Biologia eta Geologia

DBH
1
giltza

I. blokea: Lurra
 1 Naturaren azterketa

Gizakiak ikusberak gara, jakin-mina dugu eta inguratzen

gaituen errealitatea hobeto ezagutzen ahalegintzen gara.
Jakin-min hori asetzeko, metodologia zehatz bat erabil­
tzen da natura aztertzeko: metodo zientifikoa.
Askotariko gaiak azter daitezke metodo horren bidez; es-
aterako, zerez dauden osatuta izarrak eta nola portatzen
diren mikroorganismoak.
EDUKIAK

1. Naturaren zientziak
2. Metodo zientifikoa
3. Landa-lana
4. Laborategiko lana
Zientzia eskura:
Ingurunearen azterketa

Pentsamendu-errutina
Galdera sortzaileak

• Egin irudi hauei buruzko ideia-jasa. Idatzi bururatzen

zaizkizun hamabi galdera gutxienez.

• Aukeratu galdera interesgarrienak. Aukeratu bat, eta

hitz egin hari buruz.

• Hausnartu: Zer ideia berri dituzu gai honi buruz?

10
Biologia eta Geologiako proiektua DBH 1
LURRA UNITATEAK UNITATEAREN
GARAPENA
Hasieran lantzeko jarduerak, Unitateari buruzko hasierako irudia, Edukiak modu erakargarri
ikasturte berri honi ekingo eta edukiak. Edukien aurkibidea eta batean aurkezten dira, eta,
dioten ikasleak ikasgaian pentsamendu-errutina. gainera, erraz ulertzeko
barneratzeko eta aurretiazko moduan; ataletan eta
ezagutzak eguneratzeko. azpiataletan banatutau
3 Geosfera

Antzinako mitologia batzuen arabera, mundua uharte bat

zen, itsaso amaigabe baten gainean zegoena. Gaur egun,
badakigu gure planetak forma geoidea duela, eta lurrak,
urak, aireak eta izaki bizidunek osatzen dutela. Orain, Lu-
rraren atal solidoa zerk osatzen duen aztertuko dugu eta
haren barne-egitura.

EDUKIAK

Baliabideak
1. Lurraren geruzak
2. Geosferaren egitura
3. Mineralak
4. Arrokak
5. Explotación de minerales y rocas

Zientzia zure esku:

Geosferako fenomenoak eta jarduerak
Baliabide grafiko
Pentsamendu-errutinak
BEGIRATU: 10 BIDER 2
eta testu osagarri
• Erreparatu irudi nagusiari, isilik, 30 segundoz.

• Egin irudiaren edozein alderdiri buruzko 10 hitz edo

esaldiko zerrenda.
ugari; hala nola
esperimentuak
• Bateratu zerrenda gainerako ikaskideekin.

• Errepikatu lehen bi urratsak, beste 10 hitz edo esaldi ge-

hitzeko zerrendari.

• Bateratu zure hitz-zerrenda, eta egin hausnarketa bat

eta zientzialarien
taldean.

50 51

biografiak, baita
aniztasuna lantzeko
jarduerak ere.

ERANSKIN GRAFIKOA

Eranskin grafikoa, zenbait

EKIN
edukiren ulermena hobetze-
Sormena, ekimena, talde-la- ko eta sakontzeko.
na... proiektu erreal batean.

KONPETENTZIEN EBALUAZIOA
Eduki multzo bat landu ondoren zer ezagutza
eta konpetentzia eskuratu diren aztertzeko
jarduerak.

edebé n
proiektu global interaktiboa

Liburu digital interaktiboa

Hainbat baliabide digital (bideoak, aurkezpenak, jar-

duera interaktiboak, entzungaiak, estekak...) irakasleak
ikasgela digitaleko ikaskuntza eraginkortasunez
kudeatzeko.
 1. Naturaren zientziak
Naturaren zientziek aztertzen dituzte unibertsoaren osagaiak eta unibertsoan ger­
tatzen diren fenomenoak eta prozesuak.
Aztergaia zein den, hainbat zientzia ditugu.

Geologia
Lurraren konposi­
zioa eta egitura des­
kribatzen ditu, eta
denborarekin Lu­
rraren konposizioak
nahiz egiturak izan
duten bilakaera.
Astronomia
Astroak aztertzen ditu: unibertsoa
osatzen duten gorputz guztiak.
Fisika
Fenomeno fisikoak az­
tertzen ditu; hau da,
naturan gertatzen diren
aldaketa behagarri eta
neurgarriak, baina subs­
tantzien konposizioa al­
datzen ez dutenak.
Biologia
Izaki bizidunak aztertzen ditu: konposizioa,
ezaugarriak, harremanak, funtzionamendua
eta antolakuntza.

Kimika
Fenomeno kimikoak
aztertzen ditu; hau
da, substantzien
konposizioa, egitu­
ra eta propietateak,
baita haien aldaketak
ere.

1. Adierazi naturaren zientzietako bakoitzari dagokion jar­
duera bat. Adibidez, astronomia eta zerua teleskopio
batez aztertzea.
Actividades
Jarduerak
2. Zer bi naturaren zientzia erabili behar dira landareen haz­
kunde-aldeak ilargi-fasearen arabera aztertzeko?

12 1. unitatea
2. Metodo zientifikoa Agora
Metodo zientifikoa zientzialariek sortu duten lan-sistema zorrotza da. Meto- Metodo zientifikoa metodologia
doaren bidez, naturako gertaerak eta fenomenoak aztertzen dira, ezaguera berriak intelektual eta irudikortzat har
lortzeko. daiteke. Zure ustez, zer adieraz-
ten du bi kontzeptu horietako
Horrela, alegia, metodo zientifikoa aplikatuz, komunitate zientifikoko kideek errea-
bakoitzak? Eman baieztapen ho-
litatea azaltzen duten legeak eta teoriak garatzen dituzte. rren aldeko edo aurkako argudio
Metodo zientifikoak lau fase ditu: edo adibideak. Izan dezake bi
ezaugarri horietatik bakarra soi-
lik kontuan metodo zientifikoak?

1. Behaketa
Naturako gertaerak nahiz fe-
nomenoak arretaz aztertzea,
dela zentzumenen bidez,
dela tresneriaz neurtuz edo
detektatuz. 2. Hipotesiak
formulatzea
Bi landareren arteko hazkunde-al- Behatutako gertae-
deak behatuko ditu zientzialariak: eguz- ren eta haien balizko
kitan jarri du bat, eta eguzki-argirik kausen behin-behi-
iristen ez den lekuan bestea. neko azalpena.

Eguzki-argiak eragin posi-

tiboa du landareen hazkun-
dean.

4. Ondorioak ateratzea
Behatutako gertaerak datu esperimentalen ara-
3. Esperimentatzea bera interpretatzea, eta ondorioak lortzea. Ondo-
Aztergai den fenomenoa zenbait aldiz rio horiek gertaera errepikagarriak islatzen badi-
errepikatzea eta aztertzea, komeni diren tuzte, legea enuntziatu daiteke.
baldintzak aldatuz. Gero, zientzialariak komunikatu egingo ditu on-
Oso garrantzitsua da esperimentu-aldian dorioak aldizkari espezializatuetan, liburuetan,
zehar datu guztiak praktika-koadernoan biltzarretan… ezaguerak hedatzeko eta beste
jasotzea, zehatz eta txukun. zientzialari batzuekin partekatzeko.

Esperimentua egin ondoren, formulatu duen hi-

Bi landare berdinen hazkundea aztertzen potesia baieztatzen du zientzialariak. Horrek lege
ari gara. Eremu argitsuan jarri dugu bat; zientifiko hau formulatzeko aukera ematen dio:
eremu ilunean, bestea. Zenbait egun utzi, eta
«Landareek eguzki-argia behar dute hazteko».
landare bakoitza zenbat zentimetro hazi den
neurtuko dugu. Hostoen kolorea aldatu den ere
behatuko dugu.

Actividades
Jarduerak
3. Alderatu metodo zientifikoaren behaketa- eta esperi- 4. Azaldu zer esperimentu egingo zenukeen hipotesi hau
mentazio-faseak, eta aipatu antzekotasun bat eta alde egiaztatzeko: «Ur gaziak ur gezak baino tenperatura
bat. baxuagoan irakiten du».

Naturaren azterketa 13

Kasu batzuetan, landa-lana
eremu urrunetan edo iristen zai-
letan egin behar da. Zientziala-
riek, kasu horietan, espedizioak
antolatzen dituzte, eta egun
jakin batzuetan pilatzen dute
landa-lana, eta ahalik eta datu
gehiena jaso. Gero aztertuko di-
tuzte xehe-xehe.
Aurkikuntza zientifiko handiak
egin dira duela denbora asko
egin ziren espedizioetan lortu
zituzten lagin eta datuak azter-
tuta.
Malaspina espedizioa
Munduan zehar itsasontzi ozea-
nografiko batek egin zuen espe-
dizioa. Ozeanoetan izaten diren
ingurumen-aldaketak aztertu zi-
tuzten.
http://www.expedicionmalas-
pina.es
5. Zure ustez, zer naturaren zientziatan egin behar da lan-
da-lana isil eta gordeago? Arrazoitu erantzuna.
14 1. unitatea
3. Landa-lana
Naturaren alderdi batzuk aztertzeko, besteak beste, izaki bizidunak eta haien in-
guruneak, zientzialariek laborategitik irten eta aztergaia dagoen lekura joan behar
dute landa-lana egitera.
Landa-lan deritzo ingurune natural jakin bateko ezaugarri bereziak lekuan bertan
aztertzeari eta deskribatzeari.
Zuzeneko behaketa oso ezagutza-iturri ona da bere baitan. Kasu honetan, oso
garrantzitsua da datuak jasotzeak ez aldatzea aztergaia. Esate baterako, animalia
batek modu batera edo bestera jokatuko du zientzialaria behatzen duela ohartu
ala ez.
Landa-lana egiteko, material hauek erabiltzea komeni da:
• Landa-lanerako koadernoa, behatutako datuak idatzi eta zirriborroak marrazteko.
• Eremuaren mapa, behaketak kokatzeko.
• Argazki-makina.
Azterketaren helburuaren arabera, material hauek ere erabili behar di-
tugu:
• Laginak gordetzeko
flaskoak.
• Landa-lanak egite-
ko lupa.
• Prismatikoak.
• Teleskopioa.
Actividades
Jarduerak
6. Metodo zientifikoaren zer faserekin lotuko zenuke landa-
lana? Arrazoitu.
4. Laborategiko lana
Nazioarteko espazio-estazioa ere
Laborategia esperimentuak egiteko eta datuak hartzeko bereziki egokitutako laborategi bat da, esperimentuak
lan-eremua da. egiteko, eta oso zaila da hango
baldin­t zak sortzea Lurrean. Egun,
Aztergaia zein, halakoa izango da laborategia (kimika-laborategia, geologia- jendearen muskuluen edo hezurren
laborategia, mikrobiologia-laborategia…), eta tresna nahiz erabilera-arau eta hazkundeari buruzko esperimen­
segurtasun-neurri berariazkoak dituzte. tuak egiten ari dira, baita errekun­
tza-erreakzioak optimizatzea lortze­
4.1. Erabilera-arauak eta segurtasun-neurriak koak ere.

laborategian

Instalazioak
• Laborategiko txoko guztiak ezagutu, eta behar diren
aparatu, tresna eta material guztiak eskura daudela
ziurtatu.
• Segurtasun-elementuak (su-itzalgailuak, dutxak, bo-
tika-kutxa…) eta laborategiko irteerak non dauden ja-
kin.

Jarrera eta portaera

• Ez jan eta ez edan laborategian. Ez erre.
• Eskuak garbitu beti: esperimentu bat egin ondoren eta
laborategitik irten baino lehen.
• Arreta jarri lanean, eta garbi eta txukun lan egin.

Arropa Produktuen erabilera

• Mantala erabili. • Ez arnastu, dastatu edo usaindu gai kimikorik.
• Oinetakoak estalita erabili, eta ile luzea • Produktu kimikoak manipulatzean, kontuan izan etiketetako
ondo lotu. sinboloak eta haien esanahiak.
• Begiak segurtasun-betaurrekoekin ba-
bestu begietan min hartzeko arriskua
dagoen esperimentuetan.
Kaltegarria Sukoia Toxikoa Leherkorra Korrosiboa

Lehen sorospenak laborategian

• Beirazko materialarekin ebakia eginez gero, zauria txorrotan garbitu ur askorekin,10 minutuz, gutxienez. Gero,
botika-kutxako antiseptikoekin zauria desinfektatu, eta airean lehortzen utzi edo lotura esteril batekin estali.
• Larruazala erre bada, lehenik, erretako aldea ur hotzez garbitu 10-15 minutuz, gutxi gorabehera. Gero, pomada
egoki bat eman.
• Norbaitek gai kimikoren bat arnastu badu, eraman ahalik eta azkarren aire freskoa hartzera.

Naturaren azterketa 15
4.2. Laborategiko materiala Beste tresna batzuei eusteko
Laborategian, tresneria eta ekipamendu jakin batzuk ego-
ten dira esperimentuak egiteko. Funtzio jakin bat du ele-
mentuetako bakoitzak, eta garbituta eta ordenatuta gorde Tripodea
Uztaia
behar dira beti esperimentua amaitu ondoren.
Materialak antolatzeko modu bat erabilera izan ohi da.

Berotzeko

Euskarria. Zeramikazko
sareta

Portzelanazko kapsula

Giltzaurra Matxarda
Bunsen metxeroa Arragoa

Bolumenak neurtzeko Garbitzeko

Bureta

Pipeta eta
xurgagailua

Probeta
Flasko ikuzlea

Erlenmeyer Eskuila
matrazea
Hauspeakin-ontzia Matraze aforatua

Beti koaderno bat eraman behar da laborategira, esperimentuen emaitzak eta esperimentuetan izan daitezkeen gertaerak
jasotzeko; laborategiko saioan zer prozedurari jarraituko zaion zehazten duen gidoia ere eraman behar da.

16 1. unitatea
 Behatzeko Masak eta tenperaturak neurtzeko

Estalkiak /
Termometroa
portak

Tindaketa-
ontzia
Mikroskopio optikoa
Balantza analitikoak
Lupa binokularra

Manipulatzeko eta disekzionatzeko Beste batzuk

Lantzatxoa Kirtendun orratza

Espatula Hagatxoa

Saio-hodiak

Bisturia

Erloju-beira
Guraizeak
Disekzio-matxardak

Erreaktiboak
Alkohola
Tentegailua Inbutua

Koloragarriak
Almaiza

Dekantazio-
inbutua

Baseak Ur destilatua Azidoak Gatzak Iragazki-papera

7. Zertarako dira laborategiak? Izan zara inoiz laborategiren
batean? Zer ikusi zenuen?
8. Zure ustez, zergatik bete behar dira erabilera-arau ba-
tzuk eta zergatik jantzi behar dira arropa jakin batzuk
zientzietako laborategi batean gaudenean?
Actividades
Jarduerak
9. Orri hauetan jaso diren laborategiko materialen artean,
zein erabili behar dira segurtasun-neurri batzuei jarraiki?
Arrazoitu erantzuna.
10. Adierazi aipatu diren laborategiko material horietatik zein
garbitu behar diren esperimentua amaitu ondoren.

Naturaren azterketa 17
Zientzia eskura: Ingurunearen azterketa
Materiala
Ikertu: Material arruntak neurtzea • Doitasun-balantza
• Probeta
• Makarroi bat
Sarrera • Intxaur bat
Laborategian baldintza egokiak izan behar dira materiaren • Edontzi bat
• Kopa bat
hainbat ezaugarri ahalik eta zehatzen neurtzeko.
• Klip bat
Materiaren bi ezaugarri masa eta bolumena dira.
• Objektu baten masa neurtzeko, balantza erabiltzen
da. Neurtu nahi den elementua nolakoa, sentibera-
tasun handiagoko edo txikiagoko balantza behar da.
Adibidez, ur-tanta bat neurtzeko zehaztasun handia-
goa behar da urez betetako bidoia neurtzeko baino.
• Gauza bera gertatzen da bolumena neurtzean.
Oso garrantzitsua da neurketa ahalik eta zehatzena izatea, ondoren-
go datu-interpretazioak guztiz kontrako ondorioak eman baititzake
bestela.
Esperimentu honetan, eguneroko elementu batzuen masa eta bolu-
mena neurtuko ditugu. Elementuak horiek dira makarroia, intxaurra,
klipa, edontzi bateko ura eta kopa batekoa.

Prozedura Bolumenaren neurketa

——Neurtu elementuen bolumena.
— Egin taula bat, lerroetan zer elementu neurtuko diren zehaz-
teko, eta zutabeetan neurketak idazten joateko.
Masaren neurketa
——Jarri elementuak balantzan, eta idatzi emaitzak.
Edontzi batean eta kopa batean sartzen den uraren masa
kalkulatzeko, pisatu, hasteko, edontzia eta kopa hutsik, eta,
gero, urez beteta. Pisuen arteko aldeak ontzi bakoitzak duen
uraren masa adierazten du.
——Pisatu berriro elementu guztiak, eta jaso emaitzak.
——Masaren neurketaren kasuan bezala, egin bolumena neurtze-
Likido baten bolumena neurtzeko, nahikoa da probetara
bota eta balioa jasotzea.
Solido baten bolumena neurtzeko, bota ura probeta bateta-
ra, bolumen jakin bat lortu arte, eta jaso balioa.
• Neurtu nahi dugun solidoaren bolumena jakiteko, sartu
solidoa uretan, eta idatzi zer bolumen adierazten duen
orain probetak.
• Solidoaren bolumena da probetak hasieran adierazi duen
bolumenaren eta gero adierazi duenaren arteko aldea.
• Solidoek flotatu egiten badute, kirtendun orratz fin bat era-
bil daiteke, edo klip bat zabalduta, solidoa erabat hondo-
ratzeko.
ko bi txanda, eta idatzi emaitzak.

Jarduerak
a. Alderatu elementu bakoitzarekin egin dituzun bi neurketak. Bat datoz? Emaitzak ez badira aldatu neurketa batetik beste-
ra, zer adierazten du horrek? Eta emaitzak aldatu badira?
b. Azaldu zure ustez noiz den onargarria eta noiz ez neurketa berean aldeak izatea.
c. Aztertu zein kasutan izaten den balio-alde handiagoa: masa neurtzean ala bolumena neurtzean. Nola azaldu ditzakezu
emaitza horiek?
d. Praktika errepikatu behar bazenu, aldatuko zenuke ezer azken emaitza hobetzeko? Arrazoitu erantzuna.

18 1. unitatea
 Segurtasun handiko laborategiak

Gure planetako birus eta bakteriorik hilgarrienak P4 deritzen segurtasun han- a Zure ustez, zer helburu dute la-
SakontzeKO

diko laborategietan aztertzen eta erabiltzen dira. Hori dela eta, laborategi ho- borategi horiek? Zer alde on eta
riek segurtasun-neurri bereziak dituzte. Leku horietan, presio atmosferikoa zer alde txar izan ditzakete?
artifizialki jaisten da, birus edo bakterioek ihes ez egiteko. Gainera, ikertzaileek b Badute leihorik halako labora-
arropa bereziak eta arnasa hartzeko sistemak erabiltzen dituzte, inguru horre- tegiek? Arrazoitu erantzuna.
tatik erabat isolaturik egoteko.
c Kanpoan baino presio atmosfe-
P4 laborategira iristeko, zientzialariek zenbait ganbera zeharkatu behar dituz- riko txikiagoa izateak zergatik
te. Aldagelara sartzean, beren gauzak utzi, arropak erantzi, zirujauen pijamak eragozten du mikroorganis-
jantzi, eta traje bereziak janzten dituzte, gorputz osoa babesteko. Irteteko, lehe- moek laborategitik ihes egitea?
nengo traje eta guzti garbitu, gero trajea eta pijama erantzi, eta bost minutuko d Zer egin behar da laborategi ba-
dutxa hartu behar dute. rruan erabiltzen diren pijama
eta arropa bereziarekin?
e Film askotan irudikatzen da
halako laborategia. Aipatu zen-
bait, eta esan zer ikertzen zuten.

Sormen@: Netiketa
Posta elektronikoa izanda, azkar eta eroso jar gaitezke ha-
rremanetan beste pertsona batzuekin, eta hainbat formatu-
tan duzun informazioa partekatu ere egin dezakezu.
Gainera, posta elektronikoko kontu bat izatea ezinbestekoa
da helbide elektriko baten bidez erregistratzeko eskatzen
diguten Interneteko zerbitzu asko erabiltzeko; adibidez,
Facebook eta Twitter sare sozialak eta sareko aplikazioak.
Zenbait erakundek, posta elektronikoko zerbitzua ez ezik,
beste aplikazio batzuetara sartzeko aukera ere ematen di-
gute, blogak, webguneak eta dokumentuak sortzeko, bi-
deoak eta argazkiak partekatzeko, etab. Erakunde horie-
tako bat Google da.
Zure ikastetxeak Googleren zerbitzu pertsonalizatu bat
(Google app) erabiltzen badu, kontu bat emango dizu
irakasleak. Bestela, Googlen erregistratu behar duzu kon-
tua lortzeko.
Interneteko komunikazioak bere arauak ditu, eta arau
multzo horri netiketa deritzo. Jarduera honetan, posta
elek­troniko bat duzula, Interneten bilatu behar dituzu ne-
tiketaren oinarrizko arauak, eta mezu elektroniko bat idatzi
irakasleari, netiketaren puntu garrantzitsuenak laburbil-
duz.
http://links.edebe.com/bt359f

Naturaren azterketa 19
 LABURPENA

• Ikasteko, kopiatu eskema koadernoan, eta osatu.

Naturaren zientziak

motak oinarria

............................................
Metodo zientifikoa
............................................

............................................

............................................ faseak azterketa-eremuak

............................................

Behaketa ............................................ Laborategiko lana

............................................

............................................................

Esperimentazioa

..............................................................

— Osatu eskema bat laborategiko material motekin.

— Multzokatu tresna hauek, erabiltzen dituen naturaren zientziaren diziplinaren arabera:

probeta - prismatikoak - Bunsen metxeroa - teleskopioa - termometroa - eskuila - mikroskopioa

• Esan non erabiltzen diren: landa-lanean, laborategian, ala bietan.

— Osatu adierazpen hauek.
• Naturaren zientzien aztergaiak dira …………………………… osagaiak eta han izaten diren fenomenoak.
• …………………………… eta …………………………… dira kobazuloetako izaki bizidunen ezaugarriak aztertzeko balia
daitezkeen zientziak.
• Esperimentazioa da hipotesiak formulatzearen ………………………………… urratsa, eta ondorioak ematearen
……………………………… .

• …………………………… lanaren bidez, …………………………….. bat egiteko baldintzak kontrolatu daitezke.

• …………………………… lana naturako gertaerak zuzenean behatzean datza.

20 1. unitatea

11. a Zein da naturaren zientzien aztergaia?
12. a Esan naturaren zer zientzia bereizten ditugun.
— Adierazi naturaren zer zientziak aztertzen dituen
adibide hauek.
• Planeta urrun baten azterketa.
• Arroka bolkanikoen ezaugarriak.
• Zura erretzean izaten diren aldaketak.
• Izaki bizidunen sailkapena.
• Fenomeno meteorologikoak.
13. a Adierazi zer aztergaik erantzuten dion galdera
hauetako bakoitzari.
Galderak
• Zergatik daude udak eta neguak?
• Zerez eginda dago zapaltzen dugun lurra?
• Berdinak dira izaki bizidun guztiak?
• Zergatik herdoiltzen da burdina?
• Zergatik sortzen da haizea?
Aztergaiak
• Metalen oxidazioa
• Fenomeno atmosferikoak
• Arrokak
• Lurraren translazio-higidura
• Izaki bizidunen sailkapena
— Adierazi naturaren zer zientziari dagokion aztergaie-
tako bakoitza.
14. s Irakurri arretaz esaldiak, eta idatzi zuzen:
• Naturaren zientziek giza ezaguera guztia aztertzen dute.
• Naturan izaten diren aldaketak aztertzen dituzten zien-
tziak fisika eta kimika dira.
• Metodoaren lau faseetako bat laborategiko lana da; lan
hori egin ezean, ezin da ondoriorik atera.
• Esperimentua egin ostean, zientzialariek hipotesiak for-
mulatu ditzakete.
• Esperimentuen emaitzak eta naturan behatu diren ger-
taerak bat datozenean, zuzena da esperimentua, eta on-
dorioak atera daitezke.
Amaierako jarduerak
15. s Aztertu irudiak:
a b
c d
Olioak urak
baino dentsi-
tate txikia-
goa du?
a) Azaldu metodo zientifikoaren zer faseri dagokion
marrazkietako bakoitza, eta arrazoitu. Ordenatu ma-
rrazkiak metodo zientifikoaren faseen arabera.
b) Esperimentuaren arabera, esan dezakezu hipotesia
bete egiten dela?
16. s Irakurri testua:
1998an, Andrew Wakefieldek artikulu bat argitaratu zuen egungo
medikuntzan pisu handiena duen aldizkari zientifikoetako batean:
The Lancet aldizkarian. Artikulu hartan, txerto hirukoitz birikoa ge-
rora hesteetako arazoak eta autismoa izatearekin lotu zuen.
Txertoa hartu zuten 12 haurren bilakaera aztertu zuen Wakefield­
ek, eta esan zuen gaixotasun hori garatu zutela bederatzik. Gogo-
ratu ez dakigula ondo zerk eragiten duen gaixotasun hori garatzea.
Eztabaida handia piztu zuen artikuluak, eta hamabi urte geroago,
Wakefieldek eta beste autore batzuek eman zituzten datuak be-
rrikusi zituen Mediku Kontseilu Orokorrak, eta ondorioztatu zuen
zikin eta arduragabe jokatu zuela medikuak, azterketa-datuak fal­
tsutu baitzituen.
Itxura denez, medikuak berak aukeratu zituen gero aztertuko zi-
tuen haurrak, eta hamabi haietatik bakarrari diagnostikatu zioten
gaixotasuna.
Argudiatu:
— Zer hipotesi frogatu nahi zuen Wakefieldek?
— Metodo zientifikoaren zer fase ez zuen zuzen egin?
Zergatik?
— Zure ustez, ospea kentzen dio kasu horrek medikun­
tza-zientziari? Arrazoitu erantzuna.
Naturaren azterketa 21
 Amaierako jarduerak
17. d Irakurri testua, eta bilatu hiztegian hitz ezezagu- 19. d Azaldu zertan datzan esperimentu hau, eta idatzi
nak. Ondoren, erantzun galderei: taula batean emaitzak:

100 ºC 100 ºC 100 ºC

Basoilarren kopurua nabarmen jaisten ari da Iberiar penintsu- 2L

lan, eta jai­tsiera hori askoz nabarmenagoa da Kantauriar men-
dikatean. […] 1L
1L
Basoilarrak animalia apalak dira, eta baso-habitatetan bizi dira; 500 ml
500 ml
hori dela eta, espezie zaila da aztertzen. Kopuruaren errolda
250 ml
edo zenbatespena egite hutsak, gainera, ahalegin handia eska­
0 ml
tzen du, eta arazo metodologiko eta operatibo ugari ditu. […] 0 ml 0 ml

Basoilarraren kasuan, zailtasun operatibo horiek guztiak izanik

ere, bada abantaila bat urte-sasoi batean: umeske daudenean,
banakoak, edo bai behintzat talde garrantzitsu bat, lurraldeko
oso eremu jakinetan bil­tzen dira: kantaleku deritzenetan, hain
zuzen ere. […]
— Zer ondorio atera dezakezu?

Biztanleria monitorizatzeko lana da zenbait bisita egitea eremu 20. s Identifikatu laborategiko material hauek, eta azal-
horietako bakoitzera umeske daudenean, beteta dauden jakite- du zertarako erabiltzen den bakoitza.
ko, eta, hala, bertan dauden kopuruei buruzko informazioren
bat lortzeko. […]
a
Banakoak zenbatzeak duen zailtasuna dela eta, biztanleriaren
egoera ebaluatzeko parametro interesgarriago bat da kantale- b c
kuen okupazio-maila, edo, orokorrago, mendiena. Errazagoa
da okupazioa egiaz­tatzen, banakorik aurkitu ez arren ere, haien
gorotzak aurkitu baitaitezke kantalekuetan, eta hala egiaztatzen
da garai jakin horretan erabiltzen ari dela eremu hori. Informa-
zio hori errazago estandarizatu daiteke, eta egokiagoa da epe
luzerako monitorizazio-programa batean, urte-tarte jakin ba-
tean egoerak nola aldatu diren aztertu nahi denean.

http://www.seo.org/ d

— Zein da basoilarraren egoera Iberiar penintsulan?

— Naturaren zer zientziatan dira espezialistak testuaren
autoreak?
— Zer lan-tipologia erabiltzen da azterketa hori egiteko?
e f
— Basoilarren populazioa aztertzeko zer bi metodo ai-
patzen dira testuan? Zertan datza horietako bakoitza?
—Alderatu bi metodoak, eta aipatu bakoitzaren aban-
tailak.
21. s Azaldu, urratsez urrats, zer tresna erabiliko zeni-
tuzkeen litro bat ur eta 36 g gatz nahasteko.
18. a Lotu laborategiko tresna hauetako bakoitza haren
erabilerarekin: 22. s Esan laborategiko egoera hauek zuzenak ala oke-
rrak diren. Zuzendu okerrak direnak:
almaiza - probeta - Bunsen metxeroa a) Irakasleari ez entzun azalpenak ematen dituenean,
doitasun-balantza - zurezko matxarda
eta praktika-koadernoa ez eraman.
a) Materia-kantitate txikiak pisatu. b) Materiala garbitu eta gorde praktika amaitu ondoren.
b) Substantzia xehatu. c) Likido bat ahoz pipeteatu.
c) Saio-hodiei gar baten gainean eutsi. — Egoera hauetakoren batek eragin dezake istripurik
d) Berotzeko behar den garra eman. laborategian? Nolako istripua?
e) Likidoen bolumenak neurtu.

22 1. unitatea
 Amaierako jarduerak
23. s Identifikatu laborategiko materiala, eta deskribatu Zerk eragin dezake?
zer segurtasun-neurri betetzen diren. — Aurreko erantzuna kontuan izanik, arrazoitu zer ba-
lio hartuko zenituzkeen kontuan datu-segida ongi
interpretatzeko.
— Azaldu zer adierazten duten estazio meteorologikoko
datuek.

360º-ko ikuspegia: Laborategia etxean

 skotan, etxeetan garbitze- eta mantentze-lanak egiteko

24. s Sinbolo hauetatik zein aurkitu ditzakezu produktu
kimikoen etiketetan? Zer adierazten dute?
A
erabiltzen diren produktuek material arriskutsuak dituz-
te. Produktu horien etiketari errepa-
ratzen badiozu, batzuek arriskuaren
berri ematen dutela ikusiko duzu, la-
borategi batean aurkitu ditzakezun
sinbolo berak erabiliz.
— Aipatu zure etxean dituzun bost
garbiketa-produktu.
— Erreparatu etiketari, eta idatzi
sinboloak; deskribatu zer arrisku
duten. Zer adierazten dute?
— Lotu produktuetako bakoitza sin-
bolo bakoitzak adierazten dituen
ezaugarriekin. Bada korrelazio-
rik?

PBL
Babestu ibai bat
Gure lurraldeko ibaien eta aintziren babesa sustatzeko,
hezkuntza-komunitateak proiektu bat bultzatu du. Ikas-
tetxe bakoitzak hurbil duen ibai baten zati bat aukeratu
— Eskuztatu daitezke produktuak? Nola? behar du, babesteko eta aztertzeko. Hori dela eta, landa-
lana egin behar da zati hori aztertzeko. Ikertu:
25. d Estazio automatiko batek datu hauek igortzen ditu
— Zer ibai-ibilbide dituzue zuen udalerritik gertuen?
meteorologia-zerbitzu baten zerbitzarietara. Zer eremu aukera ditzakezue babesteko? Zer era-
bilera ematen zaizkio zati horri? Zer arazo izan di­
15:00 16:00 17:00 18:00 19:00 20:00 tzake?
— Ibai-zatiaren zer ezaugarri ezagutu nahi zeni-
26 °C 26 °C 35 °C 25 °C 25 °C 24 °C
tuzkete?

— Azaldu zer bi parametrori buruzkoak diren meteoro-
logia-espazio bateko datuak.
— Laborategiko zer tresna erabiltzen ditu estazio auto-
matikoak?
— Naturaren zer zientzia arduratzen da igortzen diren
datuek aipatzen dituzten fenomenoak aztertzeaz?
— Adierazi datuak grafiko batean.
— Zer metodologia erabiliko zenukete?
— Zer tresna erabiliko zenituzkete?
— Egin behar da laborategiko lanik?
— Deskribatu zer ekintza egin ditzakezuen ibai-zatia-
ren ingurumen-kalitatea hobetzeko.
— Azaldu ibaiaren egoeran zer segimendu-mota egin
behar litzatekeen zure ustez.

— Adierazi nahasterik ikusten duzun datu-segidan.

Naturaren azterketa 23
 Probatu zure konpetentziak
1. Aztertu 3. mailako biosegurtasuneko laborategiaren infografia hau.

Esklusa 3. mailako laborategia

3. mailako laborategira langile Kaleko arropa esklusaren Geletako aireak presio negatiboa du; hala,
baimenduak soilik sartzen dira. aurreko gelan uzten da. aterak irekitzean, airea ez da aterako,
sartu baizik.

Lixiba neutralizatu egi- 2. 1.

ten da, eta ura sanea- Harraskako, konketako, autoklabeko
upela upela
mendu sarera bidali. eta dutxako urak tratatu egiten dira;
esaterako, lixibaz.

3. mailako laborategitik ateratzen den material guztia autoklabean Laneko arropa erabili
tratatzen da. eta botatzekoa da.

1.1. Segurtasun-prozesu hori erabiltzen da kutsadura-
bideak saihesteko, baina, zehazki, zein?
a. Hondakin-uren bidezkoak.
b. Sexu-transmisiokoak.
c. Ukipen zuzenekoak.
d. Airearen bidezkoak
e. Odol-transfusioen bidezkoak.
1.2. Autoklabea presio-ontzi bat da, horma lodikoa eta
metalikoa. Itxitura, berriz, hermetikoa da. Ur-lurruna
presio handian izanik, laborategiko edozein material
esterilizatu daiteke. Barruan 100 ºC-tik gorako ten-
peraturak izaten dira, eta presio handia. Zer lortzen
dugu kutsatuta egon daitekeen laborategiko mate-
riala autoklabearen barruan sartuta?
1.3. Etxe askotan dagoen zer elementurekin egin de-
zakegu autoklabearenaren antzeko prozesua? Zure
ustez, interesgarria izango litzateke txupete edo bi-
beroi batekin egitea hori?
1.4. Lehen upelera laborategiko hondakin-urak joaten
dira, eta lixiba erabiltzen da ur horrek izan ditzakeen
mikroorganismoak hiltzeko. Zergatik neutralizatzen
da lixiba bigarren upelean ur hori saneamendu-sa-
rera bidali aurretik?
a. Saneamendu-sare publikora mikroorganismorik
ez iristeko.
b. Ura itsasora ahalik eta kutsadura maila txikiena-
rekin itzultzeko.
c. Lixiba berreskuratu eta berriro erabiltzeko.
d. Ura edateko ona izateko.
1.5. Halako laborategietan lan egiten duten zientzialariak
egunero jartzen dira arriskuan, segurtasun-katean
akatsen bat eginez gero, birus edo bakterio oso pa-
togeno batek kutsa baititzakete. Zer iruditzen zaizu
jendeak lanean halako arrisku handiak hartzeko be-
harra izatea?

24 1. unitatea
2. Utzi dio inoiz zure sakelako telefonoak funtzionatzeari ageriko arrazoirik gabe? Irakurri kasu hau, eta eran­
tzun egoera konpontzeari buruzko galderei.

Goiz osoa institutuan eman ondoren, azken belaunaldiko sakelako telefonoa hartu eta eskolan egon zaren orduetan zer
mezu jaso dituzun begiratzeko irrikan zaude.

Eraikinetik irten eta berehala piztu duzu gailua; pina idatzi eta, aldibereko mezularitzaren aplikazioaren ikonoa ukipen-
pantailan agertzeaz bat, sakatu egin duzu, baina telefonoaren pantaila blokeatuta geratu da, eta temati kolpatzen duzu
arren, ez du erantzuten.

Oso une txarra da halakorik gertatzeko. Nola irakurriko dituzu lagunen

azken iruzkinak? Nola jakingo duzu ama autoz zure bila etorriko den
institutura? Nola izan dezakezu bizitza sozial afektiborik sakelako te-
lefonoa ez badabil?

Egoera larri horren aurrean, galdera hau egin diozu zure buruari: Zer
gertatu zaio nire sakelako telefonoari?

Oso garrantzitsua da zure telefonoa berriro martxan jartzea, eta

saiakera-akatsa prozesuari ekin diozu konpontzeko, Biologia eta
Geologia ikasgaian azter­tzen ari zaren metodo zientifikoaren faseei
jarraikiz.

2.1. Jarraian, hipotesi batzuk dituzu egoera hori zerk
eragin dezakeen aztertzeko. Ordenatu, gertagarrie-
na denaren irizpideari jarraikiz.
a. Bateriarik gabe geratu naiz.
b. Eskuak bustita izan ditut ukipen-pantaila uki­
tzean.
c. Bateria lekuz mugitu da.
d. Telefonoaren softwarea blokeatu da.
e. Birus bat sartu da nire telefonoan.
f. Nire telefonoak datuak jasotzeko baliatzen duen
satelitea hondatu da.
g. Telefonoaren bateria lapurtu didate komunera
joan naizenean.
h. Ukipen-pantaila babesten duen estalkiak ez du
uzten nire telefonoak sarrerak jaso ditzan.
i. Datuak jaso eta bidaltzeko kontratuan jasotako ko-
purua amaitu zait, eta ezin dut Internetera sartu.
j. Telefonoaren memoria oso betea dut.
k. Ukipen-pantaila marratu zait.
2.2. Gertagarriena iruditzen zaizun hipotesitik abiatuz,
diseinatu esperimentua, hipotesi horiek baieztatze-
ko.
2.3. Esperimentua eginda, ez baduzu baieztatu zure
hipotesia, zer urrats egin behar zenuke telefonoa
martxan jartzeko?
a. Telefonoa galdutzat eman eta bota.
b. Berriro ekin metodo zientifikoaren prozesuari,
beste hipotesi batetik abiatuz.
c. Erosi zenuen dendara eraman, konpon dezaten.
d. Etxera iritsi zain egon, eta telefonoaren eskuli-
burua bilatu.

Eskolako egunerokoa
Hausnartu
— Ikasi dituzun gauzen artean, zein iruditu zaizu interesgarriena?
— Naturaren zer zientzia aztertuko zenuke sakon, aukera izanez gero?
— Zientzien laborategian lan egin ondoren, bazara gai, zure ustez, esperimentu bat egiteko behar dituzun
elementu guztiak aurkitzeko?

Naturaren azterketa 25