1 Life and Works of Rizal | Group 3

Republic of the Philippines

Pamantasan ng Lungsod ng Maynila
(University of the City of Manila)
General Luna cor., Muralla Sts.,
Intamuros, Manila, Philippines

Life and Works

of Jose Rizal

Members:
Leader: Andong, Rocielyn T.

Cabacang, Beverly O.
Barrera, Cassandra Mae J.
Danao, Khristelle Faith D.
Devaras, Lady Zyanien V.
Gangan, Lorraine Jhane
Jalagat, Joriza Mae O.
Liu, Mikhaela Angelina L.
Mauricio, Dominique D.
Pamplona, Roe Anne C.
2 Life and Works of Rizal | Group 3

Tasks:

Rizal’s Annotation of Antonio De Morga’s Sucesos De Las Islas Filipinas

1 week
• Analyze Rizal’s ideas on how to rewrite Philippine history.
• Compare and contrast Rizal and Morga’s different views about Filipinos and Philippine
Culture.

Noli Me Tangere
2 weeks
1. Describe the context in which Rizal wrote Noli Me Tangere
2. Evaluate how Noli Me Tangere contributed to the formation of Filipino national
consciousness.

2 weeks
1. Examine the present Philippine situation through the examples mentioned in Noli Me
Tangere.
3 Life and Works of Rizal | Group 3

Rizal’s Annotation of Antonio Morga’s Sucesos De Las Islas Filipinas

Annotation - A note of explanation or comment added to a text or diagram.

Sucesos – Events, happening, or occurrences. The work of an honest observer, a versatile

bureaucrat who knew the workings of the administration from the inside.

Las Islas Filipinas – “The Philippine Island”. The Philippines was named in honor of King
Philip II of Spain.

About Sucesos De Las Islas Filipinas

• It consists of 8 chapters. One of the important works of the Philippines about the
Colonization of Spain. Published by Antonio De Morga 1609.
• Narrates observations about the Filipinos and the Philippines from the perspective of the
Spaniards.
• Explain the Political, Social, and Economic aspects of a colonizer and the colonized
country.
• The book is based on the experience and observation of Antonio de Morga

The work consists of 8 Chapters

1. Of the first discoveries of the Eastern islands.

2. Of the government of Dr. Francisco de Sande.
3. Of the government of Don Gonzalo Ronquillo de Penalosa.
4. Of the government of Dr. Santiago de Vera.
5. Of the government of Gomes Perez Dasrnarinas.
6. Of the government of Don Francisco Tello.
7. Of the government of Don Pedro de Acuna.
8. An account of the Philippine Islands.

Antonio De Morga

• Antonio de Morga Sánchez Garay (November 29, 1559- July 21, 1636) was a Spanish
soldier, Lawyer, and government official for 43 years in the Philippines (1594-1604),
New Spain, and Peru, where he was president of the real audencia for 20 years.
• He was also a Historian.
• He published the book Sucesos de las Islas Filipinas (Events in the Philippines island) in
1609, considered one of the most important works on the early history of Spanish
colonization of the Philippines.
4 Life and Works of Rizal | Group 3

Ferdinand Blumentritt

• Ferdinand Johann Franz Blumentritt (10 September 1853, Prague – 20

September 1913, Litoměřice) was an Austrian teacher, secondary school
principal in Leitmeritz, lecturer, and author of articles and books in the
Philippines and its ethnography.
• He is well-known amongst Filipinos as the closest friend of Jose Rizal. They
became acquainted after Rizal wrote to Dr. Ferdinand Blumentritt, the author of
"Versucheiner Ethnographie der Philippinen." Dr. Antonio Morga's Sucesos de las Islas
Filipinas, which, according to many historians, gave an honest portrayal of the Philippine
situation during the Spanish time, was suggested by Dr. Blumentritt, a competent
Filipinologist.
• Blumentritt encouraged Rizal to write about the Philippine's pre-colonial history.
• He wrote the prologue of Sucesos De Las Isla Filipinas. He wrote it in Spanish even
though his native language is German.

Rizal’s Annotation of Antonio De Morga’s Sucesos De Las Islas Filipinas

Two categories of Rizal’s Annotation

1. Straightforward historical annotations, where Rizal expands or corrects the original.

2. The historical based reflects his anticlerical bias.

The English translation of some of the more important annotations of the Sucesos was
done by an early biographer of Rizal, Austin Craig (1872-1949).

The Preface

The following Preface was noted in Rizal's annotation (from Annotations to Dr. Antonio
Morga's Sucesos de las Islas Filipinas, n.d., as translated in English) and signed "Jose Rizal, Europe
1889":

“To the Filipinos: In Noli Me Tangere (The Social Cancer) I started to sketch
the present state of our native land. But the effect which my effort produced made
me realize that, before attempting to unroll before your eyes the other pictures which
were to follow, it was necessary first to post you on the past. So only can you fairly
judge the present and estimate how much progress has been made during the three
centuries (of Spanish rule).

Like almost all of you, I was born and brought up in ignorance of our country’s
past and so, without knowledge or authority to speak of what I neither saw nor have
studied, I deem it necessary to quote the testimony of an illustrious Spaniard who in
the beginning of the new era controlled the destinies of the Philippines and had
personal knowledge of our ancient nationality in its last days. It is then the shade of
our ancestor’s civilization which the author will call before you. If the work serves to
awaken in you a consciousness of our past, and to blot from your memory or to rectify
5 Life and Works of Rizal | Group 3

what has been falsified or is calumny, then I shall not have labored in vain. With this
preparation, slight though it may be, we can all pass to the study of the future.”

Governor Antonio de Morga was not only the first to write but also the first to
publish Philippine history. This statement has regard to the concise and concrete form in
which our author has treated the matter.

The book by Father Chirino, published in Rome in 1604, is more of a chronicle

of the missions than a history of the Philippines, but it nonetheless has a wealth of
information on usages and customs. The worthy Jesuit in fact admits that he abandoned writing
a political history because Morga had already done so, so one must infer that he had seen the
work in manuscript before leaving the Islands.

Here are some of the notable annotations of Jose Rizal.

“The conversions by the Spaniards were not as general as their historians claim. The missionaries
only succeeded in converting a part of the people of the Philippines. “

“In Morga's time, the Philippines exported silk to Japan whence now comes the best quality of
that merchandise. “

“Morga shows that the ancient Filipinos had army and navy with artillery and other implements
of warfare. Their prized krises and kampilans for their magnificent temper are worthy of
admiration and some of them are richly damascened. Their coats of mail and helmets, of which
there are specimens in various European museums, attest their great advancement in this
industry.”

“The civilization of the Pre-Spanish Filipinos in regard to the duties of life for that age was well
advanced.”

Morga’s View Rizal’s View

The Philippines was deserted and Ptolemy listed three islands which are the Sindae,
uninhabitable Gilolo, andAmbonio and their inhabitants. This
indicated that the Philippines was actually not
deserted and inhabitable.
Morga's remark that the Filipinos prefer The fish mentioned is the Filipino's favorite dish
to eat salt fish better when it is bagoong, and all those who have eaten it and tasted
commencing to turn bad is another of it know it is not or ought to be rotten.
those stereotypes that Spaniards like
all other nations have.
Observed that the Philippines In Manila, the temperature decreases more from
experiences seasons that are the December to February compared to August and
reverse of those in Europe, with rainy September. Therefore, in terms of seasons, it is
months from June to September and similar to Spain and the rest of the northern
dry months from October to May. hemisphere.
There are no kings or lords to rule Rizal agreed that there were no such kings.
them.
6 Life and Works of Rizal | Group 3

Morga was critical of the system of
government because there were
no rulers for myriad communities
instead of one leader for each
tribe.
In the Philippines, there were deceiving
sorcerers and wizards who
manipulated people with promises and
relied on omens and superstitions to
predict the fate of the sick.
Rizal argued that it was better that way because
having a leader who knows what the tribe needs and
what problems they have is more effective.
Rizal offered evidence through Fr. Chirino's account,
specifically the case of Armando, an ill man who
sought various healing rituals. Despite numerous
religious masses dedicated to different virgins,
Armando's health did not improve, illustrating the
limitations of such practices.

Blumentritt's critique on Rizal’s Annotation

• He noticed that Rizal had committed mistakes of many modern historians who judged
events in the past.
• He criticized Rizal’s historical use of hindsight and a strong clerical bias.

Noli Me Tangere
Rizal’s Darkest Winter

The gloomy winter of 1886 in Berlin was Rizal's darkest winter. It was memorable in the
life of Rizal for two reasons;

(1) it was a painful episode for he was hungry, sick and despondent in a strange city

(2) it brought him great joy after enduring so much sufferings, because his first novel,
Noli Me Tangere came off the press in March, 1887

The Writing of “Noli Me Tangere”

His reading of Harriet Beecher Stowe's Uncle Tom's Cabin inspired Dr. Rizal to prepare a
novel that would depict the miseries of his people under the lash of Spanish tyrants.

• Toward the end of 1884, Rizal began writing the novel in Madrid and finished
about one-half of it. When Rizal went to Paris, in 1885,
• Rizal finished the last fourth of the novel in Germany.
• He wrote the last few chapters of the Noli Me Tangere in Wilhelmsfeld in April
June, 1886.
• In Berlin during the winter days of February, 1886, Rizal made the final revisions
on the manuscript of the Noli Me Tangere.
• It was printed in Berliner Buchdruckrei-Action-Gesselschaft a printing shop which
charged the lowest rate, that is, 300 pesos for 2,00 copies of the novel.
• On March 29, 1887 the Noli Me Tangere came off the press.
7 Life and Works of Rizal | Group 3

The Man Who Saved the “Noli Me Tangere”

Maximo Viola

• Rizal's friend from Bulacan, arrived in Berlin at the height of Rizal despondency and
loaned him the needed funds to publish the novel; savior of Noli Me Tangere.
• To save printing expenses, he deleted certain passages in his manuscript, including a
whole chapter - "Elias and Salome"
• Noli Me Tangere, which means "touch me not" in Latin is the first and trilogy about
the history of the Philippines.
• Noli Me Tangere, words taken from the Gospel of St. John (Chap 20 verses 13-17)
• Rizal dedicated his Noli Me Tangere to the Philippines "To my country."

Characters of Noli Me Tangere

Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin

Binatang nagaaral sa Europa na nangarap makapagpatayo ng paaralan upang matiyak

ang magandang kinabukasan ng kabataan ng San Diego. Siya ay kababata at kasintahan ni
Maria Clara. Siya ay sagisag ng mga Pilipinong nakapag-aral na maituturing na may maunlad at
makabagong kaisipan.

Maria Clara Delos Santos

Siya ang kasintahan ni Crisostomo Ibarra na kumakatawan sa isang uri ng Pilipinong

lumaki sa kumbento at nagkaroon ng edukasyong nakasalig sa doktrina ng relihiyon. Siya ay
maganda, relihiyosa, masunurin, matapat, mapagpakasakit ngunit may matatag na kalooban.

Don Rafael Ibarra

Ama ni Crisostomo Ibarra na namatay sa bilangguan. Siya ay labis na kinakainggitan ni

Padre Damaso dahil sa yaman na kanyang tinataglay. Ito ang dahilan kung bakit siya ay
pinaratangang erehe ng pamahalaan. Kinakatawan niya ang taong naghahangad ng katarungan
para sa kapwa. Kahanga hanga ang kanyang ang paggalang at pagtitiwala sa batas at ang
pagkamuhi sa mga paglabag dito.

Elias

Siya ay isang piloto/bangkero at magsasakang tumulong kay Crisostomo Ibarra para

makilala ang kanyang bayan at gayundin ang mga suliranin nitong bayan. Siya ay isang tunay
na maginoo, hindi marunong gumanti, at ang iniisip ay ang kapakanan ng nakararami, at may
pambihirang tibay ng loob.
8 Life and Works of Rizal | Group 3

Pilosopo Tasyo

Siya ay isang iskolar na nagsisilbing tagapayo ng marurunong na mamamayang ng San

Diego, Taglay niya ang katangihan ni Rizal na mapagpuna sa mga pangyayari sa paligid. May
mga kaisipan siyang una kaysa sa kanyang panahon kaya't hindi siya nauunawaan ng
karamihan.

Padre Damaso

Isang kurang Pransiskano na dating Kura ng San Diego at siya rin ang nagpahukay at
nagpalipat sa bangkay ni Don Rafael Ibarra sa libingan ng mga Intsik. Isa siyang halimbawa ng
mga taong madaling mauto at marupok ang kalooban sa mga papuring hindi sadyang hindi
nagmumula sa puso ng nagpaparangal.

Kapitan Tiago

Don Santiago "Kapitan Tiago" Delos Santos. Isang mayamang mangangalakal na taga-
binondo na asawa ni Pia Alba at ama ni Maria Clara, Siya ay isang taong mapagpanggap at
masunurin sa nakakataas sa kanya ngunit sakim at walang pinapanginoon kundi ang salapi.

Sisa

Ang mapagmahal na ina nina Basilio at Crispin na may asawang pabaya at malupit.
Isang inang walang nalalaman kung hindi ang umibig ang umiyak na lamang. Pinopoon niya
ang asawa at nagpapakasakit alang-alang sa mga minamahal na anak.

Basilio

Nakakatandang anak ni Sisa na isang sakristan at tagatugtog ng kampana sa kumbento.

Sinasagisag niya ang mga walang malay at inosente sa lipunan.

Crispin

Si Crispin, kasama ang kanyang kuya na si Basilio, ay unang itinampok sa ika-labing

limang kabanata ng nobela na pinamagatang "Ang mga sakristan" Sila ang mga sakristan na
pinagbintangang magnanakaw. Habang pinapatunog ng magkapatid ang kampana.

Padre Bernardo Salvi

9 Life and Works of Rizal | Group 3

Siya ang humalili kay Padre Damaso bilang kura sa bayan ng San Diego. Siya ay
inilarawan bilang may mahinang pangangatawan, sakitin at tila palaging may iniisip. Siya ay
may lihim na pagnanasa kay Maria Clara. Dagdag pa rito siya rin ang nagplano ng istruktura ng
paaralanv ipapatayo na siyang muntikang maging sanhi ng pagkamatay ni Ibarra.

Sa nobela pinaniniwalaan ng karamihan na si Padre Damaso ang kontrabida. Subalit

ayon sa historyador na si Ambeth Ocampo ang tunay na kontrabida sa nobela ay si Padre Salvi
na siyang nagtangkang pumatay kay Ibarra, gayundin ang lihim niyang pagnanasa kay Maria
Clara.

Padre Hernando Sibyla

Isang paring Dominikano na lihim na sumusubaybay sa bawat kilos ni Crisostomo Ibarra.

Alpares

Siya ang puno ng mga guwardiya sibil at siya rin mahigpit na kaagaw ng kura sa
kapangyarihan ng San Diego.

Donya Consolacion

Siya ay isang dating labanderang malaswa kung magsalita na naging asawa ng alpares.

Victorina de Espadaña

Isang babae na punong puno ng kolorete sa mukha dahil sa kanyang pagpapanggap na

isang mestisang espanyol. Mahilig din siyang magsalita ng kastila bagama't ito ay laging mali.

Don Tiburcio de Espadaña

Siya ay pilay at bungal na kastilang nakarating sa Pilipinas dahil sa kanyang paghahanap

ng magandang kapalaran. Naging asawa siya ni Donya Victorina. Siya ay maituturing na sagisag
ng taong walang paninindigan at prinsipyo.

Alfonso Linares

Binatang napili ni Padre Damaso na maging asawa ni Maria Clara. Siya ay malayong
pamangkin ni Don Tiburcio.

Tiya Isabel

Siya ang hipag ni Kapitan Tiago na nagaalaga kay Maria Clara nang simula siya ay
sanggol pa lamang.

Don Filipo Lino

Siya ay isang tenyente mayor na kaibigan ni Pilosopo Tasyo at asawa ni Donya Teodora
Vina. Siya ay mahilig magbasa ng Latin. At siya rin ang ama ni Sinang.
10 Life and Works of Rizal | Group 3

Noli Me Tangere Buog ng Bawat Kabanata 1-64

Kabanata 1: Ang Pagtitipon

• Sa simula ng nobela, nagkaroon ng malaking pagtitipon sa bahay ni Kapitan Santiago.

Ito ay nagpapakita ng yaman at prestihiyo ng mga prayle sa bayan.
• Pinakita sa kabanatang ito ang pagiging masilayan ni Crisostomo Ibarra sa mga totoong
nangyayari sa bayan at ang mga misteryo ukol sa pagkamatay ng kanyang ama.

Kabanata 2: Si Crisostomo Ibarra

• Sa ikalawang kabanata ng nobelang Noli Me Tangere, binigyang-kilala ni Jose Rizal ang

pangunahing karakter na si Crisostomo Ibarra.
• Ipinakita dito ang buhay at pag-aaral ni Ibarra sa Europa, kung saan siya'y naging
edukado at may malalim na pagmamahal sa Pilipinas.
• Nagpahayag si Ibarra ng kanyang mga pangarap para sa bayan, kabilang ang hangaring
makapagbigay ng edukasyon sa mga kababayan.

Kabanata 3: Ang Hapunan

• Sa kabanatang ito, naganap ang isang makabuluhang hapunan sa bahay ni Kapitan

Santiago de los Santos.
• Ipinakita ang mga iba't ibang ugali ng mga bisita, pati na rin ang kanilang mga
personalidad at pangarap sa buhay.
• Nagkaroon din ng pagtutunggalian sa mga usapin tungkol sa relihiyon, kalakaran sa
lipunan, at mga isyu sa bayan.

Kabanata 4: "Erehe at Pilibustero"

• Sa kabanatang ito, nagkaruon tayo ng mas malalim na pag-unawa sa mga pangunahing

tauhan, si Crisostomo Ibarra at si Padre Damaso.
• Ipinakita ang malalim na impluwensya ng mga pari sa buhay ng mga tao sa bayan.
• Nagpahayag ng pagtutol si Ibarra sa mga abuso at pagmamalabis ng mga opisyal ng
simbahan, lalo na sa mga simpleng mamamayan.

Kabanata 5: "Ang Liwanag sa Gabing Madilim"

• Sa kabanatang ito, nagpapakita ng mas malalim na paglalantad sa katiwalian sa

pamahalaan at simbahan.
• Ipinakita ang kawalang-katarungan sa sistema ng hustisya at ang pag-aalsa ng mga
manggagawa laban sa mga prayle.
• Binigyang-diin ang pagdurusa ng mga karaniwang mamamayan sa mga pang-aabuso ng
mga prayle at sa sistemang kolonyalismo.

Kabanata 6: "Kapitan Tiago"

• Sa kabanatang ito, nakilala natin si Kapitan Tiago, isang mayamang taga-San Diego na
may malalim na koneksyon kay Crisostomo Ibarra.
• Ipinakita ang masusing pagdiriwang na dinaluhan ng mga kilalang personalidad, kung
saan nagkaruon ng pagkakataon ang mga tauhan na magkakilala nang mas mabuti.
11 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 7: "Ligawan sa Asotea"

• Sa kabanatang ito, lumalim ang pagkakilala ni Ibarra kay Maria Clara, ang anak ni
Kapitan Tiago.
• Nagkaroon sila ng pagkakataon na mag-usbong ang kanilang pagmamahalan at
magkaruon ng mga diskusyon tungkol sa relihiyon at kultura.

Kabanata 8: "Ang mga Alaala"

• Sa kabanatang ito, naging mas malinaw ang pag-unawa natin sa mga motibasyon ni
Crisostomo Ibarra.
• Ipinakita rin ang mga pangyayari sa kanyang kabataan na nagbigay ng insight sa
kanyang karakter at mga pangarap.

Kabanata 9: "Ang Balita Tungkol sa Bayan"

• Ang kabanatang ito ay nagpapakita ng mga suliranin at problema sa lipunan, at

nagpapakita ng pagkabahala ni Crisostomo Ibarra sa kalagayan ng bayan.

Kabanata 10: "Bayan ng San Diego"

• Sa kabanatang ito, dinaluhan ni Ibarra ang pistang San Diego.

• Ipinakita ang kahalagahan ng pagdiriwang sa kultura at tradisyon ng bayan, ngunit may
mga misteryo at lihim na bumabalot sa paligid na nagbibigay ng pangungulila at pag-
aalala kay Ibarra.

Kabanata 11: Ang mga Makapangyarihan

Ang San Diego ay maihahantulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa

kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang Alpares at si Padre Salvi ang siyang
makapangyarihan dito.

Kabanata 12: Ang Araw Ng Mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may
bakod na lumang pader at kawayan. Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang
humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader na parang babagsak na. Sinabi ng
naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.

Kabanata 13: Ang Babala Ng Sigwa

Dumating si Ibarra sa libingan at hinahanap ang puntod ng ama si Don Rafael. Nakita
nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael.
Tumango ang tagapaglibing. Pero nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang
sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.

Kabanata 14: Tasyo: Baliw o Pilosopo

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Dahil sa katalinuhan, pinatigil siya sa

pagaaral ng kanyang ina dahila ang gusto nito para sa anak ay maging isang pari.
12 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 15: Ang mga Sakristan

Si Crispin at Basilio ay magkapatid na Sakristan. Nagtatrabaho sila sa simbahan na taga

kampana na sinuswelduhan lang ng 2.00 kada buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na
magnanakaw sa simbahan. Kapag nalaman ito ni Sisa ay siguradong magagalit ito.

Kabanata 16: Si Sisa

Si Sisa ay nakatira sa maliit na dampa na sa labas ng bayan. May isang oras din bago
marating ang kanyang tirahan mula sa kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa
siya ng iresponsable, walang pakielam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Si Sisa
lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa,
naipagbili niya ang mga alahas niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang umuwi ang kanyang
asawa at sinasaktan pa siya.

Kabanata 17: Si Basilio

Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang
masaganang dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na
napagbintangan na nagnanakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang
natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan mayo

Kabanata 18: Mga Kaluluwang Nagdurusa

Dumeretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maaari

niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya
ang tagapagluto, Kung nasan si Crispin. Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang pandinig. Si crispin ay nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng
dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng magkapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa
utos kura ang pangyayari sa kwartel. Ang nga guwardiya sibil ay maaaring nasa dampa na nina
Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdidiin pa ng alila.

Kabanata 19: Mga Karanasan ng Isang Guro

Kahit dumaan na ang malakas na bagyo, ang lawa ay hindi gaano nabagabag. Palibhasa
ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, naguusap sina Ibarra at ang binatang
guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael.

Kabanata 20: Ang Mga Pagpupulong Sa Tribunal

Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan

mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at
pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa pyesta.

Kabanata 21: Mga Pagdurusa Ni Sisa

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip
ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa
pag-lisip kung paano mailliligtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo
13 Life and Works of Rizal | Group 3

ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang
sibil na papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib.
Kabanata 22: Ang Liwanag At Dilim

Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa
pistang darting. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi
nakakauwi sa bayang sinilangan. Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang
kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot
sa tuwing makakaharap niya ang kura.

Kabanata 23: Ang Piknik

Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victorina,
Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan.
Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babe sa pangunguna ni Tiya Isabel.
Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.

Kabanata 24: Sa Kagubatan

Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang

kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka'y
nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang karwahe at
nagpahatid sa piknikan.

Kabanata 25: Sa Tahanan ng Pilosopo

Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon

pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag
sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at it ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng
simbahan.

Kabanata 26: Ang Bisperas ng Pista

Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy, may

nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Manila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,
serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa. Ang mga pagkain
ganito ay inuukol sa mga banyaga, kaibigan o kaaway, at sa mga Pilipino, mahirap man o
mayamanupang masiyahan sila sa pista.

Kabanata 27: Pagkagat ng Dilim

Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiago ang
pinakamalaki. Sinadya niyang higitan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria
at Ibarra na kanyang mamanugangin. Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa
Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
14 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 28: Mga Liham

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Manila ang tungkol sa pista. Ginawa ito
upang malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng
pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga
kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.

Kabanata 29: Ang Umaga

Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago
nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda
at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco. Naiiba ang
prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa
suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at mahihirap.

Kabanata 30: Sa Simbahan

Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua

bendita. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran
ng P250, ikatlong bahaging ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tationg gabi.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang manonood dito ay
mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa
langit.

Kabanata 31: Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang kastila at Tagalog.

Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na ion sa kanyang sariling
sermon.

Kabanata 32: Ang Panghugos

Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya mapapagalaw ang
pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo. Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas,
nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang
iba-iba ang kulay.

Kabanata 33: Malayang Kaisipian

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay
niya ng babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito ay
mayroong kaaway.

Kabanata 34: Ang Pananghalian

15 Life and Works of Rizal | Group 3

Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra.
Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na
lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni
Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si
Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria.

Kabanata 35: Mga Usap – Usapan

Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat sa
buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa.
Handa ang binata nadungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama.

Kabanata 36: Ang Unang Suliranin

Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay niTiyago dahil sa hindi inaasahang
pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagangis athindi pinakikinggan ang payo
ng kanyang ale at niAndeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na makipag-
usap kay Ibarra habanghindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.

Kabanata 37: Ang Kapitan – Heneral

Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niyakaagad si Ibarra. Samantala, kinausap

muna niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa
si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla at
nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral.Ngunit, ng
lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon
siyang panahon basta sa katarungan.

Kabanata 38: Ang Prusisyon

Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay

nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang
sinding parol. kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si barra at patungo sa bahay ng kapitan.

Kabanata 39: Si Donya Consolacion

Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion ay pinid na pinid.

Nang umagang iyon, ang asawa ng alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes
ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad ngkalaguyo ng mga
guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa
kay Maria Clara.
16 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 40: Ang Karapatan At Lakas

Mag-likasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw
ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng 'luces de Bengala' na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang unang
bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin ni
Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito.

Kabanata 41: Dalawang Dalawa

Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa
kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing maroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.

Kabanata 42: Ang Mag – Asawang De Espadaña

Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr. Tiburcio de Espadana, na inaanak ng

kamag-anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya at ang kanyang
asawa na si Donya Victorina na sa biglang tingin ay napapagkamalang isang Orofea.

Kabanata 43: Mga Balak

Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na siya ay inaanak ng bayaw ni

Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si
Linares ay nangangailangan ng trabaho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang
maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa Universidad Central.
Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.

Kabanata 44: Pagsusuri ng Budhi

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang

sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay
binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay nagpamisa at
nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba
ang lagnat ni Maria. Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta
niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.

Kabanata 45: Ang mga Pinag-uusig

Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at makatulong

sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang Kapitan-
Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang binatang
ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan.
17 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 46: Ang Sabungan

Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Nasa loob
ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Habang hindi magkamayaw sa
pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid
na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta.

Kabanata 47: Ang Dalawang Senyora

Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal

sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio. Nang mapadaan
ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga paningin. Parehong
matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila.
Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya ang
pagiging labandera ng alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay
at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng
alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-
pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay
sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.

Kabanata 48: Ang Palaisipan

Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang hindi pinasabing pagdalaw.

Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa
kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw.Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding pag-
aalinlangan, gulo ang kanyang isip.
Kabanata 49: Ang Hinaing ng mga Inuusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad
na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Hindi na nag-aksaya ng
panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag
niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa
ang mga pag-aalinlangan at pagbabala.

Kabanata 50: Mga Kamag-anak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga sawimpalad. May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak na
lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran
niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang
ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at
pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling
ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae,
ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping
pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang
18 Life and Works of Rizal | Group 3

bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.
Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.

Kabanata 51: Ang Pagbabago

Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina.
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino
naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.

Kabanata 52: Ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa
ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw
pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang
unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.

Explanation: Ang kabanata na ito ay ay tungkol sa tatlong aninp kung saan may mga karakter
na nagkakaroon ng mga plano na may kaugnayan sa paghihiganti at pag-aayos ng kanilang mga
personal na mga suliranin. Ang anino na ito ay nagiging instrumento ni Ibarra sa pagtutuloy ng
kanyang mga layunin at makamit ang hustisya para kay Elias.

Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang
nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni Ermana sipa
kahit na malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgatoryo.

Kabanata 54: Di Maililibing Ang Liwanag

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya
ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na
ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay.

Walang lihim na hindi nabubunyag. Minsan ang kasagutang hinahanap natin ay nasa
paligid na lamang. Kailangan lamang nating maging mapagmasid.

Kabanata 55: Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Nakatakdang
dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa
19 Life and Works of Rizal | Group 3

kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang
ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay
tumindig upang magdasal.

Sa kabanata na ito mapupulot ang aral na hindi madali ang magbigay ng kapatawaran,
subalit hindi rin madaling iwan sa ere ang mga taong tumulong sa iyo.

Kabanata 56: Ang Mga Sabi at Kuro-Kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa
mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid.
Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin.
Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-
bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong
si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.

Hindi mabuti ang maniwala sa mga sabi-sabi lalo na kapag di pa ito napapatunayan. Responsable
ang kuro sa mga salitang kanilang binitawan kahit na malaya sila magpahayag ng kanilang
opinyon.

Kabanata 57: Vae Victus! Sa Aba Ng Mga Manlulupig

Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si
Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat
ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito,
iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang
kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali
pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.

Hindi lahat ng taong pinaparusahan ay tunay na may sala. Ang gawaing ito ay hindi
makatarungan. Importante na may batas na nagpapairal sa sangkatauhan upang mabigyang
proteksyon ang mga taong nililitis pero wala namang sala.

Kabanata 58: Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit
ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila
ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop
na humihila sa kariton. Pero pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila
iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo. Pagkakita kay Ibarra ng mga
tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali.
Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.

Masusubukan talaga kung sino ang iyong mga tunay na kaibigan sa mga gipit na panahon.
Ang pamilya at tunay na kaibigan lamang ang nandiyan sa oras ng peligro at sila ang magsisilbing
pinakamatibay nating sandigan.
20 Life and Works of Rizal | Group 3

Kabanata 59: Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga

diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa
mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa kabilang dako sa isang pagtitipon
sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng
kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang
galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indio kaya’t di dapat silang
ituring na mga tunay na tao.

May mga taong nakukuha sa tapal ang nagawang mali. May mga taong handang
tumanggap ng kabayaran at handang kalimutan ang masasamang nangyari.

Kabanata 60: Ikakasal na si Maria Clara

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa

itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung
babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla
at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya
si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang
dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang
tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.

May mga taong napagbibigkis ng kasal kahit hindi naman tunay na nagmamahalan. Ang
ilan ay napilitan lamang dahil sa pamilya, estado ng buhay, at iba pang dahilan.

Kabanata 61: Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay
ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa
ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan
sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na
lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.

May mga maaasahan tayong kaibigan na gagawin ang lahat para lamang maprotektahan
tayo. Kahit minsan ay mapahamak na sila ay ipagtatanggol pa rin tayo.

Kabanata 62: Sa Puso ni Padre Damaso

Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga
mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra.
Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang dyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na
hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan
21 Life and Works of Rizal | Group 3

ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking
kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang
kumbento.Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya
humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.

Nasa huli ang pagsisisi. Kapag nakikita na ang bunga ng mga maling desisyon, saka
mapagtatanto ang mga kasalanan at kamaliang nagawa.

Kabanata 63: Ang Noche Buena

Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng
hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang
mga tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wala man lamang nakasabit na
mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla.
Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan
nila si Sisa na isa ng palaboy pero hindi naman nananakit ng kapwa.Nakarating na si Basilio sa
kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo
sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng
babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa
daan.

Laging mayroong kapalit na maganda at ang mga kalunos-lunos na pangyayari sa ating

buhay. Laging may liwanag na naghihintay para sa bawat isa.

Kabanata 64: Epilogo

Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila.

Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob. Sa kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay
niya ang pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na pinasukan
ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila. Ilang
linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-
saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala
sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito
sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa.

Kung hindi mapanghahawakan ang mga suliranin nang maayos, maaaring maging bunga ito ng
pagkaligaw ng landas. Lahat ng suliranin ay may tamang solusyon at hindi ang bisyo at
pagpapabaya sa sarili.

Specific incidents in "Noli Me Tangere" vividly depicted exploitation,

discrimination, and social inequality:

1. Exploitation of Labor:
22 Life and Works of Rizal | Group 3

o Characters like Kapitan Tiago profited from the hard work of their tenants,
showcasing the exploitation of labor where the rich landowners benefitted while
the workers toiled in poverty.
2. Discrimination Based on Social Status:
o Instances where characters like Crisostomo Ibarra faced discrimination and
disrespect due to their lower social status highlighted the class divide and
prejudice within colonial society.
3. Abuse of Religious Authority:
o The manipulation of religious practices by characters like Padre Salvi
demonstrated the abuse of faith, where the clergy used their positions to exploit
the trust of the people for personal gain.
4. Injustice in Legal System:
o Characters like Don Rafael experienced injustice in the legal system, revealing
how the colonial authorities favored the Spanish elite, perpetuating a biased and
unfair judicial system.

These portrayals served as a catalyst for societal awareness and resistance against colonial
oppression by:

• Awakening Consciousness: The novel's realistic depiction of these injustices

awakened readers' social consciousness, making them aware of the systemic
exploitation and discrimination faced by their fellow Filipinos.
• Inspiring Empathy: Readers empathized with the characters' struggles, fostering a
collective sense of indignation. This empathy united readers, transcending individual
experiences and creating a shared understanding of the need for change.
• Fostering Unity: The shared recognition of these injustices inspired unity among
Filipinos. It became a unifying force, driving them to challenge and resist the oppressive
colonial regime collectively.
• Motivating Resistance: These portrayals motivated readers to resist colonial
oppression actively. The novel's impact was not limited to awareness; it galvanized
individuals to question the status quo, leading to increased participation in movements
advocating for social and political change.

3. Inspiring National Unity

"Noli Me Tangere," written by Philippine national hero Dr. Jose Rizal, is a novel that played a
significant role in inspiring a spirit of unity among Filipinos, regardless of their diverse
backgrounds and social classes. This novel, often considered a literary masterpiece, was more
than just a work of fiction; it served as a catalyst for social change and sparked a collective
awakening among the Filipino people
• One of the ways in which "Noli Me Tangere" fostered unity was by presenting a shared
narrative of suffering and injustice.
• Moreover, the novel encouraged critical thinking and sparked conversations about the
need for reform and independence.
• Furthermore, the novel ignited a sense of national identity.
23 Life and Works of Rizal | Group 3

In "Noli Me Tangere," the camaraderie among characters is evident not only among the
members of the Katipunan but also among various individuals who unite for a common cause
against the oppressive Spanish colonial regime.

Examples:
• The Katipunan: The Katipunan, a secret society founded by Andres Bonifacio, is a prime
example of camaraderie in the novel. Its members, such as Elias, Crispin, and Basilio,
are bound together by a shared commitment to freeing the Philippines from Spanish
tyranny. Their camaraderie is rooted in their collective aspiration for independence and
their willingness to sacrifice for the greater good.
• Crisostomo Ibarra and Elias: Elias, a common laborer, and Ibarra, a wealthy landowner,
come from vastly different backgrounds, yet their camaraderie is built on their mutual
desire for justice and reform. Elias's unwavering support for Ibarra and his willingness to
risk his life for their shared cause highlight the strength of their friendship.
• Sisa and her Sons: Sisa, a tragic character in the novel, demonstrates a mother's
unyielding love and camaraderie with her two sons, Crispin and Basilio. Despite facing
immense hardships and adversity, Sisa's love and sacrifice for her children illustrate the
powerful bonds that can exist within families.
• The La Solidaridad Group: While not featured prominently in the novel, the members of
the La Solidaridad group, including Padre Florentino, are united by their common goal of
advocating for reforms and changes within the church and Spanish colonial system.
Their camaraderie reflects the broader movement for social and political change.

• The unity depicted in "Noli Me Tangere" contributed significantly to the formation of a

collective Filipino national consciousness by highlighting the shared struggle against
oppression, inspiring real-life movements, promoting a distinct Filipino identity, and
awakening a sense of national consciousness among the people. This novel served as a
catalyst for the eventual quest for independence and nationhood in the Philippines,
marking a crucial step in the country's history.

4. Catalyzing Social and Political Change

"Noli Me Tangere" by Jose Rizal had a profound impact on mobilizing Filipinos

towards social and political change. Its influence can be assessed in several key
ways:

• Intellectual Awakening: The novel sparked an intellectual awakening among

Filipinos. Rizal's writings challenged the prevailing colonial narrative and encouraged
critical thinking. Readers began to question the injustices and abuses depicted in the
novel and sought to understand the broader context of their colonial subjugation.
• Formation of Discussion Groups: Filipinos from various backgrounds gathered to
analyze and discuss the novel's themes, as well as broader issues of colonial oppression
and Filipino identity. These gatherings served as hubs for organizing and disseminating
ideas for change.
24 Life and Works of Rizal | Group 3

• Promotion of Nationalism: Rizal's characters, especially Crisostomo Ibarra and Elias,

embodied the spirit of the Filipino people fighting for justice and freedom. This portrayal
resonated with readers, kindling a sense of national pride and a desire for self-
determination.
• Catalyst for Reform Movements: It inspired Filipinos to take concrete actions to
address the social and political issues it highlighted. These actions included the
formation of civic organizations, petitions for reforms, and demands for better treatment
under Spanish rule.
• Awareness of Injustices: The novel shed light on the injustices and corruption of the
Spanish colonial system, which many Filipinos may not have been fully aware of before
reading it. This awareness fueled a sense of outrage and urgency among the population,
motivating them to seek change.
• Shift in Public Opinion: It changed the way Filipinos viewed their colonial rulers and
the Catholic Church. Many who were initially loyal to Spanish authorities began to see
them as oppressors, leading to a shift in allegiance toward the idea of an independent
Philippines.
• Inspiration for the Revolution: The novel's themes of justice, freedom, and the fight
against oppression became guiding principles for the revolutionaries. It provided a
rallying point for those who sought to break free from colonial domination.

Examine the present Philippine situation through the examples mentioned in Noli
Me Tangere.

1. Social Injustice: Ang konsepto ng kawalan ng katarungan sa lipunan, tulad ng

sa Noli Me Tangere, ay nagpapakita ng mga pangyayari kung saan ang mga
karapatan at buhay ng mga mahihirap ay nilalabag ng mga may kapangyarihan.

2. Corruption and Abuse of Power: Sa Noli Me Tangere, mahigpit na ipinakita

ang katiwalian sa pamahalaan at simbahan, kung saan ang mga opisyal ay
nangungurakot at nag-aabuso sa kanilang kapangyarihan.
25 Life and Works of Rizal | Group 3

3. Poverty: Ang kahirapan, tulad ng inilalarawan sa Noli Me Tangere, ay nagpapakita

ng kawalan ng sapat na yaman at pagkakakapantay-pantay sa lipunan.

1. Religion: Nakakapanabik na makita na ang mga tao ay nalantad na ngayon sa mga

sitwasyong tulad nito. Ang pagtrato sa mga pampublikong opisyal at prayle bilang mga
santo ay isang bagay na hindi natin kailanman dapat gawin. Katulad ng sa Noli me
Tangere. Ang mga prayle ay hindi dapat makisangkot sa mga pangunahing pambansang
desisyon, at ang kanilang mga opinyon ay dapat hanapin sa labas ng estado.

2. Education: Sa Noli Me Tángere, ang Edukasyon ay inilalarawan bilang isang

mahalagang paraan ng pagtagumpayan ng pang-aapi. ang edukasyon ay kadalasang
pinapatakbo at kinokontrol ng Simbahan. ang mga misyonero ay nagsisilbing
tagapagturo, Mula nang dalhin sa atin ng kolonyal na Espanyol ang pananampalatayang
Katoliko, ito ay naging diin sa mga pamamaraan ng pagtuturo dito sa Pilipinas.
binibigyang kapangyarihan ang mga prayle na i-censor ang lahat ng anyo ng sekular na
buhay. Ang censorship na ito ay higit pa sa sama ng loob ng prayle sa ingay sa loob ng
silid-aralan.

3. Crab Mentality: Ang pagtanggi ni Padre Damaso na kaibigan niya ang ama ni
Crisostomo Ibarra at pambabastos sa kanya ay dahil sa inggit niya kay Crisostomo.
 26 Life and Works of Rizal | Group 3

Maraming karakter sa Noli Me Tangere ang gaya ni Padre Damaso na mainggitin at

ayaw nakikitang umangat ang ibang tao gaya nila Dona Victorina at Dona Consolacion.
Si Dona Consolacion din ay tinatanggi ang kanyang pagka Pilipino at mas nais magsalita
ng barok-barok na Espanyol.

References:

';;'. (2019, March 9). ';;' - YouTube. Retrieved October 6, 2023, from

https://www.bing.com/ck/a?!&&p=44f8413e3f94afeeJmltdHM9MTY5NTY4NjQwMCZpZ3VpZD0w

YjhmNjc4Yy0xZmY2LTY1NDEtMGYyNC03NGZmMWVlMjY0ZDImaW5zaWQ9NTIzNQ&ptn=3&hsh

=3&fclid=0b8f678c-1ff6-6541-0f24-

74ff1ee264d2&psq=rizal%e2%80%99s+purpose+in+annotating+morga%e2%80%99s+w

Answers to: Write an essay about What is the context of rizals novels noli me tangere and el

filibusterismo. (n.d.). Class Ace. Retrieved October 5, 2023, from

https://www.classace.io/answers/write-an-essay-about-what-is-the-context-of-rizals-novels-noli-

me-tangere-and-el-filibusterismo

Dr. Jose Rizal's annotations to Morga's 1609 Philippine History. (n.d.). The Kahimyang Project.

Retrieved October 6, 2023, from https://kahimyang.com/kauswagan/articles/966/dr-jose-rizals-

annotations-to-morgas-1609-philippine-history

Nery, I. C. (n.d.). Chapter 6 Annotation of Antonio Morga’s Sucesos de las Islas Filipinas - The Life and

Works of Jose. Studocu. Retrieved October 6, 2023, from

https://www.studocu.com/ph/document/university-of-rizal-system/life-and-works-of-

rizal/chapter-6-annotation-of-antonio-morgas-sucesos-de-las-islas-filipinas/20844768

Noli Me Tangere Buod ng Bawat Kabanata 1-64 w/ Talasalitaan. (n.d.). Noypi.com.ph. Retrieved

October 6, 2023, from https://noypi.com.ph/noli-me-tangere-buod/

Noli Me Tangere - JoseRizal.com. (n.d.). Jose Rizal Biography. Retrieved October 5, 2023,
from https://www.joserizal.com/noli-me-tangere/