ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΜΑΡΙΑ Κ. ΓΙΩΤΑ

Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1922 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ΤΟΥ

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
(1922-1940)

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2005
 ii

ΜΑΡΙΑ Κ. ΓΙΩΤΑ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1922 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ΤΟΥ

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
(1922-1940)

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ

Υποβλήθηκε στο Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας

Τοµέας: Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας
Ηµεροµηνία Προφορικής Εξέτασης: 23 Φεβρουαρίου 2005

Εξεταστική Επιτροπή
Άρτεµις Ξανθοπούλου Κυριακού, µέλος ∆ΕΠ της Τριµελούς Συµβουλευτικής
Επιτροπής
Ιωάννης Χασιώτης, µέλος ∆ΕΠ της Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής
Ιωάννης Κολιόπουλος, µέλος ∆ΕΠ της Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής

Ιωάννης Ψαράς, εξεταστής

Αγγελική Σφήκα Θεοδοσίου, εξεταστής
Σπυρίδων Σφέτας, εξεταστής
Ιωάννης Στεφανίδης, εξεταστής
 iii

ΜΑΡΙΑ Κ. ΓΙΩΤΑ
Α.Π.Θ.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1922 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ΤΟΥ

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ (1922-1940)
ISDN

"Η έγκριση της παρούσας ∆ιδακτορικής ∆ιατριβής από το Τµήµα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει
αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως" (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)
 iv

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 8
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΖΥΜΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ ΤΩΝ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Η πολιτογράφηση των προσφύγων και ο τρόπος ανάδειξης 8

των πληρεξουσίων τους
2) Η πρώτη εµφάνιση των προσφύγων πληρεξουσίων 23
στην Εθνοσυνέλευση: η συζήτηση για το πολιτειακό ζήτηµα
3) Ο διαχωρισµός των προσφύγων στην Εθνοσυνέλευση: 32
Φιλελεύθεροι – ∆ηµοκράτες – Εθνικοί Ριζοσπαστικοί
4) Η συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος στην Εθνοσυνέλευση 40
και οι απόψεις των προσφύγων πληρεξουσίων για το προσφυγικό ζήτηµα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ 41
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΝΤΑΞΗΣ

1) Προβλήµατα στις σχέσεις γηγενών – προσφύγων: 60

ο νόµος για τη διάθεση των αστικών µουσουλµανικών
κτηµάτων της Θεσσαλονίκης και η περίπτωση του Κιούπκιοϊ
2) Ανατροπές στη σύσταση των προσφυγικών οµάδων 69
στην Εθνοσυνέλευση το 1925
3) Το Παµπροσφυγικό συνέδριο 80
του Απριλίου του 1925 στη Θεσσαλονίκη
4) Η ∆ικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου 87
και οι πολιτικές ενέργειες των προσφύγων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 96
Η Ι∆ΡΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ
ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1926

1) Η ίδρυση των προσφυγικών κοµµάτων και η κίνηση της αποχής 96

2) Τα αποτελέσµατα των εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926 111
3) Οι πολιτικές κινήσεις των προσφύγων 118
κατά τη διάρκεια της Οικουµενικής Κυβέρνησης
4) Οι κυβερνήσεις συνασπισµού και οι πρόσφυγες 124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 134

Η ΤΕΤΡΑΕΤΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Οι εκλογές του Αυγούστου 1928 και τα αποτελέσµατά τους 134

2) Η πολιτική του Βενιζέλου στα προσφυγικά ζητήµατα 144
κατά τη διάρκεια της τετραετούς διακυβέρνησής του
και οι αντιδράσεις των προσφύγων
 v

3) Οι δηµοτικές εκλογές στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη 162

και στον Πειραιά και η στάση των προσφύγων
4) Το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του 1930 170
και ο αντίκτυπός του στις σχέσεις των προσφύγων
και του κόµµατος των Φιλελευθέρων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 177

Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΤΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

1) Οι πολιτικές εξελίξεις από τον Μάιο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933 177
και η στάση του προσφυγικού κόσµου
2) Η προσφυγική πολιτική και ο αντίκτυπός της 196
κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη
(Μάρτιος 1933- Φεβρουάριος 1935)
3) ∆ηµαιρεσίες στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας 217
και του Πειραιά
4) Οι πρόσφυγες και οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις 221
από το Μάρτιο του 1935 ως τον Αύγουστο του 1936

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 233

Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΞΙΚΗΣ ∆ΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Η πολιτική του Μεταξά στο προσφυγικό ζήτηµα 233

2) Οι διώξεις του καθεστώτος και οι πρόσφυγες 243

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 248

ΠΗΓΕΣ 255

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 258

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 269

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 275
 1

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Α.Υ.Ε: Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

Ε.Α.Π.: Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

Ε.Λ.Ι.Α.: Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο

Ε.Π.Μ.: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών

Ε.Σ.Β.: Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής

Ι.Α.Π..Ε.: Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισµού

Ι.Ε.Ε.: Ιστορία Ελληνικού Έθνους

Κ.Κ.Ε.: Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος

Π.Ο.Α.∆.Α. Παµπροσφυγική Οργάνωσις Αµύνης ∆ικαιούχων Ανταλλαξίµων

 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η έλευση ενάµιση περίπου εκατοµµυρίων προσφύγων στην Ελλάδα το 1922

επηρέασε µε καθοριστικό τρόπο την πολιτική σκηνή της χώρας. Έως την
εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά, που σήµαινε την κατάλυση των
κοινοβουλευτικών θεσµών, οι πρόσφυγες υπήρξαν ουσιαστικά ο ρυθµιστικός
παράγοντας σε κάθε εκλογική αναµέτρηση. Ο πολιτικός κόσµος της εποχής θεώρησε
δεδοµένη την προσήλωσή τους στο κόµµα των Φιλελευθέρων, εξαιτίας της
συµπάθειας που έτρεφαν προς το πρόσωπο του Ελευθερίου Βενιζέλου για την
αλυτρωτική πολιτική που είχε ακολουθήσει το προηγούµενο διάστηµα. Με βάση το
δεδοµένο αυτό οι αντιβενιζελικοί κύκλοι και η αριστερά συνάντησαν δυσκολίες στην
προσέγγιση του νέου πληθυσµού.
Η πολιτική συµπεριφορά του προσφυγικού κόσµου απασχόλησε ως ερευνητικό
αντικείµενο τους επιστηµονικούς κύκλους τουλάχιστον από το 1962. Η πρώτη
σηµαντική προσέγγιση στο ζήτηµα είναι η µονογραφία του ∆ηµητρίου
Πεντζόπουλου, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact on Greece, ο
οποίος εξετάζει την πολιτική συµπεριφορά των προσφύγων µε σηµείο αναφοράς τη
γενικότερη διαδικασία της ενσωµάτωσης στο κράτος των ανταλλάξιµων ελληνικών
πληθυσµών από την Οθωµανική Αυτοκρατορία και τη Βουλγαρία.1 Στη συνέχεια το
1983 ο Γεώργιος Μαυρογορδάτος στη µελέτη του Stilborn Republic: Social
Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, αναλύει τη διαµόρφωση των
πολιτικών προτιµήσεων των προσφύγων στο πλαίσιο των πολιτικών ανταγωνισµών
και της στρατηγικής των κοµµάτων της χώρας στο Μεσοπόλεµο.2 Τις διακυµάνσεις
της προσφυγικής ψήφου, µε βάση τα εκλογικά αποτελέσµατα, σε τέσσερις αµιγώς
προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας (το Βύρωνα, την Καισαριανή, τη Νέα Ιωνία
και τη Νέα Κοκκινιά), παρακολουθεί στο άρθρο του «Η προσφυγική ψήφος στην
Αθήνα», ο Σπύρος Καραβάς.3
Το κυριότερο συµπέρασµα στο οποίο καταλήγουν όλες οι παραπάνω µελέτες
είναι ότι ο βενιζελισµός των προσφύγων εκδηλώθηκε µε ΄΄καθολικό΄΄ τρόπο κατά τη
διάρκεια των εκλογικών αναµετρήσεων του 1926 και του 1928. Την περίοδο αυτή η
αντιβενιζελική παράταξη είχε αποδεχτεί το µονοπώλιο των Φιλελευθέρων στις
πολιτικές προτιµήσεις των προσφύγων και δεν έκανε καµία προσπάθεια να εντάξει
στους συνδυασµούς της πρόσφυγες πληρεξούσιους ή να αποδεχτεί τα πάγια αιτήµατα
του προσφυγικού κόσµου. Στη δεκαετία του ’30, µετά τη διάψευση των προσδοκιών
για πλήρη αποζηµίωση, άρχισε να διαφαίνεται µια αλλαγή, που εκφράστηκε µε τη
µικρή προσχώρηση ορισµένων προσφύγων πολιτικών στο Λαϊκό κόµµα καθώς και µε
τη στροφή σηµαντικού αριθµού προσφύγων στο Κοµµουνιστικό κόµµα. Οι εκλογές
του 1932 αποτελούν τοµή, επειδή σηµειώνονται οι πρώτες διαρροές προς την
αντιβενιζελική παράταξη και το Κοµµουνιστικό κόµµα, οι οποίες διευρύνονται στις
εκλογές του 1933.
Εποµένως είναι γνωστή η εκλογική συµπεριφορά και η πολιτική τοποθέτηση των
προσφύγων καθώς και οι ιδεολογικές τους µετατοπίσεις κατά τη διάρκεια του
Μεσοπολέµου. Ωστόσο το αποτέλεσµα αυτό ήταν προϊόν όχι ενδελεχούς έρευνας που
θα µπορούσε να δώσει εξηγήσεις σαφέστερες και θα αποδείκνυε τις ζυµώσεις στα

1
∆. Πεντζόπουλος, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact on Greece, εκδ. Mouton & Co,
Παρίσι 1962.
2
Γ. Μαυρογορδάτος, Stilborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936,
University of California Press, Μπέρκλεϋ - Λος Άντζελες - Λονδίνο 1983.
3
Σ. Καραβάς «Η προσφυγική ψήφος στην Αθήνα», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόµ. 9ος,
Αθήνα 1992, σ. 135 – 156.
 3

προσφυγικά σωµατεία και τα παµπροσφυγικά συνέδρια, αλλά και τις επιµέρους

διαφοροποιήσεις των προσφυγικών οµάδων µεταξύ τους. Οι εσωτερικές διεργασίες
δεν προσφέρουν απλώς ένα πρόσθετο επιχείρηµα για τη στήριξη του ίδιου
συµπεράσµατος, αλλά αποκαλύπτουν µια ιδιαίτερη πτυχή της πολιτικής ζωής της
χώρας, που συνδέθηκε άρρηκτα µε την πολιτική δράση και τις προτιµήσεις των
προσφύγων στην πορεία του χρόνου. Εξάλλου αυτή η προσέγγιση δεν θα µπορούσε
να επιχειρηθεί παρά µόνο στο πλαίσιο µιας εργασίας που εστιάζεται αποκλειστικά
στον προσφυγικό παράγοντα. Η εργασία αυτή έχοντας ως πηγή τα πρακτικά των
παµπροσφυγικών συνεδρίων και των προσφυγικών σωµατείων θα προσπαθήσει να
αναδείξει τις διαδικασίες µέσα από τις οποίες ξεχώρισαν οι εκπρόσωποι των
προσφύγων, τις θέσεις που διατύπωσαν και πώς η ένταξή τους στη συνέχεια σε
συγκεκριµένους κοµµατικούς σχηµατισµούς επηρέασε την ψήφο των προσφύγων.
Επιπλέον στο πλαίσιο αυτό είναι δυνατό, στο βαθµό βέβαια που επιτρέπουν οι
σωζόµενες πηγές, να αναζητηθούν οι επιδιώξεις ή οι προτιµήσεις των επιµέρους
προσφυγικών οµάδων, καθώς είναι γνωστό πως οι πρόσφυγες δεν µπορούν να
θεωρηθούν µια ενιαία οµάδα. Παρά το κοινό βίωµα του ξεριζωµού παρουσιάζουν
πολλές διαφορές που οφείλονταν στον τόπο καταγωγής όσο και στη διαδικασία της
αποκατάστασης. Το γεγονός ότι διασκορπίστηκαν στην ελληνική επικράτεια και δεν
συγκεντρώθηκαν όλοι οι παλαιοί συντοπίτες σε ένα µόνο χώρο υπήρξε παράγοντας
που δεν επέτρεψε τη διαµόρφωση µιας κοινής πολιτικής τοποθέτησης µε βάση
αποκλειστικά τον τόπο καταγωγής.
Tα σωµατεία που ιδρύθηκαν µε σκοπό να ασκήσουν πιέσεις για την ικανοποίηση
γενικότερα των προσφυγικών αιτηµάτων λειτούργησαν ως συνδετικοί παράγοντες και
των επί µέρους προσφυγικών οµάδων, µε την έννοια ότι δηµιούργησαν τις
προϋποθέσεις για την επαφή και την επικοινωνία των διασκορπισµένων στην
ελληνική επικράτεια οµάδων µε κοινή τοπική καταγωγή. Παρόµοιο περίπου ρόλο
έπαιξαν και τα παµπροσφυγικά συνέδρια, που συγκέντρωσαν κατά καιρούς τους
αντιπροσώπους των προσφύγων της επαρχίας στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, για
να αναζητήσουν λύσεις στα κοινά προσφυγικά προβλήµατα. Τα νέα ηγετικά πρόσωπα
των προσφύγων αναδείχτηκαν κατά κύριο λόγο από τα συνέδρια και τα προσφυγικά
σωµατεία, για να προασπίσουν κυρίως τα συµφέροντα των προσφύγων και να
ασκήσουν πιέσεις για την ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκατάστασης. Ηγετικό
ρόλο διεκδίκησαν αρχικά τουλάχιστον και τα πρόσωπα που είχαν παρόµοιο ρόλο στις
ελληνικές κοινότητες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, ωστόσο υποσκελίστηκαν από
τους πρόσφυγες που ανέδειξαν τα σωµατεία και από αυτούς που είχαν ήδη ενταχθεί
στον βενιζελικό πολιτικό χώρο από το 1914.
Από τη µελέτη όλων αυτών των διεργασιών προκύπτει ότι η µεταστροφή των
πολιτικών επιλογών των προσφύγων ήταν µια αργή διαδικασία, στην οποία
συνετέλεσαν τα προσφυγικά σωµατεία και τα συνέδρια, καθώς και οι επιλογές των
κοµµάτων και των κυβερνήσεων του Μεσοπολέµου, οι οποίες συχνά φάνηκαν
ανίσχυρες να προχωρήσουν σε µια διαδικασία ενσωµάτωσης. Επιπλέον το πολωµένο
πολιτικό κλίµα της εποχής έφερε τους πρόσφυγες στο επίκεντρο του πολιτικού
ενδιαφέροντος και ουσιαστικά αντιµέτωπους µε την παράταξη των αντιβενιζελικών.
Οι πρόσφυγες υποστήριξαν το κόµµα των Φιλελευθέρων, επειδή το θεωρούσαν το
µόνο ικανό να τους οδηγήσει στην αποκατάσταση και να εδραιώσει το δηµοκρατικό
πολίτευµα και επιπλέον επειδή δεν κατάφεραν να ιδρύσουν ένα δικό τους ιδιαίτερο
κόµµα, ίσως επειδή δεν στάθηκε δυνατό να αναδειχτούν ανάµεσά τους οι
προσωπικότητες που θα µπορούσαν να ηγηθούν ενός τέτοιου κόµµατος.
Τα χρονικά όρια της εργασίας εκτείνονται από τον Σεπτέµβριο του 1922, επειδή
τότε ήλθε στην Ελλάδα ο µεγάλος όγκος του προσφυγικού κόσµου, έως το 1940,
 4

µέχρι δηλαδή την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέµου. Το 1940 αποτελεί, όπως και
το 1922, έτος ορόσηµο, πρώτον γιατί ο πόλεµος λειτούργησε ενοποιητικά
συντελώντας στην αφοµοίωση των προσφύγων µε τους γηγενείς και, δεύτερον,
επειδή αποτελεί την αρχή µιας νέας εποχής µε σηµαντικές αλλαγές τόσο στην
πολιτική ζωή όσο και στο ρόλο των προσφύγων σε αυτήν. Ως προς το χώρο που
καλύπτει η εργασία περιορίζεται κυρίως στις τρεις µεγάλες πόλεις της Ελλάδας, την
Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά, όπου συγκεντρώθηκε και ο µεγαλύτερες
όγκος των προσφύγων και ο πληθυσµός ήταν πιο ενεργός πολιτικά. Άλλωστε στις
µεγάλες πόλεις ήταν και οι έδρες των σωµατείων, όσο και των κοµµάτων που έδιναν
τις κατευθύνσεις στην επαρχία. Είχε δηµιουργηθεί δηλαδή ένα δίκτυο που κέντρο είχε
την Αθήνα και διοχέτευε τις αποφάσεις στις επαρχίες. Παρατίθενται ωστόσο
ενδεικτικά και ορισµένα παραδείγµατα από άλλες πόλεις, όπως ο Βόλος, η Καβάλα,
οι Σέρρες ή περιοχές, όπως η δυτική και κεντρική Μακεδονία και η Θράκη, που
ενισχύουν ή διαφοροποιούν τη γενική εικόνα. Οι περιοχές αυτές έχουν επιλεγεί γιατί
είχαν έντονη προσφυγική παρουσία και προσφέρονται για σύγκριση της πολιτικής
συµπεριφοράς των κατοίκων τους πριν και µετά την άφιξη των προσφύγων.
™
Όπως ήδη επισηµάνθηκε, η κύρια πηγή άντλησης πληροφοριών είναι τα πρακτικά
των παµπροσφυγικών συνεδρίων και των προσφυγικών σωµατείων, στα οποία
ωστόσο υπάρχει έµµεση πρόσβαση µέσω του Τύπου. Στον Τύπο επίσης διακρίνονται
οι κινήσεις και οι επαφές των προσφυγικών οµάδων και αναγγέλλονται τα ιδρυτικά
ανακοινωθέντα των προσφυγικών κοµµάτων. Παράλληλα αποτελεί ένα σηµαντικό
µέσο που αντικατροπτίζει την εικόνα που είχαν οι δύο παρατάξεις του Μεσοπολέµου
για τον νέο πληθυσµό και την τακτική που ακολούθησαν στην προσέγγισή του.
Χρησιµοποιήθηκε κυρίως ο αθηναϊκός Τύπος του Μεσοπολέµου, γιατί η Αθήνα
αποτελεί το κέντρο της πολιτικής δραστηριότητας και ο Τύπος της επηρεάζει την
κοινή γνώµη και τις πολιτικές αποφάσεις των κοµµάτων.4 Επιλέχτηκαν πέντε
αντιπροσωπευτικές εφηµερίδες της περιόδου, οι οποίες καλύπτουν τις κοµµατικές
παρατάξεις και παράλληλα µε τις επεµβάσεις τους λαµβάνουν ρόλο στις ζυµώσεις
που αναπτύσσονται στους κόλπους των προσφύγων. Στις εφηµερίδες αυτές
αρθρογραφούσαν και σηµαντικοί πολιτικοί παράγοντες, που επηρέαζαν µε τις θέσεις
τους τον προσφυγικό κόσµο, οι οποίοι άλλοτε εξέφραζαν προσωπικές τους απόψεις
και άλλοτε τις απόψεις της παράταξης στην οποία ανήκαν.
Από τις εφηµερίδες που επιλέχτηκαν, το Ελεύθερο Βήµα, όργανο του κόµµατος
των Φιλελευθέρων, άρχισε να εκδίδεται τον Φεβρουάριο του 1922. Ο διευθυντής του
∆ηµήτριος Λαµπράκης και ο αρχισυντάκτης του Γεράσιµος Λύχνος έγραφαν τα
κύρια άρθρα. Η εφηµερίδα υποστήριξε το κόµµα των Φιλελευθέρων σε όλη τη
διάρκεια του Μεσοπολέµου και στις στήλες της αρθρογραφούσαν τα σηµαντικότερά
του στελέχη.
Από το χώρο της αντιβενιζελικής παράταξης η Καθηµερινή και η Πρωία ήταν οι
πιο αντιπροσωπευτικές εφηµερίδες. Η Καθηµερινή, «το κυριότερον και εγκυρότατον
όργανον του αντιβενιζελισµού», σύµφωνα µε τον Μάγερ, άρχισε να κυκλοφορεί το
1919 µε ιδρυτή τον Γεώργιο Βλάχο και έθεσε ως στόχο της την κατάλυση της
βενιζελικής εξουσίας. Τον Αύγουστο του 1922 δηµοσίευσε τα άρθρα «Οίκαδε» και
«Ποµερανοί», µε τα οποία τόνισε το αναπόφευκτο της αποτυχίας της µικρασιατικής
εκστρατείας και κάλεσε τους στρατιώτες να επιστρέψουν. Τα άρθρα αυτά
προκάλεσαν ιδιαίτερη εντύπωση στους πρόσφυγες, που δέχτηκαν επιπλέον σε όλη τη
4
Για την έννοια της κοινής γνώµης και για τη σχέση της µε τον Τύπο βλ. Λ. Λούβη, Περιγέλωτος
βασίλειον. Οι σατυρικές εφηµερίδες και το εθνικό ζήτηµα, εκδ. Εστία, Αθήνα 2002, σ. 13 όπου και η
σχετική βιβλιογραφία.
 5

διάρκεια της δεκαετίας του ’20 ένα διαρκή πόλεµο από την Καθηµερινή για τις
πολιτικές τους επιλογές και µια αµφισβήτηση της «ελληνικότητάς» τους. Η
Καθηµερινή ακολούθησε ακραία πολιτική και δεν προσπάθησε να προσεγγίσει τον
προσφυγικό κόσµο. Αντίθετα η Πρωία των αδελφών Γεωργίου και Στεφάνου
Πεσµατζόγλου, που ανήκε επίσης στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο και άρχισε να
εκδίδεται τον Νοέµβριο του 1925, τήρησε µια µετριοπαθή στάση. Στην τέταρτη
σελίδα της ενέταξε την «Προσφυγική Στήλη», που ενηµέρωνε τους πρόσφυγες για
όλες τις αποφάσεις των Κυβερνήσεων στο προσφυγικό ζήτηµα. Παράλληλα έθεσε ως
στόχο να «διαφωτίσει» τους πρόσφυγες για την κοµµατική εκµετάλλευση που είχαν
υποστεί από τους Φιλελευθέρους και να συντελέσει στην προσέγγιση τους µε την
παράταξη των αντιβενιζελικών. Η Καθηµερινή και η Πρωία επιλέχτηκαν, επειδή ήταν
οι πιο αντιπροσωπευτικές των δύο τάσεων που υπήρχαν στην αντιβενιζελική
παράταξη, της ακραίας και της µετριοπαθούς, ως προς τη στάση και τις µεθόδους
προσέγγισης του προσφυγικού κόσµου. Ο Ριζοσπάστης, που άρχισε να εκδίδεται το
1917, αποτελούσε επίσηµο όργανο του Κ.Κ.Ε. ∆ηµοσίευε τις θέσεις της ηγεσίας για
το προσφυγικό ζήτηµα και µέσα από τα άρθρα του διακρίνεται η στάση του κόµµατος
απέναντι στον νέο πληθυσµό και το προσφυγικό ζήτηµα.5
Από την πλευρά των προσφύγων επιλέχτηκε ο Προσφυγικός Κόσµος, επειδή ήταν
µια εφηµερίδα µε συνεχόµενη έκδοση από το 1927 έως το 1940 και κατά συνέπεια
µπορεί στην αρθρογραφία της να διαφανούν οι προβληµατισµοί, οι ζυµώσεις και οι
τάσεις για ένταξη στα υπάρχοντα κόµµατα ή για µια ανεξάρτητη πολιτική
εκπροσώπηση. Επιπλέον στην εφηµερίδα αυτή αρθρογράφησαν και αρκετοί
πρόσφυγες πολιτικοί, που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Σύµφωνα µε την ίδια η
αιτία της ίδρυσής της ήταν η προάσπιση των συµφερόντων των φτωχών προσφύγων.
Ο Προσφυγικός Κόσµος ήταν εβδοµαδιαία εφηµερίδα, που εκδιδόταν στην Αθήνα
κάθε Κυριακή. Ιδρυτής της ήταν ο Μ. Σινανίδης. Για ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα
η εφηµερίδα τιτλοφορούνταν Προσφυγικός Τύπος – από τις 25 Σεπτεµβρίου 1927 ως
τις 2 Οκτωβρίου 1927 – εξαιτίας της διαφωνίας του ιδιοκτήτη µε τον υπεύθυνο
έκδοσης Άγγελο Γιαγδιτζόγλου, που αποχώρησε από το δυναµικό της εφηµερίδας και
απέσπασε και την άδεια έκδοσης. Από τις 2 Οκτωβρίου 1927 η εφηµερίδα άρχισε
ξανά να κυκλοφορεί µε τον τίτλο Προσφυγικός Κόσµος και µε διευθυντή τον
Σωκράτη Σινανίδη.6
Τα άρθρα που επιλέχτηκαν, εκτός από αυτά που αντλήθηκαν από τις προσφυγικές
στήλες των παραπάνω εφηµερίδων, τα οποία παρέχουν σηµαντικές πληροφορίες για
την εξέλιξη της προσφυγικής αποκατάστασης, είναι κυρίως πρωτοσέλιδα άρθρα. Σε
αυτά διαγράφεται η θέση της εφηµερίδας ή οι επιλογές της πολιτικής παράταξης στην
οποία ανήκε και επιπλέον δείχνουν και τις τάσεις που επικρατούσαν. Τα κύρια άρθρα
στο Ελεύθερο Βήµα, την Πρωία, τον Ριζοσπάστη και τον Προσφυγικό Κόσµο ήταν τα
περισσότερα ανυπόγραφα, όπως συνηθιζόταν την περίοδο αυτή, σε αντίθεση µε την
Καθηµερινή, της οποίας ο διευθυντής Γεώργιος Βλάχος υπέγραφε σχεδόν πάντοτε τα
κείµενά του. Από τον Τύπο αντλήθηκαν σηµαντικά συµπεράσµατα κυρίως ως προς
την τακτική και την επιχειρηµατολογία που χρησιµοποιούσε η κάθε πλευρά. Ακόµη
και για την περίοδο του Μεταξά ο Τύπος αποτελεί σηµαντική πηγή, παρ’ όλη τη
λογοκρισία, γιατί ήταν φερέφωνο της πολιτικής και της ιδεολογίας του καθεστώτος.

5
Κ. Μάγερ, Ιστορία του ελληνικού Τύπου, τόµ. Β’, Αθήνα 1959, σ. 140 – 145, 166 – 176, 196 – 207,
257 – 261.
6
΄΄∆ιατί εκδιδόµεθα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Ιουνίου 1927, αριθµ. 1, σ. 1 και
Προσφυγικός Τύπος, Κυριακή 25 Σεπτεµβρίου 1927, αριθµ. 15, σ. 1 βλ. επίσης ΄΄Τα πρωτόχρονα του
«Προσφυγικού Κόσµου»΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 17 Ιουνίου 1928, αριθµ. 53.
 6

Για τις απόψεις των προσφύγων πληρεξουσίων η πιο σηµαντική πηγή ήταν η
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, από την οποία εξετάστηκαν οι αγορεύσεις
τους σε συζητήσεις για την ψήφιση των νοµοσχεδίων που αφορούσαν τον
προσφυγικό κόσµο, αλλά και σε γενικότερα σηµαντικά ζητήµατα, όπως το
πολιτειακό. Από τις δύο αυτές πηγές καλύπτονται σηµαντικά οι διεργασίες που
συντελέστηκαν στους δύο πόλους του προσφυγικού κόσµου, στην ελίτ, που την
αποτελούσαν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι, και στην πλειοψηφία των προσφύγων,
όπως εκφράστηκε από τα ψηφίσµατα των συλλαλητηρίων και από τις αποφάσεις των
αντιπροσώπων των επαρχιών στα παµπροσφυγικά συνέδρια.
Στην έρευνα συµπεριλήφθηκαν και άλλες πηγές, για να δοθεί η δυνατότητα να
φωτιστούν και άλλες παράµετροι του υπό εξέταση θέµατος. Τα αρχεία τα οποία
ερευνήθηκαν είναι τα Αρχεία του Υπουργείου των Εξωτερικών, όπως επίσης τα
αρχεία της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, του Ελληνικού Λογοτεχνικού και
Ιστορικού Αρχείου, των Γενικών Αρχείων του Κράτους, το Αρχείο Φίλιππου
∆ραγούµη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, - Γενικού ∆ιοικητή της Μακεδονίας την
περίοδο Νοέµβριος 1932 ως το τέλος του 1933 - και το Αρχείο Α.Α. Πάλλη στο
Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών. Από τα στοιχεία που εντοπίστηκαν εξάγονται σηµαντικές
πληροφορίες για την κοινοτική οργάνωση των προσφύγων στους τόπους καταγωγής
τους, για την αντιµετώπισή τους από το επίσηµο κράτος και για την πρόοδο της
διαδικασίας αποκατάστασης, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο και στις κοµµατικές
επιλογές του προσφυγικού κόσµου.
™
Η εργασία χωρίζεται σε έξι κεφάλαια κατά χρονολογική ακολουθία, τα οποία
διαιρούνται µε τη σειρά τους σε υποκεφάλαια κατά θεµατικές ενότητες, όπως στο
πρώτο κεφάλαιο που καλύπτει την περίοδο 1922-1926 και εξετάζει την
πολιτογράφηση των προσφύγων, την πρώτη εµφάνιση των προσφύγων
αντιπροσώπων στην Εθνοσυνέλευση στη συζήτηση για το πολιτειακό ζήτηµα, τον
κοµµατικό διαχωρισµό τους και την πρώτη συζήτηση στο Κοινοβούλιο του
προσφυγικού ζητήµατος. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται φανερή η διάσπαση των
προσφύγων ως προς την υποστήριξη του κόµµατος των Φιλελευθέρων και η ανάδειξη
ηγετικών µορφών, όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων από τις εξελίξεις.
Στο δεύτερο κεφάλαιο µετατοπίζεται το ενδιαφέρον από τους πολιτικούς
προσανατολισµούς στα προβλήµατα ενσωµάτωσης των προσφύγων στην
καθηµερινότητα, που επηρεάζει φυσικά τη διαµόρφωση της συλλογικής ιδεολογίας,
όπως οι σχέσεις γηγενών – προσφύγων και η διεκδίκηση για τοποθέτηση σε
νευραλγικά σηµεία προσώπων της αρεσκείας των προσφυγικών σωµατείων.
Αποµονώνονται δηλαδή θέµατα που, όπως φαίνεται από την προβολή τους στον
Τύπο, διαµορφώνουν ή υποκρύπτουν πολιτικές συµπεριφορές. Ιδιαίτερη έµφαση
δίνεται επίσης στο παµπροσφυγικό συνέδριο του 1925 στη Θεσσαλονίκη, επειδή ήταν
το πρώτο συνέδριο που έγινε µετά τις εκλογές στο οποίο µετείχαν όλοι οι επίσηµοι
αντιπρόσωποι των προσφύγων: οι πληρεξούσιοι, η προσφυγική συνοµοσπονδία
Μακεδονίας και η συνοµοσπονδίας Παλαιάς Ελλάδας και Νήσων και εκφράστηκαν
όλες οι τάσεις που είχαν διαµορφωθεί.
Η περίοδος 1926 – 1928, που αναλύεται στο τρίτο κεφάλαιο, ήταν ουσιαστικά
περίοδος µετάβασης από το βενιζελισµό στη διάσπαση. Παράλληλα, την ίδια περίοδο
οι πρόσφυγες συνειδητοποιούν ότι µε τον εκλογικό τους όγκο θα µπορούσαν να
κρίνουν το αποτέλεσµα υπέρ ενός ή άλλου κόµµατος. Στο κεφάλαιο αυτό
περιγράφονται οι προσπάθειες για την ίδρυση προσφυγικών κοµµάτων και οι πιέσεις
που ασκήθηκαν από τα προσφυγικά σωµατεία για την καταβολή των πρώτων
αποζηµιώσεων, µε την απειλή της αποχής από τις εκλογές.
 7

Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην τετραετία της διακυβέρνησης του

Ελευθέριου Βενιζέλου. Η επιστροφή του στην πολιτική δίνει ελπίδες στον
προσφυγικό κόσµο, που τον ψηφίζει µαζικά το 1928. Η πολιτική όµως που εφάρµοσε
στο προσφυγικό ζήτηµα, κυρίως το µέτρο της µείωσης του τόκου των οµολογιών και
αργότερα η υπογραφή του ελληνοτουρκικού Συµφώνου Φιλίας, προκάλεσε τη µεγάλη
ρήξη των προσφύγων µε το κόµµα των Φιλελευθέρων.
Το Λαϊκό κόµµα, όπως διαγράφεται στο πέµπτο κεφάλαιο, ουσιαστικά δεν
κατάφερε να κερδίσει µεγάλα πολιτικά οφέλη από την αποµάκρυνση των προσφύγων
από τη Φιλελεύθερη παράταξη. Στις εκλογικές αναµετρήσεις του 1932 και του 1933
για πρώτη φορά προσεγγίζει τους πρόσφυγες εντάσσοντας στους συνδυασµούς του
υποψήφιους προσφυγικής καταγωγής, που αποσκίρτησαν από τη βενιζελική
παράταξη και µε το σύνθηµα της επιστροφής του 25% των αποζηµιώσεων
καταφέρνει να αποσπάσει ένα µικρό ποσοστό από τις προσφυγικές ψήφους στην
περιοχή της Αθήνας. Την περίοδο αυτή το Κ.Κ.Ε. αυξάνει σηµαντικά τα εκλογικά
ποσοστά του στους συνοικισµούς και στις πόλεις που οι πρόσφυγες είχαν έντονη
παρουσία Στις τελευταίες εκλογές, που διενεργήθηκαν το 1936 οι πρόσφυγες
στράφηκαν και πάλι προς το Φιλελεύθερο κόµµα. Το τεταµένο πολιτικό κλίµα, η
επιλογή του Γεώργιου Κονδύλη να επαναφέρει πραξικοπηµατικά τον Γεώργιο και η
έλλειψη ενδιαφέροντος των Λαϊκών κυβερνήσεων για τον προσφυγικό κόσµο τον
οδήγησαν στην επικρότηση της συµφιλιωτικής πολιτικής που επαγγέλθηκε από τους
Φιλελευθέρους και ταυτόχρονα ήταν και µια επιλογή που φανέρωσε την
αποδοκιµασία των προσφύγων προς το αντιβενιζελικό κράτος του Παναγή Τσαλδάρη
και του Γεώργιου Κονδύλη.
Το τελευταίο κεφάλαιο χρονικά αναφέρεται στην περίοδο της µεταξικής
δικτατορίας. Περιγράφεται η πολιτική του Μεταξά στο προσφυγικό ζήτηµα, κυρίως
τα µέτρα που αφορούσαν τη στέγαση, και η ιδεολογία του καθεστώτος για την πλήρη
αφοµοίωση των προσφύγων. Στο τέλος ακολουθεί παράρτηµα µε κείµενα των οποίων
το περιεχόµενο αξιοποιείται αναλυτικά στα κεφάλαια και καλύπτουν χρονικά την
περίοδο 1923 – 1930.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτριά µου Άρτεµη
Ξανθοπούλου Κυριακού. Η συµπαράστασή της και οι πολύτιµες υποδείξεις της
βοήθησαν να περατωθεί η συγγραφή της παρούσας εργασίας. Οι καθηγητές της
τριµελούς επιτροπής Ιωάννης Κολιόπουλος και Ιωάννης Χασιώτης µου έκαναν
διαδοχικά χρησιµότατες παρατηρήσεις και υποδείξεις. Στη Θεσσαλονίκη και στην
Αθήνα, σε πολλά και διαφορετικά αρχεία και βιβλιοθήκες το προσωπικό µε
εξυπηρέτησε µε τον καλύτερο τρόπο, ιδιαίτερα στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, στο
Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, στο
Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, στη
Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, στη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη
Θεσσαλονίκης, στο Ίδρυµα Μελετών Χερσονήσου του Αίµου, στο Ιστορικό Αρχείο
Προσφυγικού Ελληνισµού του ∆ήµου Καλαµαριάς και στο Σπουδαστήριο της
Νεότερης Ιστορίας του τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Θεσσαλονίκης. Τέλος
ευχαριστώ την οικογένειά µου που µου συµπαραστάθηκε υλικά και ηθικά.
 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΖΥΜΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ ΤΩΝ

ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Η πολιτογράφηση των προσφύγων και ο τρόπος ανάδειξης των

υποψηφίων πληρεξουσίων τους

Το στρατιωτικό κίνηµα, που ξέσπασε µετά τη µικρασιατική καταστροφή (11-9-

1922) είχε πρωτεργάτες τον Νικόλαο Πλαστήρα και τον Στυλιανό Γονατά. Στόχος
του κινήµατος ήταν η σύναψη ειρήνης µε την Τουρκία, γεγονός που πέτυχε µε την
υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, και η αποκατάσταση του οµαλού πολιτικού
βίου. Η εκτέλεση όµως της απόφασης του έκτακτου Στρατοδικείου, που καταδίκασε
σε θάνατο τους ∆ηµήτριο Γούναρη, Νικόλαο Στράτο, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, που
διατέλεσαν πρωθυπουργοί την περίοδο 1921-1922, τον Νικόλαο Θεοτόκη, πρώην
Υπουργό των στρατιωτικών, τον Γεώργιο Μπαλτατζή, Υπουργό των Εξωτερικών, και
τον τελευταίο αρχιστράτηγο του στρατεύµατος της Μικράς Ασίας, Γεώργιο
Χατζηανέστη, εκτός του ότι αφαίρεσε από την αντιβενιζελική παράταξη την ηγεσία
της και επίλεκτα στελέχη, πρόσθεσε και µια νέα αιτία πολιτικού διχασµού. Επιπλέον
ο εξαναγκασµός σε αναχώρηση του Γεωργίου Β’, που είχε διαδεχτεί τον
Κωνσταντίνο, µετά το θάνατό του (31-12-1922) κατέστησε αναπόφευκτη την
κατάλυση της Συνταγµατικής Μοναρχίας και προσέθεσε ένα νέο παράγοντα
πολιτικής αστάθειας.7
Το στρατιωτικό κίνηµα διοργάνωσε την εκλογική αναµέτρηση της 16ης
∆εκεµβρίου 1923, από την οποία προήλθε η ∆’ Εθνοσυνέλευση. Η νέα
Εθνοσυνέλευση όµως ήταν µονόπλευρη, επειδή από τις εκλογές απείχαν οι
αντιβενιζελικοί και αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο συνέχεια της Επανάστασης.8 Το
κόµµα των Φιλελευθέρων ήταν ο απόλυτος κυρίαρχος στη νέα Βουλή. Ο Ελευθέριος
Βενιζέλος,9 µετά τις εκλογές του ∆εκεµβρίου του 1923, επανήλθε στην Ελλάδα και
σχηµάτισε την πρώτη κυβέρνηση. Παραιτήθηκε, όµως σχεδόν αµέσως αφήνοντας ως
διάδοχο στην κυβέρνηση και την αρχηγία του κόµµατος των Φιλελευθέρων τον
Γεώργιο Καφαντάρη. Το κόµµα µετά την αποχώρηση του Βενιζέλου δεν διατήρησε
την ενότητά του και διασπάστηκε σε τέσσερις κοµµατικούς σχηµατισµούς: στο
κόµµα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων του Γεώργιου Καφαντάρη, στο κόµµα των
Συντηρητικών ∆ηµοκρατικών του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, στους Ακραίους
Φιλελεύθερους µε αρχηγό τον Θεµιστοκλή Σοφούλη και στο Εθνικό ∆ηµοκρατικό
κόµµα του Γεώργιου Κονδύλη.10 Επίσης τον Ιούνιο του 1923 ιδρύθηκε η

7
Γ. ∆αφνής, Η Ελλάς µεταξύ δύο πολέµων, τόµ. Α’, Αθήνα, εκδ. Ίκαρος, 1974, σ. 9-20 και Γ.
Ανδρικόπουλος, Η ∆ηµοκρατία του Μεσοπολέµου 1922 - 1936, Αθήνα, εκδ. Φυτράκης, 1987, σ. 7–12.
8
Το ποσοστό της αποχής στις εκλογές δεν ξεπέρασε το 30% - ψήφισαν 694.448 άτοµα, ενώ µε
φυσιολογικό ποσοστό αποχής έπρεπε να ψηφίσουν περίπου 900.000 -, από τις 397 έδρες τις 250
κέρδισαν οι Φιλελεύθεροι και 120 η ∆ηµοκρατική Ένωση και οι ∆ηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι. Επίσης
εκλέχτηκαν 7 αντιβενιζελικοί, που δεν πειθάρχησαν στην απόφαση της Ηνωµένης Αντιπολίτευσης για
αποχή, 3 έδρες κέρδισε το Αγροτικό κόµµα, 3 οι µουσουλµάνοι της ∆υτικής Θράκης, 3 οι Εβραίοι της
Θεσσαλονίκης, 7 οι Ανεξάρτητοι ∆ηµοκρατικοί, 1 οι Σοσιαλιστές, που την κατέλαβε ο Ιωάννης
Πασαλίδης, και 4 οι Ανεξάρτητοι βλ. Α. Βερέµης, «Η Αντεπανάσταση του 1923 και η ανακήρυξη της
Αβασίλευτης ∆ηµοκρατίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ, Αθήνα 1978, σ. 276.
9
Για την καταγωγή του Βενιζέλου και την πορεία του βλ. Λ. Μακράκη, Ελευθέριος Βενιζέλος 1864 –
1910. Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001, σ. 97
κ.εξ.
10
Γ. ∆αφνής, Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα 1821-1961, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1961, σ. 138.
 9

∆ηµοκρατική Ένωση επικεφαλής της οποίας ήταν ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και

κύριος στόχος της η κατάλυση της κοινοβουλευτικής µοναρχίας.11 Η ∆ηµοκρατική
Ένωση το 1929 µετονοµάστηκε σε Εργατικό και Αγροτικό κόµµα. Εκτός από τη
∆ηµοκρατική ένωση από το χώρο της βενιζελικής παράταξης προέρχονταν και οι
∆ηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι, που αποσχίστηκαν από αυτήν, επειδή επιδίωκαν την
άµεση επιβολή της ∆ηµοκρατίας και αρχηγό είχαν τον Γεώργιο Ρούσσο.12
Στις πρώτες εκλογές του ∆εκεµβρίου του 1923 οι φιλελεύθεροι κύκλοι και η
επαναστατική κυβέρνηση θεωρούσαν απαραίτητη τη συµµετοχή των προσφύγων
στην εκλογική αναµέτρηση. Ήταν ήδη γνωστό ότι πριν από το 1922 οι Έλληνες της
Μικράς Ασίας ενέκριναν την πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου να ενσωµατώσει
στον εθνικό κορµό τις «αλύτρωτες περιοχές».13 Ο Λεωνίδας Ιασονίδης, πρόεδρος της
Εθνοσυνελεύσεως των Ποντίων στο Βατούµ14 και του συνδέσµου των Φιλελευθέρων

11
Για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και τις θεωρίες κοινωνικής µεταρρύθµισης βλ. στο Α. – Α.
Κύρτσης, «Ο Α. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής µεταρρύθµισης των αρχών του 20ου
αιώνα», Τα Ιστορικά, τ. 5, τεύχ. 9, 1988, σ. 339 – 351. Για την επίδραση των σοσιαλιστικών ιδεών στον
πολιτικό λόγο του Παπαναστασίου βλ. Γ. Κοντογιώργης, «Οι σοσιαλιστικές ιδέες του Α.
Παπαναστασίου» και Γ. Θ. Μαυριγορδάτος, «Η αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας». Και τα δύο
άρθρα στον συλλογικό τόµο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, ιδεολογία και πολιτική στο
µεσοπόλεµο, Αθήνα, εκδ. Πολύτυπο, 1987, σ. 83 – 102 και 103 – 110 αντίστοιχα. Για την ιδεολογία
του «κρατικού σοσιαλισµού», της οποίας πρόδροµος στην Ελάδα ήταν ο Παπαναστασίου, βλ. Μ.
Ψαλιδόπουλος, «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονοµολόγος», Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ.
Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 21992, σ. 336 - 342. Βιογραφικά στοιχεία στο Β. ∆ιαµαντόπουλος , Από την πολιτική και
πνευµατική ζωή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, εκδ. Εκδοτική Εστία, Αθήνα 1982, σ. 9 – 12.
12
Α. Βερέµης, ό.π., σ. 276. Για την ίδρυση του κόµµατος των Φιλελευθέρων, του Λαϊκού κόµµατος,
της ∆ηµοκρατικής Ένωσης και του κόµµατος των Ελευθεροφρόνων βλ. Γ. Μαυρογορδάτος, «Οι
διαστάσεις του κοµµατικού φαινοµένου στην Ελλάδα: Παραδείγµατα από το Μεσοπόλεµο», Γ. ∆.
Κοντογιώργης (επιµ.), Κοινωνικές και πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, Ελληνική Εταιρία Πολιτικής
Επιστήµης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1977, σ. 199 - 205.
13
Σύµφωνα µε την αναφορά του ανθυπίατρου Σπυρίδωνα Κασσαβέτη, διευθυντή του Νοσοκοµείου
του Ερυθρού Σταυρού στην Τραπεζούντα, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου οι Έλληνες
της Τραπεζούντας ήταν φιλοβασιλικοί. Μετά όµως τη Συνθήκη των Σεβρών τα πολιτικά τους
φρονήµατα µεταβλήθηκαν και αναγνώρισαν ότι η πολιτική του Βενιζέλου ήταν η ορθή. Βλ. Α.Υ.Ε.,
φάκ. 1919 Α/5/VI/15, επιστολή του Γ. Κατεχάκη προς τον Ελ. Βενιζέλο, 8 Ιουλίου 1919. Στα 1920 το
διοικητικό συµβούλιο της Επιτροπείας των Ποντίων στην Κωνσταντινούπολη, µετά την ήττα του
Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεµβρίου, σε επιστολή του προς τον Βενιζέλο εγκωµίασε την πολιτική
που άσκησε και τόνισε ότι «οι σήµερον αντιπολιτευόµενοι αναγνωρίζοντες την πλάνην των θέλουσι
µεταµεληθή πικρώς δια το ανίερον πραξικόπηµά αυτών» βλ. Ε.Π.Μ., Αρχείο Επιτροπείας Ποντίων
Κωνσταντινουπόλεως, φάκ. 2 Α, Το ∆ιοικητικό Συµβούλιο της Επιτροπείας Ποντίων
Κωνσταντινουπόλεως προς τον Ελ. Βενιζέλο, 14/27 Νοεµβρίου 1920. Για το ίδιο θέµα βλ. επίσης ό.π. ,
φάκ. 2 Α, Εθνικό Συµβούλιο του Πόντου προς Γ. Θωΐδη, πρόεδρο της Επιτροπείας των Ποντίων
Κωνσταντινουπόλεως, Βατούµ, 26 Μαΐου 1920 και Ε. Κούσσης, Μεγαλείον της Ελλάδος. ∆ιάλεξις
εκφωνηθείσα εν Βατούµ, 1919, σ. 5. Για το ιστορικό της ιδρύσεως του Σωµατείου των εν
Κωνσταντινούπολει Ποντίων Ελλήνων βλ. ∆. Βαρβέρη – Κωσταντινίδου, «Τα σωζόµενα έγγραφα της
Επιτροπείας Ποντίων Ελλήνων Κωνσταντινουπόλεως», Αρχείο Πόντου, τόµ. 40, Αθήνα 1985, σ. 249 –
279. Εγκωµιαστικά σχόλια για τον Βενιζέλο υπάρχουν επίσης και στην εβδοµαδιαία εφηµερίδα
Ελεύθερος Πόντος του Θ. Θεοφυλάκτου, όργανο του Εθνικού Συµβουλίου του Πόντου που εκδιδόταν
στο Βατούµ, βλ. ΄΄Τα πολιτικά κόµµατα΄΄, Ελεύθερος Πόντος, Σάββατο 14 Σεπτεµβρίου 1919, αριθµ.
27, σ. 1, ΄΄Ο Πόντος και αι δηλώσεις Βενιζέλου΄΄, Ελεύθερος Πόντος, Σάββατο 30 Μαΐου 1920, αριθµ.
93, σ. 1, ΄΄Οι ηρόστρατοι΄΄, Ελεύθερος Πόντος, Σάββατο 13 Ιουνίου 1920, αριθµ. 97, σ. 1.
14
Για την Εθνοσυνέλευση του Πόντου βλ. Ε. Παυλίδης, Πως και διατί εµαταιώθη η ∆ηµοκρατία του
Πόντου, Αθήνα 1956, σ. 42 – 43 και Α. Αλεξανδρής, «Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύµατος των
Ελλήνων του Πόντου 1918 – 1922: ελληνική εξωτερική πολιτική και τουρκική αντίδραση», Θ.
Βερέµης – Ο. ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ.
Φιλιππότη Αθήνα 1980, σ. 432 - 435. Για τη ζωή και τη δράση του Ιασονίδη στον Πόντο και την
Ελλάδα βλ. Σ. Νικολαΐδης, Ο Λεωνίδας Ιασονίδης, εκδ. συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται – Κοµνηνοί»,
 10

στην περιφέρεια του Κουµπάν, κάλεσε τους Πόντιους που ζούσαν το 1920 στην
Ελλάδα να ψηφίσουν τον Βενιζέλο στις εκλογές του Νοεµβρίου, γιατί «ο
βενιζελισµός δεν είναι µόνον κόµµα, αλλ’ είναι και πανελλήνιον δόγµα».15 Οι
πρόσφυγες στους οποίους απευθυνόταν ο Ιασονίδης είχαν έρθει στην Ελλάδα από το
1914.16 Ο πληθυσµός αυτός αποτελούσε ένα από τα στηρίγµατα του βενιζελισµού
κατά τη διάρκεια του ∆ιχασµού και γι’ αυτό το λόγο καταδιώχτηκε από τους
αντιβενιζελικούς. Τον Νοέµβριο του 1916, κατά τη διάρκεια των ταραχών στην
Αθήνα, ένας αδιευκρίνιστος αριθµός προσφύγων εκτελέστηκε από σώµατα
αντιβενιζελικών επιστράτων.17 Το παρελθόν αυτό των προσφύγων ανησύχησε την
αντιβενιζελική παράταξη, που εύλογα επιθυµούσε τη µη συµµετοχή τους στις εκλογές
του 1923.
Η συµµετοχή των προσφύγων στην εκλογική αναµέτρηση προϋπέθετε την
εγγραφή τους στους εκλογικούς καταλόγους.18 Ο πρόεδρος του υπουργικού
συµβουλίου Σωτήριος Κροκιδάς διαβεβαίωσε τον Οκτώβριο του 1922 σε συνέντευξη,
που παραχώρησε σε εκπροσώπους του Τύπου, ότι το φρόνηµα του λαού δεν θα
αλλοιωνόταν από τη συµµετοχή των προσφύγων στις εκλογές. Παράλληλα διατύπωσε
ξεκάθαρα ότι δεν είχε ρυθµιστεί ο τρόπος σύµφωνα µε τον οποίο θα ψήφιζαν οι νέοι
εκλογείς. Επικρατούσαν δύο αντιλήψεις: σύµφωνα µε την πρώτη οι πρόσφυγες θα
εγγράφονταν στους ήδη υπάρχοντες εκλογικούς καταλόγους και ανάλογα µε τον
αριθµό τους θα αυξανόταν και ο αριθµός των βουλευτών στις περιφέρειες που θα
εγγράφονταν οι νέοι εκλογείς. Η δεύτερη άποψη υποστήριζε ότι οι πρόσφυγες θα
έπρεπε να εκλέξουν τους δικούς τους αντιπρόσωπους, ψηφίζοντας σε ξεχωριστά
εκλογικά τµήµατα. Οι υποστηρικτές της δεύτερης άποψης γνώριζαν ότι οι πρόσφυγες
αντιπροσώπευαν το 20% περίπου του εκλογικού σώµατος και ότι αποτελούσαν ένα
παράγοντα αρκετά µαζικό για να βαρύνουν κατά τρόπο αποφασιστικό στην εκλογική
αναµέτρηση.19 Την τελική απόφαση θα τη λάµβανε ο Ζαΐµης και η Επαναστατική
Επιτροπή.
Στις 15 Οκτωβρίου 1922 το Υπουργικό Συµβούλιο, στο οποίο συµµετείχαν και τα
µέλη της Επαναστατικής Επιτροπής, ασχολήθηκε αποκλειστικά µε τη συµµετοχή των
προσφύγων στις εκλογές και αποφάσισε την πολιτογράφησή τους και την εγγραφή
τους στους εκλογικούς καταλόγους, αν οι ίδιοι το επιθυµούσαν, για να συµµετάσχουν

Αθήνα 1961, σ. 9 κ. εξ. και στο [Σωµατείο «Παναγία Σουµελά»], Λεωνίδας Ιασονίδης 1884 – 1959,
εκδόσεις Σωµατείο «Παναγία Σουµελά», Θεσσαλονίκη 1983, σ. 187 κ. εξ.
15
Λ. Ιασονίδης, ΄΄Η ψήφος των Ποντίων΄΄, Ελεύθερος Πόντος, Τετάρτη 4 Νοεµβρίου 1920, αριθµ. 134,
σ. 1.
16
Για τον αριθµό των προσφύγων που ήρθαν το 1914 από τη Μικρά Ασία βλ. την αναλυτική έκθεση
στο Υπουργείο Οικονοµικών – ∆ιεύθυνσις Κτηµάτων Κράτους, Έκθεσις περί των εν Μακεδονία
προσφύγων, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1916, σ. 17 – 20.
17
Θ. Πάγκαλος, Τα αποµνηµονεύµατά µου, 1897 – 1947, η ταραχώδης περίοδος της τελευταίας
πεντηκονταετίας, τ. Β΄, 1913–1918, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1959, σ. 172 – 173 και Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς
του 1910 – 1920, τ. Β΄, Αθήνα 1970, σ. 277. Το γεγονός αυτό, σύµφωνα µε τον Γ. Μαυρογορδάτο,
ήταν καθοριστικό στη σχέση των προσφύγων µε τις δύο πολιτικές παρατάξεις του µεσοπολέµου και
δηµιούργησε µια «παραταξιακή συνείδηση», την οποία βρήκαν και στην οποία ενσωµατώθηκαν
µαζικά οι πρόσφυγες που ήρθαν στη χώρα το 1922, βλ. Γ. Μαυρογορδάτος, Μελέτες και κείµενα για
την περίοδο 1909 – 1940, Αθήνα 1982, σ. 26.
18
Σύµφωνα µε τον Πάλλη 1.104.216 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, βλ. Αρχείο Α. Πάλλη,
φάκ. 10, ΄΄συλλογή των κυριότερων στατιστικών των αφορουσών την ανταλλαγή των πληθυσµών και
προσφυγικήν αποκατάστασιν µετά αναλώσεως και επεξηγήσεων΄΄. Μια πρώτη καταγραφή του
αριθµού των προσφύγων πραγµατοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1923, που σύµφωνα µε αυτήν από τον
Σεπτέµβριο του 1922 ως τον Απρίλιο του 1923 είχαν µπει στην Ελλάδα 847.931 άτοµα βλ. Λ. Μιχελή,
Προσφύγων βίος και πολιτισµός. Από τις πόλεις της Ελάσσονος Ασίας στα τοπία της παράγκας και του
πισσόχαρτου, εκδ. ∆ρώµενα, Αθήνα 1992, σ. 112.
19
D. Pentzopoulos, ό.π., σ. 171 – 195.
 11

στην εκλογική αναµέτρηση.20 Καταρτίσθηκε και σχετικό Νοµοθετικό ∆ιάταγµα στις

19 Οκτωβρίου 1922 «περί πολιτογραφήσεως των προσφύγων» και δόθηκε προθεσµία
40 ηµερών από τη δηµοσίευση του για την εγγραφή.
Η διαδικασία ήταν η εξής: οι πρόσφυγες γίνονταν Έλληνες πολίτες µε την
εγγραφή τους στα δηµοτολόγια και τα µητρώα αρρένων των δήµων και κοινοτήτων
της διαµονής τους. Σε κάθε δήµο ή κοινότητα συγκροτήθηκαν επιτροπές, που
αποτελούνταν από έναν υπάλληλο του υπουργείου Περιθάλψεως και δύο µέλη
προσφυγικών σωµατείων, τα οποία βεβαίωναν την ταυτότητα των προσφύγων. Για
την εγγραφή τους στους εκλογικούς καταλόγους οι πρόσφυγες υπέβαλαν αίτηση και
πιστοποιητικά του δηµάρχου ή του προέδρου της κοινότητας, τα οποία βεβαίωναν
την εγγραφή τους στα δηµοτολόγια καθώς και έγγραφα της τριµελούς επιτροπής που
βεβαίωναν την προσφυγική τους ιδιότητα. Οι αιτήσεις υποβάλλονταν στο
ειρηνοδικείο και επιτρεπόταν η υποβολή ενστάσεως κατά της εγγραφής.21
Στις 21 Αύγουστου του 1923 δηµοσιεύτηκε το Νοµοθετικό ∆ιάταγµα «περί
αθρόας πολιτογραφήσεως των προσφύγων». Το ∆ιάταγµα αυτό ήταν παρόµοιο µε το
προηγούµενο, µόνο που το άρθρο 3 προκάλεσε έντονες διαµαρτυρίες από την πλευρά
του αντιπολιτευόµενου Τύπου. Το συγκεκριµένο άρθρο ανέφερε: «Εκ των δυνάµει
του παρόντος Ν. ∆ιατάγµατος πολιτογραφουµένων υπόκεινται εις στράτευσιν, µόνον
οι άγοντες το 20 έτος της ηλικίας των, απαλλασσοµένων των συµπληρωσάντων το 20
έτος της κατά το άρθρον 23 του νόµου ΄΄περί Στρατολογίας΄΄ τριµήνου στρατιωτικής
υποχρεώσεως. Οι µη εγγραφόµενοι κατά τ’ ανωτέρω µέχρι της 30 Σεπτεµβρίου ε.έ.
θέλουσι θεωρηθή ως αδήλωτοι και θα υπάγωνται εις τας περί αδηλώτων κοινάς
διατάξεις του νόµου 425 περί στρατολογίας του κατά γην στρατού».22
Η συγκεκριµένη διάταξη αποτελούσε για την αντιπολίτευση ένα δέλεαρ και µια
ταυτόχρονη απειλή για τους νέους εκλογείς. Η Καθηµερινή κατήγγειλε ότι οι
φιλελεύθεροι υπόσχονταν στους πρόσφυγες απαλλαγή από τη στράτευση, µε τον όρο
όµως να εγγραφούν στους εκλογικούς καταλόγους, διαφορετικά η στράτευση για
όσους δεν εγγραφούν ήταν υποχρεωτική. Ταυτόχρονα υποστήριξε ότι σε περίπτωση
µη εγγραφής υπήρχε και η απειλή της στέρησης του επιδόµατος που λάµβαναν οι
πρόσφυγες για να καλύψουν τις άµεσες ανάγκες τους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η
αντιπολίτευση ήταν βέβαιη ότι οι πρόσφυγες θα προσέρχονταν σαν αγέλη στις
εκλογές και ότι θα ψήφιζαν σύµφωνα µε τις εντολές της Λέσχης των Φιλελευθέρων.23
Για να αποτραπεί ο παραπάνω κίνδυνος οι αντιβενιζελικοί πρότειναν οι
υποψήφιοι των προσφύγων να προέρχονται από τις περιφέρειες τις οποίες
εκπροσωπούσαν και η υπόδειξή τους να έχει λαϊκό χαρακτήρα. Η πολιτική τους θέση
για τη συµµετοχή των προσφύγων στις εκλογές ήταν να εκλέξουν οι πρόσφυγες
δικούς τους υποψηφίους, ψηφίζοντας σε χωριστούς εκλογικούς συλλόγους και να
απέχουν από κάθε προεκλογική κίνηση.24

20
΄΄Η πολιτογράφησις των προσφύγων και η συµµετοχή των εις τας εκλογάς. Συγχαρητήρια του
στρατηγού Χάριγκτων προς τον κ. Νίδερ δια την τάξιν της εκκενώσεως. Καταρτίζεται η ελληνική
αποστολή δια την διάσκεψιν της Λωζάνης΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 16 Οκτωβρίου 1922, αριθµ.
249, σ. 4.
21
΄΄Ο χρόνος των εκλογών. Τα εκλογικά βιβλιάρια και οι πρόσφυγες΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 19
Οκτωβρίου 1922, αριθµ. 252, σ. 4.
22
΄΄Η αθρόα πολιτογράφησις των προσφύγων. Ο τρόπος της εγγραφής των εις τους εκλογικούς
καταλόγους΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 25 Αυγούστου 1923, αριθµ. 544, σ. 3.
23
΄΄Το φίµωτρον΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 14 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1064, σ.1.
24
΄΄Οι πρόσφυγες και οι Μακεδόνες΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 22 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1072, σ.4.
 12

Την ίδια άποψη είχε και το µοναδικό οργανωµένο κόµµα της αντιπολίτευσης, το
Κόµµα των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά.25 Συγκεκριµένα ο Μεταξάς
πίστευε ότι τα παραπάνω Νοµοθετικά ∆ιατάγµατα σκοπό είχαν να αλλοιώσουν το
εκλογικό σύστηµα και να νοθεύσουν το εκλογικό αποτέλεσµα. Θεωρούσε ότι οι
πρόσφυγες εξαρτώνται οικονοµικά από το κράτος, δηλαδή στην ουσία από την
εκάστοτε κυβέρνηση, γι’ αυτό το λόγο έπρεπε να παραµείνουν µακριά από την
εκλογική αναµέτρηση και να αποκτήσουν αργότερα το εκλογικό δικαίωµα, την
περίοδο που θα έπαυε η οικονοµική τους εξάρτηση και θα ήταν ικανοί από
προσωπική αντίληψη να γνωρίζουν τα πολιτικά πρόσωπα και πράγµατα της Ελλάδας.
Η θεωρητική βάση της επιχειρηµατολογίας του ήταν η πολιτική ανωριµότητα του
προσφυγικού κόσµου. Στα πλαίσια της προεκλογικής κίνησης το Κόµµα των
Ελευθεροφρόνων διατύπωσε µια σειρά καταγγελιών, που αφορούσαν στην
πολιτογράφηση των προσφύγων. Κατήγγειλε ότι η εγγραφή τους στους εκλογικούς
καταλόγους διεξαγόταν µε βιασύνη και προχειρότητα, δεν καταβαλλόταν καµία
µέριµνα για την εξακρίβωση της ηλικίας τους, µε συνέπεια οι ανήλικοι να
παρουσιάζονται ως ενήλικες, για να αποφύγουν τη στράτευση, και να εγγράφονται
τελικά ως εκλογείς πολλοί ανήλικοι.
Συνεχίζοντας ο Μεταξάς υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες, εξαιτίας της προσωρινής
εγκατάστασης, τοποθετούνταν από την κυβέρνηση πρόχειρα σε εκλογικές
περιφέρειες, στις οποίες οι Φιλελεύθεροι δεν είχαν την πλειοψηφία µε σκοπό την
αλλοίωση του εκλογικού αποτελέσµατος.26 Ο Μεταξάς κατέκρινε την τακτική των
Φιλελευθέρων και πρέσβευε ότι είχε στοιχεία που αποδείκνυαν ότι χρησιµοποιούσαν
κάθε µέσο για να κερδίσουν την ψήφο των προσφύγων, φτάνοντας στο σηµείο να µην
τους παραδίδουν τα εκλογικά τους βιβλιάρια, αλλά να κρατούνται αυτά από τα
κρατικά όργανα, για να χρησιµοποιηθούν αναλόγως.27 Σύµφωνα µε τις πληροφορίες
του οι αρµόδιες επιτροπές της εγγραφής των προσφύγων και της έκδοσης των
εκλογικών βιβλιαρίων, αφού ενεργούσαν την εγγραφή, κρατούσαν κατόπιν τα
εκλογικά βιβλιάρια δίνοντας στον εγγεγραµµένο πρόσφυγα µια απλή απόδειξη σε
απλό χαρτί. Ο σκοπός τους ήταν να παραδοθούν τα βιβλιάρια την ηµέρα των εκλογών
σε οπαδούς της βενιζελικής παράταξης, που θα ψήφιζαν για λογαριασµό των
προσφύγων Οι Ελευθερόφρονες ανέφεραν ότι στα γραφεία τους αρκετοί πρόσφυγες
κατέθεσαν τις αποδείξεις τις οποίες έλαβαν αντί εκλογικών βιβλιαρίων.28
25
Το κόµµα των Ελευθεροφρόνων ήταν ο πρώτος πολιτικός σχηµατισµός που ανακοίνωσε το
πρόγραµµά του µετά τη µικρασιατική καταστροφή βλ. Χ. Χατζηιωσήφ, «Το προσφυγικό σοκ, οι
σταθερές και οι µεταβολές της ελληνικής οικονοµίας», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας
του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 17 – 18.
26
Το πρόγραµµα του εποικισµού είχε ευρύτερες διαστάσεις. Περιελάµβανε εκτός από την απλή
εγκατάσταση των προσφύγων, τον αναπροσανατολισµό των παραγωγικών σχέσεων, την εισαγωγή
νέων πολιτιστικών προτύπων και τον έλεγχο της εκλογικής συµπεριφοράς των νέων πληθυσµών βλ. Ν.
Καλογήρου, «Η γεωγραφία του εκσυγχρονισµού: οι µετασχηµατισµοί του Βορειοελλαδικού χώρου στο
Μεσοπόλεµο», Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός
εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 87 - 88. Άλλωστε οι
προσφυγικοί αστικοί και αγροτικοί συνοικισµοί άρχισαν να οικοδοµούνται από το 1923, διαδικασία
που ολοκληρώθηκε το 1928 βλ. Β. Χαστάογλου, «Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης: η σύλληψη της
µοντέρνας πόλης και ο εκσυγχρονισµός του αστικού χώρου», ό.π., σ. 105 και Α. Καραδήµου –
Γερόλυµπου, «Μετασχηµατισµοί και αναδιορθώσεις στο πλαίσιο του εθνικού χώρου», Χ. Χατζηιωσήφ
(επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ.
63.
27
΄΄Το κόµµα των Ελευθεροφρόνων καταγγέλλει νόθους και αντισυνταγµατικάς τας προσεχείς
εκλογάς. Η κυβέρνησις και η Επανάστασις οφείλουν να αποχωρήσουν. Ο κ. Μεταξάς προς τον
ελληνικόν λαόν΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 15 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1065, σ.1.
28
΄΄Το σκάνδαλον των προσφυγικών βιβλιαρίων. Ποιοι θα ψηφίσουν΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 21
Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1071, σ. 4.
 13

Την ίδια άποψη µε την αντιβενιζελική παράταξη για την εγκατάσταση των
προσφύγων είχε και το Κοµµουνιστικό κόµµα. Σε προκήρυξη που απηύθυνε προς
τους πρόσφυγες στις αρχές ∆εκεµβρίου 1923, µέσω του Ριζοσπάστη, διατύπωσε
σαφέστατα την κατηγορία ότι οι πρόσφυγες µεταφέρονταν σε συγκεκριµένες
περιοχές, για να δώσουν την εκλογική επιτυχία στους Φιλελευθέρους. Καλούσε τους
πρόσφυγες να οργανωθούν στο Κοµµουνιστικό κόµµα και στις εργατικές οργανώσεις,
επειδή µόνο η δηµιουργία µιας κυβέρνησης εργατών και αγροτών θα µπορούσε να
λύσει το προσφυγικό ζήτηµα.29 Το Κοµµουνιστικό κόµµα θεωρούσε υπεύθυνους για
τη µικρασιατική καταστροφή εξ ίσου τη βενιζελική και την αντιβενιζελική
παράταξη,30 γι’ αυτόν το λόγο πρέσβευε ότι οι πρόσφυγες δεν έπρεπε να
παρασυρθούν από τις υποσχέσεις των αστικών κοµµάτων πριν από τις εκλογές.31 Η
θέση του κόµµατος για το προσφυγικό ζήτηµα το 1923 ήταν τελείως διαφορετική από
αυτή των αστικών κοµµάτων. Θεωρούσε ότι το προσφυγικό θα µπορούσε να βρει τη
λύση µέσα από ριζικές αλλαγές στην οικονοµική και κοινωνική δοµή. Έχοντας ως
αφετηρία της επιχειρηµατολογίας του ότι οι πρόσφυγες δεν έπρεπε να ψηφίσουν τα
αστικά κόµµατα, επειδή ήταν υπεύθυνα για την προσφυγοποίησή τους, πρότεινε να
δηµευτούν οι περιουσίες των ευπόρων και να διανεµηθούν τα µεγάλα κτήµατα των
µοναστηριών και των µεγάλων γαιοκτηµόνων στους πρόσφυγες.32
Σε όλες τις καταγγελίες ο φιλελεύθερος Τύπος απαντούσε ότι οι πρόσφυγες
εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Μακεδονία στα κτήµατα των µουσουλµάνων και στην
Αθήνα και τον Πειραιά, όπου υπάρχουν βιοµηχανικές µονάδες, που µπορούσαν να
προσφέρουν εργασία, άρα δεν υπήρχε κάποια πολιτική σκοπιµότητα ή κοµµατικό
πρόγραµµα στην προσφυγική εγκατάσταση.33 Επιπλέον οι πρόσφυγες είχαν τα ίδια
πολιτικά δικαιώµατα µε όλους τους υπόλοιπους Έλληνες, τα οποία µάλιστα
προστατεύονταν από διεθνείς συνθήκες, όπως η Συνθήκη της Λωζάννης. Ήταν

29
΄΄Κοµµουνιστικό Κόµµα. Προκήρυξη στις εργαζόµενες προσφυγικές µάζες΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο
8 ∆εκεµβρίου 1923, αριθµ. 2279 – 769, σ. 1 και Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τ. 1ος, εκδ. Σύγχρονη
Εποχή, Αθήνα 21974, σ. 336 – 339.
30
Για τις απόψεις του Κ.Κ.Ε σχετικά µε τη µικρασιατική εκστρατεία βλ. P. Carabott, «The Greek
"communists" and the Asia Minor Campaign», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9, Αθήνα
1992, σ. 99 – 118. Για την αντιπολεµική στάση του ΣΕΚΕ βλ. Γ Λεονταρίτης, Το ελληνικό
σοσιαλιστικό κίνηµα κατά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, Αθήνα 1979.
31
΄΄Το προσφυγικόν΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 9 Σεπτεµβρίου 1923, αριθµ. 2203 – 693, σ. 3 και
΄΄Πρόσφυγες: Μην ξεχνάτε ότι ο βενιζελισµός και ο παλαιοκοµµατισµός είνε εξ ίσου υπεύθυνοι και
ένοχοι δια την συµφοράν σας και το ξεσπίτωµά σας. Ελάτε κάτω από την σηµαία του Κοµµουνιστικού
Κόµµατος για να δήτε στο µέλλον άσπρη µέρα. Το σύνθηµά σας ας είνε σφυρί και δρεπάνι΄΄,
Ριζοσπάστης, Πέµπτη 13 Σεπτεµβρίου 1923, αριθµ. 2207 – 697, σ. 1 και Το Κ.Κ.Ε., ό.π., σ. 352 – 358
και 372 – 375.
32
΄΄Μόνο το Κ.Κ.Ε. θα λύση το προσφυγικό΄΄, Ριζοσπάστης, Παρασκευή 16 Νοεµβρίου 1923, αριθµ.
2257 – 747, σ. 1 και ΄΄Από την άποψίν µας. Το προσφυγικό΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 18 Νοεµβρίου
1923, αριθµ. 2259 – 749, σ. 1.
33
Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά έφτασαν τις 75.000 οικογένειες ,
300.000 άτοµα. Άλλες 75.000 οικογένειες εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και τη Θράκη και 25.000
οικογένειες στην Παλαιά Ελλάδα και τα νησιά. Στη Θεσσαλονίκη το 1927 υπήρχαν 170.000 αστοί
πρόσφυγες. Συνολικά στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη συγκεντρώθηκε το 60% των
προσφύγων βλ. Α. Α. Πάλλης, Στατιστική Μελέτη περί των φυλετικών µεταναστεύσεων Μακεδονίας και
Θράκης κατά την περίοδο 1912 – 1924, Αθήνα 1925, σ. 23 και Μ. ∆ρίτσα, «Πρόσφυγες και
εκβιοµηχάνηση», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία –
Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 32. Για τις αιτίες εγκατάστασης των προσφύγων
στη Μακεδονία βλ. Έ. Κοντογιώργη, «Αγροτικές προσφυγικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία: 1923 –
1930», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9, Αθήνα 1992, σ. 49 – 59. Για την εγκατάσταση
των προσφύγων στην Αθήνα και τις πολιτικές σκοπιµότητες που αυτή εξυπηρετούσε βλ. Α. Ρήγος, Η
Β΄ Ελληνική ∆ηµοκρατία 1924 – 1935: Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα 1988, σ.
231.
 14

δεδοµένο για τον φιλελεύθερο Τύπο ότι δεν χρησιµοποιήθηκε καµία πολιτική πίεση
στους προσφυγικούς πληθυσµούς, επειδή οι πολιτικές τους επιλογές ήταν γνωστές.
Χαρακτηριστικό ήταν το απόσπασµα του Ελεύθερου Βήµατος:
«Αλλά και πιέζονται όµως οι πρόσφυγες δια να ψηφίσουν τα κόµµατα, τα
οποία η Επανάστασις ευνοεί. Πως; Μήπως αριθµούνται που
αντιεπαναστατικοί ή αντιβενιζελικοί πρόσφυγες; Μήπως εγνωρίσατε και
πρόσφυγας φίλους του κ. Βοζίκη, του κ. Αγγελοπούλου, του κ.
Αργυροπούλου και των άλλων του ″συνταγµατικού″ στερεώµατος; Ποιοι
θα βιασθούν δια να ψηφίσουν ό,τι η απαρηγόρητος από την συµφοράν
ψυχή των τους επιτάσσει; Και χρειάζεται πίεσις δια να µαυρίσουν οι
πρόσφυγες τους συντελεστάς του εκπατρισµού των, τους περιφρονητάς
των, τους υβριστάς των; Πρέπει, µήπως, η Επανάστασις να παύση
φροντίζουσα περί των προσφύγων, δια να µη τους επηρεάση κατά την
άσκησιν των πολιτικών των δικαιωµάτων; Και πρέπει, τάχα, να τους αφήση
ν’ αποθάνουν της πείνας, δια να ωριµάση καλλίτερον το πολιτικόν φρόνηµά
των; Κάτι παρόµοιον υπονοούν οι ισχυριζόµενοι ότι η χορήγησις των
προσφυγικών επιδοµάτων δεν θα επιτρέψη να ψηφίσουν οι τοιαύτα
λαµβάνοντες ανεπηρεάστως και ελευθέρως. Αλλ’ απαίτησις ανάλογος
µόνον από τα χείλη τίγρεων θα ηµπορούσε να εξέλθη και µόνον πάνθηρες
θα ήτο πιθανόν να την κάµουν δεκτήν. Επί τέλους όµως, διατί εκ των
χρηµατικών κεφαλαίων τόσων και τόσων κοµµάτων δεν εξοδεύουν και
αυτοί κάτι δια τους πρόσφυγας, αλλά τουναντίον τους απειλούν ότι αν
ψηφίσουν τους αντιθέτους ή και αν προσέλθουν απλώς εις τας κάλπας θα
τους σφάξουν και θα τους κάψουν, αναπαριστώντες εν µέσαις Αθήναις τας
φρικαλέας και τραγικάς της Μικράς Ασίας ηµέρας;»34
Ως τη διεξαγωγή των εκλογών ο αντιπολιτευόµενος Τύπος απευθυνόταν προς
τους πρόσφυγες και τους καλούσε να µείνουν µακριά από τα πολιτικά πάθη που
επικρατούσαν ανάµεσα στους βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς.
Χαρακτηριστικό ήταν το παρακάτω απόσπασµα από την Καθηµερινή:
«… θεωρούµεν υποχρέωσιν προς αυτούς πρώτον να αποταθώµεν.
Φεύγοντας σκληράς µοίρας το πλήγµα, τους εδέχθηµεν προσφέροντες ό,τι
ήτο δυνατόν να µετριάση την οδύνην των, ό,τι προχείρως ηδύνατο να
ανακουφίση τον πόνον των. Σήµερον, έν κόµµα, εκείνο το οποίο και άλλοτε
απεπειράθη την πολιτικήν των εκµετάλλευσιν, προσπαθεί να φέρη τον
προσφυγικόν κόσµον αντιµέτωπον της πλειοψηφίας του Έθνους. Θέλοµεν
να ελπίσωµεν ότι δεν θα το κατορθώση. Θέλοµεν να ελπίσωµεν ότι ο
προσφυγικός κόσµος δεν θα δεχθή την ανάµειξιν αυτήν εις εκλογικόν
αγώνα επί τοσούτων ριζικών αντιθέσεων διεξαγόµενον και δεν θα θελήση
να προσφέρη το βάρος του εις τον βενιζελικόν δίσκον της πλάστιγγος.
Μακράν της διαµάχης παραµένων, θα δικαιούται να ελπίζη εις την πλήρη
αυτού αποκατάστασιν µετεκλογικώς, όχι επί της µιας ή της άλλης
κυβερνήσεως µόνον, αλλ’ επί του Έθνους ολοκλήρου».35
Σύµφωνα µε τηλεγραφήµατα της ίδιας εφηµερίδας - που προσπαθούσε να
συγκρατήσει τη διαρροή της ψήφου των προσφύγων προς το φιλελεύθερο κόµµα και
να παρουσιάσει µια εικόνα που έδειχνε ότι οι πρόσφυγες δεν επιθυµούσαν να λάβουν
µέρος στην πολιτική διαµάχη βενιζελικών αντιβενιζελικών - οι πρόσφυγες της
Μακεδονίας απέρριψαν την πρόταση του συλλόγου των φιλελευθέρων της

34
΄΄Πρόσφυγες και ψηφοδέλτιον΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 8 ∆εκεµβρίου 1923, αριθµ. 648, σ. 1.
35
΄΄Οι Πρόσφυγες΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 14 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1064, σ.1.
 15

Θεσσαλονίκης για τη δηµιουργία ενός εθνικού συνασπισµού µε τη συµµετοχή τους.

Οι αντιπρόσωποι των προσφύγων ισχυρίστηκαν ότι είχαν περιορισµένη εντολή και
ότι η προσφυγική συνοµοσπονδία, που ήταν η µόνη αρµόδια να λαµβάνει αποφάσεις,
θα ανακοίνωνε τις αποφάσεις τους για την εκλογική αναµέτρηση. Κατά τη διάρκεια
µάλιστα της συνελεύσεως της 70µελούς επιτροπής του Κόµµατος των Φιλελευθέρων
της Θεσσαλονίκης - που ανακήρυξε επίσηµα τον Θεόδωρο Πάγκαλο ως αρχηγό των
Φιλελευθέρων Μακεδονίας – οι προσφυγικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης
προσκλήθηκαν στη συνέλευση, αλλά αρνήθηκαν να συµµετάσχουν, δηλώνοντας ότι
το ζήτηµα της αρχηγίας αφορούσε µόνο το Κόµµα των Φιλελευθέρων, ενώ αυτές
αποτελούσαν ανεξάρτητη πολιτικά οργάνωση και δεν αποκλειόταν να συµπράξουν µε
άλλα κόµµατα φιλικά προς την Επανάσταση, της οποίας τις αποφάσεις περίµεναν για
να καθορίσουν οριστικά τη στάση τους. Σε αυτή την άρνηση των προσφυγικών
οργανώσεων της Θεσσαλονίκης η Καθηµερινή προσέδιδε ιδιαίτερη σηµασία για τη
στάση των προσφύγων απέναντι στο κόµµα των Φιλελευθέρων.
Για την προεκλογική κίνηση των προσφύγων της Θεσσαλονίκης36 ενδιαφέρουσες
πληροφορίες έδωσε ο Μιχαήλ Κύρκος,37 µετέπειτα πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης, σε
οµιλία του στη Βουλή. Σύµφωνα µε τον Κύρκο στις αρχές Σεπτεµβρίου 1923 έγιναν
στη Θεσσαλονίκη τρία συνέδρια: το πανθρακικό, το παµµικρασιατικό και το
συνέδριο των Ποντίων. Στα συνέδρια αυτά συµµετείχαν αντιπρόσωποι των
προσφύγων της Μακεδονίας και της Θράκης. Στο πανθρακικό συνέδριο, πρόεδρος
ήταν ο πληρεξούσιος Έβρου Περικλής Κουρτίδης και συµµετείχαν πληρεξούσιοι της
Γ΄ Εθνοσυνέλευσης από τη Θράκη.38
Στα συνέδρια αυτά συζητήθηκε το ζήτηµα της πολιτικής κατεύθυνσης των
προσφύγων και υποβλήθηκαν δύο προτάσεις. Η πρώτη τέθηκε από τον πληρεξούσιο
Έβρου, Φίλιππο Μανουηλίδη, ο οποίος υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες όφειλαν να
συµπράξουν εκλογικά µόνο µε το κόµµα των Φιλελευθέρων, ενώ η δεύτερη πρόταση
που διατυπώθηκε από τον Κύρκο πρέσβευε την ενίσχυση όλων γενικά των κοµµάτων
που ήταν φιλικά προς την Επανάσταση. Ο Κύρκος υποστήριξε την παραπάνω
πρόταση, επειδή πρώτον θεωρούσε ότι, αν οι πρόσφυγες στήριζαν τους
Φιλελευθέρους, θα παραδιδόταν ο προσφυγικός κόσµος δέσµιος στις κατά τόπους
φιλελεύθερες οργανώσεις και δεύτερον επειδή την περίοδο εκείνη υπήρχε
δυσαρέσκεια κατά του κόµµατος των Φιλελευθέρων από υγιώς σκεπτόµενα µέλη του
προσφυγικού κόσµου. ∆υσαρέσκεια όχι εναντίον του Βενιζέλου, αλλά εναντίον
επιφανών µελών του κόµµατος, στα οποία οι πρόσφυγες απέδιδαν ευθύνες για την
καταστροφή. Ο Κύρκος θεωρούσε ότι ο προσφυγικός κόσµος έπρεπε να συντελέσει
στην ανάδειξη δηµοκρατικών πληρεξουσίων από τη Μακεδονία, για να αποδειχτεί
τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό η αγανάκτηση του
προσφυγικού κόσµου για τη µικρασιατική καταστροφή, που οφειλόταν στην πολιτική
που ακολούθησε η ∆υναστεία. Η πρόταση του Κύρκου δεν έγινε δεκτή. Περισσότεροι
από εξήντα αντιπρόσωποι όλων των επαρχιών της Μακεδονίας και της Θράκης
δήλωσαν τη σαφή εντολή των προσφύγων να υποστηρίξουν τον Βενιζέλο και µόνον
αυτόν. Στο Παµπροσφυγικό συνέδριο39, στο οποίο µετείχαν εκπρόσωποι και από τα

36
Για τους προσφυγικούς συνοικισµούς της Θεσσαλονίκης βλ Μ. Μαραβελάκης – Α. Βακαλόπουλος,
Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993 και Χ.
Ζαφείρης, Εν Θεσσαλονίκη 1900 – 1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994, σ. 89 – 91.
37
Ένα µικρό βιογραφικό σηµείωµα του Κύρκου στο Χ. Α. Θεοδωρίδης, ∆ιακριθέντες του ξεριζωµένου
Ελληνισµού, τ. Α’, έκδοση συλλόγων εθνικής µνηµοσύνης και φοιτησάντων εις την Ευαγγελικήν
Σχολήν Σµύρνης, Αθήνα 1975, σ. 143 – 144.
38
Βλ. τη διακήρυξη του πανθρακικού συνεδρίου στο D. Pentzopoulos, ό.π., σ. 176.
39
Βλ. παρακάτω σ. 16-20.
 16

τρία συνέδρια, υπερψηφίστηκε η παραπάνω απόφαση, αλλά µε µια τροπολογία που

εισήγαγε ο Κύρκος, ότι δηλαδή οι πρόσφυγες θα συµπράξουν µεν µε τους
Φιλελευθέρους, αλλά και µε φιλικά προς την Επανάσταση κόµµατα.
Τις ίδιες πληροφορίες για τα προσφυγικά συνέδρια του Σεπτεµβρίου δίνει και ο
Ριζοσπάστης. Σύµφωνα µε την εφηµερίδα η θρακική οµάδα πέτυχε στο πανθρακικό
συνέδριο να υπερψηφιστεί η πρότασή της για αποκλειστική συνεργασία των
προσφύγων µε το κόµµα του Βενιζέλου. Στο παµικρασιατικό συνέδριο, παρ’ όλες τις
επιρροές που άσκησε η συγκεκριµένη οµάδα, τελικά αποφασίστηκε η συνεργασία και
µε τα υπόλοιπα κόµµατα, εκτός των Ελευθεροφρόνων. Τις δύο αυτές προτάσεις
προσπάθησε να συγχωνεύσει το παµπροσφυγικό συνέδριο του Οκτωβρίου του 1923.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΠΑΜΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΣΥΝΕ∆ΡΙΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΤΟΠΟΣ

1-6 Οκτωβρίου 1923 Α΄ Παµπροσφυγικό Σιναία Ακαδηµία

12-15 Απριλίου 1925 Β΄ Παµπροσφυγικό Θεσσαλονίκη

17-26 Απριλίου 1926 Γ΄ Παµπροσφυγικό Αθήνα

Το συνέδριο αυτό κρίνεται σκόπιµο να εξεταστεί διεξοδικά, επειδή σε αυτό

έλαβαν το χρίσµα ηγετικά πρόσωπα, που θα διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο στη
µετέπειτα περίοδο και επιπλέον έγιναν φανερές οι συγκρούσεις στους κόλπους των
προσφύγων, οι οποίες δεν είχαν ιδεολογικό περιεχόµενο, αλλά οφείλονταν σε
προσωπικές φιλοδοξίες. Η επίσηµη εξουσία, µε την παρουσία του πρωθυπουργού
Στυλιανού Γονατά και ορισµένων υπουργών, όπως του Γεώργιου Παπανδρέου και
του Απόστολου ∆οξιάδη, έδωσε βαρύτητα στο συνέδριο και εξέλαβε τις αποφάσεις
του ως απόψεις της πλειοψηφίας του προσφυγικού κόσµου, γεγονός που φάνηκε από
τη διαβεβαίωση του Πρωθυπουργού ότι η Κυβέρνηση θα λάβει σοβαρά υπόψη τα
πορίσµατα που θα προκύψουν από τις εργασίες του. Το συνέδριο πραγµατοποιήθηκε
στη Σιναία Ακαδηµία και έλαβαν µέρος 280 αντιπρόσωποι των προσφύγων και µέλη
της Επιτροπείας των Αλυτρώτων.40 Άρχισε τις εργασίες του την 1η Οκτωβρίου του

40
Η Κοινή των Αλυτρώτων Ελλήνων και Προσφύγων Επιτροπεία ιδρύθηκε το 1917 στην Αθήνα και
διατηρούσε παραρτήµατα στη Ν. Υόρκη, στο Λονδίνο και το Παρίσι. Ιδρυτές της ήταν ο Νικόλαος
Κυριακίδης από τον Μαρµαρά, ο Κωνσταντίνος Σπανούδης από την Κωνσταντινούπολη και ο Χρ.
Βασιλακάκης. Πρώτος πρόεδρός της ήταν ο καθηγητής Πανεπιστηµίου Μαργαρίτης Ευαγγελίδης και
αντιπρόεδρός ο Νικόλαος Γ. Κυριακίδης, γραµµατέας της ο Σµυρναίος ποιητής Αλέκος Φωτιάδης και
αργότερα ο γιατρός Κ. Λαµέρας. Σκοποί της οργάνωσης ήταν η παροχή ακριβών πληροφοριών και
στατιστικών στοιχείων στην ελληνική κυβέρνηση και η διαφώτιση της παγκόσµιας κοινής γνώµης για
τις αξιώσεις του αλύτρωτου ελληνισµού, καθώς επίσης και η παροχή κάθε βοήθειας σε όσους Έλληνες
της Τουρκίας υπέφεραν από τις καταπιέσεις του τουρκικού καθεστώτος. Μετά τη µικρασιατική
καταστροφή η Επιτροπεία υπέδειξε στην ελληνική κυβέρνηση για υπουργό Πρόνοιας και
Περιθάλψεως το γιατρό Απόστολο ∆οξιάδη. Αναδιοργάνωσε το διοικητικό της συµβούλιο, που
αποτελούνταν από 40 µέλη, και εκλέχτηκε πρόεδρός της ο στρατηγός Σπυροµήλιος και αντιπρόεδρος ο
Σµυρναίος γιατρός Ψαλτώφ και ο επίσης γιατρός από την Κάλυµνο Σκεύος Ζερβός. Μετά το θάνατο
του Σπυροµήλιου και του Ψαλτώφ την προεδρεία ανέλαβε ο Σκεύος Ζερβός. Η οργάνωση εναντιώθηκε
στην υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης και οργάνωσε συλλαλητήρια σε όλες τις µεγάλες πόλεις
 17

1923, µε την πανηγυρική κήρυξη των εργασιών του από τον Γονατά και µε τον
καθιερωµένο αγιασµό, στον οποίο χοροστάτησε ο Μητροπολίτης Εφέσου
Χρυσόστοµος, και διήρκεσε ως τις 6 Οκτωβρίου.
Ήδη από την πρώτη µέρα προκλήθηκαν διαφωνίες για τη σύσταση του
προεδρείου. Η Επιτροπεία των Αλυτρώτων χωρίς την έγκριση της πλειοψηφίας των
µελών είχε καταλάβει αυτόκλητα την προεδρία µε επικεφαλής τον πρόεδρό της Σκεύο
Ζερβό. Ύστερα από διαµαρτυρίες των συνέδρων έγινε ψηφοφορία και από τους 168
παρευρισκοµένους οι 113 ψήφισαν εναντίον του Ζερβού. Όλος αυτός ο θόρυβος, που
προέκυψε από την πρώτη µέρα του συνεδρίου φανερώνει, ότι οι τοπικοί προσφυγικοί
σύλλογοι αµφισβητούσαν την πρωτοκαθεδρία των Αλυτρώτων στην πολιτική
εκπροσώπηση του προσφυγικού κόσµου. Αφού ανέλαβε προσωρινά την προεδρία ο
Άγιος Εφέσου Χρυσόστοµος, έγιναν αρχαιρεσίες για την ανάδειξη του προεδρείου.
Πρόεδρος εξελέγη µε 88 ψήφους επί συνόλου 154 ο Νεόκοσµος Γρηγοριάδης,
συνταγµατάρχης εν αποστρατεία από τα Κωτύωρα του Πόντου, που είχε διατελέσει
επαναστατικός επίτροπος στο Στρατοδικείο που καταδίκασε τους έξι και ήταν
υποψήφιος βουλευτής του κόµµατος των Φιλελευθέρων στο νοµό Πέλλης.41
Αντιπρόεδρος εκλέχτηκε ο επίσης υποψήφιος βουλευτής Αθηνών Εµµανουήλ
Εµµανουηλίδης, από την Καισάρεια της Καππαδοκίας, που είχε διατελέσει βουλευτής
Αϊδινίου και Σµύρνης και το 1924 ίδρυσε το Πολιτικό Μικρασιατικό Κέντρο, που θα
διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο µετά τις εκλογές.42 Και τα δύο πρόσωπα ανήκαν στο
κόµµα των Φιλελευθέρων και η εκλογή τους φανέρωσε τις πολιτικές προτιµήσεις της
πλειοψηφίας των αντιπροσώπων καθώς και την εµπιστοσύνη τους σε νέα πολιτικά
πρόσωπα που δεν ανήκαν στην Επιτροπεία των Αλυτρώτων.
Ο πολιτικός προσανατολισµός του συνεδρίου έγινε φανερός στο λόγο του
προέδρου του, Νεόκοσµου Γρηγοριάδη που ζήτησε από το συνέδριο να εκφράσει µε
ψήφισµα τις ευχαριστίες του προς την Επανάσταση και τον πρόεδρο της
Κυβερνήσεως. Υπέβαλε συγχρόνως πρόταση το συνέδριο να διαµαρτυρηθεί προς τις
∆υνάµεις για τον άδικο ξεριζωµό των ελληνικών πληθυσµών από τις εστίες των
προγόνων του. Αρχικά αναπτύχθηκαν οι στόχοι του συνεδρίου και έγινε µια εισήγηση
για το ζήτηµα της ανταλλαγής των πληθυσµών Η δεύτερη µέρα του συνεδρίου
καταναλώθηκε σε ανακοινώσεις που αφορούσαν στη µικρασιατική καταστροφή και
στο δράµα των προσφύγων. Τονίστηκαν οι απώλειες που υπέστησαν οι ελληνικοί
πληθυσµοί της Μ. Ασίας και οι εισηγητές εξιστόρησαν µε λεπτοµέρειες την

της Ελλάδας. Α.Υ.Ε., φάκ. 1919 Β/38/2, επιστολή της Κοινής των Αλυτρώτων Ελλήνων Επιτροπείας
προς το Υπουργείο Εξωτερικών, 7 Οκτωβρίου 1917. Επίσης βλ. ΄΄Ενώ συνεχίζοµεν ένα ακατάβλητον
αγώνα δια να επανιδρύσωµεν τον υπέροχον πολιτισµόν του αλυτρώτου γένους υπό τον ιερόν βράχον
της Ακροπόλεως. Νέαι εστίαι και βωµοί. Η δράσις της «Κοινής των Αλυτρώτων Ελλήνων
Επιτροπείας» εν Αθήναις, Παρισίοις, Λονδίνω και Αµερική εθνική οδοιπορία. Εις την Αµερικήν. Η
νέα µεγάλη µνηµειώδης έρευνα του Προσφυγικού Κόσµου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, αριθµ. 523
(Κυριακή 11 Ιουνίου 1939), σ. 1, αριθµ. 524, (Κυριακή 18 Ιουνίου 1939), σ. 1 και αριθµ. 525
(Κυριακή 25 Ιουνίου 1939), σ. 1.
41
Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 161 - 163.
42
΄΄Η έναρξις του Α΄ προσφυγικού συνεδρίου. Οι λόγοι του πρωθυπουργού κ. Γονατά και του κ.
∆οξιάδη. Ανατροπή του προεδρείου και εκλογή νέου συµβουλίου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 2
Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 581, σ. 3. Το υπόλοιπο προεδρείο αποτελούνταν από τους αντιπροέδρους ∆.
Ελευθεριάδη και Α. Ορφανίδη, γενικό γραµµατέα τον Σ. Παπαγρηγοριάδη, ειδικούς γραµµατείς τους
Λ. Κωνσταντινίδη και Ι. Γαβριηλίδη και κοσµήτορες τους Π. Λασκαρίδη, Γ. Σκουλάκη, Λ.
Ευφραιµίδη και Σ. Σολωµονίδη. Ο Εµµανουηλίδης καταγόταν από την Καισάρεια της Καππαδοκίας.
Σπούδασε στα Πανεπιστήµια Κωνσταντινούπολης και Αθηνών και υπήρξε διευθυντής του περιοδικού
Ακτίς, που εκδιδόταν στη Σµύρνη. ∆ιατέλεσε πρόεδρος του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου και της
κοινοβουλευτικής επιτροπής των προσφύγων πληρεξουσίων καθώς επίσης και Υπουργός Προνοίας και
Γενικός ∆ιοικητής Θράκης, βλ. Λαµψίδης, ό.π., σ. 196 και Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 42 – 43.
 18

καταστροφή των τόπων καταγωγής τους, δίνοντας παράλληλα και αριθµούς για τις
ανθρώπινες απώλειες. Αξιοσηµείωτο ήταν ότι οι πρόσφυγες αναγνώρισαν το έργο
των φιλανθρωπικών οργανώσεων στη διάσωση των προσφύγων και ιδίως της Near
East Relief, που αναφέρθηκε ότι περιέθαλψε 100 χιλιάδες ορφανά και 250 χιλιάδες
πρόσφυγες, για αυτό το λόγο και αποφασίστηκε να αποσταλεί ψήφισµα
ευγνωµοσύνης στην αµερικανική κυβέρνηση. Οι εισηγητές στο ζήτηµα της
καταστροφής της Σµύρνης απέδωσαν ευθύνες στην κυβέρνηση Γούναρη που
βιάστηκε να διατάξει τους Έλληνες στρατιώτες να επιβιβαστούν στα πλοία, ενώ θα
µπορούσαν να βοηθήσουν τις µονάδες του Πλαστήρα, που αγωνίζονταν έξω από τη
Σµύρνη, και µε αυτό τον τρόπο να καθυστερήσουν την κατάληψη της πόλης και να
σώσουν τον ελληνικό πληθυσµό της και ένα µεγάλο µέρος των περιουσιών του.43
Από τους εισηγητές της δεύτερης µέρας αξίζει να τονιστεί η παρουσία του Αντώνιου
Αθηνογένη από τη Σµύρνη, προέδρου της Ένωσης Ελλήνων Υπηκόων - σωµατείο
που αποτελούνταν από 14.000 περίπου οικογένειες που είχαν το δικαίωµα
αποζηµίωσης ως Έλληνες υπήκοοι της Τουρκίας – και µετέπειτα υποστηρικτή του
Γεώργιου Κονδύλη44 και του Σάββα Παπαγρηγοριάδη, από τα Βρυούλλα της Μικράς
Ασίας, υποψηφίου βουλευτή Αθηνών και µέλους του Πολιτικού Γραφείου του
Βενιζέλου την περίοδο 1917 – 1918.45
Την τρίτη µέρα µίλησαν αντιπρόσωποι των προσφυγικών οργανώσεων από
διάφορες περιοχές της χώρας και ανέπτυξαν την άθλια κατάσταση των προσφύγων.
Χαρακτηριστικό ήταν ότι οι άνθρωποι που εκπροσωπούσαν τις προσφυγικές οµάδες
προέρχονταν και από τις παλαιές ηγετικές τάξεις, όπως µητροπολίτες και άτοµα που
κατείχαν κάποιο αξίωµα πριν από τη µικρασιατική καταστροφή, παραδείγµατος χάριν
ο Άγιος ∆αρδανελλίων και ο Άγιος Περγάµου ή ο Νικολόπουλος, που είχε διατελέσει
Νοµάρχης στην Μικρά Ασία. Οι πολιτικές συζητήσεις δεν αποφεύχθηκαν κατά τη
διάρκεια των ανακοινώσεων, µια και το συνέδριο γινόταν σε προεκλογική περίοδο.
Εν µέσω χειροκροτηµάτων οι αντιπρόσωποι των προσφύγων επισήµαναν ότι οι
πρόσφυγες δεν πρόκειται να ψηφίσουν τους υπαιτίους της καταστροφής τους,
εννοώντας την αντιβενιζελική παράταξη.46 Έγιναν επίσης και αρκετές καταγγελίες
για την αδιαφορία που υπέδειξαν οι αρχές στην εγκατάσταση και στην περίθαλψη
των προσφύγων. Οι καταγγελίες αυτές στρέφονταν κυρίως προς τους Νοµάρχες της
Μακεδονίας και προς τους ανώτερους υπαλλήλους της Γενικής ∆ιεύθυνσης του
Εποικισµού Θεσσαλονίκης, οι οποίοι σύµφωνα µε τα λεγόµενα των συνέδρων
καταχράστηκαν µεγάλα χρηµατικά ποσά.47
Την τέταρτη µέρα συνεχίστηκαν οι αγορεύσεις για την κατάσταση των
προσφύγων. Το λόγο έλαβαν αντιπρόσωποι των προσφύγων από όλες τις περιοχές -
Κρήτη, Πελοπόννησο, Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη – και όλοι παραδέχτηκαν ότι το
προσφυγικό ζήτηµα έπρεπε να αντιµετωπιστεί άµεσα. Ανέπτυξαν πολλά από τα
προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι πρόσφυγες τη δεδοµένη χρονική περίοδο και

43
΄΄Η συνεδρίασις του παµπροσφυγικού συνεδρίου. Φρικιαστική εξιστόρησις της µικρασιατικής
τραγωδίας. Οι υπεύθυνοι της επελθούσης συµφοράς΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 3 Οκτωβρίου 1923,
αριθµ. 582, σ. 3.
44
Λ. Μιχελή, ό.π., σ. 139 και Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 86 – 87. Για το σωµατείο Ελλήνων Υπηκόων
βλ. παρακάτω σ. 89.
45
Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 155 – 156.
46
΄΄Αι εργασίαι του παµπροσφυγικού συνεδρίου. Ανακοινώσεις περί της καταστάσεως των
προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 4 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 583, σ. 3.
47
΄΄Αποκαλύψεις εις το προσφυγικόν συνέδριον΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 4 Οκτωβρίου 1923, αριθµ.
1054, σ.3.
 19

ζήτησαν την επίσπευση της διαδικασίας της αποκατάστασης.48 Τις επόµενες µέρες
του συνεδρίου προτάθηκαν από τους αντιπροσώπους διάφορα µέτρα για τη
διευθέτηση του προσφυγικού ζητήµατος. Ενδεικτικές για τις απόψεις των συνέδρων
ήταν οι προτάσεις του υποψήφιου πληρεξούσιου Αθηνών ∆ηµήτριου Μαρσέλλου,
από τη Σµύρνη.49 Ο Μαρσέλλος µιλώντας για την αγροτική και αστική εγκατάσταση
των προσφύγων πρότεινε να ανεγερθούν µικρές προσφυγικές κατοικίες από το
κράτος και να εξοφληθούν µακροπρόθεσµα από τους πρόσφυγες. Σε αυτό το πνεύµα
κινήθηκαν και οι υπόλοιπες αγορεύσεις της πέµπτης µέρας του συνεδρίου.50
Το υπόµνηµα του Α’ Παµπροσφυγικού Συνεδρίου υποβλήθηκε στα µέλη της
Επανάστασης και της Κυβέρνησης και δηµοσιεύτηκε στον ηµερήσιο Τύπο. Οι
βασικές προτάσεις του υποµνήµατος ήταν οι εξής: επιτάχυνση της αγροτικής
µεταρρύθµισης µε την απαλλοτρίωση όλων των µεγάλων γεωργικών εκτάσεων.51 Η
τουρκική ανταλλάξιµη περιουσία να αποδοθεί στους πρόσφυγες και να ακυρωθούν µε
ρητή δήλωση του Κράτους όλες οι παράνοµες αγοροπωλησίες. Για το ζήτηµα της
στέγης προτάθηκε οι ίδιοι οι πρόσφυγες να µεριµνήσουν για αυτήν µε τη χρηµατική
βοήθεια του κράτους και να αποδοθεί άµεσα η κυριότητα τόσο του οικήµατος όσο
και του γεωργικού κλήρου, για να µην αισθανόταν ο πρόσφυγας ότι ήταν προσωρινά
εγκατεστηµένος. Οι προτάσεις για την αστική αποκατάσταση ήταν ιδιαίτερα
ενδιαφέρουσες και έδειχναν την ταξική διαστρωµάτωση των προσφύγων πριν την
καταστροφή. Σύµφωνα µε το ψήφισµα του συνεδρίου η τάξη των µικροαστών
αποτελούσε την πλειοψηφία ανάµεσα στον προσφυγικό κόσµο.52 Οι µικροαστοί
πρόσφυγες είχαν δύο επιλογές, ή θα µετατρέπονταν σε αγρότες, οπότε θα
εντάσσονταν στα µέτρα που λάµβανε το κράτος για την αγροτική εγκατάσταση, ή θα
µετατρέπονταν σε εργατικό δυναµικό. Στη δεύτερη περίπτωση συναντούσαν
δυσκολίες να εγγραφούν στα εργατικά σωµατεία των γηγενών, επειδή δεν διέθεταν
εργατική συνείδηση και είχαν απεργοσπαστικές τάσεις. Για το λόγο αυτόν το
συνέδριο ζήτησε τη συνδροµή του Κράτους για την εγγραφή των προσφύγων στις
υπάρχουσες εργατικές ενώσεις, για να µη διασπαστεί η εργατική τάξη της χώρας µε
την ίδρυση καθαρώς εργατικών προσφυγικών σωµατείων, και παράλληλα να
διασφαλιστούν τα εργασιακά δικαιώµατα των προσφύγων µε τη συµµετοχή τους στα
εργατικά συνδικάτα. Για τους αστούς πρόσφυγες προτάθηκε η συνδροµή στην
εξεύρεση στέγης και η οικονοµική βοήθεια µε τη µορφή δανείων.53
Συµπερασµατικά, στο συνέδριο αυτό συµµετείχαν όλοι οι µετέπειτα πολιτικοί
αντιπρόσωποι των προσφύγων, ενώ παράλληλα πήραν µέρος και αντιπρόσωποι της

48
΄΄Αι εργασίαι του παµπροσφυγικού συνεδρίου. Ανακοινώσεις περί της καταστάσεως των
προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 5 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 584, σ. 3.
49
Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 165 – 166.
50
΄΄Αι εργασίαι του παµπροσφυγικού συνεδρίου. Η κατάστασις των ανά το κράτος προσφύγων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 6 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 585, σ. 3.
51
Οι κυβερνήσεις της περιόδου 1922 – 1926 µε συνεχείς τροποποιήσεις των νόµων περί αγροτικής
µεταρρύθµισης είχαν διαµορφώσει ένα νοµοθετικό πλαίσιο για τις απαλλοτριώσεις των µεγάλων
τσιφλικιών βλ. Σ. ∆. Πετµεζάς, «Αγροτική οικονοµία», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας
του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 199 – 200.
52
Η πλειονότητα των προσφύγων δήλωνε ότι ανήκε στη µικροαστική τάξη βλ. H. Morgenthau, I was
sent to Athens, Νέα Υόρκη 1929, σ. 259, H. B. Allen, Come over into Macedonia. The story of a Ten –
Year adventure in Uplifting a war – torn people, New Brunswick, Rutgers University Press 1943, σ. 8
και Μ. Ρηγίνος, «Η επαγγελµατική αποκατάσταση των προσφύγων στις πόλεις», Επιστηµονικό
Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου
1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ.
233 – 234.
53
΄΄Υπόµνηµα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Η αγροτική και αστική εγκατάστασις των
προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 17 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 596, σ. 3.
 20

παλαιάς ηγετικής τάξης. Οι ανακοινώσεις αφορούσαν στη µικρασιατική καταστροφή

και έθιξαν και το προσφυγικό ζήτηµα προτείνοντας λύσεις για την αγροτική και
αστική εγκατάσταση των προσφύγων. Ο διαχωρισµός αυτός έγινε για πρώτη φορά
στο συνέδριο και τέθηκε το όλο προσφυγικό ζήτηµα στη σωστή του βάση. Για πρώτη
φορά οι πρόσφυγες παρουσιάστηκαν οργανωµένοι και ενωµένοι στην υπόδειξη
λύσεων, που στην πλειοψηφία τους έγιναν δεκτές από τις µετέπειτα Κυβερνήσεις. Στο
συνέδριο αυτό φάνηκε ξεκάθαρα ότι ο προσφυγικός κόσµος θεωρούσε υπεύθυνη για
την καταστροφή την αντιβενιζελική παράταξη και τη ∆υναστεία.54 ∆εν υπήρξαν όµως
προεκλογικές αντιπαραθέσεις, επειδή η ολότητα του συνεδρίου τάχθηκε µε τα
βενιζελικά κόµµατα. Αναδείχτηκαν, όµως, οι προσωπικές φιλοδοξίες και υπήρχαν
αντιπαραθέσεις για το ποιοι θα ήταν στο µέλλον οι εκπρόσωποι των προσφύγων. Στο
επόµενο παµπροσφυγικό συνέδριο θα παραγκωνιστούν οι παλαιές ηγετικές τάξεις,
όπως και οι µητροπολίτες, και θα παίξουν µεγάλο ρόλο οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι,
που θα αναδειχτούν από την εκλογική αναµέτρηση του ∆εκεµβρίου του 1923.
Όταν καταρτίζονταν οι εκλογικοί συνδυασµοί, την αρχηγία του συνδυασµού των
Φιλελευθέρων είχε αναλάβει ο Θεόδωρος Πάγκαλος.55 Καµία επαφή δεν είχαν οι
πρόσφυγες πληρεξούσιοι µε αυτόν. Οι διαπραγµατεύσεις γίνονταν πάντοτε µε τους
αντιπροσώπους της προσφυγικής συνοµοσπονδίας, που χειρίζονταν το ζήτηµα αυτό,
η οποία προέκυψε από το παµπροσφυγικό συνέδριο.56
Οι Καυκάσιοι της Θεσσαλονίκης, που είχαν δικό τους σύλλογο, είχαν σαφείς
θέσεις για τις εκλογές του 1923.57 Στο συνέδριό τους, στα τέλη του Σεπτέµβρη του
1923, έλαβαν τις εξής αποφάσεις: απέκλεισαν τη συνεργασία τους µε κόµµατα των
άκρων και εξέφρασαν την επιθυµία τους να συνεργαστούν µε τα κόµµατα εκείνα που
υποστήριζαν τα συµφέροντα των προσφύγων και των γεωργών. Εξουσιοδοτούσαν το
συµβούλιο του συλλόγου τους να έρθει σε επαφή µε τις άλλες προσφυγικές
οργανώσεις για να κανονίσει το ζήτηµα του τελικού προσανατολισµού. Επίσης το
συνέδριο υπέδειξε ως υποψηφίους των Καυκασίων τους Ιωάννη Πασαλίδη,
σοσιαλδηµοκράτη, που στο παρελθόν ήταν αντιπρόσωπος στη Γεωργιανή βουλή, τον
Γρηγόριο Τηλικίδη και τον ∆ηµήτριο Ευθυµιάδη.58
Στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1923 η Κοινή των Αλυτρώτων Ελλήνων
Επιτροπεία έλαβε την εντολή από την κυβέρνηση να ετοιµάσει τους καταλόγους των
µελλοντικών υποψηφίων βουλευτών των προσφύγων. Ήταν χαρακτηριστικός ο
τρόπος που λειτούργησε το συγκεκριµένο σωµατείο και δείχνει το ρόλο που
διαδραµάτισε στην υπόδειξη των προσφύγων υποψηφίων. Έγιναν συνεχείς γενικές

54
Σύµφωνα µε τον Meynaud οι πρόσφυγες δεν είχαν κανένα συναισθηµατικό δεσµό προς το πρόσωπο
του Βασιλιά, γιατί ήταν αναθρεµµένοι έξω από την Ελλάδα βλ. J. Meynaud, Πολιτικές δυνάµεις στην
Ελλάδα, µετάφρ. Π. Μερλόπουλος, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 2 1974, σ. 45 – 47.
55
Για το ρόλο του Πάγκαλου στη Θεσσαλονίκη βλ. Y. D. Stefanidis, «Macedonia and Greek Politics
between the Two World Wars», Koliopoulos – I. Hassiotis, Modern and Contemporary Macedonia, τ.
Β’, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 64.
56
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 25, 22 Φεβρουαρίου 1924, σ. 378-382.
57
Για το σύλλογο των Καυκασίων βλ. Κ. Γαβριηλίδης, Αυτοβιογραφία, εκδ. Εντός, Αθήνα χ.χ., σ. 183
– 190.
58
΄΄Πολιτική κυβέρνησις θα διενεργήση τας εκλογάς. Την Πέµπτην αίρονται ο στρατιωτικός νόµος και
οι περιορισµοί του Τύπου. Η προκήρυξις των εκλογών. Οι Ελευθερόφρονες εν Μακεδονία. Η στάσις
των προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 16 Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 1066, σ.4. Ο Ιωάννης Πασαλίδης
γεννήθηκε στην Κουταΐδα του Καυκάσου το 1885. Τελείωσε την Ιατρική σχολή στην Οδησσό και
προσχώρησε στο Σοσιαλιστικό κόµµα της Ρωσίας. Το 1917 εκλέχτηκε βουλευτής µε το κόµµα των
Μπολσεβίκων και ορίστηκε Υπουργός Εξωτερικών της Γεωργίας. Μετά το 1922 εγκαταστάθηκε στη
Θεσσαλονίκη και εκλέχτηκε βουλευτής στις εκλογές του 1923 µε το κόµµα του Παπαναστασίου, ως
εκπρόσωπος της σοσιαλιστικής οµάδας, βλ. Γ. ∆. Νισύριος, Γιάννης Πασαλίδης, εκδ. Κ. Σεµελίδης,
Αθήνα χ.χ., σ. 12 κ.εξ.
 21

συνελεύσεις, στις οποίες µετείχαν οι Μητροπολίτες της Μ. Ασίας,59 οι πρώην

κοινοτικές αρχές των µικρασιατικών επαρχιών και οι αντιπρόσωποι όλων των
προσφυγικών σωµατείων και οργανώσεων της Αθήνας. Όλα δηλαδή τα ηγετικά
στοιχεία της περιόδου πριν από τη µικρασιατική καταστροφή και οι προσφυγικές
οργανώσεις που σχηµατίστηκαν µετά την καταστροφή και που θα παίξουν µεγάλο
ρόλο στην ανάδειξη των προσφύγων βουλευτών και στην πολιτική γενικότερα
οργάνωση των προσφύγων.60
Όλοι αυτοί οι παλαιοί και οι νέοι ηγετικοί παράγοντες υπέδειξαν διάφορους
τρόπους ανάδειξης των πολιτικών αντιπροσώπων των προσφύγων. Η τελική απόφαση
που πάρθηκε ήταν η εξής: κάθε Μητροπολίτης να προσκαλέσει τις κοινοτικές αρχές
που ανήκαν στην περιφέρειά του, τα προεδρεία των προσφυγικών συλλόγων και
οργανώσεων της περιοχής του, καθώς επίσης και τα µέλη της Επιτροπείας
Αλυτρώτων του νοµού του και σε µια κοινή συνέλευση όλοι αυτοί να υποδείξουν
έναν αριθµό υποψήφιων βουλευτών το πολύ διπλάσιο αναλογικά µε τον αριθµό των
προσφύγων που κατοικούσαν σε κάθε εκλογική περιφέρεια. Έγινε φανερό σε αυτή τη
συνέλευση ότι οι παλαιές ηγετικές τάξεις των προσφύγων, όπως οι Μητροπολίτες και
οι κοινοτικοί άρχοντες, έµεναν προσκολληµένοι στα κοινοτικά σχήµατα της
Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και διεκδίκησαν πολιτικό ρόλο και στην Ελλάδα µαζί µε
τις κατά τόπους προσφυγικές οργανώσεις.61
Ενώ στη Μακεδονία και στη Θράκη καταρτίστηκαν τελικά µικτοί συνδυασµοί
Φιλελευθέρων και ∆ηµοκρατικών, στους οποίους µετείχαν και πρόσφυγες υποψήφιοι,
στην Αθήνα και τον Πειραιά η Επιτροπεία των Αλυτρώτων στη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου διεξήγαγε συνοµιλίες µε όλα τα κόµµατα του δηµοκρατικού
κόσµου. Στα τέλη Νοεµβρίου του 1923 ανακοίνωσε στον Πλαστήρα ότι ύστερα από
τα αποτυχηµένα διαβήµατά της προς τους ηγέτες των φιλελεύθερων µερίδων να
αποκηρύξουν τη Βασιλεία αποφάσισε, επειδή ο προσφυγικός κόσµος δεν µπορούσε
να υποστηρίξει τη ∆υναστεία, επειδή τη θεωρούσε υπεύθυνη των δεινών του, να
συµπράξει µε το κόµµα των ∆ηµοκρατικών. Άλλωστε ήταν της άποψης ότι και στην
Αθήνα έπρεπε οι Φιλελεύθεροι να σχηµατίσουν κοινούς συνδυασµούς µε τους
∆ηµοκρατικούς, όπως και στις επαρχίες, και προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν
διατεθειµένη να εργαστεί. Από όλες αυτές τις επαφές της διακρίνεται καθαρά ότι
αντιµετωπίστηκε από τον πολιτικό κόσµο ως βασική αντιπρόσωπος του προσφυγικού
κόσµου.62 Τελικά δέκα µέρες πριν από τις εκλογές οι Φιλελεύθεροι και οι
∆ηµοκρατικοί αποφάσισαν να σχηµατίσουν κοινό συνδυασµό στην εκλογική
περιφέρεια Αθηνών – Πειραιώς, στον οποίο συµµετείχαν 12 Φιλελεύθεροι, 8 της
∆ηµοκρατικής Ένωσης, 3 των ∆ηµοκρατικών Φιλελευθέρων και 10 πρόσφυγες.
Επικεφαλής του συνδυασµού ήταν ο Βενιζέλος.63

59
Για το ρόλο του Μητροπολίτη στην κοινοτική ζωή βλ. Θ. Χατζηθεοδωρίδης, «Το σύστηµα
αυτοδιοίκησης στον Πόντο», Αρχείον Πόντου, τ. 38, Αθήνα 1983, σ. 448.
60
Ο Αιγίδης ισχυρίστηκε ότι οι περισσότεροι από τους διακεκριµένους πολιτικούς άνδρες του
αλύτρωτου ελληνισµού δεν µετείχαν στις πρώτες εκλογές του 1923, επειδή δεν είχαν προσαρµοστεί
στις µεθόδους και τα συστήµατα των εκλογικών αναµετρήσεων και έτρεφαν την ελπίδα της επανόδου
στις εστίες βλ. Α. Ι. Αιγίδης, Η Ελλάς χωρίς τους πρόσφυγας. Ιστορική, δηµοσιονοµική, οικονοµική και
κοινωνική µελέτη του προσφυγικού ζητήµατος, Αθήνα 1934, σ. 184 – 186.
61
΄΄Η υπόδειξις των υποψηφίων Βουλευτών των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 22
Οκτωβρίου 1923, αριθµ. 601, σ. 3.
62
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος θα ταχθή µετά των ∆ηµοκρατικών. Το κόµµα των Φιλελευθέρων εις
ουδεµίαν υποχώρησιν θα προβή. Η εκλογική σύµπραξις επετεύχθη εις τας επαρχίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τετάρτη 28 Νοεµβρίου 1923, αριθµ. 638, σ. 4.
63
Γ. ∆αφνής, Η Ελλάς µεταξύ δύο πολέµων, τ. Α΄, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1974, σ. 195.
 22

Μετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων η αντιβενιζελική παράταξη και το

Κοµµουνιστικό κόµµα υποστήριξαν ότι υπήρξε νόθευση του λαϊκού φρονήµατος,
εξαιτίας της συµµετοχής των προσφύγων στις εκλογές. Ο Ριζοσπάστης µάλιστα
υποστήριξε ότι στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία η µάχη των εκλογών δινόταν
ανάµεσα σε δύο παρατάξεις, µεταξύ του Κοµµουνιστικού κόµµατος και του
βενιζελισµού. Βέβαια στις εκλογές αυτές το Κ.Κ.Ε. έλαβε λιγότερες από 20.000
ψήφους σε σύνολο 800.00064 και σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του το κόµµα ψήφισαν
κυρίως οι εργάτες, ενώ οι βενιζελικοί συγκέντρωσαν τη µεγάλη πλειοψηφία των
προσφυγικών ψήφων, εξαιτίας της ψυχολογικής πίεσης που ασκήθηκε στον
προσφυγικό κόσµο κατά την προεκλογική περίοδο. ∆ιατυπώθηκαν µάλιστα και
καταγγελίες για νοθεία κυρίως στα προσφυγικά τµήµατα.65 Τα δύο άκρα στο σηµείο
αυτό συνέπιπταν, θεώρησαν ότι η νίκη των βενιζελικών δεν είχε κύρος και οι
πραγµατικές πολιτικές επιθυµίες του λαού νοθεύτηκαν από τις προτιµήσεις των
προσφύγων.66

64
∆. Γ. Κούσουλας, Κ.Κ.Ε. Τα πρώτα τριάντα χρόνια 1918 – 1949, εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική,
Αθήνα 1987, σ. 29.
65
΄΄Από την εκλογική κωµωδία. Νόθοι και άκυροι. Πρωτοφανείς αυθαιρεσίαι και πρωτάκουστοι
καλπονοθεύσεις εις Θεσσαλονίκην. Βίαια µέτρα κατά του Κοµµουνιστικού κόµµατος΄΄, Ριζοσπάστης,
Πέµπτη 20 ∆εκεµβρίου 1923, αριθµ. 2291 – 781, σ. 1.
66
΄΄Η χθεσινή εκλογική κωµωδία΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 17 ∆εκεµβρίου 1923, αριθµ. 2288 – 778, σ.
1. Βλ. επίσης Το Κ.Κ.Ε., ό.π.,σ. 382 – 384 και Γ. Κατσούλης, Ιστορία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος
Ελλάδας, τ. Β΄, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1976, σ. 65 – 66.
 23

2) Η πρώτη εµφάνιση των προσφύγων πληρεξουσίων στην Εθνοσυνέλευση: η

συζήτηση για το πολιτειακό ζήτηµα

Το προσφυγικό ζήτηµα στη συνείδηση των προσφύγων άλλαξε όψη µετά την
υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης. Μέχρι τότε οι πρόσφυγες πίστευαν ότι η
παραµονή τους στην Ελλάδα ήταν προσωρινή και ότι γρήγορα θα επέστρεφαν στις
εστίες τους. Η προσδοκία τους αυτή διαψεύστηκε µε την υπογραφή της Συνθήκης της
Λωζάννης.67 Για να εκφράσουν την αντίθεσή τους διοργάνωσαν συλλαλητήρια
διαµαρτυρίας σε πολλές µεγάλες πόλεις. Η συµµετοχή των προσφύγων στις
συγκεντρώσεις αυτές ήταν µεγάλη, στη Θεσσαλονίκη συµµετείχαν περισσότεροι από
40 χιλιάδες, επίσης µετείχαν αντιπρόσωποι των Αρµενίων, των Κιρκασίων, ακόµα
και των Τούρκων. Στα συλλαλητήρια αυτά οι πρόσφυγες παράλληλα εξέφρασαν τον
ενθουσιασµό τους για την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στην Ελλάδα και την
επικράτηση της επανάστασης του στρατού. Τα ψηφίσµατα των συλλαλητηρίων
αυτών περιείχαν διαµαρτυρίες κατά της ανταλλαγής των πληθυσµών και εκκλήσεις
προς τις συµµαχικές κυβερνήσεις, την ελληνική κυβέρνηση και όλο τον πολιτισµένο
κόσµο να συστήσουν στους αντιπροσώπους στη Λωζάννη να µην υπογράψουν τη
Σύµβαση της Ανταλλαγής.
Στη µεγάλη κινητοποίηση των προσφύγων τα κόµµατα τήρησαν ουδέτερη
στάση. Μεµονωµένα ορισµένα πολιτικά πρόσωπα καταφέρθηκαν εναντίον της
Συνθήκης και το Κοµουνιστικό κόµµα τάχθηκε εναντίον της υπογραφής. Ο
Θεόδωρος Πάγκαλος την χαρακτήρισε ως επονείδιστη συνθήκη, ενώ το Κ.Κ.Ε.
θεώρησε ως κύριο υπεύθυνο για τη ρήτρα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των
πληθυσµών τον Βενιζέλο, που προχώρησε στην υπογραφή για να αλλοιώσει την
εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας και να εξυπηρετήσει τα συµφέροντα της
ελληνικής αστικής τάξης.68
Η Κοινή των Αλυτρώτων Επιτροπεία, που διοργάνωνε αυτές τις
συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας, δέχτηκε στα γραφεία της στην Αθήνα δεκάδες
τηλεγραφήµατα από διάφορους νοµούς της Ελλάδας, όπου υπήρχαν πρόσφυγες, τα
οποία περιείχαν ανάλογα ψηφίσµατα.69 Χαρακτηριστικό ήταν το ψήφισµα του
συλλαλητηρίου των Αθηνών, που οργάνωσε η Επιτροπεία των Αλυτρώτων, στο οποίο
διακήρυξε ότι οι πρόσφυγες επιθυµούσαν την παλιννόστηση στις πατρογονικές τους
εστίες και καταγγέλλουν τη Συνθήκη «ως προσβολήν άνευ προηγούµενου κατά της
ανθρωπότητος και του πολιτισµού. Και διακηρύττουσιν ότι εν εναντία περιπτώσει θα
διαµαρτύρωνται αενάως αυτοί και τα τέκνα αυτών κληροδοτούντες το συναίσθηµα
τούτο της οδύνης και διαµαρτυρίας εις τας επερχοµένας γενεάς».70
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος απάντησε σε όλες αυτές τις διαµαρτυρίες δηµοσιεύοντας
στο Ελεύθερο Βήµα την επιστολή που είχε στείλει στον Νικόλαο Κυριακίδη, άλλοτε
πρόεδρο της Κοινής των Αλυτρώτων Επιτροπείας, και δικαιολόγησε τη θέση του για
τη Σύµβαση της Ανταλλαγής. Θεωρούσε ότι µε τη Σύµβαση αυτή είχε πετύχει τους
στόχους οι οποίοι ήταν οι εξής: 1) παραµονή των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης
στις εστίες τους 2) παραµονή του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη 3)
67
Το κείµενο της Συνθήκης στο Υπουργείον επί των Εξωτερικών, Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη
τη 30 Ιανουαρίου και τη 24 Ιουλίου 1923, Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1923.
68
΄΄∆ιατί είνε «επονείδιστος» η συνθήκη της Λωζάννης΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 1 Ιουλίου 1924, αριθµ.
2481 – 921, σ. 1.
69
΄΄Τα συλλαλητήρια των Αλυτρώτων εις τας επαρχίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 10 Ιανουαρίου 1923,
αριθµ. 333, σ. 3.
70
΄΄Το επιβλητικόν χθες συλλαλητήριον των Αλυτρώτων εναντίον της αποφάσεως περί ανταλλαγής
των πληθυσµών. Το επιδοθέν ψήφισµα εις τους αντιπροσώπους των Συµµάχων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 9 Ιανουαρίου 1923, αριθµ. 332, σ. 3.
 24

αναστολή της εκδίωξης των υπόλοιπων Ελλήνων, που βρίσκονταν στη Μικρά Ασία,
µέχρι τη στιγµή που θα άρχιζε η αναχώρηση των Τούρκων της Μακεδονίας 4)
αναχώρηση του τουρκικού πληθυσµού που κατοικούσε στην Ελλάδα - εκτός των
350.000 µουσουλµάνων της ∆υτικής Θράκης - οι κατοικίες των οποίων θα
χρησιµοποιούνταν για τη στέγαση περίπου µισού εκατοµµυρίου προσφύγων 5)
ακύρωση όλων των περιοριστικών µέτρων κυριότητας – όσα από το 1912 και µετά
εφαρµόστηκαν στην Τουρκία κατά των Ελλήνων ή στην Ελλάδα κατά των Τούρκων
– και δηµιουργία Επιτροπής, που θα είχε πρόεδρο αντιπρόσωπο της Κοινωνίας των
Εθνών, για να εκτιµήσει την περιουσία που οι πρόσφυγες εγκατέλειψαν στην
Τουρκία. Η αξία των περιουσιών των µουσουλµάνων της Ελλάδας θα συµψηφιζόταν
µε την αξία των περιουσιών των ελλήνων προσφύγων και η διαφορά θα πληρωνόταν
από το κράτος που θα ήταν οφειλέτης 6) το δικαίωµα των Ελλήνων πολιτών, όσοι
ήταν εγκατεστηµένοι στην Τουρκία, να επιστρέψουν στις εστίες τους και το δικαίωµα
των υπολοίπων να εγκαθίστανται στην Τουρκία µε τους ίδιους όρους που
εγκαθίστανται και οι πολίτες των άλλων κρατών 7) την αναγνώριση της ελληνικής
υπηκοότητας σε όλους τους πρόσφυγες, που περιλαµβάνονταν στην υποχρεωτική
µετανάστευση. Και κατέληξε:
«Θέλετε να αρνηθώµεν την υπογραφήν και όλα τα εντεύθεν
πλεονεκτήµατα, διότι ελπίζετε ότι ούτω θα επανέλθετε ευκολώτερον εις
Τουρκίαν; Αλλά τοιαύτη επάνοδος δεν θα επιτευχθή δια της παρεµβάσεως
τρίτων, αλλά µόνον δι’ ενδεχοµένης µεταβολής των σκέψεων της
Τουρκικής Κυβερνήσεως, ήτις δύναται ίσως ν’ αχθή εις τούτο εξ
οικονοµικών λόγων. Αλλ’ η υπογραφή της συµφωνίας δεν εµποδίζει τούτο.
Εφόσον εις των σηµερινών προσφύγων επιτύχη καθ’ ένα ή κατ’ άλλον ν’
αποσπάση άδειαν της Τουρκικής Κυβερνήσεως προς εγκατάστασίν του εν
Τουρκία, δύναται να επανέλθη εκεί. Επειδή όµως τούτο δεν είνε πιθανόν να
γίνη προ της παρελεύσεως ετών τινων, εν τω µεταξύ, τουλάχιστον, οι
πρόσφυγες δεν θα λιµοκτονούν και θα δυνηθούν, αποζηµιούµενοι, να
επιδοθούν εις κερδοφόρον τινά εργασίαν εν Ελλάδι. Ταύτα ενόµισα
αναγκαία εις απάντησιν του τηλεγραφήµατός σας. Γνωρίζω ότι ο
προσφυγικός κόσµος θα µε αναθεµατίση δι’ αυτό που κάµνω. Αλλ’ έχω την
συνείδησιν ήσυχον, ότι εργάζοµαι προς το συµφέρον αυτού».71
Όπως φαίνεται από το παραπάνω απόσπασµα ο Βενιζέλος δεν δήλωσε
κατηγορηµατικά ότι δεν υπήρχε καµία περίπτωση επανόδου στην Τουρκία,
αφήνοντας το 1924 να πλανάται η προσδοκία αυτή στους πρόσφυγες.72 Όταν ήρθε
στην Ελλάδα στις αρχές Ιανουαρίου 1924 και σχηµάτισε την πρώτη κυβέρνηση, στις

71
Σ. Στεφάνου (επιµ.), Τα κείµενα του Ελευθερίου Βενιζέλου, τ. Γ΄, Αθήνα, εκδ. Λέσχης Φιλελευθέρων,
1983, σ. 286. Για την αναγκαιότητα της Σύµβασης Ανταλλαγής βλ. επίσης Γ. Λαµψίδης, Οι πρόσφυγες
του 1922, Αθήνα, εκδ. Ελληνική Φωνή, 1982, σ. 106 – 110. Για τις θετικές επιπτώσεις της Σύµβασης
Ανταλλαγής στην εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας βλ. Α. Α Πάλλης., Η ανταλλαγή των
πληθυσµών από άποψη νοµική και ιστορική και η σηµασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος, εκδ.
Βάρτσου, Αθήνα 1933, σ. 22 – 24 και Α. Πρωτονοτάριος, Το προσφυγικόν πρόβληµα από ιστορικής,
νοµικής και κρατικής απόψεως, εκδ. Πυρσός, Αθήνα 1929, σ. 164 – 165. Για την απόφαση της
υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας βλ. Κ. Σβολόπουλος, Η
απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, εκδ. Εταιρείας
Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 7 – 27, όπου ο Σβολόπουλος αναφέρει ότι η απόφαση
για την ανταλλαγή ήταν πρωτοβουλία του Βενιζέλου. Ο Πετρόπουλος χαρακτήρισε τη Συνθήκη της
Λωζάννης έπαινο για την ικανότητα της διπλωµατίας να ελαχιστοποιεί τις συνέπειες µιας στρατιωτικής
ήττας, βλ. Γ. Πετρόπουλος, «Η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσµών», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή
(επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα
1989, σ. 446.
72
Γ. Πετρόπουλος, ό.π., σ. 466.
 25

προγραµµατικές δηλώσεις του στην ∆’ Εθνοσυνέλευση έθιξε και το προσφυγικό

ζήτηµα. Εκεί τόνισε ότι η άµεση λύση του προσφυγικού ζητήµατος θα αποτελούσε
άµεσο στόχο της πολιτικής του. Θεωρούσε ότι η αποκατάσταση των προσφύγων δεν
ήταν απλώς µια εκδήλωση φιλανθρωπίας ή ένα καθήκον της κυβέρνησης προς τους
ατυχείς αδελφούς πρόσφυγες, αλλά αποτελούσε ένα κεφαλαιώδες εθνικό και
οικονοµικό συµφέρον του Κράτους. Η ευφυΐα, η εργατικότητα και η επιχειρηµατική
δράση των νέων κατοίκων εγγυούνταν ότι όλες οι δαπάνες για την πλήρη
αποκατάστασή τους θα απέδιδαν πολλαπλάσια οφέλη µε την πάροδο του χρόνου στην
αύξηση του εθνικού πλούτου, της εθνικής δραστηριότητας και της εθνικής δύναµης
της χώρας.73 Στην νέα κυβέρνηση του Βενιζέλου ο προσφυγικής καταγωγής
Απόστολος ∆οξιάδης ανέλαβε το Υπουργείο της Υγιεινής, Προνοίας και
Αντιλήψεως.74
Η προσδοκία επανόδου των προσφύγων διαγράφηκε στον λόγο του προέδρου των
Αλυτρώτων Σκεύου Ζερβού στην πρώτη συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης.
Πλέκοντας το εγκώµιο του Βενιζέλου και της Επανάστασης του 1922 και τονίζοντας
ότι αντιπροσώπευε τον αλύτρωτο ελληνισµό, εξέφρασε την βεβαιότητα ότι «οι
αλύτρωτοι, θα αντικρύσωµεν τας εστίας µας ευτυχείς και ότι θα χαιρετήσωµεν την
ελευθερίαν µας και την ένωσιν µας µε µίαν µητέρα Ελλάδα, ευτυχή, ένδοξον, ενιαίαν
και µεγάλην Πατρίδα».75 Ο λόγος του καταχειροκροτήθηκε από την Εθνοσυνέλευση,
αν και προκάλεσε αντιδράσεις από την πλευρά των προσφύγων, που δεν είχαν ως
στόχο το περιεχόµενο των λόγων του όσο το ποια τελικά οµάδα προσφύγων
εκπροσωπούσε, επειδή εκτός από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας στην
Επιτροπεία Αλυτρώτων, που εκπροσωπούνταν από εννιά πληρεξουσίους, εντάχθηκαν
και οι ∆ωδεκανήσιοι.76
Ωστόσο από την πλευρά των γηγενών πληρεξουσίων ο λόγος του Ζερβού
σχολιάστηκε αρνητικά και υπήρξε αφορµή να ασκηθεί αρνητική κριτική στην
κυβέρνηση Καφαντάρη – διάδοχο της κυβέρνησης Βενιζέλου – ότι σκόπιµα
καλλιεργούσε την προσδοκία των προσφύγων για επάνοδο στις εστίες τους, µια και
δεν απάντησε στην οµιλία του Ζερβού. Σύµφωνα µε τους γηγενείς πληρεξουσίους η
κυβέρνηση έπρεπε ρητά και κατηγορηµατικά να δηλώσει ότι δεν έτρεφε καµία ελπίδα
για την επιστροφή των προσφύγων στις εστίες τους. Άλλωστε το αίσθηµα της
προσωρινότητας που επικρατούσε στον προσφυγικό κόσµο παρέλυε κάθε προσπάθεια
µόνιµης παραγωγικής εγκατάστασης και η χρήση του όρου «πρόσφυγας» έβλαπτε το
κράτος από οικονοµικής άποψης, επειδή δεν ενέπνεε την πεποίθηση ότι οι πρόσφυγες
ήταν Έλληνες πολίτες. Πρότειναν µάλιστα η Κυβέρνηση να συµπεριλάβει τους
ακτήµονες και άνεργους γηγενείς στα µέτρα που θα ελάµβανε για την αποκατάσταση
των προσφύγων, επειδή ήταν το ίδιο αναξιοπαθείς όπως οι πρόσφυγες και επιπλέον
το µέτρο αυτό θα συνέβαλλε στην καταπολέµηση της προσπάθειας κάποιων κύκλων
– που δεν κατονοµάστηκαν – να δηµιουργήσουν χάσµα ανάµεσα στα δύο στοιχεία.77
Μετά την παραίτηση του Βενιζέλου78 στις 6 Φεβρουαρίου 1924 το
πρωθυπουργικό αξίωµα ανέλαβε ο Γεώργιος Καφαντάρης. Οι προγραµµατικές
δηλώσεις της νέας κυβέρνησης για το προσφυγικό ζήτηµα ήταν γενικές και αόριστες,

73
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 5, 23 Ιανουαρίου 1924, σ. 24. Για την απόφαση του Βενιζέλου να επανέλθει
στην πολιτική σκηνή βλ. Σ. Στεφάνου (επιµ.), ό.π., σ. 303 – 305 και Η. Μπερεδήµας, Η πρώτη
∆ηµοκρατία, εκδ. Άκµων, Αθήνα 1960, σ. 327 – 337.
74
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 3, 21 Ιανουαρίου 1924, σ. 17.
75
Ε..Σ.Β., Συνεδρίασις 1, 2 Ιανουαρίου 1924, σ. 9.
76
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 5, 23 Ιανουαρίου 1924, σ. 30-31.
77
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 16, 12 Φεβρουαρίου 1924, σ. 200.
78
Για τους λόγους της παραίτησης Βενιζέλου βλ. Γ. ∆αφνής, ό.π., τ. Α΄, σ. 220-223.
 26

παρόµοιες µε αυτές του Βενιζέλου, εξέφραζαν απλώς την επιθυµία για άµεση λύση
του προσφυγικού ζητήµατος, χωρίς να προτείνουν κάποιο συγκεκριµένο πρόγραµµα.
Ο ∆οξιάδης παρέµεινε υπουργός Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως.79
Η πρώτη κίνηση των προσφύγων πληρεξουσίων ήταν ο σχηµατισµός µιας
επιτροπής η οποία θα εξέθετε στην Κυβέρνηση τις απόψεις των προσφύγων
πληρεξουσίων για το προσφυγικό ζήτηµα. Συγκεκριµένα ζήτησε από τον Καφαντάρη
την επίσπευση της αναχώρησης των ανταλλάξιµων µουσουλµάνων και την
εγκατάσταση των προσφύγων στα κτήµατά τους και παράλληλα την επίσπευση της
εκτίµησης των ανταλλάξιµων περιουσιών. Θίχτηκε και το ζήτηµα των οµήρων και
ζητήθηκε η άµεση επιστροφή τους καθώς και η πρόσληψη προσφύγων στις διάφορες
υπηρεσίες που σχετίζονταν µε την αστική και την αγροτική εγκατάσταση, όπως
επίσης και στις διοικητικές υπηρεσίες της Μακεδονίας και της Θράκης. Ο
Καφαντάρης διαβεβαίωσε την επιτροπή ότι η κυβέρνησή του θα ασχοληθεί ιδιαίτερα
µε όλα τα προσφυγικά ζητήµατα και θα προβεί στη λήψη ειδικών νοµοθετηµάτων, αν
παραστεί ανάγκη. Τα θέµατα που συζήτησε η επιτροπή µε τον Καφαντάρη ήταν τα
ίδια µε τα οποία είχε ασχοληθεί και το παµπροσφυγικό συνέδριο που Οκτωβρίου, ενώ
στην επιτροπή που σχηµατίστηκε µετείχαν πρόσωπα που είχαν κάνει εισηγήσεις στο
συνέδριο, όπως ο Γρηγοριάδης και ο Ζερβός, καθώς και εκπρόσωποι της θρακικής
οµάδας.80
Την ίδια περίπου περίοδο που στο κόµµα των Φιλελευθέρων διενεργούνταν
διάφορες ζυµώσεις για τη θέση που έπρεπε να τηρηθεί στο πολιτειακό ζήτηµα, στον
Τύπο υπήρχαν δηµοσιεύµατα που ανέφεραν την επιθυµία αρκετών προσφύγων
πληρεξουσίων να σχηµατίσουν ξεχωριστό κόµµα. Οι σκέψεις που υπήρχαν ήταν να
ονοµαστεί το νέο κόµµα «αγροτικό δηµοκρατικό», µια και το προσφυγικό ζήτηµα
σχετιζόταν µε το αγροτικό, και να προταθεί συνεργασία µε το Αγροτικό κόµµα, που
αντιπροσωπευόταν από επτά βουλευτές στην Εθνοσυνέλευση.81 Η συζήτηση ωστόσο
για το πολιτειακό ζήτηµα στη Βουλή στάθηκε καταλυτική και καθυστέρησε τις
πολιτικές ζυµώσεις στο χώρο των προσφύγων, όπως επίσης συνέβαλε και στη
καθυστέρηση της συζήτησης του προσφυγικού ζητήµατος, γεγονός που
επισηµάνθηκε από τους 30 πρόσφυγες βουλευτές, οι οποίοι µε επερώτησή τους
ζήτησαν να οριστεί ηµέρα συζήτησης για το προσφυγικό.82
Στη µακρά συζήτηση που ακολούθησε για το πολιτειακό ζήτηµα οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι εξέφρασαν τις δηµοκρατικές τους αντιλήψεις, ως προς αυτό υπήρξε
οµοφωνία, διαφώνησαν όµως ως προς τον τρόπο διευθέτησης του πολιτειακού
ζητήµατος και ακολούθησαν το κλίµα που επικρατούσε στην Εθνοσυνέλευση·
χωρίστηκαν δηλαδή σε δυο µερίδες, υποστηρίζοντας αυτοί που πρόσκεινται στη
∆ηµοκρατική Ένωση την ανακήρυξη της ∆ηµοκρατίας από την Εθνοσυνέλευση και

79
«Προ πάσης άλλης µερίµνης όµως αισθανόµεθα ότι προέχει το καθήκον ηµών προς ανακούφισιν
των δεινοπαθούντων προσφυγικών πληθυσµών. ∆ι’ ο και άνευ χρονοτριβής θέλοµεν επιδοθή, εν στενή
και αδιαλείπτω επαφή µεθ’ όλων των παραγόντων των εγκύρως εκπροσωπούντων τον προσφυγικόν
κόσµον, εις τας ενδεικνυοµένας προσπαθείας προς βελτίωσιν των βιοτικών όρων των προσφύγων και
επίσπευσιν της µονίµου αυτών εγκαταστάσεως», βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 15, 11 Φεβρουαρίου 1924, σ.
178.
80
΄΄Ο Πρωθυπουργός κ. Καφαντάρης ανεκοίνωσεν ότι η κυβέρνησις θα εφαρµόση ολοκληρωτικώς το
πρόγραµµα του κ. Ελ. Βενιζέλου. Η στάσις των ∆ηµοκρατικών και διαφόρων οµάδων έναντι της
κυβερνήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 7 Φεβρουαρίου 1924, αριθµ. 705, σ. 6.
81
΄΄Η πολιτική συζήτησις εν τη Βουλή λήγει το Σάββατον. Οι κ.κ. Κονδύλης και Χατζηκυριάκος
παραιτούνται του αξιώµατος των. Οι πρόσφυγες θ’ αποτελέσουν αγροτικόν δηµοκρατικόν κόµµα΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου 1924, αριθµ. 711, σ. 4.
82
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 15, 11 Φεβρουαρίου 1924, σ. 180 και Συνεδρίασις 16, 12 Φεβρουαρίου 1924, σ.
192-193.
 27

αυτοί που ανήκαν στο κόµµα των Φιλελευθέρων την άµεση προσφυγή σε
δηµοψήφισµα.83 Από τη συζήτηση του πολιτειακού αναγκαίο είναι να παρουσιαστούν
οι αγορεύσεις προσφύγων πληρεξουσίων που εξέφραζαν οµάδες, όπως η θρακική και
η σοσιαλιστική και αυτών που εκπροσωπούσαν τα δύο µεγάλα κόµµατα της
Εθνοσυνέλευσης, τη ∆ηµοκρατική Ένωση και το κόµµα των Φιλελευθέρων.
Μια από αυτές τις αγορεύσεις ήταν του Κωνσταντίνου Φίλανδρου, πληρεξουσίου
της θρακικής οµάδας και του κόµµατος των Φιλελευθέρων, που εκλέχτηκε για πρώτη
φορά το Νοέµβριο του 1920 στην Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης, από όπου
καταγόταν, και στις εκλογές του 1923 πολιτεύτηκε στη Θεσσαλονίκη.84 Οι
πληρεξούσιοι της Θρακικής οµάδας είχαν αντιµετωπιστεί µε ιδιαίτερη εχθρότητα και
καχυποψία από την Γ’ Εθνοσυνέλευση, γεγονός που τους έκανε τελείως αρνητικούς
προς τη ∆υναστεία. Ο Φίλανδρος, που το 1916 είχε προσχωρήσει στο κίνηµα της
Εθνικής Αµύνης, υπογράµµισε στην οµιλία του το ενδιαφέρον που έδειξε το Κόµµα
των Φιλελευθέρων για τους πρόσφυγες. Αναφορικά µε το πολιτειακό ζήτηµα τόνισε
ότι οι πρόσφυγες ήταν αντίθετοι στην επάνοδο της ∆υναστείας, επειδή τη θεωρούσαν
υπεύθυνη για την καταστροφή τους, και όλη τη συζήτηση για το πολιτειακό ζήτηµα
στη Βουλή την αντιλαµβάνονταν ως ένα χλευασµό και µια προσβολή προς τον πόνο
και τη συµφορά τους.85
Ο Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης, βουλευτής Αθηνών του κόµµατος των
Φιλελευθέρων, τόνισε ότι ο προσφυγικός κόσµος δεν ήταν αναµεµειγµένος στον
εθνικό διχασµό που επικρατούσε στη χώρα πριν από τη µικρασιατική καταστροφή. Ο
λόγος ήταν η απόσταση που υπήρχε ανάµεσα στην Ελλάδα και τους µετέπειτα
πρόσφυγες. Υποστήριξε ότι η συµφιλίωση που επαγγέλλεται ο Βενιζέλος έβρισκε
σύµφωνο τον προσφυγικό κόσµο, αλλά έπρεπε να γίνει αποδεκτή και από την
αντιβενιζελική παράταξη. Θεωρούσε ότι ο θεσµός της Βασιλείας είχε χρεοκοπήσει,
όπως επίσης και η δυναστεία, που ήταν η κύρια υπεύθυνη για τη µικρασιατική
καταστροφή. Τόνισε επίσης την αντίθεση του προσφυγικού κόσµου στη Συνθήκη της
Λωζάννης και θύµισε τα συλλαλητήρια διαµαρτυρίας, µετά την υπογραφή της.86
Πιο γλαφυρός για τη θέση του προσφυγικού κόσµου στο ζήτηµα του
πολιτεύµατος ήταν ο λόγος του πληρεξούσιου Θεσσαλονίκης, Λεωνίδα Ιασονίδη, ο
οποίος ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «ο πρόσφυξ, όταν εψήφιζεν, ησπάζετο την
κάλπην, εσταύρωνε το ψηφοδέλτιον και το έρριπτεν εις την κάλπην, διότι είχεν την
ιδέαν ότι εις το ψηφοδέλτιον εκείνο ενέκλειε την κατάραν εναντίον της ∆υναστείας
(χειροκροτήµατα), το ανάθεµα εναντίον της Βασιλείας και την ελπίδα ηµερών
καλυτέρων δια της ∆ηµοκρατίας. Αύτην την σηµασίαν είχον αι εκλογαί όσον αφορά
τους πρόσφυγας». Για τον προσφυγικό κόσµο µετά την Επανάσταση του ’22 το
ζήτηµα του πολιτεύµατος είχε οριστικά ρυθµιστεί και µε την ψήφο του στις εκλογές
είχε επικυρώσει την απόφασή του αυτή.87
Ο Κύρκος, βουλευτής επίσης Θεσσαλονίκης, διαφώνησε µε τον Ιασονίδη στους
παραπάνω ισχυρισµούς του. Θεωρούσε ότι οι πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης ψήφισαν
για την επάνοδο του Βενιζέλου κατά κύριο λόγο και όχι για τη ρύθµιση του
πολιτειακού ζητήµατος. Στην οµιλία του βέβαια τόνισε τις δηµοκρατικές πεποιθήσεις
του προσφυγικού κόσµου, που βασίζονταν σε δύο λόγους: στην πεποίθηση ότι η
πολιτική της ∆υναστείας τούς είχε στερήσει το όνειρο της ελεύθερης ζωής στις

83
Π. Β. Πετρίδης, Ελληνική πολιτική και κοινωνική ιστορία 1821 – 1940. Επισκόπηση, εκδ.
Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 170.
84
Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 148 – 149.
85
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 17, 13 Φεβρουαρίου 1924, σ. 225 - 227.
86
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 23, 20 Φεβρουαρίου 1924, σ. 346-347.
87
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 22, 19 Φεβρουαρίου 1924, σ. 313.
 28

πατρογονικές εστίες και ήταν υπεύθυνη για την καταστροφή και την προσφυγιά και
στο γεγονός ότι, µολονότι έζησαν υπό ξένη κυριαρχία, είχαν αναπτύξει ένα αξιόλογο
κοινοτικό σύστηµα, που είχε δηµοκρατικές βάσεις, και τους επέτρεψε να
καλλιεργήσουν την παιδεία και να αναπτύξουν έντονη πολιτιστική δραστηριότητα.
Εκτός από αντιδυναστικός και δηµοκρατικός ο προσφυγικός κόσµος ήταν σταθερά
προσηλωµένος στο πρόσωπο του Βενιζέλου, που θαύµαζε και εκτιµούσε
απεριόριστα, επειδή πίστευε ότι χάρη στον Βενιζέλο σώθηκε και επειδή θεωρούσε ότι
εκείνος ήταν ο πολιτικός ηγέτης που θα µπορούσε να διορθώσει τα πάντα και να
οδηγήσει τους πρόσφυγες στην ευηµερία.88
Για να αιτιολογήσει τις θέσεις του ο Κύρκος περιέγραψε µια σειρά από γεγονότα.
Μετά τη νίκη της 16ης ∆εκεµβρίου ο Πάγκαλος, όπως ισχυριζόταν ο Κύρκος, έστειλε
τηλεγράφηµα στη Θεσσαλονίκη από την Αθήνα συνιστώντας τη συγκρότηση
συλλαλητηρίου, που θα επιδίωκε την πτώση της ∆υναστείας. Συνέπεια αυτού του
τηλεγραφήµατος ήταν η σύσκεψη των 15 προσφύγων πληρεξουσίων της Μακεδονίας,
οι οποίοι αποφάσισαν ότι δεν υπήρχε λόγος για τη συγκρότηση ενός παρόµοιου
συλλαλητηρίου, µια και είχαν αποφασίσει ήδη οι πρόσφυγες µε την ψήφο τους για
την τύχη της ∆υναστείας. Υπήρξε και νέα σύσταση από την πλευρά της Επανάστασης
για συµµετοχή των προσφύγων στο συλλαλητήριο και η απόφαση, που ελήφθη µε
απόλυτη πλειοψηφία ήταν και πάλι αρνητική. Όλα τα παραπάνω αποδείκνυαν,
σύµφωνα µε τον Κύρκο, την πλήρη αφοσίωση του προσφυγικού κόσµου στο
πρόσωπο του Βενιζέλου. Εποµένως οι λόγοι των προσφύγων βουλευτών ότι ο
προσφυγικός κόσµος µε την ψήφο του στις εκλογές ήθελε την ανακήρυξη της
∆ηµοκρατίας και την έκπτωση της ∆υναστείας, δεν ήταν απολύτως αληθινοί.89
Οι θέσεις του Κύρκου προκάλεσαν αντιδράσεις και πρόσφυγες πληρεξούσιοι
πήραν το λόγο για να αντικρούσουν τα επιχειρήµατά του. Ο Νικόλαος
Κωνσταντόπουλος, βουλευτής των Φιλελευθέρων στις Σέρρες και µέλος της
θρακικής οµάδας, ανέφερε διάφορα περιστατικά, που αποδείκνυαν την αντιπάθεια
του Κωνσταντίνου προς το προσφυγικό στοιχείο, για να αποδείξει ότι στη συνείδηση
του προσφυγικού κόσµου το ζήτηµα του πολιτεύµατος είχε οριστικά επιλυθεί µε την
εκλογή της 16ης ∆εκεµβρίου 1923, στην οποία οι πρόσφυγες µε την ψήφο τους
εξέφρασαν την δηµοκρατική τους ιδεολογία.90 Ο Θεόδωρος Ανδρεάδης,
πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης, ισχυρίστηκε ότι οι πρόσφυγες υποψήφιοι στον
προεκλογικό τους αγώνα χρησιµοποίησαν κατά κόρον το επιχείρηµα της
εγκαθίδρυσης της ∆ηµοκρατίας, κάνοντας όλη εκείνη την προεργασία την οποία θα
διενεργούσαν οι υπόλοιποι πληρεξούσιοι πριν από το δηµοψήφισµα. Ανέφερε
χαρακτηριστικά ότι πριν από την εκδήλωση του στασιαστικού κινήµατος91 στο
παµπροσφυγικό συνέδριο γίνονταν πολιτικές συζητήσεις για την πολιτική
τοποθέτηση των προσφύγων και ελήφθη η απόφαση να συµπράξουν ορισµένοι
πρόσφυγες υποψήφιοι µε τους Φιλελευθέρους και ορισµένοι µε τα υπόλοιπα
δηµοκρατικά κόµµατα. Μετά το στασιαστικό κίνηµα η δηµοκρατική γραµµή
απέκτησε µεγαλύτερη δύναµη. Η προσφυγική συνοµοσπονδία µόνη της υπέδειξε τους
υποψηφίους, χωρίς να έχει καµία επαφή µε το κέντρο των Φιλελευθέρων της
Θεσσαλονίκης. Είχε σφυγµοµετρήσει τις δηµοκρατικές αρχές του προσφυγικού
κόσµου και υποστήριξε προεκλογικά την καθιέρωση της ∆ηµοκρατίας. Μετά τις
εκλογές η συνοµοσπονδία έστειλε τηλεγράφηµα προς τον Βενιζέλο, που υπέγραψαν

88
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 25, 22 Φεβρουαρίου 1924, σ. 378.
89
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 25, 22 Φεβρουαρίου 1924, σ. 378-382.
90
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 430.
91
Πρόκειται για το κίνηµα Λεοναρδόπουλου – Γαργαλίδη βλ. Γ. ∆αφνής, ό.π., σ. 110-160.
 29

όλοι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι της Θεσσαλονίκης, εκτός από τον Ιωάννη

Πασαλίδη, µε το οποίο καλούσαν τον Βενιζέλο να αναλάβει την εξουσία.92
Ο εκπρόσωπος της Σοσιαλιστικής οµάδας στην ∆’ Εθνοσυνέλευση Ιωάννης
Πασαλίδης είχε διαφορετικές θέσεις από τους υπόλοιπους πρόσφυγες βουλευτές.
Στον πρώτο του λόγο στη Βουλή δήλωσε ότι ένας από τους στόχους της οµάδας του
ήταν η δηµιουργία στην Ελλάδα κοµµάτων αρχής και στην έλλειψη τέτοιου είδους
κοµµάτων απέδωσε την ανικανότητα της κυβέρνησης να λύσει το πολιτειακό ζήτηµα.
Στο λόγο του ανέπτυξε το πρόγραµµα της Σοσιαλιστικής οµάδας. Θεωρούσε ότι η
Συνέλευση είχε το δικαίωµα να ανακηρύξει το δηµοκρατικό πολίτευµα και όπως
ανέφερε χαρακτηριστικά µπορούσε ακόµη να καταδικάσει τη ∆υναστεία και σε
θάνατο. Υποστήριξε ότι στο δηµοψήφισµα έπρεπε να λάβουν µέρος και οι γυναίκες,
να καθιερωθεί η δηµοτική γλώσσα και να γίνει αναθεώρηση του Συντάγµατος, το
οποίο πίστευε ότι ήταν αναχρονιστικό.93 Παρόµοιες απόψεις µε τον Πασαλίδη είχε
και ο Γρηγόριος Τηλικίδης, από το Καρς, βουλευτής Πέλλας, που αποτελούσε και
αυτός µέλος της αριστερής πτέρυγας.94
Από την πλευρά των προσφύγων πληρεξουσίων της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, το
λόγο έλαβε ο Αναστάσιος Μπακάλµπασης, βουλευτής Ροδόπης, ο οποίος επανέλαβε
την άποψη της ∆ηµοκρατικής Ένωσης για το πολιτειακό ζήτηµα, δηλαδή την
ανακήρυξη από τη Βουλή µε ψήφισµα του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και την
ταυτόχρονη έκπτωση της δυναστείας και κατόπιν τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος για
την επικύρωση του πολιτεύµατος από το λαό. Παράλληλα ο Μπακάλµπασης άσκησε
κριτική στην κυβέρνηση Καφαντάρη για το προσφυγικό ζήτηµα, µε αφορµή τις
προγραµµατικές της δηλώσεις. Ζήτησε από την Κυβέρνηση να πάψει να υπόσχεται
διάφορα µέτρα για την επίλυση των προσφυγικών προβληµάτων, επειδή τα ζητήµατα
αυτά χειριζόταν ήδη η Ε.Α.Π., 95 που ήταν ένας αυτόνοµος οργανισµός και
λειτουργούσε χωρίς κανένα κυβερνητικό έλεγχο. Στα πλαίσια της αντιπολίτευσης που
ασκούσε στο κόµµα των Φιλελευθέρων κατηγορούσε τη διοικούσα επιτροπή του
κόµµατος, επειδή την περίοδο που η χώρα έχανε τη Μικρά Ασία και τη Θράκη δεν
προέβη ούτε σε µια τυπική διαµαρτυρία για την απώλεια αυτή.96
Τις ίδιες θέσεις διατύπωσε και ο ∆ηµοσθένης Ελευθεριάδης, βουλευτής
Θεσσαλονίκης και µέλος του κόµµατος της ∆ηµοκρατικής Ένωσης. Επιπλέον
ισχυρίστηκε ότι ο Βενιζέλος είχε εναποθέσει όλες του τις ελπίδες για την επιτυχή
έκβαση του δηµοψηφίσµατος στον προσφυγικό κόσµο. Άρα η µη επιτυχής έκβασή
του θα µπορούσε να χρεωθεί στους πρόσφυγες και σε συνδυασµό µε τις δηλώσεις ότι
σε περίπτωση αποτυχίας θα αποχωρούσε από την ενεργό πολιτική δηµιουργούσε
στους πρόσφυγες µια µεγάλη ευθύνη και µπορούσε να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια
άλλων οµάδων εναντίον τους. Γι’ αυτό το λόγο θεωρούσε ότι το πολιτειακό έπρεπε
92
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 432-433.
93
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 23, 20 Φεβρουαρίου 1924, σ. 334-336.
94
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 438.
95
Σύµφωνα µε το πρωτόκολλο της Γενεύης η Επιτροπή Αποκαταστάσεως είχε σκοπό την
αποκατάσταση των προσφύγων µε την παροχή δανείων για ενοίκιο και την οικοδόµηση κατοικιών,
µέσω του εξωτερικού προσφυγικού δανείου που δόθηκε σε δύο δόσεις. Η δράση της απέβλεπε στην
οριστική τους αποκατάσταση. Στην Επιτροπή συµµετείχαν δύο ξένα µέλη, ο πρόεδρος Αµερικανός και
ένας ακόµη που εκπροσωπούσε την Κοινωνία των Εθνών, και δύο Έλληνες, ο Περικλής
Αργυρόπουλος και ο Στέφανος ∆έλτας. Ο H. Morgenthau υπήρξε ο πρώτος της πρόεδρος µε έναρξη
της θητείας του τον Οκτώβριο του 1923, δεύτερος ήταν ο G. Howland και τρίτος ο Ch. B. Eddy. Για
την ίδρυση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως βλ. League of Nations, Greek Refugee Settlement, Γενεύη
1926, σ. 8 - 9. Βλ. επίσης C. B. Eddy, Greece and the Greek Refugges, Λονδίνο 1931, σ. 71 – 82. Για
την Ε.Α.Π. και την οργάνωσή της βλ. και Σ. Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930). Ο πόνος και
η δόξα, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 78 - 94.
96
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 18, 14 Φεβρουαρίου 1924, σ. 230-231.
 30

να λυθεί από την Εθνοσυνέλευση.97 Γεγονός ήταν ότι στη συζήτηση για το
πολιτειακό ζήτηµα οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους για
τις κινήσεις τους στις περιφέρειες ενώπιον του δηµοψηφίσµατος, αν και ο Υπουργός
των Εσωτερικών Θεµιστοκλής Σοφούλης θεωρούσε ότι ο προσφυγικός κόσµος δεν
είχε ανάγκη καµίας προπαγάνδας υπέρ της ∆ηµοκρατίας. Θα έπραττε µόνος του το
καθήκον του, χωρίς την απαραίτητη µεσολάβηση των προσφύγων πληρεξουσίων.98
Κατά τη διάρκεια της διενέργειας του δηµοψήφισµα της 13ης Απριλίου 1924 η
αντιβενιζελική παράταξη επανέλαβε τα επιχειρήµατά της υπέρ του αποκλεισµού των
προσφύγων και υποστήριξε ότι θα αµφισβητούσε την εγκυρότητά του στην αντίθετη
περίπτωση. Το Λαϊκό κόµµα πίστευε ότι ήταν πιθανόν οι εκλογικές ατασθαλίες που
έλαβαν χώρα κατά τις εκλογές της 16ης ∆εκεµβρίου 1923 να επαναληφθούν και κατά
τη διάρκεια του δηµοψηφίσµατος. Με βάση τα στοιχεία που δηµοσιεύτηκαν στον
αντιβενιζελικό Τύπο επί του συνολικού αριθµού των προσφύγων, σύµφωνα µε τους
πίνακες του υπουργείου των Εσωτερικών, το σύνολο των ενήλικων αρρένων
προσφύγων ανερχόταν σε 169.000, από τους οποίους φέρονταν ότι ψήφισαν κατά τις
εκλογές του ∆εκεµβρίου του 1923 περίπου 129.000. Η επαναστατική κυβέρνηση
προσπαθώντας να εξουδετερώσει το ποσοστό της αποχής, σύµφωνα µε το Λαϊκό
κόµµα, διέσπειρε τους πρόσφυγες σε εκλογικές περιφέρειες και µε το σύστηµα της
πολλαπλής ψηφοφορίας ψήφισαν τόσοι πρόσφυγες όσοι γηγενείς απείχαν.99
Για το λόγο αυτό, επειδή ο αποκλεισµός των προσφύγων από το δηµοψήφισµα θα
προκαλούσε µεγάλες αντιδράσεις, η αντιβενιζελική παράταξη πρότεινε και πάλι τη
λύση των χωριστών εκλογικών καταλόγων. Με το χωρισµό αυτό επιδίωκαν να
αποδείξουν ότι η δηµοκρατία θα επιβληθεί µόνο µε την ψήφο των προσφύγων, που
τους θεωρούσαν ξένους, και ότι ο υπόλοιπος ελληνικός λαός στην πλειοψηφία του
ήταν υπέρ της βασιλείας. Η κυβέρνηση του Παπαναστασίου υποστήριξε ότι, αν
υιοθετούσε το χωρισµό των προσφύγων ή τη σύνταξη χωριστών πρακτικών για
αυτούς, θα έδινε την εντύπωση ότι όντως οι πρόσφυγες αποτελούσαν κατώτερη τάξη
Ελλήνων πολιτών. Άλλωστε, εφόσον το αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος θα
κρινόταν από το σύνολο των ψήφων των πολιτών, ο χωρισµός των προσφύγων δε θα
είχε κανένα πρακτικό σκοπό.100
Από την πλευρά των προσφύγων η Κοινή των Αλυτρώτων Επιτροπεία, πριν από
το δηµοψήφισµα, κάλεσε σε συνεδρίαση την ολοµέλειά της, που απαρτιζόταν από
τους ιεράρχες της Μ. Ασίας, τους αντιπροσώπους των κοινοτικών οργανώσεων και
των προσφυγικών σωµατείων, µε θέµα τη διαφώτιση του προσφυγικού κόσµου για το
δηµοψήφισµα και τη διεξαγωγή του. Αποφάσισε µε περιοδείες, διαλέξεις και
δηµοσιεύσεις διακεκριµένων προσώπων της Επιτροπείας να ενισχύσει το ρεύµα υπέρ
της δηµοκρατίας. Σε σχετικές καταγγελίες που έγιναν ότι από ορισµένους κύκλους
καταβαλλόταν προσπάθεια να αλλοιωθεί το δεδηλωµένο δηµοκρατικό φρόνηµα των
προσφύγων, η Επιτροπεία αποφάσισε να τις αντιµετωπίσει παρακολουθώντας τις από
κοντά, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η ελευθερία και η γνήσια εκδήλωση του
προσφυγικού φρονήµατος. Ανακοίνωσε επίσης ότι θα λειτουργούσε στα γραφεία της
µια ειδική υπηρεσία πληροφοριών σε ό,τι αφορά στα εκλογικά δικαιώµατα των
προσφύγων, ενηµερώνοντας το κοινό για τα εκλογικά τµήµατα στα οποία υπάγονταν.

97
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 437-438.
98
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 428-429.
99
΄΄Το ζήτηµα της ψηφοφορίας των προσφύγων. Αι ανακοινώσεις πολιτευτού΄΄, Η Καθηµερινή,
Κυριακή 6 Απριλίου 1924, αριθµ. 1136, σ. 1.
100
΄΄Συµφωνία κυβερνήσεως και «Πολιτικής Ενώσεως». Ο πολιτικός κόσµος θ’ αναγνωρίση και
υποστηρίξη την ∆ηµοκρατίαν. Τι επιδιώκουν οι Βασιλόφρονες δια του χωρισµού των προσφύγων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 2 Απριλίου 1924, αριθµ. 758, σ. 4.
 31

Για το σκοπό αυτό θα συνεργάζονταν µε την Επιτροπεία ειδικοί αντιπρόσωποι των

προσφυγικών σωµατείων από όλη τη χώρα. 101
Πράγµατι στον ηµερήσιο φιλελεύθερο Τύπο υπάρχουν σχετικές δηµοσιεύσεις για
τις επισκέψεις µελών της Επιτροπείας στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας
και του Πειραιά. Σε µια από αυτές, στο συνοικισµό της ∆ραπετσώνας στον Πειραιά,
όπου µίλησαν οι αντιπρόσωποι της Επιτροπείας, το Ελεύθερο Βήµα δηµοσίευσε ότι ο
ενθουσιασµός των προσφύγων υπέρ της ∆ηµοκρατίας υπήρξε µεγάλος και ότι οι
πρόσφυγες ζητωκραύγαζαν συνεχώς υπέρ των στυλοβατών του δηµοκρατικού
πολιτεύµατος, Παπαναστασίου, Κονδύλη, Χατζηκυριάκου και Παγκάλου.
Χαρακτήρισε µάλιστα συγκινητικό να βλέπει κανείς τους πρόσφυγες στην οικτρά
κατάσταση στην οποία βρίσκονταν, να ενθουσιάζονται και να κλαίνε για την Ελλάδα,
ζητώντας σχολεία και εκκλησίες, αγαθά τα οποία στερούνταν.102
Ο αντιβενιζελικός Τύπος από την αντίθετη πλευρά κάλεσε τους πρόσφυγες να
ψηφίσουν υπέρ της Βασιλείας. Στα πλαίσια της µικρής επιρροής, που ενδεχοµένως να
είχαν τα άρθρα της Καθηµερινής στον προσφυγικό κόσµο την Κυριακή της 16ης
Απριλίου 1924, ο συντάκτης ενός άρθρου, που υπέγραψε µε το ψευδώνυµο
Αδραµυττηνός, και είχε το χαρακτήρα της επιστολής, καλούσε τον προσφυγικό
κόσµο «να πάρη το ρόπαλον του Ηρακλέους στα χέρια του και να συντρίψη τον
πραγµατικόν εχθρόν του, τον βενιζελισµόν, εις πάσας τας φιγούρας του!».103
Συµπερασµατικά οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι κατά τη διάρκεια της συζήτησης
για το πολιτειακό ζήτηµα υπάκουσαν στη γραµµή του κόµµατος στο οποίο ανήκαν
και δεν παρέλειψαν να εκφράσουν τις πάγιες αντιλήψεις τους για τους υπευθύνους
της Καταστροφής τους.

101
΄΄Αι αποφάσεις δια το ∆ηµοψήφισµα της Κοινής των Αλυτρώτων Επιτροπείας΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τρίτη 8 Απριλίου 1924, αριθµ. 764, σ. 3.
102
΄΄Οι πρόσφυγες υπέρ της ∆ηµοκρατίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 10 Απριλίου 1924, αριθµ. 766,
σ. 5.
103
΄΄Προσφυγικά. Φωνή πρόσφυγος΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 13 Απριλίου 1924, αριθµ. 1148, σ.1.
 32

3) Ο διαχωρισµός των προσφύγων στην Εθνοσυνέλευση: Φιλελεύθεροι –

∆ηµοκράτες – Εθνικοί Ριζοσπαστικοί

Κατά τη διάρκεια της συζήτησης για το πολιτειακό ζήτηµα η προσφυγική οµάδα

των πληρεξουσίων συνήλθε αρκετές φορές για να καθορίσει το πρόγραµµά της και να
εγκρίνει τα ψηφίσµατα, που επρόκειτο να υποβάλλει στην Κυβέρνηση και στην
Εθνοσυνέλευση για το προσφυγικό ζήτηµα. Στόχος της ήταν να επιδιωχθεί η
συζήτηση και η επικύρωσή τους από τη Βουλή, αµέσως µετά τη λήξη της συζήτησης
για το πολιτειακό.104
Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι της ∆ηµοκρατικής Ένωσης συνέχισαν να ζητούν τη
άµεση συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος, πρώτον επειδή υπήρχαν φήµες ότι
ήταν αδύνατη η σύναψη του προσφυγικού δανείου και δεύτερον επειδή
δηµοσιεύτηκαν δηλώσεις του Βενιζέλου στον ηµερήσιο τύπο, µε τις οποίες
κατηγορούσε τους πληρεξουσίους της δηµοκρατικής παράταξης ότι στην περίπτωση
που δεν δώσουν ψήφο εµπιστοσύνης στην κυβέρνηση Καφαντάρη έθεταν σε κίνδυνο
τη σύναψη του δανείου.105 Ο κυριότερος εκπρόσωπός τους Αναστάσιος
Μπακάλµπασης σχολιάζοντας τις δηλώσεις του Βενιζέλου υποστήριξε ότι ήταν
ζήτηµα τιµής για τους πρόσφυγες πληρεξουσίους η άµεση συζήτηση του
προσφυγικού θέµατος, για να µην θεωρηθεί ότι για λόγους κοµµατικής επικράτησης
διακινδυνεύεται το προσφυγικό δάνειο.106
Ο ίδιος ο Παπαναστασίου δήλωσε ότι δεν θα έδινε καµία σηµασία στις
δηµοσιεύσεις του Τύπου και στις δηλώσεις, αν αυτές δεν προέρχονταν από τον
Βενιζέλο. Το ηθικό κύρος του Βενιζέλου και η πίστη που δινόταν στους λόγους του
επέβαλλαν την άµεση συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος, για να διευκρινιστεί η
στάση της κυβέρνησης και των προσφύγων πληρεξουσίων και να παύσει να
διενεργείται µια αθέµιτη προπαγάνδα υπέρ της κυβέρνησης Καφαντάρη. Επανέλαβε
ότι οι ισχυρισµοί του Βενιζέλου για το αδύνατο της σύναψης του προσφυγικού
δανείου σε περίπτωση µη επικράτησης της κυβέρνησης του Καφαντάρη και της
οικονοµικής καταστροφής της χώρας ήταν ψευδείς και ασύστατοι και αυτό το
επιβεβαίωνε και τηλεγράφηµα του ∆ιευθυντή της Αγγλικής τράπεζας. Εποµένως η
κυβέρνηση ήταν υποχρεωµένη να δεχτεί µια συζήτηση για το προσφυγικό χάριν και
της δικής της αξιοπρέπειας, αλλά και της αξιοπρέπειας του Βενιζέλου.107
Οι δηλώσεις του Βενιζέλου οδήγησαν τους πρόσφυγες βουλευτές σε νέα
σύσκεψη, που πραγµατοποιήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1924 στη Λέσχη
Φιλελευθέρων. Τα θέµατα που συζητήθηκαν ήταν το ζήτηµα του δανείου και η
ψήφος εµπιστοσύνης στην κυβέρνηση Καφαντάρη. Η µερίδα των πληρεξουσίων που
ανήκε πολιτικά στο κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης υποστήριξε στη σύσκεψη ότι
το ζήτηµα του προσφυγικού δανείου έπρεπε να συζητηθεί στη Βουλή πριν από την
ψήφο εµπιστοσύνης προς την κυβέρνηση, για να δώσει η κυβέρνηση όλα τα στοιχεία

104
΄΄Το νοµοσχέδιον περί εθελουσίας κατατάξεως εις την χωροφυλακήν. Ο κ. Γονατάς θ’ αναπτύξη
την άποψιν των επαναστατικών. Η προσφυγική οµάς των πληρεξουσίων θα υποβάλη ψηφίσµατα υπέρ
των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 17 Φεβρουαρίου 1924, αριθµ. 715, σ. 6.
105
Η σύναψη του δανείου για την αντιµετώπιση του προσφυγικού ζητήµατος καθυστέρησε εξαιτίας
της αστάθειας που επικρατούσε στην ελληνική εσωτερική ζωή και της κακής οικονοµικής
κατάστασης. Για το δάνειο και τις διαπραγµατεύσεις µε την Κοινωνία των Εθνών βλ. Α. Τούντα –
Φεργάδη, Το προσφυγικό δάνειο του 1924, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 41 – 55 και 117
και Ι. Μινόγλου Πεπελάση, «Οι διαπραγµατεύσεις για το προσφυγικό δάνειο», Θ. Βερέµης – Γ.
Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση,
Αθήνα 1989, σ. 334 - 335.
106
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 24, 21 Φεβρουαρίου 1924, σ. 351-352.
107
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 24, 21 Φεβρουαρίου 1924, σ. 352-353.
 33

τα οποία διέθετε και µε τα οποία υποστήριζε ότι η µεταβολή του πολιτεύµατος από
την Εθνοσυνέλευση θα µαταίωνε τη σύναψη του δανείου. Η πλειοψηφία όµως των
προσφύγων πληρεξουσίων απέκρουσε την παραπάνω πρόταση µε την παρατήρηση
ότι, εφόσον η κυβέρνηση δεχόταν να συζητηθεί γενικά το προσφυγικό ζήτηµα σε
ειδική συνεδρίαση, ήταν περιττή η ανακίνηση του ζητήµατος του δανείου πριν από
την ψήφο εµπιστοσύνης.
Η αδυναµία της σύσκεψης να πάρει µια οµόφωνη απόφαση οδήγησε τους
πληρεξουσίους που υπάγονταν στη ∆ηµοκρατική Ένωση στην απόφαση να µεταβούν
στο γραφείου του Βενιζέλου και να διαµαρτυρηθούν για τις δηλώσεις του, µε τις
οποίες πιέζονταν ψυχολογικά οι πρόσφυγες βουλευτές. Στη συνέχεια να του
ανακοινώσουν την απόφασή τους να υπερψηφίσουν την κυβέρνηση Καφαντάρη και
να ζητήσουν πληροφορίες για τα στοιχεία τα οποία διέθετε για τον κίνδυνο της µη
σύναψης του προσφυγικού δανείου σε περίπτωση πτώσης της κυβέρνησης.
Πράγµατι επιτροπή προσφύγων πληρεξουσίων επισκέφτηκε τον Βενιζέλο και του
τόνισε ότι οι δηλώσεις του εξέθεταν και έφερναν σε δύσκολη θέση τους πρόσφυγες
πληρεξουσίους ενώπιον του προσφυγικού κόσµου. Γι’ αυτόν το λόγο ζήτησαν να
µάθουν ποια στοιχεία έχει για να τους αποτρέπει να καταψηφίσουν την κυβέρνηση
Καφαντάρη. Απολογητικά, µάλιστα, φαίνεται ότι εξήγησαν στον Βενιζέλο τις αιτίες
της προσχώρησής τους στο κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, υποστηρίζοντας ότι
ακολουθώντας αρχικά την πολιτική του αρχηγού των Φιλελευθέρων, πείστηκαν στη
συνέχεια ότι µόνο η ∆ηµοκρατική Ένωση υπήρξε συνεπής στις θέσεις του Βενιζέλου,
ενώ το κόµµα των Φιλελευθέρων είχε πέσει σε «νεκροφάνεια».
Ο Βενιζέλος ανέπτυξε προς τους πληρεξουσίους τις απόψεις του και προσέθεσε
ότι δεν διέθετε συγκεκριµένα στοιχεία για την µαταίωση του δανείου σε περίπτωση
επικράτησης των ακραίων δηµοκρατικών στοιχείων. Είχε όµως την πεποίθηση ότι η
χώρα θα αντιµετωπίσει σοβαρούς κινδύνους στην περίπτωση που το δηµοκρατικό
πολίτευµα δεν προέλθει από τη βούληση του ελληνικού λαού. Μιλώντας ειδικά για το
κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης κατέκρινε µε νευρικότητα την αδιάλλακτη ηγεσία
του και δήλωσε ότι αν επικρατήσουν οι απόψεις της, θα εγκατέλειπε αµέσως τη χώρα.
Όσον αφορά στο προσφυγικό δάνειο εξέφρασε την απόλυτη πεποίθησή του για την
πραγµατοποίησή του, συµφώνησε για τη σπουδαιότητά του στη λύση του
προσφυγικού ζητήµατος και γι’ αυτόν το λόγο επέµενε στην άποψή του για την
οµαλή λύση του πολιτειακού ζητήµατος, έτσι ώστε να µην αντιµετωπίσει καµία
δυσχέρεια η συνοµολόγησή του. Οι πληρεξούσιοι αποχώρησαν δηλώνοντας ότι δεν
είχαν πεισθεί για τους κινδύνους που συνέδεαν το προσφυγικό δάνειο µε την ψήφο
τους προς την κυβέρνηση Καφαντάρη.108
Ο Καφαντάρης θεωρούσε ότι η συζήτηση για το προσφυγικό, η οποία είχε
οριστεί µετά το πέρας της συζητήσεως του πολιτειακού ζητήµατος, θα καταναλωθεί
µε την εξέταση των ειδικών µέτρων, τα οποία έπρεπε να εισηγηθεί η κυβέρνηση για
την προαγωγή του προσφυγικού ζητήµατος και δεν θα ήταν µια συζήτηση για την
επίδραση που θα έχει η πολιτική του ή η πολιτική των άλλων κοµµάτων στη ζωή των
προσφύγων.109 Η κυβέρνησή του θα καθόριζε την πολιτική που θα ακολουθούσε στο
προσφυγικό, αφού πρώτα ενηµερωνόταν για τους πραγµατικούς όρους και τις
συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσε ο προσφυγικός κόσµος. Ο Καφαντάρης

108
΄΄Επιτροπή προσφύγων πληρεξουσίων παρά τω κ. Βενιζέλω. Οι κίνδυνοι εάν η ∆ηµοκρατία δεν
προέλθη εκ της ψήφου του Λαού. Εάν επικρατήση η άποψις των ∆ηµοκρατικών θα εγκαταλείψη την
Ελλάδα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 22 Φεβρουαρίου 1924, αριθµ. 720, σ. 6.
109
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 24, 21 Φεβρουαρίου 1924, σ. 353-354.
 34

υποστήριξε ότι θα ήταν ανάξιος εµπιστοσύνης, αν άρχιζε να µοιράζει υποσχέσεις

στους πρόσφυγες, χωρίς να γνωρίζει τις πραγµατικές τους ανάγκες.110
Την κυβερνητική άποψη υποστήριξε και ο πρόσφυγας πληρεξούσιος Σερρών
Νικόλαος Μανούσης. Θεωρούσε ότι η συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος αν
παρεµβαλλόταν στη συζήτηση για το πολιτειακό, δεν θα εξυπηρετούσε τα
προσφυγικά συµφέροντα. Οι υποσχέσεις που έδωσε η κυβέρνηση µε τις
προγραµµατικές της δηλώσεις, όσον αφορά στο προσφυγικό ζήτηµα, ήταν
ικανοποιητικές. Οι δύο αυτές δηλώσεις της κυβέρνησης, ότι δηλαδή θα προτάξει πριν
από οποιαδήποτε άλλη συζήτηση στη συνέλευση τη συζήτηση του προσφυγικού και
ότι θα διαθέσει ικανό χρηµατικό ποσό για την εγκατάσταση των προσφύγων, ήταν
ένα πλαίσιο που θα έδινε τη δυνατότητα στους πρόσφυγες πληρεξουσίους να
διεκδικήσουν θετικά µέτρα για την αποκατάσταση του προσφυγικού κόσµου. Τόνισε
και αυτός τις ελπίδες που έτρεφε ο προσφυγικός κόσµος στο πρόσωπο του Βενιζέλου,
τον οποίο θεωρούσε τον µόνο ικανό να πετύχει την οριστική του αποκατάσταση.111
Εν τω µεταξύ οι συσκέψεις των προσφύγων πληρεξουσίων συνεχίστηκαν καθ’
όλη τη διάρκεια των συζητήσεων για το πολιτειακό ζήτηµα.112 Οι συναντήσεις αυτές
γίνονταν στη Λέσχη Φιλελευθέρων και ενόψει της συζήτησης για το προσφυγικό
ζήτηµα οι πρόσφυγες βουλευτές είχαν χωριστεί σε επιτροπές, που είχαν αναλάβει να
µελετήσουν διάφορα προσφυγικά θέµατα και να υποβάλλουν τα πορίσµατά τους, έτσι
ώστε να έχουν µια ενιαία πολιτική στο προσφυγικό ζήτηµα. Σε µια από αυτές τις
συναντήσεις οι επιτροπές κατέθεσαν τα τελικά τους πορίσµατα, τα κυριότερα σηµεία
των οποίων ήταν τα εξής: α) να καταρτιστεί ιδιαίτερος οργανισµός για την
αποκατάσταση των προσφύγων, ανεξάρτητος από το Υπουργείο Προνοίας, ως
ανώτατη διεύθυνση, στην οποία να συγκεντρώνονταν όλες οι υπηρεσίες της αστικής
και αγροτικής εγκατάστασης και της ανταλλαγής β) να επισπευσθεί η ανταλλαγή των
πληθυσµών και να καταρτιστούν ειδικές επιτροπές υπό τον άµεσο έλεγχο κεντρικής
επιτροπής, η οποία να οριστεί από το κοινοβούλιο, και στην οποία να ανατεθεί η
εκτίµηση των περιουσιών µε τη σύµφωνη γνώµη της Μικτής Επιτροπής της
Κοινωνίας των Εθνών γ) το προσφυγικό δάνειο να διατεθεί εξολοκλήρου για την
αστική και την αγροτική αποκατάσταση. Καταλήγοντας εξέλεξαν µια επιτροπή που
θα ερχόταν σε επαφή µε την κυβέρνηση και θα κατέθετε τις απόψεις της προσφυγικής
οµάδας για τα µέτρα που έπρεπε να λάβει η κυβέρνηση για τη διευθέτηση του
προσφυγικού ζητήµατος.113
Μετά τη σύσκεψη η επιτροπή των προσφύγων πληρεξουσίων συνάντησε τον
Πρωθυπουργό και τους υπουργούς των Οικονοµικών, της Γεωργίας και της Προνοίας
και ανακοίνωσε στα µέλη της Κυβέρνησης τα πορίσµατα των ειδικών επιτροπών. Οι
εντυπώσεις της από τη συνάντηση ήταν θετικές, όπως φάνηκε από τις ανακοινώσεις
που ακολούθησαν. Η Κυβέρνηση αποδέχτηκε την αίτηση των προσφύγων για την
ίδρυση υφυπουργείου, ανεξάρτητου του Υπουργείου Προνοίας, στο οποίο θα
συγκεντρώνονταν όλες οι υπηρεσίες για την αστική και αγροτική αποκατάσταση των
προσφύγων και οι υπηρεσίες της ανταλλαγής. Ανακοινώθηκε επίσης από τον
Πρωθυπουργό ότι η Κυβέρνησή του δεν απέδιδε στο προσφυγικό ζήτηµα καµία

110
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 27, 25 Φεβρουαρίου 1924, σ. 440.
111
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 26, 23 Φεβρουαρίου 1924, σ. 433-434.
112
΄΄Ενέργειαι των προσφύγων πληρεξουσίων δια το δάνειον και λοιπά ζητήµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 25 Φεβρουαρίου 1924, αριθµ. 723, σ. 6.
113
΄΄Τα πορίσµατα της συσκέψεως των προσφύγων πληρεξουσίων. Ποίας λύσεις θα προτείνουν εις την
Εθνοσυνέλευσιν. Εξακολουθούν αι συζητήσεις των ∆ηµοκρατικών περί της τηρητέας στάσεως΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατον 1 Μαρτίου 1924, αριθµ. 728, σ. 4.
 35

κοµµατική χροιά και το θεωρούσε ως εθνικό ζήτηµα, που χρειαζόταν όλες τις
δυνάµεις του έθνους για την επιτυχή αντιµετώπισή του.114
Στις συσκέψεις των προσφύγων πληρεξουσίων διατυπώθηκαν απόψεις για τη
δηµιουργία µιας ανεξάρτητης οµάδας, η οποία θα απείχε από τις πολιτικές διαµάχες
εντός της Βουλής και θα ήταν αφοσιωµένη αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση των
προσφυγικών συµφερόντων. Τη θέση αυτή υποστήριξε ο Εµµανουηλίδης, που
προοριζόταν και για την αρχηγία της οµάδας, και την αποδέχτηκαν και άλλοι
πληρεξούσιοι. Ο κοµµατικός όµως διαχωρισµός των πληρεξουσίων δυσχέραινε την
όλη προσπάθεια.115 Τελικά οι πληρεξούσιοι που δεν ανήκαν στη ∆ηµοκρατική
Ένωση σχηµάτισαν την ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα. Η ανεξάρτητη οµάδα
αποτελούνταν από πρόσφυγες πληρεξουσίους που ανήκαν στο κυβερνητικό
στρατόπεδο και υποστήριζαν την πολιτική των Φιλελευθέρων.
Ενόψει της συζήτησης του προσφυγικού ζητήµατος οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι
της ∆ηµοκρατικής Ένωσης συνήλθαν σε σύσκεψη και προσκάλεσαν και τους
πληρεξουσίους της ανεξάρτητης οµάδας, οι οποίοι δεν προσήλθαν, διαµηνύοντας ότι
κωλύονται να συµπράξουν µε τους ∆ηµοκρατικούς, που κοµµατίζονται και βλάπτουν
µε αυτόν τον τρόπο τα προσφυγικά συµφέροντα. Μετά από αυτό οι ∆ηµοκρατικοί
αποφάσισαν να συνεχίσουν µόνοι τους τις επαφές µε την Κυβέρνηση. Εξέδωσαν
µάλιστα ανακοινωθέν που δηµοσιεύτηκε στον Τύπο.116 Η πρώτη διάσταση των
προσφύγων στο Κοινοβούλιο είχε καθαρά κοµµατικό περιεχόµενο.
Όπως ήταν εύλογο η κυβέρνηση του Καφαντάρη συνεργάστηκε και υποστήριξε
την ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα. Επιτροπή της, που αποτελούνταν από τους
Εµµανουήλ Εµµανουηλίδη, Φίλιππο Μανουηλίδη, ∆ηµήτριο Μαρσέλλο και Νικόλαο
Μανούση, συναντήθηκε µε τον Καφαντάρη και του εξέφρασε τα αιτήµατά της. Η
επιτροπή συγκεκριµένα ζήτησε τα οικήµατα του δηµοσίου και των ανταλλάξιµων
µουσουλµάνων να διατεθούν για την εγκατάσταση των προσφύγων, όπως επίσης και
κτήµατα του δηµοσίου και των µοναστηριών. Επίσης ζήτησε να χορηγείται στους
114
΄΄Η Κυβέρνησις δια τα προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 2 Μαρτίου 1924, αριθµ.
729, σ. 4.
115
΄΄Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι δεν θ’ απόσχουν της συνελεύσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 3
Μαρτίου 1924, αριθµ. 730, σ. 4.
116
«Η προσφυγική οµάς την σύστασιν αυτής οφείλουσα εις την εξυπηρέτησιν αποκλειστικώς των
προσφυγικών ζητηµάτων, επί τη βάσει άλλως τε και του σχετικού πρακτικού του καταρτισµού αυτής
ανακοινοί ότι εντολή της γενικής συνελεύσεως επιτροπή απαρτισθείσα εκ των πληρεξουσίων
Μπακάλµπαση, Φιλάνδρου, Αρτεµιάδου, Ιασονίδου και Θεολογίτου επεκοινώνησε µετά της
Κυβερνήσεως, εις την οποίαν και ανέπτυξε δια µακρόν τα πορίσµατα της µελέτης της οµάδος. Η
Κυβέρνησις παρεκάλεσε την εν λόγω επιτροπήν να γνωστοποιήση εις την οµάδα ότι πάσα επίσπευσις
της συζητήσεως εν τη Εθνοσυνελεύσει του προσφυγικού ζητήµατος θα ήτο αλυσιτελής δια την λήψιν
ριζικών επί του προκειµένου µέτρων, καθόσον η Κυβέρνησις µελετώσα το ζήτηµα µόνον την προσεχή
εβδοµάδα θα δυνηθή να υποβάλη εις την Εθνοσυνέλευσιν ολόκληρον πρόγραµµα αντιµετωπίσεως του
ζητήµατος. Η προσφυγική οµάς θεωρούσα ότι δεν οφείλει να περιορισθή απλώς εις συζητήσεις εν τη
Εθνοσυνελεύσει, απεδέχθη την κυβερνητικήν πρότασιν. Η οµάς χαίρει ιδιαιτέρως διότι οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι της δηµοκρατικής παρατάξεως εδήλωσαν κατά την χθεσινήν αυτής συνεδρίασιν ότι τα
δηµοκρατικά κόµµατα έχουν αποφασίση όπως κατά την συζήτησιν του προσφυγικού ζητήµατος
προσέλθουν σύσσωµα προς την υποστήριξιν τούτου. Ταυτοχρόνως δε ότι ουδεµία τυχόν πρότασις
αυτοδιαλύσεως της Εθνοσυνελεύσεως θέλει κατατεθή προ της συζητήσεως και λήψεως αποφάσεων
και ριζικών µέτρων επί του προσφυγικού», βλ. ΄΄Η κυβερνητική απόφασις δια την ενέργειαν του
∆ηµοψηφίσµατος. Αι εργασίαι της Εθνοσυνελεύσεως και η συζήτησις του προσφυγικού. Οι
∆ηµοκρατικοί περί της προτάσεως της αυτοδιαλύσεως της Εθνοσυνελεύσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τετάρτη 5 Μαρτίου 1924, αριθµ. 732, σ. 4. Βλ. επίσης και ΄΄Η οριστική απόφασις δια το
∆ηµοψήφισµα θα ληφθή σήµερον υπό του Υπουργικού Συµβουλίου. Αι χθεσιναί συσκέψεις. Ο κ.
Βενιζέλος κατηγορείται ως παλίµβουλος. Ποίας εγγυήσεις θα ζητήσουν οι Συνταγµατικοί δια το
∆ηµοψήφισµα. Ανακοινωθέν των ∆ηµοκρατικών πληρεξουσίων δια το προσφυγικό΄΄, Η Καθηµερινή,
Τετάρτη 5 Μαρτίου 1924, αριθµ. 1105, σ.4.
 36

πρόσφυγες αστούς και γεωργούς µικρό χρηµατικό βοήθηµα υπό τύπον δανείου για
την έναρξη των εργασιών τους και να επισπευτεί η αναχώρηση των µουσουλµάνων
και η περισυλλογή των Ελλήνων της Μ. Ασίας. Ο Καφαντάρης στη σύσκεψη αυτή
αποδέχτηκε τα αιτήµατα για την αστική και αγροτική εγκατάσταση και υποσχέθηκε
να συνεχίσει τις επαφές µε την οµάδα.117
Ο Καφαντάρης όµως, ύστερα από την απόφαση του Βενιζέλου να αποχωρήσει
στο εξωτερικό, παραιτήθηκε και σχηµατίστηκε νέα κυβέρνηση στις 9 Μαρτίου µε
πρωθυπουργό τον Παπαναστασίου. Η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού συσπείρωσε
για µικρό διάστηµα τους πρόσφυγες πληρεξουσίους, που αντιµετώπισαν µε θετικό
τρόπο τις προγραµµατικές δηλώσεις του Παπαναστασίου για το προσφυγικό ζήτηµα,
οι οποίες ήταν διεξοδικές και ανέπτυσσαν ένα συγκεκριµένο πρόγραµµα
αντιµετώπισης του προσφυγικού ζητήµατος.118 Η µόνη παρατήρηση που έγινε ήταν
ότι ο σχεδιασµός της νέας κυβέρνησης έδινε µεγαλύτερη βαρύτητα στην
αποκατάσταση του αγροτικού προσφυγικού πληθυσµού, ενώ αντίθετα αγνοούσε τον
αστικό πληθυσµό, που βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση και χωρίς στέγη. Όλοι
οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι στην ψηφοφορία που ακολούθησε στη Βουλή έδωσαν
ψήφο εµπιστοσύνης στην κυβέρνηση του Παπαναστασίου.119
Στην κυβέρνηση Παπαναστασίου το Υπουργείο Γεωργίας ανέλαβε ο
Μπακάλµπασης. Μία από τις πρώτες κινήσεις του ήταν να καλέσει σε ειδική
συνεδρίαση όλους τους πρόσφυγες πληρεξουσίους. Στη σύσκεψη αυτή οι
πληρεξούσιοι εξέθεσαν την κατάσταση των προσφυγικών πληθυσµών που
αντιπροσώπευαν. Συζητήθηκε επίσης το ζήτηµα της συγκέντρωσης όλων των
υπηρεσιών που ασχολούνταν µε την αποκατάσταση των προσφύγων σε ένα ενιαίο
Υφυπουργείο Εποικισµού. Αποφασίστηκε κατά τη σύσκεψη να οργανωθούν αρχικά
όλες οι υπηρεσίες σε διευθύνσεις, για να συγκεντρωθούν σε δεδοµένη χρονική στιγµή
σε ένα υφυπουργείο. Πρώτη στη σειρά θα µεταβαλλόταν η ∆ιεύθυνση της
Ανταλλαγής, που ανήκε µέχρι τότε στο Υπουργείο Γεωργίας. Σύµφωνα µε το πλάνο η
∆ιεύθυνση της Ανταλλαγής θα επόπτευε την ελληνική αντιπροσωπεία της Μικτής
Επιτροπής Ανταλλαγής, θα διενεργούσε τις µεταφορές των πληθυσµών, θα
ασχολούνταν µε τα περιουσιακά ζητήµατα των προσφύγων και θα διαχειριζόταν τις
περιουσίες που είχαν εκκαθαριστεί. Το τελευταίο αυτό έργο θα τελούνταν από ένα
αυτοτελή οικονοµικό οργανισµό, που θα ανήκε στην ∆ιεύθυνση Ανταλλαγής και θα
ήταν ανεξάρτητος. Η ∆ιεύθυνση θα περιλάµβανε τα ακόλουθα τµήµατα: 1)
ελληνικών περιουσιών 2) µουσουλµανικών περιουσιών 3) µεταφορών 4)
οικονοµικών 5) δικαστικό τµήµα. Βέβαια τόσο η ∆ιεύθυνση Ανταλλαγής όσο και το
Υφυπουργείο Εποικισµού θα συνεργάζονταν στενά µε την Ε.Α.Π.120

117
Βλ. Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 4.
118
Για τις προγραµµατικές δηλώσεις του Παπαναστασίου βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 37, 24 Μαρτίου
1924, σ. 583.
119
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 37, 24 Μαρτίου 1924, σ. 598 - 603.
120
΄΄Η εντύπωσις του κ. Άθερτον περί των προσφύγων. Ο οργανισµός του Υφυπουργείου του
Εποικισµού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 21 Μαρτίου 1924, αριθµ. 747, σ. 3. Η ίδρυση του
Υφυπουργείου Εποικισµού προκάλεσε αντιδράσεις. Ο Εµµανουήλ Τσουδερός, αντίθετος στην ίδρυση
του νέου Υφυπουργείου, δηµοσίευσε τις απόψεις του στον Τύπο και πρότεινε την ίδρυση ενός
αυτοτελούς οικονοµικού οργανισµού, που να λειτουργεί µε τραπεζικό σύστηµα και να διαχειρίζεται τη
µουσουλµανική περιουσία, χωρίς να υπάγεται σε κανένα υπουργείο ή να ελέγχεται από την εκάστοτε
κυβέρνηση, βλ. Ε. Τσουδερός, ΄΄Τρία άρθρα του κ. Ε. Ι. Τσουδερού. ∆ια να λυθή το προσφυγικόν. Α’
Οι πρόσφυγες και τα τουρκικά κτήµατα΄΄, ΄΄Β’ Αυτόνοµος οικονοµικός οργανισµός΄΄ και ΄΄Γ’ Η
Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 26 Μαρτίου 1924, αριθµ. 752,
σ. 1, Πέµπτη 27 Μαρτίου 1924, αριθµ. 753, σ. 1 και Παρασκευή 28 Μαρτίου 1924, αριθµ. 754, σ. 1.
 37

Μετά τη διενέργεια του δηµοψηφίσµατος η Βουλή διέκοψε τις εργασίες της για
40 ηµέρες. Η νίκη του δηµοκρατικού στρατοπέδου και η οµαλοποίηση της πολιτικής
ζωής έδωσαν ελπίδες στον προσφυγικό κόσµο ότι η κυβέρνηση Παπαναστασίου θα
ασχολούνταν και µε το προσφυγικό. Μετά το δηµοψήφισµα σηµειώνεται και η πρώτη
αντιπολιτευτική κίνηση των προσφύγων Φιλελευθέρων προς την κυβέρνηση
Παπαναστασίου. Ο Γεώργιος Εξηντάρης, πληρεξούσιος Έβρου, έκανε την αρχή και
εξέφρασε στο Ελεύθερο Βήµα την απογοήτευσή του τονίζοντας ότι όλες οι
κυβερνήσεις το µόνο που έκαναν για το προσφυγικό ζήτηµα ήταν να εκφράζουν στις
προγραµµατικές τους δηλώσεις το αµέριστο ενδιαφέρον τους. Πρότεινε λοιπόν να
οργανωθούν τα προσφυγικά σωµατεία, συντονίζοντας και πολλαπλασιάζοντας τις
ενέργειές τους, και επανέφερε την ιδέα να οργανωθούν σε ανεξάρτητη πολιτική
οµάδα όλοι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι, για να έχουν τη δύναµη να πιέζουν την κάθε
κυβέρνηση να µεριµνεί υπέρ των προσφύγων. Χαρακτηριστικό της άποψης αυτής
είναι το παρακάτω απόσπασµα από το άρθρο του Εξηντάρη:
«Είνε πλέον καιρός, µετά την εγκαθίδρυσιν της δηµοκρατίας, οι πρόσφυγες
ν’ απαλλαγούν από τα υπάρχοντα κόµµατα και να καταστήσουν αντιληπτόν
ότι δεν θα στέρξουν να γένουν όργανα κοµµατικής εκµεταλλεύσεως. Όστις
υποστηρίζει τας απόψεις των και έχει το θάρρος να επιβάλη τας
απαραιτήτους θυσίας, είνε φίλος των. Όστις δυστροπεί είνε κατ’ ουσίαν
εχθρός των και δέον να πατάσσεται αµειλίκτως. Εάν τούτο καλώς
εννοήσουν οι πρόσφυγες, ας είνε βέβαιοι ότι τα ζητήµατά των θα λυθούν.
∆εν υπάρχει Κυβέρνησις δυναµένη να περιφρονήση την συντεταγµένη
θέλησιν 200.000 ψηφοφόρων, ιδία όταν αι απαιτήσεις αυτών είνε ορθαί και
δίκαιαι, η δε πραγµατοποίησις αυτών συγχέεται µε αυτήν την ύπαρξιν του
έθνους».121
Την περίοδο αυτή παρατηρούνται διάφορες ζυµώσεις στον κύκλο των
προσφύγων πληρεξουσίων. Οι Θράκες πριν από την έναρξη των εργασιών της
Εθνοσυνέλευσης προσήλθαν σε σύσκεψη και συζήτησαν την ιδέα της σύµπηξης
ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας, τον πυρήνα της οποίας θα αποτελούσαν οι
Θράκες βουλευτές. Η σύσκεψη δεν κατέληξε σε οριστικές αποφάσεις· αποφασίστηκε
να συνεχιστούν οι συναντήσεις µετά την άφιξη από τις επαρχίες των υπόλοιπων
συναδέλφων τους.122
Καθοριστικό γεγονός υπήρξε η παραίτηση του Κονδύλη από την κυβέρνηση και
η απόφασή του να ιδρύσει νέο κόµµα. Προσεταιρίστηκε τους δυσαρεστηµένους
πρόσφυγες βουλευτές και προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού ∆ηµοκρατικού
Κόµµατος. Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι που προσχώρησαν στο Εθνικό ∆ηµοκρατικό
Κόµµα του Κονδύλη ήταν:

ΠΛΗΡΕΞΟΥΣΙΟΙ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ

Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης Αθήνα
Άγγελος Κωνσταντιλλιέρης Αθήνα
∆ηµήτριος Μαρσέλλος Αθήνα
Απόστολος Ορφανίδης Αθήνα
∆ηµήτριος Πολυκράτης Αθήνα
Σάββας Παπαγρηγοριάδης Αθήνα
121
΄΄Το προσφυγικόν πρόβληµα. Η στάσις των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 30 Απριλίου
1924, αριθµ. 784, σ. 1.
122
΄΄ Ο κ. Τσουδερός αναλαµβάνει σήµερον το Υπουργείον Οικονοµικών. Η ίδρυσις του θεσµού της
Γερουσίας και οι νέοι Γερουσιασταί. Μελετάται η σύµπηξις ανεξαρτήτου προσφυγικής οµάδος΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 4 Μαΐου 1924, αριθµ. 788, σ. 6.
 38

Ξενοφών Αναστασιάδης Θεσσαλονίκη

Παναγιώτης ∆ιαµαντόπουλος Θεσσαλονίκη
Αναστάσιος Μισυρλόγλου Θεσσαλονίκη
Νικόλαος Μανούσης Σέρρες
Παρασκευάς Γκελγεντζόγλου Καβάλα
Γεώργιος Εξηντάρης Έβρος
Αδαµάντιος Εφραιµίδης Βόλος
∆ηµήτριος Γεωργαλάς Λέσβος
Στυλιανός Κρητικάς Λέσβος
Όµηρος Πανταζίδης Χίος
Σταµάτιος Πεζάς Ηράκλειο

Σύµφωνα µε ανακοινωθέν που εστάλη στον Τύπο το Εθνικό ∆ηµοκρατικό Κόµµα

είχε σκοπό να συµβάλλει στην παγίωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, στην
αναδιοργάνωση της διοίκησης µε βάση το αποκεντρωτικό σύστηµα, στην εκλαΐκευση
της παιδείας και των νόµων, στην ανάπτυξη των πλουτοπαραγωγικών δυνάµεων της
χώρας, στην αποκατάσταση των ακτηµόνων αγροτών και στην ενίσχυση της άµυνας
του κράτους. Κύριο µέληµά του θα ήταν η επίλυση της αστικής και αγροτικής
αποκατάστασης των προσφύγων.123
Ο αντίκτυπος της ίδρυσης του νέου κόµµατος στον προσφυγικό κόσµο ήταν
θετικός. Προκάλεσε ευµενείς εντυπώσεις στις τάξεις των προσφύγων βουλευτών,
εκτός από αυτούς που ανήκαν στη θρακική οµάδα, αλλά και των βουλευτών της
παλαιάς Ελλάδας. Τα µέλη του νέου κόµµατος προσκάλεσαν σε συνάντηση όλους
τους πρόσφυγες βουλευτές, πριν από την έναρξη των εργασιών της Βουλής.124
Τα υπόλοιπα κόµµατα αντιµετώπισαν αρνητικά την πρωτοβουλία του Κονδύλη.
Ο Παπαναστασίου µε δηλώσεις του στο Τύπο κατέκρινε την ίδρυση του νέου
κόµµατος, επειδή οδηγούσε στη διάκριση γηγενών και προσφύγων. Στις κατηγορίες
αυτές απάντησε ο Εξηντάρης, που τελικά προσχώρησε στο κόµµα του Κονδύλη. Ο
Εξηντάρης δήλωσε ότι όντως υπήρχε διάκριση ανάµεσα στους πρόσφυγες και τους
γηγενείς και σκοπός του νέου κόµµατος ήταν να την εξαλείψει.125 Το Κ.Κ.Ε. επίσης
κατήγγειλε τον Κονδύλη ότι προσπαθούσε να προσεταιριστεί τους πρόσφυγες για τις
προσωπικές του φιλοδοξίες, θέτοντας ως βασικό στόχο του προγράµµατός του τη
λύση του προσφυγικού ζητήµατος.126 Πριν από την έναρξη των εργασιών του
Κοινοβουλίου το νεοϊδρυθέν κόµµα των προσφύγων αποφάσισε να προβεί στη
σύνταξη ενός ανακοινωθέντος, που θα δήλωνε την υποστήριξη των προσφύγων
πληρεξουσίων, στην παρούσα φάση, στην κυβέρνηση του Παπαναστασίου.127

123
΄΄Ανεβλήθησαν δια την 19ην Μαΐου αι εργασίαι της Εθνοσυνελεύσεως. Το νεοϊδρυθέν Εθνικόν
∆ηµοκρατικόν κόµµα των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 7 Μαΐου 1924, αριθµ. 791, σ. 4.
124
΄΄Αι εργασίαι της Εθνοσυνελεύσεως θα διακοπούν τον Ιούνιον. Ο κ. Τσουδερός θα µεταβή εις
Λονδίνον προς συνάντησιν του κ. ∆ιοµήδη. Μακρά συνέντευξις του κ. Γεωργίου Ρούσου µετά του κ.
Σπένδερ΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 9 Μαΐου 1924, αριθµ. 793, σ. 4.
125
Γ. Εξηντάρης, ΄΄Τα φλέγοντα ζητήµατα. Το προσφυγικόν ενώπιον της Εθνοσυνελεύσεως΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 22 Μαΐου 1924, αριθµ. 806, σ. 1.
126
∆. ∆ανιηλίδης, ΄΄Το πραγµατικόν φρόνηµα των προσφύγων. Προς Κονδύλην επιστολή΄΄,
Ριζοσπάστης, Σάββατο 19 Ιουλίου 1924, αριθµ. 2499 – 939, σ. 1. Βλ. επίσης ΄΄Προσφυγικά ζητήµατα.
Οι πρόσφυγες και ο Κονδύλης΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 12 Αυγούστου 1924, αριθµ. 2523 – 1013, σ. 2 και
Το Κ.Κ.Ε., ό.π., σ. 461 – 466.
127
΄΄Η αναθεώρηση του Συντάγµατος και η συζήτησίς του περί της κατοχυρώσεως. Οι πρόσφυγες θα
υποστηρίξουν την κυβέρνησιν. Τα προσφυγικά ερωτήµατα. Τα υποβληθέντα χθες εις την
 39

Στη συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος, η οποία διεξήχθη τον Ιούλιο του
1924, ο κοµµατικός διαχωρισµός των προσφύγων πληρεξουσίων δεν εκφράστηκε σε
επίπεδο αντιπαραθέσεων. Έγινε προσπάθεια να τηρηθεί µια κοινή στάση και για
αυτόν το λόγο, πριν από τη διενέργεια της συζήτησης, συσκέπτονταν συχνά µε σκοπό
την κατάταξη των θεµάτων που θα εξέθεταν ενώπιον της Εθνοσυνέλευσης. Για το
κάθε θέµα υπήρχε ο σχεδιασµός να οριστούν τρεις αγορητές.128

Εθνοσυνέλευσιν νοµοσχέδια και ψηφίσµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 21 Μαΐου 1924, αριθµ. 805,
σ. 4.
128
Τα βασικότερα θέµατα ήταν η µεταφορά και η εγκατάσταση των προσφύγων, το έργο της
επιτροπής ανταλλαγής περιουσιών, το ζήτηµα των πληθυσµών της Κωνσταντινούπολης, η αγροτική
και αστική εγκατάσταση και το έργο της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων βλ. ΄΄Ο σκόπελος
του προσφυγικού ζητήµατος. Η Κυβέρνησις προσπαθεί να αναβάλη την συζήτησιν. Ο κ. Π.
Αργυρόπουλος παρητήθη τηλεγραφικώς΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 9 Ιουνίου 1924, αριθµ. 1168, σ.4.
 40

4) Η συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος στην Εθνοσυνέλευση και οι

απόψεις των προσφύγων πληρεξουσίων για το προσφυγικό ζήτηµα

Στη συζήτηση για το προσφυγικό ζήτηµα το λόγο έλαβαν µόνο οι πρόσφυγες

πληρεξούσιοι129 και αυτό γιατί θεωρήθηκε ότι αυτοί γνώριζαν καλύτερα τα
προβλήµατα των προσφύγων. Γεγονός ήταν ότι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι είχαν την
πεποίθηση ότι ήταν οι µόνοι αρµόδιοι να διαχειρίζονται τα προσφυγικά ζητήµατα και
σε πολλές περιπτώσεις δυσανασχετούσαν, όταν αρµοδιότητες για τη λύση του
προσφυγικού έλαβαν πρόσωπα που δεν ήταν προσφυγικής καταγωγής.130 Κατά τη
διάρκεια των συζητήσεων στη Βουλή υποστήριξαν τις προσωπικές τους απόψεις για
την καλύτερη λύση του προσφυγικού, χωρίς να οµαδοποιούνται.131 ∆εν υπήρξε
αντίλογος από τους γηγενείς πληρεξουσίους και δόθηκε η εντύπωση ότι εξεταζόταν
ένα εθνικό θέµα χωρίς κοµµατικές αντιπαραθέσεις. ∆ιατυπώθηκε όµως κατά τη
διάρκεια της συζήτησης η δυσαρέσκεια των προσφύγων πληρεξουσίων για τη στάση
των γηγενών συναδέλφων τους, που δεν συµµετείχαν στη συζήτηση δηλώνοντας
άγνοια επί του θέµατος και επισηµάνθηκε ότι ήταν εσφαλµένο να θεωρείται το
προσφυγικό ζήτηµα ως ένα ζήτηµα που αφορούσε µόνο τους πρόσφυγες και όχι
ολόκληρο το κράτος.132 Στο τέλος της συζήτησης τοποθετήθηκαν οι αρχηγοί των
κοµµάτων και η Κυβέρνηση.
Το Κ.Κ.Ε. την ίδια περίοδο αµφισβήτησε τη χρησιµότητα της συζήτησης του
προσφυγικού στη Βουλή, διατυπώνοντας την άποψη ότι η Εθνοσυνέλευση
αδυνατούσε να λύσει το προσφυγικό ζήτηµα, επειδή κανένας από τους
πληρεξουσίους δεν προερχόταν από τα σπλάχνα του προσφυγικού και γηγενούς
πληθυσµού. ∆ιαχώρισε τους πρόσφυγες σε κοινωνικές τάξεις και ισχυρίστηκε ότι οι
πρόσφυγες πληρεξούσιοι ανήκαν στην αστική τάξη, εποµένως δεν µπορούσαν να
προτείνουν συµφέρουσες λύσεις για την πλειοψηφία του προσφυγικού κόσµου, που
ήταν αγρότες και εργάτες. Επιπλέον το κόµµα ήταν αντίθετο στην ίδρυση της Ε.Α.Π.,
που τη θεωρούσε ως ένα όργανο του ξένου κεφαλαίου και θεωρούσε τη σύναψη του
προσφυγικού δανείου ανώφελη, εφόσον το προσφυγικό θα µπορούσε να λυθεί µε µια
µεγάλη αγροτική µεταρρύθµιση και µε δηµεύσεις των περιουσιών των ευκατάστατων
τάξεων.133
Στη συζήτηση αυτή θίχτηκαν όλες οι πτυχές του προσφυγικού ζητήµατος και
προτάθηκαν λύσεις. Τα θέµατα που ανέπτυξαν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι ήταν η

129
Για τη θητεία των προσφύγων πληρεξουσίων βλ. Βουλή των Ελλήνων, ∆ιεύθυνση ∆ιοικητικού,
Τµήµα Μητρώου Βουλευτών, Μητρώο Πληρεξουσίων, Γερουσιαστών και Βουλευτών 1822 – 1935,
Αθήνα 1986.
130
Χαρακτηριστικό για την αντίληψη αυτή είναι το απόσπασµα από την οµιλία του Λεωνίδα Ιασονίδη:
« …δεν θα επιτραπή εις ένα υπάλληλον της Επιτροπής Μοργκεντάου, κάποιον Αναγνωστόπουλον,
σατραπίσκον, να λέγη αυθαιρέτως ότι οι δείνα θα πάνε εις το τάδε µέρος και οι άλλοι εις την άλλην
περιφέρειαν. Τοιαύτας αυθαιρέτους αποφάσεις δεν επιτρέποµεν, όχι εις τον Αναγνωστόπουλον, αλλ’
ούτε και εις αυτήν την Επιτροπήν, αλλ’ ούτε και εις οιανδήποτε Κυβέρνησιν, η οποία θα διαχειρίζεται
το ιδικόν µας ζήτηµα, το προσφυγικόν» βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 67, 27 Ιουνίου 1924, σ. 508.
131
΄΄Η Κυβέρνησις συνεπλήρωσε τα κενά Υπουργεία. Ωρκίσθησαν οι νέοι Υπουργοί κ.κ. Ρέντης,
Κούνδουρος, Γκότσης και ∆ούζινας. Σήµερον ίσως συζητηθή το προσφυγικόν ζήτηµα΄΄, Η
Καθηµερινή, Πέµπτη 19 Ιουνίου 1924, αριθµ. 1178, σ.4.
132
Οι γηγενείς πληρεξούσιοι θεωρούσαν ότι οι πρόσφυγες συνάδελφοί τους ενδιαφέρονταν µόνο για
τα συµφέροντα των προσφύγων, διεκδικώντας συνεχώς εις βάρος των γηγενών βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις
65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 473.
133
΄΄Ανεβλήθη το προσφυγικόν;΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 21 Ιουλίου 1924, αριθµ. 25001 – 941, σ. 1.
Για τις θέσεις του Κ.Κ.Ε. σχετικά µε την Ε.Α.Π. βλ. ΄΄Προσφυγικά. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως
Προσφύγων ως υπηρεσία εξυπηρετική της προσφυγικής υποθέσεως΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 7
Αυγούστου 1924, αριθµ. 2518 – 1008, σ. 2.
 41

αγροτική και η αστική εγκατάσταση των προσφύγων, η Ε.Α.Π. και τα προβλήµατα

που δηµιουργούσαν οι Έλληνες υπάλληλοί της, το έργο του Εποικισµού και του
Ταµείου Περιθάλψεως, η περίθαλψη των προσφύγων, η Επιτροπή Ανταλλαγής και τα
θέµατα µεταφοράς και εγκατάστασης, το ζήτηµα των Ελλήνων της
Κωνσταντινούπολης, οι περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν, το ζήτηµα της διανοµής
των µουσουλµανικών κτηµάτων, τα θέµατα της απόδοσης των αιχµαλώτων και της
µεταφοράς και της εγκατάστασης των υπολειπόµενων ανταλλάξιµων πληθυσµών.
Τη συζήτηση άνοιξαν οι βουλευτές της θρακικής οµάδας, οι οποίοι είχαν
διατελέσει πληρεξούσιοι στην Γ’ Εθνοσυνέλευση (1920 – 1922) και είχαν εµπειρία
στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού λόγου και στο χειρισµό των προσφυγικών
ζητηµάτων από την περίοδο του 1920. Η οµάδα είχε δραστηριοποιηθεί από τις αρχές
του 1923 στέλνοντας τις προτάσεις της προς τους αρχηγούς του στρατιωτικού
κινήµατος και τον πρόεδρο της κυβέρνησης. Η επαναστατική κυβέρνηση είχε
υιοθετήσει τις απόψεις της και είχε συµφωνήσει στο πρόσωπο του Γεώργιου
Κατεχάκη, που υποδεικνυόταν ως το κατάλληλο άτοµο για την προεδρεία ενός
ανεξάρτητου οργανισµού, που θα είχε την αρµοδιότητα να επιλύσει το προσφυγικό
ζήτηµα. Παρόλη όµως τη συµφωνία απόψεων δεν πραγµατοποιήθηκαν οι προτάσεις
της οµάδας.134
Πρώτος από τη θρακική οµάδα έλαβε το λόγο ο Κωνσταντίνος Φίλανδρος,
βουλευτής του κόµµατος των Φιλελευθέρων, και έκανε µια εισήγηση στο θέµα της
µικρασιατικής καταστροφής και της εκκένωσης της Θράκης.135 Ακολούθησε ο
Φίλιππος Μανουηλίδης, από τη Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης, περιφέρεια την
οποία εκπροσώπησε ως βουλευτής στην Γ’ Εθνοσυνέλευση, ενώ το 1923 εκλέχτηκε
πληρεξούσιος Έβρου.136 Ο Μανουηλίδης ανέπτυξε µε κάθε λεπτοµέρεια όλες τις
πτυχές του προσφυγικού ζητήµατος. Ξεκινώντας από τα θέµατα της µεταφοράς και
της εγκατάστασης των προσφύγων, στα οποία δεν υπήρχε, σύµφωνα µε την άποψη
του, σχεδόν κανένας προγραµµατισµός, την περίοδο της επαναστατικής
διακυβέρνησης πρότεινε τη δηµιουργία µιας επιτροπής ανώτερων υπαλλήλων των
αρµόδιων Υπουργείων και έξι αντιπροσώπων των προσφύγων µε αρµοδιότητα να
µεταβαίνει επί τόπου και να εγκαθιστά τους πρόσφυγες, ανάλογα µε το επάγγελµα
που εξασκούσαν πριν την καταστροφή.137 Στα ζητήµατα που αφορούσαν την
περίθαλψη, αφού έκανε µια εκτενή αναφορά σε καταγγελίες για την έλλειψη
συντονισµού και τη διανοµή των επιδοµάτων σε µη τακτά χρονικά διαστήµατα,
πρότεινε να αυξηθεί το κονδύλιο του κρατικού προϋπολογισµού που αφορούσε στην
περίθαλψή τους και ζήτησε τη συνεργασία του Υπουργείου Περιθάλψεως και της
Ε.Α.Π. στο θέµα αυτό.138
Τα άµεσα όµως προβλήµατα που απασχολούσαν τους πρόσφυγες, τα ζητήµατα
δηλαδή της αγροτικής και αστικής αποκατάστασης, αποτέλεσαν τα κύρια θέµατα που
ανέπτυξαν οι πρόσφυγες βουλευτές. Ο Μανουηλίδης, ως πρώτος οµιλητής,
παραδέχτηκε ότι στο κεφάλαιο της αγροτικής αποκατάστασης είχε γίνει κάποια

134
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 442-443. Στο σηµείο αυτό παρενέβη ο πρόεδρος της
Επιτροπείας των Αλυτρώτων, Σκεύος Ζερβός, και δήλωσε ότι την ίδια περίοδο η Επιτροπεία και άλλοι
προσφυγικά σωµατεία, χωρίς να έχουν καµία επαφή µε τη θρακική οµάδα, κατέληξαν στο ίδιο
συµπέρασµα και µεταβαίνοντας οι αντιπρόσωποί τους στην επαναστατική κυβέρνηση είχαν τα ίδια
αιτήµατα και κατά σύµπτωση υπέδειξαν το ίδιο πρόσωπο, δηλαδή τον Κατεχάκη, ως πρόεδρο του
ανεξάρτητου οργανισµού που θα µεριµνούσε για το προσφυγικό ζήτηµα, βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64,
24 Ιουνίου 1924, σ. 442.
135
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 418-422.
136
Χ. Α. Θεοδωρίδης, όπ., σ. 186 – 188.
137
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 423-424.
138
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 424-426.
 42

πρόοδος. Τόνισε όµως ότι η προσωρινότητα των κλήρων που παραχωρούνται στους
πρόσφυγες ζηµίωνε την παραγωγικότητά τους. Το ζήτηµα αυτό της οριστικής
διανοµής των κλήρων στους πρόσφυγες αγρότες έβρισκε σύµφωνους όλους τους
πρόσφυγες πληρεξουσίους, που το θεωρούσαν καθοριστικό για την αποτελεσµατική
ολοκλήρωση της αγροτικής αποκατάστασης και τον τερµατισµό των διενέξεων
ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς.
Ένας άλλος παράγοντας που επιβάρυνε τη γεωργική εγκατάσταση ήταν οι
ελώδεις πυρετοί και πρότεινε στην Κυβέρνηση να προχωρήσει όσον το δυνατόν πιο
γρήγορα στην αποξήρανση των ελών. Όσον αφορά στην κατασκευή των οικηµάτων
ήταν υπέρ του συστήµατος να παραλαµβάνονται όλα τα οικοδοµικά υλικά από τους
ίδιους τους πρόσφυγες µαζί µε ένα χρηµατικό ποσό, για να κατασκευάζονται ιδιωτικά
τα προσφυγικά οικήµατα.139 ∆ιαφορετική άποψη για το ίδιο ζήτηµα είχε ο βουλευτής
Σερρών Νικόλαος Μανούσης, που πρότεινε να αναλάβουν την κατασκευή των
σπιτιών ξένες εταιρίες.140
Στο ζήτηµα της αστικής εγκατάστασης ο Μανουλίδης υποστήριξε ότι δεν είχε
πραγµατοποιηθεί καµία πρόοδος. Έλλειψη στέγης, τροφής και εργασίας ήταν τα
προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι αστικοί προσφυγικοί πληθυσµοί, δηλαδή οι
έµποροι, γαιοκτήµονες και ελεύθεροι επαγγελµατίες. Ισχυρίστηκε ότι η τάξη αυτή
των προσφύγων υπέφερε περισσότερο από τις άλλες, επειδή τα ελάχιστα που
κατόρθωσε να µεταφέρει από την Τουρκία είχαν εξαντληθεί. Ενδιαφέρουσες ήταν οι
προτάσεις του Αδαµάντιου Ευφραιµίδη, πληρεξούσιου Βόλου, για τους αστούς
πρόσφυγες. Πρότεινε να καταβάλει η κυβέρνηση το ήµισυ του ποσού των
χρεογράφων που είχαν δηλώσει – γεγονός που είχε προταθεί από την κυβέρνηση
Καφαντάρη µε νοµοσχέδιο του τότε Υπουργείου Οικονοµικών και Εθνικής
Οικονοµίας – και να ψηφιστεί επίσης το νοµοσχέδιο για την απαλλαγή του φόρου
καθαρού κέρδους για την τάξη των εµπόρων και των µικροπωλητών. Επίσης να
επιταχυνθεί και η ψήφιση του νοµοσχεδίου για τη σύναψη δανείου 30.000.000
δραχµών µε σκοπό την ενίσχυση των µικροπωλητών προσφύγων.141
Όλη αυτή η άσχηµη κατάσταση των αστών προσφύγων εγκυµονούσε σοβαρούς
κοινωνικούς κινδύνους, γι’ αυτόν το λόγο επιβαλλόταν η κυβέρνηση να µεριµνήσει
για τη στέγασή τους και πρώτιστα στα εγκαταλελειµµένα µουσουλµανικά οικήµατα,
τα περισσότερα των οποίων είχαν παράνοµα καταληφθεί από γηγενείς. Επιπλέον να
παραχωρηθούν δάνεια για να αναπτυχθεί η επιχειρηµατική δράση του προσφυγικού
κόσµου που ζούσε στα αστικά κέντρα.142
Για τους πρόσφυγες αστούς υπήρχε φροντίδα µόνο στο επίπεδο της εξεύρεσης
στέγης, γεγονός που επισηµάνθηκε από τον Βασίλειο Αρτεµιάδη, από τη Σπάρτη της
Βιθυνίας, βουλευτή Αθηνών,143 που ζήτησε τα µουσουλµανικά κτήµατα να µην
αποτελέσουν εγγύηση για τη σύναψη του προσφυγικού δανείου, επειδή το δάνειο
διοχετευόταν µόνο στους αγρότες µε τη µορφή ζώων, αρότρων, ζωάρκειας και άλλων
µέσων για τη γεωργική τους αποκατάσταση, αλλά να περιερχόταν σε έναν αυτόνοµο
οικονοµικό οργανισµό, που θα διαχειριζόταν και τα αστικά κτήµατα προς όφελος και
των γεωργών και των αστών προσφύγων.144
Την τοπική διάσταση του προβλήµατος της αστικής αποκατάστασης έδωσε ο
Μανούσης, επιθυµώντας παράλληλα να φανερώσει ότι η συνεργασία προσφύγων και

139
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 428-429.
140
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 475-479.
141
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 460-461.
142
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 429.
143
Χ. Α. Θεοδωρίδης, όπ., σ. 160 – 161.
144
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 451-453.
 43

γηγενών πληρεξουσίων µπορούσε να προσφέρει λύσεις σε προβλήµατα που σε

τελική ανάλυση αφορούσαν και τα δύο στοιχεία. Στην πόλη των Σερρών υπήρχαν 900
τουρκικά σπίτια, και επειδή η πόλη είχε πληγεί από πυρκαγιά, όλα τα τουρκικά
οικήµατα κατέχονταν από τους γηγενείς. Έγινε µια σύσκεψη των προσφύγων και των
γηγενών πληρεξουσίων και οι πρόσφυγες πρότειναν από τα 900 σπίτια να δοθούν
στον προσφυγικό κόσµο µόνο εκείνα στα οποία αποδεδειγµένα κατοικούσαν εύποροι.
Οι προσφυγικές οργανώσεις είχαν εντοπίσει ότι αυτά ήταν περίπου 200, ενώ ο
δήµαρχος των Σερρών αµφισβήτησε τον αριθµό και ισχυρίστηκε ότι ανέρχονταν σε
80. Ύστερα από υποχώρηση των προσφύγων συµφωνήθηκε να παραχωρηθούν στους
πρόσφυγες µόνο τα 80 οικήµατα.145 Με το παράδειγµα αυτό ο Μανούσης εξέφρασε
την άποψη της πλειοψηφίας των προσφύγων βουλευτών, η οποία επιθυµούσε να
χρησιµοποιηθούν για τη στέγαση των προσφύγων µόνο τα οικήµατα του δηµοσίου
που κατέχονταν από εύπορους γηγενείς, για να µην έρθει το προσφυγικό στοιχείο σε
σύγκρουση µε την πλειοψηφία των γηγενών, που βρίσκονταν σε δεινή οικονοµική
θέση, όχι όµοια µε αυτή των προσφύγων, όµως σαφώς όχι πολύ καλύτερη.
Ενώ για το ζήτηµα των δηµόσιων οικηµάτων η θέση των προσφύγων ήταν
ελαστική, στο ζήτηµα των µουσουλµανικών ακινήτων οι πρόσφυγες βουλευτές ήταν
κατηγορηµατικοί στις απόψεις τους. Τα ακίνητα των µουσουλµάνων έπρεπε να
αποδοθούν εξ ολοκλήρου στον προσφυγικό κόσµο, ενέργεια που σύµφωνα µε τα
λεγόµενα του Μανούση δεν πραγµατοποιήθηκε στις πόλεις της Καβάλας, της ∆ράµας
και της Θεσσαλονίκης, στις οποίες τα µουσουλµανικά οικήµατα κατέχονταν
παράνοµα από γηγενείς. Άλλες λύσεις που προτάθηκαν από τον ίδιο βουλευτή για την
αστική στέγαση ήταν οι επιτάξεις ακινήτων, όπως είχε το δικαίωµα να πράξει το
κράτος, σύµφωνα µε τα Νοµοθετικά ∆ιατάγµατα της επαναστατικής κυβέρνησης της
11 και 22 Νοεµβρίου,146 και η ανέγερση συνοικισµών, όταν οι παραπάνω ενέργειες
δεν επαρκούσαν. Όσον αφορά στην επαγγελµατική αποκατάσταση των αστών
προσφύγων, πρότεινε να δοθούν δάνεια, που να χαρακτηριστούν ως προκαταβολή
έναντι της αποζηµίωσης που θα έπαιρναν οι πρόσφυγες και, επειδή για τη λήψη των
αποζηµιώσεων απαιτούνταν ένας τίτλος ιδιοκτησίας, πρότεινε να ιδρυθούν
προσωρινά οι ∆ηµογεροντίες της Μικράς Ασίας και της Θράκης για να εκτιµήσουν
τις περιουσίες που είχαν εγκαταλειφθεί και να παραχωρούνταν τα ανάλογα
πιστοποιητικά. 147
Στο ζήτηµα της αστικής αποκατάστασης αναφέρθηκε επίσης και ο ∆ηµήτριος
Μαρσέλλος, βουλευτής Αθηνών, παραθέτοντας στοιχεία για τον αριθµό των
προσφύγων που χρειάζονταν αστική αποκατάσταση. Ανέφερε ότι περίπου 80.000
οικογένειες αστικού πληθυσµού βρίσκονταν στην Ελλάδα και, µε τις υπόλοιπες
οικογένειες που αναµένονταν από τη Μικρά Ασία, ο αριθµός αυτός θα έφτανε τις
100.000. ∆ιαίρεσε τον πληθυσµό αυτό σε τρεις κατηγορίες, αυτούς που µετέφεραν
όλη τους την περιουσία στην Ελλάδα, αυτούς που κατόρθωσαν να διασώσουν ένα
µέρος της και όσους έχασαν τα πάντα. Για την ενίσχυση του πληθυσµού αυτού
επιβαλλόταν, κατά την άποψη του Μαρσέλλου, παροχή στέγης και βιοποριστική

145
Για την εγκατάσταση των προσφύγων στο νοµό Σερρών βλ. Κ. Καυκούλα, «Μεταµορφώσεις του
αγροτικού χώρου: ο εποικισµός της Ανατολικής Μακεδονίας κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα»,
Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12
Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα
1999, σ. 281 – 286. Για την οργάνωση του αστικού χώρου στις πόλεις της βόρειας Ελλάδας µετά την
έλευση των προσφύγων βλ. Α. Καραδήµου – Γερολύµπου, «Προσφυγική εγκατάσταση και ο
ανασχηµατισµός των βορειοελλαδικών πόλεων, 1912 – 1940», όπ, σ. 93 – 95.
146
Για τις επιτάξεις ακινήτων κατά τη διάρκεια της επαναστατικής κυβέρνησης βλ. Β. ∆. Γκιζελή,
«΄΄Επίταξις ακινήτων κατοικουµένων ή οπωσδήποτε χρησιµοποιουµένων΄΄», ό.π., σ. 72 – 77.
147
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 475-479.
 44

ενίσχυση.148 Ενώ για τους αγροτικούς πληθυσµούς είχαν δοθεί κτήµατα και
παραχωρήθηκαν χρήµατα από το προσφυγικό δάνειο για εφόδια, ζώα, στέγη και
ζωάρκεια, για τους αστούς από την άλλη πλευρά η µόνη ενέργεια που
πραγµατοποιήθηκε ήταν να στεγαστεί προσωρινά ένα µικρό ποσοστό και αυτό µε
οικήµατα που έχτισε το Κράτος, τα οποία µε την πάροδο του χρόνου θα ήταν
άχρηστα. Πρότεινε να καθοριστεί από το κράτος ένα σύστηµα ανοικοδόµησης
µικρών πόλεων για τους αστικούς προσφυγικούς πληθυσµούς, επειδή το σύστηµα των
εργολάβων, που επικρατούσε µέχρι τότε, απέδειξε ότι ήταν ένα σύστηµα
εκµετάλλευσης των χρηµάτων που προορίζονταν για τους πρόσφυγες από διάφορους
επιτηδείους.
Ωστόσο για το ζήτηµα του αριθµού των προσφύγων στα 1924 υπήρχε έλλειψη
επαρκών στατιστικών στοιχείων.149 Σύµφωνα µε τον Μανουηλίδη κατά τη διάρκεια
της προεκλογικής περιόδου, όταν έπρεπε να καθοριστεί ο αριθµός των προσφύγων
πληρεξουσίων, το τµήµα στατιστικής του Υπουργείου Εθνικής Οικονοµίας
πληροφόρησε τους πρόσφυγες πληρεξουσίους ότι ο συνολικός αριθµός των
προσφύγων το φθινόπωρο του 1923 ήταν 800.000, ενώ τα Υπουργεία Γεωργίας και
Κοινωνικής Πρόνοιας απαντούσαν ότι ήταν 1.300.000, µια διαφορά δηλαδή 500.000.
Ύστερα από κάποιες διαπραγµατεύσεις κατέληξαν ότι οι πρόσφυγες τελικά
ανέρχονται σε 970.000 και µε βάση αυτόν τον αριθµό διεξήχθησαν οι εκλογές και
βρέθηκε η αναλογία που έπρεπε να υπάρχει για τους πρόσφυγες αντιπροσώπους. Το
ίδιο πρόβληµα της έλλειψης στατιστικών στοιχείων υπήρχε και για τα
µουσουλµανικά κτήµατα στην Ελλάδα, όπως επίσης και για τον αριθµό των
µουσουλµάνων που ζούσαν στο ελληνικό κράτος, γεγονός που είχε αρνητικές
συνέπειες και στην πολιτική εκπροσώπηση του νέου πληθυσµού και στα ζητήµατα
της αποκατάστασης.150
Ένα άλλο µεγάλο ζήτηµα που απασχόλησε τους πρόσφυγες πληρεξουσίους κατά
τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή ήταν αυτό της Ε.Α.Π. Η πλειοψηφία των
βουλευτών καταφέρθηκε εναντίον του οργανισµού στρεφόµενη κυρίως κατά των
Ελλήνων υπαλλήλων της. Πριν από την έναρξη της συζήτησης του προσφυγικού η
απόφαση της κυβέρνησης Παπαναστασίου να στείλει στη Γενεύη ως αντιπρόσωπο

148
Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παραθέτει στο λόγο του από τις 50 χιλιάδες οικογένειες είχαν
στεγαστεί περίπου 20 χιλιάδες σε οικήµατα του δηµοσίου και µουσουλµανικά, άλλες 20 χιλιάδες σε
δωµάτια ή οικήµατα που ανεγέρθηκαν από το Κράτος και 15 χιλιάδες είχαν οριστικά στεγαστεί.
Υπολείπονταν περίπου 20-30 χιλιάδες οικογένειες που έπρεπε να στεγαστούν. Από τις 80 χιλιάδες
προσφυγικές οικογένειες, 15 χιλιάδες είχαν χάσει τους γονείς τους, συνεπώς έπρεπε να λαµβάνουν
επιδόµατα ανάλογα µε αυτών των θυµάτων πολέµου. Από τις υπόλοιπες 65 χιλιάδες, οι 20 χιλιάδες
ήταν αυτοσυντήρητες, 20 χιλιάδες είχαν προστάτες επιχειρηµατίες, εµπόρους και ελεύθερους
επαγγελµατίες και από τις υπόλοιπες 25-30 χιλιάδες µια µεγάλη µερίδα είχε προστάτες µικροαστούς
και µπορούσε να µετατραπεί ή σε γεωργικό πληθυσµό ή σε εργατικό και µια άλλη µερίδα ήταν αυτή
των εργατών και των υπαλλήλων, βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 470.
149
Για το πρόβληµα του αριθµού των προσφύγων βλ. P. Kitromilides – A. Alexandris, «Ethnic
Survival, Nationalism and Forced Migration», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 5, Αθήνα
1984 – 1985, σ. 9 – 44.
150
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 426-428. Με αφορµή την αγόρευση του Μανουηλίδη, ο
Αναστάσιος Μπακάλµπασης, κατέθεσε διάφορα αριθµητικά στοιχεία, που αξίζει να αναφερθούν.
Σύµφωνα µε δικές του εκτιµήσεις υποστήριξε ότι ο προσφυγικός πληθυσµός ανερχόταν σε 1.200.000
άτοµα εκτός από τους 150.000 που επρόκειτο να έρθουν και οι οποίοι ήταν οι εξής, σύµφωνα µε
στοιχεία της Μικτής Επιτροπής: αναµένονταν 4.000 οικογένειες δηλαδή 16.000 άτοµα. Από αυτούς
9.000 οικογένειες, 36.000 άτοµα, από τον Πόντο, από τη νότια Μικρά Ασία 5.000 οικογένειες, δηλαδή
20.000 άτοµα, από την κεντρική Μικρά Ασία 12.000 οικογένειες, δηλαδή 50.000 άτοµα, και άλλες
οικογένειες από διάφορα µέρη της Μικράς Ασίας, βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 427.
 45

τον Περικλή Αργυρόπουλο,151 προκάλεσε την αντίδραση των προσφύγων

πληρεξουσίων. Πενήντα περίπου πρόσφυγες βουλευτές συνήλθαν σε σύσκεψη και
αποφάσισαν µε απόλυτη οµοφωνία ότι έπρεπε να µαταιωθεί η απόφαση της
κυβέρνησης να στείλει στη Γενεύη τον Αργυρόπουλο. Αποφάσισαν µάλιστα να
καταθέσουν και σχετική επερώτηση στην Εθνοσυνέλευση. Σύµφωνα µε την επίσηµη
άποψη της κυβέρνησης ο Αργυρόπουλος θα κατέθετε στην Κοινωνία των Εθνών την
τρίµηνη έκθεση της Ε.Α.Π.. Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι υποστήριξαν ότι ο
Αργυρόπουλος µεταβαίνει στην Κοινωνία των Εθνών, για να επιδιώξει την
αναθεώρηση του πρωτοκόλλου της Γενεύης και επίσης την αναθεώρηση των όρων
του προσφυγικού δανείου, γεγονός στο οποίο ήταν τελείως αρνητικοί. Απείλησαν
µάλιστα ότι θα τηλεγραφούσαν προς την Κοινωνία των Εθνών ότι ο Αργυρόπουλος
δεν αντιπροσώπευε τις απόψεις του προσφυγικού κόσµου. Ο Παπαναστασίου στις
δηλώσεις αυτές απάντησε ότι τα παράπονα των προσφύγων πληρεξουσίων δεν ήταν
λογικά, επειδή ο Αργυρόπουλος µετέβαινε στη Γενεύη ως αντιπρόσωπος της
κυβέρνησης και όχι των προσφύγων πληρεξουσίων και ότι στη συγκεκριµένη
διάσκεψη θα παρίστανται µόνο οι αντιπρόσωποι των διαφόρων κρατών.152 Το θέµα
που προέκυψε οδήγησε σε παραίτηση τον Αργυρόπουλο153 και προκάλεσε ρήξεις στις
σχέσεις της κυβέρνησης µε την Ε.Α.Π. Ο πρόεδρός της Campbell ανακοίνωσε ότι
αναστέλλει µερικώς το έργο της Επιτροπής, µέχρι να διευκρινιστεί η όλη κατάσταση,
και τόνισε ότι η επέµβαση πολιτικών οµάδων στο έργο της Επιτροπής, άλλοτε κατά
των προσώπων που την αποτελούσαν και άλλοτε υπέρ αυτών, εµπόδιζε το έργο της
και ήταν αντίθετη προς το πνεύµα του πρωτοκόλλου της Γενεύης, το οποίο είχε
αποδεχτεί το ελληνικό κράτος.154
Ο Μανουηλίδης κατά τη διάρκεια της συζήτησης του προσφυγικού συνέχισε τις
επιθέσεις εναντίον των µελών της Επιτροπής. Αρχικά στράφηκε εναντίον του ∆έλτα
και του Αργυρόπουλου, οι οποίοι σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του δεν βρίσκονταν στο
ύψος της αποστολής της και η εκλογή τους ήταν ατυχής. Ανέφερε χαρακτηριστικά
ότι, σύµφωνα µε πληροφορίες που διέθετε, τα συγκεκριµένα µέλη διορίστηκαν εν
αγνοία του υπουργικού συµβουλίου, από τον τότε Υπουργό των Εξωτερικών, που για
προσωπικούς λόγους φιλίας τα επέλεξε, χωρίς τη συγκατάθεση της κυβέρνησης.
Κατήγγειλε ότι σε συγκέντρωση που πραγµατοποιήθηκε στο Υπουργείο Γεωργίας,
στην οποία µετείχαν 35 πρόσφυγες πληρεξούσιοι, επαναστατικός Υπουργός – δεν
ανέφερε το όνοµά του – επιβεβαίωσε το γεγονός. Ο Μανουηλίδης τόνισε ότι ήταν
απαραίτητη η αντικατάσταση των δύο Ελλήνων της Επιτροπής από άτοµα που
γνώριζαν τα προσφυγικά ζητήµατα.155

151
Ο Περικλής Αργυρόπουλος ήταν ένα από τα δύο ελληνικά µέλη – ο άλλος ήταν ο Στέφανος ∆έλτας
- στην Ε.Α.Π. και κατείχε τη θέση του γενικού γραµµατέα βλ. Σ. Πελαγίδης, ό.π., σ. 378.
152
΄΄Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι κατά της Κυβερνήσεως. Επερώτησις δια την αποστολήν του κ.
Αργυροπούλου εις την Γενεύην. Θα διεξαχθή δριµύτατος έλεγχος επί του προσφυγικού ζητήµατος΄΄, Η
Καθηµερινή, Παρασκευή 6 Ιουνίου 1924, αριθµ. 1165, σ.4. Βλ. επίσης και ΄΄Ο αντιπρόσωπος της
Κυβερνήσεως εις την Κοινωνίαν των Εθνών. ∆ιάβηµα των προσφύγων πληρεξουσίων προς την
Κυβέρνησιν. Η απάντησις του πρωθυπουργού κ. Παπαναστασίου εις την επιτροπή των
πληρεξουσίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 6 Ιουνίου 1924, αριθµ. 821, σ. 3.
153
΄΄Ο σκόπελος του προσφυγικού ζητήµατος. Η Κυβέρνησις προσπαθεί να αναβάλη την συζήτησιν. Ο
κ. Π. Αργυρόπουλος παρητήθη τηλεγραφικώς΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 9 Ιουνίου 1924, αριθµ. 1168,
σ.4.
154
΄΄Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως και η Κυβέρνησις. Το έγγραφον του κ. Κάµπελ΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 16 Ιουνίου 1924, αριθµ. 831, σ. 1 και Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 57, 14 Ιουνίου 1924, σ. 293-294.
155
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 429-431. Ο Παπαναστασίου στο σηµείο αυτό παρενέβη
για να υποστηρίξει τα δύο µέλη, δηλώνοντας ότι ήταν και οι δύο υπεράνω κάθε επίκρισης. Ανέφερε
µάλιστα ότι για την αντικατάσταση µέλους της Επιτροπής απαιτούνταν πρόταση της ελληνικής
κυβέρνησης και αποδοχή της συγκεκριµένης πρότασης από την Κοινωνία των Εθνών. Τόνισε ότι η
 46

Εκτός από τα ηγετικά στελέχη της Επιτροπής καταφέρθηκε και εναντίον των
Ελλήνων υπαλλήλων της, που πληρώνονταν µε παχυλούς µισθούς. Οι µισθοί αυτοί
προκαλούσαν την αγανάκτηση του προσφυγικού κόσµου, που είχε την εντύπωση ότι
τα προσφυγικά κονδύλια σπαταλούνταν για να ικανοποιηθούν οι ορέξεις των
συγκεκριµένων υπαλλήλων. Επισήµανε ότι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι αδυνατούσαν
να συνεννοηθούν µε τους «αριστοκράτες του προσφυγισµού» - όπως τους
χαρακτήρισε – και τόνισε την αποτυχία της κυβερνητικής πρωτοβουλίας για τη
δηµιουργία µιας γνωµοδοτικής επιτροπής από πρόσφυγες πληρεξουσίους, η οποία θα
ερχόταν σε επαφή µε την Ε.Α.Π. για να δηµιουργηθεί µια στενότερη συνεργασία
ανάµεσα στους πρόσφυγες πληρεξουσίους, την κυβέρνηση και την Ε.Α.Π. Η
επιτροπή αυτή, που σχηµατίστηκε τελικά από επτά πρόσφυγες πληρεξουσίους,
διαπίστωσε στη µία και µοναδική επαφή της, πριν την παραίτησή της, ότι ήταν
αδύνατον να υπάρξει συνεργασία µε την Ε.Α.Π.156
Στη συνέχεια παρέθεσε µια σειρά από «σκάνδαλα» της Επιτροπής, που
παρατηρήθηκαν στις προµήθειες που πραγµατοποιήθηκαν χωρίς διενέργεια
δηµοπρασίας. Το πρώτο ήταν η ανάθεση, χωρίς δηµοπρασία, στην εταιρεία
«Μεσόγειος» του έργου της κατασκευής οικίσκων. Η διαφορά που παρατηρήθηκε
στο χρηµατικό ποσό που δόθηκε στη συγκεκριµένη εταιρεία ήταν µεγάλη σε
σύγκριση µε άλλες κατασκευαστικές εταιρείες. Ανέφερε επίσης την προµήθεια
κεράµων από τη Μασσαλία, την προµήθεια των σιτηρών που απαιτούνται για τη
ζωάρκεια των προσφύγων, τις προµήθειες ζώων και κάρων. Σε όλες τις παραπάνω
υποθέσεις, σύµφωνα µε τον Μανουηλίδη, διαπιστώθηκαν οικονοµικές ατασθαλίες σε
βάρος του προσφυγικού στοιχείου.157
Με τις επισηµάνσεις του Μανουηλίδη συµφώνησε ο Άγγελος Κωνσταντιλλιέρης,
βουλευτής Αθηνών από τη Σµύρνη.158 Επισήµανε επιπλέον ότι η αντικατάσταση των
ελληνικών µελών της Ε.Α.Π. ήταν απόλυτη αρµοδιότητα της ελληνικής κυβέρνησης,
γεγονός που του κατέστησε γνωστό και ο ίδιος ο πρόεδρος της Επιτροπής, ύστερα
από σχετική συζήτηση, H. Morgenthau. Επίσης ζήτησε από την Κυβέρνηση να
αντικαταστήσει και µέρος του προσωπικού της Επιτροπής, το οποίο µε τη σατραπική
συµπεριφορά του είχε προκαλέσει δυσφορία στον προσφυγικό κόσµο.159
Πιο επικριτικός απέναντι στην Ε.Α.Π. ήταν ο πληρεξούσιος Κοζάνης Στυλιανός
Θεολογίτης. Στην οµιλία του καταφέρθηκε εναντίον του ελληνικού υπαλληλικού
προσωπικού. ∆ικαιολογώντας την άποψή του, που ήταν σύµφωνη µε την πλειοψηφία
των προσφύγων πληρεξουσίων, εξέθεσε τον τρόπο πρόσληψής τους. Το προσωπικό
της Ε.Α.Π. αποτέλεσαν πρώτον οι αποσπασθέντες υπάλληλοι των Υπουργείων
Γεωργίας και Πρόνοιας και δεύτερον νέοι υπάλληλοι, που διορίστηκαν χωρίς κανένα
κριτήριο αξιοκρατίας. Ανέφερε µάλιστα τη δήλωση του πρώην Υπουργού της
Πρόνοιας Απόστολου ∆οξιάδη, σύµφωνα µε τον οποίον οι αποσπασθέντες υπάλληλοι
της Επιτροπής από τα Υπουργεία Γεωργίας και Προνοίας προορίζονταν για απόλυση,
λόγω ανεπάρκειας. Οι υπάλληλοι αυτοί αµείβονταν πλουσιοπάροχα, χωρίς να
παράγουν έργο, επειδή διατηρούσαν το κρατικό σύστηµα που ίσχυε για την
αποκατάσταση των προσφύγων, το οποίο είχε αποτύχει στο παρελθόν.

κυβέρνησή του δεν σκέφτηκε ποτέ την αντικατάστασή τους, επειδή ήταν απόλυτα ευχαριστηµένη από
τις ενέργειές τους, βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 430.
156
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 63, 23 Ιουνίου 1924, σ. 432-434.
157
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 435-437.
158
Χ. Θεοδωρίδης – Σ. Κλαδάς, Οι πρόσφυγες φοιτηταί και σπουδασταί µετά την µικρασιατικήν
Καταστροφήν, Αθήνα 1974, σ. 43.
159
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 467-470.
 47

Καταγγέλλοντας τα κακώς κείµενα της Επιτροπής ανέφερε ότι τα γραφεία του

Εποικισµού, ενώ όφειλαν να ήταν τα πρότυπα εργαστήρια της µεθοδικής
αποκατάστασης των προσφύγων, αποτελούσαν οδοφράγµατα στο έργο της
αποκατάστασης. ∆ιευθύνονταν από ένα γεωπόνο που είχε δυο βοηθούς. Όλοι οι
γεωπόνοι εργάζονταν στα γραφεία και ασχολούνταν µε γραφειοκρατικές εργασίες,
διενεργούσαν προµήθειες ή διαχειρίζονταν τα ποσά της υπηρεσίας. Στη διαχειριστική
και τη λογιστική υπηρεσία επικρατούσε πλήρης ακαταστασία και δεν τηρούνταν
στατιστικές. Έτσι, ενώ τα γραφεία των Εποικισµού παρείχαν µηνιαίως σιτηρά και
άλλα είδη στους πρόσφυγες της περιοχής τους, αγνοούσαν τον αριθµό των
προσφύγων της δικαιοδοσίας τους. Οι άστοχες ενέργειες των υπαλλήλων και η µη
επέµβασή τους για την επίλυση των διαφορών ανάµεσα στους πρόσφυγες και τούς
γηγενείς τους καθιστούσαν υπαίτιους, σύµφωνα µε τον Θεολογίτη, για το χάσµα που
είχε δηµιουργηθεί ανάµεσα στα δύο στοιχεία.
Η συνεργασία της Ε.Α.Π. µε τους πρόσφυγες πληρεξουσίους δεν ήταν η
καλύτερη. Ο Θεολογίτης ανέφερε χαρακτηριστικά ότι, ενώ το άρθρο 10 του
καταστατικού της Επιτροπής ανέγραφε ρητά ότι το έργο της Ε.Α.Π. έπρεπε να
διεξάγεται σε στενή συνεργασία µε τις τοπικές και κεντρικές κρατικές αρχές και
οργανώσεις, εντούτοις δεν επιδεικνυόταν καµία διάθεση συνεργασίας από την πλευρά
της Επιτροπής. Ο ίδιος ο ∆έλτας αρνήθηκε να δεχτεί τους πρόσφυγες πληρεξουσίους,
που τον επισκέφτηκαν για µια προσφυγική υπόθεση που αφορούσε στους πρόσφυγες
της Μακεδονίας και είχε απορρίψει τηλεγραφική καταγγελία προσφυγικού συλλόγου,
αναφέροντας ότι δεν έτρεφε καµία υπόληψη για τις προσφυγικές οργανώσεις. Στις
καταγγελίες του Θεολογίτη για τον ∆έλτα παρενέβη ο Παπαναστασίου εκφράζοντας
την αµέριστη εµπιστοσύνη της κυβέρνησης στο πρόσωπό του και την πεποίθηση ότι
ήταν επαρκής για τη θέση που κατείχε.160
Συνεχίζοντας τις καταγγελίες του για την Ε.Α.Π. ο Θεολογίτης ανέφερε ότι η
συµπεριφορά των εποικιστικών υπαλλήλων απέναντι στους πρόσφυγες ήταν
περιφρονητική και ζήτησε τη γενική αναδιοργάνωσή των υπηρεσιών. Πρότεινε να
τεθούν επικεφαλής των γραφείων υπάλληλοι που να έχουν εγκυκλοπαιδική µόρφωση,
όχι απαραίτητα γεωπόνοι, διοικητική ικανότητα και επιτυχηµένη προϋπηρεσία.
Θεωρούσε αναγκαίο να διαχωριστεί η διαχειριστική υπηρεσία και η διενέργεια των
προµηθειών από τους γεωπόνους, να οργανωθούν ειδικές διαχειριστικές υπηρεσίες
και να καταρτιστούν στατιστικές κατά επάγγελµα, ηλικία και κατά περιφέρεια. Η
ανεπάρκεια των γεωπόνων είχε ως αποτέλεσµα να τοποθετούνται τουρκόφωνοι
πρόσφυγες σε σλαβόφωνα χωριά και στα σύνορα να εγκαθίστανται Κιρκάσιοι και
Αρµένιοι.
Ο Θεολογίτης, για να αποδείξει την ανεπάρκεια της Ε.Α.Π., περιέγραψε τον
τρόπο εφοδιασµού των αγροτών προσφύγων. Στους αγρότες πρόσφυγες
παραχωρούνταν κάθε µήνα 15 οκάδες σίτου για τη ζωάρκειά τους, ο οποίος δεν
παραχωρούνταν ποτέ κανονικά και έγκαιρα, µε αποτέλεσµα να συµβαίνουν θάνατοι
από ασιτία. Το γεγονός αυτό κατέστησαν γνωστό οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι στη
∆ιεύθυνση Εποικισµού και στην Ε.Α.Π. και πήραν την απάντηση ότι η Επιτροπή
στερούνταν χρηµάτων, µολονότι υπήρχαν χρήµατα από την πρώτη προκαταβολή του
προσφυγικού δανείου και µολονότι το Υπουργείο της Εθνικής Οικονοµίας κατ’
επανάληψη είχε προσφερθεί να διαθέσει µια ποσότητα σίτου, χωρίς άµεση πληρωµή
του ανάλογου αντιτίµου. Ύστερα από την επέµβαση των προσφύγων πληρεξουσίων
ελήφθη η απόφαση να σταλεί σίτος 6 χιλιάδων τόνων στη Μακεδονία και
υπολειπόταν να σταλεί και άλλη µεγαλύτερη ποσότητα από το Υπουργείο της

160
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 520.
 48

Εθνικής Οικονοµίας. Απότοµα όµως µαταιώθηκε η αποστολή αυτή, επειδή τα

τελευταία σιτοφορτία κρίθηκαν αυθαιρέτως ως ακατάλληλα από τη ∆ιεύθυνση
Εποικισµού της Θεσσαλονίκης, αν και από το ίδιο σιτάρι προµηθευόταν ο στρατός,
ενώ και ο χηµικός του παραρτήµατος της Θεσσαλονίκης είχε βεβαιώσει για την
καταλληλότητά του. Η επιµονή αυτή της ∆ιεύθυνσης Εποικισµού της Θεσσαλονίκης
να µη παραλάβει το σιτάρι εξηγείται, σύµφωνα µε τον Θεολογίτη, µε το σκεπτικό ότι
η παραλαβή του κρατικού σιταριού θα έθετε τέρµα στις προµήθειες που διενεργούσε
η ∆ιεύθυνση της Θεσσαλονίκης.
Οι παραπάνω ενέργειες της ∆ιεύθυνσης Εποικισµού και γενικότερα όλου του
οργανισµού της Ε.Α.Π. προκάλεσαν την εξέγερση του προσφυγικού κόσµου και για
αυτόν το λόγο ο Θεολογίτης ζητούσε να εφαρµοστεί το 18ο άρθρο του καταστατικού
της Επιτροπής, το οποίο προνοούσε για την αποστολή ειδικής επιτροπής από την
Κοινωνία των Εθνών για την εξέταση του τρόπου εκτέλεσης του έργου της
προσφυγικής αποκατάστασης από την Ε.Α.Π.161
Η Ε.Α.Π. κατηγορήθηκε από τους πρόσφυγες πληρεξουσίους και για αδράνεια.
Συγκεκριµένα ο Εφραιµίδης ανέφερε ότι στον προσφυγικό συνοικισµό του Βόλου,
από τότε που παρέλαβε η Ε.Α.Π. τα 700 προσφυγικά σπίτια, που είχαν χτιστεί επί της
υπουργίας του Απ. ∆οξιάδη, δεν είχε πραγµατοποιήσει κανένα έργο. Απηύθυνε
µάλιστα και κατηγορίες εναντίον του αντιπροσώπου της Επιτροπής Χρήστου Λούλη,
και πρόεδρο του Εµπορικού Επιµελητηρίου, ότι αδρανούσε, εξαιτίας της
φιλοβασιλικών πολιτικών του φρονηµάτων.162
Παρόµοιες καταγγελίες µε αυτές του Εφραιµίδη ανακοίνωσε και ο πληρεξούσιος
Έβρου Παναγιώτης Κουρτίδης. Ανέφερε ότι από τότε που ανέλαβε το έργο της η
Ε.Α.Π., στις αρχές του 1924, έχτισε µόνο 700 αγροτικά οικήµατα και αυτά µε υλικά
του κράτους - ενώ η επαναστατική κυβέρνηση είχε χτίσει 6.120 οικίσκους – και δεν
είχε αγοράσει κανένα οικοδοµικό υλικό παρά µόνο τσιµέντα. Το ίδιο συνέβαινε και
στον τοµέα της αστικής εγκατάστασης, όλα τα ακίνητα είχαν χτιστεί από το Ταµείο
Περιθάλψεως.163 Το έργο της Ε.Α.Π. είχε περιοριστεί µόνο στην αγορά σιτηρών,
κτηνών, ζωάρκειας, για τα οποία διέθεσε το ποσό των 206.617.106 δραχµών από την
πρώτη προκαταβολή του δανείου.164 Η ίδια κωλυσιεργία παρατήρησε ο Κουρτίδης ότι
συνέβαινε και στη διανοµή της γης. ∆ιαφωνούσε µε την πολιτική να στέλλονται όσο
το δυνατόν περισσότεροι πρόσφυγες στη δυτική Θράκη, λόγω έλλειψης
καλλιεργήσιµων εδαφών. Η ύπαρξη ήδη 120.000 προσφύγων καθιστούσε αρκετά
δύσκολη την εξεύρεση γαιών και πρότεινε να διοχετευτεί ο µεγάλος όγκος των
προσφύγων στη Μακεδονία, όπου υπήρχαν αρκετά τσιφλίκια. Υπεύθυνη για την
έλλειψη στρατηγικής στο εποικιστικό πρόγραµµα θεωρούσε την ∆ιεύθυνση
Εποικισµού, που παρά τον µεγάλο αριθµό των υπαλλήλων της – σε κάθε επιστάτη
των εποικιστικών γραφείων αναλογούσαν 250 προσφυγικές οικογένειες – δεν έπραττε
µε ευσυνειδησία το έργο που της είχε ανατεθεί.

161
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 519-521.
162
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 459. Για τον Χρήστο Λούλη βλ και στο ∆.
Κωνσταντάρας – Σταθαράς, Το χρονικό της Νέας Ιωνίας 1924 – 1994. Εβδοµήντα χρόνια ζωής, εκδ.
Ώρες, Νέα Ιωνία Μαγνησίας 1994, σ. 18 – 19.
163
Το Υπουργείο Προνοίας πραγµατοποιούσε τη στέγαση δωρεάν, το Ταµείο Περιθάλψεως χρέωνε
κάποιο συµβολικό ενοίκιο, ενώ η Ε.Α.Π. παρείχε µόνιµες κατοικίες, που ενοικιάζονταν ή συνήθως
πωλούνταν, βλ. Λ. Λεοντίδου, Πόλεις της Σιωπής. Εργατικός εποικισµός της Αθήνας και του Πειραιά,
1909 – 1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1989, σ. 214. Για τον αριθµό των
ακινήτων που κατασκεύασε το Ταµείο Περιθάλψεως ως τον Μάρτιο του 1924 βλ. Α. Μπακάλµπασης –
Ε. Παυλίδης, Έκθεσις Κοινοβουλευτικής Επιτροπής ελέγχου Ταµείου Περιθάλψεως προσφύγων, Αθήνα
χ.χ., πίνακας Β’.
164
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 521-526.
 49

Ισχυρίστηκε ότι οι καταχρήσεις ήταν τόσο πολλές, ώστε προκάλεσαν και την
προσοχή των ξένων οργανώσεων. Επίσης πίστευε ότι η κυβέρνηση έπρεπε αναφορικά
µε τις καταχρήσεις αυτές να εξετάσει και τις εκθέσεις του Campbell, που δόθηκαν
στην Ε.Α.Π., µε τις οποίες καταγγελλόταν ότι κατά το χειµώνα του 1924 συνέβησαν
θάνατοι προσφύγων στη Μακεδονία, εξαιτίας της έλλειψης ενδυµάτων και
θερµογόνου ύλης και ότι οι περισσότεροι θάνατοι συνέβησαν στην περιφέρεια της
Ελασσόνας. Οι ίδιοι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι Θεσσαλονίκης έλαβαν
τηλεγραφήµατα το χειµώνα του 1924, που ανέφεραν ότι µεγάλος αριθµός ατόµων
απεβίωσε εξαιτίας της αβλεψίας του τότε Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας Λάµπρου. Η
ίδια κατάσταση επικρατούσε και στις πόλεις της Αθήνας, στην Ορεστιάδα, στην
Αλεξανδρούπολη, στην Ξάνθη, στην Κοµοτηνή και στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Θεσσαλονίκης. Ο Κουρτίδης, µε την ιδιότητα του ιατρού, είχε
επισκεφτεί τις παραπάνω περιοχές και είχε διαπιστώσει από προσωπική επαφή την
όλη κατάσταση. 165
Γενικότερα τα προβλήµατα που αντιµετώπισαν οι πρόσφυγες του ’22 στον τρόπο
της εγκατάστασής τους δεν ήταν πρωτόγνωρα για όλους τους πληρεξουσίους. Ο
βουλευτής Καβάλας ∆. Ευθυµιάδης υπογράµµισε το παράδειγµα της εγκατάστασης
των Καυκασίων στα έτη 1919, 1920 και 1921.166 Στην περίπτωση των Καυκασίων
που ήρθαν στην Ελλάδα στα τέλη του 1920 και στις αρχές του 1921 δεν έγινε καµία
προπαρασκευαστική εργασία για την εγκατάστασή τους. Τον Μάρτιο του 1921
άρχισε η αθρόα αποστολή τους στην περιφέρεια του Κιλκίς, που ήταν τελείως
ακατάλληλη για την εγκατάστασή τους, ενώ οι ίδιοι ζητούσαν να εγκατασταθούν στα
σύνορα. Στην περιφέρεια του Κιλκίς σηµειώθηκαν σηµαντικοί αριθµοί θανάτων και
παρ’ όλα αυτά η Κυβέρνηση εξακολουθούσε την αποστολή και νέων πληθυσµών.
Στην περιφέρεια της Εδέσσης συνέβη κάτι χαρακτηριστικό, εκεί οι Καυκάσιοι
εγκαταστάθηκαν σε πέντε συνοικισµούς και ύστερα από τις διαµαρτυρίες των
µουσουλµάνων πληρεξουσίων και τις απειλές τους ότι θα καταψήφιζαν κάθε
κυβέρνηση που δεν θα αποµάκρυνε τους πρόσφυγες από την περιοχή, ακολούθησαν
αυστηρές διαταγές της τότε κυβέρνησης για µετακίνηση των Καυκασίων και επειδή
οι ίδιοι αρνήθηκαν να συµµορφωθούν, τους επιβλήθηκε το µέτρο του αποκλεισµού,
δηλαδή απαγόρευση καλλιέργειας και χορήγησης ζωάρκειας και ζώων και χρήση
βίας. «Ούτω η ύπαρξις µιας κυβέρνησης, χάριν των απαιτήσεων των Τούρκων
πληρεξουσίων της Ελληνικής Εθνοσυνελεύσεως, χάριν της ψήφου αυτών, εστηρίζετο
επί των πτωµάτων των προσφύγων. Τοιαύτα έπραξεν η Κυβέρνησις» τόνισε ο
Ευθυµιάδης κάνοντας και µια κριτική της προσφυγικής πολιτικής που ακολούθησαν
οι µετανοεµβριανές κυβερνήσεις του 1920.167
Το στρατιωτικό κίνηµα του 1922 τερµάτισε την περιπέτεια των Καυκασίων της
Έδεσσας επιτρέποντας την εγκατάστασή τους στην περιοχή. Ο Ευθυµιάδης όµως δεν
παρέλειψε να κρίνει και τα κακώς κείµενα της βενιζελικής προσφυγικής πολιτικής.
Κατηγόρησε τους υπαλλήλους του Εποικισµού που είχαν βενιζελικές πολιτικές
πεποιθήσεις, επειδή απέφευγαν να εγκαταστήσουν προσφυγικούς πληθυσµούς σε
τσιφλίκια βενιζελικών. Επιπλέον υπογράµµισε ότι η βοήθεια του κράτους προς τους
165
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 526-529.
166
Για την πολιτική εγκατάστασης Ελλήνων του Καυκάσου στην Ελλάδα από το 1895 ως το 1907 βλ.
Ι. Λαυρεντίδη, «Η κατά το 1895 – 1907 µετοικεσία Ελλήνων Ποντίων του Καυκάσου εις Ελλάδα»,
Αρχείον Πόντου, τ. 31, Αθήνα 1971 - 1972, σ. 405 – 415 και Ά. Ξανθοπούλου Κυριακού, «The
migration of Pontic Greeks from the Russian Caucasus to Macedonia (1912 – 1914)», Balkan Studies
37, 2, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 271-281. Από το 1918 ως το 1920 υπολογίζεται ότι περίπου 30.000
Καυκάσιοι κατέφυγαν στην Ελλάδα βλ. Ι. Φ. Καζταρίδης, Η «έξοδος» των Ελλήνων του Καρς της
Αρµενίας (1919 – 1921), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996, , σ. 292.
167
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 67, 27 Ιουνίου 1924, σ. 515.
 50

Καυκάσιους πρόσφυγες συµπεριλάµβανε το ποσό των 13 δραχµών, κατά άτοµο το

µήνα, για τη συντήρησή τους και για τη συντήρηση των ζώων τους – είχαν µεταφέρει
µαζί τους περίπου 7.000 ζώα –, ποσό ανεπαρκέστατο, και 1.000 δραχµές για την
ανέγερση των σπιτιών τους. Τα ποσά αυτά τα επιβαρυνόταν ο πρόσφυγας µε τον εξής
τρόπο: όλα όσα παραλάµβανε χρεώνονταν στο προσφυγικό του βιβλιάριο, χωρίς να
γίνεται έλεγχος εκ µέρους των προσφύγων. Παρόλο που δεν γινόταν έγκαιρα ο
εφοδιασµός µε σπόρους από τον Εποικισµό, ο επιστάτης έχοντας το βιβλιάριο χρέωνε
όποτε ο ίδιος επιθυµούσε ποσά και εφόδια. Σε περίπτωση διαµαρτυρίας των
προσφύγων ακολουθούσε διοικητική αποβολή, που σήµαινε αφαίρεση σπιτιού και
ζώου, καταδίωξη από την αστυνοµία και κατηγορία για κοµµουνισµό.
Ο Ευθυµιάδης ισχυρίστηκε ότι για τις καθυστερήσεις των εκτελέσεων των
διαταγών, που έδιναν τα αρµόδια Υπουργεία, ευθύνονταν τα Εποικιστικά γραφεία.
Στην περίπτωση των Καυκασίων από τους 80 χιλιάδες πέθαναν 45 χιλιάδες στην
Καλαµαριά Θεσσαλονίκης, 5 χιλιάδες στο Χαρµάνκιοϊ και 6 χιλιάδες στον Άγιο
Γεώργιο. Όλοι οι παραπάνω θάνατοι συνέβησαν πριν αποσταλούν οι πληθυσµοί
στους συνοικισµούς. Με βάση όλα αυτά ο Ευθυµιάδης συµπέρανε ότι, εφόσον το
Κράτος δεν µπόρεσε να αποκαταστήσει 80 χιλιάδες Καυκασίους, που έφεραν και
µέρος της κινητής τους περιουσίας, δεν θα µπορέσει να αποκαταστήσει µε το ίδιο
σύστηµα ούτε και τους πρόσφυγες του 1922, που ήταν πολύ περισσότεροι.168 Οι
δυσκολίες αυτές στη διαδικασία της αποκατάστασης έφεραν τους πρόσφυγες
πληρεξουσίους σε δυσχερή θέση απέναντι στους ψηφοφόρους τους, γεγονός που
επισηµάνθηκε κατά τη διάρκεια της συζήτησης, προφανώς για να κινητοποιήσει τη
βενιζελική παράταξη. 169
Με τις θέσεις του Ευθυµιάδη συµφώνησε και ο Κουρτίδης και πρόσθεσε ότι από
τους 150.000 πρόσφυγες του Καυκάσου, του Πόντου, της νότιας Ρωσίας και της
Βουλγαρίας, που η χώρα τους δέχτηκε από το 1919 έως το 1922, είχε αποµείνει εν
ζωή µόνο το 10%. Ο Κουρτίδης παρέθεσε και πληροφορίες στη συνέλευση για την
περιοχή της Θράκης καθώς και στατιστικά στοιχεία για τον συνολικό αριθµό των
προσφύγων.170 Αναγνώρισε το δύσκολο εγχείρηµα που είχε αναλάβει το ελληνικό
κράτος να αποκαταστήσει το ένα περίπου εκατοµµύριο προσφύγων και υπογράµµισε
ότι ανάλογες προσπάθειες του παρελθόντος είχαν αποτύχει.
Κοµµατική χροιά στο λόγο του έδωσε και ο Φιλελεύθερος βουλευτής Αθηνών
Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης, επισηµαίνοντας ότι ο προσφυγικός κόσµος πλήρωνε το
εσφαλµένο εκλογικό αποτέλεσµα της 1ης Νοεµβρίου 1920, το οποίο βάρυνε όχι µόνο
τη δική του γενιά, αλλά θα είχε συνέπειες και στις επόµενες. Επισήµανε το
φιλοπροσφυγικό ενδιαφέρον της παρούσας κυβέρνησης, αλλά τόνισε ότι έπρεπε να
γίνουν και άλλες ενέργειες κυρίως στο ζήτηµα της διάσωσης των ανθρώπων που
παρέµεναν στα εδάφη της Τουρκίας.171

168
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 67, 27 Ιουνίου 1924, σ. 514-517.
169
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 517.
170
Ανέφερε µια έκθεση του ταγµατάρχη Davinson, που ήταν µέλος του αµερικανικού Ερυθρού
Σταυρού και ακόλουθος της Near East Relief. Η έκθεση αυτή παρουσιάστηκε σε µια διάσκεψη που
έγινε στη Γενεύη το 1923 µε πρωτοβουλία της ελβετικής κυβέρνησης και στην οποία συµµετείχαν οι
φιλανθρωπικές οργανώσεις της Εγγύς Ανατολής. Ο προσφυγικός κόσµος, σύµφωνα µε την έκθεση
αυτή, έφτανε στον αριθµό του ενός εκατοµµυρίου. Από αυτούς 150.000 πέθαναν κατά τη διάρκεια του
χειµώνα του 1922 και κατά την άνοιξη του 1923, 50.000 µετανάστευσαν στο εξωτερικό. Από τους
800.000 που απέµειναν, 400.000 κατέστησαν αυτάρκεις και 400.000 αποτελούνται από ανθρώπους
γέροντες, αδύναµους, γυναίκες και παιδιά και γενικότερα άτοµα που χρειάζονταν υποστήριξη, βλ.
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 523.
171
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 455-457.
 51

Εκτός από τις δυσκολίες συνεργασίες µε την Ε.Α.Π. οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι

είχαν τις επιφυλάξεις τους και για την Επιτροπή Ανταλλαγής. Ο Μανουηλίδης
απέδωσε στην Επιτροπή Ανταλλαγής την καθυστέρηση της αναχώρησης των
µουσουλµάνων από την Ελλάδα και την αναβολή της εκτίµησης των ανταλλάξιµων
κτηµάτων. Για το τελευταίο ανέφερε ότι είχαν δηµιουργηθεί δοκιµαστικά
υποεπιτροπές στην Αθήνα και τον Πειραιά, στις οποίες ανατέθηκε να συλλέξουν
έντυπες δηλώσεις των ενδιαφεροµένων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν στην
Τουρκία. ∆ιαπιστώθηκε τότε ότι το σύστηµα αυτό δεν ήταν το αποτελεσµατικότερο,
επειδή οι πρόσφυγες δήλωναν µεγαλύτερη περιουσία από αυτή που διέθεταν
πραγµατικά, µε την ελπίδα να λάβουν µεγαλύτερη αποζηµίωση. Αναγνωρίστηκε το
γεγονός από το Υπουργείο των Εξωτερικών και από µια Επιτροπή που απαρτιζόταν
από πρόσφυγες πληρεξουσίους και από προέδρους προσφυγικών σωµατείων, χωρίς
να πραγµατοποιηθεί όµως καµία αλλαγή του συστήµατος.172 Ο Μανουηλίδης
πρότεινε για το ζήτηµα αυτό να γίνει ταυτόχρονος έλεγχος των αιτήσεων που
υποβάλλονταν από τοπικές επιτροπές, για να πιστοποιείται η αντικειµενικότητά τους
και να ταξινοµούνται παράλληλα.173
Πρότεινε ως λύση για την καλύτερη λειτουργία του οργανισµού να αποτελείται
κατά το 1/3 από διπλωµάτες και τα υπόλοιπα 3/4 από ανθρώπους που γνώριζαν τα
κτηµατικά ζητήµατα και την τουρκική νοοτροπία και νοµοθεσία και γενικότερα όλα
τα τεχνικά ζητήµατα που επρόκειτο να επιληφθεί η Επιτροπή. Υποστήριξε ότι η
λειτουργία της µε τη µορφή που είχε ο οργανισµός παρουσίαζε αρκετές δυσκολίες και
ήταν χαρακτηριστικό ότι στους κόλπους της λειτουργούσαν 14 υποεπιτροπές, γεγονός
που δυσκόλευε την ταχύτερη εκτέλεση του έργου της.174
Πληροφορίες που αφορούσαν το περιεχόµενο της Σύµβασης της Ανταλλαγής
πληθυσµών και περιουσιών έδωσε στο Κοινοβούλιο ο Βασίλειος Αρτεµιάδης.
Υπογράµµισε ότι έπρεπε επίσης να αποδοθούν και οι περιουσίες των ορφανών, που
υπολογίζονταν στις 40.000, καθώς και οι κοινοτικές περιουσίες175, όπως επίσης και οι
περιουσίες των 800.000 οµογενών που φονεύτηκαν από την κήρυξη του βαλκανικού
πολέµου ως τη µικρασιατική καταστροφή.176 Στο ζήτηµα των περιουσιών ο Α.
Εφραιµίδης, πληρεξούσιος Βόλου, ανέφερε χαρακτηριστικά ότι µόνο στην περιοχή
της Σµύρνης εγκαταλείφθηκαν περιουσίες αξίας 200.000.000 αγγλικών λιρών, ενώ
µέσα στην πόλη περιουσίες αξίας 82.000.000 αγγλικών λιρών. Η περιουσία που
εγκατέλειψαν οι µουσουλµάνοι στην Ελλάδα αντιστοιχούσε σύµφωνα µε εκτιµήσεις
του σε 50.000.000 αγγλικές λίρες, ενώ το συνολικό ποσό της εκτίµησης των
ελληνικών περιουσιών της Μικράς Ασίας, εκτός της Θράκης και του Πόντου,
υπολογιζόταν στις 450.000.000 αγγλικές λίρες. Εποµένως η Τουρκία θα ήταν
οφειλέτης. Αυτός ήταν και ο λόγος που καρκινοβατούσε, σύµφωνα µε τον Εφραιµίδη,
η εκτίµηση των περιουσιών. Στο σηµείο αυτό διατύπωσε κατηγορίες εναντίον του
τµήµατος των εµπειρογνωµόνων και των εµπειροτεχνών, το οποίο συνόδευσε την
ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη, επειδή δεν ήταν ενήµερο για την περιουσιακή

172
Έπρεπε να διανεµηθούν 100.000 αιτήσεις και είχαν διανεµηθεί το καλοκαίρι του 1924 περίπου
35.000, από τις οποίες επεστράφησαν 17.500, δηλαδή µόνο το 33% και µόνο στην περιοχή της Αθήνας
και του Πειραιά. Οι δηλώσεις αυτές κατά 8% ήταν λανθασµένες βλ., Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24
Ιουνίου 1924, σ. 438-439.
173
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 438-439.
174
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 437-438. Για τη λειτουργία της µεικτής επιτροπής Ανταλλαγής βλ. St. Ladas, The
Exchange of minorities. Bulgaria, Greece and Turkey, Νέα Υόρκη 1932, σ. 353 – 376.
175
Στην Τουρκία υπήρχαν 1410 κοινότητες µε 1826 εκκλησίες, 1450 αρρεναγωγία, 336
παρθεναγωγεία, 126 νηπιαγωγεία και διάφορα άλλα νοσοκοµεία και φιλανθρωπικά ιδρύµατα βλ.,
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 451.
176
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 449-451.
 52

κατάσταση των Ελλήνων της Τουρκίας, της τουρκικής νοµοθεσίας και της τουρκικής
νοοτροπίας. Στο σηµείο αυτό αµφισβήτησε ανοιχτά τη γνώση του Βενιζέλου στο
συγκεκριµένο ζήτηµα αναφέροντας την απάντηση που έδωσε, µε επιστολή, σε
ερώτηµα πρόσφυγα για την τύχη της προσφυγικής περιουσίας, η οποία απάντηση
ήταν: «θα λάβητε την περιουσίαν σας από την περιουσίαν την Τουρκική εν Ελλάδι, η
οποία είναι πολύ ανωτέρα της εν Τουρκία Ελληνικής τοιαύτης»177
Το ζήτηµα των αιχµαλώτων θίχτηκε από τον Αρτεµιάδη, που ανέφερε ότι από
τους 50.000 στρατιώτες που αιχµαλωτίστηκαν, παραδόθηκαν από το τουρκικό κράτος
13.000, ενώ από τους 2.700 αξιωµατικούς οι 700, και από τους 270.000 πολιτικούς
οµήρους παραδόθηκαν µόνο οι 8.000. Σύµφωνα µε πληροφορίες του περίπου 3.000
πολιτικοί όµηροι βρίσκονται εν ζωή, γι’ αυτό και κατέκρινε το ελληνικό κράτος για
την αδιαφορία που υπέδειξε στην περισυλλογή των πολιτικών οµήρων και
αιχµαλώτων.178
Το ζήτηµα των Κωνσταντινουπολιτών και των Ελλήνων υπηκόων απασχόλησε
επίσης τους πρόσφυγες πληρεξουσίους. Ο Αναστάσιος Μισυρλόγλου,179 βουλευτής
Θεσσαλονίκης, ζήτησε από την κυβέρνηση να µεριµνήσει για να επανέλθουν οι
Κωνσταντινουπολίτες στις εστίες τους, να σταµατήσει η εκποίηση και η κατάσχεση
από τις τουρκικές αρχές των περιουσιών όσων αποχώρησαν από την
Κωνσταντινούπολη, να επιτραπεί η ελεύθερη µετακίνηση τόσο στο εσωτερικό όσο
και στο εξωτερικό, να αναγνωριστεί και να δηλωθεί σαφώς από τη Μεικτή Επιτροπή
ότι εξαιρούνται από την ανταλλαγή όλοι οι Έλληνες κάτοικοι της
Κωνσταντινούπολης που ήταν εγκατεστηµένοι εκεί πριν από τη 30ή Οκτωβρίου 1916
και όχι, όπως αξίωναν οι Τούρκοι, όσοι ήταν καταγεγραµµένοι στα δηµοτολόγια της
Κωνσταντινούπολης, να επιτραπεί η ακώλυτη λειτουργία των σχολείων και η
οργάνωση και ανασύνταξη των κοινοτήτων των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης.180
Για τους Έλληνες υπηκόους ο Εφραιµίδης επισήµανε ότι ουσιαστικά ήταν µη
αναγνωρισµένοι πρόσφυγες, επειδή ενώ θεωρητικά µπορούσαν να επιστρέψουν στην
Τουρκία και να αναλάβουν τη διαχείριση των περιουσιών τους, πρακτικά αυτό τους
απαγορευόταν.181
Οι πρόσφυγες βουλευτές συµφωνούσαν στην πλειοψηφία τους ότι ήταν
απαραίτητο να καταρτιστεί µια κοινοβουλευτική επιτροπή, που θα απαρτιζόταν από
τους αρχηγούς των κοµµάτων, ενώπιον της οποίας οι αντιπρόσωποι των προσφύγων
θα µπορούσαν να αναπτύξουν τις λύσεις που θεωρούσαν εφαρµόσιµες, έτσι ώστε στο
τέλος της κοινοβουλευτικής συνόδου να προσκοµίσουν τα πορίσµατά τους ενώπιον
της Βουλής, για να παρθούν τα κατάλληλα µέτρα για τη διευθέτηση του προσφυγικού
ζητήµατος, ενώ, όταν η Βουλή διέκοπτε τις εργασίες της, η επιτροπή να µπορούσε να
εκδίδει νοµοθετικά διατάγµατα.182
Εκτός αυτού προτάθηκε επίσης να δηµιουργηθεί ένας οργανισµός που θα
συγκέντρωνε όλες τις υπηρεσίες που ασχολούνταν µε το προσφυγικό ζήτηµα.183 Ο
Σκεύος Ζερβός υπογραµµίζοντας την πολυπλοκότητα που επικρατούσε στο σύστηµα
περιέγραψε τη διαδροµή ενός πρόσφυγα στους πέντε αυτοτελείς οργανισµούς - δύο
εξωτερικοί, η Ε.Α.Π. και η ∆ιεθνής Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής Πληθυσµών, και
177
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 458-459.
178
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 443-449.
179
Ο Αναστάσιος Μυσιρλόγλου γεννήθηκε στην Πάνορµο της Μικράς Ασίας. Εργάστηκε ως γιατρός
στην Κωνσταντινούπολη και διατέλεσε Υπουργός Υγιεινής στην κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου, βλ.
Λαµψίδης, ό.π., σ. 186.
180
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 463-467.
181
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 461-463.
182
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 451-453.
183
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 442-443.
 53

τρεις κρατικοί, το Υπουργείο Περιθάλψεως και Προνοίας, το Υπουργείο της

Γεωργίας και το Ταµείο των Προσφύγων – για την αποκατάστασή του.184 Η
ενοποίηση όλων των υπηρεσιών κρινόταν επιβεβληµένη, σύµφωνα µε τους
πληρεξουσίους, για την ταχύτερη αντιµετώπιση όλων των ζητηµάτων. Συγκεκριµένα
ο Μανούσης διατύπωσε την άποψη ότι έπρεπε να ιδρυθεί ένα Υπουργείο που να
συγκεντρώνει όλες τις αρµοδιότητες που διαχειρίζονταν τα Υπουργεία Γεωργίας και
Πρόνοιας καθώς και οι οργανισµοί: Γενική ∆ιεύθυνση Εποικισµού Μακεδονίας,
Γενικές ∆ιοικήσεις Θεσσαλονίκης και Θράκης. Η ίδρυση ενός ανάλογου Υπουργείου
θα είχε διαφορετικές αρµοδιότητες από την Ε.Α.Π., η οποία κατά τη γνώµη του
έπρεπε να περιοριστεί αποκλειστικά στην αγροτική εγκατάσταση, και το νέο
Υπουργείο να φροντίσει για την αστική εγκατάσταση. ∆ικαιολογούσε την άποψή του
µε το επιχείρηµα ότι το Πρωτόκολλο της Γενεύης, στο οποίο οφειλόταν η ύπαρξή
της, η Ε.Α.Π., παρά τη θέληση των προσφύγων, ανέφερε ρητά ότι η Επιτροπή θα
µεριµνήσει για την εγκατάσταση των προσφύγων κυρίως σε έργα παραγωγικά,
εποµένως η κυβέρνηση δεν θα παρέβαινε καµία διάταξη του Πρωτοκόλλου, αν
περιόριζε την Επιτροπή στην αγροτική εγκατάσταση.185
Στις οµιλίες τους οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι δεν παρέλειψαν να αναφερθούν
στον σηµαντικό ρόλο που έπαιξαν οι φιλανθρωπικές οργανώσεις στην επιβίωση των
προσφύγων. Ο Κωνσταντιλιέρης εξέφρασε εκ µέρους των προσφύγων βουλευτών την
ευγνωµοσύνη του προσφυγικού κόσµου σε όλες τις φιλανθρωπικές οργανώσεις που
συντέλεσαν στην περισυλλογή των θυµάτων της µικρασιατικής τραγωδίας και κυρίως
προς τις φιλανθρωπικές οργανώσεις των Ηνωµένων Πολιτειών. Σηµαντικό ρόλο στην
αποκατάσταση των προσφύγων συµφωνούσαν όλοι ότι είχε και η Κοινωνία των
Εθνών, που αποτελούσε τον εγγυητή της έκδοσης του προσφυγικού δανείου, του
οποίου οι όροι ήταν, σύµφωνα µε τους αντιπροσώπους των προσφύγων, επαχθείς,
αλλά επιδέχονταν τροποποιήσεις. Επιπλέον δήλωσαν ρητά ότι η Συνθήκη
Ανταλλαγής ήταν πρωτοφανής για τη σκληρότητά της και επισήµαναν την καταδίκη
της από την πλευρά των προσφύγων που εκφράστηκε µε υποµνήµατα,
τηλεγραφήµατα και πάνδηµα συλλαλητήρια.186
Την κοινωνική όψη του προσφυγικού ζητήµατος έθεσε ο βουλευτής
Θεσσαλονίκης Πάνος ∆ιαµαντόπουλος.187 Σκοπός του κράτους, σύµφωνα µε τον
∆ιαµαντόπουλο, έπρεπε να ήταν η αρµονική αφοµοίωση των προσφύγων, για να
παύσει να γίνεται διάκριση ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς. Θεωρούσε ότι, για
να αποφευχθεί η κοινωνική αναταραχή από την ύπαρξη εκατοντάδων χιλιάδων
αστέγων και ανέργων, απαιτούνταν προπαντός η οικονοµική ενίσχυση των
πασχόντων πληθυσµών µε την ίδρυση ενός τραπεζικού οργανισµού, µε σκοπό να
λάβουν οι πρόσφυγες το 25% από τις περιουσίες που εγκατέλειψαν.188 Τους
κινδύνους στο κοινωνικό σύστηµα από την καθυστέρηση της αποκατάστασης των
προσφύγων ανέλυσε και ο Μανούσης, εφιστώντας την προσοχή της κυβέρνησης και
ασκώντας παράλληλα µια έµµεση πίεση για την επίσπευση της διαδικασίας
αποκατάστασης και την ικανοποίηση των αιτηµάτων του προσφυγικού κόσµου.189
Ενδιαφέρον στη συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος παρουσίασαν οι οµιλίες
του Λεωνίδα Ιασονίδη, του Ιωάννη Πασαλίδη και του Μιχαήλ Κύρκου. Ο Ιασονίδης
ήταν από τους βουλευτές που παρέµειναν πιστοί σε όλο το διάστηµα του

184
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 69, 30 Ιουνίου 1924, σ. 559.
185
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 475-479.
186
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 467-470.
187
Χ. Α. Θεοδωρίδης, όπ., σ. 216 – 217.
188
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 472-475.
189
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 476.
 54

Μεσοπολέµου στο κόµµα των Φιλελευθέρων και εκλεγόταν στις πρώτες θέσεις της
περιφέρειας της Θεσσαλονίκης· στη συζήτηση παρουσιάστηκε ως εκπρόσωπος των
προσφύγων που κατάγονταν από τον Πόντο. Αντίθετα ο Κύρκος από τη φιλελεύθερη
παράταξη στη δεκαετία του ’30 µεταπήδησε στο Λαϊκό κόµµα., ενώ ο Πασαλίδης
ήταν ο µοναδικός πληρεξούσιος που εκπροσωπούσε τη σοσιαλιστική οµάδα στο
Κοινοβούλιο και οι απόψεις του διέφεραν από αυτές των υπόλοπων προσφύγων
βουλευτών. 190
Ο Ιασονίδης άρχισε την οµιλία του αναφέροντας τις αποφάσεις του έκτακτου
παµπροσφυγικού συνεδρίου των προσφύγων Μακεδονίας και Θράκης, που έγινε στις
18 Μαΐου 1924, οι αποφάσεις του οποίου τον έβρισκαν απόλυτα σύµφωνο.191
Κάνοντας µια ιστορική αναδροµή στην ιστορία του ποντιακού ελληνισµού κατέληξε
ζητώντας από την κυβέρνηση να µεριµνήσει για τη µεταφορά των υπόλοιπων
προσφύγων, που βρίσκονταν ακόµη στη Μικρά Ασία και τον Πόντο. Πρότεινε
µάλιστα να διοχετευτούν οι πληθυσµοί αυτοί σε περιφέρειες όπου ήδη είχαν
εγκατασταθεί γείτονες και συγγενείς τους, µε σκοπό να πραγµατοποιηθεί
γρηγορότερα η αποκατάστασή τους µε τη βοήθεια των πρώτων και να δηµιουργηθούν
οµοιογενείς συνοικισµοί. Παρέθεσε τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι Πόντιοι
που κατοικούσαν στις παραµεθόριες περιοχές και ζήτησε τον εφοδιασµό µε τα
απαιτούµενα κεφάλαια και τα απαραίτητα µέσα, για να καταστεί ο προσφυγικός
κόσµος αυτάρκης.
Στράφηκε εναντίον των υπαλλήλων του Εποικισµού και ιδιαίτερα αυτών της
Θεσσαλονίκης, αναφέροντάς τους ονοµαστικά και ζήτησε την παραδειγµατική
τιµωρία τους. ∆ιευκρίνισε ότι δεν στρεφόταν εναντίον των κυβερνήσεων που
διαχειρίστηκαν το προσφυγικό ζήτηµα, επειδή όλες ανεξαιρέτως έδωσαν δείγµατα
καλής θέλησης και στοργής προς τον προσφυγικό κόσµο. Πρότεινε να επισπευσθεί η
διαδικασία της διανοµής κλήρων, επειδή µόνο µε αυτόν τον τρόπο θα δηµιουργούσε
το ελληνικό κράτος πάγια αγροτική συνείδηση και θα θωράκιζε το κοινωνικό
σύστηµα από κλυδωνισµούς. Ισχυρίστηκε ότι για τη στέγαση των αγροτικών
προσφυγικών πληθυσµών σε σκηνές ευθυνόταν η έλλειψη ταχύτητας, η έλλειψη
καλής θέλησης των υπαλλήλων και η απουσία του νοικοκυρίστικου πνεύµατος.
Επιπλέον ο Ιασονίδης επισήµανε και άλλα προβλήµατα των αγροτών προσφύγων,
όπως ήταν η έλλειψη νερού, η µάστιγα της ελονοσίας και η αναγκαιότητα
αντιπληµµυρικών έργων, η έλλειψη σχολείων και εκκλησιών. Όσον αφορά στους
αστούς πρόσφυγες ζήτησε να δοθούν τα τουρκικά οικήµατα στους άστεγους

190
Για τις πρώτες σοσιαλιστικές οµάδες στην Ελλάδα και την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Κόµµατος
Ελλάδας, το οποίο ποτέ δεν συµµετείχε αυτόνοµα στις εκλογές του µεσοπολέµου – το 1932 και το
1936 συµµετείχε στις εκλογές αναµετρήσεις σε συνεργασία µε το Αγροτικό και το Κοµµουνιστικό
κόµµα αντίστοιχα χωρίς να εκλέξει βουλευτή – βλ. Γ. Ψαλλίδας, «Για τη συγκρότηση του
Σοσιαλιστικού Κόµµατος Ελλάδας», Τα Ιστορικά, τ. 6, τεύχ. 11, 1989, σ. 361 – 380. Το Κ.Κ.Ε.
χαρακτήρισε τη σοσιαλιστική οµάδα ως µια αριστερή προσφυγική παράταξη βλ. ΄΄Εντελώς
ακίνδυνοι΄΄, Ριζοσπάστης, Τετάρτη 27 Μαΐου 1925, αριθµ. 2805 – 1305, σ. 1. Για την ίδρυση του
Αγροτικού κόµµατος βλ. Σ. Μαρκέτος, «Η ελληνική Αριστερά», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της
Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 148 – 152.
191
Στο συνέδριο αυτό οι πρόσφυγες αποφάσισαν να: «1) εκφράζουσι την ευγνωµοσύνην των
προς τον Ελληνικόν λαόν δια τα αισθήµατα συµπαθείας δια των οποίων µέχρι τούδε τους
περιέβαλεν, 2) διαδηλούσι τον αναλλοίωτον αυτών πόθον να ζήσωσιν εν απολύτω συµπνοία και
αδελφική αγάπη προς τους γηγενείς των επαρχιών τούτων κατοίκους, επί τη βάση του
αµοιβαίου σεβασµού των δικαιωµάτων εκατέρων, 3) απευθύνουν έντονον διαµαρτυρίαν κατά
των ανίερων εκµεταλλευτών του πόνου και της δυστυχίας των, κατά των επιχειρούντων να
ενσπείρωσι την διχόνοιαν µεταξύ οµαιµόνων πληθυσµών, και επικαλούνται την αρωγήν του
Ελληνικού λαού προς την ταχυτέραν απαλλαγήν από τους ανίερους αυτούς εκµεταλλευτάς», βλ.
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 67, 27 Ιουνίου 1924, σ. 506.
 55

πρόσφυγες και στους άπορους γηγενείς και να καταβληθεί µέρος της αποζηµίωσης
που δικαιούνταν οι πρόσφυγες.192
Ο Πασαλίδης άρχισε το λόγο του εκφράζοντας τη λύπη του για την ύπαρξη
κενών εδωλίων κατά τη διάρκεια της συζήτησης για το προσφυγικό ζήτηµα και
υποστηρίζοντας ότι η Εθνοσυνέλευση έπρεπε να δώσει µεγαλύτερη σηµασία στο
προσφυγικό ζήτηµα, επειδή ήταν το σπουδαιότερο κοινωνικό πρόβληµα που
αντιµετώπιζε η χώρα. Η σοσιαλιστική οµάδα στη συζήτηση για το προσφυγικό είχε
αποφασίσει ότι έπρεπε να δώσει σε γενικές γραµµές τις απαιτούµενες
ιστοριοκοινωνιολογικές εξηγήσεις για τη δηµιουργία του προσφυγικού ζητήµατος και
για τις κοινωνικές και οικονοµικές ανάγκες που προκάλεσε, καθώς και για τις
µεταβολές που απαιτούνταν για τη διευθέτησή του. Ως εκπρόσωπος της οµάδας ο
Πασαλίδης υποστήριξε ότι το προσφυγικό ζήτηµα δηµιουργήθηκε από το ίδιο το
ελληνικό κράτος, όταν ύστερα από τους βαλκανικούς πολέµους η ελληνική
κυβέρνηση µετέφερε στη Μακεδονία, για εθνικούς λόγους, τους Έλληνες της Ρωσίας
και κυρίως του Καυκάσου.193
Ο Πασαλίδης ανέφερε το παράδειγµα των Καυκασίων, για να αποδείξει ότι µε
τον ίδιο τρόπο έγινε και η προσφυγοποίηση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της
Θράκης. Ισχυρίστηκε ότι πίσω από τα εθνικά ιδανικά, που προκάλεσαν τον πόλεµο
στη Μικρά Ασία κρύβονταν τα οικονοµικά συµφέροντα της κυρίαρχης αστικής
τάξης, που ήθελε να επεκτείνει το εµπόριό της, τη ναυτιλία της και τις χρηµατιστικές
της επιχειρήσεις µε τις εδαφικές κατακτήσεις. Οι παραπάνω απόψεις του Πασαλίδη
προκάλεσαν αντιδράσεις. Απάντησε εκ µέρους της κυβέρνησης ο Υπουργός Γεωργίας
Α. Μπακάλµπασης, τονίζοντας τα εθνικοαπελευθερωτικά κίνητρα του µικρασιατικού
πολέµου.194
Το προσφυγικό ζήτηµα για τη σοσιαλιστική οµάδα ήταν τµήµα του όλου
κοινωνικού προβλήµατος της χώρας· συνδεόταν άρρηκτα µε το αγροτικό και το
εργατικό ζήτηµα. Το αγροτικό ζήτηµα, παρόλο που είχε τεθεί από την κυβέρνηση,
δεν είχε βρει τη λύση του σύµφωνα µε τις απαιτήσεις και τις ανάγκες των αγροτικών
πληθυσµών. Με τον ερχοµό των προσφύγων, που κατά το 70% ήταν αγρότες, ο
Πασαλίδης πίστευε ότι η λύση του αγροτικού ζητήµατος θα επέλθει µοιραία, επειδή
τα συµφέροντα των αγροτών προσφύγων συνδέονταν µε τα συµφέροντα των
ακτηµόνων καλλιεργητών. Η λύση του αγροτικού ζητήµατος και κατά συνέπεια η
λύση και του προσφυγικού µπορούσε να πραγµατοποιηθεί, σύµφωνα µε τους
σοσιαλιστές, µε αναγκαστικές απαλλοτριώσεις και όχι µε εξωτερικά δάνεια, που
υποδούλωναν τη χώρα στις ξένες δυνάµεις και επανέφεραν το καθεστώς της
δουλοπαροικίας. Εκτός από τον εσωτερικό δανεισµό, η σοσιαλιστική οµάδα πρότεινε
και την κατάληψη των µοναστηριών για τη στέγαση των προσφύγων. Όσον
αφορούσε στην τάξη των εργατών προσφύγων, οι σοσιαλιστές ζητούσαν από την
κυβέρνηση να λάβει σύντοµα µέτρα, επειδή η πληθώρα των εργατών από τον
προσφυγικό κόσµο αύξανε τα εργατικά χέρια και τη φθηνότερη προσφορά της
εργασίας, µε συνέπεια οι εργοδότες να ελαττώσουν τα ηµεροµίσθια και ο
πληθωρισµός να ανεβεί. Όλα αυτά θα προκαλούσαν απεργίες και όξυνση του
εργατικού ζητήµατος, γεγονός που όφειλε να αντιµετωπίσει η κυβέρνηση.195

192
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 67, 27 Ιουνίου 1924, σ. 506-514.
193
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 531.
194
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 531.
195
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 530-533. Οι προτάσεις της σοσιαλιστικής οµάδας εκφράστηκαν στο παρακάτω
απόσπασµα της οµιλίας του Πασαλίδη:
«Κατά την αντίληψή µας, θα είναι σε θέση να λύση το προσφυγικό ζήτηµα και να βαστά τη σηµερινή
Ελληνική κοινωνία σε ισορροπία µονάχα εκείνη η πολιτική Εξουσία που θα φέρη µια νέα
 56

Ο Κύρκος, πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης την περίοδο αυτή, ισχυρίστηκε ότι

στόχος του ήταν να ασκήσει έλεγχο στην πολιτική της κυβέρνησης Παπαναστασίου
για το προσφυγικό ζήτηµα, κάτι που δεν έπραξε κανένας από τους προηγούµενους
πρόσφυγες οµιλητές. Κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι στο προσφυγικό ζήτηµα
συνέχισε την πολιτική που είχε χαράξει η επαναστατική κυβέρνηση, που στόχο είχε
να ικανοποιήσει τις επείγουσες ανάγκες των προσφύγων, δηλαδή της περίθαλψης και
της προσωρινής εγκατάστασης. Στους τοµείς αυτούς το κίνηµα του ’22 θεωρήθηκε
από τον προσφυγικό κόσµο ότι είχε πράξει ό,τι ήταν απαραίτητο. Όταν ανέλαβε την
εξουσία η Κυβέρνηση Παπαναστασίου, διατήρησε τους άξονες που είχε θέσει η
επαναστατική κυβέρνηση και άφησε απόλυτη ελευθερία στους αρµοδίους που
χειρίζονταν το προσφυγικό ζήτηµα, χωρίς να ασκήσει κανένα έλεγχο και χωρίς να
χαράξει καµία δική της κατεύθυνση.196
Συγκεκριµένα ο Κύρκος προσέδωσε ευθύνες στην κυβέρνηση για την ανεπάρκεια
των ελληνικών µελών της ΕΑ.Π., που είχε αναλάβει εξ ολοκλήρου το ζήτηµα της
αγροτικής εγκατάστασης. Ο Κύρκος ισχυρίστηκε ότι η αγροτική εγκατάσταση είχε
σηµειώσει κάποια πρόοδο, αλλά δεν µπορούσε να χαρακτηριστεί απόλυτα
επιτυχηµένη. Η ευθύνη για το γεγονός αυτό βάρυνε την κυβέρνηση, επειδή παρόλο
που η Επιτροπή ήταν ένας αυτόνοµος οργανισµός, τα ελληνικά της µέλη διορίστηκαν
από την κυβέρνηση, πληρώνονταν από το δηµόσιο ταµείο και όφειλαν να υπακούν
στις εντολές της. Τα ελληνικά λοιπόν µέλη της Επιτροπής – ο Morgenthau και ο
Campbell ήταν υπεράνω κάθε υποψίας -κατηγορήθηκαν ότι δεν έλαβαν µέριµνα για
τις καταχρήσεις που γίνονταν στις προµήθειες και είχαν υπερβολικά µεγάλες δαπάνες
στη διαχείριση. Η κυβέρνηση είχε στο σηµείο αυτό αµέριστη την ευθύνη, επειδή
όφειλε να βρίσκεται σε συνεχή επαφή µε τα δύο µέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας
και να δίνει τη γενική γραµµή την οποία όφειλαν να ακολουθήσουν. Η κυβέρνηση
όµως δεν το έπραξε και επιπλέον, όταν αντιλήφθηκε την ανεπάρκειά τους, δεν
φρόντισε να τους αντικαταστήσει, αλλά τήρησε µιαν ανεξήγητη ουδετερότητα.197
Για το ζήτηµα της αστικής εγκατάστασης ο Κύρκος ισχυρίστηκε ότι η κυβέρνηση
βρήκε πολλούς και ποικίλους οργανισµούς που διαχειρίζονταν το όλο ζήτηµα. Πρώτα
η Ε.Α.Π., έπειτα το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων, τρίτο οι κατά τόπους
επιτροπές που υπάγονταν στους νοµάρχες και τις υποδιοικήσεις και τέλος τοπικοί
οργανισµοί, όπως η επιτροπή στεγάσεως και αποκαταστάσεως προσφύγων στη
Θεσσαλονίκη. Όλοι οι παραπάνω οργανισµοί, σύµφωνα µε τον Κύρκο, έπρεπε να
τεθούν υπό µια ενιαία διοίκηση, για να καταστεί δυνατόν να συντονιστούν οι
ενέργειές τους προς µια κατεύθυνση. Η κυβέρνηση όµως άφησε τις υπηρεσίες αυτές
να ασχολούνται µε το ζήτηµα της αστικής εγκατάστασης, µε αποτέλεσµα να

ανασυγκρότησι της οικονοµικής ζωής του κράτους πάνω σε νέες σοσιαλιστικές βάσεις. Μη σας
τροµοκρατούν αι λέξεις, διότι οι σήµερον κυβερνώντες και εκείνοι που θέλουν να κυβερνήσουν την
Ελλάδα πρέπει να καταλάβουν ότι αυτές τις κοινωνικές µεταβολές απαιτεί ο τροχός της ιστορίας και
είναι αδύνατον να τον γυρίσουν πίσω, όπως νοσταλγούν µερικοί. Συνάµα πρέπει να εφαρµοσθή η
προοδευτική φορολογία για να ανακουφισθή η κατωτέρα λαϊκή τάξι και αυτή η οικονοµική
ανακούφισις θα είναι η καλυτέρα τόνωσι του πατριωτικού αισθήµατος. Να ιδρυθή Υπουργείο εργασίας
για να µπορέσουν να οργανωθούν ελεύθεροι όλοι οι εργάτες µαζί σε ελεύθερα Σωµατεία, χωρίς
εκείνους τους περιοριστικούς όρους, που έχει σήµερα η Ελληνική εργατική νοµοθεσία. Να ιδρυθούν
σε όλο το Κράτος, όπου υπάρχουν βιοµηχανικές πόλεις, Γραφεία Εργασίας για να ρυθµίζουν την
προσφορά της εργασίας και το κατώτερο όριο του ηµεροµισθίου και να καταργηθή η αρχή της
ελευθερίας της εργασίας, που την υποστηρίζουν οι οικονοµολόγοι της αστικής τάξεως» βλ. Ε.Σ.Β.,
Συνεδρίασις 68, 28 Ιουνίου 1924, σ. 533.
196
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 75, 7 Ιουλίου 1924, σ. 721-726.
197
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 726-732.
 57

αλληλοαναιρούνται οι ενέργειές τους και να δηµιουργείται µια σύγχυση και µια

επιδείνωση του έργου της στέγασης των προσφύγων.198
Εκτός από την εύρεση στέγης η κυβέρνηση ήταν υποχρεωµένη να µεριµνήσει και
για την επαγγελµατική ενίσχυση των αστών προσφύγων. Στο ζήτηµα αυτό η πολιτική
της κυβέρνησης Παπαναστασίου, σύµφωνα µε τον Κύρκο, παρουσίαζε πολλές
ελλείψεις. Προσπαθώντας να αξιοποιήσει τα κτήµατα που εγκατέλειψαν οι Τούρκοι,
για να εξοικονοµήσει τα χρήµατα για την επαγγελµατική ενίσχυση των αστών
προσφύγων, η κυβέρνηση εξέδωσε στις 2 Μαΐου του 1924 το Νοµοθετικό ∆ιάταγµα
«περί συστάσεως γενικής διευθύνσεως ανταλλαγής», µε το οποίο λάµβανε µέριµνα
για τη διαχείριση των µουσουλµανικών κτηµάτων. Ιδρυόταν ένα ειδικό ταµείο, που
οικονοµικά τροφοδοτούνταν από τα έσοδα τα οποία θα προέκυπταν από τη διαχείριση
των κτηµάτων και από την εκποίησή τους. Ο Κύρκος ισχυρίστηκε ότι τα έσοδα αυτά
θα ήταν εντελώς ανεπαρκή για το σκοπό που χρειάζονταν, επειδή το µεγαλύτερο
µέρος των µουσουλµανικών κτηµάτων ήταν ήδη κατειληµµένο από πρόσφυγες και
άλλους απόρους. Η προσδοκία της κυβέρνησης, σύµφωνα µε δηλώσεις του
Μπακάλµπαση να αποδοθεί εντός 5-6 µηνών ένα ποσοστό αποζηµίωσης στους
αστούς πρόσφυγες, θεωρήθηκε από τον Κύρκο τελείως αστήρικτη. Τελειώνοντας την
οµιλία του επισήµανε ότι στο προσφυγικό ζήτηµα η κυβέρνηση Παπαναστασίου
επέδειξε πρωτοφανή αβουλία, δεν είχε χαράξει µια σαφή προσφυγική πολιτική,
περιορίστηκε µόνο στο να δίνει υποσχέσεις, να δέχεται τις αιτιάσεις των προσφύγων
για την Ε.Α.Π., αλλά και να εξακολουθεί να την υποστηρίζει, και τέλος το πιο
οδυνηρό για τον Κύρκο να θεωρεί ότι έχει προσφυγική πολιτική, ενώ στην
πραγµατικότητα δεν διέθετε τέτοια.199
Στο τέλος της συζήτησης το λόγο έλαβαν γηγενείς πληρεξούσιοι, που
συµφώνησαν µε τις προτάσεις και τις παρατηρήσεις των προσφύγων συναδέλφων
τους και τόνισαν ότι το προσφυγικό ζήτηµα ενδιέφερε το σύνολο της
Εθνοσυνέλευσης.200 Παρατήρησαν ότι η συγκέντρωση µεγάλου αριθµού προσφύγων
στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη θα δηµιουργούσε προβλήµατα και ζήτησαν από την
κυβέρνηση να διοχετεύσει τους πρόσφυγες και σε άλλα αστικά κέντρα.201 Ανέφεραν
παραδείγµατα από τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι περιφέρειές τους από την
έλευση των προσφύγων και προσέδωσαν τις συγκρούσεις γηγενών και προσφύγων
στους υπαλλήλους των εποικιστικών γραφείων. Ο Γ. Τζώρτζης, πληρεξούσιος
Φλώρινας, υπογράµµισε ότι οι γηγενείς σε πολλές περιπτώσεις αισθάνονταν ότι η
κυβέρνηση µεροληπτούσε υπέρ των προσφύγων, κυρίως στο θέµα της διανοµής των
µουσουλµανικών κτηµάτων. Υπήρχαν µάλιστα και εκδηλώσεις αυτής της ψυχικής
κατάστασης των εντοπίων και αυτές εκφράστηκαν µε την επιθυµία τους να
µεταναστεύσουν σε γειτονικά κράτη.202 Ο ίδιος πίστευε ότι οι κυβερνήσεις που
σχηµατίστηκαν µετά την εκλογική αναµέτρηση αφιέρωσαν χρόνο και χρήµατα για να
αντιµετωπίσουν το προσφυγικό ζήτηµα και έπραξαν µε τα µέσα που διέθεταν ό,τι
ήταν δυνατόν να πραγµατοποιηθεί, φτάνοντας στο σηµείο να παραµελήσουν άλλες
επείγουσες ανάγκες που προέκυψαν ύστερα από τον πόλεµο. Με το δεδοµένο αυτό

198
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 723-733.
199
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 733-735.
200
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 72, 3 Ιουλίου 1924, σ. 632-637.
201
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 625-626.
202
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 626-630. Για τη µεροληπτική στάση του κράτους υπέρ των προσφύγων βλ. Β.
Γούναρης, «Βουλευτές και Καπεταναίοι: πελατειακές σχέσεις στη µεσοπολεµική Ελλάδα», Ελληνικά,
τεύχ. 41, 1990, σ. 331.
 58

θεώρησε υπερβολική την κριτική που ασκήθηκε στην κυβερνητική πολιτική από τους
πρόσφυγες συναδέλφους του.203
Ο Σ. Αντωνιάδης σε αντίθεση µε τον Τζώρτζη κατέκρινε την πολιτική που
ασκήθηκε στο προσφυγικό ζήτηµα, επειδή κατά την άποψή του ήταν αντιφατική·
δηµιουργούσε από τη µια πλευρά την πεποίθηση στους πρόσφυγες ότι βρίσκονταν
προσωρινά στη χώρα, υποθάλποντας την ελπίδα της επανόδου και τη διχόνοια
ανάµεσα στους γηγενείς και τους πρόσφυγες και από την άλλη προσπαθούσε να τους
εντάξει στον κοινωνικό κορµό. Ακόµη και µετά την υπογραφή της Σύµβασης
Ανταλλαγής και τη Σύµβαση του ∆ανείου θεωρούσε ότι υπήρχε µια προσπάθεια
καλλιέργειας στους πρόσφυγες της πεποίθησης για την προσωρινότητα της
εγκατάστασής τους µε έµµεσο τρόπο, µε την ενίσχυση της φυσικής τους νοσταλγίας
για τους τόπους καταγωγής τους και τη δηµιουργία της εντύπωσης ότι η Ελλάδα δεν
ήταν επαρκής εδαφικά και πλουτοπαραγωγικά για να τους εντάξει στη χώρα. Ο
Αντωνιάδης πίστευε ότι σκόπιµα καλλιεργείται από ορισµένους κύκλους η εντύπωση
της προσωρινότητας της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα, για να τους
στρέψει πολιτικά σε άλλες κατευθύνσεις, όπως το Εθνικό κόµµα του Κονδύλη και το
Κοµµουνιστικό κόµµα, και να αποδυναµώσει τη ∆ηµοκρατική Ένωση.204
Πίστευε ότι ήταν σκόπιµο από ψυχολογική άποψη να µη γίνεται λόγος για
προσφυγικό ζήτηµα, αλλά για κοινωνικό ζήτηµα, γι’ αυτόν το λόγο πρότεινε τη
µετατροπή του Υπουργείου Περιθάλψεως σε Υπουργείο Εργασίας και τη συγκρότηση
µιας επιτροπής, που θα µελετούσε τα προβλήµατα του προσφυγικού κόσµου, για να
µην υπάρχει στους πρόσφυγες η εντύπωση ότι δεν έχουν τα ίδια δικαιώµατα και τις
ίδιες υποχρεώσεις µε τους υπόλοιπους Έλληνες πολίτες. Κατέκρινε και την
αντιπολιτευτική στάση ορισµένων προσφύγων πληρεξουσίων στην προσφυγική
πολιτική της κυβέρνησης Παπαναστασίου και τόνισε ότι δεν είχαν µόνο αυτοί το
προνόµιο να ενδιαφέρονται για τα ζητήµατα των προσφύγων, το ανάλογο ενδιαφέρον
έδειχναν και οι γηγενείς πληρεξούσιοι, µια και στις εκλογικές τους περιφέρειες
ζούσαν πλέον και πρόσφυγες εκλογείς.205
Προφανώς οι γηγενείς πληρεξούσιοι δεν επιθυµούσαν να δώσουν την εντύπωση
ότι εξέφραζαν µόνο τα συµφέροντα των γηγενών ψηφοφόρων τους και αδιαφορούσαν

203
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 626-630.
204
Ο Αντωνιάδης τόνισε χαρακτηριστικά: «∆υστυχώς, µερίς των προσφύγων οι οποίοι είχον παν
συµφέρον ως ακτήµονες να υποστηρίξουν την παρούσαν Κυβέρνησιν, διηρέθησαν παρασυρθέντες εις
κοµµατικάς έριδας, το δε χειρότερον, κατά την αντίληψίν µου, ετάχθησαν µε το νεοπαγές εθνικόν
κόµµα, όπερ θα γίνη, αν δεν έγινεν ήδη, το κόµµα των κεφαλαιούχων και ιδιοκτητών, συντελούντες
ούτως, αν µη τι άλλο, εις τον τεµαχισµόν των κοµµάτων και εις την εκ τούτου δηµιουργουµένην
κυβερνητικήν αστάθειαν. Και δεν αγνοούσι, υποθέτω, ότι η τύχη του προσφυγικού ζητήµατος
εξαρτάται από την σταθερότητα της καταστάσεως, δια της οποίας σταθερότητος είναι ενδεχόµενον να
επιτύχωµεν τας συµµαχικάς πιστώσεις, δυνάµει των οποίων θα απαλλαγώµεν του δανείου και των
επαχθών αυτού όρων. Αλλά είναι και άλλο τι σπουδαιότερον. Οι πρόσφυγες, ενισχύοντες το νεοπαγές
τούτο κόµµα, παραγνωρίζουν την σκληράν πραγµατικότητα, ήτις επιτάσσει να αµβλύνωµεν την
αντίθεσιν µεταξύ των δύο αντιπάλων κόσµων, δια ριζικών µέτρων εις βάρος των ευπόρων. Ο
προσφυγικός κόσµος, αφιέµενος εις την τύχην του άνευ σοβαράς και οριστικής αποκαταστάσεως,
αναλόγως της ιδιοσυγκρασίας του, της ψυχοσυνθέσεώς του και ιδίως των αναγκών του, θα διαιρεθή
και θα ταχθή ανεπιφυλάκτως είτε µε το εθνικόν κόµµα, ωθούµενος από την νοσταλγίαν της παλαιάς
ευηµερίας του είτε εις το κοµµουνιστικόν κόµµα, όπερ υπόσχεται εις αυτό εργασίαν και δικαιοσύνην
εις την κατανοµήν του πλούτου. Το κοµµουνιστικόν κόµµα θα τροφοδοτήται ωσαύτως από τους
παλαιούς πολεµιστάς οι οποίοι, εξαπατηθέντες κατ’ επανάληψιν, έπαυσαν πλέον να πιστεύουν εις
οιαδήποτε υποσχέσεις και οι οποίοι θα αντιταχθούν εις πάσαν απόπειρα επιστρατεύσεως. Εις την
ενίσχυσιν των δύο τούτων κοµµάτων των άκρων, τα οποία, επικρατούντα, θα εταλαιπώρουν τον Τόπον
δια πρωτοφανών βιαιοτήτων, συντελεί τα µέγιστα και η άνευ επιστηµονικών βάσεων αποκατάστασις,
έστω και προσωρινώς, του προσφυγικού πληθυσµού», βλ. Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 639.
205
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 637 - 639.
 59

για τους πρόσφυγες. Μέσα σε αυτό το κλίµα και ο Στ. Βαρδάκας πρότεινε το
προσφυγικό ζήτηµα να ονοµάζεται και µακεδονικό, µια και ο µεγαλύτερος όγκος των
προσφύγων είχε εγκατασταθεί στην περιοχή της Μακεδονίας. Επικροτώντας την
πολιτική πράξη των Μακεδόνων πληρεξουσίων να ταυτίσουν την πολιτική τους τύχη
µε την τύχη των προβληµάτων της Μακεδονίας και να ιδρύσουν την οµάδα των
Μακεδόνων πληρεξουσίων στη Βουλή, άφησε να εννοηθεί ότι και οι πρόσφυγες
πολιτικοί της Μακεδονίας θα µπορούσαν να ενταχθούν στην ίδια οµάδα.206
Τις τελευταίες µέρες της συζήτησης του προσφυγικού ζητήµατος το λόγο έλαβαν
οι αρχηγοί των κοµµάτων και οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης. Η κυβέρνηση
Παπαναστασίου ανατράπηκε στις 19 Ιουλίου, εξαιτίας της παραίτησης του Κονδύλη
από το υπουργικό σχήµα και της αντιπολίτευσης που ασκήθηκε από τον Καφαντάρη
και τον Μιχαλακόπουλο. Στις 30 Ιουλίου σχηµατίστηκε νέα κυβέρνηση µε
πρωθυπουργό τον Θεµιστοκλή Σοφούλη. Με παρέµβαση του Βενιζέλου
αποφασίστηκε να σχηµατιστεί νέα κυβέρνηση ευρείας συνεργασίας υπό τον Ανδρέα
Μιχαλακόπουλο τον Οκτώβριο του 1924, που άσκησε εξουσία µέχρι την ανατροπή
της από τον Θεόδωρο Πάγκαλο, που επέβαλλε δικτατορικό καθεστώς.207

206
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 639-643.
207
Γ. Ανδρικόπουλος, ό.π., σ. 23 – 25.
 60

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΝΤΑΞΗΣ

1) Προβλήµατα στις σχέσεις γηγενών – προσφύγων: ο νόµος για τη διάθεση

των αστικών µουσουλµανικών κτηµάτων της Θεσσαλονίκης και η περίπτωση
του Κιούπκιοϊ

Η επιλογή των δύο αυτών περιπτώσεων είναι ενδεικτική των προβληµάτων που
προέκυψαν στις σχέσεις γηγενών – προσφύγων και στον τρόπο που
αντιµετωπίστηκαν από την κεντρική εξουσία, παράλληλα όµως δείχνει και την
πολιτική εκµετάλλευση των προβληµάτων αυτών από τα κόµµατα. Το νοµοσχέδιο για
τη διάθεση των µουσουλµανικών ακινήτων της πόλης της Θεσσαλονίκης θεωρήθηκε
ένα από τα δυσκολότερα θέµατα προς διευθέτηση, επειδή έθιγε τα συµφέροντα των
γηγενών που χρησιµοποιούσαν για µεγάλο χρονικό διάστηµα τα καταστήµατα και τις
οικίες των µουσουλµάνων. Το νοµοσχέδιο που ψηφίστηκε από την κυβέρνηση
Παπαναστασίου όριζε ότι αυτοί που είχαν µισθώσει τα οικήµατα µετά την 25η
Ιουλίου 1923 ήταν υποχρεωµένοι να τα εγκαταλείψουν, ενώ αυτοί που τα είχαν
µισθώσει πριν από την παραπάνω ηµεροµηνία διαιρούνταν σε δύο κατηγορίες: τους
εύπορους και τους άπορους, από τους οποίους οι πρώτοι υποχρεούνταν επίσης σε
εκκένωση των οικηµάτων και οι δεύτεροι σε σύµπτυξη. Η εφαρµογή του νόµου
ανατέθηκε σε µια επιτροπή, που απαρτίστηκε από τον πρόεδρο των πρωτοδικών, ως
πρόεδρο και από έξι µέλη, τρεις πρόσφυγες και τρεις γηγενείς.208
Στις αποφάσεις που ελήφθησαν υπήρχε οµοφωνία στην επιτροπή, προέκυψαν
όµως διαφωνίες στη νοµική διατύπωση των αποφάσεων αυτών. Οι γηγενείς
πληρεξούσιοι θεωρούσαν ότι οι συνάδελφοί τους πρόσφυγες τορπίλισαν την όλη
προσπάθεια για την εύρεση µιας κοινής γραµµής.209 Η θητεία της επιτροπής κράτησε
έξι µήνες και στις 20 Φεβρουαρίου 1925 τα καθήκοντά της διαβιβάστηκαν στο
συµβούλιο Ανταλλαγής. Το τελευταίο, πιστεύοντας ότι ορισµένες αποφάσεις της
προηγούµενης επιτροπής χρειάζονταν αναθεώρηση, προχώρησε σε αλλαγές και
συνάντησε αντιδράσεις από τους θιγοµένους. Ο Υπουργός Γεωργίας της κυβέρνησης
Μιχαλακόπουλου Γ. Μαρής, εξαιτίας αυτών των αντιδράσεων συνέστησε στο
συµβούλιο να αποφύγει τις αναθεωρήσεις των προηγούµενων αποφάσεων, εκτός από
εξαιρετικές περιπτώσεις, για τις οποίες ζητούσε να ενηµερωνόταν πρώτα ο ίδιος.210
Κατά τη διάρκεια της συζήτησης του νοµοσχεδίου οι γηγενείς πληρεξούσιοι
ισχυρίστηκαν ότι µε την εγκατάσταση των προσφύγων σε οικήµατα που
χρησιµοποιούσαν οι γηγενείς θα δηµιουργούνταν κοινωνική αναταραχή και η
κυβέρνηση θα καθιστούσε νέους πρόσφυγες τους ιθαγενείς. Εξέφρασαν µάλιστα την
πικρία που αισθάνονταν οι γηγενείς, επειδή ο Υπουργός της Γεωργίας Αναστάσιος
Μπακάλµπασης µε αυτό το νοµοσχέδιο αντιµετώπιζε τα πράγµατα µόνο υπό το

208
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 74, 5 Ιουλίου 1924, σ. 686-687. Η Θεσσαλονίκη δέχτηκε 117.000 πρόσφυγες,
που αποτελούσαν το 47% του πληθυσµού της. Εκτιµάται ότι 11.179 οικογένειες γηγενών και
προσφύγων διέµεναν στην κεντρική πόλη σε 4.027 ανταλλάξιµα ακίνητα βλ. Β. Χαστάογλου, «Η
προσφυγική εγκατάσταση και ο βίαιος µετασχηµατισµός του αστικού χώρου στη Θεσσαλονίκη, 1922 –
1930», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11
– 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας,
Αθήνα 1999, σ. 317 – 321.
209
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 59, 18 Ιουνίου 1924, σ. 334 και 340.
210
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 74, 5 Ιουλίου 1924, σ. 687-705.
 61

πρίσµα της προσφυγικής του ιδιότητας και δεν αναλογιζόταν την αναταραχή που
ενέσπειρε στους γηγενείς.211
Το παράδειγµα της Λάρισας ήταν ενδεικτικό του προβλήµατος που υπήρχε µε τα
µουσουλµανικά οικήµατα. Στη Λάρισα υπήρχαν 300 µουσουλµανικά καταστήµατα
στο κέντρο της πόλης τα οποία ενοικιάζονταν πάνω από µια εικοσαετία από γηγενείς
επαγγελµατίες. Οι γηγενείς πληρεξούσιοι θεωρούσαν ότι θα ήταν οικονοµικά άσκοπο
να εκδιωχθούν από αυτά, επειδή θα ατονούσε η εµπορική κίνηση της πόλης από τη
στιγµή που δεν υπήρχαν άλλα κεντρικά καταστήµατα. Για το λόγο αυτό πρότειναν να
µην επεκταθεί η ισχύς του νόµου και σε άλλες πόλεις πλην της Θεσσαλονίκης.212
Επιπλέον οι γηγενείς τόνισαν ότι το νοµοσχέδιο αυτό θα προκαλούσε κοινωνικές
συγκρούσεις, επειδή έθιγε το ευαίσθητο θέµα της ιδιοκτησίας. Κατήγγειλαν µάλιστα
ότι πριν από το δηµοψήφισµα διεξαγόταν προπαγάνδα στη Μακεδονία, που
καλλιέργησε χάσµα ανάµεσα στους πρόσφυγες και τους γηγενείς. Οι κύκλοι αυτοί
που ασκούσαν προπαγάνδα και είχαν ως σύνθηµα ότι η επικράτηση της ∆ηµοκρατίας
θα είχε ως αποτέλεσµα την έξωση των γηγενών από τα κτήµατά τους
χαρακτηρίστηκαν ως κοµµουνιστικοί από τον αντιπρόσωπο της Φλώρινας Γ.
Τζώρτζη. Η προπαγάνδα αυτή ενισχυόταν από τις ενέργειες διαφόρων κρατικών
οργάνων και από τον τρόπο διαχείρισης και διάθεσης των µουσουλµανικών
κτηµάτων, διαδικασία που έθιγε τα συµφέροντα των γηγενών µε αποτέλεσµα να
γινόταν πιστευτή η προπαγάνδα.213
Στις συσκέψεις των προσφύγων πληρεξουσίων, που έγιναν πριν από τη
συγκεκριµένη συζήτηση στη Βουλή, διαπιστώθηκαν διαφωνίες και έλλειψη συνοχής.
Οι πρόσφυγες της ανεξάρτητης οµάδας υποστήριξαν ότι επιβαλλόταν να τηρηθεί
αδιάλλακτη στάση εναντίον της κυβέρνησης Παπαναστασίου και στο ζήτηµα των
κτηµάτων όσο και στο όλο προσφυγικό ζήτηµα. Από την άλλη πλευρά οι
πληρεξούσιοι που υποστήριζαν την κυβερνητική παράταξη συνέστησαν να
αποφύγουν οι πρόσφυγες την πρόκληση πολιτικού ζητήµατος, επειδή οι
αλλεπάλληλες κυβερνητικές κρίσεις δεν εξυπηρετούσαν τον προσφυγικό κόσµο.
Χαρακτηριστικό της διαφωνίας που επικρατούσε ήταν το γεγονός της αποχής από τη
σύσκεψη των προσφύγων του Εθνικού ∆ηµοκρατικού Κόµµατος, τα µέλη του οποίου
είχαν αδιάλλακτες απόψεις και επιδίωκαν την κατάλληλη στιγµή να προκαλέσουν την
πτώση της κυβέρνησης.214
Από την πλευρά της η κυβέρνηση ισχυρίστηκε δια µέσου του υπουργού Γεωργίας
Μπακάλµπαση ότι προέβαινε στην ψήφιση του νοµοσχεδίου, για να αποκαταστήσει
τον προσφυγικό κόσµο, στον οποίο, µε βάση τη Συνθήκη της Λωζάννης, ανήκαν τα
συγκεκριµένα ακίνητα. Χώρισε το όλο ζήτηµα σε δύο κατηγορίες, στο ζήτηµα των
καταστηµάτων και στο ζήτηµα των οικιών. Αναγνώρισε, βέβαια, την κατάσταση και
αποδέχτηκε ότι δεν προσπαθούσε να καταστρέψει την οικονοµική ζωή ενός τόπου,
πετώντας στο δρόµο τους ενοικιαστές, γι’ αυτόν το λόγο δεν προχωρούσε στην έξωση
εκείνων που είχαν ενοικιάσει τα καταστήµατά τους πριν από την υπογραφή της
Σύµβασης της Ανταλλαγής, αλλά τους παραχωρούσε µια προθεσµία 14 µηνών, για να
βρουν νέο κατάστηµα. Σε εκείνους που γνώριζαν την υπογραφή της Σύµβασης και
όµως προέβησαν σε µισθώσεις, παραχωρούσε µια προθεσµία 6 µηνών. Εξήγγειλε

211
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 74, 5 Ιουλίου 1924, σ. 691.
212
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 694-696.
213
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 59, 18 Ιουνίου 1924, σ. 341.
214
΄΄Η χθεσινή συνεδρίασις της Εθνοσυνελεύσεως. Ζωηρά συζήτησις περί των µουσουλµανικών
κτηµάτων Θεσ/νίκης. Η διαφορά µεταξύ γηγενών Μακεδονίας και των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Πέµπτη 19 Ιουνίου 1924, αριθµ. 834, σ. 3.
 62

επίσης ότι σχεδιαζόταν από την κυβέρνηση η δηµιουργία ενός οργανισµού, ο οποίος
θα ρύθµιζε το ζήτηµα της διάθεσης όλων των µουσουλµανικών κτηµάτων.215
Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι στη διάρκεια της συζήτησης του νοµοσχεδίου
ισχυρίστηκαν ότι η µουσουλµανική περιουσία ανήκε εξ ολοκλήρου στον προσφυγικό
κόσµο και έπρεπε να αποδοθεί άµεσα σ’ αυτόν. Αντιλαµβάνονταν βέβαια τα
προβλήµατα που δηµιουργούνταν µε την έξωση των γηγενών, αλλά δεν ήταν
διατεθειµένοι να υποχωρήσουν στην υπεράσπιση των συµφερόντων των εκλογέων
τους. Σύµφωνα µε αυτούς η κυβέρνηση έπρεπε να επιλέξει «απέναντι της
αναστατώσεως των 500.000 του γηγενούς πληθυσµού της Μακεδονίας και της
αναστατώσεως ή εξεγέρσεως του ενός και πλέον εκατοµµυρίου των προσφύγων», οι
οποίοι µάλιστα συντέλεσαν στην άνοδο στην εξουσία της δηµοκρατικής παράταξης.
Σύµφωνα µε το επιχείρηµα αυτό η επιλογή δεν θα έπρεπε να ήταν δύσκολη για την
Κυβέρνηση Παπαναστασίου.216
Τον Νοέµβριο του 1924 ξέσπασε και η πρώτη µεγάλη σύρραξη στην Πρώτη
Σερρών (Κιούπκιοϊ) µεταξύ γηγενών και προσφύγων, που απασχόλησε τον πολιτικό
κόσµο και πήρε µεγάλες διαστάσεις στον Τύπο της εποχής.217 Σύµφωνα µε
τηλεγράφηµα του νοµάρχη Σερρών που δηµοσιεύτηκε στο Ελεύθερο Βήµα τα
γεγονότα συνέβησαν ως εξής: στις 6 Νοεµβρίου του 1924 γηγενείς κηπουροί πήγαν
στην επιταχθείσα περιοχή του Κιούπκιοϊ για να καλλιεργήσουν τα κτήµατά τους και
εκδιώχθηκαν από τους πρόσφυγες της περιοχής.218 Στη συνέχεια, αφού επέστρεψαν
στο χωριό τους, συγκέντρωσαν αρκετούς συγχωριανούς τους και επιτέθηκαν στη Νέα
Μπάφρα, συνοικισµό των προσφύγων.219 Στη συµπλοκή χρησιµοποιήθηκαν από τους
γηγενείς και όπλα, µε αποτέλεσµα να τραυµατιστούν 13 πρόσφυγες, δύο εκ των
οποίων σοβαρά. Κατέστρεψαν επίσης επτά θεµέλια ανεγειρόµενων σπιτιών εντελώς,
εικοσιπέντε µερικώς και πυρπόλησαν τρεις αχυρώνες και πέντε σκηνές. Όλοι οι
πρόσφυγες του συνοικισµού αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη ∆ράµα και
επέστρεψαν στο συνοικισµό µόνο όταν επιβλήθηκε η τάξη από τα αστυνοµικά
όργανα.220
Οι κινήσεις αρχικά των αρµοδίων περιορίστηκαν σε δηλώσεις στον Τύπο. Ο
πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης Θεόδωρος Ανδρεάδης σε τηλεγράφηµά του στο

215
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 59, 18 Ιουνίου 1924, σ. 335.
216
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 338.
217
Ι. Μιχαηλίδης, «Προβλήµατα ενσωµάτωσης προσφύγων στον αγροτικό µακεδονικό χώρο:
πρόσφυγες και γηγενείς», Όψεις του Μικρασιατικού ζητήµατος. Πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη
1994, σ. 127 – 132. Από το καλοκαίρι του 1924 οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι, κατά τη διάρκεια της
συζήτησης του προσφυγικού ζητήµατος στη Βουλή, είχαν επιστήσει την προσοχή της συνέλευσης στις
διενέξεις που συνέβαιναν ανάµεσα στους πρόσφυγες και τους γηγενείς, εξαιτίας της αταξίας στη
διανοµή γης. Ο Νικόλαος Μανούσης, βουλευτής Σερρών, ανέφερε ένα επεισόδιο σύγκρουσης γηγενών
προσφύγων στην Πλεύνα κατά τη διάρκεια του οποίου φυλακίστηκαν 18 πρόσφυγες, επειδή µέσα στην
παραζάλη της συµπλοκής επιτέθηκαν και εναντίον των χωροφυλάκων. Επίσης και στη Νιγρίτα οι
γηγενείς είχαν πυρπολήσει τις καλύβες των προσφύγων, λόγω κτηµατικών διαφορών, βλ. Ε.Σ.Β.,
Συνεδρίασις 65, 25 Ιουνίου 1924, σ. 475-479. Για τις πρώτες επαφές επαφές ανάµεσα σε πρόσφυγες
και γηγενείς βλ. D. Giannuli, «Greeks or ΄΄Strangers at Home΄΄: The Experiences of Ottoman Greek
Refugees during Their Exodus to Greece, 1922 – 1923», Journal of Modern Greek Studies, τ. 13 – 2,
Οκτώβριος 1995, Βαλτιµόρη – Μέριλαντ 1995, σ. 278 – 279.
218
Παλαιά ονοµασία της Πρώτης Σερρών που κατοικείται κατά τα 5/6 από γηγενείς και κατά το 1/6
από πρόσφυγες, βλ. Ι. Ν. Λαυρεντίδης, «Η εν Ελλάδι εγκατάστασις των εκ Πόντου Ελλήνων. Α΄.
Νοµός Σερρών», Αρχείον Πόντου, τ. 29, Αθήνα 1968, σ. 379.
219
Νέος συνοικισµός, που ανεγέρθηκε το 1924, αµιγώς προσφυγικός, βλ. Λαυρεντίδης, ό.π., σ. 377 –
378.
220
΄΄Τ’ αποτελέσµατα της συγκρούσεως προσφύγων και εντοπίων. ∆εκαπέντε τραυµατίαι και
καταστροφή συνοικισµού. Τα τηλεγραφήµατα των αρχών και τα κυβερνητικά µέτρα΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Σάββατο 8 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 975, σ. 5.
 63

Υπουργείο της Γεωργίας τόνισε ότι η σύγκρουση στη Νέα Μπάφρα έπρεπε να
εµβάλει την κυβέρνηση σε σοβαρές σκέψεις και να την οδηγήσει σε λήψη µέτρων για
την αποκατάσταση της γαλήνης ανάµεσα στα δύο στοιχεία. Ως αιτία της συµπλοκής
θεωρούσε όχι την ανεπάρκεια της καλλιεργήσιµης γης, αλλά την κακή διαχείριση των
προσφυγικών προβληµάτων από την πλευρά των υπηρεσιών που ασχολούνταν µε την
προσφυγική γεωργική αποκατάσταση. Παρόµοια δήλωση έκανε και ο Υπουργός
Προνοίας Απόστολος Ορφανίδης, αποδίδοντας τη συµπλοκή στην άγνοια των
υπαλλήλων του Εποικισµού, οι οποίοι δεν κατάφεραν να διακανονίσουν τα ζητήµατα
της προσωρινής διανοµής των γαιών στην περιοχή.221 Όσον αφορά στην ολοµέλεια
των προσφύγων πληρεξουσίων, όταν έγινε γνωστό το γεγονός της συµπλοκής,
επιτροπή τους µετέβη στον Υπουργό των Εσωτερικών και ζήτησε την άµεση
αντικατάσταση του Νοµάρχη και την παραδειγµατική τιµωρία των αρχών, που θα
αποδεικνύονταν υπεύθυνες για τα γεγονότα που σηµειώθηκαν στο Κιούπκιοϊ.222
Επίσης επιτροπή προσφύγων, που εξέτασε επιτόπια την περιοχή, κατέληξε στο
συµπέρασµα ότι την ευθύνη για τη σύγκρουση έφερε ο ∆ιευθυντής του Εποικισµού
Σερρών, ο οποίος αφαίρεσε από τους πρόσφυγες 300 στέµµατα γης και τα παρέδωσε
σε επιχειρηµατίες που δεν είχαν καµία σχέση µε τη γεωργία. Ζήτησε την
αντικατάστασή του από την κυβέρνηση και µε τηλεγραφική της διαµαρτυρία
απαιτούσε το σχηµατισµό κοινοβουλευτικής επιτροπής, που θα εξέταζε επιτόπια την
κατάσταση.223
Από την πλευρά της κυβέρνησης ο Υπουργός της Γεωργίας Γ. Μαρής
συναντήθηκε µε τον Γενικό Γραµµατέα της Ε.Α.Π. και έκανε ανακοινώσεις στον
Τύπο προσπαθώντας να αποδείξει ότι η κυβέρνηση είχε επισηµάνει το πρόβληµα
στην περιοχή, αλλά η αρµόδια ∆ιεύθυνση Εποικισµού είχε καθυστερήσει να το
διευθετήσει. Σύµφωνα µε την ανακοίνωση αυτή το Υπουργείο από τον Οκτώβριο του
1924 µε έγγραφό του προς τη Γενική ∆ιεύθυνση του Εποικισµού Θεσσαλονίκης
ζητούσε τη γρήγορη λύση της διαφοράς που είχε προκύψει ανάµεσα στους
πρόσφυγες και τους γηγενείς του Κιούπκιοϊ, µε σκοπό την αποφυγή της ενδεχόµενης
ρήξης.224
Ο αντιβενιζελικός Τύπος απέδωσε τα γεγονότα στην πολιτική που ασκούσαν τα
βενιζελικά κόµµατα και άσκησε δριµύτατη κριτική στον τρόπο που οι βενιζελικοί
χρησιµοποίησαν τον προσφυγικό κόσµο, αποβλέποντας µόνο σε ψηφοθηρικούς
σκοπούς. Θεωρούσε ότι ο βενιζελισµός εξαπάτησε τους πρόσφυγες, τους υποσχέθηκε
πράγµατα που δεν ήταν σε θέση να ικανοποιήσει και παράλληλε διέβαλε καθετί το
αντιβενιζελικό. Τα γεγονότα στο Κιούπκιοϊ ήταν ένα ακόµη ατόπηµα στην αλυσίδα
των σφαλµάτων αυτής της πολιτικής. Στην προσπάθειά της η κυβέρνηση να
εγκαταστήσει βιαστικά τους πρόσφυγες, τους τοποθετούσε αλόγιστα και χωρίς
σύστηµα σε περιοχές που δεν έπρεπε, µε αποτέλεσµα να προκαλούνται συρράξεις
µεταξύ γηγενών και προσφύγων. Η Καθηµερινή σχολίασε τα γεγονότα µε τον εξής
τρόπο:
«Το έγκληµα του βενιζελισµού είνε ασυγχώρητον και βαρύ. Μεταξύ δύο
αδελφών, των οποίων ο εις ευρίσκετο εις την πατρώαν οικίαν, και ο άλλος
ήλθε, διωγµένος, δυστυχής, µετ’ αποδηµίαν µακράν, µεταξύ δύο αδελφών,
οι οποίοι θα ζήσουν εφεξής υπό την ιδίαν στέγην, ο βενιζελισµός απολύει

221
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ.5.
222
Ελεύθερον Βήµα, ό.π.
223
Ό.π., σ.6.
224
΄΄Τα προσφυγικά ζητήµατα και η ίδρυσης Υφυπουργείου Προσφύγων. Αι καταγγελίαι των
προσφύγων Κιούπκιοϊ κατά του Εποικισµού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 9 Νοεµβρίου 1924, αριθµ.
976, σ. 6.
 64

τον σπαραγµόν. Ο διχασµός, ο σπαραγµός, η αδελφοκτονία υπήρξαν

πάντοτε τέκνα του κακού βενιζελισµού».225
Το Ελεύθερο Βήµα απαντώντας στα σχόλια αυτά θεωρούσε ότι τα αντιβενιζελικά
κόµµατα εκµεταλλεύονταν για κοµµατικούς λόγους τις συρράξεις µεταξύ γηγενών
και προσφύγων, τις οποίες θεωρούσε µοιραίες, εξαιτίας του πλήθους των προσφύγων
και του ισχυρού αισθήµατος της ιδιοκτησίας που υπάρχει γενικότερα στους
Έλληνες.226 Ζητούσε να επικρατήσει η φρόνηση και να ληφθούν µέτρα εναντίον των
ατόµων που ξεκίνησαν πρώτα τη σύγκρουση.227
Το Κ.Κ.Ε. κατηγόρησε και τις δύο πολιτικές παρατάξεις ως υπεύθυνες για την
υποκίνηση των γεγονότων µε κύριο στόχο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
προσφύγων εναντίον των γηγενών και όχι εναντίον της κυβέρνησης, που δεν είχε
ολοκληρώσει την αποκατάσταση. Κάλεσε τους πρόσφυγες να αποµακρυνθούν
πολιτικά από τα αστικά κόµµατα και να συστρατευτούν µε τους γηγενείς εργάτες και
αγρότες για µια εργατοαγροτική κυβέρνηση. Ωστόσο τα άρθρα του Ριζοσπάστη στο
παρελθόν συχνά ανέφεραν για µπράβους πρόσφυγες βενιζελικούς που στρέφονταν
εναντίον των γηγενών. Τα άρθρα αυτά φανέρωναν µια φανερή συµπάθεια προς τους
γηγενείς. Αντίθετα οι πρόσφυγες ήταν οι «τυφλωµένοι οπαδοί του βενιζελισµού, που
τους υπέσχετο ΄΄αποκατάστασι΄΄ και γύρισµα στην ΄΄Πατρίδα΄΄ και πολλές φορές
χρησιµοποιήθηκαν από αυτόν εναντίον των ντόπιων εργατών και πολλές φορές
έγιναν κακοί µε τους ντόπιους αγρότες».228 Εξακολουθούσε να διαχωρίζει τους
πρόσφυγες σε τάξεις229 και να στρέφεται εναντίον των πολιτευτών προσφύγων, που
τους θεωρούσε εκπροσώπους της κεφαλαιοκρατικής τάξης, τονίζοντας ότι «εναντίον
αυτής πρέπει ωργανωµένοι να στραφούν. Και στον αγώνα των αυτό για την
αποκατάστασή των να ζητήσουν την συνδροµήν των ντόπιων εργατών και χωρικών
οι οποίοι µόνον τους πονούν και εύχονται και εργάζονται δια την αποκατάστασίν
των».
Το Κ.Κ.Ε. τη συγκεκριµένη περίοδο τόνισε ότι διαµέσου της Γενικής
Συνοµοσπονδίας των εργατών, στην οποία µετείχαν γηγενείς, µε συγκεντρώσεις και
ψηφίσµατα είχε ζητήσει την αποκατάσταση των προσφύγων. Το αίτηµα αυτό δεν
έγινε δεκτό επειδή, «α΄) εζητήθη από τις αστικές κυβερνήσεις όχι δια δανείων αλλά
δια βαρυτάτης φορολογίας των κεφαλαιοκρατών, δια κατασχέσεως των περιουσιών
των καταχραστών κλπ. να εξευρεθή το ποσόν και ν’ αρχίση αµέσως η
αποκατάστασις. β΄) διότι εις την απαίτησιν αυτήν δεν εκινήθησαν οι πρόσφυγες αλλ’
άφησαν τους τσορπατζήδες που τους σέρνουν πίσω στα εγκληµατικά κόµµατα να
αντιδράσουν γιατί κι αυτοί είνε όργανα της κεφαλαιοκρατίας». Εποµένως το Κ.Κ.Ε.,
παρόλο που υποστήριξε ότι τα αστικά κόµµατα είχαν µέρος της ευθύνης των
συγκρούσεων, στις διαµάχες γηγενών – προσφύγων, στις οποίες έδωσε και πολιτικές
προεκτάσεις, φάνηκε ότι υποστήριζε τους γηγενείς, επειδή θεωρούσε τους πρόσφυγες
δέσµιους της βενιζελικής παράταξης, κύριους υπευθύνους για την άνοδο στην
εξουσία του βενιζελισµού και εποµένως υπευθύνους για την οργή των γηγενών.230

225
΄΄Η αδελφοκτονία΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 7 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1288, σ. 1.
226
Οι γηγενείς βρίσκονταν σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση σε σχέση µε τους πρόσφυγες, επειδή
είχαν περισσότερη γη και ζώα, βλ. Κ. ∆.Καραβίδα, Αγροτικά. Έρευνα επί της οικονοµικής και
κοινωνικής µορφολογίας εν Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκαίς χώραις. Μελέτη συγκριτική, Αθήνα,
εκδ. Υπουργ. Γεωργίας / Γενικής ∆/νσεως Γεωργίας, Εθνικό τυπογραφείο, 1931, σ. 540 – 547.
227
΄΄Αι αδελφοκτόνοι συρράξεις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 10 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 977, σ. 1.
228
΄΄Οι πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 22 Σεπτεµβρίου 1924, αριθµ. 2563 – 1053, σ. 1.
229
Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τ. 2, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21974, σ. 62 και 76 – 77.
230
΄΄Πρόσφυγες ιδέτε τους προστάτες σας΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο 8 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 2609 –
1099, σ. 1. Βλ. επίσης και ΄΄Το Κοµµουνιστικό κόµµα και οι πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 9
Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 2610 – 1100, σ. 1.
 65

Από την πλευρά των προσφυγικών σωµατείων η Κοινή των Αλυτρώτων

Επιτροπεία µε ανακοίνωσή της στον Τύπο εξέφρασε αρχικά την οδύνη της και την
αγανάκτησή της για τα αιµατηρά γεγονότα και στη συνέχεια απηύθυνε έντονη
διαµαρτυρία, κατηγορώντας όλες τις µέχρι τότε κυβερνήσεις και την Ε.Α.Π., επειδή
εγκατέστησαν τους πρόσφυγες σε περιοχές που διεκδικούσαν και οι γηγενείς, άφησαν
ατιµώρητους όσους από τους υπαλλήλους του Εποικισµού και των άλλων
διοικητικών υπηρεσιών χειρίσθηκαν µε αναποτελεσµατικό τρόπο το προσφυγικό
ζήτηµα και ανέχθηκαν τις παράνοµες πράξεις των γηγενών, που υποκινήθηκαν για
κοµµατικούς λόγους από τοπικούς παράγοντες. Παρόµοιες διαµαρτυρίες
προσφυγικών συλλόγων δηµοσιεύτηκαν και άλλες στον Τύπο.231 Το ιδιαίτερο όµως
της Επιτροπείας Αλυτρώτων ήταν η απειλή προσφυγής στην Κοινωνία των Εθνών.
∆ήλωσε δηλαδή ότι θα καλούσε τον προσφυγικό κόσµο να αµυνθεί από κοινού και να
ζητήσει προστασία από την Κοινωνία των Εθνών, που επιτηρούσε την προσφυγική
υπόθεση.232
Η δήλωση για προσφυγή των προσφύγων στην Κοινωνία των Εθνών ενόχλησε
τις φιλελεύθερες εφηµερίδες και ιδιαίτερα την Εστία, που εξέφρασε τη λύπη της,
επειδή Έλληνες πολίτες διατύπωσαν σκέψεις που αντιβαίνουν στο πνεύµα των
κυριαρχικών δικαιωµάτων του Κράτους. Γενικότερα τα προσφυγικά σωµατεία, όποτε
θεωρούσαν ότι πλήττονταν τα συµφέροντα των προσφύγων, απειλούσαν µε
καταφυγή στην Κοινωνία των Εθνών, γεγονός που, αν πραγµατοποιούνταν θα
έπληττε το κύρος κάθε κυβέρνησης. Θεωρούσαν ότι ο κύριος εγγυητής για τη
Συνθήκη της Λωζάννης ήταν η Γενεύη, γεγονός που δείχνει ότι η διαδικασία της
ενσωµάτωσης βρισκόταν σε αρχικό στάδιο. Το κράτος δεν είχε καλλιεργήσει στους
πρόσφυγες το αίσθηµα της προστασίας.233
Συνέπεια των συγκρούσεων ήταν να διεξαχθεί στη Βουλή συζήτηση για τα
γεγονότα. Ο εκπρόσωπος της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας Φίλιππος
Μανουηλίδης λαµβάνοντας το λόγο υπέβαλε έντονη διαµαρτυρία εκ µέρους της
231
Βλ. τη διαµαρτυρία του συλλόγου Καυκασίων Θεσσαλονίκης στη Καθηµερινή, ό.π., σ. 4. Βλ.
επίσης και τη διαµαρτυρία του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου στο Βιβλίο Πρακτικών του
Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου, Α’ τόµος, Συνεδρίασις 14 Νοεµβρίου 1924.
232
΄΄Έκθεσις πληρεξουσίων περί της οικτράς καταστάσεως των προσφύγων. ∆ιαµαρτυρίαι έντονοι δια
τας συχνάς προστριβάς µεταξύ των προσφύγων και εντοπίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 10
Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 977, σ. 4 και ΄΄Εξέγερσις των προσφύγων κατά της Κυβερνήσεως. Θα
αναγκασθούν να αναφερθούν εις την Κοινωνίαν των Εθνών. Η διαµαρτυρία της Κοινής των
Αλυτρώτων Επιτροπείας. Εάν εξακολουθήση η κυβερνητική αδιαφορία οι πρόσφυγες θα
διαµαρτυρηθούν προς τον Ελληνικόν Λαόν και προς την Κοινωνίαν των Εθνών. Τα αιµατηρά
γεγονότα του Κιούπκιοϊ. Τι αποδεικνύουν αι διεξαγόµεναι ανακρίσεις. ∆ηλώσεις πρώην Υπουργού.
Καταναλίσκεται το κεφάλαιον της ∆ηµοκρατίας χωρίς να γίνεται τίποτα υπέρ των προσφύγων΄΄, Η
Καθηµερινή, ∆ευτέρα 10 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1291, σ. 4.
233
Η Καθηµερινή στα δηµοσιεύµατα δυσαρέσκειας της Εστίας σχολίασε: «Η ΄΄Εστία΄΄ ηνωχλήθη πολύ,
διότι η ΄΄Κοινή των Αλυτρώτων Επιτροπεία΄΄ ανεκοίνωσεν ότι και προς την Κοινωνίαν των Εθνών θ’
απευθυνθούν οι πρόσφυγες δια να ζητήσουν προστασίαν… Φυσικόν. ∆ιότι η ΄΄Εστία΄΄ δεν ελυπήθη
µόνον, αλλά έσχισε και τα ιµάτιά της, όταν έφθανε εδώ και κατέλυε, όχι το πνεύµα των κυριαρχικών
δικαιωµάτων αλλά το Κράτος ολόκληρον, ένας Γάλλος αγύρτης και εγκαθίστα εις την Ελλάδα δούλον
του τον πάτρωνά της. Και επαναστάτησεν η ΄΄Εστία΄΄, όταν, προσκλήσει των οµοφρόνων της, ξένος
Ναύαρχος ήρπαζε τα ελληνικά πλοία και υπέστελλε την ελληνικήν σηµαίαν. Και εκήρυξε το έθνος εν
διωγµώ η ΄΄Εστία΄΄, όταν κατελάµβανον τον τόπον ολόκληρον και τους στρατώνας του και τα
ταχυδροµεία του και τας συγκοινωνίας του και τους λιµένας του οι ξένοι και εγκαθίστων εδώ µυστικήν
αστυνοµίαν η οποία Έλληνες µισθοδοτούσα προδότας, συνελάµβανε αυτόχθονας Έλληνας και έρριπτε
εις ξενικάς φυλακάς. Αλλά επρόκειτο περί Βενιζέλου, ενώ τώρα πρόκειται περί των προσφύγων και
αυτοί δεν έχουν το δικαίωµα να προσφύγουν ουδ’ εις την Κοινωνίαν των Εθνών προς την οποίαν
προσφεύγει επισήµως και το Κράτος ολόκληρον! Αλλ’ από την Ελλάδα έλειψαν πολλά· ήτο φυσικόν
και η εντροπή να λείψη» βλ. ΄΄Η Εντροπή΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1292, σ.
1.
 66

ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας και ζήτησε να τιµωρηθούν παραδειγµατικά οι

υπεύθυνοι των αιµατηρών επεισοδίων. 234 Ανέφερε ότι η υπολανθάνουσα έχθρα
µεταξύ εντοπίων και προσφύγων, που τροφοδοτείται από πολλές πλευρές,
εγκυµονούσε εξαιρετικούς κινδύνους για την κοινωνία και το κρατικό σύστηµα.
Υπέβαλε επερώτηση στην Εθνοσυνέλευση για να συζητηθεί το ζήτηµα και να
αναπτυχθούν µε λεπτοµέρειες τα γεγονότα, να καθοριστούν οι αφορµές και οι
ευθύνες, για να επιβληθεί η τάξη και η ασφάλεια στην περιοχή. Με την πρωτοβουλία
της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας συµφώνησαν και οι υπόλοιποι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι.235 Τα φραστικά επεισόδια κατά τη διάρκεια της συζήτησης δεν
αποφεύχθηκαν και προκλήθηκαν από παρεµβάσεις γηγενών πληρεξουσίων, που
τόνισαν ότι και εκτός από τους γηγενείς µέρος της ευθύνης είχαν και οι πρόσφυγες,
που απάντησαν στους πυροβολισµούς. Από την πλευρά τους οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι υπερασπίστηκαν τους κατοίκους της Νέας Μπάφρας αναφέροντας ότι
βρίσκονταν σε άµυνα.236
Οι αντιβενιζελικοί απέδωσαν την ευθύνη για το επεισόδιο στις εποικιστικές
υπηρεσίες και στην Ε.Α.Π., που σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις τους είχε εκτροχιαστεί
και δεν υπάκουε στο κράτος. Καταφέρθηκαν µάλιστα και εναντίον του ∆ιευθυντή του
Εποικισµού Μακεδονίας Μ. Καραµάνου, κατηγορώντας τον ευθέως για υβριστική
συµπεριφορά εναντίον των προσφύγων. Εξέφρασαν φόβους ότι οι συγκρούσεις
µεταξύ προσφύγων και γηγενών θα επαναληφθούν και θα προκαλέσουν
ανυπολόγιστη εθνική ζηµιά, αν τα εποικιστικά γραφεία δεν αλλάξουν τις µεθόδους
τους. Πρότειναν επίσης τη διενέργεια απαλλοτριώσεων τσιφλικιών, αντί της
εγκατάστασης σε εδάφη που ανήκαν σε γηγενείς και την εφαρµογή του αγροτικού
νόµου. Η κυβέρνηση στις απαντήσεις που έδωσε αρχικά υπερασπίστηκε τον
Καραµάνο και την Ε.Α.Π., τονίζοντας ότι είχε άριστη συνεργασία µε τον διεθνή
οργανισµό. Στη συνέχεια εξέθεσε ενώπιον των βουλευτών τα µέτρα που έλαβε για
την αποκατάσταση της τάξης.237
Μετά τη συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση έγινε σύσκεψη στην οποία µετείχαν ο
πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, ο Υπουργός των Εξωτερικών, της
Γεωργίας και της Συγκοινωνίας και ο πρόσφυγας πληρεξούσιος Καβάλας Αχιλλέας
Παπαδάτος, µε θέµα το ζήτηµα της σύγκρουσης των προσφύγων και των γηγενών
στο Κιούπκιοϊ. Ο Παπαδάτος ζήτησε την άµεση τιµωρία των υπευθύνων και την
επιστροφή των προσφύγων της Νέας Μπάφρας στο συνοικισµό από όπου
εκδιώχθηκαν. Στη συνέχεια ο πρωθυπουργός έστειλε επείγοντα τηλεγραφήµατα προς
τους Γενικούς ∆ιοικητές Θράκης και Μακεδονίας συνιστώντας την επαναφορά και
την επανεγκατάσταση των προσφύγων στο Κιούπκιοϊ.
Εξάλλου στο υπουργικό συµβούλιο που διεξήχθη αποφασίστηκε η άµεση
µετάβαση του Υπουργού της Κοινωνικής Προνοίας Απόστολου Ορφανίδη στη
Μακεδονία για την εξακρίβωση των αιτιών της σύρραξης και για τη λήψη µέτρων
επιτόπια µε σκοπό την αποφυγή τους στο µέλλον. Συγχρόνως διατάχθηκε το γ΄ σώµα
στρατού να ενισχύσει µε τις δυνάµεις του την αστυνοµία της περιφέρειας και
ειδοποιήθηκε ο εισαγγελέας των εφετών Θράκης να µεταβεί επιτόπου για να
234
΄΄Η τραγωδία των προσφύγων εις την Συνέλευσιν. Αι βενιζελικαί αρχαί τυραννούν και
κατακλέπτουν τους πρόσφυγας΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1292, σ. 5.
235
Καθηµερινή, ό.π., σ. 5.
236
΄΄Τα αιµατηρά γεγονότα της Μακεδονίας εις την Συνέλευσιν. Καταγγελίαι εναντίον των Υπηρεσιών
της Αποκαταστάσεως. Οι ηγέται συνιστούν σεβασµόν προς την Επιτροπήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη
11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 978, σ. 1.
237
Καθηµερινή, ό.π., σ. 4 και ΄΄Τα αιµατηρά γεγονότα της Μακεδονίας εις την Συνέλευσιν.
Καταγγελίαι εναντίον των Υπηρεσιών της Αποκαταστάσεως. Οι ηγέται συνιστούν σεβασµόν προς την
Επιτροπήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 978, σ. 2.
 67

διενεργήσει ανακρίσεις. Το συµβούλιο ενέκρινε επίσης να γίνει διάβηµα της

κυβέρνησης προς την Ε.Α.Π. για την απόλυση του υπαλλήλου, στον οποίον
καταλογίζονταν οι ευθύνες της σύρραξης από τον Εποικισµό Σερρών.238
Σύµφωνα µε πληροφορίες του Ελεύθερου Βήµατος από τις ανακρίσεις
διαπιστώθηκε ότι την πλήρη ευθύνη των σκηνών είχαν οι γηγενείς κάτοικοι του
Κιούπκιοϊ, οι οποίοι επιδίωξαν να εµποδίσουν την ανέγερση του προσφυγικού
συνοικισµού. Μεταξύ των ενεχοµένων ήταν και ο πρόεδρος της κοινότητας του
Κιούπκιοϊ µαζί µε άλλους δύο δράστες.239 Αντίθετα η Καθηµερινή δικαιολογώντας
έµµεσα την επίθεση των γηγενών ανέφερε ότι στην περιοχή του Κιούπκιοϊ
παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες 400 στρέµµατα γης που ανήκαν στους γηγενείς µε
την υπόσχεση της αποζηµίωσης, που όµως δεν δόθηκε ποτέ. Το αποτέλεσµα ήταν οι
γηγενείς να διαµαρτυρηθούν πολλές φορές στο Υπουργείο Γεωργίας για την ίδρυση
του προσφυγικού συνοικισµού και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι ο συγκεκριµένος
συνοικισµός απέκλειε την οδό προς τη ∆ράµα. Για τη συµπλοκή που θα ακολουθούσε
είχαν προειδοποιήσει τον Μπακάλµπαση, που είχε επισκεφτεί την περιοχή, ο
Νοµάρχης και ο προϊστάµενος του Εποικισµού τονίζοντάς του ότι η περιοχή δεν
µπορούσε να συντηρήσει και τους πρόσφυγες.240
Ο Γενικός ∆ιοικητή Μακεδονίας Κανναβός, που επισκέφτηκε την περιοχή,
δήλωσε ότι αιτία της σύγκρουσης ήταν η ολιγάρκεια των γαιών της περιφέρειας
Παγγαίου, οι οποίες ήταν εύφορες και είχαν µεγάλη αξία. Η εκλεκτή ποιότητα του
εδάφους έκανε άπληστους τους γηγενείς και έτσι δεν ήταν θετικοί απέναντι στους
πρόσφυγες, που διεκδικούσαν µέρος των κτηµάτων. Θεωρούσε ότι, αν δινόταν
µεγαλύτερη προσοχή από τα όργανα του Εποικισµού, η σύγκρουση θα είχε
αποφευχθεί. Ανέφερε επίσης ότι οι πρόσφυγες δεν είχαν εµπιστοσύνη στις υπηρεσίες
του Εποικισµού, αποκαλούσαν τους υπαλλήλους της ειρωνικά «Αµερικανούς» και
πίστευαν ότι οι αποφάσεις τους δεν ήταν οριστικές. Πίστευε ότι, αν οι υπάλληλοι
ζητούσαν τη συνδροµή και των υπόλοιπων κρατικών υπηρεσιών, θα καθιστούσαν
σεβαστές τις αποφάσεις τους, εξαιτίας του φόβου της επιβολής του νόµου που θα
υπήρχε στους κατοίκους της περιοχής. Ο Κανναβός επισήµανε επίσης την έλλειψη
αστυνοµικής επιτήρησης στην περιοχή – στη Νέα Μπάφρα υπήρχε µόνο ένας
χωροφύλακας – και απέδωσε ευθύνες και σε εξωκοινοβουλευτικούς τοπικούς
παράγοντες, επιµένοντας όµως ότι την κύρια ευθύνη είχαν οι εποικιστικές αρχές.
Συνιστούσε τέλος τη στενή συνεργασία των προσφύγων και των γηγενών
πληρεξουσίων ως µόνη ικανή να προλάβει επανάληψη παρόµοιων επεισοδίων.241
Ο Ορφανίδης, που επισκέφτηκε την περιοχή ως απεσταλµένος της κυβέρνησης,
κατέληξε και αυτός στα ίδια συµπεράσµατα και εισηγήθηκε τη δίκαιη διανοµή
γαιών.242 Με πρωτοβουλία του συγκροτήθηκε στη Θεσσαλονίκη σύσκεψη, στην
οποία µετείχαν ανώτεροι υπάλληλοι της Ε.Α.Π. και πρόσφυγες πληρεξούσιοι. Στη
σύσκεψη συζητήθηκε το θέµα του Κιούπκιοϊ και επιχειρήθηκε να προταθεί µια λύση.
Εξαιτίας όµως των δυσχερειών που προέκυψαν και οφείλονταν στην έλλειψη
κτηµάτων και στην έλλειψη κτηµατογραφικών στοιχείων που θα αποδείκνυαν ποιοι

238
΄΄Τα µέτρα της Κυβερνήσεως δια την επίθεσιν κατά των προσφύγων. Αι ευθύναι, αι ζηµίαι και τα
θύµατα εκ της συµπλοκής΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 978, σ. 6.
239
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 6.
240
΄΄Εξέγερσις των προσφύγων κατά της Κυβερνήσεως΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 10 Νοεµβρίου
1924, αριθµ. 1291, σ. 4.
241
΄΄Ανακοινώσεις του κ. Κανναβού περί των αιτιών της προσφυγικής συγκρούσεως΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 978, σ. 6.
242
΄΄Ανακοινώσεις του κ. Ορφανίδη περί της καταστάσεως των προσφύγων. Ποίαι αι εντυπώσεις του
εκ της περιοδείας του ανά την Μακεδονίαν. Τα αίτια των συχνών προστριβών µεταξύ προσφύγων και
εντοπίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 16 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 983, σ. 6.
 68

ήταν οι κάτοχοι των αµφισβητούµενων γαιών, µετατέθηκε η επίλυση του ζητήµατος

στο υπουργικό συµβούλιο που θα τη λάµβανε σε συνεργασία µε την Ε.Α.Π.
Αποφασίστηκε µόνο να µη θιγεί ο συνοικισµός της Νέας Μπάφρας, αν και οι
γηγενείς πληρεξούσιοι υποστήριξαν την ανάγκη µεταφοράς του. Ο Ορφανίδης
αντιτάχθηκε στην άποψη αυτή και έτσι ελήφθη η απόφαση ο συνοικισµός να
παραµείνει στη θέση που είχε. 243
Συµπερασµατικά το πρώτο αιµατηρό επεισόδιο σύγκρουσης γηγενών -
προσφύγων στη Μακεδονία που οφειλόταν σε κτηµατικές διαφορές προκάλεσε
έντονη συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση και δηµοσίευση αρκετών άρθρων στον
ηµερήσιο Τύπο των Αθηνών. Η κυβέρνηση προσπάθησε µε τα µέτρα που έλαβε να
διευθετήσει την κατάσταση, δίνοντας όµως µια εικόνα πανικού και καλύπτοντας τις
ευθύνες της Εποικιστικής υπηρεσίας και ταυτόχρονα τις δικές της. Χαρακτηριστική
ήταν η επίσκεψη πολλών σηµαντικών στελεχών στον τόπο των επεισοδίων, για να
διευθετήσουν το πρόβληµα και για να δώσουν την εντύπωση ότι πραγµατικά
ενδιαφέρονταν να βρουν µια συµβιβαστική λύση. Τα επεισόδια εκµεταλλεύτηκε ο
αντιβενιζελικός Τύπος επισηµαίνοντας ότι η προσφυγική πολιτική των βενιζελικών
κοµµάτων είχε χρεοκοπήσει και τονίζοντας ότι οι πρόσφυγες αντιµετωπίζονταν από
τα κόµµατα αυτά ως εκλογική πελατεία, που ωθείται εναντίον των γηγενών. Οι
πρόσφυγες πληρεξούσιοι επιτέθηκαν όλοι εναντίον των ελληνικών µελών της Ε.Α.Π.
και δεν επέρριψαν ευθύνες, παρά µε ήπιο τρόπο, στην κυβέρνηση. Τα προσφυγικά
σωµατεία διαµαρτυρήθηκαν για τα επεισόδια και η Επιτροπεία Αλυτρώτων για πρώτη
φορά χρησιµοποίησε την απειλή της καταφυγής των προσφύγων στην Κοινωνία των
Εθνών. Οι συγκρούσεις γηγενών και προσφύγων συνεχίστηκαν και στα επόµενα
χρόνια και κύρια αιτία τους ήταν οι αυθαιρεσίες στη διανοµή των κτηµάτων.244

243
΄΄Μακρά σύσκεψις προς συµβιβασµόν προσφύγων και εντοπίων. ∆ιεπιστώθη µεγάλη δυσχέρεια
ελλείψει κτηµατογράφων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 17 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 984, σ. 6 και
΄΄Συνεργασίαι των αρχών δια την εγκατάστασιν των προσφύγων. Ποια η δαιφωνία µεταξύ Ορφανίδη
και Κανναβού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 20 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 987, σ. 5. Την ίδια περίοδο
σηµειώθηκαν και άλλα επεισόδια µεταξύ προσφύγων και γηγενών για αµφισβητούµενα κτήµατα στην
περιοχή των Σερρών και στη Γουµένισσα, βλ. ΄΄Νέα συµπλοκή εντοπίων και προσφύγων. Πάντοτε
αφορµαί εξ αµφισβητουµένων γαιών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 24 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 991, σ.
4.
244
΄΄Από την άποψή µας. Γηγενείς και πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Παρασκευή 10 Ιανουαρίου 1930,
αριθµ. 6386, σ. 1.
 69

2) Ανατροπές στη σύσταση των προσφυγικών οµάδων στην Εθνοσυνέλευση το

1925

Στα τέλη του 1924 η ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα των πληρεξουσίων

ανακοίνωσε στον ηµερήσιο τύπο της Αθήνας το πρόγραµµά της και τα αίτια της
συγκρότησής της. Σύµφωνα µε αυτά που δηµοσιεύτηκαν, οι αιτίες που προκάλεσαν
τη δηµιουργία της ήταν η µέχρι τότε ελλιπής προαγωγή των προσφυγικών
συµφερόντων, που είχε ως συνέπεια την επιδείνωση της θέσης των προσφύγων, και η
επιθυµία του προσφυγικού κόσµου για κοινή στάση των κοινοβουλευτικών του
αντιπροσώπων, χωρίς κοµµατικούς δεσµούς.
Οι επιδιώξεις της ανεξάρτητης οµάδας ήταν οι ακόλουθες: α) η πιστή τήρηση στο
πλαίσιο της δηµοκρατικής ιδεολογίας των «πατρίων» και η άµυνα της χώρας εναντίον
κάθε κινδύνου, «εν τη ιερά αναµνήσει των επαναδουλωθέντων προγονικών εδαφών»,
β) η εξυπηρέτηση των γενικών αναγκών της χώρας και η άγρυπνη παρακολούθηση
και διευθέτηση των προσφυγικών ζητηµάτων, γ) η λήθη του παρελθόντος, η
αδελφική ενότητα και η πλήρης αποκατάσταση της εσωτερικής γαλήνης και της
πολιτικής οµαλότητας, απαραίτητοι παράγοντες για την προαγωγή των εθνικών
συµφερόντων, δ) η άρση κάθε τυχόν παρεξήγησης και η αποκατάσταση της
αδελφικής σύµπνοιας και της αγάπης ανάµεσα στους αυτόχθονες και το προσφυγικό
στοιχείο, ε) η αποκατάσταση των αγροτών προσφύγων και η άµεση και πραγµατική
λύση του αγροτικού ζητήµατος µε τη στέγαση των αγροτών προσφύγων και τη
χορήγηση των απαραίτητων γεωργικών εφοδίων καθώς επίσης και µε την ίση
διανοµή της γης µεταξύ ακτηµόνων και προσφύγων. Προτάθηκε επίσης η ίδρυση
υποδειγµατικών γεωργικών σταθµών για τη βελτίωση των µεθόδων καλλιέργειας και
των ειδών γεωργικής παραγωγής, καθώς και η ενίσχυση της γεωργικής εκπαίδευσης
µε την ίδρυση πρακτικών γεωργικών και ζωοτεχνικών σχολών, στ) η αποκατάσταση
των αστών προσφύγων µε την εξακρίβωση, την περισυλλογή, τη διαχείριση και τη
µεθοδική εκποίηση της ακίνητης τουρκικής περιουσίας στους δικαιούχους, µε τη
σύναψη δανείου για την ανέγερση προσφυγικών συνοικισµών και µε την ανάπτυξη
της βιοτεχνίας, ζ) η υποστήριξη των προσφύγων εκκλησιαστικών και εκπαιδευτικών
λειτουργών, η) η συγκέντρωση όλων των προσφυγικών οργανισµών σε ένα ανώτατο
ειδικό οργανισµό µε ενιαία διοίκηση, θ) η εναρµόνιση των σχέσεων και η
εξασφάλιση στενής συνεργασίας κυβέρνησης και προσφυγικών οργανώσεων µε την
Ε.Α.Π., ι) η υποστήριξη των εργατικών µαζών, ια) η τοπική αποκέντρωση και
αυτοδιοίκηση και ιβ) η ακριβής εφαρµογή της Συνθήκης της Λωζάννης.245
Τον Μάρτιο του 1925 η ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα ενώ απείχε από τις
ψηφοφορίες εµπιστοσύνης στην Εθνοσυνέλευση ως ένδειξη δυσαρέσκειας για την
προσφυγική πολιτική της κυβέρνησης Μιχαλακοπούλου, αποφάσισε να συνεργαστεί
µε τους πληρεξουσίους του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου, που αποτελούσαν
τον πυρήνα του Εθνικού ∆ηµοκρατικού Κόµµατος του Κονδύλη.246 Το Πολιτικό
Μικρασιατικό Κέντρο ιδρύθηκε στις 12 Ιουλίου 1924 από τους πρόσφυγες βουλευτές
Απόστολο Ορφανίδη, Εµµανουήλ Εµµανουηλίδη, ∆ηµήτριο Πολυκράτη, Παναγιώτη
∆ιαµαντόπουλο, Σάββα Παπαγρηγοριάδη, ∆ηµήτριο Μαρσέλλο, µε πρώτο πρόεδρο
τον Απόστολο Ορφανίδη. Πολιτικά ανήκε στη σφαίρα επιρροής του Κονδύλη, ο

245
΄΄Το πρόγραµµα της οµάδος των προσφύγων πληρεξουσίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 24
∆εκεµβρίου 1924, αριθµ. 1020, σ. 6.
246
΄΄Κοινή προσφυγική παράταξις εις την Εθνοσυνέλευσιν. ∆υσαρέσκεια δια την στασιµότητα των
προσφυγικών ζητηµάτων. Η σηµασία της αποχής εκ της ψηφοφορίας εµπιστοσύνης΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Τρίτη 24 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1107, σ. 4.
 70

οποίος συχνά µετείχε στις συνεδριάσεις του Κέντρου, και σκοπός του ήταν η
προώθηση των προσφυγικών ζητηµάτων.247
Οι δύο οµάδες υπέγραψαν και ένα πρακτικό, µε το οποίο δήλωσαν ότι
αποφάσισαν να καθορίσουν ένα κοινό πρόγραµµα για όλα τα προσφυγικά ζητήµατα,
καθώς επίσης και για τα γενικότερα πολιτικά ζητήµατα. Στο πρόγραµµα αυτό
συµπεριλαµβάνονταν τα αιτήµατα της άµεσης ίδρυσης της Τράπεζας Προσφυγικής
Πίστης, η συµπλήρωση της αποκατάστασης των προσφύγων, η ανέγερση του
συνοικισµού Νέας Σµύρνης και ο καθορισµός της εφαρµογής του νόµου για τη
διάθεση των µουσουλµανικών κτηµάτων.248
Όταν ο Κονδύλης εξανάγκασε σε παραίτηση τον Υπουργό Προνοίας Ορφανίδη
και τον αντικατέστησε µε τον Μισυρλόγλου, οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι του
Κέντρου αποσχίστηκαν από το κόµµα, δηλώνοντας ως αιτία τη στασιµότητα των
προσφυγικών ζητηµάτων. Κατέθεσαν στο προεδρείο της Εθνοσυνέλευσης την
έγγραφη δήλωση της απόσχισης από το Εθνικό ∆ηµοκρατικό Κόµµα και δήλωσαν ότι
αποτελούσαν ξεχωριστή οµάδα. Τόνισαν επίσης ότι η απόσχιση δεν είχε την έννοια
της αποµάκρυνσής τους από την κυβερνητική παράταξη, αλλά είχε ως στόχο τη
στενότερη συνεργασία και τη σύµπτυξη των προσφύγων πληρεξουσίων.249 Επίσης
δήλωσαν ότι από µακρό διάστηµα ήταν δυσαρεστηµένοι µε την πολιτική του
Κονδύλη γενικότερα στα προσφυγικά ζητήµατα και µε διαβήµατά τους προς τον
Υπουργό Εσωτερικών είχαν εκφράσει τη δυσαρέσκειά τους αυτή.250 Αµέσως µετά
δηµοσιεύτηκε στον Τύπο µια ανακοίνωση του Κέντρου που εξηγούσε τη στάση
του.251 Ο Κονδύλης απάντησε ότι η κύρια αιτία της απόσχισης των προσφύγων
πληρεξουσίων ήταν η αντικατάσταση του Ορφανίδη. Στους ισχυρισµούς του αυτούς
το Πολιτικό Μικρασιατικό Κέντρο τήρησε τα προσχήµατα κατηγορώντας τον
Κονδύλη ότι προσπαθούσε να καλύψει τις ευθύνες του Εθνικού ∆ηµοκρατικού
Κόµµατος, που ιδρύθηκε για να εξυπηρετήσει τα προσφυγικά συµφέροντα και δεν
έλαβε κανένα µέτρο για αυτά.
Το Ελεύθερο Βήµα αποδίδοντας τις απόψεις της Κυβέρνησης σχολίασε µε
αρνητικό τρόπο τις συνεννοήσεις των προσφύγων πληρεξουσίων. Τις χαρακτήρισε
παρασκηνιακές ζυµώσεις που οφείλονταν σε προσωπικά συµφέροντα και ειδικότερα
στη δυσαρέσκεια ορισµένων προσώπων που δεν έλαβαν τις θέσεις ή τα υπουργεία
που ζήτησαν. 252 Σύµφωνα µε το Ελεύθερο Βήµα τα πραγµατικά αίτια της απόσχισης

247
Ε.Λ.Ι.Α., Βιβλίο Πρακτικών του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου, Α’ τόµος, Συνεδρίασις 12
Ιουλίου 1924, 30 Αυγούστου 1924 και 8 Σεπτεµβρίου 1924.
248
΄΄Αιτήµατα των προσφύγων πληρεξουσίων προς την Κυβέρνηση. Ο καταρτισµός ενιαίου
προγράµµατος εργασίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 29 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1105, σ. 6.
249
΄΄Αφού τον εγκατέλειψαν οι πρόσφυγες υπάρχουν ελπίδες ότι ο στρατηγός Κονδύλης θα παραιτηθή.
Την παραίτησή του θα αξιώσουν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 30 Μαρτίου
1925, αριθµ. 1421, σ. 6 και ΄΄Μεταβολή της κοινοβουλευτικής καταστάσεως. Απόσχισις πληρεξουσίων
εκ του Εθνικού ∆ηµοκρατικού Κόµµατος. Ο συνασπισµός των προσφύγων εις µιαν κοινήν οµάδα΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 29 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1105, σ. 6.
250
΄΄Πιθανότητες παραιτήσεως του Στρατηγού Κονδύλη. Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι θα τον
αποδοκιµάσουν και επισήµως. Επερώτησις δια τον εξοπλισµόν της χώρας΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 1
Απριλίου 1925, αριθµ. 1422, σ. 6 και ΄΄Η θέσις των κ.κ. Κονδύλη και Μισιρλόγλου. Αι προσφυγικαί
οργανώσεις αποκηρύσσουν τον Αρχηγόν του Εθνικού Κόµµατος. Νέαι συναντήσεις µετά του κ.
Πρωθυπουργού δια την λύσιν των εκκρεµών ζητηµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 1 Απριλίου 1925,
αριθµ. 1108, σ. 6.
251
Η Καθηµερινή, ό.π., σ. 6 και ΄΄Ερωτήµατα των προσφύγων προς την Κυβέρνηση΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, ∆ευτέρα 30 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1106, σ. 5. Βλ. επίσης τα πρακτικά των συνεδριάσεων του
Κέντρου, Ε.Λ.Ι.Α., Βιβλίο Πρακτικών του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου, Α’ τόµος, Συνεδρίασις
10 Μαρτίου 1925, 5 Απριλίου 1925 και 26 Απριλίου 1925.
252
΄΄Ελεύθερον Βήµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 28 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1111, σ. 3.
 71

δεν ήταν άσχετα µε τον τρόπο µε τον οποίο ο Κονδύλης επέβαλε στον Ορφανίδη να
παραιτηθεί από το Υπουργείο Προνοίας. Οι πληρεξούσιοι του Πολιτικού
Μικρασιατικού Κέντρου θίχτηκαν από την παραίτηση αυτή και προσπάθησαν εν
µέρει να επανορθώσουν, υποδεικνύοντας τον αντικαταστάτη του, που ήταν ο
Μαρσέλλος. Αξίωσαν από τον Κονδύλη ο Υπουργός Προνοίας να υποδεικνύεται από
το Μικρασιατικό Κέντρο, αλλά ο Κονδύλης απέκρουσε τη συγκεκριµένη αξίωση και
η άρνησή του αυτή δυσαρέστησε τους πληρεξουσίους, που από τότε αποφάσισαν να
αποσχιστούν από το Κόµµα.253
Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου που
αποσκίρτησαν πιθανότατα σύµφωνα µε πληροφορίες της Καθηµερινής θα ζητούσαν
από την κυβέρνηση την αποµάκρυνση του Μισυρλόγλου και θα προχωρούσαν στη
διαγραφή του από το Κέντρο, στο οποίο ήταν και αυτός µέλος. Η δικαιολογία για την
απόφαση αυτή στηριζόταν στη συµµετοχή του Μισυρλόγλου στις συσκέψεις του
Εθνικού ∆ηµοκρατικού Κόµµατος και στη δήλωσή του ότι θα σταθεί αλληλέγγυος
προς τον Κονδύλη, τον οποίο είχε αποκηρύξει το Κέντρο.254
Στις συσκέψεις των δύο οµάδων των προσφύγων πληρεξουσίων, της ανεξάρτητης
προσφυγικής και του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου, αποφασίστηκε να δοθεί
υπόµνηµα προς τον πρωθυπουργό µε το οποίο θα ζητούσαν την αποµάκρυνση από
την κυβέρνηση του Υπουργού Γεωργίας Μαρή, τον οποίο κατηγορούσαν ότι
ανέστειλε την εφαρµογή του νόµου για τη διάθεση των µουσουλµανικών κτηµάτων255
και επίσης την αποµάκρυνση του Κονδύλη. Από τη συζήτηση που θα ακολουθούσε
µετά την υποβολή των αιτηµάτων θα εξαρτιόταν και η στάση που θα ακολουθούσαν
στη συνέχεια οι δύο οµάδες.256 Στις συσκέψεις που διενεργήθηκαν την ίδια περίοδο
έγινε προσπάθεια να σχεδιαστεί µια κοινή πολιτική όχι µόνο για τα προσφυγικά, αλλά
για όλα τα ζητήµατα. Απώτερος στόχος ήταν όλοι οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι να
παρουσιαστούν µε κοινές απόψεις στην Εθνοσυνέλευση.257
Στις συναντήσεις που είχαν οι αντιπρόσωποι των δύο οµάδων, ο Μανουηλίδης
από την ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα και ο Εµµανουηλίδης από το Μικρασιατικό
Κέντρο, µε τον Μιχαλακόπουλο έγινε απόπειρα από την πλευρά της κυβέρνησης να
καθησυχάσει τις αντιδράσεις που υπήρχαν εναντίον της από τις δύο οµάδες. Στην
πρώτη συνάντηση που πραγµατοποιήθηκε στην οικία του Μιχαλακόπουλου στις 30
Μαρτίου του 1925 µε την παρουσία των υπουργών Γεωργίας Μαρή, και Προνοίας
Μισυρλόγλου, οι αντιπρόσωποι των δύο οµάδων υπέβαλαν στον πρωθυπουργό τον
κατάλογο των αιτηµάτων τους και η σύσκεψη κατέληξε σε ικανοποιητικά
συµπεράσµατα και για τις δύο πλευρές. Τα ζητήµατα που διευθετήθηκαν στη
σύσκεψη αυτή αφορούσαν στη διάθεση των µουσουλµανικών κτηµάτων, στο ζήτηµα
της εξακρίβωσης και της εκτίµησης των ελληνικών περιουσιών στη Μικρά Ασία, στο
ζήτηµα της ίδρυσης της Προσφυγικής Τράπεζας και στην επίσπευση της ανέγερσης
του συνοικισµού της Νέας Σµύρνης. Οι πρόσφυγες βεβαίωσαν επίσης τον
Μιχαλακόπουλο ότι οι οµάδες τους ήταν εντελώς αµέτοχες στην κίνηση που είχε

253
΄΄Οι αποχωρήσαντες πρόσφυγες εναντίον του κ. Κονδύλη. Ο κ. Πρωθυπουργός αίρει την
αλληλεγύην του Υπουργικού Συµβουλίου. Τα πραγµατικά αίτια της αποσχίσεως των προσφύγων
πληρεξουσίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 31 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1107, σ. 8.
254
Η Καθηµερινή, ό.π., σ. 6.
255
Πρόκειται για τον νόµο 3166 «περί συνοπτικών µέτρων στεγάσεως και ελέγχου αστικών κτηµάτων
ανταλλαξίµων Μουσουλµάνων πόλεως Θεσσαλονίκης», που ψηφίστηκε από την κυβέρνηση
Παπαναστασίου, βλ. παραπάνω σ. 30 και Α Χαµουδόπουλος., ΄΄Τα παράπονα των προσφύγων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 9 Απριλίου 1925, αριθµ. 1116, σ. 1.
256
Η Καθηµερινή, ό.π., σ. 6.
257
΄΄Αι συνεννοήσεις προς συνεργασίαν των δύο προσφυγικών οµάδων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη
25 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1108, σ. 4.
 72

σηµειωθεί για την ανατροπή της κυβέρνησης.258 Στη δεύτερη σύσκεψη, που
πραγµατοποιήθηκε την 1η Απριλίου 1925, επήλθε συµφωνία για όλα σχεδόν τα
ζητήµατα, εκτός από δύο, των οποίων η ρύθµιση αναβλήθηκε για άλλη σύσκεψη. Στο
τέλος της σύσκεψης οι πρόσφυγες αντιπρόσωποι των δύο οµάδων εξέφρασαν την
ικανοποίησή τους για τη διευθέτηση των αιτηµάτων τους, ενώ η κυβέρνηση
υποσχέθηκε να ικανοποιήσει και τις υπόλοιπες απαιτήσεις τους, σχολιάζοντας θετικά
τη µετριοπάθεια που επέδειξαν.259
Το Κ.Κ.Ε. σχολιάζοντας τις κινήσεις των προσφύγων πληρεξουσίων και την
ικανοποίηση των αιτηµάτων τους από την κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου υποστήριξε
ότι αιτία της όλης κινητικότητας ήταν η δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου.
Χαρακτήρισε την ικανοποίηση των προσφυγικών αιτηµάτων ως µια προσπάθεια
εξαπάτησης των προσφύγων από τους πληρεξουσίους τους, που εκπροσωπούσαν τα
συµφέροντα οικονοµικών παραγόντων της εποχής. Ο αντικειµενικός στόχος τους για
το Κοµµουνιστικό κόµµα ήταν η αντικατάσταση υπουργών µε πρόσωπα της
αρεσκείας τους, γεγονός που αποδείκνυε ότι η λύση του προσφυγικού ζητήµατος, για
την οποία ψηφίστηκαν από τους πρόσφυγες, δεν θα προερχόταν από τους
κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους των προσφύγων.260 Ο Ριζοσπάστης υποστήριξε ότι
οι πρόσφυγες ήταν ιδιαίτερα δυσαρεστηµένοι από την πολιτική της ανεξάρτητης
προσφυγικής οµάδας, που έδωσε την υποστήριξή της στην κυβέρνηση
Μιχαλακόπουλου αντί κενών υποσχέσεων. Απόδειξη της πλήρους προσχώρησης της
οµάδας στην κυβέρνηση αποτελούσε και η τροποποίηση του εσωτερικού της
κανονισµού, καθώς και η εκλογή του Μανουηλίδη ως προέδρου και του Αρτεµιάδη
και Ιασονίδη ως µελών, οι οποίοι ήταν καφανταρικοί.261

258
΄΄∆ιευθέτησις των προσφυγικών ζητηµάτων. Η σύσκεψις των προσφύγων εις την οικίαν του κ.
Πρωθυπουργού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 31 Μαρτίου 1925, αριθµ. 1107, σ. 8.
259
Τα θέµατα που επιλύθηκαν ήταν: 1)Η υποβολή ψηφίσµατος στην Εθνοσυνέλευση για την εκδίκαση
και τον έλεγχο των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν στη Μικρά Ασία, µετά την τροπολογία που
καταρτίστηκε από τον Υπουργό Γεωργίας. 2)Η ίδρυση οικονοµικού οργανισµού προσφυγικής πίστης,
το σχέδιο του οποίου εκπονήθηκε από την Εθνική Τράπεζα. 3)Η ρύθµιση των ανώµαλων
δικαιοπραξιών. 4)Η επίσπευση της ανέγερσης του συνοικισµού Νέας Σµύρνης. Η κυβέρνηση
αποφάσισε την ταχύτερη διανοµή των οικοπέδων και την άρση των τεχνικών δυσχερειών. 5)Η άρση
του ενοικιοστασίου για τα αστικά µουσουλµανικά κτήµατα. Η επιτροπή διαµαρτυρήθηκε, επειδή στο
ενοικιοστάσιο που δηµοσιεύτηκε δεν ελήφθησαν υπ’ όψιν οι απόψεις τους και απαλείφθηκαν οι
ευεργετικές διατάξεις που αφορούσαν στους πρόσφυγες, αναιρώντας τις υποσχέσεις της κυβέρνησης.
6)Η οικονοµική ενίσχυση από την Εθνική Τράπεζα ύψους 100 εκατοµµυρίων δραχµών για τους
πρόσφυγες επαγγελµατίες και 50 εκατοµµυρίων για τους Έλληνες υπηκόους. 7)Η διάθεση 150
εκατοµµυρίων δραχµών για δάνεια από την Εθνική Τράπεζα για τους αγροτικούς προσφυγικούς
συνεταιρισµούς, υπό τύπον διαρκούς πιστώσεως. 8)Η διάθεση 1.080.000 αγγλικών λιρών από το
προσφυγικό δάνειο για την αστική εγκατάσταση των προσφύγων. 9)Για το ζήτηµα της Επιτροπής
Αποκαταστάσεως σχετικά µε την ανεπάρκεια ορισµένων µελών της και τον καθορισµό των σχέσεών
της µε το κράτος δεν ελήφθη καµία απόφαση. 10)Για το ζήτηµα του Κιούπκιοϊ οι πρόσφυγες ζήτησαν
να µη µετακινηθεί ο συνοικισµός, σύµφωνα µε τη γνωµοδότηση της κοινοβουλευτικής επιτροπής, και
να τιµωρηθούν οι ένοχοι της επίθεσης εναντίον των προσφύγων, ενώ παράλληλα να δοθεί και
αποζηµίωση στις οικογένειες των θυµάτων. Ο υπουργός της Γεωργίας Μαρής υποσχέθηκε να δοθεί
διαταγή για τη µη µετακίνηση του συνοικισµού, βλ. ΄΄∆ιευθέτησις των προσφυγικών ζητηµάτων.
∆ιάθεσις µεγάλων χρηµατικών ποσών χάριν των προσφύγων. Η εξέγερσις των Κρητών και των
Μακεδόνων δια τα µουσουλµανικά κτήµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 2 Απριλίου 1925, αριθµ.
1109, σ. 6.
260
΄΄Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι΄΄, Ριζοσπάστης, Τετάρτη 1 Απριλίου 1925, αριθµ. 2750 – 1250, σ. 1.
Για το πρόγραµµα του κόµµατος στο προσφυγικό ζήτηµα την περίοδο αυτή βλ. Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τ. 2, σ.
372 – 379.
261
΄΄Η πλειονότης των προσφύγων πληρεξουσίων εις το κυβερν. άρµα. Καταβάλλονται προσπάθειαι
όπως η επί του προσφυγικού συζήτησις παραπεµφθή εις τας ελληνικάς καλένδας΄΄, Ριζοσπάστης,
Κυριακή 5 Απριλίου 1925, αριθµ. 2754 – 1254, σ. 4.
 73

Οι χαρακτηρισµοί που προσέδιδε το Κ.Κ.Ε. στους κοινοβουλευτικούς

εκπροσώπους των προσφύγων δεν ήταν ιδιαίτερα κολακευτικοί. Χαρακτηρίστηκαν
ως µεσίτες που πωλούσαν τους πρόσφυγες έναντι ποσοστών στους Έλληνες
τραπεζίτες και τους Ευρωπαίους κεφαλαιούχους, ενώ δεν έλειπαν και οι κατηγορίες
εναντίον τους για διασπάθιση δηµόσιου χρήµατος. Ο κοµµατικός διαχωρισµός τους
συντελούσε, σύµφωνα µε τον Ριζοσπάστη, στη δεινή οικονοµική θέση των
προσφύγων, τα συµφέροντα των οποίων δεν εκπροσωπούσαν οι πληρεξούσιοί τους,
αφού ανήκαν στην τάξη των κεφαλαιούχων.262
Το κόµµα ήδη από το 1925 προσπάθησε να εισχωρήσει στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Θεωρούσε ιδιαίτερα
σηµαντική τη σύσταση κοµµουνιστικών πυρήνων στους συνοικισµούς για τη διάδοση
της ιδεολογίας του κόµµατος.263 Τα αποτελέσµατα των ενεργειών για τη σύσταση των
οργανώσεων αυτών ήταν ελάχιστα, όπως φαίνεται και από την απόρρητη έκθεση της
διοίκησης Χωροφυλακής του Πειραιά, που ενηµέρωσε το Υπουργείο Εσωτερικών ότι
στην Κοκκινιά και στην ∆ραπετσώνα το 1925 είχε εντατικοποιηθεί η προπαγάνδα του
Κοµµουνιστικού Κόµµατος και είχαν δηµιουργηθεί κοµµουνιστικές οργανώσεις µε
ελάχιστα µέλη.264 Την ίδια περίοδο στη Μακεδονία οι προσπάθειες του κόµµατος
είχαν ανταπόκριση σε περιοχές που διέθεταν καπνεργοστάσια, που εργάζονταν και οι
πρόσφυγες, όπως στην Καβάλα και τη ∆ράµα, όπου παραδοσιακά η αριστερά
ασκούσε µεγάλη επιρροή στους εργάτες.265 Ανάµεσα στις προσφυγικές οµάδες, οι
Καυκάσιοι, οι Πόντιοι και οι Αρµένιοι ήταν αυτοί που δέχονταν µε µεγαλύτερη
ευκολία την ιδεολογία του Κοµµουνιστικού κόµµατος σε αντίθεση µε τους
Μικρασιάτες, που ήταν λιγότερο δεκτικοί.266
Ως πρώτο βήµα για τη διαφορετική πολιτική έκφραση των προσφύγων, που
σηµατοδοτούσε τη δυναµική διεκδίκηση των αιτηµάτων τους από τη βάση του
προσφυγικού κόσµου, θεωρήθηκε από το Κ.Κ.Ε. το προσφυγικό συλλαλητήριο που
συγκροτήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 5 Απριλίου του 1925. Σε αυτό συµµετείχε
µεγάλος αριθµός προσφύγων της περιοχής, οι οποίοι εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους
για την πολιτική που ακολουθούσαν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι και εξέδωσε και
ψήφισµα διαµαρτυρίας, στο οποίο έδινε δεκαπενθήµερη προθεσµία για την
ικανοποίηση όλων των αιτηµάτων του, διαφορετικά θα κήρυττε «τον προσφυγικόν
κόσµον εν εγκαταλείψει και διωγµώ». Στην εκτελεστική επιτροπή του
συλλαλητηρίου µετείχε και ο Μηνάς Πατρίκιος, που εκλέχτηκε δήµαρχος
Θεσσαλονίκης στις δηµοτικές εκλογές που διενεργήθηκαν λίγο µετά.267

262
΄΄Το προσφυγικόν συλλατήριον΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 7 Απριλίου 1925, αριθµ. 2756 – 1256, σ. 1
και ΄΄Προσφυγικά ζητήµατα. Οι πληρεξούσιοι και οι πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Τετάρτη 27 Μαΐου
1925, αριθµ. 2805 – 1305, σ. 3.
263
Α.Υ.Ε., φάκ. 1925 Α/2η/14, σχέδιο θέσεων του Λ. Αποστόλου για τη δράση του Κ.Κ.Ε. ανάµεσα
στην αγροτική νεολαία, 20 Οκτωβρίου 1925.
264
Α.Υ.Ε., φάκ. 1925 Α/2η/14, έκθεση της ∆ιοίκησης Χωροφυλακής Πειραιώς προς το Υπουργείο
Εσωτερικών, 18 Ιουλίου 1925.
265
Α.Υ.Ε., φάκ. 1925 Α/2η/14, επιστολή της διοίκησης Χωροφυλακής ∆ράµας προς το Αρχηγείο
Χωροφυλακής, 3 Ιουλίου 1925.
266
Α.Υ.Ε., φάκ. 1925 Α/2η/14, έκθεση του Αρχηγείου Αστυνοµίας πόλεων για το δεκαπενθήµερο του
Σεπτεµβρίου του 1925 για την κοµµουνιστική κίνηση, 5 Οκτωβρίου 1925. Βλ. επίσης και στον ίδιο
φάκελο την επιστολή της ∆ιοίκησης Χωροφυλακής Κοζάνης προς το Υπουργείο Εξωτερικών για την
κοµµουνιστική κίνηση στην περιοχή της Πτολεµαΐδας, 15 Ιουνίου 1925.
267
΄΄Το χθεσινόν προσφυγικόν συλλαλητήριον εν Θ/νίκη. Αι αξιώσεις των προσφύγων διετυπώθησαν
εις ψήφισµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 6 Απριλίου 1925, αριθµ. 1113, σ. 5 και ΄΄Οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι αποκηρύσσονται. Η πρωτοφανής ανεπάρκεια της Κυβερνήσεως εν τω προσφυγικώ. Οι
πρόσφυγες εν διωγµώ – Ογκώδες συλλαλητήριον εν Θεσσαλονίκη΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 6
Απριλίου 1925, αριθµ. 1427, σ. 4. Ο Πατρίκιος εκλέχτηκε για πρώτη φορά δήµαρχος τον Οκτώβριο
 74

Ο ανταποκριτής του Ελεύθερου Βήµατος στη Θεσσαλονίκη Α. Χαµουδόπουλος

σχολίασε µε θετικό τρόπο το ογκώδες συλλαλητήριο – στο οποίο ανέφερε ότι
συµµετείχαν 15.000 πρόσφυγες – και παρουσίασε αναλυτικά ένα προς ένα τα
αιτήµατα των προσφύγων, που περιλαµβάνονταν στο ψήφισµα του συλλαλητηρίου.
Υπεραµύνθηκε µόνο της προσφυγικής πολιτικής των κυβερνήσεων µετά το 1922 και
υποστήριξε ότι παρ’ όλες τις ελλείψεις που υπήρχαν στην προσφυγική
αποκατάσταση, έγινε ό,τι ήταν ανθρωπίνως δυνατόν να γίνει. Όσον αφορά τα
παράπονα των προσφύγων εναντίον των πληρεξουσίων τους, χαρακτήρισε το ζήτηµα
ενδοπροσφυγικό και παρατήρησε ότι δεν είχε περάσει µεγάλο χρονικό διάστηµα από
την εκλογή τους, που υποστήριξαν µε την ίδια τους την ψήφο οι πρόσφυγες που
παραπονούνταν.268
Γενικότερα την περίοδο αυτή επικρατούσε ένα κλίµα δυσαρέσκειας στον
προσφυγικό κόσµο, εξαιτίας της στασιµότητας που επικρατούσε στα προσφυγικά
ζητήµατα. Η δυσαρέσκεια αυτή στράφηκε προς την κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου και
προς τους πρόσφυγες πληρεξουσίους, που προσπάθησαν να διορθώσουν το κλίµα µε
ορισµένες ενέργειες. Το πρώτο ζήτηµα που προσπάθησαν να διευθετήσουν ήταν η
αναθεώρηση του νόµου 3166 για τη διάθεση των µουσουλµανικών κτηµάτων.
Επέµεναν στην ολοσχερή απάλειψη από το νέο διάταγµα του ενοικιοστασίου του
άρθρου 96, που όριζε ότι οι µισθώσεις µουσουλµανικών αστικών ακινήτων που
πραγµατοποιήθηκαν πριν από την επικύρωση της Συνθήκης της Λωζάννης υπάγονταν
στις διατάξεις του ενοικιοστασίου, για να καταστεί δυνατή η εφαρµογή του νόµου για
τα µουσουλµανικά κτήµατα. Επίσης επέµεναν να αρθεί και η 5η παράγραφος του
άρθρου 95, σύµφωνα µε το οποίο δεν ίσχυαν οι διατάξεις του ενοικιοστασίου για τις
νέες οικοδοµές στην καµένη ζώνη της Θεσσαλονίκης. Στα δύο αυτά σηµεία η
κυβέρνηση δίστασε να ανταποκριθεί στις αξιώσεις των προσφύγων πληρεξουσίων,
εξαιτίας των πιέσεων των Μακεδόνων πληρεξουσίων, οι οποίοι υποστήριξαν
αντίθετες απόψεις. Οι Μακεδόνες πληρεξούσιοι ήταν ανένδοτοι στις απόψεις τους και
ισχυρίζονταν ότι η άρση του άρθρου 96 από το ενοικιοστάσιο θα προκαλούσε
κοινωνική αναστάτωση στη Μακεδονία, λόγω των εξώσεων των ενοικιαστών από τα
µουσουλµανικά κτήµατα. Φοβούνταν επίσης ότι η αξίωση των προσφύγων
πληρεξουσίων για την απάλειψη του συγκεκριµένου άρθρου θα άφηνε απροστάτευτο
τον γηγενή µακεδονικό πληθυσµό. Το κλίµα κατά τη διάρκεια της συζήτησης στην
Εθνοσυνέλευση οξύνθηκε, όταν ο Φίλανδρος χαρακτήρισε ως επιδροµείς τους
γηγενείς που επιτέθηκαν στο Κιούπκιοϊ και οι Μακεδόνες πληρεξούσιοι αντέδρασαν
µε τη σειρά τους χαρακτηρίζοντας τους συναδέλφους τους πρόσφυγες ως
«προσφυγοκάπηλους και εκµεταλλευτάς των προσφύγων».269
Στη διάσταση γηγενών και προσφύγων πληρεξουσίων το Κ.Κ.Ε. τήρησε
ουδέτερη στάση. Μέλος της εκτελεστικής επιτροπής του κόµµατος ανακοίνωσε σε
συντάκτη του Ριζοσπάστη ότι το Κοµµουνιστικό κόµµα δεν έκανε καµία διάκριση
ανάµεσα σε γηγενείς και πρόσφυγες, αλλά µόνο σε καταπιεστές και καταπιεζόµενους.
Αντιµετώπιζε τους πρόσφυγες ανάλογα µε την τάξη στην οποία ανήκαν, δηλαδή τους

του 1925. Επανεκλέχτηκε επίσης και στις δηµοτικές εκλογές του 1954 βλ. Α. Β. Μεταλλινού, Χρονικά
της Θεσσαλονίκης, ήτοι γνωσταί φυσιογνωµίαι των δηµοτικών, εκκλησιατικών, πολιτικών,
δηµοσιογράφων κ.ά., τ. ΙΕ., τεύχος Α’, Θεσσαλονίκη 1944, σ. 313 και [∆ήµος Θεσσαλονίκης], Αρχείο
∆ηµάρχων και ∆ηµοτικών Συµβούλων, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 12 – 13
και 18 – 19.
268
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Τα παράπονα των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 9 Απριλίου 1925,
αριθµ. 1116, σ. 1.
269
΄΄∆ιάστασις Μακεδόνων και προσφύγων πληρεξουσίων. Το Κοµµ. κόµµα κατά του χωρισµού των
καταπιεζοµένων εις αυτόχθονας και ετερόχθονας΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 9 Απριλίου 1925, αριθµ.
2759 – 1258, σ. 4.
 75

ενέτασσε στην τάξη των αγροτών και των εργατών. Θεωρούσε ότι οι πρόσφυγες
έπρεπε να ήταν αλληλέγγυοι µε τους γηγενείς αγρότες και τους εργάτες, τα
συµφέροντα των οποίων εκπροσωπούσε το κόµµα.270
Κατόπιν της διαφωνίας ο Μιχαλακόπουλος αναλαµβάνοντας να µεσολαβήσει
ανάµεσα στις δύο οµάδες έθεσε υπ’ όψιν των προσφύγων τροπολογία του άρθρου 96,
µε την ελπίδα να συµβιβάσει τις δύο οµάδες και να διευθετήσει το πρόβληµα που είχε
προκύψει. Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι στην προσπάθειά τους να πιέσουν την
κυβέρνηση δήλωσαν στον πρωθυπουργό ότι η στάση τους στην Εθνοσυνέλευση θα
εξαρτιόταν από την ικανοποίηση των αιτηµάτων τους.271 Η άρνηση της κυβέρνησης
να ικανοποιήσει τα αιτήµατα των προσφύγων οδήγησε την ανεξάρτητη προσφυγική
οµάδα στις 11 Απριλίου να καταθέσει στην Εθνοσυνέλευση πρόταση δυσπιστίας
εναντίον της κυβέρνησης Μιχαλακόπουλου, που την υπέγραψαν εννέα µέλη της και
την ανέγνωσε ο Ιασονίδης. Σύµφωνα µε ανακοινώσεις των µελών της ανεξάρτητης
προσφυγικής οµάδας στον Τύπο, η απόφαση για την πρόταση δυσπιστίας προς την
κυβέρνηση ελήφθη κατά πλειοψηφία το πρωί της 11ης Απριλίου σε ιδιαίτερη
σύσκεψη ανάµεσα στα µέλη που βρίσκονταν στην Αθήνα, επειδή οι περισσότεροι
είχαν αποχωρήσει το απόγευµα της 10ης Απριλίου στη Θεσσαλονίκη, για τις εργασίες
του Παµπροσφυγικού συνεδρίου (Απρίλιος 1925). Τα µέλη της οµάδας που
µειοψήφισαν ανέφεραν ότι, παρόλο που η κυβέρνηση δεν διαχειρίστηκε σωστά τα
προσφυγικά ζητήµατα και φάνηκε ότι αθετούσε ανειληµµένες υποσχέσεις της, η
πολιτική γνώµη της οµάδας θα έπρεπε να εκφραστεί µετά την επανάληψη των
εργασιών της συνελεύσεως, οπότε θα είχε εκπνεύσει και η πίστωση χρόνου που είχε
δοθεί στην κυβέρνηση για την εκπλήρωση των υποσχέσεών της ως προς τη λύση των
προσφυγικών ζητηµάτων.272 Η πρόταση δυσπιστίας µπορεί να ερµηνευτεί ως µια
κίνηση πίεσης προς την κυβέρνηση για να προχωρήσει στην ικανοποίηση των
προσφυγικών αιτηµάτων, αλλά παράλληλα και ως µια κίνηση εντυπωσιασµού, που
µπορούσε να χρησιµοποιηθεί στο συνέδριο για να κατευνάσει τα οξυµένα πνεύµατα
εναντίον των προσφύγων πληρεξουσίων, που κατηγορούνταν ότι έµειναν αδρανείς
στα αντιπροσφυγικά µέτρα του Μιχαλακόπουλου.
Στην Εθνοσυνέλευση ήδη από τις 9 Απριλίου 1925 διεξαγόταν συζήτηση για το
προσφυγικό ζήτηµα και για το λόγο αυτό ο Μιχαλακόπουλος, υπογραµµίζοντας
αρχικά ότι η πρόταση δυσπιστίας είχε υπογραφεί από εννέα µόνο πληρεξουσίους, ενώ
στην ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα συµµετείχαν είκοσι, ζήτησε να συνεχιστεί η
συζήτηση, προφανώς για να ανακοινώσει µέτρα που θα µπορούσαν να ικανοποιήσουν
τους πρόσφυγες, έτσι ώστε να διορθώσει το αρνητικό κλίµα και επιπλέον διότι
γνώριζε ότι η πλειοψηφία των προσφύγων βουλευτών απουσίαζε και η ψηφοφορία
εµπιστοσύνης δεν θα είχε αρνητικό αποτέλεσµα για την κυβέρνησή του.273 Η
συζήτηση τελείωσε µε την ανακοίνωση του Εµµανουηλίδη ότι οι εξήντα έξι
πληρεξούσιοι που αποτελούσαν την ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα επιθυµούσαν την
αναβολή της συζήτησης για το προσφυγικό ζήτηµα, για να έχουν τη δυνατότητα να
παρευρίσκονται σε αυτήν και να προσκοµίσουν και τα συµπεράσµατα του

270
΄΄∆ιάστασις Μακεδόνων και προσφύγων πληρεξουσίων. Το Κοµµ. κόµµα κατά του χωρισµού των
καταπιεζοµένων εις αυτόχθονας και ετερόχθονας΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 9 Απριλίου 1925, αριθµ.
2759 – 1258, σ. 4.
271
΄΄∆ιαφωνία Μακεδόνων και προσφύγων πληρεξουσίων. Μεσολάβησις του κ. Πρωθυπουργού δια το
ενοικιοστάσιον των µουσουλµανικών κτηµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 9 Απριλίου 1925, αριθµ.
1116, σ. 6.
272
΄΄Οι πρόσφυγες και η πολιτική της Κυβερνήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 12 Απριλίου 1925,
αριθµ. 1119, σ. 6 και Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 178, 11 Απριλίου 1925, σ. 1049.
273
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 1049 - 1050.
 76

προσφυγικού συνεδρίου στην Εθνοσυνέλευση.274 Ήταν φανερό ότι η οµάδα έδινε

στην κυβέρνηση µια πίστωση χρόνου, επιµένοντας όµως να επαναφέρει τη συζήτηση
του προσφυγικού στην Εθνοσυνέλευση, στην οποία να παραβρίσκεται και η
ολοµέλειά της, για να ασκήσει µεγαλύτερες πιέσεις. Τελικά η κυβέρνηση
Μιχαλακόπουλου έλαβε ψήφο εµπιστοσύνης κατά τη διάρκεια της ψήφισης του 1ου
άρθρου του φορολογικού νοµοσχεδίου µε 141 θετικές ψήφους και 45 αρνητικές.275
Ο Πασαλίδης διαχώρισε τη θέση του από την ανεξάρτητη οµάδα. Κατέκρινε τις
µεµονωµένες διαπραγµατεύσεις της κυβέρνησης µε ορισµένους πρόσφυγες
πληρεξουσίους για τη λύση του προσφυγικού ζητήµατος, που αποτελούσε ένα
κοινωνικό πρόβληµα και αφορούσε ολόκληρη τη χώρα. Ο θόρυβος που έγινε µεταξύ
µερικών προσφύγων πληρεξουσίων και της κυβέρνησης πίστευε ότι βάρυνε όχι µόνο
την κυβέρνηση, αλλά και τους πρόσφυγες πληρεξουσίους, που µονόπλευρα ήθελαν
να λύσουν το προσφυγικό ζήτηµα. Η οµάδα του πίστευε ότι δεν έπρεπε το
προσφυγικό ζήτηµα να τεθεί ως ζήτηµα µεταξύ γηγενών και προσφύγων, αλλά ως
κοινωνικό ζήτηµα. Καταδίκασε την πολιτική του Μιχαλακόπουλου, επειδή ήταν αυτή
που έφερε τη διάσταση µεταξύ των προσφύγων πληρεξουσίων και των Μακεδόνων
για να στηριχτεί στην εξουσία. Επισήµανε την αιφνίδια αλλαγή της πολιτικής της
ανεξάρτητης οµάδας, που όλο το προηγούµενο διάστηµα στήριζε την κυβέρνηση.
Πρότεινε να διαγραφεί από την ηµερήσια διάταξη της Εθνοσυνέλευσης η συζήτηση
για το προσφυγικό ζήτηµα, επειδή η κυβέρνηση δεν µπορούσε να δώσει καµία λύση
σ’ αυτό.276
Ένα µήνα µετά, στις 23 Μαΐου 1925, η ανεξάρτητη οµάδα βρήκε την κατάλληλη
ευκαιρία και προσπάθησε να δηµιουργήσει πολιτικό ζήτηµα. Κατά τη διάρκεια της
επερώτησης του πρόσφυγα πληρεξουσίου Λέσβου Στυλιανού Κρητικά προς τον
Υπουργό Συγκοινωνίας για τις πιστώσεις των προσφυγικών οικηµάτων Λέσβου, η
συζήτηση γενικεύτηκε, µε αποτέλεσµα οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι να αναπτύξουν τα
προσφυγικά ζητήµατα και να ασκήσουν έλεγχο στις ενέργειες της κυβέρνησης. Ο
Μιχαλακόπουλος, για να αποφύγει τον έλεγχο, διέκοψε τη συζήτηση, αν και οι
πρόσφυγες πληρεξούσιοι επέµεναν να συνεχιστεί και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Το
γεγονός της διακοπής της συζήτησης προκάλεσε πολλές αντιδράσεις από τα κόµµατα
και από τους πρόσφυγες πληρεξουσίους.277 Τα κόµµατα εκµεταλλεύτηκαν το γεγονός
και ενδεχοµένως να το προκάλεσαν υπερασπίζοντας τις θέσεις των προσφύγων. Το
κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης του Παπαναστασίου και το κόµµα των
∆ηµοκρατικών Φιλελευθέρων του Πάγκαλου εξέδωσαν ανακοινώσεις στον Τύπο, µε
τις οποίες καταδίκασαν την τακτική της κυβέρνησης και απείλησαν µε αποχή από τις
εργασίες της Εθνοσυνέλευσης.278 Από τους πρόσφυγες πληρεξουσίους η ανεξάρτητη

274
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 178, 11 Απριλίου 1925, σ. 1091.
275
΄΄Ψήφος εµπιστοσύνης προς την Κυβέρνηση΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 12 Απριλίου 1925, αριθµ.
1119, σ. 6.
276
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 1088-1089.
277
΄΄Το προσφυγικόν ζήτηµα εις την Εθνοσυνέλευσιν. Η επάρκεια του δανείου και η εγκατάστασις των
προσφύγων. Συζήτησις επί των αποκαλυπτοµένων καταχρήσεων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 24
Μαΐου 1925, αριθµ. 1159, σ. 5.
278
Το ανακοινωθέν της ∆ηµοκρατικής Ένωσης ανέφερε: «Η δηµοκρατική ένωσις διαµαρτύρεται κατά
της συστηµατικής εκ µέρους της κυβερνήσεως παρεµποδίσεως της ασκήσεως κοινοβουλευτικού
ελέγχου εναντίον αυτής. Η τακτική αυτή έφθασεν εις το κατακόρυφόν της, δια της αποψινής προώρου
και αυθαιρέτου λύσεως της συνεδρίας της συνελεύσεως, παρά την γνώµην της πλειοψηφίας των
παρόντων πληρεξουσίων και ενώ είχε τεθή πολιτικόν ζήτηµα εξ αφορµής των επί µακρόν
εκκρεµµουσών επερωτήσεων δια τα προσφυγικά ζητήµατα. Τοιαύτη φυγοµαχία, µη έχουσα
προηγούµενον αποτελεί προσβολήν κατά της συνελεύσεως, και µαρτυρεί τόσον έλλειψιν στοιχειώδους
ευαισθησίας εκ µέρους της κυβερνήσεως, η οποία µόνον ατυχήµατα εσυσόρρευσεν εις τον τόπον, όσον
και περιφρόνησιν εκ µέρους αυτής εις τον προσφυγικόν κόσµον. Την συµπεριφορά αυτήν καταγγέλλει
 77

προσφυγική οµάδα, µετά τη σύσκεψη που πραγµατοποιήθηκε, εξέδωσε και αυτή µια
ανακοίνωση µε την οποία χαρακτήρισε πραξικοπηµατική την κίνηση της κυβέρνησης
να διακόψει τη συζήτηση και δήλωσε ότι θα αποχωρούσε από τις εργασίες της
Εθνοσυνέλευσης, πιέζοντας µε τον τρόπο αυτό για τη λύση των προσφυγικών
ζητηµάτων. 279
Η κυβέρνηση προσπάθησε να υποβιβάσει το περιστατικό δηλώνοντας ότι δεν
επιθυµούσε να αποφύγει τον κοινοβουλευτικό έλεγχο από τον οποίο δεν υπήρχε
περίπτωση να πέσει η κυβέρνηση. Η δικαιολογία που προβλήθηκε για τη διακοπή της
συζήτησης ήταν πρακτικού περιεχοµένου: οι εγγεγραµµένοι να µιλήσουν επί του
προσφυγικού ζητήµατος ανέρχονταν σε 30 περίπου και ήταν αδύνατον να πάρουν το
λόγο όλοι κατά τη διάρκεια της συγκεκριµένης συνεδρίασης. Ο Μιχαλακόπουλος
εξηγώντας τους λόγους της διακοπής της συνεδρίασης τόνισε ότι δεν αποτελούσε
παρατυπία η ενέργεια αυτή, εφόσον τις συνεδριάσεις τις κανόνιζε η κυβέρνηση, που
εκπροσωπούσε την πλειοψηφία της συνελεύσεως. Υπογράµµισε ότι οι πληρεξούσιοι
ήταν καταπονηµένοι από την ολονύχτια συνεδρίαση και δεν υπήρχε πιθανότητα να
τερµατιζόταν στην ίδια συνεδρίαση η συζήτηση του προσφυγικού ζητήµατος. Ήλπιζε
ότι η συζήτηση για το προσφυγικό θα τερµατιζόταν στην επόµενη συνεδρίαση, οπότε
και θα έθετε θέµα εµπιστοσύνης της κυβέρνησής του στην Εθνοσυνέλευση. Με τις
θέσεις του Μιχαλακόπουλου συντάχθηκε και ο αρχηγός των προοδευτικών
φιλελευθέρων Γεώργιος Καφαντάρης, ενώ ο Σοφούλης πήρε το µέρος της
αντιπολίτευσης.280
Από τις εξηγήσεις της κυβέρνησης έγινε φανερό ότι δεν υπήρχε πρόθεση
αναβολής της συζήτησης για το προσφυγικό ζήτηµα. Οι διαµαρτυρίες των κοµµάτων
και των προσφύγων πληρεξουσίων για βίαιη διακοπή της συζήτησης στην
Εθνοσυνέλευση µάλλον είχαν την πρόθεση να δηµιουργήσουν πολιτικό επεισόδιο µε
σκοπό να ρίξουν την κυβέρνηση. Την περίοδο αυτή άλλωστε υπήρχαν πολλές

η δηµοκρατική ένωσις εις τον λαόν και δηλοί ότι θ’ αγωνισθή όσον ηµπορεί όπως διατηρηθή όρθιον το
πολίτευµα και καταστή σεβαστή η συνέλευσις καθώς και τα περιφρονούµενα λαϊκά συµφέροντα».
Ανάλογο ήταν και το ανακοινωθέν του Πάγκαλου: «Το κόµµα των δηµοκρατικών φιλελευθέρων
κατόπιν της επιδειχθείσης εκ µέρους της κυβερνήσεως περιφρονητικής αδιαφορίας εν τη συζητήσει
του προσφυγικού ζητήµατος και της προσβλητικής συµπεριφοράς της προς την συνέλευσιν και τον
κοινοβουλευτισµόν δια της πραξικοπηµατικής λύσεως της σηµερινής συνεδριάσεως δηλοί ότι θα
απόσχη εκ των εργασιών του σώµατος εφ’ όσον η συνέλευσις ήθελεν εγκρίνει δια της ψήφου της την
τοιαύτην πολιτικήν της Κυβερνήσεως», βλ. ΄΄Έντονοι διαµαρτυρίαι των αντιπολιτευοµένων κοµµάτων.
Καταγγέλλεται η Κυβέρνησις ως φυγοµαχούσα εις το προσφυγικόν. Ο κ. Μιχαλακόπουλος θα θέση
αύριον ζήτηµα εµπιστοσύνης΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 24 Μαΐου 1925, αριθµ. 1159, σ. 6.
279
Η ανακοίνωση ήταν η ακόλουθη: «∆εν είνε η πρώτη φορά, καθ΄ ην η σηµερινή κυβέρνησις
απέδειξε ολόκληρον την περιφρόνητον και την αναλγησίαν της προς τα δίκαια αιτήµατα του
προσφυγικού κόσµου. ∆εν είνε η πρώτη φορά κατά την οποίαν παραβιάζει τα δικαιώµατα της
αντιπολιτεύσεως επεχείρησε µε κάθε τρόπον να αποφύγη τον έλεγχον των πράξεών της, αι
οποίαι τόσας συµφοράς επέφερον εις την χώραν. Η αποψινή όµως πραξικοπηµατική και
αυθαίρετος λύσις της συνεδριάσεως επέφερε καίριον πλήγµα κατά του κοινοβουλευτικού
πολιτεύµατος και απετέλεσε το κορύφωµα. ∆ιαµαρτυρόµεθα κατά τον µάλλον και έντονον
τρόπον κατά της πρωτοφανούς αυτής στάσεως της κυβερνήσεως και καταγγέλλοµεν ταύτην
προς τον ελληνικόν λαόν, δηλαύτες είµεθα αποφασισµένοι να εξακολουθήσωµεν τον αγώνα µας
κατά των ανελευθέρων µεθόδων της και δεν θα διστάσωµεν εν τη προασπίσει των γενικωτέρων
του τόπου συµφερόντων και ιδία των προσφυγικών να φθάσωµεν µέχρι της αντιµετωπίσεως
ζητήµατος αποχωρήσεως εκ της συνελεύσεως. Μανουηλίδης, Αρτεµιάδης, Ανανιάδης,
Μάρκογλου, Μπιραζάνης, ∆οξιάδης, Πασαλίδης, Φίλανδρος, Βαγιανός, Γρηγοριάδης,
∆ιαµαντόπουλος, Ιασονίδης, Βαρζιτζόγλου, Τηλικίδης, Λαµπρινίδης, Κοσµίδης, Πανταζίδης,
Α. Ανδρεάδης, Ανδρεάδης, Ευθυµιάδης, Τερζόγλου, Μπακάλµπασης, Κύρκος, Αλεκτωρίδης,
Κοντολέων, Γονατάς, Λαζαρίδης, Χατζόπουλος, Παυλίδης, Θεολογίτης, Ταλιαδούρος,
Κρητικός», βλ. Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 6.
280
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 6.
 78

διαµαρτυρίες281 από τον προσφυγικό κόσµο για την πολιτική του Μιχαλακόπουλου
στο προσφυγικό ζήτηµα και για τη στάση των αντιπροσώπων τους και οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία να εξευµενίσουν τα πνεύµατα.282
Η ανεξάρτητη προσφυγική οµάδα και το πολιτικό Μικρασιατικό Κέντρο στην
κρίση αυτή είχαν κοινή στάση, παρ’ όλες τις διαρροές που σηµειώθηκαν υπέρ της
κυβέρνησης. Ο Εµµανουηλίδης στη συνάντηση που είχε µε τον Μιχαλακόπουλο
διαβεβαίωσε τον πρωθυπουργό ότι ορισµένοι πληρεξούσιοι θα υπερψήφιζαν την
κυβέρνηση, ενώ η πλειοψηφία των πληρεξουσίων του Κέντρου θα απείχε από την
ψηφοφορία, επειδή είχε εκτεθεί ήδη κατά της κυβερνήσεως.283 Οι προσφυγικές
οργανώσεις, η συνοµοσπονδία Μακεδονίας και Θράκης και η συνοµοσπονδία της
παλαιάς Ελλάδας και των Νήσων, είχαν ταχθεί εναντίον της προσφυγικής πολιτικής
της κυβέρνησης. Το παµπροσφυγικό συνέδριο που είχε διεξαχθεί στη Θεσσαλονίκη284
είχε επικροτήσει την ανεξάρτητη στάση των προσφύγων πληρεξουσίων, ενώ η
συνοµοσπονδία παλαιάς Ελλάδας και Νήσων µε ανακοίνωσή της, που δηµοσιεύτηκε
στον ηµερήσιο Τύπο, είχε ταχθεί υπέρ της αρνητικής στάσης των αντιπροσώπων του
προσφυγικού κόσµου στην κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου. Η ανακοίνωσή αυτή ήταν
ενδεικτική για το πνεύµα που επικρατούσε:
«Η προσφυγική συνοµοσπονδία Παλαιάς Ελλάδος και Νήσων,
παρακολουθούσα µετά περισσής προσοχής την εξέλιξιν των προσφυγικών
ζητηµάτων και θεωρούσα την όσον το δυνατόν έγκαιρον αποκατάστασιν
του ταλαιπωρουµένου εισέτι προσφυγικού κόσµου ως την
επικτακτικωτέραν εθνικήν ανάγκην, επικροτεί την ανδροπρεπή στάσιν την
οποίαν η πλειονότης των εκπροσώπων του προσφυγικού κόσµου εν τη

281
Ο προσφυγικός κόσµος αντιδρούσε την περίοδο αυτή στις αποφάσεις της Επιτροπής
Αποκαταστάσεως Προσφύγων για την εξαγορά από τους ίδιους τους πρόσφυγες των οικιών των
προσφυγικών συνοικισµών. Στο συνοικισµό της Ν. Ιωνίας (Ποδαράδες) στην Αθήνα συγκροτήθηκε
συλλαλητήριο στις 24 Μαΐου 1925 ύστερα από πρόσκληση τοπικού προσφυγικού συλλόγου, στο οποίο
συµµετείχαν αρκετές χιλιάδες κόσµου, στο ψήφισµα του οποίου διατυπώθηκε µε κατηγορηµατικό
τρόπο η αντίθεση των προσφύγων στην εκτίµηση του ποσού που έπρεπε να καταβάλλουν στην Ε.Α.Π.
για την αγορά των οικιών στις οποίες κατοικούσαν, βλ. ΄΄Το χθεσινό πάνδηµον προσφυγικόν
συλλαλητήριον. ∆ιαµαρτυρίαι δια την εξαγορά των οικιών εις τους συνοικισµούς. Πώς ζητείται η
εξόφλησις των προσφυγικών καταλυµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Μαΐου 1925, αριθµ. 1160,
σ. 5.
282
Χαρακτηριστικές ήταν οι αναφορές του Ελεύθερου Βήµατος, που υποστήριξε την κυβέρνηση
Μιχαλακόπουλου, για τη συµπεριφορά των προσφύγων πληρεξουσίων: «Τι δε να είπωµεν περί των
προσφύγων πληρεξουσίων; Εσχάτως κατηρτίσθησαν εις οµάδας. Αλλά στερούνται πολιτικότητος.
Φθείρονται από προσωπικάς αντιζηλίας. Παρασύρονται από ανωµάλους επιδιώξεις. Και µένουν
ανοργάνωτοι, παρά τας επιφανειακάς συγκροτήσεις των. ∆ηµιουργήµατα κατά το πλείστον
εµπιστοσύνης ξένης προς την λαϊκήν µήτρα, οµοιάζουν καταπληκτικώς µε την σκόνην των πλατειών,
τας οποίας δέρνουν οι άνεµοι. Κοιµώνται παραπλεύρως της δεξιάς και εξυπνούν εις του κ.
Παπαναστασίου την πλατειάν αγκάλην. Μυριάκις εκανόνισαν µε την κυβέρνησιν τας διαφοράς των.
Και µυριάκις ανέτρεψαν τας συµβάσεις των. Η στάσις των αποβαίνει ακατανόητος. Ίσως διότι την
θέλουν µυστηριώδη. Οι µεν εν τη συνελεύσει λόγοι των απευθύνονται προς τους εκλογείς των. Και αι
εκτός της βουλής πράξεις των τείνουν να συµβιβάσουν τας εν τη συνελεύσει ανακολουθίας των.
Προσήγαγον εκ νέου το προσφυγικόν ζήτηµα εις συζήτησιν. Ουδείς αρνείται να τους ακούση. Αλλά
διατελούν συνήθως εις κατάστασιν νευρικής διαταραχής, κάθε άλλο συντρέχουσαν παρά εις την
δηµιουργίαν ατµόσφαιρας εξυπηρετούσης την κατανόησιν των όσων εκάστοτε έχουν να είπουν.
Αισθάνονται µήπως ότι αν λεπτοµερειακαί τινες και λογικαί απαιτήσεις του προσφυγικού πληθυσµού
δεν έχουν εισέτι διατυπωθή, υπεύθυνοι κυρίως είνε οι ίδιοι;», βλ. ΄΄Η διακοπή και αι διαµαρτυρίαι΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Μαΐου 1925, αριθµ. 1160, σ. 1.
283
΄΄Η σηµερινή ψηφοφορία εις την Εθνοσυνέλευσιν. Η Κυβέρνησις θα εκθέση τας ενεργείας της υπέρ
των προσφυγικών ζητηµάτων. Θα προκληθή συζήτησις και επί της προχθεσινής διακοπής της
συνεδριάσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Μαΐου 1925, αριθµ. 1160, σ. 6.
284
Βλ. παρακάτω σ. 80.
 79

συνελεύσει τηρεί κατά τον τελευταίον τούτο καιρόν. ∆ηλοί επί τη ευκαιρία
εκδόσεως κοινού ανακοινωθέντος διαµαρτυρίας εναντίον του εν τη
συνελεύσει λαβουσών χώραν κωλυσιεργιών ότι η κοινή γνώµη και
ειδικώτερον η προσφυγική, επιθυµεί µιαν ειλικρινεστέραν, µελετηµένην και
θετικήν πολιτικήν εν τη αντιµετωπίσει των προσφυγικών ζητηµάτων. Η
προσφυγική συνοµοσπονδία Παλαιάς Ελλάδος και νήσων, έχουσα εν
προκειµένω σύµφωνον και την γνώµην της συνοµοσπονδίας Μακεδονίας
και Θράκης, φρονεί ότι µε τα άπειρα υλικά αγαθά, τα οποία ο ελληνικός
λαός αφειδώς παρέσχεν από τριετίας δια την προσφυγικήν αποκατάστασιν,
ήτο εφικτή η ανακούφισις µεγαλειτέρου αριθµού προσφύγων, του οποίου η
άστοχος παρατεινοµένη δυστυχία δηµιουργεί κινδύνους κοινωνικών
ανωµαλιών και ποιείται έκκλησιν εις τον πατριωτισµόν και των λοιπών
προσφύγων πληρεξουσίων, όπως υπό ενιαίαν σηµαίαν επιδιώξουν την
βελτίωσιν της τύχης του προσφυγικού κόσµου, τον οποίον ειδικώτερον
εκπροσωπούν και ο οποίος µε εξαιρετικήν παρακολουθεί την εν τη
εθνοσυνελεύσει συζήτησιν επί του προσφυγικού ζητήµατος».285
Στη Βουλή µετά το τέλος της συζήτησης του προσφυγικού ζητήµατος, που
επαναλήφθηκε στις 25 Μαΐου και έληξε στις 30, η κυβέρνηση έλαβε τελικά ψήφο
εµπιστοσύνης. Από τους 252 πληρεξουσίους που ψήφισαν οι 177 έδωσαν θετική
ψήφο στην κυβέρνηση και οι 75 αρνητική. Από τους 75, οι 50 ήταν πληρεξούσιοι της
∆ηµοκρατικής Ένωσης και οι 25 ήταν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι της ανεξάρτητης
προσφυγικής οµάδας και του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου. Οι πρόσφυγες που
ψήφισαν υπέρ της κυβέρνησης ήταν οι Γκελγκετζόγλου, Παπαδάτος, Μανούσης και
Σταµούλης. 286
Η κοινή στάση των προσφύγων πληρεξουσίων εναντίον της κυβέρνησης
Μιχαλακόπουλου ήταν η πρώτη εκδήλωσή τους εναντίον της προσφυγικής πολιτικής
που ακολουθούσε η κυβέρνηση. Στη δεδοµένη στιγµή οι πρόσφυγες έδωσαν την
εντύπωση ότι ενήργησαν από κοινού και ενιαία, γεγονός που επικροτήθηκε από τις
προσφυγικές οργανώσεις και από το πλήθος του προσφυγικού κόσµου, που έδειχνε
έντονα µε τα συλλαλητήρια στη Μακεδονία και την Αττική την αντίθεσή του στην
πολιτική του Μιχαλακόπουλου. Το γεγονός αυτό επιβεβαίωσαν οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι των δύο οµάδων, όταν επισκέφτηκαν τον Πρόεδρο της ∆ηµοκρατίας
Κουντουριώτη, στο τέλος Ιουνίου του 1925, λίγο πριν τη δικτατορία του Πάγκαλου,
στον οποίο εξήγησαν τους λόγους της δυσφορίας του προσφυγικού κόσµου εναντίον
της κυβέρνησης, εκδήλωση της οποίας ήταν η αποδοκιµαστική τους ψήφος στην
Εθνοσυνέλευση.

285
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος δια την λύσιν των ζητηµάτων του. Η περαιτέρω στάσις των προσφύγων
πληρεξουσίων εις την συνέλευσιν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Μαΐου 1925, αριθµ. 1160, σ. 6.
286
΄΄Συµπεράσµατα εκ της χθεσινής ψηφοφορίας. Μείωσις των κοινοβουλευτικών δυνάµεων της
«∆ηµ. Ενώσεως». Οι πρόσφυγες συνεχίζουν τας ενεργείας δια τα ζητήµατα των΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Κυριακή 31 Μαΐου 1925, αριθµ. 1166, σ. 8.
 80

3) Το Παµπροσφυγικό συνέδριο του Απριλίου του 1925 στη Θεσσαλονίκη

Στις 12 Απριλίου 1925 άρχισε τις εργασίες του στη Θεσσαλονίκη το

παµπροσφυγικό συνέδριο. Το συνέδριο αυτό κρίνεται ιδιαίτερα σηµαντικό, επειδή
ήταν το πρώτο συνέδριο που έγινε µετά τις εκλογές, στο οποίο µετείχαν οι επίσηµοι
αντιπρόσωποι των προσφύγων, δηλαδή οι πληρεξούσιοι και οι αναγνωρισµένοι
φορείς που εκπροσωπούσαν τον προσφυγικό κόσµο, δηλαδή η προσφυγική
συνοµοσπονδία Μακεδονίας και η συνοµοσπονδία Παλαιάς Ελλάδας και Νήσων.
Επιπλέον στο συνέδριο αυτό εκφράστηκαν όλες οι τάσεις που είχαν διαµορφωθεί:
αυτή που υπεράσπισε την κυβερνητική πολιτική, αυτή που αντιπολιτευόταν και
εκπροσωπούσε τα κόµµατα της δηµοκρατικής παράταξης και η αριστερή τάση.
Στο συνέδριο παρέστησαν 400 αντιπρόσωποι διαφόρων προσφυγικών
οργανώσεων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και άλλων µεγάλων πόλεων στις οποίες
κατοικούσαν πρόσφυγες και συζητήθηκαν όλα τα προσφυγικά ζητήµατα που
απασχολούσαν τον προσφυγικό κόσµο το 1925. Τα θέµατα που αναλύθηκαν ήταν ο
επίµαχος νόµος 3166 για τη διάθεση των µουσουλµανικών ακινήτων, η αστική και η
αγροτική εγκατάσταση και η ίδρυση της Προσφυγικής Τράπεζας. Επίσης
αναπτύχθηκαν και τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι πρόσφυγες σε διάφορους
νοµούς από τους αντιπροσώπους των νοµών αυτών. Προτάθηκαν λύσεις στις οποίες
οι σύνεδροι δεν είχαν ιδιαίτερες αντιρρήσεις. Προέκυψαν όµως πολλές διαφωνίες και
αντεγκλήσεις, που οφείλονταν στην πολιτική που άσκησαν οι πρόσφυγες βουλευτές
µετά τις εκλογές του 1923, η οποία κρίθηκε ότι δεν ήταν ικανοποιητική, επειδή δεν
συντέλεσε στη λύση των προβληµάτων, στον κοµµατικό διαχωρισµό τους, στον
οποίο αποδόθηκε η πολιτική τους αδράνεια, και στον ελλιπή έλεγχο που άσκησαν
στην κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου. Υπήρξε ένα έντονο κλίµα δυσαρέσκειας για τη
στασιµότητα των προσφυγικών ζητηµάτων, που κατευθύνθηκε εναντίον των
προσφύγων βουλευτών και εναντίον της κυβέρνησης.
Από την πρώτη µέρα των συνεδριάσεων προέκυψαν διαφωνίες για τον τρόπο
καταρτισµού του προεδρείου. Η συνοµοσπονδία Μακεδονίας ήταν υπεύθυνη για την
οργάνωση του συνεδρίου και κατέλαβε το προεδρείο κηρύττοντας την έναρξη των
εργασιών. Ο πρόεδρός της Κυριάκος Μουζενίδης στον εναρκτήριο λόγο του
στράφηκε εναντίον της κυβερνητικής πολιτικής και τόνισε ότι ήταν απαραίτητο να
δραστηριοποιηθούν όλοι για την προώθηση των προσφυγικών ζητηµάτων. Μετά την
οµιλία του διατυπώθηκαν οι πρώτες διαµαρτυρίες. Πολλοί σύνεδροι επιτέθηκαν κατά
της συνοµοσπονδίας, την οποία θεωρούσαν υπεύθυνη για πολλές ατασθαλίες και
συνεπώς αρνούνταν να αναλάβει αυτή τη διεύθυνση των εργασιών του συνεδρίου.
Επειδή ακούστηκαν, στη διάρκεια της διαµαρτυρίας, κατηγορίες και εναντίον των
προσφύγων πληρεξουσίων, το λόγο έλαβε εκ µέρους τους ο Αναστάσιος
Μπακάλµπασης, που ανέφερε χαρακτηριστικά ότι υπόλογοι απέναντι στον
προσφυγικό κόσµο δεν ήταν µόνο οι εκάστοτε κυβερνήσεις, οι πληρεξούσιοι και η
συνοµοσπονδία, αλλά και µεµονωµένα άτοµα. Υπέθεσε ότι θα καθοριστούν οι
ευθύνες του καθενός εν καιρώ και θα αποδειχτεί το µέγεθος της ευθύνης.
Μετά το τέλος της οµιλίας του Μπακάλµπαση δηµιουργήθηκαν και νέες
αντεγκλήσεις, εκφράστηκαν επίσης απειλές από αντιπροσώπους για αποχώρηση από
τις εργασίες του συνεδρίου. Προσπαθώντας να κατευνάσει τα πνεύµατα ο Μιχαήλ
Κύρκος πρότεινε την εκλογή νέου προεδρείου, τονίζοντας ότι στόχος του συνεδρίου
δεν ήταν να λογοδοτήσουν οι πληρεξούσιοι, ούτε η συνοµοσπονδία, αλλά να
συζητηθούν τα επείγοντα προσφυγικά προβλήµατα. Η πρότασή του έγινε δεκτή, µε
αποτέλεσµα την εκλογή του νέου προεδρείου και τη συνέχιση των εργασιών µε την
ανάπτυξη των θεµάτων. Από τον απολογισµό των εργασιών της πρώτης µέρας
 81

προκύπτει ότι η συνοµοσπονδία και οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι δεν ήταν αντίπαλοι

στο συνέδριο αυτό. Οι πληρεξούσιοι υπερασπίστηκαν τη συνοµοσπονδία στις
επιθέσεις που δέχτηκε από τους συνέδρους και το αντίστροφο. Οι δυο φορείς ήταν
λογικό να επιθυµούν να διατηρούν καλές σχέσεις, που µπορούµε να τις
χαρακτηρίσουµε σχέσεις εξάρτησης, πρώτον επειδή η συνοµοσπονδία επηρεάζει την
κοινή γνώµη των προσφύγων, που οι πληρεξούσιοι επιθυµούν να έχουν µε το µέρος
τους, και δεύτερον επειδή η συνοµοσπονδία πιέζει διαµέσου των πληρεξουσίων την
κεντρική εξουσία για την ικανοποίηση διάφορων προσφυγικών αιτηµάτων. Άλλωστε
η συνοµοσπονδία αποτελούσε χώρο για την ανάδειξη πολιτικών προσώπων. Ο
πρόεδρός της Κυριάκος Μουζενίδης αργότερα εκλέχτηκε πληρεξούσιος
Θεσσαλονίκης.287
Στις 13 Απριλίου, δεύτερη µέρα του συνεδρίου, άρχισαν οι εργασίες µε τις
οµιλίες αντιπροσώπων των νοµών, που εξέθεσαν την κατάσταση των προσφύγων των
περιοχών τους.288 Στη συνέχεια συνεχίστηκε η συζήτηση µε τα πορίσµατα της
προσφυγικής συνοµοσπονδίας και δηµιουργήθηκε και πάλι θόρυβος και αντεγκλήσεις
µεταξύ των συνέδρων. Πολλοί ζήτησαν να µιλήσουν για θέµατα που δεν υπήρχαν
στην ηµερήσια διάταξη, ενώ κάποιοι άλλοι φώναζαν «Εβαρεθήκαµε από λόγια.
Θέλουµε έργα».289 Τελικά αποκαταστάθηκε η ηρεµία και διεξάχθηκε συζήτηση για
την τράπεζα της Προσφυγικής Πίστης. Ο Κύρκος παρείχε ορισµένες πληροφορίες
σχετικά µε την Προσφυγική Τράπεζα και το ζήτηµα της διανοµής της
µουσουλµανικής περιουσίας. Ο Μπακάλµπασης, που ήταν ο επόµενος οµιλητής,
αναφέρθηκε και αυτός στο θέµα της προσφυγικής Τράπεζας και της αγροτικής
αποκατάστασης και εξέφρασε την άποψη ότι το συνέδριο θα έπρεπε να ασχοληθεί µε
τον τρόπο µε τον οποίο θα ήταν εφαρµόσιµη η διανοµή των µουσουλµανικών
κτηµάτων. Οι σύνεδροι στις παρατηρήσεις του Μπακάλµπαση επιτέθηκαν φραστικά
εναντίον του για την αδράνεια που επέδειξε κατά τη διάρκεια της υπουργίας του, µην
εκτελώντας τα ζητήµατα που ανέπτυσσε ενώπιόν τους.290
Στην απογευµατινή συνεδρίαση της ίδιας µέρας διορίστηκε 16µελής επιτροπή για
να καταρτίσει το πόρισµα για το ζήτηµα της παροχής δανείων σε αστούς πρόσφυγες.
Έγινε δεκτή η πρόταση του προέδρου του συνεδρίου να ακουστούν οι απόψεις των
προσφύγων των επαρχιών και κλήθηκαν να µιλήσουν οι αντιπρόσωποι της
περιφέρειας, ένας για κάθε νοµό. Η επιµονή όµως των συνέδρων να προταχθεί η
συζήτηση για την αστική στέγαση οδήγησε στη διατύπωση απόψεων στο
συγκεκριµένο ζήτηµα. Αποφασίστηκε ότι η αυστηρή εφαρµογή του νόµου για τις
απαλλοτριώσεις ήταν απαραίτητη για τη λύση του προβλήµατος της στέγης.291
Τη δεύτερη µέρα το λόγο πήραν οι αντιπρόσωποι της Αθήνας, που ζήτησαν να
προταχθούν, εξαιτίας του επείγοντος της αναχώρησής τους. Το λόγο έλαβε ο
287
΄΄Η έναρξις του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Αι πρώται υποδειχθείσαι λύσεις΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 13 Απριλίου 1925, αριθµ. 1120, σ. 5.
288
Χαρακτηριστικό για την κατάσταση των αστών προσφύγων το 1925 είναι το απόσπασµα από την
οµιλία του αντιπροσώπου Καβάλας: «Χίλιαι πεντακόσιαι οικογένειαι είνε εγκατεστηµέναι αθλιέστατα
εντός τρωγλών και τζαµίων, παραπηγµάτων και σκηνών ακόµη. Πλείστους εκ τούτων θερίζουν αι
λοιµώδεις νόσοι, ιδιαίτερα δε η φθίσις. Και, εν τούτοις, είνε ηναγκασµένοι οι ασθενείς να παραµένουν
στιβαγµένοι εις το αυτό δωµάτιον µετά των υγιών. Και τούτο, διότι η υγιεινή υπηρεσία των
προσφύγων Καβάλλας είνε αθλιεστάτη. ∆εν υπάρχει παρά εν νοσοκοµείον, µε εξήκοντα κλίνας δια
1500 οικογένειας προσφύγων», βλ. ΄΄Η δευτέρα ηµέρα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Εξετάζονται
όλα τα εκκρεµή ζητήµατα των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 14 Απριλίου 1925, αριθµ. 1121,
σ. 5.
289
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 5.
290
Ελεύθερον Βήµα, ό.π.
291
΄΄Η απογευµατινή συνεδρίασις του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 14
Απριλίου 1925, αριθµ. 1121, σ. 6.
 82

πρόεδρος της συνοµοσπονδίας Παλαιάς Ελλάδας και Νήσων Φιλκάρης, που

επιτέθηκε εναντίον των προσφύγων πληρεξουσίων της Παλαιάς Ελλάδας που δεν
παρέστησαν στο συνέδριο. ∆ιάβασε τηλεγραφήµατα των προσφύγων Χίου, Πατρών,
Γυθείου, Αγρινίου, Σάµου, Κέρκυρας, Ζακύνθου και Χανίων, µε τα οποία οι
πρόσφυγες των περιοχών αυτών ζητούσαν τη συνένωση των προσφύγων
πληρεξουσίων στην Εθνοσυνέλευση και εξέφραζαν την αγανάκτησή τους για τη
γενικότερη πολιτική τους στάση. Ο Φιλκάρης ανέφερε ότι η διαίρεση των προσφύγων
πληρεξουσίων ήταν η κύρια αιτία της κακοδαιµονίας του προσφυγικού κόσµου και
διατύπωσε τις εξής αξιώσεις: α) να διατυπωθεί ρητή εντολή προς τους πρόσφυγες
πληρεξουσίους να ενωθούν σε ένα ενιαίο κόµµα, β) να αποκηρυχθούν όσοι αρνηθούν
την εντολή, γ) να τεθεί προθεσµία ενός µηνός στην κυβέρνηση να αποδεχτεί τα
αιτήµατα των προσφύγων και δ) εάν δεν εκπληρωθούν τα αιτήµατα, να παραιτηθούν
οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι.
Από την οµιλία του Φίλκαρη προκύπτει ότι η συνοµοσπονδία της Νότιας
Ελλάδας δεν είχε καλές επαφές µε τους πληρεξουσίους των Αθηνών και του Πειραιά.
Το διάστηµα αυτό στη νότια Ελλάδα µεγαλύτερη επιρροή στον προσφυγικό κόσµο
ασκούν άλλα σωµατεία, όπως η Επιτροπεία Αλυτρώτων, που τον ∆εκέµβριο του 1924
είχε οργανώσει το πρώτο παµπροσφυγικό συνέδριο στην Αθήνα.292 Εποµένως η
συνοµοσπονδία Παλαιάς Ελλάδας και Νήσων µπορούσε να έχει µεγαλύτερη
ελευθερία και να στρέφεται µε παρρησία εναντίον των πληρεξουσίων.
Με αφορµή την αγόρευση του Φιλκάρη ο Πασαλίδης ισχυρίστηκε ότι είχε τεθεί
πλέον πολιτικό ζήτηµα και έπρεπε να διεξαχθεί συζήτηση για τα αίτια της άσχηµης
κατάστασης των προσφύγων, επειδή πίστευε ότι υπεύθυνοι υπήρχαν και µεταξύ των
διαµαρτυροµένων. Ο Μπακάλµπασης απάντησε ότι έπρεπε να απολογηθούν µόνο
αυτοί που προκαλούσαν τα επεισόδια, δήλωση που προκάλεσε θόρυβο και απειλές
από την πλευρά των συνέδρων, µε αποτέλεσµα να διακοπεί για πέντε λεπτά η
συνεδρίαση. Όταν επαναλήφθηκαν οι εργασίες, συζητήθηκε πρόταση για τη διάθεση
των κοινοτικών περιουσιών που διασώθηκαν στην ίδρυση ορφανοτροφείων.
∆ιεξήχθη µακρά συζήτηση για το συγκεκριµένο θέµα, µε το οποίο έληξε και η
δεύτερη µέρα του συνεδρίου.293
Την τρίτη µέρα του συνεδρίου το λόγο έλαβαν κυρίως πρόσφυγες πληρεξούσιοι
και αντιπρόσωποι των επαρχιών µε κύριο θέµα την αγροτική αποκατάσταση των
προσφύγων. Ο εισηγητής πληρεξούσιος Πέλλας Γρηγόριος Τηλικίδης αναφέρθηκε σε
µια στατιστική των αγροτών µετά την εγκατάστασή των προσφύγων και την
συνέκρινε µε την κατάσταση που επικρατούσε πριν από την άφιξή τους. Πρότεινε την
απαλλοτρίωση όλων των τσιφλικιών, την αποξήρανση των ελών, τη µεταρρύθµιση
της εποικιστικής υπηρεσίας και τη σύσταση µικτών επιτροπών γηγενών και
προσφύγων για την άµεση αποκατάσταση του αγροτικού προσφυγικού κόσµου. Ο
πληρεξούσιος των Σερρών Σωκράτης Ανθρακόπουλος εξέθεσε τα γεγονότα των
συγκρούσεων στο Κιούπκιοϊ και επιτέθηκε κατά του προϊσταµένου του εποικισµού
Σερρών και εναντίον των γηγενών πληρεξουσίων τονίζοντας ότι θέλησαν να
διευθετήσουν άστοχα το όλο ζήτηµα, επειδή ήταν προκατειληµµένοι υπέρ των
γηγενών. Ισχυρίστηκε ότι η µετατόπιση του προσφυγικού συνοικισµού της Νέας
Μπάφρας ήταν ζήτηµα ύπαρξης του προσφυγικού κόσµου που τον είχε ιδρύσει και
κάλεσε το συνέδριο να διαµαρτυρηθεί στην κυβέρνηση. Με την πρόταση της
µετατόπισης του συνοικισµού διαφώνησαν ο Κωνσταντίνος Φίλανδρος,

292
Βλ. παραπάνω, σ. 16-20.
293
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 6.
 83

πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης, και ο Λάζαρος Θεοδωρίδης, πληρεξούσιος ∆ράµας.294

Ο Ανθρακόπουλος, υποστηρικτής του Παπαναστασίου, ήταν πιο προοδευτικός στις
απόψεις του και υποστήριξε ότι έπρεπε να προχωρήσουν οι απαλλοτριώσεις και να
υπάρξει δίκαιη διανοµή της γης ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς, χωρίς
διακρίσεις. Ανέφερε µια σειρά καταχρήσεων στη διανοµή κλήρων στο νοµό Σερρών
και επέρριψε την ευθύνη στην κυβέρνηση για την οικτρή κατάσταση του
προσφυγικού κόσµου. Ακολούθησαν οι αντιπρόσωποι της ∆ράµας, του Κιλκίς, των
Γενιτσών, του ∆ιδυµοτείχου και της Κέρκυρας. 295 Την τρίτη µέρα το λόγο έλαβαν
κυρίως οι υποστηρικτές της πολιτικής του Παπαναστασίου και επόµενο ήταν να
ασκηθεί αντικυβερνητική κριτική για παραλείψεις και ατασθαλίες.
Την τελευταία µέρα του συνεδρίου διατυπώθηκαν οι απόψεις της αριστεράς µε
εκφραστή τον Μηνά Πατρίκιο. Ο Πατρίκιος τόνισε την ανάγκη να συνταχθούν οι
πρόσφυγες σε ένα ενιαίο εργατοαγροτικό κόµµα, επειδή ήταν προλετάριοι και
επιβαλλόταν να ταυτίσουν την τύχη τους µε αυτήν των αγροτών και των εργατών.
Πρότεινε να διαγραφεί η λέξη πρόσφυγας, χάριν γενικότερης κοινωνικής και
κρατικής ανάγκης, και ζήτησε την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών, την ίδρυση
γεωργικών σχολών και την ενίσχυση της ιδέας των γεωργικών συνεταιρισµών. Τις
προτάσεις του Πατρίκιου επικρότησε ο Πασαλίδης. Ο Πασαλίδης επικέντρωσε την
οµιλία του στη λύση γενικότερα του προσφυγικού ζητήµατος, που ήταν µέρος του
αγροτικού. Μίλησε για τρεις τάξεις, τη µικροαστική, την αγροτική και την εργατική
και υποστήριξε ότι για την επιβίωσή τους έπρεπε να προχωρήσουν οι απαλλοτριώσεις
χωρίς αποζηµίωση και να εφαρµοστεί η ισονοµία στην κατανοµή και στη
φορολογία.296 Οι απόψεις της αριστερής πτέρυγας προκάλεσαν αντιδράσεις. Ο
Κύρκος απάντησε στον Πασαλίδη τονίζοντας ότι οι προτάσεις του για
απαλλοτριώσεις χωρίς αποζηµίωση σήµαιναν κατάργηση ιδιοκτησίας, γεγονός που θα
προκαλούσε κοινωνική εξέγερση. Αναφέρθηκε µάλιστα και στη ρωσική επανάσταση
και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι το αστικό κοινωνικό σύστηµα ήταν καλύτερο του
σοβιετικού. Τελειώνοντας την αγόρευσή του συνιστούσε στους συνέδρους να
απορρίψουν ανάλογες θεωρίες και εξέφρασε την πεποίθηση ότι το συνέδριο θα
καταλήξει σε συµπεράσµατα που ήταν σύµφωνα µε τις αντιλήψεις της πλειοψηφίας
του προσφυγικού κόσµου. 297
Στο τέλος διατυπώθηκαν γενικές απόψεις για τη θέση του προσφυγικού
ζητήµατος και τη στάση που έπρεπε να τηρήσουν οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι.
Κυριάρχησαν δύο τάσεις: η πρώτη ήταν τελείως απορριπτική ως προς τους
πρόσφυγες πληρεξουσίους, που κατηγορήθηκαν ότι µε τον κοµµατικό τους
διαχωρισµό έβλαψαν την προσφυγική υπόθεση, ενώ ενωµένοι θα µπορούσαν να

294
΄΄Η τρίτη ηµέρα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Αι προτεινόµεναι λύσεις δια την αποκατάστασιν
των προσφύγων. Η απαλλοτρίωσις γαιών εις την Μακεδονίαν και την Θράκην΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τετάρτη 15 Απριλίου 1925, αριθµ. 1122, σ. 5.
295
΄΄Η τρίτη ηµέρα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Η απογευµατινή συνεδρίασις΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τετάρτη 15 Απριλίου 1925, αριθµ. 1122, σ. 5.
296
΄΄Η τετάρτη ηµέρα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Συνέχεια της συζητήσεως περί της αγροτικής
εγκαταστάσεως. Λόγοι και επί της πολιτικής καταστάσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 16 Απριλίου
1925, αριθµ. 1123, σ. 5.
297
Ο Κύρκος τόνισε χαρακτηριστικά: «∆ια να επιτύχετε την λύσιν, την οποίαν επιδιώκετε,
δηλαδή άνευ αποζηµιώσεως, θα κατέλθετε εις τους δρόµους, θα κατέλθετε άνευ στέγης, θα
κατέλθη ο προσφυγικός κόσµος γυµνός, ανοργάνωτος, άνευ κοινωνικής βάσεως, θα κατέλθη
και θα συναντήση ολόκληρον τον λοιπόν ελληνικόν λαόν, ωργανωµένον και πιστεύοντα εις την
ιερότητα της ιδιοκτησίας. Σκέπτεσθε τας συνεπείας του αγώνος τούτου και σκέπτεσθε τι θα
συµβή και εάν ακόµη εξέλθετε νικηταί; Πριν το αντιληφθήτε ο τόπος ούτος, όστις αποτελεί το
ύστατον καταφύγιόν µας, δεν θα ανήκη πλέον εις την Ελλάδα», βλ. ΄΄Η απογευµατινή
συνεδρίασις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 16 Απριλίου 1925, αριθµ. 1123, σ. 5.
 84

διεκδικήσουν µε µεγαλύτερη ισχύ. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης πρότειναν να

καταρτιστεί µια επιτροπή από το συνέδριο, η οποία θα ερχόταν σε επαφή µε την
κυβέρνηση για την αποδοχή των πορισµάτων του συνεδρίου. Σε περίπτωση µη
αποδοχής των αιτηµάτων να αποκηρυχθεί η Εθνοσυνέλευση, να δηλωθεί ότι ο
προσφυγικός κόσµος βρισκόταν σε ειρηνική επανάσταση, επειδή ήταν σε κατάσταση
διωγµού, και να διακοπεί κάθε επαφή µε αυτούς που αντιδρούσαν στην επίλυση των
προσφυγικών ζητηµάτων. Εκτός από τους πληρεξουσίους κατηγορήθηκαν και οι
προσφυγικές οργανώσεις που συντελούσαν στους κοµµατικούς διαχωρισµούς, όπως
και όλοι οι κυβερνητικοί σχηµατισµοί από το 1923 και έπειτα, που εκµεταλλεύτηκαν,
σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις των συνέδρων, για κοµµατικά οφέλη το προσφυγικό
ζήτηµα.
Η δεύτερη τάση επικέντρωσε την κριτική της στην κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου,
ενώ αντίθετα υπεραµύνθηκε της πολιτικής του Παπαναστασίου. Εκφραστής της ήταν
ο πληρεξούσιος Φλώρινας Χρυσόστοµος Θεοδωρίδης, που ζήτησε να παραιτηθεί ο
πρόσφυγας Υπουργός Προνοίας Αναστάσιος Μισυρλόγλου και να κατατεθεί πρόταση
µοµφής εναντίον της κυβέρνησης. Καταλήγοντας τόνισε την αναγκαιότητα της
ένωσης των προσφυγικών οργανώσεων και της συνένωσης των προσφύγων
πληρεξουσίων σε µια πολιτική οµάδα, για να υπάρξει συνοχή και οµοφωνία στις
προσφυγικές επιδιώξεις. Η οµιλία του Θεοδωρίδη προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων,
πολλοί σύνεδροι τον κατηγόρησαν ότι προπαγάνδιζε υπέρ του Παπαναστασίου και
ζήτησαν να σταµατήσει η κοµµατική εκµετάλλευση του προσφυγικού προβλήµατος.
Ενδιαφέρουσα ήταν επίσης η άποψη του Θεοφύλακτου Θεοφυλάκτου, που επέρριψε
τις ευθύνες για τη στασιµότητα στο προσφυγικό ζήτηµα στους ίδιους τους
πρόσφυγες, εξαιτίας της έλλειψης προγράµµατος, και πρότεινε την εκλογή µιας
µικρής βουλής προσφύγων.298
Το ψήφισµα, που έγινε δεκτό από την πλειοψηφία του συνεδρίου ήταν το
ακόλουθο:
«Το παµπροσφυγικό συνέδριον, εκπροσωπούν εν και ήµισυ εκατοµµύριον
κόσµου, έχον υπ’ όψει την οικτρά κατάστασιν εις ην ευρίσκεται ο
προσφυγικός κόσµος, καθώς και την παντελή αδιαφορίαν, ην η παρούσα
κυβέρνησις επέδειξε απέναντι του προσφυγικού ζητήµατος ψηφίζει:
1) ∆ιαµαρτύρεται, κατά τον µάλλον έντονον τρόπον, εναντίον της
επιδειχθείσης µέχρι σήµερον προσφυγικής πολιτικής, εκ µέρους της
σηµερινής κυβερνήσεως, 2) αξιοί την άµεσον συνένωσιν των προσφύγων
πληρεξουσίων, υπό µιαν σηµαίαν, κατά την διαχείρισιν και αντιµετώπισιν
των προσφυγικών ζητηµάτων και εντέλλεται την οµόθυµον καταψήφισιν,
υπ’ αυτών οιασδήποτε κυβερνήσεως ήτις δεν θα έχη καθωρισµένην
πολιτικήν ικανοποιούσαν τα δίκαια των προσφύγων, 3) αξιοί την
οργάνωσιν και συνένωσιν των προσφυγικών οργανώσεων περί την
συνοµοσπονδίαν, οργανουµένων, 4) αναθέτει εις την σηµερινήν της
συνοµοσπονδίας διοικητικήν επιτροπήν, συµπληρουµένην δια 5 άλλων εκ
του συνεδρίου αντιπροσώπων, όπως, εντός τριµήνου, προβή εις την
οργάνωσιν αυτής και των υπ’ αυτήν συλλόγων, 5) εξουσιοδοτεί την
συνοµοσπονδίαν, όπως ενεργήση και επιτευχθή η επαφή των προσφυγικών
και γηγενών οργανώσεων ίνα συζητηθούν αι διαφοραί, και καταφανούν τα
δίκαια αµφοτέρων και συντελεσθή η κοινή παράταξις των αδικουµένων
κατά των εκµεταλλευτών των συµφερόντων των, και 6) χαιρετίζει τον

΄΄Έληξαν αι εργασίαι του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Το συνταχθέν ψήφισµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα,

298

Παρασκευή 17 Απριλίου 1925, αριθµ. 1124, σ. 5.

 85

ελληνικόν λαόν τον οποίον καλεί µε αισθήµατα πόνου και αδελφικής

στοργής εις κοινήν συνεργασίαν».299
Παρατηρούµε ότι το ψήφισµα στράφηκε κυρίως εναντίον της κυβερνήσεως και
πρόβαλλε ως λύση για την άµεση διευθέτηση όλων των προσφυγικών προβληµάτων
τη συνένωση των προσφύγων σε µια πολιτική οµάδα στην Εθνοσυνέλευση. Η
πρόταση αυτή προβάλλεται σταθερά σε όλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου κυρίως
από προσφυγικές εφηµερίδες και σωµατεία και φαίνεται ότι είχε µεγάλη αποδοχή και
στον προσφυγικό κόσµο.
Το συνέδριο δεν σχολιάστηκε µε τον καλύτερο τρόπο στον ηµερήσιο Τύπο. Ο Α.
Χαµουδόπουλος, ανταποκριτής του Ελεύθερου Βήµατος στη Θεσσαλονίκη
παρακολούθησε τις εργασίες του συνεδρίου και επισήµανε ότι έπρεπε να κριθεί µε
επιείκεια ως προς την τήρηση του κανονισµού, υπογραµµίζοντας την ικανότητα των
προέδρων του συνεδρίου στη διευθέτηση των αντιθέσεων. Επίσης σχολίασε θετικά
και τις παρεµβάσεις των πληρεξουσίων Μπαλκάλµπαση και Κύρκου, που
αντιµετώπισαν µε διπλωµατικό τρόπο τις αποδοκιµασίες των συνέδρων εις βάρος των
προσφύγων πληρεξουσίων. Αντίθετα εξέφρασε αρνητικές απόψεις για τον Πασαλίδη,
που κατά τη γνώµη του προσπάθησε να εξευµενίσει τις προσφυγικές µάζες µε
µεθόδους φαυλοκρατικές. Ισχυρίστηκε ότι µε τις παρεµβάσεις του στο συνέδριο
προσπάθησε να κερδίσει πιστοποιητικό καλής διαγωγής, επιρρίπτοντας τις ευθύνες
στην κυβέρνηση.
Αξίζει να τονιστεί ότι ο Χαµουδόπουλος επισήµανε ότι το συνέδριο θεωρήθηκε
από τους αντιπροσώπους και τους πρόσφυγες πληρεξουσίους ως στίβος πολιτικής
διαµάχης και σηµειώθηκαν πολλές αντιπαραθέσεις, που οφείλονταν στις προσωπικές
διαφορές των συµµετεχόντων. Ορισµένοι αντιπρόσωποι φάνηκαν να δίνουν εξετάσεις
για να πετύχουν στις επόµενες εκλογές το βουλευτικό αξίωµα και προσπάθησαν να
κερδίσουν τις εντυπώσεις παρουσιάζοντας µε υπερβολές τα προσφυγικά προβλήµατα.
Άλλοι αντιπρόσωποι, κυρίως οι Καυκάσιοι, εξέφρασαν τις κοµµουνιστικές τους
απόψεις και προσπάθησαν να πετύχουν να συµπεριληφθούν οι απόψεις αυτές στα
συµπεράσµατα του συνεδρίου. Μια τρίτη κατηγορία αντιπροσώπων προσπάθησε να
λάβει πιστοποιητικό φιλοπροσφυγικής πολιτείας για τα κόµµατα που υποστήριζε. Ο
προσφυγικός κόσµος δεν έµεινε ευχαριστηµένος από την εικόνα που παρουσίασαν οι
αντιπρόσωποί του, συµφωνούσε όµως µε τα πορίσµατα στα οποία κατέληξε το
συνέδριο και απαιτούσε σύµπνοια ανάµεσα στους εκπροσώπους του για χάρη της
εξέλιξης της προσφυγικής υπόθεσης.300 Η άποψη του Χαµουδόπουλου δεν φαίνεται
να απέχει από την πραγµατικότητα.
Σε αντίθεση µε τον Τύπο των αστικών κοµµάτων, ο Ριζοσπάστης επισήµανε ότι
στο συνέδριο αυτό οι πρόσφυγες εκδήλωσαν για πρώτη φορά σε τόσο µεγάλη
κλίµακα τη δυσαρέσκειά τους εναντίον της κυβερνητικής προσφυγικής πολιτικής. Η
απαγόρευση του προσφυγικού συλλαλητηρίου, που είχε αποφασιστεί µετά το πέρας
των εργασιών του συνεδρίου, φανέρωσε, σύµφωνα µε τις αντιλήψεις του Κ.Κ.Ε., το
φόβο των αστικών κοµµάτων για τη µεταβολή των προσφύγων σε επαναστατικό
παράγοντα, που θα ανέτρεπε το κοινωνικό κατεστηµένο. Το συνέδριο του 1925
αποτελούσε για το κόµµα σηµαντικό σταθµό, καθώς η αρνητική κριτική, που

Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 5.

299

Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Από την Θεσσαλονίκην. Εντυπώσεις από το συνέδριον των προσφύγων. Οι

300

πληρεξούσιοι, οι αντιπρόσωποι και αι µάζαι΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 23 Απριλίου 1925, αριθµ.
1129, σ. 1-2.
 86

ασκήθηκε, θεωρήθηκε ως αφετηρία για την πολιτική αποµάκρυνση των προσφύγων

από τη βενιζελική παράταξη.301
Ωστόσο λίγο πριν την επιβολή της δικτατορίας του Πάγκαλου το Κ.Κ.Ε.
παραδέχτηκε ότι η επιρροή του στους πρόσφυγες ήταν µικρή. Το γεγονός αποδόθηκε
στην έλλειψη δράσης των στελεχών του κόµµατος στους προσφυγικούς συνοικισµούς
και στη µοιρολατρική άποψη που επικρατούσε σε ορισµένα στελέχη ότι οι
πρόσφυγες, εξαιτίας της οικονοµικής τους θέσης, θα προσχωρούσαν από µόνοι τους
στην ιδεολογία του Κ.Κ.Ε.302 ∆ιαπιστώνοντας τη δυσαρέσκεια των προσφύγων από
το συνέδριο του 1925 και το συλλαλητήριο, που είχε προγραµµατιστεί, στέλεχος του
κόµµατος συνέστησε, µέσω του Ριζοσπάστη, την οργανωµένη δράση του κόµµατος
στους προσφυγικούς συνοικισµούς, τον έλεγχο των συνθηµάτων, έτσι ώστε να µη
συντελούν στη διάκριση γηγενών και προσφύγων, και τη µελέτη των λύσεων που
πρότεινε το Κ.Κ.Ε. στο προσφυγικό ζήτηµα από όλα τα στελέχη.303 Η παραίτηση του
Κονδύλη από την κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου και η απαίτηση του Πάγκαλου να
παραιτηθεί η κυβέρνηση, επειδή οι πρόσφυγες ήταν ιδιαίτερα δυσαρεστηµένοι από
την πολιτική της, χαρακτηρίστηκαν από το Κ.Κ.Ε. ως προσπάθεια της αστικής τάξης
να παρουσιάσει τους πρόσφυγες δυσαρεστηµένους µε την κυβέρνηση και να
υποκρύψει ότι είχε ήδη αρχίσει η πολιτική στροφή τους προς τα αριστερά, που
ξεκίνησε, σύµφωνα µε τον Ριζοσπάστη, µετά το προσφυγικό συνέδριο του 1925.304

301
΄΄Η απαγόρευσις του προσφυγικού συλλαλητηρίου΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 16 Απριλίου 1925,
αριθµ. 2765 – 1265, σ. 1.
302
Σύµφωνα µε τη Λεοντίδου, στη δεκαετία του ’20, οι πρόσφυγες δεν αποτέλεσαν προλεταριάτο και
µαζί µε τους εργάτες και τους περιθωριακούς πληθυσµούς δηµιούργησαν στις συνοικίες της Αθήνας
και του Πειραιά «λαϊκή» κουλτούρα και όχι εργατική, βλ. Λ. Λεοντίδου, «Η άτυπη οικονοµία ως
απόρροια της προσφυγικής αποκατάστασης», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη
πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 345 και 359.
303
΄΄Για τη δράση µας επί του προσφυγικού΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 3 Μαΐου 1925, αριθµ. 2781 –
1281, σ. 4.
304
Ν. Βάγγος, ΄΄Πάγκαλος – Κονδύλης – Μιχαλακόπουλος – Πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο 20
Ιουνίου 1925, αριθµ. 2829 – 1329, σ. 1.
 87

4) Η ∆ικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου και οι πολιτικές ενέργειες των

προσφύγων

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου το Υπουργείο της

Προνοίας ανέλαβε ο Φίλιππος Μανουηλίδης, αρχηγός της ανεξάρτητης προσφυγικής
οµάδας. Αµέσως µετά την ανάληψη των καθηκόντων του µε µια ανακοίνωση που είχε
αποδέκτη τις υφιστάµενες υπηρεσίες, έκανε ορισµένες διαπιστώσεις για τη µέχρι
εκείνη τη στιγµή πορεία του Υπουργείου, ασκώντας κυρίως κριτική στις
προηγούµενες κυβερνήσεις και στο τέλος προσδιόρισε τους δικούς του στόχους,
θέτοντας ένα φιλόδοξο πρόγραµµα.305 Η πρώτη κρίση που αντιµετώπισε το καθεστώς
του Πάγκαλου ξέσπασε το καλοκαίρι του 1925 και αφορούσε στις σχέσεις του
κράτους µε την Ε.Α.Π. Ο γενικός διευθυντής του Εποικισµού Μακεδονίας Μ.
Καραµάνος και δύο υπάλληλοι κατηγορήθηκαν ότι υπέγραψαν τη σύµβαση Μάλαµα,
για την οικοδόµηση των προσφυγικών οικηµάτων, της οποίας οι όροι ήταν
ασύµφοροι, µε αποτέλεσµα να ζηµιωθεί το δηµόσιο µε το ποσό των 13 εκατοµµυρίων
δραχµών και σύµφωνα µε τις κατηγορίες να εξαπατηθεί η Ε.Α.Π. Οι ανακριτικές
έρευνες που διεξήχθησαν, στηριζόµενες σε πραγµατογνωµοσύνη ειδικής επιτροπής,
αποφάνθηκαν ότι οι όροι της σύµβασης ήταν όντως ασύµφοροι. Ο Καραµάνος
φυλακίστηκε κατηγορούµενος για διασπάθιση του δηµόσιου χρήµατος και για
δωροληψία.306
Η Ε.Α.Π. στήριξε τον διευθυντή του Εποικισµού Θεσσαλονίκης δηλώνοντας
επίσηµα ότι όχι µόνο δεν την εξαπάτησε ο Καραµάνος, αλλά αυτή η ίδια ενέκρινε τη
σύµβαση στηριζόµενη στη γνωµάτευση του τεχνικού της συµβούλου που έδρευε στην
Αθήνα. Εποµένως οι δικαστικές αρχές σύµφωνα µε την Επιτροπή έπρεπε να
στραφούν εναντίον όλης της Ε.Α.Π., αν υπήρχε χρηµατική κατάχρηση, και όχι
εναντίον του Καραµάνου.307 Υποστήριξε επίσης ότι, σύµφωνα µε το πρωτόκολλο που
είχε υπογραφεί για τη λειτουργία της το 1923, καµία ελληνική αρχή δεν είχε το
δικαίωµα να ελέγξει το σύµφορο ή ασύµφορο των συµβάσεων που είχαν συνάψει
ανώτεροι υπάλληλοί της, επειδή η Κοινωνία των Εθνών τής είχε εµπιστευτεί τη
διαχείριση του προσφυγικού δανείου, προϊόν για το οποίο η Επιτροπή είχε την
απόλυτη κυριότητα.308 Τα γεγονότα αυτά άσκησαν αρνητική επίδραση στο υπόλοιπο
προσωπικό της Εποικιστικής υπηρεσίας µε αποτέλεσµα να σταµατήσει το έργο του
Εποικισµού στη Μακεδονία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1925.309 Ο Τύπος
τήρησε ουδέτερη στάση ενώ, το Κ.Κ.Ε., που από την αρχή ήταν αντίθετο µε την

305
΄΄Εγκύκλιος του Υπουργείου της Κοινωνικής Προνοίας. Ψέγει την νωθρότητα των υπηρεσιών του
Υπουργείου τούτου. Το πρόγραµµα εργασίας δια το µέλλον΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 9 Ιουλίου
1925, αριθµ. 1205, σ. 3. Για την περίοδο της δικτατορίας του Πάγκαλου βλ. Χ. Χατζηιωσήφ,
«Κοινοβούλιο και δικτατορία», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο
Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 75 – 77.
306
Μ. ∆ρίτσα, «Πολιτικές και οικονοµικές όψεις του προσφυγικού ζητήµατος», Πρακτικά συµποσίου
για τον Ελ. Βενιζέλο, Ε.Λ.Ι.Α., Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 1988, σ. 138 – 139. Για τη διεξαγωγή της
δίκης βλ. Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Η µυστηριώδης διεξαγωγή της δίκης των υπαλλήλων Εποικισµού εν
Θεσσαλονίκη. Αδικαιολόγητος και ανεξήγητος αναβολή. Ενώ όλοι βεβαιώνουν την αθωότητα του κ.
Καραµάνου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 28 Αυγούστου 1925, αριθµ. 1254, σ. 1.
307
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Ο προσφυγικός Εποικισµός. Η δίωξις των υπαλλήλων της Επιτροπής΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 28 Ιουλίου 1925, αριθµ. 1224, σ. 1.
308
Μ. ∆ρίτσα, «Εθνική Τράπεζα και πρόσφυγες», Τα Ιστορικά, τ. 2, τεύχ. 4, 1985, σ. 314.
309
΄΄Να επέµβη επειγόντως η Κυβέρνησις. Εσταµάτησε ο εποικισµός εις την Μακεδονίαν΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Σάββατο 25 Ιουλίου 1925, αριθµ. 1221, σ. 1 και ΄΄Έρευνα δια το έργον της αποκαταστάσεως. Η
χαλάρωσις των υπηρεσιών του Εποικισµού Μακεδονίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 26 Ιουλίου 1925,
αριθµ. 1222, σ. 6 και Ε. Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη ∆υτική Μακεδονία (1923-
1930), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 116.
 88

ίδρυση της Ε.Α.Π., απαίτησε την αυστηρή τιµωρία των καταχραστών υπαλλήλων, τη
δέσµευση των περιουσιών τους υπέρ των ορφανών και χηρών προσφύγων και την
εκδίωξη της ΕΑ.Π. από τη χώρα.310 Ο Μανουηλίδης µε δηλώσεις του στο Ελεύθερο
Βήµα κατέκρινε τη στάση της Ε.Α.Π και υπεραµύνθηκε της πολιτικής που ασκούσε η
Κυβέρνηση Πάγκαλου.311
Στο τέλος οι διώξεις αυτές ανακλήθηκαν και επήλθε η αποκατάσταση του
Καραµάνου και των δύο υπαλλήλων µε ψήφισµα στις 2 ∆εκεµβρίου του 1925, το
οποίο όρισε ότι δεν θα µπορούσε να ασκηθεί ποινική δίωξη στο µέλλον εναντίον των
υπαλλήλων της Ε.Α.Π., αν δεν υπήρχε η σύµφωνη γνώµη του Υπουργού ∆ικαιοσύνης
και της Ε.Α.Π. Σχετικά µε τις συγκεκριµένες κατηγορίες, εναντίον του Καραµάνου,
επικράτησε η άποψη της Ε.Α.Π., που δικαίωσε τους υπαλλήλους της.312
Στο τέλος Αυγούστου του 1925 άρχισε τις εργασίες του στην Αθήνα και το
παµπροσφυγικό συνέδριο που διοργάνωσε η συνοµοσπονδία παλαιάς Ελλάδας και
Νήσων, στο οποίο συµµετείχαν 100 αντιπρόσωποι διαφόρων προσφυγικών
οργανώσεων. Το συνέδριο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή σε αυτό
προβλήθηκε έντονα η επιθυµία να σχηµατιστεί ένα ανεξάρτητο προσφυγικό κόµµα.313
Στις συνεδριάσεις παρέστησαν πρόσφυγες πληρεξούσιοι και πρώην Υπουργοί, δεν
εστάλη όµως εκπρόσωπος από την κυβέρνηση, παρόλο που τα µέλη του συνεδρίου
δεν στράφηκαν εναντίον του Πάγκαλου, αντίθετα µάλιστα διατύπωσαν απόψεις που
υποστήριζαν την πολιτική του στο προσφυγικό ζήτηµα. Ενδιαφέρον παρουσίασε η
οµιλία του προέδρου του συνεδρίου, Φίλκαρη, ο οποίος πρότεινε τον καταρτισµό µιας
µεγάλης επιτροπής από αντιπροσώπους προσφυγικών σωµατείων και πρόσφυγες
πληρεξουσίους, για τη µελέτη των προσφυγικών ζητηµάτων και την κατάθεση
προτάσεων επίλυσής τους. Εκθέτοντας το πρόγραµµα της συνοµοσπονδίας
αναφορικά µε τη συνένωση των προσφυγικών οργανώσεων εφιστούσε την προσοχή
των προσφύγων στην κοµµουνιστική προπαγάνδα και διαπίστωνε την αλληλεγγύη
που υπήρχε ανάµεσα στις συνοµοσπονδίες Παλαιάς Ελλάδας και νήσων, Μακεδονίας

310
΄΄Πάγκαλος – Κάµπελ – Πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 4 Αυγούστου 1925, αριθµ. 2874 – 1371,
σ. 1.
311
Ανέφερε χαρακτηριστικά: ««Κράτος εν κράτει δεν είνε δυνατόν να υπάρξη. Η επιτροπή
αποκαταστάσεως έχει αναλάβη την διαχείρησιν του προσφυγικού δανείου. Την ευθύνην όµως της
καλής διαχειρίσεως του δανείου τούτου φέρει ακεραίαν η κυβέρνησις, ήτις και θα λάβη τα
απαιτούµενα µέτρα δια να εξασφαλίση την αγαθήν διαχείρισιν του εξευρεθέντος υπέρ των προσφύγων
χρήµατος… η επιτροπή αποκαταστάσεως πρέπει να αναγνωρίση το δικαίωµα της κυβερνητικής
εποπτείας επί των έργων της και το καθήκον το οποίον η κυβέρνησις έχει όπως διώξη και τιµωρήση
κατά τον νόµον τους καταχραστάς», βλ. ΄΄Η κατάστασις των εν Μακεδονία προσφύγων. Θα
παραµείνουν άστεγοι και κατά τον προσεχή χειµώνα; Η διαφωνία Κυβερνήσεως & Επιτροπής
Αποκαταστάσεως. Ανακοινώσεις του Κάµπελ προς την Κοινωνίαν των Εθνών΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τρίτη 28 Ιουλίου 1925, αριθµ. 1224, σ. 4.
312
Βλ. Πελαγίδης, ό.π., σ. 116.
313
Σύµφωνα µε τον Μουζέλη οι µάζες µέσα στο πολιτικό παιχνίδι έχουν τις εξής εναλλακτικές
περιπτώσεις, είτε δεν καταφέρουν να οργανωθούν πολιτικά, οπότε η ψήφος τους χειραγωγείται µέσα
από δίκτυα πολιτικής πελατείας, ή µη αυτόνοµων οριζόντιων οργανώσεων που ελέγχονται από τα
κόµµατα των κυρίαρχων τάξεων, είτε καταφέρνουν να δηµιουργήσουν αυτόνοµες πολιτικές
οργανώσεις, που αποτελούν απειλή για status quo και καταστέλλονται Ν. Μουζέλης, «Ταξική δοµή και
σύστηµα πολιτικής πελατείας: Η περίπτωση της Ελλάδας», Γ. ∆. Κοντογιώργης (επιµ.), Κοινωνικές
και πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, Ελληνική Εταιρία Πολιτικής Επιστήµης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα
1977, σ. 130 – 131.
 89

– Θράκης, Ιονικής οµοσπονδίας και οµοσπονδίας ποντιακών οργανώσεων, στις

οποίες συνιστούσε την αποφυγή κοµµατικής κηδεµονίας.314
Αναπτύχθηκαν διάφορες λύσεις για τα εκκρεµή προσφυγικά ζητήµατα και
εκτέθηκαν λεπτοµερειακά από τους αντιπροσώπους των επαρχιών τα προβλήµατα
των προσφύγων της νότιας Ελλάδας και των νησιών. Οι ανακοινώσεις των
αντιπροσώπων των επαρχιών για την κατάσταση των προσφυγικών πληθυσµών
υπογράµµισαν την άσχηµη κατάσταση και την έλλειψη προόδου στην αποκατάσταση.
Συγκεκριµένα το λόγο έλαβαν οι αντιπρόσωποι του συλλόγου Χανίων, ο
αντιπρόσωπος των προσφύγων Τσαµουρίας της Ηπείρου, ο αντιπρόσωπος Ρεθύµνου,
που πρότεινε µάλιστα και τη συσσωµάτωση των προσφυγικών οργανώσεων σε ένα
ανεξάρτητο δηµοκρατικό κόµµα, ο αντιπρόσωπος του συνοικισµού Βύρωνα της
Αθήνας, ο αντιπρόσωπος των Ποντίων, ο γενικός γραµµατέας της οµοσπονδίας
Ποντίων και ο αντιπρόσωπος των προσφύγων σιδηροδροµικών. Οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι που µετείχαν στο συνέδριο εξέφρασαν την ευχή η σύγκληση του
συνεδρίου να σηµάνει την απαρχή της συνεννόησης και συσσωµάτωσης του
προσφυγικού κόσµου. Εκφραστές αυτής της αντίληψης ήταν κυρίως δύο πρόσφυγες
πληρεξούσιοι που ανήκαν στο κόµµα του Κονδύλη, ο Αναστάσιος Μυσιρλόγλου,
πληρεξούσιος Θεσσαλονίκης, και ο Αντώνιος Αθηνογένης, µέλος του συµβουλίου
Ανταλλαγής, πρόεδρος της Ενώσεως των Ελλήνων Υπηκόων315 και υποψήφιος
βουλευτής στις εκλογές του 1926, ο οποίος ήταν ένας από τους πολιτικούς που
προσχώρησαν αργότερα στο Λαϊκό κόµµα.316
Στις προτάσεις των αντιπροσώπων για τη δηµιουργία ανεξάρτητου προσφυγικού
κόµµατος ο πρόεδρος του συνεδρίου παρατήρησε ότι ο προσφυγικός κόσµος είχε
αφυπνιστεί και παρουσιάστηκαν τάσεις συσσωµάτωσης στους κόλπους του, µε στόχο
να υποδείξει ανεξάρτητους αντιπρόσωπους στις εκλογές και να παύσει να
υποστηρίζει τους διάφορους κοµµατικούς συνδυασµούς. Ο στόχος της δηµιουργίας
καθαρώς προσφυγικών κοµµατικών συνδυασµών θα οδηγούσε στην ολοκλήρωση της
προσφυγικής αποκατάστασης, σύµφωνα µε τους συνέδρους.
Τα θέµατα που απασχόλησαν το συνέδριο ήταν τα εξής: η απαλλοτρίωση
αγροτικών εκτάσεων για την εγκατάσταση προσφύγων και απόρων γηγενών, η
επιτάχυνση του έργου της αποκατάστασης από την κυβέρνηση σε συνεργασία µε την
Ε.Α.Π. ή µε την ίδια την Κοινωνία των Εθνών, η εκτέλεση αποξηραντικών και

314
΄΄Ήρχισε το Παµπροσφυγικό Συνέδριον. Ατελεύτητος σειρά εκκρεµούντων προσφυγικών
ζητηµάτων. Οι πληρεξούσιοι δεν αντιπροσωπεύουν τον προσφυγικόν κόσµον΄΄, Η Καθηµερινή,
∆ευτέρα 24 Αυγούστου 1925, αριθµ. 1564, σ.3.
315
14.000 περίπου οικογένειες που είχαν το δικαίωµα αποζηµίωσης ως Έλληνες υπήκοοι της Τουρκίας
ίδρυσαν την Ένωση των εκ Τουρκίας Ελλήνων Υπηκόων µε πρόεδρο τον Σµυρνιό δικηγόρο Α.
Αθηνογένη. Το σωµατείο των Ελλήνων υπηκόων ιδρύθηκε στις 10 Απριλίου 1924. Υπερασπιζόταν τα
συµφέροντα των Ελλήνων υπηκόων και τα κύρια αιτήµατά του ήταν το δάνειο των 50.000.000
δραχµών που διεκδικούσαν από την Εθνική Τράπεζα, η παροχή αποζηµιώσεων για τις περιουσίες που
είχαν εγκαταλείψει στην Τουρκία και η επιστροφή των καταθέσεών τους από τις τουρκικές τράπεζες,
βλ. Μ. Αργυρόπουλος, ΄΄Νέαι εστίαι και βωµοί. Οι Έλληνες Υπήκοοι. Πώς οργανώθη και πώς έδρασεν
το «Σωµατείον Ελλήνων Υπηκόων εκ Μικράς Ασίας». Το έτερον σκέλος της µεγάλης σωµατειακής
των προσφύγων εξορµήσεως µετά την καταστροφήν. Τα επίσηµα διαβήµατα και συνελεύσεις της
επιτροπής του σωµατείου. Η νέα µεγάλη ευρυτάτη έρευνα του «Προσφυγικού Κόσµου»΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 5 Νοεµβρίου 1939, αριθµ., 544, σ.1, αριθµ. 545 (Κυριακή 12
Νοεµβρίου 1939), σ. 1, αριθµ. 546 (Κυριακή 19 Νοεµβρίου 1939), σ. 1, αριθµ. 547 (Κυριακή 26
Νοεµβρίου 1939), σ. 1 και αριθµ. 549 (Κυριακή 10 ∆εκεµβρίου 1939), σ. 1. Βλ. επίσης και Λ. Μιχελή,
ό.π., σ. 139.
316
΄΄Έναρξις του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Μετέχουν 100 αντιπρόσωποι των διαφόρων
οργανώσεων. Συζήτησις επί των επειγουσών προσφυγικών αναγκών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 24
Αυγούστου 1925, αριθµ. 1250, σ. 3.
 90

υδραυλικών έργων και η καθιέρωση της αγροτικής εκπαίδευσης. Για τους αστούς
πρόσφυγες τα θέµατα που συζητήθηκαν ήταν η ανέγερση των προσφυγικών
συνοικισµών και τα προβλήµατά τους, η παραχώρηση οικοπέδων, τα επαγγελµατικά
δάνεια, η ενίσχυση της βιοµηχανίας και της βιοτεχνίας, η καταβολή αποζηµιώσεων
και τέλος η παραλαβή των οµήρων από την Τουρκία.317 Οι λύσεις που διατυπώθηκαν
κινούνταν στο ίδιο µήκος κύµατος µε τα προηγούµενα συνέδρια.
Αξιοσηµείωτη ήταν επίσης η παρατήρηση του αντιπροσώπου της
συνοµοσπονδίας Μακεδονίας – Θράκης που αποκήρυξε τη δράση ορισµένων
Καυκασίων προσφύγων, που είχαν κοµµουνιστικές ιδέες, τονίζοντας ότι η
συνοµοσπονδία ήταν αντίθετη σε παρόµοιες απόψεις.318 Οι αντιπρόσωποι στο
συνέδριο της Θεσσαλονίκης που είχαν εκφράσει διαφορετικές θέσεις από αυτές της
συνοµοσπονδίας Μακεδονίας – Θράκης, συγκάλεσαν στην ίδια µέρα που διεξαγόταν
το συνέδριο της Αθήνας ένα έκτακτο προσφυγικό συνέδριο, στο οποίο δεν µετείχε η
παµπροσφυγική συνοµοσπονδία Μακεδονίας και Θράκης ούτε και τα προσφυγικά
σωµατεία Θεσσαλονίκης. Το έκτακτο συνέδριο της Θεσσαλονίκης απέστειλε
Πληροφορίες για το συγκεκριµένο συνέδριο µπορούν να από το τηλεγράφηµα προς
το προσφυγικό συνέδριο των Αθηνών, µε το οποίο τα µέλη διαµαρτύρονταν για τις
δυσχέρειες και τις δυσκολίες, που προέβαλαν ορισµένοι κύκλοι της συνοµοσπονδίας
Μακεδονίας Θράκης, για τη µαταίωση του συνεδρίου τους και για τη µοµφή που
αποδόθηκε στους συνέδρους ότι προπαρασκεύαζαν ένωση του αγροτικού και
κοµουνιστικού κόσµου. Σύµφωνα µε το τηλεγράφηµα σκοπός του συνεδρίου ήταν να
συντελέσει στη δηµιουργία µιας ενιαίας και ισχυρής παράταξης των προσφύγων, να
βοηθήσει στην εκκαθάριση των προσφυγικών οργανώσεων από τους διάφορους
επιτήδειους και εκµεταλλευτές του προσφυγικού ζητήµατος και να προτείνει λύσεις
για την αντιµετώπιση των προσφυγικών προβληµάτων. Για όλους αυτούς τους
στόχους ζητούσε τη συνδροµή του συνεδρίου των Αθηνών.319 Εποµένως και στις δύο
πόλεις την ίδια ακριβώς περίοδο διενεργήθηκαν συνέδρια που κύριο στόχο είχαν να
προωθήσουν µια ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση των προσφύγων εν όψει
µάλιστα και των εκλογών που είχε προαναγγείλει ο Πάγκαλος. Στο ψήφισµα στο
οποίο κατέληξε το συνέδριο της Αθήνας διατυπώθηκαν µε ξεκάθαρο τρόπο οι
προσδοκίες των αντιπροσώπων αναφορικά µε την πολιτική κατάσταση:
«Το παµπροσφτγικό Συνέδριο Αθηνών διερµηνεύον εν προκειµένω την
γνώµην ολοκλήρου του προσφυγικού κόσµου, έχοντος την πεποίθησιν ότι
το προσφυγικόν ζήτηµα είνε πανελλαδικόν και ως τοιούτον απαιτεί την
ολοκληρωτικήν προσπάθειαν του ελληνικού λαού προς διευθέτησίν του και
ότι η ολοκληρωτική των προσφύγων αποκατάστασις δεν είνε δυνατόν να
επέλθη ειµή δια της γαληνεύσεως και αδελφώσεως όλων των Ελλήνων, δια
της επανόδου εις πλήρη πολιτικήν οµαλότητα και της άρσεως των τυχών
δηµιουργηθεισών παρεξηγήσεων µεταξύ γηγενών και προσφύγων. Ψηφίζει:
Προς διοµάλυνσιν της πολιτικής καταστάσεως και την εξυπηρέτησιν των
προσφυγικών και εθνικών συµφερόντων, την άµεσον ψήφισιν του
Καταστατικού Χάρτου, την ταχίστην διάλυσιν της παρούσης ∆΄
317
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 4. Σύµφωνα µε τον Βασίλειο Αρτεµιάδη, βουλευτή Αθηνών, από τους
50.000 στρατιώτες που είχαν αιχµαλωτιστεί παραδόθηκαν από το τουρκικό κράτος 13.000, ενώ από
τους 2.700 αξιωµατικούς οι 700, και από τους 270.000 πολιτικούς οµήρους παραδόθηκαν µόνο οι
8.000. Σύµφωνα µε πληροφορίες του περίπου 3.000 πολιτικοί όµηροι βρίσκονται εν ζωή το 1924, βλ.
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 24 Ιουνίου 1924, σ. 443-449.
318
΄΄Η δεύτερη ηµέρα του προσφυγικού Συνεδρίου. Συζητούνται τα φλέγοντα προσφυγικά ζητήµατα.
Τα διαβήµατα δια την απόδοσιν των αιχµαλώτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 25 Αυγούστου 1925,
αριθµ. 1251, σ. 3.
319
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 4.
 91

Εθνοσυνελεύσεως και την διενέργειαν αµέσως κατόπιν ελευθέρων

εκλογών».320
Στις απαιτήσεις αυτές των προσφύγων η αντιβενιζελική παράταξη συµφωνούσε
απόλυτα στο σηµείο της διάλυσης της Εθνοσυνελεύσεως και της άµεσης προκήρυξης
εκλογών. Η Καθηµερινή σχολιάζοντας το ψήφισµα διαπίστωσε ότι τα αιτήµατά της
είχαν πλέον αντίκτυπο και στον προσφυγικό κόσµο, που είχε πλέον αφυπνιστεί και
ζητούσε άµεσες εκλογές για την ικανοποίηση και των δικών του αιτηµάτων.321 Και ο
Υπουργός Προνοίας και Υγιεινής της κυβέρνησης Πάγκαλου Φίλιππος Μανουηλίδης
συµφωνούσε σε γενικές γραµµές µε τα πορίσµατα του συνεδρίου. Η αναβολή
άλλωστε των εκλογών τον οδήγησε σε παραίτηση από την κυβέρνηση στις 14
Οκτωβρίου του 1925. Στην επιστολή της παραίτησής του, που δηµοσιεύτηκε στο
Ελεύθερο Βήµα, δικαιολόγησε την ενέργειά του µε το επιχείρηµα ότι η αναβολή των
εκλογών οδηγούσε τη χώρα σε αδιέξοδο και έθετε σε κίνδυνο το δηµοκρατικό
πολίτευµα.322
Στις 25 Οκτωβρίου του 1925 η κυβέρνηση Πάγκαλου διενήργησε δηµοτικές
εκλογές, στις οποίες επικράτησαν οι βενιζελικοί υποψήφιοι σχεδόν σε όλη τη χώρα.
Οι προσφυγικές οργανώσεις µε ψηφίσµατα που δηµοσίευσαν στον Τύπο καλούσαν
τον προσφυγικό κόσµο να ψηφίσει τους εκπροσώπους της δηµοκρατικής παράταξης,
τον Σπυρίδωνα Πάτση, υποψήφιο δήµαρχο Αθηνών και τον Τάκη Παναγιωτόπουλο,
υποψήφιο δήµαρχο Πειραιώς, οι οποίο τελικά κατέλαβαν το δηµαρχιακό αξίωµα στις
δύο πόλεις.323
Στη Θεσσαλονίκη εκλέχθηκε ο εκπρόσωπος των εργατών και των προσφύγων
Μηνάς Πατρίκιος, που έλαβε 5.279 ψήφους από το σύνολο των 17.460 ψήφων.324 Ο
Πατρίκιος, προσφυγικής καταγωγής, ο οποίος µετείχε και στο συνέδριο της
Θεσσαλονίκης, υποστηρίχθηκε από την αριστερά, το Εργατικό Κέντρο και από το
σύνολο του προσφυγικού κόσµου της Θεσσαλονίκης.325 Επίσης ήταν πολύ πιθανό να
τον ψήφισαν οι δυσαρεστηµένοι βενιζελικοί και οι οπαδοί του Λαϊκού κόµµατος, που
δεν κατέβασε υποψήφιο στην Θεσσαλονίκη, για να αποτρέψει την εκλογή του Κ.
Αγγελάκη, υποψήφιου των Φιλελευθέρων. Η εκλογή του Πατρίκιου δυσαρέστησε την
κυβέρνηση Πάγκαλου, που την ακύρωσε µε νοµοθετικό διάταγµα µε την αιτιολογία
της υποστήριξης του από την αριστερά και του γεγονότος ότι δεν συγκέντρωσε το
απαιτούµενο ποσοστό του 15% των εγγεγραµµένων εκλογέων. Ο Πάγκαλος ήταν
αποφασισµένος να διοργανώσει εκ νέου δηµοτικές εκλογές στη Θεσσαλονίκη µη
λαµβάνοντας υπ’ όψιν τη δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου της πόλης.

320
΄΄Οι πρόσφυγες΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 27 Αυγούστου 1925, αριθµ. 1567, σ.1.
321
Η Καθηµερινή, ό.π., σ.1.
322
΄΄∆ιατί παραιτήθη ο Υπουργός της Προνοίας κ. Φ. Μανουηλίδης. Η επιστολή την οποίαν απηύθυνε
προς τον κ. Πρωθυπουργόν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 19 Οκτωβρίου 1925, αριθµ. 1306, σ. 1. Μετά
τη διάλυση της Εθνοσυνέλευσης από τη κυβέρνηση Πάγκαλου στις 29 Σεπτεµβρίου 1925, η µετάθεση
της ηµεροµηνίας των εκλογών δυσαρέστησε τους υπουργούς Γ. Κοφινά, Ι. Τσιριµώκο, Κ. Ρέντη, οι
οποίοι µαζί µε τον Μανουηλίδη υπέβαλλαν την παραίτησή τους. Βλ. Α. Βερέµης, «Οι εσωτερικές
πολιτικές εξελίξεις από την αντεπανάσταση του 1923 ως την ανατροπή του Παγκάλου», Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 292.
323
Τα ψηφίσµατα που δηµοσιεύτηκαν ήταν της οµοσπονδίας των Ποντιακών οργανώσεων και του
λαϊκού συνδέσµου Κωνσταντινουπολιτών, βλ. ΄΄Ζωηρά προεκλογική κίνησις. Αι προσφυγικαί
οργανώσεις υπέρ του κ. Πάτση. Ο λόγος του κ. Καφαντάρη εις την Κοκκινιάν΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 24 Οκτωβρίου 1925, αριθµ. 1311, σ. 3.
324
Ο Αγγελάκης που ανήκε στη δηµοκρατική παράταξη έλαβε 4.536, ο Οικονόµου που υποστηρίχθηκε
από τους Ελευθερόφρονες έλαβε 3.327, ενώ ο Συνδίκας, επίσης δηµοκρατικός έλαβε 2.640 ψήφους,
βλ. ΄΄Τα συµπληρωµατικά αποτελέσµατα των εκλογών. Οι ∆ηµοκρατικοί επλειοψήφισαν και εις την
Θεσ/νίκην΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 28 Οκτωβρίου 1925, αριθµ. 1315, σ. 3.
325
Α. Ρήγος, Τα κρίσιµα χρόνια 1922-1935, τ. Α΄, Αθήνα 1995, σ. 174.
 92

Χαρακτηριστικό ήταν ότι σε επιτροπή προσφύγων των συνοικισµών Καλαµαριάς και

Τούµπας που τον επισκέφτηκαν για να διαµαρτυρηθούν για την ακύρωση της
εκλογής , τους τόνισε ότι όφειλαν να πειθαρχήσουν στις αποφάσεις της κυβέρνησής
του, διαφορετικά θα τους αφαιρούσε το δικαίωµα ψήφου.326
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την εκλογή του Πατρίκιου έδωσε ο ανταποκριτή
του Ελεύθερου Βήµατος στη Θεσσαλονίκη Α. Χαµουδόπουλος. Σύµφωνα µε τις
εκτιµήσεις του, η εκλογή του Πατρίκιου οφειλόταν στην µαζική υποστήριξη των
προσφύγων και στη διάσπαση της δηµοκρατικής παράταξης, που κατέβασε δύο
υποψήφιους τον Κ. Αγγελάκη και τον Π. Συνδίκα. Για την υποστήριξη των
προσφύγων στο πρόσωπο του Πατρικίου θεωρούσε υπεύθυνες τις προσφυγικές
οργανώσεις της πόλης, οι οποίες στις παραµονές των εκλογών συνήλθαν σε µακρές
και ταραχώδεις συνεδριάσεις χωρίς να καταλήξουν σε µια κοινή γραµµή για τον
δηµοκρατικό υποψήφιο που έπρεπε να υποστηρίξει ο προσφυγικός κόσµος, για να τον
κατευθύνουν προς ένα πρόσωπο. Γεγονός ήταν πάντως ότι η ακύρωση της εκλογής
του προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου της Θεσσαλονίκης, ο
οποίος θεωρούσε ότι ο Πατρίκιος προερχόταν από τα σπλάχνα του και είχε πειστεί,
ύστερα από δηλώσεις που έκανε, ότι δεν είχε ανατρεπτικές πεποιθήσεις.327
Στις επαναληπτικές εκλογές που διεξήχθησαν στις 20 ∆εκεµβρίου 1925 ο
Πατρίκιος κέρδισε µε µεγάλη διαφορά τον Κ. Αγγελάκη, εκπρόσωπο σε αυτή την
αναµέτρηση της κυβέρνησης Πάγκαλου.328 Η συντριπτική νίκη του Πατρικίου
οφειλόταν στις ψήφους του προσφυγικού κόσµου, που θίχτηκε από την ακύρωση της
πρώτης εκλογής και από τις δηλώσεις του Πάγκαλου ότι η Θεσσαλονίκη δεν έπρεπε
να εκλέξει πρόσφυγα δήµαρχο «χάριν ευλαβείας» προς τους γηγενείς και για το
συµφέρον των ίδιων των προσφύγων. Οι δηλώσεις αυτές θεωρήθηκαν
αντιπροσφυγικές και φανάτισαν τον προσφυγικό κόσµο που υποστήριξε µε
περισσότερη προθυµία τον Πατρίκιο.329
Συµπερασµατικά στις δηµοτικές εκλογές οι πρόσφυγες υποστήριξαν τους
δηµοκρατικούς υποψηφίους, ενώ στην Θεσσαλονίκη η εκλογή του Πατρικίου
προκάλεσε το πρώτο µεγάλο ρήγµα στις σχέσεις των προσφύγων µε το καθεστώς του
Πάγκαλου, στο οποίο οι πρόσφυγες είχαν εναποθέσει πολλές ελπίδες για την επίλυση
των προβληµάτων τους.330
Στις προεδρικές εκλογές που διοργάνωσε ο Πάγκαλος µε µοναδικό αντίπαλο τον
Κ. ∆εµερτζή, ως κοινό υποψήφιο των συνασπισµένων βενιζελικών και
αντιβενιζελικών, στις 4 Απριλίου σε 12 νοµούς και στους υπόλοιπους 23, στις 11
Απριλίου του 1926 οδήγησε στην εκλογική του νίκη, µια και οι βενιζελικοί απείχαν
από την εκλογική αναµέτρηση, εξαιτίας του αντιβενιζελικού παρελθόντος του
∆εµερτζή. Έτσι ο Πάγκαλος εκλέχθηκε πρόεδρος µε αντιβενιζελική υποστήριξη,
326
΄΄Συστάσεις του κ. Παγκάλου προς τους πρόσφυγας. Εάν δεν πειθαρχήσουν θα τους αφαιρέση το
δικαίωµα της ψήφου. Άλλαι δηλώσεις του προς τους αξιωµατικούς. Το έργον της Κυβερνήσεως΄΄, Η
Πρωία, Κυριακή 15 Νοεµβρίου 1925, αριθµ. 15, σ. 6. Βλ. επίσης και Ά. Μαχαιρά, «Η Θεσσαλονίκη
του Μεσοπολέµου», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ.
Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 110.
327
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Πρέπει ή δεν πρέπει να ακυρωθή η εκλογή του ∆ηµάρχου Θεσσαλονίκης:΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 9 Νοεµβρίου 1925, αριθµ. 1327, σ. 1.
328
Ο Πατρίκιος συγκέντρωσε 7.335 ψήφους, ποσοστό 50,6%, ενώ ο Αγγελάκης 4.504 ψήφους
ποσοστό 31,1%. βλ. Γ. Αναστασιάδης, «Μεσοπόλεµος, Τοπική Αυτοδιοίκηση: 1834 – 2002.
∆ηµοτικές εκλογές», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, τεύχ. 153, 3 Οκτωβρίου 2002, σ. 40.
329
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Τα αισθήµατα της Θεσσαλονίκης και το καθήκον της Κυβερνήσεως΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 24 ∆εκεµβρίου 1925, αριθµ. 1369, σ. 1.
330
Κ. Κατσάπης, «Η πολιτική συµπεριφορά των προσφύγων στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου», Πέρα
από την Καταστροφή. Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου, εκδ. Ίδρυµα Μείζονος
Ελληνισµού, Αθήνα 2003, σ.135.
 93

επειδή η µετριοπάθεια του ∆εµερτζή θεωρήθηκε µειονέκτηµα από την αντιβενιζελική

παράταξη.331 Όπως φάνηκε από τα αποτελέσµατα των προεδρικών εκλογών, οι
πρόσφυγες ακολούθησαν στις εκλογές αυτές τις επιταγές της ενωµένης βενιζελικής
παράταξης.332
Μετά τις προεδρικές εκλογές διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα ακόµη προσφυγικό
συνέδριο, που συγκάλεσε η οργάνωση των δικαιούχων ανταλλαξίµων, στο οποίο
µετείχαν 380 αντιπρόσωποι προσφυγικών οργανώσεων και σωµατείων.333 Το
συνέδριο αυτό ασχολήθηκε κυρίως µε τα ζητήµατα των αποζηµιώσεων. Κρίνεται
σκόπιµο να εξεταστεί, επειδή δόθηκε ιδιαίτερη σηµασία σε αυτό από τον Πάγκαλο,
που προσπαθώντας να βρει πολιτικά ερείσµατα στις προσφυγικές οργανώσεις έδωσε
την εξουσία στο συνέδριο να διορίσει ή να εκλέξει επιτροπές, που θα µελετούσαν
επιµέρους τα προσφυγικά ζητήµατα, και τα πορίσµατα, που θα προέκυπταν, θα
αποτελούσαν τους άξονες της προσφυγικής πολιτικής, που θα ακολουθούσε η
κυβέρνησή του. Αξιοσηµείωτη επίσης ήταν η ηγετική εµφάνιση του Πατρίκιου και η
υποστήριξή του από τα σωµατεία της Θεσσαλονίκης.
Από την πλευρά της κυβέρνησης παρέστησαν στην έναρξη των εργασιών ο
Πάγκαλος συνοδευόµενος από τους Υπουργούς Γεωργίας και Προνοίας. Ο Πάγκαλος
στο λόγο που εκφώνησε τόνισε ότι το προσφυγικό ζήτηµα ήταν ένα εθνικό ζήτηµα
και εξέφρασε την αισιοδοξία του για το µέλλον διαβεβαιώνοντας ότι θα πράξει ό,τι
ήταν αναγκαίο για την ηθική και υλική ενίσχυση των προσφυγικών πληθυσµών.
Εξέφρασε επίσης την πεποίθησή του ότι ο προσφυγικός κόσµος θα τονώσει τις
πλουτοπαραγωγικές δυνάµεις της χώρας και κατέληξε τονίζοντας ότι µε την εθνική
ένωση που πραγµατοποίησε η κυβέρνησή του σύντοµα η χώρα θα αποτελούσε ισχυρό
παράγοντα ευηµερίας και προόδου στα Βαλκάνια. Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης
ανέλυσαν διεξοδικά το έργο των εκτιµητικών επιτροπών για τις προσφυγικές
περιουσίες και το ζήτηµα των αποζηµιώσεων και υποσχέθηκαν την έκδοση
οµολογιών για τους αστούς πρόσφυγες.
Στις διαδικασίες εκλογής προεδρείου οι αντιπρόσωποι των οργανώσεων της
Μακεδονίας υπέδειξαν ως πρόεδρο τον Πατρίκιο, αλλά η πρότασή τους απορρίφθηκε
µε αποτέλεσµα να εκλεγεί πρόεδρος ο Σ. Σαραντίδης, πρόεδρος της Κοινής των
Αλυτρώτων Επιτροπείας, µε 139 ψήφους σε σύνολο 193, ενώ ο Πατρίκιος έλαβε 16
ψήφους.334 Κατά τη διάρκεια των εργασιών το λόγο έλαβαν κυρίως πληρεξούσιοι,
όπως ο Αναστάσιος Μπακάλµπασης, ο Ελευθέριος Παυλίδης και ο Αδαµάντιος
Ευφραιµίδης, που ανέπτυξαν διάφορα προσφυγικά ζητήµατα, όπως αυτό των
αποζηµιώσεων και των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν. Οι απόψεις που
εκφράστηκαν δεν διέφεραν από αυτές που λέχθηκαν και στα προηγούµενα
προσφυγικά συνέδρια.335 Οι διαφωνίες που προέκυψαν αφορούσαν κυρίως στα
331
Α. Βερέµης, «Η δικτατορία του Παγκάλου», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ.
293.
332
Γα τα αποτελέσµατα των εκλογών βλ. ΄΄Η προεδρική εκλογή εις τους 23 υπόλοιπους νοµούς. Τα
ανακοινωθέντα µέχρι πρωίας αποτελέσµατα της ψηφοφορίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 12 Απριλίου
1926, αριθµ. 1462, σ. 4 και ΄΄Τα τελικά αποτελέσµατα της ψηφοφορίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 13
Απριλίου 1926, αριθµ. 1463, σ. 4.
333
Αναλυτικά για τα ονόµατα των σωµατείων και για τους αντιπροσώπους των επαρχιών βλ. ΄΄Το Β΄
Παµπροσφυγικόν συνέδριον. Η σηµερινή τυπική έναρξις των εργασιών του. Οι αντιπρόσωποι των
προσφυγικών οργανώσεων΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 18 Απριλίου 1926, αριθµ. 166, σ. 5.
334
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικόν Συνέδριον ήρχισε χθές τας εργασίας του εις την αίθουσαν της Βουλής. Ο
λόγος του κ. Παγκάλου. Το καταρτισθέν προεδρείον΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 20 Απριλίου 1926,
αριθµ. 1470, σ. 3.
335
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικό Συνέδριον. Η αποζηµίωσις έναντι των εγκαταλελειµµένων περιουσιών. Αι
υποβληθείσαι προτάσεις. Το ζήτηµα των βακουφίων. ∆εύτερη ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 21
Απριλίου 1926, αριθµ. 1471, σ. 3.
 94

πρόσωπα που θα αποτελούσαν τις επιτροπές για τη µελέτη των διάφορων

προσφυγικών ζητηµάτων, οι οποίες θα συνεργάζονταν µε την κυβέρνηση
υποδεικνύοντας τις κατάλληλες προτάσεις. Ορισµένοι από τους συνέδρους
αµφισβήτησαν την απόφαση του συνεδρίου να διορίσει τις επιτροπές, ενώ κάποιοι
άλλοι διαφώνησαν στην πρόταση να µετέχουν στις επιτροπές αυτές πρώην
πληρεξούσιοι και υπουργοί. Στις συνεδριάσεις δεν έλειψαν επίσης και αναφορές σε
παρανοµίες που έλαβαν χώρα σε βάρος των προσφύγων.336 Ιδιαίτερα σηµαντική την
τέταρτη µέρα του συνεδρίου ήταν η εισήγηση του Ε. Τσουδερού, υποδιοικητή της
Εθνικής Τράπεζας, που αναφέρθηκε στη σύµβαση της Εθνικής για την εκποίηση των
µουσουλµανικών κτηµάτων και στην έκδοση των οµολογιών.337
Το ζήτηµα των αποζηµιώσεων των αστών προσφύγων απασχόλησε επί µακρόν το
συνέδριο, όπως επίσης και άλλα δευτερεύοντα ζητήµατα, που αναπτύχθηκαν και στα
προηγούµενα συνέδρια, όµως οι λύσεις τους δεν είχαν προωθηθεί, όπως το θέµα των
αιχµαλώτων, η εκτίµηση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν και διάφορα άλλα
προβλήµατα τοπικής φύσεως.338 Η άποψη του Πατρίκιου να προηγηθούν οι
αποζηµιώσεις των φτωχότερων προσφύγων και να ακολουθήσουν των υπολοίπων
προκάλεσε διαµαρτυρίες στους συνέδρους. Ο Πατρίκιος επίσης αµφισβήτησε και την
ορθότητα της απόφασης να συγκροτηθούν επιτροπές από το συνέδριο για την
παρακολούθηση των προσφυγικών ζητηµάτων. Υποστήριξε ότι τα προσφυγικά
σωµατεία είχαν αποµακρυνθεί από τα φτωχά προσφυγικά στρώµατα και ότι ήταν
απαραίτητο να οργανωθούν οι πρόσφυγες µε άλλο τρόπο, ξεκινώντας από κάτω και
όχι από άνω, όπως ήταν οργανωµένοι µέχρι τότε.339
Εκτός από το παµπροσφυγικό συνέδριο στην Αθήνα συγκροτήθηκε στα τέλη
Μαΐου του 1926 και αγροτικό προσφυγικό συνέδριο, στο οποίο µετείχαν 150
αντιπρόσωποι αγροτικών προσφυγικών οµάδων. Στο συνέδριο αυτό έλαβαν µέρος και
πρόσφυγες πληρεξούσιοι, όπως επίσης και µέλη της κυβέρνησης Πάγκαλου. Η
κυβέρνηση διαβεβαίωσε το συνέδριο ότι θα µεριµνούσε για την αποκατάσταση των
αγροτών προσφύγων και θα λάµβανε σοβαρά υπ’ όψιν τα αποτελέσµατα του. Από
τους αντιπροσώπους λέχθηκαν τα γνωστά παράπονα για τα µέτρα των υπαλλήλων
του εποικισµού και τη δεινή κατάσταση των αγροτών προσφύγων.340 Το κύριο αίτηµα
που προβλήθηκε ήταν η παροχή αποζηµίωσης και στους αγρότες πρόσφυγες και η
διανοµή ίσου κλήρου µε αυτόν που παραχωρούνταν στους γηγενείς.341

336
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικόν Συνέδριον. Ο τρόπος της αποζηµιώσεως των δικαιούχων προσφύγων. Αι
καταγγελθείσαι εις βάρος των προσφύγων παρανοµίαι. Η Τρίτη ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 22
Απριλίου 1926, αριθµ. 1472, σ. 5.
337
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικόν Συνέδριον. Ο κ. Τσουδερός αναλύει εξ ονόµατος της Εθνικής Τραπέζης
την σύµβασιν δια τα µουσουλµανικά κτήµατα. Τέταρτη ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 23
Απριλίου 1926, αριθµ. 1473, σ. 3. Η Εθνική Τράπεζα στήριξε απόλυτα το κυβερνητικό πρόγραµµα της
αγροτικής και αστικής αποκατάστασης βλ. Μ. ∆ρίτσα, «Πίστη και Βιοµηχανία στο Μεσοπόλεµο»,
Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.),
Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 191.
338
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικόν Συνέδριον. Τα κρατούµενα υπό των Τούρκων γυναικόπαιδα του Πόντου.
Η εν Μακεδονία περιουσία του Χαµίτ και των πριγκήπων. Η έκτη ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή
25 Απριλίου 1926, αριθµ. 1475, σ. 5.
339
΄΄Το Β΄ Παµπροσφυγικόν Συνέδριον. Ο κ. Πατρίκιος τονίζει ότι δέον ν’ αποζηµιωθούν οι
πραγµατικώς πτωχοί πρόσφυγες πρώτον. Όγδοη ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 27 Απριλίου 1926,
αριθµ. 1477, σ. 3.
340
΄΄Το αγροτικόν προσφυγικόν συνέδριον. Η χθεσινή έναρξις. Ο λόγος του κ. Φίλανδρου΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 24 Μαΐου 1926, αριθµ. 1502, σ. 3.
341
΄΄Το αγροτικόν προσφυγικόν συνέδριον. Αι αποζηµιώσεις των αγροτών προσφύγων. Η δεύτερη
ηµέρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 25 Μαΐου 1926, αριθµ. 1503, σ. 3.
 95

Στις αρχές Μαΐου του 1926, ο Πάγκαλος ανακοίνωσε την απόφασή του να
δηµιουργήσει το δικό του κόµµα, το κόµµα της «καταστάσεως», και µετά να
προκηρύξει εκλογές για τη σύσταση βουλής και γερουσίας. Στο κόµµα θα
εντάσσονταν πολιτικοί που αποσχίστηκαν από τα ήδη υπάρχοντα κόµµατα,
στρατιωτικοί και διάφοροι τοπικοί παράγοντες. Ο Πάγκαλος επίσης εκτός από το
κόµµα της «καταστάσεως» δροµολόγησε και την ίδρυση ενός νέου «ριζοσπαστικού»
κόµµατος που θα απαρτιζόταν από πρόσφυγες, αγρότες και εργάτες και γενικότερα
από στοιχεία των εργαζόµενων τάξεων. Οι βάσεις για την ίδρυση του
«ριζοσπαστικού» κόµµατος είχαν τεθεί και είχαν πραγµατοποιηθεί επαφές µε
σωµατεία και εργατικές ενώσεις. Στην οργανωτική επιτροπή του κόµµατος
συµµετείχε και ο Πατρίκιος ως απλό µέλος. Ο Πάγκαλος είχε ανακοινώσει στην
οργανωτική επιτροπή του «ριζοσπαστικού» κόµµατος ότι το πρόγραµµα του νέου
κόµµατος έπρεπε να συµφωνεί µε το κυβερνητικό και συνέστησε εντατική εργασία
για τις επικείµενες εκλογές, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ο χρόνος διεξαγωγής τους δεν
ήταν µακριά.342
Στις 19 Ιουλίου 1926 ορκίστηκε κυβέρνηση µε επικεφαλή τον Αθανάσιο Ευταξία
και πολλά από τα υπουργεία δόθηκαν σε πρόσωπα από τον αντιβενιζελικό χώρο. Η
κυβέρνηση Ευταξία διέπραξε σφάλµατα στην εξωτερική πολιτική και στην
εσωτερική επικράτησε κακοδιοίκηση. Το καθεστώς του Πάγκαλου ανατράπηκε τον
Αύγουστο του 1926 από τον Γ. Κονδύλη, που σχηµάτισε κυβέρνηση στις 26
Αυγούστου και διενήργησε τις εκλογές της 7ης Νοεµβρίου του 1926.343

342
΄΄Η σύµπηξις του κόµµατος της «καταστάσεως» θα καταστεί δυνατή πιθανώτατα περί τα µέσα
Μαΐου. Ο κ. Πάγκαλος προς την επιτροπήν του προσφυγικού κόµµατος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 2
Μαΐου 1926, αριθµ. 1482, σ. 6.
343
Α. Βερέµης, «Οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από την αντεπανάσταση του 1923 ως την ανατροπή
του Παγκάλου», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 293 και 295-296.
 96

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η Ι∆ΡΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ

ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1926

1) Η ίδρυση των προσφυγικών κοµµάτων και η κίνηση της αποχής

Η δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου, για την µη επίλυση των

προβληµάτων του και για την ελλιπή αποκατάστασή του, είχε δηµιουργήσει ήδη από
το 1924 την εντύπωση ότι η ανεξάρτητη πολιτική του εκπροσώπηση θα οδηγούσε
ταχύτερα στην αποκατάσταση. Τα προσφυγικά συνέδρια που είχαν διεξαχθεί στη
Θεσσαλονίκη και την Αθήνα είχαν καλλιεργήσει την εντύπωση αυτή και είχαν
προετοιµάσει το έδαφος. Επιπλέον η δυσαρέσκεια από την πολιτική στο προσφυγικό
ζήτηµα του Μιχαλακόπουλου επιτάχυνε την όλη διαδικασία. Καταλυτικό ρόλο στην
ίδρυση τουλάχιστο του πρώτου προσφυγικού κόµµατος, του Κόµµατος της
Αποκατάστασης Προσφύγων, φαίνεται ότι έπαιξε και το επεισόδιο στο Κιούπκιοϊ των
Σερρών καθώς και ο φόβος για τον πολιτικό προσεταιρισµό των προσφύγων από το
Κ.Κ.Ε. Σύµφωνα µε το ανακοινωθέν που εκδόθηκε από το Κόµµα της
Αποκατάστασης των Προσφύγων, το Νοέµβριο του 1924, περίοδος που αναγγέλθηκε
η ίδρυσή του, οι λόγοι του σχηµατισµού του ήταν η άθλια κατάσταση του
προσφυγικού κόσµου, η κρατική ανεπάρκεια στην επίλυση του προσφυγικού
ζητήµατος, οι συγκρούσεις µεταξύ γηγενών και προσφύγων και η προσπάθεια του
κοµµουνιστικού κόµµατος να προσεταιριστεί τους πρόσφυγες. Στόχοι του ήταν η
αποκατάσταση των σχέσεων γηγενών και προσφύγων µε την άρση του ψυχρού
κλίµατος που επικρατούσε, ιδιαίτερα ύστερα από τις αιµατηρές συγκρούσεις στο
Κιούπκιοϊ των Σερρών, και η πλήρης χειραφέτηση του προσφυγικού κόσµου από τα
υφιστάµενα πολιτικά σχήµατα. Επίσης επιδίωκε την έκδοση εντόκων κρατικών
οµολογιών για την περιουσία που εγκαταλείφθηκε στην Τουρκία, τη δίκαιη κατανοµή
των µουσουλµανικών κτηµάτων και την ίδρυση παµπροσφυγικής τράπεζας. Ήταν
αντίθετο µε την ύπαρξη της Ε.Α.Π. και δήλωνε ότι θα συνεργαζόταν µε οποιοδήποτε
κόµµα που θα αποδεχόταν τις αρχές του. Το πρόγραµµά του υπέγραφε ο Α.
Αναστασιάδης ως επικεφαλής, ενώ τα µέλη της διοικητικής επιτροπής, προσφυγικής
καταγωγής, ήταν οι Κ. Κωνσταντινίδης, Α. Αλεξόπουλος, Β. Κοτζακίδης και ∆.
Μιχαηλίδης. Στη διοικητική επιτροπή του κόµµατος συµµετείχαν και οι γηγενείς Π.
Αθανασούλης, Σ. Σιδέρης και Κ. Ρουµπέσης. Το παρακάτω απόσπασµα από το
ανακοινωθέν της ίδρυσης του ήταν ενδεικτικό της ιδεολογίας του κόµµατος:
«Το κόµµα ηµών, κατιδόν ότι ο διχασµός του Έθνους προήλθε και
υφίσταται, πλήν των άλλων αιτιών, και εκ της προσπαθείας των
κρατούντων υπέρ µονοπωλιακής προστασίας των προσφύγων, καίτοι το
Έθνος αδιαιρέτως και αγογγύστως προσέφερε πάν ό,τι ήτο δυνατόν να
προσφέρη υπέρ αυτών, υποστάν αδιαµαρτυρύτως τας βαρυτέρας των
φορολογιών, δηλοί ρητώς και απεριφράστως, ότι µακράν πάσης
υπερβαλλούσης φιλοδοξίας, θέλει εφαρµόσει πολιτικήν καθαρώς εθνικήν
και ελληνοπρεπή, αποβλέπουσαν εις την ανασύνδεσιν της ελληνικής
οικογενείας και την οριστικήν αποκατάστασιν των προσφύγων επί των
κάτωθι γενικών αρχών, επιφυλασσόµενον όπως εντός του δυνατού
χρονικού ορίου αναπτύξη λεπτοµερώς το πρόγραµµα αυτού. Επειδή το
προσφυγικόν ζήτηµα δεν δύναται να νοηθή κεχωρισµένον µονοµερώς,
αλλά είναι αλληλένδετον µετά του όλου εθνικού οργανισµού, το κόµµα
ηµών δηλοί ότι δεν αναγνωρίζει την Συνθήκην της Λωζάννης περί
 97

ανταλλαγής των πληθυσµών, ως γενοµένην παρά την γνώµην και θέλησιν

αυτών, αλλά θέλει επιδιώξει την τροποποίησιν αυτής επί τη βάσει
ηθικωτέρων ελατηρίων, αντλούν το δικαίωµα εκ της αρχής της
αυτοδιαθέσεως των λαών, λαµβανοµένων υπ’ όψιν ότι ειδικαί συµβάσεις
δια πληθυσµούς ελάσσονος των δέκα µυριάδων είδον το φώς υπό το
κάλλυµα των µειονοτήτων».344
Πριν από την εκλογική αναµέτρηση του 1926, το κόµµα προσπάθησε να
συµπράξει µε τον Κ. Ζαβιτσιάνο, χωρίς όµως επιτυχία, οπότε και κατέβηκε αυτόνοµα
στις εκλογές. ∆εν ανήκε στα µικρά κόµµατα που υποστήριξαν ή συνεργάστηκαν µε
τη φιλελεύθερη παράταξη, στην οποία ασκούσε έντονη αντιπολιτευτική κριτική.345
∆εν ήταν τυχαίο που η Καθηµερινή δηµοσίευσε τα ανακοινωθέντα του Κόµµατος
Αποκαταστάσεως Προσφύγων και τις δηλώσεις του αρχηγού του, που κατά κύριο
λόγο στρέφονταν εναντίον της πολιτικής των φιλελεύθερων κοµµάτων. Άλλωστε από
τη ρητορεία που χρησιµοποίησε το συγκεκριµένο κόµµα στο πρώτο ανακοινωθέν,
που εξηγούσε τα αίτια της ίδρυσής του και τις επιδιώξεις του, διαγραφόταν η
προτίµησή του στο χώρο της αντιβενιζελικής παράταξης, η οποία ενθάρρυνε την
κίνηση ανεξάρτητων προσφυγικών κοµµάτων για να αποδυναµώσει το κόµµα των
Φιλελευθέρων.346
Κατά τη διάρκεια της παγκαλικής δικτατορίας, το Μάιο του 1926, ιδρύθηκε το
Ριζοσπαστικό Κόµµα, µε πρωτοβουλία του Πάγκαλου που ήθελε να δώσει µια
επικάλυψη δηµοκρατίας στις εκλογές, που σκόπευε να διοργανώσει και για να έχει
ένα αντίπαλο κόµµα, στο κόµµα της «καταστάσεως» που είχε ιδρύσει, το οποίο θα
ήταν σε θέση να ελέγχει. Το Ριζοσπαστικό Κόµµα αποτελούνταν από εκπροσώπους
εργατικών τάξεων και πρόσφυγες.347
Μετά την κατάλυση της δικτατορίας του Πάγκαλου έγιναν αρκετές ζυµώσεις
ενόψει της εκλογικής αναµέτρησης του 1926. Η βενιζελική παράταξη είχε αντιληφθεί
ότι η δυσαρέσκεια των προσφύγων, για τη στασιµότητα των ζητηµάτων της
αποκατάστασης µπορούσε να τους αποµακρύνει από τον πολιτικό χώρο των
Φιλελευθέρων, για αυτό το λόγο προχώρησε στην ίδρυση δυο κοµµατικών σχηµάτων
θέλοντας παράλληλα να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία πολλών προσφύγων πολιτευτών
να ενταχθούν στους συνδυασµούς και τη γενική επιθυµία του προσφυγικού κόσµου
για τη δηµιουργία προσφυγικών κοµµάτων. Ίδρυσε το Φιλελεύθερο Προσφυγικό
Κόµµα, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Θεµιστοκλής Σοφούλης και το Κόµµα
ανεξαρτήτων και προσφύγων του Αριστοµένη Μητσοτάκη, που είχε αποσκιρτήσει
από τη ∆ηµοκρατική Ένωση. Το κόµµα του Σοφούλη, που είχε και τις περισσότερες
προσδοκίες να αποσπάσει τις προσφυγικές ψήφους, έθεσε, σύµφωνα µε το ιδρυτικό
του ανακοινωθέν ως στόχο την πολιτική οργάνωση του προσφυγικού κόσµου και την
344
΄΄Το Κόµµα της Αποκαταστάσεως των Προσφύγων. Τα κυριώτερα σηµεία του προγράµµατος. Το
εκδοθέν ανακοινωθέν. Έκκλησις προς τους πρόσφυγας πληρεξούσιους να παραιτηθούν΄΄, Η
Καθηµερινή, Κυριακή 9 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1290, σ. 5. Το Κόµµα της Αποκαταστάσεως των
Προσφύγων κατήρτισε αµιγείς προσφυγικούς συνδυασµούς στις περιφέρειες Αθηνών, Πειραιώς,
Ευβοίας, Ιωαννίνων, Πρεβέζης και Άρτας, ∆ράµας, Καβάλας, Ροδόπης, Έβρου και Χανίων, βλ. ΄΄Αι
χθεσιναί συνεννοήσεις Καφαντάρη και προσφύγων δια τον καταρτισµόν του βενιζελικού συνδυασµού
Αθηνών. Ζωηρά εξέγερσις µεταξύ των προσφύγων δια τα «παζαρέµατα». Οι συνδυασµοί του
Κόµµατος Αποκαταστάσεως΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 27 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 354, σ. 4.
345
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η πρότασις περί αναβολή των εκλογών΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 26
Σεπτεµβρίου 1926, αριθµ. 324, σ. 2.
346
Βλ. τις δηλώσεις του επικεφαλής του κόµµατος στην Καθηµερινή, ΄΄Το Κόµµα Αποκαταστάσεως
Προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 12 Νοεµβρίου 1924, αριθµ. 1292, σ. 4.
347
Βλ. παρακάτω σ. 104 και ΄΄Αι βασικαί αρχαί του συγκροτηθέντος νέου «Ριζοσπαστικού» κόµµατος.
Τα αίτια της ιδρύσεως και οι σκοποί αυτού. Απαντήσεις εις τα ψεύδη του «Ταχυδρόµου»
Θεσσαλονίκης΄΄, Προσφυγική Φωνή, Σάββατο 8 Μαΐου 1926, αριθµ. 237, σ. 4.
 98

επίτευξη της πολιτικής του συνοχής.348 Στους συνδυασµούς του κόµµατος

συµµετείχαν πολιτικοί παράγοντες του βενιζελικού χώρου, ενώ θεωρήθηκε ότι το
κόµµα ενισχύθηκε από την κυβέρνηση του Κονδύλη και περιλάµβανε στους κόλπους
του στελέχη που δεν κατάφεραν να ενσωµατωθούν στα ψηφοδέλτια των
Φιλελευθέρων. Από την πλευρά των προσφύγων κυρίαρχο ρόλο στο κόµµα έπαιξε ο
Αντώνιος Αθηνογένης που ήταν ένας από τους υποστηρικτές του Κονδύλη και
κατήλθε υποψήφιος στην περιφέρεια των Αθηνών.349
Επίσης σχηµατίστηκαν δυο ακόµα προσφυγικά κόµµατα πριν από τις εκλογές,
που προήλθαν από την πρωτοβουλία των ίδιων των προσφύγων ή των προσφυγικών
οργανώσεων που τα ίδρυσαν. Το πρώτο ήταν το Ανεξάρτητο Προσφυγικό Κόµµα,
που σε συνεργασία µε αρκετές προσφυγικές οργανώσεις υποστήριξε το σχηµατισµό
ανεξάρτητων συνδυασµών, οι οποίοι ήταν απαραίτητο να αποτελούνταν από
προσφυγικά στελέχη που δεν είχαν καµία σχέση µε τα βενιζελικά κόµµατα.350 Λίγο
πριν από τις εκλογές φαινόταν αποφασισµένο να αντισταθεί στις πιέσεις του
πρωθυπουργού Γ. Κονδύλη για διάλυση των ανεξάρτητων προσφυγικών κοµµάτων.
Απηύθυνε µάλιστα και δριµύτατο ανακοινωθέν καυτηριάζοντας τη σύσταση του
Κονδύλη να καταψηφιστούν οι ανεξάρτητοι προσφυγικοί συνδυασµοί, τονίζοντας ότι
ο προσφυγικός κόσµος είχε πλέον αφυπνιστεί πολιτικά. Το σύνθηµα το οποίο
χρησιµοποιούσε ήταν «οι πρόσφυγες δια τους πρόσφυγας».351 Το δεύτερο ήταν το
Εθνικό Προσφυγικό Κόµµα, που ιδρύθηκε στις 3 Σεπτεµβρίου του 1926. Στην
διοικητική επιτροπή του κόµµατος επικεφαλής ήταν ο ∆ηµήτριος. Βεϊνόγλου.352 Το
Εθνικό Προσφυγικό Κόµµα, στις εκλογές του Νοεµβρίου του 1926, επεδίωξε να
συνεργαστεί µε το κόµµα του Σοφούλη και να κατέλθει στις εκλογές µε την επωνυµία
Ένωσις Προσφύγων.353
Τελικά από τα κόµµατα που ιδρύθηκαν µόνο το Ανεξάρτητο Προσφυγικό Κόµµα
µπορεί να χαρακτηριστεί ως ανεξάρτητο και προσφυγικό. Τα υπόλοιπα ανήκαν στη
σφαίρα επιρροής της βενιζελικής και της αντιβενιζελικής παράταξης. Οι υπεύθυνοι
του Ανεξάρτητου Προσφυγικού Κόµµατος γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι ο
προσεταιρισµός της ψήφου των προσφύγων θα στεφόταν από αποτυχία, εξαιτίας της
προσήλωσης του προσφυγικού κόσµου στον πολιτικό χώρο των Φιλελευθέρων. Γι’
αυτό το λόγο προσπαθούσαν να καταδείξουν ότι το Φιλελεύθερο κόµµα ήταν
υπεύθυνο για την ελλιπή αποκατάσταση και εκµεταλλεύονταν τον προσφυγικό κόσµο
δίνοντας µόνο υποσχέσεις, για να κερδίσουν την ψήφο του. Το βασικό τους
επιχείρηµα ήταν ότι µόνο ένα προσφυγικό κόµµα θα µπορούσε να πιέσει την
κυβέρνηση, που θα σχηµατιζόταν, να επιλύσει τα προβλήµατα των προσφύγων.
Επιπλέον τόνισαν ότι σκόπιµα ο βενιζελικός πολιτικός χώρος καλλιεργούσε κλίµα
διχασµού ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς, για να πολώσει το πολιτικό κλίµα και

348
΄΄Προσφυγική Στήλη. Νέον προσφυγικόν κόµµα΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 9 Μαρτίου 1926, αριθµ. 127, σ.
2.
349
΄΄Οι πρόσφυγες απεχώρησαν των βενιζελικών. Καταρτίζουν ήδη οριστικώς αµιγείς προσφυγικούς
συνδυασµούς. Πως απέτυχεν η προσπάθεια του Σοφούλη. Η κυβερνητική ανάµειξις΄΄, Η Καθηµερινή,
Πέµπτη 21 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1920, σ. 2 και Ν. Οικονόµου, «Η περίοδος από το Σεπτέµβριο του
1926 ως το Φεβρουάριο του 1935», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 305
350
Η Καθηµερινή, ό.π.
351
΄΄∆εν παραιτούνται οι πρόσφυγες υποψήφιοι. Παραιτήθησαν µόνον οι οπαδοί του κ. Κονδύλη΄΄, Η
Πρωία, Πέµπτη 4 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 362, σ. 6.
352
Για τα υπόλοιπα µέλη της διοικητικής επιτροπής βλ. ΄΄Προσφυγική Στήλη. Αρχαιρεσίαι΄΄, Η
Πρωία, ∆ευτέρα 6 Σεπτεµβρίου 1926, αριθµ. 304, σ. 2.
353
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η Ένωσις των Προσφύγων΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 10 Οκτωβρίου 1926, αριθµ.
337, σ. 2 και ΄΄Προσφυγική Στήλη. Εθνικόν Προσφυγικόν Κόµµα΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 12 Οκτωβρίου
1926, αριθµ. 339, σ. 2.
 99

να προσεταιριστεί τις προσφυγικές ψήφους. Στην προσπάθειά του αυτή απέδωσαν και
την ίδρυση των κοµµάτων του Σοφούλη και του Μητσοτάκη, µια και οι ιδρυτές τους
προέρχονταν από τον χώρο των Φιλελευθέρων ο πρώτος, και της ∆ηµοκρατικής
Ένωσης ο δεύτερος, µε αποτέλεσµα η κίνησή τους να θεωρηθεί ως µια προσπάθεια
να κρατηθεί ο προσφυγικός κόσµος στις παραπάνω παρατάξεις. Άλλωστε στα
κόµµατα αυτά συµµετείχαν και γηγενείς, µε στόχο να επεκταθεί το εύρος της
εκλογικής βάσης.354
Οι δύο µεγάλες πολιτικές παρατάξεις οι βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί
αντιµετώπισαν, όπως ήταν εύλογο, µε διαφορετικό τρόπο την ίδρυση των
προσφυγικών κοµµάτων. Οι αντιβενιζελικοί θεωρούσαν ότι η ξεχωριστή πολιτική
εκπροσώπηση του προσφυγικού κόσµου αποτελούσε το πρώτο βήµα της πολιτικής
τους χειραφέτησης και δείγµα ότι οι πρόσφυγες είχαν πλέον συνειδητοποιήσει την
εκµετάλλευση των βενιζελικών.355 Ο ίδιος ο αρχηγός του Λαϊκού Κόµµατος,
Παναγής Τσαλδάρης, σε άρθρο του, που δηµοσίευσε η Καθηµερινή, εξέφρασε την
ικανοποίησή του για τον καταρτισµό ανεξάρτητων προσφυγικών συνδυασµών,
χαρακτηρίζοντας την ενέργεια αυτή δίκαιη και ανταποκρινόµενη στα
κοινοβουλευτικά ήθη.356 Ανέφερε µάλιστα ότι, όπως οι Ακαρνάνες εκλέγουν τον
Καφαντάρη και οι Αχαιοί και οι Ηλείοι τον Μιχαλακόπουλο, έτσι και ο προσφυγικός
κόσµος ήταν δίκαιο και δηµοκρατικό να επιθυµούσε να εκλέξει τους δικούς του
αντιπροσώπους. Οι µέχρι τότε βουλευτές των προσφύγων χαρακτηρίζονταν από τον
Τσαλδάρη ως πειθήνιοι εκπρόσωποι των Φιλελευθέρων, που δεν αγωνίστηκαν όσο
έπρεπε για τα συµφέροντα των προσφύγων, ενώ ο προσφυγικός κόσµος είχε
αντιµετωπιστεί ως εκλογικό υλικό που µεταφέρονταν από τόπο σε τόπο, για να
ικανοποιήσει τις εκλογικές ανάγκες του Φιλελεύθερου κόµµατος. Κατέκρινε την
πολιτική που άσκησαν οι κυβερνήσεις των Φιλελευθέρων στο προσφυγικό ζήτηµα
και υπογράµµισε ότι το µίσος που ενέσπειραν οι Φιλελεύθεροι στους πρόσφυγες, για
την αντιβενιζελική παράταξη και για τις προθέσεις της, ήταν ένα από τα πολλά
τεχνάσµατά τους για να τον κρατούν υποχείριο τους. Κατέληξε τονίζοντας ότι η
πολιτική των βενιζελικών απέναντι των προσφύγων οδήγησε τελικά στην πολιτική
τους αποµάκρυνση από τη φιλελεύθερη παράταξη.357
Από την πλευρά των βενιζελικών οι εκλογές του 1926, όπως και οι επόµενες
είχαν το χαρακτήρα δηµοψηφίσµατος για το πολίτευµα και οι πρόσφυγες έπρεπε µε
την ψήφο τους να υποστηρίξουν το δηµοκρατικό πολίτευµα και όχι τη βασιλεία που
ήταν υπεύθυνη για τη µικρασιατική καταστροφή. Το Ελεύθερο Βήµα καλούσε τον

354
Κ. Κατσάπης., ό.π., σ.135-136.
355
Η Καθηµερινή λίγο πριν από τις εκλογές του Νοεµβρίου τόνισε χαρακτηριστικά:
«Παρά τας καταβαλλοµένας µυρίας όσας προσπαθείας των βενιζελικών κοµµάτων και
παρά τας συστάσεις της Κυβερνήσεως, ο προσφυγικός πληθυσµός φέρεται ήδη εις την
απόφασιν όπως µείνη ξένος προς την εκλογικήν πάλην ή το πολύ κατέλθη εις τας εκλογάς
υποδεικνύων ιδίους υποψηφίους. Τας αποφάσεις ταύτας εµπνέει εις την µεγίστην
πλειονότητα του προσφυγικού κόσµου, η αντίληψις ότι εµπαιχθείς ως ενεπαίχθη µέχρι
τούδε παρ’ όλων των βενιζελικών Κυβερνήσεων, ιδίως εις το ζήτηµα των αποζηµιώσεων
του, δεν πρόκειται οπωσδήποτε να εξηπηρετήση την υπόθεσίν του δια των ιδίων αυτών
ανθρώπων, οι οποίοι επί τετραετίαν τον ενέπαιξαν», βλ. ΄΄Οι πρόσφυγες θα µείνουν
µακράν του εκλογικού αγώνος. ∆εν θα ανεχθούν νέαν βενιζελικήν εκµετάλλευσιν. Μια
έκκλησις των ανταλλαξίµων΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1913,
σ. 1-2.
356
Για την άνοδο του Τσαλδάρη στην αρχηγία του Λαϊκού κόµµατος και την ιστορία του κόµµατος βλ.
Γ. Βούρος, Παναγής Τσαλδάρης 1867 – 1936. Η ζωή και ο αγών του, εκδ. Ελληνική Εκδοτική Εταιρία,
Αθήνα 1955, σ. 62 – 70.
357
Π. Τσαλδάρης, ΄΄Οι πρόσφυγες, ο βενιζελισµός και το συµφέρον των΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 16
Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1914, σ. 1.
 100

προσφυγικό κόσµο να συµµετάσχει ενωµένος στο δηµοκρατικό αγώνα εναντίον των

αντιβενιζελικών κοµµάτων.358 Επιπλέον τονιζόταν ότι η ξεχωριστή πολιτική
εκπροσώπηση των προσφύγων ισοδυναµούσε µε ίδρυση ιδιαίτερων εκλογικών
συλλόγων, που οι πρόσφυγες είχαν αρνηθεί στις προηγούµενες εκλογές και ήταν
πάγια θέση των αντιβενιζελικών κοµµάτων. Απέδωσαν το γεγονός της συγκρότησης
των προσφυγικών κοµµάτων στις φιλοδοξίες ορισµένων προσφύγων να καταλάβουν
το βουλευτικό αξίωµα και τόνισαν ότι οφέλη από τη συγκρότηση αυτή θα είχαν µόνο
οι αντιβενιζελικοί. Στις εξορµήσεις που πραγµατοποιούσαν οι πρόσφυγες υποψήφιοι
του φιλελεύθερου συνδυασµού στους προσφυγικούς συνοικισµούς τονίστηκε η
ανάγκη της µαζικής υποστήριξης των προσφύγων στο κόµµα των Φιλελευθέρων, για
την οριστική στερέωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και για τη δηµιουργία µιας
ισχυρής κυβέρνησης, απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονοµική ανασυγκρότηση
της χώρας, από την οποία εξαρτιόταν και η λύση του προσφυγικού ζητήµατος. Οι
υποψήφιοι επισήµαναν ότι ενδεχόµενη υποστήριξη του προσφυγικού κόσµου προς τα
ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα θα εξόπλιζε τους εχθρούς της δηµοκρατίας και θα
εµπόδιζε την πρόοδο των προσφυγικών ζητηµάτων.359 Ιδιαίτερα για το κόµµα του
Σοφούλη, λίγο πριν από τις εκλογές, ο φιλελεύθερος Τύπος δηµοσίευσε και ένα
άρθρο του Ελευθέριου Βενιζέλου, που σχολίαζε αρνητικά την ίδρυση του και
σηµείωνε χαρακτηριστικά, προκαταλαµβάνοντας την ψήφο του προσφυγικού
κόσµου:
«Η σύµπραξις των κυρίων Καφαντάρη και Μιχαλακοπούλου είνε από πάσα
έποψιν ευχάριστος, και λυπηρόν είνε µόνον ότι δεν µετέχει της
συνεργασίας και ο κ. Σοφούλης, αλλά καταρτίζει ιδίους συνδυασµούς
προσφυγικούς, των οποίων η συγκρότησις αντιτίθεται εις την εύλογον και
ισχυράν αντίστασιν, την οποίαν ούτοι αντέταξαν, όταν κατά τας εκλογάς
του 1923 υπεστηρίχθη υπό τινών ότι έπρεπε ν’ αποτελέσουν ιδιαιτέρους
εκλογικούς συλλόγους».360
Το Κ.Κ.Ε. ήταν αντίθετο στην ίδρυση προσφυγικών κοµµάτων. Υποστήριξε ότι η
προσχώρηση των προσφύγων στα υπάρχοντα κόµµατα καθώς και στα ανεξάρτητα
προσφυγικά, µε τους παλαιούς και νέους πρόσφυγες υποψήφιους δεν θα έδινε τη

358
Το Ελεύθερο Βήµα ανέφερε χαρακτηριστικά:
«Ηµείς δεν θα υποδείξωµεν εις τους εκ Μικράς Ασίας και Θράκης Έλληνας πολίτας
τίποτε. Επιθυµούµεν όµως να µεταβούν µεθαύριον εις τα τµήµατα δια να εκλέξουν τους
αντιπροσώπους των τελείως φωτισµένοι, λεπτοµερώς κάτοχοι της εννοίας των προτάσεων,
αίτινες ενώπιόν τους τίθενται. Πρέπει να γνωρίζουν εντελώς καθαρά τι θα σηµαίνη η
ψήφος, την οποίαν ενδεχοµένως θα έδιδαν εις τα αντίπαλα της δηµοκρατικής παρατάξεως
κόµµατα, ή εις µιαν ή εις πολλάς από τα αναριθµήτους προσφυγικάς οµάδας που
τελευταίως ως ανεξάρτητοι από πάσης γωνίας της ελληνικής γης εξεφύτρωσαν… Αλλά τα
αντιβενιζελικά κόµµατα είνε µοναρχικά. Η επικράτησις των θα σηµάνη την πτώσιν της
δηµοκρατίας και την επάνοδον της βασιλείας µε την εκδιωχθείσαν δυναστείαν των
Γλύξβουργ. Οι προσφυγικοί πληθυσµοί είνε από ανατροφής και παραδόσεως
δηµοκρατικοί. Θα ήτο ύβρις εναντίον της ωριµότητος της πολιτικής αυτών συνειδήσεως,
εάν τους απεδίδαµεν µεταστροφήν εις τα δηµοκρατικά τους φρονήµατα», βλ. ΄΄Και πάλιν
δια τους πρόσφυγας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 15 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1645, σ.
1.
359
΄΄Η χθεσινή ζωηρά κίνησις των Φιλελευθέρων. Ενθουσιώδης υποδοχή υποψηφίων εις τους
προσφυγικούς συνοικισµούς΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1657, σ. 4, ΄΄Η
χθεσινή εκλογική κίνησις. Ενθουσιώδης υποδοχή εις τους συνοικισµούς των υποψηφίων των
Ηνωµένων Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 1 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1664, σ. 4 και
΄΄Ενθουσιώδεις εκδηλώσεις υπέρ των Φιλελευθέρων. Οι υποψήφιοι εν µέσω γηγενών και προσφύγων
του Πειραιώς. Ο εκφωνηθείς λόγος υπό του κ. Γ. Στρίγκου εις τους συνοικισµούς Κοκκινιάς΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 2 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1665, σ. 5.
360
΄΄Το προσφυγικόν κόµµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 20 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1650, σ. 1.
 101

λύση στα προβλήµατα των προσφύγων, όπως δεν την είχε δώσει στο διάστηµα των
τεσσάρων ετών που µεσολάβησαν από την έλευσή τους. Θεωρούσε ότι ο ιδιαίτερος,
ξεχωριστός πολιτικός αγώνας των προσφυγικών κοµµάτων, παρόλη την απήχηση που
θα µπορούσε να είχε στους προσφυγικούς πληθυσµούς, απέβλεπε στην «αποπλάνηση
των εργαζοµένων προσφυγικών µαζών, στη σύγχυση και τη συγκάλυψη των ταξικών
αντιθέσεων και της ταξικής πάλης, τόσο µέσα στον ελληνικό καπιταλισµό, όσο και
στο ίδιο τον προσφυγικό πληθυσµό».361
Ο Ριζοσπάστης απευθυνόµενος στους πρόσφυγες τους κάλεσε να µην
παρασυρθούν «από όσα λέν ότι έκαναν οι παληοί προσφυγοπατέρες, ας µη πιστέψουν
υποσχέσεις των νέων υποψηφίων. Ακόµα ας µη ακούσουν εκείνους που τους λέν να
εκλέξουν µόνο πρόσφυγες. Οι απολογισµοί των µεν και οι υποσχέσεις των άλλων είνε
ψεύτικες. Ακόµα η Ελλάδα δεν διαιρείται σε ντόπιους και σε πρόσφυγες».362
Εποµένως αντιµετώπισε τους πρόσφυγες στις εκλογές του 1926 και πάλι όχι ως
οµάδα, αλλά τους χώρισε ταξικά και για αυτό άλλωστε υιοθέτησε και την τακτική του
ενιαίου µετώπου αγροτών, εργατών και προσφύγων.363 ∆εν έκανε το διαχωρισµό
ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς, αλλά σε πλούσιους εκµεταλλευτές και φτωχούς
εργάτες και αγρότες. Θεωρούσε ότι αυτονόητα οι πρόσφυγες θα ταυτίσουν τα
συµφέροντά τους µε αυτά των εργατών και των αγροτών, γιατί η προσφυγική
ιδιότητα δεν ήταν ταξικού χαρακτήρα, αλλά διατύπωση ειδικών συνθηκών κοινών για
ανόµοια ταξικά στρώµατα. Εποµένως θεωρούσε ότι ήταν αναπόφευκτη συνέπεια ο
συνασπισµός των οικονοµικά ασθενέστερων προσφύγων µε τους γηγενείς αγρότες
και εργάτες, γιατί δεν µπορούσε να ήταν ξεχωριστή η οικονοµική πολιτική πάλη των
προσφύγων από αυτή των αγροτών και των εργατών.364
Οι θέσεις του κόµµατος για την τακτική που έπρεπε να ακολουθηθεί στην
πολιτική προσέγγιση των προσφύγων, αγνόησαν το γεγονός ότι οι πρόσφυγες
θεωρούσαν ότι βρίσκονταν σε µια µεταβατική χρονική περίοδο και η οικονοµική τους
θέση θα βελτιωνόταν µε το πέρας της διαδικασίας της αποκατάστασης. Οι
δηµοκρατικές τους πεποιθήσεις και η οργάνωσή τους σε συλλόγους και σωµατεία
από τα οποία αναδεικνύονταν και οι πολιτικοί τους αντιπρόσωποι αναπόφευκτα τους
ενέταξε πολιτικά στους µηχανισµούς των αστικών κοµµάτων και κυρίως των
βενιζελικών. Κρίνοντας από το αποτέλεσµα των εκλογών το σύνθηµα που
χρησιµοποίησε το Κ.Κ.Ε. ότι το Κοινοβούλιο και οι πολιτικοί εκπρόσωποι δεν ήταν
ικανοί να δώσουν τη λύση στο προσφυγικό ζήτηµα δεν είχε την ανάλογη απήχηση
στον προσφυγικό κόσµο. Η παρότρυνση του κόµµατος να ενταχθούν οι πρόσφυγες
στα επαγγελµατικά σωµατεία των γηγενών και µαζί τους µε επαναστατικές
διαδικασίες να επιτύχουν την ανατροπή του αστικού καθεστώτος ακόµα φαινόταν µη
δελεαστική στους πρόσφυγες που θεωρούσαν ότι µόνο η ενιαία πολιτική τους
εκπροσώπηση θα έδινε την ώθηση για τη λύση των ζητηµάτων τους.
Εκτός από τα προσφυγικά κόµµατα οι δύο µεγάλες πολιτικές παρατάξεις του
µεσοπολέµου είχαν να αντιµετωπίσουν πριν από τις εκλογές του 1926 και την απειλή
της αποχής του προσφυγικού πληθυσµού, εξαιτίας της µη καταβολής των
προσφυγικών αποζηµιώσεων. Το ενδεχόµενο αυτό φόβισε ιδιαίτερα το κόµµα των
Φιλελευθέρων, ενώ αντίθετα η αντιβενιζελική παράταξη την προσφυγική αποχή,

361
΄΄Επίκαιρα ζητήµατα. Η προσφυγική κίνηση της αποχής΄΄, Ριζοσπάστης, Παρασκευή 15 Οκτωβρίου
1926, αριθµ. 55, σ. 1.
362
΄΄Οι πρόσφυγες ας προσέξουν΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 7 Σεπτεµβρίου 1926, αριθµ. 16, σ. 1.
363
΄΄Η ένωσις των ντόπιων και των προσφύγων΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 7 Οκτωβρίου 1926, αριθµ.
43, σ. 1 βλ. επίσης και Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τόµ. 2ος, σ. 563 – 564.
364
΄΄Η προσφυγική κίνηση της αποχής΄΄, Ριζοσπάστης, Παρασκευή 15 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 55, σ.
1.
 102

όπως και το σχηµατισµό των προσφυγικών κοµµάτων, την αντιµετώπισε µε θετικό

τρόπο, θεωρώντας την ως άλλο ένα δείγµα πολιτικής χειραφέτησης και ωριµότητας,
γιατί γνώριζε ότι θα είχε αρνητικό αντίκτυπο στην εκλογική αναµέτρηση µόνο για το
κόµµα των Φιλελευθέρων, µια και θα του αφαιρούσε τις πολύτιµες ψήφους του
προσφυγικού κόσµου, απαραίτητες για να κερδίσει την πλειοψηφία στη νέα Βουλή.
Ιδιαίτερο ρόλο στην κίνηση της αποχής έπαιξε αυτή την περίοδο η
Παµπροσφυγική Οργάνωσις Αµύνης ∆ικαιούχων Ανταλλαξίµων (Π.Ο.Α.∆.Α.). Η
Π.Ο.Α.∆.Α. ιδρύθηκε το 1924 από τους Σ. Σαραντίδη, Ευάγ. Καριπίδη, Μ.
Τσιγδέµογλου, Π. Παύλου, Α. Μαυρίδη, Σ. Εµφιετζόγλου, Α. Σταυρίδη κ.ά. Ανέλαβε
την πρωτοβουλία της σύγκλησης του πρώτου προσφυγικού συνεδρίου τον ∆εκέµβριο
του 1924. Το συνέδριο αυτό, εξαιτίας της αντίδρασης της Επιτροπείας Αλυτρώτων,
που επιδίωκε να έχει την πρωτοβουλία της σύγκλησης των προσφυγικών συνεδρίων
την περίοδο εκείνη, και των προσφύγων βουλευτών, είχε πενιχρή συµµετοχή. Το
παρακολούθησαν µόνο τα κόµµατα της αντιπολίτευσης και πραγµατοποιήθηκε από
τις 12 ως τις 19 ∆εκεµβρίου 1924 στην Αθήνα υπό την προεδρεία του πληρεξούσιου
Έβρου Περικλή Κουρτίδη. Το ψήφισµα του συνεδρίου αφορούσε στην καταβολή των
αποζηµιώσεων. Εκτός από το συνέδριο του 1924 η Π.Ο.Α.∆.Α. συµµετείχε ενεργά
και στο παµπροσφυγικό συνέδριο του Απριλίου του 1926. Από τα σηµαντικότερα
µέλη του πρώτου διοικητικού συµβουλίου της οργάνωσης ήταν ο γενικός γραµµατέας
της Γ. Σκούρσος και ο σύµβουλος και διευθυντής της εφηµερίδας Μικρασιατική,
φερέφωνο της Π.Ο.Α.∆.Α., Ευάγγελος Καριπίδης. Μετά την ανατροπή του Πάγκαλου
εκλέχτηκε νέο διοικητικό συµβούλιο που αποτελούνταν από τους Μιχαήλ
Τσιγδέµογλου, Αχιλλέα Κυριακίδη, Μικέ Μαραβέλια και Γεώργιο Φλώρο. Το νέο
διοικητικό συµβούλιο ήταν αρκετά δραστήριο µε αποτέλεσµα να έρθει σε συχνές
επαφές µε την Κυβέρνηση για να προωθήσει το ζήτηµα του καταρτισµού του
συµπληρωµατικού µητρώου για τις προσφυγικές αποζηµιώσεις και να επισπεύσει την
έκδοση των οµολογιών. Η Π.Ο.Α.∆.Α. διέθετε παραρτήµατα σε πολλές επαρχιακές
πόλεις. 365 Ηγετικά της στελέχη, όπως ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου,366 την περίοδο που
ακολούθησε διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο στην προσφυγική πολιτική κίνηση και
εκλέχτηκαν βουλευτές.
Πριν από τις εκλογές η οργάνωση κάλεσε, µε εγκύκλιο που δηµοσιεύτηκε στον
ηµερήσιο Τύπο, τον προσφυγικό κόσµο να απέχει από την εκλογική αναµέτρηση
365
Στα µέσα του καλοκαιριού του 1929 ο Βενιζέλος δέχτηκε να συµπεριληφθούν στους συνδυασµούς
των Φιλελευθέρων Αθηνών - Πειραιώς τρεις υποψήφιοι βουλευτές που προτάθηκαν από την
οργάνωση. Η ενέργεια αυτή χαρακτηρίστηκε µε αρνητικό τρόπο από τα υπόλοιπα κόµµατα και από
τους πρόσφυγες βουλευτές που δεν υποστηρίχτηκαν από την οργάνωση και δόθηκε η εντύπωση ότι τα
ηγετικά στελέχη της χρησιµοποιούσαν την ισχύ της για ατοµικές τους φιλοδοξίες. Το 1930 όταν
υπογράφτηκε το ελληνοτουρκικό σύµφωνο φιλίας και αποφασίστηκε ο συµψηφισµός των χρεών, µε
αποτέλεσµα να µην καταβληθούν οι αποζηµιώσεις που δικαιούνταν οι πρόσφυγες για την περιουσία
που είχαν εγκαταλείψει στην Τουρκία, η Π.Ο.Α.∆.Α. αντέδρασε µε µαζικά συλλαλητήρια. Μετά το
1930 και αφού έληξε το ζήτηµα της καταβολής των αποζηµιώσεων η οργάνωση παρήκµασε. Στις
εκλογές για νέο διοικητικό συµβούλιο που διενεργήθηκαν το Σεπτέµβριο του 1931 πρόεδρος
εκλέχτηκε ο Αχιλλέας Κυριακίδης. Τελευταίος πρόεδρός της ήταν ο Στλ. Ευδοξιάδης. Βλ. Α.Υ.Ε.,
φάκ. 1931 Β/8/Α, επιστολή Π.Ο.Α.∆.Α. προς το Υπουργείο Εξωτερικών, 5 Οκτωβρίου 1931. Βλ.
επίσης Κετσόγλου Θρασ., ΄΄Νέαι εστίαι και βωµοί. Η θλυρική «Π.Ο.Α.∆.Α.». Πως εις µιαν πολύ
συγκεχυµένη εποχήν, πλήρη εσωτερικών περιπετειών, ενεφανίσθη χωρίς θορύβους και
τυµπανοκρουσίας, η ζωηροτέρα και ορµητικωτέρα, γεµάτη δε από δύναµιν και ζωτικότητα, οργάνωσις
της προσφυγικής ιστορίας µας. Οι σκληρότατοι αγώνες της, προς όλας τας κατευθύνσεις΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 23 Ιουλίου 1939, αριθµ. 529, σ. 1, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 30
Ιουλίου 1939, αριθµ., 530, σ. 1, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 13 Αυγούστου 1939, αριθµ., 532, σ. 1,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27 Αυγούστου 1939, αριθµ., 534, σ. 1 και Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 3 Σεπτεµβρίου 1939, αριθµ., 535, σ. 1.
366
Βιογραφικά στοιχεία για τον Τσιγδέµογλου βλ στο Χ. Α. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 220 – 221.
 103

στην περίπτωση που δεν καταβάλλονταν οι αποζηµιώσεις των αστών προσφύγων

πριν από τις εκλογές. Συνέστησε ειδική επιτροπή που σκοπό είχε να συναντηθεί µε
όλους τους αρχηγούς των κοµµάτων και να τους ενηµερώσει για την απόφαση της
ολότητας των µελών της οργάνωσης να απέχουν από την εκλογική αναµέτρηση στην
περίπτωση που δεν πραγµατοποιηθεί η καταβολή της πρώτης προκαταβολής των
αποζηµιώσεων στους δικαιούχους και να τους ζητήσει να µεσολαβήσουν στην
κυβέρνηση για την εκπλήρωση των απαιτήσεων τους. Η γλώσσα που χρησιµοποίησε
στο ανακοινωθέν της ήταν αρκετά σκληρή και απειλητική και αυτό συναντάται για
πρώτη φορά σε ανακοίνωση προσφυγικής οργάνωσης.367
Μετά από τις επαφές που πραγµατοποιήθηκαν και την υπόσχεση που δόθηκε από
τον Κονδύλη ότι θα εκπληρωθούν οι απαιτήσεις των δικαιούχων προσφύγων αστών,
η Π.Ο.Α.∆.Α. αναδιπλώθηκε στις θέσεις της, διευκρινίζοντας ότι δεν προέτρεπε τον
προσφυγικό κόσµο σε αποχή από τις εκλογές, απλώς απαιτούσε να πραγµατοποιηθεί
η πληρωµή των αποζηµιώσεων πριν από την εκλογική αναµέτρηση, διαφορετικά να
µεταβληθεί η ηµεροµηνία των εκλογών. Τόνισε µάλιστα ότι η οργάνωση δεν
πρόσκειται σε καµία κοµµατική παράταξη και παράλληλα υπενθύµισε στην
Κυβέρνηση τα δηµοκρατικά φρονήµατα των προσφύγων, οι οποίοι σε καµία
περίπτωση δεν θα στήριζαν τους υποστηρικτές της µοναρχίας.368
Ωστόσο αξιοσηµείωτο ήταν ότι οι Φιλελεύθεροι θεωρούσαν ότι απειλούνταν
περισσότερο από την αποχή του προσφυγικού κόσµου από τις εκλογές και όχι από τα
ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα. Γι’ αυτό το λόγο έστρεψαν την αντιπολιτευτική
τους τακτική εναντίον της Π.Ο.Α.∆.Α. και όχι εναντίον των προσφυγικών κοµµάτων.
Για να αποτρέψουν τους πρόσφυγες να απέχουν από την εκλογική αναµέτρηση του
Νοεµβρίου του 1926, τους είχαν υποσχεθεί ότι θα άρχιζε η καταβολή των
αποζηµιώσεων στους αστούς πρόσφυγες την 1η Νοεµβρίου 1926, λίγο πριν την

367
Χαρακτηριστικό ήταν το παρακάτω απόσπασµα:
«… Θέλοµεν τα δίκηά µας, ζητούµεν τα λεφτά µας, που τέσσερα τώρα χρόνια πότε ο ένας
πότε ο άλλος µας τα στερούνε. Χώρτασε πειά η προσφυγιά από υποσχέσεις, λαγούς µε
πετραχείλια. Θέλοµεν έργα. Θέλοµεν τα λεφτά µας. Τι έγιναν τα λεφτά µας; Τι τάκαναν;
Πού βρίσκονται; Πόσα πόµειναν; Ποίοι τάχουν; Ποίοι µας στερούν το γάλα του µωρού
µας; Το ψωµί των παιδιών µας; Το γιατρικό του αρρώστου µας; Ποίοι και µε ποίο
δικαίωµα στερούν το βιό µας; Τη χαρά, το γέλιο, την ευτυχία και τον ήσυχο ύπνο; Αυτά
θέλει να µάθει η προσφυγιά. Αυτά κυνηγά να εξακριβώση η Π.Ο.Α.∆.Α. Η προσφυγιά που
ριµάχτηκε και ρεζηλεύτηκε µέσα σ’ αχούρια και τσαντήρια, µέσα στα χιόνια και στις
βροχές, µέσα στην πείνα, στις αρρώστιες, στις κακουχίες, στις δυστυχίες, στην καταφρόνια
και στο λογής – λογής ρεζιλίκι, γυρεύει ενωµένη το δίκαιο της. Φθάνει τέσσερα χρόνια
κακοµοιριά! Φτώχια! Και γύµνια! ∆εν γελιόµαστε πια µε υποσχέσεις. Ας αφήσουµε στην
µπάντα τους πολιτικάντηδες. Τι µας έκαναν έως σήµερα; Ποιος από αυτούς αναλαµβάνει
να πληρωθούµε προτού µας βρη χειµώνας; Κανείς! Ε! Γι’ αυτό και µεις όλοι µαζί σαν ένα
Σώµα, µια ψυχή, ας κουνηθούµε αδέλφια! Μόνον έτσι σαν δούνε οι τρανοί τη δύναµί µας
να τους τραντάζη το ραχάτι και τα πλούτη που έφτιαξαν εις βάρος µας τότε µόνον θα
πληρωθούµε. Και πρέπει να πληρωθούµε, πριν γίνουν εκλογές, σαν πληρωθούµε, είµαστε
έτοιµοι όλοι µας να στείλουµε το διαλεχτό µας στη Βουλή να παλέψη για τα δίκαιά µας.
Τώρα όµως η σκέψι µας και η θέλησί µας ένα πράγµα πρέπει να κυνηγήσουν. Τα λεφτά
µας πριν τις εκλογές… Το Κράτος και η Τράπεζα λένε και δηλώνουν επισήµως πώς στο
τέλος του φετεινού Οχτώβρη είνε έτοιµοι να µας πληρώσουν! Ε! Ας µείνουν και οι εκλογές
κάµποσες µέρες πίσω» βλ. ΄΄Οι πρόσφυγες θα µείνουν µακράν του εκλογικού αγώνος. ∆εν
θα ανεχθούν νέαν βενιζελικήν εκµετάλλευσιν. Μια έκκλησις των ανταλλαξίµων΄΄, Η
Καθηµερινή, Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1913, σ. 1-2.
368
΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί. Ανακοινωθέν των δικαιούχων ανταλλαξίµων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τρίτη 28 Σεπτεµβρίου 1926, αριθµ. 1628, σ. 5.
 104

εκλογική αναµέτρηση.369 Για το λόγο αυτό είχε ιδρυθεί και στεγάστηκε στο Ζάππειο,
κλιµάκιο συνεργείων για τον καταρτισµό του µητρώου των ανταλλαξίµων.
Καθηµερινά εγγράφονταν περίπου 7.000 ονόµατα, ενώ το ποσό των οµολογιών που
υπολογιζόταν ότι θα διανέµονταν στους αστούς πρόσφυγες την 1η Νοεµβρίου του
1926 ανέρχονταν στα 2 ½ δισεκατοµµύρια δραχµές. Οι αρχηγοί των Φιλελεύθερων
συνδυασµών Γεώργιος Καφαντάρης και Ανδρέας Μιχαλακόπουλος έρχονταν σε
συχνές επαφές µε τον υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας Εµµανουήλ Τσουδερό, για
να κατοχυρώσουν την ηµεροµηνία παράδοσης των οµολογιών πριν από τις εκλογές,
ενώ στην όλη προσπάθεια πρωτοστατούσε ο Γεώργιος Κονδύλης.370
Οι διεργασίες για την καταβολή των αποζηµιώσεων στους δικαιούχους
ανταλλαξίµων θεωρήθηκαν από τους αντιβενιζελικούς ως υποσχέσεις παροχών µε
στόχο να προσεταιριστεί η παράταξη των βενιζελικών την προσφυγική ψήφο και να
νοθευτεί το εκλογικό αποτέλεσµα. Όλες αυτές οι προεκλογικές υποσχέσεις θα
µπορούσαν σύµφωνα µε την επιχειρηµατολογία τους να αποτελέσουν αιτία ακύρωσης
του εκλογικού αποτελέσµατος.371
Το Κ.Κ.Ε. ήταν αντίθετο µε την κίνηση της αποχής, η οποία θεωρούσε ότι
εξυπηρετούσε µόνο τους µοναρχικούς κύκλους. Έκρινε ότι ήταν απαραίτητο οι
πρόσφυγες να συµµετάσχουν στις εκλογές για να έχουν τους αντιπροσώπους τους στη
νέα Βουλή. Για το ζήτηµα των αποζηµιώσεων οι θέσεις του κόµµατος ήταν να
δοθούν στο ακέραιο και σε χρήµατα στους αστούς και στους αγρότες πρόσφυγες που
είχαν οικονοµική ανάγκη, ενώ έκρινε ότι έπρεπε να εξαιρεθούν οι ευκατάστατοι
πρόσφυγες.372 Η εσπευσµένη λύση του ζητήµατος µε την καταβολή αποζηµιώσεων
σε µικρό ποσοστό προσφύγων, τέσσερις µέρες πριν από την εκλογική αναµέτρηση,
σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του κόµµατος, εξυπηρετούσε τα βενιζελικά κόµµατα, που
προχώρησαν σε αυτή τη λύση για καθαρά ψηφοθηρικούς σκοπούς.373
Μετά την ικανοποίηση των αιτηµάτων της για την παροχή των αποζηµιώσεων
πριν από την διενέργεια των εκλογών, η Π.Ο.Α.∆.Α. διενήργησε στις 24 Οκτωβρίου
1926 γενική συνέλευση των δικαιούχων ανταλλαξίµων και ανακοίνωσε την πρόοδο
που είχε συντελεστεί. Τηλεγράφησε µάλιστα και την εγκύκλιο στα παραρτήµατα της,
σε 68 επαρχίες, που ανακοίνωνε ότι θα καταβάλλονταν στους δικαιούχους
ανταλλάξιµους 25% του ποσού των αποζηµιώσεων µετρητοίς και 75% σε οµολογίες
σε χρονική περίοδο τεσσάρων µηνών, που θα άρχιζε από την 1η Νοεµβρίου 1926. Στη
συγκέντρωση τονίστηκε από το προεδρείο η συµβολή του Κονδύλη στην επιτυχή και
έγκαιρη λύση του ζητήµατος, καθώς επίσης και η ενότητα του προσφυγικού κόσµου
που αγωνίστηκε µε όλες του τις δυνάµεις για τα δίκαια αιτήµατά του. Αξιοσηµείωτο
ήταν ότι στις προτάσεις που προβλήθηκαν στη συνέλευση των ανταλλαξίµων ήταν να
ζητηθεί από όλους τους υποψήφιους πρόσφυγες βουλευτές να συµπεριλάβουν στα
προγράµµατα των κοµµάτων τους την υποχρέωση της αναγραφής στο Σύνταγµα των

369
΄΄Αι ενέργειαι των αρχηγών των κοµµάτων δια τας αποζηµιώσεις των δικαιούχων ανταλλαξίµων. Η
σηµερινή σύσκεψις των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 16 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1646, σ.
1 και Φ. Γρηγοριάδη, Ελληνική ∆ηµοκρατία, εκδ. Κεδρηνός, Αθήνα 1972, σ. 166.
370
΄΄Εις τους δικαιούχους ανταλλαξίµους. Απεφασίσθη να χορηγηθή µετά των οµολογιών δάνειον κατ’
αναλογίαν. Αι χθεσιναί ενέργειαι του κ. Κονδύλη και των αρχηγών των Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1647, σ. 2. Συνολικά από το 1926 ως το 1933, δόθηκαν σε
480.000 πρόσφυγες 6,7 δις. δρχ. από το ποσό αυτό το 20% δόθηκε σε µετρητά και το υπόλοιπο σε
οµολογίες βλ. Γ. Γιαννακόπουλος – Π. Κιτροµηλίδης (επιµ.), Προσφυγική Ελλάδα. Φωτογραφίες από
το Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1992, σ. 22.
371
΄΄Τα εκατοµµύρια΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 19 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1916, σ. 1.
372
΄΄Προσφυγικά ζητήµατα. Η προσφυγική κίνηση της αποχής΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο 16 Οκτωβρίου
1926, αριθµ. 56, σ. 1.
373
΄΄Οι πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 4 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 75, σ. 1.
 105

προσφυγικών δικαιωµάτων, διαφορετικά απειλούνταν µε την µη υποστήριξή των

προσφύγων στις επικείµενες εκλογές. Η Π.Ο.Α.∆.Α. µάλιστα ως ανώτατος επόπτης
των προσφυγικών δικαίων υποσχόταν να παρακολουθήσει τις ενέργειές τους ως προς
το σηµείο αυτό.374
Λίγο πριν από τη διενέργεια των εκλογών το κόµµα των Φιλελευθέρων ήταν
αισιόδοξο ότι ο προσφυγικός κόσµος θα έµενε πιστός στη δηµοκρατική παράταξη. Η
αισιοδοξία του αυτή πήγαζε από τη λύση που έδωσε στο πρόβληµα της καταβολής
των αποζηµιώσεων και από την επαφή που είχαν οι αντιπρόσωποί του µε τους
πρόσφυγες των συνοικισµών των Αθηνών, του Πειραιώς και της Θεσσαλονίκης.375 Η
αίσθηση αυτή ενισχυόταν από προκηρύξεις προσφυγικών συλλόγων που
δηµοσιεύτηκαν στο φιλελεύθερο Τύπο της εποχής. Ενδεικτική ήταν η προκήρυξη που
απέδωσε το προεδρείο του συλλόγου των Συµαίων, που εκπροσωπούσε χίλιες
προσφυγικές οικογένειες της Σύµης, στους υποψήφιους του συνδυασµού της
Ενώσεως Φιλελευθέρων. Στο σηµείωµα αυτό ανέφερε χαρακτηριστικά ότι ο
προσφυγικός κόσµος θεωρούσε ως υπαίτιους της µικρασιατικής καταστροφής τους
αντιβενιζελικούς και τον Κωνσταντίνο, για αυτό το λόγο θα στήριζε µε την ψήφο του
τη δηµοκρατική παράταξη. Καταλήγοντας καλούσε όλο τον προσφυγικό κόσµο της
χώρας να µην παρασυρθεί και ενισχύσει τα ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα, γιατί
µε τον τρόπο αυτό θα ενίσχυε το Λαϊκό κόµµα και το κόµµα του Μεταξά.376
Εκτός από τις θερµές εκδηλώσεις των προσφύγων στους συνοικισµούς προς τους
υποψηφίους της Φιλελεύθερης παράταξης την αίσθηση της συγκράτησης της
προσφυγικής ψήφου ενίσχυαν και οι εκπρόσωποι των ανεξάρτητων προσφυγικών
κοµµάτων που προσχώρησαν στη φιλελεύθερη παράταξη, λίγο πριν από τη διενέργεια
των εκλογών. Την ενέργειά τους αυτή την κοινοποιούσαν µέσω των εφηµερίδων της
φιλελεύθερης παράταξης, δικαιολογώντας την ενέργειά τους µε το επιχείρηµα ότι τα
προσφυγικά συµφέροντα θα µπορούσαν να ικανοποιηθούν µόνο αν τις εκλογές
κέρδιζε το κόµµα των Φιλελευθέρων.377 Άλλωστε υπήρχαν και δηµοσιεύµατα που
µετέφεραν την είδηση ότι το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόµµα του Σοφούλη θα
συνέπραττε µε την Ένωση Φιλελευθέρων στην Αθήνα και τον Πειραιά. Οι βάσεις της
συνεργασίας αυτής είχαν τεθεί ύστερα από συνάντηση που πραγµατοποίησαν ο
Θεµιστοκλής Σοφούλης και ο Γεώργιος Καφαντάρης στις 24 Οκτωβρίου 1926. Τον

374
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος ικανοποιηµένος εκ της λύσεως των αποζηµιώσεων. Η ευγνωµοσύνη του
προς την Κυβέρνησιν. Η χθεσινή συνέλευσις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Οκτωβρίου 1926, αριθµ.
1657, σ. 3.
375
Οι προεκλογικές συγκεντρώσεις που πραγµατοποίησαν οι αρχηγοί της Ενώσεως Φιλελευθέρων
στους προσφυγικούς συνοικισµούς συγκέντρωναν πλήθος προσφύγων βλ. ΄΄Οι συνοικισµοί εν
πανδήµω συνεγερµώ εδέχθησαν τους αρχηγούς κ.κ. Καφαντάρην και Μιχαλακόπουλον. «Αν η 1η
Νοεµβρίου σας εξερρίζωσεν από τας εστίας σας η ψήφος της 7ης Νοεµβρίου θα επουλώση τας πληγάς
σας», Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 6 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1649, σ. 6. Αντίθετη εικόνα παρουσίαζε ο
αντιβενιζελικός Τύπος για ευνόητους λόγους βλ. χαρακτηριστικά ΄΄Πως εξεδιώχθησαν υπό των
προσφύγων οι υποψήφιοι της «∆. Ενώσεως» εκ του συνοικισµού Περιστερίου. Αι πρώται
αποδοκιµασίαι και η επακολουθήσασα άγρια εξέγερσις. Ολόκληρος ο συνοικισµός επί ποδός. Λίθοι,
ξύλα και ντενεκέδες κατά των εκδραµόντων. Οι πρόσφυγες του Περιστερίου δηλούν ότι παρόµοια
υποδοχή αναµένει πάντα βενιζελικόν΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 19 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1916, σ. 1.
376
΄΄Οι προσφυγικοί συνοικισµοί Πειραιώς φρούρια απροσπέλαστα της παρατάξεως των
Φιλελευθέρων. Θερµαί εκδηλώσεις των Συµαίων προς τους υποψηφίους΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 3
Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1646, σ. 5.
377
΄΄Οι υποψήφιοι των Φιλελευθέρων εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Παραίτησις υποψηφίου΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 3 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1646, σ. 6 και ΄΄Οι πρόσφυγες θα κατέλθουν
ηνωµένοι δια να θάψουν υπό τας δηµοκρατικάς των ψήφους το σύµφυρµα των εικονολατρών του
παρελθόντος. Και άλλαι προσχωρήσεις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 5 Νοεµβρίου 1926, αριθµ.
1648, σ. 5.
 106

Σοφούλη στη συνάντηση αυτή συνόδευαν οι εκπρόσωποι του Εθνικού Προσφυγικού

Κόµµατος και το προεδρείο της Π.Ο.Α.∆.Α.378
Η πιθανή συνεργασία των δύο κοµµάτων προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στους
πρόσφυγες υποψήφιους που υποστηρίζονταν από το Πολιτικό Μικρασιατικό Κέντρο,
γιατί παραγκωνίστηκαν ορισµένοι υποψήφιοι του, για να συµπεριληφθούν στους
συνδυασµούς της Ενώσεως των Φιλελευθέρων υποψήφιοι που ανήκαν στο κόµµα του
Σοφούλη. Σύµφωνα µε πληροφορίες της Καθηµερινής θα αποµακρύνονταν από το
ψηφοδέλτιο των Αθηνών ο Αλκιβιάδης ∆ουλγερίδης, Νικόλαος. Αµηράς, Μιχαήλ
Αργυρόπουλος και ∆ηµήτριος Μαρσέλλος, για να συµπεριληφθούν στο βενιζελικό
συνδυασµό ο Αντώνιος Αθηνογένης και Σωκράτης Προκοπίου, που ήταν µέλη του
διοικητικού συµβουλίου της οµοσπονδίας των δικαιούχων ανταλλαξίµων, και ο
Αλέξανδρος Λαµπριανίδης, Γεώργιος Τσορµπατζής και Μιχαήλ Παλαιολόγος. Από
το ψηφοδέλτιο του Πειραιά υπήρχε περίπτωση να αποκλείονταν ο Πάνος
∆ιαµαντόπουλος και ο Συµεών Συµεώνογλου, οι οποίοι θα αντικαθίσταντο από τους
Β. Ιωαννίδη και Σ. Κροσιάδη. 379 Ο Εµµανουλίδης που ήταν υποψήφιος του
βενιζελικού συνδυασµού και υποστηρίζονταν από το Κέντρο ζήτησε να καταβληθεί
κάθε προσπάθεια για να αποτραπεί η πραγµατοποίηση των σχεδίων του Καφαντάρη
και του Σοφούλη και κατήγγειλε ότι πίσω από την κίνηση που εκδηλώθηκε για την
αναθεώρηση των βενιζελικών συνδυασµών και την αντικατάσταση των υποψηφίων
του Κέντρου µε υποψήφιους που ανήκαν στο Κόµµα του Σοφούλη βρίσκονταν ο Γ.
Κονδύλης, ο οποίος βρήκε την ευκαιρία να εκδικηθεί τους τέως πρόσφυγες βουλευτές
που ανήκαν προηγουµένως στο Κόµµα του, για τη στάση που είχαν τηρήσει στην
Εθνοσυνέλευση και συγκεκριµένα για τη διάσπαση που είχαν προκαλέσει στο Εθνικό
∆ηµοκρατικό Κόµµα.
Επόµενη κίνηση των υποψηφίων που ανήκαν στο Κέντρο και περιλαµβάνονταν
στους βενιζελικούς συνδυασµούς, και συγκεκριµένα του ∆ηµήτριου Μαρσέλλου –
υποψήφιου στο ψηφοδέλτιο των Αθηνών – και του Πάνου ∆ιαµαντόπουλου –
υποψήφιου στο ψηφοδέλτιο Πειραιώς – ήταν να µεταβούν στην οικία του Καφαντάρη
και να διαµαρτυρηθούν, ζητώντας του να διατηρήσει στους συνδυασµούς τους τρεις
υποψηφίους του Κέντρου. Η απάντηση που έδωσε ο Καφαντάρης στα µέλη του
Κέντρου δεν κρίθηκε ικανοποιητική µε αποτέλεσµα το Κέντρο να εκδώσει ψήφισµα,
µε το οποίο χαρακτηρίζονταν ως πράξη ανήθικη η πρόθεση των Καφαντάρη και
Μιχαλακόπουλου να αναθεωρήσουν την τελευταία στιγµή τους εκλογικούς
συνδυασµούς. 380 Τελικά οι συνοµιλίες των Σοφούλη και Καφαντάρη για κοινό
ψηφοδέλτιο στις επικείµενες εκλογές δεν ευοδώθηκαν µε αποτέλεσµα να
παραµείνουν στα ψηφοδέλτια της Ένωσης Φιλελευθέρων οι αντιπρόσωποι του
Μικρασιατικού Κέντρου. Συγκεκριµένα στους συνδυασµούς Αθηνών συµµετείχαν οι
προσφυγικής καταγωγής υποψήφιοι Αλκιβιάδης ∆ουλγερίδης, ∆ηµήτριος
Μαρσέλλος, Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης, Νικόλαος Αµηράς και Μιχαήλ

378
΄΄Ο κ. Σοφούλης θα συµπράξη µετά των Ηνωµένων Φιλελεύθερων Κοµµάτων. Μακρά σύσκεψις
του µε τον κ. Καφαντάρην΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 25 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1657, σ. 4 και ΄΄Αι
χθεσιναί συνεννοήσεις Καφαντάρη και προσφύγων δια τον καταρτισµόν του βενιζελικού συνδυασµού
Αθηνών. Ζωηρά εξέγερσις µεταξύ των προσφύγων δια τα «παζαρέµατα». Οι συνδυασµοί του
Κόµµατος Αποκαταστάσεως΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 27 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 354, σ. 4.
379
Η Πρωία, ό.π., σ. 4.
380
΄΄Πλήρης η ρήξις προσφύγων – βενιζελικών. Οι πρόσφυγες χαρακτηρίζουν την σύµπραξιν ως
«πράξιν ανήθικον». Αποφάσεις του «Μικρασιατικού Κέντρου». Αποδοκιµασία του κ. Καφαντάρη΄΄, Η
Καθηµερινή, Τρίτη 26 Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 1926, σ. 4.
 107

Αργυρόπουλος, ενώ στο συνδυασµό Πειραιώς ο Συµεών Συµεώνογλου και ο Πάνος

∆ιαµαντόπουλος. 381
Η φανερή ανάµειξη του προεδρείου της Π.Ο.Α.∆.Α. στα ζητήµατα του
καταρτισµού των εκλογικών συνδυασµών στο ενδεχόµενο της συνεργασίας του
κόµµατος του Σοφούλη µε το κόµµα των Φιλελευθέρων την ανάγκασε να εκδώσει
µια ανακοίνωση, για να δικαιολογήσει τη στάση την οποία τήρησε. Στην ανακοίνωση
αυτή ανέφερε ότι απλά παρακολούθησε την όλη διεργασία µε σκοπό να επέµβει στην
περίπτωση που υποδεικνύονταν πρόσωπα που δεν θα εκπροσωπούσαν επάξια τα
προσφυγικά συµφέροντα, τα οποία και προστάτευε. Το προεδρείο µε την ανάµειξή
του αυτή υποστήριξε ότι εκτελούσε «υπέρτατο εθνικό καθήκον».382
Μετά το ναυάγιο των συνεννοήσεων για τη συνένωση των συνδυασµών του
Σοφούλη µε το κόµµα των Φιλελευθέρων, ο Κονδύλης αποφάσισε ότι έπρεπε να
επέµβει για να αποτρέψει την κάθοδο όλων των ανεξάρτητων προσφυγικών
κοµµάτων στις εκλογές. Πίστευε ότι το κλίµα δυσαρέσκειας που επικρατούσε στον
προσφυγικό κόσµο είχε διορθωθεί µε την παροχή των πρώτων αποζηµιώσεων, αλλά
ήθελε να διασφαλίσει την επιτυχία των Φιλελευθέρων στις εκλογές, για αυτό το λόγο
άρχισε να πιέζει πια όλα τα προσφυγικά κόµµατα, δυσαρεστώντας και υποστηρικτές
του που ανήκαν στους συνδυασµούς τους. Στις πιέσεις του πρώτοι ανταποκρίθηκαν
ορισµένοι υποψήφιοι του Κόµµατος των Ανεξαρτήτων και των Προσφύγων του
συνδυασµού των Αθηνών. Οι υποψήφιοι αυτοί ανήκαν το 1924 στο Εθνικό
∆ηµοκρατικό Κόµµα, που είχε ιδρύσει ο Κονδύλης και το οποίο δεν µετείχε στις
εκλογές του 1926. Σε δηλώσεις τους υποστήριξαν ότι παραιτήθηκαν του συνδυασµού
«υπείκοντες εις ανωτέραν των επιταγήν» για να υποστηρίξουν τους
Φιλελεύθερους.383
Αµέσως µετά ο επικεφαλής του Εθνικού Προσφυγικού Κόµµατος ∆ηµήτριος
Βεϊνόγλου σε σύσκεψη των εκπροσώπων όλων των ανεξάρτητων προσφυγικών
κοµµάτων τόνισε την ανάγκη της διάλυσης του συνδυασµού του κυρίως για λόγους
που αφορούσαν την άµεση σχέση που είχαν οι επερχόµενες εκλογές µε τον κίνδυνο
της κατάλυσης του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Στη σύσκεψη αυτή µετείχαν όλα τα
προσφυγικά κόµµατα. Σκοπός της ήταν ο καταρτισµό κοινού συνδυασµού µε την
επωνυµία Ηνωµένα Προσφυγικά Κόµµατα. Κατόπιν όµως υπερβολικών αξιώσεων
που προέβαλαν οι εκπρόσωποι του Φιλελεύθερου Προσφυγικού Κόµµατος για την
κατανοµή των εδρών, η σύσκεψη δεν κατέληξε σε συµφωνία και τελικά όλοι οι
εκπρόσωποι των κοµµάτων δήλωσαν ότι θα κατέρχονταν αυτόνοµα στις εκλογές.384
Ωστόσο παρασκηνιακά οι πιέσεις του Κονδύλη συνεχίζονταν και τελικά
απέφεραν το οριστικό αποτέλεσµα της µη καθόδου όλων των προσφυγικών
κοµµάτων στις εκλογές. Ήταν χαρακτηριστικές οι διεργασίες που συντελέστηκαν την
τελευταία στιγµή, λίγο πριν από την έναρξη της εκλογικής αναµέτρησης. Η
απόσυρση των δύο παραπάνω συνδυασµών από την εκλογική αναµέτρηση οδήγησε
σε µια έντονη φηµολογία ότι κανένα από τα προσφυγικά κόµµατα που είχαν ιδρυθεί
δεν θα κατέρχονταν στις εκλογές. Στη φηµολογία αυτή αντέδρασαν οι εκπρόσωποι
του Φιλελεύθερου Προσφυγικού Κόµµατος και κυρίως ο δυναµικότερος εκπρόσωπός
381
Βλ. το ψηφοδέλτιο των συνδυασµών Αθηνών και Πειραιώς του κόµµατος της Ενώσεως
Φιλελευθέρων που δηµοσιεύτηκε στο Ελεύθερο Βήµα, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 5 Νοεµβρίου
1926, αριθµ. 1648, σ. 5.
382
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η Π.Ο.Α.∆.Α. και η πολιτική΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 28 Οκτωβρίου 1926,
αριθµ. 355, σ. 2.
383
΄΄∆εν παραιτούνται οι πρόσφυγες υποψήφιοι. Παραιτήθησαν µόνον οι οπαδοί του κ. Κονδύλη΄΄, Η
Πρωία, Πέµπτη 4 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 362, σ. 6.
384
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η προσφυγική προεκλογική κίνησις΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 28 Οκτωβρίου
1926, αριθµ. 355, σ. 2.
 108

τους Αντώνιος Αθηνογένης. Εξέδωσαν µάλιστα και την παρακάτω προκήρυξη που
δηµοσιεύτηκε στις 6 Νοεµβρίου 1926:
«Αδελφοί Πρόσφυγες. Μη πιστεύεται εις τας διαδόσεις ότι διελύθηµεν. Αι
διάφοροι προκηρύξεις είνε πλασταί και γίνονται δια να καταπροδώσουν και
να διαλύσουν τον τίµιον αγώνα µας. Η Κυβέρνησις και η Π.Ο.Α.∆.Α. µας
εδήλωσαν ότι δεν ανακατεύονται εις τας εκλογάς. Όλοι ενδιαφέρονται δια
την ∆ηµοκρατίαν όπως και ηµείς, αλλ’ η ιδική µας προσπάθεια έχει κυρίως
τον εξής σκοπόν, να σας γλυτώση µια ώρα αρχήτερα από τα νύχια της
οικονοµικής σκλαβιάς εις την οποίαν σας έχουν αφήσει τέσσερα χρόνια και
από την οποίαν οι αντίπαλοι δεν θέλουν να σας αφήσουν να ξεσκλαβωθήτε.
Οι πατριώται σας υποψήφιοι του Συνδυασµού του Φιλελεύθερου
Προσφυγικού Κόµµατος: Αθηνογένης Αντώνιος, Προκοπίου Σωκράτης,
Κωνσταντιλιέρης Άγγελος, Τσορπατζής Γεώργιος, Παπαγιαννόπουλος
Ιωάννης, Φραγκούδης Γεώργιος, Κολυβάς Κωνσταντίνος, Παλαιολόγος
Μιχαήλ, Σουστζόγλου Ευστράτιος, Λουκέλλης Παναγιώτης, Ράλλης
Ευάγγελος, Λαµπριανίδης Αλέξανδρος».385
Την επόµενη µέρα όµως ανακοινώθηκε στον Τύπο ότι όλοι οι ανεξάρτητοι
προσφυγικοί συνδυασµοί διαλύθηκαν ύστερα από τις πιέσεις που δέχτηκαν από το
Φιλελεύθερο κόµµα. Η ανακοίνωση αυτή συνοδεύτηκε από µια δριµύτατη
ανακοίνωση του Αθηνογένη, ο οποίος κατήγγειλε τους βενιζελικούς ηγέτες ως
πατριδοκάπηλους, σφετεριστές της εξουσίας και τυράννους, επιφυλασσόµενος στο
µέλλον να εκθέσει τους λόγους που τον ανάγκασαν να παραιτηθεί από την εκλογική
αναµέτρηση.386
Η ανάµειξη της Π.Ο.Α.∆.Α. στη διάλυση των ανεξάρτητων προσφυγικών
κοµµάτων έγινε φανερή από µια ανακοίνωση που δηµοσίευσε το προεδρείο της στις 5
Νοεµβρίου 1926. Στην ανακοίνωση αυτή, που δηµοσιεύτηκε αµέσως µετά τη
συνάντηση που πραγµατοποίησε το προεδρείο της οργάνωσης µε τον Γ. Καφαντάρη,
γνωστοποιήθηκε στον προσφυγικό κόσµο ότι η οργάνωση είχε αποφασίσει να
υποστηρίξει στις εκλογές την Ένωση Φιλελευθέρων και για αυτόν τον λόγο µια
επιτροπή της ήλθε σε επαφή µε τα ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα, για να τους
υποδείξει να παραιτηθούν από της υποψηφιότητάς τους και να υποστηρίξουν τους
Φιλελεύθερους, γιατί αυτό απαιτούσε η «εθνική ανάγκη». Ταυτόχρονα δήλωσε ότι θα
απευθυνόταν και µε επίσηµο ανακοινωθέν στον προσφυγικό κόσµο, για να του
συστήσει να υποστηρίξει σύσσωµος τους συνδυασµούς της Ενώσεως Φιλελευθέρων
και όχι τους ανεξάρτητους προσφυγικούς.387 Η δικαιολογία που χρησιµοποίησε η
οργάνωση, απευθυνόµενη προς τον προσφυγικό κόσµο, για την πολιτική στήριξη που
έπρεπε να δώσει στο κόµµα των Φιλελευθέρων, ήταν ή ίδια που χρησιµοποιούσε και
το κόµµα. Ο κίνδυνος της ανατροπής του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και η
έµπρακτη απόδειξη της φιλοπροσφυγικής πολιτικής των Φιλελευθέρων µε την
καταβολή των πρώτων αποζηµιώσεων ήταν ικανά επιχειρήµατα για να στηρίξουν την
απόφαση που είχε λάβει η οργάνωση να συστήσει στους πρόσφυγες να µη στηρίξουν
τα ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα.388

385
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η προσφυγική προεκλογική κίνησις΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 6 Νοεµβρίου 1926,
αριθµ. 364, σ. 2.
386
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αι πιέσεις εναντίον των ανεξαρτήτων προσφύγων΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 7
Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 365, σ. 2.
387
΄΄Η οργάνωσις των ∆ικαιούχων Ανταλλαξίµων απεφάσισε να συστήση εις τους πρόσφυγας όπως
συνταχθούν ολοψύχως µε τα συγκεκροτηµένα ∆ηµοκρατικά κόµµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή
5 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1648, σ. 6.
388
Ελεύθερον Βήµα, ό.π., σ. 5.
 109

Παρόµοια ανακοίνωσε µε αυτή της Π.Ο.Α.∆.Α. δηµοσιεύτηκε στον Τύπο και από
τους πρώην διευθυντές των εφηµερίδων της Κωνσταντινούπολης και της Σµύρνης,
καθώς επίσης και από άλλα πρόσωπα που είχαν σηµαντικό οικονοµικό ρόλο στη
Μικρά Ασία. Στην έκκληση αυτή τονίστηκε ότι από τις εκλογές θα κρινόταν το
µέλλον της χώρας και για αυτό το λόγο έπρεπε να δοθεί µια και ενωµένη προσφυγική
ψήφος στο κόµµα της Ένωσης Φιλελευθέρων, για να προέλθει µια κυβέρνηση ισχυρή
και ικανή να επιβληθεί στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Το ύφος της έκκλησης
ήταν ενδεικτικό για την πίεση που ασκήθηκε προεκλογικά στον προσφυγικό κόσµο
να µην υποστηρίξει τα µικρά προσφυγικά κόµµατα:
«Ηνωµένοι όλοι ας προχωρήσουµε εις τον δρόµον της επιτυχίας. Ας
αποφύγωµεν την διαίρεσιν και το χάσιµον της ψήφου µας. Ας σκεφθώµεν
ότι κατάρα εθνική θα βαρύνη όλους εάν δεν βοηθήσωµεν δια την σωτηρίαν
της Ελλάδος. Και ας έχωµεν ως δόγµα πίστεως ότι διαίρεσις θα ειπή τελεία
καταστροφή. Ας δείξωµεν πως ύστερα από τόσας δοκιµασίας και συµφοράς
δεν µας έλειψεν ο άδολος πατριωτισµός και η ορθοφροσύνη και η
αυτοθυσία. Και όλοι ως ένας και µόνος άνθρωπος ας δώσωµεν µέσα εις την
ατµόσφαιρα του µίσους που µας περιβάλλει, το παράδειγµα της ενώσεως
και της φιλοπατρίας µε την οποίαν εµεγαλούργησεν η πατρίς µας.
Πρόσφυγες! Σύνθηµα όλων µας ας είνε η ένωσις και η προσπάθεια δια την
επιβλητικήν νίκην της ενώσεως των φιλελευθέρων. Και αρχή µας ότι δεν θα
ψηφίζοµεν πρόσωπα αλλά την ιδέαν που παρουσιάζει η ένωσις αυτή».389
Το προεκλογικό κλίµα έφτασε σε ακραία αντιπαράθεση µόνο στην πόλη της
Πάτρας, όπου στις 5 Νοεµβρίου του 1926 οµάδα βασιλοφρόνων εµφανίστηκε στους
προσφυγικούς συνοικισµούς ψάλλοντας το γνωστό βασιλικό τραγούδι, του «Αετού το
Γιό», και εξύβρισε τους πρόσφυγες που συνάντησε. Οι βασιλόφρονες απείλησαν ότι
θα κατάσφαζαν τους παρευρισκόµενους πρόσφυγες µε αποτέλεσµα να ακολουθήσει
συµπλοκή και να τραυµατιστούν δύο πρόσφυγες.390 Στη Θεσσαλονίκη η προσφυγική
κοινή γνώµη αρχικά ήταν υπέρ του σχηµατισµού αµιγών προσφυγικών συνδυασµών
και είχε καταρτιστεί ανεξάρτητος προσφυγικός συνδυασµός. Η παροχή όµως των
πρώτων αποζηµιώσεων άλλαξε το κλίµα, στο ψηφοδέλτιο εξάλλου των
Φιλελευθέρων µετείχαν πρόσωπα που είχαν µεγάλη επιρροή στον προσφυγικό κόσµο,
όπως ο Λεωνίδας Ιασονίδης και ο Μιχαήλ Κύρκος, γεγονός που συνετέλεσε στην
υπερψήφισή του. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ο Τύπος τόνιζε ότι
διεξαγόταν µεγάλη προπαγάνδα στους προσφυγικούς συνοικισµούς υπέρ του
κοµµουνιστικού συνδυασµού «Εργατών, Αγροτών και Προσφύγων», του οποίου το
πρόγραµµα συνιστούσε την κατάργηση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως, την άµεση
αποζηµίωση όλων των φτωχών προσφύγων, αστών, εργατών και αγροτών καθώς
επίσης και την πλήρη αποκατάσταση των υπολειποµένων προσφύγων.391
Όπως φάνηκε από την πορεία της προεκλογικής περιόδου η ιδέα της ανεξάρτητης
πολιτικής εκπροσώπησης των προσφύγων στο νέο Κοινοβούλιο τελικά στέφτηκε από
απόλυτη αποτυχία. Η αιτία της αποτυχίας αυτής οφειλόταν εν µέρει στην απροθυµία

389
΄΄«Η προσφυγική ψήφος µια και ηνωµένη δέον να δοθή εις τους συνδυασµούς των Ηνωµένων
Φιλελευθέρων». Μια θερµότατη έκκλησις. Αι περιοδείαι των υποψηφίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Παρασκευή 5 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1648, σ. 6.
390
΄΄Οµάς βασιλοφρόνων εν Πάτραις επέδραµε χθες την εσπέραν εις τον προσφυγικό συνοικισµό και
ετραυµάτισε δύο πρόσφυγας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 6 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1649, σ. 6. Για
την προεκλογική ρητορεία των Φιλελυθέρων βλ. ενδεικτικά τους λόγους του Μιχαλακόπουλου στο
Βύρωνα και τη Νέα Ιωνία στο Α. Μιχαλακόπουλος, Λόγοι, τόµ Β΄, Αθήνα 1964, σ. 744 – 745 και 748
– 749.
391
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η προεκλογική κίνησις µεταξύ των προσφύγων΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 1
Οκτωβρίου 1926, αριθµ. 328, σ. 2.
 110

των µικρών ανεξάρτητων προσφυγικών κοµµάτων να κατέλθουν στις εκλογές,

απροθυµία που πήγασε από τις πιέσεις που ασκήθηκαν στους παράγοντες των
κοµµάτων αυτών από το χώρο των Φιλελευθέρων και από το κίνδυνο της
κατάρρευσης του πολιτεύµατος της ∆ηµοκρατίας, που πρόβαλλαν κατά κόρον οι δύο
αρχηγοί της Ενώσεως Φιλελευθέρων. Το πλήθος των προσφύγων, όπως είχε διαφανεί
από τα προσφυγικά συνέδρια επιθυµούσε οι πολιτικοί του αντιπρόσωποι να ήταν
ανεξάρτητοι από κοµµατικές επιρροές, για να εξυπηρετούν καλύτερα τα προσφυγικά
συµφέροντα. Ωστόσο δεν υπήρξε καµία ισχυρή προσωπικότητα που να καταφέρει να
συσπειρώσει σε έναν κοµµατικό συνδυασµό τους εξέχοντες πολιτικούς παράγοντες
στο χώρο των προσφύγων. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να εµφανιστούν πολλοί
κοµµατικοί συνδυασµοί και να κατακερµατίσουν την πολιτική του δύναµη. Επιπλέον
η οργάνωση της Π.Ο.Α.∆.Α. που ασκούσε µεγάλη επιρροή στους πρόσφυγες τήρησε
µια ιδιαίτερη στάση υποστηρίζοντας ανοιχτά πριν από την εκλογική αναµέτρηση τους
Φιλελεύθερους, παρόλο που λίγους µήνες πιο πριν ασκούσε δριµύτατη κριτική
εναντίον τους για τη µη καταβολή των αποζηµιώσεων, χρησιµοποιώντας µάλιστα
εναντίον τους, για να πετύχει το αίτηµά της, την απειλή της αποχής του προσφυγικού
κόσµου από τις εκλογές. Όλα τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσµα να λάβουν ένα
ελάχιστο µέρος των προσφυγικών ψήφων µόνο το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόµµα
του Σοφούλη και το Κόµµα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων του Μητσοτάκη και να
αποσπάσουν αθροιστικά το 3,26%, δηλαδή 31.208 ψήφους.392

392
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 305.
 111

2) Τα αποτελέσµατα των εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926

Οι εκλογές του 1926 διενεργήθηκαν µε το σύστηµα της «αναλογικής των

κατανοµών», που καθιέρωνε την εκλογή των βουλευτών σε 37 εκλογικές περιφέρειες
µε µέτρο τους 22.000 δηµότες για κάθε έδρα. Με βάση τον πληθυσµό της εποχής σε
37 εκλογικές περιφέρειες κατανεµήθηκαν 279 έδρες, που θα καλύπτονταν σε τρεις
κατανοµές, την τοπική, την εφετειακή και την εθνική. Ο εκλογικός νόµος είχε
ψηφιστεί από την ∆΄ Εθνοσυνέλευση, πριν από την κατάλυσή της από τον Θεόδωρο
Πάγκαλο. Το σύστηµα χαρακτηρίστηκε ως απλή αναλογική, επειδή περιείχε
ευνοϊκούς όρους για τη συµµετοχή των µικρών κοµµάτων στη δεύτερη και την τρίτη
κατανοµή και επέτρεψε να µετέχουν χωριστά στις εκλογές συγγενή κόµµατα χωρίς να
υφίσταται ο κίνδυνος να µην εκπροσωπηθούν. Στις εκλογές του 1926 εγκαταλείφθηκε
το σφαιρίδιο ως µέσω ψηφοφορίας και εφαρµόστηκε το ψηφοδέλτιο.393
Στις 22 Σεπτεµβρίου 1926 δηµοσιεύτηκε ο εκλογικός νόµος και το Σύνταγµα που
είχε ψηφιστεί από την κυβέρνηση Κονδύλη και προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 24
Οκτωβρίου 1926, την ίδια µέρα ο Κονδύλης ανακοίνωσε ότι διέλυε το κόµµα του και
ότι δεν επρόκειτο να πολιτευτεί στις εκλογές. Τρεις µέρες αργότερα ο Παναγής
Τσαλδάρης, αρχηγός του Λαϊκού κόµµατος, ο Ιωάννης Μεταξάς, αρχηγός του
κόµµατος των Ελευθεροφρόνων και ο Κωνσταντίνος ∆εµερτζής µε κοινό τους
διάβηµα στον Παύλο Κουντουριώτη, πρόεδρο της ∆ηµοκρατίας ζήτησαν την
παραίτηση της κυβέρνησης Κονδύλη, την επιστροφή στο πλειοψηφικό σύστηµα και
την αναβολή των εκλογών, απειλώντας ότι σε περίπτωση που δεν γίνουν δεκτά τα
αιτήµατά τους θα απείχαν από την εκλογική αναµέτρηση. Οι απειλές των
αντιβενιζελικών εξανάγκασαν τον Κουντουριώτη να ικανοποιήσει µερικώς τα
αιτήµατά τους και να αναβάλει τις εκλογές για τις 7 Νοεµβρίου.394
Στις εκλογές του 1926 συµµετείχαν οι δύο πτέρυγες του παλαιού κόµµατος των
Φιλελευθέρων, οι Προοδευτικοί Φιλελεύθεροι του Γεώργιου Καφαντάρη και οι
Συντηρητικοί Φιλελεύθεροι του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, καταρτίζοντας κοινούς
συνδυασµούς µε την επωνυµία Ένωσις Φιλελευθέρων. Στην αριστερή πτέρυγα της
δηµοκρατικής παράταξης βρισκόταν η ∆ηµοκρατική Ένωση του Αλέξανδρου
Παπαναστασίου και το κόµµα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων του Αριστοµένη
Μητσοτάκη. Την αντιβενιζελική παράταξη εκπροσωπούσαν το Λαϊκό κόµµα του
Τσαλδάρη και το κόµµα των Ελευθεροφρόνων του Μεταξά. Τα δύο αυτά κόµµατα
κατήρτισαν κοινούς συνδυασµούς σε δύο περιφέρειες, την Εύβοια και τη Λέσβο, ενώ
αλληλοϋποστηρίχτηκαν σε ένδεκα περιφέρειες, σε τέσσερις σχηµάτισαν
συνδυασµούς µόνο οι Λαϊκοί και σε επτά µόνο οι Ελευθερόφρονες. Επίσης στις
εκλογές αυτές συµµετείχαν και διάφοροι παγκαλικοί συνδυασµοί, όπως επίσης και
ένας αριθµός µικρών και ανεξάρτητων κοµµατικών συνδυασµών, που ιδρύθηκαν από
πολιτικά πρόσωπα που δεν κατάφεραν να συµπεριληφθούν στους συνδυασµούς των
µεγάλων κοµµάτων.395
Τα αποτελέσµατα των εκλογών φανέρωσαν την µικρή υπεροχή της βενιζελικής
παράταξης και σύµφωνα µε τον Γρηγόριο ∆αφνή απέδειξαν ότι ο ελληνικός λαός
επιθυµούσε να εξέλθει από το κλίµα του διχασµού και µε την ψήφο του αποφάσισε

393
Α. Παντελής, Τα ελληνικά εκλογικά συστήµατα και οι εκλογές (1926 – 1985) στον ηλεκτρονικό
υπολογιστή, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1988, σ. 26-30 και 213-215. Για µια σύγκριση ανάµεσα στο
αναλογικό και το πλειοψηφικό εκλογικό σύστηµα βλ. Α. Παπαναστασίου, ∆ηµοκρατία και το εκλογικό
σύστηµα, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 31983, σ. 79 – 106.
394
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 304.
395
Γ. ∆αφνής., Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα 1821-1961, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1961, σ. 138-139 και
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 305.
 112

να δώσει την εντολή στα αστικά κόµµατα για το σχηµατισµό κυβέρνησης

συνεργασίας.396
Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα των εκλογών από το σύνολο των 958.392
ψηφοφόρων στις 37 περιφέρειες η βενιζελική παράταξη έλαβε:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Ένωσις Φιλελευθέρων 303.140 31,63% 102

∆ηµοκρατική Ένωσις 62.086 6,48% 17

Φιλελεύθερο Προσφυγικό 13.798 1,44%, 4

Κόµµα

Κόµµα Ανεξαρτήτων και 17.410 1,82%, 2

Προσφύγων

Παγκαλικοί συνδυασµοί του 15.165 1,56%, 3

Κούνδουρου και του Τσιριµώκου
Μικρά βενιζελικά κόµµατα και 9
ανεξάρτητοι συνδυασµοί 35.073 3,66%
ΣΥΝΟΛΟ 143

Η αντιβενιζελική παράταξη έλαβε:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Λαϊκό κόµµα 194.243 20,27%, 60

Κόµµα των Ελευθεροφρόνων 151.044 15,76% 51

Κανακάρης Ρούφος 5.403 0,58% 1

Σύµπραξις Συντηρητικών του Ν. 12.661 1,32% 3

Τριανταφυλλάκου

Μικρά αντιβενιζελικά κόµµατα 18.500 1,90% 6

και οι συνδυασµοί ανεξαρτήτων
ΣΥΝΟΛΟ 127

Το Κ.Κ.Ε. που κατέβηκε στις εκλογές µε την ονοµασία Ενιαίον Εκλογικόν

Μέτωπον εργατών, αγροτών και προσφύγων έλαβε 41.982 ψήφους, ποσοστό 4,38%
και κέρδισε 10 έδρες. Η Σοσιαλιστική εργατοαγροτική και προσφυγική παράταξις του
Ιωάννη Πασαλίδη έλαβε 1.162 ψήφους, ποσοστό 0,18%, το Αγροτικό Κόµµα της
Ελλάδος πήρε 28.318 ψήφους, ποσοστό 2,95% και κατέλαβε 4 έδρες, ενώ η Εβραϊκή
Πολιτική Ένωσις της Θεσσαλονίκης έλαβε 5.825 ψήφους, ποσοστό 0,60% και

396
Γ. ∆αφνής., ό.π., σ. 138.
 113

κατέλαβε 2 έδρες. ∆ιάφορα άλλα µικρά κόµµατα που δεν ανήκαν ούτε στους
βενιζελικούς ούτε στους αντιβενιζελικούς έλαβαν 35.089 ψήφους, ποσοστό 3,67%.397
Αναλυτικά όσον αφορά στα προσφυγικά κόµµατα το Φιλελεύθερο Προσφυγικό
κόµµα του Σοφούλη συµµετείχε στις εκλογές µε 44 υποψήφιους σε όλη την Ελλάδα,
ενώ το κόµµα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων µε 68.398 Συνολικά το Φιλελεύθερο
Προσφυγικό Κόµµα έλαβε 13.798 ψήφους, ενώ το κόµµα Ανεξαρτήτων και
Προσφύγων 17.410.399 Το κόµµα του Σοφούλη εξέλεξε ένα βουλευτή από το νοµό
Πέλλης στην πρώτη κατανοµή και 3 από την περιφέρεια του Εφετείου Αιγαίου. Στους
συνδυασµούς του πλειοψήφησαν ο Θεµιστοκλής Χρυσοβέργης στο νοµό Πέλλης, ο
Θεµιστοκλής Σοφούλης στο νοµό Σάµου και ο Κωνσταντίνος Σίµος στο νοµό
Λέσβου. Το κόµµα του Μητσοτάκη εξέλεξε 2 βουλευτές από το νοµό Χανίων και
στους συνδυασµού του έλαβαν την πλειοψηφία ο Γεώργιος Σήφακας στο νοµό
Χανίων, ο Βασίλειος Αντωνιάδης στην Αθήνα, ο Αλέξανδρος Μεταξάς στον Πειραιά
και ο Γεώργιος Παπαγεωργίου στο νοµό Άρτας και Πρέβεζας.400
Από τα υπόλοιπα µικρά ανεξάρτητα κόµµατα που έλαβαν µέρος στην εκλογική
αναµέτρηση και είχαν συνδυασµούς σε περισσότερες από µια εκλογικές περιφέρειες
το Ανεξάρτητο Προσφυγικό Κόµµα και το Κόµµα Αποκαταστάσεως Προσφύγων
συγκέντρωσαν ελάχιστες ψήφους στις περιφέρειες Αθηνών και Πειραιώς και
Θράκης.401 Συγκεκριµένα: το Κόµµα Αποκαταστάσεως Προσφύγων έλαβε 24 ψήφους
στο δήµο Πειραιώς, 136 στο νοµό Ιωαννίνων, 168 στην περιφέρεια Πρεβέζης, Άρτας,
288 στο νοµό Καβάλας, 356 στο νοµό ∆ράµας, 823 στο νοµό Ροδόπης, 102 στο νοµό
Έβρου και 1 στο νοµό Ευβοίας.402

397
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 305.
398
Το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόµµα συµµετείχε στις εκλογικές περιφέρειες του τέως δήµου
Αθηνών µε 13 υποψήφιους, του τέως δήµου Πειραιώς, µαζί µε τις επαρχίες Αιγίνης, Ύδρας,
Τροιζηνίας και Σπετσών µε 8 υποψήφιους, στο υπόλοιπο της Αττικής και Βοιωτίας µε 1 υποψήφιο, στο
νοµό Πέλλης που ανήκε στην περιφέρεια του Εφετείου Θεσσαλονίκης, µε 5 υποψηφίους, στο νοµό
Λέσβου µε 6 υποψηφίους, ενώ στο νοµό Σάµου µε 4 υποψηφίους. Στο νοµό Ηρακλείου συµµετείχε µε
1 υποψήφιο και στο νοµό Έβρου µε 6. Το κόµµα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων συµµετείχε στις
εκλογικές περιφέρειες του τέως δήµου Αθηνών µε 13 υποψηφίους, του τέως δήµου Πειραιώς µαζί µε
τις επαρχίες Αιγίνης, Ύδρας, Τροιζηνίας και Σπετσών µε 7 υποψηφίους, στο υπόλοιπο Αττικής και
Βοιωτίας µε 8 υποψηφίους, στο νοµό Αχαΐας και Ήλιδος µε 12 υποψήφιους, στο νοµό Αιτωλίας και
Ακαρνανίας µε 10 υποψήφιους, στο νοµό Λαρίσης µε 12 υποψηφίους, στο νοµό Σάµου µε 1 υποψήφιο
και στο νοµό Χανίων µε 5 υποψηφίους, βλ. Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου
1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928, σ. 20-21.
399
Αναλυτικά το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόµµα έλαβε στις εκλογικές περιφέρειες του τέως δήµου
Αθηνών 350 ψήφους, ποσοστό 0,44%, στον τέως δήµο Πειραιώς µαζί µε τις επαρχίες Αιγίνης, Ύδρας,
Τροιζηνίας και Σπετσών 176 ψήφους, ποσοστό 0,42%, στο υπόλοιπο Αττικής και Βοιωτίας 35 ψήφους,
ποσοστό 0,12%, στο νοµό Πέλλης 3.444 ψήφους, ποσοστό 24,16% ( 2,36% συνολικά στην περιφέρεια
του Εφετείου Θεσσαλονίκης ), στο νοµό Λέσβου 1.920, ποσοστό 7,55%, στο νοµό Σάµου 6.122,
ποσοστό 49,50%, στο νοµό Ηρακλείου 175, ποσοστό 0,84% και στο νοµό Έβρου 1.576 ψήφους,
ποσοστό 7,50%. Το κόµµα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων έλαβε στον τέως δήµο Αθηνών 176 ψήφους,
ποσοστό 0,22%, στον τέως δήµο Πειραιώς µαζί µε τις επαρχίες Αιγίνης, Ύδρας, Τροιζηνίας και
Σπετσών 2 ψήφους, στο υπόλοιπο Αττικής και Βοιωτίας 1.217 ψήφους, ποσοστό 4,08%, στο νοµό
Αχαΐας και Ήλιδος 3.092 ψήφους, ποσοστό 6,17%, στο νοµό Αιτωλίας και Ακαρνανίας 2.927 ψήφους,
ποσοστό 8,35%, στο νοµό Λαρίσης 2.539 ψήφους, ποσοστό 5,72%, στο νοµό Σάµου 18 ψήφους,
ποσοστό 0,14%, και στο νοµό Χανίων 7.439 ψήφους, ποσοστό 41,02%, βλ. Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928, σ. 22-25.
400
Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928,
σ. 26-29.
401
Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928,
σ. 91και 110-111.
402
΄΄Τα τελικά αποτελέσµατα των εκλογών καθ’ όλον το κράτος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 13
Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1656, σ. 1.
 114

Σε διάφορες περιφέρειες συµµετείχαν και µικρά προσφυγικά κόµµατα τοπικής

εµβέλειας. Το Εθνικό Εφεδροπροσφυγικό και Αγροτικό Κόµµα στη Θεσσαλονίκη,
όπου έλαβε 1.740 ψήφους, συµµετείχε επίσης και στη Χαλκιδική. Ο Ανεξάρτητος
Προσφυγικός Συνδυασµός στο νοµό Πέλλης, όπου έλαβε 3.444 ψήφους, στο νοµό
Χαλκιδικής, 411 ψήφους, στο νοµό Αχαΐας και Ηλίας, 3.070 ψήφους. Ο Προσφυγικός
Αγροτικός Συνδυασµός συµµετείχε στο νοµό Κοζάνης και έλαβε 4.699 ψήφους. Ο
Λαϊκός Εργατοπροσφυγικός συνδυασµός στη Θεσσαλονίκη έλαβε 198 ψήφους, η
Προσφυγική Αλληλεγγύη επίσης στη Θεσσαλονίκη έλαβε 1.224 ψήφους. Όλα τα
παραπάνω κόµµατα ήταν κόµµατα που ανήκαν στη δηµοκρατική παράταξη. Στη
Θεσσαλονίκη επίσης συµµετείχε και το κόµµα του Ιωάννη Πασαλίδη, η Σοσιαλιστική
εργατοαγροτική και προσφυγική παράταξις, όπου έλαβε 824 ψήφους. 403
Ο Χαµουδόπουλος σχολιάζοντας τα εκλογικά αποτελέσµατα του νοµού
Θεσσαλονίκης εξήρε την απόφαση των προσφύγων να καταπολεµήσουν τους
προσφυγοπατέρες, τους οποίους όµως δεν κατονόµασε, που σχηµάτισαν χωριστούς
προσφυγικούς συνδυασµούς, χαρακτηρίζοντας πολιτική ωριµότητα την καταψήφιση
τους και την προσήλωση του προσφυγικού κόσµου στην παράταξη των
Φιλελευθέρων – ο Λεωνίδας Ιασονίδης που συµµετείχε στο ψηφοδέλτιο της Ένωσης
Φιλελευθέρων συγκέντρωσε 7.556 ψήφους και ήρθε πρώτος στο ψηφοδέλτιο του
συνδυασµού του.404 Τόνισε µάλιστα ότι οι προσφυγοπατέρες καταπολεµήθηκαν
ακόµη και στην περίπτωση που συµµετείχαν στα ψηφοδέλτια των µεγάλων
κοµµάτων.405
Από την αντίθετη πλευρά η Καθηµερινή σχολιάζοντας τα αποτελέσµατα της
εκλογικής αναµέτρησης χαρακτήρισε πραξικοπηµατική ενέργεια την νίκη των
Φιλελευθέρων, λόγω των πιέσεων που άσκησαν στον πληθυσµό της χώρας για να
ψηφίσει το κόµµα τους. Όσον αφορά στον προσφυγικό πληθυσµό υποστήριξε ότι η
κυβέρνηση του Κονδύλη σε συνεργασία µε την Εθνική Τράπεζα προχώρησε για
ψηφοθηρικούς λόγους στην καταβολή των αποζηµιώσεων, για να δωροδοκήσει τους
πρόσφυγες και να τους αποτρέψει να ψηφίσουν τα µικρά ανεξάρτητα προσφυγικά
κόµµατα. Επιπλέον αναφέρθηκε και στις πιέσεις που ασκήθηκαν στους ανεξάρτητους
πρόσφυγες υποψηφίους να διαλύσουν τους συνδυασµούς τους, για να ενισχύσουν το
κόµµα των Φιλελευθέρων.406
Το Κ.Κ.Ε. απέδωσε και αυτό τη νίκη των βενιζελικών κοµµάτων στις
προσφυγικές ψήφους. Η προσήλωση των προσφύγων στα βενιζελικά κόµµατα, όλων
των αποχρώσεων, είχε, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του κόµµατος, την απαρχή της
στην εποχή της διαφωνίας των δύο µεγάλων παρατάξεων ως προς το ζήτηµα της
συµµετοχής ή όχι της χώρας στον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο. Οι πρόσφυγες αστοί και
πολιτικοί εκπρόσωποι των προσφύγων ήταν οι συνδετικοί κρίκοι µεταξύ των
βενιζελικών κοµµάτων και του προσφυγικού κόσµου, ο οποίος δεν είχε ακόµα ταξική
συνείδηση, για αυτό το λόγο το Κ.Κ.Ε. θεωρούσε ότι στρεφόµενο εναντίον των
πολιτικών αντιπροσώπων των προσφύγων πετύχαινε παράλληλα το βασικό του στόχο
που ήταν η ταξική διαφοροποίηση τους. Προγραµµατίζοντας την τακτική που θα
ακολουθούσε µετεκλογικά το κόµµα και θεωρώντας την προεκλογική κίνηση της
403
Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928,
σ. 48 και 50-51 και ΄΄Τα τελικά αποτελέσµατα των εκλογών καθ’ όλον το κράτος΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 13 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1656, σ. 1.
404
Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης Νοεµβρίου 1926, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1928,
σ. 28.
405
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Μετεκλογικά αποτελέσµατα. Η Μακεδονία εψήφισε την γαλήνην.
Παταγώδης αποτυχία των βασιλοφρόνων και των ανατρεπτικών στοιχείων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη
16 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1659, σ. 1.
406
Ν. Κρανιωτάκης, ΄΄Το πραξικόπηµα΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 11 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1921, σ. 1.
 115

αποχής ως ένα σταθµό της πολιτικής αναζήτησης των προσφύγων, κοµµατικό

στέλεχος υποστήριξε ότι ήταν απαραίτητο το Κ.Κ.Ε. να εκµεταλλευτεί τη
δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου απέναντι στα βενιζελικά κόµµατα, που
εκδηλώθηκε µε την κίνηση της αποχής και να φέρει στην επιφάνεια τις ιδιοτελείς
επιδιώξεις των προσώπων που επιθυµούσαν την ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση
του.407
Και σε αυτές τις εκλογές καταγγέλθηκαν από την παράταξη των αντιβενιζελικών
περιστατικά νοθείας. Η Καθηµερινή σε κύριο άρθρο της στην πρώτη σελίδα
παίρνοντας αφορµή από το θάνατο ενός πρόσφυγα από συγκοπή, ανέφερε ότι πάνω
του βρέθηκαν δύο εκλογικά βιβλιάρια που αποδείκνυαν περίτρανα ότι είχε ψηφίσει
δύο φορές. Το όνοµα του πρόσφυγα ήταν Θωµάς Σιµωνίδης, γι’ αυτό το λόγο η
εφηµερίδα τιτλοφόρησε το άρθρο της «Σιµωνίδαι», καταγγέλλοντας µε
χαρακτηριστικό τρόπο:
«∆ια του αδοκήτου θανάτου του Θωµά δεν εξέλιπε το γένος των
Σιµωνιδών. Χιλιάδες Σιµωνίδαι εψήφισαν µε διπλά και πολλαπλά βιβλιάρια
κατά την εκλογήν της 7ης Νοεµβρίου. Και επέζησαν, δια να συνεχίσουν το
έργον των προς καθιέρωσιν της κυριαρχίας του λαού – ο οποίος
φορολογείται, στρατεύεται, αλλά έχει µόνον έν βιβλιάριον. ∆ια του
συστήµατος της αναλογικής, δια της µεθόδου των Σιµωνιδών, δια των
κυβερνητικών επεµβάσεων και της ανηκούστου εκλογικής δωροδοκίας, η
οποία ήρχισεν ενεργουµένη την παραµονήν της εκλογής, απέκτησαν
αµφίβολον πλειψηφίαν οι βενιζελικοί, οι οποίοι εν τοις πράγµασιν
αποτελούν µειονότητα. Αν το Κράτος δεν απεστράγγιζε τα αποθέµατα της
Τραπέζης και δεν την ηνάγκαζε ν’ ανοίξη προεκλογικώς τα ταµεία της δια
να εξαγοράση τους πενοµένους πρόσφυγας, οι πρόσφυγες δεν θα εψήφιζον
βενιζελισµόν, δι’ ο και οι βενιζελικοί εσκέπτοντο να εύρουν τρόπον όπως
αποφύγουν τας εκλογάς».408
Η Καθηµερινή για να ενισχύσει την άποψή της για τα αποτελέσµατα των εκλογών
δηµοσίευσε και τη διαµαρτυρία του Κόµµατος της Αποκαταστάσεως Προσφύγων,
που ανήκε πολιτικά στο χώρο της αντιβενιζελικής παράταξης. Στη διαµαρτυρία αυτή
το κόµµα αναφερόταν στις πιέσεις που του ασκήθηκαν να διαλυθεί και στην τακτική
των Φιλελευθέρων πριν από τις εκλογές να δηµοσιεύουν και να τοιχοκολλούν στους
προσφυγικούς συνοικισµούς ανακοινώσεις, που ανέφεραν τη διάλυση του κόµµατός
και την προσχώρησή του στο κόµµα των Φιλελευθέρων. Επίσης κατήγγειλαν ότι
κατά τη µέρα της διεξαγωγής των εκλογών τα κρατικά όργανα εξαφάνιζαν τα
ψηφοδέλτια του κόµµατος της Αποκατάστασης και ασκούσαν πιέσεις στους
πρόσφυγες να µη ψηφίσουν τους συνδυασµούς του. Εκτός τούτου στον Πειραιά ο
Άρειος Πάγος είχε δώσει µόνο τα 4 ονόµατα από τα 7 των υποψηφίων του
ψηφοδελτίου µε αποτέλεσµα οι εφορευτικές επιτροπές να θεωρήσουν άκυρα τα
ψηφοδέλτια που περιείχαν και τα 7 ονόµατα των υποψηφίων. Για αυτό το
περιστατικό το κόµµα ήταν διατεθειµένο να υποβάλει ένσταση και να ζητήσει την
ακύρωση της εκλογής του Πειραιά. Επίσης σε άλλη ανακοίνωσή του κατήγγειλε ότι
το Πρωτοδικείο της Ε΄ περιφέρειας, που περιλάµβανε τους νοµούς Λαρίσης,
Τρικάλων και Κοζάνης δεν ανακήρυξε τους συνδυασµούς του κόµµατος µε
αποτέλεσµα να µην εµφανιστούν ψηφοδέλτια του στους συγκεκριµένους νοµούς.
Καταλήγοντας τονιζόταν ότι το κόµµα θα συνέχιζε τους αγώνες του για την

407
΄΄Επίκαιρα ζητήµατα. Οι πρόσφυγες και ο πολιτικός των προσανατολισµός΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα
15 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 86, σ. 1.
408
΄΄Σιµωνίδαι΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 19 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1929, σ. 1.
 116

προσφυγική υπόθεση, συγκαλώντας γενική συνέλευση των µελών του για να

ληφθούν οι ανάλογες αποφάσεις.409
Πιο ήπια στις κρίσεις της ήταν µια άλλη αντιβενιζελική αθηναϊκή εφηµερίδα η
Πρωία. Σχολιάζοντας το εκλογικό αποτέλεσµα συµπέρανε ότι η νίκη των
Φιλελευθέρων οφειλόταν στις ψήφους του προσφυγικού κόσµου, αφού από τους 106
βουλευτές της Ενώσεως Φιλελευθέρων οι 60 ήταν προσφυγικής καταγωγής και στην
περιφέρεια των Αθηνών και του Πειραιώς οι πρόσφυγες υποψήφιοι ήταν αυτοί που
έλαβαν και τους περισσότερους σταυρούς προτίµησης. Η εφηµερίδα κατέκρινε τη
στάση των άλλων αντιβενιζελικών εφηµερίδων που καταφέρονταν εναντίον των
προσφύγων για τις πολιτικές τους προτιµήσεις και αναφέρονταν στην πολιτική τους
ανωριµότητα σε αντίθεση µε τους γηγενείς. Η στάση αυτή θεωρούσε ότι δεν έδινε
κανένα όφελος στην αντιβενιζελική παράταξη. Η εφηµερίδα ήταν της άποψης ότι η
πολιτική θέση των προσφύγων δεν έπρεπε να ήταν µε το βενιζελισµό, που είχε και
αυτός ένα µέρος της ευθύνης για τη µικρασιατική καταστροφή, ούτε µε την παράταξη
των αντιβενιζελικών, αλλά κάπου στη µέση µε την εκπροσώπηση των προσφύγων
από δικούς τους ανεξάρτητους πολιτικούς συνδυασµούς. Πίστευε ότι καθήκον των
αντιβενιζελικών εφηµερίδων ήταν να διαφωτίσουν τον προσφυγικό κόσµο ότι στην
περίπτωση επικράτησης των αντιβενιζελικών δεν υπήρχε κανένα πρόγραµµα
εκδίωξης των προσφύγων από τους συνοικισµούς, γιατί δεν υπήρχαν
«προσφυγοµάχοι και προσφυγοφάφοι» ανάµεσα στον αντιβενιζελικό κόσµο,
αντιθέτως ο Μεταξάς και ο Τσαλδάρης θεωρούσαν τους πρόσφυγες παράγοντες
εργασίας και προόδου για τη χώρα. 410
Παρατηρούµε ότι η αντιβενιζελική παράταξη και το Κ.Κ.Ε. απέδωσε την
εκλογική νίκη των Φιλελευθέρων στην προσφυγική ψήφο που αποσπάστηκε µάλιστα
µε δωροδοκία, θεωρώντας ως τέτοια την καταβολή των αποζηµιώσεων λίγο πριν από
την διενέργεια των εκλογών. Είναι βέβαια λογικό η καταβολή των αποζηµιώσεων
από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Κονδύλη να επέδρασε θετικά στην προτίµηση
των προσφύγων στην Ένωση των Φιλελευθέρων. Η δυσαρέσκειά τους για την
καθυστέρηση της καταβολής ήταν γνωστή και είχε εκφραστεί από τους
αντιπροσώπους των προσφυγικών συλλόγων στα προσφυγικά συνέδρια. Όµως και οι
εκπρόσωποι του Λαϊκού κόµµατος ή του κόµµατος των Ελευθεροφρόνων σε όλη τη
διάρκεια της προεκλογικής περιόδου δεν προσέγγισαν τον προσφυγικό κόσµο µε
επισκέψεις και οµιλίες στους προσφυγικούς συνοικισµούς και ούτε πρότειναν µέτρα
για την ανακούφιση του προσφυγικού προβλήµατος. Αναλώθηκαν σε µια ρητορεία
που είχε σκοπό να πείσει τους πρόσφυγες ότι όλα τα προβλήµατά τους προέρχονταν
από την πολιτική που άσκησαν οι προηγούµενες βενιζελικές κυβερνήσεις και ότι οι
βενιζελικοί εκµεταλλεύονταν τον προσφυγικό κόσµο για να τον κρατούν δέσµιο στην
παράταξή τους µε τη θεωρία τους ότι σε περίπτωση που επικρατούσαν οι Λαϊκοί θα
τους καταδίωκαν και θα έδιωχναν τους πρόσφυγες από τους συνοικισµούς. Το
ενδεχόµενο αυτό δεν είχε εκλείψει από την προσφυγική συνείδηση το 1926. Επιπλέον
ο κίνδυνος για την ανατροπή του δηµοκρατικού πολιτεύµατος που χρησιµοποίησαν
κατά κόρον οι Φιλελεύθεροι σε όλη τη διάρκεια της προεκλογικής αναµέτρησης και
το ενδεχόµενο να επιστρέψει µε τη βοήθεια των αντιβενιζελικών η ∆υναστεία
άσκησαν αρνητική επίδραση στον προσφυγικό κόσµο, µια και θεωρούσε ως

409
΄΄Το Κόµµα της Αποκαταστάσεως Προσφύγων αποκαλύπτει την δράσιν των προσφυγοπατέρων΄΄,
Η Καθηµερινή, Κυριακή 14 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1923, σ. 5 και ΄΄Αι αυθαιρεσίαι εις βάρος των
προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 16 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1925, σ. 3.
410
΄΄Γηγενείς και πρόσφυγες΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 13 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 371, σ. 1 και ΄΄Η
χειραφέτησις των προσφύγων΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 14 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 372, σ. 1
 117

υπεύθυνους για τη µικρασιατική καταστροφή την έκπτωτη δυναστεία και την

παράταξη των αντιβενιζελικών.
Στις διεργασίες που ακολούθησαν για το σχηµατισµό της οικουµενικής
κυβέρνησης διαδόθηκαν διάφορες φήµες για τη στάση των προσφύγων βουλευτών
που ανήκαν στο κόµµα των Φιλελευθέρων και για τις αξιώσεις τις οποίες πρόβαλλαν
για να δώσουν την υποστήριξή τους στη νέα κυβέρνηση, που επρόκειτο να
σχηµατιστεί, µε αποτέλεσµα οι φιλελεύθεροι πρόσφυγες του νοµού Θεσσαλονίκης να
στείλουν ένα τηλεγράφηµα στον Καφαντάρη. Στο τηλεγράφηµα αυτό τόνισαν ότι
παρέµειναν πιστοί στο κόµµα και ότι δεν σκόπευαν να συγκροτήσουν καµία
ξεχωριστή πολιτική οµάδα. Ανέφεραν µάλιστα ότι κατά τη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου καταπολέµησαν τις ανεξάρτητες προσφυγικές οµάδες µε
στόχο να δηµιουργηθεί µια κυβέρνηση που θα οδηγούσε τη χώρα σε έναν οµαλό
πολιτικό βίο, που ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την προαγωγή του προσφυγικού
ζητήµατος.411 Την ίδια στάση κράτησαν και οι πρόσφυγες βουλευτές της Αθήνας, οι
οποίοι διαµέσου του Μιχάλη Αργυρόπουλου διέψευσαν και αυτοί τις φήµες που είχαν
αναγραφεί στον αντιβενιζελικό Τύπο σχετικά µε τη διαφωνία προσφύγων και
φιλελεύθερης παράταξης. Ο Αργυρόπουλος σε συνάντηση που είχε µε τον
Καφαντάρη και τον Μιχαλακόπουλο τόνισε ότι οι πρόσφυγες βουλευτές παρέµειναν
πιστοί και µετεκλογικά στο κόµµα των Φιλελευθέρων.412

411
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί της Θεσσαλονίκης θα παραµείνουν αδιάσπαστοι συναγωνισταί εις τους
κόλπους των Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 16 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1659, σ. 4.
412
΄΄Αι προσυνεννοήσεις δια την διευθέτησιν του κυβερνητικού ζητήµατος πιθανόν να καταλήξουν εις
αποτέλεσµα προ της συγκλήσεως της Βουλής. Ρυθµιστής ο αρχηγός του πλειοψηφούντος κόµµατος κ.
Καφαντάρης΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 14 Νοεµβρίου 1926, αριθµ. 1657, σ. 6.
 118

3) Οι πολιτικές κινήσεις των προσφύγων κατά τη διάρκεια της Οικουµενικής

Κυβέρνησης

Τα αποτελέσµατα των εκλογών επέβαλλαν τη συνεργασία των κοµµάτων για το

σχηµατισµό βιώσιµης κυβέρνησης. Οι διαπραγµατεύσεις που ακολούθησαν ύστερα
από πρωτοβουλία του Γεώργιου Καφαντάρη κατέληξαν στο σχηµατισµό της
οικουµενικής κυβέρνησης µε πρωθυπουργό τον Ζαΐµη. Στην κυβέρνηση αυτή η
Ένωση Φιλελευθέρων πήρε πέντε Υπουργεία, το Υπουργείο Οικονοµικών µε τον
Γεώργιο Καφαντάρη, το Υπουργείο Εξωτερικών µε τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, το
Υπουργείο Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως µε τον Μιχαήλ Κύρκο, το Υπουργείο
Στρατιωτικών µε τον Αλέξανδρο Μαζαράκη και το Υπουργείο Ναυτικών µε τον
Αλέξανδρο Κανάρη. Το Λαϊκό κόµµα πήρε τρία Υπουργεία, το Υπουργείο
Εσωτερικών µε τον Παναγή Τσαλδάρη, το Υπουργείο Εθνικής Οικονοµίας µε τον
Γεώργιο Μερκούρη και το Υπουργείο Παιδείας µε τον Αθανάσιο Αργυρό. Η
∆ηµοκρατική Ένωση κατέλαβε το Υπουργείο Γεωργίας µε τον Αλέξανδρο
Παπαναστασίου και υφυπουργό τον Αναστάσιο Μπακάλµπαση, ενώ οι
Ελευθερόφρονες πήραν δύο Υπουργεία, το Υπουργείο Συγκοινωνίας µε τον Ιωάννη
Μεταξά και το Υπουργείο ∆ικαιοσύνης µε τον Κωνσταντίνο Αγγελόπουλο. ∆ύο
πρόσφυγες βουλευτές ο Κύρκος και ο Μπακάλµπασης µετείχαν στο κυβερνητικό
σχήµα.413
Η νέα Βουλή άρχισε τις εργασίες της στις 6 ∆εκεµβρίου 1926 και στις 7
∆εκεµβρίου ανακοίνωσε τις προγραµµατικές της δηλώσεις. Όσον αφορούσε στο
προσφυγικό ζήτηµα κύριο µέληµα της Κυβέρνησης, σύµφωνα µε τις δηλώσεις του
Πρωθυπουργού Αλέξανδρου Ζαΐµη, ήταν η συµπλήρωση της αποκαταστάσεως των
προσφύγων.414 Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης της Οικουµενικής το πρώτο
σηµαντικό γεγονός για την προσφυγική υπόθεση ήταν η αντίθεση της µε την
Π.Ο.Α.∆.Α., εξαιτίας της πρόθεσης που είχε ο υφυπουργός Ανταλλαγής Αναστάσιος
Μπακάλµπασης να διατάξει τον έλεγχο του πρόχειρου µητρώου των ανταλλαξίµων
δικαιούχων µε στόχο να καταρτιστεί κανονικό µητρώο, που θα περιελάµβανε άλλους
60.000 δικαιούχους. Με αφορµή το γεγονός αυτό η Π.Ο.Α.∆.Α απηύθυνε µια
προκήρυξη στον προσφυγικό κόσµο καλώντας τον σε συναγερµό «προς προστασίαν
των απειλουµένων δικαιωµάτων των εκ µέρους των πλουσίων». Η προκήρυξη
τοιχοκολλήθηκε στους προσφυγικούς συνοικισµούς και ήταν η ακόλουθη:
«∆ικαιούχοι Ανταλλάξιµοι, προδοσία! Οι µεγάλοι αφεντάδες του
ετσιθελισµού και του ατοµικού συµφέροντος πείνασαν πάλι. Οι πρώτοι
τους από καπρίτσιο, οι δεύτεροι από λεφτά, όλοι µαζί έστησαν χορό γύρω
µας και ετοιµάζονται σαν λύκοι λυσσασµένοι ακονίζοντας τα κοφτερά τους
δόντια να µας αρπάξουν τα λίγα αυτά ψίχουλα που ύστερα από τέσσερα
χρόνια κατορθώσαµε µε το στανιό να πάρουµε, αφού τραβήξαµε µαρτύρια
και ποτισθήκαµε µε τα πειο πικρά φαρµάκια. Αλλοίµονο σε κείνους που θα
τολµήσουν να µη σεβασθούν τα δίκαιά µας. Η Π.Ο.Α.∆.Α. που είνε η ψυχή
της προσφυγιάς, αστροπελέκι, σίφουνας θα γενή για να τους ξεριζώση.
Εµπρός, λοιπόν, αφού ο υφυπουργός της Γεωργίας Μπακάλµπασης µας

413
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 305. Ο Ζαΐµης ανασχηµάτισε την Οικουµενική κυβέρνηση δύο φορές βλ. Ν.
Γ. Ζαχαρόπουλος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη. Το κίνηµα της εθνικής άµυνας στη
Θεσσαλονίκη στο ιστορικό του πλαίσιο, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 75.
414
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 2 , 7 ∆εκεµβρίου 1926, σ. 8-9. Η συζήτηση για
τις προγραµµατικές δηλώσεις κράτησε ως τις 8 ∆εκεµβρίου 1926 και η Κυβέρνηση έλαβε ψήφο
εµπιστοσύνης. Σε σύνολο 256 βουλευτών υπέρ της Κυβέρνησης ψήφισαν 235, κατά 11 και 10
αρνήθηκαν να ψηφίσουν.
 119

κήρυξε τον πόλεµο. Η Π.Ο.Α.∆.Α. σας καλεί σε γενικό προσκλητήριο. Ο

Μπακάλµπασης πρέπει την Κυριακή το βράδυ να είνε παρητηµένος».415
Η προκήρυξη θορύβησε την Κυβέρνηση µε αποτέλεσµα να συγκληθεί έκτακτο
κυβερνητικό συµβούλιο. Στο συµβούλιο αυτό ο Μπακάλµπασης ανακοίνωσε τις
προθέσεις της Π.Ο.Α.∆.Α. να συγκροτήσει προσφυγικό συλλαλητήριο εναντίον της
Κυβέρνησης και επιπλέον έφερε στο φως και µια επιστολή της Εθνικής Τράπεζας που
διαµαρτυρόταν στο Υπουργείο Γεωργίας για τις επεµβάσεις της οργάνωσης στο
ζήτηµα της διαχείρισης των µουσουλµανικών κτηµάτων. Η Τράπεζα ζητούσε από την
Κυβέρνηση να επέµβει για να τερµατιστούν αυτές οι παρεµβάσεις, διαφορετικά
δήλωνε ότι δεν θα ήταν σε θέση να συνεχίσει το έργο της. Μετά τη λήξη του
συµβουλίου ανακοινώθηκε ότι οι φήµες που διέδωσε η Π.Ο.Α.∆.Α. για τις προθέσεις
του Μπακάλµπαση να διακόψει την καταβολή των αποζηµιώσεων ήταν τελείως
ανυπόστατες και τονίστηκε ότι ο υφυπουργός αγωνιζόταν να επισπευσθεί η όλη
διαδικασία και να καταβληθούν οι αποζηµιώσεις στους πραγµατικούς δικαιούχους.
Το κυβερνητικό συµβούλιο κατηγόρησε την οργάνωση ότι προσπαθούσε να
δηµιουργήσει τεχνητή ένταση ανάµεσα στον προσφυγικό κόσµο για να
ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις ορισµένων προσώπων που είχαν δηλώσει ότι τους
οφείλονταν υπέρογκες αποζηµιώσεις. Χαρακτήρισε την οργάνωση ανεύθυνη και
δήλωσε ότι υποκινητές της έντασης ήταν άτοµα υπόπτου προελεύσεως εναντίον των
οποίων εκκρεµούσαν κατηγορίες κοινού ποινικού δικαίου.416 Την Π.Ο.Α.∆.Α.
κατήγγειλε και το Κ.Κ.Ε. χαρακτηρίζοντας την ως οργάνωση προσφύγων
καπιταλιστών που εξυπηρετούσε τα συµφέροντα των πλουσίων και κάλεσε τους
πρόσφυγες να αποµακρυνθούν από τις τάξεις της και να οργανωθούν σε σωµατεία
εργατών και αγροτών.417
Η µεταχείριση του σωµατείου ανάλογα µε τις περιστάσεις της κάθε περιόδου
ήταν αναπόφευκτο να οδηγήσει στην παραπάνω σύγκρουση. Προεκλογικά η
οργάνωση ήταν ένας από τους κύριους συνοµιλητές µε το κόµµα των Φιλελευθέρων
και το υποστήριξε µε τις ανακοινώσεις της, καλώντας τον προσφυγικό κόσµο να
ψηφίσει µαζικά το κόµµα. Η πρώτη προκαταβολή των προσφυγικών αποζηµιώσεων
αναµφίβολα οφειλόταν και στις πιέσεις που άσκησε η Π.Ο.Α.∆.Α. στη φιλελεύθερη
παράταξη, χρησιµοποιώντας για πρώτη φορά την απειλή της αποχής των προσφύγων
από τις εκλογές του 1926. Όταν η πολιτική κατάσταση οµαλοποιήθηκε και πάλι τον
πρώτο λόγο για τα προσφυγικά ζητήµατα ήθελαν να έχουν οι πρόσφυγες βουλευτές
και η Κυβέρνηση. Τότε η οργάνωση αποτέλεσε εµπόδιο και ήταν λογικό η
Κυβέρνηση να στραφεί εναντίον της.
Η άποψη του Ελεύθερου Βήµατος ήταν ενδεικτική για τη θέση την οποία
επιθυµούσε η Κυβέρνηση να τηρήσει η Π.Ο.Α.∆.Α. µετεκλογικά. Η εφηµερίδα
θεωρούσε ότι η οργάνωση ήταν δηµιουργία µιας περιόδου κατά την οποία οι
πρόσφυγες δεν είχαν κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους – γεγονός που δεν αληθεύει,
αφού η οργάνωση ιδρύθηκε το 1924 -, για να εκφράσουν και να διεκδικήσουν τα
συµφέροντά των προσφυγικών πληθυσµών. Τότε προσέφερε σηµαντικές υπηρεσίες,
από τη στιγµή όµως που οι πρόσφυγες ψήφισαν και ανέδειξαν τους αντιπροσώπους

415
΄΄Η Π.Ο.Α.∆.Α. κατόπιν του διαταχθέντος ελέγχου του µητρώου δι’ επαναστατικής προκηρύξεως
υπεκινεί τους πρόσφυγας εις συναγερµόν προς εκνόµους ενεργείας. Η Κυβέρνησις απεφάσισε να
πατάξη τους θορυβοποιούς΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 18 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 1691, σ. 6.
416
΄΄Το Υπουργικόν Συµβούλιον συγκληθέν εκτάκτως έλαβεν αποφάσεις προς τερµατισµόν του
εκβιασµού των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 18 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 1691, σ. 6.
417
΄΄Οι προσφυγοσωτήρες – προσφυγοφάγοι΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 20 Σεπτεµβρίου 1927, αριθµ. 290,
σ. 3, ΄΄Οι τσορµπατζήδες ληστές της Π.Ο.Α.∆.Α.΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 6 ∆εκεµβρίου 1927, αριθµ.
467, σ. 1 και ΄΄Για τους πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Τρίτη 21 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 122, σ. 1.
 120

τους οι παρεµβάσεις του σωµατείου θεωρούνταν περιττές. Αναγνώρισε βέβαια τη

µεσολάβηση και τη συνδροµή του στην ανάδειξη των προσφύγων βουλευτών, αυτό
όµως δεν αποτελούσε δικαιολογία, σύµφωνα µε την εφηµερίδα, για να σταθεί
υπεράνω αυτών. Πρότεινε λοιπόν το σωµατείο στο εξής να ελέγχει τους βουλευτές
των προσφύγων στις κατευθύνσεις τις οποίες αυτοί έθεταν στο προσφυγικό ζήτηµα
και να τις κρίνει µε την όποια επιρροή διέθετε στην προσφυγική κοινή γνώµη, αλλά
θεωρούσε απαράδεκτη την επέµβασή του στο κυβερνητικό έργο και τις προσπάθειές
του να καθορίσει αυτό την πολιτική που έπρεπε να ασκηθεί στο προσφυγικό
ζήτηµα.418
Αξιοσηµείωτο ήταν ότι το ζήτηµα προκάλεσε και την επέµβαση των προσφύγων
βουλευτών οι οποίοι µε ανακοίνωσή τους προσπάθησαν να καθησυχάσουν την
προσφυγική κοινή γνώµη, διαβεβαιώνοντας ότι θα συνεχιζόταν η καταβολή των
αποζηµιώσεων. Το θέµα όµως δεν σταµάτησε εκεί, αλλά προκλήθηκε και
εισαγγελική παρέµβαση η οποία σκοπό είχε να διερευνήσει τη νοµιµότητα της
ύπαρξης του σωµατείου. Η αποδιδόµενη κατηγορία ήταν υποκίνηση των πολιτών σε
στάση. Το διοικητικό συµβούλιο της Π.Ο.Α.∆.Α. θορυβηµένο από την όλη εξέλιξη
προσέγγισε τον Παναγή Τσαλδάρη, Υπουργό των Εσωτερικών, ζητώντας τη
συνδροµή του για τη διενέργεια του συλλαλητηρίου, που σκόπευε να συγκαλέσει και
για την εισαγγελική παρέµβαση. Γεγονός ήταν ότι ο Τσαλδάρης δεν εκµεταλλεύτηκε
πολιτικά το ζήτηµα και τήρησε ουδέτερη στάση.
Οι αποφάσεις της Κυβέρνησης και των προσφύγων βουλευτών για την καταβολή
των αποζηµιώσεων για την περίπτωση των δικαιούχων που δεν είχαν συµπεριληφθεί
στο µητρώο που είχε καταρτιστεί µέχρι τις 15 Οκτωβρίου 1926, ηµεροµηνία στην
οποία είχαν ανασταλεί οι εγγραφές, ήταν να εγγραφούν και αυτοί µέχρι τις 31
Ιανουαρίου 1927 σε ένα συµπληρωµατικό µητρώο και να αποζηµιωθούν παράλληλα
µε το πρώτο. Με τις αποφάσεις αυτές η Κυβέρνηση διέψευσε πλήρως τους
ισχυρισµούς της Π.Ο.Α.∆.Α. για τη πρόθεση της να διακόψει την καταβολή των
προσφυγικών αποζηµιώσεων. 419
Στις 19 ∆εκεµβρίου 1926 η οργάνωση σε γενική της συνέλευση µε ψήφισµα
επικρότησε την πολιτική που άσκησε το διοικητικό της συµβούλιο και ταυτόχρονα
συµφώνησε µε την απόφαση της Κυβέρνησης για τη δηµιουργία του
συµπληρωµατικού µητρώου. Ζήτησε από την Κυβέρνηση να ενηµερώσει την κοινή
γνώµη ότι τα ποσά που καταβάλλονταν στους πρόσφυγες προέρχονταν από την
προσφυγική ανταλλάξιµη περιουσία την οποία διαχειριζόταν η Εθνική Τράπεζα και
επέµεινε στην άποψή της για την αποµάκρυνση του Μπακάλµπαση. Ο γραµµατέας
της αποφάσισε επίσης να καταθέσει µήνυση εναντίον του υφυπουργού.420
Αποτέλεσµα των πολιτικών διεργασιών ήταν να συζητηθεί στη Βουλή στις 21
∆εκεµβρίου του 1926 η πρόταση για το σχηµατισµό µιας τριαντακονταµελούς
κοινοβουλευτικής επιτροπής για την παρακολούθηση των προσφυγικών ζητηµάτων.
Η πρόταση έγινε αποδεκτή από όλες τις πολιτικές πλευρές και ζητήθηκε από
βουλευτές του Λαϊκού κόµµατος η επιτροπή να απαρτιστεί από αντιπροσώπους όλων
των κοµµάτων. Εκφράστηκαν όµως ορισµένες αντιρρήσεις για το κατά ποσό η
418
΄΄Αι κινήσεις της Π.Ο.Α.∆.Α.΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 19 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 1692, σ. 1.
419
΄΄Αι προσφυγικαί οργανώσεις αποδοκιµάζουν την Π.Ο.Α.∆.Α. Η χθεσινή σύσκεψις των προσφύγων
εις το Υπουργείον της Γεωργίας. Θα εξακολουθήση η καταβολή των αποζηµιώσεων άνευ διακοπής΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 19 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 1692, σ. 6.
420
΄΄Θορυβώδεις εκδηλώσεις της Π.Ο.Α.∆.Α. Οι µετριοπαθείς αποδοκιµάσαντες τους αδιαλάκτους
εξεδιώχθησαν εκ της συνελεύσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 20 ∆εκεµβρίου 1926, αριθµ. 1693, σ. 5
και ΄΄Η χθεσινή γενική συνέλευσις της Π.Ο.Α.∆.Α. Επιµένουν εις την αποµάκρυνση του κ.
Μπακάλµπαση. Το εγκριθέν ψήφισµα προς την Κυβέρνηση΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 20 ∆εκεµβρίου 1926,
αριθµ. 378, σ. 3.
 121

Κυβέρνηση µε τη συνδροµή της επιτροπής θα µπορούσε να εκδίδει νοµοθετικά

διατάγµατα και µε τη µέθοδο αυτή να υποκαθιστά το κοινοβούλιο. Ο Τσαλδάρης
υποστήριξε ότι ήταν απαραίτητη η σύσταση µιας ανάλογης επιτροπής για να
αποφευχθούν προβλήµατα, όπως αυτό που είχε προκαλέσει η Π.Ο.Α.∆.Α. Και ο
Μεταξάς συµφώνησε ότι η επιτροπή θα µπορούσε να ενισχύσει το έργο της
Κυβέρνησης στο προσφυγικό ζήτηµα, παρόλο που η πρόταση του συγκεκριµένου
ψηφίσµατος παρουσίαζε ορισµένες ανωµαλίες όσον αφορούσε στην έκδοση των
νοµοθετικών διαταγµάτων, αλλά κάτι τέτοιο δεν έθετε σε κίνδυνο τους
κοινοβουλευτικούς θεσµούς. ∆ιευκρινίστηκε ότι αρµοδιότητα της επιτροπής θα ήταν
µόνο η γνωµάτευση σε συγκεκριµένα προβλήµατα του προσφυγικού κόσµου και η
υποβολή προς ψήφιση προτάσεων στο Κοινοβούλιο.421
Το θέµα µε την αντίθεση Κυβέρνησης – Π.Ο.Α.∆.Α έληξε στο τέλος ∆εκεµβρίου
1926 και ζηµίωσε αρκετά το γόητρο της οργάνωσης, που έδειξε ότι ήταν διατεθειµένη
να προβεί σε ακραίες ενέργειες για την επιδίωξη των αιτηµάτων της. Την άνοιξη του
1927 το σωµατείο προχώρησε σε εκλογές για την ανάδειξη νέου προεδρείου. Οι
εκλογές διενεργήθηκαν στις 10 Απριλίου 1927 και µετείχαν στις διαδικασίες περίπου
2.000 µέλη από τα 3.500 που ήταν εγγεγραµµένα στην οργάνωση. Υπήρχαν τέσσερις
συνδυασµοί και τελικά επικράτησε µε απόλυτη πλειοψηφία ο συνδυασµός του
προηγούµενου προεδρείου, γεγονός που αποδείκνυε την επιβράβευση των
προηγούµενων ενεργειών του. Το νέο διοικητικό συµβούλιο απαρτιζόταν από τους:
α) Μικρασιάτες: Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, Μιχαήλ Μαραβέλιας, Σωτήριος
Χατζηαντωνίου, Γεώργιος Πεστεβαλτζόγλου, Σωκράτης Σταµπαδόπουλος, Γεώργιος
Φλώρος, Γ. Παπαδηµητρίου, Ιωάννης Ορφανίδης, Αλέξανδρος Καλδής, β) Πόντιοι:
Αχιλλέας Κυριακίδης, Αντώνιος Αλεξίου, Θεολόγος Μιχαηλίδης, γ) Θράκες:
Ευάγγελος Καρεµγυλλίδης, Κωνσταντίνος Καβαδέλλος, Σόλων Ευδοξιάδης, δ)
Εξελεγκτική επιτροπή: Ιάκωβος Μπαγτζολόγλου, Αντώνιος Αθανασόγλου και
Αναστάσιος Ιωαννίδης.422
Ένα άλλο σηµαντικό ζήτηµα που απασχόλησε την Οικουµενική κυβέρνηση ήταν
η επικύρωση των συµφωνιών που είχαν υπογραφεί την 1η ∆εκεµβρίου 1926 από τον
Αργυρόπουλο, από ελληνικής πλευράς και τον Σαράτσογλου βέη και Τζεβάτ βέη, από
τουρκικής πλευράς και αφορούσαν στον τρόπο εφαρµογής ορισµένων διατάξεων της
Συνθήκης της Λωζάννης και της 9ης δηλώσεως423 που είχαν συναφθεί µεταξύ της
Ελλάδας και της Τουρκίας. Ο εισηγητής του νοµοσχεδίου Γεώργιος Εξηντάρης
εξήγησε κατά την οµιλία του στο Κοινοβούλιο τις δυσχέρειες που είχαν προκύψει
από την εφαρµογή της Συνθήκης της Λωζάννης και περιέγραψε διεξοδικά τις
συµφωνίες της Άγκυρας, που υπογράφτηκαν τον Ιούλιο του 1925 και ήταν γνωστές
ως συµφωνίες Εξηντάρη - Ρουσδή. Οι συµφωνίες αυτές καθόριζαν τα ζητήµατα των
µη ανταλλαξίµων, των Ελλήνων υπηκόων χριστιανών και των Τούρκων υπηκόων
µουσουλµάνων, επίσης διευκρίνισαν ότι τα βακουφικά κτήµατα υπάγονταν στην
ανταλλαγή. Με τις συµφωνίες αυτές αποζηµιώνονταν οι µουσουλµάνοι της 9ης
δήλωσης και οι έλληνες υπήκοοι διατηρούσαν την κυριότητα των περιουσιών που

421
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 13, 21 ∆εκεµβρίου 1926, σ. 255-262.
422
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αι χθεσιναί εκλογαί της Π.Ο.Α.∆.Α. εις το δηµοτικόν θέατρον΄΄, Η Πρωία,
∆ευτέρα 11 Απριλίου 1927, αριθµ. 492, σ. 2.
423
Η 9η δήλωση που υπογράφτηκε µαζί µε τη Συνθήκη της Λωζάννης αναφέρεται στους
µουσουλµάνους που εγκατέλειψαν την Ελλάδα πριν από τις 18 Οκτωβρίου 1912 και δήλωνε ότι ήταν
Τούρκοι υπήκοοι που διατηρούσαν το δικαίωµα της ελεύθερης διάθεσης των περιουσιών που είχαν
εγκαταλείψει. Κανόνισε επιπρόσθετα ότι τα εισοδήµατα των κτηµάτων που είχαν κατασχεθεί ή
απαλλοτριωθεί από το ελληνικό κράτος θα επιστρέφονταν στους µουσουλµάνους ιδιοκτήτες. Όµως η
συµφωνία ήταν δύσκολο να υλοποιηθεί επειδή πολλά από τα κτήµατα αυτά είχαν καταληφθεί από
πρόσφυγες ή γηγενείς βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 34, 16 Φεβρουαρίου 1927, σ. 699 και 708-709.
 122

είχαν εγκαταλείψει στην Κωνσταντινούπολη. Η ανατροπή της Κυβέρνησης

Μιχαλακόπουλου και η ανάληψη της αρχής από τον Πάγκαλο είχαν ως συνέπεια τη
µη επικύρωση των συµφωνιών από την Κυβέρνηση του Πάγκαλου. Τον ∆εκέµβριο
του 1926 υπογράφτηκε νέα συµφωνία από την Κυβέρνηση Κονδύλη που επέβαλε τη
λήψη µέτρων για απόδοση αποζηµιώσεων από το ελληνικό κράτος στους µη
ανταλλάξιµους έλληνες υπηκόους, των οποίων οι περιουσίες τους στην Τουρκία
συµψηφίζονταν µε τις αντίστοιχες τουρκικές των τούρκων υπηκόων. 424
Οι συµφωνίες που επικυρώθηκαν από τη Βουλή κρίθηκαν επιζήµιες για την
ελληνική πλευρά, αφού οι 40.000 έλληνες της Κωνσταντινούπολης που έφυγαν από
εκεί το 1922 έχασαν το δικαίωµα της επιστροφής τους και οι περιουσίες τους
συµψηφίσθηκαν µε αυτές που εγκατέλειψαν οι µουσουλµάνοι που αποχώρησαν από
την Ελλάδα το 1912. Άλλωστε είχε προηγηθεί τον Αύγουστο του 1925 και ένα
υπόµνηµα διαµαρτυρίας προς τη γραµµατεία της Κοινωνίας των Εθνών από τους
Έλληνες της Κωνσταντινούπολης που γνωστοποίησε τις αντιρρήσεις τους για τις
συµφωνίες που είχαν συναφθεί. 425 Στην συζήτηση που διενεργήθηκε στη Βουλή
αναγνωρίστηκε το επιζήµιο των συµφωνιών και από τους πρόσφυγες και από τους
γηγενείς βουλευτές, παράλληλα όµως τονίστηκε ότι η επανάληψη των
διαπραγµατεύσεων θα επιδείνωνε τις σχέσεις ανάµεσα στις δύο χώρες. Γεγονός ήταν
ότι στη συζήτηση για την κύρωση των συµφωνιών οι πρόσφυγες βουλευτές τήρησαν
παθητική στάση, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα των συµφωνιών για τη βελτίωση
των σχέσεων των δύο χωρών. Στο τέλος όµως της συζήτησης ανακοινώθηκε από τον
Πρόεδρο της Βουλής η παρακάτω δήλωση που υπογραφόταν από τους πρόσφυγες
βουλευτές Α. Παπαδάτο, Σ. Νικολαΐδη, Α. Βουτυρά, ∆. Ευθυµιάδη, Α. Λαµπριανίδη
και Κ. Μουζενίδη:
«Οι υπογεγραµµένοι πρόσφυγες βουλευταί προ της επικειµένης κυρώσεως
των µετά της Τουρκίας συµφωνιών, θεωρούµεν καθήκον ηµών να
προβώµεν εις την κάτωθι δήλωσιν: Αποφεύγοντες να εισέλθωµεν εις την
συζήτησιν της τε βασικής αρχής και των λεπτοµερειών των προς κύρωσιν
υποβαλλοµένων συµφωνιών, δεν δυνάµεθα να αφήσωµεν να παρέλθη η
παρούσα επίσηµος στιγµή της επισφραγίσεως της σκληράς Εθνικής
τραγωδίας χωρίς να εκφράσωµεν τον βαθύτατον πόνον τον συνέχοντα την
ψυχήν ηµών, δια την πρωτοφανή εις την Ιστορίαν παρά παν δίκαιον
γενοµένην τω υποδούλω Ελληνισµώ αδικίαν, ην διεθνής πράξις επικύρωσε
και ιδιαίτεραι σήµερον συµφωνίαι συµπληρούσιν. Εν τούτοις έχοντες υπ’
όψει τα γενικά εθνικά συµφέροντα, εις τον βωµόν των οποίων πλειστάκις
και προθύµως ο υπόδουλος Ελληνισµός παρέσχεν εαυτόν ολοκαύτωµα και
επιθυµούντες να διευκολύνωµεν την Κυβέρνησιν εις το βαρύ αυτής έργον
της εξωτερικής και εσωτερικής ανορθώσεως της Χώρας, µε την πεποίθησιν
ότι η δικαία ικανοποίησις των θυµάτων των συµφωνιών τούτων έσεται
πλήρης και ταχίστη, δηλούµεν ότι ανεχόµεθα την κύρωσιν µε την ελπίδα
ότι η χειρονοµία αύτη θα εύρη ανάλογον απήχησιν και εις το έτερον των
συµβαλλοµένων µερών».426
Η επικύρωση των ελληνοτουρκικών συµφωνιών από την οικουµενική κυβέρνηση
προκάλεσε την αντίδραση του σωµατείου των Ελλήνων υπηκόων. Το σωµατείο σε
γενική συνέλευση η οποία συγκλήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 1927 εξέφρασε την
αντίθεσή του στην εφαρµογή των ελληνοτουρκικών συµφωνιών, τονίζοντας ότι µε

424
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 34 , 16 Φεβρουαρίου 1927, σ. 692-721 και Εφηµερίς των Συζητήσεων της
Βουλής, Συνεδρίασις 41 , 25 Φεβρουαρίου 1927, σ. 837-852.
425
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 838.
426
Ε.Σ.Β, Συνεδρίασις 34 , 16 Φεβρουαρίου 1927, σ. 722.
 123

αυτές σφαγιάζονταν απαράγραπτα δικαιώµατα του Ελληνισµού της Ανατολής, τα

οποία δεν θα ήταν δυνατόν πλέον να επανεξεταστούν. Ο πρόεδρος του σωµατείου
∆ηµήτριος Μαρσέλλος ζήτησε την τροποποίηση των συµφωνιών από την ελληνική
κυβέρνηση και την αποχή των προσφύγων βουλευτών από την ψηφοφορία
επικύρωσής τους κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή. Η συνέλευση συνέταξε
και σχετικό ψήφισµα το οποίο απέστειλε στον Πρόεδρο της ∆ηµοκρατίας, Παύλο
Κουντουρίωτη και τον Πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐµη.427
Συµπερασµατικά οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι κατά τη διάρκεια της Οικουµενικής
Κυβέρνησης δεν αντέδρασαν στις αποφάσεις που έλαβε σε επιµέρους προσφυγικά
ζητήµατα, µε κόστος ίσως τη µελλοντική καταψήφισή τους από τις οµάδες που
θίγονταν. Η Ένωση Ελλήνων Υπηκόων αριθµούσε περίπου 14.000 οικογένειες, τα
συµφέροντα των οποίων θίγονταν άµεσα. Η µικρή διάρκεια της διακυβέρνησης της
Οικουµενικής δεν επέτρεψε στην Εθνοσυνέλευση να ασχοληθεί και µε άλλα
ζητήµατα, µε αποτέλεσµα οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι να περιµένουν για την επίλυση
των ζητηµάτων τους τον επόµενο κυβερνητικό σχηµατισµό.

427
΄΄Προσφυγική Στήλη. ∆ιαµαρτυρία δια τας ελληνοτουρκικάς συµφωνίας. Γενική συνέλευσις των
Ελλήνων Υπηκόων΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 17 Φεβρουαρίου 1927, αριθµ. 438, σ. 2. Για στο σωµατείο βλ
παραπάνω σ. 89.
 124

4) Οι κυβερνήσεις συνασπισµού και οι πρόσφυγες

Στις 3 Ιουνίου του 1927 ο Γεώργιος Καφαντάρης και ο Ανδρέας

Μιχαλακόπουλος, Υπουργοί των Οικονοµικών και Εξωτερικών αντίστοιχα,
αναχώρησαν για τη Γενεύη µε στόχο να εξασφαλίσουν δάνειο που θα ενίσχυε την
οικονοµική κατάσταση της χώρας και θα συντελούσε στην ολοκλήρωση της
αποκατάστασης του προσφυγικού κόσµου. Λίγο αργότερα τους ακολούθησε και ο
Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Υπουργός Γεωργίας. Οι διαπραγµατεύσεις µε την
Κοινωνία των Εθνών ολοκληρώθηκαν στις 17 Ιουνίου και αποφασίστηκε να δοθεί
ένα δάνειο στην Ελλάδα ύψους 9 εκατοµµυρίων λιρών µε τον όρο να εξυγιανθεί το
ελληνικό εκδοτικό σύστηµα. Οι τρεις Υπουργοί επέστρεψαν στην Ελλάδα στα µέσα
Ιουλίου και κατόπιν άρχισε η νοµοθετική διαδικασία για να ικανοποιηθούν οι όροι
που είχε θέσει η Κοινωνία των Εθνών. Η Κυβέρνηση έλαβε την απόφαση να
διχοτοµήσει την Εθνική Τράπεζα και να ιδρύσει την Τράπεζα της Ελλάδος, που θα
είχε καθαρά εκδοτικούς στόχους, στην οποία η Εθνική έπρεπε να µεταβιβάσει το
κάλυµµά της σε χρυσό. Η Εθνική Τράπεζα αρνήθηκε τον όρο αυτό και µαζί της
συµφώνησε η πλειοψηφία των υπουργών, προτείνοντας να καταβληθεί στην Εθνική
αποζηµίωση 1.176 εκατοµµυρίων δραχµών για τη µεταβίβαση του καλύµµατος στην
Τράπεζα της Ελλάδος. Στο ζήτηµα αυτό εκδηλώθηκε η διαφωνία του Λαϊκού
κόµµατος που ήταν αντίθετο στη διχοτόµηση της Εθνικής Τραπέζης και υποστήριξε
ότι η Κυβέρνηση έπρεπε να µελετήσει και άλλες προτάσεις που υπήρχαν από
οικονοµικούς οµίλους του εξωτερικού για παροχή δανείου προς τη χώρα.428 Η
κυβερνητική κρίση εκδηλώθηκε στις 12 Αυγούστου του 1927, όταν τρεις Λαϊκοί
υπουργοί αρνήθηκαν την πρόταση του Καφαντάρη για αναβολή της λήψης
κυβερνητικής απόφασης για το ζήτηµα των καλυµµάτων και υπέβαλαν τις
παραιτήσεις τους.
Σχηµατίστηκε νέα κυβέρνηση µε πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐµη που
ανέλαβε τα καθήκοντά της στις 17 Αυγούστου 1927.429 Τα υπουργεία µοιράστηκαν
σε 5 αντιπροσώπους του κόµµατος των Φιλελευθέρων, 4 των Ελευθεροφρόνων και 2
της ∆ηµοκρατικής Ένωσης.430 Η νέα Κυβέρνηση έλαβε ψήφο εµπιστοσύνης στις 22
Αυγούστου µε 159 ψήφους υπέρ σε σύνολο 177 βουλευτών που ήταν παρόντες. Οι
βουλευτές του Λαϊκού κόµµατος δεν µετείχαν στην ψηφοφορία, τους ακολούθησαν
επίσης και αρκετοί βουλευτές των Ελευθεροφρόνων.431

428
Οι Φιλελεύθεροι ισχυρίζονταν ότι η χώρα δεν ήταν σε θέση να συνάψει δάνεια µη παραγωγικά
χωρίς την έγκριση της Κοινωνίας των Εθνών βλ. ΄΄Η πραγµατική σηµασία των εν Γενεύη
αποφάσεων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 15 Ιουνίου 1927, αριθµ. 1864, σ. 1. Για τη σηµασία του
δανείου στην οικονοµική ανόρθωση της χώρας βλ. ΄΄Τα προβλήµατα της Ελλάδος. Πως επιδιώκεται η
οικονοµική µας ανόρθωσις. Ο Προϋπολογισµός, οι πρόσφυγες και η σταθεροποίησις. Ολόκληρος η
συνέντευξις του κ. Καφαντάρη προς τους «Οικονοµικούς Τάιµς»΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 3
Ιουλίου 1927, αριθµ. 1882, σ. 1.
429
Οι Φιλελεύθεροι κατηγόρησαν τους βουλευτές του Λαϊκού κόµµατος για κωλυσιεργία του
κυβερνητικού έργου κατά τη διάρκεια της οικουµενικής κυβέρνησης και υποστήριξαν τον Μεταξά για
την απόφασή του να συµµετάσχει στη νέα κυβέρνηση του ευρύτερου συνασπισµού βλ. ΄΄Νέα
κυβέρνησις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 18 Αυγούστου 1927, αριθµ. 1927, σ. 1.
430
Οι Φιλελεύθεροι πήραν το Υπουργείο των Εξωτερικών µε τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο,
Οικονοµικών µε τον Γεώργιο Καφαντάρη, Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως µε τον Μιχάλη Κύρκο,
Στρατιωτικών µε τον Αλέξανδρο Μαζαράκη και Ναυτικών µε τον Παναγιώτη Μερλόπουλο. Οι
Ελευθερόφρονες κάλυψαν το Υπουργείο Συγκοινωνίας µε τον Ιωάννη Μεταξά, ∆ικαιοσύνης µε τον
Θεόδωρο Τουρκοβασίλη, Παιδείας µε τον Θ. Νικολούδη και Εθνικής Οικονοµίας µε τον Ν. Βελέντζα.
Η ∆ηµοκρατική Ένωση διατήρησε το Υπουργείο Γεωργίας που είχε και προηγουµένως µε Υπουργό
τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και Υφυπουργό τον Αντώνιο Μπακάλµπαση.
431
΄΄Η συζήτησις εις την Βουλήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 24 Αυγούστου 1927, αριθµ. 1933, σ. 1.
 125

Οι κρίσεις µιας προσφυγικής εφηµερίδας - που είχε αρχίσει να εκδίδεται την

περίοδο αυτή και µε δυναµικό τρόπο θα σχολιάσει τις πολιτικές κινήσεις, αποκτώντας
σταδιακά µεγάλη κυκλοφορία και ασκώντας επιρροή στην προσφυγική κοινή γνώµη-,
του Προσφυγικού Κόσµου432 για τη νέα κυβέρνηση ήταν ενδεικτικές για τις
προσδοκίες των προσφύγων. Η εφηµερίδα ανέφερε ότι ο προσφυγικός πληθυσµός
στήριξε τη νέα κυβέρνηση, παρόλο που δεν ήταν ενθουσιασµένος από την επιλογή
ορισµένων προσώπων που συµµετείχαν σε αυτήν, όπως του Υπουργού της
Προνοίας433 και πίστευε ότι αν επικέντρωνε την πολιτική της στα οικονοµικά θέµατα
της χώρας γρήγορα θα αντιµετωπιζόταν και το κρίσιµο προσφυγικό ζήτηµα.
Συσχέτιζε την ευηµερία της χώρας µε τη λύση του προσφυγικού και τήρησε στάση
αναµονής, παρακολουθώντας τις πολιτικές εξελίξεις.434
Τα σχόλιά της αναφορικά µε τις προγραµµατικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης
- που είχαν το ίδιο περιεχόµενο µε τις προηγούµενες και ανέφεραν απλώς την ανάγκη
επιλύσεως του προσφυγικού, χωρίς να διατυπώνουν συγκεκριµένες προτάσεις -, ήταν
χαρακτηριστικά για τη µέθοδο της πίεσης που ασκούσαν σε κρίσιµες πολιτικές
στιγµές οι προσφυγικοί παράγοντες:
«Οτιδήποτε όµως και αν σηµαίνουν ή υποκρύπτουν αι ΄΄ήξεισαφιξικαί΄΄
αυταί επί του προσφυγικού προγραµµατικαί δηλώσεις της νέας
Κυβερνήσεως, αυτή δέον να λάβη υπ’ όψιν της, ότι εάν και αυτήν την
φοράν διαψευσθούν αι επί των αστικών κοµµάτων προσδοκίαι και ελπίδες
του προσφυγικού κόσµου δια την επίλυσιν των κυριωτέρων του
τουλάχιστον ζητηµάτων, ως η µόνιµος και ανθρωπινή στέγασις πάντων των
αστέγων ή κακώς εστεγασµένων προσφύγων και η αποζηµίωσις πάντων
των πραγµατικώς δικαιούχων, έστω και αν είνε εκπρόθεσµοι, ούτος θα
αναγκασθή επιζητών να εύρη οπουδήποτε την σωτηρίαν του, να στραφή
προς ριζοσπαστικωτέρας κοινωνικάς κατευθύνσεις».435
Σε όλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου για την ικανοποίηση διαφόρων αιτηµάτων
οι πρόσφυγες βουλευτές, τα σωµατεία και ο Προσφυγικός Κόσµος ασκούσαν πιέσεις
που πολλές φορές περιείχαν και απειλές. Οι πιο συνηθισµένες ήταν η απειλή της
στροφής των προσφύγων προς το Κ.Κ.Ε. και η καταψήφιση των Φιλελευθέρων
υποψηφίων. Κατά τη διάρκεια αυτής της Κυβέρνησης οι πρόσφυγες βουλευτές

432
Εβδοµαδιαία εφηµερίδα που εκδίδονταν στην Αθήνα κάθε Κυριακή. Το πρώτο της φύλλο είχε
ηµεροµηνία 19 Ιουνίου 1927. Ιδρυτής της ήταν ο Μ. Σινανίδης και στο πρώτο της φύλλο ανέφερε ότι
εκπροσωπούσε τα συµφέροντα των φτωχών προσφύγων. Για ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα η
εφηµερίδα τιτλοφορούνταν Προσφυγικός Τύπος – από τις 25 Σεπτεµβρίου 1927 ως τις 2 Οκτωβρίου
1927 – εξαιτίας της διαφωνίας του ιδιοκτήτη µε τον υπεύθυνο έκδοσης Αγγ. Γιαγδιτζόγλου, ο οποίος
αποχώρησε από το δυναµικό της εφηµερίδας και απέσπασε και την άδεια έκδοσης. Από τις 2
Οκτωβρίου 1927 η εφηµερίδα άρχισε ξανά να κυκλοφορεί µε τον τίτλο Προσφυγικός Κόσµος και µε
διευθυντή τον Σωκράτη Σινανίδη, αλλά τα γραφεία της στεγάζονταν σε διαφορετική διεύθυνση. Την 1η
Ιανουαρίου 1933 η εφηµερίδα έγινε οκτασέλιδη από τετρασέλιδη και εκδιδόταν κάθε δεκαήµερο Βλ.
΄΄∆ιατί εκδιδόµεθα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Ιουνίου 1927, αριθµ. 1, σ. 1 και Προσφυγικός
Τύπος, Κυριακή Σεπτεµβρίου 1927, αριθµ. 15, σ. 1 βλ. επίσης ΄΄Τα πρωτόχρονα του «Προσφυγικού
Κόσµου»΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 17 Ιουνίου 1928, αριθµ. 53. Για την καταγωγή της
οικογένειας Σινανίδη βλ. ΄΄Απεβίωσε ο Χαρ. Σινανίδης΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19
Οκτωβρίου 1930, αριθµ. 172, σ. 1.
433
Η εφηµερίδα και αργότερα δηµοσίευσε άρθρα εναντίον του Υπουργού Προνοίας Μιχάλη Κύρκο
χαρακτηρίζοντάς τον ως άνθρωπο που για ένα χαρτοφυλάκιο απεµπόλησε την προσφυγική του
συνείδηση και δεν παρήγαγε κανένα έργο στο Υπουργείο που κατείχε. Βλ. ΄΄Θα πέση λίαν συντόµως΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Οκτωβρίου 1927, αριθµ. 18, σ. 1.
434
΄΄Οι πρόσφυγες και η νέα Κυβέρνησις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Αυγούστου 1927,
αριθµ. 10, σ. 1.
435
΄΄Αι επί του προσφυγικού κυβερνητικαί δηλώσεις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Αυγούστου
1927, αριθµ. 11, σ. 1.
 126

συνήλθαν σε σύσκεψη και αποφάσισαν να στείλουν µια επιστολή προς τον

Καφαντάρη µε την οποία ζητούσαν να συµπεριληφθεί στις προγραµµατικές δηλώσεις
της νέας Κυβέρνησης το αίτηµα για την άµεση λύση των αγροτικών προσφυγικών
αποζηµιώσεων. Τονίστηκε µάλιστα σχετικά ότι αν η Κυβέρνηση δεν δεχόταν το
αίτηµα των προσφύγων βουλευτών, υπήρχε το ενδεχόµενο να την καταψηφίσουν,
γεγονός που δεν πραγµατοποιήθηκε.436
Οι συσκέψεις συνεχίστηκαν και εκµεταλλευόµενοι την πολιτική κρίση οι
βουλευτές προσφυγικής καταγωγής ζήτησαν επιπλέον να αυξηθούν οι πιστώσεις του
Υπουργείου Προνοίας και να σταµατήσει ο έλεγχος της ∆ιεύθυνσης Ανταλλαγής από
τον Μπακάλµπαση. Στις κινήσεις αυτές και στην πιθανότατα καταψήφισης της νέας
Κυβέρνησης απάντησε ο Υπουργός Γεωργίας, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο οποίος
διαβεβαίωσε τους βουλευτές ότι οι αποζηµιώσεις των αγροτών προσφύγων θα
καταβάλλονταν κανονικά, αφού είχαν ήδη εγκριθεί από το Υπουργικό συµβούλιο και
είχαν γίνει οι σχετικές συµφωνίες µε την Ε.Α.Π.437
Υπήρχε όµως µια διάχυτη δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου για την
καθυστέρηση της ολοκλήρωσης της προσφυγικής αποκατάστασης γεγονός που έγινε
φανερό και στην πολυπληθή συγκέντρωση των αντιπροσώπων των συνοικισµών της
Αθήνας και των προσφύγων διανοουµένων. Η συνέλευση πραγµατοποιήθηκε στις 21
Αυγούστου 1927 στην Αθήνα και είχε ως θέµα την εξέταση της προόδου των
προσφυγικών ζητηµάτων. Εκεί για άλλη µια φορά ακούστηκαν κατηγορίες εναντίον
των προσφύγων βουλευτών και διατυπώθηκε η άποψη ότι χρησιµοποιούνταν στο
Κοινοβούλιο από τα δηµοκρατικά κόµµατα µόνο για να δίνουν την έγκρισή τους στην
πολιτική που σχεδιάζεται χωρίς να µετέχουν ουσιαστικά στη διαµόρφωσή της. Οι
βουλευτές από την πλευρά τους τόνισαν ότι η παρουσία τους στο Κοινοβούλιο ήταν
το µόνο όπλο του προσφυγικού κόσµου για την επίλυση των προβληµάτων του και
ότι αδίκως κατηγορούνται, αποτελώντας τις περισσότερες φορές τα εξιλαστήρια
θύµατα της κατακραυγής των προσφύγων.438
Τον Νοέµβριο του 1927 συγκροτήθηκε επιτροπή από µέλη των προσφυγικών
οργανώσεων της Αθήνας µε σκοπό να διοργανώσει συλλαλητήριο εναντίον της
Κυβέρνησης για τους χειρισµούς της στο προσφυγικό ζήτηµα. Αποφάσισε µάλιστα να
συγχωνευτεί η επιτροπή αυτή µε το Συµβούλιο των Ανταλλαξίµων για να
δηµιουργηθεί µια «ανώτατη επιτροπή διαχειρίσεως των προσφυγικών ζητηµάτων».
Εκ µέρους αυτής διαβιβάστηκε µια εµπιστευτική εγκύκλιος προς τα απανταχού
τµήµατα των Ανταλλαξίµων, στα προεδρεία των προσφυγικών οργανώσεων Αθήνας
και Πειραιά και στις τοπικές οργανωτικές επιτροπές του συλλαλητηρίου και τους
ζητήθηκε να µεριµνήσουν για να αποφευχθεί κάθε απρέπεια και έκνοµη ενέργεια που
θα δυσφήµιζε τον προσφυγικό κόσµο κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου και θα
τον έθετε σε αντίθεση µε το γηγενή πληθυσµό. Ο Υφυπουργός της Γεωργίας
Αναστάσιος Μπακάλµπασης σχολιάζοντας τις κινήσεις των προσφύγων τόνισε ότι τη
δεδοµένη στιγµή το συλλαλητήριο δεν εξυπηρετούσε κανένα σκοπό, γιατί η
Κυβέρνηση είχε µεριµνήσει για τα ζητήµατα της πληρωµής των ανταλλάξιµων
προσφύγων.439 Από προσφυγικούς κύκλους υπογραµµίστηκε βέβαια ότι το

436
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η νέα Κυβέρνησις και οι πρόσφυγες βουλευταί. Μήνυµα προς τον κ.
Καφαντάρην΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 18 Αυγούστου 1927, αριθµ. 618, σ. 2.
437
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αποσχιστική κίνησις των βουλευτών. Θα καταψηφίσουν΄΄, Η Πρωία,
Παρασκευή 19 Αυγούστου 1927, αριθµ. 619, σ. 2.
438
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η χθεσινή συνέλευσις των διανοουµένων δια τα προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Η
Πρωία, ∆ευτέρα 22 Αυγούστου 1927, αριθµ. 622, σ. 2.
439
΄΄Αι χθεσιναί ενέργειαι δια την συγκρότησιν του προσφυγικού συλλαλητηρίου. Ανακοινώσεις του
Υπουργού κ. Μπακάλµπαση΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 20 Νοεµβρίου 1927, αριθµ. 712, σ. 5.
 127

συλλαλητήριο δεν είχε πολιτικά ελατήρια και ότι απλά σκοπό είχε να δείξει τη
δυσαρέσκεια των προσφύγων για τη στασιµότητα των ζητηµάτων τους και να
αποτελέσει µια διέξοδο εκτόνωσης και δραστηριοποίησης του προσφυγικού κόσµου
για να µην στραφεί σε λύσεις πιο ανατρεπτικές.440
Τη συγκρότηση συλλαλητηρίου διαµαρτυρίας υποκινούσαν οι παράγοντες των
προσφυγικών οργανώσεων, που ανήκαν στην πολιτική σφαίρα επιρροής του
Γεώργιου Κονδύλη, και κυρίως της Π.Ο.Α.∆.Α., το προεδρείο της οποίας είχε συχνές
επαφές µε τον Κονδύλη. Εν τω µεταξύ η διεύθυνση της Χωροφυλακής, ύστερα από
κυβερνητική απόφαση απαγόρευσε τη διενέργεια οποιαδήποτε συλλαλητηρίου και
απείλησε ότι σε περίπτωση ταραχών ήταν πιθανόν να χρησιµοποιούσε και όπλα
εναντίον των διαδηλωτών. Ύστερα από την ανακοίνωση αυτή ορισµένες προσφυγικές
οργανώσεις διαχώρισαν τη θέση τους και τάχθηκαν εναντίον της διενέργειας του
συλλαλητηρίου από το φόβο ταραχών και συγκρούσεων. Το συλλαλητήριο τελικά
δεν πραγµατοποιήθηκε, αλλά οι κινήσεις για τη συγκρότησή του ήταν ενδεικτικές για
τη δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου εναντίον της πολιτικής της Κυβέρνησης.
441

Η µαταίωση του σύµφωνα µε τον Προσφυγικό Κόσµο έπρεπε να αποτελέσει

αφορµή για σκέψεις και να στρέψει τους πρόσφυγες σε πιο έντονους τρόπους
προάσπισης των συµφερόντων τους. Στόχος των προσφύγων θα έπρεπε να ήταν η
ισχυρή κοινοβουλευτική πλειοψηφία στις επόµενες εκλογές, γιατί µόνο µε αυτόν τον
τρόπο θα µπορούσαν να ικανοποιηθούν τα αιτήµατά τους. Τα σχόλια ήταν ενδεικτικά
για την επαναφορά και πάλι στο προσκήνιο της αντίληψης της ανεξάρτητης πολιτικής
εκπροσώπησης των προσφύγων ως µόνη λύση των προσφυγικών προβληµάτων:
«Τα προσφυγικά δίκαια θα εξακολουθώσι να είνε κλωτσοσκούφι του
οιουδήποτε πολιτικάντη διαθέτοντος µια ντουζίνα οπαδούς εν τη Βουλή και
θα διακανονίζονται συµφώνως προς τα συµφέροντα αυτού εφ’ όσον δεν
αντιπαρατάσσωµεν και ηµείς το αντίπαλο δέος κοινοβουλευτικόν,
αποτελούµενον από αντιπροσώπους, προερχοµένους από την προσφυγικήν
σάρκα, και αφοσιωµένους εις την προσφυγικήν υπόθεσιν. Τούτο δε δύναται
να επιτευχθή δια της χειραφετήσεως του προσφυγικού κόσµου, από
οιαδήποτε κοµµατική επίδρασιν και της οργανώσεως του εις ενιαίον
ανεξάρτητον προσφυγικόν πολιτικόν µέτωπον».442
Οι απόψεις αυτές της εφηµερίδας είχαν σύµφωνα µε την ίδια µεγάλη απήχηση
στους πρόσφυγες και αυτό ήταν φανερό από τις επιστολές επιδοκιµασίας που έλαβε.
Εκτός όµως από αυτές η εφηµερίδα φιλοξενούσε και τις επιστολές των υποστηρικτών
της αντίθετης άποψης. Αυτοί χρησιµοποιούσαν το επιχείρηµα ότι ένα ανεξάρτητο
προσφυγικό κόµµα θα επέσυρε την οργή των δηµοκρατικών κοµµάτων εναντίον του
προσφυγικού κόσµου και επιπλέον θα συντελούσε στη διάκριση µεταξύ γηγενών και
προσφύγων. Επιπλέον η σύσταση ενός κόµµατος προϋπέθετε και την ύπαρξη
οµαδικών ταξικών συµφερόντων, γεγονός που δεν υφίστατο µια και οι πρόσφυγες
είχαν την ταξική διαστρωµάτωση που είχαν και οι γηγενείς. Οι επιστολές αυτές ήταν
η αφορµή να αναπτυχθεί ένας διάλογος και η εφηµερίδα να δίνει απαντήσεις σε
αυτούς που ήταν εναντίον της ίδρυσης ενός µεγάλου προσφυγικού κόµµατος. Το
κύριο επιχείρηµά της ήταν ότι ένα προσφυγικό κόµµα θα προάσπιζε καλύτερα τα
προσφυγικά συµφέροντα.

440
΄΄Εφ’ όσον είναι καιρός΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27 Νοεµβρίου 1927, αριθµ. 24, σ. 1.
441
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αι προετοιµασίαι του συλλαλητηρίου της Κυριακής. Κίνδυνοι
συγκρούσεων΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 2 ∆εκεµβρίου 1927, αριθµ. 724, σ. 2.
442
΄΄Συµπεράσµατα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 11 ∆εκεµβρίου 1927, αριθµ. 26, σ. 1.
 128

∆ιευκρίνισε ότι ταξικά και ιδεολογικά κανένας απολύτως δεσµός δεν συνέδεε
τους πρόσφυγες µε ένα συγκεκριµένο κόµµα. Η προσκόλληση των προσφύγων στο
βενιζελισµό και στο δηµοκρατικό πολίτευµα είχε παίξει µεγάλο ρόλο στη νίκη τους,
όµως δεν θα έπρεπε να συγχέεται από το βενιζελισµό η δηµοκρατικότητα των
προσφύγων µε την κοµµατική υποδούλωση, η δηµοκρατία για τους υποστηρικτές της
ανεξάρτητης πολιτικής εκπροσώπησης των προσφύγων ήταν ζήτηµα εθνικό και όχι
κοµµατικό. Γι’ αυτό το λόγο έπρεπε να προχωρήσει η ανεξάρτητη πολιτική
εκπροσώπηση των προσφύγων για την προάσπιση των προσφυγικών δικαιωµάτων
και γιατί η κοµµατική προσήλωση έστρεφε τα κόµµατα που δεν υποστηρίζονταν από
τον προσφυγικό πληθυσµό σε κοµµατική αντιµετώπιση του προσφυγικού ζητήµατος,
γεγονός που δεν συντελούσε στην πρόοδό του.443
Ένα άλλο ζήτηµα που προκάλεσε τριβές και συγκρούσεις στο Κοινοβούλιο και
απασχόλησε τον Τύπο της εποχής ήταν το ζήτηµα των απαλλοτριώσεων στην
ευρύτερη περιοχή των Αθηνών για την εγκατάσταση των προσφύγων. Οι
απαλλοτριώσεις αυτές διενεργήθηκαν επί της Υπουργίας του Παπαναστασίου και του
Κύρκου στην περιοχή των Αθηνών, µε βάση το άρθρο 119 του Συντάγµατος,
σύµφωνα µε το οποίο επιτρεπόταν για µια πενταετία η λήψη εξαιρετικών µέτρων για
την αποκατάσταση των αστών προσφύγων κατά παρέκκλιση των διατάξεων του
άρθρου 19 του Συντάγµατος, που προστάτευε την ατοµική ιδιοκτησία. Οι
απαλλοτριώσεις που πραγµατοποιήθηκαν προκάλεσαν τις αντιδράσεις των γηγενών
Αθηναίων και των βουλευτών που ανήκαν στο Λαϊκό κόµµα. ∆ιαµαρτυρήθηκαν
επίσης το Εµπορικό Επιµελητήριο και ο Εµπορικός Σύλλογος Αθηνών, καθώς και ο
Σύνδεσµος των Ελλήνων Βιοµηχάνων και Βιοτεχνών.444 Το γεγονός των
απαλλοτριώσεων εκµεταλλεύτηκε ο αντιβενιζελικός Τύπος, που δηµοσίευσε
πληθώρα άρθρων που τόνισαν το «σκάνδαλο» των απαλλοτριώσεων. ∆ηµοσιεύτηκαν
ακόµα και ονόµατα προσφύγων που έλαβαν οικόπεδα ενώ παράλληλα είχαν στην
κατοχή τους και άλλη ακίνητη περιουσία.445 Το βασικό επιχείρηµα της
443
΄΄Ιδού λοιπόν δια ποίους λόγους επιβάλλεται η πολιτική µας χειραφέτησις. Ηµείς και τα κόµµατα΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 25 ∆εκεµβρίου 1927, αριθµ. 28, σ. 1, ΄΄Ηµείς και τα κόµµατα΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 30, σ. 1 και ΄΄Τα κόµµατα και ηµείς΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 15 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 31, σ. 1.
444
΄΄Ο βιοµηχανικός κόσµος αποκηρύττει την Κυβέρνησιν. Υπουργοί υποθάλπουν τον κοµµουνισµόν.
Οργανωµένη επιβουλή κατά του αστικού καθεστώτος. ∆ριµύτατη διαµαρτυρία του Συνδέσµου των
Ελλήνων Βιοµηχάνων και Βιοτεχνών. Έκκλησις αµύνης προς τας συντηρητικάς τάξεις΄΄, Η
Καθηµερινή, Τρίτη 24 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2192, σ. 1.
445
΄΄Τα σκάνδαλα των απαλλοτριώσεων. Οι γηγενείς Αθηναίοι εν διωγµώ! Ο κ. Κύρκος τους
προσφυγοποιεί δηµεύων τα µικρά κτήµατα των δια να εγκαταστήση πρόσφυγας αποκατεστηµένους και
πλουσίους. Η αρπαγή των µικρών ιδιοκτησιών της πλατείας των Αγάµων αντισυνταγµατική.
Κερδοσκοπική επιχείρησις ο συνεταιρισµός των ευπόρων προσφύγων της «Καλύβης»΄΄, Η
Καθηµερινή, Τετάρτη 18 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2186, σ. 1, ΄΄Το σκάνδαλον των απαλλοτριώσεων.
Αύριον θα προκληθή ευρητάτη συζήτησις εις την Βουλήν. Αποδεικνύεται καταδήλως ότι αι δηµεύσεις
γίνονται υπέρ πλουσίων οικοπεδοφάγων. Ο διωγµός της µικράς ιδιοκτησίας προσλαµβάνει µορφήν
σοβαρού κοινωνικού κινδύνου΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 19 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2187, σ. 1, ΄΄Το
ανακοινωθέν΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 19 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2187, σ. 1, ΄΄Η αστική
µικροϊδιοκτησία υπό απηνή διωγµόν. Τα σκάνδαλα των απαλλοτριώσεων. Οι κοινοβουλευτικοί κύκλοι
εν εξεγέρσει ζητούν την αποµάκρυνση του κ. Κίρκου. Και οι πρόσφυγες δυσφορούν. Η σύσκεψις των
προοδευτικών Φιλελευθέρων. Η σηµερινή συζήτησις εν τη Βουλή. 119.000 δραχµών έλαβεν εκ του
δηµοσίου ταµείου ο κ. Κίρκος δια τα ταξείδια της αναψυχής του εις Θεσσαλονίκην΄΄, Η Καθηµερινή,
Παρασκευή 20 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2188, σ. 1, ΄΄Το σκάνδαλον΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 21
Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2189, σ. 1, ΄΄Ο ιδιοκτητικός κόσµος εν συναγερµώ διαµαρτύρεται εναντίον
των δηµευτικών απαλλοτριώσεων΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 21 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2189, σ. 1,
΄΄Εν αναµονή της συζητήσεως εν τη Βουλή. Η εξέγερσις του ιδιοκτητικού κόσµου εναντίον των
σκανδαλωδών απαλλοτριώσεων. Το χθεσινό διάβηµα της επιτροπής των απαλλοτριοπληκτών. Ο κ.
Υπουργός ηναγκάσθη να υποσχεθή ότι θ’ αναστείλη την εκτέλεσιν πάσης απαλλοτριώσεως µέχρι
 129

αντιπολιτευτικής του τακτικής εναντίον των απαλλοτριώσεων ήταν ότι παρέβαιναν το

άρθρο 19 του Συντάγµατος που προστάτευε την ατοµική ιδιοκτησία και ότι
πραγµατοποιούνταν εις βάρος των φτωχών γηγενών για να αποκατασταθούν εύποροι
πρόσφυγες. Το περιεχόµενο των άρθρων στρέφονταν και εναντίον των προσφύγων
πολιτευτών που κατακρίνονταν ότι καταπατούσαν κάθε δικαίωµα των γηγενών και
των φτωχών προσφύγων για να εξυπηρετήσουν τις πελατειακές τους σχέσεις. Ο
µεγάλος αριθµός τους στη Βουλή τους έδινε τη δυνατότητα να ασκούν πιέσεις για να
ικανοποιούνται τα αιτήµατά τους.446
Από την πλευρά της η Κυβέρνηση δια µέσου του Υπουργού Προνοίας Μιχαήλ
Κύρκου απαντώντας στις αιτιάσεις της αντιπολίτευσης και του φιλικού προς αυτήν
Τύπου διευκρίνισε ότι όλες οι απαλλοτριώσεις που έγιναν ήταν σύµφωνες µε το νόµο
και δεν έθιγαν τους µικρούς ιδιοκτήτες. Απέδωσε όλα τα δηµοσιεύµατα στην
προσπάθεια της αντιπολίτευσης να τορπιλίσει τις ενέργειες της Κυβέρνησης που
συντελούσαν στη στέγαση των προσφύγων και να δηµιουργήσει χάσµα ανάµεσα
στους γηγενείς και τους πρόσφυγες.447
Στη συζήτηση που ακολούθησε στη Βουλή ύστερα από επερώτηση των
βουλευτών του Λαϊκού κόµµατος Γ. Μερκούρη και Ν. Κρανιωτάκη για τις
απαλλοτριώσεις, οι βουλευτές της αντιπολίτευσης υποστήριξαν ότι οι
απαλλοτριώσεις που διενεργήθηκαν κατέρριπταν την έννοια της ιδιοκτησίας και
ενίσχυαν τις προσπάθειες του κοµουνιστικού κόµµατος να υπονοµεύσει τα αστικά
δικαιώµατα. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης δηµιουργήθηκαν διάφορα επεισόδια
µεταξύ των βουλευτών του Λαϊκού κόµµατος και του κόµµατος των φιλελευθέρων.
Χαρακτηριστικό ήταν ότι ο βουλευτής του Λαϊκού κόµµατος Α. Αποστολίδης
απεκάλεσε τους πρόσφυγες συναδέλφους του «τουρκόσπορους», γεγονός που έκανε
την ατµόσφαιρα εκρηκτική και έδειξε την εµπάθεια των Λαϊκών και τη µέθοδο της
αντιπολιτευτικής τακτικής τους. 448
Το ζήτηµα των απαλλοτριώσεων εκµεταλλεύτηκε µε ιδιαίτερο ζήλο ο
αντιβενιζελικός Τύπος, και κυρίως η Καθηµερινή, µε στόχο να πλήξει την Κυβέρνηση
και να την εξαναγκάσει σε παραίτηση. Το κάλυµµα που χρησιµοποίησε ότι µε την
τακτική του προστάτευσε τους φτωχούς πρόσφυγες µάλλον δεν έπεισε τον
προσφυγικό κόσµο, αντίθετα προκάλεσε τη διχόνοια ανάµεσα στους γηγενείς
Αθηναίους και τους πρόσφυγες των συνοικισµών της πόλης. Επιπλέον οι αγορεύσεις
των βουλευτών του Λαϊκού κόµµατος στη Βουλή αποκάλυψαν ότι µε την τακτική
αυτή ήταν αρκετά δύσκολο να στραφεί πολιτικά ο προσφυγικός πληθυσµός προς το
συγκεκριµένο κόµµα. Ακόµα και οι επιστολές προσφύγων που δηµοσίευσε η
Καθηµερινή449 για να ενισχύσει τις απόψεις της ότι οι πρόσφυγες γνώριζαν ποιοι
πραγµατικά τους εκµεταλλεύονταν αποτελούσαν µεµονωµένες περιπτώσεις
προσφύγων που τελικά ήταν η µειοψηφία. Στη δεκαετία του 1930 ο Υπουργός, τον

τακτοποιήσεως του ζητήµατος΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 22 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2190, σ. 1, ΄΄Ο
Παναµάς του Υπουργείου Προνοίας. Πρόσφυγες αποκαλύπτοντες πρωτοφανής καταχρήσεις
προσφυγοκαπήλων. Πρωτάκουστον νοµοθέτηµα εξασφαλίζον το ακαταδίωκτον εις τους άρπαγας των
αποζηµιώσεων. Οι ευνοούµενοι του Υπουργού λεηλατούν τα πάντα εις βάρος γηγενών και φτωχών
προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 23 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2191, σ. 1.
446
΄΄Πρόχειρος απάντησις΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 22 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2190, σ. 1.
447
΄΄Ανακοινώσεις του Υπουργού κ. Κύρκου δια το ζήτηµα των απαλλοτριώσεων. Η προσφυγική
αποκατάστασις και το Σύνταγµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 21 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2081, σ. 3.
448
΄΄Η Βουλή εξακολούθησεν εν µέσω ζωηρών αντεγκλήσεων την συζήτησιν επί του ζητήµατος των
απαλλοτριώσεων. Λαϊκοί βουλευταί υβρίζουν βαναύσως τους πρόσφυγας. Θυελλώδη επεισόδια εξ
αφορµής ενός νοµοσχεδίου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 26 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2086, σ. 3.
449
΄΄Περί την προσφυγικήν τραγωδίαν. Τα κοράκια. Αποκαλυπτική επιστολή πρόσφυγος προς την
«Καθηµερινήν»΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 26 Ιανουαρίου 1928, αριθµ. 2194, σ. 1.
 130

οποίο κατηγόρησαν µε έντονο τρόπο για τις απαλλοτριώσεις, Μιχάλης Κύρκος,

άλλαξε πολιτική παράταξη και εντάχθηκε στο Λαϊκό κόµµα. Τότε την καταγγελτική
αρθρογραφία του αντιβενιζελικού Τύπου χρησιµοποίησαν οι εφηµερίδες των
Φιλελευθέρων για να πλήξουν το ίδιο πρόσωπο.

Στα τέλη Ιανουαρίου 1928 εκδηλώθηκε νέα κυβερνητική κρίση µε αιτία τη

διαφωνία του Υπουργού Συγκοινωνίας, Ιωάννη Μεταξά, µε τον Υπουργό Γεωργίας
Αλέξανδρό Παπαναστασίου στο ζήτηµα της συµβάσεως οδοποιίας. Οι Φιλελεύθεροι
υποστήριξαν τον Μεταξά στο συγκεκριµένο ζήτηµα µε αποτέλεσµα να αποχωρήσει
από την κυβέρνηση ο Παπαναστασίου, που θεωρούσε σκανδαλώδη τη σύµβαση που
κατέθεσε στο Κοινοβούλιο ο Μεταξάς. Ο Ζαΐµης παραιτήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου
1928 και στις 8 σχηµατίστηκε νέα κυβέρνηση υπό την προεδρία και πάλι του Ζαΐµη
µε τη συµµετοχή όµως µόνο των Φιλελευθέρων και των Ελευθεροφρόνων.450
Λίγο πριν η νέα κυβέρνηση λάβει ψήφο εµπιστοσύνης από το Κοινοβούλιο είκοσι
πρόσφυγες βουλευτές, που ανήκαν στο κόµµα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων και
στο κόµµα των Συντηρητικών ∆ηµοκρατικών – συγκεκριµένα οι Μ. Αργυρόπουλος,
Ε. Εµµανουηλιδης, Λ. Ιασονίδης, Κ. Σίµος, Λ. Λαµπριανίδης, Α. Παπαδάτος, Ι.
Τσονταρίδης, Θ. Ανδρεάδης, Ν. Αµηράς, Μ. Θεοδωρίδης, Σ. Συµεώνογλου, Α.
∆ουλγερίδης, Σ. Μανταφούνης, Σ. Νικολαΐδης, Π. ∆ιαµαντόπουλος, ∆.
Αµπατζόπουλος, Η. Παπαδόπουλος, Θ. Χρυσοβέργης, Κ. Μουζενίδης και Ν.
Γρηγοριάδης - συνήλθαν σε σύσκεψη και ασχολήθηκαν µε την εξέταση διαφόρων
προσφυγικών ζητηµάτων. Αφορµή για τη σύσκεψη υπήρξε η δυσαρέσκεια των
Μικρασιατών και Ποντίων βουλευτών για την ανάθεση από τη νέα κυβέρνηση των
δύο προσφυγικών Υπουργείων σε Θράκες. Οι ανακοινώσεις τους εξέφρασαν την
έντονη αντίθεσή τους στην εκ νέου ανάθεση του Υπουργείου Προνοίας στον Κύρκο,
γεγονός που, όπως ισχυρίστηκαν, αξιώθηκε από τον Γεώργιο Παπανδρέου. Κατά τη
διάρκεια της σύσκεψης ανακοινώθηκαν επίσης από ορισµένους βουλευτές οι
ενέργειες διαφόρων προσφυγικών παραγόντων και προέδρων οργανώσεων που
επιθυµούσαν οι πρόσφυγες βουλευτές να αποσχιστούν από το κόµµα του Καφαντάρη,
γιατί έκριναν εντελώς ακατανόητο ο µικρασιατικός και ποντιακός κόσµος να
υποστηρίζει ένα κόµµα το οποίο τους περιφρονούσε µε τις ενέργειες του στην
επιλογή ατόµων για τα Υπουργεία Προνοίας και Γεωργίας.
Τελικά στην πρώτη αυτή σύσκεψη επικράτησαν οι απόψεις των µετριοπαθών και
αποφασίστηκε να υποβληθεί ένα υπόµνηµα προς τη νέα κυβέρνηση, µε το οποίο
εκτέθηκαν οι τελευταίες αξιώσεις των προσφύγων βουλευτών σε σχέση µε τα
ζητήµατα της έναρξης της πληρωµής του συµπληρωµατικού Μητρώου, της έναρξης
των αποζηµιώσεων των αγροτών προσφύγων και της πιστής εφαρµογής του άρθρου
119 του Συντάγµατος, που αφορούσε στις απαλλοτριώσεις.451Ακολούθησε και
δεύτερη σύσκεψη, παρ’ όλες τις προσπάθειες παραγόντων του κόµµατος του
Καφαντάρη να τη µαταιώσουν, στην οποία εκτός από τους βουλευτές συµµετείχαν
και πρόεδροι προσφυγικών συλλόγων. Στη σύσκεψη αυτή σηµειώθηκαν επεισόδια

450
Οι Ελευθερόφρονες διατήρησαν τα Υπουργεία που είχαν και στην προηγούµενη Κυβέρνηση και οι
Φιλελεύθεροι κατέλαβαν επιπλέον το Υπουργείο Εσωτερικών µε Υπουργό τον Γ. Μαρή, το Υπουργείο
Γεωργίας µε τον Γ. Εξηντάρη και επίσης υφυπουργό των Οικονοµικών τον Α. Μυλωνά βλ. Ν.
Οικονόµου, ό.π., σ. 310.
451
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί αξιούν την αντικατάστασιν του Υπουργού κ. Κύρκου. Ζητούν ταχείαν
λύσιν πάντων των προσφυγικών ζητηµάτων. Ζωηρά δυσφορία κατά της Κυβερνήσεως και ιδία του κ.
Καφαντάρη΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 787, σ. 6 και ΄΄Η χθεσινή σύσκεψις
των προσφύγων βουλευτών. Επί ποίων ζητηµάτων θα κληθή η Κυβέρνησις να προβή εις δηλώσεις.
∆εν θα τεθή πολιτικόν ζήτηµα δια τα προσφυγικά΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου
1928, αριθµ. 2101, σ. 6.
 131

από 200 περίπου αντιπροσώπους των προσφυγικών συνοικισµών, που

συγκεντρώθηκαν έξω από τη Βουλή, όπου διεξαγόταν η συνάντηση. Εικοσαµελής
επιτροπή των συγκεκριµένων αντιπροσώπων παρουσιάστηκε ενώπιον των συνέδρων
και τόνισε ότι ο προσφυγικός κόσµος είχε εξεγερθεί τόσο εναντίον της πολιτικής που
ασκούσε η Κυβέρνηση στα προσφυγικά ζητήµατα όσο και εναντίον του Καφαντάρη,
γιατί στην τελευταία κυβερνητική αλλαγή είχε συµπεριφερθεί περιφρονητικά στο
προσφυγικό στοιχείο. Υπογράµµισε ότι ο προσφυγικός πληθυσµός απαιτούσε την
άµεση αντικατάσταση του Κύρκου, την παραχώρηση ενός Υπουργείου σε πρόσφυγα
µικρασιάτη ή πόντιο βουλευτή και τον καταρτισµό ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας
στο Κοινοβούλιο. Το κλίµα προσπάθησε να κατευνάσει ο Εµµανουήλ
Εµµανουηλίδης, χωρίς όµως αποτέλεσµα και παραλίγο να έρθουν σε συµπλοκή οι
βουλευτές που υποστήριζαν τον Καφαντάρη µε τους αντιπροσώπους των
συνοικισµών που ζητούσαν την αποσκίρτηση των προσφύγων βουλευτών από το
κόµµα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων. Στη σύσκεψη αυτή τελικά αποφασίστηκε
να ζητηθεί από την κυβέρνηση να συµπεριλάβει στις προγραµµατικές δηλώσεις της
όλα τα αιτήµατα των προσφύγων βουλευτών, διαφορετικά θα προχωρούσαν στην
καταψήφιση του προγράµµατός της.452
Το υπόµνηµα που συνέταξαν οι βουλευτές και περιελάµβανε τα αιτήµατά τους
επιδόθηκε αρχικά από την εξαµελή επιτροπή τους στον Καφαντάρη και αργότερα
στον Ζαΐµη και τον Μιχαλακόπουλο.453 Οι υποσχέσεις που δόθηκαν κυρίως από τον
Καφαντάρη θεωρήθηκαν ικανοποιητικές από την πλειοψηφία των προσφύγων
βουλευτών. Ωστόσο υπήρχε ακόµη µια οµάδα που αντιδρούσε και συνέχισε να
υποστηρίζει την άποψη της ίδρυσης ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας και την
καταψήφιση της νέας κυβέρνησης.454Η οµάδα αυτή, που αποτελούνταν από 10
βουλευτές, κατέληξε στη σύµπτυξη της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας στις 16
Φεβρουαρίου 1928. Το πρωτόκολλο της ίδρυσής της υπέγραψαν οι Ε.
Εµµανουηλίδης, Λ. Ιασονίδης, Α. Βουτυράς, Σ. Συµεώνογλου, Σ. Μανταφούνης, Κ.
Σίµος, Ν. Μανούσης και Κ. Μουζενίδης. Σύµφωνα µε το πρόγραµµα που είχε
καταρτίσει η οµάδα θα επεδίωκε την πραγµατική λύση των προσφυγικών ζητηµάτων
και θα κατέβαλλε ενέργειες για την άµεση πληρωµή του αποζηµιώσεων των
προσφύγων, που ήταν εγγεγραµµένοι στο συµπληρωµατικό µητρώο.455 Η ανεξάρτητη

452
΄΄Η αποσχιστική κίνησις των προσφύγων βουλευτών. Ο προσφυγικός κόσµος εν εξεγέρσει κατά του
κ. Καφαντάρη και του κ. Κύρκου΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 11 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 789, σ. 6 και
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί απεφάσισαν να ζητήσουν όπως εις τας προγραµµατικάς κυβερνητικάς
δηλώσεις περιληφθούν και πάντα τα εκκρεµή προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 11
Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2102, σ. 6.
453
΄΄Τα αιτήµατα των προσφύγων βουλευτών. Ο κ. Καφαντάρης παρέσχε διαβεβαιώσεις εις την
επιτροπή περί ταχυτέρας διευθετήσεως των προσφυγικών ζητηµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 12
Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2103, σ. 8 και ΄΄Η επιτροπή των προσφύγων βουλευτών θα επιδόση
σήµερον εις τους κ.κ. Ζαΐµην και Μιχαλακόπουλον το υπόµνηµα το περιλαµβάνον τα προσφυγικά
αιτήµατα των. Οι πρόσφυγες βουλευταί θα υποστηρίξουν την Κυβέρνησιν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα
13 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2104, σ. 6.
454
΄΄Η χθεσινή σύσκεψις των προσφύγων βουλευτών. Εις τας προγραµµατικάς δηλώσεις της
Κυβερνήσεως θ’ αναφέρεται η ταχεία διευθέτησις των προσφυγικών ζητηµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2106, σ. 6.
455
Αναλυτικά για το πρόγραµµα της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας βλ. ΄΄Προσφυγική Στήλη. Τα
αιτήµατα της ανεξαρτήτου οµάδος προς τον κ. Καφαντάρην΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 19 Φεβρουαρίου
1928, αριθµ. 796, σ. 4. Επίσης για τους λόγους της ίδρυσης της οµάδας βλ. την οµιλία του
Εµµανουηλίδη και του Ιασονίδη στο ΄΄Προσφυγική Στήλη. Συγκέντρωσις εις το «Ιντεάλ».
Επικροτείται η απόσχισις΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 5 Μαρτίου 1928, αριθµ. 798, σ. 4. Βλ. επίσης το
διάγγελµα της οµάδας στο ΄΄∆ιάγγελµα των αποσχισθέντων προσφύγων βουλευτών΄΄, Η Πρωία,
Τετάρτη 7 Μαρτίου 1928, αριθµ. 800, σ. 6.
 132

προσφυγική οµάδα καταψήφισε τη νέα κυβέρνηση456, που έλαβε ψήφο εµπιστοσύνης

στις 20 Φεβρουαρίου 1928 µε 154 ψήφους υπέρ σε σύνολο 250 παρόντων
βουλευτών.457
Ο φιλελεύθερος Τύπος σχολιάζοντας την ίδρυση της ανεξάρτητης προσφυγικής
οµάδας και την αποσκίρτηση των βουλευτών της από το κόµµα του Καφαντάρη µε το
οποίο οι συγκεκριµένοι βουλευτές κατέβηκαν στις εκλογές του 1926, την απέδωσε
στις προσωπικές φιλοδοξίες των µελών της και στην απογοήτευσή τους που δεν τους
παραχωρήθηκε κανένα Υπουργείο στη νέα κυβέρνηση. Κατέκρινε τη στάση τους και
υποστήριξε ότι δεν προωθούσε τα γενικότερα προσφυγικά συµφέροντα που
υπεράσπιζε η νέα Κυβέρνηση και περιέλαβε στο κυβερνητικό της πρόγραµµα.458 Με
τη γραµµή αυτή συντάχθηκε και ο ανταποκριτής του Ελεύθερου Βήµατος στη
Θεσσαλονίκη, ο οποίος σε ανταπόκρισή του που δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα
ισχυρίστηκε ότι ο προσφυγικός πληθυσµός της πόλης ήταν αντίθετος στη σύµπτυξη
της οµάδας.459
Στις 20 Απριλίου 1927 είχε επιστρέψει ο Ελευθέριος Βενιζέλος από το εξωτερικό
και είχε εγκατασταθεί στα Χανιά. Καθοδόν προς τα Χανιά, κατά τη διάρκεια της
παραµονής του στην Αθήνα, τον επισκέφτηκαν πρόσφυγες βουλευτές και του
ζήτησαν τη γνώµη του για το ζήτηµα της υποστήριξης των προσφύγων προς την
κυβέρνηση του συνασπισµού και η απάντηση που έλαβαν ήταν ότι έπρεπε να την
στηρίξουν µε όλες τους τις δυνάµεις. Στην πρώτη αυτή επαφή κυρίαρχο ρόλο από την
πλευρά των προσφύγων είχαν οι βουλευτές Μ. Αργυρόπουλος και Α. Παπαδάκης που
ανήκαν στο κόµµα του Καφαντάρη.460
Ο Βενιζέλος παρόλο που είχε πάρει την απόφαση να µην αναµειχθεί στην ενεργό
πολιτική η παρουσία του ενθάρρυνε τους δυσαρεστηµένους µε την µέχρι τότε ηγεσία
της Φιλελεύθερης παράταξης και τον είχε καταστήσει αποδέκτη των παραπόνων
τους, µε αποτέλεσµα ο Βενιζέλος να στέλνει συχνά επιστολές στον Καφαντάρη και
µέσω αυτών να εκφράζει τις απόψεις και τις αντιρρήσεις του.461 Ο Καφαντάρης
θεωρώντας την παρέµβαση αυτή του Βενιζέλου ως υπονόµευση της αρχηγίας του στο
κόµµα, επιδίωξε να συναντηθεί µαζί του για να διευκρινιστεί η πολιτική θέση που θα
τηρούσε. Ζήτησε από τον Βενιζέλο την έγκριση της πολιτικής του και όταν αυτός
αρνήθηκε να του τη δώσει παραιτήθηκε από την αρχηγία του κόµµατος και από την
Κυβέρνηση. Τις αποφάσεις του αυτές τις ανακοίνωσε επίσηµα στις 22 Μαΐου του
1928. Την επόµενη µέρα ο Βενιζέλος ανακοίνωσε στον ελληνικό λαό ότι αποφάσισε
να αναµειχθεί και πάλι στην ενεργό πολιτική και να ηγηθεί του κόµµατος των
Φιλελευθέρων.
Ο Καφαντάρης ανακάλεσε την παραίτησή του από τη θέση του Υπουργού των
Οικονοµικών όταν ο Βενιζέλος του δήλωσε ότι αυτός και οι βουλευτές των
456
΄΄Κατηρτίσθη ανεξάρτητος προσφυγική οµάς. Αναµένονται και άλλαι αποσχίσεις καφανταρικών
βουλευτών΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 17 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 794, σ. 6 και ΄΄Η συζήτησις επί των
προγραµµατικών ελπίζεται να τερµατισθή αύριον τας πρωινάς ώρας. Εξησφαλισµένη απολύτως η
πλειοψηφία της Κυβερνήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 17 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2108, σ.
6.
457
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 310.
458
΄΄Πράγµατα ακατάληπτα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2109, σ. 1.
459
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Περί τα πολιτικά γεγονότα. Η κοινή γνώµη της Μακεδονίας αποδοκιµάζει την
στάσιν των αποσχισθέντων προσφύγων βουλευτών. Τα συµφέροντα του προσφυγικού κόσµου΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 21 Φεβρουαρίου 1928, αριθµ. 2112, σ. 1.
460
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί παρά τω κ. Βενιζέλω. Τα αισθήµατα του προσφυγικού κόσµου. Τι τους
συνέστησε ο κ. Βενιζέλος να κάµουν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 10 Απριλίου 1928, αριθµ. 2160, σ. 8.
461
Λ. Λούβη, «Η ελληνική εξωτερική πολιτική µετά τη Συνθήκη της Λωζάννης», Βενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Πανεπιστηµιακές εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 392 - 393.
 133

Φιλελευθέρων θα στήριζαν την Κυβέρνηση συνεργασίας.462 Ανασχηµατίστηκε το

κυβερνητικό σχήµα στις 4 Ιουνίου 1928463, όµως δεν έµελλε να διαρκέσει για πολύ
στην εξουσία. Ο Καφαντάρης στα τέλη του Ιουνίου ανακοίνωσε ότι η κυβέρνηση
σκόπευε να εκδώσει σε δηµόσια εγγραφή τις µετοχές της Τράπεζας της Ελλάδος. Ο
Βενιζέλος διαφώνησε µε την ενέργεια αυτή µε αποτέλεσµα η Κυβέρνηση του Ζαΐµη
να υποβάλει την παραίτησή της. Ο Πρόεδρος της ∆ηµοκρατίας Παύλος
Κουντουριώτης έδωσε εντολή σχηµατισµού νέας κυβέρνησης στον Βενιζέλο µε τον
όρο ότι θα ακολουθούσε διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών µε
πλειοψηφικό σύστηµα. 464
Κατά τη διάρκεια των κυβερνήσεων συνασπισµού σηµειώθηκε µια δυναµική
παρουσία των προσφύγων πληρεξουσίων, που προοδευτικά αρχίζουν να διεκδικούν
τα αιτήµατά τους κατά τη διάρκεια των συζητήσεων στη Βουλή. Εκτός από τις
κοµµατικές αντιπαραθέσεις διακρίνεται ότι ήταν συνασπισµένοι και σε οµάδες µε
τοπικό περιεχόµενο. Οι µικρασιάτες και οι πόντιοι αντιδρούσαν σε υπουργοποιήσεις
θρακών. Ωστόσο αυτού του είδους οι αντιπαραθέσεις οφείλονταν κυρίως σε
προσωπικές φιλοδοξίες, οι οποίες έγινε προσπάθεια να δικαιολογηθούν µε την
επικάλυψη διαφορών τοπικής προέλευσης.

462
΄΄Ο κ. Βενιζέλος οµιλών προς το κόµµα του εξήρε την δοθείσαν εις την κρίσιν λύσιν. Συνέστησε
πλήρη υποστήριξη της Κυβερνήσεως και εξέφρασε την πεποίθησιν του ότι συντόµως θα δύναται να
παρακάθηται και αυτός εις την Βουλήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 30 Μαΐου 1928, αριθµ. 2208, σ. 1.
463
Υπουργός Γεωργίας τοποθετήθηκε ο Χ. Αλλαµανής, Υπουργός Εσωτερικών ο Κ. Γκότσης και
Υφυπουργός Συγκοινωνίας ο Σπ. Ταλιαδούρος.
464
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 309-312.
 134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΤΕΤΡΑΕΤΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ (1928-1932) ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Οι εκλογές του Αυγούστου 1928 και τα αποτελέσµατά τους

Στις 4 Ιουλίου 1928 ορκίστηκε η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου και στις
9 Ιουλίου δηµοσιεύτηκε το προεδρικό διάταγµα που διέλυε τη Βουλή και προκήρυξε
εκλογές για τις 19 Αυγούστου 1928. Λίγο αργότερα στις 11 Ιουλίου µε ένα άλλο
προεδρικό διάταγµα465 επανερχόταν το πλειοψηφικό εκλογικό σύστηµα µε
«στενοευρεία», που είχε εφαρµοστεί στις εκλογές του 1923. Σύµφωνα µε το διάταγµα
αυτό ως εκλογικές περιφέρειες ορίστηκαν οι επαρχίες στην παλαιά Ελλάδα και τα
πρωτοδικεία στις νέες χώρες. Στις 98 αυτές περιφέρειες κατανεµήθηκαν οι 250 έδρες
µε µέτρο µια έδρα για κάθε 25.000 κατοίκους. Σε όλες τις περιφέρειες η ψηφοφορία
θα γινόταν µε ψηφοδέλτια, έντυπα ή χειρόγραφα και στα έντυπα οι ψηφοφόροι είχαν
το δικαίωµα να διαγράψουν και να αντικαταστήσουν έναν ορισµένο αριθµό
υποψηφίων. Μπορούσαν δηλαδή να αντικαταστήσουν στις περιφέρειες που εξέλεγαν
µέχρι και 10 βουλευτές µόνον έναν υποψήφιο, ενώ στις µεγαλύτερες µέχρι δύο.466
Η προεκλογική περίοδος διεξήχθη οµαλά και η αντιβενιζελική παράταξη έστρεψε
για µια ακόµη φορά το βάρος της προεκλογικής ρητορείας της εναντίον των
προσφυγικών πληθυσµών. Το επιχείρηµα που κατά κόρον χρησιµοποίησε ήταν ότι
τυχόν νίκη των βενιζελικών θα οφειλόταν και πάλι στο προσφυγικό στοιχείο που
ψήφιζε µαζικά υπέρ των Φιλελευθέρων και µάλιστα µε πολλαπλά εκλογικά
βιβλιάρια.467 Η επαναφορά του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή και η επικράτησή
του, που στηριζόταν στο προσφυγικό στοιχείο δηµιουργούσε, σύµφωνα µε τον
αντιβενιζελικό Τύπο, ένα νέο είδος διχασµού, αυτό της διάστασης γηγενών και
προσφύγων. Καλούσε, λοιπόν, τους γηγενείς να στραφούν στις εκλογές εναντίον των

465
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, σ. 2-15, όπου
παρατίθεται το νοµοθετικό διάταγµα της 11ης Ιουλίου 1928 και της 14ης Ιουλίου 1928. Τα νοµοθετικά
αυτά διατάγµατα ήταν ουσιαστικά αναγκαστικοί νόµοι, γιατί εκδόθηκαν από την εκτελεστική εξουσία
χωρίς να έχει την σχετική αρµοδιότητα από το Σύνταγµα ούτε νοµοθετική εξουσιοδότηση βλ. Α.
Μάνεσης, Περί αναγκαστικών νόµων, εκδ. Σάκουλα, Αθήνα 1953, σ. 81.
466
Σύµφωνα µε τον εκλογικό νόµο του 1928 αν ο ψηφοφόρος ψήφιζε µε κοινό ψηφοδέλτιο, είχε το
δικαίωµα να αναγράψει σε αυτό ονόµατα υποψηφίων από διαφορετικούς συνδυασµούς ή
ανεξάρτητους, αν όµως ψήφιζε µε κοµµατικό ψηφοδέλτιο, είχε το δικαίωµα εκλεκτικής εγγραφής για
ένα όνοµα υποψηφίου στην περίπτωση που η περιφέρεια εξέλεγε δύο ως δέκα βουλευτές και δύο
ονόµατα στην περίπτωση που η περιφέρεια εξέλεγε περισσότερους από δέκα βουλευτές.
467
Σύµφωνα µε την Καθηµερινή κατά τη διάρκεια του στρατιωτικού κινήµατος και µετέπειτα , κατά τα
έτη 1923-1924, εγγράφηκαν στους εκλογικούς καταλόγους 46.101 πρόσφυγες. Περίπου το 46% των
προσφύγων που διαβιούσαν στους προσφυγικούς συνοικισµούς των Αθηνών ασκούσε το εκλογικό
δικαίωµα, γεγονός παράδοξο, σύµφωνα µε την εφηµερίδα, γιατί ο συνολικός προσφυγικός πληθυσµός
της Αθήνας δεν ξεπερνούσε τις 100.000 και αποτελούνταν και από πολλά γυναικόπαιδα. Το αντίστοιχο
ποσοστό για τους γηγενείς κυµαινόταν στο 10-12%, βλ. ΄΄Τα βενιζελικά αίσχη εις φως. Πώς οι
πρόσφυγες απέκτησαν την πλειοψηφία εις βάρος των γηγενών. Αναστάτωσις των εκλογικών
καταλόγων υπό των δηµοκρατικών κυβερνήσεων΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 20 Ιουλίου 1928,
αριθµ. 2310, σ. 1. Ενδεικτικό στοιχείο της καχυποψίας των αντιβενιζελικών για την εγκυρότητα των
επικείµενων εκλογών ήταν η πρόταση που υπέβαλαν στον πρόεδρο της Κυβερνήσεως να αφήνουν οι
εκλογείς στο ψηφοδέλτιο το αποτύπωµά τους µε ανεξίτηλη µελάνη, βλ. ΄΄Ο …«Τύραννος»΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 13 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2282, σ. 1.
 135

προσφύγων υποψηφίων και να ψηφίσουν µόνο γηγενείς.468 Το ύφος των άρθρων της
γινόταν ολοένα και πιο επικριτικό όσο πλησίαζε η εκλογική αναµέτρηση. Θέλοντας
προφανώς να συσπειρώσει τους γηγενείς ισχυριζόταν ότι ενδεχόµενη εκλογική νίκη
του Βενιζέλου θα σήµαινε την κήρυξη µια ιδιότυπης οικονοµικής δικτατορίας σε
βάρος των γηγενών, που αναπόφευκτα θα απειλούνταν από τις αξιώσεις των
προσφύγων, τις οποίες θα ικανοποιούσε ο Βενιζέλος, αφού στηριζόταν στην εκλογική
τους δύναµή. Επικαλούταν µάλιστα και τις απαλλοτριώσεις που πραγµατοποιήθηκαν
από τον Κύρκο και κατέληγε σε συµπέρασµα ότι τελικά οι γηγενείς θα
µεταβάλλονταν σε πρόσφυγες, αν κέρδιζε τις εκλογές ο Βενιζέλος.469
Το ζήτηµα των απαλλοτριώσεων αναπόφευκτα προκαλούσε την οργή των
γηγενών Αθηναίων. Για άλλη µια φορά η Καθηµερινή δηµοσίευσε στοιχεία για τις
απαλλοτριώσεις που διενεργήθηκαν και προσπάθησε να ξεσηκώσει την κοινή γνώµη
δηµοσιεύοντας ακόµη και φωτογραφίες από τις επαύλεις των ευκατάστατων
προσφύγων, οικήµατα, που όπως ισχυριζόταν, χτίστηκαν σε βάρος των φτωχών
γηγενών.470 ∆εν έγινε καµία προσπάθεια από την πλευρά της συγκεκριµένης
εφηµερίδας να προσεταιριστεί τους προσφυγικούς πληθυσµούς µε υποσχέσεις για την
ικανοποίηση των προσφυγικών αιτηµάτων, αντίθετα όλα σχεδόν τα άρθρα της που
αφορούσαν στους πρόσφυγες τόνιζαν την προσήλωση τους στον Βενιζέλο και την
εξαγορά ακόµα και µε χρηµατικά ποσά της εκλογικής αυτής υποστήριξης.471 Το
γεγονός αυτό επισηµάνθηκε και από ένα αντιβενιζελικό πρόσφυγα, του οποίου η
επιστολή δηµοσιεύτηκε. Ο πρόσφυγας αυτός, που υπέγραφε ως «…ογλου», ζήτησε
από την αντιβενιζελική παράταξη να προσεγγίσει τους πρόσφυγες και να τους
διαφωτίσει για τον ρόλο του Βενιζέλου στη µικρασιατική καταστροφή. Η απάντηση
της Καθηµερινής ήταν ενδεικτική για τη συµπεριφορά που τήρησε προεκλογικά:
«…η ΄΄Καθηµερινή΄΄ πολιτικάς σχέσεις µε τους πρόσφυγας δεν θέλει να
έχη. ∆εν έχει διάθεσιν να ακούση πρόσφυγα πολιτικολογούντα, δεν συζητεί
µε επιτροπάς προσφύγων δια ζητήµατα αφορώντα τον τόπον, δεν ζητεί ούτε
ψήφους, ούτε αναγνώστας εις τους συνοικισµούς. Παρά ταύτα βοηθεί τους
πρόσφυγας κατά δύναµιν και εάν πρόσφυξ κρούση την θύραν της δι’
ατοµικάς υποθέσεις του, είτε ως παραπονούµενος κατά των αρχών, είτε ως
ζητών εργασίαν, είτε ως ζητών βοήθειαν, οιανδήποτε, ευρίσκει πάντοτε την
αντιπροσφυγικήν θύραν της ανοικτή. ∆ιότι συµπονούµεν και συµπαθούµεν
τους πρόσφυγας ως ανθρώπους και αδελφούς δυστυχήσαντες και παθόντας,

468
΄΄Είς διχασµός άξιος προσοχής΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 20 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2310, σ. 1.
469
΄΄Η άλλη όψις΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 21 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2311, σ. 1. Στο άρθρο αυτό
απάντησε ο Προσφυγικός Κόσµος ανατρέποντας τα επιχειρήµατα της Καθηµερινής βλ. ΄΄Ενώ πλησιάζει
η ηµέρα των εκλογών. Ο βασιλισµός µαινόµενος µας συκοφαντεί. Λωσσώδες άρθρον της
«Καθηµερινής»΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29 Ιουλίου 1928, αριθµ. 59, σ. 1. Βλ. επίσης και τα
άρθρα που δηµοσίευσε η παραπάνω εφηµερίδα σχολιάζοντας τη στάση του αντιβενιζελικού Τύπου και
την αγωνιώδη προσπάθειά της να αποδείξει την ελληνικότητα των προσφύγων που συχνά βάλλονταν
φανερά στα άρθρα της Καθηµερινής, ΄΄Ποιοι είναι οι υβριζόµενοι. Οι µικρασιάται άξια τέκνα της
ανθρωπότητος. Αι γνώµαι ενός επιφανούς Γάλλου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Ιουλίου 1928,
αριθµ. 56, σ. 1.
470
΄΄Η τακτική του «Θα σας τα πάρωµεν όλα!». Συνεχίζεται ασυστόλως η δήµευσις της ιδιοκτησίας
των γηγενών χάριν των πλουσίων προσφυγοκαπήλων. Το ανήκουστον σκάνδαλον της
απαλλοτριώσεως του παρά την Γλυφάδα µεγάλου κτήµατος «Ελληνικό» δια ν’ αποκτήσουν θερινάς
επαύλεις οι πρόσφυγες οικοπεδοφάγοι και οι υπάλληλοι της Επιτροπής Αποκαταστάσεως. Ο ατυχής
ιδιοκτήτης, στερηθείς των πάντων, παρεφρόνησεν΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 29 Ιουλίου 1928, αριθµ.
2319, σ. 1-2.
471
΄΄Εκατόν δραχµάς η υπογραφή και χιλίας δραχµάς η στρατολόγησις µελών εις τας επιτροπάς. Η
διατίµησις των προσφυγικών συνειδήσεων. Το αλληλοφάγωµα των υποψηφίων δια τον βενιζελικόν
συνδυασµόν Αθηνών΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 29 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2319, σ. 1.
 136

αλλά δεν τους θέλοµεν – η ΄΄Καθηµερινή΄΄ δηλαδή – ούτε ως ψηφοφόρους,

ούτε ως εκλογείς, ούτε ως εκλέξιµους, ούτε ως πολίτας δικαιουµένους να
κυβερνούν την Ελλάδα».472
Την ίδια άποψη µε τον αντιβενιζελικό πρόσφυγα της Καθηµερινής εξέφρασε και
ο Προσφυγικός κόσµος, που υποστήριξε ότι η στρεφόµενη εναντίον των προσφύγων
αρθρογραφία του αντιβενιζελικού Τύπου, τελικά είχε ως αποτέλεσµα το φανατισµό
και τη µεγαλύτερη συσπείρωση του προσφυγικού κόσµου στο κόµµα των
Φιλελευθέρων και στη δηµοκρατική παράταξη. ∆ιαπιστώνει µάλιστα ότι αν ο
αντιβενιζελισµός αντιµετώπιζε µε διαφορετικό τρόπο τους πρόσφυγες και τους
προσέγγιζε µε αληθινό ενδιαφέρον το πιθανότερο ήταν να ωφελούνταν από την
τακτική αυτή.473 Στις αιτιάσεις της Καθηµερινής που επέκρινε τους πρόσφυγες ακόµη
και για έλλειψη γνώσης της ελληνικής γλώσσας και για έκδοση προσφυγικών
εφηµερίδων στην τουρκική γλώσσα ο Προσφυγικός Κόσµος αντέκρουε τις κατηγορίες
αναφέροντας ότι όλος ο προσφυγικός Τύπος, περίπου δώδεκα εβδοµαδιαίες
εφηµερίδες σε όλη τη χώρα, εκδιδόταν στα ελληνικά µε εξαίρεση µόνο µια εφηµερίδα
που κυκλοφορούσε σε ελάχιστα αντίτυπα και διανεµόταν δωρεάν στην περιφέρεια
της Κοζάνης.474
Ωστόσο παρά τα επικριτικά άρθρα και τις δηλώσεις για αδιαφορία αναφορικά µε
την ψήφο των προσφύγων, η Καθηµερινή, λίγο πριν από την εκλογική αναµέτρηση
δηµοσίευσε σε δύο µέρη την ιστορία της µικρασιατικής καταστροφής, σε ύφος
λαϊκού αναγνώσµατος, αν και στον πρόλογό της προκαθόρισε ότι η προσπάθειά της
αυτή δεν θα είχε κανένα αποτέλεσµα.475 Στην ανάµειξη του Βενιζέλου στη
µικρασιατική καταστροφή επικεντρώνουν και οι οµιλίες που πραγµατοποίησε ο
µοναδικός πρόσφυγας υποψήφιος βουλευτής του Λαϊκού κόµµατος στο συνδυασµό

472
΄΄Προεκλογικά ζητήµατα. Υπάρχουν πρόσφυγες αντιβενιζελικοί; Επιστολή εκ των συνοικισµών΄΄,
Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 30 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2320, σ. 1. Στην απάντηση που δηµοσίευσε στην
επιστολή του αντιβενιζελικού πρόσφυγα ανέλυσε τους λόγους που την οδήγησαν να ακολουθήσει την
πολιτική της αποµάκρυνσης από το προσφυγικό στοιχείο. Τόνισε ότι ενώ αρχικά προσπάθησε να
προσεγγίσει τους πρόσφυγες στη συνέχεια διαπίστωσε ότι κάτι τέτοιο καθίστατο αδύνατο. Περιέγραψε
µάλιστα και ένα χαρακτηριστικό περιστατικό που έγινε κατά τη διάρκεια των δηµαρχιακών εκλογών
στα τέλη του 1926. Ο τότε υποψήφιος της αντιβενιζελικής παράταξης που υποστηρίζονταν και από την
Καθηµερινή Γ. Μερκούρης, δέχτηκε ύστερα από παροτρύνσεις ορισµένων αντιβενιζελικών προσφύγων
να κάνει µια προεκλογική οµιλία σε κάποιο προσφυγικό συνοικισµό των Αθηνών. Και ενώ
παρέστησαν αρκετοί πρόσφυγες στην οµιλία και υποσχέθηκαν να βοηθήσουν τον Μερκούρη, τα
αποτελέσµατα των εκλογών έδειξαν ότι δεν είχε λάβει ούτε µια ψήφο στο συγκεκριµένο συνοικισµό.
Από το περιστατικό αυτό και µετά η εφηµερίδα, ισχυρίστηκε ότι άλλαξε στάση και έπαψε να
ασχολείται µε τους πρόσφυγες.
473
΄΄Προς αντιβενιζελισµόν παραινέσεις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 17 Ιουνίου 1928, αριθµ. 53,
σ. 1.
474
΄΄Ενώ εξακολουθούν αι συκοφαντίαι. Μια διάψευσις εξ εαυτής αντιδιαψευδοµένη. Μια επιστολή
του Λαϊκού κόµµατος΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 15 Ιουλίου 1928, αριθµ. 57, σ. 1. Η εφηµερίδα
στην οποία αναφέρεται ήταν η Προσφυγική Φωνή, ο εκδότης και διευθυντής της οποίας ήταν ο
Χαρίτων Πολάτογλου, που πολιτεύονταν στο νοµό Κοζάνης το 1926. Το πρώτο φύλλο της το οποίο
σώζεται έχει ηµεροµηνία 10 Ιανουαρίου 1926, σε αυτό αναγράφεται ότι βρισκόταν στο δεύτερο χρόνο
της έκδοσής της. Στο τέταρτο και τελευταίο φύλλο της εφηµερίδας υπήρχαν άρθρα στην τουρκική
γλώσσα µε ελληνική γραφή, βλ. Προσφυγική Φωνή, Κυριακή 10 Ιανουαρίου 1926, αριθµ. 193.
475
Αθηναίος, ΄΄Ο αγών κατά του αγύρτου. Οµιλία προς πρόσφυγας. ∆ιήγησις απλή εις δύο µέρη΄΄, Η
Καθηµερινή, Τρίτη 7 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2328, σ. 1 και ΄΄Οµιλία προς πρόσφυγα. «Εµείς, τι
εκάναµε;…»΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 9 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2330, σ. 1. Για απόδοση ευθυνών
για τη µικρασιατική καταστροφή στο Βενιζέλο από την αντιβενιζελική παράταξη βλ. επίσης Γ. Σ.
Πλουµίδης, «Αντιβενιζελικά φυλλάδια και η πολεµική τους (1910 – 1935)», Θ. Βερέµης – Ο.
∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη,
Αθήνα 1980, σ. 615 – 617 και Γ. Αναστασιάδης (επιµ.), Αντιβενιζελικοί λίβελοι, εκδ. University Press,
Θεσσαλονίκη 2001, σ. 263 – 360.
 137

των Αθηνών, Α. Σιµιτόπουλος. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην οµιλία αυτή δεν
εξέθεσε το πρόγραµµα των Λαϊκών για το προσφυγικό ζήτηµα ούτε ανέπτυξε µέτρα
και προτάσεις για την αντιµετώπισή του, αντίθετα επέµεινε να κατηγορεί τον
Βενιζέλο για την καταστροφή και να δηλώνει ότι εκπροσωπεί µια µικρή µερίδα των
προσφύγων που δεν βρισκόταν σε κατάσταση πλάνης, όπως η µεγάλη προσφυγική
µάζα, που προφανώς δεν αποτελούσε το ακροατήριο του στη συγκεκριµένη οµιλία,
που δεν έγινε σε κάποιο προσφυγικό συνοικισµό, αλλά στο κέντρο των Αθηνών. Ένα
ακόµη γεγονός που αποδείκνυε τη µικρή απήχηση που είχαν οι εκπρόσωποι των
αντιβενιζελικών στον προσφυγικό πληθυσµό, µια και δεν δηµοσιεύτηκε στον Τύπο
καµία είδηση εµφάνισής τους στους συνοικισµούς καθ’ όλη τη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου.476
Η ακραία θέση της Καθηµερινής δεν έβρισκε απολύτως σύµφωνες όλες τις
αντιβενιζελικές εφηµερίδες. Η Πρωία κατέκρινε την αρθρογραφία της Καθηµερινής
και άσκησε µετριοπαθή στάση κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου,
συνιστώντας στη συνάδελφό της να σταµατήσει να υβρίζει τους πρόσφυγες, γιατί
τους έσπρωχνε για άλλη µια φορά στο στρατόπεδο των βενιζελικών. Πρότεινε
µάλιστα να ενσωµατωθούν πρόσφυγες υποψήφιοι στους συνδυασµούς των
αντιβενιζελικών στην Αθήνα και τον Πειραιά και τόνιζε ότι οι πρόσφυγες δεν πρέπει
να βλέπουν µε καχυποψία το Λαϊκό κόµµα και να πιστεύουν στις διαδόσεις της
Λέσχης των Φιλελευθέρων ότι οι αντιβενιζελικοί θα εκδράµουν στους συνοικισµούς
και θα εκτοπίσουν τον προσφυγικό πληθυσµό.477
Αξιοσηµείωτο ήταν ότι η παραπάνω εφηµερίδα, λίγο πριν την εκλογική
αναµέτρηση, χώριζε τους πρόσφυγες σε τρεις κατηγορίες: σε αυτούς που είχαν την
ευκαιρία να µάθουν την πραγµατική ιστορία της µικρασιατικής καταστροφής και τον
ρόλο που έπαιξε ο Βενιζέλος σε αυτήν, οι οποίοι σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της ήταν
η µειοψηφία, σε αυτούς που ενώ το αντιλαµβάνονταν αρνούνταν να το διακηρύξουν,
γιατί απέκτησαν αξιώµατα και δωροδοκήθηκαν µε τον τρόπο αυτό και τέλος στη
µεγάλη µάζα των προσφύγων που χωρίς κρίση στήριζε τον Βενιζέλο, γιατί τον
θεωρούσε σωτήρα, που στο παρελθόν προσπάθησε να ελευθερώσει τους τόπους
καταγωγής τους.478 Σύµφωνα µε την Πρωία καθήκον των αντιβενιζελικών ήταν να
διαφωτίσουν το προσφυγικό στοιχείο για τα πραγµατικά αίτια της µικρασιατικής
καταστροφής και για την ανάµειξη που είχε ο Βενιζέλος και µε τη µέθοδο αυτή να
προσελκύσουν την ψήφο τους. Γι’ αυτό το λόγο και αυτή δηµοσίευσε µια σειρά
άρθρων που ανέλυαν τα αίτια της µικρασιατικής καταστροφής και απέδιδαν ευθύνες
στην πολιτική που άσκησε ο Βενιζέλος, ενώ παράλληλα δικαίωναν τις κινήσεις των
αντιβενιζελικών κυβερνήσεων κατά τη διάρκεια της µικρασιατικής εκστρατείας. Με
τη µέθοδο αυτή παράλληλα εφιστούσε την προσοχή των προσφύγων στο γεγονός ότι
µια νέα επικράτηση του κρητικού πολιτικού θα σηµατοδοτούσε και νέα δεινά για το
προσφυγικό στοιχείο.479
Ο Τύπος που ήταν φιλικά διακείµενος προς το κόµµα των Φιλελευθέρων
αντιµετώπισε τις επιθέσεις των αντιβενιζελικών εφηµερίδων εις βάρος των
προσφύγων υποστηρίζοντας ότι δεν είχαν καµία απήχηση στην πλειοψηφία του

476
΄΄Εις εκλεκτός πρόφυξ προς τους πρόσφυγας. Έλληνες της µικράς Ασίας ο Ελευθέριος Βενιζέλος
σας εξεσπίτωσεν και σας έκαµε πρόσφυγας εις την Ελλάδα. Τα περίφηµα σχέδια του περί ανταλλαγής
πληθυσµών. Αυτός υπονόµευσε το µέτωπον και ηττηθήκαµεν. Η διαφωτιστική αγόρευσις του
πρόσφυγος υποψηφίου κ. Σιµιτοπούλου εις τα «Ολύµπια»΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 15 Αυγούστου
1928, αριθµ. 2336, σ. 1 και 7.
477
΄΄Αι φρουραί εις τους συνοικισµούς΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 28 Ιουλίου 1928, αριθµ. 941, σ.1.
478
΄΄Προς τους πρόσφυγας΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 4 Ιουνίου 1928, αριθµ. 887, σ.1.
479
΄΄Προς τους πρόσφυγας΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 6 Ιουνίου 1928, αριθµ. 889, σ.1.
 138

ελληνικού λαού. Η ύπαρξη των προσφυγικών πληθυσµών αποτελούσε παράγοντα της

εσωτερικής προόδου του κράτους, σύµφωνα µε το Ελεύθερο Βήµα, που τόνισε ότι η
νέα διαίρεση που επιχειρούσε ο αντιβενιζελισµός θα επέφερε αρνητικά αποτελέσµατα
µόνο στη δική του πολιτική παράταξη. Κύριος σκοπός των αντιπάλων εφηµερίδων,
σύµφωνα µε κύριο άρθρο του Ελευθέρου Βήµατος, ήταν να προκαλέσουν εντυπώσεις
και να συσπειρώσουν τον αντιβενιζελικό πληθυσµό, που λίγο πριν την εκλογική
αναµέτρηση φαινόταν ήδη απογοητευµένος από την πολιτική του παράταξη.480
Ωστόσο ακόµη και ο φιλελεύθερος Τύπος δεν κατάφερε να ξεφύγει από τη ρητορεία
του αντιβενιζελικού και να µην αναφερθεί στην µικρασιατική καταστροφή και τα
λάθη που διέπραξαν οι Κυβερνήσεις της περιόδου. Το Ελεύθερο βήµα, λίγο πριν τις
εκλογές επέρριψε για άλλη µια φορά τις ευθύνες για την καταστροφή στην
αντιβενιζελική παράταξη και ζήτησε από τους αναγνώστες του να καταψηφίσουν το
Λαϊκό κόµµα, γιατί ήταν ανίκανο να κυβερνήσει και πολύ πιθανόν σε ενδεχόµενη
επικράτησή του να οδηγήσει τη χώρα και πάλι σε ανάλογες καταστροφές.481
Μετά την προκήρυξη των εκλογών ο Βενιζέλος κατήρτισε τους συνδυασµούς των
Φιλελευθέρων σε όλη τη χώρα.482 Και πάλι όµως, όπως και στις προηγούµενες
εκλογές δεν έλειψαν οι αντιδράσεις από τους πρόσφυγες υποψήφιους για τον
αποκλεισµό ορισµένων εξ αυτών από τους συνδυασµούς Αθηνών και Πειραιώς.
Υπήρξαν καταγγελίες ότι ο Σοφούλης επενέβαινε στην εκλογική επιτροπή των
Φιλελευθέρων, που ήταν υπεύθυνη για τη σύνταξη των συνδυασµών, επιλέγοντας
πρόσωπα της εµπιστοσύνης του, κυρίως µέλη του σωµατείου της Π.Ο.Α.∆.Α.,483 µε
σκοπό να δηµιουργήσει στο κόµµα των Φιλελευθέρων τον πυρήνα του δικού του
κόµµατος. Οι αντιδράσεις αυτές προκάλεσαν την επέµβαση του Βενιζέλου, ύστερα
από τα αλλεπάλληλα διαβήµατα των επιτροπών που υποστήριζαν τους
αποκλεισµένους πρόσφυγες υποψήφιους. Σε µια ανάλογη επιτροπή προσφύγων
ιατρών και φαρµακοποιών που τον επισκέφτηκε για να δηλώσει την υποστήριξή της
στην υποψηφιότητα του Αλκιβιάδη ∆ουλγερίδη, ο Βενιζέλος είχε δηλώσει τη
δυσφορία του, γιατί γίνονταν αποδεκτές οι αξιώσεις της Π.Ο.Α.∆.Α. και άφησε να
εννοηθεί ότι θα αισθανόταν ιδιαίτερη ικανοποίηση αν κατόρθωνε να απαλλαγεί
οριστικά από τα πρόσωπα που την διηύθυναν και να µην περιλάβει κανένα από αυτά
στους κυβερνητικούς συνδυασµούς.484 Οι υποψήφιοι που αποκλείστηκαν εξέφρασαν

480
΄΄Αι προσφυγοµαχίαι΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 21 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2259, σ. 1.
481
΄΄Μια για πάντα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 17 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2285, σ. 1.
482
΄΄Οι ανακοινωθέντες συνδυασµοί Φιλελευθέρων. Μέχρι της Παρασκευής θα έχουν αναγγελθεί και
οι υπόλοιποι. Ευοδούνται αι συνεννοήσεις δια την σύµπραξιν µε τον κ. Κονδύλην. Η αναχώρησις του
κ. Βενιζέλου εις τα Ιωάννινα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 1 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2270, σ. 6.
483
Τα µέλη που υπέδειξε το σωµατείο στον Σοφούλη ήταν οι Τσιγδέµογλου, Χούρσογλου και Μιχ.
Ζερβός µε αποτέλεσµα να εκτοπιστεί από το ψηφοδέλτιο του κυβερνητικού συνδυασµού των Αθηνών
ο Μιχαήλ Αργυρόπουλος και να µετατεθεί στο ψηφοδέλτιο του Πειραιά ο ∆ηµήτριος Μαρσέλλος. Οι
πρόσφυγες υποψήφιοι που αντέδρασαν στον αποκλεισµό τους από τους συνδυασµούς των
Φιλελευθέρων εκδήλωσαν την πρόθεση να καταρτίσουν ανεξάρτητο προσφυγικό συνδυασµό στον
Πειραιά. Το ψηφοδέλτιο του συνδυασµού µε εκλογικό σήµα τον φοίνικα που αναγεννάται από την
τέφρα του αποτελούνταν από τους Π. ∆ιαµαντόπουλο, Αµηρά, Κωνσταντιλιέρη, Πολυκράτη, Βιολάκη,
Αλ. Φατσέα, Κ. Τσαλαβούτα και Σ. Καλοχαιρέτα, βλ. ΄΄Επήλθε χθές πλήρης η διάσπασις των
προσφύγων. Εις τον Πειραιά καταρτίζεται ανεξάρτητος προσφυγικός συνδυασµός. Οι καταρτισθέντες
καθ’ όλον το κράτος καφανταρικοί συνδυασµοί΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 7 Αυγούστου 1928, αριθµ.
2328, σ. 6.
484
Ενδεικτικό των παρασκηνιακών διεργασιών που πραγµατοποιούνταν προεκλογικά είναι η
περιγραφή της ανάληψης της υποψηφιότητας του Μιχαήλ Τσιγδέµογλου που την παραθέτει ο ίδιος
στην επιστολή που έστειλε στον διευθυντή του Ελεύθερου Βήµατος, στην οποία εξηγούσε τους λόγους
της παραίτησής του από το κόµµα των Φιλελευθέρων το 1929. Ο Τσιγδέµογλου ανέφερε ότι την
παραµονή του κλεισίµατος του συνδυασµού του κόµµατος των Φιλελευθέρων Αθηνών, δύο υπουργικά
αυτοκίνητα που µετέφεραν ανώτερους κρατικούς υπαλλήλους αναζητούσαν µέλη της Π.Ο.Α.∆.Α., για
 139

την επιθυµία τους, διαµέσου του Τύπου, να σχηµατίσουν δικούς τους συνδυασµούς
στην εκλογική περιφέρεια του Πειραιά.485
Σε αντίθεση µε τους αντιβενιζελικούς υποψηφίους, οι υποψήφιοι των
Φιλελευθέρων προεκλογικά επισκέπτονταν τους προσφυγικούς συνοικισµούς και
ανέπτυσσαν το πρόγραµµα του κόµµατος, συναντώντας τις περισσότερες φορές
ενθουσιώδη υποδοχή. Ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στη
Θεσσαλονίκη έτυχε θερµής υποδοχής στους προσφυγικούς συνοικισµούς της
Τούµπας και της Καλαµαριάς, που τον υποδέχτηκαν µε επιγραφές που περιείχαν το
«ως ευ παρέστης σωτήρ ελευθερωτά», ενώ στην προεκλογική οµιλία του στο κέντρο
της πόλης υποστήριξε ότι η κυβέρνησή του θα επεδίωκε τη συµπλήρωση της
προσφυγικής γεωργικής και αστικής αποκατάστασης. Στις περιοδείες αυτές τον
συνόδευαν οι πρόσφυγες υποψήφιοι Λεωνίδας Ιασονίδης και Εµµανουήλ
Εµµανουηλίδης.486
Η πλευρά των προσφύγων αντιµετώπισε µε θετικό τρόπο την επάνοδο του
Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή της χώρας. Ο Προσφυγικός Κόσµος προέβλεψε τον
εκλογικό θρίαµβο του Βενιζέλου µε άρθρο της που δηµοσιεύτηκε στην 1η Ιουλίου
1928, υποστηρίζοντας ότι θα ήταν πολύ ανώτερος από αυτόν των εκλογών του
1910.487 Εγκατέλειψε µάλιστα και την προηγούµενη πολιτική της θέση, της
πολιτικής χειραφέτησης των προσφύγων από τους υπάρχοντες πολιτικούς
σχηµατισµούς, και τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ του Φιλελεύθερου κόµµατος, µε το
επιχείρηµα ότι ο Βενιζέλος ήταν υπεράνω κοµµάτων και ότι ήταν γνωστό στον
προσφυγικό κόσµο το ενδιαφέρον του για τα προβλήµατά τους, τα οποία και θα έλυνε
µη επηρεαζόµενος από κοµµατικές επεµβάσεις και πιέσεις. Χαρακτηριστική ήταν η
έκφραση που χρησιµοποίησε η εφηµερίδα ότι στις εκλογές του 1928 οι πρόσφυγες θα
ψήφιζαν και «µε τα δυο τους χέρια» τον Βενιζέλο.488 Η πληθώρα των προσφύγων
υποψηφίων στην εκλογική περιφέρεια της Αθήνας και του Πειραιά προβληµάτισε την
εφηµερίδα, που υπογράµµισε τις φιλοδοξίες πολλών από τους υποψηφίους, που µέχρι
τότε δεν είχαν προσφέρει υπηρεσίες στην προσφυγική υπόθεση και ήταν σχεδόν
άγνωστοι στον προσφυγικό κόσµο.489 Υποστήριξε, ωστόσο, ότι σε αυτήν την
εκλογική αναµέτρηση οι πρόσφυγες έπρεπε να εκλέξουν τους αντιπροσώπους που

να τους µεταφέρουν στο Υπουργείο των Στρατιωτικών, όπου βρισκόταν η επίσηµη επιτροπή του
καταρτισµού του συνδυασµού του κόµµατος των Φιλελευθέρων, για να διαπραγµατευτούν τη
συνεργασία της οργάνωσης µε το κόµµα. Η συµφωνία κλείστηκε µε την αποδοχή τεσσάρων
υποψηφίων από την Π.Ο.Α.∆.Α. βλ. ΄΄Προσφυγική Στήλη. Τα κείµενα των επιστολών του κ.
Τσιγδέµογλου περί της παραιτήσεως του΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 4.
485
΄΄Η εξέγερσις των προσφύγων δια τον τρόπον του καταρτισµού των κυβερνητικών συνδυασµών. Ο
κ. Βενιζέλος δεν κατόρθωσε να άρη τας διαφωνίας. Ο κ. Σοφούλης επιδιώκει να σχηµατίση ιδίον
κόµµα΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 8 Αυγούστου 1928, αριθµ. 954, σ.6.
486
΄΄Την νύκτα ενώπιον χιλιάδων λαού εις Θεσσαλονίκην ο κ. Βενιζέλος εξέθεσε την εσωτερικήν και
εξωτερικήν πολιτικήν του. «Θα επιδιώξωµεν ν’ αποκατασταθή η χρηστή διοίκησις και θ’
αναδιοργανώσωµεν το Κράτος όπως κατά την προπολεµικήν ευτυχή δια την Ελλάδα εποχήν»΄. Η
ειρήνη βάσις της εξωτερικής πολιτικής του κόµµατος των Φιλελευθέρων. «Εφ’ όσον ζω εγώ», δήλωσε
ο κ. Βενιζέλος, «δεν θα γίνη πόλεµος». Η επισκεψις του κ. Βενιζέλου εις τους προσφυγικούς
συνοικισµούς΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 23 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2261, σ. 6.
487
΄΄Προς τας εκλογάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 1 Ιουλίου 1928, αριθµ. 55, σ. 1.
488
΄΄Περί την προεκλογικήν κίνησιν. Οι πρόσφυγες διατί θα ψηφίσουν Βενιζέλον. Ο Βενιζέλος και τα
ζητήµατά µας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 22 Ιουλίου 1928, αριθµ. 58, σ. 1.
489
΄΄Εντροπή΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 15 Ιουλίου 1928, αριθµ. 57, σ. 1. Αναφέρεται
χαρακτηριστικά ότι µόνο στην εκλογική περιφέρεια των Αθηνών και του Πειραιά υπήρχαν περίπου
300 πρόσφυγες υποψήφιοι. Βλ. επίσης ΄΄Το παζάρι των υποψηφίων προσφύγων βουλευτών. Ωκεανός
φιλοδοξιών και κύµα υποψηφίων. Πέλαγος προπετείας και τενάγη εγωισµού΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 29 Ιουλίου 1928, αριθµ. 59, σ. 3-4, όπου αναγράφονται και τα ονόµατα των προσφύγων
υποψηφίων στην Αθήνα και τον Πειραιά.
 140

πραγµατικά επιθυµούσαν και όχι αυτούς που τους επέβαλαν οι κοµµατικές

επιτροπές.490 Την τελευταία Κυριακή πριν τις εκλογές µε ένα άρθρο γεµάτο παλµό
κάλεσε τον προσφυγικό κόσµο να υποστηρίξει µαζικά µε την ψήφο του τον
Βενιζέλο.491
Από την ανασκόπηση του Τύπου της Αθήνας διαγράφεται η προεκλογική
τακτική που χρησιµοποιήθηκε από τις δύο παρατάξεις. Οι αντιβενιζελικοί θεωρώντας
δεδοµένες τις πολιτικές προτιµήσεις των προσφύγων και χωρίς να έχουν εντάξει
στους συνδυασµούς τους πρόσφυγες ή να έχουν καταρτίσει κάποιο πρόγραµµα
προσφυγικής πολιτικής δεν δραστηριοποιήθηκαν και δεν πραγµατοποίησαν καµία
επίσκεψη ή οµιλία στους συνοικισµούς. Από την άλλη οι βενιζελικοί δεν είχαν καµία
αµφιβολία ότι οι πρόσφυγες θα τους ψήφιζαν µαζικά. Η παρουσία άλλωστε του
Βενιζέλου θεωρούσαν ότι θα ήταν καταλυτική για την επιλογή των προσφύγων.
Η φιλελεύθερη παράταξη κατέβηκε στις εκλογές ως συνασπισµός πέντε
κοµµάτων, του κόµµατος των Φιλελευθέρων µε επικεφαλής τον Βενιζέλο και µε 205
υποψήφιους, του Αγροτικού Εργατικού Κόµµατος, µε αρχηγό τον Αλέξανδρο
Παπαναστασίου και 21 υποψήφιους, του Εθνικού ∆ηµοκρατικού κόµµατος, µε
αρχηγό τον Γεώργιο Κονδύλη και 9 υποψήφιους, των Συντηρητικών ∆ηµοκρατικών
µε αρχηγό τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο και 5 υποψήφιους και της Προοδευτικής
Ενώσεως µε αρχηγό τον Κ. Ζαβιτσιάνο και 5 υποψήφιους. Ο Καφαντάρης, οι
προσωπικοί του φίλοι και οι δυσαρεστηµένοι φιλελεύθεροι ίδρυσαν το Προοδευτικόν
κόµµα και κατήρτισαν ανεξάρτητους συνδυασµούς µε 79 υποψήφιους σε 25
περιφέρειες.492
Η αντιβενιζελική παράταξη που κατέβηκε στις εκλογές αποτελούνταν από τους
Λαϊκούς, που κατήρτισαν συνδυασµούς σε 91 περιφέρειες, από τους
Ελευθερόφρονες, που σχηµάτισαν συνδυασµούς σε 49 περιφέρειες και από
διάφορους άλλους βασιλόφρονες, συγκεκριµένα 49 υποψηφίους που έθεσαν
υποψηφιότητα σε 45 περιφέρειες. Ο Θεόδωρος Πάγκαλος έθεσε υποψηφιότητα στην
Αθήνα ως αρχηγός της Εθνικής Ενώσεως και σχηµάτισε συνδυασµούς σε 7
περιφέρειες. Το Κ.Κ.Ε. κατέβηκε στις εκλογές µε την ονοµασία Ενιαίον Μέτωπο και
κατήρτισε συνδυασµούς σε 44 περιφέρειες, ενώ το Αγροτικό κόµµα συµµετείχε σε
26. Επίσης υπήρχε και ένα µεγάλος αριθµός ανεξάρτητων και αυτόνοµων
υποψηφίων.493
Συντριπτική υπήρξε η νίκη του κόµµατος των Φιλελευθέρων και των κοµµάτων
που συµµάχησαν µαζί του. Σε σύνολο 1.017.281 έγκυρων ψηφοδελτίων τα
συµπράττοντα κυβερνητικά κόµµατα έλαβαν 648.443 ψήφους, ποσοστό 63,74% και
κέρδισαν 226 έδρες επί συνόλου250.494 Αναλυτικά:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

490
΄΄Η προσφυγική προεκλογική «θέσις». Τι θ’ απαιτήσωµεν κατά τας προσεχείς εκλογάς. Θέλοµεν
πρόσφυγας βουλευτάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 24 Ιουνίου 1928, αριθµ. 54, σ. 1.
491
΄΄Εµπρός εις τας κάλπας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 12 Αυγούστου 1928, αριθµ. 61, σ. 1.
492
Η αντίθεση του Καφαντάρη µε τον Βενιζέλο και η ίδρυση του κόµµατος του οφειλόταν σε
προσωπικές διαφωνίες που είχε µε τον Βενιζέλο, βλ. Χ. Χατζηιωσήφ, «Η βενιζελογενής αντιπολίτευση
στο Βενιζέλο και η πολιτική ανασύνταξη του αστισµού στο Μεσοπόλεµο», Βενιζελισµός και αστικός
εκσυγχρονισµός, Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 21992, σ. 441 – 442.
493
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 312 - 313. Αναλυτικά για την εκλογική δύναµη του Κ.Κ.Ε. στις εκλογές του
1928 βλ. Γ. Κατσούλης, ό.π., τ. Γ΄, σ. 88.
494
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, πίνακας ΙV.
 141

Κόµµα Φιλελευθέρων 477.502 46,94%, 178

Αγροτικό Εργατικό Κόµµα 68.278 6,71% 20

Εθνικό ∆ηµοκρατικό κόµµα 27.603 2,71% 9

Σ υντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί 15.852 1,56% 5

Προοδευτική Ενώσις 13.452 1,32%. 5

Προοδευτικόν κόµµα 25.729 2,53% 3
Ανεξάρτητοι ∆ηµοκρατικοί 18.069 1,78% 6

Εθνική Ένωσις 1.958 0,19%. -

Η αντιβενιζελική παράταξη βελτίωσε τα ποσοστά της σε σχέση µε τις

προηγούµενες εκλογές, αλλά εξαιτίας του πλειοψηφικού συστήµατος το αποτέλεσµα
αυτό δεν µετατράπηκε σε έδρες. Οι δε Ελευθερόφρονες απέτυχαν παταγωδώς
εξαιτίας της διαρροής των στελεχών τους προς τους Λαϊκούς και των ψηφοφόρων
τους προς το Φιλελεύθερο κόµµα. Συνολικά η αντιβενιζελική παράταξη έλαβε
336.057 ψήφους, ποσοστό 33.03% και εξέλεξε 24 βουλευτές.495 Συγκεκριµένα:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Λαϊκό Κόµµα 243.453 23,94%, 19

Ελευθερόφρονες 53.958 5,30% 1

Ανεξάρτητοι Βασιλόφρονες 38.556 3,79% 4

Από τα άλλα κόµµατα496 έλαβαν:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Ενιαίον Μέτωπο (Κ.Κ.Ε.) 14.325 1,14%, -

Αγροτικό Κόµµα 17.042 1,68% -

Ανεξάρτητοι ακαθόριστοι 1.414 0,14% -

495
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, όπ., πίνακας ΙV.
Όλοι οι βουλευτές που εκλέχτηκαν µε την αντιβενιζελική παράταξη προέρχονταν από την παλαιά
Ελλάδα, ενώ επιφανής πολιτικοί, όπως ο Ι. Μεταξάς, ο Γ. Στρέιτ, ο Ι Θεοτόκης, ο Γ. Μερκούρης, ο Κ.
∆εµερτζής κ.ά. δεν κατάφεραν να εκλεγούν, βλ. Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 313-314.
496
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, όπ., πίνακας ΙV.
 142

Σε όλη σχεδόν την επικράτεια υπήρχαν υποψήφιοι προσφυγικής καταγωγής και

πολλοί από αυτούς επανεκλέχτηκαν. Συγκεκριµένα στην εκλογική περιφέρεια της
Αθήνας εκλέχτηκαν οι Φιλελεύθεροι Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης, Στυλιανός
Χούρσογλου, Μιχαήλ Αργυρόπουλος, Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, Φραγκίσκος Σαράντης.
Στον Πειραιά αναδείχτηκαν ο Συµεών Συµεόνογλου και ο ∆ηµήτριος Μαρσέλλος,
στο Βόλο ο Α. Ευφραιµίδης, στη Θεσσαλονίκη ο Λεωνίδας Ιασονίδης, ο Νικόλαος
Τερζόγλου µε το κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, ο Αναστάσιος Μισιρλόγλου µε
το κόµµα του Κονδύλη και ο Κ. Μουζενίδης. Στην Έδεσσα εκλέχτηκε ο Γρηγόριος
Τηλικίδης µε το κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, στη Χαλκιδική ο Αλέξανδρος
Ξανθόπουλος, στην Βέροια ο Θεµ. Χρυσοβέργης στις Σέρρες ο Σωκράτης
Ανθρακόπουλος µε το κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, στη ∆ράµα ο Λάµπρος
Λαµπριανίδης, ο Γεώργιος Βοραζάνης µε το κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, και ο
Αντώνιος Βιζιρτσόγλου, που απεβίωσε στις 24 Ιανουαρίου 1929. Στην Καβάλα
εκλέχτηκε ο Φιλελεύθερος Αχιλλέας Παπαδάτος, ο Αύγουστος Θεολογίτης µε το
κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, ο Σταύρος Νικολαΐδης και ο Ιωάννης
Τσονταρίδης. Στη Ροδόπη εκλέχτηκε και πάλι ο Αναστάσιος Μπακάλµπασης µε το
κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, στον Έβρο ο Φίλιππος Μανουηλίδης, ο
Χριστόφορος Πανταζίδης και ο Κωνσταντίνος Κουρτίδης.497
Ο φιλελεύθερος Τύπος µε µεγάλα πρωτοσέλιδα και φωτογραφίες του Βενιζέλου
πανηγύρισε τη µεγάλη νίκη του κυβερνητικού συνδυασµού, ενώ αναγνώρισε και τη
συµβολή των προσφυγικών πληθυσµών σε αυτήν.498 Ο αντιβενιζελικός Τύπος
προβληµατισµένος από το µεγάλο ποσοστό που κέρδισαν οι Φιλελεύθεροι, κάνοντας
µια κριτική της τακτικής που ακολουθήθηκε, παραδέχτηκε την έλλειψη
προγράµµατος, προτάσεων και ικανών αρχηγών, στοιχεία που µαζί µε τη διάσπαση
της παράταξης συµπέρανε ότι οδήγησαν στην ήττα.499 Ο προσφυγικός Τύπος εκτός
των άλλων συµπερασµάτων ανέφερε ότι το αποτέλεσµα των εκλογών φανέρωνε και
την πολιτική συµφιλίωση γηγενών και προσφύγων, γιατί εκτός από τους πρόσφυγες
και πολλοί γηγενείς τελικά ψήφισαν τον Βενιζέλο.500

497
΄΄Πρωτοφανής η νίκη των Φιλελευθέρων. Εκ των 250 εδρών κερδίζουν τας 225. Οι εκλεγέντες
Φιλελεύθεροι βουλευταί. Τα ονόµατα των διασωθέντων αντιβενιζελικών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 21
Αυγούστου 1928, αριθµ. 2289, σ. 4, ΄΄Τα οριστικά λεπτοµερή αποτελέσµατα των εκλογών εις τας
διαφόρους επαρχίας. Καταπληκτική η πλειοψηφία των Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 22
Αυγούστου 1928, αριθµ. 2290, σ. 5 και ΄΄Τα τελικά αποτελέσµατα. 229 ∆ηµοκρατικοί, 21 Βασιλικοί.
Κυβερνητική παράταξις 223. Καθαυτό κόµµα Φιλελευθέρων 181. Η δύναµις των άλλων κοµµάτων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 22 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2290, σ. 6.
498
΄΄Η σηµασία του θριάµβου΄΄ και ΄΄Η µεγαλύτερη πολιτική νίκη από της συστάσεως του κράτους. Η
προχθεσινή εκλογή έδωκε εις τους Φιλελευθέρους τα 90%. Εάν εφηρµόζετο η ευρεία ο κ. Βενιζέλος θα
τους έπαιρνε όλους΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 21 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2289, σ. 1. Για τον
αντίκτυπο της νίκης των Φιλελευθέρων στις επαρχίες και τις αντιδράσεις των αντιβενιζελικών
αρχηγών βλ. ΄΄Ο πανηγυρισµός της νίκης. Η εντύπωσις των αντιβενιζελικών. Ο κ. Τσαλδάρης
περιµένει δια το µέλλον. Ο κ. Μεταξάς εγκαταλείπει την πολιτικήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 21
Αυγούστου 1928, αριθµ. 2289, σ. 3. Για τα αίτια της νίκης των Φιλελευθέρων σύµφωνα µε το φιλικό
τους Τύπο βλ. ΄΄∆ιατί ηττήθησαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 2 Σεπτεµβρίου 1928, αριθµ. 2300, σ. 1
και ΄΄∆ιατί ενικήσαµεν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 3 Σεπτεµβρίου 1928, αριθµ. 2301, σ. 1.
499
Γ. Βλάχος, ΄΄Εκ των ερειπίων θεµέλια΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 21 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2341, σ.
1 και ΄΄Άνω των 25 εδρών απωλέσθησαν λόγω της διασπάσεως. Τα διδάγµατα των αποτελεσµάτων. Οι
διπλοί αντιβενιζελικοί συνδυασµοί΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 21 Αυγούστου 1928, αριθµ. 2341, σ. 1
επίσης ΄΄Νέοι αγώνες΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 21 Αυγούστου 1928, αριθµ. 964, σ.1.
500
΄΄Η πραγµατική σηµασία της κατασυντριπτικής νίκης του Βενιζέλου. Αι ευχαριστίαι του εις τους
πρόσφυγας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 26 Αυγούστου 1928, αριθµ. 63, σ. 1. Η εφηµερίδα
υποστήριξε ότι είχε εξουσιοδοτηθεί από τον Βενιζέλο για να εκφράσει τις ευχαριστίες του προς τον
προσφυγικό κόσµο για την εκλογική του επιτυχία.
 143

Στις εκλογές αυτές δεν έλαβαν µέρος ανεξάρτητα προσφυγικά κόµµατα. Η

επιστροφή του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή της χώρας επέδρασε καταλυτικά στην
απόφαση αυτή. Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι συντάχθηκαν µε το κόµµα των
Φιλελευθέρων και µε τα υπόλοιπα δηµοκρατικά κόµµατα, ενώ αρκετοί ακολούθησαν
την πολιτική επιλογή του Καφαντάρη να κατέλθει αυτόνοµα στις εκλογές, όπως ο
Μιχαήλ Κύρκος και ο Γεώργιος Αλεκτορίδης στη Θεσσαλονίκη. Τα αποτελέσµατα
των εκλογών φανέρωσαν ότι στους προσφυγικούς συνοικισµούς ο Βενιζέλος
απέσπασε συντριπτική πλειοψηφία και αυτό ήταν αναµενόµενο ήδη από την
προεκλογική περίοδο. Η προεκλογική ρητορεία του αντιβενιζελικού Τύπου και
κυρίως της Καθηµερινής, η οποία επιτέθηκε δριµύτατα στο προσφυγικό στοιχείο δεν
άφησαν πολλά περιθώρια στους πρόσφυγες που ήταν δυσαρεστηµένοι µε την
πολιτική που είχαν ακολουθήσει οι προηγούµενες δηµοκρατικές κυβερνήσεις.
Εξάλλου η πλειοψηφία των προσφύγων θεωρούσε τον Βενιζέλο ελευθερωτή και
σωτήρα και ήταν εύλογο να προσβλέπει στο πρόσωπό του για τη λύση των οξύτατων
ακόµη προβληµάτων του. Ο Προσφυγικός Κόσµος στις 19 Αυγούστου 1928 έθεσε
παραστατικά τη θέση των προσφύγων ψηφοφόρων µε το εξής απόσπασµα:
«Πρόσφυγες! Η θέσις µας εις τον κρίσιµον αυτόν αγώνα της ζωής ή
θανάτου δια την Ελλάδα είνε σαφώς καθωρισµένη: Απ’ εδώ: Βενιζέλος,
ίσον τάξις, ασφάλεια και ευηµερία. Και προσφυγική αποκατάστασις. Απ’
εκεί: Παλαιοκοµµατισµός, ίσον Στρέϊτ, Τσαλδάρης, Κίνιας –
τουρκόσποροι, Βοζίκηδες, Μερκούρηδες, «Καθηµερινή», Μεταξάς,
Καφαντάρης, Πάγκαλος. Ίσον κοινωνική, πολιτειακή και πολιτική
αναστάτωσις, αναρχία, ακυβερνησία. Οριστική και ανεπανόρθωτος
καταστροφή. Οικονοµικός όλεθρος, κρίσις. Ανεργία. Πείνα. Λευκός
θάνατος».501

501
΄΄∆εν έχετε δικαίωµα να στερήσετε την ευτυχία των παιδιών σας…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 19 Αυγούστου 1928, αριθµ. 62, σ. 1.
 144

2) Η πολιτική του Βενιζέλου στα προσφυγικά ζητήµατα κατά τη διάρκεια

της τετραετούς διακυβέρνησής του και οι αντιδράσεις των προσφύγων

Η νέα βουλή που προέκυψε από τις εκλογές της 19ης Αυγούστου συνήλθε για
πρώτη φορά στις 17 Οκτωβρίου 1928. Στην νέα κυβέρνηση Υπουργός Προνοίας
τέθηκε ο Εµµανουήλ Εµµανουηλίδης, Υπουργός Υγιεινής ο Απόστολος ∆οξιάδης και
Υφυπουργός Ανταλλαγής και αργότερα Υφυπουργός του Πολιτικού Γραφείου ο
Αχιλλέας Παπαδάτος. Ένα από τα πρώτα µελήµατα της κυβέρνησης ήταν και τα
ζητήµατα που αφορούσαν στην αποκατάσταση των προσφύγων. Το πρώτο µέτρο που
έλαβε ο Βενιζέλος και δυσαρέστησε τους πρόσφυγες ήταν η µείωση του τόκου της
δεύτερης σειράς των οµολογιών των ανταλλαξίµων – που δεν είχαν δοθεί ακόµη
στους δικαιούχους - από 8% σε 6%, γεγονός που είχε ως συνέπεια να µειωθεί το ποσό
της αποζηµίωσης που δικαιούνταν οι πρόσφυγες σε ποσοστό 20%. Στον εναρκτήριο
λόγο του στη Βουλή στις 22 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος ανακοίνωσε την πρόθεσή του να
τροποποιήσει µε νοµοσχέδιο που θα κατέθετε στη Βουλή το νοµοθετικό διάταγµα επί
τη βάσει του οποίου γινόταν η έκδοση των οµολογιών των ανταλλαξίµων. 502 Το
µέτρο προκάλεσε την αντίδραση των προσφύγων και αυτό έγινε φανερό από τις
προτάσεις διαµαρτυρίας που κατατέθηκαν στην Βουλή και από την αρθρογραφία του
προσφυγικού Τύπου.503
Ο Προσφυγικός Κόσµος χαρακτήρισε την απόφαση της κυβέρνησης για την
µείωση των τόκων των οµολογιών ανήθικη, παράλογη και παράνοµη, γιατί έπληττε
κυρίως τις ασθενέστερες οικονοµικά προσφυγικές τάξεις.504 Εξέφρασε την πικρία του
προσφυγικού πληθυσµού και θύµισε τη συνεισφορά του στην εκλογική νίκη του
Βενιζέλου, τονίζοντας ότι µετεκλογικά η συνεισφορά αυτή τελικά δεν
αναγνωρίστηκε.505 Επεσήµανε ότι στο ζήτηµα αυτό οι πρόσφυγες είχαν όλοι την ίδια
άποψη και αυτό έγινε φανερό από τις επιστολές διαµαρτυρίας που λάµβανε η
εφηµερίδα από πολλές προσφυγικές οργανώσεις.506 Οι πρόσφυγες βουλευτές
πραγµατοποίησαν µια σύσκεψη και συζήτησαν το ζήτηµα, χωρίς όµως να
καταλήξουν σε οµόφωνη απόφαση, δηλώνοντας βέβαια ρητά ότι ήταν αντίθετοι στη
µείωση του τόκου. Η Π.Ο.Α.∆.Α. κατήρτισε µια επιτροπή για να παρακολουθήσει το

502
Ε.Σ.Β, Συνεδρίασις 2, 22 Οκτωβρίου 1928, σ. 7. Συνολικά για το έργο της Κυβέρνησης Βενιζέλου
κατά τη διάρκεια της τετραετίας βλ. Σ. Τσόκας, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το εγχείρηµα του αστικού
εκσυγχρονισµού 1928 – 1932. Η οικοδόµηση ενός νέου κράτους, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 2002, σ. 72 –
146.
503
Ε.Σ.Β, Συνεδρίασις 14, 12 Νοεµβρίου 1928, σ. 169-170 και ΄΄Κύριε Ελευθέριε Βενιζέλε΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Σεπτεµβρίου 1928, αριθµ. 66, σ. 1 και ΄΄Πως διαρρυθµίζεται το
ζήτηµα των οµολογιών των ανταλλαξίµων. Κατ’ ουσίαν επιβάλλεται νέαν περικοπή 20% επί των
αποζηµιώσεων. Ο δε τόκος των οµολογιών υποβιβάζεται εις 6,40%. Τα κυβερνητικά σχέδια
ενεποίησαν «οδυνηράν έκπληξιν» εις τον δικαιούχον προσφυγικόν κόσµον΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 16 Σεπτεµβρίου 1928, αριθµ. 66, σ. 4.
504
΄΄Όπως ακριβώς οι Ρετζαίοι και οι Κουµπαίοι΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 11 Νοεµβρίου
1928, αριθµ. 74, σ. 1.
505
΄΄Είνε ευχερέστατον να µας αποδείξει πλανωµένους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18
Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 75, σ. 1.
506
΄΄∆εν θα επιτρέψωµεν εις ουδένα να ασχηµονή επί των δικαίων µας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 2 ∆εκεµβρίου 1928, αριθµ. 77, σ. 1 και ΄΄Ανάστατος σύµπας ο δικαιούχος προσφυγικός
κόσµος. ∆ιατελεί εν πρωτοφανές εξεγέρσει δια την άδικον απόφασιν της Κυβερνήσεως περί µειώσεως
του τόκου των οµολογιών του συµπληρωµατικού. Τηλεγραφικαί διαµαρτυρίαι των προσφυγικών
οργανώσεων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2 ∆εκεµβρίου 1928, αριθµ. 77, σ. 4.
 145

ζήτηµα και να επιδώσει σχετικό υπόµνηµα στην κυβέρνηση, ενώ εξέφρασε και αυτή
την αντίθεσή της στις αποφάσεις της κυβέρνησης.507
Σε συζήτηση που διεξήχθη στην Βουλή για το ζήτηµα, ύστερα από επερώτηση
που σκοπό είχε να ελέγξει την κυβέρνηση για την αγορά ενός αριθµού οµολογιών του
δανείου των ανταλλαξίµων µε σκοπό την εκποίησή τους, ο βουλευτής της
αντιπολίτευσης Ι. Ράλλης ισχυρίστηκε ότι οι προθέσεις της Κυβέρνησης για τη
µείωση των τόκων των οµολογιών - που ανακοινώθηκαν δια µέσω του Τύπου -,
προκάλεσαν πανικό στο χρηµατιστήριο, µείωση της αξίας των οµολογιών και οικτρά
εντύπωση για την πίστη του Κράτους. Κατηγόρησε επίσης τον Υπουργό των
Οικονοµικών, Γ. Μαρή, ότι αναµείχθηκε και αυτός σε οικονοµικά παιχνίδια στο
χρηµατιστήριο σχετικά µε τις προσφυγικές οµολογίες.508 Αξιοσηµείωτη ήταν η
αναφορά του στη στάση των προσφύγων βουλευτών που δήλωσαν ότι το ζήτηµα των
οµολογιών ήταν ένα είδος οικογενειακού ζητήµατος, όπως οικογενειακές ήταν και οι
σχέσεις που είχαν µε τον Βενιζέλο και µέσα σε αυτό το πλαίσιο θα προσπαθούσαν να
αντιµετωπίσουν το ζήτηµα, χωρίς να χρειαστεί να διεξαγάγουν αντιπολίτευση
εναντίον της Κυβέρνησης.509
Η παραπάνω δήλωση περί οικογενειακής φύσεως του προσφυγικού ζητήµατος
στο κόµµα των Φιλελευθέρων είχε ένα παρασκήνιο που φανερώνει το λόγο για τον
οποίο δεν αντέδρασαν οι πρόσφυγες βουλευτές κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη
Βουλή. Λίγο πριν τη διενέργεια της συζήτησης που προκάλεσε η επερώτηση του
Ιωάννη Ράλλη στη Βουλή, οι πρόσφυγες βουλευτές είχαν συνάντηση µε τον Υπουργό
της Προνοίας, Εµµανουήλ Εµµανουηλίδη, στον οποίο ανήκει και η δήλωση. Ο
Εµµανουηλίδης έδωσε αρκετές υποσχέσεις για λύση διαφόρων προσφυγικών
προβληµάτων, που άπτονταν της δικαιοδοσίας του Υπουργείου του, µε τον όρο οι
πρόσφυγες βουλευτές να µην εκδηλώσουν τη δυσαρέσκειά τους εναντίον της
απόφασης κατά τη διάρκεια της συζήτησης για τα ανταλλάξιµα στη Βουλή. Μετά από
αυτή τη συνάντηση συντάχθηκε και το ανακοινωθέν που χαρακτήρισε οικογενειακή
υπόθεση των Φιλελευθέρων τα ζητήµατα των προσφύγων. Η αγόρευση του
Υπουργού των Οικονοµικών, ιδιαίτερα η αναφορά ότι η εγγύηση του κράτους για τις
οµολογίες µπορούσε να δοθεί µόνο µέχρι της αξίας της µουσουλµανικής περιουσίας
που θα εκποιούνταν, και ότι η καθυστέρηση από την πλευρά της κυβέρνησης να
συστήσει προσφυγική κοινοβουλευτική επιτροπή µε το δικαίωµα νοµοθετικής
εξουσιοδότησης, όταν δεν θα εργαζόταν η Βουλή, αύξησε τη δυσαρέσκεια ορισµένων
προσφύγων βουλευτών, επικεφαλής των οποίων φερόταν να ήταν ο Λεωνίδας
Ιασονίδης. Η οµάδα είχε αποφασίσει να στείλει επιστολή διαµαρτυρίας στον
Βενιζέλο, πράγµα που δεν έγινε, ύστερα από τις εγγυήσεις που έδωσε ο Βενιζέλος ότι
δεν θα θιγούν οι οµολογίες της πρώτης σειράς. Αυτό το κλίµα της δυσαρέσκειας
προσπάθησε να εκµεταλλευτεί ο Καφαντάρης, για να αποσπάσει από το κόµµα των
Φιλελευθέρων τους δυσαρεστηµένους πρόσφυγες βουλευτές, γεγονός όµως που δεν
είχε κανένα αποτέλεσµα.510
Στη συζήτηση στη Βουλή χαρακτηριστικό ήταν ότι για πρώτη φορά ο Βενιζέλος
παραδέχτηκε ότι η Ελλάδα δεν ήταν υποχρεωµένη να καταβάλει στους πρόσφυγες
αποζηµίωση ίση µε την αξία των περιουσιών που εγκατέλειψαν στην Τουρκία, ένα

507
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί αποκρούουν την µείωσιν του τόκου των οµολογιών των ανταλλαξίµων.
Ο κ. Βενιζέλος δυσαρεστηµένος δια την στάσιν των΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 24 Οκτωβρίου 1928, αριθµ.
1026, σ. 8.
508
Ε.Σ.Β, Συνεδρίασις 18, 16 Νοεµβρίου 1928, σ. 243-247.
509
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 246.
510
΄΄Προσφυγική Στήλη. Ποία η στάσις των προσφύγων βουλευτών έναντι της Κυβερνήσεως΄΄, Η
Πρωία, Τετάρτη 21 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 1054, σ. 4.
 146

ζήτηµα που επικυρώθηκε αργότερα µε το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας και

προκάλεσε µεγάλες αντιδράσεις. Ο Υπουργός των Οικονοµικών συνεχίζοντας την
αναφορά του Βενιζέλου, διευκρίνισε ότι το Κράτος δεν ανέλαβε να πληρώσει 260
εκατοµµύρια αγγλικές λίρες, ποσό που εκτιµήθηκε ότι ανερχόταν η προσφυγική
περιουσία που εγκαταλείφθηκε στην Τουρκία, αλλά σύµφωνα µε τις συµβάσεις, τα
ψηφίσµατα και τους νόµους, το Κράτος όφειλε να αποζηµιώσει τους πρόσφυγες µε
ποσό ίσο µε το καθαρό ενεργητικό της περιουσίας που εγκατέλειψαν οι
µουσουλµάνοι στην Ελλάδα.511 Τελειώνοντας την οµιλία του τόνισε ότι η κυβέρνηση
προσπάθησε να διασφαλίσει την τιµή των προσφυγικών οµολογιών στο
χρηµατιστήριο και ο θόρυβος που προκλήθηκε από την αντιπολίτευση, για
κερδοσκοπία, σκοπό είχε να αλιεύσει προσφυγικές ψήφους για το µέλλον. Στην
περίσταση αυτή η αντιπολίτευση αγνόησε, σύµφωνα µε τα λεγόµενα του Μαρή, ότι οι
πρόσφυγες ήταν άρρηκτα δεµένοι µε το κόµµα του Βενιζέλου και δεν υπήρχε καµία
περίπτωση να αποσπαστούν από αυτό, παρ’ όλες τις µεθοδεύσεις του Λαϊκού
κόµµατος στο συγκεκριµένο ζήτηµα.512
Η συζήτηση γενικεύτηκε µε αποτέλεσµα να πάρουν τον λόγο και οι αρχηγοί των
κοµµάτων. Ο Παπαναστασίου θεωρούσε ότι η µείωση του τόκου των οµολογιών από
το Κράτος είχε προκάλεσε τη µείωση της αξίας τους, µε αποτέλεσµα να ζηµιωθούν οι
πρόσφυγες που έσπευσαν να τις πουλήσουν. Παρατήρησε ότι η κυβέρνηση όφειλε να
είχε συζητήσει το θέµα στη Βουλή και ύστερα να προχωρήσει στη µείωση.513 Ο
Τσαλδάρης υπογράµµισε ότι η µέθοδος που χρησιµοποιείται για τη λύση των
προσφυγικών ζητηµάτων µε νοµοθετικά διατάγµατα ήταν πρωτοφανής και πρότεινε
πρώτα να συζητούνται τα θέµατα στη Βουλή και ύστερα να λαµβάνονται αποφάσεις,
γιατί τα προσφυγικά προβλήµατα ενδιέφεραν το σύνολο του ελληνικού λαού και ήταν
υπεράνω κοµµατικών σκοπιµοτήτων.514 Ο Κονδύλης θύµισε ότι κατά τη διάρκεια της
κυβέρνησής του δόθηκαν οι πρώτες προσφυγικές αποζηµιώσεις και καταφέρθηκε
εναντίον του Καφαντάρη, γιατί εκµεταλλεύτηκε κοµµατικά το ζήτηµα των οµολογιών
και κατέληξε υπογραµµίζοντας ότι ήταν αυθάδεια να κατηγορείται ο Βενιζέλος για
αντιπροσφυγική πολιτική. Υποστήριξε άλλωστε ότι η πρόθεση της κυβέρνησης να
διαθέσει το ποσό που θα εξοικονοµηθεί από τη µείωση των τόκων στη στέγαση των
προσφύγων αποδείκνυε το ενδιαφέρον του Βενιζέλου για τους πρόσφυγες.515 Τέλος ο
Μιχαλακόπουλος αφού έκανε µια αναδροµή στις συµβάσεις που υπογράφηκαν
κατέληξε επισηµαίνοντας ότι τα προσφυγικά ζητήµατα δεν ήταν δυνατόν να λυθούν
γρήγορα και µε προχειρότητα και υπογράµµισε ότι ήταν αδύνατο να πληρωθούν
ακέραια οι εκτιµήσεις που επιδικάστηκαν στους πρόσφυγες για την περιουσία που
εγκατέλειψαν. Όποιος ισχυριζόταν κάτι ανάλογο, τόνισε, εξαπατούσε τον εαυτό του
και τους πρόσφυγες.516 Αξιοσηµείωτο ήταν ότι κατά τη διάρκεια της συζήτησης δεν
έλαβε το λόγο κανένας πρόσφυγας βουλευτής.
Τελευταίος πήρε το λόγο ο Βενιζέλος εξιστορώντας όλο το ιστορικό της
απόφασής του. Σύµφωνα µε τα λεγόµενά του λίγες µέρες πριν από τις εκλογές
πληροφορήθηκε από δύο πρόσωπα που βρίσκονταν σε στενή επαφή µε τη
δηµοσιονοµική επιτροπή της Κ.Τ.Ε. ότι η επιτροπή συνιστούσε να επικεντρωθεί η
προσοχή του στην οικονοµική ανωµαλία που είχε προκύψει από τη δηµιουργία
τίτλων στο εσωτερικό της χώρας, που έδιναν τόκο 8% επί του ονοµαστικού

511
Ε.Σ.Β , Συνεδρίασις 18, 16 Νοεµβρίου 1928, σ. 251-252.
512
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 254-255.
513
Ε.Σ.Β, Συνεδρίασις 19, 19 Νοεµβρίου 1928, σ. 263-267.
514
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 267-269.
515
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 269-271.
516
Ε.Σ.Β, ό.π., σ. 272-276.
 147

κεφαλαίου, ενώ επί του πραγµατικού έδιναν 15%, ενώ παράλληλα την ίδια στιγµή η
χώρα στο εξωτερικό διατηρούσε τη δανειστική της πίστη σε ποσοστά λιγότερα από
7%. Με αυτές τις συνθήκες η Κ.Τ.Ε. υποστήριζε ότι η Ελλάδα δεν θα ήταν δυνατόν
να συνοµολογήσει νέο δάνειο µε ευνοϊκούς όρους.517 Η πρώτη ενέργεια του
Βενιζέλου ήταν να σταµατήσει την ύψωση των τιµών των οµολογιών, που συνεχώς
αυξάνονταν στο χρηµατιστήριο. Το άρθρο που δηµοσιεύτηκε στον Τύπο,
συγκεκριµένα στην Εστία την 1η Σεπτεµβρίου 1928, και είχε ως αποτέλεσµα την
πτώση της αξίας των τιµών των οµολογιών ήταν γνωστό στον Βενιζέλο. Η
εκµετάλλευση που άσκησε στο συγκεκριµένο ζήτηµα ο αντιπολιτευτικός Τύπος,
συνετέλεσε στην περαιτέρω µείωση της αξίας των οµολογιών και αυτό τον ανάγκασε
να δηµοσιεύσει µια ανακοίνωση που γνωστοποιούσε την πρόθεσή του να µειώσει τον
τόκο. Παράλληλα έδωσε εντολή να αγοραστεί από το Κράτος ένας αριθµός
οµολογιών για να σταθεροποιηθεί η αξία τους στο χρηµατιστήριο. Τα θετικά
αποτελέσµατα της µείωσης του τόκου ήταν τα 40 εκατοµµύρια που θα
εξοικονοµούνταν κάθε χρόνο και θα δίνονταν για τη στέγαση των προσφύγων και ότι
µε τη σταθεροποίηση της δραχµής ο τίτλος των οµολογιών είχε µεγαλύτερη αξία από
ό,τι προηγούµενα. Άλλωστε οι περισσότερες από τις οµολογίες δεν βρίσκονταν στα
χέρια των προσφύγων, που τις είχαν πουλήσει σε τρίτους, µόλις τις έλαβαν.518
Τελειώνοντας την οµιλία του ο Βενιζέλος παραδέχτηκε ότι µε την ενέργειά του
αυτή θα ερχόταν σε αντιπαράθεση µε τα συµφέροντα των δικαιούχων ανταλλαξίµων,
αλλά ισχυρίστηκε ότι ενήργησε µε βάση το γενικότερο καλό. Καταλήγοντας, µε
µεγάλη συγκίνηση, γεγονός που προκάλεσε τη διακοπή της συζήτησης ανέφερε
χαρακτηριστικά:
«Ποίαν δε υψηλήν αντίληψιν πολιτικού καθήκοντος προϋποθέτει η
ενέργεια αυτή θέλετε εννοήση, όταν σκεφθήτε, ότι δεν εκιδύνευα µόνον να
χάσω εις τας προσεχείς εκλογάς (εννοεί τις γερουσιαστικές) τόσας
εκατοντάδας χιλιάδας ψήφων ικανάς να ανατρέψουν εντελώς την
πλάστιγγα της πλειοψηφίας, αλλά κυρίως να διαρρήξω τους δεσµούς
οίτινες επί σειράν τόσων ετών συνδέουν αναλλοιώτως τον προσφυγικόν
κόσµον προς τον αρχηγόν των Φιλελευθέρων, δεσµούς των οποίων την
έντασιν είχον την ευκαιρίαν να αντιληφθώ, όταν κατά την εκλογικήν µου

517
M. Mazower, «Η Ελλάδα και η οικονοµική κρίση του 1931», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.),
Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ.
230.
518
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 19, 19 Νοεµβρίου 1928, σ. 279-287. Βλ. επίσης τα θετικά σχόλια του
Ελεύθερου Βήµατος για την πολιτική της Κυβέρνησης σχετικά µε τη µείωση του τόκου των οµολογιών
΄΄Συζήτησις των ανταλλαξίµων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 17 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 2376, σ. 1,
΄΄Η δικαίωσις της Κυβερνήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 20 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 2379, σ. 1 και
΄΄Το ζήτηµα των ανταλλαξίµων εις την Βουλήν. Ο κ. Βενιζέλος εκθέτει την πολιτικήν της
Κυβερνήσεως. Εσκέφθη να µειώση τον τόκον των οµολογιών των ανταλλαξίµων προς ελάφρυνσιν του
προϋπολογισµού και συµπλήρωσιν του έργου της στεγάσεως. Υπέκυψεν εις την γνώµην της
διατηρήσεως του τόκου προς αποσόβησιν κρίσεως. Ο πόνος του κ. Βενιζέλου δια τους πρόσφυγας.
Μια συγκινητική διακοπή΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 20 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 2379, σ. 1. και
παράβαλε µε τα αρνητικά σχόλια του αντικυβερνητικού Τύπου για τη λύση που δόθηκε ΄΄Το
ανακοινωθέν δια τα ανταλλάξιµα΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 3 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 1036, σ. 1, ΄΄Πώς
ελύθη τέλος το ζήτηµα των οµολογιών ανταλλαξίµων. Το ανακοινωθέν του Υπουργικού Συµβουλίου.
∆εν µειούται ο τόκος παρά µόνον των εκδοθησοµένων οµολογιών. Ο αντίκτυπος εις το
Χρηµατιστήριο. Έκλεισαν δύο γραφεία. Πώς θα εφαρµοσθούν αι ληφθείσαι αποφάσεις΄΄, Η Πρωία,
Σάββατο 3 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 1036, σ. 1 και Θάνος Φλώρος, ΄΄Προσφυγική Στήλη. Ο κ.
Βενιζέλος και οι πρόσφυγες΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 10 Νοεµβρίου 1928, αριθµ. 1043, σ. 4.
Χαρακτηριστικό ήταν ότι το τελευταίο άρθρο επανέφερε στο προσκήνιο την πρόταση για ανεξάρτητη
πολιτική εκπροσώπηση των προσφύγων, εξαιτίας της ουδέτερης στάσης που τήρησαν οι πρόσφυγες
βουλευτές στο θέµα των οµολογιών.
 148

περιοδείαν ήλθον κατ’ επανάληψιν εις επαφήν προς τας προσφυγικάς µάζας
και τας ήκουσα να µε προσφωνούν ΄΄πατέρα µας΄΄ προσφώνισιν η οποία
εξήρχετο από τα βάθη της ψυχής των και η οποία συνεκλόνισε βαθύτατα
την ιδικήν µου ψυχήν».519
Το ζήτηµα της µείωσης του τόκου των οµολογιών συζητήθηκε ξανά στη Βουλή
κατά τη διάρκεια της δεύτερης συζήτησης των άρθρων του νοµοσχεδίου για την
τροποποίηση της σύµβασης της 5ης Μαΐου 1925 που είχε υπογράψει το ελληνικό
δηµόσιο µε την Εθνική Τράπεζα και αφορούσε στη διαχείριση των µουσουλµανικών
κτηµάτων. Κατά τη διάρκεια αυτής της συζήτησης οι πρόσφυγες βουλευτές
Τσιγδέµογλου, Χούρσογλου, Μπακάλµπασης και Ανθρακόπουλος εξέφρασαν τη
δυσαρέσκεια του προσφυγικού κόσµου για την απόφαση της κυβέρνησης, ενώ ο
Βενιζέλος παραδέχτηκε την ζηµιά που προκαλούσε η µείωση στο ποσό της
αποζηµίωση των προσφύγων και ότι ανελάµβανε το ρίσκο να καταψηφιστεί στις
γερουσιαστικές εκλογές που θα ακολουθούσαν από τους 80.000 θιγόµενους, από το
µέτρο αυτό, πρόσφυγες. Επανέλαβε όµως και πάλι ότι το ποσό που θα εξοικονοµούσε
το Κράτος θα δίνονταν στους πρόσφυγες µε την ενίσχυση της στεγαστικής πολιτικής,
που είχε προγραµµατίσει η κυβέρνηση. Στη συζήτηση αυτή οι πρόσφυγες βουλευτές
κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι στην περίπτωση που η κυβέρνηση ενίσχυε τον τρόπο
εκποίησης της µουσουλµανικής περιουσίας και οι προσφυγικές οµολογίες της πρώτης
σειράς µετατρέπονταν από 1000 δρχ. σε 1100 θα εξέλιπε η κατηγορία που είχε
προκύψει από τον προσφυγικό κόσµο εναντίον της κυβέρνησης και θα µπορούσε να
αντισταθµιστεί η ζηµιά.520
Ο Προσφυγικός Κόσµος σχολιάζοντας τη στάση των προσφύγων βουλευτών
παρατήρησε ότι τελικά κανένας τους δεν αντέδρασε µε αποφασιστικότητα κατά τη
διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή. Η παρατήρησή της δεν απέχει από την
πραγµατικότητα. Ακόµα και οι παρεµβάσεις των παραπάνω προσφύγων
πληρεξουσίων έδωσαν την εντύπωση ότι πραγµατοποιήθηκαν υπό το κράτος ενός
αδικαιολόγητου φόβου και πανικού. Επιπλέον επικρίθηκαν οι αναφορές τους στις
οµιλίες τους για το ρόλο τους ως προστάτες των «ατυχών προσφύγων». Εκτός της
κριτικής στη στάση των προσφύγων βουλευτών, η εφηµερίδα άσκησε και αρνητική
κριτική στην Π.Ο.Α.∆.Α. για την έλλειψη δράσης στο συγκεκριµένο ζήτηµα.
Παράλληλα ενηµέρωσε για άλλη µια φορά τον πολιτικό κόσµο της χώρας ότι ο
προσφυγικός πληθυσµός ήταν ιδιαίτερα δυσαρεστηµένος για την πολιτική της
κυβέρνησης στο ζήτηµα των οµολογιών.521
Στα µέσα Ιανουαρίου 1929 οι πρόσφυγες βουλευτές, ύστερα από σύσκεψη που
πραγµατοποίησαν µε τους αντιπρόσωπους των συνοικισµών Αθηνών και Πειραιώς,
κατήρτισαν ένα υπόµνηµα µε τα αιτήµατά τους και το υπέβαλαν στον Βενιζέλο.
Σύµφωνα µε αυτό το υπόµνηµα ζητούσαν από την κυβέρνηση: α) την επίσπευση της
υποβολής στη Βουλή της συµβάσεως µεταξύ του Κράτους και της Εθνικής Τράπεζας,
για την ταχύτερη έναρξη της παροχής των οµολογιών στους δικαιούχους
ανταλλάξιµους, β) την επιτάχυνση των γνωµοδοτικών αποφάσεων της ∆ιεύθυνσης
Ανταλλαγής, γ) την τροπολογία στο νοµοσχέδιο της εκδίκασης εκπροθέσµων
519
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 19, 19 Νοεµβρίου 1928, σ. 287. Ο Προσφυγικός Κόσµος σχολίασε τη
συγκίνηση του Βενιζέλου στο Κοινοβούλιο µε άρθρο του και υποστήριξε ότι οι αποφάσεις που
ελήφθησαν «συνέτρεψαν τα φτερά της ελπίδος και της πίστης µας προς αυτόν…», βλ. ΄΄Τα δάκρυα του
αρχηγού και τα προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 ∆εκεµβρίου 1928, αριθµ.
79, σ. 1.
520
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 1 Φεβρουαρίου 1929, σ. 357-376.
521
΄΄Οι πρόσφυγες και τα ζητήµατά των΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 10 Φεβρουαρίου 1929,
αριθµ. 87, σ. 1 και ΄΄Το εκλογικόν φρόνηµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, ό.π.., σ. 3.
 149

δηλώσεων, έτσι ώστε οι πρωτοβάθµιες εκτιµητικές επιτροπές να εκπροσωπούν µόνο

µία εκκλησιαστική επαρχία από αυτές που υπήρχαν στην Τουρκία, δ) την υποβολή
στη Βουλή νοµοσχεδίου που αφορούσε στην αναδιοργάνωση των υπηρεσιών της
Ανταλλαγής, ε) τη ρύθµιση του ζητήµατος των κρατικών προσφυγικών συνοικισµών,
που παραχωρήθηκαν στην Ε.Α.Π. και έπρεπε να επανέλθουν και πάλι στην κυριότητα
του Κράτους, στ) την αναθεώρηση των αστικών συνοικισµών, που
πραγµατοποιήθηκαν από τις εκτιµητικές επιτροπές, ζ) τη ρύθµιση του ζητήµατος της
είσπραξης των χρεών, η) την παροχή κρατικής εγγύησης για την ανέγερση του
συνοικισµού της Νέας Σµύρνης, θ) την τυπική απαλλοτρίωση των οικοπέδων της
Νέας Καλλίπολης και ι) τη δηµοσίευση του νόµου για τη διάθεση των οικηµάτων.522
Οι δηλώσεις του προέδρου της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Eddy για την ανάγκη
σύναψης και νέου δανείου για την περάτωση της προσφυγικής αποκατάστασης,
καθώς και η έκδοση νέου τύπου οµολογιών ονοµαστικής αξίας 1.650.000 δραχµών
αναστάτωσαν τον αντικυβερνητικό Τύπο που άρχισε ξανά τις διαµαρτυρίες του για
οικονοµική καταστροφή της χώρας και επιβάρυνση των γηγενών, που σύµφωνα µε
τους ισχυρισµούς του, είχαν περιέλθει σε χειρότερη οικονοµική θέση από ότι οι
πρόσφυγες, επειδή η κυβέρνηση δεν φρόντιζε εξ ίσου και για αυτούς. Πάγιο αίτηµά
του ήταν να υπάρξει διαφάνεια στη διαχείριση των πόρων που χορηγούσε η
κυβέρνηση στους πρόσφυγες και να µην πραγµατοποιηθεί η σύναψη του
προσφυγικού δανείου, γιατί «θα έλθη γρήγορα η ηµέρα κατά την οποίαν θα καταστή
πρόσφυξ ολόκληρος η Ελλάς και δεν θα υπάρχη γηγενής, δια να δανείζεται δια
λογαριασµόν της».523
Στο τέλος Μαρτίου 1929 µια δήλωση του Βενιζέλου προκάλεσε ανησυχία στον
προσφυγικό κόσµο και δηµιούργησε την πρώτη σηµαντική ρήξη των προσφύγων µε
το κόµµα των Φιλελευθέρων. Συχνά οι προσφυγικές οργανώσεις, όπως και οι
πρόσφυγες βουλευτές απέδιδαν υποµνήµατα στις εκάστοτε ελληνικές κυβερνήσεις, τα
οποία περιείχαν αιτήµατα και ζητούσαν την ικανοποίησή τους. Στις 26 Μαρτίου 1929
µια επιτροπή της Παµβουρλιωτικής ένωσης παρουσιάστηκε ενώπιον του Βενιζέλου
και εκτός των άλλων υπογράµµισε ότι οι πρόσφυγες, σύµφωνα µε τη Συνθήκη της
Λωζάννης, δικαιούνταν να λάβουν ως αποζηµίωση «ακεραία την αξία» των
περιουσιών που εγκατέλειψαν στην Τουρκία. Στο σηµείο αυτό ο Βενιζέλος τους
απάντησε ότι δεν ήταν αυτό το πνεύµα της Συνθήκης, που ο ίδιος υπέγραψε και ότι οι
πρόσφυγες θα αποζηµιωθούν µε το αντίτιµο της περιουσίας των µουσουλµάνων και
µε την αποζηµίωση που ενδεχοµένως θα κατέβαλλε η Τουρκία, αν προέκυπτε ότι
ήταν οφειλέτης. Συµπλήρωσε µάλιστα ότι ήδη το κράτος είχε διαθέσει τεράστια ποσά
για την προσφυγική αποκατάσταση, φορολογώντας τους γηγενείς και παραχωρώντας
ακόµη και κτήµατα που τους ανήκαν.524
Οι δηλώσεις αυτές αναστάτωσαν τον προσφυγικό κόσµο525 και έφεραν σε
δύσκολη θέση τους πρόσφυγες βουλευτές, οι οποίοι συχνά κατά τη διάρκεια των
συζητήσεων στη Βουλή είχαν τονίσει ότι οι µουσουλµανική περιουσία είχε

522
΄΄Προσφυγικά. Το υπόµνηµα της τελευταίας συσκέψεως των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 14 Ιανουαρίου 1929, αριθµ. 2432, σ. 5.
523
΄΄Αδελφοί…΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 20 Ιανουαρίου 1929, αριθµ. 2486, σ. 1.
524
΄΄Το κράτος και οι αποζηµιώσεις των προσφύγων. Ο κ. Βενιζέλος οµιλεί εις τους πρόσφυγας µε την
γλώσσαν της αληθείας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 27 Μαρτίου 1929, αριθµ. 2503, σ. 6.
525
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η εντύπωσις µεταξύ των προσφύγων δια τας δηλώσεις Βενιζέλου΄΄, Η
Πρωία, Πέµπτη 28 Μαρτίου 1929, αριθµ. 1175, σ. 4 και ΄΄Κατάπληκτος σύµπας ο δικαιούχος
προσφυγικός κόσµος από τας απεµπολητικάς των ιερών δικαιωµάτων του ανακοινώσεις του κ.
Βενιζέλου. ∆ιατελεί εν πρωτοφανεί εξεγέρσει απαιτών την διάψευσίν των΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 31 Μαρτίου 1929, αριθµ. 94, σ. 4.
 150

καταπατηθεί.526 Από την πλευρά των κοµµάτων το Κ.Κ.Ε. καταδίκασε την πολιτική
του Βενιζέλου στο ζήτηµα των αποζηµιώσεων και άσκησε δριµύτατη κριτική στις
δηλώσεις του.527 Παράλληλα κατέκρινε και τις κινήσεις των προσφυγικών
σωµατείων, της Π.Ο.Α.∆.Α. και της Παµβουρλιωτικής ένωσης, για τις κινήσεις τους
που θεωρούσε ότι επέβλεπαν στην εξυπηρέτηση των πολιτικών φιλοδοξιών των
προσώπων που τα διοικούσαν.528
Οι προσφυγικές οργανώσεις εξαιτίας της δήλωσης αποφάσισαν να συγκαλέσουν
έκτατες συσκέψεις, για να συντονίσουν τις περαιτέρω ενέργειές τους, ενώ η
Παµβουρλιωτική Ένωση, που ήταν ο αρχικός αποδέκτης των δηλώσεων συνέστησε
να µην δίνονται στη δηµοσιότητα ανακοινώσεις προσφυγικών οργανώσεων, που θα
µπορούσαν να διαταράξουν τις σχέσεις προσφύγων και γηγενών, ενώ επιφυλάχτηκε
να αναθέσει σε οµάδα ειδικών τη µελέτη των άρθρων της Συνθήκης της Λωζάννης
και να διαφωτίσει την προσφυγική κοινή γνώµη για τα θέµατα των αποζηµιώσεων.529
Το διοικητικό συµβούλιο της Π.Ο.Α.∆.Α. και η δεκαµελής λαϊκή επιτροπή της
οργάνωσης παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαµαρτυρίας για την άρνηση του Βενιζέλου να
δεχτεί επιτροπή του σωµατείου, που ζητούσε συνάντηση µαζί του ήδη από τον
Φεβρουάριο, για να εκθέσει τα αιτήµατα των δικαιούχων προσφύγων. Παράλληλα η
οργάνωση έστειλε τηλεγραφήµατα στις εφηµερίδες της Θεσσαλονίκης και στις
προσφυγικές οργανώσεις της ίδιας πόλης, µε τα οποία ανακοίνωσε τις αποφάσεις της
και ζήτησε από τις προσφυγικές οργανώσεις, ιδιαίτερα της Θεσσαλονίκης, το
συντονισµό του αγώνα εναντίον της κυβερνητικών δηλώσεων και τη
δραστηριοποίησή τους, ενόψει της επικείµενης επίσκεψης του Βενιζέλου στην
πόλη.530 Εστάλησαν µάλιστα και προκηρύξεις σε όλες τις προσφυγικές οργανώσεις
της πόλης, για να διανεµηθούν στους πρόσφυγες και να ενηµερωθεί η κοινή γνώµη.
Πράγµατι κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του ο Βενιζέλος δέχτηκε ένα υπόµνηµα
της επιτροπής του Ε΄ Παµπροσφυγικού συνεδρίου, που εξέφρασε τη δυσαρέσκεια
των προσφύγων και εξέθετε τα αιτήµατά τους.531
526
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 64, 1 Φεβρουαρίου 1929, σ. 359 και Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 83, 15 Μαΐου 1929, σ.
774.
527
Το πρόγραµµα του Κ.Κ.Ε. για το προσφυγικό ζήτηµα υπόσχονταν ολοκληρωτική αποζηµίωση,
στέγαση, δωρεάν αποκατάσταση, κατάργηση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως και παραγραφή των
χρεών και των φόρων βλ. ΄΄Βενιζέλος και πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 4 Απριλίου 1929, αριθµ.
6118, σ. 3 και Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τ. 3, σ. 14 και 20.
528
΄΄Τα σωµατεία των τζορπατζήδων και οι φτωχοί πρόσφυγες΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 15 Απριλίου
1929, αριθµ. 6129, σ. 4.
529
΄΄Προσφυγική Στήλη. Συνεχίζεται η εξέγερσις των προσφύγων κατά της Κυβερνήσεως΄΄, Η Πρωία,
∆ευτέρα 1 Απριλίου 1929, αριθµ. 1184, σ. 4.
530
Στην οµιλία που πραγµατοποίησε ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη, εκθέτοντας το πρόγραµµα της
Κυβέρνησής του, ανέφερε σχετικά µε τα προσφυγικά ζητήµατα ότι 140 εκατοµµύρια δραχµές είχαν
διατεθεί τα έτη 1929-1930 για την προσφυγική στέγαση, και επρόκειτο να παραδοθούν τον Νοέµβριο
του 1929 περίπου 14.000 κατοικίες, ενώ παράλληλα κύρια επιδίωξή του ήταν η πληρωµή του
συµπληρωµατικού µητρώου και η επίσπευση της εκδίκασης των εµπρόθεσµων δηλώσεων των αστών
προσφύγων. Αναφορικά µε τους αγρότες πρόσφυγες επιδίωκε την επίσπευση της κτηµατογράφησης
και τη ρύθµιση των χρεών, ενώ τόνισε ότι είχε ήδη ψηφιστεί από τη Βουλή ο νόµος για τους
παραµεθόριους προσφυγικούς πληθυσµούς, που περιείχε αρκετές προνοµιακές διατάξεις και
λαµβάνονταν ειδική µέριµνα και για τους πολεµοπαθείς πρόσφυγες, βλ. ΄΄Η Θεσσαλονίκη υπεδέχθη
και χθες αποθεωτικώς τον κ. Βενιζέλον όστις προ χιλιάδων λαού ενθουσιώντος προέβη εις τον
απολογισµόν του κυβερνητικού έργου. Ετόνισε την επελθούσαν εσωτερικήν και εξωτερικήν
αποκατάστασιν και εξέφρασε την αισιοδοξίαν του δια το µέλλον της χώρας΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 8 Απριλίου 1929, αριθµ. 2515, σ. 1.
531
΄΄Προσφυγική Στήλη. Το υπόµνηµα των προσφύγων της Θεσσαλονίκης. Ο κ. Βενιζέλος δεν
απήντησε΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 11 Απριλίου 1929, αριθµ. 1194, σ. 4. Αντίθετα το Ελεύθερο Βήµα
δηµοσίευσε ότι ο Υφυπουργός Ανταλλαγής, Αχιλλέας Παπαδάτος δέχτηκε κατά τη διάρκεια της
παραµονής του στη Θεσσαλονίκη αντιπροσωπεία όλων των προσφυγικών οργανώσεων της πόλης, που
 151

Χαρακτηριστικό της αναστάτωσης που προέκυψε ήταν το γεγονός της

δηµιουργίας µιας επιτροπής που εκπροσωπούσε, όπως η ίδια ισχυρίστηκε, όλες τις
προσφυγικές οργανώσεις Αθηνών και Πειραιά, η οποία ονοµάστηκε αρχικά επιτροπή
των Συνησπισµένων Προσφυγικών Οργανώσεων και αργότερα Ανώτατη Προσφυγική
Επιτροπή. Οι ισχυρισµοί της Επιτροπής δεν ήταν απόλυτα αληθείς, γιατί ουσιαστικά
αποτελούνταν από µέλη της Π.Ο.Α.∆.Α. Αθηνών και της Παµβουρλιωτικής ένωσης,
οι οποίες προγραµµάτισαν και κατεύθυναν όλες τις κινήσεις.532
Πρώτη κίνηση της παραπάνω οργάνωσης ήταν ο σχεδιασµός µιας µεγάλης
συγκέντρωσης των προσφυγικών οργανώσεων στο θέατρο «Ολύµπια» των Αθηνών,
µε σκοπό τη διαµαρτυρία για τη µη ικανοποίηση των προσφυγικών δικαίων.
Παράγοντες της κυβέρνησης κατέβαλαν προσπάθειες για τη µαταίωση της
προσφυγικής συγκέντρωσης, προσεγγίζοντας πρόσφυγες αντιπροσώπους και
παρέχοντάς τους τη διαβεβαίωση ότι ο Βενιζέλος είχε την πρόθεση να συγκαλέσει ο
ίδιος τον προσφυγικό λαό των Αθηνών και του Πειραιώς, για να αναπτύξει τις
κυβερνητικές απόψεις αναφορικά µε τα προσφυγικά ζητήµατα. Έτσι σύµφωνα µε την
κυβέρνηση οι οργανώσεις που πρωτοστατούσαν στη συγκέντρωση, που
προγραµµατιζόταν στα «Ολύµπια», θα έπρεπε να περιµένουν τις πρωθυπουργικές
δηλώσεις, πριν λάβουν οριστικές αποφάσεις, που αφορούσαν και τη στάση που
σκόπευαν να τηρήσουν στις επερχόµενες γερουσιαστικές εκλογές. Ωστόσο επίσηµα η
κυβέρνηση δεν ήλθε σε καµία επαφή µε την ανώτατη επιτροπή που είχε συγκροτηθεί
για την οργάνωση του προσφυγικού αγώνα, η οποία είχε τονίσει ότι ακόµα και αν ο
Βενιζέλος προχωρούσε στη συγκέντρωση των προσφύγων, όπως ανέφεραν µέλη της
Κυβέρνησης, το κλίµα ύστερα από τις τελευταίες του δηλώσεις ήταν τόσο
επιβαρηµένο που ο προσφυγικός κόσµος δεν θα ικανοποιούνταν µε υποσχέσεις, παρά
µόνο µε πράξεις, που θα έδειχναν την ανασκευή των δηλώσεων.533
Η συγκέντρωση στο θέατρο «Ολύµπια» πραγµατοποιήθηκε στις 14 Απριλίου
1929. Προηγήθηκε µια προκήρυξη µε έντονο ύφος, που στρέφονταν εναντίον του
Βενιζέλου, η οποία τοιχοκολλήθηκε στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας
και του Πειραιά και καλούσε τους πρόσφυγες να συµµετάσχουν µαζικά στη
συγκέντρωση «προς διεκδίκησιν των νοµίµων και απαράγραπτων προσφυγικών
δικαιωµάτων».534 Σύµφωνα µε εκτιµήσεις της Πρωίας συµµετείχαν περίπου 5.000
πρόσφυγες. Από τους πρόσφυγες βουλευτές παραβρέθηκε µόνο ο Μιχαήλ
Τσιγδέµογλου, ο οποίος είχε διατελέσει πρόεδρος της Π.ΟΑ.∆.Α., στις εκλογές του
1928 είχε εκλεγεί µε το κόµµα των Φιλελευθέρων, ασκούσε όµως έντονη
αντιπολίτευση στη Βουλή εναντίον της Κυβέρνησης και αποχώρησε από το κόµµα
στις 15 Απριλίου, εξαιτίας των δηλώσεων του Βενιζέλου για τις προσφυγικές

του εξέφρασε την αποδοκιµασία της για τις ενέργειες της Π.Ο.Α.∆.Α. Αθηνών, τονίζοντας ότι οι
πρόσφυγες παρέµεναν αφοσιωµένοι στον Βενιζέλο, τον οποίο και θεωρούσαν τον µόνο ικανό για την
επίλυση των ζητηµάτων τους, βλ. ΄΄Αι συνεργασίαι των κ. Βενιζέλου – Κορυζή δια την ενίσχυσιν των
παθόντων κτηνοτρόφων και γεωργών. Αι εκδηλώσεις του προσφυγικού κόσµου΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 8 Απριλίου 1929, αριθµ. 2515, σ. 8.
532
΄΄Προσφυγική Στήλη. Εκηρύχθη από χθες ο αντικυβερνητικός αγών των προσφύγων. Οδηγίαι εις
τας επαρχίας δια την υποδοχήν του κ. Βενιζέλου΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 7 Απριλίου 1929, αριθµ. 1190,
σ. 4.
533
΄΄Μάταιαι προσπάθειαι προς εξουδετέρωσιν της αντικυβερνητικής προσφυγικής κινήσεως. Οι
πρόσφυγες ανένδοτοι. Η αυριανή συγκέντρωσις εις τα «Ολύµπια»΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 13 Απριλίου
1929, αριθµ. 1196, σ. 6.
534
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η σηµερινή παµπροσφυγική συγκέντρωσις εις το θέατρον «Ολύµπια».
∆ιάγγελαµα των προσφύγων προς τον γηγενή λαόν΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 14 Απριλίου 1929, αριθµ.
1197, σ. 4. Η προκήρυξη παραθέτεται στο Παράρτηµα βλ κείµενο 13.
 152

αποζηµιώσεις, παραµένοντας στη Βουλή ως ανεξάρτητος.535 Το λόγο κατά τη

διάρκεια της συγκέντρωσης έλαβε ο Μ. Παλαιολόγου εκ µέρους της Ανώτατης
Επιτροπής, που διοργάνωσε τη συγκέντρωση, ο Σ. Σταυρίδης από την
Παµβουρλιωτική ένωση, ο Μ. Ζερβός από την Επιτροπεία Αλυτρώτων και ο Μικές
Μαραβέλιας εκ µέρους της Π.Ο.Α.∆.Α. Όλοι οι οµιλητές καταφέρθηκαν εναντίον των
δηλώσεων και υπογράµµισαν το δίκαιο της καταβολής ακέραιων αποζηµιώσεων,
όπως όριζαν οι διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάννης, που αναλύθηκαν λεπτοµερώς.
Ανέφεραν επίσης ότι σύµφωνα µε τηλεγραφήµατα που έλαβαν παράλληλα µε τη
συγκέντρωση στην Αθήνα, διεξάγονταν συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας σε 57 πόλεις
της Ελλάδας, ενώ ανέγνωσαν και τηλεγράφηµα της τριακονταµελούς επιτροπής του
Παµπροσφυγικού συνεδρίου Θεσσαλονίκης που τασσόταν αλληλέγγυα στον
αγώνα.536 Η συγκέντρωση αποφάσισε την αποχή των προσφύγων από τις
γερουσιαστικές εκλογές και συνέταξε ψήφισµα διαµαρτυρίας, το οποίο δόθηκε στον
Βενιζέλο.537
Την ίδια µέρα της συγκέντρωσης ο κυβερνητικός Τύπος δηµοσίευσε µια
ανακοίνωση του Βενιζέλου που απευθυνόταν προς τους πρόσφυγες. Στην
ανακοίνωση αυτή τα µέλη των προσφυγικών οργανώσεων που πρωτοστατούσαν στην
αντικυβερνητική κίνηση χαρακτηρίζονταν από τον Βενιζέλο ως «δηµαγωγοί του
χειροτέρου είδους», που προσπαθούσαν να παρασύρουν τον προσφυγικό κόσµο σε
ασύστατες αξιώσεις, οι οποίες θα διατάραζαν τις αγαθές σχέσεις γηγενών –
προσφύγων. Ο Βενιζέλος επανέλαβε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης, που ο ίδιος
διαπραγµατεύτηκε και υπέγραψε, όριζε ότι η αποζηµίωση που όφειλε να δώσει το
Κράτος στους ανταλλάξιµους Έλληνες θα ήταν ίση µε την αξία των µουσουλµανικών
κτηµάτων, χωρίς να υπάρχει καµία άλλη υποχρέωση του ελληνικού δηµοσίου προς
τους προσφυγικούς πληθυσµούς. Οι αξιώσεις των προσφυγικών σωµατείων
συνεπάγονταν την καταβολή επιπλέον 100 εκατοµµυρίων χρυσών λιρών µόνο για
τους αστούς πρόσφυγες. Ακόµα και αν η Ελλάδα προχωρούσε σε νέο δάνειο, αυτό θα
είχε ως συνέπεια τον υπερδιπλασιασµό όλων των άµεσων φόρων, γεγονός που θα
κατέστρεφε οικονοµικά τη χώρα.538 Στο ίδιο πνεύµα µε την ανακοίνωση Βενιζέλου

535
΄΄Προσφυγική Στήλη. Τα κείµενα των επιστολών του κ. Τσιγδέµογλου περί της παραιτήσεως του΄΄,
΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί. Η κίνησις περί αποχής λαµβάνει έκτασιν. Οι κυβερνητικοί υποψήφιοι
δεν θα περιοδεύσουν εις τους συνοικισµούς. Θ’ αναµείνουν την επάνοδον του κ. Βενιζέλου εκ
Καλαµών΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 4. Ο Τσιγδέµογλου τον Ιανουάριο
του 1930 προχώρησε στην ίδρυση της Πολιτικής Ένωσης Προσφύγων, µια πολιτική οργάνωση που
ασκούσε έντονη αντικυβερνητική πολιτική και επιδίωκε την πολιτική αποµάκρυνση των προσφύγων
από το κόµµα των Φιλελευθέρων. Κατά τη διάρκεια της υπογραφής του ελληνοτουρκικού Συµφώνου
φιλίας άσκησε δριµύτατη κριτική εναντίον της κυβέρνησης Βενιζέλου. Βλ. ΄΄Η εµφάνισις της «Πολ.
Προσφυγικής Ενώσεως». Ποία η στάσις της΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 18 Ιανουαρίου 1930, αριθµ. 1468,
σ. 4 και ΄΄Προσφυγική Στήλη. Υπόµνηµα της «Πολιτικής Οργανώσεως» προς τον κ. Βενιζέλον΄΄, Η
Πρωία, Σάββατο 29 Μαρτίου 1930, αριθµ. 1596, σ. 4.
536
Τηλεγραφήµατα συµπαράστασης έστειλαν η επιτροπή του παµπροσφυγικού συνεδρίου
Θεσσαλονίκης, ο σύνδεσµος µικρασιατών προσφύγων Ρεθύµνης, οι προσφυγικές οργανώσεις Χανίων,
Κορίνθου, Βεροίας και Ξάνθης βλ. ΄΄Προσφυγική Στήλη. Ο αγών της αποχής εις τας επαρχίας΄΄, Η
Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 4.
537
΄΄Προσφυγική Στήλη. Οι πρόσφυγες εκύρηξαν πλήρη και απόλυτον ανεξαρτησίαν των από της
χθες. Ο κ. Βενιζέλος έπαυσε να συγκινή πλέον! Η χθεσινή πολυπληθής συγκέντρωσις. Απεφασίσθη
αποχή από τας εκλογάς΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 15 Απριλίου 1929, αριθµ. 1198, σ. 4 και Θάνος Φλώρος,
΄΄∆ιατί θα απόσχωµεν΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 18 Απριλίου 1929, αριθµ. 2572, σ. 1. Βλ. επίσης ΄΄Οι
πρόσφυγες ανοικτά κατά του βενιζέλου. Η χθεσινή ογκωδέστατη συγκέντρωσις των. Άγριαι
αποδοκιµασίαι κατά της Κυβερνήσεως. «Μας πούλησαν οι τσορµπατζήδες – Μαύρο στο Βενιζέλο»΄΄,
Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 15 Απριλίου 1929, αριθµ. 6129, σ. 4.
538
΄΄Ο κ. Βενιζέλος προς τον προσφυγικόν κόσµον. «Μόνον εχθροί των προσφύγων και του έθνους
δύναται µετά σοβαρότητος να διατυπώσουν τον ισχυρισµόν ότι το Κράτος δύναται ν’ αποζηµιώση
 153

δηµοσιεύτηκε και µια ανάλογη ανακοίνωση των προσφύγων βουλευτών Αθηνών και
Πειραιώς, που την υπέγραψαν οι Μιχαήλ Αργυρόπουλος, ∆ηµήτριος Μαρσέλλος, Α.
Παπάς, Χ. Καλαντίδης, Β. Βαρδόπουλος, Σ. Συµεώνογλου, Φ. Σαράντης και Σ.
Χούρσογλου. 539
Η διοικητική επιτροπή της Ανώτατης Προσφυγικής Επιτροπής, εφαρµόζοντας τις
αποφάσεις της συγκέντρωσης στο θέατρο «Ολύµπια», συνέταξε στις 16 Απριλίου ένα
διάγγελµα, µε το οποίο καλούσε τους πρόσφυγες σε αποχή. Το διάγγελµα στάλθηκε
τηλεγραφικά στα κέντρα των επαρχιών και τοιχοκολλήθηκε στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά.540 Τα σωµατεία τα οποία πρωτοστάτησαν
στην κίνηση εναντίον της κυβέρνησης και αποφάσισαν την αποχή από τις
γερουσιαστικές εκλογές ήταν κυρίως η Π.Ο.Α.∆.Α. και η Παµβουρλιωτική ένωση. Τα
διοικητικά µέλη και των δύο οργανώσεων στη συγκεκριµένη στιγµή τάχθηκαν
πολιτικά εναντίον του Βενιζέλου, χωρίς όµως να ενταχθούν σε άλλη πολιτική
παράταξη, προσπαθώντας προεκλογικά να ασκήσουν πίεση και µε τον τρόπο αυτό να
ικανοποιήσουν τα προσφυγικά αιτήµατα ή τουλάχιστον να αποσπάσουν υποσχέσεις
για τη λύση τους. Η τακτική της απειλής για αποχή από τις εκλογές ήταν µια µέθοδος
γνώριµη για την Π.Ο.Α.∆.Α., που την είχε χρησιµοποιήσει και το 1926,
πετυχαίνοντας τότε να δοθούν οι πρώτες αποζηµιώσεις από την κυβέρνηση Κονδύλη.
Κάτι ανάλογο επιδίωκε και τώρα.
Στην απόφαση της αποχής αντιτάχθηκαν ορισµένοι πρόσφυγες πολιτικοί
παράγοντες, που πίστευαν ότι η αποχή δεν θα συντελούσε στη λύση των
προσφυγικών ζητηµάτων. Αντίθετα πίστευαν ότι η ανεξάρτητη πολιτική
εκπροσώπηση των προσφύγων στις γερουσιαστικές εκλογές θα συντελούσε πιο
αποτελεσµατικά στην καταπολέµηση της κυβέρνησης Βενιζέλου. Και οι δύο µέθοδοι,
η αποχή και η ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση είχαν ως αφετηρία τη δυσαρέσκεια
για την πολιτική Βενιζέλου. Είχαν εφαρµοστεί στο παρελθόν, χωρίς όµως ουσιαστικό
αποτέλεσµα. Είναι όµως αναµφισβήτητο ότι και οι δύο κινήσεις είναι δείγµατα που
φανέρωναν τις πολιτικές ζυµώσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της
διακυβέρνησης Βενιζέλου και θα ολοκληρώνονταν το 1930.
Τα κόµµατα στις κινήσεις των προσφύγων τήρησαν τη στάση που είχαν
εφαρµόσει και στο παρελθόν. Τα βενιζελικά κόµµατα ήταν αντίθετα στην κίνηση της
αποχής και στην ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση των προσφύγων, ενώ τα
αντιβενιζελικά ήταν υπέρ των δύο αυτών κινήσεων. Το Κ.Κ.Ε. κατέκρινε τη στάση
των προσφυγικών σωµατείων, υποστηρίζοντας ότι εκπροσωπούσαν τα συµφέροντα
της αστικής τάξης και όχι των εργατών και αγροτών προσφύγων, ενώ παράλληλα

τους δικαιούχους εις το ακέραιον». Οι πρόσφυγες βουλευταί αποδοκιµάζουν τους θορυβοποιούς΄΄,

Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 14 Απριλίου 1929, αριθµ. 2521, σ. 8. Η ανακοίνωση παρατίθεται στο
Παράρτηµα βλ. κείµενο 15. Στα τέσσερα χρόνια της διακυβέρνησης Βενιζέλου η πολιτική του
συνεχούς δανεισµού αποτελέσε τη βάση της κυβερνητικής οικονοµικής πολιτικής βλ. Κ. Κωστής, «Η
ελληνική οικονοµία στα χρόνια της κρίσης 1929 – 32», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος
Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 213.
539
΄΄Ανακοινωθέν των προσφύγων βουλευτών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 14 Απριλίου 1929, αριθµ.
2521, σ. 8.
540
΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί. Η κίνησις περί αποχής λαµβάνει έκτασιν. Οι κυβερνητικοί
υποψήφιοι δεν θα περιοδεύσουν εις τους συνοικισµούς. Θ’ αναµείνουν την επάνοδον του κ. Βενιζέλου
εκ Καλαµών΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 1 και ΄΄Προσφυγική Στήλη.
∆ιάγγελµα της Ανώτατης Επιτροπής Προσφύγων. Το σάλπισµα του ιερού αγώνος΄΄, Η Πρωία,
Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 4. Το διάγγελµα παραθέτεται στο Παράρτηµα βλ. κείµενο
14.
 154

κάλεσε τους πρόσφυγες να συνταχθούν στις τάξεις του για την πλήρη ικανοποίηση
των αιτηµάτων τους.541
Οι διαφωνούντες µε την απόφαση της αποχής συγκρότησαν τον Ανεξάρτητο
Προσφυγικό ∆ηµοκρατικό Συνδυασµό που απαρτιζόταν από τους Άγγελο
Κωνσταντιλιέρη, πρόεδρο της Επιτροπείας Αλυτρώτων,542Αντώνιο Αθηνογένη,
Σάββα Παπαγρηγοριάδη, Ιωάννη Ζερβό, Γεώργιο Πεσµατζόγλου και Γεώργιο
Τζιώτη. Ο συνδυασµός αυτός κατήλθε στις γερουσιαστικές εκλογές µόνο στην
περιφέρεια της Αττικής και της Βοιωτίας, φιλοδοξώντας να αποκτήσει ορισµένες
έδρες στη Γερουσία.543 Τα µέλη του Ανεξάρτητου Προσφυγικού συνδυασµού, πριν
τη διενέργεια των εκλογών, ήρθαν σε επαφή µε την Ανώτατη Προσφυγική Επιτροπή,
που τους συνέστησε να αποσύρουν την υποψηφιότητά τους και να συνταχθούν µε την
απόφαση της αποχής, που σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της ήταν οµόφωνη απόφαση
της προσφυγικής κοινής γνώµης. Οι υποψήφιοι του συνδυασµού διαφώνησαν και
εξήγησαν ότι ζητώντας από τον προσφυγικό κόσµο να τους ψηφίσει επιτύγχαναν κάτι
περισσότερο από όσα επεδίωκε η Ανώτατη Επιτροπή, δηλαδή το «µαύρισµα» του
Βενιζέλου. Μετά το ναυάγιο των συνεννοήσεων οι υποψήφιοι του Ανεξάρτητου
συνδυασµού εξέδωσαν µια ανακοίνωση στην οποία εξηγούσαν τους λόγους της
καθόδου τους στις εκλογές.544
Παράλληλα όµως εκδηλώθηκαν και κινήσεις ορισµένων προσφυγικών
σωµατείων που διαφώνησαν µε τις ενέργειες της Π.Ο.Α.∆.Α. Τα σωµατεία που
αρχικά ανέλαβαν δράση ήταν το τµήµα της Π.ΟΑ.∆.Α. Πειραιώς και Ταµπουρίων, ο
προσφυγικός σύλλογος Ταµπουρίων Αναστάσεως, η Ένωση µικρασιατών προσφύγων
Πειραιώς, η παµπροσφυγική ένωση Αθηνών και η πανελλήνια ένωση προσφύγων
Σµύρνης.545 Αργότερα δηµοσιεύτηκαν ανακοινωθέντα και άλλων προσφυγικών
συλλόγων από όλη τη χώρα που τάσσονταν εναντίον της αποχής.546 Το Ελεύθερο

541
΄΄Οι πρόσφυγες και το Ενιαίο Μέτωπο΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 21 Απριλίου 1929, αριθµ. 6135, σ.
3.
542
Η Κοινή των Αλυτρώτων Επιτροπεία ανακοίνωσε ότι ήταν αµέτοχη στην κίνηση του Ανεξάρτητου
Προσφυγικού Συνδυασµού, γι’ αυτό το λόγο και παρεχώρησε στον Κωνσταντιλιέρη ένα µήνα άδεια
από τα διοικητικά του καθήκοντα, βλ. ΄΄Προσφυγικά. Η Κοινή των Αλυτρώτων Επιτροπεία΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 13 Απριλίου 1929, αριθµ. 2520, σ. 5.
543
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Γερουσιαστικές
εκλογές της 21ης Απριλίου 1929, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, σ. 1 και ΄΄Προσφυγική Στήλη. Η
κίνησις δια τον προσφυγικόν συνδυασµόν. Οι πρόσφυγες δια τους πρόσφυγας!΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 11
Απριλίου 1929, αριθµ. 1194, σ. 4.
544
΄΄Προσφυγική Στήλη. Ο ανεξάρτητος Προσφυγικός Συνδυασµός δεν θα παραιτηθή!΄΄, Η Πρωία,
Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 4.
545
΄΄Συνεχίζεται η προσφυγική αποδοκιµασία κατά των θορυβοποιών της συγκεντρώσεως των
«Ολυµπίων»΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 2524, σ. 6. Βλ. επίσης για τους
προσφυγικούς συλλόγους που προσχώρησαν στην παραπάνω κίνηση στο ΄΄Ολόκληρος ο προσφυγικός
κόσµος συνεχίζει την αποδοκιµασίαν του κατά των θορυβοποιών εκδηλών την πίστιν και την
αφοσίωσιν του προς τον κ. Βενιζέλον΄΄ Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 18 Απριλίου 1929, αριθµ. 2525, σ. 6.
546
Οι προσφυγικές οργανώσεις που αντιτάχθηκαν µε ανακοινωθέντα εναντίον της αποχής ήταν η
Ένωση Κωνσταντινοπολιτών, ο Σύνδεσµός προσφύγων της ελευθέρας αγοράς Αθηνών, η Κοινή των
Αλυτρώτων Επιτροπεία, το Θρακικό Κέντρο, ο Σύνδεσµος εκπροθέσµων δικαιούχων ανταλλαξίµων,
το Μικρασιατικό Κέντρο, η Κεντρική Επιτροπεία Ποντίων, ο σύλλογος προσφύγων Γηροκοµείου, ο
σύνδεσµος Μουδανιά, η παµπροσφυγική ένωση Καισαριανής, ο αστικός οικοδοµικός συνεταιρισµός η
«Ελευθερία», οι ενώσεις προσφύγων Ασυρµάτου και Θησείου, οι ενώσεις προσφύγων Κηφισιάς,
προσφύγων Χατζηκυριακείου, προσφύγων ∆ραπετσώνας, Μικρασιατών προσφύγων Πειραιώς, ο
σύνδεσµος προσφύγων σιδηροδροµικών, η παµπροσφυγική ένωση Περιστερίου, η ένωση προσφύγων
Κορδελιού, τα παραρτήµατα της Π.ΟΑ.∆.Α. Ερυθραίας, Νέας Ιωνίας, και Βύρωνος, ο προσφυγικός
σύλλογος Νέων Σφαγείων η «Νέα Μελαντία», η ένωση Ελλήνων υπηκόων, η προσφυγική οργάνωση
Πολυγώνου, ο σύνδεσµος των διευθυντών των ελληνικών εφηµερίδων Κωνσταντινουπόλεως, βλ. ΄΄Η
δυσφορία του προσφυγικού κόσµου εναντίον των θορυβοποιών και του κηρύγµατος της αποχής
 155

Βήµα δηµοσίευσε ότι είχε δηµιουργηθεί µια επιτροπή από τα παραπάνω σωµατεία, η
οποία παρουσιάστηκε στο Πολιτικό Γραφείο και διαβεβαίωσε τον διευθυντή του ότι
το σύνολο του προσφυγικού κόσµου αποδοκίµαζε την απόφαση για αποχή από τις
γερουσιαστικές εκλογές και έτρεφε απεριόριστη εµπιστοσύνη στο πρόσωπο του
Βενιζέλου για τη λύση όλων των προσφυγικών ζητηµάτων.547 Οι ίδιοι παράγοντες,
για να δώσουν µια διέξοδο στην κρίση αποφάσισαν να ξεκινήσουν τις διεργασίες για
τη σύγκληση ενός παµπροσφυγικού συνεδρίου, στο οποίο θα µετείχαν αντιπρόσωποι
από όλες τις προσφυγικές οργανώσεις της Ελλάδας, πρόσφυγες βουλευτές, οι αρχηγοί
όλων των κοµµάτων και την έναρξη των εργασιών θα κήρυττε ο Βενιζέλος, για να
του δοθεί η ευκαιρία να επικοινωνήσει µε τους αντιπροσώπους των προσφύγων και
να αναπτύξει τις απόψεις του για όλα τα προσφυγικά ζητήµατα.548
Από την πλευρά της κυβέρνησης και των προσφύγων βουλευτών που ανήκαν στο
κόµµα των Φιλελευθέρων δεν σηµειώθηκε καµία αντίδραση, εκτός από το
ανακοινωθέν που δηµοσιεύτηκε µαζί µε την ανακοίνωση του Βενιζέλου. Σύµφωνα µε
πληροφορίες της Πρωίας διενεργήθηκαν διάφορες συσκέψεις των κυβερνητικών
προσφύγων βουλευτών και των υποψηφίων γερουσιαστών, στις οποίες πάρθηκε η
απόφαση να µην διενεργηθεί καµία περιοδεία στους προσφυγικούς συνοικισµούς,
πριν ο ίδιος ο Βενιζέλος αποφασίσει να τους επισκεφτεί και να ανακοινώσει τις
αποφάσεις του. Ανέµεναν µια προεκλογική περιοδεία του Πρωθυπουργού στους
προσφυγικούς συνοικισµούς, στην οποία ο Βενιζέλος θα είχε την ευκαιρία να
εξηγήσει τους στόχους και τις επιδιώξεις της πολιτικής που θα ακολουθούσε µετά τις
εκλογές στα προσφυγικά ζητήµατα.549
Η κίνηση αυτή του Βενιζέλου πραγµατοποιήθηκε µε την προεκλογική
συγκέντρωση που διοργάνωσε στο δηµοτικό θέατρο του Πειραιά στις 19 Απριλίου.
Σκοπός της οµιλίας του, όπως ο ίδιος ανέφερε, ήταν να αναπτύξει τις θέσεις του για
το προσφυγικό ζήτηµα µετά το θέµα που είχε δηµιουργηθεί για τις προσφυγικές
αποζηµιώσεις από ορισµένα µέλη προσφυγικών σωµατείων, στα οποία απέδωσε τον
χαρακτηρισµό «προσφυγοκάπηλοι», κάθε φορά που έκανε αναφορά σε αυτά. Ο
Βενιζέλος αναφέρθηκε στη Συνθήκη της Λωζάννης και τις υποχρεώσεις της Ελλάδας
και θύµισε ότι την περίοδο της υπογραφής της Συνθήκης και πάλι ορισµένα µέλη
προσφυγικών σωµατείων είχαν αντιδράσει για την ανταλλαγή των πληθυσµών,
παρόλο που η µεγάλη πλειοψηφία των προσφύγων βρισκόταν ήδη επί ελληνικού
εδάφους. Στη συνέχεια επανέλαβε ότι ήταν αδύνατο να αποζηµιωθούν οι πρόσφυγες
ανάλογα µε την αξία της περιουσίας, που είχαν εγκαταλείψει και υποστήριξε ότι σε
περίπτωση που καταψηφιστεί στις γερουσιαστικές εκλογές από την πλειοψηφία των
προσφύγων ή µε αρνητική ψήφο ή µε αποχή, τότε θα ήταν αναγκασµένος να
παραιτηθεί, γεγονός που δεν θα συντελούσε στην πρόοδο των προσφυγικών
ζητηµάτων και φόβιζε ιδιαίτερα τους πρόσφυγες. Επιπλέον ανέπτυξε το προσφυγικό

προσέλαβε χαρακτήρα παµπροσφυγικής εξεγέρσεως. Κατά την σηµερινήν προσφυγικήν συγκέντρωσιν

εις Πειραιά θα παραστή και θα οµιλήση επί του όλου ζητήµατος ο κ. Βενιζέλος΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Παρασκευή 19 Απριλίου 1929, αριθµ. 2526, σ. 5.
547
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος αποδοκιµάζων τας ενέργειας ωρισµένων θορυβοποιών προσφυγικών
κύκλων διαδηλοί την εµπιστοσύνην του προς τον κ. Βενιζέλον. Επιτροπή εις το Πολιτικόν Γραφείον.
Η συγκέντρωσις των «Ολυµπίων»΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 15 Απριλίου 1929, αριθµ. 2522, σ. 5.
548
΄΄Συγκαλείται παµπροσφυγικόν συνέδριον εις το οποίον θα οµιλήση ο κ. Βενιζέλος΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Τρίτη 16 Απριλίου 1929, αριθµ. 2523, σ. 6.
549
΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί. Η κίνησις περί αποχής λαµβάνει έκτασιν. Οι κυβερνητικοί
υποψήφιοι δεν θα περιοδεύσουν εις τους συνοικισµούς. Θ’ αναµείνουν την επάνοδον του κ. Βενιζέλου
εκ Καλαµών΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ. 1.
 156

πρόγραµµα της Κυβέρνησής του και έκανε έναν απολογισµό του έργου που είχε
συντελεστεί.550
Μετά την οµιλία που πραγµατοποιήθηκε στον Πειραιά το Ελεύθερο Βήµα
ισχυρίστηκε ότι ο Βενιζέλος είχε πείσει τον προσφυγικό κόσµο για την ορθότητα των
αποφάσεων του και «διεσκόρπισεν ως άνεµος πνέων από ξάστερον ουρανόν τα µικρά
σύννεφα που το δηµαγωγικόν κήρυγµα της αποχής είχε θέσει µεταξύ του αρχηγού και
των σταθεροτέρων φίλων του».551 Ωστόσο η Ανώτατη Προσφυγική Επιτροπή
επιµένοντας στη στάση της εξέδωσε λίγο πριν τις εκλογές ένα απειλητικό διάγγελµα
προς τους πρόσφυγες, µε το οποίο επισήµανε ότι όσοι θα ψήφιζαν στις
γερουσιαστικές εκλογές θα έχαναν προκαταβολικά όλα τα δικαιώµατά τους για τη
διεκδίκηση αποζηµιώσεων, καλώντας τους και πάλι να µείνουν µακριά από τις
κάλπες.552 Παράλληλα ο αντικυβερνητικός Τύπος δηµοσίευσε πληθώρα
τηλεγραφηµάτων από προσφυγικές οργανώσεις των επαρχιών που τάσσονταν στο
πλευρό της Ανώτατης Επιτροπής, ενώ δηµοσιεύτηκαν και καταγγελίες προσφυγικών
συλλόγων, που αφορούσαν στην παρουσίασή τους στο βενιζελικό Τύπο, µε ψευδείς
ανακοινώσεις, ως αντίθετες στην κίνηση της αποχής.553 Το Κ.Κ.Ε. κατήγγειλε ότι η
κίνηση της αποχής και της ανεξάρτητης πολιτικής εκπροσώπησης ήταν µια
προσπάθεια της αστικής τάξη να παραπλανήσει τους πρόσφυγες και να τους κρατήσει
πολιτικά δέσµιους στα αστικά κόµµατα, εκµεταλλευόµενη τη δυσαρέσκεια των
φτωχών προσφύγων εναντίον της κυβέρνησης.554
Η κυβέρνηση διενήργησε τις γερουσιαστικές εκλογές στις 21 Απριλίου 1929.
Ήδη από τις 14 Ιανουαρίου η Βουλή ψήφισε το νόµο 3786 «περί συγκροτήσεως της
Γερουσίας» και καθόρισε ότι οι εκλεγόµενοι γερουσιαστές θα ήταν 92 και οι
αριστίνδην γερουσιαστές, που εκλέγονταν σε κοινή συνεδρία Βουλής και Γερουσίας,
θα ήταν 10. Επίσης 18 γερουσιαστές θα εκλέγονταν µε τριετή θητεία, από
εκπροσώπους των επαγγελµατικών τάξεων, για να συµπληρωθεί ο αριθµός των 120
συνολικά γερουσιαστών, αριθµός τον οποίον προέβλεπε το Σύνταγµα. Ως εκλογική
περιφέρεια για τους γερουσιαστές που εκλέγονταν από το λαό ορίστηκε ο νοµός και
ως εκλογικό σύστηµα το πλειοψηφικό. Από τους 92 γερουσιαστές οι 90 εκλέγονταν
στους νοµούς και από ένα γερουσιαστή εξέλεγαν οι εκλογική σύλλογοι των
Ισραηλιτών στη Θεσσαλονίκη και των µουσουλµάνων στη Θράκη. Από τους 18
γερουσιαστές των επαγγελµατικών τάξεων ένας εκλέγονταν από τα εµπορικά

550
΄΄Ο κ. Βενιζέλος ωµίλησε χθες εις τους πρόσφυγας αντικρούων τα επιχειρήµατα των
προσφυγοκαπήλων. Η συνθήκη της Ανταλλαγής, ετόνισε, εγένετο δια να σωθούν χιλιάδες ελληνισµού
της Ανατολής και οι Έλληνες της Κωνσταντινουπόλεως. Η χθεσινή προσφυγική συγκέντρωσις εις τον
Πειραιά΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 20 Απριλίου 1929, αριθµ. 2527, σ. 7 και ΄΄Η µικρασιατική
καταστροφή υπήρξε πολύ µεγαλειτέρα και της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αλλά το κράτος
έπραξε παν ό,τι ήτο δυνατόν δια να στεγάση και να ανακουφίση την δυστυχίαν των θυµάτων της
καταστροφής. Ανεγέρθησαν δεκατέσσερις χιλιάδες οικήµατα και θα συνεχισθή η ανέγερσις και άλλων
µέχρι της πλήρους στεγάσεως. Ο χθεσινός λόγος του κ. Βενιζέλου εις τον Πειραιά΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 20 Απριλίου 1929, αριθµ. 2527, σ. 8.
551
΄΄Εις τα εκλογικά τµήµατα…΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 21 Απριλίου 1929, αριθµ. 2528, σ. 1 βλ.
επίσης το ανακοινωθέν της Ανώτατης Επιροπής, που σχολίασε τη συγκέντρωση του Βενιζέλου στον
Πειραιά ΄΄Νέο ανακοινωθέν της Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη18
Απριλίου 1929, αριθµ. 2572, σ. 6.
552
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αυστηρά εγκύκλιος της Ανωτάτης Επιτροπής προς τους πρόσφυγας. Οι
ψηφίζοντες, χάνουν τα δικαιώµατά των!΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 19 Απριλίου 1929, αριθµ. 1202, σ. 4.
553
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η αποχή γεγονός τετελεσµένον. Πανηγυρική η επιτυχία. Προσχωρήσεις των
επαρχιών εις τον αγώνα. Τα ληφθέντα τηλεγραφήµατα΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 21 Απριλίου 1929, αριθµ.
1204, σ. 4.
554
΄΄Προσφυγικά ζητήµατα. Οι καινούργιες µάσκες των τζορµπατζήδων΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 30
Μαΐου 1929, αριθµ. 6171, σ. 3.
 157

επιµελητήρια, ένας από τα Βιοµηχανικά, τρεις από τα Επαγγελµατικά και Βιοτεχνικά

επιµελητήρια, ένας από την Ένωση Ελλήνων Εφοπλιστών, πέντε από τα Γεωργικά
Επιµελητήρια, τέσσερις από τη Γενική Συνοµοσπονδία Εργατών Ελλάδος, δύο από
την Ακαδηµία και τα Πανεπιστήµια και ένας από το Πολυτεχνείο και τα Τεχνικά
Επιµελητήρια.555
Τα αποτελέσµατα των γερουσιαστικών εκλογών έδειξαν ότι οι Φιλελεύθεροι
διατήρησαν τα ποσοστά που έλαβαν στις προηγούµενες βουλευτικές εκλογές,
βελτιώνοντας µάλιστα ελαφρά τις θέσεις τους. Το ποσοστό που είχαν λάβει το 1928
ήταν 46,94%, ενώ το 1929 έλαβαν 54,58% - η Προοδευτική Ένωση του Ζαβιτσιάνου
κατήρτισε συνδυασµό µόνο στην Κέρκυρα, όπου δεν κατήλθε συνδυασµός
Φιλελευθέρων, οι ψήφοι που έλαβε συµπεριλαµβάνονται στον πίνακα στο Κόµµα των
Φιλελευθέρων, όπως και οι 2 γερουσιαστές που εξελέγησαν µε το κόµµα αυτό -, ενώ
οι Λαϊκοί το 1928 έλαβαν 23,94% και το 1929 µείωσαν το ποσοστό τους και έλαβαν
19,05%. Παρατηρούµε επίσης ότι στις εκλογές του Αυγούστου ψήφισαν 1.017.281
πολίτες, ενώ στις γερουσιαστικές εκλογές ψήφισαν 836.917 – τα έγκυρα ψηφοδέλτια
ήταν 825.655 -, εποµένως σηµειώθηκε µια αποχή της τάξεως του 20%.556 Ο
Ανεξάρτητος Προσφυγικός ∆ηµοκρατικός Συνδυασµός, που κατήλθε µόνο στην
περιφέρεια Αττικοβοιωτίας συγκέντρωσε συνολικά 627 ψήφους.557 Συνολικά οι
βενιζελικοί συνδυασµοί έλαβαν 582.728 ψήφους, ποσοστό 70,56% και εξέλεξαν 78
γερουσιαστές. Αναλυτικά:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Κόµµα Φιλελευθέρων 460.624 55,77%, 66

Αγροτικό Εργατικό Κόµµα 54.337 6,58% 4

Συντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί 23.171 2,81% 5

Προοδευτικόν Κόµµα 34.712 4,20% 3

∆ιάφοροι ανεξάρτητοι δηµοκρατικοί 9.884 1,20% 5

555
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Γερουσιαστικές
εκλογές της 21ης Απριλίου 1929, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, σ. 8-14, όπου και οι κυριότερες
διατάξεις του εκλογικού συστήµατος που εφαρµόστηκε στις γερουσιαστικές εκλογές. Βλ. επίσης
΄΄Κατετέθη χθες το περί Γερουσίας νοµοσχέδιον. Ο λαός θα εκλέξη 97, οι επαγγελµατίαι 11, η Βουλή
και η Γερουσία 10. Πως κατανέµονται αι έδραι. Ποιοι έχουν το δικαίωµα ψήφου΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Τρίτη 23 Οκτωβρίου 1928, αριθµ. 2351, σ. 6. Οι αριθµοί των εκλεγµένων γερουσιαστών που δίνει το
Ελεύθερο Βήµα δεν απόλυτα ακριβείς, αλλά το άρθρο παρουσιάζει ενδιαφέρον, γιατί περιγράφει
λεπτοµερειακά τον τρόπο που κατανέµονται οι έδρες
556
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό.π., σ. 23, πίνακας
VI. Στον αριθµό των 825.655 ψηφοφόρων που αναγράφει ο πίνακας ότι ψήφισαν τους κοµµατικούς
συνδυασµούς των γερουσιαστικών εκλογών θα πρέπει να αφαιρεθεί ο αριθµός των 11.262 άκυρων
ψηφοδελτίων. Για την αποχή των προσφύγων που την υπολογίζει στο 23%, βλ. επίσης τα άρθρα του
Προσφυγικού Κόσµου, ΄΄Η προσφυγική δυσφορία΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Μαΐου 1929,
αριθµ. 101, σ. 1.
557
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό.π., σ. 1 και
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η κίνησις δια τον προσφυγικόν συνδυασµόν. Οι πρόσφυγες δια τους
πρόσφυγας!΄΄, Η Πρωία, Πέµπτη 11 Απριλίου 1929, αριθµ. 1194, σ. 4.
 158

Συνολικά η αντιβενιζελική παράταξη έλαβε 215.166 ψήφους, ποσοστό

26,06% και εξέλεξε 12 γερουσιαστές.558 Αναλυτικά τα αποτελέσµατα για την
αντιβενιζελική παράταξη και τα υπόλοιπα κόµµατα ήταν:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Λαϊκό Κόµµα 157.304 19,05% 10

Ελευθερόφρονες 22.518 2,73% 2

∆ιάφοροι ανεξάρτητοι Βασιλόφρονες 35.344 4,28%. -

Αγροτικό Κόµµα 13.720 1,66% 2

Ενιαίο Μέτωπο (Κ.Κ.Ε.) 14.069 1,70% -

Η εκλογή των 18 γερουσιαστών των επαγγελµατικών τάξεων δεν είχε κοµµατικό

περιεχόµενο. Τα πρόσωπα όµως που εκλέχθηκαν ανήκαν σχεδόν όλα στο φιλικό
περιβάλλον του Βενιζέλου. Στην εκλογή των 10 αριστίνδην γερουσιαστών ο
Βενιζέλος επιδίωξε τη συνεργασία της αντιπολίτευσης, όµως ο Τσαλδάρης αρνήθηκε
να συνεργαστεί και δήλωσε ότι το κόµµα του θα απείχε από την ψηφοφορία για την
ανάδειξή τους, γιατί θεωρούσε γελοιοποίηση να συµµετέχει σε µια διαδικασία
ψηφοφορίας, που τα αποτελέσµατά της ήταν γνωστά από πριν, µια και η
αντιπολίτευση καλούνταν να υπερψηφίσει ένα σχεδιασµένο από την κυβέρνηση
ψηφοδέλτιο. Αποτέλεσµα της άρνησης αυτής ήταν να καταρτίσει ο Βενιζέλος ένα
κατάλογο αριστίνδην γερουσιαστών, που υπερψηφίστηκε σε κοινή συνεδρία από τα
δύο σώµατα, τη Βουλή και τους 110 γερουσιαστές που εκλέχτηκαν από το λαό και τις
επαγγελµατικές τάξεις. Στον κατάλογο αυτό συµπεριλήφθηκαν 5 Φιλελεύθεροι: ο
Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, ο Άθως Ρωµάνος, ο Περικλής Πιερράκος
Μαυροµιχάλης, ο Αλέξανδρος Αναστασιάδης και ο Γεώργιος Ανδρεάδης. Επίσης
συµπεριλήφθηκαν ο καφανταρικός Αλέξανδρος Μυλωνάς, ο πολιτικός φίλος του
Αλέξανδρου Παπαναστασίου, Γεώργιος Φιλάρετος και οι αντιβενιζελικοί Νικόλαος
Τριανταφυλλάκος και Αθανάσιος Ευταξίας και ο ανεξάρτητος Αλέξανδρος Ζαΐµης.559
Σύµφωνα µε την Ανώτατη Επιτροπή Προσφύγων τα αποτελέσµατα της αποχής
των προσφύγων από τις γερουσιαστικές εκλογές, παρόλο που δεν ήταν σύµφωνα µε
τις αρχικές τους προβλέψεις, ήταν «ενθουσιαστικά».560 Οι ιθύνοντες της Επιτροπής
ισχυρίστηκαν ότι απείχε από τις εκλογές όλος ο µορφωµένος και διανοούµενος
κόσµος των προσφύγων και απέδωσε την «απειθαρχία» της µεγάλης πλειοψηφίας του
προσφυγικού πληθυσµού σε πιέσεις που ασκήθηκαν από τους παράγοντες του
Φιλελεύθερου κόµµατος και από πρόσφυγες βουλευτές. Υπογράµµισε
χαρακτηριστικά ότι µέχρι το µεσηµέρι της 21ης Απριλίου δεν είχε προσέλθει στις
κάλπες περίπου το 95% των προσφύγων της Αττικής και Βοιωτίας, αργότερα όµως µε
την εµφάνιση ανώτερων δηµοσίων λειτουργών, βουλευτών, στρατιωτικών ακόµη και
558
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Γερουσιαστικές
εκλογές της 21ης Απριλίου 1929, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, σ. 21-22.
559
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 315.
560
΄΄Προσφυγική Στήλη. Επετεύχθη η προσφυγική αφύπνισις. Ευοίωνα αποτελέσµατα΄΄, Η Πρωία,
∆ευτέρα 22 Απριλίου 1929, αριθµ. 1205, σ. 4.
 159

του γιου του Βενιζέλου στους προσφυγικούς συνοικισµούς ασκήθηκαν πιέσεις και
εκβιασµοί που τελικά οδήγησαν τους πρόσφυγες στις κάλπες. Εποµένως σύµφωνα µε
τις εκτιµήσεις της Επιτροπής το φρόνηµα που παρουσίασε η πλειοψηφία των
προσφύγων δηµιουργήθηκε µε πιέσεις και εκβιασµούς µε αποτέλεσµα να
παρουσιαστεί µια τεχνητή και εικονική εντύπωση για τις πραγµατικές τους
πεποιθήσεις.561
Παρόµοια ανακοίνωση δηµοσίευσε και η τριακονταµελής επιτροπή του
προσφυγικού αγώνα της Θεσσαλονίκης. Σύµφωνα µε τις δικές της εκτιµήσεις η
αποχή στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης έφτασε στο ποσοστό του 36%. Το
αποτέλεσµα αυτό έδειχνε ότι ο προσφυγικός κόσµος της πόλης ασπαζόταν τα
συνθήµατα του αντικυβερνητικού αγώνα που διεξήγαγε η επιτροπή. Σύµφωνα µε τις
πληροφορίες που δηµοσίευσε η επιτροπή στις εκλογές του 1928 είχαν ψηφίσει
101.000 ψηφοφόροι στους νοµούς Ηµαθίας και Θεσσαλονίκης, ενώ στις εκλογές του
1929 ψήφισαν συνολικά 65.000.562 Σύµφωνα βέβαια µε τα επίσηµα αποτελέσµατα
των εκλογών στη Θεσσαλονίκη στις εκλογές του 1928 τα έγκυρα ψηφοδέλτια ήταν
73.199 και στη Βέροια 16.781, σύνολο 89.980563 ενώ στις εκλογές του 1929 συνολικά
στις δύο πόλεις τα έγκυρα ψηφοδέλτια ήταν 62.559.564 Ήταν εµφανής η προσπάθεια
της επιτροπής να παρουσιάσει την αποχή σε αυξηµένα ποσοστά.
Ο φιλοκυβερνητικός Τύπος παρουσιάστηκε ιδιαίτερα ικανοποιηµένος από τα
ποσοστά που έλαβε το κόµµα των Φιλελευθέρων στις γερουσιαστικές εκλογές.
Ισχυρίστηκε ότι το ποσοστό της αποχής τόσο στην Αθήνα όσο και στη Θεσσαλονίκη
ήταν ελάχιστο, γεγονός που αποδείκνυε την αµέριστη εµπιστοσύνη του προσφυγικού
κόσµου στο πρόσωπο του Βενιζέλου και την πολιτική του ωριµότητα.565 Ο ίδιος ο
πρωθυπουργός σε δήλωσή του, που δηµοσιεύτηκε στον Τύπο, µετά την ανακοίνωση
των αποτελεσµάτων των εκλογών υπογράµµισε την αποτυχία της απήχησης του
κηρύγµατος της αποχής και τόνισε ότι οι πρόσφυγες, παραµένοντας πιστοί στη
δηµοκρατική παράταξη από το 1923, αποδείκνυαν ότι ψήφιζαν µε ιδεολογικά
κριτήρια και όχι µε κριτήρια προσωπικών συµφερόντων.566
Αµέσως µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων των γερουσιαστικών εκλογών
τα µέλη της Ανώτατης Επιτροπής Προσφύγων προσπάθησαν να πετύχουν την ίδρυση
ενός πολιτικού προσφυγικού κόµµατος, που θα είχε ως πυρήνα τον πληθυσµό που
απείχε από τις γερουσιαστικές εκλογές. Συγκροτήθηκαν επανειληµµένες συσκέψεις
ανάµεσα στα σωµατεία που ίδρυσαν την Επιτροπή, δηλαδή την Π.Ο.Α.∆.Α. και την
Παµβουρλιωτική ένωση, µε στόχο να αποφασιστεί ο ρόλος της στην περίοδο µετά τις
εκλογές, µια και η Επιτροπή είχε συστηθεί µόνο για να οργανώσει τον αγώνα

561
΄΄Προσφυγική Στήλη. «Ο κυρίως προσφυγικός αγών αρχίζει από σήµερον!». Η αποχή ανήλθε εις
48%. Νυκτερινή ανακοίνωσις της Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 23 Απριλίου
1929, αριθµ. 1206, σ. 4.
562
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η αποχή των προσφύγων Μακεδονίας. Ανακοινωθέν της Επιτροπής΄΄, Η
Πρωία, Παρασκευή 3 Μαΐου 1929, αριθµ. 1216, σ. 4.
563
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, πίνακας ΙV.
564
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Γερουσιαστικές
εκλογές της 21ης Απριλίου 1929, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1931, σ. 20, πίνακας IV.
565
΄΄Η νέα νίκη της Κυβερνήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 22 Απριλίου 1929, αριθµ. 2529, σ. 1
και Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Σύσσωµος η αγροτική µάζα και οι πρόσφυγες ετάχθησαν µε τον κ.
Βενιζέλον. Τι περιµένουν από τον Πρωθυπουργόν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 27 Απριλίου 1929,
αριθµ. 2534, σ. 1.
566
΄΄∆ηλώσεις του κ. Βενιζέλου δια τ’ αποτελέσµατα των εκλογών. Αισθάνοµαι βαθύτατα τας
υποχρεώσεις που µου επιβάλλει η πανηγυρικώς εκδηλωθείσα εκ νέου εµπιστοσύνη του λαού. Οι
πρόσφυγες έδειξαν ότι εµφορούνται από υψηλοτέραν ιδεολογίαν. Το σύνθηµά µας ας είνε: εργασία,
ησυχία, οικονοµία΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 24 Απριλίου 1929, αριθµ. 2531, σ. 1.
 160

εναντίον των δηλώσεων του Βενιζέλου για τις αποζηµιώσεις. Στις συσκέψεις αυτές
προέκυψαν διαφωνίες ανάµεσα στις δύο οργανώσεις· δηµιουργήθηκαν δύο τάσεις, η
µια, που την υποστήριξαν οι εκπρόσωποι της Παµβουρλιωτικής ένωσης, πρέσβευε ότι
η αποχή από τις γερουσιαστικές εκλογές υπήρξε µόνο ένας τρόπος εκδήλωσης της
διαµαρτυρίας των προσφύγων και δεν εξέφρασε πολιτική αντίθεση µε το κόµµα των
Φιλελευθέρων, αν υφίστατο αυτή η αντίθεση οι πρόσφυγες θα έπρεπε να κληθούν να
καταψηφίσουν το κόµµα. Γι’ αυτό το λόγο πρότειναν η Ανώτατη Επιτροπή να
µετατραπεί σε προσφυγικό σωµατείο και όχι σε πολιτικό κόµµα, µε κύριο σκοπό να
υπερασπίζει τα προσφυγικά δίκαια, χωρίς να εκδηλώνει αντιβενιζελικές διαθέσεις.
Αντίθετα οι αντιπρόσωποι της Π.Ο.Α.∆.Α. τόνισαν ότι ο αγώνας κατά τη διάρκεια
της προεκλογικής περιόδου είχε απροκάλυπτα αντικυβερνητικό χαρακτήρα και
έπρεπε να συνεχιστεί και µετεκλογικά µε την µετατροπή της Ανώτατης Επιτροπής σε
πολιτικό κόµµα. Υποστήριξαν επίσης ότι η πλειοψηφία των προσφύγων είχε
εγκαταλείψει το πρόσωπο του Βενιζέλου και στήριζε τη θέση του και το µέλλον του
στην ιδεολογία την οποία εκπροσωπούσαν όσοι είχαν αναλάβει τη διεξαγωγή του
αντικυβερνητικού αγώνα. Υπογράµµισαν ότι έργο των διανοούµενων προσφύγων
ήταν να οδηγήσουν τον προσφυγικό κόσµο στην πλήρη πολιτική του χειραφέτηση,
διαφωτίζοντάς τον και όχι να υποθάλπουν απατηλές και ανατρεπτικές τάσεις,
συµβιβαζόµενοι µε την παραµονή στις τάξεις του βενιζελικού κόµµατος. Οι
συσκέψεις αυτές και οι διεργασίες που συντελέστηκαν δεν οδήγησαν σε κάποιο
αποτέλεσµα, ωστόσο φανέρωσαν τις προσωπικές φιλοδοξίες πολλών µελών της
Π.Ο.Α.∆.Α. να εκµεταλλευτούν την κατάσταση και να προχωρήσουν στην ίδρυση
ενός κόµµατος.567
Οι πρόσφυγες γερουσιαστές που εκλέχτηκαν συνεργάστηκαν µε τους πρόσφυγες
βουλευτές, πραγµατοποιώντας σειρά συσκέψεων µε θέµα τα εκκρεµή προσφυγικά
ζητήµατα. Τις αποφάσεις τους τις ανακοίνωσαν στην κυβέρνηση και προγραµµάτισαν
να τις ανακοινώσουν και στο προσφυγικό συνέδριο που θα διεξαγόταν στη
Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια του οποίου θα καταρτίζονταν και επιτροπές
βουλευτών και γερουσιαστών, οι οποίες θα περιόδευαν σε όλες τις περιοχές, όπου
διαβιούσαν πρόσφυγες, για να εξετάσουν από κοντά τα προβλήµατα. Σχηµατίστηκαν
επίσης και οµάδες που ανέλαβαν τη µελέτη προσφυγικών θεµάτων και ορίστηκαν
εισηγητές για τη σύσκεψη των Φιλελευθέρων που θα πραγµατοποιούνταν επίσης στη
Θεσσαλονίκη τον Σεπτέµβριο του 1929.568
Τελικά πραγµατοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1929 ένα
συνέδριο προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών το οποίο ασχολήθηκε µε τη
µελέτη όλων των εκκρεµών προσφυγικών ζητηµάτων. Τα θέµατα που κυρίως
απασχόλησαν τους συνέδρους αφορούσαν στις αποζηµιώσεις αγροτών και αστών

567
΄΄Προσφυγική Στήλη. ∆ιεκόπησαν αι συνεννοήσεις δια τη συγκρότησιν του προσφυγικού
κόµµατος. ∆ιαφωνίαι µεταξύ των συνεργαζοµένων οργανώσεων΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 8 Μαΐου 1929,
αριθµ. 1219, σ. 4 και Θάνος Φλώρος, ΄΄Προσφυγική Στήλη. Περί την Ανωτάτην Επιτροπήν
Προσφύγων. Επιβάλλεται η πολιτική χειραφάτησις των προσφύγων;΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 12 Μαΐου
1929, αριθµ. 1223, σ. 4. Βλ. επίσης ΄΄Προσφυγικά ζητήµατα. Οι καινούργιες µάσκες των
τζορµπατζήδων΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 30 Μαΐου 1929, αριθµ. 6171, σ. 3.
568
΄΄Τα εκκρεµή προσφυγικά ζητήµατα. Αι αποφάσεις των προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών.
Θα συγκροτηθή µέγα προσφυγικόν συνέδριον εις Θεσσαλονίκην΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 19
Ιουλίου 1929, αριθµ. 2614, σ. 6, ΄΄Ενέργειαι των προσφύγων βουλευτών δια την διευθέτησιν των
διαφόρων εκκρεµών ζητηµάτων. Τα ζητήµατα του Υπουργείου Γεωργίας. Οι εν Ρωσσία Πόντιοι΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 20 Ιουλίου 1929, αριθµ. 2615, σ. 6 και ΄΄Τα εκκρεµή προσφυγικά ζητήµατα.
Η χθεσινή σύσκεψις των προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών. Το νοµοσχέδιο περί
απαλλοτριώσεων προς συµπλήρωσιν της στεγάσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 26 Ιουλίου 1929,
αριθµ. 2621, σ. 6.
 161

προσφύγων, στο ζήτηµα της στέγασης, στους Έλληνες υπηκόους της 9ης δήλωσης και
στα ζητήµατα των Κωνσταντινουπολιτών.569 Τα πορίσµατα του συνεδρίου570
ανακοινώθηκαν στον Βενιζέλου και απετέλεσαν τη βάση για τις αποφάσεις που
επρόκειτο να λάβει η κυβέρνησή του στο προσφυγικό ζήτηµα.571 Ο Προσφυγικός
Κόσµος έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο συγκεκριµένο συνέδριο, κατακρίνοντας
αρχικά τη µυστικότητά του – απαγορεύτηκε η παρουσία των δηµοσιογράφων κατά τη
διάρκεια των εργασιών – και την απουσία βουλευτών της αντιπολίτευσης,
χαρακτηρίζοντάς το ως µια «ενδοοικογενιακή» σύσκεψη και όχι ως ένα συνέδριο
απολογισµού του έργου που είχε συντελεστεί.572 Ωστόσο όταν δηµοσιεύτηκαν τα
πορίσµατα του συνεδρίου συµφώνησε απόλυτα µε τις προτάσεις του, τονίζοντας ότι
ικανοποιούσαν το κοινό προσφυγικό αίσθηµα και ευχήθηκε να αποτελέσουν το
βάθρο για την οριστική αποκατάσταση των προσφυγικών πληθυσµών,
παροτρύνοντας τους πρόσφυγες βουλευτές και γερουσιαστές να φτάσουν ακόµη και
σε παραίτηση στην περίπτωση που τα πορίσµατα δεν γίνουν αποδεκτά από την
κυβέρνηση.573

569
΄΄Η σύσκεψις των Φιλελευθέρων προσφύγων πολιτευτών εν Θεσσαλονίκη. Τα Θέµατα της
ηµερησίας διατάξεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 16 Οκτωβρίου 1929, αριθµ. 2702, σ. 5.
570
Ε.Λ.Ι.Α. Αρχείο Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, φάκ 5, υποφάκ. 12, όπου το πόρισµα της συσκέψεως
των Φιλελεύθερων προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών.
571
΄΄Έληξεν η σύσκεψις των προσφύγων πολιτευτών. Τα πορίσµατα θ’ ανακοινωθούν εις τον κ.
Βενιζέλον µε την βεβαιότητα ότι θα τα υιοθετήση πλήρως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 28 Οκτωβρίου
1929, αριθµ. 2714, σ. 6 και ΄΄Τα προσφυγικά. Το ζήτηµα της αποζηµιώσεως των αγροτών προσφύγων.
Εισήγησις του βουλευτού κ. Παπαδόπουλου υιοθετηθείσα υπό του συνεδρίου της Θεσσαλονίκης΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 9 Ιανουαρίου 1930, αριθµ. 2784, σ. 3-4 και Πέµπτη 10 Ιανουαρίου 1930,
αριθµ. 2785, σ. 3-4, ΄΄Τα προσφυγικά ζητήµατα. Το υπόµνηµα των προσφύγων βουλευτών και
γερουσιαστών προς τον κ. Πρωθυπουργόν. Η θέσις των προσφύγων εν Ελλάδι. Αι συµβατικαί
υποχρεώσεις του δηµοσίου. Η αποζηµίωσις των αγροτών και αστών προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 2834, σ. 3 και ΄΄Τα προσφυγικά ζητήµατα. Το υπόµνηµα
των προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών προς τον κ. Πρωθυπουργόν. Η στέγασις των αστών και
αγροτών προσφύγων. Η οργάνωσις της διευθύνσεως ανταλλαγής. Τα αιτήµατα των
Κωνσταντινουπολιτών και των Ελλήνων υπηκόων. Τα ζητήµατα των Βορειοθρακών. Οι εν Ρωσσία
Πόντιοι΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 1 Μαρτίου 1930, αριθµ. 2835, σ. 3.
572
΄΄Γύρω από το συνέδριο των βουλευτών µας εν Θεσσαλονίκη΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27
Οκτωβρίου 1929, αριθµ. 124, σ. 1, ΄΄Τα σπουδαιότερα πορίσµατα του συνεδρίου της Θεσσαλονίκης.
Ποίαι λύσεις υποδεικνύονται΄΄ και ΄΄Προσδοκίαι που σβύνουν αδόξως. Μερικά συµπεράσµατα από το
συνέδριον της Θεσσαλονίκης. Τι αναµέναµεν και τι βλέποµεν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 3
Νοεµβρίου 1929, αριθµ. 125, σ. 1 και Ν. Ζαρίφης, ΄΄∆ιατί συνήλθον εις Θεσσαλονίκην οι φιλελεύθεροι
πρόσφυγες βουλευταί και γερουσιασταί. Έγκυροι δηλώσεις εις τον «Προσφυγικόν Κόσµον»΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 17 Νοεµβρίου 1929, αριθµ. 127, σ. 6.
573
΄΄Η ύστατη ευκαιρία δι’ αµφοτέρους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 ∆εκεµβρίου 1929, αριθµ.
130, σ. 1.
 162

3) Οι δηµοτικές εκλογές στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και στον Πειραιά και
η στάση των προσφύγων

Επόµενο σηµαντικό πολιτικό γεγονός στην εσωτερική ζωή που αντικατόπτρισε

και πολιτικές ζυµώσεις και κινήσεις προσφύγων ήταν οι δηµοτικές εκλογές που
διεξήχθησαν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1929 έως το 1932.574 Στην Αθήνα
το δηµαρχιακό αξίωµα κατάφερε να καταλάβει ο αντιβενιζελικός Σπυρίδων
Μερκούρης, ενώ στη Θεσσαλονίκη ο πρώτος επιτυχών Νικόλαος Μάνος, που ανήκε
στο κόµµα των Λαϊκών, δεν κατάφερε να συγκεντρώσει τη βάση, δηλαδή ποσοστό
40%, µε αποτέλεσµα οι εκλογές να επαναληφθούν.575 Αξιοσηµείωτο ήταν ότι ο
προσφυγικός Τύπος υποβάθµισε το ενδιαφέρον των προσφύγων για τις δηµοτικές
εκλογές της Αθήνας και του Πειραιά, υπογραµµίζοντας ότι οι εκλογές αφορούσαν
στις µεγάλες πόλεις και όχι στους προσφυγικούς συνοικισµούς και διατυπώνοντας για
πρώτη φορά το αίτηµα για διοικητική αυτονόµηση των συνοικισµών, η οποία θα
ωφελούσε την καθηµερινότητα των προσφύγων.576 Ωστόσο δεν παρέλειψε να
εκφράσει την προτίµησή του στον υποψήφιο του Φιλελεύθερου κόµµατος για το
δηµαρχιακό αξίωµα της Αθήνας Σ. Πάτση, τονίζοντας ότι παρόλο που η δηµοτική
εκλογική δεν θα είχε άµεσο αντίκτυπο στους προσφυγικούς συνοικισµούς, οι
πρόσφυγες εξαιτίας της αριθµητικής τους δύναµης θα έκριναν το αποτέλεσµα για την
ανάδειξη του δηµάρχου της Αθήνας και του Πειραιά.577
Σχολιάζοντας τα αποτελέσµατα των δηµοτικών εκλογών στην Αθήνα ο
Προσφυγικός Κόσµος χαρακτήρισε την εκλογή του Μερκούρη όχι «εξαιρετικώς
ευχάριστος», αλλά υπογράµµισε ότι δεν θα δηµιουργούσε πολιτειακά ζητήµατα,
εξαιτίας του γεγονότος της καθόδου του ως ανεξάρτητου στις εκλογές. Παράλληλα
επισήµανε την αποχή που σηµειώθηκε στους προσφυγικούς συνοικισµούς της
Αθήνας, ιδιαίτερα στη Νέα Ιωνία, γεγονός που σύµφωνα µε την εφηµερίδα έδειχνε
την αδιαφορία των προσφύγων για τις δηµοτικές εκλογές και επίσης την πολιτική
προτίµηση µεγάλου αριθµού προσφύγων προς τον Μερκούρη πράγµα που έδειχνε την
πολιτική τους ωριµότητα και την απαγκίστρωσή τους από τα κελεύσµατα της Λέσχης
των Φιλελευθέρων.578 Κατέκρινε βέβαια το γεγονός της καταψήφισης από τους
574
Για τα αποτελέσµατα των δηµοτικών εκλογών βλ. ΄΄Τα αποτελέσµατα των επαρχιών. Εις την
Θεσσαλονίκην ο πρώτος επιτυχών δεν έλαβε την βάσιν. Η πλειοψηφία των εκλεγέντων δηµάρχων
δηµοκρατική΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 6 Αυγούστου 1929, αριθµ. 2632, σ. 6. Οι πόλεις που εξέλεξαν
δήµαρχους που ανήκαν στο Λαϊκό κόµµα ήταν η Αθήνα, η Πάτρα, η Κέρκυρα, ο Βόλος, η Τρίπολη, η
Καλαµάτα και οι Πύργοι βλ. ΄΄Και τα επινίκια΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 7 Αυγούστου 1929, αριθµ.
2633, σ. 1.
575
Ο Μάνος έλαβε 7.732 ψήφους ενώ ο Πατρίκιος 6.656 και ο Αγγελάκης 3.776 βλ. Αναστασιάδης,
ό.π., σ. 42.
576
΄΄Η πολιτική και το συµφέρον µας. ∆ιατί επιβάλλεται χωρισµός των συνοικισµών. Τι έχοµεν να
κερδίσωµεν δι’ αυτού΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 30 Ιουνίου 1929, αριθµ. 107, σ. 1-2.
577
΄΄Η προσφυγική προτίµησις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Ιουλίου 1929, αριθµ. 111, σ. 1 και
΄΄Ποίον δήµαρχον και ποίους δηµοτικούς συµβούλους θα ψηφίσωµεν οι πρόσφυγες των Αθηνών΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 4 Αυγούστου 1929, αριθµ. 112, σ. 1.
578
΄΄Συµπεράσµατα τινά από τας δηµαιρεσίας των Αθηνών. Η στάσις των προσφύγων΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 11 Αυγούστου 1929, αριθµ. 113, σ. 1.
 163

γηγενείς των τριών υποψηφίων προσφύγων δηµοτικών συµβούλων στην Αθήνα και
του ενός στον Πειραιά.579
Η επανάληψη των δηµοτικών εκλογών στη Θεσσαλονίκη κινητοποίησε το
Φιλελεύθερο κόµµα, που έστειλε τον Θεµιστοκλή Σοφούλη στην πόλη, Υπουργό των
Στρατιωτικών, για να εξετάσει την κατάσταση και να επιλέξει έναν υποψήφιο
δήµαρχο, δίνοντάς του το κοµµατικό χρίσµα. Στις πρώτες εκλογές οι υποψήφιοι που
ανήκαν στη δηµοκρατική παράταξη ήταν τέσσερις, ο Κωνσταντίνος Αγγελάκης, ο Θ.
Αρτζόγλου, ο Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου και ο Μιχαήλ Κύρκος, γεγονός που
σύµφωνα µε τον Σοφούλη, οδήγησε στην ήττα. Ύστερα από συναντήσεις που
πραγµατοποίησε ο εκπρόσωπος του Φιλελεύθερου κόµµατος κατέληξε στο
συµπέρασµα ότι έπρεπε να προταθεί για το δηµαρχιακό αξίωµα της πόλης πρόσωπο
προσφυγικής καταγωγής, αποκλείοντας βέβαια τον Μηνά Πατρίκιο, 580 που επίσης
ήταν υποψήφιος, για τη συµπεριφορά που είχε επιδείξει στο παρελθόν. Αρχικά
δηµοσιεύτηκαν στον Τύπο ως επιθυµητοί υποψήφιοι ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος,
πρώην αρχιστράτηγος που καταγόταν από την Σµύρνη και ο Βαρλαµίδης, διοικητής
της Τραπέζης της Ελλάδος, που όµως απέρριψαν και δυο την υποψηφιότητα. Οι
παραπάνω επιλογές του κόµµατος των Φιλελευθέρων φανέρωσαν την επιθυµία του
να χριστεί υποψήφιος ένα πρόσωπο που δεν είχε πολιτικό παρελθόν και έχαιρε της
εκτίµησης όλου του πολιτικού κόσµου.581
Η αποτυχία της εύρεσης ενός νέου προσώπου οδήγησε στην εκ νέου υποστήριξη
της υποψηφιότητας του Αρτζόγλου, που ήταν προσφυγικής καταγωγής. Οι εκλογές
διεξήχθησαν στις 29 Σεπτεµβρίου 1929 και τις κέρδισε και πάλι ο αντιβενιζελικός
υποψήφιος Ν. Μάνος. Ο φιλικά προσκείµενος προς το κόµµα των Φιλελευθέρων
Τύπος απέδωσε το γεγονός της νέας νίκης του Μάνου στην προχωρηµένη ηλικία του
Αρτζόγλου και στο γεγονός ότι ήταν προσφυγικής καταγωγής, τονίζοντας ότι οι
γηγενείς δηµοκρατικών πεποιθήσεων υποστήριξαν τον Μάνο, γιατί δεν επιθυµούσαν
να εκλέξουν πρόσφυγα υποψήφιο. Ωστόσο επειδή στις δηµοτικές εκλογές η
Κυβέρνηση Βενιζέλου δεν απέδωσε κοµµατική χροιά, η δηµοκρατική παράταξη
τόνισε ότι η εκλογή Μάνου δεν αποτελούσε πρόβληµα για την κυβέρνηση, αφού στη
νίκη του συνετέλεσαν και οι ψήφοι των δηµοκρατικών πολιτών της πόλης, αρκεί
βέβαια ο νέος δήµαρχος να µην ασχοληθεί µε την κεντρική πολιτική ζωή της
χώρας.582 Αντίθετα ο αντιβενιζελικός Τύπος χαρακτήρισε την εκλογή Μάνου ως νίκη
του αντιβενιζελισµού, επισηµαίνοντας τη διαρροή προσφυγικών ψήφων προς τον

579
΄΄Προσφυγικές απόψεις. Μια κακοήθεια εις βάρος των προσφύγων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 25 Αυγούστου 1929, αριθµ. 115, σ. 3.
580
Ο Πατρίκιος είχε εκλεγεί δήµαρχος Θεσσαλονίκης στις δηµοτικές εκλογές του Οκτωβρίου του 1925
µε την υποστήριξη των εργατών και των προσφύγων. Ο Πάγκαλος, εξαιτίας των κοµµουνιστικών
απόψεων του Πατρικίου, ακύρωσε την εκλογή του µε αποτέλεσµα να διεξαχθούν εκ νέου οι εκλογές
και ο Πατρίκιος να τις κερδίσει και πάλι. Ο Πάγκαλος αντισυνταγµατικά ενεργώντας απέλυσε τον
Πατρίκιο, παρόλα αυτά αυτός προσεγγίζοντας τον Πάγκαλο αρχικά και το Λαϊκό κόµµα, κατά τη
διάρκεια της διακυβέρνησης της οικουµενικής Κυβέρνησης κατάφερε να παραµείνει στο δηµαρχιακό
αξίωµα µέχρι τις δηµοτικές εκλογές του 1929. Σε αυτές κατήλθε εκ νέου υποψήφιος, υποστηριζόµενος
από το κόµµα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, παρόλο που του είχε ασκηθεί ποινική δίωξη για
οικονοµικές ατασθαλίες στη διαχείριση των οικονοµικών του δήµου. Βλ. Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Από
την Μακεδονία. ∆ια ν’ αποκτήση ∆ήµαρχον η πόλις της Θεσσαλονίκης. Το καθήκον του πολιτικού
κόσµου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 31 Μαΐου 1929, αριθµ. 2566, σ. 3.
581
΄΄Ο κ. Σοφούλης έφθασε χθες εις την Θεσσαλονίκην. Αι συνεργασίαι του δια την ανάδειξιν κοινού
φιλελευθέρου υποψηφίου. Θα χρισθή πρόσφυξ κύρους. Αναφέρεται και ο κ. Παρασκευόπουλος΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 11 Αυγούστου 1929, αριθµ. 2637, σ. 8 και ΄΄Εξαγνισµός του σφάλµατος΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 15 Αυγούστου 1929, αριθµ. 2641, σ. 1 και ΄΄Η τρίτη κατηγορία΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Τρίτη 20 Αυγούστου 1929, αριθµ. 2645, σ. 1.
582
΄΄Μέχρι τέλους!΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1929, αριθµ. 2688, σ. 1.
 164

Μάνο, παρόλο που λίγο πριν τις εκλογές η κυβέρνηση µοίρασε πενήντα χιλιάδες
προσφυγικές οµολογίες στη Θεσσαλονίκη για να εξαγοράσει τις ψήφους των
προσφύγων.583 Και ο Προσφυγικός Κόσµος τόνισε ότι η εκλογή του Μάνου στη
Θεσσαλονίκη έδειξε τη δυσαρέσκεια των προσφύγων προς το κόµµα των
Φιλελευθέρων, αποτελώντας ακόµη ένα «καµπανάκι» προς το κόµµα, µετά την ήττα
του Φιλελεύθερου υποψήφιου στην Αθήνα.584
Στη Θεσσαλονίκη διενεργήθηκε και επαναληπτική εκλογή, µετά την παραίτηση
Μάνου, στις 14 ∆εκεµβρίου 1930. Η κυβέρνηση έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην
εκλογή αυτή, εξαιτίας των ισχυρισµών του αντικυβερνητικού Τύπου ότι σε
περίπτωση νίκης του Λαϊκού υποψηφίου Σωτήριου Γκοτζαµάνη, θα υπήρχε σοβαρό
πολιτικό ζήτηµα για την κυβέρνηση. Υποψήφιος για το δηµαρχιακό αξίωµα, που
υποστηρίχτηκε από το κόµµα των Φιλελευθέρων, ήταν ο γερουσιαστής Χαρίσιος
Βαµβακάς, που παραιτήθηκε από τη Γερουσία για να διεκδικήσει το δηµαρχιακό
αξίωµα. Επίσης έθεσε εκ νέου υποψηφιότητα ο Μηνάς Πατρίκιος, που κατά τη
διάρκεια της προεκλογικής περιόδου είχε ασκήσει αρνητική κριτική στην κυβέρνηση
Βενιζέλου. Τις εκλογές κέρδισε ο Βαµβακάς µε 13.367 ψήφους, δεύτερος ήρθε ο
Γκοτζαµάνης µε 8.316 ψήφους και τρίτος ο Πατρίκιος µε 6.932 ψήφους, ο οποίος
υποστηρίχθηκε και πάλι από τους πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης. Μετά την εκλογή
προέκυψε έντονη διαφωνία ανάµεσα στη φιλελεύθερη παράταξη και το Λαϊκό κόµµα
για τις ψήφους που έλαβε ο Πατρίκιος. Και οι δύο πλευρές αναγνώρισαν ότι τον
Πατρίκιο είχαν υποστηρίξει κυρίως οι πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης, λόγω της
προσφυγικής του καταγωγής. Οι Λαϊκοί όµως υποστήριξαν ότι οι ψήφοι του
Πατρίκιου στρέφονταν εναντίον της κυβέρνησης, ενώ οι Φιλελεύθεροι ότι ανήκαν και
αυτές, όπως και του Βαµβακά, στη δηµοκρατική παράταξη. Το αξιοσηµείωτο στην
περίπτωση της δηµαρχιακής εκλογής της Θεσσαλονίκης ήταν ότι οι πρόσφυγες της
πόλης αρνήθηκαν τελικά να υπακούσουν στην πρόταση του κόµµατος των
Φιλελευθέρων και υποστήριξαν ένα πρόσωπο που παρόλη την κριτική που ασκήθηκε
εναντίον του θεώρησαν ότι άνηκε στον προσφυγικό κόσµο.585

583
΄΄Η ήττα της Κυβερνήσεως΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1929, αριθµ. 2733, σ. 1.
584
΄΄Εις ώτα, δυστυχώς, µη ακουόντων. Προσφυγικές απόψεις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6
Οκτωβρίου 1929, αριθµ. 121, σ. 3.
585
Για τη δηµαρχιακή εκλογή της Θεσσαλονίκης βλ. ΄΄Η νίκη΄΄ και ΄΄Ο κ. Βαµβακάς εξελέγη
δήµαρχος της Θεσσαλονίκης λαβών 43% επί του συνόλου. Αι ψήφοι των άλλων υποψηφίων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 15 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3119, σ. 1, ΄΄Η λαϊκή νίκη εις Θεσσαλονίκην
ενισχύει τον κ. Βενιζέλον περισσότερον εις το έργο του. Λόγοι του κ. Πρωθυπουργού δια την εκλογήν
του κ. Βαµβακά. Αι διαδηλώσεις του λαού και ο λόγος του νέου ∆ηµάρχου΄΄ και ΄΄Η εκλογήν είχε
πολιτικόν χαρακτήρα. Το αποτέλεσµα της αποτελεί νίκην των Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 15 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3119, σ. 6, ΄΄Το µάθηµα΄΄ και Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Η δηµοτική
εκλογή. Ο λαός της Θεσσαλονίκης έδωκε µιαν απάντησιν εις την δηµαγωγία. Νίκη των
Φιλελευθέρων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 17 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3121, σ. 1. Για την
επιχειρηµατολογία του Λαϊκού κόµµατος βλ. Γεώργιος Βλάχος, ΄΄Εκ Θεσσαλονίκης το µάθηµα΄΄ και
΄΄Τα αποτελέσµατα των προχθεσινών εκλογών αποδεικνύουν την τεραστίαν φθοράν του Βενιζελισµού.
Εκλογαί 1928, Βενιζελικοί ψήφοι: 26.000 – Εκλογαί 1930: 13.367. Η σκανδαλώδης ψηφοθηρία του
Γενικού ∆ιοικητού Μακεδονίας κ. Γονατά. Αι χθεσιναί βενιζελικαί ασχήµιαι. Η κατάληψις του
∆ηµαρχείου΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 16 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3164, σ. 1, επίσης βλ. ∆.
Σβολόπουλος, ΄΄Τι πραγµατικώς συνέβη εις την µακεδονικήν πρωτεύουσαν. Η δηµοτική εκλογή της
Θεσσαλονίκης. Η κυβέρνησις εξεστράτευσε πανστρατιά υπέρ του υποψηφίου της. Αποτέλεσµα: Ο
βενιζελισµός εκέρδισε τον ∆ήµαρχον και απώλεσε την πλειοψηφίαν. Ποίος υπήρξεν ο υποψήφιος; Ο κ.
Βαµβακάς ή ο κ. Βενιζέλος, η Κυβέρνησις και η ∆ηµοκρατία; Το υπ’ αρ. 27.502 τηλεγράφηµα του κ.
Πρωθυπουργού «Κάθε ψήφος διδοµένη εις άλλον υποψήφιον είνε ως να δίδεται εναντίον µου και υπέρ
των βασιλοφρόνων»! Όπου επιστρατεύεται εκ Νέας Υόρκης ο κ. Μοργκεντάου και τηλεγραφεί προς
τους Εβραίους δια την Κυβέρνησιν. Η µετεκλογική µελαγχολία των Φιλελευθέρων. Τι θα γίνει δια την
γερουσιαστικήν εκλογήν;΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 18 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3166, σ. 1 και ∆.
 165

Η ανάδειξη του Βαµβακά στο δηµαρχιακό αξίωµα είχε ως συνέπεια τη διεξαγωγή

επαναληπτικών γερουσιαστικών εκλογών στη Θεσσαλονίκη για να καλυφθεί η κενή
στη θέση Γερουσία, που είχε εγκαταλείψει ο Βαµβακάς. Η εκλογή αυτή ήταν ακόµη
µια αφορµή για την αντιπολίτευση να αποδείξει ότι η κοινή γνώµη ήταν αρνητικά
διακείµενη προς την κυβέρνηση. Αρχικά έγινε προσπάθεια από τα κόµµατα της
αντιπολίτευσης να προτείνουν κοινό υποψήφιο στη Θεσσαλονίκη, για να µειώσουν τη
δύναµη των Φιλελευθέρων στην περιοχή. Η προσπάθεια αυτή δεν είχε αίσιο
αποτέλεσµα εξαιτίας της αντίδρασης που προέβαλλε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου.
Ως εκ τούτου τα κόµµατα της αντιπολίτευσης υποστήριξαν ξεχωριστούς
αντιπροσώπους. Το Λαϊκό κόµµα στήριξε τον ανεξάρτητο αντιβενιζελικό Φίλιππο
∆ραγούµη, που είχε ταχθεί στις εκλογές του 1926 υπέρ του δηµοκρατικού
πολιτεύµατος και υποστηρίχθηκε παράλληλα από το κόµµα του Ζαβιτσιάνου, από ένα
τµήµα του Αγροτικού κόµµατος και συγκεκριµένα από τον Σοφιανόπουλο και τον
Ανθρακόπουλο, τους οποίους όµως είχε αποδοκιµάσει η ηγεσία του κόµµατος586 και
από την Παµβουρλιωτική Ένωση.587 Από την πλευρά των προσφύγων τον ∆ραγούµη
υποστήριξε και η Πολιτική Οργάνωση Προσφύγων Θεσσαλονίκης, ύστερα από
εισήγηση που έκανε το ιδρυτικό της στέλεχος Μιχαήλ Τσιγδέµογλου. Η Οργάνωση
πραγµατοποίησε συγκέντρωση στο Κινηµατογράφο «Αττικόν» της Θεσσαλονίκης
στις 25 Ιανουαρίου 1931 και εξέδωσε ψήφισµα που εξέφρασε την υποστήριξή της
στο πρόσωπο του Φίλιππου ∆ραγούµη.588
Το ισχυρό πλεονέκτηµα του ∆ραγούµη ήταν το όνοµά του. Αδελφός του Ίωνα
∆ραγούµη και γιος του Στέφανου ∆ραγούµη, φιλοδοξούσε να συσπειρώσει το γηγενή
πληθυσµό της πόλης και να κερδίσει τις προσφυγικές ψήφους µε τη στήριξη που του
παρείχε η Παµβουρλιωτική Ένωση. Ο ίδιος ο Τσαλδάρης σε οµιλία που
πραγµατοποίησε στη Θεσσαλονίκη τόνισε την πολιτική σηµασία της εκλογής και
αναφέρθηκε στην πολιτική που άσκησε η κυβέρνηση Βενιζέλου στα προσφυγικά
ζητήµατα, κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στο ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας και στη
µείωση του τόκου των οµολογιών. Ζήτησε από τους πρόσφυγες να υποστηρίξουν τον
∆ραγούµη για να εκδηλώσουν µε την πράξη τους αυτή την αντίθεσή τους στις
ενέργειες της κυβέρνησης και υπογράµµισε ότι σε επαφές που είχε µε τις

Σβολόπουλος, ΄΄Τα συµπεράσµατα της εκλογής Θεσσαλονίκης. Υπεδείχθη ο δρόµος ο οποίος δέον να
ακολουθηθή. Οι πρόσφυγες κατεψήφισαν προ παντός µετά φανατισµού την Κυβέρνησιν. Τι έλεγε και
τι έγραφε η κυβερνητική παράταξις προεκλογικώς. Ο κ. Βαµβακάς ∆ήµαρχος της Κυβερνήσεως την
τύχην της οποίας µοιραίως θα ακολουθήση. Προς την ταχυτέραν εκκαθάρισιν της καταστάσεως΄΄, Η
Καθηµερινή, Σάββατο 20 ∆εκεµβρίου 1930, αριθµ. 3168, σ. 1.
586
∆. Σβολόπουλος, ΄΄Μετά τα αποτελέσµατα της εκλογής Θεσσαλονίκης. Αγρόται και Αγροτικόν
Κόµµα. Θεµελιώδεις αρχαί και άµεσοι επιδιώξεις του΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 12 Φεβρουαρίου 1931,
αριθµ. 3221, σ. 1-2. Για το Αγροτικό κόµµα και τη διάσπαση που πραγµατοποιήθηκε το 1930 βλ. Α.
Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. Κ.Κ.Ε. και αστισµός στον Μεσοπόλεµο, Αθήνα,
εκδ. Θεµέλιο, 1999, σ. 70.
587
Η Παµβουρλιωτική ένωση µε ανακοίνωσή της που δηµοσιεύτηκε στον αντικυβερνητικό Τύπο
δήλωσε ότι τασσόταν µε το πλευρό του ∆ραγούµη, για να εκφράσει µε αυτόν τον τρόπο την αντίθεσή
της στην πολιτική που είχε ασκήσει η Κυβέρνηση στα προσφυγικά ζητήµατα. Ζητούσε από τους
πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης να καταψηφίσουν τον Φιλελεύθερο υποψήφιο για να αποδείξουν τη
δυσαρέσκεια τους για το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας. Λαµβάνοντας ενεργό λόγο στην εκλογική
αναµέτρηση έστειλε στην πόλη ως αντιπρόσωπό της τον Θάνο Φλώρο, για να ενηµερώσει τους
πρόσφυγες για τη στάση που όφειλαν να τηρήσουν, βλ. ΄΄Προκήρυξις της Παµβουρλιωτικής Ενώσεως
προς τον προσφυγικόν κόσµον΄΄, Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούµη, φάκ. 4.5, έγγραφο 248 και ΄΄ Η εκλογή
Θεσσαλονίκης. Τι πρέπει να πράξουν οι πρόσφυγες. Ανάγκη να καταψηφιστεί η Κυβέρνησις.
Ανακοινωθέν της Παµβουρλιωτικής Ενώσεως΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 25 Ιανουαρίου 1931, αριθµ.
3203, σ. 7.
588
Βλ. Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούµη, φάκ. 4.5, έγγραφο 257.
 166

προσφυγικές οργανώσεις της πόλης διαπίστωσε την υποστήριξη των προσφύγων της
πόλης στον αντικυβερνητικό υποψήφιο.589
Ωστόσο όσον αφορά στις προσφυγικές ψήφους το Λαϊκό κόµµα γνώριζε ότι
τυχόν έλευση του Βενιζέλου στην πόλη θα έστρεφε τον πληθυσµό προς το κόµµα των
Φιλελευθέρων και ενηµέρωσε τους αντιπροσώπους του ∆ραγούµη ότι οι προσφυγικές
ψήφοι το πιθανότερο ήταν να δοθούν στον Φιλελεύθερο υποψήφιο ή στον Κύρκο,
υποψήφιο του κόµµατος του Καφαντάρη. Υπήρχαν άλλωστε αναφορές ότι οι
αντιπρόσωποι του κόµµατος των Φιλελευθέρων διέδιδαν στους προσφυγικούς
συνοικισµούς ότι η πολιτική στήριξη στον Βενιζέλο θα τον ενίσχυε στις
διαπραγµατεύσεις που έκανε µε τον Κεµάλ για την επιστροφή τους στην Τουρκία.590
Το κόµµα των Φιλελευθέρων έδωσε επίσης µεγάλη βαρύτητα στην εκλογή αυτή
και αυτό αποδεικνύεται από την πληθώρα των πολιτικών στελεχών που πήγαν στη
Θεσσαλονίκη για να ενισχύσουν µε την παρουσία τους την ανάδειξη του
φιλελεύθερου υποψηφίου Αρτζόγλου.591 Στην επιχειρηµατολογία που
χρησιµοποιήθηκε προεκλογικά από τους Φιλελεύθερους τονιζόταν ότι η
επιδοκιµαστική ψήφος του πληθυσµού της Θεσσαλονίκης θα ανανέωνε την
ετυµηγορία της εντολής των εκλογών του 1928. Στο λόγο του Βενιζέλου, που
εκφωνήθηκε στην αίθουσα του Λευκού Πύργου από τον πρόεδρο της Λέσχης
Φιλελευθέρων Θεσσαλονίκης – λόγω αδιαθεσίας ο Βενιζέλος δεν κατάφερε να
µεταβεί στη Θεσσαλονίκη -, τονίστηκε το έργο της Κυβέρνησης και επισηµάνθηκε
ότι η ενίσχυσή της θα µετέδιδε το µήνυµα της επιθυµίας του λαού για µακρόπνοους
κυβερνητικούς σχηµατισµούς και όχι για κυβερνήσεις µικρής διάρκειας. Στο λόγο
αυτό δεν έκανε ειδική αναφορά στους πρόσφυγες, δεν παρέλειψε όµως να αναφέρει
τις θετικές συνέπειες του ελληνοτουρκικού Συµφώνου για την εξωτερική πολιτική
της χώρας. Στη συγκέντρωση αυτή από τους πρόσφυγες βουλευτές µίλησε ο
Λεωνίδας Ιασονίδης που την περίοδο αυτή ήταν Υπουργός Προνοίας. 592
Εκτός από τον ∆ραγούµη και τον Αρτζόγλου στις επαναληπτικές εκλογές της
Θεσσαλονίκης συµµετείχαν και ο Κ. Γαβριηλίδης του Αγροτικού κόµµατος, ο Ν.
Μανδρατζής, υποψήφιος του κόµµατος της ∆ηµοκρατικής Ένωσης, ο Μιχαήλ
Κύρκος υποστηριζόµενος από το κόµµα του Καφαντάρη και από τον πρώην δήµαρχο
Θεσσαλονίκης Μηνά Πατρίκιο και ο Απόστολος Γκόρζος υποψήφιος του
κοµµουνιστικού κόµµατος. Αξιοσηµείωτη ήταν η σύµπραξη Καφαντάρη, Πατρίκιου

589
΄΄Η Κυβέρνησις δεν ενδιαφέρθη δια την φορολογικήν ανακούφισιν του αγροτικού κόσµου.
Συνέχεια του λόγου του κ. Π. Τσαλδάρη΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 2 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3211,
σ. 6.
590
Βλ. Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούµη, φάκ. 4.5, έγγραφο 211.
591
Ο Τσαλδάρης είχε διαµαρτυρηθεί στη Βουλή για την αναχώρηση στη Θεσσαλονίκη πολλών
στελεχών της Κυβέρνησης και ειδικά για τον Υπουργό Πρόνοιας, Λεωνίδα Ιασονίδη. Σύµφωνα µε
τους ισχυρισµούς του οι φιλελεύθεροι βουλευτές και γερουσιαστές µετέβησαν στην πόλη, σχηµάτισαν
5 οµάδες και χώρισαν σε ανάλογο αριθµό την περιοχή αναλαµβάνοντας η κάθε οµάδα και µια
γεωγραφική ενότητα για να ενισχύσουν µε την παρουσία τους τον φιλελεύθερο υποψήφιο. Βλ. Ε.Σ.Β.,
Συνεδρίασις 28, 27 Ιανουαρίου 1931, σ. 588-590.
592
΄΄Ο κ. Βενιζέλος απευθύνεται προς τον λαόν του νοµού Θεσσαλονίκης. «∆ια της ψήφου σας θ’
αποφανθήτε αν θέλετε κυβέρνησιν µε ζωή ή κυβερνήσεις πλαδαράς όπως αι προκάτοχοι της
παρούσης». Πως παρέλαβε την χώραν και τι επετέλεσε µέχρι τούδε η Κυβέρνησις. Ολόκληρον το
κείµενον του λόγου του κ. Βενιζέλου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 6 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ.
3170, σ. 3, ΄΄Ας εκλέξουν!΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 6 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3170, σ. 1 και
΄΄Η χθεσινή συγκέντρωσις των Φιλελευθέρων εις τον Λευκόν Πύργον της Θεσσαλονίκης. Οι λόγοι των
κ.κ. Ιασονίδη, Κασσαβέτη και Σοφ. Βενιζέλου. Το διάγγελµα του κ. Πρωθυπουργού΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Παρασκευή 6 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3170, σ. 6.
 167

και Κύρκου, που στόχο είχε να προσεταιριστεί τις ψήφους των προσφύγων.593 Οι
εκλογές έγιναν στις 8 Φεβρουαρίου 1930 και τη θέση του Βαµβακά στη Γερουσία
κέρδισε ο υποψήφιος του Φιλελεύθερου κόµµατος µε ποσοστό 37,5%, γεγονός που
αποδείκνυε την πτώση του Φιλελεύθερου κόµµατος στη Θεσσαλονίκη σε σχέση µε
τις εκλογές του Αυγούστου 1929, που είχε λάβει 68,67%.594 Ενισχυµένος από την
εκλογική αναµέτρηση βγήκε ο Κ. Γαβριηλίδης που ήρθε τρίτος µε ποσοστό 15%, ενώ
ο Κύρκος κέρδισε την τέταρτη θέση, χωρίς να καταφέρει να συγκεντρώσει την
πλειοψηφία των προσφυγικών ψήφων της περιφέρειας Θεσσαλονίκης, που
στράφηκαν προς το Φιλελεύθερο κόµµα, το Αγροτικό και προς το Κοµµουνιστικό
που σηµείωσε άνοδο, διπλασιάζοντας το ποσοστό του – από 3,31% σε 6,6% - σε
σχέση µε το αποτέλεσµα των εκλογών του 1928.595
Οι δηµοτικές εκλογές στον Πειραιά προκλήθηκαν από την ακύρωση της εκλογής
του Φιλελεύθερου δηµάρχου Τάκη Παναγιωτόπουλου από την κυβέρνηση, που
κατηγορήθηκε για υπεξαίρεση χρηµάτων του δήµου.596 ∆ιενεργήθηκαν σε δύο
γύρους, στις 28 Φεβρουαρίου και στις 10 Απριλίου 1932, γιατί στον πρώτο γύρο
κανένας από τους υποψήφιους δεν κατάφερε να συγκεντρώσει την εκλογική βάση του
40% που προέβλεπε ο νόµος. Οι Φιλελεύθεροι στον πρώτο γύρο υποστήριξαν τον
Άγγελο Μεταξά, βιοµήχανο κονιάκ, το Λαϊκό κόµµα τον Σωτήριο Στρατήγη, ιατρό,
και το κόµµα του Καφαντάρη τον πρόσφυγα Βαρδόπουλο. Κατά τη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου οι πρόσφυγες βουλευτές και γερουσιαστές Αθηνών –
Πειραιώς παρενέβησαν δυναµικά και υποστήριξαν τον υποψήφιο του Φιλελεύθερου
κόµµατος, συνοδεύοντας τον στις περιοδείες του στους προσφυγικούς συνοικισµούς
και δηµοσιεύοντας ένα ανακοινωθέν µε το οποίο ζήτησαν από τους πρόσφυγες του
Πειραιά να τον υποστηρίξουν µε την ψήφο τους για το δηµαρχιακό αξίωµα, το ίδιο
έπραξε και η Π.Ο.Α.∆.Α.597 Αντίθετα η Παµβουρλιωτική ένωση υποστήριξε τον
υποψήφιο του Λαϊκού κόµµατος, γεγονός που υποδηλώνει, όπως και στην περίπτωση
της Θεσσαλονίκης την οριστική πολιτική του σωµατείου προς µε το κόµµα των
Φιλελευθέρων.598

593
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Η εκλογή Θεσσαλονίκης. Ο µακεδονικός λαός πιστός εις την Κυβέρνησιν
Βενιζέλου. Τον τροµάζει η περιπέτεια ανοµοιογενών πολιτικών συνασπισµών. Η κακή εµφάνισις της
αντιπολιτεύσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 28 Ιανουαρίου 1931, αριθµ. 3161, σ. 3.
594
Γ. ∆αφνής, ό.π., τ. Β’ (εκδ. Κάκτος 1997), σ. 46.
595
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄ Από την Θεσσαλονίκην. Τα αποτελέσµατα της εκλογής και η πολιτική της
σηµασία. Η εµφάνισις των Αγροτικών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 12 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3176,
σ. 1, ΄΄Γερουσιαστής της Θεσσαλονίκης εξελέγη ο Φιλελεύθερος κ. Αρτζόγλου. ∆εύτερος ήλθεν ο κ.
Φιλ. ∆ραγούµης και κατόπιν ο Αγροτικός υποψήφιος. Τα αποτελέσµατα 139 τµηµάτων΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, ∆ευτέρα 9 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3173, σ. 1. Για τις αντιδράσεις του αντικυβερνητικού
Τύπου βλ. Γεώργιος Βλάχος, ΄΄Απολογισµός΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 10 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ.
3219, σ. 1, επίσης Νικόλαος ∆αρβέρης, ΄΄∆ιδάγµατα εκ της εκλογής Θεσσαλονίκης΄΄, Η Καθηµερινή,
Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3220, σ. 1 και ΄΄Συµπεράσµατα από µιαν εκλογήν΄΄, Η Πρωία,
Τρίτη 10 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 1850, σ. 1 . Για τη στροφή των προσφύγων προς το Αγροτικό
κόµµα βλ. ΄΄∆ηλώσεις του κ. Φιλ. ∆ραγούµη. Τα αποτελέσµατα της προχθεσινής εκλογής. Το σφάλµα
της αντιπολιτεύσεως να κατέλθη διεσπασµένη. Η στάσις του Αγροτικού Κόµµατος και των
προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου 1931, αριθµ. 3220, σ. 5. Για τη ζωή και τη
δράση του Κώστα Γαβριηλίδη βλ. Ν. Γαβριηλίδου, Ο πατέρας µου Κώστας Γαβριηλίδης, εκδ. Εξάντας,
Αθήνα 1988, σ. 31 – 32.
596
Γ. Βλάχος, ΄΄Μετά τα φώσφορα…΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 12 Απριλίου 1932, αριθµ. 3574, σ. 1.
597
΄΄Η δηµαρχιακή εκλογή του Πειραιώς. Τα ληφθέντα υπό της αστυνοµίας µέτρα. Η στάσις των
προσφύγων εκλογέων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 25 Φεβρουαρίου 1932, αριθµ. 3544, σ. 6 και ΄΄Η
προεκλογική κίνησις εις τον Πειραιά. Ο κ. Μεταξάς εις τους συνοικισµούς΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Παρασκευή 26 Φεβρουαρίου 1932, αριθµ. 3545, σ. 5.
598
΄΄Η σηµασία της εκλογής και η στάσις του προσφυγικού κόσµου. Ανακοίνωσις της
«Παµβουρλιωτικής Ενώσεως»΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 1 Μαρτίου 1932, αριθµ. 3533, σ. 5.
 168

Την πλειοψηφία στον πρώτο γύρο κέρδισε ο Στρατήγης, δεύτερος ήρθε ο

Μεταξάς και τρίτος ο Βαρδόπουλος.599 Η νίκη του Στρατήγη στον πρώτο γύρο έδωσε
τα ερείσµατα στο Λαϊκό κόµµα να υποστηρίξει µε µεγαλύτερο φανατισµό την
υποψηφιότητά του στο δεύτερο γύρο, ενώ οι Φιλελεύθεροι αναγκάστηκαν να
αποσύρουν την υποψηφιότητα του Μεταξά και να στηρίξουν στο δεύτερο γύρο τον
Αθανάσιο Μιαούλη, ναύαρχο εν αποστρατεία και πρώην υπουργό. Ωστόσο
αξιοσηµείωτο ήταν ότι ο αντικυβερνητικός Τύπος υπογράµµισε ότι στην πρώτη
εκλογή στη νίκη του Στρατήγη συνέβαλαν και οι πρόσφυγες του Πειραιά, που
προτίµησαν να υποστηρίξουν τον πρόσφυγα υποψήφιο και όχι τον Φιλελεύθερο,
όπως τους υποδείκνυαν οι πρόσφυγες βουλευτές. Στα άρθρα του αντικυβερνητικού
Τύπου υπήρξαν θετικά σχόλια για τη στάση των προσφύγων, ενώ δεν έλειψαν και οι
αναφορές για την πρώτη εκδήλωση της πολιτικής τους χειραφέτησης. Η Καθηµερινή
και η Πρωία περιέγραψαν το ίδιο περιστατικό της αποδοκιµασίας των προσφύγων
βουλευτών στο συνοικισµό της Κοκκινιάς και τη θερµή υποδοχή που έγινε στον
Στρατήγη.600 Από τα αποτελέσµατα του πρώτου γύρου µπορεί να συµπεράνει κανείς
ότι ο Στρατήγης προηγήθηκε από τον Μεταξά στα τµήµατα των γηγενών και στα
προσφυγικά, όπου όµως υπήρξε και σαφής εκδήλωση προτίµησης και προς τον
Βαρδόπουλο.601 Η καταψήφιση του Μεταξά από τους πρόσφυγες µπορεί να
ερµηνευτεί ως εκδήλωση δυσαρέσκειας προς το κόµµα των Φιλελευθέρων, γεγονός
όµως που δεν εκδηλώθηκε στο δεύτερο γύρο, στον οποίο οι προσφυγικοί συνοικισµοί
έκριναν το αποτέλεσµα ψηφίζοντας υπέρ του Φιλελεύθερου υποψηφίου.602
Αυτό που µεσολάβησε στον πρώτο και στο δεύτερο γύρο και προκάλεσε τη
µεταστροφή των προσφύγων του Πειραιά ήταν η αλλαγή της πολιτικής του κόµµατος
των Φιλελευθέρων, το οποίο διακήρυξε ότι ενδεχόµενη νίκη του Λαϊκού υποψηφίου
θα δηµιουργούσε πολιτικό ζήτηµα και θα µπορούσε να οδηγήσει την κυβέρνηση σε
παραίτηση. Επιπλέον παράγοντες του κόµµατος στο διάστηµα που µεσολάβησε
δραστηριοποιήθηκαν έντονα στον Πειραιά επηρεάζοντας το προσφυγικό στοιχείο.
Χαρακτηριστικό του φανατισµού που εκδηλώθηκε ήταν ότι την προηγούµενη ηµέρα
της εκλογής αναµέτρησης στην Κοκκινιά σηµειώθηκαν συµπλοκές µε αποτέλεσµα να
υπάρξουν δύο νεκροί.603 Επίσης δεν έλαβε µέρος και ο υποψήφιος των Προοδευτικών
και αυτό έπαιξε σηµαντικό ρόλο, γιατί δεν υπήρξε πρόσφυγας υποψήφιος στο
δεύτερο γύρο παρά µόνο ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, που λόγω της έντονης κριτικής
που είχε ασκήσει στον Βενιζέλο και της σαφούς στροφής του προς το Λαϊκό κόµµα
κατάφερε να συγκεντρώσει ελάχιστες ψήφους, µόνο 327 από το σύνολο των

599
Ο Στρατήγης έλαβε 12.700 ψήφους ενώ ο Μεταξάς 7.959 βλ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 42.
600
΄΄Ο χθεσινός θρίαµβος του κ. Στρατήγη υποψηφίου του Λαϊκού κόµµατος εις Πειραιά. Πως
διεξήχθη η εκλογή εις τα διάφορα τµήµατα. Οι κ.κ. Σοφούλης και Ιασονίδης απεδοκιµάσθησαν εις την
Κοκκινιάν΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 29 Φεβρουαρίου 1932, αριθµ. 3532, σ. 1 και ΄΄Πως εψήφισαν οι
Πειραιώται. Η ανταρσία των προσφύγων κατά της Λέσχης. ∆ια πρώτην φοράν δεν υπήκουσαν εις τον
κ. Βενιζέλον. Αι λαϊκαί εκδηλώσεις υπέρ του κ. Στρατήγη΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 29 Φεβρουαρίου 1932,
αριθµ. 2221, σ. 5.
601
΄΄Τα αποτελέσµατα των εκλογών κατά τµήµατα΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 29 Φεβρουαρίου 1932, αριθµ.
2221, σ. 1-6.
602
΄΄Επί της εκλογής΄΄ και ΄΄Η χθεσινή δηµαρχιακή εκλογή του Πειραιώς. Πως διεξήχθη η ψηφοφορία
εις τα διάφορα εκλογικά τµήµατα. Εν µεγίστη πλειοψηφία οι Πειραιείς εψήφισαν Στρατήγην. Το
αποτέλεσµα εκρίθη εκ της ψήφου της Νέας Κοκκινιάς. ∆ήµαρχος εξελέγη ο κ. Α. Μιαούλης δια της
προσφυγικής ψήφου΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 11 Απριλίου 1932, αριθµ. 3573, σ. 1.
603
΄΄Η εκλογή του Πειραιώς και η πολιτική σηµασία της΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 9 Απριλίου
1932, αριθµ. 3587, σ. 1, ΄΄Τον κατάλληλον ∆ήµαρχον και την καλυτέραν Κυβέρνησιν΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Κυριακή 10 Απριλίου 1932, αριθµ. 3588, σ. 1 και Γεώργιος Βλάχος, ΄΄Μετά τα φώσφορα…΄΄, Η
Καθηµερινή, Τετάρτη 13 Απριλίου 1932, αριθµ. 3575, σ. 1.
 169

36.298.604 Αξιοσηµείωτη επίσης ήταν η υπερψήφιση στην Κοκκινιά του εκπροσώπου

του Κ.Κ.Ε., Ε. Μανωλέα, που φανέρωσε την αύξηση της επιρροής του κόµµατος
στον προσφυγικό συνοικισµό.605

604
Στο δεύτερο γύρο ο Μιαούλης συγκέντρωσε 19.838 ψήφους έναντι 14.893 του Στρατήγη βλ.
΄΄∆ήµαρχος Πειραιώς εξελέγη χθες ο Ναύαρχος Αθανάσιος Μιαούλης υπερτερήσας τον Λαϊκόν
υποψήφιον Σωτήριον Στρατήγην κατά 4.945 ψήφους. Τα τελικά επίσηµα αποτελέσµατα΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, ∆ευτέρα 11 Απριλίου 1932, αριθµ. 3589, σ. 1.
605
΄΄Ο Σ. Μανωλέας στην Κοκκινιά αποθεώθηκε κυριολεκτικά΄΄, Ριζοσπάστης, ∆ευτέρα 11 Απριλίου
1932, αριθµ. 222, σ. 2. Ο Μανωλέας ήταν ηγετικό στέλεχος του Κ.Κ.Ε., βλ. Α. Ελεφάντης, ό.π., σ. 285
– 288.
 170

4) Το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του 1930 και ο αντίκτυπός του στις

σχέσεις των προσφύγων και του κόµµατος των Φιλελευθέρων

Το ελληνοτουρκικό σύµφωνο φιλίας που υπογράφτηκε τον Ιούνιο του 1930

ρύθµισε και το ζήτηµα των προσφυγικών αποζηµιώσεων µεταξύ των δύο κρατών. Τα
δύο κράτη κατέληξαν στην αναθεώρηση του άρθρου 14 της Συνθήκης της Λωζάννης
που όριζε ότι κάθε ανταλλάξιµος δικαιούταν να λάβει στη χώρα όπου εγκαθίσταται
περιουσία ίσης αξίας ή ποιότητας µε αυτήν που είχε πριν την ανταλλαγή.606 Με τη
νέα ρύθµιση του ελληνοτουρκικού συµφώνου προβλέπονταν ότι οι πρόσφυγες θα
αποζηµιώνονταν µε βάση το ποσό της µουσουλµανικής περιουσίας που
εγκαταλείφθηκε στην Ελλάδα και επιπλέον τα δύο κράτη προχώρησαν και στο
συµψηφισµό των εκατέρωθεν οικονοµικών τους απαιτήσεων.607
Η αντίδραση των προσφύγων εναντίον του Συµφώνου άρχισε κατά τη διάρκεια
των διαπραγµατεύσεων για την υπογραφή του, τον Φεβρουάριο του 1930. Οι τρεις
µεγάλες προσφυγικές οργανώσεις, η Π.Ο.Α.∆.Α., η Παµβουρλιωτική ένωση και η
Ένωση Ελλήνων Υπηκόων, προχώρησαν στη σύγκληση γενικής προσφυγικής
συνέλευσης στο θέατρο «Ολύµπια» των Αθηνών στις 23 Φεβρουαρίου 1930. Κατά τη
διάρκεια της συγκέντρωσης το λόγο πήραν ο Νικόλαος Κυριακίδης, πρόεδρος της
Π.Ο.Α.∆.Α, ο Νικόλαος Μανούσης, πρώην βουλευτής και µέλος της Π.Ο.Α.∆.Α και
ο Αντώνιος Αθηνογένης, πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων υπηκόων. Όλοι τους
καταφέρθηκαν εναντίον της υπογραφής του Συµφώνου, που σύµφωνα µε τις
εκτιµήσεις τους παραβίαζε τη Συνθήκη της Λωζάννης και το διεθνές δίκαιο. Από
τους πρόσφυγες βουλευτές παραβρέθηκαν στη συνέλευση ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, ο
Στυλιανός Χούρσογλου, ο ∆ηµήτριος Μαρσέλλος και ο Συµεών Συµεώνογλου. Η
συνέλευση εξέδωσε ψήφισµα που δηµοσιεύτηκε στον Τύπο και επιδόθηκε στην
κυβέρνηση, στον πρόεδρο της ∆ηµοκρατίας και τους αρχηγούς των κοµµάτων. Η
συµµετοχή του προσφυγικού κόσµου στη συγκέντρωση των «Ολυµπίων» ήταν
µεγάλη, η Καθηµερινή ανέφερε ότι συγκεντρώθηκαν περίπου 3.000 πρόσφυγες, ενώ
το Ελεύθερο Βήµα υπολόγισε τους συγκεντρωµένους σε 1.500 περίπου.608

606
Ε. Πελαγίδης, ό.π., σ. 144.
607
Για το ελληνοτουρκικό σύµφωνο φιλίας βλ. Ι. Αναστασιάδου, Ο Βενιζέλος και το ελληνοτουρκικό
Σύµφωνο φιλίας του 1930, Αθήνα 1982 και Κ. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900 –
1945, εκδ. Εστία, Αθήνα 1992, σ. 222 – 225.
608
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η χθεσινή ογκώδης συνέλευσις των δικαιούχων προσφύγων. Ολόκληρον το
εγκριθέν ψήφισµα΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 24 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1505, σ. 4 και ΄΄Εν µέσω
αποδοκιµασιών εναντίον της Κυβερνήσεως συνεκροτήθη χθες την πρωίαν η προσφυγική
συγκέντρωσις΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 24 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 2875, σ. 1. Βλ. επίσης
΄΄Προσφυγική Στήλη. Γενική η εξέγερσις κατά των ελληνοτουρκικών συµφωνιών. Η συγκροτούµενη
συνέλευσις διαµαρτυρίας΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 21 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1502, σ. 4,
΄΄Προσφυγική Στήλη. ∆ριµύτατη προκήρυξις των συνεργαζοµένων οργανώσεων. Η αυριανή
συγκέντρωσις των «Ολυµπίων»΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 22 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1503, σ. 4 και
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η σηµερινή συνέλευσις των «Ολυµπίων». Νυκτερινόν διάγγελµα της
Επιτροπής΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1504, σ. 4, ΄΄Η χθεσινή συγκέντρωσις
των προσφύγων προς διαµαρτυρίαν δια τας ελληνοτουρκικάς συµφωνίας. Αι εκτεθείσαι απόψεις των
ενδιαφεροµένων. Και απρεπείς υπερβολαί. Μια επιστολή αποδοκιµάζουσα ωρισµένας εκδηλώσεις΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 24 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 2830, σ. 5, ΄΄Η επιβλητική παµπροσφυγική
συγκέντρωσις της παρελθούσης Κυριακής εις τα «Ολύµπια» εκήτυξεν εαυτήν εις ωργανωµένον λαϊκόν
σώµα, αποφασισµένον ν’ αγωνισθή µέχρι τέλους υπέρ των περιουσιακών ζητηµάτων. Πλήρη πρακτικά
 171

Θετικό, σύµφωνα µε τον Προσφυγικό Κόσµο, ήταν ότι ο Βενιζέλος δέχτηκε να

συναντηθεί µε την δεκαπενταµελή επιτροπή της συγκέντρωσης στο Υπουργείο
Εξωτερικών, παρόλο που δεν προέκυψε τίποτα σηµαντικό από αυτή τη συνάντηση.609
Η εφηµερίδα συµφώνησε απόλυτα µε το ψήφισµα της συγκέντρωσης και υποστήριξε
την άποψη ότι ο προσφυγικός κόσµος έπρεπε να προσφύγει στην Κοινωνία των
Εθνών και να καταγγείλει τη Συµφωνία. Παρότρυνε την επιτροπή της συγκέντρωσης
να συνεχίσει τον αγώνα εναντίον της Συµφωνίας, τονίζοντας ότι ο προσφυγικός
πληθυσµός συµφωνούσε απόλυτα µε τις κινήσεις της.610
Το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας υπογράφτηκε στην Άγκυρα στις 11 Ιουνίου
1930. Πριν την επικύρωσή του από τη Βουλή οι πρόσφυγες βουλευτές και
γερουσιαστές συνήλθαν σε σύσκεψη για να καθορίσουν τη στάση τους. Στη σύσκεψη
αυτή προτάθηκε να καταψηφιστεί το Σύµφωνο, εκτός και αν παράλληλα µε τη
συζήτηση για την επικύρωση του η κυβέρνηση κατέθετε και µια σειρά µέτρων για τη
λύση ζωτικών προσφυγικών ζητηµάτων. Μια ακόµη πρόταση µε την οποία
συµφώνησε η πλειοψηφία των προσφύγων βουλευτών ήταν να συνταχθεί µια δήλωση
που να τονίζει την πολιτική σηµασία του ελληνοτουρκικού Συµφώνου για την
εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, αλλά παράλληλα να διατυπώνει ορισµένες
επιφυλάξεις για το οικονοµικό µέρος του και ιδιαίτερα τη ρύθµιση των περιουσιακών
ζητηµάτων. Οι πολιτικοί αντιπρόσωποι των προσφύγων δεν κατέλεξαν σε αποφάσεις,
συµφώνησαν µόνο πριν από τη συζήτηση στη Βουλή να πραγµατοποιήσουν µια
συνάντηση µε τον Βενιζέλο για να του εκθέσουν τις απόψεις τους.611
Στη συζήτηση που πραγµατοποιήθηκε στη Βουλή ο Βενιζέλος χαρακτήρισε το
Σύµφωνο ως µια ιδιαίτερα σηµαντική διπλωµατική πράξη που έβαζε τέλος σε
µακροχρόνιες εκκρεµότητες και άνοιγε το δρόµο για την ανάπτυξη των σχέσεων
ανάµεσα στα δύο κράτη. Όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί αναγνώρισαν ότι το κράτος µε
βάση το Σύµφωνο δεν είχε καµία υποχρέωση να αποζηµιώσει τους πρόσφυγες µε τη
συνολική αξία της περιουσίας που είχαν εγκαταλείψει και αυτό ήταν ιδιαίτερα
σηµαντικό, γιατί άφησε να εννοηθεί ότι σε περίπτωση πολιτικής αλλαγής καµία
κυβέρνηση δεν θα ικανοποιούσε τα αιτήµατα των προσφύγων για καταβολή ολικής
αποζηµίωσης.612 Ο Βενιζέλος µάλιστα επέµεινε ότι σε περίπτωση που η
αντιπολίτευση αναγνώριζε ότι οι πρόσφυγες δικαιούνταν αποζηµίωση ανάλογη µε τις
περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει θα παραιτούνταν η κυβέρνηση και θα προκήρυσσε
εκλογές.613

των αγορεύσεων των ρητόρων. Ολόκληρον το εγκριθέν παρά της συγκεντρώσεως ψήφισµα΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2 Μαρτίου 1930, αριθµ. 142, σ. 1.
609
΄΄Ο αγών υπάρξεως µόλις ήρχισε. Θα συνεχισθή µέχρι της νίκης΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή
2 Μαρτίου 1930, αριθµ. 142, σ. 1.
610
΄΄∆ιατί πρέπει να προσφύγωµεν προς την Κοινωνίαν των Εθνών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή
16 Μαρτίου 1930, αριθµ. 144, σ. 2 και ΄΄Ποία η ακολουθητέα τακτική µετά την σύναψιν συµφωνίας΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9 Μαρτίου 1930, αριθµ. 143, σ. 1.
611
΄΄Η χθεσινή σύσκεψις των προσφύγων βουλευτών. Προ πάσης αποφάσεως θα επικοινωνήσουν µε
τον κ. Πρωθυπουργόν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 15 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2937, σ. 8 και ΄΄Οι
πρόσφυγες βουλευταί και γερουσιασταί δεν κατέληξαν εις οριστικάς αποφάσεις περί της στάσεως των.
Θα ψηφίσουν πιθανώς την συµφωνίαν µε επιφυλάξεις τινάς΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 19 Ιουνίου
1930, αριθµ. 2941, σ. 6.
612
΄΄Η ελληνοτουρκική και οι αρχηγοί΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 17 Ιουνίου 1930, αριθµ. 1615, σ. 1, Γ.
Βούρος, ΄΄Αι συνέπειαι της ελληνοτουρκικής συµφωνίας. Πόσον επιβαρύνεται ο προϋπολογισµός. Αι
αξιώσεις των προσφύγων και οι υποσχέσεις της Κυβερνήσεως. Το δηµιουργηθέν εσωτερικόν και
οικονοµικόν πρόβληµα΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 16 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2983, σ. 1 και ΄΄Το
µάθηµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 17 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2939, σ. 1.
613
Γ. Βλάχος, ΄΄Ζητείται ο δεύτερος΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 17 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2984, σ. 1.
 172

Το Κ.Κ.Ε. τάχθηκε εναντίον του Συµφώνου και το χαρακτήρισε ως µια κίνηση

της Αγγλίας και της Γαλλίας να αποσπάσουν από τη σοβιετική επιρροή την Τουρκία,
δωροδοκώντας την µε τις περιουσίες των προσφύγων. Ανήγαγε τη συµφωνία στο
πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής των χωρών της δύσης, η οποία στρέφονταν κατά
της Σοβιετικής Ένωσης και έτσι ενώ συµφωνούσε µε την Κυβέρνηση ότι δεν έπρεπε
να προχωρήσει στη διεκδίκηση των αποζηµιώσεων από «τις εργαζόµενες µάζες της
Τουρκίας», διαφωνούσε µε την υπογραφή του Συµφώνου, γιατί θεωρούσε ότι
εξυπηρετούσε τα συµφέροντα των «ιµπεριαλιστικών κρατών».614 Στις προσφυγικές
συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας που οργανώθηκαν στη συνέχεια το Κ.Κ.Ε. δεν τάχθηκε
αλληλέγγυο, γιατί διοργανώθηκαν από τα προσφυγικά σωµατεία, τα οποία θεωρούσε
ότι ήταν όργανα των βενιζελικών, για αυτό και κάλεσε τους πρόσφυγες να «κατέβουν
στην πάλη κάτω από τη σηµαία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος και ας τη συνεχίσουν
για τις διεκδικήσεις τους µαζί µε την εργατιά και τη φτωχή αγροτιά της Ελλάδος».615
∆ιαπιστώνοντας τη δυσαρέσκεια των προσφύγων προς την πολιτική του Βενιζέλου
προσπάθησε να τους προσεγγίσει προβάλλοντας το πρόγραµµά του που περιλάµβανε
την απόδοση στο ακέραιο των αποζηµιώσεων και τη διαγραφή όλων των
προσφυγικών χρεών.616
Κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή που πραγµατοποιήθηκε στις 24
Ιουνίου δεν έλειψαν οι αντεγκλήσεις και τα φραστικά επεισόδια. ∆ριµύτατη κριτική
άσκησε ο ανεξάρτητος πρόσφυγας βουλευτής Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, ενώ ο
Στυλιανός Χούρσογλου παρατήρησε ότι η υπογραφή του Συµφώνου δεν αναιρούσε
την υποχρέωση του κράτους να αποζηµιώσει τους προσφυγικούς πληθυσµούς,
υποχρέωση που προέκυπτε από την παγκόσµια νοµολογία για τους πληγέντες από
πολεµικές καταστροφές. Παρά τα φραστικά επεισόδια που σηµειώθηκαν, κυρίως
ανάµεσα στον Βενιζέλο και τον Τσιγδέµογλου, - που απεκάλεσαν ο ένας τον άλλο
προσφυγοκάπηλο -, οι πλειοψηφία των προσφύγων βουλευτών ψήφισε υπέρ της
επικύρωσης του Συµφώνου, εξαίρεση αποτέλεσε ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, που
καταψήφισε το Σύµφωνο.617 Οι αρχηγοί των κοµµάτων, εκτός του Παπαναστασίου,

614
΄΄Η ελληνοτουρκική συµφωνία΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο 14 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6536, σ. 1. Βλ.
επίσης ΄΄Η προσφυγιά πρέπει να τραβήξη µπρος!΄΄, Ριζοσπάστης, Τετάρτη 25 Ιουνίου 1930, αριθµ.
6540, σ. 1 και Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τόµ. 3ος, σ. 199 – 200.
615
΄΄Το αυριανό «συλλαλητήριο»΄΄, Ριζοσπάστης, Σάββατο 21 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6542, σ. 1. Βλ.
επίσης ΄΄Φτωχή προσφυγιά στο ποδάρι!΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 22 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6543, σ. 1.
616
΄΄Οι προσφυγικές αποζηµιώσεις΄΄, Ριζοσπάστης, Κυριακή 15 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6537, σ. 1,
΄΄Εργαζόµενοι πρόσφυγες! Να πως σας κάνει αγνώριστους ο Βενιζέλος. Μόνο το Κοµµουνιστικό
Κόµµα είναι στο πλευρό σας΄΄, Ριζοσπάστης, Πέµπτη 19 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6540, σ. 1 και ΄΄Η
«ολοκλήρωση» της αποκαταστάσεως΄΄, Ριζοσπάστης, Παρασκευή 20 Ιουνίου 1930, αριθµ. 6541, σ. 1.
617
΄΄Εν µέσω αντεγκλήσεων και θορύβου ήρχισε χθες εις την Βουλήν η συζήτησις επί της
ελληνοτουρκικής συµφωνίας. Αι αγορεύσεις και αι δηλώσεις των προσφύγων βουλευτών. Ζωηρόταται
αντεγκλήσεις µεταξύ του κ. Τσιγδέµογλου και του κ. Πρωθυπουργού. «Κηρύσσετε τον εµφύλιον
πόλεµον! Είσθε προσφυγοκάπηλοι!». Προσωπικά επεισόδια µεταξύ βουλευτών. Οι πρόσφυγες κατά
µεγίστην πλειοψηφίαν θα ψηφίσουν την Συµφωνίαν΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 25 Ιουνίου 1930,
αριθµ. 2992, σ. 1 και ΄΄Η ελληνοτουρκική οικονοµική συµφωνία υπερψιφίσθη δια µεγίστης
πλειοψηφίας παρά των Βουλών. Οι πρόσφυγες βουλευταί την εψήφισαν πλήν ενός΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 29 Ιουνίου 1930, αριθµ. 159, σ. 4. Για την εντύπωση που προκάλεσε η θετική ψήφος
των προσφύγων βουλευτών υπέρ της επικύρωσης του Συµφώνου βλ. Θ. Φλώρος, ΄΄Η Βουλή των
ανδρεικέλλων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29 Ιουνίου 1930, αριθµ. 159, σ. 1. Στην συζήτηση της
επικύρωσης του Συµφώνου από το σώµα της Γερουσίας το Σύµφωνο καταψήφισε ο γερουσιαστής
Πέλλης Νεόκοσµος Γρηγοριάδης, ο οποίος εξαιτίας της στάσης του διαγράφηκε από το κόµµα των
Φιλελευθέρων, βλ. ΄΄Απεφασίσθη η σύγκλησις παµπροσφυγικού συνεδρίου. Ο γερουσιαστής κ.
Γρηγοριάδης διεγράφη εκ του κόµµατος. Η απάντησις του κ. Καφαντάρη εις τας δηλώσεις του κ.
Βενιζέλου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 29 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2951, σ. 8.
 173

καταψήφισαν την επικύρωση της συµφωνίας, την οποία και χαρακτήρισαν ως τη

χειρότερη των συµφωνιών που είχε υπογράψει η Ελλάδα µε την Τουρκία.618
Ο Προσφυγικός Κόσµος εξέφρασε την αγανάκτηση των προσφύγων για την
υπογραφή του Συµφώνου και την απογοήτευσή του που τη συµφωνία αυτή
διαπραγµατεύτηκε και υπέγραψε ο Βενιζέλος. Χαρακτήρισε το Σύµφωνο
«αριστοκρατικώς σκηνοθετηθείσα ληστεία» και ανέλυσε τις συνέπειες του για τους
πρόσφυγες και τη χώρα. Η πικρία των άρθρων για τη διάψευση των προσδοκιών των
προσφύγων ήταν χαρακτηριστική, τα σχόλια του για τον Βενιζέλο εξέφρασαν την
οριστική πολιτική ρήξη της πλειοψηφίας του προσφυγικού κόσµου, σύµφωνα µε την
προσφυγική εφηµερίδα, από το κόµµα των Φιλελευθέρων. Χαρακτηριστικό ήταν το
παρακάτω απόσπασµα:
«Το κατάκοιτον, το µατωµένο, το πληγιασµένο κορµί του τέως αλύτρωτου
Ελληνισµού µη έχον πλέον τίποτε άλλο να προσφέρη γδέρνεται
ολοζώντανο· το ζωντανό ψοφήµι σκυλεύεται από το τοµάρι του, από τα
τελευταία του περιουσιακά στοιχεία. Και από ποίον; Από τον παλαιόν του
δυνάστην, τον σφαγέα του, τον εκµυζητήν;… Αλλά από ποίον; Από τον
ίδιον πάντοτε βεβαίως, τέως δυνάστην, αλλά όχι µόνον, διότι µόνος δεν ήτο
δυνατόν να τα καταφέρη, αλλά εν αγαστή συνεργασία µε κάποιον άλλον…
Ποίον… Τον εκπρόσωπον εκείνης την οποίαν ελατρεύοµεν ως ό,τι
τιµιώτερον, ιερώτερον και προσφιλέστερον και εις τον βωµόν της οποίας
εθύσαµεν ό,τι είχοµεν και δεν είχοµεν… Απίστευτον αλλ’ αληθές…
Κρύβοµεν το πρόσωπό µας από ντροπή… Ο Έλλην Πρωθυπουργός δεν
µπορεί, δυστυχώς, να προβάλη κανένα άλλοθι».619
Οι προσφυγικές οργανώσεις, µετά την υπογραφή του, αντέδρασαν αρχικά µε
προκηρύξεις διαµαρτυρίας, οι οποίες τόνισαν ότι το Σύµφωνο επιβάρυνε οικονοµικά
την Ελλάδα και καταπατούσε τα δικαιώµατα των προσφύγων.620 Προετοίµασαν
παράλληλα και συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας σε όλες τις πόλεις της χώρας, όπου
υπήρχαν πρόσφυγες. Υπήρξε απόλυτη οµοφωνία στις θέσεις των προσφυγικών
οργανώσεων Αθήνας – Θεσσαλονίκης και αυτό προκύπτει από τα τηλεγραφήµατα
που έστειλε στις προσφυγικές οργανώσεις της Αθήνας η Ανώτατη Εκτελεστική
Επιτροπή Προσφυγικού Αγώνος, που είχε σχηµατιστεί για να συντονίσει τις κινήσεις
διαµαρτυρίας των προσφύγων Θεσσαλονίκης.621 Ως εκπρόσωπος της Επιτροπής
618
΄΄Εξηκολούθησε χθες εις την Βουλήν θορυβώδης η συζήτησις δια την ελληνοτουρκικήν
συµφωνίαν. Ο κ. Καφαντάρης την κατέκρινε ως αδικούσαν την Ελλάδα και δηµιουργούσα σοβαρόν
εσωτερικόν ζήτηµα. Νέα αλλεπάλληλα επεισόδια και αντεγκλήσεις. Η απάντησις του κ.
Πρωθυπουργού΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 26 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2993, σ. 1 και ΄΄Υψηλότερος
τόνος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 25 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2947, σ. 1.
619
΄΄Η ηµέρα της ψηφίσεως της επαίσχυντου συµφωνίας θα διανοίξη δια την Ελλάδα την περίοδον
εθνικών δοκιµασιών και συµφορών. Ποίας λείας προσφέροµεν εις τον προαιώνιον του ελληνισµού
εχθρόν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Ιουνίου 1930, αριθµ. 157, σ. 1.
620
Α.Υ.Ε., φάκ. 1930 Β/28, επιστολή Ανώτατης Επιτροπής Προσφύγων προς τους αρχηγούς των
κοµµάτων, τον ελληνικό Τύπο και τους γηγενείς, 20 Νοεµβρίου 1930. Βλ επίσης και ΄΄Προσφυγική
Στήλη. Συνεχίζεται η προσφυγική εξέγερσις δια το ζήτηµα της ελληνοτουρκικής. Η συγκρότησις
παµπροσφυγικού συλλαλητηρίου΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 17 Ιουνίου 1930, αριθµ. 1615, σ. 4. και
΄΄Εντονότατη διαµαρτυρία των προσφυγικών οργανώσεων προς την Βουλήν και τους αρχηγούς των
κοµµάτων. Θεωρούν άκυρον την ελληνοτουρκικήν συµφωνίαν. Έκκλησις προς αντίδρασιν κατά της
πολιτικής της Κυβερνήσεως΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 7 Νοεµβρίου 1930, αριθµ. 3125, σ. 5.
621
΄΄Προσφυγική Στήλη. Αι προσφυγικαί οργανώσεις εν αναµονή των αποφάσεων των βουλευτών. Αι
διαµαρτυρίαι των προσφύγων Θεσσαλονίκης΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 18 Ιουνίου 1930, αριθµ. 1616, σ. 4,
΄΄Οι πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης κατά της Συµφωνίας΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 26 Ιουνίου 1930,
αριθµ. 2993, σ. 4, ΄΄Και οι πρόσφυγες Θεσσαλονίκης συγκροτούν σήµερον επιβλητικήν συγκέντρωσιν.
Ανακοινωθέν της Αν. Επιτροπής των προσφύγων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 22 Ιουνίου 1930,
αριθµ. 158, σ. 4 και ΄΄Η ογκώδης παµπροσφυγική συγκέντρωσις της παρελθούσης Κυριακής εις τον
 174

Θεσσαλονίκης είχε σταλεί στην Αθήνα ο πρώην βουλευτής Μιχαήλ Κύρκος622 µε

σκοπό να συγχρονιστούν οι κινήσεις διαµαρτυρίας στις δύο πόλεις.623
Στις 22 Ιουνίου 1930 οργανώθηκε η µεγάλη συγκέντρωση διαµαρτυρίας στην
Αθήνα στο θέατρο «Τριανόν». Την ίδια ηµέρα πραγµατοποιήθηκαν συγκεντρώσεις
στη Θεσσαλονίκη και στο Βόλο.624 Στη συγκέντρωση της Αθήνας στην αρχή το λόγο
έλαβε ο πρώην Υπουργός Μιχαήλ Κύρκος, ο οποίος ανέπτυξε τις προσδοκίες των
προσφύγων από την κυβέρνηση Βενιζέλου και τους λόγους για τους οποίους οι
πρόσφυγες τον ψήφισαν µαζικά στις εκλογές του 1928. Αναλύοντας την
ελληνοτουρκική συµφωνία την χαρακτήρισε καταστρεπτική για τα προσφυγικά
συµφέροντα και για ολόκληρο το έθνος, γιατί θα καθιστούσε την Ελλάδα πιο φτωχή
και την Τουρκία πιο πλούσια. Υπογράµµισε ότι τα κίνητρα των προσφύγων δεν ήταν
υλικά, όπως τα χαρακτήρισε ο Βενιζέλος επιτιθέµενος εναντίον της Επιτροπή αγώνα
των προσφύγων, αλλά κινούνταν στο πλαίσιο του δικαίου για την προάσπιση των
συµφερόντων των προσφύγων και της χώρας γενικότερα. Καταλήγοντας κατέκρινε
τον Βενιζέλο για την υπογραφή του Συµφώνου και τόνισε ότι η κυβέρνηση είχε
καθήκον να προσφύγει εκ νέου στον ελληνικό λαό για να ζητήσει την εµπιστοσύνη
του µε τη διοργάνωση εκλογών.625
Στη συνέχεια το λόγο πήρε ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, ο οποίος ανέπτυξε
λεπτοµερειακά την ελληνοτουρκική συµφωνία και κατέληξε χαρακτηρίζοντάς την ως
έγκληµα κατά ολόκληρου του έθνους. Κατηγόρησε και αυτός τον Βενιζέλο,
αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι δεν ήταν δυνατόν ο προσφυγικός κόσµος «να
αφήση τον µη έχοντα σώας τας φρένας κ. Πρωθυπουργόν να κυβερνά ακόµη την
Ελλάδα». Χαρακτήρισε επιπλέον άκυρη τη σύµβαση, γιατί έγινε µονοµερώς και
αναφερόµενος στα αντίποινα που ενδεχοµένως θα είχε η Ελλάδα από τη µη παραδοχή
της, υπογράµµισε ότι η χώρα θα µπορούσε να προβεί σε κατασχέσεις των περιουσιών
των µουσουλµάνων της ∆υτικής Θράκης. Τελειώνοντας την οµιλία του τόνισε ότι η
κυβέρνηση δεν είχε πλέον την εµπιστοσύνη των 200.000 ψηφοφόρων προσφύγων και
γι’ αυτό έπρεπε να παραιτηθεί. Ανέφερε επίσης ότι:
«∆εν είµεθα αυτόκλητοι υπερασπισταί των προσφύγων, αλλά προερχόµεθα
από αυτάς τας προσφυγικάς τάξεις και δεν αναγνωρίζω ουδεµίαν ιδιότητα
εις τον κ. Πρωθυπουργόν. Ας τολµήση να κάµη εκλογάς. Οι πρόσφυγες
σήµερον άλλαξαν. Τα παθήµατα τους έγιναν µαθήµατα. Εάν ο προσφυγικός

Λευκόν Πύργον Θεσσαλονίκης. ∆ιατί οι πρόσφυγες εξεγείρονται κατά της συµφωνίας΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 3 Αυγούστου 1930, αριθµ. 164, σ. 4.
622
Στην περιοδεία που πραγµατοποίησε ο Βενιζέλος στη Μακεδονία τον Μάιο του 1930 αναφέρθηκε
επικριτικά στην πολιτική που ασκούσε ο Κύρκος. Συγκεκριµένα στην οµιλία που πραγµατοποίησε στη
∆ράµα στις 9 Μαΐου απεκάλεσε τον Κύρκο «δηµαγωγό του χειρίστου είδους», επειδή παρότρυνε τους
πρόσφυγες να µην πληρώνουν τα χρέη τους προς το ελληνικό δηµόσιο, γιατί φορολογούνταν, βλ. Μ.
Ρόδας, ΄΄Παρά τη ραγδαίαν βροχήν η ∆ράµα εδέχθη ενθουσιωδώς τον έλληνα Πρωθυπουργόν. Αι
δηλώσεις του προς τον λαόν. Η απάντησις του εις τους δηµοκόπους και τους εκµεταλλευτάς των
προσφύγων. «Ζητούν να ρίψουν εις ελληνοµαχίας». Αποδοκιµασία του κ. Κύρκου΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 10 Μαΐου 1930, αριθµ. 2902, σ. 6.
623
΄΄Προσφυγική Στήλη. Οι κινήσεις δια την αυριανήν συγκέντρωσιν. Ανακοινωθέντα και
προκηρύξεις της εκτελεστικής επιτροπής΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 21 Ιουνίου 1930, αριθµ. 1619, σ. 4.
624
Στην Θεσσαλονίκη η συγκέντρωση πραγµατοποιήθηκε στο θέατρο Χαριλάου στην οποία µίλησαν ο
διευθυντής της Προσφυγικής Τραπέζης και εκπρόσωπος του Προοδευτικού κόµµατος, βλ.΄΄Αι
συγκεντρώσεις προσφυγικών οµάδων προς διαµαρτυρίαν κατά της ελληνοτουρκικής. Αι αγορεύσεις
και το ψήφισµα δεκτά άνευ ενθουσιασµού. Εις Θεσσαλονίκην απέσχε επιδεικτικώς ο προσφυγικός
κόσµος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 23 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2945, σ. 6.
625
Ο Κύρκος όταν ήταν Υπουργός Προνοίας το 1926 είχε συµφωνήσει απόλυτα µε την Κυβέρνηση να
µη δοθεί δεύτερη δόση αποζηµίωσης στους πρόσφυγες, βλ. Ι. Αναστασιάδου, «Ο Βενιζέλος και το
Ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του 1930», Θ. Βερέµης – Ο. ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα
γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 325.
 175

κόσµος ηκολούθει το σωτήριον κήρυγµα της αποχής κατά τας

γερουσιαστικάς εκλογάς, δεν θα εσφαγιαζόµεθα σήµερον. Ο κ.
Πρωθυπουργός µας λέγει, ότι θα αποκαταστήση τους πρόσφυγας και θα
τους στεγάση. Αλλά µετά από πόσα χρόνια; Ηµείς ζητούµεν
ολοκληρωτικήν αποζηµίωσιν. Και δι’ αυτό ο κ. Πρωθυπουργός θέλει να
εξεγείρη τους γηγενείς εναντίον µας!».626
Επόµενος οµιλητής της συγκέντρωσης ήταν ο Αντώνιος Αθηνογένης. Η οµιλία
του κινήθηκε στο ίδιο πνεύµα µε τις οµιλίες των προηγουµένων. Ο Αθηνογένης
χαρακτήρισε µη σοβαρά τα επιχειρήµατα της κυβέρνησης, ότι δηλαδή το κράτος
βρέθηκε σε αδιέξοδο λόγω των πολυετών συνεννοήσεων µε την Τουρκία και ότι η
εκκρεµότητα της µη υπογραφής της Σύµβασης θα οδηγούσε σε νέα πολεµική
περιπέτεια µε την Τουρκία. Ανέφερε το παράδειγµα άλλων κρατών, όπως της
Ρουµανίας και της Ουγγαρίας που κατέφυγαν στην Κοινωνία των Εθνών για να
λύσουν τις διαφορές τους και τόνισε ότι µόνο η Ελλάδα του Βενιζέλου παρέδωσε τις
περιουσίες των προσφύγων «ως βορά εις τους Τούρκους». Τόνισε ότι τα υπόλοιπα
κράτη που είχαν υπογράψει τη Σύµβαση της Ανταλλαγής ανέλαβαν την υποχρέωση
να δώσουν την αξία των περιουσιών των ανταλλαξίµων, η οποία προστατευόταν και
από τις Συνθήκες για τις µειονότητες. Τελείωσε την οµιλία του µε το ίδιο
συµπέρασµα ότι οι πρόσφυγες είχαν άρει την εµπιστοσύνη τους προς το πρόσωπο του
Βενιζέλου και βρίσκονταν ήδη σε ένα αδιέξοδο από τη στιγµή που δεν µπορούσαν να
καταφύγουν στην Κοινωνία των Εθνών, η οποία δεν δεχόταν οµάδες προσφύγων, για
να διεκδικήσουν τα δικαιώµατά τους. Πιο σκληρός στις εκφράσεις του ήταν ο
επόµενος οµιλητής Μικές Μαραβέλλιας, που επιτέθηκε µε τόνο υβριστικό εναντίον
του Βενιζέλου, αναφέροντας ότι οι πρόσφυγες «πρέπει να τον οδηγήσουν εις το
Γουδί».627
Η συγκέντρωση κατέληξε στην έκδοση ψηφίσµατος διαµαρτυρίας που επιδόθηκε
στον Πρόεδρο της ∆ηµοκρατίας, στους προέδρους των νοµοθετικών σωµάτων και
στον πρόεδρο του Συµβουλίου Επικρατείας. Το ψήφισµα ανέφερε ότι ο προσφυγικός
κόσµος είχε άρει την εµπιστοσύνη του προς την κυβέρνηση και ζητούσε την
παραίτησή της, ενώ επίσης αποδοκίµαζε και τους πρόσφυγες βουλευτές για τη
µικρόψυχη στάση τους. Αξιούσε την καταψήφιση των Συµφωνιών από τους
πρόσφυγες βουλευτές και γερουσιαστές και την αποσκίρτησή τους από το κόµµα των
Φιλελευθέρων, διαφορετικά θα έπαυαν οι πρόσφυγες να τους θεωρούν
αντιπροσώπους τους. Στο τέλος της συγκέντρωσης οι επικεφαλής της επιχείρησαν να
κάνουν διαδήλωση διαµαρτυρίας στους παρακείµενους δρόµους, όµως οι
αστυνοµικές δυνάµεις που παραβρίσκονταν εµπόδισαν τη διαδήλωση µε αποτέλεσµα
να προκληθούν συµπλοκές και να τραυµατιστούν ορισµένοι διαδηλωτές.628
Ο φιλοκυβερνητικός Τύπος προσπάθησε να µειώσει τη σηµασία των
προσφυγικών συγκεντρώσεων διαµαρτυρίας τονίζοντας ότι οι πλειοψηφία του
προσφυγικού κόσµου συµφωνούσε µε την πολιτική που ασκούσε ο Βενιζέλος. Για να
ενισχύσει τις απόψεις δηµοσίευσε τηλεγραφήµατα προσφυγικών οργανώσεων που
αποδοκίµαζαν τις συγκεντρώσεις και παράλληλα υποβάθµισε τον αριθµό των
προσφύγων που συµµετείχαν σε αυτές ή χαρακτήρισε τους συµµετέχοντες ως

626
΄΄Η χθεσινή συγκέντρωσις των προσφύγων. Εγένετο δεκτόν ψήφισµα αποδοκιµασίας της
Κυβερνήσεως. Σφαγιάζονται τα συµφέροντα των προσφύγων. Και επεισόδειον΄΄, Η Καθηµερινή,
∆ευτέρα 23 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2990, σ. 5.
627
Η Καθηµερινή, ό.π., σ 5.
628
Βλ. Η Καθηµερινή, ό.π., σ. 5 και ΄΄Προσφυγική Στήλη. Η χθεσινή προσφυγική συγκέντρωσις.
Βιαιότατοι λόγοι εναντίον της Κυβερνήσεως. Το εγκριθέν ψήφισµα. Συµπλοκή µετ’ αστυνοµικών΄΄, Η
Πρωία, ∆ευτέρα 23 Ιουνίου 1930, αριθµ. 1621, σ. 4.
 176

βασιλόφρονες και κοµµουνιστές. Τους δε υποκινητές αυτών των συγκεντρώσεων

τους αποδοκίµασε, χαρακτηρίζοντάς τους δηµοκόπους, που προσπαθούσαν να
παρασύρουν τους πρόσφυγες χάριν προσωπικών φιλοδοξιών.629
Ένα χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο του 1931, κατά τη διάρκεια της επίσηµης
επίσκεψης του Τούρκου πρωθυπουργού Ισµέτ πασά στην Αθήνα, όλες οι
προσφυγικές οργανώσεις της πόλης θέλησαν να µετάσχουν στις εκδηλώσεις
υποδοχής που διοργάνωσε η κυβέρνηση, γεγονός που αποδείκνυε ότι οι πρόσφυγες
είχαν πλέον αποδεχτεί το Σύµφωνο και δεν έκαναν προσπάθειες για αναθεώρησή
του.630 Εξαίρεση αποτέλεσε µόνο η Παµβουρλιωτική ένωση η οποία απεύθυνε και
µια επιστολή προς τον Τούρκο πρωθυπουργό µε την οποία διακήρυξε ότι το σύνολο
του προσφυγικού κόσµου στην Ελλάδα αποδοκίµασε τις ελληνοτουρκικές συµφωνίες
της Άγκυρας και κατέκρινε την πολιτική του Βενιζέλου, ο οποίος προχώρησε στην
υπογραφή τους παραβλέποντας τις αντιλήψεις των προσφύγων που ήταν και οι
κυριότεροι πολιτικοί υποστηρικτές του.631
Συµπερασµατικά το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του 1930 προκάλεσε
µεγάλη δυσαρέσκεια στην πλειοψηφία των προσφύγων, γιατί διέψευσε τις
προσδοκίες τους προς το πρόσωπο του Βενιζέλου για την παροχή των αποζηµιώσεων.
Αποτέλεσε το σηµαντικότερο σταθµό για τη στροφή των προσφύγων προς άλλες
πολιτικές κατευθύνσεις και συνετέλεσε σηµαντικά στην εκλογική ήττα του Βενιζέλου
το 1932. Τα πρόσωπα που οργάνωσαν τις µεγάλες προσφυγικές συγκεντρώσεις
διαµαρτυρίας τα αµέσως επόµενα χρόνια στράφηκαν προς το Λαϊκό κόµµα και
ζήτησαν την ψήφο των προσφύγων στηριζόµενα στον αγώνα που έκαναν το
καλοκαίρι του 1930. Οι πρόσφυγες βουλευτές τήρησαν απόλυτη προσήλωση στις
απαιτήσεις του κόµµατος των Φιλελευθέρων και δυσαρέστησαν τον προσφυγικό
κόσµο για τη µετριοπαθή στάση τους. Το σηµαντικότερο όµως ήταν το αίσθηµα της
απογοήτευσης που αισθάνθηκαν οι πρόσφυγες, γιατί είχαν διαψευστεί από το
πρόσωπο που θεωρούσαν τον πιο κατάλληλο για την πραγµατοποίηση της οριστικής
τους αποκατάστασης.

629
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος αποδοκιµάζει την δηµαγωγικήν κίνησιν ωρισµένων προσφύγων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 24 Ιουνίου 1930, αριθµ. 2946, σ. 6.
630
΄΄Η υποδοχή των τούρκων επισήµων. Αθρόα η συµµετοχή των προσφυγικών οργανώσεων. Και η
Ένωσις αιχµαλώτων θα εκδηλώση την συµπάθειάν της΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 2 Οκτωβρίου
1931, αριθµ. 3402, σ. 6 και ΄΄Η χθεσινή ηµέρα των Τούρκων επισήµων. Εις την Ελευσίνα, η συναυλία
και η εσπερινή δεξίωσις. Αι εκδηλώσεις των προσφύγων και των Αρµενίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη
6 Οκτωβρίου 1931, αριθµ. 3406, σ. 5.
631
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος προς τον Τούρκον Πρωθυπουργόν Ισµέτ πασά. Αποκρούει τας
ελληνοτουρκικάς συµφωνίας. Η απεπµόλησις των περιουσιακών των δικαιωµάτων΄΄, Η Καθηµερινή,
∆ευτέρα 28 Σεπτεµβρίου 1931, αριθµ. 3432, σ. 5.
 177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΤΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

1) Οι πολιτικές εξελίξεις από τον Μάιο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933
και η στάση του προσφυγικού κόσµου

Στις 21 Μαΐου 1932 η κυβέρνηση του Βενιζέλου υπέβαλε την παραίτησή της
ύστερα από τα προβλήµατα που προέκυψαν στην οικονοµία της χώρας, εξαιτίας της
παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης του 1929, τις επιθέσεις της αντιπολίτευσης για την
οικονοµική πολιτική του Βενιζέλου και εξαιτίας της λήξης της θητείας της
Γερουσίας.632 Πριν την παραίτηση της κυβέρνησης ο Βενιζέλος προχώρησε σε
αναθεώρηση του Συντάγµατος µε σκοπό να παραταθεί η θητεία της Γερουσίας και να
συµπέσουν οι γερουσιαστικές εκλογές µε τις βουλευτικές, που επρόκειτο να
διεξαχθούν τον Σεπτέµβριο του 1932.633 Στην παρατυπία αυτή ο Βενιζέλος
οδηγήθηκε από το φόβο της εκλογικής ήττας που διαγραφόταν από τη µείωση της
δύναµης των Φιλελευθέρων στις αναπληρωµατικές εκλογές. Ο ίδιος φόβος τον
οδήγησε και στην επαναφορά του αναλογικού εκλογικού συστήµατος, που ψηφίστηκε
από τη Βουλή τον Μάιο του 1932 και θα ίσχυε µόνο για τις εκλογές του 1932.634
Μετά την ψήφιση της αναλογικής ο Βενιζέλος ανήγγειλε ότι σκόπευε να καταθέσει
νοµοσχέδιο «περί διώξεως του τύπου», γεγονός που προκάλεσε την έντονη
διαµαρτυρία της αντιπολίτευσης και υπήρξε η αφορµή για την παραίτηση της
κυβέρνησης.
Ακολούθησαν διαπραγµατεύσεις µεταξύ των κοµµάτων για το σχηµατισµό νέας
κυβέρνησης. Στις 26 Μαΐου ορκίστηκε Κυβέρνηση του Αγροτοεργατικού κόµµατος,
που είχε την κοινοβουλευτική υποστήριξη των Φιλελευθέρων µε πρωθυπουργό τον
Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Στο µικρό διάστηµα της παραµονής της στην εξουσία η
κυβέρνηση Παπαναστασίου εξήγγειλε µια σειρά µέτρων υπέρ των φτωχότερων
τάξεων που προκάλεσαν ανησυχίες στους Φιλελεύθερους και τους οδήγησαν να
παρέχουν µεν ψήφο εµπιστοσύνη στην κυβέρνηση, αλλά µε επιφυλάξεις ως προς τα
µέτρα που θα ελάµβανε η κυβέρνηση. Ο Παπαναστασίου δεν θεώρησε ως επαρκή την
ψήφο εµπιστοσύνης των Φιλελευθέρων και υπέβαλε την παραίτησή του.

632
Για τις αιτίες της παραίτησης της κυβέρνησης Βενιζέλου βλ. ΄΄Η ιστορία είνε δραµατική, αλλά το
τέλος δεν είνε άδοξον διότι δεν πρόκειται περί τέλους΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 22 Μαΐου 1932,
αριθµ. 3628, σ. 1. Για τις δηλώσεις του Βενιζέλου στη Βουλή που αιτιολογούσαν την παραίτησή του
βλ. ΄΄Η χθεσινή συνεδρίασις της Βουλής. Ο Πρωθυπουργός κ. Βενιζέλος αναγγέλλων την παραίτησιν
της Κυβερνήσεως υπέδειξε τους εκ της δηµαγωγίας κινδύνους δια το κοινωνικόν καθεστώς και την
ανάγκην της µεταρρυθµίσεως του Συντάγµατος. Αι υποδείξεις δια την διάδοχον Κυβέρνησιν΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 22 Μαΐου 1932, αριθµ. 3628, σ. 1-3.
633
Για την πρόταση αναθεώρησης του Συντάγµατος του 1927 βλ. Ν. Κ. Αλιβιζάτος, «Ο Ελευθέριος
Βενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός της χώρας», Γ. Θ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηιωσήφ
(επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992,
σ. 37.
634
Για τις κυριώτερες διατάξεις του εκλογικού συστήµατος που καθορίστηκε µε το νόµο 5493 της 21ης
Μαΐου 1932 βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος,
Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 25ης Σεπτεµβρίου 1932, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1933, σ.
2-16. Για τον καθορισµό των βουλευτικών εδρών και τον καταρτισµό των συνδυασµών των κοµµάτων
βλ. ΄΄Ο καθορισµός των βουλευτικών εδρών κατά περιφέρειας αναλογικής εκλογής. Αι λεπτοµέρειαι
του νέου εκλογικού νόµου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 28 Μαΐου 1932, αριθµ. 3634, σ. 4 και
΄΄Ερµηνευτική εγκύκλιος δια τας εκλογάς. Πως θα γίνη η ανακήρυξις των υποψηφίων. Ο καταρτισµός
των συνδυασµών των κοµµάτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 21 Αυγούστου 1932, αριθµ. 3717, σ. 3.
 178

Στις 5 Ιουνίου ορκίστηκε νέα κυβέρνηση µε πρωθυπουργό τον Ελευθέριο

Βενιζέλο µε σκοπό να διενεργήσει τις εκλογές του Σεπτεµβρίου µια και η βουλευτική
περίοδος έληγε στις 19 Αυγούστου. Στο διάστηµα που ακολούθησε µέχρι τις εκλογές
ο Βενιζέλος για να συγκρατήσει τους ψηφοφόρους του πρόβαλε τον κίνδυνο του
εµφυλίου πολέµου και της στρατιωτικής επέµβασης, στην περίπτωση που τις εκλογές
κέρδιζε το Λαϊκό κόµµα, βασιζόµενος στο επιχείρηµα ότι ο αρχηγός δεν είχε
αναγνωρίσει ακόµη το δηµοκρατικό πολίτευµα. Απείλησε µάλιστα ότι ενδεχόµενη
νίκη των Λαϊκών θα έδινε το δικαίωµα στον στρατό να επέµβει για την υπεράσπιση
του καθεστώτος. Οι δηλώσεις του Βενιζέλου οδήγησαν τους αρχηγούς της
αντιπολίτευσης να εκδώσουν ένα κοινό ανακοινωθέν µε το οποίο διαβεβαίωσαν τον
ελληνικό λαό ότι κανένα από τα κόµµατα της αντιπολίτευσης δεν απέβλεπε στην
ανατροπή της δηµοκρατίας.635 Ο Τσαλδάρης ζήτησε από τον Πρόεδρο της
∆ηµοκρατίας Αλέξανδρο Ζαΐµη να παύσει την κυβέρνηση και να διορίσει
υπηρεσιακή. Ο Ζαΐµης αρνήθηκε και ζήτησε από τον Τσαλδάρη να αναγνωρίσει
ανεπιφύλακτα το δηµοκρατικό πολίτευµα, για να αποτρέψει τον Βενιζέλο από το να
κινδυνολογεί. Ο Τσαλδάρης όµως δεν προέβη σε ανάλογες δηλώσεις για να µην χάσει
ψηφοφόρους στις επικείµενες εκλογές,636 ενώ ο Βενιζέλος συνεχίζοντας την ίδια
τακτική παραδέχτηκε σε προεκλογική του οµιλία την ύπαρξη «Στρατιωτικού
Συνδέσµου», που σκόπευε να επέµβει σε περίπτωση νίκης των Λαϊκών.637
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου και τα δύο µεγάλα κόµµατα, το
Φιλελεύθερο και το Λαϊκό, προσπάθησαν να πείσουν τους πρόσφυγες να τα
υποστηρίξουν µε την ψήφο τους. Ο Βενιζέλος στην περιοδεία του στην κεντρική και
δυτική Μακεδονία τόνισε στις οµιλίες του τα µέτρα που έλαβε η Κυβέρνησή του για
την ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκατάστασης.638 Υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες
µαζί µε τους γηγενείς έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσπάθειά του για την
αναδηµιουργία του ελληνικού κράτους. Η παρουσία του Βενιζέλου αναπόφευκτα
θύµισε στους πρόσφυγες της Μακεδονίας το ρόλο του στην πολιτική των ετών 1919-
1920. Ο προσφυγικός κόσµος, στην πλειοψηφία του, είχε αποδώσει στον Βενιζέλο
τον χαρακτηρισµό του ελευθερωτή και αξιοσηµείωτο ήταν ότι ακόµα και το 1932
οµάδα προσφύγων του απεύθυνε ευχές για επιστροφή στα πάτρια εδάφη. Ο ίδιος
διέψευσε όλες αυτές τις προσδοκίες διευκρινίζοντας ότι δεν είχε σκοπό να
πραγµατοποιήσει άλλο πόλεµο µε την Τουρκία.639 Το κύριο επιχείρηµα του
635
΄΄Οι δηµοκρατικοί αρχηγοί φρονούν ότι δια του διαγγέλµατος το οποίον συνυπέγραψαν
προσέφεραν υπηρεσίαν εις την ∆ηµοκρατίαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 31 Αυγούστου 1932, αριθµ.
3727, σ. 4.
636
Τη στάση αυτή του Τσαλδάρη εκµεταλλεύτηκε προεκλογικά κατά κόρον ο βενιζελικός Τύπος βλ.
΄΄Η µούσα του κ. Τσαλδάρη και αι προς την χώραν υπηρεσίαι του΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 26
Ιουλίου 1932, αριθµ. 3692, σ. 1, ΄΄Το λαµπρότερον παράδειγµα προσπαθείας προς εσωτερικήν
ανόρθωσιν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 28 Αυγούστου 1932, αριθµ. 3724, σ. 1 και ΄΄Το δίληµµα
διαγράφεται αποφασιστικά, και τίθεται αµείλικτα ενώπιον των Λαϊκών: Ή πλήρης αναγνώρισις της
∆ηµοκρατίας ή πολιτική συντριβή του Λαϊκού κόµµατος!΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 7 Σεπτεµβρίου
1932, αριθµ. 3734, σ. 1.
637
΄΄Η προσφώνησις του Μεράρχου Κοζάνης στρατηγού κ. Εδιπίδη προς τον Πρόεδρον της
Κυβερνήσεως εις την Φλώριναν. Οι αξιωµατικοί δεν θα επιτρέψουν ανατροπήν της ∆ηµοκρατίας. Ο κ.
Βενιζέλος περί του καθήκοντος του Στρατού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 31 Αυγούστου 1932, αριθµ.
3727, σ. 1 και Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 317-319.
638
Για τον αριθµό των προσφυγικών οικογενειών και το βαθµό αποκατάστασης της στις αρχές της
δεκαετίας του ’30 βλ. την αναλυτική έκθεση του Νοµάρχη Φλώρινας, Β. Μπάλκου, Αρχείο Σουλιώτη,
φάκ. 2/II, 4, έγγραφο 113α, έκθεση του Μπάλκου προς το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως,
Φλώρινα 16 Ιουνίου 1931.
639
Για την περιοδεία του Βενιζέλου στη Μακεδονία βλ. ΄΄Το λαµπρότερον παράδειγµα προσπαθείας
προς εσωτερικήν ανόρθωσιν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 28 Αυγούστου 1932, αριθµ. 3724, σ. 1, ΄΄Ο
λαός της ∆υτικής Μακεδονίας υποδέχεται µε έξαλλον ενθουσιασµόν τον κ. Βενιζέλον ως τον
 179

Βενιζέλου στις περιοδείες στις πόλεις της Μακεδονίας ήταν ο κίνδυνος της
κατάλυσης του πολιτεύµατος στην περίπτωση της νίκης του Λαϊκού κόµµατος, µε
αυτό προσπάθησε να συσπειρώσει τους οπαδούς του, χωρίς να κάνει διαχωρισµούς
ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς.640
Από την άλλη πλευρά ο Τσαλδάρης στην οµιλία που πραγµατοποίησε στη
Θεσσαλονίκη προσπάθησε να ανασκευάσει τις κατηγορίες του Βενιζέλου για τις
προθέσεις των Λαϊκών σχετικά µε το πολίτευµα και καταφέρθηκε εναντίον της
πολιτικής που άσκησε ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της τετραετούς διακυβέρνησής
του. ∆εν ανέπτυξε το πρόγραµµά του για το προσφυγικό ζήτηµα και δεν έκανε ειδική
αναφορά στους πρόσφυγες της πόλης, γιατί στην περιοχή το κόµµα του δεν είχε
προσεταιριστεί σηµαντικά πολιτικά πρόσωπα από το χώρο των προσφύγων.641
Η προεκλογική προσπάθεια προσεταιρισµού της ψήφου των προσφύγων από το
Λαϊκό κόµµα επικεντρώθηκε κυρίως στην περιοχή των Αθηνών, όπου υπήρχαν
ερείσµατα και πρόσωπα προσφυγικής καταγωγής που είχαν προσχωρήσει στους
συνδυασµούς του, όπως ο Π. Μπεκές και ο Κ. Ρόκκος που ήταν υποψήφιοι στο
συνδυασµό Αθηνών. Στην Αθήνα στις 16 Σεπτεµβρίου το Λαϊκό κόµµα
πραγµατοποίησε την πρώτη προεκλογική πολιτική συγκέντρωση που απευθυνόταν
αποκλειστικά στο προσφυγικό στοιχείο. Στο θέατρο «Τριανόν» ο Τσαλδάρης µίλησε
στους αντιπροσώπους των προσφυγικών οργανώσεων της Αθήνας και επέκρινε το
πρόγραµµά που ακολούθησε ο Βενιζέλος στο προσφυγικό ζήτηµα. Αναφέρθηκε
κυρίως στις συνέπειες του ελληνοτουρκικού Συµφώνου φιλίας, τονίζοντας ότι,
παρόλο που ήταν απόλυτα σύµφωνος µε την πολιτική της συµφιλίωσης και της
συνεννόησης µε την Τουρκία, διαφωνούσε µε το χειρισµό του ζητήµατος των
ανταλλαξίµων, που δεν είχε ρυθµιστεί µε τον καλύτερο τρόπο. Αναφέρθηκε επίσης
και στο ζήτηµα της στέγασης των προσφυγικών πληθυσµών, χαρακτηρίζοντάς την
απόλυτα πληµµελή. Κυρίως όµως κατέκρινε την πολιτική εκµετάλλευση του
προσφυγικού κόσµου από το κόµµα των Φιλελευθέρων. Όσον αφορούσε στο
καθεστωτικό υπογράµµισε ότι το κόµµα του στην περίπτωση που θα ερχόταν στην
εξουσία δεν θα έθετε ζήτηµα ανατροπής της δηµοκρατίας, επειδή γνώριζε ότι η
πλειοψηφία των προσφύγων είχε δηµοκρατικές πεποιθήσεις και δεν ήταν στις
προθέσεις του να έρθει αντιµέτωπο µε τις επιθυµίες µιας µεγάλης µερίδας του
ελληνικού λαού, όπως ήταν οι πρόσφυγες. Υπογράµµισε ότι δεν παρείχε στους

ελευθερωτήν και ως τον αναδηµιουργόν και αναµορφωτήν της χώρας. Συγκινητικαί εκδηλώσεις του
λαού εις ολόκληρον την διαδροµήν. Οι λόγοι του εις την Φλώριναν, το Σόροβιτς και την Κοζάνην΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 31 Αυγούστου 1932, αριθµ. 3727, σ. 4, ΄΄Εις το πέρασµά του Βενιζέλου
ανεγεννήθησαν παλαιοί ενθουσιασµοί΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 1 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3728,
σ. 1, ΄΄Ο κ. Βενιζέλος εσυνέχισε το ταξείδιον του υπό τας εκδηλώσεις του Ενθουσιασµού του λαού εις
την Κατερίνην οµιλών προείπε τα κακά τα οποία θα επεφύλασσεν η µη επικράτησις των
Φιλελεύθερων. Η Λάρισα υπεδέχθη εν συνεγερµώ τον κ. Πρωθυπουργόν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 1
Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3728, σ. 4.
640
΄΄Ο κ. Βενιζέλος το υπεσχέθη και η υπόσχεσις θα εκτελεσθή΄΄ και Ελ. Κοτσαρίδας, ΄΄Από την
περιοδείαν του κ. Πρωθυπουργού. Η Βόρειος Ελλάς εδέχθη τον Βενιζέλον µε αληθηνήν φρενίτιδα
ενθουσιασµού΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 2 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3729, σ. 1-2. Σύµφωνα µε
τον Μαυρογορδάτο η διαφύλαξη της συνοχής και η κινητοποίηση των δυνάµεων µιας παράταξης
απαιτούσε τη συστηµατική παρελθοντολογία και τη µεθοδευµένη αναζωπύρωση των πολιτικών παθών
του ∆ιχασµού και ο Βενιζέλος χρησιµοποίησε επανειληµµένα τη µέθοδο αυτή το 1932, βλ. Γ.
Μαυρογορδάτος, «Οι διαστάσεις του κοµµατικού φαινοµένου στην Ελλάδα:Παραδείγµατα από το
Μεσοπόλεµο», Γ. ∆. Κοντογιώργης (επιµ.), Κοινωνικές και πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, Ελληνική
Εταιρία Πολιτικής Επιστήµης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1977, σ. 162.
641
΄΄Ο λόγος του κ. Τσαλδάρη προς τον λαόν της Θεσσαλονίκης. ∆ριµύτατον κατηγορητήριον κατά
της σηµερινής Κυβερνήσεως. Σαφής δήλωσις δια το πολιτειακόν. Με ποίαν πολιτικήν ωδηγήθη η
Ελλάς εις την χρεωκοπίαν και την αθλιότητα΄΄ και ΄΄Το εγκλητήριον του κ. Τσαλδάρη΄΄, Η Πρωία,
∆ευτέρα 25 Ιουλίου 1932, αριθµ. 2357, σ. 1-3.
 180

πρόσφυγες υποσχέσεις που δεν είχε σκοπό να τις πραγµατοποιήσει και προ πάντων
τόνισε ότι δεν ζητούσε τις ψήφους τους, αλλά απλώς ζητούσε να σκεφτούν και να
κρίνουν τα δύο κόµµατα κατά συνείδηση.642
Ήταν θετικό για το Λαϊκό κόµµα ότι για πρώτη φορά από το 1922 επεδίωξε και
πραγµατοποίησε µια συγκέντρωση που απευθυνόταν αποκλειστικά στο προσφυγικό
στοιχείο. ∆εν ήταν βέβαια τυχαία η χρονική επιλογή, οι πρόσφυγες δυσαρεστηµένοι
από το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο και από τη διάψευση των προσδοκιών τους για
πλήρη ικανοποίηση όλων των προσφυγικών αιτηµάτων και για ολοκλήρωση της
προσφυγικής αποκατάστασης αναζητούσαν στις εκλογές του 1932 άλλες πολιτικές
διεξόδους. Ο Τσαλδάρης αντιλαµβανόµενος τη δυσαρέσκεια των προσφύγων και
γνωρίζοντας τις δηµοκρατικές απόψεις τους αναλώθηκε σε µια αρνητική κριτική της
πολιτικής της κυβέρνησης Βενιζέλου. Το αρνητικό στοιχείο της συγκέντρωσης ήταν
ότι δεν αναλύθηκε το πρόγραµµα του Λαϊκού κόµµατος για το προσφυγικό ζήτηµα
ούτε προτάθηκαν λύσεις για τα προσφυγικά προβλήµατα. Προφανώς οι Λαϊκοί
θεωρούσαν ότι ένα αριθµός προσφύγων για να εκδηλώσει τη δυσαρέσκειά του προς
τους Φιλελευθέρους θα µπορούσε να στραφεί προς τους Λαϊκούς και αυτό
προσπάθησε να δείξει µε την οµιλία του ο Τσαλδάρης, ότι δεν θα έθιγε το
καθεστωτικό, γιατί οι πρόσφυγες ήταν δηµοκράτες και ούτε θα ασκούσε πολιτική
διώξεως των προσφύγων, όπως ισχυρίζονταν οι Φιλελεύθεροι. Περά από τα δύο αυτά
σηµεία η οµιλία του δεν προσέφερε κάτι καινούργιο για τους πρόσφυγες.
Αντίστοιχες προεκλογικές συγκεντρώσεις διοργανώθηκαν και από το κόµµα των
Φιλελευθέρων. Στις 18 Σεπτεµβρίου ο Βενιζέλος έκανε περιοδεία στους
προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας. Αρχικά µίλησε στο Βύρωνα, στην
Καισαριανή και τη Νέα Ελβετία και στη συνέχεια στη Νέα Ιωνία και στη Νέα
Φιλαδέλφεια, ενώ στις 23 Σεπτεµβρίου περιόδευσε στους προσφυγικούς
συνοικισµούς του Πειραιά, στη Νέα Καλλίπολη, στη ∆ραπετσώνα, στα Ταµπούρια
και τέλος στην Κοκκινιά. Στις οµιλίες του απάντησε στις κατηγορίες που του
απηύθυνε ο Τσαλδάρης, τονίζοντας ότι το Λαϊκό κόµµα ήταν υπεύθυνο για την
µικρασιατική καταστροφή και αυτό διαχώρισε τους πρόσφυγες µε τους γηγενείς µε
την πρότασή του για ξεχωριστούς προσφυγικούς εκλογικούς καταλόγους.
Χαρακτήρισε το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας ως τη µόνη ρεαλιστική πολιτική
και ζήτησε από τους πρόσφυγες να ψηφίσουν το Φιλελεύθερο κόµµα, γιατί στην
περίπτωση που επικρατούσαν οι Λαϊκοί θα κατέλυαν το πολίτευµα και θα
επικρατούσε εµφύλιος σπαραγµός που θύµατά του θα ήταν και οι πρόσφυγες.
Κατέκρινε τα υπόλοιπα δηµοκρατικά κόµµατα για το κοινό ανακοινωθέν που
υπέγραψαν µαζί µε τον Τσαλδάρη και απέτρεψε τους πρόσφυγες από το να τα
υποστηρίξουν. Οι συγκεντρώσεις στους συνοικισµούς είχαν παλµό και µεγάλη
συµµετοχή, γεγονός που έδειχνε ότι η µεγάλη πλειοψηφία του προσφυγικού κόσµου
παρέµεινε προσηλωµένη στο Φιλελεύθερο κόµµα.643

642
΄΄Το προσφυγικόν στοιχείον΄΄, ΄΄Το χάσµα γηγενών και προσφύγων εγεφυρώθη από χθες. Η
νυκτερινή επιβλητική προσφυγική συγκέντρωσις εις το «Τριανόν». Ο προσφυγικός κόσµος διαδηλοί
την εµπιστοσύνην του προς το Λαϊκό κόµµα΄΄ και ΄΄Ολόκληρος ο λόγος του αρχηγού του Λαϊκού
κόµµατος κατά την χθεσινήν προσφυγικήν συγκέντρωσιν εις το «Τριανόν». Πώς οι Φιλελεύθεροι
εξεµεταλλεύθησαν το προσφυγικόν στοιχείον και εν τέλει το εγκατέλειψαν εις την τύχην του΄΄, Η
Πρωία, Σάββατο 17 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 2410, σ. 1-4. Επίσης βλ. ΄΄Ο κ. Τσαλδάρης ενώπιον
συγκεντρώσεως των φίλων του και άλλων γηγενών εκθέτει το προσφυγικόν του πρόγραµµα΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 17 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3744, σ. 3 και ΄΄Ο λόγος του κ. Τσαλδάρη
κατά την χθεσινήν συγκέντρωσιν εις το «Τριανόν». Η πολιτική του Λαϊκού κόµµατος έναντι του
προσφυγικού κόσµου΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 17 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3688, σ. 1-4.
643
΄΄Σύσσωµος ο προσφυγικός κόσµος των προαστείων υπεδέχθη χθες εν ενθουσιώδει συνεγρµώ τον
πρόεδρον της Κυβερνήσεως. «∆ώστε µου, είπεν ο Βενιζέλος, την πλειοψηφίαν δια να φρουρήσω την
 181

Παράλληλα συγκεντρώσεις πραγµατοποίησαν στους προσφυγικούς συνοικισµούς

και οι πρόσφυγες υποψήφιοι του Φιλελεύθερου κόµµατος, οι οποίοι ανέλυσαν τις
κυβερνητικές προσπάθειες για τη βελτίωση της θέσης των προσφύγων. Οι πρόσφυγες
υποψήφιοι επέµειναν ιδιαίτερα στο έργο που είχε συντελεστεί και υπογράµµισαν ότι
µόνο το Φιλελεύθερο κόµµα ενδιαφερόταν πραγµατικά για την ολοκλήρωση της
προσφυγικής αποκατάστασης. Ανέπτυξαν επίσης το πρόγραµµα των Φιλελευθέρων
για τη νέα τετραετία και έθιξαν και αυτοί τους κινδύνους που θα αντιµετώπιζε το
πολίτευµα σε περίπτωση νίκης των Λαϊκών. Τα επιχειρήµατα τους δεν διέφεραν από
αυτά που χρησιµοποιούσε ο ίδιος ο Βενιζέλος. Ο κίνδυνος για την ανατροπή του
πολιτεύµατος χρησιµοποιήθηκε συχνά και µάλιστα ως κύρια επιδίωξη του Λαϊκού
κόµµατος µε στόχο τους δηµοκρατικούς πρόσφυγες και δεν έλειψαν και οι αναφορές,
όπως σε όλες τις προεκλογικές περιόδους, για το ρόλο που διαδραµάτισε το Λαϊκό
κόµµα στη µικρασιατική καταστροφή. Από τις περιγραφές που δίνει το Ελεύθερο
Βήµα για τις συγκεντρώσεις αυτές φαίνεται ότι πλήθος προσφύγων τις
παρακολουθούσε και εκδήλωνε κατά τη διάρκειά τους την προτίµησή του προς το
κόµµα των Φιλελευθέρων. Ωστόσο οι πρόσφυγες υποψήφιοι δεν προσπάθησαν να
δώσουν εξηγήσεις ή να δικαιολογήσουν τις παραλείψεις της κυβέρνησης στο
προσφυγικό ζήτηµα και συχνά παρουσίασαν την εικόνα ότι η κυβέρνηση Βενιζέλου
είχε πράξει ό,τι ήταν δυνατόν για να ολοκληρωθεί η προσφυγική αποκατάσταση. Το
σηµείο στο οποίο επέµεναν ήταν οι δεσµοί που παραδοσιακά είχε το κόµµα µε το
προσφυγικό στοιχείο και η υπεύθυνη και στοργική πολιτική, που µόνο αυτό
µπορούσε να εφαρµόσει για τα προσφυγικά ζητήµατα.644
Ωστόσο φανερό ήταν ότι οι Φιλελεύθεροι ανησυχούσαν για τις προσφυγικές
ψήφους. Ενδεικτικό ήταν ότι την Κυριακή των εκλογών ο Βενιζέλος επέλεξε να
περιοδεύσει στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας, τους οποίους δεν είχε
επισκεφτεί στην προηγούµενη περιοδεία του.645 Το Ελεύθερο Βήµα για πρώτη φορά
σε διάρκεια προεκλογικής περιόδου υιοθέτησε την τακτική της Καθηµερινής που
συνήθιζε να δηµοσιεύει επιστολές προσφύγων ή γηγενών αναγνωστών της που
απευθύνονταν προς τους πρόσφυγες και τους καλούσαν να υποστηρίξουν µια
συγκεκριµένη πολιτική παράταξη, εκθέτοντας και τους λόγους γι’ αυτό. Παρόµοια
και το Ελεύθερο Βήµα δηµοσίευσε στις 24 Σεπτεµβρίου την επιστολή ενός γηγενή,
ενυπόγραφη, µε την οποία καλούσε τον προσφυγικό κόσµο να µην παρασυρθεί από
τα υπόλοιπα δηµοκρατικά κόµµατα και να ψηφίσει σύσσωµο και αδιαίρετο το κόµµα
των Φιλελευθέρων. Παρόµοια έκκληση έκανε και ο Νικόλαος Πλαστήρας, την οποία

∆ηµοκρατίαν, να διαλύσω το Λαϊκόν κόµµα και να εξασφαλίσω την ησυχίαν και το µέλλον της
Ελλάδος». Η Κυβέρνησις έλαβεν όλα τα µέτρα ώστε η Ελλάς να αντιµετωπίση την κρίσιν. Αι χθεσιναί
ενθουσιώδεις συγκεντρώσεις των προσφυγικών µαζών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 19 Σεπτεµβρίου
1932, αριθµ. 3746, σ. 4 και ΄΄Ο προσφυγικός κόσµος Πειραιώς έξαλλος από ενθουσιασµόν υπεδέχθη
χθες εις τους συνοικισµούς του τον κ. Πρωθυπουργόν. Ο κ. Βενιζέλος ωµίλησεν εις την Νέαν
Κοκκινιάν επί του έργου της προσφυγικής αποκαταστάσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 24
Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3751, σ. 6.
644
΄΄Η χθεσινή πολιτική συγκέντρωσις των Φιλελευθέρων εις Αµπελοκήπους. Αι εκδηλώσεις του
προσφυγικού κόσµου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 5 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3732, σ. 3, ΄΄Ο
προσφυγικός κόσµος παραµένει αφωσιωµένος παρά το πλευρόν του κ. Βενιζέλου. Η χθεσινή υποδοχή
των υποψηφίων εις Νέα Σφαγεία΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 11 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3738, σ. 4
και ΄΄Η προτελευταία προεκλογική ηµέρα. Ογκούται το ρεύµα υπέρ των Φιλελεύθέρων. Αι χθεσιναί
περιοδείαι των υποψηφίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 23 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3750, σ. 3.
645
΄΄Ο κ. Βενιζέλος εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Αι συγκινητικαί εκδηλώσεις του
προσφυγικού κόσµου. Η περιοδεία των άλλων Φιλελευθέρων υποψηφίων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή
25 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3752, σ. 4.
 182

επίσης δηµοσίευσε το Ελεύθερο Βήµα.646 Και η Καθηµερινή την Κυριακή των

εκλογών δηµοσίευσε το γράµµα ενός πρόσφυγα που κατέκρινε την πολιτική των
Φιλελευθέρων και ζητούσε από τους πρόσφυγες να καταψηφίσουν τον Βενιζέλο.647
Από την πλευρά των προσφυγικών οργανώσεων µόνο η Ανώτατη Επιτροπή
προσφύγων τάχθηκε µε το µέρος του Λαϊκού κόµµατος. Στις 23 Σεπτεµβρίου
δηµοσίευσε στον αντιβενιζελικό Τύπο ένα διάγγελµα που καλούσε τους πρόσφυγες
να υποστηρίξουν στις εκλογές το Λαϊκό κόµµα. Στο διάγγελµα αυτό υποστήριξε ότι
το κόµµα των Φιλελευθέρων, που την ύπαρξή του στην εξουσία την όφειλε µόνο στο
προσφυγικό στοιχείο, εκµεταλλεύτηκε τη δυστυχία των προσφύγων και δαπάνησε
από τον κρατικό προϋπολογισµό 30 δισεκατοµµύρια δραχµές από τα οποία µόνο τα
10 διατέθηκαν για την αποκατάσταση, ενώ τα υπόλοιπα κατασπαταλήθηκαν, µε
αποτέλεσµα 300.000 αστοί πρόσφυγες να µείνουν άστεγοι και 500.000 αγρότες να
εγκατασταθούν πληµµελώς. Κατέκρινε επίσης την Κυβέρνηση για την καταπάτηση
της µουσουλµανικής περιουσίας και για τη µείωση του τόκου των οµολογιών, ενώ
παράλληλα χαρακτήρισε το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο ως µια πράξη που στρεφόταν
εναντίον των συµφερόντων του προσφυγικού κόσµου. Κάλεσε τους πρόσφυγες να
υποστηρίξουν τους Λαϊκούς, γιατί ήταν το µόνο κόµµα που µπορούσε να τιµωρήσει
τους καταχραστές των προσφυγικών χρηµάτων και να ολοκληρώσει την προσφυγική
αποκατάσταση. ∆ιαβεβαίωσε ότι ύστερα από την προσφυγική συγκέντρωση που είχε
πραγµατοποιήσει ο Τσαλδάρης είχε λυθεί κάθε παρεξήγηση που χώρισε τους
πρόσφυγες από το Λαϊκό κόµµα και είχε εκτεθεί η προσφυγική πολιτική του
κόµµατος µε «λόγια ειλικρινά και πατριωτικά».648
Ο Προσφυγικός Κόσµος στις εκλογές του 1932 υποστήριξε το κόµµα του
Καφαντάρη. Ήδη από τις 7 Αυγούστου 1932 η προσφυγική εφηµερίδα άρχισε να
προσανατολίζεται προς το Προοδευτικό κόµµα, ασκώντας όλο το προηγούµενο
διάστηµα επικριτική πολιτική στα µέτρα που έλαβε η κυβέρνηση του Βενιζέλου.649
∆ηµοσίευε άρθρα του Μιχαήλ Κύρκου, υποψηφίου του Προοδευτικού κόµµατος στη
Θεσσαλονίκη, και του Αντώνιου Αθηνογένη, προέδρου του Σωµατείου των Ελλήνων
Υπηκόων, τα οποία κατέκριναν την πολιτική του Βενιζέλου στα προσφυγικά
ζητήµατα και καλούσαν τους πρόσφυγες να τον καταψηφίσουν, τιµωρώντας τον µε
τον τρόπο αυτό για τα µέτρα που θέσπισε.650 Παράλληλα κατήγγειλε τις προεκλογικές

646
΄΄Γράµµα στους πρόσφυγας από ένα γηγενή πολίτη΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 24 Σεπτεµβρίου
1932, αριθµ. 3751, σ. 1-2 και ΄΄Ο κ. Πλαστήρας προς τους πρόσφυγας. Ουδείς θα γίνη λιποτάκτης του
αγώνος της δηµοκρατικής ιδεολογίας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 24 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3751,
σ. 6.
647
΄΄«Καταψηφίσατε τους Φιλελευθέρους». Πρέπει να ψηφίσουν το Λαϊκό. Πως διεχειρίσθη ο
βενιζελισµός τα χρήµατα της προσφυγικής αποκατάστασης. Αποκαλύψεις ενός πρόσφυγος΄΄, Η
Καθηµερινή, Κυριακή 25 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3676, σ. 3-4.
648
΄΄Έντονον διάγγελµα της «Ανώτατης Επιτροπής Προσφύγων» προς τας προσφυγικάς οργανώσεις.
Να ψηφισθή το Λαϊκόν΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 23 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3674, σ. 3. Άλλες
µικρότερες προσφυγικές οργανώσεις της Αθήνας, τοπικής εµβέλειας, που τάχθηκαν υπέρ του Λαϊκού
κόµµατος ήταν η ανεξάρτητη Πολιτική Προσφυγική Οργάνωση «Η Αναγέννησις» της Καισαριανής
και του Πολυγώνου και η Εθνική Οργάνωσις των συνοικισµών Νέων Σφαγείων και η Αδελφότητα
Αγωνιστών Πόντου βλ. ΄΄Προσχωρήσεις προσφυγικών οργανώσεων εις το Λαϊκόν κόµµα. Αι
σηµεριναί περιοδείαι των υποωηφίων΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 1 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 3672, σ. 5
και ΄΄∆ύο εντονόταται προκηρύξεις της 30µελούς των προσφυγικών δικαίων επιτροπής και της
Αδελφότητος Αγωνιστών Πόντου. ∆ιατί πρέπει να καταψηφισθή ο κ. Βενιζέλος΄΄, Η Καθηµερινή,
Τετάρτη 24 Αυγούστου 1932, αριθµ. 3664, σ. 4.
649
΄΄Οι πρόσφυγες µεθίστανται αθρόως εκ του κόµµατος των Φιλελευθέρων τρεπόµενοι προς άλλα
δηµοκρατικά΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 7 Αυγούστου 1932, αριθµ. 188, σ. 4.
650
΄΄Μιχαήλ Κύρκος, ΄΄Το γενικότερον της χώρας συµφέρον και το ιδιαίτερον µας επιβάλλει να
στραφώµεν κατά του Βενιζέλου΄΄ και Αντώνιος Αθηνογένης, ΄΄Από το ατελείωτον κοµβολόγιον των
 183

µεθόδους του κόµµατος και της Λέσχης των Φιλελευθέρων για τον καταρτισµό
οπλισµένων οµάδων που σκοπό είχαν να τροµοκρατήσουν τους πρόσφυγες για να
τους κρατήσουν προσηλωµένους στο κόµµα.651 Η κριτική της δεν στρεφόταν µόνο
εναντίον της κυβέρνησης αλλά και εναντίον των Φιλελεύθερων προσφύγων
βουλευτών που δεν στάθηκαν στο ύψος των απαιτήσεων του κόσµου που τους
στήριξε πολιτικά. Η εφηµερίδα υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες βουλευτές επιλέχτηκαν
από το κόµµα των Φιλελευθέρων όχι για την κοινοβουλευτική τους ικανότητα και για
το κύρος που διέθεταν ανάµεσα στον προσφυγικό κόσµο, αλλά γιατί ήταν πειθήνια
όργανα και υπάκουαν σε όλες τις απαιτήσεις του. Είχαν χάσει την ψυχική επαφή µε
τον προσφυγικό κόσµο, γιατί πολλοί από αυτούς είχαν βρεθεί στην Ελλάδα πριν τη
µικρασιατική καταστροφή πλήρως αποκατεστηµένοι ή γιατί αποκαταστάθηκαν πολύ
γρήγορα µετά την καταστροφή σε βάρος της ολότητας των προσφύγων.652
Τα σηµεία στα οποία άσκησε έντονη κριτική ο Προσφυγικός Κόσµος, και
παρότρυνε τους πρόσφυγες να τα λάβουν σοβαρά υπ’ όψιν τη στιγµή της
ψηφοφορίας, αποκαλώντας τα µάλιστα και «δωδεκάλογο των προσφύγων
ψηφοφόρων», ήταν η µείωση του τόκου των οµολογιών, η αναστολή των
απαλλοτριώσεων και της πληρωµής του συµπληρωµατικού µητρώου, το
ελληνοτουρκικό Σύµφωνο, η παραµέληση της προσφυγικής στέγασης, η σπατάλη του
ποσού που άφησε η Ε.Α.Π. πριν διαλυθεί στην κυβέρνηση, το ζήτηµα των
Κωνσταντινουπολιτών, η µη ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκατάστασης και οι
δηλώσεις του Βενιζέλου ότι οι πρόσφυγες ήταν επιδροµείς και µάστιγα του δηµοσίου
προϋπολογισµού.653 Στους πρόσφυγες που είχαν ενδοιασµούς και πίστευαν ότι
καταψηφίζοντας το κόµµα των Φιλελευθέρων θα ενίσχυαν µε τον τρόπο αυτό το
µοναρχισµό, που ήταν υπεύθυνος για τη µικρασιατική καταστροφή η εφηµερίδα
απαντούσε ότι οι φόβοι αυτοί ήταν αβάσιµοι, γιατί το αναλογικό σύστηµα έδινε
δύναµη και στα µικρά δηµοκρατικά κόµµατα, που ήταν η σωστή λύση, γιατί
βρίσκονταν ανάµεσα στα δύο άκρα, το Φιλελεύθερο κόµµα που απογοήτευσε µε την
πολιτική του τους πρόσφυγες και το Λαϊκό που ποτέ δεν επέδειξε ενδιαφέρον για την
κατάσταση των προσφύγων.654
Το κόµµα του Καφαντάρη, σύµφωνα µε τον Προσφυγικό Κόσµο, εξυπηρετούσε
µε τον καλύτερο τρόπο τα προσφυγικά συµφέροντα και αυτό η εφηµερίδα το στήριξε
στις προεκλογικές υποσχέσεις που έδωσε ο Καφαντάρης στην οµιλία του στην
Πάτρα. Εκεί ο αρχηγός του Προοδευτικού κόµµατος είχε αναγγείλει ότι κύριο
µέληµά του ήταν η συνέχιση και η αποπεράτωση της προσφυγικής στέγασης και ο
συµψηφισµός των αγροτικών χρεών.655 Όσον αφορούσε στην πολιτική που είχε

ανοµηµάτων του Βενιζέλου: ο συµψηφισµός των καταθέσεων΄΄ Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 14

Αυγούστου 1932, αριθµ. 189, σ. 1
651
΄΄Ανοικτή επιστολή προς τον κ. Πρόεδρον της Κυβερνήσεως. Να παύσουν αι έκνοµοι µέθοδοι΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Αυγούστου 1932, αριθµ. 190, σ. 1.
652
΄΄Οι πρόσφυγες βουλευταί. Οι πρόσφυγες και τα ζητήµατά των. Ποίον το ασυγχώρητον σφάλµα
των΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 7 Αυγούστου 1932, αριθµ. 188, σ. 1, ΄΄Η επαίσχυντος πολιτεία
των προσφύγων βουλευτών και γερουσιαστών κατά την βενιζελικήν τετραετίαν΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 14 Αυγούστου 1932, αριθµ. 189, σ. 1 και Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21
Αυγούστου 1932, αριθµ. 190, σ. 1.
653
΄΄Ο δωδεκάλογος των προσφύγων ψηφοφόρων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Σεπτεµβρίου
1932, αριθµ. 194, σ. 1 και ΄΄Τι έκανε ο άλλος…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 25 Σεπτεµβρίου
1932, αριθµ. 195, σ. 1.
654
΄΄Καταψηφίζοντες τον Βενιζέλον ψηφίζετε υπέρ της ∆ηµοκρατίας και των συµφερόντων του
τόπου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 194, σ. 1.
655
΄΄Ο κ. Καφαντάρης υπόσχεται την συνέχισιν και αποπεράτωσιν της προσφυγικής στεγάσεως και
συµψηφισµόν των αγροτικών χρεών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ.
194, σ. 4. Για τις θέσεις των κοµµάτων σχετικά µε χρέη των προσφύγων βλ. Μ. ∆ρίτσα «Πρόσφυγες
 184

ασκήσει ο Καφαντάρης στο παρελθόν, κατά τη διάρκεια του 1926 έως το 1928, η
εφηµερίδα τόνισε τα θετικά µέτρα των αποζηµιώσεων του 1926, τα προσφυγικά
δάνεια, τον καταρτισµό του συµπληρωµατικού µητρώου, τις απαλλοτριώσεις και την
παροχή επαγγελµατικών δανείων στους αστούς πρόσφυγες.656 Οι πρόσφυγες
υποψήφιοι του Προοδευτικού κόµµατος στην Αθήνα ήταν ο Βασίλειος Αρτεµιάδης, ο
Μιλτιάδης Βλαστός, ο ∆ηµήτριος Ελευθεριάδης, ο Σταύρος Σταυρίδης και ο
Ιορδάνης Ταϊόγλου, ενώ στον Πειραιά έβαλαν υποψηφιότητα οι πρόσφυγες Πάνος
∆ιαµαντόπουλος, Κωνσταντίνος Φίλανδρος και Θάνος Φλώρος.657
Στην αρθρογραφία της προσφυγικής εφηµερίδας φιλοξενήθηκαν και οι απόψεις
του αντιπροσώπου της Παµβουρλιωτικής ένωσης - που επίσης υποστήριξε στις
εκλογές του 1932 το Προοδευτικό κόµµα. - και υποψηφίου βουλευτή του
Προοδευτικού κόµµατος στον Πειραιά, Θάνου Φλώρου. Στην απόφαση του
σωµατείου συνετέλεσαν και τα αποτελέσµατα των δηµοτικών εκλογών του Πειραιά,
που απέδειξαν ότι η πολιτική οργάνωση των προσφύγων εξωκοινοβουλευτικά ήταν
ανέφικτη. Το σωµατείο θεωρούσε ότι για να γίνουν κάποια σοβαρά βήµατα στην
κατεύθυνση της πολιτικής οργάνωσης του προσφυγικού κόσµου έπρεπε πρώτα να
αναδειχθούν ορισµένα άτοµα µέσα από την κοινοβουλευτική δράση, γιατί οι
πρόσφυγες εξαιτίας της πολιτικής και της πνευµατικής τους κατάστασης δεν
ακολουθούσαν αρχές και προγράµµατα, αλλά πολιτικά πρόσωπα που ενέπνεαν κύρος
και εµπιστοσύνη. Ο Καφαντάρης για το σωµατείο διέθετε κύρος και ήταν ένα
πρόσωπο που τον εµπιστεύονταν οι πρόσφυγες, για το λόγο αυτό αποφασίστηκε από
τη συνέλευση του σωµατείου η συνεργασία µαζί του και όχι µε τον Κονδύλη, που
υποστήριξε πολιτικά η ένωση στο παρελθόν.658
Από την Παµβουρλιωτική ένωση συµµετείχαν στους συνδυασµούς του
Προοδευτικού κόµµατος εκτός από τον Φλώρο στον Πειραιά και ο Σταύρος
Σταυρίδης στο ψηφοδέλτιο του κόµµατος στην Αθήνα. Τα δύο µέλη της που
αρθρογραφούσαν επίσης στο Εµπρός στην Πρωία και στην Κωνσταντινούπολη , το
1926 συνεργάστηκαν µε την Π.Ο.Α.∆.Α. από την οποία αποχώρησαν τον Αύγουστο
του 1929, επειδή στις εκλογές του 1929 η Π.Ο.Α.∆.Α. είχε αποφασίσει να στηρίξει
τον Βενιζέλο, χωρίς εγγυήσεις. Είχαν στείλει στην Κ.Τ.Ε. τηλεγράφηµα στις 10
Σεπτεµβρίου του 1930, µε το οποίο καταφέρονταν εναντίον του ελληνοτουρκικού
Συµφώνου και το οποίο κατακρατήθηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου και στη
συνέχεια ανέλαβαν τη διοίκηση της Παµβουρλιωτικής ένωσης. Συνελήφθηκαν στην
Αθήνα κατά τη διάρκεια της επίσκεψης της τουρκικής αντιπροσωπείας και άσκησαν
αρνητική κριτική στις αποφάσεις της κυβέρνησης Βενιζέλου.659
Οι εκλογές διενεργήθηκαν στις 25 Σεπτεµβρίου 1932. Τη δηµοκρατική παράταξη
εκπροσωπούσαν το κόµµα των Φιλελευθέρων, στους συνδυασµούς του οποίου
µετείχαν και υποψήφιοι των Συντηρητικών ∆ηµοκρατικών - που κέρδισαν 1 έδρα στο
σύνολο των εδρών των Φιλελευθέρων - και Εθνικοριζοσπαστικοί – που κέρδισαν 1

και εκβιοµηχάνηση», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία –

Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 58 – 60.
656
΄΄Τι έκανε ο ένας…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 25 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 195, σ. 1.
657
΄΄Συνδυασµοί Προοδευτικών κοµµάτων Τρίτης Κατάστασης΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 25
Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ. 195, σ. 3.
658
Θ. Φλώρος, ΄΄Πως τίθεται µπροστά εις τους πρόσφυγες το πρόβληµα των επικείµενων εκλογών. Τι
υπαγορεύει το ειδικόν των συµφέρον΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Αυγούστου 1932, αριθµ.
190, σ. 4 και Θάνος Φλώρος, ΄΄Γιατί όλος ο προσφυγικός κόσµος πρέπει να µαυρίση φανατικά και
µονοκούκι τους συνδυασµούς των «Φιλελευθέρων»΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Αυγούστου
1932, αριθµ. 191, σ. 4.
659
΄΄Συνέχεια για Φλώρο και Σταυρίδη΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Σεπτεµβρίου 1932, αριθµ.
194, σ. 4.
 185

έδρα στο σύνολο των εδρών των Φιλελευθέρων -, το Προοδευτικό κόµµα του
Καφαντάρη που συµµετείχε στις εκλογές συνεργαζόµενο µε την Προοδευτική Ένωση
του Ζαβιτσιάνου, ως Τρίτη Κατάσταση και το Αγροτοεργατικό κόµµα του
Παπαναστασίου που συνεργάστηκε µε το Σοσιαλδηµοκρατικό κόµµα. Επίσης
συµµετείχαν ο ανεξάρτητος συνδυασµός του Χατζηκυριάκου στα Ψαρά που πήρε τις
2 έδρες της περιφέρειας, ο ανεξάρτητος Φιλελεύθερος συνδυασµός της Ύδρας, που
κέρδισε 1 έδρα και διάφοροι άλλοι ανεξάρτητοι δηµοκρατικοί. Συνολικά η
δηµοκρατική παράταξη έλαβε 618.407 ψήφους, ποσοστό 52,95% και κέρδισε 131
έδρες.660 Από το σύνολο των 1.171.637 έγκυρων ψηφοδελτίων η δηµοκρατική
παράταξη έλαβε αναλυτικά:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Κόµµα Φιλελευθέρων 389.070 33,21%, 99

Αγροτικό Εργατικό Κόµµα 69.057 5,89% 8

Συντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί (Αχαΐα – 7.145 0,61% 1

Ηλεία)

Τρίτη Κατάσταση 97.836 8,35% 15

Εθνικό Ριζοσπαστικό Κόµµα 44.789 3,82% 5

Η αντιβενιζελική παράταξη έλαβε 415.786 ψήφους, ποσοστό 34,84% και κέρδισε

98 έδρες. Αναλυτικά τα αποτελέσµατα ήταν:

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Λαϊκό Κόµµα 393.440 33,80%, 95

Ελευθερόφρονες 18.591 0,98% 3

∆ιάφοροι ανεξάρτητοι 3.775 0,28% -

αντιβενιζελικοί

Για τα υπόλοιπα κόµµατα τα αποτελέσµατα αναλυτικά ήταν:661

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

660
Από τους 131 βουλευτές της δηµοκρατικής παράταξης 98 ήταν Φιλελεύθεροι, 15 Προοδευτικοί, 8
Αγροτοεργατικοί, 2 Συντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί, 6 Εθνικοριζοσπαστικοί και 2 Ανεξάρτητοι.
661
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 25ης Σεπτεµβρίου 1932, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1933, σ. 21-27. Για µια
σύγκριση των αποτελεσµάτων µε τις εκλογές του 1926 και του 1928 βλ. ∆αφνής, ό.π., τ. Β’ (εκδ.
Κάκτος 1997), σ. 152 – 153.
 186

Ενιαίο Μέτωπο Εργατών και

Αγροτών (Κ.Κ.Ε.) 58.223 4,97% 10

Ανεξάρτητοι Αγροτικοί 1.505 0,13% -

Στις γερουσιαστικές εκλογές που διενεργήθηκαν την ίδια µέρα σε 11 εκλογικές

περιφέρειες για την ανάδειξη 30 από τους 92 εκλεγµένους γερουσιαστές αναλυτικά
σε σύνολο 316.331 έγκυρων ψηφοδελτίων τα αποτελέσµατα ήταν τα εξής:662

Κόµµατα Ψήφοι Ποσοστό Έδρες

Κόµµα Φιλελευθέρων 142.575 39,46%, 16

Λαϊκό Κόµµα 117.452 32,51% 13

Τρίτη Κατάσταση 32.822 9,08% 1

Αγροτοεργατικό Κόµµα 12.376 3,43% -

Εθνικό Ριζοσπαστικό Κόµµα 10.409 2,88% -

Αγροτικό Κόµµα 29.000 8,03% -

Ενιαίο Μέτωπο Εργατών και 14.143 3,91% -

Αγροτών (Κ.Κ.Ε.)

Οι πρόσφυγες στις εκλογές αυτές υποστήριξαν για άλλη µια φορά στη
συντριπτική τους πλειοψηφία το κόµµα του Βενιζέλου. Ο Προσφυγικός Κόσµος
αναζητώντας τις αιτίες της επιλογής αυτής ισχυρίστηκε ότι καταλυτικό ρόλο έπαιξαν
οι απειλές του Βενιζέλου για την επάνοδο της Βασιλείας και ο φόβος των προσφύγων
ότι σε περίπτωση νίκης των Λαϊκών θα διενεργούνταν διώξεις εις βάρος του
προσφυγικού κόσµου. Η προτίµηση των προσφύγων προς το πρόσωπο του Βενιζέλου
ήταν αποτέλεσµα εκβιασµού και ψυχολογικής πίεσης και αυτό η εφηµερίδα το
εξήγαγε από την έλλειψη του ενθουσιασµού στους συνοικισµούς και από την
καταψήφιση σηµαντικών προσφύγων Φιλελευθέρων από τους πρόσφυγες της Αθήνας
και του Πειραιά, όπως του Αργυρόπουλου, του Εµµανουηλίδη και του Βαρδόπουλου
και την ανάδειξη νέων προσφύγων βουλευτών, όπως του Σπανούδη και του
Μογγογγιάννη, γεγονός που φανέρωνε την απογοήτευση των προσφύγων από την
προσφυγική πολιτική που άσκησε ο Βενιζέλος την περίοδο της τετραετούς
διακυβέρνησής του, την οποία είχαν υποστηρίξει οι πρώην πια πρόσφυγες βουλευτές
του.663 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και η ανακοίνωση της Παµβουρλιωτικής ένωσης

662
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
γερουσιαστικών εκλογών της 25ης Σεπτεµβρίου 1932, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1934, σ. 21-26. Από
τους 92 εκλεγµένους γερουσιαστές 56 ήταν Φιλελεύθεροι, 5 του Καφαντάρη και Ζαβιτσιάνου, 4
Συντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί, 4 Αγροτοεργατικοί, 19 Λαϊκοί, 2 Ελευθερόφρονες και 2 Αγροτικοί.
663
΄΄Τα ψυχολογικά αίτια και κίνητρα που παρασύρουν τους πρόσφυγας εις το κήρυγµα του κ.
Βενιζέλου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2 Οκτωβρίου 1932, αριθµ. 196, σ. 1 και Μ. Μαούσης,
΄΄Προσφυγικό φιλµ. Εκλογική λογική΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2 Οκτωβρίου 1932, αριθµ.
196, σ. 1.
 187

που επιπλέον επεσήµανε ότι το γεγονός της εκλογής µόνο 18 προσφύγων βουλευτών
σε όλη την Ελλάδα – ενώ αναλογικά οι πρόσφυγες έπρεπε να εκλέξουν περίπου 50
βουλευτές – αποτελούσε οπισθοδρόµηση για την προσφυγική υπόθεση.664
Κανένα από τα κόµµατα δεν κατάφερε να συγκεντρώσει αυτοδύναµη πλειοψηφία
και να σχηµατίσει κυβέρνηση. Ύστερα από διαπραγµατεύσεις και τη ρητή
διαβεβαίωση του Λαϊκού κόµµατος ότι δεν αµφισβητούσε το δηµοκρατικό πολίτευµα
στις 4 Νοεµβρίου 1932665 ορκίστηκε η κυβέρνηση του συνασπισµού του Λαϊκού
κόµµατος, των Ελευθεροφρόνων, του κόµµατος του Κονδύλη και ανεξάρτητων του
Χατζηκυριάκου. Η νέα κυβέρνηση διέθετε 106 έδρες στη Βουλή από τις 250 και
στηρίζονταν στην ανοχή των υπόλοιπων κοµµάτων. Πρωθυπουργός ορκίστηκε ο
Παναγής Τσαλδάρης και στις προγραµµατικές δηλώσεις του στο Κοινοβούλιο στις 11
Νοεµβρίου δεν έθιξε καθόλου το προσφυγικό ζήτηµα.666 Υπουργός Προνοίας
τοποθετήθηκε ο Σωτήριος Γκοτζαµάνης667 και µια από τις πρώτες ενέργειές του ήταν
να καταργήσει τα προσφυγικά νοσοκοµεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Τα
µέτρα χαρακτηρίστηκαν από την προσφυγική κοινότητα ως εκδήλωση του
αντιπροσφυγικού µένους της κυβέρνησης και του ίδιου του Υπουργού, ενώ
παράλληλα άρθρα του Προσφυγικού Κόσµου αναγνωρίζοντας την πολιτική
ρευστότητα επεσήµαναν ότι οι Λαϊκοί δεν εκµεταλλεύτηκαν την παραµονή τους στην
εξουσία για να προσεγγίσουν τους πρόσφυγες, αντιθέτως προέβαιναν σε ενέργειες
που κάθε άλλο παρά έδειχναν µια προσπάθεια προσέγγισης και επαφής.668
Η κυβέρνηση Τσαλδάρη είχε µικρή διάρκεια ζωής, στις 13 Ιανουαρίου 1933
παραιτήθηκε ύστερα από τη δριµύτατη κριτική που άσκησε ο Βενιζέλος στη Βουλή
στους Υπουργούς Στρατιωτικών, Ναυτικών και Εσωτερικών για ασήµαντες αλλαγές
στους τοµείς της αρµοδιότητάς τους. Στις 16 Ιανουαρίου ορκίστηκε νέα κυβέρνηση
µε Πρωθυπουργό τον Βενιζέλο στην οποία συµµετείχαν και τα δηµοκρατικά κόµµατα

664
΄΄Μια εµπνευσµένη προκήρυξις. Ποίαι αι συνέπειαι της προσφυγικής ψήφου΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 9 Οκτωβρίου 1932, αριθµ. 197, σ. 3.
665
Ο Προσφυγικός Κόσµος χαρακτήρισε την αναγνώριση της ∆ηµοκρατίας από τους Λαϊκούς ως
«διανοίγουσαν νέαν εποχήν πολιτικήν, κατά την οποίαν προγράµµατα των κοµµάτων, εν απολύτω
δηµοκρατική ισοτιµία αµιλλωµένων δεν θα αποτελούν πλέον νεκρά και στείρα σύµβολα, αλλά τα
προβλήµατα της συγχρόνου ελληνικής πραγµατικότητος» βλ. ΄΄Η αναγνώρισις της ∆ηµοκρατίας υπό
του Λαϊκού κόµµατος είναι ελληνικός ιστορικός σταθµός΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9
Οκτωβρίου 1932, αριθµ. 197, σ. 1.
666
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 4, 11 Νοεµβρίου 1932, σ. 8-9 και ΄΄Ο κ. Τσαλδάρης ανέγνωσε χθες εις την
Βουλήν τας προγραµµατικάς δηλώσεις της Κυβερνήσεως. Ανεγνώρισε ότι η οικονοµική κρίσις
συνετάραξε τον κόσµον και εδηµιούργησε κοινήν δυστυχίαν. Περί των προσφύγων ουδεµίαν έκανε
µνείαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 12 Νοεµβρίου 1932, αριθµ. 3799, σ. 4. Ο Προσφυγικός Κόσµος
υποστήριξε ότι δηµιούργησε αρνητική εντύπωση στους πρόσφυγες η απουσία από τις προγραµµατικές
δηλώσεις των στόχων της κυβέρνησης για το προσφυγικό ζήτηµα. Θεωρούσε ότι ήταν η κατάλληλη
ευκαιρία για το Λαϊκό κόµµα να αποδείξει το ενδιαφέρον του για τους πρόσφυγες και να άρει την
παρεξήγηση που είχε δηµιουργηθεί για τις προθέσεις του απέναντι στο προσφυγικό στοιχείο, βλ. ΄΄Η
Κυβέρνησις και οι πρόσφυγες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 20 Νοεµβρίου 1932, αριθµ. 201, σ. 1.
667
Για τη πολιτική δράση του Γκοτζαµάνη βλ. Ι. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαµάνης. Ο άνθρωπος, ο
πολιτικός, ο µύθος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 27-39.
668
Για την κατάργηση των προσφυγικών νοσοκοµείων βλ. ΄΄Προσφυγοµαχικόν µέτρον΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 4 ∆εκεµβρίου 1932, αριθµ. 202, σ. 1 και ΄΄Όπως ο όνος του αισωπείου µύθου΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 ∆εκεµβρίου 1932, αριθµ. 204, σ. 1. Για την κριτική στην πολιτική
της κυβέρνησης Τσαλδάρη βλ. ΄΄Πολιτικόν σφάλµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 11 ∆εκεµβρίου
1932, αριθµ. 203, σ. 1. Στις 21 Ιανουαρίου 1933 η εφηµερίδα ασκώντας έλεγχο στην Κυβέρνηση
έγραφε: «Το Λαϊκό κόµµα, θα ηδύνατο να δώση δια της Κυβερνήσεώς του εξετάσεις επί
φιλοπροσφυγισµώ, αλλά επροτίµησε να τας δώση επί αντιπροσφυγισµώ. Και επήρε … άριστα.
Προσφυγικά, συνεπώς, δάκρυα, δεν θα αποµασθούν επί του τάφου της αλήστου µνήµης Τσαλδαρικής
Κυβερνήσεως» βλ. ΄΄Η Κυβέρνησις και οι πρόσφυγες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Σάββατο 21 Ιανουαρίου
1933, αριθµ. 208, σ. 1.
 188

του Παπαναστασίου, του Καφαντάρη, του Μιχαλακόπουλου και το Αγροτικό κόµµα.

Η νέα κυβέρνηση δεν εµφανίστηκε στη Βουλή, η οποία διαλύθηκε για να
διενεργηθούν εκλογές στις 5 Μαρτίου 1933.669
Στις εκλογές του 1933 εφαρµόστηκε το εκλογικό σύστηµα του 1928, δηλαδή το
πλειοψηφικό µε στενοευρεία. Οι εκλογικές περιφέρεις ήταν οι ίδιες, όπως και το
µέτρο για το προσδιορισµό των εδρών. Χρησιµοποιήθηκαν τα οριστικά
αποτελέσµατα των απογραφής του πληθυσµού του 1928 και έτσι ορίστηκαν οι έδρες
σε 248 και όχι σε 250.670 Τα δηµοκρατικά κόµµατα σχηµάτισαν κοινούς
συνδυασµούς µε την επωνυµία «Εθνικός Συνασπισµός», ενώ η αντιβενιζελική
παράταξη και τα συνεργαζόµενα µε αυτήν κόµµατα συµµετείχαν στις εκλογές µε την
επωνυµία «Ηνωµένη Αντιπολίτευσις».671 Κατά τη διάρκεια των καταρτισµών των
ψηφοδελτίων ο Προσφυγικός Κόσµος εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για τη µικρή
αναλογικά µε τους γηγενείς συµµετοχή των προσφύγων, ενώ παράλληλα
υπογράµµισε ότι στα ψηφοδέλτια του Εθνικού Συνασπισµού στην Αθήνα δεν
υπήρχαν Σµυρναίοι υποψήφιοι.672
Η προεκλογική κίνηση και των δύο µεγάλων συνασπισµών, όπως ήταν εύλογο
για άλλη µια φορά είχε ως επίκεντρο τους προσφυγικούς πληθυσµούς. Και οι δύο
αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις δεν ήταν τυχαίο που άρχισαν την προεκλογική τους
εκστρατεία από την Μακεδονία. Η κατάσταση των αγροτών στην περιοχή της
Μακεδονίας ήταν δεινή, εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης και της κρίσης που υπήρχε
στην καπνοκαλλιέργεια. Στις πόλεις της περιοχής υπήρχε µεγάλο ποσοστό ανεργίας
και οι πρόσφυγες ήταν δυσαρεστηµένοι από την πολιτική της κυβέρνησης Βενιζέλου
ως προς τις προσφυγικές οµολογίες και τις συνέπειες του ελληνοτουρκικού
Συµφώνου στις προσφυγικές αποζηµιώσεις.673
Η αντιβενιζελική παράταξη υποστήριξε ότι το πέρασµά της από την εξουσία είχε
αποδείξει ότι οι Λαϊκοί δεν είχαν µένος εναντίον των προσφύγων, όπως υποστήριζε
σε όλη την προηγούµενη δεκαετία το Φιλελεύθερο κόµµα. Αντίθετα είχαν έρθει σε
επαφή µε τους πρόσφυγες των συνοικισµών και είχαν µελετήσει τα προβλήµατά τους.
∆εν είχαν προχωρήσει στη λήψη µέτρων γιατί δεν πρόλαβαν, εξαιτίας της πτώσης
τους από την εξουσία. Είχε λοιπόν καταρριφθεί ο µύθος για τις διώξεις που
προγραµµάτιζαν σε βάρος των προσφύγων στην περίπτωση που θα αναλάµβαναν την
εξουσία. Βασιζόµενοι στο γεγονός αυτό στις εκλογές του 1933 διεκδίκησαν µε
µεγαλύτερη επιµονή την υποστήριξη των προσφύγων.674 Η παραπάνω άποψη
επιβεβαιωνόταν από την επιστολή ενός πρόσφυγα, που δηµοσίευσε στην πρώτη της
σελίδα η Καθηµερινή, ο οποίος αποδέχτηκε ότι οι πολιτικές αντιλήψεις των
προσφύγων είχαν αλλάξει ως προς το Λαϊκό κόµµα, γιατί κατά τη διάρκεια της
Κυβέρνησης του Τσαλδάρη δεν πραγµατοποιήθηκε καµία δίωξη στους προσφυγικούς
669
Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 321.
670
΄΄Αι βουλευτικαί έδραι ορίζονται εις 248. Πως κανονίζονται κατά περιφέρειας τα ληφθέντα
στρατιωτικά µέτρα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 25 Ιανουαρίου 1933, αριθµ. 3870, σ. 3.
671
Γ. ∆αφνής., Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα 1821-1961, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1961, σ. 182. Για τον
καταρτισµό των συνδυασµών βλ. ΄΄Οι κυβερνητικοί συνδυασµοί. Επήλθε συµφωνία και µετά του κ.
Μιχαλακοπούλου. Την Κυριακήν ο κ. Βενιζέλος θα οµιλήση εις Πύργον. Εις ποίας πόλεις θα
επιχειρήση περιοδείας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3891, σ. 4.
672
΄΄Εν σοβαρόν ζήτηµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 5 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 209, σ. 1 και
΄΄Υποψήφιοι πρόσφυγες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 210, σ. 1.
673
΄΄Μακεδονικά Γράµµατα. Η Μακεδονία και η Θράκη έπαυσαν να είνε κοµµατικόν προπύργιον δια
τους Φιλελευθέρους. Τα παραδείγµατα εκ της τετραετίας΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 5 Φεβρουαρίου 1933,
αριθµ. 2549, σ. 1-4. Για την οικονοµική κατάσταση της χώρας τη δεκαετία του ’30 βλ. Ν. Μουζέλης,
«Οικονοµία και Κράτος την εποχή του αβαενιζέλου», Θ. Βερέµης – Ο. ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.),
Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 12.
674
Γ. Βλάχος, ΄΄Οι πρόσφυγες΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 8 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3969, σ. 1.
 189

συνοικισµούς, όπως ανέµενε η πλειονότητα των προσφύγων επηρεασµένη από τα

κηρύγµατα των Φιλελευθέρων. Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια οι πρόσφυγες να
συνειδητοποιήσουν ότι ήταν πραγµατικοί Έλληνες πολίτες και δεν διέφεραν από τους
γηγενείς. Το εµπόδιο που προκαλούσε στην προσέγγιση των προσφύγων µε το Λαϊκό
κόµµα ο φόβος των διώξεων είχε ξεπεραστεί και στις εκλογές του 1933 οι πρόσφυγες
ήταν σε θέση να ψηφίσουν ανάλογα µε τις πραγµατικές πεποιθήσεις τους, χωρίς να
επηρεάζονται από το φόβο, που ήταν ένας από τους παράγοντες που τους οδηγούσε
στις προηγούµενες εκλογικές αναµετρήσεις να υποστηρίζουν τους Φιλελευθέρους.675
Ακολούθησαν και άλλες επιστολές προσφύγων που ήταν στο ίδιο πνεύµα µε την
προηγούµενη και µάλιστα έφεραν και όλα τα στοιχεία των αποστολέων τους.
Χαρακτηριστική ήταν η θέση που η αντιβενιζελική εφηµερίδα τοποθετούσε τις
επιστολές αυτές, στην πρώτη σελίδα και στη θέση του κύριου άρθρου, γεγονός που
αποδείκνυε τη σηµασία που προσέδιδε σε αυτές και την προσπάθειά της να αποδείξει
στους λιγοστούς πρόσφυγες αναγνώστες της ότι οι προθέσεις των αντιβενιζελικών
είχαν αλλάξει και αυτό είχε γίνει αντιληπτό από τους πρόσφυγες.676 Το Λαϊκό κόµµα
στις εκλογές αυτές είχε καταφέρει να ενσωµατώσει στα ψηφοδέλτια του πολιτικούς
παράγοντες των προσφύγων που την προηγούµενη περίοδο καταπολέµησαν την
πολιτική του Βενιζέλου, αλλά δεν είχαν καταφέρει να ενταχθούν µε επιτυχία στους
υπάρχοντες δηµοκρατικούς συνδυασµούς. Χαρακτηριστικές ήταν οι περιπτώσεις του
Θάνου Φλώρου, της Παµβουρλιωτικής ένωσης, που στις προηγούµενες εκλογές ήταν
υποψήφιος του Προοδευτικού κόµµατος, ενώ στις εκλογές του 1933 κατέβηκε ως
υποψήφιος των Λαϊκών στον Πειραιά, όπως και του ανεξάρτητου την προηγούµενη
περίοδο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου που στις εκλογές του 1933 προσχώρησε και αυτός στο
Λαϊκό κόµµα. Επίσης στον αντιβενιζελικό συνδυασµό εντάχθηκαν ο Αντώνιος
Αθηνογένης και ο Νικόλαος Λεοντίδης στην Θεσσαλονίκη, και οι δύο υποστηρικτές
του Κονδύλη, αξιοσηµείωτη ήταν επίσης και η προσχώρηση του Πατρίκιου στο
αντιβενιζελικό συνδυασµό.677
Η σύµπραξη άλλωστε του Κονδύλη µε τους Λαϊκούς στις εκλογές αυτές ήταν
ακόµη ένας παράγοντας για τους δυσαρεστηµένους πρόσφυγες να στραφούν προς το
Λαϊκό κόµµα, εξαιτίας της επιρροής που διέθετε ο Κονδύλης στο προσφυγικό
στοιχείο.678 Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του Κεντρικού Συλλόγου Ποντίων
Θεσσαλονίκης, ο οποίος στις εκλογές που διοργάνωσε τον Φεβρουάριο του 1933 για
την ανάδειξη της νέας διοίκησης του συλλόγου εξέλεξε τον αντιπρόσωπο του
Κονδύλη, που διαδέχτηκε την προηγούµενη διοίκηση που πρόσκειταν στον Λεωνίδα
Ιασονίδη. Στις εκλογές του συλλόγου οι Λαϊκοί και οι Εθνικοριζοσπαστικοί
κατέβηκαν µε κοινό ψηφοδέλτιο και η επικράτησή τους έδειξε την µεγάλη επιρροή
που ασκούσε ο Κονδύλης στο Σύλλογο καθώς και τη µεταστροφή των προσφύγων
που είχε προπαρασκευαστεί σε όλη την προηγούµενη περίοδο, εξαιτίας της πολιτικής
του Βενιζέλου στο προσφυγικό και της έντονης αντιπολίτευσης που είχαν ασκήσει ο

675
Πρόσφυξ πολίτης, ΄΄Μια επιστολή πρόσφυγος πολίτου΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 9 Φεβρουαρίου
1933, αριθµ. 3970, σ. 1.
676
Α. Γιαννάκος, ΄΄∆ευτέρα επιστολή πρόσφυγος. «∆ιατί δεν θα ψηφίσω Βενιζελικούς»΄΄, Η
Καθηµερινή, ∆ευτέρα 13 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3974, σ. 1.
677
Θάνος Φλώρος, ΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί της 5ης Μαρτίου. Η ευθύνη των ως εκλογέων΄΄, Η
Καθηµερινή, Σάββατο 25 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3986, σ. 4 και ΄΄Αι προεκλογικαί περιοδείαι των
Λαϊκών υποψηφίων Αθηνών. Ζωηρόταται εκδηλώσεις εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς΄΄, Η
Καθηµερινή, Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3988, σ. 4.
678
Για την ιδεολογική στροφή του Κονδύλη βλ. Σ. Μερκούρης, Γεώργιος Κονδύλης 1879 – 1936, εκδ.
Μαυρίδης, Αθήνα 1954, σ. 57 – 62 και 68 – 71.
 190

Καφαντάρης και το Αγροτικό κόµµα.679 Ο Κονδύλης καθ’ όλη τη διάρκεια της

προεκλογικής περιόδου παρέµεινε στη Θεσσαλονίκη και πραγµατοποίησε
συγκεντρώσεις και στους προσφυγικούς συνοικισµούς της πόλης. Στις συγκεντρώσεις
αυτές συνοδευόταν από τους πρόσφυγες υποψήφιους της Ηνωµένης Αντιπολίτευσης
Λεοντίδη και Πατρίκιο.680 Λίγο πριν τη διενέργεια των εκλογών δηµοσίευσε και ένα
διάγγελµα προς τον προσφυγικό κόσµο µε το οποίο τον διαβεβαίωσε ότι οι
υποσχέσεις του Τσαλδάρη για την καταβολή του 25% και για την ολοκλήρωση της
προσφυγικής στέγασης θα πραγµατοποιούνταν στο ακέραιο, καλώντας τον να
υποστηρίξει µε όλες τους τις δυνάµεις τους συνδυασµούς της Ηνωµένης
Αντιπολίτευσης.681
Στην προεκλογική περιοδεία που πραγµατοποίησε ο Τσαλδάρης στη Μακεδονία
υπήρξαν και περιπτώσεις προσφύγων που τον υποδέχτηκαν και του εξέφρασαν τη
δυσαρέσκειά τους στην πολιτική του Βενιζέλου. Στην οµιλία του στη Θεσσαλονίκη
υποσχέθηκε τη γρήγορη και οριστική λύση των προσφυγικών ζητηµάτων και για
πρώτη φορά υποστήριξε ότι σε περίπτωση που αναλάβει την εξουσία θα επέστρεφε
το 25% των αποζηµιώσεων, που είχε παρακρατηθεί κατά την πληρωµή του ποσοστού
του 20% επί του συνόλου της αποζηµίωσης που είχε εγκριθεί για τους ανταλλάξιµους
πρόσφυγες. Το σύνθηµα του 25% στη συνέχεια ήταν ένα από τα κυριότερα που
χρησιµοποιήθηκαν για τον προσεταιρισµό των προσφυγικών ψήφων και οι
Φιλελεύθεροι προσπάθησαν µε επιχειρήµατα να προβάλλουν το αδύνατο της
πραγµατοποίησής του, χαρακτηρίζοντάς το ως «ταπεινή δηµαγωγία» και
«προεκλογική ρουκέτα».682 Τις ίδιες υποσχέσεις επανέλαβε ο Τσαλδάρης και στην
Αθήνα στην προεκλογική οµιλία που διεξήγαγε στο θέατρο «Τριανό» την 1η Μαρτίου
1933. ∆ιευκρίνισε ότι το ποσό για την καταβολή του 25% θα το αντλούσε από τη
σωστή διαχείριση της µουσουλµανικής περιουσίας, η οποία σύµφωνα µε µελέτη των
συνεργατών του µπορούσε να αποδώσει το παραπάνω ποσό.683
Στην Αθήνα οι πρόσφυγες υποψήφιοι του αντιβενιζελικού συνδυασµού Μιχαήλ
Τσιγδέµογλου και Αντώνιος Αθηνογένης πραγµατοποίησαν προεκλογικές οµιλίες
στους προσφυγικούς συνοικισµούς στις οποίες τόνισαν τις προθέσεις της Ηνωµένης
Αντιπολίτευσης να ολοκληρώσει εντός της τετραετίας την προσφυγική στέγαση, να
αποδώσει το 25% του ποσού των αποζηµιώσεων και να ικανοποιήσει τα οικονοµικά
αιτήµατα των Ελλήνων υπηκόων και των φυγάδων Κωνσταντινουπολιτών. Εκτός από
679
Ο Βόρειος, ΄΄Η Βόρειος Ελλάς. Χαρακτηριστικά προµηνύµατα δια τας εκλογάς. Οι πρόσφυγες εις
την αντιπολίτευσιν΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 2562, σ. 1.
680
΄΄Οι πρόσφυγες απεθέωσαν τον κ. Κονδύλην εν Θεσσαλονίκη΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 1 Μαρτίου
1933, αριθµ. 2572, σ. 6.
681
΄΄Το χθεσινόν διάγγελµα του κ. Κονδύλη προς τον προσφυγικόν κόσµον της Ελλάδος΄΄, Η Πρωία,
Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 2574, σ. 4.
682
΄΄Ο λόγος του αρχηγού του Λαϊκού κόµµατος ενώπιον των χιλιάδων του λαού Θεσσαλονίκης. Η
απάντησις του κ. Κονδύλη εις τας κατηγορίας του κ. Βενιζέλου΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 28
Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3988, σ. 3-4 και ΄΄Σύσσωµος ο λαός της Θεσσαλονίκης υπεδέχθη τον
αρχηγόν της αντιπολιτεύσεως. Γηγενείς και πρόσφυγες εις µιαν συγκέντρωσιν πρωτοφανή εις όγκον
και εις εκδηλώσεις. Ο λόγος του κ. Τσαλδάρη προς τον λαόν. Ολόκληρον πρόγραµµα δια τα
προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 2571, σ. 1-3. Για τις
αντιδράσεις των Φιλελευθέρων στις εξαγγελίες για το προσφυγικό βλ. ΄΄Η νέα ατροπός της ατροπού!΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 25 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3901, σ. 1 και ΄΄Χονδροειδείς αγυρτίαι και
εξυβριστικαί απειλαί΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 2 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3905, σ. 1.
683
΄΄Ο αθηναϊκός λαός εν συνεγερµώ. Κατέκλυσε χθες το «Τριανόν» όπου ωµίλησε ο αρχηγός του
Λαϊκού κόµµατος κ. Τσαλδάρης. Γηγενείς και πρόσφυγες αδελφωµένοι εις την κοινήν προσπάθειαν
της ηθικής και οικονοµικής εξυγιάνσεως της χώρας΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 2 Μαρτίου 1933, αριθµ.
3990, σ. 4 και ΄΄Ο κ. Τσαλδάρης εγκρίνει και αυτός το επαναστατικόν κήρυγµα του κ. Γ. Κονδύλη.
Πως θα πληρώση εις τους πρόσφυγας το 25%. Ο χθεσινός λόγος του΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 2
Μαρτίου 1933, αριθµ. 3905, σ. 5.
 191

το προσφυγικό πρόγραµµα του Λαϊκού κόµµατος οι δύο πρόσφυγες υποψήφιοι

αναφέρθηκαν και στις ευθύνες που είχε ο Βενιζέλος για τη µικρασιατική καταστροφή
καθώς και στην πολιτική του απέναντι στους πρόσφυγες που αποσκοπούσε να τους
κρατά αποµωνωµένους από τους γηγενείς µε στόχο την πολιτική τους
εκµετάλλευση.684 ∆ηµοσίευσαν και διαγγέλµατα που απευθύνονταν προς τους
πρόσφυγες τα οποία εξηγούσαν τους λόγους που ζητούσαν την υποστήριξή τους.685
Εκτός από τους υποψήφιους πρόσφυγες του Λαϊκού κόµµατος και διάφορες
προσφυγικές οργανώσεις προσπάθησαν να πείσουν τον προσφυγικό κόσµο - µε
προκηρύξεις που δηµοσίευσε ο αντιβενιζελικός Τύπος - ότι στις επικείµενες εκλογές
ήταν απαραίτητο να υπερψηφιστεί η Ηνωµένη Αντιπολίτευση για να
πραγµατοποιήσει το πρόγραµµά της επί του προσφυγικού ζητήµατος που
ικανοποιούσε όλα τα αιτήµατα και τις προσδοκίες των προσφύγων.686
Από την πλευρά των Φιλελευθέρων η προεκλογική ρητορεία επικεντρώθηκε στην
αναίρεση των εξαγγελιών για την καταβολή του παρακρατηθέντος 25% των
αποζηµιώσεων. Ο Καφαντάρης και ο Μιχαλακόπουλος τόνισαν ότι τα 1.500
εκατοµµύρια δραχµές που απαιτούνταν για την απόδοση του 25% ήταν αδύνατον να
βρεθούν και να καταβληθούν στους πρόσφυγες, εποµένως οι εξαγγελίες αυτές ήταν
ένα προεκλογικό τέχνασµα και είχαν ως µόνο σκοπό να παρασύρουν µε ψευδείς
υποσχέσεις ένα ποσοστό των προσφύγων προς την Αντιπολίτευση.687 Το αδύνατον
της πραγµατοποίησης της καταβολής του 25% επεσήµανε και ο ίδιος ο Βενιζέλος
αρχικά στη Θεσσαλονίκη, από όπου και αυτός ξεκίνησε την προεκλογική του
εκστρατεία και αργότερα στην Αθήνα.688 Στον Πειραιά ο Βενιζέλος ανέπτυξε το
πρόγραµµα του κόµµατος του που αφορούσε στο προσφυγικό ζήτηµα, ενώ δεν
έλειψαν και οι αναφορές στο παρελθόν και στη στάση του Λαϊκού κόµµατος απέναντι
στους πρόσφυγες όλη την προηγούµενη δεκαετία.689 Ακόµη και ο φιλικά
προσκείµενος προς το κόµµα των Φιλελευθέρων Τύπος επιστρατεύτηκε στην

684
΄΄Αι προεκλογικαί περιοδείαι των Λαϊκών υποψηφίων Αθηνών. Ζωηρόταται εκδηλώσεις εις τους
προσφυγικούς συνοικισµούς΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3988, σ. 4 και ΄΄Ο
συνδυασµός της Αντιπολιτεύσεως εις τους συνοικισµούς. Θερµότατη υποδοχή΄΄, Η Πρωία,
Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 2574, σ. 4.
685
΄΄Πως εχαρίσθη υπό των Φιλελευθέρων εις τους Τούρκους η περιουσία των προσφύγων. ∆ιάγγελµα
των προσφύγων υποψηφίων προς τους πρόσφυγας΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 4 Μαρτίου 1933, αριθµ. 2575,
σ. 4 και ΄΄Είνε δυνατή η καταβολή του 25% αρκεί να γίνη έντιµος διαχείρησις της µουσουλµανικής
περιουσίας. Μακραί ανακοινώσεις των κ.κ. Αθηνογένους και Τσιγδέµογλου΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 5
Μαρτίου 1933, αριθµ. 2576, σ. 6.
686
Οι προσφυγικές οργανώσεις που δηµοσίευσαν προκηρύξεις πολιτικής στήριξης προς την Ηνωµένη
Αντιπολίτευση ήταν ο Σύνδεσµος των Ναπολιτών (Νεβδεχίρ), η Κεντρική Οργάνωση Ποντίων, η
Ένωση Θρακών και Κωνσταντινουπολιτών και ο Σύνδεσµος Εκπροθέσµων ∆ικαιούχων Ανταλλαξίµων
βλ. ΄΄Μόνον η Ηνωµένη Αντιπολίτευσις θα ικανοποιήση το δίκαιον των προσφύγων. Αι προσφυγικαί
οργανώσεις προς τα µέλη των. Ενθουσιώδης υποδοχή εις το Περιστέρι΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 4
Μαρτίου 1933, αριθµ. 3992, σ. 6 και ΄΄Εν έγγραφον των Ανταλλαξίµων. Προκήρυξις προς τους
Ποντίους΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 2574, σ. 4.
687
΄΄Τα τεχνάσµατα της Αντιπολιτεύσεως προς παραπλάνησιν του προσφυγικού κόσµου. Το σχέδιον
της πληρωµής του 25% εις τους δικαιούχους. Ο κ. Βενιζέλος θα αναµείνη την εξαγγελίαν του σχεδίου
δια να καταγγείλη εις τον λαόν την δηµοκοπίαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 25 Φεβρουαρίου 1933,
αριθµ. 3901, σ. 4 και ΄΄Ο κ. Μιχαλακόπουλος προς τους πρόσφυγας. Η «ταπεινή δηµαγωγία» των
αντιθέτων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 1 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3904, σ. 4.
688
΄΄Χαρακτηριστική αντιπαράθεσις΄΄ και ΄΄Ο κ. Βενιζέλος µεταξύ του προσφυγικού κόσµου΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 1933, αριθµ. 3903, σ. 1-6. Επίσης βλ. ΄΄Και τώρα ο λαός θα
εκλέξη!΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3906, σ. 1.
689
΄΄Ο Περαιεύς απέδειξε δια µιαν ακόµη φοράν και χθες ότι παραµένει πάντοτε η Ακρόπολις του
κόµµατος των Φιλελευθέρων. Ο κ. Βενιζέλος υπό ατµόσφαιραν ακράτητου ενθουσιασµού ωµίλησε δια
το σχέδιον των Λαϊκών περί καταβολής εις τους πρόσφυγας του 25% αποδείξας πόσον αστήρικτος είνε
η «ταπεινή δηµαγωγία» αυτών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3906, σ. 3.
 192

προσπάθεια αυτή και δηµοσίευσε άρθρο του τέως επιθεωρητού της Ανταλλαγής
Αθανάσιου Πρωτονοτάριου προκειµένου να πείσει τους πρόσφυγες αναγνώστες του
για τα προεκλογικά τεχνάσµατα της Αντιπολίτευσης.690 Επίσης δηµοσίευσε και
προκηρύξεις των Λαϊκών που διοχετεύτηκαν στους προσφυγικούς συνοικισµούς
γραµµένες σε τουρκική γλώσσα, θέλοντας να προβάλλει την αντίληψη που είχαν οι
αντιβενιζελικοί για την ελληνικότητα των προσφύγων, στιγµατίζοντας το γεγονός και
τονίζοντας ότι οι πρόσφυγες γνώριζαν την ελληνική και είχαν απόλυτα ενσωµατωθεί
στο νέο περιβάλλον. Οι προκηρύξεις αυτές, σύµφωνα µε το Ελεύθερο Βήµα
φανέρωσαν τις πεποιθήσεις των Λαϊκών που θεωρούσαν τους πρόσφυγες πρώιµους
Έλληνες ακόµα και το 1933.691
Η προεκλογική υπόσχεση της καταβολή του 25% χαρακτηρίστηκε και από τον
Προσφυγικό Κόσµο ως µη εφαρµόσιµη και ως ένα δηµοκοπικό τέχνασµα που δεν θα
παρέσυρε τους πρόσφυγες στην Αντιπολίτευση.692 Χαρακτηριστικό της κριτικής που
άσκησε η εφηµερίδα στην εξαγγελία των Λαϊκών είναι το απόσπασµα:
«Οι πρόσφυγες χάριν των συµφερόντων του τόπου αυτού εδέχθηµεν να
λησµονήσωµεν ποίοι υπήρξαν οι υπαίτιοι της καταστροφής µας. Εδέχθηµεν
ακόµη να λησµονήσωµεν ποίοι µας έβριζαν ως ΄΄τουρκόσπορους΄΄, ως
΄΄αθιγγανικάς ορδάς΄΄, ως ΄΄ληµαινώντας΄΄ των δηµοσίων ταµείων, ως
΄΄γιαουρτοβαφτισµένους ογλούδες΄΄. Ποίοι έφθασαν µέχρι του σηµείου να
διαµφισβητούν και αυτήν την εθνικήν µας συνείδησιν και να ζητούν να
ψηφίζωµεν εις ιδιαιτέρους εκλογικούς συλλόγους ως αλλοεθνής µειονότης,
ευρισκοµένη από απόψεως … ελληνικότητος εις κατωτέραν µοίραν και από
αυτούς τους Τούρκους, αφού επεδίωκαν να ψηφίζουν οι τελευταίοι εις τα
εκλογικά τµήµατα των γηγενών. Αλλά να δεχθώµεν να µας καταλογίζουν
οµαδικήν ηλιθιότητα και παράκρουσιν µέχρι του σηµείου να φενακισθώµεν
µε απατηλάς επαγγελίας πρωτοφανείς εις τα διεθνή εκλογικά χρονικά – ε!
αυτό πάει πολύ. Και θα καταδείξωµεν εµπραγµάτως την προσεχή Κυριακήν
εις τας κάλπας».693
Η εφηµερίδα στις εκλογές του 1933 υποστήριξε µε την αρθρογραφία της τον
Εθνικό Συνασπισµό, παρόλη την αρνητική κριτική που είχε ασκήσει στον Βενιζέλο
στις προηγούµενες εκλογές. Με µια σειρά άρθρων µε τον τίτλο «Ιδού η
απροκάλυπτος αλήθεια άνευ µίσους και πάθους…» και µε φωτογραφίες του
Βενιζέλου και των προσφύγων υποψηφίων του συνδυασµού του καλούσε τον
προσφυγικό κόσµο να υπερψηφίσει τον Εθνικό Συνασπισµό. Τόνισε τα θετικά µέτρα
που έλαβαν για τους πρόσφυγες οι βενιζελικές κυβερνήσεις, ενώ παράλληλα άσκησε
αρνητική κριτική στο Λαϊκό κόµµα. Η στάση της στις εκλογές του 1933 δεν µπορεί
να χαρακτηριστεί αντιφατική σε σχέση µε τη θέση της στις εκλογές του 1932. Η
εφηµερίδα ανήκε ιδεολογικά στο χώρο της βενιζελικής παράταξης και η σύµπραξη
όλων των δηµοκρατικών κοµµάτων αναπόφευκτα την οδήγησε να υποστηρίξει τον
Εθνικό Συνασπισµό. Τα επικριτικά σηµεία των άρθρων του προηγούµενου
διαστήµατος στην πολιτική του Βενιζέλου δεν επαναλήφθηκαν και

690
Α. Πρωτονοτάριος, ΄΄Η ταπεινή δηµαγωγία των Λαϊκών. Η ασύµφορος δια τους πρόσφυγας
καταβολή του 25%. Ο καταπέλτης των αριθµών καλλιτέρα απάντησις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 2
Μαρτίου 1933, αριθµ. 3905, σ. 5.
691
΄΄Η Αντιπολίτευσις θεωρούσα τους πρόσφυγας ως Τούρκους απηύθηνε εις αυτούς προκηρύξεις
γραφείσας εις την τουρκικήν γλώσσαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 4 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3907, σ.
4.
692
΄΄Οι πρόσφυγες δεν θα πέσουν θύµατα της χονδροειδεστάτης απάτης΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 212, σ. 1.
693
΄΄∆εν προσεβλήθηµεν από οµαδικήν ηλιθιότητα…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 11
∆εκεµβρίου 1932, αριθµ. 203, σ. 1.
 193

αντικαταστάθηκαν µε την αρνητική κριτική στην πολιτική που άσκησε ο Τσαλδάρης

στο προσφυγικό κατά τη διάρκεια της περιορισµένης χρονικά παραµονής του στην
εξουσία. Η σύγκριση αναπόφευκτα οδήγησε την εφηµερίδα στην υποστήριξη του
Εθνικού Συνασπισµού.694
Τα αποτελέσµατα των εκλογών έδωσαν το προβάδισµα σε ψήφους στον Εθνικό
Συνασπισµό, όµως η Ηνωµένη Αντιπολίτευση έλαβε περισσότερες έδρες εξαιτίας του
εκλογικού συστήµατος. Οι Βενιζελικοί πλειοψήφησαν σηµαντικά σε ορισµένες
περιφέρειες, ενώ έχασαν µε µικρή διαφορά στις περισσότερες από τις υπόλοιπες.695 Η
υπόσχεση για τη χορήγηση του 25% τελικά παρέσυρε ορισµένους πρόσφυγες κυρίως
στην περιοχή της Αθήνας να ψηφίσουν την Ηνωµένη Αντιπολίτευση, πληροφορίες
βενιζελικής εφηµερίδας αναβιβάζουν το ποσοστό αυτό στο 13,1% του συνολικού
αριθµού των προσφύγων, δηλαδή περίπου 500 ψήφους στην περιοχή της Αθήνας, ενώ
ο Προσφυγικός Κόσµος αναφέρει ότι το Λαϊκό κόµµα ψήφισαν συνολικά 2.400
πρόσφυγες .696 Πράγµατι η εκλογή στην Αθήνα µε τις 21 έδρες, κρίθηκε από µερικές
εκατοντάδες ψήφους που συγκέντρωσε περισσότερες η Ηνωµένη Αντιπολίτευση. Σε
τρεις µόνο προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας, στο Βύρωνα, την Καισαριανή και τη
Νέα Ιωνία η βενιζελική παράταξη έχασε περίπου χίλιες ψήφους µεταξύ της εκλογής
του 1932 και αυτής του 1933. Την εκλογή στην Αθήνα η αντιβενιζελική παράταξη
την κέρδισε για 1.650 ψήφους που έλαβε περισσότερους.697 Η µεγάλη όµως
πλειοψηφία των προσφύγων ψήφισε και σε αυτές τις εκλογές τους συνδυασµούς του
Βενιζέλου. Το Ελεύθερο Βήµα, αµέσως µετά την ανακοίνωση των πρώτων
αποτελεσµάτων επεσήµανε το γεγονός και σηµείωσε ότι αποτελούσε απόδειξη
πολιτικής ωριµότητας η στάση της πλειοψηφίας των προσφύγων που τελικά
κώφευσαν στη δηµαγωγική πολιτική των Λαϊκών.698 Ο Προσφυγικός Κόσµος
συγκρίνοντας τα αποτελέσµατα των εκλογών του 1932 µε αυτά του 1933 κατέληξε
στο συµπέρασµα ότι στους προσφυγικούς συνοικισµούς σηµειώθηκε µια µικρή
άνοδος του ποσοστού του Λαϊκού κόµµατος και του ποσοστού του κοµουνιστικού
κόµµατος. Εποµένως, σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα η νίκη του Λαϊκού κόµµατος
οφειλόταν στις ψήφους που έλαβαν από τους πρόσφυγες και αυτό δηµιουργούσε στη
νέα κυβέρνηση των Λαϊκών µια πρόσθετη υποχρέωση να ικανοποιήσει τα αιτήµατα

694
΄΄Ιδού η απροκάλυπτος αλήθεια άνευ µίσους και πάθους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Πέµπτη 2
Μαρτίου 1933, αριθµ. 211, σ. 1, Προσφυγικός Κόσµος, Παρασκευή 3 Μαρτίου 1933, αριθµ. 212, σ. 1,
Προσφυγικός Κόσµος, Σάββατο 4 Μαρτίου 1933, αριθµ. 213, σ. 1 και Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 5
Μαρτίου 1933, αριθµ. 214, σ. 1.
695
Σε σύνολο 1.141.333 έγκυρων ψηφοδελτίων η Ηνωµένη Αντιπολίτευσις έλαβε 527.200 ψήφους,
ποσοστό 46,19% και κέρδισε 136 έδρες. Οι Λαϊκοί κατέλαβαν 116 έδρες, οι Εθνικορριζοσπαστικοί 11,
οι Ελευθερόφρονες 6, οι Αγροτικοί 1 και ο Χατζηκυριάκος 2. Ο Εθνικός Συνασπισµός έλαβε 528.656,
ποσοστό 46,32% και κέρδισε 110 έδρες. Οι Φιλελεύθεροι κατέλαβαν 80 έδρες, οι Αγροτοεργατικοί 13,
οι Προοδευτικοί 10, οι Αγροτικοί 5 και οι Συντηρητικοί ∆ηµοκρατικοί 2. Το Κ.Κ.Ε. έλαβε 51.656
ψήφους, ποσοστό 4,50%. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδος, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 5ης Μαρτίου 1933, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα
1933, σ. 22-37. Βλ. επίσης ΄΄Ενώ ορκίζεται η νέα Κυβέρνησις΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 10
Μαρτίου 1933, αριθµ. 3913, σ. 1 και Αχιλλέας Καλευράς, Η Ελλάς και αι ιδέαι. Ο στρατός, η
∆ηµοκρατία, ο Βενιζέλος, Θεσσαλονίκη 1935, σ. 57 – 58.
696
΄΄Φιλοπροσφυγικό ενδιαφέρον΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 5 Φεβρουαρίου1935, αριθµ. 4597, σ. 1 και
΄΄Το Λαϊκόν κόµµα, ο προσφυγικός κόσµος και τα προσφυγικά ζητήµατα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 24 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 302, σ. 1 και ΄΄Η παρεξήγησις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 14 Απριλίου 1935, αριθµ. 307, σ. 1.
697
Σ. Καραβάς, «Η προσφυγική ψήφος στην Αθήνα», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9,
Αθήνα 1992, σ. 149. Μόνο 1 έδρα κατόρθωσαν να πάρουν οι βενιζελικοί στην Αθήνα, τις υπόλοιπες
20 τις κέρδισαν οι αντιβενιζελικοί, εξαιτίας του εκλογικού συστήµατος.
698
΄΄Μετά την ετυµηγορίαν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 6 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3909, σ. 1.
 194

του προσφυγικού κόσµου και κυρίως να πραγµατοποιήσει τις προεκλογικές

υποσχέσεις.699
Ο σχολιασµός από τον Προσφυγικό Κόσµο της εκλογής του πρόσφυγα βουλευτή
του Λαϊκού κόµµατος Αντώνιου Αθηνογένη ήταν ενδεικτικός της πεποίθησης που
είχαν οι πρόσφυγες ότι χάρη στο µικρό ποσοστό τους που ψήφισε το Λαϊκό κόµµα
οφειλόταν η νίκη των αντιβενιζελικών. Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της εφηµερίδας
µόνο 600 πρόσφυγες των Αθηνών ψήφισαν τον Αθηνογένη, ενώ τις υπόλοιπους
ψήφους τις έλαβε από γηγενείς. Ωστόσο το µικρό αυτό ποσοστό που έλαβε ο
Αθηνογένης από τους πρόσφυγες του χάρισε την εκλογή και εξαιτίας αυτής της
εκλογής ανήλθε και το κόµµα του Τσαλδάρη στην εξουσία. Εποµένως οι πρόσφυγες
ήταν ένας από τους σηµαντικότερους συντελεστές της νίκης των Λαϊκών, οι οποίοι
όφειλαν να το αναγνωρίσουν και να ενδιαφερθούν για τα προσφυγικά προβλήµατα. Η
εφηµερίδα κατέληξε τονίζοντας:
«Ότι δικαιούµεθα περισσότερον παντός άλλου, δικαιούµεθα περισσότερον
και από τους γηγενείς, να έχωµεν αξιώσεις από την Κυβέρνησιν. Ότι ηµάς
τους πρόσφυγες πρέπει η Κυβέρνησις να µας περιποιηθή περισσότερον από
τους γηγενείς, περισσότερον από τους φίλους της περισσότερον! Το ακούει;
Περισσότερον!».700
Η καθοριστική συµβολή των προσφύγων στη νίκη του Λαϊκού κόµµατος
ανησύχησε τους Φιλελεύθερους πρόσφυγες πολιτικούς και τους δηµιούργησε την
εντύπωση ότι η δύναµή τους στο κόµµα θα περιοριζόταν. Πιθανότατα η ηγεσία των
Φιλελευθέρων θα µπορούσε να τους προσάψει ευθύνες που επέτρεψαν να γίνει
πιστευτό το σύνθηµα του 25%. Τις ανησυχίες αυτές διέκρινε και ο Προσφυγικός
Κόσµος που φοβούµενος αντίποινα των Φιλελεύθερων προσφύγων εναντίον των
Λαϊκών τήρησε µια ενοποιητική γραµµή. Πρότεινε, για να µην διασπαστούν οι
πρόσφυγες και χάσουν την προσφυγική τους συνείδηση, µια που χάθηκε η ευκαιρία
το 1924 να δηµιουργήσουν ένα προσφυγικό κόµµα, να σκέφτονται στο εξής και να
ψηφίζουν «προσφυγιστί», σε οποιαδήποτε πολιτική παράταξη και αν ανήκουν, για να
υπάρχουν στη Βουλή πρόσφυγες αντιπρόσωποι. Η πρόταση ήταν η εξής: «Υπό
οιονδήποτε εκλογικόν σύστηµα, προ της κάλπης, να αφίσουν να οµιλήση η
προσφυγική των συνείδησις πρώτον, και η κοµµατική των συνείδησις δεύτερον. Να
ψηφίζουν τους πρόσφυγας όλους αδιακρίτως και ας προσθέτουν τους άλλους της
κοµµατικής προτιµήσεως».701
Συµπερασµατικά στις εκλογές του 1932 και του 1933 σηµειώθηκε µια µικρή
διαρροή των προσφυγικών ψήφων προς την αντιβενιζελική παράταξη που τελικά της
έδωσε το δικαίωµα να ανέλθει στην εξουσία. Ήταν η πρώτη φορά που οι
αντιβενιζελικοί προσπάθησαν προεκλογικά να έρθουν σε επαφή µε τους πρόσφυγες
και να εξαγγείλουν ένα προσφυγικό πρόγραµµα που θα εφάρµοζαν σε περίπτωση που
ανέβαιναν στην εξουσία. Αναπόφευκτα η σύµπραξη τους µε τον Κονδύλη και το
γεγονός ότι συµπεριέλαβαν στους συνδυασµούς τους και πρόσφυγες συνετέλεσε στο

699
΄΄Η νέα κατάστασις΄΄ και ΄΄Μια υποχρέωσις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Σάββατο 11 Μαρτίου 1933,
αριθµ. 215, σ. 1.
700
Μ. Παρθένης, ΄΄Εάν είνε αληθές ότι ο κ. Αθηνογένης επέτυχε χάρις εις τας ψήφους των γηγενών
είνε όµως αληθές εξ ίσου αληθές ότι χάρις εις τον κ. Αθηνογένην επέτυχεν ο Λαϊκός συνδυασµός
Αθηνών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 1 Ιουλίου 1934, αριθµ. 268, σ. 1.
701
Μ. Παρθένης, ΄΄Οι σκοποί του προσφυγικού αγώνος και τα µέσα των … Να ξαναζωντανεύση η
νοσταλγική εποχή της ∆΄ Εθνοσυνελέυσεως µε τους εξήκοντα πέντε πρόσφυγας πληρεξουσίους –
βουλευτάς – ανάµεσα από τους αποπνικτικούς υδρατµούς που εξαπολύουν εις την µολυσµένην
ατµόσφαιραν τα δύο µεγάλα κόµµατα. Ας φροντίσωµεν ώστε να µην χάσωµεν την προσφυγικήν µας
συνείδησιν, διότι µε αυτήν θα σωθούν και οι πρόσφυγες και η Ελλάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή
8 Ιουλίου 1934, αριθµ. 269, σ. 1.
 195

να αποσπάσουν ένα µέρος, έστω και µικρό από τις προσφυγικές ψήφους. Η διαρροή
αυτή οφείλονταν εν µέρει στις προεκλογικές υποσχέσεις που παρέσυραν το µικρό
αυτό ποσοστό των προσφύγων να ψηφίσει τον αντικυβερνητικό συνδυασµό και στη
δυσαρέσκεια που επικρατούσε στο προσφυγικό στοιχείο, εξαιτίας της πολιτικής του
Βενιζέλου και της υπογραφής του Ελληνοτουρκικού συµφώνου.702 Ωστόσο το
πρόσωπο του Βενιζέλου και οι παλαιές αντιλήψεις ότι αυτός έσωσε τους πρόσφυγες
και προσπάθησε να τους ελευθερώσει από τους Τούρκους ασκούσαν ακόµη
καταλυτική επίδραση στις πολιτικές προτιµήσεις τους. Αξιοσηµείωτη ήταν επίσης και
η άνοδο που σηµείωσε το κοµουνιστικό κόµµα στους προσφυγικούς συνοικισµούς,
µια άνοδος που θα συνεχιστεί και τα επόµενα χρόνια κυρίως µετά το θάνατο του
Βενιζέλου.

702
Μ. Μazower, Greece and the Ihter – War Economic Crisis, Οξφόρδη 1991, σ. 24.
 196

2) Η προσφυγική πολιτική και ο αντίκτυπός της κατά την περίοδο της

διακυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη (Μάρτιος 1933 - Φεβρουάριος 1935)

Μετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων, στις 6 Μαρτίου 1933, εκδηλώθηκε

το κίνηµα που οργάνωσε ο Νικόλαος Πλαστήρας µε τη σύµπραξη δηµοκρατικών
στοιχείων του στρατού και µε σκοπό να µην παραδοθεί η διακυβέρνηση της χώρας
στους αντιβενιζελικούς. Ο Πλαστήρας και µια µεγάλη µερίδα δηµοκρατικών πολιτών
και στρατιωτικών θεωρούσαν ότι η κυβέρνηση του Τσαλδάρη θα ανέτρεπε το
δηµοκρατικό πολίτευµα και θα προέβαινε σε διώξεις των δηµοκρατικών στοιχείων
του στρατού. Ο Βενιζέλος γνώριζε τις προθέσεις του απόστρατου αντιστράτηγου και
ενώ διαφώνησε δεν άσκησε σοβαρή πίεση στον Πλαστήρα για να τον αποτρέψει. Το
κίνηµα κράτησε ελάχιστες ώρες και τελικά ο Πλαστήρας παρέδωσε την εξουσία σε
µια µεταβατική κυβέρνηση στρατιωτικών η οποία µε τη σειρά της παρέδωσε την
εξουσία στον Τσαλδάρη.703
Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Τσαλδάρη δύο σηµαντικά γεγονότα
προκάλεσαν αντιδράσεις στον προσφυγικό κόσµο. Το πρώτο ήταν το νοµοσχέδιο που
µετέτρεπε τους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά σε
αυτόνοµες κοινότητες και δήµους και το δεύτερο γεγονός, που ανέδειξε και τις
πολιτικές κινήσεις των προσφύγων της Θεσσαλονίκης, ήταν η επαναληπτική εκλογή
στην πόλη, τον Ιούλιο του 1933, ύστερα από την ακύρωση της εκλογής των 18
βουλευτών των Φιλελευθέρων και 2 Ισραηλιτών. Η κυβέρνηση του Τσαλδάρη
αµέσως µόλις ανέλαβε την εξουσία, µια από τις πρώτες ενέργειές της εν όψει και των
δηµοτικών εκλογών ήταν να εκδώσει ένα Προεδρικό ∆ιάταγµα µε το οποίο χώρισε
τους προσφυγικούς συνοικισµούς από το δήµο της Αθήνας και του Πειραιά και τους
µετέτρεπε σε αυτοτελείς κοινότητες ή δήµους.704 Παράλληλα ζήτησε από την
επιτροπή εξουσιοδοτήσεως επίσηµη ερµηνεία για την εγκυρότητα του ∆ιατάγµατος
µε βάση την κείµενη νοµοθεσία. Και ενώ το Συµβούλιο Επικρατείας, ύστερα από

703
Θ. Βερέµης, «Ανέκδοτα κείµενα γύρω από το Κίνηµα της 6ης Μαρτίου 1933», Μνήµων, τ. 5, Αθήνα
1975, σ. 81 – 100.
704
Το κείµενο του ∆ιατάγµατος είχε ως εξής: «Περί αναγνωρίσεως ∆ήµων και Κοινοτήτων εν τω νοµώ
Αττικοβοιωτίας. Έχοντες υπόψη τας διατάξεις του άρθρου 3 του νόµου 4227 του 1929 περί του χρόνου
ενεργείας εκλογών Νοµαρχιακών συµβουλίων και περιπτώσεών τινών αναγνωρίσεως ∆ήµων και
Κοινοτήτων κ.λπ. προτάσει του ηµετέρου επί των Εσωτερικών υπουργού αποφασίζοµεν και
διατάσσοµεν: Αναγνωρίζοµεν εν των Νοµώ Αττικοβοιωτίας
Α΄ Εις ιδίους ∆ήµους: 1) Την Κοινότητα Καλλιθέας 2) Τους συνοικισµούς Καισαριανής, Νέας Ιωνίας,
αποσπωµένους εκ του ∆ήµου Αθηναίων 3) Τον συνοικισµόν Νέας Κοκκινιάς αποσπώµενον εκ του
∆ήµου Πειραιώς.
Β΄ Εις ιδίας κοινότητας τους κάτωθι συνοικισµούς αποσπωµένους εκ του ∆ήµου Αθηναίων: 1)
Καλογρέζας υπό το όνοµα Κοινότης Καλογρέζας και έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 2) Καµατερού
υπό το όνοµα Κοινότης Καµατερού µε έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 3) Κουκουβάουνες υπό το
όνοµα Κοινότης Κουκουβαούνων µε έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 4) Βύρωνος υπό το όνοµα
Κοινότης Βύρωνος µε έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 5) ∆αφνίου υπό το όνοµα Κοινότης ∆αφνίου
και µε έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 6) Νέας Φιλαδελφείας υπό το όνοµα Κοινότης Φιλαδελφείας
και µε έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν 7) Ριζουπόλεως υπό το όνοµα Κοινότης Ριζουπόλεως και µε
έδραν τον οµώνυµον συνοικισµόν» βλ. ΄΄Πάντες οι προσφυγικοί συνοικισµοί οι πέριξ των Αθηνών και
Πειραιώς ανεκηρύχθησαν ανεξάρτητοι ∆ήµοι και Κοινότητες. Το σχετικόν ∆ιάταγµα υπογραφέν
δηµοσιεύεται σήµερον. Απαγορεύθη πάσα αντιδραστική συγκέντρωσις. ∆ηλώσεις του κ.
Πρωθυπουργού΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 7 Μαΐου 1933, αριθµ. 2637, σ. 6. Βλ επίσης την αναλυτική
καταγραφή των προσφυγικών συνοικισµών της Αθήνας στο Α. Καραµούζη, «Καταγραφή και
χαρτογράφηση των προσφυγικών οικισµών στον ελληνικό χώρο από το 1821 έως σήµερα»,
Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12
Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα
1999, σ. 38.
 197

προσφυγή των αντιπροσώπων των συνοικισµών, απεφάνθη ότι το ∆ιάταγµα ήταν

αντίθετο µε τον κείµενο νόµο,705 η κυβέρνηση προχώρησε στη δηµιουργία ενός
νοµοσχεδίου που προέβλεπε το διοικητικό χωρισµό των συνοικισµών. Η αιτιολογία
που χρησιµοποιήθηκε αρχικά για την αναγκαιότητα της έκδοσης του ∆ιατάγµατος και
αργότερα για το νοµοσχέδιο βασιζόταν στην άποψη ότι µε τον χωρισµό
παραχωρούνταν στους πρόσφυγες η ελευθερία να διαχειριστούν οι ίδιοι τα
προβλήµατα των συνοικισµών και να προοδεύσουν βασιζόµενοι στην αυτοδιοίκηση,
στην οποία είχαν και µεγάλη παράδοση από την περίοδο που ζούσαν στην
Τουρκία.706 Η αντιπολίτευση αντιτάχθηκε πρώτα στο ∆ιάταγµα και ισχυρίστηκε ότι
ήταν αντίθετο µε το νόµο 4852 «περί αναγνωρίσεως ως ∆ήµων και Κοινοτήτων
Συνοικισµών του ∆ήµου Αθηναίων και Πειραιώς» και επιπλέον υποστήριξε ότι για να
δηµιουργηθεί ένας αυτόνοµος δήµος ή µια κοινότητα απαιτούνταν η σύµφωνη γνώµη
της πλειοψηφίας των κατοίκων του, σύµφωνα µε το άρθρο 107 του Συντάγµατος.
Κατηγορούσε την Κυβέρνηση ότι προέβαινε στην ενέργεια αυτή για καθαρά
κοµµατικούς λόγους εν όψει των δηµοτικών εκλογών και όχι, όπως διακήρυττε γιατί
ενδιαφερόταν για την πρόοδο των συνοικισµών.707
Την άποψη των προσφύγων Φιλελεύθερων βουλευτών εξέφρασε στο
Κοινοβούλιο ο ∆ηµήτριος Μαρσέλλος, που αντιτάχθηκε στην εφαρµογή του
∆ιατάγµατος τονίζοντας ότι οι νέοι δήµοι δεν θα είχαν τους οικονοµικούς πόρους για
να συντηρηθούν και επιπλέον αποτελούσαν αναπόσπαστο µέρος των Αθηνών και του
Πειραιά, όπου οι πρόσφυγες εργάζονταν και µετακινούνταν συνεχώς. Το παράδειγµα
της Κοκκινιάς ήταν χαρακτηριστικό για τα οικονοµικά προβλήµατα που θα
αντιµετώπιζαν οι νέοι δήµοι. Στην περίπτωση που η Κοκκινιά µετατρεπόταν σε δήµο
ο Πειραιάς θα την προικοδοτούσε µε το ποσό των 3.500.000 δραχµών, ενώ µόνο για
το φωτισµό της, το έτος 1933, ο Πειραιάς ξόδεψε περίπου 1.300.000 δραχµές και για
την καθαριότητά της 450.000 δραχµές. Εποµένως η διοικητική αυτοτέλεια της
Κοκκινιάς θα της δηµιουργούσε τεράστιο πρόβληµα και θα είχε ως επακόλουθο τη
χειροτέρευση της κατάστασης του συνοικισµού. Επίσης ο συνοικισµός του
Ελληνικού, που αποτελούνταν από εύπορους πρόσφυγες και είχε µετατραπεί σε

705
Συνήγοροι των προσφύγων στο Συµβούλιο Επικρατείας παρέστησαν οι Εµµανουηλίδης, ∆ουζίνας,
Λαβάς, Σγουρίτσας και Τσάτσος, βλ. ΄΄Η συζήτησις εις το Συµβούλιον Επικρατείας επί του
διατάγµατος του χωρισµού των συνοικισµών. Αι αντιλήψεις του εισηγητού και των προσφυγόντων΄΄,
Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 8 Ιουνίου 1933, αριθµ. 4001, σ. 4. Για την ίδρυση του Συµβουλίου
Επικρατείας βλ Ν. Κ. Αλιβιζάτος, «Η ίδρυση του Συµβουλίου της Επικρατείας το 1928: ένα ιστορικό
παράδοξο;», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ.
Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 251 – 256.
706
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 13, 19 Μαΐου 1933, σ. 214-215. Για τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας
των κοινοτήτων της Μικράς Ασίας βλ. ενδεικτικά Αρχείο του τέως Ταµείου Ανταλλαξίµων, φάκ. 383,
Κανονοσµός της ελληνικής ορθοδόξου κοινότητος του Μεταλλείου ∆ενέκ και των περιχώρων της
επαρχίας Χαλδίας, 23 Μαΐου 1907, φάκ. 411, Κανονοσµός της ορθοδόξου κοινότητος Τρίγλιας της
επαρχίας Προύσης, χ.χ. Για το συµβούλιο της ∆ηµογεροντίας που υπήρξε ένα από τα κύρια όργανα της
τοπικής αυτοδιοίκησης των κοινοτήτων της Μικράς Ασίας βλ. ενδεικτικά ορισµένα πρακτικά
αποφάσεων των συνεδριών της ∆ηµογεροντίας περιοχών της Μικράς Ασίας και Θράκης στο Αρχείο
του τέως Ταµείου Ανταλλαξίµων, Κώδικας IV, 445, Ραιδεστού, Πρακτικά συνεδριών της
∆ηµογεροντίας από 20 ∆εκεµβρίου 1917 έως 4 Οκτωβρίου 1922, Κώδικας V, 442, Ηρακλείας,
Κώδικας πρακτικών συνεδρίων αντιπροσωπείας κοινότητος από 1906 έως 1922, Κώδικας ΙΙΙ, 360, Νέβ
– Σεχήρ (Νεαπόλεως), Βιβλίο πρακτικών δηµογεροντίας 1899 – 1920, Κώδικας ΧΧΧΙΙ, 308,
Καισαρείας, Βιβλίον πρακτικών της εφορίας και δηµογεροντίας 1891 – 1922, Κώδικας V, 483,
Αρτάκης, Πρακτικά ∆ηµογεροντίας 1911 – 1920, Κώδικας IV, 97, Τρίγλιας, Πρακτικά γενικών
συνελεύσεων 1903 – 1922. Για το σύστηµα τοπικής αυτοδιοίκησης στην περιοχή του Πόντου βλ.
επίσης Θ. Χατζηθεοδωρίδη, «Το σύστηµα αυτοδιοίκησης στον Πόντο», Αρχείον Πόντου, τ. 38, Αθήνα
1983, σ. 441 – 487.
707
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 13, 19 Μαΐου 1933, σ. 202-203.
 198

κοινότητα το 1933, αντιµετώπιζε ήδη σοβαρό πρόβληµα και δεν µπορούσε να

αντεπεξέλθει οικονοµικά στα έξοδα της κοινότητας.
Ανέφερε επιπλέον ότι και το 1930 είχε γίνει µια παρόµοια κίνηση για το
διοικητικό χωρισµό των προσφυγικών συνοικισµών στην οποία συνηγόρησαν και
αρκετοί πρόσφυγες βουλευτές και γερουσιαστές. Αποτέλεσµα αυτής της κίνησης
ήταν να δοθεί στο συνοικισµό της ∆ραπετσώνας η πρωτοβουλία να αποφασίσει αν
επιθυµούσε την αυτοδιοίκησή του. Έγιναν συσκέψεις και συνελεύσεις και η
ψηφοφορία των κατοίκων κατέλεξε στο εξής αποτέλεσµα: µόνο το 1/3 των κατοίκων
επιθυµούσε τη διοικητική αυτονοµία, ενώ το υπόλοιπο ποσοστό απείχε από την
ψηφοφορία εκφράζοντας µε τον τρόπο αυτό την αντίθεσή του. Όλα τα παραπάνω
αποδείκνυαν ότι το µέτρο που ήθελε να εφαρµόσει η κυβέρνηση Τσαλδάρη θα
συντελούσε στην οπισθοδρόµηση των συνοικισµών και επιπλέον θα έβλαπτε
κοµµατικά το Λαϊκό κόµµα, γιατί θα µεγιστοποιούσε την καχυποψία του
προσφυγικού κόσµου προς την κυβέρνηση. Ο Μαρσέλλος τόνισε ότι µόνο µε έργα θα
µπορούσαν να προσεγγίσουν πολιτικά οι Λαϊκοί τους πρόσφυγες και η κυβέρνηση
µέχρι τότε δεν είχε λάβει κανένα ευεργετικό µέτρο για τον προσφυγικό κόσµο, του
οποίου η δυσπραγία τον είχε ωθήσει στις προηγούµενες εκλογές να ψηφίσει ακόµα
και το κοµµουνιστικό κόµµα. Εάν λοιπόν η κυβέρνηση επέµενε στην εφαρµογή του
διατάγµατος θα αποµόνωνε τους συνοικισµούς και θα τους καταδίκαζε σε µαρασµό
µε αποτέλεσµα στο µέλλον τα ποσοστά του κοµουνιστικού κόµµατος να σηµειώσουν
και νέα άνοδο.708
Η απόρριψη του ∆ιατάγµατος από το Συµβούλιο Επικρατείας οδήγησε την
Κυβέρνηση στην αναβολή των δηµοτικών εκλογών για ένα εξάµηνο και στην
κατάθεση τον Αύγουστο του 1933 στη Βουλή του νοµοσχεδίου «περί τροποποιήσεως
διατάξεων του κώδικος νοµοθεσίας ΄΄περί ∆ήµων και Κοινοτήτων΄΄ και του σχετικού
προς ταύτας νόµου 5403 περί εκλογής Βουλευτών»,709 σύµφωνα µε το οποίο
αποσπόταν από το δήµο Πειραιά η Νέα Κοκκινιά και µετατρεπόταν σε κοινότητα,
ενώ από το δήµο Αθηνών µετατρεπόταν σε κοινότητες η Νέα Φιλαδέλφεια, η
Καλογρέζα, η Καισαριανή, ο Βύρωνας και η Νέα Σµύρνη.710 Η κυβέρνηση κατέθεσε
το νοµοσχέδιο υποστηρίζοντας ότι ανάλογο είχε καταθέσει και η κυβέρνηση των
Φιλελευθέρων τον Μάιο του 1931, το οποίο όµως δεν εφαρµόστηκε παρά µόνο για το
συνοικισµό Ζωγράφου των Αθηνών, γιατί η γνωµοδοτική επιτροπή της Βουλής είχε
αποφανθεί ότι οι νέοι δήµοι δεν είχαν τους απαραίτητους οικονοµικούς πόρους για να
επιβιώσουν.
Το νοµοσχέδιο υπερασπίστηκε από την πλευρά των προσφύγων βουλευτών που
ανήκαν στην κυβερνητική παράταξη ο Αντώνιος Αθηνογένης που τόνισε τη σηµασία
του, χαρακτηρίζοντάς το ως το σπουδαιότερο σταθµό και αρχή µιας νέας ζωής για
τους πρόσφυγες, µε το οποίο «θραύονται οι αλύσεις µιας δουλείας» και παραχωρείται
διοικητική αυτονοµία και αυτοτέλεια.711 Υπέρ του νοµοσχεδίου τάχθηκε και ο
ανεξάρτητος πρόσφυγας βουλευτής που παρείχε την υποστήριξή του στην
Κυβέρνηση, Μιχαήλ Κύρκος. Ο Κύρκος στις εκλογές του 1933 είχε εκλεγεί στη

708
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 13, 19 Μαΐου 1933, σ. 217-219.
709
Ολόκληρο το νοµοσχέδιο δηµοσιεύτηκε στο Ελεύθερο Βήµα βλ. ΄΄Πως κατηρτίσθη τελικώς το
νοµοσχέδιον του χωρισµού των προσφυγικών συνοικισµών και ανακητύξεως αυτών εις κοινότητας και
δήµους. Πως θα ψηφίσουν οι πρόσφυγες΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 29 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4052,
σ. 3.
710
Σύµφωνα µε την απογραφή του 1928 η Νέα Κοκκινιά αριθµούσε 33.000 κατοίκους, η Νέα Ιωνία
14.135, η Νέα Φιλαδέλφεια 6.337, η Καλογρέζα 2.047, ο Βύρωνας 3.723, η Καισαριανή 15.337 και η
Νέα Σµύρνη 210, βλ. Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 25, 25 Αυγούστου 1933, σ. 425 και Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 86,
27 ∆εκεµβρίου 1933, σ. 683.
711
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 25, 25 Αυγούστου 1933, σ. 424-426.
 199

∆ράµα µε τα ψηφοδέλτια του Εθνικού Συνασπισµού, αµέσως µετά την εκλογή του
ανεξαρτητοποιήθηκε και στη νέα Βουλή παρείχε την εµπιστοσύνη του στην
κυβέρνηση του Τσαλδάρη, γεγονός που στις συζητήσεις στη Βουλή προκάλεσε τις
αντιδράσεις των συναδέλφων του Φιλελεύθερων προσφύγων βουλευτών, οι οποίοι
στις οµιλίες τους έκαναν αναφορές και στην αντιµετώπιση του Κύρκου από το Λαϊκό
κόµµα την περίοδο που διετέλεσε Υπουργός Προνοίας και προέβη στην εφαρµογή
των απαλλοτριώσεων, τον Ιανουάριο του 1928.712 Ο Κύρκος στη συζήτηση για τη
ψήφιση του νοµοσχεδίου υπογράµµισε ότι εξαιτίας κοµµατικών συµφερόντων η
αντιπολίτευση είχε ταχθεί κατά του διοικητικού χωρισµού των συνοικισµών, γιατί
γνώριζε ότι στην περίπτωση που εφαρµοστεί το µέτρο οι Φιλελεύθεροι που
στηρίζονταν στις προσφυγικές ψήφους σίγουρα θα έχαναν στις δηµοτικές εκλογές.
Επιπλέον τόνισε ότι η αντιπολίτευση δεν επιθυµούσε να αντιληφθούν τα ευεργετικά
αποτελέσµατα της διοικητικής αποκέντρωσης οι πρόσφυγες, γιατί θα στρέφονταν στο
Λαϊκό κόµµα που εισήγαγε το µέτρο.713
Εναντίον του νοµοσχεδίου τάχθηκε η πλειοψηφία των προσφύγων βουλευτών της
αντιπολίτευσης. Υπογραµµίζοντας ότι οι προεκλογικές υποσχέσεις των Λαϊκών για
την καταβολή του 25% παρέµειναν ως τότε ανεφάρµοστες τόνισαν ότι το πρώτο
µέτρο που λαµβάνει η κυβέρνηση για τον προσφυγικό κόσµο, σε αντίθεση µε το
προσφυγικό της πρόγραµµα που εξέθεσε λεπτοµερειακά ο Τσαλδάρης στην
προεκλογική του εκστρατεία τόσο στη Θεσσαλονίκη όσο και στην Αθήνα, ήταν ο
χωρισµός των συνοικισµών από τις µεγάλες πόλεις. Ένα µέτρο που έβρισκε
αντίθετους τους πρόσφυγες και προκαλούσε τη δυσαρέσκεια τους για τις προθέσεις
της κυβέρνησης να τους µετατρέψει σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας.714 Οι βουλευτές
της αντιπολίτευσης άσκησαν δριµύτατη κριτική χαρακτηρίζοντάς το νοµοσχέδιο ως
ένα είδος τιµωρίας των προσφύγων για τις πολιτικές τους προτιµήσεις που τους
καταδίκαζε σε οικονοµικό µαρασµό.715
Όταν το νοµοσχέδιο πήγε στη Γερουσία, στην οποία είχαν την πλειοψηφία οι
βενιζελικοί, η πλειοψηφία των γερουσιαστών αντέδρασε και άσκησε παρελκυστική
πολιτική ζητώντας πληρέστερες πληροφορίες από τον Υπουργό Εσωτερικών. Η
ενέργεια αυτή της Γερουσίας κατακρίθηκε έντονα από την κυβέρνηση που
υποστήριξε ότι το σώµα της Γερουσίας εµπόδιζε το νοµοθετικό έργο και συντελούσε
στη µη σωστή λειτουργία του πολιτεύµατος. Η Γερουσία εκτός από τις επιφυλάξεις
για το νοµοσχέδιο που καθιστούσε τους προσφυγικούς συνοικισµούς σε αυτόνοµους
δήµους αντιδρούσε και για το νοµοσχέδιο που προέβλεπε διώξεις για τους
αξιωµατικούς που µετείχαν στο κίνηµα του Πλαστήρα. Η τακτική της στα δύο αυτά
νοµοθετήµατα θεωρήθηκε από την κυβέρνηση ως καθαρά κοµµατική και επικρίθηκε
έντονα.716
Στη διαδικασία της αντιπαράθεσης έλαβε µέρος και ο Τύπος της εποχής. Η
Πρωία τόνισε ότι η δηµιουργία των προσφυγικών συνοικισµών γύρω από τις µεγάλες
πόλεις σκοπό είχε την πολιτική εκµετάλλευση των προσφύγων από τα βενιζελικά
κόµµατα για τη συγκρότηση της κοµµατικής τους πλειοψηφίας, εκεί όπου δεν ήταν
δυνατόν να την επιτύχουν από το γηγενή πληθυσµό. Η δηµιουργία δηλαδή των
προσφυγικών συνοικισµών ήταν το προϊόν ενός κατώτατης ποιότητας κοµµατικού

712
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 29, 31 Αυγούστου 1933, σ. 544-545 και 547. Για τα επιχειρήµατα των
Φιλελευθέρων προσφύγων που στρέφονταν εναντίον του Κίρκου βλ. επίσης Στ. Νικολαΐδης, ΄΄Οι
πρόσφυγες και η τετραετία΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 3 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4595, σ. 1.
713
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 525-531.
714
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 546-555.
715
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 555-557.
716
΄΄Θεωρίαι και πραγµατικότης΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 10 Σεπτεµβρίου 1933, αριθµ. 2731, σ. 1.
 200

υπολογισµού και µιας σταθερής τάσης να χρησιµοποιούνται οι πρόσφυγες ως

εκλογικό αντίρροπο απέναντι στην πολιτική θέληση των γηγενών. Στην
πραγµατικότητα αυτή, σύµφωνα µε την φιλοκυβερνητική εφηµερίδα, έβαζε τέλος η
πολιτική της κυβέρνησης που παραχωρούσε την ελευθερία στους συνοικισµούς να
λύσουν τα προβλήµατά τους µε δικές τους πρωτοβουλίες, χωρίς να εξαρτώνται από
τους µεγάλους δήµους.717
Υπέρ του νοµοσχεδίου τάχθηκε µε άρθρο του που δηµοσίευσε η Καθηµερινή και
ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, που δεν είχε καταφέρει να εκλεγεί βουλευτές στις εκλογές
του 1933. Ο Τσιγδέµογλου ανέφερε το παράδειγµα της Νέας Ιωνίας, η οποία λάµβανε
από το δήµο Αθηναίων 600.000 δραχµές ετησίως, την περίοδο που αποτελούσε
τµήµα του. Υποστήριξε ότι µε την ανακήρυξη της σε δήµο θα εισέπραττε από το
δήµο Αθηνών 3 εκατοµµύρια ετησίως, σύµφωνα µε το νόµο, και θα αύξανε τα έσοδά
της µε τους δηµοτικούς φόρους, που θα επέβαλλε στους δηµότες της. Κατέκρινε την
αντιπολίτευση και τους πρόσφυγες βουλευτές του Φιλελεύθερου κόµµατος, γιατί
ενδιαφέρονταν µόνο για την εξασφάλιση της εκλογικής τους επιτυχίας και για το
λόγο αυτό αντιδρούσαν στο µέτρο που έλαβε η κυβέρνηση, που κατά την άποψή του
θα συντελούσε στην ευηµερία των συνοικισµών.718 Στην Καθηµερινή για το
συγκεκριµένο ζήτηµα αρθρογράφησαν και βουλευτές του Λαϊκού κόµµατος, οι
οποίοι υπερασπίστηκαν τις απόψεις της κυβέρνησης.719
Ο Τύπος που ήταν φιλικά διακείµενος προς το Φιλελεύθερο κόµµα επέκρινε το
νοµοσχέδιο και ισχυρίστηκε ότι οι συνοικισµοί αποτελούσαν αναπόσπαστο τµήµα της
πόλης των Αθηνών, στην οποία οι πρόσφυγες δρούσαν επαγγελµατικά και
συµµετείχαν σε όλες της τις δραστηριότητες. Οι περιορισµένες οικονοµικές
δυνατότητες των προσφυγικών συνοικισµών ήταν απαγορευτικές στην εξέλιξη τους
σε ανεξάρτητες κοινότητες ή δήµους και µε βάση αυτό το δεδοµένο το Ελεύθερο
Βήµα κατέληξε ότι το µέτρο της κυβέρνησης απέρρεε από καθαρά κοµµατικές
φιλοδοξίες του κυβερνώντος κόµµατος µε στόχο τις δηµοτικές εκλογές. Θύµισε
παράλληλα την πρόταση που είχε κάνει το Λαϊκό κόµµα το 1924 να ψηφίζουν οι
πρόσφυγες σε ξεχωριστούς εκλογικούς συλλόγους, όπως οι µουσουλµάνοι της
∆υτικής Θράκης και οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης και συµπέρανε ότι ο χωρισµός
των συνοικισµών θα είχε ακριβώς το ίδιο αποτέλεσµα µε τη δηµιουργία ξεχωριστών
εκλογικών συλλόγων, δηλαδή το διαχωρισµό των προσφύγων από τους γηγενείς και
τη µετατροπή τους σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας.720
Το Ελεύθερο Βήµα, επιµένοντας ιδιαίτερα στην µη νοµιµότητα του διατάγµατος
για το χωρισµό των συνοικισµών721 κοινοποίησε την απόφαση των προσφύγων της
Νέας Κοκκινιάς να προσφύγουν στο Συµβούλιο της Επικρατείας για την ακύρωση
του διατάγµατος. Παράλληλα τόνισε και τις υπόλοιπες αντιδράσεις του προσφυγικού
κόσµου. Σύµφωνα µε πληροφορίες που δηµοσίευσε η εφηµερίδα τον Μάιο του 1933
συγκροτήθηκε «ογκώδης» προσφυγικό συλλαλητήριο διαµαρτυρίας στην Καισαριανή

717
΄΄Η αυτοτέλεια των συνοικισµών΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 7 Μαΐου 1933, αριθµ. 2637, σ. 1.
718
Μ. Τσιδέµογλου, ΄΄Πώς θα ευηµερήσουν οι προσφυγικοί συνοικισµοί΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 27
Αυγούστου 1933, αριθµ. 4163, σ. 1.
719
Κ. Βερροιόπουλος, ΄΄Ο χωρισµός των συνοικισµών΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 16 Σεπτεµβρίου
1933, αριθµ. 4182, σ. 1 και ∆ευτέρα 18 Σεπτεµβρίου 1933, αριθµ. 4184, σ. 1.
720
΄΄Καιρός να το επιδιώξουν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 17 Μαρτίου 1933, αριθµ. 3920, σ. 1 και
΄΄Επονείδιστον πραξικόπηµα και αν ο νόµος το επέτρεπε΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 7 Μαΐου 1933,
αριθµ. 3969, σ. 1.
721
΄΄Εις την Ελλάδα την άνευ νόµων υπάρχουν ακόµη οι δικασταί;΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 8
Μαΐου 1933, αριθµ. 3970, σ. 1 και ΄΄Εναντίον του δικαίου δια το χατήρι του κόµµατος΄΄, Ελεύθερον
Βήµα, Πέµπτη 1 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3994, σ. 1.
 201

στο οποίο µίλησε ο πρόσφυγας Φιλελεύθερος βουλευτής Ιωάννης Μογγογιάννης.722

Ο Μογγογιάννης υπογράµµισε ότι η απόφαση της κυβέρνησης ήταν νοµικά
αστήρικτη, γιατί δεν είχε τη σύµφωνη γνώµη της πλειοψηφίας των κατοίκων των
συνοικισµών και τους καταδίκαζε σε µαρασµό, γιατί δεν διέθεταν τους οικονοµικούς
πόρους για να αυτοσυντηρηθούν.723 Η επιµονή της κυβέρνησης να νοµιµοποιήσει το
διοικητικό χωρισµό και µετά να διενεργήσει τις δηµοτικές εκλογές χαρακτηρίστηκε
από το φιλοβενιζελικό τύπο ως ένδειξη φόβου για την εκλογική ήττα που πιθανότατα
θα αντιµετώπιζε το Λαϊκό κόµµα στις δηµαιρεσίες. Παράλληλα κατέκρινε την
κυβέρνηση που έθεσε σε προτεραιότητα ένα ζήτηµα ελάσσονος σηµασίας
παραβλέποντας τα ζωτικά προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι προσφυγικοί
πληθυσµοί.724
Και σε αυτή την περίπτωση οι πρόσφυγες έγιναν για άλλη µια φορά η αιχµή του
δόρατος για την αντιπολιτευτική κριτική τόσο κατά τη διάρκεια των συζητήσεων στη
Βουλή όσο και στην αρθρογραφία του ηµερήσιου Τύπου. Αναµφίβολο ήταν ότι η
κυβέρνηση παραχωρούσε διοικητική αυτοτέλεια στους συνοικισµούς για καθαρά
κοµµατικούς λόγους και η αντιπολίτευση διαφώνησε, γιατί γνώριζε ότι µε την
απόσπαση των συνοικισµών θα έχανε στις δηµοτικές εκλογές. Εποµένως ένα καθαρά
διοικητικό νοµοσχέδιο µε πολιτικές όµως προεκτάσεις κρίθηκε από τις δύο πολιτικές
παρατάξεις ανάλογα µε τα κοµµατικά τους συµφέροντα. Όσον αφορά στον
προσφυγικό κόσµο, αυτός στο παρελθόν είχε εκδηλώσει την επιθυµία του να
αυτοδιοικείται,725 στη δίνη όµως της πολιτικής αντιπαράθεσης τάχθηκε υπέρ των
Φιλελευθέρων, εξαιτίας των λόγων που προέβαλαν για την πενιχρή οικονοµική
επιδότηση των νέων δήµων.
Ο Προσφυγικός Κόσµος χαρακτήρισε ως πραξικοπηµατική ενέργεια το µέτρο της
κυβέρνησης τονίζοντας ότι στους νέους δήµους δεν συµπεριλαµβάνονταν
συνοικισµοί των γηγενών που είχαν τις προϋποθέσεις να αυτοδιοικηθούν και απείχαν
πολύ περισσότερο από το κέντρο της πρωτεύουσας. Η επιµονή της κυβέρνησης να
εφαρµόσει το µέτρο µόνο στους προσφυγικούς συνοικισµούς φανέρωσε, σύµφωνα µε
την προσφυγική εφηµερίδα, ότι ο στόχος του κυβερνώντος κόµµατος ήταν η νίκη στις
δηµοτικές εκλογές και όχι το συµφέρον των προσφύγων.726 Παράλληλα δηµοσίευσε
άρθρα του Γ. Καφαντάρη και του Ε. Εµµανουηλίδη που ανέπτυξαν τα επιχειρήµατα
της αντιπολίτευσης για τις συνέπειες του µέτρου στους συνοικισµούς της Αθήνας και
του Πειραιά.727

722
Ο Μογγογιάννης εκλέχθηκε για πρώτη φορά βουλευτές στις εκλογές του 1932 µε το Φιλελεύθερο
κόµµα βλ. παραπάνω σ. 186.
723
΄΄Ογκώδης συλλαλητήριον εις Καισαριανήν εναντίον του χωρισµού των προσφυγικών
συνοικισµών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 15 Μαΐου 1933, αριθµ. 3977, σ. 4. Για τους πρόσφυγες της
Καισαριανής και την κατάσταση του συνοικισµού, βλ. Σ. Τζόκας, «Η ένταξη των προσφύγων στην
ελληνική κοινωνία και η εγκατάσταση στην Καισαριανή», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η
άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 123 – 124.
724
΄΄Και πάλιν οι συνοικισµοί και πάλιν η αντίδρασις!΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 7 Ιουλίου 1933,
αριθµ. 4030, σ. 1 και ΄΄∆ιάγγελµα – αναγγελία ότι η παράστασις αναβάλλεται!΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 8 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4031, σ. 1.
725
Βλ. παραπάνω σ. 162.
726
΄΄Οι πρόσφυγες και το έκνοµον και αντιπροσφυγικόν διάταγµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Τρίτη 16
Μαΐου 1933, αριθµ. 219, σ. 1 και ΄΄Έργα θεµατοφύλακος του κοινοβουλευτισµού και της
νοµιµότητος…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Μαΐου 1933, αριθµ. 220, σ. 1.
727
Γ. Καφαντάρης, ΄΄Ο χωρισµός των συνοικισµών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Ιουλίου 1933,
αριθµ. 223, σ. 1-2 και Ε. Εµµανουηλίδης, ΄΄Ο χωρισµός των συνοικισµών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Παρασκευή 25 Αυγούστου 1933, αριθµ. 226, σ. 1 και 3.
 202

Η εφηµερίδα εκδήλωσε και την απογοήτευσή της για την προσφυγική πολιτική
της κυβέρνησης που περιορίστηκε µόνο στο συγκεκριµένο µέτρο, επισηµαίνοντας ότι
τα προεκλογικά συνθήµατα του Λαϊκού κόµµατος, που παρέσυραν ένα µικρό
ποσοστό των προσφύγων ικανό όµως να δώσει την εκλογική επιτυχία στους Λαϊκούς,
δεν εφαρµόστηκαν. Στις 25 Αυγούστου 1933 µε αφορµή το µέτρο του χωρισµού των
προσφυγικών συνοικισµών, που κατά την άποψή της περιόριζε τα εκλογικά
δικαιώµατα των προσφύγων, τόνισε χαρακτηριστικά:
«Πώς, λοιπόν, ενώ δεν εκπληροίτε ουδέν εκ των προς τους πρόσφυγας
εκλογείς επισήµως υπεσχηµένων, δια των οποίων παραπλανήσατε και
παρασύρατε προς το µέρος σας τόσους εξ αυτών, όσοι επήρκεσαν δια να
σας δώσουν την εκλογικήν νίκην εις την πρωτεύουσαν, δια της οποίας
νίκης ανήλθατε εις την εξουσίαν, διασαλπίζετε ως βασικόν σας πρόγραµµα
να επιδιώκετε λυσσαλέως την θέσπισιν µέτρου περιοριστικού των
δικαιωµάτων των ως ελευθέρων πολιτών και θίγοντας καιριώτατα την
εθνικήν των υπερηφάνειαν και την φιλοτιµίαν των ως ανθρώπων».728
Το θέµα του διοικητικού διαχωρισµού των συνοικισµών αποτέλεσε βασικό
ζήτηµα αντιπαράθεσης και µετά την εφαρµογή του. Οι Φιλελεύθεροι το καταλόγισαν
ως ένα από τα πιο µελανά σηµεία της πολιτικής των Λαϊκών και κύριο αίτιο για την
οικονοµική δυσπραγία και την αθλιότητα των συνοικισµών, ενώ αντίθετα οι Λαϊκοί
µε την εφαρµογή του θριαµβολόγησαν ότι πέτυχαν να δώσουν στους πρόσφυγες την
ελευθερία και την πρωτοβουλία για τη λύση των καθηµερινών τους ζητηµάτων. Η
Καθηµερινή δύο χρόνια µετά το χωρισµό των συνοικισµών δηµοσίευσε µια σειρά
άρθρων που περιέγραφαν την κατάσταση των προσφύγων στους συνοικισµούς που
αυτοδιοικήθηκαν και παρουσίασαν µια εικόνα προόδου729. Απαντώντας στα αρνητικά
σχόλια των βενιζελικών πολιτικών η εφηµερίδα τόνισε:
«Ενώ οι βενιζελικοί αρθρογράφοι, οσάκις ασχολούνται µε την
αυτοδιοίκησιν των συνοικισµών εξακολουθούν να βεβαιούν ότι αύτη
απέτυχε παταγωδώς και καταλογίζουν εις βάρος της παρούσης
κυβερνήσεως ότι τους εχώρισεν από το πρώην βενιζελικόν καθεστώς και
την αθλιότητα την οποίαν συνεπήγετο, οι πρόσφυγες εκφράζοντα
ενθουσιωδέστατα δια την χειραφέτησίν των, δύο βενιζελικοί ∆ήµαρχοι
µέχρι τούδε, ο της Νέας Κοκκινιάς κ. Κοραής προ ηµερών και ο της Ν.
Ιωνίας κ. Φελέκης σήµερον, χαρακτηρίζουν ως σωτηρίαν των συνοικισµών
των την αυτοδιοίκησιν των. Θα συνιστώµεν εις τους βενιζελικούς
αρθρογράφους ν’ αναγνώσουν τας σηµερινάς ανακοινώσεις του κ. Φελέκη
επί της αυτοδιοικήσεως, εάν δεν εγνωρίζοµεν τα ελατήρια της

728
΄΄∆ια να εξηγούµεθα µια δια πάντα. Ιδού, λοιπόν, διατί οι πρόσφυγες θα σας µισούν εάν δεν
αλλάξετε στάσιν απέναντί των. ( Ο χωρισµός των συνοικισµών )΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Παρασκευή
25 Αυγούστου 1933, αριθµ. 226, σ. 1.
729
∆. ∆έβαρης, ΄΄Η «Καθηµερινή» εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Η Νέα Κοκκινιά, µια πόλις
που αναγεννάται, ένας δρόµος που θα εξυπηρετήση 150.000 ανθρώπους. Θα συνδεθή ο ναύσταθµος µε
την πλατείαν οµονοίας. Τα ευεργετικά αποτελέσµατα της αυτοδιοικήσεως των συνοικισµών. Εν πλήρει
οργασµώ αναδηµιουργίας. Τι επετεύχθη εντός ενός οκταµήνου΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 3
Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4667, σ. 6, ∆. ∆έβαρης, ΄΄Η «Καθηµερινή» εις τους προσφυγικούς
συνοικισµούς. Νέα Ιωνία, η δευτέρα βιοµηχανική πόλις. Ένας µεγάλος ∆ήµος 30.000 κατοίκων χωρίς
νερό! Ο κ. Υπουργός λέγει ότι το ζήτηµα της υδρεύσεως θα λυθή αντί πάσης θυσίας. ∆ηλώσεις του
δηµάρχου κ. Φελέκη περί της αυτοδιοικήσεως. «Οι συνοικισµοί θα εσώζοντο εάν εχειραφετούντο εξ
αρχής». Φυµατίωσις, ελονοσία, ανεργία΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 7 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4671,
σ. 4, ∆. ∆έβαρης, ΄΄Η «Καθηµερινή» εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Ο Βύρων, η πρωτεύουσα
των συνοικισµών΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 14 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4677, σ. 4 και ∆. ∆έβαρης,
΄΄Η «Καθηµερινή» εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Καισαριανή, το µεγαλύτερον έγκληµα του
βενιζελισµού΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 22 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4685, σ. 4.
 203

αρθρογραφίας των. Αντιλαµβάνονται πολύ καλά ότι οι πρόσφυγες περνούν

καλύτερα και δι’ αυτό ακριβώς φοβούνται την σύγκρισιν µεταξύ της
ελευθερίας την οποίαν τους εχάρισεν η κυβέρνησις και της υποδουλώσεως
εις την οποίαν τους είχε καταδικάσει ο βενιζελισµός. Φοβούνται, διότι οι
πρόσφυγες οι οποίοι αρχίζουν να βλέπουν την αλήθειαν, ολοέν αυξάνονται
και πληθύνονται».730

Οι πρόσφυγες αποτέλεσαν σηµαντικό πολιτικό συντελεστή στην επαναληπτική

εκλογή της Θεσσαλονίκης που διενεργήθηκε τον Ιούλιο του 1933. Τον Μάιο του
1933 το Εκλογοδικείο είχε ακυρώσει την εκλογή των 18 βενιζελικών βουλευτών της
Θεσσαλονίκης και των 2 Λαϊκών του εκλογικού συλλόγου των Ισραηλιτών µε το
αιτιολογικό ότι ήταν αντισυνταγµατικός ο χωρισµός των Ισραηλιτών από τους
υπόλοιπους εκλογείς της Θεσσαλονίκης. Για το λόγο αυτό η κυβέρνηση µε
αναγκαστικό νόµο συγχώνευσε τις εκλογικές περιφέρεις και προκήρυξε
επαναληπτικές εκλογές. Στις εκλογές αυτές δόθηκε από τις δύο πολιτικές παρατάξεις
µεγάλη σηµασία, γιατί στην περίπτωση που οι βενιζελικοί έχαναν τις έδρες της
Θεσσαλονίκης θα έχαναν και την πλειοψηφία στις κοινές συνεδριάσεις της Βουλής
και της Γερουσίας. Αποτέλεσµα ήταν να µεταβούν στη Θεσσαλονίκη όλοι οι
σηµαντικοί πολιτικοί παράγοντες των δύο παρατάξεων για να επηρεάσουν τους
πολίτες της πόλης ως προς την εκλογή.731
Η βαρύτητα και από τις δύο πλευρές δόθηκε στις ψήφους των προσφύγων. Οι
Φιλελεύθεροι µετά τη µη πραγµατοποίηση της προεκλογικής υπόσχεσης των Λαϊκών
για την καταβολή του 25% πίστευαν ότι οι πρόσφυγες δεν θα παρασυρθούν από τις
νέες επαγγελίες της κυβέρνησης για απόσβεση των προσφυγικών χρεών, υπόσχεση
που κατά κόρον έδωσαν οι εκπρόσωποι του Λαϊκού κόµµατος στους πρόσφυγες της
πόλης.732 Επιπλέόν εκµεταλλεύτηκαν το αρνητικό κλίµα που είχε προκύψει ύστερα
από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου στη Κηφισιά στις 6 Ιουνίου
1933.733 Οι πρόσφυγες της πόλης είχαν κατακρίνει την απόπειρα µε συγκεντρώσεις
που πραγµατοποίησαν στα κέντρα των προσφυγικών συνοικισµών, που εξαιτίας της
επερχόµενης εκλογής είχαν και έντονο πολιτικό χαρακτήρα.734
Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε από την παράταξη των Φιλελευθέρων στις κινήσεις
του Κονδύλη που επηρέαζε τον προσφυγικό κόσµο. Ο Κονδύλης σε οµιλία που
πραγµατοποίησε στη Θεσσαλονίκη απευθύνθηκε προς τους πρόσφυγες και
υποσχέθηκε ολοκλήρωση της στέγασης και παροχή αποζηµιώσεων. Παράλληλα
διατύπωσε τις επιφυλάξεις του για την πρόοδο του προσφυγικού ζητήµατος στην
περίπτωση που τις έδρες δεν κέρδιζε η κυβερνητική παράταξη, εξαιτίας της απειλής
ενός κινήµατος των βενιζελικών που θα οδηγούσε σε πολιτική αστάθεια και

730
΄΄Η αυτοδιοίκησις΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 7 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4671, σ. 1.
731
Γ. ∆αφνής, ό.π., σ. 224 - 225 και ΄΄Η σηµερινή ετυµηγορία΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 2 Ιουλίου 1933,
αριθµ. 2693, σ. 1. Για τη θέση του κόµµατος των Φιλελευθέρων σχετικά µε τον εκλογικό σύλλογο των
Ισραηλιτών Θεσσαλονίκης, βλ. Σ. Ι. Στεφάνου(επιµ.), Τα κείµενα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η ζωντανή
ιστορία της δραµατικής περιόδου 1909 - 1936, τόµ. ∆΄, 1930 – 1936, Λέσχη Φιλελευθέρων, Αθήνα
1984, σ. 695 – 696.
732
΄΄Η προεκλογική κίνησις εν Θεσσαλονίκη. Το τέχνασµα των κυβερνητικών. Μετά το 25% δίδεται η
βεβαίωσις της αποσβέσεως των προσφυγικών χρεών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 6 Ιουνίου 1933, αριθµ.
3999, σ. 4.
733
Για την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου βλ. Γ. Ν. Κίννας, «Κρίσιµα γεγονότα στην πορεία των
ανακρίσεων για την δολοφονική απόπειρα του 1933», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος
Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 74 – 97.
734
΄΄Αι χθεσιναί διαδηλώσεις και συλλαλητήρια εις όλας τας επαρχιακάς µεγαλοπόλεις εναντίον της
δολοφονικής απόπειρας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 8 Ιουνίου 1933, αριθµ. 4001, σ. 4.
 204

γενικότερη στασιµότητα όλων των ζητηµάτων και του προσφυγικού.735 Οι

εκπρόσωποι των Φιλελευθέρων, απαντώντας διακήρυξαν ότι όσα υπόσχονταν ο
Κονδύλης στους πρόσφυγες ήταν για άλλη µια φορά προεκλογικά τεχνάσµατα, γιατί
η κυβέρνηση δεν είχε αναγράψει στον προϋπολογισµό τα έξοδα που απαιτούνταν για
τις παροχές που εξήγγειλε στον προσφυγικό πληθυσµό. Καλούσαν λοιπόν τους
πρόσφυγες να µην δίνουν προσοχή στις υποσχέσεις και τους λόγους του Κονδύλη.736
Επιπλέον από την πλευρά των Φιλελευθέρων διατυπώθηκαν καταγγελίες για
τη χρήση ψυχολογικής πίεσης και παράνοµων προεκλογικών µεθόδων από τους
Λαϊκούς. Ο φιλελεύθερος Τύπος δηµοσίευσε ότι στη Θεσσαλονίκη είχαν µεταφερθεί
αντιβενιζελικών φρονηµάτων χωροφύλακες από όλη την Ελλάδα για να
τροµοκρατήσουν τους δηµότες, ενώ οι βουλευτές του Λαϊκού κόµµατος υπόσχονταν
αφειδώς πολιτικά ανταλλάγµατα, όπως διορισµούς και χρηµατικές παροχές, για να
εξαγοράσουν την ψήφο των Θεσσαλονικέων.737 Η επιτυχία της προεκλογικής
συγκέντρωσης που πραγµατοποίησε ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη ήταν µια ακόµη
αιτία, σύµφωνα µε το Ελεύθερο Βήµα, η Κυβέρνηση να χάσει την ψυχραιµία της και
να προβεί σε κινήσεις πανικού και βίας που πρόδιδαν την τυραννική συµπεριφορά
της.738
Εκτός από την οµιλία που πραγµατοποίησε ο Βενιζέλος στην Θεσσαλονίκη739
µε διάγγελµά του, που δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα Κωνσταντινούπολις,
απευθύνθηκε προς τους πρόσφυγες της πόλης και τους ζήτησε να µείνουν πιστοί στην
πολιτική τους ιδεολογία και να συντελέσουν για άλλη µια φορά στη νίκη της
παράταξής του.740 Εκτός από τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη µετέβησαν ο
Καφαντάρης, ο Παπαναστασίου και ο Σοφιανόπουλος που πραγµατοποίησαν
προεκλογικές οµιλίες και κατεύθυναν τις ενέργειες των βουλευτών του Εθνικού
Συνασπισµού.741 Τον Εθνικό Συνασπισµό στις εκλογές της Θεσσαλονίκης υποστήριξε
και ο Προσφυγικός Κόσµος µε άρθρα του που κατέκριναν την πολιτική των Λαϊκών
κυρίως στην αθέτηση της πραγµατοποίησης του προεκλογικού συνθήµατος για την
καταβολή του 25%.742

735
Γ. Θ. Κονδύλης, Ο προγραµµατικός του λόγος, ο εκφωνηθείς εν Θεσσαλονίκη την 19ην Ιουνίου 1932,
σ. 35 και ΄΄Η έναρξις του εκλογικού αγώνος. Η χθεσινή άφιξις και η υποδοχή του αρχηγού του ΕΡΚ κ.
Γ. Κονδύλη. Ολόκληρος ο λόγος του προς τον λαόν. Συνεργασίαι και ακροάσεις΄΄, Μακεδονικά Νέα,
∆ευτέρα 19 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3022, σ. 1 και 3.
736
΄΄Το σύνηθες κατάντηµα των αυτοµόλων προδοτών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 19 Ιουνίου 1933,
αριθµ. 4012, σ. 1 και Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Τα προεκλογικά ψεύδη. Αι υποσχέσεις προς τους
πρόσφυγας δια το 25% και την διαγραφήν των χρεών. Αδύνατος η εκτέλεσις των΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Σάββατο 1 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4024, σ. 3.
737
΄΄Η συνάντησις του λαού µε τον διασωθέντα αρχηγόν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 29 Ιουνίου 1933,
αριθµ. 4022, σ. 1.
738
΄΄Με τας ασχήµιας επιβαρύνει την θέσιν της΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 1 Ιουλίου 1933, αριθµ.
4024, σ. 1.
739
΄΄Η χθεσινή άφιξις του κ. Βενιζέλου. Η γενοµένη εις αυτόν υποδοχή. Ολόκληρος ο λόγος του προς
τον λαόν. Η τάξις αδιατάρακτος΄΄, Μακεδονικά Νέα, Παρασκευή 30 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3032, σ. 1
και 3.
740
΄΄Ο κ. Βενιζέλος προς τους πρόσφυγας δια την εκλογήν΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 2 Ιουλίου
1933, αριθµ. 4025, σ. 4.
741
΄΄Ο κ. Βενιζέλος δηλοί ότι δια της σηµερινής ψήφου του ο λαός της Θεσσαλονόκης ψηφίζει αυτήν
την ζωήν και την ύπαρξιν του έθνους. Η Κυβέρνησις εν εσχάτη απογνώσει έλαβε τα πλέον παράνοµα
µέτρα και προέβη εις τας πλέον εκνόµους και τροµοκρατικάς ενεργείας προς αλλοίωσιν του
φρονήµατος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 2 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4025, σ. 4.
742
΄΄Η ψήφος της Θεσσαλονίκης΄΄ και ΄΄∆ιατί οι πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης θα καταψηφίσουν
σύσσωµοι την κυβερνητικήν παράταξιν κατά την επαναληπτικήν εκλογήν. ∆εν µπορούν να
λησµονήσουν την εις βάρος των απάτην΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Σάββατο 1 Ιουλίου 1933, αριθµ. 222,
σ. 1 και 8.
 205

Από την πλευρά της κυβερνητικής παράταξης στη Θεσσαλονίκη, εκτός του
Κονδύλη, µετέβησαν ο Παναγής Τσαλδάρης, ο Ιωάννης Μεταξάς και ο Ιωάννης
Ράλλης.743 Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης τόνισαν ότι ακόµα και στην περίπτωση
που το Λαϊκό κόµµα έχανε και τις 20 έδρες της περιφέρειες δεν υπήρχε περίπτωση να
ανατραπεί η κυβέρνηση. Ωστόσο, όπως ήταν εύλογο επιδιώχθηκε η εκλογική νίκη για
να ενισχυθεί η κοινοβουλευτική πλειοψηφία και το γόητρο της κυβέρνησης, µια και η
εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης αποτελούσε µετά την Αθήνα τη δεύτερη
µεγαλύτερη της χώρας, η οποία εξέλεγε το 1/12 του συνόλου των βουλευτών. Αρχικά
η κυβερνητική παράταξη κατηγόρησε την αντιπολίτευση ότι έδωσε µεγάλη βαρύτητα
στην εκλογή και η επιλογή της να σταλούν στη Θεσσαλονίκη τα σηµαντικότερα
στελέχη του Εθνικού Συνασπισµού κατακρίθηκε ως προσπάθεια να δηµιουργηθεί
στην πόλη έντονο πολιτικό κλίµα. Έγγραφο του Υπουργού των Εσωτερικών Ιωάννη
Ράλλη που κοινοποιήθηκε στη Γενική ∆ιοίκηση Μακεδονίας πληροφορούσε τον
Γενικό ∆ιοικητή Φίλιππο ∆ραγούµη ότι µεγάλος αριθµός προσφύγων αποστέλλονταν
στη Θεσσαλονίκη από την περιφέρεια Αττικής και από άλλες περιοχές της χώρας µε
στόχο να νοθευτεί το εκλογικό αποτέλεσµα και ζητούσε από τις αστυνοµικές αρχές
να διενεργούνται έλεγχοι στα άτοµα που κατέφθαναν στην πόλη.744 Οι αιτιάσεις της
κυβερνητικής παράταξης εστράφησαν κυρίως εναντίον της µετάβασης του
Παπαναστασίου και του Σοφιανόπουλου, που θεωρούνταν ως η αριστερή πτέρυγα
του Συνασπισµού, γιατί κρίθηκε ότι θα προσπαθούσαν να προσεταιριστούν µε την
αριστερή τους φρασεολογία τις αγροτικές και τις εργατικές τάξεις της πόλης.745
∆εν έλειψαν και από την κυβερνητική παράταξη οι καταγγελίες για τις
προεκλογικές κινήσεις των Φιλελευθέρων.746 Οι αντιβενιζελικοί ισχυρίστηκαν ότι οι
βουλευτές και οι γερουσιαστές των Φιλελευθέρων µετέβαιναν στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της πόλης και συκοφαντούσαν την κυβέρνηση, λέγοντας στους
πρόσφυγες ότι πρόθεσή της ήταν να εκδιώξει τους πρόσφυγες και στην περίπτωση
της νίκης της, να επιβάλλει δικτατορία και να επαναφέρει τη ∆υναστεία. Ο
απεσταλµένος της Πρωίας αναφερόµενος στην προεκλογική εκστρατεία των
Φιλελευθέρων στους συνοικισµούς έγραφε στις 28 Ιουνίου 1933:
«Είνε αφάνταστα όσα οι παράγοντες αυτοί προεξαρχόντων των φίλων του
Προοδευτικού κόµµατος, µεταξύ των οποίων παλαιοί αντιβενιζελικοί,
θέτουν εις κυκλοφορίαν εναντίον της κυβερνήσεως. Η σφαγή των κατοίκων
των προσφυγικών συνοικισµών, η εκδίωξις όσων πρόκειται να διασωθούν
από την σφαγήν, η δικτατορία η οποία πρόκειται να επιβληθή µετά την
νίκην του κυβερνητικού συνδυασµού, αποτελούν τα συνηθισµένα
επιχειρήµατα προς προσεταιρισµόν των προσφύγων ψηφοφόρων. Είνε δε

743
΄΄Αφίκοντο χθες την πρωΐαν οι Υπουργοί κ.κ. Π. Ράλλης και Β. Σαγιάς. Ανακοινώσεις των προς τον
Τύπον. Χαρίζονται τα προσφυγικά χρέη΄΄, Μακεδονικά Νέα, ∆ευτέρα 12 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3015, σ.
1, ΄΄Ο αφικνούµενος αρχηγός΄΄, Μακεδονικά Νέα, Κυριακή 18 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3021, σ. 1 και ΄΄Ο
προεκλογικός αγών εντείνεται. Η χθεσινή άφιξις του αρχηγού των Ελευθεροφρόνων. Ο πολιτικός
λόγος του εν τη πλατεία Αγ. Σοφίας΄΄, Μακεδονικά Νέα, Σάββατο 24 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3027, σ. 1
και ΄΄Η χθεσινή άφιξις του κ. Τσαλδάρη. Η λαϊκή υποδοχή και ο λόγος του. Η πεποίθησις δια την
νίκην της προσεχούς Κυριακής΄΄, Μακεδονικά Νέα, ∆ευτέρα 26 Ιουνίου 1933, αριθµ. 3028, σ. 1 και 4.
744
Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούµη, φάκ. 21, υποφ. 1, έγγραφο 24, επιστολή Ι. Ράλλη προς την Ανωτέρα
∆ιοίκηση Χωροφυλακής Μακεδονίας και Αστυνοµική ∆ιεύθυνση Θεσσαλονίκης, Αθήνα, 20 Ιουνίου
1933. Η παρενόχληση των βενιζελικών από την αστυνοµία οξύνθηκε από το 1933 και µετά, βλ. D. H.
Close, «Η αστυνοµία στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα
1936 – 1944. ∆ικτατορία – Κατοχή – Αντίσταση. Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας,
εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989, σ. 80.
745
΄΄Από την Θεσσαλονίκην΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 23 Ιουνίου 1933, αριθµ. 2684, σ. 1.
746
΄΄Όχι υποδαύλισιν εµφυλίων σπαραγµών΄΄, Μακεδονικά Νέα, Παρασκευή 26 Μαΐου 1933, αριθµ.
2999, σ. 1.
 206

ευνόητος η προτίµησις αυτή προς τους πρόσφυγας, ψηφοφόρους, λόγω της

από τόσων ετών καταδηµαγωγήσεως της µεγάλης µάζης των από µέρους
του βενιζελισµού. Τόση είνε η καταδηµαγώγησις αύτη, ώστε εις το
εσωτερικόν του νοµού της Θεσσαλονίκης υπάρχουν ακόµη πρόσφυγες
αγνοούντες περίπου ότι σήµερον κυβερνούν την Ελλάδα άλλοι και όχι ο
Βενιζέλος!».747
Τα αποτελέσµατα της εκλογής έδωσαν εκ νέου τη νίκη στον Εθνικό Συνασπισµό
µε 47.176 ψήφους, ενώ ο κυβερνητικός συνδυασµός έλαβε 42.652 ψήφους.748 Στις
εκλογές της 5ης Μαρτίου ο Εθνικός Συνασπισµός είχε λάβει 37.517 ψήφους από τους
χριστιανούς της πόλης και 1.403 ψήφους από τους Ισραηλίτες και η Ηνωµένη
Αντιπολίτευση 32.855 από τους χριστιανούς και 5.316 από τους Ισραηλίτες.749 Η
εκλογή άλλαξε τη δύναµη των δύο παρατάξεων στη Βουλή, δίνοντας δύο επιπλέον
έδρες στους βενιζελικούς.750 Μετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων ο
φιλοκυβερνητικός Τύπος απέρριψε την ευθύνη για την ήττα της κυβερνητικής
παράταξης στους πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης και στους κοµµουνιστές που έδωσαν
την ψήφο τους στη βενιζελική παράταξη.751 Η Καθηµερινή συγκρίνοντας τα
αποτελέσµατα των δύο εκλογικών αναµετρήσεων του 1933 στη Θεσσαλονίκη
υπογράµµισε ότι η µείωση της εκλογικής δύναµης του Κοµµουνιστικού κόµµατος
στην επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης οφειλόταν στην αθρόα υποστήριξη
των κοµµουνιστών στους βενιζελικούς και αιτιολογώντας το γεγονός το απέδωσε
στην χρηµατική εξαγορά των κοµµουνιστών.752 Ανακοίνωσε µάλιστα ότι είχαν
κατασχεθεί από τις δικαστικές αρχές της πόλης προκηρύξεις που τους προέτρεπαν να
υπερψηφίσουν τους βενιζελικούς υποψήφιους.753 Η Πρωία υποστήριξε ότι οι
βενιζελικοί είχαν υποσχεθεί στους κοµµουνιστές την κατάργηση του ιδιώνυµου, την
αποφυλάκιση των κρατουµένων κοµµουνιστών και τη στενότερη συνεργασία µε το
Κοµµουνιστικό κόµµα.754

747
Π. Τρουµπούνης, ΄΄Η Βόρειος Ελλάς. Αι απεγνωσµέναι προσπάθειαι των αντιπολιτευοµένων εις
την Θεσσαλονίκην. Εις τας παραµονάς της εκλογής΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 28 Ιουνίου 1933, αριθµ.
2689, σ. 1.
748
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 5ης Μαρτίου 1933, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1933, σ. 130.
749
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 5ης Μαρτίου 1933, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1933, σ. 25-26 και 165.
750
΄΄Πως διαγράφεται η πολιτική κατάστασις µετά το αποτέλεσµα της εκλογής Θεσσαλονίκης. Την
περίπτωσιν ανωµάλου τυχόν εξελίξεως θα εδηµιούργει η στάσις της Αντιπολιτεύσεως η οποία και θα
υπείχεν ακεραίαν την ευθύνην΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 4 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2695, σ. 1.
751
΄΄Μετά το αποτέλεσµα΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 4 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2695, σ. 1.
752
Γ. Βλάχος, ΄΄Ανοησίαι΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 5 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4113, σ. 1 και
΄΄Συµπεράσµατα εκ του αποτελέσµατος των εκλογών εις την Θεσσαλονίκην. Εξ χιλιάδες
κοµµουνιστών εψήφισαν υπέρ των κοµµάτων της αντιπολιτεύσεως. Η σηµειουµένη αύξησις των
κυβερνητικών ψήφων΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 4 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4112, σ. 1. Ο Γεώργιος
Κωνσταντινίδης, µέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρική Επιτροπής του Κ.Κ.Ε. υποστήριξε ότι
το κόµµα στις επαναληπτικές εκλογές της Θεσσαλονίκης έπρεπε να υποστηρίξει τους υποψήφιους των
Φιλελευθέρων, πρόταση που τελικά απορρίφθηκε από το Πολιτικό Γραφείο. Στην εκλογή αυτή οι
ψήφοι του κόµµατος µειώθηκαν κατά 30%, στις εκλογές του Μαρτίου είχε λάβει 7.762, ενώ τον Ιούλιο
4.417, βλ. Α. Κουτσούκαλης, Η δεύτερη δεκαετία του Κ.Κ.Ε. 1929 – 1939, εκδ. γνώση, Αθήνα 1984, σ.
65 – 67. Η αυτοκριτική του κόµµατος για τη µείωση του ποσοστού στο Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τ. 3, σ. 549 –
550.
753
∆. Χέλµης, ΄΄Οµιλούν οι αριθµοί. Η κοµµουνιστική νίκη κατά της Ελλάδος΄΄, Η Καθηµερινή,
Τετάρτη 5 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4113, σ. 1.
754
Π. Τρουµπούνης, ΄΄Μετά την εκλογήν. Πως η αντιπολίτευσις ενίκησεν εις την Θεσσαλονίκην. Η
συνδροµή των κοµµουνιστών΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 5 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2696, σ. 1.
 207

Όσον αφορούσε στις πολιτικές προτιµήσεις του προσφυγικού κόσµου της

Θεσσαλονίκης, που αποτελούσε το 55% των εκλογέων της πόλης, η φιλοκυβερνητική
εφηµερίδα υπογράµµισε ότι ήταν καταπληκτική η διαφορά των πολιτικών
προτιµήσεων των προσφύγων από τους γηγενείς. Στα χωριά των γηγενών οι
βενιζελικοί ψήφοι δεν υπερέβησαν τις 50 έναντι των 500 ή 600 που έλαβαν οι Λαϊκοί,
το ακριβώς αντίθετο συνέβη στα προσφυγικά χωριά και στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της πόλης.755 Εποµένως ως κύριους υπεύθυνους της ήττας της η
Κυβέρνηση θεώρησε τους πρόσφυγες και στράφηκε εναντίον τους. Αρχικά µέσω της
Καθηµερινής δηµοσιεύτηκε από τον Γεώργιο Βλάχο, διευθυντή της, ένα επικριτικό
άρθρο µε τίτλο «Καλαµαριά». Σε αυτό ο Βλάχος υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες σε
όλες τις εκλογικές αναµετρήσεις δεν ψήφιζαν µε τα πολιτικά κριτήρια των υπολοίπων
Ελλήνων, αλλά τιµωρούσαν µε την ψήφο τους αυτούς που θεωρούσαν υπεύθυνους
της καταστροφής τους. Όλες οι προσπάθειες που έγιναν από τους εκπροσώπους των
Λαϊκών να ενηµερώσουν το προσφυγικό στοιχείο - από τη δική τους οπτική - για την
µικρασιατική καταστροφή απέτυχαν εξαιτίας του χαµηλού µορφωτικού επιπέδου των
προσφύγων, οι οποίοι χρησιµοποιούσαν στο λεξιλόγιό τους µόνο εκατό λέξεις,
σύµφωνα πάντα µε τον Βλάχο, και είχαν φανατιστεί και καθοδηγηθεί από τους
βενιζελικούς σε κάθε εκλογική αναµέτρηση να καταψηφίζουν την αντιβενιζελική
παράταξη, κρίνοντας µε την αριθµητική τους αναλογία το αποτέλεσµα. Οι πολιτικές
προτιµήσεις των προσφύγων και η γενικότερη πολιτική τους στάση, σύµφωνα µε την
Καθηµερινή, νόθευαν το κοινοβουλευτικό πολίτευµα της χώρας και εκµηδένιζαν την
πολιτική βούληση των γηγενών που καθόριζαν την πολιτική τους στάση, όχι µε βάση
το παρελθόν, όπως οι πρόσφυγες, αλλά κρίνοντας τα πολιτικά προγράµµατα της κάθε
κοµµατικής παράταξης.756
Στο άρθρο της Καθηµερινής απάντησε, υπερασπίζοντας τις εκλογικές επιλογές
των προσφύγων, ο Γεώργιος Παπανδρέου, «πρώην υπουργός και, όπως λέγουν,
επίδοξος ∆ιάδοχος εις το Φιλελεύθερον κόµµα», σύµφωνα µε τα σχόλια του Βλάχου.
Η απάντηση του Παπανδρέου έδωσε την αφορµή στην αντιβενιζελική εφηµερίδα να
αναπτύξει για άλλη µια φορά τις απόψεις των Λαϊκών για τη µικρασιατική
καταστροφή και να προτείνει τη σύγκληση µιας ευρύτερης συζήτησης στην οποία θα
συµµετείχαν και διανοούµενοι πρόσφυγες µε θέµα «η µικρασιατική καταστροφή και
οι ένοχοί της», για να αναπτυχθούν τα επιχειρήµατα και των δύο πλευρών και να
αντιληφθούν οι πρόσφυγες τους πραγµατικούς υπαίτιους της καταστροφής τους.757 Η
παραπάνω πρόταση µόνο ως κίνηση εντυπωσιασµού θα µπορούσε να ερµηνευτεί.
Από την πλευρά των προσφύγων πολιτικών απάντηση στα επικριτικά άρθρα της
Καθηµερινής έδωσε ο Σταύρος Νικολαΐδης, βουλευτής Καβάλας,758 ενώ ο
Προσφυγικός Κόσµος σχολίασε µε αρνητικό τρόπο το περιεχόµενο τους και κάλεσε
την κυβέρνηση να µεριµνήσει για τις διώξεις των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη, που
ακολούθησαν του άρθρου.759 Στις 24 Ιουνίου του 1934 η προσφυγική εφηµερίδα
έγραψε ενδεικτικά: «∆εν είνε λοιπόν µεµονωµένον το επεισόδειον Βλάχου. Είνε
γενικόν το αντιπροσφυγικόν αίσθηµα που πνέει απ’ άκρου εις άκρον του τόπου
αυτού. ∆εν µας χωνεύουν! ∆εν υπάρχει οίκτος, δεν υπάρχει ολίγη ευσπλαχνία για µας
755
∆. Χέλµης, ό.π., σ. 1.
756
Γ. Βλάχος, ΄΄Η Καλαµαριά΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 6 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4114, σ. 1.
757
Γ. Βλάχος, ΄΄Μια µονοµαχία΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 9 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4117, σ. 1.
758
Γ. Βλάχος, ΄΄Πρόκλησις ∆ευτέρα΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 13 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4121, σ. 1.
759
΄΄Καλούµεν να τους «συµµαζεύση»΄΄ και ΄΄Πώς εξαπελύθη υπό των κυβερνητικών οργάνων ο
επαίσχυντος κατά των προσφύγων Θεσσαλονίκης διωγµός. Ποιοι έδωσαν το σύνθηµα.
Τραµπουκισµοί, µπραβισµοί και εκτραχηλισµοί της Χωροφυλακής΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή
16 Ιουλίου 1933, αριθµ. 223, σ. 1 και 8. Επίσης βλ. ΄΄Προς την «Καθηµερινήν»΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 30 Ιουλίου 1933, αριθµ. 224, σ. 1.
 208

εδώ. […]. ∆εν συγχωρούν λοιπόν εις τους πρόσφυγας όχι το είνε βενιζελικοί, αλλά το
ότι είνε πρόσφυγες».760 Αποτέλεσµα του διαλόγου που προέκυψε, διαµέσου του
Τύπου, ήταν να δηµοσιεύσει η Καθηµερινή σε τρεις συνέχειες την ιστορία της
µικρασιατικής καταστροφής και µάλιστα µε τον τίτλο «δια να µάθουν ολίγας
αληθείας οι πρόσφυγες».761
Και ενώ στην Αθήνα η Καθηµερινή κατέκρινε τις πολιτικές προτιµήσεις των
προσφύγων, κατηγορώντας τους άµεσα ως οµάδα χαµηλού µορφωτικού επιπέδου που
στερούνταν πολιτικών κριτηρίων και λάµβανε αποφάσεις µε βάση το παρελθόν ο
Τύπος της Θεσσαλονίκης και συγκεκριµένα ο Ταχυδρόµος, µε το άρθρο του
«Οίκαδε», χαρακτήρισε τους πρόσφυγες ως «φαρµακερό φίδι που εµφωλεύει µέσα εις
τους κόλπους µας, το οποίον εύρε την κατάλληλον ευκαιρίαν να µας δαγκάση µε
όλην την δύναµιν των οδόντων του. Και το δάγκωµα αυτό µας επόνεσε πολύ, µας
εδηλητηρίασεν επικυνδύνως και µας αφύπνισε». Η εφηµερίδα τόνισε ότι οι
µειοψηφία των προσφύγων δεν ήταν δυνατόν να κυβερνά την πλειοψηφία των
γηγενών και επανέλαβε την πρόταση που είχε διατυπωθεί από το Λαϊκό κόµµα στις
αρχές της δεκαετίας του ’20 να στερηθούν του εκλογικού δικαιώµατος οι πρόσφυγες
ή τουλάχιστον να διαχωριστεί εκλογικά η ύπαιθρος από την Θεσσαλονίκη. Το
ανησυχητικό ήταν ότι η εφηµερίδα κήρυξε και τον οικονοµικό πόλεµο εναντίον των
προσφύγων, καλώντας τον διευθυντή της αστυνοµίας να αποµακρύνει από το κέντρο
της πόλης τους υπαίθριους πρόσφυγες µικροπωλητές. Τα αντιπροσφυγικά κρούσµατα
που σηµειώθηκαν στην Θεσσαλονίκη µετά την κυβερνητική εκλογική ήττα ήταν η
δίωξη των προσφύγων µικροπωλητών από την αγορά, η απόλυση των προσφύγων
δηµοτικών εργατών του συνοικισµού της Τριανδρίας, που κατασκεύαζαν τα
παραπήγµατα του συνοικισµού, και η αποµάκρυνση προσφύγων ασθενών από το
δηµοτικό νοσοκοµείο της πόλης.762 Επίσης ιδρύθηκε και ένας σύλλογος µε την
επωνυµία «Πανελλαδική Ένωσις Ατροµήτων Λαϊκών Ψηφοφόρων Παλαιοελλαδιτών
και Γηγενών Μακεδόνων», µε στόχους που στρέφονταν εναντίον των συµφερόντων
των προσφύγων της Θεσσαλονίκης.763
Ο Προσφυγικός Κόσµος, φανερά ενοχληµένος από τη συµπεριφορά των Λαϊκών
της Θεσσαλονίκης προς τους πρόσφυγες δικαιολόγησε τις πολιτικές επιλογές τους µε
βάση την αντιµετώπισή τους από τα κόµµατα. Τονίζοντας ότι οι πρόσφυγες είχαν
δηµοκρατικές πεποιθήσεις και µικρό ποσοστό τους ψήφισε στις προηγούµενες

760
΄΄Θα δώσωµεν και την τελευταίαν πνοήν µας…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 24 Ιουνίου 1934,
αριθµ. 267, σ. 1.
761
Γ. Βλάχος, ΄΄Αναδροµή εις το παρελθόν. ∆ια να µάθουν ολίγας αληθείας οι πρόσφυγες΄΄, Η
Καθηµερινή, Κυριακή 16 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4124, σ. 1, ∆ευτέρα 17 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4125, σ. 1
και Τρίτη 18 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4126, σ. 1.
762
΄΄Να σταµατήση. Έχουν δικαίωµα να ζήσουν΄΄, Μακεδονικά Νέα, Πέµπτη 6 Ιουλίου 1933, αριθµ.
3038, σ. 1 και ΄΄Κάτω τα χέρια. Να παύση ο διωγµός των προσφύγων΄΄, Μακεδονικά Νέα, Σάββατο 8
Ιουλίου 1933, αριθµ. 3040, σ. 1.
763
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Μετά την ήτταν των. Εις την Θεσσαλονίκην εκηρύχθη ο πόλεµος κατά των
προσφύγων. Ένας ύποπτος σύνδεσµος΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Παρασκευή 7 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4030, σ.
1 και ΄΄Οι κυβερνητικοί εις Θεσσαλονίκην ήρχισαν τα κηρύγµατα του αντιπροσφυγικού διωγµού.
Σήµερον φθάνουν οι κ.κ. Καφαντάρης και Παπαναστασίου΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 6 Ιουλίου
1933, αριθµ. 4029, σ. 4. Ο Κονδύλης θέλοντας να αποποιηθεί τις ευθύνες για τη δηµοσίευση του
άρθρου του Ταχυδρόµου επέκρινε µε ανακοίνωσή τη στάση των εφηµερίδων των δύο πολιτικών
παρατάξεων και τόνισε ότι ο προσφυγικός κόσµος «αποτελεί σάρκα εκ της σαρκός του ελληνικού
συνόλου και ότι αι πολιτικαί αυτού κατευθύνσεις όσον πεπλανηµέναι και αν θεωρηθούν δεν δύναται
να αποτελέσουν αφορµήν δια να διακρίνωµεν ηµείς οι οποίοι έχοµεν ως έργον την γενικήν
συµφιλίωσιν του ελληνικού κόσµου, το εθνοκτόνον χάσµα το οποίον άλλοι έκαψαν µεταξύ των τέκνων
του αυτού έθνους», βλ. ΄΄Το κόµµα του Κονδύλη επικρίνει ως αντεθνικήν ενέργειαν το κήρυγµα των
κυβερνητικών κατά των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 9 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4032, σ. 4.
 209

εκλογές ακόµα και το Λαϊκό κόµµα, υποστήριξε ότι η γενικότερη πολιτική της
Κυβέρνησης ώθησε τον προσφυγικό κόσµο στο χώρο της βενιζελικής παράταξης.
Θεωρούσε ως υπεύθυνους της µικρασιατικής καταστροφής τους Λαϊκούς, αλλά
υπογράµµισε ότι το κριτήριο αυτό δεν ήταν ο καθοριστικός παράγοντας που έστρεφε
τους πρόσφυγες προς το κόµµα του Βενιζέλου. Ο κύριος παράγοντας που καθόριζε
τις πολιτικές επιλογές των προσφύγων ήταν η αντιµετώπιση των προσφύγων από το
Λαϊκό κόµµα:
«Ιδού λοιπόν, διατί οι πρόσφυγες δεν σας ψηφίζουν και δια να είµεθα
ειλικρινέστεροι σας µισούν, εννοούµεν πολιτικώς – διότι πράγµατι, σας
µισούν – και δεν σας ψηφίζουν, δηλαδή θα σας µισούν, εις αιώνα τον
άπαντα, εφ’ όσον δεν αλλάξετε τακτική απέναντί των […]. Θέλοµεν,
δηλαδή, να είπωµεν ότι οι πρόσφυγες δεν ανήκουν, ως συµβαίνει µε τους
περισσότερους εξ υµών, εκ κληρονοµίας ή εκ γενετής εις το κόµµα ή τα
κόµµατα εις τα οποία ανήκουν, ήτοι εκ προδιαθέσεως ή από άλλους λόγους
στενού προσωπικού συµφέροντος, αλλά δια λόγους βιολογικούς
επιβεβληµένους δια την αυτοσυντήρησίν των. Βέβαιον όµως είνε, ότι
δικαιολογηµένοι και ανθρώπινοι λόγοι, λόγοι υπάρξεως τους υποχρεώνουν
εις τούτο. Λόγοι αµύνης κατά των προσφυγοµαχικών σας επιδροµών, των
προσφυγοµαχικών σας διαθέσεων και της βαθύτατα ερριζωµένης
εχθροπαθείας σας κατά παντός πρόσφυγος και παντός προσφυγικού».764
Στη Θεσσαλονίκη οι βενιζελικές εφηµερίδες απαντώντας στις προκλήσεις των
κυβερνητικών εφηµερίδων της πόλης στράφηκαν εναντίον των Ισραηλιτών, οι οποίοι
σε αντίθεση µε τους πρόσφυγες υποστήριξαν µαζικά το Λαϊκό κόµµα. Η κυβέρνηση
Τσαλδάρη µεροληπτώντας εµφανώς υπέρ των Ισραηλιτών συνέστησε στο Γενικό
∆ιοικητή Μακεδονίας Φίλιππο ∆ραγούµη να λάβει µέτρα εναντίον των εφηµερίδων
που δηµοσίευαν άρθρα µε αντισηµιτικό περιεχόµενο.765 Αλλά και η ισραηλιτική
εφηµερίδα Αξιόν αναµείχθηκε στην πολιτική διαµάχη και δηµοσίευσε επίσης άρθρο
µε αντιπροσφυγικό περιεχόµενο µε το οποίο ζητούσε οι πρόσφυγες να
αποµακρυνθούν από την πόλη της Θεσσαλονίκης, για να µην επηρεάζουν τα πολιτικά
ζητήµατα της χώρας. Στις Σέρρες επίσης εξαιτίας της φιλοκυβερνητικής στάσης των
Ισραηλιτών, οι κάτοικοι της πόλης κήρυξαν οικονοµικό µποϋκοτάζ στους ισραηλίτες
έµπορους και επαγγελµατίες.766 Οι διενέξεις προσφύγων και Ισραηλιτών που
εκδηλώθηκαν µετά τα αποτελέσµατα των εκλογών της Θεσσαλονίκης φανέρωσαν και
την οικονοµική αντιπαράθεση που επικρατούσε στα δύο στοιχεία της πόλης.767
Ωστόσο ήταν φανερό ότι οι αντιθέσεις αυτές υποκινήθηκαν από τις δύο πολιτικές
παρατάξεις για µικροκοµµατικά συµφέροντα και δηµιούργησαν ένα τεταµένο κλίµα
στην περιοχή.768
764
΄΄∆ια να εξηγούµεθα µια δια πάντα: Ιδού, λοιπόν, διατί οι πρόσφυγες θα σας µισούν εάν δεν
αλλάξετε στάσιν απέναντί των΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Πέµπτη 10 Αυγούστου 1933, αριθµ. 225, σ. 1.
765
΄΄Ο κ. Φιλ. ∆ραγούµης ενώ διακηρύσσει τα φιλοπροσφυγικά του αισθήµατα διατάσσει το διωγµό
των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 9 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4032, σ. 4. Αποτέλεσµα του
τεταµένου πολιτικού κλίµατος στη Θεσσαλονίκη ήταν και η παύση του Βαµβακά από το δηµαρχιακό
αξίωµα της πόλης, βλ. ΄΄Η παύση του κ. Βαµβακά΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Πέµπτη 6 Ιουλίου 1933, αριθµ.
4029, σ. 4.
766
΄΄Ιταµόν άρθρον εβραϊκής εφηµερίδας ζητεί να αποµακρυνθούν οι πρόσφυγες΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Πέµπτη 6 Ιουλίου 1933, αριθµ. 4029, σ. 4 και ΄΄Στην άκρα οι Εβραίοι΄΄, Μακεδονικά Νέα, Παρασκευή
7 Ιουλίου 1933, αριθµ. 3039, σ. 1.
767
Y. D. Stefanidis, ό.π., σ. 81.
768
΄΄Προς αποτροπήν του κινδύνου΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 11 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2701, σ. 1. Βλ. επίσης
και Μ. ∆ρίτσα, «Το πρόγραµµα εθνικής ανάπτυξης της Ελλάδας και οι πρόσφυγες του 1922»,
Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12
Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα
 210

Στο τεταµένο πολιτικό κλίµα στη Θεσσαλονίκη συνέβαλαν και οι δηλώσεις του
Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας Φίλιππου ∆ραγούµη. Ο ∆ραγούµης ανακοίνωσε στον
Τύπο ότι η Αντιπολίτευση µε την έκδοση πλαστών βιβλιαρίων και µε διάφορους
άλλους τρόπους προσπάθησε να νοθεύσει το εκλογικό αποτέλεσµα. Άφησε µάλιστα
να εννοηθεί ότι στην κατοχή της Γενικής ∆ιοίκησης υπήρχαν πειστήρια που
αποδείκνυαν τις προσπάθειες νοθείας. Είχαν ληφθεί και τα κατάλληλα µέτρα από τη
στρατιωτική διοίκηση της Θεσσαλονίκης για την ασφάλεια της πόλης και την
αποφυγή συγκρούσεων. Ωστόσο εκδηλώθηκαν ορισµένα µικροεπεισόδια στην Νέα
Απολλωνία και στη Νέα Μηχανιώνα.769 Η κυβέρνηση συνέχισε και το 1934 να διώκει
τους πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης από τις δηµόσιες θέσεις, εξαιτίας των πολιτικών
τους φρονηµάτων και το γεγονός αυτό ενίσχυσε τις αντιλήψεις τους για τα
αντιπροσφυγικά αισθήµατα της κυβέρνησης. Ακόµα και οι υποστηρικτές πρόσφυγες
του Κονδύλη στη Θεσσαλονίκη είχαν χάσει την πολιτική τους δύναµη. Ο Κυριάκος
Χατζηκυριακός, πρόεδρος της λέσχης του Ριζοσπαστικού κόµµατος στη
Θεσσαλονίκη, «µαταίως ανεβοκατεβαίνει τις σκάλες του διοικητηρίου. Του πετούν
µερικά ψιχία και καθηµερινώς φεύγει απογοητευµένος», όπως έγραφε
χαρακτηριστικά το Ελεύθερο Βήµα.770
Την αρνητική αντιµετώπιση από την κυβέρνηση επεσήµανε και ο Προσφυγικός
Κόσµος, υπογραµµίζοντας ότι οι πρόσφυγες αντιµετωπίζονταν ως πολίτες δεύτερης
κατηγορίας και γι’ αυτό αποκλείονταν από τις δηµόσιες θέσεις ή απολύονταν από
αυτές για να προσληφθούν γηγενείς Λαϊκών πεποιθήσεων. Στην 1 Απριλίου του 1934
η προσφυγική εφηµερίδα τόνισε µε το άρθρο της «Είνε ή όχι Έλληνες πολίτας!;»:
«Όχι! Κραυγάζουν τα πράγµατα, διότι ο άνθρωπος αυτός µε το νυσταλέον
ύφος και το ψευτοµειλίχιον µειδίασµα, που διεκήρυσσεν πέρυσιν ακόµη
ότι δι’ αυτόν δεν υπάρχουν γηγενείς και πρόσφυγες – ως εάν οι άλλοι
πολιτικοί τους εχώριζον από εθνικής απόψεως! – αλλά µόνον Έλληνες
κατεχόµενος από ανεξήγητον µένος κατά παντός πρόσφυγος ΄΄δεν αφήνει
να πατήση προσφυγικόν παδάρι σε χλωρό κλαρί΄΄ - κατά παραστατικήν
έκφρασιν λαϊκού βπρόσφυγος, δεν αφήνει ακαταδίωκτον αυτός και η
Κυβέρνησις του, πρόσφυγα εις οιανδήποτε εκδήλωσιν της ελληνικής ζωής
και εάν συναντήση ή – το ολιγώτερον – κρατεί τους πρόσφυγας εις
περιφρονητικήν άγνοιαν ή αφάνειαν».771
Συµπερασµατικά η επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης κατέδειξε την
προσήλωση των προσφύγων της πόλης στο πρόσωπο του Βενιζέλου. Η νίκη των
Φιλελευθέρων στη Θεσσαλονίκη οφειλόταν καθαρά στη πολιτική στάση των
προσφύγων. Η κυβέρνηση του Λαϊκού κόµµατος είχε αφοπλιστεί πολιτικά από τη
στιγµή που δεν προχώρησε στην υλοποίηση των προεκλογικών της εξαγγελιών που
αφορούσαν στους πρόσφυγες και µε την ενέργειά της αυτή είχε κάνει αντιληπτό ότι
δεν ήταν διατεθειµένη να ικανοποιήσει τα αιτήµατα τους και να τους προσεγγίσει
πολιτικά. Η επίθεση που άσκησε εναντίον των προσφύγων ο κυβερνητικός Τύπος
αµέσως µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων επιβάρυνε την κυβέρνηση και

1999, σ. 224 ΄΄Προς αποτροπήν του κινδύνου΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 11 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2701, σ. 1
και Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, «Οι εθνικές µειονότητες», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του
20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 18.
769
΄΄Συνεχίζονται τα έκτακτα µέτρα εν Θεσσαλονίκη προς πρόληψιν συγκρούσεων. ∆ηλώσεις του κ.
∆ραγούµη δια το διάγγελµα των αρχηγών της Αντιπολιτεύσεως. Ο κ. Σαγιάς δια τας κατηγορίας περί
ασκήσεως τροµοκρατίας κατά τας εκλογάς΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 5 Ιουλίου 1933, αριθµ. 2696, σ. 4.
770
Α. Χαµουδόπουλος, ΄΄Από την Βόρειον Ελλάδα. Ο διωγµός των προσφύγων εις την µακεδονικήν
πρωτεύουσαν. Τα πάντα δια το κόµµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 14 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 4217,
σ. 1.
771
΄΄Είνε ή όχι Έλληνες πολίται!;΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 1 Απριλίου 1934, αριθµ. 254, σ. 1.
 211

µεγάλωσε ακόµη περισσότερο το πολιτικό χάσµα που υπήρχε ανάµεσα στους

πρόσφυγες και την αντιβενιζελική παράταξη.
Τα δύο µέτρα που έλαβε η κυβέρνηση το φθινόπωρο του 1933 και αφορούσαν
στην προσφυγική στέγαση και στην µείωση των προσφυγικών χρεών δεν βελτίωσαν
την εικόνα της στον προσφυγικό κόσµο, που εξακολούθησε να την κατακρίνει για
έλλειψη προσφυγικού ενδιαφέροντος.772 Η κυβέρνηση αδυνατώντας να εκπληρώσει
την προεκλογική της υπόσχεση για την καταβολή του 25%, ψήφισε τα παραπάνω
νοµοσχέδια µε στόχο να φανερώσει στον προσφυγικό κόσµο το ενδιαφέρον της. Με
τον τρόπο αυτό ισχυρίστηκε ότι αντιστάθµιζε την προεκλογική υπόσχεση που είχε
δώσει στους πρόσφυγες. Το γεγονός της επίσηµης παραδοχής από την πλευρά της
κυβέρνησης για το αδύνατο της καταβολής του 25% δυσαρέστησε ακόµη
περισσότερο τους πρόσφυγες και προκάλεσε τα αρνητικά σχόλια του Προσφυγικού
Κόσµου που διακήρυξε ξεκάθαρα ότι οι Λαϊκοί είχαν εξαπατήσει τους πρόσφυγες για
να αποσπάσουν την ψήφο τους.773 Χαρακτηριστική ήταν η ευκολία µε την οποία ο
Υπουργός Κρατικής Αντιλήψεως Μιχαήλ Κύρκος δικαιολόγησε την απόφαση της
κυβέρνησης. Τον Απρίλιο του 1934 δήλωσε για τα νοµοσχέδια και την απόφαση της
κυβέρνησης να µην καταβάλλει το 25%:
«Καταρτισθείσης, µετά τας εκλογάς, της παρούσης Κυβερνήσεως, ο κ.
Πρωθυπουργός παρήγγειλε και εγένετο εµπεριστατωµένη και υπεύθυνος
του ζητήµατος µελέτη υπό των αρµοδίων κρατικών υπηρεσιών, τη
προσωπική εποπτεία ανωτάτης εξ υπουργών Επιτροπής. Η µελέτη αύτη
κατέδειξε το απολύτως αδύνατον της εκ της ανταλλαξίµου περιουσίας
καταβολής νέων δια το κράτος υποχρεώσεων. Παρά τούτο, η Κυβέρνησις
ανεζήτησεν άλλους τρόπους, δι’ ων το προσφυγικόν στοιχείον εν τη
µεγίστη και ιδία τη µάλλον χειµαζοµένη µερίδι αυτού θα ήτο δυνατόν να
ανακουφισθή. Και προς τούτο εψήφισε δυο κατ’ εξοχήν δι’ αυτό
ευεργετικούς νόµους α) Τον νόµον περί µειώσεως των προσφυγικών χρεών
και β) τον νόµον περί της αστικής αποκαταστάσεως προσφύγων. Οι νόµοι
ούτοι θ’ αποτελέσωσι δια µεν την παρούσαν Κυβέρνησιν τίτλον
εξαιρετικής προς το προσφυγικόν στοιχείον υπηρεσίας, δια δε την ιστορίαν
του όλου προσφυγικού ζητήµατος δύο εκ των λαµπροτέρων σελίδων
αυτής».774
Ο Κύρκος µετά τις εκλογές του 1933 εξελίχθηκε σε δριµύτατο επικριτή της
προσφυγικής πολιτικής που άσκησε ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της τετραετούς
διακυβέρνησής του,775ενώ παράλληλα υπερασπίστηκε µε θέρµη τα µέτρα που έλαβε η

772
΄΄Στέγασις ή αποστέγασις;΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, ∆ευτέρα 2 Οκτωβρίου 1933, αριθµ. 229, σ. 1
και ΄΄Ενώ το δεύτερον δεν γελά κανένα. Σας εγνώρισαν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Τετάρτη 15
Νοεµβρίου 1933, αριθµ. 232, σ. 1.
773
΄΄Το είκοσι πέντε τοις εκατό µιας άλλης οφειλής σας Κύριοι!΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29
Απριλίου 1934, αριθµ. 259, σ. 1 και ΄΄Ηµείς και το κράτος αντίπαλοι, εις το χείλος του βαράθρου…΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6 Μαΐου 1934, αριθµ. 260, σ. 1.
774
΄΄Η κυβερνητική µέριµνα δια τους πρόσφυγας΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 24 Απριλίου 1934, αριθµ. 9-171,
σ. 4. Για την κριτική που ασκήθηκε στον Υπουργό Κρατικής Αντιλήψεως από τους Φιλελεύθερους
πρόσφυγες βουλευτές βλ. Σ. Νικολαΐδης, ΄΄Ο προσφυγικός κόσµος και η διετία των Λαικών΄΄,
Ελεύθερο Βήµα, ∆ευτέρα 4 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4596, σ. 1.
775
Μιχαήλ Κύρκος, ΄΄Το προσφυγικό πρόβληµα. Έλθετε, επί τέλους, να συζητήσωµεν΄΄, Η
Καθηµερινή, Κυριακή 20 Ιανουαρίου 1935, αριθµ. 4653, σ. 1, ΄΄Το προσφυγικόν πρόβληµα. Έργα
Φιλελευθέρων΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 21 Ιανουαρίου 1935, αριθµ. 4654, σ. 1, ΄΄Το προσφυγικόν
πρόβληµα. Σεις και ηµείς΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 23 Ιανουαρίου 1935, αριθµ. 4655, σ. 1, ΄΄Το
προσφυγικόν πρόβληµα. Τρέµετε µήπως σας διαφύγη η λεία΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 29 Ιανουαρίου
1935, αριθµ. 4662, σ. 1, ΄΄Το προσφυγικόν πρόβληµα. Τα 4 έτη και οι 22 µήνες΄΄, Η Καθηµερινή,
Παρασκευή 1 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4665, σ. 1 και ΄΄Το προσφυγικόν πρόβληµα. Απαρνείσθε,
 212

κυβέρνηση του Τσαλδάρη.776 Κατά τη διάρκεια της υπουργίας του πρότεινε στην
κυβέρνηση τη σύναψη νέου προσφυγικού δανείου, που θα καλυπτόταν από τα
ελληνικά πιστωτικά ιδρύµατα και θα εκδιδόταν τµηµατικά, για την ολοκλήρωση της
προσφυγικής αποκατάστασης µε εγγύηση το κονδύλιο του προϋπολογισµού για τους
πρόσφυγες και το ποσό από την είσπραξη των προσφυγικών χρεών και έθεσε ένα
φιλόδοξο σχέδιο για την αντιµετώπιση του προσφυγικού ζητήµατος.777 Στις αρχές του
1935 πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Πολιτικού Κέντρου Λαϊκών Προσφύγων.778
Σκοποί του Πολιτικού Κέντρου ήταν η θεραπεία των προσφυγικών αναγκών, για να
παύσει να υφίσταται η διάκριση ανάµεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς και κυρίως η
ευρύτερη διάδοση των αρχών του Λαϊκού κόµµατος στους προσφυγικούς
πληθυσµούς. Πρέσβευε ότι ήταν γέννηµα του πόθου και των φιλοδοξιών των
προσφύγων για την πολιτική και οικονοµική τους αναβάθµιση. Αφετηρία για την
ίδρυσή του ήταν η κυβερνητική µεταβολή που συντελέστηκε µετά τις εκλογές της 5ης
Μαρτίου 1933, που έκλεινε µια περίοδο τετραετούς διακυβέρνησης των βενιζελικών
κατά τη διάρκεια της οποίας οι πρόσφυγες απώλεσαν βασικά δικαιώµατα, σύµφωνα
µε τις αντιλήψεις του Κέντρου. Κύρια επιδίωξή του ήταν να «διαφωτίσει» τους
πρόσφυγες για τις προθέσεις των Λαϊκών και να τους αποσπάσει από τη
«µεσαιωνική» πολιτική οµηρία των Φιλελευθέρων, οι οποίοι είχαν εµποτίσει το
προσφυγικό στοιχείο µε την αντίληψη ότι ήταν το µόνο κόµµα που εξέφραζε τα
συµφέροντά τους.779
Μια σηµαντική πρωτοβουλία του Κέντρου ήταν η παράθεση γεύµατος, τον
Φεβρουάριο του 1935, ενόψει γερουσιαστικών εκλογών, στη Νέα Φιλαδέλφεια προς
τιµή της Κυβέρνησης στο οποίο µετείχαν όλα τα σηµαντικά πολιτικά πρόσωπα της
αντιβενιζελικής παράταξης. Ο κυβερνητικός Τύπος έδωσε ιδιαίτερη έµφαση στο
γεγονός, θέλοντας να παρουσιάσει µε αυτό τον τρόπο την πολιτική µεταστροφή των
προσφύγων. Σε αντίθεση ο αντιπολιτευόµενος τύπος σχολίασε µε χιούµορ το γεύµα
υπογραµµίζοντας ότι µεταξύ 20 προσφύγων είχαν παρακαθίσει 50 επίσηµοι
προσκεκληµένοι.780 Την ίδια άποψη είχε και ο Προσφυγικός Κόσµος, που κάλεσε τον
Τσαλδάρη να επισκεφτεί τους προσφυγικούς συνοικισµούς για να διαπιστώσει το
αγεφύρωτο χάσµα που χώριζε τους πρόσφυγες από το κόµµα του.781 Στο γεύµα αυτό

λοιπόν, το έργο σας;΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 7 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4671, σ. 1. Σε όλα τα
παραπάνω άρθρα του Κύρκου απάντησε ο βουλευτής Καβάλας Στ. Νικολαΐδης βλ. Στ. Νικολαΐδης,
΄΄Οι πρόσφυγες και η τετραετία΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 3 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4595, σ. 1,
΄΄Ο προσφυγικός κόσµος και η διετία των Λαϊκών΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 4 Φεβρουαρίου 1935,
αριθµ. 4596, σ. 1 και ΄΄Ο φωτοστέφανος της αληθείας΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 12 Φεβρουαρίου
1935, αριθµ. 4604, σ. 1.
776
Μ. Κύρκος, ΄΄Το προσφυγικόν πρόβληµα. Θα αναµείνωµεν την απάντησιν σας΄΄, Η Καθηµερινή,
Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 1935, αριθµ. 4656, σ. 1- 2.
777
΄΄Ο Υπουργός της Κρατικής Αντιλήψεως εκθέτει το σχέδιον δια του οποίου θα επιτευχθή η
ολοκλήρωσις της προσφυγικής αποκαταστάσεως. Η θετική µέριµνα της Κυβερνήσεως Τσαλδάρη.
Μακρά συνέντευξις µε τον Υπουργόν κ. Μ. Κύρκον΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 18 Ιανουαρίου
1935, αριθµ. 4651, σ. 1.
778
΄΄Το αντίπαλον δέος…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9 ∆εκεµβρίου 1934, αριθµ. 291, σ. 1.
779
΄΄Εθνικαί συστάσεις προς πρόσφυγας. Η περίφηµος τετραετία και η διοίκησις. Τι έπραξεν ήδη η
παρούσα Κυβέρνησις΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 3 Ιανουαρίου 1935, αριθµ. 4637, σ. 5. Το γενικό
συµβούλιο του Πολιτικού Κέντρου Λαϊκών Προσφύγων απαρτίζονταν από τους Γ. Αλεξανδρίδη, Λ.
Ανδρεάδη, Σ. Αξαρλή, Κ. Βαγιανό, Π. Βεζυρόπουλο, Κ. Γεωργίου, Π. ∆άρµο, Θ. ∆ηµητριάδη, Θ.
Καρακάση, Θ. Κετσόγλου, Χ. Κουρτίδη, Φ. Κτενίδη, Β. Μικρέλλη, Κ. Μιχαηλίδη, Γ. Μπίστη, Θ.
Παπαδόπουλο, Σ. Πειλείδη, Ε. Ράλλη, Μ. Σαραντή, Ι. Σισµάνογλου, Σ. Σταυρίδη, Σ. Συµεώνογλου και
Θ. Φλώρο.
780
΄΄Φιλοπροσφυγικό ενδιαφέρον΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τρίτη 5 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4597, σ. 1.
781
΄΄∆εν θα καταντήσουν ποτέ οι πρόσφυγες οπαδοί του Λαϊκού κόµµατος…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 10 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 300, σ. 1.
 213

εκτός από το γενικό γραµµατέα του Κέντρου, Σ. Σταυρίδη, λόγους εκφώνησαν ο

Τσαλδάρης, ο Κονδύλης, ο Κύρκος, ο Αθηνογένης και υπουργοί της κυβέρνησης.
Στις οµιλίες τους όλοι υπογράµµισαν την πολιτική «αφύπνιση» των προσφύγων και
εγκωµίασαν τα µέτρα που έλαβε η Κυβέρνηση για τους πρόσφυγες.782
Παρόµοιες αντιλήψεις µε αυτές του Κύρκου είχε και ο Μιχαήλ Τσιγδέµογλου, ο
οποίος στη συγκέντρωση των προσφύγων που πραγµατοποιήθηκε στο θέατρο
«Αλάµπρα» των Αθηνών τον Απρίλιο του 1934, στην οποία συµµετείχαν περίπου 300
πρόσφυγες, προσπάθησε να δικαιολογήσει την προσφυγική πολιτική της
Κυβέρνησης. Ο Τσιγδέµογλου επέρριψε τις ευθύνες για την αθέτηση της υπόσχεσης
στον Υπουργό της Γεωργίας που διατεινόταν ότι η καταβολή του 25% στους
πρόσφυγες θα ανέτρεπε το πρόγραµµα που είχε θέσει η κυβέρνηση στην αγροτική
πολιτική.783
Το νοµοσχέδιο «περί αστικής αποκαταστάσεως των προσφύγων» κατατέθηκε στη
Βουλή την 1 Νοεµβρίου 1933 και ρύθµισε ζητήµατα στεγάσεως αστών προσφύγων.
Απαγόρευσε την κατάσχεση των προσφυγικών οικηµάτων, µείωσε τον τόκο
υπερηµερίας, έδωσε το δικαίωµα δανεισµού στους πρόσφυγες από πιστωτικούς
οργανισµούς του δηµοσίου µε την υποθήκευση του ακινήτου και λάµβανε ειδική
µέριµνα για την ολοκλήρωση των συνοικισµών της Νέας Σµύρνης και της Νέας
Καλλίπολης. Η διάταξη η οποία προκάλεσε την αντίδραση της αντιπολίτευσης
αφορούσε στο άρθρο που παραχωρούσε το δικαίωµα στους γηγενείς να
εγκαθίστανται σε προσφυγικούς συνοικισµούς που είχαν εγκαταλείψει οι
πρόσφυγες.784
Το νοµοσχέδιο «περί µειώσεως των προσφυγικών χρεών» κατατέθηκε στη Βουλή
στις 23 Οκτωβρίου 1933 και αφαιρούσε 2 δισεκατοµµύρια δραχµές από το σύνολο
των 5 δισεκατοµµυρίων που όφειλαν οι πρόσφυγες προς το κράτος.785 Ο αντίλογος
της αντιπολίτευσης για το νοµοσχέδιο στηριζόταν στο επιχείρηµα ότι δεν
ανταποκρινόταν στη δίκαιη αναπροσαρµογή των χρεών σύµφωνα µε τη δυναµικότητα
των οφειλετών και ήταν αντίθετο µε τις προεκλογικές εξαγγελίες του Λαϊκού
κόµµατος που είχε υποσχεθεί ολική διαγραφή των προσφυγικών χρεών. Επιπλέον η

782
΄΄Το χθεσινό γεύµα του Πολιτικού Κέντρου των Λαϊκών Προσφύγων. Ο εµπνευσµένος λόγος του κ.
Γεωργ. Κονδύλη. Προσφωνήσεις και λόγοι΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 4 Φεβρουαρίου 1935, αριθµ.
4668, σ. 1-2 και ΄΄Ο λόγος του κ. Πρωθυπουργού κατά το γεύµα της Ν. Φιλαδελφείας. Η προσπάθεια
της Κυβερνήσεως, όπως ρυθµίση τελειωτικώς το προσφυγικόν πρόβληµα΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 4
Φεβρουαρίου 1935, αριθµ. 4668, σ. 6. Στα παραπάνω άρθρα η Καθηµερινή παρουσίασε την περίπτωση
τεσσάρων προσφύγων που ανήκαν στο Λαϊκό κόµµα από την εποχή που είχαν έρθει στην Ελλάδα. Ο
πρώτος ήταν ο Ν. Θειόπουλος, που σύµφωνα µε τις πληροφορίες που παρέθεσε η εφηµερίδα
καταγόταν από τον Πόντο και είχε χρηµατίσει βουλευτής στη Βουλή της Γεωργίας. Ο Θειόπουλος
αποκάλυψε ότι αρχικά στο Κέντρο συµµετείχαν µόνο 9 Πόντιοι, οι οποίοι αποτέλεσαν τον πυρήνα
γύρω από τον οποίο προστέθηκαν και άλλοι και υπογράµµισε ότι «σήµερα οι αντιβενιζελικοι πόντιοι
είνε περισσότεροι από τους βενιζελικούς». Η δεύτερη περίπτωση ήταν αυτή του Θ. Γρηγοριάδη, που
διατηρούσε εµπορικές επιχειρήσεις στο Βατούµ, η τρίτη του Κ. Ακριβόπουλου από τη Σάντα και η
τέταρτη του Γ. Σακελλαρίδη. Επιπλέον παρέθεσε αναλυτικό κατάλογο όλων των προσφύγων που
µετείχαν στο γεύµα.
783
΄΄Η φενάκη της αποδόσεως του 25%. Η χθεσινή συγκέντρωσις των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 23 Απριλίου 1934, αριθµ. 4314, σ. 3.
784
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 53, 1 Νοεµβρίου 1933, σ. 9-13 και Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής,
Συνεδρίασις 54, 2 Νοεµβρίου 1933, σ. 27- 32. Βλ. επίσης ΄΄Το νοµοσχέδιον προσφυγικής στεγάσεως.
Ποία τα αίτια µιας πολεµικής. Σειρά άρθρων ειδικού΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 23 Οκτωβρίου 1933,
αριθµ. 4219, σ. 1, Τρίτη 24 Οκτωβρίου 1933, αριθµ. 4220, σ. 1, Τετάρτη 25 Οκτωβρίου 1933, αριθµ.
4221, σ. 1 και Πέµπτη 26 Οκτωβρίου 1933, αριθµ. 4222, σ. 1.
785
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 47, 23 Οκτωβρίου 1933, σ. 851-855 και Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 51, 30 Οκτωβρίου
1933, σ. 907-915. Για τις θέσεις των κοµµάτων στο ζήτηµα των προσφυγικών χρεών βλ επίσης και Μ.
Ι. Νοταράς, Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων, Αθήνα 1934, σ. 185 – 189.
 214

αντιπολίτευση ισχυρίστηκε ότι το νοµοσχέδιο ήταν άδικο, γιατί έθετε ως αφετηρία

για τον υπολογισµό του κεφαλαίου που µειωνόταν όχι το συνολικό αρχικό χρέος των
προσφύγων, αλλά αυτό που είχε δηµιουργηθεί µετά το συµψηφισµό των
αποζηµιώσεων προς τα χρέη της αποκαταστάσεως. Με το συµψηφισµό πολλές
προσφυγικές οικογένειες είχαν εξοφλήσει τα χρέη τους και έτσι δεν είχαν καµία
ωφέλεια από το νοµοσχέδιο. Αντίθετα ωφελούνταν κάποιες άλλες αστικές κυρίως
προσφυγικές οικογένειες που είχαν λάβει τις αποζηµιώσεις πριν καθοριστεί το ποσό
του χρέους της αποκατάστασής τους. Εποµένως η κυβέρνηση δεν αντιµετώπισε µε
δίκαιο τρόπο όλες τις κατηγορίες των οφειλετών προσφύγων και αυτό το σηµείο
κατακρίθηκε από την αντιπολίτευση.786
Από την πλευρά του αντικυβερνητικού Τύπου διατυπώθηκε η άποψη ότι το
νοµοσχέδιο αποτελούσε κακή αντιγραφή του προεκλογικού προγράµµατος του
Βενιζέλου, ο οποίος είχε υποσχεθεί την αναπροσαρµογή των προσφυγικών χρεών και
αθέτηση και άλλης προεκλογικής υπόσχεσης των Λαϊκών, που αφορούσε στην ολική
διαγραφή των χρεών.787 Αντίθετα ο φιλοκυβερνητικός Τύπος χαρακτήρισε και τα δύο
νοµοσχέδια ως ένα θετικό βήµα για την ανακούφιση των προσφύγων από τα χρέη και
ως µια εθνική προσπάθεια της κυβέρνησης να βοηθήσει τους πρόσφυγες να
αφοσιωθούν στην παραγωγή και να ενσωµατωθούν οικονοµικά στην παραγωγική
δραστηριότητα του τόπου, ενώ παράλληλα αντιµετώπιζε και το οξύ πρόβληµα της
προσφυγικής στέγασης.788 Για να ενισχύσει τις απόψεις του δηµοσίευσε
τηλεγραφήµατα προσφυγικών κοινοτήτων προς το Πολιτικό Γραφείο, τα οποία
εξέφραζαν τις ευχαριστίες του προσφυγικού κόσµου για τις ευεργετικές διατάξεις των
νοµοσχεδίων.789
Μετά τις δηµοτικές εκλογές τον Μάρτιο του 1934 η κυβέρνηση Τσαλδάρη
κατέθεσε στη Βουλή το νέο εκλογικό νόµο. Σύµφωνα µε τις διατάξεις του
νοµοσχεδίου επαναφερόταν η ευρεία νοµαρχιακή περιφέρεια, που δεν ήταν ευνοϊκή
για τους βενιζελικούς µε ορισµένες τροποποιήσεις. Η Αθήνα και ο Πειραιάς
διατηρούνταν ως εκλογικές περιφέρειες, χωρίς όµως τους προσφυγικούς
συνοικισµούς που ο νόµος τους συνένωσε µε το υπόλοιπο του νοµού της
Αττικοβοιωτίας, που κατά τη συντριπτική του πλειοψηφία ήταν αντιβενιζελικό.
Επιπλέον στην εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης εντασσόταν και ο εκλογικός
σύλλογος των Ισραηλιτών, ενώ δηµιουργούνταν ξεχωριστή εκλογική περιφέρεια µε
το νέο νοµό Κιλκίς, «το Βερντέν του βενιζελισµού» - σύµφωνα µε τα λεγόµενα ενός
φιλελεύθερου βουλευτή στη Βουλή -790 που ήταν προσφυγικός και ψήφιζε το κόµµα
των Φιλελευθέρων, δίνοντάς του τη νίκη στην επαναληπτική εκλογή της
Θεσσαλονίκης στις 2 Ιουλίου του 1933.791
Ο νέος εκλογικός νόµος, που ονοµάστηκε από το βενιζελικό Τύπο «νοµοσχέδιο
της µπακλαβαδοποιήσεως» ψηφίστηκε και δηµοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1935,
παρ’ όλες τις αντιδράσεις της αντιπολίτευσης.792 Και ο προσφυγικός κόσµος δεν

786
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 47, 23 Οκτωβρίου 1933, σ. 855-856.
787
΄΄Το νοµοσχέδιον περί µειώσεως των προσφυγικών χρεών είνε άδικον και εστερηµένον ηθικής
βάσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Κυριακή 3 Σεπτεµβρίου 1933, αριθµ. 4087, σ. 4.
788
΄΄Μια εθνική προσπάθεια΄΄, Η Πρωία, Παρασκευή 3 Νοεµβρίου 1933, αριθµ. 9-3, σ. 1.
789
΄΄Ανανηφούν οι πρόσφυγες. Εκφράζουν την ευγνωµοσύνην και τας ευχαριστίας των προς την
Κυβέρνησιν΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 3 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 4288, σ. 5.
790
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 99, 24 Ιανουαρίου 1934, σ. 992.
791
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 996.
792
Στη συζήτηση του εκλογικού νοµοσχεδίου στη Βουλή στις 4 Ιουνίου 1933 κονδυλικός βουλευτής
πέταξε µια καρέκλα στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, µε αποτέλεσµα να τραυµατιστεί ο αρχηγός των
Αγροτοεργατικών και η αντιπολίτευση να κηρύξει αποχή από τις εργασίες της Βουλής, που κράτησε
ως τον Οκτώβριο του 1933, βλ. Ν. Οικονόµου, ό.π., σ. 326.
 215

αντιµετώπισε θετικά το νέο εκλογικό νόµο. Κατά την αρχική συζήτηση στη Βουλή
για την ίδρυση του νοµού Κιλκίς οι πρόσφυγες βουλευτές τόνισαν ότι η δηµιουργία
του νέου νοµού είχε καθαρά κοµµατικά κριτήρια και δεν θα ωφελούσε τους
πρόσφυγες κατοίκους της περιοχής. Ο πρόσφυγας βουλευτής της αντιπολίτευσης από
το Κιλκίς, Ε. Σωτηριάδης εκθέτοντας την κατάσταση της περιοχής του υπογράµµισε
ότι ο νέος νοµός δεν είχε τις προϋποθέσεις και τους θεσµούς για να αναπτυχθεί και το
µέλλον του θα ήταν δυσοίωνο.793 Ενώ ο Κ. Προκοπίδης, βουλευτής Κοζάνης,
εφιστούσε την προσοχή στην κυβέρνηση τονίζοντας ότι η µέθοδος την οποία
ακολουθούσε για να εξουδετερώσει τις ψήφους των προσφύγων δεν ήταν η
ενδεδειγµένη και ότι έπρεπε να ληφθούν µέτρα για την εξυπηρέτηση των προσφύγων
και να µην τίθενται οι πρόσφυγες, εξαιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων, σε θέση
υποδεέστερη των γηγενών.794
Πιο επικριτικός στις απόψεις του ήταν ο Γ. Καφαντάρης που άσκησε αρνητική
κριτική για τον τρόπο µε τον οποίο η κυβέρνηση χρησιµοποίησε το προσφυγικό
στοιχείο. Τόνισε ότι η εκµετάλλευση των προσφύγων άρχισε µε την προεκλογική
υπόσχεση για την καταβολή του 25%, η οποία παρέσυρε ένα µικρό αριθµό
προσφύγων, περίπου 500 στην εκλογική περιφέρεια της Αθήνας µε αποτέλεσµα οι
Λαϊκοί να κερδίσουν την εξουσία. Η τακτική αυτή συνεχίστηκε µε το διοικητικό
χωρισµό των προσφυγικών συνοικισµών της Αθήνας και του Πειραιά και
ολοκληρώθηκε µε τη δηµιουργία του νέου νοµού στη Μακεδονία. Όλες οι παραπάνω
κινήσεις της κυβέρνησης είχαν στόχο να νοθεύσουν το λαϊκό φρόνηµα και έπλητταν
ανεπανόρθωτα την αξιοπρέπεια των προσφύγων, σύµφωνα µε τον αρχηγό του
Προοδευτικού κόµµατος.795
Ο φιλελεύθερος Τύπος κατέκρινε το νοµοσχέδιο υπογραµµίζοντας τη στάση της
Κυβέρνησης προς το ισραηλιτικό στοιχείο της Θεσσαλονίκης σε σχέση µε τους
πρόσφυγες. Οι αλλόγλωσσοι και αλλόθρησκοί ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης
συνενώνονταν πολιτικά µε τους γηγενείς και αποµακρύνονταν σε αντίθεση οι
πρόσφυγες του Κιλκίς. Η συµπεριφορά αυτή της κυβέρνησης έδειξε για άλλη µια
φορά τις αντιλήψεις της για τους πρόσφυγες, που σύµφωνα µε το Ελεύθερο Βήµα,
αντιµετωπίζονταν από τους Λαϊκούς ως «επήλυδες» µε περιορισµένα πολιτικά
δικαιώµατα. Σύµφωνα µε τη βενιζελική εφηµερίδα «το νοµοσχέδιο περί δηµιουργίας
ιδιαιτέρου νοµού Κιλκίς δεν έχει άλλην έννοια παρά την ΄΄απελευθέρωσιν της
Θεσσαλονίκης από την δουλείαν΄΄ προς τους πρόσφυγες κατοίκους της αγροτικής
περιφερείας της».796
Και ο προσφυγικός Τύπος κατέκρινε το εκλογικό νοµοσχέδιο τονίζοντας ότι
στόχος του ήταν να εξουδετερωθεί η ελεύθερη εκδήλωση του πολιτικού φρονήµατος
των προσφύγων. Με το νέο εκλογικό νόµο οι πρόσφυγες του Κιλκίς αναγκάζονταν να
εκλέξουν µόνο δύο βουλευτές σε αντίθεση µε τους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης που
συµµετείχαν στην εκλογή των 20 βουλευτών της εκλογικής περιφέρειας. Από την
πλευρά των προσφύγων η νέα αυτή πολιτική κίνηση της κυβερνήσεως
αντιµετωπίστηκε µε καχυποψία. Οι πρόσφυγες θεώρησαν ότι η κυβέρνηση «δια
εξαµβλωµατικών νοµοθετικών µέτρων πειράται να εκµηδενίση το αγιώτερον µας

793
Ε.Σ.Β., Συνεδρίασις 99, 24 Ιανουαρίου 1934, σ. 994 -996.
794
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 997 - 998.
795
Ε.Σ.Β., ό.π., σ. 1011 – 1014.
796
΄΄Αληθείς Έλληνες οι Εβραίοι και απόβλητοι οι πρόσφυγες΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Σάββατο 8
Σεπτεµβρίου 1934, αριθµ. 4449, σ. 1.
 216

δικαίωµα, την ψήφον µας!».797 ∆υσαρεστηµένος από τη στάση της κυβέρνησης και
του φιλοκυβερνητικού τύπου ο Προσφυγικός Κόσµος υπογράµµισε την συµπεριφορά
των Λαϊκών προς τους πρόσφυγες ως εξής: «Εκείνο που µας προκαλεί την ψυχικήν
µας εξανάστασιν, είνε όταν δεν είσθε Κυβέρνησις αλλά είσθε ο τύπος, ο οποίος εάν
υβρίζη τους βενιζελικούς µίαν φοράν, ηµάς µας υβρίζη δύο: Και ως βενιζελικούς, και
ως πρόσφυγας».798
Με το νέο εκλογικό νόµο η κυβέρνηση προσπάθησε να εξασφαλίσει την
εκλογική επιτυχία της στις επόµενες βουλευτικές εκλογές, επικεντρώνοντας όµως την
τακτική της στον εκλογικό διαχωρισµό των προσφύγων. Τα µέτρα που έλαβε αρχικά
µε το χωρισµό των προσφυγικών συνοικισµών της πρωτεύουσας και αργότερα µε την
εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, δηµιουργώντας το νοµό του Κιλκίς, έκαναν
φανερό στους πρόσφυγες ότι προσπαθούσε να τους αποδυναµώσει πολιτικά. Το 1935,
όταν οι Λαϊκοί προετοιµάζονταν για τις νέες βουλευτικές εκλογές είχαν απογοητεύσει
πλήρως τους πρόσφυγες. ∆εν πραγµατοποίησαν τις προεκλογικές τους υποσχέσεις για
την καταβολή του 25%, η προσφυγική τους πολιτική περιορίστηκε σε δύο
νοµοσχέδια που δεν ικανοποίησαν τους πρόσφυγες και επιπλέον εξακολούθησε η
αρνητική αντιµετώπισή των προσφύγων από το φιλοκυβερνητικό Τύπο. Η
επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης µε τα πολιτικά πάθη που δηµιούργησε
φανέρωσε στους πρόσφυγες ότι και οι δύο πολιτικές παρατάξεις τους
χρησιµοποιούσαν ως «εκλογικό εµπόρευµα». Η πολιτική αντιπαράθεση που
εκδηλώθηκε ανάµεσα στην κυβέρνηση και την αντιπολίτευση εξαιτίας του νέου
εκλογικού νόµου αντιµετωπίστηκε µε σκεπτικισµό από τον Προσφυγικό Κόσµο που
πια δεν αντιµετώπιζε τους Φιλελεύθερους ως υποστηρικτές των προσφυγικών
συµφερόντων, αλλά ως µια πολιτική δύναµη που υπεράσπιζε τα κοµµατικά της
συµφέροντα. Η µεταστροφή αυτή της προσφυγικής εφηµερίδας δεν ήταν τυχαία,
οφειλόταν στη στάση των Φιλελεύθέρων στις δηµοτικές εκλογές των συνοικισµών
της Αθήνας και του Πειραιά. Περισσότερο συνειδητοποιηµένος ο Προσφυγικός
Κόσµος κρίνοντας τη στάση των δύο κοµµάτων, µε αφορµή την αντιπαράθεση για τον
εκλογικό νόµο τόνισε στα τέλη του 1934:
«Και µας λέγουν: Βλέπετε; Η Ελλάς θα αιµατοκυλισθή ακόµη µίαν φοράν
προς χάριν των προσφύγων. ∆ηλαδή όλος ο καυγάς, γίνεται δια τους
πρόσφυγας. ∆ια το που θα ψηφίζουν οι πρόσφυγες. Αυτό είνε όλο. Και δεν
το κρύπτει κανείς. Ούτε οι Λαϊκοί, ούτε οι Φιλελεύθεροι. Το λέγουν
καθαρά. Ο εµφύλιος σπαραγµός, έρχεται εξ αιτίας του εκλογικού
Νοµοσχεδίου».799

797
΄΄Η νωθρά προκειµένου δια ζητήµατα µας Κυβέρνησις αναπτύσσει όλην της την δραστηριότητα δια
να µας εξευτελίση πολιτικώς και ηθικώς και να µας πολεµήση εις το οικονοµικόν πεδίον΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 23 Σεπτεµβρίου 1934, αριθµ. 280, σ. 1.
798
Μ. Παρθένης, ΄΄Υβρίζετέ µας ως βενιζελικούς, όχι όµως ως πρόσφυγας!΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 16 Σεπτεµβρίου 1934, αριθµ. 279, σ. 1.
799
Μ. Παρθένης, ΄΄Ηµείς, που υπέστηµεν το πυρ και το σίδηρον…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 7
Οκτωβρίου 1934, αριθµ. 282, σ. 1.
 217

3) ∆ηµαιρεσίες στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά

Το Φεβρουάριο του 1934 η κυβέρνηση Τσαλδάρη διενήργησε τις δηµοτικές

εκλογές, προσδίδοντας σε αυτές έντονη πολιτική χροιά.800 Κατά τη διάρκεια της
διακυβέρνησής της είχε ήδη προβεί σε αρκετές παύσεις δηµάρχων φιλελευθέρων
κυρίως πεποιθήσεων. Εκτός των δηµάρχων Θεσσαλονίκης, Χανίων και Χίου είχαν
παυθεί µε απλές αποφάσεις των οικείων νοµαρχιών και οι δήµαρχοι Εδέσσης και
Καστοριάς.801
Αρχικά ο Προσφυγικός Κόσµος, δυσαρεστηµένος από το χωρισµό των
προσφυγικών συνοικισµών της πρωτεύουσας, πρότεινε την αποχή των προσφύγων
από τις εκλογές.802 Στην πορεία όµως της προεκλογικής περιόδου, εξαιτίας της
παρέµβασης της κυβέρνησης στις δηµοτικές εκλογές των συνοικισµών, που στόχο
είχε, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της προσφυγικής εφηµερίδα, την ανάδειξη φιλικά
προσκείµενων προσώπων προς αυτήν, εφιστούσε την προσοχή των προσφύγων και
υπογράµµισε ότι οι δηµοτικές εκλογές έπρεπε να διενεργηθούν χωρίς αντεγκλήσεις
και εριστικές διαµάχες, γιατί αποτελούσαν σηµαντική ευκαιρία για να επιδείξουν οι
πρόσφυγες την πολιτική τους ωριµότητα στον πολιτικό κόσµο της χώρας.803
Υποστήριξε τις υποψηφιότητες προσφύγων στους συνοικισµούς και
συγκεκριµένα για τη Νέα Ιωνία θεώρησε καταλληλότερο τον Γαβριήλ Τσακίρη, στη
Νέα Σµύρνη υποστήριξε τον Σταύρο ∆επάστα και στη Νέα Φιλαδέλφεια τον
Παπάζογλου.804 Από τους παραπάνω συνοικισµούς στη Νέα Ιωνία αρχικά, τον
Απρίλιο του 1923, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Σπάρτη της Πισιδίας που

800
Κυβερνητικοί δήµαρχοι εξελέγησαν στην Αθήνα, στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη, στην Τρίπολη,
στην Κόρινθο, στην Κέρκυρα, στο Μεσολόγγι, στο Άργος, στα Τρίκαλα, στη Λάρισα, στο Ναύπλιο,
στη Ζάκυνθο, στις Σπέτσες, στον Πύργο, στο Πολύγυρο, στη Φλώρινα, στην Καστοριά, στην Κοζάνη,
στα Γιαννιτσά, στην Κοµοτηνή, στη Σύρο, στη Λαµία, στα Ψαρά, στην Καρδίτσα, στα Μέγαρα, στα
Φιλιατρά και στο Αργοστόλι. Ενώ αντιπολιτευόµενοι δήµαρχοι εξελέγησαν στην Πάτρα, στο Βόλο,
στην Καλαµάτα, στην Έδεσσα, στην Κατερίνη, στη Βέροια, στον Λαγκαδά, στο Αγρίνιο, στη Σπάρτη,
στα Ιωάννινα, στα Χανιά, στο Ρέθυµνο, στο Ηράκλειο, στον Άγιο Νικόλαο, στην Αλεξανδρούπολη,
στην Ξάνθη και στη Μυτιλήνη. Στην Καβάλα και στις Σέρρες εκλέχθηκαν οι υποψήφιοι του
κοµµουνιστικού κόµµατος. Στην Καβάλα ο Μήτσος Παρτσαλίδης, που είχε εκλεγεί βουλευτής στις
εκλογές του 1932 µε το Κοµµουνιστικό κόµµα, συγκέντρωσε την απόλυτη πλειοψηφία των εκλογέων
Βλ. ΄΄Τα αποτελέσµατα της δηµοτικής εκλογής. Οι Λαϊκοί υποψήφιοι Αθηνών και Πειραιώς
εξελέγησαν δήµαρχοι µε ελάχιστην υπεροχήν. Η Κυβέρνησις υπέστη φθοράν γενικώς εις όλην την
χώραν. Εις τας Αθήνας η µείωσις της 10 χιλιάδες ψήφοι΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 12 Φεβρουαρίου
1934, αριθµ. 4246, σ. 1, ΄΄Περιφανής θρίαµβος της Κυβερνήσεως εις τας δηµοτικάς εκλογάς. Εις τας
Αθήνας, τον Πειραιά και την Θεσσαλονίκην εξελέγησαν δήµαρχοι ο κ. Κ. Κοτζιάς, ο κ. Σ. Στρατήγης
και ο κ. Ν. Μάνος του Λαϊκού κόµµατος. Εις πεντήκοντα δύο δήµους ανά την Ελλάδα εκ των
εβδοµήντα εν όλω εξελέγησαν: 35 κυβερνητικοί, 10 αντιπολιτευόµενοι, 6 ανεξάρτητοι και 1
κοµµουνιστής. Υπολείπονται 18 δήµοι, εις ους περιλαµβάνονται οι 6 πέριξ των Αθηνών και του
Πειραιώς λουτροπόλεις΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 12 Φεβρουαρίου 1934, αριθµ. 9-102, σ. 4 και ΄΄Τα
οριστικά αποτελέσµατα των δηµοτικών εκλογών καθ’ όλον το κράτος΄΄, Η Πρωία, Τρίτη 13
Φεβρουαρίου 1934, αριθµ. 9-103, σ. 4.
801
Γ. Μόδης, ΄΄Βαίνοµεν προς κατάργησιν της δηµοτικής αυτοδιοικήσεως΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Παρασκευή 19 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 4222, σ. 1.
802
΄΄Το καθήκον των συνοικισµών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Πέµπτη 18 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 235,
σ. 1.
803
΄΄Ας το προσέξουν οι πρόσφυγες΄΄ και ΄΄Προσφυγικές απόψεις. Να παραµερισθούν οι ακατάλληλοι
και οι µέτριοι΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Τετάρτη 24 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 236, σ. 1.
804
΄΄Μια υποψηφιότης΄΄ και ΄΄Η εκλογική κίνησις εις Νέαν Σµύρνην. Οι συνδυασµοί, το πρόγραµµα
του κ. ∆επάστα. ∆ρόµοι, φως, ύδρευσις, υγειονοµικήν οργάνωσις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Πέµπτη 18
Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 235, σ. 1 και 3 και ΄΄Ο προεκλογικός αγών εις τον συνοικισµόν της Ν.
Φιλαδελφείας. Ο συνδυασµός του κ. Παπάζογλου. Ποίον το πρόγραµµά του΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Τετάρτη 24 Ιανουαρίου 1934, αριθµ. 236, σ. 4.
 218

ασχολούνταν µε την ταπητουργία, στη συνέχεια πρόσφυγες και από άλλες περιοχές
της Μικράς Ασίας, τη Σµύρνη, τα Βουρλά, την Αττάλεια, το Ικόνιο και την
Καισάρεια. Το 1928 ο συνοικισµός είχε 14.135 κατοίκους. Στην περιοχή
αναπτύχθηκαν µονάδες ταπητουργίας και υφαντουργίας µε αποτέλεσµα η Νέα Ιωνία
να µεταβληθεί σε µια εργατική συνοικία.805 Αντίθετα στη Νέα Σµύρνη και τη Νέα
Φιλαδέλφεια εγκαταστάθηκαν εύποροι πρόσφυγες, στη Νέα Φιλαδέλφεια κυρίως από
την Κωνσταντινούπολη. Το 1928 ο συνοικισµός είχε 6.337 κατοίκους, ενώ η Νέα
Σµύρνη 210, εξαιτίας της καθυστέρησης της απαλλοτρίωσης των οικοπέδων, λόγω
της αντίδρασης των γηγενών στην ίδρυση του συνοικισµού.806
Στους πρόσφυγες που ψήφιζαν στους µεγάλους δήµους των Αθηνών και του
Πειραιώς η πρόταση του Προσφυγικού Κόσµου ήταν να συµµετάσχουν µαζικά στην
εκλογική αναµέτρηση και να στηρίξουν µε όλες τους τις δυνάµεις τους ακραιφνείς
Φιλελεύθερους υποψήφιους, για να δείξουν τη δυσαρέσκειά τους στην πολιτική της
κυβέρνησης, γιατί στις εκλογές αυτές οι πρόσφυγες έπρεπε να δώσουν ένα πολιτικό
µήνυµα έντονης δυσαρέσκειας στην κυβέρνηση.807 Στις 8 Φεβρουαρίου η εφηµερίδα
καλώντας τους πρόσφυγες να ψηφίσουν τους φιλελεύθερους υποψήφιους δηµάρχους
έγραφε χαρακτηριστικά:
«Πρόσφυγες! Όλοι, λοιπόν, την προσεχή Κυριακήν εις τας κάλπας! ∆εν
επιτρέπεται λιποταξία από τον αγώνα. Να µην λιποψυχήση κανείς. Και
µαύρο αλύπητο, πέρα για πέρα µαύρο στους κυβερνητικούς υποψηφίους.
Αλλά και εις τους µασκοφόρους, ψευδοανεξάρτητους. Ούτε µια ψήφος
προσφυγική δεν πρέπει να πέση εις κάλπην µη φιλελευθέραν. […]. Και
προπαντός, µαύρο εις τους εχθρούς του τόπου, εις τους εχθρούς του λαού
και ιδιαίτερα του προσφυγικού, τους λαϊκούς. Και να µη λησµονήτε, ότι
ψηφίζοντες κυβερνητικούς ή ψευδοανεξάρτητους, ψηφίζετε την
Κυβέρνησιν. Το νου σας».808
Ωστόσο µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων εκδηλώθηκαν παράπονα που
έκαναν φανερές τις παρεµβάσεις του κόµµατος και της Λέσχης Φιλελευθέρων στις
δηµαιρεσίες των συνοικισµών. Οι άµεσες αυτές παρεµβάσεις στην κατάρτιση των
ψηφοδελτίων προκάλεσαν τα επικριτικά σχόλια του Προσφυγικού Κόσµου που τόνισε

805
Ο. Βογιατζόγλου, «Η βιοµηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία παράµετρος της
αστικής εγκατάστασης», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι
προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού
Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 147 – 152 και Β. Η. Βογιατζόγλου, «Ίων λόγος: η
πνευµατική διαδροµή των προσφύγων της Μικράς Ασίας στη Νέα Ιωνία Αττικής», Επιστηµονικό
Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου
1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ.
245.
806
Λ. Μιχελή, ό.π., σ. 145 – 151. Το 1934 στη Νέα Σµύρνη διαβιούσαν 1.400 οικογένειες βλ. M.
Bruneau – Κ. Παπαουλίδης, Η µνήµη του προσφυγικού ελληνισµού: τα ανεγερθέντα µνηµεία στην
Ελλάδα, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 31.
807
΄΄Πρόσφυγες δηµοκρατικοί πολίται! Η Κυβέρνησις προσέδωσε πολιτικήν χροιάν εις τας εκλογάς.
Οφείλοµεν λοιπόν, να της δώσωµεν την δέουσαν απάντησιν. Σύνθηµά µας: Όλοι εις τας κάλπας και
µαύρο εις την Κυβέρνησιν. Ψηφίσατε µε φανατισµόν ακραιφνείς Φιλελευθέρους. Εις τας Αθήνας
Πάτσην, Πειραιά – Ρινόπουλον΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 1934, αριθµ. 240, σ.
4. Στην Αθήνα εξελέγη ο Κ. Κοτζιάς µε την υποστήριξη των Λαϊκών και των Ελευθεροφρόνων µε
31.342 ψήφους έναντι 29.204 που συγκέντρωσε ο Φιλελεύθερος Σ. Πάτσης. Στον Πειραιά επικράτησε
ο Σ. Στρατήγης µε 14.663 ψήφους έναντι 13.657 του Μ. Ρινόπούλου και στη Θεσσαλονίκη ο Ν. Μάνος
υπερτέρησε µε 16.076 ψήφους έναντι 12.689 ψήφων του Πατρίκιου, βλ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 43.
808
΄΄Φιλελεύθεροι πρόσφυγες, τον νου σας! Όλοι µέχρι ενός την προσεχή Κυριακήν εις τας κάλπας
ψηφίσατε φανατικά ακραιφνείς Φιλελευθέρους και µόνον Φιλελευθέρους. Εις Αθήνας τον Σπ. Πάτσην,
εις Πειραιά τον Μ. Ρινόπουλον΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Πέµπτη 8 Φεβρουαρίου 1934, αριθµ. 243, σ.
1.
 219

ότι η παρέµβαση του κόµµατος θα µπορούσε να γίνει µε πιο κόσµιο τρόπο και όχι
από τους γηγενείς Φιλελεύθερους από τη στιγµή που υπήρχαν πρόσφυγες που
εκπροσωπούσαν το κόµµα.809 Η εφηµερίδα επισήµανε ότι έθιξε τη φιλοτιµία των
προσφύγων η παρέµβαση των γηγενών στους συνοικισµούς, ενώ η αντικατάσταση
προσφύγων υποψηφίων από γηγενείς στα ψηφοδέλτια των µεγάλων δήµων υπέθαλπε
τη διχόνοια ανάµεσα στα δύο στοιχεία της ίδιας παράταξης.810
Η περίπτωση των δηµοτικών εκλογών της Καισαριανής ήταν ενδεικτική για την
παρέµβαση που πραγµατοποίησε στην ανάδειξη του υποψηφίου δηµάρχου το κόµµα
των Φιλελευθέρων. Η υποψηφιότητα του Μ. Αργυρόπουλου στην Καισαριανή
αποκηρύχθηκε από το κόµµα µε τη δικαιολογία ότι ο Αργυρόπουλος στο παρελθόν
είχε εκφράσει τις ευχαριστίες του στον πρώην δήµαρχο των Αθηνών Σ. Μερκούρη
για τη διευθέτηση ενός αιτήµατός του. Ο υποψήφιος που έχρισε το κόµµα στην
Καισαριανή απέτυχε τελικά και ο Προσφυγικός Κόσµος προβληµατισµένος από την
τιµωρία που επέβαλλε το κόµµα στον Αργυρόπουλο κατέληξε στο εξής συµπέρασµα:
«Μήπως οι φιλελεύθεροι πολιτευόµενοι διαιρούνται εις δύο κατηγορίας, εκ των
οποίων η µία η των προνοµιούχων, ήτοι των µη προσφύγων, οι οποίοι δικαιούνται να
κάνουν ό,τι θέλουν, έστω και απρεπώς, και η άλλη η των προσφύγων, η οποία δεν
δύναται να κινηθή χωρίς την άδειαν και του κ. Πεπέ; Και ταύτα ενώ οι πρόσφυγες
ψηφοφόροι είνε κατά 9/10 φιλελεύθεροι ψηφοφόροι;».811 Απογοητευµένη η
προσφυγική εφηµερίδα από τις παρεµβάσεις του Φιλελεύθερου κόµµατος και από την
πολιτική της κυβέρνησης κατέληξε επαναφέροντας στο προσκήνιο την πρόταση για
την στήριξη ικανών πολιτικών προσώπων, όλων των παρατάξεων, από τους
προσφυγικούς κόλπους για την καλύτερη αντιµετώπιση των προσφυγικών
ζητηµάτων.812
Οι παρεµβάσεις του κόµµατος και της Λέσχης συνεχίστηκαν και µετά τις
δηµοτικές εκλογές. Άσχηµη εντύπωση προκάλεσε το αίτηµα της Λέσχης
Φιλελευθέρων προς στους νέους πρόσφυγες δηµάρχους να διορίσουν δύο ως πέντε
γηγενείς υπαλλήλους στους νέους προσφυγικούς δήµους και στις κοινότητες. Η
ικανοποίηση του αιτήµατος από το δήµαρχο της Νέας Φιλαδέλφειας προκάλεσε
αρνητικές αντιδράσεις. Χαρακτηρίστηκε ως εκλογικός πράκτορας που ικανοποίησε
χωρίς ενδοιασµούς απαιτήσεις, που έθιξαν την πολιτική οντότητα των προσφύγων.
Ωστόσο οι κατηγορίες αυτές δεν στρέφονταν στο πρόσωπο του Βενιζέλου, που ήταν
και ο αρχηγός του κόµµατος, αλλά απευθύνονταν κατά κύριο λόγο προς τους
υπεύθυνους της Λέσχης Φιλελευθέρων.813 Οι παρεµβάσεις αυτές έκαναν φανερές τις
αντιπαλότητες και τους ανταγωνισµούς που υπήρξαν ανάµεσα σε πρόσφυγες και
γηγενείς πολιτικούς παράγοντες του κόµµατος των Φιλελευθέρων και οδήγησαν στο
συµπέρασµα ότι οι γηγενείς πολιτικοί δεν ενδιαφέρθηκαν για τα προσφυγικά
προβλήµατα και µεταχειρίστηκαν τους πρόσφυγες ως εκλογική µάζα που θα
συντελούσε στην άνοδό τους προς την εξουσία.814

809
΄΄Αστοχότητες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 4 Μαρτίου 1934, αριθµ. 247, σ. 1.
810
΄΄Ένα αγωνιώδες ζήτηµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 11 Μαρτίου 1934, αριθµ. 248, σ. 1.
811
΄΄Προσφυγικαί απόψεις. Άλλοι καιροί, άλλα ήθη…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Απριλίου
1934, αριθµ. 256, σ. 1.
812
΄΄Προσφυγικαί απόψεις. Τι πρέπει να ιδούν οι πρόσφυγες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 15
Απριλίου 1934, αριθµ. 257, σ. 1.
813
΄΄Αιδώς, Αργίοι!... Η µυριόστοµος κραυγή που µας έρχεται από την χώραν των πατεράδων µας΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 13 Μαΐου 1934, αριθµ. 261, σ. 1 και ΄΄Να εξηγηθώµεν σαφώς και
απεριφράστως΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 20 Μαΐου 1934, αριθµ. 262, σ. 1.
814
΄΄Προσφυγικές απόψεις. Είνε ανεπυθύµητοι΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 20 Μαΐου 1934,
αριθµ. 262, σ. 1.
 220

Αναπόφευκτα η εφηµερίδα άρχισε να κάνει συγκρίσεις ανάµεσα στους

πρόσφυγες και τους γηγενείς ψηφοφόρους του κόµµατος των Φιλελευθέρων και να
τονίζει ότι οι πρόσφυγες ψήφιζαν το κόµµα µε ιδεολογικά κριτήρια και γιατί
θεωρούσαν τον Βενιζέλο τον πιο άξιο πολιτικό της χώρας, σε αντίθεση µε τους
γηγενείς που ψήφιζαν για να διασφαλίσουν τα συµφέροντά τους και τις θέσεις τους.
Η πολιτική ανωτερότητα των προσφύγων διακρινόταν, σύµφωνα µε την εφηµερίδα,
και από το γεγονός ότι παρ’ όλες τις θυσίες στις οποίες υποβλήθηκαν, δηλαδή την
περικοπή των διεθνώς αναγνωρισµένων αποζηµιώσεων και τη µείωση της
εκπροσώπησής τους στη Βουλή, µια και το 1924 είχαν 65 βουλευτές, ενώ το 1934
διέθεταν µόνο 16, αυτοί συνέχιζαν µε την ίδια δύναµη να υποστηρίζουν το κόµµα.815
Σύµφωνα µε την κριτική αυτή ακόµα και αυτοί που είχαν ψηφίσει το Λαϊκό κόµµα
στις προηγούµενες εκλογές, το έπραξαν γιατί αµύνονταν στις θυσίες που τους
υπέβαλε το κόµµα των Φιλελευθέρων. Εποµένως η στάση των Φιλελευθέρων στις
δηµοτικές εκλογές των συνοικισµών ήταν υποτιµητική προς τους πιο πιστούς
υποστηρικτές του κόµµατος, δηλαδή τους πρόσφυγες. Απογοητευµένος για την
πρακτική αυτή ο Προσφυγικός Κόσµος κατέληξε µε µια υπολανθάνουσα απειλή
στροφής των προσφύγων προς ριζοσπαστικότερες λύσεις, όπως αυτή του
Κοµµουνιστικού κόµµατος τονίζοντας χαρακτηριστικά:
«Οπωσδήποτε θα κρατήσωµεν την αριστερά του κόµµατος των
Φιλελευθέρων ηµείς. Μια στέγην, µιαν γωνίαν, µέσα εις το φιλελεύθερον
οικοδόµηµα, δεν πιστεύοµεν ότι θα µας την αρνηθούν. Και από εκεί θα
ζητούµεν πάντοτε να µας σέβωνται και να µας εκτιµούν. Εάν δεν το
κάµουν, τόσον το χειρότερον δια την Ελλάδα. Υπάρχουν πάντα λογισµοί
που θολώνονται, µάτια που µαυρίζουν και - το χειρότερον – πόρτες
υπηρεσίας έτοιµοι να ανοίξουν…».816
Συµπερασµατικά οι πρώτες δηµοτικές εκλογές στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά έφεραν στην επιφάνεια τις αντιπαλότητες
και τους ανταγωνισµούς ανάµεσα στους γηγενείς και τους πρόσφυγες του κόµµατος
των Φιλελευθέρων. Απογοήτευσαν ιδιαίτερα τον προσφυγικό κόσµο οι παρεµβάσεις
της Λέσχης Φιλελευθέρων στην υπόδειξη των δηµοτικών αρχόντων και των
προσώπων που θα στελέχωναν τους νέους δήµους και τις νέες κοινότητες. Η στάση
αυτή του κόµµατος φανέρωσε τις αντιλήψεις των Φιλελευθέρων που θεωρούσαν τους
προσφυγικούς συνοικισµούς χώρους που ήλεγχαν απόλυτα σε πολιτικό επίπεδο.

815
΄΄Κι’ αν είνε να πεθάνωµεν δια την Ελλάδα…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 20 Μαΐου 1934,
αριθµ. 262, σ. 1.
816
΄΄Σεβασθήτε τον πόνον των προσφύγων, αν θέλετε να ζήση η Ελλάς υπάρχουν πάντα λογισµοί που
θολώνουν και µάτια που µαυρίζουν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27 Μαΐου 1934, αριθµ. 263, σ.
1.
 221

4) Οι πρόσφυγες και οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από το Μάρτιο του

1935 ως τον Αύγουστο του 1936

Το κίνηµα της 1ης Μαρτίου που εκδηλώθηκε µε πρωτοβουλία του Βενιζέλου και
τη σύµπραξη δύο στρατιωτικών οργανώσεων είχε ως συνέπεια την όξυνση των
πολιτικών παθών, την παλινόρθωση της µοναρχίας και τελικά την επιβολή της
δικτατορίας.817 Μετά την εκδήλωση του κινήµατος από την πλευρά των προσφύγων
οι πρώτοι που εύλογα έσπευσαν να το καταδικάσουν ήταν οι εκπρόσωποι του
Πολιτικού Κέντρου Λαϊκών Προσφύγων. Με µια προκήρυξη τους που δηµοσιεύτηκε
στην Καθηµερινή εφιστούσαν την προσοχή των προσφύγων και τόνισαν ποια στάση
έπρεπε να τηρήσουν, για να µην υποστούν αργότερα τις συνέπειες. Πρόβαλλαν
µάλιστα και τη στάση του πλοιάρχου του «Ιέρακος», Σκουφόπουλου, που ήταν
προσφυγικής καταγωγής και αρνήθηκε να συνεργαστεί µε τους κινηµατίες καθώς και
του ανθυπολοχαγού Μιχάλη Σπήλιου, επίσης προσφυγικής καταγωγής, που έχασε τη
ζωή του κατά τη διάρκεια του κινήµατος. Τα δύο αυτά παραδείγµατα παρατέθηκαν
για να γίνει φανερό ότι υπήρξαν θυσίες και έµπρακτες εκδηλώσεις υπακοής από τον
κόσµο των προσφύγων προς την κυβερνητική παράταξη.818
Ο Προσφυγικός Κόσµος µε άρθρο του ιδιοκτήτη του Σωκράτη Σινανίδη
καταδίκασε το κίνηµα χαρακτηρίζοντάς το ως «ανταρσία ολίγων θερµόαιµων
αξιωµατικών» και υπογράµµισε τη νοµιµόφρονα και νοµοταγή στάση των
προσφύγων, παρόλο που στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας οι πρόσφυγες
συµµετείχαν ενεργά στο κίνηµα και υπέστησαν για το λόγο αυτό διώξεις.819 Στο
συγκεκριµένο άρθρο φανερός ήταν ο φόβος ότι η Κυβέρνηση µετά την καταστολή
του κινήµατος θα προχωρούσε σε διώξεις προσφύγων, που ήταν και οι κύριοι
πολιτικοί υποστηρικτές του Βενιζέλου. Το παρακάτω απόσπασµα από το άρθρο του
Σινανίδη δείχνει το συναίσθηµα αυτό των προσφύγων:
«Η καθορισθείσα µετά την καταστολή του κινήµατος κατεύθυνσις της
εντός καθαρώς κοινοβουλευτικών πλαισίων ανασχηµατισθείσης
Κυβερνήσεως, κατεύθυνσις εκπηγάσασα από την συνετήν και την
ψύχραιµον στάθµισιν των πραγµάτων από τους συνεργαζοµένους
πολιτικούς αρχηγούς κ.κ. Τσαλδάρην και Κονδύλην και τείνουσα εις την εν
πνεύµατι αυστηράς δικαιοσύνης και µετά περισκέψεως εκκαθάριν και
ανάπλασιν του καθόλου Κράτους και την ταχυτέραν επαναφορά του εις την
οµαλότητα, οµοθύµως επιδοκιµάζεται από σύσσωµον τον προσφυγικόν
κόσµον, που συναισθάνεται πλήρως τας περιστάσεις και αναγνωρίζει την
ανάγκην της πειθαρχίας, διατελεί δε εν αδιαταράκτω ψυχική ηρεµία εν τη
πεποιθήσει, ότι ουδείς αθώος θα διωχθή και θα τιµωρηθή, ως διεκηρύχθη
επισηµότατα από τα χείλη του στρατηγού Κονδύλη και του Πρωθυπουργού
και ως εµπράκτως εκδηλούται από την κυβερνητικήν µετριοπάθειαν».820

817
Για την εκδήλωση του κινήµατος, τους πρωτεργάτες, τα αίτια και τις συνέπειες βλ. Γ. ∆αφνής, ό.π.,
τ. Β΄, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1955, σ. 370, επίσης βλ. Θ. Βερέµης, Οι επεµβάσεις του στρατού στην
ελληνική πολιτική 1916 - 1936, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1977, σ. 215 και Ι. Κολιόπουλος, «Εσωτερικές
και εξωτερικές εξελίξεις από την 1η Μαρτίου 1935 ως την 28η Οκτωβρίου 1940», Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 358 – 365, και Π. Πετρίδης, Ελληνική πολιτική και
κοινωνική ιστορία, 1821 – 1940, Επισκόπιση, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 182.
818
΄΄Μια πατριωτική προκήρυξις προς τον προσφυγικόν λαόν΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 5 Μαρτίου
1935, αριθµ. 4696, σ. 3.
819
Ν. Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ. Ζήτω το Έθνος, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο
2001, σ. 104 – 105.
820
Σ. Σινανίδης, ΄΄Οι πρόσφυγες και το κίνηµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 24 Μαρτίου 1935,
αριθµ. 304, σ. 1.
 222

Οι διώξεις των προσφύγων τελικά δεν έλειψαν και αυτές εκδηλώθηκαν µε

απολύσεις προσφύγων δηµοτικών υπαλλήλων – ο Προσφυγικός Κόσµος υπογράµµισε
ότι 70% των δηµοτικών υπαλλήλων που εκδιώχθηκαν ήταν πρόσφυγες –821 και µε τον
αναγκαστικό νόµο της 14ης Απριλίου «περί αυθεντικής ερµηνείας και τροποποιήσεων
του αγροτικού νόµου», που όριζε ότι η διανοµή των γαιών δεν ήταν οριστική και η
κυβέρνηση διατηρούσε το δικαίωµα να αφαιρεί την κυριότητα, όποτε το έκρινε
σκόπιµο.822 Οι Φιλελεύθεροι πρέσβευαν ότι ο παραπάνω αναγκαστικός νόµος σκοπό
είχε να ασκήσει ψυχολογική βία στους πρόσφυγες ενόψει των βουλευτικών εκλογών.
Την 1η Απριλίου δηµοσιεύτηκε η συντακτική πράξη µε την οποία διαλυόταν η
Βουλή και η Γερουσία και προκηρύχθηκαν εκλογές στις 19 Μαΐου του 1935 για την
ανάδειξη Εθνοσυνελεύσεως που θα αναθεωρούσε το Σύνταγµα. Ο χρόνος της
διεξαγωγής των εκλογών προβληµάτισε τα στελέχη του Λαϊκού κόµµατος, εκ των
οποίων ο Αθανάσιος Σουλιώτης, Νοµάρχης Φλώρινας, πρότεινε την αναβολή τους
για µια σειρά από λόγους και για να αντιληφθούν οι πρόσφυγες την µέριµνα της
κυβέρνησης και να καταλάβουν ότι ο βενιζελισµός και η κρατική εξουσία δεν ήταν
ταυτόσηµοι όροι.823 Τελικά η κυβέρνηση Τσαλδάρη ανέβαλε τις εκλογές για τις 9
Ιουνίου για να πετύχει τη συµµετοχή σε αυτές και της βενιζελικής παράταξης. 824 Η
προσπάθεια αυτή δεν απέδωσε και στις εκλογές της 9ης Ιουνίου τα βενιζελικά
κόµµατα αποφάσισαν να απέχουν, επειδή θεωρούσαν αναπότρεπτη την
πραξικοπηµατική παλινόρθωση της µοναρχίας και επιθυµούσαν να µην έχει ευρεία
νοµιµότητα η νέα Εθνοσυνέλευση, για να προκηρυχθούν νέες εκλογές.825 Ουσιαστικά
στις εκλογές αυτές συµµετείχαν οι βασιλόφρονες µε αρχηγό τον Μεταξά και οι
Λαϊκοί µε τον Τσαλδάρη και τον Κονδύλη.
Στην προεκλογική περίοδο που ακολούθησε οι αναφορές στους πρόσφυγες από
τον Τσαλδάρη και τον Μεταξά δεν έλειψαν. Ο Μεταξάς στην προεκλογική οµιλία
που πραγµατοποίησε στη Θεσσαλονίκη στις 23 Μαΐου απευθυνόµενος στον
προσφυγικό κόσµο τόνισε: «Οι πρόσφυγες υπήρξατε ανέκαθεν βασιλόφρονες.
Αποβάλετε από την ψυχήν σας τον βενιζελισµόν. Μην γίνεσθε όργανα
εκµεταλλευτών. Φυσικόν προστάτην θα έχετε τον βασιλέα».826 Ο Τσαλδάρης στην
πρώτη προεκλογική οµιλία που πραγµατοποίησε στην Αθήνα έδωσε έµφαση στο έργο
που πραγµατοποίησε η κυβέρνησή του και υπογράµµισε ότι κατέβαλε στους
πρόσφυγες κατά διάρκεια της διετούς θητείας του στο πρωθυπουργικό αξίωµα
821
΄΄Ασυγχώρηται ενέργειαι΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Μαΐου 1935, αριθµ. 312, σ. 1 και
΄΄Αι προσφυγικαί θυσίαι εις το κοµµατικόν µολλώχ΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 14 Ιουλίου
1935, αριθµ. 320, σ. 1.
822
Σύµφωνα µε το άρθρο 3 του νόµου «Η αληθής έννοια του εδαφίου 3 του άρθρου 137 του αγροτικού
κώδικος 5496 είνε ότι δύναται να αναθεωρώνται εν όλω ή εν µέρει ουχί µόνον αι οριστικαί διανοµαί
των εν τη α΄ παραγράφω κτηµάτων, αλλά και αι οριστικαί διανοµαί πάντων των εις το δηµόσιον, ως
διάδοχον της Επιτροπής Αποκαταστάσεως προσφύγων περιελθόντων κτηµάτων» βλ. ΄΄Ένας
καταπληκτικός αναγκαστικός νόµος αποβλέπων εις ψυχολογικήν βίαν των προσφύγων΄΄, Ελεύθερο
Βήµα, Κυριακή 19 Μαΐου 1935, αριθµ. 4625, σ. 6.
823
Αρχείο Σουλιώτη, φάκ. 2/II, 2, έγγραφο 46, έκθεση του Σουλιώτη προς το Υπουργείο Εσωτερικών
και το Γενικό ∆ιοικητή Μακεδονίας, Φλώρινα 27 Ιανουαρίου 1935.
824
R. Clogg, Σύντοµη Ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Από την παρακµή και την πτώση του Βυζαντίου
µέχρι την µεταπολίτευση του 1974, µτφρ. Χ. Φουντέας, Αθήνα 1984, σ. 190 - 191 και Ι. Κολιόπουλος,
ό.π., σ. 364 και 367.
825
΄΄Ολόκληρος η αντιπολίτευσις απεφάσισε χθες να απόσχη των προσεχών εκλογών. Ο κ. Σοφούλης
εξήγει τους λόγους της αποχής΄΄, ΄΄Η αποχή και του Αγροτοεργατικού κόµµατος. «Η νέα Βουλή θα
είνε συνέδριον του Λαϊκού κόµµατος», ΄΄Η στάσις των άλλων οµάδων΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή
24 Μαΐου 1935, αριθµ. 4630, σ. 4.
826
΄΄Ο κ. Μεταξάς ωµίλησε χθες εις την Θεσσαλονίκην. Επετέθη δριµύτατα εναντίον της
Κυβερνήσεως. Αι εκδηλώσεις υπέρ της Βασιλείας΄΄, Ελεύθερο Βήµα , Παρασκευή 24 Μαΐου 1935,
αριθµ. 4630, σ. 4.
 223

αποζηµιώσεις ύψους 4.600.000.000 δραχµών, ενώ οι Φιλελεύθεροι είχαν καταβάλει

σε διάστηµα 54 µηνών µόνο 2.000.000.000 δραχµές, και παράλληλα ότι µείωσε τα
προσφυγικά χρέη και µερίµνησε για την αστική εγκατάσταση µε την οικοδόµηση
πολυκατοικιών.827
Την επαφή όµως µε τους πρόσφυγες ανέλαβε προεκλογικά κυρίως ο Κονδύλης, ο
οποίος πραγµατοποίησε σειρά επισκέψεων σε όλους τους µεγάλους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά. Στις οµιλίες του, επικαλούµενος την
ιδιότητά του ως «παλαιού και ειλικρινούς φίλου» του προσφυγικού κόσµου εξήγησε
στους πρόσφυγες τη σηµασία των εκλογών για το µέλλον της χώρας και τους ζήτησε
να δεχτούν «την χείρα φιλίας» που τους έτεινε ο Τσαλδάρης, για να συντελέσουν στη
γαλήνη του τόπου. Παράλληλα ανέλυσε και τους λόγους που διαφώνησε µε τον
Βενιζέλο πλέκοντας το πολιτικό εγκώµιο του Τσαλδάρη. Τον Κονδύλη στις
περιοδείες αυτές συνόδευσαν οι υποψήφιοι πρόσφυγες του Λαϊκού κόµµατος Α.
Αθηνογένης, Φ. Κτενίδης και Μ. Τσιγδέµογλου.828 Παράλληλα απηύθυνε και
διάγγελµα προς τους πρόσφυγες όλης της χώρας µε το οποίο τους καλούσε να
αποδείξουν µε τη συµµετοχή τους στις εκλογές ότι είχαν αντιληφθεί την προπαγάνδα
που τους ασκούσαν οι βενιζελικοί εναντίον των Λαϊκών, η οποία είχε προκαλέσει και
την αποµάκρυνσή τους από τους γηγενείς. Οι εκλογές αυτές τόνισε ο Κονδύλης ήταν
µια µοναδική ευκαιρία για τους πρόσφυγες για να συµφιλιωθούν και να ταυτιστούν
µε τους γηγενείς.829
Τα δηµοκρατικά κόµµατα κατήγγειλαν ότι ο τρόπος της διεξαγωγής των εκλογών
της 9ης Ιουνίου δεν παρείχε τις προϋποθέσεις για την ελεύθερη εκδήλωση του
φρονήµατος του λαού, εξαιτίας της τροµοκρατίας που ασκούσε η κυβέρνηση στους
προσφυγικών πληθυσµών. Στις κυβερνητικές εφηµερίδες της Θεσσαλονίκης
δηµοσιεύτηκαν µάλιστα και απειλές κατά του προσφυγικού κόσµου, οι οποίες
εφιστούσαν την προσοχή του στο νόµο περί εκλογής βουλευτών, σύµφωνα µε τον
οποίο η Κυβέρνηση είχε το δικαίωµα να τιµωρήσει τους πολίτες που εµπόδιζαν τους
ψηφοφόρους να ψηφίσουν ή όσους δεν θα ψήφιζαν, µε φυλάκιση, πρόστιµο ή µε
στέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων.830 Την ύπαρξη απειλών που στρέφονταν

827
΄΄Η χθεσινή προεκλογική κίνησις. Ο κ. Πρωθυπουργός εξέθεσε την πολιτικήν της Κυβερνήσεως.
Εδήλωσεν ότι ο ελληνικός λαός θα κληθή µετά τας εκλογάς να είπη την γνώµην του επί του
πολιτειακού ζητήµατος. Αι ζωηραί εκδηλώσεις υπέρ της Βασιλείας΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 31
Μαΐου 1935, αριθµ. 4637, σ. 4. Μεταξύ 1933 και 1935 διατέθηκαν από την Κυβέρνηση Τσαλδάρη
90.000.000 δρχ. για την ανέγερση 2.250 κατοικιών, βλ. Μ. ∆ρίτσα, «Πρόσφυγες και εκβιοµηχάνηση»,
Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή
του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 58.
828
΄΄Η χθεσινή προεκλογική κίνησις. Ο κ. Κονδύλης εις τους προσφυγικούς συνοικισµούς΄΄, Ελεύθερο
Βήµα, Τετάρτη 5 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4642, σ. 3, ΄΄Την προσεχήν Κυριακήν ο Ελλ. Λαός θα δώση
αποστοµωτικήν απάντησιν εις τους δηµαγωγούς της Αντιπολιτεύσεως. Η Κυβέρνησις αποτελεί
εγγύησιν της εσωτερικής τάξεως. Ενθουσιώδης υποδοχή του κ. Κονδύλη και των υποψηφίων εις τους
συνοικισµούς΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 5 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4797, σ. 4, ΄΄Ο ελληνικός λαός
διαδηλοί την πίστιν του και την αφοσίωσίν του προς την Κυβέρνησιν. Εκδηλώσεις εις τας συνοικίας
και εις τα προάστεια΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 8 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4800, σ. 6 και ΄΄Η σηµερινή
ηµέρα θα παραµείνη ιστορική. Ο λόγος του κ. Κονδύλη εις την Νέαν Κοκκινιάν. Η σηµασία και η
έννοια της ψήφου των προσφύγων΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 9 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4801, σ. 6.
829
΄΄∆ιάγγελµα του κ. Κονδύλη προς τους πρόσφυγας΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 8 Ιουνίου 1935,
αριθµ. 4800, σ. 6.
830
΄΄Εις όλην την Βόρειον Ελλάδα συνεχίζονται η τροµοκρατία και αι εκβιαστικαί µέθοδοι. Οι Λαϊκοί
εξυβρίζουν τους χωρικούς΄΄ και ΄΄Ο κ. Παπαναστασίου εις την Θεσσαλονίκην εξήγησε τους λόγους
και την έννοιαν της αποχής. Απαράδεκτος η υποδούλωσις της ηµισείας Ελλάδος. Το κήρυγµα των
βασιλοφρόνων και η απήχησις του. Η Μακεδονία δεν λησµονεί τας συµφοράς του παρελθόντος΄΄,
Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 5 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4642, σ. 4. Βλ. επίσης ΄΄Συνεχίζονται εις τας επαρχίας
αι τροµοκρατικαί µέθοδοι΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Σάββατο 8 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4645, σ. 4.
 224

εναντίον των προσφύγων επιβεβαίωσε µε δηλώσεις του και ο Σοφούλης, αρχηγός του
Φιλελεύθερου κόµµατος µετά το κίνηµα του Μαρτίου και την παραίτηση Βενιζέλου
από την αρχηγία του κόµµατος, καλώντας παράλληλα τους πρόσφυγες να πράξουν το
καθήκον τους και να απέχουν από τις εκλογές.831
Ο Προσφυγικός Κόσµος και σε αυτές τις εκλογές υποστήριξε τα δηµοκρατικά
κόµµατα και κάλεσε τους πρόσφυγες να µείνουν µακριά από την κάλπη,
υπογραµµίζοντας ότι η συµµετοχή στις εκλογές ισοδυναµούσε µε ψήφο υπέρ της
Βασιλείας, που ήταν µισητή στην πλειοψηφία του προσφυγικού κόσµου. Παράλληλα
έδωσε έµφαση στο γεγονός ότι στους κυβερνητικούς συνδυασµούς υπήρχαν µόνο 10
πρόσφυγες υποψήφιοι, ενώ θα έπρεπε να συµπεριλαµβάνονταν 75 µε βάση την
αναλογία του πληθυσµού. Η µικρή συµµετοχή των προσφύγων υποψηφίων στους
συνδυασµούς των κυβερνητικών φανέρωσε, σύµφωνα µε την αρθρογραφία της
εφηµερίδας, ότι οι κυβερνητικοί δεν θεωρούσαν τους πρόσφυγες ισότιµους πολίτες µε
τους υπόλοιπους Έλληνες. Η ύπαρξη άλλωστε περισσότερων υποψηφίων Ισραηλιτών
στη Θεσσαλονίκη, συγκριτικά µε τους πρόσφυγες, και η έλλειψη πρόσφυγα
υποψήφιου στους κυβερνητικούς συνδυασµούς του Πειραιά αποδείκνυαν τις
αιτιάσεις της προσφυγικής εφηµερίδας.832
Στις εκλογές της 9ης Ιουνίου εφαρµόστηκε το πλειοψηφικό σύστηµα µε ευρεία
περιφέρεια. Συµµετείχαν τα Συµπράττοντα Κυβερνητικά κόµµα, δηλαδή το Λαϊκό
κόµµα του Τσαλδάρη και το Εθνικό Ριζοσπαστικό κόµµα του Κονδύλη, η Ένωσις
Βασιλοφρόνων, την οποία αποτελούσαν το κόµµα των Ελευθεροφρόνων του Μεταξά
και ορισµένα στελέχη του Λαϊκού κόµµατος, όπως ο Ι. Ράλλης και η οποία
παρουσίασε συνδυασµούς µόνο σε 14 από τις 38 εκλογικές περιφέρειες και το
Κοµµουνιστικό κόµµα. Εξαιτίας της αποχής που σηµειώθηκε και των καταγγελιών
για νοθεία τα αποτελέσµατα έχουν συµβατική µόνο αξία. Σε σύνολο 1.090.362
ψηφοδελτίων καταµετρήθηκαν 1.029.196 έγκυρα ψηφοδέλτια, ενώ στις
προηγούµενες εκλογές είχαν ψηφίσει 1.146.943 και τα έγκυρα ψηφοδέλτια ήταν
1.141.333.833 Ο κυβερνητικός συνασπισµός έλαβε 669.434 ψήφους, ποσοστό 65,04%,
η Ένωσις Βασιλοφρόνων 152.285 ψήφους, ποσοστό 14,80% και το Κοµµουνιστικό
κόµµα 98.699 ψήφους, ποσοστό 9,59%, το µεγαλύτερο ποσοστό που έλαβε κατά τη
διάρκεια του µεσοπολέµου το Κοµµουνιστικό κόµµα.834

831
΄΄Η αποχή των παλαιοδηµοκρατικών κατά τας σηµερινάς εκλογάς θ’ αποτελέση εκδήλωσιν της
σφοδράς αγανακτήσεως και αποδοκιµασίας των δια την ανακίνησιν του καθεστωτικού ζητήµατος.
∆ηλώσεις των πολιτικών αρχηγών΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Κυριακή 9 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4646, σ. 6.
832
΄΄Οι πρόσφυγες και αι εκλογαί΄΄ και ΄΄Προσφυγικαί απόψεις. Χρειάζονται, τάχα, σχόλια;΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9 Ιουνίου 1935, αριθµ. 315, σ. 1.
833
Επίσης στις εκλογές συµµετείχαν και η Μακεδονική Ένωση µε ηγέτη τον Σωτήριο Γκοτζαµάνη, η
οποία παρουσίασε συνδυασµούς µόνο στη βόρεια Ελλάδα και συγκεκριµένα στις περιφέρειες
Θεσσαλονίκης, Κιλκίς και Πέλλας, η Εθνική Ένωση µε αρχηγό τον Αριστοµένη Μητσοτάκη στην
περιφέρεια των Χανίων και το Εθνικό κόµµα του Θεόδωρου Πάγκαλου που παρουσίασε συνδυασµούς
στη ∆ράµα και στα Χανιά. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδος, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 9ης Ιουνίου 1935, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα
1935, σ. ιη΄ και ιθ΄ και Μ. Μαυρογορδάτος, ΄΄Η Μακεδονία και τα κόµµατα΄΄, Ελεύθερο Βήµα,
Σάββατο 22 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4659, σ. 1.
834
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 9ης Ιουνίου 1935, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1935, σ. κβ΄ και κγ΄. Στο νοµό
της Θεσσαλονίκης οι ψήφοι που έλαβε το Κοµµουνιστικό κόµµα αυξήθηκαν κατά 50% σε σχέση µε τις
προηγούµενες εκλογές, παρά το χωρισµό του Κιλκίς, στο οποίο πάντα οι κοµµουνιστές ελάµβαναν
πολλές ψήφους, και στις εκλογές αυτές έλαβαν το 14% επί του συνολικού ποσοστό. Στο νοµό Σερρών
το ποσοστό αυξήθηκε κατά 41%, στο νοµό ∆ράµας κατά 42%, στο νοµό Έβρου κατά 30%, στο νοµό
Καβάλας κατά 29% - στην πόλη της Καβάλας το Κοµµουνιστικό κόµµα έλαβε το 62% των ψήφων -
και στο νοµό Ροδόπης κατά 35%. Μόνο στους νοµούς Χαλκιδικής, Φλωρίνης, Πέλλας και Κοζάνης το
ποσοστό του κόµµατος σηµείωσε µείωση κατά 10 µε 15%. Βλ. ΄΄Ηυξήθησαν καταπληκτικώς εις την
 225

Σύµφωνα µε σχόλια του βενιζελικού Τύπου η αποχή κυµάνθηκε στο 35%

πανελλαδικά, ενώ στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά το
ποσοστό αποχής έφτασε από 40% ως 65%. Συνυπολογιζοµένων των ψήφων που
δόθηκαν στο Κοµµουνιστικό κόµµα από Φιλελευθέρους και του ποσοστού των
λευκών και άκυρων ψηφοδελτίων, το Ελεύθερο Βήµα αναβίβασε το ποσοστό της
αποχής σε 55% και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι ο µόνος ηττηµένος των εκλογών
ήταν ο βασιλικός θεσµός, εξαιτίας του µικρού ποσοστού που έλαβε ο Μεταξάς. 835 Ο
Προσφυγικός Κόσµος υποστήριξε ότι η αποχή στους συνοικισµούς κυµάνθηκε σε
υψηλά επίπεδα, γεγονός που φανέρωνε την πολιτική ωριµότητα των προσφύγων.836
Παράλληλα διατυπώθηκαν στον αντιπολιτευόµενο τύπο και καταγγελίες για
περιστατικά νοθείας του εκλογικού αποτελέσµατος, επισηµαίνοντας ότι η πλειοψηφία
των εφορευτικών επιτροπών ανήκε ιδεολογικά στο χώρο και της κυβέρνησης και ότι
διανεµήθηκε µεγάλος αριθµός πλαστών βιβλιαρίων στους υποστηρικτές του Λαϊκού
κόµµατος.837
Στις δηλώσεις που έκαναν µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων οι αρχηγοί
των δηµοκρατικών κοµµάτων, Σοφούλης, Παπαναστασίου, Καφαντάρης και
Μιχαλακόπουλος επεσήµαναν τη µικρή απήχηση που είχαν τα κηρύγµατα των
Βασιλοφρόνων και υποστήριξαν ότι η κυβέρνηση έπρεπε να εγκαταλείψει τις
προθέσεις της για τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος, που θα επανέφερε το πολίτευµα
της µοναρχίας.838 Και ο φιλοκυβερνητικός τύπος συµφώνησε µε το συµπέρασµα των
δηµοκρατικών ότι το κόµµα του Μεταξά είχαν υποστεί συντριπτική ήττα, στην
προσπάθειά του να οικειοποιηθεί τους βασιλόφρονες, διαφώνησε όµως στο ποσοστό
της αποχής, υποστηρίζοντας ότι ήταν ελάχιστο.839
Ωστόσο το κύριο ζήτηµα που προέκυψε µετά τη διεξαγωγή των εκλογών ήταν η
ρύθµιση του πολιτειακού. Εξ αρχής προέκυψαν διαφωνίας για τη διαδικασία η οποία
έπρεπε να ακολουθηθεί· ορισµένοι παράγοντες του κυβερνητικού συνασπισµού
ευνοούσαν την πραξικοπηµατική επαναφορά της ∆υναστείας, ενώ ο Τσαλδάρης και
οι µετριοπαθείς αντιβενιζελικοί τάσσονταν υπέρ της διενέργειας δηµοψηφίσµατος, το
οποίο υποστήριξαν ότι έπρεπε να διενεργηθεί µετά τη ψήφιση του νέου Συντάγµατος
από την Εθνοσυνέλευση και την απόδοση ευθυνών στους πρωτεργάτες του κινήµατος
του Μαρτίου. Ο Κονδύλης τάχθηκε από την αρχή υπέρ της πολιτειακής µεταβολής
για να προσεταιριστεί τους βασιλόφρονες αξιωµατικούς. Τα δηµοκρατικά κόµµατα

Βόρειον Ελλάδα αι ψήφοι των κοµµουνιστών. Εύγλωττοι οι αριθµοί΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 12
Ιουνίου 1935, αριθµ. 4649, σ. 4.
835
΄΄Τα αποτελέσµατα των χθεσινών εκλογών. Η αποχή υπερέβη ασφαλώς το 35%. Πλήρης συντριβή
των Βασιλοφρόνων΄΄ και ΄΄Συντριπτική ήττα της Βασιλείας΄΄, Ελεύθερο Βήµα, ∆ευτέρα 10 Ιουνίου
1935, αριθµ. 4647, σ. 1.
836
΄΄Προσφυγικαί απόψεις. Σκληρόν αλλά διδακτικόν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Ιουνίου
1935, αριθµ. 316, σ. 1.
837
΄΄Και όµως διεπιστώθησαν αι νοθείαι΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 11 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4648, σ. 4
και ΄΄Πως εσκηνοθετήθη ο δήθεν «θρίαµβος» της κυβερνητικής παρατάξεως κατά τας εκλογάς. Η
πλαστογράφησις της λαϊκής θελήσεως΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 14 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4651, σ.
3.
838
΄΄Με την προχθεσινήν λαϊκήν ετυµηγορίαν ετάφη οριστικώς πλέον ο θεσµός της Βασιλείας. Ούτε
επιτρέπεται να γίνη λόγος έστω και απλώς σκέψις περί ενέργειας δηµοψηφίσµατος δια το πολιτειακόν.
Η αποχή των παλαιοδηµοκρατικών όλως αυθόρµητως΄΄ και ΄΄Ο κ. Παπαναστασίου δια τας εκλογάς.
Τα αποτελέσµατα αυτών και η αποχήν της αντιπολιτεύσεως΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 11 Ιουνίου 1935,
αριθµ. 4648, σ. 4.
839
΄΄Θριαµβευτική επικράτησις της εθνικής Κυβερνήσεως καθ’ όλην την Ελλάδα. Οι δηµοκοπήσαντες
µε την Βασιλείαν ετάφησαν υπό τας µαύρας ψήφους. Εις ουδεµίαν περιφέρειαν πλην της Κεφαλληνίας
ίσως περιεσώθησαν οι µεταξικοί υποψήφιοι. Το κήρυγµα της αποχής δεν εύρε παρά ασήµαντον
απήχησιν εις τους Έλληνας ψηφοφόρους΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα 10 Ιουνίου 1935, αριθµ. 4802, σ.
1.
 226

προετοιµάστηκαν για το δηµοψήφισµα και παράλληλα προσπάθησαν να αµβλύνουν

τις συνέπειες για τους πρωτεργάτες του κινήµατος.840
Ήδη από τον Ιούλιο άρχισαν να δηµοσιεύονται στον αντιβενιζελικό Τύπο άρθρα
πρώην προσφύγων βουλευτών που τόνιζαν τις δηµοκρατικές πεποιθήσεις των
προσφύγων και καταφέρονταν εναντίον της ∆υναστείας, για την ανάµειξη της στη
µικρασιατική καταστροφή.841 Άρθρα υπέρ της δηµοκρατίας δηµοσιεύτηκαν και στον
Προσφυγικό Κόσµο, τα οποία υπογράµµισαν ότι οι πρόσφυγες ήταν οι πρωτοπόροι
στον αγώνα υπέρ του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, όχι εξαιτίας των κοµµατικών τους
προσανατολισµών, αλλά εξαιτίας της πάγιας αντίληψής τους ότι υπεύθυνη για τον
ξεριζωµό ήταν η ∆υναστεία.842 Παράλληλα ασκήθηκε κριτική για την ενέργεια της
κυβέρνησης να µην συµπεριλάβει στο νέο κυβερνητικό σχήµα κανένα πρόσφυγα
βουλευτή, γεγονός που ερµηνεύτηκε ως δείγµα αντπροσφυγικής πολιτικής και ως
παραµέληση των προσφυγικών συµφερόντων.843 Αξιοσηµείωτο ήταν ότι παρόλη την
αρνητική κριτική που είχε ασκηθεί το προηγούµενο διάστηµα στο πρόσωπο του
Κύρκου, τώρα ο προσφυγικός Τύπος διατέθηκε ευνοϊκά απέναντι του αντιβενιζελικού
πολιτικού, εξαιτίας των δηλώσεων του υπέρ του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Εκτός
από τον Κύρκο υπέρ της δηµοκρατίας τάχθηκαν επίσης ο Αποστολίδης και ο
Μισυρλόγλου που ανήκαν στο κόµµα του Κονδύλη.844 Από τους πρόσφυγες
πολιτικούς µόνο ο Αθηνογένης, ο Κτενίδης και ο Τσιγδέµογλου ήταν υπέρ της
επαναφοράς της µοναρχίας.845
Στη Θεσσαλονίκη οι πρόσφυγες βουλευτές και γερουσιαστές απηύθυναν, µε τους
γηγενείς βουλευτές των δηµοκρατικών κοµµάτων, κοινό διάγγελµα υπέρ της
δηµοκρατίας προς το λαό της βορείου Ελλάδας και εξέλεξαν την επιτροπή
δηµοκρατικού αγώνος για το συντονισµό των ενεργειών πριν το δηµοψήφισµα.846 Η
διάλυση της συγκέντρωσης που πραγµατοποίησε ο Σοφούλης στις 30 Σεπτεµβρίου
στη Θεσσαλονίκη στην οποία συµµετείχαν και πρόσφυγες πολιτικοί φανέρωσαν τις
µεθόδους των βασιλοφρόνων και την πρόθεσή τους να µην επιτρέψουν την ανόθευτη
διαδικασία του δηµοψηφίσµατος.847

840
Ι. Κολίοπουλος, ό.π., σ. 368.
841
Στ. Νικολαΐδης, ΄΄∆ηµοψήφισµα και πρόσφυγες΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 26 Ιουλίου 1935,
αριθµ. 4693, σ. 1.
842
΄΄Εις τας δηµοκρατικάς επάλξεις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Αυγούστου 1935, αριθµ.
325, σ. 1, ΄΄∆εν ξεχνούν ότι είνε η υπαίτιος του ξερριζωµού των…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή
15 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ. 329, σ. 1, Α. Πετρίδης, ΄΄Επί της καταστάσεως΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 22 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ. 330, σ. 1, ΄΄∆εν ενοστάλγησε ρόλον του υποζυγίου των
εστεµµένων ούτε και εξεδήλωσε διαθέσεις εθελοδούλων ανδραπόδων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 29 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ. 331, σ. 1, Α. Πετρίδης, ΄΄∆ηµοκρατία ή Βασιλεία;΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ. 331, σ. 1 και ΄΄∆ια να µάθη ο
προσφυγικός κόσµος ποιοι υπήρξαν οι νεκροθάπται της µεγάλης Ελλάδος. Πως και διατί διελύθη η
µεγάλη µικρασιατική στρατιά΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1935, αριθµ. 332, σ. 1.
843
΄΄Μια σύµπτωσις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Ιουλίου 1935, αριθµ. 322, σ. 1.
844
΄΄Μόνη λύσις του πολιτειακού η προκήρυξις εκλογών µε αναλογικήν, λέγει ο κ. Ε. Βενιζέλος. Ο κ.
Μ. Κύρκος θα αγωνισθή υπέρ της ∆ηµοκρατίας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Ιουλίου 1935,
αριθµ. 322, σ. 1.
845
΄΄Προσφυγικαί απόψεις. ∆ιατί δεν σπεύδει;΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 28 Ιουλίου 1935,
αριθµ. 322, σ. 1.
846
΄΄Ο λαός της Βορείου Ελλάδος ζητεί σεβασµόν της θελήσεως του από µέρους της Κυβερνήσεως.
Μια προκήρυξις των πολιτευτών της΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 13 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ.
4741, σ. 4 και ΄΄Τα δηµοκρατικά κόµµατα Μακεδονίας και Θράκης θ’ αγωνιστούν από κοινού δια την
σωτηρίαν της ∆ηµοκρατίας΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 26 Σεπτεµβρίου 1935, αριθµ. 4754, σ. 4.
847
΄΄Η Θεσσαλονίκη θα διαδηλώση σήµερον την πίστιν της προς την ∆ηµοκρατίαν και την απόφασιν
του λαού της όπως προασπίση τας λαϊκάς ελευθερίας΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 29 Σεπτεµβρίου 1935,
αριθµ. 4757, σ. 6, ΄΄Ανόθευτον, αλλά και ελεύθερον΄΄, Ελεύθερο Βήµα, ∆ευτέρα 30 Σεπτεµβρίου 1935,
 227

Στις 10 Οκτωβρίου ο Κονδύλης και οι αρχηγοί των ενόπλων δυνάµεων

κατήργησαν την κυβέρνηση Τσαλδάρη και το πολίτευµα της αβασίλευτης
δηµοκρατίας και ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της χώρας.848 Στην κυβέρνηση που
σχηµάτισε ο Κονδύλης το Υπουργείο Προνοίας ανέλαβε ο Αντώνιος Αθηνογένης.
Μια από τις βασικές επιδιώξεις της νέας κυβέρνησης, σύµφωνα µε το πρόγραµµα που
εξήγγειλε ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων. Στις 16 Οκτωβρίου δηµοσιεύτηκε
στον Τύπο και το διάγγελµά του που απευθύνονταν προς τους πρόσφυγες. Με αυτό
τους καλούσε να ταχθούν υπέρ της Βασιλείας και τους υπενθύµιζε τη συµβολή του
στην παροχή των αποζηµιώσεων και στην ολοκλήρωση της προσφυγικής
αποκατάστασης, τονίζοντας παράλληλα και την ενέργειά του να συµπεριλάβει στη
Κυβέρνηση τον Αθηνογένη.849
Το δηµοψήφισµα για την παλινόρθωση της µοναρχίας διενεργήθηκε στις 3
Νοεµβρίου. Οι αρχηγοί των δηµοκρατικών κοµµάτων εξέφρασαν την αντίδρασή τους
στη διενέργεια του από την κυβέρνηση Κονδύλη και κήρυξαν την αποχή. Το
αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος ήταν προϊόν νοθείας, επί συνόλου 1.527.714
ψήφων η Βασιλεία έλαβε 1.491.992, ποσοστό 97,88% και η ∆ηµοκρατία 32.454
ψήφους, ποσοστό 2,12%.850 Στις 25 Νοεµβρίου ο Γεώργιος επέστρεψε στην Αθήνα, η
κυβέρνηση Κονδύλη παραιτήθηκε και σχηµατίστηκε προσωρινή Κυβέρνηση υπό την
προεδρεία του Κωνσταντίνου ∆εµερτζή.851 Ο Προσφυγικός Κόσµος εξέφρασε την
ικανοποίησή του για το περιεχόµενο του διαγγέλµατος του Βασιλιά και την πρόθεσή
του να εξασφαλίσει «δικαιοσύνη» και «ισότητα» για όλους του Έλληνες. Ο
υπερκοµµατικός του ρόλος, όπως διαγραφόταν από το διάγγελµα και η παραίτηση της
κυβέρνησης Κονδύλη έδωσαν την αφορµή στην προσφυγική εφηµερίδα να
καταφερθεί εναντίον του Κονδύλη χαρακτηρίζοντάς την Κυβέρνησή του
«λαοµίσητην δικτατορία» και κύρια υπεύθυνη για τα πολιτικά πάθη και το
διχασµό.852 Η κυβέρνηση ∆εµερτζή ρύθµισε το θέµα των αποτάκτων - ζήτηµα που
ενδιέφερε ιδιαίτερα τους βενιζελικούς -, υιοθετώντας τη θέση των βασιλικών
αξιωµατικών και του Κονδύλη, µε την µη επαναφορά τους στο στράτευµα και
αποφάσισε για τη διενέργεια των εκλογών µε βάση το εκλογικό σύστηµα της
αναλογικής. Τον ∆εκέµβριο του 1935 διαλύθηκε µε βασιλικό διάταγµα η
Εθνοσυνέλευση και προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 26 Ιανουαρίου 1936.853
Στις εκλογές αυτές, τις τελευταίες που διενεργήθηκαν πριν τη δικτατορία του
Μεταξά, κατήλθαν 14 κόµµατα και συνασπισµοί. Η Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική
Ένωσις αποτελούνταν από τα κόµµατα Εθνικό Ριζοσπαστικό του Κονδύλη, Εθνικό
Λαϊκό του Ιωάννη Θεοτόκη και τους ανεξάρτητους µε επικεφαλής τον Ιωάννη Ράλλη.
Επίσης συµµετείχαν αυτοτελώς το Λαϊκό κόµµα του Τσαλδάρη, το κόµµα των
Ελευθεροφρόνων του Μεταξά και το κόµµα των Φιλελευθέρων µε αρχηγό το

αριθµ. 4758, σ. 1 και ΄΄Αι αιµατηραί σκηναί της Θεσσαλονίκης. Η επιτροπή του δηµοκρατικού αγώνος
απαντά εις τας επισήµους εκθέσεις΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1935, αριθµ. 4764, σ. 5.
848
Φ. Ν. Γρηγοριάδης, 4η Αυγούστου – Αλβανία 1935 – 1941, τ. 4, εκδ. Κεδρηνός, Αθήνα 1972, σ. 54 –
60.
849
΄΄Μια προκήρυξις του κ. Πρωθυπουργού προς τους πρόσφυγες΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 16
Οκτωβρίου 1935, αριθµ. 4930, σ. 3 και ΄΄Ο κ. Κονδύλης προς τους πρόσφυγας΄΄, Ελεύθερο Βήµα,
Τετάρτη 16 Οκτωβρίου 1935, αριθµ. 4774, σ. 3.
850
΄΄Τα συγκεντρωτικά τελικά αποτελέσµατα του προχθεσινού κυρωτικού δηµοψηφίσµατος΄΄,
Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 5 Νοεµβρίου 1935, αριθµ. 4794, σ. 3.
851
Η πραξικοπιµατική παλινόρθωση της µοναρχίας δυσαρέστησε τον Βενιζέλο, βλ. Ι. Κολιόπουλος,
«Ο Βενιζέλος και η παλινόρθωση της Μοναρχίας (1935)», Θ. Βερέµης – Ο. ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.),
Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 557 – 558.
852
΄΄Κάπηλοι του διχασµού! Η µάσκα σας έπεσε και σας εγνώρισεν ο λαός΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 15 ∆εκεµβρίου 1935, αριθµ. 341, σ. 1.
853
Ι. Κολιόπουλος, ό.π, σ. 372-374.
 228

Θεµιστοκλή Σοφούλη. Ο ∆ηµοκρατικός Συνασπισµός αποτελούνταν από το

Προοδευτικό κόµµα του Καφαντάρη, το ∆ηµοκρατικό του Γεώργιου Παπανδρέου, το
Αγροτικό – Εργατικό του Παπαναστασίου. Τα υπόλοιπα κόµµατα που συµµετείχαν
ήταν το Εθνικό Ενωτικό κόµµα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, η
Παλαιοδηµοκρατική Ένωσις Κρήτης του Νικόλαου Κουσουρελάκη, η Εθνική Ένωσις
«Ελλάς» (Ε.Ε.Ε.) µε επικεφαλής τον Κλεοµένη Παπανικολάου, το Αγροτικό κόµµα
της Ελλάδος του Ιωάννη Σοφιανόπουλου, το Αγροτικό ∆ηµοκρατικό του Αλέξανδρου
Μυλωνά, το Μεταρρυθµιστικό Εθνικό κόµµα του Σωτήριου Γκοτζαµάνη και τα
αριστερά κόµµατα: Παλλαϊκό Μέτωπο του Νικόλαου Πλουµπίδη, Κοµµουνιστικό
Αρχειοµαρξιστικό κόµµα του Χαράλαµπου Αλεξόπουλου και το Κοµµουνιστικό
∆ιεθνιστικό Μέτωπο του Αντώνιου Γιαννακόπουλου.854
Στις εκλογές του 1936 οι πρόσφυγες στην πλειοψηφία τους ψήφισαν και πάλι το
κόµµα των Φιλελευθέρων. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου οι
Φιλελεύθεροι πρόσφυγες υποψήφιοι άσκησαν και πάλι επικριτική πολιτική κυρίως
στο Λαϊκό κόµµα για την προσφυγική πολιτική που ακολούθησε κατά τη διάρκεια
της διακυβέρνησής του, επιµένοντας στη στασιµότητα των προσφυγικών ζητηµάτων
και στην αθέτηση των προεκλογικών υποσχέσεων που δόθηκαν το 1933. Οι ίδιοι
υποσχέθηκαν στον προσφυγικό κόσµο ότι µια µελλοντική κυβέρνηση των
Φιλελευθέρων θα µεριµνούσε για την παροχή αποζηµιώσεων, σε σύντοµο χρονικό
διάστηµα σε όλους τους δικαιούχους, θα ολοκλήρωνε τη στέγαση των προσφύγων µε
τη σύναψη ενός νέου δανείου και ότι θα εφάρµοζε την αξιοκρατία ανάµεσα σε
πρόσφυγες και γηγενείς στο ζήτηµα των προσλήψεων σε θέσεις του δηµοσίου.855
Οι εκπρόσωποι του Λαϊκού κόµµατος και οι υποψήφιοι πρόσφυγες βουλευτές του
στην Αθήνα, Μιχαήλ Τσιγδέµογλου και Φίλων Κτενίδης, επισκέφτηκαν τους
προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας, εκφωνώντας µια σειρά οµιλιών που
περιείχαν εγκωµιαστικά σχόλια για την προσφυγική πολιτική της Κυβέρνησης του
Τσαλδάρη και τόνισαν ότι η εκ νέου επικράτησή του θα οδηγούσε τον τόπο στην
πολιτική γαλήνη και την ευηµερία. Στις εκλογές αυτές δεν δόθηκαν υποσχέσεις από
τους εκπροσώπους του Λαϊκού κόµµατος για τη λύση συγκεκριµένων προσφυγικών
ζητηµάτων, όπως η στέγαση και οι αποζηµιώσεις ή τα προσφυγικά χρέη.856
Ο Προσφυγικός Κόσµος υποστήριξε τους Φιλελεύθερους πρόσφυγες υποψήφιους
στην Αθήνα, τον Εµµανουήλ Εµµανουηλίδη, τον Κωνσταντίνο Ζαρίφη, τον
Χρυσόστοµο Μυρίδη και τον Κωνσταντίνο Σπανούδη.857 Η προσφυγική εφηµερίδα
δικαιολόγησε την υποστήριξη της µεγάλης πλειοψηφίας των προσφύγων και τη δική
της προς τους Φιλελευθέρους ως εξής:
«Κίνητρόν του εις την ετυµηγορίαν του αυτήν δεν αποτελεί το εκδικητικόν
µένος, αν και αυτό θα εδικαιολογείτο, ούτε το κοµµατικόν πάθος, ούτε,
έστω, λόγοι συναισθηµατικοί αλλά η απολύτρωσις της χώρας από το

854
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1938, σ. ιθ΄. Για τα
αριστερά κόµµατα βλ. Κ. Παλούκης, «Η ΄΄Αριστερή΄΄ αντιπολίτευση στο Κ.Κ.Ε. Αρχειοµαρξιστές και
σπαρτακιστές», Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2,
εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 213 – 224.
855
Σ. Νικολαΐδης, ΄΄Πρόσφυγες και αι εκλογαί΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 9 Ιανουαρίου 1936, αριθµ.
4857, σ. 1.
856
΄΄Το έργον του Λαϊκού κόµµατος υπέρ των προσφύγων. Η χθεσινή πολυπληθής συγκέντρωσις εις
Ποδονίφτην΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 25 Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 5027, σ. 5.
857
΄΄Εκλεκταί προσφυγικαί υποψηφιότητες΄΄ και ΄΄Περί τας προσεχείς εκλογάς. Η υποψηφιότης του κ.
Ζαρίφη΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 12 Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 345, σ. 1 και ΄΄∆ιατί οι
πρόσφυγες θα ψηφίσωσι αποκλειστικώς τους Φιλελευθέρους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19
Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 346, σ. 1.
 229

πλανώµενον εισέτι υπερθέν αυτής φάσµα της σκαιάς τυραννίας και η

αποσόβησις των εντεύθεν επαπειλουµένων νέων συµφορών».858
Τα αποτελέσµατα των εκλογών οδήγησαν στην ισοψηφία των δύο µεγάλων
παρατάξεων. Συγκεκριµένα 143 έδρες κατέλαβαν οι αντιβενιζελικοί και 142 έδρες οι
Βενιζελικοί.859 Από τους πρόσφυγες βουλευτές στην Αθήνα εκλέχθηκαν µε το
συνδυασµό των Φιλελευθέρων ο Κωνσταντίνος Ζαρίφης και ο Εµµανουήλ
Εµµανουηλίδης. Ο Ζαρίφης ήρθε δεύτερος, µετά τον Γονατά, στις προτιµήσεις των
ψηφοφόρων, λαµβάνοντας 23.672 ψήφους, ενώ ο Εµµανουηλίδης ήρθε ένατος µε
13.758 ψήφους. Από το Λαϊκό κόµµα, οι Κτενίδης και Τσιγδέµογλου δεν εκλέχθηκαν
και έλαβαν ο Τσιγδέµογλου 1.057 ψήφους και ο Κτενίδης 647. Στο Συνδυασµό της
Γενικής Λαϊκής Ριζοσπαστικής Ένωσης ο Αντώνιος Αθηνογένης δεν κατάφερε να
εκλεγεί συγκεντρώνοντας 2.439 ψήφους. Στη Θεσσαλονίκη πλειοψήφησε το κόµµα
των Φιλελευθέρων, λαµβάνοντας 38.982 ψήφους, ποσοστό 41,86% και από τους
πρόσφυγες υποψηφίους εκλέχθηκε ο Λεωνίδας Ιασονίδης, δεύτερος σε αριθµό ψήφων
και ο Αναστάσιος Μισυρλόγλου. 860
Ενδεικτικό του τεταµένου πολιτικού κλίµατος ήταν τα επεισόδια βίας που
διαδραµατίστηκαν στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Καισαριανής και της Νέας
Ιωνίας στην Αθήνα. Μετά την ανακοίνωση των πρώτων αποτελεσµάτων οµάδες
Φιλελεύθερων προσφύγων ενθαρρυµένοι από το ποσοστό που έλαβαν οι
Φιλελεύθεροι επιτέθηκαν εναντίον ορισµένων αντιβενιζελικών προσφύγων
προκαλώντας εκτεταµένα επεισόδια στους συνοικισµούς µε αποτέλεσµα να επέµβει η
αστυνοµία. Οι διώξεις που ασκήθηκαν την προηγούµενη περίοδο εναντίον
βενιζελικών προσφύγων για τη συµµετοχή τους στο κίνηµα του Μαρτίου ήταν η αιτία

858
΄΄∆ιατί οι πρόσφυγες θα ψηφίσωσι αποκλειστικώς τους Φιλελευθέρους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 19 Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 346, σ. 1. Βλ. επίσης και ΄΄Θα ήτο ύβρις και να διαλογισθή τις
καν το αντίθετον΄΄ και Σίµων Κατακουζινός, ΄΄Ποίον το καθήκον µας ως προσφύγων εκλογέων΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 26 Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 347, σ. 1.
859
Αναλυτικά σε σύνολο 1.274.002 έγκυρων ψηφοδελτίων το κόµµα των Φιλελευθέρων έλαβε
474.851 ψήφους, ποσοστό 37,26% και 126 έδρες, ο ∆ηµοκρατικός Συνασπισµός 53.693 ψήφους,
ποσοστό 4,21%, και 7 έδρες, από τις οποίες κατέλαβαν 4 οι Αγροτοεργατικοί, 2 οι Προοδευτικοί και 1
ο Γεώργιος Παπανδρέου. Το Αγροτικό ∆ηµοκρατικό κόµµα που παρουσίασε συνδυασµούς µόνο στην
Κέρκυρα και την Ήπειρο έλαβε 12.333 ψήφους, ποσοστό 0,97% και 4 έδρες. Η Παλαιοδηµοκρατική
Ένωσις Κρήτης έλαβε 13.762 ψήφους, ποσοστό 1,08% και 3 έδρες, το Αγροτικό Κόµµα Ελλάδας του
Σοφιανόπουλου 13.006 ψήφους ,ποσοστό 1,02% και 1 έδρα και διάφοροι ανεξάρτητοι δηµοκρατικοί
8.259, ποσοστό 0,65% και 1 έδρα. Συνολικά η δηµοκρατική παράταξη έλαβε 574.704 ψήφους,
ποσοστό 45,19%. Στην αντιβενιζελική παράταξη το Λαϊκό κόµµα έλαβε 281.597 ψήφους ποσοστό
22,10% και 72 έδρες, η Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωσις 253.384 ψήφους, ποσοστό 19,89% και 60
έδρες, από τις οποίες 38 έλαβε Εθνικό Λαϊκό κόµµα του Ιωάννη Θεοτόκη, 12 το Εθνικό Ριζοσπαστικό
κόµµα του Κονδύλη και 10 οι ανεξάρτητοι. Οι Ελευθερόφρονες έλαβαν 50.137 ψήφους, ποσοστό
3,94% και 7 έδρες, το Μεταρρυθµιστικό Εθνικό Κόµµα 17.882, ποσοστό 1,40% και 4 έδρες και
διάφοροι ανεξάρτητοι αντιβενιζελικοί 3.357 ψήφους, ποσοστό 0,27%. Συνολικά η αντιβενιζελική
παράταξη έλαβε 606.297 ψήφους, ποσοστό 47,60%. Από τα κόµµατα της αριστεράς το Παλλαϊκό
Μέτωπο έλαβε 73.411 ψήφους, ποσοστό 5,76% και 15 έδρες, το Κοµµουνιστικό Αρχειοµαρξιστικό
Κόµµα 1.148 ψήφους, ποσοστό 0,09% και το Κοµουνιστικό ∆ιεθνιστικό Μέτωπο 296 ψήφους,
ποσοστό 0,02%. Επίσης το Εθνικό Ενωτικό Κόµµα έλαβε 9.870 ψήφους και συνολικά µε τον Φίλιππο
∆ραγούµη στη Φλώρινα 12.429 ψήφους, ποσοστό 0,097%, η φασιστική Ε.Ε.Ε. 505 ψήφους, ποσοστό
0,04% και διάφοροι ανεξάρτητοι 4.212 ψήφους, ποσοστό 0,33%. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας
– Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 26ης Ιανουαρίου
1936, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1938, σ. κδ΄-κθ΄.
860
Υπουργείον Εθνικής Οικονοµίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
βουλευτικών εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1938, σ. 4 -5 και 34 -35.
 230

των επεισοδίων αυτών, που µπορούν να χαρακτηριστούν ως µια µορφή εκδίκησης για
τις παραπάνω διώξεις.861
Και σε αυτές τις εκλογές αναφορικά µε τις πολιτικές προτιµήσεις των προσφύγων
δεν σηµειώθηκαν µεγάλες διακυµάνσεις. Οι πρόσφυγες ψήφισαν για άλλη µια φορά
τους Φιλελεύθερους. Το τεταµένο πολιτικό κλίµα, οι επιλογές του Κονδύλη να
επαναφέρει πραξικοπηµατικά τον Γεώργιο και η έλλειψη ενδιαφέροντος των Λαϊκών
για το προσφυγικό κόσµο δεν άφησαν πολλές επιλογές. Οι πρόσφυγες µε την
πολιτική υποστήριξη που παρείχαν στο κόµµα των Φιλελευθέρων επικρότησαν τη
συµφιλιωτική πολιτική που επαγγέλθηκε ότι θα ακολουθήσει και ταυτόχρονα
αποδοκίµασαν το αντιβενιζελικό κράτος του Τσαλδάρη και του Κονδύλη. Η συµβολή
των προσφύγων στο ποσοστό που έλαβε το Φιλελεύθερο κόµµα ήταν µεγάλη µια και
υπερίσχυσε σε νοµούς που διαβιούσαν πρόσφυγες, όπως η Θεσσαλονίκη και οι
υπόλοιποι νοµοί της Μακεδονίας. Ο αρχηγός του κόµµατος Θεµιστοκλής Σοφούλης
αναγνώρισε τη συµβολή αυτή µε δηλώσεις του στον Προσφυγικό Κόσµο.862
Οι πολιτικές επιλογές των προσφύγων προκάλεσαν και τη δηµοσιογραφική
επίθεση που ακολούθησε εναντίον τους. Αντιβενιζελικές εφηµερίδες, όπως η Εθνική,
ο Τύπος, ο Ταχυδρόµος της Θεσσαλονίκης κυρίως όµως το Ελληνικό Μέλλον,
δηµοσίευσαν άρθρα αντιπροσφυγικού περιεχοµένου που έθιγαν την ελληνική εθνική
συνείδηση των προσφύγων, χρησιµοποιώντας εκφράσεις υβριστικού περιεχοµένου. Η
αντιπροσφυγική αυτή εκστρατεία που κράτησε όλο τον Φεβρουάριο του 1936 έλαβε
µεγάλες διαστάσεις. ∆ιατυπώθηκαν απειλές για οικονοµικό µποϋκοτάζ και γηγενείς
επιτέθηκαν και πυρπόλησαν οικήµατα προσφύγων στο Βόλο, µε αποτέλεσµα να
υπάρξουν δύο νεκροί. Ο Προσφυγικός Κόσµος το διάστηµα αυτό απαντούσε στα
επικριτικά δηµοσιεύµατα και δέχτηκε µηνύσεις από τον Ν. Ευστρατίου, διευθυντή
του Ελληνικού Μέλλοντος, εξαιτίας των άρθρων που δηµοσίευσε εναντίον του, το
περιεχόµενο των οποίων έθιξε και την προσωπική του ζωή. ∆ιενεργήθηκαν
συγκεντρώσεις στους προσφυγικούς συνοικισµούς, εκδόθηκαν ψηφίσµατα που
καταδίκασαν την αντιπροσφυγική δηµοσιογραφική εκστρατεία και οι πρόσφυγες
βουλευτές µε διαβήµατά τους προς την Κυβέρνηση και τον Γεώργιο ζήτησαν τη λήψη
µέτρων.863

861
΄΄Οι βενιζελικοί µπράβοι προκάλεσαν σκηνάς εις Καισαριανή και Ποδαράδες. Εκακοποίησαν
αντιβενιζελικούς πολίτας΄΄, Η Καθηµερινή, Τρίτη 28 Ιανουαρίου 1936, αριθµ. 5030, σ. 5.
862
΄΄Ο αρχηγός των Φιλελευθέρων δια τα αποτελέσµατα των τελευταίων εκλογών και τα εκκρεµή
προσφυγικά ζητήµατα. ∆ηλώσεις του εις τον «Πρ. Κόσµο»΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2
Φεβρουαρίου 1936, αριθµ. 348, σ. 1.
863
Για την αντιπροσφυγική δηµοσιογραφική εκστρατεία βλ. ΄΄Θα µας χωρίση χάσµα πυρός, σιδήρου
και αίµατος…Απάντησις εις την αντιπροσφυγικήν εκστρατείαν΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2
Φεβρουαρίου 1936, αριθµ. 348, σ. 1, ΄΄Οι πρόσφυγες εις συναγερµόν! Ψηλά τα χέρια, αισχροί και
αναίσχυντοι΄΄, ΄΄Ιδού, οι υβρισταί µας!΄΄ και ΄΄∆εν µας τροµάζουν καθόλου αι αστείαι απειλαί των δια
το µποϋκοτάζ. Θα την πάθουν όπως και οι Νεότουρκοι΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9
Φεβρουαρίου 1936, αριθµ. 349, σ. 1 και 4, ΄΄Από τις φλόγες του εµπρησµού εκπηδά η υποχρέωσις της
αµύνης΄΄, ΄΄Ευτυχής σύµπτωσις΄΄, ΄΄Επιβεβληµένη απάντησις εις υβριστήν΄΄, ΄΄Επιβεβληµένη
απάντησις εις υβριστήν΄΄, ΄΄∆ιαβήµατα προσφύγων βουλευτών παρά τη Α.Μ. τω Βασιλεί και τη
Κυβερνήσει δια την αντιπροσφυγικήν εκστρατείαν. Συνεχίζεται ζωηρός ο αναβρασµός µεταξύ των
προσφύγων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Φεβρουαρίου 1936, αριθµ. 350, σ. 1-4, ΄΄Με εφ’
όπλου λόγχην!΄΄, ΄΄«Σαρικοφόροι» είναι και οι εθνικοί µας ήρωες΄΄, ΄΄Ζωηρά συνεχίζεται η εξέγερσις
µεταξύ των προσφυγικών συνοικισµών δια την αντεθνικήν εκστρατείαν. Συγκέντρωσις και
ψηφίσµατα΄΄, ΄΄Μια αποστοµωτική απάντησις των διανοουµένων προσφύγων προς τους ανόσιους
υβριστάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 1936, αριθµ. 351, σ. 1 και 4 και ΄΄Τα
«λεφούσια»… και η Ελλάς΄΄, ΄΄Η παραποµπή του «Πρ. Κόσµου» εις δίκην επί συκοφαντική
δυσφηµήσει. Ο µηνυτής πανικοβληθείς αναγκάζεται να αποσύρη την µήνυσιν του. Ανακαλεί όλας τας
εις βάρος των προσφύγων εξεµεθείσας ύβρεις του. «Ο Προσφυγικός Κόσµος είνε αδιάσπαστον τµήµα
του Ελληνικού έθνους». Ο υβριστής των προσφύγων πληρώνει εξ ολοκλήρου και τα έξοδα της δίκης.
 231

Οι συνεννοήσεις που ακολούθησαν µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων

των εκλογών ανάµεσα στα πολιτικά κόµµατα για το σχηµατισµό κυβέρνησης
συνεργασίας δεν καρποφόρησαν. Ο Προσφυγικός Κόσµος, εκφράζοντας την επιθυµία
της πλειοψηφίας των προσφύγων πρότεινε να αναθέσει ο Γεώργιος τη διακυβέρνηση
της χώρας στον Βενιζέλο, τονίζοντας: «Οι πρόσφυγες ανήκοµεν εις το κόµµα των
Φιλελευθέρων. Οµνύοµεν εις το όνοµα του αρχηγού του. Είνε συνείδησίς µας αυτό,
που δεν θα µας την βγάλη κανείς».864
Οι προτάσεις αυτές έλαβαν απότοµο τέλος στις 19 Μαρτίου, ηµέρα θανάτου του
Βενιζέλου. Ο θάνατος του προκάλεσε εκδηλώσεις βαθύτατου πένθους στον
προσφυγικό κόσµο.865 Ενδεικτικό των συναισθηµάτων που επικράτησαν στους
πρόσφυγες είναι το παρακάτω απόσπασµα από τον Προσφυγικό Κόσµο:
«Ω γλυκύ έαρ, της ζωής του έθνους! Γλυκύτατον τέκνον µιας Ελλάδος που
σ’ ευγνωµονεί. Αυτήν την στιγµήν που σου αποδίδονται αι τελευταίαι τιµαί,
αυτήν την τραγικήν ώραν, που είνε η ιστορικωτέρα ώρα της εθνικής µας
ζωής, η ψυχή του Γένους, περιΐπταται του ενταφιασµού σου. Και όσοι δεν
επρόφθασαν να έλθουν ευλαβώς προσκηνηταί του σεπτού σου σκηνώµατος
και όσοι πολύ µακράν του ιστορικού γεγονότος που διαδραµατίζεται
σήµερον εις τα Χανιά, προσπαθούν να συλλάβουν νοερώς την εικόνα,
κλίνουν ευλαβώς το γόνυ, µε αιµάσσουσα από την οδύνην ψυχήν».866
Η απόφαση των αντιβενιζελικών να µην επιτρέψουν η σορός του Βενιζέλου να
εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνηµα στην Αθήνα, αλλά να κατευθυνθεί στα Χανιά, όπου και
ετάφη, προκάλεσε µεγάλη αγανάκτηση στους πρόσφυγες. Ο Προσφυγικός Κόσµος

Πλήρης εξιστόρησις των ενώπιον του δικαστηρίου γενοµένων συνεννοήσεων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 1 Μαρτίου 1936, αριθµ. 352, σ. 1 και 4.
864
΄΄Η µοναδική του γένους ελπίς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Μαρτίου 1936, αριθµ. 353, σ. 1.
Βλ. επίσης ΄΄Βασιλεύ, καλέστε τον αµέσως!...΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 15 Μαρτίου 1936,
αριθµ. 354, σ. 1.
865
΄΄Το πένθος εις τους συνοικισµούς και τας επαρχίας. Η εντύπωσις εις το Εξωτερικόν΄΄, Ελεύθερο
Βήµα, Πέµπτη 19 Μαρτίου 1936, αριθµ. 4926, σ. 4, ΄΄Με συγκινητικάς εκδηλώσεις βαθύτατου πένθους
οι πρόσφυγες θρηνούν γονυκλινείς την απώλειαν του µεγάλου πολιτικού τον οποίον ηγάπων µέχρι
λατρείας ως ελευθερωτήν και εθνάρχην΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 22 Μαρτίου 1936, αριθµ.
355, σ. 6, ΄΄Συνεχίζονται αι εκδηλώσεις του βαρυπενθούντος προσφυγικού κόσµου δια την εθνικήν
συµφοράν που έπληξε τον τόπον µε την απώλειαν του µεγαλύτερου έλληνος πολιτικού που εγνώρισε.
Οι πρόσφυγες θρηνούν τον θάνατον του µεγαλύτερου προστάτου των και εθνάρχου Βενιζέλου΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29 Μαρτίου 1936, αριθµ. 356, σ. 4 και ΄΄Οι συνοικισµοί ο εις µετά τον
άλλον ανεγείρουν ανδριάντας του Βενιζέλου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 19 Απριλίου 1936,
αριθµ. 359, σ. 4.
866
Μ. Παρθένης, ΄΄Της Ελλάδος ο ανείπωτος θρήνος και στεναγµός. «Ω, γλυκύτατον µας, έαρ…»΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 29 Μαρτίου 1936, αριθµ. 356, σ. 1. Βλ. επίσης, ΄΄Ο Βενιζέλος –
απέθανε, ζήτω ο βενιζελισµός – Ιδέα και αρχαί!΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 22 Μαρτίου 1936,
αριθµ. 355, σ. 1, όπου και το απόσπασµα.: «Πότε ισόθεος του ψηλορείτου γίγας εις την Χαλέπαν εις τα
Χανιά, πότε Αγαµέµνων τολµηροβάµων διεκδικητής, πότε Μενέλαος ασπιδοφόρος υπερασπιστής
τιµών Εθνικών, άλλοτε πολύπειρος και πολυµήχανος Οδυσσεύς, και άλλοτε µηνίων Αχιλλεύς του
οποίου ετρώθη η φιλοτιµία, επληγώθη το γόητρον, αλλά πάντοτε εκεί, εκεί εις την υπηρεσίαν της
Πατρίδος, µοναδική του Γένους ελπίς, ανεκτίµητος των προσφύγων εγγύησις, της φυλής υφιπετής
προστασία, του έθνους ουρανόπεµπτος ασφάλεια [..] Πάντοτε διαρκώς, υπήρχεν Εκείνος, ελπίς
καλυτέρων ηµερών και εγγύησις αιθριωτέρας αύριον. Ο Ελληνικός ήλιος, εξόριστος εις το Παρίσι,
έστελλεν από εκεί τον αντίλαλον της θελήσεως του ως παρηγορίαν των βασάνων µας, την θαλπωρήν
της υπερόχου ψυχής του, τον πλούτον, τον νουν του και την πνοήν της ακαταβλήτου αισιοδοξίας του,
δια να θερµάνη τα στήθη µας, να σβύνη τους πόνους µας, να σκορπίση τας ανησυχίας µας και να
σταλάξη το βάλσαµον της ελπίδος εις τας γωνίας εκείνας των ψυχών µας, όπου ήρχισε να
αναπτύσσεται ο βάκιλος της απογοητεύσεως, της πικρίας, του µαρασµού, και της θλίψεως… έως ότου
– προχθές, έσβυσεν εις Παρίσι, ο Ελληνικός ήλιος, ο ήλιος των ψυχών µας, της παρηγορίας µας ο
ήλιος…».
 232

χαρακτήρισε µε βαρύτατα επικριτικά άρθρα τον Τσαλδάρη και τον Μεταξά, για την
παραπάνω απόφαση. Η θλίψη των συνεργατών της προσφυγικής εφηµερίδας έδωσε
την αφορµή να εκφράσουν τα συναισθήµατά τους για τους δύο αρχηγούς των
αντιβενιζελικών:
«Ο περιβόητος Παναγής Τσαλδάρης. Βρώµα και δυσωδία. Άχθος και άγος.
Η αναισχυντία και η αναίδεια προσωποποιηµέναι. Ο άνθρωπος που ενόµισε
και πήρε στα σοβαρά, το ότι ήτο δυνατόν νάνος αυτός και µηδαµινός, να
σταθή αντίκρυ στον Βενιζέλον και ν’ αποτελέση τον αντίπαλον του, τον
αντίποδά του. Ο Παναγής Τσαλδάρης! Το ανόητον και αναιδές αυτό
υποκείµενο, η µούµια αυτή της πολιτικής ανικανότητας και αβουλίας, ο
εκθεµελιωτής παντός καλού και παντός δικαίου, ο τυχάρπαστος αυτός
πολιτικός ∆ον Κιχώτης […]. Αλλ’ υπάρχει και ο Μεταξάς. Ο πολιτικάντης
της περιωπής. Ο επιδεικνύων πυγµήν και πυγµήν µη έχων. Ο διαθρυλλών
ότι έχη όλον τον στρατόν εις την χούφταν του και ο µη δυνάµενος να
διαλύση µίαν διαδήλωσιν καννιβάλων, που στρέφουν ανεστραµµένας τις
χούφτες τις ιδικές των κατά του κύρους και του γοήτρου του Κράτους. Και
παίρνει φυσικά το µερίδιόν του και αυτός από την χειρονοµίαν».867
Ο θάνατος του Βενιζέλου πολιτικά δεν φάνηκε να «αποπροσανατόλισε» τους
πρόσφυγες. Μέχρι το 1936, παρόλη τη δυσαρέσκεια που προκάλεσε στους πρόσφυγες
η προσφυγική πολιτική της τετραετούς διακυβέρνησης του, η µεγάλη πλειοψηφία των
προσφύγων στήριξε τον Βενιζέλο σε κάθε εκλογική αναµέτρηση. Αναζητώντας το
νέο εκφραστή της πολιτικής τους ιδεολογίας, αλλά και ως αντίρροπο στη δικτατορία
που διαφαινόταν, οι πρόσφυγες στράφηκαν, µέχρι την εγκαθίδρυση της δικτατορίας
του Μεταξά, στον Πλαστήρα. Ενδεικτικό ήταν ότι άρχισαν να δηµοσιεύονται στον
προσφυγικό Τύπο φωτογραφίες του Πλαστήρα, µε τον χαρακτηρισµό «ο ένδοξος
αρχηγός της Επαναστάσεως του 1923», ενώ υπήρχαν και άρθρα που ανοιχτά
καλούσαν τον Πλαστήρα να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας.868
Ο θάνατος όµως του ∆εµερτζή τον Απρίλιο του 1936 οδήγησε τον Γεώργιο στην
απόφαση να διορίσει πρωθυπουργό τον Μεταξά, ο οποίος έλαβε ψήφο εµπιστοσύνης
από το κόµµα των Φιλελευθέρων, το Λαϊκό και τον Θεοτόκη. Αρνήθηκαν να δώσουν
ψήφο εµπιστοσύνης ο Καφαντάρης, ο Παπαναστασίου και το Κοµµουνιστικό κόµµα.
Στα µέσα Ιουλίου ο Θεοτόκης και ο Σοφούλης συµφώνησαν για το σχηµατισµό
κυβέρνησης συνασπισµού, αλλά ο Μεταξάς µε τη σύµφωνη γνώµη του Γεωργίου και
µε αφορµή τον κοµµουνιστικό κίνδυνο διέλυσε τη Βουλή και εγκαθίδρυσε
δικτατορικό καθεστώς.869

867
΄΄Που να ευρεθή τόσος σίελος δια τα µούτρα των αναισχύντων;΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 5
Απριλίου 1936, αριθµ. 357, σ. 1.
868
΄΄Να επανέλθη µια ώρα αρχήτερα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 2 Αυγούστου 1936, αριθµ. 374,
σ. 1 και ΄΄Η Ελλάς µε αγωνίαν ζητεί εκείνους οι οποίοι θα την δοξάσουν εκ νέου΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 3 Μαΐου 1936, αριθµ. 361, σ. 1.
869
Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 377 – 380.
 233

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΞΙΚΗΣ ∆ΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) Η πολιτική του Μεταξά στο προσφυγικό ζήτηµα

Το νέο καθεστώς που επέβαλε ο Μεταξάς και ο Γεώργιος στις 4 Αυγούστου του
1936 ήταν ένα αστυνοµικό καθεστώς µε ολοκληρωτικές και φασιστικές τάσεις στο
οποίο η συµµετοχή του λαού ήταν «συµβουλευτική» και όχι «κυριαρχική». Ο λαός
στερήθηκε βασικά συνταγµατικά δικαιώµατα και ο Τύπος της εποχής λογοκρίνονταν.
Σύµφωνα µε το θεωρητικό και ιδεολογικό πλαίσιο του καθεστώτος στόχος ήταν η
αναδηµιουργία του ελληνικού πολιτισµού, διαδικασία στην οποία θα συµµετείχαν
ισότιµα όλοι οι έλληνες πολίτες.870
Με το δεδοµένο της λογοκρισίας του Τύπου θα εξεταστούν µε ιδιαίτερη προσοχή
οι αναφορές του αστικού Τύπου και των προσφυγικών εφηµερίδων. Τα άρθρα που
αφορούσαν στους πρόσφυγες παρουσίασαν κυρίως τη θέση του καθεστώτος απέναντι
στον προσφυγικό κόσµο. Αρχικά µετά την κατάλυση του πολιτεύµατος ο
Προσφυγικός Κόσµος τόνισε ότι οι πρόσφυγες υπήρξαν πάντοτε στοιχείο νοµοταγές
και νοµιµόφρων, γεγονός που ήταν απαραίτητο να γίνει σεβαστό από το καθεστώς, το
οποίο έπρεπε να ενδιαφερθεί και για τα προβλήµατα των προσφύγων, που
εστιάζονταν κυρίως στα ζητήµατα της στέγασης και των προσφυγικών χρεών προς
την Αγροτική Τράπεζα.871
Η εκτέλεση της εξουσίας µέσω νοµοθετικών διαταγµάτων θεωρήθηκε από την
προσφυγική εφηµερίδα ως θετικό στοιχείο για την ταχύτερη επίλυση των
προσφυγικών ζητηµάτων. Προσπαθώντας να επιτύχει οφέλη από την κυβερνητική
µεταβολή υποστήριξε ότι ήταν η κατάλληλη ευκαιρία να εφαρµοστούν παλαιότεροι
νόµοι που αφορούσαν την προσφυγική υπόθεση, οι οποίοι εξαιτίας των κυβερνητικών
µεταβολών πριν τον Αύγουστο του 1936 είχαν τεθεί σε αδράνεια.872 Χαρακτηριστικό

870
Για το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και τους ιδεολογικούς προσανατολισµούς του βλ. Ι.
Κολιόπουλος, ό.π., σ. 382-391, Ε. Μαχαίρα, Η νεολαία της 4ης Αυγούστου. Φωτογραφίες, εκδ. Γενική
Γραµµατεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987, σ. 23 – 39 και Π. Νούτσος, «Συνιστώσες της ιδεολογίας του
καθεστώτος της 4ης Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα 1936 – 1944. ∆ικτατορία
– Κατοχή – Αντίσταση. Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας, εκδ. Μορφωτικό
Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989, σ. 63. Για το ρόλο του βρετανικού παράγοντα στο Ι. Κολιόπουλος,
Παλινόρθωση. ∆ικτατορία. Πόλεµος 1935 – 1941. Ο βρετανικός παράγοντας στην Ελλάδα, εκδ. Εστία,
Αθήνα 1985, σ. 80 – 154. Για την οικονοµική και κοινωνική πολιτική του καθεστώτος βλ. Σ.
Λιναρδάτος, 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 1988, σ. 111 – 141.
871
΄΄Οι πρόσφυγες µετά την νέαν τροπήν…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9 Αυγούστου 1936,
αριθµ. 375, σ. 1. Με αφορµή τα 11 χρόνια της έκδοσής της η προσφυγική εφηµερίδα τόνισε ότι πλέον
αγωνιζόταν βοηθώντας το Κράτος και καθόρισε τους στόχους τους την περίοδο της µεταξικής
δικτατορίας ως εξής: «Το έργον όµως το σηµερινόν; Εκείνο που διανοίγεται εµπρός µας; Αι λοιπόν
είνε και αυτό αγών! Και αγών υψηλωτέρας και ηθικωτέρας εννοίας. Όχι βέβαια, αγών της µορφής και
του περιεχοµένου των δηµοσιογραφικών αγώνων του παρελθόντος. Τέτοιοι αγώνες πλέον δεν έχουν
θέσιν. ∆εν έχουν δικαιολογίαν. Σήµερον υπάρχει ένα κράτος, ισχυρόν, σταθερόν, κράτος πυγµής,
κράτος που διεκήρυξεν ότι είνε κράτος δικαίου. ∆εν ηµπορούν λοιπόν να συµβούν ή να σκευωρηθούν
αδικίαι εις βάρος µεγάλων οµάδων, ή µεγάλων τµηµάτων λαού όπως είνε οι πρόσφυγες. Τουναντίον αι
µεγάλαι οµάδες και τα συµφέροντα των προστατεύονται διότι αυτή είνε η θέλησις του κράτους
σήµερον. Ούτε ηµπορεί να κινδυνεύση να παρασυρθή το κράτος εις αντιπροσφυγικάς ενεργείας, όπως
συνέβαινεν εις το παρελθόν – και δι’ αυτό ακριβώς είνε που ήσαν δικαιολογηµένοι οι σκληρότατοι
αγώνες µας – διότι το κράτος έχει δύναµιν, έχει θέλησιν, έχει κύρος, έχει πυγµήν…΄΄, βλ. ΄΄Αι
φάλαγγες΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27 Ιουνίου 1937, αριθµ. 421, σ. 1.
872
΄΄Τώρα που η Κυβέρνησις είνε δυνατή΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Αυγούστου 1936,
αριθµ. 376, σ. 1.
 234

των άρθρων που δηµοσιεύτηκαν από τις προσφυγικές εφηµερίδες τις επόµενες ηµέρες
της επικράτησης του καθεστώτος ήταν η επιµονή στις αναφορές για τις εθνικόφρονες
και πατριωτικές αντιλήψεις των προσφύγων, οι οποίοι έµεναν πιστοί στο τρίπτυχο
πατρίδα – θρησκεία – οικογένεια, µε κύριο στόχο να µην ασκηθούν διώξεις εναντίον
των προσφύγων και να επιλυθούν από τη νέα κυβέρνηση τα προβλήµατα τους.873
Το πρόγραµµα του Μεταξά για το προσφυγικό ζήτηµα επικεντρώθηκε κυρίως
στα ζητήµατα στέγασης.874 Στις πρώτες του αναφορές για τον προσφυγικό κόσµο
τόνισε ότι στόχος του ήταν η πλήρης εξοµοίωση προσφύγων – γηγενών για να πάψει
να υφίσταται ο όρος πρόσφυγας. Η φράση του Μεταξά ότι «ουδείς Έλλην ηµπορεί να
είνε πρόσφυξ εν Ελλάδι» φανέρωσε ότι η νέα κυβέρνηση δεν θα λάµβανε µέριµνα
ειδικά για τους πρόσφυγες, τα ζητήµατα των οποίων θα αντιµετωπίζονταν συνολικά
µε τα ζητήµατα των γηγενών.875 Στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε και η δήλωση του
Υπουργού Προνοίας Αλέξανδρου Κορυζή, ο οποίος τόνισε ότι το καθεστώς είχε ιερή
υποχρέωση να συµπληρώσει το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων και για
αυτό το λόγο η κυβέρνηση σκόπευε να διαθέσει για τη στέγαση των προσφύγων 98
εκατοµµύρια από τον προϋπολογισµό, τα οποία θα παρέχονταν από τον Απρίλιο του
1937.876 Στις αρχές του 1937 εξαγγέλθηκε η µάχη εναντίον της παράγκας για λόγους
«ανθρωπιστικούς και τουριστικούς» και ανακοινώθηκε ότι εντός του έτους θα
παραχωρούνταν 1.354 προσφυγικά σε όλη τη χώρα και 432 στους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας.877 Στο τέλος του Μαρτίου του 1937 η κυβέρνηση
διενεργήθηκε και απογραφή για να διαπιστωθεί ο ακριβής αριθµός των προσφύγων
που διαβιούσαν σε παράγκες,878 ενώ τον Φεβρουάριο του 1937 ο Μεταξάς
επισκέφτηκε το συνοικισµό της Νέας Σµύρνης και παραλήρησε την προσφυγική
προσπάθεια αναδηµιουργίας µε την προσπάθεια του έθνους για εθνική
ανασυγκρότηση.879
Σύµφωνα µε τις ανακοινώσεις του Υπουργείου Προνοίας, που δηµοσιεύτηκαν
στον Τύπο τον Μάιο του 1938, το πρόγραµµα της στέγασης των προσφύγων των
ετών 1937 και 1938 είχε εκτελεστεί πλήρως µε αποτέλεσµα να ανεγερθούν 2.046
κατοικίες από τις οποίες είχαν διατεθεί οι 682. Για το έτος 1939 αποφασίστηκε να
ανεγερθούν στην Αθήνα και τον Πειραιά 2.643 προσφυγικές κατοικίες για τις οποίες
διατέθηκε το ποσό του 117.539.000 δραχµών,880 ενώ το 1939 αποφασίστηκε να
οικοδοµηθούν άλλες 3.000 κατοικίες στην Αθήνα και τον Πειραιά.881 Οι κατοικίες
διανεµήθηκαν µε κλήρο στους πρόσφυγες που κατοικούσαν σε παράγκες κοντά στους
ανεγειρόµενους συνοικισµούς µε προτεραιότητα στους ανάπηρους και στα θύµατα

873
΄΄Το µερίδιον µας από την στοργήν του΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 23 Αυγούστου 1936,
αριθµ. 377, σ. 1 και ΄΄Στρατιώται της εθνικής ιδέας. Στυλοβάται του κοινωνικού καθεστώτος΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 18 Οκτωβρίου 1936, αριθµ. 385, σ. 1.
874
΄΄Η ολοκρήρωσις της στρεγάσεως΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 1937, αριθµ.
402, σ. 1.
875
΄΄Η δικαίωσις της φράσεως του΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6 Σεπτεµβρίου 1936, αριθµ. 379,
σ. 1.
876
Μ. Παρθένης, ΄΄Των προσφύγων το κέρδος΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 20 Σεπτεµβρίου
1936, αριθµ. 381, σ. 1.
877
΄΄Η ευλογία των όπλων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 7 Φεβρουαρίου 1937, αριθµ. 401, σ. 1. Η
Καθηµερινή δηµοσίευσε ότι σύµφωνα µε δηλώσεις του Κορυζή θα αναγείρονταν 646 κατοικίες στους
προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά βλ. ΄΄Το όνειρον΄΄, Η Καθηµερινή, ∆ευτέρα
23 Μαρτίου 1937, αριθµ. 5438, σ. 1.
878
΄΄Η στέγασις των προσφύγων΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 19 Μαρτίου 1937, αριθµ. 5284, σ. 1.
879
΄΄Πιστεύοµεν και ορκιζόµεθα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 1937, αριθµ. 403,
σ. 1.
880
΄΄Η προσφυγική στέγασις΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 24 Νοεµβρίου 1938, αριθµ. 5890, σ. 1.
881
΄΄Η προσφυγική στέγασις΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 1939, αριθµ. 5952, σ. 1.
 235

πολέµου, στους παλαίµαχους πολεµιστές, στις χήρες και τα ορφανά καθώς και στις
πολυµελείς οικογένειες. Παράλληλα µε τις ανεγειρόµενες κατοικίες το Υπουργείο
προχωρούσε και στην κατεδάφιση των παραπηγµάτων, σύµφωνα µε το πρόγραµµα
που είχε ορίσει για την οριστική εξάλειψη της παράγκας. Η ανακοίνωση για να
προβάλει το ενδιαφέρον του καθεστώτος για τους πρόσφυγες και να επιδείξει το έργο
το οποίο είχε συντελεστεί τόνισε ότι: «Το κοινόν θ’ αντιλαµβάνεται ότι το έργον
τούτο δεν ήτο απλούν. Και ότι η αποπεράτωσίς του απήτησε και χρηµατικάς και
άλλας θυσίας, τας οποίας δεν εδίστασε να καταβάλλη η κυβέρνησις. Οι προσφυγικοί
πληθυσµοί πρώτοι θα εκτιµούν τας θυσίας ταύτας αι οποίαι κατεβλήθησαν προς χάριν
των, χάριν της ευηµερίας των και δια να λάβη το προσφυγικόν ζήτηµα, που υπήρξεν
αναµφιβόλως τεράστιον, µιαν οριστικήν και αδιαφιλονείκητον λύσιν».882
Κατά τη διάρκεια της µεταξικής περιόδου δηµοσιεύτηκαν συχνά στον Τύπο οι
πρόοδοι που είχαν συντελεστεί στον τοµέα της προσφυγικής στέγασης. Κύριο
χαρακτηριστικό των άρθρων – ανακοινώσεων ήταν η υπογράµµιση του κυβερνητικού
ενδιαφέροντος για τα στεγαστικά ζητήµατα του προσφυγικού πληθυσµού, η επίλυση
των οποίων αποτελούσε βασικό στόχο της κυβέρνησης καθώς και η έµφαση που
διδόταν από τον Μεταξά στην ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκατάστασης για να
πάψει να υφίσταται η διάκριση ανάµεσα σε γηγενείς και πρόσφυγες, µε στόχο την
πολιτική και κοινωνική ενότητα.883 Στα µέσα του 1940 µε αφορµή την επίσκεψη του
Μεταξά στους προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας, η κυβέρνηση ανακοίνωσε
ότι οι προσφυγικές παράγκες είχαν οριστικά καταστραφεί – υπήρχαν µόνο στο
συνοικισµό του Πολύγωνου, οι οποίες και αυτές θα κατεδαφίζονταν µέσα στο έτος –
και κατά συνέπεια ο πόλεµος κατά της παράγκας θα είχε αίσιο αποτέλεσµα και η
κυβέρνηση θα είχε αποδείξει έµπρακτα στον προσφυγικό κόσµο το ενδιαφέρον
της.884 Ήταν προφανές ότι το καθεστώς µε αυτού του είδους τις ανακοινώσεις
προσπαθούσε να επιδείξει την αποτελεσµατικότητά του.885
Στο πλαίσιο του προγράµµατος του καθεστώτος για την ενίσχυση της µικρής
αγροτικής ιδιοκτησίας δηµοσιεύτηκε ο νόµος 677 του 1937 που ρύθµισε τα αγροτικά
χρέη που είχαν συναφθεί ως τον Ιανουάριο του 1935. ∆ιαγράφτηκαν οι
καθυστερούµενοι τόκοι και ορίστηκε προθεσµία 12 µηνών για την εξόφλησή τους και
µάλιστα µε µειωµένο επιτόκιο.886 Από την πλευρά των προσφύγων διατυπώθηκε το
αίτηµα να εξοφλούνται τα χρέη µε τις οµολογίες που κατείχαν οι πρόσφυγες και

882
΄΄Η προσφυγική στέγασις΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Κυριακή 22 Μαΐου 1938, αριθµ. 5705, σ. 1.
883
΄΄Η διανοµή των νέων οικιών΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 9 Ιουνίου 1938, αριθµ. 5723, σ. 1, ΄΄Η
προσφυγική στέγασις΄΄, ό.π., Κυριακή 10 Ιουλίου 1938, αριθµ. 5754, σ. 1, ΄΄Η στέγασις των
προσφύγων΄΄, ό.π., Παρασκευή 19 Αυγούστου 1938, αριθµ. 5793, σ. 1, ΄΄Η προσφυγική στέγασις΄΄,
ό.π., Πέµπτη 24 Νοεµβρίου 1938, αριθµ. 5890, σ. 1, ΄΄Η ακολουθουµένη µε αυστηρότητα και
δικαιοσύνην στεγαστική πολιτική θα εξασφαλίση την ταχυτέραν λύσιν του όλου προσφυγικού
προβλήµατος. Η τελεία εκκαθάρισις της χώρας από την απειλή της προσφυγικής παράγκας΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 4 Σεπτεµβρίου 1938, αριθµ. 483, σ. 1, ΄΄Το Συµβούλιον της
στεγάσεως΄΄, ό.π., Κυριακή 11 Σεπτεµβρίου 1938, αριθµ. 484, σ. 3, ΄΄Πόσαι οικογένειαι προσφύγων
εστεγάσθησαν εις Αθήνας και Πειραιά. Η συντελεσθείσα κατά το 1937 εργασία. Ανακοινώσεις του
Υπουργού Κρατικής Υγιεινής΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 21 Μαΐου 1938, αριθµ. 7849, σ. 1 και ΄΄Το
καθήκον των προσφύγων΄΄, ό.π., Κυριακή 10 Ιουλίου 1938, αριθµ. 7899, σ. 1.
884
Τα αποτελέσµατα της προσπάθειας αυτής δεν ήταν σύµφωνα µε τις ανακοινώσεις του καθεστώτος.
Σύµφωνα µε έκθεση του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας του 1957, στις πόλεις της Ελλάδας του
1952 υπήρχαν ακόµη προσφυγικά παραπήγµατα βλ. Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, Στέγασις αστών
προσφύγων 1922. Το έργον της εξαετίας 1952 – 1957, Αθήνα 1958, σ. 7 – 11.
885
΄΄Προσφυγικοί συνοικισµοί΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 13 Μαρτίου 1940, αριθµ. 8500, σ. 1.
886
Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 390. Βλ. επίσης, ΄΄Η σεισάχθεια΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6
Ιουνίου 1937, αριθµ. 418, σ. 1.
 236

µάλιστα όχι µε την τρέχουσα, αλλά µε την ονοµαστική τους αξία.887 Παράλληλα η
πρόταση για την πλήρη διαγραφή των προσφυγικών χρεών που ήταν πάγιο αίτηµα
των προσφύγων εξακολούθησε να διατυπώνεται και το 1937.888
Επόµενο µέτρο της κυβέρνησης ήταν η εφαρµογή ενός ενιαίου προγράµµατος
στην αποκατάσταση των προσφύγων. Τον Απρίλιο του 1937 δηµοσιεύτηκε ο νόµος
691, ο οποίος όριζε ότι το ποσό των εισπράξεων από τα προσφυγικά χρέη που
κατατίθενται στην Αγροτική Τράπεζα θα διατίθενται για τη συνέχιση της
αποκαταστάσεως τους µε βάση ένα καλά µελετηµένο πρόγραµµα. Προβλεπόταν ο
σχηµατισµός µιας επιτροπής από αντιπροσώπους των αρµοδίων δηµοσίων
υπηρεσιών, κατά κύριο λόγο από το Υπουργείο Γεωργίας, και της Αγροτικής
Τράπεζας, η οποία θα καθόριζε το ετήσιο πρόγραµµα της προσφυγικής
αποκατάστασης και θα αποφάσιζε για την εφαρµογή του, ανεξάρτητα από την
πολιτική που ακολουθούσε η Αγροτική Τράπεζα στη χορήγηση των δανείων προς
τους πρόσφυγες. Το πρόγραµµα που κατάρτισε η επιτροπή αυτή περιλάµβανε την
ανέγερση οικηµάτων αγροτικού τύπου στην περιφέρεια, την επισκευή παλαιότερων
οικηµάτων, τη χορήγηση µεγάλων ή µικρών ζώων στους αγρότες πρόσφυγες, τη
χορήγηση εργαλείων και την κατασκευή µικρών υδραυλικών έργων. Όσον αφορούσε
στη συνέχιση της αποκαταστάσεως των αστών προσφύγων τον κύριο λόγο είχε το
Υπουργείο της Κοινωνικής Προνοίας, το οποίο χρησιµοποιούσε για το σκοπό αυτό
επίσης το ποσό της είσπραξης των αστικών προσφυγικών χρεών.889
Τον Οκτώβριο του 1937 ο Μεταξάς στη Θεσσαλονίκη ανακοίνωσε τις νέες
κυβερνητικές αποφάσεις που αφορούσαν τα ανταλλάξιµα αγροτικά και αστικά
κτήµατα. Σύµφωνα µε τις ανακοινώσεις αυτές παρέχονταν διάφορες ευκολίες στους
κατόχους των κτηµάτων, για να µπορέσουν να εξοφλήσουν το υπόλοιπο των χρεών
τους προς το ∆ηµόσιο και καθορίστηκε νέος τρόπος για τη διάθεση των µη
πωληθέντων κτηµάτων, µε την υπογραφή νέας σύµβασης ανάµεσα στο Κράτος και
την Εθνική Τράπεζα. Συγκεκριµένα αυξανόταν η προθεσµία εξόφλησης των χρεών
από 20 σε 25 έτη, υποβιβάστηκε το επιτόκιο από 5% σε 3%, έγινε έκπτωση 40% στην
αξία του κτήµατος και σε περίπτωση άµεσης εξόφλησης του κτήµατος το ποσό της
έκπτωσης αναβιβάστηκε σε 50%. Επιπλέον διαγράφτηκαν οι τόκοι των χρεών του
έτους 1937 και παραχωρήθηκαν στους αγροτικούς ακτήµονες πληθυσµούς άλλα
123.000 ανταλλάξιµα στρέµµατα αγρών, κήπων ελαιώνων και αµπελώνων, 552.000
στρέµµατα δασικών εκτάσεων και 1.386.000 στρέµµατα βοσκών και λιβαδιών.890
Στις αρχές του 1940, αναφορικά µε την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων,
η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι είχαν ανεγερθεί 3.350 νέα αγροτικά οικήµατα και είχαν
επισκευαστεί 1.801 παλαιά. Συνολικά είχε διατεθεί για το σκοπό αυτό το ποσό των
79.142.000 δραχµών µε τη µορφή δανείου προς τους αγρότες πρόσφυγες. Τα δάνεια
αυτά δόθηκαν κυρίως στην περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης. Εκτός από τη
στέγαση η κυβέρνηση είχε κατασκευάσει και διάφορα µικρά παραγωγικά έργα,
κυρίως άρδευσης και ύδρευσης, στους αγροτικούς προσφυγικούς συνοικισµούς.
Επιπλέον ανακοινώθηκε ότι ξοδεύτηκαν περίπου 25.000.000 δραχµές για την
κατασκευή ανάλογων έργων από την Αγροτική Τράπεζα στην ίδια περιοχή. Για το
887
΄΄Το συµβατικόν δικαίωµα΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 25 Απριλίου 1937, αριθµ. 412, σ. 1.
888
΄΄Θα υπηρετηθή η Ελλάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 23 Μαΐου 1937, αριθµ. 416, σ. 1.
889
΄΄Το κράτος και οι πρόσφυγες. Η οριστική αποκατάστασις. Εφαρµογή ενιαίου προγράµµατος΄΄,
Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 4 Ιουνίου 1937, αριθµ. 5359, σ. 1 και ΄΄Η µεγάλη προσπάθεια΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 13 Ιουνίου 1937, αριθµ. 419, σ. 1.
890
΄΄Η λύσις των ανταλλαξίµων΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Πέµπτη 7 Οκτωβρίου 1937, αριθµ. 5483, σ. 1, ΄΄Η
λύσις των ανταλλαξίµων΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Κυριακή 31 Οκτωβρίου 1937, αριθµ. 5507, σ. 1 και ΄΄Τα
ανταλλάξιµα΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 7 Οκτωβρίου 1937, αριθµ. 7629, σ. 1. Επίσης βλ. ΄΄Η νέα
σύµβασις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1937, αριθµ. 437, σ. 1.
 237

έτος 1940 είχε αποφασιστεί να διατεθεί για την αγροτική αποκατάσταση πιστώσεις
102 εκατοµµυρίων δραχµών, εκ των οποίων 80 εκατοµµύρια για την παροχή δανείων
στέγασης και 22 εκατοµµύρια για τη χρηµατοδότηση έργων ύδρευσης και άρδευσης.
Και όλα αυτά γιατί µε την ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκατάστασης «θα
έλειπεν από τους πρόσφυγας κάθε αιτία παραπόνου και πάσα αφορµή, εκ της οποίας
θα εκινούντο δια να καταστούν θύµατα της ανατρεπτικής κοινωνικής προπαγάνδας
που επεδίωκε να τους εκµεταλλευθή».891
Εκτός από τα µέτρα που έλαβε το καθεστώς για τους αγρότες πρόσφυγες στα
τέλη του 1937 δηµοσίευσε και το αναγκαστικό νόµο που αφορούσε στην αστική
αποκατάσταση. Ο νόµος αυτός τροποποιούσε τον προηγούµενο νόµο 6076 «περί
αστικής αποκαταστάσεως προσφύγων» και στόχο είχε, σύµφωνα µε την εισηγητική
έκθεση, την εξάλειψη της προσφυγικής παράγκας και τον τερµατισµό της ανακλητής
ιδιοκτησίας σε οικήµατα του δηµοσίου στα οποία διαβιούσαν πρόσφυγες, µε παροχή
διάφορων οικονοµικών ευκολιών, όπως µείωση του τόκου των στεγαστικών δανείων
και παράταση της προθεσµίας για την καταβολή των χρεών. Επίσης παραχωρούσε
στη Νέας Σµύρνης τα κοινωφελή έργα του συνοικισµού και κεφάλαια από το Ειδικό
Ταµείο για την ολοκλήρωση και τη συντήρησή τους.892
Στην πρώτη επέτειο από την επιβολή του καθεστώτος, οι πρόσφυγες συµµετείχαν
µαζικά στους εορτασµούς που διοργανώθηκαν.893 Ο Προσφυγικός Κόσµος για να
σηµατοδοτήσει την αλλαγή που επέφερε το νέο πολιτικό σκηνικό τόνισε ιδιαίτερα
την παρακάτω φράση του Μεταξά, που απευθύνονταν προς τους πρόσφυγες: «Είσθε
αδιάσπαστα ηνωµένοι µε τους γηγενείς».894 Το ίδιο συνέβη και στους εορτασµούς της
δεύτερης επετείου, το 1938, κατά τη διάρκεια των οποίων υπογραµµίστηκε ότι: «Και
ο προσφυγικός κόσµος συµµετέχει ολοψύχως και της εκδηλώσεως της ευγνωµοσύνης
αυτής αλλά και του πανηγυρισµού της 4ης Αυγούστου. Και η οµόθυµος αυτή
συµµετοχή του, έχει πράγµατι ιστορικήν σηµασίαν. ∆ιότι αποδεικνύει ότι
αποκατεστάθη πλήρως η ψυχική αλληλεγύη όλων των Ελλήνων, όλων των
κοινωνικών τάξεων και όλων των εθνικών µερίδων».895 Στην επέτειο του 1939 το
ύφος των άρθρων ήταν ιδιαίτερα εγκωµιαστικό: «Η 4η Αυγούστου αποκατέστησε
µίαν τάξιν εθνικών πραγµάτων. Επανέφερε την γαλήνην και την ησυχίαν µεταξύ του
Ελληνικού λαού. Και η γαλήνη και η ησυχία είνε τα µόνα πράγµατα που ηµπορούν
να συντελέσουν εις το να γίνη κατανοητικός ο δρόµος των εθνικών συµφερόντων,
µεταξύ των οποίων καταλέγεται εις την πρώτην γραµµήν και η ποθητή
αποκατάστασις του προσφυγικού κόσµου, άµεσος συνέπεια της οποίας θα είνε και η
ακόµη περισσότερον ποθητή αφοµοίωσις αυτού, προς τον γηγενή λαόν. Να διατί, οι
πρόσφυγες, θα εορτάσουν διπλά, και ως Έλληνες και ως ΄΄πρόσφυγες΄΄ µεθαύριον
την 4ην Αυγούστου».896 Στην τελευταία επέτειο του καθεστώτος, το 1940 το άρθρο
που αφιέρωσε ο Προσφυγικός Κόσµος για τις εορταστικές εκδηλώσεις ήταν στο ίδιο
ύφος µε τα προηγούµενα, χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασµα: «∆εν
χρειάζεται ουδεµία προφητική δύναµις δια να µαντεύση κανείς τον ενθουσιασµόν µε
τον οποίον θα εορτασθή και παρά των προσφύγων ο εφετεινός τέταρτος εορτασµός

891
΄΄Προσφυγική αποκατάστασις΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 21 Φεβρουαρίου 1940, αριθµ. 6335, σ. 1.
892
΄΄Το προβλήµα της προσφυγικής στεγάσεως εις νέαν φάση. Το πλήρες κείµενον του νέου νόµου
περί της αστικής αποκαταστάσεως των προσφύγων. Η εισηγητική έκθεσις του Υπουργού κ. Αλεξ.
Κορυζή΄΄, Η Καθηµερινή, Τετάρτη 22 ∆εκεµβρίου 1937, αριθµ. 7705, σ. 5.
893
΄΄Η συµµετοχή µας΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Αυγούστου 1937, αριθµ. 427, σ. 1.
894
΄΄Αι διαθέσεις της Κυβερνήσεως, απέναντι των προσφύγων, εξεδηλώθησαν πλέον στοργικώς, επί τη
ευκαιρία του εορτασµού της 4ης Αυγούστου. «Είσθε αδιάσπαστα ηνωµένοι µε τους γηγενείς» λέγει ο κ.
Μεταξάς΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 8 Αυγούστου 1937, αριθµ. 427, σ. 1.
895
΄΄Τετάρτη Αυγούστου΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 31 Ιουλίου 1938, αριθµ. 453, σ. 1.
896
΄΄Η επέτειος΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 30 Ιουλίου 1939, αριθµ. 530, σ. 1.
 238

της 4ης Αυγούστου […]. Γιατί µας διοίνηξε τα µάτια της ψυχής και του σώµατος να
διακρίνωµεν το µέγεθος της εκµεταλλεύσεως του κοµµατικού φανατισµού και της
τροµακτικής αδικίας που εξήσκησαν εις βάρος µας αι διάφοραι κυβερνήσεις. Αλλά
τώρα, βλέποµεν και ακούοµεν ένα ευσεβέστατον Βασιλέα, ένα φιλόθρησκον
Κυβερνήτην, καθώς και πολυτίµους συνεργάτας του υπουργούς να µας πλησιάζουν
ως φιλόστοργοι πατέρες χωρίς να µας ζητούν … ψήφους. Να εκπληρούν τας -
επειγούσας έστω – ελλείψεις µας. Να σέβωνται τα δίκαια µας. Να µας τονώνουν και
να µας εµψυχώνουν. Να οµολογούν δηµοσία τα εθνικά, τα πατριωτικά και τα
θρησκευτικά µας αισθήµατα. Να µας θεωρούν ίσους µεταξύ όλων των ελλήνων και
όχι υλικόν εµπορεύσιµον. ∆όξα και τιµή εις Αυτούς!».897 Γενικότερα στα άρθρα της
εφηµερίδας, εκτός από τα επαινετικά σχόλια για τα µέτρα της κυβέρνησης, που
οφείλονταν στη λογοκρισία, τονίζονταν η συµµετοχή των προσφύγων σε όλες τις
δραστηριότητες στις οποίες εκδηλώνονταν η επιδοκιµασία για την πολιτική του
καθεστώτος.898
Προσπαθώντας να αποδείξει ότι οι πρόσφυγες συµµετείχαν µε αυθορµητισµό και
ενθουσιασµό παρέθετε και τα ψηφίσµατα που στέλλονταν στο Πολιτικό Γραφείο του
Πρωθυπουργού από όλα τα µέρη της Ελλάδας, όπου διαβιούσαν πρόσφυγες. Τόνισε
ότι τα ψηφίσµατα αυτά αποδείκνυαν ότι ο προσφυγικός κόσµος αντιλαµβανόταν το
έργο που είχε συντελεστεί στο προσφυγικό ζήτηµα και για το λόγο αυτό είχε
ασπαστεί την ιδεολογία του καθεστώτος.899 Την αυθόρµητη συµµετοχή των
προσφύγων στις εκδηλώσεις αυτές υπογράµµισε και ο αστικός Τύπος. Η Καθηµερινή
κατά τη διάρκεια του εορτασµού της 4ης Αυγούστου, το 1939, δηµοσίευσε ότι η
επιτροπή που διοργάνωσε τις εκδηλώσεις στη Νέα Ιωνία µετέβη στο Υπουργείο των
Εξωτερικών µε επικεφαλής το δήµαρχο Αθανάσιο Παράσχο900 και επέδωσε ψήφισµα
µε το οποίο εκφραζόταν ο ενθουσιασµός και η εξαιρετική χαρά των κατοίκων της
Νέας Ιωνίας για τον εορτασµό της επετείου. Επίσης δηλωνόταν η πίστη και η
αφοσίωση προς το πρόσωπο του Βασιλιά και του Μεταξά. Ενδεικτικό ήταν ότι ο
δήµαρχος πρόσφερε στο Μεταξά δύο λευκώµατα, στο πρώτο υπήρχαν οι υπογραφές
επιδοκιµασίας των κατοίκων και στο δεύτερο φωτογραφίες από τις εορταστικές
εκδηλώσεις που πραγµατοποιήθηκαν. Επιπλέον προσέφεραν και ένα αναµνηστικό
τάπητα, έργο των ταπητουργών προσφύγων της Νέας Ιωνίας, µε το θυρεό της 4ης
Αυγούστου.901 Ήταν προφανές ότι οι πρόσφυγες µε τις ενέργειές τους αυτές
προσπαθούσαν να επιδείξουν τη νοµιµοφροσύνη τους προς το καθεστώς.
Ανάλογη συµµετοχή των προσφύγων σε επιδοκιµαστικές εκδηλώσεις υπέρ της
πολιτικής του καθεστώτος εκδηλώθηκε και την περίοδο που ο Μεταξάς επέστρεψε
από την Άγκυρα, τον Μάρτιο του 1938, όπου µετέβη για την υπογραφή του νέου
ελληνοτουρκικού Συµφώνου συνεργασίας.902 Ο Προσφυγικός Κόσµος χαρακτήρισε το

897
΄΄Ο εορτασµός΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Ιουλίου 1940, αριθµ. 581, σ. 1.
898
Προσφυγικός Κόσµος, ό.π., σ. 1.
899
΄΄Η εθνική επέτειος΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6 Αυγούστου 1939, αριθµ. 531, σ. 1.
900
Κατά τη δικτατορία διορίστηκαν ως δήµαρχοι στην Νέα Ιωνία ο δηµοσιογράφος Αθαν. Παράσχος,
Περιστερίου ο δηµοτικός σύµβουλος ∆ηµ. ∆ηµακίδης, Νέας Κοκκινιάς ο δηµοσιογράφος Ιωάννης
Μήλιος, Καισαριανής ο Αναστάσιος Στρατηγός, Βύρωνος ο Κωνσταντάρας και Αγίου Γεωργίου
Κερατσινίου ο Μιχ. Τσιγδέµογλου βλ. Ι. Γ. Κορωνάκης, Η πολιτεία της 4ης Αυγούστου. Φως εις µιαν
πλαστογραφηµένην περίοδον της ιστορίας µας, χ.εκ., Αθήνα 1950, σ. 53 - 54.
901
΄΄Οι κάτοικοι της Νέας Ιωνίας διαδηλούν την τυφλήν εµπιστοσύνην των προς την εθν. κυβέρνησιν.
Η πραγµατοποίησις της ενότητος της µεγάλης πατρίδος΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 19 Αυγούστου
1939, αριθµ. 8296, σ. 6 και ΄΄Επιτέλους΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 27 Αυγούστου 1939, αριθµ.
534, σ. 1.
902
΄΄Η επικύρωσις της συνθήκης΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 3 Ιουνίου 1938, αριθµ. 5717, σ. 1, ΄΄Η
βαθυτέρα έννοια΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 6 Φεβρουαρίου 1938, αριθµ. 453, σ. 1 και
 239

νέο Σύµφωνο ως εξής: «µια ευλογία Θεού καλύπτει και προστατεύει σήµερον την
ειρήνην της Ανατολής: Η Ελληνοτουρκική φιλία. Και αυτό, µε ιδιαιτέραν
ικανοποίησιν το διαισθάνονται οι πρόσφυγες».903 Ενώ οι προσφυγικές οργανώσεις,
που την περίοδο αυτή είχαν µόνο τοπική εµβέλεια, κάλεσαν τους πρόσφυγες των
συνοικισµών της Αθήνας και του Πειραιά να συµµετάσχουν στις εκδηλώσεις
υποδοχής του Μεταξά Τα µεγάλα προσφυγικά σωµατεία που έπαιξαν ιδιαίτερο ρόλο
την περίοδο πριν την εγκαθίδρυση της δικτατορία είχαν διαλυθεί, µετά την επιβολή
της, καθώς απαγορεύτηκε η ύπαρξη και η σύσταση σωµατείων.904
Μια ανάλογη εκδήλωση επιδοκιµασίας, στην οποία το καθεστώς του Μεταξά
έδωσε ιδιαίτερη σηµασία υπήρξε το γεύµα που διοργάνωσαν οι πρόσφυγες της
Αθήνας προς τιµήν του «Αρχηγού», στις αρχές Ιουλίου 1939, στο Παναθηναϊκό
στάδιο, στο οποίο µετείχαν σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του Ελεύθερου Βήµατος
περίπου 5.000 πρόσφυγες. Στη συγκέντρωση παραβρέθηκαν αντιπρόσωποι των
προσφύγων από όλες τις κοινωνικές τάξεις και τα επαγγέλµατα, καθώς και
διανοούµενοι του προσφυγικού κόσµου. Από την πλευρά του καθεστώτος το λόγο
έλαβε αρχικά ο Κοτζιάς, διοικητής Πρωτευούσης, που τόνισε ότι οι πρόσφυγες είχαν
πλέον γίνει ισότιµοι πολίτες µε τους γηγενείς, επιχείρηµα το οποίο κατά κόρον
χρησιµοποιούσε το καθεστώς όταν αναφερόταν στον προσφυγικό κόσµο. Από τους
πρόσφυγες µίλησαν µε εγκωµιαστικά λόγια για το καθεστώς και το έργο που είχε
συντελεστεί εκπρόσωποι των προσφύγων κυριών, των ποιητών, των βιοτεχνών, των
ιατρών, των βιοµηχάνων, των µηχανικών, των εργατών, των εφοπλιστών, των
ιδιωτικών υπαλλήλων, των εµπόρων, των επαγγελµατιών και των προσφύγων
καλλιτεχνών. Στον Τύπο δηµοσιεύτηκαν όλα των ονόµατα των προσφύγων που
συµµετείχαν στο γεύµα.905 Ήταν προφανές ότι η κυβέρνηση οργάνωσε την εκδήλωση

΄΄Μεταξύ Αγκύρας και Αθηνών΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 13 Φεβρουαρίου 1938, αριθµ. 454,
σ. 1.
903
΄΄∆ικαίωσις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 26 Φεβρουαρίου 1939, αριθµ. 508, σ. 1.
904
΄΄Ο συναγερµός του λαού της πρωτευούσης και του Πειραιώς δια την αυριανήν επιστροφήν του κ.
Πρωθυπουργού. Ψηφίσµατα των επαγγελµατικών, των εργατικών και των συνοικιακών οργανώσεων.
Η συµµετοχή των προσφύγων΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Σάββατο 5 Μαρτίου 1938, αριθµ. 5630, σ. 6.
905
΄΄Όλος ο προσφυγικός κόσµος εξεδήλωσε χθες ενθουσιωδώς τα αισθήµατα ευγνωµοσύνης προς τον
κ. Πρωθυπουργό΄΄, και ΄΄Πεντακισχίλιοι αντιπρόσωποι του διανοούµενου κόσµου και των
επαγγελµατικών οργανώσεων των προσφύγων εξεδήλωσαν την πίστιν των και την αφοσίωσιν των
προς το καθεστώς και την πεποίθησιν των δια το µέλλον΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 4 Ιουλίου 1939,
αριθµ. 7007, σ. 1 και 5-6. Βλ. επίσης ΄΄Το γεύµα΄΄ και ΄΄Αι προετοιµασίαι δια το γεύµα των
προσφύγων προς τιµήν του κ. Πρωθυπουργού. Η διερµήσευσις των αισθηµάτων ευγνωµοσύνης προς
την Κυβέρνησιν. Πως θα διατεθούν τα συναφθέντα υπέρ των προσφυγικών κοινοτήτων δάνεια΄΄,
Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 21 Μαΐου 1939, αριθµ. 520, σ. 1 και 4, ΄΄Οι αστοί΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 4 Ιουνίου 1939, αριθµ. 522, σ. 1, ΄΄Ο Αρχηγός µεταξύ µας…΄΄, Προσφυγικός
Κόσµος, Κυριακή 2 Ιουνίου 1939, αριθµ. 526, σ. 1. Ο Προσφυγικός Κόσµος δηµοσίευσε επίσης και
αποσπάσµατα από τις οµιλίες του Κ. Κοτζιά και Ι. Μεταξά βλ. ΄΄Έλληνες…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος,
Κυριακή 9 Ιουνίου 1939, αριθµ. 527, σ. 1, όπου ο Κοτζιάς τόνισε «∆εν είνε πλέον πρόσφυγες οι
παρόντες. Είνε Έλληνες ισότιµοι προς πάντα Έλληνα, είνε πολίται άξιοι ιδιαιτέρας προσοχής, είνε
στοιχεία πολύτιµα της ελληνικής ζωής, είνε πηγή δηµιουργικής εργασίας, εθνικού πλούτου, εθνικών
αισθηµάτων, είνε Έλληνες πατριώται αγνοί τα αισθήµατα, πιστοί εις τα αισθήµατα, είνε οι άλλοτε
πρόσφυγες και σήµερον εκλεκτοί πολίται». Επίσης βλ. και το απόσπασµα από την οµιλία του Μεταξά
στο ΄΄Ο φλογερός πατριωτισµός µας…΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 9 Ιουνίου 1939, αριθµ. 527,
σ. 1, όπου ο Μεταξάς απευθυνόµενος προς τους πρόσφυγες τόνισε: «Εις αυτήν την εξ’ ολοκλήρου
Αναγέννησιν εµπήκατε οι πρόσφυγες µε ενθουσιασµόν και αποφασιστικότητα, σεις οι νέοι κάτοικοι
της Παλαιάς και της Νέας Ελλάδος. Με τον φλογερόν δε πατριωτισµόν, που σας διετήρησεν επί
αιώνας Έλληνας και όταν είσαστε έξω από τα όρια της Ελλάδος, το βαθύ θρησκευτικόν σας αίσθηµα,
την εργατικότητα σας, την ικανότητά σας και επιτηδειότητά σας, εις πάσης φύσεως εργασίας και τόσα
άλλα χαρίσµατα σας, θα αποτελείτε πάντοτε ένα από τα κυριώτερα στοιχεία της αναγεννωµένης
Ελλάδος, της 4ης Αυγούστου».
 240

αυτή για να επιδείξει ότι η απήχηση που είχε το νέο καθεστώς στους πρόσφυγες ήταν
µεγάλη. Ο Μεταξάς στο λόγο που εκφώνησε ανέφερε και τους σκοπούς της
εκδήλωσης:
«Οι νέοι κάτοικοι της Παλαιάς και Νέας Ελλάδος, οι άλλοτε καλούµενοι
πρόσφυγες διαδηλούσι 1ον) την πλήρη αυτών συνένωσιν και συγχώνευσιν
µε τους παλαιούς κατοίκους του ελληνικού κράτους εις ένα ενιαίον και
αδιάσπαστον εθνικόν σύνολον υπό του Βασιλέα ηµών Γεώργιον τον Β΄ και
2ον) την πλήρη αυτών πίστιν και αφοσίωσιν προς τας αρχάς και το έργον
του εθνικού κράτους της 4ης Αυγούστου και υποστήριξιν αυτού δια πάσης
δυνάµεως των».906
Την έννοια αυτή της συγκέντρωσης προσπάθησε να αποδώσει και ο Τύπος, που
αποτελούσε φερέφωνο του καθεστώτος, την εποχή αυτή. Παρουσίασε µια ειδυλλιακή
κατάσταση, η οποία οφειλόταν στην πολιτική που άσκησε το καθεστώς της 4ης
Αυγούστου, όπου όλα τα προσφυγικά προβλήµατα είχαν λυθεί ή βρίσκονταν στο
στάδιο της τελικής επίλυσής τους. Με τον τρόπο αυτό το καθεστώς καυχήθηκε ότι
είχε πετύχει ό,τι οι προηγούµενες κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις δεν είχαν
καταφέρει, δηλαδή την πλήρη αφοµοίωση των προσφύγων µε τους υπόλοιπους
έλληνες πολίτες.
Η Καθηµερινή υπογράµµισε ότι µια νέα εποχή είχε αρχίσει στην οποία οι
πρόσφυγες συµµετείχαν ως ισότιµοι πολίτες. Η προβολή δύο εικόνων, του παρόντος
και του παρελθόντος, που παρουσίασε η εφηµερίδα έδειξε την πρόοδο που
επιθυµούσε το καθεστώς να προπαγανδίσει ότι είχε καταφέρει. Σύµφωνα µε τον
Γεώργιο Βλάχο είχε παρέλθει η εποχή κατά την οποία «ο µακαρίτης Βαρδόπουλος
ηγόραζε µε επιταγήν µιας κυρίας έξ χιλιάδας προσφύγων εις τον Πειραιά». Η
περίοδος της διακυβέρνησης του Μεταξά ήταν η εποχή κατά την οποία «κάθε λόγος,
κάθε γεύµα, κάθε υπόσχεσις, κάθε παραίνεσις, γίνεται εκτός του δούναι και λαβείν
της πολιτικής, εκτός κοµµατικών συµφερόντων, έξω παντός ανταλλάγµατος […].
Κάτω από αυτήν την σηµαίαν θα συνταχθούν πρόθυµα και έξω πάσης εκ του
παρελθόντος κακίας και τα παιδιά των προσφύγων µας. Οι πατέρες των θα µείνουν
ίσως εις το καφενείον, θα συµπλέκονται που και που µαζί µας επί του ποίος έφταιξε
και ποίος δεν έφταιξε, θα νοσταλγούν – όσοι τυχόν νοσταλγούν – τας ηµέρας κατά
τας οποίας κάτω από τον καπνόν των βεγγαλικών και υπό τους ήχους της πίπιζας
ήκουαν τον δηµόσιον ρήτοραν σκαρφαλωµένον εις ένα τραπέζι, να χωρίζη την
Ελλάδα εις δυο, εις προδότας και µη, αλλ’ αυτά τα παιδιά των θα βαδίσουν εµπρός,
χιλιόµετρα εµπρός, τόσον που να µη τ’ αναγνωρίζωµεν ούτε ηµείς οι βραδυπορούντες
ούτε αυτοί, οι εκ των τραυµάτων της αιµατηράς των ιστορίας ανάπηροι».907
Όλα τα παραπάνω δηµοσιεύτηκαν από την Καθηµερινή µε αφορµή την επιστολή
ενός πρόσφυγα που υποστήριξε ότι «Οι πρόσφυγες δεν θα γίνουν ποτέ δικοί σας.
∆έκα γεύµατα, πενήντα προπόσεις, εκατόν επισκέψεις και χίλια έργα εις τους
συνοικισµούς των δεν θα χρησιµεύσουν εις τίποτε. Οι πρόσφυγες δεν βλέπουν ούτε
εµπρός, ούτε δεξιά, ούτε αριστερά. Βλέπουν πίσω, το παρελθόν, ό,τι είδαν, ό,τι
έµαθαν…».908 Κατά πόσο η επιστολή αυτή αποτελούσε µια ένδειξη δυσαρέσκειας
προς το καθεστώς είναι δύσκολο να διερευνηθεί και µάλιστα όταν δηµοσιεύεται σε
ένα Τύπο, όπου κάθε άρθρο λογοκρινόταν αυστηρά. Ακόµα και η γνησιότητά της
είναι δύσκολο να διερευνηθεί. Γεγονός ήταν ότι χρησιµοποιήθηκε για να δείξει ότι η

906
΄΄Από το προχθεσινόν γεύµα εις τον «Παναθηναϊκόν». Ο λόγος του Πρωθυπουργού κ. Μεταξά προς
τους πρόσφυγας. Το θαύµα και η ζωτικότης του λαού΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 5 Ιουλίου 1939,
αριθµ. 7008, σ. 1.
907
Γ. Βλάχος, ΄΄Μετά το γεύµα΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 9 Ιουλίου 1939, αριθµ. 8256, σ. 1.
908
Η Καθηµερινή, ό.π., σ. 1.
 241

κοµµατική εµµονή ήταν ένα στοιχείο που ανήκε στο παρελθόν και ότι η µεγάλη
πλειοψηφία του προσφυγικού κόσµου είχε αποφασίσει να συµπορευτεί µε το νέο
καθεστώς. Η επιστολή αυτή σχολιάστηκε και από τον Προσφυγικό Κόσµο, ο οποίος
αρχικά δικαιολόγησε τη στάση των προσφύγων κατά τη διάρκεια των
κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων. Όλες οι ενέργειες των προσφύγων που είχαν
πολιτικό περιεχόµενο την περίοδο της κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης της χώρας
προβάλλονταν ως εκδηλώσεις αντίστασης στις «κακές» κοµµατικές επιδράσεις και ως
εκδηλώσεις προάσπισης των συµφερόντων µιας µεγάλης µερίδας του ελληνικού
λαού. Η προσφυγική εφηµερίδα συντάχθηκε ίσως για πρώτη φορά µε την άποψη της
Καθηµερινής ότι είχε αρχίσει µια νέα εποχή µε τον Μεταξά και κατέληξε τονίζοντας:
«Πώς είνε δυνατόν να διατυπούται και η σκέψις ακόµη ότι οι πρόσφυγες, ΄΄δεν είνε
του καθεστώτος΄΄; Και τι σχέσιν ηµπορεί να έχη το σηµερινόν πανεθνικόν καθεστώς
µε το κόµµα εις το οποίον ανήκεν ο επιστολογράφος µας και του οποίου ηµείς δεν
είµεθα ΄΄ιδικοί του΄΄; ∆εν θα γίνωµεν ΄΄ιδικοί των΄΄. Βέβαια ΄΄ιδικοί των΄΄ δεν θα
γίνωµεν ποτέ! ∆ιότι ανήκοµεν εις το Κράτος σήµερον».909
Το Ελεύθερο Βήµα µε αφορµή το γεύµα και τη σηµασία του τόνισε
χαρακτηριστικά: «∆ια την κυβέρνησιν του κ. Μεταξά ο ελληνικός λαός είνε ένας και
αδιαίρετος. Μέσα δε εις το σύνολον αυτό οι πρόσφυγες εύρον την θέσιν των, µιαν
θέσιν εντελώς ίσην προς εκείνην όλων των άλλων τµηµάτων του λαού. Αι παλαιαί
περιπέτειαι των προσφύγων έληξαν. Και τώρα υπό το σκήπτρον της Α.Μ. του
Βασιλέως Γεωργίου Β΄ και την κυβέρνησιν της 4ης Αυγούστου απολαµβάνουν της
εσωτερικής τάξεως και της κοινής ησυχίας, εργαζόµενοι, παράγοντες και
ευηµερούντες µε τους καρπούς της καθηµερινής εργασίας των».910
Μια ακόµη εκδήλωση επιδοκιµασίας του καθεστώτος από την πλευρά των
προσφύγων υπήρξε και η µετονοµασία του συνοικισµού της ∆ραπετσώνας σε
συνοικισµό της 4ης Αυγούστου. Στην οµιλία που πραγµατοποίησε ο Μεταξάς κατά τη
διάρκεια της εκδήλωσης για τη µετονοµασία του συνοικισµού ανέφερε ότι το
καθεστώς της 4ης Αυγούστου είχε καταφέρει να ενοποιήσει όλα τα στοιχεία του
ελληνικού λαού, γεγονός που θεωρούσε ως το σηµαντικότερο από τα επιτεύγµατά
του. Τόνισε ότι µέσα από τη συγχώνευση των διαφόρων µερίδων και κατηγοριών του
ελληνικού λαού ήταν φυσικό να εκλείψει και το όνοµα των προσφύγων. Πρόσφυγες
υπήρξαν στο παρελθόν, ενώ κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του ήταν πλέον
ισότιµοι έλληνες πολίτες. Ανέφερε χαρακτηριστικά: «Πραγµατικά δι’ εµέ ο ελληνικός
λαός είνε ένας και δεν χωρίζεται εις τίποτε. Οι χωρισµοί, οι οποίοι υπήρχαν άλλην
φοράν, έλειψαν πλέον, δεν υπάρχουν, ούτε θα επανέλθουν. ∆ι΄ εµέ όλοι οι Έλληνες
είνε εξ’ ίσου φίλοι και εξ ίσου αγαπητοί, ανεξαιρέτως των φρονηµάτων, τα οποία
είχον εις το παρελθόν. Αυτό µας είνε αδιάφορον». Προφανώς ο Μεταξάς θέλοντας να
πείσει τους πρόσφυγες ότι δεν θα λάµβανε µέτρα εναντίον τους, εξαιτίας των
δηµοκρατικών τους πεποιθήσεων προσπαθούσε να αποδείξει ότι το καθεστώς είχε
διαγράψει το παρελθόν και ασκούσε µια νέα ενοποιητική πολιτική. Άλλωστε στην
οµιλία που πραγµατοποίησε στη ∆ραπετσώνα εκτός των άλλων επισήµανε ότι έκανε
µόνο µια διάκριση, αυτή ανάµεσα στους έλληνες που πρόσφεραν τα πάντα για την
πατρίδα, εννοώντας τους «εθνικόφρονες» και σε αυτούς που είχαν κοµµουνιστική
ιδεολογία, δίνοντας παράλληλα και την υπόσχεση ότι θα προσπαθούσε να
εξουδετερώσει τους δεύτερους. Το µήνυµα ήταν σαφές, όσοι πρόσφυγες είχαν

909
΄΄Η απάντησις΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 16 Ιουλίου 1939, αριθµ. 528, σ. 1.
910
΄΄Η έννοια της συγκεντρώσεως΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 5 Ιουλίου 1939, αριθµ. 7008, σ. 1. Βλ.
επίσης ΄΄Η Ελλάς όλων των Ελλήνων΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 7 Απριλίου 1940, αριθµ. 566,
σ. 1.
 242

προσχωρήσει προς το Κοµµουνιστικό κόµµα, αποτελούσαν απειλή για το καθεστώς

και ήταν αυτοί που θα αντιµετώπιζαν και τις διώξεις.911
Ωστόσο και µόνο το γεγονός ότι ο Μεταξάς από την πρώτη στιγµή που ανέλαβε
τη διακυβέρνηση της χώρας κάθε φορά που αναφερόταν στους πρόσφυγες απέφευγε
να τους αποκαλεί µε την ιδιότητά τους, φανέρωσε ότι το καθεστώς δεν είχε ως σκοπό
να ασκήσει ιδιαίτερη πολιτική για το προσφυγικό ζήτηµα. Τα µέτρα που έλαβε
αφορούσαν κατά κύριο λόγο στη στέγαση των αστών προσφύγων και ήταν αµφίβολο
αν θα µπορούσε να ελεγχθεί η εφαρµογή τους. Τα υπόλοιπα µέτρα που αφορούσαν
στο διακανονισµό των οικονοµικών χρεών των αστών και των αγροτών προσφύγων
εντάσσονταν στη γενικότερη πολιτική του καθεστώτος, που προσπαθούσε να
κερδίσει τη λαϊκή εύνοια και να αποτρέψει εκδηλώσεις αντίδρασης µε την παροχή
κάποιων βραχυπρόθεσµων ωφεληµάτων.912 Το καθεστώς αναφορικά µε το
προσφυγικό ζήτηµα, παρόλο που δεν προχώρησε σε σηµαντικές µεταρρυθµίσεις ή
αλλαγές προσπάθησε να παρουσιάσει ότι ως δια µαγείας είχε λύσει τα βασικά
προβλήµατα των προσφύγων και είχε καταφέρει την πλήρη αποκατάστασή τους µε
αποτέλεσµα να µην υφίσταται πλέον και ως όρος η λέξη πρόσφυγας.

911
΄΄∆ια την εθνικήν ενότητα΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 2 Απριλίου 1940, αριθµ. 6375, σ. 1.
912
Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 390.
 243

2) Οι διώξεις του καθεστώτος και οι πρόσφυγες

Το αστυνοµικό καθεστώς µε φασιστικές και ολοκληρωτικές τάσεις που

επιβλήθηκε στις 4 Αυγούστου δεν είχε λαϊκό αντίκτυπο, µε συνέπεια να ενταθούν οι
προσπάθειες αστυνόµευσης. Η αρνητική στάση του πληθυσµού δεν έλαβε
συγκεκριµένη µορφή αντίδρασης, εξαιτίας της αστυνόµευσης και της έλλειψης
επικοινωνίας. Ένας από τους βασικούς στόχους του καθεστώτος ήταν η
καταπολέµηση του κοµµουνισµού. Με το πρόσχηµα της δίωξης των κοµµουνιστών
το καθεστώς ενέκρινε µια σειρά από αναγκαστικά διατάγµατα που καταργούσαν κάθε
έννοια ελευθερίας και δικαίου.913 Η αντίδραση στη δικτατορία εκδηλώθηκε από τους
πολιτικούς εκπροσώπους των κοµµάτων µε τη µορφή υποµνηµάτων που επέδωσαν
στο Βασιλιά κατά τη διάρκεια του 1937, µε τα οποία εξέφρασαν την αντίθεσή τους
στο καθεστώς.914
Οι πρόσφυγες ως πληθυσµιακή οµάδα αντιµετωπίστηκαν µε επιείκεια από το
καθεστώς. Οι διώξεις αφορούσαν κατά κύριο λόγο τους πρόσφυγες που είχαν
οργανωθεί στο Κοµµουνιστικό κόµµα. Η στροφή των προσφύγων προς την αριστερά
είχε αρχίσει στα µέσα της δεκαετίας του 30’. Η αρνητική στάση του Σ.Ε.Κ.Ε.
(Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Ελλάδας) στη µικρασιατική εκστρατεία915 και
αργότερα, στα µέσα της δεκαετίας του 20’, η υιοθέτηση της αυτονόµησης της
Μακεδονίας από το Κ.Κ.Ε.916 έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αρνητική
αντιµετώπιση του κόµµατος από τους πρόσφυγες.917 Η αυτονόµηση της Μακεδονίας
θα οδηγούσε τους πρόσφυγες στην αποµάκρυνσή τους από τις βόρειες περιοχές της
χώρας, σε µια χρονική περίοδο που η εγκατάστασή τους είχε ήδη προχωρήσει.
Παράλληλα η προσπάθεια της προσέγγιση των προσφυγικών πληθυσµών από το
Κοµµουνιστικό κόµµα µε τη δηµιουργία του Ενιαίου Μετώπου εργατών, αγροτών και
προσφύγων δεν είχε την ανάλογη ανταπόκριση. Το Κοµµουνιστικό κόµµα
αναγνώριζε την περίοδο αυτή µόνο κοινωνικές τάξεις και όχι πληθυσµιακές οµάδες
µε κοινά συµφέροντα και κοινές διεκδικήσεις. ∆εν αντιµετώπισε τους πρόσφυγες ως
ολότητα µε κοινά προβλήµατα, αλλά τους διαχώρισε σε τάξεις, εργάτες – αγρότες –
αστούς, µε αποτέλεσµα οι λύσεις που πρότεινε για κάθε οµάδα χωριστά να µην
ανταποκρίνονται στις προσδοκίες των προσφύγων, που πίστευαν ότι δεν ανήκαν σε
µια συγκεκριµένη τάξη, αλλά αποτελούσαν µέλη του προσφυγικού κόσµου. Επιπλέον
οι θέσεις που το κόµµα έλαβε σε διάφορα ζητήµατα ενίσχυσε την αντίληψη ότι
εκπροσωπούσε τα συµφέροντα των γηγενών, τα οποία δεν ταυτίζονταν µε αυτά των
προσφύγων.918
Ο διεθνισµός του Κοµουνιστικού κόµµατος δεν µπορούσε να γίνει εύκολα
αντιληπτός από τους πρόσφυγες, που κατά τη διάρκεια της µικρασιατικής

913
Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 383 – 385.
914
Σ. Λιναρδάτος, «Αντίσταση στη δικτατορία Μεταξά», Συνιστώσες της ιδεολογίας του καθεστώτος
της 4ης Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα 1936 – 1944. ∆ικτατορία – Κατοχή –
Αντίσταση. Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας, εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ,
Αθήνα 1989, σ. 95.
915
Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τ. 1, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21974, σ. 114 – 116 και 151 – 153.
916
Για τη θέση του Κ.Κ.Ε. σχετικά µε την αυτονόµηση της Μακεδονίας και τις µειονότητες βλ.
Σωτήρης Κωστόπουλος, Η αµφιλεγόµενη πενταετία. Η πορεία του ΚΚΕ στα χρόνια 1936 – 1941, εκδ.
Στοχαστής, Αθήνα 1983, σ. 37 – 42.
917
Για τον αρνητικό αντίκτυπο που είχε το σύνθηµα της αυτονόµησης της Μακεδονίας στους
πρόσφυγες βλ. Α.Υ.Ε., φάκ. 1925 Α/2η/14, επιστολή των Γιώτα, Φραγκόπουλου, Πελτέκη, Μιχαηλίδη
και Ασπρόπουλου προς την τοπική επιτροπή του τµήµατος Θεσσαλονίκης και την κεντρική επιτροπή
του κόµµατος, 13 Φεβρουαρίου 1925.
918
Γ. Μαυρογορδάτος, Stillborn Republic.., σ. 218 -219.
 244

εκστρατείας είχαν ενστερνιστεί την ιδεολογία της εθνικής αλυτρωτικής πολιτικής.919

Οι πρόσφυγες καθ’ όλη τη διάρκεια της µεσοπολεµικής περιόδου παρόλο που
εργάζονταν κάτω από άθλιες συνθήκες δεν αισθάνονταν ότι ανήκαν στην εργατική
τάξη, στην οποία τους είχε ενσωµατώσει η πολιτική ρητορεία του Κοµµουνιστικού
κόµµατος. Η αστική τους προέλευση - που δύσκολα µπορούσαν να αποποιηθούν,
γιατί θεωρούσαν ότι βρίσκονταν σε µια µεταβατική κατάσταση ως την ολοκλήρωση
της αποκατάστασής τους -,920 τους ωθούσε ακόµα περισσότερο στην πολιτική ένταξη
στα αστικά κόµµατα και κυρίως στο κόµµα των Φιλελευθέρων.
Οι πρόσφυγες άρχισαν να διαφοροποιούνται πολιτικά στις αρχές της
δεκαετίας του 30’. Η διάψευση των προσδοκιών για τη χορήγηση πλήρους
αποζηµίωσης, µετά τη υπογραφή του ελληνοτουρκικού Συµφώνου Φιλίας από την
Κυβέρνηση του Βενιζέλου έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη διαφοροποίηση.921
Σηµαντικός αριθµός προσφύγων την περίοδο αυτή εντάχθηκαν στο χώρο της
αριστεράς, µια και τα υπόλοιπα κόµµατα δεν ήταν σε θέση να εισπράξουν πολιτικά τη
δυσαρέσκεια που επικράτησε στον προσφυγικό κόσµο, εξαιτίας της µικρής απήχησης
που είχαν όλο το προηγούµενο διάστηµα. Στην Καβάλα και στις Σέρρες, πόλεις µε
έντονη παρουσία εργατών προσφύγων εκλέχθηκαν το 1931 αριστεροί δήµαρχοι.922
Το 1935, µετά το αποτυχηµένο κίνηµα του Βενιζέλου, οι Φιλελεύθεροι είχαν πια
περιορισµένες δυνατότητες να επανέλθουν στην εξουσία. Το γεγονός αυτό και ο
θάνατος του Βενιζέλου τον Μάρτιο του 1936 υπήρξαν τα επόµενα δύο σηµαντικά
γεγονότα που ανάγκασαν τους πρόσφυγες να αναζητούσουν άλλες πολιτικές
κατευθύνσεις και να στραφούν προς το Κ.Κ.Ε. Η επιρροή του κόµµατος στη
Μακεδονία και τη Θράκη και ιδίως στις αστικές περιοχές προσέγγισε το 30% των
ψήφων στις εκλογές του 1933 και του 1936,923 όταν πια το κόµµα είχε αποδεχτεί όλα
τα αιτήµατα των προσφύγων.924 Στα µέσα της δεκαετίας η ηγετική οµάδα του
κόµµατος αποτελούνταν κυρίως από πρόσφυγες.925
Η προσφυγική ηγεσία του Κ.Κ.Ε. δεν σήµαινε και την µεγάλη αύξηση της
επιρροής του κόµµατος στον προσφυγικό κόσµο. Με αφορµή τις συλλήψεις στελεχών
του κόµµατος926 την άνοιξη του 1939 ο Προσφυγικός Κόσµος, θέλοντας να
δικαιολογήσει την προσχώρηση προσφύγων στην αριστερά τόνισε:
«∆εν ηµπορεί να έχη καµµίαν, µα απολύτως καµµίαν έννοιαν εις βάρος των
προσφύγων – ως συνόλου ενός τιµίου και µοχθούντος δια την βιοπάλην του
λαού – το γεγονός ότι µεταξύ των συλληφθέντων και τεθέντων ήδη υπό του
Κράτους εις ην ήρµοζεν εις αυτούς θέσιν, υπάρχουν και µερικοί πρόσφυγες
και δη γυναίκες [..]. Οι πρόσφυγες, ως σύνολον είνε η µόνη µάζα, εις την
οποίαν δεν είνε δυνατόν να εύρη έδαφος καλλιεργήσιµον, το
κοµµουνιστικόν µικρόβιον. Βέβαια ο κοµµουνισµός, προς ηµάς, ως προς
δυστυχισµένον και κατεστρεµένον πληθυσµόν, ευκολώτερον ευάλωτον
δηλαδή εστράφη. Αλλά προσέκρουσεν, επάνω εις τον γρανίτην της
φιλοθρησκείας µας και του πατριωτισµού µας. Τι επέτυχε; Τίποτε!

919
∆ηµήτριος Πεντζόπουλος, ό.π., σ. 190.
920
Κ. Τσουκαλάς, Η ελληνική τραγωδία, Αθήνα 1974, σ. 29.
921
Βλ. παραπάνω σ. 180 – 181.
922
Πεντζόπουλος, ό.π., σ. 192.
923
Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δηµοκρατία. Κόµµατα και εκλογές, 1946 – 1967, εκδ. Πατάκη,
Αθήνα 2001, σ. 28.
924
Το Κ.Κ.Ε., ό.π., τόµ. 4ος, σ. 352 – 354.
925
Ελεφάντης, ό.π., σ. 146 - 149. Ο Γενικός Γραµµατέας του κόµµατος το 1934, Νίκος Ζαχαριάδης
καταγόταν από τη Νικοµήδεια της Μικράς Ασίας βλ., Ελεφάντης, ό.π., σ. 162 - 163.
926
Από τα µέλη του κόµµατος µόνο 200 περίπου διέφυγαν τη σύλληψη και από τους υπολοίπους
περίπου 2.000 φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν, βλ Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 29.
 245

Ωργίαζεν η προπαγάνδα του κοµµουνισµού εις τους προσφυγικούς

συνοικισµούς, κατά το προαυγουστιανόν καθεστώς! […]. ∆ι’ αυτό και εις
το µεταυγουστιανόν έργον του εθνικού Κυβερνήτου, δια την
αναδηµιουργίαν της Ελλάδος πρώτοι και καλλίτεροι στέκονται, εις το
πλευρόν του οι πρόσφυγες, που θεωρούν ως κηλίδα της τιµίας σηµαίας των
το ότι ευρέθησαν µεταξύ αυτών και µερικοί κοµµουνισταί – ευτυχώς τόσον
ολίγοι».927
Ωστόσο η προσφυγική ηγεσία του κόµµατος σηµατοδότησε και µια νέα
πολιτική στον τοµέα προσέγγισης µε τους πρόσφυγες. Στις αρχές του 1930 το κόµµα
εγκατέλειψε το αίτηµα για την αυτονόµηση της Μακεδονίας και της Θράκης και
υιοθέτησε αντί για αυτό το αίτηµα για την πλήρη εθνική και πολιτική ισότητα των
µειονοτήτων. Παράλληλα η νέα ηγεσία άλλαξε την τακτική του και άρχισε να
απευθύνεται προς τους πρόσφυγες ως ολότητα, χωρίς να τους διαχωρίζει σε
κοινωνικές τάξεις. Το 1936 υιοθέτησε όλα τα προσφυγικά αιτήµατα, ακόµα και το
ζήτηµα της καταβολής του ποσοστού του 25% για τις αποζηµιώσεις. Πριν από την
επιβολή της δικτατορίας η επιρροή του Κ.Κ.Ε. στους προσφυγικούς συνοικισµούς
είχε αυξηθεί µε αποτέλεσµα πολλές από τις συλλήψεις που πραγµατοποιήθηκαν κατά
τη διάρκεια της µεταξικής περιόδου να αφορούσαν και τους πρόσφυγες.928
Η Καθηµερινή το 1938 επισήµανε ότι στους προσφυγικούς συνοικισµούς της
Αθήνας και του Πειραιά το Κ.Κ.Ε. είχε αναπτύξει µεγάλη δράση µε αποτέλεσµα
πολλά από τα στελέχη του κόµµατος να είναι πρόσφυγες. Το γεγονός αυτό το
απέδωσε στην άσχηµη οικονοµική θέση των προσφύγων και στην πολιτική
εκµετάλλευση που στο παρελθόν είχαν υποστεί οι πρόσφυγες από τα αστικά
κόµµατα. Η δράση του καθεστώτος εναντίον του κοµµουνισµού είχε ως στόχο να
αποδείξει στους πρόσφυγες ότι «τιµιώτερον και συνάµα αξιοπρεπέστερον είναι το
ελληνίζειν αντί του κοµµουνίζειν».929
Από τα αποτελέσµατα των συλλήψεων που δηµοσιεύτηκαν στον Τύπο της
περιόδου εξάγονται ορισµένα στοιχεία για τους πρόσφυγες κοµµουνιστές του
µεσοπολέµου και τη δράση τους. Οι περισσότεροι από αυτούς εντάχθηκαν στο κόµµα
στις αρχές της δεκαετίας του 30’ και ανέπτυξαν δράση στη βόρειο Ελλάδα και στους
προσφυγικούς συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά.930 Χαρακτηριστικό είναι
ότι όταν εξαρθρώθηκε, τον Ιούνιο του 1938, η οργάνωση του Κ.Κ.Ε. της
Θεσσαλονίκης, αρκετοί από τους συλληφθέντες ήταν προσφυγικής καταγωγής.
Σύµφωνα µε τα βιογραφικά τους στοιχεία, που δηµοσίευσε ο Τύπος, οι περισσότεροι
από αυτούς είχαν µυηθεί στην κοµµουνιστική ιδεολογία στα εργοστάσια στα οποία
δούλευαν στην Καβάλα, τη ∆ράµα και τη Θεσσαλονίκη. Ανάµεσα τους ήταν και ο
Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, αρχηγός του Αγροτικού κόµµατος, που καταγόταν από
το Καρς και είχε διατελέσει δήµαρχος στο Κιλκίς.931 Ανάλογα συµπεράσµατα

927
΄΄Η αδικία΄΄, Προσφυγικός Κόσµος, Κυριακή 14 Μαΐου 1939, αριθµ. 519, σ. 1.
928
Γ. Μαυρογορδάτος, ό.π., σ. 222 - 225.
929
΄΄Ο Κοµµουνισµός εις την Ελλάδα΄΄, Η Καθηµερινή, Παρασκευή 6 Μαΐου 1938, αριθµ. 7835, σ. 1.
Για τα επιχειρήµατα του καθεστώτος εναντίον της κοµµουνιστικής ιδεολογίας βλ. ΄΄Ο ηθικός
αφοπλισµός του κοµµουνισµού΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 22 ∆εκεµβρίου 1938, αριθµ. 8063, σ. 1.
930
΄΄Αποκαλύψεις δια τον Κοµµουνισµόν στελέχους του Κοµµουνιστικού κόµµατος. Οι αρχηγοί και αι
οδηγίαι της Μόσχας. Η αφύπνησις του εργάτου΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 1 Ιουνίου 1938, αριθµ.
5715, σ. 5 και ΄΄Τα συλληφθέντα στελέχη του Κοµµουνιστικού κόµµατος της Ελλάδος. Ποία η δράσις
εκάστου των συλληφθέντων κοµµουνιστών εις την περιφέρειαν αυτού΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Σάββατο 6
Μαΐου 1939, αριθµ. 6048, σ. 5.
931
΄΄Συνελήφθη εις την Θεσσαλονίκην η διευθύνουσα επιτροπή της κοµµουνιστικής οργανώσεως και
στελέχη της νεολαίας΄΄ και ΄΄Η συνεργασία κοµµουνιστών και Αγροτικών. Συνελήφθη ο πρώην
 246

εξάγονται και από τις συλλήψεις που πραγµατοποιήθηκαν τον Απρίλιο του 1939 στη
Θεσσαλονίκη. Από τα ονόµατα που δηµοσιεύτηκαν στον Τύπο, όπου παράλληλα
δηλωνόταν και ο τόπος καταγωγής, εξάγεται το συµπέρασµα ότι πολλοί από τους
συλληφθέντες ήταν πρόσφυγες.932
Εκτός από τις συλλήψεις στον Τύπο δηµοσιεύτηκαν και δηλώσεις
µετανοίας933 από τις οποίες επίσης µπορούν να εξαχθούν ορισµένα συµπεράσµατα για
τους πρόσφυγες που εντάχθηκαν στο Κ.Κ.Ε. Στις αρχές του 1939 δηµοσιεύτηκαν στο
Ελεύθερο Βήµα οι παρακάτω δηλώσεις µετανοίας ορισµένων κατοίκων της Νέας
Ιωνίας. Τα παρακάτω παραδείγµατα είναι ενδεικτικά για το έτος της ένταξης των
προσφύγων στην αριστερά και για την επαγγελµατική ιδιότητα των ατόµων αυτών:
«1) Μ. Ν. εκ Μικράς Ασίας, κάτοικος Νέας Ιωνίας, οικοδόµος. Το 1935 ενεγράφη
µέλος εις ιδρυθέν εν Νέα Ιωνία υπό του Κοµµουνιστικού κόµµατος ανεξάρτητον
εργατικόν κέντρον. Το 1939 εγένετο µέλος του κόµµατος. ∆ιέθετε την οικίαν δια
συνεδριάσεις. Έλαβε µέρος εις την ανάρτησιν κοµµουνιστικών σηµαιών εις Νέαν
Ιωνίαν και επρωτοστάτει εις όλας τας κοµµουνιστικάς εκδηλώσεις. 2) Λ. Κ. εκ
Μικράς Ασίας, κάτοικος Νέας Ιωνίας, ηλεκτρολόγος. Εις τον κοµµουνισµόν τον
εµύησεν ο Θ. Α. µεθ’ ου ειργάζετο εις το εργοστάσιον Ε.Β.Ι.Π. και απετέλεσε µέλος
συνοικιακής κοµµουνιστικής ακτίδος. Εχρησιµοποιείτο εις την εκτύπωσιν εντύπων
δια πολυγράφου. Χ. Ι. εκ Θράκης, κάτοικος Ριζοπόλεως, εργάτης εργοστασίου
΄΄Θέρµις΄΄. Εµυήθη εις τον κοµµουνισµόν υπό του Ν. Κ. και ενεγράφη ως µέλος
πυρήνος κοµµουνιστών. Προσέρφερε χρηµατικήν βοήθειαν υπέρ του αγώνος. 3) Λ.
Π. εκ Κωνσταντινουπόλεως, κάτοικος Νέας Ιωνίας, εργάτης. Εµυήθη εις τον
κοµµουνισµόν από τους Κ. Τ. και Κ. Ι. και συνεκρότησε µετά τούτου πυρήνα
κοµµουνιστικόν εις το εργοστάσιο Μουταλάσκη. Λόγω της δραστηριότητάς του
ανέλαβε την καθοδήγησιν των κοµµουνιστικών πυρήνων. Εµερίµνα και εξασφάλιζε
την δια πολυγράφου έκδοσιν διαφόρων εντύπων».934 Από τα παραπάνω ενδεικτικά
παραδείγµατα παρατηρούµε ότι η πλειοψηφία των κοµµουνιστών προσφύγων της
Νέας Ιωνίας ήταν εργάτες και εντάχθηκαν στο κόµµα τη δεκαετία του 30’. Το ίδιο
συνέβη και στη Θεσσαλονίκη, όπου η πλειοψηφία των κοµµουνιστών προσφύγων
ήταν επίσης εργάτες.935

βουλευτής Γαβριηλίδης. Τι απεκάλυψαν τα κατασχεθέντα αρχεία΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Παρασκευή 3

Ιουνίου 1938, αριθµ. 5717, σ. 1 και 5.
932
΄΄Η κοµµουνιστική οργάνωσις εις την Θεσσαλονίκην. Οι συλληφθέντες και η διαπιστωθείσα δράσις
ενός εκάστου΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 5 Απριλίου 1939, αριθµ. 6019, σ. 5.
933
Υπέβαλλαν δηλώσεις µετανοίας περίπου 45.000 άτοµα, αριθµός που ξερνά τον αριθµό των
οργανωµένων µελών του Κ.Κ.Ε. που υπολογίζονται περίπου 17.500 τις παραµονές της δικτατορίας,
προσεγγίζει όµως τον αριθµό των εκλογέων ψηφοφόρων του που ήταν 73.411 στις τελευταίες εκλογές
του 1936 βλ. Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 29. Για τις δηλώσεις µετανοίας βλ και ∆. Κούσουλας, Κ.Κ.Ε.
Τα πρώτα τριάντα χρόνια, 1918 – 1949, εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1987, σ. 161 – 165.
934
΄΄Εις το Υφυπουργείον της Ασφαλείας υπεβλήθησαν νέαι δηλώσεις µετανοίας σηµαινόντων
κοµµουνιστών΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Σάββατο 28 Ιανουαρίου 1939, αριθµ. 5953, σ. 5. Βλ. επίσης και για
πρόσφυγες υπόλοιπων περιοχών τα δηµοσιεύµατα ΄΄Εις το Υφυπουργείον της Ασφαλείας
υπεβλήθησαν νέαι δηλώσεις µετανοίας σηµαινόντων κοµµουνιστών΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 15
Φεβρουαρίου 1939, αριθµ. 5971, σ. 5, ΄΄Εις το Υφυπουργείον της Ασφαλείας υπέβαλλον δηλώσεις
µετανοίας και άλλοι σηµαίνοντες κοµµουνισταί΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τετάρτη 29 Μαρτίου 1939, αριθµ.
6012, σ. 5 και ΄΄∆ηλώσεις µετανοίας κοµµουνιστών οργανώσεων της περιφέρειας Κοζάνης΄΄, Η
Καθηµερινή, Τρίτη 31 Οκτωβρίου 1939, αριθµ. 8369, σ. 3.
935
΄΄Εις το Υφυπουργείον της Ασφαλείας υπεβλήθησαν δηλώσεις µετανοίας σηµαινόντων
κοµµουνιστών΄΄, Ελεύθερο Βήµα, Τρίτη 7 Φεβρουαρίου 1939, αριθµ. 5963, σ. 5. Η πολιτική επιρροή
του Κ.Κ.Ε. είχε εξαπλωθεί κυρίως στους καπνεργάτες και τα µεγαλύτερα ποσοστά του στις εκλογές
του 1928 τα είχε επιτύχει στη Καβάλα και στη Θεσσαλονίκη που ήταν καπνουπόλεις βλ. Κώστας
Φουντανόπουλος, «Εργασία και εργατικό κίνηµα στην Ελλάδα», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),
Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τόµ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 317
 247

Συµπερασµατικά το καθεστώς του Μεταξά δεν εκδικήθηκε τους πρόσφυγες

για το δηµοκρατικό και Φιλελεύθερο πολιτικό παρελθόν τους. Στράφηκε εναντίον
των προσφύγων κοµµουνιστών στα πλαίσια της πολιτικής που είχε ορίσει για τη
δίωξη του κοµµουνισµού ως ιδεολογικού «εχθρού».

και Αλέξανδρος ∆άγκας, «Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος, ελληνικό τµήµα της Κοµµουνιστικής
∆ιεθνούς», ό.π., σ. 173.
 248

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η προσήλωση των προσφύγων στα βενιζελικά κόµµατα και κυρίως στο κόµµα
των Φιλελευθέρων προέκυψε από µια σειρά διεργασιών στους κόλπους του
προσφυγικού κόσµου που συντελέστηκαν σε όλη την περίοδο του Μεσοπολέµου. Η
πολιτογράφηση των προσφύγων από την Επαναστατική κυβέρνηση, πριν από τις
εκλογές του 1923, παρά τις αντιρρήσεις των αντιβενιζελικών κοµµάτων, ήταν η
πρώτη ευκαιρία για τους πρόσφυγες να εκδηλώσουν στην πράξη τις βενιζελικές
πολιτικές τους πεποιθήσεις, που είχαν δηµιουργηθεί πριν από την έλευσή τους στην
Ελλάδα. Στις εκλογές αυτές ο προσφυγικός κόσµος ψήφισε σύσσωµος τα βενιζελικά
κόµµατα για να τιµωρήσει παράλληλα αυτούς που θεωρούσε υπεύθυνους για την
Καταστροφή. Η πρόταση της αντιβενιζελικής παράταξης να δηµιουργηθούν
ξεχωριστοί εκλογικοί κατάλογοι και να ψηφίσουν οι πρόσφυγες µόνο δικούς τους
υποψηφίους θεωρήθηκε από τον προσφυγικό κόσµο ως το πρώτο δείγµα
παραγκωνισµού και υποβάθµισης των πολιτικών τους δικαιωµάτων από τους
αντιβενιζελικούς.
Στις εκλογές του 1923 εκλέχτηκε σηµαντικός αριθµός προσφύγων πληρεξουσίων.
Στην ανάδειξή τους σηµαντικό ρόλο έπαιξε το παµπροσφυγικό συνέδριο που
διοργανώθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1923 και η Κοινή των Αλυτρώτων
Επιτροπεία. Στο συνέδριο αυτό αναδείχτηκαν όλα τα ηγετικά πρόσωπα που θα
διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο στη µετέπειτα περίοδο και επιπλέον έγιναν φανερές
οι συγκρούσεις στους κόλπους των προσφύγων, οι οποίες δεν είχαν ιδεολογικό
περιεχόµενο, αλλά οφείλονταν σε προσωπικές φιλοδοξίες. Η Επιτροπεία των
Αλυτρώτων προσπάθησε να κυριαρχήσει στις εργασίες του συνεδρίου, αλλά ύστερα
από τις διαµαρτυρίες των αντιπροσώπων των επαρχιών στη Θεσσαλονίκη
τουλάχιστον παραµερίστηκε. Στην Αθήνα αντίθετα έλαβε την εντολή από την
κυβέρνηση να ετοιµάσει τους καταλόγους των µελλοντικών υποψηφίων βουλευτών
των προσφύγων. Οι πρόσφυγες παρουσιάστηκαν οργανωµένοι και ενωµένοι στην
υπόδειξη λύσεων, που στην πλειοψηφία τους έγιναν δεκτές από τις µετέπειτα
Κυβερνήσεις. ∆εν υπήρξαν προεκλογικές αντιπαραθέσεις, γιατί το σύνολο των
συνέδρων τάχθηκε µε τα βενιζελικά κόµµατα.
Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι που εκλέχτηκαν στις εκλογές του 1923 µπορούν να
χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: α) σε αυτούς που βρίσκονταν στην Ελλάδα από το
1914 και είχαν ενταχθεί στο κόµµα των Φιλελευθέρων από εκείνη την περίοδο, β) σε
αυτούς που µετείχαν ως πληρεξούσιοι στην Γ’ Εθνοσυνέλευση και προέρχονταν από
την περιοχή της Θράκης και γ) στους πρόσφυγες που αναδείχτηκαν µέσα από τα
συνέδρια, οι οποίοι όµως και αυτοί ήταν γνωστοί στον προσφυγικό κόσµο από τη
δραστηριότητά τους στον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Όλοι οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι έκαναν την πρώτη τους εµφάνιση στο Κοινοβούλιο στη συζήτηση για
το πολιτειακό ζήτηµα. Στις αγορεύσεις τους εξέφρασαν τις δηµοκρατικές τους
αντιλήψεις, ως προς αυτό υπήρξε οµοφωνία, διαφώνησαν όµως, ως προς τον τρόπο
διευθέτησης του πολιτειακού ζητήµατος και ακολούθησαν το κλίµα που επικρατούσε
στην Εθνοσυνέλευση· χωρίστηκαν δηλαδή σε δυο µερίδες, υποστηρίζοντας αυτοί που
πρόσκεινται στη ∆ηµοκρατική Ένωση την ανακήρυξη της ∆ηµοκρατίας από την
Εθνοσυνέλευση και αυτοί που ανήκαν στο κόµµα των Φιλελευθέρων την άµεση
προσφυγή σε δηµοψήφισµα. Ο διαχωρισµός αυτός σε κοµµατικό επίπεδο ήταν ο
πρώτος διαχωρισµός στο Κοινοβούλιο ο οποίος σχηµατοποιήθηκε στην πορεία µε την
ίδρυση της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας που ανήκε στη σφαίρα επιρροής του
Φιλελεύθερου κόµµατος. Οι υπόλοιποι πληρεξούσιοι που δεν εντάχθηκαν στην
ανεξάρτητη οµάδα ανήκαν στο κόµµα της ∆ηµοκρατικής Ένωσης και άσκησαν
 249

αντιπολίτευση στις Κυβερνήσεις των Φιλελευθέρων µέχρι το 1925. Καθοριστικό

γεγονός υπήρξε η απόφασή του Γεώργιου Κονδύλη να ιδρύσει νέο κόµµα, το Εθνικό
∆ηµοκρατικό Ριζοσπαστικό κόµµα, το οποίο ήταν το πρώτο κόµµα που ιδρύθηκε µε
κύριο πρόγραµµα τη λύση του προσφυγικού ζητήµατος. Σε αυτό εντάχθηκαν οι
δυσαρεστηµένοι πρόσφυγες πληρεξούσιοι του κόµµατος των Φιλελευθέρων και της
∆ηµοκρατικής Ένωσης. Σε καµία από τις παραπάνω κοµµατικές οµαδοποιήσεις δεν
εντάχθηκε η σοσιαλιστική οµάδα του Ιωάννη Πασαλίδη, η οποία ακολούθησε
αυτόνοµη πορεία µε δικό της πρόγραµµα και προτάσεις για τη λύση του προσφυγικού
ζητήµατος.
Στη συζήτηση για το προσφυγικό ζήτηµα δεν εκδηλώθηκε ανοικτά ο κοµµατικός
διαχωρισµός των προσφύγων πληρεξουσίων, εν τούτοις δυσχέραινε την προσπάθεια
που είχε συντελεστεί να εµφανιστούν οι πρόσφυγες µε κοινές προτάσεις για το
προσφυγικό. Στη συζήτηση οι αγορητές εξέφρασαν τις προσωπικές τους απόψεις,
στράφηκαν όλοι εναντίον της Επιτροπής Αποκαταστάσεως που είχε εντωµεταξύ
ιδρυθεί και έδωσαν την εντύπωση ότι ήταν οι µόνοι αρµόδιοι για να προτείνουν
λύσεις για το προσφυγικό ζήτηµα. Ωστόσο διατύπωσαν τη δυσαρέσκειά τους για την
αδιαφορία που επέδειξαν οι συνάδελφοί τους γηγενείς στη συζήτηση και έγινε
φανερή η πρώτη διάσταση συµφερόντων σε επίπεδο Κοινοβουλίου ανάµεσα στους
πρόσφυγες και τους γηγενείς πληρεξούσιους. Η διάσταση αυτή θα εκδηλωθεί στη
συνέχεια στη συζήτηση για το νόµο διάθεσης των µουσουλµανικών αστικών
ακινήτων της Θεσσαλονίκης.
Και στο επίπεδο των σχέσεων γηγενών και προσφύγων στη δεκαετία του ’20
εκδηλώθηκαν κατά καιρούς προστριβές και συγκρούσεις που οφείλονταν στη
διανοµή της γης, οι οποίες θα πάρουν δραµατικές διαστάσεις στην περίπτωση της
Πρώτης Σερρών. Η αντιπαράθεση αυτή ήταν ενδεικτική του τρόπου µε τον οποίο η
κρατική εξουσία, τα κόµµατα, ο Τύπος και οι πρόσφυγες και γηγενείς πληρεξούσιοι
χειρίστηκαν αυτού του είδους τις συγκρούσεις που δυσχέραιναν την οµαλή
ενσωµάτωση των προσφύγων στη νέα πατρίδα.
Η στασιµότητα ή η πρόοδος των προσφυγικών ζητηµάτων έπαιξαν καθοριστικό
ρόλο στις πολιτικές κινήσεις των προσφύγων. Μια πρώτη προσπάθεια πολιτικής
συσπείρωσης πραγµατοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Κυβέρνησης
Μιχαλακόπουλου, όταν κορυφώθηκε η δυσαρέσκεια των προσφύγων για την
καθυστέρηση της προσφυγικής αποκατάστασης και για πρώτη φορά απειλήθηκε
κυβερνητικός συνδυασµός, από την πρόταση µοµφής που κατέθεσαν οι πληρεξούσιοι
της ανεξάρτητης προσφυγικής οµάδας σε συνεργασία µε τους πρόσφυγες βουλευτές
που αποσκίρτησαν από το κόµµα του Κονδύλη και ανήκαν στο Πολιτικό
Μικρασιατικό Κέντρο. Τη δεδοµένη στιγµή οι πρόσφυγες ενήργησαν από κοινού και
ενιαία, γεγονός που επικροτήθηκε από τις προσφυγικές οργανώσεις και από το
πλήθος του προσφυγικού κόσµου που έδειχνε έντονα µε τα συλλαλητήρια στην
Μακεδονία και την Αττική την αντίθεσή του στην πολιτική της Κυβέρνησης. Το
κλίµα αυτό φάνηκε και στο προσφυγικό συνέδριο της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του
1925. Ήταν το πρώτο συνέδριο που έγινε µετά τις εκλογές, στο οποίο µετείχαν οι
επίσηµοι αντιπρόσωποι των προσφύγων, δηλαδή οι πληρεξούσιοι και οι
αναγνωρισµένοι φορείς που εκπροσωπούσαν τον προσφυγικό κόσµο: η προσφυγική
συνοµοσπονδία Μακεδονίας και η συνοµοσπονδία Παλαιάς Ελλάδας και Νήσων, που
στο µεταξύ είχαν ιδρυθεί. Επιπλέον στο συνέδριο αυτό εκφράστηκαν όλες οι τάσεις
που είχαν διαµορφωθεί: α) η κυβερνητική που υπερασπίστηκε τις επιλογές της
Κυβέρνησης Μιχαλακόπουλου, β) η αντιπολιτευτική που εκφράστηκε από τους
πληρεξουσίους που ανήκαν στη ∆ηµοκρατική Ένωση και γ) η αριστερή που
διατυπώθηκε από τον Μηνά Πατρίκιο και τον Ιωάννη Πασαλίδη. Στο συνέδριο αυτό
 250

οι πρόσφυγες άρχισαν να διεκδικούν µε περισσότερο δυναµισµό τα αιτήµατά τους και

ήταν το πρώτο συνέδριο στο οποίο φάνηκε ότι η επιρροή του Κ.Κ.Ε. στους
πρόσφυγες άρχιζε να αποκτά ερείσµατα. Το ψήφισµα που εξέδωσε στράφηκε κυρίως
εναντίον της Κυβερνήσεως και πρόβαλλε ως λύση για την άµεση διευθέτηση όλων
των προσφυγικών προβληµάτων τη συνένωση των προσφύγων σε µια πολιτική οµάδα
στην Εθνοσυνέλευση. Η πρόταση αυτή προβάλλεται σταθερά σε όλη τη διάρκεια του
Μεσοπολέµου κυρίως από προσφυγικές εφηµερίδες και σωµατεία και φαίνεται ότι
είχε µεγάλη αποδοχή και στον προσφυγικό κόσµο.
Οι εκλογές του 1926 προσέφεραν τη µοναδική ευκαιρία για το σχηµατισµό
ανεξάρτητων προσφυγικών κοµµάτων. Το πλήθος των προσφύγων, όπως είχε
διαφανεί από τα προσφυγικά συνέδρια, επιθυµούσε οι πολιτικοί του αντιπρόσωποι να
ήταν ανεξάρτητοι από κοµµατικές επιρροές, για να εξυπηρετούν καλύτερα τα
προσφυγικά συµφέροντα. Ωστόσο δεν υπήρξε καµία ισχυρή προσωπικότητα που να
καταφέρει να συσπειρώσει σε έναν κοµµατικό συνδυασµό τους εξέχοντες πολιτικούς
παράγοντες στο χώρο των προσφύγων. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να εµφανιστούν
πολλοί κοµµατικοί συνδυασµοί και να κατακερµατίσουν την πολιτική δύναµη των
προσφύγων. Επιπλέον πριν από τις εκλογές το κόµµα των Φιλελευθέρων άσκησε
πιέσεις για να διαλυθούν τα προσφυγικά κόµµατα που είχαν ιδρυθεί προβάλλοντας
έντονα το επιχείρηµα ότι σε περίπτωση ήττας των βενιζελικών κοµµάτων υπήρχε ο
κίνδυνος της κατάρρευσης του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Η οργάνωση της
Π.Ο.Α.∆.Α. που είχε ιδρυθεί την περίοδο αυτή για να πιέσει την κεντρική εξουσία να
καταβάλει τις πρώτες αποζηµιώσεις στους πρόσφυγες, έπαιξε και αυτή σηµαντικό
ρόλο στη διάλυση και τελικά στη µικρή απήχηση που είχαν στις εκλογές τα
προσφυγικά κόµµατα. Η οργάνωση πριν από την εκλογική αναµέτρηση άσκησε
πιέσεις στην κυβέρνηση του Κονδύλη να καταβάλει τις αποζηµιώσεις απειλώντας ότι
στην αντίθετη περίπτωση οι πρόσφυγες θα απείχαν από την εκλογική αναµέτρηση. Η
κινητοποίηση των προσφύγων είχε ως αποτέλεσµα την καταβολή των πρώτων
αποζηµιώσεων, γεγονός που ανέτρεψε το αρνητικό κλίµα που είχε δηµιουργηθεί και
οδήγησε τους πρόσφυγες να υποστηρίξουν στην πλειοψηφία τους το Φιλελεύθερο
κόµµα µε την παρότρυνση µάλιστα και της Π.Ο.Α.∆.Α.
Οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι που εκλέχτηκαν στις εκλογές του 1926 κατά τη
διάρκεια της Οικουµενικής Κυβέρνησης δεν αντέδρασαν στις αποφάσεις της σε
επιµέρους προσφυγικά ζητήµατα, τηρώντας µια παθητική στάση. Η µικρή διάρκεια
της διακυβέρνησης της Οικουµενικής δεν επέτρεψε στην Εθνοσυνέλευση να
ασχοληθεί µε βασικά προσφυγικά ζητήµατα, µε αποτέλεσµα οι πρόσφυγες
πληρεξούσιοι να περιµένουν την επίλυση των προβληµάτων αυτών από τον επόµενο
κυβερνητικό σχηµατισµό. Κατά τη διάρκεια των κυβερνήσεων συνασπισµού
σηµειώθηκε µια δυναµική παρουσία των προσφύγων πληρεξουσίων, που
προοδευτικά αρχίζουν να διεκδικούν τα αιτήµατά τους κατά τη διάρκεια των
συζητήσεων στη Βουλή. Εκτός από τις κοµµατικές αντιπαραθέσεις διακρίνεται ότι
ήταν συνασπισµένοι και σε οµάδες µε τοπικό περιεχόµενο.
Η απόφαση του Βενιζέλου να επανέλθει στην πολιτική σκηνή το 1928 και να
διεκδικήσει την εξουσία τερµάτισε όλες τις διεργασίες για ανεξάρτητη πολιτική
εκπροσώπηση των προσφύγων οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τον
ψήφισαν στις εκλογές του 1928, επειδή τον θεωρούσαν το µόνο ικανό να
ολοκληρώσει την προσφυγική αποκατάσταση. Οι παρεµβάσεις της Π.Ο.Α.∆.Α. την
προεκλογική περίοδο στον καταρτισµό των συνδυασµών των Φιλελευθέρων ήταν
ενδεικτική της επιρροής που απέκτησαν τα προσφυγικά σωµατεία και των πιέσεων
που ασκούσαν παρασκηνιακά για να συµπεριληφθούν στους συνδυασµούς πρόσωπα
της επιλογής τους. Οι αντιβενιζελικοί από την άλλη πλευρά θεωρώντας δεδοµένες τις
 251

πολιτικές προτιµήσεις των προσφύγων και χωρίς να έχουν εντάξει στους

συνδυασµούς τους πρόσφυγες ή να έχουν καταρτίσει κάποιο πρόγραµµα
προσφυγικής πολιτικής δεν δραστηριοποιήθηκαν και δεν πραγµατοποίησαν καµία
επίσκεψη ή οµιλία στους συνοικισµούς και στις δύο εκλογικές αναµετρήσεις, του
1926 και του 1928.
Η συντριπτική νίκη του Βενιζέλου το 1928 αναπτέρωσε τις ελπίδες των
προσφύγων, που θεώρησαν ότι τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν θα λύνονταν
άµεσα. Ωστόσο η πολιτική που ακολούθησε ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της
τετραετούς διακυβέρνησής του απογοήτευσε πλήρως τους πρόσφυγες. Το πρώτο
µέτρο που έλαβε ο Βενιζέλος και δυσαρέστησε τους πρόσφυγες ήταν η µείωση του
τόκου της δεύτερης σειράς των οµολογιών των ανταλλαξίµων – που δεν είχαν δοθεί
ακόµη στους δικαιούχους - από 8% σε 6%, γεγονός που είχε ως συνέπεια να µειωθεί
το ποσό της αποζηµίωσης που δικαιούνταν οι πρόσφυγες σε ποσοστό 20%. Σε
συζήτηση που διεξήχθη στην Βουλή για το ζήτηµα, για πρώτη φορά ο Βενιζέλος
παραδέχτηκε ότι η Ελλάδα δεν ήταν υποχρεωµένη να καταβάλει στους πρόσφυγες
αποζηµίωση ίση µε την αξία των περιουσιών που εγκατέλειψαν στην Τουρκία. Στις
επιλογές του Βενιζέλου οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι δεν αντέδρασαν. Την ίδια
παθητική στάση τήρησαν και τα προσφυγικά σωµατεία. Οι αποφάσεις του αυτές ήταν
η αφορµή να κινητοποιηθούν τα προσφυγικά σωµατεία, η Π.Ο.Α.∆.Α. και η
Παµβουρλιωτική Ένωση, τα οποία διοργάνωσαν στην Αθήνα συγκεντρώσεις
διαµαρτυρίας και κάλεσαν τους πρόσφυγες να απέχουν από τις γερουσιαστικές
εκλογές για να δηλώσουν µε τον τρόπο αυτό την αντίθεσή τους στην πολιτική του
Βενιζέλου.
Τα δύο σωµατεία που πρωτοστάτησαν στην κίνηση της αποχής στη συγκεκριµένη
στιγµή τάχθηκαν πολιτικά εναντίον του Βενιζέλου, χωρίς όµως να ενταχθούν σε άλλη
πολιτική παράταξη, προσπαθώντας προεκλογικά να ασκήσουν πίεση και µε τον τρόπο
αυτό να ικανοποιήσουν τα προσφυγικά αιτήµατα ή τουλάχιστον να αποσπάσουν
υποσχέσεις για τη λύση τους. Η τακτική της απειλής για αποχή από τις εκλογές ήταν
µια µέθοδος γνώριµη για την Π.Ο.Α.∆.Α., που την είχε χρησιµοποιήσει και το 1926,
πετυχαίνοντας τότε να δοθούν οι πρώτες αποζηµιώσεις από την κυβέρνηση Κονδύλη.
Κάτι ανάλογο επιδίωκε και το 1929. Στην απόφαση της αποχής αντιτάχθηκαν
ορισµένοι πρόσφυγες πολιτικοί παράγοντες, που πίστευαν ότι η αποχή δεν θα
συντελούσε στη λύση των προσφυγικών ζητηµάτων. Αντίθετα πίστευαν ότι η
ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση των προσφύγων στις γερουσιαστικές εκλογές θα
συντελούσε πιο αποτελεσµατικά στην καταπολέµηση της Κυβέρνησης Βενιζέλου.
Και οι δύο µέθοδοι, η αποχή και η ανεξάρτητη πολιτική εκπροσώπηση είχαν ως
αφετηρία τη δυσαρέσκεια για την πολιτική Βενιζέλου. Είχαν εφαρµοστεί στο
παρελθόν, χωρίς όµως ουσιαστικό αποτέλεσµα. Είναι όµως αναµφισβήτητο ότι και οι
δύο κινήσεις είναι δείγµατα που φανέρωναν τις πολιτικές ζυµώσεις που έλαβαν χώρα
κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Βενιζέλου και θα ολοκληρώνονταν το 1930.
Στις γερουσιαστικές εκλογές που ακολούθησαν το ποσοστό της αποχής ήταν µικρό,
ενώ ο ανεξάρτητος προσφυγικός συνδυασµός που σχηµατίστηκε απέτυχε παταγωδώς.
Το γεγονός αυτό δηλώνει ότι, παρόλη την απογοήτευση, ο προσφυγικός κόσµος
συνέχισε να υποστηρίζει τον Βενιζέλο, γιατί δεν τον έπεισαν τα πρόσωπα που
εκπροσωπούσαν τις δύο παραπάνω κινήσεις.
Το οριστικό ρήγµα στις σχέσεις των προσφύγων µε το κόµµα των Φιλελευθέρων
πραγµατοποιήθηκε µε την απόφαση του Βενιζέλου να υπογράψει το 1930 το
ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας. Το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του 1930
προκάλεσε µεγάλη δυσαρέσκεια στην πλειοψηφία των προσφύγων, γιατί διέψευσε τις
προσδοκίες τους προς το πρόσωπο του Βενιζέλου για την παροχή των αποζηµιώσεων.
 252

Αποτέλεσε το σηµαντικότερο σταθµό για τη στροφή των προσφύγων προς άλλες

πολιτικές κατευθύνσεις και συνετέλεσε σηµαντικά στην εκλογική ήττα του Βενιζέλου
το 1932. Τα πρόσωπα που οργάνωσαν τις µεγάλες προσφυγικές συγκεντρώσεις
διαµαρτυρίας τα αµέσως επόµενα χρόνια στράφηκαν προς το Λαϊκό κόµµα και
ζήτησαν την ψήφο των προσφύγων στηριζόµενα στον αγώνα που έκαναν το
καλοκαίρι του 1930. Οι πρόσφυγες βουλευτές έµειναν προσηλωµένοι στις απαιτήσεις
του κόµµατος των Φιλελευθέρων και δυσαρέστησαν τον προσφυγικό κόσµο για τη
µετριοπαθή στάση τους. Το σηµαντικότερο όµως ήταν το αίσθηµα της απογοήτευσης
που αισθάνθηκαν οι πρόσφυγες, γιατί είχαν εξαπατηθεί από το πρόσωπο που
θεωρούσαν τον πιο κατάλληλο για την πραγµατοποίηση της οριστικής τους
αποκατάστασης.
Τη δυσαρέσκεια αυτή εκµεταλλεύτηκαν το Λαϊκό και το Κοµµουνιστικό κόµµα
στις εκλογές του 1932 και του 1933. Η διάσπαση της βενιζελικής παράταξης σε
µικρότερα κόµµατα στη δεκαετία του ’20 είχε παίξει σηµαντικό ρόλο στη
συγκράτηση των προσφύγων στο συγκεκριµένο πολιτικό χώρο. Μετά το
ελληνοτουρκικό Σύµφωνο οι αντιβενιζελικοί στράφηκαν µε µεγαλύτερη ευκολία
στους πρόσφυγες. Στην προεκλογική περίοδο του 1932 ο Παναγής Τσαλδάρης για
πρώτη φορά πραγµατοποίησε στην Αθήνα προεκλογική συγκέντρωση που
απευθυνόταν στον προσφυγικό κόσµο. Ο αρχηγός του Λαϊκού κόµµατος
αντιλαµβανόµενος τη δυσαρέσκεια και γνωρίζοντας τις δηµοκρατικές απόψεις των
προσφύγων αναλώθηκε σε µια αρνητική κριτική της πολιτικής της Κυβέρνησης
Βενιζέλου, χωρίς να προτείνει λύσεις για τα προσφυγικά προβλήµατα. Προφανώς οι
Λαϊκοί θεωρούσαν ότι ένας αριθµός προσφύγων για να εκδηλώσει την απογοήτευσή
του προς τους Φιλελευθέρους θα µπορούσε να στραφεί προς το Λαϊκό κόµµα. Από
την πλευρά των προσφυγικών οργανώσεων µόνο η Ανώτατη Επιτροπή προσφύγων
τάχθηκε µε το µέρος του Λαϊκού κόµµατος, ενώ ο Προσφυγικός Κόσµος υποστήριξε
το κόµµα του Καφαντάρη. Στις εκλογές του 1932 σηµειώθηκε η πρώτη σηµαντική
διαρροή των προσφύγων από το κόµµα των Φιλελευθέρων, ωστόσο το ποσοστό της
αποµάκρυνσης δεν ήταν µεγάλο. Η δυσαρέσκεια των προσφύγων προς το κόµµα
εκφράστηκε κυρίως µε την εκλογή νέων προσφύγων βουλευτών και η επιλογή αυτή
φανέρωσε την απογοήτευση των προσφύγων από την προσφυγική πολιτική που
άσκησε ο Βενιζέλος την περίοδο της τετραετούς διακυβέρνησής του, την οποία είχαν
υποστηρίξει οι πρώην πια πρόσφυγες βουλευτές του. Αξιοσηµείωτη ήταν και η
αύξηση του ποσοστού που έλαβε στους προσφυγικούς συνοικισµούς το Κ.Κ.Ε. καθώς
και το Λαϊκό κόµµα.
Η διαρροή συνεχίστηκε στις εκλογές του 1933. Οι αντιβενιζελικοί διεκδίκησαν
µε µεγαλύτερη επιµονή την ψήφο των προσφύγων βασιζόµενοι στο γεγονός ότι το
πέρασµά τους από την εξουσία φανέρωσε ότι δεν είχαν µένος εναντίον των
προσφύγων, όπως υποστήριζε σε όλη την προηγούµενη δεκαετία το Φιλελεύθερο
κόµµα. Το Λαϊκό κόµµα είχε καταφέρει να ενσωµατώσει στα ψηφοδέλτια του
πολιτικούς παράγοντες των προσφύγων που την προηγούµενη περίοδο
καταπολέµησαν την πολιτική του Βενιζέλου, αλλά δεν είχαν καταφέρει να ενταχθούν
µε επιτυχία στους υπάρχοντες δηµοκρατικούς συνδυασµούς. Η σύµπραξη άλλωστε
του Κονδύλη µε τους Λαϊκούς στις εκλογές αυτές ήταν ακόµη ένας παράγοντας για
τους δυσαρεστηµένους πρόσφυγες να στραφούν προς τους αντιβενιζελικούς, εξαιτίας
της επιρροής που διέθετε ο Κονδύλης στο προσφυγικό στοιχείο. Επιπλέον το Λαϊκό
κόµµα χρησιµοποίησε κατά κόρον στην προεκλογική περίοδο την υπόσχεση ότι αν
αναλάµβανε την εξουσία θα επέστρεφε το 25% των αποζηµιώσεων, που είχε
παρακρατηθεί κατά την πληρωµή του ποσοστού του 20% επί του συνόλου της
αποζηµίωσης που είχε εγκριθεί για τους ανταλλάξιµους πρόσφυγες. Το σύνθηµα του
 253

25% στη συνέχεια ήταν ένα από τα κυριότερα που χρησιµοποιήθηκαν για τον
προσεταιρισµό των προσφυγικών ψήφων. Η υπόσχεση για τη χορήγηση του τελικά
παρέσυρε ορισµένους πρόσφυγες, κυρίως στην περιοχή της Αθήνας, να ψηφίσουν
τους αντιβενιζελικούς. Το ποσοστό αυτό στάθηκε ικανό να δώσει τη νίκη στη
συνασπισµένη αντιβενιζελική παράταξη. Γεγονός ήταν ότι το πρόσωπο του
Βενιζέλου ασκούσε ακόµη καταλυτική επίδραση στις πολιτικές προτιµήσεις των
προσφύγων που πάλι στη µεγάλη τους πλειοψηφία τον υποστήριξαν. Αξιοσηµείωτη
ήταν επίσης και η άνοδος που σηµείωσε το Κοµµουνιστικό κόµµα στους
προσφυγικούς συνοικισµούς, µια άνοδος που θα συνεχιστεί και τα επόµενα χρόνια
κυρίως µετά το θάνατο του Βενιζέλου.
Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Τσαλδάρη, δύο σηµαντικά γεγονότα
προκάλεσαν αντιδράσεις στον προσφυγικό κόσµο και διέψευσαν τις προσδοκίες που
είχε το µικρό ποσοστό των προσφύγων ότι οι αντιβενιζελικοί θα µπορούσαν να
υλοποιήσουν ένα πρόγραµµα που θα ικανοποιούσε τα αιτήµατα του προσφυγικού
κόσµου. Το πρώτο ήταν το νοµοσχέδιο που µετέτρεπε τους προσφυγικούς
συνοικισµούς της Αθήνας και του Πειραιά σε αυτόνοµες κοινότητες και δήµους και
το δεύτερο γεγονός, που ανέδειξε και τις πολιτικές κινήσεις των προσφύγων της
Θεσσαλονίκης, ήταν η επαναληπτική εκλογή στην πόλη, τον Ιούλιο του 1933, ύστερα
από την ακύρωση της εκλογής των 18 βουλευτών των Φιλελευθέρων και 2
Ισραηλιτών. Η Κυβέρνηση του Λαϊκού κόµµατος είχε αφοπλιστεί πολιτικά από τη
στιγµή που δεν προχώρησε στην υλοποίηση των προεκλογικών της εξαγγελιών που
αφορούσαν στους πρόσφυγες και µε την ενέργειά της αυτή είχε κάνει αντιληπτό ότι
δεν ήταν διατεθειµένη να ικανοποιήσει τα αιτήµατα τους και να τους προσεγγίσει
πολιτικά. Η επίθεση που άσκησε εναντίον των προσφύγων ο κυβερνητικός Τύπος
αµέσως µετά την ανακοίνωση των αποτελεσµάτων της επαναληπτικής εκλογής στη
Θεσσαλονίκη επιβάρυνε την Κυβέρνηση και µεγάλωσε ακόµη περισσότερο το
πολιτικό χάσµα που υπήρχε ανάµεσα στους πρόσφυγες και την αντιβενιζελική
παράταξη.
Τελικά οι δύο µεγάλες πολιτικές παρατάξεις του Μεσοπολέµου στα µέσα της
δεκαετίας του ’30 είχαν διαψεύσει πλήρως τις προσδοκίες των προσφύγων. Η
αντιβενιζελική παράταξη που είχε καρπωθεί ένα µικρό ποσοστό της δυσαρέσκειας
του προσφυγικού κόσµου από την πολιτική του Βενιζέλου µε την πολιτική που
ακολούθησε όταν ανέβηκε στην εξουσία το 1933 δεν εκµεταλλεύτηκε την ευκαιρία
που της δόθηκε να πραγµατοποιήσει όσα είχε εξαγγείλει και έτσι έχασε και το
ελάχιστο έρεισµα που διέθετε ανάµεσα στους πρόσφυγες. Οι βενιζελικοί ως το
θάνατο του Βενιζέλου συνέχισαν να κυριαρχούν στις πολιτικές προτιµήσεις των
προσφύγων, ενώ το Κοµµουνιστικό κόµµα από τις αρχές της δεκαετίας του ’30
άρχισε να αυξάνει τη δύναµή του στους προσφυγικούς συνοικισµούς. Η έλλειψη
επιρροής του Κ.Κ.Ε. στους πρόσφυγες τη δεκαετία του ’20 οφειλόταν στην αρνητική
στάση του Σ.Ε.Κ.Ε. (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Ελλάδας) στη µικρασιατική
εκστρατεία και αργότερα, στα µέσα της δεκαετίας του 20’, στην υιοθέτηση της
αυτονόµησης της Μακεδονίας από το Κ.Κ.Ε. Η αυτονόµηση της Μακεδονίας θα
οδηγούσε τους πρόσφυγες στην αποµάκρυνσή τους από τις βόρειες περιοχές της
χώρας, σε µια χρονική περίοδο που η εγκατάστασή τους είχε ήδη προχωρήσει.
Παράλληλα η προσπάθεια προσέγγισης των προσφυγικών πληθυσµών από το
Κοµµουνιστικό κόµµα µε τη δηµιουργία του Ενιαίου Μετώπου εργατών, αγροτών και
προσφύγων δεν είχε την ανάλογη ανταπόκριση. Το Κοµµουνιστικό κόµµα
αναγνώριζε την περίοδο αυτή µόνο κοινωνικές τάξεις και όχι πληθυσµιακές οµάδες
µε κοινά συµφέροντα και κοινές διεκδικήσεις. ∆εν αντιµετώπισε τους πρόσφυγες ως
ολότητα µε κοινά προβλήµατα, αλλά τους διαχώρισε σε τάξεις, εργάτες – αγρότες –
 254

αστούς, µε αποτέλεσµα οι λύσεις που πρότεινε για κάθε οµάδα χωριστά να µην
ανταποκρίνονται στις προσδοκίες των προσφύγων, που πίστευαν ότι δεν ανήκαν σε
µια συγκεκριµένη τάξη, αλλά αποτελούσαν µέλη του προσφυγικού κόσµου. Επιπλέον
οι θέσεις που το κόµµα έλαβε σε διάφορα ζητήµατα ενίσχυσε την αντίληψη ότι
εκπροσωπούσε τα συµφέροντα των γηγενών, τα οποία δεν ταυτίζονταν µε αυτά των
προσφύγων.
Στις αρχές της δεκαετίας του 30’ σηµαντικός αριθµός προσφύγων εντάχθηκε στο
χώρο της αριστεράς. Στην Καβάλα και στις Σέρρες, πόλεις µε έντονη παρουσία
εργατών προσφύγων εκλέχθηκαν το 1931 αριστεροί δήµαρχοι. Το 1935, µετά το
αποτυχηµένο κίνηµα του Βενιζέλου, οι Φιλελεύθεροι είχαν πια περιορισµένες
δυνατότητες να επανέλθουν στην εξουσία. Το γεγονός αυτό και ο θάνατος του
Βενιζέλου τον Μάρτιο του 1936 υπήρξαν τα επόµενα δύο σηµαντικά γεγονότα που
ανάγκασαν τους πρόσφυγες να αναζητούσουν άλλες πολιτικές κατευθύνσεις και να
στραφούν προς το Κ.Κ.Ε. Η επιρροή του κόµµατος στη Μακεδονία και τη Θράκη και
ιδίως στις αστικές περιοχές προσέγγισε το 30% των ψήφων στις εκλογές του 1933 και
του 1936, όταν πια το κόµµα είχε αποδεχτεί όλα τα αιτήµατα των προσφύγων. Στα
µέσα της δεκαετίας η ηγετική οµάδα του κόµµατος αποτελούνταν κυρίως από
πρόσφυγες. Η νέα ηγεσία άλλαξε τακτική και άρχισε να απευθύνεται προς τους
πρόσφυγες ως ολότητα, χωρίς να τους διαχωρίζει σε κοινωνικές τάξεις. Το 1936
υιοθέτησε όλα τα προσφυγικά αιτήµατα, ακόµα και το ζήτηµα της καταβολής του
ποσοστού του 25% για τις αποζηµιώσεις. Πριν από την επιβολή της δικτατορίας η
επιρροή του Κ.Κ.Ε. στους προσφυγικούς συνοικισµούς είχε αυξηθεί µε αποτέλεσµα
πολλές από τις συλλήψεις που πραγµατοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της µεταξικής
περιόδου να αφορούσαν και τους πρόσφυγες.
Από την πρώτη στιγµή που ο Μεταξάς ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας
τον Αύγουστο του 1936, απέφευγε συστηµατικά να µνηµονεύει τους πρόσφυγες,
γεγονός που φανέρωσε ότι το καθεστώς δεν είχε ως στόχο να ασκήσει ιδιαίτερη
πολιτική για το προσφυγικό ζήτηµα. Τα µέτρα που έλαβε αφορούσαν κατά κύριο
λόγο στη στέγαση των αστών προσφύγων και ήταν αµφίβολο αν θα µπορούσε να
ελεγχθεί η εφαρµογή τους. Τα υπόλοιπα µέτρα που αφορούσαν στο διακανονισµό
των οικονοµικών χρεών των αστών και των αγροτών προσφύγων εντάσσονταν στη
γενικότερη πολιτική του καθεστώτος, που προσπαθούσε να κερδίσει τη λαϊκή εύνοια
και να αποτρέψει εκδηλώσεις αντίδρασης µε την παροχή κάποιων βραχυπρόθεσµων
ωφεληµάτων. Το καθεστώς αναφορικά µε το προσφυγικό ζήτηµα, παρόλο που δεν
προχώρησε σε σηµαντικές µεταρρυθµίσεις ή αλλαγές προσπάθησε να παρουσιάσει
ότι ως δια µαγείας είχε λύσει τα βασικά προβλήµατα των προσφύγων και είχε
καταφέρει την πλήρη αποκατάστασή τους µε αποτέλεσµα να µην υφίσταται πλέον και
ως όρος η λέξη πρόσφυγας. Επίσης δεν επέδειξε διαθέσεις ρεβανσισµού εναντίον των
προσφύγων για το δηµοκρατικό και Φιλελεύθερο πολιτικό παρελθόν τους. Στράφηκε
µόνο εναντίον των προσφύγων κοµµουνιστών στα πλαίσια της πολιτικής που είχε
ορίσει για τη δίωξη του κοµµουνισµού ως ιδεολογικού «εχθρού».
 255

ΠΗΓΕΣ
1. ΑΝΕΚ∆ΟΤΕΣ ΠΗΓΕΣ

ΑΡΧΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ

Φάκ. 1919 Α/5/VI/15, επιστολή του Γ. Κατεχάκη προς τον Ελ. Βενιζέλο, 8 Ιουλίου
1919
Φάκ. 1919 Β/38/2, επιστολή της Κοινής των Αλυτρώτων Ελλήνων Επιτροπείας προς
το Υπουργείο Εξωτερικών, 7 Οκτωβρίου 1917
Φάκ. 1925 Α/2η/14, επιστολή των Γιώτα, Φραγκόπουλου, Πελτέκη, Μιχαηλίδη και
Ασπρόπουλου προς την τοπική επιτροπή του τµήµατος Θεσσαλονίκης και την
κεντρική επιτροπή του κόµµατος, 13 Φεβρουαρίου 1925
Φάκ. 1925 Α/2η/14, επιστολή της ∆ιοίκησης Χωροφυλακής Κοζάνης προς το
Υπουργείο Εξωτερικών για την κοµµουνιστική κίνηση στην περιοχή της
Πτολεµαΐδας, 15 Ιουνίου 1925
Φάκ. 1925 Α/2η/14, επιστολή της διοίκησης Χωροφυλακής ∆ράµας προς το Αρχηγείο
Χωροφυλακής, 3 Ιουλίου 1925
Φάκ. 1925 Α/2η/14, έκθεση της ∆ιοίκησης Χωροφυλακής Πειραιώς προς το
Υπουργείο Εσωτερικών, 18 Ιουλίου 1925
Φάκ. 1925 Α/2η/14, έκθεση του Αρχηγείου Αστυνοµίας πόλεων για το
δεκαπενθήµερο του Σεπτεµβρίου του 1925 για την κοµµουνιστική κίνηση, 5
Οκτωβρίου 1925
Φάκ. 1925 Α/2η/14, σχέδιο θέσεων του Λ. Αποστόλου για τη δράση του Κ.Κ.Ε.
ανάµεσα στην αγροτική νεολαία, 20 Οκτωβρίου 1925
Φάκ. 1930 Β/28, επιστολή Ανώτατης Επιτροπής Προσφύγων προς τους αρχηγούς των
κοµµάτων, τον ελληνικό Τύπο και τους γηγενείς, 20 Νοεµβρίου 1930
Φάκ. 1931 Β/8/Α, επιστολή Π.Ο.Α.∆.Α. προς το Υπουργείο Εξωτερικών, 5
Οκτωβρίου 1931

ΓΕΝΝΑ∆ΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη

Φάκ. 2/II, 2, έγγραφο 46, έκθεση του Σουλιώτη προς το Υπουργείο Εσωτερικών και
το Γενικό ∆ιοικητή Μακεδονίας, Φλώρινα 27 Ιανουαρίου 1935.
Φάκ. 2/II, 4, έγγραφο 113α, έκθεση του Β. Μπάλκου, Νοµάρχη Φλώρινας, προς το
Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως, Φλώρινα 16 Ιουνίου 1931.

Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούµη,

Φάκ. 21, υποφ. 1, έγγραφο 24, επιστολή Ι. Ράλλη προς την Ανωτέρα ∆ιοίκηση
Χωροφυλακής Μακεδονίας και Αστυνοµική ∆ιεύθυνση Θεσσαλονίκης, Αθήνα, 20
Ιουνίου 1933.

ΕΘΝΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ

Αρχείο Α. Α. Πάλλη
Φάκ. 10, συλλογή των κυριώτερων στατιστικών των αφοροσών την ανταλλαγή των
πληθυσµών και προσφυγικήν αποκατάστασιν µετά αναλώσεως και επεξηγήσεων

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

 256

Βιβλίο Πρακτικών του Πολιτικού Μικρασιατικού Κέντρου

Τόµος Α’ 1924 - 1927
Συνεδρίασις 12 Ιουλίου 1924
Συνεδρίασις 30 Αυγούστου 1924
Συνεδρίασις 8 Σεπτεµβρίου 1924
Συνεδρίασις 14 Νοεµβρίου 1924
Συνεδρίασις 10 Μαρτίου 1925
Συνεδρίασις 5 Απριλίου 1925
Συνεδρίασις 26 Απριλίου 1925
Τόµος Β’ 1929 – 1955

Αρχείο Ανδρέα Μιχαλακόπουλου

φάκ 5, υποφάκ. 12, όπου το πόρισµα της συσκέψεως των Φιλελεύθερων προσφύγων
βουλευτών και γερουσιαστών

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

Αρχείο Επιτροπείας Ποντίων Κωνσταντινούπολης

φάκ. 2

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Αρχείο του τέως Ταµείου Ανταλλαξίµων

φάκ. 383, Κανονοσµός της ελληνικής ορθοδόξου κοινότητος του Μεταλλείου ∆ενέκ
και των περιχώρων της επαρχίας Χαλδίας, 23 Μαΐου 1907
φάκ. 411, Κανονοσµός της ορθοδόξου κοινότητος Τρίγλιας της επαρχίας Προύσης,
χ.χ.
Κώδικας IV, 445, Ραιδεστού, Πρακτικά συνεδριών της ∆ηµογεροντίας από 20
∆εκεµβρίου 1917 έως 4 Οκτωβρίου 1922
Κώδικας V, 442, Ηρακλείας, Κώδικας πρακτικών συνεδρίων αντιπροσωπείας
κοινότητος από 1906 έως 1922
Κώδικας ΙΙΙ, 360, Νέβ – Σεχήρ (Νεαπόλεως), Βιβλίο πρακτικών δηµογεροντίας 1899
– 1920
Κώδικας ΧΧΧΙΙ, 308, Καισαρείας, Βιβλίον πρακτικών της εφορίας και
δηµογεροντίας 1891 – 1922
Κώδικας V, 483, Αρτάκης, Πρακτικά ∆ηµογεροντίας 1911 – 1920
Κώδικας IV, 97, Τρίγλιας, Πρακτικά γενικών συνελεύσεων 1903 – 1922

2.∆ΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ

Υπουργείο Οικονοµικών – ∆ιεύθυνσις Κτηµάτων Κράτους, Έκθεσις περί των εν

Μακεδονία προσφύγων, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1916, σ. 17 – 20.

Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, Στέγασις αστών προσφύγων 1922. Το έργον της

εξαετίας 1952 – 1957, Αθήνα 1958, σ. 7 – 11.

Υπουργείον επί των Εξωτερικών, Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη τη 30

Ιανουαρίου και τη 24 Ιουλίου 1923, Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1923
 257

Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τόµ. 1ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21974
Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τόµ. 2ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21974
Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τόµ. 3ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21975
Το Κ.Κ.Ε., Επίσηµα κείµενα, τόµ. 4ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 21975

Α. Μπακάλµπασης – Ε. Παυλίδης, Έκθεσις Κοινοβουλευτικής Επιτροπής ελέγχου

Ταµείου Περιθάλψεως προσφύγων, Αθήνα χ.χ., πίνακας Β’.

Θεόδωρος Πάγκαλος, Τα αποµνηµονεύµατά µου 1897 – 1947, η ταραχώδης περίοδος

της τελευταίας πεντηκονταετίας, τόµος Β΄ 1913 – 1918, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1959

Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Λόγοι, τόµ Β΄, Αθήνα 1964

ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΕΣ

Ελεύθερο Βήµα 1922 – 1940

Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής 1924 - 1934
Καθηµερινή 1923 – 1940
Πρωία 1926 – 1934
Προσφυγικός Κόσµος 1927 – 1940
Ριζοσπάστης 1923 - 1930
 258

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αιγίδης Α. Ι., Η Ελλάς χωρίς τους πρόσφυγας. Ιστορική, δηµοσιονοµική, οικονοµική

και κοινωνική µελέτη του προσφυγικού ζητήµατος, Αθήνα 1934.

Αλεξανδρής Αλέξης, «Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύµατος των Ελλήνων του Πόντου
1918 – 1922: ελληνική εξωτερική πολιτική και τουρκική αντίδραση», Θάνος Βερέµης
– Οδυσσέας ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την
εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 427 – 474.

Allen Harold B., Come over into Macedonia. The story of a Ten – Year adventure in
Uplifting a war – torn people, New Brunswick, Rutgers University Press 1943.

Αλιβιζάτος Νίκος Κ., «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός

της χώρας», Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος – Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),
Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 21992, σ. 32 – 43.

Αλιβιζάτος Νίκος Κ., «Η ίδρυση του Συµβουλίου της Επικρατείας το 1928: ένα
ιστορικό παράδοξο;», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού
αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 245 – 257.

Αναστασιάδης Γιώργος (επιµ.), Αντιβενιζελικοί λίβελοι, εκδ. University Press,

Θεσσαλονίκη 2001.

Αναστασιάδης Γιώργος, «Μεσοπόλεµος, Τοπική Αυτοδιοίκηση: 1834 – 2002.

∆ηµοτικές εκλογές», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, τεύχ. 153, 3 Οκτωβρίου 2002, σ. 40 –
43.

Αναστασιάδου Ιφιγένεια, «Ο Βενιζέλος και το Ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του

1930», Θάνος Βερέµης – Οδυσσέας ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από
τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 309 – 426.

Αναστασιάδου Ιφιγένεια, Ο Βενιζέλος και το ελληνοτουρκικό Σύµφωνο φιλίας του

1930, Αθήνα 1982.

Ανδρικόπουλος Γ., Η ∆ηµοκρατία του Μεσοπολέµου 1922 - 1936, Αθήνα, εκδ.

Φυτράκης, 1987.

Βαρβέρη – Κωσταντινίδου ∆έσπ., «Τα σωζόµενα έγγραφα της Επιτροπείας Ποντίων

Ελλήνων Κωνστανινούπολης», Αρχείον Πόντου, τ. 40, Αθήνα 1985, σ. 249 – 279.

Βάρδα Χριστίνα, «Όψεις της πολιτικής αφοµοίωσης στη δυτική Μακεδονία του
Μεσοπολέµου», Τα Ιστορικά, τ. 10, τεύχ. 19, σ. 151 – 170.

Βεντήρης Γ., Η Ελλάς του 1910 – 1920, τ. Α’, Αθήνα 1970, σ. 277.

Βερέµης Θ., Οι επεµβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 - 1936, εκδ.
Εξάντας, Αθήνα 1977.
 259

Βερέµης Θ., «Ανέκδοτα κείµενα γύρω από το Κίνηµα της 6ης Μαρτίου 1933»,
Μνήµων, τ. 5, Αθήνα 1975, σ. 81 – 100.

Βερέµης Θ., «Η Αντεπανάσταση του 1923 και η ανακήρυξη της Αβασίλευτης

∆ηµοκρατίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 271 – 296.

Βαρβέρη – Κωσταντινίδου ∆έσπ., «Τα σωζόµενα έγγραφα της Επιτροπείας Ποντίων

Ελλήνων Κωνστανινούπολης», Αρχείον Πόντου, τ. 40, Αθήνα 1985, σ. 249 – 279.

Βογιατζόγλου Βάσος Η., «Ίων λόγος: η πνευµατική διαδροµή των προσφύγων της
Μικράς Ασίας στη Νέα Ιωνία Αττικής», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η
άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις
Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ.
243 – 256.

Βογιατζόγλου Όλγα, «Η βιοµηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία

παράµετρος της αστικής εγκατάστασης», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η
άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις
Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ.
147 – 159.

Βουλή των Ελλήνων, ∆ιεύθυνση ∆ιοικητικού, Τµήµα Μητρώου Βουλευτών, Μητρώο

Πληρεξουσίων, Γερουσιαστών και Βουλευτών 1822 – 1935, Αθήνα 1986.

Βούρος Γεώργιος, Παναγής Τσαλδάρης 1867 – 1936. Η ζωή και ο αγών του, εκδ.
Ελληνική Εκδοτική Εταιρία, Αθήνα 1955.

Bruneau Michel –Παπαουλίδης Κυριάκος, Η µνήµη του προσφυγικού ελληνισµού: τα

ανεγερθέντα µνηµεία στην Ελλάδα, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004.

Γαβριηλίδης Κώστας, Αυτοβιογραφία, εκδ. Εντός, Αθήνα χ.χ.

Γαβριηλίδου Νίτσα, Ο πατέρας µου Κώστας Γαβριηλίδης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1988.

. Γιαννακόπουλος Γιώργος Α - Κιτροµηλίδης Πασχάλης (επιµ.), Προσφυγική Ελλάδα.

Φωτογραφίες από το Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Κέντρο
Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1992.

Giannuli Dimitra, «Greeks or ΄΄Strangers at Home΄΄: The Experiences of Ottoman

Greek Refugees during Their Exodus to Greece, 1922 – 1923», Journal of Modern
Greek Studies, τόµ. 13 – 2, Οκτώβριος 1995, Βαλτιµόρη – Μέριλαντ 1995, σ. 271 –
287.

Γκιζελή Βίκα ∆., «΄΄Επίταξις ακινήτων κατοικουµένων ή οπωσδήποτε

χρησιµοποιουµένων΄΄», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι
προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 69 – 87.
 260

Γούναρης Β., «Βουλευτές και Καπεταναίοι: πελατειακές σχέσεις στη µεσοπολεµική

Ελλάδα», Ελληνικά, τεύχ. 41, 1990, σ. 313 – 335.

Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., 4η Αυγούστου – Αλβανία 1935 – 1941, τ. 4, εκδόσεις

Κεδρηνός, Αθήνα 1972.

Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., Ελληνική ∆ηµοκρατία, τ. 3,εκδ. Κεδρηνός, Αθήνα 1972.

∆αφνής Γρηγ., Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα 1821-1961, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα

1961.

∆αφνής Γρηγ., Η Ελλάς µεταξύ δύο πολέµων, τόµ.Α’, Αθήνα, εκδ. Ίκαρος, 1974 και
τόµ. Β’, εκδ. Κάκτος 1997.

[∆ήµος Θεσσαλονίκης], Αρχείο ∆ηµάρχων και ∆ηµοτικών Συµβούλων, Κέντρο

Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2003.

∆άγκας Αλέξανδρος, «Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος, ελληνικό τµήµα της

Κοµµουνιστικής ∆ιεθνούς», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του
20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 155 – 201.

∆ιαµαντόπουλος Βασίλης, Από την πολιτική και πνευµατική ζωή του Αλέξανδρου
Παπαναστασίου, εκδ. Εκδοτική Εστία, Αθήνα 1982.

∆ρίτσα Μαργαρίτα, «Πολιτικές και οικονοµικές όψεις του προσφυγικού ζητήµατος»,

Πρακτικά συµποσίου για τον Ελ. Βενιζέλο, Ε.Λ.Ι.Α., Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 1988,
σ. 133 – 144.

∆ρίτσα Μαργαρίτα, «Εθνική Τράπεζα και πρόσφυγες», Τα Ιστορικά, τ. 2, τεύχ. 4,

1985, σ. 313 – 326.

∆ρίτσα Μαργαρίτα, «Το πρόγραµµα εθνικής ανάπτυξης της Ελλάδας και οι

πρόσφυγες του 1922», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι
προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 217 – 229.

∆ρίτσα Μαργαρίτα, «Πρόσφυγες και εκβιοµηχάνηση», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή

(επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ.
Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 29 – 70.

∆ρίτσα Μαργαρίτα, «Πίστη και Βιοµηχανία στο Μεσοπόλεµο», Γεώργιος Θ.

Μαυρογορδάτος – Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός
εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 183 – 192.

. Eddy Charles B, Greece and the Greek Refugges, Λονδίνο 1931.

Ελεφάντης Άγγελος, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. Κ.Κ.Ε. και αστισµός

στον Μεσοπόλεµο, Αθήνα, εκδ. Θεµέλιο, 1999.

Ζαφείρης Χρίστος, Εν Θεσσαλονίκη 1900 – 1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.

 261

Ζαχαρόπουλος Νικ. Γρ., Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη. Το κίνηµα της

εθνικής άµυνας στη Θεσσαλονίκη στο ιστορικό του πλαίσιο, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη,
Θεσσαλονίκη 1997.

Θεοδωρίδης Χρυσόστοµος Αγγ., ∆ιακριθέντες του ξεριζωµένου Ελληνισµού, τόµ Α’,

έκδοση συλλόγων εθνικής µνηµοσύνης και φοιτησάντων εις την Ευαγγελική Σχολή
Σµύρνης, Αθήνα 1975.

Θεοδωρίδης Χρυσόστοµος –Κλαδάς Σωκράτης, Οι πρόσφυγες φοιτηταί και

σπουδασταί µετά την µικρασιατικήν Καταστροφήν, Αθήνα 1974.

Καζταρίδης Ιωάννης Φ., Η «έξοδος» των Ελλήνων του Καρς της Αρµενίας (1919 –
1921), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996.

Καλευράς Αχιλλέας, Η Ελλάς και αι ιδέαι. Ο στρατός, η ∆ηµοκρατία, ο Βενιζέλος,

Θεσσαλονίκη 1935.

Καλογήρου Νίκος, «Η γεωγραφία του εκσυγχρονισµού: οι µετασχηµατισµοί του

Βορειοελλαδικού χώρου στο Μεσοπόλεµο», Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος – Χρήστος
Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές
εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 83 - 91.

Καραβάς Σπύρος, «Η προσφυγική ψήφος στην Αθήνα», ∆ελτίο Κέντρου

Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9, Αθήνα 1992, σ. 134 – 156.

Καραβίδας Κ., Αγροτικά. Έρευνα επί της οικονοµικής και κοινωνικής µορφολογίας εν
Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκαίς χώραις. Μελέτη συγκριτική, Αθήνα, εκδ.
Υπουργ. Γεωργίας / Γενικής ∆/νσεως Γεωργίας, 1931.

Καραδήµου – Γερολύµπου Αλέκα, «Προσφυγική εγκατάσταση και ο

ανασχηµατισµός των βορειοελλαδικών πόλεων, 1912 – 1940», Επιστηµονικό
Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 –
12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και
Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 89 – 11.

Καραδήµου – Γερολύµπου Αλέκα, «Μετασχηµατισµοί και αναδιορθώσεις στο

πλαίσιο του εθνικού χώρου», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του
20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 59 – 105.

Καραµούζη Ανθούλα, «Καταγραφή και χαρτογράφηση των προσφυγικών οικισµών

στον ελληνικό χώρο από το 1821 έως σήµερα», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός
και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997),
εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα
1999, σ. 15 – 57.

Caradott Philip, «The Greck "commynists" and the Asia Minor Campaign», ∆ελτίο
Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9, Αθήνα 1992, σ. 99 – 118.
 262

Κατσάπης Κ., «Η πολιτική συµπεριφορά των προσφύγων στην Ελλάδα του

Μεσοπολέµου», Πέρα από την Καταστροφή. Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του
Μεσοπολέµου, εκδ. Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού, Αθήνα 2003, σ. 127 – 147.

Κατσούλης Γεώργιος, Ιστορία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Ελλάδας, τ. Β΄, εκδ.

Νέα Σύνορα, Αθήνα 1976.

Κατσούλης Γεώργιος, Ιστορία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Ελλάδας, τ. Γ΄, εκδ. Νέα
Σύνορα, Αθήνα 1976.

Καυκούλα Κική, «Μεταµορφώσεις του αγροτικού χώρου: ο εποικισµός της

Ανατολικής Μακεδονίας κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα», Επιστηµονικό
Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 –
12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και
Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 259 – 300.

Κίννας Γιάννης Ν., «Κρίσιµα γεγονότα στην πορεία των ανακρίσεων για την
δολοφονική απόπειρα του 1933», Θ. Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος
Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα
1989, σ. 71 - 123.

Kitromilides P. –Alexandris A., «Ethnic Syrvival, Nationalism and Forced

Migration», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 5, τεύχ. , Αθήνα 1984 –
1985, σ. 9 – 44.

Clogg Richard, Σύντοµη Ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Από την παρακµή και την
πτώση του Βυζαντίου µέχρι την µεταπολίτευση του 1974, µτφρ. Χ. Φουντέας, Αθήνα
1984.

Close D. H., «Η αστυνοµία στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν.

Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα 1936 – 1944. ∆ικτατορία – Κατοχή – Αντίσταση. Πρακτικά
Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας, εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα
1989, σ. 77 – 91.

Κολιόπουλος Ι., «Εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις από την 1η Μαρτίου 1935 ως
την 28η Οκτωβρίου 1940», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ., Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1978, σ 358 - 453.

Κολιόπουλος Ι., «Ο Βενιζέλος και η παλινόρθωση της Μοναρχίας (1935)», Θάνος

Βερέµης – Οδυσσέας ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο
και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 551 – 562.

Κολιόπουλος Ι., Παλινόρθωση. ∆ικτατορία. Πόλεµος 1935 – 1941. Ο βρετανικός

παράγοντας στην Ελλάδα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1985.

Κονδύλης Γεώργιος Θ.. Αρχηγός του Εθνικού Ριζοσπαστικού Κόµµατος, Ο

προγραµµατικός του λόγος, ο εκφωνηθείς εν Θεσσαλονίκη την 19ην Ιουνίου 1932.

Κοντογιώργη Έλσα, «Αγροτικές προσφυγικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία: 1923 –

1930», ∆ελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 9, Αθήνα 1992, σ. 47 – 59.
 263

Κοντογιώργης Γ., Οι σοσιαλιστικές ιδέες του Α. Παπαναστασίου, Αλέξανδρος

Παπαναστασίου. Θεσµοί, ιδεολογία και πολιτική στο µεσοπόλεµο, Αθήνα, εκδ.
Πολύτυπο, 1987, σ. 83 – 102.

Κορωνάκης Ι. Γ., Η πολιτεία της 4ης Αυγούστου. Φως εις µιαν πλαστογραφηµένην
περίοδον της ιστορίας µας, χ.εκ., Αθήνα 1950.

Κούσουλας ∆ηµ. Γ., Κ.Κ.Ε. Τα πρώτα τριάντα χρόνια 1918 – 1949, εκδ. Ελληνική
Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1987.

Κουτσούκαλης Α., Η δεύτερη δεκαετία του Κ.Κ.Ε. 1929 – 1939, εκδ. γνώση, Αθήνα
1984.

Κωνσταντάρας – Σταθαράς ∆ηµήτρης, Το χρονικό της Νέας Ιωνίας 1924 – 1994.

Εβδοµήντα χρόνια ζωής, εκδόσεις Ώρες, Νέα Ιωνία Μαγνησίας 1994.

Κωστής Κώστας, «Η ελληνική οικονοµία στα χρόνια της κρίσης 1929 – 32», Θ.
Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία –
Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 191 – 226.

Κωστόπουλος Σωτήρης, Η αµφιλεγόµενη πενταετία. Η πορεία του ΚΚΕ στα χρόνια

1936 – 1941, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 1983.

Κύρτσης Αλέξανδρος – Ανδρέας, «Ο Α. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής

µεταρρύθµισης των αρχών του 20ου αιώνα», Τα Ιστορικά, τ. 5, τεύχ. 9, 1988, σ. 339 –
351.

Ladas St., The Exchange of minorities Bulgaria, Greece and Turkey, Νέα Υόρκη
1932.

Λαµψίδης Γεώργιος., Οι πρόσφυγες του 1922, Αθήνα, εκδ. Ελληνική Φωνή, 1982

Λεονταρίτης Γ, Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνηµα κατά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο,

Αθήνα 1979.

Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της Σιωπής. Εργατικός εποικισµός της Αθήνας και του
Πειραιά, 1909 – 1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1989.

Λεοντίδου Λίλα, «Η άτυπη οικονοµία ως απόρροια της προσφυγικής

αποκατάστασης», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι
προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 341 – 368.

Λαυρεντίδης Ι. Ν., «Η εν Ελλάδι εγκατάστασις των εκ Πόντου Ελλήνων. Α΄. Νοµός

Σερρών», Αρχείον Πόντου, τ. 29, Αθήνα 1968, σ.341 – 382.

Λαυρεντίδης Ι. Ν., «Η κατά το 1895 – 1907 µετοικεσία Ελλήνων Ποντίων του

Καυκάσου εις Ελλάδα», Αρχείο Πόντου, τ. 31, Αθήνα 1971 - 1972, σ. 395 – 515.

League of Nations, Greek Refugee Settlement, Γενεύη 1926.

 264

Λιναρδάτος Σπ., 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 1988.

Λιναρδάτος Σπ., «Αντίσταση στη δικτατορία Μεταξά», Συνιστώσες της ιδεολογίας

του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα
1936 – 1944. ∆ικτατορία – Κατοχή – Αντίσταση. Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου
Σύγχρονης Ιστορίας, εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989, σ. 92 – 97.

Λούβη Λίνα, «Η ελληνική εξωτερική πολιτική µετά τη Συνθήκη της Λωζάννης»,

Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος – Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 391
– 403.

Λούβη Λίνα, Περιγέλωτος βασίλειον. Οι σατυρικές εφηµερίδες και το εθνικό ζήτηµα,

εκδ. Εστία, Αθήνα 2002.

Μάγερ Κώστας, Ιστορία του ελληνικού Τύπου, τ. Β’, Αθήνα 1959.

Μazower Μ., Greece and the Ihter – War Economic Crisis, Οξφόρδη 1991.

Μazower Μ., «Η Ελλάδα και η οικονοµική κρίση του 1931», Θ. Βερέµης – Γ.

Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην εποχή
του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 227 – 275.

Μάνεσης Α., Περί αναγκαστικών νόµων, εκδ. Σάκουλα, Αθήνα 1953.

Μαυρογορδάτος Γεώργιος, «Οι διαστάσεις του κοµµατικού φαινοµένου στην

Ελλάδα:Παραδείγµατα από το Μεσοπόλεµο», Γ. ∆. Κοντογιώργης (επιµ.),
Κοινωνικές και πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, Ελληνική Εταιρία Πολιτικής
Επιστήµης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1977, σ. 155 – 173.

Mavrogordatos George, Stilborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in

Greece, 1922-1936, University of California Press, Μπέρκλεϋ - Λος Άντζελες -
Λονδίνο 1983.

Μαυρογορδάτος Γεώργιος, Μελέτες και κείµενα για την περίοδο 1909 – 1940, εκδ.
Σάκκουλα, Αθήνα - Κοµοτηνή1982.

Μαυρογορδάτος Γεώργιος, Η αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας, Αλέξανδρος

Παπαναστασίου. Θεσµοί, ιδεολογία και πολιτική στο µεσοπόλεµο, Αθήνα, εκδ.
Πολύτυπο, 1987, σ. 103 – 110.

Μαυρογορδάτος Γεώργιος, «Οι εθνικές µειονότητες», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα
2003, σ. 9 – 35.

Μαραβελάκης Μ.– Βακαλόπουλος Α., Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή

της Θεσσαλονίκης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.
 265

Μακράκη Λιλή, Ελευθέριος Βενιζέλος 1864 – 1910. Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη,
εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001.

Μαρκέτος Σπύρος, «Η ελληνική Αριστερά», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία

της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003,
σ. 125 – 153.

Μαχαιρά Άννα, «Η Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέµου», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα
2002, σ. 117 – 131.

Meynaud J., Πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, µετρφ. Π. Μερλόπουλος, εκδ.

Μπάυρον, Αθήνα 2 1974.

Μερκούρης Σταµάτης, Γεώργιος Κονδύλης 1879 – 1936, εκδ. Μαυρίδης, Αθήνα

1954.

Μεταλλινού Αγγελική Β., Χρονικά της Θεσσαλονίκης, ήτοι γνωσταί φυσιογνωµίαι των
δηµοτικών, εκκλησιατικών, πολιτικών, δηµοσιογράφων κ.α., τ. ΙΕ., τεύχος Α’,
Θεσσαλονίκη 1944.

Μαχαίρα Ελένη, Η νεολαία της 4ης Αυγούστου. Φωτογραφίες, εκδ. Γενική Γραµµατεία
Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987.

Μινόγλου Πεπελάση Ιωάννα, «Οι διαπραγµατεύσεις για το προσφυγικό δάνειο», Θ.

Βερέµης – Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία –
Πολιτική στην εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 331 – 366.

Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Σωτήριος Γκοτζαµάνης. Ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο µύθος, εκδ.

Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001.

Μιχελή Λίζα, Προσφύγων βίος και πολιτισµός. Από τις πόλεις της Ελάσσονος Ασίας
στα τοπία της παράγκας και του πισσόχαρτου, εκδ. ∆ρώµενα, Αθήνα 1992.

Μουζέλης Νίκος, «Ταξική δοµή και σύστηµα πολιτικής πελατείας: Η περίπτωση της
Ελλάδας», Γ. ∆. Κοντογιώργης (επιµ.), Κοινωνικές και πολιτικές δυνάµεις στην
Ελλάδα, Ελληνική Εταιρία Πολιτικής Επιστήµης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1977, σ. 115 –
150.

Μπερεδήµας Ηλίας, Η πρώτη ∆ηµοκρατία, εκδ. Ακµών, Αθήνα 1960.

Νικολαΐδης Σταύρος, Ο Λεωνίδας Ιασονίδης, εκδ. συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται –

Κοµνηνοί», Αθήνα 1961.

Νικολακόπουλος Ηλίας, Η καχεκτική δηµοκρατία. Κόµµατα και εκλογές, 1946 – 1967,

εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2001.

Νισύριος Γ. ∆., Γιάννης Πασαλίδης, εκδ. Κ. Σεµελίδης, Αθήνα χ.χ.

Νοταράς Μιχ. Ι., Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων, Αθήνα 1934.

 266

Μαραντζίδης Νίκος, Γιασασίν Μιλλέτ. Ζήτω το Έθνος, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις

Κρήτης, Ηράκλειο 2001.

Μιχαηλίδης Ιάκωβος, «Προβλήµατα ενσωµάτωσης προσφύγων στον αγροτικό

µακεδονικό χώρο: πρόσφυγες και γηγενείς», Όψεις του Μικρασιατικού ζητήµατος.
Πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 127 – 132.

Μιχελή Λίζα, Προσφύγων βίος και πολιτισµός. Από τις πόλεις της Ελάσσονος Ασίας
στα τοπία της παράγκας και του πισσόχαρτου, εκδ. ∆ρώµενα, Αθήνα 1992.

Μουζέλης Νίκος, «Οικονοµία και Κράτος την εποχή του αβαενιζέλου», Θάνος
Βερέµης – Οδυσσέας ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο
και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 3 – 19.

Morgenthau H., I was sent to Athens, Νέα Υόρκη 1929.

Νούτσος Παναγιώτης, «Συνιστώσες της ιδεολογίας του καθεστώτος της 4ης

Αυγούστου», Χ. Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Ελλάδα 1936 – 1944. ∆ικτατορία –
Κατοχή – Αντίσταση. Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας, εκδ.
Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989, σ. 59 – 69.

Ξανθοπούλου Κυριακού Άρτεµις, «The migration of Pontic Greeks from the Russian
Caucasus to Macedonia (1912 – 1914)», Balkan Studies 37, 2, Θεσσαλονίκη 1996, σ.
271-288.

Οικονόµου Ν., «Η περίοδος από το Σεπτέµβριο του 1926 ως το Φεβρουάριο του

1935», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τοµ. ΙΕ., Αθήνα 1978, σ. 304 – 326.

Πάλλης Α. Α., Στατιστική Μελέτη περί των φυλετικών µεταναστεύσεων Μακεδονίας

και Θράκης κατά την περίοδο 1912 – 1924, Αθήνα 1925.

Πάλλης Α. Α., Η ανταλλαγή των πληθυσµών από άποψη νοµική και ιστορική και η
σηµασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος, εκδόσεις Βάρτσου, Αθήνα 1933.

Παλούκης Κώστας, «Η ΄΄Αριστερή΄΄ αντιπολίτευση στο Κ.Κ.Ε. Αρχειοµαρξιστές και

σπαρτακιστές», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα.
Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, σ. 203 – 243.

Παντελής Αντώνιος, Τα ελληνικά εκλογικά συστήµατα και οι εκλογές (1926 – 1985)

στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1988.

Παπαναστασίου Αλ., ∆ηµοκρατία και το εκλογικό σύστηµα, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα

3
1983.

Παυλίδης Ελ., Πως και διατί εµαταιώθη η ∆ηµοκρατία του Πόντου, Αθήνα 1956.

Πελαγίδης Στ., Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930). Ο πόνος και η δόξα, εκδ.

Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997.
 267

Πελαγίδης Στ., Η αποκατάσταση των προσφύγων στη ∆υτική Μακεδονία (1923-1930),

Θεσ. 1994.

Pentzopoulos Dimitri, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact on Greece,
εκδ. Mouton & Co, Παρίσι 1962.

Πετµεζάς Σωκράτης ∆., «Αγροτική οικονοµία», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα
2002, σ. 189 – 249.

Πετρίδης Παύλος Β., Ελληνική πολιτική και κοινωνική ιστορία 1821 – 1940.
Επισκόπηση, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986.

Πετρόπουλος Γιάννης, «Η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσµών», Θ. Βερέµης –

Γ. Γουλιµή (επιµ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία – Οικονοµία – Πολιτική στην
εποχή του, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 438 – 473.

Πλουµίδης Γεώργιος Σ., «Αντιβενιζελικά φυλλάδια και η πολεµική τους (1910 –

1935)», Θάνος Βερέµης – Οδυσσέας ∆ηµητρακόπουλος (επιµ.), Μελετήµατα γύρω
από τον Βενιζέλο και την εποχή του, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σ. 605 – 631.

Πρωτονοτάριος Αθ., Το προσφυγικόν πρόβληµα από ιστορικής, νοµικής και κρατικής

απόψεως, εκδόσεις Πυρσός, Αθήνα 1929.

Ρηγίνος Μιχάλης, «Η επαγγελµατική αποκατάσταση των προσφύγων στις πόλεις»,

Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην
Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις Εταιρίας Σουδών Νεοελληνικού
Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 231 – 241.

Ρήγος Α., Η Β΄ Ελληνική ∆ηµοκρατία 1924 – 1935: Κοινωνικές διαστάσεις της

πολιτικής σκηνής, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 1988, σ. 231.

Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των

πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών,
Θεσσαλονίκη 1981.

Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900 – 1945, εκδ. Εστία,

Αθήνα 1992.

Stefanidis Yiannis D., «Macedonia and Greek Politics between the Two World
Wars», Ioannis Koliopoulos – Ioannis Hassiotis, Modern and Contemporary
Macedonia, τόµ. Β’, εκδ. Παπαζήση - Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 64 – 103.

Στεφάνου Σ. (επιµ.), Τα κείµενα του Ελευθερίου Βενιζέλου, τ. Γ΄, Αθήνα, εκδ. Λέσχης
Φιλελευθέρων, 1983.

Τζόκας Σπύρος, «Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η

εγκατάσταση στην Καισαριανή», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο ξεριζωµός και η άλλη
πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου 1997), εκδόσεις
 268

Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας, Αθήνα 1999, σ.

119 – 126.

Τσόκας Σπύρος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το εγχείρηµα του αστικού εκσυγχρονισµού

1928 – 1932. Η οικοδόµηση ενός νέου κράτους, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 2002.

[Σωµατείο «Παναγία Σουµελά»], Λεωνίδας Ιασονίδης 1884 – 1959, εκδόσεις

Σωµατείο «Παναγία Σουµελά», Θεσσαλονίκη 1983.

Τούντα – Φεργάδη Αρετή, Το προσφυγικό δάνειο του 1924, εκδόσεις Παρατηρητής,

Θεσσαλονίκη 1986.

Φουντανόπουλος Κώστας, «Εργασία και εργατικό κίνηµα στην Ελλάδα», Χρήστος

Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1,
εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 295 – 335.

Χαστάογλου Βίλµα, «Η προσφυγική εγκατάσταση και ο βίαιος µετασχηµατισµός του

αστικού χώρου στη Θεσσαλονίκη, 1922 – 1930», Επιστηµονικό Συµπόσιο: Ο
ξεριζωµός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (11 – 12 Απριλίου
1997), εκδόσεις Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής παιδείας,
Αθήνα 1999, σ. 315 – 340.

Χαστάογλου Βίλµα, «Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης: η σύλληψη της µοντέρνας

πόλης και ο εκσυγχρονισµός του αστικού χώρου», Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος –
Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός,
Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 93 – 112.

Χατζηθεοδωρίδη Θεοφύλακτου, «Το σύστηµα αυτοδιοίκησης στον Πόντο», Αρχείο

Πόντου, τόµ. 38, Αθήνα 1983, σ. 441 – 487.

Χατζηιωσήφ Χρήστος, «Η βενιζελογενής αντιπολίτευση στο Βενιζέλο και η πολιτική

ανασύνταξη του αστισµού στο Μεσοπόλεµο», Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος –
Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός,
Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 439 – 458.

Χατζηιωσήφ Χρήστος, «Το προσφυγικό σοκ, οι σταθερές και οι µεταβολές της

ελληνικής οικονοµίας», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού
αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β1, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα 2002, σ. 9 – 57.

Χατζηιωσήφ Χρήστος, «Κοινοβούλιο και δικτατορία», Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραµα, Αθήνα
2003, σ. 37 – 123.

Ψαλιδόπουλος Μιχάλης, «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονοµολόγος»,

Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος – Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιµ.), Βενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 21992, σ. 329
– 344.

Ψαλλίδας Γρηγόριος, «Για τη συγκρότηση του Σοσιαλιστικού Κόµµατος Ελλάδας»,

Τα Ιστορικά, τ. 6, τεύχ. 11, 1989, σ. 361 – 380.
 269

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Αγγελάκης Κ. 91,92,163.
Αγγελόπουλος Κ. 118.
Αθανασόγλου Α. 121.
Αθανασούλης Π. 96.
Αθηνογένης Α.
18,89,106,108,154,170,175,182,189,190,191,194,198,213,223,226,227,229.
Αλλαµανής Χ. 133.
Αλεκτορίδης Γ. 143.
Αλεξίου Α. 121.
Αλεξόπουλος Α. 96.
Αλεξόπουλος Χ. 228.
Αµηράς Ν. 106,130,138.
Αµπατζόπουλος ∆. 130.
Αναστασιάδης Α. 96.
Αναστασιάδης Ξ. 38.
Ανδρεάδης Γ. 158.
Ανδρεάδης Θ. 28,62,130.
Ανθρακόπουλος Σ. 82,83,142,148,165.
Αντωνιάδης Β. 113.
Αντωνιάδης Σ. 58.
Αποστολίδης Α. 129,226.
Αργυρόπουλος Μ. 106,107,117,130,132,138,142,153,186,219.
Αργυρόπουλος Π. 29,39,45,121.
Αργυρός Α. 118.
Αρτεµιάδης Β. 35,42,51,52,72,77,90,184.
Αρτζόγλου Θ. 163,166,167.
Βαµβακάς Χ. 164,165,166.
Βαρδάκας Σ. 59.
Βαρδόπουλος Β. 153,167,168,240.
Βασιλακάκης Χ. 16.
Βεϊνόγλου ∆. 98,107.
Βελέντζας Ν. 124.
Βενιζέλος Ε.
2,7,8,9,10,15,16,18,21,23,24,25,26,27,28,29,32,33,34,36,52,59,65,100,102,132,133,
134,135,136,137,138,139,140,141,142,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152,
153,154,155,156,158,159,160,163,165,166,168,170,172,173,174,175,176,177,178,
179,180,181,182,187,188,189,190,191,192,193,195,203,204,206,209,210,211,219,
220,221,224,231,232,244,250,251,252,253,254.
Βιζιρτσόγλου Α. 142.
Βλαστός Μ. 184.
Βλάχος Γ. 4,5,207,240.
Βοραζάνης Γ. 142.
Βουτυράς Α. 122,131.
Γαβριηλίδης Κ. 166,167,245.
Campbell 45,49,56.
Γεωργαλάς ∆. 38.
Γεώργιος Β΄ 7,8,227,230,231,232,233240,241.
Γιαννακόπουλος Α. 228.
 270

Γιαγδιτζόγλου Α. 5,125.
Γκελγεντζόγλου Π. 38,79.
Γκόρζος Α. 166.
Γκοτζαµάνης Σ. 164,187,224,228.
Γκότσης Κ. 133.
Γονατάς Σ. 8,16,17,32,229.
Γούναρης ∆. 8,18.
Γρηγοριάδης Ν. 17,26,77,130.
∆έλτας Σ. 29,45,47.
∆εµερτζής Κ. 92,93,141,227,232.
∆επάστας Σ. 217.
∆ιαµαντόπουλος Π. 38,53,69,77,106,107,130,138,184.
∆οξιάδης Α. 16,25,26,47,77,144.
∆ουλγερίδης Α. 106,130,138.
∆ραγούµης Ι. 165.
∆ραγούµης Φ. 6,165,166,205,209,210.
Ελευθεριάδης ∆. 17,184.
Εµµανουηλίδης Ε.
17,27,35,37,50,69,71,75,77,106,130,131,139,142,144,145,186,197,201,228,229.
Εµφιετζόγλου Σ. 102.
Eddy C. 29,149.
Εξηντάρης Γ. 37,38,121,130.
Ευαγγελίδης Μ. 16.
Ευδοξιάδης Σ. 102,121.
Ευθυµιάδης ∆. 20,49,50,77,122.
Ευστρατίου Ν. 230.
Ευταξίας Α. 95,158.
Ευφραιµίδης Α. 38,42,48,51,52,93,142.
Ζαβιτσιάνος Κ. 97,140,157,165,186.
Ζαΐµης Α. 10,118,123,124,130,131,133,158,178.
Ζαρίφης Κ. 228,229.
Ζερβός Ι. 154.
Ζερβός Μ. 138,152.
Ζερβός Σ. 16,17,25,26,41,53.
Θεοδωρίδης Λ. 83.
Θεοδωρίδης Μ. 130.
Θεοδωρίδης Χ. 84.
Θεολογίτης Α. 142.
Θεολογίτης Σ. 46,47,77.
Θεοτόκης Ι. 141,227,232.
Θεοτόκης Ν. 8.
Θεοφυλάκτου Θ. 9,84,163.
Θωΐδης Γ. 9.
Ιασονίδης Λ. 9,10,27,35,54,55,72,75,77,109,114,130,131,139,142,145,166,189,229.
Ιωαννίδης Α. 106,121.
Καβαδέλλος Κ. 121.
Καλαντίδης Χ. 153.
Καλδής Α. 121.
Καλοχαιρέτας Σ. 138.
Κανάρης Α. 118.
 271

Κανελλόπουλος Π. 228.
Καραµάνος Μ. 66,68,87,88.
Καρεµγυλλίδης Ε. 121.
Καριπίδης Ε. 102.
Κασσαβέτης Σ. 9.
Κατεχάκης Γ. 9,41.
Καφαντάρης Γ.
8,25,26,32,33,35,36,42,59,77,99,100,104,105,106,108,117,118,124,130,131,132,133,
140,143,145,146,166,167,183,184,186,188,190,191,201,204,215,225,228,232,252.
Κολυβάς Κ. 108.
Κονδύλης Γ.
7,8,18,26,31,37,38,58,59,69,70,71,89,98,103,104,106,107,111,114,116,122,127,140,
146,153,184,187,189,190,194,203,204,210,213,221,222,223,224,225,226,227,230,
249,250,251,252.
Κορυζής Α. 234.
Κοτζακίδης Β. 96.
Κοτζιάς Κ. 218,239.
Κουντουριώτης Π. 79,111,123,133.
Κουρτίδης Π. 15,48,49,50.
Κουρτίδης Κ. 142.
Κουσουρελάκης Ν. 228.
Κρανιωτάκης Ν. 129.
Κρητικάς Σ. 38,76.
Κροκιδάς Σ. 10.
Κροσιάδης Σ. 106.
Κτενίδης Φ. 223,226,228,229.
Κυριακίδης Ν. 16,23,170.
Κυριακίδης Α. 102,121.
Κύρκος Μ.
15,16,27,28,54,56,57,77,81,83,85,109,118,124,125,128,129,130,131,135,143,163,166
167,174,182,198,199,211,213,226.
Κωνσταντιλλιέρης Α. 37,46,53,108,138,154.
Κωνσταντινίδης Κ. 96.
Κωνσταντόπουλος Ν. 28.
Λαµέρας Κ. 16.
Λαµπράκης ∆. 4.
Λαµπριανίδης Α. 106,108,122,130,142.
Λεοντίδης Ν. 189,190.
Λουκέλλης Π. 108.
Λούλης Χ. 48.
Λύχνος Γ. 4.
Μαζαράκης Α. 118,124.
Μανδρατζής Ν. 166.
Μανουηλίδης Φ. 15,35,41,42,44,45,46,51,65,71,72,77,87,88,91,142.
Μάνος Ν. 162,163,164,218.
Μανούσης Ν. 34,35,38,42,43,53,54,62,79,131,170.
Μανταφούνης Σ. 130,131.
Μανωλέας Ε. 169.
Μαραβέλιας Μ. 102,121,152,175.
Μαρής Γ. 60,63,71,130,144,146.
 272

Μαρσέλλος ∆. 19,35,37,43,44,69,71,106,123,138,142,153,170,197,198.
Μαυρίδης Α. 102.
Μερλόπουλος Π. 124.
Μερκούρης Γ. 118,129,136,141.
Μερκούρης Σ. 162,219.
Μεταξάς Α. 113,167,168.
Μεταξάς Ι.
2,5,7,12,105,111,118,121,124,130,142,143,205,222,224,225,228,232,233,234,235,
236,237,238,239,240,241,247,254.
Μητσοτάκης Α. 97,99,110,113,224.
Μιαούλης Α. 168.
Μιχαηλίδης ∆. 96.
Μιχαηλίδης Θ. 121.
Μισυρλόγλου Α. 38,52,70,71,84,89,142,226,229.
Μογγογιάννης Ι. 186,201.
Morgenthau H. 29,40,46,56.
Μουζενίδης Κ. 80,81,122,130,131,142.
Μιχαλακόπουλος Α.
8,59,60,66,69,71,72,74,75,76,77,78,80,96,99,100,104,106,109,117,118,122,124,131,
140,146,188,191,225,249.
Μπαγτζολόγλου Ι. 121.
Μπακάλµπασης Α.
29,32,35,36,44,55,57,60,61,67,77,80,81,82,85,93,118,119,120,124,126,142,148.
Μπαλτατζής Γ. 8.
Μπεκές Π. 179.
Μυλωνάς Α. 130,158,228.
Μυρίδης Χ. 228.
Νικολαΐδης Σ. 122,130,142,207.
Νικολούδης Θ. 124.
Ξανθόπουλος Α. 142.
Ορφανίδης Α. 17,37,63,66,67,68,69,70,71.
Ορφανίδης Ι. 121.
Πάγκαλος Θ.
15,20,23,28,31,59,76,77,79,86,87,88,90,91,92,93,94,95,97,102,111,122,140,143,163,
224.
Παλαιολόγος Μ. 106,108,152.
Πάλλης Α. 6,10,13,24.
Παναγιωτόπουλος Τ. 91,167.
Πανταζίδης Ο. 38,77.
Πανταζίδης Χ. 142.
Παπαγεωργίου Γ. 113.
Παπαγιαννόπουλος Ι. 108.
Παπαγρηγοριάδης Σ. 17,18,37,69,154.
Παπαδάκης Α. 132.
Παπαδάτος Α. 66,79,122,130,142,144,150.
Παπαδηµητρίου Γ. 121.
Παπαδόπουλος Η. 130.
Παπαναστασίου Α.
9,30,31,32,36,37,38,44,45,47,56,57,58,59,60,61,62,76,78,83,118,124,126,128,130,
140,146,158,163,165,177,188,204,205,215,225,228,232.
 273

Παπανδρέου Γ. 16,130,207,228.
Παπανικολάου Κ. 228.
Παπάς Α. 153.
Παρασκευόπουλος Λ. 158,163.
Παράσχος Α. 238.
Παρτσαλίδης Μ. 217.
Πασαλίδης Ι. 8,20,29,30,53,54,55,76,77,82,83,85,114,249.
Πατρίκιος Μ. 73,83,91,92,93,94,95,163,164,166,189,190,218,249.
Πάτσης Σ. 218.
Παυλίδης Ε. 77,93.
Παύλου Π. 102.
Πεζάς Σ. 38.
Πάτσης Σ. 91,162.
Πεσµατζόγλου Γ. 5,154.
Πεσµατζόγλου Σ. 5.
Πεστεβαλτζόγλου Γ. 121.
Πιερράκος – Μαυροµιχάλης Π. 158.
Πλαστήρας Ν. 8,18,21,181,199,196,232.
Πλουµπίδης Ν. 228.
Πολυκράτης ∆. 37,38,69.
Προκοπίδης Κ. 215.
Προκοπίου Σ. 106,108.
Πρωτονοτάριος Α. 192.
Πρωτοπαπαδάκης Π. 8.
Ράλλης Ε. 108.
Ράλλης Ι. 145,205,224,227.
Ρόκκος Κ. 179.
Ρουµπέσης Κ. 96.
Ρούσσος Γ. 9,38.
Ρωµάνος Α. 158.
Σαράντης Φ. 142,153.
Σαραντίδης Σ. 102.
Σήφακας Γ. 113.
Σιµιτόπουλος Α. 136.
Σιµωνίδης Θ. 115.
Σινανίδης Μ. 5,125.
Σινανίδης Σ. 5,125,221.
Σιδέρης Σ. 96.
Σίµος Κ. 130,131.
Σουλιώτης Α. 222.
Σουτζόγλου Ε. 108.
Σοφιανόπουλος Ι. 165,204,205,228.
Σοφούλης Θ.
8,36,77,97,98,99,100,105,106,107,110,113,138,225,226,228,230,232,224.
Σπανούδης Κ. 16,186,228.
Σπήλιος Μ. 221.
Σταµπαδόπουλος Σ. 121.
Σταυρίδης Α. 102.
Σταυρίδης Σ. 152,184,213.
Στρατήγης Σ. 167,168,218.
 274

Στράτος Ν. 8.
Στρέιτ Γ. 141,143.
Συµεώνογλου Σ. 106,107,130,131,142,153,170.
Συνδίκας Π. 92.
Σωτηριάδης Ε. 215.
Ταϊόγλου Ι. 184.
Ταλιαδούρος Σ. 77,133.
Τερζόγλου Ν. 142.
Τζιώτης Γ. 154.
Τζώρτζης Γ. 57,58,61.
Τηλικίδης Γ. 20,29,77,82,142.
Τουρκοβασίλης Θ. 124.
Τριανταφυλλάκος Ν. 158.
Τσακίρης Γ. 217.
Τσαλαβούτας Κ. 138.
Τσαλδάρης Π.
7,99,111,116,118,120,121,142,143,146,158,165,166,178,179,180,182,187,189,190,
193,194,196,198,199,205,212,213,214,217,221,222,223,224,225,227,228,230,232,
252,253.
Τσιγδέµογλου Μ.
102,121,138,139,151,152,165,168,170,172,174,189,190,191,200,213,223,226,228,
229,238.
Τσονταρίδης Ι. 130,142.
Τσορµπατζής Γ.106,108.
Τσουδερός Ε. 36,37,94,104.
Φατσέας Α. 138.
Φίλανδρος Κ. 27,35,41,74,77,82,184.
Φιλάρετος Γ. 158.
Φλώρος Γ. 102,121.
Φλώρος Θ. 165,184,189.
Φραγκούδης Γ. 108.
Φωτιάδης Α. 16.
Χαµουδόπουλος Α. 74,85,92,114.
Χατζηανέστης Γ. 8.
Χατζηαντωνίου Σ. 121.
Χατζηκυριάκος Κ. 26,31,187,210.
Χούρσογλου Σ. 138,142,148,153,170,172.
Χρυσοβέργης Θ. 113,130,142.
 275

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1
΄΄Υπόµνηµα του Παµπροσφυγικού Συνεδρίου. Η αγροτική και αστική εγκατάστασις
των προσφύγων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, Τετάρτη 17 Οκτωβρίου 1923, αριθ. 596, σ. 3.

«Προκειµένου περί της αστικής εγκαταστάσεως το πρόβληµα καθίσταται

τόσον περίπλοκον ώστε αδύνατον τις ν’ αποφανθή εάν προ παντός µέτρου
δεν προσπαθήση να ταξινοµήση τους προσφυγικούς όγκους τους µη
αγροτικούς.
Μικρά Ασία, Πόντος και Θράκη δεν διεµόρφωσαν Ελληνικήν εργατικήν
συνείδησιν. Ο πλούτος των χωρών, η οικογενειακή προσπάθεια, η µη
εξέλιξις της βιοµηχανίας και εν γένει αι τοπικαί οικονοµικαί συνθήκαι
διέπλασαν Ελληνισµόν αγνοούντα απεργίας και απόλυτον οικονοµικήν
δουλείαν.
Μικροαστοί. Η τάξις αύτη απογυµνωθείσα σήµερον διπλήν δύναται ν’
ακολουθήση κατεύθυνσιν. Ή θα συνδέση την τύχην της µε τον προς την
γην σπεύδοντα αγροτικόν κόσµον, οπότε δικαιούται να αναµείνη από το
Κράτος την παροχήν στέγης και µικρού δανείου προς αγοράν των
απαραιτήτων εφοδίων προς εξάσκησιν του επαγγέλµατός της, ή θα χυθή εις
τα βιοµηχανικά και εµπορικά κέντρα, όπου θα υπαχθή υπό τας συνθήκας
του όλου εργατικού κόσµου της Ελλάδος. Εις αµφοτέρας όµως τας
περιπτώσεις το Κράτος υποχρεούται, εκτός της παροχής στέγης, να
περιβάλη την εργαζοµένην αυτήν τάξιν δι’ ειδικής εποπτείας και
προστασίας, διότι η πείνα, το αδιοργάνωτον, η άγνοια των οικονοµικών
συνθηκών και ιδία η σύγκρουσις συµφερόντων των αυτοχθόνων και
προσφύγων εργατών, η πυγµή των πρώτων και ο τοπικός δεσµός προς τους
κεφαλαιούχους παρέχουν εδάφη εκµεταλλεύσεως της προσφυγικής
εργατικής δυνάµεως και εις εποχήν ακόµη καθ’ ην το Κεφάλαιον ποιείται
έκκλησιν προς την εργασίαν.
Τα ήδη de facto υφιστάµενα εργατικά σωµατεία ουσιαστικώς αποκρούουν
την είσοδον των εργατικών µαζών εις τας υφισταµένας οργανώσεις.
Η προβαλλοµένη αφορµή είνε η έλλειψις εργατικής συνειδήσεως και η
απεργοσπαστική τάσις των προσφύγων. Η Κρατική αποστολή επί του
προκειµένου προς αποφυγήν συστάσεως προσφυγικών σωµατείων αµύνης
είνε η ηθική πίεσις προς εγγραφήν των προσφύγων εις τα ήδη υπάρχοντα,
ίνα ούτω αποφευχθή διχασµός τάξεως, της οποίας µόνον η ενότης κατά τον
αγώνα δύναται να τη εξασφαλίση βελτίωσιν όρων ζωής.
Προκειµένου περί της καθαρώς αστικής τάξεως της ευρισκοµένης σήµερον
εις την πλέον επώδυνον θέσιν η οικονοµική αυτής συγκρότησις είνε ζήτηµα
ατοµικής πρωτοβουλίας, την οποίαν δύναται να ενισχύση το δικαίωµα της
προτεραιότητας κατά τον συµψηφισµόν της αποζηµιώσεως δια της
ανταλλαγής και η παροχή τραπεζικών πιστώσεων τη εγγυήσει του Κράτους.
Η εν λόγω Κρατική αναγνώρισις θα παράσχη εις τους πρόσφυγας αστούς
τα µέσα της οικονοµικής αυτών εµπεδώσεως εν τη χώρα εάν το Κράτος δι’
αυτούς και την ως άνω µικροαστικήν εργαζοµένην τάξιν λύση το ζήτηµα
της στέγης. Τα ανωτέρω υπεβλήθησαν µε την προυπόθεσιν ότι το Κράτος
θα υοθετήση την σύστασιν αυτονόµου οργανισµού απηλλαγµένου
γραφειοκρατικών µεθόδων και του οποίου ο προεξάρχων εδρεύων εν
Μακεδονία θα περιβληθή µε τα δικαιώµατα Υπουργικού Συµβουλίου επί
 276

του προσφυγικού, ερχόµενος εις άµεσον επαφήν και συνεργασίαν µετά της
Επιτροπής της Κοινωνίας των Εθνών και οργάνων αποκεντρωτικώς τας
υπηρεσίας τη βοηθεία ειδικών εφέδρων αξιωµατικών και προσφύγων»

2
΄΄Το επιβλητικόν χθες συλλαλητήριον των Αλυτρώτων εναντίον της αποφάσεως περί
ανταλλαγής των πληθυσµών. Το επιδοθέν ψήφισµα εις τους αντιπροσώπους των
Συµµάχων΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 9 Ιανουαρίου 1923, αριθ. 332, σ. 3.

«Οι πρόσφυγες της Μικρασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Ευξείνου
Πόντου, συνελθόντες σήµερον εν τη Πλατεία της Οµονοίας εν Αθήναις εις
πάνδηµον συλλαλητήριον.
Έχοντες υπ’ όψει ότι η ανταλλαγή ενός εκατοµµυρίου διακοσίων χιλιάδων
Ελληνικού πληθυσµού της Τουρκίας, µε τας τριακοσίας χιλιάδας
µουσουλµάνων της Ελλάδος αποφασισθείσα κατ’ αρχήν υπό της
Συνδιασκέψεως της Λωζάνης αντίκειται εις την παγκόσµιος Εθνικήν
συνείδησιν και προς τα ιερώτερα δίκαια του ανθρώπου, την ελευθερίαν και
την ιδιοκτησίαν, ότι αναµφιρρήστως τοιαύτη ανταλλαγή αποτελεί νέον
έµµεσον τρόπον βιαίου εκπατρισµού και περιουσιακής απαλλοτριώσεως
και ουδέν Κράτος δικαιούται να ανταλλάσση τους πληθυσµούς παρά την
θέλησίν των.
Έχοντες υπ’ όψιν, ότι οι Ελληνικοί ούτοι πληθυσµοί, αυτόχθονες εν τη
χώρα εν η κατώκουν από αµνηµονεύτων χρόνων, έχοντες απαραβίαστα και
απαράγραπτα δικαιώµατα, δεν µετώκησαν εθελουσίως, αλλ’ εξεδιώχθησαν
βιαίως των εστιών των υπό το κράτος του φόβου της σφαγής.
Ότι αι χώραι αύται τοις οφείλουν των πολιτισµών και την ευηµερίαν
των, αποσβεσθέντα είδη αφ’ ης στιγµής εδέησε να τους εγκαταλείψωσιν.
Ότι τέλος οι Αλύτρωτοι Έλληνες υπήρξαν πιστοί προς τους Συµµάχους,
αείποτε ενώσαντες την τύχην των µετά του αγώνος των και δι’ αυτό
συστηµατικώς καταδιωχθέντες, η αδικία ήτις τοις προσγίγνεται ήδη είνε
τοσούτω µάλλον κατάφωρος, καθ’ όσον δια του επισηµοτέρου τρόπου τοις
υποσχέθησαν την απολύτρωσιν ή τουλάχιστον την βελτίωσιν της τύχης
των.
Έχοντες υπ’ όψειν ότι οι εν εξορία αδελφοί αυτών οι εις τας λοιπάς
πόλεις και νήσους της Ελλάδος συνελθόντες σήµερον εις παρόµοια
συλλαλητήρια ενούνται µετ’ αυτών εν τω αυτώ συναισθήµατι οδύνης και
διαµαρτυρίας.
Οι ενταύθα παρόντες Αλύτρωτοι Έλληνες οµοθύµως αποφασίζουσι και
ψηφίζουσιν όπως αιτήσωνται το δικαίωµα της παλιννοστήσεως µετά
πραγµατικών εγγυήσεων, καθιστωσών την παλιννόστησιν αυτήν πρακτικώς
εφικτήν.
∆ιαµαρτύρονται εν εναντία περίπτωσει κατά της αδικίας, ήτις ήθελε
διαπραχθή εις βάρος των.
Την καταγγέλλουσιν ως προσβολήν άνευ προηγούµενου κατά της
ανθρωπότητος και του πολιτισµού.
Και διακηρύττουσιν ότι εν εναντία περιπτώσει θα διαµαρτύρωνται
αενάως αυτοί και τα τέκνα αυτών κληροδοτούντες το συναίσθηµα τούτο
της οδύνης και διαµαρτυρίας εις τας επερχοµένας γενεάς.
 277

Αναθέτουσιν εις την ∆ιοργανωτικήν Επιτροπήν του Συλλαλητηρίου να

υπογράψη και επιδώση το παρόν ψήφισµα.
Εις τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως συνταγµατάρχην Πλαστήραν.
Εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν.
Εις τας Πρεσβείας της Μεγάλης Βρετανίας, των Ηνωµένων Πολιτειών
της Αµερικής, της Γαλλίας, της Ιαπωνίας και της Ιταλίας, παρακαλουµένας
να διαβιβάσωσι το παρόν ψήφισµα εις τας οικείας αυτών Κυβερνήσεις.
Η ∆ιοργανωτική Επιτροπή»

3
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 22, 19 Φεβρουαρίου 1924, σ.
313.

ΙΑΣΩΝΙ∆ΗΣ: «Υπεσχέθη ο κ. Πρόεδρος της Κυβερνήσεως και εδέχθη η

Συνέλευσις να αφιερώση ειδικάς συνεδριάσεις δια το ζήτηµα το
προσφυγικόν και εν εκείνη τη ηµέρα, όταν ιδήτε την τραγικήν µας θέσιν, ως
προσφύγων εν Ελλάδι, και φωτισθήτε, εν εκείνη τη ηµέρα ίσως και µόνον
θα κηρύξετε την ∆ηµοκρατίαν. ∆ιότι, κύριοι, αι πληγαί µας είναι µεγάλαι, ο
πόνος µας είναι µέγας και έχοµεν έναν τροµερόν σύµβουλον άγριον και
τραγικόν, την πείναν, την γύµνιαν και το άστεγον των προσφύγων. Προς
ένα τοιούτον λαόν, κύριοι, οφείλοµεν να σκεφθώµεν πώς πρέπει να
συµπεριφερθώµεν. Ηµάς, κύριοι, δεν µας σώζουν τα προγράµµατα· ηµάς
µας σώζουν αι µεγάλαι χειρονοµίαι, άνευ των οποίων δεν θα εξέλθωµεν
εντεύθεν, διότι δεν τολµώµεν να πάµε εις τον κόσµον των προσφύγων. Ο
πρόσφυξ, κύριοι, όταν εψήφιζεν, ησπάζετο την κάλπην, εσταύρωνε το
ψηφοδέλτιον και το έρριπτεν εις την κάλπην, διότι είχεν την ιδέαν ότι εις το
ψηφοδέλτιον εκείνο ενέκλειε την κατάραν εναντίον της ∆υναστείας
(χειροκροτήµατα), το ανάθεµα εναντίον της Βασιλείας και την ελπίδα
ηµερών καλυτέρων δια της ∆ηµοκρατίας. Αύτην την σηµασίαν είχον αι
εκλογαί όσον αφορά τους πρόσφυγας».

4
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 23, 20 Φεβρουαρίου 1924, σ.
336-337.

ΠΑΣΑΛΙ∆ΗΣ: «Έρχεται το µεγαλύτερο πρόβληµα, το προσφυγικό

ζήτηµα, δια το οποίον θα οµιλήσουµε ιδιαιτέρως σ’ άλλη στιγµή. Το
πρόβληµα αυτό όµως δεν ηµπορεί να λυθή, ν’ αντιµετωπισθή, περά µόνον
ως τµήµα του κοινωνικού βίου της Ελλάδος, όπως εµορφώθη ύστερα από
τις µεταπολεµικάς συνθήκας. ∆ιάφοροι επιτροπαί ανταλλαγής και
αποκαταστάσεως προσφύγων, που δεν θα είναι υπό τον έλεγχο της
Εθνοσυνελεύσεως, δεν ηµπορούν να λύσουν το ζήτηµα, διότι το
προσφυγικό ζήτηµα συνδέεται στενώτατα µε το αγροτικό ζήτηµα. Και το
αγροτικό πρόβληµα ενδιαφέρει όλο τον αγροτικό πληθυσµό της Ελλάδος
και πρέπει να λυθή δια να αναπτυχθή η γεωργική δύναµη της Χώρας. Και
έπρεπεν η Κυβέρνησις ευθύς αµέσως να σηκώση όλα εκείνα τα εµπόδια
 278

που βρίσκονται µεταξύ του γεωργού και της γης. ∆ηλαδή έπρεπε αµέσως
να καταργήση όλους εκείνους τους περιοριστικούς αγροτικούς νόµους.
Έπρεπεν ευθύς αµέσως ν’ απαλλοτριώση όλα τα τσιφλίκια ανεξαιρέτως
άνευ αποζηµιώσεως, και να τα εθνικοποιήση (χειροκροτήµατα) και να
διανείµη την γην δωρεάν στους άµεσους καλλιεργητάς, στους ακτήµονας
αυτόχθονας και µετανάστας».

5
΄΄Προσφυγικά. Φωνή πρόσφυγος΄΄, Η Καθηµερινή, Κυριακή 13 Απριλίου 1924,
αριθµ. 1148, σ.1.

«Αι προς άγραν της ψήφου των προσφύγων φροντίδες και φλυαρίες
των θορυβοποιών και δηµοκόπων του βενιζελικού στρατοπέδου, µέχρι της
ασυστόλου συκοφαντίας ότι επικρατούσης της νοµιµόφρονος
Συνταγµατικής µερίδος, αύτη θα κατέσφαζε τους πρόσφυγας και θα
ερρίπτοντο τα πτώµατά των εις την θάλασσαν, είναι ψεύδη και
εγκληµατικαί κακοήθειαι ικαναί να διαπραχθώσι µόνον από τους
διαδίδοντας τα τοιαύτα. Οι κρατούντες την εξουσίαν, κατανοούντες την
αδυναµίαν των έναντι του Συνταγµατικού ελληνικού λαού, έστρεψαν και
πάλιν προς τους πρόσφυγας όλην την προσοχήν των και δ’ αυτών ελπίζουσι
να αλλοιώσουσι και νοθεύσωσι το φρόνηµα του γηγενούς πληθυσµού.
Ελπίζοµεν ότι ο προσφυγικός κόσµος, ρακένδυτος, ξηρός,
καπνισµένος, τουρτουρίζων, αγεληδόν συγκεντρωµένος εις τας διαφόρους
µάνδρας, όπου τον εστρίµωξαν οι εκµεταλλευταί σωτήρες του, θα έχει
αντιληφθή πλέον ότι είναι καιρός να πάρη το ρόπαλον του Ηρακλέους στα
χέρια του και να συντρίψη τον πραγµατικόν εχθρόν του, τον βενιζελισµόν,
εις πάσας τας φιγούρας του!
Συµπατριώται πρόσφυγες!
… Σεβασθήτε την θέλησιν των συνταγµατικών βασιλοφρόνων
αδελφών σας και µη φαίνεσθε αντίθετοι και ανάξιοι της εκάστοτε
συνδροµής αυτών υπέρ υµών.
Προσέλθετε θαρραλέοι κραυγάζοντες:
- Ζήτω η Βασιλεία!»

6
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 37, 24 Μαρτίου 1924, σ. 583.

ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ: «Την προσοχήν της Κυβερνήσεως συγκεντρώνει

επίσης αµέριστον το µέγα προσφυγικόν πρόβληµα, το οποίον µας
εκληροδότησεν ο µοναρχισµός. Η επίλυσις τούτων εξαρτάται από την
εξεύρεσιν των αναγκαίων χρηµάτων, από την ανάλογον κρατικήν
οργάνωσιν και από την ταχυτέραν και δικαιοτέραν λύσιν του αγροτικού
ζητήµατος. Το Κράτος περιωρίσθη µέχρι τούδε εις την εξεύρεσιν των
απαιτουµένων προς τούτο δαπανών δια της προσπαθείας συνάψεως
εξωτερικού προσφυγικού δανείου και της διαθέσεως προς τούτο µέρους εκ
του ισχνού Προϋπολογισµού αυτού. Προς επίτευξιν του πρώτου προέβη εις
 279

την υπογραφήν συµβάσεως, της οποίας απότοκος υπήρξεν η σήµερον

λειτουργούσα Επιτροπή αποκαταστάσεως Προσφύγων. Κύριον µέληµα της
Κυβερνήσεως θα είναι η προσπάθεια ταχυτέρας του δανείου συνάψεως και
η εξασφάλισις δι’ αυτού των απαιτουµένων δαπανών. Εκτός του εν λόγω
δανείου η Κυβέρνησις θέλει επιστήσει την προσοχήν της, δι’ ιδρύσεως
καταλλήλου οργανισµού, εις την προσοδοφόρον διαχείρησιν των εν Ελλάδι
µουσουλµανικών περιουσιών, πρώτον αντιστάθµισµα των εν Τουρκία
εγκαταλειφθεισών περιουσιών των προσφύγων. Τούτων η εξασφάλισις και
η κατάλληλος διάθεσις δύναται να αποτελέση ισχυράν οικονοµικήν βάσιν
προς αντιµετώπισιν του προσφυγικού προβλήµατος. Η ήδη υφισταµένη
πρόσθετος υπέρ των προσφύγων φορολογία εις πλείστας όσας περιφερείας
του Κράτους, η οποία µέχρι τούδε λόγω του συγκεντρωτικού συστήµατος
εγένετο µετά δυσφορίας ανεκτή εκ µέρους του ιθαγενούς πληθυσµού,
πιστεύοµεν ότι θα συντελέση εις επαύξησιν του υπέρ των προσφύγων
κεφαλαίου, αφού δια του µέλλοντος να εφαρµοσθή αποκεντρωτικού
συστήµατος η τοπική αυτή οικονοµική θυσία θα βελτιώση και την
οικονοµικήν και κοινωνικήν θέσιν του ιθαγενούς πληθυσµού. Αν τα µέχρι
τούδε αποτελέσµατα της κρατικής υπέρ των προσφύγων µερίµνης υπήρξαν
σχετικώς ουχί πολύ ικανοποιητικά, το τοιούτον αποδοτέον εις την
κατάτµησιν των αρµοδιοτήτων και ως εκ τούτου εις την έλλειψιν γενικής
κατευθύνσεως εκ µέρους των αρµοδίων Αρχών. Συγκέντρωσις όλων των
συναφών υπηρεσιών υπό ένα και το αυτόν οργανισµόν, µε δηµιουργίαν
ειδικού Υπουργείου, θέλει συντελέσει εις καρποφορωτέραν αντιµετώπισιν
του προβλήµατος. Προς τούτο επιβάλλεται, όπως αγροτική εγκατάστασις,
αστική και ιδία ανταλλαγή πληθυσµών και περιουσιών αντιµετωπισθή από
ένα και µόνον κρατικόν οργανισµόν, του οποίου το κύριον και πρώτιστον
έργον θα είναι η εναρµόνισις της αρµοδιότητός του µε την ήδη τοιαύτην
της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων δυναµένης να αποτελέση την
βάσιν οικονοµικού οργανισµού απηλλαγµένου γραφειοκρατικών τύπων και
χειροπεδών του λογιστικού νόµου προς ταχυτέραν, ασφαλεστέραν και
τελεσφορωτέραν λύσιν του ζητήµατος. Επειδή δε η βάσις της λύσεως του
προσφυγικού ζητήµατος είναι η εγκατάστασις του αγροτικού προσφυγικού
κόσµου, επιβάλλεται και εξ αυτού του λόγου η άµεσος και ριζική λύσις του
αγροτικού ζητήµατος, δηλαδή της αποκαταστάσεως των ακτηµόνων
καλλιεργητών, µετά των οποίων δέον να τεθούν εις ίσην µοίραν οι
πρόσφυγες γεωργοί».

7
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 25, 22 Φεβρουαρίου 1924, σ.
389.

ΠΑΥΛΙ∆ΗΣ: «Οι σηµερινοί κάτοικοι της παλαιάς Ελλάδας, δια να µη είπω

οι περισσότεροι, αλλά πολλοί εξ αυτών είναι και αυτοί µετανάσται και δεν
διαφέρουν καθόλου από εκείνους οι οποίοι µετανάστευσαν προ ολίγου εις
την Ελλάδα. ∆εν υπάρχει καµία διαφορά, κύριοι, µεταξύ των τότε και των
τώρα µεταναστών. Μια και µόνη διαφορά υπάρχει, και η διαφορά αυτή
είναι, κύριοι, της χρονολογίας. Άλλοι µετανάστευσαν προ 100 ετών, άλλοι
προ 80, άλλοι προ 10, άλλοι προ 2, άλλοι προ ολίγων µηνών και άλλοι προ
 280

ολίγον ηµερών. Ξενίζονται δε οι εκτός της αιθούσης ταύτης έντιµοι

άνθρωποι δια τα ονόµατα των προσφύγων, όπως είναι τα Γελκενδζόγλου,
Τερζόγλου και άλλα εις όγλου· αλλά µήπως διαφέρουν τα ονόµατα ταύτα
από τους Πεσµατζόγλου, Μπαλτατζή, Καρτάλη, Καρασεβδά και
Καφαντάρη; Είναι όλα ονόµατα τουρκικά, λείψανα της τουρκοκρατίας,
διότι οι πρόγονοι ηµών ηναγκάζοντο και τα ονόµατα να µεταφράζωσι
τουρκιστί, ίνα αποφεύγωσι το µίσος και την δίωξιν του τυράννου. Και
διεµαρτυρήθησαν οι έξω της αιθούσης ταύτης, διότι ο προσφυγικός κόσµος
ετέθη εν ίση µοίρα µε τους λοιπούς εκλογείς του Ελληνικού Λαού, αυτοί οι
οποίοι δεν διεµαρτυρήθησαν δια τας ψήφους των αλλοεθνών, όταν
επρόκειτο να επαναφέρουν ένα Βασιλέα έκπτωτον εις την πανελλήνιον
συνείδησιν, αυτοί οι οποίοι µε ελαχίστας ψήφους των αλλοεθνών
επεδίωκον να συγκρατήσωσιν την εξουσίαν, έως ότου κατεβαράθωσαν το
Ελληνικόν Κράτος και κατέστρεψαν τον Ελληνισµόν της Θράκης και της
Μ. Ασίας».
™

8
Εφηµερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Συνεδρίασις 59, 18 Ιουνίου 1924, σ. 338.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ: «Ηµείς δεν είµεθα εναντίον του συµβιβασµού.

Εγώ δεν είµαι εξ εκείνων οι οποίοι λέγουν ότι δια µιας µονοκονδυλιάς
πρέπει να φύγουν οι εντόπιοι. Αλλά το ενδιαφέρον το ειλικρινές εκ µέρους
της Κυβερνήσεως απέναντι των προσφύγων περί αποκαταστάσεώς των
καλόν θα ήτο να µεταγγισθή εν µέρει και προς τους εντοπίους. ∆ηλαδή το
µέρος εκείνο των εντοπίων το οποίον κατ’ ανάγκην θα εγκαταλείψη τας
περιουσίας των Μουσουλµάνων, εις τας οποίας θα εισχωρήσουν οι
πρόσφυγες, το µέρος αυτό να τύχη και αυτό του ενδιαφέροντος της
Κυβερνήσεως. ∆ιατί αυτό το ενδιαφέρον, το όσον ειλικρινές, να στρέφεται
µόνον προς τους πρόσφυγας και όχι προς τους εντοπίους; ∆ι’ αυτό
ανέκαθεν υπήρξα υπέρ της εξής λύσεως: Έπρεπεν η Κυβέρνησις από της
πρώτης στιγµής να κάνη ένα νόµο ο οποίος να λέγη ότι: ″κύριοι εντόπιοι,
σας εδόθη η µία ωρισµένη προθεσµία να εκκενώσητε τα οικήµατα, διότι
δυνάµει διεθνούς συµβάσεως αυτά ανήκουν εις τους πρόσφυγας. Οι
πρόσφυγες είναι οι άνθρωποι οι οποίοι έχασαν τα σπίτια των, την ζωήν των,
και απέναντι αυτής της καταστροφής παίρνουν ένα πολλοστηµόριον· πρέπει
να κάµητε µίαν υποχώρησιν″. Και τότε όλη η µέριµνα να στραφή προς τους
εντοπίους, να συναφθούν δάνεια, ίνα όσοι θα εξέρχωνται εκ των
µουσουλµανικών κτηµάτων εγκατασταθούν πάραυτα εις τα καινουργή. Εδώ
είναι η βάσις. Λοιπόν νοµίζω ότι µόνον δι’ αυτού του τρόπου, κύριε
Πρόεδρε, θα καταλήγοµεν εις έν θετικόν αποτέλεσµα· άλλως αδύνατον να
λυθή το προσφυγικόν ζήτηµα. ∆εν θα λυθή ποτέ και θα έχωµεν ως
αποτέλεσµα ανισότητας και προστριβάς, αι οποίαι µοιραίως θα
δηµιουργώνται εξ αυτού. Λοιπόν τα πράγµατα καθορίζονται σαφώς,
απέναντι δε της αναστατώσεως των 500.000 του γηγενούς πληθυσµού της
Μακεδονίας και της αναστατώσεως ή εξεγέρσεως του ενός και πλέον
εκατοµµυρίου των προσφύγων, οι οποίοι µας εβοήθησαν και ολίγον δια να
παρουσιασθώµεν ενταύθα, νοµίζω ότι η εκλογή δεν είναι πολύ δύσκολος»
 281

9
΄΄Ερωτήµατα των προσφύγων προς την Κυβέρνηση΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
∆ευτέρα 30 Μαρτίου 1925, αριθ. 1106, σ. 5.

«Επειδή καθ’ α αναγράφεται εν τω τύπω ο αξιότιµος Υπουργός των

Εσωτερικών κ. Γ. Κονδύλης θα εξηγήση σήµερον τους λόγους δια τους
οποίους οι Μικρασιάται πληρεξούσιοι εκήρυξαν την αυτοτέλειαν και
ανεξαρτησίαν της οµάδος αυτών (ασχέτως τούτο προς την παραιτέρω
στάσιν της οµάδος απέναντι της Κυβερνήσεως Μιχαλακοπούλου)
θεωρούµεν καθήκον ν’ ανακοινώσωµεν υµίν επισυνηµµένως τα ερωτήµατα
τα οποία προ ηµερών επρόβαλε η γενική συνέλευσις των προσφυγικών
οργανώσεων Αθηνών-Πειραιώς και εις τα οποία οι πληρεξούσιοι
τουλάχιστον δεν ηδυνήθησαν µέχρι σήµερον να δώσουν ικανοποιητικήν
απάντησιν.
1ον ∆ιατί εµαταιώθη το περί Προσφυγικής Τραπέζης Ν.∆. της
Κυβερνήσεως Σοφούλη και ποίος ο λόγος δια το οποίον ουδέν νεώτερον
τουλάχιστον ενοµοθετήθη προς αντικατάστασιν του ατονήσαντος
Νοµοθετήµατος,
2ον ∆ια ποίον λόγον η Κυβέρνησις παρελκύει µέχρι σήµερον το ζήτηµα της
εξακριβώσεως των εν Τουρκία εγκαταλειφθεισών περιουσιών ζήτηµα του
οποίου η παράτασις θα είναι ολεθρία ιδία δια τους εκ Πόντου και Μ. Ασίας
πληθυσµούς,
3ον Ποίοι οι λόγοι, οι οποίοι απεκώλυσαν µέχρι σήµερον την εκπλήρωσιν
της παρά του Αρχηγού του Εθνικού ∆ηµ. Κόµµατος κατά την ανάληψιν υπ’
αυτού του Υπουργείου των Εσωτερικών εν Γεν. Συνεδρία του αυτού
κόµµατος υποσχέσεως περί επαναφοράς των απολυθέντων εκτάκτων
προσφύγων υπαλλήλων και της αποχωρήσεως αυτού εν εναντία περιπτώσει
από το υπό την προεδρείαν του κ. Μιχαλακοπούλου Υπουργείον,
4ον Ποίοι οι λόγοι ένεκα των οποίων δεν προσελήφθη και επί της
υπουργείας του Αρχηγού του Εθνικού ∆ηµ. Κόµµατος, ουδείς πρόσφυξ
επαύθη µάλιστα και εις µόνος τοιούτος δια της καταργήσεως της θέσης του,
µη χρησιµοποιηθείς άχρι ώρας καίτοι η υπηρεσία ουδένα λόγον είχε
παραπόνων εναντίον του,
5ον Ποίοι οι λόγοι ένεκα των οποίων ενισχύθη υπό παραγόντων του
Εθνικού ∆ηµ. Κόµµατος κ. Γ. Κονδύλη η προτίµησις του Γεν. Γραµµατέως
Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων κ. Αδοσίδου ο οποίος παραµελών
τους εν Αθήναις και Πειραιεί από δύο ετών αναµένοντες αποκατατάστασιν
αγρότας πρόσφυγας εζήτησε να περισυλλέγωσι αντ’ αυτών άλλοι εκ
διαφόρων της Ελλάδος δυνάµενοι να εξυπηρετήσωσι µελλοντικούς
σκοπούς βουλευτικής υποψηφιότητος,
6ον ∆ιατί ουδέν µέτρον λαµβάνεται δια την µουσουλµανικήν περιουσίαν η
οποία κατεπατήθη
7ον Είνε γνωστόν ότι το ενοικιοστάσιον σχετίζεται προς πολλαπλά
συµφέροντα και ανάγκας προσφύγων. Ποίοι είνε οι λόγοι δια τους οποίους
το Εθν. ∆ηµ. Κόµµα το οποίον εδικαιούτο να υποδείξει δύο µέλη εις την
οικίαν κοινοβουλευτικήν Επιτροπήν, ουδένα υπέδειξεν εκ των προσφύγων
πληρεξουσίων του Κόµµατος
8ον Ποίαι είνε αι σχέσεις των προσφύγων πληρεξουσίων προς τον Αρχηγόν
του Εθν. ∆ηµ. Κόµµατος πώς γίνονται αι µεταξύ αυτών συσκέψεις και πώς
λαµβάνωνται αι αποφάσεις
 282

Εκ του Κεντρικού Γραφείου Οργανώσεως Πολιτικού Μικρασιατικού

Κέντρου».
™

10
΄΄Το χθεσινόν προσφυγικόν συλλαλητήριον εν Θ/νίκη. Αι αξιώσεις των
προσφύγων διετυπώθησαν εις ψήφισµα΄΄, Ελεύθερον Βήµα, ∆ευτέρα 6 Απριλίου
1925, αριθ. 1113, σ. 5.

«Απαξάπας ο προσφυγικός κόσµος Θεσσαλονίκης και περιχώρων,

συνελθών σήµερον την 5ην Απριλίου 1925, ηµέραν Κυριακήν, και ώραν 4ην
µ.µ. εις πάνδηµον συλλαλητήριον, αποδέχεται και αποφασίζει δια βοής
οµοφώνου τα εξής:
1) ∆ιαµαρτύρεται εντόνως δια την µέχρι τούδε επιδειχθείσαν
αναλγησίαν και ολιγωρίαν των εκάστοτε κυβερνήσεων. 2) Μέµφεται και
αποδοκιµάζει και αποκηρύττει τους εις την δ’ των Ελλήνων
εθνοσυνέλευσιν πρόσφυγας πληρεξουσίους του, οίτινες, κατά το διάστηµα
της µέχρι τούδε βουλευτικής των περιόδου, επέδειξαν πρωτοφανή ακηδίαν
και ανεπάρκειαν περί την εκπλήρωσιν της εις αυτούς ανατεθείσης εντολής
των εκλογέων. 3) Καυτηριάζει και αποδοκιµάζει την στάσιν και τας
ενεργείας του κ. υπουργού της Γεωργίας, όστις, εν τη ενασκήσει της
υπουργικής αυτού αρµοδιότητος και εξουσίας, εφωράθη κατ’ επανάληψιν
καταπατών τους κειµένους νόµους, εις βάρος των προσφυγικών
συµφερόντων. 4) Αξιοί άµεσον και ταχείαν την επίλυσιν του ζητήµατος της
στεγάσεως, την ριζικήν τροποποίησιν του νόµου 3166, κατά τρόπον
παρέχοντα πραγµατικά ωφελήµατα εις τον προσφυγικόν κόσµον και την
διαγραφήν των άρθρων 95 και 96 του ενοικιοστασίου επί των τουρκικών
κτηµάτων. 5) Αξιοί άµεσον αναστολήν και αναδροµικώς των εκδοθεισών
µέχρι τούδε διαταγών εκείνων του ήδη υπουργού της Γεωργίας, αίτινες
ελέγχονται ως παραβιάζουσαι καταφανώς τας διατάξεις του κοινού δικαίου.
6) Αξιοί την εντός τριµήνου εξέλεγξιν και εκκαθάρισιν των αιτήσεων των
εγκαταλειφθεισών περιουσιών εν Τουρκία και την εκ παραλλήλου
διενέργειαν της καταγραφής και εκτιµήσεως των τουρκικών περιουσιών
ενταύθα εντός της αυτής προθεσµίας. 7) Αξιοί την λήψιν αµέσων µέτρων
δια την παύσιν της αλβανοποιήσεως και σερβοποιήσεως των Οθωµανών
ανταλλαξίµων και ακύρωσιν πασών των δικαιοπραξιών, των λαβουσών
χώραν και αναδροµικώς µέχρι σήµερον. 8) Αξιοί την επίσπευσιν
συστάσεως προσφυγικής τραπέζης µε οργανισµόν αυτοτελή και διοικητικόν
συµβούλιον απαρτιζόµενον κατά πλειοψηφίαν από πρόσφυγας. 9) Αξιοί
άµεσον αναστολήν της εισπράξεως των µισθωµάτων των ανταλλαξίµων
οικηµάτων, των κατεχοµένων υπό προσφύγων, µέχρι της καταβολής του
πρώτου ποσοστού της αποζηµιώσεως. 10) Αξιοί άµεσον εκκαθάρισιν και
εξυγίανσιν των εποικιστικών υπηρεσιών, κατά τρόπον αποκλείοντα την
διασπάθισιν και ασωτείαν προσφυγικού χρήµατος εις το µέλλον. 11)
Συνιστά εκ των Σωκράτους Αναγνωστίδου, Συµεών Παυλίδου, Σταύρου
Σταυρίδου, Γεωργίου Αραβανοπούλου, Ηρώδους ∆ηµητρακοπούλου,
Ιωάννου Χριστοφορίδου, Ιωάννου Σαρακάκη και αναπληρωµατικόν µελών
Ηλία Κουφουδάκη, Αριστείδου Περίδου και Μηνά Πατρικίου επταµελή
εκτελεστικήν επιτροπήν ην περιβάλλει µε την εντολήν και καθιστά
αρµόδιον να διαπραγµατευθή µετά των αρµοδίων αρχών και παρακολουθή
 283

την ανελλιπή και απαρέγκλιτον εκπλήρωσιν των ως άνω αιτηµάτων του και
υποχρεοί ταύτην να καθιστά γνωστήν την πορείαν των ως άνω
διαπραγµατεύσεων και εργασιών της δια τακτικών ανακοινωθέντων προς
τον προσφυγικόν κόσµον. 12) Τάσσει 15θήµερον προθεσµίαν δια την
αποδοχήν των ως άνω αιτηµάτων του και εξουσιοδοτεί την εν λόγω
επιτροπήν όπως εν αρνήσει κηρύξη τον προσφυγικόν κόσµον εν
εγκαταλείψει και διωγµώ και διαδηλοί ότι τάσσεται παρά το πλευρόν αυτής
εις πάσαν περίπτωσιν προκύψουσαν εν τη επιδιώξει του ως άνω σκοπού.
13) Εντέλλεται την επίδοσιν του παρόντος ψηφίσµατος προς τους κ.κ.
πρόεδρον της δ’ των Ελλήνων εθνοσυνελεύσεως, γενικόν διοικητήν
Μακεδονίας, ηγέτας απάντων των κοµµάτων της εθνοσυνελεύσεως, απάσας
τας προσφυγικάς οργανώσεις και τον τύπον του κράτους».

11
΄΄Και πάλιν ο «Λεπρός». Οι πρόσφυγες είνε αιχµάλωτοι του Βενιζελισµού. Οι
πρόσφυγες αποτελούν τον λαόν του Βενιζελισµού. Οι πρόσφυγες είνε η κύρια
εκλογική του δύναµις και η δύναµις αυτή πολλαπλασιάζεται επ’ άπειρον. Επιστολή
πρόσφυγος προς την «Καθηµερινήν»΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 14 Ιουλίου 1928,
αριθµ. 2304, σ.1.

«Αισθάνοµαι την ανάγκην να κάµω και πάλιν µια προδοσίαν. Την ώραν
αυτήν που σεις σκέπτεσθε πως είνε δυνατόν να κανονίσετε καλύτερα τας
ενεργείας σας δια τον εκλογικόν αγώνα και πως θα χρεισιµοποιήσετε κατά
τρόπον αποτελεσµατικώτερον τας κοµµατικάς δυνάµεις τας οποίας έχετε,
κατά την ώραν αυτήν που είνε τόσον κρίσιµος δια την υπόστασιν σας, εγώ
παρεµβαίνω αυτόκλητος ανάµεσον σας, δια να σας ψιθυρίσω κρυφά εις το
αυτί µίαν συµβουλήν.
Σκύψτε τα κεφάλια σας και ακούστε. Η συµβουλή είνε µια λέξις,
µια και µόνη, και η λέξις αυτή είνε ΑΠΟΧΗ. Εγώ ο πρόσφυξ, ο χθεσινός
πολίτης του Ελληνικού Κράτους, εγώ τολµώ να σας δώσω αυτήν την
συµβουλήν εις σας τους γηγενείς, οι οποίοι υποτίθεται ότι ξεύρετε καλά,
καλύτερα από µας, τα πολιτικά πράγµατα της πατρίδος µας. Σας
συµβουλεύω λοιπόν ν’ απόσχετε από τας εκλογάς. Και δια να σας δείξω
πόσον είνε σοφή η συµβουλή µου και πόσον είνε άσκοπη η επιµονή σας να
συµµετάσχετε εις τον εκλογικόν αγώνα, θα σας είπω µερικά πράγµατα, τα
οποία βεβαίως δεν τα έχετε υπ’ όψιν σας, είτε διότι δεν τα ξεύρετε, είτε
διότι δεν τα σκέπτεσθε.
Εν πρώτοις δεν πρέπει να έχετε την εσφαλέµνην ιδέαν ότι ηµείς οι
πρόσφυγες είµεθα σύµµαχοι του βενιζελισµού. ∆εν είµεθα καν ελεύθεροι
πολίται. Είµεθα αιχµάλωτοι του βενιζελισµού. Είµεθα αιχµάλωτοι και ως
πολίται, αλλά κυρίως ως άνθρωποι, απ’ αυτόν εξαρτώµεθα, χωρίς τον
βενιζελισµόν δεν ηµπορούµε να ζήσωµεν. Αλλά συγχρόνως δεν
φαντάζοµαι να έχετε την παραµικροτέραν αµφιβολίαν ότι και ο
βενιζελισµός είνε δυνατόν να υπάρξη χωρίς τους πρόσφυγας. Βλέπετε
λοιπόν ότι είνε τόσον στενή η σχέσις µας, τα συµφέροντά µας είνε τόσον
κοινά, η ύπαρξις µας τόσον αλληλένδετος, ώστε µέχρι της στιγµής αυτής
είνε αδύνατον να µας χωρίση κανείς. Η αλληλεγγύη των συµφερόντων είνε
η µόνη αδιάσπαστος. Και επειδή καθώς ξεύρετε ο βενιζελισµός δεν είνε
 284

κόµµα, είνε µόνον στελέχη και το κόµµα, το έµψυχον υλικόν, ο στρατός,

είµεθα ηµείς, φαντάζεσθε αν είνε δυνατόν να γίνη καµµία απιστία µεταξύ
µας.
∆εν θα σας φανούν υπερβολικά βεβαίως αυτά που σας γράφω.
Ήλθαµε κατεστραµµένοι, απηλπισµένοι, γυµνοί και πεινασµένοι από τον
τόπον µας και ευρήκαµε εδώ µιαν Επανάστασιν η οποία είχεν επικρατήσει.
Η Επανάστασις ήτο βενιζελική και σεις είσθε οι εχθροί της. Ήτο λοιπόν
φυσικόν να µας αγκαλιάση η Επανάστασις, να µας βοηθήση, να µας
πληρώση και να µας στήση απέναντι σας δια να παριστάνωµεν τον λαόν.
Τί ηθέλατε να κάµωµεν; Ν’ αντισταθώµεν εις τον βενιζελισµόν,
δηλαδή εις την Επανάστασιν η οποία τον εξεπροσώπει; Αυτό βέβαια δεν το
φαντάζεσθε. Εδέθηµεν λοιπόν και εγίναµεν ένα. ∆ηλαδή επουληθήκαµε,
διότι δεν ήτο δυνατόν να γίνη διαφορετικά, διότι δεν είχαµε το δικαίωµα
της εκλογής. Η πείνα και η δυστυχία από την µια µεριά, ο βενιζελισµός και
η αποκατάστασις από την άλλη.
Τώρα µας άγει και µας φέρει. Μας πληρώνει, µας υποστηρίζει, µας
συγκρατεί, διότι ηµείς είµεθα ο λαός του. Και ηµείς µένοµεν δίπλα του,
διότι αυτός είνε ο προστάτης µας, αφού αυτός επικρατεί πάντοτε. Και λέγω
ότι αυτός επικρατεί πάντοτε, διότι πίσω από την Οικουµενικήν, ήτο και
πάλιν ο βενιζελισµός, µε τα στελέχη του, µε τους παράγοντάς του, µε τον
λαόν του, εµάς. Και τώρα που πλησιάζουν αι εκλογαί, τώρα που θα δοθή η
αποφασιστική µάχη, τώρα ο βενιζελισµός κάµνει το παν δια να
χρησιµοποιήση όσον το δυνατόν καλύτερον το στράτευµά του.
Τι κάµνει ο βενιζελισµός; Αλλά και τι δεν κάµνει! ∆εν θα
εκπλαγήτε βεβαίως αν σας πω ότι ο κάθε πρόσφυξ έχει εφοδιασθή µε
τριπλά και τετραπλά βιβλιάρια, ότι θα έχη εις τα χέρια του τριπλά και
τετραπλά ψηφοδέλτια, δια να µη σας είπω περισσότερα. Πρέπει δε να
ξεύρετε ότι κανείς απολύτως πρόσφυξ δεν θα λείψη από τας εκλογάς, ενώ
αντιθέτως από σας υπάρχουν χιλιάδες χωρίς βιβλιάρια και χωρίς ψήφον και
υπάρχουν εκτός αυτού πάµπολλοι που δεν θα ψηφίσουν, διότι δι’ αυτούς η
ψήφος δεν είνε ζήτηµα ζωής και θανάτου. Ενώ δι’ ηµάς έτσι εµφανίζεται
αυτό το ζήτηµα, αυτό είνε το κύριον επάγγελµά µας. Ο κάθε πρόσφυξ έχει
βεβαίως ένα δεύτερο επάγγελµα, αλλά το κύριο επάγγελµά του, αυτό από
το οποίον αποζή, αυτό που αποτελεί την υπόστασίν του, είνε ψηφοφόρος
του βενιζελισµού.
Τώρα λοιπόν καλούµεθα να εξασκήσωµεν το κύριον επάγγελµά
µας. Θα το εξασκήσωµεν δε πιστώς και ευσυνειδήτως, και θα ψηφίσωµεν
όλοι, όλοι ανεξαιρέτως, µε τα πολλαπλά βιβλιάρια που έχοµεν στα χέρια
µας και τα άλλα που ασφαλώς θα µας δώσουν ακόµα. Που πάτε λοιπόν;
Πως δεν αναµετράτε τας δυνάµεις σας; Νοµίζετε ότι ηµείς οι πρόσφυγες
είµεθα αριθµητικώς όσοι είµεθα εις την πραγµατικότητα; Τι µεγάλο λάθος
κάνετε. Ηµείς προκειµένου περί εκλογών είµεθα πενταπλοί και δεκαπλοί.
Είµεθα ένας στρατός που πολλαπλασιάζεται αναλόγως της ανάγκης. Και
επειδή τώρα η ανάγκη είνε µεγάλη, φαντάζεσθε βέβαια πόσον µεγάλος θα
είνε και ο πολλαπλασιασµός του αριθµού µας. Πως θα µας αντιµετωπίσετε
λοιπόν; ∆ιατί πηγαίνετε προς βεβαίαν ήτταν; Όσοι και αν είσθε σεις ηµείς
θα γίνωµεν περισσότεροι. Ν’ απόσχητε λοιπόν, δια να µη ηττηθήτε εκ του
ασφαλούς, δια να µη εκτεθήτε εις µιαν ήτταν δια την οποίαν πρέπει να
είσθε βέβαιοι εκ των προτέρων.
Μετά µεγάλης τιµής ΝΕΟΣ ΙΩΝ»
 285

12
΄΄Η άλλη όψις΄΄, Η Καθηµερινή, Σάββατο 21 Ιουλίου 1928, αριθµ. 2311, σ.1.

«Την διπλήν σηµασίαν µιας ενδεχοµένης εκλογικής νίκης του

βενιζελισµού, φαίνεται ότι δεν έχοµεν εννοήσει ακόµη. ∆εν έχοµεν
αντιληφθή επαρκώς ότι απειλούµεθα µόνον από µιαν ∆ικτατορία πολιτικήν,
της οποίας η επιβολή θα σηµαίνη την κατάργησιν και του τελευταίου ίχνους
πολιτικής ελευθερίας, µεταβολήν των Ελλήνων από πολιτών εις
ανδράποδα, πλήρη καταράκωσιν παντός καταστατικού χάρτου και πάσης
εννοίας πολιτεύµατος.
∆εν έχοµεν αντιληφθή ακόµη καλώς ότι η βενιζελική ∆ικτατορία
δεν πρόκειται να έχη µόνον πολιτικόν χαρακτήρα και ότι δεν απειλεί µόνον
την υπόστασιν της Ελλάδος ως κράτους κυβερνωµένου κοινοβουλευτικώς
και των Ελλήνων ως πολιτών εχόντων συγκεκριµένα δικαιώµατα, τα οποία
δέον να τυγχάνουν απολύτου σεβασµού από µέρους των εκπροσωπούντων
το Κράτος. ∆εν κινδυνεύει εκ της ενδεχοµένης επικρατήσεως του
βενιζελισµού µόνον το πολιτικόν καθεστώς, το οποίον από
κοινοβουλευτικής ∆ηµοκρατίας θα µεταβληθή ασφαλώς εις επαχθή
ολιγαρχίαν, ασκουµένην υπό µικράς οµάδος ανθρώπων µε τον Ελευθέριον
επί κεφαλής, εις βάρος ενός ολοκλήρου λαού.
Του ενδεχοµένου τούτου υφίσταται και άλλη όψις εξ ίσου σκληρά,
εξ ίσου κινδυνώδης όσον και η πρώτη. Εγκαθισταµένης της πολιτικής
∆ικτατορίας του βενιζελισµού εν Ελλάδι, θα έχωµεν αναποτρέπτως
ανάλογον προς αυτήν οικονοµικήν δικτατορίαν ασκουµένην εις βάρος των
γηγενών κατοίκων της χώρας. ∆εν φανταζόµεθα ότι είνε δυνατόν να
υπάρξη τις κρίνων έστω και κατά τον µάλλον επιπόλαιον τρόπον την
εσωτερικήν κατάστασιν της χώρας ως αύτη έχει διαµορφωθή, δυνάµενος να
έχη αµφιβολίαν τινα επί των ανωτέρω.
Στηριζόµενος σχεδόν αποκλειστικώς επί των προσφύγων ο
βενιζελισµός, διαθέτων ως µόνην σχεδόν εκλογικήν δύναµιν τα δεκαπλά
κατ’ άτοµον εκλογικά βιβλιάρια των προσφύγων, βασίζων επί του
προσφυγικού κόσµου την πολιτικήν του υπόστασιν, οφείλει κατ’ ανάγκην
να προσοικειωθή τα συµφέροντα των οπαδών του και να ικανοποιήση αυτά
καθ’ όλην την δυνατήν κλίµακα. Γνωρίζοµεν καλώς πάντες τι θα επρόκειτο
να συµβή αν ήθελεν αποστή του βενιζελισµού ο προσφυγικός κόσµος και
δυνάµεθα κατά συνέπειαν να φαντασθώµεν ευχερώς πόσον θεµελιώδης
ανάγκη είνε δια τον βενιζελισµόν η ικανοποίησις των προσφυγικών
συµφερόντων.
Αλλά τα συµφέροντα των προσφύγων κατά µοιραίαν τραγικήν
δυσµένειαν, είνε ως γνωστόν τελείως αντίθετα προς τα συµφέροντα των
γηγενών. ∆εν προτιθέµεθα, εν πάση ειλικρινεία, ν’ αδικήσωµεν εν τούτω
τους πρόσφυγας. Εις την χώραν ένθα ήσαν εγκατεστηµένοι είχον κανονίσει
τα µέσα του βιοπορισµού των, είχον µικράς ή µεγάλας περιουσίας, εκτενείς
ή περιορισµένας επιχειρήσεις, κτήµατα αγροτικά πολλά ή ολίγα, αστικάς
οικίας, καλύβας ή µέγαρα. Και αιφνηδίως η κατάστασις αύτη µετεβλήθη
άρδην, επήλθε καταστροφή αγριωτάτη, οι άνθρωποί απώλεσαν τα πάντα
και αφίκοντο ενταύθα, οικτρά αγέλη, πεινώντες και γυµνητεύοντες. Τι
πρέπει να συµβή κατά συνέπειαν;
Αν το Κράτος είχεν ιδίαν περιουσίαν, αν ο δηµόσιος θυσαυρός ήτο
πλήρης αποθεµάτων χρυσού, τότε βεβαίως θ’ απετέλει θεµελιώδης
 286

υποχρέωσιν δια το Κράτος η εξ ιδίων αποκατάστασις των προσφύγων και η

αποζηµίωσις δια τας απολεσθείσας περιουσίας των. Αλλά το Κράτος αφ’
ενός µεν οικονοµικώς ευρίσκεται εις αθλιεστάτην κατάστασιν, την οποίαν
γνωρίζοµεν – φευ – πάντες, και αφ’ ετέρου η ανάγκη της αποκαταστάσεως
και αποζηµιώσεως των προσφύγων καθίσταται ηµέρα τη ηµέρα µάλλον
επιτακτική. Τι θα συµβή άρα; Ο Βενιζέλος, ευρισκόµενος προ τραγικού
διλήµµατος, θα στραφή κατά της περιουσίας των γηγενών και θέτων επ’
αυτής βαρείαν την χείρα, θα διαµοιράση αυτήν εις τους πρόσφυγας.
Αι οικίαι και τα αστικά εν γένει κτήµατα των γηγενών θα
καταστούν βορά των προσφύγων. Χωρίς να υπάρχη βενιζελική δικτατορία,
κυβερνωµένης της χώρας κοινοβουλευτικώς και παρά Κυβερνήσεως εις την
οποίαν εξεπροσωπούντο και στοιχεία αντιβενιζελικά, εδόθησαν εν τούτοις
τα πρώτα δείγµατα της τοιαύτης πολιτικής, της οποίας η ολοκληρωτική
πραγµατοποίησις µας απειλεί ήδη κατ’ αναπότρεπτον τρόπον. Ζαΐµη
πρωθυπουργούντος, Τουρκοβασίλη ιθύνοντος τα της ∆ικαιοσύνης, ο
παρακαθήµενος αυτοίς Κίρκος ήρξατο του έργου της αρπαγής. Υπόχρεως
εις σεβασµόν του κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος, του Καταστατικού
χάρτου, του ηθικού νόµου, των κεκτηµένων δικαιωµάτων των πολιτών, η
Κυβέρνησις εκεί δεν ηδυνήθη ν’ αντιστή εις τας προσφυγικάς αξιώσεις. Και
ο Κίρκος αρχήν ποιούµενος απαλλοτριώσεις των αστικών κτηµάτων των
γηγενών υπέρ των προσφύγων έφθασεν όχι πλέον εις τα πρόθυρα της
πόλεως, αλλ’ εις αυτήν την καρδίαν της. Οικόπεδα γηγενών κατοίκων
κείµενα εις την οδόν Αχαρνών απηλλοτριώθησαν υπέρ προσφύγων.
Επικρατούντος εκλογικώς του βενιζελισµού και εγκαθισταµένης
βενιζελικής δικτατορίας είνε εύκολον να φαντασθή τις τι πρόκειται να
πράξη ο µέλλων Κίρκος. Θρήνος και κλαυθµός θα επακολουθήση άγριος,
οικίαι και οικόπεδα δια µιας µονοκονδυλιάς θα µεταβάλλωσιν ιδιοκτήτην
και ενώ οι γηγενείς οδυρόµενοι θα εξέρχωνται άστεγοι εις τας οδούς, οι
πρόσφυγες θ’ αποκτώσιν αστικάς εγκαταστάσεις. Τοιαύτην εµφανίζεται η
δευτέρα όψις της βενιζελικής δικτατορίας εν ενδεχοµένη εκλογική
επικρατήσει του βενιζελισµού. Η πολιτική δικτατορία στρέφεται κατά της
υποστάσεως των Ελλήνων πάντων ανεξαιρέτως ως πολιτών. Η οικονοµική
δικτατορία στρέφεται αποκλειστικώς κατά των γηγενών κατοίκων. Αλλ’ οι
υφιστάµενοι την πρώτην βενιζελικοί θα λάβωσιν επαρκείς αποζηµιώσεις εκ
της δευτέρας. Και θ’ αποµείνωµεν ηµείς εξ’ ίσου σκληρώς µέλλοντες να
υποστώµεν τας συνεπείας αµφοτέρων».

13
΄΄Η σηµερινή παµπροσφυγική συγκέντρωσις εις το Θέατρον «Ολύµπια»΄΄, Η Πρωία,
Κυριακή 14 Απριλίου 1929, αριθµ. 1197, σ.4.

«Αδέλφια!
Ύστερα από έξι χρόνια µιας τραγικής και περιπετειώδους ζωής, η
κατατρεγµένη από την Μοίρα και την Φύσι και τους ανθρώπους πολύπαθη
Προσφυγιά είχε πιστέψη επί τέλους, κατά τον περασµένο Αύγουστο, πως
την σκοτεινιά της ζωής της και τον πόνο της ψυχής της ερχότανε να φωτίση
και να γλυκάνη… ένα φως!
 287

Το φως το ανέσπερο, όπως πιστεύαµε. Το εικόνισµα της πολιτικής

µας θρησκείας. Ο «Γυιός του ψηλορείτη»!
Αλλοίµονο! Η πίστις δεν µας δικαίωσε. Το φως ήταν πλάνο! Το
εικόνισµα είχε κι άλλη πλευρά! Και να η κατάντια µας.
Η προσδοκίες µας γκρεµίζονται, τσακίζονται σε µύρια θρύψαλα. Το
ωραίο παραµύθι που µας νανούριζε τόσα χρόνια· το γλυκό όνειρο που µας
νάρκωνε χαϊδεύοντας τις αδυναµίες µας. Το χαµόγελο! ω! αυτό το
µελιστάλακτο κι αιθέριο χαµόγελο! που µας ηλέκτριζε, που µας ησύχαζε,
που µας δυνάµωνε!... όλα … όλα… ήταν… πρωταπριλιάτικα!
Και να! Αυτός ο µεγάλος µάγος! ο Μεγαλουργός! ο Πατέρας!
Αυτός, προς τον οποίον είχαµε απόλυτο εµπιστοσύνη. Αυτός που
προσωπικά διεξεδίκησε, κανόνισε όπως ήθελε και κατωχύρωσε στη
Λωζάννη τα περιουσιακά µας δικαιώµατα. Αυτός που πιστεύαµε πως µε το
φραγγέλιο στο χέρι θα χτυπούσε αλύπητα την εκµετάλλευσι και την
καπηξεία που έγινε µες στα έξη χρόνια εις βάρος της περιουσίας µας.
Αυτός σήµερα έρχεται µε µια χονδρή µονοκονδυλιά να σταµατήση
ό,τι πίστευε και δικαιούται η Προσφυγιά. Ό,τι της ανεγνώρισε ως δικαίωµα
απαράγραπτο ο πολιτισµένος κόσµος. Ό,τι κι αυτό το Σύνταγµα της
Πατρίδος αναγνωρίζει ως απαραβίαστο.
Έτσι ο µεγάλος, ο δυνατός Μαγνήτης, που µας τραβούσε ως τα χθες
σιµά του, σήµερα µας απωθή.
Η άµυνα δεν είνε υποχρέωσις, είνε «καθήκον». Αύριον Κυριακήν
14 Απριλίου όλος ο ανά την Ελλάδα σκορπισµένος προσφυγικός κόσµος
συνέρχεται σε πανδήµους συνελεύσεις.
Εδώ η συνέλευσις θα γίνη στο θέατρον «Ολύµπια» (οδός
Ακαδηµίας) κατά τας 10 π.µ. ∆εν πρέπει κανείς να λείψη από την
ιεροτελεστία αυτή της Ενώσεως των προσφυγικών δυνάµεων
Εν τη ενώση η δύναµις
Αθήναι 13 Απριλίου 1929
ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ».

14
΄΄Προσφυγική Στήλη. ∆ιάγγελµα της Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων. Το σάλπισµα
του αγώνος΄΄, Η Πρωία, Τετάρτη 17 Απριλίου 1929, αριθµ. 1200, σ.4.

«Η Ανώτατη Επιτροπή των Προσφύγων προς τον προσφυγικόν

λαόν ολοκλήρου της Ελλάδος:
Το κέντρον κηρύσσει την αποχήν από τας γερουσιαστικάς εκλογάς.
Η παµπροσφυγική συνέλευσις των «Ολυµπίων» έδωσε το ιερόν
σύνθηµα.
Ο πρωθυπουργός της Ελλάδος εξήγγειλε το εκλογικόν του
πρόγραµµα.
∆ίκαια προσφυγικά είπε δεν υπάρχουν, ούτε εις τους νόµους του
δικαίου ούτε εις τους νόµους της ηθικής.
Και παρασυρθείς εις ένα ολισθηρόν κατήφορον του διχασµού της
δηµοκρατικής οικογένειας, της οποίας πιστά και αφοσιωµένα τέκνα
υπήρξαν οι πρόσφυγες προσέθεσεν: «Αν θέλετε µαυρίστε µε».
Ηµείς τώρα εξαγγέλοµεν το ιδικόν µας πρόγραµµα.
 288

Όχι. ∆εν θα σε µαυρίσοµεν Ελευθέριε Βενιζέλε. ∆ιότι από της µιας

στιγµής εις την άλλην, δεν σπούν οι δεσµοί του παρελθόντος. ∆εν
σβύνονται αι παραδόσεις, οι πόθοι, οι κίνδυνοι, η λαχτάρα της
καταστροφής, που όλα υπήρξαν κοινά µεταξύ ηµών και Σου.
Εις µιαν γωνίαν της στέγης υπό την οποίαν ευτυχείς θα ψάλλουν
εκλογικά τρόπαια οι άλλοι εκτός ηµών φιλελεύθεροι, ηµείς οι πρόσφυγες
θα συσπειρωθώµεν και εκεί σιωπηλοί οι «αδικηµένοι» θα
παρακολουθήσωµεν την αλλόφρονα µήνιν του αρχηγού.
«ΘΑ ΑΠΟΣΧΩΜΕΝ»
Προσφυγικέ λαέ ολοκλήρου της Ελλάδος.
∆εν θα µαυρίσης τον Ελευθέριον Βενιζέλον αλλά δεν θα τον
ψηφίσης. Ως πολίτης ελεύθερος και ικανός δεν θα δεχθής τον
στραγγαλισµόν των δικαίων σου.
Την ιεράν σου διαµαρτυρίαν θα εκφράσης δια της αποχής.
Την ενότητα σου θα δείξης δια της αποχής.
Την ανθρωπίνην σου υπόστασιν θα παρουσιάσης δια της αποχής.
Την δύναµίν σου θα επιδείξης δια της αποχής.
Και πίστευε ότι υπεράνω ηµών, υπεράνω των κοµµάτων, υπεράνω
γηγενών και προσφύγων, υπεράνω του Ελευθερίου Βενιζέλου ίσταται η
Ελλάς κρατούσα τα σύµβολα της Θέµιδος και της ∆ικαιοσύνης. Θα τα
επικαλεσθής αύριον όταν σήµερον απόσχης.
Το σάλπισµα του τιµίου προσφυγικού αγώνος ηχεί απ’ άκρου εις
άκρον».

15
΄΄Ο κ. Βενιζέλος προς τον προσφυγικόν κόσµον. «Μόνον εχθροί των προσφύγων και
του Έθνους δύναται µετάσοβαρότητος να διατυπώσουν τον ισχυρισµόν ότι το Κράτος
δύναται ν’ αποζηµιώση τους δικαιούχους εις το ακέραιον»΄΄, Ελεύθερον Βήµα,
Κυριακή 14 Απριλίου 1929, αριθµ. 2521, σ. 8.

«∆ηµαγωγοί του χειροτέρου είδους διετύπωσαν προς την κυβέρνησιν την

αξίωσιν ότι το κράτος οφείλει να πληρώση προς τους αστούς πρόσφυγας
την αξίαν της περιουσίας την οποίαν έκαστος εξ αυτών είχεν εις την
Τουρκίαν. Την αξίωσιν αυτήν στηρίζουν εις την σύµβασιν της ανταλλαγής.
Αλλ’ η σύµβασις της ανταλλαγής, την οποίαν εγώ ο ίδιος
διεπραγµατεύθην και υπέγραψα, ως αντιπρόσωπος της Ελλάδος εις την
Λωζάννην, κάθε άλλο παρά τέτοιο πράγµα ορίζει. Ορίζει µόνον ότι η
Τουρκία θ’ αποζηµιώση τους ανταλλαξίµους Μουσουλµάνους που θα
φύγουν από την Ελλάδα, και η Ελλάς τους ανταλλαξίµους Έλληνας που
εκδιώχθηκαν από την Τουρκίαν. Αλλ’ η αποζηµίωσις δια τους
ανταλλαξίµους Έλληνας θα γίνη από την αξίαν των κτηµάτων τα οποία
αφήκαν οι ανταλλάξιµοι Τούρκοι που έφυγαν από την Ελλάδα και από την
επί πλέον αξίαν την οποίαν η εκτίµησις της µικτής επιτροπής θ’ αποδείξη
ότι έχουν τα κτήµατα των Ελλήνω ανταλλαξίµων εν σχέσει µε τα κτήµατα
των Τούρκων ανταλλαξίµων και την οποίαν θα επλήρωνεν η Τουρκία.
Εφ’ όσον, εποµένως δεν απεδειχθή εκ της εκτιµήσεως η επί πλέον
αξία αύτη και δεν καταβληθή υπό της Τουρκίας, το ελληνικόν κράτος δεν
 289

έχει άλλην υποχρέωσιν παρά να δώση εις τους πρόσφυγας την αξίαν την
οποίαν έχει η εν Ελλάδι ανταλλάξιµος τουρκική περιουσία.
Οι πρόσφυγες δύναται να βεβαιωθούν ότι τοιαύτη είνε η έννοια των
διατάξεων της συµβάσεως της ανταλλαγής, ερωτώντες δύο από τους πλέον
διακεκριµένους των νοµικούς, τον κ. Άγγελον Ιωαννίδην και τον κ. Μ.
Θεοτοκάν, οι οποίοι εχρησίµευσαν ως νοµικοί µου σύµβουλοι, όταν
διεπραγµατευόµην την σύµβασιν της ανταλλαγής.
Αλλ’ οι δηµαγωγοί του προσφυγικού κόσµου, οι συγκεντρωµένοι
περί ωριµένας και γνωστάς προσφυγικάς οργανώσεις, ζητούν να
παρασύρουν τον προσφυγικόν κόσµον εις διατύπωσιν αξιώσεων
ασυστάτων, αι οποίαι θα διεκινδύνευαν να διαταράξουν την ευτυχώς
υφισταµένην σήµερον αρµονίαν µεταξύ γηγενών και προσφύγων. Το
τερατώδες, άλλωστε, της αξιώσεως ταύτης προκύπτει και εκ του γεγονότος
ότι δια µόνην την περιουσίαν των αστών ανταλλαξίµων, δια τους οποίους
κυρίως ενδιαφέρονται οι δηµαγωγοί, θα έπρεπε να καταβάλη το κράτος
πλεόν, των ήδη καταβληθέντων, εκατόν ακόµη εκατοµµύρια χρυσάς λίρας.
Πού θα ευρίσκετο το τεράστιον αυτό ποσόν; Και αν ακόµη υποτεθή ότι
ευρίσκετο τρελλοί δανεισταί δια να µας το δανείσουν, η υπηρεσία του
δανείου θα απήτει να υπερδιπλασιάσωµεν όλους τους αµέσους φόρους και
να συντρίψωµεν οικονοµικώς την Ελλάδα δια να ταφώµεν όλοι υπό τα
ερείπια της.
Έχω καθήκον να επιστήσω την προσοχήν του προσφυγικού κόσµου
όπως µη παρασυρθή από τοιούτους δηµαγωγούς. Όσα λάθη και αν έγιναν
δια την προσφυγικήν αποκατάστασιν, λάθη που ήσαν αναπότρεπτα εις
τόσον δυσχερές και τεράστιον έργον, κανείς καλής πίστεως δεν ηµπορεί να
αρνηθή ότι το κράτος υπό τας αλλεπαλλήλους του κυβερνήσεις έκαµε και
κάνει ό,τι ηµπορεί δια ν’ ανακουφίση την µεγάλην προσφυγικήν δυστυχίαν.
Αλλ’ εχθροί µόνον του προσφυγικού κόσµου, εχθροί της Ελλάδος,
εχθροί του έθνους, ηµπορούν να διατυπώνουν µετά σοβαρότητος τον
ισχυρισµόν ότι το κράτος, το οποίον εις τους παλαιούς υπηκόους του των
οποίων αι εν Ελλάδι περιουσίαι κατεστράφησαν εκ του πολέµου προ δέκα
τριών ετών δεν έδωσεν ακόµη σχεδόν τίποτε και τώρα µόνον δια
νοµοσχεδίου υποβληθέντος εις την Βουλήν πρόκειται να τους δώση µικράν
αποζηµίωσιν, µη υπερβαίνουσαν εκείνην που έλαβον οι πρόσφυγες,
ηµπορεί να δώση εις τους τελευταίους πλήρη αποζηµίωσιν δια τας
περιουσίας που άφηκαν εις την Τουρκία.

ΕΛ. Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ».

16
Θάνος Φλώρος, ΄΄∆ιατί θα απόσχωµεν΄΄, Η Καθηµερινή, Πέµπτη 18 Απριλίου 1929,
αριθµ. 2572, σ.1.

«Είνε σκόπιµον να εξηγήσωµεν εις την κοινήν γνώµην, που εις την
περίπτωσιν αυτήν είνε εύλογον να παρασύρεται εις σφαλεράς περί ηµών
και της στάσεώς µας κρίσεις, τους λόγους, οι οποίοι µας επροκάλεσαν την
οµόφωνον της «Ανωτάτης Επιτροπής Προσφύγων» απόφασιν ΠΕΡΙ
ΑΠΟΧΗΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ από τας γερουσιαστικάς εκλογάς.
 290

Εις την απόφασιν λοιπόν αυτήν ήχθησαν οι πρόσφυγες εκ των εξής

σκέψεων:
1) Τα κόµµατα ψηφίζονται από τας διαφόρους οµάδας του λαού µόνον
εφόσον έχουν αναγράψη εις τα πολιτικά των προγράµµατα κατευθύνσεις
ευνοούσας τα ειδικά ζωτικά συµφέροντα αυτών. Έως τώρα εψηφίζαµεν
ηµείς οι πρόσφυγες το κόµµα των Φιλελευθέρων διότι ανεµένοµεν παρ’
αυτού και ικανοποίησιν των εκ των διεθνών συµβάσεων δικαιωµάτων µας.
Σήµερον όµως η βάσις αυτή η ΘΕΤΙΚΗ, εφ’ ής εβασίζαµεν την προς αυτό
εµπιστοσύνην µας ανετράπη πλέον άρδην µε τας απροκαλύπτους δηλώσεις
του αρχηγού του. Γνωρίζοµεν ήδη οριστικώς ότι οι Φιλελεύθεροι δεν είνε
ποσώς διατεθειµένοι ν’ αποδώσουν τις ηµάς ουδέ στοιχειώδη καν
δικαιοσύνην. Πλειοδοτούντες δε δια πρώτην φοράν παντός άλλου,
διακηρύττουν ότι η «αληθής» έννοια της Συµβάσεως Ανταλλαγής είνε ότι
οι ανταλλαγέντες πληθυσµοί απαλλοτριούνται αναγκαστικώς των
περιουσιών των. Πώς δυνάµεθα εποµένως, κατά λογικήν συνέπειαν, να
ενισχύσωµεν δια των ιδίων µας ψήφων κόµµα επιδιώκον τοσούτον
καταφανώς την βλάβην των συµφερόντων µας; Θα ήτο αυτόχρηµα
πρωτοφανές εις την πολιτικήν ιστορίαν όλων των εποχών και όλων των
λαών εάν το εκάµοµεν!
Τα ανωτέρω αρκούν απολύτως νοµίζω, ως απάντησις εις την αποδιδοµένην
εις την κίνησίν µας κατηγορίαν του «ΕΚΒΙΑΣΜΟΥ». Μόνον παρ’ ηµίν
όπου γίνεται κατάχρησις λέξεων και σύγχισις πολιτικών εννοιών και όρων,
ήτο δυνατόν ν’ αποδοθή και να γίνη πιστευτή η κατηγορία επί εκβιασµώ
ανθρώπων, πολιτών επιδιωκόντων να κερδίσουν πολιτικώς την υπόθεσιν
της τάξεώς των!
Το επιχείρηµα ότι πρέπει να διατηρηθή αµείωτος η πολιτική ισχύς των
Φιλελευθέρων χάριν δήθεν γενικωτέρων σκοπών και συµφερόντων
προορίζεται δια πολύ µικρά παιδία. ∆ιότι δεν ηµπορεί τις να δεχθή βασίµως
ότι µόνοι οι Φιλελεύθεροι είνε ικανοί να σώσουν την χώραν. Αλλοίµονον
δε εάν ήτο έτσι! Άλλωστε αυτή αύτη η ελληνική ανόρθωσις είνε
συνυφασµένη µε την πλήρη προσφυγικήν αποκατάστασιν εν τω γνησίω
πνεύµατι της συνθήκης της Λωζάννης.
2) Αυτός ο κ. πρωθυπουργός µας συνέστησε να τον καταψηφίσωµεν εάν
ηθέλοµεν νοµίση ότι θίγει τα συµφέροντά µας. Μήπως όµως δεν τα έθιξε µε
τας απροκαλύπτους συνεχείς δηλώσεις του; Ας εξαγάγωµεν λοιπόν εκ
τούτου το φυσικόν συµπέρασµα!
3) Τα τελευταία γεγονότα απέδειξαν ότι ηµείς οι πρόσφυγες θα
περιφρουρήσωµεν τα συµφέροντά µας επιτυχώς µόνον δια της οργανώσεως
ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ πολιτικού αγώνος! Η αποχή εις την προκειµένην
περίπτωσιν των εκλογών, αι οποίαι µας εύρουν απροετοίµαστους
πολιτικώς, θα είνε το πρώτον µας σοβαρόν βήµα προς αυτήν την
κατεύθυνσιν.
4) Η αποχή είνε η µόνη δυνατή επί του παρόντος εκδήλωσιν της οµαδικής
δυσφορίας του προσφυγικού κόσµου δια τον ανήκουστον στραγγαλισµόν
των δικαίων του. Στοιχειώδες καθήκον απέναντι του ευατού µας και των
απογόνων µας επιβάλλει να αντιδράσωµεν σθεναρώς κατά των
ακατανοήτων προθέσεων του κόµµατος, που εξέδωκε µε τόσην ψυχραιµίαν
την καταδικαστικήν καθ’ ηµάς απόφασίν του. Η αντίδρασις δε αύτη οφείλει
να είνε τοσούτω µάλλον ισχυροτέρα όσω βαθυτέρα υπήρξεν η
 291

απογοήτευσις ηµών εκ του τρόπου, καθ’ όν µας αντήµειψε το κόµµα τούτο

δια τας πιστάς υπηρεσίας, που συνεχώς επί έτη του προσφέροµεν.
Η αποχή µας θα είνε τέλος η πρώτη µεγαλειώδης συνειδητή εκδήλωσις της
αφιπνιζοµένης λαϊκής ψυχής, η οποία έτσι δαδηλοί ότι εννοεί εις το εξής να
κατευθύνη η ιδία τας τύχας της. Το παράδειγµα µας αυτό θα µιµηθούν
σύντοµα και οι γηγενείς αδελφοί µας δια να θέσουν τότε µεθ’ ηµών
οριστικόν τέλος εις την καταστρεπτικήν δια τα εθνικά συµφέροντα
βασιλείαν των προσωπικών κοµµάτων. Η ηµέρα αυτή θα φέρη τον πρώτον
αληθή θρίαµβον της δηµοκρατικής ιδέας εν Ελλάδι!
Είµεθα πεπεισµένοι περί της τελικής επιτυχίας του αγώνος µας. ∆ιότι ο
λαός εκείνος µόνον νικά που γνωρίζει να περιφρουρή µε πίστιν και
φανατισµόν τα δικαιώµατά του».

17
΄΄Προσφυγική Στήλη. Γενική η εξέγερσις κατά των Ελληνοτουρκικών Συµφωνιών. Η
συγκροτούµενη συνέλευσις διαµαρτυρίας. Εγκύκλιος των συνεργαζόµενων
προσφυγικών οργανώσεων Αθηνών, Π.Ο.Α.∆.Α., Παµβουρλιωτική ένωση και Ένωση
Ελλήνων Υπηκόων προς τις προσφυγικές οργανώσεις της Ελλάδας ΄΄, Η Πρωία,
Παρασκευή 21 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1502, σ.4.

«Κύριοι,
∆ιανύοµεν αναντιρρήτως την πλέον επικίνδυνον καµπήν του
προσφυγικού προβλήµατος. Μέχρι χθες εις τα µέτρα που είχον κατά
καιρούς ληφθή υπέρ των συµφερόντων µας επρυτάνευεν η σπασµωδικότης
και το αµέθοδον. Σήµερον συντελείται µία πρωτοπόρος εις απανθρωπίαν
και αντεθνικήν συγχρόνως καινοτοµία. Ο τρόπος προς αντιµετώπισιν της
εξελίξεως των αποζηµιώσεων τείνει εις ένα οικτρόν και θηριώδη
τερµατισµόν της υποθέσεως ταύτης. Ενώπιον όλων ηµών ανεξαιρέτως
προβάλλει ως φάσµα απηνές ζήτηµα πλέον εντίµου υπάρξεως. Οι
περουσιακοί τίτλοι όλων των κατηγοριών εις ας υπήχθη ο προσφυγικός
κόσµος, τίτλοι αντιπροσωπεύοντες την ηρωϊκήν προσπάθειαν και την
εθνικήν αλκήν του επί χιλιετηρίδας εν µέσω βαρβάρων τυράννων
διαβιώσαντος Ελληνισµού της Μικράς Ασίας του Πόντου και της Θράκης,
ρίπτεται συλλήβδην βορά εις το στόµα του µεγαθηρίου µιάς ουτοπιστικής
σκοπιµότητος διά του δωρητηρίου το οποίον κάµνει το έθνος προς την
Τουρκίαν µε τον οριστικόν συµψηφισµόν των προσφυγικών περιουσιών.
Με την ενέργειαν ταύτην, ενέργειαν οίαν δεν έχει διαπράξει ούτε το
πλέον καθυστερηµένον κράτος του µεσαίωνος έρχεται σήµερον εν πλήρει
ειρηνική περίοδω, να κηλιδώση η παρούσα κυβέρνησις την ιστορίαν της
χώρας, σφαγιάζουσα εις τον βωµόν µυστηριωδών σκοπών τα δίκαια και τας
ελπίδας όλων των ηµών των απορφανισθέντων της πατρώας των γης και
των βωµών προσφύγων.
Ενώπιων όλων ηµών δεν διαγράφεται πλέον σήµερον ούτε η
συµπλήρωσις των αποζηµιώσεων των αστών ανταλλαξίµων και Ελλήνων
υπηκόων, ούτε η απαρχή αποζηµιώσεως των αγροτών ανταλλαξίµων, ούτε
η ανακάλυψις και ρευστοποίησις της µουσουλµανικής περιουσίας, ούτε η
τακτοποίησις των πάσης φύσεως υποθέσεων των Κωνσταντινουπολιτών,
ούτε η ενίσχυσις των οικοδοµικών συνεταιρισµών και η εν γένει απόκτησις
 292

στέγης, ούτε τα ζητήµατα της καταβολής ή µη των επαγγελµατικών και των

προς Έλληνας υπηκόους δανείων και των προς την Ε.Α.Π. χρεών, ούτε
ακόµη το ζήτηµα της χορηγήσεως αδειών προς κάθοδον των εις τα παράλια
του Ευξείνου εγκαταλελλειµµένων Ποντίων, ούτε ακόµη η καταδίκη των
διαφόρων παραγκούχων. Όχι ! Ενώπιόν µας ορθούται σήµερον αρτία καθ'
όλα στυγερά λαιµητόµος, ετοίµη να σκορπίση εις όλους µας απαίσιον
µαρασµόν.
Εις τοιαύτας περιπτάσεις δεν χωρεί στάδιον νωθρότητος και
µοιρολατρείας. Πας συνταγµατικός πολίτης έχων στοιχειώδει αντίληψιν
των δικαιωµάτων της ελευθερίας των ατόµων έχει υποχρέωσιν και καθήκον
ν' αντιδράση κατά τοιούτων αυθαιρεσιών. Πας ιδιώτης δικαιούχοςς και της
παραµικροτέρας ακόµη νοµίµου απαιτήσεως έχει δικαίωµα αµύνης προς
περιφρούρησιν του δικαίου του.
Αναλαµβάνοντες τον αγώνα αυτόν, αγώνα ιερόν αποβλέποντα εις την
εθνικήν ενότητα και την πανελλήνιον ευηµερίαν διά της πραγµατοποιήσεως
όλων των δικαίων αξιώσεων του προσφυγικού κόσµου έχοµεν πλήρη
συναίσθησιν των δυσχερειών του. Ο δρόµος βέβαια θα είνε τραχύς. Αλλά
δεν λείπουν και από τους πρόσφυγας οι θαρραλέοι, οι δυνατοί, οι
φωτισµένοι και δηµιουργικοί πυρήνες.
Επίκουρα εις την υπερτάτην ταύτην πάλην έχοµεν και όλα τα υγιά
στοιχεία του πολιτικού κόσµου ανεξαρτήτως της προελεύσεως αυτών. ∆εν
φανταζόµεθα ότι θα υπάρξη πρόσφυξ, όστις θα αρνηθή την αρωγήν του εις
την ωραίαν αυτήν προσπάθειαν.
Με την πεποίθησιν ότι η δύναµις των αριθµών θα καµφθή προ της
ψυχικής αλκής των γενναίων χαιρετώµεν όλους τους ωργανοµένους
πυρήνας του προσφυγικού κόσµου και απεκδεχόµεθα παρ' αυτών πάσαν
συνδροµήν.
Παρακαλούµεν όπως µεριµνήσωσι διά την οµαδικήν κάθοδον των
µελών των εις την συγκροτουµένην την Κυριακήν 23ην τρέχ. και εις το εν
Αθήναις θέατρον ‹‹Ολύµπια›› γενικήν παµπροσφυγικήν συνέλευσιν.
-Προς τους αρχηγούς των κοµµάτων
Η επιτροπή των συνεργαζοµένων προσφυγικών οργανώσεων
‹‹Π.Ο.Α.∆.Α.››, ‹‹Παµβουρλιωτική Ένωσις›› και ‹‹Ένωσις Ελλήνων
υπηκόων›› απηύθυνε χθες προς κ. κ. αρχηγούς των κοµµάτων την κάτωθι
επιστολήν :
Προκειµένου η Ελληνική κυβέρνησις να συνοµολογήση συµβάσεις και
συµφωνίας µε την Τουρκίαν θιγούσας ζωτικώτατα περουσιακά συµφέροντα
των προσφύγων και του έθνους γενικώτερον, λαµβάνοµεν την τιµήν να
παρακαλέσωµεν υµάς όπως εκφράσητε τας υµετέρας αντιλήψεις επί των
εξής σηµείων :
Συµφέρει εις τον Ελληνικόν λαόν η υπογραφή συµφωνιών υπό τόσον
δυσµενείς δι' αυτόν συνθήκας; Η έννοµος παραχώρησις εις την Τουρκίαν
µεγίστης αξίας περιουσιών είνε ικανή να ισοφαρίση τα εκ των συµφωνιών
προσδοκώµενα ποικίλλα εθνικά οφέλη;
Εν η περιπτώσει γίνουν αι συµφωνίαι ποία θα είνε η τύχη των εκ της
συµβάσεως ανταλλαγής δικαιωµάτων των διαφόρων κατηγοριών
δικαιούχων προσφύγων; Και συγκεκριµένως, κατά ποιόν τρόπον νοµίζετε
ότι πρέπει να κατοχυρωθούν αποτελεσµατικώτερον και οριστικώς πλέον αι
περιουσιακαί αξιώσεις αυτών;
 293

Νοµίζοµεν ότι δικαιούµεθα να τύχωµεν επί των ανωτέρω της υµετέρας

απαντήσεως, καθ' όσον υποτίθεται ότι ως ηγέται πολιτικών κοµµάτων έχετε
και συµφέρον και υποχρέωσιν να διαφωτίσητε την κοινήν γνώµην επί
ζητηµάτων της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής τοσούτων
θεµελιωδών.
Μεθ' υπολήψεως
(Η Επιτροπή των συνεργαζοµένων Προσφυγικών Οργανώσεων)

-Πρόσκλησις προς τους βουλευτάς

Προς τους πρόσφυγας βουλευτάς και γερουσιαστάς απεστάλη επίσης η
κάτωθι επιστολή :
‹‹Κύριε,
Η έκδηλος πρόθεσις της κυβερνήσεως να προέλθη εις συµφωνίας µετά
της Τουρκίας επί τη βάσει αµοιβαίου συµψηφισµού των απαιτήσεων
Ελλάδος και Τουρκίας, δηµιουργεί ειδικώτερον διά τους πρόσφυγας
κατάστασιν αυτόχρηµα κρίσιµον.
Υπείκοντες εις επιτακτικήν αξίωσιν της κοινής ηµών γνώµης,
απεφασίσαµεν να αντιδράσωµεν πάση θυσία κατά των υπό κύρωσιν
συµφωνιών. Προς τούτο εκαλέσαµεν διά την προσεχή Κυριακήν τον
προσφυγικόν κόσµον εις γενικήν συνέλευσιν η οποία καθ' όλας τας
ενδείξεις θα αποβή ογκώδης.
Προκειµένου να δώσωµεν κατευθύνσεις και συνθήµατα εις τον
προσφυγικόν κόσµον, έτοιµον να προασπίση τα δίκαια του, παρακαλούµεν
υµάς όπως προσέλθητε εις την σύσκεψιν της επιτροπής ηµών σήµερον
Παρασκευήν και ώραν 7ην µ.µ. εις τα Γραφεία της ΠΟΑ∆Α οδός Αιόλου 81
όπως καταστήσητε ηµάς ενηµέρους των υµετέρων αντιλήψεων.
Η παρούσα θεωρηθήτω και ως ιδιαιτέρα πρόσκλησις.
Μεθ' υπολήψεως
Η Επιτροπή των συνεργαζοµένων Προσφυγικών Οργανώσεων
Χθες απεστάλη επίσης το εξής τηλεγράφηµα προς τας ανά τας επαρχίας
οργανώσεις και σωµατεία :
Πρόσφυγες Αθηνών - Πειραιώς και Περιχώρων κατέρχονται σύσσωµοι
προσεχή Κυριακή διαµαρτυρηθώσιν εντόνως Κυβέρνησιν δι' εγκληµατικήν
πράξιν κυρώσεως ελληνοτουρκικών συµφωνιών.
Επιβάλλεται συγχρονίσητε οµαδικήν δράσιν σας αξιούντες πιστήν
εφαρµογήν συνθηκών.
∆ιοφωτίσατε δηµοσίαν γνώµην διά κυοφορούµενον εθνικόν µαρασµόν
και οικονοµικήν αποτελµάτωσιν χώρα;».

18
΄΄Προσφυγική Στήλη. ∆ριµύτατη Προκήρυξις της Επιτροπής των συνεργαζόµενων
οργανώσεων. Η αυριανή συγκέντρωσις των «Ολυµπίων». Προκήρυξη των σωµατείων
Π.Ο.Α.∆.Α, Παµβουρλιωτική Ένωση και Ένωση Ελλήνων υπηκόων προς τον
προσφυγικό κόσµο για το Ελληνοτουρκικό Σύµφωνο Φιλίας΄΄, Η Πρωία, Σάββατο 22
Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1503, σ. 4.

«Πρόσφυγες,
 294

Η Κυβέρνησις αύριο υπογράφει οριστική σύµβαση µε την Τουρκία, διά

της οποίας της χαρίζει τας περιουσίας µας. Ο αρχηγός της που υπέγραψε µε
το ίδιο του το χέρι τη σύµβασι Ανταλλαγής, δέχεται τώρα να την ξεσχίση.
Ενώ τίποτε το σοβαρό δεν έκανε έως σήµερα για να την εφαρµόση της δίνει
αυτή τη στιγµή το οριστικό χτύπηµα. Χαρίζει µε µια µονοκονδυλιά στην
Τουρκία την τεράστια διαφορά των Ελληνικών περιουσιών. Χαρίζει τα
κτήµατα των ανταλλάξιµων, χαρίζει την περιουσίαν των Ελλήνων
υπηκόων, δέχεται να ληστευθούν οι Κωνσταντινουπολίται.
Και καταλαβαίνετε πολύ καλά τι σηµαίνει αυτή η δωρεά.
1ον) Ενισχύει οικονοµικώς την Τουρκίαν για να αναλάβη γρήγορα και
µας χτυπήση αύριο σ' όλα τα επίπεδα πιο σίγουρα.
2ον) Αφαιρεί από τον εθνικό πλούτο της Ελλάδος ποσά τεράστια που η
πιστή εφαρµογή των συνθηκών θα ανάγκαζε την Τουρκία να µας πληρώση
και που θα αλιγόστευεν τη δική µας φτώχεια και τη γενική οικονοµική
κρίση του τόπου.
3ον) ∆ηµιουργεί οικονοµικό αδιέξοδο διότι µε τα ποσά που θα
χρειασθούν για να αποζηµιωθούν όλες η κατηγορίες Ελλήνων πολιτών, οι
οποίες θίγονται από τις Ελληνοτουρκικές συµφωνίες µετά τον αυθαίρετο
οριστικό συµψηφισµό, αι υποχρεώσεις της Τουρκίας πέφτούν πλέον στους
ώµους του Ελληνικού δηµοσίου.
Είνε λοιπόν συµφέρον όλων των Ελλήνων να εµποδισθή η Κυβέρνησις
να υπογράψη αυτές τις συµφωνίες.
Γι' αυτό αφού όλοι νοιώσουµε πειά καλά την κατάστασι, θέλουµε ν'
αγωνισθούµε µε κάθε τρόπο για να περισώσουµε τα δικαιώµατά µας.
Όλοι την Κυριακή 23 Φεβρουαρίου στο θέατρο ‹‹Ολυµπία›› οδός
Ακαδηµίας.
Εκεί θα δείξουµε τη δύναµί µας και την ακλόνητή µας θέλησι να
επιµείνουµε σε ό,τι µας αναγνωρίζουν ρητώς η συνθήκες, οι νόµοι, η
κοινωνική και πολιτική ηθική, η σύγχρονες αρχές περί αλληλεγγύης των
κοινωνικών τάξεων.
Η επιτροπή των συνεργαζοµένων προσφυγικών οργανώσεων Π.Ο.Α.Λ,
Α. Παµβουρλιωτική Ένωσις, Ένωσις Ελλήνων υπηκόων».

19
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η σηµερινή συνέλευσις των «Ολυµπίων». Νυκτερινόν
∆ιάγγελµα της Επιτροπής΄΄, Η Πρωία, Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ. 1504,
σ. 4.

«-∆ιάγγελµα προς το λαό

Η Επιτροπή των συνεργαζοµένων προσφυγικών οργανώσεων, εξέδωκε χθες
την νύκτα το κάτωθι διάγγελµα, απευθυνόµενον προς τον γηγενή και τον
προσφυγικόν κόσµον προς διαφώτισιν αυτού επί των υπό συζήτησιν ζητηµάτων :
«Προς τον Ελληνικόν Λαόν,
∆ια της εν Λωζάννη κατά τον Ιούλιον του 1923 υπογραφείσης Συνθήκης
Ειρήνης η Ελλάς απώλεσε τα εδαφικά κυριαρχικά και εθνολογικά δικαιώµατά της επί
της Ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας και υποχρεώθη να δεχθή εις τους
κόλπους της εν και ήµισυ εκατοµµύριον περίπου εκπατρισθέντων οµογενών άνευ
 295

δικαιώµατος παλινοστήσεως και ελευθέρας κυκλοφορίας εν τοις εδάφισιν εξ ων

εξεβλήθησαν.
Εν τούτοις, παρά το µέγεθος της επελθούσης καταστροφής, ανεγνωρίσθησαν
και εξησφαλίσθησαν, δια των ∆ιεθνών Πράξεων αίτινες απαρτίζουσι την Συνθήκην
Ειρήνης, άπαντα ανεξαιρέτως τα δίκαια και τα οικονοµικά συµφέροντα των εκ
Τουρκίας οµογενών επί των εν Τουρκία σωζοµένων κινητών και ακινήτων
περιουσιών των.
Εκ του τρόπου τούτου, καθ' ον διετυπώθη η Συνθήκη Ειρήνης,
εδηµιουργήθησαν τρεις διακεκριµέναι νοµικώς οµάδες οµογενών, των οποίων τα
οικονοµικά δίκαια προστατεύονται κατ' ίδιον τρόπον :
α) Η υµάς των εν Κωνσταντινούπολει οµογενών, γνωστή υπό το όνοµα
«Επαµπλί», υποδιαιρεθείσα εις τρεις κατηγορίας.
β) Η υµάς των Ελλήνων υπηκόων, και των δικαιούχων της ΙΧ δηλώσεως.
γ) Η πολινεληθεστέρα όλων υµάς των Ανταλλαξίµων.
Το Τουρκικόν Κράτος δια της Συνθήκης Ειρήνης ανέλαβε σαφή και
κατηγορηµατικήν υποχρέωσιν να αποδώση εις τους οµογενείς της α' και β'
κατηγορίας τας κατασχεθείσας παρ' αυτού περιουσίας των, και να πληρώση εις το
Ελληνικόν Κράτος την διαφοράν η οποία ασφαλώς θα προέκυπτεν εκ της εκτιµήσεως
των ανταλλαξίµων περιουσιών αι οποίαι εγκατελείφθησαν εις τας δύο χώρας παρά
του υποχρεωτικώς ανταλλαξίµου κόσµου.
Εκ της µέχρι σήµερον γενοµένης εργασίας το υπέρ της Ελλάδος παραµένον
χρεωστικόν ακάλυπτον υπόλοιπον εις βάρος της Τουρκίας ανέρχεται εις τα 96
δισεκατοµµύρια 560 εκατοµµύρια δραχµών ή λίρας χρυσάς Τουρκίας 284
εκατοµµύρια.
Αναλυτικώς τα πράγµατα έχουσιν ως εξής :
Λίρα χρυσ. Τουρκίας ∆ραχµαί
Περιουσία Ελλήνων Υπηκόων και
∆ικαιούχων ΙΧ δηλώσεως εν Τουρκία 23.000.000 7.320.000.000
Ανταλλαξίµων οµογενών εν Τουρκία 64.000.000 (
Κοινοτική 36.000.000 ) 102.000.000
Κωνσταν. Πολιτών φυγάδων και των
2 κατηγοριών 5.000.000 1.370.000.000
Ήτοι σύνολον Ελληνικών περιουσιών 328.000.000 111.000.000.000
Περιουσία Τούρκων Ανταλλαξίµων και
µη εν Ελλάδι 44.500.000 15.130.000.000
Ήτοι διαφορά εις βάρος της Τουρκίας
και υπέρ της Ελλάδος 234.000.000 16.560.000.000
Την τοιαύτην τεραστίαν διαφοράν δι' ης η Τουρκία βαρύνεται έναντι της
Ελλάδος πρόκειται να εξανεµίσωσι και να δωρήσωσι προς την Τουρκίαν αι νέαι υπό
διαπραγµάτευσιν συµφωνίαι.
Μία τοιαύτη πράξις γιγνοµένη άνευ ουδενός λόγου και δικαιολογίας εν πλήρει
περιόδω ειρήνης, θα έχη τας εξής όλεθριας και αµέσους και ασφαλείς συνεπείας:
1) Θα αποµακρύνη την Ελλάδα εν της οµαδικής αλληλεγγύον συνεργασίας
και συµπράξεως µετά των τέως Συµµάχων έναντι της Τουρκίας,
δεδοµένου ότι αι σχετικαί οικονοµικαί συµφωνίαι έχουσι συνυπογραφή
παρά πάντων εν Λωζάννη.
2) Θα ενισχύση ουσιαστικώς την Τουρκίαν κατά την δυσχερή θέσιν εις ην
περιήλθεν ήδη κατόπιν της αποµακρύνσεως των χριστιανικών στοιχείων.
 296

3) Θα ρίψη εις τους ώµους της Ελλάδος όλον το βάρος η δε φυσική

ανεπάρκεια προς αντιµετώπισιν αυτού θα συνεπαγάγη σοβαρούς
κλονισµούς εσωτερικούς.
Καλείσθε πάντες οι πολίται εις αγώνα αντιδράσεως κατά της τοιαύτης
ακατανοήτου ενεργείας.
Επιτροπή των συνεργαζοµένων Προσφυγικών Οργανώσεων ‹‹Π.Ο.Α.∆.Α.››,
‹‹Παµβουρλιωτική Ένωσις››, ‹‹Ένωσις Ελλήνων Υπηκόων››.

20
΄΄Προσφυγική Στήλη. Η χθεσινή ογκώδης συνέλευσις των ∆ικαιούχων Προσφύγων.
Ολόκληρον το εγκριθέν Ψήφισµα΄΄, Η Πρωία, ∆ευτέρα 24 Φεβρουαρίου 1930, αριθµ.
1506, σ. 4.

ΨΗΦΙΣΜΑ

«Της Παλλαϊκής Γενικής Συνελεύσεως της 23 Φεβρουαρίου 1930,

συγκληθείσης υπό της επιτροπής των συνεργαζοµένων Προσφυγικών
Οργανώσεων ‹‹Π.Ο.Α.∆.Α.››, ‹‹Παµβουρλιωτικής Ενώσεως›› και ‹‹Ενώσεως
Ελλήνων Υπηκόων›› εις το Θέατρον ‹‹Ολυµπία››.
Επτά συνεπληρώθησαν έτη από της αποφράδος ηµέρας καθ' ην υπό τα
πλήγµατα µιας ανελπίστου στρατιωτικής καταστροφής ο τυχηρός νικητής
επέβαλε, πλην των άλλων όρων, και τον αναγκαστικόν εκπατρισµόν των
οµογενών εκ των ανέκαθε εστιών του Πόντου, της Μικράς Ασίας και της
Θράκης.
Εκ των προηγηθεισών µεταξύ των αντιπροσωπειών δια την
συνοµολόγησιν της Ειρήνης συνεννοήσεων, των σαφώς διατυπουµένων εν
τοις οικείοις πρακτικοίς και εκ του τρόπου καθ' ον διετυπώθησαν αι
καταρτισθείσαι συµφωνίαι, εδηµιουργήθησαν τρεις κεφαλαιώδεις κατηγορίαι
ενδιαφεροµένων ατόµων.
α′ ) Η των λεγοµένων ‹‹εταµπλί››, περιλαµβάνουσα τους οµογενείς
τους εγκατεστηµένους εν Κωνσταντινούπολει προ του 1928.
β′ ) Η των Ελλήνων υπηκόων και δικαιούχων της 9ης δηλώσεως, και
γ′ ) Η των τέως Οθωµανικών υπηκόων οµογενών, γνωστών υπό την
προσωνυµία των ανταλλαξίµων.
Και περί µεν των οµογενών την α′ και β′ κατηγορίας, η Τουρκία
ανέλαβε την υποχρέωσιν ως προς µεν τα περιουσιακά δίκαια ν' αποδώση τας
παρ' αυτής κατασχεθείσας και σωζοµένας περιουσίας, κινητάς και ακινήτους,
δια δε τα περιουσιακά δίκαια των οµογενών της γ′ κατηγορίας καθωρίσθη
σαφώς δια του άρθρου 5ου του 6ου Πρωτοκόλλου της Συνθήκης Ειρήνης, ότι
ουδόλως θέλουσι θιγή, υπό τον όρον της υποχρεωτικής εκκαθαρίσεως, δια δε
του άρθρου 14, σαφέστερον καθωρίσθη ότι ο µετανάστης θα λαµβάνη κατ'
αρχήν από την χώραν εις ην µαταναστεύει και δια τα ποσά τα οποία τω
οφείλωνται, περιουσίαν ίσης αξίας και της αυτής φύσεως, ως εκείνη την
οποίαν έχει εγκαταλείψει.
Κατά το πέρας της σχετικής περί ανταλλαγής διασκέψεως, τον
Ιανουάριον του 1923, ο πρώτος Τούρκος αντιπρόσωπος Ισµέτ Πασάς,
εκδηλών τας ευχαριστίας του προς τον Πρόεδρον της Υποεπιτροπής επί της
ανταλλαγής κ. Μοντάνια, εδήλωσεν επί λέξει, ότι το δυσκολώτερον έργον της
 297

υποεπιτροπής ενέκειτο εις το να εξασφαλισθώσι δια τους µετανάστας

επαρκείς εγγυήσεις, επί τω σκοπώ να επωφεληθώσι πλήρως και
ολοκληρωτικώς µιάς δικαίας εκκαθαρίσεως. Προσέθετεν ότι τα προβλεπόµενα
εν προκειµένω µέτρα θέλουσι ικανοποίηση τους ενδιαφεροµένους και ότι
ουδεµία παραβίασις της Συµβάσεως θέλει λάβει χώραν, δυναµένη να δώση
αφορµήν εις παράπονα. Επισφραγίζων τας εργασίας της υποεπιτροπής ο
Λόρδος Κώρζον, εδήλωσεν ότι φρικιά αναλογιζόµενος τα δεινοπαθήµατα τα
οποία θα επιβάλη η σπουδαία αυτή έξοδος οικογενειών και οµάδων και ότι αι
αντιπροσωπείαι λυπούνται δια τας µεθόδους αίτινες ετέθησαν εν ισχύ και ότι
η λύπη των θα µετριασθή εις αίσθηµα ικανοποιήσεως εφ' όσον ήθελεν
επιτύχει το αναληφθέν έργον.
Εκ των µέχρι σήµερον δεδοµένων προκύπτει ότι τα εκατέρωθεν
οικονοµικά δίκαια αφορώσι συνολικώς, Μουσουλµανικόν µεν πληθυσµόν
400.000 ατόµων όλων των κατηγοριών, Ελληνικόν δε πληθυσµόν 2.000.000
οµοίως όλων των κατηγοριών.
Επίσης είνε γνωστόν ότι τα οικονοµικά στοιχεία των Τούρκων εν
Ελλάδι αφορώσιν αποκλειστικώς και µόνον ακινήτους περιουσίας, ενώ τα
αντίστοιχα συµβατικά και περουσιακά των Ελλήνων Τουρκίας,
περιλαµβάνουν συν τη ακινήτω περιουσία και µέγιστον µέρος κινητής
τοιαύτης. Είνε επίσης γνωστόν ότι µετά την υπογραφήν της Συνθήκης Ειρήνης
η Ελλάς, προωθούσα µέχρις ακατανοήτου σχολαστικότητος και µωρίας την
ειλικρινή αυτής επιθυµίαν προς πίστην εφαρµογήν των συνθηκών, απέδωκε
µέγιστον µέρος της αστικής ακινήτου περιουσίας εις τους Μουσουλµάνους
δικαιούχους.
Είνε τέλος γνωστόν, επί τη βάσει των ανωτέρω δεδοµένων, και της
γενοµένης εκτιµητικής εργασίας, εν µέρει µεν επισήµου και αυθεντικής, εν
µέρει δε µονοµερώς εν Ελλάδι, ότι η περιουσιακή κατάστασις των
εκατέρωθεν οµάδων έχει ως εξής :
Ελληνικαί περιουσίαι κινηταί και ακίνητοι :
1) Περιουσία Κων/πολιτών ευρισκοµένων εν Ελλάδι Λ.Τ.Χ.
5.500.000
2) Ελλήνων Υπηκόων και ∆ικαιούχων 9ης δηλώσεως Λ.Τ.Χ.
23.000.000
3) Ανταλλαξίµων Λ.Τ.Χ. 264.000.000
4) Κοινοτικαί Λ.Τ.Χ. 36.000.000
Σύνολον Λ.Τ.Χ. 328.000.000
Περιουσίαι Μουσουλµάνων Ανταλλαξίµων Τούρκων Υπηκόων
δικαιούχων 9ης δηλώσεως και απόντων ∆. Θράκης Λ.Τ.Χ. 44.500.000.
∆ιαφορά εις βάρος της Τουρκίας και εις πίστην της Ελλάδος Λ.Τ.Χ.
224.000.000.
Η διαφορά αυτή, ήτις οσονδήποτε και αν µειωθή και κατά τον
σφαγιαστικώτερον έτι τρόπον, πάντως θα καταλίπη σπουδαίον παθητικόν υπόλοιπον
εις βάρος της Τουρκίας, η διαφορά αυτή ανειληµµένη και κατοχυρωµένη δια διεθνών
πράξεων, αποτελεί την κυρίαν ελπίδα και την ακράδαντον πίστιν του αµέσως
ενδιαφεροµένου κόσµου, ότι θα παράσχη τα τε ηθικά και υλικά µέσα εις µίαν
σθεναράν, τιµίαν, φιλόστοργόν και ευσυνείδητον Κυβέρνησιν της χώρας ηµών εν
ευθέτω στιγµή και ανεξαρτήτως των ανειληµµένων αυτής υποχρεώσεων έναντι ηµών
προς εξεύρεσιν πόρων και πλήρη ικανοποίησιν των εκ Συµβάσεως ενδιαφεροµένων
συµφώνως προς τα οµαδικά δίκαια εκάστης κατηγορίας δικαιούχων.
 298

Με την ελπίδα αυτήν και την πίστιν, ως µοναδικά εφόδια, ο κόσµος των
εκπατρισθέντων αντιµετωπίζει επί επτά ολόκληρα έτη και επί άγνωστον έτι καιρόν τα
δεινοπαθήµατα του αµείλικτου εκπατρισµού και της απογυµνώσεως. Από των
ακροτάτων βορείων εσχατιών των Ελληνικών µεθορίων και επί των ελωδών
εκτάσεων των βορείων επαρχιών της Βαλκανικής Ελλάδος, υπό τας ανεµοσαλεύτους
στέγας ταπεινών οικίσκών και εντός ξυλίνων επαγγελµατικών παραπηγµάτων, υπό
διαρκή δίωξιν και µεταφοράν επί των ξηρών και αυχµηρών νήσων του Αιγαίου,
πλανάται ήδη το µέγιστον µέρος της αλλουτέ ποτε ολβίας φυλής. Μόνιµος κυρίαρχος
του χρυσοµάλλου δέρατος από της Αργοναυτικής εκστρατείας µέχρι της χθες, εντός
του πλουσίου εδάφους της Θρακικής και Μικρασιατικής γης, παλαίει ήδη
ασφικτιώσα εντός του στενού κλοιού των δια πρώτην φοράν τόσον στενών
οικονοµικών ορίων, διεξάγει αγώνα απέλπιδα προς αναδηµιουργίαν.
Και εν µέσω του φρικού τούτου µαρτυρίου, υπερτέρου εκείνου όπερ
εξειλήχθη επί τινας µόνον ηµέρας επί της ιεράς της Παλαιστίνης, πληροφορείται νέον
παρασκευαζόµενον σφαγιασµόν οικονοµικών δικαίων απολύτως άδικον, κατά
παραβίασιν των κειµένων συνθηκών, και δηµιουργόν αποτελεσµάτων ανυπολογίστως
ολεθρίων. Συµπαγής και ηνιοµένος ο εκπατρισθείς κόσµος υπεβοήθησε εις τον
τερµατισµόν του αλληλοσπαραγµού των πολιτικών µερίδων της χώρας, διότι δια του
βάρους της πολιτικής αυτού συνδροµής, επαγίωσε κατάστασιν πολιτικής
σταθερότητος, διεµόρφωσε οριστικώς την εθνολογικήν µορφήν των βορείων
τµηµάτων της Ελληνικής Πατρίδος και επηύξησε σπουδαίως την τε εθνικήν
οικονοµίαν και τον Κρατικόν Προϋπολογισµόν.
Γυµνός, φερέοικος, κατατριχώµενος υπό απείρων κακουχιών, απεργάζεται
πάντα ταύτα, εν τη πεποιθήσει ότι δεν θα υπάρξη Ελληνική Κυβέρνησις να ρίψη τα
άγια τοις κυσί, στέργουσα εν ειρήνη να θυσιάση ύψιστα δίκαια αυτού, κατωχυρωµένα
δια διεθνών πράξεων και πλαισιούµενα υπό του στοιχειώδους δικαίου και της ηθικής.
∆ιέρεεν ούτω ο χρόνος της νέας σκληράς βιοπάλης, ότε από τίνος χρόνου υπό το
βάρος ακατασχέτου συγκινήσεως, ο τόπος της χώρας, ιδίως ο εµπνεόµενος υπό των
κυβερνητικών αντιλήψεων, διεξάγει δηµοσιογραφικήν ειδησεολογίαν
παρασκευάζουσαν την κοινήν γνώµην εις την ψύχραιµον και αδιαµαρτύρητον
αποδοχήν νέων συµφωνιών µετά της Τουρκίας, καταλυτικών των όρων της συνθήκης
Ειρήνης, και δη πολύ δυσµενεστέρων δια τε το Κράτος και δια τους ενδιαφεροµένους
οµογενείς.
Επί τη ευκαιρία ταύτη έχει υπ' όψει του και αναπολεί ότι από της ενάρξεως
της εφαρµογής της συνθήκης ταύτης, η στάσις όλων των παρελθουσών Ελληνικών
Κυβερνήσεων, µη εξαιρουµένης και της παρούσης, πλειοδοτούσης µάλιστα εις
ανεξήγητον ολιγωρίαν, υπήρξαν αδιάφοροι, σχεδόν ξέναι προς την έννοιαν της
διαφυλάξεως των συµβατικών δικαίων της Ελλάδος, εκ της τοιαύτης δε φυγοµαχίας
και µοιρολατρείας προκαλουµένη η οφειλέτις επικράτεια, σπεύδει να απαλλάξη. Και
ότι, εκ των µέχρι σήµερον γνωσθεισών εαυτήν πάσης ανειληµµένης υποχρεώσεως,
λεπτοµερειών περί τε του περιεχοµένου των υπό συζήτησιν συµφωνιών και περί των
κρατουσών αντιλήψεων, επίκειται να συντελεσθή νέος ακρωτηριασµός των
ελληνικών δικαίων, όλως αδικαιολογήτως, ότι πρόκειται να εκχωρηθώσι δια πράξεως
αυτόχρηµα δωρητηρίου προς την Τουρκικήν Επικράτειαν, δίκαια και αξιώσεις
αναµφισβήτου κύρους και ότι τέλος η τοιαύτη πολιτική παραφροσύνη θα
επισφραγισθή δι' εορτών και τελετών εν τη αιµατοβρέκτω χώρα δια της εκεί
µεταβάσεως του Πρωθυπουργού της Ελλάδος και του Υπουργού Εξωτερικών αυτής,
συνήλθε εις πάνδηµον Συνέλευσιν και µε µυριόστοµον φωνήν των προσελθόντων,
Ψηφίζει
 299

1) ∆ιαµαρτύρεται πρωτίστως προς την νόµιµον Κυβέρνησιν της χώρας και

όλον τον πολιτικόν κόσµον αυτής και επικαλείται την συναντίληψιν αυτών
προς απόκρουσιν δηµιουργίας νέας καταστάσεως µειωτικής, έστοι και
κατά κεραίαν, των εκ της συµβάσεως της συνθήκης όρων και συµφωνιών.
Ενδεχοµένως και εν η περιπτώσει η διαµαρτυρία αυτή δεν εύρη την
απαιτούµενην απήχησιν, να γίνη ανάλογος διαµαρτυρία και να αποσταλή
εις τας δυνάµεις τας υπογραψάσαςτην συνθήκην Ειρήνης προς την
Γραµµατείαν της Κοινωνίας των Εθνών, προς τα ουδέτερα µέλη της
Μικτής Επιτροπής, αντίγραφα δε των εγγράφων τούτων να υποβληθώσι
προηγουµένως εις την Κυβέρνησιν.
2) Εγκρίνει και ενισχύει πάσαν προσπάθεια του Ελληνικού Κράτους εις την
γραµµήν της ειρηνικής πολιτικής απέναντι πάντων των Κρατών εντός του
πλαισίου της πιστής εκτελέσεως των συνθηκών και αυτής της συνθήκης
ειρήνης, καίτοι πιστεύει ακραδάντως ότι το δια της συµβάσεως της
ανταλλαγής θυσπισθέν απάνθρωπον, ανελεύθερον και απολίτιστον µέτρον
του εκπατρισµού, αποτελεί πράξιν καταισχύνουσαν την ανθρωπότητα και
ότι δεν είνε µακράν η ηµέρα αποδοκιµασίας αυτού.
3) Αναγνωρίζει το δυσχερές της εφαρµογής της διαδικασίας εκτιµήσεως
κατά µονάδα των εκατέρωθεν περιουσιών, πάντως όµως παρατηρεί ότι
είνε δυνατή η εφαρµογή οµαδικής διαδικασίας, ουχί όµως και
οδοστρωτηριακής, ήτις να διεξάγη µε αναπεπταµένας τας πύλας υπό τον
έλεγχον της δηµοσιότητος, αφού ακουσθώσιν εκατέρωθεν συνήγοροι και
υπερασπισταί των οικείων κρατών, συνεπικουρούµενοι και υπό
παρατηρητών των δικαιούχων µονάδων. Να γίνη δε η διαδικασία εν τόπω
και κατά χρόνον ανάλογον προς την σοβαρότητα του επιδίκου θέµατος και
αφού προηγουµένως θέσωσιν τα ενδιαφερόµενα κράτη εις την διάθεσιν
των τε κριτών και των συνηγόρων, πάντα τα εις χείρας αυτών αποδεικτικά
στοιχεία προς διαπίστωσιν των εκατέρωθεν περιουσιών.
Επί τη ευκαιρία ταύτη διαµαρτύρεται δια την µέχρι σήµερον
χρησιµοποίησιν εκ µέρους της Ελλάδος αναπήρων διανοητικώς και
ψυχικώς κατά το πλείστον αντιπροσώπων, ενώ δεν στερείται η χώρα
αρµοδίων ανδρών διεθνούς κύρους και εκτιµήσεως.
4) Αποκρούει καθ' ολοκληρίαν και ανεπιφυλάκτως την δια γενικού
συµψηφισµού εξόφλησιν των εκατέρωθεν δικαίων και εφιστά την
προσοχήν της Ελληνικής Κυβερνήσεως : 1) Επί των νοµικών συνεπειών
µιας τοιαύτης διαχειρίσεως του ζητήµατος, ασφαλές κατάντεια της οποίας,
έσεται να επιπέση ολόκληρον το βάρος των οικονοµικών υποχρεώσεων
επί του Ελληνικού Κράτους ως µόνο οφειλέτου, ενώ υφίσταται ήδη
συνοφειλέτης αυτού. 2) Επί της µεγίστης οικονοµικής συνδροµής ήτις θα
παρασχεθή εις την Τουρκίαν δια της τοιαύτης παραχωρήσεως, δυναµένης
να χρησιµοποιήση τον τεράστιον αριθµόν της ακινήτου περιουσίας ηµών
προς εξεύρεσιν πόρων εκτός των ορίων αυτής, πόρων οίτινες ασφαλώς θα
διατεθούν εις βάρος των ασθενέστερων γειτόνων της. 3) Επί της διεθνούς
µειονεκτικότητος ήτις δηµιουργείται δια την Ελλάδα µε την τυχόν
υπογραφήν νέων µεµονοµένων πράξεων µεταξύ αυτής και της Τουρκίας
και κατόπιν καταλύσεως υφισταµένων τοιούτων εν οµοδικία µετά των
τεως συµµάχων της, οίτινες ως πρόκυπτει εκ των µέχρι σήµερον
δεδοµένων, θα ευρεθώσι θάττον ή βραδίον εις την ανάγκην να αξιώσωσι
από κοινού την ικανοποίησιν των εκ της συνθήκης της ειρήνης
οικονοµικών δικαίων των.
 300

5) ∆ιακηρύττει άνευ του ελαχίστου ενδοιασµού, ότι οιαδήποτε θυσία

απέναντι της σηµερινής Τουρκίας, ουδεµίαν απολύτως δύναται να
εξυπηρετήση σκοπιµότητα και εποµένως πάσα πρόωρος θυσία ή παροχή
γενήσεται επί µαταίω και επί ενισχύσει καθεστώτος στρατιωτικού,
πεφυσιωµένου επί τη ανέλπιστω νίκη του και ακορέστου εν ταις
αξιώσεσιν αυτού, υποχρεωµένου δε άλλως τε να εµµείνη εις την πιστήν
εφαρµογήν του Εθνικού Συµβολαίου της Συνελεύσεως Σεβαστείας.
6) Προσκαλεί την Κυβέρνησιν να επιδείξη πάσαν δραστηριότητα εν τη πιστή
των συνθηκών εφαρµογή και επωφελουµένη της διεθνούς θέσεως της, ως
µέλους της Κοινωνίας των Εθνών, να αξιώση την πιστήν εφαρµογήν
τούτων, εφελκύουσα την προσοχήν του Οργανισµού τούτου επί της
λήψεως µέτρων προς µαταίωσιν πάσης πράξεως και ενέργειας
υπονοµευτικής της ειρήνης.
7) Αξιοί από τους πρόσφυγας βουλευτάς και γερουσιαστάς, όπως
διαµαρτυρηθώσιν εντός των Νοµοθετικών Σωµάτων της χώρας κατά της
πολιτικής της ανεξελέγκτου εξοφλήσεως των εκατέρωθεν περιουσιών.
8) Εν τέλει εκφράζει όλην αυτής την οδελυγµίαν και αποστροφήν επί τη κατά
κοροδιαλαλουµένη είδησει ότι το πέρας των Ελληνοτουρκικών
συµφωνιών θέλει επισφραγισθή δια πανηγυρικής µεταβάσεως του
Προέδρου της Κυβερνήσεως και του υπουργού των Εξωτερικών της
Ελλάδος εις τα εδάφη εκείνα εφ' ων το αθώον αίµα χιλιάδων θυµάτων,
ουχί πλέον του πολέµου, αλλά της βαρβάρου εγκληµατικότητος, δεν έχει
ξηρανθή εισέτι και ο πόνος των κεκρυµµένων αιχµαλώτων θα πλανάται
άνωθεν των κεφαλών των δυνδατυµόνων. Ελπίζει ότι το πικρόν τούτο
παράπονον θέλει καταστήση προσεκτικήν την Κυβέρνησιν και θέλει
µαταιώση την άσκοπον διοργάνωσιν ευοιχίας εν χώραις ιεραίς, ήτις
ευοιχία θα κατίσχυνε την Ελλάδα εις το έσχατον επίπεδον του
ανθρωπισµού.
Εξουσιοδοτεί επιτροπήν εκ των κ.κ. Μιχαήλ Καντακίτου, Σόλωνος
Ευδοξιάδου και ∆ηµητρίου Παπάζογλου να επιδώση το παρόν ψήφισµα προς
τους κ.κ. Πρόεδρον της ∆ηµοκρατίας, Πρόεδρον της Κυβερνήσεως, Πρόεδρον
Βουλής και Γερουσίας, Αρχηγούς Κοµµάτων και Πρόεδρον του Συµβουλίου
της Επικρατείας».

21
ΙΑΠΕ, Συλλογή Εθνικοριζοσπαστικής ∆ράσεως
ΙΑΠΕ, Συλλογή Παµπροσφυγικής Ένωσις Ανταλλαξίµων

ΕΚΚΛΗΣΙΣ
ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΟΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗΣ ∆ΡΑΣΕΩΣ
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΝ ΛΑΟΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Αδελφοί Πρόσφυγες,

Σήµερον καλούµεθα και πάλιν εις τας κάλπας δια να ψηφίσωµεν. Ας

προσέξωµεν καλά διότι αυτήν την φοράν µας δίδεται η ευκαιρία να δείξωµεν προς
την µητέρα Ελλάδα, την ευγνωµοσύνην µας για τα θύµατα της.
 301

Η Ελλάς ολόκληρος την 5ην Μαρτίου ανέδειξε την σηµερινήν τιµίαν

Κυβέρνησιν. Τώρα καλούµεθα και υµείς να µη τεθώµεν αντιµέτωποι της µητρός
Ελλάδος αλλά να ταχθώµεν παρά το πλευρόν της Κυβερνήσεως.
∆ιότι από την Κυβέρνησιν περιµένωµεν να λυθούν τα ζητήµατά µας ως η
απόδοσις του 25% η µείωσις του τόκου των ανταλλαξίµων, η αυτασφάλεια αυτών
κ.λ.π.
Κανείς ας µη συµµαχήση µε τους κλέπτας του ιδρώτος µας που κρύβονται
πίσω από τον τίτλον του Εθνικού Συνασπισµού, και καιροφυλακτούν ν’ αρπάσουν
την εξουσίαν για να τελειώσουν το έργον «της αγνωριστοποιήσεως που όλοι
δοκιµάσαµε».
Ψηφίστε µε φανατισµόν την Κυβέρνησιν και ζητοκραυγάσατε
Ζήτω η τιµία Κυβέρνησις
Ζήτω η Ελληνική ∆ηµοκρατία
Ζήτω η Νίκη
∆ΙΟΙΚΗΣΙΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ ΘΡΑΚΗΣ

Φίλε Κύριε,
Την Κυριακή γίνονται αι εκλογαί
Μεταξύ των υποψηφίων Γερουσιαστών Φιλελευθέρων είνε και ο εκλεκτός
συµπολίτης µας κ. ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ∆ΙΓΚΑΣ πρώην Υπουργός όστις πλην των πολλών
ζητηµάτων τα οποία επέλυσεν ενδιαφέρθη και έλαβε την πρωτοβουλίαν εσχάτως εν
Αθήναις εις τον καταρτισµόν του ∆ιατάγµατος δια τους αγοραστάς ανταλ)µων
κτηµάτων, δια την κεφαλαιοποίησιν των καθυστερουµένων δόσεων που αν δεν
εγένετο, θα πωλούσεν η Τράπεζα τα σπήτια σας, την ελάττωσιν του τόκου, την
τροποποίησιν του Σχεδίου Πόλεως κ.λ.π.
Αι συνεργαζόµεναι οργανώσεις θεωρούν καθήκον όπως συστήσουν εις υµάς
όπως δώσητε τον σταυρόν προτιµήσεως εις τον εκλεκτόν κ. ∆ΗΜΗΤΡΙΟΝ ∆ΙΓΚΑ
γερουσιαστήν όστις υπόσχεται ότι θα παρακολουθήση µε το αυτό ενδιαφέρον τα
ζητήµατα των αγοραστών
Μετά τιµής
Παµπροσφυγική Ένωσις Ανταλλαξίµων
Σύνδεσµος Αστών προσφύγων
302