VISOKA ŠKOLA ZA PRIMIJENJENE I PRAVNE NAUKE

„ PROMETEJ „
BANJA LUKA

SEMINARSKI RAD

Na temu: Državno regulisanje prirodnog monopola

Student: Mentor:
Đurica Božica Prof dr Mirjana Radaković
Index br: 1303/20

Banjaluka, mart 2021 godine

 SADRŽAJ
UVOD........................................................................................................................................3
1. O MONOPOLU UOPŠTE.....................................................................................................4
1.1 Razlog nastanka monopola..............................................................................................5
2. KARAKTERISTIKE I VRSTE MONOPOLA......................................................................6
2.1 Izvori monopolske moći...................................................................................................6
3. PRIRODNI MONOPOL........................................................................................................8
3.1 Državno regulisanje prirodnog monopola........................................................................9
3.2 Kontrola cijena prirodnog monopola.............................................................................10
3.3 Dileme ekonomista oko kontrole monopola i antimonopolska politika države.............11
3.4 Normativno regulisanje..................................................................................................12
ZAKLJUČAK..........................................................................................................................15
LITERATURA.........................................................................................................................16

2
UVOD

Tržišno stanje na kojem postoji samo jedan proizvođač, na kojem proizvod nema bliskih
supstituta te koje je zbog pravnih ili tehničkih razloga zatvoreno za sva ostala preduzeća, se
naziva monopol. Budući da je preduzeće samo na tržištu, može kontrolisati uslove potrošaču,
tj. prodavač je u dominantnom položaju, pa kupac mora prihvatiti uslove koje mu on nameće.
Primjera radi, kada su telekomunikacije u pitanju, konkretno Republike Srpske, monopol ima
preduzeće M:tel! Monopol može nastati na osnovu prirodnih uslova, kada su proizvodni
fakotri i izvori ponude limitirani. Zakonski monopoli nastaju na osnovu državnih propisa
kojima se prodaja ili otkup neke robe monopolizuje, tj. preduzeće može dobiti državnu
franšizu ili licencu da bude jedini dobavljač proizvoda. Najčešći monopoli su oni koji su
nastali u procesu koncentracije i centralizacije rada i kapitala (nastali na osnovu ekonomskih
motivacija i ciljeva). Kombinacija ekonomskih i prirodnih monopola predstavlja oktopodske
monopole, kod kojih zbog veličine opreme nije isplativo postojanje više preduzeća. Prirodni
monopol se najčešće veže u naftnu industriju i komunalne usluge, a označava preduzeća koja
mogu efikasnije snadbijevati cijelo tržište nego bilo koji drugi broj malih preduzeća.

Na ovom tipu tržišta cijena se kao kod savršene konkurencije takođe određuje odnosom
ukupne ponude i potražnje za proizvodom. Kako samo jedno preduzeće postoji na tržištu
ukupna ponuda je jednaka ponudi tog preduzeća, gdje preduzeće vođeno željom
maksimizovanja profita odlučuje koju količinu proizvoda će proizvoditi. Prirodni monopol je
takav oblik tržišne imperfekcije, kod kojeg jedan proizvođač može opsluživati cijeli sektor na
tržištu (ponuđači komunalnih usluga poput distributera električne energije, plina, vode) sa
većom efikasnošču, nego veći broj konkurentnih proizvođača. Javlja se kad tehnologija
proizvodnje uzrokuje visoke fiksne troškove (FC), dok se dugoročni ukupni prosječni trošak
(LRATC) smanjuje paralelno sa povećanjem obima proizvodnje, pa tada, takav sektor ima
stalno rastuće prinose. Kako raste proizvodnja preduzeće može naplaćivati sve niže cijene i
pritom nastaviti ostvarivati prihod (veći prosječnog, nultog profita). Iz tih razloga je
koegzistencija više preduzeća nemoguća. Tehnološki napredak može ukloniti postojanje
prirodnog monopola (npr. mobilni u telekomunikacijskoj industriji), kao što je već navedeno,
a tema ovog seminarskog rada je državno regulisanje prirodnog monopola.

3
1. O MONOPOLU UOPŠTE

Monopol je osnovni oblik nepotpune konkurencije. Monopol je tržišna struktura, u kojoj ne

postoje bliski supstituti za dobro koje on proizvodi i u kojoj postoje prepreke ulasku. Naziv
potiče od grčkih riječi mono – jedan i polist – prodavac. Navedeni rigorozni uslovi
egzisencije čistog monopola, čine ga veoma rijetkim u realnom životu. Na primjer, lokalni
snabdjevač prirodnim gasom nije čisti monopolista, budući da druge firme mogu ponuditi
bliske substitute kao što su npr. ugalj ili lož-ulje. Lokalne telefonske kompanije i poštanska
služba su dobri primjeri onih grana industrije, koje najviše ispunjavaju uslove čistog
monopola. U njima ne postoji efektivna konkurencija, a ukoliko i postoji, vrlo je skromna.
Ali većina firmi se suočava sa konkurencijom proisteklom iz proizvodnih substituta. Na
primjer, ukoliko i postoji samo jedna željeznička kompanija u gradu, ona ulazi u
konkurentsku bitku sa autobuskim prevoznicima, kamionskim prevoznicima i avionskim
kompanijama. U praksi je veoma rijetko naći čist monopol i zbog toga što se pri njegovoj
pojavi pojavljuje država sa svojim intervencionističkim mjerama radi sprečavanja
monopolizacije.. U realnom privrednom životu, u modernom liberalnom kapitalizmu potpuna
konkurencija gotovo i ne postoji. Slobodna konkurencija postojala je na kraju XVIII i
početkom XIX vijeka.

Međutim, razvojem robne proizvodnje, otkrićem novih tehnologija, te pojavom krupnog

akcijskog kapitala, pojedina preduzeća rastu kako po obimu kapitala tako i po obimu
proizvodnje. Ovakvo ukrupnjavanje im omogućuje da njihovo tržišno učešće postaje
dominantno u ukupnoj ponudi. U velikom broju savremenih privreda 80% ukupne
proizvodnje (neke privredne grane) proizvodi manje od 10 preduzeća. Poslovna politika
ovako velikih preduzeća ima dominantan uticaj na kretanje ponude i tražnje kako na užem
tako i na širem tržišnom prostoru. Procesom koncentracije i centralizacije proizvodnje u
malom broju velikih privrednih subjekata stvaraju se uslovi za nastanak monoplističkih
tržišnih struktura. Monopol je takva tržišna situacija koja je potpuno suprotna stanju potpune
konkurenacije. U uslovima monopolskog položaja, većinu ili cijelu ponudu nekog proizvoda
na tržištu obezbjeđuje jedno preduzeće. Neko preduzeće je u monopolističkoj poziciji ako u
toj državi ne postoji drugo preduzeće koje proizvodi isti ili zamjenski proizvod i ako nije
dopušten slobodan uvoz takvog proizvoda. Ekonomske osobine monopolskog tržišnog stanja
potpuno su suprotne od stanja potpune konkurencije.

4
Dakle, u uslovima monopola na tržištu ne postoji veliki broj manjih preduzeća kao u stanju
potpune konkurencije, već cjelokupnu ponudu čini jedno preduzeće. Ovakvo monopolističko
preduzeće određuje uslove pod kojima će se obavljati razmjena. Zahvaljujući činjenici da
jedini proizvodi i nudi neki proizvod, monopolista određuje i visinu njegove cijene koja je u
skladu sa njegovim interesima. U uslovima monopola ne postoji konkurencija. Rastom
prodajnih cijena kupci nisu u situaciji da se okrenu drugim proizvođačima istog proizvoda jer
oni ne postoje. U ovakvim monopolskim uslovima, kada dolazi do rasta cijena, kupcima
ostaje jedino da smanje ili potpuno prestanu kupovati dato dobro te pokušaju naći supstitut,
ukoliko on postoji na datom tržištu.

1.1 Razlog nastanka monopola

Osnovni uzrok monopola su ulazne prepreke. Barijere ulaska imaju tri glavna uzorka , a to
su:1

1. Vlasništvo nad ključnim resursom (samo jedno preduzeće posjeduje ključni resurs
2. Država daje jednom preduzeću da proizvodi neko dobro i
3. Troškovi proizvodnje čine jednog proizvođača efikasnijim, u odnosu na veliki broj
proizvođača (tj. troškovi su takvi da je jedan proizvodjač mnogo efektivnije od više
proizvođača).

Iako je isključivo vlasništvo nad ključnim resursom mogući uzrok monopola, u stvarnosti
monopoli rijetko nastaju zbog toga. U mnogim slučajevima monopoli nastaju zato što je
država dala jednoj osobi ili jednom preduzeću isključivo pravo prodaje nekog dobra ili
usluge. Zakoni o patentima i autorskim pravima predstavljaju dva važna primjera kako
država stvara monopol koji će služiti javnom interesu. Monopol maksimizira profit, tako što
proizvodi količinu pri kojoj je marginalni prihod jednak marginalnom trošku. Monopolista će
ostvarivati ekonomski profit sve dok je cijena veća od prosječnog ukupnog troška.
Konkurentsko preduzeće je prihvatilac cijene, dok je monopolsko preduzeće stvaralac cijene.
Zbog svega ovoga gore navedenog, ponajviše nedostatka konkurencije, monopolist može
ostvarivati profite u dužem vremenskom periodu.

1
Barać S., “Praktikum za osnove ekonomije”, Beograd 2007.god.

5
2. KARAKTERISTIKE I VRSTE MONOPOLA

U ekonomiji se posvećuje značajna pažnja slobodnoj konkurenciji, jer je relativno lako

razumjeti tržište na kome ona vlada. Međutim, savremena tržišna privreda poznaje i druge
oblike konkurencije, gdje se prvenstveno misli na monopolsku. Za čistu monopolsku
strukturu tržišta karakteristično je da na strani ponude postoji samo jedan ponuđač –
monopolist, a na strani potražnje samo jedan kupac – monopsonist. Bitna karakteristika
monopola je da može potpuno odrediti cijenu robe koju prodaje, bez obzira na količinu koju
nudi. Isto tako na strani potražnje monopsonist određuje po kojoj će cijeni robu kupovati.
Osobina monopola je nedostatak privredne konkurencije za robu ili uslugu koja se nudi i
nedostatak prihvatljive zamjenske robe. Monopoli se prema svom nastanku dijele na:2

1. Prirodni i Zakonski monopoli

2. Ekonomski i oktopodski monopoli.

Prirodni monopol nastaje iz limitiranosti proizvodnih činioca i izvora ponude3

Zakonski monopol - nastaju kada se prodaja ili proizvodnja određenih roba, državnim
propisima monopolizira za samo neka preduzeća (npr. Državni monopol u prodaji duhana,
šibica, soli, šećera...),

Ekonomski monopol - nastaje koncentracijom i centralizacijom kapitala

Oktopodski monopol - predstavljaja kombinaciju prirodnih i ekonomskih, i kod njih zbog

veličine opreme nije povoljno postojanje više preduzeća.

2.1 Izvori monopolske moći

Preduzeća imaju monopolsku moć onda kada mogu profitabilno naplaćivati cijenu iznad
graničnog troška. Monopolska moć se mjeri kao razlika između cijene uz koju se postiže
maksimalan profit i graničnih troškova. Pokazatelj baziran na ovakvoj logici jeste Lernerov
indeks.

Izvori monopolske moći su:

2
Babić, S., Ekonomija, Pravni fakultet, Banja Luka 2003 god.

3
Džombić, I.” Principi tržišne ekonomije”, Fakultet za političke i društvene nauke, Banja Luka, 2007

6
  Elastičnost tržišne tražnje,
 Broj učesnika i njihovo tržišno učešće,
 Interakcija između preduzeća.

Znanje menadžera o krivama prosječnog i graničnog prihoda preduzeća su ograničene, pa

zbog toga uslov jednakosti MR=MC treba pretvoriti u pravilo kojim se u praksi može odrediti
cijena koja maksimizira profit monopola. Monopol je neefikasno tržišno stanje jer nudi
manju količinu proizvoda. Do pojave monopola mogu dovesti brojni razlozi, od kojih se
posebno izdvajaju sljedeći:

 Nadzor nad sirovinama – preduzeće koje ima nadzor nad nekom rudom, npr.
boksitom, može postati monopolist u proizvodnji aluminijuma.
 Vlasništvo nad patentima – preduzeće koje ima patent za proizvodnju nekog
specifičnog proizvoda može postati njegov jedini proizvođač,
 Politika cijena – preduzeće koje prvo započne sa proizvodnjom nekog proizvoda,
politikom cijene može spriječiti rivale od ulaska u granu i postati monopolist,
 Prirodni monopol –ima preduzeće čiji prosječni troškovi, zbog velike ekonomije,
snažno opadaju sa povećanjem proizvodnje. Takvo preduzeće može proizvoditi
ukupnu proizvodnju grane efikasnije nego mnoga manja preduzeća zajedno. Čest je
slučaj u distribuciji plina, električne energije, vodoovoda, telekoma....

Slika 1. Prirodni monopol, ilustacija4

3. PRIRODNI MONOPOL

4
https://prezi.com/7vd8sgyw0iqe/prirodni-monopol-drugo-najbolje-rjesenje/

7
Prirodnim monopolom se smatra kompanija koja postane jedini dobavljač određenog
proizvoda ili usluge i to iz razloga što taj proizvod ili usluga po svojoj prirodi čine jednog
proizvođača tj. dobavljača puno efikasnijeg nego kada bi postojala konkurencija. Šta više,
kompanije koje rastu iz razloga da bi uživale ekonomiju razmjera, često upadaju u probleme
zbog birokratije; te barijere djeluju na kompaniju na način da kompanija naraste na određenu,
idealnu, veličinu. Ukoliko kompanija takve idealne veličine može opskrbljivati cjelokupno
tržište, onda govorimo o prirodnom monopolu. Također neki tako nazivaju i kompaniju na
tržištu za čiji ulazak treba platiti visoku cijenu. Primjer za to su recimo prve željezničke i
telefonske kompanije. One se naime, nisu puno bojale konkurenata iz razloga što bi oni
morali duplicirati velike količine željezničkih traka te telefonskih kablova koje je prva
kompanija, već ionako platila. U ovom slučaju prestanak takvih monopola moguć je ne
ulaskom konkurencije direktno na to tržište, već indirektno, i to tako da se ovima ponudi
alternativa tj. supstitut.

Dakle, potrebne su inovacije. Npr. za željeznicu je to pojava automobilske industrije, a za

telefonske kompanije to je pojava bežične telefonije. Prirodni monopol je industrija koja
uživa takve razmjere ekonomije, tako da jedna firma može ispuniti svu potražnju na tržištu i
još uvijek ne postići svoju najefikasniju ekonomiju razmjera (ATC još uvijek pada). Takva
firma stalno traži cijenu, te se ona stalno suočava sa padajućom krivom potražnje. Njeni
granični (marginalni) prihodi su ispod cijene. Postoje prirodne prepreke za ulaz, kao što su
jako visoki početni troškovi. Ekonomski profiti su mogući u dužemu periodu, ako firma nije
regulisana. Kandidat je za državnu regulaciju (radi smanjivanja značajnog gubitka mrtvog
kapitala tj. gubitka društvenog blagostanja). Postavljanje cijene na marginalne troškove
eliminisaće gubitak društvenog blagostanja, ali ostaviti firmu na ekonomskim gubicima
(firma će propasti, ako vlada ne pomogne subvencijama). Postavljanje cijene na prosječne
troškove omogućava firmi pozitivnu nulu, ali ne eliminiše gubitak društvenog blagostanja.
Monopolist je jedini dobavljač, stoga je tržišna potražnja za tom robom ista kao i potražnja za
robom koju nudi sam monopolist.

3.1 Državno regulisanje prirodnog monopola

8
Država svojom aktivnošću ima za cilj da ograniči monopolske procese i podstakne
konkurenciju, ili da utiče na tržišnu strukturu, ili ponašanje privrednih subjekata. Aktivnost
na polju antimonopolskog zakonodavstva koju provodi država je starijeg datuma, a provodi
se, uz otpore, sa promjenljivim uspjehom. U fokusu naše pažnje su specifičnosti ove politike
u kontroli cijena prirodnih monopola, odnosno onaj njihov dio koji je u interesu države i
lokalnih zajednica. Ova aktivnost je prisutna i u najrazvijenijim tržišnim ekonomijama, s tim
da je u njima i dalje ostao vrlo aktuelan aspekt stvaranja opštih uslova za razvoj konkurencije
i kontrolu prirodnih monopola. U lokalnim zajednicama cijene se utvrđuju na nivou koji je
prilagođen platežnoj moći stanovništva i održivom razvoju preduzeća. Dakle, glavni cilj
državne intervencije je cilj da zaštiti potrošače. Prirodni monopol, ako radi punim
kapacitetom, može svoje proizvode i usluge plasirati po cijenama na nivou graničnih
troškova.

U slučaju da na lokalnom tržištu postoje dva prirodna monopola, a potrebe lokalne tražnje
može zadovoljiti jedan ako koristi pun kapacitet, onda će ta dva ponuđača nuditi svoje
proizvode i usluge po višim cijenama, što je za potrošače neprihvatljivo. Državna intervencija
je u ovom slučaju potrebna, pošto je ona u stanju da potrošačima obezbijedi proizvode i
usluge po nižim cijenama, odnosno po cijenama koje će u svojoj strukturi imati samo
prosječan profit. U teoriji i praksi se primjenjuju različita rješenja, ali su najčešća:

 određivanje cijene na nivou prosječnih troškova, čime se obezbeđuje i prosječan

profit;
 određivanje svakom korisniku monopolskog proizvoda ili usluge paušala za osnovnu
uslugu i cijenu jednaku graničnom trošku za svaku potrošenu jedinicu,
 određivanje cijene jednake graničnom trošku, uz obezbjeđenje kompenzacije
proizvođačima iz eksternih izvora kako bi potrošači imali prihvatljivu cijenu a
proizvođači samoodrživ razvoj.

Država, naravno, može da zadrži prirodne monopole u svom vlasništvu i, kontrolom

upravljačkih struktura, da nadgleda i usmjerava njihov rad, držeći se univerzalnih pravila
menadžmenta i specifičnih okolnosti poslovanja prirodnog monopola.

Početkom osamdesetih godina otpočinje pojačan trend privatizacije, odnosno transfera ovih
djelatnosti u privatni sektor. Osnovno obrazloženje ovog talasa privatizacije je u povećanju
efikasnosti rada ovih djelatnosti pod pritiskom privatnog kapitala i interesa. Rasprostranjeno

9
je mišljenje da je država u odnosu na privatni sektor „loš domaćin“. U praksi pojedinih
zemalja (državne željeznice Japana npr.) neke važne oblasti od interesa za privredu kao
cjelinu nisu privatizovane, a poznato je da privatni i opšti interes nije uvijek u saglasnosti,
privatne kompanije ne rade uvijek u javnom interesu. Mnogi smatraju da država ove poslove
vodi sa više brige, imajući u vidu da je socijalna funkcija u nadležnosti države, pa ona
kontrolom cijena prirodnih monopola, vodi i dio socijalne politike.

3.2 Kontrola cijena prirodnog monopola

Državni prirodni monopoli su orijentisani na maksimalno zadovoljavanje potreba

stanovništva. Oni, za razliku od privatnih monopola, ne teže maksimizaciji profita, nego
najpotpunijem zadovoljavanju socijalnih potreba po cijenama koje su na nivou nešto višem
od stvarnih troškova. Država će odrediti cijenu Pr i količinu Qr koja ima cijenu od Pr a manju
od Pm. Ta cijena omogućava preduzeću pokrivanje troškova i ostvarenje prosječnog profita.
Ovakva politika je regulisana Zakonom o kontroli cijena Republike Srpske a odnosi se,
uglavnom, na proizvode koji su od posebnog značaja za građane kao što su: 5

 voda,
 struja,
 komunalne usluge,
 željeznica,
 putna služba i sl.

To su javna preduzeća na nivou opštine, regiona, Republike i države. Razlozi efikasnosti

zahtijevaju da se proizvodnja koncentriše u jednom preduzeću. S obzirom da su ova
preduzeća vezana za određenu teritoriju i da su im tržišta limitirana u odnosu na efikasan
obim proizvodnje ili usluga, država, da bi spriječila preuzimanje potrošačkog viška od strane
monopola, preduzima odlučujuću ulogu u određivanju visine cijena.

Zbog toga će država odrediti cijenu prirodnom monopolu ne na nivou graničnih, nego
prosječnih troškova, što podrazumijeva mnogo niži stepen ekonomske efikasnosti od
okolnosti gdje se cijene određuju na nivou graničnog troška. Preduzeće nije pod vlastitim

5
Jarić, D. :“Osnovi mikroekonomije“, Prometej, Banja Luka 2009.god

10
ekonomskim pritiskom da smanjuje troškove da bi povećalo profit. Obrnuto, ovdje je
neprekidan pritisak na državu za iznuđivanje što većih cijena za vlastiti proizvod ili uslugu.

3.3 Dileme ekonomista oko kontrole monopola i antimonopolska politika države

Ekonomisti ističu da male firme, u međusobnoj konkurenciji, mogu iznijeti na tržište robe po
višim cijenama od monopolskih. Ekonomija obima, zbog degresije fiksnih troškova
proizvodnje, je u stanju da ponudi tržištu više roba po nižim cijenama, nego što to mogu da
urade mala preduzeća u potpunoj konkurenciji. Monopolista je u stanju da snizi cijenu
proizvoda, ali da, zbog povećane proizvodnje i bržeg pada troškova, ostvari povećan
monopolski profit. To svakako nije protiv, nego u korist potrošača. U mnogim privrednim
sektorima tehnologije su takve da zahtijevaju velika preduzeća, odnosno ekonomiju obima,
da bi se na osnovu pada troškova mogle isplatiti velike investicije. Odreći se ovih velikih
preduzeća da bi se ostvarila slobodna tržišna konkurencija značilo bi odreći se ekonomske
efikasnosti u proizvodnji većine proizvoda.

Proizvodnja nekih proizvoda je neefikasna u malim preduzećima. Razvoj nauke i tehnologije

podrazumijeva velika investiciona ulaganja. To mogu da obezbijede samo krupna preduzeća,
tako da su ona nosioci razvoja nauke i tehnologije, što dugoročno vodi smanjenju troškova i
pojeftinjenju proizvoda, Diferenciranje cijena proizvoda po raznim socijalnim grupama
omogućava potpunije zadovoljenje potreba u monopolskom nego u tržištu potpune
konkurencije. Među ekonomistima ima i drugih mišljenja kada su velika preduzeća u pitanju.
Tako se, na primjer, osporava tvrdnja da su krupna preduzeća središta degresije troškova
putem korištenja moderne tehnike i masovne proizvodnje. Navode se praktična istraživanja
koja ukazuju na odsustvo potpunije međuzavisnosti između veličine preduzeća i degresije
troškova. Kod mnogih preduzeća srednje veličine dolazi do prekoračenja progresije troškova,
što znači da je riječ o njihovoj ekonomskoj optimalnosti.

Osporavaju se i mišljenja da su velika preduzeća zbog svojih povećanih finansijskih

mogućnosti nosioci tehničkog progresa. Navode se statistički podaci koji govore da se
osnovne investicije u oblasti tehnike u najvećem broju slučajeva odnose na pojedinačna
otkrića ostvarena u malim preduzećima. Osporava se i da su velika preduzeća stabilnija i da

11
ne nose visok rizik propasti na tržištu kao što se to odnosi na mala preduzeća. Razlozi za to
nalaze se u državnoj pomoći velikim preduzećima u kriznim situacijama da bi se održala
zaposlenost, što se ne odnosi na mala preduzeća. Naravno, rješenje nije u krajnostima niti da
se zabrane monopoli da bi se ojačala slobodna konkurencija, niti, obrnuto, da se dozvoli
nesmetano monopolsko strukturiranje tržišta i prestanak uticaja slobodne konkurencije. Kao i
uvijek, problem ekonomije je u finom odlučivanju: sačuvati dobre strane monopola i ne
dozvoliti prevlast njegovih loših strana, odnosno sačuvati dobre strane slobodne
konkurencije, ali i izbjeći zamke da se, podržavajući potpunu konkurenciju, društvo liši
ekonomske efikasnosti koju nude monopoli. Država je preuzela odgovornost da spriječi
nastajanje monopola, a tamo gdje su neophodni, da reguliše njihov rad. Država u tom slučaju
neće ukidati monopol nego će ga regulisati, prije svega, određivanjem nivoa prodajnih cijena
i drugim adekvatnim mjerama a, prije svega, promjenom vlasništva.

3.4 Normativno regulisanje

Država svojim propisima ograničava tržišnu moć preduzeća. Antimonopolsko djelovanje se

odnosi na:

1. zabranu određenih postupaka i

2. zabranu određenih struktura.

Kod zabrane određenih postupaka radi se zapravo o regulisanju rada monopola. Zabranjuju se
sve radnje koje narušavaju slobodnu konkurenciju, kao i fuzije koje su usmjerene na
formiranje monopola i narušavanje slobodne konkurencije. Što se tiče zabrane određenih
struktura, one se, uglavnom, odnose na zabrane određenih fuzija ili, ako do njih dođe, nalaže
se razbijanje postojećih monopola na više posebnih kompanija. Tako je Vrhovni sud SAD
(1911) naložio da se dva velika monopola razdvoje na više posebnih kompanija (American
Tobacco Company i Standard Oil Company).

Mnoge evropske zemlje i Evropska unija imaju razvijeno antimonopolsko zakonodavstvo i

tijela koja se bore protiv monopola (u Njemačkoj je to Savezni ured za kvalitete, u Velikoj
Britaniji Ured za slobodnu trgovinu i sl.) Antimonopolsko djelovanje nije jednoznačno. Nije
svaka krupnija privredna struktura i njeno stvaranje ono na šta bi trebalo djelovati
antimonopolski. Nekada je monopolska pozicija uslovljena tehničkim karakteristikama,

12
odnosno obimom investicija da bi se ostvarila ekonomija obima. Oprez pri donošenju odluke
o visini cijene je neophodan. Nužno je uvažiti činjenicu da su krupna preduzeća mjesta
ekonomije obima i sniženja cijene koštanja, a na drugoj strani su monopolske mogućnosti
eksploatacije potrošača putem dizanja cijena i smanjenja obima proizvodnje. Kriterijumi,
odnosno donja granica pokretanja antimonopolske aktivnosti dosta je niska. U SR Njemačkoj
koncentracija preduzeća koja dostiže najmanje 20% ili više tržišnog udjela predstavlja
osnovu za pokretanje antimonopolske aktivnosti.

U Engleskoj taj broj iznosi 25%. Antimonopolska aktivnost se odnosi na sprečavanje

zloupotreba povećanja cijena, zatvaranja tržišta i sl. U posljednje vrijeme se pokušava
deregulacijom uticati na negativne strane monopola. Misao o monopolima se izmijenila.
Poslije Drugog svjetskog rata skoro da i nije bilo značajnije antimonopolske aktivnosti i u
zemlji koja je i njen začetnik (SAD). Od nekih sporova se odustalo jer su bez osnova kao što
je bio slučaj sa IBM (1982. godine) iako je njegov tržišni udio iznosio 75%. Iskustvo je,
naime, pokazalo da su cijene u visoko koncentrisanim industrijama često mnogo brže padale
od onih u manje koncentrisanim industrijama. Ako je veliko preduzeće efikasno, onda treba i
da vlada. Misao o monopolima se tako bitno promijenila. Osnove konkurentske politike u
Evropskoj uniji potiču još iz Rimskog ugovora (1957. godine). Ugovor Evropske zajednice
obavezuje sve zemlje članice da se uzdrže od bilo kojeg oblika ograničenja slobodne
konkurencije u okviru jedinstvenog tržišta. Da bi bila uspješna, regulacija zahtijeva veliki
broj informacija i podataka. Izbor troškova pri kalkulaciji cijena takođe izaziva dileme, a
moguće su pogrešne procjene i zaključci analize. Uz to, usvajanje odluka je dugotrajno i
komplikovano zbog javnog usaglašavanja, a nekad može i da se završi pred sudom. Ova
tendencija se obično ispoljava kod prirodnih monopola, s obzirom da od organa regulacije
kroz utvrđenu stopu prinosa imaju odgovarajuće pokriće.

Zato se ova stopa mora vezati za ispunjenje određenih performansi da bi se troškovi držali na
minimumu.Regulisani monopoli, po pravilu, nemaju interesa za necjenovnu konkurenciju, jer
u potpunom monopolu konkurencije i nema. Rješenje za ovakve slučajeve je deregulacija
koja najčešće obezbjeđuje proizvode i usluge koje potrošači žele, i to po nižim troškovima,
odnosno cijenama.6

6
Kragulj D. , “Ekonomija”, FON, Begrad, 2003.god.

13
ZAKLJUČAK

Monopol ima bitnu kontrolu nad cijenom i nad činjenicom ko ističe tržišnu moć. Monopol, sa
druge strane posmatramo kao jednu firmu koja snabdijeva čitavo tržište dobrima, to je
monopol kao industrija. Konkurentne firme se bore da poboljšaju kvalitet proizvoda i smanje
troškove da bi svaka firma što bolje funkcionisala. Industrija jeste monopolistička firma.

14
Treba razmisliti o krivoj tražnje kao industrijska tražnja. Pravimo razliku između potpune i
nepotpune konkurencije. Kod potpune konkurencije preduzeće može prodati koliko hoće
robe, a da ne snizi cijene. Kod nepotpune konkurencije preduzeće pri povećanju prodaje
potiskuje cijenu na dole, a sniženjem tržišne cijene povećava prodaju..Monopolska moć je
određena sposobnošću postavljanja cijene iznad graničnog troška. Potpuna konkurencija je
teoretski ideal tržišne strukture, a realni svijet privrede je daleko od ovog idealizovanog
stanja. Prirodni monopol u osnovi dovodi u pitanje savršenost funkcionisanja tržišta. On je
realnost tržišne strukture savremenih privreda, a, posebno, u djelatnostima koje su od
ključnog značaja za ukupni razvoj privrede i standard stanovništva.

Zato mu i teorija, a posebno ekonomsko-politička praksa, u nastojanju da na najbolji način

iskoriste njegove tehničko-ekonomske prednosti i spriječe zloupotrebu njegove monopolske
snage i moći, poklanjaju posebnu pažnju. Zadatak države je da onemogući monopolsko
ponašanje i da stvori ambijent za konkurenciju na tržištu koja će omogućiti veću proizvodnju
i niže cijene za potrošače. U savremenom svijetu su poznate aktivnosti koje preduzimaju
pojedine države u sprečavanju monopolskog ponašanja na tržištu. Kontrola i određivanje
cijena za prirodne monopole: vodu, električnu energiju, grijanje, komunalne usluge itd. koje
su prilagođene platežnoj moći stanovništva, kako je određeno Zakonom o kontroli cijena
Republike Srpske, su i ekonomski i društveno opravdani. Lokalna zajednica ili Republika,
koja daje saglasnost na cijene u skladu sa Zakonom o kontroli cijena, sa jedne strane, treba da
omogući da prirodni monopolisti ostvare, pored pokrića ukupnih troškova, prosječan profit, te
da proizvedena količina proizvoda i usluga bude na nivou potreba, a, sa druge strane, da
cijene budu prilagođene platežnoj moći stanovništva.

LITERATURA

1. Barać S., “Praktikum za osnove ekonomije”, Beograd 2007.god.

2. Babić, S., Ekonomija, Pravni fakultet, Banja Luka 2003 god.

15
 3. Džombić, I.” Principi tržišne ekonomije”, Fakultet za političke i društvene nauke,
Banja Luka, 2007
4. Jarić, D. :“Osnovi mikroekonomije“, Prometej, Banja Luka 2009.god
5. Kragulj D. , “Ekonomija”, FON, Begrad, 2003.god.

INTERNET IZVORI:

1. https://prezi.com/7vd8sgyw0iqe/prirodni-monopol-drugo-najbolje-rjesenje/

16