Badanie właściwości redukujących cukrów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Wirtualne laboratorium – I
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Badanie właściwości redukujących cukrów

Szklane bombki można posrebrzyć, wykonując próbę Tollensa z niektórymi cukrami.

Źródło: Neil Grimwood-Jones, domena publiczna.

Aldehydy posiadają właściwości redukujące i utleniają się podczas próby Tollensa

i Trommera. Ketony natomiast dają negatywny wynik próby Tollensa i Trommera, co
świadczy, w ich przypadku, o braku właściwości redukujących w warunkach tych prób. Nie
będzie dziwić nas więc fakt, że aldozy, podobnie jak aldehydy, dają pozytywny wynik
omawianych prób. Być może będzie jednak dziwić nas to, że ketozy, w odróżnieniu do
ketonów, mają właściwości redukujące, które można potwierdzić, wykonując próbę
Tollensa i Trommera. Jak to możliwe? Jak sprawdzić, czy disacharyd ma właściwości
redukujące? Czy polisacharydy mogą się utlenić? Odpowiedzi na te pytania znajdziecie
w poniższym materiale.

Twoje cele

Zaprojektujesz i przeprowadzisz próbę Tollensa, której wynik potwierdzi

właściwości redukujące glukozy.
Zapiszesz równanie reakcji glukozy z odczynnikiem Tollensa.
Zapiszesz równanie reakcji glukozy z odczynnikiem Trommera.
Zaprojektujesz i przeprowadzisz doświadczenie „Próba Tollensa”, którego wynik
zweryfikuje właściwości redukujące glukozy, fruktozy i sacharozy.
Zaprojektujesz i przeprowadzisz doświadczenie „Próba Trommera”, którego wynik
zweryfikuje właściwości redukujące glukozy, fruktozy i sacharozy.
Na podstawie wzoru Hawortha określisz, czy dany sacharyd posiada właściwości
redukujące.
Przeczytaj

Właściwości redukujące monosacharydów

Monosacharydy mogą występować w formie łańcuchowej lub cyklicznej (pierścieniowej).

Forma pierścieniowa może powstawać dzięki wewnętrznej cyklizacji, prowadzącej do
utworzenia hemiacetalu. W warunkach próby Tollensa i Trommera dominującą formą jest
forma łańcuchowa monosacharydu. Ze względu na obecność grupy aldehydowej lub
karbonylowej w cząsteczce monosacharydu, monosacharydy wykazują właściwości
redukujące, czyli w odpowiednich warunkach utleniają się, redukując inny związek
chemiczny.

Aldozy, podobnie jak inne aldehydy, redukują odczynnik Tollensa i Trommera, co

przedstawiono na przykładzie glukozy.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W powyższej reakcji nastąpiło utlenienie atomu węgla w grupie aldehydowej glukozy

(stopień utlenienia: I) do atomu węgla w zdeprotonowanej grupie karboksylowej (stopień
utlenienia: III) oraz redukcja kationu srebra(I) z kationu diaminasrebra(I) (stopień
utlenienia: I) do srebra (stopień utlenienia: 0).

Gdy w wyniku próby Tollensa (próby lustra srebrowego) na ściankach probówki osadza się
srebro w postaci lustra, mówimy o pozytywnym wyniku próby Tollensa, a badany cukier ma
właściwości redukujące.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W powyższej reakcji nastąpiło utlenienie atomu węgla w grupie aldehydowej glukozy

(stopień utlenienia: I) do atomu węgla w grupie karboksylowej (stopień utlenienia: III) oraz
redukcja kationu miedzi(II) w wodorotlenku miedzi(II) (stopień utlenienia: II) do kationu
miedzi(I) w tlenku miedzi(I) (stopień utlenienia: I).

Gdy w wyniku próby Trommera nastąpi zmiana zabarwienia niebieskiego, galaretowatego

osadu na ceglastoczerwony osad, mówimy o pozytywnym wyniku próby Trommera,
a badany cukier ma właściwości redukujące.
W przypadku negatywnego wyniku próby Trommera, powstałby czarny osad w wyniku
ogrzewania osadu powstającego w reakcji:

T
Cu (OH)2 → CuO + H2 O

Ketozy

Ketozy również ulegają próbie Tollensa i Trommera, dając wynik pozytywny. Świadczy to
o ich właściwościach redukujących, pomimo że ketony dają negatywny wynik tych prób.
Ketozy w środowisku zasadowym (jaki panuje w przypadku próby Tollensa i Trommera)
przekształcają się w aldozy, ponieważ atom wodoru może migrować od pierwszego do
drugiego atomu węgla – tautomeria keto‐enolowa (poprzez nietrwałą formę enolową):

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przykładowo, w przypadku fruktozy zachodzi enolizacja, skutkiem czego powstaje forma

typu enodiol, która przekształca się do mieszaniny aldoz (glukozy i mannozy):
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W związku z przekształcaniem się ketoz w aldozy w środowisku próby Tollensa i Trommera,

zarówno ketozy, jak i aldozy dają ich pozytywne wyniki. Zatem wszystkie monosacharydy
posiadają właściwości redukujące.

Właściwości redukujące disacharydów

Maltoza

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Anomeryczny atom węgla w maltozie posiada grupę hydroksylową, dzięki czemu pierścień
może „otworzyć się”, tworząc grupę aldehydową, co zapewnia właściwości redukujące
w warunkach próby Tollensa i Trommera. Trwalsza od formy cyklicznej jest forma
łańcuchowa.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Celobioza

Celobioza ulega próbie Tollensa i Trommera, ponieważ anomeryczny atom węgla

w celobiozie posiada grupę hydroksylową, dzięki czemu pierścień może „otworzyć się”,
tworząc grupę aldehydową, co zapewnia właściwości redukujące w warunkach próby
Tollensa i Trommera. Trwalsza od formy cyklicznej jest forma łańcuchowa.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Laktoza

Laktoza ulega próbie Tollensa i Trommera, ponieważ anomeryczny atom węgla w laktozie
posiada grupę hydroksylową, dzięki czemu pierścień może „otworzyć się”, tworząc grupę
aldehydową, co zapewnia właściwości redukujące w warunkach próby Tollensa
i Trommera. Trwalsza od formy cyklicznej jest forma łańcuchowa.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sacharoza

Sacharoza nie ulega próbie Tollensa i Trommera, ponieważ nie posiada grupy
hydroksylowej przy żadnym z anomerycznych atomów węgla, co uniemożliwia
w warunkach tych prób „otwarcie” pierścienia i utworzenie grupy aldehydowej. Obie
grupy hydroksylowe przy anomerycznych atomach węgla zostały wykorzystane do
utworzenia wiązania O‐glikozydowego. W związku z powyższym, sacharoza nie posiada
właściwości redukujących.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W środowisku kwasowym lub pod wpływem enzymów wynik próby Trommera jest jednak
pozytywny. W środowisku kwasowym następuje hydroliza wiązania glikozydowego
i powstaje równomolowa mieszanina D-(+)-glukozy i D-(-)-fruktozy (cukier inwertowany).

Właściwości redukujące polisacharydów

Skrobia i celuloza to polimery składające się z ogromnej liczby pierścieni glukozowych,

połączonych ze sobą wiązaniami O-glikozydowymi. Anomeryczny atom węgla z grupą
hydroksylową znajduje się tylko na jednym końcu łańcucha, co wobec jego długości nie ma
wpływu na właściwości policząsteczki. W związku z tym skrobia i celuloza nie posiadają
właściwości redukujących.

Słownik
właściwość redukująca

właściwość substancji polegająca na możliwości utlenienia się w odpowiednich

warunkach

enodiol
 cząsteczka zawierająca dwie grupy hydroksylowe przyłączone do atomów węgla,
połączonych wiązaniem podwójnym

Próba Trommera

reakcja z wykorzystaniem świeżo strąconego wodorotlenku miedzi(II); cukry redukujące

dają pozytywny wynik próby Trommera – po ogrzaniu pojawia się ceglastoczerwony osad
Cu2 O; cukry nieredukujące dają wynik negatywny – po ogrzaniu pojawia się czarny osad
CuO, będący wynikiem rozkładu Cu(OH)2

Próba Tollensa

reakcja lustra srebrnego; reakcja z wykorzystaniem świeżo sporządzonego roztworu

AgNO3 z wodą amoniakalną („srebro amoniakalne“), gdzie srebro występuje w postaci
wodorotlenku diaminasrebra(I), [Ag(NH3 )2 ]OH; cukry redukujące dają po ogrzaniu
srebrną powłokę na ściankach naczynia

Odczynnik Tollensa należy przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach,

w chłodnym i suchym miejscu. Pomieszczenie, w którym przechowywany jest odczynnik
Tollensa, powinno być dobrze wentylowane i wyposażone w instalacje elektryczną
i wentylację przeciwwybuchową, ponieważ rozkłada się on z upływem czasu, dając
związki o właściwościach wybuchowych.

Bibliografia
Jelińska‐Kazimierczuk M., Megiel E., Teraz matura. Vademecum, Warszawa 2015.

Kaznowski K., Chemia Vademecum maturalne, Warszawa 2016.

Litwin M., Styka‐Wlazło S., Szymońska J., To jest chemia 2, Warszawa 2016.

McMurry J., Chemia organiczna, t. 4, tłum. Henryk Koroniak i in., Warszawa 2018.

Morrison R. T., Boyd R. N., Chemia organiczna, t. 1, tłum. Wiesław Antkowiak i in., Warszawa
1985.
Wirtualne laboratorium – I
Laboratorium 1

Czy cukry proste i dwucukry wykazują właściwości redukujące? Przeprowadź doświadczenie

w laboratorium chemicznym. Rozwiąż problem badawczy i zweryfikuj hipotezę. W formularzu
zapisz swoje obserwacje i wyniki, a następnie sformułuj wnioski.

Analiza doświadczenia: Badanie właściwości redukujących cukrów prostych i dwucukrów.

Problem badawczy: Czy cukry proste i dwucukry dają pozytywny wynik w próbie Trommera?
Hipoteza: Cukry proste i dwucukry dają pozytywny wynik w próbie Trommera.

Przebieg doświadczenia:

1. Przygotuj palnik, nad którym umieszczony jest trójnóg z łaźnią wodną.

2. W trzech zlewkach przygotuj 10% wodne roztwory glukozy, fruktozy i sacharozy.
3. Do trzech probówek dodaj po 5 cm3 roztworu wodorotlenku sodu oraz kilka kropel
roztworu siarczanu(VI) miedzi(II). Obserwuj zachodzące zmiany.
4. Następnie do każdej z probówek wlej po 3 cm3 roztworu innego cukru (10% roztworu
glukozy, sacharozy i fruktozy).
5. Probówki włóż do gorącej łaźni wodnej i obserwuj zmiany.
Obserwacje:

Wyniki:

Wnioski:

Równanie reakcji chemicznej:

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Wirtualne laboratorium pt. „Badanie właściwości redukujących cukrów prostych i dwucukrów”

Źródło: GroMar Sp. z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeprowadzono doświadczenie przedstawione na poniższym schemacie:

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Uczeń zaobserwował, że na ściankach probówki pojawił się metaliczny nalot.

Zaznacz odpowiedź, będącą prawidłowym wnioskiem wynikającym z przeprowadzonego

doświadczenia.

Identyfikowana substancja posiada:

 właściwości redukujące

 właściwości higroskopijne

 właściwości piroforyczne

 właściwości utleniające
Ćwiczenie 2 輸

Przeprowadzono doświadczenie przedstawione na poniższym schemacie:

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 3 輸

Przeprowadzono doświadczenie przedstawione na poniższym schemacie:

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Uczeń zaobserwował, że po podgrzaniu niebieski osad zmienia barwę na ceglastoczerwoną.

Zaznacz odpowiedź, będącą prawidłowym wnioskiem wynikającym z przeprowadzonego

doświadczenia.

Identyfikowana substancja posiada:

 właściwości piroforyczne

 właściwości higroskopijne

 właściwości utleniające

 właściwości redukujące
Ćwiczenie 4 醙

Określ prawdziwość poniższych zdań.

Zdanie Prawda Fałsz

Wodorotlenek miedzi(II)
w reakcji z maltozą,
podczas ogrzewania, ulega
 
redukcji do tlenku miedzi(I),
o czym świadczy powstanie
ceglastoczerwonego osadu.
Sacharoza posiada
właściwości redukujące,
ponieważ pod jej wpływem
 
wodorotlenek miedzi(II)
rozkłada się do czarnego
tlenku miedzi(II).
Czarny osad tlenku
miedzi(II), powstający
w probówce wodorotlenku
miedzi(II) z sacharozą  
podczas ogrzewania, to
produkt rozkładu
wodorotlenku miedzi(II).
Wszystkie monosacharydy
mają właściwości  
redukujące.
Wszystkie polisacharydy
mają właściwości  
redukujące.
Sacharoza nie posiada
właściwości redukujących,
ponieważ w jej cząsteczce
 
wiązanie O-glikozydowe
łączy anomeryczne atomy
węgla glukozy i fruktozy.
Ćwiczenie 5 醙
Zaznacz prawidłowy zapis równania reakcji zachodzącej podczas próby Trommera, w której
substratem jest glukoza.


Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 6 醙
Zaznacz prawidłowy zapis równania reakcji zachodzącej podczas próby Tollensa, w której
substratem jest glukoza.


Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 7 醙

Przedstawiono poniżej wzory (w projekcji Hawortha) wybranych mono- i disacharydów.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 8 難

W roztworze o odczynie zasadowym, α-hydroksyketony, czyli ketony posiadające grupę

hydroksylową, połączoną z atomem węgla sąsiadującym z grupą karbonylową, ulegają
izomeryzacji zgodnie z poniższym schematem:

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poniżej przedstawiono wzory Fischera dwóch monosacharydów: D–rybulozy i D–arabinozy.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Oceń, czy za pomocą próby Tollensa można odróżnić D–arabinozę od D–rybulozy. Odpowiedź
uzasadnij.

Odpowiedź:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Amanda Gałkowska, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Badanie właściwości redukujących cukrów

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony; uczniowie III
etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa

Zakres podstawowy

XX. Cukry. Uczeń:

4) projektuje i przeprowadza doświadczenie, którego wynik potwierdzi właściwości

redukujące glukozy.

Zakres rozszerzony

XX. Cukry. Uczeń:

4) projektuje i przeprowadza doświadczenie, którego wynik potwierdzi właściwości

redukujące np. glukozy; projektuje i przeprowadza doświadczenie, którego wynik
potwierdzi obecność grup hydroksylowych w cząsteczce monosacharydu, np. glukozy.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

projektuje i przeprowadza doświadczenie „Próba Tollensa”, którego wynik potwierdzi

właściwości redukujące glukozy;
pisze równanie reakcji glukozy z odczynnikiem Tollensa;
 projektuje i przeprowadza doświadczenie „Próba Trommera”, którego wynik
potwierdzi właściwości redukujące glukozy;
pisze równanie reakcji glukozy z odczynnikiem Trommera.

Strategie nauczania:

asocjacyjna;
problemowa.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza materiału źródłowego;
eksperyment chemiczny;
wirtualne laboratorium;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do Internetu;

słuchawki;
głośniki;
smartfony/tablety;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i pisak/kreda.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje informację zawartą we

wprowadzeniu do e‐materiału. Inicjuje dyskusję zadając uczniom przykładowe pytania:
jak sprawdzić, czy disacharyd ma właściwości redukujące? Czy polisacharydy mogą się
utlenić?
2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie starają się odpowiedzieć na
pytanie: Co to znaczy, że dany cukier ma właściwości redukujące?
 3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie samodzielnie analizują treści w e‐materiale pod kątem badania właściwości

redukujących cukrów.
2. Nauczyciel odsyła uczniów do wirtualnego laboratorium w e‐materiale. Uczniowie
pracują w parach. Nauczyciel monitoruje przebieg pracy uczniów i ewentualnie
wyjaśnia niezrozumiałe kwestie.
3. Eksperyment chemiczny – „Badanie właściwości redukujących glukozy za pomocą
próby Trommera” – zgodnie z instrukcją zamieszczoną w materiale pomocniczym.
Nauczyciel dzieli uczniów na grupy, rozdaje karty pracy. Uczniowie wybierają
odpowiedni sprzęt i szkło laboratoryjne oraz odczynniki chemiczne i przeprowadzają
eksperyment. Samodzielnie stawiają pytanie badawcze i hipotezę, obserwują zmiany
podczas eksperymentu, wyciągają wnioski, ustalają równanie przeprowadzonej reakcji
(reakcję chemiczną w formie cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej), wszystko
zapisują w kartach pracy. Chętne osoby prezentują wyniki na forum klasy. Nauczyciel
weryfikuje pod względem merytorycznym wypowiedzi uczniów.
4. Eksperyment chemiczny, praca w grupach – „Badanie właściwości redukujących
glukozy za pomocą próby Tollensa” – zgodnie z instrukcją zamieszczoną w materiale
pomocniczym. Uczniowie wybierają odpowiedni sprzęt i szkło laboratoryjne oraz
odczynniki chemiczne i przeprowadzają eksperyment. Samodzielnie stawiają pytanie
badawcze i hipotezę, obserwują zmiany podczas eksperymentu, wyciągają
wnioski, ustalają równanie przeprowadzonej reakcji (reakcję chemiczną w formie
cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej), wszystko zapisują w kartach pracy. Chętne
osoby prezentują wyniki na forum klasy. Nauczyciel weryfikuje pod względem
merytorycznym wypowiedzi uczniów.
5. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę, wykonując ćwiczenia zawarte
w e‐materiale – „Sprawdź się”.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów, zadając przykładowe pytania:

Za pomocą jakiego doświadczenia chemicznego można sprawdzić czy cukier ma

właściwości redukujące?
Jak nazywa się produkt utlenienia glukozy?
Jak sporządzamy odczynnik Tollensa?
Jak sporządzamy odczynnik Trommera?
Jaką barwę ma tlenek miedzi(I)?
 Jaką barwę ma wodorotlenek miedzi(II)?

2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które

uczniowie zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem/przypomniałam sobie, że...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/nauczyłem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia w e‐materiale – „Sprawdź się”.

2. Nauczyciel prosi uczniów, aby dokonali analizy materiału źródłowego w e‐materiale.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Wirtualne laboratorium może być użyte jako forma wprowadzająca przed przystąpieniem
do wykonywanych zadań. Medium może być również wykorzystane przez uczniów
nieobecnych na lekcji jako uzupełnienie luk kompetencyjnych.

Materiały pomocnicze:

1. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich

kartkach):

Za pomocą jakiego doświadczenia chemicznego można sprawdzić czy cukier ma

właściwości redukujące?
Jak nazywa się produkt utlenienia glukozy?
Jak sporządzamy odczynnik Tollensa?
Jak sporządzamy odczynnik Trommera?
Jaką barwę ma tlenek miedzi(I)?
Jaką barwę ma wodorotlenek miedzi(II)?

2. Instrukcja do doświadczenia „Badanie właściwości redukujących glukozy za pomocą

próby Trommera”:

Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statyw do probówek, łaźnia wodna.

Odczynniki chemiczne: stały siarczan(VI) miedzi(II), stały wodorotlenek sodu, stała glukoza,
woda destylowana.

Przebieg doświadczenia:

Do probówki wlej ok. 2 cm3 roztworu siarczanu(VI) miedzi(II) i ok. 3 cm3 roztworu
wodorotlenku sodu o stężeniu 2 mol/dm3, po czym dodaj kilka cm3 roztworu glukozy.
 Probówkę ogrzewaj w łaźni wodnej. Zanotuj obserwacje.

3. Instrukcja do doświadczenia „Badanie właściwości redukujących glukozy za pomocą

próby Tollensa”:

Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statyw do probówek, łaźnia wodna.

Odczynniki chemiczne: stały azotan(V) srebra(I), stały wodorotlenek sodu, wodny roztwór
amoniaku, stała glukoza, woda destylowana.

Przebieg doświadczenia:

Do probówki wlej ok. 1 cm3 roztworu azotanu(V) srebra(I), kilka kropli roztworu
wodorotlenku sodu o stężeniu 2 mol/dm3.
Następnie – stale mieszając – dodawaj kroplami wodny roztwór amoniaku (do
roztworzenia strąconego osadu).
Do sporządzonego odczynnika Tollensa dodaj kilka cm3 roztworu glukozy.
Probówkę ogrzewaj w łaźni wodnej. Zanotuj obserwacje.

4. Karty charakterystyk substancji.

5. Karta pracy ucznia:
Plik o rozmiarze 60.00 KB w języku polskim