[1] CAESAR ITINERIBVS IVSTIS CONFECTIS NVLLO DIE

INTERMISSO A. D. XIIII KAL. IAN. LILYBAEVM PERVENIT

STATIMQVE OSTENDIT SESE NAVES VELLE CONSCENDERE, CVM
NON AMPLIVS LEGIONEM TIRONVM HABERET VNAM, EQVITES
VIX DC. TABERNACVLVM SECVNDVM LITVS IPSVM CONSTITVIT,
VT PROPE FLVCTVS VERBERARET. HOC EO CONSILIO FECIT
NEQVIS SIBI MORAE QVICQVAM FORE SPERARET ET VT OMNES IN
DIES HORASQVE PARATI ESSENT. INCIDIT PER ID TEMPVS VT
TEMPESTATES AD NAVIGANDVM IDONEAS NON HABERET. NIHILO
TAMEN MINVS IN NAVIBVS REMIGES MILITESQVE CONTINERE ET
NVLLAM PRAETERMITTERE OCCASIONEM PROFECTIONIS, CVM
PRAESERTIM AB INCOLIS EIVS PROVINCIAE NVNTIARENTVR
ADVERSARIORVM COPIAE: EQVITATVS INFINITVS, LEGIONES
REGIAE IIII, LEVIS ARMATVRAE MAGNA VIS, SCIPIONIS LEGIONES
X, ELEPHANTI CXX CLASSESQVE ESSE COMPLVRES. TAMEN NON
DETERREBATVR ANIMOQVE ET SPE CONFIDEBAT. INTERIM IN
DIES ET NAVES LONGAE ADAVGERI ET ONERARIAE COMPLVRES
EODEM CONCVRRERE ET LEGIONES TIRONVM CONVENIRE IIII,
VETERANA LEGIO QVINTA, EQVITVM AD II MILIA.

[2] LEGIONIBVS COLLECTIS VI ET EQVITVM II MILIBVS, VT

QVAEQVE PRIMA LEGIO VENERAT, IN NAVES LONGAS
IMPONEBATVR, EQVITES AVTEM IN ONERARIAS. ITA MAIOREM
PARTEM NAVIVM ANTECEDERE IVSSIT ET INSVLAM PETERE
APONIANAM QVAE EST A LILYBAEO… COMMORATVS BONA
PAVCORVM PVBLICE VENDIT, DEINDE ALLIENO PRAETORI QVI
SICILIAM OBTINEBAT, DE OMNIBVS REBVS PRAECIPIT ET DE
RELIQVO EXERCITV CELERITER IMPONENDO. DATIS MANDATIS
IPSE NAVEM CONSCENDIT A. D. VI KAL. IAN. ET RELIQVAS NAVES
STATIM EST CONSECVTVS. ITA VENTO CERTO CELERIQVE
NAVIGIO VECTVS POST DIEM QVARTVM CVM LONGIS PAVCIS
NAVIBVS IN CONSPECTVM AFRICAE VENIT. NAMQVE ONERARIAE
RELIQVAE PRAETER PAVCAS VENTO DISPERSAE ATQVE
ERRABVNDAE DIVERSA LOCA PETIERVNT. CLVPEAM CLASSE
PRAETERVEHITVR, DEIN NEAPOLIM; COMPLVRA PRAETEREA
CASTELLA ET OPPIDA NON LONGE A MARI RELINQVIT.

[3] POSTQVAM HADRVMETVM ACCESSIT, VBI PRAESIDIVM ERAT

ADVERSARIORVM CVI PRAEERAT C. CONSIDIVS, ET A CLVPEIS
SECVNDVM ORAM MARITIMAM CVM EQVITATV + HADRVMETVM
+ CN. PISO CVM MAVRORVM CIRCITER TRIBVS MILIBVS
APPARVIT, IBI PAVLIPSER CAESAR ANTE PORTVM COMMORATVS
DVM RELIQVAE NAVES CONVENIRENT, EXPONIT EXERCITVM,
CVIVS NVMERVS IN PRAESENTIA FVIT PEDITVM III MILIA,
EQVITES CL, CASTRISQVE ANTE OPPIDVM POSITIS SINE INIVRIA
CVIVSQVAM CONSIDIT COHIBETQVE OMNES A PRAEDA. OPPIDANI
INTERIM MVROS ARMATIS COMPLENT, ANTE PORTAM
FREQVENTES CONSIDVNT AD SE DEFENDENDVM; QVORVM
NVMERVS DVARVM LEGIONVM INSTAR ERAT. CAESAR CIRCVM
OPPIDVM VECTVS NATVRA LOCI PERSPECTA REDIIT IN CASTRA.
NON NEMO CVLPAE EIVS IMPRVDENTIAEQVE ADSIGNABAT QVOD
NEQVE CIRCVM LOCA GVBERNATORIBVS PRAEFECTISQVE QVID
PETERENT PRAECEPERAT, NEQVE VT MORE IPSIVS CONSVETVDO
SVPERIORIBVS TEMPORIBVS FVERAT, TABELLAS SIGNATAS
DEDERAT, VT IN TEMPORE HIS PERLECTIS LOCVM CERTVM
PETERENT VNIVERSI. QVOD MINIME CAESAREM FEFELLERAT;
NAMQVE NVLLVM PORTVM TERRAE AFRICAE QVO CLASSES
DECVRRERENT, PRO CERTO TVTVM AB HOSTIVM PRAESIDIO FORE
SVSPICABATVR, SED FORTVITV OBLATAM OCCASIONEM
EGRESSVS AVCVPABATVR.

[4] L. PLANCVS INTERIM LEGATVS PETIT A CAESARE, VTI SIBI

DARET POTESTATEM CVM CONSIDIO AGENDI, SI POSSET ALIQVA
RATIONE PERDVCI AD SANITATEM. ITAQVE DATA FACVLTATE
LITTERAS CONSCRIBIT ET EAS CAPTIVO DAT PERFERENDAS IN
OPPIDVM AD CONSIDIVM. QVO SIMVLATQVE CAPTIVVS CVM
PERVENISSET LITTERASQVE, VT ERAT MANDATVM, CONSIDIO
PORRIGERE COEPISSET, PRIVSQVAM ACCIPERET ILLE, 'VNDE'
INQVIT 'ISTAS?' TVM CAPTIVVS: 'IMPERATORE A CAESARE.' TVM
CONSIDIVS, 'VNVS EST' INQVIT 'SCIPIO IMPERATOR HOC TEMPORE
POPVLI ROMANI'; DEINDE IN CONSPECTV SVO STATIM CAPTIVVM
INTERFICI IVBET LITTERASQVE NONDVM PERLECTAS, SICVT
ERANT SIGNATAE, DAT HOMINI CERTO AD SCIPIONEM
PERFERENDAS.

[5] POSTQVAM VNA NOCTE ET DIE AD OPPIDVM CONSVMPTA

NEQVE RESPONSVM VLLVM A CONSIDIO DABATVR NEQVE EI
RELIQVAE COPIAE SVCCVRREBANT NEQVE EQVITATV
ABVNDABAT ET AD OPPIDVM OPPVGNANDVM NON SATIS
COPIARVM HABEBAT ET EAS TIRONVM NEQVE PRIMO ADVENTV
CONVVLNERARI EXERCITVM VOLEBAT ET OPPIDI EGREGIA
MVNITIO ET DIFFICILIS AD OPPVGNANDVM ERAT ACCESSVS ET
NVNTIABATVR AVXILIA MAGNA EQVITATVS OPPIDANIS
SVPPETIAS VENIRE, NON EST VISA RATIO AD OPPVGNANDVM
OPPIDVM COMMORANDI, NE DVM IN EA RE CAESAR ESSET
OCCVPATVS, CIRCVMVENTVS A TERGO AB EQVITATV HOSTIVM
LABORARET.

[6] ITAQVE CASTRA CVM MOVERE VELLET, SVBITO EX OPPIDO

ERVPIT MVLTITVDO ATQVE EQVITATVS SVBSIDIO VNO TEMPORE
EIS CASV SVCCVRRIT QVI ERAT MISSVS A IVBA AD STIPENDIVM
ACCIPIENDVM, CASTRAQVE VNDE CAESAR EGRESSVS ET ITER
FACERE COEPERAT, OCCVPANT ET EIVS AGMEN EXTREMVM
INSEQVI COEPERVNT. QVAE RES CVM ANIMADVERSA ESSET,
SVBITO LEGIONARII CONSISTVNT, ET EQVITES QVAMQVAM
ERANT PAVCI, TAMEN CONTRA TANTAM MVLTITVDINEM
AVDACISSIME CONCVRRVNT. ACCIDIT RES INCREDIBILIS, VT
EQVITES MINVS XXX GALLI MAVRORVM EQVITVM II MILIA LOCO
PELLERENT FVGARENTQVE IN OPPIDVM. POSTQVAM REPVLSI ET
CONIECTI ERANT INTRA MVNITIONES, CAESAR ITER
CONSTITVTVM IRE CONTENDIT. QVOD CVM SAEPIVS FACERENT
ET MODO INSEQVERENTVR, MODO RVRSVS AB EQVITIBVS IN
OPPIDVM REPELLERENTVR, COHORTIBVS PAVCIS, EX VETERANIS
QVAS SECVM HABEBAT, IN EXTREMO AGMINE COLLOCATIS ET
PARTE EQVITATVS ITER LENITER CVM RELIQVIS FACERE COEPIT.
ITA QVANTO LONGIVS AB OPPIDO DISCEDEBATVR, TANTO
TARDIORES AD INSEQVENDVM ERANT NVMIDAE. INTERIM IN
ITINERE EX OPPIDIS ET CASTELLIS LEGATIONES VENIRE ET
POLLICERE FRVMENTVM PARATOSQVE ESSE QVAE IMPERASSET
FACERE. ITAQVE EO DIE CASTRA POSVIT AD OPPIDVM RVSPINAM.

[7] KAL. IANVARIIS INDE MOVIT ET PERVENIT AD OPPIDVM

LEPTIM LIBERAM CIVITATEM ET IMMVNEM. LEGATI EX OPPIDO
OBVIAM VENIVNT, LIBENTER SE OMNIA FACTVROS QVAE VELLET
POLLICENTVR. ITAQVE CENTVRIONIBVS AD PORTAS OPPIDI ET
CVSTODIIS IMPOSITIS, NEQVIS MILES IN OPPIDVM INTROIRET AVT
INIVRIAM FACERET CVIPIAM INCOLAE, NON LONGE AB OPPIDO
SECVNDVM LITVS FACIT CASTRA. EODEMQVE NAVES ONERARIAE
ET LONGAE NONNVLLAE CASV ADVENERVNT; RELIQVAE, VT EST
EI NVNTIATVM, INCERTAE LOCORVM VTICAM VERSVS PETERE
VISAE SVNT. INTERIM CAESAR A MARI NON DIGREDI NEQVE
MEDITERRANEA PETERE PROPTER NAVIVM ERROREM
EQVITATVMQVE IN NAVIBVS OMNEM CONTINERE, VT ARBITROR
NE AGRI VASTARENTVR; AQVAM IN NAVES IVBET COMPORTARI.
REMIGES INTERIM QVI AQVATVM E NAVIBVS EXIERANT, SVBITO
EQVITES MAVRI NEQVE OPINANTIBVS CAESARIANIS ADORTI
MVLTOS IACVLIS CONVVLNERARVNT, NONNVLLOS
INTERFECERVNT. LATENT ENIM IN INSIDIIS CVM EQVIS INTER
CONVALLES + ET SVBITO EXISTVNT, NON VT IN CAMPO
COMMINVS DEPVGNENT +.

[8] CAESAR INTERIM IN SARDINIAM NVNTIOS CVM LITTERIS ET IN

RELIQVAS PROVINCIAS FINITIMAS DIMISIT, VT SIBI AVXILIA
COMMEATVS FRVMENTVM, SIMVLATQVE LITTERAS LEGISSENT,
MITTENDA CVRARENT, EXONERATISQVE PARTIM NAVIBVS
LONGIS RABIRIVM POSTVMVM IN SICILIAM AD SECVNDVM
COMMEATVM ARCESSENDVM MITTIT. INTERIM CVM X NAVIBVS
LONGIS AD RELIQVAS NAVES ONERARIAS CONQVIRENDAS QVAE
DEERRASSENT, ET SIMVL MARE TVENDVM AB HOSTIBVS IVBET
PROFICISCI. ITEM C. SALLVSTIVM CRISPVM PRAETOREM AD
CERCINAM INSVLAM VERSVS QVAM ADVERSARII TENEBANT,
CVM PARTE NAVIVM IRE IVBET, QVOD IBI MAGNVM NVMERVM
FRVMENTI ESSE AVDIEBAT. HAEC ITA IMPERABAT VNICVIQVE,
ITA PRAECIPIEBAT VT SI FIERI POSSET NECNE, LOCVM EXCVSATIO
NVLLVM HABERET NEC MORAM TERGIVERSATIO. IPSE INTEREA
EX PERFVGIS ET INCOLIS COGNITIS CONDICIONIBVS SCIPIONIS ET
QVI CVM EO BELLVM CONTRA SE GEREBANT, MIRARI – REGIVM
ENIM EQVITATVM SCIPIO EX PROVINCIA AFRICA ALEBAT – TANTA
HOMINES ESSE DEMENTIA VT MALINT REGIS ESSE VECTIGALES
QVAM CVM CIVIBVS IN PATRIA IN SVIS FORTVNIS ESSE
INCOLVMES.

[9] CAESAR A. D. IIII NON. IAN. CASTRA MOVET; LEPTI SEX

COHORTIVM PRAESIDIO CVM SASERNA RELICTO IPSE RVRSVS
VNDE PRIDIE VENERAT, RVSPINAM CVM RELIQVIS COPIIS
CONVERTIT IBIQVE SARCINIS EXERCITVS RELICTIS IPSE CVM
EXPEDITA MANV PROFICISCITVR CIRCVM VILLAS FRVMENTATVM
OPPIDANISQVE IMPERAT VT PLOSTRA IVMENTAQVE OMNIA
SEQVANTVR. ITAQVE MAGNO NVMERO FRVMENTI INVENTO
RVSPINAM REDIT. HOC EVM IDCIRCO EXISTIMO RECEPISSE VT
MARITIMA OPPIDA POST SE NE VACVA RELINQVERET
PRAESIDIOQVE FIRMATA AD CLASSIS RECEPTACVLA MVNIRET.

[10] ITAQVE IBI RELICTO P. SASERNA FRATRE EIVS QVEM LEPTI

PROXIMO OPPIDO RELIQVERAT, CVM LEGIONE IVBET
COMPORTARI LIGNA IN OPPIDVM QVAM PLVRIMA. IPSE CVM
COHORTIBVS VII QVAE EX VETERANIS LEGIONIBVS IN CLASSE
CVM SVLPICIO ET VATINIO REM GESSERANT, EX OPPIDO RVSPINA
EGRESSVS PROFICISCITVR AD PORTVM QVI ABEST AB OPPIDO
MILIA PASSVVM DVO, IBIQVE CLASSEM SVB VESPERVM CVM EA
COPIA CONSCENDIT. OMNIBVS IN EXERCITV INSCIIS ET
REQVIRENTIBVS IMPERATORIS CONSILIVM, MAGNO METV AC
TRISTIMONIA SOLLICITABANTVR. PARVA ENIM CVM COPIA ET EA
TIRONVM NEQVE OMNI EITA IN AFRICA CONTRA MAGNAS COPIAS
ET INSIDIOSAE NATIONIS EQVITATVM[QVE] INNVMERABILEM SE
EITOS VIDEBANT NEQVE QVICQVAM SOLACIVM IN PRAESENTIA
NEQVE AVXILIVM IN SVORVM CONSILIO ANIMVM ADVERTEBANT,
NISI IN IPSIVS IMPERATORIS VVLTV VIGORE MIRABILIQVE
HILARITATE; ANIMVM ENIM ALTVM ET ERECTVM PRAE SE
GEREBAT. HVIC ADQVIESCEBANT HOMINES ET IN EIVS SCIENTIA
ET CONSILIO OMNIA SIBI PROCLIVIA OMNES FORE SPERABANT.

[11] CAESAR VNA NOCTE IN NAVIBVS CONSVMPTA IAM CAELO

ALBENTE CVM PROFICISCI CONARETVR, SVBITO NAVIVM PARS DE
QVA TIMEBAT, EX ERRORE EODEM CONFEREBATVR. HAC RE
COGNITA CAESAR CELERITER DE NAVIBVS IMPERAT OMNES
EGREDI ATQVE IN LITORE ARMATOS RELIQVOS ADVENIENTES
MILITES EXPECTARE. ITAQVE SINE MORA NAVIBVS EIS IN
PORTVM RECEPTIS ET ADVECTIS MILITVM EQVITVMQVE COPIIS
RVRSVS AD OPPIDVM RVSPINAM REDIT ATQVE IBI CASTRIS
CONSTITVTIS IPSE CVM COHORTIBVS EXPEDITIS XXX
FRVMENTATVM EST PROFECTVS. EX EO EST COGNITVM CAESARIS
CONSILIVM, ILLVM CVM CLASSE NAVIBVS ONERARIIS QVAE
DEERRASSENT, SVBSIDIO IRE CLAM HOSTIBVS VOLVISSE, NE
CASV IMPRVDENTES SVAE NAVES IN CLASSEM ADVERSARIORVM
INCIDERENT, NEQVE EAM REM EOS VOLVISSE SCIRE QVI IN
PRAESIDIIS RELICTI SVI MILITES FVISSENT, VTI NIHIL PROPTER
SVORVM PAVCITATVM ET HOSTIVM MVLTITVDINEM METV
DEFICERENT.

[12] INTERIM CVM IAM CAESAR PROGRESSVS ESSET A CASTRIS

CIRCITER MILIA PASSVVM III, PER SPECVLATORES ET
ANTECESSORES EQVITES NVNTIATVR EI COPIAS HOSTIVM HAVD
LONGE AB SESE VISAS. ET HERCVLE CVM EO NVNTIO PVLVIS
INGENS CONSPICI COEPTVS EST. HAC RE COGNITA CAESAR
CELERITER IVBET EQVITATVM VNIVERSVM CVIVS COPIAM
HABVIT IN PRAESENTIA NON MAGNAM, ET SAGITTARIOS
QVORVM PARVVS NVMERVS, EX CASTRIS ARCESSI, ATQVE
ORDINATIM SIGNA SE LENITER CONSEQVI; IPSE ANTECEDERE
CVM PAVCIS ARMATIS. IAMQVE CVM PROCVL HOSTIS CONSPICI
POSSET, MILITES IN CAMPO IVBET GALEARI ET AD [EAM] PVGNAM
PARARI; QVORVM OMNINO NVMERVS FVIT XXX COHORTIVM CVM
EQVITIBVS CCCC, SAGITTARIIS CL.

[13] HOSTES INTERIM QVORVM DVX ERAT LABIENVS ET DVO

PACIDEI, ACIEM DERIGVNT MIRABILI LONGITVDINE NON
PEDITVM, SED EQVITVM CONFERTAM, ET INTER EOS LEVIS
ARMATVRAE NVMIDAS ET SAGITTARIOS PEDITES
INTERPOSVERANT ET ITA CONDENSAVERANT VT PROCVL
CAESARIANI PEDESTRES COPIAS ARBITRARENTVR; DEXTRVM AC
SINISTRVM CORNV MAGNIS EQVITVM COPIIS FIRMAVERANT.
INTERIM CAESAR ACIEM DERIGIT SIMPLICEM VT POTERAT
PROPTER PAVCITATEM; SAGITTARIOS ANTE ACIEM CONSTITVIT,
EQVITES DEXTRO SINISTROQVE CORNV OPPONIT ET ITA
PRAECIPIT VT PROVIDERENT NE MVLTITVDINE EQVITATVS
HOSTIVM CIRCVMVENIRENTVR: EXISTIMABAT ENIM SE ACIE
INSTRVCTA CVM PEDESTRIBVS COPIIS DIMICATVRVM.

14 [14] CVM VTRIMQVE EXSPECTATIO FIERET NEQVE CAESAR

SESE MOVERET ET CVM SVORVM PAVCITATE CONTRA MAGNAM
VIM HOSTIVM ARTIFICIO MAGIS QVAM VIRIBVS DECERNENDVM
VIDERET, SVBITO ADVERSARIORVM EQVITATVS SESE
EXTENDERE ET IN LATITVDINEM PROMOVERE COLLESQVE
COMPLECTI ET CAESARIS EQVITATVM EXTENVARE SIMVLQVE AD
CIRCVMEVNDVM COMPARARE SE COEPERVNT. CAESARIANI
EQVITES EORVM MVLTITVDINEM AEGRE SVSTINEBANT. ACIES
INTERIM MEDIAE CVM CONCVRRERE CONARENTVR, SVBITO EX
CONDENSIS TVRMIS PEDITES NVMIDAE LEVIS ARMATVRAE CVM
EQVITIBVS PROCVRRVNT ET INTER LEGIONARIOS PEDITES
IACVLA CONICIVNT. HIC CVM CAESARIANI IN EOS IMPETVM
FECISSENT, ILLORVM EQVITES REFVGIEBANT. PEDITES INTERIM
RESISTEBANT, DVM EQVITES RVRSVS CVRSV RENOVATO
PEDITIBVS SVIS SVCCVRRERENT.

[15] CAESAR NOVO GENERE PVGNAE OBLATO CVM ANIMVM

ADVERTERET ORDINES SVORVM IN PROCVRRENDO TVRBARI –
PEDITES ENIM, DVM EQVITES LONGIVS AB SIGNIS
PERSEQVVNTVR, LATERE NVDATO A PROXIMIS NVMIDIS IACVLIS
VVLNERABANTVR, EQVITES AVTEM HOSTIVM PILVM MILITIS
CVRSV FACILE VITABANT – EDICIT PER ORDINES NEQVIS MILES
AB SIGNIS IIII PEDES LONGIVS PROCEDERET. EQVITATVS INTERIM
LABIENI SVORVM MVLTITVDINE CONFISVS CAESARIS
PAVCITATEM CIRCVIRE CONATVR: QVI EQVITES IVLIANI PAVCI
MVLTITVDINE HOSTIVM DEFESSI EQVIS CONVVLNERATIS
PAVLATIM CEDERE, HOSTIS MAGIS MAGISQVE INSTARE. ITA
PVNCTO TEMPORIS OMNIBVS LEGIONARIIS AB HOSTIVM
EQVITATV CIRCVMVENTIS CAESARISQVE COPIIS IN ORBEM
COMPVLSIS INTRA CANCELLOS OMNES CONIECTI PVGNARE
COGEBANTVR.

[16] LABIENVS IN EQVO CAPITE NVDO VERSARI IN PRIMA ACIE,

SIMVL SVOS COHORTARI, NONNVMQVAM LEGIONARIOS
CAESARIS ITA APPELLARE: 'QVID TV' INQVIT 'MILES TIRO, TAM
FEROCVLVS ES? VOS QVOQVE ISTE VERBIS INFATVAVIT? IN
MAGNVM MEHERCVLE VOS PERICVLVM IMPVLIT. MISEREOR
VESTRI.' TVM MILES, 'NON SVM' INQVIT 'TIRO LABIENE, SED DE
LEGIONE X VETERANVS.' TVM LABIENVS, 'NON AGNOSCO' INQVIT
'SIGNA DECVMANORVM.' TVM AIT MILES: 'IAM ME QVIS SIM
INTELLEGES'; SIMVL CASSIDEM DE CAPITE DEIECIT VT COGNOSCI
AB EO POSSET, ATQVE ITA PILVM VIRIBVS CONTORTVM, DVM IN
LABIENVM MITTERE CONTENDIT, EQVI GRAVITER ADVERSO
PECTORI ADFIXIT ET AIT: 'LABIENE, DECVMANVM MILITEM QVI TE
PETIT SCITO ESSE.' OMNIVM TAMEN ANIMI IN TERROREM
CONIECTI, ET MAXIME TIRONVM: CIRCVMSPICERE ENIM
CAESAREM NEQVE AMPLIVS FACERE NISI HOSTIVM IACVLA
VITARE.

[17] CAESAR INTERIM CONSILIO HOSTIVM COGNITO IVBET ACIEM

IN LONGITVDINEM QVAM MAXIMAM PORRIGI ET ALTERNIS
CONVERSIS COHORTIBVS VT VNA POST, ALTERA ANTE SIGNA
TENDERET, ITA CORONAM HOSTIVM DEXTRO SINISTROQVE
CORNV MEDIAM DIVIDIT ET VNAM PARTEM AB ALTERA
EXCLVSAM EQVITIBVS INTRINSECVS ADORTVS CVM PEDITATV
TELIS CONIECTIS IN FVGAM VERTIT NEQVE LONGIVS
PROGRESSVS VERITVS INSIDIAS SE AD SVOS RECIPIT. IDEM
ALTERA PARS EQVITVM PEDITVMQVE CAESARIS FECIT. HIS
REBVS GESTIS AC PROCVL HOSTIBVS REPVLSIS
CONVVLNERATISQVE AD SVA PRAESIDIA SESE, SICVT ERAT
INSTRVCTVS, RECIPERE COEPIT.

[18] INTERIM M. PETREIVS ET CN. PISO CVM EQVITIBVS NVMIDIS +

MC + ELECTIS PEDITATVQVE EIVSDEM GENERIS SATIS GRANDI EX
ITINERE RECTA SVBSIDIO SVIS OCCVRRVNT. ATQVE HOSTES SVIS
EX TERRORE FIRMATIS RVRSVSQVE RENOVATIS ANIMIS
LEGIONARIOS CONVERSIS EQVITIBVS RECIPIENTES NOVISSIMOS
ADORIRI ET IMPEDIRE COEPERVNT QVOMINVS SE IN CASTRA
RECIPERENT. HAC RE ANIMADVERSA CAESAR IVBET SIGNA
CONVERTI ET MEDIO CAMPO REDINTEGRARI PROELIVM. CVM AB
HOSTIBVS EODEM MODO PVGNARETVR NEC COMMINVS AD
MANVS REDIRETVR CAESARISQVE EQVITES IVMENTA EX NAVSEA
RECENTI SITI LANGVORE PAVCITATE VVLNERIBVS DEFATIGATA
AD INSEQVENDVM HOSTEM PERSEVERANDVMQVE CVRSVM
TARDIORA HABERENT DIEIQVE PARS EXIGVA ESSET IAM
RELIQVA, COHORTIBVS EQVITIBVSQVE CIRCVMITIS
COHORTATVS VT VNO ICTV CONTENDERENT NEQVE
REMITTERENT, DONEC VLTRA VLTIMOS COLLES HOSTES
REPPVLISSENT ATQVE EORVM ESSENT POTITI. ITAQVE SIGNO
DATO CVM IAM HOSTE LANGVIDE TELA NEGLEGENTERQVE
MITTENTE, SVBITO IMMITTIT COHORTES TVRMASQVE SVORVM;
ATQVE PVNCTO TEMPORIS HOSTIBVS NVLLO NEGOTIO CAMPO
PVLSIS, POST COLLE DEIECTIS NACTI LOCVM ATQVE IBI
PAVLISPER COMMORATI, ITA VTI ERANT INSTRVCTI, LENITER SE
AD SVAS RECIPIVNT MVNITIONES. ITEMQVE ADVERSARII MALE
ACCEPTI TVM DEMVM SE AD SVA PRAESIDIA CONTVLERVNT.
[19] INTERIM EA RE GESTA ET PROELIO DIREMPTO EX
ADVERSARIIS PERFVGAE PLVRES EX OMNI GENERE HOMINVM, ET
PRAETEREA INTERCEPTI HOSTIVM COMPLVRES EQVITES
PEDITESQVE. EX QVIBVS COGNITVM EST CONSILIVM HOSTIVM,
EOS HAC MENTE ET CONATV VENISSE, VT NOVO ATQVE
INVSITATO GENERE PROELII TIRONES LEGIONARII PAVCIQVE
PERTVRBATI CVRIONIS EXEMPLO AB EQVITATV CIRCVMVENTI
OPPRIMERENTVR, ET ITA IVBAM DIXISSE PRO CONTIONE,
TANTAM SE MVLTITVDINEM AVXILIORVM ADVERSARIIS
CAESARIS SVBMINISTRATVRVM, VT ETIAM CAEDENDO IN IPSA
VICTORIA DEFATIGATI VINCERENTVR ATQVE A SVIS
SVPERARENTVR, QVIPPE + QVIS IN ILLORVM + SIBI CONFIDERET,
PRIMVM QVOD AVDIERAT ROMAE LEGIONES VETERANAS
DISSENTIRE NEQVE IN AFRICAM VELLE TRANSIRE; DEINDE QVOD
TRIENNIO IN AFRICA SVOS MILITES CONSVETVDINE RETENTOS
FIDELES SIBI IAM EFFECISSET, MAXIMA AVTEM AVXILIA
HABERET NVMIDARVM EQVITVM LEVISQVE ARMATVRAE,
PRAETEREA EX FVGA PROELIOQVE POMPEIANO LABIENVS QVOS
SECVM A + BRVNDISIO + TRANSPORTAVERAT EQVITES
GERMANOS GALLOSQVE IBIQVE POSTEA EX HIBRIDIS LIBERTINIS
SERVISQVE CONSCRIPSERAT, ARMAVERAT EQVOQVE VTI
FRENATO CONDOCEFECERAT, PRAETEREA REGIA AVXILIA, +
ELEPHANTIS CXX EQVITATVSQVE INNVMERABILIS +, DEINDE
LEGIONES CONSCRIPTAS EX CVIVSQVEMODI GENERIS AMPLIVS
XII MILIBVS. HAC SPE ATQVE EA AVDACIA INFLAMMATVS
LABIENVS CVM EQVITIBVS GALLIS GERMANISQVE MDC,
NVMIDARVM SINE FRENIS VIII MILIBVS, PRAETEREA PETREIANO
AVXILIO ADHIBITO EQVITIBVS MDC, PEDITVM AC LEVIS
ARMATVRAE QVATER TANTO, SAGITTARIIS AC FVNDITORIBVS
HIPPOTOXOTISQVE COMPLVRIBVS: HIS COPIIS PRID. NON. IAN.,
POST DIEM VI QVAM AFRICAM [CAESAR] ATTIGIT, IN CAMPIS
PLANISSIMIS PVRISSIMISQVE AB HORA DIEI QVINTA VSQVE AD
SOLIS OCCASVM EST DECERTATVM. IN EO PROELIO PETREIVS
GRAVITER ICTVS EX ACIE RECESSIT.

[20] CAESAR INTERIM CASTRA MVNIRE DILIGENTIVS, PRAESIDIA

FIRMARE COPIIS MAIORIBVS VALLVMQVE AB OPPIDO RVSPINA
VSQVE AD MARE DVCERE ET A CASTRIS ALTERVM EODEM, QVO
TVTIVS VLTRO CITROQVE COMMEARE AVXILIAQVE SINE
PERICVLO SIBI SVCCVRRERE POSSENT, TELA TORMENTAQVE EX
NAVIBVS IN CASTRA COMPORTARE, REMIGVM PARTEM EX
CLASSE GALLORVM RHODIORVM EPIBATARVMQVE ARMARE ET
IN CASTRA EVOCARE, VTI SI POSSET EADEM RATIONE QVA
ADVERSARII, LEVIS ARMATVRA INTERIECTA INTER EQVITES
SVOS INTERPONERETVR, SAGITTARIISQVE EX OMNIBVS NAVIBVS
ITYRAEIS SYRIS ET CVIVSQVE GENERIS DVCTIS IN CASTRA
COMPLVRIBVS FREQVENTABAT SVAS COPIAS – AVDIEBAT ENIM
SCIPIONEM POST DIEM TERTIVM EIVS DIEI QVO PROELIVM
FACTVM ERAT ADPROPINQVARE, COPIAS SVAS CVM LABIENO ET
PETREIO CONIVNGERE; CVIVS COPIAE LEGIONVM VIII ET
EQVITVM III MILIVM ESSE NVNTIABANTVR – OFFICINAS
FERRARIAS INSTRVERE, SAGITTAS TELAQVE VTI FIERENT
COMPLVRA CVRARE, GLANDES FVNDERE, SVDES COMPARARE,
LITTERAS IN SICILIAM NVNTIOSQVE MITTERE VT SIBI CRATES
MATERIEMQVE CONGERERENT AD ARIETES, CVIVS INOPIA IN
AFRICA ESSET, PRAETEREA FERRVM PLVMBVM MITTERETVR.
ETIAM ANIMVM ADVERTEBAT FRVMENTO SE IN AFRICA NISI
IMPORTATICIO VTI NON POSSE: PRIORE ANNO ENIM PROPTER
ADVERSARIORVM DILECTVS, QVOD STIPENDIARII ARATORES
MILITES ESSENT FACTI, MESSEM NON ESSE FACTAM; PRAETEREA
EX OMNI AFRICA FRVMENTVM ADVERSARIOS IN PAVCA OPPIDA
ET BENE MVNITA COMPORTASSE OMNEMQVE REGIONEM
AFRICAE EXINANISSE FRVMENTO, OPPIDA PRAETER EA PAVCA
QVAE IPSI SVIS PRAESIDIIS TVERI POTERANT, RELIQVA DIRVI AC
DESERI, ET EORVM INCOLAS INTRA SVA PRAESIDIA COEGISSE
COMMIGRARE, AGROS DESERTOS AC VASTATOS ESSE.

[21] HAC NECESSITATE CAESAR COACTVS PRIVATOS AMBIENDO

ET BLANDE APPELLANDO ALIQVANTVM NVMERVM FRVMENTI IN
SVA PRAESIDIA CONGESSERAT. EO PARCE VTEBANTVR. OPERA
INTERIM IPSE COTIDIE CIRCVIRE ET ALTERAS COHORTES IN
STATIONE HABERE PROPTER HOSTIVM MVLTITVDINEM.
LABIENVS SAVCIOS SVOS, QVORVM MAXIMVS NVMERVS FVIT,
IVBET IN PLOSTRIS DELEGATOS HADRVMETVM DEPORTARI.
NAVES INTERIM CAESARIS ONERARIAE ERRABVNDAE MALE
VAGABANTVR INCERTAE LOCORVM ATQVE CASTRORVM
SVORVM. QVAS SINGVLAS SCAPHAE ADVERSARIORVM
COMPLVRES ADORTAE INCENDEBANT ATQVE EXPVGNABANT.
HAC RE NVNTIATA CAESARI CLASSES CIRCVM INSVLAS
PORTVSQVE DISPOSVIT, QVO TVTIVS COMMEATVS SVBPORTARI
POSSET.

[22] M. CATO INTERIM QVI VTICAE PRAEERAT, CN. POMPEIVM

FILIVM MVLTIS VERBIS ASSIDVEQVE OBIVRGARE NON
DESISTEBAT. 'TVVS' INQVIT 'PATER ISTVC AETATIS CVM ESSET ET
ANIMADVERTISSET REM PVBLICAM AB NEFARIIS
SCELERATISQVE CIVIBVS OPPRESSAM BONOSQVE AVT
INTERFECTOS AVT EXILIO MVLTATOS PATRIA CIVITATEQVE
CARERE, GLORIA ET ANIMI MAGNITVDINE ELATVS PRIVATVS
ATQVE ADVLESCENTVLVS PATERNI EXERCITVS RELIQVIIS
COLLECTIS PAENE OPPRESSAM FVNDITVS ET DELETAM ITALIAM
VRBEMQVE ROMANVM IN LIBERTATEM VINDICAVIT, IDEMQVE
SICILIAM AFRICAM NVMIDIAM MAVRETANIAM MIRABILI
CELERITATE ARMIS RECEPIT. QVIBVS EX REBVS SIBI EAM
DIGNITATEM QVAE EST PER GENTES CLARISSIMA NOTISSIMAQVE,
CONCILIAVIT ADVLESCENTVLVSQVE ATQVE EQVES ROMANVS
TRIVMPHAVIT. ATQVE ILLE NON ITA AMPLIS REBVS PATRIS
GESTIS NEQVE TAM EXCELLENTI DIGNITATE MAIORVM PARTA
NEQVE TANTIS CLIENTELIS NOMINISQVE CLARITATE PRAEDITVS
IN REM PVBLICAM EST INGRESSVS. TV CONTRA ET PATRIS
NOBILITATE ET DIGNITATE ET PER TE IPSE SATIS ANIMI
MAGNITVDINE DILIGENTIAQVE PRAEDITVS NONNE ENITERIS ET
PROFICISCERIS AD PATERNAS CLIENTELAS AVXILIVM TIBI
REIQVE PVBLICAE ATQVE OPTIMO CVIQVE EFFLAGITATVM?'

[23] HIS VERBIS HOMINIS GRAVISSIMI INCITATVS

ADVLESCENTVLVS CVM NAVICVLIS CVIVSQVEMODI GENERIS
XXX, INIBI PAVCIS ROSTRATIS, PROFECTVS AB VTICA IN
MAVRETANIAM REGNVMQVE BOGVDIS EST INGRESSVS
EXPEDITOQVE EXERCITV NVMERO SERVORVM LIBERORVM II
MILIVM, CVIVS PARTEM INERMEM, PARTEM HABVERAT
ARMATAM, AD OPPIDVM ASCVRVM ACCEDERE COEPIT. IN QVO
OPPIDO PRAESIDIVM FVIT REGIVM. POMPEIO ADVENIENTE
OPPIDANI VS QVE EO PASSI PROPIVS ACCEDERE, DONEC AD IPSAS
PORTAS AC MVRVM ADPROPINQVARET, SVBITO ERVPTIONE
FACTA PROSTRATOS PERTERRITOSQVE POMPEIANOS IN MARE
NAVESQVE PASSIM COMPVLERVNT. ITA RE MALE GESTA CN.
POMPEIVS FILIVS NAVES INDE AVERTIT NEQVE POSTEA LITVS
ADTIGIT CLASSEMQVE AD INSVLAS BALEARES VERSVS
CONVERTIT.

[24] SCIPIO INTERIM CVM HIS COPIIS QVAS PAVLO ANTE

DEMONSTRAVIMVS, VTICAE GRANDI PRAESIDIO RELICTO
PROFECTVS PRIMVM HADRVMETI CASTRA PONIT, DEINDE IBI
PAVCOS DIES COMMORATVS NOCTV ITINERE FACTO CVM
LABIENI ET PETREI COPIIS CONIVNGIT, ATQVE VNIS CASTRIS
FACTIS III MILIA PASSVVM LONGE CONSIDVNT. EQVITATVS
INTERIM EORVM CIRCVM CAESARIS MVNITIONES VAGARI ATQVE
EOS QVI PABVLANDI ATQVE AQVANDI GRATIA EXTRA VALLVM
PROGRESSI ESSENT, EXCIPERE. ITA OMNES ADVERSARIOS INTRA
MVNITIONES CONTINERE. QVARE CAESARIANI GRAVI ANNONA
SVNT CONFLICTATI, IDEO QVOD NONDVM NEQVE AB SICILIA
NEQVE AB SARDINIA COMMEATVS SVBPORTATVS ERAT, NEQVE
PER ANNI TEMPVS IN MARI CLASSES SINE PERICVLO VAGARI
POTERANT. NEQVE AMPLIVS MILIA PASSVVM VI TERRAE AFRICAE
QVOQVE VERSVS TENEBANT PABVLIQVE INOPIA PREMEBANTVR.
QVA NECESSITATE COACTI VETERANI MILITES EQVITESQVE QVI
MVLTA TERRA MARIQVE BELLA CONFECISSENT ET PERICVLIS
INOPIAQVE TALI SAEPE ESSENT CONFLICTATI, ALGA E LITORE
COLLECTA ET AQVA DVLCI ELOTA ET ITA IVMENTIS
ESVRIENTIBVS DATA VITAM EORVM PRODVCEBANT.

[25] DVM HAEC ITA FIERENT, REX IVBA COGNITIS CAESARIS

DIFFICVLTATIBVS COPIARVMQVE PAVCITATE NON EST VISVM
DARI SPATIVM CONVALESCENDI AVGENDARVMQVE EIVS OPVM.
ITAQVE COMPARATIS EQVITVM MAGNIS PEDITVMQVE COPIIS
SVBSIDIO SOCIIS EGRESSVS E REGNO IRE CONTENDIT. P. SITTIVS
INTERIM ET REX BOCCHVS CONIVNCTIS SVIS COPIIS COGNITO
REGIS IVBAE EGRESSV PROPIVS EIVS REGNVM COPIAS SVAS
ADMOVERE, CIRTAMQVE OPPIDVM OPVLENTISSIMVM EIVS REGNI
ADORTVS PAVCIS DIEBVS PVGNANDO CAPIT ET PRAETEREA DVO
OPPIDA GAETVLORVM. QVIBVS CVM CONDICIONEM FERRET VT
OPPIDO EXCEDERENT IDQVE SIBI VACVVM TRADERENT,
CONDICIONEMQVE REPVDIASSENT, POSTEA AB EO CAPTI
INTERFECTIQVE SVNT OMNES. INDE PROGRESSVS AGROS
OPPIDAQVE VEXARE NON DESTITIT. QVIBVS REBVS COGNITIS
IVBA CVM IAM NON LONGE AB SCIPIONE ATQVE EIVS DVCIBVS
ABESSET, CAPIT CONSILIVM SATIVS ESSE SIBI SVOQVE REGNO
SVBSIDIO IRE, QVAM DVM ALIOS ADIVTVRVS PROFICISCERETVR,
IPSE SVO REGNO EXPVLSVS FORSITAN VTRAQVE RE
EXPELLERETVR. ITAQVE RVRSVS RECIPERE ATQVE AVXILIA
ETIAM AB SCIPIONE ABDVXIT SIBI SVISQVE REBVS TIMENS
ELEPHANTISQVE XXX RELICTIS SVIS FINIBVS OPPIDISQVE
SVPPETIAS PROFECTVS EST.

[26] CAESAR INTERIM, CVM DE SVO ADVENTV DVBITATIO IN

PROVINCIA ESSET NEQVE QVISQVAM CREDERET IPSVM, SED
ALIQVEM LEGATVM IN AFRICAM CVM COPIIS VENISSE,
CONSCRIPTIS LITTERIS CIRCVM PROVINCIAM OMNES CIVITATES
FACIT DE SVO ADVENTV CERTIORES. INTERIM NOBILES HOMINES
EX SVIS OPPIDIS PROFVGERE ET IN CASTRA CAESARIS DEVENIRE
ET DE ADVERSARIORVM EIVS CRVDELITATE ACERBITATEQVE
COMMEMORARE COEPERVNT. QVORVM LACRIMIS QVERELISQVE
CAESAR COMMOTVS, CVM ANTEA CONSTITVISSET STATIVIS
CASTRIS AESTATE INITA CVNCTIS COPIIS AVXILIISQVE ACCITIS
BELLVM CVM SVIS ADVERSARIIS GERERE,… INSTITVIT
LITTERIS[QVE] CELERITER IN SICILIAM AD ALLIENVM ET
RABIRIVM POSTVMVM CONSCRIPTIS ET PER CATASCOPVM
MISSIS, VT SINE MORA AC NVLLA EXCVSATIONE HIEMIS
VENTORVMQVE QVAM CELERRIME EXERCITVS SIBI
TRANSPORTARETVR: AFRICAM [PROVINCIAM] PERIRE
FVNDITVSQVE EVERTI AB SVIS INIMICIS; QVOD NISI CELERITER
SOCIIS FORET SVBVENTVM, PRAETER IPSAM AFRICAM TERRAM
NIHIL, NE TECTVM QVIDEM QVO SE RECIPERENT, AB ILLORVM
SCELERE INSIDIISQVE RELIQVVM FVTVRVM. ATQVE IPSE ERAT IN
TANTA FESTINATIONE ET EXSPECTATIONE VT POSTERO DIE
QVAM MISISSET LITTERAS NVNTIVMQVE IN SICILIAM, CLASSEM
EXERCITVMQVE MORARI DICERET, DIES NOCTESQVE OCVLOS
MENTEMQVE AD MARE DEPOSITOS DERECTOSQVE HABERET. NEC
MIRVM: ANIMVM ADVERTEBAT ENIM VILLAS EXVRI, AGROS
VASTARI, PECVS DIRIPI, TRVCIDARI, OPPIDA CASTELLAQVE DIRVI
DESERIQVE, PRINCIPESQVE CIVITATVM AVT INTERFICI AVT IN
CATENIS TENERI, LIBEROS EORVM OBSIDVM NOMINE IN
SERVITVTEM ABRIPI; EIS SE [IN] MISERIS SVAMQVE FIDEM
IMPLORANTIBVS AVXILIO PROPTER COPIARVM PAVCITATEM
ESSE NON POSSE. MILITES INTERIM IN OPERE EXERCERE ATQVE
CASTRA MVNIRE, TVRRES CASTELLA FACERE MOLESQVE IACERE
IN MARE NON INTERMITTERE.

[27] SCIPIO INTERIM ELEPHANTOS HOC MODO CONDOCE FACERE

INSTITVIT. DVAS INSTRVXIT ACIES, VNAM FVNDITORVM CONTRA
ELEPHANTOS QVAE QVASI ADVERSARIORVM LOCVM OBTINERET
ET CONTRA EORVM FRONTEM ADVERSAM LAPILLOS MINVTOS
MITTERET; DEINDE IN ORDINE ELEPHANTOS CONSTITVIT, POST
ILLOS AVTEM SVAM ACIEM INSTRVXIT, VT CVM AB ADVERSARIIS
LAPIDES MITTI COEPISSENT ET ELEPHANTI PERTERRITI SE AD
SVOS CONVERTISSENT, RVRSVS AB SVA ACIE LAPIDIBVS MISSIS
EOS CONVERTERENT ADVERSVS HOSTEM. QVOD AEGRE
TARDEQVE FIEBAT; RVDES ENIM ELEPHANTI MVLTORVM
ANNORVM DOCTRINA VSVQVE VETVSTO VIX EDOCTI TAMEN
COMMVNI PERICVLO IN ACIEM PRODVCVNTVR.

[28] DVM HAEC AD RVSPINAM AB VTRISQVE DVCIBVS

ADMINISTRANTVR, C. VERGILIVS PRAETORIVS QVI THAPSI
OPPIDO MARITIMO PRAEERAT, CVM ANIMVM ADVERTISSET
NAVES SINGVLAS CVM EXERCITV CAESARIS INCERTAS LOCORVM
ATQVE CASTRORVM SVORVM VAGARI, OCCASIONEM NACTVS
NAVEM QVAM IBI HABVIT ACTVARIAM COMPLET MILITIBVS ET
SAGITTARIIS ET EIDEM SCAPHAS DE NAVIBVS ADIVNGIT AC
SINGVLAS NAVES CAESARIANAS CONSECTARI COEPIT. ET CVM
PLVRES ADORTVS ESSET, PVLSVS FVGATVSQVE INDE
DISCESSISSET NEC TAMEN DESISTERET PERICLITARI, FORTE
INCIDIT IN NAVEM IN QVA ERANT DVO TITI HISPANI
ADVLESCENTES, TRIBVNI LEGIONIS V QVORVM PATREM CAESAR
IN SENATVM LEGERAT, ET CVM HIS T. SALIENVS CENTVRIO
LEGIONIS EIVSDEM QVI M. MESSALAM LEGATVM OBSEDERAT
MESSANAE [ET] SEDITIOSISSIMA ORATIONE APVD EVM VSVS
IDEMQVE PECVNIAM ET ORNAMENTA TRIVMPHI CAESARIS
RETINENDA ET CVSTODIENDA CVRARAT ET OB HAS CAVSAS SIBI
TIMEBAT. HIC PROPTER CONSCIENTIAM PECCATORVM SVORVM
PERSVASIT ADVLESCENTIBVS, NE REPVGNARENT SESEQVE
VERGILIO TRADERENT. ITAQVE DEDVCTI A VERGILIO AD
SCIPIONEM CVSTODIBVS TRADITI ET POST DIEM TERTIVM SVNT
INTERFECTI. QVI CVM DVCERENTVR AD NECEM, PETISSE DICITVR
MAIOR TITIVS A CENTVRIONIBVS VTI SE PRIOREM QVAM
FRATREM INTERFICERENT, IDQVE AB EIS FACILE IMPETRASSE,
ATQVE ITA ESSE INTERFECTOS.

[29] TVRMAE INTERIM EQVITVM QVAE PRO VALLO IN

STATIONIBVS ESSE SOLEBANT [AB VTRISQVE DVCIBVS], COTIDIE
MINVTIS PROELIIS INTER SE DEPVGNARE NON INTERMITTVNT.
NONNVMQVAM ETIAM GERMANI GALLIQVE LABIENIANI CVM
CAESARIS EQVITIBVS FIDE DATA INTER SE COLLOQVEBANTVR.
LABIENVS INTERIM CVM PARTE EQVITATVS LEPTIM OPPI DVM
CVI PRAEERAT SASERNA CVM COHORTIBVS VI, OPPVGNARE AC VI
INRVMPERE CONABATVR. QVOD AB DEFENSORIBVS PROPTER
EGREGIAM MVNITIONEM OPPIDI ET MVLTITVDINEM
TORMENTORVM FACILE ET SINE PERICVLO DEFENDEBATVR.
QVOD VBI SAEPIVS EIVS EQVITATVS FACERE NON
INTERMITTEBAT, ET CVM FORTE ANTE PORTAM TVRMA DENSA
ADSTITISSET, SCORPIONE ACCVRATIVS MISSO ATQVE EORVM
DECVRIONE PERCVSSO ET AD ECVM ADFIXO, RELIQVI PERTERRITI
FVGA SE IN CASTRA RECIPIVNT. QVO FACTO POSTEA SVNT
DETERRITI OPPIDVM TEMPTARE.

[30] SCIPIO INTERIM FERE COTIDIE NON LONGE A SVIS CASTRIS

PASSVS CCC INSTRVERE ACIEM AC MAIORE PARTE DIEI
CONSVMPTA RVRSVS IN CASTRA SE RECIPERE. QVOD CVM
SAEPIVS FIERET, NEQVE EX CAESARIS CASTRIS QVISQVAM
PRODIRET NEQVE PROPIVS EIVS COPIAS ACCEDERET, DESPECTA
PATIENTIA CAESARIS EXERCITVSQVE EIVS, [IVBA] VNIVERSIS
COPIIS PRODVCTIS ELEPHANTISQVE TVRRITIS XXX ANTE ACIEM
INSTRVCTIS QVAM LATISSIME POTVIT PORRECTA EQVITVM
PEDITVMQVE MVLTITVDINE VNO TEMPORE PROGRESSVS HAVD
ITA LONGE A CAESARIS CASTRIS CONSTITIT IN CAMPO.

[31] QVIBVS REBVS COGNITIS CAESAR IVBET MILITES QVI EXTRA

MVNITIONES PROCESSERANT [QVIQVE] PABVLANDI
LIGNANDIQVE AVT ETIAM MVNIENDI GRATIA QVIQVE VALLVM
PETIERANT QVAEQVE AD EAM REM OPVS ERANT, OMNES INTRA
MVNITIONES MINVTATIM MODESTEQVE SINE TVMVLTV AVT
TERRORE SE RECIPERE ATQVE IN OPERE CONSISTERE. EQVITIBVS
AVTEM QVI IN STATIONE FVERANT, PRAECIPIT VT VSQVE EO
LOCVM OPTINERENT IN QVO PAVLO ANTE CONSTITISSENT,
DONEC AB HOSTE TELVM MISSVM AD SE PERVENIRET. QVODSI
PROPIVS ACCEDERETVR, QVAM HONESTISSIME SE INTRA
MVNITIONES RECIPERENT. ALII QVOQVE EQVITATVI EDICIT VTI
SVO QVISQVE LOCO PARATVS ARMATVSQVE PRAESTO ESSET.
ATQVE HAEC NON IPSE PER SE CORAM, CVM DE VALLO
PROSPECVLARETVR, SED MIRABILI PERITVS SCIENTIA BELLANDI
IN PRAETORIO SEDENS PER SPECVLATORES ET NVNTIOS
IMPERABAT QVAE FIERI VOLEBAT. ANIMADVERTEBAT ENIM
QVAMQVAM MAGNIS ESSENT COPIIS ADVERSARII FRETI, TAMEN
SAEPE A SE FVGATIS PVLSIS PERTERRITISQVE ET CONCESSAM
VITAM ET IGNOTA PECCATA; QVIBVS REBVS NVMQVAM TANTA
SVPPETERET EX IPSORVM INERTIA CONSCIENTIAQVE ANIMI
VICTORIAE FIDVCIA VT CASTRA SVA ADORIRI AVDERENT.
PRAETEREA IPSIVS NOMEN AVCTORITASQVE MAGNA EX PARTE
EORVM EXERCITVS MINVEBAT AVDACIAM. TVM EGREGIAE
MVNITIONES CASTRORVM ATQVE VALLI FOSSARVMQVE
ALTITVDO ET EXTRA VALLVM STILI CAECI MIRABILEM IN
MODVM CONSITI VEL SINE DEFENSORIBVS ADITVM ADVERSARIIS
PROHIBEBANT: SCORPIONVM CATAPVLTARVM CETERORVMQVE
TELORVM QVAE AD DEFENDENDVM SOLENT PARARI, MAGNAM
COPIAM HABEBAT. ATQVE HAEC PROPTER EXERCITVS SVI
PRAESENTIS PAVCITATEM ET TIROCINIVM PRAEPARAVERAT,
NON HOSTIVM VI ET METV COMMOTVS PATIENTEM SE
TIMIDVMQVE HOSTIVM OPINIONI PRAEBEBAT. NEQVE IDCIRCO
COPIAS QVAMQVAM ERANT PAVCAE TIRONVMQVE, NON
EDVCEBAT IN ACIEM QVOD VICTORIAE SVORVM DIFFIDERET, SED
REFERRE ARBITRABATVR CVIVSMODI VICTORIA ESSET FVTVRA;
TVRPE ENIM SIBI EXISTIMABAT TOT REBVS GESTIS TANTISQVE
EXERCITIBVS DEVICTIS, TOT TAM CLARIS VICTORIIS PARTIS, AB
RELIQVIS COPIIS ADVERSARIORVM SVORVM EX FVGA COLLECTIS
SE CRVENTAM ADEPTVM EXISTIMARI VICTORIAM. ITAQVE
CONSTITVERAT GLORIAM EXSVLTATIONEMQVE EORVM PATI,
DONEC SIBI VETERANARVM LEGIONVM PARS ALIQVA IN
SECVNDO COMMEATV OCCVRRISSET.

[32] SCIPIO INTERIM PAVLISPER VT ANTEA DIXI IN EO LOCO

COMMORATVS, VT QVASI DESPEXISSE CAESAREM VIDERETVR,
PAVLATIM REDVCIT SVAS COPIAS IN CASTRA ET CONTIONE
ADVOCATA DE TERRORE SVO DESPERATIONEQVE EXERCITVS
CAESARIS FACIT VERBA ET COHORTATVS SVOS VICTORIAM
PROPRIAM SE EIS BREVI DATVRVM POLLICETVR. CAESAR IVBET
MILITES RVRSVS AD OPVS REDIRE ET PER CAVSAM MVNITIONVM
TIRONES IN LABORE DEFATIGARE NON INTERMITTIT. INTERIM
NVMIDAE GAETVLI[QVE] DIFFVGERE COTIDIE EX CASTRIS
SCIPIONIS ET PARTIM IN REGNVM SE CONFERRE, PARTIM QVOD
IPSI MAIORESQVE EORVM BENEFICIO C. MARI VSI FVISSENT
CAESAREMQVE EIVS ADFINEM ESSE AVDIEBANT, IN EIVS CASTRA
PERFVGERE CATERVATIM NON INTERMITTVNT. QVORVM EX
NVMERO ELECTIS HOMINIBVS INLVSTRIORIBVS [GAETVLOS] ET
LITTERIS AD SVOS CIVES DATIS COHORTATVS VTI MANV FACTA
SE SVOSQVE DEFENDERENT, NE SVIS INIMICIS ADVERSARIISQVE
DICTO AVDIENTES ESSENT, MITTIT.

[33] DVM HAEC AD RVSPINAM FIVNT, LEGATI EX ACYLLA

CIVITATE LIBERA ET IMMVNIQVE, AD CAESAREM VENIVNT
SEQVE PARATOS QVAECVMQVE IMPERASSET, ET LIBENTI ANIMO
FACTVROS POLLICENTVR; TANTVM ORARE ET PETERE AB EO VTI
SIBI PRAESIDIVM DARET, QVO TVTIVS ID ET SINE PERICVLO
FACERE POSSENT; SE ET FRVMENTVM ET QVAECVMQVE RES EIS
SVPPETERET, COMMVNIS SALVTIS GRATIA SVBMINISTRATVROS.
QVIBVS REBVS FACILE A CAESARE IMPETRATIS PRAESIDIOQVE
DATO, C. MESSIVM AEDILICIA FVNCTVM POTESTATE ACYLLAM
IVBET PROFICISCI. QVIBVS REBVS COGNITIS CONSIDIVS LONGVS
QVI HADRVMETI CVM DVABVS LEGIONIBVS ET EQVITIBVS DCC
PRAEERAT, CELERITER IBI PARTE PRAESIDII RELICTA CVM VIII
COHORTIBVS AD ACYLLAM IRE CONTENDIT. MESSIVS CELERIVS
ITINERE CONFECTO PRIOR ACYLLAM CVM COHORTIBVS
PERVENIT. CONSIDIVS INTERIM CVM AD VRBEM CVM COPIIS
ACCESSISSET ET ANIMADVERTISSET PRAESIDIVM CAESARIS IBI
ESSE, NON AVSVS PERICVLVM SVORVM FACERE NVLLA RE GESTA
PRO MVLTITVDINE HOMINVM RVRSVS SE HADRVMETVM
RECEPIT; DEINDE PAVCIS POST DIEBVS EQVESTRIBVS COPIIS A
LABIENO ADDVCTIS RVRSVS ACYLLITANOS CASTRIS POSITIS
OBSIDERE COEPIT.

[34] PER ID TEMPVS C. SALLVSTIVS CRISPVS QVEM PAVCIS ANTE

DIEBVS MISSVM A CAESARE CVM CLASSE DEMONSTRAVIMVS,
CERCINAM PERVENIT. CVIVS ADVENTV C. DECIMIVS
QVAESTORIVS QVI IBI CVM GRANDI FAMILIAE SVAE PRAESIDIO
PRAEERAT COMMEATVI, PARVVLVM NAVIGIVM NACTVS
CONSCENDIT AC SE FVGAE COMMENDAT. SALLVSTIVS INTERIM
PRAETOR A CERCINITANIS RECEPTVS MAGNO NVMERO
FRVMENTI INVENTO NAVES ONERARIAS QVARVM IBI SATIS
MAGNA COPIA FVIT, COMPLET ATQVE IN CASTRA AD CAESAREM
MITTIT. ALLIENVS INTERIM PRO CONSVLE LILYBAEO IN NAVIS
ONERARIAS IMPONIT LEGIONEM XIII ET XIIII ET EQVITES GALLOS
DCCC, FVNDITORVM SAGITTARIORVMQVE MILLE AC SECVNDVM
COMMEATVM IN AFRICAM MITTIT AD CAESAREM. QVAE NAVES
VENTVM SECVNDVM NACTAE QVARTO DIE IN PORTVM AD
RVSPINAM, VBI CAESAR CASTRA HABVERAT, INCOLVMES
PERVENERVNT. ITA CAESAR DVPLICI LAETITIA AC VOLVPTATE
VNO TEMPORE AVCTVS, FRVMENTO AVXILIISQVE, TANDEM SVIS
HILARATIS ANNONAQVE LEVATA SOLLICITVDINEM DEPONIT,
LEGIONES EQVITESQVE EX NAVIBVS EGRESSOS IVBET EX
LANGVORE NAVSEAQVE REFICERE, DIMISSOS IN CASTELLA
MVNITIONESQVE DISPONIT.

[35] QVIBVS REBVS SCIPIO QVIQVE CVM EO ESSENT COMITES

MIRARI ET REQVIRERE: C. CAESAREM QVI VLTRO CONSVESSET
BELLVM INFERRE AC LACESSERE PROELIO, SVBITO
COMMVTATVM NON SINE MAGNO CONSILIO SVSPICABANTVR.
ITAQVE EX EIVS PATIENTIA IN MAGNVM TIMOREM CONIECTI EX
GAETVLIS DVOS QVOS ARBITRABANTVR SVIS REBVS
AMICISSIMOS, MAGNIS PRAEMIIS POLLICITATIONIBVSQVE
PROPOSITIS PRO PERFVGIS SPECVLANDI GRATIA IN CASTRA
CAESARIS MITTVNT. QVI SIMVL AD EVM SVNT DEDVCTI,
PETIERVNT VT SIBI LICERET VERA SINE PERICVLO PROLOQVI.
POTESTATE FACTA 'SAEPENVMERO' INQVIVNT 'IMPERATOR,
COMPLVRES GAETVLI QVI SVMVS CLIENTES C. MARII ET
PROPEMODVM OMNES CIVES ROMANI, QVI SVNT IN LEGIONE IIII
ET VI, AD TE VOLVIMVS IN TVAQVE PRAESIDIA CONFVGERE. SED
CVSTODIIS EQVITVM NVMIDARVM QVO ID SINE PERICVLO MINVS
FACEREMVS IMPEDIEBAMVR. NVNC DATA FACVLTATE PRO
SPECVLATORIBVS MISSI AB SCIPIONE AD TE CVPIDISSIME
VENIMVS VT PERSPICEREMVS, NVMQVAE FOSSAE AVT INSIDIAE
ELEPHANTIS ANTE CASTRA PORTASQVE VALLI FACTAE ESSENT,
SIMVLQVE CONSILIA VESTRA CONTRA EASDEM BESTIAS
COMPARATIONEMQVE PVGNAE COGNOSCEREMVS ATQVE EIS
RENVNTIAREMVS.' QVI COLLAVDATI A CAESARE STIPENDIOQVE
DONATI AD RELIQVOS PERFVGAS DEDVCVNTVR. QVORVM
ORATIONEM CELERITER VERITAS COMPROBAVIT: NAMQVE
POSTERO DIE EX LEGIONIBVS HIS QVAS GAETVLI NOMINARVNT,
MILITES LEGIONARII COMPLVRES AB SCIPIONE IN CASTRA
CAESARIS PERFVGERVNT.

[36] DVM HAEC AD RVSPINAM GERVNTVR, M. CATO QVI VTICAE

PRAEERAT, DILECTVS COTIDIE LIBERTINORVM AFRORVM,
SERVORVM DENIQVE ET CVIVSQVEMODI GENERIS HOMINVM QVI
MODO PER AETATEM ARMA FERRE POTERANT, HABERE ATQVE
SVB MANVM SCIPIONI IN CASTRA SVBMITTERE NON INTERMITTIT.
LEGATI INTERIM EX OPPIDO THYSDRAE, IN QVOD TRITICI
MODIVM MILIA CCC COMPORTATA FVERANT A NEGOTIATORIBVS
ITALICIS ARATORIBVSQVE, AD CAESAREM VENIRE, QVANTAQVE
COPIA FRVMENTI APVT SE SIT DOCENT, SIMVLQVE ORANT VT SIBI
PRAESIDIVM MITTAT, QVO FACILIVS ET FRVMENTVM ET COPIAE
SVAE CONSERVENTVR. QVIBVS CAESAR IN PRAESENTIA GRATIAS
EGIT PRAESIDIVMQVE BREVI TEMPORE SE MISSVRVM DIXIT
COHORTATVSQVE AD SVOS CIVES IVBET PROFICISCI. P. SITTIVS
INTERIM CVM COPIIS NVMIDIAE FINES INGRESSVS CASTELLVM IN
MONTIS LOCO MVNITO LOCATVM, IN QVOD IVBA BELLI GERENDI
GRATIA ET FRVMENTVM ET RES CETERAS QVAE AD BELLVM VSVI
SOLENT ESSE COMPORTAVERAT, VI EXPVGNANDO EST POTITVS.

[37] CAESAR POSTQVAM LEGIONIBVS VETERANIS DVABVS

EQVITATV LEVIQVE ARMATVRA COPIAS SVAS EX SECVNDO
COMMEATV AVXERAT, NAVES EXONERATAS STATIM IVBET
LILYBAEVM AD RELIQVVM EXERCITVM TRANSPORTANDVM
PROFICISCI; IPSE VI KAL. FEBR. CIRCITER VIGILIA PRIMA IMPERAT,
SPECVLATORES APPARITORESQVE OMNES VT SIBI PRAESTO
ESSENT. ITAQVE OMNIBVS INSCIIS NEQVE SVSPICANTIBVS
VIGILIA TERTIA IVBET OMNES LEGIONES EXTRA CASTRA EDVCI
ATQVE SE CONSEQVI AD OPPIDVM RVSPINAM VERSVS, IN QVO
IPSE PRAESIDIVM HABVIT ET QVOD PRIMVM AD AMICITIAM EIVS
ACCESSIT. INDE PARVVLAM PROCLIVITATEM DEGRESSVS
SINISTRA PARTE CAMPI PROPTER MARE LEGIONES DVCIT. HIC
CAMPVS MIRABILI PLANITIE PATET MILIA PASSVVM XV; QVEM
IVGVM CINGENS A MARI ORTVM NEQVE ITA PRAEALTVM VELVT
THEATRI EFFICIT SPECIEM. IN HOC IVGO COLLES SVNT EXCELSI
PAVCI, IN QVIBVS SINGVLAE TVRRES SPECVLAEQVE SINGVLAE
PERVETERES ERANT COLLOCATAE, QVARVM APVD VLTIMAM
PRAESIDIVM ET STATIO FVIT SCIPIONIS.

[38] POSTQVAM CAESAR AD IVGVM DE QVO DOCVI, ASCENDIT

ATQVE IN VNVMQVEMQVE COLLEM TVRREM CASTELLAQVE
FACERE COEPIT ATQVE EA MINVS SEMIHORA EFFECIT, ET
POSTQVAM NON ITA LONGE AB VLTIMO COLLE TVRRIQVE FVIT,
QVAE PROXIMA FVIT CASTRIS ADVERSARIORVM, IN QVA DOCVI
ESSE PRAESIDIVM STATIONEMQVE NVMIDARVM, PAVLISPER
COMMORATVS PERSPECTAQVE NATVRA LOCI EQVITATV IN
STATIONE DISPOSITO LEGIONIBVS OPVS ADTRIBVIT
BRACHIVMQVE MEDIO IVGO AB EO LOCO AD QVEM PERVENERAT,
VSQVE AD EVM VNDE EGRESSVS ERAT, IVBET DERIGI AC MVNIRI.
QVOD POSTQVAM SCIPIO LABIENVSQVE ANIMADVERTERANT,
EQVITATV OMNI EX CASTRIS EDVCTO ACIEQVE EQVESTRI
INSTRVCTA A SVIS MVNITIONIBVS CIRCITER PASSVS MILLE
PROGREDIVNTVR PEDESTREMQVE COPIAM IN SECVNDA ACIE
MINVS PASSVS CCCC A SVIS CASTRIS CONSTITVVNT.

[39] CAESAR IN OPERE MILITES ADHORTARI NEQVE

ADVERSARIORVM COPIIS MOVERI. IAM CVM NON AMPLIVS
PASSVS MD INTER HOSTIVM ACIEM SVASQVE MVNITIONES ESSE
ANIMADVERTISSET INTELLEXISSETQVE AD IMPEDIENDOS
MILITES SVOS ET AB OPERE DEPELLENDOS HOSTEM PROPIVS
ACCEDERE ET NECESSE HABERET LEGIONES A MVNITIONIBVS
DEDVCERE, IMPERAT TVRMAE HISPANORVM VT AD PROXIMVM
COLLEM PROPERE ACCVRRERENT PRAESIDIVMQVE INDE
DETVRBARENT LOCVMQVE CAPERENT, EODEMQVE IVBET LEVIS
ARMATVRAE PAVCOS CONSEQVI SVBSIDIO. QVI MISSI CELERITER
NVMIDAS ADORTI PARTIM VIVOS CAPIVNT, NONNVLLOS EQVITES
FVGIENTES CONVVLNERAVERVNT LOCVMQVE SVNT POTITI.
POSTQVAM ID LABIENVS ANIMADVERTIT, QVO CELERIVS IIS
AVXILIVM FERRET, EX ACIE INSTRVCTA EQVITATVS SVI PROPE
TOTVM DEXTRVM CORNV AVERTIT ATQVE SVIS FVGIENTIBVS
SVPPETIAS IRE CONTENDIT. QVOD VBI CAESAR CONSPEXIT,
LABIENVM AB SVIS COPIIS LONGIVS IAM ABSCESSISSE,
EQVITATVS SVI ALAM SINISTRAM AD INTERCLVDENDOS HOSTES
IMMISIT.

[40] ERAT IN EO CAMPO VBI EA RES GEREBATVR, VILLA

PERMAGNA TVRRIBVS IIII EXSTRVCTA. QVAE LABIENI
PROSPECTVM IMPEDIEBAT NE POSSET ANIMVM ADVERTERE AB
EQVITATV CAESARIS SE INTERCLVDI. ITAQVE NON PRIVS VIDIT
TVRMAS IVLIANAS QVAM SVOS CAEDI A TERGO SENTIT. EX QVA
RE SVBITO IN TERROREM CONVERSO EQVITATV NVMIDARVM
RECTA IN CASTRA FVGERE CONTENDIT. GALLI GERMANIQVE QVI
RESTITERANT, EX SVPERIORE LOCO ET POST TERGVM
CIRCVMVENTI FORTITERQVE RESISTENTES CONCIDVNTVR
VNIVERSI. QVOD VBI LEGIONES SCIPIONIS QVAE PRO CASTRIS
ERANT INSTRVCTAE ANIMVM ADVERTERVNT, METV AC TERRORE
OBCAECATAE OMNIBVS PORTIS IN SVA CASTRA FVGERE
COEPERVNT. POSTQVAM SCIPIONE EIVSQVE COPIIS CAMPO
COLLIBVSQVE EXTVRBATIS ATQVE IN CASTRA COMPVLSIS CVM
RECEPTVI CAESAR CANI IVSSISSET EQVITATVMQVE OMNEM
INTRA SVAS MVNITIONES RECEPISSET, CAMPO PVRGATO
ANIMADVERTIT MIRIFICA CORPORA GALLORVM
GERMANORVMQVE QVI PARTIM EIVS AVCTORITATEM ERANT EX
GALLIA SECVTI, PARTIM PRETIO POLLICITATIONIBVS ADDVCTI
AD EVM SE CONTVLERANT, NONNVLLI QVI EX CVRIONIS PROELIO
CAPTI CONSERVATIQVE PAREM GRATIAM IN FIDE PRAEBENDA
PRAESTARE VOLVERANT. HORVM CORPORA MIRIFICA SPECIE
AMPLITVDINEQVE CAESA TOTO CAMPO AC PROSTRATA DIVERSE
IACEBANT.

[41] HIS REBVS GESTIS CAESAR POSTERO DIE EX OMNIBVS

PRAESIDIIS COHORTES EDVXIT ATQVE OMNES SVAS COPIAS IN
CAMPO INSTRVXIT. SCIPIO SVIS MALE ACCEPTIS OCCISIS
CONVVLNERATISQVE INTRA SVAS CONTINERE SE MVNITIONES
COEPIT. CAESAR INSTRVCTA ACIE SECVNDVM INFIMAS IVGI
RADICES PROPIVS MVNITIONES LENITER ACCESSIT. IAMQVE
MINVS MILLE PASSVS AB OPPIDO VZITTA QVOD SCIPIO TENEBAT
ABERANT LEGIONES IVLIANAE, CVM SCIPIO VERITVS NE OPPIDVM
AMITTERET, VNDE AQVARI RELIQVISQVE REBVS SVBLEVARI EIVS
EXERCITVS CONSVERAT, EDVCTIS OMNIBVS COPIIS QVADRVPLICI
ACIE INSTRVCTA, EX INSTITVTO SVO PRIMA EQVESTRI
TVRMATIM DERECTA ELEPHANTISQVE TVRRITIS INTERPOSITIS
ARMATISQVE, SVPPETIAS IRE CONTENDIT. QVOD VBI CAESAR
ANIMADVERTIT, ARBITRATVS SCIPIONEM AD DIMICANDVM
PARATVM AD SE CERTO ANIMO VENIRE, IN EO LOCO QVO PAVLO
ANTE COMMEMORAVI, ANTE OPPIDVM CONSTITIT SVAMQVE
ACIEM MEDIAM EO OPPIDO TEXIT, DEXTRVM SINISTRVMQVE
CORNV, VBI ELEPHANTI ERANT, IN CONSPECTV PATENTI
ADVERSARIORVM CONSTITVIT.

[42] CVM IAM PROPE SOLIS OCCASVM CAESAR EXSPECTAVISSET

NEQVE EX EO LOCO QVO CONSTITERAT SCIPIONEM PROGREDI
PROPIVS SE ANIMADVERTISSET LOCOQVE SE MAGIS DEFENDERE,
SI RES COEGISSET, QVAM IN CAMPO COMMINVS CONSISTERE
AVDERE, NON EST VISA RATIO PROPIVS ACCEDENDI EO DIE AD
OPPIDVM, QVONIAM IBI PRAESIDIVM GRANDE NVMIDARVM ESSE
COGNOVERAT, HOSTESQVE MEDIAM ACIEM SVAM OPPIDO
TEXISSE ET SIBI DIFFICILE FACTV ESSE INTELLEXIT SIMVL ET
OPPIDVM VNO TEMPORE OPPVGNARE ET IN ACIE IN CORNV
DEXTRO AC SINISTRO EX INIQVIORE LOCE PVGNARE,
PRAESERTIM CVM MILITES A MANE DIEI IEIVNI SVB ARMIS
STETISSENT DEFATIGATI. ITAQVE REDVCTIS SVIS COPIIS IN
CASTRA POSTERO DIE PROPIVS EORVM ACIEM INSTITVIT
EXPORRIGERE MVNITIONES.

[43] INTERIM CONSIDIVS QVI ACYLLAM + ET VIII COHORTIBVS

STIPENDIARIIS + NVMIDIS GAETVLISQVE OBSIDEBAT, VBI C.
MESSIVS + QVI + COHORTIBVS PRAEERAT, DIV MVLTVMQVE
EXPERTVS MAGNISQVE OPERIBVS SAEPE ADMOTIS ET HIS AB
OPPIDANIS INCENSIS CVM PROFICERET NIHIL, SVBITO NVNTIO DE
EQVESTRI PROELIO ADLATO COMMOTVS, FRVMENTO CVIVS IN
CASTRIS COPIAM HABVERAT INCENSO, VINO OLEO CETERISQVE
REBVS QVAE AD VICTVM PARARI SOLENT CORRVPTIS ACYLLAM
QVAM OBSIDEBAT DESERVIT ATQVE ITINERE PER REGNVM IVBAE
FACTO COPIAS CVM SCIPIONE PARTITVS HADRVMETVM SE
RECEPIT.

[44] INTEREA EX SECVNDO COMMEATV QVEM A SICILIA MISERAT

ALIENVS, NAVIS VNA, IN QVA FVERAT Q. COMINIVS ET L. TICIDA,
EQVES ROMANVS, AB RESIDVA CLASSE CVM ERRAVISSET
DELATAQVE ESSET VENTO AD THAPSON, A VERGILIO SCAPHIS
NAVICVLISQVE ACTVARIIS EXCEPTA EST ET AD SCIPIONEM
ADDVCTA. ITEM ALTERA NAVIS TRIERIS EX EADEM CLASSE
ERRABVNDA AC TEMPESTATE DELATA AD AEGIMVRVM A CLASSE
VARI ET M. OCTAVI EST CAPTA, IN QVO MILITES VETERANI CVM
VNO CENTVRIONE ET NONNVLLI TIRONES FVERVNT; QVOS VARVS
ADSERVATOS SINE CONTVMELIA DEDVCENDOS CVRAVIT AD
SCIPIONEM. QVI POSTQVAM AD EVM PERVENERVNT ET ANTE
SVGGESTVM EIVS CONSTITERVNT, 'NON VESTRA' INQVIT 'SPONTE
VOS CERTO SCIO, SED ILLIVS SCELERATI VESTRI IMPERATORIS
IMPVLSV ET IMPERIO COACTOS CIVES ET OPTIMVM QVEMQVE
NEFARIE CONSECTARI. QVOS QVONIAM FORTVNA IN NOSTRAM
DETVLIT POTESTATEM, SI, ID QVOD FACERE DEBETIS, REM
PVBLICAM CVM OPTIMO QVOQVE DEFENDETIS, CERTVM EST
VOBIS VITAM ET PECVNIAM DONARE. QVAPROPTER QVID
SENTIATIS PROLOQVIMINI.'

[45] HAC HABITA ORATIONE SCIPIO CVM EXISTIMASSET PRO SVO

BENEFICIO SINE DVBIO AB HIS GRATIAS SIBI ACTVM IRI,
POTESTATEM EIS DICVNDI FECIT. EX EIS CENTVRIO LEGIONIS XIV
'PRO TVO' INQVIT 'SVMMO BENEFICIO SCIPIO, TIBI GRATIAS AGO –
NON ENIM IMPERATOREM TE APPELLO – QVOD MIHI VITAM
INCOLVMITATEMQVE BELLI IVRE CAPTO POLLICERIS, ET FORSAN
ISTO VTERER BENEFICIO, SI NON EI SVMMVM SCELVS
ADIVNGERETVR. EGONE CONTRA CAESAREM IMPERATOREM
MEVM APVD QVEM ORDINEM DVXI, EIVSQVE EXERCITVM PRO
CVIVS DIGNITATE VICTORIAQVE AMPLIVS + XXXVI ANNOS +
DEPVGNAVI, ADVERSVS ARMATVSQVE CONSISTAM? NEQVE EGO
ISTVD FACTVRVS SVM ET TE MAGNOPERE VT DE NEGOTIO
DESISTAS ADHORTOR. CONTRA CVIVS ENIM COPIAS CONTENDAS,
SI MINVS ANTEA EXPERTVS ES, LICET NVNC COGNOSCAS. ELIGE
EX TVIS COHORTEM VNAM QVAM PVTAS ESSE FIRMISSIMAM, ET
CONSTITVE CONTRA ME; EGO AVTEM EX MEIS COMMILITONIBVS
QVOS NVNC IN TVA TENES POTESTATE, NON AMPLIVS X SVMAM.
TVNC EX VIRTVTE NOSTRA INTELLEGES, QVID EX TVIS COPIIS
SPERARE DEBEAS.'
[46] POSTQVAM HAEC CENTVRIO PRAESENTI ANIMO ADVERSVS
OPINIONEM EIVS EST LOCVTVS, IRA PERCITVS SCIPIO ATQVE
ANIMI DOLORE INCENSVS ANNVIT CENTVRIONIBVS QVID FIERI
VELLET, ATQVE ANTE PEDES CENTVRIONEM INTERFICIT
RELIQVOSQVE VETERANOS A TIRONIBVS IVBET SECERNI. 'AB
DVCITE ISTOS' INQVIT 'NEFARIO SCELERE CONTAMINATOS ET
CAEDE CIVIVM SAGINATOS.' SIC EXTRA VALLVM DEDVCTI SVNT
ET CRVCIABILITER INTERFECTI. TIRONES AVTEM IVBET INTER
LEGIONES DISPERTIRI ET COMINIVM CVM TICIDA IN
CONSPECTVM SVVM PROHIBET ADDVCI. QVA EX RE CAESAR
COMMOTVS EOS QVOS IN STATIONIBVS CVM LONGIS NAVIBVS
APVD THAPSVM CVSTODIAE CAVSA IN SALO ESSE IVSSERAT, VT
SVIS ONERARIIS LONGISQVE NAVIBVS PRAESIDIO ESSENT, OB
NEGLEGENTIAM IGNOMINIAE CAVSA DIMITTENDOS AB EXERCITV
GRAVISSIMVMQVE IN EOS EDICTVM PROPONENDVM CVRAVIT.

[47] PER ID TEMPVS FERE CAESARIS EXERCITVI RES ACCIDIT

INCREDIBILIS AVDITV. NAMQVE VERGILIARVM SIGNO CONFECTO
CIRCITER VIGILIA SECVNDA NOCTIS NIMBVS CVM SAXEA
GRANDINE SVBITO EST EXORTVS INGENS. AD HOC AVTEM
INCOMMODVM ACCESSERAT QVOD CAESAR NON MORE
SVPERIORVM TEMPORVM IN HIBERNIS EXERCITVM CONTINEBAT,
SED IN TERTIO QVARTOQVE DIE PROCEDENDO PROPIVSQVE
HOSTEM ACCEDENDO CASTRA COMMVNIBAT, OPEREQVE
FACIENDO MILITES SE CIRCVMSPICIENDI NON HABEBANT
FACVLTATEM. PRAETEREA ITA EX SICILIA EXERCITVM
TRANSPORTABAT VT PRAETER IPSVM MILITEM ET ARMA NEC VAS
NEC MANCIPIVM NEQVE VLLAM REM QVAE VSV MILITI ESSE
CONSVEVIT IN NAVES IMPONI PATERETVR. IN AFRICA AVTEM
NON MODO SIBI QVICQVAM NON ADQVISIERANT AVT
PARAVERANT, SED ETIAM PROPTER ANNONAE CARITATEM ANTE
PARTA CONSVMPSERANT. QVIBVS REBVS ATTENVATI OPPIDO
PERQVAM PAVCI SVB PELLIBVS ADQVIESCEBANT; RELIQVI EX
VESTIMENTIS TENTORIOLIS FACTIS ATQVE HARVNDINIBVS
STORIISQVE CONTEXTIS PERMANEBANT. ITAQVE SVBITO IMBRE
GRANDINEQVE CONSECVTA GRAVATIS PONDERE TENTORIIS
AQVARVMQVE VI SVBRVTIS DEIECTISQVE, NOCTE INTEMPESTA
IGNIBVS EXSTINCTIS, REBVS QVAE AD VICTVM PERTINENT
OMNIBVS CORRVPTIS PER CASTRA PASSIM VAGABANTVR
SCVTISQVE CAPITA CONTEGEBANT. EADEM NOCTE V LEGIONIS
PILORVM ACVMINA SVA SPONTE ARSERVNT.

[48] REX INTERIM IVBA DE EQVESTRI PROELIO SCIPIONIS CERTIOR

FACTVS EVOCATVSQVE AB EODEM LITTERIS PRAEFECTO
SABVRRA CVM PARTE EXERCITVS CONTRA SITTIVM RELICTO, VT
SECVM IPSE ALIQVID AVCTORITATIS ADDERET EXERCITV
SCIPIONIS AC TERROREM CAESARIS, CVM TRIBVS LEGIONIBVS
EQVITIBVSQVE FRENATIS DCCC, NVMIDIS SINE FRENIS
PEDITIBVSQVE LEVIS ARMATVRAE GRANDI NVMERO,
ELEPHANTIS XXX EGRESSVS E REGNO AD SCIPIONEM EST
PROFECTVS. POSTQVAM AD EVM PERVENIT, CASTRIS REGIIS
SEORSVM POSITIS CVM EIS COPIIS QVAS COMMEMORAVI HAVD
ITA LONGE AB SCIPIONE CONSEDIT. – ERAT IN CASTRIS CAESARIS
SVPERIORE TEMPORE MAGNVS TERROR, ET EXSPECTATIONE
COPIARVM REGIARVM EXERCITVS EIVS MAGIS SVSPENSIORE
ANIMO ANTE ADVENTVM IVBAE COMMOVEBATVR. POSTQVAM
VERO CASTRA CASTRIS CONTVLIT, DESPECTIS EIVS COPIIS
OMNEM TIMOREM DEPONIT. ITA QVAM ANTEA ABSENS
HABVERAT AVCTORITATEM, EAM OMNEM PRAESENS DIMISERAT.
– QVO FACTO CVIVIS FACILE FVIT INTELLECTV SCIPIONI
ADDITVM ANIMVM FIDVCIAMQVE REGIS ADVENTV. NAM
POSTERO DIE VNIVERSAS SVAS REGISQVE COPIAS CVM
ELEPHANTIS LX PRODVCTAS IN ACIEM QVAM SPECIOSISSIME
POTVIT INSTRVXIT AC PAVLO LONGIVS PROGRESSVS AB SVIS
MVNITIONIBVS HAVD ITA DIV COMMORATVS SE RECEPIT IN
CASTRA.

[49] CAESAR POSTQVAM ANIMADVERTIT SCIPIONI AVXILIA FERE

QVAE EXSPECTASSET OMNIA CONVENISSE NEQVE MORAM
PVGNANDI VLLAM FORE, PER IVGVM SVMMVM CVM COPIIS
PROGREDI COEPIT ET BRACHIA PROTINVS DVCERE ET CASTELLA
MVNIRE PROPIVSQVE SCIPIONEM CAPIENDO LOCA EXCELSA
OCCVPARE CONTENDIT. ADVERSARII MAGNITVDINE COPIARVM
CONFISI PROXIMVM COLLEM OCCVPAVERANT ATQVE ITA
LONGIVS SIBI PROGREDIENDI ERIPVERVNT FACVLTATEM.
EIVSDEM COLLIS OCCVPANDI [GRATIA] LABIENVS CONSILIVM
CEPERAT ET QVO PROPIORE LOCO FVERAT, EO CELERIVS
OCCVRRERAT.

[50] ERAT CONVALLIS SATIS MAGNA LATITVDINE, ALTITVDINE

PRAERVPTA, CREBRIS LOCIS SPELVNCAE IN MODVM SVBRVTIS,
QVAE ERAT TRANSGREDIENDA CAESARI ANTEQVAM AD EVM
COLLEM QVEM CAPERE VOLEBAT PERVENIRETVR. VLTRAQVE
EAM CONVALLEM OLIVETVM VETVS CREBRIS ARBORIBVS
CONDENSVM. HIC CVM LABIENVS ANIMADVERTISSET CAESAREM
SI VELLET EVM LOCVM OCCVPARE, PRIVS NECESSE [ESSE]
CONVALLEM OLIVETVMQVE TRANSGREDI, EORVM LOCORVM
PERITVS IN INSIDIIS CVM PARTE EQVITATVS LEVIQVE ARMATVRA
CONSEDIT ET PRAETEREA POST + MONTEM COLLESQVE +
[CAESARI SE SVBITO OSTENDERET] EQVITES IN OCCVLTO
COLLOCAVERAT, VT CVM IPSE EX IMPROVISO LEGIONARIOS
ADORTVS ESSET, EX COLLE SE EQVITATVS OSTENDERET, VT RE
DVPLICI PERTVRBATVS CAESAR EIVSQVE EXERCITVS NEQVE
RETRO REGREDIVNDI NEQVE VLTRA PROCEDENDI OBLATA
FACVLTATE CIRCVMVENTVS CONCIDERETVR. CAESAR
POSTQVAM EQVITATV ANTE PRAEMISSO INSCIVS INSIDIARVM
CVM AD EVM LOCVM VENISSET, ADVERSARII SIVE OBLITI
PRAECEPTORVM LABIENI SIVE VERITI NE IN FOSSA AB EQVITIBVS
OPPRIMERENTVR, RARI AC SINGVLI DE RVPE PRODIRE ET SVMMA
PETERE COLLIS. QVOS CAESARIS EQVITES CONSECVTI PARTIM
INTERFECERVNT, PARTIM VIVORVM SVNT POTITI. DEINDE
PROTINVS COLLEM PETERE CONTENDERVNT ATQVE EVM
DECVSSO LABIENI PRAESIDIO CELERITER OCCVPAVERVNT.
LABIENVS CVM PARTE EQVITVM VIX FVGA SIBI PEPERIT
SALVTEM.

[51] HAC RE PER EQVITES GESTA CAESAR LEGIONIBVS OPERA

DISTRIBVIT ATQVE IN EO COLLE QVO ERAT POTITVS CASTRA
MVNIVIT. DEINDE AB SVIS MAXIMIS CASTRIS PER MEDIVM
CAMPVM E REGIONE OPPIDI VZITTAE, QVOD INTER SVA CASTRA
ET SCIPIONIS IN PLANITIE POSITVM ERAT TENEBATVRQVE A
SCIPIONE, DVO BRACHIA INSTITVIT DVCERE ET ITA DERIGERE VT
AD ANGVLVM DEXTRVM SINISTRVMQVE EIVS OPPIDI
CONVENIRENT. ID HAC RATIONE OPVS INSTRVEBAT, VT CVM
PROPIVS OPPIDVM COPIAS ADMOVISSET OPPVGNAREQVE
COEPISSET, TECTA LATERA SVIS MVNITIONIBVS HABERET, NE AB
EQVITATVS MVLTITVDINE CIRCVMVENTVS AB OPPVGNATIONE
DETERRERETVR, PRAETEREA QVO FACILIVS COLLOQVIA FIERE
POSSENT, ET SIQVI PERFVGERE VELLENT, ID QVOD ANTEA SAEPE
ACCIDEBAT MAGNO CVM EORVM PERICVLO, TVM FACILE ET SINE
PERICVLO FIERET. VOLVIT ETIAM EXPERIRI, CVM PROPIVS
HOSTEM ACCESSISSET, HABERETNE IN ANIMO DIMICARE.
ACCEDEBAT ETIAM AD RELIQVAS CAVSAS QVOD IS LOCVS
DEPRESSVS ERAT PVTEIQVE IBI NON NVLLI FIERI [COMPLVRES]
POTERANT: AQVATIONE ENIM LONGA ET ANGVSTA VTEBANTVR.
DVM HAEC OPERA QVAE ANTE DIXI FIEBANT A LEGIONIBVS,
INTERIM PARS ACIE ANTE OPVS INSTRVCTA SVB HOSTE STABAT;
EQVITES BARBARI LEVISQVE ARMATVRAE PROELIIS MINVTIS
COMMINVS DIMICABANT.

[52] CAESAR AB EO OPERE CVM IAM SVB VESPERVM COPIAS IN

CASTRA REDVCERET, MAGNO INCVRSV CVM OMNI EQVITATV
LEVIQVE ARMATVRA IVBA SCIPIO LABIENVS IN LEGIONARIOS
IMPETVM FECERVNT. EQVITES CAESARIANI VI VNIVERSAE
SVBITAEQVE HOSTIVM MVLTITVDINIS PVLSI PARVMPER
CESSERVNT. QVAE RES ALITER ADVERSARIIS CECIDIT: NAMQVE
CAESAR EX MEDIO ITINERE COPIIS REDVCTIS EQVITIBVS SVIS
AVXILIVM TVLIT; EQVITES AVTEM ADVENTV LEGIONVM ANIMO
ADDITO CONVERSIS EQVIS IN NVMIDAS CVPIDE INSEQVENTES
DISPERSOSQVE IMPETVM FECERVNT ATQVE EOS
CONVVLNERATOS VSQVE IN CASTRA REGIA REPPVLERVNT
MVLTOSQVE EX HIS INTERFECERVNT. QVODNI IN NOCTEM
PROELIVM ESSET CONIECTVM PVLVISQVE VENTO ELATVS
OMNIVM PROSPECTV OFFECISSET, IVBA CVM LABIENO CAPTI IN
POTESTATEM CAESARIS VENISSENT, EQVITATVSQVE CVM LEVI
ARMATVRA FVNDITVS AD INTERNECIONEM DELETVS ESSET.
INTERIM INCREDIBILITER EX LEGIONE IIII ET VI SCIPIONIS
MILITES DIFFVGERE PARTIM IN CASTRA CAESARIS, PARTIM IN
QVAS QVISQVE POTERAT REGIONES PERVENIRE. ITEMQVE
EQVITES CVRIONIANI DIFFISI SCIPIONI EIVSQVE COPIIS
COMPLVRES SE EODEM CONFEREBANT.

[53] DVM HAEC CIRCVM VZITTAM AB VTRISQVE DVCIBVS

ADMINISTRANTVR, LEGIONES DVAE, X ET VIIII, EX SICILIA
NAVIBVS ONERARIIS PROFECTAE, CVM IAM NON LONGE A PORTV
RVSPINAE ABESSENT, CONSPICATI NAVES CAESARIANAS QVAE IN
STATIONE APVD THAPSVM STABANT, VERITI NE IN
ADVERSARIORVM VT INSIDIANDI GRATIA IBI COMMORANTIVM
CLASSEM INCIDERENT IMPRVDENTES, VELA IN ALTVM
DEDERVNT AC DIV MVLTVMQVE IACTATI TANDEM MVLTIS POST
DIEBVS SITI INOPIAQVE CONFECTI AD CAESAREM PERVENIVNT.

[54] QVIBVS LEGIONIBVS EXPOSITIS MEMOR IN ITALIA PRISTINAE

LICENTIAE MILITARIS AC RAPINARVM CERTORVM HOMINVM
PARVVLAM MODO CAVSVLAM NACTVS, QVOD C. AVIENVS
TRIBVNVS MILITVM X LEGIONIS NAVEM [EX] COMMEATV
FAMILIA SVA ATQVE IVMENTIS OCCVPAVISSET NEQVE MILITEM
VNVM AB SICILIA SVSTVLISSET, POSTERO DIE DE SVGGESTV
CONVOCATIS OMNIVM LEGIONVM TRIBVNIS
CENTVRIONIBVSQVE 'MAXIME VELLEM' INQVIT 'HOMINES SVAE
PETVLANTIAE NIMIAEQVE LIBERTATIS ALIQVANDO FINEM
FECISSENT MEAEQVE LENITATIS MODESTIAE PATIENTIAEQVE
RATIONEM HABVISSENT. SED QVONIAM IPSI SIBI NEQVE MODVM
NEQVE TERMINVM CONSTITVVNT, QVO CETERI DISSIMILITER SE
GERANT, EGOMET IPSE DOCVMENTVM MORE MILITARI
CONSTITVAM. C. AVIENE, QVOD IN ITALIA MILITES POPVLI
ROMANI CONTRA REM PVBLICAM INSTIGASTI RAPINASQVE PER
MVNICIPIA FECISTI QVODQVE MIHI REIQVE PVBLICAE INVTILIS
FVISTI ET PRO MILITIBVS TVAM FAMILIAM IVMENTAQVE IN
NAVES IMPOSVISTI TVAQVE OPERA MILITIBVS TEMPORE
NECESSARIO RES PVBLICA CARET, OB EAS RES IGNOMINIAE
CAVSA AB EXERCITV MEO TE REMOVEO HODIEQVE EX AFRICA
ABESSE ET QVANTVM POTE PROFICISCI IVBEO. ITEMQVE TE AVLE
FONTEI, QVOD TRIBVNVS MILITVM SEDITIOSVS MALVSQVE CIVIS
FVISTI, TE AB EXERCITV DIMITTO. TITE SALIENE M. TIRO C.
CLVSINAS, CVM ORDINES IN MEO EXERCITV BENEFICIO, NON
VIRTVTE [SITIS] CONSECVTI ITA VOS GESSERITIS VT NEQVE
BELLO FORTES NEQVE PACE BONI AVT VTILES FVERITIS ET MAGIS
IN SEDITIONE CONCITANDISQVE MILITIBVS ADVERSVM VESTRVM
IMPERATOREM QVAM PVDORIS MODESTIAEQVE FVERITIS
STVDIOSIORES, INDIGNOS VOS ESSE ARBITROR QVI IN MEO
EXERCITV ORDINES DVCATIS, MISSOSQVE FACIO ET QVANTVM
POTE ABESSE EX AFRICA IVBEO.' ITAQVE TRADITOS
CENTVRIONIBVS ET SINGVLIS NON AMPLIVS SINGVLOS ADDITOS
SERVOS IN NAVEM IMPONENDOS SEPARATIM CVRAVIT.

[55] GAETVLI INTERIM PERFVGAE QVOS CVM LITTERIS

MANDATISQVE A CAESARE MISSOS SVPRA DOCVIMVS, AD SVOS
CIVES PERVENIVNT. QVORVM AVCTORITATE FACILE ADDVCTI
CAESARISQVE NOMINE PERSVASI A REGE IVBA DESCISCVNT
CELERITERQVE CVNCTI ARMA CAPIVNT CONTRAQVE REGEM
FACERE NON DVBITANT. QVIBVS REBVS COGNITIS IVBA
DISTENTVS TRIPLICI BELLO NECESSITATEQVE COACTVS DE SVIS
COPIIS QVAS CONTRA CAESAREM ADDVXERAT, SEX COHORTES IN
FINES REGNI SVI MITTIT QVAE ESSENT PRAESIDIO CONTRA
GAETVLOS.

[56] CAESAR BRACHIIS PERFECTIS PROMOTISQVE VSQVE EO VT

TELVM EX OPPIDO ADIGI NON POSSET, CASTRA MVNIT, BALLISTIS
SCORPIONIBVSQVE CREBRIS ANTE FRONTEM CASTRORVM
CONTRA OPPIDVM COLLOCATIS DEFENSORES MVRI DETERRERE
NON INTERMITTIT EOQVE QVINQVE LEGIONES EX SVPERIORIBVS
CASTRIS DEDVCIT. QVA FACVLTATE OBLATA INLVSTRIORES
NOTISSIMIQVE CONSPECTVM AMICORVM PROPINQVORVMQVE
EFFLAGITABANT ATQVE INTER SE COLLOQVEBANTVR. QVAE RES
QVID VTILITATIS HABERET, CAESAREM NON FALLEBAT. NAMQVE
GAETVLI EX EQVITATV REGIO NOBILIORES EQVITVMQVE
PRAEFECTI QVORVM PATRES CVM MARIO ANTE MERVERANT
EIVSQVE BENEFICIO AGRIS FINIBVSQVE DONATI POST SVLLAE
VICTORIAM SVB HIEMPSALIS REGIS ERANT DATI POTESTATEM,
OCCASIONE CAPTA NOCTE IAM LVMINIBVS ACCENSIS CVM EQVIS
CALONIBVSQVE SVIS CIRCITER MILLE PERFVGIVNT IN CAESARIS
CASTRA QVAE ERANT IN CAMPO PROXIME LOCVM VZITTAE
LOCATA.
[57] QVOD POSTQVAM SCIPIO QVIQVE CVM EO ERANT
COGNOVERVNT, CVM COMMOTI EX TALI INCOMMODO ESSENT,
FERE PER ID TEMPVS M. AQVINIVM CVM C. SASERNA
COLLOQVENTEM VIDERVNT. SCIPIO MITTIT AD AQVINIVM, NIHIL
ADTINERE EVM CVM ADVERSARIIS COLLOQVI. CVM + NIHILO
MINVS EIVS SERMONEM NVNTIVS AD SCIPIONEM REFERRET + SED
RESTARET VT RELIQVA QVAE SIBI VELLET PERAGERET, VIATOR
PRAETEREA AB IVBA AD EVM EST MISSVS QVI DICERET AVDIENTE
SASERNA 'VETAT TE REX COLLOQVI'. QVO NVNTIO PERTERRITVS
DISCESSIT ET DICTO AVDIENS FVIT REGI. VSV VENISSE HOC CIVI
ROMANO ET EI QVI AB POPVLO ROMANO HONORES ACCEPISSET,
INCOLVMI PATRIA FORTVNISQVE OMNIBVS IVBAE BARBARO
POTIVS OBOEDIENTEM FVISSE QVAM AVT SCIPIONIS
OBTEMPERASSE NVNTIO AVT CAESIS EIVSDEM PARTIS CIVIBVS
INCOLVMEM REVERTI MALLE! ATQVE ETIAM [ET] SVPERBIVS
IVBAE FACTVM NON IN M. AQVINIVM HOMINEM NOVVM
PARVVMQVE SENATOREM, SED IN SCIPIONEM HOMINEM ILLA
FAMILIA DIGNITATE HONORIBVS PRAESTANTEM. NAMQVE CVM
SCIPIO SAGVLO PVRPVREO ANTE REGIS ADVENTVM VTI SOLITVS
ESSET, DICITVR IVBA CVM EO EGISSE, NON OPORTERE ILLVM
EODEM [VTI] VESTITV ATQVE IPSE VTERETVR. ITAQVE FACTVM
EST VT SCIPIO AD ALBVM SESE VESTITVM TRANSFERRET ET
IVBAE HOMINI SVPERBISSIMO INEPTISSIMOQVE OBTEMPERARET.

[58] POSTERO DIE VNIVERSAS OMNIVM COPIAS DE CASTRIS

OMNIBVS EDVCVNT ET SVPERCILIVM QVODDAM EXCELSVM
NACTI NON LONGE A CAESARIS CASTRIS ACIEM CONSTITVVNT
ATQVE IBI CONSISTVNT. CAESAR ITEM PRODVCIT COPIAS
CELERITERQVE EIS INSTRVCTIS ANTE SVAS MVNITIONES QVAE
ERANT IN CAMPO CONSISTIT, SINE DVBIO EXISTIMANS VLTRO
ADVERSARIOS, CVM TAM MAGNIS COPIIS AVXILIISQVE REGIS
ESSENT PRAEDITI PROMPTIVSQVE PROSILVISSENT, ACIE SECVM
CONCVRSVROS PROPIVSQVE SE ACCESSVROS. EQVO
CIRCVMVECTVS LEGIONESQVE COHORTATVS SIGNO DATO
ACCESSVM HOSTIVM AVCVPABATVR. IPSE ENIM A SVIS
MVNITIONIBVS LONGIVS NON SINE RATIONE [NON] PROCEDEBAT,
QVOD IN OPPIDO VZITTAE QVOD SCIPIO TENEBAT, HOSTIVM
ERANT COHORTES ARMATAE; EIDEM AVTEM OPPIDO AD
DEXTRVM LATVS EIVS CORNV ERAT OPPOSITVM,
VEREBATVRQVE NE SI PRAETERGRESSVS ESSET, EX OPPIDO
ERVPTIONE FACTA AB LATERE EVM ADORTI CONCIDERENT.
PRAETEREA HAEC QVOQVE EVM CAVSA TARDAVIT, QVOD ERAT
LOCVS QVIDAM PERIMPEDITVS ANTE ACIEM SCIPIONIS QVEM
SVIS IMPEDIMENTO AD VLTRO OCCVRRENDVM FORE
EXISTIMABAT.
[59] NON ARBITROR ESSE PRAETERMITTENDVM QVEMADMODVM
EXERCITVS VTRIVSQVE FVERINT IN ACIEM INSTRVCTI. SCIPIO
HOC MODO ACIEM DEREXIT: COLLOCARAT IN FRONTE SVAS ET
IVBAE LEGIONES, POST EAS AVTEM NVMIDAS IN SVBSIDIARIA
ACIE ITA EXTENVATOS ET IN LONGITVDINEM DERECTOS VT
PROCVL SIMPLEX ESSE ACIES MEDIA AB LEGIONARIIS MILITIBVS
VIDERETVR [IN CORNIBVS AVTEM DVPLEX ESSE
EXISTIMABATVR]. ELEPHANTOS DEXTRO SINISTROQVE CORNV
COLLOCAVERAT AEQVALIBVS INTER EOS INTERVALLIS
INTERIECTIS, POST AVTEM ELEPHANTOS ARMATVRAS LEVES
NVMIDASQVE AVXILIARES SVBSTITVERAT. EQVITATVM
FRENATVM VNIVERSVM IN SVO DEXTRO CORNV DISPOSVERAT:
SINISTRVM ENIM CORNV OPPIDO VZITTA CLAVDEBATVR, NEQVE
ERAT SPATIVM EQVITATVS EXPLICANDI. PRAETEREA NVMIDAS
LEVISQVE ARMATVRAE INFINITAM MVLTITVDINEM AD
DEXTRAM PARTEM SVAE ACIEI OPPOSVERAT FERE INTERIECTO
NON MINVS MILLE PASSVM SPATIO ET AD COLLIS RADICES MAGIS
ADPVLERAT LONGIVSQVE AB ADVERSARIORVM SVISQVE COPIIS
PROMOVEBAT, ID HOC CONSILIO VT CVM ACIES DVAE INTER SE
CONCVRRISSENT, INITIO CERTAMINIS PAVLO LONGIVS EIVS
EQVITATVS CIRCVMVECTVS EX IMPROVISO CLAVDERET
MVLTITVDINE SVA EXERCITVM CAESARIS ATQVE PERTVRBATVM
IACVLIS CONFIGERET. HAEC FVIT RATIO SCIPIONIS EO DIE
PROELIANDI.

[60] CAESARIS AVTEM ACIES HOC MODO FVIT COLLOCATA: VT AB

SINISTRO EIVS CORNV ORDIAR ET AD DEXTRVM PERVENIAM,
HABVIT LEGIONEM X ET VIIII IN SINISTRO CORNV, XXV XXVIII XIII
XIV XXVIIII XXVI IN MEDIA ACIE. + FERE IPSVM DEXTRVM CORNV
SECVNDAM AVTEM ACIEM FERE IN EARVM LEGIONVM PARTE +
COHORTIVM COLLOCAVERAT, PRAETEREA EX TIRONVM
ADIECERAT PAVCAS. TERTIAM AVTEM ACIEM IN SINISTRVM
SVVM CORNV CONTVLERAT ET VSQVE AD ACIEI SVAE MEDIAM
LEGIONEM PORREXERAT ET ITA COLLOCAVERAT VTI SINISTRVM
SVVM CORNV ESSET TRIPLEX. ID EO CONSILIO FECERAT QVOD
SVVM DEXTRVM LATVS MVNITIONIBVS ADIVVABATVR,
SINISTRVM AVTEM EQVITATVS HOSTIVM MVLTITVDINI VTI
RESISTERE POSSET LABORABAT, EODEMQVE SVVM OMNEM
EQVITATVM CONTVLERAT, ET QVOD EI PARVM CONFIDEBAT,
PRAESIDIO HIS EQVITIBVS LEGIONEM V PRAEMISERAT
LEVEMQVE ARMATVRAM INTER EQVITES INTERPOSVERAT.
SAGITTARIOS VARIE PASSIMQVE LOCIS CERTIS MAXIMEQVE IN
CORNIBVS COLLOCAVERAT.
[61] SIC VTRORVMQVE EXCERCITVS INSTRVCTI NON PLVS
PASSVM CCC INTERIECTO SPATIO, QVOD FORSITAN ANTE ID
TEMPVS ACCIDERIT NVMQVAM QVIN DIMICARETVR, A MANE
VSQVE AD HORAM X DIE PERSTITERVNT. ITEMQVE CAESAR DVM
EXERCITVM INTRA MVNITIONES SVAS REDVCERE COEPISSET,
SVBITO VNIVERSVS EQVITATVS VLTERIOR NVMIDARVM
GAETVLORVMQVE SINE FRENIS AD DEXTRAM PARTEM SE
MOVERE PROPIVSQVE CAESARIS CASTRA QVAE ERANT IN COLLE
SE CONFERRE COEPIT, FRENATVS AVTEM LABIENI EQVES IN LOCO
PERMANERE LEGIONESQVE DISTINERE: CVM SVBITO PARS
EQVITATVS CAESARIS CVM LEVI ARMATVRA CONTRA GAETVLOS
INIVSSV AC TEMERE LONGIVS PROGRESSI PALVDEMQVE
TRANSGRESSI MVLTITVDINEM HOSTIVM PAVCI SVSTINERE NON
POTVERVNT LEVIQVE ARMATVRA DESERTA [AC]
CONVVLNERATIQVE VNO EQVITE AMISSO, MVLTIS EQVIS
SAVCIIS, LEVIS ARMATVRAE XXVII OCCISIS AD SVOS
REFVGERVNT. QVO SECVNDO EQVESTRI PROELIO FACTO SCIPIO
LAETVS IN CASTRA NOCTE COPIAS REDVXIT. QVOD PROPRIVM
GAVDIVM BELLANTIBVS FORTVNA TRIBVERE NON DECREVIT.
NAMQVE POSTERO DIE CAESAR CVM PARTEM EQVITATVS SVI
FRVMENTANDI GRATIA LEPTIM MISISSET, IN ITINERE
PRAEDATORES EQVITES NVMIDAS GAETVLOSQVE EX IMPROVISO
ADORTI CIRCITER CENTVM PARTIM OCCIDERVNT, PARTIM
VIVORVM POTITI SVNT. CAESAR INTERIM COTIDIE LEGIONES IN
CAMPVM DEDVCERE ATQVE OPVS FACERE VALLVMQVE ET
FOSSAM PER MEDIVM CAMPVM DVCERE ADVERSARIORVMQVE
EXCVRSIONIBVS [ITER] OFFICERE NON INTERMITTIT. SCIPIO ITEM
MVNITIONES CONTRA FACERE ET NE IVGO A CAESARE
EXCLVDERETVR ADPROPERARE, ITA VT DVCES VTRIQVE ET IN
OPERIBVS OCCVPATI ESSENT, ET NIHILO MINVS EQVESTRIBVS
PROELIIS INTER SE COTIDIE DIMICABANT.

[62] INTERIM VARVS CLASSEM QVAM ANTEA VTICAE HIEMIS

GRATIA SVBDVXERAT, COGNITO LEGIONIS + VII ET VIIII + EX
SICILIA ADVENTV CELERITER DEDVCIT IBIQVE GAETVLIS
REMIGIBVS EPIBATISQVE COMPLET INSIDIANDIQVE GRATIA AB
VTICA PROGRESSVS HADRVMETVM CVM LV NAVIBVS PERVENIT.
CVIVS ADVENTVS INSCIVS CAESAR LVCIVM CISPIVM CVM
CLASSE XXVII NAVIVM AD THAPSVM VERSVS IN STATIONEM
PRAESIDII GRATIA COMMEATVS SVI MITTIT ITEMQVE QVINTVM
AQVILAM CVM XIII NAVIBVS LONGIS HADRVMETVM EADEM DE
CAVSA PRAEMITTIT. CISPIVS QVO ERAT MISSVS CELERITER
PERVENIT, AQVILA TEMPESTATE IACTATVS PROMVNTVRIVM
SVPERARE NON POTVIT ATQVE ANGVLVM QVENDAM TVTVM A
TEMPESTATE NACTVS CVM CLASSE SE LONGIVS A PROSPECTV
REMOVIT. RELIQVA CLASSIS IN SALO AD LEPTIM EGRESSIS
REMIGIBVS PASSIMQVE IN LITORE VAGANTIBVS, PARTIM IN
OPPIDVM VICTVS SVI MERCANDI GRATIA PROGRESSIS VACVA A
DEFENSORIBVS STABAT. QVIBVS REBVS VARVS EX PERFVGIS
COGNITIS OCCASIONEM NACTVS VIGILIA SECVNDA HADRVMETO
EX COTHONE EGRESSVS PRIMO MANE LEPTIM CVM VNIVERSA
CLASSE VECTVS NAVES ONERARIAS QVAE LONGIVS A PORTV IN
SALO STABANT VACVAS A DEFENSORIBVS INCENDIT ET
PENTERES DVAS NVLLO REPVGNANTE CEPIT.

[63] CAESAR INTERIM CELERITER PER NVNTIOS IN CASTRIS, CVM

OPERA CIRCVMIRET, CERTIOR FACTVS, QVAE ABERANT A PORTV
MILIA PASSVVM VI, EQVO ADMISSO OMISSIS OMNIBVS REBVS
CELERITER PERVENIT LEPTIM IBIQVE HORTATVR OMNES VT SE
NAVES CONSEQVERENTVR; [POSTEA] IPSE PARVOLVM
NAVIGIOLVM CONSCENDIT, IN CVRSV AQVILAM MVLTITVDINE
NAVIVM PERTERRITVM ATQVE TREPIDANTEM NACTVS HOSTIVM
CLASSEM SEQVI COEPIT. INTERIM VARVS CELERITATE CAESARIS
AVDACIAQVE COMMOTVS CVM VNIVERSA CLASSE CONVERSIS
NAVIBVS HADRVMETVM VERSVS FVGERE CONTENDIT. QVEM
CAESAR IN MILIBVS PASSVVM IIII CONSECVTVS RECVPERATA
QVINQVEREMI CVM SVIS OMNIBVS EPIBATIS ATQVE ETIAM
HOSTIVM CVSTODIBVS CXXX IN EA NAVE CAPTIS TRIREMEM
HOSTIVM PROXIMAM QVAE IN REPVGNANDO ERAT COMMORATA,
ONVSTAM REMIGVM EPIBATARVMQVE CEPIT. RELIQVAE NAVES
HOSTIVM PROMVNTVRIVM SVPERARVNT ATQVE HADRVMETVM
IN COTHONEM SE VNIVERSAE CONTVLERVNT. CAESAR EODEM
VENTO PROMVNTVRIVM SVPERARE NON POTVIT ATQVE IN SALO
IN ANCORIS EA NOCTE COMMORATVS PRIMA LVCE
HADRVMETVM ACCEDIT IBIQVE NAVIBVS ONERARIIS QVAE
ERANT EXTRA COTHONEM INCENSIS OMNIBVSQVE RELIQVIS AB
EIS AVT SVBDVCTIS AVT IN COTHONEM COMPVLSIS PAVLISPER
COMMORATVS, SI FORTE VELLENT CLASSE DIMICARE, RVRSVS SE
RECEPIT IN CASTRA.

[64] IN EA NAVE CAPTVS EST P. VESTRIVS EQVES ROMANVS ET P.

LIGARIVS AFRANIANVS QVEM CAESAR IN HISPANIA CVM
RELIQVIS DIMISERAT, ET POSTEA SE AD POMPEIVM CONTVLERAT,
INDE EX PROELIO EFFVGERAT IN AFRICAMQVE AD VARVM
VENERAT; QVEM OB PERIVRIVM PERFIDIAMQVE CAESAR IVSSIT
NECARI. P. VESTRIO AVTEM QVOD EIVS FRATER ROMAE
PECVNIAM IMPERATAM NVMERAVERAT, ET QVOD IPSE SVAM
CAVSAM PROBAVERAT CAESARI, SE A NASIDI CLASSE CAPTVM,
CVM AD NECEM DVCERETVR, BENEFICIO VARI ESSE SERVATVM,
POSTEA SIBI FACVLTATEM NVLLAM DATAM TRANSEVNDI,
IGNOVIT.

[65] EST IN AFRICA CONSVETVDO INCOLARVM, VT IN AGRIS ET IN

OMNIBVS FERE VILLIS SVB TERRA SPECVS FRVMENTI CONDENDI
GRATIA CLAM HABEANT, ATQVE ID PROPTER BELLA MAXIME
HOSTIVMQVE SVBITVM ADVENTVM PRAEPARANT. QVA DE RE
CAESAR PER INDICEM CERTIOR FACTVS TERTIA VIGILIA
LEGIONES DVAS CVM EQVITATV MITTIT A CASTRIS SVIS MILIA
PASSVVM X ATQVE INDE MAGNO NVMERO FRVMENTI ONVSTOS
RECIPIT IN CASTRA. QVIBVS REBVS COGNITIS LABIENVS
PROGRESSVS A SVIS CASTRIS MILIA PASSVVM VII PER IVGVM ET
COLLEM PER QVEM CAESAR PRIDIE ITER FECERAT, IBI CASTRA
DVARVM LEGIONVM FACIT ATQVE IPSE COTIDIE EXISTIMANS
CAESAREM EADEM SAEPE FRVMENTANDI GRATIA
COMMEATVRVM CVM MAGNO EQVITATV LEVIQVE ARMATVRA
INSIDIATVRVS LOCIS IDONEIS CONSIDIT.

[66] CAESAR INTERIM DE INSIDIIS LABIENI EX PERFVGIS CERTIOR

FACTVS PAVCOS DIES IBI COMMORATVS, DVM HOSTES
COTIDIANO INSTITVTO SAEPE IDEM FACIENDO IN
NEGLEGENTIAM ADDVCERENTVR, SVBITO MANE IMPERAT PORTA
DECVMANA LEGIONES SE + VIII + VETERANAS CVM PARTE
EQVITATVS SEQVI ATQVE EQVITIBVS PRAEMISSIS NEQVE
OPINANTES INSIDIATORES SVBITO IN CONVALLIBVS LATENTES
[EX] LEVI ARMATVRA CONCIDIT CIRCITER D, RELIQVOS IN FVGAM
TVRPISSIMAM CONIECIT. INTERIM LABIENVS CVM VNIVERSO
EQVITATV FVGIENTIBVS SVIS SVPPETIAS OCCVRRIT. CVIVS VIM
MVLTITVDINIS CVM EQVITES PAVCI CAESARIANI IAM SVSTINERE
NON POSSENT, CAESAR INSTRVCTAS LEGIONES HOSTIVM COPIIS
OSTENDIT. QVO FACTO PERTERRITO LABIENO AC RETARDATO
SVOS EQVITES RECEPIT INCOLVMES. POSTERO DIE IVBA NVMIDAS
EOS QVI LOCO AMISSO FVGA SE RECEPERANT IN CASTRA, IN
CRVCE OMNES SVFFIXIT.

[67] CAESAR INTERIM QVONIAM INOPIA FRVMENTI PREMEBATVR,

COPIAS OMNES IN CASTRA CONDVCIT ATQVE PRAESIDIO LEPTI
RVSPINAE ACYLLAE RELICTO, CISPIO AQVILAEQVE CLASSE
TRADITA, VT ALTER HADRVMETVM, ALTER THAPSVM MARI
OBSIDERENT, IPSE CASTRIS INCENSIS QVARTA NOCTIS VIGILIA
ACIE INSTRVCTA IMPEDIMENTIS IN SINISTRA PARTE COLLOCATIS
EX EO LOCO PROFICISCITVR ET PERVENIT AD OPPIDVM AGGAR,
QVOD A GAETVLIS SAEPE ANTEA OPPVGNATVM SVMMAQVE VI
PER IPSOS OPPIDANOS ERAT DEFENSVM. IBI IN CAMPO CASTRIS
VNIS POSITIS IPSE FRVMENTATVM CIRCVM VILLAS CVM PARTE
EXERCITVS PROFECTVS MAGNO INVENTO HORDEI OLEI VINI FICI
NVMERO, PAVCO TRITICI, ATQVE RECREATO EXERCITV REDIT IN
CASTRA. SCIPIO INTERIM COGNITO CAESARIS DISCESSV CVM
VNIVERSIS COPIIS PER IVGVM CAESAREM SVBSEQVI COEPIT
ATQVE AB EIVS CASTRIS MILIA PASSVVM VI LONGE TRINIS
CASTRIS DISPERTITIS COPIIS CONSEDIT.

[68] OPPIDVM ERAT ZETA QVOD ABERAT A SCIPIONE MILIA

PASSVVM X, AD EIVS REGIONEM ET PARTEM CASTRORVM
COLLOCATVM, A CAESARE AVTEM DIVERSVM AC REMOTVM,
QVOD ERAT AB EO LONGE MILIA PASSVVM XIIII. HVC SCIPIO
LEGIONES DVAS FRVMENTANDI GRATIA MISIT. QVOD POSTQVAM
CAESAR EX PERFVGA COGNOVIT, CASTRIS EX CAMPO IN COLLEM
AC TVTIORA LOCA COLLATIS ATQVE IBI PRAESIDIO RELICTO IPSE
QVARTA VIGILIA EGRESSVS PRAETER HOSTIVM CASTRA
PROFICISCITVR CVM COPIIS ET OPPIDVM POTITVR. LEGIONES
SCIPIONIS COMPERIT LONGIVS IN AGRIS FRVMENTARI, ET CVM EO
CONTENDERE CONARETVR, ANIMADVERTIT COPIAS HOSTIVM HIS
LEGIONIBVS OCCVRRERE SVPPETIAS. QVAE RES EIVS IMPETVM
RETARDAVIT. ITAQVE CAPTO C. ~BIOCIO REGINO EQVITE
ROMANO SCIPIONIS FAMILIARISSIMO QVI EI OPPIDO PRAEERAT,
ET P. ATRIO EQVITE ROMANO DE CONVENTV VTICENSI, ET
CAMELIS XXII REGIS ABDVCTIS, PRAESIDIO IBI CVM OPPIO
LEGATO RELICTO IPSE SE RECIPERE COEPIT AD CASTRA.

[69] CVM IAM NON LONGE A CASTRIS SCIPIONIS ABESSET, QVAE

EVM NECESSE ERAT PRAETERGREDI, LABIENVS AFRANIVSQVE
CVM OMNI EQVITATV LEVIQVE ARMATVRA EX INSIDIIS ADORTI
AGMINI EIVS EXTREMO SE OFFERVNT ATQVE EX COLLIBVS
PROXIMIS EXSISTVNT. QVOD POSTQVAM CAESAR ANIMVM
ADVERTIT, EQVITIBVS SVIS HOSTIVM VI OPPOSITIS SARCINAS
LEGIONARIOS IN ACERVVM IVBET COMPORTARE ATQVE
CELERITER SIGNA HOSTIBVS INFERRE. QVOD POSTQVAM
COEPTVM EST FIERI, PRIMO IMPETV LEGIONVM EQVITATVS ET
LEVIS ARMATVRA HOSTIVM NVLLO NEGOTIO LOCO PVLSA ET
DEIECTA EST DE COLLE. CVM IAM CAESAR EXISTIMASSET HOSTES
PVLSOS DETERRITOSQVE FINEM LACESSENDI FACTVROS ET ITER
COEPTVM PERGERE COEPISSET, ITERVM CELERITER EX PROXIMIS
COLLIBVS ERVMPVNT ATQVE EADEM RATIONE QVA ANTE DIXI IN
CAESARIS LEGIONARIOS IMPETVM FACIVNT NVMIDAE LEVISQVE
ARMATVRAE MIRABILI VELOCITATE PRAEDITI, QVI INTER
EQVITES PVGNABANT ET VNA PARITERQVE CVM EQVITIBVS
ACCVRRERE ET REFVGERE CONSVEVERANT. CVM HOC SAEPIVS
FACERENT ET PROFICISCENTES IVLIANOS INSEQVERENTVR,
REFVGERENT INSTANTES, PROPIVS NON ACCEDERENT ET
SINGVLARI GENERE PVGNAE VTERENTVR EOSQVE IACVLIS
CONVVLNERARE SATIS ESSE EXISTIMARENT, CAESAR
INTELLEXIT NIHIL ALIVD EOS CONARI NISI VT SE COGERENT
CASTRA EO LOCO PONERE, VBI OMNINO AQVAE NIHIL ESSET, VT
EXERCITVS IEIVNVS, QVI A QVARTA VIGILIA VSQVE AD HORAM X
DIEI NIHIL GVSTASSET, AC IVMENTA SITI PERIRENT.

[70] CVM IAM AD SOLIS OCCASVM ESSET, ET NON TOTOS C PASSVS

IN HORIS IIII ESSET PROGRESSVS, EQVITATV SVO PROPTER
EQVORVM INTERITVM EXTREMO AGMINE REMOTO LEGIONES IN
VICEM AD EXTREMVM AGMEN EVOCABAT. ITA VIM HOSTIVM
PLACIDE LENITERQVE PROCEDENS PER LEGIONARIVM MILITEM
COMMODIVS SVSTINEBAT. INTERIM EQVITVM NVMIDARVM
COPIAE DEXTRA SINISTRAQVE PER COLLES PRAECVRRERE
CORONAEQVE IN MODVM CINGERE MVLTITVDINE SVA CAESARIS
COPIAS, PARS AGMEN EXTREMVM INSEQVI. CAESARIS INTERIM
NON AMPLIVS III AVT IIII MILITES VETERANI SI SE
CONVERTISSENT ET PILA VIRIBVS CONTORTA IN NVMIDAS
INFESTOS CONIECISSENT, AMPLIVS DVVM MILIVM NVMERO AD
VNVM TERGA VERTEBANT AC RVRSVS AD ACIEM PASSIM
CONVERSIS EQVIS SE COLLIGEBANT ATQVE IN SPATIO
CONSEQVEBANTVR ET IACVLA IN LEGIONARIOS COICIEBANT. ITA
CAESAR MODO PROCEDENDO MODO RESISTENDO TARDIVS
ITINERE CONFECTO NOCTIS HORA PRIMA OMNES SVOS AD VNVM
IN CASTRA INCOLVMES SAVCIIS X FACTIS REDVXIT. LABIENVS
CIRCITER CCC AMISSIS, MVLTIS VVLNERATIS AC DEFESSIS,
INSTANDO OMNIBVS AD SVOS SE RECEPIT. SCIPIO INTERIM
LEGIONES PRODVCTAS CVM ELEPHANTIS QVOS ANTE CASTRA IN
ACIE TERRORIS GRATIA IN CONSPECTV CAESARIS
COLLOCAVERAT, REDVCIT IN CASTRA.

[71] CAESAR CONTRA EIVSMODI HOSTIVM GENERA COPIAS SVAS

NON VT IMPERATOR EXERCITVM VETERANVM VICTOREMQVE
MAXIMIS REBVS GESTIS, SED VT LANISTA TIRONES GLADIATORES
CONDOCEFACERE: QVOT PEDES SE RECIPERENT AB HOSTE ET
QVEMADMODVM OBVERSI ADVERSARIIS ET IN QVANTVLO
SPATIO RESISTERENT, MODO PROCVRRERENT MODO
RECEDERENT COMMINARENTVRQVE IMPETVM, AC PROPE QVO
LOCO ET QVEMADMODVM TELA MITTERENT PRAECIPERE.
MIRIFICE ENIM HOSTIVM LEVIS ARMATVRA ANXIVM EXERCITVM
NOSTRVM ATQVE SOLLICITVM HABEBAT, QVIA ET EQVITES
DETERREBAT PROELIVM INIRE PROPTER EQVORVM INTERITVM,
QVOD EOS IACVLIS INTERFICIEBAT, ET LEGIONARIVM MILITEM
DEFATIGABAT PROPTER VELOCITATEM: GRAVIS ENIM
ARMATVRAE MILES SIMVLATQVE AB EIS INSECTATVS
CONSTITERAT IN EOSQVE IMPETVM FECERAT, ILLI VELOCI CVRSV
PERICVLVM FACILE VITABANT.

[72] QVIBVS EX REBVS CAESAR VEHEMENTER COMMOVEBATVR,

QVOD QVOTIENSCVMQVE PROELIVM ERAT COMMISSVM,
EQVITATV SVO SINE LEGIONARIO MILITE HOSTIVM EQVITATVI
LEVIQVE ARMATVRAE EORVM NVLLO MODO PAR ESSE POTERAT.
SOLLICITABATVR AVTEM HIS REBVS, QVOD NONDVM LEGIONES
HOSTIVM COGNOVERAT, ET QVONAM MODO SVSTINERE SE
POSSET AB EORVM EQVITATV LEVIQVE ARMATVRA, QVAE ERANT
MIRIFICA, SI LEGIONES QVOQVE ACCESSISSENT. ACCEDEBAT
ETIAM HAEC CAVSA QVOD ELEPHANTORVM MAGNITVDO
MVLTITVDOQVE MILITVM ANIMOS DETINEBAT IN TERRORE. CVI
VNI REI TAMEN INVENERAT REMEDIVM. NAMQVE ELEPHANTOS
EX ITALIA TRANSPORTARI IVSSERAT, QVOS ET MILES NOSSET
SPECIEMQVE ET VIRTVTEM BESTIAE COGNOSCERET, ET CVI PARTI
CORPORIS EIVS TELVM FACILE ADIGI POSSET, ORNATVSQVE AC
LORICATVS CVM ESSET ELEPHANS, QVAE PARS CORPORIS EIVS
SINE TEGMINE NVDA RELINQVERETVR, VT EO TELA
CONICERENTVR; PRAETEREA VT IVMENTA BESTIARVM ODOREM
STRIDOREM SPECIEM CONSVETVDINE CAPTA EARVM NON
REFORMIDARENT. QVIBVS EX REBVS LARGITER ERAT
CONSECVTVS. NAM ET MILITES BESTIAS MANIBVS
PERTRACTABANT EARVMQVE TARDITATEM COGNOSCEBANT,
EQVITESQVE IN EOS PILA PRAEPILATA COICIEBANT, ATQVE IN
CONSVETVDINEM EQVOS PATIENTIA BESTIARVM ADDVXERAT.

[73] OB HAS CAVSAS QVAS SVPRA COMMEMORAVI SOLLI

CITABATVR CAESAR TARDIORQVE ET CONSIDERATIOR ERAT
FACTVS ET EX PRISTINA BELLANDI CONSVETVDINE
CELERITATEQVE EXCESSERAT. NEQVE MIRVM: COPIAS ENIM
HABEBAT IN GALLIA BELLARE CONSVETAS LOCIS CAMPESTRIBVS
ET CONTRA GALLOS HOMINES APERTOS MINIMEQVE INSIDIOSOS,
QVI PER VIRTVTEM, NON PER DOLVM DIMICARE CONSVERVNT;
TVM AVTEM ERAT EI LABORANDVM VT CONSVEFACERET
MILITES HOSTIVM DOLOS INSIDIAS ARTIFICIA COGNOSCERE, ET
QVID SEQVI, QVID VITARE CONVENIRET. ITAQVE QVO HAEC
CELERIVS CONCIPERENT, DABAT OPERAM VT LEGIONES NON IN
VNO LOCO CONTINERET, SED PER CAVSAM FRVMENTANDI HVC
ATQVE ILLVC RAPSARET, IDEO QVOD HOSTIVM COPIAS AB SE
SVISQVE VESTIGIVM NON DISCESSVRAS EXISTIMABAT. ATQVE
POST DIEM TERTIVM PRODVCTIS ACCVRATIVS SVIS COPIIS SICVT
INSTRVXERAT, PROPTER HOSTIVM CASTRA PRAETERGRESSVS
AEQVO LOCO INVITAT AD DIMICANDVM. POSTQVAM EOS
ABHORRERE VIDET, REDVCIT SVB VESPERVM LEGIONES IN
CASTRA.

[74] LEGATI INTERIM EX OPPIDO VAGA QVOD FINITIMVM FVIT

ZETAE, CVIVS CAESAREM POTITVM ESSE DEMONSTRAVIMVS,
VENIVNT. PETVNT OBSECRANT VT SIBI PRAESIDIVM MITTAT: SE
RES COMPLVRES QVAE VTILES BELLO SINT ADMINISTRATVROS.
PER ID TEMPVS + DEORVM VOLVNTATE STVDIOQVE ERGA
CAESAREM TRANSFVGA SVOS CIVES FACIT CERTIORES + IVBAM
REGEM CELERITER CVM COPIIS SVIS, ANTEQVAM CAESARIS
PRAESIDIVM EO PERVENIRET, AD OPPIDVM ADCVCVRRISSE
ATQVE ADVENIENTEM MVLTITVDINE CIRCVMDATA EO POTITVM
OMNIBVSQVE EIVS OPPIDI INCOLIS AD VNVM INTERFECTIS
DEDISSE OPPIDVM DIRIPIENDVM DELENDVMQVE MILITIBVS.

[75] CAESAR INTERIM LVSTRATO EXERCITV A. D. XII KAL. APRIL.

POSTERO DIE PRODVCTIS VNIVERSIS COPIIS PROCESSVS AB SVIS
CASTRIS MILIA PASSVVM V, A SCIPIONIS CIRCITER DVVM MILIVM
INTERIECTO SPATIO, IN ACIE CONSTITIT. POSTQVAM SATIS DIV
ADVERSARIOS AB SE AD DIMICANDVM INVITATOS SVPERSEDERE
PVGNAE ANIMADVERTIT, REDVCIT COPIAS POSTEROQVE DIE
CASTRA MOVET ATQVE ITER AD OPPIDVM SASSVRAM, VBI SCIPIO
NVMIDARVM HABVERAT PRAESIDIVM FRVMENTVMQVE
COMPORTAVERAT, IRE CONTENDIT. QVOD VBI LABIENVS
ANIMADVERTIT, CVM EQVITATV LEVIQVE ARMATVRA AGMEN
EIVS EXTREMVM CARPERE COEPIT ATQVE ITA LIXARVM
MERCATORVMQVE QVI PLOSTRIS MERCES PORTABANT, SARCINIS
INTERCEPTIS ADDITO ANIMO PROPIVS AVDACIVSQVE ACCEDIT
AD LEGIONES, QVOD EXISTIMABAT MILITES SVB ONERE AC SVB
SARCINIS DEFATIGATOS PVGNARE NON POSSE. QVAE RES
CAESAREM NON FEFELLERAT: NAMQVE EXPEDITOS EX SINGVLIS
LEGIONIBVS TRECENOS MILITES ESSE IVSSERAT. ITAQVE EOS IN
EQVITATVM LABIENI IMMISSOS TVRMIS SVORVM SVPPETIAS
MITTIT. TVM LABIENVS CONVERSIS EQVIS SIGNORVM
CONSPECTV PERTERRITVS TVRPISSIME FVGERE CONTENDIT.
MVLTIS EIVS OCCISIS, COMPLVRIBVS VVLNERATIS MILITES
LEGIONARII AD SVA SE RECIPIVNT SIGNA ATQVE ITER INCEPTVM
IRE COEPERVNT. LABIENVS PER IVGVM SVMMVM COLLIS
DEXTRORSVS PROCVL SVBSEQVI NON DESTITIT.

[76] POSTQVAM CAESAR AD OPPIDVM SASSVRAM VENIT,

INSPECTANTIBVS ADVERSARIIS INTERFECTO PRAESIDIO
SCIPIONIS, CVM SVIS AVXILIVM FERRE NON AVDERENT,
FORTITER REPVGNANTE P. CORNELIO EVOCATO SCIPIONIS QVI IBI
PRAEERAT ATQVE A MVLTITVDINE CIRCVMVENTO
INTERFECTOQVE OPPIDO POTITVR ATQVE IBI FRVMENTO
EXERCITVI DATO POSTERO DIE AD OPPIDVM THYSDRAM
PERVENIT. IN QVO CONSIDIVS PER ID TEMPVS FVERAT CVM
GRANDI PRAESIDIO COHORTEQVE SVA GLADIATORVM. CAESAR
OPPIDI NATVRA PERSPECTA AQVAE INOPIA AB OPPVGNATIONE
EIVS DETERRITVS PROTINVS PROFECTVS CIRCITER MILIA
PASSVVM IIII AD AQVAM FACIT CASTRA ATQVE INDE QVARTA
VIGILIA EGRESSVS REDIT RVRSVS AD EA CASTRA QVAE AD
AGGAR HABVERAT. IDEM FACIT SCIPIO ATQVE IN ANTIQVA
CASTRA COPIAS REDVCIT.

[77] THABENENSES INTERIM QVI SVB DICIONE ET POTESTATE

IVBAE ESSE CONSVESSENT IN EXTREMA EIVS REGNI REGIONE
MARITIMA LOCATI, INTERFECTO REGIO PRAESIDIO LEGATOS AD
CAESAREM MITTVNT, REM [MALE] GESTAM DOCENT, PETVNT
ORANTQVE VT SVIS FORTVNIS POPVLVS ROMANVS QVOD BENE
MERITI ESSENT, AVXILIVM FERRET. CAESAR EORVM CONSILIO
PROBATO MARCIVM CRISPVM TRIBVS CVM COHORTIBVS ET
SAGITTARIIS TORMENTISQVE COMPLVRIBVS PRAESIDIO
THABENAM MITTIT. EODEM TEMPORE EX LEGIONIBVS OMNIBVS
MILITES QVI AVT MORBO IMPEDITI AVT COMMEATV DATO CVM
SIGNIS NON POTVERANT ANTE TRANSIRE IN AFRICAM, AD MILIA
IIII, EQVITES CCCC, FVNDITORES SAGITTARIIQVE MILLE VNO
COMMEATV CAESARI OCCVRRERVNT. ITAQVE CVM HIS COPIIS ET
OMNIBVS LEGIONIBVS EDVCTIS, SICVT ERAT INSTRVCTVS, V[III]
MILIBVS PASSVVM AB SVIS CASTRIS, AB SCIPIONIS VERO II
PASSVVM LONGE CONSTITIT IN CAMPO.

[78] ERAT OPPIDVM INFRA CASTRA SCIPIONIS NOMINE TEGEA, VBI

PRAESIDIVM EQVESTRE CIRCITER II MILIVM NVMERO HABERE
CONSVERAT. EO EQVITATV DEXTRA SINISTRA DERECTO AB
OPPIDI LATERIBVS IPSE LEGIONES EX CASTRIS EDVCTAS ATQVE
IN IVGO INFERIORE INSTRVCTAS NON LONGIVS FERE MILLE
PASSVS AB SVIS MVNITIONIBVS PROGRESSVS IN ACIE
CONSTITVIT. POSTQVAM DIVTIVS IN VNO LOCO SCIPIO
COMMORABATVR ET TEMPVS DIEI IN OTIO CONSVMEBATVR,
CAESAR EQVITVM TVRMAS SVORVM IVBET IN HOSTIVM
EQVITATVM QVI AD OPPIDVM IN STATIONE ERANT, FACERE
IMPRESSIONEM LEVEMQVE ARMATVRAM SAGITTARIOS
FVNDITORESQVE EODEM SVBMITTIT. QVOD VBI COEPTVM EST
FIERI ET EQVIS CONCITATIS IVLIANI IMPETVM FECISSENT,
PACIDEIVS SVOS EQVITES EXPORRIGERE COEPIT IN
LONGITVDINEM, VT HABERENT FACVLTATEM TVRMAS IVLIANAS
CIRCVMEVNDI, ET NIHILO MINVS FORTISSIME ACERRIMEQVE
PVGNARE. QVOD VBI CAESAR ANIMADVERTIT, CCC QVOS EX
LEGIONIBVS HABERE EXPEDITOS CONSVERAT, EX LEGIONE QVAE
PROXIMA EI PROELIO IN ACIE CONSTITERAT, IVBET EQVITATVI
SVCCVRRERE. LABIENVS INTERIM SVIS EQVITIBVS AVXILIA
EQVESTRIA SVBMITTERE SAVCIISQVE AC DEFATIGATIS
INTEGROS RECENTIORIBVSQVE VIRIBVS EQVITES
SVBMINISTRARE. POSTQVAM EQVITES IVLIANI CCCC VIM
HOSTIVM AD IIII MILIA NVMERO SVSTINERE NON POTERANT ET
AB LEVI ARMATVRA NVMIDARVM VVLNERABANTVR
MINVTATIMQVE CEDEBANT, CAESAR ALTERAM ALAM MITTIT QVI
SATAGENTIBVS CELERITER OCCVRRERENT. QVO FACTO SVI
SVBLATI VNIVERSI IN HOSTES IMPRESSIONE FACTA IN FVGAM
ADVERSARIOS DEDERVNT; MVLTIS OCCISIS, COMPLVRIBVS
VVLNERATIS INSECVTI PER III MILIA PASSVVM VSQVE AD
COLLEM HOSTIBVS ADACTIS SE AD SVOS RECIPIVNT. CAESAR IN
HORAM X COMMORATVS, SICVT ERAT INSTRVCTVS, SE AD SVA
CASTRA RECEPIT OMNIBVS INCOLVMIBVS. IN QVO PROELIO
PACIDEIVS GRAVITER PILO PER CASSIDEM CAPVT ICTVS
COMPLVRESQVE DVCES AC FORTISSIMVS QVISQVE INTERFECTI
VVLNERATIQVE SVNT.

[79] POSTQVAM NVLLA CONDICIONE COGERE ADVERSARIOS

POTERAT, VT IN AEQVVM LOCVM DESCENDERENT LEGIONVMQVE
PERICVLVM FACERENT, NEQVE IPSE PROPIVS HOSTEM CASTRA
PONERE PROPTER AQVAE PENVRIAM SE POSSE
ANIMADVERTEBAT, ADVERSARIOS NON VIRTVTE EORVM
CONFIDERE, SED AQVARVM INOPIA FRETOS DESPICERE SE
INTELLEXIT, II NON. APR. TERTIA VIGILIA EGRESSVS, AB AGGAR
XVI MILIA NOCTE PROGRESSVS, AD THAPSVM VBI VERGILIVS
CVM GRANDI PRAESIDIO PRAEERAT, CASTRA PONIT OPPIDVMQVE
EO DIE CIRCVMMVNIRE COEPIT LOCAQVE IDONEA
OPPORTVNAQVE COMPLVRA PRAESIDIIS OCCVPARE, HOSTES NE
INTRARE AD SE AC LOCA INTERIORA CAPERE POSSENT. SCIPIO
INTERIM COGNITIS CAESARIS CONSILIIS AD NECESSITATEM
ADDVCTVS DIMICANDI, NE PER SVMMVM DEDECVS FIDISSIMOS
SVIS REBVS THAPSITANOS ET VERGILIVM AMITTERET,
CONFESTIM CAESAREM PER SVPERIORA LOCA CONSECVTVS
MILIA PASSVVM VIII A THAPSO BINIS CASTRIS CONSEDIT.

[80] ERAT STAGNVM SALINARVM INTER QVOD ET MARE

ANGVSTIAE QVAEDAM NON AMPLIVS MILLE ET D PASSVS
INTERERANT; QVAS SCIPIO INTRARE ET THAPSITANIS AVXILIVM
FERRE CONABATVR. QVOD FVTVRVM CAESAREM NON
FEFELLERAT. NAMQVE PRIDIE IN EO LOCO CASTELLO MVNITO
IBIQVE III… PRAESIDIO RELICTO IPSE CVM RELIQVIS COPIIS
LVNATIS CASTRIS THAPSVM OPERIBVS CIRCVMMVNIVIT. SCIPIO
INTERIM EXCLVSVS AB INCEPTO ITINERE SVPRA STAGNVM
POSTERO DIE ET NOCTE CONFECTA CAELO ALBENTE NON LONGE
A CASTRIS PRAESIDIOQVE QVOD SVPRA COMMEMORAVI MD
PASSIBVS AD MARE VERSVS CONSEDIT ET CASTRA MVNIRE
COEPIT. QVOD POSTQVAM CAESARI NVNTIATVM EST, MILITE AB
OPERE DEDVCTO, CASTRIS PRAESIDIO ASPRENATE PRO CONSVLE
CVM LEGIONIBVS DVABVS RELICTO IPSE CVM EXPEDITA COPIA IN
EVM LOCVM CITATIM CONTENDIT, CLASSISQVE PARTE AD
THAPSVM RELICTA RELIQVAS NAVES IVBET POST HOSTIVM
TERGVM QVAM MAXIME AD LITVS ADPELLI SIGNVMQVE SVVM
OBSERVARE, QVO SIGNO DATO SVBITO CLAMORE FACTO EX
IMPROVISO HOSTIBVS AVERSIS INCVTERENT TERROREM, VT
PERTVRBATI AC PERTERRITI RESPICERE POST TERGA
COGERENTVR.

[81] QVO POSTQVAM CAESAR PERVENIT ET ANIMADVERTIT

ACIEM PRO VALLO SCIPIONIS [CONTRA] ELEPHANTIS DEXTRO
SINISTROQVE CORNV COLLOCATIS, ET NIHILO MINVS PARTEM
MILITVM CASTRA NON IGNAVITER MVNIRE, IPSE ACIE TRIPLICI
COLLOCATA, LEGIONE X + SECVNDAQVE DEXTRO CORNV, VIII ET
VIIII SINISTRO OPPOSITIS, QVINQVE LEGIONES + IN QVARTA ACIE
AD IPSA CORNVA QVINIS COHORTIBVS CONTRA BESTIAS
COLLOCATIS, SAGITTARIIS FVNDITORIBVS IN VTRISQVE
CORNIBVS DISPOSITIS, LEVIQVE ARMATVRA INTER EQVITES
INTERIECTA, IPSE PEDIBVS CIRCVM MILITES CONCVRSANS
VIRTVTESQVE VETERANORVM PROELIAQVE SVPERIORA
COMMEMORANS BLANDEQVE APPELLANS ANIMOS EORVM
EXCITABAT. TIRONES AVTEM QVI NVMQVAM IN ACIE
DIMICASSENT, HORTABATVR VT VETERANORVM VIRTVTEM
AEMVLARENTVR EORVMQVE FAMAM LOCVM NOMEN VICTORIA
PARTA CVPERENT POSSIDERE.

[82] ITAQVE IN CIRCVMEVNDO EXERCITV ANIMADVERTIT HOSTES

CIRCA VALLVM TREPIDARE ATQVE VLTRO CITROQVE PAVIDOS
CONCVRSARE ET MODO SE INTRA PORTAS RECIPERE, MODO
INCONSTANTER IMMODERATEQVE PRODIRE. CVM IDEM A
PLVRIBVS ANIMADVERTI COEPTVM ESSET, SVBITO LEGATI
EVOCATIQVE OBSECRARE CAESAREM NE DVBITARET SIGNVM
DARE: VICTORIAM SIBI PROPRIAM A DIS IMMORTALIBVS
PORTENDI. DVBITANTE CAESARE ATQVE EORVM STVDIO
CVPIDITATIQVE RESISTENTE SIBIQVE ERVPTIONE PVGNARI NON
PLACERE CLAMITANTE, ETIAM ATQVE ETIAM ACIEM
SVSTENTANTE, SVBITO DEXTRO CORNV INIVSSV CAESARIS
TVBICEN A MILITIBVS COACTVS CANERE COEPIT. QVO FACTO AB
VNIVERSIS COHORTIBVS SIGNA IN HOSTEM COEPERE INFERRI,
CVM CENTVRIONES PECTORE ADVERSO RESISTERENT VIQVE
CONTINERENT MILITES NE INIVSSV IMPERATORIS
CONCVRRERENT, NEC QVICQVAM PROFICERENT.

[83] QVOD POSTQVAM CAESAR INTELLEXIT INCITATIS MILITVM

ANIMIS RESISTI NVLLO MODO POSSE, SIGNO FELICITATIS DATO
EQVO ADMISSO IN HOSTEM INTER PRINCIPES IRE CONTENDIT. A
DEXTRO INTERIM CORNV FVNDITORES SAGITTARIIQVE CONCITA
TELA IN ELEPHANTOS FREQVENTER INICIVNT. QVO FACTO
BESTIAE STRIDORE FVNDARVM, LAPIDVM PLVMBIQVE + ITATA +
PERTERRITAE SESE CONVERTERE ET SVOS POST SE FREQVENTES
STIPATOSQVE PROTERERE ET IN PORTAS VALLI SEMIFACTAS
RVERE CONTENDVNT. ITEM MAVRI EQVITES QVI IN EODEM
CORNV ELEPHANTIS ERANT PRAESIDIO, DESERTI PRAECIPITES
FVGIVNT. ITA CELERITER BESTIIS CIRCVMITIS LEGIONES VALLO
HOSTIVM SVNT POTITAE, ET PAVCIS ACRITER REPVGNANTIBVS
INTERFECTISQVE RELIQVI CONCITATI IN CASTRA, VNDE PRIDIE
ERANT EGRESSI, CONFVGIVNT.

[84] NON VIDETVR ESSE PRAETERMITTENDVM DE VIRTVTE

MILITIS VETERANI V LEGIONIS. NAM CVM IN SINISTRO CORNV
ELEPHANS VVLNERE ICTVS ET DOLORE CONCITATVS IN LIXAM
INERMEM IMPETVM FECISSET EVMQVE SVB PEDE SVBDITVM DEIN
GENV INNIXVS PONDERE SVO PROBOSCIDE ERECTA
VIBRANTIQVE STRIDORE MAXIMO PREMERET ATQVE ENECARET,
MILES HIC NON POTVIT PATI QVIN SE ARMATVS BESTIAE
OFFERRET. QVEM POSTQVAM ELEPHANS AD SE TELO INFESTO
VENIRE ANIMADVERTIT, RELICTO CADAVERE MILITEM
PROBOSCIDE CIRCVMDAT ATQVE IN SVBLIME EXTOLLIT.
ARMATVS QVI IN EIVSMODI PERICVLO CONSTANTER AGENDVM
SIBI VIDERET, GLADIO PROBOSCIDEM QVA ERAT CIRCVMDATVS,
CAEDERE QVANTVM VIRIBVS POTERAT NON DESTITIT. QVO
DOLORE ADDVCTVS ELEPHANS MILITE ABIECTO MAXIMO CVM
STRIDORE CVRSVQVE CONVERSVS AD RELIQVAS BESTIAS SE
RECEPIT.

[85] INTERIM THAPSO QVI ERANT PRAESIDIO, EX OPPIDO

ERVPTIONEM PORTA MARITIMA FACIVNT, ET SIVE VT SVIS
SVBSIDIO OCCVRRERENT, SIVE VT OPPIDO DESERTO FVGA
SALVTEM SIBI PARERENT, EGREDIVNTVR, ATQVE ITA PER MARE
VMBILICI FINE INGRESSI TERRAM PETEBANT. QVI A SERVITIIS
PVERISQVE QVI IN CASTRIS ERANT, LAPIDIBVS PILISQVE
PROHIBITI TERRAM ATTINGERE RVRSVS SE IN OPPIDVM
RECEPERVNT. INTERIM SCIPIONIS COPIIS PROSTRATIS PASSIMQVE
TOTO CAMPO FVGIENTIBVS CONFESTIM CAESARIS LEGIONES
CONSEQVI SPATIVMQVE SE NON DARE COLLIGENDI. QVI
POSTQVAM AD EA CASTRA QVAE PETEBANT PERFVGERVNT, VT
REFECTI CASTRIS RVRSVS SESE DEFENDERENT DVCEMQVE
ALIQVEM REQVIRERENT QVEM RESPICERENT, CVIVS
AVCTORITATE IMPERIOQVE REM GERERENT: – QVI POSTQVAM
ANIMADVERTERVNT NEMINEM IBI ESSE PRAESIDIO, PROTINVS
ARMIS ABIECTIS IN REGIA CASTRA FVGERE CONTENDVNT. QVO
POSTQVAM PERVENERVNT, EA QVOQVE AB IVLIANIS TENERI
VIDENT. DESPERATA SALVTE IN QVODAM COLLE CONSISTVNT
ATQVE ARMIS DEMISSIS SALVTATIONEM MORE MILITARI
FACIVNT. QVIBVS MISERIS EA RES PARVO PRAESIDIO FVIT.
NAMQVE MILITES VETERANI IRA ET DOLORE INCENSI NON MODO
VT PARCERENT HOSTI NON POTERANT ADDVCI SED ETIAM EX SVO
EXERCITV INLVSTRES VRBANOS QVOS AVCTORES APPELLABANT,
COMPLVRIS AVT VVLNERARVNT AVT INTERFECERVNT; IN QVO
NVMERO FVIT TVLLIVS RVFVS QVAESTORIVS QVI PILO
TRAIECTVS CONSVLTO A MILITE INTERIIT; ITEM POMPEIVS RVFVS
BRACHIVM GLADIO PERCVSSVS, NISI CELERITER AD CAESAREM
ACCVCVRRISSET, INTERFECTVS ESSET. QVO FACTO COMPLVRES
EQVITES ROMANI SENATORESQVE PERTERRITI EX PROELIO SE
RECEPERVNT, NE [A] MILITIBVS QVI EX TANTA VICTORIA
LICENTIAM SIBI ADSVMPSISSENT IMMODERATE PECCANDI
IMPVNITATIS SPE PROPTER MAXIMAS RES GESTAS, IPSI QVOQVE
INTERFICERENTVR. ITAQVE II OMNES SCIPIONIS MILITES CVM
FIDEM CAESARIS IMPLORARENT, INSPECTANTE IPSE CAESARE ET
A MILITIBVS DEPRECANTE VTI EIS PARCERENT, AD VNVM SVNT
INTERFECTI.

[86] CAESAR TRINIS CASTRIS POTITVS OCCISISQVE HOSTIVM X

MILIBVS FVGATISQVE COMPLVRIBVS SE RECEPIT L MILITIBVS
AMISSIS, PAVCIS SAVCIIS IN CASTRA, AC STATIM EX ITINERE
ANTE OPPIDVM THAPSVM CONSTITIT ELEPHANTOSQVE LXIIII
ORNATOS ARMATOSQVE CVM TVRRIBVS ORNAMENTISQVE
CAPIT, CAPTOS ANTE OPPIDVM INSTRVCTOS CONSTITVIT. ID HOC
CONSILIO, SI POSSET VERGILIVS QVIQVE CVM EO OBSIDEBANTVR,
REI MALE GESTAE SVORVM INDICIO A PERTINACIA DEDVCI.
DEINDE IPSE VERGILIVM APPELLAVIT INVITAVITQVE AD
DEDITIONEM SVAMQVE LENITATEM ET CLEMENTIAM
COMMEMORAVIT. QVEM POSTQVAM ANIMADVERTIT
RESPONSVM SIBI NON DARE, AB OPPIDO DISCESSIT. POSTERO DIE
DIVINA RE FACTA CONTIONE ADVOCATA IN CONSPECTV
OPPIDANORVM MILITES COLLAVDAT TOTVMQVE EXERCITVM
VETERANVM DONAVIT, PRAEMIA FORTISSIMO CVIQVE AC BENE
MERENTI PRO SVGGESTV TRIBVIT, AC STATIM INDE DIGRESSVS
REBILO PROCONSVLE CVM III AD THAPSVM LEGIONIBVS ET CN.
DOMITIO CVM DVABVS THYSDRAE VBI CONSIDIVS PRAEERAT AD
OBSIDENDVM RELICTIS, M. MESSALA VTICAM ANTE PRAEMISSO
CVM EQVITATV, IPSE EODEM ITER FACERE CONTENDIT.

[87] EQVITES INTERIM SCIPIONIS QVI EX PROELIO FVGERANT, CVM

VTICAM VERSVS ITER FACERENT, PERVENIVNT AD OPPIDVM
PARADAE. VBI CVM AB INCOLIS NON RECIPERENTVR, IDEO QVOD
FAMA DE VICTORIA CAESARIS PRAECVCVRRISSET, VI OPPIDO
POTITI IN MEDIO FORO LIGNIS COACERVATIS OMNIBVSQVE
REBVS EORVM CONGESTIS IGNEM SVBICIVNT ATQVE EIVS OPPIDI
INCOLAS CVIVSQVE GENERIS AETATISQVE VIVOS
CONSTRICTOSQVE IN FLAMMAM COICIVNT ATQVE ITA
ACERBISSIMO ADFICIVNT SVPPLICIO. DEINDE PROTINVS VTICAM
PERVENIVNT. SVPERIORE TEMPORE M. CATO, QVOD IN
VTICENSIBVS PROPTER BENEFICIVM LEGIS IVLIAE PARVM SVIS
PARTIBVS PRAESIDII ESSE EXISTIMAVERAT, PLEBEM INERMEM
OPPIDO EIECERAT ET ANTE PORTAM BELICAM CASTRIS
FOSSAQVE PARVVLA DVMTAXAT MVNIVERAT IBIQVE CVSTODIIS
CIRCVMDATIS HABITARE COEGERAT; SENATVM AVTEM OPPIDI
CVSTODIA TENEBAT. EORVM CASTRA EI EQVITES ADORTI
EXPVGNARE COEPERVNT, IDEO QVOD EOS CAESARIS PARTIBVS
FAVISSE SCIEBANT, VT EIS INTERFECTIS EORVM PERNICIE
DOLOREM SVVM VLCISCERENTVR. VTICENSES ANIMO ADDITO EX
CAESARIS VICTORIA LAPIDIBVS FVSTIBVSQVE EQVITES
REPPVLERVNT. ITAQVE POSTEAQVAM CASTRA NON POTVERANT
POTIRI, VTICAM SE IN OPPIDVM CONIECERVNT ATQVE IBI
MVLTOS VTICENSES INTERFECERVNT DOMOSQVE EORVM
EXPVGNAVERVNT AC DIRIPVERVNT. QVIBVS CVM CATO
PERSVADERE NVLLA RATIONE QVIRET, VT SECVM OPPIDVM
DEFENDERENT ET CAEDE RAPINISQVE DESISTERENT, ET QVID SIBI
VELLENT SCIRET, SEDANDAE EORVM IMPORTVNITATIS GRATIA
SINGVLIS C DIVISIT. IDEM SVLLA FAVSTVS FECIT AC DE SVA
PECVNIA LARGITVS EST VNAQVE CVM HIS AB VTICA
PROFICISCITVR ATQVE IN REGNVM IRE INTENDIT.

[88] COMPLVRES INTERIM EX FVGA VTICAM PERVENIVNT. QVOS

OMNES CATO CONVOCATOS VNA CVM CCC, QVI PECVNIAM
SCIPIONI AD BELLVM FACIENDVM CONTVLERANT, HORTATVS VT
SERVITIA MANV MITTERENT OPPIDVMQVE DEFENDERENT.
QVORVM CVM PARTEM ADSENTIRE, PARTEM ANIMVM
MENTEMQVE PERTERRITAM ATQVE IN FVGAM DESTINATAM
HABERE INTELLEXISSET, AMPLIVS DE EA RE AGERE DESTITIT
NAVESQVE HIS ATTRIBVIT, VT IN QVAS QVISQVE PARTES VELLET
PROFICISCERETVR. IPSE OMNIBVS REBVS DILIGENTISSIME
CONSTITVTIS, LIBERIS SVIS L. CAESARI QVI TVM EI PRO
QVAESTORE FVERAT COMMENDATIS, ET SINE SVSPICIONE,
VVLTV ATQVE SERMONE QVO SVPERIORE TEMPORE VSVS
FVERAT DVM DORMITVM ISSET, FERRVM INTRO CLAM IN
CVBICVLVM TVLIT ATQVE ITA SE TRAIECIT. QVI CVM ANIMA
NONDVM EXSPIRATA CONCIDISSET, [ET] IMPETV FACTO IN
CVBICVLVM EX SVSPICIONE MEDICVS FAMILIARESQVE
CONTINERE ATQVE VOLNVS OBLIGARE COEPISSENT, IPSE SVIS
MANIBVS VVLNVS CRVDELISSIME DIVELLIT ATQVE ANIMO
PRAESENTI SE INTEREMIT. QVEM VTICENSES QVAMQVAM
ODERANT PARTIVM GRATIA, TAMEN PROPTER EIVS SINGVLAREM
INTEGRITATEM ET QVOD DISSIMILLIMVS RELIQVORVM DVCVM
FVERAT QVODQVE VTICAM MIRIFICIS OPERIBVS MVNIERAT
TVRRIBVSQVE AVXERAT, SEPVLTVRA ADFICIVNT. QVO
INTERFECTO L. CAESAR VT ALIQVID SIBI EX EA RE AVXILII
PARARET CONVOCATO POPVLO CONTIONE HABITA COHORTATVS
OMNES VT PORTAE APERIRENTVR: SE IN C. CAESARIS CLEMENTIA
MAGNAM SPEM HABERE. ITAQVE PORTIS PATEFACTIS VTICA
EGRESSVS CAESARI IMPERATORI OBVIAM PROFICISCITVR.
MESSALA, VT ERAT IMPERATVM, VTICAM PERVENIT
OMNIBVSQVE PORTIS CVSTODIAS PONIT.

[89] CAESAR INTERIM AB THAPSO PROGRESSVS VSSETAM

PERVENIT, VBI SCIPIO MAGNVM FRVMENTI NVMERVM ARMORVM
TELORVM CETERARVMQVE RERVM CVM PARVO PRAESIDIO
HABVERAT. ID ADVENIENS POTITVR, DEINDE HADRVMETVM
PERVENIT. QVO CVM SINE MORA INTROISSET, ARMIS FRVMENTO
PECVNIAQVE CONSIDERATA Q. LIGARIO C. CONSIDIO FILIO QVI
TVM IBI FVERANT VITAM CONCESSIT. DEINDE EODEM DIE
HADRVMETO EGRESSVS LIVINEIO REGVLO CVM LEGIONE IBI
RELICTO VTICAM IRE CONTENDIT. CVI IN ITINERE FIT OBVIVS L.
CAESAR SVBITOQVE SE AD GENVA PROIECIT VITAMQVE SIBI
NEQVE AMPLIVS QVICQVAM DEPRECATVR. CVI CAESAR FACILE
ET PRO NATVRA SVA ET INSTITVTO CONCESSIT, ITEM CAECINAE,
C. ATEIO, P. ATRIO, L. CELLAE PATRI ET FILIO, M. EPPIO, M.
AQVINIO, CATONIS FILIO DAMASIPPIQVE LIBERIS EX SVA
CONSVETVDINE TRIBVIT CIRCITERQVE LVMINIBVS ACCENSIS
VTICAM PERVENIT ATQVE EXTRA OPPIDVM EA NOCTE MANSIT.

[90] POSTERO DIE MANE IN OPPIDVM INTROIT CONTIONEQVE

ADVOCATA VTICENSES INCOLAS COHORTATVS GRATIAS PRO
EORVM ERGA SE STVDIO AGIT, CIVES AVTEM ROMANOS
NEGOTIATORES ET EOS QVI INTER CCC, PECVNIAS CONTVLERANT
VARO ET SCIPIONI MVLTIS VERBIS ACCVSAT ET DE EORVM
SCELERIBVS LONGIORE HABITA ORATIONE AD EXTREMVM VT
SINE METV PRODIRENT EDICIT: SE EIS DVMTAXAT VITAM
CONCESSVRVM; BONA QVIDEM EORVM SE VENDITVRVM, ITA
TAMEN QVI EORVM IPSE SVA BONA REDEMISSET, SE BONORVM
VENDITIONEM INDVCTVRVM ET PECVNIAM MVLTAE NOMINE
RELATVRVM, VT INCOLVMITATEM RETINERE POSSET. QVIBVS
METV EXSANGVIBVS DE VITAQVE EX SVO PROMERITO
DESPERANTIBVS SVBITO OBLATA SALVTE LIBENTES CVPIDIQVE
CONDICIONEM ACCEPERVNT PETIERVNTQVE A CAESARE VT
VNIVERSIS CCC VNO NOMINE PECVNIAM IMPERARET. ITAQVE BIS
MILIENS SESTERTIO HIS IMPOSITO, VT PER TRIENNIVM SEX
PENSIONIBVS POPVLO ROMANO SOLVERENT, NVLLO EORVM
RECVSANTE AC SE EO DEMVM DIE NATOS PRAEDICANTES LAETI
GRATIAS AGVNT CAESARI.

[91] REX INTERIM IVBA VT EX PROELIO FVGERAT, VNA CVM

PETREIO INTERDIV IN VILLIS LATITANDO TANDEM NOCTVRNIS
ITINERIBVS CONFECTIS IN REGNVM PERVENIT ATQVE AD
OPPIDVM ZAMAM, VBI IPSE DOMICILIVM CONIVGES LIBEROSQVE
HABEBAT, QVO EX CVNCTO REGNO OMNEM PECVNIAM
CARISSIMASQVE RES COMPORTAVERAT QVODQVE INITO BELLO
OPERIBVS MAXIMIS MVNIVERAT, ACCEDIT. QVEM ANTEA
OPPIDANI RVMORE EXOPTATO DE CAESARIS VICTORIA AVDITO
OB HAS CAVSAS OPPIDO PROHIBVERVNT QVOD BELLO CONTRA
POPVLVM ROMANVM SVSCEPTO IN OPPIDO ZAMAE LIGNIS
CONGESTIS MAXIMAM IN MEDIO FORO PYRAM CONSTRVXERAT,
VT SI FORTE BELLO FORET SVPERATVS, OMNIBVS REBVS EO
COACERVATIS, DEIN CIVIBVS CVNCTIS INTERFECTIS EODEMQVE
PROIECTIS IGNE SVBIECTO TVM DEMVM SE IPSE INSVPER
INTERFICERET ATQVE VNA CVM LIBERIS CONIVGIBVS CIVIBVS
CVNCTAQVE GAZA REGIA CREMARETVR. POSTQVAM IVBA ANTE
PORTAS DIV MVLTVMQVE PRIMO MINIS PRO IMPERIO EGISSET
CVM ZAMENSIBVS, DEIN CVM SE PARVM PROFICERE
INTELLEXISSET, PRECIBVS ORASSET VTI SE AD SVOS DEOS
PENATES ADMITTERENT, VBI EOS PERSTARE IN SENTENTIA
ANIMADVERTIT NEC MINIS NEC PRECIBVS SVIS MOVERI QVO
MAGIS SE RECIPERENT, TERTIO PETIT AB EIS, VT SIBI CONIVGES
LIBEROSQVE REDDERENT VT SECVM EOS ASPORTARET.
POSTQVAM SIBI NIHIL OMNINO OPPIDANOS RESPONSVM
REDDERE ANIMADVERTIT, NVLLA RE AB HIS IMPETRATA AB
ZAMA DISCEDIT ATQVE AD VILLAM SVAM CVM M. PETREIO
PAVCISQVE EQVITIBVS CONFERT SE.

[92] ZAMENSES INTERIM LEGATOS DE HIS REBVS AD CAESAREM

VTICAM MITTVNT, PETVNTQVE AB EO VTI ANTEQVAM REX
MANVM COLLIGERET SESEQVE OPPVGNARET, SIBI AVXILIVM
MITTERET: SE TAMEN PARATOS ESSE, SIBI QVOAD VITA
SVPPETERET, OPPIDVM SEQVE EI RESERVARE. LEGATOS
COLLAVDATOS CAESAR DOMVM IVBET ANTECEDERE AC SVVM
ADVENTVM PRAENVNTIARE. IPSE POSTERO DIE VTICA EGRESSVS
CVM EQVITATV IN REGNVM IRE CONTENDIT. INTERIM IN ITINERE
EX REGIIS COPIIS DVCES COMPLVRES AD CAESAREM VENIVNT
ORANTQVE VT SIBI IGNOSCAT. QVIBVS SVPPLICIBVS VENIA DATA
ZAMAM PERVENIVNT. RVMORE INTERIM PERLATO DE EIVS
LENITATE CLEMENTIAQVE PROPEMODVM OMNES REGNI EQVITES
ZAMAM PERVENIVNT AD CAESAREM AB EOQVE SVNT METV
PERICVLOQVE LIBERATI.

[93] DVM HAEC VTROBIQVE GERVNTVR, CONSIDIVS QVI

THYSDRAE CVM FAMILIA SVA GLADIATORIA MANV
GAETVLISQVE PRAEERAT, COGNITA CAEDE SVORVM DOMITIIQVE
ET LEGIONVM ADVENTV PERTERRITVS DESPERATA SALVTE
OPPIDVM DESERIT SEQVE CLAM CVM PAVCIS BARBARIS PECVNIA
ONVSTVS SVBDVCIT ATQVE IN REGNVM FVGERE CONTENDIT.
QVEM GAETVLI SVI COMITES IN ITINERE PRAEDAE CVPIDI
CONCIDVNT SEQVE IN QVASCVMQVE POTVERE PARTES
CONFERVNT. C. INTERIM VERGILIVS POSTQVAM TERRA MARIQVE
CLAVSVS SE NIHIL PROFICERE INTELLEXIT SVOSQVE
INTERFECTOS AVT FVGATOS, M. CATONEM VTICAE SIBI IPSVM
MANVS ATTVLISSE, REGEM VAGVM AB SVISQVE DESERTVM AB
OMNIBVS ASPERNARI, SABVRRAM EIVSQVE COPIAS AB SITTIO
ESSE DELETAS, VTICAE CAESAREM SINE MORA RECEPTVM, DE
TANTO EXERCITV RELIQVIAS ESSE NVLLAS, IPSE SIBI SVISQVE
LIBERIS A C. CANINIO PROCONSVLE QVI EVM OBSIDEBAT, FIDE
ACCEPTA SEQVE ET SVA OMNIA ET OPPIDVM PROCONSVLI
TRADIT.

[94] REX INTERIM AB OMNIBVS CIVITATIBVS EXCLVSVS

DESPERATA SALVTE, CVM IAM CENATVS ESSET, CVM PETREIO, VT
CVM VIRTVTE INTERFECTI ESSE VIDERENTVR, FERRO INTER SE
DEPVGNANT, ATQVE FIRMIOR IMBECILLIOREM IVBAM PETREIVS
FACILE FERRO CONSVMPSIT. DEINDE IPSE SIBI CVM CONARETVR
GLADIO TRAICERE PECTVS NEC POSSET, PRECIBVS A SERVO SVO
IMPETRAVIT VT SE INTERFICERET, IDQVE OBTINVIT.

[95] P. SITTIVS INTERIM PVLSO EXERCITV SABVRRAE PRAEFECTI

IVBAE IPSOQVE INTERFECTO CVM ITER CVM PAVCIS PER
MAVRETANIAM AD CAESAREM FACERET, FORTE INCIDIT IN
FAVSTVM AFRANIVMQVE QVI EAM MANVM HABEBANT QVA
VTICAM DIRIPVERANT, ITERQVE IN HISPANIAM INTENDEBANT ET
ERANT NVMERO CIRCITER MILLE. ITAQVE CELERITER NOCTVRNO
TEMPORE INSIDIIS DISPOSITIS EOS PRIMA LVCE ADORTVS
PRAETER PAVCOS EQVITES QVI EX PRIMO AGMINE FVGERANT,
RELIQVOS AVT INTERFECIT AVT IN DEDITIONEM ACCEPIT,
AFRANIVM ET FAVSTVM CVM CONIVGE ET LIBERIS VIVOS CAPIT.
PAVCIS POST DIEBVS DISSENSIONE IN EXERCITV ORTA FAVSTVS
ET AFRANIVS INTERFICIVNTVR; POMPEIAE CVM FAVSTI LIBERIS
CAESAR INCOLVMITATEM SVAQVE OMNIA CONCESSIT.

[96] SCIPIO INTERIM CVM DAMASIPPO ET TORQVATO ET

PLAETORIO RVSTIANO NAVIBVS LONGIS DIV MVLTVMQVE
IACTATI CVM HISPANIAM PETERENT, AD HIPPONEM REGIVM
DEFERVNTVR, VBI CLASSIS P. SITTI AD ID TEMPVS ERAT. A QVA
PAVCIORA AB AMPLIORIBVS CIRCVMVENTA NAVIGIA
DEPRIMVNTVR, IBIQVE SCIPIO CVM QVOS PAVLO ANTE
NOMINAVI INTERIIT.

[97] CAESAR INTERIM ZAMAE AVCTIONE REGIA FACTA BONISQVE

EORVM VENDITIS QVI CIVES ROMANI CONTRA POPVLVM
ROMANVM ARMA TVLERANT, PRAEMIISQVE ZAMENSIBVS QVI DE
REGE EXCLVDENDO CONSILIVM CEPERANT TRIBVTIS,
VECTIGALIBVSQVE REGIIS IRROGATIS EX REGNOQVE PROVINCIA
FACTA ATQVE IBIQVE SALLVSTIO PRO CONSVLE CVM IMPERIO
RELICTO IPSE ZAMA EGRESSVS VTICAM SE RECEPIT. IBI BONIS
VENDITIS EORVM QVI SVB IVBA PETREIOQVE ORDINES
DVXERANT, THAPSITANIS HS XX, CONVENTVI EORVM HS XXX,
ITEMQVE HADRVMETINIS HS XXX, CONVENTVI EORVM HS L
MVLTAE NOMINE IMPONIT; CIVITATES BONAQVE EORVM AB
OMNI INIVRIA RAPINISQVE DEFENDIT. LEPTITANOS QVORVM
SVPERIORIBVS ANNIS BONA IVBA DIRIPVERAT, ET AD SENATVM
QVESTI PER LEGATOS ATQVE ARBITRIS A SENATV DATIS SVA
RECEPERANT, XXX CENTENIS MILIBVS PONDO OLEI IN ANNOS
SINGVLOS MVLTAT, IDEO QVOD INITIO PER DISSENSIONEM
PRINCIPVM SOCIETATEM CVM IVBA INIERANT EVMQVE ARMIS
MILITIBVS PECVNIA IVVERANT. THYSDRITANOS PROPTER
HVMILITATEM CIVITATIS CERTO NVMERO FRVMENTI MVLTAT.

[98] HIS REBVS GESTIS IDIBVS IVN. VTICAE CLASSEM CONSCENDIT

ET POST DIEM TERTIVM CARALIS IN SARDINIAM PERVENIT. IBI
SVLCITANOS QVOD NASIDIVM EIVSQVE CLASSEM RECEPERANT
COPIISQVE IVVERANT, HS C MVLTAT ET PRO DECVMIS OCTAVAS
PENDERE IVBET BONAQVE PAVCORVM VENDIT ET ANTE DIEM IIII
KAL. QVINT. NAVIS CONSCENDIT ET A CARALIBVS SECVNDVM
TERRAM PROVECTVS DVODETRICENSIMO DIE, IDEO QVOD
TEMPESTATIBVS IN PORTIBVS COHIBEBATVR, AD VRBEM ROMAM
VENIT.