O cechach i funkcionowaniu organizmów

decyduje ich material genetyezny. Stanowi go DNA, czyli kwas deoksyrybonukleinowy.

DNA jest nosnikiem informacji genetycz-nej zakodowanej w genach. To dzieki nie-
mu m.in. dziedziczymy cechy po naszych
prodkach i przekazujemy je potomstwu.
Jednak do odczytania zawartej w genach
informacji i wyksztalcenia cech organizmu jest konieczny RNA - kwas rybonukleino-wy.
Sposób wspóldzialania czasteczek DNA
z casteczkami RNA w wyksztalcaniu cech
organizmów bada genetyka molekularna.
• Czym sa geny?
Geny sa podstawowymi jednostkami dzie-
dziczenia. Pojedynczy gen to fragment DNA, i rna

nukleinowego).
Jak juz powiedzielismy, geny zawieraja
m.in. informacie o budowie biatek. Z kolei od odpowiedniej budowy biatek zalezy ksztalto-
wanie sie cech organizmu. Wynika to z funk-cji biatek, które m.in. buduja rózne struktury
organizmu i zapewniaja regulace procesów metabolicznych zachodzacych w komórkach.
Niezaleznie od wielkosci, formy czy funkcji, kazde bialko skiada sie z aminokwasów pola-
czonych ze soba w dugi lancuch nazywany
polipeptydem. Taki lancuch aminokwasów
moze tworzy skomplikowane przestrzenne
struktury oraz laczyé sie z innymi zwiazka-
mi, np. cukrami albo lipidami.

Zwiazek między genem a cecha

Gen zawiera informacje o sekwencji aminokwasów w bialku, Na podstawie tej informacji
organizm produkuje biatko, dzieki bialku organizm uzyskuje okreslone cechy.

• Jak sa zbudowane geny?

Geny organizmów eukariotycznych (jadro-
wych), w tym czlowieka, sa zbudowane z cze-
sci strukturalnej i czesci regulatorowych.
W skiad czesci strukturalnej wchodza:
◦ eksony - sekwence kodujace, które zawie-raja informace o kolejnosci ulozenia amino-
kwasów w biatkach lub o budowie RNA,
◦ introny - sekwencje niekodujace, ktorenie zawieraja informacji o budowie bialek ani o
budowie RNA.
Budowa genu organizmu eukariotycznego
czesc
regulatorowa
Czesci regulatorowe genów biora udziat w regulacji odczytywania informacji gene-
tycznej.
Ze wzgledu na obecnosé intronów geny
organizmów eukariotycznych nazywamy
genami nieciaglymi.
Geny organizmów prokariotycznych (bez-
jadrowych) sa zbudowane podobnie do ge-
nów organizmów eukariotyeznych. Róznica
polega na tym, ze nie wystepuja w nich intro-ny. Dlatego nazywamy je genami ciaglymi.
czesc
strukturalna
czesc
regulatorowa
ekson
intron
Organizacja materialu genetycznego w jadrze komórkowym
DNA w jadrze komórkow ym ma postaé liniowych czasteczek. Obecnie wiekszosé
naukowców pojedyncza casteczke DNA nazywa chromosomem. DNA laczy sie
z bialkami histonowymi i tworzy chromatyne. Chromatyna sie kondensuje, w wyniku czego
powstaja wiókna, kóre zwijaja sie spiralnie. Przed podzialem komórki ilosé
DNA ulega podwojeniu, a chromatyna przyjmuje najbardziej skondensowana postac.
Chromosom sklada sie wedy z dwóch czasteczek DNA, nazywanych chromatydami,
które sa polaczone centromerem.

Genom to kompletna informacja genetyczna komórki lub organizmu. Najczesciej mówimy,

ze jest to DNA znajdujacy sie w pojedynezym zestawie chromosomów.
Genom tworza zarówno geny, jak i tzw. odcinki pozagenowe, kóre nie koduja bialek
ani RNA.
Lokalizacja genomu w komórce
zwierzecej
DNA tworzacy genom komórki zwierzecej
znajduje sie glównie w jadrze komórkowym.
Ta czesé genomu jest nazywana genomem jadrowym. Niewielkie ilosci DNA wystepuja
takze w mitochondriach. Jest to tzw. genom mitochondrialny. Geny zapisane w DNA
mitochondrialnym odpowiadaja glównie za
produkcje biafek zwiazanych z funkcjonowa-
niem tej struktury, np. z procesem oddycha-nia tlenowego.

◦ Jakie funkcje pelni DNA?

◦ Jest materialem genetycznym wszystkich organizmów i niektórych wirusów.
◦ Odcinki DNA - geny - zawieraja informacje konieczne do syntezy biatek oraz RNA.
Jest nosnikiem informaci genetycznej - odpowiada za dziedziczenie cech.

Aby informacja genetyczna zawarta w DNA mogla zostac przekazana komórkom powsta-
jacym w wyniku podzialów komórkowych,
musi zostaé powielona. Procesem prowa-dzacym do powielenia czasteczek DNA jest
replikacja DNA.
Replikacja DNA zachodzi w jadrze ko-mórkowym i jest regulowana enzymatycz-
nie. Podezas tego procesu czasteczka DNA, nazywana czasteczka macierzysta, stop-
niowo rozplata sie na dwie pojedyncze nici.
Do kazdej nici na zasadzie komplementar-nosci sa dobudowywane nukleotydy, które
tworza nowa nié. W ten sposób powstaja
dwie potomne czasteczki DNA (identyczne
z casteczka macierzysta), w których jedna
z nici jest stara, a druga - nowa.
Za tworzenie sie nowych nici odpowiada
glównie enzym - polimeraza DNA. Enzym ten kontroluje tez poprawnosé procesu repli-kacji
DNA. Jest to konieczne, poniewaz istnieje ryzyko, ze w czasie replikacji zostanie wsta-
wiony nieprawidiowy nukleotyd, co zmie-
ni informace genetyczna. Polimeraza DNA „sprawdza" wiec, czy nukleotydy wstawione
w casteczce DNA tworza odpowiednie pary.
Jesli którys nukleotyd jest nieprawidtowy, zo-
staje wyciety, a na jego miejsce zostaje wsta-
wiony odpowiedni nukleotyd.\