Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013 103

Araştırma Makalesi / Research Article

Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle

Duraylılık Analizi

Stability Analyses of Tunnels Excavated in Weak Rock Masses Using Empirical and Numerical
Methods

Ayberk KAYA1, Fikri BULUT2

1
Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, RİZE
2
Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Karadeniz Teknik Üniversitesi, TRABZON

Geliş (received) : 09 Mayıs (May) 2013

Düzeltme (revised) : 24 Haziran (June) 2013
Kabul (accepted) : 15 Temmuz (July) 2013

ÖZ
Zayıf kaya kütlelerinde açılacak tünellerin tasarımı, mühendislik jeolojisi açısından bazı zorluklar
sunmaktadır. Tasarım aşamasında yapılacak küçük bir hata, kazı aşamasında maliyeti yüksek ve zaman
alıcı sorunlara yol açabilmektedir. Bu tür ciddi sorunlarla karşılaşmamak için zayıf kaya kütlelerinde
açılacak tünellerin, tasarım aşamasında, en uygun ve ekonomik kazı yöntemine göre projelendirilmesi
gerekmektedir. Bu çalışmada, Cankurtaran (Hopa-Artvin) tünelinin güzergahında yüzeylenen Paleosen
yaşlı Şenkaya Sırtı formasyonu’na ait ince tabakalı marnların duraylılığı, ampirik ve nümerik yöntemler
kullanılarak incelenmiştir. İlk önce, ISRM (1981) tanımlama kriterleri esas alınarak marnların içerdiği
süreksizlerin özellikleri ve kaya malzemesinin jeomekanik özellikleri belirlenmiştir. İkinci aşamada,
marnlar RMR, Q ve GSI sistemleri ile sınıflandırılmış ve kütle özellikleri tespit edilmiştir. Son aşamada ise
marnlarda açılması planlanan tünelin duraylılığı, Singh vd. (1992), Goel vd. (1995), Bhasin ve Grimstad
(1996) kriterleri ve Sonlu Eleman Yöntemi (FEM) yardımıyla araştırılmıştır. Yapılan analizler sonucunda
güvenlik sayısı değerinin 0.08 ile 1.43 arasında değiştiği ve tünelde duraysızlık sorunuyla karşılaşma
riskinin olabileceği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Ampirik ve nümerik yöntemler, Sonlu Eleman Yöntemi, Tünel duraylılığı, Zayıf
kaya kütlesi.

A. Kaya
E-Posta: ayberkkaya@hotmail.com
104 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi

Kaya, Bulut

ABSTRACT
In terms of geological engineering, tunnel design in weak rock masses presents some challenges.
A small misinterpretation in the design stages can lead to costly and time-consuming problems at the
construction phases. To avoid serious problems of these kinds, tunnels excavated in weak rock masses
should be projected with the most suitable and economical excavation method in design stage. In this
study, stability of the thin-bedded marls belong to Paleocene aged Şenkaya Sırtı formation, outcropped on
the route of Cankurtaran (Hopa-Artvin) tunnel, was investigated using empirical and numerical methods.
Firstly, the properties of the discontinuities in the marls and geomechanical parameters of intact rock
material were determined based on the description criteria of ISRM (1981). In the next stage, marls
were classified by using the RMR, Q and GSI systems and rock mass properties were determined. In the
final stage, the stability of the tunnel, planned to be excavated in the marls, was investigated by using
the criterion of Singh et al. (1992), Goel et al. (1995), Bhasin and Grimstad (1996) and Finite Element
Method (FEM). As a result of the analyses, it was concluded that the factor of safety value varies between
0.08 and 1.43 and there may be a risk of instability problem in the tunnel.

Key Words: Empirical and numerical methods, Finite Element Method, Tunnel stability, Weak rock mass.

GİRİŞ yeraltı kazıları, tünelcilere kazı sırasında büyük

Ülkemizdeki araç sayısı ve trafikteki araç
kalitesi, büyüyen ve küreselleşen ekonomiye
bağlı olarak artmakta ve gelişmektedir. Bu
gelişme ve artış, beraberinde yeni, geniş ve daha
konforlu yolların yapımını gündeme getirmiştir.
Ülkemizin dağlık coğrafyası düşünüldüğünde,
yapılan yolların standartlarının yükseltilmesi
için doğal engellerin çeşitli mühendislik
yapıları aracılığı ile aşılması gerekmektedir. Bu
mühendislik yapılarından biri de, son yıllarda yol
ağında sayısı giderek artan karayolu tünelleridir.
Tüneller, geometrilerinin ve üstlerine
gelen yüklerin karmaşıklığı, kaya ve kaplama
malzemelerinin özellikleri ve karşılıklı
etkileşimleri nedeniyle projelendirmesi oldukça
güç yapılardır. Bu nedenle tünel kazılarının,
emniyeti sağlayacak en uygun tahkimat ve en az
maliyetli kazı tasarımına göre projelendirilmesi
gerekmektedir. Zayıf kaya kütlelerinde açılan
zorluklar sunmaktadır. Bu tür ortamlarda
açılması planlanan tünellerin duraylılığı, tasarım
aşamasında yapılacak ayrıntılı mühendislik
jeolojisi çalışmalarıyla incelenmelidir.
Yeraltı kazılarının duraylılığının belirlenmesi
konusunda bir çok araştırmacı (Singh vd., 1992;
Aydan vd., 1993; Barla, 1995; Goel vd., 1995;
Hoek vd., 1995; Bhasin ve Grimstad, 1996;
Carranza-Torres ve Fairhust, 1999; Carranza-
Torres ve Fairhust, 2000) ampirik eşitlikler
önermiş ve bilgisayar teknolojisindeki hızlı
gelişmeler sayesinde de Sonlu Eleman (FEM),
Ayrık Eleman (DEM), Sonlu Farklar (FDM) ve
Sınır Eleman (BEM) gibi yeni nümerik analiz
yöntemleri geliştirilmiştir.
Bu çalışmada, 5288 m uzunluğu ile
Türkiye’de projelendirilen en uzun çift tüplü
tünellerin arasında yer alan ve hâlen kazı
aşamasında olan Cankurtaran (Hopa-Artvin)
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013
tünelinin güzergâhında (Şekil 1) yüzeylenen
Paleosen yaşlı Şenkaya Sırtı formasyonu’na ait
ince tabakalı marnların kazı sonrası duraylılık
özellikleri araştırılmıştır. Analizlerde, zayıf
kaya kütlelerinin duraylılığını belirlemek için
Şekil 1. Çalışma alanına ait yer bulduru haritası.
Figure 1. Location map of the study area.
105
Araştırma Makalesi / Research Article
literatürde yaygın olarak kullanılan Singh vd.
(1992), Goel vd. (1995), Bhasin ve Grimstad
(1996) tarafından önerilen ampirik eşitliklerden
ve nümerik analiz kapsamında da Sonlu Eleman
Yöntemi’nden (FEM) yararlanılmıştır.
Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013
106 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi
Kaya, Bulut
MATERYAL VE YÖNTEM
Cankurtaran (Hopa-Artvin) tünel
güzergâhında yüzeylenen Paleosen yaşlı Şenkaya
Sırtı formasyonu’na ait ince tabakalı marnlar,
çıkış portalından itibaren yaklaşık 550 m sonra
tünelin 300 m’lik kısmında yer almaktadır.
En büyük örtü yükü kalınlığının 80 m olduğu
tünelin bu bölümünde; 12 m genişliğinde, 10.5
m yüksekliğinde modifiye at nalı şekilli üst yarı,
alt yarı ve taban kazı modelinin uygulanması
planlanmaktadır. Tünel güzergâhında yüzeylenen
diğer litolojik birimler zayıf kaya kütlesi özelliği
taşımadığından, bu proje kapsamında marnların
kazı sonrası davranışlarını ortaya koymak daha
fazla önem arz etmektedir. Marnların mühendislik
özelliklerini belirlemek için 180 m uzunluğundaki
YSK-7 ve 61 m uzunluğundaki YSK-1 numaralı
temel sondajlarından ve yol şevlerinde yapılan
hat etütlerinden yararlanılmıştır. Marn kaya
kütlesindeki süreksizliklerin özellikleri, ISRM
(1981) tarafından önerilen ölçütlerine göre
tanımlanmıştır. Gümüşhane Üniversitesi’nin
Uygulamalı Jeoloji Laboratuvarı’nda, alınan
kaya malzemeleri üzerinde çalışmanın amacına
uygun olan fiziko-mekanik deneyler yapılmıştır.
Bu amaçla, ISRM (1977 ve 1985) tarafından
önerilen yöntemlere göre birim hacim ağırlık
ve nokta yükleme deneyleri gerçekleştirilmiştir.
Elde edilen veriler yardımıyla marnlar, Q
(Barton vd., 1974), RMR (Bieniawski, 1989)
ve GSI (Sönmez ve Ulusay, 2002) sistemleri
kullanılarak sınıflandırılmıştır. Deformasyon
modülü (Em), tek eksenli basınç dayanımı (σcm),
kaya kütle sabitleri (mb, s, a) ve artık kaya kütle
sabitleri (mbr, sr, ar) ise Çizelge 4’te sunulan
araştırmacılar tarafından önerilmiş ampirik
eşitlikler yardımıyla belirlenmiştir. Dinamik
poisson oranı (υ) ise sismik kırılma ölçümleriyle
elde edilen elastik ses dalgasının boyuna (Vp)
ve enine (Vs) yayılma hızları yardımıyla tespit
edilmiştir.
Marnlarda açılacak tünelin duraylılık
özellikleri, ilk önce Singh vd. (1992), Goel vd.
(1995) ve Bhasin ve Grimstad (1996) tarafından
önerilmiş ampirik yöntemler ile araştırılmış, elde
edilen sonuçlar, sonlu elemanlar tabanlı Phase2
v7.0 (Rocscience, 2008) programında yapılan
nümerik analizin sonuçları ile karşılaştırılmıştır.
ÇALIŞMA ALANININ VE ÇEVRESİNİN
JEOLOJİSİ
Çalışma alanı ve çevresinde, yaşlıdan gence
doğru Geç Kretase yaşlı Subaşı Sırtı formasyonu,
Geç Kretase-Paleosen yaşlı Cankurtaran
formasyonu, Paleosen yaşlı Şenkaya Sırtı
formasyonu, Eosen yaşlı Kabaköy formasyonu
ile Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ve yamaç
molozları yüzeylemektedir (Çapkınoğlu, 1981;
Güven, 1993).
Subaşı Sırtı formasyonu, tabanda
piroklastitlerle başlayıp kireçtaşı, marn, kumtaşı,
tüf, silttaşı arakatkıları içeren ve tavana doğru
tekrar piroklastit seviyesi ile son bulan bir
volkano-tortul istif özelliğindedir. Birim,
Cankurtaran tünelinin giriş bölümünün yer aldığı
Subaşı Köyü civarında genişçe yüzeylemektedir.
Subaşı Sırtı formasyonu’nun üzerine uyumlu
olarak gelen Cankurtaran formasyonu, tabanda
ve tavanda ince tabakalanmalı marn ara
seviyeleri içeren kireçtaşlarından, orta kısmında
kalın tabakalı kireçtaşlarından oluşmaktadır.
Birim, tünel güzergâhının orta kısmında yüzlek
vermektedir. Çalışmanın konusunu oluşturan
Şenkaya Sırtı formasyonu ise, bordo, gri ve kirli
sarı renkli marnlardan oluşmakta olup, yer yer
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013
ince tabakalanmalı kırmızı ve gri renkli kireçtaşı
ile ince orta tabakalanmalı kiltaşı ara seviyeleri
içermektedir (Şekil 2a, b). Marnlar bordo, gri
ve kirli sarı renkli olup, genellikle belirgin bir
Şekil 2. Şenkaya Sırtı formasyonu’na ait marnların arazideki görünümü.
Figure 2. Field view of the marls belong to Şenkaya Sırtı formation.
tabakalanma göstermezler. Bazen kalın, çok kalın
yer yer de masif bir görünüm sunarlar. Bol çatlaklı
ve dağılgan olup, yer yer yumrulu ve laminalı bir
yapı gösterirler. Paleosen yaşlı birimlerin üzerine
taban konglomerası ile açısal uyumsuzlukla
gelen Kabaköy formasyonu ise, tabanda
kumtaşı, kumlu kireçtaşı ve marn tabakaları
içeren andezit-bazalt ve piroklastitlerinden
oluşmaktadır. Formasyonun tabanındaki tortul
seviye Cankurtaran tünelinin çıkış bölümünde
gözlenemediğinden, Şenkaya Sırtı formasyonu
ile Kabaköy formasyonu arasındaki sınırın
bu alanda faylı olduğu düşünülmektedir.
Bu bölgedeki bazaltlar, faylanmadan dolayı
eklemli ve düşük dayanımlı bir yapı kazanmış
107
Araştırma Makalesi / Research Article
ve yoğun bir biçimde kloritleşmiştir. Çalışma
alanı içindeki akarsu vadilerinin hem dar hem
de oldukça yüksek eğimli olmasından dolayı
alüvyon oluşukları iri bloklu malzemeler
şeklinde kendini göstermektedir. Tünel çıkış
bölümünün bulunduğu Çifteköprü yöresindeki
Cihala Çayı’nın birleştiği Çoruh Nehri boyunca,
Kuvaterner yaşlı alüvyonlar yoğun şekilde
gözlenmektedir. Yamaç molozları, çalışma alanı
içindeki yamaç eteklerinde yer almakta olup,
bunlar yamaçların bulunduğu alandaki kayaç
türlerine göre köşeli, yassı ve bazıları küt köşeli,
blok, çakıl, kum, silt ve killerden oluşmuşlardır.
Silt ve kil miktarı, diğer elemanlara göre daha
fazladır.
Cankurtaran tünel güzergâhındaki birimlerin
birleştirilmiş Jeolojik kesit üzerindeki görünümü
Şekil 3’te verilmiştir.
Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013
108 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi

Kaya, Bulut

Şekil 3. Cankurtaran tünel güzergâhındaki birimlerin birleştirilmiş jeolojik kesiti üzerindeki görünümü (Kaya, 2012).
Figure 3. Combined cross-section view of the geological units on the route of the Cankurtaran tunnel (Kaya, 2012).

KAYA MALZEMELERİNİN FİZİKO- deneyleri ISRM (1985) tarafından önerilen

MEKANİK VE ELASTİK ÖZELLİKLERİ
Bu çalışmada, marn tabakalarından
alınan bloklardan laboratuvarda dikdörtgenler
prizması şeklinde örnekler hazırlanmış ve kaya
malzemelerine ait birim hacim ağırlık değerleri
belirlenmiştir. Deneyler, ISRM (1977) tarafından
önerilen yöntemler esas alınarak yapılmıştır.
Birim hacim ağırlık hesaplamaları yapılırken
prizmatik örneklerin hacim ve ağırlıkları dikkate
alınmıştır.
Marnların yüksek süreksizlik sıkılığına sahip
olması nedeniyle, açılan temel sondajlarından,
tek eksenli basınç deneyi için standartlara
uygun boyutlarda örnekler hazırlanamamıştır.
Bu nedenle, kaya malzemelerinin tek eksenli
basınç dayanımını belirlemede nokta yükleme
deneyinden yararlanılmıştır. Nokta yükleme
yöntemlere göre gerçekleştirilmiştir. ISRM
(1985) tarafından önerilen yöntemde, kaya
malzemesine ait nokta yük dayanım indeksinin
20-25 katının tek eksenli basınç dayanımına eşit
olduğu belirtilmiştir. Kaya malzemesine ait tek
eksenli basınç dayanımı değerleri hesap edilirken
güvenli tarafta kalmak için nokta yük dayanım
indeksi değerinin 20 katı alınmıştır. Ortalama
tabaka kalınlığı 2.12 cm olan marnların elastisite
modülünü doğrudan ve dolaylı yöntemlerle
belirlemede zorluklar yaşandığından, Sönmez
vd. (2006) tarafından önerilen abakta tek eksenli
basınç dayanımı ve birim hacim ağırlık değerleri
çakıştırılarak elastisite modülü tahmin edilmiştir.
Kaya malzemesinin birim hacim ağırlık,
nokta yük dayanım indeksi, tek eksenli basınç
dayanımı ve elastisite modülü değerleri özet
olarak Çizelge 1’de verilmiştir.
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013 109
Araştırma Makalesi / Research Article

Çizelge 1. Marnlara ait birim hacim ağırlık, nokta yük dayanım indeksi, tek eksenli basınç dayanımı ve elastisite
modülü değerleri
Table 1. Unit weight, point load strength index, uniaxial compressive strengt and modulus of elasticity values of the
marls

Örnek sayısı Ortalama En büyük En küçük Std. Sp.

Birim hacim ağırlık (g, kN/m3) 10 22.73 24.73 18.95 0.0022

Nokta Yük Dayanım İndeksi (Is(50), MPa) 53 1.31 2.82 0.27 0.66

Tek Eksenli Basınç Dayanımı (σci, MPa) - 26.19 56.31 5.37 13.27

Elastisite Modülü (Ei, GPa) - 8.9 23.1 4.2 -

SÜREKSİZLİKLERİN ÖZELLİKLERİ kaya kalite göstergesi (RQD) değerinin % 0 ile

Cankurtaran tünel güzergâhındaki % 8 arasında değiştiği ve ortalama %3 olduğu,
marnların içerdiği süreksizliklerin özelliklerini hacimsel eklem sayısı (Jv) değerinin ise 131.61
belirlemek için, YSK-2 ve YSK-7 numaralı temel değiştiği 3ve olduğu
eklem/m ortalama %3 belirlenmiştir. Marnlarda
olduğu, hacimsel eklem says (Jv)

sondajlarından ve yol şevlerinde yapılan hat etütü sistematik süreksizliklerin

belirlenmiştir. yanı süreksizliklerin
Marnlarda sistematik sıra düzensizyan sra dü
değiştiği ve ortalama %3 olduğu, hacimsel eklem says (Jv)
çalışmalarından yararlanılmıştır. Süreksizliklerin süreksizliklerin
nedeniyle RQD’yidebelirlemek
gelişmişiçinolması
Priest nedeniyle
ve Hudson (1976) tar
belirlenmiştir. Marnlarda sistematik süreksizliklerin yan sra dü
özellikleri, ISRM (1981) tarafından önerilen RQD’yi belirlemek için Priest ve Hudson (1976)
Jv’yi belirmek için ise Palmström (1982, 1985 ve 1996) tar
nedeniyle RQD’yi
tarafından önerilenbelirlemek için Priest
(1) numaralı ve Hudson
eşitlikten; Jv’yi (1976) tar
ölçütlerine göre tanımlanmıştır. Hat etütü yararlanlmştr.
Jv’yi belirmek
belirmek için için
ise ise Palmström(1982,
Palmström (1982,1985
1985 ve
ve 1996) tar
çalışmaları ile süreksizliklere ait yönelim, ara
1996) tarafından önerilen (2) numaralı eşitlikten
yararlanlmştr.
uzaklık, açıklık, devamlılık, yüzey pürüzlülüğü
 RQD 100e 0.1 (0.1  1)
yararlanılmıştır.
ve dalgalılığı, bozunma derecesi, dolgu
malzemesinin özelliği ve yüzeylerindeki su RQD 100e 0.1 (0.1  1) (1)
durumu gibi özellikler tespit edilmiştir. ISRM Burada; λ:
Burada; λ:11metre
metreuzunluğundaki
uzunluğundakiölçüm hattn kesen ortal
ölçüm
(1981) tarafından önerilen tanımlama ölçütlerine hattınıBurada;
kesen λ:
ortalama süreksizlik sayısıdır.
1 metre uzunluğundaki ölçüm hattn kesen ortal
göre değerlendirilen süreksizliklerin özellikleri 1 1 1 1
Jv     ..........  (2)
Çizelge 2’de verilmiştir. S1 S 2 S 3 Sn
1 1 1 1
Elde edilen veriler yardımıyla hesaplanan J v  Sn:
Burada;    .......... 
S1 Sgözlenen
2 S 3 her bir süreksizlik
Sn
süreksizlik sıklığı (λ) değerinin 41-94 m-1 takımıBurada;
için bulunan metreher
Sn: gözlenen cinsinden ara uzaklık
bir süreksizlik takm için bulunan
arasında değiştiği ve ortalama 63 m-1 olduğu; değeridir.
Burada; Sn: gözlenen her bir süreksizlik takm için bulunan
KAYA KÜTLE SINIFLAMA SİSTEMLERİNE GÖRE MAR
Kaya malzemelerine ait mekanik özellikler ve süreksizlikl
KAYA KÜTLE SINIFLAMA SİSTEMLERİNE GÖRE MAR
Tünel güzergahnda yer alan marnlar, Q (Barton vd., 1974), R
Kaya malzemelerine ait mekanik özellikler ve süreksizlikl
Ulusay (2002) tarafndan yeniden düzenlenmiş GSI (Marinos
Tünel güzergahnda yer alan marnlar, Q (Barton vd., 1974), R
Journal of Geological
snflandrlmştr. Engineering
Snflandrma 37 güvenli
yaplrken (2) 2013tarafta kalm
Ulusay (2002) tarafndan yeniden düzenlenmiş GSI (Marinos
parametrelerin en düşük değerleri göz önüne alnmştr. Marnlar
snflandrlmştr. Snflandrma yaplrken güvenli tarafta kalm
Barton vd. (1974)’e göre “son derece zayf”, Sönmez ve Ulusa
parametrelerin en düşük değerleri göz önüne alnmştr. Marnlar
kaya snfnda olduğu saptanmştr. Belirlenen RMR, Q ve GSI d
110 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi

Kaya, Bulut

Çizelge 2. Marnlardaki süreksizliklerin ISRM (1981) tanımlama ölçütlerine göre değerlendirilmesi.

Table 2. Evaluation of the discontinuities in marls according to the definition criteria of ISRM (1981).

Süreksizlik özelliği

Süreksizlik takımları 60/15 57/289 37/20 47/170

Süreksizlik türü Eklem Eklem Eklem Tabaka

Süreksizlik ara uzaklığı
6.89 3.56 2.39 2.12
(cm)
Tanımlama (ISRM, 1981) Yakın ara uzaklıklı Dar ara uzaklıklı Dar ara uzaklıklı Dar ara uzaklıklı
Süreksizlik açıklığı (mm) 1.1 1.1 1.1 1.05
Tanımlama (ISRM, 1981) Açık Açık Açık Açık
Süreksizlik devamlılığı
9.66 9.66 9.66 27.11
(m)
Orta derecede Orta derecede Orta derecede
Tanımlama (ISRM, 1981) Çok yüksek devamlı
devamlı devamlı devamlı
Süreksizlik pürüzlülüğü
12-14 12-14 12-14 2-4
(JRC)
Tanımlama (ISRM, 1981) Dalgalı pürüzlü Dalgalı pürüzlü Dalgalı pürüzlü Düzlemsel pürüzlü
Süreksizliklerdeki dolgu
Çok ince kil sıvaması Çok ince kil sıvaması Çok ince kil sıvaması Çok ince kil sıvaması
malzemesinin özelliği
Süreksizlik yüzeylerinin
bozunma derecesi (ISRM, Az bozunmuş Az bozunmuş Az bozunmuş Az bozunmuş
1981)
Süreksizlik yüzeylerindeki Çok az sızıntı Çok az sızıntı Çok az sızıntı Çok az sızıntı
su durumu (ISRM, 1981) gözleniyor gözleniyor gözleniyor gözleniyor

KAYA KÜTLE SINIFLAMA 2000) sistemleri kullanılarak sınıflandırılmıştır.

SİSTEMLERİNE GÖRE MARNLARIN
DEĞERLENDİRİLMESİ
Kaya malzemelerine ait mekanik özellikler
ve süreksizliklere ait özellikler yardımıyla
Cankurtaran tünel güzergahında yer alan marnlar,
Q (Barton vd., 1974), RMR (Bieniawski,
1989) ve Sönmez ve Ulusay (2002) tarafından
yeniden düzenlenmiş GSI (Marinos ve Hoek,
Sınıflandırma yapılırken güvenli tarafta
kalmak amacıyla marnlar için değerlendirilen
parametrelerin en düşük değerleri göz önüne
alınmıştır. Marnların, Bieniawski (1989)’a göre
“çok zayıf”, Barton vd. (1974)’e göre “son
derece zayıf”, Sönmez ve Ulusay (2002)’ye
göre ise “bloklu/örselenmiş” kaya sınıfında
olduğu saptanmıştır. Belirlenen RMR, Q ve GSI
değerleri Çizelge 3’te sunulmuştur.
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013
Çizelge 3. Marnların RMR89, Q ve GSI sınıflama sistemlerine göre değerlendirilmesi.
Table 3. Evaluation of the marls according to the RMR, Q ve GSI classification systems.
Kaya kütle sınıflama sistemi
Temel RMR
Nihai RMR
Düzeltilmiş RMR
Tanımlama (Bieniawski, 1989)
Q 0.015
QN
Tanımlama (Barton vd., 1974)
GSI
Tanımlama (Sönmez ve Ulusay, 2002)
Q: Kaya kütle kalitesi
QN: SRF içermeyen Q
SRF: 10 alınmıştır
MARNLARIN KÜTLE ÖZELLİKLERİNİN
BELİRLENMESİ
Marn kaya kütlesine ait dinamik poisson
oranı (υ) değerini belirlemek için elastik ses
dalgasının boyuna (Vp) ve enine (Vs) yayılma
hızlarından yararlanılmıştır. Bu amaçla,
belirlenen en uygun yerde 12 kanallı Geometrics
marka ve ES3000 model araştırma sismografı
kullanılarak sismik kırılma ölçümleri alınmıştır.
ASTM (2005) tarafından önerilen eşitlik
kullanılarak dinamik poisson oranı (υ) değeri
saptanmıştır.
Hoek vd. (2002) tarafından önerilen
eşitliklerle marnların tek eksenli basınç dayanımı
(σcm) ve kaya kütle sabitleri (mb, s, a) belirlenmiş,
deformasyon modülü (Em) ise Hoek ve Diederichs
(2006) tarafından önerilen eşitlik kullanılarak
tespit edilmiştir.
Kaya kütlesinin yenilme sonrası nasıl
bir davranış göstereceğinin bilinmesi, yeraltı
111
Araştırma Makalesi / Research Article
Değerlendirme
26.1
21.1
13.3
Çok zayıf
0.15
Son derecede zayıf
24
Bloklu/örselenmiş
RMR89: Kaya kütle puanlaması
GSI: Jeolojik dayanım indeksi
kazılarının tasarımında ve duraylılığında
önemlidir. Tünel duvarları gibi sınırlandırılmış
ortamlarda çoğu kaya kütlesi dayanım
azalmasına uğrar ve birim deformasyon artık
dayanım seviyesine ulaşır (Cai vd., 2007). Marn
kaya kütlesinin yenilme sonrasındaki durumuna
ait artık kaya kütle sabitleri (mbr, sr, ar) ise Cai vd.
(2007) tarafından önerilen eşitlikler kullanılarak
belirlenmiştir.
Ayrıca, marnlar için kaya malzemesi
sabiti olan mi’yi belirlemek için, RocLab v1.0
(Rocscience, 2002) programından yararlanılmış
ve 7 olarak seçilmiştir. Marnlarda mekanik
yeraltı kazısının uygulanacağı varsayılmış ve
örselenme faktörü (D) sıfır kabul edilmiştir.
Nümerik analizlerde kullanılmak
amacıyla belirlenen dinamik poisson oranı (υ),
deformasyon modülü (Em), tek eksenli basınç
dayanımı (σcm), kaya kütle sabitleri (mb, s, a), artık
kaya kütle sabitleri (mbr, sr, ar) ve hesaplamalarda
kullanılan eşitlikler Çizelge 4’te sunulmuştur.
Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013
112 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi

Kaya, Bulut
Çizelge 4. Marnlara ait kaya kütle özellikleri ve bunlarn belirlenmesine yönelik, baz
Çizelge
Çizelge 4. 4. Marnlara
Marnlara ait
ait kaya kütle
kütle özellikleri
kaya ampirik özellikleri ve
ve bunlarn
bunlarn belirlenmesine
belirlenmesine yönelik,
yönelik, baz
baz
araştrmaclar
Çizelge 4. tarafndanait
Marnlara önerilen
kaya kütle eşitlikler ve
özellikleri bunlarn belirlenmesine yönelik, baz
araştrmaclar
Çizelge 4.
araştrmaclar
Çizelge 4. Marnlara ait kaya tarafndan
Marnlara
tarafndan
kütle önerilen
ait kaya
önerilen
özellikleri ve ampirik
kütle
ampirik
bunların eşitlikler yönelik,
özellikleri
eşitlikler
belirlenmesine ve bunlarn
bazı belirlenmesine
araştırmacılar yönelik,
tarafından baz
önerilen ampirik
Çizelge
Table 4. 4.
araştrmaclar Marnlara
Rock mass
tarafndan ait kaya
properties
önerilen kütle
of the
ampirik özellikleri
marls and
eşitlikler ve bunlarn
empirical belirlenmesine
equations yönelik,
suggested by baz
some
Çizelge
Table
eşitlikler. 4.4.
araştrmaclar
Table 4.
araştrmaclar Marnlara
Rock
Rock mass
tarafndan
mass
tarafndan ait kaya
properties
önerilen
properties
önerilen kütle
of
ampirik
of özellikleri
the
the
ampirik marls
eşitlikler
marls
eşitliklerand
andve bunlarn
empirical
empirical belirlenmesine
equations
equations yönelik,
suggested
suggested by
by baz
some
some
researchers
araştrmaclar
Table
araştrmaclar totarafndan
4. Rock determine
mass them ampirik
önerilen
properties of the eşitlikler
marls and empirical equations suggested by some
Table 4. researchers
Table
mass 4.
researchers
Table
Rock 4. totarafndan
Rock
to
properties
Rock determine
mass
determine
mass önerilen
them
properties
them
of the marls ampirik
of the
and empirical
properties of the eşitlikler
marls
marls and
equations empirical
suggested
and equations
by some
empirical suggested
researchers
equations by
to determine
suggested some
by them.
some
Table
Table 4.
researchers
4. Rock
to
Rock mass
determine
mass properties
them
properties of
of the
the marls
marls and
and empirical
empirical equations
equations suggested
suggested by
by some
some
researchers to
researchers to determine
determine them
them
researchers
researchers to
to determine
determine them
them
Araştırmacı Araştrmac Eşitlik
Eşitlik Not
Not DeğerlerDeğerler
Araştrmac
Araştrmac Eşitlik
Eşitlik Not
Not Değerler
Değerler
Araştrmac Eşitlik 2 Not Değerler
ASTM (2005) ASTMAraştrmac
Araştrmac
Araştrmac
ASTM
ASTM (2005)
(2005) Eşitlik
 Vp 22 2Vs 22 / 2 Vp 22Vs 22
Eşitlik
Eşitlik
  Vp Vp  
 2Vs / 2 Vp Vs
2 2Vs2 / 2 Vp2 Vs2
2
  2
 2 VpVp:
Not
Not
Vp
: 1150
Vp: ::600
Not
Vs
1150
1150
m/sn
1150 m/sn
m/sn
m/sn
m/sn
Değerler
Değerler
0.31
Değerler
0.31 0.31
Araştrmac
ASTM (2005)
ASTM (2005)
(2005)
(2005)



Eşitlik

 Vp


 Vp 22  2Vs 22 / 2 Vp 22 Vs 22
Vp 22  222Vs
 
Vs 22 /// 222 Vp
 1 22 DVs
Vp Vs

/ 22 
Not
Vp
Vs
Vp
Vp
Vp
Vs
Vs: :
Vs::: 1150
::: 600
600
1150
1150
1150
m/sn
m/sn
600 m/sn
600 m/sn
m/sn
m/sn
m/sn
1150m/sn
Değerler
0.31
0.31
0.31
ASTM
Hoek
ASTM
ASTM
Hoek
Hoek
(2006)
Hoek ve Diederichs
ve
ve
ve
Diederichs
(2005)
(2005)
Diederichs
Diederichs
(2006)

E

 Vp
E
ve Diederichs Emm  100
m  100
Vp
100


 2Vs / 2 Vp
1  e ((75
Vs

((75
 Vp
1 D
Vs

DVs// 22
125DD/ 2GSI ) /11) 

1
25 D 
2
GSI ) /11) 
Vp
Vs::: 600
Vs
GPa
Vs
Vs
GPa
:
GPa
GPa
600
600
: 600 m/sn
m/sn
m/sn
m/sn
m/sn
0.31
0.31
0.31
0.48
0.48
0.48 0.48
Hoek
(2006)
(2006) ((75 1  25 D D /  2 GSI ) /11) 
100  1 
Hoek
Hoek ve
ve Diederichs
Diederichs E  100   e 11 1  D / 2 GPa 0.48
25D DD// 2
m  100 
Emm 
(2006)
Hoek
Hoek
(2006)
(2006)vd.
ve
ve Diederichs
Diederichs E E
 100
m  100 
a111eee((75 ((75
((75

 2525 D D GSI
2GSI )) /11)
/11) 
GSI )) /11)  GPa
GPa
GPa 0.48
0.48
0.48
(2006)
Hoek
(2006)
Hoek vd.
(2002)
(2002)
E
 cm m  
ci s1
s 1aa   ee ((75 25 D GSI ) /11) 
((75  25 D  GSI /11)  GPa
MPa
MPa
0.48
0.29
0.29
cisa1  e 
Hoek vd. (2002) Hoek vd. (2002) 
 cm cm   ci
  MPa
MPa 0.29 0.29
Hoek vd. (2002)    s aa 100  MPa 0.29
Hoek
Hoek vd. vd. (2002)
(2002)  cm
 
  ciciss28
 GSI
a 14 m
MPa
MPa i: 7 0.29
0.29
0.29
Hoek vd. (2002)  cm m
cm  cici s 28 14 GSI
GSI
a 100
100
 D

m
m:ii::07
MPa 7 0.46
mm b  i e
 
Hoek
Hoekvd.
Hoek vd.(2002)
vd. (2002)
(2002) cm
micieesGSI D

MPa
D
m m :7 0.29
0.46
0.46
m Diii:::: i7
28 14 100 D
Hoek vd. (2002) Hoek vd. (2002) mcmb 
mb  mi e GSI
b i  GSI 28 
GSI 14
 100
100

D  mD
m 70
70 0.46 0.46
Hoek
Hoek vd. vd. (2002)
vd. (2002)
(2002) mb   m m
GSI 
e 3D28
GSI
100
28  

14 100 
D  m
D
m D: i:: 07 0 0.46
0.46
Hoek 100
DDi:::::0
D 070 0.46
0.00022
14 D
Hoek m
m s b  e m
 GSI
 GSI 9i e
ii9e 328
100
28
100 14 D 

D
Hoekvd.
Hoek vd.(2002)
vd. (2002)
(2002) mss bbb  e
 e GSI m  i9e3100
GSI D
D  
14  D 
D
D:: 0 : 0
0 0 0.46
0.00022
0.00022
Hoek vd. (2002) 9  
3100 100
D 

 D 0.00022 0.00022
Hoek vd. (2002) Hoek vd. vd. (2002)
(2002) s  e1 GSI GSI
9 13100
100
DD: ::: 000 0.00022

De  GSI /15  e 20 / 3
GSI
Hoek
Hoek vd. (2002) asss  eee1 1 GSI9999 113333100
D GSI /15
D 20 / 3 D
D 0 0.00022
0.00022
0.533
2 16 D eeGSI /15  e20 / 3 
D
Hoek
Hoek
Hoek vd. (2002)vd.
vd. (2002)
(2002) a
sa  e1  GSI /15  e 20 / 3 D: 0 0.00022
0.533
0.533
11122 11166 e  GSI 20 // 33 

Hoek vd. (2002) a /15  e  0.533
 16GSIr
/15  e 20 / 3 
GSI /15
Hoek vd. vd. (2002)
(2002) aaa   eeeGSIr  ee 20 0.533
Hoek vd. (2002) Hoek
Hoek
Cai
Hoek
Cai vd.
vd.vd.vd. (2002)
(2007)
(2002)
vd. (2007)
(2007) m a 
 
2
1
2
2
2


m 6
6
e
6   e 



GSI
 GSI
GSI
28
100
GSIr 100 
/15 
/15
100
 e
20 // 33
20
 0.533 0.533
0.533
0.37
0.533
0.37
Cai mbr 2
m
br
m i GSIr28
m6i ee GSIr 100  28
 100   0.37
Cai vd. (2007) mbrbr  m i  GSIr GSIr28 100 
100 0.37
ie

Cai vd. (2007) Cai
Cai vd. vd. (2007) 0.37
GSIr 10028 100 
Cai (2007) m br  m ie
0.37 0.37
Cai vd. vd. (2007) 0.37
 GSIr28
Cai vd. (2007)
(2007) mbr
m 
 m
m
 GSIr
GSIre
e 100
9  100 28  
 0.000103
0.37
Cai
Cai vd. vd. (2007)
(2007) sr br
m br e  i  9
em  i
e 9100   28  
0.000103
0.000103
ssrbr   e GSIr9100 GSIr i
Cai vd. (2007) srr  e1 GSIr
100 
100  0.000103
Cai vd. (2007) GSIr1 0.000103
Cai vd. (2007)   91 e   GSIr / 15  e 20 / 3
0.000103
Cai vd. vd. (2007)
(2007) sssr  eee1 GSIr99100GSIr / 15
Cai vd. (2007) Cai
Cai vd. (2007) a 
 1 1
20 / 3
0.000103
0.552 0.000103
 16  eeGSIr / 15  e20 / 3 
0.000103


Cai
Cai vd. vd. (2007) sa
arrr rr e12  GSIr / 15  e 20 / 3 0.552
r
r 9
(2007)  0.552
Cai vd. (2007) ar  12
1 2 16
1 6 e  GSIr 15  e  3  -0.0134GSI 0.552
1 1 6  eee  GSIr /// 15
20 / 3 
20 // 3
20
Cai rvd. vd. (2007) ar   =eeGSI GSI: Jeolojik dayanm indeksi
0.552
Cai vd. (2007) 
GSI
Cai
Cai
GSI
GSI
Cai
: Artk
vd. : Artk
r: Artk
vd.
jeolojik dayanm
(2007)
(2007)
(2007)jeolojik
jeolojik
a
a
dayanm
a
dayanm
r 
r 
r
2indeksi
1
2
2
2


indeksi

indeksi
1
6
6
6  e
(GSI
GSIr
GSIr
(GSI
GSIr
(GSI
/ 15
/
15 
15r =
r =
20 // 3
20
ee GSI
GSI
3e
ee-0.0134
-0.0134GSI
-0.0134 )
GSI)
GSI )
GSI:
GSI:
D:
Jeolojik
Jeolojik dayanm
Örselenme dayanm
0.552
indeksi
0.552
indeksi0.552
faktörü0.552
ci: rKaya malzemesinin tek eksenli basnç dayanm (MPa) GSI: Jeolojik dayanm
faktörü indeksi
r r
GSI : Artk jeolojik dayanm r
indeksi
2eksenli 6 basnç (GSI = GSI e GSI) D: Örselenme
D: Örselenme faktörü
cici::rrElastik

GSI
GSI
Vp:
Kaya
Artkmalzemesinin
:::Kaya
Artk jeolojik
jeolojik
ses dayanm
malzemesinin
dayanm
dalgasnn
tek
tekboyuna indeksi
eksenli
indeksi yaylma (GSIrrr hz
basnç
(GSI =
=
dayanm
GSI
dayanm
GSI (m/sn) eee-0.0134
(MPa)
-0.0134
-0.0134 GSI))
(MPa)
GSI GSI:
mi:
GSI:
GSI:
D:
Jeolojik
Kaya dayanm
malzemesi
Jeolojik
Jeolojik
Örselenme dayanm
dayanm indeksi
sabiti
indeksi
indeksi
faktörüsabiti
GSI
Vp:
GSIr: Artık jeolojik : Kaya Artk
Elastik jeolojik
malzemesinindayanm
sesindeksi
dalgasnn tek boyuna eksenli
=indeksi indeksi
GSI yaylma
ebasnç (GSI
basnç =hzGSI
dayanm (m/sn) (MPa)
-0.0134 GSI) mi:
GSI:
mi:
D: Kaya
Kaya
GSI:
Örselenmemalzemesi
Jeolojik dayanm
malzemesi
Jeolojikfaktörü
dayanım indeksi
sabiti
indeksi
GSI dayanım (GSI r )dayanm
= GSI e (MPa) )
ci :Elastik
Vp: r Artkmalzemesinin
jeolojik
ses dayanm
dalgasnn boyuna (GSIhz
-0.0134GSI
yaylma r
hz (m/sn)

 ci:: Elastik
Vs: rKaya
Kaya ses dalgasnn
malzemesinin tek
tek r eksenli
enine eksenli yaylma basnç (m/sn)
dayanm (MPa) D:
mi:
D: Örselenme
Kaya malzemesi
Örselenme faktörü
faktörüsabiti
Vp:
 ci
Vs: : Elastik
Kaya
Elastik ses
ses dalgasnn
malzemesinin
dalgasnn tek boyuna
enine eksenli yaylma yaylma
basnç hz hz
dayanm (m/sn)
(m/sn) (MPa) D:
mi:Örselenme
Kaya faktörü
malzemesi sabiti
σci: Kaya malzemesinin
Vs:
ci
Vp:
Vp:
ci : Kaya
Elastik
Elastik
Elastik sestek eksenli
malzemesinin
ses
ses basınç
dalgasnn
dalgasnn
ses dalgasnn
dalgasnn eninetek enine
boyuna
boyuna dayanımı
eksenli yaylma basnç
yaylma
yaylma (MPa) hz dayanm
hz
hz (m/sn)
(m/sn)
(m/sn) (MPa) mi:D:Kaya
mi: Örselenme
Kaya malzemesi
malzemesifaktörü
sabiti
sabiti
Vp: Elastik sesVp:
Vs:
Vp: Elastik
Elastik
Elastik ses
dalgasının
Vs:
Vs: Elastik
Elastik
ses dalgasnn
ses dalgasnn
dalgasnn
boyuna
ses yayılma
dalgasnn
boyuna
boyuna
enine
enine hızıyaylma yaylma
yaylma (m/sn) yaylma
yaylma hz
hz
hz
hz
hz(m/sn)
(m/sn)
(m/sn)
(m/sn)
(m/sn) mi:mKaya
i
: Kayamalzemesi
malzemesi sabiti
sabiti
Vs: Elastik ses dalgasnn enine yaylma hz (m/sn)
Vs: Elastik ses Vs: Elastik enine
dalgasının ses dalgasnn
yayılma enine hızı (m/sn) yaylma hz (m/sn)

AMPİRİK VE NÜMERİK YÖNTEMLERLE basınç dayanımının tünel açıklığının etrafında

DURAYLILIK ANALİZİ gelişen gerilmeye oranı olarak tanımlanmaktadır.
Desteklenmemiş bir tünelin duraylı Bu oran 1’den büyük olursa, tünelde duraysızlık
olarak kabul edilebilmesi için açıldığı kaya sorununun gerçekleşmeyeceği kabul edilir.
kütlesine ait tek eksenli basınç dayanımının, Duraylılık analizleri, iki boyutlu düzlemsel
açıklığın etrafında gelişen gerilmelerden büyük bozunum prensibine göre yapılmış olup, güvenlik
olması gerekmektedir. Bu iki parametrenin sayıları ise hidrostatik gerilme altındaki yeraltı
bilinmesi halinde kaya kütlesinin kazı sonrası açıklıkları için kritik bölge olarak kabul edilen
davranışı tahmin edilebilir. Yeraltı açıklıklarının tavan için belirlenmiştir.
duraylılığı, duraylılık analizlerinde güvenlik Singh vd. (1992) tarafından geliştirilen
sayısı (Gs) ile ifade edilmektedir. Güvenlik sayısı, sıkışma derinliği kriterine göre, yeraltı
tünelin açıldığı kaya kütlesine ait tek eksenli açıklıklarının duraylılığı, kaya kütlesinin kalitesi
parametrenin bilinmesi halinde kaya kütlesinin kaz sonras Bhasin davranş
Bhasin
ve Grimstad (1996)’nnYeralt
tahmin edilebilir. durayllk kestirimi kriterin
eksenli basnç dayanmnn, açklğn etrafnda gelişen gerilmelerden büyükveolmas Grimstad (1996)’nn Bu
gerekmektedir. durayllk
iki kestirimi kriterin
açklklarnn durayllğ, durayllk analizlerinde güvenlik says asal gerilme
(G ) ile(σ ),
ifade polar koordinat
edilmektedir. sisteminde
Güvenlik en büyük teğetsel g
parametrenin bilinmesi halinde kaya kütlesinin kaz sonras asal gerilme
s
davranş (σ11),tahmin
polar koordinat
edilebilir.sisteminde
Yeralt en büyük teğetsel g
says, tünelin açldğ kaya kütlesine ait tek eksenli basnç dayanmnn Bhasin
altnda isetünel ve açklğnn
düşey Grimstad
gerilmenin(1996)’nn durayllk
(σv) gelişen
etrafnda yaklaşk kestirimi
olarak kriterin
iki katdr
açklklarnn durayllğ, durayllk analizlerinde güvenlik says altnda
(Gsise
) iledüşeyifade gerilmenin
edilmektedir. (σvGüvenlik
) yaklaşk olarak iki katdr
Jeoloji Mühendisliği
gerilmeye Dergisi
oran olarak 37 (2) 2013
tanmlanmaktadr. Bu oran 1’den büyük asal gerilme
dayanm
olursa,(σ cm1),), polar
(σ tünel koordinat
duvarnda sisteminde
gelişen en 113 teğetsel
en büyük
büyük teğetselg
says, tünelin açldğ kaya kütlesine ait tek eksenli basnç dayanmnndayanm (σtünelde
tünelcm),açklğnn
tünel durayszlk
duvarnda sorununun
etrafndagelişen
gelişen en büyük teğetsel
gerçekleşmeyeceği kabul edilir. Durayllk analizleri, iki boyutlu altndadüzlemsel
ise sorunu
durayszlk düşey
Araştırma gerilmenin
gerçekleşmez.
bozunum Makalesi (σ/vBu
) yaklaşk
durumda,
Research
prensibine olarak iki says
güvenlik
göre Article katdr(5
gerilmeye oran olarak tanmlanmaktadr. Bu oran 1’den büyük durayszlk
olursa, sorunu
tüneldegerçekleşmez. Bu durumda,
durayszlk sorununun güvenlik says (5
yaplmş olup, güvenlik saylar ise hidrostatik gerilme altndaki dayanm (σcm), tünel
yeralt açklklar için duvarnda
kritik bölgegelişen
olarak en büyük teğetsel
gerçekleşmeyeceği kabul edilir. Durayllk analizleri, iki boyutlu düzlemsel bozunum prensibine göre
(Q) veedilen
kabul örtü tavan
yükü için
kalınlığı (H) tarafından kontrol
belirlenmiştir. durayszlk sorunu  gerçekleşmez. Bu durumda, güvenlik says (5
yaplmş olup, güvenlik saylar ise hidrostatik gerilme altndaki yeralt G  cm
s açklklar
 cmiçin kritik bölge olarak
edilmektedir.
Singh vd. Buna
(1992)göre, Q değeri
tarafndan bilinen skşma
geliştirilen bir G
derinliği kriterine 

cm
2
cm
 (5)
s
  göre, 2  v yeralt açklklarnn
kabul edilen tavan için belirlenmiştir.
kaya kütlesinde, birimi metre olan (350Q ) 1/3  v
durayllğ, kaya kütlesinin kalitesi (Q) ve örtü yükü kalnlğ (H) tarafndan  cm kontrol  edilmektedir. Buna
sınır derinliğinden
Singh vd. (1992)daha tarafndan
derinde birgeliştirilen
tünel açılırsa
skşma derinliği1/3Gkriterine
s  göre,cm yeralt açklklarnn
göre, Q değeri bilinen bir kaya kütlesinde, birimi metre olan (350QBurada;  2
) snr derinliğinden
Burada; 
σσcmcm: : kaya
kaya
v kütlesinin
daha
kütlesinin tek tek
derinde bir eksenli
eksenli basnç dayanm
duraysızlıkkaya
durayllğ, sorunu meydana
kütlesinin gelir.
kalitesi (Q)Bu durumda
ve örtü yükü kalnlğ (H) Burada;
tarafndanσcm : kaya edilmektedir.
kontrol kütlesinin tekBuna eksenli basnç dayanm
tünel açlrsa durayszlk sorunu meydana gelir. basınç dayanımı düşey(MPa), σθ:(MPa).
en gibi
büyükbir teğetsel
(3) numaralı
göre, eşitlikte
Q değeri bilinen de gösterildiği
bir kaya kütlesinde, gibiBu
birimi birdurumda
metre
(3)
olan (350Q
numaral
(MPa)
(MPa) 1/3ve
ve
σv:eşitlikte
σv: düşey
) snr
de gösterildiği
gerilmedir
gerilmedir
derinliğinden daha(MPa).
derinde bir(MPa).
tünelin 1/3 gerilme (MPa) ve σ : düşey gerilmedir
tünelindurayl
duraylıolabilmesi için (350Q
olabilmesi ) >H koşulunun
için (350Q 1/3
) >H sağlanmas gerekmektedir.
Burada; σcm: kaya v kütlesinin tek eksenli basnç dayanm
tünel açlrsa durayszlk sorunu meydana gelir. Bu durumda (3) numaral eşitlikte de gösterildiği gibi bir
koşulunun sağlanması gerekmektedir. Tünelin
ve σv: düşey
(MPa)Tünelin açılacağı
açlacağ derinlikte
gerilmedir (MPa).
derinlikte oluşacak
oluşacak düşey
düşey gerilme (σ )
tünelin durayl olabilmesi için (350Q1/3) >H koşulunun sağlanmas Tünelin
gerekmektedir. açlacağ derinlikte oluşacak düşey gerilme (σvv)
gerilme (σ ) miktarının belirlenmesinde, örtü
350Q1/ 3 bağl olarakv derinlikle birlikte arttğ kabul edilerek Fenner (1
Gs  (3) bağl olarak
yüküne bağlıderinlikle
olarak birlikte
derinliklearttğ kabul edilerek
(3)birlikte arttığı Fenner (1
H 1/ 3 Tünelin açlacağ derinlikte oluşacak düşey gerilme (σv)
kullanlmştr.
kullanlmştr.
kabulünün yapıldığı Fenner (1938) tarafından
350Q
G 
Burada;
s Q: kaya kütle kalitesi ve H: örtü bağl olarak
aşağıda önerilen derinlikle
eşitlikbirlikte arttğ
(3) kabul edilerek Fenner (1
kullanılmıştır.
H
yüküBurada;
kalınlığıdır
Q: kaya (m).kütle kalitesi ve H: örtü yükü kalnlğdrkullanlmştr.
(m). v   H
v   H (6)
Goel vd. (1995) ise sıkışma derinliği
Burada; Q: kaya kütle kalitesi ve H: örtü yükü kalnlğdr (m).Burada; γ: birim hacim ağırlık (MN/m ) ve
3
üzerinde,
Goel vd.kaya kütleisekalitesi
(1995) skşma (Q) ve örtü
derinliği yükükaya kütle kalitesi
üzerinde,  
(Q) Hve örtü yükü kalnlğnn (H) 3
H: örtü vyükü γ:
Burada;
Burada; kalınlığıdır
γ:
birim hacim(m).ağrlk (MN/m ) ve H: örtü yükü ka
birim hacim ağrlk (MN/m3) ve H: örtü yükü ka
kalınlığının (H) yanı sıra açıklık genişliğinin
yan sra açklk genişliğinin (B) de etkili olduğunu belirtmiş ve skşma derinliğini, birimi metre olan
(B) Goel vd. (1995)
de etkili ise skşma
olduğunu derinliği
belirtmiş veüzerinde,
sıkışmakaya kütle kalitesi Örselenmemiş
(Q) ve örtü yatay gerilme (σ(H)
yükü kalnlğnn h
) miktarını
[(275QN0.33)B-0.1] eşitliği ile tanmlamştr. Benzer şekilde, Goel vd. (1995)’in kriterine göre, bir yeralt 3
derinliğini,
yan birimi
sra açklk metre olan
genişliğinin [(275Q
(B) de 0.33
)B-0.1] belirtmişölçmek
etkili Nolduğunu oldukça
Burada;
Örselenmemiş
ve skşma zordur.
γ: birimyatay
hacim
derinliğini,
Örselenmemiş yatay Yatay
ağrlk
gerilme
birimi
gerilme (σhh)gerilme,
(σ(MN/m
metre ) olan sığörtü yükü
) ve H:
miktarn ölçmek
miktarn ölçmek
ka
oldukça
oldukça
0.33 -0.1
açklğnn
eşitliğiN0.33 durayl olabilmesi
ile)Btanımlamıştır. için [(275Q
Benzer şekilde, )B
Goel ] > H koşulunun
derinliklerde
oldukça sağlanmş
oldukça
değişkendir olmas gerekmektedir
değişkendir
ve derinlere ve derinlere olarak ar
inildikçe
yeralt hidrostatik
-0.1 N
[(275Q ] eşitliği ile tanmlamştr. Benzer şekilde, Goel vd. (1995)’in
oldukça değişkendir kriterine göre, bir
ve derinlere inildikçe hidrostatik olarak ar
(Eşitlik 4).
vd. (1995)’in kriterine göre, bir yeraltı açıklığının
0.33 -0.1
inildikçe
açlacağ hidrostatik
Örselenmemiş
derinlikte olarak
yatay
oluşacak artma
gerilme
yatay(σ eğilimindedir.
) miktarn
hgerilme ölçmek belirlem
miktarn oldukça
açklğnn durayl olabilmesi için [(275Q N )B ] > H koşulunun
açlacağ sağlanmş olmas gerekmektedir
derinlikte oluşacak yatay gerilme miktarn belirlem
duraylı olabilmesi için [(275QN0.33)B-0.1] > H Bu çalışmada, tünelin açılacağı derinlikte
(Eşitlik 4). oldukça
önerilen değişkendir ve derinlere
aşağdaki eşitlikten inildikçe hidrostatik olarak ar
yararlanlmştr.
koşulunun sağlanmış olması gerekmektedir önerilen aşağdaki
oluşacak eşitlikten
yatay gerilme yararlanlmştr.
miktarını belirlemek için
0.33 0.1
(275QN ) B açlacağ derinlikte oluşacak yatay gerilme miktarn belirlem
Gs 4).
(Eşitlik  Sheorey vd. (2001) tarafından önerilen (4)aşağıdaki
H0.33 0.1 önerilen aşağdaki
v  E
eşitliktenGyararlanlmştr.
(275QN ) B eşitlikten
 yararlanılmıştır.
v  v   EmmG ( H  1000)
Gs  (4)  hh 
  v  1  v ( H  1000) (4)
H  vv
11  1 v
Burada; QN: SRF içermeyen Q, B: yeralt açklğnn genişliği (m) ve H:
v örtü yükü
 Ekalnlğdr
G (m).
Burada; QN: SRF içermeyen Q, B: yeraltı  h   v  m ( H  1000) (7)
açıklığının genişliği (m) ve H: örtü yükü 1
Burada;  v
: lineer 1
sl v
genleşme katsays (8 x 10-6/oC), G:
Burada; Q N: SRF içermeyen Q, B: yeralt açklğnn genişliği Burada;
(m) ve H::örtü yükü
lineer slkalnlğdr (m).
genleşme katsays (8 x 10-6/oC), G:
kalınlığıdır (m). kütlesinin poisson oran, H: örtü yükü kalnlğ (m) ve Em: k
kütlesinin
Burada;poisson oran,ısıl
β: lineer H:genleşme
örtü yükükatsayısı
kalnlğ (8
(m) ve Em: k
Bhasin ve Grimstad (1996)’nın duraylılık (GPa).Burada; : lineer sl genleşme katsays (8 x 10-6/oC), G:
(GPa).
x 10 / C), G: jeotermik gradyan (0.024 C/m),
-6 o o
kestirimi kriterine göre, bir tünel açıklığındaki kütlesinin poisson oran, H: örtü yükü kalnlğ (m) ve Em: k
υ: kaya kütlesinin poisson oranı, H: örtü yükü
en büyük asal gerilme (σ1), polar koordinat (GPa).Nümerik durayllk analizleri kapsamnda ise Rocscience (2
kalınlığı (m) ve
Nümerik Em: kaya
durayllk kütlesinin
analizleri deformasyon
kapsamnda ise Rocscience (2
sisteminde en büyük teğetsel gerilmedir (σθ)
(Plastic Hybrid
modülüdür (GPa). Analysis of Stress for Estimation of Su
ve hidrostatik gerilme alanı altında ise düşey (Plastic Hybrid Analysis of Stress for Estimation of Su
Nümerik durayllk
yararlanlmştr.
Nümerik Marn kaya
duraylılık analizleri
kütlesikapsamnda ise Rocscience
için 12 m genişliğinde ve (2
1
gerilmenin (σv) yaklaşık olarak iki katıdır. yararlanlmştr. Marn kaya analizleri
kütlesi içinkapsamında
12 m genişliğinde ve 1
(Plastic
taban
ise kazHybrid
modeli Analysis
uygulanarak of 18
Stress for
m mesafeli Estimation
çift tüp kazofkesit
Su
Kaya kütlesine ait tek eksenli basınç dayanımı tabanRocscience (2008) tarafından
kaz modeli uygulanarak geliştirilen
18 m mesafeli çift tüp kaz kesit
(σcm), tünel duvarında gelişen en büyük teğetsel “Phase
detay 2
v7.0”için
yararlanlmştr.
analiz (Plastic
Marn Hybrid
kaz kaya Analysis
kütlesi
etrafnda 12ofm Stress
için zonlama
hassas genişliğinde
yaplmş ve ü1
detay analiz için kaz etrafnda hassas zonlama yaplmş ve ü
gerilmeden (σθ) büyük olursa tünelde duraysızlık for Estimation of Support) sonlu elemanlar
taban kaz modeli uygulanarak 18 m mesafeli çift tüp kaz kesit
sorunu gerçekleşmez. Bu durumda, güvenlik programından yararlanılmıştır. Marn kaya kütlesi
detay analiz için kaz etrafnda hassas zonlama yaplmş ve ü
sayısı (5) numaralı eşitlikle tanımlanır. için 12 m genişliğinde ve 10.5 m yüksekliğinde

Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013

114 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi

Kaya, Bulut

üst yarı, alt yarı ve taban kazı modeli uygulanarak
18 m mesafeli çift tüp kazı kesiti oluşturulmuştur.
Yapılan modellemede, detay analiz için kazı
etrafında hassas zonlama yapılmış ve üç düğüm
noktalı üçgen sonlu elemanlar kullanılmıştır.
“Elastic-Perfectly Plastic (EPP)” malzeme
olarak kabul edilen marn kaya kütlesi, yoğun
süreksizlik içermesi nedeniyle analizlerde sürekli
ortam olarak değerlendirilmiştir. Nümerik
analiz için oluşturulan modelin üst kısmı, örtü
yüksekliği göz önüne alınarak sınırlandırılmıştır.
Kazı etrafında oluşacak en büyük asal gerilme
(σ1) miktarını ve yenilen sonlu elemanları
belirlemek için yapılan analizlerde, Hoek vd.
(2002) tarafından önerilen yenilme kriterinden
yararlanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda en
büyük asal gerilme değerinin sol tüpün tavanında
0.45 MPa, sağ tüpün tavanında ise 0.30 MPa
olduğu belirlenmiştir (Şekil 4). Duraylılık
kabulü için σcm > σ1 koşulunun sağlanması
gerekli olduğundan, (8) numaralı eşitlikte verilen
güvenlik sayısı, kaya kütlesine ait tek eksenli
basınç dayanımının (σcm) tünelin tavanında
oluşan en büyük asal gerilmeye (σ1) oranı olarak
belirlenmiştir.

kullanlmştr. “Elastic-Perfectly Plastic (EPP)” malzeme olarak kabul edilen marn kaya kütlesi, yoğun
süreksizlik içermesi nedeniyle analizlerde sürekli ortam olarak değerlendirilmiştir. Nümerik analiz için
oluşturulan modelin üst ksm, örtü yüksekliği göz önüne alnarak snrlandrlmştr. Kaz etrafnda
oluşacak en büyük asal gerilme (σ1) miktarn ve yenilen sonlu elemanlar belirlemek için yaplan
analizlerde, Hoek vd. (2002) tarafndan önerilen yenilme kriterinden yararlanlmştr. Yaplan analizler
sonucunda en büyük asal gerilme değerinin sol tüpün tavannda 0.45 MPa, sağ tüpün tavannda ise 0.30
Şekil 4. Sonlu Eleman Yöntemi (FEM) ile desteksiz tünel açıklığı etrafında gelişecek en büyük asal gerilme dağılımlarının
MPa olduğu belirlenmiştir (Şekil 4). Durayllk kabulü için σcm > σ1 koşulunun sağlanmas gerekli
belirlenmesi.
Figure 4. Determination
olduğundan, of the maximum
(8) numaral eşitlikte principal stress distribution
verilen güvenlik says, developed around the
kaya kütlesine aittunnel
tek opening
eksenli bybasnç
Finite Element
Method (FEM).
dayanmnn (σcm) tünelin tavannda oluşan en büyük asal gerilmeye (σ1) oran olarak belirlenmiştir.

 cm Ampirik ve nümerik yöntemler kullanılarak

Gs  (8) yapılan analizler sonucunda belirlenen (8)
güvenlik
1
sayıları özet olarak Çizelge 5’te verilmiştir. Elde
Burada; σcm: kaya kütlesinin tek eksenli edilen sonuçlar incelendiğinde, düşey gerilmenin
Burada; σ : kaya kütlesinin tek eksenli
basınç dayanımı (MPa), σ1: en büyük asal
cm basnç dayanm (MPa),
1.82 MPa σ1:olduğu
en büyük
80asal gerilmedirmodifiye
m derinlikte, (MPa). at nalı

gerilmedir (MPa). şekilli bir açıklık oluşturulursa, Singh vd. (1992)

Ampirik ve nümerik yöntemler kullanlarak yaplan analizler sonucunda belirlenen güvenlik saylar
özet olarak Çizelge 5’te verilmiştir. Elde edilen sonuçlar incelendiğinde, düşey gerilmenin 1.82 MPa
olduğu 80 m derinlikte, modifiye at nal şekilli bir açklk oluşturulursa, Singh vd. (1992) ve Goel vd.
(1995) tarafndan önerilen skşma derinliği kriterlerine göre güvenlik says, limit denge durumu olan
1’den büyük çkmakta ve durayszlk sorunu beklenmemektedir. Ancak, Bhasin ve Grimstad (1996)
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013 115
Araştırma Makalesi / Research Article

ve Goel vd. (1995) tarafından önerilen sıkışma
derinliği kriterlerine göre güvenlik sayısı, limit
denge durumu olan 1’den büyük çıkmakta ve
duraysızlık sorunu beklenmemektedir. Ancak,
Bhasin ve Grimstad (1996) tarafından önerilen
duraylılık kestirimi kriterine ve Sonlu Eleman
Yöntemi ile (FEM) yapılan nümerik analize
göre ise güvenlik sayısı 1’den küçük çıkmakta
ve desteksiz koşullar için duraysızlık sorunun
gerçekleşebileceği sonucuna varılmaktadır.

Çizelge 5. Farklı yöntemlere göre belirlenmiş güvenlik sayıları.

Table 5. Factor of safety values determined by different methods.

Güvenlik sayısı (Gs) Duraylılık

Kriter
durumu
Singh vd. (1992) 1.08 Duraylı

Goel vd. (1995) 1.43 Duraylı

Bhasin ve Grimstad (1996) 0.08 Duraysız

Sol tüp 0.64 Duraysız

FEM
Sağ tüp 0.97 Duraysız
B: 12 m σv: 1.82 MPa σ1: 0.45 MPa (Sol tüp)
H: 80 m σh: 0.82 MPa σ1: 0.45 MPa (Sağ tüp)
Q: 0.15 σɵ: 3.64 MPa γ: 0.23 MN/m3
QN: 0.015 σcm: 0.29 MPa

SONUÇLAR VE ÖNERİLER belirlenmiş ve tünel açıklığının duraylı

Bu çalışmada, Cankurtaran (Hopa-Artvin)
tünel güzergahında yüzeylenen zayıf kaliteli
kaya özelliğindeki Paleosen yaşlı Şenkaya
Sırtı formasyonu’na ait marnların kazı sonrası
duraylılık özellikleri, ampirik ve nümerik
yöntemler yardımıyla incelenmiştir. Bu amaçla,
zayıf kaya kütlelerinin duraylılığını belirlemede
literatürde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden
yararlanarak güvenlik sayısı değerleri
belirlenmiş ve sonuçlar karşılaştırılmıştır.
Yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar
aşağıda sunulmuştur.
1) Singh vd. (1992) tarafından önerilen sıkışma
derinliği kriterine göre yapılan duraylılık
analizinde, güvenlik sayısı 1.08 olarak
olduğu saptanmıştır.
2) Goel vd. (1995)’in sıkışma derinliği
kriterine göre güvenlik sayısı 1.43 olarak
hesaplanmış ve tünelde her hangi bir
duraysızlık sorununun gerçekleşmeyeceği
sonucuna varılmıştır.
3) Bhasin ve Grimstad (1996) tarafından
önerilen duraylılık kestirimi kriterine
göre güvenlik sayısının 0.08 olduğu tespit
edilmiştir. Hesaplanan güvenlik sayısı
1’den küçük olduğu için tünel açıklığında
duraysızlık sorunun gerçekleşmesi olasıdır.
4) Sonlu Eleman Yöntemi ile (FEM) yapılan
nümerik analize göre güvenlik sayısı sol
tüp için 0.64, sağ tüp için ise 0.97 olarak

Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013

116 Zayıf Kaya Kütlelerinde Açılan Tünellerde Ampirik ve Nümerik Yöntemlerle Duraylılık Analizi
Kaya, Bulut
belirlenmiştir. Her iki tüpte de duraysızlık
sorununun oluşması ihtimali vardır.
5) Singh vd. (1992) ve Goel vd. (1995)’in
sıkışma derinliği kriterleriyle belirlenen
güvenlik sayısının 1’den çok büyük
olmaması, marnlar için güvenli tarafta
kalmanın duraylılık açısından daha güvenilir
olacağını göstermektedir. Bu nedenle,
Cankurtaran tünelinin bu bölümünde
duraysızlık sorunuyla karşılaşmamak için
kısa kazı aralıklarıyla mekanik kazı yöntemi
uygulanmalı ve plastik deformasyon
zonunun genişlemesine izin vermeden hızlı
bir şekilde en uygun destek elemanlarıyla
desteklenmelidir.
KATKI BELİRTME
Bu çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Rektörlüğü, Bilimsel Araştırma Projeleri
tarafından 2010.112.005.2 kod numaralı proje ile
desteklenmiştir.
KAYNAKLAR
ASTM (American Society for Testing and Materials),
2005. Laboratory determination of pulse
velocities and ultrasonic elastic constants of
rock, ASTM Publications, 7 p.
Aydan, Ö., Akagi, T., Kawamoto, T., 1993. Squeezing
potential of rocks around tunnels; theory
and prediction. Rock Mechanics and Rock
Engineering, 26 (2), 137-163.
Barla, G., 1995. Squeezing rocks in tunnels. ISRM
News Journal, 2 (3-4), 44-49.
Barton, N., Lien, R., Lunde, J., 1974. Engineering
classification of rock masses for the design of
tunnel support. Rock Mechanics, 6, 189-239.
Bhasin, R., Grimstad, E., 1996. The use of stress-
strength relationship in the assessment of tunnel
stability. Tunnelling and Underground Space
Technology, 11 (1), 93-98
Bieniawski, Z.T., 1989. Engineering Rock Mass
Classifications. Wiley, New York, 251 p.
Cai, M., Kaiser, P., K., Tasaka, Y., Minami, M., 2007.
Determination of residual strength parameters
of jointed rock masses using the GSI system.
International Journal of Rock Mechanics and
Mining Science, 4 (2), 247-265.
Carranza-Torres, C., Fairhurst, C., 1999. The elasto-
plastic response of underground excavations
in rock masses that satisfy the Hoek-Brown
failure criterion. International Journal of Rock
Mechanics and Mining Sciences, 36 (6), 777-
809.
Carranza-Torres, C., Fairhurst, C., 2000. Application
of the convergence-confinement method of
tunnel design to rock masses that satisfy the
Hoek-Brown failure criterion. Tunnelling and
Underground Space Technology, 15 (2), 187-
213.
Çapkınoğlu, Ş., 1981. Borçka-Çavuşlu (Hopa)
arasının jeolojisi. K.T.Ü., Fen Bilimleri
Enstitüsü, Trabzon, Yüksek Lisans Tezi, 36 s
(yayımlanmamış).
Fenner, R. 1938. Untersuchungen zur erkenntnis des
gebirgsdrucks. Glückauf, 74 (32), 681-695.
Goel, R.K., Jethwa, J.L., Paithankar, A.G., 1995.
Indian experiences with Q and RMR systems.
Tunnelling and Underground Space Technology,
10 (1), 97-109.
Güven, İ.H., 1993. Doğu Pontidler’in jeolojisi ve
1/250.000 ölçekli komplikasyonu. MTA, Ankara
(yayımlanmamış).
Hoek, E., Diederichs, M.S., 2006. Empirical
estimation of rock mass modulus. International
Jeoloji Mühendisliği Dergisi 37 (2) 2013
Journal of Rock Mechanics and Mining Science,
43, 203-215.
Hoek, E., Kaiser, P.K., Bawden, W.F., 1995. Support
of underground excavations in hard rock.
Balkema, Rotterdam, 215 p.
Hoek, E., Carranza-Torres, C., Corkum, B., 2002.
Hoek-Brown failure criterion 2002 edition.
Proceedings of the NARMS-TAC 2002, Mining
Innovation and Technology, Toronto, Canada,
267-273.
ISRM (International Society for Rock Mechanics),
1977. ISRM suggested methods: rock
characterization, testing and monitoring.
Pergamon Press, London, 211 p.
ISRM (International Society for Rock Mechanics),
1981. ISRM suggested methods: the quantitative
description of discontinuities in rock masses.
Pergammon Press, Oxford.
ISRM (International Society for Rock Mechanics),
1985. Suggested method for determining
point load strength. International Journal of
Rock Mechanics and Mining Sciences and
Geomechanics, Abstracts, 2 (22) 53-60.
Kaya, A., 2012. Cankurtaran (Hopa-Artvin) tünel
güzergahının ve çevresinin jeoteknik açıdan
incelenmesi. K.T.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü,
Trabzon, Doktora Tezi, 185 s (yayımlanmamış).
Marinos, P., Hoek, E., 2000. GSI: A geologically
friendly tool for rock mass strength estimation,
International Proceedings of the GeoEng2000 at
the international conference on geotechnical and
geological engineering, Melbourne, Technomic
Publishers, Lancaster, 1422-1446.
Palmström, A., 1982. The volumetric joint count-a
useful and simple measure of the degree of
jointing,. 4th International Congress of the
IAEG, November, New Delhi, Proceedings
book, 221-228.
117
Araştırma Makalesi / Research Article
Palmström, A., 1985. Application of the volumetric
joint count as a measure of rock mass jointing.
International Symposium on Fundamentals of
Rock Joints, September, Sweden, Proceedings
book: 103-110.
Palmström, A., 1996. RMi-A system for rock mass
strength for use in rock engineering. Journal of
Rock Mechanics and Tunnelling, 2, L, 69-108.
Priest, S.D., Hudson, J.A., 1976. Discontinuity
spacing in rock. International Journal of
Rock Mechanics and Mining Sciences and
Geomechanics, Abstracts, 13, 135-148.
Rocscience, 2002. Roclab v1.0 rock mass strength
analysis using the generalized Hoek-Brown
failure criterion. Rocscience Inc., Toronto,
Ontario, Canada.
Rocscience, 2008. Phase2 v7.0 finite element analysis
for excavations and slopes. Rocscience Inc.,
Toronto, Ontario, Canada.
Sheorey, P.R., Murali, M.G., Sinha, A., 2001. Influence
of elastic constants on the horizontal in situ
stress. International Journal of Rock Mechanics
and Mining Science, 38 (1), 1211-1216.
Singh, B., Jethwa, J.L., Dube, A.K., Singh, B.,
1992. Correlation between observed support
pressure and rock mass quality. Tunnelling and
Underground Space Technology, 7 (1), 59-74.
Sönmez, H., Ulusay, R., 2002. A discussion on the
Hoek-Brown failure criterion and suggested
modification to the criterion verified by slope
stability case studies. Yerbilimleri Dergisi, 26,
77-9.
Sönmez, H., Gökçeoğlu, C., Nefeslioğlu, H.A.,
Kayabaşı, A., 2006. Estimation of rock modulus:
For intact rocks with an artificial neural network
and for rock masses with a new empirical
equation. International Journal of Rock
Mechanics and Mining Sciences, 43, 224-235.
Journal of Geological Engineering 37 (2) 2013