î khoa hoïc - coâng ngheä
Hệ thống chống sét phi truyền thống:
Những sự thật chưa nói hết
K
ể từ khi Franklin đề xuất cột thu lôi để bảo vệ chống
sét đánh trực tiếp cho các công trình từ hơn 250
năm về trước, hiệu quả của nó đã được chứng minh
rõ ràng. Hầu như tuyệt đại đa số các công trình trên thế
giới đều sử dụng cột thu lôi kiểu Franklin. Cột thu lôi kiểu
Franklin bao gồm một đầu thu bằng kim loại, dây nối đất
và hệ thống nối đất còn được gọi là hệ thống chống sét
truyền thống (conventional lightning protection systems).
Nguyên tắc hoạt động của hệ thống chống sét truyền
thống rất đơn giản: Đầu thu tạo thành nơi có điện trường
cao để thu sét, dây nối đất để dẫn dòng sét từ đầu thu để
tản vào hệ thống nối đất. Hệ thống thu sét truyền thống là
cơ sở cho rất nhiều tiêu chuẩn chống sét trên thế giới cho
các công trình như NFPA 780: 2004 (Hiệp hội phòng cháy
quốc gia của Mỹ), IEC 62305: 2006 (Ủy ban quốc tế về kỹ
thuật điện), TCVN 46: 2007…Phạm vi bảo vệ của nó được
tính toán bằng phương pháp hình học hoặc phương pháp
điện hình học.
Từ những năm 1970s, một số nhà sản xuất đã đưa ra
thị trường một loại hệ thống chống sét kiểu mới thường
được giới chuyên môn gọi là hệ thống chống sét phi truyền
thống (unconventional lightning protection system) với
nguyên tắc chống sét khác hẳn thông thường. Theo quảng
cáo của những nhà sản xuất này, hệ thống chống sét kiểu
mới này có ưu điểm vượt trội so với loại truyền thống như
có khả năng “tự làm tiêu tán đám mây sét”, “phát tia tiên đạo
sớm” để “tăng phạm vi bảo vệ” v..v.. Tại Việt Nam, loại chống
sét kiểu này cũng được chào bán rộng rãi với những quảng
cáo rất ấn tượng về tính năng với giá thường đắt hơn loại
thu sét thông thường từ 5 đến 10 lần. Loại chống sét này đã
được lắp đặt tại nhiều địa điểm trên cả nước, có cả những
công trình tương đối quan trọng.
Hệ thống chống sét phi truyền thống được chia làm
hai loại dựa theo “nguyên tắc” hoạt động của chúng. Loại
thứ nhất hoạt động dựa trên “nguyên tắc” loại trừ sét
(lightning elimination, hay được gọi tắt là LE) còn có tên
khác hệ thống chuyển điện tích (charge transfer system-
CTS) hoặc là hệ thống tiêu tán sét (dissipation array
system-DAS), có vẻ như loại này được một số nhà cung
cấp ở Việt Nam gọi là chống sét đa tia (?) vì hình dạng
của nó. Loại thứ hai dựa trên “nguyên tắc” phát streamer
sớm (early streamer emission-ESE) và thường được gọi là
chống sét phát xạ sớm. Tuy nhiên kể từ khi ra đời đến nay,
các hệ thống phi truyền thống này bị nhiều nhà khoa học
24 Ñieän & Ñôøi soáng
Phạm Hồng Thịnh
Bộ môn Hệ thống điện, Đại học Bách Khoa Hà Nội
bác bỏ, nhiều tổ chức kỹ thuật và một số nước đã cấm sử
dụng loại chống sét kiểu này. Trong bài này chúng tôi sẽ
giới thiệu một số lý do tại sao các hệ thống chống sét phi
truyền thống lại bị tẩy chay như vậy.
1. Hệ thống chống sét phi truyền thống dựa trên
những lý thuyết sai lầm
a. Hệ thống loại trừ sét (LE)
Hệ thống LE bao gồm ba phần, phần thứ nhất là một
hệ tản hay khu tạo ion (ionizer) có nhiều biến thể như
hình cái ô (hình 1a), hình cầu gai (hình 1b), hình trụ (1c),
hình bánh còng (1d)..v..v. Thậm chí nó còn có dạng dây gai
thay cho dây chống sét để bảo vệ chống sét cho đường
dây tải điện. Đặc điểm chung của hệ tản ion này là tạo
ra hàng trăm đỉnh nhọn với mục đích gây ra phóng điện
vầng quang (corona). Phần thứ hai là dây nối đất giống
như của hệ thống chống sét truyền thống. Phần thứ ba
thường gọi là bộ thu dòng điện trong đất (ground current
collector) thực chất là hệ thống nối đất như trong chống
sét truyền thống. Theo “lý thuyết” của những người đề
xuất hệ thống loại trừ sét, phóng điện vầng quang xung
quanh các đỉnh nhọn sẽ tạo ra các ion dương xung quanh
hệ tản. Các ion dương này tạo thành một khu vực điện
tích không gian dương và chính khu vực điện tích không
gian dương này sẽ trung hòa điện tích âm trong đám mây
hoặc tạo thành một một lớp điện tích bảo vệ hình thành
giữa đám mây và công trình ngăn không cho sét đánh vào
công trình. Hai nhà khoa học nổi tiếng thế giới về nghiên
cứu sét là GS Uman và GS Rakov của đại học Florida đã chỉ
ra rằng [1] trong khoảng 10 giây kể từ khi đám mây sét có
nguy cơ đánh xuống một công trình bất kỳ, khu vực điện
tích không gian trên đầu hệ thống tản ion sẽ chỉ có thể di
chuyển lên trên cao được khoảng 150 m, và nó có thể bị
gió đẩy đi xa khỏi hệ thống tản ion tới 50 m. Chú ý rằng
đám mây tích điện để hình thành sét thường ở độ cao vài
km (thường khoảng 5 km) so với mặt đất nên khu vực điện
tích không gian cho dù có di chuyển được đến độ cao 150
m thì nó cũng chưa chạm đến bất kỳ điểm nào của đám
mây, ngoài ra nó còn bị gió đẩy ra xa khỏi vị trí ban đầu
nên nó chẳng thể nào đứng yên trên đỉnh công trình để
che chắn cho ai cả. Giả thiết vô căn cứ về khả năng trung
hòa điện tích của hệ thống LE cũng bị GS Cooray của Đại
học Upsala, Thụy Điển bác bỏ bằng thực nghiệm [2]. Để
trung hòa 5 C của một đám mây tích điện thông thường
thì dòng vầng quang do hệ thống LE phát ra bởi ít nhất
 khoa hoïc - coâng ngheä î
5000 điểm nhọn theo tính toán của GS Cooray, mặc dù một hệ thống LE thông thường chỉ có nhiều nhất khoảng 4000
đỉnh nhọn. Một sai lầm căn bản khác của những người ủng hộ LE là họ cho rằng vầng quang phát ra của cả hệ thống
tản ion là tổng đại số của dòng phát ra bởi từng đỉnh nhọn thành phần. Trên thực tế dòng ion không bao giở tỉ lệ tuyến
tính với số đỉnh nhọn do ảnh hưởng của các đỉnh nhọn lân cận.

Hình 1a, 1b, 1c và 1d. Một số loại chống sét phi truyền thống kiểu loại trừ sét (LE)
b. Hệ thống phát xạ sớm (ESE)
Hệ thống phát xạ sớm không có gì khác so với hệ thống chống sét truyền thống, ngoại trừ ở đầu thu sét. Tức là nó
cũng bao gồm một đầu thu, một dây nối từ đầu thu xuống hệ thống nối đất, và hệ thống nối đất. Ở hệ thống ESE, điểm
khác biệt nằm ở đầu thu sét gồm một số điện cực được bố trí sao cho nó có thể tự “phát” ra dòng streamer sớm hơn so
với đầu thu sét truyền thống một khoảng thời gian ∆t. Khoảng thời gian này được những người đề xuất ra ESE đo đạc
trong phòng thí nghiệm và đưa ra giá trị ∆t dao động từ 50 µs cho đến 300 µs. Để chứng minh “hiệu quả” của ESE, những
người ủng hộ nó lấy khoảng thời gian sớm hơn này (ví dụ lấy ∆t =75µs) nhân với vận tốc chuyển động của tia tiên đạo
là v=106 m/s (cũng được những người đề xuất ESE đo trong phòng thí nghiệm), và họ cho rằng chiều cao của hệ thống
ESE sẽ được tăng thêm một khoảng là 75 µs ×106m/s=75m so với cột thu lôi truyền thống cùng độ cao. Thực tế giả thiết
về khoảng thời gian sớm ∆t và vận tốc chuyển động v của tia tiên đạo đã được GS Rison của đại học kỹ thuật bang New
Mexico, Mỹ chỉ ra là vô căn cứ [3]. Các đo đạc độc lập [4,5] đã chỉ ra rằng các đầu thu ESE hầu như không phát ra streamer
sớm hơn so với đầu thu sét truyền thống như quảng cáo. Đồng thời, vận tốc của tia tiên đạo trên thực tế chỉ bằng 1/10
so với vận tốc 106 m/s, tức là chỉ cỡ 105 m/s. Hai yếu tố này dẫn tới việc chiều cao được tăng thêm (nếu có) của hệ thống
ESE chỉ là một vài mét, chiều cao này là vô nghĩa đối với các ứng dụng chống sét vì bản thân các hệ thống chống sét
truyền thống cho một công trình đã có độ cao lớn hơn trị số cần thiết vài mét.

Hình 2. Một số loại đầu thu sét hoạt động dựa trên “nguyên tắc” phát xạ sớm (ESE) đang được chào bán tại Việt Nam
2. Thực tế lắp đặt đã chứng minh hệ thống chống sét phi truyền thống không tốt hơn so với cột thu lôi
truyền thống
Hệ thống LE được lắp đặt tại nhiều sân bay ở thuộc cơ quan hàng không quân liên bang Mỹ (FAA) đã chứng tỏ
chúng vô tác dụng [1,3]. Sau khi được lắp đặt hệ thống LE, sét vẫn tiếp tục đánh vào các cơ sở không quân và sân bay
thuộc quyền quản lý của FAA như sân bay quốc tế Tampa, căn cứ không quân Eglin v.v.. và làm hỏng nhiều thiết bị. Trong
khi hệ thống thu sét truyền thống ở sân bay Sartosa của FAA trong cùng thời kỳ này cũng bị một vài lần sét đánh nhưng
không gây thiệt hại gì về thiết bị. Chính vì thế từ năm 1990, tiêu chuẩn chống sét mới của FAA đã quyết định sử dụng lại
hệ thống chống sét truyền thống và cấm sử dụng chống sét kiểu LE trên toàn bộ các công trình của FAA.
Đối với hệ thống ESE, có rất nhiều dẫn chứng trong thực tế chứng tỏ chúng vô tác dụng. GS Wilson của Viện
Mỏ và Công nghệ bang New Mexico, Mỹ [3] đã tiến hành lắp đặt ba loại chống sét trên cùng một vị trí trên đỉnh núi
Magdalena ở bang New Mexico: Một hệ thống chống sét truyền thống với kim thu nhọn, một hệ thống chống sét với
kim thu được mài tù, và một hệ thống ESE. Sau 12 năm quan sát ông nhận thấy chống sét truyền thống với kim thu

Ñieän & Ñôøi soáng 25

î khoa hoïc - coâng ngheä
được mài tù chịu 13 cú sét, còn hệ thống ESE và hệ thống
truyền thống với kim thu nhọn không hề chịu bất kỳ cú
sét trong khoảng thời gian đó. Điều đó có nghĩa rằng
hệ thống ESE không hề hoạt động tốt hơn chống sét
truyền thống như được quảng cáo. Nhà khoa học người
Malaysia Hartono có gần 20 năm theo dõi hoạt động của
các hệ thống ESE trên khắp Malaysia và ông đã thu thập
được vô số hình ảnh [6,7] chứng tỏ sét vẫn đánh thẳng
vào công trình được hệ thống ESE bảo vệ, điều đó nghĩa
là ESE không hề tăng phạm vi bảo vệ như những người
đề xuất ra nó tuyên bố.
Hình 3. Góc của các căn nhà ở Malaysia bị sét đánh vỡ (vị trí
được khoanh tròn), ngay bên cạnh nó là một hệ thống thu
sét phát xạ sớm [6]
3. Hệ thống chống sét phi truyền thống bị cộng
đồng khoa học và các tổ chức quốc tế tẩy chay
Một đặc điểm của các hệ thống thu sét phi truyền
thống là những người đề xuất ra nó (thực ra là những công
ty sản xuất các hệ thống này) chưa bao giờ cung cấp được
các kết quả đo đạc hay tính toán thuyết phục. Tất cả những
lý thuyết biện minh cho hiệu quả của hệ thống chống sét
phi truyền thống đều dựa trên những suy luận rất cảm tính
mà không có bất cứ kiểm chứng độc lập nào. Họ hoàn toàn
im lặng trước thách thức của cộng đồng khoa học quốc tế
về việc đưa ra luận cứ kỹ thuật để chứng minh tính hiệu
quả của hệ thống chống sét phi truyền thống, tuy nhiên
họ vẫn lặp đi lặp lại những tuyên bố vô căn cứ đã bị bác bỏ
từ lâu. Vì thế hầu như tất cả các tiêu chuẩn liên quan đến
chống sét của các tổ chức học thuật uy tín và các tổ chức
khác như IEC, CIGRE, IEEE, Underwriters Laboratory (UL),
quân đội Mỹ (US Army), Cơ quan không quân liên bang Mỹ
(FAA), Hiệp hội phòng cháy quốc gia Mỹ (NFPA)… đều từ
chối đưa bất kỳ một thông tin nào liên quan đến hệ thống
26 Ñieän & Ñôøi soáng
chống sét phi truyền thống hoặc cấm sử dụng chống sét
loại này để bảo vệ công trình của họ.
Một tiêu chuẩn hay được các nhà sản xuất chống sét
kiểu ESE viện dẫn là tiêu chuẩn NF A 17-102 của Pháp hoặc
UNE 21-186:1996 của Tây Ban Nha. Tuy nhiên, tiêu chuẩn
này là do chính GIMELEC, hiệp hội các nhà sản xuất các hệ
thống ESE của Pháp thiết lập. Sau đó các nhà sản xuất của
Tây Ban Nha cũng lấy y nguyên tiêu chuẩn này và gọi nó là
UNE 21-186: 1996. Nói cách khác những người sản xuất ra
các hệ thống ESE tự làm ra một tiêu chuẩn và căn cứ vào
đó để bán sản phẩm của mình. Tiêu chuẩn NF A 17-102 bị
chính một viện nghiên cứu uy tín thuộc chính phủ Pháp là
INERIS (Viện nghiên cứu quốc gia Pháp về môi trường công
nghiệp và nguy hiểm) bác bỏ trong báo cáo năm 2001[8].
Ngay cả thí nghiệm được trình bày trong tiêu chuẩn NF A
17-102 cũng được chứng minh là mắc nhiều sai lầm [1-3]
trong đó nghiêm trọng nhất là việc những người làm thực
nghiệm cố tình đưa hệ thống ESE vào gần nguồn phát
sét hơn hệ thống thu sét truyền thống để chứng minh hệ
thống ESE hút sét tốt hơn, tuy nhiên họ lại không (hoặc cố
tình không) lặp lại chính thực nghiệm đó bằng cách đảo
vị trí hai hệ thống thu sét xem kết quả có thực sự chứng
minh hệ thống ESE hiệu quả hơn hay không?
Một tiêu chuẩn khác cũng hay được các nhà sản xuất
hệ thống ESE viện dẫn là tiêu chuẩn của Úc và NewZealand
về chống sét AS/NZS 1768. Tuy nhiên, trong tiêu chuẩn
này phần liên quan hệ thống ESE được đề cập ở phần phụ
lục thông tin (informative appendix). Chú ý rằng phụ lục
thông tin là phần nằm hoàn toàn tách rời với các yêu cầu
kỹ thuật bắt buộc trong tiêu chuẩn và chỉ mang ý nghĩa
đưa thêm thông tin. Tuy nhiên những nhà sản xuất ESE cố
tình lập lờ chi tiết này và người mua thường hiểu lầm rằng
hệ thống ESE được các tiêu chuẩn đó công nhận.
4. Nhưng những hệ thống chống sét phi truyền
thống vẫn được chào bán rộng rãi
Các hệ thống chống sét phi truyền thống thường
được xuất xứ từ những quốc gia ít nhiều có những “tiêu
chuẩn” liên quan đến nó như Pháp, Úc, Tây Ban Nha, Ý,
thậm chí từ Mỹ, Thái Lan hay Thổ Nhĩ Kỳ. Các hệ thống này
đã và đang được chào bán rộng rãi ở Việt Nam. Chỉ cần tìm
kiếm trên mạng bằng từ khóa “chống sét tích cực” hoặc
“chống sét chủ động”, “chống sét đa tia”, “chống sét phát xạ
sớm” chúng ta sẽ nhận được vô số quảng cáo tuyệt vời về
những sản phẩm này như ”giảm cường độ điện trường của
khu vực cần bảo vệ”, “tạo màn chắn trên công trình”, “tạo
đường dẫn phát tia tiên đạo sớm”, “cắt lọc sét”, “chủ động
phóng luồng ion về phía đám mây” v..v.. Không chỉ ở Việt
Nam, các nhà sản xuất loại chống sét kiểu này vẫn tiếp tục
sản xuất và bán sản phẩm của họ khắp nơi. Không phải ai
cũng có đủ thông tin để biết rằng những quảng cáo của
họ là sai sự thật. Có một số lý do mà sản phẩm chống sét
phi truyền thống này vẫn bán chạy, đó là:
Hệ thống chống sét truyền thống quá đơn giản và
rẻ tiền. Mặc dù hệ thống này hoạt động tốt hơn 250 năm
nay và có mặt ở hầu hết các tiêu chuẩn quốc tế và quốc

gia, nhưng chúng ta vẫn cảm thấy nó quá đơn giản so với
hiểu biết của mình về sét. Vì thế khi được nghe về một hệ
thống “hiện đại” với chức năng vượt trội so với loại truyền
thống thì suy nghĩ đơn giản của chúng ta sẽ là “Phức tạp
hơn và đắt hơn chắc là tốt hơn”. Thực tế chi phí của một
hệ thống thu sét cũng khá nhỏ so với chi phí của cả một
công trình nên cũng ít người quan tâm đến số tiền chênh
lệch giữa dùng hệ thống truyền thống và hệ thống chống
sét phi truyền thống.
Những nhà sản xuất và người bán hàng cũng đánh
trúng tâm lý này nên họ kết hợp rất nhiều chiến thuật để
quảng cáo về hệ thống chống sét phi truyền thống như
dẫn chứng những địa điểm nổi tiếng ở trong và ngoài
nước đã từng lắp loại chống sét này, người mua hàng rất
khó kiểm chứng là điều đó có thật hay không. Cho dù có
thật đi chăng nữa, thì cũng chẳng ai biết rằng hệ thống
này có hiệu quả gì hơn so với loại truyền thống không.
Ngoài ra người bán hàng có thể dùng chiêu “dọa dẫm”
như nói đến hậu quả của sét đánh nếu vẫn dùng hệ thống
truyền thống, hoặc viện dẫn những “tiêu chuẩn” như đã
đề cập ở trên để chứng tỏ rằng ở “nước ngoài” họ cũng sử
dụng rộng rãi loại chống sét này.
5. Hậu quả của việc sử dụng loại chống sét phi
truyền thống
Như đã trình bày ở trên cả lý thuyết lẫn thực nghiệm
đều chứng tỏ rằng chống sét phi truyền thống cũng chỉ
hoạt động như chống sét truyền thống, thậm chí kém
hiệu quả hơn. Không chỉ phải bỏ chi phí cao hơn so với
chống sét truyền thống, sử dụng chống sét phi truyền
thống còn nguy hiểm ở chỗ những nhà sản xuất loại
chống sét này lại tuyên bố phạm vi bảo vệ của loại này lớn
hơn nhiều lần so với chống sét truyền thống. Điều đó dẫn
tới việc thay vì sử dụng nhiều đầu thu sét đặt ở nhiều vị
trí khác nhau để bảo vệ cho toàn bộ công trình, hệ thống
thu sét phi truyền thống chỉ dùng một đầu thu để bảo vệ
cho cả một khu vực rộng lớn. Như vậy, gần như toàn bộ
công trình gần như không được bảo vệ nếu sử dụng loại
chống sét phi truyền thống. Tuy nhiên sẽ còn là thảm họa
nếu hệ thống chống sét phi truyền thống được lắp đặt
ở những khu vực nhạy cảm như kho xăng dầu, nhà máy
khoa hoïc - coâng ngheä î
điện hạt nhân hay khu vực có người ở..v…Vì thế, không
phải quá lời khi nói rằng những nhà sản xuất chống sét
phi truyền thống đang bắt khách hàng trả nhiều tiền để
được sét đánh.
Tài liỆu tham khẢo
[1] M. A. Uman và V. A. Rakov, “A critical review of non
conventional approaches to lightning protection”, Bulletin
of the American Meteorological Society, December 2002,
pg. 1817
[2] Vernon Cooray, “Non conventional lightning
protection systems”, 2010 International Conference on
Lightning Protection, 2010 ICLP, Cagliari, Italy, 13-17
September 2010
[3] William Rison, “Experimental Validation of
Conventional and Non-Conventional Lightning Protection
Systems”, 2003 IEEE Power Engineering Society General
Meeting, 13-17 July 2003
[4] N. L. Allen và các cộng sự, “Tests of the ‘early
streamer emission’ principle for protection against
lightning”, IEE Proc.-Sci. Meas. Technol. 145, pp. 200-206,
1998.
[5] The Electrical Engineering and Power Systems
Group, “The Results of Tests on ESE & Franklin Terminals”,
Test Report No. 43427, University of Manchester Institute
of Science and Technology
[6] Z. A. Hartono và I. Robiah, “Performance of non
standard lightning air terminals: revisited”, 29th International
Conference on Lightning Protection, 23– 26, June 2008
[7] Z. A. Hartono và I. Robiah, “Conventional and
Un-conventional Lightning Air Terminals: An Overview”,
Forum on Lightning Protection, Hilton Petaling Jaya, 8th
January 2004
[8] P. Gruet, “Etude des Paratonnerres a Dispositif
d’Amorcage”, INERIS, October 2001
Ñieän & Ñôøi soáng 27