Test z wiedzy o lekturach
Nr 7
Lalka i nowele Prusa, Nad Niemnem i Gloria victis Orzeszkowej
1. Miejsca akcji Lalki to:
a. Warszawa, Berlin, Moskwa
b. tylko Warszawa
c. Warszawa, Paryż i Zasławek
d. Warszawa i podwarszawskie miejscowości
odpowiedź: c)
Komentarz:
Zasadnicza akcja najsłynniejszej polskiej powieści po-
zytywistycznej rozgrywa się w Warszawie. Interesują-
cy jest realizm w opisie miasta. Do dziś można odna-
leźć konkretne adresy, pod którymi mieszkali bohate-
rowie powieści Prusa. W utworze mowa jest o wielu
miejscach stolicy: Łazienkach, Powiślu, ulicach: Mio-
dowej, Krakowskim Przedmieściu i wielu innych. Wo-
kulski podróżował nie raz, ale Prus tylko dwukrotnie
pokazuje nam go w innych, niż warszawskie, realiach.
Raz w Zasławiu, w majątku baronowej Zasławskiej
i raz w Paryżu, kiedy to Wokulski spotyka się z profe-
sorem Geistem.
2. Który z bohaterów Lalki brał udział w Wio-
śnie Ludów?
a. Tomasz Łęcki
b. Ignacy Rzecki
c. Stanisław Wokulski
d. Julian Ochocki
odpowiedź: b)
Komentarz:
W Wiośnie Ludów brał udział Ignacy Rzecki, Wraca
on do tych wydarzeń w swoim pamiętniku. Wspomina
wydarzenia z 1848 roku z Węgier oraz swojego przy-
jaciela Augusta Katza. Rzecki poprzez swój pamięt-
nik jest drugim narratorem w Lalce, narratorem bar-
dzo interesującym, bo posiadającym często szczegól-
ny punkt widzenia. Dzięki jego relacjom poznajemy
wydarzenia z przedakcji powieści. Poznajemy biogra-
fię nie tylko jego, ale też Stanisława Wokulskiego
3. Scena zabawy Rzeckiego lalkami z wystawy
nawiązuje do słynnego:
a. toposu świata – teatru
b. toposu homo – viator
Ucz się z
c. motywu vanitas
d. mitu prometejskiego
odpowiedź: a)
Komentarz:
Scena zabawy Rzeckiego lalkami z wystawy sklepu
Wokulskiego pojawia się w powieści dwukrotnie i sta-
nowi swoistą klamrę spinającą utwór. Rzecki nakręca
mechaniczne zabawki i obserwuje ich schematyczne
ruchy. Wreszcie stwierdza: Marionetki!… Wszystko
marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią
tylko, co im każe sprężyna, tak ślepa jak one… Są to
słowa odnoszą się nie tylko do zabawek, ale także do
świata ludzi. Słowa starego subiekta sugerują, że lu-
dzie są marionetkami podporządkowanymi niezna-
nej sile wyższej, która pociąga za sznurki. Motyw ten
– świata jako teatru, pojawiał się już wcześniej w lite-
raturze, m.in. we fraszkach Kochanowskiego (Czło-
wiek boże igrzysko) i u Szekspira (słynny monolog głów-
nego bohatera Makbeta).
4. W Lalce występuje narrator:
a. pierwszoosobowy
b. trzecioosobowy, wszystkowiedzący
c. żaden z powyższych
d. obydwaj wymienieni
odpowiedź: d)
Komentarz:
Narracja w Lalce jest bardzo ciekawa. Jej główną
warstwę stanowi trzecioosobowy narrator auktorial-
ny, wszystkowiedzący. Pochodzi on spoza świata przed-
stawionego w powieści. Natomiast drugą, nie mniej
ważną i nie mniej interesującą warstwę narracji sta-
nowi pamiętnik Rzeckiego. Stary subiekt opisuje wy-
darzenia z własnej, często odmiennej perspektywy.
Zdarza się, że błędnie interpretuje jakieś wydarzenia
(wątek z panią Stawską) i wprowadza do powieści
wydarzenia spoza właściwej akcji utworu. Dzięki tej
pierwszoosobowej narracji poznajemy przeszłość nie
tylko samego autora pamiętnika, ale także jego przy-
jaciela i pracodawcy – Wokulskiego. Wprowadzenie
do utworu dwóch narratorów sprawia, że rzeczywistość
powieściowa staje się wielowymiarowa, a przez to
bardziej interesująca.
1
 Test z wiedzy o lekturach
5. Szuman to:
a. jeden z subiektów w sklepie Wokulskiego
b. lekarz – przyjaciel Wokulskiego
c. arystokrata, konkurent do ręki Izabeli Łęckiej
d. młody naukowiec
odpowiedź: b)
Komentarz:
Szuman to jeden z przyjaciół Wokulskiego, lekarz,
Żyd, stary kawaler. Mają z Wokulskim wspólną prze-
szłość – poznali się na Syberii, obaj zesłani po powsta-
niu styczniowym. Wokulski lubi zasięgać jego rad
w trudnych sprawach.. To Szuman właśnie jest auto-
rem celnej charakterystyki Wokulskiego: Stopiło się
w nim, dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesią-
tego i pozytywista z siedemdziesiątego. Te słowa leka-
rza stały się inspiracją dla polonistów: prawie każdy
musiał napisać w swoim życiu rozprawkę na nieśmier-
telny temat: Wokulski: romantyk czy pozytywista?
6. Które z wydarzeń nie pochodzi z życiorysu Wo-
kulskiego?
a. udział w powstaniu styczniowym
b. przynależność do kół naukowych na Syberii
c. śmierć żony
d. uzależnienie od hazardu
odpowiedź: d)
Komentarz:
Akcja powieści rozpoczyna się w roku 1878, ale pozna-
jemy losy bohaterów o wiele lat wstecz, dzięki pamiętni-
kowi starego subiekta. Rzecki opisuje nie tylko swoje
życie, ale też losy Stanisława Wokulskiego: udział w po-
wstaniu styczniowym, zesłanie na Syberię i prowadzoną
tam działalność naukową, ślub z Małgorzatą Minclową,
jej śmierć. Natomiast nie ma ani słowa w pamiętniku,
ani w zasadniczej części ksiażki o uzależnieniu od ha-
zardu. Nie o wszystkich wydarzeniach jest w książce
mowa jasno i wprost, niektóre informacje są podane mi-
mochodem, w sposób zawoalowany. Trzeba się wczytać!
7. Tytuł powieści pochodzi od…
odpowiedź:
Tytuł powieści pochodzi od procesu o lalkę.
Komentarz:
Interpretacja tytułu nie jest do końca jednoznaczna i ist-
nieje kilka jej wersji. Ale na powyższą inspirację wska-
zywał sam autor. Taki proces, wprowadzony przez Pru-
sa do powieści, miał naprawdę miejsce w ówczesnej
Warszawie. Wspomina o nim Prus w swoich Kronikach.
Sugeruje się, że to Izabela Łęcka jest tytułową boha-
terką powieści – lalką, a więc postacią pustą, bez serca,
bez uczuć. Nie jest to jednak interpretacja właściwa –
ocena tej bohaterki nie jest w powieści tak jednoznacz-
nie negatywna. Często wskazuje się również na scenę
zabawy Rzeckiego lalkami ze sklepowej wystawy jako
klucz do interpretacji tytułu powieści.
Ucz się z
8. Niewielkie rozmiary, rygoryzm formalny, jed-
nowątkowość i dobitnie zaznaczony punkt
kulminacyjny to charakterystyczne cechy:
a. powieści
b. noweli
c. opowiadania
d. pamiętnika
odpowiedź: b)
Komentarz:
We wszystkich wymienionych w pytaniu ósmym punk-
tach mamy do czynienia z gatunkami prozy. Często
pojawiają się kłopoty, gdy trzeba odróżnić nowelę od
opowiadania. Te dwa gatunki łączą niewielkie roz-
miary, ale opowiadanie ma znacznie swobodniejszą
budowę. Natomiast nowela ma ściśle określony układ
z punktem kulminacyjnym i jednowątkową budową.
Często pojawia się w noweli motyw sokoła, czyli cen-
tralny motyw utworu, wokół którego zbudowana jest
cała akcja.
9. W jakiej relacji z bohaterami Kamizelki pozostaje
narrator?
a. jest handlarzem starzyzną
b. jest sąsiadem bohaterów i ich obserwatorem
c. pozostaje na zewnątrz świata przedstawionego
d. jest ich przyjacielem
odpowiedź: b)
Komentarz:
Narrator w nowelce Prusa (kamizelka stanowi wyraź-
ny motyw sokoła) jest pierwszoosobowy. Nie jest
wszystkowiedzący, ponieważ pozostaje w świecie
przedstawionym utworu. Jest sąsiadem małżeństwa
i ich obserwatorem. Jest też osobą, która kupiła kami-
zelkę głównego bohatera po jego śmierci i wypro-
wadzce jego żony.
10. Które z poniższych tytułów to wyłącznie no-
wele Prusa:
a. Dobra Pani, Kamizelka, Miłosierdzie gminy
b. Powracająca fala, Mendel Gdański, Katarynka, An-
tek, Z legend dawnego Egiptu
c. Kamizelka, Emancypantki, Przygoda Stasia
odpowiedź: c)
Komentarz:
Umiejętność przyporządkowania tytułu do autora i od-
wrotnie, jest po prostu niezbędna. Niestety, nie jest to
łatwa sprawa w przypadku literatury okresu pozytywi-
zmu wobec ogromnej liczby tytułów nowelek i opowia-
dań. Ale nie ma na nie innej rady, jak… zapamiętać.
11. Język ezopowy to:
a. język aluzji, niedomówień, przemilczeń
b. język wyższych sfer w powieści Orzeszkowej – mię-
dzy innymi Zygmunta Korczyńskiego
2
 Test z wiedzy o lekturach
c. niezrozumiała dla Korczyńskich mowa chłopów
d. aluzja do bajkowych kłamstw Teofila Różyca
odpowiedź: a)
Komentarz:
Język ezopowy to język aluzji, niedopowiedzeń, prze-
milczeń, alegorii. Nazwa pochodzi od imienia staro-
żytnego pisarza Ezopa. Orzeszkowa zastosowała
w Nad Niemnem mowę ezopową w odniesieniu do po-
wstania styczniowego. W czasach, kiedy ukazała się
ta powieść, nie można było o powstaniu mówić wprost
ze względu na rosyjską cenzurę. Dlatego w utworze
nie pada nazwa: powstanie styczniowe, jest ono jed-
nak cały czas obecne, poprzez pamięć o nim i motyw
mogiły powstańczej. W powieści używa się nazwy czasy
wielkiego pożaru.
12. Pierwotnie Nad Niemnem miało nosić tytuł:
a. Dwie mogiły
b. Mezalians
c. Bohatyrowicze
d. Echa powstańcze
odpowiedź: b)
Komentarz:
Według pierwotnego zamysłu pisarki miał powstać
romans obyczajowy kreślący historię miłości panny
z dworu i schłopiałego szlachcica z zaścianka. Dlate-
go najpierw dzieło miało nosić tytuł: Mezalians. Do-
piero w trakcie pracy nad utworem, powieść rozrosła
się do rozmiarów epopei przedstawiającej obraz życia
polskiego na kresach.
13. Marta Korczyńska jest dla Justyny:
a. babką
b. ciotką
c. dalszą krewną
d. nie są spokrewnione
odpowiedź: c)
Komentarz:
Justyna Orzelska jest krewną Korczyńskich, a więc
także Marty Korczyńskiej. Matka Justyna była z do-
mu Korczyńska, a jej ojciec (czyli dziadek Justyny)
i ojciec Marty byli braćmi. Koligacje i stosunki rodzin-
ne w utworze Orzeszkowej są dość istotną sprawą,
warto więc jeszcze dodać, że nieżyjącym już senio-
rem rodu był Dominik Korczyński, który miał trzech
synów: Stanisława, ojca Marty i dziadka Justyny. Sta-
nisław zaś był ojcem Andrzeja, Dominika, Benedykta
i Jadwigi (z męża Darzeckiej).
14. Z jakimi wydarzeniami wiążą się dwie mogi-
ły z Nad Niemnem?
odpowiedź:
Jedna mogiła wiąże się z historią o Janie i Cecylii –
protoplastach rodu Bohatyrowiczów, a druga z powsta-
niem styczniowym.
Ucz się z
Komentarz:
Dwie mogiły to centralne motywy w Nad Niemnem.
Nie bez powodu, to właśnie te fragmenty, w których
jest o nich mowa, zostały umieszczone w spisie lek-
tur do matury (poziom podstawowy). Te dwa miejsca
wiążą się w nadniemeńskiej przestrzeni z polskością,
tradycją, szacunkiem dla przodków i historii. Oby-
dwa te miejsca pamięci Justynie pokazuje Jan Boha-
tyrowicz.
15. Co łączy w powieści Orzeszkowej: Bolesława
Kirłę, Zygmunta Korczyńskiego, Emilię Kor-
czyńską i Teofila Różyca?
a. wszyscy są potomkami Jana i Cecylii
b. każdy z nich pochował w mogile powstańczej kogoś
bliskiego
c. nic ich nie łączy
d. są bohaterami negatywnymi, ponieważ nie szanują
etosu pracy
odpowiedź: d)
Komentarz:
Wszystkie postaci utworu można podzielić na dwie
przeciwstawne grupy. Kryterium tego podziału jest
stosunek bohaterów do pracy, ponieważ ona stanowi
w Nad Niemnem główną wartość. Można mówić
o kulcie pracy, która nobilituje i uszlachetnia. Wy-
mienieni w pytaniu piętnastym bohaterowie Orzesz-
kowej są postaciami negatywnymi, ponieważ unikają
pracy, są próżniakami. Inni bohaterowie, tacy jak:
Jan i Anzelm Bohatyrowiczowie, Witold, Justyna,
Marta są godni naśladowania, ponieważ praca przy-
nosi im nie tylko chleb, ale też zdrowie, ład moralny,
satysfakcję i szczęście.
16. Jakie wydarzenia historyczne obecne są
w przedakcji powieści Orzeszkowej?
a. powstanie kościuszkowskie
b. koronacja Władysława Jagiełły
c. powstanie styczniowe
d. koronacja cara Mikołaja I
odpowiedź: c)
Komentarz:
Powstanie styczniowe i pamięć o nim są cały czas
obecne w utworze. Stosunek do powstania to kolejny
wyznacznik wartościujący bohaterów powieści. W mo-
gile powstańczej leżą ciała poległych w roku 1863.
W powstaniu brali udział przedstawiciele obu zwaśnio-
nych rodów: Korczyńskich i Bohatyrowiczów. Poległ
wówczas między innymi ojciec Jana Bohatyrowicza –
Jerzy oraz ojciec Zygmunta Korczyńskiego, brat Be-
nedykta – Andrzej.
17. Co łączy następujące utwory: Nad Niemnem
Elizy Orzeszkowej, Noce i dnie Marii Dą-
browskiej, Pana Tadeusza Adama Mickie-
wicza?
3
 Test z wiedzy o lekturach
a. pochodzą z tej samej epoki
b. akcja rozgrywa się w tym samej okolicy
c. mamy do czynienia z podobnym typem głównego
bohatera
d. ukazują specyfikę życia w polskim dworku
odpowiedź: d)
Komentarz:
Wszystkie trzy wymienione utwory: Nad Niemnem
Elizy Orzeszkowej, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej,
Pana Tadeusza Adama Mickiewicza ukazują specyfi-
kę życia w polskich dworkach szlacheckich. To jeden
z bardzo ważnych motywów naszej narodowej kultury
i szlacheckiej tradycji.
Do mitu polskiego dworku nawiązywali także mię-
dzy innymi: Stefan Żeromski w Przedwiośniu, Witold
Gombrowicz w Ferdydurke oraz Czesław Miłosz w Do-
linie Issy.
18. Romuald Traugutt z utworu Gloria victis, to
postać:
a. historyczna
b. mityczna
c. legendarna
d. fikcyjna
odpowiedź: a)
Komentarz:
Romuald Traugutt to postać historyczna, przywódca
powstania styczniowego, który został aresztowany
przez carskie władze i skazany na śmierć przez powie-
szenie wraz z czterema współtowarzyszami. Został stra-
cony 5 sierpnia 1864 roku w warszawskiej Cytadeli.
Postać ta była bliska Elizie Orzeszkowej, ponie-
waż przez jakiś czas ukrywała ona bohatera w mająt-
ku swojego męża – Piotra Orzeszki.
Ucz się z
19. Co oznacza tytuł noweli Orzeszkowej: Glo-
ria victis?
odpowiedź:
Tytuł noweli Orzeszkowej oznacza z łaciny: chwała
zwyciężonym.
Komentarz:
Słowa te stanowią zaprzeczenie rzymskiemu hasłu:
vae victis (biada zwyciężonym). Orzeszkowa chciała
poprzez taki właśnie tytuł podkreślić fakt, że pomimo
poniesionej klęski, powstanie styczniowe było potrzeb-
ne, a śmierć jego uczestników nie była niepotrzebną
ofiarą.
20. Które z poniższych utworów są wyłącznie au-
torstwa Orzeszkowej?
a. Dobra Pani, Kamizelka, Tadeusz, A…B…C…
b. Nad Niemnem, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Na-
sza szkapa
c. Gloria victis, Dobra Pani, Marta, Pan Graba
d. Dobra Pani, Nad Niemnem, Latarnik
odpowiedź: c)
Komentarz:
Tutaj znów należy wykazać się encyklopedyczną
wiedzą. Pamiętaj, że jeśli nie znasz wszystkich
utworów, staraj się znaleźć odpowiedź na takie
pytanie metodą eliminacji. Punkt a) odpada z po-
wodu znanej Ci świetnie Kamizelki Prusa, w punk-
cie b) zaplątało się opowiadanie Żeromskiego,
a w punkcie d) znalazł się Latarnik Sienkiewicza.
Te utwory powinieneś mieć w pamięci. I w ten spo-
sób zakreśliłeś prawidłową odpowiedź, nie mając
wcześniej pojęcia, że Orzeszkowa napisała Martę
i Pana Grabę.