LIBER PRIMVS

[1] LITTERIS C. CAESARIS CONSVLIBVS REDDITIS AEGRE AB HIS

IMPETRATVM EST SVMMA TRIBVNORVM PLEBIS CONTENTIONE, VT IN
SENATV RECITARENTVR; VT VERO EX LITTERIS AD SENATVM
REFERRETVR, IMPETRARI NON POTVIT. REFERVNT CONSVLES DE RE
PVBLICA [IN CIVITATE]. [INCITAT] L. LENTVLVS CONSVL SENATV REI
PVBLICAE SE NON DEFVTVRVM POLLICETVR, SI AVDACTER AC
FORTITER SENTENTIAS DICERE VELINT; SIN CAESAREM RESPICIANT
ATQVE EIVS GRATIAM SEQVANTVR, VT SVPERIORIBVS FECERINT
TEMPORIBVS, SE SIBI CONSILIVM CAPTVRVM NEQVE SENATVS
AVCTORITATI OBTEMPERATVRVM: HABERE SE QVOQVE AD CAESARIS
GRATIAM ATQVE AMICITIAM RECEPTVM. IN EANDEM SENTENTIAM
LOQVITVR SCIPIO: POMPEIO ESSE IN ANIMO REI PVBLICAE NON
DEESSE, SI SENATVS SEQVATVR; SI CVNCTETVR ATQVE AGAT LENIVS,
NEQVIQVAM EIVS AVXILIVM, SI POSTEA VELIT, SENATVM
IMPLORATVRVM.

[2] HAEC SCIPIONIS ORATIO, QVOD SENATVS IN VRBE HABEBATVR

POMPEIVSQVE ABERAT, EX IPSIVS ORE POMPEI MITTI VIDEBATVR.
DIXERAT ALIQVIS LENIOREM SENTENTIAM, VT PRIMO M. MARCELLVS,
INGRESSVS IN EAM ORATIONEM, NON OPORTERE ANTE DE EA RE
AD SENATVM REFERRI, QVAM DILECTVS TOTA ITALIA HABITI ET
EXERCITVS CONSCRIPTI ESSENT, QVO PRAESIDIO TVTO ET LIBERE
SENATVS, QVAE VELLET, DECERNERE AVDERET; VT M. CALIDIVS, QVI
CENSEBAT, VT POMPEIVS IN SVAS PROVINCIAS PROFICISCERETVR,
NE QVA ESSET ARMORVM CAVSA: TIMERE CAESAREM EREPTIS AB
EO DVABVS LEGIONIBVS, NE AD EIVS PERICVLVM RESERVARE ET
RETINERE EAS AD VRBEM POMPEIVS VIDERETVR; VT M. RVFVS, QVI
SENTENTIAM CALIDII PAVCIS FERE MVTATIS REBVS SEQVEBATVR. HI
OMNES CONVICIO L. LENTVLI CONSVLIS CORREPTI EXAGITABANTVR.
LENTVLVS SENTENTIAM CALIDII PRONVNTIATVRVM SE OMNINO
NEGAVIT. MARCELLVS PERTERRITVS CONVICIIS A SVA SENTENTIA
DISCESSIT. SIC VOCIBVS CONSVLIS, TERRORE PRAESENTIS
EXERCITVS, MINIS AMICORVM POMPEI PLERIQVE COMPVLSI INVITI ET
COACTI SCIPIONIS SENTENTIAM SEQVVNTVR: VTI ANTE CERTAM DIEM
CAESAR EXERCITVM DIMITTAT; SI NON FACIAT, EVM ADVERSVS REM
PVBLICAM FACTVRVM VIDERI. INTERCEDIT M. ANTONIVS, Q. CASSIVS,
TRIBVNI PLEBIS. REFERTVR CONFESTIM DE INTERCESSIONE
TRIBVNORVM. DICVNTVR SENTENTIAE GRAVES; VT QVISQVE
ACERBISSIME CRVDELISSIMEQVE DIXIT, ITA QVAM MAXIME AB
INIMICIS CAESARIS COLLAVDATVR.
[3] MISSO AD VESPERVM SENATV OMNES, QVI SVNT EIVS ORDINIS,
A POMPEIO EVOCANTVR. LAVDAT PROMPTOS POMPEIVS ATQVE IN
POSTERVM CONFIRMAT, SEGNIORES CASTIGAT ATQVE INCITAT. MVLTI
VNDIQVE EX VETERIBVS POMPEI EXERCITIBVS SPE PRAEMIORVM
ATQVE ORDINVM EVOCANTVR, MVLTI EX DVABVS LEGIONIBVS, QVAE
SVNT TRADITAE A CAESARE, ARCESSVNTVR. COMPLETVR VRBS ET
IPSVM COMITIVM TRIBVNIS, CENTVRIONIBVS, EVOCATIS. OMNES
AMICI CONSVLVM, NECESSARII POMPEI ATQVE EORVM, QVI VETERES
INIMICITIAS CVM CAESARE GEREBANT, IN SENATVM COGVNTVR;
QVORVM VOCIBVS ET CONCVRSV TERRENTVR INFIRMIORES, DVBII
CONFIRMANTVR, PLERISQVE VERO LIBERE DECERNENDI POTESTAS
ERIPITVR. POLLICETVR L. PISO CENSOR SESE ITVRVM AD CAESAREM,
ITEM L. ROSCIVS PRAETOR, QVI DE HIS REBVS EVM DOCEANT: SEX
DIES AD EAM REM CONFICIENDAM SPATII POSTVLANT. DICVNTVR
ETIAM AB NONNVLLIS SENTENTIAE, VT LEGATI AD CAESAREM
MITTANTVR, QVI VOLVNTATEM SENATVS EI PROPONANT.

[4] OMNIBVS HIS RESISTITVR, OMNIBVSQVE ORATIO CONSVLIS,

SCIPIONIS, CATONIS OPPONITVR. CATONEM VETERES INIMICITIAE
CAESARIS INCITANT ET DOLOR REPVLSAE. LENTVLVS AERIS ALIENI
MAGNITVDINE ET SPE EXERCITVS AC PROVINCIARVM ET REGVM
APPELLANDORVM LARGITIONIBVS MOVETVR, SEQVE ALTERVM FORE
SVLLAM INTER SVOS GLORIATVR, AD QVEM SVMMA IMPERII REDEAT.
SCIPIONEM EADEM SPES PROVINCIAE ATQVE EXERCITVVM IMPELLIT,
QVOS SE PRO NECESSITVDINE PARTITVRVM CVM POMPEIO
ARBITRATVR, SIMVL IVDICIORVM METVS, ADVLATIO ATQVE OSTENTATIO
SVI ET POTENTIVM, QVI IN RE PVBLICA IVDICIISQVE TVM PLVRIMVM
POLLEBANT. IPSE POMPEIVS, AB INIMICIS CAESARIS INCITATVS, ET
QVOD NEMINEM DIGNITATE SECVM EXAEQVARI VOLEBAT, TOTVM SE
AB EIVS AMICITIA AVERTERAT ET CVM COMMVNIBVS INIMICIS IN
GRATIAM REDIERAT, QVORVM IPSE MAXIMAM PARTEM ILLO AFFINITATIS
TEMPORE INIVNXERAT CAESARI; SIMVL INFAMIA DVARVM LEGIONVM
PERMOTVS, QVAS AB ITINERE ASIAE SYRIAEQVE AD SVAM POTENTIAM
DOMINATVMQVE CONVERTERAT, REM AD ARMA DEDVCI STVDEBAT.

[5] HIS DE CAVSIS AGVNTVR OMNIA RAPTIM ATQVE TVRBATE. NEC

DOCENDI CAESARIS PROPINQVIS EIVS SPATIVM DATVR, NEC
TRIBVNIS PLEBIS SVI PERICVLI DEPRECANDI NEQVE ETIAM EXTREMI
IVRIS INTERCESSIONE RETINENDI, QVOD L. SVLLA RELIQVERAT,
FACVLTAS TRIBVITVR, SED DE SVA SALVTE SEPTIMO DIE COGITARE
COGVNTVR, QVOD ILLI TVRBVLENTISSIMI SVPERIORIBVS TEMPORIBVS
TRIBVNI PLEBIS OCTAVO DENIQVE MENSE SVARVM ACTIONVM
RESPICERE AC TIMERE CONSVERANT. DECVRRITVR AD ILLVD
EXTREMVM ATQVE VLTIMVM SENATVS CONSVLTVM, QVO NISI PAENE
IN IPSO VRBIS INCENDIO ATQVE IN DESPERATIONE OMNIVM SALVTIS
SCELERATORVM AVDACIA NVMQVAM ANTE DESCENSVM EST: DENT
OPERAM CONSVLES, PRAETORES, TRIBVNI PLEBIS, QVIQVE PRO
CONSVLIBVS SINT AD VRBEM, NE QVID RES PVBLICA DETRIMENTI
CAPIAT. HAEC SENATVSCONSVLTO PERSCRIBVNTVR A.D. VII ID. IAN.
ITAQVE V PRIMIS DIEBVS, QVIBVS HABERI SENATVS POTVIT, QVA EX
DIE CONSVLATVM INIIT LENTVLVS, BIDVO EXCEPTO COMITIALI ET DE
IMPERIO CAESARIS ET DE AMPLISSIMIS VIRIS, TRIBVNIS PLEBIS,
GRAVISSIME ACERBISSIMEQVE DECERNITVR. PROFVGIVNT STATIM EX
VRBE TRIBVNI PLEBIS SESEQVE AD CAESAREM CONFERVNT. IS EO
TEMPORE ERAT RAVENNAE EXSPECTABATQVE SVIS LENISSIMIS
POSTVLATIS RESPONSA, SI QVA HOMINVM AEQVITATE RES AD OTIVM
DEDVCI POSSET.

[6] PROXIMIS DIEBVS HABETVR EXTRA VRBEM SENATVS. POMPEIVS

EADEM ILLA, QVAE PER SCIPIONEM OSTENDERAT AGIT; SENATVS
VIRTVTEM CONSTANTIAMQVE COLLAVDAT; COPIAS SVAS EXPONIT;
LEGIONES HABERE SESE PARATAS X; PRAETEREA COGNITVM
COMPERTVMQVE SIBI ALIENO ESSE ANIMO IN CAESAREM MILITES
NEQVE EIS POSSE PERSVADERI, VTI EVM DEFENDANT AVT
SEQVANTVR. STATIM DE RELIQVIS REBVS AD SENATVM REFERTVR:
TOTA ITALIA DELECTVS HABEATVR; FAVSTVS SVLLA PROPERE IN
MAVRETANIAM MITTATVR; PECVNIA VTI EX AERARIO POMPEIO DETVR.
REFERTVR ETIAM DE REGE IVBA, VT SOCIVS SIT ATQVE AMICVS;
MARCELLVS VERO PASSVRVM SE IN PRAESENTIA NEGAT. DE FAVSTO
IMPEDIT PHILIPPVS, TRIBVNVS PLEBIS. DE RELIQVIS REBVS
SENATVSCONSVLTA PERSCRIBVNTVR. PROVINCIAE PRIVATIS
DECERNVNTVR DVAE CONSVLARES, RELIQVAE PRAETORIAE. SCIPIONI
OBVENIT SYRIA, L. DOMITIO GALLIA; PHILIPPVS ET COTTA PRIVATO
CONSILIO PRAETEREVNTVR, NEQVE EORVM SORTES DEICIVNTVR. IN
RELIQVAS PROVINCIAS PRAETORES MITTVNTVR. NEQVE EXSPECTANT,
QVOD SVPERIORIBVS ANNIS ACCIDERAT, VT DE EORVM IMPERIO AD
POPVLVM FERATVR PALVDATIQVE VOTIS NVNCVPATIS EXEANT.
CONSVLES, QVOD ANTE ID TEMPVS ACCIDIT NVNQVAM, EX VRBE
PROFICISCVNTVR, LICTORESQVE HABENT IN VRBE ET CAPITOLIO
PRIVATI CONTRA OMNIA VETVSTATIS EXEMPLA. TOTA ITALIA DELECTVS
HABENTVR, ARMA IMPERANTVR; PECVNIAE A MVNICIPIIS EXIGVNTVR,
E FANIS TOLLVNTVR: OMNIA DIVINA HVMANAQVE IVRA PERMISCENTVR.

[7] QVIBVS REBVS COGNITIS CAESAR APVD MILITES CONTIONATVR.

OMNIVM TEMPORVM INIVRIAS INIMICORVM IN SE COMMEMORAT; A
QVIBVS DEDVCTVM AC DEPRAVATVM POMPEIVM QVERITVR INVIDIA
ATQVE OBTRECTATIONE LAVDIS SVAE, CVIVS IPSE HONORI ET
DIGNITATI SEMPER FAVERIT ADIVTORQVE FVERIT. NOVVM IN RE
PVBLICA INTRODVCTVM EXEMPLVM QVERITVR, VT TRIBVNICIA
INTERCESSIO ARMIS NOTARETVR ATQVE OPPRIMERETVR, QVAE
SVPERIORIBVS ANNIS ARMIS ESSET RESTITVTA. SVLLAM NVDATA
OMNIBVS REBVS TRIBVNICIA POTESTATE TAMEN INTERCESSIONEM
LIBERAM RELIQVISSE. POMPEIVM, QVI AMISSA RESTITVISSE VIDEATVR,
DONA ETIAM, QVAE ANTE HABVERINT, ADEMISSE. QVOTIENSCVMQVE
SIT DECRETVM, DARENT OPERAM MAGISTRATVS, NE QVID RES
PVBLICA DETRIMENTI CAPERET (QVA VOCE ET QVO SENATVS
CONSVLTO POPVLVS ROMANVS AD ARMA SIT VOCATVS), FACTVM IN
PERNICIOSIS LEGIBVS, IN VI TRIBVNICIA, IN SECESSIONE POPVLI
TEMPLIS LOCISQVE EDITIORIBVS OCCVPATIS: ATQVE HAEC
SVPERIORIS AETATIS EXEMPLA EXPIATA SATVRNINI ATQVE
GRACCHORVM CASIBVS DOCET; QVARVM RERVM ILLO TEMPORE
NIHIL FACTVM, NE COGITATVM QVIDEM. NVLLA LEX PROMVLGATA,
NON CVM POPVLO AGI COEPTVM, NVLLA SECESSIO FACTA.
HORTATVR, CVIVS IMPERATORIS DVCTV VIIII ANNIS REM PVBLICAM
FELICISSIME GESSERINT PLVRIMAQVE PROELIA SECVNDA FECERINT,
OMNEM GALLIAM GERMANIAMQVE PACAVERINT, VT EIVS
EXISTIMATIONEM DIGNITATEMQVE AB INIMICIS DEFENDANT.
CONCLAMANT LEGIONIS XIII, QVAE ADERAT, MILITES—HANC ENIM
INITIO TVMVLTVS EVOCAVERAT, RELIQVAE NONDVM CONVENERANT—
SESE PARATOS ESSE IMPERATORIS SVI TRIBVNORVMQVE PLEBIS
INIVRIAS DEFENDERE.

[8] COGNITA MILITVM VOLVNTATE ARIMINVM CVM EA LEGIONE

PROFICISCITVR IBIQVE TRIBVNOS PLEBIS, QVI AD EVM
PROFVGERANT, CONVENIT; RELIQVAS LEGIONES EX HIBERNIS EVOCAT
ET SVBSEQVI IVBET. EO L. CAESAR ADVLESCENS VENIT, CVIVS
PATER CAESARIS ERAT LEGATVS. IS RELIQVO SERMONE CONFECTO,
CVIVS REI CAVSA VENERAT, HABERE SE A POMPEIO AD EVM PRIVATI
OFFICII MANDATA DEMONSTRAT: VELLE POMPEIVM SE CAESARI
PVRGATVM, NE EA, QVAE REI PVBLICAE CAVSA EGERIT, IN SVAM
CONTVMELIAM VERTAT. SEMPER SE REI PVBLICAE COMMODA
PRIVATIS NECESSITVDINIBVS HABVISSE POTIORA. CAESAREM QVOQVE
PRO SVA DIGNITATE DEBERE ET STVDIVM ET IRACVNDIAM SVAM REI
PVBLICAE DIMITTERE NEQVE ADEO GRAVITER IRASCI INIMICIS, VT,
CVM ILLIS NOCERE SE SPERET, REI PVBLICAE NOCEAT. PAVCA
EIVSDEM GENERIS ADDIT CVM EXCVSATIONE POMPEI CONIVNCTA.
EADEM FERE ATQVE EISDEM VERBIS PRAETOR ROSCIVS AGIT CVM
CAESARE SIBIQVE POMPEIVM COMMEMORASSE DEMONSTRAT.

[9] QVAE RES ETSI NIHIL AD LEVANDAS INIVRIAS PERTINERE

VIDEBANTVR, TAMEN IDONEOS NACTVS HOMINES, PER QVOS EA,
QVAE VELLET, AD EVM PERFERRENTVR, PETIT AB VTROQVE, QVONIAM
POMPEI MANDATA AD SE DETVLERINT, NE GRAVENTVR SVA QVOQVE
AD EVM POSTVLATA DEFERRE, SI PARVO LABORE MAGNAS
CONTROVERSIAS TOLLERE ATQVE OMNEM ITALIAM METV LIBERARE
POSSINT. SIBI SEMPER PRIMAM REI PVBLICAE FVISSE DIGNITATEM
VITAQVE POTIOREM. DOLVISSE SE, QVOD POPVLI ROMANI BENEFICIVM
SIBI PER CONTVMELIAM AB INIMICIS EXTORQVERETVR, EREPTOQVE
SEMENSTRI IMPERIO IN VRBEM RETRAHERETVR, CVIVS ABSENTIS
RATIONEM HABERI PROXIMIS COMITIIS POPVLVS IVSSISSET. TAMEN
HANC IACTVRAM HONORIS SVI REI PVBLICAE CAVSA AEQVO ANIMO
TVLISSE; CVM LITTERAS AD SENATVM MISERIT, VT OMNES AB
EXERCITIBVS DISCEDERENT, NE ID QVIDEM IMPETRAVISSE. TOTA
ITALIA DELECTVS HABERI, RETINERI LEGIONES II, QVAE AB SE
SIMVLATIONE PARTHICI BELLI SINT ABDVCTAE, CIVITATEM ESSE IN
ARMIS. QVONAM HAEC OMNIA NISI AD SVAM PERNICIEM PERTINERE?
SED TAMEN AD OMNIA SE DESCENDERE PARATVM ATQVE OMNIA
PATI REI PVBLICAE CAVSA. PROFICISCATVR POMPEIVS IN SVAS
PROVINCIAS, IPSI EXERCITVS DIMITTANT, DISCEDANT IN ITALIA
OMNES AB ARMIS, METVS E CIVITATE TOLLATVR, LIBERA COMITIA
ATQVE OMNIS RES PVBLICA SENATVI POPVLOQVE ROMANO
PERMITTATVR. HAEC QVO FACILIVS CERTISQVE CONDICIONIBVS FIANT
ET IVREIVRANDO SANCIANTVR, AVT IPSE PROPIVS ACCEDAT AVT SE
PATIATVR ACCEDERE: FORE VTI PER COLLOQVIA OMNES
CONTROVERSIAE COMPONANTVR.

[10] ACCEPTIS MANDATIS ROSCIVS CVM L. CAESARE CAPVAM

PERVENIT IBIQVE CONSVLES POMPEIVMQVE INVENIT; POSTVLATA
CAESARIS RENVNTIAT. ILLI DELIBERATA RE RESPONDENT SCRIPTAQVE
AD EVM MANDATA PER EOS REMITTVNT; QVORVM HAEC ERAT SVMMA:
CAESAR IN GALLIAM REVERTERETVR, ARIMINO EXCEDERET,
EXERCITVS DIMITTERET; QVAE SI FECISSET, POMPEIVM IN HISPANIAS
ITVRVM. INTEREA, QVOAD FIDES ESSET DATA CAESAREM FACTVRVM,
QVAE POLLICERETVR, NON INTERMISSVROS CONSVLES POMPEIVMQVE
DELECTVS.

[11] ERAT INIQVA CONDICIO POSTVLARE, VT CAESAR ARIMINO

EXCEDERET ATQVE IN PROVINCIAM REVERTERETVR, IPSVM ET
PROVINCIAS ET LEGIONES ALIENAS TENERE; EXERCITVM CAESARIS
VELLE DIMITTI, DELECTVS HABERE; POLLICERI SE IN PROVINCIAM
ITVRVM NEQVE, ANTE QVEM DIEM ITVRVS SIT, DEFINIRE, VT, SI
PERACTO CONSVLATV CAESAR PROFECTVS ESSET, NVLLA TAMEN
MENDACII RELIGIONE OBSTRICTVS VIDERETVR; TEMPVS VERO
COLLOQVIO NON DARE NEQVE ACCESSVRVM POLLICERI MAGNAM
PACIS DESPERATIONEM AFFEREBAT. ITAQVE AB ARIMINO M.
ANTONIVM CVM COHORTIBVS V ARRETIVM MITTIT; IPSE ARIMINI CVM
DVABVS SVBSISTIT IBIQVE DELECTVM HABERE INSTITVIT; PISAVRVM,
FANVM, ANCONAM SINGVLIS COHORTIBVS OCCVPAT.

[12] INTEREA CERTIOR FACTVS IGVVIVM THERMVM PRAETOREM

COHORTIBVS V TENERE, OPPIDVM MVNIRE, OMNIVMQVE ESSE
IGVVINORVM OPTIMAM ERGA SE VOLVNTATEM, CVRIONEM CVM TRIBVS
COHORTIBVS, QVAS PISAVRI ET ARIMINI HABEBAT, MITTIT. CVIVS
ADVENTV COGNITO DIFFISVS MVNICIPII VOLVNTATI THERMVS
COHORTES EX VRBE REDVCIT ET PROFVGIT. MILITES IN ITINERE AB
EO DISCEDVNT AC DOMVM REVERTVNTVR. CVRIO SVMMA OMNIVM
VOLVNTATE IGVVIVM RECEPIT. QVIBVS REBVS COGNITIS CONFISVS
MVNICIPIORVM VOLVNTATIBVS CAESAR COHORTES LEGIONIS XIII EX
PRAESIDIIS DEDVCIT AVXIMVMQVE PROFICISCITVR; QVOD OPPIDVM
ATTIVS COHORTIBVS INTRODVCTIS TENEBAT DELECTVMQVE TOTO
PICENO CIRCVMMISSIS SENATORIBVS HABEBAT.

[13] ADVENTV CAESARIS COGNITO DECVRIONES AVXIMI AD ATTIVM

VARVM FREQVENTES CONVENIVNT; DOCENT SVI IVDICII REM NON
ESSE; NEQVE SE NEQVE RELIQVOS MVNICIPES PATI POSSE C.
CAESAREM IMPERATOREM, BENE DE RE PVBLICA MERITVM, TANTIS
REBVS GESTIS OPPIDO MOENIBVSQVE PROHIBERI; PROINDE HABEAT
RATIONEM POSTERITATIS ET PERICVLI SVI. QVORVM ORATIONE
PERMOTVS VARVS PRAESIDIVM, QVOD INTRODVXERAT, EX OPPIDO
EDVCIT AC PROFVGIT. HVNC EX PRIMO ORDINE PAVCI CAESARIS
CONSECVTI MILITES CONSISTERE COEGERVNT. COMMISSO PROELIO
DESERITVR A SVISVARVS; NONNVLLA PARS MILITVM DOMVM DISCEDIT;
RELIQVI AD CAESAREM PERVENIVNT, ATQVE VNA CVM EIS
DEPRENSVS L. PVPIVS, PRIMI PILI CENTVRIO, ADDVCITVR, QVI HVNC
EVNDEM ORDINEM IN EXERCITV CN. POMPEI ANTEA DVXERAT. AT
CAESAR MILITES ATTIANOS COLLAVDAT, PVPIVM DIMITTIT,
AVXIMATIBVS AGIT GRATIAS SEQVE EORVM FACTI MEMOREM FORE
POLLICETVR.

[14] QVIBVS REBVS ROMAM NVNTIATIS TANTVS REPENTE TERROR

INVASIT, VT CVM LENTVLVS CONSVL AD APERIENDVM AERARIVM
VENISSET AD PECVNIAMQVE POMPEIO EX SENATVSCONSVLTO
PROFERENDAM, PROTINVS APERTO SANCTIORE AERARIO EX VRBE
PROFVGERET. CAESAR ENIM ADVENTARE IAM IAMQVE ET ADESSE
EIVS EQVITES FALSO NVNTIABANTVR. HVNC MARCELLVS COLLEGA
ET PLERIQVE MAGISTRATVS CONSECVTI SVNT. CN. POMPEIVS PRIDIE
EIVS DIEI EX VRBE PROFECTVS ITER AD LEGIONES HABEBAT, QVAS
A CAESARE ACCEPTAS IN APVLIA HIBERNORVM CAVSA DISPOSVERAT.
DELECTVS CIRCA VRBEM INTERMITTVNTVR; NIHIL CITRA CAPVAM
TVTVM ESSE OMNIBVS VIDETVR. CAPVAE PRIMVM SE CONFIRMANT
ET COLLIGVNT DELECTVMQVE COLONORVM, QVI LEGE IVLIA CAPVAM
DEDVCTI ERANT, HABERE INSTITVVNT; GLADIATORESQVE, QVOS IBI
CAESAR IN LVDO HABEBAT, AD FORVM PRODVCTOS LENTVLVS SPE
LIBERTATIS CONFIRMAT ATQVE IIS EQVOS ATTRIBVIT ET SE SEQVI
IVSSIT; QVOS POSTEA MONITVS AB SVIS, QVOD EA RES OMNIVM
IVDICIO REPREHENDEBATVR, CIRCVM FAMILIAS CONVENTVS CAMPANI
CVSTODIAE CAVSA DISTRIBVIT.

[15] AVXIMO CAESAR PROGRESSVS OMNEM AGRVM PICENVM

PERCVRRIT. CVNCTAE EARVM REGIONVM PRAEFECTVRAE
LIBENTISSIMIS ANIMIS EVM RECIPIVNT EXERCITVMQVE EIVS OMNIBVS
REBVS IVVANT. ETIAM CINGVLO, QVOD OPPIDVM LABIENVS
CONSTITVERAT SVAQVE PECVNIA EXAEDIFICAVERAT, AD EVM LEGATI
VENIVNT QVAEQVE IMPERAVERIT SE CVPIDISSIME FACTVROS
POLLICENTVR. MILITES IMPERAT: MITTVNT. INTEREA LEGIO XII
CAESAREM CONSEQVITVR. CVM HIS DVABVS ASCVLVM PICENVM
PROFICISCITVR. ID OPPIDVM LENTVLVS SPINTHER X COHORTIBVS
TENEBAT; QVI CAESARIS ADVENTV COGNITO PROFVGIT EX OPPIDO
COHORTESQVE SECVM ABDVCERE CONATVS MAGNA PARTE MILITVM
DESERITVR. RELICTVS IN ITINERE CVM PAVCIS INCIDIT IN VIBVLLIVM
RVFVM MISSVM A POMPEIO IN AGRVM PICENVM CONFIRMANDORVM
HOMINVM CAVSA. A QVO FACTVS VIBVLLIVS CERTIOR, QVAE RES IN
PICENO GERERENTVR, MILITES AB EO ACCIPIT, IPSVM DIMITTIT. ITEM
EX FINITIMIS REGIONIBVS QVAS POTEST CONTRAHIT COHORTES EX
DELECTIBVS POMPEIANIS; IN HIS CAMERINO FVGIENTEM LVCILIVM
HIRRVM CVM SEX COHORTIBVS, QVAS IBI IN PRAESIDIO HABVERAT,
EXCIPIT; QVIBVS COACTIS XII EFFICIT. CVM HIS AD DOMITIVM
AHENOBARBVM CORFINIVM MAGNIS ITINERIBVS PERVENIT
CAESAREMQVE ADESSE CVM LEGIONIBVS DVABVS NVNTIAT. DOMITIVS
PER SE CIRCITER XX COHORTES ALBA, EX MARSIS ET PAELIGNIS,
FINITIMIS AB REGIONIBVS COEGERAT.

[16] RECEPTO FIRMO EXPVLSOQVE LENTVLO CAESAR CONQVIRI

MILITES, QVI AB EO DISCESSERANT, DELECTVMQVE INSTITVI IVBET;
IPSE VNVM DIEM IBI REI FRVMENTARIAE CAVSA MORATVS CORFINIVM
CONTENDIT. EO CVM VENISSET, COHORTES V PRAEMISSAE A
DOMITIO EX OPPIDO PONTEM FLVMINIS INTERRVMPEBANT, QVI ERAT
AB OPPIDO MILIA PASSVVM CIRCITER III. IBI CVM ANTECVRSORIBVS
CAESARIS PROELIO COMMISSO CELERITER DOMITIANI A PONTE
REPVLSI SE IN OPPIDVM RECEPERVNT. CAESAR LEGIONIBVS
TRANSDVCTIS AD OPPIDVM CONSTITIT IVXTAQVE MVRVM CASTRA
POSVIT.
[17] RE COGNITA DOMITIVS AD POMPEIVM IN APVLIAM PERITOS
REGIONVM MAGNO PROPOSITO PRAEMIO CVM LITTERIS MITTIT, QVI
PETANT ATQVE ORENT, VT SIBI SVBVENIAT: CAESAREM DVOBVS
EXERCITIBVS ET LOCORVM ANGVSTIIS FACILE INTERCLVDI POSSE
FRVMENTOQVE PROHIBERI. QVOD NISI FECERIT, SE COHORTESQVE
AMPLIVS XXX MAGNVMQVE NVMERVM SENATORVM ATQVE EQVITVM
ROMANORVM IN PERICVLVM ESSE VENTVRVM. INTERIM SVOS
COHORTATVS TORMENTA IN MVRIS DISPONIT CERTASQVE CVIQVE
PARTES AD CVSTODIAM VRBIS ATTRIBVIT; MILITIBVS IN CONTIONE
AGROS EX SVIS POSSESSIONIBVS POLLICETVR, QVATERNA IN
SINGVLOS IVGERA, ET PRO RATA PARTE CENTVRIONIBVS
EVOCATISQVE.

[18] INTERIM CAESARI NVNTIATVR SVLMONENSES, QVOD OPPIDVM A

CORFINIO VII MILIVM INTERVALLO ABEST, CVPERE EA FACERE, QVAE
VELLET, SED A Q. LVCRETIO SENATORE ET ATTIO PELIGNO
PROHIBERI, QVI ID OPPIDVM VII COHORTIVM PRAESIDIO TENEBANT.
MITTIT EO M. ANTONIVM CVM LEGIONIS XIII COHORTIBVS V.
SVLMONENSES SIMVL ATQVE SIGNA NOSTRA VIDERVNT, PORTAS
APERVERVNT VNIVERSIQVE, ET OPPIDANI ET MILITES, OBVIAM
GRATVLANTES ANTONIO EXIERVNT. LVCRETIVS ET ATTIVS DE MVRO
SE DEIECERVNT. ATTIVS AD ANTONIVM DEDVCTVS PETIT VT AD
CAESAREM MITTERETVR. ANTONIVS CVM COHORTIBVS ET ATTIO
EODEM DIE, QVO PROFECTVS ERAT, REVERTITVR. CAESAR EAS
COHORTES CVM EXERCITV SVO CONIVNXIT ATTIVMQVE INCOLVMEM
DIMISIT. CAESAR PRIMIS DIEBVS CASTRA MAGNIS OPERIBVS MVNIRE
ET EX FINITIMIS MVNICIPIIS FRVMENTVM COMPORTARE RELIQVASQVE
COPIAS EXSPECTARE INSTITVIT. EO TRIDVO LEGIO VIII AD EVM VENIT
COHORTESQVE EX NOVIS GALLIAE DILECTIBVS XXII EQVITESQVE AB
REGE NORICO CIRCITER CCC. QVORVM ADVENTV ALTERA CASTRA
AD ALTERAM OPPIDI PARTEM PONIT; HIS CASTRIS CVRIONEM
PRAEFECIT. RELIQVIS DIEBVS OPPIDVM VALLO CASTELLISQVE
CIRCVMMVNIRE INSTITVIT. CVIVS OPERIS MAXIMA PARTE EFFECTA
EODEM FERE TEMPORE MISSI A POMPEIO REVERTVNTVR.

[19] LITTERIS PERLECTIS DOMITIVS DISSIMVLANS IN CONSILIO

PRONVNTIAT POMPEIVM CELERITER SVBSIDIO VENTVRVM
HORTATVRQVE EOS, NE ANIMO DEFICIANT QVAEQVE VSVI AD
DEFENDENDVM OPPIDVM SINT PARENT. IPSE ARCANO CVM PAVCIS
FAMILIARIBVS SVIS COLLOQVITVR CONSILIVMQVE FVGAE CAPERE
CONSTITVIT. CVM VVLTVS DOMITI CVM ORATIONE NON CONSENTIRET,
ATQVE OMNIA TREPIDANTIVS TIMIDIVSQVE AGERET, QVAM
SVPERIORIBVS DIEBVS CONSVESSET, MVLTVMQVE CVM SVIS
CONSILIANDI CAVSA SECRETO PRAETER CONSVETVDINEM
COLLOQVERETVR, CONCILIA CONVENTVSQVE HOMINVM FVGERET, RES
DIVTIVS TEGI DISSIMVLARIQVE NON POTVIT. POMPEIVS ENIM
RESCRIPSERAT: SESE REM IN SVMMVM PERICVLVM DEDVCTVRVM
NON ESSE, NEQVE SVO CONSILIO AVT VOLVNTATE DOMITIVM SE IN
OPPIDVM CORFINIVM CONTVLISSE; PROINDE, SI QVA FVISSET
FACVLTAS, AD SE CVM OMNIBVS COPIIS VENIRET. ID NE FIERI
POSSET, OBSIDIONE ATQVE OPPIDI CIRCVMMVNITIONE FIEBAT.

[20] DIVVLGATO DOMITI CONSILIO MILITES, QVI ERANT CORFINII,

PRIMA VESPERI SECESSIONEM FACIVNT ATQVE ITA INTER SE PER
TRIBVNOS MILITVM CENTVRIONESQVE ATQVE HONESTISSIMOS SVI
GENERIS COLLOQVVNTVR: OBSIDERI SE A CAESARE, OPERA
MVNITIONESQVE PROPE ESSE PERFECTAS; DVCEM SVVM DOMITIVM,
CVIVS SPE ATQVE FIDVCIA PERMANSERINT, PROIECTIS OMNIBVS
FVGAE CONSILIVM CAPERE: DEBERE SE SVAE SALVTIS RATIONEM
HABERE. AB HIS PRIMO MARSI DISSENTIRE INCIPIVNT EAMQVE
OPPIDI PARTEM, QVAE MVNITISSIMA VIDERETVR, OCCVPANT,
TANTAQVE INTER EOS DISSENSIO EXSISTIT, VT MANVM CONSERERE
ATQVE ARMIS DIMICARE CONENTVR; POST PAVLO TAMEN
INTERNVNTIIS VLTRO CITROQVE MISSIS QVAE IGNORABANT, DE L.
DOMITI FVGA, COGNOSCVNT. ITAQVE OMNES VNO CONSILIO DOMITIVM
PRODVCTVM IN PVBLICVM CIRCVMSISTVNT ET CVSTODIVNT
LEGATOSQVE EX SVO NVMERO AD CAESAREM MITTVNT: SESE
PARATOS ESSE PORTAS APERIRE, QVAEQVE IMPERAVERIT FACERE
ET L. DOMITIVM VIVVM IN EIVS POTESTATI TRADERE.

[21] QVIBVS REBVS COGNITIS CAESAR, ETSI MAGNI INTERESSE

ARBITRABATVR QVAM PRIMVM OPPIDO POTIRI COHORTESQVE AD SE
IN CASTRA TRADVCERE, NE QVA AVT LARGITIONIBVS AVT ANIMI
CONFIRMATIONE AVT FALSIS NVNTIIS COMMVTATIO FIERET
VOLVNTATIS, QVOD SAEPE IN BELLO PARVIS MOMENTIS MAGNI CASVS
INTERCEDERENT, TAMEN VERITVS, NE MILITVM INTROITV ET NOCTVRNI
TEMPORIS LICENTIA OPPIDVM DIRIPERETVR, EOS, QVI VENERANT,
COLLAVDAT ATQVE IN OPPIDVM DIMITTIT, PORTAS MVROSQVE
ADSERVARI IVBET. IPSE EIS OPERIBVS, QVAE FACERE INSTITVERAT,
MILITES DISPONIT NON CERTIS SPATIIS INTERMISSIS, VT ERAT
SVPERIORVM DIERVM CONSVETVDO, SED PERPETVIS VIGILIIS
STATIONIBVSQVE, VT CONTINGANT INTER SE ATQVE OMNEM
MVNITIONEM EXPLEANT; TRIBVNOS MILITVM ET PRAEFECTOS
CIRCVMMITTIT ATQVE HORTATVR, NON SOLVM AB ERVPTIONIBVS
CAVEANT, SED ETIAM SINGVLORVM HOMINVM OCCVLTOS EXITVS
ADSERVENT. NEQVE VERO TAM REMISSO AC LANGVIDO ANIMO
QVISQVAM OMNIVM FVIT, QVI EA NOCTE CONQVIEVERIT. TANTA ERAT
SVMMAE RERVM EXSPECTATIO, VT ALIVS IN ALIAM PARTEM MENTE
ATQVE ANIMO TRAHERETVR, QVID IPSIS CORFINIENSIBVS, QVID
DOMITIO, QVID LENTVLO, QVID RELIQVIS ACCIDERET, QVI QVOSQVE
EVENTVS EXCIPERENT.

[22] QVARTA VIGILIA CIRCITER LENTVLVS SPINTHER DE MVRO CVM

VIGILIIS CVSTODIBVSQVE NOSTRIS COLLOQVITVR; VELLE, SI SIBI FIAT
POTESTAS, CAESAREM CONVENIRE. FACTA POTESTATE EX OPPIDO
MITTITVR, NEQVE AB EO PRIVS DOMITIANI MILITES DISCEDVNT, QVAM
IN CONSPECTVM CAESARIS DEDVCATVR. CVM EO DE SALVTE SVA
AGIT, ORAT ATQVE OBSECRAT, VT SIBI PARCAT, VETEREMQVE
AMICITIAM COMMEMORAT CAESARISQVE IN SE BENEFICIA EXPONIT;
QVAE ERANT MAXIMA: QVOD PER EVM IN COLLEGIVM PONTIFICVM
VENERAT, QVOD PROVINCIAM HISPANIAM EX PRAETVRA HABVERAT,
QVOD IN PETITIONE CONSVLATVS ERAT SVBLEVATVS. CVIVS
ORATIONEM CAESAR INTERPELLAT: SE NON MALEFICII CAVSA EX
PROVINCIA EGRESSVM, SED VTI SE A CONTVMELIIS INIMICORVM
DEFENDERET, VT TRIBVNOS PLEBIS IN EA RE EX CIVITATE EXPVLSOS
IN SVAM DIGNITATEM RESTITVERET, VT SE ET POPVLVM ROMANVM
FACTIONE PAVCORVM OPPRESSVM IN LIBERTATEM VINDICARET.
CVIVS ORATIONE CONFIRMATVS LENTVLVS, VT IN OPPIDVM REVERTI
LICEAT, PETIT: QVOD DE SVA SALVTE IMPETRAVERIT, FORE ETIAM
RELIQVIS AD SVAM SPEM SOLATIO; ADEO ESSE PERTERRITOS
NONNVLLOS, VT SVAE VITAE DVRIVS CONSVLERE COGANTVR. FACTA
POTESTATE DISCEDIT.

[23] CAESAR, VBI LVXIT, OMNES SENATORES SENATORVMQVE

LIBEROS, TRIBVNOS MILITVM EQVITESQVE ROMANOS AD SE PRODVCI
IVBET. ERANT QVINQVAGINTA; ORDINIS SENATORII L. DOMITIVS, P.
LENTVLVS SPINTHER, L. CAECILIVS RVFVS, SEX. QVINTILIVS VARVS
QVAESTOR, L. RVBRIVS; PRAETEREA FILIVS DOMITI ALIIQVE
COMPLVRES ADVLESCENTES ET MAGNVS NVMERVS EQVITVM
ROMANORVM ET DECVRIONVM, QVOS EX MVNICIPIIS DOMITIVS
EVOCAVERAT. HOS OMNES PRODVCTOS A CONTVMELIIS MILITVM
CONVICIISQVE PROHIBET; PAVCA APVD EOS LOQVITVR, [QVERITVR]
QVOD SIBI A PARTE EORVM GRATIA RELATA NON SIT PRO SVIS IN
EOS MAXIMIS BENEFICIIS; DIMITTIT OMNES INCOLVMES. HS |LX|,
QVOD ADVEXERAT DOMITIVS ATQVE IN PVBLICO DEPOSVERAT,
ALLATVM AD SE AB IIII VIRIS CORFINIENSIBVS DOMITIO REDDIT, NE
CONTINENTIOR IN VITA HOMINVM QVAM IN PECVNIA FVISSE VIDEATVR,
ETSI EAM PECVNIAM PVBLICAM ESSE CONSTABAT DATAMQVE A
POMPEIO IN STIPENDIVM. MILITES DOMITIANOS SACRAMENTVM APVD
SE DICERE IVBET ATQVE EO DIE CASTRA MOVET IVSTVMQVE ITER
CONFICIT VII OMNINO DIES AD CORFINIVM COMMORATVS, ET PER
FINES MARRVCINORVM, FRENTRANORVM, LARINATIVM IN APVLIAM
PERVENIT.

[24] POMPEIVS HIS REBVS COGNITIS, QVAE ERANT AD CORFINIVM

GESTAE, LVCERIA PROFICISCITVR CANVSIVM ATQVE INDE
BRVNDISIVM. COPIAS VNDIQVE OMNES EX NOVIS DILECTIBVS AD SE
COGI IVBET; SERVOS, PASTORES ARMAT ATQVE EIS EQVOS
ATTRIBVIT; EX HIS CIRCITER CCC EQVITES CONFICIT. L. MANLIVS
PRAETOR ALBA CVM COHORTIBVS SEX PROFVGIT, RVTILIVS LVPVS
PRAETOR TARRACINA CVM TRIBVS; QVAE PROCVL EQVITATVM
CAESARIS CONSPICATAE, CVI PRAEERAT VIBIVS CVRIVS, RELICTO
PRAETORE SIGNA AD CVRIVM TRANSFERVNT ATQVE AD EVM
TRANSEVNT. ITEM RELIQVIS ITINERIBVS NONNVLLAE COHORTES IN
AGMEN CAESARIS, ALIAE IN EQVITES INCIDVNT. REDVCITVR AD EVM
DEPRENSVS EX ITINERE N. MAGIVS CREMONA, PRAEFECTVS FABRVM
CN. POMPEI. QVEM CAESAR AD EVM REMITTIT CVM MANDATIS:
QVONIAM AD ID TEMPVS FACVLTAS COLLOQVENDI NON FVERIT, ATQVE
IPSE BRVNDISIVM SIT VENTVRVS, INTERESSE REI PVBLICAE ET
COMMVNIS SALVTIS SE CVM POMPEIO COLLOQVI; NEQVE VERO IDEM
PROFICI LONGO ITINERIS SPATIO, CVM PER ALIOS CONDICIONES
FERANTVR, AC SI CORAM DE OMNIBVS CONDICIONIBVS
DISCEPTETVR.

[25] HIS DATIS MANDATIS BRVNDISIVM CVM LEGIONIBVS VI

PERVENIT, VETERANIS III ET RELIQVIS, QVAS EX NOVO DILECTV
CONFECERAT ATQVE IN ITINERE COMPLEVERAT; DOMITIANAS ENIM
COHORTES PROTINVS A CORFINIO IN SICILIAM MISERAT. REPERIT
CONSVLES DYRRACHIVM PROFECTOS CVM MAGNA PARTE EXERCITVS,
POMPEIVM REMANERE BRVNDISII CVM COHORTIBVS VIGINTI; NEQVE
CERTVM INVENIRI POTERAT, OBTINENDINE BRVNDISII CAVSA IBI
REMANSISSET, QVO FACILIVS OMNE HADRIATICVM MARE EX VLTIMIS
ITALIAE PARTIBVS REGIONIBVSQVE GRAECIAE IN POTESTATE HABERET
ATQVE EX VTRAQVE PARTE BELLVM ADMINISTRARE POSSET, AN
INOPIA NAVIVM IBI RESTITISSET, VERITVSQVE NE ILLE ITALIAM
DIMITTENDAM NON EXISTIMARET, EXITVS ADMINISTRATIONESQVE
BRVNDISINI PORTVS IMPEDIRE INSTITVIT. QVORVM OPERVM HAEC
ERAT RATIO. QVA FAVCES ERANT ANGVSTISSIMAE PORTVS, MOLES
ATQVE AGGEREM AB VTRAQVE PARTE LITORIS IACIEBAT, QVOD HIS
LOCIS ERAT VADOSVM MARE. LONGIVS PROGRESSVS, CVM AGGER
ALTIORE AQVA CONTINERI NON POSSET, RATES DVPLICES
QVOQVOVERSVS PEDVM XXX E REGIONE MOLIS COLLOCABAT. HAS
QVATERNIS ANCORIS EX IIII ANGVLIS DESTINABAT, NE FLVCTIBVS
MOVERENTVR. HIS PERFECTIS COLLOCATISQVE ALIAS DEINCEPS PARI
MAGNITVDINE RATES IVNGEBAT. HAS TERRA ATQVE AGGERE
INTEGEBAT, NE ADITVS ATQVE INCVRSVS AD DEFENDENDVM
IMPEDIRETVR. A FRONTE ATQVE AB VTROQVE LATERE CRATIBVS AC
PLVTEIS PROTEGEBAT; IN QVARTA QVAQVE EARVM TVRRES BINORVM
TABVLATORVM EXCITABAT, QVO COMMODIVS AB IMPETV NAVIVM
INCENDIISQVE DEFENDERET.

[26] CONTRA HAEC POMPEIVS NAVES MAGNAS ONERARIAS, QVAS

IN PORTV BRVNDISINO DEPREHENDERAT, ADORNABAT. IBI TVRRES
CVM TERNIS TABVLATIS ERIGEBAT EASQVE MVLTIS TORMENTIS ET
OMNI GENERE TELORVM COMPLETAS AD OPERA CAESARIS
ADPELLEBAT, VT RATES PERRVMPERET ATQVE OPERA DISTVRBARET.
SIC COTIDIE VTRIMQVE EMINVS FVNDIS, SAGITTIS RELIQVISQVE TELIS
PVGNABATVR. ATQVE HAEC CAESAR ITA ADMINISTRABAT, VT
CONDICIONES PACIS DIMITTENDAS NON EXISTIMARET; AC TAMETSI
MAGNOPERE ADMIRABATVR MAGIVM, QVEM AD POMPEIVM CVM
MANDATIS MISERAT, AD SE NON REMITTI, ATQVE EA RES SAEPE
TEMPTATA ETSI IMPETVS EIVS CONSILIAQVE TARDABAT, TAMEN
OMNIBVS REBVS IN EO PERSEVERANDVM PVTABAT. ITAQVE CANINIVM
REBILVM LEGATVM, FAMILIAREM NECESSARIVMQVE SCRIBONI
LIBONIS, MITTIT AD EVM COLLOQVII CAVSA; MANDAT, VT LIBONEM
DE CONCILIANDA PACE HORTETVR; IMPRIMIS, VT IPSE CVM POMPEIO
COLLOQVERETVR, POSTVLAT; MAGNOPERE SESE CONFIDERE
DEMONSTRAT, SI EIVS REI SIT POTESTAS FACTA, FORE, VT AEQVIS
CONDICIONIBVS AB ARMIS DISCEDATVR. CVIVS REI MAGNAM PARTEM
LAVDIS ATQVE EXISTIMATIONIS AD LIBONEM PERVENTVRAM, SI ILLO
AVCTORE ATQVE AGENTE AB ARMIS SIT DISCESSVM. LIBO A
COLLOQVIO CANINI DIGRESSVS AD POMPEIVM PROFICISCITVR. PAVLO
POST RENVNTIAT, QVOD CONSVLES ABSINT, SINE ILLIS NON POSSE
AGI DE COMPOSITIONE. ITA SAEPIVS REM FRVSTRA TEMPTATAM
CAESAR ALIQVANDO DIMITTENDAM SIBI IVDICAT ET DE BELLO
AGENDVM.

[27] PROPE DIMIDIA PARTE OPERIS A CAESARE EFFECTA DIEBVSQVE

IN EA RE CONSVMPTIS VIIII NAVES A CONSVLIBVS DYRRACHIO
REMISSAE, QVAE PRIOREM PARTEM EXERCITVS EO DEPORTAVERANT,
BRVNDISIVM REVERTVNTVR. POMPEIVS SIVE OPERIBVS CAESARIS
PERMOTVS SIVE ETIAM QVOD AB INITIO ITALIA EXCEDERE
CONSTITVERAT, ADVENTV NAVIVM PROFECTIONEM PARARE INCIPIT
ET, QVO FACILIVS IMPETVM CAESARIS TARDARET, NE SVB IPSA
PROFECTIONE MILITES OPPIDVM IRRVMPERENT, PORTAS OBSTRVIT,
VICOS PLATEASQVE INAEDIFICAT, FOSSAS TRANSVERSAS VIIS
PRAEDVCIT ATQVE IBI SVDES STIPITESQVE PRAEACVTOS DEFIGIT.
HAEC LEVIBVS CRATIBVS TERRAQVE INAEQVAT; ADITVS AVTEM ATQVE
ITINERA DVO, QVAE EXTRA MVRVM AD PORTVM FEREBANT, MAXIMIS
DEFIXIS TRABIBVS ATQVE EIS PRAEACVTIS PRAESEPIT. HIS PARATIS
REBVS MILITES SILENTIO NAVES CONSCENDERE IVBET, EXPEDITOS
AVTEM EX EVOCATIS, SAGITTARIIS FVNDITORIBVSQVE RAROS IN MVRO
TVRRIBVSQVE DISPONIT. HOS CERTO SIGNO REVOCARE CONSTITVIT,
CVM OMNES MILITES NAVES CONSCENDISSENT, ATQVE EIS EXPEDITO
LOCO ACTVARIA NAVIGIA RELINQVIT.

[28] BRVNDISINI POMPEIANORVM MILITVM INIVRIIS ATQVE IPSIVS

POMPEI CONTVMELIIS PERMOTI CAESARIS REBVS FAVEBANT. ITAQVE
COGNITA POMPEI PROFECTIONE CONCVRSANTIBVS ILLIS ATQVE IN
EA RE OCCVPATIS VVLGO EX TECTIS SIGNIFICABANT. PER QVOS RE
COGNITA CAESAR SCALAS PARARI MILITESQVE ARMARI IVBET, NE
QVAM REI GERENDAE FACVLTATEM DIMITTAT. POMPEIVS SVB NOCTEM
NAVES SOLVIT. QVI ERANT IN MVRO CVSTODIAE CAVSA COLLOCATI,
EO SIGNO, QVOD CONVENERAT, REVOCANTVR NOTISQVE ITINERIBVS
AD NAVES DECVRRVNT. MILITES POSITIS SCALIS MVROS ASCENDVNT,
SED MONITI A BRVNDISINIS, VT VALLVM CAECVM FOSSASQVE
CAVEANT, SVBSISTVNT ET LONGO ITINERE AB HIS CIRCVMDVCTI AD
PORTVM PERVENIVNT DVASQVE NAVES CVM MILITIBVS, QVAE AD
MOLES CAESARIS ADHAESERANT, SCAPHIS LINTRIBVSQVE
REPREHENDVNT, REPREHENSAS EXCIPIVNT.

[29] CAESAR ETSI AD SPEM CONFICIENDI NEGOTII MAXIME

PROBABAT COACTIS NAVIBVS MARE TRANSIRE ET POMPEIVM SEQVI,
PRIVSQVAM ILLE SESE TRANSMARINIS AVXILIIS CONFIRMARET, TAMEN
EIVS REI MORAM TEMPORISQVE LONGINQVITATEM TIMEBAT, QVOD
OMNIBVS COACTIS NAVIBVS POMPEIVS PRAESENTEM FACVLTATEM
INSEQVENDI SVI ADEMERAT. RELINQVEBATVR, VT EX
LONGINQVIORIBVS REGIONIBVS GALLIAE PICENIQVE ET A FRETO
NAVES ESSENT EXSPECTANDAE. ID PROPTER ANNI TEMPVS LONGVM
ATQVE IMPEDITVM VIDEBATVR. INTEREA VETEREM EXERCITVM, DVAS
HISPANIAS CONFIRMARI, QVARVM ERAT ALTERA MAXIMIS BENEFICIIS
POMPEI DEVINCTA, AVXILIA, EQVITATVM PARARI, GALLIAM ITALIAMQVE
TEMPTARI SE ABSENTE NOLEBAT.

[30] ITAQVE IN PRAESENTIA POMPEI SEQVENDI RATIONEM OMITTIT,

IN HISPANIAM PROFICISCI CONSTITVIT: DVVMVIRIS MVNICIPIORVM
OMNIVM IMPERAT, VT NAVES CONQVIRANT BRVNDISIVMQVE
DEDVCENDAS CVRENT. MITTIT IN SARDINIAM CVM LEGIONE VNA
VALERIVM LEGATVM, IN SICILIAM CVRIONEM PRO PRAETORE CVM
LEGIONIBVS DVABVS; EVNDEM, CVM SICILIAM RECEPISSET, PROTINVS
IN AFRICAM TRADVCERE EXERCITVM IVBET. SARDINIAM OBTINEBAT
M. COTTA, SICILIAM M. CATO; AFRICAM SORTE TVBERO OBTINERE
DEBEBAT. CARALITANI, SIMVL AD SE VALERIVM MITTI AVDIERVNT,
NONDVM PROFECTO EX ITALIA SVA SPONTE COTTAM EX OPPIDO
EICIVNT. ILLE PERTERRITVS, QVOD OMNEM PROVINCIAM CONSENTIRE
INTELLEGEBAT, EX SARDINIA IN AFRICAM PROFVGIT. CATO IN SICILIA
NAVES LONGAS VETERES REFICIEBAT, NOVAS CIVITATIBVS
IMPERABAT. HAEC MAGNO STVDIO AGEBAT. IN LVCANIS BRVTIISQVE
PER LEGATOS SVOS CIVIVM ROMANORVM DELECTVS HABEBAT,
EQVITVM PEDITVMQVE CERTVM NVMERVM A CIVITATIBVS SICILIAE
EXIGEBAT. QVIBVS REBVS PAENE PERFECTIS ADVENTV CVRIONIS
COGNITO QVERITVR IN CONTIONE SESE PROIECTVM AC PRODITVM
A CN. POMPEIO, QVI OMNIBVS REBVS IMPARATISSIMIS NON
NECESSARIVM BELLVM SVSCEPISSET ET AB SE RELIQVISQVE IN
SENATV INTERROGATVS OMNIA SIBI ESSE AD BELLVM APTA AC
PARATA CONFIRMAVISSET. HAEC IN CONTIONE QVESTVS EX
PROVINCIA FVGIT.

[31] NACTI VACVAS AB IMPERIIS SARDINIAM VALERIVS, CVRIO

SICILIAM, CVM EXERCITIBVS EO PERVENIVNT. TVBERO CVM IN
AFRICAM VENISSET, INVENIT IN PROVINCIA CVM IMPERIO ATTIVM
VARVM; QVI AD AVXIMVM, VT SVPRA DEMONSTRAVIMVS, AMISSIS
COHORTIBVS PROTINVS EX FVGA IN AFRICAM PERVENERAT ATQVE
EAM SVA SPONTE VACVAM OCCVPAVERAT DELECTVQVE HABITO DVAS
LEGIONES EFFECERAT, HOMINVM ET LOCORVM NOTITIA ET VSV EIVS
PROVINCIAE NACTVS ADITVS AD EA CONANDA, QVOD PAVCIS ANTE
ANNIS EX PRAETVRA EAM PROVINCIAM OBTINVERAT. HIC VENIENTEM
VTICAM NAVIBVS TVBERONEM PORTV ATQVE OPPIDO PROHIBET
NEQVE ADFECTVM VALETVDINE FILIVM EXPONERE IN TERRA PATITVR,
SED SVBLATIS ANCORIS EXCEDERE EO LOCO COGIT.

[32] HIS REBVS CONFECTIS CAESAR, VT RELIQVVM TEMPVS A

LABORE INTERMITTERETVR, MILITES IN PROXIMA MVNICIPIA DEDVCIT;
IPSE AD VRBEM PROFICISCITVR. COACTO SENATV INIVRIAS
INIMICORVM COMMEMORAT. DOCET SE NVLLVM EXTRAORDINARIVM
HONOREM APPETISSE, SED EXSPECTATO LEGITIMO TEMPORE
CONSVLATVS EO FVISSE CONTENTVM, QVOD OMNIBVS CIVIBVS
PATERET. LATVM AB X TRIBVNIS PLEBIS CONTRADICENTIBVS
INIMICIS, CATONE VERO ACERRIME REPVGNANTE ET PRISTINA
CONSVETVDINE DICENDI MORA DIES EXTRAHENTE, VT SVI RATIO
ABSENTIS HABERETVR, IPSO CONSVLE POMPEIO ; QVI SI
IMPROBASSET, CVR FERRI PASSVS ESSET? SI PROBASSET, CVR SE
VTI POPVLI BENEFICIO PROHIBVISSET? PATIENTIAM PROPONIT SVAM,
CVM DE EXERCITIBVS DIMITTENDIS VLTRO POSTVLAVISSET; IN QVO
IACTVRAM DIGNITATIS ATQVE HONORIS IPSE FACTVRVS ESSET.
ACERBITATEM INIMICORVM DOCET, QVI, QVOD AB ALTERO
POSTVLARENT, IN SE RECVSARENT, ATQVE OMNIA PERMISCERI
MALLENT, QVAM IMPERIVM EXERCITVSQVE DIMITTERE. INIVRIAM IN
ERIPIENDIS LEGIONIBVS PRAEDICAT, CRVDELITATEM ET INSOLENTIAM
IN CIRCVMSCRIBENDIS TRIBVNIS PLEBIS; CONDICIONES A SE LATAS,
EXPETITA COLLOQVIA ET DENEGATA COMMEMORAT. PRO QVIBVS
REBVS HORTATVR AC POSTVLAT, VT REM PVBLICAM SVSCIPIANT
ATQVE VNA SECVM ADMINISTRENT. SIN TIMORE DEFVGIANT, ILLIS SE
ONERI NON FVTVRVM ET PER SE REM PVBLICAM ADMINISTRATVRVM.
LEGATOS AD POMPEIVM DE COMPOSITIONE MITTI OPORTERE, NEQVE
SE REFORMIDARE, QVOD IN SENATV POMPEIVS PAVLO ANTE
DIXISSET, AD QVOS LEGATI MITTERENTVR, HIS AVCTORITATEM
ATTRIBVI TIMOREMQVE EORVM, QVI MITTERENT SIGNIFICARI. TENVIS
ATQVE INFIRMI HAEC ANIMI VIDERI. SE VERO, VT OPERIBVS ANTEIRE
STVDVERIT, SIC IVSTITIA ET AEQVITATE VELLE SVPERARE.

[33] PROBAT REM SENATVS DE MITTENDIS LEGATIS: SED, QVI

MITTERENTVR, NON REPERIEBANTVR, MAXIMEQVE TIMORIS CAVSA
PRO SE QVISQVE ID MVNVS LEGATIONIS RECVSABAT. POMPEIVS
ENIM DISCEDENS AB VRBE IN SENATV DIXERAT EODEM SE
HABITVRVM LOCO, QVI ROMAE REMANSISSENT ET QVI IN CASTRIS
CAESARIS FVISSENT. SIC TRIDVVM DISPVTATIONIBVS
EXCVSATIONIBVSQVE EXTRAHITVR. SVBICITVR ETIAM L. METELLVS,
TRIBVNVS PLEBIS, AB INIMICIS CAESARIS, QVI HANC REM
DISTRAHAT, RELIQVASQVE RES, QVASCVMQVE AGERE INSTITVERIT,
IMPEDIAT. CVIVS COGNITO CONSILIO CAESAR FRVSTRA DIEBVS
ALIQVOT CONSVMPTIS, NE RELIQVVM TEMPVS AMITTAT, INFECTIS EIS,
QVAE AGERE DESTINAVERAT, AB VRBE PROFICISCITVR ATQVE IN
VLTERIOREM GALLIAM PERVENIT.

[34] QVO CVM VENISSET, COGNOSCIT MISSVM A POMPEIO VIBVLLIVM

RVFVM, QVEM PAVCIS ANTE DIEBVS CORFINIO CAPTVM IPSE
DIMISERAT; PROFECTVM ITEM DOMITIVM AD OCCVPANDAM MASSILIAM
NAVIBVS ACTVARIIS SEPTEM, QVAS IGILII ET IN COSANO A PRIVATIS
COACTAS SERVIS, LIBERTIS, COLONIS SVIS COMPLEVERAT;
PRAEMISSOS ETIAM LEGATOS MASSILIENSES DOMVM, NOBILES
ADVLESCENTES, QVOS AB VRBE DISCEDENS POMPEIVS ERAT
ADHORTATVS, NE NOVA CAESARIS OFFICIA VETERVM SVORVM
BENEFICIORVM IN EOS MEMORIAM EXPELLERENT. QVIBVS MANDATIS
ACCEPTIS MASSILIENSES PORTAS CAESARI CLAVSERANT; ALBICOS,
BARBAROS HOMINES, QVI IN EORVM FIDE ANTIQVITVS ERANT
MONTESQVE SVPRA MASSILIAM INCOLEBANT, AD SE VOCAVERANT;
FRVMENTVM EX FINITIMIS REGIONIBVS ATQVE EX OMNIBVS CASTELLIS
IN VRBEM CONVEXERANT; ARMORVM OFFICINAS IN VRBE
INSTITVERANT; MVROS PORTAS CLASSEM REFICIEBANT.

[35] EVOCAT AD SE CAESAR MASSILIA XV PRIMOS; CVM HIS AGIT,

NE INITIVM INFERENDI BELLI A MASSILIENSIBVS ORIATVR: DEBERE
EOS ITALIAE TOTIVS AVCTORITATEM SEQVI POTIVS QVAM VNIVS
HOMINIS VOLVNTATI OBTEMPERARE. RELIQVA, QVAE AD EORVM
SANANDAS MENTES PERTINERE ARBITRABATVR, COMMEMORAT. CVIVS
ORATIONEM LEGATI DOMVM REFERVNT ATQVE EX AVCTORITATE HAEC
CAESARI RENVNTIANT: INTELLEGERE SE DIVISVM ESSE POPVLVM
ROMANVM IN PARTES DVAS; NEQVE SVI IVDICII NEQVE SVARVM ESSE
VIRIVM DISCERNERE, VTRA PARS IVSTIOREM HABEAT CAVSAM.
PRINCIPES VERO ESSE EARVM PARTIVM CN. POMPEIVM ET C.
CAESAREM PATRONOS CIVITATIS; QVORVM ALTER AGROS VOLCARVM
ARECOMICORVM ET HELVIORVM PVBLICE IIS CONCESSERIT, ALTER
BELLO VICTOS SALLYAS ATTRIBVERIT VECTIGALIAQVE AVXERIT. QVARE
PARIBVS EORVM BENEFICIIS PAREM SE QVOQVE VOLVNTATEM
TRIBVERE DEBERE ET NEVTRVM EORVM CONTRA ALTERVM IVVARE
AVT VRBE AVT PORTIBVS RECIPERE.

[36] HAEC DVM INTER EOS AGVNTVR, DOMITIVS NAVIBVS MASSILIAM

PERVENIT ATQVE AB EIS RECEPTVS VRBI PRAEFICITVR; SVMMA EI
BELLI ADMINISTRANDI PERMITTITVR. EIVS IMPERIO CLASSEM QVOQVO
VERSVS DIMITTVNT; ONERARIAS NAVES, QVAS VBIQVE POSSVNT,
DEPREHENDVNT ATQVE IN PORTVM DEDVCVNT, PARVM CLAVIS AVT
MATERIA ATQVE ARMAMENTIS INSTRVCTIS AD RELIQVAS ARMANDAS
REFICIENDASQVE VTVNTVR; FRVMENTI QVOD INVENTVM EST, IN
PVBLICVM CONFERVNT; RELIQVAS MERCES COMMEATVSQVE AD
OBSIDIONEM VRBIS, SI ACCIDAT, RESERVANT. QVIBVS INIVRIIS
PERMOTVS CAESAR LEGIONES TRES MASSILIAM ADDVCIT; TVRRES
VINEASQVE AD OPPVGNATIONEM VRBIS AGERE, NAVES LONGAS
ARELATE NVMERO XII FACERE INSTITVIT. QVIBVS EFFECTIS
ARMATISQVE DIEBVS XXX, A QVA DIE MATERIA CAESA EST,
ADDVCTISQVE MASSILIAM HIS D. BRVTVM PRAEFICIT, C. TREBONIVM
LEGATVM AD OPPVGNATIONEM MASSILIAE RELINQVIT.

[37] DVM HAEC PARAT ATQVE ADMINISTRAT, C. FABIVM LEGATVM

CVM LEGIONIBVS III, QVAS NARBONE CIRCVMQVE EA LOCA HIEMANDI
CAVSA DISPOSVERAT, IN HISPANIAM PRAEMITTIT CELERITERQVE
SALTVS PYRENAEOS OCCVPARI IVBET, QVI EO TEMPORE AB L.
AFRANIO LEGATO PRAESIDIIS TENEBANTVR. RELIQVAS LEGIONES,
QVAE LONGIVS HIEMABANT, SVBSEQVI IVBET. FABIVS, VT ERAT
IMPERATVM, ADHIBITA CELERITATE PRAESIDIVM EX SALTV DEIECIT
MAGNISQVE ITINERIBVS AD EXERCITVM AFRANI CONTENDIT.

[38] ADVENTV L.VIBVLLI RVFI, QVEM A POMPEIO MISSVM IN

HISPANIAM DEMONSTRATVM EST, AFRANIVS ET PETREIVS ET VARRO,
LEGATI POMPEI, QVORVM VNVS HISPANIAM CITERIOREM TRIBVS
LEGIONIBVS, ALTER VLTERIOREM A SALTV CASTVLONENSI AD ANAM
DVABVS LEGIONIBVS, TERTIVS AB ANA VETTONVM AGRVM
LVSITANIAMQVE PARI NVMERO LEGIONVM OPTINEBAT, OFFICIA INTER
SE PARTIVNTVR, VTI PETREIVS EX LVSITANIA PER VETTONES CVM
OMNIBVS COPIIS AD AFRANIVM PROFICISCATVR, VARRO CVM EIS,
QVAS HABEBAT, LEGIONIBVS OMNEM VLTERIOREM HISPANIAM
TVEATVR. HIS REBVS CONSTITVTIS EQVITES AVXILIAQVE TOTI
LVSITANIAE A PETREIO, CELTIBERIAE, CANTABRIS BARBARISQVE
OMNIBVS, QVI AD OCEANVM PERTINENT, AB AFRANIO IMPERANTVR.
QVIBVS COACTIS CELERITER PETREIVS PER VETTONES AD AFRANIVM
PERVENIT, CONSTITVVNTQVE COMMVNI CONSILIO BELLVM AD
ILERDAM PROPTER IPSIVS OPPORTVNITATEM GERERE.

[39] ERANT, VT SVPRA DEMONSTRATVM EST, LEGIONES AFRANII

TRES, PETREII DVAE, PRAETEREA SCVTATAE CITERIORIS PROVINCIAE
ET CAETRATAE VLTERIORIS HISPANIAE COHORTES CIRCITER LXXX
EQVITVMQVE VTRIVSQVE PROVINCIAE CIRCITER V MILIA. CAESAR
LEGIONES IN HISPANIAM PRAEMISERAT VI, AVXILIA PEDITVM V MILIA,
EQVITVM III MILIA, QVAE OMNIBVS SVPERIORIBVS BELLIS HABVERAT,
ET PAREM EX GALLIA NVMERVM, QVAM IPSE PACAVERAT, NOMINATIM
EX OMNIBVS CIVITATIBVS NOBILISSIMO ET FORTISSIMO QVOQVE
EVOCATO, HVC OPTIMI GENERIS HOMINVM EX AQVITANIS
MONTANISQVE, QVI GALLIAM PROVINCIAM ATTINGVNT ADDIDERAT.
AVDIERAT POMPEIVM PER MAVRETANIAM CVM LEGIONIBVS ITER IN
HISPANIAM FACERE CONFESTIMQVE ESSE VENTVRVM. SIMVL A
TRIBVNIS MILITVM CENTVRIONIBVSQVE MVTVAS PECVNIAS SVMPSIT;
HAS EXERCITVI DISTRIBVIT. QVO FACTO DVAS RES CONSECVTVS
EST, QVOD PIGNORE ANIMOS CENTVRIONVM DEVINXIT ET LARGITIONE
MILITVM VOLVNTATES REDEMIT.

[40] FABIVS FINITIMARVM CIVITATVM ANIMOS LITTERIS NVNTIISQVE

TEMPTABAT. IN SICORI FLVMINE PONTES EFFECERAT DVOS
DISTANTES INTER SE MILIA PASSVVM IIII. HIS PONTIBVS PABVLATVM
MITTEBAT, QVOD EA QVAE CITRA FLVMEN FVERANT, SVPERIORIBVS
DIEBVS CONSVMPSERAT. HOC IDEM FERE ATQVE EADEM DE CAVSA
POMPEIANI EXERCITVS DVCES FACIEBANT, CREBROQVE INTER SE
EQVESTRIBVS PROELIIS CONTENDEBANT. HVC CVM COTIDIANA
CONSVETVDINE CONGRESSAE PABVLATORIBVS PRAESIDIO PROPIORE
PONTE LEGIONES FABIANAE DVAE FLVMEN TRANSISSENT,
IMPEDIMENTAQVE ET OMNIS EQVITATVS SEQVERETVR, SVBITO VI
VENTORVM ET AQVAE MAGNITVDINE PONS EST INTERRVPTVS ET
RELIQVA MVLTITVDO EQVITVM INTERCLVSA. QVO COGNITO A PETREIO
ET AFRANIO EX AGGERE ATQVE CRATIBVS, QVAE FLVMINE
FEREBANTVR, CELERITER SVO PONTE AFRANIVS, QVEM OPPIDO
CASTRISQVE CONIVNCTVM HABEBAT, LEGIONES IIII EQVITATVMQVE
OMNEM TRAIECIT DVABVSQVE FABIANIS OCCVRRIT LEGIONIBVS.
CVIVS ADVENTV NVNTIATO L. PLANCVS, QVI LEGIONIBVS PRAEERAT,
NECESSARIA RE COACTVS LOCVM CAPIT SVPERIOREM DIVERSAMQVE
ACIEM IN DVAS PARTES CONSTITVIT, NE AB EQVITATV CIRCVMVENIRI
POSSET. ITA CONGRESSVS IMPARI NVMERO MAGNOS IMPETVS
LEGIONVM EQVITATVSQVE SVSTINET. COMMISSO AB EQVITIBVS
PROELIO SIGNA LEGIONVM DVARVM PROCVL AB VTRISQVE
CONSPICIVNTVR, QVAS C. FABIVS VLTERIORE PONTE SVBSIDIO
NOSTRIS MISERAT SVSPICATVS FORE ID, QVOD ACCIDIT, VT DVCES
ADVERSARIORVM OCCASIONE ET BENEFICIO FORTVNAE AD NOSTROS
OPPRIMENDOS VTERENTVR. QVARVM ADVENTV PROELIVM DIRIMITVR,
AC SVAS VTERQVE LEGIONES REDVCIT IN CASTRA.

[41] EO BIDVO CAESAR CVM EQVITIBVS DCCCC, QVOS SIBI

PRAESIDIO RELIQVERAT, IN CASTRA PERVENIT. PONS, QVI FVERAT
TEMPESTATE INTERRVPTVS, PAENE ERAT REFECTVS; HVNC NOCTV
PERFICI IVSSIT. IPSE COGNITA LOCORVM NATVRA PONTI CASTRISQVE
PRAESIDIO SEX COHORTES RELIQVIT ATQVE OMNIA IMPEDIMENTA ET
POSTERO DIE OMNIBVS COPIIS TRIPLICI INSTRVCTA ACIE AD
ILERDAM PROFICISCITVR ET SVB CASTRIS AFRANII CONSTITIT ET IBI
PAVLISPER SVB ARMIS MORATVS FACIT AEQVO LOCO PVGNANDI
POTESTATEM. POTESTATE FACTA AFRANIVS COPIAS EDVCIT ET IN
MEDIO COLLE SVB CASTRIS CONSTITVIT. CAESAR, VBI COGNOVIT
PER AFRANIVM STARE, QVO MINVS PROELIO DIMICARETVR, AB
INFIMIS RADICIBVS MONTIS INTERMISSIS CIRCITER PASSIBVS CCCC
CASTRA FACERE CONSTITVIT ET, NE IN OPERE FACIVNDO MILITES
REPENTINO HOSTIVM INCVRSV EXTERRERENTVR ATQVE OPERE
PROHIBERENTVR, VALLO MVNIRI VETVIT, QVOD EMINERE ET PROCVL
VIDERI NECESSE ERAT, SED A FRONTE CONTRA HOSTEM PEDVM XV
FOSSAM FIERI IVSSIT. PRIMA ET SECVNDA ACIES IN ARMIS, VT AB
INITIO CONSTITVTA ERAT, PERMANEBAT; POST HAS OPVS IN
OCCVLTO A III ACIE FIEBAT. SIC OMNE PRIVS EST PERFECTVM,
QVAM INTELLEGERETVR AB AFRANIO CASTRA MVNIRI. SVB VESPERVM
CAESAR INTRA HANC FOSSAM LEGIONES REDVCIT ATQVE IBI SVB
ARMIS PROXIMA NOCTE CONQVIESCIT.
[42] POSTERO DIE OMNEM EXERCITVM INTRA FOSSAM CONTINET
ET, QVOD LONGIVS ERAT AGGER PETENDVS, IN PRAESENTIA SIMILEM
RATIONEM OPERIS INSTITVIT SINGVLAQVE LATERA CASTRORVM
SINGVLIS ATTRIBVIT LEGIONIBVS MVNIENDA FOSSASQVE AD EANDEM
MAGNITVDINEM PERFICI IVBET; RELIQVAS LEGIONES IN ARMIS
EXPEDITAS CONTRA HOSTEM CONSTITVIT. AFRANIVS PETREIVSQVE
TERRENDI CAVSA ATQVE OPERIS IMPEDIENDI COPIAS SVAS AD
INFIMAS MONTIS RADICES PRODVCVNT ET PROELIO LACESSVNT,
NEQVE IDCIRCO CAESAR OPVS INTERMITTIT CONFISVS PRAESIDIO
LEGIONVM TRIVM ET MVNITIONE FOSSAE. ILLI NON DIV COMMORATI
NEC LONGIVS AB INFIMO COLLE PROGRESSI COPIAS IN CASTRA
REDVCVNT. TERTIO DIE CAESAR VALLO CASTRA COMMVNIT; RELIQVAS
COHORTES, QVAS IN SVPERIORIBVS CASTRIS RELIQVERAT,
IMPEDIMENTAQVE AD SE TRADVCI IVBET.

[43] ERAT INTER OPPIDVM ILERDAM ET PROXIMVM COLLEM, VBI

CASTRA PETREIVS ATQVE AFRANIVS HABEBANT, PLANITIES CIRCITER
PASSVVM CCC, ATQVE IN HOC FERE MEDIO SPATIO TVMVLVS ERAT
PAVLO EDITIOR; QVEM SI OCCVPAVISSET CAESAR ET COMMVNISSET,
AB OPPIDO ET PONTE ET COMMEATV OMNI, QVEM IN OPPIDVM
CONTVLERANT, SE INTERCLVSVRVM ADVERSARIOS CONFIDEBAT. HOC
SPERANS LEGIONES III EX CASTRIS EDVCIT ACIEQVE IN LOCIS
IDONEIS INSTRVCTA VNIVS LEGIONIS ANTESIGNANOS PROCVRRERE
ATQVE EVM TVMVLVM OCCVPARE IVBET. QVA RE COGNITA CELERITER
QVAE IN STATIONE PRO CASTRIS ERANT AFRANII COHORTES
BREVIORE ITINERE AD EVNDEM OCCVPANDVM LOCVM MITTVNTVR.
CONTENDITVR PROELIO, ET QVOD PRIVS IN TVMVLVM AFRANIANI
VENERANT, NOSTRI REPELLVNTVR ATQVE ALIIS SVBMISSIS SVBSIDIIS
TERGA VERTERE SEQVE AD SIGNA LEGIONVM RECIPERE COGVNTVR.

[44] GENVS ERAT PVGNAE MILITVM ILLORVM, VT MAGNO IMPETV

PRIMO PROCVRRERENT, AVDACTER LOCVM CAPERENT, ORDINES
SVOS NON MAGNOPERE SERVARENT, RARI DISPERSIQVE PVGNARENT;
SI PREMERENTVR, PEDEM REFERRE ET LOCO EXCEDERE NON TVRPE
EXISTIMARENT CVM LVSITANIS RELIQVISQVE BARBARIS BARBARO
GENERE QVODAM PVGNAE ASSVEFACTI; QVOD FERE FIT, QVIBVS
QVISQVE IN LOCIS MILES INVETERAVERIT, VT MVLTVM EARVM
REGIONVM CONSVETVDINE MOVEATVR. HAEC TVM RATIO NOSTROS
PERTVRBAVIT INSVETOS HVIVS GENERIS PVGNAE: CIRCVMIRI ENIM
SESE AB APERTO LATERE PROCVRRENTIBVS SINGVLIS
ARBITRABANTVR; IPSI AVTEM SVOS ORDINES SERVARE NEQVE AB
SIGNIS DISCEDERE NEQVE SINE GRAVI CAVSA EVM LOCVM, QVEM
CEPERANT, DIMITTI CENSVERANT OPORTERE. ITAQVE PERTVRBATIS
ANTESIGNANIS LEGIO, QVAE IN EO CORNV CONSTITERAT, LOCVM
NON TENVIT ATQVE IN PROXIMVM COLLEM SESE RECEPIT.

[45] CAESAR PAENE OMNI ACIE PERTERRITA, QVOD PRAETER

OPINIONEM CONSVETVDINEMQVE ACCIDERAT, COHORTATVS SVOS
LEGIONEM NONAM SVBSIDIO DVCIT; HOSTEM INSOLENTER ATQVE
ACRITER NOSTROS INSEQVENTEM SVPPRIMIT RVRSVSQVE TERGA
VERTERE SEQVE AD OPPIDVM ILERDAM RECIPERE ET SVB MVRO
CONSISTERE COGIT. SED NONAE LEGIONIS MILITES ELATI STVDIO,
DVM SARCIRE ACCEPTVM DETRIMENTVM VOLVNT, TEMERE INSECVTI
LONGIVS FVGIENTES IN LOCVM INIQVVM PROGREDIVNTVR ET SVB
MONTEM, IN QVO ERAT OPPIDVM POSITVM ILERDA, SVCCEDVNT.
HINC SE RECIPERE CVM VELLENT, RVRSVS ILLI EX LOCO SVPERIORE
NOSTROS PREMEBANT. PRAERVPTVS LOCVS ERAT VTRAQVE EX
PARTE DERECTVS AC TANTVM IN LATITVDINEM PATEBAT, VT TRES
INSTRVCTAE COHORTES EVM LOCVM EXPLERENT, VT NEQVE
SVBSIDIA AB LATERIBVS SVBMITTI NEQVE EQVITES LABORANTIBVS
VSVI ESSE POSSENT. AB OPPIDO AVTEM DECLIVIS LOCVS TENVI
FASTIGIO VERGEBAT IN LONGITVDINEM PASSVVM CIRCITER CCCC.
HAC NOSTRIS ERAT RECEPTVS, QVOD EO INCITATI STVDIO
INCONSVLTIVS PROCESSERANT; HOC PVGNABATVR LOCO, ET
PROPTER ANGVSTIAS INIQVO ET QVOD SVB IPSIS RADICIBVS MONTIS
CONSTITERANT, VT NVLLVM FRVSTRA TELVM IN EOS MITTERETVR.
TAMEN VIRTVTE ET PATIENTIA NITEBANTVR ATQVE OMNIA VVLNERA
SVSTINEBANT. AVGEBATVR ILLIS COPIA, ATQVE EX CASTRIS
COHORTES PER OPPIDVM CREBRO SVBMITTEBANTVR, VT INTEGRI
DEFESSIS SVCCEDERENT. HOC IDEM CAESAR FACERE COGEBATVR,
VT SVBMISSIS IN EVNDEM LOCVM COHORTIBVS DEFESSOS
RECIPERET.

[46] HOC CVM ESSET MODO PVGNATVM CONTINENTER HORIS

QVINQVE NOSTRIQVE GRAVIVS A MVLTITVDINE PREMERENTVR,
CONSVMPTIS OMNIBVS TELIS GLADIIS DESTRICTIS IMPETVM
ADVERSVS MONTEM IN COHORTES FACIVNT, PAVCISQVE DEIECTIS
RELIQVOS SESE CONVERTERE COGVNT. SVBMOTIS SVB MVRVM
COHORTIBVS AC NONNVLLAM PARTEM PROPTER TERROREM IN
OPPIDVM COMPVLSIS FACILIS EST NOSTRIS RECEPTVS DATVS.
EQVITATVS AVTEM NOSTER AB VTROQVE LATERE, ETSI DEIECTIS
ATQVE INFERIORIBVS LOCIS CONSTITERAT, TAMEN SVMMA IN IVGVM
VIRTVTE CONNITITVR ATQVE INTER DVAS ACIES PEREQVITANS
COMMODIOREM AC TVTIOREM NOSTRIS RECEPTVM DAT. ITA VARIO
CERTAMINE PVGNATVM EST. NOSTRI IN PRIMO CONGRESSV CIRCITER
LXX CECIDERVNT, IN HIS Q. FVLGINIVS EX PRIMO HASTATO LEGIONIS
XIIII, QVI PROPTER EXIMIAM VIRTVTEM EX INFERIORIBVS ORDINIBVS
IN EVM LOCVM PERVENERAT; VVLNERANTVR AMPLIVS DC. EX
AFRANIANIS INTERFICIVNTVR T. CAECILIVS, PRIMI PILI CENTVRIO, ET
PRAETER EVM CENTVRIONES IIII, MILITES AMPLIVS CC.

[47] SED HAEC EIVS DIEI PRAEFERTVR OPINIO, VT SE VTRIQVE

SVPERIORES DISCESSISSE EXISTIMARENT: AFRANIANI, QVOD, CVM
ESSE OMNIVM IVDICIO INFERIORES VIDERENTVR, COMMINVS TAM DIV
STETISSENT ET NOSTRORVM IMPETVM SVSTINVISSENT ET INITIO
LOCVM TVMVLVMQVE TENVISSENT, QVAE CAVSA PVGNANDI FVERAT,
ET NOSTROS PRIMO CONGRESSV TERGA VERTERE COEGISSENT;
NOSTRI AVTEM, QVOD INIQVO LOCO ATQVE IMPARI CONGRESSI
NVMERO QVINQVE HORIS PROELIVM SVSTINVISSENT, QVOD MONTEM
GLADIIS DESTRICTIS ASCENDISSENT, QVOD EX LOCO SVPERIORE
TERGA VERTERE ADVERSARIOS COEGISSENT ATQVE IN OPPIDVM
COMPVLISSENT. ILLI EVM TVMVLVM, PRO QVO PVGNATVM EST,
MAGNIS OPERIBVS MVNIERVNT PRAESIDIVMQVE IBI POSVERVNT.

[48] ACCIDIT ETIAM REPENTINVM INCOMMODVM BIDVO, QVO HAEC

GESTA SVNT. TANTA ENIM TEMPESTAS COORITVR, VT NVMQVAM ILLIS
LOCIS MAIORES AQVAS FVISSE CONSTARET. TVM AVTEM EX OMNIBVS
MONTIBVS NIVES PROLVIT AC SVMMAS RIPAS FLVMINIS SVPERAVIT
PONTESQVE AMBO, QVOS C. FABIVS FECERAT, VNO DIE INTERRVPIT.
QVAE RES MAGNAS DIFFICVLTATES EXERCITVI CAESARIS ATTVLIT.
CASTRA ENIM, VT SVPRA DEMONSTRATVM EST, CVM ESSENT INTER
FLVMINA DVO, SICORIM ET CINGAM, SPATIO MILIVM XXX, NEVTRVM
HORVM TRANSIRI POTERAT, NECESSARIOQVE OMNES HIS ANGVSTIIS
CONTINEBANTVR. NEQVE CIVITATES, QVAE AD CAESARIS AMICITIAM
ACCESSERANT, FRVMENTVM SVPPORTARE, NEQVE EI, QVI PABVLATVM
LONGIVS PROGRESSI ERANT, INTERCLVSI FLVMINIBVS REVERTI NEQVE
MAXIMI COMMEATVS, QVI EX ITALIA GALLIAQVE VENIEBANT, IN CASTRA
PERVENIRE POTERANT. TEMPVS ERAT AVTEM DIFFICILLIMVM, QVO
NEQVE FRVMENTA IN HIBERNIS ERANT NEQVE MVLTVM A MATVRITATE
ABERANT; AC CIVITATES EXINANITAE, QVOD AFRANIVS PAENE OMNE
FRVMENTVM ANTE CAESARIS ADVENTVM ILERDAM CONVEXERAT,
RELIQVI SI QVID FVERAT, CAESAR SVPERIORIBVS DIEBVS
CONSVMPSERAT; PECORA, QVOD SECVNDVM POTERAT ESSE INOPIAE
SVBSIDIVM, PROPTER BELLVM FINITIMAE CIVITATES LONGIVS
REMOVERANT. QVI ERANT PABVLANDI AVT FRVMENTANDI CAVSA
PROGRESSI, HOS LEVIS ARMATVRAE LVSITANI PERITIQVE EARVM
REGIONVM CETRATI CITERIORIS HISPANIAE CONSECTABANTVR;
QVIBVS ERAT PROCLIVE TRANARE FLVMEN, QVOD CONSVETVDO
EORVM OMNIVM EST, VT SINE VTRIBVS AD EXERCITVM NON EANT.
[49] AT EXERCITVS AFRANII OMNIVM RERVM ABVNDABAT COPIA.
MVLTVM ERAT FRVMENTVM PROVISVM ET CONVECTVM SVPERIORIBVS
TEMPORIBVS, MVLTVM EX OMNI PROVINCIA COMPORTABATVR; MAGNA
COPIA PABVLI SVPPETEBAT. HARVM OMNIVM RERVM FACVLTATES
SINE VLLO PERICVLO PONS ILERDAE PRAEBEBAT ET LOCA TRANS
FLVMEN INTEGRA, QVO OMNINO CAESAR ADIRE NON POTERAT.

[50] HAE PERMANSERVNT AQVAE DIES COMPLVRES. CONATVS EST

CAESAR REFICERE PONTES; SED NEC MAGNITVDO FLVMINIS
PERMITTEBAT, NEQVE AD RIPAM DISPOSITAE COHORTES
ADVERSARIORVM PERFICI PATIEBANTVR. QVOD ILLIS PROHIBERE
ERAT FACILE CVM IPSIVS FLVMINIS NATVRA ATQVE AQVAE
MAGNITVDINE, TVM QVOD EX TOTIS RIPIS IN VNVM ATQVE ANGVSTVM
LOCVM TELA IACIEBANTVR; ATQVE ERAT DIFFICILE EODEM TEMPORE
RAPIDISSIMO FLVMINE OPERA PERFICERE ET TELA VITARE.

[51] NVNTIATVR AFRANIO MAGNOS COMMEATVS, QVI ITER HABEBANT

AD CAESAREM, AD FLVMEN CONSTITISSE. VENERANT EO SAGITTARII
EX RVTENIS, EQVITES EX GALLIA CVM MVLTIS CARRIS MAGNISQVE
IMPEDIMENTIS, VT FERT GALLICA CONSVETVDO. ERANT PRAETEREA
CVIVSQVE GENERIS HOMINVM MILIA CIRCITER VI CVM SERVIS
LIBERISQVE; SED NVLLVS ORDO, NVLLVM IMPERIVM CERTVM, CVM
SVO QVISQVE CONSILIO VTERETVR ATQVE OMNES SINE TIMORE ITER
FACERENT VSI SVPERIORVM TEMPORVM ATQVE ITINERVM LICENTIA.
ERANT COMPLVRES HONESTI ADVLESCENTES, SENATORVM FILII ET
ORDINIS EQVESTRIS; ERANT LEGATIONES CIVITATVM; ERANT LEGATI
CAESARIS. HOS OMNES FLVMINA CONTINEBANT. AD HOS
OPPRIMENDOS CVM OMNI EQVITATV TRIBVSQVE LEGIONIBVS
AFRANIVS DE NOCTE PROFICISCITVR IMPRVDENTESQVE ANTE MISSIS
EQVITIBVS AGGREDITVR. CELERITER SESE TAMEN GALLI EQVITES
EXPEDIVNT PROELIVMQVE COMMITTVNT. EI, DVM PARI CERTAMINE
RES GERI POTVIT, MAGNVM HOSTIVM NVMERVM PAVCI SVSTINVERE;
SED VBI SIGNA LEGIONVM APPROPINQVARE COEPERVNT, PAVCIS
AMISSIS SESE IN PROXIMOS MONTES CONFERVNT. HOC PVGNAE
TEMPVS MAGNVM ATTVLIT NOSTRIS AD SALVTEM MOMENTVM; NACTI
ENIM SPATIVM SE IN LOCA SVPERIORA RECEPERVNT. DESIDERATI
SVNT EO DIE SAGITTARII CIRCITER CC, EQVITES PAVCI, CALONVM
ATQVE IMPEDIMENTORVM NON MAGNVS NVMERVS.

[52] HIS TAMEN OMNIBVS ANNONA CREVIT; QVAE FERE RES NON
SOLVM INOPIA PRAESENTIS, SED ETIAM FVTVRI TEMPORIS TIMORE
INGRAVESCERE CONSVEVIT. IAMQVE AD DENARIOS L IN SINGVLOS
MODIOS ANNONA PERVENERAT, ET MILITVM VIRES INOPIA FRVMENTI
DEMINVERAT, ATQVE INCOMMODA IN DIES AVGEBANTVR; ET ITA
PAVCIS DIEBVS MAGNA ERAT FACTA RERVM COMMVTATIO AC SE
FORTVNA INCLINAVERAT, VT NOSTRI MAGNA INOPIA NECESSARIARVM
RERVM CONFLICTARENTVR, ILLI OMNIBVS ABVNDARENT REBVS
SVPERIORESQVE HABERENTVR. CAESAR EIS CIVITATIBVS, QVAE AD
EIVS AMICITIAM ACCESSERANT, QVOD MINOR ERAT FRVMENTI COPIA,
PECVS IMPERABAT; CALONES AD LONGINQVIORES CIVITATES
DIMITTEBAT; IPSE PRAESENTEM INOPIAM QVIBVS POTERAT SVBSIDIIS
TVTABATVR.

[53] HAEC AFRANIVS PETREIVSQVE ET EORVM AMICI PLENIORA ETIAM

ATQVE VBERIORA ROMAM AD SVOS PERSCRIBEBANT; MVLTA RVMOR
AFFINGEBAT, VT PAENE BELLVM CONFECTVM VIDERETVR. QVIBVS
LITTERIS NVNTIISQVE ROMAM PERLATIS MAGNI DOMVM CONCVRSVS
AD AFRANIVM MAGNAEQVE GRATVLATIONES FIEBANT; MVLTI EX ITALIA
AD CN. POMPEIVM PROFICISCEBANTVR, ALII, VT PRINCIPES TALEM
NVNTIVM ATTVLISSE, ALII NE EVENTVM BELLI EXSPECTASSE AVT EX
OMNIBVS NOVISSIMI VENISSE VIDERENTVR.

[54] CVM IN HIS ANGVSTIIS RES ESSET, ATQVE OMNES VIAE AB

AFRANIANIS MILITIBVS EQVITIBVSQVE OBSIDERENTVR, NEC PONTES
PERFICI POSSENT, IMPERAT MILITIBVS CAESAR, VT NAVES FACIANT,
CVIVS GENERIS EVM SVPERIORIBVS ANNIS VSVS BRITANNIAE
DOCVERAT. CARINAE AC PRIMA STATVMINA EX LEVI MATERIA
FIEBANT; RELIQVVM CORPVS NAVIVM VIMINIBVS CONTEXTVM CORIIS
INTEGEBATVR. HAS PERFECTAS CARRIS IVNCTIS DEVEHIT NOCTV
MILIA PASSVVM A CASTRIS XXII MILITESQVE HIS NAVIBVS FLVMEN
TRANSPORTAT CONTINENTEMQVE RIPAE COLLEM IMPROVISO
OCCVPAT. HVNC CELERITER, PRIVSQVAM AB ADVERSARIIS
SENTIATVR, COMMVNIT. HVC LEGIONEM POSTEA TRAICIT ATQVE EX
VTRAQVE PARTE PONTEM INSTITVIT, BIDVO PERFICIT. ITA COMMEATVS
ET QVI FRVMENTI CAVSA PROCESSERANT TVTO AD SE RECIPIT ET
REM FRVMENTARIAM EXPEDIRE INCIPIT.

[55] EODEM DIE EQVITVM MAGNAM PARTEM FLVMEN TRAIECIT. QVI

INOPINANTES PABVLATORES ET SINE VLLO DISSIPATOS TIMORE
AGGRESSI MAGNVM NVMERVM IVMENTORVM ATQVE HOMINVM
INTERCIPIVNT COHORTIBVSQVE CETRATIS SVBSIDIO MISSIS
SCIENTER IN DVAS PARTES SESE DISTRIBVVNT, ALII VT PRAEDAE
PRAESIDIO SINT, ALII VT VENIENTIBVS RESISTANT ATQVE EOS
PROPELLANT, VNAMQVE COHORTEM, QVAE TEMERE ANTE CETERAS
EXTRA ACIEM PROCVRRERAT, SECLVSAM AB RELIQVIS
CIRCVMVENIVNT ATQVE INTERFICIVNT INCOLVMESQVE CVM MAGNA
PRAEDA EODEM PONTE IN CASTRA REVERTVNTVR.

[56] DVM HAEC AD ILERDAM GERVNTVR, MASSILIENSES VSI L.

DOMITII CONSILIO NAVES LONGAS EXPEDIVNT NVMERO XVII, QVARVM
ERANT XI TECTAE. MVLTA HVC MINORA NAVIGIA ADDVNT, VT IPSA
MVLTITVDINE NOSTRA CLASSIS TERREATVR. MAGNVM NVMERVM
SAGITTARIORVM, MAGNVM ALBICORVM, DE QVIBVS SVPRA
DEMONSTRATVM EST, IMPONVNT ATQVE HOS PRAEMIIS
POLLICITATIONIBVSQVE INCITANT. CERTAS SIBI DEPOSCIT NAVES
DOMITIVS ATQVE HAS COLONIS PASTORIBVSQVE, QVOS SECVM
ADDVXERAT, COMPLET. SIC OMNIBVS REBVS INSTRVCTA CLASSE
MAGNA FIDVCIA AD NOSTRAS NAVES PROCEDVNT, QVIBVS PRAEERAT
D. BRVTVS. HAE AD INSVLAM, QVAE EST CONTRA MASSILIAM,
STATIONES OBTINEBANT.

[57] ERAT MVLTO INFERIOR NVMERO NAVIVM BRVTVS; SED ELECTOS

EX OMNIBVS LEGIONIBVS FORTISSIMOS VIROS, ANTESIGNANOS,
CENTVRIONES, CAESAR EI CLASSI ATTRIBVERAT, QVI SIBI ID
MVNERIS DEPOPOSCERANT. HI MANVS FERREAS ATQVE HARPAGONES
PARAVERANT MAGNOQVE NVMERO PILORVM, TRAGVLARVM
RELIQVORVMQVE TELORVM SE INSTRVXERANT. ITA COGNITO HOSTIVM
ADVENTV SVAS NAVES EX PORTV EDVCVNT, CVM MASSILIENSIBVS
CONFLIGVNT. PVGNATVM EST VTRIMQVE FORTISSIME ATQVE
ACERRIME; NEQVE MVLTVM ALBICI NOSTRIS VIRTVTE CEDEBANT,
HOMINES ASPERI ET MONTANI, EXERCITATI IN ARMIS; ATQVE HI
MODO DIGRESSI A MASSILIENSIBVS RECENTEM EORVM
POLLICITATIONEM ANIMIS CONTINEBANT, PASTORESQVE DOMITII SPE
LIBERTATIS EXCITATI SVB OCVLIS DOMINI SVAM PROBARE OPERAM
STVDEBANT.

[58] IPSI MASSILIENSES ET CELERITATE NAVIVM ET SCIENTIA

GVBERNATORVM CONFISI NOSTROS ELVDEBANT IMPETVSQVE EORVM
EXCIPIEBANT ET, QVOAD LICEBAT LATIORE VTI SPATIO, PRODVCTA
LONGIVS ACIE CIRCVMVENIRE NOSTROS AVT PLVRIBVS NAVIBVS
ADORIRI SINGVLAS AVT REMOS TRANSCVRRENTES DETERGERE, SI
POSSENT, CONTENDEBANT; CVM PROPIVS ERAT NECESSARIO
VENTVM, AB SCIENTIA GVBERNATORVM ATQVE ARTIFICIIS AD
VIRTVTEM MONTANORVM CONFVGIEBANT. NOSTRI CVM MINVS
EXERCITATIS REMIGIBVS MINVSQVE PERITIS GVBERNATORIBVS
VTEBANTVR, QVI REPENTE EX ONERARIIS NAVIBVS ERANT PRODVCTI
NEQVE DVM ETIAM VOCABVLIS ARMAMENTORVM COGNITIS, TVM ETIAM
TARDITATE ET GRAVITATE NAVIVM IMPEDIEBANTVR; FACTAE ENIM
SVBITO EX HVMIDA MATERIA NON EVNDEM VSVM CELERITATIS
HABEBANT. ITAQVE, DVM LOCVS COMMINVS PVGNANDI DARETVR,
AEQVO ANIMO SINGVLAS BINIS NAVIBVS OBICIEBANT ATQVE INIECTA
MANV FERREA ET RETENTA VTRAQVE NAVE DIVERSI PVGNABANT
ATQVE IN HOSTIVM NAVES TRANSCENDEBANT ET MAGNO NVMERO
ALBICORVM ET PASTORVM INTERFECTO PARTEM NAVIVM DEPRIMVNT,
NONNVLLAS CVM HOMINIBVS CAPIVNT, RELIQVAS IN PORTVM
COMPELLVNT. EO DIE NAVES MASSILIENSIVM CVM EIS, QVAE SVNT
CAPTAE, INTEREVNT VIIII.

[59] HOC PRIMVM CAESARI AD ILERDAM NVNTIATVR; SIMVL

PERFECTO PONTE CELERITER FORTVNA MVTATVR. ILLI PERTERRITI
VIRTVTE EQVITVM MINVS LIBERE, MINVS AVDACTER VAGABANTVR,
ALIAS NON LONGO A CASTRIS PROGRESSI SPATIO, VT CELEREM
RECEPTVM HABERENT, ANGVSTIVS PABVLABANTVR, ALIAS LONGIORE
CIRCVITV CVSTODIAS STATIONESQVE EQVITVM VITABANT, AVT ALIQVO
ACCEPTO DETRIMENTO AVT PROCVL EQVITATV VISO EX MEDIO
ITINERE PROIECTIS SARCINIS FVGIEBANT. POSTREMO ET PLVRES
INTERMITTERE DIES ET PRAETER CONSVETVDINEM OMNIVM NOCTV
CONSTITVERANT PABVLARI.

[60] INTERIM OSCENSES ET CALAGVRRITANI, QVI ERANT

OSCENSIBVS CONTRIBVTI, MITTVNT AD EVM LEGATOS SESEQVE
IMPERATA FACTVROS POLLICENTVR. HOS TARRACONENSES ET
IACETANI ET AVSETANI ET PAVCIS POST DIEBVS ILLVRGAVONENSES,
QVI FLVMEN HIBERVM ATTINGVNT, INSEQVVNTVR. PETIT AB HIS
OMNIBVS, VT SE FRVMENTO IVVENT. POLLICENTVR ATQVE OMNIBVS
VNDIQVE CONQVISITIS IVMENTIS IN CASTRA DEPORTANT. TRANSIT
ETIAM COHORS ILLVRGAVONENSIS AD EVM COGNITO CIVITATIS
CONSILIO ET SIGNA EX STATIONE TRANSFERT. MAGNA CELERITER
COMMVTATIO RERVM. PERFECTO PONTE, MAGNIS QVINQVE
CIVITATIBVS AD AMICITIAM ADIVNCTIS, EXPEDITA RE FRVMENTARIA,
EXSTINCTIS RVMORIBVS DE AVXILIIS LEGIONVM, QVAE CVM POMPEIO
PER MAVRITANIAM VENIRE DICEBANTVR, MVLTAE LONGINQVIORES
CIVITATES AB AFRANIO DESCISCVNT ET CAESARIS AMICITIAM
SEQVVNTVR.

[61] QVIBVS REBVS PERTERRITIS ANIMIS ADVERSARIORVM CAESAR,

NE SEMPER MAGNO CIRCVITV PER PONTEM EQVITATVS ESSET
MITTENDVS, NACTVS IDONEVM LOCVM FOSSAS PEDVM XXX IN
LATITVDINEM COMPLVRES FACERE INSTITVIT, QVIBVS PARTEM
ALIQVAM SICORIS AVERTERET VADVMQVE IN EO FLVMINE EFFICERET.
HIS PAENE EFFECTIS MAGNVM IN TIMOREM AFRANIVS PETREIVSQVE
PERVENIVNT, NE OMNINO FRVMENTO PABVLOQVE
INTERCLVDERENTVR, QVOD MVLTVM CAESAR EQVITATV VALEBAT.
ITAQVE CONSTITVVNT ILLIS LOCIS EXCEDERE ET IN CELTIBERIAM
BELLVM TRANSFERRE. HVIC CONSILIO SVFFRAGABATVR ETIAM ILLA
RES, QVOD EX DVOBVS CONTRARIIS GENERIBVS, QVAE SVPERIORE
BELLO CVM SERTORIO STETERANT CIVITATES, VICTAE NOMEN ATQVE
IMPERIVM ABSENTIS POMPEI TIMEBANT, QVAE IN AMICITIA
MANSERANT, MAGNIS AFFECTAE BENEFICIIS EVM DILIGEBANT;
CAESARIS AVTEM ERAT IN BARBARIS NOMEN OBSCVRIVS. HIC
MAGNOS EQVITATVS MAGNAQVE AVXILIA EXSPECTABANT ET SVIS
LOCIS BELLVM IN HIEMEM DVCERE COGITABANT. HOC INITO
CONSILIO TOTO FLVMINE HIBERO NAVES CONQVIRI ET OCTOGESAM
ADDVCI IVBENT. ID ERAT OPPIDVM POSITVM AD HIBERVM MILIAQVE
PASSVVM A CASTRIS ABERAT XXX. AD EVM LOCVM FLVMINIS
NAVIBVS IVNCTIS PONTEM IMPERANT FIERI LEGIONESQVE DVAS
FLVMEN SICORIM TRADVCVNT, CASTRAQVE MVNIVNT VALLO PEDVM
XII.

[62] QVA RE PER EXPLORATORES COGNITA SVMMO LABORE MILITVM

CAESAR CONTINVATO DIEM NOCTEMQVE OPERE IN FLVMINE
AVERTENDO HVC IAM REM DEDVXERAT, VT EQVITES, ETSI
DIFFICVLTER ATQVE AEGRE FIEBAT, POSSENT TAMEN ATQVE
AVDERENT FLVMEN TRANSIRE, PEDITES VERO TANTVMMODO VMERIS
AC SVMMO PECTORE EXSTARENT ET CVM ALTITVDINE AQVAE TVM
ETIAM RAPIDITATE FLVMINIS AD TRANSEVNDVM IMPEDIRENTVR. SED
TAMEN EODEM FERE TEMPORE PONS IN HIBERO PROPE EFFECTVS
NVNTIABATVR, ET IN SICORI VADVM REPERIEBATVR.

[63] IAM VERO EO MAGIS ILLI MATVRANDVM ITER EXISTIMABANT.

ITAQVE DVABVS AVXILIARIBVS COHORTIBVS ILERDAE PRAESIDIO
RELICTIS OMNIBVS COPIIS SICORIM TRANSEVNT ET CVM DVABVS
LEGIONIBVS, QVAS SVPERIORIBVS DIEBVS TRADVXERANT, CASTRA
CONIVNGVNT. RELINQVEBATVR CAESARI NIHIL, NISI VTI EQVITATV
AGMEN ADVERSARIORVM MALE HABERET ET CARPERET. PONS ENIM
IPSIVS MAGNVM CIRCVITVM HABEBAT, VT MVLTO BREVIORE ITINERE
ILLI AD HIBERVM PERVENIRE POSSENT. EQVITES AB EO MISSI
FLVMEN TRANSEVNT ET, CVM DE TERTIA VIGILIA PETREIVS ATQVE
AFRANIVS CASTRA MOVISSENT, REPENTE SESE AD NOVISSIMVM
AGMEN OSTENDVNT ET MAGNA MVLTITVDINE CIRCVMFVSA MORARI
ATQVE ITER IMPEDIRE INCIPIVNT.

[64] PRIMA LVCE EX SVPERIORIBVS LOCIS, QVAE CAESARIS CASTRIS

ERANT CONIVNCTA, CERNEBATVR EQVITATVS NOSTRI PROELIO
NOVISSIMOS ILLORVM PREMI VEHEMENTER AC NONNVMQVAM
SVSTINERI EXTREMVM AGMEN ATQVE INTERRVMPI, ALIAS INFERRI
SIGNA ET VNIVERSARVM COHORTIVM IMPETV NOSTROS PROPELLI,
DEIN RVRSVS CONVERSOS INSEQVI. TOTIS VERO CASTRIS MILITES
CIRCVLARI ET DOLERE HOSTEM EX MANIBVS DIMITTI, BELLVM NON
NECESSARIO LONGIVS DVCI; CENTVRIONES TRIBVNOSQVE MILITVM
ADIRE ATQVE OBSECRARE, VT PER EOS CAESAR CERTIOR FIERET,
NE LABORI SVO NEV PERICVLO PARCERET; PARATOS ESSE SESE,
POSSE ET AVDERE EA TRANSIRE FLVMEN, QVA TRADVCTVS ESSET
EQVITATVS. QVORVM STVDIO ET VOCIBVS EXCITATVS CAESAR, ETSI
TIMEBAT TANTAE MAGNITVDINI FLVMINIS EXERCITVM OBICERE,
CONANDVM TAMEN ATQVE EXPERIENDVM IVDICAT. ITAQVE
INFIRMIORES MILITES EX OMNIBVS CENTVRIIS DELIGI IVBET, QVORVM
AVT ANIMVS AVT VIRES VIDEBANTVR SVSTINERE NON POSSE. HOS
CVM LEGIONE VNA PRAESIDIO CASTRIS RELINQVIT; RELIQVAS
LEGIONES EXPEDITAS EDVCIT MAGNOQVE NVMERO IVMENTORVM IN
FLVMINE SVPRA ATQVE INFRA CONSTITVTO TRADVCIT EXERCITVM.
PAVCI EX HIS MILITIBVS ABREPTI VI FLVMINIS AB EQVITATV
EXCIPIVNTVR AC SVBLEVANTVR; INTERIT TAMEN NEMO. TRADVCTO
INCOLVMI EXERCITV COPIAS INSTRVIT TRIPLICEMQVE ACIEM DVCERE
INCIPIT. AC TANTVM FVIT IN MILITIBVS STVDII, VT MILIVM SEX AD
ITER ADDITO CIRCVITV MAGNAQVE AD VADVM FLVMINIS MORA
INTERPOSITA EOS, QVI DE TERTIA VIGILIA EXISSENT, ANTE HORAM
DIEI VIIII CONSEQVERENTVR.

[65] QVOS VBI AFRANIVS PROCVL VISOS CVM PETREIO CONSPEXIT,

NOVA RE PERTERRITVS LOCIS SVPERIORIBVS CONSTITIT ACIEMQVE
INSTRVIT. CAESAR IN CAMPIS EXERCITVM REFICIT, NE DEFESSVM
PROELIO OBICIAT; RVRSVS CONANTES PROGREDI INSEQVITVR ET
MORATVR. ILLI NECESSARIO MATVRIVS, QVAM CONSTITVERANT,
CASTRA PONVNT. SVBERANT ENIM MONTES, ATQVE A MILIBVS
PASSVVM V ITINERA DIFFICILIA ATQVE ANGVSTA EXCIPIEBANT. HOS
MONTES INTRASSE CVPIEBANT, VT EQVITATVM EFFVGERENT CAESARIS
PRAESIDIISQVE IN ANGVSTIIS COLLOCATIS EXERCITVM ITINERE
PROHIBERENT, IPSI SINE PERICVLO AC TIMORE HIBERVM COPIAS
TRADVCERENT. QVOD FVIT ILLIS CONANDVM ATQVE OMNI RATIONE
EFFICIENDVM; SED TOTIVS DIEI PVGNA ATQVE ITINERIS LABORE
DEFESSI REM IN POSTERVM DIEM DISTVLERVNT. CAESAR QVOQVE
IN PROXIMO COLLE CASTRA PONIT.

[66] MEDIA CIRCITER NOCTE EIS, QVI AQVANDI CAVSA LONGIVS A

CASTRIS PROCESSERANT, AB EQVITIBVS CORREPTIS FIT AB HIS
CERTIOR CAESAR DVCES ADVERSARIORVM SILENTIO COPIAS CASTRIS
EDVCERE. QVO COGNITO SIGNVM DARI IVBET ET VASA MILITARI
MORE CONCLAMARI. ILLI EXAVDITO CLAMORE VERITI, NE NOCTV
IMPEDITI SVB ONERE CONFLIGERE COGERENTVR AVT NE AB
EQVITATV CAESARIS IN ANGVSTIVS TENERENTVR, ITER SVPPRIMVNT
COPIASQVE IN CASTRIS CONTINENT. POSTERO DIE PETREIVS CVM
PAVCIS EQVITIBVS OCCVLTE AD EXPLORANDA LOCA PROFICISCITVR.
HOC IDEM FIT EX CASTRIS CAESARIS. MITTITVR L. DECIDIVS SASA
CVM PAVCIS, QVI LOCI NATVRAM PERSPICIAT. VTERQVE IDEM SVIS
RENVNTIAT: V MILIA PASSVVM PROXIMA INTERCEDERE ITINERIS
CAMPESTRIS, INDE EXCIPERE LOCA ASPERA ET MONTVOSA; QVI
PRIOR HAS ANGVSTIAS OCCVPAVERIT, AB HOC HOSTEM PROHIBERI
NIHIL ESSE NEGOTII.

[67] DISPVTATVR IN CONSILIO A PETREIO ATQVE AFRANIO ET TEMPVS

PROFECTIONIS QVAERITVR. PLERIQVE CENSEBANT, VT NOCTV ITER
FACERENT: POSSE PRIVS AD ANGVSTIAS VENIRI, QVAM SENTIRETVR.
ALII, QVOD PRIDIE NOCTV CONCLAMATVM ESSET IN CAESARIS
CASTRIS, ARGVMENTI SVMEBANT LOCO NON POSSE CLAM EXIRI.
CIRCVMFVNDI NOCTV EQVITATVM CAESARIS ATQVE OMNIA LOCA
ATQVE ITINERA OBSIDERE; NOCTVRNAQVE PROELIA ESSE VITANDA,
QVOD PERTERRITVS MILES IN CIVILI DISSENSIONE TIMORI MAGIS
QVAM RELIGIONI CONSVLERE CONSVERIT. AT LVCEM MVLTVM PER
SE PVDOREM OMNIVM OCVLIS, MVLTVM ETIAM TRIBVNORVM MILITVM
ET CENTVRIONVM PRAESENTIAM AFFERRE; QVIBVS REBVS COERCERI
MILITES ET IN OFFICIO CONTINERI SOLEANT. QVARE OMNI RATIONE
ESSE INTERDIV PERRVMPENDVM: ETSI ALIQVO ACCEPTO DETRIMENTO,
TAMEN SVMMA EXERCITVS SALVA LOCVM, QVEM PETANT, CAPI
POSSE. HAEC VINCIT IN CONSILIO SENTENTIA, ET PRIMA LVCE
POSTRIDIE CONSTITVVNT PROFICISCI.

[68] CAESAR EXPLORATIS REGIONIBVS ALBENTE CAELO OMNES

COPIAS CASTRIS EDVCIT MAGNOQVE CIRCVITV NVLLO CERTO ITINERE
EXERCITVM DVCIT. NAM QVAE ITINERA AD HIBERVM ATQVE
OCTOGESAM PERTINEBANT CASTRIS HOSTIVM OPPOSITIS
TENEBANTVR. IPSI ERANT TRANSCENDENDAE VALLES MAXIMAE AC
DIFFICILLIMAE; SAXA MVLTIS LOCIS PRAERVPTA ITER IMPEDIEBANT,
VT ARMA PER MANVS NECESSARIO TRADERENTVR, MILITESQVE
INERMES SVBLEVATIQVE ALII AB ALIIS MAGNAM PARTEM ITINERIS
CONFICERENT. SED HVNC LABOREM RECVSABAT NEMO, QVOD EVM
OMNIVM LABORVM FINEM FORE EXISTIMABANT, SI HOSTEM HIBERO
INTERCLVDERE ET FRVMENTO PROHIBERE POTVISSENT.

[69] AC PRIMO AFRANIANI MILITES VISENDI CAVSA LAETI EX CASTRIS

PROCVRREBANT CONTVMELIOSISQVE VOCIBVS PROSEQVEBANTVR
NOSTROS: NECESSARII VICTVS INOPIA COACTOS FVGERE ATQVE AD
ILERDAM REVERTI. ERAT ENIM ITER A PROPOSITO DIVERSVM,
CONTRARIAMQVE IN PARTEM IRI VIDEBATVR. DVCES VERO EORVM
CONSILIVM SVVM LAVDIBVS EFFEREBANT, QVOD SE CASTRIS
TENVISSENT; MVLTVMQVE EORVM OPINIONEM ADIVVABAT, QVOD SINE
IVMENTIS IMPEDIMENTISQVE AD ITER PROFECTOS VIDEBANT, VT NON
POSSE INOPIAM DIVTIVS SVSTINERE CONFIDERENT. SED, VBI
PAVLATIM RETORQVERI AGMEN AD DEXTRAM CONSPEXERVNT IAMQVE
PRIMOS SVPERARE REGIONEM CASTRORVM ANIMVM ADVERTERVNT,
NEMO ERAT ADEO TARDVS AVT FVGIENS LABORIS, QVIN STATIM
CASTRIS EXEVNDVM ATQVE OCCVRRENDVM PVTARET. CONCLAMATVR
AD ARMA, ATQVE OMNES COPIAE PAVCIS PRAESIDIO RELICTIS
COHORTIBVS EXEVNT RECTOQVE AD HIBERVM ITINERE CONTENDVNT.

[70] ERAT IN CELERITATE OMNE POSITVM CERTAMEN, VTRI PRIVS

ANGVSTIAS MONTESQVE OCCVPARENT; SED EXERCITVM CAESARIS
VIARVM DIFFICVLTATES TARDABANT, AFRANII COPIAS EQVITATVS
CAESARIS INSEQVENS MORABATVR. RES TAMEN AB AFRANIANIS HVC
ERAT NECESSARIO DEDVCTA, VT, SI PRIORES MONTES, QVOS
PETEBANT, ATTIGISSENT, IPSI PERICVLVM VITARENT, IMPEDIMENTA
TOTIVS EXERCITVS COHORTESQVE IN CASTRIS RELICTAS SERVARE
NON POSSENT; QVIBVS INTERCLVSIS EXERCITV CAESARIS AVXILIVM
FERRI NVLLA RATIONE POTERAT. CONFECIT PRIOR ITER CAESAR
ATQVE EX MAGNIS RVPIBVS NACTVS PLANITIEM IN HAC CONTRA
HOSTEM ACIEM INSTRVIT. AFRANIVS, CVM AB EQVITATV NOVISSIMVM
AGMEN PREMERETVR, ANTE SE HOSTEM VIDERET, COLLEM QVENDAM
NACTVS IBI CONSTITIT. EX EO LOCO IIII CETRATORVM COHORTES
IN MONTEM, QVI ERAT IN CONSPECTV OMNIVM EXCELSISSIMVS,
MITTIT. HVNC MAGNO CVRSV CONCITATOS IVBET OCCVPARE, EO
CONSILIO, VTI IPSE EODEM OMNIBVS COPIIS CONTENDERET ET
MVTATO ITINERE IVGIS OCTOGESAM PERVENIRET. HVNC CVM
OBLIQVO ITINERE CETRATI PETERENT, CONSPICATVS EQVITATVS
CAESARIS IN COHORTES IMPETVM FECIT; NEC MINIMAM PARTEM
TEMPORIS EQVITVM VIM CETRATI SVSTINERE POTVERVNT OMNESQVE
AB EIS CIRCVMVENTI IN CONSPECTV VTRIVSQVE EXERCITVS
INTERFICIVNTVR.

[71] ERAT OCCASIO BENE GERENDAE REI. NEQVE VERO ID

CAESAREM FVGIEBAT, TANTO SVB OCVLIS ACCEPTO DETRIMENTO
PERTERRITVM EXERCITVM SVSTINERE NON POSSE, PRAESERTIM
CIRCVMDATVM VNDIQVE EQVITATV, CVM IN LOCO AEQVO ATQVE
APERTO CONFLIGERETVR; IDQVE EX OMNIBVS PARTIBVS AB EO
FLAGITABATVR. CONCVRREBANT LEGATI, CENTVRIONES TRIBVNIQVE
MILITVM: NE DVBITARET PROELIVM COMMITTERE; OMNIVM ESSE
MILITVM PARATISSIMOS ANIMOS. AFRANIANOS CONTRA MVLTIS REBVS
SVI TIMORIS SIGNA MISISSE: QVOD SVIS NON SVBVENISSENT, QVOD
DE COLLE NON DECEDERENT, QVOD VIX EQVITVM INCVRSVS
SVSTINERENT COLLATISQVE IN VNVM LOCVM SIGNIS CONFERTI
NEQVE ORDINES NEQVE SIGNA SERVARENT. QVOD SI INIQVITATEM
LOCI TIMERET, DATVM IRI TAMEN ALIQVO LOCO PVGNANDI
FACVLTATEM, QVOD CERTE INDE DECEDENDVM ESSET AFRANIO NEC
SINE AQVA PERMANERE POSSET.

[72] CAESAR IN EAM SPEM VENERAT, SE SINE PVGNA ET SINE

VVLNERE SVORVM REM CONFICERE POSSE, QVOD RE FRVMENTARIA
ADVERSARIOS INTERCLVSISSET. CVR ETIAM SECVNDO PROELIO
ALIQVOS EX SVIS AMITTERET? CVR VVLNERARI PATERETVR OPTIME
DE SE MERITOS MILITES? CVR DENIQVE FORTVNAM PERICLITARETVR?
PRAESERTIM CVM NON MINVS ESSET IMPERATORIS CONSILIO
SVPERARE QVAM GLADIO. MOVEBATVR ETIAM MISERICORDIA CIVIVM,
QVOS INTERFICIENDOS VIDEBAT; QVIBVS SALVIS ATQVE INCOLVMIBVS
REM OBTINERE MALEBAT. HOC CONSILIVM CAESARIS PLERISQVE
NON PROBABATVR: MILITES VERO PALAM INTER SE LOQVEBANTVR,
QVONIAM TALIS OCCASIO VICTORIAE DIMITTERETVR, ETIAM CVM
VELLET CAESAR, SESE NON ESSE PVGNATVROS. ILLE IN SVA
SENTENTIA PERSEVERAT ET PAVLVM EX EO LOCO DIGREDITVR, VT
TIMOREM ADVERSARIIS MINVAT. PETREIVS ATQVE AFRANIVS OBLATA
FACVLTATE IN CASTRA SESE REFERVNT. CAESAR PRAESIDIIS
MONTIBVS DISPOSITIS OMNI AD HIBERVM INTERCLVSO ITINERE QVAM
PROXIME POTEST HOSTIVM CASTRIS CASTRA COMMVNIT.

[73] POSTERO DIE DVCES ADVERSARIORVM PERTVRBATI, QVOD

OMNEM REI FRVMENTARIAE FLVMINISQVE HIBERI SPEM DIMISERANT,
DE RELIQVIS REBVS CONSVLTABANT. ERAT VNVM ITER, ILERDAM SI
REVERTI VELLENT; ALTERVM, SI TARRACONEM PETERENT. HAEC
CONSILIANTIBVS EIS NVNTIANTVR AQVATORES AB EQVITATV PREMI
NOSTRO. QVA RE COGNITA CREBRAS STATIONES DISPONVNT
EQVITVM ET COHORTIVM ALARIARVM LEGIONARIASQVE INTERICIVNT
COHORTES VALLVMQVE EX CASTRIS AD AQVAM DVCERE INCIPIVNT,
VT INTRA MVNITIONEM ET SINE TIMORE ET SINE STATIONIBVS AQVARI
POSSENT. ID OPVS INTER SE PETREIVS ATQVE AFRANIVS PARTIVNTVR
IPSIQVE PERFICIVNDI OPERIS CAVSA LONGIVS PROGREDIVNTVR.

[74] QVORVM DISCESSV LIBERAM NACTI MILITES COLLOQVIORVM

FACVLTATEM VVLGO PROCEDVNT, ET QVEM QVISQVE IN CASTRIS
NOTVM AVT MVNICIPEM HABEBAT CONQVIRIT ATQVE EVOCAT. PRIMVM
AGVNT GRATIAS OMNIBVS, QVOD SIBI PERTERRITIS PRIDIE
PEPERCISSENT: EORVM SE BENEFICIO VIVERE. DEINDE DE
IMPERATORIS FIDE QVAERVNT, RECTENE SE ILLI SINT COMMISSVRI,
ET QVOD NON AB INITIO FECERINT ARMAQVE CVM HOMINIBVS
NECESSARIIS ET CONSANGVINEIS CONTVLERINT, QVERVNTVR. HIS
PROVOCATI SERMONIBVS FIDEM AB IMPERATORE DE PETREII ATQVE
AFRANII VITA PETVNT, NE QVOD IN SE SCELVS CONCEPISSE NEV
SVOS PRODIDISSE VIDEANTVR. QVIBVS CONFIRMATIS REBVS SE
STATIM SIGNA TRANSLATVROS CONFIRMANT LEGATOSQVE DE PACE
PRIMORVM ORDINVM CENTVRIONES AD CAESAREM MITTVNT. INTERIM
ALII SVOS IN CASTRA INVITANDI CAVSA ADDVCVNT, ALII AB SVIS
ABDVCVNTVR, ADEO VT VNA CASTRA IAM FACTA EX BINIS
VIDERENTVR; COMPLVRESQVE TRIBVNI MILITVM ET CENTVRIONES AD
CAESAREM VENIVNT SEQVE EI COMMENDANT. IDEM HOC FIT A
PRINCIPIBVS HISPANIAE, QVOS EVOCAVERANT ET SECVM IN CASTRIS
HABEBANT OBSIDVM LOCO. HI SVOS NOTOS HOSPITESQVE
QVAEREBANT, PER QVEM QVISQVE EORVM ADITVM COMMENDATIONIS
HABERET AD CAESAREM. AFRANII ETIAM FILIVS ADVLESCENS DE SVA
AC PARENTIS SVI SALVTE CVM CAESARE PER SVLPICIVM LEGATVM
AGEBAT. ERANT PLENA LAETITIA ET GRATVLATIONE OMNIA, EORVM,
QVI TANTA PERICVLA VITASSE, ET EORVM, QVI SINE VVLNERE TANTAS
RES CONFECISSE VIDEBANTVR, MAGNVMQVE FRVCTVM SVAE
PRISTINAE LENITATIS OMNIVM IVDICIO CAESAR FEREBAT,
CONSILIVMQVE EIVS A CVNCTIS PROBABATVR.

[75] QVIBVS REBVS NVNTIATIS AFRANIVS AB INSTITVTO OPERE

DISCEDIT SEQVE IN CASTRA RECIPIT, SIC PARATVS, VT VIDEBATVR,
VT, QVICVMQVE ACCIDISSET CASVS, HVNC QVIETO ET AEQVO ANIMO
FERRET. PETREIVS VERO NON DESERIT SESE. ARMAT FAMILIAM; CVM
HAC ET PRAETORIA COHORTE CETRATORVM BARBARISQVE EQVITIBVS
PAVCIS, BENEFICIARIIS SVIS, QVOS SVAE CVSTODIAE CAVSA HABERE
CONSVERAT, IMPROVISO AD VALLVM ADVOLAT, COLLOQVIA MILITVM
INTERRVMPIT, NOSTROS REPELLIT A CASTRIS, QVOS DEPRENDIT
INTERFICIT. RELIQVI COEVNT INTER SE ET REPENTINO PERICVLO
EXTERRITI SINISTRAS SAGIS INVOLVVNT GLADIOSQVE DESTRINGVNT
ATQVE ITA SE A CETRATIS EQVITIBVSQVE DEFENDVNT CASTRORVM
PROPINQVITATE CONFISI SEQVE IN CASTRA RECIPIVNT ET AB EIS
COHORTIBVS, QVAE ERANT IN STATIONE AD PORTAS, DEFENDVNTVR.

[76] QVIBVS REBVS CONFECTIS FLENS PETREIVS MANIPVLOS

CIRCVMIT MILITESQVE APPELLAT, NEV SE NEV POMPEIVM,
IMPERATOREM SVVM, ADVERSARIIS AD SVPPLICIVM TRADANT,
OBSECRAT. FIT CELERITER CONCVRSVS IN PRAETORIVM. POSTVLAT,
VT IVRENT OMNES SE EXERCITVM DVCESQVE NON DESERTVROS
NEQVE PRODITVROS NEQVE SIBI SEPARATIM A RELIQVIS CONSILIVM
CAPTVROS. PRINCEPS IN HAEC VERBA IVRAT IPSE; IDEM
IVSIVRANDVM ADIGIT AFRANIVM; SVBSEQVVNTVR TRIBVNI MILITVM
CENTVRIONESQVE; CENTVRIATIM PRODVCTI MILITES IDEM IVRANT.
EDICVNT, PENES QVEM QVISQVE SIT CAESARIS MILES, VT
PRODVCATVR: PRODVCTOS PALAM IN PRAETORIO INTERFICIVNT. SED
PLEROSQVE EI, QVI RECEPERANT, CELANT NOCTVQVE PER VALLVM
EMITTVNT. SIC TERROR OBLATVS A DVCIBVS, CRVDELITAS IN
SVPPLICIO, NOVA RELIGIO IVRISIVRANDI SPEM PRAESENTIS
DEDITIONIS SVSTVLIT MENTESQVE MILITVM CONVERTIT ET REM AD
PRISTINAM BELLI RATIONEM REDEGIT.

[77] CAESAR, QVI MILITES ADVERSARIORVM IN CASTRA PER TEMPVS

COLLOQVII VENERANT, SVMMA DILIGENTIA CONQVIRI ET REMITTI
IVBET. SED EX NVMERO TRIBVNORVM MILITVM CENTVRIONVMQVE
NONNVLLI SVA VOLVNTATE APVD EVM REMANSERVNT. QVOS ILLE
POSTEA MAGNO IN HONORE HABVIT; CENTVRIONES IN PRIORES
ORDINES, EQVITES ROMANOS IN TRIBVNICIVM RESTITVIT HONOREM.

[78] PREMEBANTVR AFRANIANI PABVLATIONE, AQVABANTVR AEGRE.

FRVMENTI COPIAM LEGIONARII NONNVLLAM HABEBANT, QVOD DIERVM
XXII AB ILERDA FRVMENTVM IVSSI ERANT EFFERRE, CETRATI
AVXILIARESQVE NVLLAM, QVORVM ERANT ET FACVLTATES AD
PARANDVM EXIGVAE ET CORPORA INSVETA AD ONERA PORTANDA.
ITAQVE MAGNVS EORVM COTIDIE NVMERVS AD CAESAREM
PERFVGIEBAT. IN HIS ERAT ANGVSTIIS RES. SED EX PROPOSITIS
CONSILIIS DVOBVS EXPLICITIVS VIDEBATVR ILERDAM REVERTI, QVOD
IBI PAVLVM FRVMENTI RELIQVERANT. IBI SE RELIQVVM CONSILIVM
EXPLICATVROS CONFIDEBANT. TARRACO ABERAT LONGIVS; QVO
SPATIO PLVRES REM POSSE CASVS RECIPERE INTELLEGEBANT. HOC
PROBATO CONSILIO EX CASTRIS PROFICISCVNTVR. CAESAR
EQVITATV PRAEMISSO, QVI NOVISSIMVM AGMEN CARPERET ATQVE
IMPEDIRET, IPSE CVM LEGIONIBVS SVBSEQVITVR. NVLLVM
INTERCEDEBAT TEMPVS, QVIN EXTREMI CVM EQVITIBVS
PROELIARENTVR.

[79] GENVS ERAT HOC PVGNAE. EXPEDITAE COHORTES NOVISSIMVM

AGMEN CLAVDEBANT PLVRESQVE IN LOCIS CAMPESTRIBVS
SVBSISTEBANT. SI MONS ERAT ASCENDENDVS, FACILE IPSA LOCI
NATVRA PERICVLVM REPELLEBAT, QVOD EX LOCIS SVPERIORIBVS,
QVI ANTECESSERANT, SVOS ASCENDENTES PROTEGEBANT; CVM
VALLIS AVT LOCVS DECLIVIS SVBERAT, NEQVE EI, QVI
ANTECESSERANT, MORANTIBVS OPEM FERRE POTERANT, EQVITES
VERO EX LOCO SVPERIORE IN AVERSOS TELA CONICIEBANT, TVM
MAGNO ERAT IN PERICVLO RES. RELINQVEBATVR, VT, CVM EIVSMODI
LOCIS ESSET APPROPINQVATVM, LEGIONVM SIGNA CONSISTERE
IVBERENT MAGNOQVE IMPETV EQVITATVM REPELLERENT, EO
SVBMOTO REPENTE INCITATI CVRSV SESE IN VALLES VNIVERSI
DEMITTERENT ATQVE ITA TRANSGRESSI RVRSVS IN LOCIS
SVPERIORIBVS CONSISTERENT. NAM TANTVM AB EQVITVM SVORVM
AVXILIIS ABERANT, QVORVM NVMERVM HABEBANT MAGNVM, VT EOS
SVPERIORIBVS PERTERRITOS PROELIIS IN MEDIVM RECIPERENT
AGMEN VLTROQVE EOS TVERENTVR; QVORVM NVLLI EX ITINERE
EXCEDERE LICEBAT, QVIN AB EQVITATV CAESARIS EXCIPERETVR.

[80] TALI DVM PVGNATVR MODO, LENTE ATQVE PAVLATIM

PROCEDITVR, CREBROQVE, VT SINT AVXILIO SVIS, SVBSISTVNT; VT
TVM ACCIDIT. MILIA ENIM PROGRESSI IIII VEHEMENTIVSQVE
PERAGITATI AB EQVITATV MONTEM EXCELSVM CAPIVNT IBIQVE VNA
FRONTE CONTRA HOSTEM CASTRA MVNIVNT NEQVE IVMENTIS ONERA
DEPONVNT. VBI CAESARIS CASTRA POSITA TABERNACVLAQVE
CONSTITVTA ET DIMISSOS EQVITES PABVLANDI CAVSA ANIMVM
ADVERTERVNT, SESE SVBITO PRORIPIVNT HORA CIRCITER SEXTA
EIVSDEM DIEI ET SPEM NACTI MORAE DISCESSV NOSTRORVM
EQVITVM ITER FACERE INCIPIVNT. QVA RE ANIMVM ADVERSA CAESAR
REFECTIS LEGIONIBVS SVBSEQVITVR, PRAESIDIO IMPEDIMENTIS
PAVCAS COHORTES RELINQVIT; HORA X SVBSEQVI PABVLATORES
EQVITESQVE REVOCARI IVBET. CELERITER EQVITATVS AD COTIDIANVM
ITINERIS OFFICIVM REVERTITVR. PVGNATVR ACRITER AD NOVISSIMVM
AGMEN, ADEO VT PAENE TERGA CONVERTANT, COMPLVRESQVE
MILITES, ETIAM NONNVLLI CENTVRIONES, INTERFICIVNTVR. INSTABAT
AGMEN CAESARIS ATQVE VNIVERSVM IMMINEBAT.

[81] TVM VERO NEQVE AD EXPLORANDVM IDONEVM LOCVM CASTRIS

NEQVE AD PROGREDIENDVM DATA FACVLTATE CONSISTVNT
NECESSARIO ET PROCVL AB AQVA ET NATVRA INIQVO LOCO CASTRA
PONVNT. SED ISDEM DE CAVSIS CAESAR, QVAE SVPRA SVNT
DEMONSTRATAE, PROELIO NON LACESSIT ET EO DIE TABERNACVLA
STATVI PASSVS NON EST, QVO PARATIORES ESSENT AD
INSEQVENDVM OMNES, SIVE NOCTV SIVE INTERDIV ERVMPERENT. ILLI
ANIMADVERSO VITIO CASTRORVM TOTA NOCTE MVNITIONES
PROFERVNT CASTRAQVE CASTRIS CONVERTVNT. HOC IDEM POSTERO
DIE A PRIMA LVCE FACIVNT TOTVMQVE IN EA RE DIEM CONSVMVNT.
SED QVANTVM OPERE PROCESSERANT ET CASTRA PROTVLERANT,
TANTO ABERANT AB AQVA LONGIVS, ET PRAESENTI MALO ALIIS MALIS
REMEDIA DABANTVR. PRIMA NOCTE AQVANDI CAVSA NEMO
EGREDITVR EX CASTRIS; PROXIMO DIE PRAESIDIO IN CASTRIS
RELICTO VNIVERSAS AD AQVAM COPIAS EDVCVNT, PABVLATVM
EMITTITVR NEMO. HIS EOS SVPPLICIIS MALE HABERI CAESAR ET
NECESSARIAM SVBIRE DEDITIONEM QVAM PROELIO DECERTARE
MALEBAT. CONATVR TAMEN EOS VALLO FOSSAQVE CIRCVMMVNIRE,
VT QVAM MAXIME REPENTINAS EORVM ERVPTIONES DEMORETVR; QVO
NECESSARIO DESCENSVROS EXISTIMABAT. ILLI ET INOPIA PABVLI
ADDVCTI ET, QVO ESSENT EXPEDITIORES, OMNIA SARCINARIA
IVMENTA INTERFICI IVBENT.

[82] IN HIS OPERIBVS CONSILIISQVE BIDVVM CONSVMITVR; TERTIO

DIE MAGNA IAM PARS OPERIS CAESARIS PROCESSERAT. ILLI
IMPEDIENDAE RELIQVAE MVNITIONIS CAVSA HORA CIRCITER VIIII
SIGNO DATO LEGIONES EDVCVNT ACIEMQVE SVB CASTRIS
INSTRVVNT. CAESAR AB OPERE LEGIONES REVOCAT, EQVITATVM
OMNEM CONVENIRE IVBET, ACIEM INSTRVIT; CONTRA OPINIONEM
ENIM MILITVM FAMAMQVE OMNIVM VIDERI PROELIVM DEFVGISSE
MAGNVM DETRIMENTVM AFFEREBAT. SED EISDEM DE CAVSIS, QVAE
SVNT COGNITAE, QVO MINVS DIMICARE VELLET, MOVEBATVR, ATQVE
HOC ETIAM MAGIS, QVOD SPATII BREVITATE ETIAM IN FVGAM
CONIECTIS ADVERSARIIS NON MVLTVM AD SVMMAM VICTORIA IVVARE
POTERAT. NON ENIM AMPLIVS PEDVM MILIBVS DVOBVS AB CASTRIS
CASTRA DISTABANT; HINC DVAS PARTES ACIES OCCVPABANT DVAE;
TERTIA VACABAT AD INCVRSVM ATQVE IMPETVM MILITVM RELICTA.
SI PROELIVM COMMITTERETVR, PROPINQVITAS CASTRORVM CELEREM
SVPERATIS EX FVGA RECEPTVM DABAT. HAC DE CAVSA
CONSTITVERAT SIGNA INFERENTIBVS RESISTERE, PRIOR PROELIO
NON LACESSERE.

[83] ACIES ERAT AFRANIANA DVPLEX LEGIONVM V; TERTIVM IN

SVBSIDIIS LOCVM ALARIAE COHORTES OBTINEBANT; CAESARIS
TRIPLEX; SED PRIMAM ACIEM QVATERNAE COHORTES EX V
LEGIONIBVS TENEBANT, HAS SVBSIDIARIAE TERNAE ET RVRSVS ALIAE
TOTIDEM SVAE CVIVSQVE LEGIONIS SVBSEQVEBANTVR; SAGITTARII
FVNDITORESQVE MEDIA CONTINEBANTVR ACIE, EQVITATVS LATERA
CINGEBAT. TALI INSTRVCTA ACIE TENERE VTERQVE PROPOSITVM
VIDEBATVR: CAESAR, NE NISI COACTVS PROELIVM COMMITTERET;
ILLE, VT OPERA CAESARIS IMPEDIRET. PRODVCITVR TAMEN RES,
ACIESQVE AD SOLIS OCCASVM CONTINENTVR; INDE VTRIQVE IN
CASTRA DISCEDVNT. POSTERO DIE MVNITIONES INSTITVTAS CAESAR
PARAT PERFICERE; ILLI VADVM FLVMINIS SICORIS TEMPTARE, SI
TRANSIRE POSSENT. QVA RE ANIMADVERSA CAESAR GERMANOS
LEVIS ARMATVRAE EQVITVMQVE PARTEM FLVMEN TRAICIT
CREBRASQVE IN RIPIS CVSTODIAS DISPONIT.
[84] TANDEM OMNIBVS REBVS OBSESSI, QVARTVM IAM DIEM SINE
PABVLO RETENTIS IVMENTIS, AQVAE, LIGNORVM, FRVMENTI INOPIA
COLLOQVIVM PETVNT ET ID, SI FIERI POSSIT, SEMOTO A MILITIBVS
LOCO. VBI ID A CAESARE NEGATVM ET, PALAM SI COLLOQVI
VELLENT, CONCESSVM EST, DATVR OBSIDIS LOCO CAESARI FILIVS
AFRANII. VENITVR IN EVM LOCVM, QVEM CAESAR DELEGIT. AVDIENTE
VTROQVE EXERCITV LOQVITVR AFRANIVS: NON ESSE AVT IPSIS AVT
MILITIBVS SVCCENSENDVM, QVOD FIDEM ERGA IMPERATOREM SVVM
CN. POMPEIVM CONSERVARE VOLVERINT. SED SATIS IAM FECISSE
OFFICIO SATISQVE SVPPLICII TVLISSE PERPESSOS OMNIVM RERVM
INOPIAM; NVNC VERO PAENE VT FERAS CIRCVMMVNITOS PROHIBERI
AQVA, PROHIBERI INGRESSV, NEQVE CORPORE DOLOREM NEQVE
ANIMO IGNOMINIAM FERRE POSSE. ITAQVE SE VICTOS CONFITERI;
ORARE ATQVE OBSECRARE, SI QVI LOCVS MISERICORDIAE
RELINQVATVR, NE AD VLTIMVM SVPPLICIVM PROGREDI NECESSE
HABEAT. HAEC QVAM POTEST DEMISSISSIME ET SVBIECTISSIME
EXPONIT.

[85] AD EA CAESAR RESPONDIT: NVLLI OMNIVM HAS PARTES VEL

QVERIMONIAE VEL MISERATIONIS MINVS CONVENISSE. RELIQVOS ENIM
OMNES OFFICIVM SVVM PRAESTITISSE: SE, QVI ETIAM BONA
CONDICIONE, ET LOCO ET TEMPORE AEQVO, CONFLIGERE NOLVERIT,
VT QVAM INTEGERRIMA ESSENT AD PACEM OMNIA; EXERCITVM SVVM,
QVI INIVRIA ETIAM ACCEPTA SVISQVE INTERFECTIS, QVOS IN SVA
POTESTATE HABVERIT, CONSERVARIT ET TEXERIT; ILLIVS DENIQVE
EXERCITVS MILITES, QVI PER SE DE CONCILIANDA PACE EGERINT;
QVA IN RE OMNIVM SVORVM VITAE CONSVLENDVM PVTARINT. SIC
OMNIVM ORDINVM PARTES IN MISERICORDIA CONSTITISSE: IPSOS
DVCES A PACE ABHORRVISSE; EOS NEQVE COLLOQVII NEQVE
INDVTIARVM IVRA SERVASSE ET HOMINES IMPERITOS ET PER
COLLOQVIVM DECEPTOS CRVDELISSIME INTERFECISSE. ACCIDISSE
IGITVR HIS, QVOD PLERVMQVE HOMINVM NIMIA PERTINACIA ATQVE
ARROGANTIA ACCIDERE SOLEAT, VTI EO RECVRRANT ET ID
CVPIDISSIME PETANT, QVOD PAVLO ANTE CONTEMPSERINT. NEQVE
NVNC SE ILLORVM HVMILITATE NEQVE ALIQVA TEMPORIS
OPPORTVNITATE POSTVLARE, QVIBVS REBVS OPES AVGEANTVR SVAE;
SED EOS EXERCITVS, QVOS CONTRA SE MVLTOS IAM ANNOS
ALVERINT, VELLE DIMITTI. NEQVE ENIM SEX LEGIONES ALIA DE CAVSA
MISSAS IN HISPANIAM SEPTIMAMQVE IBI CONSCRIPTAM NEQVE TOT
TANTASQVE CLASSES PARATAS NEQVE SVBMISSOS DVCES REI
MILITARIS PERITOS. NIHIL HORVM AD PACANDAS HISPANIAS, NIHIL
AD VSVM PROVINCIAE PROVISVM, QVAE PROPTER DIVTVRNITATEM
PACIS NVLLVM AVXILIVM DESIDERARIT. OMNIA HAEC IAM PRIDEM
CONTRA SE PARARI; IN SE NOVI GENERIS IMPERIA CONSTITVI, VT
IDEM AD PORTAS VRBANIS PRAESIDEAT REBVS ET DVAS
BELLICOSISSIMAS PROVINCIAS ABSENS TOT ANNIS OBTINEAT; IN SE
IVRA MAGISTRATVVM COMMVTARI, NE EX PRAETVRA ET CONSVLATV,
VT SEMPER, SED PER PAVCOS PROBATI ET ELECTI IN PROVINCIAS
MITTANTVR; IN SE ETIAM AETATIS EXCVSATIONEM NIHIL VALERE, CVM
SVPERIORIBVS BELLIS PROBATI AD OBTINENDOS EXERCITVS
EVOCENTVR; IN SE VNO NON SERVARI, QVOD SIT OMNIBVS DATVM
SEMPER IMPERATORIBVS, VT REBVS FELICITER GESTIS AVT CVM
HONORE ALIQVO AVT CERTE SINE IGNOMINIA DOMVM REVERTANTVR
EXERCITVMQVE DIMITTANT. QVAE TAMEN OMNIA ET SE TVLISSE
PATIENTER ET ESSE LATVRVM; NEQVE NVNC ID AGERE, VT AB ILLIS
ABDVCTVM EXERCITVM TENEAT IPSE, QVOD TAMEN SIBI DIFFICILE
NON SIT, SED NE ILLI HABEANT, QVO CONTRA SE VTI POSSINT.
PROINDE, VT ESSET DICTVM, PROVINCIIS EXCEDERENT
EXERCITVMQVE DIMITTERENT; SI ID SIT FACTVM, SE NOCITVRVM
NEMINI. HANC VNAM ATQVE EXTREMAM ESSE PACIS CONDICIONEM.

[86] ID VERO MILITIBVS FVIT PERGRATVM ET IVCVNDVM, VT EX IPSA

SIGNIFICATIONE COGNOSCI POTVIT, VT, QVI ALIQVID IVSTI INCOMMODI
EXSPECTAVISSENT, VLTRO PRAEMIVM MISSIONIS FERRENT. NAM CVM
DE LOCO ET TEMPORE EIVS REI CONTROVERSIA INFERRETVR, ET
VOCE ET MANIBVS VNIVERSI EX VALLO, VBI CONSTITERANT,
SIGNIFICARE COEPERVNT, VT STATIM DIMITTERENTVR, NEQVE OMNI
INTERPOSITA FIDE FIRMVM ESSE POSSE, SI IN ALIVD TEMPVS
DIFFERRETVR. PAVCIS CVM ESSET IN VTRAMQVE PARTEM VERBIS
DISPVTATVM, RES HVC DEDVCITVR, VT EI, QVI HABEANT DOMICILIVM
AVT POSSESSIONEM IN HISPANIA, STATIM, RELIQVI AD VARVM FLVMEN
DIMITTANTVR; NE QVID EIS NOCEATVR, NEV QVIS INVITVS
SACRAMENTVM DICERE COGATVR, A CAESARE CAVETVR.

[87] CAESAR EX EO TEMPORE, DVM AD FLVMEN VARVM VENIATVR,

SE FRVMENTVM DATVRVM POLLICETVR. ADDIT ETIAM, VT, QVOD
QVISQVE EORVM IN BELLO AMISERIT, QVAE SINT PENES MILITES
SVOS, EIS, QVI AMISERINT, RESTITVATVR; MILITIBVS AEQVA FACTA
AESTIMATIONE PECVNIAM PRO HIS REBVS DISSOLVIT. QVASCVMQVE
POSTEA CONTROVERSIAS INTER SE MILITES HABVERVNT, SVA
SPONTE AD CAESAREM IN IVS ADIERVNT. PETREIVS ATQVE AFRANIVS
CVM STIPENDIVM AB LEGIONIBVS PAENE SEDITIONE FACTA
FLAGITARENTVR, CVIVS ILLI DIEM NONDVM VENISSE DICERENT,
CAESAR VT COGNOSCERET, POSTVLATVM EST, EOQVE VTRIQVE, QVOD
STATVIT, CONTENTI FVERVNT. PARTE CIRCITER TERTIA EXERCITVS
EO BIDVO DIMISSA DVAS LEGIONES SVAS ANTECEDERE, RELIQVAS
SVBSEQVI IVSSIT, VT NON LONGO INTER SE SPATIO CASTRA
FACERENT, EIQVE NEGOTIO Q. FVFIVM CALENVM LEGATVM PRAEFICIT.
HOC EIVS PRAESCRIPTO EX HISPANIA AD VARVM FLVMEN EST ITER
FACTVM, ATQVE IBI RELIQVA PARS EXERCITVS DIMISSA EST.

LIBER SECVNDVS

[1] DVM HAEC IN HISPANIA GERVNTVR, C. TREBONIVS LEGATVS,

QVI AD OPPVGNATIONEM MASSILIAE RELICTVS ERAT, DVABVS EX
PARTIBVS AGGEREM, VINEAS TVRRESQVE AD OPPIDVM AGERE
INSTITVIT. VNA ERAT PROXIMA PORTVI NAVALIBVSQVE, ALTERA AD
PORTAM, QVA EST ADITVS EX GALLIA ATQVE HISPANIA, AD ID MARE,
QVOD ADIACET AD OSTIVM RHODANI. MASSILIA ENIM FERE TRIBVS
EX OPPIDI PARTIBVS MARI ALLVITVR; RELIQVA QVARTA EST, QVAE
ADITVM HABEAT AB TERRA. HVIVS QVOQVE SPATII PARS EA, QVAE
AD ARCEM PERTINET, LOCI NATVRA ET VALLE ALTISSIMA MVNITA
LONGAM ET DIFFICILEM HABET OPPVGNATIONEM. AD EA PERFICIENDA
OPERA C. TREBONIVS MAGNAM IVMENTORVM ATQVE HOMINVM
MVLTITVDINEM EX OMNI PROVINCIA VOCAT; VIMINA MATERIAMQVE
COMPORTARI IVBET. QVIBVS COMPARATIS REBVS AGGEREM IN
ALTITVDINEM PEDVM LXXX EXSTRVIT.

[2] SED TANTI ERANT ANTIQVITVS IN OPPIDO OMNIVM RERVM AD

BELLVM APPARATVS TANTAQVE MVLTITVDO TORMENTORVM, VT EORVM
VIM NVLLAE CONTEXTAE VIMINIBVS VINEAE SVSTINERE POSSENT.
ASSERES ENIM PEDVM XII CVSPIDIBVS PRAEFIXI ATQVE HI MAXIMIS
BALLISTIS MISSI PER IIII ORDINES CRATIVM IN TERRA DEFIGEBANTVR.
ITAQVE PEDALIBVS LIGNIS CONIVNCTIS INTER SE PORTICVS
INTEGEBANTVR, ATQVE HAC AGGER INTER MANVS PROFEREBATVR.
ANTECEDEBAT TESTVDO PEDVM LX AEQVANDI LOCI CAVSA FACTA
ITEM EX FORTISSIMIS LIGNIS, CONVOLVTA OMNIBVS REBVS, QVIBVS
IGNIS IACTVS ET LAPIDES DEFENDI POSSENT. SED MAGNITVDO
OPERVM, ALTITVDO MVRI ATQVE TVRRIVM, MVLTITVDO TORMENTORVM
OMNEM ADMINISTRATIONEM TARDABAT. CREBRAE ETIAM PER
ALBICOS ERVPTIONES FIEBANT EX OPPIDO IGNESQVE AGGERI ET
TVRRIBVS INFEREBANTVR; QVAE FACILE NOSTRI MILITES
REPELLEBANT MAGNISQVE VLTRO ILLATIS DETRIMENTIS EOS, QVI
ERVPTIONEM FECERANT, IN OPPIDVM REICIEBANT.

[3] INTERIM L NASIDIVS, A CN. POMPEIO CVM CLASSE NAVIVM XVI,

IN QVIBVS PAVCAE ERANT AERATAE, L. DOMITIO MASSILIENSIBVSQVE
SVBSIDIO MISSVS, FRETO SICILIAE IMPRVDENTE ATQVE INOPINANTE
CVRIONE PERVEHITVR APPVLSISQVE MESSANAM NAVIBVS ATQVE INDE
PROPTER REPENTINVM TERROREM PRINCIPVM AC SENATVS FVGA
FACTA NAVEM EX NAVALIBVS EORVM DEDVCIT. HAC ADIVNCTA AD
RELIQVAS NAVES CVRSVM MASSILIAM VERSVS PERFICIT
PRAEMISSAQVE CLAM NAVICVLA DOMITIVM MASSILIENSESQVE DE SVO
ADVENTV CERTIORES FACIT EOSQVE MAGNOPERE HORTATVR, VT
RVRSVS CVM BRVTI CLASSE ADDITIS SVIS AVXILIIS CONFLIGANT.

[4] MASSILIENSES POST SVPERIVS INCOMMODVM VETERES AD

EVNDEM NVMERVM EX NAVALIBVS PRODVCTAS NAVES REFECERANT
SVMMAQVE INDVSTRIA ARMAVERANT (REMIGVM, GVBERNATORVM
MAGNA COPIA SVPPETEBAT) PISCATORIASQVE ADIECERANT ATQVE
CONTEXERANT, VT ESSENT AB ICTV TELORVM REMIGES TVTI; HAS
SAGITTARIIS TORMENTISQVE COMPLEVERVNT. TALI MODO INSTRVCTA
CLASSE OMNIVM SENIORVM, MATRVM FAMILIAE, VIRGINVM PRECIBVS
ET FLETV EXCITATI, EXTREMO TEMPORE CIVITATI SVBVENIRENT, NON
MINORE ANIMO AC FIDVCIA, QVAM ANTE DIMICAVERANT, NAVES
CONSCENDVNT. COMMVNI ENIM FIT VITIO NATVRAE, VT INVSITATIS
ATQVE INCOGNITIS REBVS MAGIS CONFIDAMVS VEHEMENTIVSQVE
EXTERREAMVR; VT TVM ACCIDIT. ADVENTVS ENIM L. NASIDII SVMMA
SPE ET VOLVNTATE CIVITATEM COMPLEVERAT. NACTI IDONEVM
VENTVM EX PORTV EXEVNT ET TAVROENTA, QVOD EST CASTELLVM
MASSILENSIVM, AD NASIDIVM PERVENIVNT IBIQVE NAVES EXPEDIVNT
RVRSVSQVE SE AD CONFLIGENDVM ANIMO CONFIRMANT ET CONSILIA
COMMVNICANT. DEXTRA PARS ATTRIBVITVR MASSILIENSIBVS,
SINISTRA NASIDIO.

[5] EODEM BRVTVS CONTENDIT AVCTO NAVIVM NVMERO. NAM AD

EAS, QVAE FACTAE ERANT ARELATE PER CAESAREM, CAPTIVAE
MASSILIENSIVM ACCESSERANT SEX. HAS SVPERIORIBVS DIEBVS
REFECERAT ATQVE OMNIBVS REBVS INSTRVXERAT. ITAQVE SVOS
COHORTATVS, QVOS INTEGROS SVPERARISSENT VT VICTOS
CONTEMNERENT, PLENVS SPEI BONAE ATQVE ANIMI ADVERSVS EOS
PROFICISCITVR. FACILE ERAT EX CASTRIS C. TREBONII ATQVE
OMNIBVS SVPERIORIBVS LOCIS PROSPICERE IN VRBEM, VT OMNIS
IVVENTVS, QVAE IN OPPIDO REMANSERAT, OMNESQVE SVPERIORIS
AETATIS CVM LIBERIS ATQVE VXORIBVS EX PVBLICIS LOCIS
CVSTODIISQVE AVT E MVRO AD CAELVM MANVS TENDERENT, AVT
TEMPLA DEORVM IMMORTALIVM ADIRENT ET ANTE SIMVLACRA
PROIECTI VICTORIAM AB DIIS EXPOSCERENT. NEQVE ERAT QVISQVAM
OMNIVM, QVIN IN EIVS DIEI CASV SVARVM OMNIVM FORTVNARVM
EVENTVM CONSISTERE EXISTIMARET. NAM ET HONESTI EX IVVENTVTE
ET CVIVSQVE AETATIS AMPLISSIMI NOMINATIM EVOCATI ATQVE
OBSECRATI NAVES CONSCENDERANT VT, SI QVID ADVERSI
ACCIDISSET, NE AD CONANDVM QVIDEM SIBI QVICQVAM RELIQVI
FORE VIDERENT; SI SVPERAVISSENT, VEL DOMESTICIS OPIBVS VEL
EXTERNIS AVXILIIS DE SALVTE VRBIS CONFIDERENT.

[6] COMMISSO PROELIO MASSILIENSIBVS RES NVLLA AD VIRTVTEM

DEFVIT; SED MEMORES EORVM PRAECEPTORVM, QVAE PAVLO ANTE
AB SVIS AECEPERANT, HOC ANIMO DECERTABANT, VT NVLLVM ALIVD
TEMPVS AD CONANDVM HABITVRI VIDERENTVR, ET QVIBVS IN PVGNA
VITAE PERICVLVM ACCIDERET, NON ITA MVLTO SE RELIQVORVM
CIVIVM FATVM ANTECEDERE EXISTIMARENT, QVIBVS VRBE CAPTA
EADEM ESSET BELLI FORTVNA PATIENDA. DIDVCTISQVE NOSTRIS
PAVLATIM NAVIBVS ET ARTIFICIO GVBERNATORVM ET MOBILITATI
NAVIVM LOCVS DABATVR, ET SI QVANDO NOSTRI FACVLTATEM NACTI
FERREIS MANIBVS INIECTIS NAVEM RELIGAVERANT, VNDIQVE SVIS
LABORANTIBVS SVCCVRREBANT. NEQVE VERO CONIVNCTI ALBICI
COMMINVS PVGNANDO DEFICIEBANT NEQVE MVLTVM CEDEBANT
VIRTVTE NOSTRIS. SIMVL EX MINORIBVS NAVIBVS MAGNA VIS EMINVS
MISSA TELORVM MVLTA NOSTRIS DE IMPROVISO IMPRVDENTIBVS
ATQVE IMPEDITIS VVLNERA INFEREBANT. CONSPICATAEQVE NAVES
TRIREMES DVAE NAVEM D. BRVTI, QVAE EX INSIGNI FACILE AGNOSCI
POTERAT, DVABVS EX PARTIBVS SESE IN EAM INCITAVERANT SED
TANTVM RE PROVISA BRVTVS CELERITATE NAVIS ENISVS EST, VT
PARVO MOMENTO ANTECEDERET. ILLAE ADEO GRAVITER INTER SE
INCITATAE CONFLIXERVNT, VT VEHEMENTISSIME VTRAQVE EX
CONCVRSV LABORARENT, ALTERA VERO PRAEFRACTO ROSTRO TOTA
COLLABEFIERET. QVA RE ANIMADVERSA, QVAE PROXIMAE EI LOCO
EX BRVTI CLASSE NAVES ERANT, IN EAS IMPEDITAS IMPETVM
FACIVNT CELERITERQVE AMBAS DEPRIMVNT.

[7] SED NASIDIANAE NAVES NVLLO VSVI FVERVNT CELERITERQVE

PVGNA EXCESSERVNT; NON ENIM HAS AVT CONSPECTVS PATRIAE
AVT PROPINQVORVM PRAECEPTA AD EXTREMVM VITAE PERICVLVM
ADIRE COGEBANT. ITAQVE EX EO NVMERO NAVIVM NVLLA DESIDERATA
EST: EX MASSILIENSIVM CLASSE V SVNT DEPRESSAE, IV CAPTAE,
VNA CVM NASIDIANIS PROFVGIT; QVAE OMNES CITERIOREM
HISPANIAM PETIVERVNT. AT EX RELIQVIS VNA PRAEMISSA MASSILIAM
HVIVS NVNTII PERFERENDI GRATIA CVM IAM APPROPINQVARET VRBI,
OMNIS SESE MVLTITVDO AD COGNOSCENDVM EFFVDIT, ET RE
COGNITA TANTVS LVCTVS EXCEPIT, VT VRBS AB HOSTIBVS CAPTA
EODEM VESTIGIO VIDERETVR. MASSILIENSES TAMEN NIHILO SECIVS
AD DEFENSIONEM VRBIS RELIQVA APPARARE COEPERVNT.

[8] EST ANIMADVERSVM AB LEGIONIBVS, QVI DEXTRAM PARTEM

OPERIS ADMINISTRABANT, EX CREBRIS HOSTIVM ERVPTIONIBVS
MAGNO SIBI ESSE PRAESIDIO POSSE, SI IBI PRO CASTELLO AC
RECEPTACVLO TVRRIM EX LATERE SVB MVRO FECISSENT. QVAM
PRIMO AD REPENTINOS INCVRSVS HVMILEM PARVAMQVE FECERVNT.
HVC SE REFEREBANT; HINC, SI QVA MAIOR OPPRESSERAT VIS,
PROPVGNABANT; HINC AD REPELLENDVM ET PROSEQVENDVM
HOSTEM PROCVRREBANT. PATEBAT HAEC QVOQVOVERSVS PEDES
XXX, SED PARIETVM CRASSITVDO PEDES V. POSTEA VERO, VT EST
RERVM OMNIVM MAGISTER VSVS, HOMINVM ADHIBITA SOLLERTIA
INVENTVM EST MAGNO ESSE VSVI POSSE, SI HAEC ESSET IN
ALTITVDINEM TVRRIS ELATA. ID HAC RATIONE PERFECTVM EST.

[9] VBI TVRRIS ALTITVDO PERDVCTA EST AD CONTABVLATIONEM,

EAM IN PARIETES INSTRVXERVNT, ITA VT CAPITA TIGNORVM EXTREMA
PARIETVM STRVCTVRA TEGERENTVR, NE QVID EMINERET, VBI IGNIS
HOSTIVM ADHAERESCERET. HANC SVPER CONTIGNATIONEM,
QVANTVM TECTVM PLVTEI AC VINEARVM PASSVM EST, LATERCVLO
ADSTRVXERVNT SVPRAQVE EVM LOCVM DVO TIGNA TRANSVERSA
INIECERVNT NON LONGE AB EXTREMIS PARIETIBVS, QVIBVS
SVSPENDERENT EAM CONTIGNATIONEM, QVAE TVRRI TEGIMENTO
ESSET FVTVRA, SVPRAQVE EA TIGNA DIRECTO TRANSVERSAS TRABES
INIECERVNT EASQVE AXIBVS RELIGAVERVNT (HAS TRABES PAVLO
LONGIORES ATQVE EMINENTIORES, QVAM EXTREMI PARIETES ERANT,
EFFECERANT, VT ESSET VBI TEGIMENTA PRAEPENDERE POSSENT AD
DEFENDENDOS ICTVS AC REPELLENDOS, CVM INFRA EAM
CONTIGNATIONEM PARIETES EXSTRVERENTVR) EAMQVE
CONTABVLATIONEM SVMMAM LATERIBVS LVTOQVE CONSTRAVERVNT,
NE QVID IGNIS HOSTIVM NOCERE POSSET, CENTONESQVE INSVPER
INIECERVNT, NE AVT TELA TORMENTIS IMMISSA TABVLATIONEM
PERFRINGERENT, AVT SAXA EX CATAPVLTIS LATERICIVM
DISCVTERENT. STORIAS AVTEM EX FVNIBVS ANCORARIIS TRES IN
LONGITVDINEM PARIETVM TVRRIS LATAS IIII PEDES FECERVNT EASQVE
EX TRIBVS PARTIBVS, QVAE AD HOSTES VERGEBANT, EMINENTIBVS
TRABIBVS CIRCVM TVRRIM PRAEPENDENTES RELIGAVERVNT; QVOD
VNVM GENVS TEGIMENTI ALIIS LOCIS ERANT EXPERTI NVLLO TELO
NEQVE TORMENTO TRAICI POSSE. VBI VERO EA PARS TVRRIS, QVAE
ERAT PERFECTA, TECTA ATQVE MVNITA EST AB OMNI ICTV HOSTIVM,
PLVTEOS AD ALIA OPERA ABDVXERVNT; TVRRIS TECTVM PER SE
IPSVM PRESSIONIBVS EX CONTIGNATIONE PRIMA SVPENDERE AC
TOLLERE COEPERVNT. VBI, QVANTVM STORIARVM DEMISSIO
PATIEBATVR, TANTVM ELEVARANT, INTRA HAEC TEGIMENTA ABDITI
ATQVE MVNITI PARIETES LATERIBVS EXSTRVEBANT RVRSVSQVE ALIA
PRESSIONE AD AEDIFICANDVM SIBI LOCVM EXPEDIEBANT. VBI
TEMPVS ALTERIVS CONTABVLATIONIS VIDEBATVR, TIGNA ITEM VT
PRIMO TECTA EXTREMIS LATERIBVS INSTRVEBANT EXQVE EA
CONTIGNATIONE RVRSVS SVMMAM CONTABVLATIONEM STORIASQVE
ELEVABANT. ITA TVTO AC SINE VLLO VVLNERE AC PERICVLO SEX
TABVLATA EXSTRVXERVNT FENESTRASQVE, QVIBVS IN LOCIS VISVM
EST, AD TORMENTA MITTENDA IN STRVENDO RELIQVERVNT.

[10] VBI EX EA TVRRI, QVAE CIRCVM ESSENT OPERA, TVERI SE

POSSE CONFISI SVNT, MVSCVLVM PEDES LX LONGVM EX MATERIA
BIPEDALI, QVEM A TVRRI LATERICIA AD HOSTIVM TVRRIM MVRVMQVE
PERDVCERENT, FACERE INSTITVERVNT; CVIVS MVSCVLI HAEC ERAT
FORMA. DVAE PRIMVM TRABES IN SOLO AEQVE LONGAE DISTANTES
INTER SE PEDES IIII COLLOCANTVR, INQVE EIS COLVMELLAE PEDVM
IN ALTITVDINEM V DEFIGVNTVR. HAS INTER SE CAPREOLIS MOLLI
FASTIGIO CONIVNGVNT, VBI TIGNA, QVAE MVSCVLI TEGENDI CAVSA
PONANT, COLLOCENTVR. EO SVPER TIGNA BIPEDALIA INICIVNT EAQVE
LAMINIS CLAVISQVE RELIGANT. AD EXTREMVM MVSCVLI TECTVM
TRABESQVE EXTREMAS QVADRATAS REGVLAS IIII PATENTES DIGITOS
DEFIGVNT, QVAE LATERES, QVI SVPER MVSCVLO STRVANTVR,
CONTINEANT. ITA FASTIGATO ATQVE ORDINATIM STRVCTO, VT TRABES
ERANT IN CAPREOLIS COLLOCATAE, LATERIBVS LVTOQVE MVSCVLVS,
VT AB IGNI, QVI EX MVRO IACERETVR, TVTVS ESSET, CONTEGITVR.
SVPER LATERES CORIA INDVCVNTVR, NE CANALIBVS AQVA IMMISSA
LATERES DILVERE POSSET. CORIA AVTEM, NE RVRSVS IGNI AC
LAPIDIBVS CORRVMPANTVR, CENTONIBVS CONTEGVNTVR. HOC OPVS
OMNE TECTVM VINEIS AD IPSAM TVRRIM PERFICIVNT SVBITOQVE
INOPINANTIBVS HOSTIBVS MACHINATIONE NAVALI, PHALANGIS
SVBIECTIS, AD TVRRIM HOSTIVM ADMOVENT, VT AEDIFICIO IVNGATVR.

[11] QVO MALO PERTERRITI SVBITO OPPIDANI SAXA QVAM MAXIMA

POSSVNT VECTIBVS PROMOVENT PRAECIPITATAQVE MVRO IN
MVSCVLVM DEVOLVVNT. ICTVM FIRMITAS MATERIAE SVSTINET, ET
QVICQVID INCIDIT FASTIGIO MVSCVLI ELABITVR. ID VBI VIDENT,
MVTANT CONSILIVM: CVPAS TAEDA AC PICE REFERTAS INCENDVNT
EASQVE DE MVRO IN MVSCVLVM DEVOLVVNT. INVOLVTAE LABVNTVR,
DELAPSAE AB LATERIBVS LONGVRIIS FVRCISQVE AB OPERE
REMOVENTVR. INTERIM SVB MVSCVLO MILITES VECTIBVS INFIMA
SAXA TVRRIS HOSTIVM, QVIBVS FVNDAMENTA CONTINEBANTVR,
CONVELLVNT. MVSCVLVS EX TVRRI LATERICIA A NOSTRIS TELIS
TORMENTISQVE DEFENDITVR; HOSTES EX MVRO AC TVRIBVS
SVBMOVENTVR: NON DATVR LIBERA MVRI DEFENDENDI FACVLTAS.
COMPLVRIBVS IAM LAPIDIBVS EX EA, QVAE SVBERAT, TVRRI
SVBDVCTIS REPENTINA RVINA PARS EIVS TVRRIS CONCIDIT, PARS
RELIQVA CONSEQVENS PROCVMBEBAT: CVM HOSTES VRBIS
DIREPTIONE PERTERRITI INERMES CVM INFVLIS SE PORTA FORAS
VNIVERSI PRORIPIVNT AD LEGATOS ATQVE EXERCITVM SVPPLICES
MANVS TENDVNT.

[12] QVA NOVA RE OBLATA OMNIS ADMINISTRATIO BELLI CONSISTIT,

MILITESQVE AVERSI A PROELIO AD STVDIVM AVDIENDI ET
COGNOSCENDI FERVNTVR. VBI HOSTES AD LEGATOS EXERCITVMQVE
PERVENERVNT, VNIVERSI SE AD PEDES PROICIVNT; ORANT, VT
ADVENTVS CAESARIS EXSPECTETVR: CAPTAM SVAM VRBEM VIDERE:
OPERA PERFECTA, TVRRIM SVBRVTAM; ITAQVE AB DEFENSIONE
DESISTERE. NVLLAM EXORIRI MORAM POSSE, QVOMINVS, CVM
VENISSET, SI IMPERATA NON FACERENT AD NVTVM, E VESTIGIO
DIRIPERENTVR. DOCENT, SI OMNINO TVRRIS CONCIDISSET, NON
POSSE MILITES CONTINERI, QVIN SPE PRAEDAE IN VRBEM
IRRVMPERENT VRBEMQVE DELERENT. HAEC ATQVE EIVSDEM GENERIS
COMPLVRA VT AB HOMINIBVS DOCTIS MAGNA CVM MISERICORDIA
FLETVQVE PRONVNTIANTVR.

[13] QVIBVS REBVS COMMOTI LEGATI MILITES EX OPERE DEDVCVNT,

OPPVGNATIONE DESISTVNT; OPERIBVS CVSTODIAS RELINQVVNT.
INDVTIARVM QVODAM GENERE MISERICORDIA FACTO ADVENTVS
CAESARIS EXSPECTATVR. NVLLVM EX MVRO, NVLLVM A NOSTRIS
MITTITVR TELVM; VT RE CONFECTA OMNES CVRAM ET DILIGENTIAM
REMITTVNT. CAESAR ENIM PER LITTERAS TREBONIO MAGNOPERE
MANDAVERAT, NE PER VIM OPPIDVM EXPVGNARI PATERETVR, NE
GRAVIVS PERMOTI MILITES ET DEFECTIONIS ODIO ET CONTEMPTIONE
SVI ET DIVTINO LABORE OMNES PVBERES INTERFICERENT; QVOD
SE FACTVROS MINABANTVR, AEGREQVE TVNC SVNT RETENTI, QVIN
OPPIDVM IRRVMPERENT, GRAVITERQVE EAM REM TVLERVNT, QVOD
STETISSE PER TREBONIVM, QVOMINVS OPPIDO POTIRENTVR,
VIDEBATVR.

[14] AT HOSTES SINE FIDE TEMPVS ATQVE OCCASIONEM FRAVDIS

AC DOLI QVAERVNT INTERIECTISQVE ALIQVOT DIEBVS NOSTRIS
LANGVENTIBVS ATQVE ANIMO REMISSIS SVBITO MERIDIANO TEMPORE,
CVM ALIVS DISCESSISSET, ALIVS EX DIVTINO LABORE IN IPSIS
OPERIBVS QVIETI SE DEDISSET, ARMA VERO OMNIA REPOSITA
CONTECTAQVE ESSENT, PORTIS SE FORAS ERVMPVNT, SECVNDO
MAGNOQVE VENTO IGNEM OPERIBVS INFERVNT. HVNC SIC DISTVLIT
VENTVS, VTI VNO TEMPORE AGGER, PLVTEI, TESTVDO, TVRRIS,
TORMENTA FLAMMAM CONCIPERENT ET PRIVS HAEC OMNIA
CONSVMERENTVR, QVAM, QVEMADMODVM ACCIDISSET, ANIMADVERTI
POSSET. NOSTRI REPENTINA FORTVNA PERMOTI ARMA, QVAE
POSSVNT, ARRIPIVNT; ALII EX CASTRIS SESE INCITANT. FIT IN
HOSTES IMPETVS; SED DE MVRO SAGITTIS TORMENTISQVE FVGIENTES
PERSEQVI PROHIBENTVR. ILLI SVB MVRVM SE RECIPIVNT IBIQVE
MVSCVLVM TVRRIMQVE LATERICIAM LIBERE INCENDVNT. ITA
MVLTORVM MENSIVM LABOR HOSTIVM PERFIDIA ET VI TEMPESTATIS
PVNCTO TEMPORIS INTERIIT. TEMPTAVERVNT HOC IDEM
MASSILIENSES POSTERO DIE. EANDEM NACTI TEMPESTATEM MAIORE
CVM FIDVCIA AD ALTERAM TVRRIM AGGEREMQVE ERVPTIONE
PVGNAVERVNT MVLTVMQVE IGNEM INTVLERVNT. SED VT SVPERIORIS
TEMPORIS CONTENTIONEM NOSTRI OMNEM REMISERANT, ITA PROXIMI
DIEI CASV ADMONITI OMNIA AD DEFENSIONEM PARAVERANT. ITAQVE
MVLTIS INTERFECTIS RELIQVOS INFECTA RE IN OPPIDVM
REPPVLERVNT.

[15] TREBONIVS EA, QVAE SVNT AMISSA, MVLTO MAJORE MILITVM

STVDIO ADMINISTRARE ET REFICERE INSTITVIT. NAM VBI TANTOS
SVOS LABORES ET APPARATVS MALE CECIDISSE VIDERVNT
INDVTIISQVE PER SCELVS VIOLATIS SVAM VIRTVTEM IRRISVI FORE
PERDOLVERVNT, QVOD, VNDE AGGER OMNINO COMPORTARI POSSET,
NIHIL ERAT RELIQVVM, OMNIBVS ARBORIBVS LONGE LATEQVE IN
FINIBVS MASSILIENSIVM EXCISIS ET CONVECTIS, AGGEREM NOVI
GENERIS ATQVE INAVDITVM EX LATERICIIS DVOBVS MVRIS SENVM
PEDVM CRASSITVDINE ATQVE EORVM MVRORVM CONTIGNATIONE
FACERE INSTITVERVNT AEQVA FERE ALTITVDINE, ATQVE ILLE
CONGESTICIVS EX MATERIA FVERAT AGGER. VBI AVT SPATIVM INTER
MVROS AVT IMBECILLITAS MATERIAE POSTVLARE VIDERETVR, PILAE
INTERPONVNTVR, TRAVERSARIA TIGNA INICIVNTVR, QVAE FIRMAMENTO
ESSE POSSINT, ET QVICQVID EST CONTIGNATVM CRATIBVS
CONSTERNITVR, CRATES LVTO INTEGVNTVR. SVB TECTO MILES
DEXTRA AC SINISTRA MVRO TECTVS, ADVERSVS PLVTEI OBIECTV,
OPERI QVAECVMQVE SVNT VSVI SINE PERICVLO SVPPORTAT.
CELERITER RES ADMINISTRATVR; DIVTVRNI LABORIS DETRIMENTVM
SOLLERTIA ET VIRTVTE MILITVM BREVI RECONCILIATVR. PORTAE,
QVIBVS LOCIS VIDETVR, ERVPTIONIS CAVSA IN MVRO RELINQVVNTVR.
[16] QVOD VBI HOSTES VIDERVNT, EA, QVAE VIX LONGINQVO SPATIO
REFICI NON POSSE SPERASSENT, PAVCORVM DIERVM OPERA ET
LABORE ITA REFECTA, VT NVLLVS PERFIDIAE NEQVE ERVPTIONI
LOCVS ESSET NEC QVICQVAM OMNINO RELINQVERETVR, QVA AVT
TELIS MILITIBVS AVT IGNI OPERIBVS NOCERI POSSET, EODEMQVE
EXEMPLO SENTIVNT TOTAM VRBEM, QVA SIT ADITVS AB TERRA,
MVRO TVRRIBVSQVE CIRCVMIRI POSSE, SIC VT IPSIS CONSISTENDI
IN SVIS MVNITIONIBVS LOCVS NON ESSET, CVM PAENE INAEDIFICATA
MVRIS AB EXERCITV NOSTRO MOENIA VIDERENTVR AC TELVM MANV
CONICERETVR, SVORVMQVE TORMENTORVM VSVM, QVIBVS IPSI
MAGNA SPERAVISSENT, SPATIO PROPINQVITATIS INTERIRE PARIQVE
CONDICIONE EX MVRO AC TVRRIBVS BELLANDI DATA SE VIRTVTE
NOSTRIS ADAEQVARE NON POSSE INTELLEGVNT, AD EASDEM
DEDITIONIS CONDICIONES RECVRRVNT.

[17] M. VARRO IN VLTERIORE HISPANIA INITIO COGNITIS EIS REBVS,

QVAE SVNT IN ITALIA GESTAE, DIFFIDENS POMPEIANIS REBVS
AMICISSIME DE CAESARE LOQVEBATVR: PRAEOCCVPATVM SESE
LEGATIONE AB CN. POMPEIO TENERI OBSTRICTVM FIDE;
NECESSITVDINEM QVIDEM SIBI NIHILO MINOREM CVM CAESARE
INTERCEDERE, NEQVE SE IGNORARE, QVOD ESSET OFFICIVM LEGATI,
QVI FIDVCIARIAM OPERAM OBTINERET, QVAE VIRES SVAE, QVAE
VOLVNTAS ERGA CAESAREM TOTIVS PROVINCIAE. HAEC OMNIBVS
FEREBAT SERMONIBVS NEQVE SE IN VLLAM PARTEM MOVEBAT.
POSTEA VERO, CVM CAESAREM AD MASSILIAM DETINERI COGNOVIT,
COPIAS PETREII CVM EXERCITV AFRANII ESSE CONIVNCTAS, MAGNA
AVXILIA CONVENISSE, MAGNA ESSE IN SPE ATQVE EXSPECTARI ET
CONSENTIRE OMNEM CITERIOREM PROVINCIAM, QVAEQVE POSTEA
ACCIDERANT, DE ANGVSTIIS AD ILERDAM REI FVMENTARIAE, ACCEPIT,
ATQVE HAEC AD EVM LATIVS ATQVE INFLATIVS AFRANIVS
PERSCRIBEBAT, SE QVOQVE AD MOTVS FORTVNAE MOVERE COEPIT.

[18] DELECTVM HABVIT TOTA PROVINCIA, LEGIONIBVS COMPLETIS

DVABVS COHORTES CIRCITER XXX ALARIAS ADDIDIT. FRVMENTI
MAGNVM NVMERVM COEGIT, QVOD MASSILIENSIBVS, ITEM QVOD
AFRANIO PETREIOQVE MITTERET. NAVES LONGAS X GADITANIS VT
FACERENT IMPERAVIT, COMPLVRES PRAETEREA [IN] HISPALI
FACIENDAS CVRAVIT. PECVNIAM OMNEM OMNIAQVE ORNAMENTA EX
FANO HERCVLIS IN OPPIDVM GADES CONTVLIT; EO SEX COHORTES
PRAESIDII CAVSA EX PROVINCIA MISIT GAIVMQVE GALLONIVM,
EQVITEM ROMANVM, FAMILIAREM DOMITII, QVI EO PROCVRANDAE
HEREDITATIS CAVSA VENERAT MISSVS A DOMITIO, OPPIDO GADIBVS
PRAEFECIT; ARMA OMNIA PRIVATA AC PVBLICA IN DOMVM GALLONII
CONTVLIT. IPSE HABVIT GRAVES IN CAESAREM CONTIONES. SAEPE
EX TRIBVNALI PRAEDICAVIT ADVERSA CAESAREM PROELIA FECISSE,
MAGNVM NVMERVM AB EO MILITVM AD AFRANIVM PERFVGISSE: HAEC
SE CERTIS NVNTIIS, CERTIS AVCTORIBVS COMPERISSE. QVIBVS
REBVS PERTERRITOS CIVES ROMANOS EIVS PROVINCIAE SIBI AD
REM PVBLICAM ADMINISTRANDAM HS CCXXX ET ARGENTI PONDO
XX MILIA, TRITICI MODIVM CXX MILIA POLLICERI COEGIT. QVAS
CAESARI ESSE AMICAS CIVITATES ARBITRABATVR, HIS GRAVIORA
ONERA INIVNGEBAT PRAESIDIAQVE EO DEDVCEBAT ET IVDICIA IN
PRIVATOS REDDEBAT QVI VERBA ATQVE ORATIONEM ADVERSVS REM
PVBLICAM HABVISSENT: EORVM BONA IN PVBLICVM ADDICEBAT,
PROVINCIAM OMNEM IN SVA ET POMPEI VERBA IVSIVRANDVM
ADIGEBAT. COGNITIS EIS REBVS, QVAE SVNT GESTAE IN CITERIORE
HISPANIA, BELLVM PARABAT. RATIO AVTEM HAEC ERAT BELLI, VT
SE CVM II LEGIONIBVS GADES CONFERRET, NAVES FRVMENTVMQVE
OMNE IBI CONTINERET; PROVINCIAM ENIM OMNEM CAESARIS REBVS
FAVERE COGNOVERAT. IN INSVLA FRVMENTO NAVIBVSQVE
COMPARATIS BELLVM DVCI NON DIFFICILE EXISTIMABAT. CAESAR,
ETSI MVLTIS NECESSARIISQVE REBVS IN ITALIAM REVOCABATVR,
TAMEN CONSTITVERAT NVLLAM PARTEM BELLI IN HISPANIIS
RELINQVERE, QVOD MAGNA ESSE POMPEI BENEFICIA ET MAGNAS
CLIENTELAS IN CITERIORE PROVINCIA SCIEBAT.

[19] ITAQVE DVABVS LEGIONIBVS MISSIS IN VLTERIOREM HISPANIAM

CVM Q. CASSIO, TRIBVNO PLEBIS, IPSE DC CVM EQVITIBVS MAGNIS
ITINERIBVS PROGREDITVR EDICTVMQVE PRAEMITTIT, AD QVAM DIEM
MAGISTRATVS PRINCIPESQVE OMNIVM CIVITATVM SIBI ESSE PRAESTO
CORDVBAE VELLET. QVO EDICTO TOTA PROVINCIA PERVVLGATO
NVLLA FVIT CIVITAS, QVIN AD ID TEMPVS PARTEM SENATVS
CORDVBAM MITTERET, NON CIVIS ROMANVS PAVLO NOTIOR, QVIN
AD DIEM CONVENIRET. SIMVL IPSE CORDVBAE CONVENTVS PER SE
PORTAS VARRONI CLAVSIT, CVSTODIAS VIGILIASQVE IN TVRRIBVS
MVROQVE DISPOSVIT, COHORTES DVAS, QVAE COLONICAE
APPELLABANTVR, CVM EO CASV VENISSENT, TVENDI OPPIDI CAVSA
APVD SE RETINVIT. EISDEM DIEBVS CARMONENSES, QVAE EST LONGE
FIRMISSIMA TOTIVS PROVINCIAE CIVITAS, DEDVCTIS TRIBVS IN
ARCEM OPPIDI COBORTIBVS A VARRONE PRAESIDIO, PER SE
COHORTES EIECIT PORTASQVE PRAECLVSIT.

[20] HOC VERO MAGIS PROPERARE VARRO, VT CVM LEGIONIBVS

QVAM PRIMVM GADES CONTENDERET, NE ITINERE AVT TRAIECTV
INTERCLVDERETVR: TANTA AC TAM SECVNDA IN CAESAREM
VOLVNTAS PROVINCIAE REPERIEBATVR. PROGRESSO EI PAVLO
LONGIVS LITTERAE GADIBVS REDDVNTVR: SIMVLATQVE SIT COGNITVM
DE EDICTO CAESARIS, CONSENSISSE GADITANOS PRINCIPES CVM
TRIBVNIS COHORTIVM, QVAE ESSENT IBI IN PRAESIDIO, VT
GALLONIVM EX OPPIDO EXPELLERENT, VRBEM INSVLAMQVE CAESARI
SERVARENT. HOC INITO CONSILIO DENVNTIAVISSE GALLONIO, VT SVA
SPONTE, DVM SINE PERICVLO LICERET, EXCEDERET GADIBVS; SI ID
NON FECISSET, SIBI CONSILIVM CAPTVROS. HOC TIMORE ADDVCTVM
GALLONIVM GADIBVS EXCESSISSE. HIS COGNITIS REBVS ALTERA EX
DVABVS LEGIONIBVS, QVAE VERNACVLA APPELLABATVR, EX CASTRIS
VARRONIS ADSTANTE ET INSPECTANTE IPSO SIGNA SVSTVLIT
SESEQVE HISPALIM RECEPIT ATQVE IN FORO ET PORTICIBVS SINE
MALEFICIO CONSEDIT. QVOD FACTVM ADEO EIVS CONVENTVS CIVES
ROMANI COMPROBAVERVNT, VT DOMVM AD SE QVISQVE HOSPITIO
CVPIDISSIME RECIPERET. QVIBVS REBVS PERTERRITVS VARRO, CVM
ITINERE CONVERSO SESE ITALICAM VENTVRVM PRAEMISISSET,
CERTIOR AB SVIS FACTVS EST PRAECLVSAS ESSE PORTAS. TVM
VERO OMNI INTERCLVSVS ITINERE AD CAESAREM MITTIT, PARATVM
SE ESSE LEGIONEM, CVI IVSSERIT, TRADERE. ILLE AD EVM SEXTVM
CAESAREM MITTIT ATQVE HVIC TRADI IVBET. TRADITA LEGIONE VARRO
CORDVBAM AD CAESAREM VENIT; RELATIS AD EVM PVBLICIS CVM
FIDE RATIONIBVS QVOD PENES EVM EST PECVNIAE TRADIT ET, QVID
VBIQVE HABEAT FRVMENTI ET NAVIVM, OSTENDIT.

[21] CAESAR CONTIONE HABITA CORDVBAE OMNIBVS GENERATIM

GRATIAS AGIT: CIVIBVS ROMANIS, QVOD OPPIDVM IN SVA POTESTATE
STVDVISSENT HABERE; HISPANIS, QVOD PRAESIDIA EXPVLISSENT;
GADITANIS, QVOD CONATVS ADVERSARIORVM INFREGISSENT SESEQVE
IN LIBERTATEM VINDICASSENT; TRIBVNIS MILITVM
CENTVRIONIBVSQVE, QVI EO PRAESIDII CAVSA VENERANT, QVOD
EORVM CONSILIA SVA VIRTVTE CONFIRMASSENT. PECVNIAS, QVAS
ERANT IN PVBLICVM VARRONI CIVES ROMANI POLLICITI, REMITTIT;
BONA RESTITVIT EIS, QVOS LIBERIVS LOCVTOS HANC POENAM
TVLISSE COGNOVERAT. TRIBVTIS QVIBVSDAM POPVLIS PVBLICIS
PRIVATISQVE PRAEMIIS RELIQVOS IN POSTERVM BONA SPE COMPLET
BIDVVMQVE CORDVBAE COMMORATVS GADES PROFICISCITVR;
PECVNIAS MONVMENTAQVE, QVAE EX FANO HERCVLIS COLLATA
ERANT IN PRIVATAM DOMVM, REFERRI IN TEMPLVM IVBET.
PROVINCIAE Q. CASSIVM PRAEFICIT; HVIC III LEGIONES ATTRIBVIT.
IPSE EIS NAVIBVS, QVAS M. VARRO QVASQVE GADITANI IVSSV
VARRONIS FECERANT, TARRACONEM PAVCIS DIEBVS PERVENIT. IBI
TOTIVS FERE CITERIORIS PROVINCIAE LEGATIONES CAESARIS
ADVENTVM EXSPECTABANT. EADEM RATIONE PRIVATIM AC PVBLICE
QVIBVSDAM CIVITATIBVS HABITIS HONORIBVS TARRACONE DISCEDIT
PEDIBVSQVE NARBONEM ATQVE INDE MASSILIAM PERVENIT. IBI
LEGEM DE DICTATORE LATAM SESEQVE DICTATOREM DICTVM A M.
LEPIDO PRAETORE COGNOSCIT.
[22] MASSILIENSES OMNIBVS DEFESSI MALIS, REI FRVMENTARIAE AD
SVMMAM INOPIAM ADDVCTI, BIS NAVALI PROELIO SVPERATI, CREBRIS
ERVPTIONIBVS FVSI, GRAVI ETIAM PESTILENTIA CONFLICTATI EX
DIVTINA CONCLVSIONE ET MVTATIONE VICTVS (PANICO ENIM VETERE
ATQVE HORDEO CORRVPTO OMNES ALEBANTVR, QVOD AD HVIVSMODI
CASVS ANTIQVITVS PARATVM IN PVBLICVM CONTVLERANT) DEIECTA
TVRRI, LABEFACTA MAGNA PARTE MVRI, AVXILIIS PROVINCIARVM ET
EXERCITVVM DESPERATIS, QVOS IN CAESARIS POTESTATEM VENISSE
COGNOVERANT, SESE DEDERE SINE FRAVDE CONSTITVVNT. SED
PAVCIS ANTE DIEBVS L. DOMITIVS COGNITA MASSILIENSIVM
VOLVNTATE NAVIBVS III COMPARATIS, EX QVIBVS DVAS FAMILIARIBVS
SVIS ATTRIBVERAT, VNAM IPSE CONSCENDERAT NACTVS TVRBIDAM
TEMPESTATEM PROFECTVS EST. HVNC CONSPICATAE NAVES, QVAE
IVSSV BRVTI CONSVETVDINE COTIDIANA AD PORTVM EXCVBABANT,
SVBLATIS ANCORIS SEQVI COEPERVNT. EX HIS VNVM IPSIVS
NAVIGIVM CONTENDIT ET FVGERE PERSEVERAVIT AVXILIOQVE
TEMPESTATIS EX CONSPECTV ABIIT, DVO PERTERRITA CONCVRSV
NOSTRARVM NAVIVM SESE IN PORTVM RECEPERVNT. MASSILIENSES
ARMA TORMENTAQVE EX OPPIDO, VT EST IMPERATVM, PROFERVNT,
NAVES EX PORTV NAVALIBVSQVE EDVCVNT, PECVNIAM EX PVBLICO
TRADVNT. QVIBVS REBVS CONFECTIS CAESAR MAGIS EOS PRO
NOMINE ET VETVSTATE, QVAM PRO MERITIS IN SE CIVITATIS
CONSERVANS DVAS IBI LEGIONES PRAESIDIO RELINQVIT, CETERAS
IN ITALIAM MITTIT; IPSE AD VRBEM PROFICISCITVR.

[23] EISDEM TEMPORIBVS C. CVRIO IN AFRICAM PROFECTVS EX

SICILIA ET IAM AB INITIO COPIAS P. ATTII VARI DESPICIENS DVAS
LEGIONES EX IIII, QVAS A CAESARE ACCEPERAT, D EQVITES
TRANSPORTABAT BIDVOQVE ET NOCTIBVS TRIBVS NAVIGATIONE
CONSVMPTIS APPELLIT AD EVM LOCVM, QVI APPELLATVR
ANQVILLARIA. HIC LOCVS ABEST A CLVPEIS PASSVVM XXII MILIA
HABETQVE NON INCOMMODAM AESTATE STATIONEM ET DVOBVS
EMINENTIBVS PROMVNTORIIS CONTINETVR. HVIVS ADVENTVM L.
CAESAR FILIVS CVM X LONGIS NAVIBVS AD CLVPEA PRAESTOLANS,
QVAS NAVES VTICAE EX PRAEDONVM BELLO SVBDVCTAS P. ATTIVS
REFICIENDAS HVIVS BELLI CAVSA CVRAVERAT, VERITVS NAVIVM
MVLTITVDINEM EX ALTO REFVGERAT APPVLSAQVE AD PROXIMVM LITVS
TRIREME CONSTRATA ET IN LITORE RELICTA PEDIBVS ADRVMETVM
PERFVGERAT. ID OPPIDVM C. CONSIDIVS LONGVS VNIVS LEGIONIS
PRAESIDIO TVEBATVR. RELIQVAE CAESARIS NAVES <COGNITA> EIVS
FVGA SE ADRVMETVM RECEPERVNT. HVNC SECVTVS MARCIVS RVFVS
QVAESTOR NAVIBVS XII, QVAS PRAESIDIO ONERARIIS NAVIBVS CVRIO
EX SICILIA EDVXERAT, POSTQVAM IN LITORE RELICTAM NAVEM
CONSPEXIT, HANC REMVLCO ABSTRAXIT; IPSE AD C. CVRIONEM
CVM CLASSE REDIT.

[24] CVRIO MARCIVM VTICAM NAVIBVS PRAEMITTIT; IPSE EODEM

CVM EXERCITV PROFICISCITVR BIDVIQVE ITER PROGRESSVS AD
FLVMEN BAGRADAM PERVENIT. IBI C. CANINIVM REBILVM LEGATVM
CVM LEGIONIBVS RELIQVIT; IPSE CVM EQVITATV ANTECEDIT AD
CASTRA EXPLORANDA CORNELIA, QVOD IS LOCVS PERIDONEVS
CASTRIS HABEBATVR. ID AVTEM EST IVGVM DIRECTVM EMINENS IN
MARE, VTRAQVE EX PARTE PRAERVPTVM ATQVE ASPERVM, SED
TAMEN PAVLO LENIORE FASTIGIO AB EA PARTE, QVAE AD VTICAM
VERGIT. ABEST DIRECTO ITINERE AB VTICA PAVLO AMPLIVS PASSVVM
MILIBVS III. SED HOC ITINERE EST FONS, QVO MARE SVCCEDIT
LONGIVS, LATEQVE IS LOCVS RESTAGNAT; QVEM SI QVI VITARE
VOLVERIT, SEX MILIVM CIRCVITV IN OPPIDVM PERVENIT.

[25] HOC EXPLORATO LOCO CVRIO CASTRA VARI CONSPICIT MVRO

OPPIDOQVE CONIVNCTA AD PORTAM, QVAE APPELLATVR BELICA,
ADMODVM MVNITA NATVRA LOCI, VNA EX PARTE IPSO OPPIDO VTICA,
ALTERA [A] THEATRO, QVOD EST ANTE OPPIDVM, SVBSTRVCTIONIBVS
EIVS OPERIS MAXIMIS, ADITV AD CASTRA DIFFICILI ET ANGVSTO.
SIMVL ANIMADVERTIT MVLTA VNDIQVE PORTARI ATQVE AGI
PLENISSIMIS VIIS, QVAE REPENTINI TVMVLTVS TIMORE EX AGRIS IN
VRBEM CONFERANTVR. HVC EQVITATVM MITTIT, VT DIRIPERET ATQVE
HABERET LOCO PRAEDAE; EODEMQVE TEMPORE HIS REBVS
SVBSIDIO DC NVMIDAE EX OPPIDO PEDITESQVE CCCC MITTVNTVR
A VARO, QVOS AVXILII CAVSA REX IVBA PAVCIS DIEBVS ANTE
VTICAM MISERAT. HVIC ET PATERNVM HOSPITIVM CVM POMPEIO ET
SIMVLTAS CVM CVRIONE INTERCEDEBAT, QVOD TRIBVNVS PLEBIS
LEGEM PROMVLGAVERAT, QVA LEGE REGNVM IVBAE PVBLICAVERAT.
CONCVRRVNT EQVITES INTER SE; NEQVE VERO PRIMVM IMPETVM
NOSTRORVM NVMIDAE FERRE POTVERVNT, SED INTERFECTIS
CIRCITER CXX RELIQVI SE IN CASTRA AD OPPIDVM RECEPERVNT.
INTERIM ADVENTV LONGARVM NAVIVM CVRIO PRONVNTIARE ONERARIIS
NAVIBVS IVBET, QVAE STABANT AD VTICAM NVMERO CIRCITER CC,
SE IN HOSTIVM HABITVRVM LOCO, QVI NON E VESTIGIO AD CASTRA
CORNELIA NAVES TRADVXISSET. QVA PRONVNTIATIONE FACTA
TEMPORIS PVNCTO SVBLATIS ANCORIS OMNES VTICAM RELINQVVNT
ET QVO IMPERATVM EST TRANSEVNT. QVAE RES OMNIVM RERVM
COPIA COMPLEVIT EXERCITVM.

[26] HIS REBVS GESTIS CVRIO SE IN CASTRA AD BAGRADAM

RECIPIT ATQVE VNIVERSI EXERCITVS CONCLAMATIONE IMPERATOR
APPELLATVR POSTEROQVE DIE EXERCITVM VTICAM DVCIT ET PROPE
OPPIDVM CASTRA PONIT. NONDVM OPERE CASTRORVM PERFECTO
EQVITES EX STATIONE NVNTIANT MAGNA AVXILIA EQVITVM PEDITVMQVE
AB REGE MISSA VTICAM VENIRE; EODEMQVE TEMPORE VIS MAGNA
PVLVERIS CERNEBATVR, ET VESTIGIO TEMPORIS PRIMVM AGMEN
ERAT IN CONSPECTV. NOVITATE REI CVRIO PERMOTVS PRAEMITTIT
EQVITES, QVI PRIMVM IMPETVM SVSTINEANT AC MORENTVR; IPSE
CELERITER AB OPERE DEDVCTIS LEGIONIBVS ACIEM INSTRVIT.
EQVITESQVE COMMITTVNT PROELIVM ET, PRIVSQVAM PLANE LEGIONES
EXPLICARI ET CONSISTERE POSSENT, TOTA AVXILIA REGIS IMPEDITA
AC PERTVRBATA, QVOD NVLLO ORDINE ET SINE TIMORE ITER
FECERANT, IN FVGAM CONICIVNT EQVITATVQVE OMNI FERE INCOLVMI,
QVOD SE PER LITORA CELERITER IN OPPIDVM RECEPIT, MAGNVM
PEDITVM NVMERVM INTERFICIVNT.

[27] PROXIMA NOCTE CENTVRIONES MARSI DVO EX CASTRIS

CVRIONIS CVM MANIPVLARIBVS SVIS XXII AD ATTIVM VARVM
PERFVGIVNT. HI, SIVE VERE QVAM HABVERANT OPINIONEM AD EVM
PERFERVNT, SIVE ETIAM AVRIBVS VARI SERVIVNT (NAM, QVAE
VOLVMVS, ET CREDIMVS LIBENTER ET, QVAE SENTIMVS IPSI,
RELIQVOS SENTIRE SPERAMVS), CONFIRMANT QVIDEM CERTE TOTIVS
EXERCITVS ANIMOS ALIENOS ESSE A CVRIONE MAXIMEQVE OPVS
ESSE IN CONSPECTVM EXERCITVS VENIRE ET COLLOQVENDI DARE
FACVLTATEM. QVA OPINIONE ADDVCTVS VARVS POSTERO DIE MANE
LEGIONES EX CASTRIS EDVCIT. FACIT IDEM CVRIO, ATQVE VNA
VALLE NON MAGNA INTERIECTA SVAS VTERQVE COPIAS INSTRVIT.

[28] ERAT IN EXERCITV VARI SEXTVS QVINTILIVS VARVS, QVEM

FVISSE CORFINII SVPRA DEMONSTRATVM EST. HIC DIMISSVS A
CAESARE IN AFRICAM VENERAT, LEGIONESQVE EAS TRADVXERAT
CVRIO, QVAS SVPERIORIBVS TEMPORIBVS CORFINIO RECEPERAT
CAESAR, ADEO VT PAVCIS MVTATIS CENTVRIONIBVS EIDEM ORDINES
MANIPVLIQVE CONSTARENT. HANC NACTVS APPELLATIONIS CAVSAM
QVINTILIVS CIRCVMIRE ACIEM CVRIONIS ATQVE OBSECRARE MILITES
COEPIT, NE PRIMAM SACRAMENTI, QVOD APVD DOMITIVM ATQVE
APVD SE QVAESTOREM DIXISSENT, MEMORIAM DEPONERENT, NEV
CONTRA EOS ARMA FERRENT, QVI EADEM ESSENT VSI FORTVNA
EADEMQVE IN OBSIDIONE PERPESSI, NEV PRO HIS PVGNARENT, A
QVIBVS CVM CONTVMELIA PERFVGAE APPELLARENTVR. HVC PAVCA
AD SPEM LARGITIONIS ADDIDIT, QVAE AB SVA LIBERALITATE, SI SE
ATQVE ATTIVM SECVTI ESSENT, EXSPECTARE DEBERENT. HAC
HABITA ORATIONE NVLLAM IN PARTEM AB EXERCITV CVRIONIS FIT
SIGNIFICATIO, ATQVE ITA SVAS VTERQVE COPIAS REDVCIT.
[29] AT IN CASTRIS CVRIONIS MAGNVS OMNIVM INCESSIT TIMOR
ANIMIS. IS VARIIS HOMINVM SERMONIBVS CELERITER AVGETVR.
VNVSQVISQVE ENIM OPINIONES FINGEBAT ET AD ID, QVOD AB ALIO
AVDIERAT, SVI ALIQVID TIMORIS ADDEBAT. HOC VBI VNO AVCTORE
AD PLVRES PERMANAVERAT, ATQVE ALIVS ALII TRADIDERAT, PLVRES
AVCTORES EIVS REI VIDEBANTVR. [CIVILE BELLVM; GENVS HOMINVM;
CVI LICERET LIBERE FACERE ET SEQVI QVOD VELLET; LEGIONES
EAE, QVAE PAVLO ANTE APVD ADVERSARIOS FVERANT; NAM ETIAM
CAESARIS BENEFICIVM MVTAVERAT CONSVETVDO QVA OFFERRENTVR;
MVNICIPIA ETIAM DIVERSIS PARTIBVS CONIVNCTA, NAMQVE EX
MARSIS PELIGNISQVE VENIEBANT, VT QVI SVPERIORE NOCTE IN
CONTVBERNIIS COMMILITESQVE; NONNVLLI GRAVIORA; SERMONES
MILITVM; DVBIA DVRIVS ACCIPIEBANTVR, NONNVLLA ETIAM AB EIS,
QVI DILIGENTIORES VIDERI VOLEBANT, FINGEBANTVR.]

[30] QVIBVS DE CAVSIS CONSILIO CONVOCATO DE SVMMA RERVM

DELIBERARE INCIPIT. ERANT SENTENTIAE, QVAE CONANDVM OMNIBVS
MODIS CASTRAQVE VARI OPPVGNANDA CENSERENT, QVOD IN
HVIVSMODI MILITVM CONSILIIS OTIVM MAXIME CONTRARIVM ESSE
ARBITRARENTVR; POSTREMO PRAESTARE DICEBANT PER VIRTVTEM
IN PVGNA BELLI FORTVNAM EXPERIRI, QVAM DESERTOS ET
CIRCVMVENTOS AB SVIS GRAVISSIMVM SVPPLICIVM PERPETI. ERANT,
QVI CENSERENT DE TERTIA VIGILIA IN CASTRA CORNELIA
RECEDENDVM, VT MAIORE SPATIO TEMPORIS INTERIECTO MILITVM
MENTES SANARENTVR, SIMVL, SI QVID GRAVIVS ACCIDISSET, MAGNA
MVLTITVDINE NAVIVM ET TVTIVS ET FACILIVS IN SICILIAM RECEPTVS
DARETVR.

[31] CVRIO VTRVMQVE IMPROBANS CONSILIVM, QVANTVM ALTERI

SENTENTIAE DEESSET ANIMI, TANTVM ALTERI SVPERESSE DICEBAT:
HOS TVRPISSIMAE FVGAE RATIONEM HABERE, ILLOS ETIAM INIQVO
LOCO DIMICANDVM PVTARE. "QVA ENIM," INQVIT, "FIDVCIA ET OPERE
ET NATVRA LOCI MVNITISSIMA CASTRA EXPVGNARI POSSE
CONFIDIMVS? AVT VERO QVID PROFICIMVS, SI ACCEPTO MAGNO
DETRIMENTO AB OPPVGNATIONE CASTRORVM DISCEDIMVS? QVASI
NON ET FELICITAS RERVM GESTARVM EXERCITVS BENEVOLENTIAM
IMPERATORIBVS ET RES ADVERSAE ODIA COLLIGANT! CASTRORVM
AVTEM MVTATIO QVID HABET NISI TVRPEM FVGAM ET DESPERATIONEM
OMNIVM ET ALIENATIONEM EXERCITVS? NAM NEQVE PVDENTES
SVSPICARI OPORTET SIBI PARVM CREDI, NEQVE IMPROBOS SCIRE
SESE TIMERI, QVOD HIS LICENTIAM TIMOR AVGEAT NOSTER, ILLIS
STVDIA DEMINVAT." "QVOD SI IAM," INQVIT, "HAEC EXPLORATA
HABEAMVS, QVAE DE EXERCITVS ALIENATIONE DICVNTVR, QVAE
QVIDEM EGO AVT OMNINO FALSA AVT CERTE MINORA OPINIONE
ESSE CONFIDO, QVANTO HAEC DISSIMVLARI ET OCCVLTARI, QVAM
PER NOS CONFIRMARI PRAESTET? AN NON, VTI CORPORIS VVLNERA,
ITA EXERCITVS INCOMMODA SVNT TEGENDA, NE SPEM ADVERSARIIS
AVGEAMVS? AT ETIAM, VT MEDIA NOCTE PROFICISCAMVR, ADDVNT,
QVO MAIOREM, CREDO, LICENTIAM HABEANT, QVI PECCARE
CONENTVR. NAMQVE HVIVSMODI RES AVT PVDORE AVT METV
TENENTVR; QVIBVS REBVS NOX MAXIME ADVERSARIA EST. QVARE
NEQVE TANTI SVM ANIMI, VT SINE SPE CASTRA OPPVGNANDA
CENSEAM, NEQVE TANTI TIMORIS, VTI SPE DEFICIAM, ATQVE OMNIA
PRIVS EXPERIENDA ARBITROR MAGNAQVE EX PARTE IAM ME VNA
VOBISCVM DE RE IVDICIVM FACTVRVM CONFIDO."

[32] DIMISSO CONSILIO CONTIONEM ADVOCAT MILITVM.

COMMEMORAT, QVO SIT EORVM VSVS STVDIO AD CORFINIVM CAESAR,
VT MAGNAM PARTEM ITALIAE BENEFICIO ATQVE AVCTORITATE EORVM
SVAM FECERIT. "VOS ENIM VESTRVMQVE FACTVM OMNIA," INQVIT,
"DEINCEPS MVNICIPIA SVNT SECVTA, NEQVE SINE CAVSA ET CAESAR
AMICISSIME DE VOBIS ET ILLI GRAVISSIME IVDICAVERVNT. POMPEIVS
ENIM NVLLO PROELIO PVLSVS VESTRI FACTI PRAEIVDICIO DEMOTVS
ITALIA EXCESSIT; CAESAR ME, QVEM SIBI CARISSIMVM HABVIT,
PROVINCIAM SICILIAM ATQVE AFRICAM, SINE QVIBVS VRBEM ATQVE
ITALIAM TVERI NON POTEST, VESTRAE FIDEI COMMISIT. AT SVNT, QVI
VOS HORTENTVR, VT A NOBIS DESCISCATIS. QVID ENIM EST ILLIS
OPTATIVS, QVAM VNO TEMPORE ET NOS CIRCVMVENIRE ET VOS
NEFARIO SCELERE OBSTRINGERE? AVT QVID IRATI GRAVIVS DE VOBIS
SENTIRE POSSVNT, QVAM VT EOS PRODATIS, QVI SE VOBIS OMNIA
DEBERE IVDICANT, IN EORVM POTESTATEM VENIATIS, QVI SE PER
VOS PERISSE EXISTIMANT? AN VERO IN HISPANIA RES GESTAS
CAESARIS NON AVDISTIS? DVOS PVLSOS EXERCITVS, DVOS
SVPERATOS DVCES, DVAS RECEPTAS PROVINCIAS? HAEC ACTA
DIEBVS XL, QVIBVS IN CONSPECTVM ADVERSARIORVM VENERIT
CAESAR? AN, QVI INCOLVMES RESISTERE NON POTVERVNT, PERDITI
RESISTANT? VOS AVTEM INCERTA VICTORIA CAESAREM SECVTI
DIIVDICATA IAM BELLI FORTVNA VICTVM SEQVAMINI, CVM VESTRI
OFFICII PRAEMIA PERCIPERE DEBEATIS? DESERTOS ENIM SE AC
PRODITOS A VOBIS DICVNT ET PRIORIS SACRAMENTI MENTIONEM
FACIVNT. VOSNE VERO L. DOMITIVM, AN VOS DOMITIVS DESERVIT?
NONNE EXTREMAM PATI FORTVNAM PARATOS PROIECIT ILLE? NONNE
SIBI CLAM SALVTEM FVGA PETIVIT? NONNE PRODITI PER ILLVM
CAESARIS BENEFICIO ESTIS CONSERVATI? SACRAMENTO QVIDEM VOS
TENERE QVI POTVIT, CVM PROIECTIS FASCIBVS ET DEPOSITO
IMPERIO PRIVATVS ET CAPTVS IPSE IN ALIENAM VENISSET
POTESTATEM? RELINQVITVR NOVA RELIGIO, VT EO NEGLECTO
SACRAMENTO, QVO TENEMINI, RESPICIATIS ILLVD, QVOD DEDITIONE
DVCIS ET CAPITIS DEMINVTIONE SVBLATVM EST. AT, CREDO, SI
CAESAREM PROBATIS, IN ME OFFENDITIS. QVI DE MEIS IN VOS
MERITIS PRAEDICATVRVS NON SVM, QVAE SVNT ADHVC ET MEA
VOLVNTATE ET VESTRA EXSPECTATIONE LEVIORA; SED TAMEN SVI
LABORIS MILITES SEMPER EVENTV BELLI PRAEMIA PETIVERVNT, QVI
QVALIS SIT FVTVRVS, NE VOS QVIDEM DVBITATIS: DILIGENTIAM
QVIDEM NOSTRAM AVT, QVEM AD FINEM ADHVC RES PROCESSIT,
FORTVNAM CVR PRAETEREAM? AN PAENITET VOS, QVOD SALVVM
ATQVE INCOLVMEM EXERCITVM NVLLA OMNINO NAVE DESIDERATA
TRADVXERIM? QVOD CLASSEM HOSTIVM PRIMO IMPETV ADVENIENS
PROFLIGAVERIM? QVOD BIS PER BIDVVM EQVESTRI PROELIO
SVPERAVERIM? QVOD EX PORTV SINVQVE ADVERSARIORVM CC NAVES
ONERATAS ABDVXERIM EOQVE ILLOS COMPVLERIM, VT NEQVE
PEDESTRI ITINERE NEQVE NAVIBVS COMMEATV IVVARI POSSINT? HAC
VOS FORTVNA ATQVE HIS DVCIBVS REPVDIATIS CORFINIENSEM
IGNOMINIAM, ITALIAE FVGAM, HISPANIARVM DEDITIONEM, AFRICI BELLI
PRAEIVDICIA, SEQVIMINI! EQVIDEM ME CAESARIS MILITEM DICI VOLVI,
VOS ME IMPERATORIS NOMINE APPELLAVISTIS. CVIVS SI VOS
PAENITET, VESTRVM VOBIS BENEFICIVM REMITTO, MIHI MEVM NOMEN
RESTITVITE, NE AD CONTVMELIAM HONOREM DEDISSE VIDEAMINI."

[33] QVA ORATIONE PERMOTI MILITES CREBRO ETIAM DICENTEM

INTERPELLABANT, VT MAGNO CVM DOLORE INFIDELITATIS
SVSPICIONEM SVSTINERE VIDERENTVR, DISCEDENTEM VERO EX
CONTIONE VNIVERSI COHORTANTVR, MAGNO SIT ANIMO, NECVBI
DVBITET PROELIVM COMMITTERE ET SVAM FIDEM VIRTVTEMQVE
EXPERIRI. QVO FACTO COMMVTATA OMNIVM ET VOLVNTATE ET
OPINIONE CONSENSV SVMMO CONSTITVIT CVRIO, CVM PRIMVM SIT
DATA POTESTAS, PROELIO REM COMMITTERE POSTEROQVE DIE
PRODVCTOS EODEM LOCO, QVO SVPERIORIBVS DIEBVS
CONSTITERAT, IN ACIE COLLOCAT. NE VARVS QVIDEM DVBITAT
COPIAS PRODVCERE, SIVE SOLLICITANDI MILITES SIVE AEQVO LOCO
DIMICANDI DETVR OCCASIO, NE FACVLTATEM PRAETERMITTAT.

[34] ERAT VALLIS INTER DVAS ACIES, VT SVPRA DEMONSTRATVM

EST, NON ITA MAGNA, AT DIFFICILI ET ARDVO ASCENSV. HANC
VTERQVE, SI ADVERSARIORVM COPIAE TRANSIRE CONARENTVR,
EXSPECTABAT, QVO AEQVIORE LOCO PROELIVM COMMITTERET. SIMVL
AB SINISTRO CORNV P. ATTII EQVITATVS OMNIS ET VNA LEVIS
ARMATVRAE INTERIECTI COMPLVRES, CVM SE IN VALLEM
DEMITTERENT, CERNEBANTVR. AD EOS CVRIO EQVITATVM ET DVAS
MARRVCINORVM COHORTES MITTIT; QVORVM PRIMVM IMPETVM
EQVITES HOSTIVM NON TVLERVNT, SED ADMISSIS EQVIS AD SVOS
REFVGERVNT; RELICTI AB HIS, QVI VNA PROCVRRERANT LEVIS
ARMATVRAE, CIRCVMVENIEBANTVR ATQVE INTERFICIEBANTVR AB
NOSTRIS. HVC TOTA VARI CONVERSA ACIES SVOS FVGERE ET
CONCIDI VIDEBAT. TVNC REBILVS, LEGATVS CAESARIS, QVEM CVRIO
SECVM EX SICILIA DVXERAT, QVOD MAGNVM HABERE VSVM IN RE
MILITARI SCIEBAT, "PERTERRITVM," INQVIT, "HOSTEM VIDES, CVRIO:
QVID DVBITAS VTI TEMPORIS OPPORTVNITATE?" ILLE VNVM ELOCVTVS,
VT MEMORIA TENERENT MILITES EA, QVAE PRIDIE SIBI
CONFIRMASSENT, SEQVI SESE IVBET ET PRAECVRRIT ANTE OMNES.
ADEO ERAT IMPEDITA VALLIS, VT IN ASCENSV NISI SVBLEVATI A
SVIS PRIMI NON FACILE ENITERENTVR. SED PRAEOCCVPATVS ANIMVS
ATTIANORVM MILITVM TIMORE ET FVGA ET CAEDE SVORVM NIHIL DE
RESISTENDO COGITABAT, OMNESQVE SE IAM AB EQVITATV
CIRCVMVENIRI ARBITRABANTVR. ITAQVE PRIVSQVAM TELVM ABICI
POSSET, AVT NOSTRI PROPIVS ACCEDERENT, OMNIS VARI ACIES
TERGA VERTIT SEQVE IN CASTRA RECEPIT.

[35] QVA IN FVGA FABIVS PELIGNVS QVIDAM EX INFIMIS ORDINIBVS

DE EXERCITV CVRIONIS PRIMVS AGMEN FVGIENTIVM CONSECVTVS
MAGNA VOCE VARVM NOMINE APPELLANS REQVIREBAT, VTI VNVS
ESSE EX EIVS MILITIBVS ET MONERE ALIQVID VELLE AC DICERE
VIDERETVR. VBI ILLE SAEPIVS APPELLATVS ASPEXIT AC RESTITIT ET,
QVIS ESSET AVT QVID VELLET, QVAESIVIT, VMERVM APERTVM GLADIO
APPETIT PAVLVMQVE AFVIT, QVIN VARVM INTERFICERET; QVOD ILLE
PERICVLVM SVBLATO AD EIVS CONATVM SCVTO VITAVIT. FABIVS A
PROXIMIS MILITIBVS CIRCVMVENTVS INTERFICITVR. HAC FVGIENTIVM
MVLTITVDINE AC TVRBA PORTAE CASTRORVM OCCVPANTVR ATQVE
ITER IMPEDITVR, PLVRESQVE IN EO LOCO SINE VVLNERE QVAM IN
PROELIO AVT FVGA INTEREVNT, NEQVE MVLTVM AFVIT, QVIN ETIAM
CASTRIS EXPELLERENTVR, AC NONNVLLI PROTINVS EODEM CVRSV
IN OPPIDVM CONTENDERVNT. SED CVM LOCI NATVRA ET MVNITIO
CASTRORVM ADITVM PROHIBEBANT, TVM QVOD AD PROELIVM
EGRESSI CVRIONIS MILITES EIS REBVS INDIGEBANT, QVAE AD
OPPVGNATIONEM CASTRORVM ERANT VSVI. ITAQVE CVRIO EXERCITVM
IN CASTRA REDVCIT SVIS OMNIBVS PRAETER FABIVM INCOLVMIBVS,
EX NVMERO ADVERSARIORVM CIRCITER DC INTERFECTIS AC MILLE
VVLNERATIS; QVI OMNES DISCESSV CVRIONIS MVLTIQVE PRAETEREA
PER SIMVLATIONEM VVLNERVM EX CASTRIS IN OPPIDVM PROPTER
TIMOREM SESE RECIPIVNT. QVA RE ANIMADVERSA VARVS ET
TERRORE EXERCITVS COGNITO BVCINATORE IN CASTRIS ET PAVCIS
AD SPECIEM TABERNACVLIS RELICTIS DE TERTIA VIGILIA SILENTIO
EXERCITVM IN OPPIDVM REDVCIT.
[36] POSTERO DIE CVRIO OBSIDERE VTICAM ET VALLO
CIRCVMMVNIRE INSTITVIT. ERAT IN OPPIDO MVLTITVDO INSOLENS
BELLI DIVTVRNITATE OTII, VTICENSES PRO QVIBVSDAM CAESARIS IN
SE BENEFICIIS ILLI AMICISSIMI, CONVENTVS IS QVI EX VARIIS
GENERIBVS CONSTARET, TERROR EX SVPERIORIBVS PROELIIS
MAGNVS. ITAQVE DE DEDITIONE OMNES PALAM LOQVEBANTVR ET
CVM P. ATTIO AGEBANT, NE SVA PERTINACIA OMNIVM FORTVNAS
PERTVRBARI VELLET. HAEC CVM AGERENTVR, NVNTII PRAEMISSI AB
REGE IVBA VENERVNT, QVI ILLVM ADESSE CVM MAGNIS COPIIS
DICERENT ET DE CVSTODIA AC DEFENSIONE VRBIS HORTARENTVR.
QVAE RES EORVM PERTERRITOS ANIMOS CONFIRMAVIT.

[37] NVNTIABANTVR HAEC EADEM CVRIONI, SED ALIQVAMDIV FIDES

FIERI NON POTERAT: TANTAM HABEBAT SVARVM RERVM FIDVCIAM.
IAMQVE CAESARIS IN HISPANIA RES SECVNDAE IN AFRICAM NVNTIIS
AC LITTERIS PERFEREBANTVR. QVIBVS OMNIBVS REBVS SVBLATVS
NIHIL CONTRA SE REGEM NISVRVM EXISTIMABAT. SED VBI CERTIS
AVCTORIBVS COMPERIT MINVS V ET XX MILIBVS LONGE AB VTICA
EIVS COPIAS ABESSE, RELICTIS MVNITIONIBVS SESE IN CASTRA
CORNELIA RECEPIT. HVC FRVMENTVM COMPORTARE, CASTRA
MVNIRE, MATERIAM CONFERRE COEPIT STATIMQVE IN SICILIAM MISIT,
VTI DVAE LEGIONES RELIQVVSQVE EQVITATVS AD SE MITTERETVR.
CASTRA ERANT AD BELLVM DVCENDVM APTISSIMA NATVRA LOCI ET
MVNITIONE ET MARIS PROPINQVITATE ET AQVAE ET SALIS COPIA,
CVIVS MAGNA VIS IAM EX PROXIMIS ERAT SALINIS EO CONGESTA.
NON MATERIA MVLTITVDINE ARBORVM, NON FRVMENTVM, CVIVS
ERANT PLENISSIMI AGRI, DEFICERE POTERAT. ITAQVE OMNIVM
SVORVM CONSENSV CVRIO RELIQVAS COPIAS EXSPECTARE ET
BELLVM DVCERE PARABAT.

[38] HIS CONSTITVTIS REBVS PROBATISQVE CONSILIIS EX PERFVGIS

QVIBVSDAM OPPIDANIS AVDIT IVBAM REVOCATVM FINITIMO BELLO ET
CONTROVERSIIS LEPTITANORVM RESTITISSE IN REGNO, SABVRRAM,
EIVS PRAEFECTVM, CVM MEDIOCRIBVS COPIIS MISSVM VTICAE
APPROPINQVARE. HIS AVCTORIBVS TEMERE CREDENS CONSILIVM
COMMVTAT ET PROELIO REM COMMITTERE CONSTITVIT. MVLTVM AD
HANC REM PROBANDAM ADIVVAT ADVLESCENTIA, MAGNITVDO ANIMI,
SVPERIORIS TEMPORIS PROVENTVS, FIDVCIA REI BENE GERENDAE.
HIS REBVS IMPVLSVS EQVITATVM OMNEM PRIMA NOCTE AD CASTRA
HOSTIVM MITTIT AD FLVMEN BAGRADAM, QVIBVS PRAEERAT SABVRRA,
DE QVO ANTE ERAT AVDITVM; SED REX OMNIBVS COPIIS
INSEQVEBATVR ET SEX MILIVM PASSVVM INTERVALLO A SABVRRA
CONSEDERAT. EQVITES MISSI NOCTE ITER CONFICIVNT,
IMPRVDENTES ATQVE INOPINANTES HOSTES AGGREDIVNTVR. NVMIDAE
ENIM QVADAM BARBARA CONSVETVDINE NVLLIS ORDINIBVS PASSIM
CONSEDERANT. HOS OPPRESSOS SOMNO ET DISPERSOS ADORTI
MAGNVM EORVM NVMERVM INTERFICIVNT; MVLTI PERTERRITI
PROFVGIVNT. QVO FACTO AD CVRIONEM EQVITES REVERTVNTVR
CAPTIVOSQVE AD EVM REDVCVNT.

[39] CVRIO CVM OMNIBVS COPIIS QVARTA VIGILIA EXIERAT

COHORTIBVS V CASTRIS PRAESIDIO RELICTIS. PROGRESSVS MILIA
PASSVVM VI EQVITES CONVENIT, REM GESTAM COGNOVIT; E CAPTIVIS
QVAERIT, QVIS CASTRIS AD BAGRADAM PRAESIT: RESPONDENT
SABVRRAM. RELIQVA STVDIO ITINERIS CONFICIENDI QVAERERE
PRAETERMITTIT PROXIMAQVE RESPICIENS SIGNA, "VIDETISNE," INQVIT,
"MILITES, CAPTIVORVM ORATIONEM CVM PERFVGIS CONVENIRE?
ABESSE REGEM, EXIGVAS ESSE COPIAS MISSAS, QVAE PAVCIS
EQVITIBVS PARES ESSE NON POTVERINT? PROINDE AD PRAEDAM,
AD GLORIAM PROPERATE, VT IAM DE PRAEMIIS VESTRIS ET DE
REFERENDA GRATIA COGITARE INCIPIAMVS." ERANT PER SE MAGNA,
QVAE GESSERANT EQVITES, PRAESERTIM CVM EORVM EXIGVVS
NVMERVS CVM TANTA MVLTITVDINE NVMIDARVM CONFERTVR. HAEC
TAMEN AB IPSIS INFLATIVS COMMEMORABANTVR, VT DE SVIS
HOMINES LAVDIBVS LIBENTER PRAEDICANT. MVLTA PRAETEREA
SPOLIA PRAEFEREBANTVR, CAPTI HOMINES EQVIQVE
PRODVCEBANTVR, VT, QVICQVID INTERCEDERET TEMPORIS, HOC
OMNE VICTORIAM MORARI VIDERETVR. ITA SPEI CVRIONIS MILITVM
STVDIA NON DEERANT. EQVITES SEQVI IVBET SESE ITERQVE
ACCELERAT, VT QVAM MAXIME EX FVGA PERTERRITOS ADORIRI
POSSET. AT ILLI ITINERE TOTIVS NOCTIS CONFECTI SVBSEQVI NON
POTERANT, ATQVE ALII ALIO LOCO RESISTEBANT. NE HAEC QVIDEM
CVRIONEM AD SPEM MORABANTVR.

[40] IVBA CERTIOR FACTVS A SABVRRA DE NOCTVRNO PROELIO II

MILIA HISPANORVM ET GALLORVM EQVITVM, QVOS SVAE CVSTODIAE
CAVSA CIRCVM SE HABERE CONSVERAT, ET PEDITVM EAM PARTEM,
CVI MAXIME CONFIDEBAT, SABVRRAE SVBMISIT; IPSE CVM RELIQVIS
COPIIS ELEPHANTISQVE LX LENTIVS SVBSEQVITVR. SVSPICATVS
PRAEMISSIS EQVITIBVS IPSVM AFFORE CVRIONEM SABVRRA COPIAS
EQVITVM PEDITVMQVE INSTRVIT ATQVE HIS IMPERAT, VT SIMVLATIONE
TIMORIS PAVLATIM CEDANT AC PEDEM REFERANT: SESE, CVM OPVS
ESSET, SIGNVM PROELII DATVRVM ET, QVOD REM POSTVLARE
COGNOVISSET, IMPERATVRVM. CVRIO AD SVPERIOREM SPEM ADDITA
PRAESENTIS TEMPORIS OPINIONE HOSTES FVGERE ARBITRATVS
COPIAS EX LOCIS SVPERIORIBVS IN CAMPVM DEDVCIT.
[41] QVIBVS EX LOCIS CVM LONGIVS ESSET PROGRESSVS,
CONFECTO IAM LABORE EXERCITV XII MILIVM SPATIO CONSTITIT.
DAT SVIS SIGNVM SABVRRA, ACIEM CONSTITVIT ET CIRCVMIRE
ORDINES ATQVE HORTARI INCIPIT; SED PEDITATV DVMTAXAT PROCVL
AD SPECIEM VTITVR, EQVITES IN ACIEM IMMITTIT. NON DEEST
NEGOTIO CVRIO SVOSQVE HORTATVR, VT SPEM OMNEM IN VIRTVTE
REPONANT. NE MILITIBVS QVIDEM VT DEFESSIS NEQVE EQVITIBVS
VT PAVCIS ET LABORE CONFECTIS STVDIVM AD PVGNANDVM
VIRTVSQVE DEERAT; SED HI ERANT NVMERO CC, RELIQVI IN ITINERE
SVBSTITERANT. HI, QVAMCVMQVE IN PARTEM IMPETVM FECERANT,
HOSTES LOCO CEDERE COGEBANT, SED NEQVE LONGIVS FVGIENTES
PROSEQVI NEQVE VEHEMENTIVS EQVOS INCITARE POTERANT. AT
EQVITATVS HOSTIVM AB VTROQVE CORNV CIRCVMIRE ACIEM
NOSTRAM ET AVERSOS PROTERERE INCIPIT. CVM COHORTES EX
ACIE PROCVCVRRISSENT, NVMIDAE INTEGRI CELERITATE IMPETVM
NOSTRORVM EFFVGIEBANT RVRSVSQVE AD ORDINES SVOS SE
RECIPIENTES CIRCVMIBANT ET AB ACIE EXCLVDEBANT. SIC NEQVE
IN LOCO MANERE ORDINESQVE SERVARE NEQVE PROCVRRERE ET
CASVM SVBIRE TVTVM VIDEBATVR. HOSTIVM COPIAE SVBMISSIS AB
REGE AVXILIIS CREBRO AVGEBANTVR; NOSTROS VIRES LASSITVDINE
DEFICIEBANT, SIMVL EI, QVI VVLNERA ACCEPERANT, NEQVE ACIE
EXCEDERE NEQVE IN LOCVM TVTVM REFERRI POTERANT, QVOD TOTA
ACIES EQVITATV HOSTIVM CIRCVMDATA TENEBATVR. HI DE SVA
SALVTE DESPERANTES, VT EXTREMO VITAE TEMPORE HOMINES
FACERE CONSVERVNT, AVT SVAM MORTEM MISERABANTVR AVT
PARENTES SVOS COMMENDABANT, SI QVOS EX EO PERICVLO
FORTVNA SERVARE POTVISSET. PLENA ERANT OMNIA TIMORIS ET
LVCTVS.

[42] CVRIO, VBI PERTERRITIS OMNIBVS NEQVE COHORTATIONES

SVAS NEQVE PRECES AVDIRI INTELLEGIT, VNAM VT IN MISERIS
REBVS SPEM RELIQVAM SALVTIS ESSE ARBITRATVS, PROXIMOS
COLLES CAPERE VNIVERSOS ATQVE EO SIGNA INFERRI IVBET. HOS
QVOQVE PRAEOCCVPAT MISSVS A SABVRRA EQVITATVS. TVM VERO
AD SVMMAM DESPERATIONEM NOSTRI PERVENIVNT ET PARTIM
FVGIENTES AB EQVITATV INTERFICIVNTVR, PARTIM INTEGRI
PROCVMBVNT. HORTATVR CVRIONEM CN. DOMITIVS, PRAEFECTVS
EQVITVM, CVM PAVCIS EQVITIBVS CIRCVMSISTENS, VT FVGA SALVTEM
PETAT ATQVE IN CASTRA CONTENDAT, ET SE AB EO NON
DISCESSVRVM POLLICETVR. AT CVRIO NVMQVAM SE AMISSO
EXERCITV, QVEM A CAESARE FIDEI COMMISSVM ACCEPERIT, IN EIVS
CONSPECTVM REVERSVRVM CONFIRMAT ATQVE ITA PROELIANS
INTERFICITVR. EQVITES EX PROELIO PERPAVCI SE RECIPIVNT; SED
EI, QVOS AD NOVISSIMVM AGMEN EQVORVM REFICIENDORVM CAVSA
SVBSTITISSE DEMONSTRATVM EST, FVGA TOTIVS EXERCITVS PROCVL
ANIMADVERSA SESE INCOLVMES IN CASTRA CONFERVNT. MILITES AD
VNVM OMNES INTERFICIVNTVR.

[43] HIS REBVS COGNITIS MARCIVS RVFVS QVAESTOR IN CASTRIS

RELICTVS A CVRIONE COHORTATVR SVOS, NE ANIMO DEFICIANT.
ILLI ORANT ATQVE OBSECRANT, VT IN SICILIAM NAVIBVS
REPORTENTVR. POLLICETVR MAGISTRISQVE IMPERAT NAVIVM, VT
PRIMO VESPERE OMNES SCAPHAS AD LITVS APPVLSAS HABEANT.
SED TANTVS FVIT OMNIVM TERROR, VT ALII ADESSE COPIAS IVBAE
DICERENT, ALII CVM LEGIONIBVS INSTARE VARVM IAMQVE SE
PVLVEREM VENIENTIVM CERNERE, QVARVM RERVM NIHIL OMNINO
ACCIDERAT, ALII CLASSEM HOSTIVM CELERITER ADVOLATVRAM
SVSPICARENTVR. ITAQVE PERTERRITIS OMNIBVS SIBI QVISQVE
CONSVLEBAT. QVI IN CLASSE ERANT, PROFICISCI PROPERABANT.
HORVM FVGA NAVIVM ONERARIARVM MAGISTROS INCITABAT; PAVCI
LENVNCVLI AD OFFICIVM IMPERIVMQVE CONVENIEBANT. SED TANTA
ERAT COMPLETIS LITORIBVS CONTENTIO, QVI POTISSIMVM EX MAGNO
NVMERO CONSCENDERENT, VT MVLTITVDINE ATQVE ONERE NONNVLLI
DEPRIMERENTVR, RELIQVI HOC TIMORE PROPIVS ADIRE
TARDARENTVR.

[44] QVIBVS REBVS ACCIDIT, VT PAVCI MILITES PATRESQVE

FAMILIAE, QVI AVT GRATIA AVT MISERICORDIA VALERENT AVT NAVES
ADNARE POSSENT, RECEPTI IN SICILIAM INCOLVMES PERVENIRENT.
RELIQVAE COPIAE MISSIS AD VARVM NOCTV LEGATORVM NVMERO
CENTVRIONIBVS SESE EI DEDIDERVNT. QVARVM COHORTIVM MILITES
POSTERO DIE ANTE OPPIDVM IVBA CONSPICATVS SVAM ESSE
PRAEDICANS PRAEDAM MAGNAM PARTEM EORVM INTERFICI IVSSIT,
PAVCOS ELECTOS IN REGNVM REMISIT, CVM VARVS SVAM FIDEM
AB EO LAEDI QVERERETVR NEQVE RESISTERE AVDERET. IPSE EQVO
IN OPPIDVM VECTVS PROSEQVENTIBVS COMPLVRIBVS SENATORIBVS,
QVO IN NVMERO ERAT SER. SVLPICIVS ET LICINIVS DAMASIPPVS
PAVCIS, QVAE FIERI VELLET, VTICAE CONSTITVIT ATQVE IMPERAVIT
DIEBVSQVE POST PAVCIS SE IN REGNVM CVM OMNIBVS COPIIS
RECEPIT.

LIBER TERTIVS
[1] DICTATORE HABENTE COMITIA CAESARE CONSVLES CREANTVR
IVLIVS CAESAR ET P. SERVILIVS: IS ENIM ERAT ANNVS, QVO PER
LEGES EI CONSVLEM FIERI LICERET. HIS REBVS CONFECTIS, CVM
FIDES TOTA ITALIA ESSET ANGVSTIOR NEQVE CREDITAE PECVNIAE
SOLVERENTVR, CONSTITVIT, VT ARBITRI DARENTVR; PER EOS FIERENT
AESTIMATIONES POSSESSIONVM ET RERVM, QVANTI QVAEQVE EARVM
ANTE BELLVM FVISSET, ATQVE EAE CREDITORIBVS TRADERENTVR.
HOC ET AD TIMOREM NOVARVM TABVLARVM TOLLENDVM
MINVENDVMVE, QVI FERE BELLA ET CIVILES DISSENSIONES SEQVI
CONSVEVIT, ET AD DEBITORVM TVENDAM EXISTIMATIONEM ESSE
APTISSIMVM EXISTIMAVIT. ITEMQVE PRAETORIBVS TRIBVNISQVE
PLEBIS ROGATIONES AD POPVLVM FERENTIBVS NONNVLLOS AMBITVS
POMPEIA LEGE DAMNATOS ILLIS TEMPORIBVS, QVIBVS IN VRBE
PRAESIDIA LEGIONVM POMPEIVS HABVERAT, QVAE IVDICIA ALIIS
AVDIENTIBVS IVDICIBVS, ALIIS SENTENTIAM FERENTIBVS SINGVLIS
DIEBVS ERANT PERFECTA, IN INTEGRVM RESTITVIT, QVI SE ILLI INITIO
CIVILIS BELLI OBTVLERANT, SI SVA OPERA IN BELLO VTI VELLET,
PROINDE AESTIMANS, AC SI VSVS ESSET, QVONIAM SVI FECISSENT
POTESTATEM. STATVERAT ENIM PRIVS HOS IVDICIO POPVLI DEBERE
RESTITVI, QVAM SVO BENEFICIO VIDERI RECEPTOS, NE AVT INGRATVS
IN REFERENDA GRATIA AVT ARROGANS IN PRAERIPIENDO POPVLI
BENEFICIO VIDERETVR.

[2] HIS REBVS ET FERIIS LATINIS COMITIISQVE OMNIBVS

PERFICIENDIS XI DIES TRIBVIT DICTATVRAQVE SE ABDICAT ET AB
VRBE PROFICISCITVR BRVNDISIVMQVE PERVENIT. EO LEGIONES XII,
EQVITATVM OMNEM VENIRE IVSSERAT. SED TANTVM NAVIVM REPPERIT,
VT ANGVSTE XV MILIA LEGIONARIORVM MILITVM, DC EQVITES
TRANSPORTARI POSSENT. HOC VNVM CAESARI AD CELERITATEM
CONFICIENDI BELLI DEFVIT. ATQVE HAE IPSAE COPIAE HOC
INFREQVENTIORES IMPONVNTVR, QVOD MVLTI GALLICIS TOT BELLIS
DEFECERANT, LONGVMQVE ITER EX HISPANIA MAGNVM NVMERVM
DEMINVERAT, ET GRAVIS AVTVMNVS IN APVLIA CIRCVMQVE
BRVNDISIVM EX SALVBERRIMIS GALLIAE ET HISPANIAE REGIONIBVS
OMNEM EXERCITVM VALETVDINE TEMPTAVERAT.

[3] POMPEIVS ANNVVM SPATIVM AD COMPARANDAS COPIAS NACTVS,

QVOD VACVVM A BELLO ATQVE AB HOSTE OTIOSVM FVERAT, MAGNAM
EX ASIA CYCLADIBVSQVE INSVLIS, CORCYRA, ATHENIS, PONTO,
BITHYNIA, SYRIA, CILICIA, PHOENICE, AEGYPTO CLASSEM COEGERAT,
MAGNAM OMNIBVS LOCIS AEDIFICANDAM CVRAVERAT; MAGNAM
IMPERATAM ASIAE, SYRIAE REGIBVSQVE OMNIBVS ET DYNASTIS ET
TETRARCHIS ET LIBERIS ACHAIAE POPVLIS PECVNIAM EXEGERAT,
MAGNAM SOCIETATES EARVM PROVINCIARVM, QVAS IPSE OBTINEBAT,
SIBI NVMERARE COEGERAT.

[4] LEGIONES EFFECERAT CIVIVM ROMANORVM VIIII: V EX ITALIA,

QVAS TRADVXERAT; VNAM EX CILICIA VETERANAM, QVAM FACTAM EX
DVABVS GEMELLAM APPELLABAT; VNAM EX CRETA ET MACEDONIA
EX VETERANIS MILITIBVS, QVI DIMISSI A SVPERIORIBVS
IMPERATORIBVS IN HIS PROVINCIIS CONSEDERANT; DVAS EX ASIA,
QVAS LENTVLVS CONSVL CONSCRIBENDAS CVRAVERAT. PRAETEREA
MAGNVM NVMERVM EX THESSALIA, BOEOTIA, ACHAIA EPIROQVE
SVPPLEMENTI NOMINE IN LEGIONES DISTRIBVERAT: HIS ANTONIANOS
MILITES ADMISCVERAT. PRAETER HAS EXSPECTABAT CVM SCIPIONE
EX SYRIA LEGIONES II. SAGITTARIOS CRETA, LACEDAEMONE, EX
PONTO ATQVE SYRIA RELIQVISQVE CIVITATIBVS III MILIA NVMERO
HABEBAT, FVNDITORVM COHORTES SEXCENARIAS II, EQVITVM VII
MILIA. EX QVIBVS DC GALLOS DEIOTARVS ADDVXERAT, D
ARIOBARZANES EX CAPPADOCIA; AD EVNDEM NVMERVM COTYS EX
THRACIA DEDERAT ET SADALAM FILIVM MISERAT; EX MACEDONIA CC
ERANT, QVIBVS RHASCYPOLIS PRAEERAT, EXCELLENTI VIRTVTE; D
EX GABINIANIS ALEXANDRIA, GALLOS GERMANOSQVE, QVOS IBI A.
GABINIVS PRAESIDII CAVSA APVD REGEM PTOLOMAEVM RELIQVERAT,
POMPEIVS FILIVS CVM CLASSE ADDVXERAT; DCCC EX SERVIS SVIS
PASTORVMQVE SVORVM NVMERO COEGERAT; CCC TARCONDARIVS
CASTOR ET DOMNILAVS EX GALLOGRAECIA DEDERANT (HORVM ALTER
VNA VENERAT, ALTER FILIVM MISERAT); CC EX SYRIA A COMMAGENO
ANTIOCHO, CVI MAGNA POMPEIVS PRAEMIA TRIBVIT, MISSI ERANT,
IN HIS PLERIQVE HIPPOTOXOTAE. HVC DARDANOS, BESSOS PARTIM
MERCENARIOS, PARTIM IMPERIO AVT GRATIA COMPARATOS, ITEM
MACEDONES, THESSALOS AC RELIQVARVM GENTIVM ET CIVITATVM
ADIECERAT ATQVE EVM, QVEM SVPRA DEMONSTRAVIMVS, NVMERVM
EXPLEVERAT.

[5] FRVMENTI VIM MAXIMAM EX THESSALIA, ASIA, AEGYPTO, CRETA,

CYRENIS RELIQVISQVE REGIONIBVS COMPARAVERAT. HIEMARE
DYRRACHII, APOLLONIAE OMNIBVSQVE OPPIDIS MARITIMIS
CONSTITVERAT, VT MARE TRANSIRE CAESAREM PROHIBERET,
EIVSQVE REI CAVSA OMNI ORA MARITIMA CLASSEM DISPOSVERAT.
PRAEERAT AEGYPTIIS NAVIBVS POMPEIVS FILIVS, ASIATICIS D.
LAELIVS ET C. TRIARIVS, SYRIACIS C. CASSIVS, RHODIIS C.
MARCELLVS CVM C. COPONIO, LIBVRNICAE ATQVE ACHAICAE CLASSI
SCRIBONIVS LIBO ET M. OCTAVIVS. TOTI TAMEN OFFICIO MARITIMO
M. BIBVLVS PRAEPOSITVS CVNCTA ADMINISTRABAT; AD HVNC
SVMMA IMPERII RESPICIEBAT.
[6] CAESAR, VT BRVNDISIVM VENIT, CONTIONATVS APVD MILITES,
QVONIAM PROPE AD FINEM LABORVM AC PERICVLORVM ESSET
PERVENTVM, AEQVO ANIMO MANCIPIA ATQVE IMPEDIMENTA IN ITALIA
RELINQVERENT, IPSI EXPEDITI NAVES CONSCENDERENT, QVO MAIOR
NVMERVS MILITVM POSSET IMPONI, OMNIAQVE EX VICTORIA ET EX
SVA LIBERALITATE SPERARENT, CONCLAMANTIBVS OMNIBVS,
IMPERARET, QVOD VELLET, QVODCVMQVE IMPERAVISSET, SE AEQVO
ANIMO ESSE FACTVROS, II. NON. IAN. NAVES SOLVIT. IMPOSITAE,
VT SVPRA DEMONSTRATVM EST, LEGIONES VII. POSTRIDIE TERRAM
ATTIGIT. INTER CERAVNIORVM SAXA ET ALIA LOCA PERICVLOSA
QVIETAM NACTVS STATIONEM ET PORTVS OMNES TIMENS, QVOS
TENERI AB ADVERSARIIS ARBITRABATVR, AD EVM LOCVM, QVI
APPELLABATVR PALAESTE, OMNIBVS NAVIBVS AD VNAM INCOLVMIBVS
MILITES EXPOSVIT.

[7] ERAT ORICI LVCRETIVS VESPILLO ET MINVCIVS RVFVS CVM

ASIATICIS NAVIBVS XVIII, QVIBVS IVSSV D. LAELII PRAEERANT, M.
BIBVLVS CVM NAVIBVS EX CORCYRAE. SED NEQVE ILLI SIBI
CONFISI EX PORTV PRODIRE SVNT AVSI, CVM CAESAR OMNINO XII
NAVES LONGAS PRAESIDIO DVXISSET, IN QVIBVS ERANT CONSTRATAE
IIII, NEQVE BIBVLVS IMPEDITIS NAVIBVS DISPERSISQVE REMIGIBVS
SATIS MATVRE OCCVRRIT, QVOD PRIVS AD CONTINENTEM VISVS EST
CAESAR, QVAM DE EIVS ADVENTV FAMA OMNINO IN EAS REGIONES
PERFERRETVR.

[8] EXPOSITIS MILITIBVS NAVES EADEM NOCTE BRVNDISIVM A

CAESARE REMITTVNTVR, VT RELIQVAE LEGIONES EQVITATVSQVE
TRANSPORTARI POSSENT. HVIC OFFICIO PRAEPOSITVS ERAT FVFIVS
CALENVS LEGATVS, QVI CELERITATEM IN TRANSPORTANDIS
LEGIONIBVS ADHIBERET. SED SERIVS A TERRA PROVECTAE NAVES
NEQVE VSAE NOCTVRNA AVRA IN REDEVNDO OFFENDERVNT. BIBVLVS
ENIM CORCYRAE CERTIOR FACTVS DE ADVENTV CAESARIS, SPERANS
ALICVI SE PARTI ONVSTARVM NAVIVM OCCVRRERE POSSE, INANIBVS
OCCVRRIT ET NACTVS CIRCITER XXX IN EAS INDILIGENTIAE SVAE
AC DOLORIS IRACVNDIAM ERVPIT OMNESQVE INCENDIT EODEMQVE
IGNE NAVTAS DOMINOSQVE NAVIVM INTERFECIT, MAGNITVDINE
POENAE RELIQVOS TERRERI SPERANS. HOC CONFECTO NEGOTIO A
SASONIS AD CVRICI PORTVM STATIONES LITORAQVE OMNIA LONGE
LATEQVE CLASSIBVS OCCVPAVIT CVSTODIISQVE DILIGENTIVS
DISPOSITIS IPSE GRAVISSIMA HIEME IN NAVIBVS EXCVBANS NEQVE
VLLVM LABOREM AVT MVNVS DESPICIENS, NEQVE SVBSIDIVM
EXSPECTANS SI IN CAESARIS COMPLEXVM VENIRE POSSET . . .
[9] DISCESSV LIBVRNARVM EX ILLYRICO M. OCTAVIVS CVM EIS,
QVAS HABEBAT, NAVIBVS SALONAS PERVENIT. IBI CONCITATIS
DALMATIS RELIQVISQVE BARBARIS ISSAM A CAESARIS AMICITIA
AVERTIT; CONVENTVM SALONIS CVM NEQVE POLLICITATIONIBVS
NEQVE DENVNTIATIONE PERICVLI PERMOVERE POSSET, OPPIDVM
OPPVGNARE INSTITVIT. EST AVTEM OPPIDVM ET LOCI NATVRA ET
COLLE MVNITVM. SED CELERITER CIVES ROMANI LIGNEIS EFFECTIS
TVRRIBVS HIS SESE MVNIERVNT ET, CVM ESSENT INFIRMI AD
RESISTENDVM PROPTER PAVCITATEM HOMINVM CREBRIS CONFECTI
VVLNERIBVS, AD EXTREMVM AVXILIVM DESCENDERVNT SERVOSQVE
OMNES PVBERES LIBERAVERVNT ET PRAESECTIS OMNIVM MVLIERVM
CRINIBVS TORMENTA EFFECERVNT. QVORVM COGNITA SENTENTIA
OCTAVIVS QVINIS CASTRIS OPPIDVM CIRCVMDEDIT ATQVE VNO
TEMPORE OBSIDIONE ET OPPVGNATIONIBVS EOS PREMERE COEPIT.
ILLI OMNIA PERPETI PARATI MAXIME A RE FRVMENTARIA
LABORABANT. CVI REI MISSIS AD CAESAREM LEGATIS AVXILIVM AB
EO PETEBANT; RELIQVA, VT POTERANT, INCOMMODA PER SE
SVSTINEBANT. ET LONGO INTERPOSITO SPATIO CVM DIVTVRNITAS
OPPVGNATIONIS NEGLEGENTIORES OCTAVIANOS EFFECISSET, NACTI
OCCASIONEM MERIDIANI TEMPORIS DISCESSV EORVM PVERIS
MVLIERIBVSQVE IN MVRO DISPOSITIS, NE QVID COTIDIANAE
CONSVETVDINIS DESIDERARETVR, IPSI MANV FACTA CVM EIS, QVOS
NVPER LIBERAVERANT, IN PROXIMA OCTAVII CASTRA IRRVPERVNT.
HIS EXPVGNATIS EODEM IMPETV ALTERA SVNT ADORTI, INDE TERTIA
ET QVARTA ET DEINCEPS RELIQVA OMNIBVSQVE EOS CASTRIS
EXPVLERVNT ET MAGNO NVMERO INTERFECTO RELIQVOS ATQVE
IPSVM OCTAVIVM IN NAVES CONFVGERE COEGERVNT. HIC FVIT
OPPVGNATIONIS EXITVS. IAMQVE HIEMS APPROPINQVABAT, ET TANTIS
DETRIMENTIS ACCEPTIS OCTAVIVS DESPERATA OPPVGNATIONE OPPIDI
DYRRACHIVM SESE AD POMPEIVM RECEPIT.

[10] DEMONSTRAVIMVS L. VIBVLLIVM RVFVM, POMPEI PRAEFECTVM,

BIS IN POTESTATEM PERVENISSE CAESARIS ATQVE AB EO ESSE
DIMISSVM, SEMEL AD CORFINIVM, ITERVM IN HISPANIA. HVNC PRO
SVIS BENEFICIIS CAESAR IDONEVM IVDICAVERAT, QVEM CVM
MANDATIS AD CN. POMPEIVM MITTERET, EVNDEMQVE APVD CN.
POMPEIVM AVCTORITATEM HABERE INTELLEGEBAT. ERAT AVTEM HAEC
SVMMA MANDATORVM: DEBERE VTRVMQVE PERTINACIAE FINEM
FACERE ET AB ARMIS DISCEDERE NEQVE AMPLIVS FORTVNAM
PERICLITARI. SATIS ESSE MAGNA VTRIMQVE INCOMMODA ACCEPTA,
QVAE PRO DISCIPLINA ET PRAECEPTIS HABERE POSSENT, VT
RELIQVOS CASVS TIMERENT: ILLVM ITALIA EXPVLSVM AMISSA SICILIA
ET SARDINIA DVABVSQVE HISPANIIS ET COHORTIBVS IN ITALIA ATQVE
HISPANIA CIVIVM ROMANORVM CENTVM ATQVE XXX; SE MORTE
CVRIONIS ET DETRIMENTO AFRICANI EXERCITVS TANTO MILITVMQVE
DEDITIONE AD CVRICTAM. PROINDE SIBI AC REI PVBLICAE
PARCERENT, CVM, QVANTVM IN BELLO FORTVNA POSSET, IAM IPSI
INCOMMODIS SVIS SATIS ESSENT DOCVMENTO. HOC VNVM ESSE
TEMPVS DE PACE AGENDI, DVM SIBI VTERQVE CONFIDERET ET
PARES AMBO VIDERENTVR; SI VERO ALTERI PAVLVM MODO
TRIBVISSET FORTVNA, NON ESSE VSVRVM CONDICIONIBVS PACIS
EVM, QVI SVPERIOR VIDERETVR, NEQVE FORE AEQVA PARTE
CONTENTVM, QVI SE OMNIA HABITVRVM CONFIDERET. CONDICIONES
PACIS, QVONIAM ANTEA CONVENIRE NON POTVISSENT, ROMAE AB
SENATV ET A POPVLO PETI DEBERE. INTEREA ET REI PVBLICAE ET
IPSIS PLACERE OPORTERE, SI VTERQVE IN CONTIONE STATIM
IVRAVISSET SE TRIDVO PROXIMO EXERCITVM DIMISSVRVM. DEPOSITIS
ARMIS AVXILIISQVE, QVIBVS NVNC CONFIDERENT, NECESSARIO
POPVLI SENATVSQVE IVDICIO FORE VTRVMQVE CONTENTVM. HAEC
QVO FACILIVS POMPEIO PROBARI POSSENT, OMNES SVAS
TERRESTRES VBIQVE COPIAS DIMISSVRVM . . .

[11] VIBVLLIVS HIS EXPOSITIS [CORCYRAE] NON MINVS

NECESSARIVM ESSE EXISTIMAVIT DE REPENTINO ADVENTV CAESARIS
POMPEIVM FIERI CERTIOREM, VTI AD ID CONSILIVM CAPERE POSSET,
ANTEQVAM DE MANDATIS AGI INCIPERETVR, ATQVE IDEO CONTINVATO
NOCTE AC DIE ITINERE ATQVE OMNIBVS OPPIDIS MVTATIS AD
CELERITATEM IVMENTIS AD POMPEIVM CONTENDIT, VT ADESSE
CAESAREM NVNTIARET. POMPEIVS ERAT EO TEMPORE IN CANDAVIA
ITERQVE EX MACEDONIA IN HIBERNA APOLLONIAM DYRRACHIVMQVE
HABEBAT. SED RE NOVA PERTVRBATVS MAIORIBVS ITINERIBVS
APOLLONIAM PETERE COEPIT, NE CAESAR ORAE MARITIMAE
CIVITATES OCCVPARET. AT ILLE EXPOSITIS MILITIBVS EODEM DIE
ORICVM PROFICISCITVR. QVO CVM VENISSET, L. TORQVATVS, QVI
IVSSV POMPEI OPPIDO PRAEERAT PRAESIDIVMQVE IBI PARTHINORVM
HABEBAT, CONATVS PORTIS CLAVSIS OPPIDVM DEFENDERE, CVM
GRAECOS MVRVM ASCENDERE ATQVE ARMA CAPERE IVBERET, ILLI
AVTEM SE CONTRA IMPERIVM POPVLI ROMANI PVGNATVROS ESSE
NEGARENT, OPPIDANI AVTEM ETIAM SVA SPONTE CAESAREM
RECIPERE CONARENTVR, DESPERATIS OMNIBVS AVXILIIS PORTAS
APERVIT ET SE ATQVE OPPIDVM CAESARI DEDIDIT INCOLVMISQVE AB
EO CONSERVATVS EST.

[12] RECEPTO CAESAR ORICO NVLLA INTERPOSITA MORA

APOLLONIAM PROFICISCITVR. CVIVS ADVENTV AVDITO L. STABERIVS,
QVI IBI PRAEERAT, AQVAM COMPORTARE IN ARCEM ATQVE EAM
MVNIRE OBSIDESQVE AB APOLLONIATIBVS EXIGERE COEPIT. ILLI
VERO DATVROS SE NEGARE, NEQVE PORTAS CONSVLI
PRAECLVSVROS, NEQVE SIBI IVDICIVM SVMPTVROS CONTRA ATQVE
OMNIS ITALIA POPVLVSQVE ROMANVS INDICAVISSET. QVORVM
COGNITA VOLVNTATE CLAM PROFVGIT APOLLONIA STABERIVS. ILLI AD
CAESAREM LEGATOS MITTVNT OPPIDOQVE RECIPIVNT. HOS
SEQVVNTVR BVLLIDENSES, AMANTINI ET RELIQVAE FINITIMAE
CIVITATES TOTAQVE EPIROS ET LEGATIS AD CAESAREM MISSIS, QVAE
IMPERARET, FACTVROS POLLICENTVR.

[13] AT POMPEIVS COGNITIS HIS REBVS, QVAE ERANT ORICI ATQVE

APOLLONIAE GESTAE, DYRRACHIO TIMENS DIVRNIS EO
NOCTVRNISQVE ITINERIBVS CONTENDIT. SIMVL CAESAR
APPROPINQVARE DICEBATVR, TANTVSQVE TERROR INCIDIT EIVS
EXERCITVI, QVOD PROPERANS NOCTEM DIEI CONIVNXERAT NEQVE
ITER INTERMISERAT, VT PAENE OMNES EX EPIRO FINITIMISQVE
REGIONIBVS SIGNA RELINQVERENT, COMPLVRES ARMA PROICERENT
AC FVGAE SIMILE ITER VIDERETVR. SED CVM PROPE DYRRACHIVM
POMPEIVS CONSTITISSET CASTRAQVE METARI IVSSISSET, PERTERRITO
ETIAM TVM EXERCITV PRINCEPS LABIENVS PROCEDIT IVRATQVE SE
EVM NON DESERTVRVM EVNDEMQVE CASVM SVBITVRVM,
QVEMCVMQVE EI FORTVNA TRIBVISSET. HOC IDEM RELIQVI IVRANT
LEGATI; TRIBVNI MILITVM CENTVRIONESQVE SEQVVNTVR, ATQVE IDEM
OMNIS EXERCITVS IVRAT. CAESAR PRAEOCCVPATO ITINERE AD
DYRRACHIVM FINEM PROPERANDI FACIT CASTRAQVE AD FLVMEN
APSVM PONIT IN FINIBVS APOLLONIATIVM, VT BENE MERITAE
CIVITATES TVTAE ESSENT PRAESIDIO, IBIQVE RELIQVARVM EX ITALIA
LEGIONVM ADVENTVM EXSPECTARE ET SVB PELLIBVS HIEMARE
CONSTITVIT. HOC IDEM POMPEIVS FECIT ET TRANS FLVMEN APSVM
POSITIS CASTRIS EO COPIAS OMNES AVXILIAQVE CONDVXIT.

[14] CALENVS LEGIONIBVS EQVITIBVSQVE BRVNDISII IN NAVES

IMPOSITIS, VT ERAT PRAECEPTVM A CAESARE, QVANTVM NAVIVM
FACVLTATEM HABEBAT, NAVES SOLVIT PAVLVMQVE A PORTV
PROGRESSVS LITTERAS A CAESARE ACCIPIT, QVIBVS EST CERTIOR
FACTVS PORTVS LITORAQVE OMNIA CLASSIBVS ADVERSARIORVM
TENERI. QVO COGNITO SE IN PORTVM RECIPIT NAVESQVE OMNES
REVOCAT. VNA EX HIS, QVAE PERSEVERAVIT NEQVE IMPERIO CALENI
OBTEMPERAVIT, QVOD ERAT SINE MILITIBVS PRIVATOQVE CONSILIO
ADMINISTRABATVR, DELATA ORICVM ATQVE A BIBVLO EXPVGNATA
EST; QVI DE SERVIS LIBERISQVE OMNIBVS AD IMPVBERES
SVPPLICIVM SVMIT ET AD VNVM INTERFICIT. ITA EXIGVO TEMPORE
MAGNOQVE CASV TOTIVS EXERCITVS SALVS CONSTITIT.
[15] BIBVLVS, VT SVPRA DEMONSTRATVM EST, ERAT CVM CLASSE
AD ORICVM ET, SICVTI MARI PORTIBVSQVE CAESAREM PROHIBEBAT,
ITA IPSE OMNI TERRA EARVM REGIONVM PROHIBEBATVR; PRAESIDIIS
ENIM DISPOSITIS OMNIA LITORA A CAESARE TENEBANTVR, NEQVE
LIGNANDI ATQVE AQVANDI NEQVE NAVES AD TERRAM RELIGANDI
POTESTAS FIEBAT. ERAT RES IN MAGNA DIFFICVLTATE, SVMMISQVE
ANGVSTIIS RERVM NECESSARIARVM PREMEBANTVR, ADEO VT
COGERENTVR SICVTI RELIQVVM COMMEATVM ITA LIGNA ATQVE AQVAM
CORCYRA NAVIBVS ONERARIIS SVPPORTARE; ATQVE ETIAM VNO
TEMPORE ACCIDIT, VT DIFFICILIORIBVS VSI TEMPESTATIBVS EX
PELLIBVS, QVIBVS ERANT TECTAE NAVES, NOCTVRNVM EXCIPERE
ROREM COGERENTVR; QVAS TAMEN DIFFICVLTATES PATIENTER ATQVE
AEQVO ANIMO FEREBANT NEQVE SIBI NVDANDA LITORA ET
RELINQVENDOS PORTVS EXISTIMABANT. SED CVM ESSENT IN QVIBVS
DEMONSTRAVI ANGVSTIIS, AC SE LIBO CVM BIBVLO CONIVNXISSET,
LOQVVNTVR AMBO EX NAVIBVS CVM M. ACILIO ET STATIO MVRCO
LEGATIS; QVORVM ALTER OPPIDI MVRIS, ALTER PRAESIDIIS
TERRESTRIBVS PRAEERAT: VELLE SE DE MAXIMIS REBVS CVM
CAESARE LOQVI, SI SIBI EIVS REI FACVLTAS DETVR. HVC ADDVNT
PAVCA REI CONFIRMANDAE CAVSA, VT DE COMPOSITIONE ACTVRI
VIDERENTVR. INTERIM POSTVLANT VT SINT INDVTIAE, ATQVE AB EIS
IMPETRANT. MAGNVM ENIM, QVOD AFFEREBANT, VIDEBATVR, ET
CAESAREM ID SVMME SCIEBANT CVPERE, ET PROFECTVM ALIQVID
VIBVLLI MANDATIS EXISTIMABATVR.

[16] CAESAR EO TEMPORE CVM LEGIONE VNA PROFECTVS AD

RECIPIENDAS VLTERIORES CIVITATES ET REM FRVMENTARIAM
EXPEDIENDAM, QVA ANGVSTA VTEBATVR, ERAT AD BVTHROTVM,
OPPIDVM OPPOSITVM CORCYRAE. IBI CERTIOR AB ACILIO ET MVRCO
PER LITTERAS FACTVS DE POSTVLATIS LIBONIS ET BIBVLI LEGIONEM
RELINQVIT; IPSE ORICVM REVERTITVR. EO CVM VENISSET,
EVOCANTVR ILLI AD COLLOQVIVM. PRODIT LIBO ATQVE EXCVSAT
BIBVLVM, QVOD IS IRACVNDIA SVMMA ERAT INIMICITIASQVE HABEBAT
ETIAM PRIVATAS CVM CAESARE EX AEDILITATE ET PRAETVRA
CONCEPTAS: OB EAM CAVSAM COLLOQVIVM VITASSE, NE RES
MAXIMAE SPEI MAXIMAEQVE VTILITATIS EIVS IRACVNDIA
IMPEDIRENTVR. SVAM SVMMAM ESSE AC FVISSE SEMPER
VOLVNTATEM, VT COMPONERETVR ATQVE AB ARMIS DISCEDERETVR,
SED POTESTATEM EIVS REI NVLLAM HABERE, PROPTEREA QVOD DE
CONSILII SENTENTIA SVMMAM BELLI RERVMQVE OMNIVM POMPEIO
PERMISERINT. SED POSTVLATIS CAESARIS COGNITIS MISSVROS AD
POMPEIVM, ATQVE ILLVM RELIQVA PER SE ACTVRVM HORTANTIBVS
IPSIS. INTEREA MANERENT INDVTIAE, DVM AB ILLO REDIRI POSSET,
NEVE ALTER ALTERI NOCERET. HVC ADDIT PAVCA DE CAVSA ET DE
COPIIS AVXILIISQVE SVIS.
[17] QVIBVS REBVS NEQVE TVM RESPONDENDVM CAESAR
EXISTIMAVIT, NEQVE NVNC, VT MEMORIAE PRODANTVR, SATIS CAVSAE
PVTAMVS. POSTVLABAT CAESAR, VT LEGATOS SIBI AD POMPEIVM
SINE PERICVLO MITTERE LICERET, IDQVE IPSI FORE RECIPERENT
AVT ACCEPTOS PER SE AD EVM PERDVCERENT. QVOD AD INDVTIAS
PERTINERET, SIC BELLI RATIONEM ESSE DIVISAM, VT ILLI CLASSE
NAVES AVXILIAQVE SVA IMPEDIRENT, IPSE VT AQVA TERRAQVE EOS
PROHIBERET. SI HOC SIBI REMITTI VELLENT, REMITTERENT IPSI DE
MARITIMIS CVSTODIIS; SI ILLVD TENERENT, SE QVOQVE ID
RETENTVRVM. NIHILO MINVS TAMEN AGI POSSE DE COMPOSITIONE,
VT HAEC NON REMITTERENTVR, NEQVE HANC REM ILLI ESSE
IMPEDIMENTO. LIBO NEQVE LEGATOS CAESARIS RECIPERE NEQVE
PERICVLVM PRAESTARE EORVM, SED TOTAM REM AD POMPEIVM
REICERE: VNVM INSTARE DE INDVTIIS VEHEMENTISSIMEQVE
CONTENDERE. QVEM VBI CAESAR INTELLEXIT PRAESENTIS PERICVLI
ATQVE INOPIAE VITANDAE CAVSA OMNEM ORATIONEM INSTITVISSE
NEQVE VLLAM SPEM AVT CONDICIONEM PACIS AFFERRE, AD
RELIQVAM COGITATIONEM BELLI SESE RECEPIT.

[18] BIBVLVS MVLTOS DIES TERRA PROHIBITVS ET GRAVIORE

MORBO EX FRIGORE ET LABORE IMPLICITVS, CVM NEQVE CVRARI
POSSET NEQVE SVSCEPTVM OFFICIVM DESERERE VELLET, VIM MORBI
SVSTINERE NON POTVIT. EO MORTVO AD NEMINEM VNVM SVMMA
IMPERII REDIT, SED SEPARATIM SVAM QVISQVE CLASSEM AD
ARBITRIVM SVVM ADMINISTRABAT. VIBVLLIVS SEDATO TVMVLTV, QVEM
REPENTINVS ADVENTVS CAESARIS CONCITAVERAT, VBI PRIMVM E RE
VISVM EST, ADHIBITO LIBONE ET L. LVCCEIO ET THEOPHANE,
QVIBVSCVM COMMVNICARE DE MAXIMIS REBVS POMPEIVS
CONSVEVERAT, DE MANDATIS CAESARIS AGERE INSTITVIT. QVEM
INGRESSVM IN SERMONEM POMPEIVS INTERPELLAVIT ET LOQVI PLVRA
PROHIBVIT. "QVID MIHI," INQVIT, "AVT VITA AVT CIVITATE OPVS EST,
QVAM BENEFICIO CAESARIS HABERE VIDEBOR? CVIVS REI OPINIO
TOLLI NON POTERIT, CVM IN ITALIAM, EX QVA PROFECTVS SVM
REDVCTVS EXISTIMABOR BELLO PERFECTO." AB EIS CAESAR HAEC
FACTA COGNOVIT, QVI SERMONI INTERFVERVNT; CONATVS TAMEN
NIHILO MINVS EST ALIIS RATIONIBVS PER COLLOQVIA DE PACE
AGERE.

[19] INTER BINA CASTRA POMPEI ATQVE CAESARIS VNVM FLVMEN

TANTVM INTERERAT APSVS, CREBRAQVE INTER SE COLLOQVIA
MILITES HABEBANT, NEQVE VLLVM INTERIM TELVM PER PACTIONES
LOQVENTIVM TRAICIEBATVR. MITTIT P. VATINIVM LEGATVM AD RIPAM
IPSAM FLVMINIS, QVI EA, QVAE MAXIME AD PACEM PERTINERE
VIDERENTVR, AGERET ET CREBRO MAGNA VOCE PRONVNTIARET,
LICERETNE CIVIBVS AD CIVES DE PACE LEGATOS MITTERE, QVOD
ETIAM FVGITIVIS AB SALTV PYRENAEO PRAEDONIBVSQVE LICVISSET,
PRAESERTIM EVM ID AGERENT, NE CIVES CVM CIVIBVS ARMIS
DECERTARENT? MVLTA SVPPLICITER LOCVTVS EST, VT DE SVA ATQVE
OMNIVM SALVTE DEBEBAT, SILENTIOQVE AB VTRISQVE MILITIBVS
AVDITVS. RESPONSVM EST AB ALTERA PARTE AVLVM VARRONEM
PROFITERI SE ALTERA DIE AD COLLOQVIVM VENTVRVM ATQVE VNA
VISVRVM, QVEMADMODVM TVTO LEGATI VENIRE ET QVAE VELLENT
EXPONERE POSSENT; CERTVMQVE EI REI TEMPVS CONSTITVITVR.
QVO CVM ESSET POSTERO DIE VENTVM, MAGNA VTRIMQVE MVLTITVDO
CONVENIT, MAGNAQVE ERAT EXSPECTATIO EIVS REI, ATQVE OMNIVM
ANIMI INTENTI ESSE AD PACEM VIDEBANTVR. QVA EX FREQVENTIA,
TITVS LABIENVS PRODIT, SED MISSA ORATIONE DE PACE, LOQVI
ATQVE ALTERCARI CVM VATINIO INCIPIT. QVORVM MEDIAM ORATIONEM
INTERRVMPVNT SVBITO VNDIQVE TELA IMMISSA; QVAE ILLE OBTECTVS
ARMIS MILITVM VITAVIT; VVLNERANTVR TAMEN COMPLVRES, IN HIS
CORNELIVS BALBVS, M. PLOTIVS, L. TIBVRTIVS, CENTVRIONES
MILITESQVE NONNVLLI. TVM LABIENVS: "DESINITE ERGO DE
COMPOSITIONE LOQVI; NAM NOBIS NISI CAESARIS CAPITE RELATO
PAX ESSE NVLLA POTEST."

[20] EISDEM TEMPORIBVS M. CAELIVS RVFVS PRAETOR CAVSA

DEBITORVM SVSCEPTA INITIO MAGISTRATVS TRIBVNAL SVVM IVXTA
C. TREBONI, PRAETORIS VRBANI, SELLAM COLLOCAVIT ET, SI QVIS
APPELLAVISSET DE AESTIMATIONE ET DE SOLVTIONIBVS, QVAE PER
ARBITRVM FIERENT, VT CAESAR PRAESENS CONSTITVERAT, FORE
AVXILIO POLLICEBATVR. SED FIEBAT AEQVITATE DECRETI ET
HVMANITATE TREBONI, QVI HIS TEMPORIBVS CLEMENTER ET
MODERATE IVS DICENDVM EXISTIMABAT, VT REPERIRI NON POSSENT,
A QVIBVS INITIVM APPELLANDI NASCERETVR. NAM FORTASSE INOPIAM
EXCVSARE ET CALAMITATEM AVT PROPRIAM SVAM AVT TEMPORVM
QVERI ET DIFFICVLTATES AVCTIONANDI PROPONERE ETIAM
MEDIOCRIS EST ANIMI; INTEGRAS VERO TENERE POSSESSIONES, QVI
SE DEBERE FATEANTVR, CVIVS ANIMI AVT CVIVS IMPVDENTIAE EST?
ITAQVE, HOC QVI POSTVLARET REPERIEBATVR NEMO. ATQVE IPSIS,
AD QVORVM COMMODVM PERTINEBAT, DVRIOR INVENTVS EST
CAELIVS. ET AB HOC PROFECTVS INITIO, NE FRVSTRA INGRESSVS
TVRPEM CAVSAM VIDERETVR, LEGEM PROMVLGAVIT, VT SEXENNI DIE
SINE VSVRIS CREDITAE PECVNIAE SOLVANTVR.

[21] CVM RESISTERET SERVILIVS CONSVL RELIQVIQVE MAGISTRATVS,

ET MINVS OPINIONE SVA EFFICERET, AD HOMINVM EXCITANDA STVDIA
SVBLATA PRIORE LEGE DVAS PROMVLGAVIT: VNAM, QVA MERCEDES
HABITATIONVM ANNVAS CONDVCTORIBVS DONAVIT, ALIAM TABVLARVM
NOVARVM, IMPETVQVE MVLTITVDINIS IN C. TREBONIVM FACTO ET
NONNVLLIS VVLNERATIS EVM DE TRIBVNALI DETVRBAVIT. DE QVIBVS
REBVS SERVILIVS CONSVL AD SENATVM RETTVLIT, SENATVSQVE
CAELIVM AB RE PVBLICA REMOVENDVM CENSVIT. HOC DECRETO
EVM CONSVL SENATV PROHIBVIT ET CONTIONARI CONANTEM DE
ROSTRIS DEDVXIT. ILLE IGNOMINIA ET DOLORE PERMOTVS PALAM SE
PROFICISCI AD CAESAREM SIMVLAVIT; CLAM NVNTIIS AD MILONEM
MISSIS, QVI CLODIO INTERFECTO EO NOMINE ERAT DAMNATVS, ATQVE
EO IN ITALIAM EVOCATO, QVOD MAGNIS MVNERIBVS DATIS
GLADIATORIAE FAMILIAE RELIQVIAS HABEBAT, SIBI CONIIVNXIT ATQVE
EVM IN THVRINVM AD SOLLICITANDOS PASTORES PRAEMISIT. IPSE
CVM CASILINVM VENISSET, VNOQVE TEMPORE SIGNA EIVS MILITARIA
ATQVE ARMA CAPVAE ESSENT COMPRENSA ET FAMILIA NEAPOLI
VISA, QVAE PRODITIONEM OPPIDI APPARARET, PATEFACTIS CONSILIIS
EXCLVSVS CAPVA ET PERICVLVM VERITVS, QVOD CONVENTVS ARMA
CEPERAT ATQVE EVM HOSTIS LOCO HABENDVM EXISTIMABAT,
CONSILIO DESTITIT ATQVE EO ITINERE SESE AVERTIT.

[22] INTERIM MILO DIMISSIS CIRCVM MVNICIPIA LITTERIS, SE EA,

QVAE FACERET, IVSSV ATQVE IMPERIO FACERE POMPEI, QVAE
MANDATA AD SE PER VIBVLLIVM DELATA ESSENT, QVOS EX AERE
ALIENO LABORARE ARBITRABATVR, SOLLICITABAT. APVD QVOS CVM
PROFICERE NIHIL POSSET, QVIBVSDAM SOLVTIS ERGASTVLIS COSAM
IN AGRO THVRINO OPPVGNARE COEPIT. EO CVM A Q. PEDIO
PRAETORE CVM LEGIONE . . . LAPIDE ICTVS EX MVRO PERIIT. ET
CAELIVS PROFECTVS, VT DICTITABAT, AD CAESAREM PERVENIT
THVRIOS. VBI CVM QVOSDAM EIVS MVNICIPII SOLLICITARET
EQVITIBVSQVE CAESARIS GALLIS ATQVE HISPANIS, QVI EO PRAESIDII
CAVSA MISSI ERANT, PECVNIAM POLLICERETVR, AB HIS EST
INTERFECTVS. ITA MAGNARVM INITIA RERVM, QVAE OCCVPATIONE
MAGISTRATVVM ET TEMPORVM SOLLICITAM ITALIAM HABEBANT,
CELEREM ET FACILEM EXITVM HABVERVNT.

[23] LIBO PROFECTVS AB ORICO CVM CLASSE, CVI PRAEERAT,

NAVIVM L, BRVNDISIVM VENIT INSVLAMQVE, QVAE CONTRA PORTVM
BRVNDISINVM EST, OCCVPAVIT, QVOD PRAESTARE ARBITRABATVR
VNVM LOCVM, QVA NECESSARIVS NOSTRIS ERAT EGRESSVS, QVAM
OMNIA LITORA AC PORTVS CVSTODIA CLAVSOS TENERI. HIC
REPENTINO ADVENTV NAVES ONERARIAS QVASDAM NACTVS INCENDIT
ET VNAM FRVMENTO ONVSTAM ABDVXIT MAGNVMQVE NOSTRIS
TERROREM INIECIT ET NOCTV MILITIBVS AC SAGITTARIIS IN TERRAM
EXPOSITIS PRAESIDIVM EQVITVM DEIECIT ET ADEO LOCI
OPPORTVNITATE PROFECIT, VTI AD POMPEIVM LITTERAS MITTERET,
NAVES RELIQVAS, SI VELLET, SVBDVCI ET REFICI IVBERET: SVA
CLASSE AVXILIA SESE CAESARIS PROHIBITVRVM.

[24] ERAT EO TEMPORE ANTONIVS BRVNDISII; IS VIRTVTE MILITVM

CONFISVS SCAPHAS NAVIVM MAGNARVM CIRCITER LX CRATIBVS
PLVTEISQVE CONTEXIT EOQVE MILITES DELECTOS IMPOSVIT ATQVE
EAS IN LITORE PLVRIBVS LOCIS SEPARATIM DISPOSVIT NAVESQVE
TRIREMES DVAS, QVAS BRVNDISII FACIENDAS CVRAVERAT, PER
CAVSAM EXERCENDORVM REMIGVM AD FAVCES PORTVS PRODIRE
IVSSIT. HAS CVM AVDACIVS PROGRESSAS LIBO VIDISSET, SPERANS
INTERCIPI POSSE, QVADRIREMES V AD EAS MISIT. QVAE CVM
NAVIBVS NOSTRIS APPROPINQVASSENT, NOSTRI VETERANI IN PORTVM
REFVGIEBANT: ILLI STVDIO INCITATI INCAVTIVS SEQVEBANTVR. IAM
EX OMNIBVS PARTIBVS SVBITO ANTONIANAE SCAPHAE SIGNO DATO
SE IN HOSTES INCITAVERVNT PRIMOQVE IMPETO VNAM EX HIS
QVADRIREMIBVS CVM REMIGIBVS DEFENSORIBVSQVE SVIS
CEPERVNT, RELIQVAS TVRPITER REFVGERE COEGERVNT. AD HOC
DETRIMENTVM ACCESSIT, VT EQVITIBVS PER ORAM MARITIMAM AB
ANTONIO DISPOSITIS AQVARI PROHIBERENTVR. QVA NECESSITATE ET
IGNOMINIA PERMOTVS LIBO DISCESSIT A BRVNDISIO
OBSESSIONEMQVE NOSTRORVM OMISIT.

[25] MVLTI IAM MENSES ERANT ET HIEMS PRAECIPITAVERAT, NEQVE

BRVNDISIO NAVES LEGIONESQVE AD CAESAREM VENIEBANT. AC
NONNVLLAE EIVS REI PRAETERMISSAE OCCASIONES CAESARI
VIDEBANTVR, QVOD CERTI SAEPE FLAVERANT VENTI, QVIBVS
NECESSARIO COMMITTENDVM EXISTIMABAT. QVANTOQVE EIVS
AMPLIVS PROCESSERAT TEMPORIS, TANTO ERANT ALACRIORES AD
CVSTODIAS, QVI CLASSIBVS PRAEERANT, MAIOREMQVE FIDVCIAM
PROHIBENDI HABEBANT, ET CREBRIS POMPEI LITTERIS
CASTIGABANTVR, QVONIAM PRIMO VENIENTEM CAESAREM NON
PROHIBVISSENT, VT RELIQVOS EIVS EXERCITVS IMPEDIRENT,
DVRIVSQVE COTIDIE TEMPVS AD TRANSPORTANDVM LENIORIBVS
VENTIS EXSPECTABANT. QVIBVS REBVS PERMOTVS CAESAR
BRVNDISIVM AD SVOS SEVERIVS SCRIPSIT, NACTI IDONEVM VENTVM
NE OCCASIONEM NAVIGANDI DIMITTERENT, SIVE AD LITORA
APOLLONIATIVM [SIVE AD LABEATIVM] CVRSVM DIRIGERE ATQVE EO
NAVES EICERE POSSENT. HAEC A CVSTODIIS CLASSIVM LOCA
MAXIME VACABANT, QVOD SE LONGIVS A PORTIBVS COMMITTERE
NON AVDEBANT.
[26] ILLI ADHIBITA AVDACIA ET VIRTVTE ADMINISTRANTIBVS M.
ANTONIO ET FVFIO CALENO, MVLTVM IPSIS MILITIBVS HORTANTIBVS
NEQVE VLLVM PERICVLVM PRO SALVTE CAESARIS RECVSANTIBVS
NACTI AVSTRVM NAVES SOLVVNT ATQVE ALTERO DIE APOLLONIAM
PRAETERVEHVNTVR. QVI CVM ESSENT EX CONTINENTI VISI,
COPONIVS, QVI DYRRACHII CLASSI RHODIAE PRAEERAT, NAVES EX
PORTV EDVCIT, ET CVM IAM NOSTRIS REMISSIORE VENTO
APPROPINQVASSET, IDEM AVSTER INCREBVIT NOSTRISQVE PRAESIDIO
FVIT. NEQVE VERO ILLE OB EAM CAVSAM CONATV DESISTEBAT, SED
LABORE ET PERSEVERANTIA NAVTARVM ETIAM VIM TEMPESTATIS
SVPERARI POSSE SPERABAT PRAETERVECTOSQVE DYRRACHIVM
MAGNA VI VENTI NIHILO SECIVS SEQVEBATVR. NOSTRI VSI FORTVNAE
BENEFICIO TAMEN IMPETVM CLASSIS TIMEBANT, SI FORTE VENTVS
REMISISSET. NACTI PORTVM, QVI APPELLATVR NYMPHAEVM, VLTRA
LISSVM MILIA PASSVVM III, EO NAVES INTRODVXERVNT (QVI PORTVS
AB AFRICO TEGEBATVR, AB AVSTRO NON ERAT TVTVS) LEVIVSQVE
TEMPESTATIS QVAM CLASSIS PERICVLVM AESTIMAVERVNT. QVO
SIMVLATQVE INTROITVM EST, INCREDIBILI FELICITATE AVSTER, QVI
PER BIDVVM FLAVERAT, IN AFRICVM SE VERTIT.

[27] HIC SVBITAM COMMVTATIONEM FORTVNAE VIDERE LICVIT. QVI

MODO SIBI TIMVERANT, HOS TVTISSIMVS PORTVS RECIPIEBAT; QVI
NOSTRIS NAVIBVS PERICVLVM INTVLERANT, DE SVO TIMERE
COGEBANTVR. ITAQVE TEMPORE COMMVTATO TEMPESTAS ET
NOSTROS TEXIT ET NAVES RHODIAS AFFLIXIT, ITA VT AD VNAM
OMNES, CONSTRATAE NVMERO XVI, ELIDERENTVR ET NAVFRAGIO
INTERIRENT, ET EX MAGNO REMIGVM PROPVGNATORVMQVE NVMERO
PARS AD SCOPVLOS ALLISA INTERFICERETVR, PARS AB NOSTRIS
DETRAHERETVR; QVOS OMNES CONSERVATOS CAESAR DOMVM
DIMISIT.

[28] NOSTRAE NAVES DVAE TARDIVS CVRSV CONFECTO IN NOCTEM

CONIECTAE, CVM IGNORARENT, QVEM LOCVM RELIQVAE CEPISSENT,
CONTRA LISSVM IN ANCORIS CONSTITERVNT. HAS SCAPHIS
MINORIBVSQVE NAVIGIIS COMPLVRIBVS IMMISSIS OTACILIVS
CRASSVS, QVI LISSI PRAEERAT, EXPVGNARE PARABAT; SIMVL DE
DEDITIONE EORVM AGEBAT ET INCOLVMITATEM DEDITIS
POLLICEBATVR. HARVM ALTERA NAVIS CCXX E LEGIONE TIRONVM
SVSTVLERAT, ALTERA EX VETERANA PAVLO MINVS CC. HIC
COGNOSCI LICVIT, QVANTVM ESSET HOMINIBVS PRAESIDII IN ANIMI
FIRMITVDINE. TIRONES ENIM MVLTITVDINE NAVIVM PERTERRITI ET
SALO NAVSEAQVE CONFECTI IVREIVRANDO ACCEPTO, NIHIL EIS
NOCITVROS HOSTES, SE OTACILIO DEDIDERVNT; QVI OMNES AD EVM
PRODVCTI CONTRA RELIGIONEM IVRISIVRANDI IN EIVS CONSPECTV
CRVDELISSIME INTERFICIVNTVR. AT VETERANAE LEGIONIS MILITES,
ITEM CONFLICTATI ET TEMPESTATIS ET SENTINAE VITIIS, NEQVE EX
PRISTINA VIRTVTE REMITTENDVM ALIQVID PVTAVERVNT, ET
TRACTANDIS CONDICIONIBVS ET SIMVLATIONE DEDITIONIS EXTRACTO
PRIMO NOCTIS TEMPORE GVBERNATOREM IN TERRAM NAVEM EICERE
COGVNT, IPSI IDONEVM LOCVM NACTI RELIQVAM NOCTIS PARTEM
IBI CONFECERVNT ET LVCE PRIMA MISSIS AD EOS AB OTACILIO
EQVITIBVS, QVI EAM PARTEM ORAE MARITIMAE ASSERVABANT,
CIRCITER CCCC, QVIQVE EOS ARMATI EX PRAESIDIO SECVTI SVNT,
SE DEFENDERVNT ET NONNVLLIS EORVM INTERFECTIS INCOLVMES
SE AD NOSTROS RECEPERVNT.

[29] QVO FACTO CONVENTVS CIVIVM ROMANORVM, QVI LISSVM

OBTINEBANT, QVOD OPPIDVM EIS ANTEA CAESAR ATTRIBVERAT
MVNIENDVMQVE CVRAVERAT, ANTONIVM RECEPIT OMNIBVSQVE REBVS
IVVIT. OTACILIVS SIBI TIMENS EX OPPIDO FVGIT ET AD POMPEIVM
PERVENIT. EXPOSITIS OMNIBVS COPIIS ANTONIVS, QVARVM ERAT
SVMMA VETERANARVM TRIVM LEGIONVM VNIVSQVE TIRONVM ET
EQVITVM DCCC, PLERASQVE NAVES IN ITALIAM REMITTIT AD
RELIQVOS MILITES EQVITESQVE TRANSPORTANDOS, PONTONES, QVOD
EST GENVS NAVIVM GALLICARVM, LISSI RELINQVIT, HOC CONSILIO,
VT SI FORTE POMPEIVS VACVAM EXISTIMANS ITALIAM EO TRAIECISSET
EXERCITVM, QVAE OPINIO ERAT EDITA IN VVLGVS, ALIQVAM CAESAR
AD INSEQVENDVM FACVLTATEM HABERET, NVNTIOSQVE AD EVM
CELERITER MITTIT, QVIBVS REGIONIBVS EXERCITVM EXPOSVISSET ET
QVID MILITVM TRANSVEXISSET.

[30] HAEC EODEM FERE TEMPORE CAESAR ATQVE POMPEIVS

COGNOSCVNT. NAM PRAETERVECTAS APOLLONIAM DYRRACHIVMQVE
NAVES VIDERANT IPSI, VT ITER SECVNDVM EAS TERRAS DIREXERANT,
SED QVO ESSENT EAE DELATAE, PRIMVS DIEBVS IGNORABANT.
COGNITAQVE RE DIVERSA SIBI AMBO CONSILIA CAPIVNT: CAESAR,
VT QVAM PRIMVM SE CVM ANTONIO CONIVNGERET; POMPEIVS, VT
VENIENTIBVS IN ITINERE SE OPPONERET, SI IMPRVDENTES EX
INSIDIIS, ADORIRI POSSET, EODEMQVE DIE VTERQVE EORVM EX
CASTRIS STATIVIS A FLVMINE APSO EXERCITVM EDVCVNT: POMPEIVS
CLAM ET NOCTV, CAESAR PALAM ATQVE INTERDIV. SED CAESARI
CIRCVITV MAIORE ITER ERAT LONGIVS, ADVERSO FLVMINE, VT VADO
TRANSIRE POSSET; POMPEIVS, QVIA EXPEDITO ITINERE FLVMEN EI
TRANSEVNDVM NON ERAT, MAGNIS ITINERIBVS AD ANTONIVM
CONTENDIT ATQVE EVM VBI APPROPINQVARE COGNOVIT, IDONEVM
LOCVM NACTVS IBI COPIAS COLLOCAVIT SVOSQVE OMNES IN
CASTRIS CONTINVIT IGNESQVE FIERI PROHIBVIT, QVO OCCVLTIOR
ESSET EIVS ADVENTVS. HAEC AD ANTONIVM STATIM PER GRAECOS
DEFERVNTVR. ILLE MISSIS AD CAESAREM NVNTIIS VNVM DIEM SESE
CASTRIS TENVIT; ALTERO DIE AD EVM PERVENIT CAESAR. CVIVS
ADVENTV COGNITO POMPEIVS, NE DVOBVS CIRCVMCLVDERETVR
EXERCITIBVS, EX EO LOCO DISCEDIT OMNIBVSQVE COPIIS AD
ASPARAGIVM DYRRACHINORVM PERVENIT ATQVE IBI IDONEO LOCO
CASTRA PONIT.

[31] HIS TEMPORIBVS SCIPIO DETRIMENTIS QVIBVSDAM CIRCA

MONTEM AMANVM ACCEPTIS IMPERATOREM SE APPELLAVERAT. QVO
FACTO CIVITATIBVS TYRANNISQVE MAGNAS IMPERAVERAT PECVNIAS,
ITEM A PVBLICANIS SVAE PROVINCIAE DEBITAM BIENNII PECVNIAM
EXEGERAT ET AB EISDEM INSEQVENTIS ANNI MVTVAM PRAECEPERAT
EQVITESQVE TOTI PROVINCIAE IMPERAVERAT. QVIBVS COACTIS,
FINITIMIS HOSTIBVS PARTHIS POST SE RELICTIS, QVI PAVLO ANTE
M. CRASSVM IMPERATOREM INTERFECERANT ET M. BIBVLVM IN
OBSIDIONE HABVERANT, LEGIONES EQVITESQVE EX SYRIA
DEDVXERAT. SVMMAMQVE IN SOLLICITVDINEM AC TIMOREM PARTHICI
BELLI PROVINCIA CVM VENISSET, AC NONNVLLAE MILITVM VOCES
CVM AVDIRENTVR, SESE, CONTRA HOSTEM SI DVCERENTVR, ITVROS,
CONTRA CIVEM ET CONSVLEM ARMA NON LATVROS, DEDVCTIS
PERGAMVM ATQVE IN LOCVPLETISSIMAS VRBES IN HIBERNA
LEGIONIBVS MAXIMAS LARGITIONES FECIT ET CONFIRMANDORVM
MILITVM CAVSA DIRIPIENDAS HIS CIVITATES DEDIT.

[32] INTERIM ACERBISSIME IMPERATAE PECVNIAE TOTA PROVINCIA

EXIGEBANTVR. MVLTA PRAETEREA GENERATIM AD AVARITIAM
EXCOGITABANTVR. IN CAPITA SINGVLA SERVORVM AC LIBERORVM
TRIBVTVM IMPONEBATVR; COLVMNARIA, OSTIARIA, FRVMENTVM,
MILITES, ARMA, REMIGES, TORMENTA, VECTVRAE IMPERABANTVR;
CVIVS MODO REI NOMEN REPERIRI POTERAT, HOC SATIS ESSE AD
COGENDAS PECVNIAS VIDEBATVR. NON SOLVM VRBIBVS, SED PAENE
VICIS CASTELLISQVE SINGVLIS CVM IMPERIO PRAEFICIEBANTVR. QVI
HORVM QVID ACERBISSIME CRVDELISSIMEQVE FECERAT, IS ET VIR
ET CIVIS OPTIMVS HABEBATVR. ERAT PLENA LICTORVM ET
IMPERIORVM PROVINCIA, DIFFERTA PRAEFECTIS ATQVE
EXACTORIBVS: QVI PRAETER IMPERATAS PECVNIAS SVO ETIAM
PRIVATO COMPENDIO SERVIEBANT; DICTITABANT ENIM SE DOMO
PATRIAQVE EXPVLSOS OMNIBVS NECESSARIIS EGERE REBVS, VT
HONESTA PRAESCRIPTIONE REM TVRPISSIMAM TEGERENT.
ACCEDEBANT AD HAEC GRAVISSIMAE VSVRAE, QVOD IN BELLO
PLERVMQVE ACCIDERE CONSVEVIT VNIVERSIS IMPERATIS PECVNIIS;
QVIBVS IN REBVS PROLATIONEM DIEI DONATIONEM ESSE DICEBANT.
ITAQVE AES ALIENVM PROVINCIAE EO BIENNIO MVLTIPLICATVM EST.
NEQVE MINVS OB EAM CAVSAM CIVIBVS ROMANIS EIVS PROVINCIAE,
SED IN SINGVLOS CONVENTVS SINGVLASQVE CIVITATES CERTAE
PECVNIAE IMPERABANTVR, MVTVASQVE ILLAS EX SENATVSCONSVLTO
EXIGI DICTITABANT; PVBLICANIS, VT IN SYRIA FECERANT,
INSEQVENTIS ANNI VECTIGAL PROMVTVVM.

[33] PRAETEREA EPHESI A FANO DIANAE DEPOSITAS ANTIQVITVS

PECVNIAS SCIPIO TOLLI IVBEBAT. CERTAQVE EIVS REI DIE
CONSTITVTA CVM IN FANVM VENTVM ESSET ADHIBITIS COMPLVRIBVS
ORDINIS SENATORII, QVOS ADVOCAVERAT SCIPIO, LITTERAE EI
REDDVNTVR A POMPEIO, MARE TRANSISSE CVM LEGIONIBVS
CAESAREM: PROPERARET AD SE CVM EXERCITV VENIRE OMNIAQVE
POSTHABERET. HIS LITTERIS ACCEPTIS QVOS ADVOCAVERAT DIMITTIT;
IPSE ITER IN MACEDONIAM PARARE INCIPIT PAVCISQVE POST DIEBVS
EST PROFECTVS. HAEC RES EPHESIAE PECVNIAE SALVTEM ATTVLIT.

[34] CAESAR ANTONII EXERCITV CONIVNCTO DEDVCTA ORICO

LEGIONE, QVAM TVENDAE ORAE MARITIMAE CAVSA POSVERAT,
TEMPTANDAS SIBI PROVINCIAS LONGIVSQVE PROCEDENDVM
EXISTIMABAT ET, CVM AD EVM EX THESSALIA AETOLIAQVE LEGATI
VENISSENT, QVI PRAESIDIO MISSO POLLICERENTVR EARVM GENTIVM
CIVITATES IMPERATA FACTVRAS, L. CASSIVM LONGINVM CVM LEGIONE
TIRONVM, QVAE APPELLABATVR XXVII, ATQVE EQVITIBVS CC IN
THESSALIAM, C. CALVISIVM SABINVM CVM COHORTIBVS V
PAVCISQVE EQVITIBVS IN AETOLIAM MISIT; MAXIME EOS, QVOD ERANT
PROPINQVAE REGIONES, DE RE FRVMENTARIA VT PROVIDERENT,
HORTATVS EST. CN. DOMITIVM CALVINVM CVM LEGIONIBVS DVABVS,
XI ET XII, ET EQVITIBVS D IN MACEDONIAM PROFICISCI IVSSIT;
CVIVS PROVINCIAE AB EA PARTE, QVAE LIBERA APPELLABATVR,
MENEDEMVS, PRINCEPS EARVM REGIONVM, MISSVS LEGATVS OMNIVM
SVORVM EXCELLENS STVDIVM PROFITEBATVR.

[35] EX HIS CALVISIVS PRIMO ADVENTV SVMMA OMNIVM AETOLORVM

RECEPTVS VOLVNTATE, PRAESIDIIS ADVERSARIORVM CALYDONE ET
NAVPACTO EIECTIS, OMNI AETOLIA POTITVS EST. CASSIVS IN
THESSALIAM CVM LEGIONE PERVENIT. HIC CVM ESSENT FACTIONES
DVAE, VARIA VOLVNTATE CIVITATVM VTEBATVR: HEGESARETOS,
VETERIS HOMO POTENTIAE, POMPEIANIS REBVS STVDEBAT;
PETRAEVS, SVMMAE NOBILITATIS ADVLESCENS, SVIS AC SVORVM
OPIBVS CAESAREM ENIXE IVVABAT.

[36] EODEMQVE TEMPORE DOMITIVS IN MACEDONIAM VENIT; ET CVM

AD EVM FREQVENTES CIVITATVM LEGATIONES CONVENIRE
COEPISSENT, NVNTIATVM EST ADESSE SCIPIONEM CVM LEGIONIBVS,
MAGNA OPINIONE ET FAMA OMNIVM; NAM PLERVMQVE IN NOVITATE
REM FAMA ANTECEDIT. HIC NVLLO IN LOCO MACEDONIAE MORATVS
MAGNO IMPETV TETENDIT AD DOMITIVM ET, CVM AB EO MILIA
PASSVVM XX AFVISSET, SVBITO SE AD CASSIVM LONGINVM IN
THESSALIAM CONVERTIT. HOC ADEO CELERITER FECIT, VT SIMVL
ADESSE ET VENIRE NVNTIARETVR, ET QVO ITER EXPEDITIVS FACERET,
M. FAVONIVM AD FLVMEN ALIACMONEM, QVOD MACEDONIAM A
THESSALIA DIVIDIT, CVM COHORTIBVS VIII PRAESIDIO IMPEDIMENTIS
LEGIONVM RELIQVIT CASTELLVMQVE IBI MVNIRI IVSSIT. EODEM
TEMPORE EQVITATVS REGIS COTYIS AD CASTRA CASSII ADVOLAVIT,
QVI CIRCVM THESSALIAM ESSE CONSVERAT. TVM TIMORE
PERTERRITVS CASSIVS COGNITO SCIPIONIS ADVENTV VISISQVE
EQVITIBVS, QVOS SCIPIONIS ESSE ARBITRABATVR, AD MONTES SE
CONVERTIT, QVI THESSALIAM CINGVNT, ATQVE EX HIS LOCIS
AMBRACIAM VERSVS ITER FACERE COEPIT. AT SCIPIONEM
PROPERANTEM SEQVI LITTERAE SVNT CONSECVTAE A M. FAVONIO,
DOMITIVM CVM LEGIONIBVS ADESSE NEQVE SE PRAESIDIVM, VBI
CONSTITVTVS ESSET, SINE AVXILIO SCIPIONIS TENERE POSSE.
QVIBVS LITTERIS ACCEPTIS CONSILIVM SCIPIO ITERQVE COMMVTAT;
CASSIVM SEQVI DESISTIT, FAVONIO AVXILIVM FERRE CONTENDIT.
ITAQVE DIE AC NOCTE CONTINVATO ITINERE AD EVM PERVENIT, TAM
OPPORTVNO TEMPORE, VT SIMVL DOMITIANI EXERCITVS PVLVIS
CERNERETVR, ET PRIMI ANTECVRSORES SCIPIONIS VIDERENTVR. ITA
CASSIO INDVSTRIA DOMITII, FAVONIO SCIPIONIS CELERITAS SALVTEM
ATTVLIT.

[37] SCIPIO BIDVVM CASTRIS STATIVIS MORATVS AD FLVMEN, QVOD

INTER EVM ET DOMITII CASTRA FLVEBAT, ALIACMONEM, TERTIO DIE
PRIMA LVCE EXERCITVM VADO TRADVCIT ET CASTRIS POSITIS
POSTERO DIE MANE COPIAS ANTE FRONTEM CASTRORVM INSTRVIT.
DOMITIVS TVM QVOQVE SIBI DVBITANDVM NON PVTAVIT, QVIN
PRODVCTIS LEGIONIBVS PROELIO DECERTARET. SED CVM ESSET
INTER BINA CASTRA CAMPVS CIRCITER MILIVM PASSVVM II, DOMITIVS
CASTRIS SCIPIONIS ACIEM SVAM SVBIECIT; ILLE A VALLO NON
DISCEDERE PERSEVERAVIT. AC TAMEN AEGRE RETENTIS DOMITIANIS
MILITIBVS EST FACTVM, NE PROELIO CONTENDERETVR, ET MAXIME,
QVOD RIVVS DIFFICILIBVS RIPIS SVBIECTVS CASTRIS SCIPIONIS
PROGRESSVS NOSTRORVM IMPEDIEBAT. QVORVM STVDIVM
ALACRITATEMQVE PVGNANDI CVM COGNOVISSET SCIPIO, SVSPICATVS
FORE, VT POSTERO DIE AVT INVITVS DIMICARE COGERETVR AVT
MAGNA CVM INFAMIA CASTRIS SE CONTINERET, QVI MAGNA
EXSPECTATIONE VENISSET, TEMERE PROGRESSVS TVRPEM HABVIT
EXITVM ET NOCTV NE CONCLAMATIS QVIDEM VASIS FLVMEN TRANSIT
ATQVE IN EANDEM PARTEM, EX QVA VENERAT, REDIT IBIQVE PROPE
FLVMEN EDITO NATVRA LOCO CASTRA POSVIT. PAVCIS DIEBVS
INTERPOSITIS NOCTV INSIDIAS EQVITVM COLLOCAVIT, QVO IN LOCO
SVPERIORIBVS FERE DIEBVS NOSTRI PABVLARI CONSVEVERANT; ET
CVM COTIDIANA CONSVETVDINE QV. VARVS, PRAEFECTVS EQVITVM
DOMITII, VENISSET, SVBITO ILLI EX INSIDIIS CONSVRREXERVNT. SED
NOSTRI FORTITER IMPETVM EORVM TVLERVNT, CELERITERQVE AD
SVOS QVISQVE ORDINES REDIIT, ATQVE VLTRO VNIVERSI IN HOSTES
IMPETVM FECERVNT; EX HIS CIRCITER LXXX INTERFECTIS, RELIQVIS
IN FVGAM CONIECTIS, DVOBVS AMISSIS IN CASTRA SE RECEPERVNT.

[38] HIS REBVS GESTIS DOMITIVS, SPERANS SCIPIONEM AD PVGNAM

ELICI POSSE, SIMVLAVIT SESE ANGVSTIIS REI FRVMENTARIAE
ADDVCTVM CASTRA MOVERE, VASISQVE MILITARI MORE CONCLAMATIS
PROGRESSVS MILIA PASSVVM III LOCO IDONEO ET OCCVLTO OMNEM
EXERCITVM EQVITATVMQVE COLLOCAVIT. SCIPIO AD SEQVENDVM
PARATVS EQVITVS MAGNAM PARTEM AD EXPLORANDVM ITER DOMITII
ET COGNOSCENDVM PRAEMISIT. QVI CVM ESSENT PROGRESSI,
PRIMAEQVE TVRMAE INSIDIAS INTRAVISSENT, EX FREMITV EQVORVM
ILLATA SVSPICIONE AD SVOS SE RECIPERE COEPERVNT, QVIQVE
HOS SEQVEBANTVR CELEREM EORVM RECEPTVM CONSPICATI
RESTITERVNT. NOSTRI, COGNITIS INSIDIIS, NE FRVSTRA RELIQVOS
EXSPECTARENT, DVAS NACTI TVRMAS EXCEPERVNT (IN HIS FVIT M.
OPIMIVS, PRAEFECTVS EQVITVM), RELIQVOS OMNES AVT
INTERFECERVNT AVT CAPTOS AD DOMITIVM DEDVXERVNT.

[39] DEDVCTIS ORAE MARITIMAE PRAESIDIIS CAESAR, VT SVPRA

DEMONSTRATVM EST, III COHORTES ORICI OPPIDI TVENDI CAVSA
RELIQVIT ISDEMQVE CVSTODIAM NAVIVM LONGARVM TRADIDIT, QVAS
EX ITALIA TRADVXERAT. HVIC OFFICIO OPPIDOQVE ACILIVS CANINVS
LEGATVS PRAEERAT. IS NAVES NOSTRAS INTERIOREM IN PORTVM
POST OPPIDVM REDVXIT ET AD TERRAM DELIGAVIT FAVCIBVSQVE
PORTVS NAVEM ONERARIAM SVBMERSAM OBIECIT ET HVIC ALTERAM
CONIVNXIT; SVPER QVAM TVRRIM EFFECTAM AD IPSVM INTROITVM
PORTVS OPPOSVIT ET MILITIBVS COMPLEVIT TVENDAMQVE AD OMNES
REPENTINOS CASVS TRADIDIT.

[40] QVIBVS COGNITIS REBVS CN. POMPEIVS FILIVS, QVI CLASSI

AEGYPTIAE PRAEERAT, AD ORICVM VENIT SVBMERSAMQVE NAVIM
REMVLCO MVLTISQVE CONTENDENS FVNIBVS ADDVXIT ATQVE
ALTERAM NAVEM, QVAE ERAT AD CVSTODIAM AB ACILIO POSITA,
PLVRIBVS AGGRESSVS NAVIBVS, IN QVIBVS AD LIBRAM FECERAT
TVRRES, VT EX SVPERIORE PVGNANS LOCO INTEGROSQVE SEMPER
DEFATIGATIS SVBMITTENS ET RELIQVIS PARTIBVS SIMVL EX TERRA
SCALIS ET CLASSE MOENIA OPPIDI TEMPTANS, VTI ADVERSARIORVM
MANVS DIDVCERET, LABORE ET MVLTITVDINE TELORVM NOSTROS
VICIT, DEIECTISQVE DEFENSORIBVS, QVI OMNES SCAPHIS EXCEPTI
REFVGERANT, EAM NAVEM EXPVGNAVIT, EODEMQVE TEMPORE EX
ALTERA PARTE MOLEM TENVIT NATVRALEM OBIECTAM, QVAE PAENE
INSVLAM OPPIDVM EFFECERAT, ET IIII BIREMES SVBIECTIS SCVTVLIS
IMPVLSAS VECTIBVS IN INTERIOREM PORTVM TRADVXIT. ITA EX
VTRAQVE PARTE NAVES LONGAS AGGRESSVS, QVAE ERANT DELIGATAE
AD TERRAM ATQVE INANES, IIII EX HIS ABDVXIT, RELIQVAS INCENDIT.
HOC CONFECTO NEGOTIO D. LAELIVM AB ASIATICA CLASSE
ABDVCTVM RELIQVIT, QVI COMMEATVS BVLLIDE ATQVE AMANTIA
IMPORTARI IN OPPIDVM PROHIBEBAT. IPSE LISSVM PROFECTVS
NAVES ONERARIAS XXX A M. ANTONIO RELICTAS INTRA PORTVM
AGGRESSVS OMNES INCENDIT; LISSVM EXPVGNARE CONATVS
DEFENDENTIBVS CIVIBVS ROMANIS, QVI EIVS CONVENTVS ERANT,
MILITIBVSQVE, QVOS PRAESIDII CAVSA MISERAT CAESAR, TRIDVVM
MORATVS PAVCIS IN OPPVGNATIONE AMISSIS RE INFECTA INDE
DISCESSIT.

[41] CAESAR, POSTQVAM POMPEIVM AD ASPARAGIVM ESSE

COGNOVIT, EODEM CVM EXERCITV PROFECTVS EXPVGNATO IN
ITINERE OPPIDO PARTHINORVM, IN QVO POMPEIVS PRAESIDIVM
HABEBAT, TERTIO DIE AD POMPEIVM PERVENIT IVXTAQVE EVM
CASTRA POSVIT ET POSTRIDIE EDVCTIS OMNIBVS COPIIS ACIE
INSTRVCTA DECERNENDI POTESTATEM POMPEIO FECIT. VBI ILLVM
SVIS LOCIS SE TENERE ANIMADVERTIT, REDVCTO IN CASTRA
EXERCITV ALIVD SIBI CONSILIVM CAPIENDVM EXISTIMAVIT. ITAQVE
POSTERO DIE OMNIBVS COPIIS MAGNO CIRCVITV DIFFICILI
ANGVSTOQVE ITINERE DYRRACHIVM PROFECTVS EST SPERANS
POMPEIVM AVT DYRRACHIVM COMPELLI AVT AB EO INTERCLVDI
POSSE, QVOD OMNEM COMMEATVM TOTIVSQVE BELLI APPARATVM
EO CONTVLISSET; VT ACCIDIT POMPEIVS ENIM PRIMO IGNORANS
EIVS CONSILIVM, QVOD DIVERSO AB EA REGIONE ITINERE
PROFECTVM VIDEBAT, ANGVSTIIS REI FRVMENTARIAE COMPVLSVM
DISCESSISSE EXISTIMABAT; POSTEA PER EXPLORATORES CERTIOR
FACTVS POSTERO DIE CASTRA MOVIT, BREVIORE ITINERE SE
OCCVRRERE EI POSSE SPERANS. QVOD FORE SVSPICATVS CAESAR
MILITESQVE ADHORTATVS, VT AEQVO ANIMO LABOREM FERRENT,
PARVAM PARTEM NOCTIS ITINERE INTERMISSO MANE DYRRACHIVM
VENIT, CVM PRIMVM AGMEN POMPEI PROCVL CERNERETVR, ATQVE
IBI CASTRA POSVIT.

[42] POMPEIVS INTERCLVSVS DYRRACHIO, VBI PROPOSITVM TENERE

NON POTVIT, SECVNDO VSVS CONSILIO EDITO LOCO, QVI
APPELLATVR PETRA ADITVMQVE HABET NAVIBVS MEDIOCREM ATQVE
EAS A QVIBVSDAM PROTEGIT VENTIS, CASTRA COMMVNIT. EO
PARTEM NAVIVM LONGARVM CONVENIRE, FRVMENTVM
COMMEATVMQVE AB ASIA ATQVE OMNIBVS REGIONIBVS, QVAS
TENEBAT, COMPORTARI IMPERAT. CAESAR LONGIVS BELLVM DVCTVM
IRI EXISTIMANS ET DE ITALICIS COMMEATIBVS DESPERANS, QVOD
TANTA DILIGENTIA OMNI LITORA A POMPEIANIS TENEBANTVR,
CLASSESQVE IPSIVS, QVAS HIEME IN SICILIA, GALLIA, ITALIA
FECERAT, MORABANTVR, IN EPIRVM REI FRVMENTARIAE CAVSA Q.
TILLIVM ET L. CANVLEIVM LEGATVM MISIT, QVODQVE HAE REGIONES
ABERANT LONGIVS, LOCIS CERTIS HORREA CONSTITVIT
VECTVRASQVE FRVMENTI FINITIMIS CIVITATIBVS DESCRIPSIT. ITEM
LISSO PARTHINISQVE ET OMNIBVS CASTELLIS QVOD ESSET FRVMENTI
CONQVIRI IVSSIT. ID ERAT PEREXIGVVM CVM IPSIVS AGRI NATVRA,
QVOD SVNT LOCA ASPERA AC MONTVOSA AC PLERVMQVE FRVMENTO
VTVNTVR IMPORTATO, TVM QVOD POMPEIVS HAEC PROVIDERAT ET
SVPERIORIBVS DIEBVS PRAEDAE LOCO PARTHINOS HABVERAT
FRVMENTVMQVE OMNE CONQVISITVM SPOLIATIS EFFOSSISQVE EORVM
DOMIBVS PER EQVITES COMPORTARAT.

[43] QVIBVS REBVS COGNITIS CAESAR CONSILIVM CAPIT EX LOCI

NATVRA. ERANT ENIM CIRCVM CASTRA POMPEI PERMVLTI EDITI
ATQVE ASPERI COLLES. HOS PRIMVM PRAESIDIIS TENVIT
CASTELLAQVE IBI COMMVNIT. INDE, VT LOCI CVIVSQVE NATVRA
FEREBAT, EX CASTELLO IN CASTELLVM PERDVCTA MVNITIONE
CIRCVMVALLARE POMPEIVM INSTITVIT, HAEC SPECTANS, QVOD
ANGVSTA RE FRVMENTARIA VTEBATVR QVODQVE POMPEIVS
MVLTITVDINE EQVITVM VALEBAT, QVO MINORE PERICVLO VNDIQVE
FRVMENTVM COMMEATVMQVE EXERCITVI SVPPORTARE POSSET,
SIMVL, VTI PABVLATIONE POMPEIVM PROHIBERET EQVITATVMQVE EIVS
AD REM GERENDAM INVTILEM EFFICERET, TERTIO, VT AVCTORITATEM
QVA ILLE MAXIME APVD EXTERAS NATIONES NITI VIDEBATVR,
MINVERET, CVM FAMA PER ORBEM TERRARVM PERCREBVISSET,
ILLVM A CAESARE OBSIDERI NEQVE AVDERE PROELIO DIMICARE.

[44] POMPEIVS NEQVE A MARI DYRRACHIOQVE DISCEDERE VOLEBAT,

QVOD OMNEM APPARATVM BELLI, TELA, ARMA, TORMENTA IBI
COLLOCAVERAT FRVMENTVMQVE EXERCITVI NAVIBVS SVPPORTABAT,
NEQVE MVNITIONES CAESARIS PROHIBERE POTERAT, NISI PROELIO
DECERTARE VELLET; QVOD EO TEMPORE STATVERAT NON ESSE
FACIENDVM. RELINQVEBATVR, VT EXTREMAM RATIONEM BELLI
SEQVENS QVAM PLVRIMOS COLLES OCCVPARET ET QVAM LATISSIMAS
REGIONES PRAESIDIIS TENERET CAESARISQVE COPIAS, QVAM MAXIME
POSSET, DISTINERET; IDQVE ACCIDIT. CASTELLIS ENIM XXIIII
EFFECTIS XV MILIA PASSVVM CIRCVITV AMPLEXVS HOC SPATIO
PABVLABATVR; MVLTAQVE ERANT INTRA EVM LOCVM MANV SATA,
QVIBVS INTERIM IVMENTA PASCERET. ATQVE VT NOSTRI PERPETVA
MVNITIONE PROVIDEBANT, NE QVO LOCO ERVMPERENT POMPEIANI
AC NOSTROS POST TERGVM ADORIRENTVR, ITA ILLI INTERIORE
SPATIO PERPETVAS MVNITIONES EFFICIEBANT, NE QVEM LOCVM
NOSTRI INTRARE ATQVE IPSOS A TERGO CIRCVMVENIRE POSSENT.
SED ILLI OPERIBVS VINCEBANT, QVOD ET NVMERO MILITVM
PRAESTABANT ET INTERIORE SPATIO MINOREM CIRCVITVM
HABEBANT. QVAECVMQVE ERANT LOCA CAESARI CAPIENDA, ETSI
PROHIBERE POMPEIVS TOTIS COPIIS ET DIMICARE NON
CONSTITVERAT, TAMEN SVIS LOCIS SAGITTARIOS FVNDITORESQVE
MITTEBAT, QVORVM MAGNVM HABEBAT NVMERVM, MVLTIQVE EX
NOSTRIS VVLNERABANTVR, MAGNVSQVE INCESSERAT TIMOR
SAGITTARVM, ATQVE OMNES FERE MILITES AVT EX COACTIS AVT EX
CENTONIBVS AVT EX CORIIS TVNICAS AVT TEGIMENTA FECERANT,
QVIBVS TELA VITARENT.

[45] IN OCCVPANDIS PRAESIDIIS MAGNA VI VTERQVE NITEBATVR:

CAESAR, VT QVAM ANGVSTISSIME POMPEIVM CONTINERET; POMPEIVS,
VT QVAM PLVRIMOS COLLES QVAM MAXIMO CIRCVITV OCCVPARET,
CREBRAQVE OB EAM CAVSAM PROELIA FIEBANT. IN HIS CVM LEGIO
CAESARIS NONA PRAESIDIVM QVODDAM OCCVPAVISSET ET MVNIRE
COEPISSET, HVIC LOCO PROPINQVVM ET CONTRARIVM COLLEM
POMPEIVS OCCVPAVIT NOSTROSQVE OPERE PROHIBERE COEPIT ET,
CVM VNA EX PARTE PROPE AEQVVM ADITVM HABERET, PRIMVM
SAGITTARIIS FVNDITORIBVSQVE CIRCVMIECTIS, POSTEA LEVIS
ARMATVRAE MAGNA MVLTITVDINE MISSA TORMENTISQVE PROLATIS
MVNITIONES IMPEDIEBAT; NEQVE ERAT FACILE NOSTRIS VNO
TEMPORE PROPVGNARE ET MVNIRE. CAESAR, CVM SVOS EX
OMNIBVS PARTIBVS VVLNERARI VIDERET, RECIPERE SE IVSSIT ET
LOCO EXCEDERE. ERAT PER DECLIVE RECEPTVS. ILLI AVTEM HOC
ACRIVS INSTABANT NEQVE REGREDI NOSTROS PATIEBANTVR, QVOD
TIMORE ADDVCTI LOCVM RELINQVERE VIDEBANTVR. DICITVR EO
TEMPORE GLORIANS APVD SVOS POMPEIVS DIXISSE: NON RECVSARE
SE, QVIN NVLLIVS VSVS IMPERATOR EXISTIMARETVR, SI SINE MAXIMO
DETRIMENTO LEGIONES CAESARIS SESE RECEPISSENT INDE, QVO
TEMERE ESSENT PROGRESSAE.

[46] CAESAR RECEPTVI SVORVM TIMENS CRATES AD EXTREMVM

TVMVLVM CONTRA HOSTEM PROFERRI ET ADVERSAS LOCARI, INTRA
HAS MEDIOCRI LATITVDINE FOSSAM TECTIS MILITIBVS OBDVCI IVSSIT
LOCVMQVE IN OMNES PARTES QVAM MAXIME IMPEDIRI. IPSE IDONEIS
LOCIS FVNDITORES INSTRVXIT, VT PRAESIDIO NOSTRIS SE
RECIPIENTIBVS ESSENT. HIS REBVS COMPARATIS LEGIONEM REDVCI
IVSSIT. POMPEIANI HOC INSOLENTIVS ATQVE AVDACIVS NOSTROS
PREMERE ET INSTARE COEPERVNT CRATESQVE PRO MVNITIONE
OBIECTAS PROPVLERVNT, VT FOSSAS TRANSCENDERENT. QVOD CVM
ANIMADVERTISSET CAESAR, VERITVS, NE NON REDVCTI, SED REIECTI
VIDERENTVR, MAIVSQVE DETRIMENTVM CAPERETVR, A MEDIO FERE
SPATIO SVOS PER ANTONIVM, QVI EI LEGIONI PRAEERAT,
COHORTATVS TVBA SIGNVM DARI ATQVE IN HOSTES IMPETVM FIERI
IVSSIT. MILITES LEGIONIS VIIII SVBITO CONSPIRATI PILA
CONIECERVNT ET EX INFERIORE LOCO ADVERSVS CLIVVM INCITATI
CVRSV PRAECIPITES POMPEIANOS EGERVNT ET TERGA VERTERE
COEGERVNT; QVIBVS AD RECIPIENDVM CRATES DERECTAE
LONGVRIIQVE OBIECTI ET INSTITVTAE FOSSAE MAGNO IMPEDIMENTO
FVERVNT. NOSTRI VERO, QVI SATIS HABEBANT SINE DETRIMENTO
DISCEDERE, COMPLVRIBVS INTERFECTIS V OMNINO SVORVM AMISSIS
QVIETISSIME SE RECEPERVNT PAVLOQVE CITRA EVM LOCVM ALIIS
COMPREHENSIS COLLIBVS MVNITIONES PERFECERVNT.

[47] ERAT NOVA ET INVSITATA BELLI RATIO CVM TOT CASTELLORVM

NVMERO TANTOQVE SPATIO ET TANTIS MVNITIONIBVS ET TOTO
OBSIDIONIS GENERE, TVM ETIAM RELIQVIS REBVS. NAM QVICVMQVE
ALTERVM OBSIDERE CONATI SVNT, PERCVLSOS ATQVE INFIRMOS
HOSTES ADORTI AVT PROELIO SVPERATOS AVT ALIQVA OFFENSIONE
PERMOTOS CONTINVERVNT, CVM IPSI NVMERO EQVITVM MILITVMQVE
PRAESTARENT; CAVSA AVTEM OBSIDIONIS HAEC FERE ESSE
CONSVEVIT, VT FRVMENTO HOSTES PROHIBERENT. AT TVM INTEGRAS
ATQVE INCOLVMES COPIAS CAESAR INFERIORE MILITVM NVMERO
CONTINEBAT, CVM ILLI OMNIVM RERVM COPIA ABVNDARENT; COTIDIE
ENIM MAGNVS VNDIQVE NAVIVM NVMERVS CONVENIEBAT, QVAE
COMMEATVM SVPPORTARENT, NEQVE VLLVS FLARE VENTVS POTERAT,
QVIN ALIQVA EX PARTE SECVNDVM CVRSVM HABERENT. IPSE AVTEM
CONSVMPTIS OMNIBVS LONGE LATEQVE FRVMENTIS SVMMIS ERAT IN
ANGVSTIIS. SED TAMEN HAEC SINGVLARI PATIENTIA MILITES
FEREBANT. RECORDABANTVR ENIM EADEM SE SVPERIORE ANNO IN
HISPANIA PERPESSOS LABORE ET PATIENTIA MAXIMVM BELLVM
CONFECISSE, MEMINERANT AD ALESIAM MAGNAM SE INOPIAM
PERPESSOS, MVLTO ETIAM MAIOREM AD AVARICVM, MAXIMARVM
GENTIVM VICTORES DISCESSISSE. NON ILLI HORDEVM CVM DARETVR,
NON LEGVMINA RECVSABANT; PECVS VERO CVIVS REI SVMMA ERAT
EX EPIRO COPIA, MAGNO IN HONORE HABEBANT.

[48] EST AVTEM GENVS RADICIS INVENTVM AB EIS, QVI FVERANT

VACVI AB OPERIBVS, QVOD APPELLATVR CHARA, QVOD ADMIXTVM
LACTE MVLTVM INOPIAM LEVABAT. ID AD SIMILITVDINEM PANIS
EFFICIEBANT. EIVS ERAT MAGNA COPIA. EX HOC EFFECTOS PANES,
CVM IN COLLOQVIIS POMPEIANI FAMEM NOSTRIS OBIECTARENT,
VVLGO IN EOS IACIEBANT, VT SPEM EORVM MINVERENT.

[49] IAMQVE FRVMENTA MATVRESCERE INCIPIEBANT, ATQVE IPSA

SPES INOPIAM SVSTENTABAT, QVOD CELERITER SE HABITVROS
COPIAM CONFIDEBANT; CREBRAEQVE VOCES MILITVM IN VIGILIIS
COLLOQVIISQVE AVDIEBANTVR, PRIVS SE CORTICE EX ARBORIBVS
VICTVROS, QVAM POMPEIVM E MANIBVS DIMISSVROS. LIBENTER
ETIAM EX PERFVGIS COGNOSCEBANT EQVOS EORVM TOLERARI,
RELIQVA VERO IVMENTA INTERISSE; VTI AVTEM IPSOS VALETVDINE
NON BONA, CVM ANGVSTIIS LOCI ET ODORE TAETRO EX MVLTITVDINE
CADAVERVM ET COTIDIANIS LABORIBVS INSVETOS OPERVM, TVM
AQVAE SVMMA INOPIA AFFECTOS. OMNIA ENIM FLVMINA ATQVE
OMNES RIVOS, QVI AD MARE PERTINEBANT, CAESAR AVT AVERTERAT
AVT MAGNIS OPERIBVS OBSTRVXERAT, ATQVE VT ERANT LOCA
MONTVOSA ET ASPERA, ANGVSTIAS VALLIVM SVBLICIS IN TERRAM
DEMISSIS PRAESAEPSERAT TERRAMQVE AGGESSERAT, VT AQVAM
CONTINERET. ITAQVE ILLI NECESSARIO LOCA SEQVI DEMISSA AC
PALVSTRIA ET PVTEOS FODERE COGEBANTVR ATQVE HVNC LABOREM
AD COTIDIANA OPERA ADDEBANT; QVI TAMEN FONTES A QVIBVSDAM
PRAESIDIIS ABERANT LONGIVS ET CELERITER AESTIBVS
EXARESCEBANT. AT CAESARIS EXERCITVS OPTIMA VALETVDINE
SVMMAQVE AQVAE COPIA VTEBATVR, TVM COMMEATVS OMNI GENERE
PRAETER FRVMENTVM ABVNDABAT; QVIBVS COTIDIE MELIVS
SVCCEDERE TEMPVS MAIOREMQVE SPEM MATVRITATE FRVMENTORVM
PROPONI VIDEBANT.

[50] IN NOVO GENERE BELLI NOVAE AB VTRISQVE BELLANDI

RATIONES REPERIEBANTVR. ILLI, CVM ANIMADVERTISSENT EX IGNIBVS
NOCTV COHORTES NOSTRAS AD MVNITIONES EXCVBARE, SILENTIO
AGGRESSI VNIVERSI INTRA MVLTITVDINEM SAGITTAS CONICIEBANT ET
SE CONFESTIM AD SVOS RECIPIEBANT. QVIBVS REBVS NOSTRI VSV
DOCTI HAEC REPERIEBANT REMEDIA, VT ALIO LOCO IGNES
FACERENT . . .

[51] INTERIM CERTIOR FACTVS P. SVLLA, QVEM DISCEDENS CATRIS

PRAEFECERAT CAESAR, AVXILLO COHORTI VENIT CVM LEGIONIBVS
DVABVS; CVIVS ADVENTV FACILE SVNT REPVLSI POMPEIANI. NEQVE
VERO CONSPECTVM AVT IMPETVM NOSTRORVM TVLERVNT, PRIMISQVE
DEIECTIS RELIQVI SE VERTERVNT ET LOCO CESSERVNT. SED
INSEQVENTES NOSTROS, NE LONGIVS PROSEQVERENTVR, SVLLA
REVOCAVIT. AT PLERIQVE EXISTIMANT, SI ACRIVS INSEQVI VOLVISSET,
BELLVM EO DIE POTVISSE FINIRE. CVIVS CONSILIVM
REPREHENDENDVM NON VIDETVR. ALIAE ENIM SVNT LEGATI PARTES
ATQVE IMPERATORIS: ALTER OMNIA AGERE AD PRAESCRIPTVM, ALTER
LIBERE AD SVMMAM RERVM CONSVLERE DEBET. SVLLA A CAESARE
IN CASTRIS RELICTVS LIBERATIS SVIS HOC FVIT CONTENTVS NEQVE
PROELIO DECERTARE VOLVIT, QVAE RES TAMEN FORTASSE ALIQVEM
RECIPERET CASVM, NE IMPERATORIAS SIBI PARTES SVMPSISSE
VIDERETVR. POMPEIANIS MAGNAM RES AD RECEPTVM DIFFICVLTATEM
AFFEREBAT. NAM EX INIQVO PROGRESSI LOCO IN SVMMO
CONSTITERANT; SI PER DECLIVE SESE RECIPERENT, NOSTROS EX
SVPERIORE INSEQVENTES LOCO VEREBANTVR; NEQVE MVLTVM AD
SOLIS OCCASVM TEMPORIS SVPERERAT; SPE ENIM CONFICIENDI
NEGOTII PROPE IN NOCTEM REM DVXERANT. ITA NECESSARIO ATQVE
EX TEMPORE CAPTO CONSILIO POMPEIVS TVMVLVM QVENDAM
OCCVPAVIT, QVI TANTVM ABERAT A NOSTRO CASTELLO, VT TELVM
TORMENTO MISSVM ADIGI NON POSSET. HOC CONSEDIT LOCO ATQVE
EVM COMMVNIVIT OMNESQVE IBI COPIAS CONTINVIT.

[52] EODEM TEMPORE DVOBVS PRAETEREA LOCIS PVGNATVM EST:

NAM PLVRA CASTELLA POMPEIVS PARITER DISTINENDAE MANVS
CAVSA TEMPTAVERAT, NE EX PROXIMIS PRAESIDIIS SVCCVRRI
POSSET. VNO LOCO VOLCATIVS TVLLVS IMPETVM LEGIONIS SVSTINVIT
COHORTIBVS TRIBVS ATQVE EAM LOCO DEPVLIT; ALTERO GERMANI
MVNITIONES NOSTRAS EGRESSI COMPLVRIBVS INTERFECTIS SESE AD
SVOS INCOLVMES RECEPERVNT.

[53] ITA VNO DIE VI PROELIIS FACTIS, TRIBVS AD DYRRACHIVM,

TRIBVS AD MVNITIONES, CVM HORVM OMNIVM RATIO HABERETVR,
AD DVO MILIA NVMERO EX POMPEIANIS CECIDISSE REPERIEBAMVS,
EVOCATOS CENTVRIONESQVE COMPLVRES (IN EO FVIT NVMERO
VALERIVS FLACCVS L. FILIVS EIVS, QVI PRAETOR ASIAM
OBTINVERAT); SIGNAQVE SVNT MILITARIA SEX RELATA. NOSTRI NON
AMPLIVS XX OMNIBVS SVNT PROELIIS DESIDERATI. SED IN CASTELLO
NEMO FVIT OMNINO MILITVM, QVIN VVLNERARETVR, QVATTVORQVE EX
VNA COHORTE CENTVRIONES OCVLOS AMISERVNT. ET CVM LABORIS
SVI PERICVLIQVE TESTIMONIVM AFFERRE VELLENT, MILIA SAGITTARVM
CIRCITER XXX IN CASTELLVM CONIECTA CAESARI RENVMERAVERVNT,
SCVTOQVE AD EVM RELATO SCAEVAE CENTVRIONIS INVENTA SVNT
IN EO FORAMINA CXX. QVEM CAESAR, VT ERAT DE SE MERITVS ET
DE RE PVBLICA, DONATVM MILIBVS CC COLLAVDATVMQVE AB
OCTAVIS ORDINIBVS AD PRIMIPILVM SE TRADVCERE PRONVNTIAVIT
(EIVS ENIM OPERA CASTELLVM MAGNA EX PARTE CONSERVATVM
ESSE CONSTABAT) COHORTEMQVE POSTEA DVPLICI STIPENDIO,
FRVMENTO, VESTE, CIBARIIS MILITARIBVSQVE DONIS AMPLISSIME
DONAVIT.

[54] POMPEIVS NOCTV MAGNIS ADDITIS MVNITIONIBVS RELIQVIS

DIEBVS TVRRES EXSTRVXIT, ET IN ALTITVDINEM PEDVM XV EFFECTIS
OPERIBVS VINEIS EAM PARTEM CASTRORVM OBTEXIT, ET QVINQVE
INTERMISSIS DIEBVS ALTERAM NOCTEM SVBNVBILAM NACTVS
OBSTRVCTIS OMNIBVS CASTRORVM PORTIS ET AD IMPEDIENDVM
OBICIBVS OBIECTIS TERTIA INITA VIGILIA SILENTIO EXERCITVM EDVXIT
ET SE IN ANTIQVAS MVNITIONES RECEPIT.

[55] OMNIBVS DEINCEPS DIEBVS CAESAR EXERCITVM IN ACIEM

AEQVVM IN LOCVM PRODVXIT, SI POMPEIVS PROELIO DECERTARE
VELLET, VT PAENE CASTRIS POMPEI LEGIONES SVBICERET;
TANTVMQVE A VALLO EIVS PRIMA ACIES ABERAT, VTI NE TELVM
TORMENTO ADIGI POSSET. POMPEIVS AVTEM, VT FAMAM
OPINIONEMQVE HOMINVM TENERET, SIC PRO CASTRIS EXERCITVM
CONSTITVEBAT, VT TERTIA ACIES VALLVM CONTINGERET, OMNIS
QVIDEM INSTRVCTVS EXERCITVS TELIS EX VALLO CONIECTIS PROTEGI
POSSET.

[56] AETOLIA, ACARNANIA, AMPHILOCHIS PER CASSIVM LONGINVM

ET CALVISIVM SABINVM, VT DEMONSTRAVIMVS, RECEPTIS
TEMPTANDAM SIBI ACHAIAM AC PAVLO LONGIVS PROGREDIENDVM
EXISTIMABAT CAESAR. ITAQVE EO CALENVM MISIT EIQVE SABINVM
ET CASSIVM CVM COHORTIBVS ADIVNGIT. QVORVM COGNITO
ADVENTV RVTILIVS LVPVS, QVI ACHAIAM MISSVS A POMPEIO
OBTINEBAT, ISTHMVM PRAEMVNIRE INSTITVIT, VT ACHAIA FVFIVM
PROHIBERET. CALENVS DELPHOS, THEBAS, ORCHOMENVM
VOLVNTATE IPSARVM CIVITATIVM RECEPIT, NONNVLLAS VRBES PER
VIM EXPVGNAVIT, RELIQVAS CIVITATES CIRCVMMISSIS LEGATIONIBVS
AMICITIA CAESARI CONCILIARE STVDEBAT. IN HIS REBVS FERE ERAT
FVFIVS OCCVPATVS.

[57] HAEC CVM IN ACHAIA ATQVE APVD DYRRACHIVM GERERENTVR,

SCIPIONEMQVE IN MACEDONIAM VENISSE CONSTARET, NON OBLITVS
PRISTINI INSTITVTI CAESAR MITTIT AD EVM A. CLODIVM, SVVM ATQVE
ILLIVS FAMILIAREM, QVEM AB ILLO TRADITVM INITIO ET
COMMENDATVM IN SVORVM NECESSARIORVM NVMERO HABERE
INSTITVERAT. HVIC DAT LITTERAS MANDATAQVE AD EVM; QVORVM
HAEC ERAT SVMMA: SESE OMNIA DE PACE EXPERTVM NIHIL ADHVC
EFFECISSE: HOC ARBITRARI VITIO FACTVM EORVM, QVOS ESSE
AVCTORES EIVS REI VOLVISSET, QVOD SVA MANDATA PERFERRE NON
OPPORTVNO TEMPORE AD POMPEIVM VERERENTVR. SCIPIONEM EA
ESSE AVCTORITATE, VT NON SOLVM LIBERE QVAE PROBASSET
EXPONERE, SED ETIAM EX MAGNA PARTE COMPELLERE ATQVE
ERRANTEM REGERE POSSET; PRAEESSE AVTEM SVO NOMINE
EXERCITVI, VT PRAETER AVCTORITATEM VIRES QVOQVE AD
COERCENDVM HABERET. QVOD SI FECISSET, QVIETEM ITALIAE,
PACEM PROVINCIARVM, SALVTEM IMPERII VNI OMNES ACCEPTAM
RELATVROS. HAEC AD EVM MANDATA CLODIVS REFERT AC PRIMIS
DIEBVS, VT VIDEBATVR, LIBENTER AVDITVS RELIQVIS AD COLLOQVIVM
NON ADMITTITVR, CASTIGATO SCIPIONE A FAVONIO, VT POSTEA
CONFECTO BELLO REPERIEBAMVS, INFECTAQVE RE SESE AD
CAEAAREM RECEPIT.

[58] CAESAR, QVO FACILIVS EQVITATVM POMPEIANVM AD

DYRRACHIVM CONTINERET ET PABVLATIONE PROHIBERET, ADITVS
DVOS, QVOS ESSE ANGVSTOS DEMONSTRAVIMVS, MAGNIS OPERIBVS
PRAEMVNIVIT CASTELLAQVE HIS LOCIS POSVIT. POMPEIVS, VBI NIHIL
PROFICI EQVITATV COGNOVIT, PAVCIS INTERMISSIS DIEBVS RVRSVS
EVM NAVIBVS AD SE INTRA MVNITIONES RECIPIT. ERAT SVMMA
INOPIA PABVLI, ADEO VT FOLIIS EX ARBORIBVS STRICTIS ET TENERIS
HARVNDINVM RADICIBVS CONTVSIS EQVOS ALERENT (FRVMENTA
ENIM, QVAE FVERANT INTRA MVNITIONES SATA, CONSVMPSERANT);
COGEBANTVR CORCYRA ATQVE ACARNANIA LONGO INTERIECTO
NAVIGATIONIS SPATIO PABVLVM SVPPORTARE, QVODQVE ERAT EIVS
REI MINOR COPIA, HORDEO ADAVGERE ATQVE HIS RATIONIBVS
EQVITATVM TOLERARE. SED POSTQVAM NON MODO HORDEVM
PABVLVMQVE OMNIBVS LOCIS HERBAEQVE DESECTAE, SED ETIAM
FRONS EX ARBORIBVS DEFICIEBAT, CORRVPTIS EQVIS MACIE
CONANDVM SIBI ALIQVID POMPEIVS DE ERVPTIONE EXISTIMAVIT.

[59] ERANT APVD CAESAREM IN EQVITVM NVMERO ALLOBROGES

DVO FRATRES, RAVCILLVS ET EGVS, ADBVCILLI FILII, QVI
PRINCIPATVM IN CIVITATE MVLTIS ANNIS OBTINVERAT, SINGVLARI
VIRTVTE HOMINES, QVORVM OPERA CAESAR OMNIBVS GALLICIS
BELLIS OPTIMA FORTISSIMAQVE ERAT VSVS. HIS DOMI OB HAS
CAVSAS AMPLISSIMOS MAGISTRATVS MANDAVERAT ATQVE EOS EXTRA
ORDINEM IN SENATVM LEGENDOS CVRAVERAT AGROSQVE IN GALLIA
EX HOSTIBVS CAPTOS PRAEMIAQVE REI PECVNIARIAE MAGNA
TRIBVERAT LOCVPLETESQVE EX EGENTIBVS FECERAT. HI PROPTER
VIRTVTEM NON SOLVM APVD CAESAREM IN HONORE ERANT, SED
ETIAM APVD EXERCITVM CARI HABEBANTVR; SED FRETI AMICITIA
CAESARIS ET STVLTA AC BARBARA ARROGANTIA ELATI DESPICIEBANT
SVOS STIPENDIVMQVE EQVITVM FRAVDABANT ET PRAEDAM OMNEM
DOMVM AVERTEBANT. QVIBVS ILLI REBVS PERMOTI VNIVERSI
CAESAREM ADIERVNT PALAMQVE DE EORVM INIVRIIS SVNT QVESTI
ET AD CETERA ADDIDERVNT FALSVM AB HIS EQVITVM NVMERVM
DEFERRI, QVORVM STIPENDIVM AVERTERENT.

[60] CAESAR NEQVE TEMPVS ILLVD ANIMADVERSIONIS ESSE

EXISTIMANS ET MVLTA VIRTVTI EORVM CONCEDENS REM TOTAM
DISTVLIT; ILLOS SECRETO CASTIGAVIT, QVOD QVAESTVI EQVITES
HABERENT, MONVITQVE, VT EX SVA AMICITIA OMNIA EXSPECTARENT
ET EX PRAETERITIS SVIS OFFICIIS RELIQVA SPERARENT. MAGNAM
TAMEN HAEC RES ILLIS OFFENSIONEM ET CONTEMPTIONEM AD
OMNES ATTVLIT, IDQVE ITA ESSE CVM EX ALIORVM OBIECTATIONIBVS
TVM ETIAM EX DOMESTICO IVDICIO ATQVE ANIMI CONSCIENTIA
INTELLEGEBANT. QVO PVDORE ADDVCTI ET FORTASSE NON SE
LIBERARI, SED IN ALIVD TEMPVS RESERVARI ARBITRATI DISCEDERE
A NOBIS ET NOVAM TEMPTARE FORTVNAM NOVASQVE AMICITIAS
EXPERIRI CONSTITVERVNT. ET CVM PAVCIS COLLOCVTI CLIENTIBVS
SVIS, QVIBVS TANTVM FACINVS COMMITTERE AVDEBANT, PRIMVM
CONATI SVNT PRAEFECTVM EQVITVM C. VOLVSENVM INTERFICERE,
VT POSTEA BELLO CONFECTO COGNITVM EST, VT CVM MVNERE
ALIQVO PERFVGISSE AD POMPEIVM VIDERENTVR; POSTQVAM ID
DIFFICILIVS VISVM EST NEQVE FACVLTAS PERFICIENDI DABATVR,
QVAM MAXIMAS POTVERVNT PECVNIAS MVTVATI, PROINDE AC SI SVIS
SATISFACERE ET FRAVDATA RESTITVERE VELLENT, MVLTIS COEMPTIS
EQVIS AD POMPEIVM TRANSIERVNT CVM EIS, QVOS SVI CONSILII
PARTICIPES HABEBANT.

[61] QVOS POMPEIVS, QVOD ERANT HONESTO LOCO NATI ET

INSTRVCTI LIBERALITER MAGNOQVE COMITATV ET MVLTIS IVMENTIS
VENERANT VIRIQVE FORTES HABEBANTVR ET IN HONORE APVD
CAESAREM FVERANT, QVODQVE NOVVM ET PRAETER CONSVETVDINEM
ACCIDERAT, OMNIA SVA PRAESIDIA CIRCVMDVXIT ATQVE OSTENTAVIT.
NAM ANTE ID TEMPVS NEMO AVT MILES AVT EQVES A CAESARE AD
POMPEIVM TRANSIERAT, CVM PAENE COTIDIE A POMPEIO AD
CAESAREM PERFVGERENT, VVLGO VERO VNIVERSI IN EPIRO ATQVE
AETOLIA CONSCRIPTI MILITES EARVMQVE REGIONVM OMNIVM, QVAE
A CAESARE TENEBANTVR. SED HI COGNITIS OMNIBVS REBVS, SEV
QVID IN MVNITIONIBVS PERFECTVM NON ERAT, SEV QVID A
PERITIORIBVS REI MILITARIS DESIDERARI VIDEBATVR, TEMPORIBVSQVE
RERVM ET SPATIIS LOCORVM, CVSTODIARVM VARIA DILIGENTIA
ANIMADVERSA, PROVT CVIVSQVE EORVM, QVI NEGOTIIS PRAEERANT,
AVT NATVRA AVT STVDIVM FEREBAT, HAEC AD POMPEIVM OMNIA
DETVLERVNT.
[62] QVIBVS ILLE COGNITIS REBVS ERVPTIONISQVE IAM ANTE CAPTO
CONSILIO, VT DEMONSTRATVM EST, TEGIMENTA GALEIS MILITES EX
VIMINIBVS FACERE ATQVE AGGEREM IVBET COMPORTARE. HIS
PARATIS REBVS MAGNVM NVMERVM LEVIS ARMATVRAE ET
SAGITTARIORVM AGGEREMQVE OMNEM NOCTV IN SCAPHAS ET NAVES
ACTVARIAS IMPONIT ET DE MEDIA NOCTE COHORTES LX EX MAXIMIS
CASTRIS PRAESIDIISQVE DEDVCTAS AD EAM PARTEM MVNITIONVM
DVCIT, QVAE PERTINEBANT AD MARE LONGISSIMEQVE A MAXIMIS
CASTRIS CAESARIS ABERANT. EODEM NAVES, QVAS
DEMONSTRAVIMVS, AGGERE ET LEVIS ARMATVRAE MILITIBVS
COMPLETAS, QVASQVE AD DYRRACHIVM NAVES LONGAS HABEBAT,
MITTIT ET, QVID A QVOQVE FIERI VELIT, PRAECIPIT. AD EAS
MVNITIONES CAESAR LENTVLVM MARCELLINVM QVAESTOREM CVM
LEGIONE VIIII POSITVM HABEBAT. HVIC, QVOD VALETVDINE MINVS
COMMODA VTEBATVR, FVLVIVM POSTVMVM ADIVTOREM SVBMISERAT.

[63] ERAT EO LOCO FOSSA PEDVM XV ET VALLVM CONTRA HOSTEM

IN ALTITVDINEM PEDVM X, TANTVNDEMQVE EIVS VALLI AGGER IN
LATITVDINEM PATEBAT: AB EO INTERMISSO SPATIO PEDVM DC ALTER
CONVERSVS IN CONTRARIAM PARTEM ERAT VALLVS HVMILIORE PAVLO
MVNITIONE. HOC ENIM SVPERIORIBVS DIEBVS TIMENS CAESAR, NE
NAVIBVS NOSTRI CIRCVMVENIRENTVR, DVPLICEM EO LOCO FECERAT
VALLVM, VT, SI ANCIPITI PROELIO DIMICARETVR, POSSET RESISTI.
SED OPERVM MAGNITVDO ET CONTINENS OMNIVM DIERVM LABOR,
QVOD MILIVM PASSVVM IN CIRCVITV XVII MVNITIONES ERAT
COMPLEXVS, PERFICIENDI SPATIVM NON DABAT. ITAQVE CONTRA
MARE TRANSVERSVM VALLVM, QVI HAS DVAS MVNITIONES
CONIVNGERET, NONDVM PERFECERAT. QVAE RES NOTA ERAT
POMPEIO DELATA PER ALLOBROGAS PERFVGAS, MAGNVMQVE
NOSTRIS ATTVLERAT INCOMMODVM. NAM VT AD MARE DVO
COHORTES NONAE LEGIONIS EXCVBVERANT, ACCESSERE SVBITO
PRIMA LVCE POMPEIANI; SIMVL NAVIBVS CIRCVMVECTI MILITES IN
EXTERIOREM VALLVM TELA IACIEBANT, FOSSAEQVE AGGERE
COMPLEBANTVR, ET LEGIONARII INTERIORIS MVNITIONIS DEFENSORES
SCALIS ADMOTIS TORMENTIS CVIVSQVE GENERIS TELISQVE
TERREBANT, MAGNAQVE MVLTITVDO SAGITTARIORVM AB VTRAQVE
PARTE CIRCVMFVNDEBATVR. MVLTVM AVTEM AB ICTV LAPIDVM, QVOD
VNVM NOSTRIS ERAT TELVM, VIMINEA TEGIMENTA GALEIS IMPOSITA
DEFENDEBANT. ITAQVE CVM OMNIBVS REBVS NOSTRI PREMERENTVR
ATQVE AEGRE RESISTERENT ANIMADVERSVM EST VITIVM MVNITIONIS,
QVOD SVPRA DEMONSTRATVM EST, ATQVE INTER DVOS VALLOS, QVA
PERFECTVM OPVS NON ERAT, POMPEIANI NAVIBVS EXPOSITI IN
AVERSOS NOSTROS IMPETVM FECERVNT ATQVE EX VTRAQVE
MVNITIONE DEIECTOS TERGA VERTERE COEGERVNT.

[64] HOC TVMVLTV NVNTIATO MARCELLINVS COHORTES SVBSIDIO

NOSTRIS LABORANTIBVS SVBMITTIT EX CASTRIS; QVAE FVGIENTES
CONSPICATAE NEQVE ILLOS SVO ADVENTV CONFIRMARE POTVERVNT
NEQVE IPSAE HOSTIVM IMPETVM TVLERVNT. ITAQVE QVODCVMQVE
ADDEBATVR SVBSIDII, ID CORRVPTVM TIMORE FVGIENTIVM TERROREM
ET PERICVLVM AVGEBAT; HOMINVM ENIM MVLTITVDINE RECEPTVS
IMPEDIEBATVR. IN EO PROELIO CVM GRAVI VVLNERE ESSET
AFFECTVS AQVILIFER ET A VIRIBVS DEFICERETVR, CONSPICATVS
EQVITES NOSTROS, "HANC EGO," INQVIT, "ET VIVVS MVLTOS PER
ANNOS MAGNA DILIGENTIA DEFENDI ET NVNC MORIENS EADEM FIDE
CAESARI RESTITVO. NOLITE, OBSECRO, COMMITTERE, QVOD ANTE IN
EXERCITV CAESARIS NON ACCIDIT, VT REI MILITARIS DEDECVS
ADMITTATVR, INCOLVMEMQVE AD EVM DEFERTE." HOC CASV AQVILA
CONSERVATVR OMNIBVS PRIMAE COHORTIS CENTVRIONIBVS
INTERFECTIS PRAETER PRINCIPEM PRIOREM.

[65] IAMQVE POMPEIANI MAGNA CAEDE NOSTRORVM CASTRIS

MARCELLINI APPROPINQVABANT NON MEDIOCRI TERRORE ILLATO
RELIQVIS COHORTIBVS, ET M. ANTONIVS, QVI PROXIMVM LOCVM
PRAESIDIORVM TENEBAT, EA RE NVNTIATA CVM COHORTIBVS XII
DESCENDENS EX LOCO SVPERIORE CERNEBATVR. CVIVS ADVENTVS
POMPEIANOS COMPRESSIT NOSTROSQVE FIRMAVIT, VT SE EX MAXIMO
TIMORE COLLIGERENT. NEQVE MVLTO POST CAESAR SIGNIFICATIONE
PER CASTELLA FVMO FACTA, VT ERAT SVPERIORIS TEMPORIS
CONSVETVDO, DEDVCTIS QVIBVSDAM COHORTIBVS EX PRAESIDIIS
EODEM VENIT. QVI COGNITO DETRIMENTO EVM ANIMADVERTISSET
POMPEIVM EXTRA MVNITIONES EGRESSVM, CASTRA SECVNDVM MARE
MVNIRE, VT LIBERE PABVLARI POSSET NEC MINVS ADITVM NAVIBVS
HABERET, COMMVTATA RATIONE BELLI, QVONIAM PROPOSITVM NON
TENVERAT, CASTRA IVXTA POMPEIVM MVNIRE IVSSIT.

[66] QVA PERFECTA MVNITIONE ANIMADVERSVM EST A

SPECVLATORIBVS CAESARIS, COHORTES QVASDAM, QVOD INSTAR
LEGIONIS VIDERETVR, ESSE POST SILVAM ET IN VETERA CASTRA
DVCI. CASTRORVM SIC SITVS ERAT. SVPERIORIBVS DIEBVS NONA
CAESARIS LEGIO, CVM SE OBIECISSET POMPEIANIS COPIIS ATQVE
OPERE, VT DEMONSTRAVIMVS, CIRCVMMVNIRET, CASTRA EO LOCO
POSVIT. HAEC SILVAM QVANDAM CONTINGEBANT NEQVE LONGIVS A
MARI PASSIBVS CCC ABERANT. POST MVTATO CONSILIO QVIBVSDAM
DE CAVSIS CAESAR PAVLO VLTRA EVM LOCVM CASTRA TRANSTVLIT,
PAVCISQVE INTERMISSIS DIEBVS EADEM POMPEIVS OCCVPAVERAT
ET, QVOD EO LOCO PLVRES ERAT LEGIONES HABITVRVS, RELICTO
INTERIORE VALLO MAIOREM ADIECERAT MVNITIONEM. ITA MINORA
CASTRA INCLVSA MAIORIBVS CASTELLI ATQVE ARCIS LOCVM
OBTINEBANT. ITEM AB ANGVLO CASTRORVM SINISTRO MVNITIONEM
AD FLVMEN PERDVXERAT CIRCITER PASSVS CCCC, QVO LIBERIVS
A PERICVLO MILITES AQVARENTVR. SED IS QVOQVE MVTATO CONSILIO
QVIBVSDAM DE CAVSIS, QVAS COMMEMORARI NECESSE NON EST,
EO LOCO EXCESSERAT. ITA COMPLVRES DIES INANIA MANSERANT
CASTRA; MVNITIONES QVIDEM OMNES INTEGRAE ERANT.

[67] EO SIGNA LEGIONIS ILLATA SPECVLATORES CAESARI

RENVNTIARVNT. HOC IDEM VISVM EX SVPERIORIBVS QVIBVSDAM
CASTELLIS CONFIRMAVERVNT. IS LOCVS ABERAT A NOVIS POMPEI
CASTRIS CIRCITER PASSVS QVINGENTOS. HANC LEGIONEM SPERANS
CAESAR SE OPPRIMERE POSSE ET CVPIENS EIVS DIEI DETRIMENTVM
SARCIRE, RELIQVIT IN OPERE COHORTES DVAS, QVAE SPECIEM
MVNITIONIS PRAEBERENT; IPSE DIVERSO ITINERE QVAM POTVIT
OCCVLTISSIME RELIQVAS COHORTES, NVMERO XXXIII, IN QVIBVS
ERAT LEGIO NONA MVLTIS AMISSIS CENTVRIONIBVS DEMINVTOQVE
MILITVM NVMERO, AD LEGIONEM POMPEI CASTRAQVE MINORA DVPLICI
ACIE EDVXIT. NEQVE EVM PRIMA OPINIO FEFELLIT. NAM ET PERVENIT
PRIVS, QVAM POMPEIVS SENTIRE POSSET, ET TAMETSI ERANT
MVNITIONES CASTRORVM MAGNAE, TAMEN SINISTRO CORNV, VBI
ERAT IPSE, CELERITER AGGRESSVS POMPEIANOS EX VALLO
DETVRBAVIT. ERAT OBIECTVS PORTIS ERICIVS. HIC PAVLISPER EST
PVGNATVM, CVM IRRVMPERE NOSTRI CONARENTVR, ILLI CASTRA
DEFENDERENT, FORTISSIME T. PVLIEONE, CVIVS OPERA PRODITVM
EXERCITVM C. ANTONI DEMONSTRAVIMVS, EO LOCO PROPVGNANTE.
SED TAMEN NOSTRI VIRTVTE VICERVNT EXCISOQVE ERICIO PRIMO
IN MAIORA CASTRA, POST ETIAM IN CASTELLVM, QVOD ERAT
INCLVSVM MAIORIBVS CASTRIS, IRRVPERVNT, QVO PVLSA LEGIO
SESE RECEPERAT, ET NONNVLLOS IBI REPVGNANTES
INTERFECERVNT.

[68] SED FORTVNA, QVAE PLVRIMVM POTEST CVM IN RELIQVIS

REBVS TVM PRAECIPVE IN BELLO, PARVIS MOMENTIS MAGNAS
RERVM COMMVTATIONES EFFICIT; VT TVM ACCIDIT. MVNITIONEM,
QVAM PERTINERE A CASTRIS AD FLVMEN SVPRA DEMONSTRAVIMVS,
DEXTRI CAESARIS CORNV COHORTES IGNORANTIA LOCI SVNT
SECVTAE, CVM PORTAM QVAERERENT CASTRORVMQVE EAM
MVNITIONEM ESSE ARBITRARENTVR. QVOD CVM ESSET
ANIMADVERSVM CONIVNCTAM ESSE FLVMINI, PRORVTIS MVNITIONIBVS
DEFENDENTE NVLLO TRANSCENDERVNT, OMNISQVE NOSTER
EQVITATVS EAS COHORTES EST SECVTVS.

[69] INTERIM POMPEIVS HAC SATIS LONGA INTERIECTA MORA ET

RE NVNTIATA V LEGIONES AB OPERE DEDVCTAS SVBSIDIO SVIS
DVXIT, EODEMQVE TEMPORE EQVITATVS EIVS NOSTRIS EQVITIBVS
APPROPINQVABAT, ET ACIES INSTRVCTA A NOSTRIS, QVI CASTRA
OCCVPAVERANT, CERNEBATVR, OMNIAQVE SVNT SVBITO MVTATA.
LEGIO POMPEIANA CELERIS SPE SVBSIDII CONFIRMATA AB
DECVMANA PORTA RESISTERE CONABATVR ATQVE VLTRO IN
NOSTROS IMPETVM FACIEBAT. EQVITATVS CAESARIS, QVOD ANGVSTO
ITINERE PER AGGERES ASCENDEBAT, RECEPTVI SVO TIMENS INITIVM
FVGAE FACIEBAT. DEXTRVM CORNV, QVOD ERAT A SINISTRO
SECLVSVM, TERRORE EQVITVM ANIMADVERSO, NE INTRA MVNITIONEM
OPPRIMERETVR, EA PARTE, QVAM PRORVERAT, SESE RECIPIEBAT,
AC PLERIQVE EX HIS, NE IN ANGVSTIAS INCIDERENT, EX X PEDVM
MVNITIONE SE IN FOSSAS PRAECIPITABANT, PRIMISQVE OPPRESSIS
RELIQVI PER HORVM CORPORA SALVTEM SIBI ATQVE EXITVM
PARIEBANT. SINISTRO CORNV MILITES, CVM EX VALLO POMPEIVM
ADESSE ET SVOS FVGERE CERNERENT, VERITI, NE ANGVSTIIS
INTERCLVDERENTVR, CVM EXTRA ET INTVS HOSTEM HABERENT,
EODEM, QVO VENERANT, RECEPTV SIBI CONSVLEBANT, OMNIAQVE
ERANT TVMVLTVS, TIMORIS, FVGAE PLENA, ADEO VT, CVM CAESAR
SIGNA FVGIENTIVM MANV PRENDERET ET CONSISTERE IVBERET, ALII
ADMISSIS EQVIS EODEM CVRSV CONFVGERENT, ALII METV ETIAM
SIGNA DIMITTERENT, NEQVE QVISQVAM OMNINO CONSISTERET.

[70] HIS TANTIS MALIS HAEC SVBSIDIA SVCCVRREBANT, QVO MINVS

OMNIS DELERETVR EXERCITVS, QVOD POMPEIVS INSIDIAS TIMENS,
CREDO, QVOD HAEC PRAETER SPEM ACCIDERANT EIVS, QVI PAVLO
ANTE EX CASTRIS FVGIENTES SVOS CONSPEXERAT, MVNITIONIBVS
APPROPINQVARE ALIQVAMDIV NON AVDEBAT, EQVITESQVE EIVS
ANGVSTIS SPATIIS ATQVE HIS AB CAESARIS MILITIBVS OCCVPATIS
AD INSEQVENDVM TARDABANTVR. ITA PARVAE RES MAGNVM IN
VTRAMQVE PARTEM MOMENTVM HABVERVNT. MVNITIONES ENIM A
CASTRIS AD FLVMEN PERDVCTAE EXPVGNATIS IAM CASTRIS POMPEI
PROPE IAM EXPEDITAM CAESARIS VICTORIAM INTERPELLAVERVNT,
EADEM RES CELERITATE INSEQVENTIVM TARDATA NOSTRIS SALVTEM
ATTVLIT.

[71] DVOBVS HIS VNIVS DIEI PROELIIS CAESAR DESIDERAVIT MILITES

DCCCCLX ET NOTOS EQVITES ROMANOS TVTICANVM GALLVM,
SENATORIS FILIVM, C. FLEGINATEM PLACENTIA, A. GRANIVM
PVTEOLIS, M. SACRATIVIRVM CAPVA, TRIBVNOS MILITVM ET
CENTVRIONES XXXII; SED HORVM OMNIVM PARS MAGNA IN FOSSIS
MVNITIONIBVSQVE ET FLVMINIS RIPIS OPPRESSA SVORVM IN
TERRORE AC FVGA SINE VLLO VVLNERE INTERIIT; SIGNAQVE SVNT
MILITARIA AMISSA XXXII. POMPEIVS EO PROELIO IMPERATOR EST
APPELLATVS. HOC NOMEN OBTINVIT ATQVE ITA SE POSTEA SALVTARI
PASSVS EST, SED NEQVE IN LITTERIS SCRIBERE EST SOLITVS,
NEQVE IN FASCIBVS INSIGNIA LAVREAE PRAETVLIT. AT LABIENVS,
CVM AB EO IMPETRAVISSET, VT SIBI CAPTIVOS TRADI IVBERET,
OMNES PRODVCTOS OSTENTATIONIS, VT VIDEBATVR, CAVSA, QVO
MAIOR PERFVGAE FIDES HABERETVR, COMMILITONES APPELLANS ET
MAGNA VERBORVM CONTVMELIA INTERROGANS, SOLERENTNE
VETERANI MILITES FVGERE, IN OMNIVM CONSPECTV INTERFECIT.

[72] HIS REBVS TANTVM FIDVCIAE AC SPIRITVS POMPEIANIS

ACCESSIT, VT NON DE RATIONE BELLI COGITARENT, SED VICISSE
IAM VIDERENTVR. NON ILLI PAVCITATEM NOSTRORVM MILITVM, NON
INIQVITATEM LOCI ATQVE ANGVSTIAS PRAEOCCVPATIS CASTRIS ET
ANCIPITEM TERROREM INTRA EXTRAQVE MVNITIONES, NON ABSCISVM
IN DVAS PARTES EXERCITVM, CVM ALTERA ALTERI AVXILIVM FERRE
NON POSSET, CAVSAE FVISSE COGITABANT. NON AD HAEC
ADDEBANT NON CONCVRSV ACRI FACTO, NON PROELIO DIMICATVM,
SIBIQVE IPSOS MVLTITVDINE ATQVE ANGVSTIIS MAIVS ATTVLISSE
DETRIMENTVM, QVAM AB HOSTE ACCEPISSENT. NON DENIQVE
COMMVNES BELLI CASVS RECORDABANTVR, QVAM PARVVLAE SAEPE
CAVSAE VEL FALSAE SVSPICIONIS VEL TERRORIS REPENTINI VEL
OBIECTAE RELIGIONIS MAGNA DETRIMENTA INTVLISSENT, QVOTIENS
VEL DVCIS VITIO VEL CVLPA TRIBVNI IN EXERCITV ESSET OFFENSVM;
SED, PROINDE AC SI VIRTVTE VICISSENT, NEQVE VLLA COMMVTATIO
RERVM POSSET ACCIDERE, PER ORBEM TERRARVM FAMA AC
LITTERIS VICTORIAM EIVS DIEI CONCELEBRABANT.

[73] CAESAR A SVPERIORIBVS CONSILIIS DEPVLSVS OMNEM SIBI

COMMVTANDAM BELLI RATIONEM EXISTIMAVIT. ITAQVE VNO TEMPORE
PRAESIDIIS OMNIBVS DEDVCTIS ET OPPVGNATIONE DIMISSA
COACTOQVE IN VNVM LOCVM EXERCITV CONTIONEM APVD MILITES
HABVIT HORTATVSQVE EST, NE EA, QVAE ACCIDISSENT, GRAVITER
FERRENT NEVE HIS REBVS TERRERENTVR MVLTISQVE SECVNDIS
PROELIIS VNVM ADVERSVM ET ID MEDIOCRE OPPONERENT.
HABENDAM FORTVNAE GRATIAM, QVOD ITALIAM SINE ALIQVO VVLNERE
CEPISSENT, QVOD DVAS HISPANIAS BELLICOSISSIMORVM HOMINVM
PERITISSIMIS ATQVE EXERCITATISSIMIS DVCIBVS PACAVISSENT, QVOD
FINITIMAS FRVMENTARIASQVE PROVINCIAS IN POTESTATEM
REDEGISSENT; DENIQVE RECORDARI DEBERE, QVA FELICITATE INTER
MEDIAS HOSTIVM CLASSES OPPLETIS NON SOLVM PORTIBVS, SED
ETIAM LITORIBVS OMNES INCOLVMES ESSENT TRANSPORTATI. SI NON
OMNIA CADERENT SECVNDA, FORTVNAM ESSE INDVSTRIA
SVBLEVANDAM. QVOD ESSET ACCEPTVM DETRIMENTI, CVIVSVIS
POTIVS QVAM SVAE CVLPAE DEBERE TRIBVI. LOCVM SE AEQVVM
AD DIMICANDVM DEDISSE, POTITVM ESSE HOSTIVM CASTRIS,
EXPVLISSE AC SVPERASSE PVGNANTES. SED SIVE IPSORVM
PERTVRBATIO SIVE ERROR ALIQVIS SIVE ETIAM FORTVNA PARTAM
IAM PRAESENTEMQVE VICTORIAM INTERPELLAVISSET, DANDAM
OMNIBVS OPERAM, VT ACCEPTVM INCOMMODVM VIRTVTE
SARCIRETVR. QVOD SI ESSET FACTVM, FVTVRVM, VTI AD GERGOVIAM
CONTIGISSET, VT DETRIMENTVM IN BONVM VERTERET, ATQVE QVI
ANTE DIMICARE TIMVISSENT, VLTRO SE PROELIO OFFERRENT.

[74] HAC HABITA CONTIONE NONNVLLOS SIGNIFEROS IGNOMINIA

NOTAVIT AC LOCO MOVIT. EXERCITVI QVIDEM OMNI TANTVS INCESSIT
EX INCOMMODO DOLOR TANTVMQVE STVDIVM INFAMIAE SARCIENDAE,
VT NEMO AVT TRIBVNI AVT CENTVRIONIS IMPERIVM DESIDERARET,
ET SIBI QVISQVE ETIAM POENAE LOCO GRAVIORES IMPONERET
LABORES, SIMVLQVE OMNES ARDERENT CVPIDITATE PVGNANDI, CVM
SVPERIORIS ETIAM ORDINIS NONNVLLI RATIONE PERMOTI MANENDVM
EO LOCO ET REM PROELIO COMMITTENDAM EXISTIMARENT. CONTRA
EA CAESAR NEQVE SATIS MILITIBVS PERTERRITIS CONFIDEBAT
SPATIVMQVE INTERPONENDVM AD RECREANDOS ANIMOS PVTABAT,
ET RELICTIS MVNITIONIBVS MAGNOPERE REI FRVMENTARIAE TIMEBAT.

[75] ITAQVE NVLLA INTERPOSITA MORA SAVCIORVM MODO ET

AEGRORVM HABITA RATIONE IMPEDIMENTA OMNIA SILENTIO PRIMA
NOCTE EX CASTRIS APOLLONIAM PRAEMISIT. HAEC CONQVIESCERE
ANTE ITER CONFECTVM VETVIT. HIS VNA LEGIO MISSA PRAESIDIO
EST. HIS EXPLICITIS REBVS DVAS IN CASTRIS LEGIONES RETINVIT,
RELIQVAS DE QVARTA VIGILIA COMPLVRIBVS PORTIS EDVCTAS EODEM
ITINERE PRAEMISIT PARVOQVE SPATIO INTERMISSO, VT ET MILITARE
INSTITVTVM SERVARETVR, ET QVAM SERISSIME EIVS PROFECTIO
COGNOSCERETVR CONCLAMARI IVSSIT STATIMQVE EGRESSVS ET
NOVISSIMVM AGMEN CONSECVTVS CELERITER EX CONSPECTV
CASTRORVM DISCESSIT. NEQVE VERO POMPEIVS COGNITO CONSILIO
EIVS MORAM VLLAM AD INSEQVENDVM INTVLIT; SED EODEM
SPECTANS, SI ITINERE IMPEDITOS PERTERRITOS DEPREHENDERE
POSSET, EXERCITVM E CASTRIS EDVXIT EQVITATVMQVE PRAEMISIT
AD NOVISSIMVM AGMEN DEMORANDVM, NEQVE CONSEQVI POTVIT,
QVOD MVLTVM EXPEDITO ITINERE ANTECESSERAT CAESAR. SED CVM
VENTVM ESSET AD FLVMEN GENVSVM, QVOD RIPIS ERAT IMPEDITIS,
CONSECVTVS EQVITATVS NOVISSIMOS PROELIO DETINEBAT. HVIC
SVOS CAESAR EQVITES OPPOSVIT EXPEDITOSQVE ANTESIGNANOS
ADMISCVIT CCCC; QVI TANTVM PROFECERVNT, VT EQVESTRI
PROELIO COMMISSO PELLERENT OMNES COMPLVRESQVE
INTERFICERENT IPSIQVE INCOLVMES SE AD AGMEN RECIPERENT.

[76] CONFECTO IVSTO ITINERE EIVS DIEI CAESAR TRADVCTOQVE

EXERCITV FLVMEN GENVSVM VETERIBVS SVIS IN CASTRIS CONTRA
ASPARAGIVM CONSEDIT MILITESQVE OMNES INTRA VALLVM CONTINVIT
EQVITATVMQVE PER CAVSAM PABVLANDI EMISSVM CONFESTIM
DECVMANA PORTA IN CASTRA SE RECIPERE IVSSIT. SIMILI RATIONE
POMPEIVS CONFECTO EIVS DIEI ITINERE IN SVIS VETERIBVS CASTRIS
AD ASPARAGIVM CONSEDIT. EIVS MILITES, QVOD AB OPERE INTEGRIS
MVNITIONIBVS VACABANT, ALII LIGNANDI PABVLANDIQVE CAVSA
LONGIVS PROGREDIEBANTVR, ALII, QVOD SVBITO CONSILIVM
PROFECTIONIS CEPERANT MAGNA PARTE IMPEDIMENTORVM ET
SARCINARVM RELICTA, AD HAEC REPETENDA INVITATI PROPINQVITATE
SVPERIORVM CASTRORVM, DEPOSITIS IN CONTVBERNIO ARMIS,
VALLVM RELINQVEBANT. QVIBVS AD SEQVENDVM IMPEDITIS CAESAR,
QVOD FORE PROVIDERAT, MERIDIANO FERE TEMPORE SIGNO
PROFECTIONIS DATO EXERCITVM EDVCIT DVPLICATOQVE EIVS DIEI
ITINERE VIII MILIA PASSVVM EX EO LOCO PROCEDIT; QVOD FACERE
POMPEIVS DISCESSV MILITVM NON POTVIT.

[77] POSTERO DIE CAESAR SIMILITER PRAEMISSIS PRIMA NOCTE

IMPEDIMENTIS DE QVARTA VIGILIA IPSE EGREDITVR, VT, SI QVA ESSET
IMPOSITA DIMICANDI NECESSITAS, SVBITVM CASVM EXPEDITO
EXERCITV SVBIRET. HOC IDEM RELIQVIS FECIT DIEBVS. QVIBVS
REBVS PERFECTVM EST, VT ALTISSIMIS FLVMINIBVS ATQVE
IMPEDITISSIMIS ITINERIBVS NVLLVM ACCIPERET INCOMMODVM.
POMPEIVS PRIMI DIEI MORA ILLATA ET RELIQVORVM DIERVM FRVSTRA
LABORE SVSCEPTO, CVM SE MAGNIS ITINERIBVS EXTENDERET ET
PRAEGRESSOS CONSEQVI CVPERET, QVARTO DIE FINEM SEQVENDI
FECIT ATQVE ALIVD SIBI CONSILIVM CAPIENDVM EXISTIMAVIT.

[78] CAESARI AD SAVCIOS DEPONENDOS, STIPENDIVM EXERCITVI

DANDVM, SOCIOS CONFIRMANDOS, PRAESIDIVM VRBIBVS
RELINQVENDVM NECESSE ERAT ADIRE APOLLONIAM. SED HIS REBVS
TANTVM TEMPORIS TRIBVIT, QVANTVM ERAT PROPERANTI NECESSE;
TIMENS DOMITIO, NE ADVENTV POMPEI PRAEOCCVPARETVR, AD EVM
OMNI CELERITATE ET STVDIO INCITATVS FEREBATVR. TOTIVS AVTEM
REI CONSILIVM HIS RATIONIBVS EXPLICABAT, VT, SI POMPEIVS
EODEM CONTENDERET, ABDVCTVM ILLVM A MARI ATQVE AB EIS
COPIIS, QVAS DYRRACHII COMPARAVERAT, ABSTRACTVM PARI
CONDICIONE BELLI SECVM DECERTARE COGERET; SI IN ITALIAM
TRANSIRET, CONIVNCTO EXERCITV CVM DOMITIO PER ILLYRICVM
ITALIAE SVBSIDIO PROFICISCERETVR; SI APOLLONIAM ORICVMQVE
OPPVGNARE ET SE OMNI MARITIMA ORA EXCLVDERE CONARETVR,
OBSESSO SCIPIONE NECESSARIO ILLVM SVIS AVXILIVM FERRE
COGERET. ITAQVE PRAEMISSIS NVNTIIS AD CN. DOMITIVM CAESAR
EI SCRIPSIT ET, QVID FIERI VELLET, OSTENDIT, PRAESIDIOQVE
APOLLONIAE COHORTIBVS IIII, LISSI I, III ORICI RELICTIS, QVIQVE
ERANT EX VVLNERIBVS AEGRI DEPOSITIS, PER EPIRVM ATQVE
ATHAMANIAM ITER FACERE COEPIT. POMPEIVS QVOQVE DE CAESARIS
CONSILIO CONIECTVRA IVDICANS AD SCIPIONEM PROPERANDVM SIBI
EXISTIMABAT: SI CAESAR ITER ILLO HABERET, VT SVBSIDIVM
SCIPIONI FERRET; SI AB ORA MARITIMA ORICOQVE DISCEDERE
NOLLET, QVOD LEGIONES EQVITATVMQVE EX ITALIA EXSPECTARET,
IPSE VT OMNIBVS COPIIS DOMITIVM AGGREDERETVR.

[79] HIS DE CAVSIS VTERQVE EORVM CELERITATI STVDEBAT, ET

SVIS VT ESSET AVXILIO, ET AD OPPRIMENDOS ADVERSARIOS NE
OCCASIONI TEMPORIS DEESSET. SED CAESAREM APOLLONIA A
DIRECTO ITINERE AVERTERAT; POMPEIVS PER CANDAVIAM ITER IN
MACEDONIAM EXPEDITVM HABEBAT. ACCESSIT ETIAM EX IMPROVISO
ALIVD INCOMMODVM, QVOD DOMITIVS, QVI DIES COMPLVRES CASTRIS
SCIPIONIS CASTRA COLLATA HABVISSET, REI FRVMENTARIAE CAVSA
AB EO DISCESSERAT ET HERACLIAM, QVAE EST SVBIECTA
CANDAVIAE, ITER FECERAT, VT IPSA FORTVNA ILLVM OBICERE
POMPEIO VIDERETVR. HAEC AD ID TEMPVS CAESAR IGNORABAT.
SIMVL A POMPEIO LITTERIS PER OMNES PROVINCIAS CIVITATESQVE
DIMISSIS PROELIO AD DYRRACHIVM FACTO LATIVS INFLATIVSQVE
MVLTO, QVAM RES ERAT GESTA, FAMA PERCREBVERAT, PVLSVM
FVGERE CAESAREM PAENE OMNIBVS COPIIS AMISSIS; HAEC ITINERA
INFESTA REDDIDERAT, HAEC CIVITATES NONNVLLAS AB EIVS AMICITIA
AVERTEBAT. QVIBVS ACCIDIT REBVS, VT PLVRIBVS DIMISSI
ITINERIBVS A CAESARE AD DOMITIVM ET A DOMITIO AD CAESAREM
NVLLA RATIONE ITER CONFICERE POSSENT. SED ALLOBROGES,
ROVCILLI ATQVE AECI FAMILIARES, QVOS PERFVGISSE AD POMPEIVM
DEMONSTRAVIMVS, CONSPICATI IN ITINERE EXPLORATORES DOMITII,
SEV PRISTINA SVA CONSVETVDINE, QVOD VNA IN GALLIA BELLA
GESSERANT, SEV GLORIA ELATI CVNCTA, VT ERANT ACTA,
EXPOSVERVNT ET CAESARIS PROFECTIONEM ET ADVENTVM POMPEI
DOCVERVNT. A QVIBVS DOMITIVS CERTIOR FACTVS VIX IIII HORARVM
SPATIO ANTECEDENS HOSTIVM BENEFICIO PERICVLVM VITAVIT ET AD
AEGINIVM, QVOD EST OPPIDVM OBIECTVM THESSALIAE, CAESARI
VENIENTI OCCVRRIT.
[80] CONIVNCTO EXERCITV CAESAR GOMPHOS PERVENIT, QVOD EST
OPPIDVM PRIMVM THESSALIAE VENIENTIBVS AB EPIRO; QVAE GENS
PAVCIS ANTE MENSIBVS VLTRO AD CAESAREM LEGATOS MISERAT,
VT SVIS OMNIBVS FACVLTATIBVS VTERETVR, PRAESIDIVMQVE AB EO
MILITVM PETIERAT. SED EO FAMA IAM PRAECVRRERAT, QVAM SVPRA
DOCVIMVS, DE PROELIO DYRRACHINO, QVOD MVLTIS AVXERAT
PARTIBVS. ITAQVE ANDROSTHENES, PRAETOR THESSALIAE, CVM SE
VICTORIAE POMPEI COMITEM ESSE MALLET QVAM SOCIVM CAESARIS
IN REBVS ADVERSIS, OMNEM EX AGRIS MVLTITVDINEM SERVORVM
AC LIBERORVM IN OPPIDVM COGIT PORTASQVE PRAECLVDIT ET AD
SCIPIONEM POMPEIVMQVE NVNTIOS MITTIT, VT SIBI SVBSIDIO
VENIANT: SE CONFIDERE MVNITIONIBVS OPPIDI, SI CELERITER
SVCCVRRATVR; LONGINQVAM OPPVGNATIONEM SVSTINERE NON
POSSE. SCIPIO DISCESSV EXERCITVVM AB DYRRACHIO COGNITO
LARISAM LEGIONES ADDVXERAT; POMPEIVS NONDVM THESSALIAE
APPROPINQVABAT. CAESAR CASTRIS MVNITIS SCALAS MVSCVLOSQVE
AD REPENTINAM OPPVGNATIONEM FIERI ET CRATES PARARI IVSSIT.
QVIBVS REBVS EFFECTIS COHORTATVS MILITES DOCVIT, QVANTVM
VSVM HABERET AD SVBLEVANDAM OMNIVM RERVM INOPIAM POTIRI
OPPIDO PLENO ATQVE OPVLENTO, SIMVL RELIQVIS CIVITATIBVS HVIVS
VRBIS EXEMPLO INFERRE TERROREM ET ID FIERI CELERITER,
PRIVSQVAM AVXILIA CONCVRRERENT. ITAQVE VSVS SINGVLARI MILITVM
STVDIO EODEM, QVO VENERAT, DIE POST HORAM NONAM OPPIDVM
ALTISSIMIS MOENIBVS OPPVGNARE AGGRESSVS ANTE SOLIS
OCCASVM EXPVGNAVIT ET AD DIRIPIENDVM MILITIBVS CONCESSIT
STATIMQVE AB OPPIDO CASTRA MOVIT ET METROPOLIM VENIT, SIC
VT NVNTIOS EXPVGNATI OPPIDI FAMAMQVE ANTECEDERET.

[81] METROPOLITAE PRIMVM EODEM VSI CONSILIO ISDEM PERMOTI

RVMORIBVS PORTAS CLAVSERVNT MVROSQVE ARMATIS
COMPLEVERVNT; SED POSTEA CASV CIVITATIS GOMPHENSIS COGNITO
EX CAPTIVIS, QVOS CAESAR AD MVRVM PRODVCENDOS CVRAVERAT,
PORTAS APERVERVNT. QVIBVS DILIGENTISSIME CONSERVATIS
COLLATA FORTVNA METROPOLITVM CVM CASV GOMPHENSIVM NVLLA
THESSALIAE FVIT CIVITAS PRAETER LARISAEOS, QVI MAGNIS
EXERCITIBVS SCIPIONIS TENEBANTVR, QVIN CAESARI PARERENT
ATQVE IMPERATA FACERENT. ILLE IDONEVM LOCVM IN AGRIS NACTVS,
<AD FRVMENTORVM COMMEATVS> QVAE PROPE IAM MATVRA ERANT,
IBI ADVENTVM EXSPECTARE POMPEI EOQVE OMNEM BELLI RATIONEM
CONFERRE CONSTITVIT.

[82] POMPEIVS PAVCIS POST DIEBVS IN THESSALIAM PERVENIT

CONTIONATVSQVE APVD CVNCTVM EXERCITVM SVIS AGIT GRATIAS,
SCIPIONIS MILITES COHORTATVR, VT PARTA IAM VICTORIA PRAEDAE
AC PRAEMIORVM VELINT ESSE PARTICIPES, RECEPTISQVE OMNIBVS
IN VNA CASTRA LEGIONIBVS SVVM CVM SCIPIONE HONOREM
PARTITVR CLASSICVMQVE APVD EVM CANI ET ALTERVM ILLI IVBET
PRAETORIVM TENDI. AVCTIS COPIIS POMPEI DVOBVSQVE MAGNIS
EXERCITIBVS CONIVNCTIS PRISTINA OMNIVM CONFIRMATVR OPINIO,
ET SPES VICTORIAE AVGETVR, ADEO VT, QVICQVID INTERCEDERET
TEMPORIS, ID MORARI REDITVM IN ITALIAM VIDERETVR, ET SI QVANDO
QVID POMPEIVS TARDIVS AVT CONSIDERATIVS FACERET, VNIVS ESSE
NEGOTIVM DIEI, SED ILLVM DELECTARI IMPERIO ET CONSVLARES
PRAETORIOSQVE SERVORVM HABERE NVMERO DICERENT. IAMQVE
INTER SE PALAM DE PRAEMIIS AC DE SACERDOTIIS CONTENDEBANT
IN ANNOSQVE CONSVLATVM DEFINIEBANT, ALII DOMOS BONAQVE
EORVM, QVI IN CASTRIS ERANT CAESARIS, PETEBANT; MAGNAQVE
INTER EOS IN CONSILIO FVIT CONTROVERSIA, OPORTERETNE LVCILI
HIRRI, QVOD IS A POMPEIO AD PARTHOS MISSVS ESSET, PROXIMIS
COMITIIS PRAETORIIS ABSENTIS RATIONEM HABERI, CVM EIVS
NECESSARII FIDEM IMPLORARENT POMPEI, PRAESTARET, QVOD
PROFICISCENTI RECEPISSET, NE PER EIVS AVCTORITATEM DECEPTVS
VIDERETVR, RELIQVI, IN LABORE PARI AC PERICVLO NE VNVS OMNES
ANTECEDERET, RECVSARENT.

[83] IAM DE SACERDOTIO CAESARIS DOMITIVS, SCIPIO SPINTHERQVE

LENTVLVS COTIDIANIS CONTENTIONIBVS AD GRAVISSIMAS VERBORVM
CONTVMELIAS PALAM DESCENDERVNT, CVM LENTVLVS AETATIS
HONOREM OSTENTARET, DOMITIVS VRBANAM GRATIAM DIGNITATEMQVE
IACTARET, SCIPIO AFFINITATE POMPEI CONFIDERET. POSTVLAVIT
ETIAM L. AFRANIVM PRODITIONIS EXERCITVS ACVTIVS RVFVS APVD
POMPEIVM, QVOD GESTVM IN HISPANIA DICERET. ET L. DOMITIVS IN
CONSILIO DIXIT PLACERE SIBI BELLO CONFECTO TERNAS TABELLAS
DARI AD IVDICANDVM EIS, QVI ORDINIS ESSENT SENATORII BELLOQVE
VNA CVM IPSIS INTERFVISSENT, SENTENTIASQVE DE SINGVLIS
FERRENT, QVI ROMAE REMANSISSENT QVIQVE INTRA PRAESIDIA
POMPEI FVISSENT NEQVE OPERAM IN RE MILITARI PRAESTITISSENT:
VNAM FORE TABELLAM, QVI LIBERANDOS OMNI PERICVLO
CENSERENT; ALTERAM, QVI CAPITIS DAMNARENT; TERTIAM, QVI
PECVNIA MVLTARENT. POSTREMO OMNES AVT DE HONORIBVS SVIS
AVT DE PRAEMIIS PECVNIAE AVT DE PERSEQVENDIS INIMICITIIS
AGEBANT NEC, QVIBVS RATIONIBVS SVPERARE POSSENT, SED,
QVEMADMODVM VTI VICTORIA DEBERENT, COGITABANT.

[84] RE FRVMENTARIA PRAEPARATA CONFIRMATISQVE MILITIBVS ET

SATIS LONGO SPATIO TEMPORIS A DYRRACHINIS PROELIIS
INTERMISSO, QVO SATIS PERSPECTVM HABERE MILITVM ANIMVM
VIDERETVR, TEMPTANDVM CAESAR EXISTIMAVIT, QVIDNAM POMPEIVS
PROPOSITI AVT VOLVNTATIS AD DIMICANDVM HABERET. ITAQVE
EXERCITVM EX CASTRIS EDVXIT ACIEMQVE INSTRVXIT, PRIMVM SVIS
LOCIS PAVLOQVE A CASTRIS POMPEI LONGIVS, CONTINENTIBVS VERO
DIEBVS, VT PROGREDERETVR A CASTRIS SVIS COLLIBVSQVE
POMPEIANIS ACIEM SVBICERET. QVAE RES IN DIES CONFIRMATIOREM
EIVS EXERCITVM EFFICIEBAT. SVPERIVS TAMEN INSTITVTVM IN
EQVITIBVS, QVOD DEMONSTRAVIMVS, SERVABAT, VT, QVONIAM
NVMERO MVLTIS PARTIBVS ESSET INFERIOR, ADVLESCENTES ATQVE
EXPEDITOS EX ANTESIGNANIS ELECTIS AD PERNICITATEM ARMIS
INTER EQVITES PROELIARI IVBERET, QVI COTIDIANA CONSVETVDINE
VSVM QVOQVE EIVS GENERIS PROELIORVM PERCIPERENT. HIS ERAT
REBVS EFFECTVM, VT EQVITVM MILLE ETIAM APERTIORIBVS LOCIS
VII MILIVM POMPEIANORVM IMPETVM, CVM ADESSET VSVS, SVSTINERE
AVDERENT NEQVE MAGNOPERE EORVM MVLTITVDINE TERRERENTVR.
NAMQVE ETIAM PER EOS DIES PROELIVM SECVNDVM EQVESTRE
FECIT ATQVE VNVM ALLOBROGEM EX DVOBVS, QVOS PERFVGISSE
AD PORNPEIVM SVPRA DOCVIMVS, CVM QVIBVSDAM INTERFECIT.

[85] POMPEIVS, QVI CASTRA IN COLLE HABEBAT, AD INFIMAS

RADICES MONTIS ACIEM INSTRVEBAT SEMPER, VT VIDEBATVR,
EXSPECTANS, SI INIQVIS LOCIS CAESAR SE SVBICERET. CAESAR
NVLLA RATIONE AD PVGNAM ELICI POSSE POMPEIVM EXISTIMANS
HANC SIBI COMMODISSIMAM BELLI RATIONEM IVDICAVIT, VTI CASTRA
EX EO LOCO MOVERET SEMPERQVE ESSET IN ITINERIBVS, HAEC
SPECTANS, VT MOVENDIS CASTRIS PLVRIBVSQVE ADEVNDIS LOCIS
COMMODIORE RE FRVMENTARIA VTERETVR, SIMVLQVE IN ITINERE VT
ALIQVAM OCCASIONEM DIMICANDI NANCISCERETVR ET INSOLITVM AD
LABOREM POMPEI EXERCITVM COTIDIANIS ITINERIBVS DEFATIGARET.
HIS CONSTITVTIS REBVS, SIGNO IAM PROFECTIONIS DATO
TABERNACVLISQVE DETENSIS ANIMADVERSVM EST PAVLO ANTE EXTRA
COTIDIANAM CONSVETVDINEM LONGIVS A VALLO ESSE ACIEM POMPEI
PROGRESSAM, VT NON INIQVO LOCO POSSE DIMICARI VIDERETVR.
TVM CAESAR APVD SVOS, CVM IAM ESSET AGMEN IN PORTIS,
"DIFFERENDVM EST" INQVIT, "ITER IN PRAESENTIA NOBIS ET DE
PROELIO COGITANDVM, SICVT SEMPER DEPOPOSCIMVS; ANIMO SIMVS
AD DIMICANDVM PARATI: NON FACILE OCCASIONEM POSTEA
REPERIEMVS"; CONFESTIMQVE EXPEDITAS COPIAS EDVCIT.

[86] POMPEIVS QVOQVE, VT POSTEA COGNITVM EST, SVORVM

OMNIVM HORTATV STATVERAT PROELIO DECERTARE. NAMQVE ETIAM
IN CONSILIO SVPERIORIBVS DIEBVS DIXERAT, PRIVSQVAM
CONCVRRERENT ACIES, FORE VTI EXERCITVS CAESARIS
PELLERETVR. ID CVM ESSENT PLERIQVE ADMIRATI, "SCIO ME,"
INQVIT, "PAENE INCREDIBILEM REM POLLICERI; SED RATIONEM
CONSILII MEI ACCIPITE, QVO FIRMIORE ANIMO IN PROELIVM
PRODEATIS. PERSVASI EQVITIBVS NOSTRIS (IDQVE MIHI FACTVROS
CONFIRMAVERVNT), VT, CVM PROPIVS SIT ACCESSVM, DEXTRVM
CAESARIS CORNV AB LATERE APERTO AGGREDERENTVR ET
CIRCVMVENTA AB TERGO ACIE PRIVS PERTVRBATVM EXERCITVM
PELLERENT, QVAM A NOBIS TELVM IN HOSTEM IACERETVR. ITA SINE
PERICVLO LEGIONVM ET PAENE SINE VVLNERE BELLVM
CONFICIEMVS. ID AVTEM DIFFICILE NON EST, CVM TANTVM EQVITATV
VALEAMVS." SIMVL DENVNTIAVIT, VT ESSENT ANIMO PARATI IN
POSTERVM ET, QVONIAM FIERET DIMICANDI POTESTAS, VT SAEPE
ROGITAVISSENT, NE SVAM NEV RELIQVORVM OPINIONEM FALLERENT.

[87] HVNC LABIENVS EXCEPIT ET, CVM CAESARIS COPIAS

DESPICERET, POMPEI CONSILIVM SVMMIS LAVDIBVS EFFERRET,
"NOLI," INQVIT, "EXISTIMARE, POMPEI, HVNC ESSE EXERCITVM, QVI
GALLIAM GERMANIAMQVE DEVICERIT. OMNIBVS INTERFVI PROELIIS
NEQVE TEMERE INCOGNITAM REM PRONVNTIO. PEREXIGVA PARS
ILLIVS EXERCITVS SVPEREST; MAGNA PARS DEPERIIT, QVOD
ACCIDERE TOT PROELIIS FVIT NECESSE, MVLTOS AVTVMNI
PESTILENTIA IN ITALIA CONSVMPSIT, MVLTI DOMVM DISCESSERVNT,
MVLTI SVNT RELICTI IN CONTINENTI. AN NON AVDISTIS EX EIS, QVI
PER CAVSAM VALETVDINIS REMANSERVNT, COHORTES ESSE
BRVNDISI FACTAS? HAE COPIAE, QVAS VIDETIS, EX DILECTIBVS
HORVM ANNORVM IN CITERIORE GALLIA SVNT REFECTAE, ET
PLERIQVE SVNT EX COLONIIS TRANSPADANIS. AC TAMEN QVOD FVIT
ROBORIS DVOBVS PROELIIS DYRRACHINIS INTERIIT." HAEC CVM
DIXISSET, IVRAVIT SE NISI VICTOREM IN CASTRA NON REVERSVRVM
RELIQVOSQVE, VT IDEM FACERENT, HORTATVS EST. HOC LAVDANS
POMPEIVS IDEM IVRAVIT; NEC VERO EX RELIQVIS FVIT QVISQVAM,
QVI IVRARE DVBITARET. HAEC CVM FACTA SVNT IN CONSILIO,
MAGNA SPE ET LAETITIA OMNIVM DISCESSVM EST; AC IAM ANIMO
VICTORIAM PRAECIPIEBANT, QVOD DE RE TANTA ET A TAM PERITO
IMPERATORE NIHIL FRVSTRA CONFIRMARI VIDEBATVR.

[88] CAESAR, CVM POMPEI CASTRIS APPROPINQVASSET, AD HVNC

MODVM ACIEM EIVS INSTRVCTAM ANIMADVERTIT. ERANT IN SINISTRO
CORNV LEGIONES DVAE TRADITAE A CAESARE INITIO DISSENSIONIS
EX SENATVS CONSVLTO; QVARVM VNA PRIMA, ALTERA TERTIA
APPELLABATVR. IN EO LOCO IPSE ERAT POMPEIVS. MEDIAM ACIEM
SCIPIO CVM LEGIONIBVS SYRIACIS TENEBAT. CILICIENSIS LEGIO
CONIVNCTA CVM COHORTIBVS HISPANIS, QVAS TRADVCTAS AB
AFRANIO DOCVIMVS, IN DEXTRO CORNV ERANT COLLOCATAE. HAS
FIRMISSIMAS SE HABERE POMPEIVS EXISTIMABAT. RELIQVAS INTER
ACIEM MEDIAM CORNVAQVE INTERIECERAT NVMEROQVE COHORTES
CX EXPLEVERAT. HAEC ERANT MILIA XLV, EVOCATORVM CIRCITER
DVO, QVAE EX BENEFICIARIIS SVPERIORVM EXERCITVVM AD EVM
CONVENERANT; QVAE TOT ACIE DISPERSERAT. RELIQVAS COHORTES
VII CASTRIS PROPINQVISQVE CASTELLIS PRAESIDIO DISPOSVERAT.
DEXTRVM CORNV EIVS RIVVS QVIDAM IMPEDITIS RIPIS MVNIEBAT;
QVAM OB CAVSAM CVNCTVM EQVITATVM, SAGITTARIOS
FVNDITORESQVE OMNES SINISTRO CORNV OBIECERAT.

[89] CAESAR SVPERIVS INSTITVTVM SERVANS DECIMAM LEGIONEM

IN DEXTRO CORNV, NONAM IN SINISTRO COLLOCAVERAT, TAMETSI
ERAT DYRRACHINIS PROELIIS VEHEMENTER ATTENVATA, ET HVIC SIC
ADIVNXIT OCTAVAM, VT PAENE VNAM EX DVABVS EFFICERET, ATQVE
ALTERAM ALTERI PRAESIDIO ESSE IVSSERAT. COHORTES IN ACIE
LXXX CONSTITVTAS HABEBAT, QVAE SVMMA ERAT MILIVM XXII;
COHORTES VII CASTRIS PRAESIDIO RELIQVERAT. SINISTRO CORNV
ANTONIVM, DEXTRO P. SVLLAM, MEDIA ACIE CN. DOMITIVM
PRAEPOSVERAT. IPSE CONTRA POMPEIVM CONSTITIT. SIMVL HIS
REBVS ANIMADVERSIS, QVAS DEMONSTRAVIMVS, TIMENS, NE A
MVLTITVDINE EQVITVM DEXTRVM CORNV CIRCVMVENIRETVR,
CELERITER EX TERTIA ACIE SINGVLAS COHORTES DETRAXIT ATQVE
EX HIS QVARTAM INSTITVIT EQVITATVIQVE OPPOSVIT ET, QVID FIERI
VELLET, OSTENDIT MONVITQVE EIVS DIEI VICTORIAM IN EARVM
COHORTIVM VIRTVTE CONSTARE. SIMVL TERTIAE ACIEI TOTIQVE
EXERCITVI IMPERAVIT, NE INIVSSV SVO CONCVRRERET: SE, CVM ID
FIERI VELLET, VEXILLO SIGNVM DATVRVM.

[90] EXERCITVM CVM MILITARI MORE AD PVGNAM COHORTARETVR

SVAQVE IN EVM PERPETVI TEMPORIS OFFICIA PRAEDICARET,
IMPRIMIS COMMEMORAVIT: TESTIBVS SE MILITIBVS VTI POSSE,
QVANTO STVDIO PACEM PETISSET; QVAE PER VATINIVM IN
COLLOQVIIS, QVAE PER AVLVM CLODIVM EVM SCIPIONE EGISSET,
QVIBVS MODIS AD ORICVM CVM LIBONE DE MITTENDIS LEGATIS
CONTENDISSET. NEQVE SE VMQVAM ABVTI MILITVM SANGVINE NEQVE
REM PVBLICAM ALTERVTRO EXERCITV PRIVARE VOLVISSE. HAC
HABITA ORATIONE EXPOSCENTIBVS MILITIBVS ET STVDIO PVGNAE
ARDENTIBVS TVBA SIGNVM DEDIT.

[91] ERAT C. CRASTINVS EVOCATVS IN EXERCITV CAESARIS, QVI

SVPERIORE ANNO APVD EVM PRIMVM PILVM IN LEGIONE X DVXERAT,
VIR SINGVLARI VIRTVTE. HIC SIGNO DATO, "SEQVIMINI ME," INQVIT,
"MANIPVLARES MEI QVI FVISTIS, ET VESTRO IMPERATORI QVAM
CONSTITVISTIS OPERAM DATE. VNVM HOC PROELIVM SVPEREST; QVO
CONFECTO ET ILLE SVAM DIGNITATEM ET NOS NOSTRAM LIBERTATEM
RECVPERABIMVS." SIMVL RESPICIENS CAESAREM, "FACIAM," INQVIT,
"HODIE, IMPERATOR, VT AVT VIVO MIHI AVT MORTVO GRATIAS AGAS."
HAEC CVM DIXISSET, PRIMVS EX DEXTRO CORNV PROCVCVRRIT,
ATQVE EVM ELECTI MILITES CIRCITER CXX VOLVNTARII EIVSDEM
COHORTIS SVNT PROSECVTI.

[92] INTER DVAS ACIES TANTVM ERAT RELICTVM SPATII, VT SATIS

ESSET AD CONCVRSVM VTRIVSQVE EXERCITVS. SED POMPEIVS SVIS
PRAEDIXERAT, VT CAESARIS IMPETVM EXCIPERENT NEVE SE LOCO
MOVERENT ACIEMQVE EIVS DISTRAHI PATERENTVR; IDQVE ADMONITV
C. TRIARII FECISSE DICEBATVR, VT PRIMVS INCVRSVS VISQVE
MILITVM INFRINGERETVR ACIESQVE DISTENDERETVR, ATQVE IN SVIS
ORDINIBVS DISPOSITI DISPERSOS ADORIRENTVR; LEVIVSQVE CASVRA
PILA SPERABAT IN LOCO RETENTIS MILITIBVS, QVAM SI IPSI IMMISSIS
TELIS OCCVRRISSENT, SIMVL FORE, VT DVPLICATO CVRSV CAESARIS
MILITES EXANIMARENTVR ET LASSITVDINE CONFICERENTVR. QVOD
NOBIS QVIDEM NVLLA RATIONE FACTVM A POMPEIO VIDETVR,
PROPTEREA QVOD EST QVAEDAM ANIMI INCITATIO ATQVE ALACRITAS
NATVRALITER INNATA OMNIBVS, QVAE STVDIO PVGNAE INCENDITVR;
HANC NON REPRIMERE, SED AVGERE IMPERATORES DEBENT; NEQVE
FRVSTRA ANTIQVITVS INSTITVTVM EST, VT SIGNA VNDIQVE
CONCINERENT CLAMOREMQVE VNIVERSI TOLLERENT; QVIBVS REBVS
ET HOSTES TERRERI ET SVOS INCITARI EXISTIMAVERVNT.

[93] SED NOSTRI MILITES DATO SIGNO CVM INFESTIS PILIS

PROCVCVRRISSENT ATQVE ANIMVM ADVERTISSENT NON CONCVRRI
A POMPEIANIS, VSV PERITI AC SVPERIORIBVS PVGNIS EXERCITATI
SVA SPONTE CVRSVM REPRESSERVNT ET AD MEDIVM FERE SPATIVM
CONSTITERVNT, NE CONSVMPTIS VIRIBVS APPROPINQVARENT,
PARVOQVE INTERMISSO TEMPORIS SPATIO AC RVRSVS RENOVATO
CVRSV PILA MISERVNT CELERITERQVE, VT ERAT PRAECEPTVM A
CAESARE, GLADIOS STRINXERVNT. NEQVE VERO POMPEIANI HVIC REI
DEFVERVNT. NAM ET TELA MISSA EXCEPERVNT ET IMPETVM
LEGIONVM TVLERVNT ET ORDINES SVOS SERVARVNT PILISQVE MISSIS
AD GLADIOS REDIERVNT. EODEM TEMPORE EQVITES AB SINISTRO
POMPEI CORNV, VT ERAT IMPERATVM, VNIVERSI PROCVCVRRERVNT,
OMNISQVE MVLTITVDO SAGITTARIORVM SE PROFVDIT. QVORVM
IMPETVM NOSTER EQVITATVS NON TVLIT, SED PAVLATIM LOCO MOTVS
CESSIT, EQVITESQVE POMPEI HOC ACRIVS INSTARE ET SE TVRMATIM
EXPLICARE ACIEMQVE NOSTRAM A LATERE APERTO CIRCVMIRE
COEPERVNT. QVOD VBI CAESAR ANIMADVERTIT, QVARTAE ACIEI,
QVAM INSTITVERAT SEX COHORTIVM, DEDIT SIGNVM. ILLI CELERITER
PROCVCVRRERVNT INFESTISQVE SIGNIS TANTA VI IN POMPEI EQVITES
IMPETVM FECERVNT, VT EORVM NEMO CONSISTERET, OMNESQVE
CONVERSI NON SOLVM LOCO EXCEDERENT, SED PROTINVS INCITATI
FVGA MONTES ALTISSIMOS PETERENT. QVIBVS SVBMOTIS OMNES
SAGITTARII FVNDITORESQVE DESTITVTI INERMES SINE PRAESIDIO
INTERFECTI SVNT. EODEM IMPETV COHORTES SINISTRVM CORNV
PVGNANTIBVS ETIAM TVM AC RESISTENTIBVS IN ACIE POMPEIANIS
CIRCVMIERVNT EOSQVE A TERGO SVNT ADORTI.

[94] EODEM TEMPORE TERTIAM ACIEM CAESAR, QVAE QVIETA FVERAT

ET SE AD ID TEMPVS LOCO TENVERAT, PROCVRRERE IVSSIT. ITA
CVM RECENTES ATQVE INTEGRI DEFESSIS SVCCESSISSENT, ALII
AVTEM A TERGO ADORIRENTVR, SVSTINERE POMPEIANI NON
POTVERVNT, ATQVE VNIVERSI TERGA VERTERVNT. NEQVE VERO
CAESAREM FEFELLIT, QVIN AB EIS COHORTIBVS, QVAE CONTRA
EQVITATVM IN QVARTA ACIE COLLOCATAE ESSENT, INITIVM VICTORIAE
ORIRETVR, VT IPSE IN COHORTANDIS MILITIBVS PRONVNTIAVERAT.
AB HIS ENIM PRIMVM EQVITATVS EST PVLSVS, AB ISDEM FACTAE
CAEDES SAGITTARIORVM AC FVNDITORVM, AB ISDEM ACIES
PORNPEIANA A SINISTRA PARTE CIRCVMITA ATQVE INITIVM FVGAE
FACTVM. SED POMPEIVS, VT EQVITATVM SVVM PVLSVM VIDIT ATQVE
EAM PARTEM, CVI MAXIME CONFIDEBAT, PERTERRITAM ANIMADVERTIT,
ALIIS QVOQVE DIFFISVS ACIE EXCESSIT PROTINVSQVE SE IN CASTRA
EQVO CONTVLIT ET EIS CENTVRIONIBVS, QVOS IN STATIONE AD
PRAETORIAM PORTAM POSVERAT, CLARE, VT MILITES EXAVDIRENT,
"TVEMINI," INQVIT, "CASTRA ET DEFENDITE DILIGENTER, SI QVID
DVRIVS ACCIDERIT. EGO RELIQVAS PORTAS CIRCVMEO ET
CASTRORVM PRAESIDIA CONFIRMO." HAEC CVM DIXISSET, SE IN
PRAETORIVM CONTVLIT SVMMAE REI DIFFIDENS ET TAMEN EVENTVM
EXSPECTANS.

[95] CAESAR POMPEIANIS EX FVGA INTRA VALLVM COMPVLSIS

NVLLVM SPATIVM PERTERRITIS DARI OPORTERE EXISTIMANS MILITES
COHORTATVS EST, VT BENEFICIO FORTVNAE VTERENTVR CASTRAQVE
OPPVGNARENT. QVI, ETSI MAGNO AESTV FATIGATI (NAM AD MERIDIEM
RES ERAT PERDVCTA), TAMEN AD OMNEM LABOREM ANIMO PARATI
IMPERIO PARVERVNT. CASTRA A COHORTIBVS, QVAE IBI PRAESIDIO
ERANT RELICTAE, INDVSTRIE DEFENDEBANTVR, MVLTO ETIAM ACRIVS
A THRACIBVS BARBARISQVE AVXILIIS. NAM QVI ACIE REFVGERANT
MILITES, ET ANIMO PERTERRITI ET LASSITVDINE CONFECTI, MISSIS
PLERIQVE ARMIS SIGNISQVE MILITARIBVS, MAGIS DE RELIQVA FVGA
QVAM DE CASTRORVM DEFENSIONE COGITABANT. NEQVE VERO
DIVTIVS, QVI IN VALLO CONSTITERANT, MVLTITVDINEM TELORVM
SVSTINERE POTVERVNT, SED CONFECTI VVLNERIBVS LOCVM
RELIQVERVNT, PROTINVSQVE OMNES DVCIBVS VSI CENTVRIONIBVS
TRIBVNISQVE MILITVM IN ALTISSIMOS MONTES, QVI AD CASTRA
PERTINEBANT, CONFVGERVNT.

[96] IN CASTRIS POMPEI VIDERE LICVIT TRICHILAS STRVCTAS,

MAGNVM ARGENTI PONDVS EXPOSITVM, RECENTIBVS CAESPITIBVS
TABERNACVLA CONSTRATA, LVCII ETIAM LENTVLI ET NONNVLLORVM
TABERNACVLA PROTECTA EDERA, MVLTAQVE PRAETEREA, QVAE
NIMIAM LVXVRIAM ET VICTORIAE FIDVCIAM DESIGNARENT, VT FACILE
EXISTIMARI POSSET NIHIL EOS DE EVENTV EIVS DIEI TIMVISSE, QVI
NON NECESSARIAS CONQVIRERENT VOLVPTATES. AT HI MISERRIMO
AC PATIENTISSIMO EXERCITVI CAESARIS LVXVRIAM OBICIEBANT, CVI
SEMPER OMNIA AD NECESSARIVM VSVM DEFVISSENT. POMPEIVS, IAM
CVM INTRA VALLVM NOSTRI VERSARENTVR, EQVVM NACTVS,
DETRACTIS INSIGNIBVS IMPERATORIS, DECVMANA PORTA SE EX
CASTRIS EIECIT PROTINVSQVE EQVO CITATO LARISAM CONTENDIT.
NEQVE IBI CONSTITIT, SED EADEM CELERITATE, PAVCOS SVOS EX
FVGA NACTVS, NOCTVRNO ITINERE NON INTERMISSO, COMITATV
EQVITVM XXX AD MARE PERVENIT NAVEMQVE FRVMENTARIAM
CONSCENDIT, SAEPE, VT DICEBATVR, QVERENS TANTVM SE
OPINIONEM FEFELLISSE, VT, A QVO GENERE HOMINVM VICTORIAM
SPERASSET, AB EO INITIO FVGAE FACTO PAENE PRODITVS
VIDERETVR.

[97] CAESAR CASTRIS POTITVS A MILITIBVS CONTENDIT, NE IN

PRAEDA OCCVPATI RELIQVI NEGOTII GERENDI FACVLTATEM
DIMITTERENT. QVA RE IMPETRATA MONTEM OPERE CIRCVMMVNIRE
INSTITVIT. POMPEIANI, QVOD IS MONS ERAT SINE AQVA, DIFFISI EI
LOCO RELICTO MONTE VNIVERSI IVGIS EIVS LARISAM VERSVS SE
RECIPERE COEPERVNT. QVA RE ANIMADVERSA CAESAR COPIAS SVAS
DIVISIT PARTEMQVE LEGIONVM IN CASTRIS POMPEI REMANERE IVSSIT,
PARTEM IN SVA CASTRA REMISIT, IIII SECVM LEGIONES DVXIT
COMMODIOREQVE ITINERE POMPEIANIS OCCVRRERE COEPIT ET
PROGRESSVS MILIA PASSVVM VI ACIEM INSTRVXIT. QVA RE
ANIMADVERSA POMPEIANI IN QVODAM MONTE CONSTITERVNT. HVNC
MONTEM FLVMEN SVBLVEBAT. CAESAR MILITES COHORTATVS, ETSI
TOTIVS DIEI CONTINENTI LABORE ERANT CONFECTI NOXQVE IAM
SVBERAT, TAMEN MVNITIONE FLVMEN A MONTE SECLVSIT, NE NOCTV
AQVARI POMPEIANI POSSENT. QVO PERFECTO OPERE ILLI DE
DEDITIONE MISSIS LEGATIS AGERE COEPERVNT. PAVCI ORDINIS
SENATORII, QVI SE CVM EIS CONIVNXERANT, NOCTE FVGA SALVTEM
PETIVERVNT.
[98] CAESAR PRIMA LVCE OMNES EOS, QVI IN MONTE
CONSEDERANT, EX SVPERIORIBVS LOCIS IN PLANITIEM DESCENDERE
ATQVE ARMA PROICERE IVSSIT. QVOD VBI SINE RECVSATIONE
FECERVNT PASSISQVE PALMIS PROIECTI AD TERRAM FLENTES AB
EO SALVTEM PETIVERVNT, CONSOLATVS CONSVRGERE IVSSIT ET
PAVCA APVD EOS DE LENITATE SVA LOCVTVS, QVO MINORE ESSENT
TIMORE, OMNES CONSERVAVIT MILITIBVSQVE SVIS COMMENDAVIT, NE
QVI EORVM VIOLARETVR, NEV QVID SVI DESIDERARENT. HAC
ADHIBITA DILIGENTIA EX CASTRIS SIBI LEGIONES ALIAS OCCVRRERE
ET EAS, QVAS SECVM DVXERAT, IN VICEM REQVIESCERE ATQVE IN
CASTRA REVERTI IVSSIT EODEMQVE DIE LARISAM PERVENIT.

[99] IN EO PROELIO NON AMPLIVS CC MILITES DESIDERAVIT, SED

CENTVRIONES, FORTES VIROS, CIRCITER XXX AMISIT. INTERFECTVS
EST ETIAM FORTISSIME PVGNANS CRASTINVS, CVIVS MENTIONEM
SVPRA FECIMVS, GLADIO IN OS ADVERSVM CONIECTO. NEQVE ID
FVIT FALSVM, QVOD ILLE IN PVGNAM PROFICISCENS DIXERAT. SIC
ENIM CAESAR EXISTIMABAT, EO PROELIO EXCELLENTISSIMAM
VIRTVTEM CRASTINI FVISSE, OPTIMEQVE EVM DE SE MERITVM
IVDICABAT. EX POMPEIANO EXERCITV CIRCITER MILIA XV CECIDISSE
VIDEBANTVR, SED IN DEDITIONEM VENERVNT AMPLIVS MILIA XXIIII
(NAMQVE ETIAM COHORTES, QVAE PRAESIDIO IN CASTELLIS FVERANT,
SESE SVLLAE DEDIDERVNT), MVLTI PRAETEREA IN FINITIMAS
CIVITATES REFVGERVNT; SIGNAQVE MILITARIA EX PROELIO AD
CAESAREM SVNT RELATA CLXXX ET AQVILAE VIIII. L. DOMITIVS EX
CASTRIS IN MONTEM REFVGIENS, CVM VIRES EVM LASSITVDINE
DEFECISSENT, AB EQVITIBVS EST INTERFECTVS.

[100] EODEM TEMPORE D. LAELIVS CVM CLASSE AD BRVNDISIVM

VENIT EADEMQVE RATIONE, QVA FACTVM A LIBONE ANTEA
DEMONSTRAVIMVS, INSVLAM OBIECTAM PORTVI BRVNDISINO TENVIT.
SIMILITER VATINIVS, QVI BRVNDISIO PRAEERAT, TECTIS
INSTRVCTISQVE SCAPHIS ELICVIT NAVES LAELIANAS ATQVE EX HIS
LONGIVS PRODVCTAM VNAM QVINQVEREMEM ET MINORES DVAS IN
ANGVSTIIS PORTVS CEPIT ITEMQVE PER EQVITES DISPOSITOS AQVA
PROHIBERE CLASSIARIOS INSTITVIT. SED LAELIVS TEMPORE ANNI
COMMODIORE VSVS AD NAVIGANDVM ONERARIIS NAVIBVS CORCYRA
DYRRACHIOQVE AQVAM SVIS SVPPORTABAT, NEQVE A PROPOSITO
DETERREBATVR NEQVE ANTE PROELIVM IN THESSALIA FACTVM
COGNITVM AVT IGNOMINIA AMISSARVM NAVIVM AVT NECESSARIARVM
RERVM INOPIA EX PORTV INSVLAQVE EXPELLI POTVIT.
[101] ISDEM FERE TEMPORIBVS C. CASSIVS CVM CLASSE SYRORVM
ET PHOENICVM ET CILICVM IN SICILIAM VENIT, ET CVM ESSET
CAESARIS CLASSIS DIVISA IN DVAS PARTES, DIMIDIAE PARTI
PRAEESSET P. SVLPICIVS PRAETOR AD VIBONEM, DIMIDIAE M.
POMPONIVS AD MESSANAM, PRIVS CASSIVS AD MESSANAM NAVIBVS
ADVOLAVIT, QVAM POMPONIVS DE EIVS ADVENTV COGNOSCERET,
PERTVRBATVMQVE EVM NACTVS NVLLIS CVSTODIIS NEQVE ORDINIBVS
CERTIS, MAGNO VENTO ET SECVNDO COMPLETAS ONERARIAS NAVES
TAEDA ET PICE ET STVPPA RELIQVISQVE REBVS, QVAE SVNT AD
INCENDIA, IN POMPONIANAM CLASSEM IMMISIT ATQVE OMNES NAVES
INCENDIT XXXV, E QVIBVS ERANT XX CONSTRATAE. TANTVSQVE EO
FACTO TIMOR INCESSIT, VT, CVM ESSET LEGIO PRAESIDIO
MESSANAE, VIX OPPIDVM DEFENDERETVR, ET NISI EO IPSO TEMPORE
QVIDAM NVNTII DE CAESARIS VICTORIA PER DISPOSITOS EQVITES
ESSENT ALLATI, EXISTIMABANT PLERIQVE FVTVRVM FVISSE, VTI
AMITTERETVR. SED OPPORTVNISSIME NVNTIIS ALLATIS OPPIDVM EST
DEFENSVM; CASSIVSQVE AD SVLPICIANAM INDE CLASSEM
PROFECTVS EST VIBONEM, APPLICATISQVE NOSTRIS AD TERRAM
NAVIBVS PARI ATQVE ANTEA RATIONE CASSIVS SECVNDVM NACTVS
VENTVM ONERARIAS NAVES PRAEPARATAS AD INCENDIVM IMMISIT,
ET FLAMMA AB VTROQVE CORNV COMPRENSA NAVES SVNT
COMBVSTAE QVINQVE. CVMQVE IGNIS MAGNITVDINE VENTI LATIVS
SERPERET, MILITES, QVI EX VETERIBVS LEGIONIBVS ERANT RELICTI
PRAESIDIO NAVIBVS EX NVMERO AEGRORVM, IGNOMINIAM NON
TVLERVNT, SED SVA SPONTE NAVES CONSCENDERVNT ET A TERRA
SOLVERVNT IMPETVQVE FACTO IN CASSIANAM CLASSEM
QVINQVEREMES DVAS, IN QVARVM ALTERA ERAT CASSIVS, CEPERVNT;
SED CASSIVS EXCEPTVS SCAPHA REFVGIT; PRAETEREA DVAE SVNT
DEPRESSAE TRIREMES. NEQVE MVLTO POST DE PROELIO FACTO IN
THESSALIA COGNITVM EST, VT IPSIS POMPEIANIS FIDES FIERET; NAM
ANTE ID TEMPVS FINGI A LEGATIS AMICISQVE CAESARIS
ARBITRABANTVR. QVIBVS REBVS COGNITIS EX HIS LOCIS CASSIVS
CVM CLASSE DISCESSIT.

[102] CAESAR OMNIBVS REBVS RELICTIS PERSEQVENDVM SIBI

POMPEIVM EXISTIMAVIT, QVASCVMQVE IN PARTES SE EX FVGA
RECEPISSET, NE RVRSVS COPIAS COMPARARE ALIAS ET BELLVM
RENOVARE POSSET, ET QVANTVMCVMQVE ITINERIS EQVITATV
EFFICERE POTERAT, COTIDIE PROGREDIEBATVR LEGIONEMQVE VNAM
MINORIBVS ITINERIBVS SVBSEQVI IVSSIT. ERAT EDICTVM POMPEI
NOMINE AMPHIPOLI PROPOSITVM, VTI OMNES EIVS PROVINCIAE
IVNIORES, GRAECI CIVESQVE ROMANI, IVRANDI CAVSA CONVENIRENT.
SED VTRVM AVERTENDAE SVSPICIONIS CAVSA POMPEIVS
PROPOSVISSET, VT QVAM DIVTISSIME LONGIORIS FVGAE CONSILIVM
OCCVLTARET, AN VT NOVIS DILECTIBVS, SI NEMO PREMERET,
MACEDONIAM TENERE CONARETVR, EXISTIMARI NON POTERAT. IPSE
AD ANCORAM VNAM NOCTEM CONSTITIT ET VOCATIS AD SE
AMPHIPOLI HOSPITIBVS ET PECVNIA AD NECESSARIOS SVMPTVS
CORROGATA, COGNITO CAESARIS ADVENTV, EX EO LOCO DISCESSIT
ET MYTILENAS PAVCIS DIEBVS VENIT. BIDVVM TEMPESTATE RETENTVS
NAVIBVSQVE ALIIS ADDITIS ACTVARIIS IN CILICIAM ATQVE INDE
CYPRVM PERVENIT. IBI COGNOSCIT CONSENSV OMNIVM
ANTIOCHENSIVM CIVIVMQVE ROMANORVM, QVI ILLIC NEGOTIARENTVR,
ARMA CAPTA ESSE EXCLVDENDI SVI CAVSA NVNTIOSQVE DIMISSOS
AD EOS, QVI SE EX FVGA IN FINITIMAS CIVITATES RECEPISSE
DICERENTVR, NE ANTIOCHIAM ADIRENT: ID SI FECISSENT, MAGNO
EORVM CAPITIS PERICVLO FVTVRVM. IDEM HOC L. LENTVLO, QVI
SVPERIORE ANNO CONSVL FVERAT, ET P. LENTVLO CONSVLARI AC
NONNVLLIS ALIIS ACCIDERAT RHODI; QVI CVM EX FVGA POMPEIVM
SEQVERENTVR ATQVE IN INSVLAM VENISSENT, OPPIDO AC PORTV
RECEPTI NON ERANT MISSISQVE AD EOS NVNTIIS, VT EX HIS LOCIS
DISCEDERENT CONTRA VOLVNTATEM SVAM NAVES SOLVERANT.
IAMQVE DE CAESARIS ADVENTV FAMA AD CIVITATES PERFEREBATVR.

[103] QVIBVS COGNITIS REBVS POMPEIVS DEPOSITO ADEVNDAE

SYRIAE CONSILIO PECVNIA SOCIETATIS SVBLATA ET A QVIBVSDAM
PRIVATIS SVMPTA ET AERIS MAGNO PONDERE AD MILITAREM VSVM
IN NAVES IMPOSITO DVOBVSQVE MILIBVS HOMINVM ARMATIS, PARTIM
QVOS EX FAMILIIS SOCIETATVM DELEGERAT, PARTIM A
NEGOTIATORIBVS COEGERAT, QVOSQVE EX SVIS QVISQVE AD HANC
REM IDONEOS EXISTIMABAT, PELVSIVM PERVENIT. IBI CASV REX
ERAT PTOLOMAEVS, PVER AETATE, MAGNIS COPIIS CVM SORORE
CLEOPATRA BELLVM GERENS, QVAM PAVCIS ANTE MENSIBVS PER
SVOS PROPINQVOS ATQVE AMICOS REGNO EXPVLERAT; CASTRAQVE
CLEOPATRAE NON LONGO SPATIO AB EIVS CASTRIS DISTABANT. AD
EVM POMPEIVS MISIT, VT PRO HOSPITIO ATQVE AMICITIA PATRIS
ALEXANDRIA RECIPERETVR ATQVE ILLIVS OPIBVS IN CALAMITATE
TEGERETVR. SED QVI AB EO MISSI ERANT, CONFECTO LEGATIONIS
OFFICIO LIBERIVS CVM MILITIBVS REGIS COLLOQVI COEPERVNT
EOSQVE HORTARI, VT SVVM OFFICIVM POMPEIO PRAESTARENT, NEVE
EIVS FORTVNAM DESPICERENT. IN HOC ERANT NVMERO COMPLVRES
POMPEI MILITES, QVOS EX EIVS EXERCITV ACCEPTOS IN SYRIA
GABINIVS ALEXANDRIAM TRADVXERAT BELLOQVE CONFECTO APVD
PTOLOMAEVM, PATREM PVERI, RELIQVERAT.

[104] HIS TVM COGNITIS REBVS AMICI REGIS, QVI PROPTER

AETATEM EIVS IN PROCVRATIONE ERANT REGNI, SIVE TIMORE
ADDVCTI, VT POSTEA PRAEDICABANT, SOLLICITATO EXERCITV REGIO
NE POMPEIVS ALEXANDRIAM AEGYPTVMQVE OCCVPARET, SIVE
DESPECTA EIVS FORTVNA, VT PLERVMQVE IN CALAMITATE EX AMICIS
INIMICI EXSISTVNT, HIS, QVI ERANT AB EO MISSI, PALAM
LIBERALITER RESPONDERVNT EVMQVE AD REGEM VENIRE IVSSERVNT;
IPSI CLAM CONSILIO INITO ACHILLAM, PRAEFECTVM REGIVM,
SINGVLARI HOMINEM AVDACIA, ET L. SEPTIMIVM, TRIBVNVM MILITVM,
AD INTERFICIENDVM POMPEIVM MISERVNT. AB HIS LIBERALITER IPSE
APPELLATVS ET QVADAM NOTITIA SEPTIMII PRODVCTVS, QVOD BELLO
PRAEDONVM APVD EVM ORDINEM DVXERAT, NAVICVLAM PARVVLAM
CONSCENDIT CVM PAVCIS SVIS: IBI AB ACHILLA ET SEPTIMIO
INTERFICITVR. ITEM L. LENTVLVS COMPREHENDITVR AB REGE ET IN
CVSTODIA NECATVR.

[105] CAESAR, CVM IN ASIAM VENISSET, REPERIEBAT T. AMPIVM

CONATVM ESSE PECVNIAS TOLLERE EPHESO EX FANO DIANAE
EIVSQVE REI CAVSA SENATORES OMNES EX PROVINCIA EVOCASSE,
VT HIS TESTIBVS IN SVMMA PECVNIAE VTERETVR, SED
INTERPELLATVM ADVENTV CAESARIS PROFVGISSE. ITA DVOBVS
TEMPORIBVS EPHESIAE PECVNIAE CAESAR AVXILIVM TVLIT. ITEM
CONSTABAT ELIDE IN TEMPLO MINERVAE REPETITIS ATQVE
ENVMERATIS DIEBVS, QVO DIE PROELIVM SECVNDVM CAESAR
FECISSET, SIMVLACRVM VICTORIAE, QVOD ANTE IPSAM MINERVAM
COLLOCATVM ESSET ET ANTE AD SIMVLACRVM MINERVAE
SPECTAVISSET, AD VALVAS SE TEMPLI LIMENQVE CONVERTISSE.
EODEMQVE DIE ANTIOCHIAE IN SYRIA BIS TANTVS EXERCITVS
CLAMOR ET SIGNORVM SONVS EXAVDITVS EST, VT IN MVRIS ARMATA
CIVITAS DISCVRRERET. HOC IDEM PTOLOMAIDE ACCIDIT. PERGAMI
IN OCCVLTIS AC RECONDITIS TEMPLI, QVO PRAETER SACERDOTES
ADIRE FAS NON EST, QVAE GRAECI ADYTA APPELLANT, TYMPANA
SONVERVNT. ITEM TRALLIBVS IN TEMPLO VICTORIAE, VBI CAESARIS
STATVAM CONSECRAVERANT, PALMA PER EOS DIES INTER
COAGMENTA LAPIDVM EX PAVIMENTO EXSTITISSE OSTENDEBATVR.

[106] CAESAR PAVCOS DIES IN ASIA MORATVS, CVM AVDISSET

POMPEIVM CYPRI VISVM, CONIECTANS EVM IN AEGYPTVM ITER
HABERE PROPTER NECESSITVDINES REGNI RELIQVASQVE EIVS LOCI
OPPORTVNITATES CVM LEGIONE VNA, QVAM SE EX THESSALIA SEQVI
IVSSERAT, ET ALTERA, QVAM EX ACHAIA A Q. FVFIO LEGATO
EVOCAVERAT, EQVITIBVSQVE DCCC ET NAVIBVS LONGIS RHODIIS X
ET ASIATICIS PAVCIS ALEXANDRIAM PERVENIT. IN HIS ERANT
LEGIONIBVS HOMINVM MILIA TRIA CC; RELIQVI VVLNERIBVS EX
PROELIIS ET LABORE AC MAGNITVDINE ITINERIS CONFECTI CONSEQVI
NON POTVERANT. SED CAESAR CONFISVS FAMA RERVM GESTARVM
INFIRMIS AVXILIIS PROFICISCI NON DVBITAVERAT, AEQVE OMNEM
SIBI LOCVM TVTVM FORE EXISTIMANS. ALEXANDRIAE DE POMPEI
MORTE COGNOSCIT ATQVE IBI PRIMVM E NAVE EGREDIENS
CLAMOREM MILITVM AVDIT, QVOS REX IN OPPIDO PRAESIDII CAVSA
RELIQVERAT, ET CONCVRSVM AD SE FIERI VIDET, QVOD FASCES
ANTEFERRENTVR. IN HOC OMNIS MVLTITVDO MAIESTATEM REGIAM
MINVI PRAEDICABAT. HOC SEDATO TVMVLTV CREBRAE CONTINVIS
DIEBVS EX CONCVRSV MVLTITVDINIS CONCITATIONES FIEBANT,
COMPLVRESQVE MILITES IN VIIS VRBIS OMNIBVS PARTIBVS
INTERFICIEBANTVR.

[107] QVIBVS REBVS ANIMADVERSIS LEGIONES SIBI ALIAS EX ASIA

ADDVCI IVSSIT, QVAS EX POMPEIANIS MILITIBVS CONFECERAT. IPSE
ENIM NECESSARIO ETESIIS TENEBATVR, QVI NAVIGANTIBVS
ALEXANDRIA FLANT ADVERSISSIMI VENTI. INTERIM CONTROVERSIAS
REGVM AD POPVLVM ROMANVM ET AD SE, QVOD ESSET CONSVL,
PERTINERE EXISTIMANS ATQVE EO MAGIS OFFICIO SVO CONVENIRE,
QVOD SVPERIORE CONSVLATV CVM PATRE PTOLOMAEO ET LEGE ET
SENATVSCONSVLTO SOCIETAS ERAT FACTA, OSTENDIT SIBI PLACERE
REGEM PTOLOMAEVM ATQVE EIVS SOROREM CLEOPATRAM
EXERCITVS, QVOS HABERENT, DIMITTERE ET DE CONTROVERSIIS
IVRE APVD SE POTIVS QVAM INTER SE ARMIS DISCEPTARE.

[108] ERAT IN PROCVRATIONE REGNI PROPTER AETATEM PVERI

NVTRICIVS EIVS, EVNVCHVS NOMINE POTHINVS. IS PRIMVM INTER
SVOS QVERI ATQVE INDIGNARI COEPIT REGEM AD CAVSAM DICENDAM
EVOCARI; DEINDE ADIVTORES QVOSDAM CONSILII SVI NACTVS EX
REGIS AMICIS EXERCITVM A PELVSIO CLAM ALEXANDRIAM EVOCAVIT
ATQVE EVNDEM ACHILLAM, CVIVS SVPRA MEMINIMVS, OMNIBVS
COPIIS PRAEFECIT. HVNC INCITATVM SVIS ET REGIS INFLATVM
POLLICITATIONIBVS, QVAE FIERI VELLET, LITTERIS NVNTIISQVE
EDOCVIT. IN TESTAMENTO PTOLOMAEI PATRIS HEREDES ERANT
SCRIPTI EX DVOBVS FILIIS MAIOR ET EX DVABVS FILIABVS EA,
QVAE AETATE ANTECEDEBAT. HAEC VTI FIERENT, PER OMNES DEOS
PERQVE FOEDERA, QVAE ROMAE FECISSET, EODEM TESTAMENTO
PTOLOMAEVS POPVLVM ROMANVM OBTESTABATVR. TABVLAE
TESTAMENTI VNAE PER LEGATOS EIVS ROMAM ERANT ALLATAE, VT
IN AERARIO PONERENTVR (HIC CVM PROPTER PVBLICAS
OCCVPATIONES PONI NON POTVISSENT, APVD POMPEIVM SVNT
DEPOSITAE), ALTERAE EODEM EXEMPLO RELICTAE ATQVE
OBSIGNATAE ALEXANDRIAE PROFEREBANTVR.

[109] DE HIS REBVS CVM AGERETVR APVD CAESAREM, ISQVE

MAXIME VELLET PRO COMMVNI AMICO ATQVE ARBITRO
CONTROVERSIAS REGVM COMPONERE, SVBITO EXERCITVS REGIVS
EQVITATVSQVE OMNIS VENIRE ALEXANDRIAM NVNTIATVR. CAESARIS
COPIAE NEQVAQVAM ERANT TANTAE, VT EIS, EXTRA OPPIDVM SI
ESSET DIMICANDVM, CONFIDERET. RELINQVEBATVR, VT SE SVIS
LOCIS OPPIDO TENERET CONSILIVMQVE ACHILLAE COGNOSCERET.
MILITES TAMEN OMNES IN ARMIS ESSE IVSSIT REGEMQVE HORTATVS
EST, VT EX SVIS NECESSARIIS, QVOS HABERET MAXIMAE
AVCTORITATIS, LEGATOS AD ACHILLAM MITTERET ET, QVID ESSET
SVAE VOLVNTATIS, OSTENDERET. A QVO MISSI DIOSCORIDES ET
SERAPION, QVI AMBO LEGATI ROMAE FVERANT MAGNAMQVE APVD
PATREM PTOLOMAEVM AVCTORITATEM HABVERANT, AD ACHILLAM
PERVENERVNT. QVOS ILLE, CVM IN CONSPECTVM EIVS VENISSENT,
PRIVSQVAM AVDIRET AVT, CVIVS REI CAVSA MISSI ESSENT,
COGNOSCERET, CORRIPI ATQVE INTERFICI IVSSIT; QVORVM ALTER
ACCEPTO VVLNERE OCCVPATVS PER SVOS PRO OCCISO SVBLATVS,
ALTER INTERFECTVS EST. QVO FACTO REGEM VT IN SVA POTESTATE
HABERET, CAESAR EFFICIT, MAGNAM REGIVM NOMEN APVD SVOS
AVCTORITATEM HABERE EXISTIMANS ET VT POTIVS PRIVATO
PAVCORVM ET LATRONVM QVAM REGIO CONSILIO SVSCEPTVM
BELLVM VIDERETVR.

[110] ERANT CVM ACHILLA EAE COPIAE, VT NEQVE NVMERO NEQVE

GENERE HOMINVM NEQVE VSV REI MILITARIS CONTEMNENDAE
VIDERENTVR. MILIA ENIM XX IN ARMIS HABEBAT. HAEC CONSTABANT
EX GABINIANIS MILITIBVS QVI IAM IN CONSVETVDINEM ALEXANDRINAE
VITAE AC LICENTIAE VENERANT ET NOMEN DISCIPLINAMQVE POPVLI
ROMANI DEDIDICERANT VXORESQVE DVXERANT, EX QVIBVS PLERIQVE
LIBEROS HABEBANT. HVC ACCEDEBANT COLLECTI EX PRAEDONIBVS
LATRONIBVSQVE SYRIAE CILICIAEQVE PROVINCIAE FINITIMARVMQVE
REGIONVM. MVLTI PRAETEREA CAPITIS DAMNATI EXVLESQVE
CONVENERANT; FVGITIVIS OMNIBVS NOSTRIS CERTVS ERAT
ALEXANDRIAE RECEPTVS CERTAQVE VITAE CONDICIO, VT DATO
NOMINE MILITVM ESSENT NVMERO; QVORVM SI QVIS A DOMINO
PREHENDERETVR, CONSENSV MILITVM ERIPIEBATVR, QVI VIM
SVORVM, QVOD IN SIMILI CVLPA VERSABANTVR, IPSI PRO SVO
PERICVLO DEFENDEBANT. HI REGVM AMICOS AD MORTEM
DEPOSCERE, HI BONA LOCVPLETVM DIRIPERE, STIPENDII AVGENDI
CAVSA REGIS DOMVM OBSIDERE, REGNO EXPELLERE ALIOS, ALIOS
ARCESSERE VETERE QVODAM ALEXANDRINI EXERCITVS INSTITVTO
CONSVERANT. ERANT PRAETEREA EQVITVM MILIA DVO.
INVETERAVERANT HI OMNES COMPLVRIBVS ALEXANDRIAE BELLIS;
PTOLOMAEVM PATREM IN REGNVM REDVXERANT, BIBVLI FILIOS DVOS
INTERFECERANT, BELLA CVM AEGYPTIIS GESSERANT. HVNC VSVM
REI MILITARIS HABEBANT.
[111] HIS COPIIS FIDENS ACHILLAS PAVCITATEMQVE MILITVM
CAESARIS DESPICIENS OCCVPABAT ALEXANDRIAM PRAETER EAM
OPPIDI PARTEM, QVAM CAESAR CVM MILITIBVS TENEBAT, PRIMO
IMPETV DOMVM EIVS IRRVMPERE CONATVS; SED CAESAR DISPOSITIS
PER VIAS COHORTIBVS IMPETVM EIVS SVSTINVIT. EODEMQVE
TEMPORE PVGNATVM EST AD PORTVM, AC LONGE MAXIMAM EA RES
ATTVLIT DIMICATIONEM. SIMVL ENIM DIDVCTIS COPIIS PLVRIBVS VIIS
PVGNABATVR, ET MAGNA MVLTITVDINE NAVES LONGAS OCCVPARE
HOSTES CONABANTVR; QVARVM ERANT L AVXILIO MISSAE AD
POMPEIVM PROELIOQVE IN THESSALIA FACTO DOMVM REDIERANT,
QVADRIREMES OMNES ET QVINQVEREMES APTAE INSTRVCTAEQVE
OMNIBVS REBVS AD NAVIGANDVM, PRAETER HAS XXII, QVAE
PRAESIDII CAVSA ALEXANDRIAE ESSE CONSVERANT, CONSTRATAE
OMNES; QVAS SI OCCVPAVISSENT, CLASSE CAESARI EREPTA
PORTVM AC MARE TOTVM IN SVA POTESTATE HABERENT, COMMEATV
AVXILIISQVE CAESAREM PROHIBERENT. ITAQVE TANTA EST
CONTENTIONE ACTVM, QVANTA AGI DEBVIT, CVM ILLI CELEREM IN
EA RE VICTORIAM, HI SALVTEM SVAM CONSISTERE VIDERENT. SED
REM OBTINVIT CAESAR OMNESQVE EAS NAVES ET RELIQVAS, QVAE
ERANT IN NAVALIBVS, INCENDIT, QVOD TAM LATE TVERI PARVA MANV
NON POTERAT, CONFESTIMQVE AD PHARVM NAVIBVS MILITES
EXPOSVIT.

[112] PHARVS EST IN INSVLA TVRRIS MAGNA ALTITVDINE, MIRIFICIS

OPERIBVS EXSTRVCTAE; QVAE NOMEN AB INSVLA ACCEPIT. HAEC
INSVLA OBIECTA ALEXANDRIAE PORTVM EFFICIT; SED A
SVPERIORIBVS REGIBVS IN LONGITVDINEM PASSVVM A DCCC IN
MARE IACTIS MOLIBVS ANGVSTO ITINERE VT PONTE CVM OPPIDO
CONIVNGITVR. IN HAC SVNT INSVLA DOMICILIA AEGYPTIORVM ET
VICVS OPPIDI MAGNITVDINE; QVAEQVE IBI NAVES IMPRVDENTIA AVT
TEMPESTATE PAVLVM SVO CVRSV DECESSERVNT, HAS MORE
PRAEDONVM DIRIPERE CONSVERVNT. EIS AVTEM INVITIS, A QVIBVS
PHARVS TENETVR, NON POTEST ESSE PROPTER ANGVSTIAS NAVIBVS
INTROITVS IN PORTVM. HOC TVM VERITVS CAESAR, HOSTIBVS IN
PVGNA OCCVPATIS, MILITIBVS EXPOSITIS PHARVM PREHENDIT ATQVE
IBI PRAESIDIVM POSVIT. QVIBVS EST REBVS EFFECTVM, VTI TVTO
FRVMENTVM AVXILIAQVE NAVIBVS AD EVM SVPPORTARI POSSENT.
DIMISIT ENIM CIRCVM OMNES PROPINQVAS PROVINCIAS ATQVE INDE
AVXILIA EVOCAVIT. RELIQVIS OPPIDI PARTIBVS SIC EST PVGNATVM,
VT AEQVO PROELIO DISCEDERETVR ET NEVTRI PELLERENTVR (ID
EFFICIEBANT ANGVSTIAE LOCI), PAVCISQVE VTRIMQVE INTERFECTIS
CAESAR LOCA MAXIME NECESSARIA COMPLEXVS NOCTV PRAEMVNIIT.
IN EO TRACTV OPPIDI PARS ERAT REGIAE EXIGVA, IN QVAM IPSE
HABITANDI CAVSA INITIO ERAT INDVCTVS, ET THEATRVM CONIVNCTVM
DOMVI QVOD ARCIS TENEBAT LOCVM ADITVSQVE HABEBAT AD
PORTVM ET AD RELIQVA NAVALIA. HAS MVNITIONES INSEQVENTIBVS
AVXIT DIEBVS, VT PRO MVRO OBIECTAS HABERET NEV DIMICARE
INVITVS COGERETVR. INTERIM FILIA MINOR PTOLOMAEI REGIS VACVAM
POSSESSIONEM REGNI SPERANS AD ACHILLAM SESE EX REGIA
TRAIECIT VNAQVE BELLVM ADMINISTRARE COEPIT. SED CELERITER
EST INTER EOS DE PRINCIPATV CONTROVERSIA ORTA; QVAE RES
APVD MILITES LARGITIONES AVXIT; MAGNIS ENIM IACTVRIS SIBI
QVISQVE EORVM ANIMOS CONCILIABAT. HAEC DVM APVD HOSTES
GERVNTVR, POTHINVS, NVTRICIVS PVERI ET PROCVRATOR REGNI IN
PARTE CAESARIS, CVM AD ACHILLAM NVNTIOS MITTERET
HORTARETVRQVE, NE NEGOTIO DESISTERET NEVE ANIMO DEFICERET,
INDICATIS DEPREHENSISQVE INTERNVNTIIS A CAESARE EST
INTERFECTVS. HAEC INITIA BELLI ALEXANDRINI FVERVNT.