Bölüm 2 (section 2)

Düz dişli çark

Mukavemet Kontrolü
Spur Gears Stress
Prof. Dr Hikmet Kocabaş
İstanbul Teknik Üniversitesi İ.T.Ü. Makina Fakültesi
Istanbul Technical University ITU Faculty of Mechanical Engg.
Bölüm 2 Dişli çark mukavemet kontrolü
• Düz Dişli Çark Kinematiği, Profil Kaydırma
• Dişli Çark Mukavemet Kontrolü
• Helisel, Konik, Spiral Dişli Çark Mek.
• Sonsuz Vida Mekanizmaları
• Düz-, V-, Dişli-Kayış-Kasnak Mek.
• Zincir-Dişli Mekanizmaları
Kaynaklar
• Makine Elemanları II Ders Notları,
Prof. Dr. Aybars Çakır, Prof. Dr. Cemal Baykara,…
• Joseph Edward Shigley, Mechanical Engineering Design,
McGraw-Hill International Editions, Metric Edition, 1986.
• Tochtermann/Bodenstein, Konstruktionselemente des
Machinenbaues 1,2, Springer-Verlag
• Juvinall, R.J. and Marshek, K.M., Fundamentals of Machine
Component Design, 3rd Edition, John Wiley & Sons, 2000.
• Deutschman, A.D., Wilson,C.E and Michels, W.J., Machine
Design, Prentice Hall, 1996.
• Erdman, A.G. and Sandor, G.N., Mechanism Design Analysis
and Synthesis, Vol. 1, 3rd Edition, Prentice Hall, 1997.
• Shigley, J.E., Uicker, J.J., Theory of Machines and
Mechanisms, Second Edition, McGraw-Hill, 1995.
Dişlerde kontrol noktaları
.
Diş dibi eğilmesi
.
Diş dibi eğilmesi
DIN 3990’da dişdibindeki
eğilme gerilmesi
σ =(Ft / bm) YF YS Yβ

Burada:
b: dişli genişliği
m: modül
DIN-Faktörleri:
YF : form faktörü
YS : dişdibi çentik faktörü
Yβ : dişdibi helis faktörü
Diş dibi eğilmesi
• Hesaplama kolaylığı için en kötü şartlar gözönüne
alınır. Yükün sadece bir diş çifti tarafından taşındığı
ve kuvvetin diş başına geldiği düşünülür.
• Optik gerilme analiz sonuçları, en yüksek eğilme
gerilmelerinin dişdibinde ve iyi bir yaklaşımla diş
dibindeki 30° `lik teğetlerin temas noktalarında, hasıl
olduğunu gösterir.
Diş dibi eğilmesi
Taksimat dairesi üzerindeki
teğetsel (çevresel) kuvvet,
Ft = Md / r
ve normal kuvvet,
FN = Ft / cosψ
olarak tanımlanırsa,
diş dibindeki eğilme
gerilmesi,
M eğ FN . cosψ t hq
σ eğ = =
Weğ b.sq2 / 6
Diş dibinde eğilme gerilmesi
.
M eğ FN . cosψ t hq
σ eğ = =
Weğ b.sq2 / 6
hq
Ft . cosψ t 6m
σ eğ = m
2
s
cosψ .b q
2
m2
m
hq
6 cosψ t
Ft m Ft
σ eğ = = qk
bm ( sq / m ) cosψ bm
2
 Diş dibi eğilmesi
Pinyon ve çark diş dibindeki eğilme gerilmeleri,
Ft Ft
σ eğ1 = qk1 ≤ σ egem1 σ eğ 2 = qk 2 ≤ σ egem 2 .
b1m b2 m

qk 1 2M d 1
Buradan gerekli diş modülü m ≥ 3
z12 3 b σ
e ğ em1
bulunur. d1
 Diş eğilmesi
DIN 867 'ye göre
olan referans
profil için
qk diş form faktörü
Diş sayıları
Modülün mümkün olduğu
kadar küçük ve diş sayısı
z1≥20 olmalıdır.
Düşük devir ve motor
tahriğinde z1=12,
el tahriğinde z1=7’ye kadar
azaltılabilir.
z1≤14`de tashih gereklidir.
z1>14’de x1≈0,5 ve x1+x2≈1
tavsiye edilir.
 Tavsiye edilen b/d1 değerleri
b/d1 değerleri
Dış yüzeyi sertleştirilmiş dişli çarklar (0,1...0,3...0,5)+i/20
Islah edilmiş, sertleştirilmemiş dişli çarklar (0,2...0,5...0,8)+i/10
Mil tek taraflı yataklanmış ≤ 0,7
Mil iki taraftan yataklanmış ≤ 1,2
 Tavsiye edilen b/m değerleri
b/m değerleri
İtinalı döküm dişler işlenmemiş 6...10
Dişler işlenmiş, çelik konstrüksiyonda 10...15
yataklanmış veya tek taraflı yataklanmış
Dişler itinalı işlenmiş, dişli kutusu içinde 15...25
yataklanmış
Dişler çok hassas işlenmiş, dişli kutusu içinde 25...45
hassas yataklanmış ve yağlanmış, n1 ≤ 3000 d/d
Aynı şekilde n1 ≥ 3000 d/d 45...1000
Dişler sertleştirilmiş ve taşlanmış 5...15
 Dişli çark üzerindeki moment
Maksimum moment Md1 = fB
P
ω1
Burada,
P, dişliler ile aktarılan güç (anma gücü),
ω1 , pinyon (döndüren dişli) açısal hızı (1/s), ω 1 = 2π n 1/60
n 1, giriş (pinyon) deviri (dev/dk)

fB , tahrik eden ve edilen makinalara bağlı ortaya çıkan

darbeleri ve çalışma sıklığını karakterize eden bir
faktördür.
 fB işletme katsayısı için değerler Tahrik

Grup Makina Günlük Elektrik Türbin, Tek Silindirli,

Çalışma Motoru Çok Pistonlu

. Süresi
(saat)
Silindirli
Motor
Motor

I Darbesiz; Jeneratör, Kayışlı Konveyör, Bandlı Konveyör, 0,5 0,5 0,8 1

Vidalı Konveyör, Hafif Yüklü Asansörler,Vinçler, Takım 3 0,8 1 1,25
Tezgahlarının İlerleme Mekanizmaları, Fanlar, Turbo 8 1 1,25 1,5
Kompresörler, Homojen Yoğunluklar 24 1,25 1,5 1,75
için Mikserler
II Az Darbeli; Takım Tezgahlarının Ana Tahrik Mekanizmaları, 0,5 0,5 1 1,25
Ağır
Yüklü Asansörler, Krenlerin Yürütme 3 0,8 1,25 1,5
ve Döndürme Mekanizmaları,
Homojen Olmayan Yoğunluklar için 8 1 1,5 1,75
Mikserler, Çok Silindirli Pompalar
24 1,25 1,75 2
III Çok Darbeli; Dövme ve Kesme 0,5 1,25 1,5 1,75
Makinaları, Plastik Yapıştırma
Presleri, 3 1,5 1,75 2
Haddeleme ve Demir Çelik Tesisleri, 8 1,75 2 2,25
Kepçeli Yükleyiciler, Yüksek Güçlü
Santrifüjler ve Tevzi Pompaları,

Sondaj Makinaları, Briket Presleri, 24 2 2,25 2,5

Kırıcılar
 Malzeme σeğem Pem
daN /mm2 daN/mm2
Dökme Demir GG-20 4,5 22
GG-25 5.5 27

Malzeme Emniyeti Dökme Çelik

Yapı Çeliği
GS-52
GS-60
St 50
9
10
11
31
39
34
St 60 12.5 38
St 70 14 44
Islah Çeliği C 45 13.5 45

Yüzey Basıncı
C60 15 50
34 Cr 4 18 60

DIN 3990’da diş

37 MnSi 5 19 55
42 CrMo 4 20 63

yüzeyindeki basınç
35 NiCr 18 20 90
Sementasyonla Sertleştirilmiş Çelik C 15 12 150

gerilmesi şu şekilde 16 MnCr 5

20 MnCr 5
20
22
150
150

ifade edilmiştir. 15 CrNi 6 21 150

σp=ZHZEZεZβ[(Ft/d1b)(i+1)/i]½
18 CrNi 8 22 150
Alev veya İnduksiyonla Sertleştirilmiş Çelik Ck 45 18 135
37 MnSi 5 20 125
53 MnSi 4 20 140

Burada: 41 Cr 4
42 CrMo 4
20
21
130
150

Z: DIN Faktörleri Siyanür Banyosunda Sertleştirilmiş 37 MnSi 5 20 125

i: çevrim oranı
35 NiCr 18 22 135
Banyoda Nitrürasyon C 45 16 75

16 MnCr 5 17 72

42 CrMo 4 29 85
Gaz Nitrürasyonu 16 MnCr 5 21 88
Yüzey Mukavemeti
Yüzey mukavemeti hesabı için temas eden
iki silindirdeki Hertz basıncı dikkate alınır.
1 m2 FN 1 1
p= E ( + )
2π (m − 1) b ρ1 ρ 2
2

Burada, m, Poisson sayısı, E = 2E1E2 / (E1+E2)

E, malzemeye bağlı ortalama elastisite modülü
FN , Normal kuvvet
b : Temas eden silindirlerin uzunluğu
(diş genişliği)
ρ1 , ρ2 : Silindir yarıçapı (temas
noktalarında diş profilinin eğrilik yarıçapı)
Dişte ezilme (yüzey mukavemeti)
.

ρ1 ρ1
Yüzey Mukavemeti
• .
Kavrama kıtası

• .
 Yüzey Mukavemeti
Kavrama doğrusu üzerinde keyfi bir Y noktası için

ρ 1 = R1 Y ρ2 = R2 Y 1 1
R1R 2 +
ρ1 ρ 2

ρ1 + ρ 2 = R1R 2 = a sin α b

1 m2 FN 1 1
p= E ( + )
2π (m − 1) b ρ1 ρ 2
2
 1 m2 FN 1 1
p= E ( + )
Yüzey Mukavemeti 2π (m − 1) b ρ1 ρ 2
2

FN 1 1
m=10/3 olduğu taktirde: p = 0,175E ( + )
b ρ1 ρ 2

Minimum noktası ortadadır, R1 ve R2 noktalarının

yakınında ise p çok büyük olur.
z1≥20 olması durumunda genel olarak yuvarlanma
noktası P 'deki Hertz basıncı pc hesaplanır.
Bu durumda ρ1c = re1 sin ψ v ; ρ 2c = re2 sin ψ v
 Yüzey Mukavemeti
•1 . + 1 = 1 1
( +
1
)=
1 1
(1 + )
ρ1c ρ 2c sin ψ v re1 re2 re1 sin ψ v i

cos ψ
re1 = r1
cos ψ v

1 1 cos ψ v i+1
+ = .
ρ1c ρ 2c r1 cos ψ sin ψ v i
Ft
FN = FR = Ft tan ψ
cos ψ
Yüzey Mukavemeti
Ft cos ψ v i+1
p c = 0,175E
b cos ψ r1 cos ψ sin ψ v i

İfadedeki sonuncu köke (yc) yuvarlanma noktası faktörü

adı verilir.
Ft i + 1
p c = 0,35E yc
bd1 i
yc yuvarlanma noktası faktörü
V-mekanizmalarındaki
Hertz gerilmelerinin az
olmasını, diyagramdaki
(x1+x2) değerlerinin
artması ile yc
değerlerinin azalışı
göstermektedir. Negatif
(x1+x2) değerleri,
bilhassa küçük diş
sayılarında, büyük yc
değerleri vermektedir.
 Zaman mukavemeti (yorulma) ve pitting
Yorulma deneylerinden (Wöhler-Eğrileri) belirli tekrar
sayısında (N≥108 yük değişim sayısı) taşınabilen basınç PD
bulunabilir.

Pem = PD / S

Pitting hadisesinde hasar ani olarak meydana gelip

mekanizmayı durdurmayacağı için, diş dibi mukavemetine
nazaran daha düşük emniyet değerleri (S ≈ 1,2...1,3,
nitrürasyon işlemine tabi çarklarda 1,8) yeterlidir.
 Zaman mukavemeti (yorulma)
Zaman mukavemetinin (DUDLEY ve WINTER 'e göre)
hesaplanmasında aşağıdaki faktörler kullanılabilir.
N=106...107 yük tekrarında S=1,1
N=105...106 yük tekrarında S=1,25
N<105 yük tekrarında S=1,4

Yük tekrar sayısı N1 tam yükte ömür Lh [saat], devir

sayısı n [devir/dak.] ve bir çarktaki diş temas sayısı z'ye
bağlı olarak şu şekilde hesaplanır:
N1 = 60 n z Lh
 Ft i + 1
p c = 0,35E yc
bd1 i
Yüzey Mukavemeti
Ft = Md1 / r1 = 2 Md1 / d1 ve d1 = mz1 alınırsa, dişlerin
yuvarlanma noktasındaki ezilme basıncı,
2M d1 i + 1 2 0,7EM d1 i + 1 2
= 0,35E yc = y c ≤ p em
2 2
pc
d1bd1 i b i
( ) m 3 Z 13
d1
olur. Buradan dişlerin ezilme emniyeti için gerekli diş
modülü
1 0,7EM d1 i + 1 2
m≥ yc
Z1 3 b 2 i
( ) p em
bulunur. d1
Metal olmayan dişli çarklar
Metal olmayan malzemelerden, dişli çark imalinde
Vulkanize fiber (Dynopas) ve preslenmiş suni reçine
(Lignofol, Ferrozell, Resitex, Novotext vb.), ayrıca
Polyamid (mesela Ultramid A ,B ve S) Acetal reçineler
(Polyoxymetylen, Delrin) kullanılır.
Dişlilerin taşıyabileceği
teğetsel kuvvet değeri Ft = cbmπy
denklemiyle hesaplanır.
Burada, (b/m) ≈ 10 ve
malzeme faktörü c- değeridir.
Metal olmayan dişli çarklar
Üstün özelliklerine misal olarak düşük özgül ağırlık (1,2 -
1,4 gr / cm3), mükemmel sönümleme kabiliyeti (sessiz
çalışma), korozyona ve aşınmaya karşı mukavemet,
uygun sürtünme davranışı (yağsız ve az yağlı çalışabilme)
ve talaşsız imalat imkanı
(presleme ve enjeksiyon)
söylenebilir
Metal olmayan dişli çarklar
Ft = cbmπy teğetsel kuvvet denklemindeki

c- değerleri (Malzeme faktörü)

ν 0,5 1 2 3 4 5 6 8 10 12 15 m/s
Dyno 0,35 0,30 0,23 0,20 0,18 0,17 0,16 0,145 0,13 0,125 0,125 kg/mm2

Ferr 0,26 0,24 0,22 0,20 0,18 0,16 0,15 0,13 0,115 0,105 0,10 kg/mm2

y- değerleri (Diş sayısı faktörü)

z= 12 14 16 20 30 40 50 70 100 150 200
Dynopas 0,64 0,75 0,85 1,00 1,25 1,40 1,50 1,63 1,73 1,81 1,86
Ferrozel 0,70 0,80 0,88 0,95 1,05 1,10 1,15 1,28 1,35 1,40
İç Dişliler
çok büyük boyutlu
bir iç dişli çarkının
merkezlenmesi
için, büyük çaplı
bir yatak yerine,
plastik kam
tekerlek parçalar
kullanılması
 Düz İç Alın Dişliler
İç dişliler sadece bıçak dişli ile yuvarlanma metodu ile
işlenebilir, taşlama sadece form metodu ile mümkündür
İç dişli çarklar
İki diş başının
girişimi (takılması):
Baş dairelerinin
kesişme noktasına
çark dişi, pinyon dişinden
evvel erişmelidir.
z2-z1≥12

rt2 takılma önlenmiş

diş başı yarıçapıdır.
 Düz İç Alın Dişliler
Çevrim (tahvil) oranı
n 1 re 2 r2 rb 2 Z 2
i= = = = =
n 2 re 1 r1 rb1 Z 1
Eksenler arası mesafe
m
a = r2 − r1 = ( z 2 − z1 )
2
a = r −r a ai
e2 e1 re1 = re2 =
i −1 i−1
a
Eş çalışma kavrama açısı cos ψ v = cos ψ
av
 Düz İç Alın Dişliler
dış dişlide x1+x2 = (z1+z2) (ϕv – ϕ) / (2 tgψ)
ϕv = 2 [(x1+x2)/(z1+z2)] tgψ + ϕ
İç dişli profil kaydırma oranı
( z 2 − z1 )( evψ v − evψ )
x2 − x1 =
2 tanψ
x2 − x1
evψ v = 2 tanψ + evψ
z 2 − z1
Eksenler arası mesafe
cosψ m cosψ
av = a = ( z 2 − z1 )
cosψ v 2 cosψ v
 g
α E
İç Dişli C
A
Kavrama Oranı rt1 T1

r1
ε = g / tb , rt1
rb1
T2
g = AE = T1E − T1A rt2
r2

g = T1E − T2 A + T1T2 O1 rb2

T E = r2 − r2 ; a
1 t1 b1

T A = r2 − r2 ;
2 t2 b2
α
T T = a 2 − (r − r ) 2
1 2 b2 b1
O2
 Ft i + 1
p c = 0,35E yc
bd1 i

Düz İç Alın Dişliler

Dişlerin (c) yuvarlanma FN 1 1
p c = 0,175E ( − )
noktasındaki ezilme basıncı, b ρ 1c ρ 2c
1
yuvarlanma noktası faktörü yc = = 1764
,
sin ψ cos ψ
(yc) ile
Ft i − 1
p c = 0,35E yc
olur. Buradan dişlerin ezilme bd1 i
emniyeti için gerekli diş modülü
1 0,7EM d1 i − 1 2 1 2,18EM d1 i − 1
m≥ 3 yc =
bulunur.
3
2
z 1 (b / d1 ) p em i Z 1 (b / d1 ) p 2 em i
Dişte ezilme (yüzey mukavemeti)

ρ1 ρ1
 Dişte ezilme (yüzey mukavemeti)
Eşdeğer yuvarlanan silindirler ve yarıçaplar ρ1, ρ2
ρ1=(r1.sinψ) , ρ2=(r2.sinψ)
burada r1 ve r2 pinyon ve çark yuvarlanma (taksimat) dairesi
yarıçaplarıdır.

Elastiklik katsayısı

Hertz ezilme basıncı

ρ1 ρ2
 Hertz Contact Stress Equations
Ellipsoidal-prism pressure distribution
 Hertz Contact Stress Equations
Contact width,

d1 , d2 represent the pinion and gear pitch diameters.

The maximum contact stress, Pmax = 2F / πaL
Total contact force is F,

The maximum surface

(Hertz) stress:
 Hertz Contact Stress Equations
F is the load per unit width
R is the radius of cylinder i, R i = d i sinϕ / 2 for the gear
teeth
ϕ is pressure angle, νi is Poisson’s ratio for cylinder i
Ei is Young’s modulus for cylinder i
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
 .
• .
.
 .
• .
İki kademeli helisel ve konik dişli kutusu
• .
 İki kademeli dişli kutusu
• .
 İki kademeli dişli kutusu
• .
 İki kademeli dişli kutusu
• .
 Üç kademeli dişli kutusu
• .
 Üç kademeli dişli kutusu
• .
 Tek kademeli düz dişli kutusu
• .
 İki kademeli dişli kutusu
• .