Doç. Dr.

Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

DERS 7

2. ANTİK ÇAĞ TAŞ İŞÇİLİĞİ

2.3. TAŞ KALDIRMA YÖNTEMLERİ

Erken dönemlerde taş ustaları taşları kaldırmak ve inşa edilen yapıda istenilen yere
koymak için dikey kaldırma yerine rampa gibi eğik düzlemler oluşturarak bu düzlemlerde
blokları belli yüksekliklere kaldırmış,1 daha alçak kaldırma işlemleri için ise kaldıraç
kullanmış olmalıdır. Makara sisteminin keşfedilmesi ile birlikte M.Ö. 6. yüzyılın ortalarından
itibaren tekli veya dörtlü makara sistemleri kullanmışlardır.2

Roma Dönemi’nde içindeki insanlar tarafından hareket ettirilen çarklara sahip

karmaşık vinç sistemleri de kullanılmıştır.3

Resim 1. İçindeki insanlar tarafından hareket ettirilen çark sistemine sahip bir kaldırma sisteminin betimlendiği
rölyef, Kapua, (Adam 1994, 46, Fig. 92)

Resim 2. Çarklı karmaşık bir kaldırma sistemi, Vatikan Museum, (Adam 1994, 46, Fig. 94)

1
Bingöl 2012, 180, Res. 257.
2
Bingöl 2012, 189, Res. 271.
3
Adam 1994, 43-47, Fig. 85-98; Landels 1996, 87-95, Şel. 26-28; Kretzschmer 2000, 33-39, Fig. 34-42.

1
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Dersin bu bölümünde blokların yukarıda değinilen makaralı kaldırma sistemleri ile

kaldırılabilmesi için kullanılan bağlama yöntemleri ile duvar örgüsü içinde yer alan blokları
birbirlerine bağlama yöntemleri ve duvar örgü sistemleri hakkında bilgi verilecektir.

2.3. 1. Blokları Kaldırma Sistemine Bağlama Yöntem ve Araçları

2.3.1. a. Basit Bağlama:

Bu yöntemde halat herhangi bir yardımcı unsur kullanılmadan direkt olarak

kaldırılacak bloğun üzerine sarılarak bağlanır ve blok bu halde vinç kancasına bağlanır. Bu
yöntemde kaldırma dengesinin sağlanması özellikle ağır bloklarda olukça zordur. Profilli ya
da bezemeli blokların bu yöntemle kaldırılması sırasında profil veya süslemelerin kırılması
veya kopmaması için bu tür öğelerle halatın arasına tampon malzeme (muhtemelen ahşap)
konulmuş olmalıdır.

Resim 3. Basit bağlama yapılarak kaldırılmış bir arşitrav, (Durando 2002, 85).

2.3.1. b. Kaldırma Çıkıntısına Bağlama

Bu yöntemde taşın yerine konmadan önce kabaca yontulur, bu işlem sırasında taşın
üzerinde topuğu andırır çıkıntılar bırakılır. Bu çıkıntıların sayısı, taşın boyut ve ağırlığına göre
değişir. Taş bu çıkıntılara geçirilen halatta vince bağlanır.

2
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 4. Halatı kaldırma çıkıntısına geçirilerek yapılmış kaldırma, (Durando2002, 84)

Resim 5. Bir duvar örgüsünde kaldırma çıkıntıları üzerinde korunmuş bloklar, (Orlandos 1968, 146, Fig.163)

2.3.1. c. Oluktan Geçirerek Bağlama

Bu yöntemde bloğun yerine konulduğunda görünmeyecek karşılıklı iki yüzeyine “U”

şekilli bir kanal açılır ve halatın uçları bu kanallardan geçirerek bağlanır. Diğer yöntemlere
göre fazladan işçilik gerektiren bu yöntem çok rastlanan bir kaldırma yöntemi değildir.

3
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 6. Halatı taşın üzerine açılmış kanallardan yapılmış kaldırma, (Durando2002, 85).

Resim 7. Agrigentum’de Juno Lacinia’ya adanmış tapınak bloklarında açılmış kaldırma kanalları, (Adam 1994,
48, Fig. 101)

2.3.1. d. Yuvadan Geçirerek Bağlama

Bu yöntemde halat bloğun üst yüzüne açılmış “U” şeklindeki yuvadan geçirilerek
bağlama işlemi gerçekleştirilir. Ancak yuvaların yapılması zor ve ekstra işçilik
gerektirdiğinden çok tercih edilmiş bir yöntem değildir. Ayrıca bu yöntemle ağır blokların
kaldırılması son derece risklidir.

4
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 8. Halatı taşın üzerine açılmış kanallardan yapılmış kaldırma, (Durando 2002, 84).

2.3.1. e. Kurt Ağzı Kanca ile Bağlama

Bu yöntemde bloğun üst yüzüne derinleştikçe genişleyen yuvalar açılır. Bu yuvalara

formu kurt ağzını andırır demir kancalar geçirilir. Kullanılan kancanın kurt ağzını andırıyor
olması nedeni ile bu adla anılmaktadır. Halat bu kancanın üzerindeki halkaya bağlanır. Bu
yöntem ağırlığı 5 tonu aşan bloklar kaldırılması için dahi son derece elverişli bir yöntemdir.

Resim 9. Modern kurt ağzı kanca, (Adam 1994, 49, Fig. 102).

5
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 10. Kurt ağzı kanca türleri, Resim 11. Kurt ağzı kanca ile kaldırılmış bir blok,
(Orlandos 1968, 97, Fig. 156). (Durando 2002, 84).

2.3.1. f. Makas Kanca ile Bağlama

Bu bağlama yönteminde bloğun yerine konulduğunda görünmeyecek karşılıklı iki

yüzüne genellikle hilal formlu sığ birer yuva açılır. Makas gibi çalışan kancanın iki ayağının
ucu bu yuvalara denk getirilerek bağlama işlemi gerçekleştirilir. Blok kaldırıldığında makasın
ayakları kapanarak bloğu yuvalardan sıkıştırır, böylece blok makasın ağzından kaymadan
kaldırılır.

Resim 12. Modern makas kanca, (Adam 1994, 50, Fig. 107).

6
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 13. Kurt ağzı kanca ile kaldırılmış bir blok, (Durando,2002, 85).

2.3.1. g. Ters Makas Kanca ile Bağlama

Makas kanca ile kurt ağzı kancanın karışımından oluşur. Bu yöntemde de kurt ağzı
kancada olduğu gibi, taş yüzeyine kancanın geçeceği derinleştikçe genişleyen bir yuva açılır.
Bu yuvaya yük bindiğinde bacakları kapanan değil açılan bir makas yerleştirilerek kaldırma
işlemi yapılır.

Resim 14. Modern makas kanca, (Adam 1994, 50, Fig. 106).

7
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

2.4. BLOKLARI DUVAR ÖRGÜSÜNDE BİRBİRİNE BAĞLAMA YÖNTEM VE

ARAÇLARI

Hellenistik Çağ’ın sonlarına kadar yan yana ya da üst üste konan bloklar arasında
blokların birbirlerine tutunmasını sağlamak amacı ile herhangi bir harç kullanılmamıştır.
Bunun yerine yan yana ya da üst üste gelen blokların bitişim kenarlarına yuvalar açılır ve bu
yuvalara erken dönemlerde ahşap, Antik Yunan’da ise demir elemanlar yerleştirilirdi. Bu
elamanların yatay bağlama yapanlarına kenet, dikey bağlama yapan türüne zıvana adı verilir.
Ancak henüz kenet ya da zıvananın keşfedilmediği dönemlerde kimi zaman taş bloklar
birleşim yüzeylerinde dişili ve erkekli çıkıntılar yapılarak birbirlerine bağlanırdı. Bu tür
bağlamayı Anadolu’da Hitit yapılarında sıkça görürüz.

2.4. 1. Kenet

Kenetle bağlama yönteminde, yan yana duran iki bloğu blokların birleşen kenarlarına
açılmış yuvala, bu yuvaların formunda ancak 3-4 mm. daha küçük ölçüde hazırlanmış metal
elemanlar yerleştirilir, sonra bu metallerin taş üzerindeki yuvaya sıkıca oturması ve
paslanmaması için üzerine erimiş kurşun akıtılırdı. Kimi zaman kurşun akıtma işlemi için
bloğun kenarına kadar uzanan kanallar yapılır, erimiş kurşun bu kanalların ucuna kilden
yapılan hazneler içine dökülerek kenedin kurşunla kaplanması sağlanırdı.

Resim15. Kenetli duvar blokları, (Orlandos 1968, 119, Fig. 81)

8
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 16. Kenat yuvası (solda), kurşunla kaplanmış kenet (sağda) (C. Çetin).

Kenetler şekillerine göre kırlangıç kuyruğu, ters-düz “L”, çift “L”, çift “T” veya “H”,
“U” ya da çengel kenet olarak adlandırılırlar.

Resim 17. Kenet türleri, (Dinmoor, 1950)

Resim 18. Çift “T” ya da “H” kenet, (Adam 1994, 55, Fig. 127).

9
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 19, Kaplama bloklarının duvara bağlanışı, (Orlandos 1968, 117, Fig. 132).

2.4. 2. Zıvana

Zıvana üst üste duran blokları dikey olarak birbirlerine bağlar. Sütun tamburları hariç
genellikle üste yer alan bloğun yan yüzüne, altta kalan bloğun ise uygun yerine zıvana yuvası
açılır. Yine sütun tamburları hariç zıvana yuvaları için her zaman kurşun akıtma kanalı açmak
gerekmez. Zıvana yuvası üstteki bloğun kenarına açılırsa zıvananın üst yarısının bir yüzü
açıkta kalacağından buradan kurşun akıtmak mümkün olabilir.

Resim 19. Zıvana, kenet ve kurşun akıtma kanalları, (Orlandos 1968, 112, Fig. 122).

10
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 20. Zıvana yuvasına kurşun akıtılma işlemi, (Müller – Wiener 1988, Res.43-7).

Resim 21. Kurşunlanmış kenet, boş zıvana yuvaları ve kurşun akıtma kanalları, (Adam 1994, 53, Fig. 120).

11
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Resim 22. Magnesia Ad Maeandrum Artemis Tapınağı Altarı’nda kenet ve zıvana yuvaları (Çetin, 2013, )

Resim 23. Bergama Dionysos Tapınağı; (Radt 2002, 188, Res. 132).

Ve sonunda taş, anıtsal bir yapıya

12
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

veya

Resim 24. Laokoon, (Smith 2002, Res. 143).

muhteşem bir heykeltıraşlık eserine dönüşür.

Ocaktan çıkarılan sıradan taşlar, usta eller tarafından

şekillendirilerek ait oldukları yapılarda yerlerine konulduğunda
anıtsal nitelikte birer sanat eseri haline gelir.

Resim 25. Pergamon Traianus Tapınağı, (C. Çetin)

13
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

2.5. DUVAR ÖRGÜLERİ

Duvar örgüleri, kullanılan taşların şekilleri ve duvar örgüsündeki diziliş sistematiğine

göre isimlendirilir ve düzenli ya da düzensiz örgüye sahip oluşlarına göre iki ana başlık
altında incelenirler.
2.5. 1.Düzensiz Duvar Örgüleri

2.5.1. a. Kyklopien Tarz Duvar Örgüsü:

Kyklop, Antik Yunanca’da dev anlamına gelir. Büyük bloklardan oluşan duvar
örgüsüne kylopien tarz duvar örgüsü adı verilir. Bu tür duvar örgüsü daha çok sur duvarları ile
teras duvarlarında kullanılmıştır.

Resim 26. Kyklopien tarz duvar örgüsü, (Orlandos 1968, 181, Fig. 159)
2.5.1. b. Lesbos Duvar Örgüsü

İlk kez Lesbos adasında tanımlandığı için bu adla anılır. Bu duvar örgüsünde
genellikle çokgen bloklar kullanılır. Bu blokların genellikle bir kenarı ya yay şeklinde iç
bükey ya da dış bükey olarak işlenmiştir. Böylece bloklar bu kenarlarından birbirlerine
kilitlenirler.

Resim 27. Lesbos duvar örgüsü, Eleusis, (Orlandos 1968, 128, Fig. 145).

14
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

2.5.1. c. Polygonal Duvar Örgüsü

Çokgen olarak yontulmuş taşlardan örülmüş bir duvar örgüsüdür. Ancak duvar
örgüsünü oluşturan blokların boyutları birbirlerine genellikle eş değildir. Bloklar farklı
boyutlarda ve çok kenarlı olduğu için üstteki blokların ağırlığı ile birbirlerine sıkı şekilde
kilitlenirler.

Resim 28. Poligonal duvar örgüsü, Delphi’de bir teras duvarı, (Orlandos 1968, 130, Fig. 148).

2.5.1. d. Trapezoidal Duvar Örgüsü

Duvarı oluşturan bloklar düz kenarlı yontulmuş olmakla birlikte iki kısa kenarları
yamuk olduğundan cepheden görünüşleri trapezi andırır. Bu nedenle bu şekildeki taşlarla
örülmüş duvar örgüsüne trapezoidal denir.

Resim 29. Trapezoidal duvar örgüsü, Delos, (Orlandos 1968, 138, Fig. 158).

15
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

2.5. 2. Düzenli Duvar Örgüleri

2.5.2. a. Düzenli Sıraya Sahip İzodamik Duvar Örgüleri

Bu duvar örgüsü eşyükseltide sıralara sahiptir. Yatay derzleri birbirine paralel, dikey
derzleri ise birbirlerine paralel ancak yatay derzlere dik uzanır. Duvar örgüsü derzleri bu hali
ile ızgarayı andırır. Duvar örgüsünün tek sıra veya çift sıra taştan oluşan veya belli aralıklarda
uzun ya da dar taşların kullanıldığı türleri vardır.

Resim 30. İzodamik duvar örgüsü çeşitlerini gösteren çizim, (Orlandos 1968, 143, Fig. 160)

16
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

2.5.2. b. Düzenli Sıraya Sahip Pseudo (Yalancı) İzodamik Duvar Örgüleri

Bu örgü türünde duvardaki örgü sıraları eş yükseltili değildir. Bir sıra yüksek, bir sıra
alçak örgüsü sırası ya da belli aralıklarla yüksek ve alçak sıralar alternatifli olarak
kullanılırlar.

Resim 31. Pseudo izodamik duvar örgüsü çeşitlerini gösteren çizim, (Orlandos 1968, 148, Fig. 165)

17
 Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK166 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmalar Ders Notu

Kaynakça

Bingöl 2012 Bingöl, O., Bu Koca Taşları Nasıl İşlediler, Nasıl Kaldırdılar,
Bilim Kültür Sanat Yayınları, Ankara.

Çetin 1991 Çetin, C., Magnesia ad Meandrum (Menderes Magnesiası)

Theatronu Diazoma Bloklarının Taş İşçiliği, (Ankara
Üniversitesi, Yayınlanmamış Lisans Tezi).

Çetin 2003 Çetin C., Magnesia ad Maeandrum Artemis Tapınağı Altyapısı

ve Çevresi ile İlişkisi, (Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış
Doktora Tezi).

Dinsmoor 1950 Dinsmoor, W. B., The Architecture on Ancient Greece, London.

Durando 2002 Durando, F., Greece: Splendours of an Ancient Civilization,

Thames & Hudson, China.

Kretzshmer 2000 Kretzschmer, F., Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik,

(Çev. İlkgelen, Z.Z.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Landels 1996 Landels, J. G., Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik, (Çev.

Bıçakcı, B.), TÜBİTAK Yayınları, Ankara.

Martin 1965 Martin, R., Manuel D’Architecture Grecque I: Matèriaux et

Technoques, Paris.

Müller-Wiener 1988 Müller-Wiener, W., Griechisches Bauwesen in der Antike.

Orlandos 1968 Orlandos, A., Les Matèriaux de Construction : Et la Technique

Architecturale das Anciens Grecs, c. 2, Paris.

Radt 2002 Radt, W., Pergamon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Smith 2002 Smith, R. R. R., Hellenistik Heykel, (Çev. Yıldırım, A. Y.),

Homer Kitabevi, İstanbul.

18