA MTIAZ] a = u,» ANAPAZ :
AISNYZIONE TEPANOCYAA| KAPRAZEEYE = BATTAKIAAZ AMAAOKOYSPAL E4
; NAILALAOAIKON-- PÉTOAEMATE OT SAT K PATIO M

TEE ATAMOYEOVOPALZ : AMAAOKOT WERDEN OPAIS
h AND PASE 3 Ar ERTL ν ΄
Η FOÂE MA ιά poy λον ὶ EMA OEM ENT EΕΔΩ}

a ISIS AL ΣΤΆΔΙΟΝ % AMSPAE
ATOREMAISEAMAADKOYSPAIÉ ἩΤΌΛΕΗ. AIDEAAYMOYMA κενο
ἜΣΑΝ hag PTOAEMAIKOYE . ἐξ ONAITHN”
K INEA PER RE 1 jOYQ@EZLA Λαξ =" "MNHEIMAXDIAMEINOKALOY} Barr
‘AC ENE(OYS = ; ATMUUA AMP]

KINEAZAAKE TOYSEZEAAOE: SANT PAU oY OBA 3
ANAPAZ ῥ ABOA DIZ TAAIOn
NA PHENNHOEMAKEANR νὴ ΛΥΚΟΜΉΔΗΣ KT AXIKAEOY?
Ds. * NF
TEAEIQY,
Plate 3.
28
EINE UNBEKANNTE GEMME MIT DARSTELLUNG ALEXANDERS

DES GROSSEN
W. Fuchs
Die behandelte Gemme ist vom Verfasser in der Münsterschen Zeit-

schrift Boreas 12, 1989, 62-63 Taf. 28, 3-4 und Farbabb. auf Vorsatztafel
publiziert worden. Sie ist identisch mit der Gemme bei Leonardo Agostini,
Gemmae et Sculpturae antiquae depictae ab L. Agostini Senensi (Rom 1657.
2. Aufl. Amsterdam 1685) Taf. 33. vgl. die Textabbildung 1). Im Vortrag
wurde darauf hingewiesen, daB die Gemme den Alexander des Leochares im
Philippeion von Olympia wiedergeben müsse. Dieser Statue, der einzigen
Alexander des GroBen zu diesem Zeitpunkt in Olympia, kônnten um 330 v.
Chr. die Ammonshôrner als Beweis der Gottessohnschaft von Alexander dem
GroBen hinzugefügt worden sein. Diese Situation halt der Gemmenschneider
fest. Neuere Untersuchungen in London erkennen am Original jedoch, daß
es sich um eine klassizistische Arbeit des frihen 19. Jhs. handeln sollte. Da
die Gemme im Besitz von Thorwaldsen war und von diesem dem Kapitan
des Rücktransportes seiner Besitztümer von Rom nach Kopenhagen geschenkt
wurde, kann festgestellt werden, daB Thorwaldsen als bester Gemmenkenner
seiner Zeit eine ausgezeichnete Kopie des Originals dem Kopisten geschenkt
hat. Wo das Original verblieben ist, bleibt fraglich. Es befindet sich nicht im
Thorwaldsen-Museum in Kopenhagen.
Im Referat wurde auch auf den Alexander Schwarzenberg verwiesen.
Dieser in letzter Zeit oft behandelte Kopf (E. v. Schwarzenberg, BJb. 167,
1967, 58-118. T. Hölscher, Ideal und Wirklichkeit in den Bildnissen Alexanders
des Großen (1971) S4ff. Taf. 7-8. Zuletzt: N. Himmelmann, Herrscher und
Athlet, Austellung Bonn 1989, 92 Abb. 29 Kat Nr. 10) scheint mir in Wahr-
heit eine Fälschung nach dem Kopf ehem. Sig. Guthmann, Mittel-Schreiber-
hau, der 1908 in der Tenuta Prati fiscali bei Ponte Nomentano in Rom ge-
funden wurde: NSc. 1908, 243 Abb. 13. ABR. Taf. 921. Gebauer, AM 63/64,
1938/39, 105 K 79. Heute in Warschau. Warschau Inv. 200440. Kiss, Rocz-
MuzWarsz. 22, 1978 69-76 Abb. 1-4. Nicht bei M. Bieber, Alexander the
Great in Greek and Roman Art (1964). Mit diesem Kopf stimmt das Frag-
456 W. Fuchs
ment in Pergamon (Hölscher Α.Ο. 54 Anm. 204, Taf. 8,2) besser (Haarbinde!)
überein als mit dem Kopf Schwarzenberg. Der sogenannte Alexander Schwar-
zenberg, den ich im Original seit 1962 kenne, scheint mir auch deswegen falsch
zu sein, weil die Bearbeitung des Halsausschnittes sich weder zum Einsetzen
in eine Statue noch in eine Büste eignet. Die Haaranlage des Kopfes ist bis
auf die Anastole nicht antik. Die Augen sind zu klein und unbestimmt; der
Falscher der späten 50er Jahre hat sich hierbei auch an den Apoxyomenos
des Lysipp als Vorbild gehalten.
Westfälische Wilhelms - Universität Münster
Die Abkürzungen folgen den Sigeln der Archäologischen Bibliographie.

Eine unbekannte Gemme mit Darstellung Alexanders des Großen 457
Abb. 1. Gemmenporträt Alexanders des Großen, nach: Gemmae et Sculpturae antiquae d:piciae
ab Leonardo Agostino Senznsi’, Amsterdam 1685, Taf. 33.
29
ZUR GELDPOLITIK PHILIPPS Il. UND DER ANTIGONIDEN
Andreas Furtwängler
In antiken Quellen ist mehrfach von finanziellen Unterstützungen durch

ptolemäische Kônige die Rede, die bestimmten Städten, Herrschern oder
Koina zugeflossen sind: diese Subsidien wurden aus verschiedenen Anlässen
den Empfängern überwiesen. Stets handelte es sich aber um Unterstützungen,
die aus politischer Raison allierten oder befreundeten Mächten zugedacht
waren; so erhielt Pyrrhus Subsidien von Ptolemaios 1.!, Byzanz finanzielle
Unterstützungen durch Ptolemaios Il., Arat und der Achäische Bund (242 v.
Chr.), später Kleomenes (226/25) empfingen gewaltige Geld- bzw. Metall-
mengen von Ptolemaios III.?; diese konnte der Empfänger selbst aus-bzw.
ummünzen, wobei die Herkunft der Subsidien gelegentlich durch den Münz-
typ für jeden Benutzer unmißverständlich angedeutet werden konnte: so hatte
vermutlich Ptolemaios Ili. das Kennzeichen der Lagiden, den Adler, als Bild-
typ für die lakedaimonischen Subsidien-Prägung unter Kleomenes zur Be-
dingung gemacht?.
Hierbei fallt besonders auf, daB die Zuwendungen keineswegs nur in
Edelmetall sondern ebensooft in Bronze bzw. Kupfermünzen gezahlt wurden.
So spendet Ptolemaios III. nach dem gewaltigen Erdbeden in Rhodos, 229/6
v. Chr. ca. 1000 Talente ausgemünztes Bronzegeld*; Polybios weiß ferner zu
berichten, daß Ptolemaios V. 186/85 v. Chr. dem ätolischen Bund aus politi-
1. Ptolemaios 1. an Pyrrhos: Plut., Pyrrh. 5, 2; Franke, Alr-Epirus und das Königtum der
Molosser (1955) 69 f.; ders., Die antiken Münzen von Epirus (1961) 260 f.
2. Ptolemaios III. an den Achäischen Bund (ab 242): Plut., Arat, 41: an Kleomenes:
Vgl. S. Grunauer von Hoerschelmann, “Die Münzprägung der Lakedaimonier” (1978) [A-
MUGS 7}, 16 ff.
3. Grunauer von Hoerschelmann, ebenda: Gruppe IV und V. Vermutlich ist nur ein
Teilbetrag der Subsidien ausgemünzt worden: Gnomon 57, 1985, 638.
4. Polyb. V. 88 f.; M. Holleaux,“Polybe et le tremblement de terre de Rhodes”, in: ders.,
Etudes d’epigraphie et d'histoire grecques I (1968) 445 ff.; R. M. Berthold, Rhodes in Hellenistic
Age (1984) 92 f.; C. Ashton, “Rhodian Bronze Coinage and the Earthquake of 229/226 BC”,
NumChron 1986, 14 Π., vertritt die Meinung, daß das ptolemäische Bronzeg:ld zu rhodischen
Tetrachalka umgeminzt worden sei,
460 Andreas Furtwängler
schem Kalkül 2000 Talente ptolemäischen Bronzegeldes zukommen [16 85,

In antiken Quellen treten stets ptolemäische Könige als Bronzegeld-
-Subsidienträger in Erscheinung, was bei der ohnehin stark auf Bronzegeldein-
heiten gestützten lagidischen Geldpolitik nicht unmittelbar überrascht. Und
dennoch müssen wir uns fragen, ob finanzielle Zuwendungen dieser Art,
d.h. in ausgeprägtem Kupfergeld nicht auch ein von anderen Herrscherhäusern
angewandtes Mittel politischer Einflußnahme gewesen sein könnte. Schrift-
liche Zeugnisse fehlen, doch helfen uns hier numismatische Beobachtungen
weiter, aus denen m.E. hervorgeht, daB auch makedonische Könige als Sub-
sidienträger in Erscheinung getreten sein dürften: so sind die Bronzeserien 2-3
des Typus “Persephone/Kerberos” der Eleaten in Epirus (Abb. 2)° durch-
gehend auf Bronzen Philipps U. von Makedonien (Abb. I) überprägt’. Das
Gleiche gilt für die ersten Bronzeserien der Kassopäer (Abb. 3-4)? wie für
eine Pragesserie des mittleren 4. Jhs. aus Leukas?.
Die auschließliche Verwendung von AE-Münzen Philipps 11. als Schröt-
linge für die erwähnten Prägungen in den Münzstätten der Kassopäer, der
Eleaten und von Leukas ist ein ebenso parallel auftretendes wie kurzlebiges
Phänomen, das hinsichtlich der Serien 2-3 der Eleaten und der ersten Bronze-
emissionen von Kassope unterschiedlich interpretiert wurde: P. R. Franke
verbindet diese Überprägungen mit den Armeen Philipps II. in den Ausein-
andersetzungen des Winters 343/2 in Epirus; die Soldaten hätten eine große
Menge makedonischer Bronzen mit-und in Umlauf gebracht!®. N. G. L.
Hammond erklärt sie damit, daß Philipps Bronzen spätestens seit 350 v. Chr.
gängiges Umlaufkurant in Epirus gewesen seien und daß diese Stücke wie
selbstverstandlich als Schrötlinge wiederbenutzt worden wären!!. Die Emis-
sionen wurden daher von beiden Forschern ca. 342 - 338 v. Chr. datiert!?.
Gegen Frankes Interpretation sprechen die zeitlich parallelen Überprägungen
in Leukas. Denn Leukas war, im Gegensatz zu den Kassopäern und Eleaten,
5. 2000 Talente gemünztes Kupfergeld (Polyb. 22, 9. 3).

6. Ρ. R. Franke, Die antiken Münzen von Epirus (1961) 40 ff.: Gruppe [ u. II [teilw.].
7. Überprägt auf Münzen des Typs “jugendlicher Kopf mit Binde / Reiter, Legende
ΦΙΛΙΠΠΟΥ, SNG Copenhagen, Macedonia 582 ff., insbes. Taf. 14, 612-614; P. R. Franke,
a.a.0. Taf. 44, 6.
8. 1. Serie und 2. Serie (teilw.). Serie 1-6: Franke, a.a.O. 52 ff.
9. BMC Thessaly 174, 1-12: 175, 15-25: SNG Copenhagen 367-369.
10. Franke, a.a.O. 55.
11. N.G.L. Hammond, Epirus (1967) 545.
12. Franke, a.a.O. 40 ff., 55 ff.: ο. 342-338 (Eleaten: Gruppe II-IIÜ: Kassope: Gruppe I
und II [erste Scrien]); Hammond, a.a.O. 542; 548 f.
Zur Geldpolitik Philipps Il. und der Antigoniden 461
auf Demosthenes’ Veranlassung 343 v. Chr. einem Bund mit Athen gegen die
Makedonen beigetreten!®. Gegen Hammonds Ausführungen spricht die
Tatsache, daß Philipp 342 v. Chr. Eleaten, Kassopäer sowie das besetzte Thes-
protien Philipps Schwager, Alexander I. dem Molosser unterstellte™, und daß
diese als selbstverwaltete Stammesorganisationen in das KOINON ΤΩΝ ΜΟΛΟΣ-
ΣΩΝ integriert wurden: in dieser Zeit waren aber die unter Alexander I. ge-
prägten molossischen AE-Prägungen gängiges Umlaufkurant®®.
Die Eckdaten für die autonomen Üperprägungen der Eleaten Kassopäer
und der Thesproter!® werden nach oben durch das Eingreifen Philipps II. in
13. Demosth. 18, 237. Man kann heute Imhoof-Blumer (NumZ 10, 1878, 23.45), der die
Überprägungen zu spät, nämlich erst unter Kassander (ab 314 v. Chr.) ansetzt (dagegen be-
reits E. Oberhummer, Akarnanien, Ambrakia, Amphilochien und Leukas im Altertum [1887]
138 Anm. 2; Franke, α.α.Ο. 303) ebensowenig folgen wie P. R. Franke, der sie unter Ale-
xander I. geprägt sehen möchte: wenn nämlich Alexander I. auf Leukas Überprägungen von
Philipps AE veranlaßt hätte, dann müßte man erwarten, daß sich dieses Phänomen auch an
seinen eigenen Emissionen beobachten ließe: doch gerade bei diesen Münzen läßt sich keine
einzige Überprägung nachweisen. Schließlich sei noch erwähnt, daß Leukas in den 40er
Jahren nie makedonisch besetzt war, und in den 30er Jahren nur sporadisch unter molos-
sischem Einfluß gestanden haben kann. N.G.L. Hammond läßt die Leukas - Überprägungen
außer Acht.
14. Zweifellos haben Thesproter und Kassopäer die Hegemonie des molossischen Königs
anerkennen müssen: Demosth. 7. 84. Theopomp/FGrH 115 F 206, 207; Franke, a.a.O. 47;
Hammond, a.a.0. 534.
15. In diese Periode fallen— nach Franke, a.a.O. 103 ff.
— die verbreiteten molossischen
Prägungen der Gruppe IV mit 45 bekannten Vorderseitenstempeln, die—wie die Thesproten-
Emissionen — keine Überprägungen zeigen, obgleich — folgt man der Logik Hammond’s
Interpretation — Überprägungen erwartet werden müßten. Diese Situation verbietet, eine zur
molossischen Gruppe IV zeitlich parallele Überprägungsemission der Kassopäer und Eleaten
anzunehmen; ferner ist die AuschlieBlichkeit mit der nur makedonische Königsbronzen zur
Überprägung benutzt wurden so ungewöhnlich, daß Umlaufkurantsüberprägungen (so
Hammond) auszuschließen sind. Hammond nimmt gar einen Prägestop unter dem molos-
sischen Regenten Arybbas an (ca. 350-342 v. Chr.), der durch die makedonische Bronzen
Philipps aufgefangen worden wäre (α.α.Ο. 545 f.); erst 342 habe Philipp den Molossern (unter
Alexander I.) die Prägehoheit verliehen (merkwürdig, daß ab M2 dann nur die Kassopäer
und Eleaten die alten makedonischen Münzen überprägt haben sollen!) eine Theorie, an der
—nach allem was wir heute wissen— nicht festgehalten werden kann (zu Prägehoheitsfragen
8. nun: Th. Martin, Sovereignty and Coinage in Classical Greece [1985] passim); dagegen
spricht nicht zuletzt die Fundhäufigkeit makedonischer AE-Prägungen: N.G.L. Hammond
nennt in seiner Fundmünzliste von Epirus (α.α.Ο. 717 ff.: ο. 150 Exemplare aus Arta bis
Vegalat) nur eine einzige Bronzemünze Philipps II.!
16. Die sehr kleinen, begrenzten Emissionen der Thesproter, die die Münztypen der
Eleaten benützen (Franke, @.a.0. 47 ff.; Hammond, a.a.O. 549), wurden wahrscheinlich un-
mitellbar nach 342 v. Chr. herausgegeben, d.h. bald nach Unterwerfung Thesprotiens durch
die epirotischen Verhältnisse 352/50, nach unten durch die Intervention

desselben in Epirus 343/2 und der Erweiterung des molossischen Herrschaft-
gebiets unter Alexander I. gesetzt!?. Die Zeitspanne ο. 350 - 343/2 v. Chr.
ist eine Periode, in der Eleaten, Kassopäer und Leukas selbständig waren:
nur in dieser Periode erhalten die Überprägungen als zeitlich parallele
Erscheinung einen Sinn: Blickt man nämlich auf die Ereignisse unmittelbar
nach 350 v. Chr., so erkennt man rasch, daB sich die Üperprägungen als ein
Teil jener Maßnahmen interpretieren lassen, die Philipp II.— wegen der ges-
pannten politischen Situation in dieser Region—getroffen hatte: offensichtlich
ließ der makedonische König sehr bald nach 350 v. Chr. die notwendig ge-
wordene scharfe Kontrolle des molossischen Regenten Arybbas von einer
Subsidienpolitik begleiten, die dem Molossergebiet benachbarten, einfluß-
reichen Stämmen zugute kam, allen voran den Eleaten und den Kassopäern
und ihrer gerade durch Synoikismos gegründeten Stadt Kassope™; von politi-
scher Tragweite ist ferner die Tatsache, daB er auch die dem Golf von Am-
brakia vorgelagerte Insel Leukas mit Subsidien bedachte!®; diese dürften
m.E. als gegengewichtige Maßnahme gegenüber der Polıtik Ambrakias ge-
wertet werden, die offensichtlich die Interessen Arybbas’ mitvertrat?®.
Ähnliche Fälle lassen sich auch unter den Antigoniden beobachten. Es
Philipp Il. aber noch vor Herausgabe der großen molossischen Serien (Franke Gruppe IV);
denn diese letzteren dürften bald die Scheidegeldnachfrage im Gebiet der Thesproter, das
dann den Molossern unterstellt war, gestillt haben.
17. M. Oikonomidou hat aufgezeigt [M. Oikonomidou - Karamessini, EpChron 26, 1984,
39 ff.; dies., in: Hoepfner-Schwandner, Haus und Stadt im klassischen Altertum. Wohnen in
der klassischen Polis 1 (1986) 134 f.], daB die Prägung der Symmachie der Epiroten (in der der
Stamm der Thesproter, die Kassopäer und Eleaten eingegliedert waren) bereits nach 334 v.
Chr. beginnt, sodaß für die umfangreichen Emissionen der Kassopäer—nach herkömmlicher
Datierung’(ab 342 v. Chr.}—nur 8 Jahre übrig blieben, eine Zeitspanne die zweifellos zu knapp
bemessen ist. Bei Hoepfner-Schwandner (1986) 78 werden die Überprägungen der Kassopäer
darauf zurückgeführt, daß Philipps Bronzen als gängiges Umlaufkurant in Epirus bereits vor
350 v. Chr. gegolten hätten. Dies trifft aber nicht zu: Philipps Bronzen waren zuvor in der
Stadt Kassope und deren Umgebung so gut wie nicht vertreten: vgl. oben Anm. 15.
18. Gegen Dakaris (Cassopeia 2 ὃ 414; 113 § 439 ff. - frühes 4. Jh. v. Chr.) hat sich Ham-
mond (Epirus (1967) 548) gewandt, der Kassope als synoikistische Gründung mit dem Status
einer selbständigen Polis erst nach 360 v. Chr. für möglich hält. Vgl. auch allg. Hoepfner-
Schwandner, 0.2.0. 75 ff.
19. Vgl. Anm. 13.
20. Das geht aus der Situation der Stadt Ambrakia hervor: unmittelbar nach Vertreibung
des Arybbas 343 v. Chr., der in Athen Zuflucht fand (M.N. Tod, A Selection of Greek Histo-
rical Inscriptions 11 (1948) 173 [== Sy/P 228], schloß die Stadt ein Bündnis mit Athen (De-
mosth. 7.84), weil sie sich von den Makedonen bedroht fühlte.
Zur Geldpolitik Philipps 11. und der Antigoniden 463
sei zunächst ein Uberpragungsfall angesprochen, der bereits verschiedene

Interpretationen erfahren hat: Die bôotischen Bronzeemissionen des Typs
“Demeterkopf in 3/4-Vorderansicht/ sich aufstütztender Poseidon” (Abb. 5-7),
die durchwegs auf antigonidischen Bronzen des Typs Herakleskopf/makedon.
Reiter mit Monogramm 4/ überprägt sind?!. J. A. Svoronos interpretierte sie
als Überprägungen auf Münzen des Antigonos Doson, die der makedonische
König den Böotern zur Bezahlung von Söldnern bei der Schlacht von Sellasia
zur Verfügung gestellt hätte??. Diese Interpretation fand keine Anhänger,
weil nicht einzusehen ist, weswegen das makedonische Kleinkupfer von den
Böotern unbedingt überprägt werden mußte. Ferner ist in der Überlieferung
von Söldnern nicht die Rede; die Böoter leisteten im Rahmen ihrer Verpflich-
tungen lediglich Heeresfolge*.
T. Hackens hat diese Interpretation abgelehnt und die Überprägungen
seinerseits mit makedonischen Interessen in Böotien unter Philipp V. und
Perseus verbunden“; doch weder die Allianz zwischen Perseus und den
Böotern 174 v. Chr., noch die Beziehungen zwischen Philipp V. und seinen
böotischen Parteigängern können eine Massenausprägung auf über 50 Jahre
(!) alten makedonischen Schrötlingen annähernd wahrscheinlich machen®.
21. BMC Central Greece XLIV u. 40 f. Nr. 81.99. 5. W. Grose, Cat. of the McClean Coll.
of Greek coins 1 (1926) Taf. 134, 10-12. Exemplare in den Münzfunden IGGH 169 (Euboia
1963), 229 (Kopais 1908), 233 (Theben 1965), 282 (Attika 1937); ferner A.S. Walker, Hesperia
47, 1978, 42 ff.
22. J.N. Svoronos, JIntANum 11, 1908, 230 ff.
23. J.N. Svoronos und T. Hackens (vgl. Anm. 22 u. 24)) haben nicht berücksichtigt, daß
es sich nicht um reguläre Söldner handelte, sondern um Bundesgenossen, die im Rahmen des
Hellenischen Bundes Heeresfolge leisteten: P. Roesch, Etudes béotiennes (1982) 367.
24.T. Hackens, “La circulation monétaire dans la Béotie hellénistique”, BCH 93, 1969, 717
und Nr. 34-41 (= Der Münzumlauf im hellenistischen Böotien: Die Schatzfunde von Theben
1935 und 1965, in: M. R. - Alföldi [Hrsg.], Methoden der Antiken Numismatik [1989] 267 ff.);
T. Hackens vertritt hierbei die Meinung, daß Söldner kaum Bronzemünzen angenommen
hätten, Svoronos’ “Theorie somit hinfällig sei”; vgl. aber dagegen oben Anm. 23. Vgl. ferner
M. Crawford, Coinage and Money under the Roman Republic (1985) 316.
25. G. Le Rider [in: Numismatique antique, problèmes et méthode (1975) 531. Anm. 121]
ist für Subsidienzahlungen an die Böoter unter Antigonos Gonatas —ohne näherer Begründ-
ung— eingetreten; für eine solche gibt es m.E. keine konkreten Anhaltspunkte; dies gilt
auch für die Zeit unter Demetrios II. in der C. Ehrhardt (Studies in the reign of Demetrius II
[Diss. 1975 / Xerox Ann. Arbor 1976) 257 f.) ein vorübergehendes Auseinanderbrechen der
Allianz mit Böotien erkennen will. O. Picard (BCH Suppl. IX [1984] 289, contra: Head *HN
353) datiert die böotischen Überprägungen “wertfrei” in die 2. Hälfte des 3. Jhs mit dem
Hinweis, daß de: Eretria-Fund (/GCH 175, c. 235 v. Chr.) die späte Chronologie Heads (bis
196 v. Chr.) nicht zu stützen vermag; doch der Eretria-Fund weist kein einziges Exemplar
der zur Debatte stehenden böotischen AE-Überprägungen auf!
SchlieBlich äusserte P. R. Franke die Ansicht, daB die Béoter—nach

Abzug der makedonischen Besatzung von der Kadmeia 256 v. Chr.—Bronzen
des Antigonos Gonatas im Schnellverfahren überprägt hatten™. Dem wider-
sprechen allerdings sowohl die Fundsituation bzw. die Datierung dieser böoti-
schen Überprägungen?”, wie der Bildtyp ihrer Rückseiten: Es ist überzeugend
dargelegt worden, daß das Vorbild des auf dem Revers abgebildeten, sein
rechtes Bein auf einen Felsblock aufstütztenden Poseidon (Abb. 5) anläßlich
der Konstituierung des panhellenischen Bundes unter Antigonos I. und De-
metrios Poliorketes in Korinth, vielleicht im Hafen Kenchreai, aufgestellt
worden war”: die wohl beste Kopie dieses berühmten Werkes lysippischer
Schule befindet sich im Lateran®®. Freilich erscheint er auch auf Rückseiten
von Tetradrachmen des Demetrios 1.39, gleichsam als Symbol panhellenischer
Hegemonie. Für diesen Anlaß sind aber die böotischen Überprägungen mit
demselben Bildtyp erheblich zu jung, da sie erst in Münzschätzen des 2. Jhs.
in Erscheinung treten. Andererseits muß der Rückgriff auf eben dieses be-
rühmte Poseidon-Bild (Abb. 8) eine tiefere Bedeutung besitzen; im 3. Jh. v.
Chr. gibt es nur ein Ereignis, das unmittelbar an den korinthischen Bund des
Antigonos und seines Sohnes Demetrios Poliorketes anknüpft, und durch
das die alte antigonidische Statuenstiftung als traditionelles Symbol panhelleni-
scher Hegemonie ihre Bedeutung wiedererlangt: die Konstituierung der
Hellenischen Symmachie in Korinth durch den ἡγεμὼν ἁπάντων τῶν συμ-
μάχων (Polybios II, 54) Antigonos Doson, dem sich u.a. auch die Bôoter
angeschlossen hatten.
Worauf ist nun die Überprägung zurückzuführen? P. Roesch hat aus-
26. Diskussionsbeitrag beim 5. Symposium Ancient Macedonia, Thessaloniki 1989.

27. Die Überprägungen zirkulierten frühestens im letzten Viertel des 3. Jhs.; in Münz-
schätzen finden sie sich überhaupt eıst im 2. Jh. v. Chr.: vgl. T. Hackens, “Der Münzumlauf
im hellenistischen Böotien: Die Schatzfunde von Theben 1935 und 1965”, in: ΜΙ. Alföldi
[Hrsg.], Methoden der Antiken Numsmatik (1989) 267 ff.
28.E. Walde,“ Die Aufstellung des aufgestützten Poseidon”, AM 98, 1978, 99 ff. (Statue des
Poseidon im Lateran: Taf. 28, 1. E. Walde-Psenner, “Der bronzene Poseidon auf der Hafen-
mohle von Kenchreai”, in: Actes dude Colloque International sur les bronzes antiques 1978
(1979) 61 ff. Vgl. allg. P. Moreno, Vita er arte di Lisippo (1987) 159 ff. Abb. 94. Zur bronzenen
Replik aus Pella, 5. zuletzt: Ancient Macedonia, Ausst. - Kat. Melbourne / Brisbane / Sydney
1989 (1988) 306 Nr. 259.
29. E. Walde (AM 98, 1978, Taf. 28,1) und P. Moreno (a.a.0. Abb. 94; ders., “Vita e opere
di Lisippo”, in: J. Chamay - J.L. Maier [Ed.], Lysippe er son influence. Hellas er Rome V
[1987] 84) treten für ein lysippisches Original ein: als Werk der lysippischen Schule, zuletzt
J. Frei, L'école de Lysippe, in: Chamay - Maier (1987) 38 f.
30. Newell, The Coinage of Demetrius Poliorcetes (1927) Taf. XI-XLL
Zur Geldpolitik Philipps I. und der Antigoniden 465
führlich dargelegt, wie im Jahre 224 v. Chr. das Synedrion der Hellenischen
Allianz (mit Sitz in Korinth) unter Mitwirkung von Vertretern des boioti-
schen Bundes beschlossen hatten, die Böoter zur Teilnahme am Bundes-
genossenkrieg 224/223 v. Chr. aufzufordern; dies war aber offensichtlich von
der böotischen Bundesversammlung abgelehnt worden?!. Vielleicht war die
Mehrheit der Vertreter der böotischen Bundesversammlung der Meinung,
daß das Engagement des Koinon für die Sache des makedonischen Königs
von einer Gegenleistung abhängig gemacht werden sollte. Als sich jedenfalls
im nächsten Jahr 223/22 v. Chr. Anzeichen wirtschaftlicher Rezession bemerk-
bar machten, die bekanntlich später zu erheblichen sozialen Spannungen
führen sollten, wurden die Böoter von Antigonos und dem Synedrion der
Hellenischen Allianz erneut aufgefordert, Heeresfolge zu leisten und sich
diesmal an den Unternehmungen gegen Kleomenes zu beteiligen®?. Die
Empfehlung der böotischen Vertreter im Synedrion der κοινὴ συμμαχία
wurden nun von der böotischen Volksversammlung ratifiziert. Woher dieser
Sinneswandel? M. E. treten hier die böotischen Überprägungen ins Blick-
feld: Antigonos Doson, der auf die böotische Heeresfolge nicht verzichten
konnte, erkläre sich offensichtlich bereit, dem böotischen Koinon Subsidien
in beachtlicher Höhe zufließen zu lassen, als Gegenleistung für die Entsendung
von 2000 Fußsoldaten und 200 Reitern: und wie dıe Überprägungen nahe-
legen, wurden diese Subsidien (zumindest teilweise) in ausgemünzten make-
donischen Bronzen bezahlt. Der Bezug zu antigonischen Subsidien ist mit
31. H. Feyel, Polybe et l'histoire de la Béotie au Ile siècle avant notre ère (1942) 152 ff.
Roesch, α.α.Ο. 368.
32. Der Veitragstext ist unbekannt. Die Details, die Polybios überliefert, sind dennoch
aufschlußreich (Polyb. 11.9.4; 11.49.65; IV.69.5); vgl. Feyel, σ.α.Ο. 126ff. Ρ. Cloché, Thèbes
de Béotie des origines à la conquête romaine (1952) 224 ff. Testimonia: H.H. Schmitt, Staats-
verträge LLI 507. S. hierzu Roesch, α.α.Ο. 367.
33. Polyb. IV, 24.5.
34. Man könnte dem entgegenhalten, daß 1. Subsidien in Form von Überprägungen lite-
rarisch nicht überliefert sind, daß 2. Überprägungen zu kostspielig und daher überflüssig
seien, und daB 3. Überstempelungen eher auf historische Ereignisse zurückzuführen seien.
Dagegen spricht jedoch 1. daß es zur Form der Subsidien keine litarariche Überlieferung
gibt: so ist beispielsweise nur von chremata die Rede (Plut. Pyrrh. 5,2), also einfach von einer
finanziellen Unterstützung— in welcher Form auch immer —, dann wiederum von 1000 Ta-
lenten ausgemünztem Bronzegeld; zur Frage von Überprägung oder Neuausmünzung wird
nichts ausgesagt. 2. Kostspieliger als Überprägungen sind Einschmelzen und Neuausprägung
von Subsidien, wie dies nachweislich unter Kleomenes geschah (vgl. oben Anm. 3; auch in
Rhodos: Ashton, NumChron 1986, 14ff.); die Gründe liegen auf der Hand: hier ist nur ein
Teil der Subsidien ausgemünzt worden, um der Nachfrage nach lokalem Scheidegeld zu
genügen. Andererseits kann eine Überprägung von Bronzesubsidien auch dann von Interesse
30
dem sich auf einen Felsen aufstützenden Poseidon (Abb. 5; 8) bildlich gefaßt
und von Doson vielleicht ebensosehr zur Auflage gemacht worden, wie der
lagidische Adler auf den ausgmünzten Subsidien der gegnerischen Partei,
d.h. des Ptolemaios III. in Sparta unter Kleomenes.
Abschließend möchte ich noch auf einen weiteren, möglichen Fall anti-
gonidischer Subsidien eingehen, dessen unmittelbarer Anlaß noch im Dun-
keln liegt:
In Athen wird in der 2. Hälfte des 3. Jhs. eine Emission mit den Typen
“Amphore/Eule” herausgegeben. Genau wie die böotischen Überprägungen
des Jahres 223 v. Chr., ist diese ausschließlich auf Münzen des Antigonos
Gonatas/bzw. Doson überprägt®. Man hat darzulegen versucht, daß die
in Athen zirkulierenden Königsbronzen nicht bereits nach dem Tode des
Antigonos Gonatas, sondern erst nach 200 v. Chr. überprägt worden seien,
weil sie zuvor als politische Demonstration und Provokation gegenüber den
Makedonen aufgefaßt worden wären; erst mit dem Beschluß der Ekklesie,
alles, was an die makedonische Kénigsfamilie erınnerte für alle Zeiten aus-
zulöschen, sei eine Überprägung möglich gewesen”. Gegen diese Ansicht
sprechen zwei gewichtige Argumente: wie Mando Karamessini-Oikonomidou
und Fred Kleiner ausdrücklich hervorgehoben haben, zirkulieren königliche
Prägungen auch weiterhin in unüberprägtem Zustand in Athen bis ins 2. Jh.
v. Chr. hinab”, ferner deuten die eben betrachteten böotischen Emissionen
darauf, daß die Empfindsamkeit des ehemaligen Prägeherrn bei Überprägun-
gen eıgener Münzen nicht den Stellenwert besaß, den man ihr gewöhnlich
aus heutiger Sicht beizumessen pflegt. Somit zeigen m.E. die Amphoren/
Eulen-Prägungen Athens die deutlichen Symptome antigonidischer Subsidien-
prägungen; ist dieser Zusammenhang richtig gesehen, dann dürften sie am
ehesten unmittelbar nach Athens Befreiung 229 v. Chr. herausgegeben worden
sein, als die Stadt auf finanzielle Unterstützung des Königs angewiesen war.
sein, wenn man — wie im Falle der böotischen Überprägungen — auf partikularistische
Tendenzen Acht zu geben und zugleich für eine gemeinsame Politik zu werben hatte; hierbei
ist anzunehmen, daß nicht nur das Material sondern auch die Aus-bzw. Überprägung, die
im Interesse von Antigonos III. lagen, als Kostenfaktor im Subsidienbetrag miteinbezogen
war. 3. Historische Ereignisse (etwa der Abzug der makedonischen Garnison von er Kad-
meia 256 v. Chr. [s. oben]) haben in der klassischen und hellenistischen Zeit noch nie zu einer
nachweislich systematischen Überprägung älterer, definierter Bronzeserien geführt; in
solchen Fällen bediente man sich kleiner Gegenstempel, die die Münzen demonetisieren bzw.
die neue Münzhoheit nannten.
35. J.N. Svoronos, Les monnaies d'Athènes (1923/26) Taf. 24, 10-17.
36. Ch. Habicht, Studien zur Geschichte Athens in hellenistischer Zeit (1982) 42.
37. M. Caramessini-Deconomides - F.S. Kleiner, AAA 7, 1974, 156.
Zur Geldpolitik Philipps H. und der Antigoniden 467
Auch hier dürften Antigonos’ Spenden darauf gezielt haben, Athen in eine
—wenn auch lose -Abhängigkeit vom makedonischen Herrscherhaus zu
setzen®.
Die erläuterten Beispiele makedonischer Bronze-Subsidien sind in dop-
pelter Hinsicht bedeutungsvoll: sie zeigen einmal an, daß finanzielle Unter-
stützungen in Bronze- bzw. Kupfermünzen nicht nur ein ptolemäisches Phäno-
men darstellen, und daß andererseits die königlichen Bronzeprägungen auf
dem griechischen Festland eine weit größere geldpolitische Bedeutung besitzen,
als dies gemeinhin in der Forschung zum Ausdruck kommt.
Universität des Saarlandes
38. Der Einzug antigonidischen AE-Geldes und dessen Überprägung nach 240 v. Chr.
(so zuletzt H. Kroll, Hesperia Suppl. XX [1982] 70 Anm. 26) ist deswegen unwahrscheinlich,
weil antigonidische Bronzen in erheblicher Menge auch nach 240 v. Chr. und bis zur Jahr-
hunderwende in Athen weiterzirkulierten. Vgl. Oeconomides - Kleiner, a.a.O.
Andreas Furtwangler
Abbildungsverzeichnis
. Philipp U. AE (nach P.R. Franke, Die Antiken Münzen von Epirus [1961] Taf. 44, 6).
2. Eleaten, AE: Oberpragung auf Vs. einer AE-Münze wie Abb. I (nach Franke [1961]
Taf. 4 D).
. Kassope, AE: Überprägung auf Vs. und Rs. einer AE-Münze wie Abb. 1 (nach Franke
[1961] Taf. 5 A).
. Kassope, AE: Überprägung auf Rs. einer AE-Münze wie Abb. 1 (nach Franke [1961]
Taf. 5, R 12).
. Boioter, AE: Oberpragung auf antigonidischer Bronze mit den Typen Herakleskopf
n.r./makedon. Reiter n.l. (BM Cat. Boeotia 87 [Vs}/BM 1920 Earle Fox Bequest
8, 5 Nr. 237 [Rs]).
. Boioter, AE: Überprägung auf antigonidischer Bronze, auf Vs. Herakleskopfprofil gut
erkennbar (Br. Mus. 1920- (Cockerell 11, Nr. 71).
. Boioter, AE: Oberpragung auf antigonidischer Bronze, auf Rs. Herakleskopfsilhouette
erkennbar (Br. Mus. 1847 Cameron Bequest 6,6/127).
. Bronzestatuette des Poseidon (Lateran - Typus): Pella, Museum M 383. H: 0,46. (nach:
Ancient Macedonia, Katalog der Ausstellung Melbourne/Brisbane/Sydney 1990
(1989] 306 Nr. 259).
Zur Geldpolitik Philipp’If und der Antigoniden 469
Abb. 1-5.
30
COMMON ELEMENTS IN THE RITUAL BEHAVIOUR OF

THRACIANS AND MACEDONIANS
Diana Gergova
This paper aims to turn the attention to some of the common aspects in
the ritual behaviour in ancient Thrace and Macedonia during the Late Bronze
and Iron Age reflected in the archaeological material. The discussion is pos-
sible due to the new archaeological discoveries in the last years on the Balkans,
some being of great importance for the understanding of the cultural pre-
cesses in the area.
The discovery of the silver “treasure” from Rogozen, NW Bulgaria!
several years age evoked vivid discussions during which different views and
hypotheses were expressed, both specifically about this treasure and about
Thracian treasures in general. It had been widely accepted that the Thracian
treasures were most probably King’s property, hidden in a moment of dan-
ger?.
A new view on Thracıan treasures was proposed on the basis of some yet
unused facts concerning their distribution and structure. This view is based
on the circumstance that the finds of this type with small exceptions are dis-
tributed on a compact territory, covering the North-West Thracian lands.
The earliest appeared in the middle of the second millenium B.C. and re-
mained a permanent phenomenon of the Thracian culture during the Iron
Αρα». The preliminary analysis of the treasures had shown that throghout the
entire period lasting more than a millenium, their composition usually com-
prised objects of three categories-vessels, articles of adornment and horse
harnesses. They had been found along rivers, on hills and territories of ceme-
teries, in pits or under tumuli. Their structure and the way in which they had
1. Iskustvo, 6, 1986.
2. D. Gergova, “Säkrovistata v Trakija i hiperborejskijat mit.”/B/Vrori meidunaroden
kongres po bälgaristika, maj - juni 1985. Dokladi, t. 6, Sofija 1987, 53-73 with lit.; Al. Fol,
“The Royal Inscriptions on the Silver vessels from Rogozen”, Papers of the Anglo-Bulgarian
Conference 2.111. 1987. British Museum Publications 1989, 33-37.
3. D. Gergova, op. cit.; D. Gergova, “Las offendas sagradas de los Tracia-Tesoros de
as tierras Bulgaras”, Pabellon Mudejar 1988, 19-21.
472 Diana Gergova
been buried demonstrate also the evident sacral role of some numbers. The
quantitative and qualitative composition of the finds and the clearly outlined
area of distribution were grounds for expressing a vicw, which emphasized the
sacral character of the Thracian treasures. According to it they consisted of
objects used during religious ceremonies and their burial in the earth had a
symbolic character. They were dedicated to the gods as sacred gifts, and in
the frames of a certain religious doctrine played an important role in the burial
practices of the Thracianst. It was suggested that the numerous collective
finds of vessels made of different metal or clay, displaying the same features
and concentrated on the same territory as the “treasures” should be considered
also as finds of sacral character’.
The general archaeological picture during the Latc Bronze Iron Age in
Thrace and the analysis of the written sources gave grounds the phenomenon
of the “treasures” to be connected with the Hyperboreal tradıtion®. This
tradition has a pronounced religious aspect. It is connected with the spread
and the attendance of the cult of the divine triad of the Great Mother and the
twins delivered by her-Artemis and Apollo’.
A review of the archaeological discoveries shows that in the last years
collective finds of the three mentioned categories made of silver, bronze or
clay, were found at many sites in Macedonia®. The earliest might be dated to
the end of the Late Bronze Age, but most of them belong to the Iron Age.
The most-numerous groups of silver vessels were found during the excava-
tions at Derveni and Vergina®. These discoveries enlarged the territory of
distribution of the “collective finds” in Southern direction and showed that
the phenomenon was characteristic both for Thrace and Macedonia.
The most numerous and representative cathegory in both areas are the
groups of vessels, which are of special interest to us in this paper.
4. D. Gergova, op. cit., 54-55.

5. Ibid., 55-56.
6. Ibid., 59-64.
7. Ibid., 64-65; D. Gergova, “The Find from Rogozen and one Religious Feast in the
Thracian Lands”, Paper read at “Eirene” conference, Berlin, August 1986, Klio 71, 1989/1:
36-50.
8. D. Koracevié, “Naod od halstatsko vreme od Brazda kaj Skopje”, MAA 3, 1977, 57-
66; BI. Kitanoski, “Praistorisko keramièno dedo od Baroë νο Prilep”. MAA 6, 1980, 21-36;
P. Kyzman, “Szbirniot naod od Lozista kaj Retica”, Lihnid 5. 1983, 109-117-defined as a
votive find: E. Vokotopulu, “Le trésor de vase de bronze de Votonosi”, BCH 1975, vol.
99/2, 729 sqq.
9. Treasures of Ancient Macedonia, 1978, 59-72; M. Andronicos, Vergina, The Royal
Tombs, Athens 1984, 146-208.
Common elements in the ritual behaviour of Thracians and Macedonians 473
The analysis of the Thracian “treasures” as well as that of the groups of

vessels from Vergina showed that these were sets for drinking used during
feasts of ritual character!®. They had a determined composition, a ratio per-
centage between the main type of vessels. Many of them had been buried in
two parts, others divided into more groups. Each collective find had at least
one group of three main vessels, or consisted only of these vessels!!. Some of
the most interesting examples from both areas should se mentioned here.
One of the early groups of more than 213 clay vessels, dated to the 11th
c.B.C. was buried in four layers and 10 groups under a tumulus in Banat!*.
Vessels of two types prevail: cupe and bowls in ratio 59: 24. There are groups
of three vessels. In group 6 66 vessels are divided tnto 6 groups and there is
a scattered who around a large dish. More than 100 vessels were found in a
sacrificial pit. The tumulus was connected with the burial of a person who
probably performed the functions of a priest.
A hoard of ceramic wares found in Prilep (“VareS”) consists of 12 vessels
divided into three groups (8+2+2) was dated to the 13 th c.B.C.?.
The bronze hoard from Vatonosi, dated to 5-4 c.B.C. consists of 54
vessels, 19 of which represented only by handles and among the rest of them
there are phialae and cups in paiis**.
The Rogozen find consists of 165 silver vessels dated from the end of 6
th to 4 th c.B.C. It was buried in two parts. The number of the jugs and of the
phialae shows a ratio 1:2. In Rogozen treasure separate handles were found
and many of the phialae were in pairs. There are only three cups which seem
to be the nucleus of the set?®.
The big groups of silver vessels found in two of the tombs of Vergina
belonged to drinking sets!*. In Philip's tomb there were three bigger vessels
(a situla, a crater and deep phiale) and the silver drinking vessels were in
pairs. Twenty silver, two bronze and six clay vessels were found in the tomb.
In the Prince tomb 29 silver vessels of the drinking set had been grouped in
10. D. Gergova, op. cit., 55-57; D. Gergova, The Find from Rogozen ..., 37-38, 42-43:
M. Andronikos, op. cit., 146 sqq.
12. J. Stratan, Al. Vulpe, “Der Hiigel von Susani”, Pr. Zeitschrift 1/2, 1977, 28-60, Taf.
1-28. The same character has the tumulus near Kirklareli.- M. Ozdogan, “Taslicabayr. A
Late Bronze Age Burial in Eastern Thrace”, Anatolica XIV, 1987.
13. BI. Kitanoski, op. cit.
14. Vokotopulu, op. cir.
15. D. Gergova. The Find..., 37-39.
16. M. Andronikos, op. cit., 146-208.
474 Diana Gerguva
two places. Some of them had been broken and dispersed. Pairs of drinking
cups were recognized.
The two big groups of vessels, found in Derveni, grave A and grave B
formed also drinking sets. There were three vessels of most of the types (3
oinochoae, 3 situlae, 3 kylixes, 3 kalyxes and plates as well as three small
phialae)!?.
A bronze lekane, a silver kilyx with an engraved seene, connected with
the Heracles deeds and a silver phiale were found under a tumulus without
burial above a burnt layer, containing animal bones, clay cupe and phialae
near Kapinovo, V. Tarnovo!®. The tumulus might be dated to the middle of
the 4 th c.B.C.
A comparison between the groups of vessels found in Thrace and Mace-
donia shows that in both areas their function, structure and context, in which
they had been found, despite some small! differences show close similarities.
Thrace and Macedonia share common cultural phenomenon during the Late
Bronze and mainly the Iron Age periods.
The recently proposed view about the character of the Thracian treasures
suggested their connection with the Hyperboreal tradition. The ideal picture
of the life of the Hyperboreans as well as the different localizations are the
reason for many authors to treat the myth as a representation of a certain
type of living!®. As it was pointed out above, the Hyperboreal tradition had a
pronounced religious aspect. The Hyperboreans were a highly virtuous people,
everywhere “priests of Apollo”. In Delos they came from the North with their
gods and built a sanctuary to which they used to send their sacred gifts every
year. The myth about the birth of the twins of Zeus by Leto is an imegral
part of the myth. The Hyperboreans had the practice “to keep their sacred
gifts in open air” and the skill “to discover treasures”. They are mentioned in
many places: Abaris and Aristei in Delphi, Hyperboreos in Thessaly, the
sons of Boreos in Pangaion. Further North to the shadowy source of Istros
Heracles goes to take an olive tree from the Hyperboreas. They also live along
the Northern sea coast and were famous for their interest in astronomy and
mathematics”,
The distribution of the collective finds in Thrace and Macedonia along
the road leading from North to South and the hinted localizations of the
17. Treasures of Ancient ..., 59-69.

18. Excavations of the autor 1987-1989.
19. D. Gergova. op. cit., 59-60 with litt,
20, thid., 59-69,
Hyperboreans along the same axis is in favour of the suggested connection

of “treasures” with the Hyperbcrean cult of the divine triad of the Great
Mother—Artemis and Apollo.
This gives a possibility to try to go further with a possible explanation
of the phenomenon of the treasures, their structure, functions and meaning,
relying on the written sources.
A fragment in Photius?! relating the celebration of the Daphnephoria
on Boetia says that the two spheres put on the top and half way down the pole
of an olive tree were connected with the sun and the moon and the small
spheres with the stars. The mentioned identification of the main cult objects
with the celestial bodies might be an explanation of the permanent appearence
of two or three main objects in the collective finds and their connection with
the main celestial bodies perconified by the Great Mother (the Earth) Artemis
and Apollo seems probable??.
The Valëitran treasure, one of the earliest finds of the Late Bronze Age
is of special interest. It consists of one tripple vessel, a large kantharos and
kyathos, three small cups, two big and five small dises with “spherical hand-
les” in the centre®. In Paeonia the sun was worshipped by raising discs at
the end of a pole™. Most probably they were the same as these from Vall£itran.
The bronze charriot from Strettweg, Austria has a group of particıpants in a
“sun cult” ceremony. In the middle a priesstess holds high a similar sun-disc*®.
The above mentioned examples allow to suggest the correspondence of the
dises of the treasure with the main celestial bodies—the two big ones—with
the moon and the sun, the five small—with the five planets, knownin ancient
times-Mercury, Venus, Mars, Jupiter and Saturnus*. This connection be-
comes even more interesting if the story about the Hyperborean gıfts was to
be mentioned again®”. The sacred offerings wrapped in a cornstalk were
brought every year to Delos by two maidens, accompanied by five perpherei.
It would be difficult to accept that the comparisons are accidental. They all
are in the frames of the sun cult and show a principle of equality between the
numbers of the venerated gods, their symbols and the servants of their cult.
Herodotus statement that they did it in the same manner as the Thracian and
21. G. H. Macurdy, Troy and Paeonia, New York 1925, 127.

23. Iv. Venedikov, The Valcitran Treasure, Sofia 1987, 12-20.
24. G. H. Macurdy, op. cit., 105.
25. De Laet, La Préhistoire de l'Europe, Bruxelles 1967, 157, fig. 313,
26. D. Gergova, op. cit., 63-67,
27. Her., IV, 33,1.
476 Diana Gereova
Macedonian women offered their gifts to Artemis Basileia® hints once more
the tie of the Hyperborean tradition with Thracian and Macedonian lands.
The later sets of vessels in Thrace have usuall three main vessels. The
mentioned above principle as well as the forms of the vessels, their ornamenta-
tion and semantics suppose that they symbolized also the divine triad. The
skyphos from Strelda decorated with the heads of the Great Mother had been
found in a pit with two similar, but not identical phialae?®. The three cups
from Rogozen are one big gobelet, a skyphos and a kotyle®®. The selection
of the three main vessel hints the idea of a triad, ot a unity of the opposites*!,
personified by the images of the Great Mother and her twins. The description
of the Apollo celebration in the Iliad, according to which a cup was given to
each participant suggests again the equality between the and the vessels. The
ratio 1:2 between the bowls (juge and cup) phialae in Susani and Rogozen,
as well as the pairs of drinking vessels in the sets mentioned above is similar
to the ratio between the three main vessels, The concept of the fellowship
in a moment of incorporation with the divine is no doubt expressed by the
structure of the sets®?.
The important role of the banquets in the religious life of Thracians and
Macedonians have been emphasized by many ancient authors. Plato says that
the Thracians are between the people that “made the practice of drunkeness”"#
and Diodorus explains the meaning of the ceremonial drinking from a Greek
point of view: “They say that those who drink at banquets when mixed wine
is provided invoke the good genius, but when after the real wine is given
mixed with water, they call the name of Zeus, the Saviour, for they told that
wine drunk unmixed produces forms of madness, but that when it is mixed
with the rain of Zeus, the joy ofit and the delight remain, and the invigorous
element that causes madness and licenee is correct"#.
The inscriptions on many of the silver vessels hint also the sacral function
of the sets and their connection with the cthonic solar cult. The widely spread
formula on silver vessels: ΚΟΤΥΟΣ ΕΞ BEO or its variants ΚΟΤΥΟΣ Εξ ANPO,
28. Jbid.
29. G. Kitov, “Skifosat ot Stnelta”, /sAustvo 1979, 3, 27-31.
30. D. Gergova, The Find ..., 37-39.
31. More examples - D. Gergova. op. cit., 55 sqq.
32. D. Gergova, “Za sakralniya harakter na nahodkata ot Rogozen”, Archeologija
1987/1, 7.
33. Plat. Legg. - J. Harrison, Profegomena to the Study of Greek Religion, Cambridge
University Press, 1901, 775.
34. Hbid., 449 (Diodorus IV, ἢ).
ΚΟΤΥΟΣ Εξ HPTIEKHE read: “The vessel is the posession of Kotys and originates
from ... (the name of the town)"% is similar to other formuleae of votive
character and illustrates the ancient practice cities and citizens to dedicate
vessels to the Gods”. Arguments opposing the interpretation of the name
Kotys as that of the Thracian king Kotys and in favour of its connection with
the Great Mother Goddess: have already been pointed out?”. It were namely
the mysteries of the goddess Kotys the Edoni worshipped. The Kotytia were
also the prototype of the Orphic feasts*.
The inscription on one of the Rogozen jugs hints the tie with the Apollo
cult (ΚΟΤΥΣ ΑΠΟΛΑΟΝΟΣ MAIr)*®, while another one (Phiale N 4), considered
to be a personal name*® (ΔΙΔΥΚΑΙΜΟ) seems to be the first one in Thrace con-
nected with Zeus Dikaios*!.
The understanding of the symposium as a rite of uniting with the divine
and of fraternization determined its important role in ceremonies of religious-
political character too. In all these feasts the king being also a priest of the
chtonic-solar Orphic religion played the most significant role??. The symposia
served as a vehicle both in the Macedonian and the Odrysian court*. This
similarity is noticed by Xenophontes, who says: “After the Greek general
and his men came to Seuthes, they embraced first and then, according to the
Thracian custom, horns of wine were presented to them. In like manner
Phillip pledged his friends in a horn of wine*.
If the sets of vessels buried in the earth might be connected with cere-
monies of religious or religious political aspect and their burial had the
meaning of an offering, the sets under tumuli illustrate their connection with
the burial practices in Thrace and Macedonia. Orphism and the Orphic belief
35. Al. Fol, op. cit., 33, conciders the name Kotys to be a royal one.
36. Treasures of ..., 42, N 45 - the phialae from Kozani.
37. D. Gergova, The Find..., 46-49; D. Gergova, “Za sakralnija harakter...”, 8-10; J.
Dörig, “Les Trésors d’orfevrerie Thrace”, RdA, Suppl. 3, 1987, p. 5, 10, 17,
38. Strab., Geograph. X 3, 16.
39, Al. Fol, op. cit., 34.
40. Sp. Magov, “Nadpisite varhu sadovete ot Rogozenskoto säkroviste”, /skustva, 6,
1986, 41-45,
41. D. Gergova, op. cit., 48.
42. Al. Fol, op. cit., 34; D. Gergova, Die Bedeutung der Schatzfunde in der Thrakischen
Welt, Der Thrakische Silberschatz aus Roguzen, Bulgarien - Sofia 1989, 55-59.
43. E. Borza, “The Symposium at Alexander's Court”, Ancient Macedonia HI, 1983, 54.
D. Popov, “Proucvanija varhu trakijskata religija. LL. PirSestvata i ugoStenijata. Säkrovistata
i podacäcite”, GSU - FIF, t. 76:21.
44. E. Harrison, op. cit., 448 (Xenoph., Anab. VIN).
478 Diana Gergova
in the reincarnation was widely spread in both areas. The rites of the immor-
talization included the symposium of the dead also as an act of uniting the
participants with the divinised dead and with the Gods®. The sets buried under
tumuli might maintain also a character of a gift to the Gods.
Thus the archaeological material shows that the phenomenon of the
“treasures” was characteristic both for Thracian and Macedonian lands. It
confirms the statement of the ancient author about the different tradition and
attitude to drunkeness of Thracians and Macedonians from one side and
Greeks from another. Data of different nature suggest that the cultural
background of this phenomenon had an ideological character. It was con-
nected with the introduction of the cult of the divine “Hyperborean” triad
of the Great Mother— Artemis and Apollo, in these areas or with its reforma-
tion in the end of the Bronze Age. The specific rites, connected with this
cult remained a permanent element in the ritual behaviour of Thracians and
Macedonians during the whole Ist mill. B.C.
The hypotheses raises the problem of the interpretation of the archaeologi-
cal data. It reveals the important role of the ideological factor for the creation
f similar or identic cultural products or situations by peoples and tribes of
more or less different origin.
45. D. Popov, op. οἡ.. 21.

31
QUELQUES ASPECTS DE LA PHONÉTIQUE PROTOGRECQUE ET

LA LANGUE DES ANCIENS MACÉDONIENS: LE DÉVELOPPEMENT
DES LABIO-VÉLAIRES INDO-EUROPÉENNES
L. A. Gindin, V. L. Tsymbursky
Le problème formulé dans le titre de notre communication est très im-

portant, car il permet de préciser non seulement les relations entre le vieux-
macédonien et le grec mais aussi la chronologie d’une isoglosse d’énorme
importance, celle qui avait divisé les dialectes grecs proprement dits ayant
isolé la branche éolienne. On sait que celle-ci manifeste la tendance à remplacer
les consonnes labio-vélaires par des labiales dans toutes les positions, tandis
que dans les dialectes ioniens, doriens et arcado-cypriotes les phonèmes |8-
biovélaires deviennent dentales devant [6], {i] [1-3].
Le déchiffrement du linéaire B et la découverte de la série des consonnes
labio-vélaires dans la koiné mycénienne du XV-XIII siècles av. n.è. ont mis à
jour 2 hypothèses qui, tout en tenant compte du nouveau matériel, expliquent
cette isoglosse de manière différente. Selon la première hypothèse, d’ailleurs
très populaire, la koiné mycénienne reflète ce rapport de l’état du grec commun
correspondant à son époque, tandis que le développement des consonnes
labio-vélaires aux labiales et dentales a eu lieu dans plusieurs dialectes bien
plus tard [4: p. 186; 5: p. 317]. Tout en contestant cette opinion, I. M. Tronsky
trouvait peu probable la réalisation indépendante du développement aussi
original que la dentalisation des consonnes labio-vélaires dans les dialectes
grecs de l’Ouest et ioniens qui, à l’époque historique, se trouvaient à une grande
distance les uns des autres. Selon Tronsky, la dentalisation reflète le groupe-
ment le plus ancien des dialectes grecs, tout en temoignant d’une affinité
spécifique des Préioniens, Prédoriens et Préarkado-cypriotes sur le territoire
de leur habitant au Nord de la Grèce, d’une part, et d’une grande distance
qui les séparait des Prééoliens, d'autre part. Quant à la labialisation, celle-ci
est considérée comme un processus plus récent et moins original, qui a lieu
indépendamment dans les branches différentes et qui a éliminé les labio-vélai-
res dans toutes les positions où elles étaient encore conservées [3: pp. 29-30].
480 L. À. Gindin, V. L. Tsymbursky
Dans la solution de ce problème, ce qui parait très important, c'est le

matériel de la langue des anciens Macédoniens, qui, au niveau protogrec, ma-
nifeste les liens génétiques les plus étroits avec le grec et dont l'aire d’habitat
historique a coincidé avec le territoire des tribus protogrecques et proto-
macédoniennes de la fin du III-me millénaire av. n.e. [6: p. 272 s.].
Le développement des phonémes de cette série devant [ο], [a], et à la
fin absolue du mot dans la langue des anciens Macédoniens pourra être illustré
par les exemples qui suivent, d’ailleurs bien connus.
1. Bora, nom d'une chaîne de montagnes (Liv. 45, 29 et al.) ( i.-eur.
*g"ora, slav. gora, v. -ind. giri, avest. gairi etc., à comparer au grec βορέ-
ας ‘boréal, c'est-à-dire le vent boréal” [7: p. 784; 8: p. 29]. La tentative de
H. Krahe [9: p. 97] de lier cet oronyme dans l’aire macédonienne propre-
ment dite (vers le nord-ouest des centres de la Macédoine, Pelle et Edesse)
avec le matériel illyrien ne paraît pas convaincante.
2. Quant à la glose (Suid.) νίβα ... χιόνα καὶ κρήνη ἐν Θράκῃ ‘neige
(acc.), et une source en Thrace’ (de même chez Hésyche mais sans attribu-
tion), son origine macédonienne est établie à l'aide du toponyme Νίβας près
de Thessalonique. La corrélation des significations ‘neige’ et ‘source’ peut
être expliquée de deux façons: ou bien par la coïncidence (phonétique ou
graphique) de deux racines—i. -eur. *sneig”h- ‘neige’ (hom. vipa, acc.; lat.
nix, nivis, slav. sneb εἰς.) et 1. -eur. *neig’= ‘laver’ (gr. χέρ-νιψ,-νιβος;
v. -ind. nénékti ‘il lave; il pleut’, v. -irl. nigid ‘il lave’ (8: p. 29], ou encore
par le syncrétisme des significations “sneig“h— ‘pluie et humidité” [1]: p.
37], cf. v. -irl. snigid ‘il pleut’; v. -ind. snihyati ‘il trempe, il colle’, prakrite
sineha, v.-ind. *sneha ‘neige’ [12: p. 974]. Le choix d’une de ces explications
dépend de l'interprétation phonétique de la glose en question, qui pourra
représenter le développement de *g"h et de *g* ou bien de *g*h seulement.
3. La glose (Hes.) BaBpñv: ὑπόστασις ἐλαίου κατὰ Μακεδόνας “dépôt
de l'huile” a été lié par O. Hofmann avec le grec βάπτω ‘tremper” (*g”äbhjo-,
v. -isl. kvefja ‘id.’ [11: p. 73]. Les représentations de l'indo. -eur. *g*äbh-
(v. -ind. gambha ‘profondeur’, v. -isl. kaf ‘profondeurs de la mer’, d'une part,
et isl. £vap ‘galantine’, suéd. dial. Avabb ‘graisse épaisse’, bas-allem. quabbeln
‘trembler de graisse’) témoignent de l'unité originelle des significations de
cette racine, celle de ‘profondeur’ (du ‘marais’) et de ‘substance liquide et
grasse’. Cette unité, représentée d'une manière implicite en v. -angl. crabbe
‘Marais’, apparaît en forme périphrastique env. -macéd. βαβρήν ( *g"äbh-
ran- ‘huile au fond’. On a tort d'affirmer (8: p. 26] que la racine *g*àbh-
n'a jamais eu d'élargissement -r, cf. v. -ind. gambhära- ‘profondeur’,
Le développement des labio-vélaires indo-européennes 481
gabhirä- ‘profond’, avest. jafra- ‘id, ensuite des toponymes et hydro-

nymes baltes tels que lett. Gabris, Gabrani, lith. Gabriné, (cf. le hydronyme
dace Gabranus), etc. (12: p. 466; 13: p. 127; 18: p. 97]. Le v. -macéd. βαβρήν
(*g"äbhrän ayant des analogies directes sémantiques et dérivationnelles en
indo-iranien aussi bien qu'en “vieux-européen” semble être un très grand
archaisme indo-européen par rapport au mot grec βαφή ( *g"äbhä, celui-ci
représentent une innovation sémantique signifiant ‘couleur de l’étoffe trempée
dans une substance colorante’ (témoignage très vif de la vie matérielle de la
Méditerranée).
4. On suppose que le mot τελεσιάς désignant une danse militaire chez
les Macédoniens (Athen. 14, 629 d, 630 a), de même que tedeoia’ μετὰ Ei-
φους ὄρχησις (Hes.) ‘dance entre les épées’ remontent a *k"eles-ia ‘danse
en rond’, cf. le grec τέλος ‘achévement’ {*k“eles ‘rond’, ensuite le grec πό-
λος (*k”olos’ ‘axe; voie circulaire’; éol. neAw ‘faire tourner’ (*k"el-; slav.
kolo génitif kolese etc. [14: p. 30; 15: p. 241; 16: p. 22]. L’authenticité de
cette étymologie (sans compter la forme parallèle du bulg. et serbo-croate
KOAO ‘une danse’) est encore supportée par les termes culturels de l'aire
thrace équivalents du point de vue sémantique au vieux-macédonien τελε-
σιάς - κολαβρισμός, d'après Athen. 14, 629 d, Poll. IV, 100, danse thrace
interprétée par des personnes complètement armées, et aussi κόλαβρος ‘une
espèce de chansons’ (Athen. 164e), κολᾶ (ou bien κολέα) εἶδος ὀρχήσε-
ως ὁ kai ξιφισμὸς (Hes.) ‘une sorte de danse, et aussi une danse aux épées”
(= τελεσία" peta ξίφους ὄρχησις), variant κολία ‘une danse’ [17, II, I: p. 14;
18: p. 251]. Toutes ces formes ont été liées par V. Tomaschek à l’indo-eur.
*k“olo- ‘cercle rond’.
5. Parmi les mots grecs remontant à l’indo-eur. *g”r2dro-/*g"eradhro-
‘cratère, trou’ on trouve βάραθρον ‘crevasse; gouffr’, hom. -éol. βέρεθρον
‘id.’, et des formes parallèles avec une dentale: δέρεθρον᾽ λίμνη ἀποχώ-
pnoiv ἔχουσα (Hes.) ‘marais avec un déversoire’, et aussi le toponyme tsakon.
Δέρεσε, v. [1: p. 295], arcadien ζέρεθρον (d'après Strab. VIII, 389). Cette
dernière forme est considérée par plusieurs dialectologues-hellénistes en tant
qu’extrémement archaïque représentant le stade intermédiaire affricatisé de
la palatalisation des consonnes labio-vélaires avant leur passage aux con-
sonnes dentales: grec commun *g"erethro- ) “dZerethro- (= arc. ζέρε-
θρον) ) δέρεθρον, v. (19: p. 329, 411; 2: p. 62; 3: p. 30]. Eustathe qui était
bien au courant (909, 27) de l'attribution arcadique de cette glose par Strabo,
en doute fort et dans d’autres passages la considère comme macédonienne,
cf. 695, 34: τὸ βέρεθρον ζέρεθρον Μακεδόνες φασί “les Macédoniens
31
482 L. A. Gindin, V. L. Tsymbursky
appellent une crevasse ζέρεθρον”, et plus loin (1715, 38): τὸ δὲ βέρεθρον ...
κατὰ Μακεδόνας δὲ φασὶ καὶ ζέρεθρον λέγεται “et la crevasse ... chez les
Macédoniens, d’après ce qu’on dit, s’appelle ζέρεθρον”. Ces indications
persistantes d’Eustathe ne sont pas à négliger. Le caractère macédonien du
mot ne peut pas être mis en doute malgré la graphie ζέρεθρον au lieu de
*Cépedpov, car il y a d’autres exemples où les Grecs rendaient les consonnes
aspirées du vieux macédonien à l’aide des lettres pour les consonnes sourdes
aspirées, cf. p. ex. Θαῦλος "Αρης Μακεδόνιος (Hes.) “l’Après Macédo-
nien” ( i. -eur. *dhau-lo- ‘étrangleur; loup’. La représentation différente de
ces phonèmes macédoniens en grec (tantôt comme sonores mais parfois
comme aspirés) montre une fois de plus qu'il est nécessaire de reconstruire,
en vieux-macédonien une série de consonnes sonores aspirées. Mais si CE-
ρεθρον est une isoglosse arcado-macédonienne (v. cette idée bien juste dans
(20: p. 181]), on pourra supposer qu’en vieux-macédonien ce mot se pro-
nongait à peut près comme *d!eredhro-. Quant à l’affinité du vieux-macé-
donien avec le dialecte arcadien, elle doit plutôt signifier que les deux dialectes
ont conservé la première phase de la palatalisation des labiovélaires devant
les voyelles antérieures, le résultat de celle-là étant des consonnes affriquées
ou bien palatales comme [r’], [α΄].
On croirait que le développement des labio-vélaires en vieux-macédonien,
c’est-à-dire leur labialisation dans toutes les positions sauf devant [ε] (et peut
être [i]}—dans ce cas ces consonnes deviennent des explosives palatales ou
bien affriquées et plus tard—des dentales, or, ce développement correspond
bien exactement à l’évolution qui avait séparé les dialectes ioniens, doriens
et arcado-cypriotes des dialectes éoliens. Mais il y a encore des faits qui, tout
en s’écartant de ce schéma-là, permettent de préciser notre interprétation de
l’histoire du consonnantisme du pré-macédonien. Ce sont les exemples (jus-
qu'à présent ignorés) de délabialisation de *k”-, *g"- devant [ο].
6. La glose yotäv' ὃν Μακεδόνες (Hes.) “le cochon (acc.), (chez) les
Macédoniens” jusqu’à présent n’a pas reçu d’explication satisfaisante; les
tentatives de lier ce mot avec le grec ὃς mènent aux conjectures qui ne valent
pas grand-chose, telle par exemple la lecture ὁ[άν € *suan (?), ou bien l’hypo-
thèse supposant l'existence de la forme “à élargissement” b-t-av. Ce qui
paraît plus réel, c'est le développement du v. -macéd. γοτά “cochon” de la
forme originelle *g"o-1a-; celui-là est ensuite à comparer au grec βοτόν
€ *g"o-ıd- “bétail qu’on fait paitre”, souvent “brebis”, lith. guoras ‘trou-
peau’, et aux noms verbaux bien typiques dérivés du grec βόσκω { *g”o(”)-
sk-iö ‘je fais paitre’; lith. guju € *g“o"i6- ‘id.”. Bien que ces verbes contien-
nent la racine nominale *g“ou= ‘bovins’ [12: p. 283], ils s’en séparent assez
tôt et commencent à être employer dans le sens de ‘faire paitre n'importe
quel bétail”. Cette signification est déjà présente dans le mycénien su—qo—ta
~ συβότης ‘porcher’, à côté de la figura etymologica qa—u—qo—ta ~ Bov-
βότης ‘bouvier’, plus tard aussi ἱπποβώτης, συοβώτης ‘berger des chevaux’,
‘berger des brebis/moutons’ [5: p. 296]. Ces constructions pourront servir
de base a la forme *g”ordö=, c'est-à-dire ‘celui qu’on fait paitre, celle-ci dési-
gnant d’abord le bétail, le troupeau mais qui, dans des conditions concrètes,
peut s’employer par rapport à certaines espèces du bétail par excellence, par
exemple, des brebis ou bien des cochons comme c’est le cas du vieux-macé-
donien. D'ailleurs, le mycénien su—go—ta pourra lui aussi témoigner du
fait que dans l’aire grecque les cochons avaient été désignés par les épithètes
*g"ot6—, “guotd, et cela à une époque bien éloignée.
7. D'après Athen. X, 455d les Macédoniens τὸν ἀριθμὸν κοῖον προσα-
γορεύουσι “appellent le nombre κοῖος”. Ο. Hofmann a rapproché le mot
κοῖος du slave cig ‘je compte’, cislo ‘le nombre’, lith. skaitÿti ‘compter’,
skaïtlius ‘le nombre’ [11: p. 74]. Il est fort probable que toutes ces formes
soient génétiquement liées mais leur affinité ne sera pas aussi étroite que
l’avait pensé Hofmann. Mais en balto-slave on trouve la racine *kWei- “faire
attention; apprécier” etc.: v. -ind. eindti, cikéti, cétati ‘(re)connaitre; “aperce-
voir’, grec τίω ‘vénérer; apprécier’ etc. C’est a la même racine que remontent
les mots désignant ‘le prix’, ‘le paiement’: avest. kaena, lith. kaind, slave
céna, grec ποινὴ ‘compensation’ à côté de τιμή ‘prix; respect’ [12: p. 636.
s.]. D'autre part, Pokorny a supposé qu’il avait existé en indo-européen une
racine *kWei- qui aura une sémantique plus concrète: v. -ind. cinori ‘(re)-
poser, ramasser”, avest. Cayeiti ‘choisir’, grec ποιέω, béot. ποιξέω ‘faire,
créer’, slave cinb ‘ordre, rang, règle (ordo)’. Mais en réalité la contiguité des
sens ‘apprécier/évaluer’ et ‘choisir’, ‘compter’ et ‘poser’ aussi bien que les
aspects mentaux de la sémantique du grec ποιέω ‘inventer, supposer, re-
connaître” témoignent plutôt en faveur de l’unité de la racine *k"ei- dont
le sens de base, physique de même que mental sera ‘poser; supposer, croire”.
Voilà pourquoi le v. -macéd. κοῖος ‘nombre’, malgré l'accent qui ἢ est pas
bien clair se trouve étroitement lié au lexique remontant, selon Pokorny, à
la deuxième racine *kWei- (celle à la sémantique plus concrète). Ce sont le
v. -ind. kayäh € *k”oids ‘corps (ensemble de membres), multitude, quantité’,
de même que cayah ( *k"eiös ‘tas, amas’.
La corrélation du grec βοτόν: v. -macéd. yotdv ( *g”otd-, -à et du
grec ποιέω ( *k'oi-w-é-: ν. macéd. κοῖος ( *k"oios sépare nettement les
parlers macédoniens et grecs; dans ces derniers la tendance à la delabialisa-

tion n'apparaît que sporadiquement, par exemple, dans le développement de
la racine pronominale *k”o-/*k”: thess. τίς --Ξ-κίς { *k”is ‘qui’, ion. κότε-
pos = πότερος ( *k”otero- ‘lequel des deux’, κῶς au lieu de πῶς ‘d’une
manière ou d’autre’, (6) κοῖος ‘quel’, (ὁ) κόσος “aussi nombreux (que)’
au lieu de (6) ποῖος (ὁ) πόσος [2: p. 63; 21: p. 24].
Ce qui est extrêmement important c’est que dans les formes Bord, vißa,
βαβρὴν nous voyons un développement tout à fait différent: la conservation
des consonnes labio-vélaires en vieux-macédonien dans toutes les positions
sauf devant les voyelles claires. Les labio-vélaires ne se sont développées de
manière différente que dans les parlers concrets des vieux Macédoniens. En
même temps le processus de la palatalisation de ces phonèmes devant les
voyel les antérieures et leur passage aux consonnes dentales rapproche le
vieux macédonien du massif des dialectes grecs opposés selon cet indice à
la branche éolienne. Tout cela prouve l'hypothèse de Tronsky que la den-
talisation aura pu être bien plus antérieure à la labialisation. C’est pourquoi
nous sommes enclins a penser que la koiné mycénienne ne doit pas absolu-
ment refléter l'état du grec commun de la 2me moitié du IE millénaire av.
J.C. La palatalisation des labio-vélaires et leur développement aux con-
sonnes dentales est une isoglosse qui coupe en deux l’unité protodialectale
gréco-macédonienne plutôt que grecque. Il est difficile de démontrer que ce
phénomène ne pourra pas être antérieur, disons, à l’assourdissement des
consonnes aspirées, ce dernier ayant nettement délimité les dialectes grecs
et macédoniens. Dans ce cas-là c’est déjà à la limite du IIIme-IIme millénaire
ἂν. J.C. que dans l'air gréco-macédonienne il y aura 2 types de dialectes dont
les premiers disposaient d’une série des groupes de phonèmes [ko], [ka],
[ke] et les seconds—[k"o], [Κα], [1/ὅε]; [t/e] représente un type de phonémes
(affriqués ou occlusives palatales) qui se développent en consonnes dentales
dans les dialectes ioniens et doriens. Il s’agit non seulement de l'unité pré-
macédono-dorienne (ce qui a été avancé dans quelques ouvrages [6: p. 272;
22: passim], mais plutôt des contacts bien étroits des Prémacédoniens—a
l’époque, antérieure au mouvement de la majorité des Grecs vers le Sud—
avec la population parlant les dialectes préioniens, prédoriens et préarcado-
cypriotes dont les Prééoliens avaient déjà dû se séparer. L'évolution des
dialectes faisant partie de l'unité gréco-macédonienne pourra être illustrée
par le schéma ci-dessous représentant le développement de l’indo-eur. *g”er-
adhro- ‘cratère, orifice’:
i.-e.
*gWeradhro-
gréco-macédonien commun
*g"eredhro-
À
*deredhro- | *dZeredhro- pre£olien
| *guerethro=
vieux-macédonien préionien, prédorien, ψ
homéro-éolien
*déeredhro- préarcado-cypriote βέρεθρον
(rendu en grec *derethro-/*dZerethro-
ἡ ἡ
par ζέρεθρον) arcadien iono-dorien
ζέρεθρον δέρεθρον
Ce qui paraît maintenant très important, compte tenu du progrès dans

l'étude de la langue phrygienne, ce sont les cas de délabialisation en vieux-
macédonien. La publication du “Corpus des inscriptions paléo-phrygiennes”
par C. Brixhe et M. Lejeune [23], irréprochable du point de vue épigraphique,
a confirmé l’idée déjà argumentée par V. Georgiev, O. Haas, C. Brixhe et
les derniers temps par G. Neumann, L. Bayun- VI. Orel et autres, celle de
l’affinité spécifique lexicale, dérivationnelle et morphologique du phrygien
et du grec [24: p. 360; 25; 26: p. 236; 27; 28; 29]. Les processus phonétiques
parallèles font l’objet de l’ouvrage de Brixhe [30]. A présent on peut con-
Stater les contacts bien étroits des peuples parlant les dialectes protogrecs,
protomacédoniens et protophrygiens aprés avoir quitté les régions de leur
contacts avec les dialectes indo-iraniens. Quant à la place de l’arménien dans
ce groupement dialectal, elle est encore à préciser.
Tout cela augmente l’importance des exemples de délabialisation des
consonnes labio-vélaires en phrygien où ce phénomène se manifeste non
seulement dans les pronoms, comme c'est le cas du grec (phryg. kos ¢ i. -eur.
*kWos) et dans les enclitiques (phryg. ke i. -eur. *k”e) mais aussi dans les
appellatifs, tels par exemple le toponyme Γέρμα ¢ i. -eur. *g”hermo-‘chaud’,
l’épithète du pain (phryg. bekos), employée dans des formules de malédic-
tion - ridregroun € *di(s)dhreg”hro- ‘immangeable’, à comparer au grec
τρέφω ‘je nourris, je fais manger’ etc. Les traits dialectaux du vieux-macédo-
nien se dessinent bien clairement sur ce fond: en tant que langue où l’on peut
reconstruiire pour le début du 2me millénaire av. J.C. une série de groupes
de phonémes [ko], [ka], [126] le vieux-macédonien se rapproche des dialec-
tes grecs qui sont opposés aux dislectes prééoliens et plus tard—a la koiné
mycénienne qui est basée sur ces derniers quant au tiaitement de labio-vélai-
res; en tant que langue où l’on trouve des exemples de délabialisation des
consonnes labio-vélaires le vieux-macédonien occupe une place de transi-
tion entre le grec et le phrygien enfin, en tant que langue qui a conservé le
caractère sonore des consonnes aspirées (les données hétérogènes du phrygien
sont encore à étudier) le vieux-macédonien se place entre les dialectes grecs,
d’une part, et indo-iraniens (peut-être aussi préarméniens), d’autre part.
Littérature
. Schwyzer E., Griechische Grammatik, Bd. I, München, 1939.

ων»
Buck C. D., The Greek dialects, Chicago-London, 19684.

. Tronskij N. M., Voprosy jazykovogo razvitija v antiënom obsdestve, Leningrad, 1973.
Bartonek Α., Vyrvoj konsonantického sytému v reckych dialektech, Praha, 1961.
. Lejeune M., Mémoires de philologie mycénienne, | ser., Paris, 1958.
ΘΑ
Hammond N.G.L., A history of Macedonia, Vol. I, Oxford, 1972.

Duridanov I., “Die älteren Bevölkerungsverhältnisse auf Grund der Toponymie”, Actes
du I-er Congrès international des études balkaniques et sud-est européennes, VI.
Linguistique, Sofia, 1968.
8. Ködderitzsch R., “Brygisch, Päonisch, Makedonisch”, Linguistique balkanique, 1989,
XXVIII, 4.
9. Krahe H., Die Sprache der Illyrier, Teil 1, Wiesbaden, 1955.
10. Meyer A., Die Sprache der alten Illyrier, Bd. 2, Wien, 1959.
11. Hofmann O., Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum, Gottingen, 1906.
12. Pokorny J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bd. I, Bern-München, 1959.
13. Toporov V. Ν., Prusskij jazik. Slovar’ (E-H), Moskva, 1979.
14. Pisani V., “La posizione linguistice del macedone”, Revue internationale des études
balkaniques, 1937, TH,
15. Georgiev V., Trakite i tehnijat ezik, Sofija 1977.
16. Gindin L. Α., “K voprosu ο statuse jazika drevnih makedoncev”, Antiénaija balkanisti-
ka, Moskva, 1977.
17. Tomaschek W., Die alten Thraker, Wien 1980 (paginatio varia).
18. Detschew D., Die thrakischen Sprachreste, 2. Aufl., Wien, 1976.
19. Bechtel Fr., Die griechischen Dialekte, Bd. I. B., 1921.
20. Kalleris J., Les anciens Macédoniens, Vol. 1, Athénes, 1954.
21. Pisani V., Storia della lingua greca, Vol. 5, Torino, 1959.
22. Daskalakis A., The Hellenism of the ancient Macedones, Thessaloniki, 1965.
23. Brixhe C., Lejeune M., Corpus des inscriptions paleo-phrvgiennes, Vol. 1-2, P., 1984.
24. Georgiev V., Introduction to the history of the Indo-European languages, Sofia, 1981.
Le déveluppement des labio-vélaires indo-européennes 487
. Georgiev V., Le paléo-phrygien. — Linguistique balkanique, 1985, XXVIII, 4.

. Haas O., Die phrygischen Sprachdenkmäler, Sofia, 1966 (= Linguistique balkanique X).
. Brixhe C., Études néophrygiennes. I-UI, Verbum, 1978, I, 1; 1979, II, 2.
. Neumann G., Phrygisch und Griechisch, Wien, 1988 (= SBWA 499).
. Bajun L. S., Orel V. Ε., “Jazik frigijskih nadpisei kak istorideskij istoënik” I-LL, Vestnik
drevnej istorii, 1988, No I, 4.
. Brixhe C., “Palatalisation en grec et en phrygien: problèmes phonétiques et graphiques”,
BSL, 1982, 77, fasc. 1.
32
LE MONNAYAGE MACEDONIEN ET L’ILLYRIE DU SUD
Shpresa Gjongecaj
Le but que l’on se propose dans cette communication c’est d’étudier la

circulation de la monnaie macédonienne en Illyrie du Sud pendant la période
qui va du IV* 5. avant n.ère jusqu’au 115 siècle avant n.ére et de fournir un
tableau plus complet des liens économiques et politiques qui existaient entre
la Macédoine et l’Illyrie.
Nous avons utilisé, à cet effet, les monnaies macédoniennes recueillies
lors des fouilles archéologiques effectuées dans divers sites de l’Albanie, les
trouvailles fortuites ainsi que les trésors monétaires. Notre étude se fonde,
sur une collection de 200 pièces et trois trésors, à savoir les trésors de Hija e
Korbit!, de Lleshan?, et de Shales?.
Chronologiquement, la plus ancienne monnaie macédonienne découverte
en Albanie (Hollm) appartient aux frappes d’Amyntas II (392 à 390 avant
n.ère). Représentée par un exemplaire unique, elle est une monnaie en bronze
du type Héraklès/aigle. Viennent ensuite les monnaies frappées par Philipe
IL, lesquelles, dans notre collection sont réprésentées par 40 pièces. Elles sont
fabriquées en or, en argent et en bronze. Les monnaies de Philippe IE sont
représentéés par 5 types: Apollon / Bigue en or, Zeus / chevalier, Apollon / che-
valier en argent et jeune homme / chevalier, Héraklés / massue, toutes en
bronze. Les unités qui les représentent sont les statères, les tetradrachmes et les
tetraboles. La place principale dans la collection relative à ce roi est tenue par
la monnaie en bronze portant sur l’avers la tête d’un jeune homme et sur le
revers le chevalier (31 exemplaires). Les monnaies de Philippe IL ont été dé-
couvertes à Piskové, à Kolonjé, à Hollm, à Pogradec, à Selcé, à Dimal, à
Pllocé et à Irmaj.
La plupart des monnaies macédoniennes découvertes est constituée par
celles d'Alexandre le Grand (50 exemplaires rassemblées pendant les fouilles
1. Sh. Gjongecaj, “Thesari i Hijes sé Korbit" (Le tresor de Hija e Korbit), /liria 1, 1985,
p. 167-209.
2. R. Hasa, “Fouilles archeologiques 1988 (Lleshan)”, /liria 2, 1988, p. 252.
3. Sh. Gjongecaj, “Thesari i Shalésit” (Le tresor de Shalés), Zliria 2, 1986, p. 258.
490 Shpresa Gjongecaj
et 426 pièces appartenant au trésor de Hija e Korbit). Elles sont en or (les

statères de type Athena / Nike, 1/4 statéres avec l'association Athéna/massue),
en argent (tetradrachmes et drachmes du type Héraklés/Zeus) ou en bronze
(Athéna/Nike; Héraklés/arc, massue, fourreau; Héraklés/massue, fourreau ;
bouclier/casque; Apollon/cheval en marche et Héraklès/chevalier).
Les drachmes et les monnaies en bronze sur lesquelles figure l'association
d'Héraklès/massue et fourreau occupent la place principale parmi les monnaies
frappées sous le règne d'Alexandre le Grand. Les drachmes se présentent aux
nombreuses variantes (environ 180) se différenciant par les symboles et les
monogrammes divers sur les revers, devant les genoux de Zeus ou sous le
trone sur lequel il est assis. Elles ont été frappées en Macédoine (Amphypolis,
Mende, Acanthus) en Grèce (Magnesia, Caria) en Thrace (Cardia, Perinthus),
en Thessalie (Melitea, Trica) en Asie Mineure (Cilécia, Nagidus, Soli) en Syrie
et en Mysie. Les monnaies d'Alexandre le Grand ont ‘été découvertes à Hollm,
a Apollonia, à Pogradec, à Dimal, à Erseké, à Leshnicé e Sipérme, à Selcé et à
Irmaj.
Les monnaies de Philippe III ne sont représentées que par une tetradrachme
en argent du type Héraklés/Zeus assis sur le trône, découverte à Gjirokastér et
par 41 drachmes du même type du tiésor de Hija e Korbit.
La monnaie en bronze de Cassandre circule aussi dans le marché illyrien
(19 exemplaires). Cette monnaie apparait avec les associations suivantes:
Herakles/lion couché, Apollon/trident et Héraklès/chevalier. C’est l’anocia-
tion Apollon/trident qui figure sur la plupart de ces monnaies. Les monnaies
frappées par Cassandre ont été découvertes à Irmaj, à Εἰπίᾳ, à Amantia, à
Xibér, à Hollm, à Lleshan, à Antigonéia et à Shalés.
Les monnaies d’Antigon Gonata (37 exemplaires) et celles d’Antigon
Doson (8 exemplaires) occupent une place importante parmi les découvertes
macédoniennes faites en territoire d°Albanic. Elles sont représentées par les
tetradrachmes en argent d’Antigon Gonata dy type sur lequelles figure l’asso-
ciation bouclier/Athéna et les piecès en bronze avec les associations Athèna/
Pan, bouclier/casque et Héraklès/chevalier qui appartiennent aux deux rois.
Elles ont été découvertes à Apollonia, à Amantia, à Selcé, à Lis, à Zgérdhesh
à Hollm, à Kllogi (Malig), à Dimal, à Pogradec et à Antigonéia.
Sur les monnaies de Demeter IT figuraient les associations bouclier/
casque et Héraklès'jeune homme à cheval. Celles qui portent la première
association occupent la place principale (10 exemplaires sur 11 qui existent
au total). Elles ont été trouvées à Zgérdhesh. à Hollm, à Orik et à Antigonéia.
Philippe V se présente avec & monaies dont une en argent (portrait du
roi massue) et 7 en bronze (Héraklès harpe. Heérakles ‘chevalier, Zeus/che-
Le monnayage macédonien et ['lllyrie du Sud 491
valier, bouclier/casque, Zeus/Athéna et tête de Persée/harpe). Les monnaies de

ce roi ont été découvertes à Pogradec, à Zgérdhesh, à Pllocé, ἃ Lis, à Shkoder,
à Xibér, à Antigonéia, à Malisht, à Zgérdhesh, à Dimal et à Amantia.
La monnaie macédonienne entre dans notre territoire même aprés l’an
185 avant n.ère, lorsque la Macédoine frappe des monnaies sur lesquelles ne
figure pas le nom du roi, mais celui de la population MAKEAONON. De cette
période qui va jusqu’à l’an 168 avant n.ère, on a trois monnaies dont 2 en
argent (bouclier/casque et tête de Ménade/avant de navire) et une en bronze,
(Zeus/foudre) découvertes à Leskovik et à Dunes.
Parmi les cités macédoniennes dont les monnaies ont été découvertes en
Albanie il y a Pelas (Durrés), Amphipolis (Apollonia, Lleshan) et Thessaloni-
que (Lleshan Durrés). Celles-ci ont été frappées après l’an 148 avant n.ére,
lorsque la Macédoine devient une province romaine.
Les données que nous avons apportées ci-dessus permettent de ce faire
une idée sur la diffusion de la monnaie macédonienne dans les cités antiques
de l’Albanie et de distinguer deux zones de leur circulation. La première (carte
1) s’étend de la vallée du Shkumbin au Nord jusqu’a Leshnicé (Delviné) au
Sud, tandis que la deuxième (carte 2) de Gajtan (Shkoder) jusqu’à Finiq au
Sud. La première zone, moins étendue, connut la première la circulation des
monnaies d’Amyntas 11, de Philippe Il, d’Alexandre le Grand et de Philippe
Ill. Depuis le régne de Cassandre et de ses successeurs la monnaie macédonien-
ne connaît une plus large diffusion soit à l’intérieur de la première zone elle-
même, vers l’ouest, soit au Nord de celle-ci jusqu’à Gajtan, ce qui constitue
la deuxième zone (voir la carte).
Naturellement la monnaie macédonienne est plus répandue dans la zone
limitrophe, à savoir dans la région de Dassarétide, où comme l’attestent les
découvertes, elle prédomine sur les monnaies de Dyrrachium, d’Apollonia,
des cités illyriennes et de l’Epire. En témoigne, outre les découvertes numisma-
tiques faites lors des fouilles effectuées dans les sites antiques de cette zone, le
trésor de Hija e Korbit qui contient 618 monnaies, dont 426 sont frappées
par Alexandre le Grand, 42 par Philippe III et 18 par Antigon Gonata.
Il convient de souligner que la voie Egnatia aussi, qui rehait la Macédoine
avec les centres illyriens, a joué un rôle important à la diffusion de la monnaie
macédonienne dans le territoire illyrienf.
La diffusion de la monnaie macédonienne dans les sites illyriens atteste
4. N. Ceka, L. Papajani, “Rruga Egnatia né luginén e Shkumbinit né kohén antike”

(La route antique longeant la vallée du Shkumbin), Monumentet 1, 1971 p. 47 et Ngl. Hamond,
“The Western part of the via Egnatia”, Journal of Roman Studies, London 1974,
l'existence de relations économiques entre la Macédoine et l’Illyrie du Sud

ΙΝ“ au 11° siècles avant n.ère, ces relations étant dues non seulement au besoin
des échanges commerciaux mais aussi au développement de la situation politi-
que à cette époque-là, qui entraina les campagnes de Philippe II et d'Alexandre
le Grand contre les rois illyriens®. Mais la découverte de leurs monnaies et en
particulier de celles d'Alexandre le Grand, même en dehors des zones ayant
subi les incursions macedoniennes et bien après le temps pendant lequel elles
continuent à être frappées, prouve assez nettement que ce furent les rapports
économiques et commerciaux et l'estime de la monnaie macédonienne au
marché, plutôt que la conjoncture politique, qui déterminèrent la circulation
de cette monnaie dans les centres illyriens. On pourrait citer aussi, à l’appui de
cette conclusion, le fait que les monnaies de Cassandre, qui, d’après les sources,
occupa une bonne partie des territoires illyriens, parmi lesqueles Apollonia
et Dyrrachiumf, ont été découvertes dans certains sites tels que Hollm, Amantia,
Delviné, Irmaj, Lleshan et Shalés tandis qu’ à Apollonia et à Dyrrachium, où
les garnisons macédoniennes restérent pendant une période de deux ans, aucune
monnaie de ce roi n’a été trouvé jusqu’a présent. Ce fait doit s’expliquer par la
revalorisation des monnaies de ces deux cités à cette époque-la, lesquelles pour
voyaient, semble-t-il, même aux nécessités financières de l'armée macédonienne.
La découverte récente d’un riche trésor monétaire (2756 exemplaires) à Lleshan
d’Elbasan, donc dans la vallée moyenne du Shkumbin par où passait la voie
reliant la Macédoine avec !’Illyrie, milité également en faveur de cette opinion.
Ce trésor contient 2648 pièces de Dyrrachium et seulement 18 exemplaires de
Macédoine dont | piece frappées par le roi macédonien Cassandre, 10 par
Amphipolis et 7 par Thessalonique; 90 pièces proviennent des autres centres
antiques.
D'autre part, le trésor de Shalés découvert fortuitement au village de
Shalés, qui se situe au Sud-Ouest de la ville de Cérrik contient, 51 pièces en
bronze dont 46 sont de Dyrrachium du type Héraklés-armes (arc, massue,
gaine) | pièce d’Apollonia, 2 de Corcyre et une seule monnaie appartient au
roi macédonien Cassandre. Quoique, par rapport au premier, ce trésor soit
composé d'un nombre bien réduit de pièces, il semble montrer que la monnaie
de Dyrrachium occupait une place importante dans la circulation monétaire
de cette zone.
La présence des monnaies d’Antigon Gonata, de Doson et de Demeter II
implique une periode de calme dans les rapports des Illyriens avec les Macé-
5. Diod. XVI. 4 Arr., Anal. { 5. 6.

6. Diod XIX. 78.
Le monnayage macédonien et l'Illyrie du Sud 493
doniens, ce qui plaide en faveur d’une prépondérance des relations économiques

par rapport à l’évolution de la situation politique. En l’occurrence, il convient
de souligner que les relations économiques et politiques avec la Macédoine se
développent déjà dans un cadre plus large de rapports d'Etat à Etat. A part la
découverte des monnaies des rois macédoniens tels que Antigon Gonata,
Demeter II etc., en témoignent également les accords politiques comme celui
qui fut signé en 230 avant n.ère par l'Etat illyrien représenté par Agron et par
celui macédoinen ayant à sa tête Demeter II’. Les sources écrites et les renscig-
nements numismatiques attestent d’étroites relations économiques et politi-
ques même entre Genthos et Persée’. L'existence d’un ennemi commun, à
savoir celui romain, qui devenait de plus en plus dangereux, constituait entre
autres, le motif de ces relations.
Les symboles utilisés sur les monnaies illyriennes ainsi que les données
métrologiques correspondantes sont un autre indice important des relations
qui existaient entre l'Illyrie du Sud et la Macédoine. Ceci est plus évident dans
les frappes de Shkodér et de Lis, deux cités importantes de l'Etat illyrien.
Parmi les principales frappes de ces deux cités nous retenons celles qui
concernent l’objet de notre communication, à savoir les monnaies de Shkodér
et de Lis sur lesquelles figure l'association bouclier/casque et la monnaie de
Shkodér avec l’association bouclier/demi-navire. Elles ont été frappées avant
et pendant le régne de Genthios.
La monnaie représentant l’association bouclier/casque apparait en deux
variantes: la première porte la légende ΣΚΟΔΡΙΝΩΝ et des symboles sem-
blables à ceux qui figurent sur les monnaies macédoniennes, notamment sur
celles de Philippe V.
La ressemblance ne réside pas seulement dans le choix des symboles et
dans le poids presque identique, mais aussi dans leurs ornements stylisés. La
deuxième variante, frappée aussi bien à Shkodër qu'à Lissos, conserve sur
l’avers la forme antérieure du bouclier, tandis que sur le revers elle porte la
représentation du casque typiquement illyrien de forme arrondie, sans visière,
munie de la crête, semblable à ceux découverts lors des fouilles effectuées
dans notre pays (districts d’Elbasan, de Lushnje etc.)®.
La première variante n’est représentés jusqu’à jour que par deux exem-
plaires, alors que la deuxième variante frappée dans les deux cités par environ
30 exemplaires.
7. Polyb. U, 2.
8. 5. Islami, “L'etat illyrien et ses guerres contre Rome”, /liria IL] 1975, p. 39.
9. H. Ceka, Probleme τὸ Numizmatikés ilire (Problemes de Numismatique Illyrienne),
Tirana 1967, p. 103.
A notre avis, la représentation sur les monnaies de Shkodër du casque

typiquement macédonien en usage sous le règne de Philippe V à côte de celui
illyrien doit être rattachée à l’occupation macédonienne de Lissos en 213
avant n.ére, laquelle est attestée par les sources historiques!®. Bien que dans
les sources on parle de l'occupation par Philippe V de Lissos seulement, le
matériel numismatique montre que Shkodër aussi a probablement été occupée.
En ce qui concerne la durée de cette occupation, on ne saurait en parler avec
certitude, mais le fait que ces monnaies ont été trouvées en nombre restreint,
donc le rapport autre les monnaies macédoniennes figurant le casque, et celle
illyriennes étant 2:30, montre qu’elle été très brève.
Après cette période les monnaies portant comme symboles le casque illy-
rien et le bouclier abondent de nouveau dans le marché. On émét aussi des
pièces ayant la moitié et le quart de leur valeur et portant comme symboles le
bouclier sur l’avers et un demi-navire sur le revers, lesquelles ont été décou-
vertes récemment lors des fouilles effectuées à Lissos et à Shkodér. Les sym-
boles de ces dernières sont semblables à ceux des tetraboles macédoniennes en
argent frappées en 186 avant n.ère!!, ainsi qu'avec les symboles des mon-
naies frappées par la cité de Lychnidos!?. On constate une grande ressem-
blance entre les tetraboles macédonienne et celles de Lychnidos concernant
les symboles de l’avers et du revers qui sont respectivement le bouclier et le
navire. La ressemblance entre les monnaies de Shkodér du même type et les
frappes macédoniennes ne concerne que la figuration du bouclier, qui est
orné au milieu d’une étoile à 6 rayons brisés. Le symbole du revers est diffe-
rent de celui qui figure sur les monnaies de Macédoine et de Lychnidos. Par
contre on constate sa ressemblance avec la figuration du navire liburnien sur
les monnaies du type Zeus/navire. Genthios aussi conserva comme symboles
le bouclier et le navire liburnien, en les accompagnant de son portrait avec le
chapeau royal appelé “causia”, qui constituait un élémént important de la
tenue des rois macédoniens.
A part Shkodër et Lissos, Byllis aussi (bassin de Vjosa) figure sur ses
monnaies, outre les symboles locaux, l'aigle, qui est un symbole utilisé assez
fréquemment par les rois macédoniens. Néanmoins ce symbole ne saurait
être considére comme indice probant, étant donné que l'aigle figure aussi sur
les monnaies grecques, illyro-épirotes etc. Ce qui nous inciterait à penser de
10. J. M. Ε. May, “Macedonia und Illyria”, JRS XXXVI, 1964.

11. H. Gaebler, Die Antriken Münzen von Makedonia und Paionia, Tab. I 8, 9 Berlin 1906.
12. D. Vuckovic-Todorovic, “Lychnidos - Atelier monetaire déjà avant notre ère”,
CTAPINAP XXI 1971, p. 158.
Le monnayage mecédonien et l'Hlyrie du Sud 495
l'existence de liens entre le système monétaire macédonien et celui de la cité

de Byllis, ce seraient plutôt le poids et les dimensions que celleci utilisait
pour ses monnaies. Elles ont presque la même dimension que les pièces frap-
pées par Demeter II et Philippe V'$ et, partant, presque le même que les mon-
naies de Shkodër et de Lissos aussi sur lesquelles figurent les associations
bouclier/casque et bouclier/deminavire (1, 46 gr. - 3.5 gr., 11-13 mm)".
Il résulte de ce qui a été dit dans cette brève communication qu’au IV*-
IT‘ siècles avant notre ére la Macédoine jouait un rôle important dans l’écono-
mie des cités illyriennes, ce qui est attesté par la circulation des monnaies ma-
cédoniennes dans ces cités par l’usage que celles-ci font dans leurs frappes
de quelque symbole macédonien ainsi que par le poids et la grandeur des mon-
naies des cités illyriennes semblables avec des frappes des macédoniennes.
D'autre part, il convient de souligner qu'en dehors des symboles macé-
doniens empruntés les cites illyriennes emploient également des symboles
locaux témoignant de l'autonomie dont ces cités jouissent dans le cadre de
l'Etat illyrien. Tels sont le casque illyrien et le navire Iıburnien à Shkoder et à
Lissus ou le serpent entourant la baguette à Byllis etc.
Se fondant sur la composition du trésor de Hija e Korbit Ch. Boehriger'®
avance l'opinion sur l’ecistence d’une influence macédonienne en Illyrie du
Sud au milieu du ΤΙ: av.n.ère. Cette opinion est refutée par le contenu d’
autres trésors, tels celui de Lleshan et celui de Shalés, que l’on a mentionnés
ci-dessus.
En fait, comme le dit N. Ceka!®, le contenu du trésor de Hija e Korbit ne
reflète pas réellement la circulation monétaire dans le territoire, où il a été dé-
couvert, car les monnaies frappées dans les ateliers adriatiques y sont absentes.
Compte tenu des sources historiques citées ci-dessus et des symboles
figurés sur les monnaies des cités illyriennes, nous estimons qu’a cette époque
là nous si avons par affaire à une influence macédonienne, mais à des relations
économiques et politiques étroites entre les Etats illyrien et macédonien.
La monnaie macédonienne frappée en quelques valeurs circulait déjà dans
les marchés ıllyriens bien avant les émissions des cités illyriennes autonomes,
donc, avant le milieu du III" 5. avant n.ere, mais elle y acquit une grande im-
13. Sylloge Numorum Graecorum ( Macedoine - Thessalie lllyrie Epire-Corcyre), Tab.

XXXIX Louvain - Belgique 1975.
14. S. Islami, “Prerjet monetare té Shkodrés, Lisit dhe Centit” (Les monyages de Scodra,
Lissos, Gentios), Jliria 2, 1972, p. 367.
15. Christof Boehringer, “Fragen Zum Münzumlauf in Illyrien in Hellenistischer Zeit”,
Jliria 2, 1989 (aparaitre).
16. N. Ceka, Albanien, Schätze aus dem Land der Skipetaren, Hildesheim 1988, p. 261.
portance lorsque ces cités commencèrent à utiliser leur monnaie comme

moyen d'échange. A notre avis, l’intensification de la circulation de la mon-
naie macédonienne est due à la nécessité du marché illyrien d’augmenter le
volume des échanges avec un pays voisin comme la Macédoine.
Le monnayage macédonien et l'Ilyrie du Sud 497
Carte 1
32
~,
pl
| ee L
Li —
+,
=< ὃς
ie x
A
ES |
‘.
{ \
| / ei
\
YY
IF F,
?
4
à 1
= ~ A
À |
Pac er
& \ \
\"2geranesh Ἢ %
TIRANE À
NY Ἶς
2
μας ὖδ 5 \
Lieshan
Shales e . sece®
| JS
/ ΤῊΝ © Pogradec
N j
AX
Bimal | an Klocr® Sn
ἦν & - ]
Φος” - Kamenic λα
po
D
Holm {
Erseke Φ
\ _Piskové ϱ /
τ Crise |
Β 4
\ ι
; N I
Gjirokastér _
En μα...
ϱ μι L ΜΕ
Θες +
δ
ÿ ή
ν
rn -
nd
33
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ NEOTEPEZ ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ EPEYNEZ

ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Δημήτριος Β. Γραμμένος
Με τα δεδοµένα που προέκυψαν ύστερα από το τελευταίο Συνέδριο για

τη Μακεδονία το έτος 1983 (Γραμμένος 1986), η νεολιθική έρευνα, παρ᾽
όλην την παντελή σχεδόν έλλειψη νεότερου ανασκαφικού έργου, φαίνεται
ότι έχει ξεπεράσει το επίπεδο tov πρώτων εκτιμήσεων. Το γεγονός αυτό
οφείλεται στους εξἠς παράγοντες:
|. Στην προσπάθεια για τη σύνθεση των μέχρι σήµερα δεδοµένων
(Γραμμένος 1984, Γραμμένος 1987).
2. Στη συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας σε ένα véo νεολιθικό οικι-
σμό, τον οικισμό της Θέρμης Β, αµέσως βόρεια από την ομώνυμη Κοινό-
τητα της Θεσσαλονίκης (Γραμμένος κ.ά. 1989).
3. Στη συνέχιση της ελληνογαλλικής συνεργασίας στο Ντικιλί Τας
(ta χρονικά δημοσιεύονται στο B.C.H. και στο Ἔργον της Αρχαιολογικής
Εταιρείας).
4. Στη διενέργεια επιφανειακών και ανασκαφικών ερευνών στην Ki-
τρινη λίμνη της Πτολεμαΐδας (Φωτιάδης, Α.Ε.Μ.Θ. 1987, 1988).
5. Στην έναρξη επιφανειακών ερευνών στην ευρύτερη περιοχή της
Ασσήρου από τον Τομέα Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (Κωτσάκης-Ανδρέου,
Α.Ε.Μ.Θ.).
6. Στη δηµοσίευση του |. τόμου της ανασκαφής των Σιταγρών (Ren-
[τὸν 1986, Γραμμένος 1989).
7. Στην έναρξη ανασκαφής στο νεολιθικό οικισμό της Μάκρης στη
Θράκη (στον αδηµοσίευτο ακόµη 2. τόμο του Α.Ε.Μ.Θ., Πρακτικά του
1988).
8. Στη συνέχιση της ανασκαφής στο νεολιθικό-εποχής χαλκού οικισμό
του Μανδάλου Γιαννιτσών (A. Πιλάλη κ.λ. 1989 και A.E.M.6. 1987, 1988).
9. Στη συνέχιση της επιφανειακής και ανασκαφικής έρευνας στη Σα-
µοθράκη (Α.Ε.Μ.Θ. 1987, 1988, 1989).
10. Στην έναρξη νέων επιφανειακών και ανασκαφικών ερευνών:
500 Δημήτριος B. Γραμμένος
Στὴν Αλβανία: (Korkuti 1989).

Στη Γιουγκοσλαβία: Ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Stragave
της Κεντρικής Γιουγκοσλαβίας (Stankovié 1988), έρευνες νεο-
λιθικές στην Κεντρική Γιουγκοσλαβία (Katunar 1988) και
παλιότερες στη Νότια (Strejovié 1988) που µας ενδιαφέρουν
βέβαια περισσότερο]. Ἐπίσης πρόσφατα Chapman κ.ά. 1988.
Στη Βουλγαρία: Βουλγαρογαλλική συνεργασία στο Kovacevo, µε-
ταξύ tov Melnik και των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων (κοι-
λάδα Στρυμόνα, έχουν εκδοθεί ως τώρα 3 πολυγραφημένα τεύ-
XN για τις περιόδους 1986-1988 από το Centre de Recherches
Protohistoriques του Παρισιού). Βουλγαρογερμανική συνερ-
γασία στη Drama, οικισμό νεολιθικό 100 χλμ. A από το Plo-
vadiv (Fol κ.ά. 1988). Βουλγαροαυστριακή συνεργασία για τη
συνέχιση των εργασιών στο Karanovo (εκδίδεται από το 1984
και κάθε χρόνο τεύχος µε τα χρονικά από το Ινστιτούτο της
Αρχαίας Ιστορίας του Salzburg µε εκδότες τους 5. Hiller και
G. Georgiev και, µετά τον πρόσφατο θάνατο του τελευταίου,
τον V. Nikolov).
Στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, τέλος, επιφανειακές, κατά κύριο λόγο,
έρευνες του Özdögan και των συνεργατών του. Αν και où ερ-
γασίες αυτές είναι εν εξελίξει, µία νεότερη σύνθεση για τα
νεολιθικά της Νότιας Βαλκανικής, ύστερα από επίσκεψη των
ανασκαπτοµένων θέσεων και επί τόπου εξέταση του υλικού,
θα αποτελούσε σηµαντική συμβολή, µε την επίγνωση, βέβαια,
ότι η ολοκλήρωση των ερευνών αυτών θα μπορούσε να δώσει
άλλη διάσταση στην έρευνα.
Από άποψη, πάντως, αρχαιολογικής θεωρίας και πρακτικής, η άλλη
αυτή διάσταση εἶναι αναμενόμενη γιατί, και αυτά τα πράγματα είναι αλλη-
λένδετα, η ανασκαφή μεγάλων πλέον εκτάσεων σε «επίπεδους» κατά κύριο
λόγο, οικισμούς, για τους περισσότερους, τουλάχιστο, ανασκαφείς, θα πρέ-
πει να σηµαίνει και νέους θεωρητικούς στόχους. Οι στόχοι αυτοί περιέχουν
1. BA. σ. 49 τις un’ αριθ. 158, 155, 154, 157, 156, 153, 152, 151 θέσεις, όλες νεολιθι-
κές ἡ µε νεολιθικἠ επίχωση. Στον κατάλογο αυτό, ένα πραγματικά πολύτιμο βοήθημα,
παρέχεται περιγραφή τῶν ανασκαφών - ευρημάτων και η βιβλιογραφία.
Πρόσφατα όµως οι νεολιθικές ανασκαφές στην περιοχή των Σκοπίων έχουν αυξη-
Bel και τα χρονικά tous εκθέτονται στο περ. Afacedoniae Acta Archaeologica (στο Tpap-
μένος 1984 είχαν ληφθεί υπόψη τα τεύχη 1-5 αλλά, στο μεταξύ, το περιοδικό έφθασε στο
τεύχος 9, δηλαδή έχουν δημοσιευθεί προκαταρκτικές ανακοινώσεις ὡς το 1983).
Συμπεράσματα από νεότερες νεολιθικές έρευνες στη Μακεδονία 501
βέβαια τους περιβαλλοντολογικούς ἢ τους παλαιοοικονομικούς των δύο

προηγουμένων δεκαετιών. Exeivo που είναι εντελώς σίγουρο είναι ότι η
περίφηµη διεπιστημονική συνεργασία η οποία αποτελεί τη βάση, αρχικά,
για την οικολογική προσέγγιση ἡ για την εξελιγμένη της µορφή, την αρ-
χαιολογία των συμφραζομένων είναι πλέον δεδομένη (contextual archaeo-
logy, Butzer 1983, Hodder 1986). Ἡ συνεργασία αυτή συνδυασμένη ἡ όχι
µε pia από τις θεωρητικές προσεγγίσεις των ημερών µας, µε συστηµικές ἡ
όχι απαρχές, αποτελεί εγχείρημα εξαιρετικά πολύπλοκο και πολυδιάστατο.
Γι’ αυτό προκειµένου να προωθηθούν κάποιοι, έστω, στόχοι ερευνητικοί
µέσα από συστηματική ἡ σωστική ανασκαφική έρευνα, θα έπρεπε να είναι
γνωστό, στο pétpo του δυνατού, όλο αυτό το πρακτικό και θεωρητικό φά-
σµα, ἡ τουλάχιστο να είναι συνειδητὀ ότι η όποια ανασκαφική έρευνα,
ακόµη κι αν έχει ελάχιστη έκταση, δεν θα μπορούσε να εἶναι, από τα πράγ-
Hata, µόνο στρωµατογραφική.
H ανασκαφική έρευνα, τελικά, δέχεται, ιδιαίτερα στις μέρες µας, το
βάρος από µία πληθώρα παντοειδών αναζητήσεων, µε αποτέλεσµα τη µε-
γάλη διστακτικότητα για την έναρξη νέων ανασκαφικών ερευνών, εκτός αν
αυτές εκπληρούν τους εξής βασικά όρους: 1. Να έχουν µεγάλη ἕκταση και
2. να ἔχουν κάποιους εκσυγχρονισµένους στόχους.
Για την ανασκαφή που αρχίσαμε στο νεολιθικό οικισμό Θέρμη B της
Θεσσαλονίκης, έναν οικισμό «επίπεδο» σχετικά, µε έκταση πάνω από 100
στρέμματα, που απλώνεται αµέσως A από το γνωστό and τις αρχές του αιώ-
να οικισμό (Τούμπα) της Θέρμης (Θέρμη A, French 1967, Θέρμη Τούμπα,
σ. 34), προσπαθήσαµε να τηρήσουµε αυτά τα πράγματα (Γραμμένος κ.ά.
1989 για την ανασκαφική περίοδο του 1987), αν και οἱ δυσκολίες για τέτοιες
ανασκαφές είναι σχεδόν αξεπέραστες για την παρούσα κατάσταση, ακόµη
και αν είναι καθαρά σωστικές, αν θα μπορούσε ο χαρακτηρισμός αυτός να
ισχύσει για την προϊστορική έρευνα. Η έκταση πάντως της ανασκαφής στη
Θέρμη B φθάνει τα 96 τ.µ., µε μέγιστο βάθος, αλλά σε µία µόνο τοµή, τα
2h.
Οι στόχοι, λοιπόν, της ανασκαφής αυτής, πέρα and οτιδήποτε avapép-
θηκε ως εδώ, νοµίζουµε ότι θα μπορούσαν να παραλληλισθούν, ἡ va µη πα-
ραλληλισθούν, µε εκείνους της ανασκαφής στο Opovo, στο Selevaé και στη
Gomolava, παραδουνάβιους δηλαδή οικισμούς στη Γιουγκοσλαβία που
εντάσσονται στον πολιτισμό Νἱηξα (Tringham κ.ά. 1985). Στις ανασκαφές
αυτές, μάλλον για πρώτη φορά, εισάγονται στο Βαλκανικό χώρο αναζητή-
σεις βασισμένες στη σύγχρονη αμερικανική ανθρωπολογική εμπειρία.
Πρώτος στόχος, η διαπίστωση της διαδικασίας µε την οποία ο πολιτισμός
και η οικονοµία μετασχημάτισε THY παραγωγή τῶν τροφών και τὴν εκµε-
502 Anpnrgios 8. Γραμμένος
τάλλευση των παραγωγικών πηγών σε Eva λειτουργικό και παραγωγικό

σύστημα. Δεύτερος στόχος, η διαπίστωση της σχέσης της συνεχούς αὐξη-
σης τῆς σταθερότητας της µόνιµης εγκατάστασης ως προς την πτώση της
κινητικότητας από οικισμό σε οικισμό. Αυτό σηµαίνει την εξακρίβωση
της διάρκειας των οικιών, τους τρόπους της αντικατάστασής τους και της
διαμόρφωσης των αρχαιολογικών αποθέσεων και τη σχέση της κοινωνίας
pe τον περιβάλλοντα χώρο. Τρίτος στόχος, η έρευνα που αφορά την εµφά-
"on της οικογένειας-νοικοκυριού (household) ὡς πρωταρχικής ενότητας
για την οικονομική και κοινωνική οργάνωση του οικισμού (από το Γραμ-
μένος κ.ά. 1989). Τον τελευταίο αυτό στόχο ήδη έχει θίξει ο Halstead (1985)
στη σύνθεσή του για τα προϊστορικά πράγµατα της Θεσσαλίας, τον εντο-
πισµό δηλαδή της πολιτιστικής αλλαγής µέσα από αυτήν τη μικροκλίµακα.
Αυτονόητοι βέβαια ερευνητικοί στόχοι θα πρέπει να θεωρηθούν η επανε-
ξέταση των διαφόρων νεολιθικών θεμάτων µε βάση τα δεδοµένα που θα προ-
κύψουὺν, η χρήση γεωλογικών μεθόδων για την εξέταση του είδους και της
έκτασης των επιχώσεων σε όλη την έκταση του οικισμού και, ει δυνατόν,
του οικισμού των Βασιλικών και η γεωαρχαιολογική µελέτη της περιοχής.
Τα μέχρι τώρα, πάντως, εντελώς γενικά συμπεράσματα που προέκυ-
Wav, είναι ότι οι επιχώσεις που έχουν σκαφτεί ανήκουν στο µεγαλύτερο
µέρος της φάσης Βασιλικά III και στη φάση Βασιλικά IV, ενώ οι ποσοτικές,
κατά κεραμική κατηγορία, τεχνικές κλπ. αναλογίες τῆς κεραμικής των δύο
οικισμών, οἱ οποίοι απέχουν μεταξύ τους σε ευθεία γραμμή περίπου 8 χλμ.,
συμπίπτουν σε πάρα πολύ µεγάλο βαθµό. H μελλοντική θεωρητική χρήση
των κεραμικών δεδοµένων, και όχι βέβαια µόνο αυτών, από τους δύο γειτο-
νικούς οικισμούς, ελπίζουμε ότι θα προωθήσει πολλά ζητήματα της σύγχρο-
νης κεραμικής θεωρίας και ιδιαίτερα το θέµα των εργαστηρίων, των ανταλ-
λαγών µικρής απόστασης κλπ. Ανάλογο και πολύτιμο συγκριτικό υλικό
είναι το υλικό της Δήμητρας - Σιταγρών - Ντικιλί Τας.
Στα αρχιτεκτονικά λείψανα δεν θα αναφερθούμε, αφού ακόµη η ava-
σκαφή δεν έχει πάρει µεγάλες διαστάσεις. Σίγουρη πάντως είναι η χρήση
των πασσάλων της λιθοδοµής αλλά και των πλίνθων για ανωδοµή και η
χρήση μεγάλων λιθόστρωτων που θα πρέπει να ήταν ανοιχτοί εργαστηρια-
κοί χώροι. H συνέχιση της έρευνας μάλλον θα δώσει απάντηση στο θέµα
του βαθμού της αραιοκατοίκησης, η οποία, µε βάση τα ὡς τώρα δεδοµένα,
θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη, της ταυτόχρονης ἡ ὀχι κατοίκησης όλου
του οικισμού κλπ. Το τελευταίο αυτό θέµα είναι εξαιρετικά ουσιαστικό, το
να αποδειχθεί δηλαδή, κατά τη γνώµη µου, οριστικά, το αν οἱ οικισμοί αν-
τοί µε τις τεράστιες εκτάσεις (πολιτισμός Vinca), συγκέντρωναν, παρά την
όποια αραιοκατοίκηση, τεράστια για tu νεολιθικάἀ δεδοµένα πληθυσμιακά
Συμπεράσματα and νεότερες νεολιθικές έρευνες στη Μακεδονία 503
σύνολα. Ἤδη η έννοια πρωτοουρμπανισμός, συνοδευόµενη βέβαια και and

τις τυπικὲς της, ἤδη από την εποχἠ του Childe, συνιστώσες (μεταλλουργία,
γραφή), έχει κάνει την εμφάνισή της στη νεολιθική βιβλιογραφία της Βαλ-
κανικής. Όπως είναι γνωστό, οι απόψεις αυτές, Ιδιαίτερα µετά το εύρημα
της Βάρνας, οδηγούν ακόµη και σε µετά-τσαϊλδικές αναθεωρήσεις tov τύ-
που Ex Balkanis Lux ? (Evans-Rasson 1984).
Où λιθοτεχνίες του οικισμού παρουσιάζουν μεγάλη ιδιαιτερότητα εξαι-
τίας της ύπαρξης λατοµείου πυριτολίθου που τροφοδοτούσε, όπως φαίνεται,
το μεγαλύτερο µέρος της BA Χαλκιδικής. Οι ποσοστιαίες αναλογίες των
διαφόρων ειδών της πανίδας δεν φαίνεται να παρουσιάζουν µεγάλες δια-
φορές and εκείνες των Βασιλικών. H συγκριτική µελέτη και του υλικού
αυτού σίγουρα θα είναι πολύτιμη. ἤδη έχει ολοκληρωθεί και δοθεί για
δημοσίευση η µελέτη για όλα τα υλικά κλπ. της ανασκαφικἠής περιόδου
1987. Κατά το 1988 δεν έγινε ανασκαφή, ενώ η εκσκαφική περίοδος του
1989 εἰναι εν εξελίξει.
Θεωρώντας λοιπόν σίγουρο ότι η συνέχιση της έρευνας τόσο στη Θέρ-
un Β όσο και στις άλλες θέσεις της Βαλκανικής που αναφέραμε θα avaved-
cet σίγουρα τη νεολιθική έρευνα, θα ἤθελα να παραθέσω συνοπτικά τα συ-
µπεράσµατα από την έρευνα της Μακεδονίας και της ευρύτερής της περιο-
χής, που έχουν κάπως διαμορφωθεί μέχρι σήµερα (Γραμμένος 1984 και
ιδίως 1987).
Σχετικά µε το χρονολογικό θέµα: 1) θα πρέπει να θεωρείται πλέον δε-
δοµένη η εξίσωση της αρχής της φάσης Vinëa A θεσσαλική φάση Τσαγκλ{
κ.εξ. 2) Κανένας ανασκαμµένος οικισμός από την Κεντρική, Ανατολική
Μακεδονία και Θράκη δεν ἔχει επιχώσεις αρχαιότερες από τη MN III της
Θεσσαλίας και αυτός είναι ο κανόνας µε βάση και τα δεδοµένα της επιφα-
νειακής έρευνας. Σίγουρα όµως, και µε βάση και πάλι την επιφανειακή
έρευνα, αρκετοί οικισμοί έχουν και αρχαιότερες επιχώσεις. H ανασκαφή
ενός τέτοιου οικισμού ελπίζουµε ότι θα αρχίσει πολύ γρήγορα µε κριτήριο,
εκτός τῶν άλλων, και την ύπαρξη επιχώσεων tov τέλους της NN και των
αρχών της MEX. H ανασκαφή πάντως μεταβατικών επιχώσεων μάλλον δεν
θα πρέπει να αποτελεί πανάκεια για τη «λύση» του αιώνιου χρονολογικού
ζητήματος. Θα είναι όµως ίσως χρήσιµη για την ανεύρεση δειγμάτων C14,
αφού, π.χ. στα «κρίσιμα» στρώματα 4la ὡς 33 της βασικής τοµής ZA των
Σιταγρών, όλως τυχαίως, δεν βρέθηκαν δείγµατα. Το «κενό» πάντως της ανα-
σκαφής αυτής µε βάση τα προς τα πάνω και προς τα κάτω χρονολογηµένα
δείγµατα είναι «κενό» της τάξεως των 500-600 ετών και οἱ επιχώσεις των
στρωμάτων αυτών, OL οποίες είναι επιχώσεις εγκατάλειψης, θα πρέπει να
το δικαιολογούν.
504 Δημήτριος B. [gapufro;
Σχετικά με τις ποσοστιαίες αναλογίες των εποχών που εντοπίζονται

σε κάθε οικισμό, οι παλιές διαπιστώσεις εξακολουθούν να ισχύουν παρά
τη θεαματική αὐξηση των γνωστών μέχρι σήµερα θέσεων: η αναλογία των
νεολιθικών θέσεων είναι πολύ μεγαλύτερη στην Ανατολική από ό,τι στην
Κεντρική Μακεδονία (57% µε 29% αντίστοιχα, ενώ στην Κεντρική Μα-
κεδονία παρατηρείται µεγάλη αὐξηση κατά την ύστερη εποχή του χαλκού,
78% και 43%, αύξηση όµως που είναι πολύ μικρότερη από εκείνη του κυ-
ρίως αιγαιακού χώρου).
Με βάση την ανασκαφή τῶν Βασιλικών και της Δήμητρας φαίνεται
ότι κατά τη μέση νεολιθική περίοδο τόσο η έκταση όσο και ο πληθυσμός
των οικισμών ἦταν πολύ μειωμένοι σε σχέση µε τη NN.
Αρχιτεκτονική: Τα σπίτια θα πρέπει σε όλη τη Μακεδονία, αν και ως
τώρα δεν έχουν ανασκαφεί μεγάλα οικιστικά σύνολα, να είναι τετράγωνα ἡ
ορθογώνια, αλλά υπάρχουν κατασκευαστικές ιδιοµορφίες κατά την περιοχη,
µερικές από τις οποίες έχουν εντοπισθεί, αλλά ίσως δεν είναι δυνατό and
τώρα να γίνουν γενικεύσεις.
Κεραμική: H κεραμική διαφοροποίηση είναι βαθμιαία από περιοχή σε
περιοχή αλλά, συγκρίνοντας την κεραμική από δύο ανασκαµµένους οικι-
σμούς, π.χ. τη Δήμητρα της Ανατολικής Μακεδονίας καὶ τα Βασιλικά της
Κεντρικής, που απέχουν μεταξύ τους σε ευθεία γραμμή πάνω από 100 χλμ.,
οι διαφορές είναι πολύ µεγάλες. Στην Ανατολική Μακεδονία η κεραμική
παράδοση εἶναι σηµαντικά διαφορετική από της Κεντρικής Μακεδονίας,
κυρίως σε ό,τι αφορά τη µεγάλη ποικιλία των γραπτών κατηγοριών, αλλά
και µία σειρά από άλλες κεραµικές διαφοροποιήσεις.
Μεταλλουργία: Τα λίγα σε ποσότητα αντικείμενα που βρέθηκαν and
την ανασκαφή της Δήμητρας καὶ µόνο ὕστερα από κοσκινίσµατα, εντάσ-
σονται τόσο από πλευράς τυπολογίας όσο και από πλευράς χημικών ανα-
λύσεων, στην πρώτη περίοδο της βαλκανικής μεταλλουργίας χαλκού και
χρυσού, σύμφωνα µε όσα µας έχει δείξει η Todorova (1978).
Το πρόβλημα της νεολιθικής γραφής: Από όσο και προσωπικά γνω-
pita, από τη Μακεδονία και τη Θράκη δεν έχει μέχρι τώρα αναφερθεί αντι-
κείµενο, δηλαδή πινακίδα, όστρακο κλπ., στο οποίο να έχει αναγραφεί ιδεό-
ypappa που να σχετίζεται µε αντίστοιχα αντικείµενα, π.χ. τις πινακίδες
Tartaria κλπ.
Το σύστημα των ανταλλαγών»: Ὕστερα and την εξέταση των δεδοµέ-
νων για κάθε υλικό (spondylus, πυριτόλιθος, κεραμική), TO γενικό συμπέ-
ρασμα είναι ότι οι ανταλλαγές μεταξύ των οικισμών βασίζονται στην apot-
Baia ανταλλαγή των κάθε είδους περισσευµάτων.
Ειδικά για την κεραμική και εἰδικότερα για την Ανατολική Μακεδο-
Συμπεράσματα από νεότερες νεολιθικές έρευνες στη Μακεδονία 505
via, δεν θα πρέπει να υπάρχουν οἰκισμοί-κεντρικές αγορές (central market),

δηλαδή οικισμοί οργανωμένοι εραρχικά, όπως δέχεται πρόσφατα η Wash-
burn για τη Νότια Ἑλλάδα, ούτε ειδικευμένα κεντρικά εργαστήρια, όπως
στη Θεσσαλία (Washburn 1983). Ανάλογη έρευνα µε της Washburn, που
βασίζεται στην ανάλυση της συμμετρίας των διακοσμητικών στοιχείων,
θα μπορούσε να γίνει καὶ για τη γραπτή νεότερη νεολιθική κεραμική της
Αλβανίας που παρουσιάζει θεσσαλικές επιδράσεις, ἡ είναι επείσακτη, σύμ-
pova µε τα κριτήρια των Αλβανών συναδέλφων.
Δεν θα αναφερθούμε εδώ στις γεωαρχαιολογικές και παλαιοοικονοµι-
KEG έρευνες που πρόσφατα έχουν αρχίσει, µε αρκετή καθυστέρηση βέβαια,
αλλά και µε τη συμβολή Ἑλλήνων ειδικών, πράγμα εξαιρετικά σηµαντικό,
όπως είναι αυτονόητο. Τα συμπεράσματα είναι πολύτιμα and κάθε άποψη.
Το ουσιώδες πάντως συμπέρασμα που προκύπτει από την προσέγγιση
των θεμάτων του πληθυσμού, των ανταλλαγών και της παλαιοοικονοµίας,
είναι το εξής: Οι νεολιθικοί οικισμοί της Μακεδονίας, αλλά και της ευρύ-
τερής της περιοχής, θα μπορούσαν να χωρισθούν σε οµάδες οικισμών χω-
pic ιεραρχική μεταξύ τους οργάνωση, av και µερικοί and αυτούς έχουν πολ-
λαπλάσιο και ὑπερπολλαπλάσιο πληθυσμό. H εξωκοινοτική δηλαδή οργά-
νωσή τους βασίζεται στην ανταλλαγή των κάθε είδους περισσευµάτων, τα
οποία, μάλλον, δεν γίνονται αφορμή για κοινωνική ανισότητα.
Τέλος, οι οµάδες οικισμών που αναφέραμε, οµάδες µε κοινά περιβαλ-
λοντολογικά, οικολογικά και πολιτιστικά στοιχεία, µε κανένα τρόπο, σύμ-
φωνα και µε τις νεότερες ανθρωὠπολογικές και αρχαιολογικές θέσεις, δεν
θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι συνιστούν οµάδες µε διαφορετική φυλε-
τική σύσταση, έστω εν τη γενέσει της. Δηλαδή η αρχαιολογική διαφορο-
ποίηση στο χώρο µε κανένα τρόπο δεν σηµαίνει ἡ αποδεικνύει και φυλε-
τική, κατά κάποιο τρόπο, διαφοροποίηση.
A.E.M.@.: To ανασκαφικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 1. 1987, Έκθεση του Υπουρ-
γείου Μακεδονίας-Θράκης, Πολιτισμού και του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονί-
κης, θεσσαλονίκη 1988. (Συνεχίστηκε και για το έτος 1988 και για το έτος 1989).
Butzer 1981: Karl W. Butzer, Archaeology as human ecology: Method and theory for a con-
textual approach, Cambridge University Press, 1983.
Chapman κ.ά. 1988: J. C. Chapman, J. Bintliff, V. Gaffney and B. SlapSak, “Recent De-
velopments in Yugoslav Archaeology”, B.A.R. 431, Oxford, 1988.
Evans-Rasson 1984: Robert K. Evans, Judith A. Rasson, “Ex Balkanis Lux Recent Develop-
ments in Neolithic and Chalkolithic Research in South-east Europe”, American
Antiquity 49 (4), 1984, 713.
Fol x.&. 1988: A. Fol, R. Katinéarov, J. Lichardus, “Die bulgarisch-deutschen Ausgrabm-
gen in Drama”, στο Macht, Herrschaft und Gold, Moderne Golerie des Saarland-
Museums, Krüger Druck Verlag GmbH, Saarbrüken 1988.
French 1967: D. H. French, Index of Praehistoric Sites in Central Macedonia, Athens 1967
(πολυγρ.).
Γραμμένος 1984: Δημήτριος B. Γραμμένος, Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατο-
λική Μακεδονία, 6.6. Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1984, 19913 (Αρχ. Εταιρεία).
Γραμμένος 1986: Δημήτριος B. Γραμμένος, «Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική Μακε-
Sovia», Ancient Macedonia IV, Sept. 21-25, 1983, Inst. for Balkan Studies, 204,
Thessaloniki, 1986.
Γραμμένος 1987: Δημήτριος B. Γραμμένος, «Νεολιθικά θέματα από τη Μακεδονία και
την ευρύτερή της περιοχή» (υπό ἔκδοση στο TAT).
Γραμμένος κ.ά. 1989: A. Β. Γραμμένος, M. Παππά, Ντουσάνκα Ούρεμ-Κώτσος, K. Σκουρ-
τοπούλου, Eur. Γιαννούλη, Μπετ. Τσιγαρίδα, «Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού
Θέρμης, Ανασκαφική περίοδος 1987», Μακεδονικά KZ’ 1990, 223-288.
Halstead 1984: P. L. J. Halstead, Strategies for Survival: An Ecological Approach to Social
and Economic Change in the Early Farming Communities of Thessaly, N. Greece
(Ph.D., University of Cambridge), 1984.
Hodder 1986: Jan Hodder, Reading the Past, Current approaches to interpretation in archaeo-
logy, Cambridge University Press, 1986.
Katunar 1988: R. Katunar, “Neolithic Settlements in the Jasenica Valley (Central Serbia)”,
Centar za archeoloska istraziranja, Filazofskog fakulteta, Beograd, Narodni muzej,
1988.
Korkuti 1989: Πρόσφατη σύνοψη των προϊστορικών ερευνών στην Αλβανία στο συνέ-
δριο “Die Illyrer und die antike Welt” (Hildesheim Ιούνιος 1989), “Grundlegende
Fragen zur Vorgeschichte in Albanien”, Hiria 1989, 2, 15-22.
Συμπεράσματα and νεύτερες νεολιθικές έρευνες στη Maxedovia 507
A. Πιλάλη-Παπαστερίου - Aix. Παπκαευθυμίου-Παπανθίμου, «Νέες ανασκαφικές έρευνες

στο Μάνδαλο A. Μακεδονίας (1985-1986)», Εγνατία 1. (Επιστ. Ener. της Φιλ.
Σχ. Τόμος 23, τεύχος τμήματος Ἱστορ. και Apx.), 1989, 16 κ.ε.
Renfrew 1986: C. Renfrew, M. Gimbutas, E. S. Elster, “Excavations at Sitagroi, A Pre-
historic Village in Northeast Greece”, Vol. I, Monumenta Archaeologica 13, Inst.
of Archaeology, University of California, Los Angeles 1986.
Stankov 1988: 5. Stankovié, “Neolithic Settlement at Stragare” (σερβ. µε αγγλ. περίλ.),
Center za archaeoloska istrazivanja, Filozofskog fakulteta, Beograd 1988.
Strejovié 1988: D. Strejové (ed.), “The Neolithic Serbia”, Archaeol. Research 1948-1988,
The University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Centre for Arch. Research,
Belgrade 1988.
Todorova 1978: H. Todorova, “The Eulolithic Bulgaria”, B.A.R. 49, Oxford, 1978.
Tringham κ.ά. 1985: R. Tringham, B. Bruckner, B. Voytek, “The Opovo Project: A Study of
Socio-economic Change in Balkan Neolithik”, Journal of Field Archaeology 12, 1985,
425 κ.ε.
Washburn 1983: Dorothy K. Washburn, Symmetry analysis of ceramic design: two tests of
the method of the Aegean, Structure and Cognition in Art, Dorothy K. Washburn
(ed.), Cambridge University Press, 1983, 138 x.e.
34
THE ICONOGRAPHICAL SIGNIFICANCE ΟΕ AMYNTAS III'S

MOUNTED HUNTER STATER
William S. Greenwalt
For anyone interested in the early development of Macedonia, where

literary sources are few and scattered, the evidence provided by numismatics
supplies a consistently useful look at the formidable obstacles facing the early
Argead kings. One reign which will surely benefit from the systematic study
of its coins is that of Amyntas III, for we neither know much about how he
marshaled support for his rule, nor much about how he built the political
and economic foundation which later provided the basis for the more famous
careers of Philip Il and Alexander III, his son and grandson respectively. In
this space it will be impossible to do justice to a statistical evaluation of A-
myntas’ coinage!, but I think it will prove worthwhile to concentrate on a
remarkable coin type issued by Amyntas—that with a full horse and rider
depicted on its obverse (see figure). I will do so in order to suggest how this
type, together with its earlier Argead prototypes, should be interpreted as a
potent symbol of political legitimacy which linked the Argead notion of king-
ship to that of other northern peoples.
Before turning to a discussion of this type, it is useful to point out what
becomes obvious after looking at the coins of the early Argead kings as a
whole: that is, when the Argeads chose the types which graced their coins,
they both chose types fraught with significant symbolism, and also paid close
attention to the coin types which had previously circulated in or near their
realm. Although innovations were not unknown, from the first Argead coins
minted by Alexander I there was a conscious awareness that the types so
issued were a part of a numismatic tradition which was regional, as opposed
to national, in importance. As the first Argead to coin in his own name,
Alexander 1 initially did so using types previously known from other Thraco-
Macedonian tribal coinages. In particular, for the first coinage to bear his
1. I am currently engaged in a full analysis of Amyntas' silver coinage, thanks especially

to the cooperation of the American Numismatic Society and Martin Price of the British
Museum, and to the financial support of Santa Clara University.
510 William S. Greenwalt
name, he adopted a type of the Bisaltai, the obverse of which displayed a

man armed with two spears and walking behind a horse?. Alexander also
introduced a slightly different, but certainly related, type which depicted a
mounted figure, again with two spears’. Exactly why Alexander chose to
reproduce an established type is perhaps a matter for debate, but it is clear
that one effect of doing so was to exploit whatever recognition value the
established type possessed. The marketability of his coins was clearly of some
concern to Alexander in particular, for of all the Argeads before Philip IT,
Alexander’s coinage had the widest geographical circulation—being found
well beyond the limits of the Hellenic world‘. Marketability alone, however,
does not explain why Alexander chose one existing type over other possi-
bilities, unless one accepts that the type chosen had a particular meaning or
usefulness for Alexander. Since Alexander was the first Argead, and perhaps
the first throughout the entire northern Aegean to mint in his own name,
it seems not unreasonable that the type he initially employed had some special
connection with political legitimacy, and perhaps was meant to publicize
Alexander’s intent to lay claim to regions which at one time lay beyond his
political control.
Without engaging in a wholesale review of early Argead history, it is
useful to note (with reference to the reigns of Perdiccas Il and Archelaus) how
the numismatic evidence throws some light on the political and economic
problems which faced Amyntas III’s Argead predecessors. Just before the
outbreak of the Peloponnesian War, Perdiccas II (among other political
activities) initiated the foundation of the Chalcidic League by donating land
to the new confederation, and encouraging many of the Greeks who had
previously inhabited a number of small Chalcidian coastal settlements to
2. lan Carradice (ed.), Coinage and Administration in the Athenian and Persian Empires
(hereafter, CAAP] (Oxford: 1987), pl. 1, nos. 1-4; Colin M. Kraay, Archaic and Classical
Greek Coins (hereafter, ACGC] (London: 1976), pl. 26, no. 484; pl. 27, no. 495; and lan
Carradice & Martin Price, Coinage in the Greek World (London: 1988), pl. 4, no. 52; pl. 9,
no. 116.
3. ACGC, pl. 27, no. 496; pl. 28, nos. 497-500.
4. For the extant of this distribution see, M. Thompson, O. Morkholm, & C. M. Kraay,
An Inventory of Greek Coin Hoards (hereafter, IGCH) (New York: 1973), #1182, # 1482,
#1644, ἃ 41790.
5. On Alexander's coinage see esp., D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413
B.C. (New York: 1953). It is possible, however, that Getas of the Edoni was the first in the
region to do so: see, M. J. Price, Coins of the Macedonians (London: 1974), 8; & “The Coina-
ges of the northern Aegean”, CAAP, pp. 43-47; and ACGC, pl. 26, no. 482.
The iconographical significance of Amyntas III's mounted hunter stater 511
relocate inland at Olynthos®. By so stimulating the occupation of ἃ site some-

what protected from Athenian naval aggression, Perdiccas hoped to diminish
Athenian influence in the north and to dissuade Athens from meddling in his
domestic affairs.
One indication that Perdiccas and his newly established Chalcidian League
allies envisioned an economic as well as a political bloc against Athens is
found in the contemporary Chalcidian abandonment of the weight standards
previously employed by its constituent cities in favor of the Thraco-Mace-
donian weight standard, when the League initiated a new federal coinage.
This reform aligned the weights of the League’s coins with those of Perdiccas,
who had inherited the Thraco-Macedonian standard from Alexander I, along
with the obverse type portraying the Rider mentioned above (although the
horse on Perdiccas’ coin was depicted as galloping)’. Despite the initial al-
liance against the interests of Athens, however, the strain of the Peloponnesian
War quickly drove a wedge between Perdiccas and the Chalcidic League, with
Thucydides (2.29) noting their parting of the ways almost as soon as relations
between the two powers had been established®.
The numismatic evidence, however, provides some additional insight
into the growing rift between Perdiccas and the Chalcidians. Whereas until
late in his reign Alexander I had minted both large and small denominations
of silver, Perdiccas issued only small denominations of silver®. In all likelihood,
this down shift was the result of the loss of important sources of silver, making
it impossible for Alexander by the end of his reign, and for Perdiccas throughout
his, to compete internationally against the established commercial powers,
especially Athens, then operating in the northern Aegean. As a result, the
apparently lucrative (if not extensive by later standards) export of Argead
silver ceased, with Perdiccas’ issues intended for local distribution only—as
the hoard evidence suggests!®. During this period, Macedonia undoubtedly
became an economic dependency, the natural resources of which were ex-
6. Thuc. 1. 57-58. For a convenient summary of the foundation see, A.B. West, The
History of the Chalcidic League (Madison, Wisconsin: 1918), 14 f.
7. ACGC, p. 138; West, p. 19. On the League’s coinage see: D. M. Robinson & P. A.
Clement, Excavations at Olynthus Part IX. The Chalcidic Mint and the Excavation Coins
Found in 1928-1934 (Baltimore: 1938), esp. 126 f.; ἃ P. A. Clement,“The Chalcidic Coinage:
Epilogue”, Arch Mak 1 (1970), 252-255.
8. N.G.L. Hammond ἃ G. T. Griffith, A History of Macedonia, v. 2 (hereafter, Mac.
2] (London, 1979), 123 f.
9. For a summary: Raymond, 39-42.
10. IGCH, #359, # 364, #366, 4375, # 376, #377, #382,
512 William 5. Greenwalt
ploited by foreign powers whose interests controlled the rate and direction of
trade. But such a humble role obviously did not suit Perdiccas, whose Chalci-
dian gambit obviously was intended as a step toward the reclamation of his
father’s frustrated attempt to expand Argead power. Perdiccas’ gamble on a
unified Chalcidic League demonstrates his desperation in 432, perhaps his
confidence that he could dominate his new allies, and his willingness to stir
things up in order to create new political opportunities.
Under Perdiccas’ successor, however, two major numismatic reforms
occurred!!. First, Archelaus began to issue staters, a denomination larger
than any minted since before the end of the reign of Alexander I. By reintro-
ducing a denomination which was clearly too large for use in most everyday
transactions, Archelaus was certainly providing a more convenient coin for
the disbursement of state debt and for a larger Argead role in regional and
international trade. That he could maintain an issue of larger silver coins is a
testimony to the accuracy of Thucydides (2.100), who credits Archelaus with
more improvements to Argead Macedonia’s infrastructure than all of his
predecessors combined. That Archelaus’ staters were meant to facilitate
trade—and thus, that their issue cannot merely be explained as an attempt to
more easily distribute pay to a larger army—seems probable once it is re-
membered that the relocation of the Argead capital from Aegae to Pella
almost certainly came under Archelaus!?. Pella’s importance to Archelaus’
kingdom must primarily be seen in its port—the only port which provided him
direct and uncontested access to the Thermaic Gulf. Archelaus clearly realized
the benefits to be gained from economically developing Macedonia himself,
as opposed to allowing its resources to be cultivated by foreign interests?*. By
developing a protected and completely Macedonian city as a port, and by
promoting an Argead coinage as a vehicle for trade, Archelaus could count
on reaping a much higher percentage of the profits which Macedonian com-
modities could command from a broad range of customers.
The second half a Archelaus’ numismatic reform is at least as intriguing
as the first, for he not only minted coins of larger denomination, he also aban-
11. ACGC, 144; Price, Coins of the Macedonians, 19-20; Ulla Westermark, “Remarks on
the Regal Macedonian Coinage ca. 413-359 B.C.”, Kraay-Morkholm Essays: Numismatic
Studies in Memory of C.M. Kraay and O. Morkholm, ed. G. Le Rider, et al. (Louvain: 1989),
301-315.
12. Mac. 2, 139.
13. This holds even if the renewal of Argead prosperity was partially linked to the ex-
panded economic influence of the Chalcidic League, as argued in Robinson and Clement,
153 f.
The iconographical significance of Amyntas Ill’s mounted hunter stater 513
doned the weight standard previously used by his father and his grandfather.
This shift must in part be interpreted as a devaluation, because at between
10 and 11 grams, Archelaus’ staters were considerably lighter than either the
light or heavy tetradrachs of Alexander I. It seems likely that Archelaus found
it difficult, despite his ambitions, to remain numismatically competitive while
putting as much silver into each of his coins as had Alexander I. However,
a consideration of what was happening throughout the northern Aegean
during Archelaus’ reign suggests that there was more behind this reform than
a mere inability to sustain a silver coinage at the old level. By the end of the
fifth century (surely much to the dismay of Perdiccas and Archelaus), the
economic clout of the Chalcidic League—not that of Argead Macedonia—
began to expand as the power of Athens waned, with the League beginning
to dominate the trade of the northern Aegean". In addition to the League’s
growth in relation to Athens and the Argead state, it also became interested
in expanding commercial relations with the Illyrians of the Damastion region,
who around 400 B.C. began to exploit a rich new vein of silver to the northwest
of Archelaus’ kingdom’. Thus, as Athens grew weaker and more willing to
approach Archelaus commercially, with less of the arrogance than had once
been displayed (see /G 1 2nd ed., 105), the Chalcidic League was both instiga-
ting alliances dangerous to Argead interests, and developing an economic
clout which Archelaus must have coveted. By changing weight standards and
by re-issuing coins useful in international trade, Archelaus surely attempted
to erect obstacles intended to inhibit Chalcidic access to Argead resources.
Archelaus staters were of two types: on one observe was portrayed the
familiar Rider with two spears (in the galloping mode first introduced by
Perdiccas), while the second depicted a beardless male bust?®. It is possible
that the different types were meant to distinguish coins of very different silver
contents, since those of the second type have been noted as often appearing
of poor quality!’. If so, the better coin (certainly intended for circulation in
part beyond the boundaries of Archelaus’ kingdom, where he could not arti-
ficially enforce its value) proclaimed ıts quality by evoking the earlier coins of
good silver minted by Alexander I and Perdiccas I.
In the difficult years following Archelaus’ assassination in 399, the second
14. See esp., Robinson and Clement, 153 f.

15. J.M.F. May, The Coinage of Damastion (London: 1939), 17 f.; William Greenwalt,
“Amyntas III and the Political Stability of Argead Macedonia”, AncW 18 (1988), 35-44.
16. ACGC, pl. 28, nos. 502, 504, 505.
17. Ibid., 144.
33
514 William S. Greenwalt
coin type was exclusively issued by those among the insecure and short lived
successors of Archelaus who minted at all'8. These rare coins seem to have been
of poor silver, and thus appear to have been intended solely for the domestic
market. This helps to explain why the beardless bust type was retained by
these kings, since their issues continued in step with the iconographical distinc-
tion defined by Archelaus. It seems beyond dispute, however, that this re-
petition of type was intended in part to link the contested legitimacy of inse-
cure Argead monarchs with the political stability most Macedonians surely
associated with Archelaus’ reign'°. It also seems likely that when this type
ceased to be issued—being supplanted by Amyntas III’s Rider and Herakles
bust types—it was replaced for very specific and political reasons.
While Amyntas initially retained Archelaus’ weight standard, he experi-
mented with new stater types. Although 1 do not wish to discuss his Herakles’
type here at length, it is important to note that this type functioned icono-
graphically in at least three ways. First, since the initial Argead use of this
type came on a small silver issue of Archelaus, it linked Amyntas directly to
his last uncontested royal predecessor?®. Second, it also linked Amyntas to
Herakles (the founder of the Argead house) and thus affirmed his right to the
Argead throne. Since Amyntas’ claim was initially weak, such an overt asser-
tion of Amyntas’ “Argeadness” was a necessity”. And third, it served to offer
an obverse which resembled in some ways the discarded beardless bust type,
while disassociating Amyntas (and his royal claim) from the claims of those
rivals from collateral branches of the Argead house who had maintained this
type after it had been introduced by Archelaus. Thus at the same time, Amyntas
both distanced himself from the “illegitimate” (1.6. ineffective) kings who ruled
between 399 and 393, while keeping within the tradition of putting a male
bust on domestically circulated staters initially begun by the very legitimate
Archelaus. That the Herakles stater was only meant to circulate domestically
is known both from the hoard evidence, and from the obviously poor quality
of many of the staters so stamped??.
Turning our attention from his Herakles stater, while Amyntas struggled
18. Mac. 2, 167-172; William Greenwalt, “The Introduction of Caranus into the Argead
King List”, GRBS 26 (1985), 43-49.
19. Mac. 2, 170 f.
20. BMC: Macedonia, 165, #10; Westermark, 304.
21. Greenwalt, “Caranus”, 43-49.
22. IGCH #370, #382, # 384, # 386. I am currently submitting a sample of these staters
to metallurgical tests which will determine their precise content. Preliminary tests, however,
suggest that most circulated at about 50%, silver.
to assert his royal claim, he struck one of the most beautiful of Argead coin
types yet issued. The Rider stater, firmly dated to the beginning of Amyntas’
reign by JGCH 365, demands a closer consideration for the light it sheds on
the meaning of the previous Argead issues of the Rider type. The mounted
figure of Amyntas’ obverse clearly evokes the issues of Alexander, Perdiccas,
and Archelaus—thus establishing a bond with their memory, while once
again rejecting any connection with the kings between Archelaus and Amyntas.
Despite its respect for tradition, Amyntas’ obverse was strikingly experi-
mental in one important respect—instead of portraying an obverse and re-
verse standing iconographically distinct (even if, at times, the images they
evoked were intended to be linked), Amyntas’ stater offers a composition
which reads directly from the obverse to the reverse. On the obverse is por-
trayed the Rider striking down with a spear, while his horse rears to avoid the
object of his strike. This obverse is exquisitely rendered, with the Rider clad
in kausia, chiton, chlamys, and sandals—the latter of which are carefully
detailed to include the appropriate lacing.
Whereas Amyntas’ obverse portrays the Rider with but one spear while
those of Alexander, Perdiccas, and Archelaus show two, the second spear on
Amyntas’ coin is found on the reverse where it serves to link the striking Rider
of the obverse with the object of his aim on the reverse. There stands a lion on
a ground line, facing the Rider as one reads the composition in wrap-around
fashion™. The beast’s front paw is raised to molest the broken second spear,
the butt of which it gnaws. Above the lion is the horizontal legend, “AMYNTA”.
Taken as a whole, the coin attractively portrays a confrontation wherein a
hunter’s initial strike has missed its mark. The lion’s preoccupation with the
now useless broken shaft permits the Rider a second strike. Neither the figure
of the hunter, nor the lion is given especial dominance, with the balance between
the obverse and the reverse suggesting a combat between near equals, under-
scoring the epic nature of the struggle which, presumably, the Rider will win.
Although there has been some question as to whether Alexander’s, Per-
diccas’, or Archelaus’ types represent warriors or hunters, Amyntas’s stater
strongly suggests that his predecessor’s types were also intended to portray
hunters—for, considering the extreme difficulty Amyntas faced in securing
his throne, it appears certain that this coin was meant to recall consciously the
memory of legitimate monarchs. Amyntas’ need to ride the coat-tails of suc-
23. Since most of the remaining specimens of this type were carefully struck, with the
obverse/reverse axis of all at, or very near, 12 o'clock, it appears that this iconographic
relationship was not accidental.
cessful royal predecessors was especially acute since his initial claim to the
Argead throne was weak, becoming viable only after a successional crisis of
over six years duration had battered the realm. Even after manifesting his
royal ambitions, Amyntas secured the throne only through a prolonged
struggle lasting into the 370s against domestic rivals and foreign interests. The
length of the odds against Amyntas therefore suggests that he needed to ex-
ploit every opportunity to link his candidacy with the memory of better times
and established kings. Perhaps the most appropriate medium for this message
was that provided by the circulation of coinage. Yet instead of merely repro-
ducing facsimiles of earlier coin types, Amyntas pressed beyond the proto-
types in such a way as to insure that his stater would be looked at very closely.
The innovative incorporation of the obverse and reverse together within one
composition expanded upon the monumentality of the struggle facing the
Rider, with whom Amyntas surely identified. It seems to me likely that Amyn-
tas carefully chose the heroic portrayal of a traditional motif so as to associate
himself strongly with the qualities it represented, thereby attempting to com-
pensate somewhat for the initial weakness of his claim. That the type was short
lived is a witness not so much to its failure as propaganda as to the quickly
changing circumstances of Amyntas’ reign.
If the Rider was important enough to be displayed on the coinage of
several Argead kings, what was it meant to represent? To answer this question
1 believe we must recall that the symbol was not exclusively Argead. The fact
that similar figures are found on non-Argead coins clearly indicates that the
type had a potency which transcended the limits of Argead power. As such,
and considering the ethnic origins of such tribes as the Bisaltai, is seems likely
that the Argead use of the Rider must be associated with the iconographical
tradition which developed throughout the northern Aegean, and which is
today most commonly referred to as the “Thracian Rider”*. It has been
argued—lI think correctly—that along with the Rider’s chthonic associations
(inappropriate as a symbol in this context) it represented at the divine level a
kind of struggle between good and evil, which in a political context on the
human level would have suitably evoked the kind of protection any legitimate
24. Considering only numismatic evidence, a casual search for such mounted figures re-
veals that several Thracian dynasts utilized this type as early as the fifth century B.C., among
them: Sparadocus, Seuthes I, Cotys I, and Seuthes ΠῚ (B. V. Head, Historia Numorum (Lon-
don, repr. 1977), 282 f. In addition, the city of Sermyle used the device (SNG-ANS 7.1 (1987),
721-726). In Paeonia a similar Rider is depicted in combat with a foot-soldier — perhaps a
variation on the same theme (SNG-ANS 7.1, 1023-1047).
The iconographical significance of Amyntas Ill's mounted hunter stater 517
monarch must offer his subjects in order to justify political standing*. In

addition to the Rider’s value as a symbol of political legitimacy, it is perhaps
also the case that it was manipulated so as to underscope the religious power
of kingship as it was understood in the world of the northern Aegean, with
the result that some distance would be put between the king and his hetairoi.
In light of the various Argead rivals to challenge Amyntas, he must have
relied heavily on the support of an aristocracy personally loyal to himself.
Such a reliance, however, constituted a dependency which little served to miti-
gate the influence of that aristocracy. As such, it is probable that every effort
was made to counter-balance such clout, including the adept manipulation of
propaganda.
If my interpretation of this type is correct, then its innovative manipula-
tion by Amyntas becomes understandable. Having the immediate need to
generate excitement over his candidacy, Amyntas could have done much
worse than to refer overtly to an established image in an innovative way, for
Amyntas’ stater seems to proclaim that here was a king who could blend the
good of the past with the promise of the future. That Amyntas would have
seen a parallel between the intensity of his personal trials and the epic nature
of the struggle played out on the divine level, 1 have little doubt.
It should not go without notice that a striking parallel to the obverse of
Amyntas’ Rider stater has recently been discovered by Andronikos in the
antechamber of Vergina’s royal Tomb II on a gilded pectoral, the placement
of which seems associated with the remains of the young queen therein in-
terned™, Although Andronikos sees this pectoral as a piece of Thracian booty
with no special iconographical significance for the Argeads, the placement of
the pectoral, and the striking parallel between its iconography and the hunter
of Amyntas’ stater, suggests that the pectoral should be read from an Argead
perspective. Whether or not the pectoral was crafted in Thrace, its Rider—four
times displayed on the pectoral’s central band—clearly recalls the visual
tradition manifest in Amyntas’ type. 1 think it likely that its repeated ap-
pearance on this piece to be no mere coincidence, with its presence intended
as a proclamation of the political and religious legitimacy of its owner. Al-
though this is not the place to argue the possible ramifications of the pectoral’s
iconography in the identification of the dead woman buried in Tomb Ils
25. I. Marazov, “Ideology of Kingship”, in Thrace and the Thracians, by A. Fol ἃ I.

Marazov (New York: 1977), 37-59.
26. M. Andronicos, Vergina: The Royal Tombs and the Ancient City (Athens: 1988), 78,
177, 189 (photo 188).
antechamber, I think it may prove a valuable piece of evidence in that ulti-

mate identification.
Asa final point, 1 should also like to note the well attested importance of
the royal hunt in Argead Macedonia”. Again, if my above hypothesis is
correct, it seems likely that the royal hunt served several purposes, among them
providing entertainment and comradery for the king and his hefairoi, honing
valuable skills, and focusing the attention of the kingdom's leadership on the
coordinated and stratified pursuit of a common prey. But if I am right in my
interpretation, the royal hunt also revalidated a king's legitimacy, allowing
him the first strike for his people against the representative of everything
dangerous to the established social order. It may, therefore, be more than mere
coincidence that expressions of political discontent were occasionally expressed
during the royal hunt, such as occurred during the reign of Alexander the
Great with the Conspiracy of the Pages®.
Santa Clara University
27. Mac. 2, 155 f.

28. For the sources and a review of scholarship see: Elizabeth Carney, “The Conspiracy
of Hermolaus”, CJ 76 (1980/81), 223-231. It should also be noted that Archelaus’ death
(Diod. 14.37.6; Aris., Pol. 1311b 8 f.) seems to have come during a hunt. Although Diodorus
reports the death as accidental, Aristotle implies much more (Hammond, Macedonia, vol.
2, 167).
Photograph courtesy of the American Numismatic Society (ANS SNG, 8.99).

35
EINE INSCHRIFT AUS BEROIA UND DIE JAHRESZAHLWEISEN

DER DIADOCHEN
Erhard Grzybek
Es gibt antike Inschriften, deren Inhalt eigentlich nicht viel Neues bringt,
an deren Datum jedoch jeweils ein historisches Problem geknipft ist und die
deshalb fiir die moderne Forschung von besonderer Wichtigkeit sind. Zu
diesen Texten gehôrt zweifellos eine Inschrift, die M. Andronikos im Jahre
1950 in den ᾿Αρχαῖαι ἐπιγραφαὶ Βεροίας veröffentlicht hat!. Dabei handelt
es sich um eine Loskaufurkunde aus dem alten Beroia, wie sie in ihrer Art aus
der griechischen Welt weithin bekannt ist. Sie stammt — und darin liegt ihre
Bedeutung für uns—aus dem Monat Peritios des 27. Jahres eines makedonischen
Königs namens Demetrios: Βασιλεύοντος Δημητρίου ἑβδόμου Kai εἰκοστοῦ
ἔτους, μηνὸς Περιτίου (Z. 1-2).
Auf den ersten Blick kann die Urkunde weder der Regierungszeit des
Demetrios Poliorketes noch der des Demetrios IT. zugeschrieben werden, weil
keiner von beiden eine so lange Königsherrschaft innegehabt hat. Bekanntlich
erhielt der erste das Diadem im Jahre 306 v. Chr. nach seinem Sieg in der
Seeschlacht beim kyprischen Salamis, herrschte aber effektiv über Makedonien
nur von 294 bis zu seiner Flucht im Jahre 287 und verstarb in syrischer Ge-
fangenschaft bereits 283/27. Die eben aufgeführten Daten scheinen eine Kö-
nigsherrschaft von minımal 27 Jahren nicht zuzulassen. Ebenso steht es um
die Regierungszeit Demetrios’ Π., die — wie man weiss — von 239 bis 229
reichte, also nur etwa zehn Jahre umfasste.
1. M. Andronikos, ᾿Αρχαῖαι ἐπιγραφαὶ Βεροίας, Saloniki 1950, Nr. 1, 5. 7-23. Danach

wurde die Inschrift aufgenomen im SEG XII (1955), Nr. 314, S. 87-88; ebenso in J. Pouilloux,
Choix d’inscriptions grecques, Bibl. de la Fac. des Lettres de Lyon IV, Paris 1960, Nr. 38, S.
146-148 (mit franz. Uebers.) und in L. Moretti, /scrizioni storiche ellenistiche 11, Florenz 1975,
Nr. 109, S. 93-97. Eine englische Uebersetzung gibt S. M. Burstein, The Hellenistic Age from
the Battle of Ipsos to the Death of Kleopatra VII, Cambridge 1985, Nr. 54, S. 73-74.
2. Zur Chronologie s. Ch. Habicht, Untersuchungen zur politischen Geschichte Athens
im 3. Jahrhundert v. Chr., Vestigia 30, München 1979, 5. 22 ff. und 45 ff.; zu den Ereignissen
im einzelnen s. nun M. Errington, Geschichte Makedoniens, München 1986, S. 137 ff.
522 Erhard Grzybek
Im Bewusstsein dieser Schwierigkeiten hat sich der Erstherausgeber der

Urkunde trotzdem für Demetrios IL. entschieden und ist dafür eingetreten, dass
ihr Datum als Beweis für eine Gesamtherrschaft des Antigonos Gonatas und
seines Sohnes zu gelten habe. Demetrios Il. habe eben seine Regierungsjahre
vom Beginn dieser Gesamtherrschaft an gerechnet. Bestarkt wurde M. Andro-
nikos in seiner Ansicht dadurch, dass Demetrios II. seinem Vater in dessen
letzten Amtsjahren ganz sicher mit Rat und Tat zur Seite gestanden hatte,
mehr aber noch durch den Umstand, dass die Schriftzeichen der Inschrift mit
grösster Wahrscheinlichkeit in die zweite Hälfte des 3. vorchristlichen Jahr-
hunderts gehören müssen und nicht früher in den Stein gemeisselt sein können.
Der von M. Andronikos geäusserten Deutung ist R. M. Errington in
einem Vortrag entgegengetreten, den er 1973 auf dem Second International
Symposium in Saloniki gehalten hat und der dann im 2. Band der Archaia.
Makedonia veröffentlicht worden ist?. In überzeugender Weise hat ΒΕ. M.
Errington gezeigt, dass die Regierungsjahre Demetrios’ II. als Abfassungszeit
der Loskaufurkunde aus Beroia auf keinen Fall in Frage kommen. Seine
Beweisführung beruht auf drei Inschriften, die eine Gesamtherrschaft zwischen
Antigonos Gonatas und dessen Sohn Demetrios II. ausschliessen. So blieb
R. M. Errington nur noch die Möglichkeit, eine Datierung nach den Re-
gierungsjahren des Demetrios Poliorketes zu erwägen, den Text damit in den
Januar 280 oder Januar 279 zu setzen, je nach dem ob die Schlacht bei Salamis
vor oder nach dem |. Dios 306 stattfand, und eine posthume Datierung
anzunehmen, was aus der verworrenen politischen Lage resultiere, die zwischen
287/6 und 279/8 in Makedonien bestanden habe.
Eine solche posthume Datierung ist jedoch äusserst unwahrscheinlich. In
der Tat findet sich innerhalb der gesamten hellenistischen Geschichte kein
einziger Präzedenzfall dafür, dass sechs oder sieben Jahre nach der Flucht
eines Königs aus seinem Land, ja drei oder vier Jahre nach seinem Tode noch
irgendwo in seinem früheren Reich eine Urkunde nach ihm datiert worden ist.
Es wäre verfehlt, dagegen das Beispiel Alexanders IV. anzuführen. Wenn z.B.
in Aegypten die Dokumente nach der Ermordung des jungen Königs weiterhin
nach diesem datiert wurden, so doch nur deswegen, weil kein anderer männ-
licher Nachkomme des Argeadengeschlechts mehr lebte und Ptolemaios — wie
die übrigen Diadochen — eine eigene Königsherrschaft anstrebte. Ganz anders
war die Lage in Makedonien nach dem fluchtartigen Aufbruch des Demetrios
3. R. M. Errington, “An Inscription from Beroea and the Alleged Co-rule of Demetrius
IL”, Archaia Makedonia 2, Papers Read at the Second International Symposium Held in
Thessaloniki, 19-24 August 1973, Saloniki 1977, S. 115-122.
Eine Inschrift aus Beroia und die Jahreszählweisen der Diadochen 523
Poliorketes zu seinem verhängnisvollen asiatischen Feldzug‘. An Anwärtern

auf ein dortiges Königtum gab es eher zu viele. Es waren zunächst Pyrrhos und
Lysimachos, danach Ptolemaios Keraunos, Antigonos, der Sohn des Deme-
trios, und Ptolemaios, der Sohn des Lysimachos und der Arsinoe, dann die
rasch aufeinander folgenden Machthaber Meleagros, Antipatros, Sosthenes,
Ptolemaios und Arrhidaios. Man darf jedoch sicher sein, dass jeder von ihnen
seinen Anspruch auf den makedonischen Thron oder auf eine Machtausiibung
durch eine eigene Jahreszählung zur Geltung gebracht hat. In dem Kampf, den
sich in jenen Jahren Throninhaber und Thronanwarte: lieferten, kann Beroia
auf keinen Fall abseits gestanden und sich in die Vergangenheit geflichtet
haben. So ist in dieser Stadt die Datierung eines Textes nach dem zuerst
flüchtigen, dann gefangengehaltenen und schliesslich toten Demetrios Poliorke-
tes hôchst unwahrscheinlich, wenn nicht gar vôllig ausgeschlossen.
Das Problem, das die Inschrift stellt, ist also weder eine Mitregentschaft
Demetrios’II. mit seinem Vater Antigonos Gonatas noch eine auf Beroia
beschränkte posthume Datierung nach Demetrios Poliorketes. Die Frage ist
eine ganz andere, nämlich von welchem Zeitpunkt ab die Diadochen— und zu
ihnen gehörte Demetrios Poliorketes— ihr Königtum zählten, und sie ist nicht
einheitlich zu beantworten, sondern von Fall zu Fall zu untersuchen. Von den
beiden Diadochen, deren diesbezügliche Bestimmungen hinreichend bekannt
sind, hat der eine— und zwar Seleukos I. — eine eigene Aera geschaffen, die für
die griechische Bevölkerung seines Reiches vom Herbst des Jahres 312 ab, für
die Einheimischen jedoch erst vom Frühjahr 311 lief. Ptolemaios I. dagegen
hat seinen Untertanen griechischer Muttersprache eine Zählung seiner Re-
gierungsjahre vom Tode Alexanders des Grossen ab aufgezwungen, den ur-
sprünglichen Aegyptern aber eine andere von der Annahme des Königstitels
im Jahre 305/4 an®. Sieht man von der letztgenannten Regelung ab, die ihre
Rechtfertigung aus dem eminent religiösen Charakter des ägyptischen Pharao-
nentums herleitet, so stellt man fest, dass die Diadochen als Zeitpunkt, von
dem sie ihre Jahre zählten, ein möglichst frühes Datum gewählt haben, einen
Tag, der sogar Jahre vor ihrer eigentlichen Proklamation zum König zurück-
liegen konnte.
4. 5. dazu Ed. Will, Histoire politique du monde hellenistique (323-30 av. J.-C.) FP, Nancy
1979, S. 94 ff. und M. Errington, a.a.O. (s. oben Anm. 2), S. 142 ff.
5. A. E. Samuel, Greek and Roman Chronology, Handb. d. Altertumswiss., 1. Abt., 7.
Teil, München 1972, S. 245 f. und E. J. Bickerman, Chronology of the Ancient World, Rev.
Edition, London 1980, S. 71.
6. A. E. Samuel, Prolemaic Chronology, München. Beiträge zur Papyrusforsch. u. antiken
Rechtsgesch. 43, München 1962, S. 10 ff.
524 Erhard Grzybek
Weniger wissen wir von der Jahreszählweise des Antigonos Monophthal-

mos. Mit Sicherheit kann aber gesagt werden, dass als sein erstes Regierungs-
jahr nicht 306/5, sondern unbedingt ein früheres angesehen wurde. Dafür
liefern folgende babylonische Texte den Beweis:
|. BM 34597’: Hierbei handelt es sich um den sogenannten Saroskanon,
eine nach Perioden angeordnete Aufstellung der babylonischen Jahre,
von denen diejenigen, die sich bis heute auf der Tontafel erhalten haben,
von der Mitte der Regierungszeit Artaxerxes’II. bis in die dreissiger
Jahre der Seleukidenära reichen. Dieser Text weist Antigonos Mono-
phthalmos sechs babylonische Jahre zu, die unmissverständlich die
Jahre 317/6 - 312/1 gewesen sind.
2. Mit dem Saroskanon stimmt eine keilschriftliche Liste überein, die
unter dem Namen Sarostafel bekannt ist und heute ebenfalls im
Britischen Museum unter der Nummer 34576 aufbewahrt wird®. Die
Liste gibt die Anfangsjahre achtzehnjähriger Perioden an. Das erste
Jahr, das noch heute einwandfrei zu lesen ist, ist das 27. Regierungsjahr
Darius’I. (495/4), das letzte der Liste ist das Jahr 213 der Seleukidenära
(99/8). Der Text bezeichnet das Jahr 315/4 als das 3. Jahr des Antigonos
Monophthalmos. Danach muss also 317/6 sein erstes Jahr gewesen
seins®.
Allein die beiden eben behandelten Dokumente sind schon aufschlussreich. Zu
ihnen kommen jedoch noch weitere Keilschrifttexte hinzu:
3. Die im Winter 1959/60 bei deutschen Ausgrabungen in Warka, dem
7. A. J. Sachs, Lare Babylonian Astronomical and Related Texts Copied by Τ. G. Pinches

and J. N. Strassmaier, Brown University Studies 18, Providence (Rhode Island) 1955, Nr.
1428 (= BM 34597). Zu diesem Saroskanon s. J. Epping und J. N. Strassmaier, “Der Saros-
Canon der Babylonier”, Zeitschr. f. Assyr. 8 (1893), 5. 149-178; J. N. Strassmaier, “Der
Saros-Canon Sp. II, 71”, Zeitschr. f. Assyr. 10 (1895), 5. 64-69; O. Neugebauer, Quellen
u. Studien zur Gesch. d. Mathematik, Astronomie u. Physik, Abt. B, Bd. 4, Berlin 1938, 5. 248-
253.
8. J. N. Strassmaier, Zeitschr.f. Assyr. 7 (1892) S. 198-201 u. Zeitschr.f. Assyr. 8 (1893),
S. 106 f.
9. Die Zahl 3 isı bisher als 2 gelesen worden, so von J. N. Strassmaier (s. vorige Anm.),
übernommen von S. Smith, “The Chronology of Philip Arrhidacus, Antigonus and Alexander
IV”, Rev. d'assvr. et d’archeol. orientale 22 (1925), S. 179 ff., was den Beginn der Jahreszäh-
lung des Antigonos um ein Jahr herabsetzen würde. Eine Ueberprüfung, die ich im Oktober
1988 am Original vorgenommen habe, hat eindeutig die Zahl 3 ergeben. Auch hat C.B.F.
Walker, der "Assistant Keeper” des "Department of Western Asiatic Antiquities” des Briti-
schen Museums. unabhängig von mir die Zahl 3 auf der Tontalel gelesen. Für den Dienst,
den er mir damit erwiesen hat. spreche ich ihm hier nochmals meinen besonderen Dank aus.
Eine Inschrift aus Beroia und die Jahreszahlweisen der Diadochen 525
alten Uruk, aufgefundene Königsliste

— sie trägt die Nr. W 20030,105 —
zählt Antigonos Monophthalmos sechs Jahre zu!®.
4. Auch eine bis jetzt unveröffentlichte Liste (BM 33809), die aus der
Seleukidenzeit stammt und die Jahre bezeichnet, in denen angeblich
ein 2. Ulülu interkaliert wurde, nennt ein Jahr des Antigonos. Um
welches Jahr es sich hier aber genau handelt, muss noch eine gründ-
liche Ueberprüfung der Jahreszahl feststellen??.
5. Eine Planetentafel aus der Seleukidenzeit, heute im Britischen Museum
unter der Nr. 32154, gibt Jupiterbeobachtungen aus dem Jahr 10 der
Seleukidenära wieder!?. Mitten in diesem Jahr, das 302/1 v. Chr.
gleichkommt, wird jedoch der Monat Du’üzu — das ist der 4. Monat
des babylonischen Jahres — einem Regierungsjahr des Antigonos
Monophthalmos zugezählt. Die Jahreszahl ist heute stark verwischt.
Der letzte Herausgeber glaubte, 14 zu lesen, was natürlich keinen Sinn
hat. Eher ist an 16 zu denken. In der Tat können heute die Zahlzeichen
für 14 und 16 leicht verwechselt werden. Wenn nun im Laufe des
Jahres 302/1 in Babylon eine Zählung nach Antigonos eingesetzt
hat, so nur deshalb, weil dieser damals gegen Seleukos zu Felde ge-
zogen ist und ein Teil Mesopotamiens für ganz kurze Zeit in seine
Gewalt gekommen sein muss!?. Wie unsicher die Lesung der Jahres-
zahl auch immer sein mag, sie weist auf alle Fälle darauf hin, dass
Antigonos nach Annahme des Kônigstitels keine neue Zählung be-
gonnen hat, was natürlich völlig absurd gewesen wäre, da eine solche
zur Verwechslung mit der früheren geführt hätte.
10. J. van Dijk in H. J. Lenzen et alii, XVIII. vorläufiger Bericht über die von dem Deutschen
Archäologischen Institut und der Deutschen Orient-Gesellschaft aus Mitteln der Deutschen
Forschungsgemeinschaft unternommenen Ausgrabungen in Uruk-Warka, Winter 1959/60,
Deutsches Archäolog. Institut, Abt. Bagdad, Abh. d. Deutschen Orient-Gesellschaft Nr. 7,
Berlin 1962, S. 58. S. auch J. B. Pritchard (Herausg.), Ancient Near Eastern Texts Relating
to the Old Testament’, Princeton 1969, 5. 566.
11. Dies ist nach meinem Vortrag in Saloniki geschehen. Auf meine Bitte hin hat C.B.F.
Walker den Anfang der Zeile 23 von BM 33809 überprüft und mir daraufhin in einem Brief
vom 27. November 1989 mitgeteilt, dass er eindeutig die Jahreszahl 5 gelesen habe, wofür
ich ihm erneut zu Dank verpflichtet bin. Das 5. Jahr des Antigonos, in dem man einen 2.
Ulülu eingeschaltet hat, ist natürlich das Jahr 313/2, wie R.A. Parker und W. H. Dubberstein,
Babylonian Chronology 626 B.C. - A.D. 75*, Brown University Press 19, Providence (Rhode
Island) 1971, S. 36 richtig erkannt haben.
12. Zuletzt veröffentlicht von P. J. Schaumberger, Orientalia 2 (1933), 5. 103 f. und 113;
ders., Analecta Orientalia 6 (1933), 5. 3 ff. 5. auch 5. Smith, 2.2.0. (5. Anm. 9), 5. 182 ff.
13. Eher ist wohl von einem Abfall Babyloniens von Seleukos I. zu sprechen. Mit Sicher-
heit gehört dieses Ereignis in die Zeit vor der Schlacht bei Ipsos.
526 Erhard Grzybek
Die eben erwähnten Texte zeigen, dass der 1. Nisänu 317 der Beginn der
babylonischen Jahreszählung des Antigonos Monophthalmos war. Wann
seine griechische oder genauer gesagt makedonische Jahreszählung einsetzte,
bleibt unbekannt. Alles deutet jedoch darauf hin, dass sie noch in demselben
Jahr 317/6 anfing, und das kann nur nach dem Tode Philipps III. Arrhidaios
gewesen sein, was streng genommen nicht zu beweisen ist, aber gewiss am
glaubwiirdigsten erscheint.
Wenn es nun feststeht, dass Antigonos Monophthalmos seine Regierungs-
jahre mit 317/6 beginnen liess, ist unbedingt dasselbe von Demetrios Poliorke-
tes zu erwarten. Nach der erfolgreichen Seeschlacht des letzteren bei Salamis
im Jahre 306/5 nahm Antigonos als erster der Diadochen den Kônigstitel an,
teilte sich aber sogleich in dieser Wiirde mit seinem Sohn, dem er das Diadem
überbringen liess!*. Danach ist es doch undenkbar, für beide jeweils einen
verschiedenen Zeitpunkt zu postulieren, von dem ab sie ihre Jahre rechneten.
Solange Antigonos lebte, blieb ihm sein Sohn eng verbunden, wie es Plutarch
im Leben des Demetrios (3,1-2) ausdrücklich hervorhebt, und vor wie nach der
gemeinsamen Annahme des Königstitels bildeten beide im Denken und
Handeln eine Einheit, wenn auch der Sohn meistens nur Handlanger und
Ausführungsorgan des Vaters war, was sich besonders bei der Befreiung Athens
vom Regime des Demetrios von Phaleron und bei dem Versuch zeigt, einen
neuen hellenischen Bund zu schaffen, ebenso bei der Eroberung von Kypros
und der Belagerung von Rhodos. Antigonos und Demetrios waren nicht die
Könige zweier völlig voneinander unabhängiger Reiche, sondern hatten ein
gemeinsames Königtum inne!5, das effektiv zu derselben Zeit begonnen hatte,
und so zählten sie gewiss ihre Regierungsjahre in derselben Weise und von
demselben Tag an. Eine unterschiedliche Jahreszählung rechtfertigte sich in
der hellenistischen Zeit doch nur dort, wo sich zwei grundverschiedene Könige
zu einer gemeinsamen Herrschaft verbanden, wie es z.B. nach 132 v. Chr.
für kurze Zeit der Fall war bei Ptolemaios VIII. und dessen Schwester und
früherer Gattin Kleopatra II. und wo das 39. Jahr dem ersten der neuen
Mitregentin entsprach!$. Aber auch wenn ein hellenistischer König erst später
einen Sohn zur Mitherrschaft heranzog, wurde für diesen meistens keine
14. Diod. 20, 53, 2; Plut., Demerr. 18. 1: App., Syr. 54.
15. Bezeichnend dafür ist die Wendung, die Plutarch (Demerr, 30, 1) gebraucht, wenn er
das ganze Reich, das sich nach der Schlacht bei Ipsos die Sieger untereinander aufteilten,
τὴν ὑπ᾽ ᾿Αντιγόνῳ καὶ Δημητρίῳ πᾶσαν ἀρχήν nennt.
16. P. W. Pestman, “Chronologie égyptienne d'après les textes démotiques”, Papyrologia
Luyduno - Batava XV, Leiden 1967, S. 58-62.
Eine Inschrift aus Beroia und die Jahreszählweisen der Diadochen 527
eigene Jahreszählung eingeführt, wofür das Beispiel des Ptolemaios, des

Sohnes Ptolemaios’ Π., zeugt, der zwischen 267/6 und 260/59 Mitregent seines
Vaters war!”.
Nach all dem Gesagten darf man also voraussetzen, dass Demetrios
Poliorketes — wie sein Vater Antigonos — seine babylonischen Jahre vom
Frühjahr 317 an, seine makedonischen vom Tode Philipps III. an zählte, und es
ist sicher kein Zufall, dass bei dieser Annahme das 27. Jahr der Inschrift aus
Beroia gerade in die Zeit fällt, da Demetrios über Makedonien herrschte,
nämlich zwischen 294 und 287 v. Chr. Das genaue Datum der Loskaufurkunde
fiel somit um die Wende von 291 zu 290, in den Dezember oder Januar dieser
Jahre!s.
Im Grunde ist die Kenntnis des wahren Datums der Inschrift nicht so
bedeutend. Als weit wichtigeres Ergebnis dieser Untersuchung darf fest-
gehalten werden, dass Antigonos Monophthalmos und sein Sohn Demetrios
wohl den 1. Nisänu 317 und den Todestag Philipps III. Arrhidaios, der in den
Spatsommer oder Herbstanfang desselben Jahres gefallen war, als Beginn ihrer
babylonischen, bzw. makedonischen Jahreszählung gewählt haben. Während
Ptolemaios I., der stets für eine endgültige Reichsteilung eingetreten war,
später konsequent seine Jahre vom Tode Alexanders des Grossen an rechnete,
zählte sie Antigonos, der Verfechter des unitären Reichsgedankens, ebenso
folgerichtig — zusammen mit seinem Sohn Demetrios— erst vom Tode Philipps
ID. an, also von einem Zeitpunkt, da kein anderer männlicher Nachkomme des
makedonischen Königshauses mehr da war, der die Einheit des Reiches
repräsentierte.
Universität Genf
17. H. Volkmann, RE XXII 2 (1959), Sp. 1666 f., 5. ν. Ptolemaios 20 und P. W. Pestman,
4.4.0. (5. vorige Anm.), 5. 14-16.
18. Zu diesem Datum gelangt man, wenn man davon ausgeht, dass der makedonische
Kalender, was auch immer mit ihm in Aegypten geschehen sein mag, in Makedonien selbst
korrekt gehandhabt worden ist und dass die Regierungsjahre des Demetrios vom Tode
Philipps ILL., also von 317 an, gezählt worden und nicht mit den bürgerlichen Jahren zusam-
mengefallen sind. Für den letzten Punkt sprechen gerade die makedonischen Königsjahre
des 2. Ptolemäers, die bekanntlich von Ende Dystros zu Ende Dystros und nicht von Dios zu
Dios gelaufen sind.
36
BEITRAGE ZUR GESCHICHTE DES ERSTEN ROMISCH-MAKEDO-

NISCHEN KRIEGES
Fritz Gschnitzer
Die fünf Punkte, die ich im folgenden — in der gebotenen Kürze —

besprechen will, haben nur das eine gemeinsam, daB sie sich alle auf die
Geschichte des sog. Ersten Makedonischen Krieges (215-205) beziehen.
1.
Der Bündnisvertrag, der im J. 215 in Hannibals Feldlager zwischen

Karthago und Philipp V. abgeschlossen wurde, ist uns bei Polybios (VII 9)!
im Wortlaut erhalten, genauer gesagt, in der griechischen Fassung, die Phi-
lipps Gesandter mit nach Hause nahm. Man hat längst gesehen, daß der
Vertrag in Hannibals Kanzlei redigiert worden ist; der uns vorliegende Text
ist aus dem Punischen ins Griechische übersetzt, oder er war mindestens
zunächst einmal in punischer Sprache gedacht. Darüber hat am besten und
ausführlichsten E. J. Bickerman? gehandelt; ich brauche ihn nicht zu wiederho-
len. Auch zum politischen Inhalt und Ziel des Vertrages habe ich nichts Neues
zu sagen. Wohl aber muß ich dem zweiten großen Aufsatz, den Bickerman
diesem Vertrag gewidmet hat?, entschieden widersprechen. In diesem zweiten
Aufsatz vertritt Bickerman die These, wir hätten es hier nicht mit einem nor-
malen Staatsvertrag zu tun, der beide Teile verpflichten würde und von beiden
Teilen beschworen werden müßte, sondern mit einer einseitigen Selbstverpflich-
tung Hannibals (nicht des karthagischen Staates); Hannibal habe darauf
. = Die Staatsverirdge des Altertums 111 Nr. 528.

2. “An oath of Hannibal”, TAPA 75, 1944, 87 ff. = E. J. B., Religions and Politics in
the Hellenistic and Roman Periods, 1985, 257 ff.
3. “Hannibal’s Covenant”, AJPh 73, 1952, 1 ff. = Religions and Politics (ο. Anm. 2)
375 ff. In dieselbe Richtung waren schon G. Egelhaaf, HZ 53, 1885, 460 f. und A. HeuB,
Klio 27, 1934, 22 mit Anm. 2 gegangen; in engem AnschluB an Bickerman A. - H. Chroust,
Class. et Med. 15, 1954, 60 ff. = Hannibal, her. v. K. Christ (Wege der Forschung 371),
1974, 275 ff.
34
530 Fritz Gschnitzer
zwar einen Eid geschworen (was sich aus δὲ 1-3 eindeutig ergibt)‘, diesen aber
nicht durch eine Selbstverfluchung für den Fall des Vertragsbruchs bekräftigt
(dem uns erhaltenen Text fehit die abschließende Eidesformel mit der Selbst-
verfluchung). Parallelen zu diesem nur die eine Seite verpflichtenden und nur
von dieser Seite beschworenen Vertrag glaubte Bickerman im Alten Orient,
vor allem in der alttestamentlichen Überlieferung, zu finden: wir hätten in
diesem Vertrag zwischen Hannibal und Philipp eine b*rfr, einen ‘Bund’ (‘co-
venant’) im Sinn des Alten Testaments vor uns.
Diese — von der Forschung vielfach übernommenen — Thesen hal-
ten einer Nachprüfung nicht stand. Entscheidend sind folgende Punkte:
1. Die einzelnen Vertragsbestimmungen ($$ 5-17) sind keineswegs ein
seitig formuliert, sie weisen vielmehr beiden Teilen Rechte und Pflich-
ten zu. Dabei ist die Parität fast durchweg gewahrt; die Ausnahmen
sind in der besonderen historischen Situation begründet: die ein-
seitige Verpflichtung Philipps, Hannibal auf dessen Verlagen in Italien
Hilfe zu leisten ($ 11), und die einseitige Verpflichtung Karthagos,
einen Frieden mit Rom nur unter der Bedingung zu schließen, daß
die Römer ihre illyrischen Besitzungen aufgeben (§§ 13 f.).
2. Wortlaut und Inhalt des Vertrages lassen keinen Zweifel daran, daB
Hannibal ihn nicht für seine Person und seinen Wirkungskreis alleın,
sondern im Namen Karthagos abgeschlossen hat®. Vermutlich war er
dazu bevollmächtigt, wie er ja bereits andere Verträge “in Italien, im
Keltenland und in Ligurien” abgeschlossen hatte und weitere in Zu-
kunft abschließen wollte ($$ 6 f.). Von derartigen Verträgen weiß
bekanntlich auch die erzählende Überlieferung.
3. Bickerman hat sich durch dıe äußeren Formen täuschen lassen. Das
uns vorliegende Exemplar ist die von der karthagischen Seite für
Philipp ausgestellte Urkunde; Philipp wird seinerseits Hannibal
4. DaB ὅρκος in $ I nicht einfach für "Vertrag’ steht, sondern in der Tat einen Eid be-
zeichnet, zeigt die Aufzählung der Personen, die den Vertrag mit beschworen haben, in $ 1,
vor allem aber die Nennung der Eidgötter in den Paragraphen 2 f.; besonders charakteristisch
ist das Auftreten der Elementargötter Sonne, Mond und Erde, sowie der Gewässer.
5. Die Vertragschließenden sind als solche in der ersten Bestimmung des Vertrages (§§
5-7) aufgezählt, auf deren Bedeutung ich unten im zweiten Abschnitt zu sprechen kommen
werde. Dabei scheint in $ 7 ein Fehler unterlaufen zu sein: die Karthager waren ursprüng-
lich gewiß auch hier (wie in $ 5) zweimal genannt, einmal (der karthagische Staat) vor Han-
nibal, dann (die Karthager im Feld) nach ihm; der Redaktor (oder ein Abschreiber) ist hier
wohl versehentlich von der ersten Nennung der Karthager auf die zweite übergesprungen.
6. Staatsvertrdge Nr. 519, 524-527, 531.
Beiträge zur Geschichte des Ersten römisch-makedonischen Krieges $31
eine —im übrigen völlig gleichlautende— Urkunde haben zukommen

lassen, in der nun er und seine Makedonen, vielleicht auch Vertreter
seiner Verbündeten als die Eidesleistenden erschienen’.
4. Die Selbstverfluchung, die Bickerman in unserem Text vermißt, macht
das Wesen des antiken (auch des altorientalischen) Eides aus; sie kann
deshalb auch in unserem Fall nicht unterblieben sein. Aber die Eides-
formel steht keineswegs in allen Vertragsurkunden hellenistischer
Zeit; falls man sie in die Urkunde unseres Vertrags überhaupt auf-
genommen hat, hat Polybios sie weggelassen, wie er dies nachweislich
im Fall der beiden ältesten Verträge Roms mit Karthago getan hat
(III 25,6).
5. Mit den von Bickerman behaupteten, von uns bestrittenen prinzipiellen
Abweichungen unseres Textes von der normalen Konstruktion antiker
Staatsverträge steht und fällt die Zuordnung zu einem besonderen, im
Alten Orıent verwurzelten Vertragstyp, dessen Benennung und De-
finition durch Bickerman übrigens dem Gebrauch des Wortes "γί
im Alten Testament nicht gerecht wird®.
Nach all dem sehe ich keinen Grund, Bickerman in seiner Deutung der
Konstruktion und Rechtsnatur unseres Vertrages zu folgen. Es war ein ge-
wöhnlicher, zweiseitiger Bündnisvertrag, dem nur die Formulierung durch
Hannibals Kanzlei ein für uns etwas fremdartiges Aussehen verleiht.
2.
Wir bleiben zunächst bei unserem Vertrag zwischen Hannibal und

Philipp. In den Paragraphen 8-11 und 15 f. finden sich klare Bestimmungen
über die militärische Beistandspflicht: Für die Zeit des gegenwärtigen Krieges
wird ein Schutz- und Trutzbündnis geschlossen, für die Zeit nach dessen
Beendigung dagegen ein Defensivbündnis; im einen wie im anderen Fall wird
eine Beistandspflicht gegen Staaten, mit denen der jeweils andere Partner
durch einen Freundschaftsvertrag verbunden ist, ausdrücklich ausgeschlossen.
7. Es darf uns auch nicht irremachen, daß in dem uns vorliegenden Text von den beiden
Vertragspartnern gelegentlich (nicht immer) in der ersten und zweiten Person die Rede ist:
das berührt nur die sprachliche Redaktion, aber, wie die Bestimmungen selbst eindeutig
zeigen, nicht die begriffliche Konstruktion des Vertrages. Vgl. A. Heuß, Klio 27, 1934,
220 ff. Anm. | zur Urkunde des Waffenstillstands zwischen Athen und Sparta 423 v. Chr.
bei Thuk. IV 118 f. = Staatsvertr. I Nr. 185.
8. Dazu etwa E. Kutsch in E. Jenni, Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament
I, 1971, 339 ff. s.v. ῥτγη.
Daraus ergibt sich, daB die Paragraphen 5-7, in denen sich beide Seiten zusi-
chern, einander zu ‘bewahren’ und zu ‘beschützen’ (σῴζειν und φυλάττειν),
und zwar ohne daß von dieser Pflicht irgend eine Ausnahme gemacht wird,
nicht als Verpflichtung zur militärischen Hilfeleistung verstanden werden
können, obwohl der Wortlaut dies nahezulegen scheint. Vielmehr zeigt die
Stellung dieser Paragraphen im Vertragsformular, daß es sich hier um die
Nichtangriffsbestimmung handelt, die in den antiken Bündnisverträgen den
Bestimmungen über die Hilfeleistung regelmäßig vorausgeht; dazu paßt aufs
beste, daß unmittelbar darauf, zu Beginn von
ὃ 8, der Ausschluß auch aller
indirekten Angriffe gegen den anderen folgt: “Wir werden uns gegenei-
nander keine Machenschaften zuschulden kommen lassen und einander keinen
Hinterhalt legen”.
Die Ausdrücke σῴζειν und φυλάττειν in den Paragraphen 5-7 beziehen
sich also nicht auf militärischen Beistand (dafür steht in den Paragraphen 11
und 15 f. vielmehr βοηθεῖν), sondern auf die in jedem Bündnis elementare
Pflicht, den anderen Teil zu respektieren und sich jeder Feindseligkeit gegen
ihn, jedes Eingriffs in seine Rechte zu enthalten. Die phoinikisch-punischen
(im weiteren Sinn: kanaanäischen) Verbalstämme nsr und $mr, die dem griechi-
schen σῴζειν und φυλάττειν zugrunde liegen dürften, haben eine viel allge-
meinere Bedeutung als die beiden griechischen Verben (die im übrigen ja auch
nicht etwa Fachausdrücke für die militärische Hilfeleistung sind): sie gehen
beide von der Grundbedeutung ‘auf etwas schauen, auf etwas achten’ aus®.
Wir müßten wohl etwa mit einer Wendung wie “unverkürzt wahren” über-
setzen (in der modernen Sprache der Diplomaten und der Journalisten wäre
etwa von der Respektierung der Integrität die Rede)!®.
3.
Aus dem Hannibalvertrag verdient gerade in diesem Kreise ein weiterer
Punkt hervorgehoben zu werden. In den Paragraphen 3, 5 und 7 finden sich
9. Von hier aus ergibt sich leicht eine Bedeutung wie ‘auf etwas oder jd. Rücksicht
nehmen, ihn achten’ oder auch “beobachten, einhalten’. Lehrreich L. Koehler (- W. Baum-
gartner), Lexicon in Veteris Testamenti libros, 1958, 5. 631 s.v. nsr und 5. 993 f. s.v. $mr;
vgl. auch W. v. Soden, Akkadisches Handwörterbuch 11, 1972, 755 f. s.v. nasdru(m), sowie
die Bedeutungsentwicklung von deutsch warten, frz. garder, ital. guardare.
10. Dieselbe Wendung steckt wahrscheinlich hinter Formulierungen wie Polyb. ΗΙ 27, 3=
Staatsvertr. 111 493 B τὴν ἀσφάλειαν ὑπάρχειν παρ᾽ ἑκατέρων τοῖς ἑκατέρων συμμάχοις
(aus dem römisch-karthagischen Friedensvertrag von 241) und an den Stellen, wo diese
Bestimmung zitiert wird: ΠΙ 21, 3 περὶ δὲ τοῦ τοῖς ἑκατέρων συμμάχοις τὴν παρ᾽ ἀμφοῖν
ἀσφάλειαν εἶναι, II 29,4 ὑπάρχειν τοῖς ἑκατέρων συμμάχοις τὴν παρ᾽ ἑκατέρων ἀσφάλειαν,
I 29, 10 ὑπάρχειν τε τὴν ἀσφάλειαν πᾶσι τὴν παρ᾽ ἀμφοῖν.
Beiträge zur Geschichte des Ersten römisch-makedonischen Krieges 533
Wendungen, die die ‘anderen Hellenen’ neben Philipp und seine Makedonen
als deren Bundesgenossen stellen. Diese Wendungen verdienen Beachtung als
offizielle Zeugnisse einer panhellenischen Ideologie der makedonischen Poli-
tik auch dieser Zeit. Der Gebrauch des Griechennamens ist um so auffälliger,
als ja Philipp gewiß auch nichtgriechische (etwa thrakische und illyrische)
Bundesgenossen hatte: die Bekundung des panhellenischen Anspruchs war
offenbar so wichtig, daB man eine gewisse Ungenauigkeit in Kauf nahm.
4.
Die Reaktion der Römer auf den Kriegseintritt Philipps war bekanntlich
der Abschluß eines Bündnisvertrages mit den Aitolern im J. 212 oder eher 211;
sein Text ist uns auf einer berühmten Inschrift aus Thyrrheion in Akarnanien
teilweise erhalten (JG IX 1°, 241), für den Rest haben wir ein stark verkürztes
Referat bei Livius XXVI 24 zur Verfügung?!. Uns interessieren hier nur die
berüchtigten Bestimmungen über die Teilung der beweglichen und unbe-
weglichen Kriegsbeute und auch davon nur die geographische Umgrenzung
ihres Geltungsbereiches, die Livius mit den Worten Corcyrae tenus ab Aetolia
incipienti ($ 11) wiedergibt!?. Man hat bisher diese Worte des Livius meist in
dem Sinn verstanden, daß hiermit das Küstengebiet zwischen Aitolien und
Korkyra gemeint seı, und sich dann mit Recht darüber gewundert, daß die im
Vertrag vorgesehene Foım der Beuteteilung im Verlauf des Krieges nach-
weislich auch weit außerhalb (östlich) dieses Gebietes praktiziert wurde, eine
befriedigende Erklärung für diesen Widerspruch hat man nicht gefunden'?.
11. Sraarsvertr. ILL 536.

12. Auf der Inschrift muß die entsprechende Bestimmung vor dem erhaltenen Fragment
gestanden haben; die Wendungen ποτὶ τούτους πάντας Z. 2, τούτων τῶν ἐθνῶν Z. 4 f., tav-
τᾶν τᾶν πολίων Z. 11. 15 f. beziehen sich darauf zurück (W. Dahlheim, Struktur und Ent-
wicklung des römischen Völkerrechts im 3. und 2. Jh. v. Chr., 1968, 188 F.).
13. Man versucht sich etwa mit dem Hinweis auf die besondere Bedeutung Akarnaniens
(oder auch des epeirotischen Gebiets) zu helfen, die — wenigstens in der stark gekürzten
Fassung bei Livius — zu mißverständlichen Formulierungen geführt habe (so etwa A. H.
McDonald, JRS 46, 1956, 153 ff.; R. G. Hopital, RHDF 42, 1964, 42 f. mit Anm. 17 und
239 mit Anm. 25; Dahlheim, α.Ο. 188 f.); oder mit der Vermutung, die Nennung Korkyras
und Aitoliens erkläre sich daraus, daß die Bestimmung über die Aufteilung der Beute weder
im sog. römischen Protektorat noch im Gebiet des aitolischen Bundes gelten sollte (J. Muylle,
L’Ant. class. 38, 1969, 414); oder mit der Annahme, die Worte ab Aetolia incipienti schlössen
alles Gebiet im Umkreis Aitoliens oder des ganzen aitolischen Bundesgebietes ein (Weißen-
born - Müller z. St.; M. Holleaux, Rome, la Grèce et les monarchies hellenistiques au Ile
s. av. J.-C., 1921, 214: R. Stiehl in F. Altheim, Untersuchungen zur römischen Geschichte I,
1961, 166 ff.); schließlich mit der Unterscheidung einer ursprünglichen (bei Livius überliefer-
ten) und der definitiven (inschriftlich verewigten) Fassung des Vertragstextes (McDonald,
Dabei ist die Lôsung weder schwierig noch (im sachlich entscheidenden
Punkt) neu. Livius oder jedenfalls seine (wohl indirekte) Vorlage Polybios will
nichts anderes sagen, als daß dit se Prinzipien der Beuteteilung in der Richtung
nach Westen bis auf die Hôhe von Korkyra gelten sollen, also in einem Ge-
biet, das der Vertrag nach Osten hin nicht begrenzt ; wichtig war nur die Grenze
gegen das römische Herrschafts- und Einflußgebiet, inneıhalb dessen die
Römer eine Festsetzung der Aitoler nicht zulassen wollten. Dieser Sinn ergibt
sich zwingend aus dem historischen Zusammenhang, und das haben nicht
wenige Gelehrte gesehen!*; doch haben sie, soweit ich sehe, alle ihre Schwie-
rigkeiten mit dem Wortlaut bei Livius gehabt, genauer: die Worte ab Aetolia
incipienti nicht oder nicht richtig verstanden. Nach dem soeben Gesagten kann
aber mit diesen Worten nichts anderes gemeint sein, als daß jene Bestimmungen
über die Beuteteilung ‘bis Korkyra, von Aitolien aus gesehen’ (wörtlich:
‘wenn man von Aitolien ausgeht’) Geltung haben sollen. Ich sehe keine Schwie-
rigkeit, den lateinischen Text so zu verstehen; aber auch wenn er das (ur-
sprünglich) Gemeinte nicht ganz treffen sollte, wäre dies leicht verständlich an-
gesichts der Tatsache, daß der Wortlaut bei Livius das Ergebnis einer doppel-
ten Übersetzung (zuerst aus dem lateinischen Vertragstext in den griechischen,
dann aus dem Griechischen des Polybios ins Lateinische) darstellt und wohl
auch einer dreimaligen, jeweils kürzenden und vereinfachenden Paraphrase
(des Vertragstextes durch Polybios, des Polybios durch die unmittelbare Vor-
lage des Livius und dieser ihrerseits durch Livius).
5.
Im Frieden von Phoinike (205) hat Philipp V. den Römern offenbar alle
anderen von ihm im Laufe des Krieges besetzten Gebiete zurückgeben bzw.
auf sie verzichten müssen (diese Gebiete werden im Referat des Livius, XXIX
a.0.; Walbank, Comm. 11 179 f.; E. 5. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome
IJ, 1984, 378). G. Klaffenbach, Der römisch-ätolische Bündnisvertrag vom J. 212 v. Chr.
(SB Berlin, KJ. f. Spr., Lit. u. Kunst 1954, 1), 5. 7 begnügt sich mit der Feststellung, daß
Livius seine Vorlage mißverstanden habe.
14. Etwa F. A. Brandstäter, Die Geschichten des ätolischen Landes, Volkes und Bundes,
1844, 393; B. Niese, Geschichte der griech. u. maked. Staaten seit der Schlacht bei Chaeronea
Il, 1899, 477; G. De Sanctis, Storia dei Romani 111 2, 1917, 414; L. De Regibus, La repubblica
romana e gli ultimi re di Macedonia, 1951, 71: St. 1. Oost, Roman Policy in Epirus and Acarna-
nia, 1954, 34; 5. Calderone, Πίστις - Fides, 1964, 16 Anm. 9; G. A. Lehmann, Untersuchungen
zur historischen Glaubwürdigkeit des Polybios, 1967, 125 ff.; J. A. O. Larsen, Greek Federal
States, 1968, 368 mit Anm. 3; vgl. auch H. Trankle, Livius und Polybios, 1977, 213.
12, 1315, namentlich aufgezählt), aber das Gebiet der Atintanen behalten
dürfen!®. Man meint im allgemeinen, daß er auch diese Erwerbung beim näch-
sten Friedensschluß mit den Römern, im J. 196, herausgeben mußte, zusam-
men mit vielem anderen!”. Um so mehr überrascht es uns dann, im J. 167, bei
der Aufteilung Makedoniens in vier Teilrepubliken, Atintanien als einen der
Bestandteile der vierten Teilrepublik, der obermakedonischen, wiederzufinden
(Liv. [P] XLV 30, 6)19. Doch griffen die makedonischen Teilrepubliken sonst
nirgends über das Gebiet hinaus, das unter Perseus zu Makedonien gehört
hatte; und es ist unwahrscheinlich genug, daß die Römer gerade zu dem Zeit-
punkt, als sie Makedonien zerschlugen, seine Grenzen ausgerechnet nach
Westen hin erweitert und dabei ein Gebiet eingeschlossen hätten, das schon
einmal, vor dem Ersten Makedonischen Krieg, und vielleicht auch wieder nach
196 unter römischer Herrschaft gestanden hatte. Viel näher liegt es doch anzu-
nehmen, daß Atintanien deshalb zur vierten Teilrepublik kam, weil es schon
bisher makedonisch gewesen war; und wenn dies so war, dann heißt das
zugleich wohl, daß es 196 bei Makedonien geblieben war. Diese einfachste
Lösung hat man bisher, wenn ich recht sehe, nur vereinzelt und zögernd oder
doch ohne nähere Begründung in Erwägung gezogen!®. Da es an direkten
Quellen zur Stellung Atintaniens zwischen 205 und 167 gänzlich fehlt, kommen
auch wir über Wahrscheinlichkeitserwägungen nicht hinaus. Nachdem wir
die Unwahrscheinlichkeit einer territorialen Erweiterung Makedoniens im J.
167 schon festgestellt haben, sind vor allem noch drei Punkte hervorzuheben:
15. Staatsvertr. 543.

16. Ich rechne, wie die meisten Fachkollegen, nur mit einer Völkerschaft dieses Namens,
im Süden des heutigen Albanien. N. G. L. Hammond hat in mehreren Veröffentlichungen,
vor allem in seinem Buch Epirus, 1967, bes. 5. 599 f. und 682, zuletzt JRS 79, 1989, 11 ff.,
von den epeirotischen Atintanen ein illyrisches Volk dieses Namens im Hinterland von Epi-
damnos unterschieden; dagegen vor allem F. Papazoglou, Ziva Antika 20, 1970, 132 ff.
und P. Cabanes, L'Épire de la mort de Pyrrhos à la conquête romaine, 1976, 78 ff.
17. So ausführlich Oost, a.O. (ο. Anm. 14) 49. 52. 82 mit Anm. 93 auf 5. 133.
18. Die einzige Handschrift hat autincania; die traditionelle Konjektur Atintania wird
dem geographischen Zusammenhang (es folgen Tymphaia und Elimiotis) weit besser gerecht
als die (auch in der Form stärker abweichende) Lesung Antania, die sich auf die von L. Ro-
pert, Op. Min. 1 296 ff. in der Nachbarschaft von Stoboi und der Lynkesten nachgewiesenen
Αντανοί beziehen würde; für diese zweite Lesung R. Mack, Grenzmarken und Nachbarn
Makedoniens im Norden und Westen (Diss. Göttingen 1951) 140 ff.; ihm folgen U. Kahrstedt,
Bull. d’arch. et d’hist. dalmate 56-59/2 (Mél. Abramié IT), 44 Anm. 15 und E. Kirsten bei A.
Philippson, Die griechischen Landschaften ΠῚ, 1956, 274 Anm. 60.
19. B. Niese, a.O. (ο. Anm. 14) III, 1903, 180 Anm. 5; Hammond, Epirus, 1967, 633; U.
Bredehorn, Senarsakien in der republikanischen Annalistik, Diss. Marburg 1968, 113; F. Pa-
pazoglou, Les villes de Macédoine à l'époque romaine, 1988, 232.
Ι. Das verkürzte Strabonexzerpt VII fr. 47 (48) scheint zu beweisen, daß

L. Aemilius Paullus in der Tat Makedonien um epeirotische Gebiete
vergréBerte®®; es muß aber im Lichte der im vollen Wortlaut erhaltenen
Stelle VII 7, 8, p. 326 f. gelesen werden, aus der sich ergibt, daß Strabon
ganz Obermakedonien als ursprünglich epeirotisch betrachtet. Strabon
wollte also auch an jener anderen, durch die Verkürzung mißverständ-
lich gewordenen Stelle nichts anderes sagen, als daß das republika-
nische Makedonien nach 167 auch das (seiner Meinung nach) ursprüng-
lich epeirotische Makedonien einschloB.
Aus zwei Polybiosstellen (XVIII 1, 13 £.; 47, 5 f. 12) dürfte sich ergeben,
daß sich an der Stellung Atintaniens im J. 196 nichts geändert hat,
d.h. daß es bei Makedonien blieb; wir würden sonst nicht leicht
verstehen, daß von Atintanien hier — in zwei detaillierten, auch
Illyrien berührenden Zusammenstellungen über die Forderungen Roms
an Philipp bzw. über die später zur Durchführung des Friedens ge-
faßten Beschlüsse der Senatskommission --- nicht die Rede ist?!.
Wenn es richtig ist, daß die Römer im J. 196 Atintanien Philipp V.
nicht wegnahmen, dann erklärt sich dies am einfachsten wohl un-
ter der Voraussetzung, daß Philipp dieses Gebiet im J. 205 nicht
einfach unter seine Herrschaft genommen, sondern es Makedonien
selbst, seinem Kernland, einverleibt hatte??, Daher wohl die Formulie-
rung Atintania ... ut Macedoniae accederet Liv. XXIX 12, 13, daher wohl
auch die Definition Atintaniens als “Teil Makedoniens” bei Stephanos
von Byzanz (s.v.). Vom eigentlichen Makedonien trennten die Römer
im J. 196 nur die Oresten ab (die sich im Krieg Rom angeschlossen
hatten), während sie Philipp die außermakedonischen Besitzungen fast
ausnahmslos wegnahmen®®, Für die legalistisch denkenden Römer kam
20. «συνάψας τῇ Μακεδονίᾳ καὶ ta Ἠπειρωτικά ἔθνη.

21. In der Aufzählung der (vom Senat formulierten) Friedensbedingungen Polyb. XVIII
44 (die uns den Vertragstext ersetzen müssen) ist von Illyrien überhaupt nicht die Rede; sie
erweist sich mindestens in diesem Punkt als unvollständig.
22. Das ware ein Rechtsakt von der Art, wie er jetzt von der Inschrift von Kalindoia
(1. P. Vokotopoulou, Ancient Macedonia IV, 1986, 90 Γ.), Z. 5 ff. für die Zeit Alexanders d. Gr.
bezeugt ist.
23. Die Frage, ob die StraBen, die das makedonische Kernland mit dem Gebiet der
Atintanen verbanden, das —~ seit 196 abgetrennte — Gebiet der Oresten im Norden oder im
Süden umgingen, müssen wir hier dahingestellt sein lassen; ich sehe jedenfalls keinen Grund
zu bestreiten, daß die eine oder die andere der beiden Möglichkeiten gegeben, also der terri-
toriale Zusammenhang der westlichen Teile Makedoniens unter Einschluß Atintaniens
auch nach 196 noch gewahrt war.
ein weiterer Grund hinzu, Atintanien bei Makedonien zu belassen:

sie selbst hatten im Frieden von Phoinike dieser Annexion zugestimmt
und in den Verhandlungen mit Philipp während des Krieges, was
Illyrien betraf, nur die Herausgabe der nach dem Frieden von Phoinike,
d.h. entgegen dessen Sinn erworbenen Besitzungen verlangt (Polyb.
XVII 1, 14)*.
24. Die Worte des Polybios (τοὺς δὲ kata τὴν Ἰλλυρίδα τόπους παραδοῦναι ᾿Ῥωμαίοις
ὧν γέγονε κύριος μετὰ τὰς ἐν Ἠπείρῳ διαλύσεις) glauben G. Zippel (Die römische Herr-
schaft in Illyrien bis auf Augustus, 1877, 73), M. Holleaux (α.Ο. [ο. Anm. 13] 278 f. Anm. 2)
und St. I. Oost (a.O. [o. Anm. 14] 49 und CP 54, 1959, 160 ff.; 55, 1960, 185 f.) in dem Sinn
verstehen zu müssen, daB hier Erwerbungen infolge und in der Durchführung des Friedens
von Phoinike gemeint wären; dagegen mit Recht E. Badian, Studies in Greek and Roman
History, 1964, 33 Anm. 102; CP 55, 1960, 182 ff.; J. P. V. D. Balsdon, CO NS. 3, 1953,
163 f.; JRS 44, 1954, 35: U. Bredehorn, α.Ο. (ο. Anm. 19) 111 ff.: die Präpositionalgruppe
bezieht sich sprachlich eindeutig auf Erwerbungen nicht in Ausführung des Friedensschlusses,
sondern in der Zeit nach diesem, d.h. ohne Deckung durch den Friedensvertrag (woraus sich
ergibt, daB die Atintanen hier gerade nicht gemeint sein können).
37
ΔΩΡΙΚΑ KIONOKPANA ΑΠΟ THN APABHEZO*
Naif Haddad
To φθινόπωρο tov 1983 διενεργήθηκε µε την επιστημονική εποπτεία

της επιµελήτριας αρχαιοτήτων Πολυξένης Αδάμ-Βελένηὶ σύντομη ava-
σκαφικἠή έρευνα στον αρχαιολογικό χώρο του Παλαιοκάστρου Αραβησσού.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών αυτών, που είχαν κυρίως διερευνητικό
χαρακτήρα, αποκαλύφθηκε, σε ανάχωμα αγροτεµαχίου νοτιοανατολικά του
λόφου, ικανός αριθµός πώρινων αρχιτεκτονικών µελών. Ενδεχομένως ορι-
opéva από αυτά ταυτίζονται µε εκείνα που αναφέρονται and τον έφορο ap-
χαιοτήτων Ανδρέα Βαβρίτσα σε σχετική του δημοσίευση»,
Στην παρούσα µελέτη θα ασχοληθούμε µε τα δύο διαφορετικών δια-
στάσεων δωρικά κιονόκρανα αυτού του συνόλου. Επισημαίνεται ότι το πέ-
τρωµα των αρχιτεκτονικών µελών της μελέτης δε σχετίζεται µε το ιζηµα-
τογενές υλικό του λατοµείου της Κύρρου (το γνωστό ὡς λατομείο των κα-
λουπιών)", όπως αποδείχτηκε µετά and γεωλογική εξέταση». Το πέτρωμα
των αρχιτεκτονικών µελών που µας ενδιαφέρουν είναι ηφαιστειακής προέ-
λευσης. Τέτοιου είδους πετρώματα βρίσκονται ανάµεσα στις παρυφές του
5 Ευχαριστώ το δἀσκαλό µου αν. καθηγητή Γ. Βελένη για tn συμπαράστασή του

και τη συνεχή παρακολούθηση τῆς πρώτης µου αυτής δηµοσίευσης.
1. Τα πρώτα αποτελέσµατα της ανασκαφικἠς έρευνας, που διενεργήθηκε κατά τα έτη
1981, 1982, 1983 στον αρχαιολογικό χώρο Αραβησσού απὀ την ΙΖ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων
Έδεσσας µε την εποπτεία της αρχαιολόγου IT. Αδάµ-Βελένη, ανακοινώθηκαν από την
ανασκαφέα σε τοπικό συνέδριο που οργανώθηκε axé τη Νομαρχία Πέλλης to 1984, σχε-
τικά µε τις αρχαιότητες του Νομού .BA. επίσης II. Αδάµ-Βελένη, AA 36(1981) Χρον., B2
321, xlv. 216a, και της ίδιας, AA 37 (1982) Χρον. B2, 294-5. Για την παραχώρηση του υλι-
κού αυτού την ευχαριστώ θερμά.
2. To αγροτεµάχιο είναι ιδιοκτησίας Καρυπίδη.
3. A. Βαβρίτσας, «Επιγραφή εξ Αραβησσού», Αρχαία Μακεδονία II, Β΄ Συμπόσιο,
1973, σ. 7-11.
4. Γ. Μπακαλάκης, «Το λατομείο της αρχαίας Κύρρου (;)», Αρχαία Μακεδονία, A’
Συμπόσιο, 1968, σ. 172-183.
5. H εξέταση έγινε από τη γεωλόγο Σοφία Βαρβάτη σε επτά δείγματα, από ta οποία
τα πέντε προέρχονται από διαφορετικά μέρη του λατομείου και τα ἀλλα δύο από τα αρχι-
τεκτονικά μέλη του συνόλου.
540 Naif Haddad
Πάικου και στην περιοχή της ιζηματογενούς λεκάνης των Γιαννιτσών, κα-
θώς επίσης και στην περιοχή Κουφαλίωνᾶ.
Το μεγαλύτερο από τα δύο κιονόκρανα (αρ. 1), φέρει έντονο κατακόρυ-
po σπάσιµο σε όλο το πλάτος του και θα λέγαμε ότι αυτή η καταστροφή έγι-
νε στιγμιαία. Έχει πλάτος άβακα 1,26 ex. και συνολικό ύψος 45,8 εκ. (ox. 1)
(φωτ. 1). Ο εχίνος (ύψους 14,3 εκ.) έχει µορφή τόξου ελαφράς κυρτότητας.
Η κατάσταση διατἠρησής του είναι ικανοποιητική, ιδιαίτερα εκεί που σώ-
ζονται οι ιμάντες. Ἡ μέγιστη διάμετρός του στο ανώτερο σηµείο φθάνει
ακριβώς το πλάτος του άβακα χωρίς να δημιουργεί σκοτία. Ἡ µορφή των
ιµάντων, τεσσάρων συνολικά (ύψους 6,7 εκ.), είναι χαρακτηριστική. Έχουν
ελλειψοειδή διατοµή και κατά συνέπεια απουσιάζουν οι συνήθεις ακμές
που απαντούν σε δωρικά κιονόκρανα. Διατάσσονται µε κλίση παράλληλη
προς τον εχίνοῖ (0X. 2) (φωτ. 2).
Το μικρό κιονόκρανο (ap. 2) παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερες φθορές.
Ωστόσο διασώζει επαρκἠ στοιχεία για µια πλήρη γραφική αποκατάσταση.
Έχει πλάτος άβακα 98 εκ. και συνολικό ύψος 36 εκ. Ο εχίνος (ύψους 8,0
εκ.) παρουσιάζει µεγαλύτερη κυρτότητα από εκείνη του μεγάλου κιονοκρά-
νου. Ἡ μέγιστη διάμετρος, στο ανώτερο σηµείο, ταυτίζεται µε το πλάτος
του άβακα, χωρίς να δημιουργεί σκοτία, όπως δηλαδή συμβαίνει και µε το
µεγάλο κιονόκρανο. Οι τρεις ἱμάντες (ύψους 3,7 εκ.) διατάσσονται επίσης
6. T. Μπκακαλάκης, ό.π., σ. 183.

7. Εκισημαίνεται oti:
a. Στην πάνω επιφάνεια tou άβακα εγγράφεται η εγκοπή τόρμου παράλληλα προς τις
πλευρές του, διαστάσεων 8 Χ7 εκ. και βάθους 6 εκ.
β. H απόσταση tov εχίνου από τη γωνία του άβακα, μετρούμενη κατά τη διαγώνιο της
κάτω επιφάνειας, είναι 26,5 εκ.
y. Ἡ εφαπτομένη προς την καμπύλη της διατοµἠς του εχίνου παρουσιάζει κλίση ὡς προς
την οριζόντια περίπου 53°.
δ. Οι τρεις πάνω ἱμάντες είναι μεγαλύτεροι από τον τελευταίο του τραχηλίου, και έχουν
συνολικό ύψος 3,7 εκ. Ο τελευταίος έχει ύψος 1 εκ.
€. Το ὑποτραχήλιο (ύψους 8,3 εκ.) εἰναι ολόκληρο σχεδόν καταστρεμµένο εκτός από
ένα κομμάτι, στο οποίο φαίνεται καθαρά ο τρόπος µε τον οποίο απολήγουν οι ακμές
των ραβδώσεων, όπου σε µικρή απόσταση and τον κατώτερο ἱμάντα η ακµή της paß-
δώσεως διαπλατύνεται και µε τη βοήθεια μικρού τόξου προσαρμόζεται προς την ορι-
ζόντια.
στ. Στο κέντρο της κάτω επιφἀνειάς του εγγράφεται εγκοπή τόρµου διαστάσεων 11x11
εκ. και βάθους 6 εκ. µε πλευρές παράλληλες προς τις πλευρές του άβακα, και µέσα σ᾽
αυτήν µια δεύτερη, διαστάσεων 8 - 7 εκ. και βάθους 5 εκ.. µε πλευρές παράλληλες
προς εκείνες της πρώτης,
Δωρικά κιονόκρανα από την Αραβησσό 541
με κλίση παράλληλη ὡς προς τον εχίνο και διαμορφώνονται HE ακμές"

(σχ. 3, 4) (φωτ. 3, 4).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πάνω επιφάνεια του άβακα. Σε απόσταση
8 εκ. από τις πλευρές του εγγράφεται κυκλική βαθµίδα ύψους 0,7 εκ. και
διαμέτρου 82,2 εκ., δηλαδή ακριβώς όσο είναι και η διάμετρος της κάτω
επιφάνειας του κιονοκράνου. Μέσα σε αυτήν την κυκλική βαθµίδα avoi-
γονται δύο µεγάλες εγκοπέςὃ κατάλληλες για τη στερέωση αναθηματικού
ñ λατρευτικού αγάλματος (ax. 4).
Τα δύο κιονόκρανα δίνουν την εντύπωση ότι είναι όµοια εξαιτίας του
υλικού και της κατάστασης διατήρησης. Ωστόσο, µετά από προσεκτική πα-
ρατήρηση Kat διερεύνηση της γραφικής αποκατάστασης, διαπιστώθηκε
ότι πρόκειται για δύο κιονόκρανα διαφορετικής αρχιτεκτονικής σύλληψης,
που οφείλεται ίσως στην ανεξάρτητη χρήση τους.
Στο µεγάλο κιονόκρανο ot ἱμάντες παρουσιάζουν ελλειψοειδή διατο-
μή, ενώ στο μικρό κιονόκρανο διαμορφώνονται µε ακμές. To υποτραχήλιο
του μεγάλου κιονοκράνου είναι μικρότερο κατά | εκ. περίπου, ενώ θα πε-
ρίµενε κανείς, τηρουµένων των αναλογιών, να συμβαίνει το αντίθετο. Δια-
φέρει ακόµα η γωνία κλίσεως προς την οριζόντια (53° στο µεγάλο, 58° στο
μικρό). Ωστόσο κοινός είναι ο τρόπος συνάντησης τόσο του εχίνου µε τον
άβακα, όσο και του υποτραχηλίου µε τη ζώνη τῶν ιµάντων. Οι αναλογίες
των επί μέρους στοιχείων παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές αλλά και
ομοιότητες που δίνονται σε ένα συνολικό πίνακα (πίν. 1).
8. Επισημαίνεται ott:
a. H εφαπτομένη προς τὴν καμπύλη της διατοµής του εχίνου παρουσιάζει κλίση προς
την οριζόντια περίπου 58,5°.
β. Το υποτραχήλιο έχει ύψος 9,5 εκ. H απόληξη της ακμής των ραβδώσεων είναι η
ίδια µε το µεγάλο κιονὀκρανο.
y. Στο κέντρο της κάτω επιφάνειάς του εγγράφεται εγκοπή τόρµου διαστάσεων 9 x 11
εκ. και βάθους 2 εκ. Έτσι προκύπτει συνολικό βάθος 8 εκ.
9. Η γωνία συγκλίσεως των αξόνων τους υπολογίζεται σε 12°. Ἡ πρώτη εγκοπή έχει
διαστάσεις 8,5-9 x 25 εκ. και βάθους 8,5 εκ. Η δεύτερη έχει διάσταση 11-11,5 x 23 ex. και βά-
Bos 4 εκ. Μέσα στην ἴδια εγκοπή υπάρχει τόρμος διαστάσεων 4,6 x 5 ex., µε πλευρές πα-
ῥάλληλες προς τον άβακα, και βάθους 4 ex. Ga μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η µικρή
εγκοπή αποτελεί τόρμο µιας προηγούμενης (αρχικἠς) χρήσης του κιονοκράνου, δεδομένου
μάλιστα ότι βρίσκεται στο κέντρο. Ωστόσο όµως, µια τέτοια άποψη θα μπορούσε εύκολα
να ανατραπεί εξαιτίας του μεγάλου βάθους του τόρμου (το οποίο είναι διπλάσιο από το
πλάτος του). Επομένως η μικρή εγκοπή τόρµου καθώς και η µεγάλη µέσα στην οποία εγ-
γράφεται είναι σύγχρονες.
542 Naif Haddad
ΠΙΝΑΚΑΣ 1*
A/A Avaloyis; Κιονόκρανο ag. 1 Κιονόκρανο ap. 2
1 E/A 0,1459 0,1042

2 E/K 0,3122 0,2388
3 E/ABr 0,1134 0,0877
4 E/AB 0,7243 0,6050
5 E/Krpoß 0,9930 1,0238
6 E/K-AB 0,5238 0,3944
7 E+IM/A 0,1938 0,1490
8 E+IM/K 0,4148 0,3416
9 E+ IM /ABr 0,1508 0,1255
10 E+IM/AB 1,0270 0,8660
11 E+IM /KrpoB 0,9319 1,4642
12 E+1M/K-AB 0,6959 0,5642
13 K/A 0,4673 0,4363
14 K /ABr 0,3634 0,3673
15 Αβπ/ὰ 1,2857 1,1870
16 AB/A 0,1887 0,1721
17 AB/K 0,4040 0,3944
18 AB/ABr 0,1468 0,1448
Όπου: AB = Ύψος ἀβακα

A = Ἄνω διάμετρος
Κ = Ὕψος κιονοκράνου
K-AB -- Ύψος κιονοκράνου - Ύψος άβακα
Ε Ξ Ύψος εχίνου
E-+IM = Ύψος εχίνου µαζί µε τους ἱμάντες
ABx = Πλάτος του άβακα
Κπροβ = Προβολή κιονοκράνου (είναι το μισό της διαφοράς μεταξύ του άβακα
και της ἀνω διαμέτρου)
Από τον πίνακα | διαπιστώνουμε ότι:

|. Πάντα οι αναλογίες του κιονοκράνου αρ. | εἶναι μεγαλύτερες από
τις αναλογίες του κιονοκράνου αρ. 2, εκτός από την αναλογία που
αφορά την προβολή τους (5, 11).
2. Μεγάλη διαφορά στην αναλογία του ύψους του άβακα προς το ύψος
του εχίνου (4), η οποία θεωρείται κατά κάποιο τρόπο µία χρονολο-
γική ένδειξη.
3. Μια σηµαντική διαφορά στην αναλογία του ύψους του εχίνου προς
το συνολικό ύψος του κιονοκράνου (2).
* Οἱ αναλογίες αυτές βασίζονται στη σύγκριση αναλογιών που χρησιμοποιεί ο J. J.

Coulton, «Doric Capitals: A Propotional Analysis», 3.S.A. 74, 1979, σ. 81-158.
Awgixd κιονόκρανα από τὴν Αραβησσό 543
4. Mia διαφορά στην αναλογία του ύψους του εχίνου προς το πλάτος
του άβακα (3).
5. Μια ταύτιση στην αναλογία του πλάτους του άβακα προς το ύψος
του κιονοκράνου (14).
6. Μια ταύτιση στην αναλογία του ύψους του άβακα προς το πλάτος
του άβακα. Επίσης αξίζει να σημειώσουμε ότι η αναλογία του ύψους
των ιµάντων προς το ύψος του κιονοκράνου είναι η ίδια και στα
δύο κιονόκρανα = 1,02.
H χρονολόγηση των δύο κιονοκράνων θα επιχειρηθεί µε βάση τη µορ-

φῇ και τις αναλογίες των επί μέρους στοιχείων, δ, µια και δε διαθέτουμε
άλλα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδοµένα.
Σύμφωνα µε τους στατιστικούς πίνακες του Coulton!!, το µεγάλο κιο-
νόκρανο της Αραβησσού τοποθετείται µε ασφάλεια στη χρονική περίοδο
από τα τέλη του 4ου ως τα τέλη του 32ου αι. π.Χ. Με βάση τις πυκνότητες
των ἴδιων πινάκων θα μπορούσαμε να προτείνουμε ακόµη στενότερη χρο-
νολογία στο πρώτο µισό του 3ου αιώνα και να εντάξουµε το µεγάλο κιονό-
κρανο ἀνάμεσα σε εκείνο της βορειοδυτικής στοάς της Θάσου" Ξ και της
στοάς του Αντιγόνου στη Δήλο!» (πίν. 2). Η άποψη αυτή ενισχύεται επίσης
µέσα από τα μορφολογικά στοιχεία του κιονοκράνου και εἰδικότερα από
τη µορφή του εχίνου και του τρόπου συνάντησής του µε τον aßaxal*.
Επισημαίνεται η έλλειψη σκοτίας τόσο στο µεγάλο 600 και στο μικρό
κιονόκρανο της Αραβησσού, στοιχείο που απαντά σπάνια πριν τα τέλη
του 4ου αιώνα. Για την εξέλιξη του τρόπου συνάντησης άβακα-εχίνου, κατά
την ἀποψή µας, θα πρέπει να ακολουθήθηκε η παρακάτω πορεία.
10. Ot αναλύσεις, peta από συστηματική εξέταση του Coulton σε 214 παραδείγματα
tov δωρικών κιονοκράνων, έδειξαν ότι αυτές οι αναλογίες δεν εξελίχθηκαν µε συνέχεια
ἡ ομοιόμορφα µε την πάροδο του χρόνου. Και επομένως δεν αποτελούν αλάνθαστο τεκµή-
plo χρονολόγησης. J. J. Coulton, ό.π. (1979), σ. 158.
11. Coulton, ό.π., o. 81-158.
12. Η βορειοδυτική στοά της Θάσου χρονολογείται ota 300 π.Χ. από τον R. Martin
(Etudes Thasiennes V1, L'agora, 1959, σ. 45-50), στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. and tov G.
Roux (L'Architecture de I’ Argolide, 1961, σ. 410) και στην apxñ του 3ου αιώνα από τον
J. J. Coulton («The Stoa by the harbour at Perachora», B.S.A. 1964, ©. 129).
13. Fernand Coubry, Delos V, 1912, a. 39, χρονολογείται στην περίοδο 246-239
πιΧ.
14. Πρβλ. J. J. Coulton, «The Stoa of Oropos», B.S.A. 1968, σ. 170.
544 Naif Haddad
17/3721)Η άνω διάμετρος του εχίνου και στις δύο περιπτώσεις εγγράφεται από-
λυτα στο τετράγωνο του άβακα, ενώ η κλίση του διατηρεί την καμπύλη δια-
τοµή. Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων άρχισε να εφαρµόζεται από
τις αρχές του τρίτου αιώνα, κυριαρχεί στο πρὠτο μισό και εξαφανίζεται
λίγο µετά τα µέσα του ίδιου αιώνα, όπως η BA στοά στη Θάσο, ο ναός του
Ασκληπειού]δ στη Δήλο και η στοά του Αττάλου στους Δελφούς δ (σχ. 5).
Με βάση λοιπόν τα μορφολογικά στοιχεία, τα δύο κιονόκρανα της
Αραβησσού εντάσσονται καλά στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα. Αξίζει va
σημειωθούν ακόµη κάποιες σαφείς ενδείξεις εσωτερικής συγγένειας ανά-
μεσά τους, όπως οι όμοιες αναλογίες ανάµεσα στους δόμους από τους οποί-
ους λαξεύτηκαν (3:8) και η σχέση του ύψους του άβακα προς το συνολικό
ύψος (2:5), στοιχεία που παραπέμπουν σε πρότυπα του 4ου αιώνα καθώς
και της κλασικής εποχἠς!]. Οι σχέσεις αυτές µας κάνουν να πιστεύουμε
ότι πρόκειται για δύο κιονόκρανα της ίδιας εποχής µε κοινή καταγωγή.
Οφείλουµε όµως να επισηµάνουμε ότι το μικρότερο από τα δύο κιονό-
κρανα παρουσιάζει µια βασική ιδιομορφία. Η διαφορά ἀνάμεσα στο πλά-
τος του άβακα και τη διάµετρο της άνω βάσης είναι ασυνῄθιστα µικρή, στοι-
χείο που δεν απαντά στην ελληνιστική ἐποχή παρά µόνο µετά τα µέσα του
δεύτερου αιώνα. Ωστόσο η αναλογική αυτή σχέση, παρόλο ότι είναι από
τις πιο βασικές5, δεν µπορεί να στηρίξει μόνη της µια τόσο χαμηλή χρο-
νολόγηση.
Κανένα από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά αλλά και τις άλλες βα-
σικές αναλογίες δεν αφήνουν περιθώρια χρονολόγησης του μικρού κιονο-
κρόνου µεταγενέστερης του 2ου αιώνα π.Χ. Πώς όµως θα μπορούσε va ερ-
µηνευτεί η συγκεκριμένη και βασική αυτή ιδιομορφία, η οποία αποτελεί
εξαίρεση µέσα στις γενικὲς κατατάξεις των δωρικών κιονοκράνων;
Ἡ απάντηση στο ερώτημα σχετίζεται µε τον προορισμό του μικρού
15. F. Robert, Délos XX, a. 82, πριν το 279 π.Χ.

16. G. Roux, B.C.H. 1952, σ. 173, πριν το 223-222 π.Χ.
17. J. J. Coulton, ό.π. (1979), niv. 14, 16, 18, σ. 116, 118, 123 αντίστοιχα.
18. Πρβλ. ό.π. (1979), niv. 20, σ. 124.
‘Aupixd κιονόκρανα and την Αραβησσό $45
κιονοκράνου, το οποίο αναφέραμε στην αρχή έφερε κάποιο άγαλμα που δε

διασώθηκε. Επομένως ο κίονας ὡς βάθρο αγάλματος δε θα είχε το ύψος
ενός κανονικού δωρικού κορμού, αλλά θα ἦταν πολύ χαμηλότερος, προσαρ-
uoouévos στην ειδική αυτή χρήση.
Επομένως, ο τεχνίτης όφειλε να λάβει υπόψη τη µείωση του δωρικού
κίονα και να εναρµονίσει το μικρό κιονόκρανο στην πάνω επιφάνεια του
κορμού, η οποία βρισκόταν σε πολύ χαμηλότερη στάθµη and την κανονική
και ίσως χαμηλότερα απὀ το βλέμμα του θεατή. Την άποψη αυτή στηρίζου-
µε στην παρουσία κυκλικής βαθµίδας στο πάνω τµήµα του άβακα.
Βέβαια, δεν είµαστε σε θέση να γνωρίζουμε, αν ο χαμηλός αυτός δωρι-
κός κίονας µε το άγαλµα ἦταν στηµένος σε υπαίθριο ή στεγασμένο χώρο.
Εξάλλου άγνωστη παραμένει η ακριβής θέση όπως και η λειτουργία του
κτιρίου στο οποίο ανήκε το µεγάλο κιονόκρανο. Τα άλλα αρχιτεκτονικά
µέλη, που βρέθηκαν στην περιοχή, καθώς επίσης και οι πώρινοι δόμοι,
που βρίσκονται ἐνσωματωμένοι στα ερείπια µιας µεταγενέστερης γέφυρας
εκεί κοντά (φωτ. 5), αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι το κτίριο ἡ το κτιριακό
συγκρότηµα στο οποίο ανήκουν τα δύο κιονόκρανα και ένας σπόνδυλος,
που αποκαλύφθηκε to 1986 (φωτ. 6) (ax. 6), δεν απέχει πολύ από τη συγκε-
κριµένη αυτή θέση.
Στην ίδια περιοχή βρέθηκε το 1971 ενεπίγραφη στήλη µε αφιερωµα-
τική επιγραφή στην Αθηνά Κυρρεστίδα. Ο έφορος αρχαιοτήτων Ανδρέας
Βαβρίτσας που πρωτοδηµοσίευσε την επιγραφή!», πιστεύει ότι κάπου εκεί
κοντά θα πρέπει να αναζητηθεί το ιερό της θεάς Αθηνάς. Συστηµατικές ανα-
σκαφικές έρευνες θα βοηθούσαν στην επίλυση του γενικότερου αυτού προ-
βλήματος και θα έφερναν ίσως στο φως το κτίριο από το οποίο προέρχονται
τα δύο δωρικά κιονόκρανα καθώς και τα άλλα αρχιτεκτονικά µέλη.
19. OA. Βαβρίτσας επισημαίνει oti: «εάν αποδειχθεί διά των ανασκαφών, ότι πλησίον
του σημείου ανευρέσεωώς Της ενεπιγράφου στήλης ὑπάρχει ναός και ιερόν, τότε η επι-
γραφή µας διαφύλαξε επί αιώνες την πολύτιμον πληροφορίαν περί της ακριβούς θέσεως
του ιερού της Αθηνάς Κυρρεστίδας»' A. Ἡαβρίτσα, ό.π. (1973), ©. 11.
35
ΡΌΙ ιό ςζ Β L ει $3'9
$790 | —— | 64140 | ——— | _ Is Iz‘o | —— 8101} — £Z0'l 660 StOL'O | —— | 6st | ——— godu/4 FI
ς9 ι 6'S σι 8'ς οι
61Ι 911 SS‘L 2'8 ζ6 β'σ[
βεοςο | —— | +£09‘0 +I8L‘0 8L80| — 0L£9‘0 zL'0 p0£9'0 | —— | 91650 ν 3} οἱ
ςο L 6's σι ας SOL
L'€6 ‘06 S°SL +9 TIL [ζει
£690'0 | —— | έωσο]-----Ι 1820°0 ζ{{ὺῸ}] — LL80'0 {Ὁ ΨΙΒΟΌ | —— ς«ΡΟΙὉ vu/3 6
ςὉ L οἷς σι 8's οι
Vze l'E ειζ er ἐφε 80€
vzozo | — | #IIT'O| — | 19170 t9670| — 88€ 0 [εὉ βΡεζΌ] —— | E8pz 0 | ——— 4a 8
ς9 L οἷς TL ss ς᾽ ᾿
S'EL IL 6S Os TIL ς6ς
¥880'0 | —— | $860'0 001'0 wı0| — ζνοιο νιο ρζοίο| —— | s8zi‘o | ——— Vial ι
ς9 L οἷς σι ας σοι
L't6 ‘06 ει +9 TIL [ζ΄τὰ
9LET‘O | — | 1871 0l —— | 0010 1szi‘o | — LLEI'O γιο zz | — | BHL10 | ——— vu/v| ο
61 911 ος ζ8 ζ6 β'σι
noxuyıp po17 | aoypzıy po17 | aoapdizap P027 | porsulyxop aos Sppyy & 'δυ I ‘Op 030PX390p poı7 να py4oypay | y/Y
Soykp Soyup Soyky Soyky | oavdxpeory | oapdxpaory Sovky 5ορρθ
6 ΤΥΣΥΝΙΗΓ
{τε (Ἐξ: E'LT Erz ντ 8Όε
ΒΙΟΡΌ |—| 00 S9L7°0 Lee‘o0 | — SLE'O ονο γζιεὉ | —— | είν ο AVI ς
671 9'TI SS'L ζε ζ6 811
de
«ἘΔ μιῸ 6ς ος 9'95 s'es
SSLI‘O | —— | εεριο 6L71'0 γ91Ὁ} — 9E91°0 81} ςζ9 [Ὁ | —— | IS17'0 | ——— viv] +
671 un ss“ ζ8 Us 8111
ει IL 6 ος 9'9s s'és
SL | ——| εντ] 9627'1 0571} —— Βέ811 Tag | GLST'E | —— | SOETT | ——— v‚vu| €
L'£6 $‘06 S'sL v9 41) ισει
L'té $‘06 S'sL v9 TIL [κ΄τὸ
«ζΡε Ὁ | —— | L59E°0 S19£'0 96L£'°0 | —— £L9€'0 9€°0 6ονεΌ | —— | LVO VU/X| 7
[τε ee €*Lz [a 74 L‘vz 8"0€
SEL IL 6 os 9'95 s'6s
L9€+'O | —— | 199+'0 ιζον ο ο8µο | — ειν ο 9ονο εοενο] — | LIs‘o ν᾽ Ὰ Ι
Vee l'E εις ενζ L'rt 80ε
HOLLY D017 | «οΥϱ21}΄ Ρο» |αοκρά)1«γ’ Dory | noısuluyxoy 101 Son z ‘on I ὃν 029px390 77 ροισ σα pydoyoay | y/V
Soyhp ϑογίρ toyhp soylup | oapdxpaory | oandxpaory Soyhy 50026
δ SVAHVNIII
[Tél „| “1 „Esel ‘9 ssl 81
0(Ὁ | — | 69050] —— | 800 —— L6£9'0 | —— 99S'0 69'0 zı9so | — | pps'o| —— | V-x/WIt+a] 81
96 6ὉΪ 96 £'OI L'8 86
νο σι 6 σζ 8 L ει s8'9
0€76'0 | — | zırı 91 pm | — 129v'1 [ΕἼ 1611} —— | er |———|dodu/WI+4| LI
9'6 6ὉΙ 9°6 ΕΙ L's 86
σι 911 SS'L ζ8 Ts 8‘Z1 .
"γιο | — | 96€6'0 SILT'T οςζ | — 11160 ΤΟΊ 95¢6'0|—— | 55ο viwi+a| οἱ
96 6οἱ 9'6 ΕὉΙ L'8 8°6
L't6 $‘06 S‘SL +9 TIL [ζ΄τὶ
vzorto | — | OT Ὁ] ——| 14210] —— 6091'0 | — ςςΖ1 Ὁ sro 17Z1‘0 | — | 8εεῖο να ια] SI
9ος 601 96 £'OI L'8 8°6
"σε {τε εἐζ 1 74 Lv 8Ὁ |
06670 | —— | £67£'0 91$£'0 εζνοι — 9ΙΡΕῸ [νο zzseo] —| 81εο WW a] εἰ
9°6 60Ι ος εοι 138 86
S'EL TL 6S ος 9'95 s'6s
90€1‘0 | —— | sest’o LZ91°0 907‘0| — 06+ 10 61'0 Lest‘o | — | 19910 v/wı+3| εἰ
9'6 6'ol 9ος εοι L's 86
ο τοι ςΙζ SL’6l [Ὁ] S'sT 81
σθεεὈ | —— | ssze‘o L867'0 Lyv'‘o | — Ζζ8εο ζς Ὁ [νεο | — | sro] — v-H/4| ZI
s‘9 L οἷς ζι εἰς sy‘L
couupnp po2z | aoypızy poaz | aoapdızay porg | porulyaoy aor Song | 7 “OD Ι ὃν ogpxsgmp | ρο 4] υἱίογοαγ) y/r
Soyhp soylp Soyhp Soyhy | 04 1H | oaDöxpaoıy Soyup 5οορθ
δ ZVAVNIU
Δωρικά κιονόκρανα από την «ἱραβησσό 549
Φωτ. 2. «Ίεπτομέρεια των ἱμάντων του μεγάλου xiovoxodvou ap. 1.

550 Naif Haddad
Φωτ. 3. To μικρό xinréxparo αρ. ?.
wer φ'
LÉ
᾿
Pur. 4. H entivn επιφαίψεια Tor μικοού xtovoxodvor an. 2 nr τὰς do µεγάλες epuonds και
Tye κυχλικὴ βηθίδα,
Δωρικά κιονόκρανα από την Αραβησσό 551
N x κ À à a
ών a ~¥ πᾶς. :
Φωτ. 5. 'Anoyn από τη petayeréotegn γέφυρα.
Φωτ. 6. O σπόνδυλος που βρέθηκε το 1986.

$52 Naif Haddad
Σχέδιο 1. Το μεγάλο xtovdxoavo αρ. 1 (axorénwai).

Aweixd κιονόκρανα από τὴν Apufinoné 553
_ 1,
το —
Σχέδιο 2. To μεγάλο κιονόκρανο ag. 1 (αποκατάστασι/).

554 Naif Haddad
L760 3. To nines κιονώκυανο an. 2 αποτύπωση).

‚Impixd κιονόκρανα and τὴν Aoafnoad 555
mm —
ag
—
ὦ
———
———
Σχέδιο 4. To μικρό κιονόκρανο αρ. 2 (αποκατάσταση).

556 Naif Haddad
OATHINA- BAL
N
|
BHAOL- ANOAANN-NPON
Πα
πιο
N
LTOA BATMNAL
LTOA BATPONAL
NPONTAIO
ENIAATFO
συνε δ
EMAATPOL ΘΌΛΟΣ.
NFONOL-LTOA N
OATNIA-N.LTOA N
—
ΟΑΠΗΠΙΑ- ΠΑΛΑ
ΙΣῚPA S
T)
PIM OU A
AD
S
U
AINAOL - ΠΡΌΠΤΑΑΙΑ
ΒΑΓΟΙ.8 4
LTOA
δΗλα. ARAERAGE 0
Not
ΚΙΟΝΟΚΡΆΝΟ
No2 |
ΔΕ ΛΑΟΙ «1 TOA AT TAOT |
AHAOL-LTOA
ΦΙΛΗΤΙΟΤ
= yee
δἰ χέδιο 3. δύμκριση διιτομιοὴν. xiovoxeivon
FR . ;
ur Ta κιονόκρα . 2
να αρ. 1 καὶ αρ. 2.
«ωρικά κιονόκρανα und την Αραβησσό 557
0,65
ο 5 10 20
+
socn
C_XL i L À
Σχέδιο 6. O σπόνδυλος που βρέθηκε το 1986.

38
THE ORIGINS OF THE SECOND MACEDONIAN WAR
Charles D. Hamilton
Rome's entry into the Second Macedonian War in 201/200 was a crucial
turning point in her history, and in that of Macedon. Once enmeshed in the
tangled web of Hellenistic politics, Rome was inextricably drawn back again
and again to the East, until at last she reduced both Greece and Macedon to
provincial status in 146. What demands explanation is Rome’s sudden, and
surprising, decision to respond to pleas for help from Rhodes and Pergamum
against the aggressions of Philip V of Macedon late in 201}. At that moment,
Rome was exhausted by the long struggle with Hannibal; large stretches of
southern Italy had been devastated and needed reconstruction; the Po Valley
was unsettled and the Gallic tribes there would soon require pacification by
military intervention; and Spain, unsought prize of the Second Punic War,
would demand Rome’s attention for the next sixty years. In short, there was
more than enough to occupy the Senate’s efforts in Italy and the West, without
becoming involved in a major struggle in the East. Furthermore, Rome had
brusquely, indeed insultingly, rejected a request from her erstwhile allies in
the First Macedonian War, the Aetolians, to aid them against Macedon in
2023. Why, then, the sudden change of heart in 201? What was Rome’s moti-
vation for the Second Macedonian War?
Much scholarly ink has been spilled on this question, and time does not
permit a detailed review of the debate here; I refer those interested to the
1. Liv. 31.1.9-10, 2.1, 5.1; Polyb. 16.24.3. See F. W. Walbank, Philip V of Macedon,
(Cambridge, 1940), p. 127: “For at Rome, meanwhile, the news brought by the envoys of
Rhodes and Pergamum was causing one of the most amazing reversals of policy known to
the history of the republic ... This sudden change from apathy to a passionate concern for
eastern affairs has called forth many explanations”.
2. Appian, Maced. 4.2; Liv. 31.29.4, cf. 30.26.2. See the useful discussion in Walbank,
Philip V of Macedon, “Appendix Ill. Some Chronological Problems: 4. The Preliminaries of
the Second War with Rome”, 310-11, who concludes that the Aetolian embassy to Rome in
question occurred in autumn, 202. For further discussion of the chronological problems
associated with the Aetolian embassy, see J. Briscoe, A Commentary on Livy: Books XXXI-
AXXXIH (Oxford, 1973), 130.
560 Charles D. Hamilton
useful discussion of Erich Gruen*. However, a brief survey of opinions at

this point will prove valuable. The first point to note is that Polybius’ account
of the origins of the war has not survived, and we are left, fundamentally, with
Livy's treatment. That account, based primarily on the annalistic tradition, is
held by general consent to be unsatisfactory; it is tendentious, and sometimes
contradictory; and occasionally it contains factual errors, or inventions‘. Its
thrust, of course, was to justify Rome's intervention against Philip, and Livy
exaggerates and distorts the role of Athens in motivating Rome to intervene
to protect her from Macedonian aggression’. Despite the fact that Rome had
no obligation to protect Athens, and that the Athenian appeals for aid certainly
came after the Senate’s initial decision for war, some scholars have followed
T. Frank in viewing the war as motivated by Roman feelings of philhellenism —
the result of sentimental politics. Flamininus’ proclamation of Greek liberty at
Corinth in 196 is cited as proof of this “noble motive”*. But the case lacks con-
viction; it is difficult to view the Romans, normally a pragmatic and hard-
headed people, as acting primarily out of altruistic and self-less generosity on
this occasion. No more convincing is Colin’s argument that Rome was moti-
vated by aggressive imperialism in 200’. If she had been, why did she refrain
from taking any territory east of the Adriatic, and from imposing any trade
concessions, or other economic exactions advantageous to her,upon Philip?
Bickerman has argued forcefully that Rome was bound to act under the terms
of the Peace of Phoenice — a koine eirene — which obligated her to intervene
to protect even non-signatories, like Athens and Rhodes, from Philip’s ag-
gressions®. But it has been conclusively demonstrated that Phoenice was not a
koine eirene, and that Greek diplomatic practice in the third century would
not have required any such Roman intervention’. The explanation which seems
to have held the field longer than others is that first suggested by Holleaux,
3. E. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome, (Berkeley and Los Ange-
les, 1984), vol. 2, Ch. 11, “Rome, Macedon, & Illyria (1)”, 359-98.
4. See Briscoe, Commentary on Livy, 39-47 for discussion of Livy's account.
5. Liv. 31.1.10; 7.6-7; 9.1-5; 14.6-12; 30.1-11.
6. Tenney Frank, Roman Imperialism (New York, 1914), 138-51; cf. Liv. 33.32.1-33.8;
Polyb. 18.46.
7. G. Colin, Rome et la Grece de 200 à 146 av. J.-C. (Paris, 1905), 69-70, 89-95.
8. E. Bickerman, “Les préliminaires de la seconde guerre de Macédoine”, Rev. Phil.
61 (1935), 59-81, 161-76.
9. See J.A.O. Larsen, “The Peace of Phocnice and the Outbreak of the Second Mace-
donian War”, CP 32 (1937), 15-31 and Gruen, The Hellenistic World and the Coming of
Rome, vol. 2, 389-90 for discussion and refutation of this view,
The Origins of the Second Macedonian War 561
and modified by Walbank, McDonald and other scholars: viz. Rome under-
took the war against Philip in 201 out of defensive imperialism, motivated by
two things: (1) the fact that Philip possessed in 201 something he had not had
in earlier years, — a fleet he could use to menace, and even invade, Italy; and
(2) the knowledge, revealed by the Rhodian and Pergamene envoys, of the
Secret Pact between Philip V and Antiochus III of Syria to exploit the weak-
ness of Egypt following the death of Ptolemy Philopator, and to divide the
Eastern Mediterranean between ıhem!°. This particular view has the additional
merit of explaining the sudden shift in senatorial opinion late in 201, which
would result from the sudden revelation of the hitherto “secret” pact. It matters
little if we, today, think that Philip was not a threat; for, after all, he had
suffered serious losses at Chios and was bottled up at Bargylia late in 201,
and hardly in any position to threaten Rome!!. But if the Romans thought he
was a threat, even wrongly, they might have acted on this fear. In fact, when
the consul Sulpicius Galba harangued the Roman people in a contio before
bringing his motion for a declaration of war to a vote for a second time, he
compared Philip to Pyrrhus and painted a lurid picture of Macedonian aggres-
sion in which the only question for Rome was where the war would be fought:
in Italy, or in Macedonia!*. The propaganda was effective, and this time the
people voted for war, as the Senate, and the consul, had hoped. But Gruen has
found fault with this explanation as well, arguing that the Romans went to
war in 201/200 not out of fear, nor out of vengeance, but from pride — acting
to preserve and increase their fama et gloria in the eyes of the Greeks!?. This,
in my view, is an explanation hardly more satisfactory than several of the others
Gruen has dismissed. It is scarcely surprising, then, that one scholar has gone
so far as to suggest, by implication at least, that we need not trouble about the
specific causes of this or any other of Rome's wars, because her mentality
predisposed her to seek opportunities for commanders to achieve reputations
through great deeds of war; as soon as one war was concluded, the Romans
sought an occasion to launch another".
10. M. Holleaux, Cambridge Ancient History, vol. VII, 155ff. and Rome, la Grèce, et les
monarchies hellénistiques au Ille siècle avant J.-C. (273-205) (Paris, 1935), 306 ff.; F. W.
Walbank, Philip V of Macedon, 127-37; A. H. McDonald, “The Origins of the Second Ma-
cedonian War”, JRS 27 (1937), 180-207; H. H. Scullard, Roman Politics, 220-150 B.C. (Ox-
ford, 1973, 2 ed.), 91-3; Briscoe, Commentary on Livy, 45-6.
11. See Walbank, Philip V of Macedon, 126-27.
12. Liv. 31.7.1-15, cf. 31.3.6.
13. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome, vol. 2, Ὁ. 391-98 at 397 especial-
ly.
14, See W. V. Harris, War and Imperialism in Republican Rome (Oxford, 1979), 10-41;
38
$62 Charles D. Hamilton
What can we conclude from this brief review of scholarly opinions on the
origins of the war? First, it would seem that scholars have agreed to disagree
on the motivations of Rome in 201. Second, they agree that the war was nor
accidental: the Senate decided, in 201, that war with Philip was necessary —or
desirable. The evidence for this is clear: first, the Senate dispatched M. Va-
lerius Laevinus (a veteran commander of the First Macedonian War) to Greece
with a fleet to investigate the situation; then, they declared Macedonia one
of the consular provinces for 200; next, they instructed the consul P. Sulpicius
Galba, who had drawn Macedonia, to seek a declaration of war from the
people; and finally, they sent a commission, consisting of C. Claudius Nero,
M. Aemilius Lepidus, and P. Sempronius Tuditanus, to proceed to Egypt via
Greece, ostensibly to announce Rome’s victory over Carthage to Ptolemy, and
to request his neutrality in the event of a Roman war against Macedon}5.
All of this occurred at the end of 201, or the beginning of 200, well before
Galba’s successful proposal of war to the Roman people”. In fact, it is pro-
bable that several months or more passed between the people’s rejection of
Galba’s first request for a declaration of war, and their ultimate approval.
Thus, it was clearly the Senate, not the Roman people, who wanted this war!?.
Here is an observation. The Senate was hardly a monolithic group. It was
composed of a number of factions, built around various shifting coalitions of
rival families of nobiles who differed on many political issues. Whatever one
might think about particular attributions of individual Romans to specific
factions at any given time, I take it as accepted that Scullard, following Gelzer
and Münzer, has established this pattern of politics for the period in question?®.
Thus, instead of looking for the senatorial motive for war in 201, perhaps we
should expect a variety of motives —different ones affecting different Senators,
and even several different motives influencing some Senators at a given time.
212-18. “The resounding defeat of Carthage made war with Philip possible, and indeed a
new outlet was now needed, for a certain section of the aristocracy, including the consul
Sulpicius, was entitled to the opportunities of war”. (217-18).
15. Liv. 31.3.1-4; 5.8-9; 6.1 ff; 32.3.4.
16. Liv. 31.8.1. See Walbank, Philip V of Macedon, 310-17 and Briscoe, Commentary
on Livy, 42-45 for discussions of the chronological problems.
17. Walbank, Philip V of Macedon, 128-9; see Briscoe, Commentary on Livy, 70-1 for
the suggestion that Scipio influenced the outcome of the earlier vote, in which popular
opinion outweighed Senatorial “wisdom”.
18. See Scullard, Roman Politics, 220-150 B.C.; cf. M. Gelzer, The Roman Nobility (New
York, 1969) and F. Münzer, Römische Adelsparteien und Adelsfamilien (Stuttgart, 1920).
See also E. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts, 149-78 B.C. (Cambridge, Mass.,
1968).
Furthermore, as we have seen, scholars have generally sought motives in the

realm of foreign policy to explain Rome’s involvement in the East, and this is
natural enough; as von Clausewitz put it, war is no more, and no less, than
the pursuit of diplomatic goals by other means, primarily by force!®. But
perhaps we should entertain the possibility that domestic politics also entered
into decisions of foreign policy at this point in time. This idea is hardly novel,
but it has not been given much prominence to date by scholars.
Now, although we cannot be certain of all the details, it would seem that
the Claudian faction —opponents of P. Cornelius Scipio Africanus— domi-
nated politics at Rome around 200, with the assistance of the Servilii®®. Scipio’s
position at this time was very powerful, however, and potentially threatening.
Although Livy's view of him as being tempted by dictatorship may be con-
taminated by annalistic retrojection, influenced by the careers of Marius,
Sulla, Pompey and Caesar*!, Polybius’ view is free from such distortion, and
his judgment is worth quoting here. After his victories in Spain and Africa,
“Scipio had made the greatest and richest part of the world subject to Rome
and in doing so had numerous opportunities of acquiring regal sway [dyna-
steion basiliken] in whatever parts of the world suited his purpose or wish. For
such achievements were enough to kindle pride, not merely in any human
breast but even, if I may say so without irreverence, in that of a god. But
Scipio’s greatness of soul [megalopsychia] was so superior to the common
standard of mankind that he again and again rejected what Fortune had put
within his grasp, the prize beyond which men’s boldest prayers do not go — the
power of a king [basileia]; and he valued more highly his country and his
loyalty to her than that royalty which men gaze at with such admiration and
envy”®?. Our sources, Polybius and Livy, both attest to Scipio’s enormous
popularity in the period 210-201; and Scullard has demonstrated, in his ana-
lysis of elections and political maneuverings in the late 200s, that several
unsuccessful attempts were made to wrest control of the war in Africa away
from Scipio®. The return of Scipio to Italy in 201, after the conclusion of the
Second Punic War, at the height of his popularity, may well have caused con-
siderable alarm among his enemies. What might they have thought of his
ambitions at that time?
19. C. von Clausewitz, On War (Princeton, 1976, ed. & trans. M. Howard and P. Paret),
20. See Scullard, Roman Politics, 77-81; 86-88.

21. Liv. 38.56; cf. Scullard, Roman Politics, 84, 86, and Appendix LI, 282, for discussion.
22. Polyb. 10.40.
23. Scullard, Roman Politics, 75-8.
Now, let us ask the question: could the Senatorial decision to undertake
war against Macedon in 201 have been based on considerations of domestic
politics in Rome —at least in part? I suggest that the answer is affirmative,
and I note that this suggestion, if meritorious, would also fit the chronological
constraints we have noted in the sudden shift of Senatorial opinion in this year.
It may well have been the return of Scipio, and the alarm which this caused,
as well as the embassies from Rhodes and Pergamum, which influenced the
shift in Senatorial opinion late in 201. It was perhaps not Scipio alone — whose
great popularity with the Roman electorate had already been demonstrated
numerous times — but also the unwelcome presence of large numbers of his
veterans in Rome which troubled his political opponents. Indeed, there are
several, rather neglected, passages in Livy which would seem to substantiate
this view. First, when Livy records the People’s declaration of war, on Galba’s
second request, he reports that Scipio’s African veterans were specifically
exempted from service in Macedonia, unless they volunteered to serve. Later,
when he describes Galba’s recruiting efforts at Brundisium, he tells us that the
consul enrolled volunteers from the African army*. This emphasis on the ex-
emption of the African veterans, and their enrollment as volunteers, has led
some scholars to surmise that Scipio’s influence was responsible, in part, for
the People’s original rejection of the consul’s motion for war, and that his
veterans were given exemption as a concession to Scipio to gain his acquiescence
in the decision for war”. The enrollment of his veterans, clearly, was a political
issue in 200. Livy further informs us that a mutiny had broken out among the
troops in Macedonia in 199, and “about 2,000 African veterans” claimed that
they had not consented to volunteer, but rather had been transshipped from
Africa to Sicily to Macedonia by their tribunes?’. When relating the recruit-
ment of these troops, Livy says that they volunteered, but when discussing
the mutiny, he says that “the truth, whether they had gone voluntarily or not,
could not be known”. This contradiction in Livy is interesting and perhaps
suggests special pleading on his part. In any case, the fact of this mutiny
— (Briscoe has argued cogently that Livy derives here from Polybius, and is
therefore to be trusted) — leads me to propose that some Senators wanted
the war in order to keep Scipio's veterans from returning to Italy. But why?
24. Liv. 31.8.6-8.

25. Liv. 31.142.
26. Scullard, Roman Politics, 86-7; Briscoe, Commentary on Livy, 70-71.
27. Liv. 32.3.3-4.
28. Briscoe, Commentary on Livy, 172.
There are at least two possible reasons. First, to obviate a situation in

which Scipio might call upon their votes, or even worse, their forceful inter-
vention, in Roman politics. The enormous popularity of Scipio is well attested,
and some of his enemies might well have feared the support he might have
derived from his veterans in Roman politics. The second reason concerns
land. We know that Scipio promoted a colonial venture upon his return to
Rome, and in 197 a measure was passed to establish several colonies for
veterans — (although they were not formally founded until 193; Scipio, in-
cidentally, retired to one of them, Liternum, late in his life)**. There is thus a
potential link between Scipio and his veterans — with the soldiers seeking his
patronage to secure them land, in return for their political support. But, at
the very time when Scipio may have been formulating his colonial ventures,
the Senate acted on the land issue. The Senate established a commission to
distribute ager publicus in Samnium and Apulia, viritim, to veterans. Why?
Obviously, it would seem, in response to some need — real or percelved — to
distribute land to veterans. As Briscoe has observed, “This is the first occasion
on which the Senate had to make public provision of land for a returning army.
It was one of the few instances, in the second century, when the Senate did
take action to distribute the ager publicus: the result was that much of it was
occupied by illegal squatters, producing the situation with which T. Gracchus
tried to deal”?°. The Senate, to keep things under control, and from getting
out of hand, at least until a policy could be developed for dealing with the land
question, and an understanding reached with Scipio, needed time. But what was
their interest in the land issue?
By the terms of the /ex Claudia of 218, Senators were prohibited from
engaging in trade and commerce; thus, they were more or less forced into be-
coming large landowners*!. The process of accumulating /arifundia, including
ager publicus, was underway during the Hannibalic War; — it was reflected
in Cato’s treatise de Agri Cultura of the early second century; and it was
mirrored in the Gracchan land reform program in 133. In 201, with the sudden
prospect of the return from Africa of thousands of veterans, loyal to Scipio
and perhaps prepared to back him in politics in pursuit of compensation from
the Senate for long years of military service, some of Scipio’s opponents in
the Senate may have cast about for a way to buy time before facing this new
29, Liv. 32.29.4, cf. 38.50-56: see Ε.Τ. Salmon, Roman Colonization under the Republic
(Ithaca, N.Y., 1970), 95-97.
30. Briscoe, Commentary on Livy, 62.
31. Liv. 21.63.3-5.
problem. The appeal of the Rhodian and Pergamene embassies gave them the
opportunity to achieve several aims at once, by beginning a new war: (1) to
deflect the attention of the Romans from what would in time become nagging
domestic problems to a new area of foreign enterprise; (2) to prevent the
return of some, at least, of Scipio’s loyal veterans by sending them, willy-
nilly, to Macedonia; and, (3) to attempt to eclipse Scipio’s fame by giving op-
ponents of his, like Galba, the opportunity to achieve reputations of their
own in the East. As for Scipio, as Polybius writes, the temptation to become a
monarch was resisted. His election to the censorship in 199; his nomination as
princeps senatus in the following year; and the approval of his colonial plans
in 197 all attest to his accommodation with the Senatorial oligarchy**. By
then, the war against Philip was in the able hands of T. Quinctius Flamininus,
who would bring it to a conclusion at Cynoscephalae in 197, and bring the
Roman troops home in 196%.
Much of this paper is, admittedly, at best suggestive, at worst speculative.
But where so many eminent modern scholars fail to agree on the reasons for
Rome’s decision to undertake the Second Macedonian War on grounds of
foreign policy alone, should we rule out entirely the possibility that domestic
motives — related to issues that would soon trouble the Roman Republic
deeply — may have played their role as well? And, in closing, let us remember
that even if the ancient sources ignore this motivation, it is the facts which they
preserve which permit this hypothetical reconstruction.
Chronological Appendix
Much of the argument suggested in this paper depends upon the less than
firm chronology of the events surrounding the Senatorial decision to aid Rhodes
and Pergamum in 201/200. It is the purpose of this Appendix to set forth the
chronology adopted here. I have followed, in the main, the suggestions of
Walbank, Philip V of Macedon, “Table of Dates”, 339-41, which Briscoe has
also accepted, Commentary on Livy, 42-5, in the main.
Date Events
202 autumn Aetolian appeal to Rome rejected.

201 spring Philip sails to Cyclades.
32. See Scullard, Roman Politics, 96-7.

33. Polyb. 18.1-12, 18-39, 43-46; Liv. 33.5.1-13.15, 32.1-35.12.
April Philip defeats Rhodians at Lade.

May Philip ravages Pergamum.
July Battle of Chios.
Sept. Philip blockaded at Bargylia.
201 autumn Syro-Macedonian Pact revealed; Rhodian and Pergamene
envoys at Rome.
Nov./Dec. Elections at Rome; Macedonia assigned as province.
Land commission established at Rome (?)
200 Jan. War motion of Sulpicius rejected by comitia.
March Senatorial commission sent to Greece and Egypt.
April Philip escapes from Bargylia.
summer Philip ravages Attica; besieges Sestus, etc.
July Comitia passes war vote.
Aug. Philip besieges Abydus.
Sept. Romans arrive in Illyria under Sulpicius.
The date which is the most disputed is that of the appeal of the Aetolians
to Rome for aid (Liv. 31.29.4, cf. 30.26.2; Appian, Maced. 4.2). Livy does not
indicate when this embassy occurred; Appian dates it after the appeal of the
Rhodian and Pergamene envoys in autumn 201. Scholarly opinion is divided
on the reliability of Appian’s report, with some writers removing the Aetolian
appeal to autumn 202, or to a date earlier in 201 than the Rhodian-Pergamene
embassy, others accepting Appian's account as it stands, and yet others re-
jecting it altogether; see Briscoe, 130, for a summary of opinions and brief
bibliography on this point. I follow Walbank in accepting the report, but
dating it to 202, i.e. before the revelation of the Syro-Macedonian Pact, and
the embassy of the Rhodians and Pergamenes late in 201.
San Diego State University, U.S.A.

39
ΑΙ ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Ν. G. L. Hammond
P. British Library 3085 verso:

1
2 [...... leal eee eee eens Ἴμησασ
3 [....]rar xai.[...... ] πορευθϑῆι
4 Κόρραγον [M]sv[oitov κατ Ἰαστήσας"
5 ἕνα τῶν φίλων. [μέγα µέρο]ς τῆς dv-
6 γάμεως᾽ τὸ πρὸς τ[ὴν] χθείαν οἰκεῖ-
7 ον παρὰ τὰ τῆς ]λλν [οἱδ Ίος ὅρια. πυ-
8 κνάς" προσέταξε πο[ριο Ἰύμενον
9 τὰς ἐπὶ τὸ στρατόπ[εδον. ὧς ὑποδει-
10 κνύειν τὸν ἐσόμ[ενον κίνδυνον"
11 ἐπ...
τν ντι. [......... ]. ἐπερ-
12 χομέ[ν]ης [[τῆς]] [........... Ἰωρα.
13 εἰς δὲ τὴν ᾿Εορδαί[αν ......... ]

14 τῆι πλησίον ᾿Ελειμία[ι....... ]
A gap of at least 20 lines follows.

15 [............... Ίτεθ..[..... ]
16 [............. ]..Zxiov[..... ]
17 [............. ].td¢ τε t[..... ]
[ες] ων ...e[.. -- Joper[o Jc. [..... ]
[τὴν] ἤπειρον τὴν κατὰ τὸν æ[orauér ]
[ἀπο Ἰσῦραι βουληθ[εὶἸς αὐτὸς τ[ῆιδε]
τὸν ποταμὸν καὶ τὴν ἄλλη[ν στρα]-
[τίαν δι]εκόμισε καὶ προαγό[ντων]
470 N. ὦ. L. Hammond
23 τῶν Θραικῶν κα[τ]εστοέψατίο τοὺς | 20

24 ποοσεχεῖς" τ[ωι]. [.. Jas’ ῥεύ[ματι]. 25
25 τοὺς πλησίον Bolrroëç αὐτὸς ἐπέ:|- 26
26 στρεψε ἐπὶ τῆς [μητροπόλεως τῆς] 26
27 τῶν ᾿Αγριάνων, π[ολλοὺς χαταλέ |- 21
28 ξας" τοὺς ᾳφοουυοὺς [τοὺς μετὰ Ev |- 25
29 δραµένους ἀπέ [στειλε. τὴν Eiöo |- 25
30 με[ν]ὴν τῆς [αι [o Jréals” ὡς τὸν πεζὸν) 26
41 συνέχηι [τῆς] //[aı loriafs]. 18
32 ἐντεῦθεν [ὃ ]ὲ Φιλώταν [τὸν [Taope}- 25

33 νίωνος pelt Ja övrauenl[s....... | 25
3% διαδ..[.... ]youéras [....... av |- 25
35 τὸς δὲ τὴν .. ml]. [ον νο eee ] 25
Στράττις ᾿Ολύνθιος ἱστορικός' περὶ τῶν ᾿Αλεξάνδρου ᾿Εφημερίδων βιβλία πέντε.

περὶ ποταμῶν καὶ κρηνῶν καὶ λιμνῶν. περὶ τῆς ᾿Αλεξάνδρου τελευτῆς.
The papyrus fragments, found in Egypt in 1906, were published by W.

Clarysse and G. Schepens in Chronique d'Égypte 60 (1985) 30-47. They sugges-
ted that the fragments were from a historical narrative, but they admitted that
some parts were unintelligible. For example, there is no main verb in lines
4-7, no substantive for πυκνάς, and no verb to govern the opening words of
line 25. Because the scribe was exceedingly careful in adding one definite article
and bracketing another (line 12), he cannot have been at fault. Thus the pa-
pyrus cannot be a historical narrative. The only alternative, as I argued in
GRBS 28 (1987) 331-47, is that it is a commentary, such as the commentary
on the Orphic hymn at Derveni in the fourth century B.C. Our papyrus, evi-
dently a copy, is dated probably to the second century B.C. We may then
translate the opening piece as follows, the text being in italics and the comment
following:
“Appointing Corragus, son of Menvitas: one of the Friends. A large part
of the force: what was appropriate to the need along the frontier with Lllyris.
Close-packed (ones): he ordered him to provide those for the camp. So as to
indicate the future danger: ... on the approach of ...”.
The subject of the text is a Macedonian king. Here he makes appoint-
lt βασίλειοι "Εφημερίδες 571
ments; distributes forces; issues orders re the stakes for a camp (cf. ΡΙΌ. 18,
18. 13); sets up a signalling system. Which king and when? Clarysse and Sche-
pens had no doubts. Alexander in 335 B.C. was preparing defences of Pela-
gonia and Lyncus, went via Eordaea and near Eleimia (the paragraphos line
here and at line 32 marking a change of topic, i.e. to the commentator's fill-in
of narrative), campaigned by the Skios (a tributary of the Danube), employed
Thracian troops, recruited Agrianians, went through Paeonia, sent Philotas
son of Parmenio ahead, and himself (marched towards Pelium).
What then was the nature of the text? It cannot have been a historical
narrative; for any Greek narrative (e.g. of Arrian for this campaign) is self-
explanatory and does not require such comment. The only alternative is that
the text, including as it did Alexander's appointments, arrangement of forces,
orders, signalling system, movements, actions, recruitment and dischatge, was
his Royal Journal. The fragments which are cited on the papyrus belong then
to the Journal's day-by-day record for spring and summer 335 B.C. (see my
article on the campaign in JHS 94 (1974) 77-8). We may turn for comparison
to the selections from and paraphrases of the last part of the Journal which
recorded Alexander's illness. They included Alexander’s movements, orders,
arrangement of forces, and appointments to vacancies (see my article in Histo-
ria 37 (1988) 145 f.).
Who was the author of the commentary? The answer is provided by the
Souda: “Strattis of Olynthus, historian, (wrote) five books On the Ephemerides
of Alexander”. His date might be mid-third century B.C. when we find “O-
lynthian” soldiers serving in Egypt, and his work was probably undcrtaken at
Alexandria, the centre of scholarly commentating. We can exclude Macedonia,
because the proximity of Eordaea and Eleimia would be too well-known there
to mention, and we can support Alexandria, because “the royal reccrds were
in Alexandria” when Diodorus drew on them towards the end of the first
century B.C. (3. 38. 1 ἐκ τῶν ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ βασιλικῶν ὑπομνημάτων).
The most prized of such records was, we may assume, the Journal of
Alexander. \t was studied and used not only by Strattis, Plutarch and Arrian,
but also by Philinus (mid-third century B.C.), Athenaeus and Aclian; and
other papers which were part of the Alexander Archive were studicd by Era-
tosthenes, who was Librarian at Alexandria later in the third-century B.C.,
and by the slightly older explorer of the Caspian Sea, Patrocles. The Alexander
Archive was thus in Alexandria by the mid-third century at the latest.
How did the Alexander Archive reach Alexandria? Because it contained
orders not yet implemented at Alexander's death, Perdiccas took it over as
manager of Philip Arrhidaeus and presented Alexander's plans to the Macedo-
572 N. G. L. Hammond
nian Assembly at Babylon (Diod. 18. 4. 1-3). When such orders were executed
or obsolete, the Archive stayed, we may assume, with the effects of Alexander
at Babylon and was sent with the funerary car is 321 B.C., bound for Aegeae
but diverted to Egypt by Ptolemy. This assumption is supported by the general
opinion of scholars that Ptolemy had access to the Archive and was therefore
able to correct the earlier work of Aristobulus in his own history, written pro-
bably c. 285-283.
Was the Journal which Perdiccas took over and which reached Alexandria a
forged Journal? L. Pearson supposed so in Historia 3 (1954/55) 429 ff. He saw
correctly that a forgery could not have won acceptance over the genuine
Journal until Alexander’s contemporaries had died, i.e. until after 280 B.C. By
then, as I understand it, the genuine Journal had been bequeathed by Ptolemy
I to the Library at Alexandria. I see no possibility that a forgery could be
foisted into the Library and displace the genuine Journal; I see no motive for
such a forgery; and I am appalled at the task of a forger producing a day-by-
day record for almost 5,000 days of Alexander’s busy reign. Strattis, for in-
stance, was no fool: he would have distinguished the claims ofthe bequeathed
Journal from those of a recent forgery. Two variations of Pearson’s theory have
recently been proposed. A. B. Bosworth suggests what amounts to a mini-
forgery of Alexander’s last days by Eumenes, perpetrated in 323/322 in order
to scotch rumours of Alexander’s death being due to poisoning (From Arrian
to Alexander (Oxford, 1988) 182 f.). The chief difficulty, fatal in my opinion,
is that the genuine Journal was kept in 324/323 not by Eumenes, who command-
ed the Companion Cavalry, but by Diodotus (cf. Athen. 434 B); moreover, a
considerable number of leading Macedonians saw the actual symptoms of
Alexander on his bed of sickness and would have exposed a forged version of
them. E. Badian in Zu Alexander d. Gr. (edd. W. Will and J. Heinrichs, Am-
sterdam, 1987) I. 605-25 prefers a maxi-forgery of several false versions; or
as he expresses it, “an official publication, no doubt fully accepted as authentic,
would later be re-edited in different versions”, and then along comes Strattis,
whose five books On the Journal were “an elaborate Vorstudie”, “a work of
literary detection, trying to sort out the genuine from the fictitious and to
comment in detail on alternative versions”. Cui bono? If the “official publica-
tion” was “fully accepted as authentic”, what point was there in considering
the claims of obviously false versions? It seems that Pearson’s original propo-
sal has gone to seed (see my article for further arguments in A. J. Ph. 110
(1989) 155-60). And if the papyrus fragments are from Strattis, Commentary on
Alexander's Journal, they do not bear out Badian’s concept of “an elaborate
Vorstudie”.
Ali βασίλειοι ᾿Πφημευίδες 573
The genuineness or falseness of the Alexander Journal which so many

ancient authors consulted is a matter of the greatest importance to our under-
standing of Alexander. If the Journal was genuine and if it was used by Ptole-
my in the writing of his narrative, then the enormous amount of detailed in-
formation which Arrian derived from Ptolemy rests on bedrock; for Alexan-
der’s Journal was a precise record, not a propaganda document like Callisthe-
nes’ history. Thus the judgement of Arrian in preferring Ptolemy and Aristo-
bulus to all other writers on Alexander is seen to be better than the judgement
of Badian and Bosworth, to mention only two of many, who downgrade Arrian
and promote “the Vulgate” (on which see my book Three Historians of Ale-
xander (Cambridge, 1983) 1-10). And when it is said of Cleitarchus — the
chief source of their “Vulgate” — that he had “a clear penchant towards ...
factual and relatively sober reporting” (so Bosworth in Conquest and Empire
(Cambridge, 1988) 298), this is to disregard the verdicts of ancient writers, such
as Cicero and Quintilian who found him a thorough liar, puerile and careless
of the truth. It must be remembered that Arrian, Cicero and Quintilian had
the entire works of these authors at their disposal, whereas modern scholars
have only paltry fragments on which to base their original judgements, original
in the sense that they claim to know better than Arrian, Cicero and Quintilian.
But that is a wider issue.
Clare College, University of Cambridge

40
LE STATUT DE CASSANDREE À L'ÉPOQUE HELLENISTIQUE
M. B. Hatzopoulos
Il y a plus de vingt ans, à l’occasion du premier colloque sur la Macé-

doine antique, J. A. Alexander présenta un commentaire épigraphique sur
Cassandrée à l'époque hellénistique’. Cette communication, dont l’intérêt
fut relevé par Jeanne et Louis Robert?, complétait utilement l’article, d’a
peine deux ans antérieur, d’E. Meyer au Supplément X de la Real-Encyclo-
padie*. L'importance de l'étude d’Alexander ne se limitait pas, cependant, à
ses contributions prosopographiques. Elle signalait aussi des inscriptions iné-
dites vues sur place par l’auteur avant la dernière guerre et soulevait, ne serait-
ce qu'en passant, quelques questions capitales sur cette importante cité de
Macédoine. Nous voudrions nous arrêter à deux d’entre elles qui concernent
plus particulièrement le statut de Cassandrée à l’époque hellénistique et aux-
quelles ne fournissent pas de réponse les pages, par ailleurs très instructives,
qu’un an après la parution des actes du colloque M. Zahrnt‘ consacrait à
Abreviations
Alexander: J. A. Alexander, “Cassandreia during the Macedonian Period, an Epigraphical
Commentary”, Ancient Macedonia 1 (Thessalonique 1970) 127-46.
Hatzopoulos, Actes: M. B. Hatzopoulos, Actes de vente de la Chalcidique centrale ("Μελε-
τήµατα” 6; Athènes 1988).
Hatzopoulos, Donation: M. Β. Hatzopoulos, Une donation du roi Lysimaque ("Μελετήµα-
ta” 5; Athènes 1988).
Herzog-Klaffenbach: R. Herzog et G. Klaffenbach, Asylieurkunden aus Kos (Berlin 1952).
Kolbe: W. Kolbe, compte rendu du livre de W. W. Tarn, Antigonos Gonatas, dans GG A
178 (1916) 433-75.
Tarn: W. W. Tarn, Antigonos Gonatas (Oxford 1913).
Zahrnt: M. Zahrnt, Olynth und die Chalkidier (“Vestigia” 14; Munich 1971).
1. Alexander 127-46.
2. BullEpigr 1971, 405.
3. E. Meyer, “Poteidaia-Kassandreia”, RE Suppl. X (Stuttgart 1965) 628-39.
4. Zahrnt 112-19.
576 M. 8. Hatzopoulos
cette ville: Faut-il attribuer la présence des stratèges et des nomophylaques

dans un décret de la cité datant de 243/2 à un changement constitutionnel
initié par Antigone Gonatas pour réduire les pouvoirs du prêtre éponyme ou
même pour lui substituer cos deux collèges? Que signifie le fait que les Cas-
sandréens n’utilisent presque jamais l’ethnique Maxedav*?
Dans son étude sur Olynthe et les Chalcidiens, Zahrnt avait déjà souligné
que Cassandrée avait été l’héritière d’Olynthe’. De notre côté, dans notre
monographie sur une donation du roi Lysimaque, nous avons attiré l’atten-
tion sur le fait que la cité de l’isthme de Pallène avait hérité “des territoires de
toutes les cités de la Ligue (Chalcidienne) au sud d’Anthémonte et de Stagire,
y compris, notamment, de ceux de Sinos, Spartolos, Olynthe, Sermylia et
Strepsa”#. Aussi Cassandrée est-elle l’héritière d’Olynthe dans la mesure où
cette dernière était la capitale de la Ligue et que son nom était utilisé couram-
ment à la place de celui de l'Etat fédéral. C'est en ce sens qu’à l’époque une
bonne partie de l'opinion publique macédonienne vit dans la fondation de
Cassandrée la restauration des “Olynthiens, des pires ennemis des Macédo-
niens”, et exigea sa destruction immédiate, sous peine de déclarer Cassandre
ennemi public®. Cette interprétation n’était ni un simple effet de la propagande
d’Antigone le Borgne ni le résultat de quelque paranoia collective, mais se
fondait, sur une triple continuité: géographique, humaine et institutionnelle
entre la Ligue Chalcidienne et Cassandrée. En effet, la fondation de Cassandre
ne semble pas seulement avoir hérité de pratiquement tous les territoires que
possédait la Ligue au moment de sa destruction par Philippe II. L'étude de
l’onomastique et de la prosopographie confirment aussi la continuité du
peuplement rapportée par Diodore!®. Sur 136 Cassandre:ns attestés à l’épo-
que hellénistique, que nous avons pu dénombrer dans la cité et son territoire
ou à l'étranger, à peine une vingtaine ont soit un nom soit un patronyme qui
permet de leur supposer une origine mac&donienne!!, Les autres, à l'exception
6. Alexander 131.
7. Zahrnt 119.
8. Hatzopoulos, Donation 46. Pour un élément de continuité institutionnelle entre
Potidée et Cassandrée, voir Hatzopoulos, Donation 60.
9. Diod. 19.61.2-3.
10. Diod. 19.52.2-3,
11. Nous voudrions remercier Chr. Habicht de nous avoir autorisé à consulter ses riches
fiches prosopographiques, ce qui nous a permis de compléter notre prosopographie externe
de Cassandrée. Le sujet ne peut être épuisé dans une note, mais fait l’objet d'étude de notre
Le statut de Cassandrée à l’époque hellenistique $77
d’une douzaine, au sujet desquels on pourrait avancer l'hypothèse d’une

lointaine origine corinthienne, sont porteurs d’anthroponymes qui attestent
leur origine ionienne. Dans quelques cas, et en particulier dans les couches
sociales les plus élevées, il est même loisible de reconnaître dans la nouvelle
fondation de Cassandre!? des descendants d'anciennes familles de la Ligue.
Mais c’est dans le domaine institutionnel que cette continuité est la plus
claire.
Quand Alexander avançait l'hypothèse d’un changement constitutionnel
après la prise de Cassandrée par Antigone Gonatas en 276, il raisonnait seule-
ment à partir de trois documents publics de la cité: la donation de Cassandre!?,
le décret en l'honneur d’Androbolos" et le décret sur l’Asklépieion de Cos!f.
Ce qui frappait le savant américain c’était que le prêtre éponyme qui servait
à dater les deux premiers documents ne figurait pas sur le troisième, mais
qu'en revanche, deux collèges, celui des stratèges, et celui des nomophylaques
introduisaient le décret au Conseil!®. Depuis, le nombre des documents publics
de Cassandrée a plus que doublé et nous en connaissons aujourd’hui sept:
deux donations et cinq décrets, auxquels on pourrait ajouter une dédicace
des agoranomes de la cité, publiée jadis par D. M. Robinson!’. Ces docu-
ments se disposent ainsi par ordre chronologique: 1) la donation de Cassandre
datée par le prêtre Kydias et qui doit appartenir aux années 306/5-298/718;
2) la donation du roi Lysimaque datée par le prêtre Timésios que nous avons
collègue Argyrô Tataki. Ces vingt personnes sont: le prêtre éponyme Kydias et les béné-
ficiaires de donation Polémokratès, Koinos, Perdikkas et Ptolémaios, qui figurent sur la
donation de Cassandre (voir Hatzopoulos, Donation 23), Harpalos et son père Limnaios,
qui figurent sur la donation de Lysimaque (Hatzopoulos, Donation 17-18), Antipatros et
son père Sosikratés (D. M. Robinson, TAPA 62 [1931] 53-54, no 5), Antigona et son père
Euphanès (SEG 29 [1979] 631), Antiochos et son fils Epicharès (D. M. Robinson, TAPA
69 [1938] 59-60, no 12), Meidias et son père Démétrios (D. M. Robinson, TAPA 69 [1938]
60, no 13), et Agrippas (/G VII 2726). Il n'est pas certain si l’épitaphe de Léonidas fils de
Derdas (D. M. Robinson, TAPA 65 [1934] 132-33, no 8) date d'avant ou d’après la fonda-
tion de Cassandrée.
12. Par exemple, Archon, le prêtre éponyme, peut-être d'Asclépios, d'un décret de
Cassandrée (Hatzopoulos, Donation 27) doit être un descendant d’Archon le théarodoque
d'Asclépios d’Epidaure à Olynthe vers 360 (16 IV 15, 94-95, Ib, L. 14).
13. Hatzopoulos, Donation 22-26,
14. Hatzopoulos, Donation 18-21.
15. Herzog-Klaffenbach 15-16, no 6, L. 1-17.
17. D. M. Robinson, “A New Greek Inscription from Macedonia”, AJA 37 (1933) 602-
604 avec les observations de L. Robert, OMS IIL 1570-71.
18. Voir Hatzopoulos, Donation 22-26.
37
578 M. B. Hatzopoulos
située en l’année 285/41"; 3) le décret contemporain en l’honneur d’Andro-

bolos daté par le même prêtre et le mois Démétrion et introduit par Pantainos
fils de Symmachos du déme des Hippolyteis®°; 4) le décret en l’honneur
d’Ammonios datant du 5 (ou du 15) du mois Xandikos de l’année de la pré-
trise d’Antiléon et introduit par les deux collèges des stratèges et des nomo-
phylaques (ou soulement par celui de ces derniers)?!, et 5) le décret en l’hon-
neur de Doros datant du 15 du mois Hyperbérétaios de la même année, et
introduit par le collège des stratèges, que nous situons vers la fin du règne
d’Antigone Gonatas??; 6) le décret sur l’Asklépieion de Cos, introduit par les
collèges des stratéges et des nomophylaques, qui ne comporte pas de date#,
mais que grace au décret daté et de contenu analogue d’Amphipolis on peut
situer en 242%; 7) le décret de contenu inconnu daté du 15 du mois Hyper-
bérétaios de l’année de la prétrice d’Archon et introduit par un collège indé-
terminé d’au moins trois membres, que nous nous proposons de situer dans
la deuxième partie du Ille siècle et plus particulièrement sous le règne de
Démétrios II ou celui d’Antigone Doson.
A la lumière des documents nouveaux l’hypothèse d’une réforme consti-
tutionnelle qui aurait substitué les collèges des stratèges et des nomophylaques
au prêtre éponyme se trouve privé de tout fondement, le premier et les seconds
coexistant, probablement depuis la fondation de Cassandrée, comme il est
d’ailleurs normal dans une cité à constitution grecque. Ce qui ressort, en re-
vanche, de l'étude de l’ensemble du matériel épigraphique ce sont les modi-
fications dans la façon de dater les documents. Si Timésios, aussi bien sur la
donation que sur le décret qui sont datés d’après lui, est qualifié de prêtre de
Lysimaque, Kydias, Antiléon et Archon ne reçoivent aucun qualificatif. Après
des discussions qui durent près d’un siècle, la plupart des savants s'accordent
aujourd’hui pour penser que Kydias n'était pas le prêtre de Cassandre ex-
clusivement, mais de tous les fondateurs, légendaires aussi bien qu’historiques

21. Inédit. L'édition de ce décret, ainsi que la réédition du décret suivant font l’objet
d'un article que nous publions dans /foixiia ("Μελετήματα” 10, Athènes 1990) 135-55.
22. Th. Pazaras, “Τὸ ᾿διατείχισμα᾽ τῆς Κασσανδρείας”, Πρακτικά τοῦ πρώτου Πανελ-
ληνίου συμποσίου ἱστορίας καὶ ἀρχαιολογίας τῆς Χαλκιδικῆς, Πολύγυρος, 7.9 εκεμβρίου
1984 (Thessalonique 1987) 178, n. 38 et fig. 25: cf. BullEpigr 1989, 457.
23. Herzog-Klaffenbach 15-16, no 6, 1-17.
24. Il s'agit du décret d’Amphipolis. Herzog-Klaffenbach 16, no 6, L. 19-34.
25. Hatzopoulos, Donarion 26-28.
Le statut de Cassandrée à l'époque hellenistique 579
de Cassandrée et de ses prédécesseurs Olynthe et Potid&e®. Nous avons nous-

même avancé l'hypothèse qu’Archon, qui doit être un lointain descendant
du théarodoque homonyme d'Asclépios à Olynthe vers 360, était un prêtre
éponyme d’Asclépios, comme les prêtres éponymes des autres cités macé-
doniennes?’. Nous avons appuyé cette hypothèse sur le fait que le même
document ne laissait aucun doute sur l'adoption par Cassandrée du calendrier
macédonien à la place de celui qu'elle avait au moins jusqu’au règne de Lysi-
maque. Nous avons vu, en effet, que le décret en l'honneur d’Androbolos,
le document le plus ancien de Cassandrée qui comporte la mention d’un mois,
porte l'indication Δημητριῶνος, alors que les décrets datés les plus récents,
que nous avons attribués aux règnes d’Antigone Gonatas et de Démétrios IT
ou d’Antigone Doson, portent les indications Ξα[νδικοῦ πέμ]πτηι (ou πἐμ]-
πτηι [ἐπὶ δέκα]), Ὑπερβερετα[ί]/ου πένπτηι ἐπὶ 5[é) [κα et ["Yrepßepe] /ταίου
πέμπτηι ἐπὶ [δέκα] respectivement. Or Démétrion est un mois de type ionien
qui n’a aucune place dans une cité macédonienne. On le retrouve d’une part
en Eubée à Histriée et d’autre part à Démétrias??. Nous venons de le recon-
naître aussi maintenant sur un acte de vente de la Chalcidique centrale daté
par un prêtre fédéral de la Ligue Chalcidienne®. Dans notre réédition de ce
dernier document nous avons avancé les deux hypothèses qui permettent
d’expliquer sa présence à Cassandrée: soit il fait partie, au même titre que la
datation par le prêtre éponyme, de l'héritage institutionnel de la Ligue Chalci-
dienne, soit, de même que le mois homonyme de Démétrias, il constitue une
création nouvelle des rois macédoniens, en l'espèce de Cassandre. En effet,
comme nous le soutenons ailleurs*!, les institutions des trois fondations
royales, Philippes, Cassandrée et Démétrias, présentent un certain nombre
de ressemblances (culte éponyme des fondateurs, présence des collèges des
stratèges et des nomophylaques, calendrier dérivé du nom des douze dieux,
subdivisions de la cité nommées d’après de dieux ou de héros), dont nous
26. Voir Hatzopoulos, Donation 28, avec références.

27. Hatzopoulos, Donation 28; cf. M. B. Hatzopoulos et Louisa D. Loukopoulou,
Morrylos cité de la Crestonie (“MeAethpata” 7; Athènes 1989) 65.
28. Nous préférons maintenant cette restitution à la lumière du document no 5 publié
par Pazaras.
29. Cf. A. E. Samuel, Greek and Roman Chronology, Calendars and Years in Classical
Antiquity (“Handbuch der Altertumswissenschaft” I, 7; Munich 1972) 85 et 98.
30. Hatzopoulos, Actes 34-36 et 65-66; cf. D. Hennig, “Kaufverträge über Haüser und
Ländereien aus Chalkidique und Amphipolis”, Chiron 17 (1987) 158-59.
31. M. B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings: a Historical and Epi-
graphic Study (a paraitre).
pensons avoir établi l’origine platonicienne. Quelque explication qu’on adopte,

le calendrier originel de Cassandrée met cette cité à part des autres cités de
Macédoine. Or le calendrier, qui règle la vie religieuse et civique, ne constitue
pas un aspect secondaire du caractère de la cité, mais un critère d'importance
primordiale. C’est le calendrier qui, en même temps que l’ère, permet de
distinguer les cités macédoniennes à proprement parler, faisant partie du
koinon, du reste de la province et de tracer les frontières de la Macédoine
proprement dite à l'époque romaine**. Il n’y aucune raison de penser que le
calendrieı constitue un critère moins déterminant pour l'époque précédente.
Comme nous le soutenons ailleurs®, les terres contrôlés par les rois des Macé-
doniens pouvaient apartenir à trois catégories différentes: le“territoire national”
apartenant aux cités macédoniennes (χώρα Μακεδόνων), la terre royale
(βασιλικὴ χώρα) et les territoires des cités théoriquement indépendantes et
alliées. Tout au long de l’histoire de la Macédoine, le “territoire national”,
par la fondation de nouvelles cités macédoniennes sur la terre royale ou par
l’incorporation des cités existantes, tendit à devenir coextensif avec les terres
contrôlées par le roi. Cependant, jusqu’à la conquête romaine les possessions
des rois continuérent à être plus étendues que le “territoire national”. C'est
dans ce contexte que se pose la question du caractère macédonien ou non-
macédonien de Cassandrée, mais aussi de Philippes et de Démétrias, qui
avaient un calendrier et, plus généralement, des institutions, qui, tout en les
rapprochant entre elles les mettaient à part des cités macédoniennes à propre-
ment parler, et de la signification qu'il faut accorder au fait que les Cassan-
dréens n’utilisent presque jamais l’ethnique Μακεδών.
W. W. Tarn fut le premier à relever que, contrairement aux citoyens de
Thessalonique, les citoyens de Cassandrée ne sont jamais qualifiés de Macé-
doniens®, mais c’est W. Kolbe qui en tira le premier la conclusion lourde
de conséquences que “die Bewohner von Kassandreia im staatsrechtlichen
Sinn nicht Makedonen gewesen sind” et qu’on devait distinguer entre deux
catégories de cités: celles qui faisaient directement partie de l'Etat macédonien
(comme Pella et Thessalonique) et celles qui, telle Cassandrée, n'avaient avec
lui qu’un rapport d'alliance*é, Cette théorie n’a pas été unanimement acceptée.
32. Cf. Fanoula Papazoglou, Les villes macédoniennes à l'époque romaine, BCH, Sup-
plément XVI (Athènes-Paris 1988) 75 et 86.
33. Dans la monographie citée à la note 31.
34. Cf. Herzog-Klaffenbach 18, no 7, L. 6.
35. Tarn 186.
36. Kolbe 434-35.
Le statut de Cassandrée à l'époque hellénistique Sal
Elle a été notamment contestée par Paola Zancan?”. La publication des décrets
sur l’asylie de Cos de Cassandrée, Amphipolis, Philippes et Pella a incité H.
Bengtson à renouveler la discussion, en ajoutant Philippes, à côté de Cas-
sandrée aux cités alliées de Kolbe, avec précisément le même argument:
l'usage consistant de l’ethnique Κασσανδρεῖς ou Φιλιππεῖς, qui contraste
avec, par exemple, Μακεδόνες ἐξ ᾿Αμφιπόλεωςϑϑ. Cet usage avait déjà été
relevé par P. Perdrizet, qui l'avait interprété de manière analogue, sans pour
autant en tirer des conclusions aussi &tendues®®. Alexander, dans sa communi-
cation au premier colloque sur la Macédoine antique, confirmant l’observa-
tion de Tarn, ajouta 19 cas supplémentaires au 18 relevés par le savant britan-
nique, où l’ethnique de la cité est employé à l'exclusion de celui de l’erhnos®.
En même temps il ne pouvait pas ne pas remarquer que dans le décret d’asylie
la cité de Cos reçoit l’éloge public pour sa bienveillance envers le roi Antigone,
la cité de Cassandrée et tous les autres Macédoniens. Il y voyait une expres-
sion de la dualité des Cassandréens, qui était fiers à la fois de l'autonomie de
leur cité et de son appartenance au royaume mac&donien®!. Plus récemment,
G. T. Griffith reste quelque peu indécis sur la question®?. En revanche, Fanoula
Papazoglou rejette catégoriquement, toujours sur la base des mêmes décrets
qui ont inspiré les vues diamétralement opposées de Bengtson et les hésita-
tions de Griffith, la thése selon laquelle Cassandrée et Philippes avaient un
statut différent des autres cités macédoniennes®. A notre avis, les témoigna-
ges dont nous disposons imposent des conclusions plus nuancées selon les
époques et les lieux. Nous n’évoquons que pour mémoire Démétrias, qui,
étant donné son éloignement, n’a jamais été sérieusement considérée comme
faisant partie de la Macédoine proprement dite. S’il en était besoin, l’usage
exclusif de l’ethnique Δημητριεὺς et, encore plus, l'emploi régulier de
l'ethnique Μακεδὼν dans les inscriptions découvertes sur son territoire ne
17. Paola Zancan, /l monarcato ellenistico nei suoi elementi federativi (Padoue 1934)
115, n. 1.
38. H. Bengtson, “Randbemerkungen zu den koischen Asylieurkunden”, Historia 3
(1954/5) 462-63.
39. P. Perdrizet, “Proxénes macédoniens à Delphes”, BCH 21 (1897) 109; cf. P. Collart,
Philippes ville de Macédoine (Paris 1937) 178.
40. Alexander 131, n. 17.
41. Alexander 131.
42. G. T. Griffith dans N. G. L. Hammond et G. T. Griffith, A History of Macedonia
(Oxford 1979) 359-60.
43. Fanoula Papazoglou, “Sur l'organisation de la Macédoine des Antigonides”, Ancient
Macedonia ΠῚ (Thessalonique 1983) 202-205.
582 M. 8. Haizopoulos
laissent aucun doute que la fondation de Démétrios ne fut jamais une cité à
proprement parler macédonienne. Le cas de Philippes est plus ambigu: d'un
côté aucun document d'époque hellénistique n'utilise l’ethnique Μακεδών:
aucun document d'époque hellénistique n’emploie le calendrier macédonien
ni ne porte trace d’une institution macédonienne; le décret d’asylie semble
ranger d’un côté la cité de Philippes et les autres Grecs et d'un autre côté le
roi Antigone et les autres Macédoniens“; mais d’un autre côté, Phlégon de
Tralles utilise deux fois l’expression Μακεδὼν ἀπὸ Didinnwv; l'ère et le
calendrier macédoniens sont normalement employés à l'époque républicaine*.
Aussi semble-t-il que Philippes, qui en 242 ne faisait pas encore partie de la
Macédoine proprement dite, y a été incorporée à une date ultérieure. Certains
indices nous font exprimer l’opinion, mais sans la moindre certitude, que ce
changement eut lieu sous les derniers Antigonidest?.
Le cas de Cassandrée est, à notre avis, plus clair. D'un côté, tant le
calendrier utilisé sur le document daté le plus ancien* et les autres institutions
originales de Cassandrée que les réactions que sa fondation a suscitées chez les
Macédoniens et les mesures que Cassandre dut prendre pour les apaiser ne
laissent pas de doute que Cassandrée fut fondée à l’origine en tant que cité
non-macédonienne, théoriquement indépendante et alliée de la Macédoine*®.
D'un autre côté, si le nombre des documents portant exclusivement l’ethni-
que Κασσανδρεὺς a plus que doublé depuis l’époque où écrivait Kolbe®°,
notre documentation s’est aussi enrichie de deux cas qui mettent en doute
le caractère absolu de cette règle. Dans une inscription funéraire de Démétrias
le soeur d’un Cassandréen est qualifiée de Macédonienne (Maxéta)*!. et dans
une dédicace de Thèbes on lit le nom de Proitos fils de Chairémon Maxedav
ἀπὸ [Κασ]σανίδρείας)Ρ2. L'inscription de Thèbes est peut-être postérieure à
la conquête romaine, mais celle de Démétrias est datée par son éditeur entre
275 et 250. D'un autre côté, nous possédons maintenant trois documents
44. Herzog-Klaffenbach 16-17, no 6, L. 41-42 et 46-48.

45. Phiegon, FGrHist 257, F 37, no 47 et 49.
46. Le document le plus ancien de Philippes utilisant le calendrier macédonien fut publié
par Chaido Koukouli-Chrysanthaki, Delrion 31 (1976), Chronika 301: cf. BullEpigr 1987, 713,
47. Voir la discussion détaillée de la question dans notre monographie signalée à la
note 31.
48. Le décret pour Androbolos, Hatzopoulos, Donation 18-21.
49. Diod. 19. 61.2-3; cf. Hatzopoulos, Donation 46; cf. 53-54.
50. Voir note |.
51. A. Arvanitopoulos, ϑεσσαλικὰ μνημεῖα, L (Athènes 1909) 133-36, no 11.
52. IG VIT 2484; cf. Ch. Edson dans /G X 2, 1, 1031 et Alexander 131, n. 17,
Le statut de Cassandrée à l'époque hellénistique 583
du troisième quart du Ille siècle qui utilisent le calendrier macédonien®. En-

fin, le décret d’asylie range sans aucune ambiguité les Cassandréens avec les
autres Macédoniens5t. La seule façon de concilier ces deux séries de données
contradactoires est de supposer que Cassandrée, fondée en tant que cité in-
dépendante, fut incorporée à la Macédoine proprement dite entre 285/4 et
242. La date exacte de cette transformation il faudra la chercher dans l’histoire
tumultueuse de la cité pendant le premier quart du Ille siècle. Il suffit d'en
rappeler les épisodes les plus marquants®®. Cassandrée donna refuge à Démé-
trios Poliorcète, quand ce dernier fut chassé de Macédoine par Pyrrhos, ct
devint la scène du suicide de sa femme, la reine Phila (288). Il semble que
Lysimaque ait procédé à une nouvelle fondation de la cité et que ce soit en
reconnaissance des faveurs qu’il lui a prodiguées qu'il y a reçu des honneurs
divins (286-281). Après sa mort, Cassandrée demeura fidèle à sa veuve Arsinoé
et Ptolémée Kcraunos ne put s'en emparer que par la ruse (281). Quelques
années plus tard elle donna refuge à une autre reine, Eurydice, la mère de
Ptolémée Kéraunos, qui lui imposa une garnison de mercenaires. Elle recouvra
sa liberté et un dégré inégalé d'indépendance, traitant comme une puissance
souveraine avec Antiochos Soter ou les Lacédémoniens, mais tomba victime
de la tyrannie sanguinaire du stratège Apollodoros (278-276). Le tyran fut
finalement expulsé, quand après un siège de dix mois Antigone Gonatas
conquit la ville. Kolbe pensait que le nouveau roi traita Cassandrée avec
égards et lui permit de conserver son statut particulier®. A notre avis, Tarn
est plus près de la réalité quand il affirme qu'elle fut une source majeure d’in-
quiétude pour Antigone’. Apollodoros et sa grande politique internationale
avaient dû raviver pour les Macédoniens les pires souvenirs de la Ligue Chalci-
dienne. Le roi dut prendre des mesures. L’une fut sans doute la fondation
d’Antigonee sur les territoires nord-ouest de Cassandrée, dans le double but
d’affaiblir et de surveiller de près cette dernière, l’autre fut la suppression
de l’indépendance, même formelle, de la fondation de Cassandre et son in-
53. Ce sont les documents 4, 5 et 7 cités plus haut.

54. Herzog-Klaffenbach 15-16, no 6, L. 5-7: πρός te top βασιλέα Αν /τίγονον καὶ τὴν
Κασσανδρέων πόλιν καὶ πρὸς τοὺς λοιποὺς Μακεδόνας / πάντας et L. 13-14: πρός te τὸμ
βασιλέα ᾿Αντίγονον καὶ τὴν ἡμετέραν πόλιν καὶ Μακεδόνας πάντας.
55. On trouvera un aperçu de l’histoire de Cassandrée pendant cette période, ainsi que
les références indispensables, dans l’article d’E. Meyer signalé à la note 3, col. 628-31; cf.
Tarn 128, 134-35, 159-60, 171-72, 186.
56. Kolbe 43.
57. Tarn 186.
58, Tarn 197-98; Hatzopoulos, Donation 47,
corporation a la Macédoine. Des éléments de son ancienne constitution

“platonicienne”, tels que les collèges des stratèges et des nomophylaques,
survécurent pendant quelque temps, mais l'introduction du calendrier macé-
donien ne devait laisser subsister aucun doute que les Cassandréens, quoiqu ‘ils
affectassent de ne se désigner que par ce nom, officiellement étaient entiére-
ment assimilés πρὸς τοὺς λοιποῖς Μακεδόνας navtac®.
59. Herzog-Klaffenbach 16, no 6, L. 6-7.

41
IMPERIUM MACEDONICUM AND THE EAST: THE PROBLEM OF

LOGISTICS
Frank L. Holt
Alexander the Great faced a daunting task during his long struggle to
establish Macedonian control over Bactria-Sogdiana. Animosity and casual-
ties both ran high, making a timely settlement all but impossible for invaders
and invaded alike!. Adding to Alexander's other difficulties were a number
of logistical disasters in Central Asia which further demoralized his troops and
elevated the hopes of his Sogdian and Scythian adversaries. These crucial
problems of transport and supply have generally been understated in studies of
Alexander’s logistics?, leading scholars to misunderstand or misrepresent a
number of key elements in the strategy and tactics of both sides. It is my own
view that the war in Sogdiana was a logistical nightmare for the Macedonian
army, that resources were anything but abundant, that supply was often at the
center of the conflict, and that Alexander failed on a number of occasions to
live up to his modern reputation for ingenius logistical planning. Given the
necessary page limits imposed for the publication of these proceedings, my
comments here must be confined to Alexander’s initial march into Bactria-
Sogdiana; the logistics of the Sogdian war itself against Spitamenes will be the
subject of a longer study.
Before it could be used effectively as an instrument of Macedonian policy

in the east, Alexander’s army and its animals had to be properly watered, fed,
sheltered, equipped, and conveyed across two major obstacles: the Hindu
1. F. Holt, Alexander the Great and Bactria (Leiden: Brill, 1988); and, from the proxed-
ings of the Fourth International Symposium, “Alexander's Settlements in Central Asia”,
Ancient Macedonia 4 (1986): 315-323.
2. Most notably by Donald Engels in his pioneering study, Alexander the Great and
the Logistics of the Macedonian Army (Berkeley: University of California Preis, 1978), pp.
94-107, esp. p. 104: “It is a testimony to the productivity of Sogdiana in the fourth century
B.C. that at no time in the entire campaign did a supply shortage occur”.
586 Frank L. Holt
Kush Mountains and the Turkestan desert. Although Engels and others have
readily admitted that Alexander's army was poorly prepared to meet these
obstacles, the implications are not fully considered?. What might such failures
reveal about the ‘normal’ functioning of the Macedonian supply system? What
must we conclude about Engels’ logistical model for the Macedonian army,
which assumes that the king devoted “meticulous attention to the provisioning
of the army” and thus engaged in “prodigious long-and short-range planning”*?
In sum, at what level of sophistication and centralization did Alexander’s
supply system operate while in Central Asia?
When the Macedonian army invaded Bactria-Sogdiana across the Hindu
Kush Mountains in the spring of 329 B.C., the troops were clearly not equipped
for the hardships of the fifteen-day journey®. Having already suffered bitterly
from cold and hunger on its march from Arachosia®, the army once again
faced starvation. The provisions carried into the Hindu Kush were not sufficient
to see Alexander’s army through, and drastic orders had to be given to slaughter
the baggage animals. The idea was not simply to spare the animals’ grain
supply for the men, but to eat the animals as well. With inadequate wood for
fires, the meat was eaten raw. Those who made it into Bactria collected herbs
and caught fish until finally provisioned by the larger Bactrian towns’. During
the crossing, private initiative had given rise to a lively trade in sesame oil,
honey, and wine®. According to his means, therefore, each soldier apparently
took caie of himself from beginning to end of this march.
The picture presented to us here by our sources is surely not that of a
modern, bureaucratic system of supply. The most obvious model is rather
3. Ibid., p. 96: “the Macedonians experienced difficulties” crossing the Hindu Kush;
and, more candidly, p. 101: “the army suffered frightfully” in the Turkestan Desert.
4. The phrases are Engels’ own, pp. 3 and 9 respectively. Although reviewers have
found a number of defects in Engels’ model (the use of wheeled transport, the carrying ca-
pacity of various animals, etc.) the methodical role of Alexander presented therein has been
generally accepted. More often than not, the work is cited merely as another proof of Ale-
xander's genius. I do not wish to be unfair either to Engels or Alexander by stressing here
and elsewhere the failures of Macedonian logistics in Central Asia; but, given the ordinary
silence of our sources on such matters, we must look carefully when disasters finally draw
attention to supply problems. Also, if the king is credited for all successful planning, who
else are we to blame for inadequate or incompetent measures?
5. Arrian 3.28.5-10; Curtius 7.4.22-25; Strabo 15.2.10.
6. Arrian 3.28.1-2; Curtius 7.3.6-18: Strabo 15.2.10; Diodorus 17.82.1-6.
7. Holt, Alexander and Bactria, pp. 47-50.
8. Curtius 7.4.22-25 gives the lofty prices (in denarii, of course) for amphorae of each
yommodity.
Imperium Macedonicum and the East 587
that of an earlier, rag-tag expedition—the Ten Thousand set adrift in ‘Asia’

after the Battle of Cunaxa. With no possibility there of careful long-range
planning, these Greek mercenaries managed by various means to feed them-
selves day by day: they plundered giain and cattle, hunted animals, or bought
wine, bread, and cheese from local markets’. When absolutely destitute, Xe-
nophon tells us that the mercenaries slaughtered their baggage animals, using
discarded arrow shafts, wagons, and wooden shields to fuel the cooking fires!°.
The parallel is striking. One may wonder, therefore, whether Alexander’s
logistical thinking was really so much more prudent than that of earlier com-
manders!!,
While operating in the mountains of Afghanistan, the actions of Alexan-
der's army seem quite like those of Xenophon’s Ten Thousand. While the
commander did what he could to collect supplies or establish markets, the
soldiers were left to fend for themselves for much of their own provisioning.
There is no indication that Alexander rationed the available honey, oil, and
wine, nor that the troops bought them as ‘black market’ goods against the
wishes of the king. There is a marked absence of centralized control over any
of these scarce commodities, and the role played by the king may have been
limited to the final decision to sacrifice the animals. Nowhere is there evidence
of a sophisticated, fully-staffed supply system operating at any level. If there
were such a system, it soon gave way to “sauve qui peut !”
What precipitated this crisis? Part of the problem was surely Bessus’ wise
decision to devastate the land on his side of the mountains in an effort to do
what Memnon had once advised—defeat the Macedonian army by denying
its supply!®. It was an effective, short-term strategy that caused severe food
9. For example, Xenophon, Anabasis 2.4.27-28 and 5.2.3.

10. Anabasis 2.1.6-7. Before Cunaxa, the soldiers had been forced to survive on the
carcasses of the baggage animals when crossing the desert; Xenophon also reports the outra-
geous prices paid for the last of the grain: Anabasis 1.5.1-6.
11. Ifa comparison of these anabaseis is unfair, it is probably unfair to that of Xenop:ıon.
Though Alexander had more men to feed, Engels points out (Logistics, pp. 13-14) that this
is not the major factor to consider. What counts is carrying capacity and consumption, plus
the various options for securiting supply en route. Xenophon, Cheirisopaus, and the otner
generals had few options indeed about their line of march and the making of long-range
plans; on the other hand, Alexander was not engaged in a forced retreat, but rather a line of
advance largely of his own choosing. It is profitable to reflect on the experiences of Xeno-
phon (as did Alexander himself) while examining Macedonian logistics; see J. K. Anderson,
Military Theory and Practice in the Age of Xenophon (Berkeley: University of California
Press, 1970), esp. pp. 43-66. Note also the valuable chapter on provision'ng in W. K. Pritchett,
Ancient Greek Military Practices I (Berkeley: University of California Pres;, 1971), pp. 30-52.
12. Arrian 7.28.8-10; Diodorus [7.83.7-8; Curtius 7.4.1-19, Diodorus and Curtius present
588 Frank L. Holt
shortages and much suffering among Alexander's men. As 2 result, Alexander

himself either misjudged the availability of food across the mountains, miscal-
culated the amount to carry through barren territory, or had no choice but
to move as he did because he had already exhausted all the resources on his
side of the mountains. The first two possibilities would suggest serious de-
fects in Alexander's ‘intelligence system’, and thus reflect poorly on all levels
of logistical planning. The third choice may well be the correct one, though it
means that the king put himself and his forces in the same danger faced by
that earlier anabasis of Xenophon—unable to remain stationary, but also
unable to back-track because the army had already eaten its way through that
terrain!®, In the final analysis, of course, most of the army made it through,
forcing Bessus to retreat into Sogdiana. Alexander’s advance was vindicated.
Strategy prevailed on the highest plane; but proper attention to supply is
hard to prove.
Il
A similar problem arose on the desert march into Sogdiana. As Curtius

points out, the terrain of this region is quite varied and complex: pockets of
richly developed land are separated by vast tracts of desert!*. In order to
pursue Bessus, Alexander had to cross one of these wastelands from Bactra
to the Oxus River, a distance of some forty to fifty miles". Taking the advice
of local peoples, Alexander chose to begin the march at night in order to navi-
gate by the stars and to avoid some of the oppressive daytime heat of summer'®.
Nevertheless, the journey required two nights and a full day, even as a forced-
march to conserve supplies!?.
What followed was a ‘little Gedrosia’, a nightmarish march that killed
a large number of soldiers because of severe dehydration and ‘choking fits’.
Only a few of Alexander's soldiers had bothered to heed the natives’ advice,
and so provided themselves on their own initiative with a modest amount of
Bessus’ plans as drunken boasts, with the objections of Gobares serving as a foreshadowing
of the Cleitus affair.
13. Xenophon, Anahasis 2.2.11.
14. Curtius 7.4.26-27.
15. Curtius 7.5.2 says 400 stadia, without a drop of water: the exact route and distance
is uncertain.
16. For the march, our source is Curtius 7.5.1-16.
17. Engels does not, however, include this Journey in his list of forced-marches: p. 60,
n. 39. The baggage train was left behind at Bactra, in the care of Artabazus: Curtius 7.5.1.
Imperium Macedonicum and the East 589
water. If his troops were warned of the danger, it seems impossible to argue
that Alexander’s ‘intelligence system’ could not get adequate information about
the waterless terrain ahead!®. Though it carried no basic ration of water, the
Macedonian army as a whole did bother once again to haul along oil and wine,
but some of the parched soldiers quickly broke discipline and gorged them-
selves on whatever there was at hand. Those soldiers who did not loot the wine
supply were, in fact, better off than those who did. Vomiting quickly dehy-
drated the intemperate drinkers, leaving them unable to carry their weapons
or to continue on through the heat.
In a classic passage for the study of ancient logistical thinking, Xenophon
adds some insight on the rationing of wine when marching through barren
land!®. Only enough wine was to be carried to effect a gradual transition to the
drinking of local water. Afterwards, wine would be issued only after meals.
This may have been Alexander's intention; but, something clearly went wrong
with the plan. Perhaps, in spite of warnings to the contrary, the king antici-
pated a less difficult march, or the availability of water along the way. Such a
mistake might quickly be compounded by demoralized, undisciplined soldiers
who greedily consumed all the ‘transition’ wine. It is likely, in fact, that we can
identify the troops held responsible for this dangerous and disorderly conduct.
In a move that has been much-discussed in the literature, the king dismissed
at the Oxus River some 900 Thessalians and unfit Macedonians?°. The latter
may simply be the ill who had not recovered from the hazards of the desert
march. The Thessalians, however, are later said (in Coenus’ famous speech at
Arrian 5.27.5) to have been sent home because they failed to endure hardship.
If the Thessalians were indeed being punished at the Oxus, and not simply no
longer needed by Alexander, it is likely that the king was forced to make a
show (or scapegoat) of them for breaking under duress and rifling the meager
supplies. The army was being pushed to the limits of its endurance, with the
unhappy consequence that the king, and at least some of his veterans, were
losing confidence in each other.
This need not have been the case. According to Engel’s own logistical
18. See, for example, Engels, “Alexander's Intelligence System”, CQ 30 (1980): 338-
339; cf. Logistics, pp. 71-72, on the problem of accurate information regarding desert condi-
tions. There were, however, excellent and amenable guides available: Holt, Alexander and
Bactria, p. 50.
19. Cyropaedia 6.2.25-6.34, discussed by Anderson, Military Theory and Practice, pp. 43-
45, and Pritchett, Military Practices I, pp. 41-42.
20. See Holt, Alexander and Bactria, pp. 49-50 and 73 for preliminary discussion and
bibliography.
590 Frank L. Holt
model for the Macedonian army, the troops taken into the desert by Alexander
should have been able to carry adequate food and water for a three-day forced
march at half rations, even without pack animals. The disastrous failure to do
so, and the subsequent loss of discipline, must be counted a logistical error
attributable to negligence, and not an unforseeable problem arising from igno-
rance of local conditions. All of the advice given by the Bactrians was on the
mark, but the common soldiers heeded it better than their king. This does not
mean, of course, that Alexander was not ordinarily quite capable of handling
such details, or of finding subordinates capable of doing so for him. Never-
theless, the entire march from southern Afghanistan to the Oxus river was a
series of logistical calamities that scarcely reflect an efficient organization.
Although he had clearly not anticipated it, Alexander met this new emer-
gency as best he could. A signal fire led stragglers to his Oxus camp, and water
was carried back (in makeshift containers) to those too weak to go on?!. A
large number of soldiers who had survived the actual march were subsequently
killed by excessive drinking, and perhaps some foul water??. With difficulty
and delay, the Macedonian army recovered and was eventually ferried on
animal skins across the Oxus River in pursuit of Bessus, who had retreated
and burned the boats®.
The strategy of Bessus, so often ridiculed, seems rather brilliant under the
circumstances. For all of his other failings“, Bessus at least understood that
his best weapons against the Macedonian army were the climate and terrain
of Central Asia. He used the soaring mountains and searing deserts to good
advantage against an enemy whose logistics were not yet equal to the challenge.
Bessus retreated not so much as a coward, but as a commander of largely
Scythian forces who were justly famous for such tactics. Even so, there were
expectations which Bessus failed to meet, and this cost him dearly. The se-
dentary villagers of Bactria did not appreciate a scorched-earth strategy of
retreat, and this had contributed to the defection of the Bactrian cavalry. More
21. Curtius 7.5.9-16, with evidence that water was carried back on a personal basis and
not for general distribution. Again, ‘sauve qui peut’. Alexander's anguish over the disaster
is vividly described.
22. On the poor quality of the Oxus water. see Curtius 7.10.13.
23. Arrian 3.29.2-4: Curtius 7.5.17-18. This trick for crossing a bridgeless river is, also,
an old one; Xenophon knew it well: Anubasıs 1.5.10 and 2.4.28.
24. I have dealt with his political and military failures in Alexander and Bactria, pp. 47-
50; here I should like to give the man his due in terms of logistical thinking. If not an inspiring
leader of men, he at least waged effective environmental warfare and caused Alexander's
army a fair number of difficulties and deaths.
Imperium Macedonicum and the East $91
importantly, the failure of Bessus to hit as well as run, especially when the
Macedonian army was indeed weak and disorganized from lack of supply,
finally frustrated the Sogdians and Scythians enough that they themselves
betrayed Bessus to Alexander. A short time later, Spitamenes would emerge
as just the sort of leader required to wage war against Alexander the Great in
this world of very precious resources.
For the moment, however, the arrest of Bessus provided a respite for
Alexander’s hard-pressed army. It had lost, we are told, several thousand men
in the forced-marches of recent months®. The toll on baggage animals and the
cavalry horses was also very high. In his logistical model, Engels asserts with
certainty that Alexander never allowed forced-marches to exhaust or under-
nourish his horses, though the author acknowledges at this point in the cam-
paign that Alexander was indeed compelled to replace a great many mounts
ruined by the long pursuit of Bessus?’. In these marches, Alexander heeded no
such model.
The conclusion is inescapable. The Macedonian army suffered in its
invasion of Central Asia because it lacked adequate food, water, equipment,
and shelter; discipline and morale eroded. Losses were high, and the expedition
was exposed to great danger on several occasions. Bessus’ strategy contributed
to these emergencies, but the Bactrian leader failed to take full advantage of
them. In the end, Alexander prevailed. This eventual political success, however,
should not mask the fact that these marches were a low point in Macedonian
logistics, and the circumstances give us little reason to imagine a sophisticated,
centralized supply system at work.
Of utmost interest, too, is the fact that these same two obstacles of moun-
tain and desert were not a problem in the remaining years of the Central
Asian campaigns. Alexander and his troops crossed and recrossed the Turke-
stan desert without incident; they travelled back over the Hindu Kush without
25. Arrian (Ptolemy) 3.29.6-3.30.5; Curtius 7.5.19-26.

26. These, of course, are not battle casualties; they are the toll of inadequate logistics.
It is a remarkable feature of Alexander’s campaigns that the army’s performance could be
quite erratic. Following the death-march to the Oxus, Ptolemy was able to lead a picked force
that covered ten days’ march in only four: Arrian (Ptolemy) 3.29.7. Soon after, some Ma-
cedonians were surprised in ambush while collecting supplies in a disorderly fashion: Curtius
7.6.1. Contrary to models of meticulous efficiency, we must consider a number of features
when examining the actual functioning (or failure) of logistics: not merely different local
conditions, but different levels of discipline among the troops and the varying abilities of
those actually in charge of food and transport.
27. The model: pp. 154-155; the reality: p. 102.
592 Frank L. Holt
travail on the way to India. What had changed? In large measure, it was Ale-
xander himself. He learned well from his initial mistakes and endeavored never
to repeat them over the same ground. More than anything else, this suggests
that these logistical disasters were indeed avoidable. The further implication,
of course, is that the king was not always so meticulous or methodical in his
planning, and often not able to anticipate staggering supply problems. Yet,
when a crisis did arise, Alexander was quick to intervene, ready to lead by
example and to show genuine concern for his suffering soldiers. In fact, his
heroic response in the Turkestan desert, and his order to slaughter the beasts
of burden in the Hindu Kush, are nearly all that we can see of the king's per-
sonal attention to problems of supply. Like Xenophon before him, Alexander
the Great was a master of damage control during his march to enduring
fame”.
University of Houston
28. I wish to thank our Greek hosts at the Institute for Balkin Studies for their kindness
and generosity to all participants during the symposium,
42
ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΕΔΕΣΣΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ

ΑΜΦΟΡΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ’!
Αναστασία Χρυσοστόμου
Πόλη της Εγνατίας οδού η ΄Ἔδεσσα, πάνω στο µεγάλο οδικὀ άξονα
που συνέδεε την Ανατολή pe τη Δύση σ᾽ όλη την αρχαιότητα» και κοντά
στον άλλο µεγάλο άξονα, που από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης διαμέσου
του Αξιού οδηγεί προς το Βορρά» συμμετέχει, όπως μαρτυρούν οἱ αρχαίοι
συγγραφείς και τα ανασκαφικά ευρήµατα, στα ιστορικά γεγονότα, που δια-
ὁραματίστηκαν στο χώρο της Μακεδονίας από την εποχἠ των διαδόχων
του Μ. Αλεξάνδρου, στη διάρκεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έως τα
ύστερα βυζαντινά χρόνια".
Παράλληλα η πόλη είναι ανοικτή σε επικοινωνίες µε άλλους χώρους
της νότιας Ἑλλάδας και της Μεσογείου, όπως δείχνουν λιγοστές επιγραφι-
κές μαρτυρίες» και τα ευρήματα των ανασκαφών των νεκροταφείων της πύ-
λῆς και των οἰκοδομημάτων, που έχουν έρθει στο φως στο εσωτερικό της
Νότιας πύλης.
Στη σύντομη αυτή µελέτη µας θα παρουσιάσουµε µια κατηγορία κε-
1. Ὅπως κάθε αρχαιολογική εργασία έτσι και αυτή δεν θα μπορούσε va ολοκληρω-
Bei χωρίς τη συμπαράσταση του υπόλοιπου προσωπικού της Εφορείας. Επειδή εἰναι δύ-
σκολο, παραλείπω va τους αναφέρω όλους ονομαστικά. Θέλω όμως και and εδώ va ευχα-
ριστήσω τους αρχιτέκτονες, διοικητικούς, συντηρητές, TO φώτογράφο, τους φύλακες, τους
ειδικευµένους εργάτες της IZ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων
Έδεσσας, για την πολύτιμη βοήθειά τους.
2. Για την πορεία της Εγνατίας στην περιοχή της Έδεσσας βλ. Ν. G. L. Hammond -
M. B. Hatzopoulos, AmJAncHist 7, 1982, 140. Επίσης, A. Χρυσοστόμου, «Τιμητική επι-
γραφή and την Ἔδεσσα», Aurrés (1987) 1003 onu. 57.
3. Ay. Κωνσταντακοπούλου, Γστορική Γεωγραφία της Μακεδονίας (1984) 108.
4. Για τη συνοπτική παρουσίαση της ιστορικής διαδρομής της Έδεσσας μέσα από
τη µελέτη του τείχους της βλ. A. Χρυσοστόμου, AEMG 1, 1987, 161-172.
5. Για την παρουσία ξένων στη Μακεδονία βλ. A. Κανατσούλης, Μακεδονικά 4,
1955-60, 258-261. Για τους «negotiatores» της Έδεσσας βλ. A. Ριζάκη, Αρχαία Μακεδονία
IV, 521.
83
594 Avuarania Χρυσοστόμοι"
ραμεικών προϊόντων, τους αμφορείς των παλαιοχριστιανικών χρόνων, οι

οποίοι σχετίζονται κατεξοχἠν µε τις εμπορικές ανταλλαγές και την οικονο-
µία των πόλεων. Στην προφορική µας βέβαια ανακοίνωση είχαµε επεκτα-
Bei και σε άλλα κεραµεικά είδη, όπως τα λυχνάρια και τα επιτραπέζια ay-
γεία πολυτελείας. Στην Έδεσσα έχουν βρεθεί σε περιορισμένο αριθµό Av-
χνάρια όλων των τύπων, από τα πρώιμα ρωμαϊκά-πρώιμα βυζαντινά χρόνια,
δηλαδή από τα γκρίζα του τύπου της Εφέσου ὡς τα υστερότερα του Κοριν-
θιακού και του Αθηναϊκού κεραμεικού, της Βορείου Αφρικής κλπ. Από ta
επιτραπέζια αγγεία, εκτός από τα πρωϊμότερα ιταλικά «terra sigillata», που
σώζονται σε πολύ μικρά θραύσματα, υπάρχουν αγγεία από το Τσανταρλί,
που θεωρείται o πιο διαδεδομένος τύπος πολυτελούς κεραµεικής στο 20-
30 αι. μ.Χ. (Σχ. Ι)5. Ακόµη αγγεία βορειοαφρικάνικα, στα οποία θα αναφερ-
θούμε παρακάτω και τα οποία εισέρχονται στην Αιγαιακή αγορά από τον
3ο αι. μ.Χ. Και, τέλος, αγγεία που θα πρέπει να σχετιστούν µε τις ύστερες
παραγωγές των γαλατικών περιοχών.
Παρ) όλα αυτά, εδώ προτιμούμε να περιοριστούµε στην ομάδα των ap-
φορέων, αφενός μεν διότι θέλουμε να τους παρουσιάσουμε λεπτομερέστερα,
αφετέρου διότι γι᾿ αυτούς έχουµε και περισσότερα ανασκαφικά στοιχεία,
για την ακριβέστερη χρονολόγησή τους.
Προτού όμως προχωρήσουμε στην παρουσίαση του ίδιου του υλικού,
θέλουµε να αναφέρουμε ότι είναι γνωστό, ότι η παρουσία ξένων προϊόντων
σ᾽ ένα τόπο δεν ερμηνεύεται µόνο µε τις εμπορικές ανταλλαγές, αλλά και
µε άλλες δυνατότητες, όπως τα αφιερώματα προσκυνητών κλπ.'. Ειδικά
όµως για τους αμφορείς, µας φαίνεται δύσκολο να δεχθούμε την παρουσία
τους ανεξάρτητη and ένα κύκλωμα διακίνησης εμπορικών προϊόντων του-
λάχιστον στην αρχἠ της εμφάνισής τους σ᾽ ένα τόπο, άσχετα αν αργότερα
μπορούν να χρησιμοποιηθούν ποικιλοτρόπως.
Ακόμη πρέπει να τονίσουμε, ότι στον τοµέα των κεραµεικών δεν µας
είναι άγνωστος ο ρόλος της ντόπιας παραγωγής, που στην Έδεσσα επιβε-
βαιώνεται από τις µήτρες Kal τα αποτυχημένα στο ψήσιμο αγγεία. Στους
αμφορείς όµως το ουσιαστικὀ πρόβλημα δεν σχετίζεται µε τη δυνατότητα
να αντιγραφεί Eva σχήμα από κάποιο τοπικό εργαστήρι, αλλά µε τη δυνα-
τότητα της ίδιας της πόλης να παράγει Eva προῖόν σε περίσσευμα και να το
6. J. W. Hayes, Late Roman Portery (1972) 316 κ.ε.. 318. form 1.

7. K. Hopkins, στο συλλογικό ἐργο P. Garnsey-K. Hopkins-C. R. Whittaker,
Trade in the ancient Economy, 1983, X. Στο εξἠς θα γράφεται to ὀνομα του συγγραφέα
του ἀνεξάρτητου κεφαλαίου και στη συνέχεια για συντομογραφία Trade. Ἐπίσης, για tn
σημασία της κεραμεικής στην κατανόηση του ἐμπορίου βλ. G. Pucci, Trade, 105-117.
Γμπυρικές avrallasé: της ᾿Ιδεασας 595
εξάγει στη συνέχεια. Και αυτό όμως το πρόβλημα θα προσπαθήσουμςε va to

συζητήσουμε στη συνέχεια.
Οι αμφορείς αποτελούν to κεραμεικό είδος, που κατεξοχἠν µπορεί va
συνδεθεί µε τις εμπορικές ανταλλαγές και την οικονομική ζωή των πόλεων.
Η µελέτη τους κυρίως για το υλικό των δυτικών περιοχών, της βόρειας Αφρι-
κής, των περιοχών του Εύξεινου Πόντου, της Αθήνας, της Σάμου και της
Κρήτης έχει προχωρήσει στην ανάλυση των στοιχείων των τύπων, αλλά και
του περιεχοµένου τους. Δυστυχώς στο χώρο της Μακεδονίας αυτό το θέµα
δεν έχει προσελκύσει ακόμη το ενδιαφέρον των ερευνητών, παρόλο που,
ano 6,71 φαίνεται, πρέπει να υπάρχει πλούσιο υλικόδ. Στην ΄Εδεσσα τα πα-
ραδείγµατα των ρωμαϊκών χρόνων είναι λιγοστά, σώζονται αποσπασματικά
και γι᾿ αυτό είναι δύσκολη η απόδοσή τους στο συγκεκριµένο κάθε φορά
τύπο. Αντίθετα, πιο πολλά είναι τα παραδείγματα των παλαιοχριστιανικών
χρόνων. Στην παρουσίαση του υλικού, που πρὀκειται να ακολουθήσει πα-
ρακάτω, δεχόμαστε τις γενικές κατηγορίες που έχει καθορίσει ο Peacock?,
διότι πιστεύουμε Ott είναι εὐκολα κατανοητές και ταυτόχρονα περιέχουν
όλα σχεδόν τα επιµέρους στοιχεία που είναι απαραίτητα για τον καθορισμό
τους.
Τύπος 1 (Κατηγορία 43 του Peacock). Ο πιο διαδεδομένος τύπος είναι

ο αμφορέας της φωτογραφίας |, που βρέθηκε σε µεγάλες ποσότητες, τόσο
στις παλαιότερες όσο και στις πρὀσφατες ανασκαφές. Αρκετά παραδείγ-
ματα έχουν συγκολληθεί. αλλά και µέσα από τα όστρακα, ο τύπος είναι Ev-
κολα αναγνωρίσιμος, εκτός από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του και and
τα μεγάλα ψήγματα ασβεστόλιθου που περιέχει. Τα ψήγματα αυτά, όταν
τα όστρακα πλένονται µε οξύ για να απομακρυνθούν τα συνηθισμένα στην
ανασκαφή της ΄Ἔδεσσας ιζήματα, διαλύονται και στη θέση τους απομένει
κενό. Για την περιγραφή επιλέγουμε Eva συγκολληµένο παράδειγµα, που
βρέθηκε στο τετράγωνο 15 κατά την ανασκαφική περίοδο του 1978 και έχει
αριθµό καταγραφής AKA 118. Ὅπως φαίνεται και στη φωτογραφία, ο ay-
8. Αφορμή για τη δική µας ενασχόληση µε το θέµα υπήρξε η καταγραφή του υλικού
της ανασκαφής στο Adyyo (κάτω πόλη της αρχαίας Έδεσσας), το οποίἰο έχει έρθει στο
φως ἀπό THY αρχή των ανασκαφών το 1967 έως σήμερα. Ακόμη άλλος λόγος υπήρξε η
συγκέντρωση µιας μεγάλης οµάδας οστράκων αμφορέων and δυο πλακοστρωμένους χώ-
ρους (ΣΤ΄ και Ζ΄), οι οποίοι ερευνήθηκαν στα 1985 στον αγρὀ Ποζαρέντση στο Λόγγο.
Αναφορές για τον αγρό έχουν δοθεί και στο A. Χρυσοστόμου, 4.4 39, 1984, Β-Χρονικά,
246-247. Δυστυχώς ta Χρονικά τῶν ετών 1985-1987, παρόλο που κατατέθηκαν, δεν στάλ-
θηκαν από την Εφορεία για δημοσίευση.
9. D. Ρ. 5. Peacock - D. F. Williams, Amphorae and the Roman economy (1986) 4-9.
596 «ἱναστασία Χρυσοστόμου
φορέας έχει συγκολληθεί µε κόπο and πολλά κομμάτια. Φέρει επίσης και
κάποιες συμπληρώσεις. Η σφαιρική κοιλιά του φέρει υποτυπώδη απόληξη,
µαστοειδή θα έλεγε κανείς στο κάτω µέρος. Διακοσμείται µε ομάδα αυλα-
κώσεων, η οποία καταλαμβάνει ένα µεγάλο µέρος της έως ψηλά στον πλατύ
ὦμο. Στη pla πλευρά του ώμου υπάρχει και χαρακτή επιγραφή από κεφα-
λαία γράμματα MR και ακόµη ένα γωνιώδες χάραγμα. Ο λαιμός είναι Kw-
νικός-φουσκωτός και επιστέφεται από αναλόγου σχήματος χείλος αντί-
στροφα τοποθετημένο. Από το µέσο του λαιμού έως τον ώμο είναι τοποθε-
τηµένες οι λαβές, οι οποίες έχουν ελλειψοειδή διατομή. Ο πηλός tov αμφο-
ρέα είναι γκριζωπός. Έχει ύψος 0,53 p. και διάµ. χείλους 0,105 p. Ο τύπος
αυτός είναι ο πιο διαδεδομένος στην Έδεσσα. Ανάλογη όµως διάδοση πα-
ρουσιάζει και σε άλλες περιοχές. Αναλυτικά έχει περιγραφεί απὀ το
Hautumm µε βάση τα ευρήµατα της Σάμου! O Hautumm παρουσιάζει και
µια εξέλιξη του τύπου από τα πρωϊμότερα στα ὑστερότερα παραδείγματα".
Στην Έδεσσα δεν έχει παρατηρηθεί αυτή η εξέλιξη προς το παρόν, χω-
pis να είναι όµως απίθανο ότι δεν θα προκύψει µε την επεξεργασία του υλι-
κού. Ο τύπος που επαναλαμβάνεται είναι αυτός που περιγράψαµε προηγου-
μένως και ο οποίος φαίνεται ότι πλησιάζει περισσότερο µε τα παραδείγ-
ματα του Hautumm από τους Αλιείς, σημερινό Πόρτο XeAul?. Και η διακό-
σµηση µε τις αυλακώσεις παρουσιάζει µια σχετικἠ συντηρητικότητα στην
Έδεσσα. Το μοτίβο που επαναλαμβάνεται περιλαμβάνει λίγο πιο κάτω από
το µέσο του ύψους της κοιλιάς µία έως τρεις φαρδύτερες αυλακώσεις, τις
οποίες µετά and ένα ελεύθερο διάστηµα διαδέχεται η οµάδα µε τις πυκνές
αλλεπάλληλες στενές αυλακώσεις, που απλώνονται µε ένα αδιόρατο κυµα-
τισµό στο πάνω μέρος της κοιλιάς και σε μικρό µέρος του ώμου. Μόνο σε
µία περίπτωση παρατηρήθηκαν και προς την πλευρά του πυθμένα λίγες
αβαθείς αυλακώσεις τόσο πρόχειρες, που είναι ζήτημα αν μπορούν να θεω-
ρηθούν συνειδητή διακοσμητική προσπάθεια. Διαφοροποίηση παρατηρή-
θηκε µόνο στον πηλό, όχι ως προς τα εἰδικά χαρακτηριστικά του που περι-
γράψαμε πιο πάνω, αλλά ὡς προς το χρώμα, αποτέλεσµα ίσως του ψησίµα-
τος. Παρατηρήθηκαν παραδείγματα από γκρίζο πηλό, μπεζ, κόκκινο, αλλά
και πορτοκαλλόχρωμο. Ακόμη παρατηρήθηκαν τα γνωστά και από αλλού
10. W. Hautumm, Studien zu Amphoren der spätrömischen und frühbyzantinischen

Zeit (1981) 21 κ.ε.
11. Hautumm, 6.7., 30-47. Η ἀκμὴ της παραγωγἠς τοποθετείται στο 20 μισό του 5ου
at.-70 αι. μ.Χ.
12. Hautumm, 6.7., 36-37, up. 39-43, niv. 76-87. Θεωρούνται τοπικά προϊόντα, ta οποία
συγκεντρώνουν χαρακτηριστικά ὑπὸ διάφορες βαυθμίδες εξέλιξης.
Lpaopints ανταλλαγές της ᾿Ιῥέσσας 597
καπάκια, που κατασκευάζονται από ἀποστρογγυλευμένα όστρακα, κυρίως

από τις αυλακωτές κοιλιές των aupopéwv διαμ. 0,10 μ..3. Τέλος, σημειώ-
θηκαν και άλλες ακόµη επιγραφές, εκτός από αὐτήν που ἀαναφέραμε παρα-
πάνω, οἱ οποίες για µια ακόµη φορά στάθηκε δύσκολο να αποκρυπτογραφη-
θούν µε ακρίβεια. Επιγραφή πάντως παρατηρήθηκε και σε µια οινοχόη,
επίσης χαρακτή και µε τους ίδιους τύπους".
Προτού συζητήσουµε το πρόβλημα της καταγωγής του τύπου, θέλουµε
να αναφέρουμε ότι στην Έδεσσα έχει βρεθεί και Eva παράδειγµα από to
καταληκτικό στάδιο της εξέλιξης, όπου εξακολουθεί να διατηρείται η σφσι-
ρική κοιλιά, ο λαιμός όµως έχει ατονήσει και το χείλος είναι Eva κάθετο πια
δακτυλίδι. Γενικά τόπος προέλευσης του τύπου θεωρείται η περιοχή του
Ανατολικού Αιγαίου και κατά tov Peacock η Αθήνα!», ενώ κατά τον Hau-
tumm, θα μπορούσε να κατασκευάζεται σε πολλά µέρη. Απίθανο θεωρούμε
να κατασκευαζόταν ο τύπος µε τον οποίο φαίνεται ότι γινόταν µεταφορά
λαδιού!” και στην Ἔδεσσα, που δεν ανήκει στις ελαιοπαραγῶγές περιοχές,
ενώ είναι γνωστή η ζήτηση του ελαιόλαδου κατά την αρχαιότητα, που ήταν
απαραίτητο ως φωτιστική ύλη και όταν κυκλοφορούσαν υποκατάστατά
του, όπως το σουσαμόλαδο. Για τη χρονολόγηση του τύπου έχει προταθεί
ἕνα ευρύ χρονικό διάστηµα από τον 40-70 at. μ.Χ., µε χρονική προέκταση
προς τους επόµενους αιώνες, για τα ὑυστερότερα παραδείγματα, των οποίων
όµως η χρονολόγηση θεωρείται προβληματική. Ἡ χρονολόγηση αυτή ται-
ριάζει και για τα δικά µας παραδείγματα, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω.
Τύπος 2 (Κατηγορία 44 του Peacock)!®. Αμφορέας για σιτηρά αιγυπτια-

ns προέλευσης θεωρείται ο τύπος, που επίσης παρουσιάζει ευρύτατη δια-
σπορά και χρονολογείται κυρίως από τον 50-70 αι. μ.Χ... Μαρτυρίες του
Ίου αι. μ.Χ. που αναφέρουν εκτεταμένη εισαγωγή σιτηρών στη γειτονική
Θεσσαλονίκη αποδεικνύουν ότι η ντόπια παραγωγή δεν επαρκούσε για την
13. Hautumm, ό.π., 35-36.

14. Hautumm, 6.7., 51-58. Ἐπιγραφές, εκτός από tov αμφορέα AKA 118, βρέθηκαν
στα καταγραμμένα αγγεία AKA 145, AKA 382, AKA 396, υπάρχουν όµως και άλλα axa-
τάγραφα κομμάτια.
15. Hautumm, ό.π., 39-42, niv. 102-103, 106, 94, 89 αριστερά. Το εδεσσαϊκό παράδειγ-
μα έχει παρουσιαστεί από τον ἐφορο A. Βαβρίτσα, Μακεδονική Ζωή, 121, 1976, 10, apı-
στερά στη φωτογραφία. Ἔχει ὑψ. 0,44 μ. και διάμ. χείλους 0,105 μ.
16. Peacock, 6.7., 182.
17. Hautumm, 6.7., 47-51.
18. Peacock, 6.7.. 185-187.
19. Hautumm. ό.π., 60-67. Στην Αίγυπτο υπάρχουν και πρώιμα παραδείγματα που επι-
τρέπουν va δεχθούμε καθιέρωση tov τύπου und τον 30 αι. μ.Χ.
598 «ἱκαστασία Xorooarögor
κάλυψη των αναγκών, κυρίως σε περιόδους πολεμικών αναστατώσεων”..

Νεότερες όμως απόψεις µε βάση την πετρολογική ανάλυση του τύπου δέ-
χονται, ότι πρέπει να προέρχεται από τη Μικρά Ασία και να χρησιµο-
ποιούνταν για τη µεταφορά του λαδιούΞ. Για την περιγραφή του επιλέξα-
µε ένα από τα λίγα συγκολλημένα παραδείγματα που βρέθηκε στην ανασκα-
en του 1973 (Φωτ. 2)33. Ο αμφορέας είναι συγκολλημένος και συμπληρω-
μένος σε περιορισμένη έκταση στο λαιμό και στο χείλος. Έχει αποστρογ-
γυλευμένο πυθμένα, κοιλιά κυλινδρική που φαρδαίνει ελαφρά προς τον ὦμο,
στενό ώμο, λαιμό κυλινδρικό καὶ χείλος απλό που ανοίγει ελαφρά προς τα
έξω. Η κοιλιά διακοσµείται µε αυλακώσεις που αρχίζουν πυκνές κοντά
στον πυθµένα, φαρδαίνουν στη µέση του ύψους της κοιλιάς, γίνονται πυκνό-
τερες προς τα πάνω και σβήνουν στη βάση του λαιμού. Φέρει δύο λαβές
από το πάνω µέρος του λαιμού ὡς τον ὦμο. Οι λαβές είναι ταινιωτές µε τρεις
αυλακώσεις. Ο πηλός είναι σκούρος κόκκινος προς το λαιμό και τη µια
πλευρά, EVO το χρώμα του γίνεται πιο ανοικτό προς την άλλη. Στην πρώτη
πλευρά πάνω ano τον πηλό διακρίνεται και µια κιτρινωπἠ επίστρωση, που
όμως δεν ξεχωρίζει έντονα ώστε να ονομαστεί επίχρισµα. Ύψος 0,495 μ.
Διάμ. χείλους 0,087 μ.
ΤΟ χαρακτηριστικό στον πηλό αυτών των αμφορέων εἶναι η ψηγματώ.
δης αμμουδερή υφή τους, που τους κάνει να ξεχωρίζουν εύκολα. Στην πλειο-
νότητά τους οι πηλοίἰ είναι κιτρινωποί µε αδιόρατα κόκκινα ψήγματα. Στην
κατασκευή του χείλους και των λαβών παρουσιάζεται µια αδρότητα, φαί-
νεται σαν να έχει ξεχειλίσει ο πηλός κατά την τοποθέτησή τους. Το χείλος
µπορεί να εμφανίζει και ένα κοίλο κυµάτιο στο προφίλ. μερικές φορές”.
Επίσης, μερικές φορές υπάρχουν και γραπτές κόκκινες επιγραφές στον ὦμο
ἡ στο λαιμό, που όμως είναι δύσκολο να διαβαστούν.
Où τύποι | και 2 είναι οἱ πιο συνηθισμένοι τύποι στην Έδεσσα. Έχουν

βρεθεί και στις παλιές αλλά και στις νεότερες ανασκαφές. Κυρίως όµως
έχουν βρεθεί στο στρώμα καταστροφής της κάτω πόλης, η οποία θεωρείται
20. Κωνσταντακοπούλον, 6.7., onu. 3, 31.

21. Peacock, ό.π., 187.
22. Ο αμφορέας βρέθηκε µε τις ενδείξεις 29-10-73, Αρχαίον τείχος, Χώρος 206 δεξιά,
Στρώµα καταστροφἠς, Μέσα στο στρώμα καταστρωφἠς βρέθηκαν και τέσσερα νομίσματα.
πολύ φθαρμµένα του 4ου αι. και του Gov ut. μ.Χ. Tu λιγοστά συγκολληµένα παραδείγματα
οφείλονται στο φόρτο δουλειάς, που SEV ERITPENEL στα συνεργεία συντήρησης να ασχολη-
θούν µε τη δύσκολη απωκατασταση των ἀμφωρέων. Πάντως µια ματιὰ στα όστρακα είναι
αρκετή. για va αντιληφτεί κανεῖς OTL αὐτὸς είναι ο δεύτερος σε αντιπροσώπευση τύπος.
23. Για τη σχέση του χείλους µε τῇ μεταφορά του προϊόντος βλ. Hautumm, ό.τ., 64,
ἐμπορικές ανταλλαγές τῆς ᾿δεσσας 599
ότι υπέστη µια σταδιακή ίσως εγκατάλειψη από το τέλος των πρώϊμων βυ-
ζαντινών χρόνων και µετά”. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται και από τα ευρή-
ματα των δύο πλακοστρωμένων χώρων ΣΤ και Z, που όπως προαναφέραμε
ερευνήθηκαν το 1985 (Φωτ. 3). Av και δεν έχει διευκρινιστεί ακόµη ο λόγος
της παρουσίας των appopéwv σ᾽ αυτούς τους χώρους, το πλακοστρωμένο
δἀάπεδό τους µαζί µε τα νομίσματα που βρέθηκαν είναι ένα σταθερό «ter-
minus», για τὴν περίοδο χρήσης τους. Στα νομίσματα βρέθηκαν υστερορ-
ρωμαϊκά νομίσματα του 4ου αι. και, τέλος, νομίσματα που σχετίζονται µε
τη μεταρρύθμιση του Αναστάσιου. Αυτά μπορούν να χρησιμεύσουν ὡς
«terminus post quem» της καταστροφής του χώρου και να επιτρέψουν να
δεχθούμε τη χρήση των aupopéwv στον 60 αι. μ.Χ. Ακόμη στην ΄Εδεσσα
μπορούμε va δεχθούµε και µια ψηλότερη χρονολόγηση στον 60 αι. και του
τελευταίου σταδίου του τύπου |, η οποία όπως προείπαµε είναι προβλημα-
τική. Τόσο πρὠιμα χρονολογείται ένα παράδειγµα ανάλογο µε της Έδεσσας,
που βρέθηκε στην ‘lotpia.
Τύπος 3 (Κατηγορία 49 του Peacock)®. Ο τύπος µε τη σχετικά αμελή

κατασκευή στην περιοχή του χείλους και τις οµάδες των ραβδώσεων στο
πάνω και στο κάτω µέρος της κοιλιάς είναι ο επόμενος σε συχνότητα, µε
µεγάλη όµως διαφορά από τους προηγούμενους στην Έδεσσα. Χρονολογεί-
ται από tov 40-60 αι. μ.Χ. και πιστεύεται ότι μετέφερε κρασί από τη Γάζα
της Παλαιστίνης. Ακόμη και αν η ημιορεινή περιοχή της Έδεσσας ήταν
πρόσφορη για την καλλιέργεια του αμπελιού, οι ανάγκες των πόλεων σε
κρασί ήταν µεγάλες, όταν έπρεπε μάλιστα να εξυπηρετήσουν στρατιωτικά
σώματα, αλλά και ταξιδιώτες. Παράλληλα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι
εισαγωγές προϊόντων δεν καθορίζονταν µόνο από την ανάγκη, αλλά και and
τις απαιτήσεις των καταναλωτών για ποιότητα και ποικιλία”. Η βασική
περιγραφή του τύπου έχει δοθεί and την αρχή ακόµη. Το επίµηκες κυλιν-
δρικό σώµα που στενεύει στον πυθμένα και διακοσµείται µε οµάδες ραβδώ-
σεων στο πάνω και κάτω µέρος είναι το ένα του στοιχείο. Το δεύτερο είναι
το πρόχειρα κατασκευασμένο χείλος µε TO περίσσευμα του πηλού που το
24. Βαβρίτσας, ό.π., onu. 15, 13. NB. Χρυσοστόμου, ό.π., onu. 4, 169.
25. A. Suceveanu, Histria VI (1982) 117, niv. 17,3.
26. Peacock, ό.π., 198-199.
27. Για τις ανάγκες σε κρασί βλ. Κωνσταντακοπούλου, ό.π., onu. 3, 32. Η διακίνηση
προϊόντων µε βάση τις καταναλωτικές επιταγές είναι γνωστή και and τις παλιότερες πε-
ριόδους (nf. τους πρωιµότερους ρωμαϊκούς αμφορείς που βρέθηκαν στην Έδεσσα, αλλά
και παλιότερα στην ελληνιστική Πέλλα). Η διαδικασία αυτή είναι γνωστό ότι συνεχίζει
και αργότερα στα μεσαιωνικά χρόνια (ΒΕ. Whittaker, Trade, 165).
600 εἹναστασία Korgontopon
περιβάλλει. Και το τρίτο είναι où µικρές σε μέγεθος σε σχέση µε το σώμα

λαβές που είναι τοποθετημένες στον ὦμο. Ο πηλός εἶναι κόκκινος κεραµιδής
καθαρός. Ο αμφορέας που παρουσιάζεται στη φωτογραφία 4 έχει διαστάσει“:
Ύψος 0,81 μ. και dap. χείλους 0,10 p.
΄Όστρακα και αυτού του τύπου βρέθηκαν στους χώρους LT-Z που προ-
αναφέραμε και επιτρέπουν να δεχθούμε τη χρήση του στον 60 αι. μ.Χ.
Τύπος 4. H καταγωγή του εἶναι άγνωστη, παραδείγματα όµως υπάρχουν

στο ΄Αργος και στη Θεσσαλονίκη”. Στη φωτογραφία 5 παρουσιάζουμε το
μικρότερο παράδειγµα που είναι συγκολλημµένο. Εχει κοιλιά κυλινδρικἡ
που φαρδαίνει χαμηλά και απολήγει σε ἐπιμήκη απόληξη. Η τελευταία κα-
ταλήγει σε Eva μικρό δακτυλίδι διαµ. 0,03 μ. Ο ώμος είναι στενός, ο λαιμός
χαμηλός και το χείλος απλό. Η κοιλιά φέρει αυλακώσεις που ατονούν στο
πάνω µέρος τῆς και επαναλαμβάνονται πυκνότερες στον ώμο. Οι λαβές είναι
ταινιωτές και φέρουν πλατιά αυλάκωση στο µέσο, που δημιουργεί έντονες
ακμές στις παρυφές των λαβών. Κατά την τοποθέτησἠ τους έχει πιεστεί Ev-
τονα 0 ώμος. Ο πηλός του αγγείου είναι μπεζ-ροζέ, καθαρός and npoopei-
ξεις. Το ύψος του είναι 0,53 μ. Με την τοποθέτηση των λαβών το χείλος
χάνει την κυκλική του µορφή, γίνεται επίµηκες και ot διαστάσεις του είναι
0,097 p. x 0,093 μ. Αμφορείς του τύπου 4 έχουν βρεθεί και άλλοι, κατα-
σκευασµένοι όµως µε κόκκινο πηλό. Πιθανότατα στο πρώιμο και στο τελι-
κό στάδιο αυτού του τύπου πρέπει να ανήκουν οι αμφορείς and το ναυάγιο
του Yassi Ada και από τον ΄Αγιο Στέφανο στη Χίο αντίστοιχα”. Γενικά
θυμίζει τους αφρικάνικους, µε τους οποίους και εξαγόταν το πρωτεύον
προϊόν, το λάδι, and τους εκτεταµένους ελαιώνες, ενώ συμπληρωματικά µα-
Ci τους ταξίδευαν τα αγγεία και τα Avyväpia®. Αγγεία των ακτών της βο-
ρείου Αφρικής έχουν βρεθεί και στην ΄Ἔδεσσα, όπως το AKA 542 (Σχ. 2)11
και TO πινάκιο του σχεδίου 3, που χρονολογείται στον 60 aı.?? ἡ οι µεγά-
λοι δίσκοι (διάμ. 40-50 εκ.), που φέρουν διακόσμηση στο πόδι ἡ εµπίεστες
παραστάσεις µε άγιο, ψάρι, σταυρό κλπ.Ὦ. Πάντως μέχρι στιγμής µόνο
28. P. Aupert, BCH Suppl. VI, 440. αρ. 1:40. εικ. 46. Θεσσαλονίκη, ΄ Εκθεση Arvxod
Πύργου (1986), 24, ap. 4. Aupopéas σκεπασμένος με κογχύλια, από την πλατεία Δικαστη-
ρίων (4ος αι. μ.Χ.).
29 G. F. Bass - F. H. van Doorminck, AJA 75, 1971, 34, niv. 2, εικ. 8. R. Garnett -
J. Boardman, BSA 56, 1961, 112, εικ. 11, up. 25.
30. Caradini, Trade, 145-163.
31. Χρονολογείται στον 50 αι. μ.Χ. (Hayes. a... 131, form 83).
32. Hayes, ὁ.π., 153, form 990. Επίσης. Aupert, 6.7. 415 αρ. 87, εικ. 15.
33, Hayes, 9.7, form 890. form 1048.
{Εμπορικές ανταλλαγές της ‘Fôeaoa; 601
évas ἀμφορέας κακής διατήρησης φαίνεται να πλησιάζει στο σχήµα με av.

τούς (δυστυχώς δεν έχουµε φωτογραφία)3.
Τύπος 5 (Κατηγορία 51 του Peacock). Από τους κυλινδρικούς αφρι-

κάνικους εξελίχθηκε ο τύπος που ονομάζεται «σπάθειον»ᾶό. Ο τύπος έχει
µικρή περιεκτικότητα και an’ ό,τι φαίνεται περιείχε κάποιο ακριβό υλικό,
που δεν έχει ακόµη διαπιστωθεί. Στην Ἔδεσσα διαπιστώθηκαν κυρίως πο-
Ab επιµήκη παραδείγματα µε έντονους ώμους, µικρές ταινιωτές λαβές και
χείλος που προεξέχει αρκετά από το λαιμό. Ο αμφορέας τῆς φωτογραφίας
6 έχει ύψος 0,84 p. και dran. χείλους 0,11 μ. Ο πηλός του είναι ανοικτός
κόκκινος και επιπλέον φέρει και µπεζ επίχρισμα.
Τύπος 6 (Κατηγορία 45 του Peacock)?”. Ο τύπος στην Έδεσσα αντιπρο-

σωπεύεται ελάχιστα, στην πραγματικότητα έχει βρεθεί µόνο µια κατώτατη
απόληξη από Ὑγκριζόφαιο πηλό µε αυλακώσεις και πλαστικό δακτυλίδι
(dy. 0,16 μ.). Εφόσον βρέθηκε στο σύνολο του αγρού MoCapévtaon®, µπορεί
και αυτός να χρονολογηθεί στον 60 αι. μ.Χ.
Ενδιαφέρον είναι επίσης να αναφέρουμε, ότι ot αμφορείς των τύπων 3,
4, 5 βρέθηκαν επανειλημμένα στις παλιότερες ανασκαφές χρησιµοποιη-
μένοι σε εγχυτρισμούς μικρών παιδιών µέσα στα κτίρια, που απλώνονται
κοντά στη νότια πύλη της κάτω πόλης της Έδεσσας. Δυστυχώς δεν έχει
ακόµη διευκρινισθεί, αν οἱ εγχυτρισµοί έγιναν πριν από το στρώμα κατα-
στροφής N) µετά µέσα σ᾽ αυτό. Οὗτε είχαµε την ευκαιρία έρευνας κάποιου
εγχυτρισμού. Με τη µελέτη πάντως των φωτογραφιών μένει κανείς µε την
εντύπωση ότι οι εγχυτρισµοί προηγήθηκαν tov στρώματος καταστροφής
και ότι γίνονταν κοντά στα θεμέλια των κτιρίων ἢ σε κοινόχρηστους χώ-
ρους. Η σκέψη λοιπόν είναι μήπως μπορούν να σχετιστούν µε κάποιο κατα-
στροφικό γεγονός που υπέστη στο τέλος της ζωής της η κάτω πόλη. Αλλιώς
θα μπορούσαν οἱ εγχυτρισμοί να θεωρηθούν σαν τις πρὠτες απόπειρες
τῆς καθιέρωσης της ταφῆς των νεκρών µέσα στην πόλη που αρχίζουν αυτή
την εποχή».
34. Ο αμφορέας βρέθηκε στις 16.10.1973, κοντά στο τείχος της κάτω πόλης, στα ON-
neta (+67)-(+68) Y-®. Λείπει σε µεγάλο µέρος η κοιλιά του, καθώς και η παρυφἠ του
χείλους. Έχει out. ύψος 0,77 μ. Θυμίζει τον αμφορέα που απεικονίζεται από tov Peacock»
ό.π., 165, A,
35. Peacock, ό.π., 202-203.
36. Hautumm, ό.π., 115 κιε.
37. Peacock, ό.π., 188-190. Hautumm, ό.π., 129 κ.ε.
38. BA. παραπάνω onu. 8.
39. Για την εισαγωγή των νεκρῶν στην πόλη βλ. E. Μαρκή, «To τέλος της αρχαιότη-
602 «ναστασία Xpraoaroor
H παραπάνω παρουσίαση των αμφορέων υπήρξε αποτέλεσµα των Ka-

ταγραφών και φυσικά δεν έχει εξαντλήσει, obte όλο το υλικό που υπάρχει,
ούτε έχει προχωρήσει σε λεπτομερέστατη εξέτασἠ του. Ακόμη όµως και
µόνο τα αγγεία αυτά που είδαµε δημιουργούν Eva προβληματισμό σε πρώτο
στάδιο, αν είναι αντικείµενα εμπορικών ανταλλαγών, και αν ναι, µε ποιον
τρόπο γινόταν η µεταφορά τους, από ποιους δρόμους, ποια ήταν τα πρόσωπα
που διεξήγαγαν το εμπόριο και πώς η πόλη είχε τη δυνατότητα να τα προ-
µηθευτεί.
Ὅσον αφορά το πρώτο ερώτημα, έχουµε αναφέρει και προηγουμένως.
ότι κατά την ἀποψή µας, η ΄Ἔδεσσα δεν είχε τη δυνατότητα να προχωρήσει
σε εκτεταμένη γεωργική παραγωγή, λόγω της περιορισμένης έκτασης της
χώρας της”. H τυπολογική ανάλυση των αμφορέων δείχνει ποικίλη προέ-
λευση, κυρίως από περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Ο προσδιορισμός
όµως της προέλευσης των αµφορέων σήµερα πια καλύτερα µπορεί να επι-
τευχθεί, χάρις στις φυσικές μεθόδους µέσα and τις συνδυασμένες χημικές
αναλύσεις των πηλώνα. H ορυκτολογική ανάλυση τεσσάρων δειγμάτων
που τίθεται ως επίµετῥο αυτού του άρθρου δίνει πιστεύουμε λίγα πρώτα
στοιχεία για τους αμφορείς που μελετούμε, που πρέπει όµως να αυξηθούν
στο μέλλον για να υπάρξουν συγκεντρωτικά συμπεράσματα".
Ὅσον αφορά τα επόμενα ερωτηματικά που θέσαµε παραπάνω, θα προ-
σπαθήσουµε να απαντήσουμε πολύ σύντομα: Αφού η θαλάσσια µεταφορά
είχε μικρότερο οικονομικό κόστος and τη yepoaia®, θα έπρεπε η µεταφορά
τας και η εισαγωγή των νεκρών στην πόλη», /Περιλήψεις ανακοινώσεων του 4έκατου συµ-
ποσίου βεζαντινής και μεταβιζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, 1990, 41. Παράδειγμα
ταφἠς μικρών παιδιών στο εσωτερικό της πόλης αναφέρεται για την ἴδια εποχἠ στους
Φιλίππους (Γ. Γούναρης. Το Βαλανείο και τα βόρεια προακτίσµατα του Οκταγώνου των
Φιλίππων», 1990, 58-60).
40. Η πόλη εἰναι προικισμένη από τη γεωγραφική της θέση, στερείται όµως πεδινής
και ιδιαίτερα εύφορης χώρας. Αυτό φαίνεται και στις μεταγενέστερες εποχές, αλλά ακό-
μα και σήµερα. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ἦταν ένα κέντρο ανεφοδιασμού [K. Στα-
λίδη. Οι συντεχνέες και τα επαγ]έλματα τῆς 'Edeaoas την περίοδο της Τουρκοκρατίας
(1974) 31]. Πραγματική οικονοµικἡή άνθιση και βιομηχανική παραγωγή παρουσίασε µόνο
στην ἀρχὴ του αιώνα, όταν τα νερά της χρησιμοποιήθηκαν για την κίνηση εργοστασίων-
Σήµερα εἶναι το διοικητικὀ κέντρο του νομού.
41. I. K. Whitebread, Science in Archaeology 2, 1986, 49-52. Επίσης, Peacock, d.2., 14-
16 (για την ορυκτολογική ανάλυση ὡς το πρῶτο και απλούστερο στάδιο ανάλυσης).
42. Η ανάλυση έγινε στα εργαστήρια του ΙΓΜΕ Κοζάνης και Αθηνών. Τον κ. A. Δη-
µητρίου, γεωλόγο του ITME Κοζάνης, ο οποίος είχε την καλοσύνη να µας διευκολύνει
στην ανάλυση, θέλουμε να ευχαριστήσουμε καὶ από αυτή τη θέση. Το ἰἶδιο και την κ. E.
Δήμου. η οποία επεξεργάσθηκι tu δείγματα στην Αθήνα.
43. A. Η, M. Jones, The Roman Economy (1974) 15 (ἐκδ. P, A. Brunt).
Epzomxes ανταλλαγὲς της ᾿Ιδέπσας 603
των προϊόντων να γινόταν από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, όπου επίσης

έχουν βρεθεί τέτοια αντικείµενα και μάλιστα άριστης ποιότητας. Το ενδιά-
µεσο διάστηµα από τη Θεσσαλονίκη στην ΄Ἔδεσσα θα καλύπτονταν με τους
µουλίονες, όπως ο Παράμονος, ο οποίος αναφέρεται στο συμπεριλαμβανό-
µενο σ᾽ αυτό τον τόμο άρθρο του επίτιµου εφόρου κ. A. Βαβρίτσα.
Ελάχιστες είναι οἱ γνώσεις µας για τα πρόσωπα που διακινούσαν το
εμπόριο. Av εξαιρέσει κανένας την παλιά επιγραφή για τους εγκατεστη-
μένους στην πόλη κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια «negotiatores» Πετρώ-
νιους, οι επιγραφές και οι πηγές δεν µας δίνουν καμιά άλλη πληροφορία».
Το φαινόμενο είναι βέβαια γνωστό και από άλλα µέρη, αλλά και από τη γει-
τονική Βέροια, παρόλο που εκεί το επιγραφικό υλικό είναι πλουσιότερο.
Έχει σχέση µε την κοινωνική θέση, στην οποία βρίσκονταν οἱ διαχειρι-
στές του εμπορίου, σε σχέση µε τις ανώτερες κοινῶνικά τάξεις των γαιο-
κτηµόνων που εἶχαν στα χέρια τους και την οικονομική δύναμη. Τέλος,
όσον αφορά το οικονομικό πλέγμα µέσα στο οποίο εντάσσεται η µετακίνη-
ση των αμφορέων και γενικότερα OÙ εμπορικές σχέσεις, νοµίζουµε ότι η
έρευνα βρίσκεται σε πολύ πρώιμο ακόµη στάδιο, ώστε δεν υπάρχει η δυνα-
τότητα για µια καλύτερη κατανόηση του σύνθετου αυτού φαινομένου. Θα
άξιζε πάντως οι αμφορείς της ΄Εδεσσας να σταθούν η αφορμή για µια πιο
Εκτεταμένη αντιμετώπισή του σ᾽ όλο το χώρο της Μακεδονίας.
IZ’ Egogeia «οχαιοτήτων ΄/δεσπας
44. NB. τον Aurddoyo της 'ExDeans, Θεσσαλονίκη, 170 τα προϊστορικά μέχοι τα
χριστιανικά χοόνια (1986) 148, cic. 157-158. Ανάλογη γνώµη έχει διατυπωθεί και από την
Τ. Cuveticanin, RerMusBel ΧΙΙ-Ι. 1938, 137-148.
45. Παρόλο που μας είναι γνωστά ἀλλα enayyéApata (D. Feissel. BCH Suppl. VIII,
1983, 42-49).
46. Jones, o.7., 41.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ἀποτελέσματα ουυκτολογικής ανάλυσης δειγμάτων αμφορέων
Jeiyua 1 (από αμφορέα κατηγορίας 43 του Peacock )
Πρόκειται για ψημένο αργιλλικό υλικό µε μικρούς θραυσματογενείς

κόκκους χαλαζία. Το αργιλλικό υλικό είναι τελείως ισότροπο. Λίγοι σπάνιοι
μικροί κρύσταλλοι βιοτίτη βρίσκονται διάσπαρτοι µέσα στην αργιλλική
µάζα. Ὑπάρχει αρκετό πορώδες, που δεν αποδεικνύεται, αν όλο είναι αρχι-
κό ἡ ένα µέρος του οφείλεται στην απομάκρυνση κόκκων χαλαζία κατά
την επεξεργασία του δείγματος (χρειάζεται μακροσκοπική παρατήρηση)
(Φωτ. 7a).
Aeiyua 2 (από τη βάση του λαιμού του ἀμφορέα 44 του Peacock. 'Hrav
κολλήμένο στην υπόλοιπη βάση του λαιμού)
Διαφέρει από το προηγούμενο δείγµα, ὡς προς την ακριβή ορυκτολο-

γική του σύσταση. Πιο συγκεκριµένα, περιέχει µέσα στην αργιλλική ισό-
τροπη pata, εκτός and τους κόκκους χαλαζία, άφθονους κρυστάλλους πυ-
ροξένων (ορθοπυρόξενοι). Οι πυρόξενοι αυτοί είναι ιδιαίτερα άφθονοι στη
µια πλευρά του παρασκευάσµατος και θα πρέπει να ελεγχθεί, αν πρόκειται
για την εξωτερική πλευρά του οστράκου. Λίγοι κόκκοι επιδότου (πιστακί-
της) βρίσκονται επίσης διάσπαρτοι στην ισότροπη αργιλλική µάζα. H πα-
ραπάνω ορυκτολογική σύσταση δείχνει µια προέλευση της πρώτης ύλης
του οστράκου από πέτρωμα πλούσιο σε πυρόξενους-επίδοτο, σαφώς δια-
φορετικό από αυτό του πρώτου οστράκου (Φωτ. 7P).
«]είγμα 3 (από λαιμό αμφουέα 49 του Peacock)
Διαφέρει σαφώς ἀπὸ τα δύο προηγούμενα δείγματα στα εξής σηµεία:

— Η κυρίως μάζα αποτελείται uno μίγμα αργιλλικὠν-ασβεστιτικού υλικού.
— Περιέχει «ή πολύ ληπτόκοκκο χολυζία,
) μπορικές ανταλλαγές τῆς Fôennas 605
— Περιέχει μικρά θραύσματα πλαγιοκλάστων.

— Περιέχει µικρές συγκεντρώσεις από µμικοιτικὀ ασβεστίτη, καθώς και
ίχνη μικυοαπολιθωμάτων.
--Περιέχει επουσιώδη ορυκτά, όπως τουρµαλίνη, μεταλλικά.
Το ὀστρακο αυτό φαίνεται να ψήθηκε σε χαμηλότερη θερµοκρασία,
εφόσον «διατηρούνται» τα απολιθώματα και οἱ άστριοι. H πρώτη ύλη που
χρησιμοποιήθηκε φαίνεται να ήταν μµαογαϊκής προέλευσης (Φωτ. 7y).
«Πείγμα 4 (αμφουέας κατηγοοίας 51 του Peacock-anddeıor)
Διαφέρει επίσης από τα τρία προηγούμενα. Είναι ἕνα πιο λεπτόκοκκο

όστρακο, αρκετά µικροπορώδες. To αργιλλικό υλικό είναι ισότροπο, αλλά
HE σαφή στρωματώδη υφή (προσανατολισμένη). Δηλαδή και το µικροποράό-
δες ακόµη δείχνει µια συγκεκριμένη κατεύθυνση επεξεργασίας του υλικού.
Περιέχει λίγο λεπτόκοκκο χαλαζία (Φωτ. 76).
“Ιείγμα 5 (βάση από αποτυχημένο στο ψήσιμο αγγείο-τοπικό κατασκεύασμα)
Διαφέρει επίσης an’ όλα τα άλλα όστρακα. Μέσα σε σκοτεινή αργιλλι-

κή μάζα διακρίνονται µόνο μικροί κόκκοι χαλαζία (Φωτ. 7ε).
/νστιτούτο | Ἑωλογικών και Ἠεταλλευτικών Ερευνών,

Λοζάνη- Ἰθήνα
Ε. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ -Ε. ΔΗΜΟΥ
Αναστασία Χρυσοστόμου
Φωτ. 1. Λμφορέας τύπον 1.

Εμπορικές ανταλλαγές της ᾿δεσσα: 607
Φωτ. 2. «Ίμφορέας τύπου 2,

Ἐν 920 lhoxy, “Zhe οὐχ ‘Uvınzön>oyj 90d ορ” ρ 207)
Xo= υσοστόμου
.tranranis
608
)μπυρικές ανταλλαγές της ᾿Εδεσσας
Φωτ. 4. Αμφορέας τύπου 3.

610 Avacracla Χρυσοστόμου

Πμπορικέ ς ανταλλαγές της ᾿ Έδεσσας
- ΄
611
à À
~ κ. μ.
ου.
te

612
‘
=
r
ee
εἰναστασία
Χρυσοστόμου
Φωτ. 7. a) Tour αμφορ éa τύποι" { (δείγμα |).

Εμπορικές
ανταλλαγές
της
᾿ίδεσσας
+
Φωτ. ‘ . B) Toun ἀμφορέα τύποι 2 (δείγμα 2).
613
614
τ
€
ων
M: δ,
εἰς
a
Avacraoia
Φωτ a 7. >) Tony ἀμφορέα τύπου 3 (δείγμα 3).

Εμπορικές ανταλλαγές της 'Edeooag 615
‘(5
orldjag)
ç aouar
Ὁρδοώπῃ
Πο]
(9 2
‘mp
(ο orldyag) aogaddn aotvpaa uno, (à "2 “μη
Αναστασία
616
617
‘(uorlosvonndy lacoidnangy o1g3Xo) sy6naapyy Shkordsi ος | Yo

my
One vav
uxéç ανταλλαγές της ’Εδεσσας
E,
618 Αναστασία Χρυσοστόμου
AKA542
Gemn AR
0 5
Lx. 2. Ayyeio βορείου Αφρικής (σχέδιο Nixov Σφήκα).
619
‘(oxliby aox1\7 o193%0) Suxr0by aorsöog οι] Ὁ Uo

ray
9 0
ανταλλανέ > τῆς ‘Edecoas
SR à
Ennogixe;
43
ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΠΡΩΊ ΜΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΑΡΓΥΡΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΛΛΑ
Παύλος Χρυσοστόμου
Στη νομισματική «θησαυρός» ονομάζεται ένα σύνολο νομισμάτων

άσχετα από ποιο μέταλλο, που κατά κανόνα αποκρύφτηκε σκόπιµα and τον
κάτοχό του. Το σύνολο αυτό φυλαγμένο µέσα σε σακούλι and φθαρτό υλικό,
σε κάποιο πήλινο ἢ µετάλλινο αγγείο, αντικατοπτρίζει τη νομισματική κυ-
κλοφορία της εποχής κατά την οποία έγινε η απὀκρυψή του και απηχεί
τις περισσότερες φορές στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα, γνωστά ἡ
άγνωστα από τις άλλες πηγές. Οι θησαυροί, ανάλογα µε τη σύσταση και τον
τόπο της ανεύὐρεσἠής τους, χαρακτηρίζονται ws αποταµμιευτικοί, θησαυροί
αναγκαστικής απόκρυψης, ταφικοί, θησαυροί που οφείλονται σε τυχαία
απώλεια κτλ. Όμως σε όλες τις περιπτώσεις η µελέτη τους συμβάλλει στη
διερεύνηση και επίλυση προβλημάτων νομισμµατικού και ιστορικού χαρα-
κτἠρα.
Ο θησαυρός, που θα παρουσιαστεί εδώ, εἶναι ο τρίτος στη σειρά, που

έχει βρεθεί τα τελευταία χρόνια στην Πέλλα!. Eixe βρεθεί σε κάποιο βαµ-
βακοχώραφο, κρυμμένος σε μικρό χάλκινο αρύβαλλο (Φωτ. 1).
Ο θησαυρός µας αποτελείται από 336 ασημένια νομίσματα (Φωτ. 2) και
περιλαμβάνει 324 νομίσματα βασιλικών μακεδονικών κοπών και µόνο 12
Ι. Εξαιτίας του περιορισμένου χώρου, εδώ γίνονται µόνο οι γενικές παρατηρήσεις,

που σχετίζονται µε το θησαυρό. Ο συγγραφέας επιφυλάσσεται σε προσεχἠ µελέτη να εκ-
δόσει, σε συνεργασία µε την K. Λιάμπη, το σύνολο του θησαυρού µε πλήρη κατάλογο
καὶ φωτογραφίες. Ο θησαυρός παραδόθηκε στις αρχές του καλοκαιριού του 1987 απὀ τον
κ. A. Γεωργούση, κάτοικο Παλαιάς Πέλλας. Αρχικά ο ευρέτης δήλωσε O11 ο θησαυρός
προέρχεται από χωράφι tov, που βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χλμ. ανατολικά της αρχαίας
πόλης, δίπλα από το δρόμο που ένωνε απευθείας την Πέλλα µε τις Ίχνες και 100 u. περίπου
νότια από ένα μικρό τύμβο. Όμως σ᾽ αυτό το χωράφι δεν βρέθηκαν κάποια στοιχεία, που
θα επιβεβαίωναν τη μαρτυρία του. Φαίνεται ότι η πραγματική θέση της εύρεσης του θη-
σαυρού βρίσκεται µέσα στην περιοχή της πόλης του Αρχελάου, που τοποθετείται νότια
του σημερινού γνωστού αρχαιολογικού χώρου και του δρόμου Θεσσαλονίκης- Έδεσσας,
προς το Φάκο.
622 Harius Xpvavaropou
νομίσματα κοπών πόλεων της Χαλκιδικής. Ta µακεδονικά νομίσματα απο-

τελούνται κυρίως από 72 «ελαφριά» τετρώβολα και 9 νομίσματα των «κλα-
σματικών εκδόσεων» του Αλεξάνδρου Α΄ (ποσοστό 24,1% του συνόλου),
220 «ελαφριά» τετρώβολα του Περδίκκα Β΄ (ποσοστό 65,5%),21 διώβολα
και | δίδραχµο Αρχελάου (ποσοστό 6,5%), καθώς και 1 τριώβολο του Αμύ-
ντα Γ΄ (ποσοστό 0,3%). Τα υπόλοιπα νομίσματα του θησαυρού είναι 4 τε-
τρώβολα των Ακανθίων (ποσοστό 1,29.) και 8 τετρώβολα του Κοινού των
Χαλκιδέων (ποσοστό 2,4%).
H νοµισµατοκοπία των Μακεδόνων αρχίζει µε τον Αλέξανδρο A’, που
βασίλεψε από το 498 μέχρι το 452 /1 π.Χ. Όπως διαπιστώθηκε and την έρευ-
να", η οποία μελέτησε τα paxedovixd νομίσματα πριν από τον Αρχέλαο,
αµέσως µετά την αποχώρηση των Περσών (480/79 π.Χ.) ο Αλέξανδρος Α΄
έκοψε δύο κατηγορίες αργυρών νομισμάτων, ελαφρά και βαριά, σύμφωνα
pe δύο παραλλαγές του «Θρακο-Μακεδονικού» σταθμιτικού κανόνα βάρους.
H πρώτη κατηγορία µε τα λεγόμενα «ελαφριά» αντιστοιχούσαν µε τα νο-
µίσµατα του «Αττικο-Ευβοϊκού» συστήµατος των ελληνικών αποικιών των
παραλίων της Μακεδονίας και της Θράκης. Το «ελαφρύ» τετρώβολο (2,18
γρ.) αντιστοιχούσε µε ένα αττικό τριώβολο, δηλ. το nuiôpaxuo. To «ελα-
φρύ» οκτώβολο (4,36 yp.) αντιστοιχούσε µε µία αττική δραχμή και το «ελα-
ppb» τετράδραχµο (13,09 γρ.) µε τρεις αττικές δραχμές. Μετά την αποχώ-
pnon των Περσών, που είχε ως αποτέλεσµα την επέκταση του μακεδονικού
βασιλείου προς ανατολάς και την επέµβαση των Αθηναίων στη Θράκη, ο
Αλέξανδρος Α΄ µε τη νέα νοµισµατοκοπία του προσπάθησε να εκµεταλλευ-
tet τις νέες δυνατότητες των πολιτικών και οικονοµικών εξελίξεων της πε-
ριοχἠς, δημιουργώντας για τη μακεδονική οἰκονομία και το εμπόριο γέ-
φυρα σύνδεσης ανάµεσα στο «Θρακο-Μακεδονικό» σύστημα βάρους και
στο «Αττικο-Ευβοϊκό» των αποικιακών πόλεων.
H νοµισµατοκοπία του Αλεξάνδρου Α΄ χωρίστηκε από την ἐρευναᾶ σε
τρεις οµάδες (ομάδα I-III). Στις δύο πρώτες οµάδες ενέταξε και τις λεγόμε-
veg «κλασματικές εκδόσεις», δηλαδή νομίσματα µε μικρότερο βάρος από
τα «ελαφριά» τετρώβολα. Όπως προαναφέρθηκε, στο θησαυρό µας 9 από
τα 81 νομίσματα του Αλεξάνδρου Α΄ µε βάρος γύρω στα 2 yp. (δηλαδή ελα-
φρύτερα κατά 1/10 ἡ 2/10 του yp. από τα «ελαφριά» τετρώβολα) είναι των
«κλασματικών εκδόσεων».
Η ομάδα I της νομισµατοκοπίας του Αλεξάνδρου A’ (480 [79.477 /6
)
D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 113 B.C. (1953) 18 κεξ.
3. R Raymond, ¢.7., 59 κεξ.
Θησαυρός μακεδονικών νομισμάτων and την Πέλλα 623
π.Χ.) αντιπροσωπεύεται στο θησαυρό με 8 «ελαφριά» τετρώβολα σε τρεις

τύπους, που διακρίνονται µε σαφήνεια and τους τύπους της ομάδας Il.
Ο πρώτος τύπος αντιπροσωκεύεται ps 3 τετρώβολα. Στον εµπροσθό-
τυπο εικονίζεται αρχαϊκό άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά, πάνω σε έδα-
pos που δηλώνεται µε οριζόντια γραμμή. Γύρω υπάρχει στικτός κύκλος.
Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος κορινθιακού τύπου προς τα αριστερά
µέσα σε έγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο χὠρισμένο στα τέσ-
σερα (Φωτ. 3a’-y’)®.
Ο δεύτερος τύπος αντιπροσωπεύεται µε 4 τετρώβολα. Στον οπισθότυπο
παριστάνεται αρχαϊκό άλογο, που βαδίζει προς ta δεξιά, πάνω σε έδαφος που
δηλώνεται µε οριζόντια γραµµή. Γύρω υπάρχει στικτός κύκλος. Στον οπι-
σθότυπο παριστάνεται κράνος κορινθιακού τύπου προς τα δεξιά µέσα σε
EYKOLAO τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιοδ.
Ο τρίτος τύπος αντιπροσωπεύεται µε 1 τετρώβολο. Στον εµπροσθό-
τυπο εικονίζεται αρχαϊκό GAoyo, nov βαδίζει προς τα αριστερά, µέσα σε κύ-
κλο. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρικού τύπου προς τα αρι-
στερά µέσα σε EyKOIAO τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο. Πρόκειται
για τύπο, που γίνεται για πρώτη φορά γνωστός (Φωτ. 3n’).
Ο θησαυρός περιλαμβάνει 2 «τετρώβολα των κλασματικών εκδόσεων»",
που εντάσσονται στην ομάδα I. Στον εμπροσθότυπο παριστάνεται αρχαϊκό
άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε έδαφος, που δηλώνεται µε οριζό-
ντια γραµµή. Στο πρώτο νόμισμα To ἆλογο έχει λυτό χαλινάρι. Γύρω στι-
κτός κύκλος. Στον οπισθότυπο εικονίζεται ἐγκοιλο τετράγωνο µε απλό
γραμμικό πλαίσιο χωρισμένο στα τέσσερα (Φωτ. 4β’, ε΄}.
H οµάδα 1] (476 /5-460 π.Χ.) µε τη σειρά «των γραμμάτων An? αντιπρο-

σωπεύεται στο θησαυρό µε 48 «ελαφριά» τετρώβολα σε έξι τύπους, από τους
οποίους οι µισοί γίνονται για πρώτη φορά γνωστοί.
Στον εµπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε 7 τετρώβολα παριστάνεται
ντια γραµµή. Πάνω από το άλογο υπάρχει ανάγλυφο ἡ χαρακτό το γράµ-
Raymond, ό.π., 84 κεξ.

Dune
Raymond, ό.π., 84-85, Οµάδα I, niv. V, αρ. 40c.

Raymond, ό.π., 85, Ομάδα I, niv. V, ap. 4ia-44a.
Raymond, ό.π., 97 κεξ.
Raymond, ό.π., 98, Ομάδα I, niv. V, αρ. Ὁ.
9. Raymond, ό.π., 104 κεξ.
10. H χάραξη του γράμματος À μάλλον οφείλεται στη φθορά του ανάγλυφου γράμμα-
τος και έγινε για την ένταξη του νομίσματος στον τύπο αυτό.
624 Halo: Xovroarôpor
μα A. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος κοριν-

θιακού τύπου µε µακριά παραγναθίδα προς τα δεξιά, µέσα σε έγκοιλο τε-
τράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο. Μπροστά στο άλογο του δεύτερου νο-
µίσµατος παρατηρείται χαρακτός κύκλος (Φωτ. 5α΄-ζ)11.
Στον εµπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 4 τετρώβολα παριστάνε-
ται άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε έδαφος, που δηλώνεται µε ορι-
ζόντια γραμμή. Το γράμμα A διαιρείται από τη γραμμή. Γύρω στικτός κύ-
κλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος κορινθιακού τύπου µε µακριά
παραγναθίδα προς τα δεξιά σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό nAai-
σιο (Φωτ. 5η, ι΄-ια΄)3,
Στον εµμπροσθότυπο του τρίτου τύπου µε | τετρώβολο εικονίζεται ἄλογο.
που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε ἔδαφος, που δηλώνεται µε οριζόντια
γραμμή. Κάτω and το άλογο και πάνω στη γραμμή υπάρχει ανάγλυφο το
γράμμα À. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος
κορινθιακού τύπου µε µακριά παραγναθίδα προς τα δεξιά, σε ἐγκοιλο τε-
τράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο. Πρόκειται για τύπο, που γίνεται για
πρώτη φορά γνωστός (Φωτ. 50’).
Στον εµπροσθότυπο του τέταρτου τύπου µε 34 τετρώβολα εικονίζεται
άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε ἔδαφος, που δηλώνεται µε οριζό-
ντια γραμμή. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος
κορινθιακού τύπου προς τα δεξιά, σε έγκοιλο τετράγωνοµε απλό γραμμικό
πλαίσιο!5,
Στον εµπροσθότυπο του πέμπτου τύπου µε 3 τετρώβολα εικονίζεται ἀλο-
yo, που βαδίζει προς τα δεξιά μέσα σε στικτό κύκλο. Πάνω από to δεύτερο
νόμισμα υπάρχει κύκλος µε στιγμή στο κέντρο του. Στον οπισθότυπο πα-
ριστάνεται κράνος κορινθιακού τύπου προς τα αριστερά, σε έγκοιλο τετρά-
γωνο µε ANAS γραμμικό πλαίσιο. Πρόκειται για τύπο, που, από 600 γνωρίζω,
γίνεται για πρώτη φορά γνωστός (Φωτ. 35-07).
Ο θησαυρός περιλαμβάνει επίσης δύο «ελαφριά» τετρώβολα της σει-
pas των γραμμάτων H (tribal issue)! σε δύο τύπους, που ανήκουν στην οµά-
δα II. Η σειρά αυτή, όπως φαίνεται και and τον αριθµό της στο θησαυρό
μας, ήταν πολύ περιορισμένη.
Στον εμπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε | τετρώβολο παριστάνεται
ἄλογο. που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε ἔδαφος. που δηλώνεται µε οριζό-
11. Raymond, 0.7., 105-106, Οµάδα IL, niv. VIN, up. 874-958.
12. Raymond, ό.π., 105, Ομάδα 1]. niv. VIIE ap. 83a.
13. Raymond, ό.τ., 105, Ομάδα II. niv. VIIL up. 78a. 834. 86b.
14. Raymond, ό.τ., 106 κεξ.
Θησαυρός μακεδονικών γομισμάτων από την Πέλλα 625
ντια γραμμή. Πάνω θα υπήρχε το ανάγλυφο γράμμα Η. Γύρω στικτός κύ-

κλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κεφάλι πολεμιστή µε κορινθιακό
κράνος προς τα δεξιά σε έγκοιλο τετράγωνο (Φωτ. 36’).
Στον εμπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 1 τετρώβολο εικονίζεται
άλογο, που αναπηδάει προς τα δεξιά, µέσα σε στικτό κύκλο. Στον οπισθό-
τυπο παριστάνεται κράνος κορινθιακού τύπου προς τα δεξιά, σε έγκοιλο
τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 8-θ0ιε΄)16,
Στον οπισθότυπο ορισμένων νομισμάτων της ομάδας Il παρατηρούνται
εγχάρακτοι κύκλοι, στιγµές ἡ εγχαράξεις, που πιθανότατα δηλώνουν κά-
ποιο έλεγχο, διάκριση, επανακαθορισµό του τύπου εξαιτίας της φθοράς κτλ.
Επίσης στην οµάδα II περιλαμβάνεται και η σειρά «των κλασμµατικών
εκδόσεων»ὶῖ µε ένα µόνο τύπο. Πρόκειται για 4 νομίσματα βάρους 1,99
γρ., τα οποία παριστάνουν στον εµπροσθότυπο άλογο, που βαδίζει προς τα
δεξιά µέσα σε κύκλο. Στον οπισθότυπο εικονίζεται τετράγωνο µε απλό
γραμμικό πλαίσιο χωρισμένο στα τέσσερα µε όρθιο κηρύκειο στη μέση,
σύμβολο του Ἑρμή και του εμπορίου (Φωτ. 4στ’-θ’)18.
Στο θησαυρό αντιπροσωπεύεται µόνο ένας απὀ τους τρεις γνωστούς

τύπους της οµάδας {ΠΠ (460-451 π.Χ.) Πρόκειται για 14 τετρώβολα, τα οποία
παριστάνουν στον εµπροσθότυπο άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω
σε έδαφος, που δηλώνεται µε οριζόντια γραμμή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθό-
τυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρικού τύπου µε μακριές παραγναθίδες προς
τα δεξιά, σε ἐέγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιοΏ.
Στην ομάδα III υπάρχουν 3 νομίσματα ενός τύπου (βάρους 2,12 yp.)
«των κλασματικών εκδόσεων»ᾗ. Στον εµπροσθότυπο παριστάνεται άλογο,
που βαδίζει προς τα δεξιά πάνω σε έδαφος, που δηλώνεται µε οριζόντια
γραμμή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο εικονίζεται ἐγκοιλο τετράγωνο
χωρισμένο στα τέσσερα (Φωτ. da’, γ΄, 5’)*.
Περδίκκας B’ (451-413 π.χ.)
H νοµισµατοκοπία του Περδίκκα Β΄, σύμφωνα µε την έρευνα, αποτε-
15. Raymond, ό.π., 107, Οµάδα IL niv. IX, αρ. 1070.

16. Raymond, ό.π., 107, Οµάδα II, xiv. IX, αρ. 103a.
18. Raymond, ό.π., 123, xiv. IX, αρ. a.
20. Raymond, ό.π., 128-129.
21. Raymond, ό.π., 135.
22. Raymond, ό.π., 135, niv. XI, ap. a.
626 1]αύλος Χρυσοστόμου
λεί την οµάδα IV της μακεδονικής βασιλικής νοµισµατοκοπίας3. Στο θη-

σαυρό µας αντιπροσωπεύεται µε 220 «ελαφριά» τετρώβολα σε τέσσερις
σειρές.
Ἡ πρώτη σειρά (451 /0-447 6 π.Χ.) περιλαμβάνει τη µεγαλύτερη οµάδα
του θησαυρού µε 144 «ελαφριά» τετρώβολα σε τρεις τύπους, οἱ δύο axé τους
οποίους µε 1 τετρώβολο γίνονται για πρώτη φορά γνωστοί.
Στον εµπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε 142 τετρώβολα εικονίζεται
ντια γραμμή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρι-
κού τύπου προς τα δεξιά, σε έγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο
(Φωτ. 6-7). Πολλές διαφορετικές σφραγίδες. Αξιοσημείωτο είναι ότι στον
οπισθότυπο ενός τετρωβόλου παρατηρείται διπλή σφραγίδα.
Στον εµπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 1 τετρώβολο εικονίζεται
άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά µέσα σε κύκλο. Στον οπισθότυποκαριστά-
νεται κράνος ιλλυρικού τύπου προς τα αριστερά, σε έγκοιλο τετράγωνο µε
απλό γραμμικό πλαίσιο. Πρόκειται για τύπο, που γίνεται για πρώτη φορά
γνωστός.
Στον εµπροσθότυπο του τρίτου τύπου µε | τετρώὠβολο παριστάνεται
άλογο, που βαδίζει προς τα δεξιά µέσα σε κύκλο. Στον οπισθότυπο εικονί-
ζεται κράνος ιλλυρικού τύπου προς ta αριστερά, µέσα σε έγκοιλο τετράγω-
νο µε απλὀ γραμμικό πλαίσιο. Πρόκειται για νέο άγνωστο τύπο.
Στο θησαυρό η δεύτερη σειρά των «ελαφριών» τετρωβόλων του Περ-
δίκκα Β΄ (446/5 - 4387 π.Χ.) αντιπροσωπεύεται µε 40 νομίσματα σε δύο
τύπους.
Στον εμπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε 37 ιετρώβολα εικονίζεται
ντια γραμμή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρι-
κού τύπου προς τα δεξιά, µέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε διπλό γραμμικό
πλαίσιο. Πολλές διαφορετικές σφραγίδες. Σε μερικά νομίσματα παρατη-
ρούνται πάνω από το άλογο εγχάρακτοι κύκλοι ἡ στιγμές, όπως και στα
τετρώβολα του Αλεξάνδρου Α΄,
Στον εµμπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 3 τετρώβολα παριστάνεται
ντια γραμμή. Το άλογο βαδίζει µε ανασηκωµένο το μπροστινό δεξιό πόδι
και TO πισινό δεξιό τοποθετημένο μπροστά, σε αντίθεση µε τα άλογα του

24. Raymond, ό.π., 136 κεξ., Ομάδα IV, niv. XI-XII, ap. 131a-147a.
25. Raymond, ό.π., 137-138, Ομάδα IV, niv. XU, ap. 148a-160a,
Θησαυρός μακεδονικών νομισμάτων από την Πέλλα 627
προηγούμενου τύπου. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος

ιλλυρικού τύπου προς τα δεξιά, μέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε διπλό γραμ-
µικό πλαίσιο5.
Η τρίτη σειρά των «ελαφριών» τετρωβόλων του Περδίκκα Β΄ (437 /6-
435 /4 π.Χ.) στο θησαυρό µας αντιπροσωπεύεται µε 28 τετρώβολα σε τρεις
τύπους.
Στον εµπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε 11 τετρώβολα εικονίζεται
ντια γραµµή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρι-
κού τύπου σε μικρότερο μέγεθος προς τα δεξιά, µέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο
µε απλό γραμμικό πλαίσιο. Διαφορετικές σφραγίδες”.
Στον εµπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 8 τετρώβολα εικονίζεται
άλογο, που αναπΏδάει προς τα δεξιά. Κάτω από το άλογο υπάρχει το ypap-
μα TI (αρχικό του ονόματος του Περδίκκα) σε οριζόντια γραμμή. Γύρω κύ-
κλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος ιλλυρικού τύπου σε μικρό μέ-
γεθος προς τα δεξιά, µέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο
(Φωτ. 8-9Υ’, τα΄-ἰγ΄, 16-17).
Στον εµπροσθότυπο του τρίτου τύπου µε 7 τετρώβολα παριστάνεται
άλογο, που αναπΏδάει προς τα δεξιά. Κάτω από το ἄλογο υπάρχει το γράµ-
ua IT. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο εικονίζεται κράνος ιλλυρικού τύπου
μικρού μεγέθους προς τα δεξιά, µέσα σε µεγάλο ἐγκοιλο τετράγωνο µε διπλό
γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 8-θα', β’, δ΄, στ’, ζ΄, η΄, ιθ’))3.
Στον εµπροσθότυπο tov τέταρτου τύπου µε 2 τετρώβολα παριστάνεται
άλογο, που αναπΏδάει προς τα δεξιά πάνω σε έδαφος, που δηλώνεται µε ορι-
ζόντια γραµµή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος 1À-
λυρικού τύπου μικρού μεγέθους προς τα δεξιά, µέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο
pe διπλό γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 8-9ε’, 8°}.
Από το θησαυρό δεν απουσιάζουν και τα «ελαφριά» τετρώβολα της
τέταρτης σειράς του Περδίκκα Β΄ (415-413 π.Χ.)5}. Πρόκειται για 7 τετρώ-
βολα σε τρεις τύπους.
άλογο, που καλπάζει προς τα δεξιά πάνω σε έδαφος, που δηλώνεται σε ορι-
26. Raymond, ό.π., 138, Οµάδα IV, xiv. XII, αρ. [618.
27. Raymond, ό.π., 151 κεξ., Οµάδα IV, xiv. ΧΙΙ, αρ. 1628.
28. Raymond, ό.π., 138-139, Ομάδα IV, niv. ΧΙΙ, αρ. 168a-169a.
29. Raymond, ό.π., 139, Opada IV, πἰν. XI, αρ. 166a.
30. Raymond, ό.π., 139, Ομάδα IV, riv. XO, αρ. 163a.
31. Raymond, ό.π., 139-140.
628 Ilavios Χρυσοστύμου
ζόντια γραμμή. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται κράνος 1A-

λυρικού τύπου προς τα δεξιά. Γύρω ΠΕΡΔΙΚ. Όλα µέσα σε ἐγκοιλο τετρά-
γωνο µε διπλό γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 8-9κ΄ -κδ΄ )}52.
Στον εµπροσθότυπο του δεύτερου τύπου pe | τετρώβολο εικονίζεται
άλογο, που καλπάζει προς τα δεξιά. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυ-
πο παριστάνεται µεγάλο κράνος ιλλυρικού τύπου προς τα δεξιά, σε έγκοιλο
τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιοῖ.
Στον εµπροσθότυπο του τρίτου τύπου µε | τετρώβολο παριστάνεται
άλογο, που καλπάζει προς τα αριστερά πάνω σε ἐδαφος. που δηλώνεται µε
οριζόντια γραµµή. Στον οπισθότυπο εικονίζεται µεγάλο κράνος ιλλυρικού
τύπου προς τα δεξιά, µέσα σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαί-
σιο. Πρόκειται για τύπο, που γίνεται για πρώτη φορά γνωστός (Φωτ. 8-θκε΄).
Αρχέλαος (413-399 π.λ.)
Με τον Αρχέλαο εισάγεται µια νέα νομισματική μεταρρύθμιση, που

θα ισχύσει µέχρι το Φίλιππο Β΄. Ξανακόβεται µεγάλο νόμισμα, αλλά το
βάρος του αλλάζει και γίνεται ελαφρύτερο από το «βαρύ» και το «ελαφρύ»
τετράδραχµο (γύρω στα 14,5 yp. και 13 yp. αντίστοιχα). Συγκεκριµένα έχει
βάρος λιγότερο από 10,5 yp. και σήμερα συμβατικά ονομάζεται δίδραχµο.
Από το Μακεδόνα Πολύαινο ξέρουμε ότι ονομαζόταν «πεντέδραχμο», για-
τί δραχµή θεωρείτο το «ελαφρύ» τετρώβολο, που κυκλοφορούσε προη-
γουμένως και είχε βάρος 2,10 γρ. Το βάρος αυτού του δίδραχµου ισούται
περίπου µε δύο περσικούς σίγλους. Οι λόγοι της μεταρρύθμισης αυτής δεν
είναι γνωστοί. Η µία υπόθεση που µπορεί να γίνει είναι ότι, επειδή στο βό-
ρειο Αιγαίο κυκλοφορούσε o Περσικός Δαρεικός, ο Αρχέλαος θέλησε το
νέο του νόμισμα να το προσαρμόσει απευθείας σ᾽ αυτόν. Η άλλη υπόθεση
είναι ότι η ελάττωση του βάρους ήταν µόνο µια υποτίµηση του vopicpa-
τος, που προοριζόταν για την εσωτερικἠ κυκλοφορία σε μια σταθερή τιµή.
αλλά µε την ἴδια αγοραστική δύναμη, όπως και πριν. Η δεύτερη υπόθεση
είναι η πιθανότερη, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι ο Αρχέ-
λαος ήταν o πρώτος βασιλιάς, ο οποίος έκοψε χάλκινα νομίσματα, που η
τιµή τους ἦταν πολύ πιο πάνω and την αξία τους.
Ο θησαυρός περιλαμβάνει μόνο ένα δίδραχµο του Αρχελάου. Στον
εµμπροσθότυπο εικονίζεται ἱππέας προς τα αριστερά µε χλαμύδα και πέ-
taco. Με το αριστερό χέρι κρατάει τὰ χαλινάρια Kat µε το δεξιό δύο δόρα-
32. Raymond, ό.π., 139-140, Ομάδα IV, niv. XII, up. 171a-175a.
33. Raymond, d.7., 139, Ομάδα IV, niv. ΧΙΙ, αρ. 170b,
Θησαυρός puxedovixwy νομισμάτων απὸ την {Πέλλα 629
τα. Το άλογο καλπάζει πάνω στο έδαφος, που αποδίδεται µε οριζόντια γραμ-
μή. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται nuitouo γονατι-
otis κατσίκας µε κέρατα και γένια προς τα δεξιά, η οποία κοιτάει προς τα
πίσω. Γύρω η επιγραφἠ ΑΡΧΕΛΑΟ. ‘Oda σε ἐγκοιλο τετράγωνο µε απλό
γραμμικό πλαίσιοδ.
Το νοµισµατοκοπείο του Αρχελάου επίσης έκοψε διώβολα (με βάρος
2,10 yp., όμοιο περίπου µε το προηγούμενο «ελαφρύ» τετρώβολο), οβολούς
(I yp.) και ηµιόβολα (βάρος λιγότερο από 0,5 Yp.). Στο θησαυρό µας περι-
λαμβάνονται! 21 διώβολα Αρχελάου σε τρεις τύπους.
Στον εµπροσθότυπο του πρώτου τύπου µε 3 διώβολα παριστάνεται ἀλο-
yO, που καλπάζει προς ta δεξιά µέσα σε κύκλο. Στον οπισθότυπο εικονίζε-
ται κράνος ιλλυρικού τύπου προς τα δεξιά. Γύρω από το κράνος υπάρ-
χει η επιγραφή ΑΡΧΕΛΑΟ. Όλα σε έγκοιλο τετράγῶνο µε διπλό γραμμικό
πλαίσιο (Φωτ. Ι0-1 1ιζ-ιθ25.
Στον εµπροσθότυπο του δεύτερου τύπου µε 16 διώβολα παριστάνεται
ἀλογο, που καλπάζει προς τα αριστερά µέσα σε κύκλο. Στον οπισθότυπο
παριστάνεται κράνος ιλλυρικού τύπου προς τα αριστερά. Γύρω and το κρά-
νος υπάρχει η επιγραφή ΑΡΧΕΛΑΟ. Ὅλα σε έγκοιλο τετράγωνο µε διπλό
γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 10-11α΄ -ιστ΄)35.
Στον εµπροσθότυπο του τρίτου τύπου µε 2 διώβολα εικονίζεται άλογο,
που καλπάζει προς τα αριστερά. Γύρω κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστά-
νεται αετός προς τα αριστερά µε ανοικτά φτερά, ο οποίος κοιτάει πίσω του.
Γύρω υπάρχει η επιγραφή ΑΡΧΕΛΑΟ. Ὅλα σε έγκοιλο τετράγωνο µε απλό
γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. [0-11]κ΄ -κα΄ )57.
Αμύντας Γ΄
Ο θησαυρός περιλαμβάνει Eva µόνο τριώβολο (βάρους 2 yp.) της πρώ-

τῆς περιόδου της βασιλείας του Αμύντα Γ΄ (389-383 π.Χ.). Στον εµπροσθό-
τυπο παριστάνεται κεφαλή νέου αγένειου Ηρακλή µε λεοντοκεφαλή προς
τα δεξιά. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθότυπο παριστάνεται ο αετός
του Δία µε κλειστά φτερά προς τα αριστερά, ο οποίος κρατάει φίδι στα πὀ-
δια του και κοιτάει πίσω του. Γύρω η επιγραφή AMYNTA. ‘Oda σε έγκοιλο
34. Η. Gaebler, Die antiken Münzen von Macedonia und Paionia If (1935) 155, niv.
XXIX, 10.
35. Gaebler, 0.7., 156, niv. XXIX, 14.
36. Gaebler, ό.π., 156, niv. XXIX, 15.
37. Gaebler, 6.7., 156, niv. XXIX, 16.
630 Jlavio; Χρυσοστόμου
τετράγωνο µε απλό γραμμικό πλαίσιο (Φωτ. 10-11Kp’)**.

Ο θησαυρός περιλαμβάνει 4 τετρώβολα Ακανθίων” καλής διατήρησης,
που ανήκουν στην περίοδο 424-380 π.Χ. Στον εµμκροσθότυπο παριστάνεται
nuitouo γονατιστού ταύρου προς τα αριστερά, ο οποίος στρέφει το κεφάλι
του προς τα πίσω. Πάνω από το ζώο υπάρχει σβάστικα à κλαδί ελιάς ἡ άκαν-
Bog µε λουλούδι ἡ κανένα σύμβολο. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθό-
τυκο εικονίζεται έγκοιλο τετράγωνο χωρισμένο στα τέσσερα. Διαφορετικές
σφραγίδες (Φωτ. 12).
Τέλος, στο θησαυρό µας περιλαμβάνονται 8 ακυκλοφόρητα σχεδόν
τετρώβολα του Κοινού των Χαλκιδέωνὰ σε δύο τύπους (392-379 π.Χ.).
η δαφνοστεφής κεφαλή του Απόλλωνα προς τα δεξιά. Γύρω στικτός κύκλος.
Στον οπισθότυπο εικονίζεται κιθάρα, το έμβλημα του Απόλλωνα Κιθαρω-
6odt και γύρω της η επιγραφή ΧΑΛΚΙΔΕΩΝ (Φωτ. /32α΄-ζ΄). Στον εµπροσθό-
τυπο του δεύτερου τύπου µε | τετρώβολο παριστάνεται η δαφνοστεφής κε-
φαλή του Απόλλωνα προς τα αριστερά. Γύρω στικτός κύκλος. Στον οπισθό-
TURC παριστάνεται λύρα και γύρω η επιγραφή XAAKIAENN (Φωτ. 131’).
Ἑκτός από το θησαυρό µας, κατά τη δεκαετία του ᾿80 έχουν βρεθεί στην
Πέλλα ακόµα δύο αξιόλογοι θησαυροί αργυρών νομισμάτων. Οι θησαυροί
αυτοί, Eva τυχαίο εύρημα και δύο ανασκαφικοί, σχετίζονται µε τρία σηµα-
vaxé ορόσηµα τῆς ιστορίας τῆς πρωτεύουσας του μακεδονικού κράτους.
Ο πρώτος νοµισµατικός θησαυρός, ο οποίος αποτελείται από 307 αρ-
γυρά νομίσματα, βρέθηκε το 1981 κρυμμένος σε μικρό πήλινο χυτροειδές
αγγείο, κάτω από το χωμάτινο δάπεδο ενός δωματίου του ελληνιστικού σπι-
τιού µε παστάδα (αγρός Σγουράκη)Ώ, δίπλα από το «Σπίτι µε τα κονιάµατα»
της Πέλλας. Περιλαμβάνει 276 ροδιακές δραχμές", που χρονολογούνται
38. Gaebler, ό.π., 159, xiv. XXX, 1.

39. Gaebler, ό.π., 27 κεξ.
40. SNG, Collection R. H. Evelpidis (1975), up. 128-129.
41. D. M. Robinson - P. A. Clement, «The Chalcidic Mint and the Excavation Coins
Found in 1928-34», Excavations at Olynthos IX (1938) 345-346. Το Κοινό των Χαλκιδέων
άρχισε να κόβει νομίσματα του τύπου αυτού από την ἱδρυσή του (392 π.Χ.) μέχρι τη διά-
λυσή του (379 π.Χ.). Ta τετρώβολα των Ακανθίων και των Χαλκιδέων έχουν βάρος γύρω
στα 3,7 yp., δηλαδή είναι βαρύτερα und τα αντίστοιχα µακεδονικἀ.
42. Aix. Κώστογλου-Δεσποίνη, «H ερμηνεία των αναγλύφων της διόδου των θεωρών»,
Μελέτες AA 31, 1976, 115 κεξ.
43. M. Σιγανίδου, AA 36, 1981 (1989) 320.
44. Ως γνωστόν τα νομίσματα τῶν Ροδίων καὶ τῶν ἱστιαίων είχαν απομιµηθεί και ου-
Θησαυρός μακεδονικών νομισμάτων από την Πέλλα 631
πριν από το 168 π.Χ., 27 αὐτόνομα μακεδονικά νομίσματα (24 τετρώβολα

του Κοινού των Μακεδόνων καὶ 3 πεντώβολα Βοττεατών), που χρονολο-
γούνται μεταξύ του 187-168 π.Χ., καθώς και 4 δραχμές της Ιστιαίας. H από-
κρυψη του θησαυρού πιθανότατα σχετίζεται µε την ἧττα των Μακεδόνων
στην Πύδνα στις 22 Ιουνίου του 168 π.Χ. και την κατάληψη της Πέλλας
τρεις μέρες αργότερα από τον Αιμίλιο Παύλο.
Ο δεύτερος θησαυρός, που αποτελείται από 30 κοπές 100 αργυρών αθη-
ναϊκών τετραδράχµων της Νέας Τεχνοτροπίας, βρέθηκε το 1984 κρυμμένος
σε μικρό πήλινο χυτροειδές αγγείο, κάτω από το χωμάτινο δάπεδο καταστή-
µατος-εργαστηρίου της δυτικής πτέρυγας του συγκροτήµατος της Αγοράς
της Πέλλας. Το τελευταίας κοπής νόμισμα (Ξενοκλή-Αρμοξένου) Xpovo-
λογείται στο έτος 95/4 π.Χ., γι’ αυτό και η απόκρυψη του θησαυρού,θα πρέ-
πει να έγινε µετά τη χρονολογία αυτή, δηλαδή στο τέλος της πρώτης δεκαε-
τίας του lov αι. π.Χ., εποχἠ κατά την οποία τοποθετείται η καταστροφή της
Αγοράς από σεισμό’’.
Ο τρίτος θησαυρός που παρουσιάστηκε παραπάνω είναι αξιόλογος,
γιατί αποτελεί αποθησαύριση νομισμάτων κυκλοφορίας ενός περίπου αιώ-
να. Ορισμένοι από τους τύπους των µακεδονικών «ελαφριών» τετρωβόλων
του Αλεξάνδρου Α΄ και του Περδίκκα Β΄ εἶναι σπάνιοι, ενώ μερικοί άλλοι
γίνονται για πρώτη φορά γνωστοί. Πρόκειται για το μοναδικό θησαυρό
του είδους του, που έχει βρεθεί µέχρι σήµερα στη Maxeôovia#. H αποθη-
σιαστικά υποτιµηθεί aré τον Περσέα κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, για
να αντιμετωπίσει τις τεράστιες στρατιωτικές και άλλες δαπάνες του, πριν από την τελεν-
tala σὐγκρουσή του µε τους Ρωμαίους (για το θέµα αυτό βλ. M. Καραμεσίνη-Οικονοµίδου,
«Θησαυρός νομισμάτων εκ Θεσσαλίας 1968», AE 1970, 13 κεξ., ὀπου και σχετική βιβλιο-
γραφία). Γι’ αυτό και ο κάτοχος του θησαυρού αυτού είχε αποφύγει µε εκιµέλεια την απο-
θησαύριση απομιμήσεων των ροδιακών δραχμών, καθώς και των δραχμών της Ιστιαίας,
που άρχισε να κόβει ο Περσέας ἠδη πριν από το 171 π.Χ.
45. N. G. L. Hammond - Ε. W. Walbank, A History of Macedonia Ill (336-167 π.Χ.)
(1988) 547 κεξ. N. G. L. Hammond, «The battle of Pydna», JHS 104 (1984) 31-47.
46. T. Ακαμάτης, «Nopiopatixds θησαυρός από την αγορά της Πέλλας», To Αρχαιο-
λογικό 'Eoyo στη Μακεδονία και Θράκη, 1, 1987, 125 κεξ.
47. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι στα προβλήματα που ακολούθησαν το σεισμό
προστέθηκαν και οι επιδροµές tov Μαΐδων, των Δαρδάνων και των Σιντών. Οι επιδρομές
αυτές έγιναν µε την υποκίνηση του Μιθριδράτη Στ’, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης
του Γαΐου Σεντίου Σατουρνίνου (93-87 π.Χ.). Ίσως η απόκρυψη έγινε εξαιτίας του παρα-
πάνω κινδύνου, χωρίς να µπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα να έγινε πριν από την κατά-
Anyn της πόλης από τα στρατεύματα του Μιθριδράτη Στ΄ και την απαγῶγή των επιφανέ-
στέρων πολιτών της (87 π.Χ.) [Φ. Παπάζογλου, «H Μακεδονία υπό τους Ρωμαίους», Ma-
xedovia, 4000 χρόνια Ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (1982) 193-194].
48. Στη Μακεδονία έχουν βρεθεί και άλλοι θησαυροί αργυρών νομισμάτων της KAa-
632 Παύλος Ἀρυσοστόμου
σαύὐρισή του μάλλον οφείλεται στη μακρόχρονη προσπάθεια του κατόχου

του, να αποταμιεύσει νομίσματα µε ισχυρή αγοραστική δύναμη και µε διε-
θνἠ χαρακτήρα, δηλαδή εὐκολα ανταλλάξιµα (όχι υποτιµηµένα ἡ κίβδηλα.
τα οποία κυκλοφορούσαν ήδη and τα χρόνια του Περδίκκα Β΄).
Ἡ απόκρυψη του θησαυρού πρέπει να έγινε στη δεκαετία, µετά το έτος
389 π.Χ. και πριν από το έτος 379 π.Χ., όπως δείχνουν το μοναδικό τριώ-
βολο της πρώτης περιόδου της βασιλείας του Αμύντα Γ΄ (389-383 π.Χ.),
τα νομίσματα του Κοινού των Χαλκιδέων (392-379 π.Χ.) και τα νομίσματα
tov Ακανθίων (424-380 π.Χ.). Πιθανότατα αποκρύφθηκε κατά Την περίοδο,
που μεσολάβησε μεταξύ της δεύτερης κατάληψης της Μακεδονίας and το
βασιλιά των [λλυριών Βάρδυλι (383 π.Χ.) και της κατοχής της Πέλλας από
τους Χαλκιδείς (φθινόπωρο του 383/2 π.Χ. - 379 π.Χ.)5. Ο βασιλιάς των
Μακεδόνων αρχικά ηττήθηκε σε µια πρώτη µάχη µε τους ]λλυριούς και
κάλεσε σε βοήθεια το Κοινό των Χαλκιδέων, µε το οποίο είχε συνάψει συν-
θήκη συμμαχίας το 391 π.Χ., παραχωρώντας μάλιστα µεγάλες όµορες εκ-
τάσεις. Οι Χαλκιδείς φαίνεται ότι καθυστέρησαν ἡ δεν θέλησαν να τον βοη-
θήσουν. Τότε ο Αμύντας αναγκαστικά, αφού οχυρώθηκε σε κάποιο µέρος,
µέσα σε τρεις µήνες ανέλπιστα κατόρθωσε να διώξει τους ]λλυριούς από τη
Μακεδονία. Στη συνέχεια ζήτησε πίσω «τὴν ὅμορον ἢ τὴν σύνεγγυν χώραν»
(πιθανότατα την περιοχή γύρω and τη Ant και τη λίμνη Βόλβη) από τους
Ολύνθιους, επειδή δεν τήρησαν τη συμφωνία που είχαν συνάψει. Όμως av-
τοί ισχυρότεροι όσο ποτέ άλλοτε αρνήθηκαν να το πράξουν και αντί αυτού
το φθινόπωρο του ίδιου έτους προήλασαν και κατέλαβαν τα µακεδονικά
εδάφη μέχρι και την Πέλλα, εκδιώκοντας τον Αμύντα Γ΄ από το θρόνο.
Μόνο το 379 π.Χ. και µε τη βοήθεια των Σπαρτιατών, των Θεσσαλών, των
Θρακών µε τον Ιφικράτη, καθώς και των Ελιμειωτών µε το Δέρδα, ο ἐκπτω-
τος βασιλιάς κατόρθωσε να γυρίσει στην Πέλλα και στη συνέχεια να ανα-
κτήσει τις χαμένες περιοχές του βασιλείου του.
Ο κάτοχος του θησαυρού, που έκρυψε τα 336 νομίσματα σε μικρό αρύ-
βαλλο, για να ta ασφαλίσει από τους κινδύνους καὶ την πιθανή τους απώ-
λεια, φαίνεται ότι δεν γλύτωσε από τὶς πολεμικές συγκρούσεις και τις πολι-
σικής εποχής [M. Thompson - Ο. Morkholm - C. M. Kraay, An Inventory of Greek Coin

Hoards (1973) 58 κεξ.]. Μάλιστα ο θησαυρός und την Πτολεμαῖδα, που περιλαμβάνει 150
αργυρά νομίσματα (τετράδραχμα και στατήρες and τον Αλέξανδρο Α΄ μέχρι τον Αμύντα
I’), πρέπει να σχετίζεται µε tu idia γεγονότα, tu οποία έγιναν αιτία για την απόκρυψη και
του θησαυρού µας.
49. N. G. L. Hammond - G. Τ. Griffith, A History of Macedonia 11 (550-336 B.C.) (1979)
173 κεξ.
Θησαυρύς μαωκεδονικών νομισμάτων από την {Πέλλα 633
τικές ἀναστατώσεις της περιόδου εκείνης (383-379 π.Χ.), MOTE να τον ava-
σύρει από την κρυψώνα του. Έτσι, Τύχη Αγαθή κατέληξε µετά από 2370
χρόνια να έρθει τυχαία στο φως, να παραδοθεί στην Αρχαιολογική Ὑπηρε-
cia και σήµερα να αποτελεί Eva από τοὺς τρεις θησαυρούς αργυρών νοµι-
σµάτων, που κοσμούν το Μουσείο της Πέλλας.
«Ἰρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας

Φωτ. 9. O Onaa των 336 ano νομισμάτων.
Θησαυρός μακεδονικών νυμισμάτων από την Πέλλα 635
Φωτ. 3. μπροσθότνυπος και οπισθότυπος νομισμάτων της Opaûas I και 1 του

Αλεξάνδρου A’.
636 [aïlos Χρυσοστόμου
Φωτ. 4. ᾿μποοσθότυπο: και onolloretos νομισμάτων της (Ομάδας I και Il του

«Ελεξάνόρου A",
Θησανρύός paxedomxiy νομισμάτων and την {Πέλλα 637
Φωτ. 5. Ἐμπροσθότυπος και οπισθότυπος νομισμάτων της ()μάδας Il του Αλεξάνδρου A’.
ececeeeee…e
le cececeece
a2 2G OSC e208
goecesce aps
©E2 2@ee@ D @ ~- (
639
ho L»xIQ03] aoı AJ τυροῦ sla Spdiay Slamdu Sha amypgmöızı «amıröhnya,» Soxarpguug¢ 209
{Πέλλα
απόΐτην
νομισμάτων
paxedovixay
Θησανρός
640 Παύλος Χρυσοστόμου
Φωτ. 8. Εμπροσθότυπος «ελαφριών» τειρωβόλων της τρίτης σειράς της Ὁμάῤδας IV του
Περδίκκα A’.
Ayaareds μακεδονικών νομισμάτων από την Πέλλα
Φωτ. 9. Οπισθότυπος «ελαφριών» τετρωβόλων της τρίτης σειράς της Ομάδας IV του
Περδίκκα Α΄.
641
41
642
Παύλος
Φω τ. 10. Εμµπροσθότυπος διωβόλων To v Apyelaor.

Θησανρός µακεδονικών νομισμάτων από την {Πέλλα 643
᾿Αρχελάου.
=}
TAfa δι Joa © του

διωβόλων
Οπισθότιπος
ἾΦΙ He
LAS i?
Il. Φωτ.
644 Havdo; Χρυσοστόμου
Φωτ. 13. Εµπροσθότυπος και οπισθότυπος των τετρωβόλων του Κοινού των Χαλκιδέων.
ENA ΣΠΑΝΙΟ ΑΡΧΑΙΟ ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΣΤΗ AHMOTIKH
ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
Παντελὴς Καβακόπουλος
Τὸ ἀντικείμενο τῆς ἀνακοίνωσής µου ἀφορᾶ τὴ µουσική, ποὺ συνοδεύει

τὴν τέλεση τοῦ λαϊκοῦ ἐθίμου τῆς «Τζαμάλας» στὴν κωμόπολη Φλάμπουρο
τοῦ νομοῦ Σερρῶν, κοντὰ στὴ Νιγρίτα.
Ἢ μουσικὴ αὐτὴ παρουσιάζει, κατὰ τὴ γνώμη µου, πολὺ µεγάλο évbia-
φέρον, γιατὶ σύμφωνα μὲ τὴν ἐπιτόπια ἔρευνα ποὺ ἔχω κάμει καὶ τὰ συµπε-
ράσµατα στὰ ὁποῖα ἔχω καταλήξει. ἀναμφισβήτητα διασώζει ἀτόφια àp-
χαιοελληνικἁ ρυθμικά στοιχεῖα.
Καθώς θ᾽ ἀναφερθῶ ἀναλυτικότερα στὴ συνέχεια, τὰ στοιχεῖα αὐτὰ τὰ
συναντοῦμε ἐδῶ γιὰ πρώτη φορὰ κ᾽ ἔφτασαν ἀναλλοίωτα μέχρι τις μέρες
µας µέσω τῆς προφορικῆς λαϊκῆς μουσικῆς παράδοσης τοῦ χώρου τού-
του. Καὶ ἀσφαλῶς θἀ συνεχίσουν ἔτσι διαιωνιζόµενα, κατὰ τὸν ἴδιο τρό-
πο, καὶ στὸ µέλλον, ἐφόσον δὲν θὰ πάψει νὰ τελεῖται τὸ συγκεκριµένο
ἔθιμο.
Τὸ ἔθιμο αὐτὸ τῆς «Τζαμάλας», γνωστὸ μὲ διάφορες παραλλαγές, καὶ
στὴ Θράκη, τελεῖται στὸ Φλάμπουρο κάθε χρόνο τὴν παραμονὴ τῆς δης
Σεπτεµβρίου, γιορτὴ τοῦ Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, μετὰ τὴ λήξη τοῦ ἔσπε-
ρινοῦ καὶ τὴν περιφορὰ τῆς ἁγίας εἰκόνας, γύρω στὶς 7.30’ τὸ ἀπόγευμα.
Τὸ ὄνομα «Τζαμάλα» τὸ πῆρε ἡ γιορτὴ ἀπὸ ξύλινο ὁμοίωμα καμήλας
(τζαµάλα), τὸ ὁποῖον κατασκευάζεται μόλις τέσσερις περίπου ὦρες πρὶν
ἀρχίσει τὸ ἔθιμο ἀπὸ φρεσκοκοµµένα ξύλα τοῦ δάσους.
Τὸ ὁμοίωμα αὐτὸ τῆς καµήλας τὸ μεταφέρουν στὴν πλατεία τῆς κω-
µόπολης, ἀπὸ τὸ κέντρο τῆς ὁποίας θὰ γίνει ἡ ἐκκίνηση τῆς ὅλης πομπῆς.
Κάτω ἀπὸ τὸ ξύλινο κουφάρι τῆς κοιλιᾶς μπαίνουν τέσσερις νέοι, ποὺ τὴν
ὑποβαστάζουν ἀθέατοι, ἐνῶ μπροστὰ προχωρεῖ κρατώντας τὸ χαλινάρι ὁ
ὑποτιθέμενος καμηλιέρης, ντυμένος ὁλόσωμα μ᾽ ἕνα κάτασπρο σεντόνι.
Ὅταν ὅλα εἶναι ἕτοιμα, ἀρχίζει À περιφορὰ τῆς «Τζαμάλας» στὴν κω-
μόπολη. Μὲ ἐντολὴ τοῦ καμηλιέρη οἱ τέσσερις νέοι ποὺ τὴν ὑποβαστάζουν
σταματοῦν κατὰ μικρὰ χρονικὰ διαστήματα καὶ τὴν κινοῦν δεξιὰ καὶ ἀρι-
στερά, σ᾽ ἕναν ὑποτυπώδη χορό, στὸ ρυθμὸ τῆς μουσικῆς, ποὺ ἐκτελεῖται
646 Παντελὴ Μαβακόπονλοι
ἀπὸ τοὺς λαϊκοὺς ὀργανοπαῖκτες, δύο ζουρνατζῆδες καὶ ἕναν νταουλιέρη.

Τὸ πλῆθος ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν περιφορὰ τῆς «τζαμάλας» τραγουδᾶ ἕναν
ἐντεκασύλλαβο στίχο: «Τζαμάλο μπάμπω, τζάμαλο ὄϊνατα». Ὃ στίχος αὖ-
τὸς ταιριάζει στὰ δύο τελευταῖα καταληκτικὰ μέτρα τῆς β΄ φράσης ὡς ὁμα-
δικὸ ἐπιφώνημα τοῦ λαοῦ. Κατὰ τὴν ἐξήγηση τῶν κατοίκων, ὁ στίχος λέει:
«Τζαμάλο γριά, τζάμαλο χόρεψε». Εἶναι πρόδηλο, ὅτι πρόκειται γιὰ ἔθι-
μο εὐετηρικὸ καὶ προφανῶς πανάρχαιο.
Τὸ ἔθιμο τῆς «τζαμάλας» πρώτη ποὺ τὸ παρακολούθησε κατὰ τὴν τέ-
λεσή του ἦταν ἡ ᾽Αμερικανίδα δασκάλα τῶν ἑλληνικῶν χορῶν Ὑβόννη
Χάνι τὸ Σεπτέμβρη τοῦ ἔτους 1988.
Ἐπειδὴ ἡ ἴδια δὲν μποροῦσε va συλλάβει τὰ μουσικὰ µέτρα, μὲ τὴν ὑπο-
τυπώδη χορευτικἡ ρυθµικἡ κίνηση, μοῦ ἔδωσε τὴν ἠχογραφημένη κασέτα
νὰ τὴν ἀκούσω, μήπως τὴ βοηθούσα στὸ ρυθμό, ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ μελωδία.
Τὴν ἀντέγραψα καὶ ἀφοῦ τὴν ἄκουσα πολλὲς φορές, διαπίστωσα ἕνα σπάνιο
ἀλλά καὶ περίεργο μουσικὸ μετρικὸ σχῆμα᾽ ὅτι δηλαδὴ ὁ ρυθμὸς τῆς µου-
σικῆς δὲν ἀκολουθεῖ τὴ φυσική του ροή, ὅπως τοῦτο συμβαίνει ot” ἄλλα
δηµοτικά µας τραγούδια, ὅσο καὶ ἂν ὁ ρυθμός τους εἶναι πολύπλοκος σὲ ἀνά-
µεικτα, ἁπλὰ καὶ σύνθετα, µέτρα.
Ἑδῶ πρόκειται γιὰ ἕνα πολυσύνθετο μετρικὸ σχῆμα, πού, ὅπως προ-
ανάφερα, εἶναι προφανὲς ὅτι μᾶς ἔφτασε µέσω τῆς προφορικῆς μουσικῆς
λαϊκῆς παράδοσης ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα, σὲ μιὰ ἀντίστροφη μετρικὴ µουσι-
κὴ σύνθεση, ὅπως θ᾽ ἀναλύσω παρακάτω.
Στὸ μεταξὺ ταξίδεψα ὁ ἴδιος στὶς 30 Μαΐου 1989 στὸ Φλάμπουρο, ὅπου
γνώρισα τὸν Παπα-Δημήτρη Κούλιαλη, συνταξιοῦχο, καὶ τοὺς δύο ζουρνα-
τζῆδες ὀργανοπαῖκτες, τὸ Χρῆστο Καρακώστα, 30 χρόνων, a’ ζουρνατζή,
καὶ τὸν Νικόλαο Πάτση, 50 χρόνων, β΄ ζουρνατζή, καθὼς καὶ τὸν νταουλιέ-
pn Διονύσιο Φωτίου, 40 χρόνων, οἱ ὁποῖοι μὲ βοήθησαν στὴν πιστότητα
τῆς μουσικῆς ἠχογράφησης τοῦ ἐθίμου καὶ τῆς ἰδικῆς µου μεταγραφῆς
στὴν εὐρωπαϊκὴ σημειογραφία.
Στὴ συνέχεια παραθέτω τὴ μουσικὴ καταγραφὴ τῆς µελωδίας αὑτῆς,
ποὺ συνοδεύει τὸ ἔθιμο τῆς «τζαµάλας», ὅπως τὴν ἔχω μεταφέρει στὴν Ed-
ρωπαϊκὴ παρασηµαντική. ᾽Αντίστοιχα, κάτω ἀπὸ τὰ μουσικὰ µέτρα, παρα-
θέτω τὸ ρυθμὸ τοῦ νταουλιοῦ μὲ τὶς ἠχηρὲς θέσεις τοῦ κοπάνου μὲ τὸ δεξὶ
χέρι καὶ τὶς ἀσθενεῖς κρούσεις τῆς βέργας μὲ τὸ ἀριστερὸ στὴν ἄλλη πλευρά
tov. Ἡ ἀνάλυση τῆς μελωδίας μᾶς παρουσιάζει ἕνα προανάκρουσµα ἀπὸ
ἕνα μέτρο καὶ τὴν κύρια μελωδία ἀπὸ δύο ἐπαναλαμβανόμενες φράσεις τεσ-
σάρων µέτρων ἡ κάθε µία. Ἔχουμε δηλαδὴ καὶ £80 ἐμφάνιση τῶν κλασικῶν
τετράµετρων φράσεων τῆς δημοτικῆς µας μουσικῆς".
1. Aaoyaugia, τόμ. ΛΑ’, 1976-78, ach... 255.

Σπάνιο ἀρχαῖο μετρικὸ σχῆμα στὴ δημοτικὴ μουσικὴ τῆς Μακεδονίας 647
a Upoaranpesıpa . Adodıa a eras.
Ze - yy, —7 L À 7 - mu a > 4 À £-
LL τι τ LT ΓΟ Fu
, > Δ | ΡΝ
u Tp. 00. ET «. ὁ 6... ΟΙΣ,.- οὶpt 1

ι--
1 u έ --ιυϊτυυϊ.---ὦυ “υἵυυ νυ Π
T μα WE
Γ- —_", ~ ah, >. +
-jp_f __ Kir δ . fh δ
rer Te do. τ
I u Tuvvi—_ un vv in u OU vi _— Ù TV 6
4 pan,
i Ἵ
μαλομϑαμοθ Je hel 2
LPS) 'p tn εν
έωουυνῖ-υΌἳἱ .-- -υἱυυῖ-.-.--υτ᾽υννυϊ---υν. του. vs ἢ
Τὸ μέλος, ἐντελῶς διατονικό, παρουσιάζει μετὰ τὸ προανάκρουσμα στὸν

τρόπο τοῦ la μιὰ πρώτη φράση στὸν τρόπο τοῦ re, ἐπαναλαμβανόμενη
μὲ κατάληξη στὸν φθόγγο la καὶ μιὰ δεύτερη φράση στὸν τρόπο τοῦ la
(μὲ ἐλαφρὸ ἐνδιάμεσο κυματισμὸ στὸν τρόπο τοῦ do), ἐπίσης ἐπαναλαμβα-
νόμενη, καὶ μὲ κατάληξη στὸν φθόγγο la.
Ἑκεῖνο ὅμως ποὺ ἔχει ἰδιαίτερη σημασία ἐδῶ εἶναι ἡ ρυθμικὴ ὑφὴ τῶν
δύο φράσεων τῆς κύριας µελωδίας.
Οἱ φράσεις αὐτὲς ἐμφανίζουν µέτρα, ποὺ ἀβίαστα μποροῦμε va τὰ χαρα-
κτηρίσουµε δοχµιακἀ καὶ ἐπίτριτα. ᾿Επίτριτο εἶναι καὶ τὸ μέτρο τοῦ προ-
ανακρούσματος.
Τὰ µέτρα ποὺ χαρακτηρίσαµε δοχμιακὰ ἔχουν βέβαια τὴ βασικὴ ὑφὴ
τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ δοχμιακοῦ στίχου. Ὡστόσο στὶς μορφὲς ποὺ ἔμφα-
648 Ηᾳαντελὴ Καβαωκυπουλου
νίζονται στὴ μελωδία δὲν ἀντιστοιχοῦν μὲ γνωστὲς μορφὲς δοχμίων ἀπὸ τὴ

μετρικἡ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ποίησης.
Στὴ μελωδία μᾶς παρουσιάζονται τρεῖς τύποι τέτοιων στίχων. Δηλαδὴ
ἕνας σύνθετος ἀπὸ δύο τροχαίους μὲ ἑνδιάμεσο ἕναν πυρρίχιο (—viuvvi—v),
ἕνας σύνθετος ἀπὸ ἕναν πυρρίχιο καὶ δύο τροχαίους (vui—vi—v) καὶ ἕνας
σύνθετος ἀπὸ μακρὰ βάση καὶ δύο τροχαίους (—i—vi—v).
« —vivui—v »
« wvi—vi—u »
€ —ji—vi—v »
Ot ἐπίτριτοι τῆς κύριας μελωδίας καὶ τοῦ npoavaxpovopatos μποροῦν

νὰ ἀντιστοιχηθοῦν μὲ γνωστὰ σχήματα ἀπὸ τὴ μετρικὴ τῆς ἀρχαίας ἑλληνι-
κῆς ποίησης καὶ ἀκριβέστερα μὲ τὸ β΄, γ΄ καὶ δ΄ εἶδος ἐπιτρίτων, ποὺ ἀναφέ-
ρει ὁ ᾿Αριστείδης Κοϊντιλιανός : β΄ (—vi——) γ΄ (——iv—) δ΄ (——i—v).
Ἔτσι λοιπὸν οἱ ἐπίτριτοι τῆς β΄ φράσης τῆς μελωδίας εἶναι ἐπίτριτοι
τοῦ δ΄ εἴδους μὲ ἀναλυμένα τὰ μακρὰ τῶν σπονδείων καὶ ἕνας τυπικὸς ἐπίτρι-
τος τοῦ γ΄ εἴδους στὸ τελικὸ μέτρο τῆς μελωδίας. Τέτοιος ἐπίτριτος εἶναι Kai
6 τελευταῖος peta τὴν ἐπανάληψη τῆς β΄ φράσης τῆς μελωδίας, ποὺ δὲν εἶναι
ἄλλος ἀπὸ αὑτὸν τοῦ προανακρούσματος, καθὼς ἡ μελωδία ἀρχίζει μὲ τὸ
τελευταῖο μέτρο. Ἧ διαφορὰ ὀφείλεται στὴ ρυθμικὴ τονικότητα τοῦ μέτρου,
ποὺ εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ τὸν γνωστὸ ἐπίτριτο τοῦ δ΄ εἴδους. Ὃ τέταρτος
ἐπίτριτος ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο ἁπλὰ μέτρα, ἕναν τετράσημο σπονδεῖο κ᾽ E-
vav τροχαῖο, ἐνῶ ὁ ἐπίτριτος τοῦ θέματός μας ἀποτελεῖται ἀπὸ τρία ἁπλᾶ μέ-
τρα, δηλαδὴ ἕνα μακρόν, πού, ὅπως θὰ δοῦμε στὴν α΄ φράση γίνεται πυρρί-
χιος, μὲ δύο τροχαίους. Εἶναι ἕνας ἐπίτριτος, ποὺ ἐγὼ τουλάχιστον δὲν τὸν
ἔχω συναντήσει πουθενὰ στὰ δημοτικά μας τραγούδια, παρὰ μόνο σ᾽ αὐτὴν
ἐδῶ τὴ μουσικὴ σὲ μετρικὸ σχῆμα 2+3+2.
Τοὺς ἐπίτριτους τῆς α΄ φράσης τῆς μελωδίας, ποὺ ἀντιστοιχίζονται μὲ
ἕναν ἐπίτριτο β΄ εἴδους (μὲ ἀναλυμένα τὰ μακρὰ τοῦ σπονδείου) καὶ ἕναν
ἐπίτριτο γ΄ εἴδους (μὲ ἀναλυμένο τὸ πρῶτο μακρὸ τοῦ σπονδείου), μποροῦμε
νὰ τοὺς ἀναλύσουμε, γιὰ τοὺς σκοποὺς τῆς μελέτης μας, τὸν ἕνα ὡς τροχαῖο
καὶ τετράβραχυ καὶ τὸν ἄλλο ὡς ἕναν πυρρίχιο, ἕναν τροχαῖο καὶ μία μακρὰ
βάση.
« —VIUUUU »
« UUI—Ui— »
Μετὰ τὴ σύντομη αὐτὴ ἀνάλυση τῆς μετρικῆς ὕλης τῆς μελωδίας, πο-
Av διδακτικὴ εἶναι À διερεύνηση τῆς γενικότερης ρυθμικῆς δομῆς της, τῆς
ὁποίας δίνω ἀμέσως ἕνα διάγραμμα:
Axdriv doyuio μετοικὸ σχῆμα στὴ δημοτικὴ μουσικὴ τῆς Λίακεῤονίας 649
, Adısia
Tpeavanpovepa a. ppasn | | <
-Enirpizes Aoxprancs ŒEnirpiros Bernau tateprtes 1
.--.τ. v1 Il — ufTuut— u _ ωτωνυυ]. «υτνωῖ. our ον:

Fenpos fénpos 7enpos: fénpes Fonpos
4 2 3 &
’ ? κ
pain $ ° + =
12 Αοχμιακον Ἐπιέριεον Δοχμιακον "Enitpites { δΔοχμιοικός ]
[vvti—vi—e ‘uuuur—uvl_vruut—uluuvur— of} Tu te
fenpos Fenpor fenpos 7enpes fenpos
a 4 (6 tt ΙΑ
15 14 15
Ik
Ἐδιιριτον.
| —i1— vi |
Fenpos
16
Καὶ μ᾽ ἕνα ἀπλὸ βλέμμα στὸ διάγραμμα αὐτό, εὔκολα γίνεται ἀντιληπτό,
ὅτι οἱ δύο φράσεις τῆς κύριας μελωδίας, εἶναι μία χαρακτηριστικὴ διαδοχὴ
καὶ ἐναλλαγὴ δοχμιακῶν καὶ ἐπίτριτων μέτρων.
Ἔτσι στὴν α΄ φράση τοῦ μετρικοῦ σχήματος τῆς μελωδίας, ἡ μετρικὴ
διαδοχικὴ σειρὰ παρουσιάζει στὴ μὲν πρώτη ἐκφορά της Eva δοχμιακό, E-
να ἐπίτριτο καὶ πάλι ἕνα δοχμιακὸ καὶ ἐπίτριτο. Στὴ δὲ ἐπανάληψή της,
ἕνα δοχμιακό, ἕνα ἐπίτριτο καὶ δύο στὴ σειρὰ δοχμιακούς.
Ἢ β΄ φράση στὴν πρώτη της μετρικὴ ἐκφορὰ παρουσιάζει τὴ διαδοχὴ
ἑνὸς ἐπίτριτου, ἑνὸς δοχμιακοῦ καὶ πάλι ἐπίτριτου καὶ δοχμιακοῦ. Στὴν
ἐπανάληψή της παρουσιάζει τὴ διαδοχὴ ἐπίτριτου καὶ δοχμιακοῦ μὲ δύο
στὴ σειρὰ ἐπίτριτους.
Περισσότερο ἐνδιαφέρον ὅμως παρουσιάζει ἂν θελήσουμε νὰ δοῦμε
ἀπὸ πιὸ κοντὰ αὐτὴ τὴν ἐναλλακτικὴ διαδοχή, ὁπότε εὔκολα παρατηροῦμε
ὅτι τὴ διέπει βασικὰ μιὰ ἀναλογία ἀντιστροφική.
Ἔτσι, στὴν πρώτη ἐκφορά τῶν δύο μελωδικῶν φράσεων, ἐνῶ ἡ α΄ φρά-
ση ἁπαρτίζεται ἀπὸ τὴ µετρικἡ ἀκολουθία δοχμιακοῦ - ἐπίτριτου - δοχµια-
κοῦ - ἐπίτριτου (χρόνοι 8+7—8+7), ἢ β΄ φράση ἀποτελεῖται ἀπὸ τὴν ἀντί-
στροφη ἀκολουθία ἐπίτριτου - δοχμιακοῦ - ἐπίτριτου - δοχμιακοῦ (χρόνοι
7.1.8-- 7.8).
Ἢ ἀντιστροφικὴ αὐτὴ δομὴ διαταράσσεται μερικῶς στὶς ἐπαναλήψεις
τῶν δύο φράσεων, ἀφοῦ στὴ μὲν α΄ φράση ὁ καταληκτικὸς ἐπίτριτος ἀντι-
καθίσταται μὲ δοχμιακό, στὴ δὲ β΄ φράση ὁ καταληκτικὸς δοχμιακὸς avti-
καθίσταται μὲ ἐπίτριτο (ἀντίστοιχα χρόνοι 8-[7---8--8 καὶ 7 ! 8--7: 7).
650 Παντελή Καβακόπουλου
Ἢ διαταραχἡ αὐτὴ ὁδηγεῖ σὲ µία ἄλλη µετρικἡ ἰσορροπία, ταυτότητα

δηλαδὴ µετρικἡ τοῦ ἀρχικοῦ μέτρου τῆς φράσης, μὲ τὸν καταληκτικὀ της
(στὴν ἐπανάληψη τῆς a’ φράσης ἀρχικὸς δοχµιακός, καταληκτικὸς δοχµια-
κός' στὴν ἐπανάληψη τῆς β΄ φράσης ἀρχικὸς ἐπίτριτος, καταληκτικὸς ἐπί-
τριτος).
Ἢ ἀντιστροφικὴ ἀναλογία ποὺ διέπει βασικἁ τὴ ρυθµικἡ δομὴ τῆς µε-
λωδίας παρατηρεῖται καὶ πιὸ ἐσωτερικά. Οἱ δύο δηλαδὴ ἐπίτριτοι τῆς a’
φράσης στὴν πρώτη ἐκφορά τους παρουσιάζουν ἀντεστραμμένο τὸ ἴδιο µε-
τρικὸ σχῆμα: ὁ πρῶτος μὲ ἕνα τροχαῖο x’ ἕνα τετράβραχυ καὶ ὁ δεύτερος,
ἀντίστροφα, μὲ ἕνα πυρρίχιο, ἕνα τροχαῖο καὶ µία μακρὰ βάση:
« —VIUUUU »
«uvi—vi— »
Φαινόμενο ἀναλογίας ἐπίσης εἶναι τὸ ὅτι, ὅπως στὴν a’ στροφὴ of δύο

δοχμιακοὶ τῶν μέτρων 1 καὶ 3 εἶναι ὁμοιόμορφοι, ἔτσι στὴ β΄ στροφὴ οἵ
ἀντίστοιχοί τους ἐπίτριτοι εἶναι ὁμοιόμορφοι (τετράβραχυς καὶ τροχαῖος
vuuvi—v), καθὼς καὶ τὸ ὅτι, ὅπως στὴν α΄ στροφὴ οἱ δύο πρῶτοι ἐπίτριτοι
τῶν μέτρων 2 καὶ 4 εἶναι ἀνόμοιοι, ἔτσι καὶ στὴ β΄ στροφὴ οἱ αντίστοιχοί
τους δοχμιακοὶ εἶναι ἀνόμοιοι. "Eriong ἡ σύνθεση τοῦ καταληκτικοῦ ἐπί-
τριτου τῆς α΄ φράσης στὴν πρώτη ἐκφορὰ ἀποτελεῖται ἀπὸ πυρρίχιο, τρο-
χαῖο καὶ μία μακρὰ βάση (wi—vi—).
᾿Αντίστοιχα τώρα, στὴ β΄ φράση ὁ καταληκτικὸς τῆς ἐπανάληψης ἐπί-
τριτος σύγκειται ἀπὸ μακρό, τροχαῖο καὶ μακρό:
« wi—vi— »
« —i—vi— »
Ἢ διαφορὰ τῶν δύο μετρικῶν σχημάτων ὑφίσταται στὸ πρῶτο συνθετικό.

Πυρρίχιος στὸ πρῶτο, μακρὸ στὸ δεύτερο.
Ἢ ἴδια ὁμοιόμορφη διασταυρούμενη μετρικὴ ἀντιστοιχία ὑφίσταται
καὶ στὸν καταληκτικὸ δοχμιακὸ τῆς πρώτης ἐκφορᾶς τῆς β΄ φράσης, μα-
κρό, τροχαῖος καὶ τροχαῖος (—i—vi—v), μὲ τὸν καταληκτικὸ τῆς ἐπανά-
ληψης, τῆς α΄ φράσης, πυρρίχιος μὲ δύο τροχαίους:
« —i—vi—v »
« υυϊ---υἱττῦ »
Μακρὸ στὸ πρῶτο μετρικὸ συνθετικὸ κι ἀντίστροφα πυρρίχιος γιὰ τὸ

δεύτερο.
«πάνιο ἀρχαῖο perotxd σχῆμα στὴ δημοτικὴ μονπικὴ τὴς Muxedovias 651
Mia πιὸ λεπτομερὴς θεώρηση τῆς ρυθμικῆς ὑφῆς αὐτῆς τῆς µελωδίας
θὰ μᾶς ὁδηγήσει ἐπίσης σὲ ἐξίσου ἐνδιαφέρουσες διαπιστώσεις.
Ἢ δομὴ τῶν δύο μελωδικῶν φράσεων στὴν ἀρχική τους ἐκφορὰ μᾶς
ἐπιτρέπει νὰ θεωρήσουμε τὴ ρυθμικὴ ὑφή τους ὡς μετρικὰ πολυσύνθετη,
ὅτι δηλαδὴ κάθε φράση ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο 1 Sonua, ὄχι ἁπλῶς «σύνθετα»,
ἀλλὰ «πολυσύνθετα» μέτρα. Ἡ πρώτη δύο δοχμιακοεπίτριτους (χρόνοι
κάθε μέτρου 8+7) καὶ ἡ δεύτερη δύο ἐπιτριτοδοχμιακοὺς (χρόνοι κάθε μέ-
τρου 7+8), ποὺ δημιουργοῦν ἕνα ρυθμικὸ κυματισμὸ μὲ ἀναλογία ἰσότητας
(15 = 15), ἀλλὰ μὲ ὑφὴ ἀντιστροφικὴ καὶ χαρακτήρα καθοδικὸ (ἀφοῦ στὴ
β΄ φράση παρουσιάζεται χρονικὴ µείωση τοῦ ἐναρκτήριου μέρους τοῦ πολυ-
σύνθετου μέτρου σὲ σχέση πρὸς τὴν α΄ φράση: 7+8 στὴ β΄, 8+7 στὴν a).
Οἱ ἐπαναλήψεις τῶν δύο φράσεων ἀλλάζουν τὴν κατάσταση, ἀλλὰ
πάλι μὲ ἀναλογία: ὅπως στὴν α΄ φράση ὁ δοχμιακός, ποὺ ἀντικαθιστᾶ στὴν
ἑπανάληψή της τὸν τελικὸ ἐπίτριτο, παράγεται μὲ τὴν προσθήκη σ᾽ αὐτὸν
ἑνὸς βραχέος, ἔτσι στὴ β΄ φράση ὁ ἐπίτριτος, ποὺ ἀντικαθιστᾶ στὴν ἐπανά-
ληψή της τὸν τελικὸ δοχμιακό, παράγεται μὲ τὴν ἀφαίρεση ἀπ᾽ αὐτὸν τοῦ
τελικοῦ βραχέος.
Θὰ μπορούσαμε νὰ κάνουμε λόγο στὴν πρώτη περίπτωση γιὰ ἕναν
ὑπερκατάληκτο ἐπίτριτο καὶ στὴ δεύτερη γιὰ ἕνα δοχμιακὸ καταληκτικό,
ὁπότε ἡ κανονικότητα τῆς ἐναλλακτικῆς ἀναλογίας, ποὺ παρατηρήσαμε
στὶς δύο φράσεις κατὰ τὴν πρώτη ἐκφορά τους, δὲν διαταράσσεται (δοχμια-
κὸς - ἐπίτριτος - δοχμιακὸς - ἐπίτριτος ὑπερκατάληκτος στὴν ἑπανάληψη τῆς
a’ φράσης, ἐπίτριτος - δοχμιακὸς - ἐπίτριτος - δοχμιακὸς καταληκτικὸς στὴν
ἐπανάληψη τῆς β΄ φράσης).
Οἱ δύο μελωδικὲς φράσεις στὶς ἀρχικὲς ἐκφορές τους εἶναι ἰσόχρονες,
ἀπὸ 30 χρόνους ἡ κάθε µία, δίνοντας συνολικἀ µία μελωδία 60 χρόνων, ἰσό-
µερα κατανεμημένη σὲ τέσσερα πολυσύνθετα µέτρα (15+15 καὶ 15+15).
Οἱ ἴδιες φράσεις στὴν ἑπανάληψή τους παρουσιάζουν 31 χρόνους à α΄ καὶ
29 χρόνους ἡ β΄ (154+ 16 καὶ 15+ 14 ἀντίστοιχα), συνολικἀ πάλι 60 χρόνους.
Τέλος, ἡ α΄ φράση μὲ τὴν ἑπανάληψή της δίνει 61 χρόνους (30-31), ἡ β᾽
φράση μὲ τὴν ἑπανάληψῆ της 59 χρόνους (30-29), συνολικὰ 120 χρόνους.
Δηλαδὴ δπλάσιο τοῦ 15 (ὅσοι οἱ χρόνοι κάθε πολυσύνθετου μέτρου τῆς µε-
λωδίας). Ἔτσι ἡ συνολικὴ παράσταση τῆς µελωδίας βρίσκεται πάντα ἰσο-
ζυγισµένη ρυθµικά, μὲ ὅλη τὴν ἐσωτερικὴ διακύμανση ποὺ παρατηρήθηκε
στὶς ἐπαναλήψεις τῶν δύο φράσεων.
Ὅσον ἀφορᾶ τὸ προανάκρουσµα, αὐτὸ δὲν εἶναι, μελωδικὰ καὶ ρυθµι-
κά, Napa τὸ καταληκτικὀὸ μέτρο τῆς β΄ φράσης καὶ ὁλόκληρης τῆς κύριας
µελωδίας. Ἕνα δηλαδὴ μέλισμα, ποὺ ἀφήνει τὸν ἐνδιάμεσο κυματισμὸ τῆς
β΄ φράσης στὸν τρόπο τοῦ do, γιὰ va καταλήξει ὁριστικὰ στὸν τρόπο τοῦ
652 Παντελὴ Καβακόπουλου
la. Ρυθµικἀ εἶναι ἕνας ἐπίτριτος γ΄ εἴδους μὲ λεῖμμα ὀγδόου στὸ τέλος. Τονικὰ
2+3+2.
Αὐτὰ ἦταν περίπου ὅσα θὰ εἴχαμε va ποῦμε γι’ αὐτὸ τὸ τόσο περίτεχνο
ρυθμικὸ μετρικὸ σχῆμα, τὸ ὁποῖο, ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὸ εὐετηρικὸ ἔθιμο ποὺ
συνοδεύει, ἔχει ἀναμφισβήτητα λατρευτικὴ πηγὴ καὶ προφανέστατα ἀρ-
χαιότατη προέλευση.
45
H APXAIA AIANH
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη
H κωμόπολη της Κάλλιανης, που μετονομάστηκε σε Αιανή to 1926,

απέχει 23 χλμ. νότια της Κοζάνης και 5 χλμ. περίπου βόρεια του μέσου
ρου του Αλιάκμονα (βλ. χάρτη Εικ. 1).
Η ανασκαφική δραστηριότητα στους αρχαιολογικούς χώρους της Αια-
vic - Κάλλιανης περιλαµβάνει τρεις τοµείς έρευνας: a) το χώρο του οικισμού
στο λόφο της Μεγάλης Ράχης, β) τα νεκροταφεία και τις συστάδες τάφων
γύρω an’ αυτόν, y) θέσεις της ευρύτερης περιοχής για τη γνώση της ιστορι-
κής τοπογραφίας.
Ο λόφος της Μεγάλης Ράχης (Εικ. 2) απέχει 1,5 χλμ. ΒΑ της σύγ-
χρονης Αιανής. Είναι ψηλός και επιβλητικός µε απότοµες πλαγιές προς
τα νότια και χαμηλά, όπου ρέει μικρό ποτάμι, ο Ροδανιώτικος λάκκος H
Χάντακας. Βόρεια και ανατολικά διαθέτει μεγαλύτερα πλατώματα και στο
ψηλότερο σηµείο δύο αρκετά ευρύχωρες κορυφές που διατήρησαν µικρή επἰ-
χωση. Διαπιστώσαμε ότι οικοδοµικά λείψανα καταλαμβάνουν όλη την E-
κταση των επάλληλων πλατωμάτων και συγχρόνως ότι δεν εκτείνονται πέρα
από τους πρόποδες του λόφου. Λείψανα οχύρωσης, rap’ όλη την εκτεταμένη
έρευνά µας, δεν εντοπίστηκαν’ εντοπίστηκαν µόνο αναλημματικοί τοίχοι
στις παρυφές. Είναι πολύ πιθανό η µεγάλη διαρπαγή, που συνεχίστηκε μέχρι
τις μέρες µας, αλλά και η συνεχἠς κατοίκηση να έχουν εξαφανίσει τα στοι-
χεία που υπαγορεύουν τη γνώση για τις μορφές της προστασίας και οχύ-
pwons της αρχαίας πόλης.
Για τη χρήση του λόφου στην προϊστορική εποχή εἶναι ενδεικτικά ὁ-
στρακα νεότερης νεολιθικής και λίθινα εργαλεία που έχουν περισυλλεγεί,
ενώ έχουν αποκαλυφθεί δύο κατοικίες µε λιθόκτιστα θεμέλια, που μπορούν
να αναχθούν στην Πρώιμη Εποχή Χαλκού. Μετά and εξελικτική πορεία
πολλών αιώνων, όπως μαρτυρεί η αλλεπάλληλη οικοδομική ὁραστηριότη-
τα µε διαχρονικἠ συνέχεια, ο λόφος εγκαταλείπεται tov lo π.Χ. αι.
Βέβαια η διερεύνηση των εγκαταστάσεων διαχρονικά, η διαµόρφωση
του οικισμού µε τα διαδοχικά στάδια ανάπτυξἠς του και γενικά προβλήματα
654 I. Κποαμήτρου- Μεντεσίδη
που σχετίζονται µε την οργάνωση του χώρου κατά εποχές, απαιτούν οπωσδή-
ποτε περισσότερα ανασκαφικά δεδοµένα και θα αποτελέσουν, ελπίζουμε.
αντικείµενο μελλοντικού προγράµµατος έρευνας. Προς το παρόν έχουν
ανασκαφεί τρία μεγάλα (Εικ. 3), προφανώς δημόσια, κτήρια και αρκετοί
χώροι µε οικοδομικά λείψανα κατοικιών. Στο νότιο κορυφαίο πλάτωμα
την κάτοψη ενός μεγάλου κτηρίου παρακολουθούμε στα λαξεύματα που
έγιναν στο φυσικό βράχο για τη θεμελίωση των τοίχων. Στην αυλή του κτη-
ρίου αυτού ανασκάφηκε κυκλική δεξαμενή μεγάλων διαστάσεων που συνέ-
βαλλε στην υδροδότηση της πόλης. Το δεύτερο µεγάλο κτήριο µε στωική
κάτοψη από καλοδουλεµένους γωνιόλιθους αποκαλύφθηκε στο αµέσως κα-
τώτερο πλάτωµα, ανατολικά του λόφου, και σώζει αρχιτεκτονικά λείψανα
από πρώτο όροφο. Το τρίτο, µε τον ίδιο προσανατολισμό, που ανασκάφηκε
αντίστοιχα στο αµέσως πιο κάτω πλάτωμα, παρουσιάζει επίσης στωικό χώ-
po. Οι μεγάλοι γωνιόλιθοι, η πολυγωνική τοιχοποιῖα καθώς και η εισαγ-
μένη αττική κεραµεική, που φθάνει ως το α΄ μισό του δου π.Χ. αι. συνηγορούν
στην πρώιμη χρονολόγησή του.
Τα νεκροταφεία γύρω από το λόφο δεν περιορίζονταν σ᾽ ένα συγκεκρι-
µένο και οργανωμένο γι’ αυτό τον σκοπό χώρο. Συστάδες τάφων αλλά και
εκτεταμένα νεκροταφεία έχουν ανασκαφεί σε πολλά σηµεία γύρω an’ αυτόν.
Βέβαια ξεκάθαρη εικόνα των αρχαίων νεκροταφείων της Αιανής δεν πρό-
κεῖται να αποχτήσουµε ποτέ, διότι, εκτός and τη δράση των αρχαίων τυµ-
βωρύχων, είναι σηµαντική η καταστροφή που έχει επιφέρει η συστηματική
άροση των αγρών τις τελευταίες δεκαετίες. Παράλληλα, όπως διαπιστώσαμε
από μισοδιαλυμένες ταφές σε χέρσους αγρούς, η γεωµορφολογία της πε-
ριοχής, την οποία χαρακτηρίζουν συνεχή υψώματα µε µικρές χαράδρες, δεν
ευνόησε τη διατήρηση λακκοειδών ιδιαίτερα τάφων σε επικλινή σηµεία.
Ὅπως είναι φυσικό, µε το πέρασμα των αιώνων TO χώμα παρασύρθηκε κι
όταν άρχισε η συστηματική καλλιέργεια δεν απόµειναν παρά ελάχιστα
ίχνη.
Τα χρονολογικά πλαίσια, στα οποία μπορούν να ενταχθούν οι τάφοι
που έχουν αποκαλυφθεί, συμπίπτουν µε αυτά των εποχών που EVHÉPEL έχουν
ανιχνευθεί πάνω στη Μεγάλη Ράχη. Ανήκουν δηλαδή στην ύστερη Εποχή
του Χαλκού, στην Εποχή του Σιδήρου, στα αρχαϊκά, κλασικά και ελληνι-
στικά χρόνια.
Επειδή η παρουσίαση όλων αὐτῶν των εποχών απαιτεί πολύ χρόνο,
επιλέγουμε το χώρο της νεκρόπολης στη θέση Λειβάδια, βόρεια του λόφου
της Μεγάλης Ράχης, µε τους μεγάλους χτιστούς θαλαμωτούς και HIKPÖTE-
ρους κιβωτιόσχημους τάφους και τους ασύλητους λακκοειδείς, αρχαϊκής
και πρώιμης κλασικής εποχής (Εικ. 4). Οι μεγάλοι τάφοι, μοναδικοί σε µέ-
I αρχαία «Λιανή 655
γεθος καὶ µε ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία, ήταν όλοι συλημένοι από την
αρχαιότητα. Περίβολοι, δηλ. ορθογώνιες κατασκευές από Ίγωνιόλιθους,
περιέκλειαν χτιστούς τάφους αλλά και λακκοειδείς. Σε ένα θάλαμο σώζεται
ακέραια η στέγη από μεγάλους µονόλιθους, ενώ σε άλλον βαθµιδωτή κρη-
πίδα περιβόλου, τμήματα σφονδύλων και διαμορφωμένα δάπεδα μαρτυρούν
την ύπαρξη οἰκοδομήματος µε ταφικό-λατρευτικό χαρακτήρα. Επιτάφια
µνηµεία λάµπρυναν την τελευταία κατοικία των επιφανών που θάφτηκαν σ᾽
αυτό το χώρο, όπως στήλες µε γραπτά ανθέµια, λιοντάρια, αλλά και έργα
της μεγάλης πλαστικής, κρίνοντας από τα διασωθέντα: κεφάλι κόρης, κορ-
µός κούρου, πλίνθος µε πόδια κούρου, κεφάλι γενειοφόρου των χρόνων του
αυστηρού ρυθµού. Πλούτος και υψηλή τέχνη χαρακτηρίζει και τα κτερίσµα-
τα τῶν λακκοειδών ασύλητων τάφων (Εικ. 5): χρυσά, αργυρά και χάλκινα
κοσμήματα, αργυρά και χρυσά επιστόµια µε EKTUNEG παραστάσεις, πήλινα
και μεταλλικά αγγεία, πήλινα και οστέινα ειδώλια, όπλα, όπως χάλκινες
ασπίδες, χάλκινα κράνη, σιδερένια ξίφη και αιχμές δοράτων.
Στο σύνολο των αγγείων της αμαυρόχρωμµης κεραµεικής που είχαν απο-
καλυφθεί σε σηµείο της ἴδιας νεκρόπολης και προέρχονται, όπως είχαµε
υποθέσει, and διαλυµένους τάφους της Ύστερης Εποχής του Χαλκού και
της Πρώϊμης Εποχής του Σιδήρου, προστέθηκε φέτος ασύλητος τάφος µε
κτερίσματα κάνθαρο µε αμαυρόχρωμη διακόσμηση, μυκηναϊκό αλάβαστρο
και χάλκινη περόνη.
Μετά από όσα επιλεκτικά και χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό παρουσιάσα-
με, ερχόμαστε στο πρόβλημα της ταύτισης της θέσης της αρχαίας πόλης
(για τις θέσεις που αναφέρονται βλ. χάρτη Εικ. 1). Ἡ Αιανή, σύμφωνα µε
τον ιδρυτικό μύθο που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος, συνδέεται άµεσα µε
τον ιδρυτή της Ελίμειας: «Αιανή πόλις Μακεδονίας από Αιανού παιδός Ελύ-
µου του βασιλέως των Τυρρηνών, µετοικήσαντος εις Maxedoviav το εθνι-
κόν Αιαναίος» (Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, À. Αιανή). Η ιστορική έρευνα
ταυτίζει επίσης µε την Αιανή την πόλη Αιανέα, που παραδίδεται σε δελφικὀ
κατάλογο θεωροδόκων γύρω στα 200 π.Χ. (A. Plassart, BGH 45, 1927, 18)
καθώς και την Αιανέη, που παραδίδεται σε επίγραµµα του Αντιπάτρου,
Θεσσαλονικέα επιγραμματοποιού των χρόνων του Αυγούστου, που έχει ως
θέµα το θάνατο του δρομέα Απολλοδώρου στην Κυλλήνη της Αρκαδίας:
«Τηλού δ᾽ Αιανέης τε και Βεροίης» (Zadar. Ανθολ., 7, 390).
H ύπαρξη της πόλης Αιανής επιβεβαιώθηκε από δύο επιγραφικές µαρ-
τυρίες. Πρόκειται για µια ανάγλυφη στήλη µε επιτύμβιο επίγραµµα (2ος -
log π.Χ. αι.), στην οποία η πόλη αναγράφεται AIANH µε ΑΙ και µία ανάφλυ-
φη επίσης στήλη, αναθηµατική στο θεό Πλούτωνα (τέλη 2ου μ.Χ. αι.),
στην οποία η πόλη αναγράφεται ΕΑΝΗ, δηλ. µε Ε. Βρέθηκαν tov περασμένο
656 1. Καραμήτρον- Μεντεσίδη
κιόλας αιώνα από τον L. Heuzey, σε δεύτερη χρήση, εντοιχισµένες σε εκ-

κλησίες του χωριού Κάλλιανη. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη διατύπωση
πολλών απόψεων σχετικά µε την ακριβή θέση της αρχαίας πόλης και την
οικιστική της οργάνωση. Οἱ απόψεις αυτές μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο
κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι ἀπόψεις του L. Heuzcy, ο
οποίος την αρχαία πόλη, που θεωρεί ατείχιστη, τοποθετεί στη θέση του
χωριού Κάλλιανη, σε εκκλησία της οποίας ανακάλυψε επίσης ανάγλυφη
επιτύμβια στήλη του dou π.Χ. αι. και τη μετέφερε στο Λούβρο. Ωστόσο στο
χάρτη που παραθέτει την τοποθετεί στο Κτένι, 5 χλμ. δυτικά σε λόφο του
Βούρινου, όπου, όπως και σήµερα, ἦταν ορατά λείψανα οχύρωσης. Το λόφο
του Παλιόκαστρου Καισαρειάς, µε ορατά επίσης λείψανα τειχών, θεωρεί
οχυρή θέση της Αιανής και χώρο στρατοπέδευσης του Δομιτίου, otpatn-
γού του |. Καίσαρα, στον πόλεμο κατά του Σκιπίωνα, πεθερού του Πομπη-
iov, του οποίου ο στρατός, υποστήριξε, κατείχε τα απέναντι υψώματα δε:
Eid του ρου του Αλιάκμονα. Όμοιες απόψεις διατύπωσαν οι M. Δήμιτσας.
Π. Λιούφης και Σ. Πελεκανίδης.
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι απόψεις των ερευνητών που συν-
δέουν την Αιανή µε τον κοντινό αρχαιολογικό χώρο του Παλιόκαστρου
Καισαρειάς και τέτοιες υπήρξαν οι απόψεις του πρωτοπόρου της αρχαιο-
λογικής έρευνας στη Δυτική Μακεδονία Αντ. Κεραμόπουλλου, οοποίος επι-
σκέφτηκε την περιοχἠ δύο φορές, κατά το 1928 και 1931. Τοποθετεί την ap-
χική iôpuon της Αιανής στο Παλιόκαστρο Καισαρειάς, στηρίζοντας την
άποψή tov σε δύο επιγραφές tov lov π.Χ. και 1ου μ.Χ. αι. (αναθηµατικά
ανάγλυφα στο Δία Ύψιστο και Ηρακλή Κυναγίδα), τις οποίες ανακάλυψε
στο σύγχρονο χωριό, καθώς και σε ψηφιδωτό που εντόπισε κάτω απὀ τα
ασβεστόχτιστα τείχη. Ὑποστηρίζει ότι αργότερα επί Διοκλητιανού δόθηκε
στην Αιανή το όνοµα Καισάρεια και πιθανόν ένα µέρος των κατοίκων της
μετατοπίστηκε στη «σημερινή Κάλλιανη και ίσως παρέλαβον και το όνοµα
της πρώτης πατρίδος Αιανής, αν τούτο κρύπτεται εντός του της Κάλλια-
νης». O χώρος του Παλιόκαστρου, συνεχίζει, εγκαταλείφθηκε πιθανόν
µετά τις σλάβικες επιδροµές του 6ου και 7ου μ.Χ. αι. και οι κάτοικοί του κα-
τέφυγαν στο σημερινό χωριό που διατήρησε το όνομα Καισάρεια - Καισα-
ρειά. Για τα ευρήµατα του L. Hcuzey από τη σύγχρονη Αιανή, την επιτύμ-
Bia στήλη του 4ου π.Χ. αι. χρονολογεί στον lo π.Χ. αι., είχε την πεποίθηση
ότι μεταφέρθηκαν από το Παλιόκαστρο. ενώ για το Κάστρο του Κτενίου
υπέθεσε ότι είναι καταφύγιο των προϊστορικών χρόνων.
Είναι φανερό ότι ο Αντ. Κεραμόπουλλος, μολονότι γνώριζε την ύπαρξη
«ελληνιστικών οστράκων και θραυσμάτων κεράμων» της Μεγάλης Payne
καθώς και τάφους εποχής Σιδήρου στη γύρω περιοχή, που συγκριτικά µε
H αρχαία Ararı) 657
to Παλιόκαστρο Καισαρειάς βρίσκονται σε πολύ μικρότερη απόσταση

απὸ την Κάλλιανη, δεν επιχείρησε συστηματική, ἔστω επιφανειακή, έρευ-
να και εξέταση των χώρων. Τους θεώρησε μικρούς ανοιχτούς, διάσπαρτους,
συνοικισμούς, ανάξιους να διεκδικήσουν ένας-ένας χωριστά ἡ όλοι μαζί
το όνοµα της πόλης Αιανής. Οδηγήθηκε στη διατύπωση των απὀψεών του
για τις διαδοχικές θέσεις της Αιανής βιαστικά, παρασυρµένος ίσως από την
προσπάθειά του να απορρίψει τη γνώµη του L. Heuzey σχετικά µε το θέατρο
των συγκρούσεων των αντιπάλων στρατών του Καίσαρα και του Πομπήιου.
Τις παραπάνω απόψεις σχετικά µε τη θέση της αρχαίας Αιανής υπο-
στήριξε και ο Β. Καλλιπολίτης, ο οποίος μελέτησε τµήµα ανάγλυφης σαρ-
κοφάγου από το Παλιόκαστρο Καιϊισαρειάς των µέσων του 2ου μ.Χ. αι. OK.
Σιαµπανόπουλος γνωρίζοντας τον πλούτο των αρχαιοτήτων της περιοχής
προσπάθησε µε πειστικότατα επιχειρήματα να αντικρούσει τις γνώμες του
Αντ. Κεραμόπουλλου. Διατυπώνει τη θεωρία ότι «οι διασπαρµένοι αγροτικοί
αυτοί συνοικισμοί (...) µε κέντρο την θέσιν της σημερινῆς Αιανής και µε
τις ακροπόλεις της Μεγάλης Ράχης και Κτενίου αθροιστικώς αποτελούν
την Αιανήν, πόλιν δηλαδή απέραντον και αχανή. Αργότερον εξελίσσονται
εις ενιαίαν πόλιν». Το Παλιόκαστρο Καισαρειάς θεωρεί ως την τρίτη και
μεταγενέστερη χρονικά ακρόπολη τῆς Αιανής, ενώ «προπύργια - φυλακτή-
pia» που είχαν επίσης ιδρυθεί σε λόφους, κρίνει, ότι χρησίµευαν για την
ασφάλεια σε ώρες κινδύνου των εγκατασπαρµένων αγροικιών και οικισμών
όλης της περιοχής.
Καθοριστικό ρόλο για την εξακρίβωση της θέσης της αρχαίας Αιανῆς
έπαιξε η ανεύρεση κατά το 1957 δύο ενεπίγραφων βάθρων, µε τα οποία το
κοινόν των «Ελιμιωτών» τιµά τους αυτοκράτορες-καίσαρες Αντωνείνο
Πίο (138-161 μ.Χ.) και Μάρκο Αυρήλιο (161-180 μ.Χ.). Έδρα του κοινού,
όπως είναι φυσικό, θεωρήθηκε η Αιανή, που μετονομάστηκε σε Καισάρεια
και έτσι, τουλάχιστον για την εποχή της ρωμαιοκρατίας, επικράτησε η ά-
ποψη να ταυτίζεται η θέση της µε τον χώρο προέλευσης των τιμητικών
βάθρων, που ήταν το Παλιόκαστρο Καισαρειάς. Συγχρόνως όµως η ανα-
κάλυψη των δύο αυτών επιγραφών, από τις οποίες, όπως είπαµε, συνάγεται η
ταύτιση της έδρας του Κοινού των Ελιμιωτών µε την Αιανή, οδήγησε την
F. Papazoglou (ZA 9, 1959, 168-169) στην αμφισβήτηση ύπαρξης αρχαίας
πόλης Ἐλίμειας, πρωτεύουσας της ομώνυμης περιοχῆς Ἑλίμειας ἡ Ελιμιώ-
τιδας. Τις φιλολογικές πηγές, δηλαδή Στέφανο Βυζάντιο (Εθνικά, À. Ελιμία),
Ἡρωδιανό (ἐκδ. Lentz, τ. 1, 172, 1 και 2, 505, 31) και Κλαύδιο Πτολεμαίο
(Γεωγραφική Υφήγηση, ἐκδ. Müller, 3, 12, 18), τις θεώρησε αναξιόπιστες,
ενώ επίµαχο χωρίο του Λιβίου (43.21.5), στο οποίο γίνεται λόγος για µια πο-
peia του Περσέα κατά το 170-69 π.Χ. διά της Ελιμείας, όπου έγινε η lustratio
42
658 I’. Καραμήτρου- Μεντεσίδη
—o καθαρµός--- του στρατεύματος, το ερμήνευσε ὡς αναφερόμενο στην πε-

ριοχή της Ελίμειας. Ἡ άποψη της F. Papazoglou ενισχύεται µετά τη φιλολο-
γική, ερμηνευτική και παλαιογραφική, εξέταση του χωρίου του Λιβίου από
τον καθηγητή Αναστ. Μέγα, ο οποίος παρατήρησε ότι στο χειρόγραφο που
περιέχεται το χωρίο, που σηµειωτέο είναι μοναδικό, τούτο παραδίδεται ὡς
εξής: et Perseus AELIMEAM profectus εἰ CIRCAEAMET / EXERCITUM lustra-
to... Με πειστικά επιχειρήματα προτείνει την εξής petaypagn: et Perseus
in Elimeam profectus et circa Aeanen [ἡ Aeaneam n Eane(a)m] exercitu
lustrato... Ὑποστηρίζει δηλαδή ότι ἡ πόλη που αναγραφόταν στο πρότυπο-
και στην οποία έγινε ο καθαρμός του στρατεύματος του Περσέα ήταν η
Αιανή, «που ο γραφέας δεν διάβασε καλά ἡ δεν μπόρεσε να καταλάβει».
Μετά τα παραπάνω, είναι φανερό ότι µόνο η ανασκαφική έρευνα µπο-
ρεί να τεκµηριώσει οριστικές απαντήσεις σχετικά µε την ακριβή θέση της
αρχαίας Αιανής, την οικιστική της οργάνωση, την έκταση και την ανάπτυ-
En της διαχρονικά. Θα εκθέσουµε µε την απαιτούµενη συντοµία ορισμένα
από τα συμπεράσματα, στα οποία µας οδηγούν τα δεδοµένα των μέχρι σἠ-
µερα ανασκαφών στον πλούσιο αυτό αρχαιολογικό χώρο. Οι ανασκαφές
στα επάλληλα πλατώματα του λόφου της Μεγάλης Ῥάχης απέδειξαν την
ύπαρξη ενός εὐρώστου και οργανωμένου διαχρονικά οικιστικού συνόλου,
από τα προϊστορικά μέχρι τα υστεροελληνιστικά χρόνια. Του οικισμού αι-
τού θεωρούμε αναμφίβολη την ταύτιση µε τὴν αρχαία Αιανή. H άποψη
ότιο λόφος ήταν οχυρωμένη ακρόπολη αποδείχτηκε εσφαλμένη, ενώ παράλ-
ληλα είναι βέβαιο ότι ο αείμνηστος Αντ. Κεραμόπουλλος,ο οποίος τοποθέ-
τησε την Αιανή στο Παλιόκαστρο Καισαρειάς και την ἀποψή του ακολούθη-
σαν πολλοί μελετητές, αγνοούσε τόσο την έκταση και τη σπουδαιότητα
των οἰκοδομημάτων του λόφου όσο και την ύπαρξη των ταφικών συνό-
λων και των μνημειακών τάφων γύρω an’ αὐτόν. Αν ο οικισμός της Μεγά-
Ang Ράχης λειτουργούσε ὡς κεντρικός οικισμός και σύγχρονα μ᾽ αυτόν
υπήρχαν και άλλοι, μικρότεροι, οικισμοί από τη μέχρι σήµερα έρευνα δεν
µπορεί να επιβεβαιωθεί. Έχει διαπιστωθεί πάντως ότι μικρότεροι συνοικι-
opol σε άµεση γειτνίαση µε το λόφο και τα νεκροταφεία του δεν υπήρχαν,
μολονότι την ύπαρξη αγροικιών, των οποίων τα ίχνη ευκολότερα εξαφανί-
ζονται, δεν μπορούμε να αποκλείσουµε. Για τους λίγο μακρύτερα αρχαιολ.ο-
γικούς χώρους, όπως θέση Οὗτσινα προς τα ΒΔ στη συνέχεια της Payne
Κομμένοι και οἱ θέσεις Σελιώ., Ράχη Τσέϊκα, ΄Αγιος Μηνάς, Παλιούρι, σε
διαδοχικά υψώματα προς τα ΝΑ, ευρήματα περισυλλογών, µε σηµαντικό-
τερα τα αναθήµατα σε θεότητες, καθώς και δοκιμαστικές τοµές, παρέχουν
ασφαλείς χρονολογήσεις για εγκαταστάσεις στα ρωμαϊκά και βυζαντινά
χρόνια. Αναφορικά µε τη σύγχρονη κοινότητα Αιανή, της οποίας οι εκ-
Η αρχαία Atary 659
κλησίες έχουν χρονολογηθεί από tov 110-120 μ.Χ. αι., ta αρχαιολογικά ευ-
ρήματα που έχουν κατά καιρούς εμφανιστεί δεν παρέχουν σαφείς ενδείξεις
μικρού ἡ μεγάλου οικισμού στο χώρο της, ώστε να δικαιολογείται η άποψη
ότι κατέχει τη θέση της αρχαίας Αιανής. Πιο αναλυτικά οι αρχαιότητες που
προέρχονται από το σημερινό χωριό είναι pappdpiva και λίθινα αντικεί-
µενα σε δεύτερη χρήση καθώς και κτερίσµατα τάφων διαφόρων εποχών.
Οικοδομικά λείψανα δεν εντοπίστηκαν σε καμιά από τις ελεγχόμενες τα
τελευταία χρόνια εκσκαφές θεμελίων σπιτιών, ενώ λείψανα υδραγωγείου,
που είχαν αποκαλυφθεί κάποτε στην κεντρική πλατεία, και πρόσφατα τµήµα
αγωγού µε κατεύθυνση προς τα ΝΑ, είναι δύσκολο να χρονολογηθούν.
Το Παλιόκαστρο Καισαρειάς, ιδιαίτερα µετά την ανεύρεση των δύο
τιµητικών βάθρων του κοινού των Ελιμιωτών, µπορεί να θεωρηθεί ως η πιο
πιθανή θέση μεταφοράς της πόλης ἡ ἔστω των αρχών και της διοίκησης.
Εδώ όµως έχουµε να παρατηρήσουμε τα εξής: Ερευνητικές τοµές που διενερ-
yhoape σε επτά διαφορετικές θέσεις στον εντός των τειχών χώρο παρείχαν
χρονολογικές ενδείξεις για χρήση του χώρου όχι πριν την ύστερη ρωμαϊκή
εποχή. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό µε την ομολογία των ντόπιων, κα-
τοίκων της σημερινής Καισαρειάς που λιθολόγησαν το χώρο, ότι τα τιµη-
τικά βάθρα και τα υπόλοιπα λίθινα κομμάτια αποσπάστηκαν από τα τείχη,
άρα ἦταν εντειχισµένα σε δεύτερη χρήση, γεννά νέες αμφισβητήσεις και
ερωτήματα.
Συνεπώς µόνο η μελλοντική συστηµατική έρευνα θα δώσει την τελική
απάντηση για τον ακριβή χώρο μεταφοράς της πόλης από το λόφο της Με-
γάλης Ράχης, ὀπου η ζωή σταµατά tov lo π.Χ. αι. περίπου, στη θέση του
Παλιόκαστρου ἡ σε γειτονική θέση. Για τις θέσεις αυτές συνηγορούν ta
πλούσια κινητά ευρήµατα που έχουν περισυλλεγεί, όπως αναθηµατικά ανά-
γλυφα στις Νύμφες, στον Δία ΄Ύψιστο, στον Ἡρακλή Κυναγίδα, στον
Ερμή Ayopaio, καθώς και αρχαιότητες που έχουν εντοπιστεί και ερευνηθεί
ενµέρει (Ράχη Τσέϊκα), όπως σύστημα υδροδότησης, κτήρια λουτρών και
μνημειακοἰ τάφοι και μαρτυρούν τη συνέχεια, τη δύναμη και την εξέλιξη
της πόλης. Αξίζει τέλος να συμπληρώσουµε ότι σε περιοχές που απέ-
χουν αρκετά and τη Μεγάλη Ράχη, όπως ot θέσεις Λάκκα Παπαζήση και
Kovpi, επιφανειακά ευρήματα δηλώνουν πιθανόν οικισμούς ελληνιστικών
χρόνων.
Σχετικά τώρα µε τον ιστορικό ρόλο που διαδραµάτισε η πόλη της Αια-
vhs, ακόµα και αν δεχτούμε ότι υπήρξε πόλη Ελίµεια, τα πλούσια διαχρο-
νικά οικοδομικά λείψανα και où μνημειακοί, βασιλικοί θα λέγαμε, τάφοι
μας επιτρέπουν να διατυπώσουµε την άποψη ότι πολύ πρώιμα η Αιανή κατέ-
660 I. Καραμήτρου- Μεντεσίδη
λαβε θέση κρωτεύουσας στο έθνος των Ἑλιμιωτών. Στο ίδιο συμπέρασμα ο-
δηγούµαστε και µε την αναζήτηση ιστορικής αλήθειας στη µυθικἠ παρά-
δοση που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος και υπονοεί διαδοχική κτίση των
δύο πόλεων: Ἑλίμεια από Ἐλύμου, Αιανή ard Αιανού, παιδός Ἑλύμου.
IZ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Ανδρειωµένου Α., AA 22, 1967, Χρον., 413-15, 23, 1968, Xpov., 349, 24, 1969, Xpov., 332-
33, «Προϊσιορικόν Νεκροταφείον εν Auavfi Κοζάνης,, AAA J, 3, 1968, 244-46,
«Μικρός Τάφος εν Αιανή Κοζάνης», AAA IT, 2, 1969, 182-85, «Τρία υπόγεια τα-
pixé οἰκοδομήματα εν ty Δυτικὴ Maxebovig», Αρχαία Μακεδονία I, (1970)
235-38.
Βαβρίτσας Α., «Αναζητώντας την Αρχαία Ελίμεια», A’ Συμπόσιο Ιστορίας - Λαογραφίας
- Γλωσσολογίας Δυτικομακεδονικού χώρου (1976), 20 κ.ε.
Δήμιτσας Μ., Ἡ Μακεδονία εν λίθοις φθεγγοµένοις και μνημείοις σωζομένοις (1986, φω-
τοµηχανική ανατύπωση 1980), 219-27.
Hammond N.G.L. 4 history of Macedonia 1 (1972).
Hammond N.L.G. - Griffith G.T., A history of Macedonia IL, 550-336 (1979).
Hammond N.L.G. - Walbank F., A history of Macedonia III, 336-167 (1988).
Heuzey L., Mission Archéologique de Macedoine (1976), 289.
Καλλικολίτης Β., «H αρχαία Καισάρεια της Δυτικής Μακεδονίας», περ. Μορφές 2, Τεύχ.
2, 1947, 67-72, «Τµήµα Σαρκοφάγου εκ της Δυτικής Μακεδονίας», AE 1953-54,
207-213.
Κανατσούλης A., «Πού έκειτο η αρχαία πόλις Ελίμειω, Μακεδονικά 2, 1953, 179-92,
«H συμβολή tov Ελιμιωτών Μακεδόνων εις την εξέλιξιν της Αρχαίας Μακεδο-
νίας, Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον 1955, 161-66, «Ἡ "Ava Μακεδονία κατά την
αρχαιότητω», Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον 1956, 267-70, «Το Κοινόν των Ελιμια-
τών», Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον 1959, 209-13 και Αρχαία Μακεδονία II (1977),
129-34, «Η οργάνωσις της ΄Ανω Μακεδονίας κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους»,
Αρχαία Μακεδονία I, (1970), 184-92, «H µακεδονικἡ πόλις από της εµφανίσεώς
της µέχρι των χρόνων του M. Κωνσταντίνου», Μακεδονικά, 4, 1955-60, 232 x.e.,
5, 1961-63, 15 x.c., 6, 1964-65, 1 κ.ε., Μακεδονική προσωπογραφία (1955) και συµ-
πληρωματικά 1967, H Δυτική Μακεδονία κατά τους αρχαίους χρόνους (1958),
Ἱστορία της Μακεδονίας µέχρι του M. Κωνσταντίνου (1964), H Μακεδονία από
αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι της ανόδου του Φιλίππου B’ (1976) II, Εσωτερική I-
στορία, 48 κ.ε. και 50 onu. 7 µε προγενέστερη βιβλιογραφία σχετικά µε τη θέση
της Αιανής.
Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ., Ἐκθέσεις για τα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου, 1981
κ.ε. (τυπώνονται), «Δύο ανάγλυφα απὀ το Νομό Κοζάνης», Μακεδονικά 24, 1984,
105-10, «H Νεκρόπολη της Αιανής Κοζάνης», Το Αρχαιολογικό έργο στη Μα-
κεδονία και Θράκη 1, 1988, Αρχαία Μακεδονία, Μουσείο Βικτώριας, Μελ-
βούρνη 1989 (Αθήνα 1988), 41-42 ap. 35, 36, 38, 79, 322-333. And την ανασκα-
φική έρευνα στην Αιανή, Το Αρχαιολογικό ’Εργο στη Μακεδονία και Θράκη 3,
1989, «Αιανή Κοζάνης», Αρχαιολογικός Οδηγός (1989).
662 T. Καραμήτρου- Μεντεσίδη
Κεραμόπουλλος Α., «Ανασκαφαί και Έρευναι ev tn ‘Avo Μακεδονίᾳ», AE 1933, 38-51,

«Wo lag die Καισαρεία des Procopius», Bulletin de [institute Archeologique
Bulgare, 9, 1935, 407-8.
Λιούφης Π., Ιστορία της Κοξάνης (1924).
Μακαρόνας X., «Ex της Ελίμειας και της Εορδαίας, Αρχαιολογική Συλλογἡὴ Κοζάνης»,
AE 1936, Αρχ. Χρον. αρ. 3, Μακεδονικά 2, 1953, Χρον. Αρχ., 642-43.
Μακεδονία, 4.000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού (1982), Συλλογικό έργο.
Μέγας Α., «Ελίμεια - Αιανὴ στον Λίβιο», A’ Συμπόσιο Ἱστορίας - Λαογραφίας - Γλωσσο-
λογίας Δυτικομακεδονικού χώρου (1976), 13-18.
Παναγιώτου A., «An inscribed Pithos fragment from Aiane (W. Macedonia)», Kadmos
XXV, 2, 1986, 97-101.
Papazogiou F., Les Cirés Macédoniennes à l'époque Romaine (1957) 173, 349, «Sur les
koina régionaux de la Haute Macédoine», Ziva Antika 9, 1959, 163, 167 x.e.
Πελεκανίδης Σ., «Αι ανασκαφαί τῶν τελευταίων ετών εἰς τα χωρία Ακρινὴ και Αιανή»,
Ημµερολόγιον Avr. Μακεδονίας 1961, 95-98, «Χριστιανική επιγραφή εκ Καισα-
ρείας της ΄Ανω Μακεδονίας», Τόμος εις Μνήμην K. 1. Αμάντου (1960) 463-67,
«Έρευναι ev ‘Ava Μακεδονίᾳ», Μακεδονικά 5, 1963, 363-413.
Πέτσας Φ., 44 17, 1961-62, Χρον. 216, 21, 1966, 354, Μακεδονικά 7, 1967, Χρον. Αρχ. 347.
Ριζάκης Θ. - Τουράτσογλου Γ., Επιγραφές Ανω Μακεδονίας (1985).
Ρωμιοπούλου K., «Some Pottery of the Early Iron Agen from Western Macedonia», British
School Annual 66, 1971, 354-60, «H Αρχαιολογική Συλλογή Αιανἠς Κοζάνης»,
AAA IL, 2 1970, 212-14, AA 25, 1970, Χρον. 389.
Σαμσάρης A., «Ανθρωκωνύμια της Δυτικής Μακεδονίας κατά τη Ρωμαιοκρατία µε βάση
τις επιγραφικές μαρτυρίες», Μακεδονικά 22, 1982, 259-91, «Ἐπιγραφικές μαρτυρίες
για τους θεσμούς της Δυτικής Μακεδονίας κατά τη Ρωμαιοκρατία», ό.π., 295-306,
«Παρατηρήσεις στη γλώσσα τῶν επιγραφών Ῥωμαϊκής εποχής της Δυτικής
Μακεδονίας», ό.π., 485-491, «Από το μελλοντικό Σύνταγμα (corpus) αρχαίων επι-
γραφών της Δυτικὴς Μακεδονίας», I” Συνέδριο Λαογραφίας - Γλωσσολογίας -Πα-
ῥαδοσιακής Αρχιτεκτονικής ἄΔυτικομµακεδονικού χώρου (1982) 77-90, «Από to
μελλοντικό corpus αρχαίων επιγραφών της Δυτικής Μακεδονίας, Β΄. Οι λατρείες
στην Ἐλιμιώτιδα και Εορδαία κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας µε βάση
τις αναθηµατικές επιγραφές», I” Πανελλήνιο ἰστορικό Συνέδριο (1982), And
την έρευνα της ιστορικής γεωγραφίας της Δυτικής Μακεδονίας κατά την ελ-
ληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα (1983).
Σιαµπανόπουλος Κ., Αιανή, Ἱστορία - Τοπογραφία - Αρχαιολογία (1974), Οι Aalagives
(1973).
Τουράτσογλου I. (βλ. παραπάνω Ριζάκης I.) Ad 24, 1969, Χρον., 331-32, 25, 1970, Χρον.
389, 29, 1973-74, Χρον. 725, 30, 1975, Χρον., 260.
Φίλιππος, Βασιλεύς Μακεδόνων (1980). Συλλογικό έργο.
Χονδρογιάννη-Μετόκη A., «Επιτύμβιες Στήλες της Αιανῆς Κοζάνης». Το «Ίρχαιολο-
γικό ᾿Εργο στη Μακεδονία και Θράκη I, 1987, 37-44.
ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ AIANHE KAI
ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ NEPIOXHE
κλιµακα 1:50.000 χαρτης 2
— -«α
Fix. I. Atavy. Χάρτης της περιοχής.

“Danhisy pxnlogoxio pa ail Suing Slypday sha sodpy Ο ‘han κ
Γ. Καραμή ἤτρου -Μεντεσίδη
IT αρχαία
Aa)
665
η ΄
Εικ. 3. Μιανή, Μεγάλη Payn. ‘Anoyn από των τριών ε παάλληλων πλατωμ arr.
‘piepgiay bog Lio kyouodxay “han FOX
Ἠεντεσίδη
oov-
“-.
I. Kapaynt
666
H ἀρχαία Atari, 667
Fix. a. eliavy. Δεκρόπολη στη θέση AeiBadia. εἰσύλητος λωκκοειδής τάφος.

dé
THE ATTALIDS OF PERGAMON AND MACEDONIA
Istvan Kertész
The Pergamene politics against Macedonia constructed an important

part of the imperium-building activity of the Attalids!. It was characterized
by the growing fear of Macedonia in the age of Attalus I and by the anxiety
at the end of the reign of Eumenes II that without the restraining power of
Macedonia the Hellenistic world would be subjected by Rome unbounded.
Consequently, aversion and sympathy alternated in the connection of the
two states and in my opinion we can follow this change both in the develop-
ment of the Pergamene myth of origin, that is in the myth of Telephus, and
in the iconography of the Telephus stele of the Pergamene Zeus Altar. Sub-
sequently I will analyse the motives of the politics of Attalus I and Eumenes
II against Macedonia and discuss the religious aspects as reflected by the
myth of Telephus and its visual representation.
a. Attalus I and the First Macedonian War
In 210 B.C. Attalus I was elected as one of the Aetolian generals for the
following year?. This act itself showed that the Pergamene king wanted to
play an important role in the fights of the Aetolian League against Macedonia.
A number of historians have dealt with the motives of the Pergamene entry
into the war and they gained very different results’. I regard as the main mis-
1. On the Attalids cf. M. Rostovtzeff, “Pergamum”, in: CAH VIL. 590 ff.; M. Rostov-
tzeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World (Oxford 1941), 553 ff., 634
ff.; D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ (Prin-
ceton 1950), 3 ff.; E. V. Hansen, The Attalids of Pergamon (Ithaca-London 1971); R. B.
McShane, “The Foreign Policy of the Attalids of Pergamum”, in: Illinois Studies in the
Social Sciences 53 (Urbana 1964); R. E. Allen, The Attalid Kingdom. A Constitutional History
(Oxford 1983); J. Hopp, Untersuchungen zur Geschichte der letzten Attaliden (Vestigia
25), (München 1977).
2. Livius XXVII. 29.10, 30.1; Polybius IX. 30.7.
3. U. Wilcken thought Attalus feared the ambitions of Philip; B. Niese recognized the
threat of Prusias of Bithynia; G. De Sanctis believed that Attalus, surrounded by Philip
670 Istvan Kertesz
take of their conclusions that they each emphasize only one motive, such as
the fear of Macedonia or the hope to conquer Western territories. I think
Pergamon was involved in the war because it was seeking for security and not
because of aggressivity. Therefore its participation in the war was essentially
defensive as it was pointed out by R. E. Allen‘. Historians overestimated cer-
tain individual reasons for this defensive participation; in fact, these reasons
jointly resulted in the strategical isolation of Pergamon. Attalus I wanted to
break through this strategical isolation when he joined the coalition of Rome
and the Aetolian League against Macedonia.
The politics of the Attalids was basically influenced by the interests of
the Hellenic and Hellenized inhabitants of the city-states in the North-Western
part of Asia Minor that fell under Pergamene supremacy, because they had
the same social and economic interests as these people’. The main political
aim of the symmachy led by Pergamon was to defend and develop the social
and economic stability of the Hellenic citizens. This symmachy consisted of
cities of very different rank, such as Cyzicus, Smyrna, Aegae, Temnus, Elaea
and Pitane®. We shall be able to understand why Pergamon entered the First
Macedonian War if we analyse the political situation of Pergamon and the
symmachy it led at the outbreak of the war.
Heichelheim points out convincingly that by the 230s a general economic
decay began in the Hellenistic world and this decay was especially serious in
the years between 230 and 220. He regards as the basic cause of this the politi-
cal confrontation that caused the permanent enmity among the political
and Antiochus, sought a conterweight after losing the support of Egypt. M. Holleaux and
essentially F. W. Walbank and C. G. Starr assign Attalus to seek after expansion in the
west. These views are collected by R. B. McShane, op. cif., p. 92 n. 1. He thinks “that for
Attalus it was not his weakness but rather his increased strength, not his isolation but rather
his friendships, not the pressure from Asia but rather the vacuum in the Aegean (after the
decline of Egyptian power), that encouraged him to take an enlarged part in European
Greek affairs” (p. 105). The point of view of E. V. Hansen is without idea: “...since Perga-
mon's ambitions in Asia Minor were restricted..., Attalus may have regarded the time as
opportune for winning new laurels elsewhere” (op. cit., p. 46). Erich 5. Gruen, The Helleni-
stic World and the Coming of Rome I-11 (University of California Press 1984), p. 530: “De-
bate over Attalus aims in the Aegean (whether desire for territorial aggnandizement and a
maritime empire or access toa northern Aegean trade route) can he set aside as speculation”.
4. R.E. Allen, op. cit., 71 ff.
5. Cf. my papers: “Die Lage der ionischen städtischen Bürger im Königreich Pergamon”
(Vortrag bei der Konferenz, die anläßlich des 100-jährigen Jubileums des Lehrstuhls für
Alte Geschichte der Eötvös Lorand Universität Budapest 1983 stattgefunden hat.) (in press):
Die Sozialpolitik der Attaliden (in press).
6. On the symmachy of Pergamon cf. R. Β. McShane, op. cir., 58 ff.
The Attalids of Pergamon and Macedonia 671
powers of the age, namely the Aetolian and Achaean League and Macedonia
in Greece and the Seleucid and Ptolemaic states in the East. Even Egypt, the
great economic power weakened rapidly during the series of wars and the
whole Aegean commerce decayed as well. This situation was worsened by
the earthquake that destroyed Rhodes in 227/226.
However, studying the history of Pergamon in this period we can observe
that just these “fateful decades” (Heichelheim) gave Pergamon an opportunity
to become an effective organizing power and to be the leader of a powerful
symmachy. The general use of Pergamene ceramics in the Aegean territories
at this time proves the commercial dynamics of the Pergamene symmachy’.
From the beginning of the 210s this dynamics irritated Rhodes — a
country which developed actively again — more and more. Rhodes actually
regarded the symmachy of Pergamon as its main commercial rival in the
Aegean area. The controversion first appeared in 220/219 when Attalus sup-
ported Byzantion in its war against Rhodes’.
At the same time the relation between Pergamon and Egypt became
hostile, because the latter supported Achaeus, a member of the Seleucid house
who revolted against Antiochus III. Achaeus wanted to build an independent
power in Asia Minor and therefore conquerred territories standing under
Pergamene hegemony®. The situation in Asia Minor was very complicated,
as Attalus I also had to fear of Antiochus III. For the moment they fought
together against Achaeus but it was clear that later the Seleucid king would
restore the position of his ancestors in Asia Minor at Pergamon’s expense.
The number of Pergamon’s enemies was increased by Bithynia, as well;
its king and Attalus both wanted to control the Hellespontine Phrygia. In
220 Bithynia aided Rhodes against Byzantion and sometime before 208 its
ruler Prusias I married the daughter of the Macedonian king Philip V?°.
Since the allience of Bithynia and Macedonia maintained friendly connections
with the Seleucids Pergamon and its symmachy became entirely isolated.
([ regard it insignificant whether or not the marriage of Prusias had already
been contracted in 215, because the matrimony was clearly prepared by the
close political cooperation of the two kings).
In such a situation Attalus [ desperately needed a powerful ally that was
in unfriendly connection with at least one of his enemies. The Aetolian League
7. F. M. Heichelheim, An Ancient Economic History III (Leiden 1970), 32 ff., 63.

8. Cf. κ. B. McShane, op. cir., 65; E. V. Hansen, op. cit., 40 ff.; R. E. Allen, op. cit., 37.
9. Cf. R. B. McShane, op. cit., 62 ff.; E. V. Hansen, op. cit., 38 ff.; R. E. Allen, op. cit.,
28 ff.
10. Polybius XV. 22.1.
672 Istvan Kertesz
seemed to be suitable for him and for this reason he aided the League to forti-
ficate Elaus!!. After 215 these close connections with the Aetolian League
also meant an approach towards Rome. Therefore Pergamon and the sym-
machy led by it were able to break through the strategical isolation by entering
the war.
ὃ. Eumenes II in the Third Macedonian War
Pergamon succeded in resolving its strategical isolation through the First

Macedonian War. In the following period the state of the Attalids became
a powerful empire and it reached the summit of its flourishing after the peace
of Apameia!?. But the years between the peace of Apameia and the Third
Macedonian War brought to light a lot of political problems for Pergamon
as well!?. Distrustfully observing the great strengthening of its allies Rome
became gradually unfriendly towards Pergamon and refused to aid Eumenes
II with armed forces in his wars against Bithynia and Pontus. From this time
on the Pergamene king was seeking an agreement with his Asian neighbours.
However, Perseus, the new Macedonian king wanted to make his task more
difficult. He married the daughter of Seleucus 1V, an enemy of the Attalids,
and his own sister was married by the Bithynian king Prusias II. These dynastic
bonds threatened Pergamon with the emergence of a hostile coalition. But
Eumenes II had some problems in Europe, too. Having disappointed in Rome
the Achaean League interrupted its friendly connections with Pergamon and
the prestige of the state of the Attalids had also been diminished by the pro-
paganda campaign of Perseus. By the end of the 170s neither Rome nor the
Hellenistic powers — who, by the way, were neutral or hostile towards
Rome — sympathized with Pergamon.
I think Eumenes I supposed he could resolve his problems with a war
against Macedonia. If he could revive the traditional coalition against Mace-
donia it would be profitable for Pergamon in three respects. On the one hand
it would repress the hostile activity of Perseus, on the other hand 1t would force
11. Polybius IV. 65.6. On the relations between Pergamon and the Aetolian League cf.
R. B. McShane, op. cit., 100 ff.
12. The text of the peace pact cf. Polybius XXI. 42.1-27, Livius XXXVILI. 38.1-18. On
the disposals about Pergamon and the status of the cilies under its rule cf. R. B. McShane,
op. cit., 150 ff.; E. V. Hansen, op. cit., 92 ff.; D. Magie, op. cit.. p. 950 n. 60.; R. E. Allen,
op. cit., 76 ff.
13. The following passage is discussed in detail in my paper; “Von Apameia bis Brun-
disium” (Kapitel aus der Geschichte der Bezichungen von Rom und Pergamon)”, in: Annales
Univ. Sc. Bud. de Rol. Eötvös Nom. Sectio Classica IX-X, 1982-1985, 79 ST.
the Achaean League — the most important political power in the Balkan be-
side Macedonia — to join Pergamon again. Lastly, it would make the friend-
ship between Rome and Pergamon cordial once again. Therefore in 172
Eumenes II went to Rome where he suppoited the Roman political group
that also wanted the war against Macedonia".
Accordingly, Pergamon played an important role in the outbreak of the
Third Macedonian War. Then, surprisingly, there were rumors about secret
negotiations between Eumenes II and Perseus. The ancient sources about
these negotiations have been analysed by many historians and a heated dis-
cussion has developed on their authenticity and interpretation in the historical
literature’. I agree with the view of those scholars who accept as a fact that
Eumenes attempted to make peace between Perseus and Rome. By 169 the
political aims of Pergamon were accomplished!®. The position of Perseus be-
came weaker, the Achaeans made up differences with Eumenes and for a
while the connections between Rome and Pergamon became better. Actually
Eumenes, who had been made distrustful by the Roman devastation of Ab-
dera and other Greek cities, could think it was high time to finish the war.
Obviously, he has afraid that in case of Macedonia’s decay Rome would have
no significant enemy and would put into practice its own imperialist policy
unrestrained. Beside Pergamon, Rhodes and Egypt also attempted to make
peace between Rome and Macedonia. Therefore one can observe that several
Hellenistic states would have taken it with pleasure if Macedonia had been
able to avoid the final destruction’.
14. The speech of Eumenes Il cf. Livius ΧΙ Η. 11-13, and Appianus, Maked. fr. 11.1-4.,
Syil® no. 643. On the accusations brought against Perseus cf. D. Mendels, “Perseus and the
Socio-Economic Question in Greece (179-172/171 B.C.). A Study in Roman Propaganda”,
Ancient Society 9 (1978) 55 ff. On the Roman political parties cf. H. H. Scullard, Roman
Politics 220-150 B.C. (Oxford 1973*), 198 ff.
15. Ancient sources: Livius XLIV. 24.7-25,12; Polybius XXIX. 4. 8-9, 5.1, 9.13; Diodorus
ΧΧΧΙ. 7.2; Appianus, Maked. XVII. 1.; Velleius Paterculus I. 9.2; Cassius Dio XX. fr.
66.1. p. 295 ff. Boiss.; Zonaras IX, 22.11. p. 296 ff. Boiss.; Justinus XXXVIIl. 6.3. ff. The
summary of the discussions followed in the special literature cf. B. Schleußner, “Zur Frage
der geheimen pergamenisch-makedonischen Kontakte im 3. makedonischen Krieg”, Historia
22 (1973), 119 ff.
16. On the discussions about the outbreak and character of the war cf. L. Raditsa, “Bella
Macedonica”, ANRW L 564 ff. On the participation of Pergamon in the war cf. R. B. Mc-
Shane, op. cit., 177 ff.; E. V. Hansen, op. cit., 106 ff.; E. Will, Histoire politique du monde
hellénistique 11 (Nancy 1967), 228 ff.
17. On the attempts of making peace by Rhodes cf. Livius XLIV. 14.8-13. On the plan
of Egypt cf. Polybius XXVIIL. 1. Richard M. Berthold, Rhodes in the Hellenistic Age (Cor-
nell University Press 1984), p. 240 ff. On the fear of the Hellenistic states that Macedonia
will be destroved by Rome cf. the speech of Cato: Gellius VE. 3.16 ff.
43
674 Istvan Kertes:
The secret negotiations between Eumenes and Perseus did not mean that
the Pergamene king betrayed Rome. The Pergamene forces led by Attalus,
the brother of the king, took part in the fights till the end of the war. Still,
the Romans declared Eumenes a traitor after having heard of the negotia-
tions that, by the way, had finished without any success. Rome incited to
rebellion the Gauls living under Pergamene hegemony, gave Pergamon no
part of the spoils of war and wanted Attalus to take his brother’s place on the
throne. When Eumenes went to Italy in 167 and wanted to justify himself
before the Senate, he was not even let in Rome’®. Being aware of the Roman
malignity against him the Pergamene king had to go back to Asia Minor. In
fact, the last years of his rule passed in fear of Rome till his death in 159.
c. Politics and Religion
Studying the religious life of Pergamon I have stated in my former essay10

that the Pergamene king who established the worship of Telephus as a mythi-
cal ancestor was Attalus I and not Eumenes II as it is suggested by many
historians. I regard this statement particularly important, because Telephus’
myth could strengthen the friendship between Pergamon and Rome during
their common struggle against Macedonia. Telephus was of Arcadian origin,
just like Euander of whom, supposedly, a lot of Roman clans descended.
Some sources state that he was born in Troy and his son Eurypylus died while
defending Troy”. As the idea of Trojan origin was very popular among the
Romans in the Ilfrd century”!, the interpretation of Telephus as ancestor
suggested that the Attalids stood in kinship with the Roman people. Moreover,
this included the inhabitants of Pergamon too, since they were often referred
to as Telephidai??.
18. Polybius XXIX. 6.4., XXX. 19; Livius ep. XLVI. On the date of Eumenes’ visit
cf. M. Holleaux, Études d’epigraphie et d'histoire grecques II (Paris 1938), p. 161 π. |.
19. “Der Telephos-Mythos und der Telephos-Fries”, Oikumene 3, 1982. 203 ff.
20. On Telephus cf. L. C. Robert, Die griechische Heldensage (Berlin 1923), 1138-1160;
J. Schmidt, “Telephos”, in: W. Roscher (Hrsg.), Ausführliches Lexikon der griechischen und
römischen Mythologie (Leipzig 1916-1924), v. 274-308; F. Schwenn, “Telephos”, RE LX,
362-369: K. Kerenyi, Die Mythologie der Griechen II. Die Heroen-Geschichten (München
1966), 262 ff.
21. Cf. F. Bömer, Rom und Troia. Untersuchungen zur Frühgeschichte Roms (Baden-
Baden 1951); F. Bömer, Ahnenkult und Ahnenglaube im alten Rom (Leipzig-Berlin 1943);
A. Alföldi, Die troianischen Uruhnen der Römer (Basel 1957).
22. IvP 11. 239 ff. = C.1.G. 3538; J. Ebert, Griechische Epigramme auf Sieger an gymni-
schen und hippischen Agonen (Berlin 1972), Nr. 74.
The congruency between politics and religion is particularly conspicuous

in this case. As early as the end of the Π]τά century a religious relationship
was established between the cities of the [lian League and Rome on the ground
of their common origin™. Since cities such as Ilium, Alexandria Troas and
Lampsacus were members of the symmachy led by Pergamon, they were
glad that a similar relationship had developed between Rome and Pergamon.
During the First Macedonian War this relationship, having a religious ground,
developed into military cooperation.
At this time Telephus was worshipped by the Attalids mainly as a divine
ancestor who could confirm the friendly contacts with Rome. It is proved
by the fact that the myth of Telephus became rich with elements of this nature.
The first stage of modifying Telephus’ history on the ground of certain politi-
cal considerations is represented by the Alexandra of Lycophron. K. Ziegler
dates this epic poem at 196/195 that 15 at the beginning of the rule of Eumenes
1135, In this work Telephus is the father of the Etrurian heroes Tarchon and
Tyrrhenus*. This information, not to be found in any of the former sources,
was able to present Telephus as a favourable person for Rome, because we
know from the the Aeneis that these Etrurian heroes supported Aeneas against
king Turnus*.
It is highly probable that the other pro-Rome elements of the myth of
Telephus also became popular at this time, in spite of the fact that we can only
find them in later literary works. The aim of including these elements in the
myth was to connect Telephus and Troy as well as Telephus and Rome from
a genealogical point of view: Telephus married Astyoche or Laodice, the
daughter of king Priamus®’ and his own daughter, Rhome was the wife of
Aeneas or his son, Ascanius®. The paralellism between Telephus and Romulus
23. T. Frank, Roman Imperialism (New York 1914), 166: R. B. McShane, op. cit., 137-
138.
24. K. Ziegler, “Lykophron”, RE XIII, 2315 ff. P. Green, Alexander to Actium. The
Hellenistic Age (London 1990), p. 177 is unconvincing when writes: “Lycophron of Chal-
kis (b. ca. 330-325) came to Alexandria about 285/3...”.
25. Lycophron, Alexandra 1245 ff. (ed. Mascialino). On discussion about the life and
work of Lycophron cf. C. Schneider, Kulturgeschichte des Hellenismus 1-11 (München 1969),
p. 297 f.
26. Vergilius, Aeneis VIII, 505, 604; X, 153, 290, 299, 302; XI, 184, 612, 727, 729, 746,
758.
27. Hyg. fab. 101; Dictys Cret. 2,2. According to Quintus Smyrn. Telephus’ wife was
the sister of Priamus (6, 135 fT.).
28. Plutarchus, Rornulus 2.
676 Istvan Kertés:
was a commonplace in Roman fine art by the time of the first Roman em-
perorsi?.
The most prominent representation of the Telephus myth is the Zeus
Altar or Great Altar of Pergamon. As it is verified by recent archeological
researches this work of art was most probably built in the years of Eumenes”
rule, after the Third Macedonian War?®. As I have mentioned this period was
the time of the alienation between Rome and Pergamon. We shall be able
to understand the version of the Telephus myth that was represented on the
smaller stele of the Pergamene Zeus Altar only if we consider the above men-
tioned political change, that is the temporary approach towards Macedonia
and the estrangement from Rome, and regard it as the definitive political
background of the building of the Altar.
The Telephus stele of the Zeus Altar consequently disregards the above
mentioned elements that seek for a friendship with Rome®!. On the contrary
it emphasizes how carefully Heracles looks after his son the little Telephus.
Also the Gigantomachy scene of this altar gave Heracles an important role
when showing the victory of Gods over the Giants, ascribing the main merit
to Heracles. This way the son of Zeus and Alcmene becomes the protagonist
of the Zeus Altar and his personality binds the two steles together. The inten-
tion of the creators is evident; they wanted to exhibit the descent of the Attalids
from Heracles. (As we know the kings of the ancient Macedonia, the Temenids
had done the same). Besides, the Telephus stele is dealing with Tegea, the
birthplace of Telephus in detail. Its political background is the fact that Tegea
was one of the most important cities of the Achaean League. The Attalids
intended to stabilize their connections with this League by emphasizing the
29. Cf. Chr. Bauchhenss-Thiriedl, Der Mythos von Telephos in der antiken Bildkunst
(Beiträge zur Archäologie 3.), (Würzburg 1971). The author maintains (op. cit., p. 40) that
the official Roman politics wanted to prove by emphasizing the relationship between the
Roman ancestors and Telephus, that Rome had had the right to accept the bequest of At-
talus 111. But I think the mythical relationship popularized during the friendship of Rome
and Pergamon became a popular subject of the Roman fine arts with a delay, as a result
of the artistic influence of Pergamon’s incorporation in the empire. As a matter of fact there
was not need for Rome to spread this myth inspired by political interests in the early period
of the Roman empire.
30. P. J. Callaghan, “On the Date of the Great Altar of Zeus at Pergamon”, BICS 28
(1981), 115 ff.; H.-J. Schaller, Der Pergamonultar. Zwrischen Bewertung und Verwertbarkeit.
(Frankfurt am Main 1986), p. 16 f.: B. Andreae, Lavkoon und die Kunst von Pergamon
(Frankfurt am Main 1991), p. 51 ff.
31. The following passage is discussed in detail in my paper cf. note no. 19. My analysis
is accepted by W. Schindler, Mythos und Wirklichkeit in der Antike (Leipzig 1987), 152 ff.
Tegean origin of their mythical ancestor. It is remarkable that the wife of

Telephus in this altar is Hiera, an amazon. Not only his wife but also Telephus
himself was characterized by the Pergamene artists as a brave warrior. The
scene of the Telephus stele which shows the fight of the Mysians led by Tele-
phus against the Greeks who ate led by Achilles and who are landing at the
spot where Pergamon was built later stands without parallel in the history
of fine arts. Evidently this scene suggests that the Attalids of Pergamon are
ready to fight for the independence of their empire just like their ancestors.
It would be an overstatement to say that it was a message to Rome. However,
it was suitable to demonstiate that the Attalids did not give up their political
autonomy. In the shadow of a great power this is not to be underestimated.
As we can observe the changing policy of Pergamon in foreign affairs
and the changing relations with the contemporary great powers —that is
Rome and Macedonia— are adequately reflected in the development of the
Telephus myth and in the choice of the version represented on the Zeus Altar.
Considering this fact we can verify that the iconographical analysis of this
work of art supports the archeological conclusions about the date of the
building of the Zeus Altar.
47
Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Χάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Στη μνήμη του Klaus Kilian
Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου δεν έχει ερευνηθεί ακόµα σε µεγάλη

ἑκταση στην Ανατολική Μακεδονία. Η εικόνα που προκύπτει από τον αρ-
χαιολογικό χάρτη της Ανατολικής Μακεδονίας --στην οποία γεωγραφικά
και πολιτιστικά ανήκει και η Θάσος-- είναι ακόµα προσωρινή, γιατί είναι
βέβαιο πως ο αριθµός των θέσεων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου θα
μεγαλώσει µε τη συνέχιση της αρχαιολογικής έρευνας (Σχέδ. 1*).
Το σημαντικότερο ὡς τώρα αρχαιολογικό υλικό για τη µελέτη της
Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία προέρχεται από
τη Θάσο, όπου οι αρχαιολογικές έρευνες στα τελευταία 20 χρόνια εντόπι-
σαν µια σειρά προϊστορικών θέσεων στο νησί µε έντονη παρουσία της
Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (Σχέδ. 2). H ζωή στην Πρώιμη Εποχή του
Σιδήρου έχει συγκεντρωθεί στο εσωτερικό του νησιού, Οι οικισμοί είναι
τειχισµένοι και βρίσκονται σε οχυρές θέσεις που ελέγχουν την επικοινῶ-
νία µε τη θάλασσα.
Ο σημαντικότερος οικισμός της ΠΕΣ στη Θάσο είναι ο οικισμός στο
λόφο «Καστρὺ στη Νότια Θάσο (Εικ. 1). Στην κορυφή του οχυρού λόφου,
που είχε κατοικηθεί στη Μέση και Ύστερη Νεολιθική Εποχή onpewve-
ται, ύστερα από µια μακρόχρονη περίοδο εγκατάλειψης, η εγκατάσταση
ενός νέου οικισμού3. Ο πολιτιστικός χαρακτήρας του νέου οικισμού προσ-
διορίζεται από την παρουσία πασσαλόπηκτων αρχικά κτισμάτων (Εικ. 2),
χειροποίητης τοπικής κεραµεικής, που εμφανίζει στενές σχέσεις με τὴν Ανα-
τολική Μακεδονίαδ και την Κεντρική Μακεδονίας, και μυκηναϊκής επείσα-
* Τα σχέδια εκπονήθηκαν από την Κυριακή Μαγαρισιώτη, σχεδιάστρια του Μου-

σεἰου Καβάλας, την οποία ευχαριστὠ θερμότατα.
1. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Πρωτοϊστορική Θάσος (1992).
2 X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Die frühe Eisenzeit auf Thasos», Südosteuropa zwi-
schen. 1600 und 1000 v. Chr. PAS 1 (1982) 119, 125 κε.
3. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Eastern Macedonia in Late Bronze Age», Thracia
Praehistorica Pulpudeva 3 Supplementum, 231-258.
4. A. Hochstetter, «Kastanas, Handgemachte Keramik», PAS 3 (1984) niv. 268.
680 Χάιδω Kovxovdn-Xeve ἀνθάκη
κτης κεραμεικής (Εικ. 3) που χρονολογεί την εγκατάσταση του οικισμού

στην ακρόπολη «Καστρί στην ΥΕΠΙΒ φάση».
Στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου τα πασσαλόπηκτα κτίσματα στην
κορυφή του λόφου «Καστρί» έχουν αντικατασταθεί and λίθινα µε αψιδω-
τή À ελλειψοειδή κάτοψη (Σχέδ. 3), αλλά η συνέχεια της χρήσης των τά-
φων στα εκτεταμένα γύρω από τον λόφο του οικισμού νεκροταφεία της
Ύστερης Εποχής Χαλκού και της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου και η εµφάνι-
ση στην κεραµεική και στη μεταλλοτεχνία του οικισμού μεταβατικών τύ-
πων που συνδέουν την Ύστερη Εποχή Χαλκού µε την Πρώιμη Εποχή του
Σιδήρου βεβαίωσαν ότι η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στον οικισμό είναι
npolôv εξέλιξης και ὀχι ριζικής πολιτιστικής αλλαγής”.
Η παρουσία τοπικής µυκηναϊκής κεραµεικής µε σχήματα YELLIB-
ΥΕΠΙΓ (Εικ. 4-5) χαρακτηρίζει την τελευταία φάση της Ύστερης Εποχής
Χαλκού, κατά την οποία η τοπική χειροποίητη κεραµεική είναι ακόσµητη.
Οι τοπικές μιμήσεις μυκηναϊκής κεραµεικής σε τοπικὀ πηλὀ επιβιώνουν
pe σποραδικά παραδείγματα και στην αρχαιότερη φάση της Πρώιμης Exo-
χἠς του Σιδήρου (Εικ. 6). Αντίστοιχη εξέλιξη µε μεταβατικούς τύπους απὸ
την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου σηµειώ-
νεται και στη μεταλλοτεχνία, όπως π.χ. στα χάλκινα μαχαίρια που διατηρούν
τους γνωστούς από την Ύστερη Εποχή Χαλκού αιγαιακούς τύπους (Εικ. 7).
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στη Θάσο χαρακτηρίζεται από την εµ-
φάνιση και την επικράτηση της αυλακωτής διακόσμησης στη χειροποίη-
τη κεραµεική. Δύο είδη αυλακωτής διακόσμησης επισημαίνονται: Η ραβ-
δωτή διακόσμηση, που θυμίζει αντίστοιχα παραδείγματα and την Κεντρικἠ
Μακεδονία», είναι αρκετά σπάνια και εµφανίζεται στις πρώιμες φάσεις
της Εποχής του Σιδήρου (Εικ. 8). H αυλακωτή ὡστόσο γραμμική διακόσµη-
ση είναι εξαιρετικά διαδεδομένη σ᾽ όλη τη διάρκεια της Πρώιμης Εποχής
του Σιδήρου στη Θάσο. Χαρακτηριστικό σχήμα εἰναι ένα βαθύ µόνωτο
αγγείο µε λοξότµητο χείλος και γωνιόσχηµη λαβή και αποφύσεις στον ὦμο,
σχήμα ιδιαίτερα διαδεδομένο στην Αιγαιακή και Ηπειρωτική Θράκη και
στην Τροία ΥΠΒ2 στην εποχἠ αυτή! (Εικ. 9). Η Πρώιμη Εποχή του Σιδή-
5, Ο.π., onu. 2, εικ. 3.

6. AA 298 (1974) 779, niv. 537u, .1:1 338 (1978) 290.
7. ‘O.n., onu. 1.
8. A. Hochstetter, ό.π., 188, eux. 51, 52.
9. Το σχήμα εµφανίζεται σε διάφορες πολιτιστικές οµάδες της Πρώιμης Εποχἠς του
Σιδήρου στα Ανατολικά Βαλκάνια από τον Δούναβη (Οµάδα Babadag: S. Morinz, «Quel-
ques problèmes concernants la periode ancienne du Halstatt au Bas Danube à lumière des
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στὴν var. Μακεδονία 681
pou είναι περίοδος αυὐτόνομης ανάπτυξης, αλλά ὀχι οπωσδήποτε anopo-

νωσης για Τη Θάσο, όπως μαρτυρείται π.χ. από τις διαφόρων αιγαιακών τύ-
πων πόρπες του νεκροταφείου «Καστρῦ στις πρώιμες φάσεις του ἡ and
την εμφάνιση της εισηγµένης από το ΒΑ Αιγαίο τροχήλατης κεραµεικής
τύπου (2-3 στην τελευταία φάση του νεκροταφείου! (Εικ. 10).
Σύγχρονος µε την τελευταία φάση του νεκροταφείου «Kaotpi» οικι-
σμός έχει εντοπισθεἰ από τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχο-
λῆς και στη θέση της αρχαίας πόλης της Θάσου" 3. Όπως βεβαιώνεται από
την κεραµεική του προαποικιακού αυτού στρώματος της αρχαίας Θάσου
στα τέλη της Πρώιμης Εποχἠς του Σιδήρου, η Θάσος συνδέεται µε τους
θαλάσσιους δρόμους του ἐμπορίου που τη φέρνουν σε επικοινωνία µε τη
Μακεδονία, όπως προκύπτει and την άφιξη τροχήλατης κεραµεικής τύπου
προπερσικἠς Ολύνθου, αλλά και µε το ΒΑ Αιγαίο, όπως προκύπτει από την
έντονη παρουσία της κεραµεικἠς τύπου G2-3 και των λημνιακών μιμήσεών
τῆς. Οι επικοινωνίες αυτές] προετοίµασαν στις αρχές του Ίου π.Χ. αιώνα
τον αποικισμό του νησιού από τους Πάριους, pe τον οποίο κλείνει η Πρώι-
µη Εποχή του Σιδήρου και η προϊστορική περίοδος του νησιού.
Στην απἑναντι από τη Θάσο ηπειρωτική χώρα της Ανατολικής Μακε-
δονίας δεν μπορούμε ακόµα να παρακολουθήσουμε µε την ίδια συνέχεια
την εξέλιξη της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου από την Ύστερη Εποχή
Χαλκού και το πέρασμα στους ἱστορικούς Χρόνους. Είναι ιδιαίτερα επιτα-
κτική η ανάγκη για διενέργεια συστηµατικών ανασκαφών για va προσδιο-
ρισθεί µε στρωµατογραφικἠή συνέχεια η μετάβαση από την Ύστερη Εποχἡ
του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και ἡ διάκριση των επιµέρους
fouilles de Babadag», Dacia VII (1964)) ως τα παράλια του Ευξείνου (B. Hänsel, Beiträge
zur regionalen und chronologischen Gliederung der älternen Halstattzeit an der unteren
Donau, Bonn (1976), xiv. 29, G. Tondeva, «Chronologie du Halstatt ancien dans la Bulgarie
de Nord-Est», Studia Thracitca 5 (1980), 33-37 pl. V, VI), ως ta παράλια της Αιγαιακής
Θράκης (E. Πεντάζος, «Αρχαιολογικαί Έρευναι εν Θράκη», ΠΑ͂Ε 1971, 86-118, A. Τρι-
αντάφυλλος, AA 24B (1973 /74), 817) και την Τροία (6. Blegen-C. Boulter-J. Caskey-M.
Rawson, Troya IV, (1958) εικ. 281, 8, 9).
10. X. Κουκοὐλη-Χρυσανθάκη, «Προϊστορική Θάσος», AF 1970 Χρονικά. 16 κ.ε.,
πίν. fa, Ip.
13. Ch. Koukouli-Chrysanthaki, 6.7., onu. 2, εικ. 12.
12, P. Bernard, «Céramiques de la premiere moitié du VII siècle à Thasos», BCH 88
(1964) 88 κ.ε.
13. O A. Graham, «The Foundation of Thasos», BSA 33 (1978) 61-98, συνδέει τη διά-
Soon της κεραμεικής αυτής µε τους Φοίνικες, αλλά η χρονολόγηση τῆς κεραµεικής av-
τῆς ως τα µέσα του Του π.Χ. αιώνα δεν φαίνεται να ενισχύει την υκόθεση αυτή. H απο-
κλειστική µέχρι στιγµής διάδοσή της στο ΒΑ Αιγαίο στηρίζει οπωσδήποτε τη σύνδεσή
682 Xatéw Κουκούλη- Χρυσανθάκη
φάσεων της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου και των επιβιώσεών της στους Ιστο-
ρικούς Χρόνους.
Προς το παρόν το αρχαιολογικό υλικό είναι ακόµα αποσπασματικό
και προέρχεται είτε and ανασκαφές μικρής έκτασης, είτε από επιφανεια-
κές έρευνες.
1. Αμφίπολη-.Ίόφος 133
Σε µικρή απόσταση βόρεια της Αμφίπολης στον οχυρό λόφο 133 περι-
ορισμένη σε έκταση ανασκαφική έρευνα tov A. Λαζαρίδη στα 19651 επι-
σήμανε την ύπαρξη προϊστορικού οικισμού, η ζωή του οποίου φαίνεται ότι
καλύπτει τη Νεολιθική Ἐποχή, την Εποχή Χαλκού και την Πρώιμη Exo-
xn του Σιδήρου. H κατοίκηση στο λόφο διακόπτεται στο a’ µισό του Sov
π.Χ. αιώνα, φάση που ταυτίσθηκε µε την εγκατάσταση της πρώτης αποικίας
των Αθηναίων στην Αμφίπολη µε το όνοµα Εννέα Οδοίῖδ, Η κεραµεική της
Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου που συγκεντρώθηκε από το επιφανειακό ἢ
το διαταραγµένο στρώμα της επίχωσης του οικισμού είναι χειροποίητη,
ακόσµητη ή διακοσμημένη µε εγχάρακτη, αυλακωτή ἡ σταµπωτή διακό-
σµηση. Ἑκτός από τα γνωστά από την παράδοση της Πρώιμης Εποχής
Χαλκού σχήματα αγγείων (οινοχόη µε οπισθότµητη προχοή, µόνωτο αγ-
yelo κ.ά.), εμφανίζονται και νέα σχήματα, όπως ένα ευρύστομο µόνωτο αγ-
γείο µε γωνιόσχημµη λαβή, και ένας τύπος αμφορέα (urn) µε γωνιόσχηµα
τοιχώµατα και σωληνοειδείς λαβές στην κοιλιά (Σχέδ. 4). Τόσο το σχήµα
600 και η διακόσµηση του αμφορέα αυτού του τύπου (αυλακωτή N σταµπω-
τή ἡ και συνδυασμός των δύο) (Εικ. 11) παραπέµπουν σε κεντροευρωπαϊκή
xepaneıcn!?. Οι στριφτές λαβές -- οριζόντιες ἡ κατακόρυφες--- σχετίζονται
ue την αυλακωτή κεραµεική, ενώ οι λαβές µε τις κομβιόσχηµες απολήξεις
(Εικ. 12) ανάγονται στην τοπικὴ κεραµεική παράδοση και εἶναι ιδιαίτερα
διαδεδομένες στη Μακεδονία κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρουϊ". Στη
της µε την Αιολίδα ἡ τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου. Το αρχαιότερο οκωσδήποτε στρώμα κα-
τοίκησης στην αρχαία πόλη της Θάσου (στρώμα W) δεν πρέπει οπωσδήποτε να ανήκει
στην αρχαιότερη φάση της αποικίας των Παρίων, όπως πρότεινε ο P. Bernard, ό.π., 142-
146, αλλά πιθανότατα προηγείται and αυτήν. Πριν ωστόσο προκύψει και από την (ἴδια
την αρχαία πόλη της Θάσου και and άλλες περιοχές στρωματογραφημένο αρχαιολογικό
υλικό, νομίζω ότι το πρόβλημα µπορεί να παραμείνει ανοικτό.
14. A. Λαζαρίδη, AE 1965, 50-51, εικ. 718.
15. E. Vanterpool, «Amphipolis Hill 133», W. K. Pritchett, Studies in Ancient Topo-
graphy, 1 (1964) 46-48.
16. Πρβλ. Hänsel, Beirrage, niv. 18, 5. niv. ΧΙ (Ostrov Gruppe).
17. W. A. Heurtley. Prehisteric Macedonia (1939) αριθ. 499. M. Ανδρόνικος, Hegyi-
rad, Tu véxoorageio rem τὐμ βίον (1969) 202-204,
H Πρώιμη Enoyrn του Σιδήρου στὴν Avar. Muxedovia 683
διαταραγμένη enixwon βρέθηκε επίσης Kar τροχήλατη κεραμεική pe υπο-

πρωτογεωμετρική διακόσμηση. Ta αναγνωριζόµενα από τα θραύσματα σχή-
ματα είναι μεγάλοι αμφορείς µε συγκεντρικούς κύκλους στον WHO και ται-
νιωτή διακόσμηση στο κάτω σώμα, τον λαιμό και τις λαβές. Τα διακοσµη-
τικά θέµατα αποδίδονται µε μαύρο ἡ αραιωµένο καστανόχρωµο χρώμα πά-
νω στην άβαφη επιφάνεια του αγγείου. Διακρίνονται επίσης και σκύφοι-
κύλικες, που διακοσμούνται στον ώμο µε κρεμάμενα ημικύκλια ἡ συγκεν-
TPIKOÙG κύκλους εναλλασσόμενους µε συστάδες κατακόρυφων γραμμών
(Εικ. 12). Η γραμμική διακόσμηση στα αγγεία αυτής της κατηγορίας απο-
δίδεται µε μαύρο ἡ αραιωµένο καστανόχρωµο χρώμα πάνω σε επιχρισµένη
µε υποκίτρινο επίχρισµα επιφάνεια. Η χρονολόγηση και τῶν δύο κατηγο-
ριών της κεραµεικήῆς µε την υποπρωτογεωμετρική διακόσμηση δεν είναι
οπωσδήποτε ασφαλής χωρίς στρωματογραφικά δεδοµένα. H κεραμµεική
οπωσδήποτε της πρώτης κατηγορίας. η οποία πρέπει να είναι τοπική, εµ-
φανίζει µια µεγάλη διάδοση στον 70 π.Χ. αιώνα στα παράλια της Μακε-
δονίας και στη Θάσο]δ, ενώ οι σκύφοι-κύλικες της δεύτερης κατηγορίας
µε τους συγκεντρικούς κύκλους στον ώμο εξακολουθούν να παράγονται
ως τα τέλη του όου π.Χ. αιώνα!θ.
Πιο καθαρή διάκριση ανάµεσα στους [στορικούς Χρόνους και στην
Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έδωσε το νεκροταφείο του ίδιου οικισμού, το
οποίο εντόπισε και ανέσκαψε ο A. Λαζαρίδης κάτω από ένα τύμβο ιστορι-
κὠν χρόνων στον γειτονικό λόφο”. Στην αρχαιότερη φάση της Πρώιμης
Εποχής Σιδήρου ανήκουν τύμβοι µε ταφές-καύσεις και ενταφιασμούς σε
πιθάρια. Στις αρχαιότερες ταφές αυτής της φάσης ανήκει η ταφή-καύση του
τεφροδόχου αμφορέα που συνοδεύονταν από δύο σιδερένια σπαθιά του τύ-
που Naue II (Σχέδ. 5). Ο τεφροδόχος αμφορέας —urn— με to χαρακτηριστι-
KO σχήμα και την αυλακωτή διακόσμηση της δουνάβειας κεραµεικής θα
μπορούσε να θεωρηθεί τοπική παραλλαγή των αμφορέων Gava τύπου A,
η χρονολόγηση του οποίου θα μπορούσε µε τα βαλκανικά δεδοµένα να το-
ποθετηθεί ανάµεσα στον 100 και τον 80 π.Χ. αιώνα”. Ενώ ο αμφορέας av-
TOÙ του τύπου αποτελεί το νοτιότερο δείγµα παρουσίας των επιδράσεων
της δουνάβειας κεραμεικῆς τύπου Gava, η λοιπή χειροποίητη κεραµεική
18. Ρ. Bernard, ό.π., 116-124.

19. Κ. Περιστέρη
-F. Blonde
- 7. Y. Perreault-M. Brunet, «Πρώτη ανασκαφικἠ
έρευνα σ᾽ ένα εργαστήρι αγγειοπλαστικής στη θέση «Papi» Σκάλας Μαριών», AAA
XVIII (1985) 29-38.
20. A. Λαζαρίδη, MAE 1976, 97-98, εικ. 3, TAFE 1977, 43 niv. 29a-B, niv. 30.
21. Hänsel, Beiträge. 116-117 (1100-800 π.Χ.). Tonteva, Chronologie, 30, 136 (1050-
900 π.Χ.).
684 Χάιδω Κουκούλη -Χρυσανθάκη
των τύμβων εντάσσεται στην τοπική παράδοση τῆς χειροποίητης κεραμει-

κής, η οποία φαίνεται ότι δέχεται και την επίδραση της τροχήλατης κερα-
peixnc™ (Σχέδ. 6).
Στη νεότερη φάση του νεκροταφείου ανήκει η σειρά των κιβωτιόσχη-
μων τάφων”, που αρχίζει από τα τέλη του Ίου π.Χ. αιώνα, όπως προκύπτει
απὀ τον πρωτοκορινθιακό αρύβαλλο µιας παιδικής ταφής” (Εικ. 13). Το
νεκροταφείο των κιβωτιόσχημων τάφων, όπως και η ζωή στον οικισμό
διακόπτεται γύρω στα µέσα του Sov π.Χ. αιώνα, χρονολογία που στηρίζει
την πρόταση του Vanterpool® να ταυτισθεί ο οικισμός του λόφου 133 µε
τις Εννέα Οδούς.
2. Ακρόπολη αρχαίας Hıovas
Αρχαιολογικό υλικό της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου έχει βρεθεί

και στη λοφοσειρά «Προφήτης Ηλίας», όπου έχει εντοπισθεί η ακρόπολη
της αρχαίας Ηιόνας. Στον πρώτο λόφο που έχει κοπεί από τον παλιό εθνικό
δρόµο Θεσσαλονίκης-Καβάλας και έχει υποστεί σημαντικές διαταραχές
και από τα βουλγαρικά πολυβολεία του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου eupavi-
ζεται επιφανειακή κεραµεική Ύστερης Εποχής Χαλκού και Πρώιμης Επο-
χής Σιδήρου (Εικ. 14, A).
Μια βαθειά στρωματογραφικὴ Toni? που πραγματοποιήθηκε στους
πρόποδες του λόφου εντόπισε ανάµεσα σε παχειά στρώματα προσχώσεων
από φερτά υλικά των παρακείµενων ρεµάτων τρία αρχαιολογικά στρώματα:
Το βαθύτερο αµέσως µετά το φυσικό έδαφος χρονολογείται στην Ύστερη
Εποχή Χαλκού που χαρακτηρίζεται από την ευρύτατα διαδεδομένη στην
22. Μολονότι το γνωστό από την Κεντρική Μακεδονία κανθαρὀσχηµο αγγείο της
τροχήλατης τεφρόχρωµης κεραµεικἠς δεν έχει εμφανισθεί ακόµα στην Ανατολική Μα-
xedovia, θα μπορούσε ίσως να αναγνωρισθεί η επἰδρασἠ του στο µόνωτο αγγείο από την
Αμφίπολη µε την ὑψωμένη βάση και τις οριζόντιες αυλακώσεις στο χείλος (Σχέδ. 5).
23. A. Λαζαρίδη, TAE 1973, 2 κε., πίν., JTAE 1974,63 κ.ε, Π48 1975, 69 κ.ε. 16,
HAE 1976, IAE 1977, ITAE 1981, ITAE 1982.
24. Ἡ χρονολόγηση tov μεταβατικοὺ τύπου πρωτοκορινθιακών αγγείων δεν πρέπει
να διαφοροποιείται από του Η. Payne, Necrocorinthia (1931) (640-625 π.Χ.). Πρβλ. B.
Λαμπρινουδάκη, «Το Ἱερό του Απόλλωνα Μαλεάτα και η χρήση τῶν κορινθιακών αγ-
γείων», AnnSAtene LX (1982) 49 κ.ε., μολονότι δεν αποκλείονται χαμηλότερες χρονο-
λογήσεις ὡς τα µέσα του όου π.Χ. αιώνα, σε περιπτώσεις παραγωγἠς επαρχιακών µιµή-
σεων' A. Αρχοντίδου-Αργύρη. «Μιμήστεις πρωτοκορινθιακών αγγείων από τη Ῥόδο»,
AnnSAtene LXI (1983) 9-31.
25. Vanterpool. 6.7., any. IS.
26, X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη -Σ. Συμωρτζίδου, .1 1 39 (1984) 276,
11 Πρώιμη Exogy tov διδήρον στην var. Μακεδονία 685
Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία εγχάρακτη κεραµεική (Εικ. 15).

Στο επόμενο στρώμα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου επικρατεί η κερα-
µεική µε την αυλακωτή διακόσμηση που θυμίζει αντίστοιχη κεραµεική από
τον λόφο 133 και το νεκροταφείο του λόφου «Καστά» της Αμφίπολης (Εικ.
16) (Σχέδ. 7). Το νεότερο αρχαιολογικό στρώμα αντιπροσωπεύεται and τά-
φους του νεκροταφείου του 6ου π.Χ. αιώνα, το οποίο ερευν ήθηκε σε µεγα-
λύτερη έκταση βορειότερα”. Με το νεκροταφείο αυτό συνδέεται το νεότε-
po αρχαιολογικό στρώμα που εντοπίσθηκε στην υψηλότερη κορυφή της
ίδιας λοφοσειράς (Εικ. 14, Β).
Ὅπως προκύπτει and την επιφανειακή περισυλλογή κεραµεικής αλλά
και από µικρή στρωµατογραφική τομή”, στην κορυφή αυτή η κατοίκηση
αρχίζει στο α΄ µισό του 7ου π.Χ. αιώνα. Σ αυτό το στρώμα ανήκει η τοπι-
KN πρωτογεωμετρική κεραµεική µε την ταινιωτή διακόσμηση και τους συγ-
κεντρικούς κύκλους (Εικ. 17), η κεραµεική τύπου Ολύνθου (Εικ. 18) και η
υποπρωτογεωμετρική κεραµεική Ανατολικού Αιγαίου η γνωστή (2-3
κεραµεική (Εικ. 19). Η χρονολόγηση της κεραµεικής αυτής της κατηγορίας
δεν είναι ακόµα ασφαλής. Τα αρχαιότερα παραδείγµατά της μπορούν να
ανεβούν ως τα τέλη δου-αρχές Του π.Χ. αιώνα, αλλά η παραγωγή της πρέ-
πει να συνεχίζεται ὡς τα µέσα του Του π.Χ. αιώνα”. Τα στρωμµατογραφικά
στοιχεία της μικρής τοµής στην ακρόπολη της Ηιόνας δεν είναι ακόµα a-
σφαλή΄ από τα ελάχιστα ωστόσο ποσοστά της τοπικής χειροποίητης κερα-
µεικἠς στο αρχαιότερο στρώμα φαίνεται ότι ακόµα και στην αρχαιότερη φά-
ση του το στρώμα αυτό βρίσκεται έξω από τα χρονολογικά και πολιτιστικά
όρια της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία και
πιθανόν πρέπει να σχετισθεί µε τις αρχαιότερες κινήσεις του αποικισμού
στις εκβολές του Ltpvpdva™.
3. Νεκοοταφείο Βιοµηχανικής Ζώνης Δράμας
Στον ίδιο ορίζοντα µε τους τύμβους της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου
στον λόφο «Καστά» της Αμφίπολης πρέπει να ανήκει και το νεκροταφείο
των τύμβων της Βιοµηχανικής Ζώνης της Δράμας. Από το νεκροταφείο
αυτό έχουν ανασκαφεί τρεις τύμβοιδ!:; Κάτω από ενιαίο στρώμα λιθορριπής
27. Σ. Σαμαρτζίδου, -1.1 39 (1984) 275.

28. AA 35 (1980) 423.
29. P. Bernard. ό.π., 93.
30. A. Λαζαρίδη, «Ἐπίγραμμα Παρίων από την Αμφίπολιν», AF 1976, 174-176.
31. 41 34 (1979) 333-334, niv. 146.
686 Nathy Κουκούλη- Χουσανθάκη
(Εικ. 20) εμφανίζονται ταφές-καύσεις συχνά διαταραγμένες από τις αλλεπάλ-

ληλες χρήσεις των τύμβων, καθώς και ταφές-ενταφιασμοί σε πιθάρια (Εικ.
21). Αξιοσημείωτη είναι η εντόπιση καμμένων οστών ζώων στις ταφές-
καύσεις, καθώς και ένας ενταφιασµός σκύλου (Εικ. 22) µέσα σε πιθάρι.
Σε µια από τις αρχαιότερες ταφές ανήκει η ταφή-καύση του τύμβου I, στην
οποία ανήκει το τεφροδόχο αγγείο µε την αυλακωτή και σταµπωτή διακό-
σµηση (Εικ. 23), το οποίο βρέθηκε διαλυμένο και το οποίο σχετίζεται πι-
θανότατα µε σιδερένιο ξίφος τύπου Naue Il, σιδερένιες αιχμές δοράτων,
tutuli χάλκινους και σιδερένια εργαλεία (Εικ. 24) που βρέθηκαν δίπλα του.
Το νεκροταφείο έδωσε δείγµατα διαφόρων κατηγοριών τοπικής χειρο-
ποίητης κεραµεικής, ακόσµητης, αλλά και εγχάρακτης (Εικ. 25) και γρα-
ring αμαυρόχρωμµης (Εικ. 26), καθώς και τροχήλατη κεραµεική µε υπο-
πρωτογεωμετρικἠ διακόσμηση (Σχέδ. 8).
Ο τεφροδόχος υποπρωτογεωμετρικός αμφορέας µιας ταφἠής-καύσης
του τύμβου A, ο οποίος από τη σιδερένια πόρπη του µπορεί να χρονολογη-
Bei στον Ίο π.Χ. αιώναῦ”, πρέπει να ανήκει στις νεότερες ταφές του νεκρο-
ταφείου (Εικ. 27, Σχέδ. 8). Οι χάλκινες και σιδερένιες πόρπες προέρχονται
από τις νεότερες ταφές του νεκροταφείου (Εικ. 29). Τυπικό κόσμημα των
νεκρών αποτελούν και οι σφηκωτήρες, χάλκινοι και χρυσοί.
Με δεδομένες τις γνωστές δυσκολίες για τη χρονολόγηση της τοπικῆς
κεραµεικής και της µεταλλοτεχνίας, τα κατώτερα χρονολογικά όρια του
νεκροταφείου προσδιορίζονται από τις πόρπες και την τροχήλατη επείσα-
KIN κεραµεική µε την πρωτογεωµετρική διακόσμηση στον 7ο π.Χ. αιώνα”,
ενώ το ανώτερο χρονικό όριο για τις αρχαιότερες ταφές, το οποίο οπωσδή-
ποτε δεν µπορεί να ξεπερνά τον 100 π.Χ. αιώνα, παραμένει προς το παρόν
ανοικτό.
4. Aoyaia Neanosy
Στον αποθέτη του Ιερού της Παρθένου έχει βρεθεί µικρή ποσότητα
τοπικής χειροποίητης κεραµεικἠς, ανάµεσα στην οποία ξεχωρίζει και κερα-
µεική µε αυλακωτή διακόσμηση (Εικ. 30). Για τη χρονολόγηση της κερα-
32. Πρβλ. K. Kilian, «Trachtzubehör der Eisenzeit zwischen Aegaeis und Adria»,
PZ 50 (1975) niv. 52, 4, niv. 54, 5, G. Τοπύενα, Chronologie, 68, niv. XXVIII, 17-19.
33. Πρβλ. Ph. Petsas, «The Multiple Brush on a local Early Iron Age Pithos from
Pieria», Essays in Memory K. Lehman, 255-258, 1-4, B. Hansel, «Ergebnisse der Grabung
bei Kastanas in Zentral Makedonien», JahrRGZM 26 (1979) 197, εικ. 18, 3 καὶ 7.
34. Δ. Λαζαρίδη, .1.1 17 (1961 62) 235-238,
II Πρώιμη Enoyn του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 687
µεικής αυτής δεν υπάρχουν στρωμµατογραφικά δεδοµένα, είναι, ωστόσο πι-

θανό η χειροποίητη αὐτή κεραµεική pati µε την κεραµεική (2-3 ware
(Εικ. 31) και την τροχήλατη κεραµεική µε την πρωτογεωμετρική διακόσµη-
ση (Εικ. 32) να ορίζει µια προγενέστερη από την ίδρυση της αρχαίας Νεά-
πολης φάση, αντίστοιχη µε εκείνη του προαποικιακού στρώματος της αρ-
χαίας Θάσουϑ,
5. Αρχαία Οισύµη
Στην ακρόπολη της αρχαιας Οιούµης, κάτω από την αρχαιότερη φά-
ση του ιερού, που χρονολογείται στα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα, εντοπίστηκε
ένα στρώμα αρχαιότερο, σαφώς προαποικιακό µε κεραµεική χειροποίητη,
ακόσµητη ἡ διακοσμημένη (Εικ. 33), µε αυλακωτή διακόσμηση που θυμίζει
την αντίστοιχη αυλακωτή κεραµεική της Θάσου κατά την Πρώιμη Εποχή
του Σιδἠρουδῖ (Εικ. 34).
6. “Αρχαία Γαληψός
Στην παραλία της Κοινότητας Κάρυανης, στον λόφο «Πιθάρυ που

υψώνεται σε µικρή απόσταση στα ανατολικά του λόφου της ακρόπολης
της αρχαίας Γαληψού»», βρέθηκε τοπική χειροποίητη κεραµεική µε τη χα-
ρακτηριστική για την Πρώιμη Εποχἠ του Σιδήρου αυλακωτή διακόσμηση
(Εικ. 35) (Σχέδ. 9). Από την ίδια περιοχή προέρχεται και το πρωιμότερο
παράδειγµα χάλκινης πόρπης Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου από την Ava-
τολική Μακεδονία, που θυμίζει αντίστοιχες πόρπες and το νεκροταφείο
των τύμβων της Bepyivac®® (Εικ. 36).
35. P. Bernard, ό.π. Δεν πρέπει βέβαια να αποκλεισθεί, τόσο για TH Θάσο όσο και για
τις αποικίες της στην Περαία, η επιβίωση τόσο της τοπικῆς υποπρωτογεωµετρικής KE-
ραµεικής, όσο και της οπωσδήποτε επείσακτης υπογεωµετρικής κεραµεικής (2-3 ware
και µέσα στον κροχωρηµένο Ίο αιώνα. Η εμφάνιση επίσης και γκρίζας τροχήλατης κε-
ραμεικής του τύπου (Εικ. 29) συμπληρώνει µια παράλληλη µε της Θάσου εικόνα στην
αρχαία Νεάπολη (onu. Καβάλα). Οπωσδήποτε δεν είναι δυνατό να προχωρήσουμε περισ-
σότερο σε υποθέσεις εργασίας πριν διασφαλισθούμµε µε στρωματογραφηµένο και ασφα-
λώς χρονολογημένο αρχαιολογικό υλικό.
36. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Ανασκαφές στην αρχαία Οισύμη», To Αρχαιολογικό
‘Egyo στη Μακεδονία και στη Θράκη I (1987) 387, εικ. 34-36.
37. AA 37 (1982) 125,
38. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Οι αποικίες της Θάσου στο Βόρειο Αιγαίο», «H Ka-
βάλα και η Περιοχή της», A’ Τοπικό Συμπόσιο - Καβάλα 1977, (1980) 320, eux. 23.
39. M. Ανδρόνικου, Βεργίνα I, Το νεκροταφείο των τύµβω», 239, εικ. 69, K. Kilian,
ό.π., πόρπη από Demir Kapija, niv. 40, 9.
688 Χάιδω Κογκούλη- Χρυσανθάκη
Ὅπως προκύπτει and την επιφανειακἠ κεραµεική, n ζωή συνεχίστηκε

στην κορυφή του λόφου «Πιθάρι» και κατά τον 60 π.Χ. αιώνα. Μ᾽ αυτή τη
φάση του οικισμού, ο οποίος πρέπει στον 6ο π.Χ. αιώνα να έχει ενταχθεί
στην παρακείµενη θασιακἠ αποικία της Γαληψού, πρέπει να ανήκουν και
οι κιβωτιόσχημοι τάφοι που ανασκάφηκαν στους πρόποδες του λόφου"
7. Φίλσποι
Ελάχιστα δείγματα κεραµεικής µε αυλακωτή διακόσμηση που βρέθη-

καν σε επιφανειακή έρευνα της ακρόπολης των Φιλίππων αποτελούν τις
πρώτες ενδείξεις για την κατοίκηση του λόφου στην Πρώιμη Εποχή του
Zônpout!.
8. Ελευθερούπολη
Τοπική χειροποίητη κεραµεική της Ὕστερης Εποχής του Χαλκού και

της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου συγκεντρώθηκαν σε επιφανειακές έρευ-
νες του λόφου «Παλιάμπελα», όπου έχει ενιοπισθεί η ύπαρξη αρχαίου πολί-
σµατος Ἱστορικών Xpdvwv? (Εικ. 37) (Σχέδ. 10).
9. Ι]αγγαίο. Θέση «ἠ{αρίνα»
Χειροποίητη κεραµεική Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου µε τη χαρακτη-

ριστική αυλακωτή διακόσμηση συγκεντρώθηκαν από τη θέση «Μαρίνα»
στις βόρειες πλαγιές του Παγγαίου, την περιοχή της Νέας Φυλής.
(Σχέδ. 11).
10. Ἐηροπόταμος
Στον A690 «Προφήτης Ηλίας» του Ξηροποτάμου Δράμας οι επιφανεια-

KEG έρευνες έχουν εντοπίσει και χειροποίητη κεραµεική Πρώιμης Εποχής
40. AA 29 (1973/74) Χρονικά 785-876, niv. 576.

41. Για πρωιµότερη κατοίκηση τῆς ακρόπολης των Φιλίππων πρβλ. Ο. Hôckmann.
«Eine Felszeichnung in Philippi, Ostmakedonien», /sr. Mir. 19-20 /1969 /70, 145-163.
42, X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Eva αρχαίο πόλισμα στην Ελευθερούπολη Νομού
Καβάλας, Β΄ Τοπικό Συυμπόσιο «Hl Καβήλα και ἡ Γεριοχή της», Καβάλα 1986, τόμος
IL (τυπών.).
43. Επιφανειακἠ κεραµεική uno περισυλλογή σε ὀρυγμα λαθρανασκαφήἠς.
H Γρ) Πποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 68ο
του Σιδήρου µε τη χαρακτηριστική αυλακωτή διακόσµηση μαζί µε κερα-

µεική [στορικών Χρόνων" (Σχέδ. 12).
II. Μικοόκαμπος «Ἰοάμας
Επιφανειακή κεραμεική Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου έχει συγκεν-

τρωθεί και από την Τούμπα της θέσης «Γκέρανι».
12. Σταθµός Αγγίστας
Στους βορειοδυτικούς πρόποδες του λόφου «Παλιοκόστρα», όπου έχει

εντοπισθεί η θέση οικισμού νεολιθικής Εποχής και Ιστορικών Χρόνωνα,
στην όχθη του ποταμού Αγγίτη and στρώματα αρχαιολογικά που εµφαν(-
σθηκαν στην παρειά της όχθης, συγκεντρώθηκε χειροποίητη κεραμεική
της Πρώιμης Enoxng του Σιδήρου, ανάµεσα στην οποία ξεχωρίζει θραύσμα
χειροποίητου κανθάρου µε ypanın αμαυρόχρωμη διακόσμηση (mat painted)
(Εικ. 38) (Σχέδ. 13). Αξιοσημείωτη είναι επίσης ἡ εμφάνιση στο ίδιο στρώ-
μα τροχήλατης κεραµεικής µε χρυσίζον επίχρισµα και ταινιωτή διακόσµη-
ση. Διακρίνονται αμφορείς µε διπλές λαβές που θυμίζουν αντίστοιχους and
την Κεντρική Maxeôoviat? (Εικ. 39).
13. Beoyn
Κεραµεική γραπτή µε υποπρωτογεωμετρική διακόσµηση του τύπου

Ολύνθου βρέθηκε σε διαταραγµένες επιχώσεις και στον λόφο του οικισμού
των Ιστορικών χρόνων που υψώνεται στα δυτικά του λόφου του προῖστο-
ρικού οικισμούδ. Επειδή από την επιφανειακή κεραµεική στον λόφο του
44. H δεσπόζουσα στην πεδιάδα της Δράμας θέση Του λόφου και η µικρή απόσταση
που μεσολαβεί ως το νεκροταφείο των τύμβων της Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας θα µπο-
ρούσε va σχετίσει τον οικισμό του λόφου του Προφήτη Ηλία µε το νεκροταφείο των τύμ-
βων.
45. A. Γραμμένος, «Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Ανατολικἠς Μακεδονίας»,
14 30 (1975) 228, αριθ. 41.
46. 1:1 39 (1984) Χρονικά, 273.
47. W. A. Heurtley, «Early Iron Age Pottery from Macedonia», The Antiquaries
Journal ΥΠ (1927) 55, εικ. 13, 7. Πρβλ. αντίστοιχους αμφορείς από την τούμπκα Νέας
Αγχιάλου, AA 2082, 1965, 421, M. Τιβέριος, To Αρχαιολογικό 'Eoyo στη Μακεδονία και
στη Θράκη V (1991) (τυπών.).
48. M. Καραμπέρη - À. Τασιά, .1.1 38 (1983) Χρονικά, 324-326.
44
690 “Χάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
προϊστορικού οικισμού φαίνεται ότι η κατοίκηση διακόπτεται εκεί µε την

Ύστερη Εποχή του Χαλκούδὸ, η ανεύρεση αυτής της πρώιμης τροχήλατης
κεραµεικής είναι δυνατό να θεωρηθεί ὡς ένδειξη, ότι ο οικισμός των ιστο-
ρικών χρόνων αποτελεί συνέχεια του οικισμού της Πρώιμης Εποχής του
Σιδήρου που πιθανόν είχε μεταφερθεί στη θέση αυτή (Εικ. 40). Ἡ χρονολό-
mon ωστόσο αυτής της κεραµεικής χωρίς στρωμµατογραφικές ενδείξεις
δεν είναι ασφαλἠς, εφόσον είναι γνωστές τώρα ot επιβιώσεις της στη Ma-
κεδονία ως τον 6ο π.Χ. αιώναῦ.
14. Καλλίφυτος Aoduas
Σποραδική κεραµεική Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου µε αυλακωτή δια-

κόσµηση εντοπίζεται και στον νεολιθικό οικισμό του Καλλίφυτουδὶ,
15. Τούμπα Agapas
Κεραμµεική Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου μαζί µε κεραµεική εντοπί-

ζεται και στο επιφανειακό διαταραγµένο στρώμα του νεολιθικού οικισμούδΣ.
Συνοψίζοντας την εικόνα που προκύπτει UNO την κατανοµή των οικι-
σμῶν της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία θα µπο-
povoape va επισηµάνουµε αρχικά τα εξής:
1. Παρατηρείται µια προτίμηση των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του
Σιδήρου για ορεινές και οχυρές θέσεις.
2. Παρατηρείται συσχέτιση των οικισμών της Πρώιμης Ἐποχής του Σι-
δήρου από tn µια μεριά µε θέσεις Ύστερης Εποχής Χαλκού και από την
άλλη µε οχυρές ακροπόλεις ιστορικών χρόνων. Η κίνηση αυτή του πλη-
θυσμού στην Ανατολική Μακεδονία από τις πεδιάδες, όπου είχαν ανθί-
σει οἱ οικισμοί της Νεολιθικής Εποχής προς τις ημιορεινές περιοχές
είχε αρχίσει από την Ύστερη Εποχή του Χαλκούδ», αλλά πρέπει να συ-
49. D. French, Index of Prehistoric Sites in Central Macedonia (1967), NI, 39.
50. ‘O.x., onu. 16.
51. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, “]ρωτοϊστορική Θάσος, 522,
52. A. Γραμμένος, «Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Ανατολικής Μακεδονίας»,
AA 30A (1975) 231, X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Ο αρχαίος οικισμός της Δράμας και to
Ἱερό του Διονύσου», «H Δράμα και η Ιεριοχή της», A’ Ίοπικό Συμπόσιο, Δράμα 1989
(1992) σ. 68.
53. A. Γραμμένος, «Συμπεράσματα and τη µελέτη των προϊστορικών οικισμών της
H Hour {Εποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 691
νεχίστηκε και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου µε μεγαλύτερη ένταση.

Η συνέχεια ωστόσο ανάµεσα στην ‘Yotepn Εποχή Χαλκού και στην
Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου δεν φαίνεται ότι υπήρξε ομοιόμορφο φαι-
νόµενο.
3. Οι αποικίες της Θάσου στην Περαία εγκαταστάθηκαν σε θέσεις οικισμών
Πρώιμης Εποχής Σιδήρου ἡ δίπλα σ᾽ αυτές. |
4. Για την οικιστική οργάνωση των οικισμών, TN σχέση των ακροπόλεων
µε ανοιχτούς οικισμούς γύρω τους δεν υπάρχει ακόµα συγκροτημένη
ἐρευναδ'.
5. Για τη µορφή της κατοικίας οἱ πρώτες πληροφορίες προέρχονται από
τη Θάσο, όπου έχει εντοπισθεί ἕνας τύπος αψιδωτού σπιτιούδὲ στον
προϊστορικό οικισμό «Kaotpi» (Σχέδ. 5) και στο προαποικιακό στρώμα
της αρχαίας Θάσουδα. H εσωτερικἠ οργάνωση στο σπίτι της Πρώιμης
Εποχής του Σιδήρου δεν έχει διαφοροποιηθεί and τον νεολιθικὀ τύπο
σπιτιού: Εστία, στο κέντρο µε τον τριπτήρα δίπλα και Éôpavo για τα
σκεύη στη μια πλευρά του χώρου.
6. Σχετικά µε την οργάνωση των νεκροταφείω», μπορούμε να επισηµά-
νουµε την εμφάνιση των οικογενειακών τάφων είτε µε τη µορφή των τύμ-
βων (Εικ. 20)51, είτε µε τη µορφή των κτιστών ταφικών συστάδωνδν (Εικ.
41). Ἐπικρατούν οι ταφές-ενταφιασμοί, αλλά δεν λείπουν και τα παρα-
δείγματα καύσεων. Evtagpiacpoi και καύσεις συνυπάρχουν στους τύμ-
βους του λόφου Καστά στην Αμφίπολη, αλλά και στους τύμβους της
Βιοµηχανικής Ζώνης Δράμαςδ, Στα νεκροταφεία ωστόσο του οικισμού
«Καστρύ στη Θάσο οι ενταφιασμοί αποτελούν κατά την Πρώιμη Εποχή
Ανατολικής Μακεδονίας», «Η Καβάλα και ἡ περιοχή της», A’ Τοπικό Συμπόσιο, 1977,

(1980) 240-244.
54. Πρβλ. π.χ. την περίπτωση της νησίδας του Καστανά, B. Hansel, «Kastanas», Die
Grabung und der Baubefund, PAS 7 (1989) 345, eux. 140° ἡ της Ασσήρου: K. Wardle,
«Excavations at Assiros Toumba 1988, A Preliminary Report», BSA 84 (1989) 462-463.
Πρβλ. επίσης Σ. Avöp£ov-K. Κωτσάκης, «Διαστάσεις του χώρου στην Κεντρική Ma-
κεδονἰα», Αµμητός, 1987, 82-84.
55. 'O.r., onu. 1.
56. P. Bernard, ό.π., 144-145, ὅπου βέβαια τονίζονται οι ομοιότητες µε τον γνωστό
από τον ελληνικό κόσμο του Jou π.Χ. αιώνα τύπο αψιδωτού κτηρίον.
57. Πρβλ. τύμβους λόφου Καστά: Π4Ε 1976, 97-98, εικ. 3, ΠΑΕ 1977, 43, eux. 29a,
ex. 30, τύμβους νεκροταφείου Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας, 44 34 (1979) 333 κε., niv.
146γ-δ.
58. Πρβλ. κτιστὲς συστάδες Θάσου, ό.π., σημ. 1 και σημ. 2, εικ. 6, 1.
59. Πρβλ. τύμβους Δράμας όπου ταφές-καύσεις σε πιθάρια ἡ σε τεφροδόχα αγγεία,
AA 34 (1979) 333-334.
692 Δάιδω Kovxovdan-XpraarOaxy
του Σιδήρου tov αποκλειστικό τρόπο ταφής στον οικογενειακό τάφο.

Ἡ εμφάνιση των επιπέδων νεκροταφείων µε τους κιβωτιόσχημους τά-
pouc® σηματοδοτεί το τέλος της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου και θα
μπορούσε να σχετισθεί µε την ἵδρυση των ελληνικών αποικιών στα πα-
ράλια και την προὠθησή τοὺς προς την ενδοχώρα!1.
7. Τα εργαστήρια µεταλλοτεχνίας παράγουν σιδερένια σπαθιά τύπου Naue
II, αιχμές δοράτων και μαχαίρια ανάλογα µε τα όπλα του νεκροταφείου
των τύμβων της Βεργίνας»Σ. Η τέχνη του πολέμου φαίνεται ότι είναι κοι-
νή τόσο στη Μακεδονία και στη Θράκη 600 και στο νοτιοελλαδικό χώ-
po κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Τα πρώιμα παραδείγματα σι-
δερένιων σπαθιών και από την περιοχή του Στρυμόνα εντάσσονται σ᾽
ένα σύγχρονο ορίζοντα εμφάνισης της μεταλλουργίας του σιδήρου από
τον Κεραμεικό ws τη Bepyiva®. Στα χάλκινα και τα σιδερένια κοσµή-
µατα σημειώνονται μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις ανάµεσα στην Κεν-
τρική και την Ανατολική Μακεδονία. Τα στριφτά ελάσματα π.χ. («σύ-
pryyes»), που αποτελούν χαρακτηριστικὀ κόσμημα κεφαλιού στις γυ-
ναικείες ταφές του νεκροταφείου των τύμβων της Bepyivac™, χωρίς va
λείπουν, δεν εμφανίζονται ωστόσο µε την ίδια συχνότητα στην Ανατο-
Auch Maxedovia®. Στη Θάσο εµφανίζεται ένα ιδιόρρυθµο χάλκινο κό-
opnna (ονώτιο;), άγνωστο από αλλού (Εικ. 42).
8. Στην κεραµεική, αντίθετα µε την πολιτιστική ομοιογένεια που σηµειώ-
νεται στην Ὑσταρη Εποχή του Χαλκού ἀνάμεσα στην Κεντρική και
60. Πρβλ. νεκροταφείο κιβωτιόσχημων τάφων στον λόφο Καστά Αμφίπολης, ό.τ.,
σημ. 21.
61. Πρβλ. π.χ. νεκροταφεία κιβωτιόσχημων τάφων αρχαίας Τραγίλου, X. Κουκούλη-
Χρυσανθάκη, «Ανασκαφικές Έρευνες στην αρχαία Τράγιλο», Αρχαία Μακεδονία ΠΙ
(1983) 138-143, εικ. 3-11.
62. M. Ανδρόνικος, Βεργίνα I, Το νεκροταφείο των τύµβω», 261-265, εικ. 101-102.
63. A. M. Snodgrass, «Iron and Early Metallurgy in the Mediterranean», The Coming
of the Age ofIron, ed. W. A. Werthime - J. D. Muhly, 1980, 351, A. M. Snodgrass, «The
coming of the Iron Age in Greece: Europe’s earliest bronze to iron transition», Transition
from Bronze to fron in Europe, E. Photos, Early Extractive Iron Metallurgy in N. Greece,
a unified approach to regional arhaeometallurgy, Thesis in the Faculty of Science Univer-
sity of London, 1987.
64. Πρβλ. κοσμήματα τύμβων Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας µε αντίστοιχα νεκροτα-
φείου Βεργίνας. M. Ανδρόνικος, Broyira 1, Το νεκροταφείο τῶν τύμβων, εικ. 78 (δακτυ-
λίδια µε οκτώσχηµες απολήξεις), εικ. 99 (χρυσοί σφηκωτήρες).
65. M. Ανδρόνικος, d.7., 225, εἰκ. 66. Πρβλ. επίσης αρχαϊκό νεκροταφείο αρχαίας
Tpayikov (αδημ.).
66. Θάσος, Νεκροταφεία οικισμού «Καστρῦ, X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, /]ρωτο-
ἱστορική Θάσος (1992), 602 κ.ο. εν
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Ανατ. Μακεδονία 693
Ανατολική Μακεδονία ---καὶ στην οποία πρέπει να προστεθεί και η

παρουσία της μυκηναϊκής κεραµεικής επείσακτης και τοπικής--- στην
Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου διαφοροποιούνται αισθητά οι δύο περιοχές;
Χαρακτηριστική κατηγορία τοπικής κεραµεικής στην Ανατολική
Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου αποτελεί ἡ αυλαχωτή κε-
ραμεική. Η εμφάνιση αυτής της κεραµεικής στη Μακεδονία συνδέθηκε
µε επιδράσεις των παραδουνάβειων πολιτισμών της Κεντρικής Ευρό-
πης, οἱ οποίες άρχισαν να εμφανίζονται στη Μακεδονία ήδη µε το τέ-
λος της Ύστερης Εποχής του Χαλκούδ. Ενώ όµως στην Κεντρική Μα-
κεδονία η παρουσία αυτής της κεραµεικής είναι σχετικά σύντομη και
apain”, στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θάσο η αυλακωτή κερα-
µεική εµφανίζεται µε υψηλά ποσοστά σ᾽ όλη τη διάρκεια της Πρώιμης
Εποχής του Σιδήρου”, Η διάδοση της κεραµεικής αυτής της κατηγορίας
και η επικράτηση ορισμένων σχημάτων αγγείων, όπως π.χ. του ευρύ-
στοµου µόνωτου φιαλόσχηµου αγγείου µε το συχνά λοξότµητο χείλος
και τη γωνιόσχηµη λαβή και την αυλακωτή διακόσμηση στον ὦμο προ-
σεγγίζουν περισσότερο την Ανατολική Μακεδονία στην Αιγαιακή
Opakn”. Παρά την άφιξη ωστόσο στην Ανατολική Μακεδονία των επι-
δράσεων της κεραµεικής των ΝΑ Βαλκανίων, που πρέπει να διοχετεύ-
ονται από την κοιλάδα του Στρυμόνα και οι οποίες αντιπροσωπεύονται
κυρίως µε την εμφάνιση Tov φιαλόσχημου αγγείου (Turban Bowl) και
προπαντός του αμφορέα —(Urn) τύπου Gava A (Σχέδ. 4, 5, 7), διατηρούν-
ται τα βασικά χαρακτηριστικά της τοπικῆς κεραµεικής, στα παραδοσια-
κά σχήματα της οποίας προστίθεται και το νέο είδος της διακόσµη-
σης µε αυλακώσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγµα η πρὀχους µε την
οπισθότµητη προχοή στο νεκροταφείο του οικισμού «Καστρί στη Θά-
00”? (Εικ. 43) ἡ ο γνωστός από την Ύστερη Εποχή του Χαλκούῖά aupo-
67. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Πρωτοϊστορική Θάσος (1992), 507 κ.ε.

68. Η αραιἠ παρουσία της μυκηναϊκής κεραµεικής στην Ανατολική Μακεδονία πρέ-
πει να οφείλεται στα κενά της έρευνας. Η επέκταση της έρευνας σε οικισμούς της “Yote-
ρης Εποχἠς Χαλκού θα δώσει για την Ανατολική Μακεδονία, πιστεύω, αντίστοιχη εικό-
να µε εκείνη της Κεντρικής.
69. A. Hochstetter, «Kastanas, Die Handgemachte Keramik», PAS 3 (1984), εικ. 51, xiv.
71, 2 (στρώμα 13 κ.ε. έως στρώμα 5).
70. B. Hänsel, «Lausitzer Invasion in Nordgriechenland?», Beiträge zur Uhr und
Frühgeschichte, Festschrift W. Comblenz (1981) 207-233.
ΤΙ. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Πρωτοϊστορική Θάσος (1992), 431 eux. 114.
72. Hansel, Beitrdge, niv. 29, 4-5 (Bulgarische Küstengruppe), D. Triantaphyllos, «Les
monuments mégalithiques en Thrace occidental», Pulpudeva IV (1980) 145-163.
73. Για την παρουσία αυτού του τύπου αγγείου στην Κεντρική Μακεδονία πρβλ. M.
694 Χάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
ρέας µε τις 2-4 κατακόρυφες λαβές στην κοιλιά, στον οποίο η αυλακωτὴ
διακόσμηση αντικαθιστά την εγχάρακτη”ὅ. Η γραμμική αυλακωτή διακό-
σµηση µε τις συστάδες των παράλληλων κυµατοειδών ἡ ζιγκ-ζαγκ ypap-
µών (Σχέδ. 5, 7, Εικ. 9, 43) ἡ των διαγραμμισµένων τριγώνων (Σχέδ. 11,
Εικ. 30) πρέπει να αποτελεί την απάντηση των τοπικών εργαστηρίων
στις επιδράσεις της αυλακωτής κεραµεικἠής των ηπειρωτικών Βαλκανίων.
Εντάσσεται στο σχηµατολόγιο των αγγείων και στα διακοσμητικά θέ-
ματα της τοπικής εγχάρακτης κεραµεικἠς και πιθανότατα φέρει και επι-
δράσεις της εισηγµένης από το νοτιοελλαδικό χώρο κεραµεικής από τους
υπομυκηναϊκούς στους πρωτογεωμετρικούς και ὡς τους υπογεωμµετρι-
κούς χρόνους.
H εγχάρακτη κεραµεική της Πρώιμης Ἐποχής του Σιδήρου στην
Ανατολική Μακεδονία εντάσσεται στην τοπική κεραµεική παράδοση,
της οποίας αποτελεί συνέχεια και ὡς προς τα σχήματα των αγγείων,
τα οποία εντάσσονται στην παράδοση της Πρώιμης Εποχής Χαλκού
και ὡς προς τα διακοσμητικά θέµατα”; (Εικ. 25, 44).
Ἡ σταµπωτή κεραµεική (Εικ. 11), η οποία αποτελεί ένα ιδιαίτερα
διαδεδομένο είδος κεραµεικής στην Ἠπειρωτικήδ και την Αἰγαιακή
Θράκη της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου είναι εξαιρετικά σπάνια στην
Κεντρική Μακεδονίαδ Το χαμηλό οπωσδήποτε επίπεδο της έρευνας
της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία δεν επι-
τρέπει ακόµα την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τη διάδοσή της
στην Ανατολική Μακεδονία, μολονότι η μέχρι στιγµής σχεδόν παντελής
απουσία της από τη Θάσο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου δεν συνη-
Ανδρόνικου, Βεργίνα I, Το νεκροταφείο των τύμβων (1969), 188, eux. 36, A. Hochstetter,
«Kastanas, Die Handgemachte Keramik», PAS 3 (1984), εικ. 51.
74. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Πρωτοϊστορική Θάσος (1992) 415, 499 και 539.
75. Πρβλ. π.χ. αμφορείς and Σταθμό Ayyiotas, X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, νθρω-
πολογικά 1 (1980) 64, eux. 8, eux. 9, ἡ από τύμβους Ποταμών και Εξοχής Δράμας, A. Γραμ-
μένος, AE 1979, Χρονικά, 34, εικ. 11.
76. O B. Hänsel, Beiträge, 212, eux. 6, έχει επισημάνει αναλογίες στα διακοσμητικὰ
µοτίβα της ομάδας Psenitevo και της υστερογεωμετρικῆς κεραμεικής.
77. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, /ΓΙρωτοϊστοοική Θάσος.
78. Hänsel, Beiträge, xiv. 15 (Babadag Gruppe), πίν. 18-19 (Ostrov Gruppe), niv. 26-
27 (Psenitevo Gruppe).
79. A. Τριαντάφυλλος, «Les Monuments mégalithiques en Thrace», Pulpudeva IV
(1980) 145-163.
80. A. Hochstetter, «Spätbronzezeitliches und Früheisenzeitliches Formengut in Make-
donien und in Balkanraum», Südosteuropa zwischen 1600 und 1000 v. Chr. PAS 1 (1982)
110-113, eux. 7, 8.
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στὴν Ανατ. Μακεδονία 605
γορεί για την έντονη παρουσία της δυτικά του ποταμού Néotov*!. Προς
το παρόν η παρουσία της σημειώνεται στην περιοχή του Στρυμόνα pe
σχήματα αγγείου και διακοσμητικά θέµατα (Σχέδ. 4) που παραπέµπουν
σε παραδουνάβειες κεραµεικές οµάδες», στις οποίες παραπέμπει και η εµ-
φάνιση του τεφροδόχου αμφορέα τύπου Gava A στην ίδια περιοχή. H
αραιή παρουσία ὡς τώρα αμφορέων αυτής της κατηγορίας στα νοτιοανα-
τολικά Βαλκάνια εμφανίζει μάλλον ως μεμονωμένες περιπτώσεις την
παρουσία της κεραµεικής αυτής και στην Ανατολική Μακεδονία και
όχι ως μαζική τοπική παραγωγή. Αυτό ωστόσο µόνο από τη συνέχεια
της έρευνας είναι δυνατό να διαπιστωθεί.
Η χειροποίητη γραπτή κεραµεική της Πρώιμης Εποχής του Σιδή-
pov στην Κεντρική Μακεδονία αποτελεί συνέχεια της αμαυρόχρωμης
κεραµεικής της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Για την καταγωγή της
έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις: Η πρώτη συνδέει την κεραµεική αυτή
µε την πρωτοελλαδική αμαυρόχρωμη κεραμεικήδ' και η δεύτερη τη θεω-
pel απάντηση των τοπικών εργαστηρίων της χειροποίητης κεραµεικής
στην άφιξη της μυκηναϊκής κεραμεικήςδ».
Το αρχαιολογικό υλικό που ἔχουμε από την Ανατολική Μακεδονία
δεν µπορεί ακόµα να προωθήσει αυτή την προβληματική. Τα ὡς σήµερα
γνωστά παραδείγματα προέρχονται από διαταραγµένες ταφές των TÜH-
βων της Βιόμηχανικής Ζώνης Δράμας, όπου εντάσσονται σε χρονολο-
γικό ορίζοντα μεταξύ του 10ov και Bou π.Χ. αιώνα (Εικ. 26). Ελάχιστα
όστρακα βρέθηκαν επίσης σε ένα στρώμα Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου
στον Σταθµό Αγγίστας (Εικ. 38). Τα σχήματα, τα οποία ξεχωρίζουν, εἰ-
ναι ένας τύπος αμφορέα µε κατακόρυφες λαβές στην κοιλιά (Σχέδ. 14),
η οινοχόη µε την οπισθότµητη προχοή (Σχέδ. 15), Eva ανοιχτό φιαλό-
σχῆμο (;) αγγείο µε οριζόντιες λαβές (Σχέδ. 16) και ο γνωστός και από
την Κεντρική Μακεδονίαδό κάνθαρος (Εικ. 38, Σχέδ. 13).
81. Πρβλ. κεραµεική από τον οικισμό της Πρώιμης Εποχἠς Σιδήρου της αρχαίας Το-
πείρου, Ch. Koukouli-Chrysanthaki, «Abdera and the Thracians», Thracia Pontica ΤΠ
(1985) 88, εικ. 3, 7.
82. Πρβλ. π.χ. Ostrov Group. Hänsel, Beiträge, riv. 18, 5.
83. Για τη διάδοση αυτού του τύπου κεραμεικής νότια από τον Δούναβη πρβλ. Hänsel,
Beiträge 113, 117. Πρβλ. επίσης G. Tonteva, Chronologie, 32, niv. II.
84. I. Βοκοτοπούλου, Λίτσα (1986) 282-286.
85. A. Hochstetter, «Die Matbemalte spätbronzezeitliche Keramik, Zentralmakedo-
niens”, ΧΙ Internationales Symposium uber Spätneolithicum und die Bronzezeit, Xanthi,
1982, Symposia Thracica, 1982, 211-226.
86. M. Ανδρόνικος, Beoyiva I, Το νεκροταφείο των τύμβων (1969) 182-185, eux. 33.
696 Xdidw Κουκούλη- Χρυσανθώκη
Η γραπτή ἀαμαυρόχρωμη κεραµεική της Ανατολικής Μακεδονίας

στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου εμφανίζεται απομονωμένη, εφόσον
δεν έχει βρεθεί αντίστοιχη κεραµεική της Ύστερης Εποχής Χαλκού,
όπως συμβαίνει στην Κεντρική Maxedovia®”. Ανεξάρτητα ωστόσο από
το πρόβλημα της προέλευσης, to οποίο δεν είναι δυνατό να διευκρινισθεί
µε βάση το υπάρχον αρχαιολογικό υλικό, τα σχήματά της εντάσσονται
στην παράδοση της τοπικής χειροποίητης κεραµεικής, ενώ στη διακό-
σµησή της είναι εμφανής η επίδραση τῆς πρωτογεωµετρικής κεραµει-
κής. Με δεδομένη την αδυναµία µας να ξεχωρίσουµε την πρωτογεωµε-
τρική κεραµεική της Μακεδονίας and τις υπογεωμετρικές επιβιώσεις
της, δεν μπορούμε να χρονολογήσουµε ακόµα την άφιξη αυτής της επί-
ὅρασης της πρωτογεωµετρικής διακόσμησης στην τοπική χειροποίητη
της Ανατολικής Μακεδονίας. Ενώ η παρουσία εισηγµένης από το νοτιοελ.-
λαδικό χώρο αλλά και πιθανότατα παραγόµενης επί τόπου πρώιμης πρω-
τογεωµετρικής κεραµεικής είναι βέβαιη για την Κεντρική Μακεδονία8,
όπως βέβαια είναι και η παρουσία τοπικῆς τροχήλατης πρωτογεωµετρι-
κής κεραµεικῆς και πιθανότατα πρώιμων μιμήσεών της στη χειροποίητη
γραπτή κεραμεικήδ, οι ενδείξεις για τις σχέσεις της Ανατολικής Μακεδο-
νίας µε το νοτιοελλαδικὀ χώρο στην Πρωτογεωμµετρική Περίοδο είναι
ελάχιστες. H επικοινωνία βέβαια της Θάσου µε τον πρωτογεωμετρικό
κόσμο του Αιγαίου βεβαιώνεται από την παρουσία τοξωτών πορπὠν
(Εικ. 45) και axé την εμφάνιση σχημάτων αγγείων που παραπέµπουν
σε πρωτογεωμετρική κεραμεικήϑ᾽ (Εικ. 46), αλλά προς το παρόν paive-
ται να λείπει από την Ανατολική Μακεδονία η εισηγμένη πρωτογεω-
μετρική κεραµεική. H εμφανιζόµενη µέχρι στιγμῆς πρωτογεωµετρική
87. Ch. Koukouli-Chrysanthaki, «The Late Bronze Age in Eastern Macedonia», Thracia
Praistorica, Suppl. Pulpudeva 3 (1982) 239, εικ. 13 και 15.
88. L Βοκοτοπούλου, «Ανασκαφή Μένδης», To Apyaodoyixd ‘Epyo στη Μακεδονία
καὶ στη Θράκη 11 (1988), 332, 339, eux. 3α-β. Πρβλ. και πρωτογεωμετρικὴ κεραμεικὴ από
τις ανασκαφές A. Καμκίτογλου στην ακρόπολη της Τορώνης, To ἔργον τῆς Αρχαιολο-
γικής Εταιρείας 1987, 64 και 1989, 74-75, και στο νεκροταφείο Τορώνης, A. Καμπίτογλου,
ITAE 1982, 38, 1982, 73-78, 1984, 44-50. Tu ευρήματα του νεκροταφείου της Τορώνης βε-
βαιώνουν ὅτι η αρχή της πρωτογεωμετρικῆς περιόδου στην Τορώνη εἰναι σύγχρονη µε
της Νότιας Ελλάδας, ενώ η ανεύρεση κεραμεικού κλιβάνου βεβαιώνει παραγωγή τοπικῆς
πρωτογεωµετρικής κεραµεικής στα παράλια της Μακεδονίας.
89. W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia (1939) αριθ, 491 (Σαρατσέ), M. Ανδρόνι-
κος, Βεργίνα I, Το νεκροταφείο των τύμβων (1969) 182-185.
90. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Πωωτοῖστοριπή (ίσως (1992) 613-617.
91. "O.7., 539.
H Πρώιμη Επυχή του Σιδήρου στην εἶνατ. Μακεδονία 697
κεραμεική στην Ανατολική Μακεδονία, όταν δεν προέρχεται από επι-

φανειακά διαταραγµένα χώματα, προέρχεται and επιχώσεις 8δου-Ίου π.Χ.
αιώνα και ανήκει στη λεγόμενη υποπρωτογεωμετρική κεραµεική της
Μακεδονίας. Η εμφάνισή της στην Ανατολική Μακεδονία είναι σύγχρο-
νη και µε την εμφάνιση της (2-23 ware και συνδέεται µε το τέλος της
Πρώιμης Ἐποχής του Σιδήρου και την αρχή του Β΄ ελληνικού αποικι-
σμού.
Ανεξάρτητα από την προέλευσή της, που παραμένει Eva πρόβλημα
ανοιχτό στην έρευνα, είναι ωστόσο φανερή η επίδραση που άσκησε η
κεραµεική αυτής της κατηγορίας στην τοπική χειροποίητη γραπτή κε-
ραµεική της Ανατολικής Μακεδονίας στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Οι συγκεντρικοί κύκλοι και οι επάλληλες ταινίες στο κάτω σώμα των
χειροποίητων αγγείων της γραπτῆς αμαυρόχρωμης χειροποίητης κερα-
µεικής των τύμβων της Δράμας πρέπει νομίζω να σχετίζονται άµεσα µε
την επίδραση της τροχήλατης πιθανότατα ὑποπρωτογεωμετρικής κερα-
µεικής (Εικ. 27) (Σχέδ. 8). Το αρχαιολογικό υλικό είναι ακόµα ελάχι-
στο για να περιγράψει τον ιδιαίτερο πολιτιστικό χαρακτήρα της Ανατο-
λικής Μακεδονίας κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Στην κεραµει-
κή ωστόσο είναι δυνατόν να επισημανθούν χαρακτηριστικά που τη δια-
φοροποιούν and την Κεντρική Μακεδονία και την προσεγγίζουν περισ-
σότερο στην Αιγαιακή Θράκη. Στην Αγαιακή Θράκη εντάσσουν άλλω-
OTE και οἱ αρχαίες πηγές την περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Νέστου πριν
από την τελικἠ ενσωµάτωσή της στο Βασίλειο της Μακεδονίας axé τον
Φίλιππο B’.
ok a ο ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ
= . nn.
a
/
TE
Ν ΘΑΣΟΣ
A = εποχή Χαλκού ϱ)-- εποχή Σιδήρο, Φ σύγχρονες πόλεις.
Σχέδ. 1. Οικισμοί Πρώιμης Εποχής Σιδήρου στην Ανατολική Μακοδονία.
0123456789
19 Χιλιομ.
Lyd. 2, Owannoi Hoyms Ιποχής Σιδήρου στὴ Θάσο.

699
oölpız Slory τή ΡΙΚΟ Loinyy Soupe) Ὁ OT

Εποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία
Soduiuidi
H Πρώιμη
I Dixto Jy Spano,
“Id LIV, τοτνο
700 Χάιδω Κουκούλη- λρυσανθάκη
Σχέδ. 4. Αμφίπολις - «Λόγφος 133» - Χειροποίητη Κεραμεική Πρώιμης Εποχής Σιδήρου.
M76). 5. υἱμφίπολις - Tequodazos ἀμφορέας aad τον τήβο A,

I Hocuay Enoyn του Σιδήρου στην «ἵνατ. Μακεδονία 701
μ»..-.- ——— - -
Σχέδ. 6. Αμφίπολις - Αγγεία από τους τύμβους A και B.

702 Xe Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Φχέὺ. 7. Huiw - Νεραμεική Πρώιμης ἠποχής Σιδήρου.

IH Hounpr Exogy τοι" ιδήρου στὴν Avar. Μακεδονία 703
Ξχέδ. 8. Νεκροταφείο Βιοµηχανικής Ζώνης Δράμας. Τεφροδόχο αγγείο από τον τύμβο A.
704 λαιδω Κονκούλη -Χρυπανθάκη
Δἰχέὸ. 10. ᾿᾿λευθερούπολις Καβάλας - Οικισμός θέσης «ΠΙαλιάμπελα». Κεραμεική Ποώιμης

Erazns Σιδήρου.
IH Πρώιμη Exoyrn του Σιδήρου στην Avat. Μακεδονία 705
΄
“8a wee one one”
Σχέὸ. 11. Παγγαίο Θέση «Μαρίνα» - Κεραμεική Πρώιμης Εποχής Σιδήροι..
Σχέὸ. 12. Ἐηροπόταμος Δράμας - Οικισμός θέσης «Προφήτης Πἰλίας».
45
woölpız SlXowy τὸ! lexrarindsx handy - snaviddp SonguiT ΕΙ 97
Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Χαιόω706
IH Πρώιμη Enoyn του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 707
>
ia 1 Li we
3489. 14. Nexporapelo Βιοµηχανικής Ζώνης Δράμας. l'oanri x 1007 yr

κεραμεική Πρώιμης Εποχή
“ποχής Σιδήοοι".
Σχέδ. 15. Νεκροταφείο Βιοµηχανικής Ζώνης Δράµας. ΤΙ Ὁαπτή χειροποίητη κεραµεική
Πρώιμης Εποχής Σιδήρου.
Σχέδ. 16. Nexoorageio Μιομηχανικῆς Ζώνης «Ἰράμας. Ti ραπτή χειροποίητη κεραµεική

Ho: Εποχής Sıörjoor.
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία
Βικ. 1. Θάσος -΄ποψη οικισµού «Καστρί».

Εικ. 2. Θάσος - Οικισμός «Καστρί». Πασσαλόπηκτα κτίσματα.

κα απ καν ΠΙΟ! θά ΡΗ aoroixio orsbnioöxay "Soon Ἔ κι
7
κῶς
Μακεδονία
ron 210 ἤρου στὴν Avar.
Soon) - So0DQ ‘£ κι
Η Πρώιμη E ποχή
-
ET EEE ee Ze n en
RES κο» ο ος = ER Sis τῷ ur es
Εικ. δ. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Τοπική μυκηναϊκή κεραμεική.
Eux. 6. Θάσος. Νεκροταφείο οικισμού «Καστρί». Τοπικές μιμήσεις µυκηναϊκής χεραµεικής.

Fix. 7. Θάσος. Nexgotageio οικισμού «Καστρί». Χάλκινα εγχειρίδια.
Fix. Ν. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». «Ενλακωτ

ή [ αῤῥοτ ή κεραμεική.
Εικ. 10. Θάσος. Λεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Κεραµεική G2-3 ware.

H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στὴν Avat. Μακεδονία 715
EU : Be
Εικ. II. ἀμφίπολις. Οικισμός λόφοι 133. Κεραμεική Πρώιμης Eroyns Σιδήρου.
Eve. 12. ἀμφίπολις. (Οικισμός λόφωι 133. Υποπιμοτογεημετοική κεραμεική.

716 λάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Εικ. 13. Αμφίπολις. Νεκροταφείο λόφου Καστά. Πρωτοκορινθιακός αρύβαλλος.

I Ποώιμη Εποχή του Σιδήροι" στὴν var. Maxedovia 717
4.
από
οικισµού
του
"Anown
Πιών.
14.
Εικ.
718 Κάῑδω Κουκούλη -Αρυσανθώκη
Ei. 16. How, Αεθημεική Ποώιμης Πποχής Σιδήρου.

IH Πρώιμη Ezoyy τον" Lônoor στὴν Avar, «Μακεδονία 719
Ein. 17. Πιών. ΒΚεραμεική υποπρωτογεωμετρική.
hie. 18. ιών. Λεραμεική τύπου ()λύνθοιυ.

720 Natio Κουκούλη- Ἀρυσανθάκη
Εικ. 19. Πιών. Κεραμεική τύπου G2-3 ware.
Pe mn à sa
| { ᾿ Pme RE me
3 ο “ ‘ ὡς ο, té FFE>
OEE le re ως ἐς
PR LT PM ETO
Νεκροταφείο τύμβων Βιοµηχανικής Ζώνης Aoanas. Τύμβος I’. Στρώμα λιθορ -

Εικ. 21. Δεκροταφείυ tippow βιομηχανικής Ζώνης «Ἰράμας. Τήμβος Η'. Ταφή Πίθου [1].
72 Χάιδο, Κουκούλη- Χρυσανθάκη
< ae Me ; 2 τ en ©
OES ος ΜΟΝ ὦ ἐς 2 4 δε Ὁ ἊΝ
Εικ. 22. Νεκροταφείο τύµβων B ιοµηχανικής Ζώνης Aoduas. Τύμβος Β’. Ταφή σκύλου.
_- zu.‘
Εικ. 23. Νεκροταφείο τύμβων Βιοµηχανικής Ζώνης Δράμας. Θραύσματα τεφροδόχου αγ-
γείου τύμβου I.
tome ee -
Εικ. 24. «Νεκροταφείο τύμβων Βιοµηχανικής Ζώνης ἱράμας. Σιδερένια αιχμή και πήλινο
σφονδύλι.
724 Χάιδιυ Κονκούλη- Χριπανθάκη
— 3%
:
rt . =. Ὁ . ςse. .
Εικ. 25. Νεκροταφείο τύμβων Βιοµηχανικής Ζώνης «Ίράμας. Θραύσματα εγχάρακτου

αγγείου τύμβου.
Εἰκ. 26. Nexgorageio tiupoy Βιομηχανικής Ζώνης «Ἰοάμας. Θοαύσματα γραπτού αγγείου
thupov A,
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 725
BE. mg «ὦ < δ ρος

Εικ. 27. Nexgotageio τήµβων Βιοµηχανικής Ζώνης -Ἱράμας.
Τύμβος À, πόρπη από αγγείο 2.
kıx. 25. Νεκροταφείο τύµβων Βιοµηχανικής Ζώνης Apduas.

Trp Bog A’. Τοξωτή πόρπη µε πήλινη ψήφο.
Χάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
-.... mnt u ..-..- τ oS mes |
Εικ. 30. «ρχαία Νεάπολις. Χειροποίητη κεραµεική.

Η Πρώιμη Εποχή του Φιδήρου στην Avar. Μακεδονία 727
Kix, 32. Aoyaia Νεάπολις. Κεραμεική υὑποπρωτογεωμετρική.

728 Xdidw Κουκούλη- Ἀρυσανθάκη
Εικ. 88. Αρχαία Οισύμη. Προαποικιακό στρώμα.

H Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Avar. Μακεδονία 729
A
|
Lux. 35. sloyaia Tainyos. λειροποίητη κεραµεική.
Kix. 36. Aoyaia Γαληψός. Xalxivn τοξωτή πόρπη.

730 λάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Εικ. 37. “Αρχαίο πόλισμα Ελευθερούπολης. Χειροποίητη κεραµεική 'Yoreons Εποχής

Χαλκού και Πρώιμης Εποχής Σιδήρου.
Εικ. 38. δταθµός .1γγίστας. Οικισμός Πρώιμης Εποχής Σιδήρου.

Γ ραπτή χειροποίητη κεραµεική.
H Πρώιμη Εποχή του Σιδήροι στην „rar. Μακεδονία 731
Εικ. 40. Béoyn. «Ἰρχαία πόλη ιστορικών χρόνων. Κεραμεική υποπρωτογεωμµετρική,

eaonor-ok ο συν
Eve, 41, Θάσος. Νεκροταφείο οικισμού «Καστρί». Σχέδιο ταφικής συστάδας T 7.

Fix. 42. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Χάλκινα ελικόσχημα κοσμήματα.
nn...
Eın. 43. Θάσος. Nexporagelo οικισµού «Καστρί».

Τάφος K6B. Πρόχους µε αυλακωτή διακόσμ nan.
734 Xdidw Κουκούλη- Χρυσανθάκη
Εικ. 44. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Τάφος BIA. ΙΠρόχους µε εγχάρακτη
διακόσμηση.
me me pme ma
a B
Ex. #3. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Τοξωτὲς πόρπες.
a. Τάφος K2Z, β. Τάφος K4p.
H Hoi Exoyy του Σιδήρου στην Avur. Μακεδονία 735
Εικ. 46. Θάσος. Νεκροταφείο οικισµού «Καστρί». Τάφος K2Z. Αμφορέας.

ΠΡΟΊ ΣΤΟΡΙΚΕΣ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΕΣ ΑΠΟ THN ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ
Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη!
Κατά τη διάρκεια της προϊστορικής εποχής, από τα Παλαιολιθικά χρό-

via µέχρι και το τέλος της Χαλκοκρατίας, οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν
και επεξεργάστηκαν για την κατασκευή των εργαλείων τους διάφορα σκληρά
πετρώματα, πυριτικά και ηφαιστειακά.
Ἡ κατεργασία αυτών των υλικών γινόταν κυρίως µε πελέκημα (taille,
Κπαρρίπᾳ), χρησιµοποιώντας τις τεχνικές της χρούσης (percussion), άµεσης
ἡ έµµεσης, και της πίεσης (pression, pressure)?. Στα νεολιθικά χρόνια προσ-
τέθηκε και η λείανση.
Ο όρος Λιθοτεχνία (industrie lithique, chipped stone industry), που είναι
πρόσφατος στην Ἑλληνική Ilpolotopia?, αποδίδεται στο σύνολο των πε-
λεκηµένων ευρημάτων µιας προϊστορικής θέσης. Μία λιθοτεχνία anotekel-
ται από τις εξής κατηγορίες ευρημάτων:
I. Ακατέργαστα κομμάτια πρώτης ύλης που έφτασαν στον οικισμό στη
φυσική τους µορφή ύστερα από περισυλλογή ἡ εξόρυξη.
Il. Κρουστήοες (percuteur, Παπιπιεγςίοπε) ονομάζουμε έτσι τα φυσικά
εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την κατεργασία και την επεξεργασία
της πρώτης ύλης. Ἕνας κρουστήρας µπορεί να είναι «σκληρός», δηλ. and
πέτρα ἡ κέρατο ζώου, ἡ «ελαστικός», π.χ. and ξύλο.
III. Πυρήνες (nucléus, core): είναι τα κομμάτια πρώτης ύλης που έχουν
υποστεί µία σειρά τεχνολογικών διαδικασιών κι έχουν δώσει τουλάχιστον
µία ἡ περισσότερες φολίδες. Οι πυρήνες έχουν γενικά πρισµατικὀ σχήµα
και διατηρούν στην επιφάνειά τους τα κοίλα αποτυπώµατα που δηµιουργή-
θηκαν µε την απόσπαση των φολίδων.
IV. Χαρακτηριστικά απολεπίσµατα που προέρχονται and την προε-
1. Institut d’Art et d'Archéologie. Πανεπιστήµιο Paris I - Sorbonne, 3 rue Michelet

75006 Paris.
2. J. Tixier et al., 1980.
3. Ο όρος φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά and τον καθ. À. Θεοχάρη᾽
βλ. Δ. Θεοχάρης, 1967,
47
738 1 εωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη
τοιµασία και τη μορφοποίηση των πυρήνων, όπως φολίδα ανανέωσης

της επιφάνειας κρούσης (éclat de réavivage du plan de frappe), λεπίδα µε
κορυφογραμμή (lame à crête, crested blade) κ.ά.
V. Φολίδες (éclat, flake), λεπίδες (lame, blade) ἡ μικρές λεπίδες (la-
melle, bladelet) µε τις πλευρές ἡ τις απολήξεις ανεπεξέργαστες (brut, un-
retouched).
VI. Φολίδες, λεπίδες ἡ µικρές λεπίδες µε επεξεργασία (retouche, 1e-
touch) στις πλευρές ἡ στις απολήξεις που ovopatoupe, συμβατικά, εργα-
λεία (outils, tools). Η επεξεργασία μεταβάλλει αισθητά το αρχικό σχήµα των
παραπάνω προϊόντων, µορφοποιώντας ta σε ένα συγκεκριµένο τύπο. Kata
τη διάρκειά της αποσπώνται πολλές μικροσκοπικές φολίδες που δεν ξε-
περνούν το ένα εκατοστό’ ονομάζονται φολίδες επεξεργασίας (éclat de
retouche).
VII. Απορρίμματα (débris, debris)’ ονομάζονται τα Opavopata ακαθό-
ριστου σχήματος που είναι ακατάλληλα για χρήση ἢ περαιτέρω μορφο-
ποίηση.
Στα πλαίσια της μελέτης µιας λιθοτεχνίας κάθε ένα από αυτά τα ευρή-
pata γίνεται αντικείµενο ανάλυσης κάτω and τις εξής διαφορετικές οπτικές
γωνίες:
1. Ο προσδιορισμός της πρώτης ύλης (matière première, raw mate-
rial) και η εντόπιση της πηγής προέλευσής της µας οδηγούν σε υποθέσεις
και συμπεράσματα που αφορούν τη σχέση οικισμού και περιβάλλοντος και
την οργάνωση της οικονομίας.
2. Ἡ αναγνώριση των στιγμάτων που άφησαν στο εύρημα οἱ τεχνολο-
γικές διαδικασίες και ἡ αποκατάσταση της χρονολογικής διαδοχής των φά-
σεών τοὺς (chaîne opératoire) µας πληροφορούν για τις τεχνολογικές ικα-
νότητες και τις πολιτιστικές παραδόσεις του οικισμού.
3. Ο καθορισμός των τύπων των εργαλείων και η διαχρονική τους µε-
λέτη µας επιτρέπει να διαγνώσουµε πιθανές χρονολογικές ἢ πολιτιστικές
εξελίξεις.
4. Τέλος, 0 προσδιορισμός της λειτουργίας τους µε τη µικροσκοπικἠ
παρατήρηση τῶν ιχνών χρήσης (traces d'utilisation, microwear analysis)
δίνει µία άλλη διάσταση στις γνώσεις µας.
Το βάρος που δίνεται σε τέτοιου είδους μελέτες και έρευνες ποικίλλει

ανάλογα µε την ἐποχή στην οποία ανήκει η λιθοτεχνία’ εξαρτάται επίσης
κατά πολύ και and την παράδοση των προϊστορικών ερευνών σε µία χώρα
N σε µία περιοχή.
Hooïarooxé: λιβοτεχνίες απὀ την «Ίνατολική Μακεδονία 739
Στα παλαιολιθικά χρόνια, όπου η οικονομία ήταν αποκλειστικά βασι-

σµένη στο κυνήγι, το ψάρεμα και την περισυλλογή, η πέτρα αποτελούσε
µία από τις απαραίτητες πρώτες ύλες για την κατασκευή του εργαλειακού
εξοπλισμού. Τα περισσότερα από τα άλλα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν
από τον άνθρωπο στην ίδια εποχἠ δεν διατηρούνται συνήθως. Κατά συνέπεια,
σε µία παλαιολιθική θέση, οι λιθοτεχνίες αποτελούν αν όχι το 100% των
αρχαιολογικών ευρημάτων, σίγουρα το 80% µαζί µε τα οστέινα εργαλεία ἡ
τα έργα τέχνης, όταν υπάρχουν.
Στα Νεολιθικά χρόνια και στη Χαλκοκρατία, όπου οἱ κοινωνικο-οικο-
νομικές δοµές μεταβάλλονται, διαμορφώνεται ανάλογα και ο ρόλος των ερ-
γαλείων από πελεκηµένη πέτρα. Ο αριθµός τους εξάλλου παρουσιάζεται ση-
µαντικά μειωμένος σε σχέση µε τις προηγούμενες εποχές.
Έτσι, όπως στη Μακεδονία, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα γενικό-
τερα, η Παλαιολιθική έρευνα βρίσκεται ακόµα στην αρχή της, δεν έχει
δημιουργηθεί παράδοση για τέτοιου είδους µελέτες. Είναι φυσικό λοιπόν
το ότι δεν είχε δοθεί μέχρι πρόσφατα ιδιαίτερη σημασία ούτε στα πελεκη-
μένα εργαλειακά σύνολα and τις νεολιθικές θέσεις’ τις περισσότερες φορές
γινόταν απλἠ περισυλλογή περιορισμένη στα πιο μεγάλα και ακέραια Kop-
μάτια που καταγράφονταν στα µικροαντικείµενα.
Κατά συνέπεια, οι δημοσιεύσεις στην ελληνική γλώσσα σπανίζουν
και η έλλειψη αναπτυγµένης επιστηµονικἠς ορολογίας δημιουργεί προβλή-
ματα για µια πλήρη και προχωρημένη µελέτη.
Αυτές ἦταν οἱ συνθήκες της έρευνας σε θέµατα λιθοτεχνίας στο Bo-

ρειοελλαδικό χώρο όταν άρχισα τη µελέτη του υλικού που προήλθε από
την ανασκαφή της νεολιθικἠς θέσης της Δήμητρας, ν. Σερρών».
Ἡ τούμπα της Δήμητρας βρίσκεται στη λεκάνη των Σερρών, 15 χλμ.
4. Για τις µέχρι την αρχή της δεκαετίας του "80 παλαιολιθικές έρευνες στην Ελλάδα
βλ. G. Kourtessi-Philippakis, 1986. Για τα παλαιολιθικά ευρήματα της Μακεδονίας και
των γειτονικών χωρών PA. Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη, στο: Ἡ Προϊστορία της Μακεδο-
γίας (υπό έκδοση). Βλ. επίσης Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη, Δράμα (υπό ἐκδοση), για ta απο-
τελέσµατα της αναγνωριστικἠς φάσης ενός νέου ερευνητικού προγράµµατος που διενερ-
γήθηκε τον Ιούλιο του 1989 στην Ανατολική Μακεδονία από την υπογράφουσα σε συνερ-
γασία µε το 1.0.M.E. και κάτω από την αιγίδα της IH’ Εφορείας Αρχαιοτήτων. Στην πα-
ρούσα δημοσίευση θα γίνει συχνά αναφορά στα αποτελέσµατα αυτής της έρευνας.
5. Για τις μελέτες των προϊστορικών λιθοτεχνιών στην Ελλάδα βλ. επίσης Γ. Κουρτέ-
ση-Φιλιππάκη. 1981, co. 119. Η θέση της Δήμητρας ανασκάφηκε από τον A. Γραμμένο, to
1978, 1979 και 1980. Η ανασκαφή ολοκληρώθηκε το 1983 και είναι υπό δημοσίευση. BA.
επίσης A. Γραμμένος, 1984. Ευχαριστώ τον ανασκαφέα για την πρὀτασή του να μελετήσω
το υλικό.
740 Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη
νοτιοανατολικά του σημερινού χωριού της Αμφίπολης και 300 p. ανατολι-

κά του δρόμου προς τη Νέα Ζίχνη και της γέφυρας του ποταμού Αγγίτη.
Στη νότια παρειά της τούµπας ανοίχτηκαν δύο τοµείς, ο τοµέας I kat οτοµέας
Il, διαστάσεων 4x4 p. H ανασκαφή προχώρησε μέχρι το βάθος των 2 μ.
στον κάθε ένα τοµέα. Το ότι στη διάρκεια της ανασκαφής έγινε συστη-
µατική χρήση νεροκόσκινου και ξεροκόσκινου ήταν ιδιαίτερα ενθαρ-
ρυντικό και σηµαντικό στοιχείο και σχεδόν μοναδικό γεγονός σε ελληνική
νεολιθική ανασκαφή για το τέλος της δεκαετίας του "70. Ἐίναι γνωστό ότι
στην περίπτωση των λιθοτεχνιών το κοσκίνισµα επηρεάζει αισθητά τον
αριθµό των πολύ µικρών ευρημάτων και κατά συνέπεια τις συνθήκες της
μελέτης και την ισχύ των συμπερασμάτων.
Ἡ Αρχαιότερη Νεολιθική δεν αντιπροσωπεύεται στη Δήμητρα, όπως

άλλωστε και σε καμιά από τις ανασκαμμµένες θέσεις της Ανατολικής Μακε-
δονίας.
Η Μέση Νεολιθική (Δήμητρα I) αντιπροσωπεύεται στο κατώτερο τµή-
μα του τοµέα II, όπου έγινε δυνατή η ανεύρεση του φυσικού εδάφους και ο
εντοπισμός της φάσης I των Σιταγρών.
Στον ἴδιο τοµέα παρατηρείται επίσης και η χωρίς διακοπή μετάβαση
από τη Μέση Νεολιθική στη Νεότερη Νεολιθική (Δήμητρα Il), η οποία
συνεχίζεται και σε όλο τον τοµέα I (Δήμητρα IT).
Τέλος, στα ανώτερα στρώματα του τοµέα I ανασκάφηκε τοίχος της “Y-
στερης εποχής του Χαλκού µε υλικό επίχωσης από τη Νεότερη Νεολιθική.
Οι παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα που ακολουθούν προέρχονται

ακὀ την ανάλυση 1.858 λίθινων πελεκηµένων ευρημάτων που αποτελούν το
80% του υλικού».
H κατανομή των ευρημάτων κατά εποχές και κατά κατηγορίες napov-
σιάζεται στον παρακάτω πίνακα.
6. Πρόκειται για το υλικό των ανασκαφικών περιόδων 1978 και 1979.

Προϊστορικές λιθοτεχνίες από την Ανατολική Μακεδονία 741
Méon N. Νεότερη N.
Κατηγορία Αρ. % Ap. %o
Πυρήνες 3 1,93 36 2,11
Χαρακτ. απολεπίσματα 3 1,93 13 0,76
Ανεπεξέργαστα προϊόντα 50 32,25 282 16,55
Εργαλεία 39 25,16 237 13,91
Φολίδες επεξεργασίας 2 1,29 240 14,09
Απορρίματα 58 37,41 895 52,55
Σύνολο 155 1.703
H περιορισμένη έκταση της ανασκαφής δεν επέτρεψε την επισήμανση

οικηµάτων᾽ γι’ αυτό το λόγο δεν μπόρεσε να γίνει καμιά αξιολόγηση της
οριζόντιας κατανομής των ευρημάτων.
I. Πρώτη ύλη
Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στη Δήμητρα παρουσιάζουν την εξής

ποικιλία:
Σ ένα πολύ μικρό ποσοστό (0,17%) συναντάµε τον οψιανό και αυτό
µόνο στα στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής. Είναι πολύ φυσικό, η πα-
ρουσία αυτού tov υλικού να µας οδηγεί στην υπόθεση ανταλλαγών και επα-
φών µε τον Αιγαιακό χώρο. Χωρίς να αποκλείσουµε κάποιο τέτοιο ενδεχό-
µενο, χρειάζεται ωστόσο να τονιστεί ότι η μακροσκοπική εξέταση των ευ-
ρημάτων and οψιανό έδειξε ότι εδώ πρόκειται για ένα ελαφρύ, διαφανές
πέτρωμα που μοιάζει περισσότερο µε τα αντίστοιχα ηφαιστειακά υλικά της
Βαλκανικής χερσονήσου παρά µε αυτά του Νοτιοελλαδικού χώρου’. Πετρό-
ματα ηφαιστειακής προέλευσης αφθονούν στη Ροδόπη οψιανός βρέθηκε
άλλωστε σε ακατέργαστη µορφή, κατά τη διάρκεια της έρευνας για εντόπι-
7. Οι παρατηρήσεις που αφορούν την πρώτη ύλη οφείλονται στον καθηγητή L God-
friaux (Ecole Polythéchnique de Mons, Belgique), τον οποίο ευχαριστώ ιδιαίτερα,
742 l'ewpyta Κουρτέση- Φιλιππάκη
on παλαιολιθικών θέσεων στην Ανατολική Μακεδονία, στο Βαθύρεμα,

κοντά στο χωριό Καλλίκαρπος, στὴν κοιλάδα του Νέστου.
Η ορεία κρύσταλλος, διαφανές πυριτικό πέτρωμα, χρησιμοποιήθηκε,
σε χαμηλά ποσοστά, και στις δύο εποχές (2,61% ΜΝ / 0,88 % NN).
Ο χαλαζίας παρουσιάζεται σ᾽ ένα αρκετά υψηλό ποσοστό (23% MN /
22% NN). Πρόκειται για ένα υλικό δύσκολο στην κατεργασία και επεξερ-
γασία και ακατάλληλο για την παραγωγή λεπίδων. Στην Ανατολική Μακε-
δονία πρωτογενείς πηγές αὐτῆς τῆς πρώτης ύλης αφθονούν στα βουνά της
Ροδόπης σε µορφή φλεβών µέσα σε γρανιτικά πετρώματα. Η µεταφορά του
προς τους νεολιθικούς οικισμούς της πεδιάδας γινόταν µε το νερό και είναι
πιθανόν ότι οι κάτοικοι της Δήμητρας εφοδιάζοντο αυτό το νλικό στις όχθες
του Αγγίτη. Σε μερικά κομμάτια χαλαζία παρατηρήθηκαν ίχνη υδρόβιων
λιθοφάγων οργανισμών.
H τέταρτη και µεγαλύτερη κατηγορία πρώτης ύλης (73% MN / 76%,
NN) συγκροτείται από δύο βασικές ποικιλίες πυοριτικών πετρωμάτων (ro-
ches siliceuses):
a) H µία αποτελείται από αυτό που ονομάζεται «pedi» ἡ «ξανθός» πυρι-
τόλιθος. Πρόκειται για Eva πέτρωμα λεπτόκοκκο µε λεία, θαμπὴ επιφάνεια,
στις αποχρώσεις tov μπεζ, συχνά µε λευκές προσμίξεις. Το υλικό αυτό
ονομάστηκε επίσης «βαλκανικός» πυριτόλιθος σύμφωνα µε την υπόθεση
για µία βορειότερη and τη pala της Ροδόπης προέλευσή του» και πιθανή
εισαγωγή έτοιµων λεπίδων στους νεολιθικούς οικισμούς. Πηγή πρώτης v-
Ang δεν έχει ακόµα εντοπισιεί στον ίδιο χώρο, αλλά πριν να δεχτούμε µια
τέτοια προέλευση επιβάλλονται δύο παρατηρήσεις:
1. Στη Δήμητρα βρέθηκε πυρήνας αυτού του υλικού, στην επιφάνεια
tov οποίου διατηρείται µεγάλο µέρος του φυσικού εξωτερικού φλοιού.
2. Το ἴδιο υλικό χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στη Μακεδονία μέχρι και
τα μεταπολεμικά χρόνια για την κατασκευή τῶν λεπίδων που προωρίζοντο
για τις δοκάνες. Προφορικές πληροφορίες του αποδίδουν θρακική προέ-
devon”.
B) Η δεύτερη ποικιλία αποτελείται and διάφορα υδροθερµικά ένυδρα
πυριτικά πετρώματα, όπως ίασπεις, οπάλιοι, χαλκηδόνιοι διάφορων χρω-
ματικών αποχρώσεων. Μέχρι πρόσφατα η προέλευση κι αυτών των υλικών
8. Πολύ υψηλότερα πωσοστά χαλαζία (5000) διαπιστώθηκαν επίσης στη νεολιθικἠ

λιθοτεχνία των Βασιλικών, Κεντρική Μακεδονία (προσωπικἡ µελέτη tov υλικού).
9. R. Evans, 1978.
10. Οι πληροφορίες αυτές περισυλλέχτηκαν στο χώρο της Ανατ. Μακεδονίας. στη
διάρκεια της έρευνας για εντόπιση παλαιολιθικών θέσεων.
Προϊστορικές λιθοτεχνίες από την Ανατολική Μακεδονία 743
ήταν άγνωστη. Η έρευνα εντόπισης παλαιολιθικών θέσεων έφερε στο φως

πηγή πρώτης ύλης κοντά στα Θερμά Νιγρίτας, ν. Σερρών. Η ηλικία αυτών
των πετρωμάτων τοποθετείται πιθανότατα στο τέλος του Μειόκαινου!,
Ο μεγάλος αριθµός πυρήνων και ακατέργαστων φολίδων που είναι διάσπαρ-
τοι στο έδαφος είναι ενδεικτικός του ότι αυτή η θέση αποτέλεσε επίσης και
υπαίθριο εργαστήριο (atelier de taille).
II. Τεχνολογία
Ἡ τεχνολογική μελέτη της λιθοτεχνίας της Δήμητρας Sev έχει ακόµα

προχωρήσει σε ικανοποιητικό βαθµό. Το στάδιο όµως στο οποίο βρίσκεται
μας επιτρέπει να παρουσιάσουμε εδώ τις πρώτες παρατηρήσεις και va δια-
τυπώσουµε μερικές υποθέσεις.
Παρατηρούμε ότι ο αριθµός των πυρήνων και των χαρακτηριστικών
απολεπισµάτων σε σχέση µε το συνολικό αριθµό των ευρημάτων παραμένει
χαμηλός τόσο στη Μέση όσο και στη Νεότερη Νεολιθική. Διαπιστώνουμε
επίσης Oot:
|. οι κρουστήρες απουσιάζουν εντελώς,
2. δεν βρέθηκε καμιά πρώτη φολίδα (éclat entame, first flake),
3. πολύ λίγα είναι τα ακατέργαστα προϊόντα που διατηρούν υπόλοιπα
του εξωτερικού φλοιού (cortex).
‘Oda αυτά τα στοιχεία µας οδηγούν στην υπόθεση ότι οι πρώτες φάσεις
της κατεργασίας της πρώτης ύλης γίνονταν έξω από τον οικισμό ἡ τουλά-
χιστο έξω από τον ανασκαμμένο χώρο. Στον οικισμό έφθαναν αποφλοιωµέ-
νοι και μορφοποιηµένοι πυρήνες καθώς και φολίδες ἡ και λεπίδες έτοιµες
να δεχθούν την ανάλογη επεξεργασία.
Ὅσον αφορά τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν, διαπιστώσαμε στη
Δήμητρα τη χρήση της κρούσης, µε σκληρό κρουστήρα, καθώς και της πίε-
σης, σε μικρότερο όµως βαθµό.
Ot τεχνικές αυτές αποσκοπούσαν στην απόκτηση ενός συγκεκριμένου
τύπου προϊόντων, που είναι µικρές παχιές φολίδες και λεπίδες, απὀ τις
οποίες λίγες σώζονται ακέραιες.
Τέλος, στη Μέση Νεολιθική τα εργαλεία, που είναι Kat’ αποκλειστι-
κότητα δουλεμµένα σε πυριτικἀ πετρώματα (4η κατηγορία), δεν φαίνεται να
είναι φθαρµένα ούτε επαναχρησιμοποιηµένα. Αντίθετα, µε τη μετάβαση
στη Νεότερη Νεολιθική περνάµε βαθµιαία σε µια άλλη εικόνα εξαντλητικής
Il. Κατά tov A, Δημάδη, I.T.M.E. Ξάνθης.

επαναχρησιµοποίησης των εργαλείων και επεξεργασίας ακόµα και των

θραυσµάτων τῶν πυρήνων, εικόνα που επιβεβαιώνει ο ὑπερβολικά μεγάλος
αριθµός των φολίδων επεξεργασίας και τῶν απορριμμάτων.
Αυτό ερμηνεύεται ὡς το αποτέλεσµα κάποιας σχετικής αφθονίας και
διαθεσιμότητας του υλικού στη Μέση Νεολιθική που μετατρέπεται σε ἐλ-
λειψη και οικονοµία στη Νεότερη Νεολιθική.
Τύποι εργαλείων
Τα ευρήµατα που κατατάσσονται στα εργαλεία ανέρχονται σε 276 κομ-

µάτια (39 MN / 237 NN) και αποτελούν το 14,85% του συνόλου.
Οι κυριότεροι τύποι που διακρίνουμε εἰναι:
Aenides µε περιθωριακή συνεχή ἡ διακεκοµµένη επεξεργασία (liv. I,
1-7) που προέρχεται πιθανά από χρήση (retouche d'utilisation, use retouch).
Πρόκειται συνολικά για 31 κομμάτια (4 MN / 27 NN).
“επίδες µε έντονα ἴχνη στίλβης (lustre, gloss) στις πλευρές, χωρίς
επεξεργασία (Iliv. I, 8-21). Πρόκειται για λεπίδες δρεπανιών (élément de
faucille, sicle blade). Ἡ στίλβη δημιουργείται απὀ την επαφή του εργαλείου
µε τα δημητριακά, κατά to θερισµό και είναι ένα από τα ίχνη χρήσης που
γίνεται αντιληπτό µε γυμνό pati αναπτύσσεται παράλληλα (Πίν. 1, 9, 13, 14)
ἡ διαγώνια (Πίν. I, 11, 16, 17, 20, 21) µε τον επιμήκη άξονα της λεπίδας.
Μερικά δρεπάνια έχουν χρησιµοποιηθεί εντατικά ὅπως μαρτυρεί η στίλβη
που είναι ορατή στις δύο όψεις και στις δύο πλευρές (liv. I, 18, 19). Στο ov-
νολό της αυτή η ομάδα περιλαμβάνει 41 ευρήματα (11 MN / 30 NN).
«επίδες µε στίλβη και µε λεπτή συνεχή επεξεργασία (Πίν. IL, 1-15)
που οφείλεται πιθανά σε χρήση του εργαλείου μεταγενέστερη από αυτή που
δημιούργησε τη στίλβη. Πρόκειται συνολικά για 43 κομμάτια (7 MN / 36
NN).
Pieces esquillées (iv. D, 16-19). Αυτά ta ευρήµατα ερμηνεύονται είτε
ως εργαλεία µε ίχνη διπολικῆς κρούσης, cite ὡς υπολείμματα πυρήνων:
Είναι συνολικά 7 τον αριθµό (2 MN / 5 NN).
Τα ξύστρα (grattoir, end scraper) (Πίν. III, 1-19) ανέρχονται oe 43 (6
MN /37 NN). Τα περισσότερα είναι and, και, and όσα σώζονται ολόκληρα,
διαπιστώνουμε ότι είναι συνήθως φτιαγμένα σε µικρές παχιές φολίδες, συχνά
pe δύο ακμές σχεδόν παράλληλες. ‘Eva µόνο ξύστρο είναι διπλό, η παρου-
cia όµως επεξεργασίας στη µία από τις δύο πλευρές το κάνει να μοιάζει
σχεδόν µε κυκλικό (Tliv. III, 19): ἑνα άλλο είναι φτιαγμένο σε λεπίδα δρεπα-
νιού (Πίν. II, 1).
Ta εογαλεία µε εγκοπές (coches / denticulés, notches / denticulates)
Προϊστορικές λιθοτεχνίες and τὴν «ἱνατολικὴ Μακεδονία 745
είναι συνολικά 18. Ta περισσότερα είναι φτιαγμένα σε λεπίδες, των οποίων

διατηρείται μόνο το μεσαίο τµήµα. Or εγκοπές είναι περιορισμένης ἐκτα-
ons οι λεπίδες pe μία ἡ περισσότερες ασυνεχείς εγκοπές στις πλευρές
(iv. IV, 1-5) ανέρχονται σε 10 και απαντούν μόνο στη Νεότερη Νεολιθική’
από αυτές, ἑνα εργαλείο παρουσιάζει ενδιαφέρον, διότι φέρει δύο εγκοπές,
τη µία στην πρόσθια όψη και αριστερή πλευρά, την άλλη στην οπίσθια όψη
και δεξιά πλευρά και συγχρόνως ἴχνη στίλβης, Αλλες λεπίδες φέρουν πε-
ρισσότερες συνεχείς εγκοπές που δημιουργούν οδοντωτή πλευρά (iv. IV,
6-12): απαντούν µόνο στη Μέση Νεολιθική.
Οι οπείς (outil perforant, borer) (II{v. IV, 13-21), συνολικά 18 τον αριθµό,
απαντούν µόνο στη Νεότερη Νεολιθική.
Τα εργαλεία µε στομωμένη πλευρά (à bord abattu, backed) (Iliv. V,
1-10), συνολικά 17, αποτελούν µία άλλη ομάδα’ όλα είναι σχεδόν κομμάτια
λεπίδων ñ άλλα απροσδιόριστα θραύσματα. Κατανέµονται κατά συντριπτι-
κἡ πλειοψηφία στη Νεότερη Νεολιθική (1 MN / 16 NN).
Où γλυφίδες (burin) (Πίν. V, 14-16) που βρέθηκαν είναι 4 τον αριθµό (1
MN / 3 NN): από αυτές, η µία (Πίν. V, 16) είναι δουλεµένη στην αριστερή
πλευρά µιας λεπίδας, της οποίας η δεξιά πλευρά είναι οδοντωτή. Πρόκειται
για ένα σύνθετο, όπως ονομάζεται, εργαλείο.
Οι γεωµετοικοίέ µικρόλιθοι (Πίν. V, 17-20) αντιπροσωπεύονται από τρία
δείγµατα (1 MN / 2 NN), απὀ τα οποία ξεχωρίζει ένα ισοσκελές τραπέζιο.
Τέλος, καταµετρήθηκε ἑνα θραύσμα (µεσαίο τµήµα) φυλλόσχημου
εργαλείου ἢ αιχμής βέλους (Πίν. V, 21), το οποίο προέρχεται and τα στρώ-
ματα της Νεότερης Νεολιθικής.
Τα διαθέσιµα στοιχεία για σύγκριση µε άλλες θέσεις της Ανατολικής

Μακεδονίας είναι ελάχιστα.
Η τελική µελέτη των λιθοτεχνιών των δύο σημαντικότερων avacKap-
μένων θέσεων της περιοχής, των Σιταγρών και του Ντίκιλι-Τας (παλιές
ανασκαφές) είναι υπό δημοσίευση!ἁ.
Η μόνη δημοσιευμένη συλλογή είναι η ολιγάριθµη λιθοτεχνία της Neo-
τερης Νεολιθικής από τον Παράδεισο!δ, η οποία αποτελείται συνολικά από
13 ευρήματα. Φαίνεται ότι και εδώ αντιπροσωπεύονται οι ίδιες κατηγορίες
πρώτης ύλης που συναντάµε και στη Δήμητρα, µε εξαίρεση τον χαλαζία.
Ὅλα τα ευρήµατα εἶναι λεπίδες. Από τα εργαλεία γίνεται ιδιαίτερη μνεία
12. H µελέτη της λιθοτεχνίας των Σιταγρών προβλέπεται να περιληφθεί στο 20 topo
της τελικής δημοσίευσης’ βλ. C. Renfrew et al.. 1986.
13. P. Hellström (ed.), 1987, σ. 85-88,
ενός διπλού ξύστρου δουλεμένου στις δύο απολήξεις µιας λεπίδας μήκους 15
Εκ., η οποία σώθηκε ακέραια.
Από το υλικό των επιφανειακών νεολιθικών θέσεων" τα μόνα συγκρι-
τικά στοιχεία που μπορούν να προκύψουν αφορούν την πρώτη ὑλη. Διαπι-
στώνουµε έτσι ότι:
|. ο «πυριτόλιθος» παρατηρήθηκε σχεδόν σε όλες τις θέσεις' τονίζεται
ιδιαίτερα η µεγάλη χρωματική ποικιλία που τον χαρακτηρίζει’
2. σημειώνεται επίσης ἡ παρουσία της ορείας κρυστάλλου (θέση
Τούμπα) καθώς και του οψιανού (θέσεις Τούμπα και Φακίστρα, ν. Σερρών)’
3. ο χαλαζίας δεν αναφέρεται σε καμιά από τις επιφανειακές θέσεις"
δεν αποκλείεται να µην περισυλλέχθηκε.
Λιγοστά είναι επίσης ακόµα τα στοιχεία and το Θρακικό χώρο!ῖδ καθώς
και αυτά από την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία5.
Ας ελπίσουμε ότι στο άµεσο μέλλον η συνειδητοποίηση της επιστη-
µονικἠς αναγκαιότητας της μελέτης των προϊστορικών λιθοτεχνιών θα επι-
τρέψει την ανάπτυξή τους µε στόχο πάντοτε την καλύτερη γνώση και πλη-
ρέστερη κατανόηση τῆς λειτουργίας των νεολιθικών κοινωνιών που έζησαν
στον Βορειοελλαδικό χώρο.
14. Δ. Γραμμένος και Μ. Φωτιάδης, 1980.

15. Βλ. G. Bakalakis και A. Sakellariou, 1981 καθώς και T. Κουρτέση-Φιλιππάκη και
Π. Φακλάρης 1987-90, όπου και σύντομο ιστορικό των μελετών των προϊστορικών λιθο-
τεχνιών στη Θράκη.
16. Βλ. R. J. Rodden, 1962 και 1965: C. Riddley και K. War dle, 1979 και A. Watson,
98},
Bakalakis (G.) - Sakellariou (Α.), 1981, Paradimi, Mainz Verlag Philipp von Zabern.
Γραμμένος (Δ.) - Φωτιάδης (M.), 1980, «Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Ανατο-
λικής Μακεδονίας», «Ανθρωπολογικά 1, 15-53.
Γραμμένος (Δ.), 1984, Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία, Διδ.
διατριβή, Θεσσαλονίκη.
Evans (R.), 1978, «Early Craft specialisation: an example from the Balkan Chalcolithic»
in: Ch. Redman et al. (eds), Social Archaeology, Academic press, London: 113-
129.
Hellstrom (P.), 1987, Paradeisos. A Late Neolithic Settlement in Aegean Thrace, Medelhavs-
museet, Memoir 7.
Κουρτέση-Φιλιππάκη (C.), 1981, «H λιθοτεχνία της Πεντάπολης», στο: A. Γραμμένος,
«Ανασκαφή σε οικισμό της εποχἠς χαλκού (πρώϊμης) στην Πεντάπολη tov No-
μού Σερρών», “Ίρχαιολ. Εφημερίδα, 119-122.
Kourtessi-Philippakis (G.), 1986, Le Paléolithique de la Grèce continentale. Etat de la ques-
tion et perspectives de recherche, Paris, Publications de la Sorbonne.
Κουρτέση-Φιλιπκάκη (Γ.), (υπό ἐκδοση), «H ανθρώπινη παρουσία στη Μακεδονία πριν
από την Νεολιθική εποχή», στο: Προϊστορία της Μακεδονίας I. H Νεολιθι-
κή εποχή. Αθήνα, Ε.ΙΕ./Κ.ΕΡΑ.
Κουρτέση-Φιλιππάκη (Γ.) (υπό ἐκδοση), «Νέα προϊστορικά ευρήματα από την περιοχἠ
της Δράμας», Πρακτικά της επιστημονικής συνάντησης «H Δράμα και η πε-
ριοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός», Δράμα, Νοέμβριος 1989.
Κουρτέση-Φιλιππάκη (Γ.) - Φακλάρης (Π.), 1987-90, «Οικισμός προϊστορικών χρόνων
στη Λεπτή Ορεστιάδος», Θρακική Επετηρίδα, τ. Ίος, Κομοτηνή, 145-157.
Renfrew (C.), Gimbutas (M.), Elster (E.S.) (eds), 1986, Excavations at Sitagroi. A prehi-
storic village in Northeast Greece, Vol. 1. Monumenta Archaeologica 13. Institut
of Archaeology, University of California, Los Angeles.
Riddley (C.) - Wardle (K.), 1979, «Rescue excavations at Servia 1971-73: a preliminary
report», Annual of the British School of Athens 74, 185-230.
Rodden (R.J.), 1962, «Excavations at the Early Neolithic site at Nea Nikomedeia, Greek
Macedonia (1961 season)», Proccedings of Prehistoric Society 28, 267-288.
Rodden (R.J.), 1965, «An early Neolithic village in Greece», in: C. Lamberg-Karlovsky,
Readings from Scientific American, Old World Archaeology: Foundations of Ci-
vilisation: 95-103.
Tixier (J.) et al, 1980, Préhistoire de la pierre taillée. I. Terminologie et technologie:
Antibes, C.R.E.P.
Θεοχάρης (A.), 1967, «H Αὐγή της Θεσσαλικῆς Προϊστορίας», Βόλος, Θεσσαλικά Με:
λετήματα.
Watson (A.), 1983, «Chipped Stone Artifacts from Servia in Greek Macedonia», Journal
of field Archaeology, vol. 10, 120-123,
748 Γειυυγία Κουοτέση- Φιλιππάκη
Hiv. I. Ποοϊπτουική λιθυτεχγία τῆς Ἰήμητοας ν. Φερρών.

I-7: Aetides μὲ emmener ἐπεξεολ σία, 8-21: (Λεπίδες ὀρεπανιών.
Ηροϊστορικές λιθοτεχνίες und τὴν «ἱνατολική Μακεδονία 749
Πίν. IL. Προϊστορική λιθοτεχνία της Δήμητρας ν. Σερρών.

1-15: Δεπίδες µε στίλβη καὶ ἐπεξεογασία, 16-19: Pièces esquillées.
750 L'rwpyia Κονοτέση- Φιλιππάκη
Hiv, HI. Προϊστουική λιθοτεχνία τῆς «Ἰήμητοας ν. ερφών.

1-19: Ξύπτυα,
Hootorogixés λιθοτεχνίες απὀ την «Ίνιτολική Maxedoria 751
Hiv, IV. Προϊστορική λιθοτεχνία της -Ἰήμητρας v. δερρών.

1-5: Ευγαλεία µε ἐγκοπές, 6-12: Οδοντωτά, 13-21: Οπείς.
Hiv, V. Προϊστουική λιθοτεχνία της «[ήμητρας ν. Σερρών.

1-10: Aenides µε στομωμένη πλευρά, 11-13: Troncatures, 14-16: Γλυφίδες 17-20:
Peoperouot μικοόλιθοι, 21: Θυαύπμα prdddaznnov ή αιχμής βέλους.

Ancient Macedonia V

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ancient Macedonia V

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANCIENT MACEDONIA APXAIA MAKEAONIA

240 — INSTITUTE FOR BALKAN STUDIES — 240

Στη μνήμη του

240 — IAPYMA MEAETQN ΧΕΡΣΟΝΉΣΟΥ TOY AIMOY — 240

ΠΡΟΛΟΓΟΣ -FOREWORD 11- 12

1. Πολυξένη Aëän-Beiétvn, XAAKINH ΑΣΠΙΔΑ ΑΠΟ TH BE-

. Elizabeth D. Carney, FOREIGN INFLUENCE AND ΤΗΕ

a>. Α ν αστασία X ρυσοστόμου, ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ

Το 'Iöovua Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, nov ενθαρούνει και ποοω-

The publication of the Proceedings of the Fifth International Symposium

11 ασπίδα που παρουσιάζεται αποτελεί πρόσφατο απόκτημα τῆς IZ’

Re 1. Παραδόθηκε πριν τέσσερα χρόνια (1985) από τον κ. B. Κοτζαχρήστο, κάτοικο

και στους οξυδερκείς μετρικούς υπολογισμούς του Γ. Βελένη οφείλεται η

4. Ἡ αναπαράσταση της καμπυλότητας της ασπίδας έγινε µε βάση τις παρατηρήσεις

HA διάμετρός της, όπως συγκολλήθηκε είναι 0.736 u. H διάσταση αυτή

κονίσεις της σε ορισμένα μνημεία, αγγεία, αντικείμενα μικροτεχνίας και

ακουμεζεισμένες πάνω στην πρώτη. Η όψη της ασπίδας µε επτά ελλειπτικές

φθεί υπόψη οι αδηµοσίευτες ασπιδίσκες του Δερβενίου, οἱ οποίες διαταράσ-

βαςστιλ έως, δηλαδή των ὑυπασπιστώνϑ και ἐνδεχομένως το εύρημα ανήκε σε

Sppyuon Slıı Soinriirili βΟΚ109 2939 401 mraüsnlo1uay ρ χι]

John Paul Adams

5. H. Mattingly, Roman Imperial Coinage Il, p. 229 ὃ 93.

would be exactly 50 years before two surviving milestones of Trajan (which I

The remark longa intermissione neglectam is particularly significant, for, on

17. F. Lepper, Trajan’s Parthian War (Oxford 1948) 43-45.

These technical arguments themselves are not beyond challenge. Collart

22. F. Papazoglou, “Quelques aspects de l’histoire de la province de Macédoine”, Auf-

stone of Cn. Egnatius indicates that Thessalonike was at a distance of 267

ie Itinerarium Tabula Bordeaux Itinerarium

Thessalonike Thessalonike Thessalonike Thessalonike

549ΜΗδΙΗ UPIUOPSODN pu upfosy ‘I ‘AJ

Winthrop Lindsay Adams

Polybius, in the speech of Agelaus at Naupactus in 217 B.C., held that

1. Polyb., 5.104 and F. W. Walbank, Historical Commentary on Polybius (afterwords

Scerdilaidas’ Jembi, as well as providing the stage for Agelaus’ speechi®.

24. Polyb., 5.109.2-5 and Walbank, HCP, 1 632-633.

31. See Hammond and Walbank, 392 and Gruen, 375.

Philip’s camp caused considerable damage and casualties, as well as forcing

43. Livy, 24.49.7-15.

A. Αἴβάζογλου-Δόβα, Κ.Ε. Οικονόμου

«Ἡ οἰκοδομικὴ ἄποψις τοῦ νέου σχεδίου πρέπει νὰ στηρίζεται ... καὶ

1. A. Κεραµόπουλλος, «Αι δρύφακτοι των οικιών», Αρχιμήδης, 1920, έτος KA’, 9.

Ἡ διεύρυνση του όρου «μνημείο» έδωσε το ἐναυσμα για την έρευνα

2. A. W. Lawrence, Greek Architecture, publ. Penguin Books, p. 242.

χειμώνα. Τα ὑυποστηλώματα στα οποία στηρίζεται είναι συνήθως ξύλινα».

3. A. W. Laurence, ό.π., p. 242.

Τα ίδια χαρακτηριστικά παρατηρούνται επίσης στη διόροφη κατοικία

4. Γ. Μέγας, «Ζητήματα ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής», «Ἰαογραφία, Αθήνα

η διαφοροποίηση της επίστρωσης tov δαπέδου της σε σχέση µε τους ἀλ-

8. A. Ορλάνδος, «Τα παλαιά Αρχοντόσπιτα της Καστοριάς», Αρχείον των Βυξαντι-

τοικιών τόσο στις ξύλινες κατασκευές όσο και στη ζωγραφική.

11. M. Σιγανίδου, «Η ιδιωτική κατοικία στην Αρχαία Πέλλα», «{ρχαιολογία, τεύχος

Fix. 4. Bouava, κατοικία B, a: ziroym ιπογλείος, β: κάτοψη ορόφοιι, y: σκίτσο.

Εικ. 5. Βρασνά, κατοικία Γ, a: κάτοψη ισογείου, p: xdroyn υρόφου, y : σκίτσο.

Εικ. 6. Βρασνά, κατοικία A, a: xdtoyy ἰσογείου, B: κάτοψη οούφου, y: σκίτσο.

Εικ. 7. Βρασνά, κατοικία E, a: κάτοψη ισογείου, β: κάτοψη ορόφου, 7: σκίτσο.

Fix. 9. Boaovd, κατοικία .1.

Εικ. 10. Boaova, κατοικία I.

Εικ. 11. Aayxadds, κατοικία A, a: κάτοψη ισογείου, β: κάτοψη ορόφου, y: σκίτσο.

Εικ. 12. Λαγκαδάς, κατοικία A.

Εικ. 14. Λαγκαδάς, κατοικία Γ΄.

ο. Φ... α.. ων.

Fix. 15. Αδάμ, κατοικία A, a: xaroyy wwozeinn, β. κάτοψη οορόφοιυ".

Εικ. 16. Αδάμ, κατοικία A.