Wprowadzenie do nauk geograficznych i źródła

informacji geograficznej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wprowadzenie do nauk geograficznych i źródła
informacji geograficznej

Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/, domena publiczna.

Ten materiał jest podsumowaniem wiadomości wstępnych z geografii: przedmiotu badań

tej nauki, krótkiej historii geografii, źródeł informacji geograficznej itp. Na egzaminie
maturalnym (nie tylko z geografii) często zawartych w różnych źródłach informacji, np.
w tabelach, na wykresach, diagramach, schematach czy rysunkach. W tym materiale
znajdziesz wskazówki, skąd czerpać podstawowe dane geograficzne (zwłaszcza
statystyczne), jak je przedstawiać i analizować.

Twoje cele

Powtórzysz podstawowe informacje na temat przedmiotu badań i krótkiej historii

geografii.
Wymienisz przykłady źródeł informacji geograficznej, ocenisz ich przydatność
i skorzystasz z nich podczas badań geograficznych.
Scharakteryzujesz metody prezentacji informacji geograficznej i podasz przykłady
ich zastosowania.
Porównasz dane statystyczne dotyczące poszczególnych państw świata i Polski oraz
przedstawisz je w różnych formach.
Przeanalizujesz dane zawarte w różnych źródłach informacji geograficznej
i wykonasz podstawowe obliczenia z nimi związane.
Przeczytaj

1. Geografia jako nauka

Geografia (obok geologii, geofizyki, geochemii i geodezji) jest jedną z nauk o Ziemi. Terminu
geografia po raz pierwszy użył Eratostenes z Cyreny, grecki uczony żyjący na przełomie III
i II w. p.n.e. Wyraz ten powstał z połączenia greckich słów geo – czyli „Ziemia”
oraz grapho – oznaczającego „piszę, opisuję”. Geografia przez stulecia była zatem
traktowana jako opisywanie Ziemi – zarówno zjawisk przyrodniczych, jak i procesów
społeczno‐gospodarczych. Ze względu na olbrzymi rozwój tej nauki, wszechstronność
i wielokierunkowość coraz częściej używa się terminu „nauki geograficzne”.

1.1. Przedmiot badań geografii

Współczesna geografia jest nauką badającą środowisko geograficzne, na które składają
się środowisko przyrodnicze i środowisko antropogeniczne, a także wzajemne relacje
między nimi: wpływ przyrody na życie i gospodarkę człowieka oraz wpływ życia
i gospodarki człowieka na przyrodę. Można zatem mówić o dualizmie geografii.
W systemowym ujęciu środowiska geograficznego poszczególne jego komponenty
połączone są zależnościami i relacjami, tworząc związki przyczynowo‐skutkowe.
Przyczynami określa się cechy, zjawiska lub procesy sprawcze, które inicjują działania, ich
rezultatem są zaś skutki – inaczej konsekwencje czy następstwa.

Zależności między elementami środowiska geograficznego

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Środowisko przyrodnicze obejmuje oddziałujące na siebie sfery (powłoki, geosfery).
Sfery środowiska przyrodniczego
powłoki geosfery podział geosfer

magnetosfera – strefa, w której wyraźnie

zaznacza się oddziaływanie ziemskiego pola
magnetycznego; obejmuje wszystkie sfery i sięga
w przestrzeń kosmiczną

gazowa atmosfera
epigeosfera – zewnętrzna powłoka
wodna hydrosfera zewnętrzne (nad
Ziemi; pogranicze atmosfery,
powierzchnią
organizmów biosfera hydrosfery i litosfery, dokąd sięga
planety)
działalność człowieka (do 10‐11 km
glebowa pedosfera
w głąb Ziemi i 25‐30 km nad
litosfera Ziemią)

astenosfera wewnętrzne (pod

skalna powierzchnią
mezosfera planety)

barysfera

Natomiast antroposfera to sfera życia i działalności człowieka, uwzględniająca zarówno

elementy materialne, jak i niematerialne (normy społeczne, wierzenia, język, dorobek
kulturalny).

1.2. Główne dyscypliny geograficzne

Ze względu na treść geografia (nauki geograficzne) dzieli się na część fizyczną
i społeczno‐ekonomiczną (inaczej: geografia społeczno‐gospodarcza, geografia
gospodarcza, geografia ekonomiczna, geografia człowieka, antropogeografia).

Geografia fizyczna bada naturalne składniki przestrzeni geograficznej oraz zajmuje się
oceną i analizowaniem zakresu zmian zachodzących w środowisku. Geografia
społeczno‐ekonomiczna (społeczno‐gospodarcza, ekonomiczna, człowieka,
antropogeografia) zajmuje się natomiast badaniem i opisywaniem gospodarczej, politycznej
i społecznej działalności człowieka, jej uwarunkowaniami – również przyrodniczymi – oraz
jej wpływem na środowisko przyrodnicze.

Inny podział nauk geograficznych – ze względu na obszar badań – pozwala wyróżnić

geografię regionalną i geografię ogólną (kompleksową). Geografia regionalna zajmuje się
badaniem w sposób całościowy zjawisk przyrodniczych i społeczno‐gospodarczych
występujących w określonym regionie geograficznym (np. kontynencie, krainie
geograficznej, państwie, województwie, gminie, mieście itp.). Geografia ogólna bada
zjawiska przyrodnicze i społeczno‐gospodarcze w skali globalnej.

Podział nauk geograficznych według Stanisława Leszczyckiego

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Do głównych nauk pomocniczych geografii należą: kartografia (nauka o mapach), geografia

matematyczna (związana z obliczeniami astronomicznymi), historia geografii (związana
z rozwojem geografii jako nauki, rozwojem myśli i osiągnięciami geograficznymi), geografia
historyczna (bada środowisko geograficzne w przeszłości), geografia archeologiczna (bada
historię środowiska antropogenicznego – po pojawieniu się człowieka na Ziemi),
paleogeografia (bada środowisko przyrodnicze przed pojawieniem się człowieka).

W poniższej tabeli przedstawiono główne dyscypliny nauk geograficznych, których treści

poruszysz na lekcjach geografii w liceum lub technikum. Zanim jednak pogłębisz swoją
wiedzę na temat poszczególnych sfer Ziemi, poznasz podstawowe informacje dotyczące
nauk pomocniczych geografii, tj. historii geografii i kartografii. Pozwoli Ci to lepiej
zrozumieć istotę nauk geograficznych.
Główne dyscypliny nauk geograficznych i ich przedmiot
Sfery Ziemi Dyscypliny nauk geograficznych
meteorologia (nauka o pogodzie)
atmosfera
klimatologia (nauka o klimacie)

hydrologia (nauka o wodach lądowych)

hydrosfera
oceanografia (nauka o wodach oceanicznych i morskich)

litosfera geomorfologia (nauka o procesach kształtujących powierzchnię Ziemi)

Sfery Ziemi Dyscypliny nauk geograficznych
pedosfera geografia gleb

biosfera biogeografia (nauka o organizmach żywych)

geografia fizyczna ogólna

epigeosfera
geografia fizyczna regionalna (w tym Polski)

geografia ludności

geografia osadnictwa

geografia polityczna

geografia rolnictwa
antroposfera
geografia przemysłu

geografia usług

geografia ekonomiczna ogólna

geografia ekonomiczna regionalna

 główne dyscypliny[br] nauk geograficznych,[br] których treści poruszysz[br] na
lekcjach geografii w liceum lub technikum

meteorologia[br] (nauka o pogodzie)

klimatologia[br] (nauka o klimacie)

hydrologia[br] (nauka o wodach[br] lądowych)

oceanografia[br] (nauka o wodach[br] oceanicznych i morskich)

geomorfologia[br] (nauka o procesach[br] kształtujących powierzchnię Ziemi)

geografia gleb

biogeografia[br] (nauka o organizmach żywych)

geografia fizyczna ogólna

geografia fizyczna regionalna[br] (w tym Polski)

geografia ludności

geografia osadnictwa

geografia polityczna

geografia rolnictwa

geografia przemysłu

geografia usług

geografia ekonomiczna[br] ogólna

geografia ekonomiczna[br] regionalna

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ponieważ geografia korzysta z dorobku wielu innych nauk (nie tylko nauk o Ziemi, ale także
szeroko rozumianych nauk przyrodniczych, społecznych, technicznych, rolniczych,
matematyki czy statystyki), przyjmuje się, że jest to nauka interdyscyplinarna.

2. Rozwój nauk geograficznych (krótka historia geografii)

Dzieje najstarsze

Człowiek od zarania dziejów dążył do poznania świata, co wynikało z potrzeby

poszukiwania nowych terenów (celem zbieractwa i łowiectwa), rozwoju handlu i żądzy
podbojów.
Starożytność

Fenicjanie rozpoczęli odkrywanie pozaeuropejskich lądów – ok. 600 r. p.n.e.

opłynęli Afrykę.
Geografia ukształtowała się w starożytnej Grecji dzięki podróżom, opisywaniu
zjawisk natury, ludzi i zwyczajów.
VIII w. p.n.e. – Homer – mówił o płaskiej Ziemi otoczonej wodami.
VI w. p.n.e. – Anaksymander – mówił o Ziemi mającej kształt walca
otoczonego wodami.
VI w. p.n.e. – szkoła Pitagorasa – hipoteza, że Ziemia jest kulą.
V w. p.n.e. – Herodot – nazywany „ojcem historii i geografii”, w Dziejach
zawarł bogate opisy swoich licznych podróży.
IV w. p.n.e. – Arystoteles – podał dowody na to, że Ziemia jest kulą; uważał,
że jest ona nieruchoma i znajduje się w centrum Wszechświata.
III w. p.n.e. – Arystarch z Samos – hipoteza heliocentryczna.
II w. p.n.e. – Eratostenes z Cyreny – obliczył obwód Ziemi.
II w. p.n.e. – Hipparch – stworzył podstawy kartografii i astronomiczne
podstawy współrzędnych geograficznych.
II w. p.n.e. – Krates z Mallos – skonstruował pierwszy globus.
I w. p.n.e./I w. n.e. – Strabon – był autorem obszernej pracy (17 ksiąg)
Geographiká, w której zawarł informacje dotyczące krajów, zwyczajów
i podstawowych pojęć geograficznych.
II w. n.e. – Ptolemeusz – w swoim dziele Wstęp do geografii zawarł
podstawy kartografii, stworzył także wykaz 8 tys. miejscowości, w którym
znalazła się np. Calisia (prawdopodobnie Kalisz).
IV w. n.e. – Aleksander III Macedoński – dokonał znacznego osiągnięcia,
ponieważ dotarł z Persji (dzisiejszy Iran) do Indii.
Rzymianie podbili Grecję i przejęli dorobek naukowy Greków, m.in. w zakresie
geografii; do dziś są uważani za twórców geografii stosowanej i politycznej.

Średniowiecze

W średniowieczu dorobek ten poszerzali głównie Arabowie i Chińczycy, głównie

w zakresie opisu krajów i ludów na użytek podróżników i w celu wymiany handlowej.
Poznali oni Europę, zachodnią i południową Azję oraz północną Afrykę. Dorobek
Europejczyków był znikomy ze względu na rozpowszechnienie się chrześcijaństwa
i jego dogmatów.

VIII w. – Beatus z Kastylii – twórca map Mappa mundi – w układzie O-T, zgodnych
z nauczaniem Kościoła.
XII w. – Al-Idrisi – wykonał wielką mapę ogólnogeograficzną dotychczas
poznanego świata.
 Wielu żeglarzy i kartografów włoskich i katalońskich tworzyło portolany, czyli
mapy obrazujące tereny morskie i lądowe położone blisko linii brzegowej.
IX–X w. – wikingowie (skandynawscy wojownicy i grabieżcy) – dopłynęli do
Grenlandii i Labradoru.
XIII w. – Marco Polo – dotarł drogą lądową z Wenecji na Daleki Wschód, a wrócił
drogą morską.

Okres wielkich odkryć geograficznych

Dzięki wielkim wyprawom w renesansie nastąpiło odrodzenie nauk geograficznych.

Przyczyny odkryć geograficznych: chęć zysku (pozyskanie złota i srebra), chęć

odkrycia nowej drogi do Indii (przyprawy, pachnidła, tkaniny i egzotyczne owoce),
kryzys ekonomiczny hiszpańskiej i portugalskiej szlachty.

1488 r. – Bartolomeu Diaz – dopłynął z Portugalii do Przylądka Dobrej Nadziei

w Afryce.
1492 r. – Krzysztof Kolumb – Włoch, który płynął w służbie króla Hiszpanii na
zachód w celu dotarcia do Indii od wschodu; dopłynął na Bahamy, Jamajkę,
Trynidad i Honduras; miejscową ludność nazwał Indianami.
1498 r. – Vasco da Gama – Portugalczyk, który dopłynął do Indii, okrążając Afrykę.
1501 r. – Amerigo Vespucci – Włoch, który zbadał i opisał wyprawy Kolumba; od
jego imienia pochodzi nazwa Ameryka.
1519–1522 r. – Ferdynand Magellan – Portugalczyk, który opłynął Ziemię dookoła,
jednak zginął na Filipinach zaatakowany przez tubylców, podróż dokończył Juan
Sebastian Elcano.
1606 r. – Willem Janszoon – Holender, który jako pierwszy Europejczyk dopłynął do
Australii; opracował także globus i wiele map.

Osiągnięcia meteorologiczne:

1592 r. – Galileusz skonstruował pierwszy termometr.

1725 r. – Fahrenheit skonstruował pierwszy termometr rtęciowy.
W połowie XVIII w. Celsjusz zaproponował skalę temperatury.
1643 r. – E. Torricelli wynalazł barometr.

W renesansie nastąpił znaczny rozwój kartografii, głównie wśród Holendrów.

XVI w. – Merkator – opracował wiele dokładnych jak na tamte czasy map świata,
jest twórcą idei atlasu, jest także twórcą odwzorowania równokątnego.
XVI w. – Ortelius – wydał pierwszy w historii atlas pt. Theatrum orbis terrarum.
XVII w. – Bleu (syna Janszoona) – skonstruował atlasy geograficzne i ścienną mapę
świata.

XVII–XIX w.
W połowie XVIII w. charakter wypraw uległ zmianie. Oprócz odkrywania nowych lądów
i korzystania z ich bogactw podróżnicy chcieli poznać, zrozumieć i opisać to, co
odkryli.

XVII w. – Fabian Bellingshausen – dotarł do wybrzeży Antarktydy.

XVIII w. – James Cook – Brytyjczyk, który trzykrotnie opłynął Ziemię, odkrywając
wiele wysp na Pacyfiku, wyspy Nowej Zelandii, zbadał wschodnią Australię
i północno-zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej. Zginął na Hawajach.
XIX w. – David Livingstone i Henry Stanley – Brytyjczycy – zbadali Afrykę i opisali
wnętrze Afryki, zwłaszcza jej zachodniej połowy. Ostatni z nich odkrył źródła Nilu.

W połowie XIX w. rozwinął się system nauk geograficznych, głównie dzięki dwóm
niemieckim prekursorom: Alexandrowi von Humboldtowi (1769–1859) i Karolowi
Ritterowi (1779–1859). Wyklarował się wówczas podział na geografię fizyczną
i społeczno-ekonomiczną, a z czasem rozwinęły się szczegółowe dyscypliny
geograficzne.

Humboldt – prekursor geografii fizycznej. Jest m.in. twórcą koncepcji strefowości

roślinnej.
Ritter – prekursor geografii społeczno-ekonomicznej. Badał związki przyrody
i działalności człowieka.

James Hutton w XVIII w. stworzył założenia aktualizmu geologicznego – „teraźniejszość

jest kluczem do przeszłości”. Rozwinięte zostały one później przez Charlesa Lyella
w XIX w.

XIX–XX w.

1884 r. – ustanowiono południk zerowy.

1912 r. – Alfred Wegener – stworzył podwaliny teorii tektoniki płyt litosfery.
1960 r. – umieszczono na orbicie pierwszego satelitę meteorologicznego.

Dalsze odkrycia geograficzne:

1895 r. – L. Christiansen, C. Borchgrevink – dotarli na Antarktydę.

1909 r. – Robert Edwin Peary – zdobycie bieguna północnego (później odkryto, że
był on bardzo blisko bieguna, lecz nie dotarł do niego).
1911 r. – Roald Amundsen – zdobycie bieguna południowego.
1953 r. – Edmund Hillary, Tenzing Norgay – zdobyli Mount Everest.
1960 r. – Jacques Piccard, Don Walsh – dotarli do dna Rowu Mariańskiego.
1961 r. – Jurij Gagarin – pierwszy człowiek w kosmosie.

Polacy a historia geografii

Średniowiecze
 XII w. – Gall Anonim – pierwsze opisy ziem polskich.
XV w. – Jan z Głogowa – nauczanie astronomii na Akademii Krakowskiej.
XV w. – Jan Długosz – pierwszy systematyczny opis Polski Chorographia Regni
Poloniae.
XV w. – Mikołaj z Kuzy – stworzył pełną mapę Polski i krajów ościennych.

Nowożytność – następował dalszy rozwój Akademii Krakowskiej.

XVI w. – Jan ze Stobnicy – geografia prowadzona w ramach filozofii przyrody.

1510 r. – skonstruowano Globus Jagielloński – jeden z najstarszych
przedstawiających Amerykę Południową jako odrębny kontynent.
1526 r. – Benedykt Wapowski – stworzył dokładną jak na tamte czasy mapę Polski.
1543 r. – Mikołaj Kopernik – ogłoszenie teorii heliocentrycznej.
1642 r. – Stanisław Pudłowski – określił współrzędne geograficzne Krakowa.
1740 r. – Władysław Łubieński – wprowadził do polskiej literatury termin
„geografia”.

Okres zaborów i dzieje najnowsze

1806 r. – Stanisław Staszic – stworzył dzieło pt. O ziemiorództwie Karpatów

i innych gór i równin Polski.
1849 r. – powstawała pierwsza katedra geografii UJ (pierwszą katedrę geografii na
świecie założył Karol Ritter w Berlinie w 1820 r.).
1849 r. – Wincenty Pol – został pierwszy profesorem geografii w Polsce.
Na przełomie XIX i XX w. Eugeniusz Romer, Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj
opracowali zagadnienia klimatyczne, geologiczne i ekonomiczne Polski.
W XX w. pierwsze podręczniki do geografii napisali J. Śniadecki, M. Rudzki i W.
Nałkowski, natomiast dokładne mapy i atlasy opracowali: J. Lelewel i E. Romer. Ten
ostatni zasłynął również jako twórca barw hipsometrycznych na mapach
fizycznych.
Bardzo ważne zasługi dla geografii mają także: J. Kondracki, A. Dylikowa, M.
Klimaszewski, A. Wrzosek, L. Starkel, B. Obrębska-Starklowa, A. Jelonek.
W 1918 r. powstało Polskie Towarzystwo Geograficzne.
W 1953 r. rozpoczął funkcjonowanie Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk.

Udział Polaków w badaniach świata:

Ameryka Południowa – badał ją Ignacy Domeyko.

Australia – badał ją Paweł Edmund Strzelecki.
Afryka – badał ją Antoni Rehman.
Antarktyda – badali ją Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski.
Azja – badali ją: Jan Czerski, Aleksander Czekanowski, Benedykt Dybowski (zasłynął
w badaniach Bajkału), Wacław Sieroszewski.
3. Metody pozyskiwania i źródła informacji geograficznej
Źródła wiedzy geograficznej odpowiadają stosowanej metodzie badań. W literaturze
fachowej obowiązuje podział na metody bezpośrednie, inaczej zwane terenowymi,
oraz metody pośrednie, określane również jako kameralne.

Źródła wiedzy geograficznej

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Inny podział źródeł informacji geograficznej opiera się na ich formie. Wyróżnia się źródła:

kartograficzne, np. mapy, atlasy, plany,

graficzne, np. zdjęcia (w tym lotnicze i satelitarne), rysunki, schematy, profile,
przekroje, blokdiagramy,
trójwymiarowe, np. modele, okazy (np. skał),
liczbowe, np. dane statystyczne, wykresy, diagramy,
multimedialne, np. programy i aplikacje komputerowe, filmy,
tekstowe, np. opisy w podręcznikach, monografiach, czasopismach, artykułach
i encyklopediach,
elektroniczne, np. bazy danych internetowych, strony internetowe (w tym geoportale),
systemy informacji geograficznej,
bezpośrednie – podróże.
 
Mapa fizyczna świata
Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie:
pixabay.com.

Wybrane źródła informacji geograficznej


Profil topograficzny
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Metody badań geograficznych można podzielić na ilościowe i jakościowe.

Metody badań geograficznych
Metody ilościowe Metody jakościowe
 Metody ilościowe Metody jakościowe
Metody ilościowe to takie, za pomocą
Metody jakościowe to metody posługujące się
których określa się wielkość danego
danymi opisowymi, które stanowią podstawę
zjawiska. Metoda ilościowa ma na celu
do wyjaśnienia mechanizmu danego zjawiska
odpowiedź na pytanie „ile”, więc
i pogłębienia wiedzy o zjawiskach poznanych
opisuje zjawiska za pomocą liczb.
metodami ilościowymi. Metoda jakościowa ma
Takimi metodami są pomiary, sondaże,
na celu odpowiedź na pytanie „dlaczego” oraz
ankiety, prezentacje, wykresy, tabele
„jak” zachodzi dane zjawisko. Zatem metodyka
ilościowe. Podczas konstrukcji ankiety
jakościowa posługuje się wszelkimi opisami,
powinno się zwrócić uwagę na
analizami, modelami i symulacjami.
zawarcie w niej głównie pytań
Przykładem mogą być ankiety, w których
zamkniętych. Powinny mieć one
zawarte są głównie pytania otwarte.
dobór losowy i być wykonane na dużej
Przeprowadza się je na małej próbie, mają
próbie badawczej. Są zwykle
częściej charakter subiektywny.
obiektywne.

Metody prezentacji (formy przekazu) informacji geograficznej są zarazem źródłami

informacji geograficznej, ponieważ możemy być zarówno ich twórcami, jak i odbiorcami.
Najprostszą metodą prezentacji informacji geograficznej jest po prostu opis.

4. Przedstawianie danych liczbowych

W geografii bardzo często mamy do czynienia z danymi liczbowymi. Najczęściej
przedstawia się je:

w formie opisu,
w tabeli,
na wykresie lub diagramie,
na schemacie/rysunku,
na mapie.

Opis
 Polecenie 1

Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie porównaj odsetek Katalończyków

w Hiszpanii i Szkotów w Wielkiej Brytanii w 2018 r.

„W niektórych państwach Europy zwiększa się samoidentyfikacja subnarodowa (własna)

kosztem tożsamości narodowej. Lokalne sondaże wykazały, że w latach 2010–2018 wzrósł
z 20 do 28% udział respondentów w Katalonii określających się jako Katalończycy, ale
jednocześnie jako Hiszpanie. Spadł natomiast odsetek odpowiedzi „jestem Katalończykiem
i Hiszpanem” (z 38 do 33%). W Szkocji zaobserwowano podobny trend, ale był on mniej
wyraźny. W latach 2012–2018 nieznacznie zwiększył się odsetek populacji określającej się jako
Szkoci, ale nie jako Brytyjczycy (z 23 do 24%). Z kolei zmalał z 28 do 23% odsetek osób
identyfikujących się jako Szkoci i Brytyjczycy”.

Źródło: Geografia świata. Regiony, J. Makowski, T. Wites (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.

Tabela
 Polecenie 2

Przeanalizuj dane zawarte w poniższej tabeli, a następnie wymień trzy województwa

o największej dynamice różnicy między medianą wieku mieszkańców miast i wsi w latach
2000–2018.

Fragment Rocznika Demograficznego GUS 2019. Tabela przedstawia dane zgromadzone m.in. przez urzędy
statystyczne i instytucje naukowe. Wiele z nich jest ogólnodostępnych. Dobrze skonstruowana tabela
pozwala na szybkie porównanie danych. Na podstawie danych w tabeli można skonstruować wykresy,
diagramy, mapy i inne.
Źródło: oprac. Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wykres
Wykres to graficzne przedstawienie zależności między danymi w przyjętym układzie
współrzędnych (prostokątnych lub biegunowych). Najczęściej stosuje się
wykresy liniowe, słupkowe i kropkowe. Czasem można spotkać się
z wykresem warstwowym, będącym modyfikacją wykresu liniowego o kilku seriach danych.
Jeżeli przedstawiają wartości względne wyrażone w procentach, które łącznie – na
przykład na jednym słupku – dają wartość 100%, wówczas mówimy
o wykresach skumulowanych. Jeżeli na jednym wykresie przedstawione są przynajmniej
dwie serie danych zaprezentowanych w różnych formach, np. jedna seria za pomocą
słupków, a druga – za pomocą linii, wówczas mówimy o wykresie złożonym.

Rodzaje wykresów
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie: Wprowadzenie do kartografii i topografii, J. Pasławski (red.), Nowa Era,
Wrocław 2006, licencja: CC BY-SA 3.0.

Diagram
Diagram natomiast to figura geometryczna, której wielkość (ewentualnie powierzchnia lub
objętość) są proporcjonalne do przedstawianych wartości statystycznych. Najczęściej
spotykamy diagramy kołowe. Ich modyfikacją są diagramy pierścieniowe.
Charakterystycznym typem diagramu jest diagram segmentowy, który stanowi najczęściej
kwadrat podzielony na 100 mniejszych. Obrazuje on strukturę danego zjawiska (w
procentach).
Rodzaje diagramów
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie: Wprowadzenie do kartografii i topografii, J. Pasławski (red.), Nowa Era,
Wrocław 2006, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 3

Rozpoznaj typ każdego z poniższych wykresów i diagramów.


Liczba pracujących w Polsce i jej udział w ogólnej liczbie ludności
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Schematy i rysunki
 Polecenie 4

Spośród poniższych rodzajów powierzchni wybierz tę, która odbija promieniowanie

słoneczne w największym stopniu.

Albedo wybranych rodzajów powierzchni

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie: B. Lenartowicz, E. Wilczyńska, M. Wójcik, Geografia na czasie 1,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łodź 2008, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapom poświęcony jest osobny materiał – Mapy, zdjęcia lotnicze i satelitarne, GPS.

Słownik
blokdiagram

wykres przedstawiający fragment skorupy ziemskiej; w perspektywie prezentuje

ukształtowanie terenu oraz budowę geologiczną
Symulacja interaktywna

Zapoznaj się z symulacją interaktywną i wykonaj polecenia.

Polecenie 1

Przeanalizuj sposób wyszukiwania i przedstawiania wybranych danych z Banku Danych

Lokalnych GUS. Następnie wyszukaj dane dotyczące liczby urodzeń i zgonów w Twojej
gminie w najdłuższym dostępnym okresie. Sporządź wykres liniowy obrazujący zmiany tych
dwóch wielkości.

Symulacja 1

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DFZLknYsb

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Przeanalizuj uważnie sposób pozyskiwania danych przedstawiony poniżej. Następnie stwórz

diagram kołowy obrazujący strukturę liczby samochodów osobowych w Polsce według
województw w 2019 r.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DFZLknYsb
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 3

Przeanalizuj sposób pozyskiwania danych z Banku Światowego dla poszczególnych państw.

Następnie zgromadź dane dotyczące zmian odsetka lasów w powierzchni lądowej ogółem
w Szwecji, Brazylii i Indonezji w ciągu ostatnich 10 lat. Przedstaw dane na wykresie
liniowym. Zapisz wnioski.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DFZLknYsb
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 4

Przeanalizuj sposób pozyskiwania danych potrzebnych do sporządzenia klimatogramu.

Następnie pobierz dane dla wybranej stacji i stwórz dla niej klimatogram dla okresu co
najmniej trzydziestoletniego.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DFZLknYsb

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz właściwe odpowiedzi.

Poniżej przedstawiono wykres

 biegunowy.

 złożony.

 słupkowy.

 warstwowy.

 skumulowany.

Struktury zatrudnienia ludności w wybranych państwach UE w 2018 roku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie
danych Banku Światowego.
Ćwiczenie 2 輸

Przeanalizuj poniższy wykres, a następnie oceń poprawność stwierdzeń w tabeli.

Liczba pracujących w Polsce i jej udział w ogólnej liczbie ludności

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie roczników statystycznych GUS oraz BDL GUS, dostępny w internecie:
h ps://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne i h ps://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/podgrup/temat, licencja: CC
BY-SA 3.0.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Z wykresu można odczytać, że największą liczbę
 
pracujących w Polsce odnotowano w 1980 r.
Z wykresu można odczytać, że w 2005 r. w Polsce
 
pracowało 33 mln osób.
Z wykresu można odczytać, że w 2010 r. odsetek
pracujących w ogólnej liczbie ludności był większy niż  
w 1960 r.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz prawdziwe stwierdzenia dotyczące poniższej ryciny.

Struktura światowego pogłowia bydła według krajów w 2017 roku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie danych FAO, licencja: CC BY-SA 3.0.

W 2017 r. ponad 1/4 światowego pogłowia bydła przypadała na dwa kraje –


Brazylię i Indie.

 Pogłowie bydła w USA w 2017 r. wynosiło ponad 900 mln.

 Pogłowie bydła w Polsce wynosiło nie więcej niż 3% pogłowia światowego.

 Jest to diagram.
Ćwiczenie 4 醙

Przeanalizuj poniższe klimatogramy, a następnie uzupełnij tabelę, wpisując: A, B, C lub D.

A.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

B.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
 C.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

D.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Brak pór roku – przez cały rok wyrównana temperatura powietrza i opady atmosferyczne.,
Największa roczna amplituda temperatury powietrza., Najmniejsza roczna suma opadów
atmosferycznych., Miesiące letnie są tam bardzo ciepłe i jednocześnie najsuchsze.

Opis Oznaczenie klimatogramu

Brak pór roku – przez cały
rok wyrównana
temperatura powietrza
i opady atmosferyczne.

Największa roczna
amplituda temperatury
powietrza.

Najmniejsza roczna suma

opadów atmosferycznych.

Miesiące letnie są tam

bardzo ciepłe
i jednocześnie najsuchsze.
Ćwiczenie 5 醙

Wykonaj odpowiednie obliczenia, a następnie uzupełnij poniższą tabelę przedstawiającą

wybrane dane dotyczące ludności Polski w 2019 r. Wszystkie wartości podaj w zaokrągleniu
do jednego miejsca po przecinku.

Liczba ludności w wieku Liczba kobiet w wieku

przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym przedprodukcyjnym produkc

6 948 706 23 025 927 8 407 943 3 381 724 10 794 4

Odsetek mężczyzn Odsetek mężczyzn Odsetek mężczyzn

O ile procent liczba
w wieku w wieku w wieku
kobiet w Polsce jest
przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym
większa od liczby
w ogólnej liczbie w ogólnej liczbie w ogólnej liczbie
mężczyzn? [%]
mężczyzn [%] mężczyzn [%] mężczyzn [%]
Ćwiczenie 6 醙

Przeanalizuj poniższy wykres, a następnie zapisz wniosek dotyczący dynamiki tempa zmian
temperatury skał wraz z głębokością.

Wykres zmiany temperatury we wnętrzu Ziemi

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 7 醙

Korzystając z poniższego wykresu, wyjaśnij związek między ilością opadów atmosferycznych

a wielkością odpływu.

Zestawienie rocznych wartości opadów, parowania i odpływu całkowitego w zależności od szerokości

geograficznej
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie P. Czubla, E. Papińska, Geografia fizyczna, Wydawnictwo Szkolne
PWN, Warszawa 2013, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 8 難

Uzupełnij tabelę B na podstawie tabeli A. Wartości zaokrąglij do jednego miejsca po

przecinku. Wszystkie nieścisłości wynikające z błędu zaokrąglenia skoryguj w kolumnie
„pozostałe”. Następnie dokończ zdania, wybierając właściwe wyrażenia spośród podanych.

Produkcja energii elektrycznej według typów elektrowni w 2020 r. [w TWh]

Państwa

cieplne jądrowe wodne wiatrowe słoneczne inne

Australia 188,8 0,0 16,1 24,3 18,6 3,4

Chiny 5045,0 366,2 1355,2 466,5 261,1 129,7

Dania 6,3 0,0 0,0 16,4 1,2 5,1

Francja 50,0 355,2 62,1 39,2 13,2 8,8

Norwegia 1,7 0 131,9 9,3 0,0 0,7

świat 15756,6 2616,6 4355,0 1590,2 844,4 702,9

Ź
Tabela A. Źródło: Electricity Mix, [online], dostępny w internecie: h ps://ourworldindata.org/electricity-mix (dostęp

10.05.2021).

Struktura
Udział Udział
Struktura Struktura Struktura produkcji
w światowej w światowej
produkcji produkcji produkcji pozostałych
produkcji produkcji
Państwa energii energii energii typów
energii energii
cieplnej jądrowej wodnej energii
cieplnej jądrowej
w 2020 r. w 2020 r. w 2020 r. elektrycznej
w 2020 r. w 2020 r.
w 2020 r.

Australia

Chiny

Dania

Francja

Norwegia

Tabela B.

Około energii elektrycznej produkowanej w Chinach pochodzi z elektrowni

cieplnych, jednakże energia ta stanowi około globalnej energii elektrycznej
produkowanej w tego typu elektrowniach. Choć Australia nie należy do głównych

producentów energii elektrycznej wytwarzanej w elektrowniach cieplnych, to

produkowanej w tym kraju energii elektrycznej wytwarza się właśnie w tego typu
elektrowniach. Chociaż w strukturze produkcji energii elektrycznej w Chinach elektrownie
wodne mają niemal razy mniejszy udział niż elektrownie cieplne, to produkcja
energii elektrycznej w tym kraju zarówno z jednego, jak i z drugiego typu elektrowni stanowi
ponad % światowej produkcji.

17 4 1/3 30 2 2/3 1/4 3/4

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Kamil Kaliński

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Wprowadzenie do nauk geograficznych i źródła informacji geograficznej

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy/rozszerzony,

klasa I

Podstawa programowa

Zakres podstawowy: I. Źródła informacji geograficznej, technologie geoinformacyjne oraz

metody prezentacji danych przestrzennych: obserwacje, pomiary, mapy, fotografie, zdjęcia
satelitarne, dane liczbowe oraz graficzna i kartograficzna ich prezentacja.

Uczeń:

1) przedstawia możliwości wykorzystywania różnych źródeł informacji geograficznej

i ocenia ich przydatność;

2) wyróżnia graficzne i kartograficzne metody przedstawiania informacji geograficznej

i podaje przykłady zastosowania różnych rodzajów map;

4) podaje przykłady informacji pozyskiwanych na podstawie obserwacji i pomiarów

prowadzonych w terenie;

5) interpretuje dane liczbowe przedstawione w postaci tabel i wykresów.

Zakres rozszerzony: I. Metody badań geograficznych i technologie geoinformacyjne:

wywiady, badania ankietowe, analiza źródeł kartograficznych, wykorzystanie technologii
informacyjno‐komunikacyjnych i geoinformacyjnych do pozyskania, tworzenia zbiorów,
analizy i prezentacji danych przestrzennych.

Uczeń:

2) rozumie zasady tworzenia kwestionariusza ankiety oraz przeprowadzania wywiadu

i opracowania wyników;

5) wykorzystuje technologie informacyjno‐komunikacyjne i geoinformacyjne do

pozyskiwania, przechowywania, przetwarzania i prezentacji informacji geograficznych;
7) rozumie istotę identyfikowania zależności przyczynowo‐skutkowych, funkcjonalnych
i czasowych między elementami przestrzeni geograficznej, argumentowania,
wnioskowania i formułowania twierdzeń o prawidłowościach.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia przedmiot badań i krótką historię geografii,

wymienia przykłady źródeł informacji geograficznej, ocenia ich przydatność i korzysta
z nich podczas badań geograficznych,
charakteryzuje metody prezentacji informacji geograficznej i podaje przykłady ich
zastosowania,
wyszukuje i sprawdza dane statystyczne dotyczące poszczególnych państw świata
i Polski oraz przedstawia je w różnych formach,
analizuje dane zawarte w różnych źródłach informacji geograficznej i wykonuje
podstawowe obliczenia z nimi związane.

Strategie nauczania: odwrócona klasa

Metody nauczania: dyskusja, praca z e‐materiałem

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny (lub tablety

z dostępem do internetu)

Materiały pomocnicze

BDL.stat.gov.pl, [online], dostępny w internecie: https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start (dostęp

10.05.2021).

ClimateCharts.net, [online], dostępny w internecie: https://climatecharts.net/ (dostęp

10.05.2021).

Data.UN.org, [online], dostępny w internecie: https://data.un.org/ (dostęp 10.05.2021).

Data.WorldBank.org, [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org/ (dostęp
10.05.2021).

Roczniki statystyczne GUS, [online], dostępny w internecie:

https://stat.gov.pl/obszary‐tematyczne/roczniki‐statystyczne/ (dostęp 10.05.2021).

PRZEBIEG LEKCJI

Kilka lekcji wcześniej nauczyciel prosi o zapoznanie się treściami zawartymi w części
„Przeczytaj” i sporządzenie krótkiej notatki.

Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne (powitanie, sprawdzenie stanu klasy).

Sprawdzenie zadania domowego.
Dialog z uczniami mający na celu podsumowanie ostatniej lekcji.
Przedstawienie celów lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel inicjuje dyskusję klasową na temat treści zawartych w części „Przeczytaj”.

Prosi także uczniów o wyszukanie w podręczniku (ewentualnie innych materiałach
edukacyjnych) i w internecie przykładów źródeł informacji geograficznej.
Następnie uczniowie w parach zapoznają się z grafiką interaktywną i wykonują do niej
polecenia. Po zakończonej pracy chętni uczniowie udostępniają na ekranie wyniki
swojej pracy. Nauczyciel wyjaśnia niezrozumiałe kwestie.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne. Chętni prezentują swoje odpowiedzi na
forum klasy, nauczyciel czuwa nad poprawnością odpowiedzi uczniów.

Faza podsumowująca

Chętne osoby wyświetlają na ekranie wybrane źródła informacji geograficznej (np.

różne rodzaje wykresów). Pozostali uczniowie nazywają te źródła.
Każdy z uczniów projektuje dla kolegi/koleżanki zadanie związane z pobraniem
określonych danych, ich obróbką i prezentacją.
Nauczyciel przypomina cele zajęć.
Nauczyciel ocenia pracę uczniów, biorąc pod uwagę i ich możliwości i zaangażowanie
na lekcji
Pożegnanie i zaproszenie na kolejną lekcję.

Praca domowa

Wykonanie zadania od kolegi/koleżanki zaprojektowanego podczas fazy

podsumowującej.
Znalezienie innych źródeł geograficznych danych liczbowych.
 Opcjonalnie można także prosić o zapoznanie się z kolejnym tematem lekcji (w
przypadku blended learning).

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna może posłużyć w fazie realizacyjnej oraz podsumowującej, a także po

lekcji (w celu utrwalenia wiadomości) i przed lekcją (strategia odwróconej klasy). Może
także znaleźć swoje zastosowanie na innych lekcjach, ponieważ kształtuje umiejętności
gromadzenia, obróbki i przedstawiania różnych danych, zarówno fizyczno‐geograficznych,
jak i społeczno‐ekonomicznych. Może zostać wykorzystana na lekcji z zakresu
rozszerzonego poświęconej ilościowym i jakościowym metodom badań geograficznych
(zakres rozszerzony: I. 1).