მერაბ ვმაჩნაძე, ვახტანგ გურული

რუსეთის 0სტორიმა
უძველესი დროიდან 1801 წლამდე

ლ) თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა

თბილისი 2004
უაკ (თCC) 947.0
3263

წინამდებარე სახელმძღვანელო მოქმედი სასწავლო პროგრამის მიხედვითაა

შედგენილი. მასში განხილულია რუსეთის ისტორია უძველესი დროიდან 1801
წლამდე. სახელმძღვანელო ეყრდნობა უახლეს გამოკველეეებსა და დოკუმენტური
მასალების პუბლიკაციებს. მასში შეძლებისდაგვარად გათვალისწინებულია ის
მეთოდური სიახლენი, რაც რუსეთის ისტორიის სწავლებაში დამკვიდრდა ბოლო
ხანებში...
განკუთენილია სტუდენტების, ასპირანტებისა და რუსეთის ისტორიით დაინტე-.
რესებული მკითხველისათვის.

რედაქტორი პროფ. დიმიტრი შველიძე

რეცენზენტები პროფ. ნინო ჩიქოვანი
დოც. გიორგი ჟუჟუნაშვილი

რეკომენდებულია სახელმძღვანელოდ სტუდენტებისათვის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეთოდსაბჭოს მიერ

C თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2004

050302090)
608(06) – 03

150M 99940-13-59-9
 ამდორებისაგან
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში რუსეთის ისტორი-
ის სწავლებას დიდი ტრადიცია აქვს. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით აღსანიშნავია პროფე-
სორ მიხეილ პოლიევქტოვის ლვაწლი, რომელიც ივანე ჯავახიშვილმა საგანგებოდ მოიწვია თბი-
ლისის უნივერსიტეტში. რუსეთის ისტორიის როგორც სასწავლო დისციპლინის ჩამოყალიბებასა
და ამ პროფილით სპეციალისტთა მომზადების საქმეში დიდი როლი შეასრულეს მიხეილ პოლი-
ევქტოვმა, ალექსანდრე ფირცხალაიშვილმა, გიორგი _ ხაჭაპურიძემ, იასონ ზუციშვილმა, იასე
ცინცაძემ, აკაკი სურგულაძემ, ვალერიან მაჭარაძემ, ავთანდილ მენთეშაშვილმა და სხვებმა. ათ-
წლეულების მანძილზე დაგროვილი გამოცდილების კვალობაზე შეიქმნა პირველი სახელმძღვანე-
ლოები. ამ უმნიშვნელოვანეს საქმეს საფუძველი ჩაუყარეს პროფესორმა იასე ცინცაძემ და საქა-
რთველოს მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტმა, პროფესორმა აკაკი სურგულაძემ. მათ
მიერ რამდენიმე ათეული წლის წინ შექმნილი სახელმძღვანელოებით დღესაც სარგებლობს
სტუდენტობა.
კომუნისტური (საბჭოთა) იდეოლოგიის კრახმა და საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების
კავშირის დაშლამ აუცილებელი გახადა რუსეთის ისტორიაში ახალი საუნივერსიტეტო სახელ-
მძღვანელოს შექმნა რუსეთის ისტორიის კათედრას განზრახული აქვს რუსეთის ისტორიის
დისციპლინაში სახელმძღვანელო გამოსცეს სამ ტომად. პირველი ტომი მოიცავს პერიოდს უძვე-
ლესი დროიდან 1801 წლამდე, მეორე – XIX საუკუნეს, მესამე – XXL საუკუნეს.

# X X

ზესახელმწიფოს ნგრევა ყოველთვის ყველა ეპოქაში ურთულესი, მტკივნეული პროცესი იყო.

არც საბჭოთა კავშირის დაშლა წარმოადგენდა გამონაკლისს. ძალზე რთული გამოდგა ერთ
დროს საბჭოთა კავშირში შემავალი ერებისათვის დამოუკიდებელი სახელმწიფოების შექმნა. უმ-
ტკივნეულოდ არც რუსეთის ფედერაციის, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფოს, არსებობა
დაწყებულა. დამოუკიდებლობის პირველი წლების სიძნელეები შეეხო ეროვნულ ურთიერთობებ-
საც, მათ შორის რუსი და ქართველი ერის ურთიერთობას. ძველი ურთიერთობის შეცვლას
მტკივნეულად განიცდიდნენ რუსეთში მცხოვრები ქართველები და საქართველოში მცხოვრები
რუსები, რუსებისა და ქართველების ქორწინების შედეგად შექმნილი ოჯახები. ეს სულაც არ
იყო უმნიშვნელო საკითხი, მის მოგვარებას დრო სჭირდებოდა.
როგორც არ უნდა განვითარდეს საქართველოსა და რუსეთის ურთიერთობა, ჩვენ უნდა შევი-
ნარჩუნოთ უმთავარესი – ორ ერს შორის არსებული ტრადიციული ურთიერთობა. ქართული
მეცნიერება და კულტურა წარმოუდგენელია რუს მეცნიერებთან და კულტურის მოღვაწეებთან
ურთიერთობის გარეშე და პირიქით. დღეს რუსეთში მცხოვრები ბევრი ქართული ოჯახი, ისევე
როგორც ქართველთა და რუსთა ქორწინების შედეგად შექმნილი ოჯახები, ორივე ქვეყნისათვის
ბევრ სასიკეთო საქმეს აკეთებენ. სწორედ მათ ეძღვნებათ წინამდებარე სამტომეული.
 0+ 3587იი00»
8 769MCCMX0M L0CV080C>86M900M VIIM860CMX6C616 MM. II 88II6 /IXX888XIMIVI8MVIIM4 1I0CII0#(088IIM6 MC-
70014 60CCIMI IMM66X 128M)010 100MMIIVI0. 8 310M CMXICIIC 0C060 C/C/7IV6I I0IIM60XVაIნ 06976)ს-
1100XV # 38C/X»/IM ი00თ66Cიემ M1IIX9M»I3 110418083, CIICILM2%II0 IIნMII მII69II010 II82IL6 /IXM2-
88XVIVI8MXV 8 II V #M6იI!0ი C 310M I6იხ)I0. 8 უ»X2M6 C00MVინი828MM#% #CI00MM 600CMM #2%# VM669M0M
„4 თ)იისIMI66) # 8 71616 II0XILI0CX081I4 CIICIII2MCX09 20II00X0 I2900#I% 607XIIXVI0 0076 CსII02)IM M1III-
X8MII 1101#06815:08, #161:02IIი0 III0IX 8 მII8 III, 1 600IMM X2%23VV06CM/I36, 5100II MVIIIMIII6IM-
IM, #IC6 IIIIIIII2030, #MX2MXIM# CVIIVIმ036, 8ვუიი#3I M2გყ203/30, 48X2X)IIM M60I 0) 8 III6 IL
# M0VIMI6. MM0010)16II#M M#CC)I6XMX082X67Mი0CXVM% 0II6IX I0MLVMMI II02I-IMIყ66CX06 30M0IIICIIIC 8 36
X6ე8%IX 8ხიი ტი MX 8 C86X V966IIMMX08. 38MMIL2+6IMMV 2-:010 98X80X0 „VCXI2 CICIV6X C9IMXმXVს II00-
დგილლ0008 XIC6 IIIIMIII9,I36 M MI6I2-M00იბიიიი)CIXმ2 #ტL 1 0V3#M, X00თ6-ლ002 #1C8MV CVიIV-
XMI936. IIX იგნიI2 8ხLI60Xმ/I8 #C61I8IIIMCM 8306M6ILCM, # IIXIII6 CIVICIII6I 110IIს3XI0XC# წXM66IM%2-
MM, #0100MIC წV96CIMხI6C C0CI881)IIM LICCMX0)IხMX0 XI6C9MIX08 II6I X0MXV II8მ3მ.
IC0XIII6I0IMC X0CMMXVIMMCIIM96CM0M #XM60M0IMM# # უ”მლიმ C08CICX0CL0 C01I038 80ხI98MIIMV II01066-
M0C1IX 8 C03/IმXIIIM IM08010 V9VM860CMICICM0I0 XV0Cმ II0 #CI00MM ჩ00CCMM. IX გდი»ი2გ MCX700MV# LCC-
6MV ი060000M0L236X #3021ნ XVM661IIMV 00 #CI00MM 600CMIM 8 +0CX 10MმX. 1I60C8LIM 10M 0X82X9I826X
I60M07#, C 1068LCMLIMX 806M69 0 1801 L0/მ, 81000M – XIX 86%, +X0CIIM – XX 86#.

X# X X

L830VV0I69M6 C860X-0CVIმხCI02 80 806 80CMCI8 9#8XMMIIL0Cხ #8#C)10X0CICIM0IIMM # 6063116IL-IM #C-

1200#M6CIIVMM 000II6C60M. I# 3 X2VICM #0M9MX6%C16C, 6CI6CX861MM0, C086ICX9MI# C0103 I6 II006/1C-88II#)I
C060M #6%იI0596VV9. 108076800 381 0VXIIIოI6იIხIXნIM 0MX23200Cს XII# 6ხI80IMX C096ICMMX LILI200)I08
თიი0MX6ხC180 I08X I6388MCIM%IX LI0CVI20CI8. 1 60IIMCIნხIM 0X238/1CM% IV X IC388MCMM0CI# M#
C2M0M L0CCMMCM0# თხენეივ!IM#. CII0XC0CIM II608ხIX ICI V6328MCMM0CIM# 8I003MIIMCხ # 8 060C-
1ი8MMM 02I40ს27ხIხX 0101I6C81M#, 8 IX0M 5MCII6 833#M007X#%01IICIVIM# 0VCCLM0I0 M 110XV3#MIICM#0LX0 #9მ-
00008. II3M696IM6 XVX2 838MM0C893CM # 86X0100V10 060100 XC8/M/CIIII#0390CXნ IIV60MXM0 XII606-
წილსგიM# 2 I0X/3#179XI, III00X#M8მ81IIMC 8 70CCMM, X28% # 0XV7CCIIMM6 II00X#IM8298IVVC6 8 1 0V3#M, 2 12#XC
CM6I)მIV0ნI6 C6CM6ხ9 8 066CIMX CI0მMმ8X, 50 6 C60C3M%I#M 900:00C, XIM ი2306)6MV% LCX00010 X10C-
6082400Cხ 806M9.
#2XMM 6ხI 060830M #6 0233#88ი9Cხ 01#00I6IIM% M6XCია/ 0 8VM8 CუხმIმMM, II2M CII6IV6CIL C0X0მ-
#M1ს IV28#06 – 1060XIC, _ნმMMIII0LMIხIC 832#MM0C893# M6XV/ II 8XVM# 000806828 8I6IMIM I#200)IმMX.
3IMგ9M7X6ინMVმ9 92C1ს I10IXV3MIICXVIX C6CMCM, IIMIIC IL00CXM82)0IIIMX 8 ჩ00CMIM, მ +2IX#6 CMCII)2)4LLL16C
ი6MხM 76M2I0X MM900 00M6380”-0 MIXV 0038M+M#9 M# MVXი06იიCMIMM 066CMX C1Iი2II IIM6Vყ0 MM
906880 #CLC# 8016'VIICM9XLVXონIM 206XXCMIIVMX.
 თავი L. ძველი სლავები ღა მათი მეზობლები
1. უძველესი მოსახლეობა რუსეთის ტერი- მანამდე ცივილიზებული “სამყაროსათვის (ძვე-
ტორიაზე. სანამ სლავები ისტორიის ასპარეზ- ლი აღმოსავლეთი, საბერძნეთი, რომი) სლავე-
ზე გამოვიდოდნენ და ძველი რუსეთის სახელ- ბის არსებობა უცნობი იყო. პირველი ცნობები
მწიფო შეიქმნებოდა, ჩრდილოეთ შავიზღვისპი- სლავების შესახებ დაცულია ბერძენ, რომაელ,
რეთში, ანუ მომავალი კიევის რუსეთის სამხ- არაბ და ბიზანტიელ ავტორებთან. ახ.წ.აალ. I
რეთ პროვინციებსა და მის მოსაზღვრედ (ყირი- საუკუნისს რომაელი მემატიანეები პლინიუს
მის ნახევარკუნძულზე, აზოვის ზღვის ჩრდი-,, უფროსი და ტაციტუსი, ასევე ახ.წალ. II სა-
ლოეთით, ჩრდილო კავკასიის ბარში, მდინარე | უკუნის გეოგრაფი პტოლემაიოსი სლავებს იხ-
დონის ქვემოწელზე) სხვადასხვა ხალხების მოძ- სენიებს ვენედების სახელით.
რაობა შეინიშნებოდა. ჰეროდოტეს (ძვ.წ.აღ. V ხალხთა დიდი გადასახლების ეპოქაში (ახ.
საუკუნე) ცნობით, შავი და აზოვის ზღვების წ.ააღ. III-IV სს.) სლავებმა აითვისეს ცენტრა-
ჩრდილოეთით ცხოვრობდნენ სკვითები, ირანუ- ლური, აღმოსავლეთი და სამხრეთ-აღმოსავლე-
ლენოვანი ხალხი როგორც ჩანს, სკვითები თი
ევროპის ტერიტორია.
მდინარე დნეპრის შუაწელამდეც აღწევდნენ. სლავების პოლიტიკური ისტორია ახ.წ.აღ.
ძვ.წ.აღ. VI-IV საუკუნეებში სკვითებში ყალიბ- IV საუკუნიდან იწყება. IV საუკუნეში გოთე-
დება ტომთა ძლიერი კავშირი, ხოლო ძვ.წ.აღ. I ბის ტომები ბალტიისპირეთიდან ჩრდილოეთ შა-
III საუკუნეში – სახელმწიფო. სკვითების სახ- ვი ზღვისპირეთში შეიჭრნენ. გოთების ბელადი
ელმწიფოს ცენტრი იყო ქალაქი ნეაპოლი, ჰერმანარიხი სლავებთან ბრძოლაში დამარცხ-
(სკვითური ნეაპოლი), რომელიც ქალაქ სიმფე- და, მალე გოთების ბელადმა ვინიტარმა სლავე-
როპოლის ახლოს მდებარეობდა. ბის ბელადი ბოჟი (ბუსი) და კიდევ 70 სლავი
ძვ.წაღ. VII-VI საუკუნეებში, ბერძნული კო- უხუცესი მოტყუებით შეიპყრო და დახოცა.
ლონიზაციის პერიოდში, შავი ზღვის ჩრდილო-' სლავებს შეჯახება მოუხდათ ცენტრალური
ეთ სანაპიროზე აღმოცენდა ბერძნული კოლო- აზიიდან ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთში შეჭ-
ნიები (ქალაქ-სახელმწიფოები): ოლვია (ქალაქ რილ მომთაბარე ხალხებთან. IV საუკუნეში
ნიკოლაევთან), ზერსონესი (ქალაქ სევასტოპო- ცენტრალური აზიიდან მოსულმა ჰუნებმა გა-
ლის ტერიტორიაზე), პანტიკაპეიონი (ქალაქი ანადგურეს გოთების ტომთა კავშირი და 375
ქერჩი), გორგიპია (ქალაქი ანაპა), ჯტანაისი წლისათვის დაიკავსს ვრცელი ჟერიტორია
(ქალაქ დონის როსტოვთან) და სხვ. ძვ.წ-.ალ. მდინარე ვოლგიდან მდინარე დუნაიმდე. შემდეგ
V "საუკუნეში ბერძნული ქალაქ-სახელმწიფო- ჰუნები ევროპაში შეიჭრნენ და თანამედროვე
ები გაერთიანდნენ პანტიკაპეის გარშემო. ასე საფრანგეთის საზღვრებს მიაღწიეს. დასავლეთ
შეიქმნა ჩრდილოეთ შავი ზლღვისპირეთში ბოს- ევროპაში შეჭრილ ჰუნებს, როგორც ჩანს, სლა-
ფორის სამეფო, რომელიც ძვ.წალღ. V-IV სა- ვების გარკვეული რაოდენობაც ახლდა. ჰუ-
უკუნეებში არსებობდა. ნების მეფის ატილას სიკვდილის შემდეგ (453
_ ძვ.წ.აღ. IV-V საუკუნეებში ჩრდილოეთ შა- წე) ჰუნების სახელმწიფო დაიშალა. ჰუნებმა
ვი ზღვისპირეთის ბერძნულმა ქალაქ-სახელმ- დასავლეთ ევროპის ტერიტორია დატოვეს.
წიფოებმა გოთებისა და ჰუნების შემოსევების · VI საუკუნეში ჩრდილოეთ კავკასიის ბარში
შედეგად არსებობა შეწყვიტეს. სახელმწიფო შექმნა აღმოსავლეთიდან მოსულ- ·
- 2. პირველი ცნობები სლავების შესახებ. მა თურქულენოვანმა ხალხმა ავარებმა. ავართა·
მკვლევართა ნაწილი თვლის, რომ სლავების ხაკანატი ბიზანტიამ გაანადგურა 625 წელს.
შორეული წინაპრები ძვ.წ.აღ. II ათასწლეუ- VI-VIII საუკუნეებში სლავების განსახლე-
ლის შუა ხანებში უნდა გამოჰყოფოდნენ ინდო- 7ბის სამხრეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით
ევროპულ ხალხთა ოჯახს. იმხანად “სლავები· არსებობდა ორი სახელმწიფო – ბულგართა
მდინარე ოდერსა და კარპატების მთებს შორის სამეფო და ხაზართა ხაკანატი. ბულგარებიც
უნდა ყოფილიყვნენ დასახლებული. ვარაუდო- და ხაზარებიც აღმოსავლეთიდან მოვიდნენ. ბულ-
ბენ, რომ ძველი სლავური ენა ძვ.წ-აღ:-L-ათას-“ გართა სამეფოს დასუსტების შემდეგ ბულ-
წლეულის შუა ხანებში უნდა წარმოქმნილიყო. გარების ნაწილი ასპარუხის წინამძღოლობით
სლავების შესახებ პირველი ცნობები წერი- მდინარე დუნაის ნაპირებისაკენ დაიძრა და იქ
ლობით წყაროებში მხოლოდ ახალი წელთაღ- ბალკანეთზე მცხოვრებ სლავებს შეერია. მე-
რიცხვის პირველი საუკუნეებიდან გვხვდება. ორე ნაწილმა, ბატბაის წინამძღოლობით, მდი–-

5
 ნარე ვოლგის შუაწელი დაიკავა და ახალი სა- დვინას ნაპირები), დულებები (მდინარე ბუგის
ხელმწიფო – ვოლგის ბულგარეთი – შექმნა. სამხრეთით), ულიჩები (მდინარეების დნეპრსა
VII საუკუნის შუა ხანებიდან ვოლგის ბულგა- და პრუტს შორის), ტივერელები (მდინარეების
რეთის სამხრეთით და სამხრეთ-დასავლეთით დნეპრსა და სამხრეთ ბუგს შორის), ვიატიჩები
(მდინარე ვოლგის ქვემოწელი, ჩრდილო კავგ- (მდინარეების ოკასა და მოსკო; 'კოვს. შორის), კრი-
კასიის ბარი, ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთი და ვიჩები (მდინარე ოკას დასავლეთით), რადიმი-
ყირიმის ნახევარკუნძულის ნაწილი) არსე- ჩები (მდინარე სოჟის ნაპირები), სლოვენები
ბობდა ზაზართა ხაკანატი. ხაზართა ხაკანატს (ილმენის ტბის გარშემო).
IX საუკუნის ბოლომდე ხარკს უხდიდნენ დნე- VI-IX საუკუნეებში აღმოსავლეთ სლავებში
პრისპირეთში მცხოვრები სლავები. პირველყოფილი თემური წყობილება არსებობ-
3. აღმოსავლეთ სლავები VI-IX საუკუნეებ- და მისთვის დამახასიათებელი ტრადიციული
ში. სლავების იმ ნაწილს, რომელიც აღმოსავ- ნიშნებით აღმოსავლეთ სლავების ცალკეული
ლეთ ევროპის ქტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ, ტომების სათავეში იდგნენ ბელადები (მთავრე-
აღმოსავლეთ სლავებს უწოდებდნენ. VI-IX სა- ბი) და ტომის წარჩინებულები (უხუცესთა
უკუნეებში აღმოსავლეთ სლავებს ეკავა უზარ- საბჭო). უმნიშვნელოვანესი საკითხები წყდე-
მაზაბრი ტერიტორია კარპატების მთებიდან ბოდა სახალხო კრებაზე (ვეჩეზე). სლავების
(დასავლეთ საზღვარი) მდინარე ოკის შუაწე- ცხოვრებაში დიდ როლს ასრულებდა ლაშქარი.
ლამდე (აღმოსავლეთ საზღვარი), მდინარე ნე- ლაშქარს „პოლკი“ ან „ათასეული“ ეწოდებო-
ვიდან და ლადოგის ტბიდან (ჩრდილოეთ Lსაზ- და, რომელიც ,„ასეულებად' იყოფოდა. პოლკის
ღვარი) მდინარე დნეპრის შუაწელამდე (სამხ- (ათასეულის) სათავეში „ტისიაცკი“ („ათასის-
რეთ საზღვარი). ჩრდილოეთ შავიზღვისპირე– თავი“) იდგა. სლავებს ჰქონდათ საგანგებო
თი, ჩრდილოეთ კავკასიის ბარი, ვოლგისპირე– სამხედრო ორგანიზაცია, რომელსაც „დრუჟი-
თი და ურალისპირეთი აღმოსავლეთ სლავია ნ ა“ (რაზმი) ეწოდებოდა. დრუჟინა პოლკთან შე-
განსახლების რაიონი არ ყოფილა. დარებით გაცილებით მცირე რყო, იგი უფრ
აღმოსავლეთ სლავები ტომებად ცხოვრობდ- გვარდიის როლს ასრულებდა. "-- -
ნენ. ყოველი ტომი თემებად იყოფოდა. თემი მეურნეობის ძირითადი დარგები იყო მიწათ-
წარმოადგენდა ძირითად საზოგადოებრივ (ა მოქმედება და მესაქონლეობა. აღმოსავლეთ სლაუ
სამეურნეო უჯრედს. ყოველი გომი ფლობდა ვები მისდევდნენ მონადირეობასა და მეთევზე:
გარკვეულ ტერიტორიას. რუსული მატიანე – ობას. სლავებში საკმაოდ მძლავრად იყო განვი-.
„გარდასულ წელთა ამბავი“ – სლავთა შემდეგ თარებული ხელოსნობა.
ტომეს მოიხსენიებს: პოლიანები (მდინარე აღმოსავლეთ სლავებში წარმართული რე-
დნეპრის შუაწელი), სევერიანები (მდინარეების ლიგია იყო გავრცელებული. სლავთა წარმარ–
დესნასა და როსის აუზი), დრევლიანები (მდი–- თული პანთეონი მრავალლმერთიანი იყო. მთა-
ნარე დნეპრის მარჯვენა ნაპირი), დრეგოვიჩები ვარი ღმერთები იყვნენ: პერუნი, სვაროგი, ვე-
(მდინარეების პრიპიატისა და დასავლეთ დვი- ლესი, მოკოში, სიმარგლი, ღდაჟდბოგი, იარი-
ნას შორის), პოლოჩანები (მდინარე დასავლეთ ლო, ხოროსი და სხვ.
 თავი ს. ძველი რუსეთის სახელმწიფო (იევის რუსეთი)
0X საუკუნის მქორე ნახევარი – XI საუკუნის ლღამდეგი)
1. ძველი რუსეთის სახელმწიფოს (კიევის და კრივიჩები, ასევე არასლავური ტომები ჩუ-
რუსეთის) წარმოქმნა აღმოსავლეთ “სლავებს დელები (ესტები) და ვესები. ცხადია, ხარკის
მრავაელ ხალხთან უხდებოდათ ურთიერთობა. გადახდას სლავები ნებით არ იკისრებდნენ,
ისინი ძირითადად სლავთა მეზობლად ცხოვ- ისინი ვარიაგებს ძალით უნდა დაემორჩილები-
რობდნენ. მათ შორის ხშირი იყო ომები. აღმო- ნათ. 862 წელს სლავები აჯანყდნენ და ვარი-
სავლეთ სლავების ცხოვრებაში განსაკუთრებუ- აგები განდევნეს. ვარიაგების წასვლის შემდეგ
ლი როლი შეასრულა სკანდინავიიდან მოსულ- მათი ბატონობისაგან გათავისუფლებულ სლა-
მა მეომარმა ხალხებმა – ნორმანებმა, რომელ- ვურ ტომებში, ასევე ჩუდებსა და ვესებში და-
თაც რუსული მატიანე „ვარიაგებს უწოდებს. იწყო პირველობისათვის ბრძოლა, რასაც მოჰყ-
ნორმანები მთელ ევროპაში მეკობრეობდნენ. IX ვა გაუთავებელი ომები. შინააშლილობის პრო-
საუკუნეში მათ მეკობრეობა დაიწყეს ბალტიის ცესისათვის დამახასიათებელი უსამართლობითა
ზღვიდან, აღმოსავლეთ სლავებით დასახლებუ- და სისხლისღვრით თავმობეზრებულმა სლავებ-
ლი ტერიტორიის გავლით, შავი ზღვით – ბი- მა გადაწყვიტეს, ნორმანთა (ვარიაგთა) შორის
ზანტიისაკენ. უფრო კონკრეტულად, ნორმანები მოეძებნათ ისეთი მთავარი, რომელიც ქვეყანაში
ბალტიის ზღვიდან შეცურდებოდნენ მდინარე წესრიგს დაამყარებდა. სლოვენებმა, კრივიჩებ-
ნევაში, ნევიდან გადადიოდნენ ლადოგის ტბა- 7 მა, ჩუდელებმა და ვესებმა თავიანთი წარმო-
ზე, ხოლო შემდეგ – მდინარე ვოლხოვიდან! მადგენლები გაგზავნეს ვარიაგებთან. ვარიაგე-
ილმენის „ტბაზე ილმენის „ბიდან მდინარე ბის ის ტომი, რომელთანაც სლავთა წარგზავ-
ლოვატით ისინი აღწევდნენ. მდინარე დნეპრის ნილები მივიდნენ, რუსის სახელს ატარებდა.
ზემოწელამდე, ხოლო მდინარე დნეპრით შავ რუსის ვარიაგულ ტომში სლავებმა შეარჩიეს
ზღვამდე და ბიზანტიის საზლვრებამდე. ცხა- სამი ძმა. რიურიკი, სინეუსი და გრუვორი.
დია, ნორმანებს გზის გარკვეულ მონაკვეთებზე 862 წელს ძმები, რუსის ვარიაგულ ტომთან
თავიანთი ნავები ხმელეთზე ხელით გადაჰქონ- ერთად სლავთა წარგზავნილებს თან გაჰყვნენ.
დათ. ამ გზას რუსული მატიანე უწოდებს უფროსი ძმა რიურიკი ლადოგაში დასახლდა,
გზას ვარიაგებიდან (ნორმანებიდან) საბერძნე- შუათანა ძმა სინეუსი – ბელოოზეროში, ხო-
თამდე (ბიზანტიამდე) ჩრდილო ევროპიდან ლო უმცროსი ტრუვორი - იზბორსკში. რი-
სამხრეთ ევროპისაკენ ანუ ბალტიის ზღვიდან ურიკისა და მისი ძმების წინამძღოლობით მო-
შავი ზღვისაკენ მიმავალ ამ უმნიშვნელოვანეს სული რუსის ვარიაგული ტომის სახელი შემ-
სატრანსპორტო არტერიას კონტროლს უწევდ- დეგში მთელ ქვეყანაზე გავრცელდა და წორ-
ნენ აღმოსავლეთ სლავები. სწორედ ამიტომ მანული (ვარიაგული) დინასტიით სათავეში აღ-
ვარიაგებს IX საუკუნეში შეჯახებები უხდებო- მოსავლეთ სლავების მიერ შექმნილ “სახელმ-
დათ აღმოსავლეთ სლავებთან, სამხრეთისაკენ წიფოსაც რუსეთი ეწოდა. 862 წელი, ანუ
სამეკობრეოდ დაძრული ვარიაგები ძარცვაგდ- სლავთა ტომების მიერ რიურიკის მთავრად
ნენ სლავებს, ხოლო ხშირ შემთხვევაში დიდი მოწვევა რუსეთში სახელმწიფოებრიობის და-
ხნით რჩებოდნენ მათ ტერიტორიაზე. საწყისად ითვლება. დინასტიას, რომელსაც სა-
- IX საუკუნის მეორე ნახევარში ვარიაგების თავე რიურიკმა დაუდო, რიურიკოვიჩების დი-
აღმოსავლეთ სლავების ტერიტორიაზე შემოჭ- ნასტია ეწოდა. ეს დინასტია რუსეთს 862“
რა” და მათი. განუწყვეტელი გადაადგილება წლიდან 1584 წლამდე მართავდა.
ბალტიის ზღვიდან შავი ზლღვისაკენ მიმავალ 864 წელს, სინეუსისა და ტრუვორის სიკვ-
სატრანსპორტო მაგისტრალზე“ დაემთხვა აღ- დილის შემდეგ, რიურიკმა მდინარე ვოლხოვზე
მოსავლეთ სლავებში ტომთა კავშირების წარ-,! ქალაქი ნოვგოროდი დააარსა და თავადაც იქ
მოქმნასა და მათ შორის პირველობისათვის! დამკვიდრდა. ამრიგადდ სლავური ტომებით:
დაწყებულ ბრძოლას. ცხადია, ვარიაგებმა შექ- სლოვენებითა და კრივიჩებით, ასევე არასლა-
მნილი მდგომარეობით ისარგებლეს და ვითა- ვური ტომებით (ჩუდელებით, ვესებით) დასახ-
რება თავიანთი ინტერესებისათვის გამოიყენეს. ლებულ ტერიტორიაზე (ჩუდისა და ილმენის
რუსული მატიანის – „გარდასულ წელთა ტბების გარშემო ტერიტორიაზე, მდინარე გოლ-
ამბის“ მიხედვით, 85–- წლისათვის ვარიაგებს ხოვის აუზში) ჩამოყალიბდა სლავების ტომთა
ხარკს უხდიდნენ სლავური ტომები სლოვენები ს კავშირი, რომლის ცენტრი ქალაქი ნოვგოროდი

7
 რიურიპოვიჩების დინასდია
ძX საუკუნე – X0I საუკუნის შუა ხანმბი)
რიურიკი
862-879
I LL
' ოლეგი
I 879-912
იგორი | ოლგა
912-945 945-957
სმიატოსლავი
957-972
I
L I L
იაროაოლკი ოლები ელადიმირ I
972-980 გართ, 977 980-1015

სვიატოპოლკ I იაროსლავ ბრძენი ბორისი გბგლები

1015-1019 1019-1054 ბარდ. 1016 გართ. 1016
|
I LI
იწზიასლავი სვიატოსლავი
1073-1076
ვლადიმირი 1054-1068
ბართ, 1032
· 1069-1073 –-- მსეექოლოდ
1073-1093 (L
როსტისლაეი 1076-1078 ჩერნიზბოველი
ბარდ. 1067

| | I
ვოლოდარი სვიაროაოლპკ II სმიატოსლავ
გარი, 1124 1093-I113 ჩერნიბოველი
| ვლადიმირ
ვლადიმირპო მონოვახი '
გალიჩელი იგორ ნოქეგოროდელი .,
ბართ, 1152 1180-1198 1113-1125. L

იაროსლავ | 1
გალიჩელი I
1153-1187 მსტისლავ ღიღი იური დოლგორუპი
1125-1132.“ 1125-1157

=„ას'__
იყზიასლაე ქოლინელი ანდრეი ვსევოლოდ LL
1134-1154 ჯგოგოლიუბსპი დიდაბუდე
I 1157-1174 1176-12)2
მსტისლაე ვოლინელი –=-.
1154-1170
იური იაროსლავ VI
რომან! მოლინელ. 1212-1216
1219-1238 1238-1247
გალიჩელი
1170-1205 |

დანიილ გალიჩელ. ალექსანდრე იაროსლავ MI

ვოლინელი ნეველი 1247-1272
1205-1264 1252-1263
იყო და სათავეში ედგა ვარიაგი (ნორმანი) დამორჩილება. მან დაიმორჩილა და ხარკი და-
მთავარი რიურიკი. ადო კრივიჩებსა და დრევლიანებს. 884 წელს
მთავარმა რიურიკმა თავისი მოხელეები (ნაც- ოლეგმა დაამარცხა სევერიანები და მათ ხა-
გლები) დასვა სხვადასხვა ქალაქში: პოლოც- ზართა ხაკანატისათვის ხარკის გადახდა აუკრ-
კში, როსტოვსა და ბელოოზეროში. რიურიკმა ძალა. ამიერიდან სევერიანებს ზარკი ოლეგი-
ბიზანტიაზე სალაშქროდ გაგზავნა ორი სარდა- სათვის უნდა ეძლიათ. 885 წელს ოლეგმა რა-
ლი (ვოევოდა) – ასკოლდი და დირი. საბო- დიმიჩები დაიმორჩილა და მათაც შეაწყვეტინა
ლოოდ ასკოლდი და დირი მდინარე დნეპრზე ხაზართა ხაკანატისათვის ხარკის გადახდა. რა-
მდებარე ქალაქ კიევში დამკვიდრდნენ. დიმიჩებს, სევერიანების მსგავსად, ხარკი ოლე-
879 წელს რიურიკი გარდაიცვალა. მთავარი გისათვის უნდა ეძლიათ. პოლიანები, დრევ-
გახდა მისი ნათესავი ოლეგი. რიურიკმა ოლეგს ლიანები, სევერიანები და რადიმიჩები ოლეგს
ჩააბარა თავისი მცირეწლოვანი შვილი იგორი. მორჩილებდნენ” ხოლო –ულიჩებისა და ტიე-
882 წელს ოლეგმა სამხრეთისაკენ დაიწყო ერელების დასამორჩილებლად ბრძოლა გრძელ-
ლაშქრობა. მან ვარიაგებთან და ჩუდელებთან დებოდა.
(ესტებთან) ერთად სალაშქროდ წაიყვანა სლა- ამრიგად, უკვე ოლეგის მთავრობის პერიოდ-
ვებიც: სლოვენები, კრივიჩები და სხვები. ოლე– ში აღმოსავლურ სლავური ტომების უმრავლე-
გის ლაშქარი მდინარე დნეპრზე მოძრაობდა:) სობა კიევის გარშემო გაერთიანდა. სლავების
ოლეგმა პირველად ქალაქი სმოლენსკი დაიკავა ქალაქებში: ნოვგოროდში, ჩერნიგოვში, პერე-
და იქ თავისი მოხელე დასვა მმართველად. იასლავში, პოლოცკში, როსტოვში, ლიუბეჩში
სმოლენსკის შემდეგ ოლეგმა ქალაქი ლიუბეჩი და სხვ. ოლეგის დანიშნული ვარიაგი მთავრე-
აიღო და იქაც თავისი მოხელე დატოვა. იმავე ბი ისხდნენ და ქვეყნის ცალკეულ ნაწილებს
882 წელს ოლეგმა ვერაგულად დაახოცინა ას- განაგებდნენ. მათ დასაყრდენს ნორმანების (ვა- ·;
კოლდი და დღირი და კიევი დაიკავა ოლეგი რიაგების) სამხედრო ძალა წარმოადგენდა. თა-L
ნოვგოროდში აღარ დაბრუნებულა, დედაქალა- ვად კიევის რუსეთის დიდ მთავარ ოლეგს ღდე-
ქად მან კიევი აქცია. 882 წელს ორი დიდი დაქალაქში ვარიაგთა ძლიერი დრუჟინა (რაზ-
სლავური ცენტრის – ნოვგოროდისა და კი- მი) ჰყავდა რომელიც მისი ხელისუფლების
ევის – გაერთიანებით დამთავრდა ძველი რუ- დასაყრდენს წარმოადგენდა.
სეთის სახელმწიფოს წარმოქმნა. ამ სახელმწი- კიევის დიდი მთავრის დრუჟინას (რაზმს)
ფოს, დედაქალაქის მიხედვით, კიევის რუსეთს „უფროსი დრუჟინა“ ეწოდებოდა. უფროსი დრუ-
უწოდებდნენ. „კიევის რუსეთს სათავეში დიდი ჟინა და სხვა წარჩინებულები, რომელთაც ბო-
მთავარი ედგა. იარები ეწოდებოდათ იყო ის ზედაფენა,
კიევის რუსეთის (IX საუკუნე – XII სა- რომელიც დიდ მთავართან ერთად ქვეყანას გა-
უკუნის დამდეგი) ისტორია შეიძლება სამ პე- ნაგებდა.ა კიევის რუსეთის პირველი დიდი |
რიოდად გაიყოს: პირველი პერიოდი (IX საუ- მთავრებს დროს ეს ზედაფენა მთლიანად
კუნე – X საუკუნის შუა ხანები) ესაა კიევის გარიაგებისაგან შედგებოდა. ,კიევის დიდ მთა-
რუსეთის პირველი მთავრების ხანა, როცა მიმ- ვარს ასევე ჰყავდა „უმცროსი დრუჟინა“,
დინარეობდა აღმოსავლეთ სლავების ცალკე- რომელიც მხოლოდ სამხედრო ძალას წარ-
ული ტომების გაერთიანება კიევის გარშემო; მოადგენდა და ქვეყნის მართვაში არ მონაწი-
მეორე პერიოდი (X საუკუნის მეორე ნახევარი ლეობდა. ქვეყნის ცალკეულ ქალაქებში დიღი
– XI საუკუნის პირველი ნახევარი) კიევის მთავრის მიერ დასმულ ადგილობრივ მთავრებ-
რუსეთის აყვავების ხანაა; მესამე პერიოდი კი საც ჰყავდათ თავიანთი დრუუჟინა (რაზმი), ასე-
(XI საუკუნის მეორე ნახევარი – XII სა- ვე სამოხელეო აპარატი (მოურავები და სხვ.).
უკუნის დამდეგი) კიევის რუსეთის ცალკეულ 907 წელს ოლეგმა დიდი ლაშქარი შეკრიბა
სამთავროებად დაშლის პერიოდია. ' და -ბიზანტიის წინააღმდეგ დაიძრა. ოლეგის
2. კიევის რუსეთის პირველი დიდი მთავრე- ლაშქარში, ვარიაგებისა (ნორმანებისა) და ჩუ-
ბი. კიევის რუსეთის პირველი დიდი მთავრების დელების გარდა, სლავებიც (სლოვენები, კრი-
დროს წარმატებით მიმდინარეობდა აღმოსავ- ვიჩები„ დრევლიანები, რადიმიჩები, პოლიანები,
ლეთ სლავების ტერიტორიის ერთ სახელმწი- სევერიანები, ვიატიჩები, დულებები, ტივერელები
ფოდ გაერთიანება. და სხვე იბრძოდნენ. ოლეგის ლაშქარი ცხენე-
ა) ოლეგი (882-912). ოლეგმა განაგრძო ბითა და ნავებით გადაადგილდებოდა. მატიანის

აღმოსავლეთ სლავების ცალკეული ტომების ცნობით, ოლეგმა ბიზანტიის დედაქალაქ

9
კონსტანტინეპოლზე (რუსი მემატიანე მას „ცარ-
გრადს“ უწოდებს) სალაშქროდ 2000 ნავს მო-
უყარა თავი, ოლეგის ლაშქარმა ბიზანტიის ქა-
ლაქები და სოფლები გაძარცვა და კონსტანტი-
ნეპოლს მიადგა. შეშინებულმა ბიზანტიელებმა
ხარკი იკისრეს და ამ გზით გადაარჩინეს დე-
დაქალაქი. 907 წელსვე ოლეგმა ბიზანტიასთან
რუსეთისათვის ხელსაყრელი სავაჭრო ხელშეკ-
რულება დადო. 91) წელს ოლეგმა ბიზანტი-
ასთან მეორე ხელსაყრელი სავაჭრო ხელშეკრუ-
ლებაც. გააფორმა.
ოლეგი 912 წელს გარდაიცვალა კიევში.
ოლეგის გარდაცვალების შემდეგ კიევის რუსე-
თის დიდი მთავარი გახდა რიურიკის შვილი
იგორი.
ბ) იგორი (912-945). კიევის რუსეთის დი-
დი მთავარი იგორი აგრძელებდა თავისი ძალა-
უფლების განმტკიცებასა და ჯერ კიდევ და-
უმორჩილებელი სლავური ტომების დამორჩი-
ლებას. გახდა თუ არა იგორი კიევის რუსეთის
დიდი მთავარი, დრევლიანები განუდგნენ და
ხარკის გადახდა შეუწყვიტეს 9!)4 წელს
იგორმა დრევლიანები დაამარცხა და კიდევ
უფრო დიდი ხარკი დაადო მათ. დრევლიანების
სვიატოსლავ იგორის ძე V“
დამარცხების შემდეგ იგორმა თავისი ვოევოდა
(სარდალი) სვენელდი ულიჩების დასამორჩი- სები სიკვდილით დასაჯა. დრევლიანებს 'უმძი-
ლებლად გაგზავნა. სამწლიანი ალყის შემდეგ მესი ზარკი დააკისრეს.
სვენელდმა ულიჩების მთავარი ქალაქი პერესე- 957 წელს ოლგა კონსტანტინეპოლში ჩა-
ჩენი აიღო და ულიჩებს ხარკი დააკისრა. ვიდა და ბიზანტიის იმპერატორს კონსტანტინე“
941 წელს იგორმა ბიზანტიის წინააღმდეგ პორფიროგენეტს შეხვდა. ბიზანტიაში წარმარ-
გაილაშქრა, მაგრამ რუსებმა მარცხი იწვნიეს თი ოლგა ქრისტიანული წესით მოინათლა და
დღა კიევში დაბრუნდნენ. 944 წელს იგორმა ისე დაბრუნდა კიევში. ოლგა 969 წელს გარ-
კიდევ უფრო დიდი ლაშქარი შეკრიბა და დაიცვალა. სვიატოსლავი რომ წამოიზარდა,
კვლავ გაილაშქრა ბიზანტიის წინააღმდეგ. ბი- დამოუკიდებლად შეუდგა ქვეყნის მართვას.
ზანტიის იმპერატორმა რუსებთან ომს თავი გ) სვიატოსლავი (945-972). დედის ოლ-
აარიდა და იმაზე მეტი ხარკი იკისრა, ვიდრე გას რჩევის მიუხედავად, სვიატოსლავმა ქრის-,
ბიზანტიელები ოლეგს უხდიდნენ, იგორი გა- ტიანობა არ მიიღო, თუმცა, თავის მხრივ, გაქ-
მარჯვებული დაბრუნდა კიევში 945 წელს რისტიანებას არავის უშლიდა.
კიევის რუსეთსა და ბიზანტიას შორის ახალი სვიატოსლავი ძალზე აქტიურად შეუდგა
სავაჭრო ხელშეკრულება დაიდო. თავისი ძალაუფლების განმტკიცებასა და მე-
945 წელს იგორი დრევლიანებში ხარკის ზობელი ქვეყნების წინააღმდეგ ბრძოლას. 965
აკრეფის დროს მოკლეს. წელს მან ხაზართა ხაკანატი დაამარცხა და
იგორის დაღუპვის დროისათვის მისი ვაჟი დაიკაგა ხაზართა- ქალაქები სარკელი და ბელა-
სვიატოსლავი მცირეწლოვანი იყო. ამის გამო ია ვეჟა 966 წელს მან გიატიჩების სლავური
კიევის რუსეთს შვილის სრულწლოვანებამდე ტომი დაიმორჩილა და ხარკი დააკისრა მათ.
იგორის ქვრივი ოლგა განაგებდა. 967 წელს სვიატოსლავი დიდი ლაშქრით
946 წელს ოლგამ დიდი ლაშქარი შეკრიბა შეიჭრა დუნაისპირეთში და დაამარცხა ბულ-
და სასტიკად იძია შური დრევლიანებზე. ლაშ- გარები, მემატიანის ცნობით, რუსთა ლაშქარმა
ქრობაში მას თან ახლდა ტახტის მემკვიდრე 80 ქალაქი დაიკავა. ბიზანტიის იმპერატორმა
სვიატოსლავიც. ოლგამ დრევლიანების მთავარი სვიატოსლავს ხარკი გადაუხადა და ამით აიცი-
ქალაქი ისკოროსტენი გადაწვა, ხოლო უხუცე- ლა ქვეყნის სიღრმეში რუსების შეჭრა. სგია-

10
ტოსლავი დუნაისპირეთის ქალაქ პერეიას- ბრძოლა გაიმართა ქალაქ დოროსტოლთან.
ლავეცში დამკვიდრდა და აქედან აწყობდა სვიატოსლავა „უკან დაიხიათ და თავისი
ლაშქრობებს სხვადასხვა მიმართულებით. ლაშქრით ქალაქში ჩაიკეტა. რამდენიმე დღის
968 წელს, როდესაც სვიატოსლავი დუნა- შემდეგ დიდმა მთავარმა თავისი შეთხელებული
ისპირეთში იმყოფებოდა, კიევის რუსეთს პაჭა- ლაშქარი ქალაქიდან გამოიყვანა და ბიზანტი-
ნიკები შემოესივნენ. პაჭანიკიბი თურქული ელებს შეუტია გაიმართა სამკვდრო-სასი-
მოდგმის მომთაბარე ხალხი იყო. ისინი ჩრდი- ცოცხლო ბრძოლა. გამარჯვება კვლავ ბიზან-
ლოეთ შავი ზღვისპირეთში ცენტრალური აზი- ტიელებს დარჩათ. სვიატოსლავმა დიდი ზარა-
იდან მოვიდნენ. ოლგა შვილიშვილებთან იარო- ლი ნახა და კვლაგ ქალაქ დოროსტოლს შეა-
პოლკთან, ოლეგთან და ვლადიმირთან ერთად ფარა თავი. მეორე დღეს სვიატოსლავმა ბი-
კიევში ჩაიკეტა. პაჭანიკების ურიცხვმა ლაშ- ზანტიის იმპერატორს ელჩები გაუგზავნა და
ქარმა კიევს ალყა შემოარტყა. ქალაქში გა- დაზავება შესთავაზა. რუსების პირობები ასეთი
უსაძლისი მდგომარეობა შეიქმნა. ოლგამ ყოვე- იყო: რუსები დატოვებდნენ ქალაქ. დოროს-
ლივე მომხდარი სვიატოსლავს შეატყობინა, ტოლს და, საერთოდ, მთელ ბულგარეთს, გა-
რომელიც დაუყოვნებლივ დაბრუნდა და პაჭა- ათავისუფლებდნენ ტყვეებს; სამშობლოში მიმა-
ნიკები განდევნა რუსეთის საზღვრებიდან. ვალ სვიატოსლავის ლაშქარს ბიზანტიელები
969 წელს სვიატოსლავმა თავისი ძე იარო- თავს არ უნდა დასხმოდნენ; ბიზანტიელებს
პოლკი კიევში დასვა მთავრად, ოლეგი რუსებისათვის უნდა მიეცათ საკვები; ბიზან-
დრევლიანების ქვეყანაში, ხოლო ვლადიმირი – ტიაში რუსი ვაჭრები უნდა მიეღოთ ისეთივე
ნოვგოროდში. თავად სვიატოსლავი კვლავ დუ- პირობებით, რა პირობებსაც ითვალისწინებდა
ნაისპირეთისაკენ გაემართა. ამჯერად ბულგა- ადრე დადებული ხელშეკრულებები. ბიზანტიის
რებმა დიდი ლაშქარი შეკრიბეს. გაიმართა სამ- იმპერატორმა სიხარულით მიიღო სვია–-
კვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლა. სვიატოსლავმა ტოსლავის“ წინადადება. 97) წელს ზავი
ბულგარები დაამარცხა და ქალაქი პერეიასლა- დაიდო და რუსთა ლაშქარი სამშობლოში გაბ-
ვეცი კვლავ დაიკავა- რუნდა. 60 ათასი მეომრიდან, რომელიც სვია-
ბულგარების დამარცხების შემდეგ სვიატოს- ტოსლავმა დუნაისპირეთში სალაშქროდ წაიყ-
ლავი ბიზანტიისაკენ დაიძრა. რუსთა ლაშქარ- ვანა, “სამშობლოში მხოლოდ 22 ათასი
ში სულ 10 ათასი მეომარი იყო. ბიზანტიის დაბრუნდა.
იმპერატორმა იოანე ციმისხემ 30-ათასიანი 972 წელს კიევისაკენ მომავალი სვიატოს-
ლაშქარი შეაგება რუსებს. 970 წელს რუსები ლავის ლაშქარი მდინარე დნეპრის ჭორომებ-
თრაკიაში შეიჭრნენ. პირველ ბრძოლაში სვი- თან ჩასაფრებულ პაჭანიკებს წააწყდა. პაჭანი-
ატოსლავმა დაამარცხა ბიზანტიის ლაშქარი კებმა რუსთა ლაშქარი გაჟლიტეს. ბრძოლაში
და კონსტანტინეპოლისაკენ დაიძრა. ქალაქ ფი- დაიღუპა თვით სვიატოსლავიც.
ლიპოპოლში (პლოვდივში) სვიატოსლავმა 20 3. კიევის რუსეთის გაძლიერება. X საუკუ-
ათასი ტყვე დასაჯა სიკვდილით და ამით აი- ნის შეორე ნახევრიდან იწყება კიევის რუსეთის
ძულა ბულგარები მორჩილება გამოეცხადები- '' მძლაგრი აღმავლიბა. ეს პროცესი დაიწყო
ნათ. ქალაქ ადრიანოპოლთან ბიზანტიელთა სვიატოსლავის შვილის ვლადიმირისს დიდი
ლაშქარმა რუსები დაამარცხა. ბიზანტიამ ამ მთავრობის დროს.
გამარჯვებით ვერ ისარგებლა, რადგან მცირე ა) ვლადიმირი (980-1015). (969 წელს,
აზიაში ერთ-ერთმა სარდალმა იმპერატორის როგორც აღვნიშნეთ, ( სვიატოსლავმა უფროსი
წინააღმდეგ აჯანყება დაიწყო. ბიზანტიის იმ- შვილი იაროპოლკი კიევში დასვა მთავრად,
პერატორმა სვიატოსლავს დიდი ხარკი მისცა ოლეგი დრევლიანების ქვეყანაში ხოლო
და ამ გზით მოახერხა მასთან ზავის დადება. ვლადიმირი – ნოვგოროდში. 972 წელს სვი-
ზავი მალე დაირღვა. ბიზანტიის იმპერა- ატოსლავი დაიღუპა და დიდი მთავარი გახდა
ტორმა აჯანყებული სარდალი დაამარცხა, 971 მისი უფროსი ძე იაროპოლკი (972-980).
წელს ბალკანეთის მთები გადალახა და ბულ- ნოვგოროდში მყოფმა ვლადიმირმა თავისი
გარეთში მყოფ სვიატოსლავის ლაშქარს შეუ- სამფლობელოს გაფართოება დაიწყო. ვლადიმი-
ტი. სვიატოსლავს ბულგარელებიც აუ- რი სვიატოსლავის კანონი ი შვილი არ იყო.
ჯანყდნენ ბიზანტიელებთან ბრძოლაში სვია- დედამისი ოლგას მსახური _ (მონა) იყო. ვლა-
ტოსლავის ვოევოდა სვენელდი დამარცხდა. დიმირს ნოვგოროდში თან გაჰყვა დედის ძმა
რუსებს და ბიზანტიელებს შორის დიდი დობრინია, რომელიც ფაქტობრივად განაგებდა

11
 სახელმწიფი საქმეებს. დობრინიასს რჩევით უგზავნა. დახმარების მიუხედავად ბასილ II-მ
ილაშქრა „გლადიმირმა პოლოცკზე, დაამარცხა ვლადიმირს დის მითხოვებაზე უარი უთხრა.
პოლოცკის ვარიაგი მთავარი როგვოლდი და განრისხებულმა ვლადიმირმა 988 წელს ქალაქ
ცოლად შეირთო მისი ქალიშვილი როგნედა. კორსუს (ხერსონესს, ჩრდილოეთ შავი
,975 წელს დიდ მთავარ იაროპოლკს უთან- ზღვისპირეთში ბიზანტიის იმპერიის სამფლო-
ხმოება მოუვიდა თავის ძმასთან – ოლეგთან. ბელოების მთავარ ქალაქს ალყა შემოარტყა და
977 წელს იაროპოლკმა ოლეგის წინააღმდეგ მალე აიღო კიდეც. ბიზანტიამ კიევის რუსეთ-
ილაშქრა. ოლეგი ბრძოლაში დაიღუპა. დრევ- თან ომს ვლადიმირისათვის ანას მითხოვება
ლიანების ტერიტორია იაროპოლკმა შეიერთა. არჩია, ოღონდ იმ პირობით, თუ ვლადიმირი
ოლეგის დაღუპვის ამბავი რომ გაიგო, ვლადი- გაქრისტიანდებოდა 98% წელს ვლადიმირმა
მირი ნორმანებთან (ვარიაგებთან) გაიქცა და მართლმადიდებლობა მიიღო. ვლადიმირი ქალაქ
იქ შეაფარა თავი. იაროპოლკმა ნოვგოროდი კორსუნმი (ხერსონესში0ე მოინათლა. ქრის-
დაიკავა და იქ თავისი პოსადნიკები (მოურავე- ტიანობა კიევის რუსეთის სახელმწიფო რე-
ბი) დასვა მმართველებად. ლიგიად გამოცხადდა.
980 წელს ვლადიმირი ვარიაგების ლაშქ- ბიზანტიის იმპერატორმა პირობა ამჯერადაც
რის თანხლებით ნოვგოროდში დაბრუნდა და დაარღვია და ანას კიევში გაგზავნისაგან თავი
იმავე წელს კიევზე გაილაშქრა. იაროპოლკს შეიკავა. ამის საპასუხოდ 989 წელს ვლადი-
უღალატა მისმა ვოევოდამ ბლუდმა. შეშინებუ- მირმა კვლაგ ილაშქრა კორსუნზე (ხერსონეს-
ლი იაროპოლკი კიევიდან გაიქცა, ვლადიმირი ზე) და ხანგრძლივი ალყის შემდეგ 990
კიევში შევიდა. ბლუდის დახმარებით ვლადი- წელს ქალაქი აიღო. იმავე წელს ბიზანტიის
მირმა ერთ-ერთ ქალაქში გამაგრებული იარო- იმპერატორი იძულებული გახდა ანა რუსეთში
პოლკი მოსალაპარაკებლად მიიწვია და ვარი- გაეგზავნა. 990 წელს, ვლადიმირისა და ანას
აგებს მოაკვლევინა კიევის რუსეთის დიდი
ქორწილის შემდეგ. კიეველები მდინარე დნე-
მთავარი ვლადიმირი გახდა. პრში მონათლეს.
ვლადიმირმა კიევში ბორცვზე ააღმართვინა გლადიმირს ექვსი ცოლისაგან თორმეტი ვა-
წარმართი ღმერთების პერუნის, ხორსის, დაჟ- ჟი ჰყავდა. ყოველ მათგანს მამამ საუფლისწუ-
დბოგის, სტრიბოგის, სიმარგლისა და მოკოშის ლო მამული გამოუყო და სხვადასხვა ქალაქში
კერპები. მაგრამ ვლადიმირის გატაცება წარმარ- დასვა მთაგრებად.
თული რელიგიით დიდხანს არ გაგრძელებულა. ვლადიმირის დროს კიევის რუსეთში ბევრი
986 წლიდან მთავარი ცდილობდა გარკვე- ქალაქი დაარსდა. ქალაქები შენდებოდა ქვეყნის
ულიყო, რომელი რელიგია მიეღო: ისლამი, კა- ყველა მხარეში.
თოლიკობა, იუდაიზმი თუ მართლმადიდებლო- დიდი მშენებლობა მიმდინარეობდა კიევში.
ბა. 987 წელს ვლადიმირმა რელიგიის არჩევის აქ ვლადიმირმა ააგო ღვთისმშობლის ეკლესია,
საკითხი თავისი ბოიარების წინაშეც კი დასვა. რომელსაც დიდი ქონება შესწირა. ვლადიმი-
რელიგიის არჩევისას გარკვეული მნიშვნელობა რის დროს დაწესდა საეკლესიო გადასახადი –
ჰქონდა იმას, რომ ვლადიმირის დიდედა ოლგა მეათედი (მთელი შემოსავლის მეათედი მოსახ-
კონსტანტინეპოლში ჩავიდა და გაქრისტიანდა. ლეობასს ეკლესიისათვის უნდა გადაეხადა).
ვლადიმირს ქრისტიანობის მიღება უკვე გადაწ- ვლადიმირმა კიევში დააარსა რუსეთის მიტრო-
ყვეტილი ჰქონდა, როცა 98% წელს კიევის პოლიტის კათედრა. მალე რამდენიმე ქალაქში
რუსეთსა და ბიზანტიას შორის ომი დაიწყო. დაარსდა საეპისკოპოსო კათედრები. მოგვიანე-
ომის მიზეზი შემდეგი იყო: ბიზანტიის იმპერა- ბით, XI საუკუნის პირველ ნახევარში, ალღმო-
ტორმა ბასილ II-მ აჯანყებული სარდლის ცენდა კიევ-პეჩორის სამონასტრო კომპლექსი:
ბარდა ფოკას წინააღმდეგ დახმარება კიევის ვლადიმირის დროს გრძელდებოდა პაჭანიკე-
დიდ მთავარს ვლადიმირს სთხოვა (ბარდა. ბის თავდასხმები კიევის რუსეთზე. ვლადიმირ-
ფოკას მხარს უჭერდა დავით III კურაპალა-ს მა პაჭანიკების წინააღმდეგ გაილაშქრა, მაგრამ
ტი). დახმარების სანაცვლოდ ვლადიმირმა იმ- ისე დამარცხდა, რომ ტყვედ ჩავარდნას შემთხ-
პერატორს მისი და ანა სთხოვა ცოლად. ბი- გევით გადაურჩა. ვლადიმირს ომი ჰქონდა პო-
ზანტიის საიმპერატორო კარმა ქორწინების ლონეთთანაც.
აუცილებელ პირობად ვგლადღიმირს გაქრის- პაჭანიკების შემოსევები სულ უფრო გახ-
ტიანება წაუყენა გლადიმირი დათანხმდა და შირდა, 1015 წელს უკვე ავადმყოფმა ვლადი-
რუსთა ლაშქარი ბიზანტიის იმპერატორს გა- მირმა პაჭანიკების წინააღმდეგ თავისი შვილი

12
 ბორისი გაგზავნა. იმავე 1015 წელს ვლადი- მირს სვიატოპოლკი ცოლთან ერთად ციხიდან
მირი გარდაიცვალა. ვლადიმირის გარდაცვალე- გაათავისუფლებინა. ვლადიმირის გარდაცვალე-
ბის შემდეგ კიევის დიდი მთავრის ტახჯტისათ- ბის შემდეგ სვიატოპოლკმა ყველას დაასწრო,
ვის ბრძოლა გამწვავდა. კიევი დაიკავა და თავი დიდ მთავრად გამო-
ბ) სვიატოპოლკ I იაროპოლკის ძე (1015- აცხადა.
1016, 1018-1019). მას შემდეგ. რაც ვლადიმირ- სვიატოპოლკი კარგად ხედავდა, რომ მას
მა თავისი ძმა იაროპოლკი მოკლა, ცოლად დიდი მთავრის ტახტზე ბევრი მეტოქე ყავდა
შეირთო მისი ქვრივი. იაროპოლკის ქვრივი და გადაწყვიტა მათი თავიდან მოცილება. 1016
ბერძენი იყო. ქმრის სიკვდილის დროისათვის წელს მან ვერაგულად დაახოცვინა ვლადიმი-
იგი ფეხმძიმედ იყო და მალე შეეძინა კიდეც რის შვილები ბორისი და გლები. იმავე 1016
ვაჟი, რომელსაც სვიატოპოლკი დაარქვეს. წელს სვიატოპოლკი პაჭანიკების დახმარებით
ვლადიმირს თავისი გერი არ უყვარდა. 988 ნოვგოროდიდან მის წინააღმდეგ დაძრულ ვლა-
წელს მან სვიატოპოლკი ქალაქ ტუროვში დიმირის კიდევ ერთ შვილს – იაროსლავს შე-
დასვა უფლისწულ მთავრად. პოლონეთის მე- ებრძოლა, მაგრამ დამარცხდა და პოლონეთში
ფემ ბოლესლავ მამაცმა გადაწყვიტა სვიატო- გაიქცა. 1016 წელს იაროსლავგი კიევში შევიდა
პოლკი თავისი მიზნებისათვის გამოეყენებინა. და თავი ღიდ მთავრად გამოაცხადა. 1018
მან სვიატოპოლკს ცოლად შერთო თავისი წელს ბოლესლაგ მამაცმა და სვიატოპოლკმა
ასული. ქალაქ ტუროვში, სვიატოპოლკის კარ- შეძლეს იაროსლავის დამარცხება. სვიატო-
ზე, პოლონელთა გავლენა თანდათან იზრდებო- პოლკმა კიევი დაიკავა და თავი ისევ დიდ
და. ბოლესლაე მამაცი ცდილობდა სგიატო- მთავრად გამოაცხადა. ფაქტობრივად, 1018 ,
პოლკი კიევის დიდი მთავრის ვლადიმირის წი- წლიდან, კიევის რუსეთს ბოლესლავ მამაცი |,
ნააღმდეგ აეჯანყებინა. ვლადიმირმა პოლონწელ- განაგებდა. დამარცხებულმა იაროსლავმა ვარი- “
თა გეგმები შეიტყო და სვიატოპოლკი ცოლ- აგების (ნორმანების) ლაშქარი დაიხმარა და
თან ერთად ციხეში ჩასვა. 1013 წელს 1019 წელს სვიატოპოლკი სასტიკად დაამარ-
ბოლესლავ მამაცმა მიაღწია იმას, რომ ვლადი- ცხა. სვიატოპოლკი პოლონეთში გაიქცა და მა-
ლე გარდაიცვალა. კიევის რუსეთის დიდი მთა-
ვარი გახდა ვლადიმირის ვგაჟი ვარიაგი მთავ-
რის როგვოლდის ქალიშვილის როგნედასაგან
– იაროსლავი, რომელიც ისტორიაში ბრძენის
სახელითაა ცნობილი.
გ) იაროსლაგ ბრძენი (1016-1018, 1019-
1054). იაროსლავ ბრძენის დროს კიევის რუ-
სეთმა ძლიერების ზენიტს მიაღწია.
იაროსლავ ბრძენმა ილაშქრა ბალტიისპი-
რეთში და 1030 წელს ჩუდის ტბის ახლოს
დააარსა ქალაქი იურიევი (ტარტუ). ამ ლაშქ-
რობის შედეგად რუსების პოზიციები ბალტი-
ისპირეთში საგრძნობლად განმტკიცდა.
1036 წელს იაროსლავ ბრძენმა კიევთან
სასტიკად დაამარცხა პაჭანიკები. ამ მარცხის
შემდეგ პაჭანიკებმა უკან დაიხიეს და კიევზე
ლაშქრობას ვეღარ ბედავდნენ.
იაროსლავ ბრძენის დროს კიევი ევროპის
ერთ-ერთ უდიდეს ქალაქად იქცა. ერთი ცნო-
ბის მიხედვით, კიევში 400 ეკლესია და 8. ბა-
ზარი იყო. პაჭანიკების დამარცხების ადგილზე
1037 წელს იაროსლავ ბრძენმა დაიწყო წმინ-
დღა სოფიის ტაძრის მშენებლობა. მანვე ააგები-
ნა კიევის ოქროს კარიბჭე – დედაქალაქის
იაროსლავ ბრძენი მთავარი შესასვლელი. იაროსლავ ბრძენის
დროს დაიწყო დიდი მთარგმნელობითი "საქმი-

13
 ანობა. ბევრი წიგნი ითარგმნა ბერძნულიდან ხოლოპები (მონები). IX-XI საუკუნეებში კი-
რუსულ ენაზე. ევის რუსეთში მიმდინარეობდა პირველყოფილი
იაროსლავ ბრძენმა მიაღწია იმას, რომ კიე თემური წყობილების რღვევა და ფეოდალური
ვის რუსეთის მიტროპოლიტად რუსი ილარიო- ურთიერთობის ჩასახვა. -
ნი დანიშნა. ცხადია, ეს რუსეთის ეკლესიაზე კიევისს რუსეთში ფეოდალური ურთიერთო-
ბიზანტიის გავლენის შესუსტებად აღიქმებოდა. ბის ჩასახვასა და დამკვიდრებაზე ცხადად მი-
იაროსლავ ბრძენის დროს ამაღლდა რუსე- უთითებსს უმნიშვნელოვანესი საკანონმდებლო
თის საერთაშორისო ავტორიტეტი. თავად ია- ძეგლი „რუსკაია პრავდა“ („რუსული სამართა-
როსლავი შვეციის მეფის ასულზე იყო და- ლი“), რომელიც XI საუკუნეში, იაროსლავ
ქორწინებული, ხოლო იაროსლავის ქალიშვი- ბრძენის მთავრობის დროს იქნა შემუშავებული.
ლები ცოლად ჰყავდათ საფრანგეთის, უნგრე- მოგვიანებით „რუსკაია პრავდა“ შეავსეს იარო-
თისა და ნორვეგიის მეფეებს. პოლონეთის მე- სლავ ბრძენის მემკვიდრეებმა. მას „იაროსლა-
ფეს იაროსლავის და ჰყავდა ცოლად, ხოლო ვიჩების პრავდა“ („იაროსლავის შეების სამარ-
იაროსლავის შვილიშვილი გერმანიის იმპერა- თალი“) ეწოდება. „რუსკაია პრავდას“ შინა-
ტორს მისთხოვდა. იაროსლავის ვაჟი ვსევო- არსი გვარწმუნებს, რომ რუსეთის მოსახლეობა
ლოდი დაქორწინებული იყო ბიზანტიის იმ- რამდენიმე სოციალურ ფენადაა დაშლილი და
პერატორის კონსტანტინე მონომახის ასულზე. ქონებრივი დიფერენციაც უკვე აშკარაა.
4. კიევის რუსეთის სოციალური და ეკო- 5. კიევის რუსეთის დაშლა სამთაგროებად.
ნომიკური წყობა. კიევის რუსეთში მეურნეობის იაროსლავ ბრძენს ოთხი ვაჟი ჰყავდა: ვლადი-
ორგანიზაციის ძირითად ფორმას „ვოტჩინა“ მირი (გარდაიცვალა 1032 წელს), იზიასლავი
(მამისეული მამული) წარმოადგენდა. ვოტჩინა (დიდი მთავარი 1054-1068. 1069-1072. I1076-
მამიდან შვილზე გადადიოდა. ვოტჩინას ფლობ- 1078 წლებში). სვიატოსლავი (დიდი მთავარი
დნენ მთავრები და ბოიარები. მთავრებთან ერ- 1073-1076 წლებში) და ვსეჟვოლოდი (დიდი
თად ბოიარები შეადგენდნენ პრივილეგირებულ მთავარი 1077, 1078-1093 წლებში). იაროს-
ზედაფენას, მთავრები მთლიანად ვარიაგული ლავ ბრძენის გარდაცვალების “შემდეგ, 1054
(ნორმანული) წარმოშობისა იყვნენ. ბოიარების წელს კიევის რუსეთის დიდი მთავარი გახდა
აბსო ლუტური რი უმრავლე
უმრა სობა. ას. ევე. ვარიაგულ
არია; ი, | (იზიასლაგ
ლავ I იაროსლავისლავის ძე.ძე მამის ანდერძის
დე
წარმოშობის იყო. მიწების უდიდესი ნაწილძ მიხედვით, ძმებს თანხმობით უნდა ემართათ
მთავრებსა და ბოიარებს ეკუთვნოდათ. მიწების ქვეყანა და დამორჩილებოდნენ უფროს ძმას
ნაწილი ჯერ კიდევ თავისუფალი მეთემე სმერ-– იზიასლავს. რაკ შეეხებ დიდი მთავრის
დების (გლეხების) კუთვნილებას შეადგენდა. ტახტს, იგი უფროსი ძმიდან მომდევნო ძმაზე
სმერდები ცხოვრობდნენ როგორც მთავრებისა უნდა გადასულიყო. მემკვიდრეობის ასეთმა
და ბოიარების მამულებში (ვოტჩინებში), ისე წესმა იაროსლავ ბრძენის შვილები კი არ
თემებში. ვოტჩინებში მცხოვრები სმერდები გა- შეაკავშირა, არამედ ერთმანეთთან დააპირისპი-
ცილებით მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ, რა, თავდაპირველად ძმები თანხმობით მოქმე-
ვიდრე თემებში მცხოვრებნ. თავისუფალი დებდნენ. 1067 წელს მათ ერთად დაამარცხეს
სმერდის დაკაბალების ერთ-ერთ ფორმას წარ- პოლოცკის ურჩი მთავარი ვსესლავი. ვსესლავი
მოადგენდა ვალის C,კუპას') გადაუხდელობის იზიასლავმა შეიპყრო და ციხეში გამოკეტა.
შემთხვევაში სმერდის გადაქცევა დამოკიდე- XI საუკუნის მეორე ნახევარში ჩრდილო
ბულ (დაკაბალებულ) ადამიანად – ,,ზაკუპად“. კავკასიის ბარსა და ნრდილოეთ შავი ზღვისპი-
მთაგრებისა და ბოიარების ვოტჩინებში სმერ- რეთში ცენტრალური აზიიდან მოვიდნენ ყივჩა-
დებისა და ზაკუპების გარდა მონებიც ცხოვ- ღები. ყივჩაღები მომთაბარეები იყვნენ. მათმა
რობდნენ, რომელთაც „ხოლოპებსა“ და „ჩე- განუწყვეტელმა შემოსევებმა დიდი ზიანი მო-
ლიადებ“ უწოდებდნენ/ მონები ძირითადად უტანა კიევის რუსეთს.
ომები“ დროს ტყვედ წაყვანილი ადამიანები 1068 წელს კიევის რუსეთს ყივჩაღები შე-
იყვნენ. მონად შეიძლება გაღატაკებული სმერ- ესივნენ. იზიასლავ I და მისი ძმები სვიატოს-
დიც ქცეულიყო მონის არსებობა კიევის ლავი და ვსევგოლოდი ერთობლივი ძალებით
რუსეთში იმას არ ნიშნავდა, რომ ქვეყანაში შეეგებნენ მტერს, მაგრამ დამარცხდნენ. იზიას-
მონათმფლობელური წყობილება არსებობდა. | ლავმა და ვსევოლოდმა კიევს შეაფარეს თავი,
კიევის რუსეთში უმთავრეს მწარმოებელ ძა- სვიატოსლავმა – ჩერნიგოვს. ყივჩაღებმა ქვეყ-
ლას სმერდები (გლეხები) შეადგენდნენ და არა ნის აწიოკება დაიწყეს.

14
 კიევში ხალხის მღელვარება დაიწყო. ვეჩეზე 1113 წლებში პერეიასლავის მთავარი იყო. ვლა-
შეკრებილი კიეველები დიდ მთავარს ყივჩაღე- დიმირ მონომახის ინიციატივით, 1097 წელს
ბის წინააღმდეგ საბრძოლველად იარაღსა და რუსი მთავრები ქალაქ ლიუბეჩში შეიკრიბნენ.
ცხენებს სთხოვდნენ. იზიასლავმა იარაღისა და ლიუბეჩის ყრილობის მიზანი შინაომების აღკ-
ცხენების მიცემაზე უარი განაცხადა. კიევში ვგეთა იყო. ლიუბეჩში მთავრები შეთანხმდნენ,
აჯანყება დაიწყო. აჯანყებულებმა ციხეში მყო- რომ ყველა თავისი მამულით დაკმაყოფილებუ-
ფი პოლოცკის მთავარი ვსესლავი გაათავი- ლიყო. მიუხედავად ამისა, შინაომები მაინც
სუფლეს და იგი დიდ მთავრად გამოაცხადეს. გრძელდებოდა. ;
იზიასლავ I და მისი ძმა ვსევოლოდი კიევიდან 1113 წელს კიევის რუსეთის დიდი მთავარი
გაიქცნენ. 1069 წელს პოლონეთის მეფის ბო- სვიატოპოლკ II გარდაიცვალა. კიევში მაშინვე
ლესლავ II-იის დახმარებით იზიასლავ I-მა აჯანყება დაიწყო. კიეველმა ბოიარებმა დიღი
ვსესლავი დაამარცხა, კიევში შევიდა და მეო- მთავრის ტახტზე ვლადიმირ მონომახი მოიწვი-
რედ გახდა დიდი მთავარი. ეს. კიევში ვლადიმირ მონომახი ძლიერი რაზ-
1073 წელს იაროსლავის ძეთა შორის მით შევიდა. იგი იძულებული გახდა აჯანყებუ-
ბრძოლა დაიწყო. ძმებმა იზიასლავ LI ტახტი- ლი კიეველებისათვის ზოგიერთი შეღავათი მიეცა.
დან ჩამოაგდეს. კიევის რუსეთის დიდი მთა- ვლადიმირ მონომახმა ჯერ კიდევ დიდი
ვარი გახდა სვიატოსლავ II იაროსლავის ძე. მთავრის ტახტზე ასვლამდე გამოიჩინა თავი
1076 წელს სვიატოსლავ II გარდაიცვალა და ყივჩაღების წინააღმდეგ ბრძოლაში. 1093 და
კიევის რუსეთის დიდი მთავარი გახდა ვსევო- 111) წელს ვლადიმირ მონომახის ინიციატივით
ლოდ I იაროსლავის ძე. იმავე წელს იზიას- რუსი მთავრების გაერთიანებულმა ლაშქარმა
ლავ I პოლონეთის ჯარით ვსევოლოდის წინა- სასტიკად დაამარცხა ყივჩაღები. ვლადიმირ მო-
აღმდეგ დაიძრა. ვსევოლოდ I-მა ბრძოლას თა- ნომახი ცდილობდა აღეკვეთა თავგასული მთავ-
ვი აარიდა და დიდი მთავრის ტახტი იზიას- რების პარპაში, რაც დიდ ზიანს აყენებდა ქვე-
ლავ I-ს დაუთმო. 1078 წელს იხიასლავ I ყანას.
ქვეყანაში დაწყებულ შინააშლილობას შეეწირა. კიევის რუსეთის დიდი მთავრის ტახტზე ას-
1078 წელს კიევის რუსეთის დიდი მთავარი ვლის შემდეგ ვლადიმირ მონომახმა შეძლო
მეორედ გახდა ვსევოლოდ L რომელიც დიდი ურჩი მთავრების დასჯა და ქვეყნის გაერთიანე-
მთავარი იყო გარდაცვალებამდე (1093. წლამდე). ბა. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ყივჩაღების წი-
1093 წელს. გსევოლოდის გარდაცვალების ნააღმდეგ წარმატებით ბრძოლას.
შემდეგ. კიევის რუსეთის დიდი მთავრის ტახ- ქლადიმირ მონომახმა საბოლოოდ მაინც ვერ
ტზე ავიდა რიურიკოვიჩების დინასტიის უფ- მოახერხა კიევს რუსეთის დაშლის თავიდან
როსი წარმომადგენელი – იაროსლავ ბრძენის აცილება ქვეყნის ერთიანობა შენარჩუნებულ
შვილიშვილი, იზიასლავ I-ის შვილი სვიატო- იქნა მხოლოდ ვლადიმირ მონომახის შვილის,
პოლკ .II (1093-1113). სვიატოპოლკ IL ვერც კიევის რუსეთის დიდი მთავრის მსტისლავ I-
ყივჩაღებს“ გაუმკლავდა და ვერც მთავართა ის (1125-1132) დროს. 1127 წელს მსტხსლავ
შორის ბრძოლას მოუღო ბოლო. I-მა, სხვა რუს მთავრებთან ერთად, კიდევ ერ-
6. ვლადიმირ მონომახი (1113-1125). კიევის თხელ შეძლო ყივჩაღების დამარცხება.
რუსეთში დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა მსტისლავ I-ის სიკვდილის შემდეგ, კიევის
იაროსლავ ბრძენის შვილიშვილი, ვსევოლოდ რუსეთი ცალკეულ სამთავროებად დაიშალა.
L-ის შვილი ვლადიმირ მონომახი. იგი 1094-
 თავი II. რუსული სამთავროები XII-XIL საუკუნეებში
1. კიევის რუსეთის დაშლის მიზეზები. რო- ქალაქებმა მალე პოლიტიკური ცენტრის მნიშვ-
გორც უკვე ითქვა, შველი რუსეთის (კიევის ნელობაც შეიძინეს. სამთავროების ეკონომიკური
რუსეთის) სახელმწიფო სამთავროების გაერთი- წინსვლის ფონზე, სულ უფრო ძლიერდებოდა
ანებას წარმოადგენდა. ქვეყნის სათავეში იდგა ცალკეული სამთავროების მისწრაფება პოლი-
დიდი მთავარი რიურიკოვიჩების დინასტიიდან, ტიკური განკერძოებისაკენ, რასაც კიევი ვეღარ
ხოლო ცალკეულ სამთავროებს განაგებდნენ უწევდა წინააღმდეგობას. ეს გასაგებიცაა, რად-
უფლისწული მთავრები, ანუ დიდი მთავრის გან კიევის რუსეთის დიდ მთავარს ერთ ან
ოჯახის წევრები, ძირითადად შვილები და შვი- რამდენიმე პროვინციულ ქალაქთან კი არ -ეხ-
ლიშვილები (უფლისწულები). დიღი მთავრის დებოდა დაპირისპირება, არამედ რამდენიმე ათე-
ხელისუფლების დასუსტებასა და კიევის რუსე- ულ სამთავროსა და მაღალგანვითარებულ ქა-
თის დაშლასთან ერთად მიმდინარეობდა ცალკე- ლაქთან. ეს ხდებოდა მაშინ, როცა შველი რუ-
ული სამთავროების დაშლა გაცილებით წვრილ სეთის სამხრეთი (კიევი და მისი შემოგარენი)
სამთავროებად. XII საუკუნის შუა ხანებისათვის გააჩანაგა ჯერ პაჭანიკების, ხოლო შემდეგ ყივ-
კიევის რუსეთის ტერიტორიაზე უკვე 15 სამ- ჩაღების შემოსევებმა. მომთაბარეთა შემოსევების
თავრო არსებობდა, XIII საუკუნის დამდეგისათ- შედეგად მთელი რიგი რაიონები გაუკაცრი-
ვის – 50, ხოლო XIV საუკუნეში – 250. ელდა. ღაეცა საქალაქო ცხოვრება. სამხრეთი
ძველი რუსეთის (კიევის რუსეთის) სახელმ- რეგიონის დაქვეითების ფონზე სულ უფრო
წიფოს დაშლა ერთმა უმთავრესმა მიზეზმა გა- ძლიერდებოდა და აღმავლობას განიცდიდა
ნაპირობა, კიევის რუსეთის სახელმწიფო წარ- ჩრდილო და ჩრდილო-ალმოსავლეთი რეგიონები,
მოიქმნი ორი ცენტრის – ნოვგოროდის. და რომლებიც დაცული იყო მომთაბარეყებისაგან,
კიევის – გაერთიანების შედეგად. ამ გაერთი- ამრიგად, ძველი რუსეთის (კიევის რუსეთის)
ანებს დაპყრობითი ხასიათი ჰქონდა. კიევის სახელმწიფოს პოლიტიკური დაშლა განაპირო-
რუსეთის პირველი მთავრები (ოლეგი, იგორი, ბა, პირველი: კიევის რუსეთის სახელმწიფო
სვიატოსლავი) იარაღის ძალით იმორწილებდნენ წარმოადგენდა ცალკეული სლავური ტომების
უზარმაზარ ტერიტორიაზე გაფანტულ სლავურ
ტომებს დამორჩილებული სლავური ტომები
სახელმწიფოს ცენტრს, კიევს ხარკს/ წ
(გადასახადს) უხდიდნენ და თუ დროს იხელ-
თებდნენ„ ზხარკზეც უარს ამბობდნენ რასაც
ცენტრიდან ისევ ძალის გამოყენება მოსდევდა.
ასე რომ, სლავური ტომები არც კიეგს და არც
ერთმანეთს მჭიდრო ეკონომიკური ურთიერთო-
ბით არ დაკავშირებიან. კიევის რუსეთის ყველა
რეგიონი (სამხრეთი, ჩრდილოეთი, ჩრდილო-და-
სავლეთი, სამხრეთ-დასავლეთი) თავისი ეკონო-
მიკური ცხოვრებით ცხოვრობდა და კიევთან
კავშირი არ სჭირდებოდა. ყოველი ცალკეული
რეგიონი თავისთავად წარმოადგენდა მდიდარი
რესურსების მქონე უზარმაზარ ტერიტორიას,
კველმხრივ იკმაყოფილებდა თავის
მეასე რეგიონს მეზობელ რეგიონთანაც
კი არ ჭჭირდებოდა კავშირი, მით უმეტეს, არ
სჭირდებოდა კაგშირი შორეულ კიევთან. უფრო
მეტიც, ერთი დიდი რეგიონი თავისთავად იყო–-
ფოდა რამდენიმე ნაწილად, რომელთაგან თი-
თოქჟული თითქმის დამოუკიდებელი ეკონომი-
კური ცხოვრებით ცხოვრობდა. კიევის რუსეთში
აღმოცენებული ქალაქეი ცალკეული სამ-
თავროების ეკონომიკურ ცენტრებად იქცნენ. ამ · ამაღლების ეკლესია

16
 ზრდასთან ერთად აღმოცენდა ახალი ქალაქები:
დმიტროვი, იურიევ-პოლსკი, ზვენიგოროდი, პე-
რეიასლავ-ზალესკი კოსტრომა,„ მოსკოვი და
სხვ. 1121 წელს იქ, სადაც მდინარე ოკა მდი-
ნარე ვოლგაში ჩაედინება, დაარსდა ქალაქი ნი-
ჟნი-ნოვგოროდი„ რომელიკ მალე აღმოსაგ-
ლეთში რუსეთის
საყრდენად და დიდ სავაჭრო
ცენტრად იქცა.
ვლადიმირ-სუზდალის სამთავ-
როს დაწინაურებასა და კიევიდან ჩამოშორებას
დიდად შეუწყო ხელი სამთავროს ტერიტორი-
აზე გამავალმა მნიშვნელოვანმა სავაჭრო გზებ-
მა. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა მდინარე ვოლ-
გაზე გამავალ სავაჭრო გზას, რომელიც ჩრდი-
ლო-აღმოსავლეთ რუსეთს აღმოსავლეთის ქვეყ-
ნებთან აკავშირებდა. გარდა ამისა, ქოლგის ზე-

მოწელითა და სხვა დიდი და პატარა მდინარე-

ებით შეიძლებოდა ნოვგოროდამდე მიღწევა და

შემდეგ დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან ვაჭრობა.

ა) იური დოლგორუკი (1125-1157). გელადი-
მირ-სუზდალის (როსტოვ-სუზდალის) სამთავ-
როს ცენტრი იყო ქალაქი სუზდღალი. აქ მთავ-
რობდა ვლადიმირ მონომახის მეექვსე შვილი
იური დოლგორუკი
იური. იური ყოველნაირად ცდილობდა სამთავ-
ზედაპირულ გაერთიანებას; მეორე: კიევის რუ“, როს საზღვრების გაფართოებასა და კიევის და-
სეთი ერთიან ეკონომიკურ ორგანიზმს არ წარ-” მორჩილებას. ამის გამო იურიმ მიიღო ზედ-
მოადგენდა; მესამე: მომთაბარეთა (პაჭანიკების. წოდება „დოლგორუკი“ (გრძელხელება).
ყივჩაღების) შემოსევებმა გააჩანაგა კიევის იური დოლგორუკვმა მოახერხა კიევის ხელში
რუსეთის სამხრეთი (კიევის შემოგარენი) და ჩაგდება და დიდი მთავრის ტიტულს დაეუფლა.
ეკონომიკური და პოლიტიკური მნიშვნელობა
“დაუკარგა კიევს, მეოთზე: კიევის რუსეთის ალლ
იიი. ას,
იიი ვლ
ცალკეული რეგიონებისა (ჩრდილოეთის. ჩრდი-
ლო-აღმოსავლეთის, სამსრეთ-დასაგლეთისა და
ა.შ) და სამთავროების დამოუკიდებელ ეკონო-;
მიკურ ორგანიზმად ჩამოყალიბებასა და წინ-'
სვლას, გარკვეულ ეტაპზე, პოლიტიკური გან-
კერმძოებისაკენ მისწრაფებაც მოჰყვა.
ვლადიმირ-სუზდალის სამთავრო. ჩრდი-
ლო-აღმოსავლეთ რუსეთში ჩამოყალიბდა როს-
ტოვ-სუზდალის სამთავრო, რომელსაც მოგვი-
ანებით ვლადიმირ-სუზდალის სამთავრო ეწოდა.
ვლადიმირ-სუზდალის სამთავრო მდებარეობდა ,
მდინარე ვოლგასა და ოკას შორის. XII საუკუ-
ნის დამდეგისათვის აქ მძლავრად განვი-
თარებული სამიწათმოქმედო ცენტრი „არსებობ-
და. ჩრდილო-დასავლეთ რუსეთი არ განიცდიდა
მომთაბარეების (პაჭანიკების, ყივჩაღების) თავ-
დასხმას, რაც ხელს უწყობდა ეკონომიკის ალღ-
მავლობას ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროს
ტერიტორიაზე იზრდებოდა და ვითარდებოდა
ადრე დაარსებული ქალაქები: როსტოვი, სუზ-
დალი, ვლადიმირი, იაროსლავლი. ამ ქალაქების ანდრეი ბოგოლიუბსკი

17
 იური დოლგორუკი აქტიურ პოლიტიკას ატა- ახალ რუსულ სახელმწიფოს. იურიდიულად ერ-
რებდა ქვეყნის ჩრდილოეთშიც. მისი გავლენის თი პოლიტიკური ცენტრის არარსებობის პი-
სფეროში მოექცა დიდი ნოვგოროდი. ვლადღი- რობებში ანდრეი ბოგოლიუბსკი ცდილობდა
მირ-სუზდალის სამთავროს გავლენას დაექვემ- საერთო-რუსული პოლიტიკის გატარებას, რუ-
დებარა ქალაქები რიაზანი და მურომი. სული მიწების გაერთიანებას. 1169 წლიდან ან-“
იური დოლგორუკი ეწეოდა დიდ აღმშენებ- დრეი ბოგოლიუბსკი ატარებდა ვლადიმირის დი-
ლობით საქმიანობას, მისი მთავრობის დროს, დი მთავრის ტიტულს. ამ ტიტულს შემდეგში
II47 წელს, მატიანეში პირველად იხსენიება ვლადიმირ-სუზდალის მთავრები ფლობდნენ.
მოსკოვი. მოსკოვი იური დოლგორუკმა ბოიარ 1164 წელს ანდრეი ბოგოლიუბსკიმ მურომის
კუჩკას წაართვა. 1147 წლის 4 აპრილს მოს- მთავართან ერთად სასტიკად დაამარცხა მდი-
კოვში იური დოლგორუკმა მოლაპარაკება. გა- ნარე კამის ნაპირზე მცხოვრები ბულგარები/ და
მართა ჩერნიგოვის მთავარ სგიატოსლავთან. გადაწვა მათი ქალაქები.
ბ) ანდრეი ბოგოლიუბსკი (1157-1174). მამი- ანდრეი ბოგოლიუბსკი მთელი თავისი მოღ-
საგან განსხვავებით, იური დოლგორუკის შვილ- ვაწეობი“ მანძილზე ცდილობდა დაეკნინებინა
მა ანდრეიმ ცხადად გააცნობიერა, რომ კიევი კიევის, როგორც პოლიტიკური ცენტრის მნიშ-
სამუდამოდ კარგავდა რუსეთის ცენტრის მნიშ- ვნელობა და მის ნაცელად ცენტრად ვლადიმი-
ვნელობას,„ ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში, რი ექცია. I169 წელს ანდრეი ბოგოლიუბსკის
1155 წელს, ანდრეი კიევიდან გაიქცა. მან თან შვილმა მსტისლავმა, მამის დავალებით, კიევი
წაიღო ვლადიმირის ლვთისმშობლის ხატი და აიღო და სასტიკად გაძარცვა. ამავე დროს ანდ-
ვლადიმირ-სუზდალის (როსტოვ-სუზდალის) სამ- რეი ბოგოლიუბსკი ცდილობდა ვლადიმირ-სუზ-
თავროში დამკვიდრდა. კიევიდან გაქცეულ ან- დალის სამთავროს გავლენის ქვეშ მოექცია დი-
დრეის აქტიურად დაუჭირა მხარი ადგილობ- დი ნოვგოროდი. ნოვგოროდელები არ ცნობდნენ
რივმა ბოიარებმა იური დოლგორუკი შეეცადა ანდრეი ბოგოლიუბსკი უზენაესობას 1169
ანდრეის კიევში დაბრუნებას, მაგრამ უშედეგოდ. წელს ანდრეი ბოგოლიუბსკიმ ნოვგოროდის
არც მამის სიკვდილამდე (1157 წლამდე) და დასამორჩილებლად თავისი შვილის მსტის-
არც შემდეგ ანდრეი კიევში აღარ დაბრუნებულა. ლავის სარდლობით დიდი ჯარი გაგზავნა. მარ-
ანღრეი იურის ძემ სამთაგროს დედაქალაქი თალია, მსტისლავმა ქალაქი ვერ აიღო, მაგრამ
როსტოვიდან მდინარე კლიაზმაზე მდებარე პა- შეშინებულმა ნოვგოროდელებმა თანხმობა გა-
ტარა ქალაქ ვლადიმირში გადაიტანა. ვლადი- ნაცხადეს მთავრად დაესვათ ანდრეი ბოგოლიუბ-
მირის ახლოს მან ააგო თავისი რეზიდენცია სკისათვის სასურველი კანდიდატი. 117!) წელს.
ბოგოლიუბოვო. ანდრეიმ თავისი სიცოცხლის ანდრეი ბოგოლიუბსკის ინიციატივით პოლოც-
დიდი ნაწილი სწორედ აქ გაატარა. მთავრის კის, ტუროვის, პინსკის გროდნოს, რიაზანის,
რეზიდენციის სახელწოდებიდან მომდინარეობს ჩერნიგოვის, სევერსკის, სმოლენსკისა და პერე-
ანდრეის ზედწოდება „ბოგოლიუბსკი“. იასლავლის მთავრების გაერთიანებულმა ლაშ-
ანდრეი ბოგოლიუბსკი მკაცრი და თვითნება ქარმა კიევის დაკავება სცადა, მაგრამ უშედე-
მმართველი იყო. მან ვლადიმირ-სუზდალის სამ- გოდ. ანდრეი ბოგოლიუბსკიმ კიევში მისთვის
თავროში მამულები არ მისცა თავის ძმებს. სასურველი მთავრის დასმა ვერ შეძლო.
1162 წელს კი დედინაცვალი, იური დოლგო- ანდრეი ბოგოლიუბსკის სისასტიკეს ბოლო
რუკის მეორე ცოლი, ბიზანტიელი პრინცესა, არ უჩანდა. მთავარმა სიკვდილით დასაჯა ცო-
თავის შვილებთან, მსტისლავთან, ვასილკოსთან ლის ნათესავები კუჩკას გვარიდან ცოცხლად
და ვსევოლოდთან ერთად, საერთოდ გააძევა გადარჩენილმა იაკიმ კუჩკამ ანდრეი ბოგოლი-
სამთავროდან. შემდეგ კი ანდრეიმ სამთავროდან უბსკის წინააღმდეგ შეთქმულება მოაწყო. შეთ-
გააძევა ბიძაშვილებიც. ტრადიციულად, კიევის ქმულებაში მონაწილეობდნენ მთავრის შინამო-
რუსეთში დიდი მთავარი სახელმწიფო “საქმე- სამსახურეები, მათ შორის იყო ერთი ოსი, სა-
ებზე ბოიარებს ეთათბირებოდა. ანდრეი ბოგო- ხელად ანბალი და კიდეგ ერთი უცხოელი, ვინ–
ლიუბსკი ბოიარებს ანგარიშს არ უწევდა. ურჩი მე ეფრემ მოიზიჩი. 1174 წელს შეთქმულებმა
ბოიარების ნაწილი მან სამთავროდან გააძევა, ბოგოლიუბოვოში მოკლეს ანდრეი იურის ძე.
ნაწილი ციხეში ჩასვა. ანდრეი ბოგოლიუბსკის მკვლელობის შემდეგ
ანდრეი ბოგოლიუბსკი იყო პირველი დიდი მისი მცირეწლოვანი შვილი იური ყივჩაღებთან
რუსი სახელმწიფო მოღვაწე, რომელმაც ჩრდი- გახიზნეს, სადაც იგი კარგა ხანს ცხოვრობდა.
ლო-აღმოსავლეთ რუსეთში საფუძველი ჩაუყარა შემდგომში იური თამარ მეფის ქმარი გახდა.

18
 გ) ვსეკოლოდ დიდბუდე (1176-1212). ანდრ- ება. მან ნოგგოროდს წაართვა მდინარე ჩრდი-
ეი ბოგოლიუბსკის მკვლელობის შემდეგ ვლა- ლოეთ დვინას სანაპიროები ხოლო ვოლგის
დიმირ-სუზდალის დიდი მთავრის ტახტისათვის ბულგარებს მდინარე ვოლგის მარჯვენა ნაპირი
დაწყებულ ბრძოლაში გაიმარჯვა ანდრეის ნახე- მთლიანად დაატოვებინა.
ვარძმამ – იური დოლგორუკის ვაჟმა ბიზანტი- ვსევოლოდ დიდბუდის დროს ქალაქ. ვლადი-
ელი პრინცესასაგან ვსევოლოდმა. ვსევოლოდს მირში დიდი აღმშენებლობა მიმდინარეობდა. ქა-
მრავალრიცხოვანი ოჯახი ჰყავდა, რის გამოც ლაქმა თითქმის მთლიანად იცვალა იერსახე.
მან მიიღო ზედწოდება „დიდბუდე“. ვლადიმირს არ ჩამორჩებოდნენ სამთავროს სხვა
გსევოლოდ დიდბუდემ სასტიკად დასაჯა თა- ქალაქები (როსტოვი, სუზდალი და სხვ.).
ვისი ძმის – ანდრეი ბოგოლიუბსკის მკვლე- ვსევოლოდ დიღბუდის სიკვდილის შემდეგ
ლები. მან დაამარცხა მთავრის ხელისუფლები- ვლადიმირ-სუზდალის დიდი მთავრის ტახტი-
სადმი ოპოზიციურად განწყობილი ბოიარებიც. სათვის ბრძოლაში გაიმარჯვა მისმა შვილმა
ვსევოლოდ დიდბუდე, რომელმაც ვლადიმი- იურიმ (1212-1216, 1218-1238). ვსევოლოდ დიდ-
რის დიდი მთავრის ტიტული მიიღო, განუხრე- ბუღეს ჰყავდა უფროსი შვილი კონსტანტინე.
ლად აგრძელებდა ანდრეი ბოგოლიუბსკის პო- მაგრამმ მამა უპირატესობას მომდევნო ვაჟს
ლიტიკას. ამ პოლიტიკის მიზანი იყო გლადი- იურის ანიჭებდა. მართალია, ვსევოლოდ დიდ-
მირ-სუზდალის სამთაგროს გარშემო რუსული ბუდის სიკვდილის შემდეგ ვლადიმირ-სუზდა-
მიწების გაერთიანება. ეს განსაკუთრებით ცხა- ლის დიდი მთავრის ტახტისათვის ბრძოლაში
დად გამომჟღავნდა კიევთან და ნოვგოროდთან იურიმ გაიმარჯვა, მაგრამ კონსტანტინემ შეძ-

დამოკიდებულებაში. ვსევოლოდ დიღბუდე ცდი- ლო 1216 წელს დიდი მთავრის ტახტის ხელში
ლობდა კიევისა და ნოვგოროდის დამორჩილე- ჩაგდება და იგი 1218 წლამდე (სიკვდილამდე)
ბას, რაც ფაქტობრივად ვლადიმირ-სუზდალის შეინარჩუნა. 1218 წელს დიდი მთავარი კვლავ
სამთავროს გარშემო რუსეთის მიწების გაერ- იური გახდა.
თიანების დაწყებას ნიშნავდა. იური ვსევოლოდის ძემ 1221 წელს დააარსა
ვსევოლოდ დიდბუდემ შეძლო ვლადიმირ- ქალაქი ნიჟნი ნოვგოროდი – რუსეთის უმნიშ-
სუზდალის სამთავროს ტერიტორიის გაფართო- ვგნელოვანესი დასაყრდენი აღმოსავლეთში.
19
 ნოვგოროდის რესპუბლიკის
პოლიდრიკური წყობილება

ქალაქის ვმჩე

ქალაქის რაიონების ვეჩეები

ბატონთა საბჭო
(300 „ოქროს სარტყელი“)

L | |
პოსადნიკი არქი- ტისიაცპვი
(მოურავი) ეპისკოპოსი (ათასისთავი) მთავარი

ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროს აღმავლობა ორე ნაწილი კი მიიჩნევს, რომ ,ოსმომისლი“

მონღოლების შემოსევის გამო შეწყდა. უბრალოდ ,ბრძენს“ უნდა ნიშნავდეს). იაროს-
3. გალიჩ-ვოლინის სამთავრო. გალიჩ-ვოლი- ლავ ოსმომისლი დაქორწინებული იყო ვლა-
ნის სამთავრო კიევის რუსეთის სამხრეთ-დასავ- დიმირ-სუზდალის დიდი მთავრის იური დოლ-
ლეთ ნაწილში მდებარეობდა. კონკრეტულად. გორუკის ქალიშვილზე. იაროსლავ ოსმომისლი
მისი ტერიტორია მდინარეებს დნესტრსა და და იური დოლგორუკი მოკავშირეები იყვნენ
პრუტს შორის იყო გადაჭიმული და კარპატე- კიევის დამორჩილებისათვის ბრძოლაში. 1157
ბის მთების ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობებამ- წლამდე, სანამ კიევის დიდი მთავრის ტახტზე
დე აღწევდა. აქ. შავმიწანიაღაგიან ზოლში, მი- იური დოლგორუკი იმყოფებოდა, კიევსა და გა-
წათმოქმედება კარგად იყო განვითარებული. ლიჩს შორის კარგი დამოკიდებულება არსე-
მნიშვნელოვან სიმდიდრეს წარმოადგენდა ტყის ბობდა. იური დოლგორუკის სიკვდილის შემდეგ.-

დიდი მასივები და წყალუხვი მდინარეები. გა- კიევის დიდმა მთავარმა იზიასლავ III-მ 1158
ლიჩ-ვოლინის სამთავროს ტერიტორიაზე მდება- წელს გალიჩზე ილაშქრა, მაგრამ მარცხი იწვ-
რეობდა დიდი ქალაქები გალიჩი,: ვოლინის ნია. ამის შემდეგ. გალიჩისა და ვოლინის ლაშ-
ვლადიმირი, ხოლმი, ლვოვი, პერემიშლი და ქარმა დროებით კიევიც კი დაიკავა. შემდგომ
სხვ. ქალაქები ხელოსნობისა და ვაჭრობის ცენ- წლებში კიევის დიდი მთავრის ტახტისათვის
ტრებს წარმოადგენდა. როგორც ვლადიმირ-სუზ- ბრძოლაში გალიჩის მთავარი იაროსლავ ოსმო-
დალის სამთავროში, გალიჩ-ვოლინის სამთავ- მისლი აქტიურად აღარ ჩარეულა. აღარც და-
როშიც შეინიშნებოდა ეკონომიკური აღმავლობა. უძლურებულ კიევს უცდია გალიჩის სამთავროს
კიევიდან ჩამოცილების შემდეგ (XI Lა- დამორჩილება.
უკუნის დამდეგი) გალიჩისა და ვოლინის სამ- გალიჩის სამთავროში XII საუკუნის 70-იან
თავროები ცალ-ცალკე არსებობდა და იქ, რო- წლებში შინააშლილობა დაიწყო იაროსლავ
გორც ყველა სამთავროში, რიურიკების დინას- ოსმომისლს უკანონო ცოლისაგან ჰყავდა ვაჟი
ტიის წარმომადგენლები მთავრობდნენ. ოლეგი, რომელსაც მამა ტახტის კანონიერ მემ-
გალიჩის მთავრების დინასტიას სათავე და- კვიდრეზე – ვლადიმირზე წინ აყენებდა. 1173
უდო კიევის დიდი მთავრის ვლადიმირ სვიატო- წელს იაროსლავ ოსმომისლის მეუღლე ოლგა
სლავის ძის (980-1015) შვილიშვილმა როს- შვილთან, ვლადიმირთან ერთად პოლონეთში
ტისლავ ვლადიმირის ძემ (გარდაიცვალა 1066). გადავიდა. გალიჩში დარჩენილმა ოლგას
გალიჩის სამთავროს დაწინაურება იწყება თანამოაზრეებმა იაროსლავ ოსმომისლი და მისი
როსტისლავ ვლადიმირის ძის შვილიშვილის უკანონო ცოლი შეიპყრეს (ეს უკანასკნელი
მთავრ იაროსლავ ოსმომისლის (1153-1187) შემდეგ კოცონზე დაწვეს) ხოლო მთავრის
დროს (მეცნიერთა ერთი ნაწილი თვლის, რომ მომხრეები დახოცეს. ციხიდან იაროსლავ ოს-
ზედწოდება „ოსმომისლი”“ იაროსლავმა მიიღო მომისლი იმ პირობით გაათავისუფლეს, რომ
იმის გამო, რომ მან რვა უცხო ენა იცოდა. მე- კანონიერ მეუღლესთან და ტახტის მემკვიდრე

20
ვლადიმირთან ერთად წარმართავდა სამთავროს და 1199 წელს საბოლოოდ დამკვიდრდა გა-
საქმეებს. ოლგა და ვლადიმირი პოლონეთიდან ლიჩში. ასე გაერთიანდა გალიჩისა და ვოლინის
გალიჩში დაბრუნდნენ, მაგრამ იაროსლავ ოს- სამთავროები.
მომისლმა პირობა დაარღვია და II87 წელს, რომან მსტისლავის ძე აქტიურად მონაწი-
სიკვდილის წინ, ტახტის მემკვიდრედ უკანონო ლეობდა კიევის დიდი მთავრის ტახტისათვის
შვილი ოლეგი გამოაცხადა. ბრძოლაში. 1203 წელს მან კიევი დაიკავა და
ა) ოლეგ იაროსლავის ძე (1187-1188). გარ- დიდი მთავრის ტიტული მიიღო. კიევის დაკა-
დაიცვალა თუ არა იაროსლავ ოსმომისლი, ვების შემდეგ რომან მსტისლავის ძის ძალა-
ოლეგის წინააღმდეგ გალიჩში დიდი აჯანყება უფლების ქვეშ უზარმაზარი ტერიტორია გა-
დაიწყო იაროსლავ ოსმომისლის კანონიერმა ერთიანდა. რომის პაპი რომან მსტისლავის ძეს
მემკვიდრემ, ვლადიმირმა და მისმა მომხრე ბო- მეფის ტიტულის მიღებას სთავაზობდა. /
იარებმა ოლეგი გალიჩიდან გააძევეს ოლეგი რომან მსტისლავის ძემ მოახერხა ბოიარების
პოლონეთის ჯარით დაბრუნდა და ვლადიმირი ოპოზიციის დათრგუნვა. იგი წარმატებით ებრ-
დაამარცხა. დამარცხებული ვლადიმირი უნგრეთ- ძოდა პოლონელებსა და ყივჩაღებს.
ში გაიქცა. გალიჩის მთავარი ოლეგი გახდა, ბ) დანილა რომანის ძე (1221-1264). რომან
მაგრამ მალე, 1188 წელს, იგი მოწამლეს. მსტისლავის ძე რომ გარდაიცვალა (I205 წ.),
ბოიარებმა გალიჩის სამთავროს ტახტზე ვოლი- მისი მემკვიდრე დანილა მხოლოდ ოთხი წლის
ნის მთავარი რომან მსტისლავის ძე მოიწვიეს. იყო. მთავრის გარდაცვალებას გალიჩისა და
ვლადიმირ -ვოლინის მთავრების დინასტიას ვოლინის სამთავროებში შინააშლილობა მოჰყვა,
სათავე დაუდო ვლადიმირ მონომახის შვილი- რომელშიც აქტიურად ერეოდნენ უნგრელები და
შვილმა იზიასლავ II მსტისლავის ძემ (გარდა- პოლონელები. 1238 წელს დანილა რომანის ძემ
იცვალა 1154 წელს). 1157-1170 წლებში ვლა- შეძლო თავისი ძალაუფლება მთელს გალიჩ-ვო-
დიმირ-ვოლინის მთავარი იყო იზიასლავ II-ის ლინის სამთაგროზე გაევრცელებინა. 1240 წელს
შვილი მსტისლავ IL, ხოლო 1170 წლიდან – დანილა რომანის ძემ კიევი დაიკავა და ამით
რომან მსტისლავის ძე. მისი სამფლობელო კიდევ უფრო გაიზარდა.
რომან მსტისლავის ძე (1170-1205). ბო- 4. დიდი ნოვგოროდი. ნოვგოროდის ქვეყანა
იარების მიერ 1188 წელს გალიჩის მთავრად მდებარეობდა კიევის რუსეთის ჩრდილო-დასავ-
მიწვეული რომან მსტისლავის ძე გალიჩიდან ლეთ ნაწილში. მის ცენტრს წარმოადგენდა ვა-
იმავე წელს გააძევა უნგრეთის ჯარით დაბრუ- რიაგი მთავრის რიურიკის მიერ მდინარე ვოლ-
ნებულმა, იაროსლავ ოსმომისლის მემკვიდრემ ზოვზე დაარსებული ქალაქი დიდი! ნოვგოროდი.
ვლადიმირმა. 1198 წელს ვლადიმირი გარდაიც- ნოვგოროდის ქვეყანას უზარმაზარი ტერიტორია
ვალა. ამით ისარგებლა რომან მსტისლავის ძემ ეკავა. ჩრდილოეთით მისი საზღვრები აღწევდა

ნოვგოროდის კრემლი

21
 ნოვგოროდის ზარები
ყინულოვან ოკეანემდე, სამხრეთით – მდინარე გად იცოდნენ, რომ რუსეთში იბატონებდა ის,
ვოლგის ზემოწელამდე, დასავლეთით – ბალტი- ვინც ჩაკეტავდა გვარიაგეთიდან (ნორმანებიდან)
ისპირეთამდე, აღმოსაგლეთით – ურალის მთე- საბერძნეთში (ბიზანტიაში) მიმავალ საგზაო მა-
ბამდე. ნოვგოროდის სიმდიდრეს შეადგენდა დი- გისტრალს.
დი რაოდენობით 'ხნავ-სა: ესი, უსიერი ჯზყეები. ნოვგოროდის ცხოვრებაში დიდ როლს ას-
და წყალუხვი მდიწარეები. საკუთარი ხორბალი რულებდნენ ბოიარები, რომლებმაც ჯერ კიდევ-
ნოვგოროდს “არ ჰყოფნიდა. მოსახლეობა მის- რიურიკის დროიდან დაწყებული, უზარმაზარი
დევდა მეურნეობის სხვადასხვა დარგს – მე- მიწები ჩაიგდეს ხელში, მოსახლეობის ზედაფე-
თევზეობას, მონადირეობას, მარილის მოპო, ებას. 9 ნა (ბოიარები) თითქმის მთლიანად ვარიაგული
ნოვგოროდში კარგად იყო განვითა ული მეტა- (ნორმანული) წარმოშობისა იყო. ნოვგოროდელ
ლურგია და მეთუნეობა. ბოიარებსა და ნოვგოროდში კიევის დიდი
დიდი ნოვგოროდის ეკონომიკურ წინსგლას მთავრის მიერ დასმულ მთავარს შორის მუდ-
ხელი შეუწყო საუკეთესო გეოგრაფიულმა მდე- მივი დაპირისპირება იყო. ბოიარები მთავარს
ბარეობამ. ქალაქ ნოვგოროდზე გადიოდა უმ- საშუალებას არ აძლევდნენ ნოვგოროდის ქვე-
ნიშვნელოვანესი სავაჭრო გზა, რომელიც ერთ- ყანა ისე ემართა, როგორც კიევის რუსეთის
მანეთთან აკავშირებდა დასავლეთ ევროპასა და ცალკეულ ნაწილებს (სამთავროებს) განაგებდ-
რუსეთს. ნოვგოროდის გავლით დასავლეთ ევ- ნენ დიდი მთავრის მიერ დასმული უფლისწუ-
როპელი ვაჭრები მიემგზავრებოდნენ როგორც ლი მთავრები. ბოიარებმა კარგად ისარგებლეს
აღმოსავლეთის ქვეყნებში ისე ბიზანტიაში. 1136 წელს ნოვგოროდში მომხდარი აჯანყებით
სწორედ ამიტომ, ნოვგოროდის ნავმისადგომებში და ხელისუფლებისათვის ბრძოლაში საბოლო-
მდინარე გვოლხოვზე მუდამ ნახავდ , უცხოურ ოდ დაამარცხეს ნოვგოროდის მთავარი. ნოვგო-
ებს. როდი იქცა ბოიართა რესპუბლიკად.
კიევის რუსეთის წარმოქმნის დროიდან ნოვ- ქალაქი დიდი ნოვგოროდი იყოფოდა ხუთ
გოროდს განაგებდა კიევის დიდი მთავრის შვი–- რაიონად, ხოლო მთელი ნოვგოროდის ქვეყანა
– ზუთ ოლქად.
ლი. რუსეთში რიურიკოვიჩების დინასტიის დამ-
ნოვგოროდის ბოიართა რესპუბლიკის ხელი-
კვიდრებაში ნოგვგოროდმა გადამწყვეტი როლი
სუფლების უმაღლეს ორგანოს წარმოადგენდა
შეასრულა. სწორედ ამიტომ, კიევის დიდი მთავ- ვეჩე (კრება). ვეწე ირჩევდა ნოვგოროდის მმარ-
რები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდ- თველობას, განიხილავდა საშინაო და საგარეო
ნენ ნოგგოროდს. კიევის დიდმა მთავრებმა კარ- პოლიტიკის უმნიშვნელოვანეს საკითხებს. სა-
22
ქალაქო ვეჩესთან ერთად დიდ ნოვგოროდში დაწინაურებასთან ერთად, სუსტდებოდა კიევის
არსებობდა ქალაქის რაიონების ვეჩე და ქალა- დიდი მთავრის ძალაუფლება. თუმცა კიევის
ქის ქუჩების ვეჩე. დიდი ნოვგოროდის საქალა- დიდი მთავარი ძველი რუსეთის სახელმწიფოს
ქო ვეჩეში გადამწყვეტ როლს ასრულებდნენ უზენაეს ხელისუფლად ითვლებოდა, ფაქტობ-
ბოიარები„ რომელთა რაოდენობა სამასს ალ- რივად იგი კიევის გარშემო მდებარე ტერი-
წევდა. ტორიას (კიევის სამთავროს) განაგებდა. უფრო
დიდი ნოვგოროდის ვეჩე ირჩევდა ქალაქის მეტიც. XII-XIII საუკუნეებში ვგლადიმირ-სუზ-
„პოსადნიკს“ (მოურავს), რომელიც იყო პირვე- დალისა და გალიჩ-ვოლინის მთავრები კიევის
ლი მოხელე – მთავრობის თავმჯდომარე. პო- დამორჩილებასაც კი ცდილობდნენ და ხშირად
სადნიკის ხელში იყო ქალაქის მმართველობა წარმატებასაც აღწევდნენ. ქალაქ კიევის მნიშვე-
და სასამართლო. პოსადნიკს ირჩევდნენ მხო- ნელობა დასცა იმანაც, რომ 1299 წელს რუ-
ლოდ ბოიართა წრიდან, ფაქტობრივად, ბოიარ- სეთის მიტროპოლიტმა თავისი რეზიდენცია კი-
თა ოთხი ძირძველი ვარიაგული (ნორმანული) ევიდან ვლადიმირში გადაიტანა. კიევის მნიშვნე-
საგვარეულოდან. ლობა დააკნინა აღმოსავლეთიდან მონღოლთა
ნოვგოროდში ხელისუფლების მეორე პირი შემოსევამ. ხოლო დასავლეთიდან კათოლიკური5
იყო ეპისკოპოსი (მოგვიანებით არქიეპისკოპოსი), სამყაროს (რომის პაპის, პოლონეთის, ლიტგის)
რომელსაც ასევე ვეჩე ირჩევდა. არქიეპისკოპო- აგრესიამ. აშკარა გახდა, რომ შექმნილ ვი-
სი განაგებდა ნოვგოროდის ხაზინას, მასვე ევა- თარებაში კიევი საერთო-რუსული პოლიტიკური
ლებოდა ზომა-წონის ერთეულების კონტროლი. ცენტრის ფუნქციას ვეღარ დაიბრუნებდა.
არქიეპისკოპოსი წარმართავდა საგარეო ურთი- ძველი რუსეთის სახელმწიფოს (კიევის რუ-
ერთობებს. მას ჰყაგდა საკუთარი პოლკი. სეთის) პოლიტიკური დაშლის პერიოდში უკვე
ხელისუფლების მესამე პირს ნოვგოროდში ნათლად გამოიკვეთა ახალი რუსული სახელ-
წარმოადგენდა „ტისიაცკი“ (ათასისთავი), რო- მწიფოს ჩამოყალიბების პერსპექტივები. პოლი-
მელსაც ასევე ვეჩე ირჩევდა. ტისიაცკი, ფაქ- ტიკური ცენტრის ფუნქცია ჩრდილო-აღმოსავ-
ტობრივად, პოსადნიკის თანაშემწე იყო. იგი ლეთ რუსეთმა (ვლადიმირ-სუზდალის სამთავ-
სათავეში ედგა ნოვგოროდის სახალხო ლაშ- რომ) იკისრა.
ქარს. მასვე ევალებოდა წესრიგის დაცვა ვაჭ- განვითარების ბუნებრივი პროცესი მონღოლ-
რობაში და გადასახადების აკრეფა. თა შემოსევამ შეაფერხა. "
ნოვგოროდის ვეჩე თავისი შეხედულებისა-
მებრ იწვევდა მთავარს – კიევის დიდი მთავრის
რომელიმე შტოს წარმომადგენელს. მთავრის
ხელისუფლება მემკვიდრეობითი არ იყო ·

ნოვგოროდის მთავარი, ომების დროს, მთავარ-

სარდლის ფუნქციას ასრულებდა, მშვიდობიანო-
ბის დროს კი მისი დრუჟინა (რაზმი) წესრიგს
იცავდა ქალაქში. მთავარი ვერ ჩაერეოდა ვეჩეს.
პოსადნიკის, არქიეპისკოპოსისა და სასამართ-
ლოს საქმიანობაში. მას არც წყალობის უფლე-
ბა ჰქონდა. თავდაპირველად მთავრის რეზიდენ-
ცია ნოვგოროდის კრემლის გარეთ იყო, ხოლო
შემდეგ – ნოვგოროდიდან რამდენიმე კილომეტ-
რზე – გოროდიშჩეში მთავარი სიმბოლურად
გამოხატავდა ნოვგოროდის კავშირს დანარჩენ
რუსეთთან.
5. კიევის სამთავრო, ქალაქ კიევის მნიშვნე-
ლობა ჯერ კიდევ ერთიანი ძველი რუსეთის
სახელმწიფოს (კიევის რუსეთის) არსებობის
ბოლო ხანებში დასცა ვარიაგეთიდან (ნორმანე-
ბიდან: საბერძნეთში (ბიზანტიაში) მიმაგალი
გზის პირვანდელი დანიშნულების დაკნინებამ.
კიევის გარშემო მდებარე ტერიტორია (მდინარე
დნეპრის შუაწელი) გაავერანა მომთაბარეების
(პაჭანიკების, ყივჩაღების) გამუდმებულმა თავ-
დასხმებმა. ქალაქი კიევი ნელ-ნელა კარგავდა
თავის მნიშვნელობას. რუსეთის ცალკეული ნა-
ნოვგოროდი.
წილების (ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროს, გა“ წმინდა გიორგის ტაძარი (XII ს.)
ლიჩ-ვოლინის სამთავროს, დიდი ნოვგოროდის)
 თავი IV. რუსული კულტურა 0CX-XIL საუკუნეები)
ძველი რუსეთის (კიევის რუსეთის) სახელმ-
წიფოს არსებობის პერიოდში რუსულმა კულ-
ტურამ განვითარების საკმაოდ მაღალ დონეს
მიაღწია. კულტურის განვითარების აღმავალი
ხაზი არ შეწყვეტილა ქვეყნის პოლიტიკური
დაშლის შემდგომაც. ცალკეული სამთავროების
კულტურა კიევის რუსეთის კულტურის გან-
შტოებასა და მის შემდგომ განვითარებას წარ-
მოადგენდა.
დამწერლობა. განათლება. ქრისტიანობის მი-
ღების დროისათვის (988 წ.) რუსებს უკვე
ჰქონდათ თავისი ანბანი. ბიზანტიიდან IX სა-
უკუნის 60-იან წლებში რუსეთში ჩამოსულმა
მისიონერებმა კირილემ და მეთოდემ იხილეს
სლავური ასოებით დაწერილი სახარება. IX
საუკუნის მეორე ნახევარში კირილემ და მე-
თოდემ შექმნეს რუსული ანბანი – გლაგოლიცა,
რომელიც შემდგომ გადამუშავდა ბერძნული
ანბანის საფუძველზე. ასე შეიქმნა რუსული ან-
ბანი – კირილიცა, რომელსაც რუსები დღემდე
იყენებენ (კირილიცა გამარტივდა პეტრე I-ის
დროს, ხოლო შემდეგ – 1918 წელს).
ს სოფიის ტაძარი კიევში
განათლების კერას კიევის რუსეთში წარმო-
ადგენდა სკოლები. სკოლები ეკლესიებსა და ლებას, რიტორიკას და სხვ. წერა-კითხვა კი-
მონასტრებთან არსებობდა აქ ასწავლიდნენ ევის რუსეთში დაბალი სოციალური ფენების.
წერა- კითხვას, ასევე: გრამატიკას, ღვთისმეტყვე-
წარმომადგენლებმაც იცოდნენ ამაზე მეტყვე-

სუზდალი. მრისტმმობის ტაძარი

24 უღ
ლებს ნოვგოროდში, სმოლენსკში, მოსკოვში, რუსეთში დიდი ყურადღება ეთმობოდა სასუ-
პოლოცკსა და სხვა ქალაქებში აღმოჩენელი ლიერო ლიტერატურისა და ძველი მსოფლიოს
შვიდასზე მეტი არყის ხის ქერქის სიგელი. ცნობილი მემატიანეების თხზულებების თარ-
არყის ხის ქერქზე წერდნენ მაგარი საგნით, გმნას. საკუთრივ რუსეთში შეიქმნა რუსი წმინ-
ფაქტობრივად ხდებოდა ამოკაწვრა. არყის ხის დანების ცხოვრების ამსახველი თხზულებები.
ქერქმა შემოინახა ჩვეულებრივი, საყოფაცხოვ- რუსული ლიტერატურის შედევრადაა მიჩნე-
რებო ხასიათის მიმოწერა უბრალო ადამიანებს ული XII საუკუნის ბოლოს უცნობი ავტორის
შორის. ერთ-ერთი გვაუწყებს, რომ იაროსლავ- მიერ დაწერილი „ამბავი იგორის ლაშქრობისა“,
ის დროს კიევში გახსნილ სკოლებში სამასზე რომელშიც ასახულია ნოვგოროდ-სევერსკის
მეტი ბაგშვი სწავლობდა. ი მთავარ იგორის ლაშქრობა ყივჩაღების წინააღ-
ლიტერატურა. ზეპირსიტყვიერება. მატიანე- მდეგ (არსებობს მოსაზრება, რომლის მიხედვი-
ები. კიევის რუსეთისა და ცალკეული სამთავ- თაც „ამბავი იგორის ლაშქრობისა“ დაწერილია
როების არსებობის პერიოდიდან (IX საუკუნის გაცილებით გვიან – XVIII საუკუნეში).
მეორე ნახევარი – XIII საუკუნის დამდეგი) რუსეთის ისტორიის ბევრმა მნიშვნელოვანმა
ჩვენამდე 150 ხელნაწერმა ფ„იგნმა მოაღწია. მათ ამბავმა ასახვა პოვა ზალხურ ზეპირსიტყვი-
შორის ყველაზე ძველია „ოსტრომირის სLა- ერებაში.
ზარება“, რომელიც 1056-I057 წლებში გადა- XII საუკუნის დამდეგს კიევ-პეჩორის მონას-

იწერა ნოვგოროდის პოსადნიკის ოსტრომირის ტრის ბერმა ნესტორმა დაასრულა ძველი რუ-
შემწეობით. სული მატიანის – ,გარდასულ წელთა ამბის“

კოე 4 4 საუკე არნფევემოდ ალი სიავით

ქალაქი სმოლენსკი
.
 ნიდან XIს საუკუნის დამდეგამდე. შემდგომში
მატიანეების წერა გაგრძელდა ცალკეულ. სამ-
თავროებში (გალიჩ-ვოლინში, ვლადიმირ-სუზ-
დალში, დიდ ნოვგოროდსა და სხვ.).
არქიტექტურა. ჩვენამდე მოღწეულია X-XIII
საუკუნეებში აგებული ასორმოცდაათამდე არქი-
ტექტურული ძეგლი. მათ შორის უნდა მო-
ვიხსენიოთ. ღვთისმშობლის ეკლესია კიევში,
კიევის წმინდა სოფიის ჯაძარი, წმინდა სოფიის
ტაძრები ნოვგოროდსა და პოლოცკში, მიძინე-
ბის ტამარი ჩერნიგოვში. მნიშვნელოვანი არქი-
ტექტურული ძეგლები აიგო სუზდალის _ვლა-
დიმირში, სმოლენსკში, როსტოვში, სუზდალში,
რიაზანში, გალიჩში, ვოლინის ვლადიმირში.
ფერწერა. კიევის რუსეთში კარგად იყო გან-
ვითარებული ფერწერა. ამაზე მეტყველებს ხა-
ტები, ფრესკები და მოზაიკები. XI-XII საუკუ-
ნეების მიჯნაზე უცნობმა ბერძენმა მხატვარმა
შექმნა ვლადიმირის ღვთისმშობლის ხატი. სა-
ყოველთაოდაა ცნობილი კიევის წმინდა სოფიის
ვლადიმირი. დიმიტრის ტაძარი ტაძრის მოზაიკა ღვთისმშობლის გამოსახულებით.
IX-XI საუკუნეების კულტურას დაეფუძნა
– ე
ა. ესაა უსეთ
რუსეთის ტ
ისტორია
IX Lსა უკუ - შემდგომი ეპოქის რუსული კულტურა.

26
 თავი V. რუსეთის დაპყრობა მონღოლების მიერ. ბრძოლა
ფვედებისა ღა ჯვაროსანთა ორდენების წფინააღმდეგ
1 მონღოლთა სახელმწიფოს შექმნა. მონ- მეომრის თავი, ყელი და მკერდი დაცული იყო
ღოლთა დაპყრობების დასაწყისი მონლოლთა რკინის მუზარადითა და ჯაჭვის პერანგით. მონ-
სახელმწიფო ჩამოყალიბდა XIII საუკუნის და- ღოლი მეომარი იყო ძალზე ამტანი. ცხენით
საწყისში. იმხანად მონღოლთა სახელმწიფო მო- დღე-ღამეში მას 80 კილომეტრამდე მანძილის
იცავდა დიდ ტერიტორიას ცენტრალურ აზიაში. გავლა შეეძლო. მონღოლთა ლაშქრის აღალი
ამ სახელმწიფოს საზღვრები ჩრდილოეთით დღე-ღამეში 10 კილომეტრის სიჩქარით მოძ-
აღწევდა ბაიკალის ტბამდე, მდინარე ენისეის რაობდა.
ზემოწელამდე და მდინარე ირტიშამდე, ხოლო დაპყრობითი ომები მონღოლებმა დაიწყეს
სამხრეთით – გობის უდაბნომდე და ჩინეთის მეზობელი ხალხების – ბურიატების, ევენკების,

დიდ კედლამდე. იაკუტების უიღურების, ენისეის ყირგიზების

მონღოლთა ძირითად საქმიანობას შეადგენდა – დამორჩილებით (1207-1121) წწ.) შემდეგ მონ-
კარგად განვითარებული მეცხოველეობა. ჩრდი- ღოლები ჩინეთში შეიჭრნენ და 1215 წელს ჰე-
ლოეთ რაიონებში მისდევდნენ მონადირეობას. კინი აიღეს. 1217 წელს მონლოლებმა კორეაც
Xს საუკუნეში მონღოლებში მიმდინარეობდა დაიპყრეს. ჩინეთის დაპყრობას, რაც საბოლოოდ
პირველყოფილი თემური წყობილების რღვევა.,, 1279 წლამდე გაგრძელდა, ძალზე დიდი მნიშვ-
მონლოლთა შორის დაიწყო ქონებრივი დიფე- ნელობა ჰქონდა მონლოლებისათვის. ჩინელები-
რენციაცია. ჯოგისა და საძოვრების დიდი ნა- საგან მონღოლებმა ბევრი რამ ისწავლეს. მონ-
წილი ხელთ იგდო გამდიდრებულმა ფენამ – ღოლები ჩინეთში დაეუფლნენ ლოდსატყორცნი,
ნოინებმა. გარდა ჯოგისა და საძოვრებისა, ისი- ცეცხლსატყორცნი, კედლისსანგრევი და სხვა
ნი ფლობდნენ მონებსაც. ნოინებს ჰყავდათ მე- ტექნიკის დამზადებასა და გამოყენებას.
ომართა რაზმი – ნუკერები. ნღინების ფენა 1219 წელს მონღოლთა 200-ათასიანი არმია
როლს ასრულებდა მონღოლთა ჩინგიზ-ხანის სარდლობით შუა აზიაში შეიჭრა
გადამწყეტ
სახელმწიფოში. და ხორეზმის ძლიერი სახელმწიფო გაანადგუ-
1206 წელს გაიმართა მონლოლთა ყრილობა რა. ხორეზმის შაჰმა მუჰამედმა მონღოლებს სა-
– ყურულთაი (ჰურალი), რომელმაც ერთ-ერთი თანადო წინააღმდეგობა ვერ გაუწია. ამის შემ-
ნოინი, თემუჩინი, მონღოლთა ბელადად აირჩია. დეგ. 1220 წელს, მონლოლთა ლაშქარი სახელ-
თემუჩინმა მიიღო ჩინგიზ-ხანის სახელი, რაც განთქმული ნოინების ჯებესა და სუბუდაის სარ-
„ღიდ ხანს“, ასევე „ღმერთის წარმოგზავნილს“ დლობით ირანსა და ამიერკავკასიაში შეიჭრა.
ნიშნავდა. ჩინგიზ-ხანმა (1206-1227) დაამარცხა აქ აფარებდა თავს ზორეზმის შაჰის მემკვიდრე
მისი მოწინააღმდეგე ნოინები და მონლოლთა ჯალალ-ად-დინი. ამ ლაშქრობას მიზნად დაპყ-
ერთპიროვნული მბრძანებელი გახდა. რობა არ ჰქონია, იგი დაზვერვითი ხასიათისა
მონღოლებს კარგად ორგანიზებული დიდი იყო. მონღოლებმა დაამარცხეს ჯალალ-ად-დინი,
ლაშქარი ჰყავდათ. ლაშქარი გვაროვნული პრინ- მისი ლაშქარი გაფანტეს. მათ ასევე დაამარ-
ციპით იყო დაკომპლექტებული (ერთი გვარის ცხეს საქართველოს მეფე გიორგი IV ლაშა.
მეომრები ერთად იბრმოდნენ). მონღოლთა ლაშ- ამის შემდეგ მონღოლები კასპიის ზღვის ნა-
ქარი იყოფოდა ათასეულებად, ასეულებად და პირს გაჰყვნენ და დერბენტის გვერდის ავლით
ათეულებად. ათიათასკაციანნ ლაშქარს დუმანი ჩრდილო კავკასიაში გავიდნენ ჩრდილო კავ-
ეწოდებოდა, რომლის სათავეში დუმან-ნოინი კასიაში მონღოლებმა სასტიკი მარცხი აგემეს
(დუმანის ნოინი, დუმანის თავი) იდგა. დუმანი ალანებსა (ოსებსა) და ყივჩაღებს, ყირიმში შე-
მარტო ლაშქრის ორგანიზაციის ფორმა არ იჭრნენ და ქალაქი სუდაკი (სუროჟი) აიღეს.
იყო, იგი მონლოლთა სახელმწიფოს ადმინის- LL 2. ბრძოლა კალკაზე. დამარცხებულმა ყივ-
ტრაციულ ერთეულსაც წარმოადგენდა. ჩაღთა ხანმა კოტიანმა დახმარებისათვის მიმარ-
მონღოლთა ლაშქრის ძირითადი ძალა ძლი- თა თავის სიძეს, გალიჩის მთავარს მსტისლავ
ერი ცხენოსანი ჯარი იყო. ყოველ მონღოლ მსტისლავის ძე მამაცს. გალიჩის მთავრის მო-
მებრძოლს ჰქონდა ორი-სამი მშვილდი მრავალი წოდებას გამოეხმაურნენ და მონღოლთა წინა-
ისრით, ნაჯახი და ხმალი. საბრპოლო ცხენს აღმდეგ ლაშქრობაზე თანხმობა განაცხადეს კი-
საგანგებოდ დამზადებული მაგარი ტყავი იცავ- ევის მთავარმა მსტისლავ რომანის ძემ, ჩერნი-
და მოწინააღმდეგის ისრებისა და ხმლისაგან. გოვის მთავარმა მსტისლავ ვსევოლოდის ძემ

27
 და სრულიად ახალაზრდა დანილა რომანის ძემ. სავლეთ ევროპის ქვეყნებში ლაშქრობის დაწ-
მონღოლთა წინააღმდეგ ლაშქრობაში მონაწი- ყების შესახებ. უზარმაზარ ლაშქარს სათავეში
ლეობდა ასევე რამდენიმე რუსი მთავარი, ჩაუდგა ჩინგიზ-ხანის შვილიშვილი ბათო
რომელთა სამხედრო ძალა შედარებით უმნიშვ- (1227-1255), ბათოს თან ახლდა ცნობილი
ნელო იყო. რაც შეეხება იმხანად რუსეთში სარდალი სუბუდაი, ბათოს ჩინგიზ-ხანმა წი-
ყველაზე ძლიერსა და გავლენიან ვლადიმირ- ნასწარ უბოძა მთელი ტერიტორია ურალის
სუზდალის მთავარს იური ვსევოლოდის ძეს, მთებიდან დასავლეთით იქამდე, სადამდეც მონ-
მან ლაშქრობაში მონაწილეობა არ მიიღო. ღოლები მიაღწევდნენ. ბათოს მრჩეველი გახდა
რუსთა და ყივჩაღთა ლაშქარი მონღოლების ნოინი სუბუდაიი რომელიც კარგად იცნობდა
წინააღმდეგ დაიძრა. ბრძოლა მოხდა აზოვის დასაპყრობ ტერიტორიას.
სღვისპირა სტეპებში, მდინარე კალკას ნაპირას, 1236 წელს მონლოლები 300-ათასიანი ლაშ-
1223 წლის 31 მაისს. ბრძოლის წინ გალიჩის ქრით ვოლგის ბულგარეთის ტერიტორიაზე შე-
მთავარი წაენჩხუბა კიევისა და ჩერნიგოვის იჭრნენ. მონღოლებმა დაიპყრეს ვოლგის ბულ-
მთავრებს და მათთან შეუთანხმებლად, ყივჩაღე- გარები, აიღეს მათი დედაქალაქი. 1237 წელს
ბთან ერთად, გადავიდა მდინარე კალკას მარ- მონღოლთა ძირითადმა ძალებმა მდინარე ვოლგა
ცხენა ნაპირზე. კიევის მთავარი თავისი ჯარით გადალახეს და მღინარე ვორონეჟის ნაპირას
მდინარე კალკას მარჯვენა ნაპირზე დარჩა და დაბანაკდნენ. რუსეთს უდიდესი საფრთხე დაე-
ერთ-ერთ მაღლობზე გამაგრდა. ყივჩაღებმა მონ- მუქრა.
ღოლთა შეტევას ვერ გაუძლეს, ბრძოლის ვე- რუსმა მთაგრებმა ეს კარგად იცოდნენ, მი-
ლიდან გაიქცნენ და გადათელეს რუსთა პოლ- უხედავად ამისა, ერთმანეთთან დაპირისპირე-
კები, რომლებიც ჯერ კიდევ არ იყვნენ მზად ბული მთავრების გაერთიანება არ მოხერსდა –
ბრძოლისათვის. გალიჩის მთავარმა მსტისლავ ყველა მთავარმა თავისი სამფლობელოს დაცვა
მამაცმა ბრძოლის ველიდან გაქცევა მოახერხა. გადაწყვიტა. უნდა აღინიშნოს, რომ რუსი მთავ-
მაღლობზე გამაგრებული კიევის მთავარი მსტი- რების ცხენოსანი დრუჟინები საბრძოლო თვი-
სლავ რომანის ძე ორი დლე იგერიებდა მონ- სებებთ არაფრით ჩამოუვარდებოდა მონღო-
ღოლთა შეტევებს. მესამე დღეს იგი ენდო მონ- ლების ცხენოსან ჯარს, მაგრამ სოფლებსა და
ღოლთა დაპირებას, რომ იარაღის დაყრის შემ-
ქალაქებში შეკრებილი ლაშქარი ვერ უტოლდე-
თხვევაში რუსთა პოლკებს სამშობლოში მშვი- ბოდა მონლოლთა სამხედრო ძალას.
დობიანად გაუშვებდნენ და ბრძოლა შეწყვიტა. 1237 წელს მონღოლები რიაზანის სამთავ-
მონღოლებმს პირობა დაარღვიეს და რუსთა როში შეიჭრნენ. რიაზანის მთავარს რომან ინ-
პოლკებს სასტიკად გაუსწორდნენრ მონღოლთა გვარის ძეს არ დაეხმარნენ ვლადიმირ-სუზდა-
ვერაგობას შეეწირნენ კიევის მთავარი მსტი- ლისა ღა ჩერნიგოვის მთავრები. ვლადიმირ-
სლავ რომანის ძე და ჩერნიგოვის მთავარი სუზდალის მთაგრის იური ვსეკოლოდის ძის
მსტისლავ ვსევოლოდის შე ბრძოლაში მათ პოზიცია ნაწილობრივ განსაზღვრა მონღოლთა
გარდა კიდევ რამდენიმე რუსი მთავარი და- ელჩობამ, რომელიც მთავარს მონღოლთა ლაშ-
იღუპა. მდინარე კალ კას ნაპირას დაიღუპა რუს- ქრის რიაზანის სამთავროში შეჭრის წინა ხა-
თა ლაშქრის უდიდესი ნაწილი. მონღოლებმა ნებში შეხვდა. ექვსდღიანი მძიმე ბრძოლების
დაჭრილ რუს მთავრებს ზემოდან ფიცრები და-?! შემდეგ მონღოლებმა ქალაქი რიაზანი აილეს,
აწყვეს და ზედ ნადიმი გამართეს. ქალაქის მცხოვრებნი ამოულიტეს. რიაზანი
მდინარე კალკაზე გამარჯვების შემდეგ მონ- მთლიანად დაინგრა და გადაიწვა. იმ ადგილზე
ღოლები მდინარე დნეპრამდე მივიდნენ, მაგრამ ქალაქი შემდეგში ვეღარ აღორძინდა (დღევან-
მისი გადალახვა აღარ უცდიათ. დელი რიაზანი ძველი რიაზანიდან 60 კილო-
აზოვისპირეთის სტეპებიდან უკან გამობრუ- მეტრის მოშორებითაა).
ნებულმა მონღოლებმა ვოლგის ბულგართა სა- 1238 წელს მონლოლები მდინარე ოკას ნა-
მეფოს დაპყრობა სცადეს, მაგრამ უშედეგოდ. პირებს აჰყვნენ და ვლადიმირ-სუზდალის სამ-
ვოლგისპირეთიდან მონღოლთა ლაშქარი შუა თავროში შეიჯრნენ რუსები და მონღოლები
აზიაში დაბრუნდა. ერთმანეთს ქალაქ კოლომნასთან შეხვდნენ. ვლა-
3. რუსეთის დაპყრობა მონღოლთა მიერ. დიმირ-სუზდალის სამთავროს ლაშქარს მთავ-
1235 წელს მონღოლთა დედაქალაქ ყარაყო- რის იური ვგსევოლოდის ძის შვილი ვსევოლოდ
რუმში გაიმართა ყურულთაი (ჰურალი), მიღე- იურის ძე სარდლობდა. აქვე იყო მონღოლე-
ბულ იქნა გადაწყვეტილება რუსეთსა და და- ბისაგან დევნილი რიაზანის მთავრის რომან

28
ინგვარის ძე რიაზანელთა ლაშქრით. კო- 24 წელს მონღოლები გალიჩ-ვოლინის
ლომნასთან გამართულ ბრძოლაში ვლადიმირ- სამთავროს ტერიტორიაზე შეიჭრნენ, აიღეს და
სუზდალისს “სამთავროს ლაშქარი თითქმის დაანგრიეს ქალაქები: კამენეცკი,: ვლადიმირი,
მთლიანად განადგურდა. ვსევოლოდ იურის ძემ გალიჩი. მთავარი დანილა ანის ძე ჯერ კი-
გაქცევით უშველა თავს და მამამისს უამბო, თუ დევ მონღოლების მიერ კიევის აღებამდე. უნგ-
რა საშინელ ძალასთან მოუხდა შებრძოლება. რეთში გაემგზავრა. უნგრეთის მეფემ მას დახ-
კოლომნასთან მარცხმა გადაწყვიტა ვლადი- მარება აღუთქვა. დანილა რომანის ძე სამშობ-
მირ-სუზდალის სამთავროს ბედი. მონღოლებმა ლოსაკენ გაემგზავრა, მაგრამ გზაში მონღოლე-
ოთხდლიანი ალყის შემდეგ აიღეს ქალაქი ვლა- ბისაგან დევნილი მოსახლეობა შეხვდა და მთა-
დღიმირი. მთავრის ოჯახის წევრები და ცოც- ვარმა ყოველივე შეიტყო. მთავარმა ისევ უნ-
ხლად დარჩენილი მეომრები მიძინების ტაძარში გრეთს მიაშურა, საიდანაც პოლონეთში გადავი-
ჩაიკეტნენ მონღოლებმა ტაძარს ხის მორები და. დანილა რომანის ძე გალიჩმი მხოლოდ
შემოუწყვეს გარშემო და ცეცხლი წაუკიდეს. მონღოლების წასვლის შემდეგ დაბრუნდა. 1246
ვლადიმირის აღების შემდეგ ბათომ თავისი და 1247 წელს დანილა რომანის ძემ სასტიკად
ლაშქარი დაყო დღა სამთავროს სხვადასხვა ქა- დაამარცხა ლიტველები, რომლებიც მონღოლთა
ლაქის ასაღებად გაგზავნა. მონღოლებმა ბევრი წასვლის შემდეგ ძარცვავდნენ რუსეთს, განსა-'
ქალაქი, მათ შორის მოსკოვი, დაანგრიეს და კუთრებით ვოლინის ტერიტორიას.
გადაწვეს. რუსეთის დაპყრობის შემდეგ ბათომ ევროპის
გვლადიმირ-სუზდალის მთავარი იური ვსევო- ქვეყნების (პოლონეთის, უნგრეთის, ჩეხეთის)
ლოდის ძე ქალაქ ვლადიმირის ალყამდე სამ- დაპყრობა განიზრახა. 1242 წელს მონღოლებმა
თავროს ჩრდილოეთ რაიონებში გაემგზავრა და ადრიატიკის ზღვის სანაპიროსაც კი მიაღწიეს,
ახალი ლაშქარი შეკრიბა. ეს ლაშქარი 1238 მაგრამ 1242 წელსვე რამდენჯერმე დამარცხდ-
წელს მონლოლებმა მდინარე სიტის ნაპირას ნენ ჩეხეთსა და უნგრეთში. ამავე დროს ბათომ
დაამარცხეს. ბრძოლაში დაილუპა იური ვსევო- ყარაყორუმიდან მიიღო ცნობა, რომ გარდაიცვა-
ლოდის ძეც. ლა ჩინგიზ-ხანის შვილი უგედეი (1229-1241).
ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროს დაპყრობის ბათომ ლაშქრობა შეწყვიტა და აღმოსავლეთი-
შემდეგ მონღოლები ნოვგოროდისაკენ დაიძრნენ, საკენ გაბრუნდა. ეგროპის ქვეყნები მონღოლთა
მაგრამ ნოვგოროდიდან 100 კილომეტრის და- გამანადგურებელ ლაშქრობებს გადაურჩნენ. ამა-
შორებით ლაშქრობა შეწყვიტეს და სამხრეთი- ში დიდი წვლილი რუსეთს მიუძღვის, რომლის
საკენ გაემართნენ. ბათომ გადაწყვიტა ლაშქარი დაპყრობასაც მონღოლებმა უზარმაზარი რესურ-
დაესვენებინა და შემდეგ სამხრეთ რუსეთის სები შესწირეს.
დაპყრობას შესდგომოდა. უკან დაბრუნებისას 4. ბრძოლა შვედებისა და ჯვაროსანთა ორ-
მონღოლებმა კიდევ ერთხელ გაძარცვეს რუსე- დენების წინააღმდეგ XII საუკუნეში გერმა-
თის ქალაქები. მხოლოდ სმოლენსკის ლაშქარმა ნელმა ჯვაროსნებმა დაიწყეს ბალტიისპირეთისა
შეძლო ქალაქის დაცვა. პატარა რუსული ქა- და ჩრდილო-დასავლეთ რუსეთის ტერიტორიის
ლაქის კოზელსკის აღებას მონღოლებმა შვიდი დაპყრობა. გერმანელი ჯვაროსნების მოქმედება
კვირა მოანდომეს. მონლოლთა თარეშს უამრავი სანქცირებული იყო გერმანიის იმპერატორისა
ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა. და რომის პაპის მიერ. დაპყრობილ ტერიტო-
1239 წელს მონლოლებმა სამხრეთ რუსეთი რიაზე ჯვაროსნები ძალით აგრცელებდნენ კა-
დაიპყრეს, აიღეს ქალაქები პერეიასლავლი და თოლიკობას. გერმანელ ჯვაროსნებთან ერთად
ჩერნიგოვი. „აღმოსავლეთზე შეტევაში“ აქტიურად მონაწი-
1240 წელს ბათომ კიევზე გაილაშქრა. მონ- ლეობდნენ დანიელი, ნორვეგიელი და სხვა
ღოლთა ლაშქარმა მდინარე დნეპრი გადალახა ჯვაროსნები.
და კიევს ალყა შემოარტყა. როგორც აღვნიშ- ლიტველებით, ლატვიელებით, ესტონელები-
ნეთ, 1240 წელს მონღოლთა ლაშქრობამდე, კი- თა და რუსებით დასახლებული ტერიტორიების
ევი გალიჩ-ვოლინის მთავარმა დანილა რომანის დაპყრობას გერმანელი ჯვაროსნები განსაკუთ-
შემ დაიკავა. დანილა რომანის ძემ კიევის დაცვა რებული მონდომებით შეუდგნენ XIL საუკუნის
გოევოდა დიმიტრის ჩააბარა ხოლო თვითონ ბოლოსა და XII საუკუნის დამდეგს. 1202
გალიჩში გაემგზავრა. დიდი ბრძოლების შემდეგ, წელს მცირე აზიაში დამარცხებულმა გერმა-
1240 წელს, ბათომ კიევი აიღო და საშინლად ნელმა ჯვაროსანმა რაინდებმა შექმნეს მახვი-
ააოხრა. ლოსანთა ორდენი ისინი ესტონელებისა და

29
 ლატვიელების ტერიტორიას გითომდა წარმარ- სეთის სამთავროები მონღოლებთან უმძიმეს ომს
თი მოსახლეობის გაქრისტიანების მიზნით იპ- აწარმოებდნენ.
ყრობდნენ. ჯერ კიდევ 1201 წელს გერმანელმა 1240 წელს შექმნილი მძიმე მდგომარეობით
რაინდებმა მდინარე დასავლეთ დვინას შესარ- ისარგებლეს და რუსეთს თავს დაესხნენ შვე-
თავთან დააარსეს ქალაქი რიგა, რომელიც ბალ- დები. შვედების ფლოტი ბირგერის სარდლობით
ტიისპირეთში შემდგომი აგრესიის დასაყრდენ ბალტიის ხლვიდან მდინარე ნევაში შეცურდა
პუნქტად იქცა. 1219 წელს დანიელმა ჯვარო- და იმ ადგილამდე მიაღწია, სადაც მდინარე ნე-
სანმა რაინდებმა ესტონეთის ტერიტორიის ნა- ვას მდინარე იჟორა უერთდება. აქ შვედები
წილი დაიპყრეს და აქ ზღვის სანაპიროზე და- ნაპირზე გადმოსხტნენ და ემზადებოდნენ ქა-
აარსეს ქალაქი ტალინი (რეველი). 1224 წელს ლაქების ლადოგისა და ნოვგოროდის ასაღებად.
ჯვაროსნებმა ქალაქი ტარტუ (იურიევი) აიღეს. ამ დროს ნოვგოროდის მთავარი იყო ოცი
1226 წლიდან ლიტვის ტერიტორიის დაპ- წლის ალექსანდრე იაროსლავის ძე (ალექსან-
ყრობა დაიწყო ტევტონთა ორდენმა (ტევტონთა დრე იაროსლავის ძე ვლადიმირ-სუზდალის დი-
ორდენი 1193 წელს შეიქმნა სირიაში). 1234- დი მთავრის ვსევოლოდ დიდბუდეს შთამომავა-
1236 წლებში ჯვაროსანმა რაინდებმა რუსებთან ლი. იყო. იგი ნოვგოროდის მთავარი იყო 1226-
და ლიტველებთან ბრძოლაში მარცხი განიცა- 1240, 1241-1252 და 1257-Iპ25- წლებში).
დეს. 1237 წელს მახვილოსანთა და ტევტონთა ალექსანდრე იაროსლავის ძის დრუჟინა არ. იყო
ორდენები გაერთიანდნენ. გაერთიანების შემდეგ მრავალრიცხოვანი. მაგრამ ნოვგოროდის მთა-
ორდენის იმ ნაწილმა, რომელიც ლივების (ლი- ვარი არ დაელოდა ლაშქრის შეკრებას და
ტველების) ტერიტორიაზე მოქმედებდა, ლიგო- შვედების ბანაკისაკენ გაემართა. ალექსანდრეს
ნიის ორდენის სახელწოდება მიიღო. უნდოდა შოულოდნელად დასხმოდა მტერს
ჯვაროსანთა რაინდების შეტევა რუსეთზე გან- თავს. ამ. ჟტაქტიკამ. გაამართლა. მოულოდნელი
საკუთრებით გაძლიერდა მას შემდეგ. რაც რუ- თავდასხმისაგან დაბნეულმა შვედებმა ხელში
იარაღის აღებაც კი ვერ მოასწრეს. რუსებმა
მრავალი შვედი გამოასალმეს სიცოცხლეს.
ალექსანდრემ ბირგერი შუბით სახეში დაჭრა.
გადარჩენილი შვედები გემებში ჩასხდნენ და
სასწრაფოდ გაეცალნენ ბრძოლის ადგილს. ამ.
ბრძოლაში გამარჯვებისათვის ალექსანდრე ია-
როსლავის ძეს ნეველი უწოდეს.
გამარჯვებული ალექსანდრე ნეველი ნოვგო-
როდში დაბრუნდა, მაგრამ ბოიარებთან უთანხ-
მოება მოუვიდა და იმავე. 1240 წელს ნოვგო-
როდიდან წავიდა. ნოვგოროდელები მთავრის
გარეშე დარჩნენ.
1240 წელს ლივონიის ორდენმა, ასევე და-
ნიელმა და გერმანელმა რაინდებმა, განაახლეს
რუსეთზე შეტევა. მათ აიღეს ქალაქი იზბორ-
სკი. საფრთხე დაემუქრა ქალაქ ფსკოვს. ფსკო-
ვის ლაშქარი გოევოდა გაგრილა ბორისლავიჩის
სარდლობით შეებრძოლა ჯვაროსან” რაინდებს,
მაგრამ ფსკოველები დამარცხდნე. ვოევოდა
გაგრილა ბრძოლაში დაიღუპა. რაინდებმა დაარ-
ბიეს ფსკოვის გარშემო სოფლები, გადაწვეს
ფსკოვის ის ნაწილიც, რომელიც ქალაქის კედ-

ლის გარეთ მდებარეობდა. ფსკოველები მედგ-

რად იცავდნენ ქალაქს, მაგრამ 124) წელს,

ფსკოვის პოსადნიკს ტვერდილას ლღალატის

წყალობით, რაინდებმა ფსკოვი აიღეს. ნოვგო-
როდში მთავარსა და ბოიარებს შორის არსე-
ალექსანდრე ნეგელი ბული დაპირისპირების გამო, როგორც აღვნიშ-

30
 ნეთ, ალექსანდრე ნეველმა ნოვგოროდი დატოვა. და ჩუდის ტბის ნაპირს მიაღწიეს. ალექსანდრე
სწორედ ამიტომ ნოვგოროდელებმა ვერ შეძლეს ნეველმა რუსთა პოლკებით მტერს ფლანგებსა
დახმარება აღმოეჩინათ ფსკოვისათვის. ფსკოვის და ზურგში დაარტყა. რაინდებმა შეტევას. ვერ
დაკავების შემდეგ ჯვაროსანი რაინდები გაუძლეს და უწესრიგოდ დაიწყეს ბრძოლის
ნოვგოროდს მიუახლოვდნენ. ქალაქამდე სულ ველიდან გაქცევა. რუსებმა გაქცეულ რაინდებს
30 კილომეტრიღა რჩებოდა. ასეთ რთულ ვი- შვიდი კილომეტრის მანძილზე სდიეს. უშუა-
თარებაში ნოვგოროდის ვეჩემ მთავრად ისევ ლოდ ჩუდის ტბაზე ბრძოლისას და შემდეგ
ალექსანდრე ნეველი მიიწვია. დევნისას რუსებმა 500 რაინდი დახოცეს, ხო-
124 წელს ნოვგოროდში დაბრუნებული ლო 50 ტყვედ ჩაიგდეს.
ალექსანდრე ნეველი თავისი დრუჟინით დაუ- სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია
ყოვნებლივ ჯვაროსანი რაინდების წინააღმდეგ მოსაზრება, რომ ჩუდის ტბის ყინულხე ბრძო-
დაიძრა. ქალაქ კოპორიეში რაინდების გარნიზო- ლაში ალექსანდრე ნეველმა გამოიყენა მონღო-
ნი იდგა. ალექსანდრე ნეველმა კოპორიე აიღო ლთა მსუბუქი კავალერია. საქმე ის იყო, რომ
და დატყვევებული რაინდები ნოვგოროდში წაი- აპრილში ჩუდის „ბაზე ყინული ლღობას იწ-
ყვანა, რომელთა ნაწილი შემდგომ გაათავისუფ- ყებს და სიმაგრეს კარგავს. ამ შემთხვევაში ყი-
ლა, რაინდების მხარეზე გადასული ჩუდელები “ ნული განსაკუთრებით საშიში იქნებოდა მძიმედ
(ესტები) კი ლალატისათვის სიკვდილით დასა- შეჯავშნული ცხენოსანი რაინდებისათვის, ასევე
ჯა. კოპორიეს შემდეგ, 1242 წელს, ალექსან- რუსი მხედრებისათვის, რომელთა ჯავშანი, მარ-
დრე ნეველმა ფსკოვი გაათავისუფლა. ნოეგო- თალია, სიმძიმთ ჩამოუვარდებოდა რაინდთა
როდის მთავრის გაბედულმა მოქმედებამ ჯვა- ჯავშანს, მაგრამ თავისთავად მაინც მძიმე იყო.
როსანი რაინდები შეაშფოთა. სწორედ ამიტომ ალექსანდრე ნეეელმა თავისი
1242 წლის გაზაფხულზე ალექსანდრე ნე- ლაშქრის წინა რიგებში, რომელიც ღრმად იყო
გველმა ჩუდის ტბის მიმართულებით გაილაშქრა. შეჭრილი ტბის ყინულზე, მსუბუქი შეიარალღე-
ჩუდის ტბის მიმდებარე ტერიტორია ლივონიის ბის მქონე მებრძოლები განალაგა, მძიმე შე-
ორდენს ეკუთვნოდა. ამჯერად, ლივონიის ორ- ჯაგშნულები უკანა რიგებში იმყოფებოდნენ.
დენი საბრძოლველად მზად აღმოჩნდა და რაინ- რუსთა რიგებში შეჭრილ რაინდებს ალექსანდ-
დებმპად რუსთა მოწინავე რაზმი სასტიკად რე ნეველმა ფლანგებიდან და ზურგიდან სწო-
დაამარცხეს მოწინავე რაზმის დამარცხების რედ მონღოლთა მსუბუქი კავალერიით დაარ-
შემდეგ ალექსანდრე ნეველმა უკან დაიხია და ტყა. ყინულის ჩატეხისა და წყალში ჩაძირვის
მტერს ჩუდის ტბის ყინულზე დაელოდა. სწო- საშიშროება გერმანელი რაინდებისათვის გაცი-
რედ აქ, ჩუდის ტბის ყინულზე, 1242 წლის 5 ლებით დიდი იყო, ვიდრე მონღოლი ცხენოსნე-
აპრილს გაიმართა ბრძოლა რუსებსა და ლივო- ბისათვის. უკან დახეულ რაინდებს ასევე მონ-
ნიის ორდენის ჯვაროსან რაინდებს შორის, რო-” ღოლთა კავალერია დაედევნა და დიდი ზიანიც
მელთა უმრავლესობას გერმანელები შეადგენდ- მიაყენა.
ნენ. გერმანელები და ჩუდელები (ესტები) საბ- ალექსანდრე ნეველი ჩუდის ტბაზე გამარ-
რძოლველად სოლისებურად დაეწყვნენ, რათა თული ბრძოლის შემდეგ ფსკოვში შევიდა, სა-
პირველი შეტევისთანავე გაერღვიათ რუსთა რი- დაც მას ზეიმით შეხვდნენ. დიდი ზეიმით შეხ-
გები. სწორედ ამიტომ სოლისებურად დაწყო- ვდნენ ალექსანდრე ნეველს ნოვგოროდშიც.
ბილ მებრძოლთა წინა რიგებში მძიმე ჯავშნით ჩუდის ტბაზე განცდილი მარცხის შემდეგ
აღჭურვილი ცხენოსნები იდგნენ, ხოლო ფლან- ლივონიის ორდენის საბრპოლო შესაძლებლობა
გებზე ასევე მძიმე ჯავშნით აღჭურვილი, ქვე- მნიშვნელოვნად შესუსტდა. თუმცა რომის კა-
ითად მებრძოლი რაინდები იყვნენ განლაგებუ- თოლიკური ეკლესიის აქტიური მხარდაჭერით
ლი. ალექსანდრე ნეველმა თავისი ლაშქარი ჯვაროსანმა რაინდებმა მაინც შეძლეს ბალტი-
სამკუთხედის ფორმით განალაგა, რომლის უკა- ისპირეთის დიდი ნაწილის დაპყრობა,
ნა (მახვილი) კუთხე ტბის ნაპირამდე აღწევდა. 5. ოქროს ურდო. XIII საუკუნის შუა ხა-
რუსთა ლაშქრის წინა რიგებში მსუბუქი შე- ნებში ჩინგიზ-ხანისს შვილიშვილმა ჰუბილაიმ
იარაღების მქონე მებრძოლები იდგნენ, მძიმედ თავისი რეზიდენცია პეკინში გადაიტანა | და სა-
შეჯავშნულები კი – უკან ასე რომ, გერ- თავე დაუდო იუანის დინასტიას მონღოლთა
მანელები და რუსები სრულიად საწინააღმდეგო იმპერიის დანარჩენი ნაწილი ნომინალურად
სქემით განლაგდნე. რაინდებმა მართლაც ემორჩილებოდა ყარაყორუმში მყოფ დიდ ხანს.
გაარღვიეს რუსთა რიგები, ყინული გადაიარეს ჩინგიზ-ხანის ერთ-ერთმა შვილმა ჩაღათაიმ სა-

31
 გამგებლოდ მიიღო შუა აზიის უდიდესი ნაწი- 1243 წელს მდინარე სიტზე გამართულ
ლი, ხოლო ჩინგიზ-ხანის შვილიშვილმა ჰულა- ბრძოლაში დაღუპული ვლადიმირ-სუზდალის
გუმ – ირანი, შუა აზიისა და წინა აზიის ნა- დიდი მთაგრის იური ვსევოლოდის ძის ძმა ია-
წილი და ამიერკავკასია. ჰულაგუს საგამგებლო როსლავ ვსევოლოდის ძე (1238-1246) ოქროს
ტერიტორია 1265 წელს ცალკე ულუსად გა- ურდოს ხანთან გამოიძახეს. ბათომ იაროსლაგ
მოიყო და მის მმართველ დინასტიას ჰულაგუ- ვსევოლოდის ძე კარგად მიიღო და არა მარტო
დების დინასტია ეწოდა. ჩინგიზ-ხანის კიდევ ვლადიმირ-სუზდალის დიდი მთავრობა დაუმტ-
ერთი შვილიშვილი (ჯუჩის ვაჟი) ბათო ითვ- კიცა. არამედ მთელი რუსეთის მთავრებზე წინ
ლება მონლოლთა იმპერიის დასავლეთ ნაწილში დააყენა. და, ფაქტობრივად, რუსეთში უმაღლეს
მონღოლური სახელმწიფოს – ოქროს ურდოს ხელისუფლად ცნო. ბათომ იაროსლავ ვსევო-
დამაარსებლად. ლოდის ძეს ვლადიმირ-სუზდალის დიდი მთავ-
ოქროს ურდო მოიცავდა უზარმაზარ ტერი- რის დამადასტურებელი სიგელი (იარლიყი)
ტორიას მდინარე დუნაიდან მდინარე ირტიშამ- უბოძა, მალე თავიანთი სამთავროს ფლობის
დე (კიევის რუსეთის უდიდესი ნაწილი, ყირიში, დამადასტურებელი სიგელი მიიღეს სხვა მთავ-
შავიზღვისპირა და აზოვის ზღვისპირა სტეპები, რებმაც. ოქროს ურდოდან დაბრუნების შემდეგ
ჩრდილო კავკასია, ვოლგის ბულგარეთი, დასავ- იაროსლავ გსევოლოდის ძემ თავისი უფროსი
ლეთ ციმბირი და შუა აზიის ნაწილი). ოქროს შვილი კონსტანტინე ყარაყორუმში მონღოლთა
ურდოს დედაქალაქი იყო სარაი„ რომელიც დიდ ხანთან გაგზავნა. 1245 წელს კონსტან-
მდინარე ვოლგის ქვემოწელზე მდებარეობდა. ტინე რუსეთში დაბრუნდა და მამას აცნობა.
ოქროს ურდო რამდენიმე ნახევრადდამოუკიდე- რომ დიდი ხანი უგედეი თავად იაროსლავს
ბელი ულუსისაგან შედგებოდა, რომელთა უზე- იბარებდა თავისთან. იაროსლავი ყარაყორუ:
ნაეს ხელისუფლად ხანი ითვლებოდა. ოქროს 1246 წელს ჩავიდა და იმავე წელს საიდუმ-
ურდოს პირველი ხანი ბათო იყო. ლოებით მოცულ ვითარებაში გარდაიცვალა.
ოქროს ურდო ერთ-ერთ უდიდეს სახელმწი- ვარაუდობენ, რომ იგი ჩვენთვის უცნობი მი-
ფოს წარმოადგენდა. XIV საუკუნის დამდეგი- ზეზების გამო მოწამლეს. რუსეთში მუდმივად
სათვის ოქროს ურდოს შეეძლო 300-ათასიანი იმყოფებოდნენ მონღოლი მოხელეები – ბასკა-
ლაშქრის გამოყვანა ურდოს აყვავების ხანად კები ისინი მონღოლთა სამხედრო რაზმებს
ითვლება ის პ ი, როცა მისი ხანი იყო ედგნენ სათავეში და, გადასახადის აკრეფის
უზბეკი (1312-1342), თავდაპირველად ოქროს გარდა, თვალყურს ადევნებდნენ რუსი მთაგრე-
ურდოში გაბატონებული იყო წარმართული რე- ბის მოღვაწეობას. თუკი რაიმე საეჭვოს შენიშ-
ლიგია. 1312 წლიდან ოქროს ურდოს სახელმ- ნავდნენ, ბასკაკები მაშინვე ოქროს ურდოს ხანს
წიფო რელიგია ისლამი გახდა. XIV საუკუნის შეატყობინებდნენ და ეჭვმიტანილი მთავარიც
მეორე ნახევრიდან იწყება ოქროს ურდოს და- დაუყოვნებლივ დაისჯებოდა უკეთეს შემ-
სუსტება. პირველად მას გამოეყო შუა აზიის თხვევაში მთავარი იარლიყს კარგავდა. უარეს
ტერიტორია. XV საუკუნეში დაშლის პროცესი შემთხვევაში – სიცოცხლეს გამოეთხოვებოდა.
კიდევ უფრო გაღრმავდა. 1433 წელს ოქროს ბასკაკები“ მოთხოვნით ოქროს ურდოდან რუ-
ურდოს გამოეყო ყაზანის სახანო, 1443 წელს სეთში ჯარიც იგზავნებოდა. XIII საუკუნის ბო-
– ყირიმის სახანო, XV საუკუნის შუა ხანებში ლო მეოთხედში რუსეთში მონლოლებმა თოთხ-
– ასტრახანის სახანო, XV საუკუნის ბოლოს მეტი ლაშქრობა მოაწყვეს.
– ციმბირის სახანო. ზოგიერთი რუსი მთავარი არ შეურიგდა
6. ოქროს ურდო ღა რუსეთი. რუსეთის ტე- მონღოლთა ვასალობას. 1252 წელს გლადიმირ-
რიტორიაზე მონღოლური ადმინისტრაციული სუზდალისა და გალიჩ-ვოლინის ურჩი მთავრე-
მმართველობა არ შემოუღიათ. მონღოლებმა რუ- ბის ლაშქარი მონღოლებმა გაანადგურეს. 1252
სეთში არსებული საერო და სასულიერო ხე- წლიდან 1263 წლამდე ვლადიმირ-სუზდალის
ლისუფლება ისევე დატოვეს, როგორც მანამდე დიდი მთავარი იყო ალექსანდრე ნეველი. მან
იყო. ფაქტობრივად, რუსეთი ვასალურ ქვეყნად მონღოლებთან უპერსპექტივო ბრძოლას თავი
იქცა. ეს, ალბათ, იმანაც განაპირობა, რომ რუ- ანება და ქვეყნის ეკონომიკის აღორძინებას მი-
სეთის ტერიტორია, შუა აზიის, კასპიისპირე-. ჰყო ხელი. ალექსანდრე ნეველის პოლიტიკას
თისა და შავი ზლვისპირეთისაგან განსხვავებით
ვებით! მხარი დაუჭირა რუსეთის ეკლესიამ. რუსეთის
გამოუსადეგარი იყო მომთაბარე| მეცხოველეობი- მიტროპოლიტი კარგად ხედავდა, რომ ქვეყნის
სათვის. _ საერო და სასულიერო ხელისუფლების დასუს-

32
ტებას, ეკონომიკურ ნგრევას დამღუპველი შე- ხადი დააწესეს XII საუკუნის 50-60-იან
დეგები მოჰქონდა. რომის კათოლიკური ეკლე- წლებში მონღოლ ხარკის ამკრეფებს მოსახ-
სია შექმნილ ვითარებას თავის სასარგებლოდ ლეობამ ბევრგან გაუწია შეიარაღებული წი-
იყენებდა და რუსეთში კათოლიკობას ავრცე- ნააღმდეგობა 1262 წელს მონღოლ ხარკის
ლებდა. აქედან გამომდინარე, რჯგულშემწყნარე- ამკრეფებს გაუსწორდნენ როსტოვში, ვლადი-
ბელ ოქროს ურდოს ხანთან კარგი ურთიერთო- მირში„ იაროსლავლში, სუზდალსა და "სხვა
ბით რომის პაპის კათოლიკური აგრესიის მო-
ქალაქებში. ამ გამოსვლებით იყო განპირობე-
ბული ის, რომ XIII საუკუნის ბოლოდან მონ-
გერიებ რუსეთის მიტროპოლიტს გოჩივრულ
ღოლებმა ხარკის აკრეფა რუს მთავრებს
ნაბიჯად მიაჩნდა.
დაავალეს.
I257 წელს მონღოლებმა, გადასახადების
მონღოლების მიერ რუსეთის დაპყრობამ
დაწესების მიზნით, რუსეთის აღწერა დაიწყეს.
მონღოლური გადასახადები ძალზე მძიმე იყო.
ქვეყანას უდიდესი ზიანი მოუტანა – დაიხოცა
უამრავი ადამიანი, დაინგრა და გადაიწვა სოფ-
მარტო ე.წ. „მეფის ხარკი“, ანუ რუსეთიდან ლები და ქალაქები, ჩაკვდა ღმიკა. ამასთან
დიდი ხანისათვის მისართმევი ხარკი წელი- ერთად, რუსეთში მონღოლთა ბატონობის დამ-
წადში 1300 კილოგრამ ვერცხლს უდრიდა. ყარებამ კარგა ხნით შეაფერხა ქვეყნის გაერ-
სულ. მონღოლებმა რუსეთში 14 სახის გადასა- თიანების პროცესი.

33
 თავი VIL რუსეთის ცენტრალიჯზებული სახელმფიფვფვოს შექმნა
(XII) საუკუნის მეორე ნახმვარი – XVI საუკუნის დამდები)
1. რუსული სამთავროები მონღოლთა ბატო- მოსკოვის, პერეიასლავლის და სხვ. ეს სამთავ-
ნობის დამყარების შემდეგ. XIII საუკუნის შუა როები კიდევ უფრო პატარა სამფლობელოებად
ხანისათვის რუსული სამთავროები ოქროს ურ- იყოფოდა. ყველა ამ სამთავროში რიურიკოგიჩე-
დოსა და ლიტვის დიდ სამთავროს შორის აღ- ბის დინასტიის ვლადიმირ-სუზდალის შტოს
მოჩნდნენ მომწყვდეულნი. ლიტვის დიდი სამ- რომელიმე განშტოება მთაგრობდა. ოქროს ურ-
თავროს ფუძემდებელი იყო მინდოვგი. იგი გერ- დოს ხანი ჩრდილო-აღმოსავლეთ რუსეთის უზე-
მანელ რაინდებთან ბრძოლებში განცდილი მარ- ნაეს ხელისუფლად ვლადიმირ-სუზდალის დიდ
ცხის შემდეგ იძულებული გახდა კათოლიკობა მთავარს თვლიდა. დიდი მთავარი კი უნდა
მიეღო, თუმცა ამის შემდეგაც გალიჩ-ვოლინის გამხდარიყო ვსევოლოდ დიდბუდეს შთამომავ-
მთავარ დანილა რომანის ძესთან და ალექსან- ლობიდან უფროსი. მაგრამ რუსმა მთავრებმა ეს
დრე ნეველთან კარგ ურთიერთობას ინარჩუნებ- წესი მალე დაარღვიეს და ყველამ დაიწყო
და. 1260 წელს მინდოვგმა ლივონიისა და ჯზევ- ბრძოლა დიდი მთავრის ტიტულისათვის. ამ სა-
ტონთა ორდენის ჯარები დაამარცხა და კათო- პატიო ტიტულისათვის ბრძოლაში განსაკუთრე-
ლიკობაც უარყო. ბით აქტიურობდნენ ტვერისა და მოსკოვის
ლიტვის დიდი სამთავროს შემადგენლობაში მთავრები.
იმთავითვე შედიოდა სლავური ქალაქები ნოვოგ- 2. ჩრდილო-აღმოსავლეთ რუსეთის სოცი-
რუდოკი. გროდნო და სხვა, ე.წ. ,ჩორნაია რუ- ალურ-ეკონომიკური განვითარება. მონღოლთა
სი“ C,შავი რუსეთი“). ამ რეგიონში ძველი რუ- გამანადგურებელი ლაშქრობების შემდეგ ჩრდი-
სეთის ხალხისაგან ჩამოყალიბდა ბელორუსი ერი. ლო-აღმოსავლეთ რუსეთმა ყველაზე ადრე და-
სამხზრეთ-დასავლეთი რუსეთი (გალიჩის სამ- იწყო აღორძინება. განსაკუთრებით სწრაფად
თავრო) პოლონეთის სამეფოს შემადგენლობაში მიმდინარეობდა მოსახლეობის ზრდა მდინარეებს
აღმოჩნდა. სამხრეთ რუსეთი (კიევი, ვოლინი, ვოლგასა და ოკას შორის. ეს ტერიტორია შე-
პოდოლი! კი მონღოლების მოხარკე გახდა. დარებით კარგად იყო დაცული ოქროს ურდოს
1363 წელს მდინარე ლურჯი წყლის ნაპირას აგრესიისაგან. აქ, ბუნებრივ მატებასთან ერთად,
(მდინარე სამხრეთ ბუგის შენაკადი) ლიტვის შეინიშნებოდა რუსეთის სხვა რეგიონებიდან
დიდი სამთავროს ჯარებმა ოქროს ურდოს ჯა- (სამხრეთის, სამხრეთ-დასავლეთის, ჩრდილო-და-
რები დაამარცხეს სამხრეთ რუსეთის ნაწილი სავლეთის) მოსახლეობის მიგრაცია. ვლადიმირ-
(კიევი, ვოლინი, პოდოლი) ლიტვის შემადგენ- სუზდღალის სამთავროს თავს აფარებდა მონ-
ლობაში აღმოჩნდა. ცოტა მოგვიანებით სამხ- ღოლთა, გერმანელთა, ლიტველთა და პოლო-
რეთ-დასავლეთ რუსეთის ტერიტორიაზე ძველი ნელთა აგრესიას გამოქცეული ხალხი.
რუსეთის ხალხისაგან ჩამოყალიბებას იწყებს ჩრდილო-აღმოსავლეთ რუსეთში განსაკუთ-
უკრაინელი ერი. რებით სწრაფი ტემპით მიმდინარეობდა მიწათ-
სამხრეთ და სამხრეთ-დასავლეთ რუსეთის მოქმედების განვითარება, კარგი სახნაგ-სათესი
ლიტვისა და პოლონეთის სახელმწიფოებში შეს- მიწები და ჭარბი მოსახლეობა მეურნეობის ამ
ვლის შემდეგ რუსეთის პოლიტიკურმა ცენტრმა დარგის აღმავლობას უწყობდა ხელს.
ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ვლადიმირ-სუზდალის ცელილებები შეინიშნებოდა სოციალურ ურ-
სამთავროსაკენ გადაინაცვლა. ჩრდილო-აღმოსავ- თიერთობებში. კიევის რუსეთში არსებული სმერ-
ლეთ და ჩრდილო-დასაგლეთ რუსეთში (ვლა- დის რამდენიმე კატეგორიის ნაცვლად, ამჯერად
დიმირ-სუზდალის სამთავრო, დიღი ნოვგორო- დაბალ სოციალურ ფენას „გლეხი“! ეწოდებოდა.
დი) ძველი რუსეთის ხალხისაგან ჩამოყალი- გლეხთან ერთად მცირე რაოდენობით, მაგრამ
ბებას იწყებს რუსი ერი. ჯერ კიდევ იყო შემორჩენილი „ზოლოპები“
მონღოლთა ბატონობის დამყარების შემდეგ (მონები).
კიდევ უფრო დაჩქარდა ვლადიმირ-სუზდალის გაბატონებული სოციალური ფენა წარმოდ-
სამთავროს დაშლა წვრილ სამთავროებად. XIII- გენილი იყო მთაგრებითა და ბოიარებით, მიწის
XIV საუკუნეთა მიჯნაზე ვლადიმირ-სუზდალის ძირითადი მესაკუთრეები სწორედ მთავრები და
სამთავროში 14 საუფლისწულო სამთავრო შე- ბოიარები იყვნენ მიწის მსხვილ მესაკუთრეს
დიოდა. საუფლისწულო სამთავროები იყო: სუზ- წარმოადგენდა აგრეთვე ეკლესია (მონასტრები).
დალის, როსტოვის, იაროსლავლის, ტვერის, მთავრები, ბოიარები და ეკლესია (მონასტრები)

34
მიყებს გლეხებიახად ფლობდსეხ. ძთავოებისა და
ბოიარები“ მიწა ორი კატეგორიისა იყო –
„გოტჩინა“ და „პომესტიე“. ვოტჩინა ეწოდებოდა
იმ მიწას, რომელსაც მთავარი ან ბოიარი მემკ-
ვიდრეობით (მამისაგან) იღებდა. ეს იყო საგვა-
რეულო მამული. პომესტიე იმ მიწას ეწოდე-
ბოდა, რომელიც. მთავარს ან ბოიარს მისი სეხნ-
იორისაგან სამსახურისათვის ჰქონდა მიღებული.
მიწათმოქმედების მძლავრმა ჯღმავლობამ სა-
ფუძველი მოუმზადა საქალაქო ცხოვრების. ხე-
ლოსნობისა და ეაჭრობის განვითარებას. მონ-
ღოლების მიერ ვლადიმირ-სუხდალის ძველი
ქალაქების (ვლადიმირის, სუზხდალის, როსტო-
ვის და სხვ.) განადგურების შემდეგ შეინიშნება
ახალი ქალაქების დაწინაურება. მათ შორის
უნდა მოვიხსენიოთ: ტვერი, ნიჟნი-ნოვგოროდი,
მოსკოვი, კოლომნა,. კოსტრომა და სხვ. ახალი
ქალაქების მოსახლეობა ძალზე სწრაფად იზ-
რდებოდა, ისრდებოდა ქალაქების ტერიტორიაც.
ვგლადიმირ-სუზდალის სამთავროს ქალაქები
ხელოსნობისა და ვაჭრობის მსხვილ ცენტრებს
წარმოადგენდა.
3. რუსული მიწების გაერთიანების დასაწყი-
სი. დიდი მნიშვნუელობა ჰქონდა იმას, თუ რო- დანიელ ალექსანდრეს ძე
მელი ცენტრის გარშემო მოხდებოდა რუსული
სევებისაგან მას იცავდა სუზდალ-ნიჟეგოროდისა
მიწების გაერთიანება.
და რიახანის სამთაგროები. ჩრდილო-დასავლე-
ა) მოსკოვის დაწინაურება. რუსეთის გამა- თის მხრიდან მოსკოვს იფარავდა ტვერის სამ-
ერთიანებელი ცენტრის პრეტენზია ჰქონდათ თავრო და დიდი ჩოვგოროდი. მოსკოვის გარ-
ქალაქებს ტეერსა და მოსკოვს. ტვერის სამ- შემო არსებული უსიერი ტყის მასივები დიდ
თავგრო ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროში ცალ- სიძნელეს უქმნიდა მონღოლთა ცხენოსან ჯარს.
კე საუფლისწულო სამთავროდ ჩამოყალიბდა ხელსაყრელმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ გა-
1247 წელს. როცა ტვერი მიიღო ალექსანდრე ნაპირობას რუსეთის სხვა სამთავროებიდან
ნეველის ძმამ იაროსლავ იაროსლავის” ძემ. მოსკოგის სამთავროში მოსახლეობის მიგრაცია,
ალექსანდრე ნეველის სიკვდილის შემდეგ დიდი
რამაც ხელი შეუწყო ეკონომიკის აღმავლობას
მთავრის ტიტული მიიღო იაროსლავ იაროსლა- – მიწათმოქმედებისა და ხელოსნობის გახნვი-
ვის ძემ ტვერის სამთაგრო იმხანდ მთელ თარებას. მეორე – მოსკოვს სამდინარო გზებით
რუსეთში უძლიერესი სამთავრო იყო. მაგრამ შეეძლო სავაჭრო კავშირი დაემყარებინა რუსე-
რუსული მიწების გაერთიანების მისია ტვერის ' თის სხვა რეგიონებთან და მეზობელ სახელმ-
სამთავროს მაინც არ დაეკისრა. XII-XIV საუ- წიფოებთან. მდინარეებით მოსკოვითა და ოკით
კუნეთა მიჯნაზე სწრაფად დაწინაურდა მოს- შეიძლებოდა გვოლგაში მოხვედრა, ხოლო ვოლ-
კოვის სამთაგრო, რომელიც თავდაპირველად გიდან პატარა მდინარეებით შეიძლებოდა
ვლადიმირ-სუ'ხდალის სამთავროში შემავალ ნოვგოროდამდე მიღწევაა მდინარე ვოლგით
საუფლისწულო სამთავროს წარმოადგენდა. ასევე შეიძლებოდა ქალაქ ნიჟნი-ნოვგოროდამდე
მონღოლების მიერ რუსეთის დაპყრობამდე და კიდევ უფრო სამხრეთით მგზავრობა და
მოსკოვი ვლადიმირ-სუზღალის სასაზღვრო ქა- ტვირთის გადატანა. მესამე – მოსკოვის დაწი-
ლაქს წარმოადგენდა და არაფრით გამოირჩეოდა ნაურეას ხელი შეუწყო მისი მთავრების
სხვა რუსული ქალაქებისაგან. მოსკოვის დაწი- წინდახედულმა პოლიტიკამ, რომელთაც შეძლეს
ნაურება რამდენიმე მიზეზმა განაპირობა. პირ- ცალკეული რუსი მთავრებისა და რუსეთის მი-!
ველი – მოსკოვს ხელსაყრელი გეოგრაფიული ტროპოლიტის მიმხრობა. :
მდებარეობა ჰქონდა. სამხრეთისა და აღმოსავ- მოსკოვის მთავრების დინასტიის ფუძემდებე-
ლეთის მხრიდან ოქროს “ურდოს შემო- ლი იყო ალექსანდრე ნეველის უმცროსი შვილი

35
დანიელ ალექსანდრეს ძე (1276-1303). მის ვარმა მის სიკვდილში ბრალი ტვერის მთავარს
დროს მოსკოვის სამთავროს ტერიტორია მნიშ- დასდო. მიხეილ იაროსლავის ძე ოქროს ურ-
ვნელოვნად გაიზარდა. 1301 წელს დანიელ დოში გამოიძახეს და სიკვდილით დასაჯეს.
ალექსანდრეს ძემ რიაზანის მთავარს წაართვა 1319 წელს დიდი მთაგრის იარლიყი მოსკოვის

ქალაქი კოლომნა. 1302 წელს უმემკვიდრეოდ მთავარმა იური დანიელის ძემ მიიღო. 1325
გარდაიცვალა პერეიასლავლ-ზალესკის მთავარი. წელს იური დანიელის ძე მოკლა სიკვდილით
მისი სამთავრო, ანდერძის თანახმად, მოსკოვის დასჯილი ტვერის მთავრის მიხეილ იაროსლა-
მთავარმა მიიღო. პერეიასლავლ-ზალესკი ცნო- ვის ძის შვილმა დიმიტრიმ. მართალი». დიმიტ-
ბილი იყო თავისი ნაყოფიერი მიწებით. ეს კი” „რი მიხეილის ძე ოქროს ურდოს ხანმა სიკ-
ხელს უწყობდა მიწათმოქმედების აღმავლობას ვდილით დასაჯა. მაგრამ დიდი მთავრის იარ-
მოსკოვს “სამთავროში 1303 წელს Lსმო- ლიყი მის ძმას – ალექსანდრე მიხეილის ძეს
ლენსკის სამთავროდან ქალაქი მოჟაისკი მოს- (I326-1327) გადასცა. 1327 წელს აჯანყე-
კოვის სამთავროს შემადგენლობაში გადავიდა. ბულმა ტვერელებმა მოკლეს მონღოლი ხარკის
მოჟაისკი მდინარე მოსკოვის სათავეებთან მდე- ამკრეფი – ბასკაკი ჩოლხანი (ჩნოლხანი ოქროს
ბარეობს, ხოლო კოლომნა – შესართავში. ასე ურდოს ხანის უზბეკის ნათესავი იყო). მონ-
რომ, მდინარე მოსკოვი მთლიანად მოსკოვის ღოლური გადასახადებითა და ხარკის ამკრეფთა
სამთავროს ტერიტორიაზე მიედინებოდა. დანი- თვითნებობით შეწუხებულმა ტვერელებმა. შვე-
ელ. ალექსანდრეს ძის მთავრობის წლებში მოს- ლა მთავარ ალექსანდრე მიხეილის ძეს სთხო-
კოვის სამთავროს ტერიტორია ორჯერ გაიზარ- ვეს. მთავარმა დალოდება არჩია – თავისი პო-
და. მალე მოსკოვის მთავრებმა დიდი მთავრის ხიცია არ გამოხატა.“ ამასობაში ტგერელებმა
ტიტულისათვის დაიწყეს ბრძოლა. ჩოლხანის თანმხლები მონღოლთა. რახმიც გა-
ბ) მოსკოვისა ღა ტვერის ბრძოლა დიდი ანადგურეს. ტვერში შექმნილი მდგომარეობით
მთავრის ტიტულისათვის. ტვერის მთავარი მი- ისარგებლა მოსკოვის მთავარმა ივანე დანიელის
ხეილ იაროსლავის ძე (1304-1317) ვლადიმირ- ძემ. იგი ოქროს ურდოში გაემგხავრა. ხანმა

სუზდალის დიდი მთავრის ვსევოლოდ დიდბუ- უზბეკმა მას დიდი მთავრის იარლიყი უბომა და
დღის შთამომავლობაში უფროსი შტოს წარმო- თას ტვერელების დასასჯელად 50-ათასიანი
მადგენელი იყო და ამის გამო დიდი მთავრის ლაშქარი გამოაყოლა. ივანე დანიელის ძე
იარლიყიც მან მიიღო. ამ დროს მოსკოვის მთა- ტვერში შეიჭრა და აჯანყებულები სასტიკად
ვარი იყო იური დანიელის ძე (1303-1325). იგი დასაჯა. ტვერის მთავარმა ალექსანდრე მიხე-
დაქორწინებული იყო ოქროს ურდოს ხანის ილის ძემ თავი ჯერ ნოვოგორდს, ხოლო შემ-
უზბეკის დაზე. იური დანიელის ძე ოქროს ურ- დეგ ფსკოვს შეაფარა, საიდანაკც ლიტვაში
დოს ხანს ხარკის გაზრდას დაჰპირდა და გაიქცა. მოსკოვის მთავრის ასეთმა მოქმედებამ
უზბეკმაც დიდი მთავრის იარლიყი მას უბოძა. რუსეთი მონღოლთა ახალი ამაოხრებელი ლაშ-
1315 წელს მიხეილ იაროსლავის ძემ ომი და- ქრობისაგან იხსნა.
იწყო მოსკოვის სამთავროს წინააღმდეგ, და- გ) ივანე დანიელის ძე კალიტა (1325-1340).
ამარცხა იური დანიელის ძის დრუჟინა და მისი 1327 წლიდან რუსეთის დიდი მთავრის ჯი-
ცოლი ტყვედ ჩაიგდო. იური დანიელის ძის ტულს ივანე კალიტა ატარებდა. ამ დროდან
ცოლი ტვერში გარდაიცვალა. მოსკოვის მთა- მოყოლებული, დიდი მთავრის ტიტული თით-

· (2/თ იგი 4-7 ·

ქალაქი კოლომნა

36
 ოქროს ურდოს ხანთან კარგი ურთიერთობა
ივანე კალიტამ მოსკოვის სამთავროს ძლიერე-
ბის ზრდისათვის გამოიყენა ივანე კალიტას
დროს მოსკოვის სამთავრომ.- შეიერთა კოსტრო--
მისა და ვოლოგდის რაიონებში მდებარე მიწები.
როსტოვისა და სუზდალის მთავრები ივანე კა-
ლიტას ნების აღმსრულებლად იქცნენ. რიაზა-
ნის სამთავრო უშუალოდ ესაზღვრებოდა ოქ-
როს ურდოს. ოქროს ურდოს ხანისა და ივაჩე
კალიტას კარგი ურთიერთობით შეშინებული
რიაზანის მთავარიც ივანე კალიტას ნების მორ-
ჩილად იქცა. რაც შეეხება უგლიჩის სამ-
თავროს, იგი ივანე კალიტამ პირდაპირ იყიდა.
გარდა ამისა, ივანე კალიტამ მრავალი სოფელი
შეიძინა მეზობელი სამთავროების ტერიტორი-
აზე. დიდ ნოვგოროდში მთავარს მიწის ყიდვა
ეკრძალებოდა, მაგრამ ივანე კალიტამ აქაც
იპოვა გამოსავალი. იგი ნოვგოროდის ტერიტო-
რიაზბე დასახლებებსს ქმნიდა და იქ თავის
ხალხს ასახლებდა. ასე რომ, მოსკოვის დიდმა
მთავარმა ნოვგოროდშიც გაიმაგრა პოზიციები.
ივანე კალიტა 1337 წელს ტვერის დევნილი მთავარი ალე-
ქსანდრე მიხეილის ძე ოქროს ურდოში ჩავიდა
ქმის მუდმივად მოსკოვის მთავრებს ჰქონდათ. და დიდი მთავრის იარლიყის მიღება მოახერხა.
ივანე კალიტას დროს მოსკოვი რუსეთის საეკ- 1330ი წელს ოქროს ურდოს ხანთან ივანე კა-
ლესიო ცენტრადაც იქცა. რუსეთის მიტროპო- ლიტა გამოცხადდა და ტვერის მთავარი დაას-,
ლიტი პეტრე ხშირად სტუმრობდა მოსკოვს და მინა. იმავე წელს დიდი მთავარი ალექსანდრე
იქ დიდხანს რჩებოდა “შემდგომში მიტრო- მიხეილის ძე და მისი შვილი ოქროს ურდოში
პოლიტი თეოგნოსტი ვლადიმირიდან მოსკოვში
გადასახლდა.
იმის შესახებ, თუ საიდან მიიღო ზედწოდება
„კალიტა“ ივანე დანიელის ძემ, ერთი აზრი არ
არსებობს. მკვლევართა ნაწილი თვლის, რომ
„კალიტა“ C,ქისა“) ივანე დანიელის ძეს დიდი
სიმდიდრის გამო უწოდეს. ნაწილი კი მიიჩნევს,
რომ ივანე დანიელის ძე მუდამ თან დაატა-
რებდა ფულით სავსე ქისას 6,კალიტას“), რათა
წყალობა გაეღო და ამიტომაც უწოდეს „კა-
ლიტა“.
ივანე კალიტა იყო ჭკვიანი, შორსმჭვრეტე-
ლი და თანამიმდევრული პოლიტიკოსი. ამავე
დროს, იგი იყო მკაცრი და დაუნდობელი. ივანე
კალიტამ დიპლომატიური ნიჭის წყალობით
შეძლო თავიდან აეცილებინა ოქროს ურდოს
გამანადგურებელი ლაშქრობები რუსეთში, რა-
მაც რუსეთის ეკონომიკის აღმავლობა განაპი-ს
რობა ოქროს ურდოს ხანმა ივანე კალიტას
უფლება მისცა, ხარკი ურდოში თავად ჩაეტანა.
რუსეთმა დაისვენა მონღოლი ხარკის ამკრეფთა
თვითნებობისა და მათი თანმხლები რაზმების
ივანე ლამაზი
თარეშისაგან.

37
 გამოიძახეს და სიკვდილით დასაჯეს. დიდი ბოიარებმა მცირეწლოვანი დიმიტრი ივანეს
მთავრის ტიტული 1339 წელს ისევ ივანე კა- ძე ოქროს ურდოში წაიყვანეს რათა დიდი
ლიტამ მიიღო. მთავრის იარლიყი დაებრუნებინათ დიმიტრის
ივანე კალიტას შვილების სიმონ ამაყისა ურდოში ჩასვლას დაემთხვა ოქროს ურდოს
(1340-1353) და ივანე II ლამაზის (1353-1359) ხანის ტახტისათვის გაცხარებული ბრძოლა,
დროს მოსკოვის სამთაგროს შემადგენლობაში რის გამოც დიმიტრიმ მიზანს ვერ მიაღწია.
შევიდა დიმიტროვი, კოსტრომა და სტაროდუბი, ბოლოს ოქროს ურდო ორად გაიყო. ურდოს
ასევე კალუგის რაიონი. ერთი ნაწილი ერგო აბდულას, მეორე – მი-
ივანე II ლამაზის სიკვდილის შემდეგ მოს- ურიდს. აბდულა ხანის ტახტს კი დაეუფლა,
კოვის სამთავროს ტახტზე ავიდა მისი შვილი მაგრამ მის ნაცვლად საქვეყნო საქმეებს მამაი
დიმიტრი. განაგებდა. ბოიარებმა მოახერხეს და მიურიდმა
დ) დიმიტრი ივანეს ძე დონელი (1359- 1363 წელს დიდი მთავრის იარლიყი დიმიტრი
1389), დიმიტრი ივანეს ძემ დიდი მთავრის ივანეს ძეს მისცა. იმავე წელს ბოიარებმა ლაშ-
ტახტი ცხრა წლის ასაკში მიიღო. რუსეთის ქარი შეკრიბეს და სუზდალის მთავრის დიმიტ-
სხვა მთავრებმა დიმიტრის მცირეწლოვნობის რი კონსტანტინეს ძის წინააღმდეგ გაილაშქრეს.
გამოყენება სცადეს და ღიდი მთავრის ტიტუ- სუხდალის მთავარმა მოსკოვის სამთავროს
ლისათვის დაიწყეს ბრძოლა. 1359 წელს ოქ- ლაშქარს წინააღმდეგობა ვერ გაუწია. იმავე
როს ურდოს ხანმა ნევრუსმა რუსეთის დიდი 1363 წელს მოსკოვის მთავარს დიმიტრი ივანეს
მთავრის იარლიყი სუზდალის მთავარს დიმიტ- ძეს აბდულასა და მამაისაგან გამოგზავნილმა
რი კონსტანტინეს ძეს უბოძა. ელჩებმა. დიდი მთავრის იარლიყი გადასცეს.
დიდი მთავრის ტიტულის დაკარგვის მიუხე- დიმიტრი ივანეს ძემ ეს იარლიყიც მიილო. ამ-
დავად. მოსკოვის სამთავროს პირველობისათვის რიგად, დიმიტრი ივანეს ძეს დიდი მთავრის
ბრძოლა არ შეუწყვეტია. მცირეწლოვანი მთავ- იარლიყი მიღებული ჰქონდა როგორც ში-
რის დიმიტრი ივანეს ძის გარშემო შეიქმნა ბო- ურიდისაგან, ისე აბდულასაგან. დიმიტრი ივანეს
იართა ბრძოლისუნარიანი დაჯგუფება, რომე- მის მიერ აბდულასაგან გამოგზავნილი დიდი
ლიც მხარში ამოუდგა მთავარს, ბოიართა მთაგრის იარლიყის მიღებამ გაანაწყენა მი-
წინდახედული და საზრიანი მოქმედებით მოს- ურიდი და მან მოსკოვის მთავრის დამცირების
კოვის სამთავრომ სერიოზულ წარმატებებს მი- მიზნით დიდი მთავრის იარლიყი სუზდალის
აღწია. მთავარს დიმიტრი კონსტანტინეს ძეს უბოძა.
დიმიტრი ივანეს შემ დაუყოვნებლივ გაილაშქრა
დიმიტრი კონსტანტინეს ძის წინააღმდეგ და
დაიმორჩილა იგი. იმავე წელს დიმიტრი ოვანეს
ძემ დაიმორჩილა როსტოვის მთავარი კონს-
ტანტინე, ხოლო სტაროდუბის მთავარი თავისი
სამფლობელოდან გააძევა. 1365 წელს
სუზდალის მთავარს ოქროს ურდოდან კვლავ
გამოუგზავნეს დიდი მთავრის იარლიყი, მაგრამ
მან მოსკოვის მთავრის სასარგებლოდ სამუდა-
მოდ უარი თქვა დიდი მთავრის წოდებაზე.
1365 წელს სუზდალის მთავარმა დიმიტრი
კონსტანტინეს ძემ თავისი და ცოლად მიათ“
ხოვა მოსკოვის მთავარს დიმიტრი ივანეს ძეს
და მათ შორის მეტოქეობასაც ბოლო მოეღო.
ამრიგად, მოსკოვის სამთავრომ 1359-1365
წლებში დიმიტრი ივანეს ძის მცირეწლოვნებ ის
პერიოდში დიდი წარმატებები მოიპოვა. ცხადი»
ეს ბოიართა იმ დაჯგუფების დამსახურება იყო,»
რომელიც ყრმა მთავარს გვერდით ენბს 2.
ერთგულად ემსახურებოდა ქვეყანას. ღი ბო
ივანეს ძე მომდევნო ხანებშიც სახელშიფი
საქმეებს მხოლოდ ბოიარებთან ერთად გპიგ.
დიმიტრი დონელი
38
და ღა სიკვდილის წინ შვილებსაც იგივე უან- მინინის სარდლობით. ლიტვის დიღმა მთავარმა |
დერმა. სწორედ ამიტომ ძნელი დასადგენია, მოსკოვის სამთავროს ლაშქარი გაანადგურა.
მოსკოვის სამთავროს საშინაო და საგარეო პო- ვოევოდა დიმიტრი მინინი კი სხვა ბოიარებთან
ლიტიკის განსაზღვრისას ვინ ასრულებდა გა- ერთად ბრძოლაში დაიღუპა. ამის შემდეგ ოლ-
დამწყვეტ როლს – მთავარი თუ ბოიარები. არ გერდი მოსკოვისაკენ დაიძრა. მოსკოვის მთა-
არის გამორიცხული, რომ დიმიტრი ივანეს ძის ვარმა დიმიტრი ივანეს შემ მოსკოვის გალავნის
სიცოცხლის ბოლომდე სახელმწიფო საქმეებს გარეთ არსებული ქალაქის ნაწილი გადაწვა.
ძირითადად ბოიარები წყვეტდნენ, ალბათ ამი- ხოლო თვითონ ოჯახთან, მიტროპოლიტ ალექ-
ტომ იყო, რომ დიმიტრის მტ კიცე ხასიათი არ სისთან და ბიძაშვილ ვლადიმირ ანდრეის ძეს-
ჩამოუყალიბდა. იგი იყო გაბედულიც და თავშე- თან ერთად მოსკოვის კრემლში ჩაიკეტა. მარ-
კავებულიც, მამაციცა და მშიშარაც, გულლიაც თალია, ოლგერდმა მოსკოვი ვერ აიღო, მაგრამ
და ვერაგიც. ქალაქის შემოგარენი მთლიანად გააჩანაგა და
მოსკოვის სამთავროსათვის ყველაზე დიდ საფ- უამრავი ტყვე ჩაიგდო ხელთ. მოსკოვის მთა-
რთხეს წარმოადგენდა ტვერის დევნილი მთავ- ვარი იძულებული გახდა, ქალაქი გოროდოკი
რის ალექსანდრე მიხეილის ძის შვილი მიხე- და ტგერის სამთაგროს ზოგიერთი სხვა ტერი-
ილი. მიხეილ ალექსანდრეს ძე იყო მტკიცე ტორია ისევ მიხეილ ალექსანდრეს ძისათვის
ხასიათის, გაბედული და ამავე დროს ვერაგი დაებრუნებინა.
ადამიანი როგორც კი ტვერის მთავარი გახდა, მოსკოვის მთავარი დიმიტრი ივანეს ძე და-
მიხეილ ალექსანდრეს ძემ თავისი ძალაუფლე- მარცხებას ვერ შეურიგდა. 1369 წელს მოსკო-
ბის განმტკიცებას მიჰყო ხელი. პირველ რიგში, ვის სამთავროს ჯარებმა, ლიტვის დიდი მთავ-
მან თავისი ნათესავების დევნა დაიწყო. ტვერის რის ოლგერდის მიერ მოსკოვზე მოწყობილ
მთავრის მიერ დევნილმა ნათესავებმა მოსკოვის ლაშქრობაში მონაწილეობისათვის, სმოლენსკის
მთავარს დიმიტრი ივანეს ძეს მიმართეს დახმა- სამთავროს ტერიტორია დაარბია. 1370 წელს
რებისათვის სამაგიეროდ, ჯტვერის მთავარმა თავად დიმიტრი ივანეს ძე მოსკოვის ჯარით
მოსკოვის მთავრის წინააღმდეგ დახმარება თა- ტვერის სამთავროში შეიჭრა. ტვერის მთავარი
ვის სიძეს ლიტვის დიდ მთავარ ოლგერდს მიხეილ ალექსანდრეს ძე ისევ ლიტვაში გა-
სთხოვა. ასე დაიწყო ომი მოსკოვის სამთავ- იქცა. მოსკოვის მთავრის ჯარმა გადაწვა ტვე-
როსა და ლიტვის დიდ სამთავროს შორის. რის სამთავროს სოფლები და ქალაქები, მო-
1367 წელს მოსკოვის მთავრის ჯარებმა ტვერი სახლეობა კი ტყვედ წაიყვანა.
აიღეს და დაარბიეს. ტვერის მთავარი მიხეილ ლიტვის დიდი მთავარი ოლგერდი ჯვაროს-
ალექსანდრეს ძე ლიტვაში გაიქცა და ლიტ- ნებთან ომით იყო დაკავებული. ოლგერდმა ჯვა-
ველთა ჯარი მოიშველია. ამჯერად ომი თავი- როსნები დაამარცხა და იმავე 1370 წელს მოს-
დან იქნა აცილებული – მთავრებს შორის ზავი კოვზე ილაშქრა ლიტგველთა ლაშქარმა მოს-
დაიდო. 1368 წელს მოსკოვის მთავარმა დიმიტ- კოვს ალყა შემოარტყა. დიმიტრი ივანეს ძე
რი ივანეს ძემ და მიტროპოლიტმა ალექსიმ ისევ მოსკოვის კრემლში ჩაიკეტა, ხოლო მისი
ტვერის მთავარი და მისი ბოიარები მოსკოვში ბიძაშვილი ვლადიმირ ანდრეის ძე პერემიშლში
მიიწვიეს მოლაპარაკებაზე და ყველანი შეიპყ- გამაგრდა ჯარით. მალე ვლადიმირ ანდრეის ძის
რეს. მალე მოსკოვში ოქროს ურდოდან ელჩები ლაშქარს მოსკოვის მთავრის მოკავშირე მთავ-
ჩამოვიდნენ დიმიტრი ივანეს ძე შეშინდა და რების ლაშქარი შეუერთდა. ოლგერდმა, რუსთა
ტვერის მთავარი თავისი ბოიარებითურთ ციხი- ლაშქრის თავმოყრის ამბავი რომ გაიგო, დაზა-
დან გაათავისუფლა. ტვერის მთავარი მიხეილ ვება ითხოვა. მოსკოვის მთავარი ლიტვის დიდ
ალექსანდრეს ძე კვლავ ლიტვაში გაიქცა და მთავართან და ტვერის მთავართან მხოლოდ
ლიტვის დიდი მთავარი ოლგერდი დაითანხმა დროებით ზავზე დათანხმდა.
ომი დაეწყო მოსკოვის სამთავროს წინააღმდეგ. 1371 წელს ტვერის მთავარი მიზეილ ალექ-
13632 წელს ლიტვის დიდი მთავარი ოლ- სანდრეს ძე ოქროს ურდოში გაემგზავრა და
გერდი ლიტველთა ჯარით, ტვერისა და სმო- დიდი მთავრის იარლიყი მიიღო, თან მონღოლი
ლენსკის ლაშქრის თანხლებით “სწრაფად მი- ელჩი ჩამოიყვანა. ეს ის დრო იყო, როცა რუ-
უახლოვდა მოსკოვის სამთავროს საზღვრებს. სეთში ოქროს ურდოსაგან მიღებული დიდი
მოსკოვის მთავარმა დიმიტრი ივანეს ძემ ლაშ- მთავრის იარლიყი ბევრს არაფერს ნიშნავდა.
ქრის შეკრება ვერ მოასწრო და მტერს მხო- რუსეთში პირველობდა ის, ვინც რეალურ ძა-
ლოდ სამი პოლკი შეაგება ვოევოდა დიმიტრი ლას ფლობდა. ასეთი კი მოსკოვის მთავარი

39
 იყო. აღსანიშნავია რომ დიდი მთავრის იარ- სხვა ტერიტორიები დაარბია. , 1377 წელს მამა-
ლიყის მფლობელი ტვერის მთავარი მიხეილ ის ლაშქარმა მოსკოვისა და
ა სუზდალის სამთავ-
ალექსანდრეს ძე ქალაქ ვლადიმირშიც კი. არ როების გაერთიანებული ჯარი დაამარცხა. მონ-
შეუშვეს. თვითონ მოსკოვის მთავარი დიმიტრი ღოლებმა ქალაქი ნიჟნინოვგოროდი აიღეს და
ივანეს ძე, მონღოლი ელჩის მიწვევის მიუხე- გადაწვეს, 1378 წელს მონღოლებმა ნიჟნი-ნოვ-
დავად, ვლადიმირში არ გამოცხადდა და ელჩი გოროდი მეორედ გადაწვეს. იმავე 1378 წელს
მოსკოვში მიიწვია. მოსკოვში მონღოლი ელჩი მამაიმ მონღოლთა დიდი ლაშქარი ბეგიჩის სარ-
ისე უხვად დაასაჩუქრეს, რომ იგი დიმიტრი დლობით მოსკოვისაკენ დაძრა. დიმიტრი ივანეს
ივანეს ძის მხარდამჭერად მოგვევლინა. მონ- ძემ ლაშქარი შეკრიბა და მტერს რიახანის
ღოლმა ელჩმა მოსკოვის მთავარს ურდოში მა- სამთავროს ტერიტორიაზე შეეგება. 1378 წლის
მაისთან გამგზავრება ურჩია და, თავის მხრივ, 11 აგვისტოს მდინარე ვოჟას ნაპირას მოსკოვის
დახმარება აღუთქვა. დიმიტრი ივანეს ძემ ურ- მთავრის დიმიტრი ივანეს ძის სარდლობით
დოში დიდი ძღვენი ჩაიტანა და მამაის კეთილ- რუსებმა მონღოლები სასტიკად დაამარცხეს.
განწყობა დაიმსახურა. მამაიმ დიმიტრი ივანეს მამაიმ რუსეთის წინააღმდეგ ახალი ლაშექ-
ძეს დიდი მთავრის იარლიყი უბომა და ძვირ- რობის მზადება დაიწყო. ამჯერად მონღოლები
ფასი ძღვენით მოხიბლულმა ხარკიც შეუმცირა. უფრო საგულდაგულოდ მოემზხადნენ(. 1380
ტვერის მთავარი მიხეილ ალექსანდრეს ძე წლის ზაფხულში მამაიმ თავისი ბანაკი მდი-
ბრძოლას არ წყვეტდა. 1372 წელს ტვერის ნარე ვოლგის მარჯვენა ნაპირზე გადაიტანა და
ლაშქარმა მოსკოვის სამთავროს ტერიტორია მოსკოვის სამხრეთი ჯ„ერიტორიის დარბევას
დაარბია და მოსკოვის მოკავშირე ნოვგოროდის შეუდგა. ლიტვის დიდი მთავარი იაგაილო და
ლაშქარიც სასტიკად დაამარცხა. 1373 წელს მამაი შეთამხმდნენ, რომ 1380 წლის 1 სექტემ-
ლიტვის დიდმა მთავარმა უკვე მესამედ ილაშქ- ბერს ლიტვისა და მონღოლთა ჯარები გაერთი-
რა მოსკოვზე. მოსკოვის მთავარი დიმიტრი ივა- ანდებოდნენ და მოსკოვზე გაილაშქრებდნენ. დი-
ნეს ძე ამჯერად ომისათვის კარგად მოემზადა მიტრი ივანეს ძემ, მამაის მზადების ამბავი რომ
და მოსკოვისაკენ მომავალლი ლიტვის ჯარის შეიტყო, დახმარება სთხოვა როსტოვის. იაროს-
მოწინავე რაზმი სასტიკად დაამარცხა. ლიტ- ლავლისა და ბელოოზეროს მთავრებს. რიაზა-
ველთა ჯარში პანიკა დაიწყო და ოლგერდმა ნის მთავარი ოლეგი მონღოლებთან ომს მო-
უკან დაიხია. მალე ლიტვის დიდ სამთავროსა ერიდა და მამაისთან კავშირი არჩია.
და მოსკოვის სამთავროს შორის ზავი დაიდო. დიმიტრი ივანეს ძმის ბრძანების თანახმად
ოქროს ურდო დიდი მთავრის იარლიყს რუ- რუსთა ჯარებს 1378 წლის 15 აგვისტოს თავი
სეთის მთავართა შორის შუღლის ჩამოსაგდებად უნდა მოეყარათ ქალაქ კოლომნასთან. მონღოლ-
იყენებდა. 1375 წელს ტვერის მთავარმა მიხეილ თა ლაშქრის მოძრაობისათვის თვალყურის სა-
ალექსანდრეს ძემ მამაისაგან ისევ მიიღო დიდი დევნებლად რუსთა ერთი პოლკი მამაის ბანაკის
მთავრის იარლიყი და იმავე წელს ომი დაიწყო მიმართულებით გაიგზავნა.
მოსკოვის სამთავროსთან. მოსკოვის სამთავროს კოლომნასთან თავი მოიყარა მანამდე არნა-
ჯარი ტვერის ტერიტორიაზე შევიდა და ქალაქ ხულმა ლაშქარმა – 150 ათასმა კაცმა. რუსთა
ტვერს ალყა შემოარტყა. ლიტვის დიდმა მთა- ლაშქრის რაოდენობა, როგორც ჩანს, ცნობილი
გვარმა ამჯერად ტვერის მთავრის დახმარება ვერ გახდა მამაისათვის. მამაი შეშინდა და დიმიტრი
გაბედა. ტვერის მთავარმა ვერც ოქროს ურ- ივანეს ძეს ელჩები გამოუგზავნა. მამაი ითხოვ-
დოსაგან მიიღო დახმარება და დამარცხებას და რუსეთს იმდენი ხარკი გადაეხადა, რამდენ-
შეურიგდა. საც ოქროს ურდოს ხანის უზბეკის დროს იხ-
ტვერის მთაგრის დამორჩილება მოსკოვის დიდა. დიმიტრი ივანეს ძემ ამ მოთხოვნაზე
მთავრის დიდი წარმატება იყო. მოსკოვის მთავ- უარი განაცხადა და მამაის შეუთვალა, რომ
რის გაძლიერებით ძალიან შეშინდა მამაი. იგი რუსეთი იმდენ ხარკს გადაიხდიდა, რამდენიც
განსაკუთრებით იმან გააგულისა, რომ მოს- დიმიტრისა და მამაის შეზვედრისას დადგინდა,'
კოვის მთაგარმა დიმიტრი ივანეს ძემ არად 1380 წლის 20 აგვისტოს დიმიტრი ივანეს ძემ
ჩააგდო მის მიერ ტვერის მთავრისათვის ბოძე- რუსთა ლაშქარი კოლომნიდან დაძრა, მოსკოვის
ბული დიდი მთავრის იარლიყი. 1375 წლიდან სამთავროს საზღვრები გაიარა და მდინარე
მოსკოვის მთავარს დიმიტრი ივანეს ძესა და ოკას ნაპირთან შეჩერდა. აქ მას შეუერთდა მი-
მამაის შორის აშკარა მტრობა ჩამოვარდა. მონ- სი ბიძაშვილი, სერპუხოვის მთავარი გლადიმირ
ღოლებმა ნიჟეგოროდისა და სამხრეთ რუსეთის ანდრეის ძე თავისი ლაშქრით. აქვე მოგიდნენ

40
 მოსკოვიდან გვიან გამოსული პოლკები. რუსთა ბრძოლის დამთავრების შემდეგ ქანცგაწყვე-
ლაშქარმა მდინარე ოკა გადალახა და 6 სექ- ტილი და გონებადაკარგული დიმიტრი ივანეს
ტემბერს მდინარე დონის ნაპირებს მიაღწია. 7 ძე დახოცილ მეომართა შორის იპოვეს და მო-
სექტემბერს რუსებმა დონი გადალახეს. დიმიტ- ასულიერეს.
რი ივანეს ძის გაბედულმა მოქმედებამ ლიტვის კულიკოვოს ველზე გამარჯვებამ მთელ. რუ-
დიდი მთავარი იაგაილო აიძულა თავი შეეკავე- სეთში უდიდესი სიხარული გამოიწვია. მართა-
ბინა და მონღოლებს დახმარება აღარ აღმოუ- ლია, მონღოლთა ცალკეული რაზმები რუსებს
ჩინა. რიაზანის სამთავროს ტერიტორიაზე რუს- ადრეც დაუმარცხებიათ, მაგრამ რუსეთის დაპ-
თა ლაშქრის შესვლამ არც რიაზანის მთავარს ყრობის დღიდან გენერალურ ბრძოლაში მონ-
მისცა ღალატის საშუალება. ღოლებმა მარცხი პირველად იწვნიეს. ამ გა-
1380 წლის 8 სექტემბერს ნისლიანი დილა მარჯვებისათვის მთავარ დიმიტრი ივანეს ძეს
გათენდა. ნისლი რომ გაიფანტა, რუსთა პოლკე- „დონელი“ უწოდეს.
ბი უკვე საბრმოლო მზადყოფნაში იყვნენ მდი- მამაი მარცხს ვერ შეურიგდა. მან დიდი ჯა-
ნარე დონსა და მის შენაკად ნეპრიადვას შო- რი შეკრიბა და კვლავ მოსკოვზე სალაშქროდ
რის. დლის 12 საათზე გამოჩნდა მონღოლთა ემზადებოდა. მოსკოვზე შეტევამდე მამაის ბრძო-
ლაშქარი. მონღოლები მაღლობებიდან მდინარე ლა მოუწია თოხთამიშთან. თოხთამიში ჩინგიზ-
დონის ნაპირას გაშლილ კულიკოვოს ფართო ხანის შთამომავალი იყო. მან მდინარე კალკას-
ველზე ეშვებოდნენ. რუსებიც მალლობიდან და- თან ბრძოლაში მამაის ლაშქარი დაამარცხა. მა-
ეშვნენ და ისინიც კულიკოვოს ველზე დადგნენ მაი ყირიმში (ფეოდოსიაში) გაიქცა, სადაც. იგი
მონღოლების პირისპირ. ჰირველ საათზე რუსთა მოკლეს კიდეც. ოქროს ურდოს ხანი თოხთა-
მოწინავე პოლკებმა ბრძოლა დაიწყეს. მიში გახდა.
დიმიტრი ივანეს ძე თავისი დრუჟინით მოწი- დიმიტრი დონელმა თოხთამიშს ძღვენი გა-
ნავეთა რიგებში დადგა, მაგრამ ცოტა ხნის უგზავნა და მასთან ურთიერთობის მოგვარებას
შემდეგ უკან გამობრუნდა. დიმიტრიმ სარდლო- შეეცადა. 13811 წელს თოხთამიშმა მოსკოვში
ბა თავის ბიძაშვილს, სერპუხოვის მთავარ ვლა- თავისი ელჩი გაგზავნა. ელჩი შეშინდა და ნი-
დიმირ ანდრეის ძეს ჩააბარა, თვითონ კი მთავ- ჟნი-ნოვგოროდის იქით გზის გაგრძელება ვე-
რის მანტია გაიხადა და უბრალო რუსი მებ- ღარ გაბედა. ნიჟნი-ნოვგოროდიდან მოსკოვში
რძოლის სამოსით შეიმოსა. მთელი ბრძოლის ელჩმა თავის ნაცვლად რამდენიმე კაცი გაგ-
განმავლობაში დიმიტრი ივანეს ძე რიგითი მე- ზავნა, მაგრამ მალე ისინიც შეშინებულები უკან
ომარივით იბრძოდა. ბრძოლას ვლადიმირ ან- დაბრუნდნენ. თოხთამიშმა გადაწყვიტა, მონღო-
დღრეის ძესთან ერთად ვოევოდა ბობროკი ხელ- ლებში კულიკოვოს ბრძოლის შემდეგ ფეხმო-
მძღვანელობდა. კიდებული შიში გაეფანტა ღა რუსეთში მონ-
ბრძოლა კულიკოვოს ველზე სასტიკი იყო. ღოლთა ბატონობა აღედგინა.
ცხენებს დახოცილთა გვამებზე გადავლა უჭირ- 1382 წელს თოხთამიშმა მდინარე ვოლგა
დათ, სისხლის მდინარეები რამდენიმე გერსზე გადალახა და ისე სწრაფად მიაღწია მოსკოვამ-
მიედინებოდა. რუსთა ქვეითი ჯარი თითქმის დე, რომ რუსეთში მონლოლთა დიდი ლაშქრის
მთლიანად გაანადგურეს მონღოლებმა. მსხვერპ- შემოსევის შესახებ ვერც კი გაიგეს. მდინარე
ლი დიდი იყო მონღოლთა მხრიდანაც. გადამწ- ოკაზე გადასასვლელი თოხთამიშს რიაზანის მთა-
ყეეტ მომენტში ბრძოლისაგან დაქანცულ მონ- ვარმა ოლეგმა უჩვენა. დიმიტრი დონელმა დიდი
ღოლებს ქლადიმირ ანდრეის ძემ ვოევოდა დი- ლაშქრის შეკრება ვერ მოასწრო, მოსკოვი და-
მიტრი ბობრო კის მეთაურობით საფარში მყოფი ტოვა და ჯერ პერეიასლავლში, ხოლო შემდეგ
რუსთა ცხენოსანი პოლკით შეუტია. მონღო- კოსტრომაში გადავიდა სანამ დიმიტრი დო-
ლებმა ბობროკის პოლკის შეტევას ვეღარ გა- ნელი კოსტრომის მიდამოებში ლაშქარს კრებ-
უძლეს, უკან დაიხიეს და გაიქცნენ. ამრიგად, და, თოხთამიშმა მოსკოვი გადაწვა. მონლოლებმა
კულიკოვოს ბრძოლაში რუსთა გამარჯვება მოსკოვში 24 ათასი კაცი გაჟლიტეს.
მნიშვნელოვანწილად განაპირობა დიმიტრი ივა- 1383 წელს მოსკოვში თოხთამიშის ელჩი
ნეს ძის ბიძაშვილის, სერპუხოვის მთავრის მივიდა. დიმიტრი დონელი იძულებული გახდა
ვლადიმირ ანდრეის ძის მხედართმთავრულმა დათმობაზე წასულიყო. 1384 წლიდან მონღო-
ნიჭმა. რუსეთის ისტორიაში ვლადიმირ ანდრე- ლური ხარკი წინანდელთან “შედარებით მნიშ-
ის ძე ,მამაცის“ სახელით შევიდა. ვნელოვნად გაიზარდა. მონღოლთა მიერ დაწე-

4
სებულმა ხარკმა მოსკოვის სამთავროს ხაზინა
დააცარიელა.
1380 წელს დიმიტრი დონელი 3ი წლის
ასაკში გარდაიცვალა.
ე) ვასილი I დიმიტრის ძე (1389-1425). დი-
მიტრი დონელის შვილი ვასილი I ოქროს ურ- V
დოს ხანთან კარგ ურთიერთობას ინარჩუნებდა.
1395 წელს ოქროს ურდოს ხანი თოსხთამიში
სასტიკად დაამარცხა თემურ-ლენგმა. ამის შემ-
დეგ ვასილი L ოქროს ურდოს ანგარიშს აღარ
უწევდა. 140% წელს ედიგეიმ. რომელიც
პრაქტიკულად განაგებდა ოქროს ურდოს, გად-
აწყვიტა რუსეთის დამორჩილება. ედიგეიმ ხმა
გაავრცელა, რომ ლიტვაზე სალაშქროდ
მიდიოდა რუსებმა ყურადღება მოადუნეს და
ედიგემ შეუმჩნევლლად მიაღწია მოსკოგამდე.
ვასილი I-მა მოსკოვში თავისი ბიძა, სერპუ-
ხოვის მთავარი ვლადიმირ ანდრეის ძე მამაცი
დატოვა, თვითონ კი კოსტრომაში გაემგზავრა
ჯარის შესაკრებად. მონღოლებმა აიღეს და გა-
ავერანეს პერეიასლავლი, როსტოვი. სერპუხო-
ვი, ნიჟნი-ნოვგოროდი, გოროდეცი, კლინი. მათ
ვასილი უსინათლო
თარეშს უამრავი რუსის სიცოცხლე შეეწირა.
მოსკოვზე შეტევა ედიგეიმ ვერ გაბედა. მან ჰამედმა (ყაზანის სახანო ოქროს ურდოს გამო-
მოსკოველთაგან დიდი ხარკი აიღო და უკან ეყო) და 1439 და 1445 წლებში ორჯერ
გაბრუნდა. ოქროს ურდოსთან ვასილი I-მა მხო- ილაშქრა რუსეთში. 1455 წელს მოწყობილ
ლოდ 14) წელს შეძლო “ურთიერთობის ლაშქრობისს “ულუ-მუჰამედმა ვასილი II
მოგვარება. ამ წელს იგი პირადად ეახლა ოქ- ტყვედ ჩაიგდო და ურდოში წაიყვანა. ვასილი
როს ურდოს ხანს. II-მ დიდი გამოსასყიდის ფასად მონღოლთა
ქ) ვასილი II უსინათლო (1425-1462). 1425 ტყვეობას თავი დააღწია. ტყვეობიდან დაბრუ-
წელს ვასილი I გარდაიცვალა. მისი სიკვდი- ნებულ ვასილი II-ს 1446 წელს იური დიმი-
ლის შემდეგ მოსკოვის დიდი მთავარი გახდა ტრის ძის მეორე ვაჟმა (ვასილი ელამის ძმამ)
მისი ათი წლის შვილი ვასილი IL. ვასილი II-ს დიმიტრი შემიაკამ შეთქმულება მოუწყო, შეი-
ტახტზე ასვლის დროს ცოცხალი იყო დიმიტ- პჰყრო და თვალები დასთხარა (ამის გამო ვა“ ს
რი დონელის ოთხი შვილი, ვასილი II-ს ბიძე- სილი II-მ მიიღო ზედწოდება. ,,უსინათლო“)“
ბი: იური, ანდრეი, პეტრე და კონსტანტინე. ვასილლი II-ის მომხრე ბოიარები ლიტვაში
იური დიმიტრის ძე არასოდეს მალავდა იმას, გაიქცნენ დახმარებისს სათხოვნელად. შეშინე-
რომ პრეტენზია ჰქონდა დიდი მთავრის (ზახ- ბულმა დიმიტრი შემიაკამ უსინათლო ვასილი
ტზე. 1433 წელს იური დიმიტრის ძემ ვასილი II ციხიდან გაათავისუფლა. მიუხედავად ამისა,
I დაამარცხა და ტყვედ ჩაიგდო. მოსკოვის დიმიტრი შემიაკას ვასილი II-ის წინააღმდეგ
დიდი მთავარი გახდა იური დიმიტრის ძე. 1433 ბრძოლა სიკვდილამდე (1453 წ.) არ შეუ-
წელს იური დიმიტრის ძე გარდაიცვალა და დი- წყვეტია.
დი მთავარი კვლავ ვასილი II გახდა. ამეჯერად მოსკოვის სამთავროში შინააშლილობა მოს-
ვასილი II-ს იური დიმიტრის ძის შვილები – კოგის დიდი მთავრის გამარჯვებით დამთავრდა.
ვასილი და დიმიტრი დაუპირისპირდნენ. მოსკო- ვასილი IL დამარცხებულ მოწინააღმდეგეთა
ვის სამთავროში შინააშლილობა დაიწყო. ვა- სამფლობელოებს მოსკოვის სამთავროს უერთე-
სილი II-მ შეძლო ვასილი იურის ძის შეპყრობა ბდა “საერთოდ, ვასილი II-ის მთავრობის
და მას თვალები დასთხარა (ამის გამო ვასილი / წლებში XIV საუკუნის დამდეგთან შედარებით
იურის ძემ მიიღო ზედწოდება „ელამი“ ). “ მოსკოვის სამთავროს ტერიტორია 30-ჯერ გა-
მოსკოვის სამთავროში დაწყებული შინააშ- იზარდა. მოსკოვის სამთავროს ზრდა ჯერ
ლილობით ისარგებლა ყაზანის ხანმა ულუ-მუ- კიდევ XIV საუკუნის შუა ტხანებიდან დაიწყო.

42
სხვადასხვა დროს მის შემადგენლობაში შევიდა მთავარი უმაღლეს მოსამართლედ იქცა. მოს-
მურომი (1343 წ.), ნიჟნი-ნოვგოროდი (1393 წ.), კოვის სამთავროს მხრიდან მოსალოდნელი აგ-
მოჟაისკი (1454 ფწ.) და სხვ. რესიის თავიდან აცილება ნოვგოროდელმა ბო-
ვასილი II-ის ხელისუფლების ძლიერებაზე იარებმა გარე ძალების დახმარებით გადაწყვი-
მიუთითებს ის, რომ მოსკოვის დიდმა მთავარმა ტეს. ასეთ ძალად მათ ლიტვა და პოლონეთი
უარყო რომის პაპის წინადადება კათოლიკურ მიიჩნიეს. 1385 წელს პოლონეთის სამეფოსა და
და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის ლიტვის დიდ სამთავროს შორის ქ. კრევგოში
1439 წელს ფერარა-ფლორენციის საეკლესიო დინასტიური უნია (კავშირი) დაიდო. ლიტვის
კრებაზე დადებული კავშირის (უნიის) აღიარე- დიდი მთავარი იაგაილო პოლონეთის მეფის
ბის შესახებ. რომის პაპი უნიის აუცილებლო- ასულზე დაქორწინდა და თავი პოლონეთ-ლიჯზ-
ბას ოსმალებისაგან ბიზანტიის იმპერიის გადარ- ვის მეფედ გამოაცხადა. იაგაილოს შვილი კაზი-
ჩენის მისწრაფებით ხსნიდა. მიუხედავად ამისა, მირ IV (1427-1492) ხელსაყრელ მომენტს
ვასილი II-მ არ ისურვა კათოლიკური ეკლესი- ელოდა აღმოსავლეთით თავისი სამეფოს ტერი-
ის უპირატესობის დამადასტურებელი უნიის ტორიის გასაფართოებლად. სწორეღ ამ დროს
აღიარება. უნიას ხელი არც საქართველოს ეპი ნოვგოროდელმა ბოიარებმა ლიტვის მთავარი
ლესიის წარმომადგენლებმა მოაწერეს. რუსეთის მიხეილ ოლელკოვიჩი ნოვგოროდის მთავრად
მიტროპოლიტი ბერძენი ისიდორე უნიის მომ- მოიწვიეს. ამავე დროს პოლონეთ-ლიტვის მე-
ხრე იყო, რის გამოც იგი ვასილი II-მ გადააყ- ფეს კაზიმირ IV-სა და ნოვგოროდს შორის და-
ენა. მიტროპოლიტის გადაყენება კონსტანტინო- დო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც დიდი
პოლის პატრიარქთან დაპირისპირებას ნიშნავდა. ნოვგოროდი ცნობდა კაზიმირ IV-ის უხენა-
4, რუსეთის გაერთიანების დასასრული. რუ- ესობას. პოლონეთ-ლიტვის მეფე ვალდებულებას
სეთის ცენტრალიზებული სახელმწიფოს წარ- იღებდა, ნოვგოროდი მოსკოვის დიდი მთავრი-
მოქმნა რუსეთის გაერთიანებისა და ცენტრა- საგან დაეცვა. ივანე III-მ, შეტყო თუ არა ეს,
ლიზებული სახელმწიფოს წარმოქმნის პროცესი მაშინვე ნოვგოროდში ელჩები გაგზავნა.
დასრულდა ვასილი II უსინათლოს შვილის მოსკოვის დიდი მთავრის ელჩები ნოვგო-

ივანე III-ისა და ივანე IIL-ის შვილის ვასილი როდელებმა უპატივცემულოდ მიიღეს დ. ა ქა-
II-ის დროს.
ა) ივანე III (1462-1505). ვასილი II უსი-
ნათლომ გადაწყვიტა ადრევე მოეგვარებინა
ტახტის მემკვიდრეობის საკითხი. მან თავისი
შვილი ივანე სიცოცხლეშივე დიდ მთავრად გა-
მოაცხადა. ამ დროიდან სახელმწიფო მნიშვნე-
ლობის ყველა დოკუმენტზე მამა და შვილი
ერთად აწერდნენ ხელს. ივანე პრაქტიკულად
მონაწილეობდა ქვეყნის მართვა-გამგეობაში.
1462 წელს, როცა მამამისი გარდაიცვალა, 22
წლის ივანე III-ს ქვეყნის მართვის საკმაოდ
დიდი გამოცდილება ჰქონდა.
ივანე II-ის დროს რუსული მიწების გაერ-
თიანების პროცესი სწრაფად წავიდა წინ. 1463
წელს მოსკოვის დიდ მთავარს თავისი სამფ-
ლობელოები ნებაყოფლობით დაუთმეს იაროს-
ლავლის მთაგრებმა. ამის შემდეგ ივანე III-მ
დაიწყო ბრძოლა ნოვგოროდის შემოსაერთე-
ბლად.
ნოვგოროდელები კარგად გრძნობდნენ, რომ
მოსკოვის სამთავროსთან ბრძოლა ადვილი არ
იყო. I410 წელს ნოვგოროდში მმართველობის
ნაწილობრივი რეფორმა გატარდა. რეფორმის
ძალით გაძლიერდა ბოიარების ოლიგარქიული L
ხელისუფლება. 1456 წლიდან ნოვგოროდის
 ებთან კაგშირის დასამყარებლად. გარდა ამისა,
სოფია პალეოლოგის დროს მოსკოვის დიდი
მთავრის კარზე დამკვიდრებას იწყებს ბიზანტი-
ის საიმპერატორო კარის ზოგიერთი ცერემონი-
ალი. დიღი მთავრის კარზე ცერემონიალი უფ-
რო დიდებული და ბრწყინვალე გახდა. თვით
ივანე III ძალზე ამაღლდა რუსეთის სხვა მთა-
გვართა შორის. მოსკოვის დიდი მთავარი ფაქ-
ცტობრივად მონარქად იქცა, რომლის უსიტყვო
მორჩილება მართებდა ყველას – რიურიკის
შთამომავლებსა (მთავრებს) და ბოიარებს. ყვე-
ლა ისინი დიდი მთავრის ქვეშევრდომებად იქც-
ნენ და ვალდებულნი იყვნენ თაყვანი ეცათ მის-
თვის. ივანე. III-მ. მემკვიდრეობით მიიღო ტი-
ტული: „მოსკოვის დიდი მთავარი“. მოსკოვის
სამთავროს ძლიერების ზრდა ივანე III-ის ახალ
ტიტულშიც აისახა. ,მოსკოვისა და სრულიად
რუსეთის დიდი მთავარი“ – ასე იწოდებოდა
იოვანე III. 1485 წელს ივანე III-ი სრულიად
რუსეთის „ზელმწიფის ტიტული მიიღო. რო-
გორც ჩანს, მოსკოვის დიდი მთაგრის ზხელისუ-
ფლების გაძლიერებასა და ახალი წეს-ჩვევების
სოფია პალეოლოგი დამკვიდრებაში მნიშვნელოვანი როლი სწორქდ
სოფია პალეოლოგმა ითამაშა.
ლაქიდან გააშევეს ომი ნოვგოროდთან გარ- რუსეთის გაერთიანებს პროცესში დიდი
დაუვალი გახდა. 1471 წელს მდინარე შელონას მნიშვნელობა ენიჭებოდა დიდი ნოვგოროდის სა-
ნაპირას მოსკოვის სამთავროს ჯარმა სასტიკად ბოლოოდ დამორჩილებას. 1477 წელს
დაამარცხა ნოვგოროდელთა ლაშქარი. ივანე III მოსკოვში მივიდნენ ნოვგოროდის ვეჩეს წარ-
ამ ბრძოლაში არ მონაწილეობდა. იგი ბრძოლის მოგზავნილები ნაზარი და ზაქარია. თაყვანისცე-
შემდეგ დიდი ჯარით გაემართა ნოვგორო- მისას მათ ივანე III-ისა და მისი შვილისადმი
დისაკენ. ლიტვისაგან ნოვგოროდმა ვერავითარი მიმართვაში იხმარეს არა სიტყვა , ბატონი“,
დახმარება გერ მიიღო. ნოვგოროდის მოსახლე- როგორც ეს ადრე იყო მიღებული. არამედ
ობამ მოსკოვის ღიდ მთავართან შეწყალების „ხელმწიფე“. ამის შემდეგ ივანე III-მ
სათხოვნელად არქიეპისკოპოსი გაგზავნა. ივანე ნოვგოროდში ელჩები გაგზავნა. რომელთაც
II-ს ნოვგოროდელები აღარ დაუსჯია. დადე- უნდა გაერკგიათ, სურდათ თუ არა ნოვგორო-
ბული ხელშეკრულების ძალით ნოვგოროდი დელებს, რომ მოსკოვის დიდი მთავარი მათი
უარს ამბობდა ლიტვასთან კავშირზე. მოსკოვის „ზელმწიფ:“ ყოფილიყო დიდი ნოვგოროდის
დიდ მთავარს უთმობდა მდინარე_ დვინას აუზის ვეჩემ ნაზარისა და ზაქარიას მიერ ივანე III-ის
ნაწილს და, ამავე დროს, მოსკოვის სასარგებ- „ხელმწიფედ“ წოდება ვეწეს ნებად არ ცნო,
ლოდ იხდიდა კონტრიბუციას. მოსკოვის დიდი მთავრის „ხელმწიფობა“ , არ
1467 წელს ივანე III დაქვრივდა. პოლიტი- ისურვა და ელჩებს განუცხადა. ყველაფერი
კური მოსაზრებით გადაწყდა, რომ მოსკოვის ძველებურად დარჩესო. ივანე III-მ უკან აღარ
დიდ მთავარს ბიზანტიის უკანასკნელი იმპერაჯ დაიხია, რუსეთის მიტროპოლიტისაგან ლოცვა-
ტორის ნათესავზე სოფია პალეოლოგზე ექორ- კურთხევა მიიღო და 1477 წელს ნოვგოროდის
წინა. მოლაპარაკება ამ საკითხზე გაჭიანურდა. წინააღმდეგ ლაშქრობა დაიწყო. მოსკოვის დიდი
ივანე III-მ და სოფია პალეოლოგმა 1472 წელს მთავრის ჯარები სხვადასხვა მხრიდან შეიჭრნენ
იქორწინეს მართალია, ბიზანტიის” იმპერია ნოვგოროდის ტერიტორიაზე. ნოვგოროდის
უკვე აღარ არსებობდა, მაგრამ ამ დინასტიურ ლაშქარს არ შეეძლო წინააღმდეგობა გაეწია
ქორწინებას რუსეთისათვის ძალზე დიდი მნიშვ- მოსკოვის ჯარისათვის მოსახლეობა“ დახ-
ნელობა ჰქონდა. მოსკოვის სამთავროს გზა ეხ- მარება ნოვგოროდის არქიეპისკოპოსს სთხოვა.
სნებოდა დასავლეთ ევროპის სამეფო დინასტი- არქიეპისკოპოსის მიერ გაგზავნილი ელჩები

ქ4
ივანე III-ს ეახლნენ ზავის სათხოვნელად. ივანე ნოვგოროდელი ბოიარები ისევ კაზიმირ IV-ს
IIმ ელჩები არ მიიღო ლდა ისინი თავის დაუკავშირდნენ და დახმარება სთხოვეს. თავის
ბოიარებთან გაგზავნა. ბოიარებმა კი ელჩებს მხრივ, კაზიმირ IV ოქროს ურდოს ხანს აჰ-
განუცხადეს: „თუ ნოვგოროდს სურს თაყვანი მედს დაუკავშირდა და მოსკოვზე ერთობლივი
სცეს დიდ მთავარს, კარგად იცის, როგორ ლაშქრობის მოწყობა შესთავაზა. გაირკვა, რომ
უნდა გააკეთოს ეს“. მოსკოვის დიდი მთავრის ნოვგოროდელებს მხარს უჭერდნენ ივანე III-ს
ჯარებმა ალყა შემოარტყეს ნოვგოროდს. არ- ძმები. ივანე III-მ გადაწყვიტა გადამჭრელი ზო-
ქიეპისკოპოსის ელჩები კვლავ ეახლნენ ივანე მები მიეღო. მან ჯარი შეკრიბა, მაგრამ ხმები
III-ს. ივანე III-მ ისინი არც ამჯერად მიილო, გაავრცელა, რომ თითქოს გერმანელი რაინდე-
ხოლო მისმა ბოიარებმა ელჩებს პირდაპირ გა- ბის წინააღმდეგ საომრად ემზაღებოდა (წინა
ნუცხადეს: ნოვგოროდის მმართველობა უნდა ზანებში გერმანელი რაინდები ქალაქ ფსკოვს
გაუქმებულიყო, არც ვეჩე უნდა შეკრებილიყო დაესხნენ თავს). ამასობაში კაზიმირ IV-ის და-
და არც პოსადნიკი აერჩიათ, ნოვგოროდი ი
კი პირებებით გამხნევებულმა ნოვგოროდელებმა მოს-
მოსკოვის დიდი მთავრის ნამესტნიკებს (ნაცვ-' კოვის დიდი მთავრის ნაცვლები (ნამესტნიკები)
ლებს) უნდა ემართათ. ამასთან ერთად, ივანე გააძევეს, ვეჩე შეკრიბეს, პოსადნიკი და ტისი-
III აცხადებდა რომ ნოვგოროდელ ბოიარებს აცკი აირჩიეს. 1479 წლის ბოლოს მოსკოვის
მიწებს არ ჩამოართმევდა და ნოვგოროდიდან დიდი მთავრის ჯარმა ნოვგოროდს ალყა შემოარ-
მოსახლეობას არ გაასახლებდა. ამ დაპირებამ ტყა. ივანე III-ს ბრძანებათ ქალაქს “ზარბაზ-
თავისი შედეგი გამოილო. ექვსი დლის ყოყმანის ნებიდან ყუმბარები დაუშინეს. ნოვგოროდელებმა
შემდეგ ნოვგოროდელმა ბოიარებმა გად- წინააღმდეგობა ვერ გაუწიეს და მოსკოვის დიდ
აწყვიტეს, მამულების შენარჩუნების ფასად თა- მთავარს ქალაქის კარები გაუღეს. ივანე III-მ
ვისუფლება დაეთმოთ. ნოვგოროდის არქიეპის- შეთქმულების მონაწილენი (დაახლოებით 150
კოპოსი ელჩებთან ერთად ივანე III-ს ეახლა და კაცი) სიკვდილით დასაჯა. ნოვგოროდის არქი-
განუცხადა, რომ ნოვგოროდი ყველა პირობას ეპისკოპოსი დააპატიმრეს, მოსკოვში გაგხავნეს
იღებდა. ელჩებმა ივანე III-ს განუცხადეს, რომ და საეკლესიო სასამართლოს გარეშე დასაჯეს
ორივე მხარეს ხელი მოეწერა ხელშეკრულე- (ჩუდის მონასტერში გამოკეტეს). არქიეპისკო-
ბაზე და მას, ხელმოწერის გარდა, ფიცითა და პოსის მამულები და ქონება, ასეგე დასჯილი
ჯვარზე მთხვევით დაედასტურებინა იგი. ცხა- ბოიარების მამულები დიდი მთავრის საკუთრე-
დია, ივანე IIIს არავითარი სურვილი არ ბად გამოცხადდა. ორი ათასამდე ოჯახი (ბოი-
ჰქონდა ნოვგოროდი მეორე მხარედ ეცნო და არები, ვაჭრები, უბრალო მოქალაქეები) ნოვგო-
ახალი ხელშეკრულება დაედო მასთან. როდიდან გაასახლეს, რომელთა ნაწილი ზამთ-
ნოვგოროდის ელჩებს უარი უთხრეს და უკანაც რის მკაცრი კლიმატის გამო გზაშივე დაიღუპა.
აღარ გაუშვეს მოსკოვის დიდი მთავრის ივანე II ჯერ კიღეგვ ნოვგოროდში იყო.
ჯარებმა ნოვგოროდის ალყა გააგრძელეს. 1478 როცა მას აცნობეს, რომ მოსკოვზე სალაშქროდ
წლის იანვარში შიმშილისაგან შეწუხებულ დაიძრა ოქროს ურდოს ხანი აჰმედი.
ნოვგოროდელებს ივანე III-მ შემდეგი მოთხოვნა ივანე III-ს მთავრობის პერიოდში რუსეთი
წაუყენა: ნოვგოროდის არქიეპისკოპოსის მიწე- ფაქტობრივად ოქროს ურდოსაგან დამოუკიდე-
ბისა და სამონასტრო მიწების ნახევარი მოს- ბელი იყო, თუმცა ფორმალურად ოქროს ურ-
კოვის დიდი მთავრის საკუთრებაში უნდა გადა- დოს ხანი რუსეთის უზენაეს ხელისუფლად ით-
სულიყო. გარდა ამისა, დიდი მთავრის საკუთ- ვლებოდა. ოქროს ურდო სულ უფრო და უფრო
რებაში უნდა გადასულიყო ნოვგოროდის რამდე- სუსტდებოდა, თუმცა მის ხანს ჯერ კიდევ
ნიმე თემი, იმის მიუხედავად, თუ ვისი საკუთ- ძლიერი სამხედრო ძალა გააჩნდა. 1480 წელს
რება იყო იგი (ამ თემების ნაწილი ნოვგორო- ოქროს ურდოს ხანმა აჰმედმა, მას შემდეგ, რაც

დელ ბოიარებს ეკუთვნოდა). ნოვგოროდი იძულე- მოსკოვის სამთავროში მომხდარი ამბები

ბული გახდა, ეს პირობა მიეღო. 1478 წლის 15 (ნოვგოროდელთა შეთქმულება და მასში ივანე
იანვარს ნოვგოროდის მოსახლეობამ მოსკოვის II-ს ძმების მონაწილეობა) შეიტყო, გადაწ-
დიდი მთავრისადმი ფიცი დადო. დიდი ზარი, ყვიტა კაზიმირ IV -თან ერთად რუსეთზე
რომლის ხმაზეც წინათ ნოვგოროდის ვეჩე იკ- გაელაშქრა.
რიბებოდა, ჩამოხსნეს და მოსკოვში წაიღეს. ივანე II-მ ოქროს ურდოს ჯარების შე-
1479 წელს ნოვგოროდში, მოსკოვიდან ჩა- სახვედრად მდინარე ოკაზე პოლკები განალაგა.
მოშორების მიზნით, დიდი მოძრაობა დაიწყო. აჰმედს რუსთა პოლკების წინააღმდეგ ბრძოლა

45
 მოსპოვის მთავართა და მეფეთა დინასტია
(XIII – XVI საუკუნეები)

ღდანიილ
ალექსანდრეს პე
1276-1303

იური ივანე პალიტა

1303-1325 1325-1340

სიმონ ამაყი იეანე II ლამაზი

1340-1353 1353-1359
I
დიმიტრი დონელი
1359-1389

ვასილი I იური ზვენოგოროდელი

1389-1425 L433; 1434
1
ვასილი II უსი- I |
ნათლო
1425-1462 ვასილი დიმიტრი
8) ელამი შევმიავა
ივანე III გარდ, 1443 1446-1447

1462-1505
|
ვასილი III
1505-1533
I
ივანე IV მრისხანე
1533-1584

ივანე თევდორე M
გარდ, 1581 1584-1598 წიმირრი

46
 არ დაუწყია. მან ლაშქარი დასავლეთით, ლიტ- აჰმედი ზამთრის დადგომასა და მდინარე უგ-
ვის საზღვრებისაკეინ დაძრა. აჰმედს სურდა რას გაყინვას ელოდა, რათა ჯარების მეორე ნა-
მოსკოვზე შეტევა დასავლეთიდან, მდინარე უგ- პირზე გადაყვანა გაადვილებოდა. ამ საშიშრო-
რას გადალახვის შემდეგ დაეწყო. ივანე III-მ ებას ივანე III კარგად გრძნობდა. ამის გამო
მონღოლთა გეგმა ამოიცნო. მდინარე უგრას ნა- 1480 წლის 26 ოქტომბერს, როგორც კი
პირებისაკენ მან თავისი შვილი ივანე და ძმა უგრაში წყალმა გაყინვა დაიწყო, ივანე III-ის
ანდრეი გაგზავნა ლაშქრით. ივანე და ანდრეი ბრძანების თანახმად, რუსთა ჯარმა კრემენცამ-
უგრასთან მონლოლებზე ადრე მივიდნენ” და დე დაიხია. ივანე III-ს განზრახული ჰქონდა,
ხელსაყრელი პოზიციები დაიკავეს. თუ აჰმედი შეტევას დაიწყებდა, უკანდახევა გა-
ივანე III ბუნებით მამაცი ადამიანი არ იყო, ეგრძელებინა. მაგრამ აჰმედი შეტევაზე არ გად-
აჰმედის ლაშქრობის ამბავი რომ გაიგო, იგი მოსულა. მონღოლთა ლაშქარი მდინარე უგრაზე
ძალზე დაიბნა, შეშინდა კიდეც. დედოფალი სო- 11 ნოემბრამდე იდგა. როგორც ჩანს, აჰმედი
ფია სახელმწიფო ხაზინასთან ერთად მან ბე- ლიტვის ჯარებს ელოდა. ლიტვა ყირიმის ხან-
ლოოზეროში გახიზნა და თან დააბარა. თუ თან ბრძოლებით იყო დაკავებული და აჰმედის
მონღოლები მოსკოვს აიღებდნენ, კიდევ უფრო დასახმარებლად ჯარს ვერ აგზავნიდა. დაიწყო
ჩრდილოეთით გაქცეულიყო. ივანე III თავადაც დიდი ყინვები მონღოლები საზამთროდ მზად
ბელოოზეროში აპირებდა გამგზავრებას. ხელ- არ იყვნენ, რის გამოც მძიმე მდგომარეობაში
მწიფე ცოტა ხანს მდინარე ოკაზე მდგარ ჯარ- აღმოჩნდნენ. 1480 წლის 1I ნოემბერს აჰმედმა
თან იმყოფებოდა, შემდეგ ქალაქ კაშირხს გადაწ- უგრას ნაპირები დატოვა და თავისი ლაშქარი
ვის ბრძანება გასცა და მოსკოვს “ გაემგზავრა. სამხრეთის სტეპებისაკენ წაიყვანა. 148) წელს
მოსკოველები თავდაცვითი ბრძოლებისათვის აჰმედი ნოლაის ველებზე მცხოვრებმა მონლო-
ემზადებოდნენ. როცა მათ დედაქალაქში დაბრუ- ლებმა მოკლეს. მონღოლთა ბატონობა რუსეთში
ნებული მთავარი დაინახეს, შეშინდნენ, იფიქ- დამთავრდა.
რეს, მონღოლები მოსკოვს უახლოვდებიანო. მოს- მონღოლთა უღლის გადაგდება რუსეთის ის-
კოვის მოსახლეობამ აშკარად გამოხატა აღშ- ტორიის უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა. ამ მოვ-
ფოთება დიდი მთავრის მოქმედების გამო. მოს- ლენამ დააჩქარა რუსეთის გაერთიანება და ცენ-
კოვში დაბრუნებული ივანე III გაკიცხა როს- ტრალიზებული სახელმწიფოს წარმოქმნა.
ტოვის არქიეპისკოპოსმა ვასიანმა. ივანე III-ს მონღოლთა უღლის გადაგდების შემდეგ მოს-
მოსკოვში გაჩერების შეეშინდა. იგი მოსკოვთან კოვის მოწინააღმდეგე ტვერის სამთავროს მდგო-
ახლოს კრასნოე სელოში გადავიდა. ივანე III მარეობა უიმედო გახდა. ტვერის მთავარმა მი-
არ აპირებდა აჰმედთან შებრძოლებას. მან მდი- ხეილ ბორისის ძემ ისევ ლიტვის დახმარებით
ნარე უგრას ნაპირზე ჯარით მდგარ შვილს სცადა სამთავროს გადარჩენა. 1485 წელს ივანე
მოსკოვში დაბრუნება უბრძანა. ივანემ მამის III-მ ქალაქ ტვერს ალყა შემოარტყა. მეოთხე
ბრძანება არ შეასრულა. ამასობაში მონღოლებმა დღეს ტვერელმა ბოიარებმა თავისი მთავარი
მდინარე უგრაზე ფარულად გადასვლა სცადეს, მიატოვეს და ივანე III-ს ეახლნენ. მიხეილ
რათა მოსკოვზე შეტევა დაეწყოთ. ივანემ მონ- ბორისის ძემ ლიტვაში გაქცევა მოახერხა. ტვე-
ღოლებს ბრძოლა გაუმართა, სერიოზული ზიანი! რის სამთავრო მოსკოვის დიდ მთავარს დაექ-
მიაყენა და უკან გააბრუნა. ვემდებარა. შემოერთებული ტვერის სამთავროს
კრასნოე სელოში ორი კვირის ყოფნის შემ- მართვა-გამგეობა ივანე IIIმ თავის შვილს
დეგ ივანე III სამლვდელოებამ და ბოიარებმა ჩააბარა.
დაითანხმეს, მონღოლებთან საბრძოლველად წა- 1498 წელს ივანე III-მ ვიატკა შეიერთა.
სულიყო. გზად მიმავალი ივანე III ისევ შიშმა მოსკოვის დიდი მთავრის მოწინააღმდეგენი სიკ-
აიტანა. იგი ჯარამდე არც კი მისულა – კრე- ვდილით დასაჯეს, მოსახლეობის ნაწილი მოს-
მენცში (მდინარე ლუუჟზე) შეჩერდა. ივანე III-მ კოვის სამთავროს სხვადასხვა ადგილებში გა-
გადაწყვიტა, ოქროს ურდოს ხანისათვის კვლავ დაასახლეს, ხოლო თავისუფალი მიწები მოს-
მორჩილება აღეთქვა. მან აჰმედთან დიდი სა- კოველ ბოიარებს დაურიგეს.
ჩუქრებით ელჩი გაგზავნა და წყალობა ითხოვა. ივანე III-მ წარმატებას მიაღწია ლიტვის
აჰმედმა ივანე II შეიწყალა, მაგრამ ელჩს წინააღმდეგ ომშიც. 1492 წელს კაზიმირ IV
დააბარა, რომ დიდი მთავარი პირადად მისუ- გარდაიცვალა. ამით ისარგებლა ივანე III-მ და
ლიყო და თაყვანი ეცა მისთვის. ივანე III-მ აჰ- ყირიმს ხანთან მენგლი-გირეისთან ერთად
მედთან წასვლა ვერ გაბედა. ლიტვის წინააღმდეგ ომი დაიწყო. მოსკოვის

“47
დიდი მთავრის ჯარებმა დაიკავეს ლიტვის სამ-
თავროს აღმოსავლეთ რაიონები (ძირითადად
ბელორუსიისა და უკრაინის ტერიტორია). რუ-
სეთის ჯარის მიერ დაკავებულ „ტერიტორიაზე
არსებული სამთავროები ნებსით თუ უნებლიედ
მოსკოვის დიდი მთავრის ქვეშევრდომები ხდე-
ბოდნენ. 1494 წელს მოსკოვის დიდ მთავარს
ივანე III-სა და ლიტვის დიდ მთავარ ალექ-
სანდრეს შორის ზავი დაიდო. ლიტვის დიდმა
მთავარმა რუსეთის ჯარების მიერ დაკავებული
ტერიტორია მოსკოვის დიდი მთავრის საკუთ-
რებად ცნო. სამაგიეროდ, ივანე III-მ თავისი

ქალიშვილი ელენე ლიტვის დიდ მთავარ ალექ-

სანდრეს მიათხოვა. ამ ქორწინებას ზელი არ
შეუშლია 1500 წელს ლიტვასა და მოსკოვის
სამეფოს შორის ომის დაწყებისათვის ომი
1503 წლამდე გაგრძელდა. ივანე III-მ ამჯერა-
დაც გაიმარჯვა და 1494 წლის ზავით მოპო-
ვებული ტერიტორია შეინარჩუნა.
1502 წელს ყირიმის ხანმა მენგლი-გირეიმ
ოქროს ურდოს გამანადგურებელი დარტყმა მიაყ-
ენა. ამ მარცხის შემდეგ ოქროს ურდომ არ-
სებობა შეწყვიტა. ამ მოვლენას რუსეთისათვის ვასილი III
დღიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
1505 წელს ივანე III გარდაიცვალა. ტახტზე 1521 წელს ყირიმის ხანმა მოსკოვზე ილაშ-
ავიდა ივანე III-ისა და სოფია პალეოლოგის ქრა. მდინარე ოკაზე მდგარი რუსთა პოლკები
ოცდაექვსი წლის ვაჟი ვასილი. ყირიმის ხანმა გაანადგურა და მოსკოვს მიადგა.
ბ) ვასილი III (1505-1533). ვასილი III-მ ვასილი III-მ ჯარის შეკრება დაიწყო. მაგრამ
დაასრულა რუსეთის მიწების გაერთიანება. 1510 ყირიმის ხანს მოსკოვის აღება არ უცდია. მისმა
ლაშქარმა მდინარეებს ოკასა და მოსკოვს შო-
წელს მან ფსკოვის დამოუკიდებლობას ბოლო
რის ტერიტორია ააოხრა, დიდძალი ტყვე აიყ-
მოუღო. სმოლენსკისათვის ვასილი III-ს ლიტ-
ვასთან მოუხდა ომი. 1512 წელს რუსეთსა და განა და უკან გაბრუნდა.
ლიტვას შორის ომი დაიწყო. 1512-1513 წლე- 1526 წელს ვასილი III-მ მეორედ იქორწინა.
ბის ზამთარში, ხანგრძლივი ალყის მიუხედავად, მან ცოლად შეირთო ლიტველი თავადის ვასი-
რუსეთის ჯარმა სმოლენსკი ვერ აიღო. 1513 ლი გლინსკის ქალიშვილი ელენე. ელენე გლინ-
სკაიას ორი ვაჟი ეყოლა – ივანე და იური.
წელს მეორე ლაშქრობა სმოლენსკზე წარუმა-
ივანე სამი წლის იყო, როცა მამამისი გარდა-
ტებლად დამთავრდა მხოლოდ 1514 წელს,
მესამე ლაშქრობის დროს, ვასილი III-მ შეძლო
იცვალა. სიკვდილის წინ ვასილი III-მ ტახტის
მემკვიდრედ მცირეწლოვანი ივანე გამოაცხადა.
სმოლენსკის აღება. სმოლენსკის გარდა, რუსე- 5. ხელისუფლების ცენტრალიზაცია. რუსე-
თის ჯარმა ლიტვას წაართვა რუსული ქალა-
თის გაერთიანებასთან ერთად მიმდინარეობდა
ქები მსტისლავლი, კრიჩევი და დუბროვნი. ამის
მოსკოვის დიდი მთავრის ზელისუფლების ცენ-
შემდეგ ვასილი III-ს ლიტვის წინააღმდეგ ფაქ- ტრალიზაცია. ივანე III-მ ოფიციალურად მიიღო
ტობრივად ომი აღარ გაუგრძელებია, თუმცა
„მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის დიდი მთავ-
ზავიც არ ყოფილა დადებული. რის“ ტიტული. ტვერის სამთავროს შემოერთე-
1517 წელს ვასილი III-მ მოსკოვში დაიბარა
რიაზანის მთავარი და მისი შეპყრობა ბრძანა.
ბის შემდეგ (1485 წ.) ივანე III-ის ტიტული
1521 წელს რიაზანის სამთავრო მან მოსკოვის შეიცვალა და იგი ასე იწოდებოდა: „სრულიად
სამთაგროს შეუერთა. 1517 წელსვე მოსკოვის რუსეთის ხელმწიფე, დიდი მთავარი ვლადიმი-
სამთავროს შეუერთა სტაროდუბის სამთავრო, რისა და მოსკოვისა, ნოვგგოროდისა და ფსკოვი-
ხოლო 1523 წელს – ნოვგოროდ-სევერსკის სა, და ტვერისა, და იუგორისა, და პერმისა, და
ბულგარეთისა, და სხვა მიწებისა“.
სამთავრო.

48
 რუსეთის გაერთიანების პროცესში მოსკოვის შორის დადებული უნია (კავშირი) იყო. უნიის
სამთავროს მიერ შემოერთებული სამთავროების დადების აუცილებლობას ოსმალებისაგან ბიზან-
მთავრები სრულიად რუსეთის ხელმწიფის ბოი- ტიის იმპერიის გადარჩენის მისწაფებით ამართ-
არებად იქცნენ (მათ ,,გაბოიარებულ მთავრებს“ ლებდნენ. ვასილი II უსინათლომ არ ცნო კათო-
უწოდებდნენ, რადგან რუსეთში ჩვეულებრივი ლიკური ეკლესიის უპირატესობის დამადას-
ბოიარებიც არსებობდნენ). ყოფილ სამთავროებს ტურებელი უნია. ეროვნებით ბერძენი რუსეთის
სრულიად რუსეთის ხელმწიფის ნამესტნიკები მიტროპოლიტი ისიდორე კონსტანტინოპოლის
(ნაცვლები) განაგებდნენ“ სრულიად რუსეთის პატრიარქის პოზიციას იცავდა და უნიას უჭერ-
ხელმწიფის კარზე დამკვიდრდა მესტნიჩესტვო და მხარს. ვასილი II უსინათლომ ისიდორე
(ადგილთუფროსობა) – სხვადასხვა თანამდებო- კონსტანტინოჰოლის პატრიარქთან შეუთანხმებ-
ბის გვარის, წინაპართა თანამდებობისა და დამ- ლად გადააყენა. 1448 წელს რუსეთის მიტრო-
სახურების მიხედვით დაკავების უფლება. პოლიტად რიაზანის ეპისკოპოსი იონა მოს-
თანდათან ყალიბდებოდა მმართველობის ცენ- კოვში აირჩიეს. რუსეთის ეკლესიას ავტოკეფა-
ტრალური აპარატი. სრულიად რუსეთის ხელმ- ლია არ გააჩნდა, ამიტომ რუსეთის მიტროპო-
წიფის კარზე მოქმედებდა ბოიართა სათათბირო. ლიტის დანიშვნა კონსტანტინოპოლის პატრი-
მასში ხელმწიფის უახლოესი და ერთგული ბო- არქის პრეროგატივა იყო. ვასილი II უსინათ-
იარები შედიოდნენ. ლომ საუკუნეების მანძილზე დადგენილი წესი

რუსეთის ცენტრალიზებული სახელმწიფოს დაარღვია, რაც იმის დამადასტურებელი იყო,

შექმნის შემდეგ აუცილებელი გახდა კანონების რომ რუსეთი უკვე აღარ სცნობდა კონსტანტი-
მოდიფიკაცია. 1497 წელს ივანე III-ის ინიცი- ნოპოლის პატრიარქის უზენაესობას. ეს ჯტენ-
ატივით შეადგინეს კანონთა კრებული, რომელ- დენცია კიდევ უფრო გაძლიერდა ბიზანტიის
საც ივანე MI-ის სამართლის წიგნს უწოდებენ. იმპერიის დაცემის შემდეგ (1453 წ.). ცხადია.
სამართლის წიგნი 68 მუხლისაგან შედგებოდა ეს სულაც არ ნიშნავდა იმას, რომ რუსეთის
და კარგად ასახავდა ხელისუფლების ცენტრა- ეკლესია ავტოკეფალური გახდა. ავტოკეფალია
ლიზაციას. ივანე III-ის სამართლის წიგნის 57-ე რუსეთის ეკლესიამ გაცილებით გვიან მოიპოვა.
მუხლი კრძალავდა გლეხის გადასვლას ერთი რუსეთის დასავლეთ ნაწილის ლიტვის დიდი
მფლობელიდან მეორესთან. გადასვლა ნებადარ- სამთავროსა და პოლონეთის სამეფოს შე-
თული იყო მხოლოდ ერთხელ წელიწადში – მადგენლობაში შესვლის შემდეგ. 1458 წელს,
გიორგობა დღემდე (26 ნოემბერს) ერთი კვი- კიევში მეორე მიტროპოლიტი იქნა დასმული.
რით ადრე და ერთი კვირის შემდეგ. გადას+! ამრიგად, რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლე-
ქლის შემთხვევაში გლეხს გადასახადი C6,პო- სია ორ სამიტროპოლიტოდ (მოსკოვისა და კი-
ჟილოე) უნდა გადაეხადა. ივანე III-ის სა- ევის) გაიყო. კიევის სამიტროპოლიტო არსე-
მართლის წიგნი იყო პირველი სამართლებრივი ბობდა უკრაინის რუსეთთან შეერთებამდე.
დოკუმენტი გლეხობის დაყმევების გზაზე. XIV საუკუნიდან რუსეთში გავრცელება იწ-
6. რუსეთის ეკლესია XV-XVI საუკუნეებში. ყო სექტანტურმა მოძრაობამ რუსეთში რელი-
გაქრისტიანბის შემდეგ რუსეთის მიტრო- გიურ სექტებს XIV-XVI საუკუნეების მანძილ-
პოლიტს კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიშ- ზე დაუნდობლად ებრძოდა როგორც სასული-
ნავდა. ვასილი II უსინათლოს დროს მოსკოვის ერო, ისე საერო ხელისუფლება. განსაკუთრე-
დიდ მთავარსა და კონსტანტინოპოლის პატრი- ბით შეურიგებელი პოზიცია ეკავა რუსეთის ეკ-
არქს შორის უთანხმოება ჩამოვარდა. ამის მი- ლესიას, სულ უფრო ცხადი ხდებოდა, რომ
ზეზი ფერარა-ფლორენციის მსოფლიო საეკ- რუსეთის ეკლესიას კარგად ჰქონდა გაცნობიე-
ლესიო კრებაზე რომის პაპის ინიციატივით კა- რებული არა მარტო რელიგიური, არამედ თა-
თოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს ვისი ეროვნული და სახელმწიფოებრივი მისია.

49
 თავი Vხ. რუსეთი XVI საუკუნეში
I ტერიტორიაა მოსახლეობა ეკონომიკა. „დიკოე პოლეს“ ზონაში სახლდებოდნენ და იქ
XVI საუკუნის ბოლოსათვის, ამავე საუკუნის თავისებურ, გასამხედროებულ თემებს ქმნიდნენ.
შუა ხანებთან შედარებით, რუსეთის ტერიტო- მათ ,.კაზაკები” ეწოდებოდათ. კაზაკები ყველა
რია ორჯერ გაიზარდა. მის შემადგენლობაში” მნიშვნელოვან საკითხს საერთო შეკრებაზე
შევიდა ოქროს ურდოს დაშლის შედეგად აღმო- (კრუგზე) წყვეტდნენ. XVI საუკუნიდან რუსე-
ცენებული ყაზანის, ასტრახანისა და ციმბირის თის ცენტრალური ხელისუფლება კაზაკებს
ეაეაბ“––ე
სახანოები, ასევე ბაშკირეთი. ქვეყნის სამხრეთი საზღვრების დასაცავად. იყე-
რუსეთის მოსახლეობამ XVI საუკუნის და- ნებდა. ამ მიზნით ისინი მოსკოვიდან იღებდნენ
სასრულს 9 მილიონს მიაღწია. მოსახლეობის შეიარაღებას და ჯამაგირსაც კი.
ძირითადი ნაწილი თავმოყრილი იყო ქვეყნის რუსეთში ხელოსნობისა და ვაჭრობის ცენ-
ჩრდილო-დასავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ტრებს ქალაქები წარმოადგენდა. XVI საუკუნის
რეგიონებში (ცენტრები – ნოვგოროდი და ბოლოსათვის რუსეთში 220 ქალაქი არსე-
მოსკოვი). ბობდა. მოსახლეობის დიდი ნაწილი (100 ათასი
რუსეთის ეკონომიკაში წამყვანი ადგილი ეკა- კაცი) მოსკოვში იყო თავმოყრილი. დანარჩენი
ვა სოფლის მეურნეობას, რომელიც ნატურა- ქალაქების მოსახლეობა 3 ათასიდან 8 ათა-

ლურ ხასიათს ატარებდა. მიწისმფლობელობის სამდე მერყეობდა,

ძირითად ფორმად ბოიარული ვოტჩინა (მამუ- 2. ივანე IV მრისხანე (1533-1584). ვასილი
ლი) რჩებოდა. დიდი ვოტჩინები ჰქონდათ დიდ III-ის გარდაცვალების დროისათვის, როგორც
მთავრებს, მიტრიპოლიტსა და მონასტრებს. აღვნიშნეთ, ტახტის მემკვიდრე ივანე სამი
ყოფილი უფლისწული მთავრები (ადგილობრივი წლისა იყო.

მთავრები) დიდი მთავრის გასალები გახდნენ და ა) ივანე მრისხანეს მეფობის დასაწყისი.

საბოლოოდ ჩვეულებრივ “. ბოიარებდ იქცნენ. ქვეყნის მართვა გადავიდა ვასილი III-ის ცო-
მათი ვოტჩინებიც არაფრით განსხვავდებოდა ჩვე- ლის ელენე გლინსკაიას ხელში. ფაქტობრივად
ულებრივი ვოტჩინებისაგან. XVI საუკუნის მე- კი, ქვეყანას გლინსკების ძლიერი ბოიარული
ორე ნახევრიდან განსაკუთრებით გაიზარდა მი- საგვარეულო მართავდა. 153ზ წელს ელენე
წისმფლობელობის ფორმა, რომელსაც პომეს- გლინსკაია გარდაიცვალა. ვარაუდობენ, რომ იგი
ტიე (საკარგავი) ეწოდებოდა. პომესტიე ეწოდე- ბოიარების შეთქმულების მსხვერპლი გახდა
ბოდა იმ მიწას, რომელსაც დიდი მთავარი (მე- (მოწამლეს). შვიდი წლის ივანე IV. რომელიც
ფე) წვრილ პომეშჩიკებს (აზნაურებს) აძლევდა რუსეთის ისტორიაში ,,მრისხანეს“ სახელით

სამსახურისათვის. პომესტიეს შემოსავლით პო- შევიდა, მთლიანად ბოიარებზე გახდა დამოკი-

მეშჩიკს ოჯახი უნდა ერჩინა და დიდი მთავრი- დებული. ამასთან ერთად, ბოიარები სამ ნაწი-
სათვის (მეფისათვის) სამსახურიც უნდა გაეწია ლად იყვნენ გაყოფილი. სამივე დაჯგუფებას
(ძირითადად არმიაში). ძლიერი ბოიარული საგვარეულოები (ბელსკები,
რუსეთში გლეხები ეკუთვნოდა როგორც დიდ შუისკები და გლინსკები· ედგნენ სათავეში.
მთავარსა (მეფეს) დღა მიტროპოლიტს, ისე ბო- ივანე IV-ს მცირეწლოვნების პერიოდში ბელს-
იარებს, პომეშჩიკებსა და მონასტრებს. გლეხობა/, კები, შუისკები და გლინსკები დაუნდობლად
ძირითადად თემებად ცხოვრობდა. ებრძოდნენ ერთმანეაის ხელისუფლებისათვის.
განსაკუთრებულ მდგომარეობაში იყო გლე- ელენე გლინსკაიას სიკვდილის შემდეგ უპირა-
ზხობა, რომელიც ახლად ათვისებულ მიწებზე, ტესობას შუისკებმა მიაღწიეს. მათ სათავეში
ე.წ. „შავ მიწაზე“ (მდინარეების: დნეპრის, დო- იგანე შუისკი ედგა. ამ დროისათვის ივანე შუ-
ნის, ქვემო“ ვრლგის, იაიკის ნაპირებზე) ცხოვ- ისკი უკვე მძიმე ავადმყოფი იყო და, ფაქტობ-
რობდა. მათ “,,ჩერნოსოშენცები“ ეწოდებოდათ. რივად, შუისკების საგვარეულოს სათავეში მისი
ისინი გადასახადს მხოლოდ სახელმწიფოს უხ- ნათესავი ანდრეი შუისკი აღმოჩნდა. მცირეწ-
დიდნენ და ერთი ადგილიდან მეორეზე გა- ლოვანი ივანე IV ვერ იტანდა შუისკების პარ-
დასვლის თვალსაზრისითაც გაცილებით თავი- პაშს. 1543 წელს მან ანდრეი შუისკი შეაპყრო-
სუფალნი იყვნენ. XVI საუკუნის შუა ხანებიდან ბინა და შემდეგ მოაკვლევინა. ეს იყო პირველი
რუსეთის სამხრეთში განსაკუთრებით გაძლიერ- შემთხვევა, როცა ივანე IV-მ თავისი ხასიათი
ღნენ კაზაკები რუსეთის ცენტრალური რეგი- გამოავლინა და მიიღო შესაფერისი ზედწოდება
ონებიდან გაქცეული გლეხები სამხრეთში, ე.წ. – მრისხანე. ანდრეი შუისკის სიკვდილიო

50
 იური გლინსკი მოკლეს, მოსაკლავად ეძებდნენ
მეფის ბებიას ანა გლინსკაიას და მეორე ბიძას
– მიხეილ გლინსკის. მოსკოვის ხანძრის შემ-
დეგ გლინსკების საგვარეულომ სამეფო კარზე
ყოველგვარი გავლენა დაკარგა. ამიერიდან მე-
ფის მრჩევლები გახდნენ მლვდელი სილვესტრი
და ბოიარი ალექსი ადაშევი.
ივანე მრისხანეს სახელმწიფოებრივი მოღვა-
წეობის დასაწყისი მჭიდროდ უკაგშირდება ივა-
ნე სიმონის ძე პერესვეტოვს. ივანე პერესვე-
ტოვმა მეფეს წარუდგინა მომავალი გარდაქმნე-
ბის თავისებური პროგრამა, რომლის დიდი ნა-
წილი ივანე მრისხანემ განახორციელა კიდეც-
გამოთქმულია აზრი, რომ ივანე პერესვეტოვის
სახელით თვით ივანე მრისხანე წერდა. ივანე
პერესვეტოვის უმთავრესი იდეა ბოიარების ძა-
ლაუფლების შეზღუდვასა და აზნაურებზე დაყ-,
რდნობით მეფის ხელისუფლების გაძლიერებაში
გამოიხაჯტებოდა.
ივანე IV დედასთან ერთად 15490 წელს ახალგაზრდა ივანე მრისხანეს
დასჯამ ბოიარები შეაშინა. ამის შემდეგ ივანე გარშემო თავი მოიყარეს მისმა ახლობლებმა.
მრისხანეს უახლოესი მრჩევლები გახდნენ ელე- ასე შეიქმნა ე.Vწ. „რჩეულთა რადა“ (C,რჩეულთა
ნე გლინსკაიას ძმები – მიზეილი და იური. საბჭო“). მას სათავეში ედგა ბოიარი ალექსი
გლინსკების აღზევებას შუისკებისა და სხვა ადაშევი. მასში შედიოდნენ: თავადები დიმიტრი
ბოიარების დევნა მოჰყვა. თევდორე შუისკი, კურლიაცევი, ანდრეი კურბსკი. მიხეილ ვო“
იური ტიომკინი და თომა გოლოვინი როტინსკი, მიტროპოლიტი მაკარი, მღვდელი

გადაასახლეს. ათანასე ბუტურლინს ენა მოაჭ-

რეს, ძმებს თევდორე და ვასილი ვორონცოვებს
თავი მოჰკვეთეს, თავი მოჰკვეთეს ივანე კუბენ-/
სკისაც. '
1534 წლიდან 1547 წლამდე ივანე IV მოს-
კოვისს დიდი მთავრის ტიტულს ატარებდა.
1547 წელს ივანე IV-მ მიტროპოლიტსა და
ბოიარებს განუცხადა, რომ მას სურდა „მეფის“
(((2ნს -– ლათინურიდან: Cგიმ,) ტიტულის
მიღება. 1547 წლის 16 იანვარს ივანე IV მოს-
კოვში, მიძინების ტაძარში, საგანგებო ცერემონი-
ალით „სრულიად რუსეთის მეფედ“ აკურთხეს.
ივანე IV-მ მიიღო მონომახის ქუდი და სხვა
სამეფო ნიშნები.
1547 წელს, ივანე მრისხანე ბოიარ რომან
იურიევ-ზახარინს ქალიშვილზე, ანასტასიაზე
დაქორწინდა. გლინსკების საგვარეულომ ძალა-
უფლების დაკარგვის. საშიშროება იგრძნო და
უკიდურეს ზომებს მიმართა. 1547 წელს მათ
მოსკოვში ხანძარი გააჩინეს. ხანძარმა თითქმის.
.
მთელი მოსკოვი გადაწვა და 4 ათასი ადამია“.
ნის სიცოცხლეც შეიწირა. ივანე მრისხანე ოჯა–
ხითურთ მოსკოვის ახლოს სოფელ ვორო-
ბიევოში გაიხიზნა. მოსკოვში აჯანყება დაიწყო.
აღშფოთებულმა მოსკოველებმა მეფის ბიძა

5
სილვესტრი, დიაკი ივანე ვისკოვატი. რჩეულთა იან წლებამდე იარსება და იგი დაახლოებით
რადას უკავშირდება რუსეთში XVI საუკუნის 50-ჯერ მოიწვიეს.
50-იან წლებში განხორციელებული სახელმ- პირველი საერობო კრება ივანე მრისხანემ
წიფო რეფორმები. 154 წელს მოიწვია რომელმაც მიიღო გა-
ბ) XVI საუკუნის 50-იანი წლების რეფორ- დაწყვეტილება ახალი სამართლის წიგნის შე-
მები. ივანე მრისხანეს არ შეეძლო ბოიართა მუშავების შესახებ. ამავე კრებაზე გადაწყდა
სათათბიროს გაუქმება, მაგრამ აუცილებელი სახელმწიფო რეფორმების გატარება.
იყო ძირძველ ბოიართა გავლენის შესუსტება. ივანე მრისხანეის რეფორმებამდჯე რუსეთის
ამ მიზნით ივანე მრისხანემ სამჯერ გაზარდა სახელმწიფო მმართველობის ცალკეულ დარ-
ბოიართა სათათბიროს წევრთა: რაოდენობა, ბო- გებს ,,პრიკაზები” განაგებდნენ. ივანე მრისხანეს
იართა სათათბიროში ახალი წევრების. ძირი- მეფობის წლებში პრიკახების რიცხვი გაიზარ-
თადად მეფის ერთგული ბოიარების, შეყვანის და, პრიკაზი იქცა სახელმწიფო მმართველობის
შემდეგ მნიშვნელოვნად შესუსტდა ძირძველ მნიშვნელოვან” რგოლად. პრიკაზი იყო ორგანო,
ბოიართა გავლენა. რომელიც სათავეში ედგა ამა თუ იმ უწყებას.
ბოიართა სათათბიროს პარალელურად ივანე ამავე დროს, პრიკაზი შეიძლებოდა რომელიმე
მრისხანემ დაიწყო ხელისუფლების ახალი ორ- ტერიტორიული ერთეულის მმართველი ორ-
განოს – საერობო კრების მოწვევა. საერობო განოც ყოფილიყო. XVI საუკუნის შუა ხანე-
კრების შემადგენლობა ფართო იყო. მასში შე- ბისათვის რუსეთში ოცამდე პრიკაზი არსებობ-
დიოდნენ ბოიართა სათათბიროს წევრები, რუ- და. სამხედრო საქმეს რამდენიმე პრიკახი გ.ა“

სეთის უმაღლესი სამღვდელოება, აზნაურთა ნაგებდა: საზარბაზნე პრიკაზი – არტილერიას:

ფენის წარმომადგენლები და ქალაქის მოსახ- სტრელცების პრიკაზი – მეთოფეთია ვაარს; შე-
ლეობის ზედაფენა. საერობო კრება რეგულა- იარაღების საქმე. (არსენალი) სპეციალურ. პრი-
რულად არ იკრიბებოდა. პირველ ხანებში. სა- კას - იარაღის პალატას ებარა; საგარეო
ერობო კრება ფინანსებსა და საგარეო პოლი- საქმეებს საელჩო პრიკაზი განაგებდა; ფინანსებს
ტიკას განაგებდა. შემდეგ მისი პრეროგატივა – შემოსავლების პრიკაზი; იმ სახელმწიფო მი-
იქამდე გაფართოვდა, რომ გარკვეულ პერი- წებს, რომელიც აზნაურებისათვის (პომეშჩიკე-
ოდებში საერობო კრება მეფესაც კი ირჩევდა. ბისათვის) უნდა დაერიგებინათ. პომესტიეს
საერობო კრებამ რუსეთში XVII საუკუნის 80- პრიკაზი განაგებდა: ციმბირის პრიკაზი ციმ-

ივანე IV-ის დროს დამზადებული მეფე-ზარბაზანი

52
 რუსეთის სახელმწიფოს მმართველობა
(XVI საუკუნის მეორე ნახევარი)
მეფე

მიტროპოლიტი
ბოიართა სათათბირო
(1589 ფ. – პატრიარქი)

საერობო პრება
(ბოიარები, სამღვდელოება, აზნაურები, ეა#რები,სახელმფიფო ააარატი)

პრიკპკაზები

გუბების მამასახლისები, ერობების მამასახლისები,

ექეალაქის თამები, ქოემოდები

ბირის ტერიტორიას, ხოლო ყაზანის პრიკაზი წლის ივანე III-ის სამართლის წიგნი აილო.
ყოფილი ყაზანის სახანოს ტერიტორიას განა- 1550 წლის სამართლის წიგნის უმთავრეს მი-
გებდა. პრიკაზის სათავეში ბოიარი, ან მაღალი ზანს მეფის ხელისუფლების გაძლიერება შეად-
რანგის სახელმწიფო მოხელე – დიაკი ედგა. გენდა. სამართლის წიგნმა რუსეთის ისტორიაში
XVI საუკუნის 50-იანი წლების დამდეგიდან პირველად დააწესა სასჯელი სახელმწიფო მო-
რუსეთში ყალიბდება ადგილობრივი მმართვე- ხელის მიერ ქრთამის აღებისათვის. 1550 წლის
ლობის სისტემა. წინათ რუსეთის ცალკეული სამართლის წიგნმა დაადასტურა გლეხის გა-
ადმინისტრაციული ერთეულის სათავეში ნამეს- დასვლის უფლება, რომელიც პირველად 1497
ტნიკი იდგა, რომელიც განაგებდა აღმინისტრა- წლის სამართლის წიგნში აისახა. განსხვავება
ციულ და ფინანსურ საქმეებს. ნამესტნიკს დი- მხოლოდ იმაში მდგომარეობდა, რომ გაიზარდა
დი მთავარი ჯამაგირს არ უნიშნავდა, მას თა- გადასვლის შემთხვევაში გლეხის მიერ გადასა-
ვისი სარჩო აკრეფილი გადასახადებიდან და ხდელი გადასახადის (,პოჟილოეს) რაოდენობა,
სხვა შემოსავლებიდან უნდა აეღო. ადგილობ- ჯერ კიდევ ელენე გლინსკაიას მმართველო-
რივი მმართველობის ამ სისტემას ,,კორმლენი– ბის წლებში დაიწყო ფულადი სისტემის რე-
ეს“ სისტემა (რუსული სიტყიდან ,,M#(00MIMX6“ ფორმა. მალე რუსული რუბლი ქვეყნის ძირი-
– „კვება“, ეწოდებოდა. 1556 წელს კორმლე- თად ფულის ერთეულად იქცა.
ნიეს სისტემა გაუქმდა. ადგილობრივი მმართ- დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა იმას, რომ გა-
ველობა გუბების (ოლქების) მამასახლისების დასახადების აკრეფა სახელმწიფო მონოპოლიად
ხელში გადავიდა. გუბების მამასახლისებს ახ- იქცა. მოსახლეობას ორი სახის გადასახადი უნ-
ნაურთა (მემამულეთა) წოდებიდან ირჩევდნენ. და გადაეხადა – ნატურითა (პროდუქციით) და
იქ, საღაც მემამულური მიწათმფლობელობა არ ფულით.
არსებობდა, ადგილობრივი შმართველობა შეძ; ივანე მრისხანემ განსაკუთრებული მნიშვნე-
ლებული მოსახლეობისაგან არჩეული მამასახ+' ლობა მიანიჭა სამხედრო რეფორმას. რუსეთის
ლისების ხელში იყო. . ., არმიის ბირთვს წარმოადგენდა აზნაურთა ჯარი.
1550 წელს საერობო კრებამ ახალი სამარ- მოსკოვის შემოგარენში მეფემ დაასახლა ეწ.
თლის წიგნი დაამტკიცა. ივანე მრისხანემ ახა- „რჩეული ათასეული“ (1070 პროვინციელი აზ-
ლი სამართლის წიგნის საფუძვლად 1497 ნაური). ეს ათასეული მეფის უპირველეს საყ-

53
რდენს წარმოადგენდა. ივანე მრისხანეს ბრძანე- 150 ზარბაზნით ქალაქ ყაზანს მიადგა, რომელ-
ბით შეადგინეს სამხედრო სამსახურის წესდება. საც 30 ათასი კაცი იცავდა. ხანგრძლივი ალყ-
ვოტჩინის (მამულის) ან პომესტიეს (საკარგა- ისა და დიღი, სისხლისმღვრელი ბრძოლების
ვის) მფლობელს შეეძლო სამხედრო სამსახური შემდეგ, 1552 წელს, რუსებმა ყაზანი აიღეს.
დაეწყო 15 წლის ასაკიდან და შემდეგ სამსა- ყაზანის სახანო გაუქმდა. 1556 წელს ივანე
ზური მის მემკვიდრეს გაეგრძელებინა. 150 დე- მრისხანემ ქალაქი ასტრახანი აიღო და ასტრა-
სეტინა (ერთი დესეტინა დაახლოებით ერთ ჰე- ხანის სახანო გააუქმა. 1557 წელს რუსებმა
ქტარს უდრიდა) მიწის მფლობელი ბოიარი ან დაიპყრეს“ ჩუვაშეთი და ბაშკირეთის დიდი
ასნაური ვალდებული იყო, ომის შემთხვევაში ნაწილი. ყაზანისა და ასტრახანის სახანოთა
გამოეყვანა ერთი მეომარი ცხენითა და შე- დაპყრობით უზარმაზარი ტერიტორია – ვოლ-
იარაღებით. 1550 წელს შეიქმნა სტრელცების გისპირეთიდან კასპიის ზღვის სანაპირომდე –
(მეთოფეთა) ჯარი. პირველ ხანებში სტრელცე- რუსეთის შემადგენლობაში შევიდა. ყაზანისა და
ბის რაოდენობა დაახლოებით 3 ათასს უდრიდა. ასტრახანის სახანოთა დაპყრობის შემდეგ ივანე
ამავე დროს, ქვეყნის საზღვრების დაცვისათვის მრისხანეს განზრახული ჰქონდა ყირიმის
დაიწყეს კაზაკებს „ გამოყენება. ჯარში მო- სახანოს დაპყრობა, მაგრამ ლივონიის ომმა
სამსახურე ბოიარებსა და აზნაურებს ,„მამული- ამის საშუალება არ მისცა. სამაგიეროდ, გა-
სათვის მსახურეული ხალხი“ ეწოდებოდა, ხო- დაწყდა დასავლეთ ციმბირის დაპყრობა, რომ-
ლო ლაშქარში გაწვეულთ – „გაწვეული მსა- ლის ტერიტორიაზე ოქროს ურდოს დაშლის
ხურეული ზალხი“. ,გაწვეულ მსახურეულ ხალ- შემდეგ ციმბირის სახანო განაგრძობდა არსებო-
ხში“ სტრელცების (მეთოფეთა) გარდა შედი- ბას. ციმბირის სახანოს დაპყრობა დიდ ხარ-
ოდნენ: მეზარბაზნეები, ქალაქების დაცეა და ჯებთან იყო დაკავშირებული, ამიტომ ივანე
სხვ. მათთან გათანაბრებული იყვნენ კაზაკები. მრისხანემმე სხვა გზას მიმართა. მან ვაჭარ
ომისათვის საჭირო ტვირთის გადაზიდვა და სა- სტროგანოვებს წინასწარ უბოძა მდინარე ტო-
ფორტიფიკაციო მშენებლობა ევალებოდა სამო- ბოლის სანაპიროები იმ პირობით, თუ ისინი
ნასტრო გლეხებსა და ქალაქის მოსახლეობას. ჯარს დაიქირავებდნენ და ამ ტერიტორიას და-
1551 წელს, მეფისა და მიტროპოლიტის ინი- იპყრობდნენ. სტროგანოვებმა კაზაკთა 840-კა-
ციატივით, მოიწვიეს რუსეთის საეკლესიო კრე- ციანი რაზმი დაიქირავეს და 1581 წელს ერმაკ
ბა. კრების დადგენილება ასი მუხლის (თავის) ტიმოთეს ძის სარდლობით ციმბირის ხანის
სახით ჩამოყალიბდა. საეკლესიო კრებამ მოიწო- წინააღმდეგ გაგზავნეს 1582 წელს ერმაკმა
ნა 1550 წლის სამართლის წიგნი და, საერ- ციმბირის ხანი კუჩუმი დაამარცხა და სახანოს
თოდ, რეფორმები. 1551 წლის საეკლესიო კრე- დედაქალაქი კაშლიკი (ისკერი) დაიკავა. მალე
ბამ მოახდინა რუს წმინდანთა კანონიზაცია. ციმბირის ზხანმა ერმაკის რაზმი დაამარცხა,
XVI საუკუნის 50-იანი წლების რეფორმებმა თვით ერმაკი დაიღუპა ციმბირის სახანოს
ხელი შეუწყო რუსეთის სახელმწიფოს გაძლი- დაპყრობა იმხანად არ მოხერხდა. საბოლოოდ
ერებას. რუსეთმა ციმბირი 1598 წელს შემოიერთა.
გ) ახალი ტერიტორიების შემოერთება. ივანე აუცილებელი გახდა ყირიმის ხანის შემოსე-
მრისხანეს მეფობის წლებში რუსეთის სახელმ- ვებისაგან რუსეთის სამხრეთის დაცვა. ამ მიზ-
წიფოს ტერიტორია მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ნით, ივანე მრისხანეს დროს დაიწყო ტულის
ჯერ კიდევ 1547 წელს ახალგაზრდა ივანე გამაგრებული ხაზის შექმნა. მოგვიანებით აიგო
მრისხანემ ყაზანის სახანოს დაპყრობა სცადა, ბელგოროდის გამაგრებული ხაზი.
მაგრამ უშედეგოდ. 1549-1550 წლებში ყაზანის დ) ოპრიჩნინა. განხეთქილება ივანე მრისხა-
სახანოს წინააღმდეგ მოწყობილი მეორე ლაშე- ნესა და მის გარემოცვას შორის 1553 წელს
რობაც უშედეგოდ დამთაგრდა. 1552 წელს ივა- დაიწყო. ამ წელს მეფე ავად გახღა და გადაწ-
ნე მრისხანე ყაზანის სახანოს წინააღმდეგ ყვიტა, ტახტის მემკვიდრედ მისი ერთი წლის
მესამე ლაშქრობა დაიწყო. რუსეთის ჯარი ჯერ შვილი დიმიტრი გამოეცხადებინა. ,რჩეულთა
კიდევ მდინარე ოკას ნაპირას იმყოფებოდა, რო- რადის“ წევრებმა ივანე მრისხანეს ამაზე უარი
დესც ყირიმს "ხანი ქალაქ გტყულასთან უთხრეს (მალე უფლისწული დიმიტრი გარდა-
გამოჩნდა ძლიერი ლაშქრით. ყირიმის ხანი რუ- იცვალა კიდეც). ივანე მრისხანემ ,,რჩეულთა
სეთის ჯართან ბრძოლაში არ ჩაბმულა, რადას“ ეს არ აპატია. 1560 წელს გარდაიცვა-
ძარცვით დაკმაყოფილდა და უკანვე გაბრუნდა. ლა დედოფალი ანასტასია იურევა-ზახარინა. ივა-
ივანე მრისხანე კი 150-ათასიანი ლაშქრითა და ნე მრისხანემ ჩათვალა, რომ დედოფალი „რჩე-

54
 პრიკაზების მოხელეები ცოლ-შვილთან ერთად,
რომელთა პერსონალური სია თვით მეფემ შე-
ადგინა. თავის უახლოეს გარემოცვას კი ივანე
მრისხანემ განუცხადა, რომ ქვეშევრდომებს იგი
არ უყვართ, არ უნდათ არც პირადად მისი და
არც მისი შთამომავლობის მეფობა და მის მოკ-
ვლასაც კი აპირებენ. ამ სიტყვების დასრულე-
ბასთან ერთად ივანე მრისხანემ სამეფო გვირ-
გვინი გვერდზე გადადო და სამეფო ხალათიც
გაიხადა. შემდეგ მეფე რამდენიმე დღის განმავ-
ლობაში მოსკოვის ეკლესიებში ლოცულობდა.
ეკლესიებში ლოცვი”ს შემდეგ ყოველგვარი
ძვირფასეულობა, რაც კი სასახლეში ინახებო-
და, ასევე სახელმწიფო ხაზინაში დაცული მთე-
ლი სიმდიდრე ივანე მრისხანემ მარხილებზე
დააწყობია და პროვინციებიდან წინასწარ
დაბარებულ აზნაურებთან და მათ ცოლ-შვილ-
თან ერთად მოსკოვიდან გაემგზავრა. მეფემ თან
იახლა რამდენიმე ბოიარი ასევე ცოლ-შვილთან
ერთად, გამგზავრების წინ ივანე მრისხანემ
მიძინების ტაძარში მიტროპოლიტ ათანასეს
წირვა გადაახდევინა შემდეგ მეფემ მიტრო-
პოლიტისაგან ლოცვა-კურთხევა მიიღო, დედო-
ფალთან და ორ შვილთან ერთად მარხილში
ივანე მრისხანე ჩაჯდა და გაემგზავრა. მეფეს თან გაჰყვნენ მისი
მრჩევლები: ალექსეი ბასმანოვი, მიხეილ
ულთა რადას“ წევრებმა მოწამლეს. მღვდელი სალტიკოვი,„ ათანასე ვიაზემსკი„ ივანე ჩო-
სილვესტრი გაასამართლეს და სოლოეკის მო- ბიტოვი, რამდენიმე დიაკი და შინამოსამსახუ-
ნასტერში გაგზავნეს, ალექსი ადაშევი ციხეში რეები. ვერც მიტროპოლიტმა და ვერც მისმა
ჩასვეს, სადაც ორი წლის შემდეგ გარდაიცვა- მრჩევლებმა ივანე მრისხანეს ვერ ჰკითხეს, თუ
ლა. 156) წელს სიკვდილით დასაჯეს ალექსი რას აპირებდა რამდენიმე დღის შემდეგ მეფე
ადაშევის ძმა დანილი დღა მისი 12 წლის ვაჟი. მოსკოვთან მდებარე ალექსანდრეს სლობოდაში
სიკვდილით დასაჯეს ასევე ალექსი ადაშევის მივიდა და იქ შეჩერდა. 1565 წლის 3. იანვარს
სამი ცოლისძმა და სხვა ნათესავები შვილებთან მოსკოვში ივანე მრისხანეს მიერ გამოგზავნილი
ერთად. 1561 წელს „რჩეულთა რადამ“ არსე- კონსტანტინე პოლივანოვი გამოცხადდა და მი-
ბობა შეწყვიტა. ამის შემდეგ ივანე მრისხანეს ტროპოლიტს მეფის სიგელი გადასცა. სიგელში
უახლოესი მრჩევლები გახდნენ: ბოიარი ალექ- აღნიშნული იყო, რომ მეფე რისხვას ვერ
სეი ბასმანოვი, მისი შვილი თევდორე, თავადები მალავდა არქიეპისკოპოსების ეპისკოპოსების,
ალექსანდრე ვიაზემსკი და ვასილი გრიაზნოი,
საერთოდ, სამღვდელოების, ასევე ბოიარების,
არქიმანდრიტი ლევკი. დიაკების, პრიკაზებისა და ხაზინის მოხელეებისა!
1561 წელს ივანე მრისხანემ მეორედ იქორ- და სხვათა მიმართ. ივანე მრისხანე თავისი
წინა ამჯერად რუსეთის დედოფალი გახდა გულისწყრომის მიზეზად იმას მიიჩნევდა, რომ
ჩერქეზთა მთაგრის თემრიუკის. ასული, რომელ- მისი მცირეწლოვნების დროს ბევრი ბოროტმო-
საც რუსეთში მარია უწოდეს.
„რჩეულთა რადას“ მოღვაწეობის შეწყვეტის
ქმედება ხდებოდა, კერძოდ, ხაზინის ძარცვა,
სახელმწიფო მიწების მიტაცება, ყოველგვარი
შემდეგ ივანე მრისხანემ გადაწყვიტა, ბოლო სიმდიდრისს უკანონოდ მოხვეჭა,„დ მართლ-
მოეღო ბოიართა ოპოზიციისათვის და მიეღწია მორწმუნეთა შევიწროება, დამნაშავეთა მფარ-
მეფის ხელისუფლების კიდევ უფრო მეტად ველობა და სხვ. ყოველივე ამის გამო, ივანე
განმტკიცებისათვის ამ მიზანს ემსახურებოდა
მრისხანე აცხადებდა რომ მას მეფობა აღარ
„ოპრიჩნინა“. სურდა და იცხოგრებდა იქ, სადაც ღმერთი ინე-
1564 წელს ივანე მრისხანემ ბრძანა, პრო- ბებდა. კონსტანტინე პოლივანოვმა მეორე სი-
ვინციებიდან მოსკოვში მოეწვიათ აზნაურები და
55
 გელიც მიიტანა მოსკოვში. სადაც აღნიშნული ნიკმა მალიუტა სკურატოვმა დაახრჩო მიტრო-
იყო, რომ მოსკოვის მცხოვრებლებს (ვაჭრებსა პოლიტი ფილიპე, რომელმაც ოპრიჩნიკთა თა-
და უბრალო მოქალაქეებს) მეფე არაფერში რეში დაგმო. მეფის ბრძანებით მოწამლეს მი-
ადანაშაულებდა და მათ მიმართ კეთილად იყო სივე ბიძაშვილი ვლადიმირ სტარიცკი დედას-
განწყობილი. თან, ცოლთან და ქალიშვილთან ერთად, სიკ-
მეფის სიგელების წაკითხვის შემდეგ მოს- ვდილით დასაჯეს თავადები: ივანე კურაკინი,
კოვში ქალაქის მცხოვრებთა შორის მღელვარე- დიმიტრი რიაპოლოვსკი, სიმონ, ვასილ და ან-
ბა დაიწყო. სამღვდელოება და ბოიარები ალექ- დრეი როსტოვსკები და მრავალი სხვა. 1569
სანდრეს სლობოდაში გაემგზავრნენ და მეფეს წელს გარდაიცვალა ივანე მრისხანეს მეორე
თხოვნა მიართვეს. თხოვნაში აღნიშნული იყო, ცოლი – დედოფალი მარია. ხმები დაირხა, რომ
რომ ოღონდ მეფე მოსკოვში დაბრუნებულიყო იგი მოწამლეს. მეფემ ახალი რეპრესიები და-
და როგორც სურდა, ისე ემართა ქვეყანა. მეფემ ატეხა თავს ეჭვმიტანილებს. 1569 წელს ოპ-
თხოვნა შეისმინა შემდეგი პირობით: პირველი. რიჩნიკების ლაშქარმა სასტიკად დაარბია ქალა-
ყველა მოღალატესა და ურჩს დასჯიდა და მათ ქი ნოვგოროდი იმ მიზეზით, რომ თითქოს
ქონებას სახელმწიფო ხაზინას გადასცემდა; მე- ნოვგოროდელებს პოლონეთის მეფის ქვეშევრ-
ორე. ქვეყნის ტერიტორიიდან მეფისათვის უნდა დომობა სურდათ. ნოგოგორდისაკენ გზად მიმა-
გამოეყოთ „ოპრიჩნინა“ C,ოპრიჩნინა“ ეწოდებო- ვალმა ოპრიჩნიკებმა სასტიკად დაარბიეს ქა-
და იმ მიწას, რომელსაც ქვრივს გამოუყოფდნენ ლაქები კლინი, ტორუსკი და ტვერი. 1570
ხოლმე ქმრის ქონების გაყოფისას). ოპრიჩნინა- წლის 25 ივნისს მოსკოვში ერთბაშად 200
ში მეფე ყველაფერს თავის გემოზე მოაწყობდა. კაცი დასაჯეს სიკვდილით. ოპრიჩნიკების თა-
ამ პირობით მეფე მოსკოვში დაბრუნდა. დაბრუ- რეშის დროს დაღუპულთა ზუსტი რაოდენობა
ნებისთანავე ივანე მრისხანემ შეიპყრო და ცნობილი არ არის. ერთი წყაროს მიხედვით,
სიკვდილით დასჯა რამდენიმე ცნობილი მარტო ნოვგოროდში სი კვდილით დასაჯეს
ბოიარი და თავადი. მალე მეფე ისევ ალექსან- 1505 ადამიანი მეორე წყაროს მიხედვით –
დრეს სლობოდაში დაბრუნდა ლდა იქიდან 2270, მესამე წყაროში კი აღნიშნულია, რომ
შეუდგა ქვეყნის მართვას. ალექსანდრეს სლო- რამდენიმე დღის განმავლობაში ყოველდღიურად
ბოდა კარგად იყო გამაგრებული, მას ოპ- სიკვდილით სჯიდნენ 500-დან 1000 კაცამდე.
რიჩნიკთა ჯარი იცავდა. ტორუსკში სიკვდილით დასაჯეს 1490 კაცი.
მთელი რუსეთი ორ ნაწილად – ,ოპრიჩნი-
ნად“ და ,,ზემშჩინად“ გაიყო. ივანე მრისხანეს
ოპრიჩნინაში მოხვდა ყველაზე კარგი და ნაყო-
ფიერი მიწები, სტრატეგიული თვალსაზრისით

მნიშვნელოვანი ადგილები, მდიდარი ქალაქები.

ეს მიწები მეფემ 1000 აზნაურს დაურიგა. მათ
„ოპრიჩნიკები“ ეწოდათ. ოპრიჩნიკების რიცხვმა
მალე 6 ათასს მიაღწია. მეფემ მათაც გამოუყო
მიწები ოპრიჩნიკებისათვის მიწის გამოთავი-
სუფლება ძირითადად ბოიარებისა და თავადების
მიწების ზარჯზე ხდებოდა. ვოტჩინებში მცხოვ-
რები გლეხები კი ზემშჩინაში უნდა გადასახლე-
ბულიყვნენ. გადასახლებულები ძველ საცხოვ-
რებელ ადგილებზე ტოვებდნენ არა მარტო მი-
წას, არამედ სახლებსაც სულ ოპრიჩნინიდან
ზემშჩინაში გაასახლეს 12 ათასი ოჯახი.
ოპრიჩნიკების სახით ივანე მრისხანემ ძლი-
ერი საყრდენი შეიქმნა. მეფეს შეეძლო უკვე ად-
გილად გასწორებოდა ყოველგვარ ოპოზიციას,
პირველ რიგში, ბოიართა სეპარატიზმს. მეფე
მიზნის მისაღწევად არაფერს ერიდებოდა. და-
იწყო გაუთავებელი ტერორი, სიკვდილით დას- მოსკოვის კრემლის
ჯა და გადასახლებები. ქალაქ ტვერში ოპრიჩ- სამრეკლო (XVI სა

56
ოპრიჩნიკთა თარეშის დროს დალუპულთა სა- ბერგი ტყვედ ჩავარდა. 1561 წლისათვის ლი-
ერთო რაოდენობა, ერთი წყაროს მიხედვით, 15 ვონიის ორდენი ფაქტობრივად დაიშალა, მისი
ათას კაცს უდრიდა, მეორე წყაროს მიხედვით ტერიტორია პოლონეთმა, დანიამ და შვეციამ
– 60 ათასს. გადაინაწილეს. 1561 წელს ლივონიის ორდენის
ოპრიჩნიკთა თარეშმა, მართალია, მეფის ოპო- ახალი მაგისტრი კეტლერი პოლონეთის მეფის
ზიცია კი გაანადგურა, მაგრამ უამრავი უდანა- სიგიზმუნდ ავგუსტის ვასალი გახდა და კურ-
შაულო ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. მთელი ლანდიის ჰერცოგობა მიიღო. 1561) წელს ქა-
რიგი ქალაქები გამარცვული და გავერანებული ლაქი რეველი (ტარტუ) შვეციის მეფის ქვე-
შევრდომი გახდა. პოლონეთის მეფემ სიგიზმუნდ
ოპრიჩნიკთა ჯარმა 1571 წელს ყირიმის ხა- ავგუსტმა ივანე მრისხანეს მოსთხოვა ლივო-
ნის ლაშქრისაგან მოსკოვის დაცვაც კი ვერ ნიის ტერიტორიიდან ჯარების გაყვანა. მიუხე-
შეძლო. ამ შემოსევის დროს გადაიწვა მოსკო- დავად ამისა, რუსეთის მეფემ ომი გააგრძელა.
ვის ის ნაწილი, რომელიც ქალაქის კედლის 1560 წელს უკვე ცხადი გახდა, რომ რუ-
გარეთ მდებარეობდა. თუმცა მალე. 1572 წელს, სეთს, ლივონიის ორდენის გარდა, ომის წარმო-
ოპრიჩნიკთა ჯარმა მოსკოვიდან 50 კილომეტ- ება მოუხდებოდა დანიასთან პოლონეთთან და
რის დაშორებით ყირიმის ხანის ლაშქარი სას- შვეციასთა”დ უახლოესი მრჩეველი მღვდელი
ტიკად დაამარცხა. სილვესტრი იეანე მრისხანეს ურჩევდა, ლივო-
ივანე მრისხანე, როგორც ჩანს, დარწმუნდა, ნიასთან ომი შეეწყვიტა და სამაგიეროდ ყირი-
რომ ოპოზიცია განადგურებული იყო და 1572 მის სახანო დაეპყრო. მეფემ სილვესტრის ახრს
წელს ოპრიჩნინა გააუქმა. ანგარიში არ გაუწია. არც სილვესტრი იხევდა
ე) ლივონიის ომი. ივაწე მრისხანემ განჭვრი? უკან – იგი ლივონიასთან ომის სასტიკი წი-
ტა, რომ რუსეთის სახელმწიფოს მომავლისათ- ნააღმდეგი იყო. ალექსი ადაშევიც სილვესტრს
ვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ბალტიის ზღვის უჭერდა მხარს. ლივონიასთან ომის გაგრძელე-
სანაპიროების დაპყრობას. ცხადი იყო, რომ ბისა თუ შეწყვეტის საკითხი გახდა სამეფო კა-
ბალტიის ზღვაზე რუსეთის გასვლას წინ აღუდ- რიდან სილვესტრისა და ალექსი ადაშევის გა-
გებოდა ლიტვის დიდი სამთავრო და პოლო- ძევებისს და, საერთოდ, ,,რჩეულთა რადას”
ნეთის სამეფო, ასევე ლივონიის ორდენი. ლიკვიდაციის ერთ-ერთი ძირითადი მიხეზი.
რუსეთს ლივონიის ორდენთან 50-წლიანი „რჩეულთა რადას" ლიკვიდაციის შემდეგ ივანე
ზავი ჰქონდა დადებული, რომლის ვადა 1553 მრისხანემ ომი ახალი ძალით გააგრძელა.
წელს იწურებოდა. ზავის პირობები ითვალის- 1563 წელს ივანე მრისხანე დიდი ჯარით
წინებდა ქალაქ დერპტიდან (იურიევიდან) რუ- ლიტვის წინაალმდეგ დაიძრა. ლაშქრობის მი-
სეთის სასარგებლოდ ხარკის აღებას. ვასილი ზანი ქალაქ პოლოცკის გათავისუფლება იყო.
II-სა და ივანე IV-ის მცირეწლოვნების დროს 1563 წელს რუსთა ჯარმა პოლოცკი აიღო. ეს
ლივონიის ორდენი ხარკს აღარ იხდიდა. 1554 იყო რუსთა ჯარის ბოლო მნიშვნელოვანი წარ-
წელს ლივონიის ორდენის ელჩები მოსკოვში მატება. მომდევნო წლებში ომი გაჭიანურდა.
ჩავიდნენ და ზავის გაგრძელება ითხოვეს. ელ- 1564 წელს ლივონიის ორდენის ტერიტორი-
ჩებს გადაუხდელი ხარკის შესახებ შეახსენეს აზე მყოფი რუსეთის ჯარების სარდალმა, „რჩე-
და მათაც პირობა დადეს, რომ დარჩენილ ულთა რადას“ ერთ-ერთმა გამოჩენილმა წევრმა
ხარკს სამი წლის მანძილზე გადაიხდიდნენ. თავადმა ანდრეი კურბსკიმ ივანე მრისხანეს უღა-
ლივონიის ორდენმა პირობა ისევ დაარღვია და ლატა და პოლონეთის მეფის ზსიგიზმუნდ ავ-
1557 წლისათვის ხარკი არ გადაიხადა. ამას გუსტის მხარეზე გადავიდა. ამ ფაქტმაც იმოქ-
დაემატა ისიც, რომ ლივონიელმა რაინდებმა მედა რუსეთის ჯარების ბრძოლისუნარიანობაზე.
დააკავეს რუსეთში მიმავალი 123 ევროპელი/(| 1569- წელს პოლონეთის სამეფო და ლიტ-
სპეციალისტი. 1558 წელს რუსეთმა ლივონიის ვის დიდი სამთაგრო ლიუბლინის უნიის ძალით
ორდენის წინააღმდეგ ომი დაიწყო. ერთ სახელმწიფოდ – ჟეჩ პოსპოლიტად გაერ-
რუსეთის ჯარმა ომის დასაწყისში დიდ თიანდა. ჟენ პოსპოლიტამ და შვეციამ ერ-
წარმატებას მიაღწია. 1558 წელს აიღეს ნარვა, თობლივი საბრძოლო მოქმედებები დაიწყეს რუ-
ნეიჰაუზი, დერპტი (იურიევი). რუსეთის ჯარები სეთის წინააღმდეგ. 1577 წელს რუსებმა და-
რიგასა და რეველს (ტარტუს) უახლოვდე- ტოვეს ქალაქი ნარვა. 1579 წელს პოლონეთის
ბოდნენ. 1560 წელს ლივონიის ორდენის ჯარი მეფე სტეფანე ბატორმა ქალაქი პოლოცკი
განადგურდა, ორდენის მაგისტრი ფიურსტენ- აიღო, ხოლო 1580 წელს – გველიკიე ლუკი.

57
შვედებმა ხელთ იგდეს კარელია და იჟო:რსკის / უფროს შვილს, ივანეს, თავში კვერთხი ჩაარტ-
მხარე. 1581 წელს პოლონეთის მეფე სტეფანე ყა. რამდენიმე დღეში ივანე მიღებული ტრავმი-
ბატორი დიღი ჯარით მიადგა ქალაქ ფსკოვს. საგან გარდაიცვალა.
ფსკოვის დამცველებმა ღიდი წინააღმდეგობა შვილის დასფლავების შემდეგ ივანე მრისხანემ
გაუწიეს მტერს. სამაგიეროდ, შვედებმა დაიკა- ბოიარები შეკრიბა და განუცხადად, რომ მას მე-
ვეს ქალაქები ნარვა, იამი და კოპორიე. ფობა აღარ სურს ლდა მონასტერში აპირებს
ფსკოვის დამცველთა გმირულმა ბრძოლამ წასვლას. მეფემ ბოიარებს შესთავაზა აერჩიათ
ივანე მრისხანეს საშუალება მისცა, 1582 წელს ახალი მეფე, რადგან მისი მეორე ვაჟი თევ-
ჟეჩ პოსპოლიტასთან ათი წლის ვადით ზავი დორე მეფედ არ გამოდგებოდა. ბოიარებმა ივანე
დაედო. 1583 წელს ზავი დაიდო შვეციასთანაც. მრისხანეს ბერად აღკვეცა გადააფიქრებინეს.
ლივონიის ომი რუსეთის დამარცხებით დამ- 15%ზე1 წელს ივანე მრისხანემმ მეხუთედ
თავრდა. ლივონიის ტერიტორია რუსეთმა ჟეჩ იქორწინა. ამჯერად მისი მეუღლე გახდა მარია
პოსპოლიტას დაუთმო, სამაგიეროდ, დაიბრუნა ნაგაი. 1583 წელს მეფეს ვაჟი შეეძინა, რო-
პოლონეთის ჯარების მიერ დაკავებული ქალა- მელსაც დიმიტრი დაარქვეს. 1584 წელს 54
ქები, გარდა პოლოცკისა. შვეციას დარჩა ბალ- წლის ივანე მრისხანე ერთბაშად დაავადმყოფდა
ტიის ზღვის სანაპირო ქალაქები: კარელა, იამი, და მალევე გარდაიცვალა.
ნარვა და კოპორიე. ი ივანე მრისხანემ მთელი ეპოქა შექმნა რუL
ლივონიის ომში მარცხს ივანე მრისხანეს სეთის ისტორიაში. მისი მეფობის დროს რუ-"
ოჯახური უბედურებაც ზედ დაერთო. 1581 წელს სეთის სახელმწიფომ მანამდე არნახულ ძლი-
შელაპარაკებისას განრისხებულმა მეფემ თავის ერებას მიაღწია.

58
 თავი VII. რუსეთი XVI საუკუნის ბოლოსა და
XVI საუპუნის დამდეგს

XVI საუკუნის დასასრული და XVII საუ- ნილი წესითაც აიკრძალა. ეს აკრძალვა შემდეგ
კუნის დამდეგი რუსეთის ისტორიაში ცნობილია წლებშიც განმეორდა. 1550 წლის სამართლის
„არეულობის ხანის“, , შფოთის ხანის“ (რუ- წიგნში გლეხთა გადასვლის შესახებ მუხლი არ
სულად ,CMასყი ს06M9ი“) სახელწოდებით. შეუცვლიათ, თუმცა იგი პრაქტიკულად აღარ
არეულობის მიზეზი იყო სოციალური, ეკფნო- მოქმედებდა, XVI საუკუნის 80-90-იან წლებში
მიკური, წოდებრივი, დინასტიური და “საერთ- მიმდინარეობდა მოსახლეობის აღწერა. 1592
აშორისო ურთიერთობების გამწვავება. წლისათვის მთელი რუსეთის მოსახლეობა შე-
1, ეკონომიკური კრიზისი. XVI საუკუნის იტანეს სპეციალურ წიგნებში და, ამდენად, შე-
70-80-იანი წლების ეკონომიკურმა კრიზისმა საძლებელი გახდა დადგენილიყო გლეხი,
მძიმე მდგომარეობაში ჩააგდო რუსეთი. თითქმის, რომელ მიწისმფლობელს (ბოიარს, თავადს, აზ-,
გაუკაცრიელდა ერთ დროს ყველაზე უფრო ნაურს) ეკუთვნოდა. არის ცნობა იმის შესახებ, '
განვითარებული ჩრდილო-აღმოსავლეთი (ცენტ- რომ 1592 ან 1593 წელს გამოიცა მეფის
რი მოსკოვი) და ჩრდილო-დასავლეთი (ცენტრი ბრძანება გლეხთა გადასვლის აკრძალვის შესა-
ნოვგოროდი), ამ რეგიონების მოსახლეობის ნა- ხებ, თუმცა ამ ბრძანების ტექსტი ნაპოვნი არ
წილი ოპრიჩნიკთა თარეშის დროს სხვა ადგი- არის. 1597 წელს გამოიცა ბრძანება, რომლის
ლებში გადაიხვეწა, ან ოპრიჩნიკებმა და ლივო- მიხედვითაც გლეხი იმ მიწისმფლობელს ეკუთვ-
ნიის ომმა იმსხვერპლა. ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნოდა, რომლის მიწაზეც ცხოვრობდა 1592
და ჩრდილო-დასავლეთ რეგიონებში დაუმუშავე- წელს აღწერის წიგნების შედგენისას, 1592
ბელი რჩებოდა 50%-დღან 90%-მდე სახნავი წლიდან 1597 წლამდე, ე.ი. 5 წლის განმაგლო-
მიწა. 1570-1571) წლებში რუსეთს შავი ჭირის ბაში გაქცეული გლეხები ძველ მფლობელს უნ-
ეპიდემიამ გადაუარა, რამაც უამრავი ადამიანი” და დაბრუნებოდა. 1597 წელს გამოიცა კანონი,
იმსხვერპლა. გაჩანაგდა გლეხთა მეურნეობა, რომლის ძალითაც ზხოლოპები, ანუ ვალის გა-
ქვეყანაში დაიწყო შიმშილობა. ისედაც დაუხდელობის გამო მონად ქცეული ადამიანები,
იავარქმნილი ქვეყნის ეკონომიკა კიდევ უფრო ვალის დაბრუნების შემთხვევაშიც კი თავისუ-
გააჩანაგგა ლივონიის ომმად რომელიც დიდ ფლებას ვეღარ მიიღებდნენ. 1607 წელს, მეფე
სახსრებს ითხოვდა. 1601-1602 წლებში ვასილ შუისკის დროს, გამოიცა კანონი, რომ-
რუსეთში დიდი მოუსავლიანობა იყო. პურზე ლის მიხედვით 1592-1607 წლებში, ეი. 15
ფასი 100-ჯერ გაიზარდა. ადამიანები ძალლე- წლის განმავლობაში გაქცეული გლეხი ისევ
ბით, კატებითა და ხის ქერქით იკვებებოდ ნენ. ძველ მფლობელს უბრუნდებოდა. 1649 წელს,
მოსკოვში კაციჭამიობის შემთხვევებიც კი იყო. მეფე ალექსი მიხეილის ძე რომანოვის ძეგლის-
ყოველივე ამას თან დაერთო საშინელი ეპიდე- დებით გლეხთა ყოველგვარი გადასვლა აიკრძა-
მია, რომელმაც უამრავი ადამიანის სიცოცხლე ლა. ძეგლისდებით გლეხთა დაყმევება იურიდი-
შეიწირა. ულადაც დასრულდა. რუსეთში ბატონყმური'
2 ბატონყმური სისტემის დაკანონება. სისტემა ჩამოყალიბდა.
გლეხთა დაყმევებას საფუძველი დაუდო 1497 გლეხთა მდგომარეობის დამძიმებასა და ხო-
წლის ივანე III-ის სამართლის წიგნმა. გლეხს ლოპების უიმედო მდგომარეობას 1603-1604
ერთი მიწისმფლობელის მამულიდან მეორის მა- წლებში ზოლოპებისა და გლეხების აჯანყება
მულში გადასვლა შეეძლო მხოლოდ წელიწად- მოჰყვა. მას სათავეში ხოლოპი კოსოლაპი ედგა.
ში ერთხელ – გიორგობამდე (26 ნოემბრამდე) I, აჯანყებას სასტიკად გაუსწორდნენ, ხოლო მე-
ერთი კვირით ადრე ან ერთი კვირის "შემდეგ. თაური სიკვდილით დასაჯეს.
გადასვლისას გლეხს იმ მიწისმფლობელის სა- 3. თევდორე ივანეს ძე (1584-1598). ივანე
სარგებლოდ, საიდანაც იგი მიდიოდა, უნდა მრისხანეს მეორე შვილი პირველი ცოლისგან
გადაეხადა გადასახადი (,პოჟილოე“). ივანე IV- თევდორე ბავშვობიდანვე ავადმყოფი და გონე-
ის მეფობის დროს, 1550 წელს დამტკიცებულ ბასუსტი იყო. ივანე მრისხანეს უმცროსი ვაჟი
სამართლის წიგნში გლეხის უფლებ: გა- მეხუთე ცოლისაგან – დიმიტრი – მამის გარ-
დასვლის შესახებ უცვლელად იქნა დატოვე- დაცვალების დროს ერთი წლისაც არ იყო. თა-
ბული, ოღონდ გაიზარდა პოჟილოე. 1581 წელს ვადი ბოგდან ბელსკი შეეცადა, მეფედ დიმიტრი
გლეხთა გადასვლა სამართლის წიგნით დადგე- ივანეს ძე გამოეცხადებინა. ბოიარებმა კრემლში

59
გამაგრებულ ბოგდან ბელსკის ალყა შემოარ-
ტყეს, დააპატიმრეს და ნიჟნი-ნოვგოროდში გა-
დაასახლეს. ბოიარებს, ცხადია, ივანე მრისხანეს
მეფობის შემდეგ დიდი სურვილი ჰქონდათ,
ტახტზე გონებასუსტი და უსუსური თევდორე
ეხილათ. 1584 წელს რუსეთის ტახტზე თევ-
დორე ივანეს ძე ავიდა. ივანე მრისხანეს შვილი
დიმიტრი დედასთან ერთად ქალაქ უგლიჩში
ცხოვრობდა.
თევდორე ივანეს ძის მეფობის დასაწყისში
მთელ სახელმწიფო საქმეებს განაგებდა მისი
ბიძა დედის მხრიდან ბოიარი ნიკიტა იურიევ-
ზახარინი, ბოიარები ივანე მსტისლავსკი, ივანე
შუისკი და ბორის გოდუნოვი. თევდორე ივანეს
ძე დაქორწინებული იყო ბორის გოდუნოვის
დაზე ირინაზე ბორის გოდუნოვმა კარგად გა-
მოიყენა ის, რომ დედოფალი მეფეზე დიდ გავ-
ლენას ახდენდა და მალე თევდორე ივანეს ძის
პირველი მრჩეველი გახდა. 1586 წლისათვის
ბორის გოდუნოვის გავლენა იმდენად გაიზარდა,
რომ უცხოელები მეფის გვერდის ავლით პირ-
დაპირ მასთან ამყარებდნენ კავშირს. ბოიარებმა
პატრიარქი იობი
გადაწყვიტეს ბორის გოდუნოვის თავიდან მო-
ცილება. სანამ ცნობილი ბოიარული საგვარეუ- ეს საკითხი მოსკოვში სტუმრად მყოფი ანტი-
ლოები – შუისკები, ვოროტინსკები, გოლოვინე- ოქიის პატრიარქ იოაკიმეს წინაშე დააყენა, მა-
ბი და მსტისლავსკები შეთანხმდებოდნენ, მათ გრამ საქმე გაჭიანურდა. 1588 წელს მოსკოვში
ბორის გოდუნოემა დაასწრო. ივანე მსტისლავ- ჩავიდა კონსტანტინეპოლის პატრიარქი იერემია.
სკი შეიპყრეს და ბერად აღკვეცეს, შემდეგ. შე- ბორის გოდუნოვმა პატრიარქ იერემიასთან მო-
იპყრეს და რუსეთის სხვადასხვა ქალაქებში გა- ლაპარაკების შემდეგ მიაღწია იმას, რომ იერე-
დაასახლეს სხვა ბოიარებიც. ბორის გოდუნოვმა მიამ 1589 წელს მიტროპოლიტი იობი რუსე-
ხელი ვერ ახლო მხოლოდ ივანე შუისკის, თის პატრიარქად აკურთხა. იმავდროულად, ნოვ-
რომელსაც მოსკოვის მოსახლეობა აქტიურად გოროდის, ყაზანის, როსტოვისა და კრუტიცკის
უჭერდა მხარს. ივანე შუისკიმ მიიმხრო მიტ- არქიეპისკოპოსებ მიტროპოლიტებად აკურთ-
როპოლიტი დიონისი და გადაწყვიტა, მოსკოვის ზეს, ხოლო ვოლოგდის, სუზდალის, ნიჟნი-ნოვ-
მოსახლეობის მხარდაჭერით, მიეღწია მეფისა გოროდის, სმოლენსკის, რიაზანისა და ტვერის
და დედოფლის განქორწინებისათვის ბორის ეპისკოპოსე“_ – არქიეპისკოპოსებად. 1591
გოდუნოვმა ამჯერადაც დაასწრო მოწინააღმდე- წელს მოსკოვში მოვიდა მართლმადიდებლური
გეებს. მან შეძლო მიტროპოლიტის გადაბირება, საპატრიარქოების მიერ რუსეთის ეკლესიის ავ-
ხოლო ივანე შუისკი და მისი მომხრეები შეი- ტოკეფალიის დამადასტურებელი სიგელი. რუ-
პყრო და მოსკოვიდან გადაასახლა. მალე ივანე სეთი მეხუთე მართლმადიდებლური საპატრიარ-
შუისკი ბორის გოდუნოვმა მოაკვლევინა კიდეც.
ქო გახდა. :
ბორის გოდუნოვმა არც მიტროპოლიტი დიონ- ბორის გოდუნოვმა სცადა ლივონიის ომში
ისი დაინდო. დიონისი გადააყენეს და მის მარცხით გამოწვეული მძიმე მდგომარეობის გა-
ნაცვლად მიტროპოლიტი როსტოვის ეპისკო- მოსწორება. 1583 წელს შვეციასთან დადებული
პოსი იობი გახდა. იობი ბორის გოდუნოვის დროებითი ზავით რუსეთმა შვედებს დაუთმო
ერთგული მომხრე იყო. ქალაქები: იამი, კოპორიე, ნარვა და კარელა.
ბორის გოდუნოვმა მალე გამოამჟღავნა, რომ, ბორის გოდუნოვმა უარი თქვა ამ ქალაქების
ინტრიგების მოწყობის გარდა, სახელმწიფოს შვეციისათვი”“ “სამუდამოდ დათმობაზე. 1585
მართვისათვის აუცილებელი ნიჭიც ჰქონდა. მან წელს დროებითი ზავი ოთხი წლით გაგრძელ-
გადაწყვიტა რუსეთში პატრიარქის თანამდებო- და. მაგრამ 1589 წელს დაწყებულმა მოლაპა-
ბის შემოღება, 1586 წელს ბორის გოდუნოვმა რაკებამ შედეგი ვერ გამოიღო. 1590 წელს

60
 ლად უგლიჩში გაგზავნა ბოიარი ვასილ შუის-
კი. ოფიციალური ვერსიით, უფლისწული დი-
მიტრი ბნედის შეტევის დროს დანაზე დაეცა
და მიღებული ჭრილობისაგან გარდაიცვალა.
დიმიტრის სიკვდილი იმითაც იყო საგანგაშო,
რომ მეფე თევდორეს შვილი არ ჰყავდა და,
ამრიგად, ივანე მრისხანეს შთამომავლობაში
თევდორეს სიკვდილის შემდეგ რიურიკოვიჩების
დინასტიის გამგრძელებელი აღარავინ რჩებოდა.
ეს კი ხელს აძლევდა ბორის გოდუნოვს, რომე-
ლიც, ამ შემთხვევაში, ყველაზე რეალური. კან“
დიდატი იყო სამეფო ტახტზე ასვლისა. სწო-
რედ ამიტომ ოფიციალური გამოძიების დას-
კვნის მიუხედავად, გავრცელდა ხმები, რომლის
მიხედვითაც უფლისწული დიმიტრი თითქოს
ბორის გოდუნოვმა მოაკვლევინა.
1590 წელს რუსეთს ურთიერთობა გაურ-
თულდა ყირიმის სახანოსთან. ყირიმის ხანმა ყა-
ზი-გირეიმ ბორის გოდუნოვი დაარწმუნა, რომ
ლიტვაზე სალაშქროდ ემზადებოდა. 1590 წელს
ყაზი-გირეიმ ლიტვასე ლაშქრობის ნაცვლად
უფლისწული დიმიტრი მოულოდნელად გადალახა მდინარე ოკა და
რუსეთის ჯარმა შვედების წინააღმდეგ საბრ- მოსკოვს შეუტია. რუსეთის ჯარები იმხანად
ძოლო მოქმედებები დაიწყო. რუსეთის არმიას შვედეთის წინააღმდეგ იყო მობილიზებული და
მეფე თევდორე სარდლობდა, რომელსაც თან ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში იდგა.'
ახლდა ორი ვოევოდა – ბორის გოდუნოვი და ბორის გოდუნოვმა მოსკოვის დაცვა თავად თევ-
თევდორე რომანოვი, ბორის გოდუნოვი კარგად დორე მსტისლავსკის ჩააბარა ყირიმის ხანი
გრძნობდა, რომ პირადად მას სარდლობის ნიჭი სოფელ ვორობიოვომდე მივიდა და მოსკოვის
არ ჰქონდა და ამიტომ ომში თან წაიყვანა თა- აღებასაც აპირებდა. სწორედ ამ დროს ყაზი-
ვადი დიმიტრი ხვოროსტინინი. რუსთა ჯარმა გირეის მიუტანეს მცდარი ცნობა, რომლის
ქალაქი იამი აიღო, ხოლო შემდეგ ნარვასთან მიხედვითაც ნოვგოროდიდან და სხვა ადგილე-
შვედების 20-ათასიანი კორპუსი გაანადგურა. ბიდან მოსკოვში რუსთა დიდი ჯარი შევიდა.
ნარვასთან მოპოვებული გამარჯვების შემდეგ ყირიმის ხანი შეშინდა და უკან დაბრუნდა. ბო-
რუსებმა ნარვის აღება მაინც ვერ შეძლეს. რის გოდუნოვი ტულასთან დაეწია ყირიმის ხა-
1590 წელს რუსეთსა დღა შვეციას შორის ნის ლაშქარს და დაამარცხა იგი, თუმცა ყაზი-
კვლავ დროებითი ზავი დაიდო. შვეციამ რუ- გირეიმ გაქცევა მოახერხა.
სეთს დაუთმო იამი, კოპორიე და ივან„გოროდი. 1598 წლის 7 იანვარს რიურიკოვიჩების დი-
1595 წელს რუსეთსა და შვეციას შორის და- ნასტიის უკანასკნელი წარმომადგენელი, რუსე-
დებული ზავით რუსეთმა შეინარჩუნა ყველა ის თის მეფე თევდორე ივანეს ძე გარდაიცვალა.
ქალაქი, რომელიც 1590 წლის დროებითი ზა- ქვეყნის მართვა გადავიდა პატრიარქ იობის
ვით მიიღო. დიდი მცდელობის მიუხედავად,, ხელში, რომელსაც უზენაესი საერო ხელისუ-
რუსეთმა ნარვა გვერ მიიღო, სამაგიეროდ, კარე-/ 7 ფლის ფუნქცია ახალი მეფის „ტახტზე ას-
ლა დაათმობინა შვედებს. ვლამდე უნდა შეესრულებინა. პატრიარქი იობი
1590 წელს ხმა გავრცელდა, რომ ქალაქ , ბევრად იყო დავალებული ბორის გოდუნოვისა-
უგლიჩში დაიღუპა ივანე მრისხანეს უმცროსი გან. რუსეთის ტახტზე ყველაზე რეალური კან-
ვაჟი დიმიტრი. უფლისწულის დაღუპვა სამეფო დიდატი, ქვეყნის ფაქტობრივი მმართველი ბო-

კარმაც დაადასტურა. მკვლელობის დღესვე დი- რის გოდუნოვი იყო.

მიტრის დედამ მარია ნაგაიმმ უფლისწულის 4. ბორის გოდუნოვგი (1598-1605). ბორის
მკვლელობაში ბრალი დასდო ბორის გოდუნო- გოდუნოვი მეფობის ყველაზე რეალური კანდი-
ვის მიერ უგლიჩში მცველებად გაგზავნილთ. დატი კი იყო, მაგრამ ბოიართა სათათბიროში
ბორის გოდუნოვმა მკვლელობის გამოსაძიებ- მას მტერიც ბევრი ჰყავდა. ბოიართა სათათბი-

61
 როში პირველი სიტყვა პატრიარქ იობს
ბორის ეკუთ“
გო-
ვნოდა. მან კი მეფობის კანდიდატად ალს
დუნოვი დაასახელა. 1598 წლის 21 თებერვ ლ.
საერობო კრებამ რუსეთის მეფედ ბორის გორა.

ნოვი აირჩია. ბორის გოდუნოვი მონღოლი, ა. _

ზის ჩეტას' შთამომავალი იყო. ჩეტა. XI ი.
კუნეში ოქროს ურდოში მყოფმა რუსეთ ის
ტროპოლიტმა პეტრემ მონათლა. ამის. შემდეგ
იგი რუსეთში დასახლდა და ზახარინის გვარი
მიიღო. გოდუნოვების გვარს რუსეთში თავისი
ვოტჩინა (მამული) ჰქონდა, თუმცა ისტორიაში
ისინი არ ჩანან გოდუნოვების ბოიარული
საგვარეულო პირველად მაშინ გახდა ცნობილი,
როცა თევდორე ივანეს ძემ 1580 წელს ირინა
თევდორეს ასულ გოდუნოვაზე იქორწინა. მალე
სამეფო კარზე გამოჩნდა ირინას ძმა ბორისი.

ბორის გოდუნოვი ჭკვიანი, ეშმაკი, მლიქვნელი

და ინტრიგების დიდი ოსტატი იყო.
ბორის გოდუნოვმა თევდორე ივანეს. ძის მე-
ფობის პერიოდში სახელმწიფოს მართვის საკ-
მაოდ დიდი ნიჭი გამოავლინა. ყველა ელოდა,
რომ სამეფო ტახტზე ასვლის შემდეგ ბორის
გოდუნოვი დიდ წარმატებებს მიაღწევდა. სამ-
წუხაროდ, ეს ასე არ მოხდა. ·
ბორის გოდუნოვის წარუმატებელი მეფობის
მთავარი მიზეზი იმაში მდგომარეობდა, რომ იგი წ ახი თ. L
არც ბოიარებმა და არც ხალხმა არ მიიღო ბორის გოდუნოვი
„ღვთისაგან ბოძებულ“ მეფედ. ბორის გოდუნო-
ვი არც უყვარდათ და მისი არც ეშინოდათ, მას ტას მეხუთე შვილი თევდორე (პირველი რომა-
ითმენდნენ როგორც გაქნილ მედროვეს, ნოვი მეფის მიხეილის მამა) ფილარეტის სახე-
რომელმაც ტახტი უსამართლოდ მიიტაცა. მო- ლით ძალით აღკვეცეს ბერად. რომანოეების და-
პოვებული წარმატებისათვის მის მიმართ მად- სჯის შემდეგ დასაჯეს ჩერკასკების, სიცკების.
ლიერებით არ იმსჭვალებოდნენ ხოლო წარუ- რეპინების, პუშკინების” საგვარეულოთა ევრი
მატებლობას არ პატიებღნენ თვითონ ბორის წარმომადგენელი. “?“
გოდუნოვი ყოველივე ამას კარგად გრძნობდა, ბორის გოდუნოვის მეფობის მეოთხე წელს
იცოდა, თუ როგორი მერყევი იყო მისი მდგო- (1601 წ.) რუსეთში დიდი მოუსავლიანობა იყო,
მარეობა სწორედ ამით იყო განპირობებული ქვეყანა საშინელმა შიმშილმა მოიცვა. ბორის
ის, რომ ტახტზე ასვლის შემდეგ ბორის გო- გოდუნოვმა მთელი პურის მარაგი და დიდი რა-
დუნოვმა დაკარგა ყველა ის თვისება (ინჯ- ოდენობით ფული შიმშილით სასოწარკვეთილ
რიგების მოწყობის უნარის ჩათვლით), რაც მან მოსახლეობას უწყალობა, მაგრამ ესეც საკმა-
ჭარბად გამოაგლინა თევდორეს მეფობის რისი არ აღმოჩნდა. შიმშილისაგან დალუპულთ
წლებში.
მერყევი მდგომარეობის განმტკიცების მიზ-
მეფე თავისი ხარჯებით
მოსკოვში 127 ათასი
ასაფლავებდა.
კაცი დაკრძალეს.
მარტო
მხო-
ნით, ბორის გოდუნოვი შეუდგა მოწინააღმდეგე- ლოდ 1604 წლის კარგი მოსავლის შედეგად
თა დასჯას. 1600 წელს მეორედ გაგზავნეს გახდა შესაძლებელი მოსახლეობის დაკმაყოფი-
გადასახლებაში ერთხელ უკვე გადასახლებული ლება პურით.
ბოგდან ბელსკი. 1601 წელს რეპრესიები თავს შიმშილობამ ბორის გოდუნოვი კიდევ ერთი
დაატყდა რიურიკოვიჩებთან ნათესაურ კავშირში განსაცდელის წინაშე დააყენა. შიმშილობის პე-
მყოფ რომანოვების ბოიარულ "საგვარეულოს. რიოდში ბევრმა ბატონმა თავისი ხოლოპები
ნიკიტა რომანოვის შვილები: ალექსანდრე, ვა- (მონები) მამულიდან გააძევა, რადგან მათი გა-
სილი, ივანე და მიხეილი გადაასახლეს. ნიკი- მოკვება აღარ შეეძლოთ. ხოლოპჰების ბანდები

62
ძარცვავდნენ სოფლებსა და ქალაქებს. ეს ბან–- ახალგაზრდა კაცი, რომელიც თავის თავს უფ-
დები 1603 წელს თავად ხოლოპმა ხლოპკო , ლისწულ დიმიტრის უწოდებდა. ადამ ვიშნეე-
კოსოლაპიმ გააერთიანა და მოსკოვისაკენ დაძ- სკის ძმამ პან კონსტანტინე ვიშნევსკიი უფ-
რა. 1603-1604 წლებში ხოლოპთა აჯანყება ლისწული დიმიტრი სანდომირის ვოევოდა პან
ჯარების დახმარებით ჩაახშეს. აჯანყების ჩახ- იური მნიშეკთან წარადგინა. დიმიტრიმ აქ გა-
შობისას დაიღუპა ვოევოდა ივანე ბასმანოვი. იცნო თავისი მომავალი მეუღლე, იური მნიშე-
1603-1604 წლების ხოლოპების აჯანყება კის ქალიშვილი მარინა. დიმიტრის მარინა მნი-
იყო რუსეთის სახელმწიფოში დიღი არეულო- შეკი შეუყვარდა, მაგრამ ქორწინების პირობად
ბის („სმუტის) პირველი გამოვლინება. მალე იური მნიშეკმა დიმიტრის კათოლიკობის მიღება,
ბორის გოდუნოვის მდგომარეობა კიდევ უფრო მოსთხოვა, დიმიტრიმ კათოლიკობა მიიღო და
მძიმე გახდა. ნიშნობაც შედგა, ქორწილი კი დიმიტრის ტახ-
ხალხში ხმა დაირხა, რომ ივანე მრისხანეს ტზე ასვლამდე გადაიდო. იური მნიშეკმ. დი-
უმცროსი შვილი, უფლისწული დიმიტრი უგ- მიტრი კრაკოვში წაიყვანა და პოლონეთის მეფე
ლიჩში არ დაღუპულა, იგი ცოცხალია და პო- სიგიზმუნდს წარუდგინა. პოლონეთის მეფემ
ლონეთში იმყოფებაო. 1604 წლისათვის უფ- რუსეთის ტახტის კანონიერი მემკვიდრის უფ-
ლისწულ დიმიტრის შესახებ უკვე მთელი რუ- ლებების დაცვა გადაწყვიტა და მას ფულადი
სეთი ალაპარაკდა, რამაც მოსვენება დაუკარგა დახმარება და I1600-კაციანი რაზმი მისცა.
ბორის გოდუნოვს. მეფე ჩაიკეტა და არავის აღ- 2000 მეომარი დიმიტრის დონელმა კაზაკებმა
არ ეჩვენებოდა. მალე ბორის გოდუნოევმა უგ- გამოუგზავნეს. სულ უფლისწულმა 4000-კა-
ლიჩიდან მოსკოვში ჩამოაყვანინა უფლისწულ ციანი ლაშქარი შეაგროვა და 1604 წლის I6
დიმიტრის დედა მარია ნაგაი და პირადად და- ოქტომბერს რუსეთის სახელმწიფოს საზღვარი
კითხა იგი. მარიამ მეფეს განუცხადა: ,,მე. მე- გადალახა. მას თან ახლდა ვოევოდა იური
უბნებოდნენ, რომ ჩემი შვილი ჩემი ნებართვის მნიშეკი.
გარეშე წაიყვანეს, მაგრამ ისინი, ვინც ამას მე- დიმიტრი რუსეთის ტერიტორიაზე პირველად
უბნებოდნენ ახლა ცოცხლები აღარ არიან“, ივანე მრისხანეს შვილად და ტახტის კანონიერ
1604 წელს ის. ვინც თავის თავს უფლის- მემკვიდრედ ცნო ქალაქ მორავსკის ”მოსახლე-
წულ დიმიტრის უწოდებდა, პოლონელთა და ობამ. გოევოდას წინააღმდეგობის მიუხედავად,
კაზაკთა დიდი ჯარით პოლონეთიდან რუსეთის ქალაქ ჩერნიგოვის მოსახლეობამ ასევე. დაი-
სახელმწიფოს საზღვრებში შევიდა. ქალაქები ფიცა უფლისწულ დიმიტრის ერთგულებაზე.
ერთმანეთის მიყოლებით ნებდებოდნენ მას. რუ- «
სეთის პატრიარქმა იობმა საჯაროდ განაცხადა,
რომ ივანე მრისხანეს შვილი დიმიტრი მკვდარი
იყო, ხოლო მის სახელს ამოფარებული პიროვ-
ნება გაკრეჭილი ბერი გრიგოლ ოტრეპიევი იყო.
ასეთ რთულ ვითარებაში, 1605 "წელს ბო-
რის გოდუნოვი მოულოდნელად გარდაიცვალა.
დაბნეულმა ბოიარებმა მისი სიკვდილი ხალხს
მხოლოდ მეორე დღეს აცნობეს და მაშინვე
დაიწყეს მოსახლეობის დაფიცება ბორის გო-
დუნოვის ცოლის დედოფალ მარიასა და შვილ
თევდორეს ერთგულებაზე. 1605 წელს რუსე-
თის ტახტზე ბორის გოდუნოვის შვილი თევ-
დორე II ავიდა. მან სულ რამდენიმე თვე იმეფა.
5. დიმიტრი ივანეს ძე (1605-1606). უგლიჩ-
ში საიდუმლო ვითარებაში დაღუპული ივანე
მრისხანეს უმცროსი შვილის, უფლისწულ დი-
მიტრის სიკვდილი ბევრმა მაშინვე არ დაიჯერა.
ხმები გავრცელდა, რომ დიმიტრი ცოცხალი
გადარჩა და იმალებოდა. ამიტომაც მოულოდ-
ნელი არ ყოფილა, რომ 1603 წელს პოლონეთ-
ში პან ადამ ვიშნევსკის მამულში გამოჩნდა მარინა მნიშეკი

63
 სამაგიეროდ, ქალაქ ნოვგოროდ-სევერსკმა, პუტივლში გამაგრდა. პუტივლში დიმიტრის
სადაც ვოევოდად ბორის გოდუნოვის ერთგული ლაშქარს კიდევ 4 ათასი კაზაკი შეუერთდა. ვა-
პეტრე ბასმანოვი იყო, დიმიტრის წინააღმდე- სილ შუისკისა და თევდორე მსტისლავსკის შე-
გობა გაუწია. კაზაკებმა და პოლონელებმა ქა- ეძლოთ პუტივლში გამაგრებული დიმიტრი რუ-
ლაქი ვერ აიღეს. ნოვგოროდ-სევერსკთან დი- სეთიდან განედევნათ, მაგრამ მათ შეტევა აღარ
მიტრის პირველი სერიოზული უთანხმოება მო- გააგრძელეს და 1605 წლის აპრილამდე ქალაქ
უვიდა პოლონელებთან. პოლონეთის ლაშქარი კრომთან, უმოქმედოდ იდგნენ. ბორის გოდუნო-
უკან გაბრუნებასაც კი აპირებდა. ამ დროს მო- ვის “ სიკვდილის შემდეგ ვასილ შუისკი და თევ-
ვიდა ცნობა, რომ ქალაქ პუტივლის ვოევოდა დორე მსტისლავსკი მოსკოვში გამოიძახეს,
ვასილი რუბეც-მოსალსკი უფლისწულ დიმიტ- რადგან ყველა კარგად ხედავდა, რომ ისინი არ
რის მხარეზე გადავიდა. ამით გამხნევებულმა აპირებდნენ დიმიტრის წინააღმდეგ ბრძოლას.
პოლონელებმა წასვლა გადაიფიქრეს. პუტივლს 1605 წლის აპრილში პუტივლში მივიდა
სხვა ქალაქებმაც მიბაძეს. მალე რუსეთის და- ცნობა ბორის გოდუნოვის გარდაცვალებისა და
სავლეთ საზღვრიდან აღმოსავლეთით 600 კი- მისი შვილის თევდორე II-ის გამეფების შესა-
ლომეტრის მანძილზე განლაგებული ქალაქების ხებ. თევდორე II ბორისის ძეს არავითარი ავ-
უმრავლესობამ დიმიტრი ივანე მრისხანეს შვი- ტორიტეტი ჯარში არ გააჩნდა. სწორედ ამი-
ლად და ტახტის კანონიერ მემკვიდრედ ცნო. ტომ ერთ დროს ბორის გოდუნოვის ერთგული
რუსეთის საზღვრებში შესული დიმიტრი ყველ- ჯარებიც კი დიმიტრის მხარეზე გადავიდნენ.
გან ხაზს უსვამდა იმას, რომ იგი მართლმადი– დიმიტრიმ დაიკავა ქალაქები კრომი და ორიო-
დებელი იყო. მოსახლეობამ. ცხადია, არაფერი ლი. მოსახლეობა დიმიტრის ყველგან აღფრთო-
იცოდა იმის შესახებ რომ დიმიტრიმ პოლო- განებით ხვდებოდა, ჯარი უფლისწულის ერთ-
ნეთში კათოლიკობა მიიღო. როგორც ჩანს, დი- გულებაზე იფიცებდა.
მიტრი მართლაც ღრმადმორწმუნე მართლმადი- ორიოლიდან დიმიტრი ტულისაკენ გაემართა,
დებელი იყო და კათოლიკედ მხოლოდ პოლი- ხოლო თავისი ლაშქრის უდიდესი ნაწილი თა-
ტიკური მოსაზრებით მოინათლა. ად ვასილი გოლიცინის სარდლობით მოსკოვის
1604 წლის ბოლოს ბორის გოდუნოვმა ვო- დასაკავებლად გაგზავნა.
ევოდა თევდორე მსტისლავსკის სარღლობით დიმიტრის ჯარების მოსკოვთან გამოჩენამ
დიდი ჯარი გაგზავნა უკრაინაში. 1604 წლის ქალაქში დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია ხალხს
დეკემბერში ნოვგოროდ-სევერსკთან დიმიტრის სურდა დარწმუნებულიყო, დიმიტრი ნამდვილად
15-ათასიანმა ლაშქარმა დაამარცხა თევდორე იყო თუ არა ივანე მრისხანეს შვილი. აღელვე-
მსტისლავსკის 50-ათასიანი ჯარი. ამ ბრძოლის ბულმა მოსკოველებმა ერთ დროს უფლისწულ
შემდეგ იური მნიშეკი პოლონეთში დაბრუნდა,
დიმიტრის მკვლელობის გარემოებათა გამოსა-
ძიებლად ბორის გოდუნოვის მიერ უგლიჩში
მას თან გაჰყვე პოლონელთა უმრაგლესობა
გაგზავნილ ვასილ შუისკის მიმართეს. ვასილ
(დიმიტრისთან სულ 1500 პოლონელი მებრძო-
შუისკიმ საჯაროდ განაცხადა: ,ბოიარმა (ე.ი.
ლი დარჩა). ამ მძიმე ვითარებაში დიმიტრისთან
ბორის გოდუნოვმა – ავტ. უფლისწულ დი-
გამოცხადდა 12000 კაზაკი მოსკოვში დიდი
მიტრის მოსაკლავად კაცები გაგზავნა, მაგრამ
მღელვარება დაიწყო. ბორის გოდუნოვი მძიმე
უფლისწული გადაარჩინეს, უფლისწულის ნაც-
მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ასეთ ვითარებაში ვლად კი მღვდლის შვილია დაკრძალული“. ამ
მის მხარდამჭერად გამოვიდა ბოიარი ვასილ ამბის შეტყობის შემდეგ მოსკოველები სასახ-
შუისკი. მან მოსკოვში წითელ მოედანზე შეკ- ლეში შეცვივდნენ და თევდორე II, დედამისი
რებილ ხალხს რამდენჯერმე განუცხადა, რომ და თევდორეს და დააპატიმრეს. ცოტა მოგვი-
იგანე მრისხანეს შვილი, უფლისწული დიმიტ- ანებიმთ თევდორე IL და დედამისი დაახრჩვეს,
რი, თავისი ხელით დაასაფლავა უგლიჩში. ბო- ხალხს კი გამოუცხადეს, რომ მათ თითქოს თა-
რის გოდუნოვმა ვასილ შუისკი დიმიტრის წი- ვი მოიწამლეს.
ნააღმდეგ გაგზავნილ და ბრძოლაში დაჭრილ ტულაში დიმიტრი შეუდგა სახელმწიფოებ-
თევდორე მსტისლავსკის დასახმარებლად მიავ–- რივ საქმიანობას. დაგზავნა სიგელები, შეადგინა
ლინა. 1605 წლის იანვარში დობრინიჩთან (პუ, ფიცის ტექსტი, მიიღო ინგლისის ელჩი სმიტი.
ტივლის ახლოს) ბორის გოდუნოვის ერთგულ- ტულაში მყოფ დიმიტრისთან გამოცხადდა
მა 70-ათასიანმა ჯარმა ბორის გოდუნოვისა და ბოიარების მიერ გამოგზავნილი დელეგაცია: ვა-
ვასილ შუისკის სარდლობით დიმიტრის ლაშ- სილ შუისკი და მისი ძმები, ასევე ბოიარი თევ-
ქარი დაამარცხეს. ამ მარცხის შემდეგ დიმიტრი დორე მსტისლავსკი, ბოიარები დიმიტრის ერთ-

64
 გულებაზე დააფიცა რიაზანის არქიეპისკოპოსმა
იგნატმა. რომელიც მალე, 1605 წელსვე, იობის
ნაცვლად რუსეთის პატრიარქი გახდა.
ტულიდან დიმიტრი მოსკოვისაკენ გაემგზავ-
რა და 1605 წლის 20 ივნისს ზეიმით შევიდა
დედაქალაქში. 30 ივლისს მიძინების ტაძარში
დიმიტრი მეფედ ეკურთხა. გვირგვინი მას
ახალმა პატრიარქმა იგნატიმ დაადგა.
დიმიტრიმ შეიწყალა ბორის გოდუნოვის მი-
ერ მსჯავრდებულნი. ფილარეტ რომანოვი როს-
ტოვის მიტროპოლიტი გახდა. გადასახლებიდან
დააბრუნეს და მამულები და წოდება დაუბრუ-
ნეს გოდუნოვების საგვარეულოს. დიმიტრი აც-
ჩადებდა: „არსებობს მეფობის ორი წესი: ან
გულმოწყალება და გულუხვობა, ან სიმკაცრე

და სასჯელი. მე პირველი ავირჩიე. მე ღმერთის

წინაშე ფიცი დავდე. არ დავღვარო. ქვეშევრ-
დომთა სისხლი და ამ ფიცს შევასრულებ”, რო-
ცა მლიქვნელები ბორის გოდუნოვს აუგად. მო-
იხსენიებდნენ, დიმიტრი მათ ეუბნებოდა: „როცა
იგი ცოცხალი იყო, თქვენ მას თაყვანს სცემ-
დიის, როცა მოკვდა აძაგებთ. თქვენ თუ არა,
სხვამ ვინ აირჩია იგი მეფედ”.
მეფედ კურთხევამდე დიმიტრის წინააღმდეგ ფილარეტ რომანოვი
აჯანყების მოწყობა სცადა მის მიერვე. შეწყა-
კი არა გაკრეჭილი ბერი გრიგოლ ოტრეპიევი
ლებულმა ვასილ შუისკიმ. იგი ხმებს ავრცე-
იყო. ვასილ მუისკის სურდა დიმიტრის წინა-
ლებდა. რომ დიმიტრი ივანე მრისხანეს შვილი
აღმდეგ მოსკოველთა ამხედრება. ვასილ შმუისკი

შეიპყრეს. მაგრამ დიმიტრიმ იგი არ ღასაჯია.

და მისი საქმე მსჯავრის გამოსატანად. საერობო
კრებას გადასცა. ვასილ შუისკის წინააღმდეგ
ბრალმდებლად თვითონ დიმიტრი გამოვიდა.
საერობო კრებაზე ვასილ შუისკიი პირდაპირ
განაცხადა, რომ ივანე მრისხანეს შვილი უფ-
ლისწული დიმიტრი მკვდარია და მის ნაცვლად
თვითმარქვია მოეგლინა რუსეთსო. საერობო
კრებამ ვასილ შუისკის სიკვდილის განაჩენი
გამოუტანა, მაგრამ დიმიტრიმ იგი შეიწყალა.
მალე მოსკოვში ცნობილი გახდა, რომ დი-
მიტრი იური მნიშეკის ქალიშვილზე. მარინაზე.
აპირებდა დაქორწინებას. გაგრცელდა ხმა, რომ
დიმიტრიმ თავადაც კათოლიკობა მიიღო. აღელ-
გებული ხალხის გამოყენება სცადეს ვასილ
შუისკიმ და ვასილ გოლიცინმა. მათ მხარს უჭ-
ერდა ყაზანის მიტროპოლიტი გერმოგენი ღა
ეპისკოპოსი იოსები. ვასილ შუისკიმ მოახერხა
სტრელცების (მეთოფეთა ჯარის) გადაბირება.
დიმიტრის მიმართ მოსკოველთა უკმაყოფილება
განსაკუთრებით გაძლიერდა ნენ წლის
აპრილიდან, მას შემდეგ, რაც მოს კოვში ჩავიდა

პატრიარქი იგნატი იური მნიშეკი ქალიშვილ მარინასთან ერთად.

იური მნიშეკს თან ახლდა პოლონელი პანები

65
და აზნაურები, სულ 2 ათასი კაცი. დიმიტრისა
და მარინას ქორწილის შემდეგ (1606 წლის 8
მაისს), პოლონელებმა მოსკოვში თვითნებობას
მიჰყვეს ხელი. ისინი შეურაცხყოფდნენ ქალებს,
სახლებში უცვივდებოდნენ მოქალაქეებს. ვასილ
შუისკი აჯანყების მოსაწყობად უკეთეს დროს
ვერც კი ინატრებდა. შეთქმულებმა აქტიურად
დაიწყეს მზადება, მაგრამ ისინი ვილაცამ გასცა.
დიმიტრიმ შეთქმულების არსებობა არ დაიჯერა
და ამით თავისი თავი გაწირა კიდეც.
აჯანყება 1606 წლის 16 მაისს ღამით და-
იწყო. შეთქმულებმა ციხიდან დამნაშავენი გამო-
უშვეს ღა მათ იარალი დაურიგეს. მათ მხარს
უჭერდნენ სტრელცებიც. იმავდროულად ვასილ
შუისკის მომხრეები ხმებს ავრცელებდნენ, რომ
თითქოს მარია ნაგაიმაც კი თქვა, რომ მისი
შვილი მკვდარია და. უფლისწულის სახელით
ცრუ დიმიტრი მოქმედებსო. აჯანყებულები სა-
სახლეში შეიჭრნენ. დიმიტრიმ გაქცევა სცადა,
მაგრამ შეიპყრეს და გრიგოლ ვალუევმა იგი
სიცოცხლეს გამოასალმა, დიმიტრის ცხედარი
წითელ მოედანზე დააგდეს. მოსკოვში აჯანყე-
ბისას 2133 პოლონელი და 2000 რუსი და-
იღუპა. ორი დღის შემდეგ დიმიტრი მოსკოვის
გარეთ ღარიბთა სასაფლაოზე დამარხეს. შემდეგ
გვამი “საფლავიდან ამოიღეს და კოცონზე
ვასილქეშუისკი
დაწვეს, ფერფლი თოფის წამალში შეურიეს,
რომლითაც ზარბაზანი გატენეს და დასავლეთის ცი დადო, რომ ქვეყანას ბოიარებთან თანხ-
მიმართულებით გაისროლეს. მობით მართავდა. ბოიარების სასამართლოს გა-
რუსეთის ტახტი კვლავ მეფის გარეშე დარ- რეშე არავის დასჯიდა სიკვდილით, დიმიტრის
ჩა. მეფობის ყველაზე უფრო რეალური კანდი- მომხრეებსა და ნათესავებს მამულებს არ ჩამო-
დატი ბოიარი ვასილ შუისკი იყო. ართმევდა, დასმენებს არ მოუსმენდა.
6. ვასილი IV “შუისკი (1606-1610). 1606 ვასილ შუისკიმ პატრიარქი იგნატი გადააყე-
წლის 19 მაისს ბოიარები, სამღვდელოება, ვაჭ- ნა. რუსეთის პატრიარქი ვასილ შუისკის ერთ-
რები და მოსკოვის უბრალო მოქალაქეები წი- გული გერმოგენი გახდა.
თელ მოედანზე შეიკრიბნენ. ბოიარებმა ხალხს
პირველ. დღეებშივე ახალი მეფე მძიმე მდგო-
ახალი პატრიარქის არჩევა შესთავაზეს, რომე- მარეობაში აღმოჩნდა. დიმიტრის მკვლელობიდან
ლიც მეფის არჩევამდე უზენაესი ხელისუფალი მეორე დღეს მოსკოვში ხმა გავრცელდა, რომ
უნდა ყოფილიყო. ხალხში ჩოჩქოლი ატყდა. დიმიტრი არ მოუკლავთ, მან გაქცევა მოასწრო
პატრიარქის არჩევამდე ხალხი მეფის არჩევას და სადღაცკც იმალებაო. ეს კი შეიძლებოდა
ითხოვდა, ხოლო მეფობის კანდიდატად ერთ- ახალი არეულობის მიზეზი გამხდარიყო. ხმების
ხმად ასახელებდნენ ვასილ შუისკის. ხალხის გავრცელებას თვით ვასილ შუისკის წინდაუხე-
მოთხოვნა იმდენად ერთსულოვანი იყო, რომ დავმა მოქმედებამაც შეუწყო ხელი. მან პუტივ-
ბოიარებმა და სამღვდელოებამ წინააღმდეგობა ლში გადაასახლა დიმიტრის მომხრე ბოიარი
ვერ გაუწია მათ. როგორც ერთი თანამედროვე გრიგოლ შახოვსკი. პუტივლში ჩავიდა თუ არა,
ხატოვნად შენიშნავდა, ვასილ შუისკი მეფედ კი გრიგოლ შახოვს კიმ გამოაცხადა, რომ დიმიტრი
არ აირჩიეს, არამედ ,,ცწამოიყვირეს. 1606 ცოცხალია და მტრებს ემალებაო. პუტივლში
წლის 1 ივნისს ვასილ შუისკი მიძინების ჯა- მაშინვე მეფე ვასილ შუისკის წინააღმდეგ აჯა-
ძარში რუსეთის მეფედ ეკურთხა. ნყება დაიწყო, რომელიც მეზობელ ქალაქებსაც
გასილ შუისკიმ მისი მომხრე ბოიარების წი- მოედო. ჩერნიგოვის ვოევოდა ანდრეი ტელიატ-
ნაშე მიძინების ტაძარში ჯვარზე მთხვევით ფი- ევსკი აჯანყებულებს მიემხრო. თვით მოსკოვ-

66
შიც მღელვარება დაიწყო. ვასილ შუისკიმ მო- ლები და არც მათი მოკავშირე დიმიტრისაგან
ახერხა მოსკოველთა დაწყნარება, მაგრამ უკრა- 7 ელოდნენ კარგს.
ინაში, პუტივლსა და მის შემოგარენში მღელ- 1606 წლის შემოდგომაზე ივანე ბოლოტ-
ვარება სულ უფრო მატულობდა. 1606 წელს ნიკოვმა მოსკოვზე ლაშქრობა დაიწყო. არც
პუტივლში პოლონეთიდან ჩამოვიდა გინმე ივანე ერთ ქალაქს მისთვის წინააღმდეგობა არ გაუ-
ბოლოტნიკოვი. მან განაცხადა, რომ საზღვარ- წევია. 2 დეკემბერს ივანე ბოლოტნიკოვის ლაშ-
გარეთ ნახა მოსკოვში სიკვდილს გადარჩენილი ქარ უკვე სოფელ კოლომენსკოეში იყო.
მეფე დიმიტრი. ივანე ბოლოტნიკოვი თავს მეფე მოსკოვთან ივანე ბოლოტნიკოვის“ ლაშქარში
დიმიტრის ვოეგოდას უწოდებდა და ხალხს განხეთქილება მოხდა. ამის მიზეზი ის იყო.
აჯანყებისაკენ მოუწოდებდა. გრიგოლ შახოვ- რომ მეფე დიმიტრი არ ჩანდა, რაც ყველას
სკიმ მის მიერ შეკრებილი ჯარის სარდლობა აღელვებდა: აზნაურებსაც, გლეხებსაც და
ივანე ბოლოტნიკოვს ჩააბარა. ხოლოპებსაც. ლაშქარში უწესრიგობა დაიწყო,
ივანე ბოლოტზიკოემა მეფე დიმიტრის სახე- აზნაურებს გლეხები და ხოლოჰები დაუ-
ლით მთელ რუსეთში სიგელები დაგხავნა. ტუ- პირისპირდნენ. ივანე ბოლოტნიკოვმა წესრიგი
ლაში, კალუგაში, მოჟაისკში. ორიოლში და ველარ აღადგინა. პროკოპი და ზაქარია ლიაპბუ-
სხვა ქა ლაქებში მოსახლეობა და ჯარი მეფე ნოვებმა ივანე ბოლოტნიკოვი მიატოვეს,
დიმიტრის ერთგულებაზე იფიცებდა. აზნაურებ- მოსკოვში გამოცხადნენ და ვასილ შუისკის
მა, ძმებმა პროკოპი და ზაქარია ლიაპუნოვებმა ერთგულება შეჰფიცეს ლიაპუნოვებს სხვა
მეფე დიმიტრის ერთგულებაზე თითქმის მთელი აზნაურებმაც მიბაძეს. მოსკოვთან ივანე ბო-
რიაზანის მხარე დააფიცეს. მლელვარება დაიწ- ლოტნიკოვის ლაშქარი მიხეილ სკოპინ-შუისკიმ
ყო ვლადიმირის მხარეში. ვოლგისპირეთის ბევ- დაამარცხა. დამარცხებულმა ივანე ბოლოტნიკ-
რი ქალაქის მოსახლეობამ და თვით შორეულმა ოვმა ქალაქ კალუგაში დაიხია.
ასტრახანმაც კი დიმიტრი გამოაცხადა მეფედ. 1607 წელს ზაფხულში ივანე ბოლოტნიკო-
დიდი ქალაქებიდან მხოლოდ მოსკოვი, ყაზანი, ვის ლაშქარი კაზაკების ხარჯზე მნიშვნელოგ-
ნიჟნი-ნოვგოროდი და ფსკოვი დარჩა ვასილ ნად გაძლიერდა. საქმე გართულდა იმითაც. რომ
შუისკის ერთგული. ქალაქი სმოლენსკიც არ ხმა დაირხა უფლისწულ პეტრეს გამოჩენის
ცნობდა მეფედ დიმიტრის. ამის მიზეზი ის იყო, შესახებ. ის, ვინც თავის თავს შეფე თეგდორე
რომ სმოლენსკელებს არ უყვარდათ პოლონე- I-ის შვილს პეტრეს უწოდებდა. სინამდვილეში
მდინარე ვოლგაზე ბურლაკად მომუშავე ილეიკა
მურომეცი იყო (თევდორეს შვილი საერთოდ არ
ჰყოლია). თვითმარქვია უფლისწული პეტრე კა-
ლუგისაკენ დაიძრა, რათა ივანე ბოლოტნიკოვს
შეერთებოდა. კალუგასთან ივანე ბოლოჯცნიკო-
ვის წინააღმდეგ მდგარმა მეფე ვასილ შუისკის
ჯარმა უკან დაიხია. ივანე ბოლოტნიკოვმა ამით
ისარგებლა, კალუგიდან ტულისაკენ გაემართა

და ცრუ უფლისწულ პეტრეს ლაშქარს შე-

უერთდა. ამ კრიტიკულ ვითარებაში ვასილ შუ-
ისკიმ 100-ათასიანი ჯარის შეკრება მოახერხა
და 1607 წლის 5 ივლისს ივანე ბოლოტნიკ-
ოვისა და ცრუ უფლისწულ პეტრეს ლაშქარი
დაამარცხა ბრძოლის ბედი ვოევოდა ანდრეი
ტელიატევსკიმ გადაწყვიტა, რომელიც 4 ათასი
მეომრით ვასილ შუისკის მხარეს გადავიდა.
ივანე ბოლოტნიკოქმა, გრიგოლ შახოვსკიმ და
თვითმარქვია უფლისწულმა პეტრემ ტულისაკენ
დაიხიეს. ვასილ შუისკიმ ტულას ალყა შემო-
არტყა.
ტულის ალყა ჯერ კიდევ გრძელდებოდა,
როცა უკრაინაში, ქალაქ სტაროდუბში, გამოჩ-
ცრუჟდიმიტრი V ნდა ახალგაზრდა კაცი. იგი თავის თავს მეფე

67
 დიმიტრის უწოდებდა. დღემდე დაუდგენელია, “თოი რდი

თუ ვინ იყო ეს თვითმარქვია.

რაუდი, რომ იგი სასულიერო
გამოთქმულია
წოდებიდან
ვა-
იყო. .. წ IIIIMIIIIIII
ტულის ალყა გაჭიანურდა. ბოლოს ვასილ
შუისკიმ ასეთ ხერხს მიმართა: მდინარე უფაზე/
ჯებირი ააშენებინა, რის გამოც წყალმა აიწია
და ქალაქი დატბორა. ივანე ბოლოტნიკოვმა და
ცრუ უფლისწულმა პეტრემ მეფე ვასილ შუ-
ისკის ქალაქის ჩაბარება ალუთქვეს, თუ იგი
ამის სანაცვლოდ სიცოცხლეს შეუნარჩუნებდა
მათ. ვასილ შუისკი ამ პირობას დათანხმდა.
1607 წლის 10 ოქტომბერს ტულა ჩაბარდა.
ცრუ უფლისწული პეტრე მაშინვე ჩამოახრჩეს,
ხოლო ივანე ბოლოტნიკოვი გადაასახლეს და
შემდეგ წყალში დაახრჩეს. გრიგოლ შახოვსკი
შორეულ მონასტერში გადაასახლეს.
მეფის ჯარი ძალზე დაღლილი იყო, ამიტომ
ვასილ შუისკიმ მაშინვე ვერ გაილაშქრა სტა-
როდუბში მოვლენილი ცრუ დიმიტრის წინაალ-
მდეგ. ამან ცრუ დიმიტრის საშუალება მისცა,
1608 წლის გაზაფხულზე მოსკოვზე ლაშქრობა
დაეწყო. ცრუ დიმიტრის ვოევოდა იყო პოლო-
ნელი თავადი როჟინსკი. მოსკოვისაკენ მიმავალ
გზაზე ცრუ დიმიტრიმ რამდენჯერმე დაამარცხა მიხეილ სკოპინ-შუისკი
მის წინააღმდეგ გაგზავნილი საკმაოდ მრავალ-
რიცხოვანი ჯარები. თითქმის არც ერთ ქალაქს 1608 წლის შემოდგომიდან დაწყებული, ტუ-
მისთვის წინააღმდეგობა არ გაუწევია. 1608 შინოში დაბანაკებული ცრუ დიმიტრის ლაშქა-
წლის 1 ივნისს ცრუ დიმიტრი მოსკოვს მიუახ- რი, განსაკუთრებით კაზაკები, დაუნდობლად. ძა-
ლოვდა და სოფელ ტუშინოში შეჩერდა. ამის რცვავდნენ გარშემო სოფლებს. ცრუ დიმიტრის
ლაშქარს გამოეყო რაზმი ლისოვსკისა და სა-
შემდეგ აქტიური საბრძოლო მოქმედებები. შეწყდა. პეგას მეთაურობით და სერგის სამების მონას-
მალე ტუშინოში ჩავიდა მეფე დიმიტრის
მეუღლე მარინა მნიშეკი. ცრუ დიმიტრისა და ტრის გაძარცვა გადაწყვიტა. მონასტრის დამ-
მარინა მნიშეკს შორის გარიგება მოხდა. მარინა ცველებმა პოლონელებს დიდი წინააღმდეგობა
მნიშეკმა თვითმარქვიაში ვითომ თავისი ქმარი გაუწიეს. სერგის სამების მონასტერს სხვა ქა-
მეფე დიმიტრი ამოიცნო. ცრუ დიმიტრიმ და ლაქებმაც მიბაძეს პოლონელთა და კაზაკთა
მარინა მნიშეკმა ფარულად, კათოლიკური წე- ბანდებისაგან თავის დასაცავად მოსახლეობა
სით იქორწინეს. მათ შეეძინათ ვაჟი, რომელსაც ისევ მეფე ვასილ შუისკის უცხადებდა ერთგუ-
ივანე დაარქვეს, ვასილ შუისკის მოსკოვიდან ლებას. ქალაქებში: კოსტრომაში, ვოლოგდაში,
ბელოოზეროში, გოროდეცში, ვლადიმირში, რი-
გასვლის ეშინოდა, რადგან დედაქალაქში მღელ- აზანში და სხვ. ლაშქრის შეკრებას შეუდგნენ.
ვარებ შეინიშნებოდა. მეფე ვერც თავის
ვასილ შუისკიმ მოსახლეობის კეთილგანწყობა
ვოევოდებს ენდობოდა. კრიტიკულ ვითარებაში კარგად გამოიყენა ქვეყანში ავტორიტეტის
ვასილ შუისკიმ გადაწყვიტა, დახმარება შვე- ამაღლებისათვის. მიუხედავად ამისა, მოსკოგში
ციის მეფისათვის ეთხოვა. ეს არჩევანი შემ-
თხვევითი არ ყოფილა. ცნობილი იყო, რომ პო- ვასილ შუისკის მდგომარეობა მტკიცე არ იყო.
ლონეთსა და შვეციასს შორის ხანგრძლივი 1609 წლის ზამთარში შეთქმულებმა გრიგოლ
მტრობა არსებობდა. შვეციასთან მოლაპარაკების სუმბულოვის მეთაურობით მისი ტახტიდან ჩა-

საწარმოებლად ვასლ შუისკი“ მიხეილ მოგდებაც სცადეს, მაგრამ წარუმატებლად.

სკოპინ-შუისკი გაგზავნა. მოლაპარაკება საკ- 1609 წლის გაზაფხულზე მოსკოვში პური გა-
მაოდ გაჭიანურდა. ვასილ შუისკი უძლური იყო თავდა. პურზე ფასების აწევამ ქალაქში მღელ-
ვარება გამოიწვია, ვასილ შუისკი ამჯერად მი-
ქვეყანაში დაწყებული არეულობა თავიდან აე- ზხეილ სკოპინ-შუისკიმ იხსნა, რომელიც ნოვგო-
ცილებინა.
68
როდელთა ლაშქრით მოსკოვისაკენ გაემართა. პროკოპი ლიაპუნოვმა და მისმა მომხრეებმა ვა-
მიხეილ სკოპინ-შუისკისთან ერთად მოსკოვისა- სილ შუისკის წინააღმდეგ ხალხი აამხედრეს.
კენ დაიძრა შვეციის მეფის მიერ გამოგზავნილი მოსკოვში გამართულ დიდ თავყრილობაზე ბო-
დიდი რაზმი გენერალ დელ ის სარდლობ- იარებმა მოსკოვის მოსახლეობასთან ერთად და-
ით. იმავდროულად ასტრახ. ან მდინარე ვოლ- ადგინეს მეფისათვის ეთხოვათ, თვითონ, ნებაყ-
გით მოსკოვისაკენ მიიწევდა ჯარი ბოიარ თევ- ოფილობით გადამდგარიყო ტახტიდან. ასეთ გა-
დორე შერემეტიევის მეთაურობით. ისე ჩანდა, დაწყვეტილებს პატრიარქი გერმოგენი არ
რომ ტუშინოში დაბანაკებული ცრუ დიმიტრის ეთანხმებოდა, მაგრამ მას ანგარიშს უკვე აღა-
რავინ უწევდა. ვასილ შუისკის ძალა აღარ გა-
დღეები დათვლილი იყო, მაგრამ ვითარება
აჩნდა წინ აღდგომოდა ბოიარებისა და ხალხის
კვლავ ვასილ შუისკის საზიანოდ შეიცვალა.
1609 წლის სექტემბერში პოლონეთის მეფე ნებას. იმავე დღეს მეფე ტახტიდან გადადგა და
სიგიზმუნდი რუსეთში შეიჭრა და ალყა შემო- კრემლი დატოვა. მალე გაირკვა რომ ცრუ
დიმიტრის სარდლებმა დანაპირები არ შძშრმეას-
არტყა ქალაქ სმოლენსკს პოლონეთის შეფეს
რულეს და თვითმარქვია არ მიატოვეს. არც
ცრუ დიმიტრი არაფერში სჭირდებოდა. ამას გასილ შუისკი აპირებდა ბრძოლის შეწყვეტას.
ცრუ დიმიტრი კარგად მიხვდა და ტუშინოდან მან სტრელცები (მეთოფეები) მოისყიდა და მა-
კალუგაში გაიპარა. ლაშქრის ნაწილი მას თან თი დახმარებით ფიქრობდა ტახტის დაბრუნე-
გაჰყვა, ნაწილი კი მოსკოვში მივიდა და შეწ- ბას. პატრიარქი გერმოგენიც ითხოვდა ვასილ
ყალება ითხოვა. შუისკის კრემლში დაბრუნებას ასეთ გა-
1610 წლის იანვარში მიხეილ სკოპინ-შუის- ურკვეველ ვითარებაში პროკოპი ლიაპუნოვი და
კიმ სერგის სამების მონასტერთან მდგარი საპე- მისი თანამოაზრეები, ჩუდის მონასტრის ბერებ-
გას რაზმი დაამარცხა. მალე როჟინსკიმ ტუში- თან ერთად, 1610 წლის 1? ივლისს ვასილ
ნოს ბანაკი გადაწვა და პოლონეთის მეფის შუისკს სახლში მიუცვივდნენ და ძალით
ჯარს შეუერთდა. 1610 წელს მიხეილ სკოპინ- აღკვეცეს ბერად. პატრიარქმა გერმოგენმა ვა-
სილ შუისკის ბერად ალკვეცა არ სცნო. მი-
შუისკი და შვედი გენერალი დელეგარდი ზე-
იმით შევიდნენ მოსკოვში, ამ დროისათვის ვა- უხედავად ამისა, ვასილ შუისკი ჩუდის მო-
სილ შუისკის სახელი დაჩრდილა მიხეილ სკო- ნასტერში გაგზავნეს და ბადრაგიც მიუჩინეს,
ძმები კი დააპატიმრეს.
პინ-შუისკის პოპულარობამ. ამან ძალზე შეაშ-
ვასილ შუისკის ტახტიდან გადაყენების შემ-
ფოთა ვასილ შუისკის ძმა დიმიტრი, რომელიც
დეგ, 1610 წლის ივლისში, ძალაუფლება გადა-
ძმის შემდეგ სამეფო ტახტზე ასვლას გეგმავდა.
ვიდა ბოიართა სათათბიროს ხელში. სახელმწი-
როცა დიმიტრიმ ვასილ შუისკისა და მიხეილ
ფოს მართვას შეუდგა შვიდი ბოიარისაგან შემ-
სკოპინ-შუისკის შორის განხეთქილება ვერ
დგარი მთავრობა C,სემიბოიარშჩინა“), რომელ-
ჩამოაგდო, ეს უკანასკნელი მოწამლა. მიხეილ
საც სათავეში ბოიარი თევდორე მსტისლავსკი
სკოპინ-შუისი 16)? წლის მაისში გარ-
ედგა. 1610 წლის აგვისტოში სემიბოიარშჩინა,
დაიცვალა.
პატრიარქ გერმოგენის წინააღმდეგობის მიუხე-
მიხეილ სკოპინ-შუისკის სიკვდილმა სრული-
დავად, იძულებული გახდა დათანხმებოდა პო-
ად უიმედო გახადა ვასილ შუისკის მდგომა-
ლონეთის მეფის სურვილს და რუსეთის ტახ-
რეობა. თითქოს ჩამცხრალი არეულობა ისევ
ტზე სიგიზმუნდის ვაჟი ვლადისლავი მოეწვია.
მოედო რუსეთს. პროკოპი ლიაპუნოვმა მთელი
1610 წლის 27 აგვისტოს მოსკოვის მოსახლე-
რიაზანის მხარე აუჯანყა მეფეს. სმოლენსკის
ობა ვლადისლავისს ერთგულებაზე დააფიცეს.
დამცველთა დასახმარებლად დიმიტრი შუისკის
მოსკოვში პოლონეთის ჯარი შევიდა.
სარდლობით მიმავალი ჯარი 1610 წლის 24
7. ბრძოლა პოლონელთა აგრესიძს წინააღ-
ივნისს ჰეტმანმა ჟოლკევსკიმ სასტიკად და-
ამარცხა. ამით იმედმოცემული ცრუ დიმიტრი მდეგ რუსეთი, ფაქტობრივად, “ოკუპირებული
კალუგიდან თავისი ლაშქრით მოსკოვისაკენ და- აღმოჩნდა პოლონეთისა და . შვეციის მიერ. ქვე-
იძრა და სოფელ კოლომენსკოესთან შეჩერდა.
ყანა სახელმწიფოებრიობის დაკარგვის საფრთ-
ხის წინაშე დადგა. ასეთ მძიმე ვითარებაში რუ-
მეფე ვასილ შუისკი სრულ უმოქმედობას სეთში გამოჩნდა ძალა, რომელიც სათავეში ჩა-
იჩენდა პროკოპი და ზაქარია ლიაპუნოვებმა
თავად ვასილი გოლიცინთან ერთად ასეთი გეგ- უდგებოდა ბრძოლას დამოუკიდებლობის გადა-
მა შეიმუშავეს ერთდროულად უნდა მოეცი- სარჩენად.
ლებინათ ვასილ შუისკიცა და ცრუ დიმიტრიც. 1610 წელს პატრიარქმა გერმოგენმა ხალხს
ცრუ დიმიტრის წინააღმდეგ ისინი მისსავე პოლონელთა წინააღმდეგ საბძოლველად მოუწ-
სარდლებს რაზმავდნენ. 1610 წლის 17 ივლისს ოდა, რისთვისაც იგი პოლონელებმა დააპატიმ-
69
 რეს. 1611 წლის დამდეგიდან რიაზანის მხარეში ლონელების მისაშველებლად მიემართებოდა პო-
ჩამოყალიბება იწყო სახალხო ლაშქარმა. მას ლონელთა ძლიერი რაზმი ლიტვის დიდი #გეტ-
სათავეში აზნაური პროკოპი ლიაპუნოვი ედგა მანის იან კაროლ ზოდკევიჩის წინამძღო: .
(ეს ლაშქარი ისტორიაში შევიდა პირველი სახალხო ლაშქარმა მძიმე ბრძოლების შემდეგ
სახალხო ლაშქრის სახელწოდებით). სახალხო შეძლო პოლონელთა რაზმის უკუგდება. კრემ-
ლაშქარი მოსკოვისაკენ დაიძრა, სადაც 1611 ლში გამაგრებულმა პოლონელებმა დამხმარე
წლის გაზაფხულზე პოლონელთა წინააღმდეგ ძალა ვეღარ მიიღეს ამ ბრძოლებში თავი
აჯანყებამ იფეთქა. პოლონელებმა ქალაქს. ცეც- გამოიჩინა დიმიტრი პოჟარსკიმ. 1612 წლის 22
ხლი წაუკიდეს, თვითონ კი კრემლში გამაგრ- ოქტომბერს სახალხო ლაშქარი კუზმა მინინისა
დნენ. სახალხო ლაშქარი კრემლის მისადგომებ- და დიმიტრი პოჟარსკის წინამძღოლობით მოს-
თან იბრძოდა. მოწინავე რაზმს თავადი დიმიტ- კოვში შეიჭრა. ოთხი დლის შემდეგ კრემლში
რი პოჟარსკი ედგა სათავეში, რომელიც მძიმედ გამაგრებულმა პოლონელებმა იარაღი დაყარეს.
დაიჭრა. სახალხო ლაშქარმა კრემლის აღება 8. რომანოვების არჩევა მეფედ. რუსეთი კი-
ვერ შეძლო და უკან დაიხია. პროკოპი ლიაპუ- დევ ერთხელ დადგა მეფის არჩევის აუცილებ-
ნოვმა სცადა სახალხო ლაშქარში წესრიგის ლობის წინაშე 1613 წლის თებერვალში ამ-
დამყარება, რაც არ მოეწონათ კაზაკებს. მალე მიზნით შეიკრიბა დიდი საერობო კრება. ახალი
ხმა დაირხა, რომ ლაშქრის ხელმძღვანელობა მეფის არჩევას ართულებდა ის, რომ სამეფო
ურჩი კაზაკების ამოულეტას აპირებდა. კაზა- ტახტზე რამდენიმე კანდიდატი აცხადებდა პრე-
კებმა სახალხო ლაშქრის მეთაური პროკოპი ტენზიას. პრეტენდენტთა შორის იყვნენ:
ლიაპუნოვი 161) წელს კაზაკთა საბჭოზე პოლონეთის მეფის ვაჟი ვლადისლავი. შვეციის
(„კრუგზე') დაიბარეს და მოკლეს. სახალხო მეფის ვაჟი კარლ-ფილიპი, ცრუ დიმიტრისა და
ლაშქარი დაიშალა. ამის შემდეგ ვითარება კი- მარინა მნიშეკის ვაჟი ივანე, რუსეთის ბო-
დევ უფრო კატასტროფული გახდა. 1611) წელს იარული საგვარეულოების რამდენიმე წარმო-
შვეციის ლაშქარმა ნოვგოროდი დაიპყრო, ხო- მადგენელი, მათ შორის მიხეილ რომანოვი. სა-
ლო პოლონეთის მეფემ ქალაქი სმოლენსკი ხალხო ლაშქარი დიმიტრი პოჟარსკის, ხოლო
აიღო. სიგიზმუნდ II იმუქრებოდა, რომ იგი კაზაკები ატამან ივანე ზარუცკის კანდიდატუ-
თავად გახდებოდა რუსეთის მეფე და რუსეთს რას აყენებდნენ. დიდი კამათის შემდეგ არჩევანი
ჟეჩ პოსპოლიტას (პოლონეთ-ლიტვის უნიატურ მიხეილ რომანოვზე შეჩერდა. 1613 წლის 21
სახელმწიფოს) შეუერთებდა. თებერვალს დიდმა საერობო კრებამ 16 წლის
1611 წლის შემოდგომაზე ჩამოყალიბება და- მიხეილ რომანოვი აირჩია. მიხეილ რომანოვის
იწყო სახალხო ლაშქარმა (ეს ლაშქარი ისტო- მეფედ კურთხევ, იმავე წლის 11 ივლისს
რიაში მეორე სახალხო ლაშქრის სახელწოდე- შედგა.
ბით შევიდა). ლაშქრის ორგანიზების საქმეს მიხეილ რომანოვი ბორის გოდუნოვის მიერ
სათავეში ედგნენ. ქალაქ. ნიჟნი-ნოვგოროდის ერო- ბერად ძალით აღკვეცილი თეგდორე (ბერობაში.
ბის მამასახლისი კუზმა მინინი და თავადი დი- ფილარეტი) რომანოვის შვილი იყო. თევდორეს
მიტრი პოჟარსკი. რუსეთის ქალაქებში დაიწყო ბაბუა იყო ცნობილი ბოიარი რომან იურიევ-
სახალხო ლაშქრისათვის შეწირულობის შეგ- ზაზარინი (რომანის სახელიდან მიიღო მისმა
როვება. 1612 წლის გაზაფხულზე სახალხო შთამომავლობამ გვარი რომანოვი), რომლის ქა-
ლაშქარი ქალაქ იაროსლავლისაკენ დაიძრა. ლიშვილი ანასტასია ცოლად ჰყავდა ივანე მრი-
იაროსლავლში შეიქმა რუსეთის დროებითი სხანეს სწორედ რიურიკოვიჩების საგვარეუ-–-
მთავრობა, რომელსაც ,მთელი ქვეყნის საბჭო“ ლოსთან ნათესაური კავშირის გამო დასაჯა
ეწოდებოდა. 1612 წელს მოსკოვში დიდი შიმ- ბორის გოდუნოვმა რომან იურიევ-ზახარინის
შილობა იყო. კაციჭამიობა ქალაქში ჩვეულებ- ხუთივე შვილიშვილი (ნიკიტა რომანოვის შვი-
რივ მოვლენად იქცა. ლები), მათ შორის თევდორეც (ფილარეტიც).
1612 წლის ზაფხულში სახალხო ლაშქარი 1605 წელს ფილარეტი მეფე დიმიტრიმ როს-
კუზმა მინინისა და დიმიტრი პოჟარსკის წი- ტოვს მიტროპოლიტად დაანიშნინ. 1608
ნამპღოლობით მოსკოვს არბატის კარიბჭის წელს ფილარეტი ცრუ დიმიტრის მიემხრო და
მხრიდან მიუახლოვდა. აქ მათ პირველი სLსა- ტუშინოში იმყოფებოდა. ცრუ დიმიტრიმ იგი
ხალხო ლაშქრის დაშლის შემდეგ დარჩენილი რუსეთის პატრიარქად გამოაცხადა. ფილარეტი
რაზმები შეუერთდნენ, იმავდროულად მოჟაისკის პატრიარქი იყო 1608-1610 წლებში. 1610
მხრიდან მოსკოვში, კრემლში გამაგრებული პო- წელს იგი ცრუ დიმიტრის მიერ პოლონეთის

70
 71
LI6L-L68(
I %ნ)იმ()ლ09
|
V68L-I88|
II 6ფოფპა9ლი?ნაჯC
I I6LI-06/I
1881-6589 06 909()დეC
ს ლთმლიილაალ I# 69000
I
5681-6528! §78L-108L
1 %ს)2()009 1 0თფმლიიიაკC
0ფლილ 090ლ0069Cლ99§
90ფაპს)C()0აჯ CქC 9()დ9C
108L-96/L
| 0აკიCC -
ი რაიი 0=099C9ენაილ6 0თკღლილ 0წ/I-06/!
- მ3()6()0აჰ (09000 09სთითლლ0,ი | 0>კC9C 909000 C9C
ჯ9/L"I9/I 96/|-C9/I
II ითდიC II 29ცინდლილ
0ა3090CCდ6 აას) 1%I-IC/I
მით >0თC ლელ ) ხილია 09500=C
969I-7891 785L-919L
# 09ლ00 0C)თ900 ლ0C()9
L>II-CVII C7/I-289| ლ009060)>
L 090თ0დლიც 1 ცთდიC ლ0იC)2100 |
დ901800<9 9(91-5L91 ლედლილლაის)>100
ლცაკლდლ9 ხიი0:კC ლ0ი§6
CL9I-CI9L
0 020050868
მეფესთან გაგზავნილ ელჩობას ედგა სათავეში. მიხეილ რომანოვის მეფობის პირველ წლებ-
სიგიზმუნდ III-მ ფილარეტი უკან აღარ გამო- ში ქვეყნის მართვაში დიდ როლს ასრულებდა
უშვა. იგი ტყვეობაში 1619 წლამდე დარჩა. დედამისი მართა, ხოლო პოლონელთა ტყვეობი-
ფილარეტის ყოფილი მეუღლე მართა და დან დაბრუნების შემდეგ (1619 წ.) რუსეთს
შვილი მიხეილი 1605 წელს საცხოვრებლად ფაქტობრივად მეფის მამა ფილარეტი მართავდა,
გადავიდნენ წმინდა იპატის მონასტერში რომელიც 1619-1633 წლებში რუსეთის პატრი-
(კოსტრომასთან) შემდეგ მიხეილ რომანოვი არქი იყო.
დედასთან ერთად მოსკოვში გადასახლდა. 1610 მიხილ რომანოვმა ქვეყნის დაწყნარების
წელს, ვასილ შუისკის ტახტიდან გადაყენების მიზნით გადამწყვეტი ზომები გაატარა. იმხანად
შემდეგ, მეფობის კანდიდატთა შორის მიხეილ ყველაზე დიდ საფრთხეს კაზაკთა ატამანი ივა-
რომანოვიც დასახელდა. პოლონეთის მეფის ვა- ნე ზარუცკი წარმოადგენდა, რომლის ბანაკში
ჟის ვლადისლავის რუსეთის მეფედ გამოცხა- იმყოფებოდა მარინა მნიშეკიც. 64 წელს
დებისა და მოსკოვში პოლონელთა ჯარის ყოფ- იაიკელმა კაზაკებმა ივანე ზარუცკის ულღალა-
ნის პერიოდში (1610-1612 წწ.) მიხეილ რომა- ტეს ღა იგი მეფეს გადასცეს. 1614 წელსვე-
ნოვი კვლავ მოსკოვში ცხოვრობდა. პოლონელ- ივანე ზარუცკი და ცრუ დიმიტრისა და მარინა
თა ბატონობისაგან მოსკოვის გათავისუფლების მნიშეკის შვილი ივანე ჩამოახრჩეს, მარინა მნი-
შემდეგ მიხეილ რომანოვი დედასთან ერთად შეკი კი კოლომნაში გადაასახლეს, სადაც მალე
ისევ იპატის მონასტერში გადასახლდა. გარდაიცგალა.

კუზმა მინინისა და დიმიტრი პოჟარსკის ძეგლი მოსკოვში

72
 შვედებთან ზანმოკლე ომის შემდეგ, 1617 სა და პოლონეთს შორის დროებითი ზავი
წელს რუსეთსა და შვეციას შორის სოფელ დაიდო. ჟეჩ პოსპოლიტას დარჩა სმოლენსკი და
სტოლბოვოში (ტიხვინთან) დადებულ იქნა ზა- ჩერნიგოვი. ამასთან ერთად, ვლადისლავს აღარ
გი. შვეცია რუსეთს "დაუბრუნა ნოვგოროდი, უნდა ჰქონოდა პრეტენზია რუსეთის ტახტზე.
მაგრამ შეინარჩუნა ბალტიის ზღვის სანაპირო. XVI-XVII საუკუნეთა. მიჯნაზე რუსეთის
რუსეთმა შვეციას კონტრიბუციაც გადაუხადა. სახელმწიფოში მიმდინარე დიდი არეულობა
პოლონეთის მეფის შვილმა ველადისლავმა (,სმუტა“) დასრულდა. ბოლო მოელო შინააშ-
1617-1618 წლებში მოსკოვზე ილაშქრა და ქა- ლილობასა დღა უცხო ქვეყნების ინტერვენციას.
ლაქის კედლებამდე მიაღწია, თუმცა შემდეგ შეიქმნა პირობები რუსეთის ხელახალი აღორ-
მარცხი იწვნია. 1618 წელს სოფელ დეულინო- ძინებისათვის.
ში (სერგის სამების მონასტრის ახლოს) რუსეთ-
 თავი IX. რუსეთი XVI საუკუნეში
1. ტერიტორია. მოსახლეობა, რუსეთის ტე- აღორძინებ იწყო ხელოსნობამქე XVI სა-
რიტორია XVII საუკუნეში, XVI საუკუნესთან უკუნეში რუსეთში ჩნდება მანუფაქტურა, რო-
შედარებით, გაიზარდა ციმბირის, სამხრეთ ურა- მელთა რიცხვი XVII საუკუნეში გაიზარდა.
ლისპირეთისა და მარჯვენა ნაპირის უკრაინის, XVII საუკუნის ბოლოს რუსეთში დაახლოებით
ასევე სამხრეთში ე.წ. „დიკოე პოლეს“ (ასე 30 მანუფაქტურა არსებობდა. XVII საუკუნეში
უწოდებდნენ აუთვისებელ ტერიტორიას) ათვი- მეტალურგიული ქარხნები აშენდა ურალში და
სების ხარჯზე. აღნიშნული ტერიტორიების შე- ტულასთან, ტყავის ქარხნები – იაროსლავლსა
ერთების შემდეგ რუსეთის სახელმწიფო მდი- და ყაზანში, ტილოს დამამზადებელი
ნარე დნეპრის ნაპირებიდან წყნარ ოკეანემდე და მოსკოვში. ამ ქარხნებს საგანგებოდ გამოუყვეს
ჩრდილოყინულოვანი ოკეანიდან ყირიმის მუშახელი. ქარხნებზე მიწერილი გლეხები ყმურ
სახანოს საზღვრებამდე და ჩრდილო კავკა- ვალდებულებას ქარხანაში მუშაობით იხდიდნენ.
სიამდე უზარმაზარ სივრცეზე გადაიჭიმა. 1643- შემდგომში ქარხნებს გლეხების შესყიდვის
1645 წლებში ვასილი პოიარკოვმა მდინარე უფლებაც მისცეს.
ამურით ოხოტის ზღვას მიაღწია, ხოლო სიმონ XVII საუკუნის ბოლოსათვის რუსეთში და-
დეჟნევმა 1648 წელს აღმოაჩინა სრუტე ამერი- ახლოებით 300 ქალაქი არსებობდა. მოსკოვში
კასა (ალასკის ნახევარკუნძულს) და აზიას ამავე პერიოდისათვის 200 ათასი კაცი ცხოვ-
(ჩუკოტკის ნახევარკუნძულს) შორის. 1649- რობდა. ქალაქები, ხელოსნობის გარდა, ვაჭრო-
1653 წლებში ეროფეი ხაბაროვმა რუსეთის ბის ცენტრებსაც წარმოადგენდნენ. მარტო მოს-
ხელისუფლებას დაუმორჩილა ამურისპირეთი. კოვში 120 სპეციალიზებული სავაჭრო გაერ-
XVII საუკუნეში დაარსდა რუსული სიმაგრეები თიანება იყო.
და ქალაქები: ენისეისკი (1618 წ.). კრასნოიარ- XVII საუკუნეში სულ უფრო და უფრო იზ-
სკი (1628 წ.), ბრატსკი (1631 წ.), იაკუტსკი რდებოდა ვაჭართა ფენის როლი რუსეთის
(1632 წ.), ირკუტსკი (1652 წ.) და სხვ. ცხოვრებაში. ქვეყნის ეკონომიკისათვის დიდი
რუსეთის ტერიტორია იყოფოდა უეზდებად მნიშვნელობა ჰქონდა ვაჭრობის განვითარებას.
(მაზრებად), რომელთა რაოდენობამ 250-ს მი- საშინაო ვაჭრობასთან ერთად ვითარდებოდა სა-
აღწია. მაზრები იყოფოდა ვოლოსტებად (თემე- გარეო ვაჭრობაც. საშინაო ვაჭრობის ცენტრებს
ბად), ხოლო თემები – სოფლებად. წარმოადგენდნენ დიდი ბაზრობები, რომლებიც
XVII საუკუნის ბოლოსათვის რუსეთის მო- იმართებოდა მნიჟნი-ნოვგოროდში, ბრიანსკში,
სახლეობა 10,5 მილიონ კაცს უდრიდა. ყველა- ასევე ციმბირში საგარეო ვაჭრობის ცენტრს
ზე ნაკლებად დასახლებული იყო ციმბირი, სა- წარმოადგენდა არხანგელსკი, საიდანაც საქონე-
დაც 150 ათასი ადგილობრივი და 350 ათასი ლი დასავლეთ ევროპაში გადიოდა. ასტრახანი-
გადასახლებული რუსი ცხოვრობდა. დან საქონელი გაჰქონდათ აზიის ქვეყნებში.
2. ბატონყმური ურთიერთობის დაკანონება. რუსეთში ვაჭრები ჩამოდიოდნენ ინგლისიდან,
XVII საუკუნეში გაგრძელდა გლეხთა დაყმევე- ჰოლანდიიდან, ინდოეთიდან, ირანიდან და სხვა
ბის პროცესი. 1619 წელს დაწესდა გაქცეულ ქვეყნებიდან.
გლეხთა ძებნის სუთწლიანი, ხოლო 1637 – XVII საუკუნეში ჩამოყალიბებას იწყებს სა-
ათწლიანი ვადა. 1642 წელს ისევ გამოიცა კა- ერთო რუსული ბაზარი.
ნონი გაქცეულ გლეხთა ძებნის ათწლიანი ვა- 4. მოსახლეობის სოციალური სტრუქტურა.
დის დაწესების შესახებ. იმავე კანონის ძალით ქვეყნის მოსახლეობის უმაღლეს წოდებას შე-
წაყვაილი გლეხის ძებნის ვადა თხუთმეტი ადგენდნენ ბოიარები, რომელთა დიდი ნაწილი
წლით განისაზღვრა 164“ წელს “საერობო რუსეთის დიდი მთავრებისა და უფლისწული
კრების მიერ მიღებული ძეგლისდებით დამთავ– მთავრების (რიურიკოვიჩების) შთამომავალი იყო.
რდა გლეხთა დაყმევების პროცუსი. დაახლოებით 100 ბოიარის ოჯახს ჰქონდა დი-
3. ეკონომიკა. საერთო რუსული ბაზრის ჩა- დი ვოტჩინა (მამული), მათ მეფის კარზეც დი-
მოყალიბება. XVII საუკუნის შუა ხანებისათვის დი თანამდებობები ეკავათ.
რუსეთის სოფლის მეურნეობა წელში გაიმართა. უმაღლესი წოდების მეორე ფენას შეადგენ-
აღმავლობას განიცდიდა მიწათმოქმედება. მი- დნენ პომეშნიკები (აზნაურები), ე.წ. ,,მსახურე-
წათმოქმედების დიდ ცენტრებად იქცნენ სამხ-
|
ული ხალხი“. ისინი სახელმწიფო სამსახურში,
რეთ რუსეთი, შუა ვოლგისპირეთი და ციმბირი. ძირითადად კი სამხედრო სამსახურში იმყოფე-

74
ბოდნენ და მეფის ხელისუფლების საყრდენს რობო კრება, რომელიც საშინაო და საგარეო
წარმოადგენდნენ. პოლიტიკის მნიშვნელოვან საკითხებს იხილავდა.
რუსეთის გლეხობა ორ ძირითად ფენად 1632 წელს საერობო კრებამ მიიღო დად-
იყოფოდა. გლეხობის უდიდესი ნაწილი ვოტჩი- გენილება ქალაქ სმოლენსკის დაბრუნების თა-
ნებსა (მამულებსა) და პომესტიებში (საკარგჰ“ ობაზე, რომელიც 1618 წლის ზავით უქეჩ პოს-
ვებში) ცხოვრობდა და ბოიარს ან პომეშჩიკს პოლიტას შემადგენლობაში დარჩა. 1632 წელს
ეკუთვნოდა. გლეხობის მეორე ნაწილი ქვეყნის/| რუსეთის 30-ათასიანმა ჯარმა 150 ქვემეხის
განაპირა მხარეებში ცხოვრობდა (თემებად. მათ თანხლებით ალყა შემოარტყა სმოლენსკს. სმო-
„ჩერნოსოშენცებს“ უწოდებდნენ. ჩერნოსოშენ- ლენსკის რვათვიანი ალყა რუსეთისათვის დიდი
ცები გადასახადს მხოლოდ სახელმწიფოს უხ- მარცხით დამთავრდა. პოლონელებმა ხელთ იგ-
დიდნენ. მათი მდგომარეობა, ვოტჩინებსა და დეს რუსეთის არტილერია და აღალი. ჟეჩ პო-
პომესტიებში მცხოვრებ გლეხებთან შედარებით, სპოლიტას მეფეს ვლადისლავს შეეძლო ამ გა-
უკეთესი იყო. ჩერნოსოშენცები ანუ „შავ მიწა- მარჯვებით ესარგებლა და რუსეთის ტერი-,
ზე“ მცხოვრები გლეხები ბატონყმური ურთი- ” ტორიაზეც შეჭრილიყო, მაგრამ რატომღაც მან"
ერთობით არ იზღუდებოდნენ. თავი შეიკავა. 1634 წელს მდინარე პოლიანოვ-
გლეხთა შედარებით მცირე რაოდენობა ეკუ- კას ნაპირას (ქ. ვიაზმასთან) რუსეთსა და ჟეჩ
თვნოდა მონასტრებს (სამონასტრო გლეხები). პოსპოლიტას შორის ზავი დაიღო. სმოლენსკი,
ქალაქის მოსახლეობის ზედაფენას შეადგენ- ჩერნიგოვი და ნოვგოროდ-სევერსკი ჟეჩ პო-
დნენ ვაჭრები. XVII საუკუნეში მარტო მოს- სპოლიტას დარჩა, ჟეჩ პოსპოლიტას მეფემ
კოვში დაახლოებით 30 დიდვაჭარი ცხოვრობ- ვგლადისლავმა მიხეილ რომანოვი რუსეთის მე-
და. ქალაქის დანარჩენი მაცხოვრებლები ფიზი- ფედ ცნო და, ამდენად, რუსეთის ტახტხე პრე-
კური შრომით ირჩენდნენ თავს. მათ რიცხვს ტენზია აღარ განაცხადა.
ძირითადად ხელოსნები და წვრილი ვაჭრები 1637 წელს დონელმა კაზაკებმა საკუთარი
მიეკუთვნებოდნენ. ისინი გადასახადს სახელმწი- ინიციატივითთ აიღეს თურქული ციხესიმაგრე
ფოს უხდიდნენ. აზოვი, რომელიც მდინარე დონის შესართავში
5.
მიხეილ თევდორეს ძე (1613-1645). მიხე- მდებარეობდა. კაზაკებმა რუსეთის მეფეს სთხო-
ილ თევდორეს ძეს მეფობის პირველ ათწლე- ვეს. აზოვი თავისი ხელისუფლებისათვის დაექ-
ულში თითქმის ყოველ წელს იკრიბებოდა საე- ვემდებარებინა 1642 წელს საერობო კრება
აზოვის საკითხზე ვერ “შეთანხმდა და მისი
რუსეთთან შეერთების გადაწყვეტილება ვერ
გამოიტანა. ცხადი იყო, რომ აზოვის შეერთება
გამოიწვევდა ომს თურქეთსა და ყირიმის სახა–-
ნოსთან. კაზაკები იძულებულები გახდნენ აზოვი
დაეტოვებინათ.
1645 წელს პირველი რომანოვი მეფე მი-
ზხეილ თევდორეს ძე გარდაიცვალა. სიკვდილის
წინ მან ტახტის მემკვიდრედ თავისი 16 წლის
ვაჟი ალექსი გამოაცხადა.
6. ალექსი მიხეილის ძე (1645-1676). ალე-
ქსი მიხეილბსს ძე განათლებული “და სა–
ხელმწიფოს მართვის ნიჭით დაჯილდოვებული
ადამიანი იყო. ბუნებით კეთილს, კარგად ჰქონ-
და გაცნობიერებული, თუ რა დიდი შისია და-
აკისრა მას განგებამ, თუმცა ეს სრულიად არ

უშლიდა ხელს ყოფილიყო უშუალო და გუ-

ლისხმიერი. მეფე ყოველთვის საუბრობდა იმ-
ხანად მიღებული რიტორიკის გარეშე, უყვარდა
სხვადასხვ საინტერესო თემაზე მსჯელობა,
ფუფუნებით ცხოვრება და სხვადასხვა რიტუ-
ალში მონაწილეობა, გატაცებული იყო ნადირო–
მიხეილ რომანოვი ბით. მას დაწერილი აქვს წიგნი შევარდენით

75
 ნადირობის წესების შესახებ, რომელიც დღესაც
კი საინტერესოდ იკითხება. ალექსი მიხეილის
მე გაცხარებისას წონასწორობიდანაც გამო-
დიოდა ხოლმე, ხანდახან ბოიარებს მუშტსაც
კი უთავაზებდა, მაგრამ მალევე წყნარდებოდა
და ყველაფერი ავიწყდებოდა. იყო სულგრძელი
და შურისძიებას არ ცდილობდა. ალექსი მიხე-
ილის ძის ხასიათი ვერ შეცვალა დაძაბულმა
ცხოვრებამ. მისი მმართველობის პერიოდში არ
ყოფილა ისეთი წელი, როცა მეფეს მოსვენებით
შეეძლო ცხოვრება. ხელმწიფემ გადაიტანა
დიდი ოჯახური ტრაგედია. პირველი ცოლისა-
გან სამი ვაჟი მამის სიცოცხლეშივე გარდა-
იცვალა. უფროსი, თევდორე, სურავანდით იყო
დაავადებული და გადაადგილება უჭირდა, უმ-
ცროსი ივანე ავადმყოფი და გონებასუსტი იყო.
ა) ქალაქების აჯანყებები XVII საუკუნის
შუა ტხანებისათვის რუსეთის ხაზინა თითქმის
ცარიელი იყო. ხაზინის შევსების მიზნით ალე-
ქსი მიხეილის ძემ არაპირდაპირი გადასახადები
გაზარდა. 1646 წელს რუსეთში მარილის ფასი
ოთხჯერ გაიზარდა. ხაზინა საჭირო შემო-
ალექსი მიხეილის ძე რომანოვი
სავალი მაინც ვერ მიიღო, რის გამოც 1647
წელს მარილზე ფასი ისევ შემცირდა. სამ- და მაღალი სამღვდელოება, დანარჩენი 30% კი
აგიეროდ, გადაწყდა, რომ ბოლო სამი წლის მოსახლეობის დაბალი ფენების (ძირითადად
მანძილზე მოსახლეობის მიერ გადაუხდელი მოქალაქეთა) წარმომადგენლები იყვნენ. 1649
გადასახადები („ნარჩენები“) ამოელოთ. ყო- წელს საერობო კრებამ მიიღო მძეგლისდება,
ველივე ეს მძიმე ტვირთად დააწვა ქალაქის რომელიც ისტორიაში ალექსი მიხეილის ძის
მოსახლეობას. ძეგლისდების სახელწოდებითაა ცნობილი. ძეგ-
1648 წელს მოსკოვის მოსახლეობამ ალექსი ლისდება 25 თავისაგან შედგებოდა, რომელიც
მიხეილის ძეს თხოვნა მიართვა. მოსკოველები დაახლოებით 1000 მუხლს (პარაგრაფს) მო-
მეფის ყველაზე ხარბი და გაუმაძღარი მოხე- იცავდა. ძეგლისდება ორიათასიანი ჯირაჟით
ლეების დასჯას ითხოვდნენ. თხოვნა შესმენილი სტამბური წესით დაბეჭდეს. ეს იყო რუსეთში
არ იქნა. მოსკოვში მღელვარება დაიწყო. ხალხ- საკანონმდებლო ძეგლის გამოცემის პირველი'
მა დაარბია ვაჭრებისა და ბოიარების სახლები. შემთხვევა. ალექსი მიხეილის ძის ძეგლისდება
ალექსი მიხეილის ძე იძულებული გახდა, ბოი- მოქმედებაში იყო 1832 წლამდე. იგი ევროპულ
არი ბორის მოროზოვი მოსკოვიდან გაესახ- ენებზეც ითარგმნა.
ლებინა. აჯანყებული მოსკოველები მეთოფეების ძეგლისდების პირველ სამ თავში საუბარი
(სტრელცების) ჯარის გამოყენებით დააწყნარეს. იყო ეკლესიისა და მეფის წინააღმდეგ ჩადენილ
მოსკოვის აჯანყება ისტორიაში ,მარილის ბუნ- დანაშაულთა შესახებ. ეკლესიის აუგად მხსენე-
ტის“ სახელწოდებით შევიდა. მოსკოვის გარდა, ბელი და ღვთის მგმობელი (მკრეხელი) ისჯე-
XVს საუკუნის შუა ხანებში გამოსვლები ბოდა კოცონზე დაწვით. მეფის შეურაცხყოფა
აღინიშნა სხვა ქალაქებში: ნოვგოროდში, კურ- და ღალატი ასევე სიკვდილს ითვალისწინებდა.
სკში, ვლადიმირში, ფსკოვში და სხვ. ის, ვინც მეფის თანდასწრებით იარაღს გააშიშ-
ბ) 1649 წლის ძეგლისდება. 1648-1649 ვლებდა (ქარქაშიდან ამოიღებდა), ხელის მოკ-
წლებში მოსკოვში საერობო კრების სხდომები ვეთით დაისჯებოდა.
მიმდინარეობდა. ეს საერობო კრება თავისი შე- ძეგლისდება ზღუდავდა საეკლესიო მიწების
მადგენლობით ყველაზე მრავალრიცხოვანი იყო ზრდას. ეს იმის მანიშნებელი იყო, რომ ეკლე-
რუსეთის ისტორიაში. მას 340 კაცი ესწრებო- სია სახელმწიფოზე დამოკიდებული ხდებოდა.
და. საერობო კრების მონაწილეთა 70%-ს შე- ძეგლისდებ არეგულირებდა სახელმწიფო
ადგენდნენ ბოიარები, აზნაურები (პომეშჩიკები) მოხელეების უფლებებს და, საერთოდ, სახელ-

76
მწიფო სამსახურის სისტემის მოქმედებას, სა- (კავშირი). უნიის ძალით, უკრაინასა და ბელო-
ბაჟო პოლიტიკას, მოსახლეობის სხვადასხვა რუსიაში მართლმადიდებლური ღვთისმსახურება
ფენების უფლებრივ მდგომარეობას. შენარჩუნდა, თუმცა გაერთიანებული (უნიატუ-
ძეგლისდების მეთერთმეტე თავი გლეხობას რი) ეკლესიის მეთაურად რომის პაპი ითელე-
ეხებოდა. აიკრძალა გლეხის ერთი მფლობელი- ბოდა. უკრაინისა და ბელორუსიის მოსახლე-
დან მეორესთან გადასვლა. დაწესდა გაქცეული ობის უმრავლესობამ უნიატური ეკლესია სცნო.
ან გატაცებული გლეხის უვადო ძებნა. ეს კი უნიატურ ეკლესიასთან ერთად არსებობდა მარ-
იმას ნიშნაგდა, რომ ბატონყმური სისტემა იური-. თლმადიდებლური სამიტროპოლიტო მიტრო-
დიულადაც გაფორმდა. ძეგლისდებით ბატონყმუ1 პოლიტით სათავეში. 1620 წელს იერუსალიმის
რი ურთიერთობა შეეხო ე.წ. „ჩერნოსოშენცებს““ პატრიარქმა თეოფანემ უკრაინაში იმოგზაურა
– რუსეთის განაპირა მხარეებში ე.წ. „შაგ მი- და იქ მართლმადიდებელი მღვდლები აკურთხა,
წაზე“ მცხოვრებ გლეხებს. მათ ეკრძალებოდათ მართლმადიდებლობის დაცვაში ღიღი წვლილი
თავიანთი თემების დატოვება. გაქცევისათვის მიუძღვის კიევისა და გალიჩის მიტროპოლიტს
გლეხი უვადო გადასახლებით ისჯებოდა. პეტრე მოგილას (1632-1646). მართლმადიდე-
გ) უკრაინის შეერთება რუსეთთან. 1569 ბლობის შენარჩუნებაში დიდი როლი ითამაშა
წელს, ლიუბლინის უნიის ძალით, პოლონეთი ლვოვში, ლუცკში. კიევსა და სხვა ქალაქებში
და ლიტვა ერთ სახელმწიფოდ – უჟეჩნ პოსპო- შექმნილმა მართლმადიდებელთა საძმოებმა. 1632
ლიტად – გაერთიანდა. ჟეჩ პოსპოლიტას შე- წელს მიტროპოლიტმა პეტრე მოგილამ კიევ-
მადგენლობაში XVII) საუკუნის შუა ხანები- პეჩორის მონასტერთან დააარსა კიევ-მო-
სათვის შედიოდა ბელორუსია ღა უკრაინის გილიევის კოლეგია (170) წლიდან იგი აკადე-
მნიშვნელოვანი ნაწილი. პოლონურმსა და ლიტ- მიად გადაკეთდა), რომელიც უკრაინაში პირველ
ვურმა არისტოკრატიამ სწრაფი. ტემპებით და- უმაღლეს სასწავლებელს წარმოადგენდა.
იწყო უკრაინისა და ბელორუსიის მიწების ათ- XVI საუკუნის მეორე ნახევრიდან უკრაინასა
ვისება. დაიწყო კათოლიკობის გავრცელება. და ბელორუსიაში ჟეჩ პოსპოლიტას ბატონობის
1595 წელს ბრესტში მართლმადიდებლურ და წინააღმდეგ იწყება მოძრაობა, რომელსაც ეროვ-
კათოლიკურ ეკლესიებს შორის დაიდო უნია ნული და რელიგიური ხასიათი ჰქონდა. ეს

კარელია. ეკლესია სოფელ კიჟიში (XVILს.)

77
 მოძრაობა განსაკუთრებით ძლიერდება XVII საუ- ლი კაზაკი მეფის სამსახურში ითვლებოდა და
კუნის 30-40-იან წლებში. მას ჯამაგირს უხდიდნენ. XVII საუკუნეში ზა-
ჟეს პოსპოლიტას წინააღმდეგ ბრძოლის პოროჟიელი კაზაკების სათავეში ჰეტმანი იდგა.
ცენტრი XVII საუკუნის 40-50-იან წლებში 1643 წელს ზაპოროჟიეს სეჩის კაზაკებმა
გახდა ზაპოროჟიეს სეჩი („სეჩი“ ჭორომს იქით ჰეტმანად ბოგდან (ზინოვი) ხმელნიცკი აირჩი-
გამაგრებულ ადგილს ეწოდებოდა). ზაპოროჟიეს ეს. ბოგდან ხმელნიცკი. განათლებული ადამიანი
სეჩის ცენტრს მდინარე დნეპრის ჭორომებში იყო. ჰეტმანად არჩევამდე იგი ორი წელი თურ-
მდებბრრე კუნძული ხორტიცა (დღევანდელი ქეთში იყო ტყვედ. ბოგდან ხმელნიცკი კაზაკთა
ქალაქ ზაპოროჟიეს ნაწილი) წარმოადგენდა. ელჩებთან ერთად რამდენჯერმე იყო ყეჩ პო-
ყირიმის ხანის შემოსევების თავიდან ასაცი- სპოლიტას მეფესთან. პოლონეთში ერთხელ
ლებლად აქ კაზაკებმა სპეციალურად მოჭრილი
ხეებისაგან ააგეს სიმაგრეები, ე.წ. „ზასეკები“ წელს ბოგდან ხმელნიცკი აშკარად უჟეჩ პოსპო-
C,ზასეკიდან“ მოდის „,სეჩი“). აქ, დნეპრის ქვე- ლიტას საწინააღმდეგო პოზიციაზე დადგა. ჰეტ-
მოწელზე, ჩამოყალიბდა კაზაკთა თავისუფალი მანად არჩევის შემდეგ ბოგდან ხმელნიცკიმ მო-
სამხედრო სამმო კაზაკთა საძმო კურიებად ინდომა, რუსეთის მეფე დაეინტერესებინა ჟეჩ?
იყოფოდა. მთელ საძმოს სათავეში კაზაკების პოსპოლიტას წინააღმდეგ ერთობლივი ბრძო-
მიერ არჩეული ატამანი ედგა. ყოველ კურიას ლით. მაგრამ რეალური დახმარება ვერ მიიღო
ასევე არჩეული ატამანი განაგებდა. კაზაკები – რუსეთი ჟეჩ პოსპოლიტასთან ომს მოერიდა.
ყველა საკითხს წყვეტდნენ საერო კრებაზე. ამის შემდეგ ბოგდან ხმელნიცკი ყირიმის ხანს
რომელსაც „კრუგი“ ეწოდებოდა, კაზაკები დიდ მენგლი-გირეის დაუკავშირდა და მასთან. კარგი
როლს ასრულებდნენ ყირიმის ხანის შემოსევე- ურთიერთობა დაამყარა. ყირიმის ტანთან კარგ
ბისაგან რუსეთის სამხრეთი რაიონების ურთიერთობას გადამწყვეტი მნიშვნელობა. ექნე-
დაცვაში. ბოდა ჟეჩ პოსპოლიტასთან ომის შემთხვევაში.
კაზაკების გამოყენება სცადა ჟეჩ პოსპოლი- I648გ წელს კაზაკთა ჯარი ბოგდან ხმელ-
ტას მეფემ. ის კაზაკი რომელიც უჟეჩ პოსპო- ნიცკის წინამლოლობით ზაპოროჟიეს სეჩიდან
ლიტას მეფის სამსახურს ისურვებდა, სპეცი- გავიდა და ჟეჩ პოსპოლიტას წინააღმდეგ ომი
ალურ სიაში – რეესტრში - შეჰქონდათ და დაიწყო. პირველსავე ბრძოლაში, უოლტიე ვო-
მას რეესტრელი კაზაკი ეწოდებოდა. რეესტრე- დის რაიონში, კაზაკებმა გაანადგურეს პოლო-
ნელთა მოწინავე რაზმი ხოლო ცოტა ხნის
შემდეგ კორსუნთან გენერალურ ბრძოლაში
სასტიკად დაამარცხეს პოლონელთა მთავარი
ძალები. კაზაკთა მოწინავე რაზმებმა ქალაქ
ლვოვამდე მიაღწია. ბოგდან ხმელნიცკი იძუ-
ლებული იყო შეტევა "შეეჩერებინა, რადგან. კა“-
ზაკებს საბრძოლო მარაგი გაუთავდათ. შეტე-
ვის შეჩერების მიზეზი გახდა აგრეთვე შავი
ჭირის ეპიდემია. 1648 წლის დეკემბერში კა-
ზაკთა ჯარი ბოგდან ხმელნიცკის წინამძღო-
ლობით ზეიმით შევიდა კიევში.
ჟეჩ პოსპოლიტას მეფემ დიდი ჯარი შეკრიბა
და კაზაკთა წინააღმდეგ დაძრა. 164– წელს
კაზაკებმა ბოგდან ხმელნიცკის სარდლობით
კარპატისპირეთში, დაბა ზბოროვოსთან, გაანად-
გურეს პოლონეთის არმია. პოლონელები სრუ-
ლი კატასტროფისაგან იმან იხსნა, რომ ყირი-
მის ზანმა ბოგდან ხმელნიცკის უღალატა და
კაზაკებმა შეტევა ვეღარ გააგრძელეს. ჟეჩ. პო-
სპოლიტას მეფე იძულებული გახდა ზავზე და-
თანხმებულიყო. ზავი 1649 წელს დაიღო
ზბოროვოში. ზავის პირობის თანახმად, ბოგდან
ბოგდან ზმელნიცკი
ხმელნიცკი უკრაინის ჰეტმანად გამოცხადდა. სა-

78
ჰეტმანოს ტერიტორია შედგებოდა კიევის, ჩერ- ჰეტმანის ხელისუფლება, ადგილობრივი სასა–-
ნიგოვისა და ბრაცლავის სავოევოდოებისაგან. მართლო და ხელისუფლების ორგანოები, ასევე
ეს იყო ავტონომიური ტერიტორია და იქ პო- უკრაინელი მემამულეების უფლება მიწაზე. უკ-
ლონეთის ჯარი არ უნდა მდგარიყო. სამსავე რაინის ჰეტმანს უფლება ჰქონდა, დიპლომა-
სავოევოდოშო ვოევოდა მართლმადიდებელი უნ- ტიური ურთიერთობა დაემყარებინა ნებისმიერ
და ყოფილიყო. კიევის მიტროპოლიტი უჟეჩ პო- ქვეყანასთან გარდა უეჩ პოსპოლიტისა და
სპოლიტას სეიმის (პარლამენტის) წევრი ხდე- თურქეთისა. ჰეტმანის ჯარის რაოდენობა 60
ბოდა, ჰეტმანის ჯარი 40 ათასი კაზაკით ათასი კაცით განისაზღვრა.
განისაზღვრა. ზავის პირობით, პოლონელ მემა- 1654 წელს რუსეთის შემადგენლობაში მთე-
შულეეს საჰეტმანოს ტერიტორიაზე მიწები ლი უკრაინა არ შესულა. რუსეთს მხოლოდ
უბრუნდებოდათ. მდინარე დნეპრის მარცხენა ნაპირზე მდებარე
ზბოროვოს ზავი მყარი არ აღმოჩნდა. 1650 უკრაინის ტერიტორია შეუერთდა. უკრაინის
წელს ომი განახლდა. 1651 წელს კაზაკთა ჯა- დანარჩენი ნაწილი ისევ ჟეჩ პოსპოლიტას შე-
რი ბოგდან ხმელნიცკის სარდლობით ვოლინის მადგენლობაში რჩებოდა.
ტერიტორიაზე ბერესტეჩკოსთან შეხვდა პო- დ) რუსეთ-პოლონეთის 1654-1667 წლებისა
ლონელთა ჯარს. პოლონელებს დიდი რიცხობ- და რუსეთ-შვეციის 1656-1658 წლების ომები.
რივი უპირატესობა ჰქონდათ. გარდა ამისა, ჟეჩ ჟეჩ პოსპოლიტამ არ სცნო უკრაინის შეერთება
პოსპოლიტას მეფემ. შეძლო ყირიმის ზანის მიმ- რუსეთთან. რუსეთ-პოლონეთის ომი გარდუვალი
ხრობა. ყირიმის ხანმა ბერესტეჩკოსთან ბრძო- გახდა რუსეთის ჯარებმა დაიკავეს ქალაქი
ლის დროს თავისი ჯარი ბრძოლის ველიდან სმოლენსკი, ბელორუსიისა და ლიტვის დიდი
გაიყვანა. ხანს უკან დაედევნა ბოგდან ხმელ- ნაწილი იმავდროულად, ბოგდან ხმელნიცკიმ
ნიცკი და ბრძოლის ველზე დაბრუნება სთხოვა. კაზაკების ჯარით დაიკავა პოლონეთის ქალაქი
ყირიმის ხანი არც თავად დაბრუნდა და ბოგდან ლიუბლინი,დ ასევე გალიჩისა და გოლინის
ხმელნიცკიც შეაყოვნა ბრძოლა პოლონელთა ქალაქები.
გამარჯვებით დასრულდა. ბერესტეჩკოსთან ბრძო- ჟეჩ პოსპოლიტას მარცხით ისარგებლა შვეე-
ლის შემდეგ ბელაია ცერკოვოში დაიდო ზავი. ციამ და პოლონეთის წინააღმდეგ მანაც ომი
ბელაია ცერკოვოს ზავით, უკრაინის საჰეტ- დაიწყო. შვეციის ჯარმა ქალაქები ვარშავა და
მანოს ტერიტორია მხოლოდ კიევის სავოევო- კრაკოვი დაიკავა ჟეჩ პოსპოლიტზა დაშლის
დოთი შემოიფარგლა, კაზაკთა ჯარის რიცხვი საშიშროების წინაშე დადგა. ალექსი მიხეილის
კი 20 ათასით განისაზღვრა. ძეს სურდა ესარგებლა იმით, რომ გარდაიცვა-
ბელაია ცერკოვოს ზავის შემდეგ უკრაინი- ლა მეფე იან კაზიმირი და ჟეჩ პოსპოლიტას
დან რუსეთის სახელმწიფოს საზღვრების ახ- ტახტი დაეკავებინა. სწორედ ამის გამო, რუ-
ლოს დიდი რაოდენობით დასახლება იწყო ჩაგ“” სეთმა ომი გამოუცხადა შვეციას. ომი 1656-
ვრას გამოქცეულმა ადამიანებმა. ხარკოვის, სუ-“ 1655 წლებში მიმდინარეობდა. ალექსი მიხე-
მის, იზიუმისა და სხვა რაიონებში შეიქმნა ილის ძემ ჟეჩ პოსპოლიტასთან დროებითი ზავი
ახალი დასახლებები (სლობოდები). ამ ტერი- დადო დღა მთელი ძალებით შვეციას შეუტია.
ტორიას „„სლობოდების უკრაინა“ ეწოდა. რუსეთის ჯარებმა დაიკავეს დინაბურგი
ბელაია ცერკოვოს ზავის შემდეგ ომი ისევ (დაუგავპილსი), დერპტი (ტარტუ), ალყა შემო-
გაგრძელდა. კაზაკებმა ბოგდან ხმელნიცკის არტყეს რიგას. 1657 წელს გდოვთან შვეციის
სარდლობით 1652 წელს მდინარე სამხრეთი არმიამ ისევ მარცხი განიცადა. რუსეთის ჯარის
ბუგის ნაპირას, ბატოგთან, ისევ გაანადგურა წარმატებების მიუხედავად, ალექსი მიხეილის
პოლონელთა ჯარი. ძემ თავის მიზანს ვერ მიაღწია. ამის მიზეზი
1653 წელს, ბოგდან ხმელნიცკის თხოვნის იყო 1657 წელს ბოგდან ხმელნიცკის გარ-
შემდეგ, რუსეთის საერობო კრებამ განიხილა დაცვალების შემდეგ უკრაინის ჰეტმანად არ-
უკრაინის შეერთების საკითხი. 1653 წლის 1 ჩეული ივანე ვიგოდსკის ღალატი. 1658 წელს
ოქტომბერს რუსეთმა ომი გამოუცხადა პოლო- ივანე ვიგოდსკიმ ჟეჩ პოსპოლიტასთან დადო
ნეთს. უკრაინაში ბოიარ ვასილ ბუტურლინის ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც მარცხენა
მეთაურობით გაიგზავნა ელჩობა. 1654 წლის 8 ნაპირის უკრაინა ისევ ჟეჩ პოსპოლიტას შე-
იანვარს ქალაქ პერეიასლავლში შედგა უკრა- მადგენლობაში გადადიოდა. 1658 წელს რუ-
ინის რადა (საბჭო). რადამ დაადგინა უკრაინის სეთმა და შვეციამ დროებითი ზავი დადეს. 1661
შეერთება რუსეთთან. რუსეთმა სცნო უკრაინის წელს კი კარდისში (ქალაქ ტარტუსთან ახ-

79
ლოს) დადებულ იქნა ზავი. რუსეთმა შვეციას სმოლენსკთან) დაიდო. რუსეთმა უარი თქვა ბე-
დაუბრუა ომის დროს დაკავებული ჯხე- ლორუსიაზე, მაგრამ შეინარჩუნა სმოლენსკი და
რიტორია. ბალტიის ზღვის სანაპიროები ისევ მარცხენს ნაპირის უკრაინა ქალაქი კიევი,
შვეციას დარჩა. რომელიც დნეპრის მარჯვენა ნაპირზე მდებარე-
ჰეტმანმა ივანე ვიგოდსკიმ ჟეჩ პოსპოლიტა- ობდა, ორი წლით რუსეთს გადაეცა. თუმცა კი-
სა და ყირიმის ხანის დახმარებით 1659 წელს ევი რუსეთს არც ორი წლის შემდეგ დაუბრუ-
კონოტოპთან დაამარცხა რუსეთის ჯარები. მი- ნებია ჟენ პოსპოლიტასათვის. ზაპოროჟიეს სეჩი
უხედავდ გამარჯვებისა ივანე ვიგოდსკის უკრაინისა და პოლონეთის ორმხრივ კონტ-
მდგომარეობა მყარი არ იყო. 1659 წელს მის როლს დაექვემდებარა.
წინააღმდეგ ივანე ბოგუნის წინამძპლოლობით ე) ამბოხება სტეფანე რაზინის წინამძღო-
აჯანყება დაიწყო. ივანე ვიგოდსკი დაამხეს, რის ლობით (1670-1671) XVII საუკუნის 60-70-
შემდეგადაც იგი პოლონეთში გაიქცა იან წლებში რუსეთში სოციალური ვითარება
(პოლონეთში იგი ღალატის ბრალდებით სიკ- ძალზე დაიძაბა ამის მანიშნებელი იყო მოს-
ვდილით დასაჯეს). 1659 წელს უკრაინის ჰეტ- კოვის მცხოვრებთა გამოსგლა 1662 წელს,
მანი გახდა ბოგდან ხმელნიცკის ვაჟი იური, რომელიც ჯარის გამოყენებით ჩაახშეს.
რომელიც რუსეთთან კავშირის მომხრე იყო. სოციალური ვითარება განსაკუთრებით სოფ- ·
1660 წელს იური ხმელნიცკიმაც შეიცვალა ლად იძაბებოდა. გლეხობა ბატონყმურ ჩაგვრას
ორიენტაცია და ჟენ პოსპოლიტას მხარეზე გა- გაურბოდა და მდინარე დონის ნაპირებზე პო-
დავიდა. იური ხმელნიცკის მოქმედებას უკრა- ულობდა თავშესაფარს. დონზე, რუსეთის სამ-
ინაში ისევ აჯანყება მოჰყვა. 1662 წელს იური ზრეთ საზღვრებთან, საკმაოდ დიდმა ძალამ მო-
ხმელნიცკიმ უარი თქვა ჰეტმანობაზე. აშკარა იყარა თავი. დონელი კაზაკები თავშესაფარს
იყო, რომ მდინარე დნეპრის მარცხენა ნაპირის ყველას აძლევდნენ, ხოლო ხელისუფლება დონ-
უკრაინაში უფრო ძლიერი იყო რუსეთთან კავ- ზე თავშეფარებულს ვერასოდეს პოულობდა.
შირის მომხრე ძალები, ვიდრე მარჯვენა ნაპი- დონელი კაზაკები, ნადავლის ხელში ჩაგდების
რის უკრაინაში მარჯვენა ნაპირის უკრაინის მიზნით, ხშირად ლაშქრობდნენ ყირიმის სახა-
ახალი ჰეტმანი ივანე ბრიუხოვეცკი ისევ რუ- ნოსა და თურქეთის წინააღმდეგ. 1658-1660
სეთისაგან უკრაინის ჩამოცილებას ცდილობდა, წლებში თურქეთი და ყირიმის ზხანი იძულე-
166– წელს იგი კაზაკებპა მოკლეს. ახალი ბულნი გახდნენ მდინარე დონიდან აზოვის
ჰეტმანი პეტრე დოროშჩენკო, ოღონდ რუსეთი- ზღვაში გასასვლელი სპეციალური სიმაგრ; ებით
სა და პოლონეთისაგან თავი დაეხსნა, მზად იყო ჩაეკეტათ, გარდა შავიზღვისპირეთისა. დღნეჭტი
თურქეთის ქვეშევრდომობა მიეღო. კაზაკები ხშირად ესხმოდნენ თავს 'კჯსპიის
1667 წელს რუსეთ-პოლონეთის ომი დამ- ზღვის სანაპიროებს.
თავრდა, ზავი სოფელ ანდრუსოვოში (ქალაქ

80
 1666 წელს კაზაკთა 500-კაციანი რაზმი ვა-
სილი უსის წინამძღოლობით დონიდან ვგორო-
ნეჟის გავლით ქტულისაკენ დაიძრა. კაზაკებს
სურდათ მოსკოვში ჩასულიყვნენ და მეფისათ-
ვის სამხედრო სამსახურში მიღება ეთხოვათ,
რათა ამ გზით შემოსავლის წყარო გასჩენოდათ.
თანაც ვასილი უსს სურდა, მეფისათვის პო-
ლონეთთან ომში დახმარება შეეთავაზებინა.
გზაში ვასილი უსის რაზმს გლეხები და ქა-
ლაქის მაცხოვრებლები შეუერთდნენ და იგი 3
ათას კაცამდე გაიზარდა. მეფის ვოევგოდებმა
ძლივს მოახერხეს ვასილი უსის შეჩერება და
მისი დონზე დაბრუნება. მალე დონზე კაზაკთა,
მოძრაობას სათავეში ჩაუდგა სტეფანე რაზინი.
სტეფანე რაზინი შეძლებულ კაზაკთა წრეს
ეკუთვნოდა. იგი იყო კარგი გარეგნობისა და
კეთილშობილი გამომეტყველების მამაკაცი, ჰქონ-
და უნარი ადამიანებში ჩაენერგა სიყვარულიცა
და შიშიც. სტეფანე რაზინი ორჯერ იყო

მოსკოვში კაზაკთა ელჩობის შემადგენლობაში.

მას ორჯერ ჰქონდა გადაგვლილი მთელი
რუსეთი მდინარე დონის ნაპირებიდან
ჩრდილოყინულოვან ოკეანემდე (თეთრ ზღვაში
სტეფანე რაზინი
მდებარე. სოლოვეცკის. კუნძულებამდე). სტეფანე
რაზინი კაზაკთა რამდენიმე ლაშქრობასაც ედგა ლაშქარში იყვნენ ჩუვაშები„ მორდველები და
სათავეში. სხე. სტეფანე რაზინი ხალხს მოუწოდებდა, და-
1667 წელს სტეფანე რაზინის წინამძღოლო- ეხოცათ ვოევოდები, ბოიარები, ახნაურები, მე-
ბით დონელმა კაზაკებმა, ნადავლის ხელში ჩაგ- ფის მოხელეები. გავრცელდა ხმა, რომ სტეფანე
დების მიზნით, მორიგი ლაშქრობა დაიწყეს, კა- რაზინთ–ანნდ ერთად მოსკოვსე ლაშქრობაში
ზაკთა ჯარმა მდინარე იაიკზე მდებარე ქალაქი მონაწილეობდა მეფე ალექსი მიხეილის ძის
იაიცკი (დღევანდელი ურალსკი) აიღო და იგი შვილი ალექსი (იგი 1670 წელს გარდაიცვალა)
თავის საყრდენ პუნქტად აქცია. 1668-1669 და გადაყენებული პატრიარქი ნიკონი.
წლებში სტეფანე რაზინის წინამძღოლობით კა- 1670 წელს სტეფანე რაზინის ლაშქარმა
ზაკებმა გაძარცვეს კასპიის ზლვის სანაპირო ქალაქი ცარიცინი აიღო. ხოლო შემდეგ. ზურ-
დერბენტიდან ბაქომდე გაანადგურეს ირანის გის გამაგრების მიზნით, ქალაქი ასტრახანიც
შაჰის ფლოტი. კასპიის ზლვიდან კაზაკები მდი- დაიკავა. ასტრახანის დაკავების შემდეგ სტეფა-
ნარე ვოლგით, ასტრახანის. და ცარიცინის ნე რაზინი ვოლგის ზემოთ აჰყვა ღა ბრძოლის
გავლით, დიდი ნადავლით მდინარე დონზე დაბ- გარეშე აიღო სარატოვი და სამარა. ქალაქების
რუნდნენ. ლაშქრობის შემდეგ სტეფანე რაზინი ღარიბი მოსახლეობა აღტაცებით ხვდებოდა ამ-
თავის თანამებრძოლებთან ერთად კაგალნიკში ბოხებულებს. სტეფანე რაზინის ლაშქარი მხო-
დაბანაკდა. კაზაკთა ეს ლაშქრობა უკვე აღარ ლოდ ქალაქ სიმბირსკთან შეჩერდა. ამ ჰპერი-
ჰგავდა ჩვეულებრივ კაზაკურ ლაშქრობებს ნა- ოდისათვის ამბოხებამ მოიცვა უზარმაზარი ტე-
დავლისათვის. რიტორია: მდინარე ვოლგის შესართავიდან ნიჟ-
1670 წელს სტეფანე რაზინმა მდინარე ნი-ნოვგოროდამდე.
ვოლგაზე დაიწყო ლაშქრობა. წინა ლაშქრობე- 1670 წლის შემოდგომაზე მეფე ალექსი მი-
ბისაგან განსხვავებით, ამ ლაშქრობას აშკარად ხეილის ძემ 30-ათასიანი ჯარი ამბოხებულთა
ხელისუფლების საწინააღმდეგო გამოსვლის ხა- წინააღმდეგ დაძრა. 1670 წლის ოქტომბერში
სიათი ჰქონდა. ლაშქრობაში, დონელი კაზაკე- ქალაქ სიმბირსკთან ამბოხებულთა 20-ათასიანი
ბის გარდა, ყმა გლეხები და ქალაქის უბრალოს ლაშქარი დამარცხდა. მძიმედ დაჭრილი სტე-
მოსახლეობაც მონაწილეობდა. რუსებთან და ფანე რაზინი კაზაკებმა კაგალნიკში გაღაიყვა-
უკრაინელებთან ერთად, სტეფანე რაზინის ნეს კაზაკთა ზედაფენის ფარმომადგენელებმა

81
 სტეფანე რაზინი შეიპყრეს და ხელისულებას ნიკონის სახელი მიილო. მოსკოვში ყოფნისას
გადასცეს. 1671 წელს იგი მოსკოვში, წითელ ბერი ნიკონი წარუდგინეს მეფე მიხეილ რომა-
მოედანზე, სიკვდილით დასაჯეს. კაზაკთა ცალ- ნოვსა და ტახტის მემკვიდრეს ალექსის. გან-
კეული რაზმები 1671 წლის შემოდგომამდე აგ- სწავლული ბერი ძალზე მოეწონა ალექსი მი-
რძელებდნენ ბრძოლას. ხეილის ძეს. მალე ნიკონი და ალექსი დამე-
სტეფანე რაზინის წინამმღოლობით ამბოხე- გობრდნენ კიდეც. სამეფო კართან სიახლოვემ
ბის ჩახშობის შემდეგ დონელი კაზაკები აიძუ- ნიკონის სწრაფ აღმასვლას შეუწყო ხელი. იგი
ლეს ფიცი დაედოთ, რომ ხელისუფლებისაგან გახდა არქიეპისკოპოსი, ხოლო I649 წელს –
დევნილებს არ შეიფარებდნენ. 1667 წელს კი ნოვგოროდის მიტროპოლიტი. ნოვგოროდელებს
დონის კაზაკობამ მეფის ერთგულების ფიცი ნიკონმა თავისი ქველმოქმედებით ძალზე შეაყ-
დადო. ვარა თავი. პოპულარული იყო მისი ქადაგებები.
ვ) განხეთქილება რუსეთის მართლმადიდებ- ნიკონმა სამეფო კარს დიდი სამსახური გაუწია
ლურ ეკლესიაში რუსეთის ეკლესიაში XVII 1ნე0 წელს აჯანყებული ნოვგოროდელების
საუკუნეში ორი მოვლენა იყო ყველაზე მეტად დამშვიდებისას.
ღირშესანიშნავი. პირველი – სასულიერო ხე- ნოვგოროდში მოღვაწეობის წლებში ნიკონმა
ლისუფლების (პატრიარქის ბრძოლა საერო დაიწყო ღვთისმსახურების კგრადიციულ წესებ-
ხელისუფლებაზე (მეფეზე) უპირატესობის მო- ში ცვლილებების შეტანა. ამასთანავე, თავის
პოვებისათვის,; მეორე – საეკლესიო განხეთ- ქადაგებებში იგი ხაზს უსვამდა სასულიერო ხე-
ქილება. ორივე ეს მოვლენა დაკავშირებულია ლისუფლების უპირატესობას საერო ზელისუფ-
პატრიარქ ნიკონის მოღვაწეობასთან. ლებაზე.
პატრიარქი ნიკონი (ერისკაცობაში ნიკიტა 1ნე2 წელს რუსეთის პატრიარქი იოსები
მილოვი) 1605 წელს ლდაიბადა ქალაქ ნიუნი- გარდაიცვალა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის
ნოვგოროდის მახლობლად, ერთ-ერთ სოფელში, შემწეობით პატრიარქი გახდა ნიკონი. ამ დრო-
იგი მორდველი გლეხის შვილი იყო. ნიკონის იდან გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა ნიკონის
სასულიერო კარიერა სოფლის დიაკვნობიდან ბრძოლა სასულიერო ხელისუფლების საერო
დაიწყო, მალე იგი მღვდლად აკურთხეს. 31 ხელისუფლებაზე აღზევებისათვის. ნიკონი არ
წლის ასაკში მღვდელი ნიკიტა მილოვი სო- ცნობდა 1649 წლის ძეგლისდების იმ ნაწილს,
ლოვეცკის მონასტერში ბერად აღიკვეცა და რომელიც საეკლესიო (სამონასტრო) მიწის-
მფლობელობის ზრდას ზღუდავდა. ძეგლისდების
საწინააღმდეგოდ, ნიკონმა გაზარდა საპატრიარ-
ქოს ქონება როგორც მეფის მიერ შეწირული.
ისე სხვა მიწების ხარჯზე. ამასთან ერთად,
არნახულ პომპეზურობამდე აიყვანა ლგთისმსა-
ხურების პროცესი, ეკლესიისათვის დაამზადე-
ბინა უძვირფასესი ხატები. თვით პატრიარქის
სამოსი შემკული იყო ძვირფასი ქვებით, რო-
მელთა საერთო წონა რვა კილოგრამს უდრიდა
და XX “საუკუნის დამდეგის ფულის კურსით
ნახევარ მილიონ მანეთზე მეტი ღირდა.
ძალაუფლების მოყვარული პატრიარქი მცი-
რე დანაშაულისთვისაც კი მკაცრად სჯიდა სა-
სულიერო პირებს. ნიკონი სარგებლობდა მე-
ფესთან ახლო ურთიერთობით და უხეშად ერე-
ოდა საერო საქმეებში, რაც ბოიართა დიდ უკ-
მაყოფილებას იწვევდა. 1654 წელს, მეფის მოს-
კოვში არყოფნის დროს, ნიკონი ქვეყნის სხვა-
დასხვა ნაწილში დაგზავნილ ბრძანებებში მეფეს
მოიხსენიებდა: „მეფე და დიდი მთავარი სრუ; ·
ლიად რუსეთისა“, ხოლო თავის თავს უწო“
დებდა: „დიდ ხელმწიფეს. და პატრიარქს“.
პატრიარქი ნიკონი აქამდე პატრიარქი იწოდებოდა „დიდ ბატონაღ“

82
და არა „დიდ ხელმწიფედ“. ალექსი მიხეილის მათივე თანხმობით უნდა მომხდარიყო. მართლ–-
ძე, რომელიც ნიკონთან მეგობრობდა, ბოლოს მადიდებელი პატრიარქები მოსკოვში მხოლოდ
და ბოლოს მიხვდა, თუ რას უქადდა სამეფო 1666 წელს შეიკრიბნენ, ნიკონის წინააღმდეგ
ხელისუფლებას ნიკონი. მეფესა და პატრიარქს ბრალდებით თვით მეფე გამოვიდა, ნიკონი პატ-
შორის მეგობრული ურთიერთობა დაირღვა. მე- რიარქობიდან გადააყენეს უბრალო ბერამდე
ფე პატრიარქის მიერ გადახდილ წირვასაც კი დააქვეითეს და ერთ-ერთ მონასტერში გამოკე-
აღარ ესწრებოდა. ნიკონმა იგრძნო მისადმი , ტეს. ნიკონის დევნა კიდევ უფრო გაძლიერდა
ალექსი მიხეილის ძის გულარძნილობა, მოს- მეფე თევდორე II ალექსის ძის დროს. ნიკონი
კოვი დატოვა და მის მიერ მოს, კოვთან აგებულ მონასტრიდან არ გამოსულა, ისე გარდაიცვალა
ახალი იერუსალიმის მონასტერში გადავიდა. 1681 წელს.
პატრიარქი ვარაუდობდა, რომ ალექსი მიხე- ნიკონის სახელს უკავშირდება განხეთ-
ილის ძე თავს დაიმცირებდა და მას მოსკოვში ქილება რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესი-
დაბრუნებას სთხოვდა. ნიკონს იმედი არ გაუ- აში, ჯერ კიდევ XVII საუკუნის 40-იან წლებ-
მართლდა და მან კიდეგ უფრო გაამწვავა ში მოსკოვში ჩამოყალიბდა სასულიერო მოღ-
მდგომარეობა. იგი მოსკოვში, მიძინების ტაძარ- ვაწეთა ჯგუფი, რომელთაც ძველი საეკლესიო
ში, უბრალო ბერის ტანსაცმელში გამოცხადდა წესების თავგამოდებულ ქომაგებს უწოდებდნენ.
და საჯაროდ განაცხადა, რომ აღარ სურდა ამ ჯგუფებში შედიოდნენ მეფის მოძღვარი
პატრიარქობა. ამის შემდეგ ნიკონი ისევ ახალი სტეფანე ბონიფატიევი, მოსკოვის ყაზანის ტაძ-
იერუსალიმის მონასტერში დაბრუნდა. მეფემ რის წინამძღვარი იოანე, კოსტრომელი დეკა-
სხვათა შორის გამოიკითხა ნიკონის მოსკოვი- ნოზი დანიელი, მეფის მესაწოლე ბერი თევდო-
დან წასვლის მიზეზი და პატრიარქს მოსკოვში რე რტიშჩევი, მომავალი პატრიარქი ნიკონი და
დაბრუნება სთხოვა. ამასთან, ალექსი მიხეილის დეკანოზი აბაკუმი.
ძემ ნიკონს აცნობა, რომ თუ მოსკოვში დაბ- ძველი საეკლესიო წესების ქომაგები სამი
რუნებასს არ აპირებდა, მაშინ მიტროპოლიტ საკითხის გადაჭრას მოითხოვდნენ: პირველი –
პიტირიმის პატრიარქის ტახტზე ასვლა თავისი წირვა-ლოცვის პროცესის თვითნებურად შეკ-
ლოცვა-კურთხევით დაედასტურებინა. ნიკონმა ვეცის აკრძალვას; მეორე – საეკლესიო გალო-
იგრძნო, რომ ბრძოლა წააგო და 1658 წელს ბაში მრავალხმიანობის დამკვიდრებას; მესამე –
პიტირიმი“ ჰატრიარქად არჩევას დათანხმდა. ღვთისმსახურებისს დადგენილი წესის აუ-
ალექსი მიხეილის ძისა და ნიკონის ურთიერ- ცილებელ დაცვას. ძველი საეკლესიო წესების
თობა არც ამის შემდეგ მოგვარდა, რაც ძალზე ქომაგები იბრძოდნენ სამღვდელოებაში ფეხმოკი-
აღიზიანებდა გადამდგარ პატრიარქს, 1660 დებული ლოთობის, გარყვნილების, მექრთამე-
წელს, როცა მეფემ პიტირიმის პატრიარქად ობისა და სხვა მანკიერებათა წინააღმლეგ და,
არჩევა გადაწყვიტა, ნიკონმა მოულოდნელად საერთოდ, ეკლესიაში საერო ცხოვრების ნორ-
განაცხადა, რომ მას უარი არ უთქვამს პატ- მების დამკვიდრების წინააღმდეგ. ძველი საეკ-
რიარქობაზე.ე 1664 წელს იგი მოსკოვში ლესიო.· წესების ქომაგთა პროგრამის განხორ-
მიძინების ტაძარში გამოცხადღა და პატ- ციელება ხელს აძლევდა მეფესაც. ამიტომ იყო,
რიარქის მოვალეობის შესრულებას შეუდგა. მი- რომ ალექსი მიხეილის ძე შხარს უჭერდა
ძინების ტაძრიდან ნიკონმა ალექსი მიხეილის საეკლესიო წესების უნიფიცირებასა და საეკ-
ძეს წერილი მისწერა, სადაც აღნიშნული იყო: ლესიო წიგნებში არსებული შეცდომების გას-
„მე ტახტიდან არავის გადაუყენებივარ, ტახტზე წორებასა თუ: განსხვავებების მოსპობას.
დავბრუნდი ისე, რომ არავისათვის მიკითხავს“. უთანხმოება დაიწყო მას შემდეგ, რაც დადგა
წერილის მიღების შემდეგ ალექსი მიხეილის საკითხი იმის შესახებ, თუ რომელი საეკლესიო
ძემ მოსკოვის მაღალი სამღვდელოება შეკრიბა წესები და რომელი საეკლესიო წიგნები აეღოთ
და, მათთან თათბირის შემდეგ, ნიკონს ახალ ნიმუშად სასულიერო მოლვაწეთას ნაწილი
იერუსალიმში დაბრუნება უბრძანა. ნიკონმა პა- თვლიდა, რომ ნიმუშად უნდა აეღოთ შძველი
ტრიარქის ტახტიდან გადადგომაზე თანხმობა რუსული ხელნაწერი საეკლესიო წიგნები. მა-
განაცხადა. გრამ აღმოჩნდა, რომ ძველი რუსული ხელნაწ-
ალექსი მიხეილის ძის მდგომარეობას არ- ერი საეკლესიო წიგნების ტექსტები ყოველ-
თულებდა ის, რომ ნიკონი პატრიარქად მსოფ- თვის არ ემთხვეოდა ერთმანეთს. ამის გამო, სა-
ლიოს მართლმადიდებელი პატრიარქების მონა- სულიერო მოღვაწეთა მეორე ნაწილი თვლიდა,
წილეობით იყო არჩეული და მისი გადაყენება რომ ნიმუშად ბერძნული ორიგინალები აეღოთ.

§3
 პირველ აზრს დაჟინებით იცავდა აბაკუმი, მე– ნიკონი ღა ალექსი მიხეილის ძე ედგნენ სა-
ორეს – ნიკონი. ნიკონიცა და აბაკუმიც ღრმად თავეში. მათ უმაღლესი სასულიერო და საერო
განათლებული, მაგრამ, ამავე დროს, უაღრესად ძალაუფლება გააჩნდათ, რეფორმის” მოწი-
პატივმოყვარე და ჯიუტი ადამიანები იყვნენ. ნააღმდეგეები კი მხოლოდ თავიანთი ქადაგების
პატრიარქად კურთხევის დროიდან (1652 წ.) იმედზე იყვნენ ასე რომ, რეფორმის მოწი-
ნიკონი ენერგიულად შეუდგა საეკლესიო რე- ნააღმდეგეები თავისთავად აღმოჩნდნენ დაპირის-
ფორმის გატარებას. ნიკონის რეფორმა მოიწონა პირებულნი უმაღლეს საერო და სასულიერო
რუსეთის საეკლესიო კრებებმა, რომელთა მუშა- ხელისუფლებასთან.
ობაში მსოფლიოს მართლმადიდებელი პატრი- საეკლესიო რეფორმის მოწინააღმდეგეთა,
არქებიც მონაწილეობდნენ. ნიკონის რეფორმა, ანუ ძველი საეკლესიო წესების მომხრეთა მოძ-
უპირველეს ყოვლისა, შეეხო საეკლესიო წე- რაობა – სტაროობრიადელობა – არსისა დ
სებს: პირჯვრის გადაწერა უწინ ორი თითით სოციალური შემადგენლობის მიხედვით ძალზე
ხდებოდა, ამიერიდან კი სამი თითით უნდა გა- რთული მოძრაობა იყო. სტაროობრიადელებს
დაეწერათ; სიტყვა ,,ალილუიას“" ადრე ორჯერ შორის დაბალი სოციალური ფენების წარმო-
წარმოთქვამდნენ, ამიერიდან კი სამჯერ უნდა მადგენლები სჭარბობდნენ, რომელთაც ვერ გა-
წარმოეთქვათ; საეკლესიო რიტუალების დროს იგეს ნიკონის რეფორმის არსი. მოგვიანებით
წინათ მზის მოძრაობის მიმართულებით მოძ- სტაროობრიადელებს მიემხრნენ სტეფანე რაზ-
რაობდნენ (ბრუნავდნენ), ამიერიდან კი საწინა- ინის ამბოხების მონაწილენიც. მიუხედავად ამი-
აღმდეგო მიმართულებით უნდა ემოძრავათ. რე- სა, არ შეიძლება სტაროობრიადელობა დაბალი
ფორმა ითვალისწინებდა მღვდლებისა და ბე- სოციალური ფენებსს მოძრაობად გამოვაც-
რების ტანსაცმლის შეცვლას. საეკლესიო წიგ- ხადოთ, რადგან მის იდეებს იზიარებდნენ შავი
ნებში ზოგიერთი სიტყვა და ტერმინი შეიცვალა და თეთრი სამღვდელოების წარმომადგენლები
უმრავლეს შემთხვევაში იდენტუდით. და ბოიარები.
თავდაპირველად ნიკონისა და აბაკუმის მომ- სტაროობრიადელები, ანუ როგორც მათ უწო-
ზრეებს შორის პოლემიკა თეორიულ-დოგმატურ დებდნეი” რასკოლნიკეი (ეკლესიაში გან-
ხასიათს ატარებდა, შემდეგ კი მისი ხასიათი ხეთქილების ჩამომგდებნი დარწმუნებულები
შეიცვალა. პატრიარქის ტახტზე ასვლისთანავე იყვნენ რომ იცავდნენ ჭეშმარიტ რწმენას. თუ
ნიკონს თავისი მოწინააღმდეგეების სასტიკი გავითვალისწინებთ იმდროინდელი საზოგადო-
დევნა დაიწყო. აბაკუმი ციმბირში გადაასახლეს. ების დონეს, ძნელი გასაგები არ უნდა იყოს,
ნიკონს მხარს უჭერდა მეფეც. ნიკონის მიერ თუ რა დიდ საფრთხეს უქმნიდა ქვეყანას რწმე-
პატრიარქობაზე უარის თქმის შემდეგ საეკლე- ნის საკითხში დაპირისპირება. შერიგება პრაქ-
სიო რეფორმების გატარებას პირადად ალექსი ტიკულად გამორიცხული იყო. ამის ნათელი
მიხეილის ძე ჩაუდგა სათავეში 1666-1667 დადასტურებაა 1668-67 წლებში “სოლო-
წლების საეკლესიო კრებამ საეკლესიო რეფორ- გეცკის მონასტერში დატრიალებული ამბები.
მებს მოწინააღმდეგეები ანათემას გადასცა. სოლოვეცკის მონასტრის ბერებმა სასტიკი წი-
რეფორმის მოწინააღმდეგეებს 164– წლის ნააღმდეგობა გაუწიეს საეკლესიო რეფორმას
ძეგლისდების შესაბამისი მუხლების მიხედვით და არ მიიღეს ნიკონის მიერ შესწორებული სა-
ასამართლებდნენ. ძეგლისდება კი ლღვთისმგმო- ეკლესიო წიგნები. მეფის მიერ გაგზავნილმა
ბელთა კოცონზე დაწვასს ითვალისწინებდა. სტრელცების ჯარმა ალყა შემოარტყა მონას-
სულ მოკლე ხანში კოცონზე ღაწვეს ძველი ტერს. სოლოვეცკის მონასტრის ძლიერმა გა-
საეკლესიო წესების მრავალი დამცველი, 1682 ლავანმა და სურსათის დიდმა მარაგმა ბერებს
წელს კოცონზე დაწვეს დეკანოზი აბაკუმიც. საშუალება მისცა ალყისათვის გაეძლოთ –
1666-1667 წლების საეკლესიო კრების შემ- სტრელცებმა მონასტრის დაკავება ვერ შეძლეს.
დეგ უთანხმოება რეფორმის მომხრეთა და მო- 1674 წელს სოლოვეცკის მონასტრის ბერების
წინააღმდეგეთა შორის სასულიერო წრეებიდან კრებამ დაადგინა წირვა-ლოცვის დროს მეფის
მორწმუნეთა ფართო მასებში გადავიდა და სახელი აღარ მოეხსენებინათ და უკანასკნელ
მრევლიც ორად გაიყო. საეკლესიო განხეთქი– ამოსუნთქვამდე ებრძოლათ ხელისუფლების მი-
ლება რუსეთში აშკარად სოციალური შე- ერ გამოგზავნილი ჯარის წინააღმდეგ. სოლო-
ფერილობა მიიღო რეფორმის მომხრეებს ვეცკის მონასტრის ალყა კიდევ დიდხანს გაგ-

84
რძელდებოდა, რომ არა ღალატი. მოღალატემ ამრიგად, რომანოვების დინასტიის პირველი და
მოალყე ჯარს მონასტერში შესასვლელი საი- მეორე წარმომადგენლების – მიხეილ თევდორეს
დუმლო გვირაბი უჩვენა. 1776 წელს სტრელ- ძისს და ალექსი მიხეილის ძის – მეფობის
ცები მონასტერში შეიჭრნენ. 500 ბერიდან ცოცხ- წლებში რუსეთი სახელმწიფო აღმავლობის
ალი გადარჩა მხოლოდ 60. სტაროობრიადელე- გზას დაადგა. ამავე დროს ცხადი იყო, რომ
ბის (რასკოლნიკების) დარბევები მთელ რუსეთ- ქვეყნის შიგნით ბევრი რამ განახლებას მოით-
ში მიმდინარეობდა. რეფორმის მომხრეთა და მო- ხოვდა, გადაუჭრელი რჩებოდა საგარეო პოლი-
წინააღმდეგეთა შერიგება შეუძლებელი გახდა. ტიკის ბევრი მნიშვნელოვანი საკითხი.
 თავი X. რუსეთის კულტურა XII-XVII საუპუნეებფში
მონღოლთა შემოსევამ და მათმა ხანგრძლივ- წელს პახომ ლოგოფეტმა შეადგინა ქრონოგრა-
მა ბატონობამ რუსეთში შეაფერხა კულტურის ფი, რომელიც მსოფლიო ისტორიის უმნიშვნე-
განვითარების ბუნებრივი პროცესი. ცენტრა- ლოვანეს მოვლენებს ეხება.
ლიზებული სახელმწიფოს წარმოქმნის შემდგომ ისტორიული მოთხრობები. მატიანეების
პერიოდში ყალიბდება თვითმყოფადი რუსული გვერდით ვითარდება ისტორიული მოთხრობის
კულტურა. ჟანრი. ისტორიული მოთხრობებიდან აღსანიშნა-
1. რუსეთის კულტურა XIII-XV საუკუნეებ- ვია: „კალკაზე ბრძოლის შესახებ“, ,ბათოს მი-
ში. მონღოლთა გამანადგურებელი შემოსევების ერ რიაზანის განადგურება“, ასევე მოთხრობა
შემდეგ თანდათან კალაპოტში დგება რუსული ალექსანდრე ნეველის შესახებ დიმიტრი დო-
კულტურა. ხელის მიერ მონღოლთა დამარცხებას ეძღვნება
მატიანეები. XIV საუკუნეში რუსეთში პერ- „თქმულება მამაისთან ბრძოლის შესახებ“. რუ-
გამენტის ნაცვლად დაიწყეს ქაღალდის გამოყე- სების გამარჯვებებმა ასახვა პოვა საგმირო ხა-
ნება, თუმცა უმნიშვნელოვანესი საბუთები ჯერ სიათის პოემაში „ზადონშჩინა“. ისტორიული
კიდევ პერგამენტზე იწერებოდა. XIII-XIV საუ- მოთხრობები მიეძღვნა ასევე ცნობილი რუსი
კუნეებში აღმოცენდა მატიანეების, წერის ახალი საეკლესიო მოღვაწეების ცხოვრებას. XV Lსა-
ცენტრები. 1408 წელს სერგის სამების მო- უკუნის მეორე ნახევარში „ტვერელმა ვაჭარმა
ნასტერში შეადგინეს ე.წ. სამების მატიანე, ათანასე ნიკიტინმა აღწერა თავისი მოგზაურობა
რომელიც 1812 წელს მოსკოვის ხანძრის დროს ინდოეთში.
დაიღუპა. 1479 წელს მოსკოვში დასრულდა არქიტექტურა. მონღოლთა შემოსევების შემ-
მატიანის შედგენა, რომელიც ფასდაუდებელი დეგ ყველაზე ადრე ქვის ნაგებობები ნოვგო-
წყაროა ცენტრალიზებული სახელმწიფოს წარ- როდსა და ფსკოვში ჩნდება. XIII-XIV საუკუ-
მოქმნის ისტორიისათვის. ამავე პერიოდში ყუ- ნეებში სწორედ ამ ქალაქებში აიგო რამდენიმე
რადღება მიექცა მსოფლიო ისტორიას. 1442 შესანიშნავი ტაძარი და ეკლესია. მოსკოვის

ნოვგოროდი. სოფიის ტაძარი

ზ6
 XV-XVI საუკუნეებში დაბეჭდილი წიგნები

სამთავროში ქვის ნაგებობები ჩნდება XIV-XV ტიელი მხატვარი თეოფილაქტე ბერძენი. რუ-
საუკუნეებიდან. მათ რიცხვს განეკუთვნება: მი- სული ფერწერის დიდი აღმავლობა დაკავშირე-
ძინების ტაძარი მოსკოვში (1400 წ.), სტორო-, ბულია თეოფილაქტე ბერძენის მოწაფის, გენი-
ჟევის მონასტერი ზვენიგოროდში (1405 წ.), ალური რუსი ფერმწერის ანდრეი რუბლიოვის
სერგის სამების მონასტერი (1422 წ.), ანდრო- სახელთან. ანდრეი რუბლიოვი XIV-XV სა-
ნიკეს მონასტერი მოსკოვში (1427 წ.). 1367 უკუნეთა მიჯნაზე მოღვაწეობდა. მისი ყველაზე
წელს დიმიტრი დონელმა დაასრულა მოსკოვის უფრო მნიშვნელოვანი ნამუშევარია „სამება“.
კრემლს კედლების მშენებლობა მასალად 2. რუსეთის კულტურა XVI საუკუნეში.
თეთრი ქვა იყო გამოყენებული. ეს მშვენიერი XVI საუკუნეში გრძელდება რუსული კულტუ-
გალავანი, სამწუხაროდ, სერიოზულად დაზიან- რის აღმავლობა. კულტურის განვითარებისათ-
და თოხთამიშის შემოსევის დროს (1382 წ.). ვის ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა ცენტრა-
XV საუკუნის ბოლოს დაიწყო და XVI სა- ლიზებული სახემწიფოს წარმოქმნით.
უკუნეში დასრულდა მოსკოვის კრემლის მშენე- პოლიტიკური აზროვნება, რუსეთის ცენტ-
ბლობა. ეს მშენებლობა იტალიელი არქიტექ- რალიზებული სახელმწიფოს წარმოქმნისა და
ტორებს ხელმძღვანელობით მიმდინარეობდა. გაძლიერების ეპოქაში ყალიბდება შესაბამისი
საშენ მასალად ამჯერად წითელი აგური გა- პოლიტიკური აზროვნება. XVI საუკუნის დამ-
მოიყენეს. 1475-1479 წლებში მოსკოვის კრემ- დეგს შეიქმნა ლიტერატურულ-პუბლიცისტური
ლში აშენდა მიძინების ტაძარი, ხოლო 1505- და ისტორიული ხასიათის თხზულება „თქმუ-
1509- წლებში – მოსკოვის დიდი მთავრების ლება ვლადიმირის დიდი მთავრების შესახებ“.
საძვალე – მთავარანგელოზის ტაძარი. 1487- თხზულება იწყება წარღვნის აღწერით, შემდეგ
1491 წლებში კრემლშივე აიგო წახნაგოვანი ჩამოთვლილია მსოფლიოს დიდი მეფეები და
პალატა, რომელიც მეფის სასახლის კომ- იმპერატორები, მათ შორის განსაკუთრებული
პლექსის ნაწილს წარმოადგენდა. ადგილი ეთმობა რომის იმპერატორს ავგუს-
ფერწერა. XIV საუკუნიდან აღმავლობას გა- ტუსს (ძვ.წ.აღ. 63 ფწ. – ახ.წ.აღ. 14 წ.). თქმუ-
ნიცდის ფერწერა. XIV საუკუნეში ნოვგოროდ- ლების მიხედვით, ავგუსტუსმა თავისი ძმა პრუ-
სა და მოსკოვში მოღვაწეობდა ცნობილი ბიზან- სი ვისლისპირეთში დაასახლა. პრუსი, თხზუ-
LV)
 საეკლესიო და საერო ცხოვრებისათვის ბევრ
საინტერესო რჩევას იძლევა კრებული „დომო-
სტროი“, რომლის შემდგენელადაც ივანე მრის-
ხანესს თანამედროვე ცნობილი სასულიერო
მოღვაწე სილვესტრი ითვლება.
წიგნის ბეჭდვის დასაწყისი პირველი რუ-
სული ბეჭდური (სტამბური წესით გამოცემუ-
ლი) წიგნი ,აპოსტოლი“ 1564 წლითაა დათა-
რიღებული. 1564 წლამდე დაბეჭდილ შვიდ
წიგნს გამოცემის თარილი არ გააჩნია. რუსეთში
წიგნის ბეჭდვის დაწყება უკავშირდება იოვანე
ფიოდოროვის სახელს. 1564 წელს ,„აპოსტო-
ლი“ სწორედ მან დაბეჭდა მოსკოვში მოწყო-
1564 წელს დაბეჭდილი ,აპოსტოლი“
ბილ სტამბაში. 1574 წელს ივანე ფეოდოროვმა
ლების მიხედვით, ითვლება რიურიკის შორეულ და მისმა მოწაფემ პეტრე მსტისლავეცმა
წინაპრად და, ამდენად, გამოდის რომ, რიური- ლვოვში დაბეჭდეს პირველი რუსული ანბანი.
კების დინასტია რომის იმპერატორ ავგუსტუ- სულ XVI “საუკუნეში რუსეთში 20 წიგნი
სიდან იღებდა სათავეს თხზულებაში ხაზგას- დაიბეჭდა.
მულია, რომ ბიზანტიის იმპერატორმა მონომა- არქიტექტურა. XVI საუკუნის არქიტექტუ-
ხის ქუდი (გვირგვინი) უბოძა კიევის რუსეთის რას გამოარჩევს სვეტების გარეშე. ე.წ. კარვი-
დიდ მთავარს ვლადიმირს (მონომახს). სებური სტილით ნაგები დიდი ტამრები. ამ ტი-
XVI საუკუნეში საეკლესიო წრეებში შე- პის ტაძრებიდან "განსაკუთრებით მნიშენელოვა-
იქმნა თეორია – „მოსკოვი მესამე რომი“. თე-
აიიხწლაეატრე ა/წრააირარრრ:
37246.
ორიის შემქმნელთა . აზრით პირველი რომი

.
(რომის იმპერიის დედაქალაქი) დაიღუპა ( -V
ლებლობის გამო, მეორე რომი (ბიზანტიი

მ მ. ი ით. :
#18 3 '
პერიის დედაქალაქი კონსტანტინოპოლი) და-
იღუპა კათოლიკურ ეკლესიასთან უნიის დადე- I=
ბის გამო, მესამე რომი (რუსეთის დედაქალაქი > (ი იგე.
/ კაწოლიი
მოსკოვი) ქრისტიანობის ჭეშმარიტი დამცველია
1) რათ არ ( ”+ 7 +
და იგი არასოდეს დაიღუპება, მუდმივად იარ-
სებებს, მეფის თვითმპყრობელური ხელისუფ- ” არე ოლი, ს ლ

ლების გაძლიერების აუცილებლობას ქადაგებდა

XVI საუკუნის ცნობილი მოაზროვნე ივანე-
პერესგეტოვი.
მატიანეები. XVI საუკუნეში კვლავ გრძელ-
დებოდა რუსული მატიანეების წერა. ერთ-ერთ
C II;
მატიანეში აღწერილია ივანე მრისხანეს მოლღვა-
რ
წეობის დასაწყისი. ამავე ეპოქის უმნიშვნელო-
ვანეს თხზულებაში აღწერილია რუსეთის დიდი
მთავრებისა და მიტროპოლიტების მოღვაწეობა ია 43. გაი 10
)ნსოიიტრა ს 43% მახირ
კიევისს რუსეთის პირველი ქრისტიანი დიდი
ვი რთხნ. ი... ო. ნ ანიტცრო სი“
მთავრის ვლადიმირიდან ივანე მრისხანემდე. რ: 9იღლ2 ვყო» სა4M+ მ 'ს.1 აა4'4 .
XVI საუკუნეში მოსკოვში მოღვაწე მემატიანე- "ნტ 8 რ“, "ყი" , I4ირ 14. „MM 45 თა. 'ა
ჩნ ” “ას ოი, გათა დაფ ცძითა –
ებმა შეადგინეს დიდი მატიანე – თავისებური · ჩი ს.ა. "ბ
'C#MM6 '.4ი ონო )
ისტორიული ენციკლოპედია (ეს მატიანე XVII "# ილოჯრის
% იბ იცითო. 1)
'M3 Mგორი“ 24.5 ,
საუკუნეში პატრიარქ ნიკონს ეკუთვნოდა, რის -| #2 თ =.ვი ,
ორ.» ნ.იიზ ინო. ·
ანა? ხა» ზო#სა29:>
გამოც მატიანემ ნიკონისეუული მატიანის სახ- აფეადი შხპუზა 1?
შახიაია ადპაფვაიასყაუუბლ ულ ს დ
ელწოდება მიიღო). ნიკონისეულ მატიანეში და-
ახლოებით 16 ათასი მინიატურაა (ფერადი
რუსული ანბანი
ილუსტრაცია) ჩართული.

88
 განათლება XVII საუკუნეში მნიშვნელო-
ვანია განათლების სფეროში მომხდარი ცვლი-
ლებებ. გაიხსა რამდენიმე სახელმწიფო
სასწავლებელი. განათლების მიღების მსურ-
გელთა რიცხვი სულ უფრო იზრდებოდა. ამაზე
მეტყველებს ასეთი ფაქტი 165) წელს,
მოსკოვში, ერთ დღეში გაიყიდა ვ. ბურცევის
რუსული ,ანბანის 2400 ეგზემპლიარი. დიდი
მოთხოვნილება იყო მ. სმოტრიცკის ,,გრამატი-
კაზე“ (1648 წ. და გამრაგლების ტაბულაზე
(1682 წ.). 1687 წელს მოსკოვში გაიხსნა პირ-
ველი რუსული უმაღლესი სასწავლებელი –
სლავურ-ბერძნულ-ლათინური აკადემია აკა-
+Mღარახა),/ატეხტბეტ ა 1

დემიაში ასწავლიდნენ გრამატიკას, რიტორიკას,

დიალექტიკას, ფილოსოფიას, ღვთისმეტყველე-
ბასა და სხვ. აკადემია ამზადებდა კადრებს რო-
გორც სასულიერო, ისე საერო მოღვაწეობისათ-
როთ ნ".C.

ვის. სლავურ-ბერძნულ-ლათინურ აკადემიას

ძმები
"MV 24.

ხო 3, რო. აშ. სათავეში ედგნენ ბერძენი სწავლულები,

224 I მო.” -ა LI". არბ წებ · :
სოფრონ და იოანიკე ლიხუდები.
თაირიწ C3: აეუ–ს_–ა–
წა

ალა მინი ოქროსი” თლ გ/ლ I ..რილ= · (<3 მეცნიერული (ცოდნა. XVII საუკუნეში დიდ
შუ ა/ა არან

2”.
7,

0გრაწბა ა ხა ნაბიკყი გადაიდგა წინ მეცნიერული ცოდნის

ააა

==
დაგროვების თვალსაზრისით (მედიცინა, მათე-
·წოლა აირხ4ირ დ.“
მატიკა ბუნებისმცოდნეობა და სხვ... დიდი
რ
თი #78 84075» .-
8 1.M-+64% გარიპლ. წარმატებები მოიპოვეს რუსმა მოგზაურებმა.
1648 წელს სიმონ დეჟნევის ექსპედიციამ გა-

რუსული ანბანი

ვანია ამაღლების ეკლესია სოფელ კოლომენ-

სკოეში, რომელიც ივანე მრისხანეს დაბადების
დლის აღსანიშნავად ააგეს, აგრეთვე ვასილი
ნეტარის ტაძარი მოსკოვში, რომელიც ყაზანის

აღებას უძღვნეს. სხვა არქიტექტურული ძეგლე-

ბიდან აღსანიშნავი, მიძინების ტაძარი სერგის
სამების სამონასტრო კომპლექსში, ნოვოდევიზის
ი ვო-

ლოგდაში, სუზდღალსა და სხვა ქალაქებში.

XVI საუკუნეში აშენდა ძლიერი გალავნები
და საბრძოლო კოშკები ნიჟნი-ნოვგოროდში, ყა-
სანშიყ ასტრახანში „ტულაში კოლომნაში,
სმოლენსკში, ნოვგოროდში, ფსკოვსა და სხვა
ქალაქებში.
ფერწერა. XV “საუკუნის ბოლოსა და XVI
საუკუნის დამდეგს რუსეთში მოღვაწეობდა დი-
დი ფერმწერი დიონისი. მის მიერაა მოხატული
ვოლოგდის ახლოს მდებარე ერთ-ერთი მონას-
ტერი.
3. რუსეთის კულტურა XVII საუკუნეში.
XVI საუკუნის რუსულ კულტურაში ძლიერ-
დება საერო მოტივები. მოსკოვი. ვასილი ნეტარის ტაძარი

89
იარა სრუტე აზიასა და ჩრდილო ამერიკას შო- იარსება საყოველთაო გაგრცელება პოვა ე.წ.
რის. ეროფეი ხაბაროვმა 1649 წელს შეადგინა მოხეტიალე თეატრებმა.
ამურისპირეთის რუკა. XVII საუკუნის ბოლოს არქიტექტურა. XVII საუკუნის არქიტექტუ-
ციმბირელმა კაზაკმა ვ. ატლასოვმა გამოიკვლია რული ძეგლებიდან აღსანიშნავია ალექსი მიხე-
კამჩატკა და კურილიის კუნძულები. ილის ძის სასახლე მოსკოვის კრემლში, პატ-
მატიანეები. ლიტერატურა. XVII საუკუნეში რიარქ ნიკონის მიერ მოსკოვის ახლოს აგებუ-
შეიქმნა რამდენიმე მნიშვნელოვანი მატიანე და ლი ახალი იერუსალიმის მონასტერი, სამების
ლიტერატურული ძეგლი. XVII საუკუნის 30- ეკლესია მოსკოვში. XVII საუკუნეში ვითარ-
იან წლებში შექმნილი მატიანე რუსეთის ის- დება ხის არქიტექტურა. მისი ბრწყინვალე ნი-
ტორიას გადმოსცემს ივანე მრისხანეს გარდაც- მუში იყო ალექსი მიხეილის ძის სასახლე სო-
ვალებიდან XVII საუკუნის 10-იანი” წლების ფელ კოლომენსკოეში.
ჩათვლით. ისტორიული ხასიათის მოთხრობე- ფერწერა. XVII საუკუნის ფერწერის განვი-
ბიდან უმრავლესობა არეულობის (სმუტის) ხა- თარების დონეზე შეიძლება ვიმსჯელოთ სემიონ
ნას (XVI საუკუნის დასასრულს – XVII სა- უშაკოვის ნამუშევრებით. მას ეკუთვნის მეფე
უკუნის დამდეგს) ეძღვნება. საერო ჟანრის დამ- თევდორე ივანეს ძისა და მიხეილ "სკოპინ-შუ-
კვიდრების მაუწყებელი იყო სატირული მოთ- ისკის პორტრეტები.
ხრობების შექმნა. დიდი გარდატეხა რუსული კულტურის გან-
თეატრი. 1672 წელს მოსკოვში მეფის კარზე ვითარებბშში XVII საუკუნსს ბოლოდან და
შეიქმნა თეატრი, რომელმაც სულ ოთხი წელი XVIII საუკუნის დამდეგიდან იწყება. ხ
 თავი XL რუსეთი XVI საუპუნის დასასრულსა ღა
XVII საუკუნის პირველ მეოთხედში
) თევდორე IL ალექსის ძე. 1676 წელს დაიცვალა. ნატალია ნარიშკინას 1672 წლის
გარდაიცვალა მეფე ალექსი მიხეილის ძე. ალე- 30 მაისს შეეძინა ვაჟი, რომელსაც პეტრე და-
ქსი მიხეილის ძეს ორი ცოლი ჰყავდა. პირვე- არქვეს. მეორე შვილი ნატალია ნარიშკინას აღ-
ლად მან 1643 წელს იქორწინა მარია მილოს- არ ჰყოლია. სანდო დოკუმენტურ მასალაზე/
ლავგსკაიაზე ქორწინებისას ალექსი მიხეილის დაყრდნობით ისტორიოგრაფიაში გამოთქმულია
ძე 19 წლისა იყო. ალექსისა და მარიას ერთი მოსაზრება, რომ უფლისწულ პეტრეს მამა იყო
ქალიშვილი და ზუთი ვაჟი შეეძინათ. ხუთივე არა მეფე ალექსი მიხეილის ძე, არამედ
ვაჟი თანდაყოლილი სენით იყო შეპყრობილი. იმხანად მოსკოვში მყოფი და რუსეთის მეფის
სამი მათგანი მამის სიცოცხლეშივე გარ- ოჯახთან ძალზე დაახლოებული მეფე თეიმუ-
დაიცვალა. ასე რომ, ალექსი მიხეილის ძის რაზ I-ის შვილიშვილი ბატონიშვილი ერეკლე
გარდაცვალების დროისათვის პირველი ცოლი- – შემგდომში ჯერ ქართლის, ხოლო მოგგიანე-
საგან მხოლოდ ორი ვაჟი იყო ცოცხალი. უფ- ბით კახეთის მეფე ერეკლე I ნაზარალი-ხანი.
როსი, თევდორე. სურავანდით იმდენად მძიმედ 1676 წელს რუსეთის სამეფოს ტახტზე ავი-
იყო ავად, რომე გადაადგილებაც ი უჭირდა და, და ალექსი მიხეილის ძისა და მარია მილოს-
ფაქტობრივად, სასახლიდან ვერ გადიოდა. უმ- ლავსკაიას 14 წლის ვაჟი თევდორე III (1676-
ცროსი, ივანე. ფიზიკურად სუსტი. ნახევრად 1682). თევდორე ალექსის ძე ავადმყოფობის გა-
ბრმა და გონებრივად განუვითარებელი იყო. მო სახელმწიფოს მართვა-გამგეობაში აქტიურ-
167) წელს ალექსი მიხეილის ძემ მეორედ ად ვერ მონაწილეობდა. სახელმწიფო საქმეებს
იქორწინა. ამჯერად მეფემ ცოლად შეირთო 20 განაგებდნენ დედამისის ნათესავები – მილოს-
წლის ნატალია ნარიშკინა. ქორწინების დროი- ლავსკები.
სათვის თვითონ ალექსი 42 წლისა იყო. მეორე თევდორე IIIას დროს რუსეთში გაუქმდა
ქორწინების შემდეგ ალექსი მიხეილის ძემ ადგილთუფროსობა (მესტნიჩესტვო), რამაც სახ-
კიდევ 5 წელი იცოცხლა და 1676 წელს გარ- ელმწიფო მმართველობაში აზნაურებს (პომეშ-
ჩიკებს) გაუხსნა გზა. სამეფო კარზე დიდი თა-
წამდებობის დასაკავებლად უკვე აუცილებელი
აღარ იყო ბოიარის წოდება, აღარც იმას ენიჭე-
ბოდა გადამწყვეტი მნიშვნელობა, თუ რა დამ-
სახურება ჰქონდა ამა თუ იმ საგვარეულოს
წარსულში.
თევდორე III-ის მეფობის პერიოდიდან მნიშ-
ვნელოვანია რუსეთ-თურქეთის 1677-1681 წლე-
ბის ომი. თურქეთმა XVII საუკუნის მეორე ნა-
ზევარში ჟეწ პოსპოლიტას წაართვა პოდოლიე
(ყოფილი გალიჩ-ვოლინის სამთავროს ნაწილი)
და ცდილობდა ხელთ ეგდო მდინარე დნეპრის
მარჯვენა ნაპირის უკრაინა. მარჯვენა ნაპირის
უკრაინაში თურქეთის დამკვიდრება არ დაუშვა
რუსეთმა. 1677 და 1681 წლებში კაზაკებისა და
რუსეთის ჯარებმა ორჯერ სერიოზული დარ-
ტყმა მიაყენეს თურქეთისა და ყირიმის სახანოს
ჯარებს. თურქეთმა ვერ შეძლო დასახული მიზ-
ნის მიღწევა. 163) წელს რუსეთს, თურქეთსა
და ყირიმის სახანოს შორის, ყირიმის სახანოს
დედაქალაქ ბახჩისარაიში, დაიდო ზავი. ზავის
პირობის თანახმად, თურქეთმა სცნო მარცხენა
ნაპირის «უკრაინის გადასვლა რუსეთის შე-

თევდორე ალექსის ძე მადგენლობაში. რუსეთსა და ყირიმის სახანოს

შორის საზღვრად მიიჩნიეს მდინარე დნეპრი.
9!
 ალექსი მიხეილის ძისა და მარია მილოსლავს-
კაიას ქალიშვილი სოფია მილოსლავსკებმა გა-
ავრცელეს ხმა, რომ უფლისწული ივანე დაახ-
რჩვეს. სტრელცები კრემლში შეიჭრნენ და სა-
სახლეს ალყა შემოარტყეს. პეტრეს დედამ ნა-
ტალია ნარიშკინამ ორივე უფლისწული, ივანე
და პეტრე, ყველას დასანახავად ეხოში გამო-
იყვანა, აჯანყებული სტრელცები არც ამან. და-
აკმაყოფილა, ქალაქი სამი დღის განმავლობაში
მათ ხელში იყო. მართალია, მილოსლავსკებმა
მიზანი ბოლომდე ვერ განახორციელეს – პეტ-
რე თავიდან ვერ მოიცილეს – მაგრამ მიღწე-
ული მაინც მათი გამარჯვების დამადასტურე-
ბელი იყო. რუსეთის ტახტზე ორივე მეფე. ავი-
და. პირველ მეფედ ივანე V იქნა გამოცსადე-
ბული, ხოლო მეორე მეფედ – პეტრე I. მი-
ლოსლავსკებისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონ-
და იმას, რომ მცირეწლოვანი მეფეების რეგენ-
ტად სოფია გამოცხადდა.
ივანესა და პეტრეს ტახტზე ასვლით პო-
ლიტიკური კრიხისი არ დასრულებულა. ორივე
მხარე გადამწყვეტი გამოსვლისათვის ემზა-
პეტრე! დებოდა. პოლიტიკური კრიზისი კიდევ უფრო
გაამწვავა იმან, რომ სტრელცების პრიკაზის
მდინარეებს დნესტრსა და სამხრეთ ბუგს შო- უფროსმა ვოევოდა ივანე ხოვანსკიმ გადატრი-
რის ტერიტორია ნეიტრალურად ცხადდებოდა ალების მოწყობა და ტახტის ხელმი ჩაგდება
და მისი ათვისება (დასახლება) იკრძალებოდა. განიზრახა. სოფიამ დაასწრო, ივანე ხოვანსკი
თურქეთმა და ყირიმის სახანომ ზაპოროჟიელი შეიპყრო და სიკვდილით დასაჯა. სიკვდილით
კაზაკები რუსეთის ქვეშევრდომად ცნეს. ზავის დასაჯეს აჯანყებული სტრელცებიც.
პირობა თურქეთსა და ყირიმის სახანოს ავალ- 1682 წლიდან, ივანე V-ისა და პეტრე I-ის
დებულებდა რომ 20 წლის განმავლობაში ტახტზე ასვლის დროიდან, რუსეთს, ფაქტობ-
რუსეთის მტრებისათვის დახმარება არ აღმოე- რივად, სოფია ალექსის ასული განაგებდა. სო-
ჩინათ. ფიას მმართველობის პერიოდში (1682-1689)
1682 წელს მეფე თევდორე III გარდაიცვა- სამეფო კარზე უმნიშვნელოვანეს როლს თავადი
ლა. რუსეთში შინაპოლიტიკური კრიზისი და- ვასილი გოლიცინი ასრულებდა. სოფია და ვა-
იწყო. სილი გოლიცინი საიდუმლო ქორწინებით იყ-
2. -ბრმძოლა ტახტისათვის, ტრადიციის მი- გნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული. სოფიასა და
ხედვით, თევდორე III-ის შემდეგ ტახტზე უნდა გასილი გოლიცინს, ისევე როგორც მათ თანა-
ასულიყო მისი ძმა, ალექსი მიხეილის ძისა და მოაზრეებს, სახელმწიფო მართვის ნიჭი არ აღ-
მარია მილოსლავსკაის “უმცროსი ვაჟი, 14 მოაჩნდათ. მათ არც კი უცდიათ რადიკალური
წლის ივანე. პატრიარქმა იოაკიმემ და ბოიარებ- გარდაქმნების გატარება და გამოკვეთილი პო-
მა გადაწყვიტეს, ავადმყოფი ივანე ალექსის ძის ლიტიკური კურსის შემუშავება.
ნაცვლად ტახტზე აეყვანათ ალექსი მიხეილის 1686 წელს რუსეთსა და უეჩ პოსპოლიტას
ძისა და ნატალია ნარიშკინას ვაჟი, 10 წლის შორის დაიდო ე.წ. „საუკუნო ზავი“. ზავის თა-
პეტრე, რომელიც ყველა ღირსებით იყო შემ- ნახმად, რუსეთი ვალდებული იყო ჟეჩ პოსპო-

კული. ალექსი მიხეილის ძის პირველი ცოლის ლიტასთან, თურქეთთან და ვგენეციასთან ერთად
მარია მილოსლავსკაიას ნათესავებმა, რომელ-– ებრძოლა თურქეთისა და ყირიმის სახანოს წი-
თაც პეტრეს ტახტზე ასვლა არ სურდათ, ნააღმდეგ.
სტრელცები (მეთოფეები) მიიმხრეს და მოს- 1687 წელს რუსეთის ჯარები ვასილი გო-
კოვში აჯანყება დაიწყეს. აჯანყების მომზადე- ლიცინის სარდლობით ყირიმის სახანოს წინა-
ბაში განსაკუთრებით აქტიურობდა ივანეს და, აღმდეგ დაიძრა. ეს ლაშქრობა სათანადოდ არ

92
იყო მომზადებული. ყირიმის ხანმა სტეპი გა- ჯარი, რომელსაც უნდა შეეცვალა სტრელცების
დაწვა და უკან დაიხია. მალე რუსებს გაუთავ- (მეთოფეთა) ძველი ნაწილები პრეობრაჟენ-
დათ სურსათისა და წყლის მარაგი. ვასილი სკოესა და სემიონოვსკოეში შექმნილი პოლკე-
გოლიცინს ყირიმის სახანოს საზღვრისათვის ბის ბაზაზე შემდგომში ჩამოყალიბდა ცნობილი
არც კი მიუღწევია, ლაშქრობა შეწყვიტა და გვარდიული პოლკები, რომელთაც დიდი როლი
მოსკოვში დაბრუნდა რუსთა ამ ლაშქრობას ითამაშეს რუსეთის სახელმწიფოს ისტორიაში
გარკვეული შედეგი მაინც მოჰყვა: ყირიმის ხანს თვით 1917 წლამდეც. კი. პეტრემ დიდი ნიჭი
საშუალება აღარ მიეცა, დახმარებოდა ჟეჩ ჰო-
;
და არნახული ენერგია გამოავლინა პრეობრა-
სპოლიტასა და ავსტრიის წინააღმდეგ მებრძოლ I ჟენსკისა და სემიონოვსკის პოლკების შექმნისა
თურქეთს. და წვრთნის საქმეში. 168 წლისათვის ორივე
108% წელს რუსეთის I00-ათასიანმა არმიამ პოლკი უკვე სერიოზულ სამხედრო ძალას
ყირიმის სახანოს წინააღმდეგ მეორე ლაშქრობა წარმოადგენდა. ამავე პერიოდში პეტრემ პირ-
დაიწყო. ამჯერად ვასილი გოლიცინმა პერეკოპს ველი ნაბიჯები გადადგა რუსეთის სამხედრო
მიაღწია». მაგრამ ყირიმის სახანოს ტე- ფლოტის მშენებლობის გზაზე. ჯერ მდინარე
რიტორიაზე შესვლა ვერ გაბედა. ვასილი გო- იაუზზე. ხოლო შემღეგ ქალაქ პერეიასლავლ-
ლიცინმა წარუმატებლობა უკრაინის ჰეტმან ზალესკის ახლო მღებარე პლეშჩევის ტბახე
ივანე სამოილოვინს დააბრალა. ჰეტმანი გადა- პეტრემ სამხედრო ფლოტის მშენებლობა დაი-
აყენეს და ციმბირში გადაასახლეს. მის ნაცვ- წყო. ჩვიდმეტი წლის პეტრე თანამედროვეებს
ლად ჰეტმანი ივანე მაზეპა გახდა. აოცებდა არა მარტო ფიზხიკური სიძლიერით,
სოფიას მმართველობის პერიოდში (1682- არამედ დიდი ინტელექტითა და ცოდნის დაუფ-
1689) პეტრე და დედამისი ნატალია ნარიშკინა ლების უსაზღვრო წყურვილით 1689, წელს
მოსკოვის ახლოს მდებარე სოფლებში – პრეო- პეტრემ ცოლად შეირთო ბოიარ თევდორე ლო-
ბრაჟენსკოეში, კოლომენსკოესა და სემიონოვს- პუხინის ქალიშვილი ევდოკია, რომლისაგანაც
კოეში ცხოვრობდნენ. პეტრე 17 წლისა ისე მას ვაჟი ალექსი შეეძინა.
შესრულდა, რომ სახელმწიფოს მართვა-გამგე- სოფიამ გადაწყვიტა, თავისი ნახევარძმა მო-
ობაში მონაწილეობა არ მიუღია. სამაგიეროდ, ეცილებინა. პეტრეს წინააღმდეგ I689% წელს
იგი ძალზე აქტიურ მოღვაწეობას ეწეოდა ზე- შეთქმულება მომზადდა. შეთქმულები სტრელ-
მოთ ხსენებულ სოფლებში. 1683 წლიდან პრე- ცების ჯარით თავს უნდა დასხმოდნენ სოფელ
ობრაჟენსკოესა და სემიონოვსკოეში აზნაურთა პრეობრაჟენსკოეში მყოფ პეტრეს და მოეკლათ
შვილებისაგან მან დაიწყო საკუთარი პოლკების იგი. სტრელცების აღელვების მიზნით, სოფიამ
გაწვრთნა, ეს იყო ახალი ტიპის რეგულარული ხმა გააგრცელა, რომ პეტრე ალექსი მიხეილის
ძისა კი არა, ქართველი ბატონიშვილის (ერეკ-
ლეს – ავტ.) შვილი იყო. ამან მართლაც იმოქ-
მედა სტრელცებზე და ისინიც სოფელ პრეობრა-
ჟენსკოესაკენ დაიძრნენ.
მოსკოვში მომზადებული შეთქმულების ამ-
ბავი შეიტყვეს პეტრეს მომხრეებმა და 1689
წლის 8 აგვისტოს, გვიან ღამით, სასწრაფოდ
აცნობეს პრეობრაჟენსკოეში მყოფ უფლის-
წულს. პეტრე დედასთან, ცოლთან და რამდე-
ნიმე თანამოაზრესთან ერთად სასწრაფოდ სერ-
გის სამებს მონასტერში გაიხიზნა. მეორე
დღეს, 9 აგვისტოს, სერგის სამების მონასტერ-
თან გამოცხადდნენ სემიონოვსკისა და პრეობრა-
ჟენსკვს პოლკები ბორის გოლიცინისა და
სხვათს შწინამძლოლობით. აღსანიშნავია რომ
პეტრეს დასაცავად პრეობრაჟენსკოეში ჩავიდა
სუხარევის სტრელეცთა პოლ კიც კი. მოსკოვსა
და სერგის სამებას “შორის დაიწყო მო-
ალექსი პეტრეს ძე ლაპარაკება, რომელიც ერთი თვის მანძილზე
გაჭიანურდა. ამ ხნის განმავლობაში პეტრეს
93
 მომხრიე ჯარებს რაოდენობა სულ უფრო
იზრდებოდა, მცირდებოდა სოფიას მხარდამჭერი
სტრელცების რიცხვი. სოფია მიხვდა, რომ და-
მარცხდა და ნოგოდევიჩის მონასტერში მონაზ-
ვნად აღიკვეცა, სადაც, ფაქტობრივად შინა-
პატიმრობაში მყოფ,„დ გარდაიცვალა 1704
წელს. სტრელცების პრიკაზის უფროსი თევ-
დორე შაკლოვიტი სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო
ვასილი გოლიცინი გადაასახლეს. 168 წლის
8-ი– აგვისტოს გადატანილი ნერვიული სტრე-
სისაგან პეტრე I-მა ტრავმა მიიღო. მას ძლიერი
აღელვების დროს ეწყებოდა სახის ნერვული
კრუნჩხვა.
სოფიას დამარცხების შემდეგ მეფე პეტრე 1
ალექსის ძე რუსეთის სახელმწიფოს ფაქტობ-
რივი მმართველი გახდა, ხოლო 1696 წელს
მისი ნახევარძმის, ივანე V ალექსის ძის, სიკ-
ვდილის შემდეგ იგი ფორმალურადაც ერთ-
მმართველად იქცა. მეფე პეტრე ალექსის ძე
ისტორიაში „დიდის“ ზედწოდებით შევიდა.
3. პეტრე I დიდი (1682-1725). ზლვაზე გა-
სასვლელის მოპოვების აუცილებლობაზე პეტ-
რემდე რუსეთის სხვა მეფეებიც ფიქრობდნენ.
პეტრე I-მა ეს საკითხი სახელმწიფო პოლიტი-
კის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიმართულებად
აქცია.
ა) მეფობის პირველი წლები. XVII საუკუ-
ეკლესია სოფელ პრეობრაჟენსკოეში
ნის 90-იანი წლების დამდეგიდან პეტრე I აქ-
ტიურ სახელმწიფოებრივ მოღვაწეობას შეუდგა. შეუძლებელი იყო, ამიტომაც პეტრე I-მა. ყუ-
ამავე პერიოდში მან გაიცნო ანა მონსი, რადღება შავ ზღვაზე გადაიტანა. შავ %ზლღვამდე
რომელიც დიდი ხნის მანძილზე მეფის ფავო- მიღწევად რუსეთის სავაჭრო და სამხედრო
რიტი იყო. პეტრე I-ს მეუღლის, ევდოკია ლო- ფლოტს მდინარეებით დნეპრითა ღა დონით შე-
პუხინას მიმართ არანაირი გრძნობა არ გააჩნდა, ეძლო. რუსეთის ფლოტის მიერ დნეპრის გა-
მან ევდოკიაზე მხოლოდ დეღის დაჟინებული მოყენებას ყირიმის ხანი არ დაუშვებდა. ამი-
თხოვნით იქორწინა. ამიტომაც იყო, რომ ანა ტომაც პეტრე I-მა გადაწყვიტა, აზოვის სიმაგ-
მონსმა მეფის პირად ცხოვრებაში დიდი ად- რე ეგდო ხელთ და მდინარე დონით ჯერ აზო-
გილი დაიკავა. 1702 წელს შემთხვევით გახდა ვის ზღვაში, შემდეგ კი შავ ზლვაში შესვლის
ცნობილი, რომ ანა მონსს რომანი ჰქონდა საქ- შესაძლებლობა მოეპოვებინა. 1695 წელს პეტ-
სონიის ელჩთან. განრისხებულმა პეტრე I-მა რე I-მა აზოვზე ლაშქრობა გამოაცხადა. რუსთა
ყოფილი საყვარელი სამი წლით ციხეში ჩასვა. 31-ათასიან არმიას შვედი გენერალი ფრანც
1693 წელს პეტრე I არხანგელსკში გაემგ- ლეფორტი, რუსი გენერალი თევდორე გოლო-
ზავრა. არხანგელსკი იმხანად რუსეთის უზარ- ვინი და შოტლანდიელი გენერალი პატრიკ,
მაზარი სახელმწიფოს ერთადერთი ნავსადგური გორდონი სარდლობდნენ. აზოვი ძლიერ სიმაგ-
იყო, რომლის საშუალებითაც რუსეთი ევროპის რეს წარმოადგენდა არტილერიიდან აზოვის
ქვეყნებთან ვაჭრობდა. მეფემ ქვეყნის
· აქ _ გულდასმით დაბომბვას პირადად პეტრე I ხელმძღვგანელობ-
ორთვიანი ალყის
დაათვალიერა სხვადასხვა სავაჭრო და. მიუხედავად, რუსებმა:
ფლოტი, გაეცნო გემების კონსტრუქციას. ერთ- აზოვი ვერ აიღეს.
ერთი გემით ჰეტრე I-მა თეთრ ზღვაზეც იმოგ- პეტრე I-მა კარგად დაინახა, რომ აზოვს
ზაურა და მოსკოვში დაბრუნდა. არხანგელსკის ძლიერი ფლოტის გარეშე ვერ აიღებდა. მეფემ
ნავსადგურის გამოყენება, ჩრდილოეთის კლიმა- გადაწყვიტა, მდინარე დონზე სამხედრო ფლო-
ტის (ყინვების) გამო, მთელი წლის მანძილზე ტი აეგო. 1695-1696 წლების ზამთარში ქალაქ

94
 გორონეჟთან, მდინარე დონზე, პეტრე I პი- რი ლეოპოლდი პეტრე I-მა თურქერთან ომზე
რადად ხელმძღვანელობდა სამხედრო ფლოტის ვერ დაითანხმა. უფრო ადრე თურქებზე ლაშ-
მშენებლობას. 1696 წლის ზაფხულისათვის უკ- ქრობში მონაწილეობაზე უარი განაცხადა
ვე მზად იყო 2 ხომალდი და 23 გალერი, ასე- ჰოლანდიამ და ინგლისმა. ამ დროისათვის ევ-
ვე უამრავი ბარჟა და პატარა გემი. როპის ქვეყნები ესპანეთის მემკვიდრეობისათვის
1696 წელს რუსეთის 40-ათასიანი არმია ომში მონაწილეობისათვის ემზადებოდნენ და
სამხედრო ფლოტის თანხლებით აზოვისაკენ თურქეთისათვის არ ეცალათ. საქმე ის იყო,
გაეშურა. ამჯერად აზოვი როგორც ხმელეთის, რომ ესპანეთის მეფის კარლოს II-ის გარ-
ისე ზლვის მხრიდან ალყაში მოაქციეს. რუსე- დაცვალების შემდეგ ტახტის პირდაპირი მემ-
თის ფლოტმა თურქეთის სამხედრო გემები კვიდრე არ დარჩენილა. ცხადი იყო, რომ
აზოვის გარნიზონის დასახმარებლად არ მი- ესპანეთის მემკვიდრეობას ევროპასა და ამერი-
უშვა. რუსებმა აზოვი აიღეს. ზღვისპირეთში კაში დიდი ქვეყნები გადაინაწილებდნენ. ომი
პოზიციების განმტკიცებს მიზნით, აზოვის ესპანური მემკვიდრეობისათვის, მართალია, 1701
ზღვის ნაპირას ააგეს ტაგანროგის სიმაგრე. წელს დაიწყო, მაგრამ მისთვის მზადება ადრევე
ბ) დიდი ელჩობა. 1697 წელს პეტრე I-მა მიმდინარეობდა ომმა ესპანური მემკვიდრეო-
ევროპის ქვეყნებში დიდი ელჩობა გაგზაგნა, ბისათვის (1701-I714 წწ.) ევროპაში ანტითურ-
რომელშიც 250 კაცი შედიოდა. პეტრე I-მა ქული კოალიციის შექმნა უპერსპექტიგო გახა-
გადაწყვიტა, თავადაც წასულიყო ელჩობაში, და. ვენიდან პეტრე IL ვენეციაში აპირებდა გამ-
ოღონდ სხვისი სახელით. იგი ელჩობის სიაში გზხავრებას, როცა შეიტყო მოსკოვში სტრელ-
პრეობრაჟენსკი პოლკის ურიადნიკის პეტრე ცების აჯანყების შესახებ. 1698 წელს მეფე
მიხაილოვის სახელით იყო ჩაწერილი. ელჩო- მოსკოვში დაბრუნდა.
ბაში შედიოდნენ ახალგაზრდა აზნაურები, რო- გბ) ოპოზიციის განადგურება. პეტრე L-ის
მელთაც ევროპაში გემთმშენებლობა და სხვა მოსკოვში დაბრუნების დროისათვის სტრელცე-
საინჟინრო საქმე უნდა შეესწავლათ. გემთმშე- ბის აჯანყება ჩახშობილი იყო. მიუხედავად ამი-
ნებლობის საფუძვლიანი შესწავლა ჰქონდა გან- სა, მეფემ საქმის გამოძიება თავიდან დაიწყო.
ზრახული თავად მეფესაც. ელჩობა მოსკოვიდან გამოძიებასა და დამნაშავეთა დასჯის საქმეს
ადრე გავიდა, პეტრე IL მას მოგვიანებით შეუ- პეტრე I პირადად ხელმძღვანელობდა. დადგინ-
ერთდა. საერთოდ, მეფე ელჩობის წევრებს და, რომ სტრელცების აჯანყებაში ნოვოდევიჩის
დროდადრო ხვდებოდა, ძირითადად კი იგი და- მონასტერში მყოფი სოფიასა და კიდევ რამდენ-
მოუკიდებლად მოგზაურობდა. ელჩობის მარ- იმე ბოიარის ხელი ერია. სტრელცების საქმის
შრუტი ასეთი იყო: რიგა-კენიგსბერგი-ჰოლან- ძიება ჯერ კიდევ დამთავრებული არ იყო, რო-
დია-ინგლისი-ჰოლანდია-ვენა. ელჩობის მეთაურ- ცა პეტრე L-მა თავის მეუღლე ევდოკიას მო-
ებად პეტრე I-მა დანიშნა ფრანც ლეფორტი, ნაზვნად აღკვეცა უბრძანა. სტრელცების საქმის
თევდორე გოლოვინი და პროკოფი ვოზნიცინი. ძიების დამთავრების შემდეგ, პირველ დღეს,
1697 წლის აპრილში პეტრე I ლიბავიდან სიკვდილით დასაჯეს 200 კაცი, მათ შორის
გემით გაემგზავრა და პილაუში შეჩერდა, საი- ხუთ მსჯავრდებულს პირადად მეფემ მოჰკვეთა!
დანაც კენიგსბერგში ჩავიდა. კენიგსბერგში პეტ- თავი მოგვიანებით, პეტრე V-ის ბრძანების.
რე L ეუფლებოდა საარტილერიო საქმეს. აქე- თანახმად, სტრელცების დასჯაში მონაწილეობ-
დან მეფე ჰოლანდიაში, ამსტერდამში, ჩავიდა დნენ მეფის ამალის წევრებ-· “სასჯელის
და საარდამის გემთსაშენში დაიწყო უბრალო აღსრულებას პირადად პეტრე I ადევნებდა
დურგლად მუშაობა. საარდამში მალე ცნობილი თვალს ღა ძალზე ბრაზობდა, ბოიარებს
გახდა პეტრეს ვინაობა და ისიც იძულებული სტრელცებისათვის თავის მოკვეთის დროს ხე-
გახდა ამსტერდამში ოსტ-ინდოეთის გემთსა- ლები რომ უცახცახებდათ. მეფის ბრძანებით,
შენში, გაეგრძელებინა მუშაობა. აქვე მუშაობდა 200 კაცი ნოვოდევიჩის მონასტრის გარშემო
დიდი ელჩობის რამდენიმე წევრიც. 1698 წელს ჩამოახრჩეს და მათი გვამები ხუთი თვე არ
პეტრე I ინგლისში გაემგზავრა. ლონდონში მას ჩამოხსნეს სახრჩობელიდან ამით პეტრე I-ს
გულითადი მიღება მოუწყო ინგლისის მეფემ. მონასტერში მყოფი სოფიას დაშინება სურდა.
ინგლისში პეტრე I-მა სამეფო გემთსაშენში გა- სულ სიკვდილით დასაჯეს 1000 დამნაშავე.
აგრძელა მუშაობა ინგლისიდან ჰოლანდიის სტრელცების ჯარი კი დაშალეს.
გაგლით პეტრე I ავსტრიაში გაემგზავრა. ვე- ამ დროისათვის (1698 წ.) პეტრე ის ხა-
ნაში გამართული მოლაპარაკებისას იმპერატო- სიათი საბოლოოდ ჩამოყალიბდა და თითქმის

95
 უცვლელად დარჩა სიცოცხლის ბოლომდე. პეტ- ნოვგოროდის გუბერნიაში. აქედან მიღებულ შე-
რე იყო გოლიათური აგებულების, მისი სიმაღ- მოსავალს ემატებოდა ის ხელფასი, რომელსაც
ლე 204 სანტიმეტრს აღწევდა. მეფეს არაბუ- მეფე იღებდა იმ ჩინისა და თანამდებობის
ნებრივი ფიზიკური ძალა ჰქონდა. მას შეეძლო მიხედვით, რომელიც მას მუდმივად ეკავა არ-
ხელით ვერცხლის თეფში ისე დაეგრიხა, რომ მიასა და ფლოტში.
მისთვის მილის ფორმა მიეცა. ჰქონდა ძალზე დღ) ჩრდილოეთის ომი (1700-1721). დიდმა
სწრაფი რეაქცია, შეეძლო ჰაერში ასროლილი ელჩობამ პეტრე 1I-თვის სავსებით ნათელი გა-
მაუდის ნაჭერი ჰაერშივე დანით ორად გაეკვე- ხადა ძალთა განლაგება საერთაშორისო ასპა-
თა. ყმაწვილკაცობაში პეტრე ძალიან ლამაზი რეზზე. ევროპაში ანტითურქული კოალიციის
იყო, მაგრამ 1682 წლის სტრელცების აჯანყე- შექმნა უპერსპექტივო ჩანდა. აქედან გამომდი-
ბისა და 1698 წლის შეთქმულების გამო გადა- ნარე, შავი ზღვის სანაპიროს ხელში ჩაგდებას
ტანილი სტრესების შემდეგ მას დასჩემდა , სა- რუსეთი ვერ მოახერხებდა. სამაგიეროდ, შვე-
ხის ნერვული კრუნჩხვები, ხოლო ოცი წლის ციის წინააღმდეგ რუსეთს შეეძლო ევროპაში
ასაკში თვალის კანკალი დაეწყო. მეფე "გახდა რეალური მოკავშირეები ეპოვნა, რაც ბალტიის
თავშეუკავებელი, გაბრაზებისას ისეთი ველური ზღვის სანაპიროების ხელში ჩაგდებას გაუად-
თვალებით იყურებოდა, რომ ყველას შიშს ვილებდა.
ჰგვრიდა. პეტრე იყო ძალზე მოძრავი, არ შე- 1699 წელს მოსკოვში ჩავიდა ჟეჩ ჰოსპო-
ეძლო ერთ ადგილას დიდხანს ჯდომა. როცა ლიტას მეფის ავგუსტ II-ის ელჩი და ჟყეჩ პოს-
არსად ეჩქარებოდა, მაინც ჩქარობდა. მუდმივი პოლიტასა და დანიის სახელით რუსეთის მე-
დაძაბულობა, მუდმივი ფორიაქი მისი ცხოვრე- ფეს შვეციის წინააღმდეგ ომის დაწყება შეს-
ბის წესად იქცა. თუ არ ეძინა და სახელმწიფო თავაზა. 1699 წელს რუსეთ-ჟეჩ პოსპოლიტა-
საქმეებით ან კითხვით იყო დაკავებული, მეფე დანიის ხელშეკრულება დაიდო. მიუხედავად
მუდამ რაღაცას საქმიანობდა, არ თაკილობდა ამისა, პეტრე I შვეციის წინააღმდეგ უკვე დაწ-
ფიზიკურ შრომასაც კი. სადაც. კი მეფეს უხდე- ყებულ ომში ჩაბმას არ ჩქარობდა, რადგან რუ-
ბოდა ცხოვრება ყველგან ნახავდით მისი სეთ-თურქეთის მოლაპარაკების შედეგს ელოდა.
ხელით დამზადებულ ნავებს, სკამებს, მაგიდებს, I700 წლის 18 აგვისტოს მოსკოვში მოვიდა
ხის ჭურჭელსა და სხვ. პეტრეს საკმაოდ Lა- ცნობა თურქეთთან 30-წლიანი ზავის დადების
ფუძვლიანნი ცოდნა ჰქონდა ქირურგიასა და შესახებ. მეორე დღესვე, 1700 წლის 19 „გ-
სტომატოლოგიაში და სიამოვნებით ასრულებდა ვისტოს, პეტრე I-მა შვეციას ომი გამოუცხადა.
ხოლმე ექიმის მოვალეობას. ავადმყოფობისას 22 აგვისტოს რუსეთის ჯარებმა ნარვის მი-
წამლებს თავდ ინიშნავდა. რაც შეეხება მართულებით დაიწყეს შეტევა და უკვე 23. სე-
გემთმშენებლობას, ეს პროფესია მას საფუძვ- ქტემბერს ალყა შემოარტყეს ქალაქს. რუსეთის
ლიანად ჰქონდა ათვისებული. კარგად იყო და- ჯარი 35 ათასამდე კაცს ითვლიდა. პეტრე I-მა
უფლებული საინჟინრო ცოდნის უკანასკნელ სარდლობა თავიდან ფელდმარშალ თეგდორე
მიღწევებს. პეტრეს ჰქონდა არნახული მადა. გოლოვინს ჩააბარა, მაგრამ შემდგომში, ჟეჩ
შეემლო რამდენჯერმე ესადილა დღეში. სუ- პოსპოლიტას მეფის ავგუსტ II-ის რეკომენ-
ფრიდან ხშირად ადგებოდა, წათვლემდა და დაციით, იგი რუსეთის სამსახურში მიღებულმა
მალე ისევ გააგრძელებდა ჭამა-სმას, პეტრეს ფონ კრუიმ შეცვალა. თავად პეტრე I კაპიტან
ჭირივით სძულდა ყოველგვარი ცერემონიალი. პეტრე მიხაილოვის სახელით პრეობრაჟენსკის
არ უყვარდა ფუფუნება და დიდებულ სასახლე- პოლკთან ერთად იმყოფებოდა. 20 ოქტომბერს
ებში ცხოვრება. მეფეს სულ 10-12 ახალგაზს- რუსებმა ყველა ზარბაზნიდან ერთბაშად და-
რდა აზნაური ემსახურებოდა და დიდი ამალა იწყეს ნარვის დაბომბვა. პეტრე I იმედოვნებდა,
არასდროს შეუქმნია. ეცვა ძალიან უბრალოდ, რომ ნარვა დიდხანს ვერ გაუძლებდა ალყას.
ხშირად ატარებდა მეუღლის ან თავისი ქა- შვეციის მეფე კარლოს XII-მ სწორად შე-
ლიშვილების ხელით და კერილ ტანსაცმელს და აფასა მდგომარეობა. მან ინგლისისა და ჰოლან-
გაცვეთილ ჩექმებს დადიოდა ისეთი ეტლით, დიის სამხედრო ფლოტის დახმარებით ძლი-
რომელსაც უბრალო მოსკოველი ვაჭარიც კი ერად დაბომბა კოპენჰაგენი და დანია ომიდან
არ იკადრებდა. 1698 წელს, საზღვარგარეთიდან გამოიყვანა. დანიის მარცხი რუსეთისათვის დი-
დაბრუნების შემდეგ, მამისეული მიწები პეტრემ დი დანაკარგი იყო, რადგან არც უჟეჩ პოსპო-
სახელმწიფო საკუთრებად აქცია. სამეფო ოჯ- ლიტასას და არც რუსეთს ბალტიის ზლვაზე
ახს დარჩა მხოლოდ 800 სული ყმა გლეხი სამხედრო ფლოტი არ გააჩნდათ და, ამდენად,

96
 შვეცია ღიდ უპირატესობას მიიღებდა. ასეც შექმნისა და მისი ხელახალი შეიარაღებისათვის
მოხდა. ნარვის ალყა სულ რამდენიმე დღის გამოიყენა.
დაწყებული იყო, როცა პეტრე I-მა მიიღო ნარვასთან მარცხის შემდეგ პეტრე I-მა თა-
ცნობა, რომ შვეციის მეფე კარლოს XII პერ- ვად ბორის გოლიცინს დაავალა ახალი პოლ-
ნაუსთან დიდი ჯარით ხმელეთზე გადმოსხდა. კების შეკრება, ხოლო დიაკ ანდრეი ვინიუსს –
პეტრე I-ს ნარგასთან იმდენი ჯარი არ ჰყავდა, ახალი არტილერიის შექმნა. მეფის ბრძანებით,
რომ კარლოს XII-ს ძლიერი არმიისათვის სა- ეკლესიებისა და მონასტრების სამრეკლოებიდან
თანადო წინააღმდეგობა გაეწია. უკან დახევაც ზარებს ხსნიდნენ და სახარბაზნე ლითონს ად-
შეუძლებელი იყო, რადგან შვედები რუსებს ნობდნენ 1701 წლის ნოემბერში უკვე მზად
დაედევნებოდნენ და ბრძოლა მაინც გარდუვალი იყო 300 ახალი ზარბაზანი.
გახდებოდა. ,რუსეთის სარდლობამ ნარვასთან ნოვგოროდიდან დაბრუნებულმა პეტრე I-მა
ალყაზე მდგარი ჯარი კარლოს XII-ს წი- რუსეთის არმიის სამი ძლიერი კორპუსი მზადყ-
ნააღმდეგ საბრძოლველად მოამზადა და თან ოფნაში მოიყვანა. 1702 წელს 19 პოლკი რუ-
ნარვის დაბომბვაც გააგრძელა. მალე რუსებს სეთის მოკავშირის, საქსონიის კურსფიურსტის
ყუმბარები და თოფის წამალი გაუთავდათ და (მთავრის) ჯარებთან შესაერთებლად გაემართა.
დაბომბვა შეწყვიტეს. 17 ნოემბერს კარლოს ბორის შერემეტიევისა და პეტრე აპრაქსინის
XII-ს წინააღმდეგ ბოიარ ბორის შერემეტიევის კორპუსები კი ბალტიისპირეთში შეიჭრნენ და
სარდლობით გაგზავნილმა რუსთა ჯარის ნაწი- შვეედების მცირერიცხოვან რაზმებს რამდენიმე
ლებმა ნარვის მიმართულებით დაიხიეს. იმავე დამარცხება აგემეს, თავად პეტრე I-მა 1702
ღამეს პეტრე I-მა ფელდმარშალ თევდორე გო- წელს მდინარე ნევის სათავეში მდებარე ქალაქ
ლოვინთან ერთად სასწრაფოდ დატოვა ნარვას- ორეშოკს (ნოტებურგს) შეუტია და მძიმე
თან დაბანაკებული რუსთა ჯარი და ბრძოლების შემდეგ აიღო იგი. ამ გამარჯვებას
ნოვგოროდში გაემგზავრა. ომის მსვლელობისათვი დიდი მნიშვნელობა
1700 წლის ნოემბერში ნარვასთან შვეციის ჰქონდა. ქალაქ ორეშოკს პეტრე I-მა სახელი
ჯარებმა კარლოს XII-ის სარდლობით სასტი- შეუცვალა და შლისელბურგი (ქალაქი-გასაღე–
კად დაამარცხეს რუსეთის ჯარები. შვედებმა ბი) უწოდა.
ხელთ იგდეს რუსების მთელი არტილერია და 1703 წელს რუსეთის ჯარები ბორის შერე-
ჯარის აღალი. შვედებს სერიოზული წინააღ- მეტიევის სარდლობით ქალაქ შლისელბურგი-
მდეგობა მხოლოდ სემიონოვსკისა და პრეობრა- დან მდინარე ნევის მარჯვენა ნაპირს დაჰყვნენ.
ჟენსკის პოლკებმა გაუწიეს. ნარვასთან ბრძო- ლაშქრობაში პეტრე I-ც მონაწილეობდა. მალე
ლაში მრავალ რუსთან ერთად ჟგყვედ ჩავარდა რუსებმა პატარა დასახლებას – ნიენშანცს –
პეტრე I-ის უახლოესი მეგობარი და თანამოაზ- მიაღწიეს. ნიენშანცი ნევის შესართავში მდება-
რე ალექსანდრე არჩილის ძე ბაგრატიონი. პეტ- რეობდა და ზღვიდან მდინარეში შემოსასვლელს
რე I-მა დიდი თანხა გაიღო ალექსანდრე ბაგ- კეტავდა. მცირე ბრძოლის შემდეგ რუსებმა ნი-
რატიონის გამოსასყიდად. მოგვიანებით ალექსან- ენშანცი დაიკავეს. მალე მდინარე ნევის შესარ-
დრე ბაგრატიონი შვეღებმა ჯყეობიდან გა- თავს შვედებსს ორი სამხედრო გემი მი-
ათავისუფლეს, მაგრამ იგი გზაში გარდაიცვალა. უახლოვდა და ნიენშანციდან მოშორებით ღუზა
ნარვასთან რუსთა ჯარის განადგურების შემ- ჩაუშვა. პეტრე I და ბორის შერემეტიევი ორი
დეგ პეტრე I შვეციის არმიის რუსეთის სიღრ- პოლკით პატარა ნავებზე გადასხდნენ, შვედების
მეში შეჭრას ელოდა. ამიტომ მან სასწრაფოდ გემებს ფარულად მიუახლოვდნენ და ხელ-
დაიწყო ნოვგოროდისა და სმოლენსკის, ასევე ჩართულ ბრძოლაში თითქმის ყველა შვედი
პეჩორის მონასტრის მიმართულებით სიმაგრეე- ამოხოცეს.
ბის აგება. ამჯერად შვეციის მეფემ კარლოს 1703 წლის 16 მაისს მდინარე ნევის შე-
XII-მ საბედისწერო შეცდომა დაუშვა. მან ჩათ- სართავში მდებარე კუნძულზე, რომელსაც იანი-
ვალა, რომ რუსეთის არმია მწყობრიდან. იყო სარი ეწოდებოდა, საფუშველი ჩაეყარა ქალაქ
გამოსული და სერიოზულ ძალას აღარ წარ- “სანკტ-პეტერბურგს. ქალაქის პირველი შენობა
მოადგენდა. შვეციის მეფემ გადაწყვიტა, დანი- იყო · ხისგან ნაგები ციხესიმაგრე ექვსი ბასტი-
ისა და რუსეთის შემდეგ პოლონეთისათვის შე- ონით. ციხესიმაგრეში ხისგანვე ააგეს პეტრე-
ეტია. პოლონეთთან ომი გაჭიანურდა. ეს დრო პავლეს სახელობის ეკლესია, ხოლო მის მახ-
პეტრე I-მა რუსეთის ბრძოლისუნარიანი არმიის ლობლად – პეტრე I-ის სახლი.

97
 I703 წელს რუსეთის ჯარებმა ბორის შე- პეტრე I-მა ამოიცნო კარლოს XII-ს გეგმა.
რემეტიევის სარდლობით დაიკავეს იამბურგი და პეტრე I მოგილევიდან უკრაინისაკენ დაძრულ
კოპორიე. შვეციის მეფემ კარლოს XII-მ სანკტ- შვეციის არმიას ყურადღებას არ აქცევდა და
პეტერბურგის დასაკავებლად 12-ათასიანი ჯარი ხელსაყრელ დროს ელოდა, რათა კარლოს XIL
გაგზავნა. პეტრე I-მა შვედები დაამარცხა და თან შეერთებამდე გაენადგურებინა ადამ ლუდ-
ვიბორგამდე დაახევინა უკან. ამ გამარჯვების ვიგ ლევენჰაუპტის კორპუსი. ეს დროც მალე
შემდეგ მეფემ. სანკტ-პეტერბურგიდან 30. ვერ- დადგა. კარლოს XII-მ სტრატეგიული შეცდომა
სის მოშორებით, ფინეთის ყურეში მდებარე დაუშვა. მან ადამ ლუდვიგ ლევენჰაუპტს უბრ-
კუნძულ კოტლინზე ციხესიმაგრისა და ნაგსად- ძანა, ქალაქ სტაროდუბთან შეერთებოდა მთავარ
გურის აშენება გადაწყვიტა. ასე ჩაეყარა. I703 ძალებს. ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ შვედებს
წელს საფუძველი კრონშტადტის ციხესიმაგრეს. უნდა გადაელახათ ორი მდინარე – დნეპრი და
1704 წელს პეტრე I-მა კრონშტადტის ცი- სოჟი, რომელთა შორის სივრცეს რუსეთის არ-
ხე-სიმაგრეში არტილერია გადაატანინა, რის მია უწევდა კონტროლს. შვედების კორპუსმა
შემდეგაც დერპტსა დღა ნარვაზე შეტევა დაიწ- შკლოვთან მდინარე დნეპრი კი გადალახა, მა-
ყო. ქალაქი დერპტი დიდი ბრძოლების შემდეგ გრამ რამდენიმე დღეში მას პეტრე I-ის
პეტრე I-ის უშუალო სარდლობით აიღეს. შვე- ძლიერი კორპუსი დაეწია. 28 სექტემბერს სო-
დებმა გააფთრებული წინააღმდეგობა გაუწიეს ფელ ლესნაიასთან პეტრე I-ის მიერ გან-
ნარვაზე მოიერიშე რუსებს. ნარვასთან ბრძო- ზხორციელებული ბრწყინვალე მანევრის წყალო-
ლებსაც უშუალოდ პეტრე L ხელმძღვანელობდა. ბით რუსებმა სასტიკად დაამარცხეს შვედები.
შვედებმა მნარვის შენარჩუნება ვერ შეძლეს. ლესნაიასთან ბრძოლაში 8 ათასი შვედი და-
დერპტისა (ტარტუს) და ნარვის დაკავება უმ- იღუპა, ხოლო ორი ათასი რუსებმა ტყვედ ჩა-
ნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო ჩრდილოეთის იგდეს. ადამ ლუდვიგ ლევენჰაუპტმა მხოლოდ
ომის მსვლელობაში. 6 ათასი კაცის გადარჩენა შეძლო. შვედებმა
პეტრე I-ის დიდ წარმატებებს ბალტიისპი- დაკარგეს მთელი აღალი, რომელსაც მოუთმენ-
რეთში ჩრდილს ფენდა რუსეთის მოკავშირის ლად ელოდა კარლოს XII ადღამ ლუდვიგ
ჟეჩ პოსპოლიტას არმიის დამარცხება შვეციის ლევენჰაუპტის 6-ათასიანი კორპუსის შვედების
მეფე კარლოს XII-ის მიერ, 1704 წელს კარ- მთავარ ძალებთან შეერთებას უკვე ალარ შე-
ლოს XII-მ უჟეჩ პოსპოლიტას მეფე ავგუსტ II ეძლო მნიშვნელოვნად გაეძლიერებინა კარლოს
აიძულა ტახტიდან გადამდგარიყო. ძალაუფლე- XI-ს არმია. შვედების მდგომარეობას ართუ-
ბა შვეციის მეფისათვის სასურველ სტანისლავ ლებდა ისიც. რომ ჰეტმანმა ივანე მაზეპამ ვერ
ლეშჩინსკის ხელში გადავიდა. 1706 წელს ავ- შეძლო კარლოს XII-ის მხარეზე რაიმე მნიშ-
გუსტ II-მ საქსონიის გვირგვინიც დაკარგა. ვნელოვანი ძალის გამოყვანა.
რუსეთი მოკავშირის გარეშე დარჩა. ამით ის- ლესნაიასთან ბრძოლას დიდი მნიშვნელობა
არგებლა კარლოს XII-მ და მოსკოვზე ლაშ- ჰქონდა. შვედების არმიის საბოლოო განადგუ-
ქრობა დაიწყო. შვედებმა 1708 წელს დაიკავეს რებას სწორედ აქ ჩაეყარა საფუძველი. პეტრე
ქალაქები მინსკი და მოგილევი. მოგილევში 1-მა ლესნაიასთან ბრძოლას „პოლტავის ბატა-
კარლოს XII-მ თავისი არმია“ შეაჩერა და ქა- ლიის დედა“ უწოდა (პოლტავის ბრძოლა ლეს-
ლაქ სმოლენსკის გავლით მოსკოვზე შეტევა ნაიასთან ბრძოლიდან ზუსტად ცხრა თვის შემ-
გადაიფიქრა. მოგილევიდან შვეციის არმია სამ- დეგ მოხდა).
ზხრეთ-დასაგლეთის მიმართულებით, უკრაინისა- 1709 წლის გაზაფხულზე პეტრე I აზოვში
კენ გაემართა. კარლოს XII-ს უკრაინის ჰეტმ- ჩავიდა. აქ მას აცნობეს, რომ კარლოს XII-მ
ანი ივანე მაზეპა დაჰპირდა, რომ უკრაინას ქალაქ პოლტავას შემოარტყა ალყა და რამდენ-
რუსეთის წინააღმდეგ ააჯანყებდა. გარდა ამი- ჯერმე იერიშიც მიიტანა ქალაქზე. 1709 ფლის
სა, შვეციის. მეფეს სურდა, უკრაინაში დალო- 4 ივნისს პეტრე I რუსეთის არმიის შტაბში
დებოდა ბალტიისპირეთიდან (ლიფლანდიიდან) დაბრუნდა. მეფეს უკვე გადაწყვეტილი ჰქონდა
მის დასახმარებლად შვედთა 16-ათასიანი კორ- შვეციის არმიასთან გენერალური ბრძოლის გა-
პუსით, არტილერიითა და დიდი აღალით დაძ- მართვა.
რულ გენერალ ადამ ლუდვიგ ლევენჰაუპტს. 170% წლის 20 ივნისს პეტრე I-მა რუსე-
მოგილევიდან უკრაინისაკნ მიმაგალ გზაზე თის არმია პოლტავის მიმართულებით დაძრა
შიმშილმა და სიცივემ შვეციის არმია ძალზე და ქალაქიდან მოშორებით საბრძოლო ბანაკის
დააზარალა. მოწყობას შეუდგა. პეტრე I არ ჩქარობდა, რად-

98
გან 20 ათასი ყალმუხის მოსვლას ელოდა. კარ- პეტრე LI ბრძოლის შუაგულში ტრიალებდა.
ლოს XII მიხვდა, რომ რუსები რეზერვების მო- ერთმა ტყვიამ მას ქუდი გაუხვრიტა, მეორე
ლოდინში შეტევის დაწყებას განგებ აჭიანურებ- უნაგირს მოხვდა, ხოლო მესამე – მეფის გულ-
დნენ და თავად გადაწყვიტა ბრძოლის დაწყება. საკიდ ჯვარს, ორსაათიანი სისხლისმღვრელი
1709 წლის 27 ივნისს, განთიადისას, კარ- ბრძოლის შემდეგ შვედები შედრკნენ. შვეციის
ლოს XII-მ შეტევა დაიწყო. შვეციის მეფეს გა- არმიაზე განსაკუთრებით ცუდად იმოქმედა. იმან,
დაწყვეტილი ჰქონდა, რუსების ბანაკის წინ რომ რუსების მიერ ნატყორცნი ყუმბარა იმ
განლაგებული ცხენოსანი რაზმი გაენადგურები- ეტლს მოხვდა, რომელშიც კარლოს XII იმ-
ნა. შეტევაზე გადასული შვედები რუსების მიერ ყოფებოდა. შვედებს ეგონათ, რომ მეფე დაიღუ-
აგებული რედუტების გასწვრივ მოძრაობდნენ, პა. საერთო პანიკა მალე უწესრიგო უკანდახე-
რის გამოც რედუტებიდან რუსების მიერ გახ- ვასა და გაქცევაში გადაიზარდა.
სნილი საარტილერიო ცეცხლის ქვეშ მოყვნენ. პოლტავასთან ბრძოლაში კარლოს XII-მ 9
პეტრე I-მა ცხენოსან ჯარს უკან დახევა უბ- ათასი კაცი დაკარგა, 3 ათასი რუსებმა ტყვედ
რძანა, რის შედეგადაც რედუტებიდან შვედებს ჩაიდგეს. გადარჩენილმა შვედებმა მდინარე დნე-
თავს დაატყდათ კიდევ უფრო ძლიერი ცეცხლი. პრისაკენ დაიხიეს. პეტრე I-მა გაქცეული შვე-
ადამ ლუდვიგ ლევენჰაუპტი იძულებული გახდა დების დევნა ცოტა მოგვიანებით დაიწყო. რუ-
რუსთა ცხენოსანი ჯარის დევნა შეეწყვიტა, სებმ. ალექსანდრე მენშიკოვისს სარდლობით
უკან დაეხია და ტყისათვის შეეფარებინა თავი. მდინარე დნეპრს მაშინ მიაღწიეს, როცა ზაპო-
შვედების უკანდახევის შემდეგ ბრძოლის შე- როჟიელ კაზაკებს შვეციის მეფე კარლოს XI
ხელებით ისარგებლა გენერალ-ფელდმარშალმა და უკრაინის ჰეტმანი ივანე მაზეპა უკვე მეორე
ბორის შერემეტიევმა, რუსთა ქვეითი ჯარი ბა- ნაპირზე გადაეყვანათ. შვეციის არმიის გადარ-
ნაკიდან გაიყვანა და შვედების არმიის წინ ორ ჩენილმა ნაწილმა (16 ათასმა კაცმა), ადამ
რიგად განალაგა. ფლანგებზე რუსთა კავალერია ლუდვიგ ლევენჰაუპტის სარდლობით იარაღი
იყო თავმოყრილი. 9 საათზე ბრძოლა განახ- დაყარა. კარლოს XII რუსთა მდევარს დაუსხ-
ლდა. შვედები და რუსები ერთმანეთს მიუახ- ლტა და ივანე მაზეპასთან ერთად თურქეთს
ლოვდნენ და დაიწყო ხელჩართული ბრძოლა. შეაფარა თავი.

პოლტავის ბრძოლა

99
 პოლტავის ბრძოლამ ჩრდილოეთის ომის ბე- ლერია. თურქებმა 7 ათასი კაცი დაკარგეს. ეს
დი რუსეთის სასარგებლოდ გადაწყვიტა. მარ- წარმატება ოდნავაც კი ვერ აუმჯობესებდა რუ-
თალია, ომი კიდევ თოთხმეტი წელი გრძელ- სეთის ჯარების მდგომარეობას, რომელიც ფაქ-
დებოდა, მაგრამ შვეციამ დაკარგა ბრძოლისუ- ტობრივად ალყაში იქნა მოქცეული და თითქმის
ნარიანი არმია. გარდა ამისა, შვეციის წინააღმ- არავითარი შანსი აღარ ჰქონდა რუსეთის
დეგ ომში ჩაება ჟეჩ პოსპოლიტა, დანია, პრუ- საზღვრებამდე გაეღწია. მეორე დღეს უმძიმეს
სია და ჰანოვერი. მდგომარეობაში ჩავარდნილმა პეტრე I-მა თურ-
საბოლოო გამარჯვებისათვის აუცილებელი ქეთის დიდ ვეზირს დაზავება შესთავაზა, იმავ-
იყო შვეციის ძლიერი ფლოტის განადგურება. დრულად რუსეთის ჯარებით საზღვრისაკენ
პოლტავის ბრძოლის შემდეგ ომმა ისევ ბრძოლით უკანდახევისათვის ემზადებოდნენ.
ბალტიისპირეთში გადაინაცვლა. 1710 წელს თუკი თურქეთის დიდი ვეზირი მოლაპარაკებაზე
რუსეთის ჯარმა პეტრე აპრაქსინის წინამძღო- დათანხმდებოდა, პეტრე I მზად იყო თურქე-
ლობით ქალაქი ვიბორგი დაიკავა. მალე ალექ- თისათვის დაეთმო აზოვის სიმაგრე და მდინარე
სანდრე შერემეტიევმა ქალაქი რიგა აიღო. იმავე დონისა და მდინარე დნეპრის ქეემოწელი.
1710 წელს კაპიტულაცია გამოაცხადა ქალაქმა უკიდურეს შემთხვევაში, პეტრე I ასევე თანახმა
პერნოვმა. ამის შემდეგ რუსები კუნძულ ეზელ- იყო, შვეციისათვის დაებრუნებინა ბალტიისპი-
ზე გადასხდნენ და არენსბურგი აიღეს, ხოლო რეთი. ასე რომ, შეიძლებოდა რუსეთს დაეკარგა
შემდეგ კეკსჰოლმიც (კარელაც) დაიკავეს. ამით დიდი სისხლის ფასად მოპოვებული უმნიშევნე-
დასრულდა კარელიის გაწმენდა შვეციის ჯა- ლოვანესი ტერიტორია, საბედნიეროდ, თურქე-
რებისაგან. შვედებმა ვერც რეველი შეინარჩუნეს თის დიდმა ვეზირმა სამხედრო-პოლიტიკური
და საბოლოოდ ლიფლანდია (ჩრდილოეთ ლატ- ვითარება სწორად ვერ შეაფასა და პეტრე I-მა
ვია და სამხრეთ ესტონეთი) და ესტლანდია გაცილებით ნაკლები დანაკარგის ფასად მიაღ-
(ჩრდილოეთ ესტონეთი) რუსეთის ხელში გადა- წია ზავს. 1711 წელს დადებული ზავის თანახ-
ვიდა. მად, რუსეთს თურქეთისთვის უნდა გადაეცა
თურქეთში თაგშეფარებული შვეციის მეფე აზოვის ციხესიმაგრე, ხოლო ტაგანროგის ცი-
კარლოს XII ყველაფერს აკეთებდა, რათა თურ- ზესიმაგრვტუნდა დაენგრია; ტერიტორია ქალაქ
ქეთი რუსეთის წინააღმდეგ აემხედრებინა. ამას- სამარიდან / სამხრეთით, ზაპოროჟიეს სეჩის ჩათ-
ვე ცდილობდა საფრანგეთიც. 1710 წელს თურ- ვლით. გადადიოდა ყირიმის სახანოს შემადგენ-
ქეთმა ზავი დაარღვია და რუსეთს ომი გა- ლობაში; რუსეთის ჯარებს უნდა დაეტოვებინათ
მოუცხადა, დაკავებული ტერიტორია. აღსანიშნავი” ის,
1711) წელს პეტრე I მოსკოვიდან პეტერ- რომ შვეციის მეფე კარლოს XII საზავო მო-
ბურგს გაემგზავრა და თურქეთთან ომისათვის ლაპარაკების დროს თურქეთის დიღი ვეზირის
მზადებას შეუდგა. 1711 წელს რუსეთის 130- ბანაკში არ იმყოფებოდა, იგი მხოლოდ ზავზე
ათასიანმა არმიამ მდინარე პრუტი გადალახა და ხელმოწერის შემდეგ გამოჩნდა წინააღმდეგ
წინსვლა განაგრძო. მალე პეტრე I-მა შეიტყო, შემთხვევაში, შეიძლებოდა რუსეთს გაცილებით
რომ ყირიმის ხანმა 70-ათასიანი ჯარით ასევე დიღი ტერიტორია დაეკარგა, მათ შორის ბალ-
გადალახა მდინარე პრუტი და რუსეთის არმიას ტიისპირეთშიც. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ
კვლში ჩაუდგა ხოლო თურქეთის დიდი თურქეთის დიდმა ვეზირმა რუსეთის მეფისაგან
ვეზირი 100-ათასიანი ჯარით რუსეთის არმიის დიდი ქრთამი აიღო დღა მხოლოდ ამიტომ დაკი!
შესახვედრად მოემართებოდა პეტრე I-მა მაყოფილდა პეტრე L-ის მხრიდან შედარები
უკანდახევა გადაწყვიტა. რუსეთის ჯარები მდი- უმნიშვნელო დათმობით.
ნარე პრუტს აჰყვნენ აღმა. თურქეთის ცხენო- თურქეთთან ზავის დადების შემდეგ რუსეთმა
სანი ჯარი რუსებს დაედევნა. რუსეთის ჯარის შვეციის წინააღმდეგ ომი გააგრძელა. ამჯერად
უკანდახევას პრეობრაჟენსკის პოლკი იცავდა. საომარი მოქმედებები პომერანიაში (ნრდილოეთ
1711 წლის 9 ივლისს ნოგოე სტანელიშჩესთან ბალტიისპირეთში) მიმდინარეობდა. 1713 წელს
(მდინარე პრუტის ნაპირას) თურქეთის ძირი- პეტრე I-მა პომერანიაში სარდლობა დანიის
თადი ძალები დიდი ვეზირის მეთაურობით და მეფეს ჩააბარა და თვითონ პეტერბურგში დაბ-
რუსეთის ჯარები პეტრე I-ის სარდლობით ერთ- რუნდა. პეტრე Lს გადაწყვეტილი ჰქონდა,
მანეთს შეხვდნენ. რუსებმა მძიმე · ბრძოლების ფინეთი დაეპყრო და ამით მძიმე მდგომარეობაში
შემდეგ თურქები უკუაგდეს პეტრე I-მა ჩაეგდო შვეცია. საქმე ის იყო, რომ შვეცია
განსაკუთრებით ეფექტურად გამოიყენა არტი- ფინეთიდან მარაგდებოდა ხე-ტყითა და საკლავი

100
პირუტყვით. ასე რომ, ფინეთის დაკარგვა დიდი ბარე განგუტის კონცხთან შეჩერდა. შვეღების
დარტყმა იქნებოდა კარლოს XII-თვის. ფლოტს ადმირალი ერენშილდი სარდლობდა.
1713 წლის 26 აპრილს რუსეთის სამხედრო 1714 წლის 27 ივლისს პეტრე I-მა ადმირალ
ფლოტი ზღვაში გავიდა. ფლოტი 93 გალერის, ერენშილდს დანებება შესთავაზა, რაზეც უარი
60 ბარკასისა და 50 დიდი ნავისაგან შედგე- მიიღო. მაშინ რუსეთის ფლოტი პეტრე I-ის
ბოდა. რუსეთის სამხედრო ფლოტი 16 ათასი საერთო სარდლობით თავს დაესხა შვედების
მეომრის თანხლებით ფინეთისაკენ დაიძრა. ფლო- ფლოტს. რუსებმა ხელთ იგდეს 11 გემი, შვეცი-
ტის სარდალი ოფიციალურად გენერალ-ადმირა- ის ფლოტის სარდალი ადმირალი ერენშილდი
ლი თევდორე აპრაქსინი იყო, თუმცა პრაქტი- ტყვედ ჩავარდა.
კულად ფლოტის სარდლობას პეტრე I ახორ- განგუტის კონცხთან მოპოვებული გამარ-
ციელებდა. მეფის გალერი ფლოტის ავანგარდ- ჯვების შემდეგ რუსებმა კუნძული ალანდი და-
ში იმყოფებოდა. რუსეთის სამხედრო ფლოტმა იკავეს, რომელიც სტოკჰოლმიდან 15 მილის
და ქვეითმა ჯარმა დაიკავეს ჰელსინგფორსი და დაშორებით მდებარეობდა. რუსების მიერ ალან-
აბო. ცოტა მოგვიანებით თევდორე აპრაქსინმა დის დაკავებამ შვეციაში დიდი პანიკა გამოიწ-
მდინარე პელკენის ნაპირას სასტიკად დაამარ- ვია. პეტრე I-ს იმხანად სტოკჰოლმზე შეტევა
ცხა შვედები. ამ ბრძოლის შემდეგ თითქმის არ დაუწყია, ხოლო სამხედრო ფლოტი აბოს
მთელი ფინეთი რუსეთის ჯარებმა დაიკავეს. ნავსადგურში დააბრუნა.
I714 წელს რუსეთის სამხედრო ფლოტის განგუტის კონცხთან მოპოვებულმა გამარჯ-
ხომალდები რეველის ნავსადგურში დადგნენ, ვებამ ცხადი გახადა რუსეთის სამხედრო ფლო-
ფლოტის მეორე ნაწილი კი აბოს ნავსადგურში ტის ძლიერების ზრდა. ბალტიის ზღვაზე შვე-
იმყოფებოდა. ამ პერიოდისათვის რუსეთის სამ- ციის ფლოტის განუყოფელი ბატონობა წარ-
ხედრო ფლოტი 16 სახაზო ხომალდსა და 180 სულს ჩაბარდა.
სხვადასხვა სახის გემს ითვლიდა. კარლოს 1718 წელს ნორვეგიაში ლაშქრობისას ერთ-
XII-მ გადაწყვიტა ბოლო მოეღო რუსეთის ერთი ქალაქის ალყის დროს დაიღუპა შვეციის
ფლოტისათვის. 1714 წლის ივლისში შვეციის მეფე კარლოს XI ამ დროისათვის რუსეთსა
სამხდრო ფლოტი ()ნწ ხომალდი და 20 და შვეციას შორის საზავო მოლაპარაკება უკვე
სხვადასხვა სახის გემი) ბალტიის ზღვაში მდე- დაწყებული იყო. კარლოს XI-ს სიკვდილის
_-_ აარ ვოი +.

თა აწრვასხტა>. ი 3
– ს უისმგელი აიატრ
ან, მეკი თლაა/ დაოლნირ
ბ მ, ჯა 4 სიაა ჩი

განგუტის ბრძოლა

10
შემდეგ მოლაპარაკება შეფერხდა. 1719 წელს ვახტანგმა დარბაზი შეკრიბა. გადასაწყვეტი იყო
პეტრე I-მა შვეციის ნაპირებისაკენ გაგზავნა ერთი საკითხი: ჩაბმულიყვნენ თუ არა ქართვე-
სამხედრო ფლოტი ადმირალ თევდორე აპრაქ- ლები ირანის წინააღმდეგ ლაშქრობაში. დარბა-
სინის სარდლობით. იმავდროულად რუსეთის ზის წევრთა უმრავლესობა წინააღმდეგი იყო."
სახმელეთო ჯარი დაბა გრინთან შვეციის მათ ეშინოდათ, რომ ქვეყანა მძიმე მდგომარე-
ტერიტორიაზე გადასხდა. რუსებმა 2 ქალაქი, ობაში აღმოჩნდებოდა. ვახტანგ VI-მ არ გა-
135 სოფელი და 9 ქარხანა გადაწვეს. თევდო- იზიარა დარბაზის უმრავლესობის აზრი. მეფემ
რე აპრაქსინი სტოკჰოლმს 7 მილზე მიუახ- 40-ათასიანი ჯარი შეკრიბა და განჯასთან და-
ლოვდა და ქალაქის შემოგარენი გაძარცვა. ბანაკდა. აქ უნდა დალოდებოდა ვახტანგ VI
1720 წელს რუსეთის სამხედრო ესკადრა ისევ რუსეთის იმპერატორს.
გაემართა შვეციის მნაპირებისაკე. კუნძულ ამ დროს ირანი უმძიმეს მდგომარეობაში იმ-
გრენგამთნ–ნ რუსეთის ესკადრამ გენერალ- ყოფებოდა. I722 წლის მარტში ავლანელებმა
ადმირლ მიხელ გოლიცინის სარდლობით ალყა შემოარტყეს ირანის დედაქალაქ. ისპაანს.
შვეციის ფლოტი დაამარცხა და ხელთ იგდო ავღანელებთან ბრძოლაში დაიღუპა ვახტანგის
შვედების 4 ფრეგატი. შემდეგ მიხეილ. გოლი- ძმა, შაჰის გვარდიის სარდალი როსტომი. შაჰმა
ცინმა შვეციის სანაპირო სოფლები გადაწვა და ჰუსეინმა როსტომის ადგილზე ვახტანგის შვი-
უამრავი ტყვე აიყვანა გრენგამთან ბრძოლის ლი ბაქარი დანიშნა. ჰუსეინი სასწრაფოდ დახ-
შემდეგ ბალტიის ზღვაზე მთლიანად გაბატონდა მარებას ითხოვდა. ბაქარმა, რომელიც არ იწო-
რუსეთის ფლოტი. ნებდა მამის კავშირს პეტრესთან, შაჰის დასახ-)
შვეციას ომის გაგრძელების ძალა აღარ შეს- მარებლად ჯარის შეკრება დაიწყო. ვახტანგ
წევდა. 1721 წელს ნიშტადტში (ფინეთი) რუ- VI-მ ბაქარს შაჰის დახმარება აუკრძალა. ამა-
სეთსა და შვეციას შორის საზავო მოლაპარაკე- ნაც იქონია გარკვეული გავლენა იმაზე, რომ
ბა დაიწყო. შვეციის მხრიდან მეტი დათმობის I722 წლის ოქტომბერში ისპაანი ავღანელებმა
მიღების მიზნით რუსეთის სამხედრო ფლოტმა აიღეს და ჰუსეინი დაატყვევეს. ტახტის მემ-
მესამედ დაარბია შვეციის სანაპირო რაიონები. კვიდრე თამაზმა გაქცევით უშველა თავს.
რუსებმა 3 ქალაქი და 506 სოფელი გადაწვეს. აღსანიშნავია, რომ ზუსტად იმ დროს, რო-
ამან შვეცია აიძულა, მაქსიმალურად დაეთმო დესაც პეტრე I-მა ირანის წინააღმდეგ კასპი-
რუსეთისათვის. 1721 წლის 30 აგვისტოს ნიშ- ისპირეთში ლაშქრობა დაიწყო, ვახტანგ VI-ს
ტადტში ხელმოწერილ იქნა რუსეთ-შვეციის მოკავშირეობა შესთავაზა თურქეთის სულთან-
საზავო ხელშეკრულება. ნიშტადტის ზავით რუ- მაც. თურქეთიც აპირებდა ირანის წინააღმდეგ
სეთმა მიიღო ლიფლანდია (ჩრდილოეთ ლატვია ბრძოლის დაწყებას.
და სამხრეთ ესტონეთი), ესტლანდია (ჩრდი- ასეა რთულ საერთაშორისო ვითარებაში,
ლოეთ ესტონეთი), ინგრია (იჟორის მხარე) და, ძალიან სწორი და ზუსტი გადაწყვეტილების
კარელიის ნაწილი ქალაქ ვიბორგითურთ. ფი- მიღება იყო საჭირო. ვახტანგი გულწრფელად
ნეთი დაუბრუნდა შვეციას. ენდობოდა პეტრეს. რუსეთის იმპერატორს კი
ამრიგად, ჩრდილოეთის ომი (1700-1721 წწ.) თავისი კონკრეტული მიზნები ჰქონდა და ქარ-
რუსეთის ბრწყინვალე გამარჯვებით დამთავრდა. თლის სამეფოს ბედი არ აინტერესებდა. რუ-
ბალტიის ზღვაზე გასასვლელი მოპოვებულ სებმა დაიკავეს დარუბანდი, მაგრამ შემდგომ
იქნ. ამ დიდი გამარჯვებების აღსანიშნავად ლაშქრობა აღარ გააგრძელეს. ვახტანგი გან-
1721 წლის 22 ოქტომბერს პეტრე I-მა იმ- ჯაში იდგა და პეტრეს ელოდა. ვახტანგ VI-მ
პერატორის ტიტული დღა ზედწოდება „დიდი“ ვერ გაბედა მარტო დაეწყო საომარი მოქმედე-
მიიღო. ძლევამოსილი რუსეთის სახელმწიფო ბები. პეტრე IL შეჰპირდა ვახტანგს, რომ ერთი
იმპერიად გამოცხადდა. წლის შემდეგ ლაშქრობა განახლდებოდა. 1723
ე) ლაშქრობა კასპიისპირეთში (1722-1723) წელს რუსებმა მართლაც დაიკავეს ბაქო. თავად
პეტრე I-მა გადაწყვიტა, ბალტიის ზღვაზე გა- პეტრე პირადად უკვე აღარ მონაწილეობდა ამ
სასვლელის მოპოვების შემდეგ კასპიისპირეთ- ლაშქრობაში. ირანმა დათმო თითქმის მთელი
შიც მოეპოვებინა პოზიციები და ხელში ჩაეგდო კასპიის ზღვისპირეთი. პეტრე I-მა მიაღწია იმ-
აქ გამავალი სავაჭრო გზები. ას, რაც უნდოდა – უპირატესობა მოიპოვა კას-
1722 წლის ზაფხულში პეტრემ კასპიის პიისპირეთში. ქართლის გათავისუფლება ირა-
ზღვისპირეთში ლაშქრობა დაიწყო და ამის შე- ნელთა ბატონობისაგან რუსეთის გეგმებში არ
სახებ ქართლის მეფეს ვახტანგ VI-ს აცნობა. შედიოდა. პეტრე I-ს რომ თავის დანაპირები

102
აესრულებინა და ჯარით შემოსულიყო საქართ- რომელიც მიაღწევდა მერვე რანგს (კლასს),
გელოში, მაშინ რუსეთს ომი უნდა დაეწყო», იღებდა შთამომავლობითი „დვორიანინის“
თურქეთთან. ერთდროული ომი ირანს. და წოდებას, ეს იძლეოდა იმის საშუალებას, რომ
თურქეთთან რუსეთს დიდ სირთულეებს შე- თავადაზნაურობის წოდება შევსებულიყო სხვა
უქმნიდა. წოდებათა ნიჭიერი და ღირსეული წარმომად-
პეტრე I-ის იმედად მყოფი ვახტანგ VI მძიმე გენლებით.
მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ირანის ახალმა შაჰ- ჯსოციალურ სფეროში გატარებულ რეფორმას
მა თამაზმა ქართლის მეფობა კონსტანტინეს გა- ეხმიანებოდა საგადასახადო პოლიტიკა. რუსე-
დასცა. გამაჰმადიანებული კონსტანტინე (მაჰ- თის მთელი მოსახლეობა, გარდა თავადაზნა-
მად-ყული-ხანი) კახეთის მეფე გახდა 1722 ურობისა და სამღვდელოებისა, ვალდებული
წელს, თავისი ძმის დავით II-ის (იმამ-ყული- იყო, სახელმწიფოს სასარგებლოდ გადასახადი
ხანის) გარდაცვალების შემდეგ. 1723 წელს გადაეხადა. 1718-I724 წლებში რუსეთში
კონსტანტინემ ლეკების დახმარებით თბილისი ჩატარდა მამრობითი სქესის მოსახლეობის სუ-
აიღო. 1723 წელს ქართლში ოსმალები შემოი- ლადობრივი აღწერა. მამრობითი სქესის ყველა
ჭრნენ. ოსმალებმა დაიკავეს თბილისი და მთე- ადამიანს ახალმობილიდან დაწყებული და
ლი ქართლი. დაიწყო „,ოსმალობა”. ასეთ ვი- ღრმა მოხუცებით დამთავრებული, შეიტანეს
თარებაში 1724 წელს ვახტანგ VI 1200 კაც- ე.წ. „სარევიზიო სიებში“. მათ უნდა გადაეხა-
თან ერთად რუსეთში გაიხიზნა. იმავე წელს, დათ სულადობრივი გადასახადი/ ეს გადასახადი
რუსეთსა და თურქეთს შორის დადებული ხა- ფულით უნდა დაფარულიყო. ზოლოპებსა და
ვით, რუსეთმა სცნო აღმოსავლეთ საქართვე- მაწანწალებს ასევე უნდა გადაეხადათ სულადო-
ლოს დაპყრობა თურქეთის მიერ. ბრივი გადასახადი, რადგან ისინი გაათანაბრეს
ვ) XVII საუკუნის პირველი მეოთხედის ყმა გლეხებთან. საბატონო და საეკლესიო გლე-
რეფორმები... პეტრე I-ის რეფორმებმა მოიცვა ხები წელიწადში იხდიდნენ 74 კაპიკს, ხოლო ,'
რუსული სინამდვილის ყველა სფერო – პოლი- სახელმწიფო გლეხები 1 მანეთსა და 14 კაპიკს,
ტიკა, ეკონომიკა, სოციალური ურთიერთობები, „ქალაქის მოსახლეობა ასევე ვალდებული
კულტურა. იყო გადაეხადა სულადობრივი გადასახადი., ქა-
პეტრე I-ის რეფორმებიდან მეტად მნიშვნე- ლაქის მოსახლეობა ორ კატეგორიად გაიყო:
ლოვანი იყო სოციალურ სფეროში გატარებუ- რეგულარულ და არარეგულარულ მოქალაქე-
ლი რეფორმები. 1714 წლის კანონით აზნაურის ებად. რეგულარულ მოქალაქეებად ითვლებოდ-
(პომეშჩიკის) მამული (პომესტიე) გაუთანაბრდა ნენ ვაჭრები, მეწარმეები და ხელოსნები. არა-
ბოიარის მამულს (ვოტჩინას). ამით ფაქტობრი- რეგულარულ მოქალაქეებში იყვენენ გაერთიანე-
ვად მოისსო განსხვავება ბოიარებსსა და ბულნი შავი მუშები, ქირით მომუშავენი და ა.შ.
პომეშჩიკებს (აზნაურებს) შორის. ეს ორი სო- ქალაქის კეთილმოწყობა, გადასახადების აკ-
ციალური ფენა გაერთიანდა და ეწოდა „დვორი-რეფა, ასევე სასამართლო გადავიდა რეგულა-
ანსტვო“.. ამიერიდან ,,დვორიანინი“ იყო ყველა რული მოქალაქეებისაგან არჩეული ქალაქის
– ბოიარიცა და პომეშჩიკიც (ქართულში „დვო- მაგისტრატების ხელში. ქალაქთა მაგისტრატე-
რიანსტვოს“ ცნების აღმნიშვნელად დამკვიდრდა. ბის ხელმძღვანელობის მიზნით, 1721 წელს შე-
„თაგადაზნაურობა“). , პეტრე I-ის ასეთი პო6- იქმნა მთავარი მაგისტრატი.
ლიტიკა აზნაურთა მდგომარეობის განმტკიცებას „სოციალური პოლიტიკის ერთ-ერთ მნიშვნე-
ისახავდა მიზნად. ამავე კანონით, „დვორი- ლოვან მიმართულებას წარმოადგენდა მემამუ-
ანინის“ მამული არ უნდა დანაწილებულიყო და ლის წერილობითი ნებართვის გარეშე გლეხო-
მთლიანად გადაეცემოდა ერთ შვილს. დანარჩენ ბისათვის სამუშაოდ წასვლის აკრძალვა. ასე
შვილებს უნდა ემსახურათ არმიაში, ფლოტში, (| ჩაეყარა საფუძველი რუსეთში საპასპორტო
ან სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებში. L სისტემას./
1722 წელს გამოიცა ,„ტაბელი რანგების შე- პეტრე Lის რეფორმები შეეხო სახელმწიფო
სახებ“, რომლის მიხედვითაც სამხედრო, სამო- მმართველობას. სახელმწიფო მმართველობის ძვე-
ქალაქო და საიმპერატორო კარზე სამსახური ლი სისტემა ვეღარ პასუხობდა ახალ მოთხოვ-
დაიყო 14 რანგად. რანგების თანმიმდევრობით - ნებს. 1701 წელს პეტრე I-მა გააუქმა ბოიართა
(უდაბლესიდან უმაღლესისაკენ)! გავლა აუცი- სათათბირო და მის ნაცვლად დააარსა მინისტ-
ლებელი იყო. სამოქალაქო მოხელე (ჩინოვნიკი) რთა კონსილიუმი (საბჭო). 1704 წელს შეიქმნა
ან სამხედრო მოსამსახურე (ოფიცერი), კაბინეტი – მეფის პირადი კანცელარია.,1711

103
 ტაბელი რანგების რტინების) შესახებ

· სამხედრო
8 სამოქალაქო
«
ქვეითი გვარდია | არტილერია | საზღვაო

გენერალ- _ _ გენერალ-
+ | ფელდმარშალი აღმირალი კანცლერი

ინფანტერიის
გენერალი, გენერალ- ნამდვილი
I კავალერიის – ფელდცეის- ადმირალი საიდუმლო
გენერალი მაისტერი მრჩეველი

ს |) გენერალ- _ გენერალ- ვიცე- გენერალ-

ლეიტენანტი ლეიტენანტი ადმირალი პროკურორი

ს
ნერალ- შაუტბენახტი კოლებიი
სჯ) გენერალ პოლკოვნიკი გენერალ - უტბენაზტ
ფონტრ- პრეზიდენტი,
აიორი მაიორი საიდუმლო
ადმირალი) მრჩეველი

ბრიგადირი, ს

V
გენერალ- ოდპო:
არტილერიის კაპიტან- კოლებიი-
პროვიან- პ ლკოვნიკი პოლკოვნიკი კომანდორი პრ აძე წრი
მაისტერი ეზიდესტ

პოლკოვნიკი,
გენერალ- არტილერიის
ადიუტანტი პოდპოლკოვნიკი პირველი პროკურორი,
VI გენერალ- , მაიორი პოლკოგნიკ-
ლკოვ რანგის
გ ო
კოლებ იის
კვარტირ- ინჟინერი კაპიტანი მრჩეველი
მაისტერი

პოდპოლკოვნიკი, სამხედრო კო-

პროვიანმაისტერი, მაიორი, პოდ- მეორე ლეგიის, საგა-
VII | ვაგენმაისტერი, კაპიტანი პოდპოლკოვ- რანგის რეო კოლეგიისა
გენერალ- ნიკ-ინქინერი კაპიტანი და საადმირა-
აუდიტორი ლოს უფროსი
მდივნები
104
 სამხედრო
თ სამოქალაქო
+
# ქვეითი გვარდია | არტილერია საზღვაო

მესამე რანგის დანარჩენი“

VII მაიორი კაპიტან- მაიორ– კაპიტანი, კლების, ი
ლეიტენანტი ინჟინერი ხომალდის უვოობი იღივ“
ოსტატი ნები, ასესორი,
მრჩეველი

კაპიტანი, კაპიტან- კაპიტან- ტიტულოვანი

IX სა, ველე ნან

ლეიტანანტი, ნან
ლეიტენანტი, ეველი,
ფოსტის ლეიტენანტი კაპიტან- გალერის პროფესორი,
უფროსი ინჟინერი ოსტატი დოქტორი,
მთარგმნელი

ნანტი
X პიტან-
კაპიტ უმცმცროსი ლეიტენანტი,
ნწანრ- კოლეგიი ს
ლეიტენანტი ლეიტენანტი ლეიტენანტ
ინჟინერი ლეიტენანტი
ენანტ მდივანი

XI _ _ _ ხომალდის _
მდივანი

რ
ღლ ი ინტი გუბერნიის
XIხ ნდრიკი
ფეხდოიკ მცროსი
უმც ეტი ანცელარიის
კახცელ.
ლეიტენანტი (პრაპორშჩიკი) ლეიტენანტი იი მდივანი,
შპიკერი რატმანი

შტიკ-იუნკერი, ოქმის მწარმო-

ჯო უმცროსი _ უმცროსი _ ებელი, კოლეგიის

ლეიტენანტი ლეიტენანტ-
ნჟინერი სენატისალი
რეგის-
იზჟ ტრატორი

მეორე რანგის
შპიკერი, კოლეგიის
XIV ფენდრიკი _ ფენდრიკ- ნს8აპ რეგისტრატორი,
(პრაპორშჩიკი) ინჟინერი
ქ კონსტაპელი,
(ქვემეხის, კოლეგიი ს
მეთაური) ბუღალტერი

105
 ოფიციალური მიმართვის ფორმები რანგების დინების) მიხედვით
(1722-1917)
| რანგი მიმართვის ფორმა
19 მაღალაღმატებულება
(08 0IC0L01)0800X0)(IIICI6801#0)
II-I აღმატებულება
(II09080CX0/1IX0486C180)
V მაღალშობილება
(0861C0X0ჯ0ILIMIC)
VI. იიი) მაღალკეთილშობილება
(08LIC0I(0ნ/M9L0დ00XIM0)
(X-XV | კეთილშობილება
(ნიიჯიი0/IL46)

წელს მინისტრთა კონსილიუმიც (საბჭოც) გა- საქმეთა სამძებრო), მარილის კანტორა, სპი-
უქმდა და შეიქმნა სენატი) რომელიც ცხრა ლენძის დეპარტამენტი, გამიჯვნის კანცელარია.
წევრისაგან შედგებოდა. პირველი სენატორები 1განსაკუთრებულ კოლეგიას წარმოადგენდა
გახდნენ პეტრე I-ის უახლოესი თანამოაზრეები სინოდი ანუ სასულიერო კოლეგია, რომელიც
და თანამებრძოლები. სენატის უფლებამოსილება 172) წელს დაარსდა., სინოდის შექმნა იყო კი-
საკმაოდ ფართო იყო. მას ევალებოდა კანონთა დევ ერთი ნაბიჯი ეკლესიის სახელმწიფოსადმი
პროექტების შემუშავება, ფინანსების მართვა, დაქვემდებარებისაკენ. 1700 წელს გარდაცვლილ
აღმინისტრაციისს მოღვაწეობს კონტროლი. პატრიარქ ადრიანის შემდეგ პეტრე I-მა ახალი
I722 წლიდან სენატის თავმჯდომარეობა დაე- პატრიარქი არ აარჩევინა, დანიშნულ იქნა პატ-
ვალა გენერალ-პროკურორს. იმავე წელს სენა- რიარქის“ მოვალეობის აღმსრულებელი. 172!
ტორებმა ფიცი დადეს. წელს პატრიარქის თანამდებობა გაუქმდა. რუ-
1718-1721 წლებში გარდაიქმნა პრიკაზების სეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის მართვა-
სისტემა ორმოცდაათამდე პრიკაზის ნაცვლად, გამგეობა სინოდის ხელში გადავიდა. სინოდის
რომელთა ფუნქციები მკვეთრად არ იყო გამიჯ- მოღვაწეობას კონტროლს უწევდა სახელმწიფო
ნული, დაარსდა 10 კოლეგია. კოლეგიებისათვის მოხელე – სინოდის ობერ-პროკურორი. 1722
სპეციალური შენობა აიგო (ამჟამად იქ პეტერ-,- წელს განისაზღვრა ეკლესიის მსახურთა შტა-
ბურგის უნივერსიტეტია მოთავსებული). ყოველ” ტი (ერთი მღვდელი 150 კომლზე). თუ ეკლე-
კოლეგიას ჰქონდა მკაცრად განსაზღვრული თა- სიის მსახური (მღვდელი) შტატით განსაზღვ-
ვისი სამოღვაწეო სფეროს თავდაპირველად რულ თანამდებობას ვერ მიიღებდა, იგი ჩვე-
შემდეგი კოლეგიები დაარსდა: საგარეო საქმეთა ულებრივი გლეხივით იბეგრებოდა სულადობრი-
(უცხო ქვეყნებთან ურთიერთობა), სამხედრო ვი გადასახადით ორმაგი გადასახადით დაიბეგ-
(სახმელეთო ჯარების მართვის), საადმირალო რნენ სექტანტები (სტაროობრიადელები). ,
(ფლოტის მართვის), კამერ-კოლეგია (გადასა- „ადგილებზე ხელისუფლების გაძლიერების
ხადების აკრეფის), შტატს-კონტორ-კოლეგია (სა- მიზნით, 1708 წელს რუსეთი დაიყო რვა გუ:
ხელმწიფო ხარჯების), სარევიზიო (ბიუჯეტის ბერნიად (მოსკოვის, პეტერბურგის, კიევის, არ-
შესრულებაზე კონტროლის), იუსტიციის (სა- ხანგელსკის, სმოლენსკის, ყაზანის, აზოვისა და
სამართლო საქმის წარმოების), ვოტჩინების (თა- / ციმბირის). გუბერნიის სათავეში გუბერნატორი
ვადაზნაურთა მამულების), მანუფაქტურის (მრეწ– იდგა, რომელიც გუბერნიის ტერიტორიაზე გაჩ-
ველობის, გარდა მეტალურგიისა), სამთო (მე- ლაგებული ჯარების სარდლადაც ითვლებოდა
ტალურგიის) და კომერციის (ვაჭრობის). ფაქ- გუბერნია იყოფოდა უფრო წვრილ ადმინისტრა-
ტობრივად, კოლეგიის უფლებით არსებობდა ციულ ერთეულებად – პროვინციებად/ 8 გუ
მთავარი მაგისტრატი, რომელიც რუსეთის ქა- ბერნიაში სულ 50 პროვინცია არსებობდა. ყო:
ლაქებს განაგებდა. გარდა ამისა, კიდევ არსებო- ველ პროვინციაში იდგა საჯარისო ნაწილი –
ბდა: პრეობრაჟენსკის პრიკაზი (პოლიტიკურ ერთი პოლკი. Lპროვინციები, თავისთავად, იყო:
ფოდა მაზრებად, ასე ჩამოყალიბდა რუსეთში ქარხანაში მომუშავე გლეხები ქარხნის არათა-
ცენტრალიზებული ადმინისტრაციული სისტემა, ვადაზნაურული წარმოშობის მეპატრონის სამუ-
"პეტრე I-ის დროს რუსეთში შეიქმნა რეგუ- დამო საკუთრებად გამოცხადნენ. ქარხნების მუ-
ლარული არმია და სამხედრო ფლოტი., 1705 შახელით უზრუნველყოფის მიზნით, ქარხნებზე
წელს რუსეთში შემოიღეს სარეკრუტო სისტე- მიწერილი იქნენ სახელმწიფო გლეხები, რომ-
მა. 20 გლეხურ კომლს სამხედრო სამსახურში. ლებიც თავიანთ ვალდებულებას (გადასახადს)
უნდა გაეგზავნა ერთი კაცი (რეკრუტი). შემ- სახელმწიფოს ქარხანაში მუშაობით უხდიდნენ.
დგომში რეკრუტის გაწვევა კომლებიდან კი პეტრე I-მა დიდი ყურადღება დაუთმო საგა-
აღარ ხდებოდა, არამედ მამრობითი სქესის მო- რეო ვაჭრობის განვითარებას. ბალტიის ზღვით
სახლეობის გარკვეული რაოდენობიდან. ჯარში რუსეთი ევროპასთან აქტიურ სავაჭრო ურთი-
სამსახურის ვადა 25 წლით განისაზღვრებოდა. ერთობაში ჩაება. 1724 წელს მიღებული ახალი
ასე შეიქმნათ რუსეთში რეგულარული არმია, სავაჭრო ტარიფი რუს ვაჭრებს ხელსაყრელ
რომელიც გაწვევის ერთიანი პრინციპით კომ- პირობებს უქმნიდა რუსეთიდან საზღვარგარეთ
პლექტდებოდა, ჰქონდა ერთიანი შეიარაღება, საქონლის გატანისათვი. რუსეთი თითქმის
ფორმა და წვრთნის რეჟიმი. პეტრე I-მა შექმნა მუდმივად ინარჩუნებდა აქტიურ სავაჭრო ბა-
რუსეთის სამხედრო ფლოტი, რომელიც რეგუ- ლანსს. 1726 წელს რუსეთიდან გატანილი სა-
ლარული არმიის პრინციპით კომპლექტდებოდა. ქონელი ორჯერ აღემატებოდა შემოჯტანილს.
1716 წელს რუსეთში შემოიღეს ახალი სამხე- ზ) კულტურა და ცხოვრების ახალი წესი.
დრო წესდებები. პეტრე I-ის მეფობის ბოლო „პეტრე I-ის მეფობის წლებში კულტურის გან-
წლებისათვის“ რუსეთის არმია გარნიზონების ვითარებას სამი ძირითადი ტენდენცია განსაზ-
ჩათვლით 200 ათას კაცს ითვლიდა, 100- ღვრავდა: პირველი – კულტურის სფეროში სა-
ათასიანი ჯარი გამოჰყავდათ კაზაკებს. რუსე- ერო მოტივის შემდგომი გაძლიერება; მეორე –
თის სამხედრო ფლოტი 48 სახაზო ხომალდსა ადამიანის, პიროვნების როლის წინ წამოწევა;
და 800 გალერს ითვლიდა, ფლოტში 28 ათასი I მესამე – ეროვნულ კულტურაში უცხოურის
კაცი ირიცხებოდა. რუსეთს ევროპაში უძლი-, ძლიერი ნაკადის შემოჭრა., აქვე უნდა აღინიშ-
ერესი არმია და სამხედრო ფლოტი ჰყავდა. ნოს, რომ XVIII საუკუნის პირველი მეოთ-
პეტრე I-ის რეფორმების შედეგად ძირე- ხედის რუსული კულტურის განვითარება არ
ულად გარდაიქმნას ეკონომიკა დიდი ძვრები წარმოადგენდა XVII საუკუნისს კულტურის
მოხდა მრეწველობაში. XVII საუკუნის დასას- ჩვეულებრივ გაგრძელებას, ეს იყო დიდი თვი-
რულისათვის რუსეთში სულ 30 მანუფაქტურა სობრივი ნახტომი.7პეტრე I-ის მეფობის წლებ-
არსებობდა. პეტრე I-ის მეფობის ბოლო წლე- ში ერთბაშად დაარსდა: სტამბური წესით და-
ბისათვის კი 100, ხოლო ზოგიერთი მონაცემით ბეჭდილი პირველი რუსული გაზეთი, პირველი
200 მანუფაქტურა მუშაობდა., LC რუსული მუზეუმი, სპეციალური სასწავლებ-
განსაკუთრებით ჩქარი ტემპით ვითარდებოდა ლები, ასამბლეა, სამოღვაწეო ასპარეზზე გამო-
მეტალურგია. ტულის, კაშირისა და კალუგის ვიდნენ პორტრეტისტი მხატვრები, შეიქმნა არ-
მეტალურგიულ ქარხნებს შეემატა პეტროზა- ქიტექტურული ხელოენების შედევრები და ა.შ,
ვოდსკისა (კარელიაში) და ურალის მეტალურ- იქმნება ისეთი შთაბეჭდილება, რომ XVII საუ-
გიული ქარხნები. XVIII საუკუნის შუა ხანები- კუნის პირველი მეოთხედის რუსული კულ- 7)
სათვის 75 მეტალურგიული ქარხნიდან 61 ტურა XVII საუკუნის კულტურის გაგრძელე- /
ურალში მუშაობდა. ყველაზე დიღი მეტალურ- ბასა და განვითარებას კი არ წარმოადგენდა,
გიული ქარხნები მოქმედებდა ნევიანსკში, კამენ- არამედ სრულიად ახალს.
სკში, ნიჟნი ტაგილში, ეკატერინბურგში. ტუ- პეტრე L-ის რეფორმები შეეხო რუსული სი-
ლის ცნობილი იარაღის ქარხნის გარდა, იარა- ნამდვილის ყველა სფეროს. ამ გრანდიოზული
ლი მზადდებოდა სესტორეცკსა და ოლენეცკში. გარდაქმნების განხორციელებას შეუძლებელი
ქარხნების მუშახელით უზრუნველყოფას ხელი- იყო მოსახლეობის, პირველ რიგში, თავადაზნა-
სუფლება დიდ ყურადღებას უთმობდა. 1721 ურობის, საერთო კულტურული დონის ამაღ-
წელს ქარხნების მფლობელ ვაჭრებსა და სხვა ლების გარეშე ზესახელმწიფოს, რომელსაც
არათავადაზნაურული წარმოშობის ადამიანებს პეტრე დიდ საფუძველს უყრიდა, ჰაერივით
უფლება მიეცათ, შეესყიდათ და ძველი საც- ესაჭიროებოდა განათლებული მოხელეები, დიპ-
ზოგვგრებელი ადგილიდან ქარხნებში სამუშაოდ ლომატები, არმიისა და ფლოტის ოფიცრები, უნა-
გადაეყვანათ ყმა გლეხები. 1736 წლის კანონით, რიანი გენერალიტეტი, სამხედრო და საზღვაო

107
 აბსოლუტური მონარქია
(XVII საუკუნის პირველი მეოთხედია

იმპერატორი

სენატი გენერალ-
პროკურორი

პოლეგბიები ობმრ-
პროკურორი

C
=>)
5
C C ლ C V,
CI =IVICI 2
=)IM#)2|) )
=>C |) C
#11 CI
ა
2515)
2
%I5 ==)
01 C
II VI «I C=)ლდ<!)თC 41) 51 11
/ < I V
42 ლ C ლო IX <5 L>) C წ რ წრ) რ C
დ ა დ ლ ლ 4 რ «) ლ L>) ჯ# ლ ა
ი 9 %V V#. დ 2 წა 2 = C ლ C C
95115I 2) 4) C 9. 1 69 | 2) < I C= დ)
რ დ რ (-) C CC რ 2 12
რი =>) რ რ
5
დ 2
C
(55)

გუბერნიები
(გუბერნატორები)

პროვინციები
(მოევოდები)

მაყრები
(ვოევოდები)

108
 საქმის, საფორტიფიკაცკციო ნაგებობათა სა- სკოლებისა და სასწავლებლების გახსნა აუ-
ქალაქო მშენებლობის ინჟინრები, მეტალურგი- ცილებელს ხდიდა სახელმძღვანელოების შექმ-
ისა და სამთო საქმის სპეციალისტები და ა.შ. ნას, 1701 წელს გამოიცა სლაგურ-ბერძნულ-
ასეთი კადრების მომზადება კი განათლების ლათინური აკადემიის მასწავლებლის „ანბანი“,
სისტემის გარდაქმნას საჭიროებდა. საღვთისმე- ხოლო 1703 წელს – ლეონტი მაგნიცკის
ტყველო საგნებმა სკოლებში ნელ-ნელა და- „არითმეტიკა“.
უთმო ადგილი მათემატიკას ასტრონომიას, პეტრე I-ის დროს საფუძველი ჩაეყარა რუ-
გეოდეზიას, ფორტიფიკაციას, საინჟინრო საქმეს სეთის წიაღისეული სიმდიდრეების შესწავლას.
და სხვ. 1720 წელს მოეწყო ციმბირის შემსწავლელი
სკოლების სასწავლო გეგმებში ახალი, სა- ექსპედიცია რომელსაც დანიელ მესერშმიდტი
ერო საგნების შეტანა XVIII საუკუნის პირვე- ხელმძღვანელობდა.!
ლი მეოთხედის განათლების სისტემის უმთავ- პეტრე L განსაკუთრებულ ყურადღებას უთ-
რესი დამახასიათებელი ნიშანი იყო., პეტრე I-ის მობდა ისტორიული მწერლობის განვითარებას.
ინიციატივით გაიხსნა ახალი სასწავლებლები: XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში დაიწერა
სანავიგაციო სკოლა (1701 წ.), საარტილერიო ჩრდილოეთის ომის (1700-I!72! წწ.) ისტორიის
სკოლა (170! ფწ.), საინჟინრო სასწავლებელი ამსახველი ნაშრომი ,,ჟფურნალი, ანუ პეტრე
(1712 ფწ.). სამედიცინო სასწავლებელი (1707 დიდის ყოველდღიური ჩანაწერები“ (გამოქვეყ-
წ.). გარდა ამისა, 1714 წელს გუბერნიებში ნდა 1770-1772 წლებში), პეტრე შაფიროვის
გაიხსნა ე.წ. საციფრო _ სკოლები. ამ სკოლებში ნაშრომი რომელშიც დასაბუდებულია პეტრე
ბავშვებს ასწავლიდნენ · არითმეტიკასა და დიდის მიერ ბალტიის ზღვის აპყრობის სამარ-
გეომეტრიის ელემენტებს XVII საუკუნის თლიანობა, _–--
პირველი მეოთხედის დასასრულს რუსეთში ,რუსული მეცნიერების ისტორიაში განსა-
სულ 42 საციფრო სკოლა მოქმედებდა, სადაც კუთრებული ადგილი უკავია 1725 წელს პე-
2000 მოსწავლე იღებდა განათლებას. საციფრო ტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის დაარსებას.,
სკოლებში მასწავლებლებად სანავიგაციო სკო- მეცნიერებათა აკადემიის დაარსების ინიციატივა
ლის კურსდამთავრებულები მუშაობდნენ. იმავე პეტრე I-ს ეკუთვნოდა, მისივე მონაწილეობით
პერიოდისათვის სასულიერო წოდებიდან გამო- შეადგინეს მეცნიერებათა აკადემიის წესდება.
სული ბავშვებისათვის გახსნილი იყო 46 XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში რუ-
საეპარქიო სკოლა. სამხედრო გარნიზონებთან სეთში დიდად განვითარდა სასტამიო საქმე.
ჯარისკაცთა “შვილებისათვის გახსნილი იყო 1705 წელს მოსკოვში გაიხსნა პირველი კერძო
სპეციალური სკოლები. ურალის მე- სტამბა 17!) წელს პეტერბურგში დაარსდა
ტალურგიულ ქარხნებთან მოქმედებდა ე-წ. სამ- სახელმწიფო სტამბა, რომელშიც იბეჭღებოდა
თო სკოლები, სადაც მოსწავლეები სამთო საქ- ოფიციალური მასალა: ბრძანებები, მანიფესტები
და ა.შ. გარდა სახელმძღვანელოებისა და სპე-
მეს ეუფლებოდნენ.
სახელმწიფო მოხელეები, არმიისა და ფლო- ციალური ლიტერატურისა, სტამბებში იბეჭ-
ტის ოფიცრობა, ინჟინერთა კადრები ძირითა- დებოდა კალენდარი, რომელზეც დიდი მოთ-
დად თავადაზნაურობის წრიდან კომპლექტდე- ხოვნილება იყო.
ბოდა. ამის გამო, თავადაზნაურთა შვილებისათ- 1708 წლიდან საერო ხასიათის წიგნებს სა-
ვის განათლების მიღება “სავალდებულოდ იქცა. მოქალაქო შრიფტით ბეჭდავდნენ, რომელიც
რუსეთში არსებულ სკოლებისა და სასწავლებ- საეკლესიო შრიფტთან “შედარებით მარტივი
ლების გარდა, თავადაზნაურობის შვილებს სას- იყო. საეკლესიო შრიფტს მხოლოდ სასულიერო
წავლებლად აგზავნიდნენ საზღვარგარეთ. რუ- ლიტერატურის ბეჭდვისას იყენებდნენ.
სეთში დაბრუნების შემდეგ ისინი გამოცდებს 1702 წელს, პეტრე I-ის ინიციატივით გამო-
აბარებდნენ. ნავიგატორთა გამოცდებს ხშირად ვიდა პირველი რუსული ბეჭდური გაზეთი ,,8C-
პეტრე I ესწრებოდა. · ' თ;
თავადაზნაურობის შვი- გიMილ"“ („უწყებანი“) გაზეთში იბეჭდებოდა
ლები, განსაკუთრებით ძირძველი არისტოკრა- მასალა ჩრდილოეთის ომის მსვლელობის შესა-
ტიის წარმომადგენლები, ხშირად თავს არი- ხებ, ასევე სამრეწველო “საწარმოების მშენე-
დებდნენ სწავლას. 1714 წელს პეტრე I-მა გა- ბლობისა და წიაღისეული სიმდიდრის ძიების
მოსცა ბრძანება რომლის ძალითაც განათლე- შესახებ. გაზეთი აქვეყნებდა ცნობებს საერთა-
ბის მიუღებლად თავადაზნაურთა შვილებს ცო- შორისო მოვლენების ირგვლივ.
ლის შერთვა ეკრძალებოდათ.
 უმნიშვნელოვაეს ფაქტს წარმოადგენდა აბსოლუტურად თანასწორი იყო. ასამბლეა
1719 წელს კუნსტკამერისს – პირველი რუ- ხელს უწყობდა ძველი რუსული ტრადიციების
სული მუზეუმის – გახსნა. მუზეუმში დაცული მსხვრევას. ასამბლეაზე გამეფებული იყო უშუ-
იყო ზოოლოგიური და მინერალოგიური კო- ალო და მხიარული განწყობილება. საუბრებს
ლექციები, ძვირფასი ნივთები. ცვლიდა ცეკვები და თამაშობანი. ასამბლეა მო-
პეტრე I მეფობის პირველი ხანებიდანვე შე- რიგეობით იმართებოდა რომელიმე დიდკაცის
უდგა რუსეთში ცხოვრების ახალი წესის დამკ- სასახლეში. მასპინძელი ვალდებული იყო, სტუ-
ვიდრებას, სანიმუშოდ ევროპული ცხოვრების მარ ქალებს სპეციალური არაალკოჰოლური
წესი აიღეს. სასმელებით, ხოლო მამაკაცებს“ – თამბაქოთი
ევროპული ცხოვრების წესის დამკვიდრება გამასპინძლებოდა. სტუმრების განკარგულებაში
რუსეთში ხშირად უხეში ძალდატანების გზით უხდა ყოფილიყო ჭადრაკის“ დაფები და
ხდებოდა. 1698 წელს საზღვარგარეთიდან დაბ- ცეკვისათვის განკუთვნილი ოთახი. ასამბლეაზე
რუნებულმა პეტრემ რუს ბოიარებს თავისი ხე- თავიდან უხერხულობა და მოწყენილობა სუ-
ლით დააჭრა ტრადიციული გრძელი წვერი. ფევდა. განსაკუთრებით უხერხულად
ბოიარები წვერის მოპარსვას უკმაყოფილებით გრძნობდნენ თავს ქალები. შემდეგში ეს უხერ-
შეხვდნენ. 1705 წელს პეტრე I-მა წვერის ტა- ხულობა თანდათან დაძლიეს და ასამბლეა იქცა
რებაზე გადასახადი დააწესა. ბოიარის წვერი თავშეყრის პოპულარულ ადგილად. გარდა თა-
60 მანეთად შეფასდა, ვაჭრისა – 100 მანეთად, გადაზნაურობისა ასამბლეას ვაჭრებიცა· და
უბრალო მოქალაქისა – 30 მანეთად. წვერმოშ- ფლოტის მშენებელი ოსტატებიც ესწრებოდნენ.
ვებულ გლეხს ქალაქში ყოველი შესვლისას 2 „პეტრე Lის დროს დამკვიდრებას იწყებს
მანეთი უნდა გადაეხადა. 1700 წლიდან აიკრ- არასაეკკლეიო დღესასწაულების ალღნიშენის
მალა გრძელკალთიანი რუსული ტანსაცმლის ტრადიცია. პირველი ასეთი დღესასწაული
ტარება. თავადაზნაურობის წარმომადგენლებსა 1696 წელს აზოვის აღების აღსანიშნავად გაი-
და ქალაქის მცხოვრებლებს უნდა ეტარებინათ მართა. 172) წელს დიდი ზეიმით აღინიშნა
უნგრული ან გერმანული კაფტანები. ქალაქის ნიშტადტის ზავის დადება)
მცხოვრებლებს რომელთაც ვერ მოასწრეს თავადაზნაურობის ცხოვრების წესის შეც-
ახალი ტანსაცმლის შეძენა, პირდაპირ ქუჩაში გლასთან ერთად, პეტრე I-მა შეცვალა სასახ-

აჭრიდნენ გრძელ კალთებს. ლის კარის ცხოვრების წესიც. პეტრე დიდმა

ცხოვრები“ ახალი წესის დამკვიდრებაში პირადად შეიმუშავა სასახლის კარის ცერემო-
მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ნიშნობისა და ნიალი.
ქორწინების წესების შეცვლას. ახალი რიტუ- 'ცხადია, პეტრე დიდმა მთლიანად ვერ ამო-
ალის მთავარ მოქმედ პირებად იქცნენ სიძე და პირკვა ძველი რუსული ყოფა, მაგრამ ახალი
დედოფალი. 1724 წელს ჰეტრე I-მა აკრძალა ცხოვრების დამკვიდრება რუსეთში მაინც წ
იძულებით ქორწინება. მატებით განხორციელდა. რუსული საზოგადრ-
პეტრე I-მა დიდი ყურადლება დაუთმო ახალ- ება კარდინალურად შეიცვალა., )
გაზრდა თაობის აღზრდას. აღზრდის საკით- თ) სოციალური მომრაობა. რუსეთის უძღვი-
ხებზე XVIII საუკუნი პირველ მეოთხედში რამ- ერეს სახელმწიფოდ გადაქცევა, ეკონომიკური
დენიმე ბრძანება გამოიცა. 1717 წელს გამოიცა და სამხედრო ძლიერების ზრდა მძიმე ტვირთად
აღზრდის პრობლემებისადმი მიძღვნილი კრებუ- დააწვა დაბალ სოციალურ ფენებს. ცხადია,
ლი „სარკე კეთილი ჭაბუკებისათვის“. კრებუ- სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის
ლის მიზანი იყო ბავშვების აღზრდა ღმერთის, დამძიმებას მოჰყვა საპროტესტო მოძრაობა.
მეფისა და მშობლების მორჩილების ნიშნით. 1705-1706 წლებში სტრელცებისა და ქალაქის
ამასთან ერთად, ბავშვებისათვის უნდა ჩაენერ- მოსახლეობის დიდი აჯანყება მოხდა ქალაქ
გათ შრომისადმი სიყვარული, ესწავლებინათ ასტრახანში აჯანყებ სამხედრო ძალის გა-
წერა-კითხვა, ცეკვა, ცხენზე ჯდომა და ა.შ. მოყენებით ჩაახშეს. 1707 წელს დონისპირეთში
პეტრე I-მა შემოილო თავადაზნაურობის სა- კონდრატე ბულავინის წინამპღოლობით დიღი
ჯარო თავშეყრის (ურთიერთობის) ახალი ფორ- სოციალური ამბოხი დაიწყო, რომლის ძირითად
მა – ასამბლეა. რუსეთში საუკუნეების მანძილ- ძალას დონელი კაზაკები წარმოადგენდნენ.
ზე მამაკაცთა და ქალთა საზოგადოება ცალ- აჯანყებულებმა დონის კაზაკთა ჯარების ცენტ?
ცალკე არსებობდა, ასამბლეა კი იყო ისეთი რი ქალაქი ჩერკასკი აიღეს. შემდეგ მათ ქალაქ
თავშეყრის ადგილი, სადაც მამაკაცი და ქალი აზოგის აღებაც სცადეს, მაგრამ მარცხი იწვნი-

110
ეს. 1708 წლისათვის აჯანყება სამხედრო ძა- თანდასწრებით ისევ გაგრძელდა ალექსის და-
ლის გამოყენებით ჩაახშეს, თუმცა მისი საბო- კითხვა. ალექსი პატიმრობაში დღემდე დაუდ-
ლოო ლიკვიდაცია მხოლოდ 1710 წელს მოხ- გენელი მიზეზით გარდაიცვალა. ერთი ვერსიით,|
ერხდა. იგი წამებისასს შემოაკვდათ, მეორე ვერსიის
ი) ტახტის მემკვიდრეობის საკითხი. პეტრე მიხედით – წინასწარგანზრახვიძთ მოკლეს.
Lს პირველი ცოლისაგან ევდოკია ლოპუხინა- I718 წლიდან ტრადიციით ტახტის კანონიერი
საგან ჰყავდა ვაჟი ალექსი. პეტრეს ევდოკია მემკვიდრე ალექსის შვილი პეტრე გახდა.
ლოპუხინა არ უყვარდა, ხოლო მისი მონაზვნად პეტრე I-ს მეორე ცოლისაგან ვაჟი არ ჰყავდა,
აღკვეცის შემდეგ აღარც ალექსის მიმართ მა- ქალიშვილებს კი პეტრე ალექსის ძისათვის,
ლავდა თავის სიძულვილს. ალექსისაც სძულდა ტრადიციისამებრ ტახტზე მეტოქეობა ვერ
მამა, მაგრამ ამას აშკარად ვერ ამუღავნებდა. უნდა გაეწიათ. პეტრე I-ს არ უნდოდა, რომ
ალექსის სიძულვილი მამისადმი მას შემდეგ ტახტხე მის შემდეგ მისივე შვილიშვილი
გაძლიერდა, რაც 1703 წლიდან პეტრე უკა- პეტრე ალექსის ძე ასულიყო, ამიტომ 1722
ნონო ქორწინებაში შევიდა მარტა სკავრონ- წელს პეტრე I-მა ტახტის მემკვიდრეობის
სკაიასთან (შემდეგში იმპერატორი ეკატერინე ტრადიციული წესი შეცვალა. ამიერიდან იმპე-
ი. პეტრეს მარტა სკავრონსკაიასგან სულ II რატორს შეეძლო თვითონ დაენიშნა ტახტის
შვილი შეეძინა, რომელთაგან” ცხრა ბავშვო- მემკვიდრე. 1724 წელს პეტრე I-მა თავის მე-
ბაშიგე გარდაიცგალა. 1712 წელს პეტრემ კა- უღლეს მარტა სკავრონსკაიას (ეკატერინეს) სა-
ნონიერად იქორწინა მარტა სკავრონსკაიაზე. ამ კუთარი ხელით დაადგა სამეფო გვირგვინი.
დროისათვის მეორე ცოლისაგან მას ორი ქა- 17252 წელს პეტრე I ისე გარდაიცვალა,
ლიშვილი – ანა და ელისაბედი – ჰყავდა. შემ- რომ ტახტის მემკვიდრის დანიშვნა ვერ მოას-
დეგ პეტრეს შეეძინა მესამე ქალიშვილი ნატა- წრო. შეიქმნა რთული ვითარება. რუსეთის იმ-
ლია. მარტა, ანა და ელისაბედი მუდამ მეფის პერიის ტახტზე შეიძლება პრეტენზია ჰქონო-
გვერდით იყვნენ, ალექსი კი მამისაგან გარიყუ- დათ: პეტრე I-ის შვილიშვილს, პეტრე ალექსის
ლი იყო. ალექსის გარშემო მუდამ მეფისადმი ძეს, პეტრე I-ის მეუღლეს ეკატერინეს (მარტა
ოპოზიციურად განწყობილი ბოიარები ტრი- სკაერონსკაიას) პეტრე I-ის ქალიშვილებს
ალებდნენ. ეს კიდევ უფრო აღრმავებდა უფს- მეორე ქორწინებიდან ანას, ელისაბედსა და ნა–
კრულს მეფესა და ტახტის კანონიერ მემკვიდ- ტალიას.
რეს შორის. 1717 წელს ალექსი ავსტრიაში პეტრე დიდის მოლვაწეობის შედეგები. პეტ-
გაიქცა, საიდანაც ნეაპოლში გადავიდა. პეტრემ რე დიდს რუსეთის ისტორიაში სრულიად გან-
1718 წელს მოახერხა შვილის რუსეთში ჩა- საკუთრებული ადგილი აქვს მიჩენილი. პეტრე
მოყვანა. პრეობრაჟენსკის პრიკაზმა (პოლიტი- დიდმა ჩამორჩენილი, კიდევ უფრო უარესი
კურ საქმეთა “სამძებრომ) მთელი სიმკაცრით დაკნინებისათვის განწირული და მეზობელი
დაიწყო საქმის გამოძიება სასტიკი წამების სახელმწიფოებისაგან დაჩაგრული რუსეთი უძ-
შემდეგ ალექსიმ ყველა თანამოაზრე გასცა. ის“, ლიერეს სახელმწიფოდ აქცია. პოლიტიკური,
ინი დაუყოვნებლივ შეიპყრეს და დასაჯეს. ალე- ეკონომიკური და სოციალური გარდაქმნების
ქსის სასამართლომ სიკვდილით დასჯა მიუსა- წყალობით, რუსეთი დიდებისა და კეთილდღე-
ჯა. განაჩენის გამოტანის შემდეგ პეტრეს ობის გზაზე გამოვიდა. ““ –

1
 თავი XII რუსეთი XVII საუკუნის მეორე
მეოთხედსა და შუა ხანებში 7#/

პეტრე დიდის გარდაცვალების შემდეგ რუ- ული საგვარეულოს წარმომადგენელი თავადი

სეთში დაიწყო ტახტისათვისს ბრძოლა. ამ დიმიტრი გოლიცინი ხელმძღვანელობდა. ისინი
ბრძოლაში უმეტესწილად სახელმწიფო ინტე- ტახტზე პეტრე ღიდის შვილიშვილის, პეტრე
რესები გათვალისწინებული არ ყოფილა და ალექსის ძის აყვანას ცდილობდნენ. ალექსანდ-
სამეფო კარზე არსებული ყველა დაჯგუფება რე მენშიკოვმა მოახერხა პრეობრაყენსკისა და
თუ ცალკეული მაღალი რანგის მოხელე მხო- სემიონოვსკის გვარდიული პოლკების მომხრობა
ლოდ პირადი ინტერესებიდან გამომდინარე მო- და რუსეთის იმპერიის ტახტზე პეტრე დიდის
ქმედებდა. მეუღლის, ეკატერინე I-ის აყვანა. ეკატერინეს
1. ეკატერინე I (1725-1727). პეტრე დიდი ტახტზე ასვლას აქტიურად დაუჭირა მხარი
ისე გარდაიცვალა, რომ ტახტის მემკვიდრის ადმირალმა თევდორე აპრაქსინმაც.
შესახებ ანდერძის დაწერა ვერ მოასწრო. იმ- იმპერატორ ეკატერინე I-ს (მარტა სკავრონ-
პერატორისს გარდაცვალების დღესვე 1725 სკაიას) საკმაოდ ბნელით მოცული წარსული
წლის 28 იანვარს, შეიკრიბნენ სენატისა და ჰქონდა. იგი დაბადებული იყო ლიფლანდიაში.

სინოდის წევრები, ასევე რუსეთის საიმპერა- დედამისი ლიტველი გლეხი ქალი. ლიფლან-
ტორო კარის სხვა უმაღლესი მოხელეები. შეკ- დიელი აზნაურის ფონ ალვენდალის მსახური
რების მიზანი იყო მეფის კანდიდატურის შერ- იყო. ეკატერინე |! სწორედ ფონ ალვენდალის
ჩევა. აშკარად გამოიკვეთა ორი დაჯგუფება. უკანონო შვილი იყო. ეკატერინე დედას ბავ-
პირველს სათავეში ედგა არაარისტოკრატიული შვობიდანვე დასცილდა და მალე მეძავობას. მი-
საგვარეულოს წარმომადგენელი, პეტრე I-ის ჰყო ხელი. 1702 წელს ლიფლანდიის ქალაქი
დროს დაწინაურებული გავლენიანი თავადი მარიენბურგი რუსეთის ჯარმა დაიკაგ». ეკა-

ალექსანდრე მენშიკოვი. ამ დაჯგუფების კან- ტერინე რუსთა ბანაკში აღმოჩნდა და ვილაც

დიდატი სამეფო ტახტზე პეტრე დიდის მეუღ- რუს უნტერ-ოფიცერს დაუახლოვდა. მარიენბუ-
ლე ეკატერინე (მარტა სკავრონსკაია) იყო. რგშივე იგი გენერალ-ფელდმარშალ ბორის შე-
მეორე დაჯგუფებას ძირძველი არისტოკრატი- რემეტიევის, ხოლო ცოტა ხანში ალექსანდრე
მენშიკოვის საყვარელი ხდება. ალექსანდრე მენ-
შიკოვის სახლში ეკატერინე შემთხვევით შეხ-
ვდა სტუმრად მისულ პეტრე I-ს და მალე მისი
საყვარელი გახდა. ამ დროისათვის პეტრეს
პირველი ცოლი უჰძვე მონაზვნად იყო აღკვეცი“

ლი. 1705 წლისათვის ეკატერინეს პეტრე I-

ისგან უკვე ორი ვაჟი (პეტრე და პავლე) ჰყავ-
და. სულ, როგორც ითქვა, ეკატერინეს პეტრეს-
აგან 11 შვილი შეეძინა, რომელთაგან 8 ბავშვო“
ბაშივე დაიღუპა. პეტრე დიდის გარდაცვალების
მომენტისათვის ეკატერინეს სამი ქალიშვილი
(ანა, ელისაბედი და ნატალია) ჰყავდა. 1712
წელს ეკატერინე პეტრე I-ის კანონიერი მეულ-
ლე გახდა, ხოლო 1724 წელს, როგორც აღ-
ვნიშნეთ. პეტრე დიდმა მას თავისი ხელით და-
ადგა იმპერატორის გვირგვინი. ეკატერინე არც
სილამაზით გამოირჩეოდა და არც ჭკუით. მან
წერა-კითხვა ფაქტობრივად, ხელის მოწერა,
მხოლოდ იმპერატორად გახდომის შემდეგ ის-
წავლა. მართალია, ეკატერინე პეტრეს არასო-
დეს ტოვებდა, ლაშქრობებშიც კი თან ახლდა,
მაგრამ სახელმწიფო საქმეებში არ ერეოდა.
ეკატერინე I პეტრეს ეკატერინე გულწრფელად უყვარდა,
თუმცა ეს უკანასკნელი ცხოვრების ძველ წესს

112
 გადაწყვიტა, მაგრამ დამარცხდა და სიცოცხლე
სოლოვეცკის გადასახლებაში დაასრულა.
1727 წელს იმპერატორი ეკატერინე I ავად
გახდა. ჯერ კიდევ მის გარდაცვალებამდე და-
იწყო ტახტისათვის ბრძოლა. ალექსანდრე მენ-
შიკოვის ძალიხმევით მომაკვდავმა იმპერატორმა
თავის ანდერძში ტახტის მემკვიდრედ პეტრე
დიდის შვილიშვილი, პეტრე ალექსის ძე
დაასახელა.
2. პეტრე II ალექსის ძე (1727-1730).
პეტრე დიდის ვაჟს ალექსის დარჩა ორი
მცირეწლოვანი შეილი – ნატალია და პეტრე.
პეტრე ალექსის ძემ დედა. პრინცესა შარლოტა
ვოლფენბიუტელი, ჯერ კიდევ მცირეწლოვ-
ნობისას დაკარგა. უფლისწულ პეტრეს აღზრდა
პეტრე დიდის მეუღლემ, ეკატერინემ იკისრა.
პეტრე ალექსის ძისათვის რუსეთის ტახტზე
ასვლის შანსი ეკატერინე I-ის გარდაცვალების
შემდეგაც მცირე იყო. პეტრე დიდის დროს მი-
ღებული ტახტის მემკვიდრეობის კანონის მი-
ხედვით, ეკატერინე I-ს შეეძლო ტახტის მემკ-
ვიდრედ მისივე ქალიშვილები – ანა ან ელისა-
ბედი – გამოეცხადებინა. ეს ასეც მოხდებოდა,
რომ არა ალექსანდრე მენშიკოვის შორსგამიზ-
ალექსანდრე მენშიკოვი
ნული გეგმები. ალექსანდრე მენშიკოვმა იმპერა-
არ თმობდა და ქმარს ხშირად ლღალატობდა. ტორი ეკატერინე L დაითანხმა, რომ მცირეწ-
1724 წელს ეკატერინეს ახალი მიჯნური, გილი ლოვან პეტრე ალექსის ძისათვის მისი ქალიშ-
მონსი, პეტრე I-მა სიკვდილით დასაჯა. ვილი მარია მენშიკოვა შეერთო. როგორც კი
ეკატერინე L-ის ხანმოკლე მეფობის მანძილ- ალექსანდრე მენშიკოვმა იმპერატორის ნებართვა
ზე (1725-1727 წწ.) ქვეყნის მართვა-გამგეობაში მიიღო რუსეთის ტახტზე მისი მომავალი
დიდ როლს თამაშობდა მისი ფავორიტი თავადი სიძის, პეტრე ალექსის ძის აყვანისათვის და-
ალექსანდრე მენშიკოვი. აშკარა იყო, რომ გაუ- იწყო ზრუნვა როგორც აღვნიშნეთ, ალექსან-
ნათლებელ ეკატერინე I-ს არ შეეძლო უზარ- დრე მენშიკოვმა მიზანს მიაღწია და მო-
მაზარი ქვეყნის მართვა უმაღლესი არის- მაკვდავმა ეკატერინე I-მა ტახტის მემკვიდრედ
ტოკრატიის წარმომადგენლებმა მოილაპარაკეს თავის ანდერძში პეტრე ალექსის ძე მოიხსენია.
და ქვეყნის უკეთესად გაძლოლის მიზნით შექ- პეტრე II 12 წლის იყო, როცა რუსეთის იმ-
მნეს საგანგებო ორგანო – უმაღლესი საიდუმ-'! პერატორი გახდა. მცირეწლოვან იმპერატორს
ლო საბჭო, რომელმაც ძალზე შეზღუდა სენა- რეგენტობს უმაღლესი საიდუმლოლ საბჭო
ტის უფლებამოსილება უმაღლეს საიდუმლო უწევდა. ალექსანდრე მენშიკოვმა მიაღწია იმას,
საბჭოში შევიდნენ: ალექსანდრე მენშიკოვი, რომ 1727 წელს პეტრე II-ისა და მარია მენ-
თევდორე აპრაქსინი, გავრილ გოლოვკინი, პეტ- შიკოვას ნიშნობა შედგა. ეს იყო ალექსანდრე
რე ტოლსტოი, ანდრეი ოსტერმანი, დიმიტრი მენშიკოვისს ბოლო წარმატება. უმაღლეს სა-
გოლიცინი და პეტრე დიდის უფროსი ქალი- იდუმლო საბჭოში მისი მოწინააღმდეგე ოპოზი-
შვილის ანას ქმარი, პჰოლშტაინის ჰერცოგი ცია ძლიერდებოდა. პეტრე I-ის უახლოესი მე-
კარლ ფრიდრიხი უმაღლესი საიდუმლო საბ- გობარი იყო ალექსი დოლგორუკოვის ვაჟი
ჭოს წევრები პეტრე I-ის დროს დაწინაურებუ- ივანე. დოლგორუკოვებმა ანდრეი ოსტერმანის
ლი ადამიანები იყვნენ, ხოლო დიმიტრი გოლი- აქტიური დახმარებიძთ შეძლეს იმპერატორის
ცინი ეკუთვნოდა ძველ არისტოკრატიას. უმაღ- გადაბირება. პეტრე II-ისა და მარია მენშიკოვას
ლეს საიდუმლო საბჭოში ალექსანდრე მენში- ნიშნობა ძალადაკარგულად გამოცხადდა. ხმები
კოვის პირველკაცობას ვერ ეგუებოდნენ. პეტრე გავრცელდა, რომ იმპერატორი ალექსი დოლ-
ტოლსტოიმ ალექსანდრე მენშიკოვის დამხობა
გორუკოვის ქალიშვილზე, ეკატერინეზე
II3
დაქორწინდებოდა. 1727 წელს _ ალექსანდრე მომხრე იყო ძირძველი არისტოკრატი თავადი
მენშიკოვი შეიპყრეს, წოდება და ქონება ჩამო- დიმიტრი გოლიცინი. დიმიტრი გოლიცინის ინი-
ართვეს და ოჯახთან ერთად ციმბირში გადა- ციატივით, უმაღლესმა საიდუმლო საბჭომ გა-
ასახლეს. მალე იგი ციმბირშივე გარდაიცვალა. დაწყვიტა, რუსეთის ტახტზე აეყვანა პეტრე
პეტრე II მთელ დროს ნადირობასა და გარ- დიდის ნახევარძმის, ალექსი მიხეილის ძისა და
თობაში ატარებდა. მის ნაცვლად სახელმწიფო მარია მილოსლავსკაიას ვაჟის ივანეს (მეფე
საქმეებს უმაღლესი საიდუმლო საბჭო უძღვე- ივანე V) ქალიშვილი ანა. ამასთან, უმაღლესმა
ბოდა. ამჯერად იმპერატორის ფავორიტი ან- საიდუმლო საბჭომ ანა ივანეს ასულს წაუყენა
დრეი ოსტერმანი გახდა. 1729 წელს გამოც- პირობები. ტახტზე ასვლის შემთხვევაში უმაღ-
ხადდა, რომ პეტრე II ჯვარს დაიწერდა ეკა- ლესი საიდუმლო საბჭოს გარეშე მას არ შე-
ტერიე დოლგორუკოვაზე.ე მალე ნიშნობაც ეძლო: 1) ომის დაწყება; 2) ზავის დადება; 3)
შედგა, მაგრამ 1730 წელს პეტრე II ყვავილით გადასახადების დაწესება; 4) პოლკოვნიკზე მა-
დაავადდა და გარდაიცვალა. ღალი ჩინის მინიჭება; 5) თავადაზნაურობი-
პეტრე II-ის გარდაცვალების შემდეგ რომა- სათვის სასამართლოს გარეშე წოდებისა და მა-.
ნოვების სამეფო საგვარეულოში მამაკაცი აღარ მულის ჩამორთმევა; 6) მამულებითა და სოფ-
დარჩა. პეტრე II-ს შვილი არ დარჩენია, ხოლო ლებით დასაჩუქრება: 7) კარისკაცებისათვის
ანდერი გტახტის მემკვიდრის შესახებ ჰრ წოდებების ბოძება; 8) სახელმწიფო შემოსავ-
დაუტოვებია. რუსეთის ტახტზე რეალურ პრე- ლის პირადი მიზნებისათვის გამოყენება. ამ. პი-
ტენდენტებად იქცნენ პეტრე დიდის ქალი- რობის მიხედვით შედგენილი დოკუმენტი, ეწ.
შვილები მეორე ცოლისაგან – ანა და ელისა- კონდიციები, ანა ივანეს ასულს ქალაქ მიტა-
ბედი, მაგრამ მოვლენები სულ სხვაგვარად გან- ვაში გაუგზავნეს. ანა ივანეს ასულმა ეს პირო-
ვითარდა. ბები მიიღო – კონდიციებს ხელი მოაწერა. ამ-
უმაღლესი საიდუმლო საბჭო ესწარფოდა იმ- რიგად, 1730 წელს რუსეთის იმპერატორი ანა
პერატორის განუსაზღვრელი ძალაუფლების ივანეს ასული გახდა. კურლანდიიდან ანა მოს-
შეზღუდვას ამის ყველაზე თავგამოდებული კოვში ჩავიდა.
3. ანა ივანეს ასული (1730-1740). იმჰერა-
ტორ ანა ივანეს ასულის მამა, როგორც აღე-
ნიშნეთ, იყო ალექსი მიხეილის ძის ვაჟი პირ-
ველი მეუღლის, მარია მილოსლავსკაიასაგან –
იგანე რომელმაც პეტრე პირველთან ერთად
იმეფა კიდეც ივანე V-ს სახელით (1682-1696).
ანას მამა, ივანე ალექსის ძე, ნახევრად ბრმა
და გონებასუსტი იყო. მას ცოლად ჰყავდა თა-
ვაღის ქალი პრასკოვია სალტიკოვა. ანას ნამდ-
გილი მამა ივანე არ შეიძლება ყოფილიყო.
თითქმის ეჭვი არაა, რომ ანას მამა იყო არის-
ტოკრატიული საგვარეულოს წარმომადგენელი
ვასილი იუშკოვი. 1710 წელს პეტრე I-ის ნების
თანახმად, ანა კურლანდიის ჰერცოგზე ფრიდ-
რიხ-ვილჰელმზე დააქორწინეს. ქორწილის შემ-
დეგ პეტერბურგში დიდხანს გაგრძელდა გარ-
თობა და ნადიმები. ფრიდრიხ-ვილჰელმი უსაშ-
ველოდ ლოთი აღმოჩნდა და უზომო დროს-
ტარებას გადაჰყვა კიდეც. 1711 წელს იგი სამ-
შობლოში მიმავალი გარდაიცვალა. დაქვრივე-
ბული ანა ივანეს ასული ძალზე ხელმოკლედ
ცხოვრობდა კურლანდიაში (ქალაქ მიტავაში).
საჰერცოგოს მართვა-გამგეობაში იგი არ მონა-
წილეობდა. ანას ნაცვლად საჰერცოგოს მარ-
თაგდა მისი საყვარელი ერნსტ-იოჰან ბიურენი,
ანა ივანეს ასული
რომელმაც მალე ბირონის თავადური გვარი

114
მიიღო და რუსეთის ისტორიაშიც ამ გვარით გან შედგებოდა და მას ანდრეი ოსტერმანი
შევიდა. ერნსტ-იოჰან ბირონს კანონიერი შეუღ- თავმჯდომარეობდა. მინისტრთა კაბინეტს დიდი
ლისაგან შეეძინა შვილები. თითქმის დადას- უფლებამოსილება ჰქონდა. 1735 წელს ანა ივა-
ტურებულია, რომ სინამდვილეში ყველა ბავშვი ნეს ასულმა გამოსცა ბრძანება, რომლის ძალი-
ანა ივანეს ასულისა იყო და არა ბირონის კა- თაც მინისტრთა კაბინეტის სამივე წევრის (მი-
ნონიერი მეუღლისა. ნისტრის) ერთობლივი ხელმოწერა იმპერატო-
ა) საშინაო პოლიტიკა. 1732 წელს იმპერა- რის ხელმოწერას გაუთანაბრდა. იმპერატორი!
ტორი ანა ივანეს ასული მოსკოვიდან პეტერ- არავითარ კონტროლს არ უწევდა მინისტრთა
ბურგმი გადავიღა და შემდეგ მოსკოვში არა- კაბინეტის მუშაობას, მალე მინისტრთა კაბი-
სოდეს დაბრუნებულა. ანა ივანეს ასულის მე- ნეტმა განუსაზღვრელი ძალაუფლება მიიღო და
ფობის პირველივე ხანებიდან თავადმა ვასილი თითქმის იმავე როლს თამაშობდა, რასაც უმაღ-
დოლგორუკოვმა გადაწყვიტა. არ დაეშგა იმ- ლესი საიდუმლო საბჭო ასრულებდა წინათ.
პერატორის მოქცევა ვინმეს გავლენის ქვეშ, რუსეთის იმპერიის ტახტზე რომ ავიდა, ანა
რადგან ამ დროისათვის რუსეთის არისტოკრა- ივანეს ასული 37 წლისა იყო. ამ პერიოდი-
ტია ორ ნაწილად იყო გაყოფილი და ორივე სათვის მისი ხასიათი უკვე ჩამოყალიბებული
მხარე ცდილობდა იმპერატორის მიმხრობას. იყო. ანა არ იყო ლამაზი ქალი, არც ჭკუით
არისტოკრატიის ერთი ნაწილი მომხრე იყო გამოირჩეოდა და არც განაილება ჰქონდა. იმ-
პეტრე დიდის დროინდელი თვითმპყრობელური პერატორი დიდ ინტერესს არ იჩენდა სახელ-
ხელისუფლების შენარჩუნებისა, მეორე ნაწილი მწიფო საქმეებისაღმი და მთელ დროს გართო-
ანა ივანეს ასულის მიერ ხელმოწერილი კონ- ბაში ატარებდა. სახელმწიფოს მართვა-გამგეობა
დიციებს საფუძველზე მმართველობის სის- ანამ თავის ფავორიტს, ერნსტ-იოჰან ბირონს
ტემის გარდაქმნას უჭერდა მხარს. ორივე დაჯ- გადააბარა, რომელსაც 1737 წელს კურლანდი-
გუფებას უპირისპირდებოდა უმაღლესი საიდუმ- ის ჰერცოგობაც უბომა. შემთხვევითი არაა,
ლო საბჭო, რომელსაც არ სურდა ძალაუფლე- რომ ანას მმართველობის პერიოდს „ბირონოვშ-
ბის დაკარგვა. 1730 წელს სენატის წევრებმა. ჩინა“ უწოდეს. ხელისუფლებაში წამყვანი პოს-
გენერალიტეტისა და თავადაზნაურობის წარმო- ტები გერმანელებმა მიიღეს. საგარეო საქმეს ან-
მადგენლებმა ანა ივანეს ასულს სთხოვეს, შუა- დრეი ოსტერმანი განაგებდა, არმიას – ბურ-
მავლის როლი შეესრულებინა უმაღლეს სა- ჰარდ-კრისტოფ მინიხი, გვარდიას – ფრიდრიხ-
იდუმლო საბჭოსა და სენატს შორის, რათა შე-
საძლებელი გამხდარიყო მმართველობის ისეთი
ფორმის შემოლება, რომელიც ყველასათვის მი-
საღები იქნებოდა. ასეთ კრიტიკულ მომენტში
გვარდიულმა პოლკებმა იმპერატორის თვით-
მპყრობელური ხელისუფლების შენარჩუნებას'
დაუჭირეს მხარი. ანა ივანეს ასულმა თვითმპყ-
რობელური ხელისუფლების შეზღუდვის მომხ-
რე თავადი ვასილი დოლგორუკოვი გვარდიის
სარდლობიდან გადააყენა და მის ნაცვლად
პეტრე სალტიკოვი დანიშნა. მალე ასორმოც-
დაათმა კაცმა ანა ივანეს ასულს თხოვნა მიარ-
თვა ისინი იმპერატორს სთხოვდნენ რომ
თვითმპყრობელური ხელისუფლება შეენარჩუნე-
ბინა და ქვეყანა წინაპართა მსგავსად ემართა:
ხოლო უმაღლესი საიდუმლო საბჭოს მიერ შე-
მუშავებული და ანასათვის თავსმოხვეული კონ-
დიციები დაეხია. ანა ივანეს ასულმა აღარ და-
აყოვნა და მის მიერ ხელმოწერილი კონდიცი-
ები საჯაროდ დახია. ივანე დოლგორუკოვი
სიკედილით დასაჯეს. 1731 წელს “უმაღლესი
საიდუმლო საბჭო მინისტრთა კაბინეტმა შეც- ერნსტ-იოჰან ბირონი
ვალა. მინისტრთა კაბინეტი სამი მინისტრისა-
კარლ ლევენვოლდე რუსეთის მეცნიერებათა თათვის არმიაში სამსახურის ვადა 25 წლით
აკადემიის პრეზიდენტი გახდა ი.. შუმახერი. განისაზღვრა. ანა ივანეს ასულის მეფობის
გერმანიიდან რუსეთში ჩამოვიდა მრავალი მე- წლებში დამძიმდა გლეხთა მდგომარეობა. 1731
დროვე, კარიერისტი და ხაზინის ქურდი. წლიდან იმპერატორის ერთგულების ფიცს
გერმანელთა პარპაშისათვის ბოლოს მოღება გლეხის სახელით მისი ბატონი დებდა. იმავე
სცადა ცნობილმა საზოგადო მოღვაწემ, მინისტ- წელს გლეხობიდან სულადობრივი გადასახადის
რთა კაბინეტის წევრმა არტიომ ვოლინსკიმ, აკრეფას მემამულეებსს დაევალათ. მემამულეს
მაგრამ იგი 1740 წელს შეიპყრეს და სიკვდი- უფლება მიეცა, ყმა გლეხის გაქცევის შემთ-
ლით დასაჯეს. ხვევაში თავად განესაზლვრა სასჯელის ზომა.
ანა ივანეს ასულის მეფობის პერიოდში გაძ- 1736 წელს ქარხნებში მომუშავე გლეხები სა-
ლიერდა პოლიტიკური პოლიცია. 1730 წელს მუდამოდ მიამაგრეს ქარხნებს და მათი გაყიდვა
პრეობრაჟენსკის პრიკაზის (პოლიტიკურ საქ- მანუფაქტურის (ქარხნისს გაყიდვის გარეშე
მეთა სამძებროს) ნაცვლად შეიქმნა საიდუმლო აიკრძალა.
კანცელარია, რომლის დანიშნულებას შეადგენ- ბს საგარევო პოლიტიკა XVII "საუკუნის
და იმპერატორისა და სახელმწიფოს წინააღ- მეორე მეოთხედში რუსეთის საგარეო პოლი-
მდეგ ჩადენილ დანაშაულებათა გამოძიება. სა- ტიკა აღარ იყო ისეთი აქტიური, როგორც
იდუმლო კანცელარიის უფროსად დაინიშნა ა.ი. XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში. ქვეყანა ,
უშაკოვი. ანა ივანეს ასულს მუდმივი შიში ისვენებდა ხანგრძლივი და მძიმე ომებისაგან.'
ჰქონდა შეთქმულებისა “შეთქმულების შიში ბურჰარდ-კრისტოფ მინიხმა რუსეთის არმიის
ჰქონდა ერნსტ-იოჰან ბირონსაც. სწორედ ამი- ევროპულ ყაიდაზე გადაყვანა დაიწყო. სამაგი-
ტომ საიდუმლო კანცელარიას ყოვლისშემძლე ეროდ, სამხედრო ფლოტი ნავსადგურებში ლპე-
ორგანოდ იქცა. მისი აგენტები მთელ ქვეყანაში ბოდა. ქვეყნის სამხრეთსა და სამხრეთ-აღმოსავგ-
დაძრწოდნენ” ანა ივანეს ასულის მეფობის ლეთში მიმდინარეობდა თავდაცვითი ხაზების
წლებში 20 ათასზე მეტი ადამიანი გადაასახ- მშენებლობა. არმიასა და ფლოტში უმნიშვნე-
ლეს ციმბირში, რომელთაგანაც 95 ათასზე მეტს ლოვანესი თანამდებობები უცხოელებს (ძირი
საერთოდ არავითარი დანაშაული არ ჰქონდა თადად გერმანელებს) ეკავათ.
ჩადენილი. სულ რეპრესიები შეეხო 30 ათასზე ჟეჩ პოსპოლიტას მეფის ავგუსტ II-ს გარ-
მეტ კაცს, რომელთაგან 1000 სიკვდილით და- დაცვალებით (1733 წ.) ქვეყანაში დაიწყო უმე-
საჯეს. ფობის ხანა. ტახტისათვის ბრძოლაში ერთმა-
ანა ივანეს ასული ანგარიშს უწევდა თავად- ნეთს დაუპირისპირდა რამდენიმე დაჯგუფება.
აზნაურობის სურვილს. 1731 წელს გაუქმდა საფრანგეთმა ჟეჩ პოსპოლიტას ტახტზე მხარი
პეტრე დიდის დროს მიღებული კანონი, რომ- დაუჭირა სტანისლავ ლეშჩინსკის, რუსეთმა და
ლის ძალითაც მემამულეს არ “შეეძლო მიწა ავსტრიამ – გარდაცვლილი მეფის ავგუსტ II-ს
შვილებს შორის დაენაწილებინა და მთელი მა- შვილს, ავგუსტ III-ს კანდიდატურას. "სეიმმა
მული მხოლოდ ერთი “შვილისათვის უნდა ჟეჩ პოსპოლიტას მეფედ სტანისლავ ლეშჩინსკი
გადაეცა. ამიერიდან თავადაზნაურობას შეეძლო, აირჩია. ეს გახდა საბაბი რუსეთსა და უჟეჩ პო-,
როგორც სურდა, ისე დაენაწილებინა მამული. სპოლიტას შორის ომის დაწყებისა. ომი. 1733+'
ანა ივანეს ასულმა გაზარდა გვარდიის რა- 1732 წლებში მიმდინარეობდა ფელდმარშალ
ოდენობა შეიქმნა ორი ახალი გვარდიული ბურჰარდ-კრისტოფ მინიხის სარდლობით რუს-
პოლკი – იზმაილოვსკისა და ცხენოსანი _გვარ- თა ჯარმა 1733 წელს ქალაქი გდანსკი (დან-
დიისა. თავადაზნაურობამ უფლება მიიღო, ' შვი- ცინგი) აიღო. სტანისლავ ლეშჩინსკი საფრან-
ლები მცირეწლოვნობიდანვე რომელიმე გვარ- გეთში გაიქცა ტახტი ავგუსტ III-მ დაიკავა.
დიულ პოლკში ჩაეწერათ. პოლკში ჩაწერილი ყირიმის ხანის მიერ რუსეთის „ტერიტორიის;
ბავშვები განათლებას შინ იღებდნენ და სათა- ხშირი დარბევები რუსეთ-თურქეთის 1735-1739.
ნადო პროგრამით გამოცდების ჩაბარების შემ- წლების ომის მიზეზი გახდა. ამ ომში რუსეთის
დეგ გვარდიულ პოლკში ოფიცრად იწყებდნენ მოკავშირედ ავსტრია გამოვიდა. 1736 წელს
სამსახურს. 1732 წელს თავადაზნაურთა შვი- რუსთა ჯარმა ფელდღმარშალ ბურჰარდ-კრის-
ლებისათვის გაიხსნა ქვეითი სამხედრო სას- ტოფ მინიხის სარდლობით ყირიმის სახანოს
წავლებელი – კადეტთა კორპუსი. ცოტა მოგ- დედაქალაქი ბაზჩისარაი და აზოვი დაიკავა,
გიანებით გაიხსნა საზლვაო, საარტილერიო და ხოლო 1737 წელს შავი ზლვის სანაპიროზე
პაეთა კორპუსები. 1735 წელს თავადაზნაურ- (მდინარე დნეპრის შესართავში) მდებარე ოჩა-

116
 –-._- 2 III „%/ 54
სუზდალი. ნიკოლსკის ეკლესია (1720-1739 წწ.)

კოვის სიმაგრე აიღო. 1739 წელს რუსებმა გენლობაში შევიდა შუათანა უუზი. 1742 წელს
სტავუჩანთან (მდინარე დნესტრზე) თურქეთის რუსებმა, სამხრეთში ფეხის მოკიდების მიზნით,
სულთნისა და ყირიმის ხანის ლაშქარი სასტი- დააარსეს ორენბურგი ღა მდინარე იაიკზე
კად დაამარცხეს რუსეთის არმია მზად იყო (ურალზე) ციხესიმაგრე ააგეს.
მდინარე დუნაი გადაელახა, მაგრამ თურქეთის გა გახტის მემკვიდრის საკითხი 1740
ჯარებთან დამარცხებული ავსტრია იძულებული წელს იმპერატორი ანა ივანეს ასული გარდა-
გახდა სეპარატიული ზავი დაედო. რუსეთი იცვალა. ტახტის მემკვიდრის საკითხი ადრევე
უმოკავშირეოდ დარჩა. 1739 წელს რუსეთსა იყო გადაწყვეტილი. ანა ივანეს ასულს კანო-
და თურქეთს შორის ქალაქ ბელგრადში ზავი ნიერი შვილი არ ჰყავდა. ანას უმცროსი და,
დაიდო ბელგრადის ზავით რუსეთმა მიიღო ეკატერინე ივანეს ასული გათხოვილი იყო მაკ-
აზოვი, ოღონდ საფორტიფიკაციო ნაგებობების ლენბურგის ჰერცოგ ლეოპოლდზე. ეკატერინესა
(სიმაგრეების) გარეშე რუსეთის ხელში გა- და ლეოპოლდს ჰყავდათ ქალიშვილი ანა. 1731
დავიდა ასევე ტერიტორია მდინარე სევერსკი
დონეცსა (მდინარე დონის მარჯვენა შენაკადი) / წელს იმპერატორმა ანა ივანეს ასულმა
სეთის ტახტის მემკვიდრედ თავისი დისშვილის,
რუ-

და მდინარე სამხრეთ ბუგს შორის. შავი ზლვის ანი ლეოპოლდის ასულის, მომაგალი “შვილი
სანაპირო ზოლი თურქეთის ხელში დარჩა. გამოაცხადა. 173,ს წელს ანა ლეოპოლდის
ანა ივანეს ასულის მეფობის დროს გადა- ასული 13 წლისა შესრულდა და ჯერ გათ-
იდგა ნაბიჯები ყაზახეთის დასაპყრობად. XVIII ზხოვილიც არ იყო. მოგვიანებით ანა ლეოპოლ-
საუკუნის დამდეგრნათვის“ ყაზახეთის მოსახ- დღის ასული ბრაუნშვაიგის ჰერცოგ ანტონზე
ლეობა სამ ჟუზად (გვარად) იყოფოდა. ჟუზები გათხოვდა და 1740 წელს შვილიც შეეძინა. ანა
ასე იწოდებოდა: უმცროსი, შუათანა (საშუალო) ლეოპოლდის ასულის შვილი – ივანე ანტონის
და უფროსი უმცროსი და შუათანა ჟუზები შე - იმპერატორ ანა ივანეს ასულის გარ-
რუსეთის იმპერიას ესაზლვრებოდნე,/ 1731 დაცვალების დროს მხოლოდ სამი თვისა იყო.
წელს ანა ივანეს ასულმა ყაზახთა უმცროსი 4. ივანე VI ანტონის ძე (1740). ივანე ან-
უჟუუზი რუსეთის ნაწილად გამოაცხადა. უმცროსი ტონის ძე იმპერატორ ანა ივანეს ასულის მძი-
ჟუზის სულთანმა აბდულ-ჰაირმა და უჟუზის მედ დაავადების პირველსავე დღეს, 1740 წლის
დიდკაცობამ რუსეთის იმპერატორის ერთგულე- 5 ოქტომბერს, ტახტის მემკვიდრედ გამოცხად-
და. 17 ოქტომბერს ანა ივანეს ასული გარდა–
1I7
იცვალა. იმავე დღეს ივანე ანტონის ძე იმპერა- პერატორს. ელისაბედი ოჯახის წევრებსა და,
ტორად გამოცხადდა. 18 ოქტომბერს სამი თვის საერთოდ, მაშინდელი რუსეთის უმაღლეს არის-
ივანე VI ანტონის ძე ზამთრის სასახლეში გა- ტოკრატიაში გამოირჩეოდა გონებამახვილობით,
დაიყვანეს, ანა ივანეს ასულის მიერ ივანე VI-ს დახვეწილი მანერებით, მოდური ჩაცმულობითა
რეგენტად ერნსტ-იოჰან ბირონი იყო დანიშნუ- და ელეგანტურობით.
ლი, მაგრამ ცნობილ მედროვეს აღარ დასცალ- პეტრე დიდსა და მის მეუღლეს ეკატერინეს
და. 1740 წლის 8 ნოემბერს გვარდიელებმა სურდათ. ელისაბედი საფრანგეთში. ბურბონთა
ფელდმარშალ ბურჰარდ-კრისტოფ მინიხის ხელ- დინასტიის წარმომადგენელზე გაეთხოვებინათ.
მძღვანელობით ერნსტ-იოჰან ბირონი შეიპყრეს, მაგრამ რუსეთის საიმპერატორო კარის ყოველ
ივანე VI ანტონის ძის რეგენტად კი დედამისი თხოვნას ბურბონები თავაზიანი უარით პასუ-
ანა ლეოპოლდის ასული გამოაცხადეს. ხობდნენ. ბურბონებთან დანათესავების წარუმა-
ანა ლეოპოლდის ასულს არ შეეძლო რე- ტებელი ცდების შემდეგ. ასევე. წარუმატებლად
გენტის მოვალეობის შესრულება. თავდაპირვე- დამთავრდა ჟეჩ პოსპოლიტას მეფის, ავგუსტ
ლად მთელი ძალაუფლება ბურჰარდ-კრისტოფ II-ის ოჯახთან დანათესავების ცდაც. ელისა-
მინიხის ხელში გადავიდა, მალე მისი ადგილი ბედი ვერც ჰოლშტაინის ჰერცოგის ძმაზე და-
ანდრეი ოსტერმანმა დაიკავა. იმავე წელს რუ- ქორწინდა (სასიძო ქორწილის წინ პეტერბურ-
სეთში ახალი გადატრიალება მოხდა. გში გარდაიცვალა). ამის შემდეგ ანდრეი ოს-
1741 წლის 24 ნოემბერს პეტრე დიდის ქა- ტერმანმა გადაწყვიტა ელისაბედი თავისი ნახე-
ლიშვილმა ელისაბედმა პრეობრაჟენსკის გვარ- ვარძმის ალექსის ვაჟზე. იმპერატორ პეტრე II-
დიული პოლკის ძალებით ივანე VI ანტონის ზე დაექორწინებინაროგორც აღვნიშნეთ. იმ-
ძის გარშემო დაჯგუფებული გერმანელები ან- პერატორ პეტრე 1-ზე თაგისი ქალიშვილის
დრეი ოსტერმანის მეთაურობით დააპატიმრა. დაქორწინება უნდოდა ალექსანდრე მენშიკოვს.
ელისაბედ პეტრეს ასულმა ივანე VI-ს, მისი ალექსანდრე მენშიკოვი ყოველნაირად ზელს
დედ-მამის – ანასა და ანტონის – რუსეთიდან უშლიდა ელისაბედისა და პეტრე II-ის ქორწი-
გაძევებას გადაწყვიტა, მაგრამ შემდეგ გადა- ნებას. ელისაბედი პეტრე II-ის მამიდა. იყო, ამი-
იფიქრა გერმანიაში მიმავალლი გაძევებულები ტომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიაც
ქალაქ რიგაში დააკავეს და ციხეში ჩასვეს. წინააღმდეგი იყო ამ ქორწინებისა. ეკლესიის
შემდეგ მთელი ოჯახი საიდუმლოდ გადაჰყავ- წინააღმდეგობის მიუხედავად, ანდრეი ოსტერ-
დათ ერთი ადგილიდან მეორეზე. ბოლოს დამ- მანმა მაინც მოახერხა და პეტრე II-ს მამიდა
ზობილი იმპერატორი დედასა და მამასთან ერ-
თად ხოლმოგორში გადაასახლეს. ანა და ან-
ტონი იქვე გარდაიცვალნენ, ხოლო ივანე VI
1756 წელს შლისელბურგის ციხეში ჩასვეს,
სადაც პატიმარს წლების მანძილზე ადამიანის
სახე არ უხილავს.
სახელმწიფო გადატრიალების შემდეგ, 1741
წლის 25 ნოემბერს რუსეთის იმპერიის ტახ-
ტზე ავიდა პეტრე დიდის ასული ელისაბედი.
5. ელისაბედ I პეტრეს ასული (1741-1761),
ელისაბედ პეტრეს ასული მამის გარდაცვალე-
ბის დროისათვის 15 წლისას იყო, ხოლო 17
წლისას დედაც გარდაეცვალა. მისი ნახევარძმის
ალექსის ვაჟის, პეტრე II-ის რუსეთის იმ-
პერიის ტახტზე ასვლის შემდეგ ელისაბედის
იმპერატორობაზე, ალბათ, არავინ ფიქრობდა,
თუმცა განგებამ სხვაგვარად ინება.
ა) ელისაბედის გზა ტახტისაკენ. ელისაბედ
პეტრეს ასული იყო გასაოცარი სილამაზის ქა-
ლი. მართალია, მას საფუძვლიანი განათლება
არ ჰქონდა მიღებული, მაგრამ ფრანგული ენის
კარგმა ცოდნამ ბევრი რამ მისცა მომავალ იმ-

118
 სერბოზულად შეაყვარა. პეტრე II და. ელისაბე- ლეოპოლდის ასულმა ელისაბედს ბრალი
დღი მართლაც იქორწინებდნენ, რომ არა ერთი დასდო შეთქმულების ორგანიზებაში ლოდინი
გარემოება. 17. წლის ელისაბედმა მალე დაკარ- აღარ შეიძლებოდა. გერმანელები ელისაბედთან
გა ინტერესი 12 წლის პეტრესადმი. მალე ანგარიშსწორებას აღარ დააყოვნებდნენ.
ელისაბედის საყვარელი გახდა ალექსანდრე ბუ- 1741 წლის 25 ნოემბერს, შუაღამისას,
ტურლინი. პეტრე II-მ შური იძია და შეყვარე- ელისაბედი პრეობრაჟენსკის პოლკის ყაზარმებ-
ბულები ერთმანეთს დააცილა – ალექსანდრე ში გამოცხადდა. მას თან ახლდნენ: მიხეილ
ბუტურლინი უკრაინაში გაგზავნა. ელისაბედის ვორონცოვი, ძმები ალექსანდრე და პეტრე შუ-
შემდეგი საყვარელი იყო სიმონ ნარიშკინი. მა- ვალოვები„ ალექსი რაზუმოვსკი და პეტრე
ლე პეტრე II-მ კვლავ იძია შური და სიმონ სალტიკოვი. 300 გვარდიელმა ჯარისკაცმა ელი-
ნარიშკინი საზღვარგარეთ გაგზავნა. როცა პრუ- საბედს ერთგულება შე.ფიცა. ზამთრის სასახ-
სიის ელჩმა პეტრე II-ს ბრანდენბურგის ჰერ- ლის დაცვაც ელისაბედის მხარეზე გადავიდა,
ცოგზე ელისაბედის გათხოვება ურჩია, პეტრე რამაც ელისაბედს საშუალება მისცა, დაუბრკო-
I-მ ელჩს უარი ისე უთხრა, რომ ელისაბედი- ლებლად შესულიყო სასახლეში. იმპერატორი
სათვის არც კი უკითხავს. სიცოცხლის ბო- ივანე VI, ანა ლეოპოლდის ასული და ბრა–
ლომდე პეტრე II ცდილობდა ელისაბედის ახ- უნშვაიგის ჰერცოგი ანტონი დააპატიმრეს.. და-
ლოს მამაკაცი არ გაეჭაჭანებინა თუმცა ამას აპატიმრეს ანდრეი ოსტერმანი, ბურჰარდ-კრის-
ელისაბედისათვის ხელი არ “შეუშლია მესამე ტოფ მინიხი და სხვა გერმანელები.
საყვარელი გაეჩინა – ამჯერად გრენადერთა 71741 წლის 25 ნოემბერს ელისაბედ I პეტ-
პოლკის ჯარისკაცი შუბინი. რეს ასული რუსეთის იმპერატორი გახდა. ,რო-
ბ) სასახლის გადატრიალება. ანა ივანეს გორც აღვნიშნეთ, ბრაუნშვაიგის საჰერცოგოს
ასულის გამეფების შემდეგაც ელისაბედი მოს- მხრიდან საფრთხის თავიდან აცილების მიზნით,
კოვის ახლოს მდებარე თავის მამულში, სო- „ ელისაბედ I-მა ივანე VI, დედ-მამასთან ერთად.
ფელ პოკროვსკოეში ცხოვრობდა და საიმპე- ჯერ ციხეში გამოკეტა. ხოლო შემდეგ. გადა-
რატორო კარის ინტრიგებთან არაფერი აკავში- სახლებაში გაგზავნა., ელისაბედ I წინააღმდე-
რებდა. იგი პეტერბურგში მხოლოდ ანა ივანეს გობას ელოდა ჰოლშტაინის საჰერცოგოს მხრი-
ასულის მოთხოვნით გადასახლდა, სადაც მუდ- დანაც. . ელისაბედს ოფიციალური ქმარი არ
მივ მატერიალურ ხელმოკლეობას განიცდიდა. ჰყავდა , (1742 წელს ელისაბედ I-მა მოსკოვის
ამ დროისათვის ელისაბედი ულამაზეს ქალად ახლოს მდებარე სოფელ პეროვოში ფარულად
ითვლებოდა. პეტერბურგში გადასვლის შემდეგ დაიწერა ჯვარი ალექსი რაზუმოვსკიზე. ამის
მისი საყვარელი იყო ალექსი რაზუმოვსკი. პე- შემდეგაც იმპერატორი თავს არ იზღუდავდა.
ტერბურგში ელისაბედი ძალზე დაუახლოვდა მისი ფავორიტები იყვნენ პეტრე შუვალოვი,
გვარდიის ოფიცრებსა და ჯარისკაცებს. იგი რომან ვორონცოვი, ივანე შუვალოვი და სხვ.),
მალე პოპულარული გახდა გვარდიული პოლკე- არც ტახტის მემკვიდრე გაუჩენია: "სწორედ
ბის ოფიცერთა და ჯარისკაცთა შორის. ბევრი ამიტომ მან 1742 წელს ტახტის მემკვიდრედ
მათგანი ელისაბედთან ინტიმურ კავშირშიც გამოაცხადა დის, პეტრე დიდის ქალიშვილის
იმყოფებოდა. ანასა და ჰოლშტაინის ჰერცოგის კარლ-ფრიდ-
ანა ივანეს ასულის გარდაცვალების შემდეგ რიხის ვაჟი პეტრე.. ამით ელისაბედ L-მა ტახ-
(1741 წ. სასახლის კარზე გერმანელთა პარ- ტის მემკვიდრის საკითხიც გადაჭრა, და თანაც
პაშის აღკვეთის მიზნით, პეტერბურგში დიდი ბრაუნშვაიგის ჰერცოგთა (დამხობილი იმპერა-
მოძრაობა დაიწყო., ერნსტ-იოჰან ბირონი ყვე- ტორის ივანე VI-ს ნათესავთა) საგვარეულოს
ლას სძულდა, არ უყვარდათ ანდრეი ოსტერ- მხრიდან“ პრეტენზიების შემთხვევაში ჰოლ-
მანი, ბურჰარდ-კრისტოფ მინიხი და ბრაუნ- შტაინის ჰერცოგთა საგვარეულოს მხარდაჭე-
შვაიგის ჰერცოგი ანტონი, ხოლო ანა ლეო- რაც წინასწარ მოიპოვა. სხვა მხრივ ელისაბედ
პოლდის ასულს პატივს არავინ სცემდა. 1პატ- L გერმანელთა მიმართ არავითარ დათმობას არ
რიოტი რუსი სახელმწიფო მოღვაწეები იმედებს აპირებდა.
ელისაბედზე ამყარებდნენ როგორც ირკვევა, გ) საშინაო პოლიტიკა. ელისაბედ I-მა მიზ-
შეთქმულება სერიოზულად არც მზადდებოდა, ნად დაისახა პეტრე დიდის დროინდელი სახე-
იყო მხოლოდ დიდი სურვილი, თავი დაეღწიათ ლმწიფო მმართველობის აღდგენა. სენატს და-
გერმანელთა ბატონობისაგან. ყველაფერი მოუ- უბრუნა ძველი უფლებები, აღდგა კოლეგიებისა
ლოდნელად და სწრაფად განხორციელდა. ანა და მთავარი მაგისტრატის საქმიანობა. იმპერა-

119
 ტორმა გააუქმა მინისტრთა კაბინეტი და მისი სტრია, საფრანგეთი, რუსეთი, ესპანეთი, საქ-
ადგილი დაიკავა საიმპერატორო კართან არსე- სონია და შვეცია. პრუსიის მეფე ფრიდრის II
ბულმა კონფერენციამ. აღიკვეთა საიდუმლო დიდს უძლიერესი არმია ჰყავდა, რომელმაც
კანცელარიის პარპაში. ელისაბედ I-ის დროს, 1757 წელს როსბახთან დღა ლეიტენთან სასტი-
1755 წელს გაიხსნა მოსკოვის უნივერსიტეტი. კად დაამარცხა მოკავშირეთა არმია. მდგომარე-
სახელმწიფო მმართველობის უმნიშვნელოვანეს ობა რუსეთის ომში ჩაბმამ იხსნა. 1757 წლის
თანამდებობებზე დაინიშნენ რუსები ალექსი აგვისტოში რუსეთის არმია გენერალ-ფელდ-
ბესტუჟევ-რიუმინი, ალექსი რაზუმოვსკი, ალექ- მარშალ სტეფანე აპრაქსინის სარდლობით პრუ-
სანდრე შუვალოვი, პეტრე შუვალოვი, პეტრე სიის ტერიტორიაზე შეიჭრა და ქალაქ. კენიგს-
სალტიკოვი, მიხეილ ვორონცოვი და სხები. ბერგისაკენ გაემართა. რუსეთის არმიას (55
ელისაბედ I-ის დროს მნიშვნელოვნად გაიზ- ათასი კაცი და 79 ზარბაზანი) გზა გადაულობა
არდა თავადაზნაურობის უფლებები. 1746 წლის პრუსიის არმიამ, რომელიც 24 ათას კაცსა და
კანონის ძალით, მიწისა და გლეხების ფლობის ნე ზარბაზანს ითვლიდა ბრძოლა სოფელ
უფლება მხოლოდ თავადაზნაურებს მიენიჭათ. (' გროს-ეგერსდორფთან მოხდა. რიცხობრივი უპი-
გაიხსნა სათავადაზნაურო ბანკი. 1760 წელს რატესობის მიუხედავად, გენერალ-ფელდმარშალ
მემამულეებმა გლეხების ციმბირში გადასახლე- სტეფანე აპრაქსინის არასწორი მოქმედების შე-
ბის უფლება მიიღეს. საერთოდ, მემამულეს უფ- დეგად, პრუსიელებმა ბრძოლის პირველ ეტაპზე
ლება მიეცა, გლეხის მიმართ ის უფლებები გა- უპირატესობა მოიპოვეს. კრიტიკულ ვითარებაში
მოეყენებინა რაც კანონით აქამდე პოლიციას ქვეითი ბრიგადის მეთაურმა გენერალმა პეტრე
ჰქონდა მინიჭებული. გლეხებს აეკრძალათ მე- რუმიანცევპბ გონივრული მანევრი განახორ-
მამულის ნებართვის გარეშე ფულადი ოპერა- ციელა და მოულოდნელად ფლანგიდან დაარტყა
ციების წარმოება. მტერს. პრუსიელებმა უკან დაიხიეს, რასაც რუ-
დ) საგარეო პოლიტიკა. ელისაბედ I-ს მე- სების საერთო კონტრშეტევა მოჰყვა. ბრძოლა-
ფობის დასაწყისშივე მოუხდა ომის წარმოება ში რუსებმა 5400 კაცი დაკარგეს, პრუსი-
შვეციასთან.ნ შვეცია ვერ “შეურიგდა ჩრდი- ელებმა 5000. 1758 წელს რუსებმა
ლოეთის ომში მარცხს და ხელსაყრელ დროს კენიგსბერგი აიღეს. ნაცვლად იმისა, რომ შე-
ელოდა რევანშის ასაღებად. 174) წელს შვე- ტევა გაეგრძელებინა სტეფანე აპრაქსინმა
ციამ ომი გამოუცხადა რუსეთს. რუსეთ-შვეციის რუსეთის არმიას აღმოსავლეთ პრუსიიდან
1741-1743 წლების ომი ფინეთის ჟტერიტო- გამოიყვანა, რისთვისაც ელისაბედ I-მა იგი
რიაზე მიმდინარეობდა რუსეთის სახმელეთო სარდლობიდან გადააყენა. 1758 წელს ცორნ-
ჯარებმა და სამხედრო ფლოტმა დაამარცხა დორფთან რუსებმა პრუსიის არმია სასტიკად
შვედები. ზავი ქალაქ აბოში დაიდო. აბოს ზა- დაამარცხეს. 1759 წელს სოფელ კუნერსდორ-
ვით შვეციამ დააღასტურა ნიშტადტის ზავის ფთან (ქალაქ ოდერის ფრანკფურტთან ახლოს)
(1721 წ.) პირობები გარდა ამისა, რუსეთმა პრუსიის არმია ფრიდრიხ II დიდის სარდლო-
დამატებით მიიღო ფინეთის ტერიტორია მდი- ბით რუსეთის არმიას შეხვდა. სწორედ აქ გაი-
ნარე კიუმენამდე. მართა შვიდწლიანი ომის ყველაზე დიდი ბრძო-
XVIII საუკუნის შუა ხანებისათვის ევროპა- ლა. რუსეთის არმიას გენერალ-ანშეფი პეტრე
ში ვითარება ძალზე დაიძაბა. კოლონიებისათვის სალტიკოვი სარდლობდა. რუსეთის არმიას ავ-
ერთმანეთს მკვეთრად დაუპირისპირდნენ სტრიის არმიის ერთი კორპუსი უწევდა დახ-
ინგლისი და საფრანგეთი. პრუსიის აგრესიული მარებას ფრიდრიხ IIმ მთავარი ძალებით
გეგმები სულ უფრო ცხადად ეჯახებოდა საფ- გროსშპიცბერგის სიმაღლეების ხელში ჩაგდება
რანგეთის, ავსტრიისა და რუსეთის ინტერესებს. განიზრახა. ამ სტრატეგიულად ძალზე მნიშვ-
პრუსიას მიზნად ისახავდა პოლონეთისა და ნელოვან სიმაღლეს პეტრე რუმიანცევის დივი-
ბალტიისპირეთის ხელში ჩაგდებას, რაც უდი- ზია იცავდა. რუსებმა პრუსიელების რამდენიმე
დესი დარტყმა იქნებოდა რუსეთისათვის. ევრო- შეტევა მოიგერიეს. პრუსიის არმიამ რუსეთის
პის ქვეყნების დაპირისპირება ომში გადაიზარ- არმიის შეტევას ვერ გაუძლო და უკან დაიხია.
და, რომელიც 1756-1763 წლებში მიმდინარე- კუნერსდორფთან მარცხის შემდეგ ფრიდრიხ II-ს
ობდა და ისტორიაში შვიდწლიანი ომის - სახე- არმია, ფაქტობრივად, ბრძოლისუნარიანობა
ლითაა ცნობილი. შვიდწლიან ომში ევროპის დაკარგა. 1760 წელს რუსები ბერლინში შევი-
სახელმწიფოები ორ ბანაკად გაიყვნენ. პრუსიას, დნენ, ხოლო 1761 წელს პეტრე რუმიანცევის
ინგლისსა და პორტუგალიას ებრძოდნენ ავ- კორპუსმა რუსეთის სამხედრო ფლოტის მხარ-

120
დაჭერით აიღო ბალტიის ზღვის სანაპიროზე ბული ტერიტორია პრუსიას დაუბრუნდა. 1763
მდებარე ძლიერი ციხესიმაგრე კოლბერგი. კუ- წელს შვიდწლიანი ომიც დამთავრდა, რომლის
ნერსდორფთან გამართულ ბრძოლაში, ასევე უმთავრესი შედეგი ინგლისის მიერ საფრანგე-||
ბერლინისა და კოლბერგისათვის ბრძოლებში, თის დამარცხება იყო. შვიდწლიან ომს არც
მონაწილეობდა ალექსანდრე სუვოროვი, რომე- რუსეთისათვის ჩაუვლია უშედეგოდ. ომმა ძლი-
ლიც შემდეგში დიდი მხედართმთავარი გახდა. ერ დაასუსტა პრუსია, რაც ხელსაყრელი იყო
პრუსიის არმიის განადგურების შემდეგ მო- რუსეთისათვის.
კავშირეთა შორის უთანხმოება დაიწყო. ამას ელისაბედ I-ის დროს რუსეთის იმპერია სე-,
დაერთო 1761 წელს ელისაბედ I-ის გარდაცვა- რიოზულ აღმავლობას განიცდიდა. განმტკიცდა
ლება და რუსეთის იმპერატორის ტახტზე იმპერატორის ზელისუფლება, ქვეყანა დაუბ-
ფრიდრიხ II-ის დიდი თაყვანისმცემლის პეტრე რუნდა პეტრე დიდის მმართველობის დროინ-
III-ის ასვლა. 1762 წელს პეტრე III ფრიდრიხ დელ ფორმებს, სერიოზული წარმატებები მო-
II-ს დაუზავდა. რუსეთის არმიის მიერ დაკავებუ- იპოვეს საგარეო პოლიტიკაში,
 თავი XII. რუსეთი XVII საუპუნის 60-90-იან წლებში

XVIII საუკუნის 60-იანი წლების დამდეგი რებამ, რომლის შესახებაც ხემოთ გვქონდა სა-
უმნიშვნელოვანესი პერიოდი იყო რუსეთის ის- უბარი, ელისაბედ I აიძულა, პეტრე თავის მემ-
ტორიაში. ამ დროისათვის კიდევ ერთხელ დად- კვიდრედ გამოეცხადებინა. პეტრე უნდა გამ-
გა საკითხი, საით წავიდოდა რუსეთის სახელმ- ხდარიყო იმ ქვეყნის იმპერატორი, რომელიც
წიფო – პეტრე დიდის მიერ დაწყებული რე), მას არ უყვარდა, იგი არ იცნობდა რუსეთის
ფორმების გაღრმავების გზით, თუ ქვეყანა ა სინამდვილეს, რუსების ზნე-ჩვეულებებს. ცხა-
ისევ დაიწყებოდა მედროვეთა პარპაში, დაუს- დია, რუსეთის იმპერატორის ტახტზე პეტრე
რულებელი ინტრიგები საიმპერატორო კარზე ისე ვერ ავიდოდა, თუ მართლმადიდებელი არ

და სახელმწიფო ინტერესების უგულებელყოფის გახდებოდა, ეს კი კათოლიკე უფლისწულს სა-

ხარჯზე ცალკეული პოლიტიკური დაჯ- შინლად აღიზიანებდა და დიდხანს ჯიუტად არ
გუფებების პატივმოყვარე ლიდერთა ამბიციების თმობდა თავის რჯულს. როცა ელისაბედ I-მა
დაკმაყოფილება. 1742 წელს ქალაქ კილიდან პეტერბურგში
1. პეტრე III (1761-1762). ელისაბედ I-მა, ჩამოყვანილი ავადმყოფური გარეგნობის, ნერვი-
როგორც აღვნიშნეთ, გარკვეული პოლიტიკური ული, ორპირი და ლოთი პეტრე გაიცნო, სასო-
მოსაზრებით, ტახტის მემკვიდრედ ჯერ კიდევ წარკვეთა ვერ დამალა. ელისაბედ I მთელი
1742 წელს თავისი დის, ანა პეტრეს ასულისა და მონდომებით შეუდგა მომავალი იმპერატორის
ჰოლშტაინის ჰერცოგ კარლ-ფრიდრიხის ვაჟი აღზრდას და განსწავლას რუსული ენის,
პეტრე (კარლ-ფრიდრიხ-ულრიხი) გამოაცხადა. მათემატიკისა და ისტორიის შესწავლისას გა-
ა) პეტრეს გზა ტახტისაკენ. პეტრეს დედა, ირკვა, რომ პეტრე გონებრივად ძალზე სუსტი
ანა პეტრეს ასული, მაშინ გარდაიცვალა, როცა იყო და ვერც ერთი საგნის დაუფლებას ვერ
რუსეთის მომავალი იმპერატორი პეტრე III შეძლებდა. ერთადერთი, რაც მომავალ იმპერა-
ორი თვისა იყო. პეტრეს მამა, ჰოლშტაინის ტორს თავდავიწყებით უყვარდა, იყო ჯარისკა-
ჰერცოგი კარლ-ფრიდრიხი„ შვეციის მეფის ცის ფიგურებით ომობანას თამაში.
კარლოს XII-ის ნათესავი იყო. კარლ-ფრიდრი-
ხიც ადრე გარდაიცვალა და 11 წლის პეტრე
სრულიად მარტო დარჩა. პეტრემ სუსტი ჯან-
მრთელობა, როგორც ჩანს, მშობლებისაგან მი-
იღო მემკვიდრეობით სრულიად ახალგაზრდა
დედამისი ჭლექით გარდაიცვალა, მამაც ასევე
თანდაყოლილი ავადმყოფობის მსხვერპლი გახ-
და. პეტრეც ავადმყოფი და უსიამოვნო გარეგ-
ნობის ბავშვი იყო. ობლის მეურვეობა ბიძა-
მისმა, ლიუბეკის ეპისკოპოსმა ადოლფ-ფრიდ-
რიხმა იკისრა, რომელიც მალე შვეციის მეფე
გახდა. პეტრეს უშუალო აღმზრდელი და მას-
წავლებელი უხეში, გაუნათლებელი და ლოთი
აღმოჩნდა. იგი პეტრეს ისე ექცეოდა როგორც
ცხოველს, ხშირად სცემდა კიდეც. სწორედ
ამიტომ ფიზიკურად სუსტ პეტრეს ხასიათიც
ჭირვეული ჩამოუყალიბდა. რუსეთის მომავალი
იმპერატორი ბავშვობიდანვე ძალიან ნერვიული
და თავშეუკავებელი, ამავე დროს, ცრუ და ორ-
იყო. ყოველივე ამასთან ერთად, პეტრეს
ყმაწვილკაცობაში ვე აუჩნდა
გაუჩხდ. ლ ოთობისაკენ
კე
მისწრაფება.
პეტრეს თავდაპირველად შვეციის ტახტზე
ასასვლელად ამზადებდნენ. ამ მიზნით მას აიძუ-
ლებდნენ ესწავლა ლუთერანული კატეხიზისი
ღა ლათინური გრამატიკა. მოვლენათა განვითა-

122
 ნების შემდეგ მალე გაირკვა, რომ პეტრე არას-
რულფასოვანი მამაკაცი იყო და არ შეეძლო
შთამომავლობა დაეტოვებინა ეკატერინესაღმი
დაუფარავი ზიზღის მიზეზი, ალბათ, ესეც იყო.
ეკატერინე გათხოვებისას არ ყოფილა გან-
საკუთრებული სილამაზით გამორჩეული, მაგ-
რამ, ფაქტობრივად, ქმრისაგან მიტოვებულს,
მალე უამრავი თაყვანისმცემელი გაუჩნდა. ეკა-
ტერინეს პირველი საყვარელი თავადი ზაქარია _
ჩერნიშევი იყო. უფრო სერიოზული რომანი
ეკატერინეს სერგეი სალტიკოვთან ჰქონდა. ეს
ის პერიოდია, როცა ეკატერინეს უშვილობით
იმპერატორი ელისაბედ I ძალზე შეშფოთებული
იყო. პეტრესა და ეკატერინეს ქორწინებიდან
შვიდი წელი იყო გასული. ეკატერინემ იგრძნო,
რომ შეიძლებოდა პეტრესთან მისი განქორწინე-
ბის საკითხი დამდგარიყო. აუცილებლად უნდა
გაჩენილიყო ტახტის მემკვიდრე, რაც დაამშვი-

დებდა ეკატერინესადმი არაკეთილადგანწყობილ

ელისაბედ I-ს. 1754 წლის 20 სექტემბერს ეკა-
ტერინეს შეეძინა ვაჟი პავლე. იმთაგითვე ეჭვი
არავის ეპარებოდა, რომ ბავშვის მამა სერგეი
სალტიკოვი იყო.
ტახტის მემკვიდრის დაბადების შემდეგ ელი-
საბედ LI-თვის ეკატერინე ისეთ ადამიანად იქცა
ეკატერინე IL
რომელმაც თავისი მოვალეობა შეასრულა და
ბ) პეტრე და ეკატერინე. 1745 წელს პეტ აღარავის სჭირდება. ეკატერინე შვილსაც კი
რემ იქორწინა ჰოლშტაინელ (გერმანია) პრინ- მოაშორეს და იშვიათად აძლევდნენ მისი ნახვის
ცესაზე სოფია-ავგუსტა-ფრედერიკაზე (რუსეთის უფლებას. მალე ეკატერინე სასიყვრულო ძაფე-
მომავალი იმპერატორი ეკატერინე II დიდი). ბით უკავშირდება სტანისლავ პონიატოვსკის,
ეკატერინეს მამა, ქრისტიან-ავგუსტი, პრუსიის რომლისგანაც 1758 წელს მას შეეძინა ქალიშ-
მეფის სამსახურში იმყოფებოდა. მისი სამხედრო ვეილი ანა. თუ პავლეს მამობაზე პოლიტიკური
კარიერა თავდაპირველად არცთუ ისე იღბლიანი მოსაზრებით პეტრე უარს არ ამბობდა, ანას
გამოდგა, მაგრამ ბოლოს, ელისაბედ I-ის პრო- იგი თავის შვილად არ თვლიდა.
ტექციით, ფელდმარშლობას მიაღწია. ეკატერ- იმპერატორი სერიოზულად ავადმყოფობდა.
ინე 1729 წელს დაიბადა. ასე რომ, გათხოვების ეკატერინემ იგრძნო, რომ როგორც კი ელისა-
დროისათვის იგი 16 წლისა იყო. პეტრე მასზე ბედი გარდაიცვლებოდა და პეტრე იმპერატორი
ერთი წლით უფროსი იყო. პეტრემ და ეკატერ- გახდებოდა, მას შორეულ მონასტერში მონაზ-
ინემ 1745 წლის 21 აგვისტოს იქორწინეს,
შვილი კი 1754 წლის 20 სექტემბერს, ე.ი. 9
ვნად აღკვეცა არ ასცდებოდა. ეკატერინე. ფა-
წლის შემდეგ შეეძინათ.
რულად დაუკავშირდა კანცლერ ალექსი ბეს-
ტუჟევ-რიუმინს, სტანისლავ პონიატოვსკისა და
პეტრესა და ეკატერინეს ცოლქმრული ცხოვ- პეტრე აპრაქსინს. შეთქმულება გამჟლავნდა და
რება თავიდანვე ვერ აეწყო. პეტრეს ეკატერინე 1758 წელს ალექსი ბესტუჟევ-რიუმინი დააპა-
არ უყვარდა, არც ეკატერინეს გააჩნდა რაიმე
გრძნობა ქმრის მიმართ. მალე ცოლ-ქმრის სცივი
ტიმრეს. ეს დიდი დარტყმა იყო ეკატერინე-
სათვის ალექსი ბესტუჟევ-რიუმინი პატიმრო-
ურთიერთობა ერთმანეთისადმი ზიზღში გადაი-
ბაში იმყოფებოდა, სტანისლავ პონიატოვსკის
ზარდა. პეტრე არც მალავდა, რომ სხვა ქალს
ეტრფოდა და მთელ დროს მასთან ატარებდა.
პეტერბურგი დაატოვებინეს, კიდევ უფრო აღრე
დაატოვებინეს პეტერბურგი სერგეი სალტიკოვს.
ხშირად პეტრე და ეკატერინე ერთ სასახლეშიც ყოველივე ამას დაერთო ეკატერინეს ქალიშვილ
კი არ ცხოვრობდნენ” ხოლო ერთ ჭერქვეშ ანასა და დედის გარდაცვალება. სა-
ცხოვრებისას მათი აპარტამენტები სასახლის სოწარკვეთილი ე კატერინე გერმანიაში გამ-
სხვადასხვა მხარეს იყო მოთავსებული. ქორწი-
123
გზავრებაზეც. კი ფიქრობდა. მალე ეკატერინეს ერხებულად მალავდა ფეხმძიმობას. ერთგული
ცხოვრებაში ყველაფერი შეიცვალა. მსახურების, და მეგობრების წყალობით, მან
17590 წელს ეკატერინემ გაიცნო ახალგაზრ- ისე იმშობიარა, პეტრე III-ს არაფერი გაუგია.
და ოფიცერი გრიგორი ორლოვი, რომელიც მა- ბავშვი სასწრაფოდ წაიყვანეს სასახლიდან. ეკა-
ლე მისი საყვარელი გახდა. ამავე დროს, ეკა- ტერინესა და გრიგორ ორლოვის ვაჟს ბობრინ-
ტერინე ძალზე დაუახლოვდა ეკატერინე ვო სკის გვარი მისცეს. ეკატერინემ მას თავადობა
რონცოვა-დაშკოვას. 1761 წელს ისინი უკვე და დიდი მამულები უბოძა. ბობრინსკების გვარი
სერიოზულად ემზადებოდნენ ელისაბედ I-ის შემდეგში რუსეთში ერთ-ერთი ცნობილ საგვა-
გარდაცვალების შემდეგ ახალი იმპერატორის რეულოს წარმოადგენდა.
წინააღმდეგ საბრძოლველად. „ ხამთრის სასახლეში მყოფი ეკატერინეს გარ-
გ) სასახლის გადატრიალება. ,1761 წლის 25 შემო ფარულად იყრიდნენ თავს პეტრე III-ის
დეკემბერს იმპერატორი ელისაბედ I გარდაიც- მოწინააღმდეგეები და იმპერატორის დასამხო-
ვალა. იმავე დღეს რუსეთის იმპერიის ტახტზე ბად ემზადებოდნენ. „
პეტრე III ავიდა. ეკატერინეს მდგომარეობა ძალ- პეტრე III-მ რუსეთის იმპერიის ტახტზე
ზე კრიტიკული გახდა., 1762 წლის აპრილში ასვლის დღესვე, 176) წლის 25 დეკემბერს,
იმპერატორი ახალ ზამთრის სასახლეში გადა- შიკრიკები დაგზავნა და პრუსიის ჟტერიტორი-
ვიდა. პეტრე III-სა და ეკატერინეს აპარტამენ- აზე მყოფი რუსეთის არმიის ყველა კორპუსს
ტები სასახლის სხვადასხვა მხარეს იყო გან- საბრძოლო მოქმედებებსს შეწყვეტა უბრძანა.
ლაგებული. პეტრე III-მ იმპერატორის აპარჯტა- იმავდროულად პეტრე III-მ პრუსიის მეფეს
მენტებში ადგილი გამოუყო თავის სატრფოს წერილი გაუგზავნა და მეგობრობა და მოკავ-
ეკატერინე ვორონცოვას. ცხადია, ეს ავისმომას- შირეობის აღდგენა შესთავაზა. რუსეთის ასეთმა
წავებელი და შეურაცხმყოფელი იყო ეკატერი- პოზიციამ პრუსიასა და ინგლისს შვიდწლიანი
ნესათვის. პეტრე III-ის მოქმედების პროგნოხზი- ომის თავის სასარგებლოდ დამთავრების საშუა-
რება არ შეიძლებოდა – ეკატერინე ყველაფრი- „ლება მისცა. პრუსიასთან დაზავება პეტრე III-ს
სათვის მზად იყო. დედოფლის მდგომარეობას მიერ რუსეთის სახელმწიფო ინტერესების და-
ის ამძიმებდა, რომ იგი დღე-დღეზე ბავშვს უფარავი ღალატის მაუწყებელი იყო.
ელოდა. ბავშვის მამა ამჯერად გრიგორი ორ- პეტრე III-ს საშინაო პოლიტიკაც ასევე რუ-
ლოვი იყო. ეკატერინე თვეების მანძილზე მოხ- სეთის სახელმწიფოს დასუსტებისაკენ იყო მი-

პეტერგოფი
124
მართული. 1761 წელს გამოცემული მანიფეს- პოლკების გადაბირება ძნელი არ იყო/ ძმებ ორ-
ტის ძალით, თავადაზნაურობამ უფლება მიიღო ლოვებთან ერთად, გვარდიის გაღაბირებაში დი-
ნებისმიერი სამსახურიდან (სამხედრო თუ Lსა- დი როლი ითამაშა ოფიცერმა სიტროვმა და
მოქალაქო) დაუბრკოლებლად გადამდგარიყო. ეს უნტერ-ოფიცერმა გრიგორი პოტიომკინმა. მალე
იყო დაუსაბუთებელი გადაწყვეტილება, რომე- ეკატერინეს მიემხრო გვარდიის ოფიცერთა საკ-
ლიც ანგრევდა პეტრე I-ის დროიდან დამკვიდ- მაო რაოდენობა (30-40 ოფიცერი) და 10 ათა-
რებულ სისტემას. სამდე რიგითი გვარდიელი.
საშინაო პოლიტიკის უმნიშვნელოვანეს ღო- რკატერინეს გეგმა ასეთი იყო: პეტრე III უნ-
ნისძიებასს წარმოადგენდა 1761 წელს საიდუმ- და შეეპყროთ თავის აპარტამენტებში და შემ-
ლო კანცელარიის გაუქმება, რასაც იმდროინ- დეგ გვარდიის ბადრაგით გადაეყვანათ ციხეშიკ
დელი საზოგადოება მოწონებით შეხვდა. სამა- 24 ივნისს იმპერატორი გვარდიულ პოლკებთან
გიეროდ, სამღვდელოების დიდი უკმაყოფილება ერთად პეტერბურგიდან ორანიენბაუმში გადა-
გამოიწვია 176)! წელს პეტრე III-ის მიერ სა- ვიდა, ეკატერინე კი პეტერგოფში დარჩა. 1762
ეკლესიო მიწების სეკულარიზაციის შესახებ წლის 27 ივნისს მოულოდნელად ხმა გავ-
კანონის გამოცემამ მონასტრებს ჩამოერთვათ რცელდა, თითქოს პეტერგოფში ეკატერინე და-
კუთვნილი მიწები, ხოლო შავ და თეთრ სამღ- აპატიმრეს პეტერბურგში მყოფ გვარდიულ
ვდელოებას, ასევე ბერებსა და მონაზვნებს ხაზ- პოლკებში მღელვარება დაიწყო. იმპერატორის
ინიდან დაენიშნათ ფიქსირებული ხელფასი. ერთგულმა ოფიცრებმა ყოველივე სასწრაფოდ
გვარდიის უმაღლესი ოფიცრობისა და, საერ- შეატყობინეს ორანიენბაუმში მყოფ პეტრე III-ს.
თოდ, რუსეთის სამხედრო ელიტის უკმაყოფი- დაპატიმრებულ იქნა ეკატერინეს მომხრე რამ-
ლება გამოიწვია ელისაბედ ILის დროს შექ- დენიმე ოფიცერი. გადამწყვეტ მომენტში. ყველა-
მნილმა ლეიბ-გვარდიის გაუქმებამ და მის ნაც- ფერი თავის თავზე აიღეს ძმებმა ორლოვებმა.
ვლად ჰოლშტაინის გვარდიის შექმნამ. გავრ- ალექსეი ორლოვი პეტერგოფში გაემგზაგრა
ცელდა ხმები იმის შესახებ, რომ მალე გვარ- ეკატერინეს ჩამოსაყვანად გრიგორი და თევ-
დიულ პოლკებს საერთოდ დაშლიდნენ. ჯერ კი- დორე ორლოვები გვარდიას ამზადებდნენ ეკა-
დევ იმპერატორად გახდომამდე პეტრე IIL ცუ- ტერინეს შესახვედრად. ძმებმა ორლოვებმა თა-
დი თვალით უყურებდა გვარდიას და გვარდი- ვიანთი გადაწყვეტილება აცნობეს ალექსი რა-
ელებს დაცინვით იანიჩარებს უწოდებდა. ზუმოვსკის პეტრე პანინსა და სხვა შეთქ-
, პეტრე II-ს მოუფიქრებელმა და დაუსაბუთე- მულებს.
ბელმა გარდაქმნებმა რუსეთის სახელმწიფო- 11762 წლის 28 ივნისს დილით ალექსი ორ-
სათვის საზიანო საშინაო და საგარეო პოლი- ლოვის თანხლებით ეკატერინე პეტერგოფიდან
ტიკამ მალე საყოველთაო უკმაყოფილება გამო- პეტერბურგში გაემგზავრა. გრიგორი ორლოვისა
იწვია) ეს კარგად გამოიყენა ეკატერინემ. პეტრე და სხვა ოფიცრების ხელმძღვანელობით სე-
II-მ და მის გარშემო შემოკრებილმა გერმა- მიონოვსკისა და პრეობრაჟენსკის გვარდიულმა
ნელებმა აშკარად იგრძნეს საფრთხე. კერძოდ, პოლკებმა, ასევე ცხენოსანმა გვარდიამ ჯვარზე
იმპერატორი მიხვდა, რომ ეკატერინე შეიძ- მთხვევით ეკატერინეს ერთგულება დაიფიცა.
ლებოდა. ოპოზიციას” ჩასდგომოდა სათავეში. სემიონოვსკისა და პრეობრაჟენსკის პოლკების
1761 წლის 9 ივნისს პეტრე III-მ ეკატერინეს ყაზარმებიდან ეკატერინე ახალი ზამთრის სა-
დაპატიმრების ბრძანება გასცა. მართალია, იმ- სახლეში მივიდა, სადაც უკვე შეკრებილი იყო
პერატორის გარემოცვამ პეტრე III-ს ეს ბრძა- სენატი და სინოდი. სასწრაფოდ შეადგინეს მა-
ნება გააუქმებინა, მაგრამ ე კატერინემ კარგად ნიფესტი პეტრე III-ს გადაყენებისა და ეკატე-
იცოდა, რომ იგი ნებისმიერ დროს შეიძლებოდა რინეს ტახტზე ასვლის შესახებ/ ასევე ახალი
დაეპატიმრებინათ. ეკატერინემ და მისმა მომხ- იმპერატორისადმი მისაცემი ფიცის ტექსტი.)
რეებმა გადამწყვეტი ბრძოლისათვის დაიწყეს ამის შემდეგ ეკატერინემ ფეხით შემოიარა პე-
მზადება. .· ტერბურგში მყოფი გვარდიული პოლკებისა და
/ეკატერინეს ყველაზე ერთგული და გაბედუ- სხვა სამხედრო ნაწილების ყაზარმები. იმ დღეს
ლი მომხრეები იყვნენ გვარდიის ოფიცრები ეკატერინეს ერთგულებაზე დაიფიცა 14 ათასზე
გრიგორ ორლოვი და მისი ძმები. როგორც კი მეტმა ჯარისკაცმა და ოფიცერმა.
ეკატერინეს თანხმობა მიიღეს, გრიგორ ორ- არმიის დაფიცების შემდეგ ეკატერინე ძველ
ლოვმა და მისმა ძმებმა გვარდიის გადაბირება ზამთრის სასახლეში მივიდა. აქ გამართულ
დაიწყეს. პეტრე III-ით უკმაყოფილო გვარდიის თათბირზე გადაწყდა, რომ პეტრე III უნდა და-

125
 ეპატიმრებინათ მანამ, სანამ ზოგიერთი სამხედ- ნეს გვარდია ზეიმით შეხვდა. ,1761 წლის 29
რო ნაწილის მიმხრობას მოახერხებდა. გამო- ივნისს პეტრე III-მ ხელი მოაწერა მანიფესტს
რიცხული არ იყო, რომ იგი პრუსიაში გაიქ- გადადგომის შესახებ. პეტრე III დააპატიმრეს /
ცეოდა და ფრიდრიხ II-ის ჯარებით შეეცდე- და გვარდიელთა ბადრაგის თანხლებით ორანი-
ბოღა ტახტის დაბრუნებას. დაყოვნება არ შე- ენბაუმიდან მოშორებით როპშაში გადაიყვანეს.
იძლებოდა. 1762 წლის 28 ივნისის საღამოს აქ პეტრე სასახლეში მოათავსეს და მისი
ეკატერინე გვარდიული პოლკებით პეტერბურ- დაცვა ალექსეი ორლოვს ჩააბარეს. „30 ივნისს
გიდან ორანიენბაუმისაკენ დაიძრა, სადაც პეტრე ეკატერინე ზეიმით შევიდა პეტერბურგში.
IL იმყოფებოდა გვარდიის მცირე ნაწილითა და 1762 წლის 28 ივნისის სასახლის გადატ-
თავის მომხრე გერმანელებთან ერთად. 29 ივ- რიალების აქტიური მონაწილენი ეკატერინემ
ნისს ორანიენბაუმისაკენ მიმავალ ეკატერინეს გულუხვად დააჯილდოვა. თანამდებობიდან: გა-
ვიცე-კანცლერმა ალექსანდრე გოლიცინმა პეტ- დააყენეს პეტრე III-ს მომხრეები. /გერმანელების
რე III-ის წერილი გადასცა. იმპერატორი ეკა- ნაწილმა რუსეთი დატოვა.
ტერინეს ერთობლივად მეფობას სთავაზობდა. 1762 წლის 7 ივლისს ოფიციალურად გა-
ეკატერინემ წერილი უპასუხოდ დატოვა და მოაცხადეს, რომ ყოფილი იმპერატორი პეტრე
გზა განაგრძო. „მალე პეტრე III-ის მიერ გამოგ- III მოულოდნელად გარდაიცვალა. ! სინამდვილე-
ზავნილმა გენერალმა იზმაილოვმა ეკატერინეს ში, პეტრე ალექსეი ორლოვმა დაახრჩო. დად-
აცნობა, რომ იმპერატორი მზად იყო ტახტიდან გენილი არ არის, ეკატერინემ გასცა თუ არა
გადამდგარიყო. (გადადგომის შესახებ მანიფეს- პეტრეს მოკვლის ბრძანება, თუ ალექსი ორ-
ტის „ტექსტი პეტრე IIIL-თან ორანიენბაუმში ლოვი თავისი ინიციატივით მოქმედებდა. ერთი
გრიგორი ორლოემა წაიღო; ამ დროისათვის რამ ცხადია: „პეტრეს სიკვდილმა განამტკიცა
ორანიენბაუმიი უკვე ალყაშემორტყმული იყო ეკატერინეს მდგომარეობა. ,
გვარდიის მიერ, რომელსაც ალექსეი ორლოვი 2. ეკატერინე II დიდი (1762-1796). იმპჰე-
მეთაურობდა. ორანიენბაუმში მისულ ეკატერი- რატორ ეკატერინე IL-ს სახელს უკავშირდება
რუსეთის სახელმწიფოს უდიდესი აღმავლობა. „V
ა) ეკატერინე II-ის მეფობის ზოგადი დახა-
სიათება, ეკატერინე II-მ არ დაუშვა პეტრე დი-
დის დროს დაწყებული გარდაქმნების შეჩერება
და თავიდან ააცილა რუსეთს იმ სამყაროში
დაბრუნება, საიდანაც ქვეყანა რის ვაი”

ვაგლახით, დიდი სისხლის ფასად გამოიყვანა

პეტრე დიდმა. ეკატერინემ, დედითა დღა მამით
გერმანელმა, გერმანული სინამდვილის ნაყოფმა,

ელმწიფოსათვის, ვიდრე პეტრე დიდის შემ-

დგომმა ოთხმა იმპერატორმა ერთად აღებულმა.,
ეკატერინე I რუსეთის იმპერატორი გახდა
თითქმის უიმედო ვითარებაში იგი სამეფო
საგვარეულოს წარმომადგენელი არ ყოფილა.
რუსეთის იმპერიის მემკვიდრეზე გათხოვილ
გერმანელ თავადის ქალიშვილს მისთვის სრუ-
ლიად უცხო ქვეყანაში დასაყრდენი არ გააჩნდა.
ტახტის მემკვიდრეს, მის მეუღლე პეტრეს, იგი
ეზიზღებოდა, ხოლო იმპერატორი ელისაბედ I
დაუფარავი სიძულვილით უყურებდა. ეკატერინე
I-მ შეძლო პატრიოტულად განწყობილი რუ-
სული არისტოკრატიის მიმხრობა და მათთან
ერთად იხსნა რუსეთი იმ განსაცდელისაგან,
რასაც ქვეყანას პეტრე II უმზადებდა. ეკატე-
რინე IL ბოლომდე დარჩა რუსეთისა და რუსე-
ეკატერინე IL ბის იმპერატორად. მან უმნიშვნელოვანეს სახ-

126
 ელმწიფო თანამდებობებზე დააწინაურა და სა-
მოღვგაწეო ასპარეზზე გამოიყვანა მრავალი რუ-
სი პოლიტიკური და სამხედრო მოღვაწე. ჯერ
კიდევ იმპერატორად გახდომამდე ეკატერინეს
ბევრ მამაკაცთან ჰქონდა რომანი, კიდევ უფრო
მეტი გულისსწორი ჰყავდა მას იმპერატორად
გახდომის შემდეგ. იმპერატორის ფავორიტთა
შორის მარტო ცნობილი საგვარეულოების წარ-
მომადგენლები და მაღალი რანგის სამოქალაქო
და სამხედრო მოხელეები არ ყოფილან. ეკატე-
რინეს ინტიმური კავშირები ჰქონდა უბრალო
ოფიცრებთან ღა რიგით ჯარისკაცებთანაც კი,
მიუხედავად ამისა, ეკატერინს უნიჭო და
უღირსი ადამიანები სახელმწიფო მმართველო-
ბის არც ერთ სფეროში არ გაუქაქანებია და
სახელმწიფო ინტერესებზე მაღლა საკუთარი
ინტიმური გრძნობები არასდროს დაუყენებია.
ეკატერინე 1I-ის მიერ უმაღლეს სამოქალაქო
და სამხედრო თანამდებობებზე დანიმნულმა
მისმა ფავორიტებმა პირნათლად მოიხადეს ვა-
ლი ქვეყნის წინაშე. თუ იმპერატორის მიჯნური
დაკავებული თანამდებობისათვის შეუფერებელი
აღმოჩნდებოდა. იგი დაუყოვნებლივ ტოვებდა
სამსახურს და შესაბამისი სასჯელიც თდაედე-
ბოდა ხოლმე.
პეტრე დიდის დროს რუსეთს გარდაქმნების
გრიგორ ორლოვი
რთულ ეპოქაში უწევდა არსებობა, დიდი წი- რის ოფიცერმა ვ. მიროვიჩმა, ცხადია, ვიღაცის
ნააღმდეგობებით ყალიბდებოდა ახალი პოლი-, მითითებით, ივანე VI-ის ციხიდან გაქცევის
ტიკური, ეკონომიკური და სოციალური სისტე- , ორგანიზება სცადა. ივანე VI-ს ციხეში გამუდ-
მა ეკატერინე II-მ დაწყებული გარდაქმნები მებით დარაჯობდა ორი მცველი. მათ მიღებული
ლოგიკურ დასასრულამდე მიიყვანა და სახელ- ჰქონდათ მკაცრი ბრძანება: გაქცევის მცდელო-
მწიფო სისტემასაც. საბოლოო სახე მისცა. რუ- ბისთანვე პატიმარი მოეკლათ. მცველებმა
სეთი ზესახელმწიფოდ იქცა. ბრძანება შეასრულეს და ივანე VI მოკლეს. ვ.
ბ) საშინაო პოლიტიკა XVIII საუკუნის 60- მიროვიჩი შეიპყრეს და სიკვდილით დასაჯეს.
იანი წლების დამდეგიდან 70-იანი წლების დამ- ივანე VI-ს სიკვდილის შემდეგ ეკატერინე II-ს
დეგამდე. , მიუხედავად იმისა, რომ დამხობილი მდგომარეობა შედარებით უფრო მყარი გახდა.,
იმპერატორი პეტრე III ცოცხალი აღარ იყო, ეკატერინე II-მ კარგად იცოდა, თუ რა ზდე-
ეკატერინე II-ს მდგომარეობა მეფობის პირველ ბოდა იმდროინდელ მსოფლიოში. ევროპაში სა“
წლებში მყარი არ ყოფილა. რუსეთის არისტო- ხელმწიფოს არსისა და მისი მმართ, ბის
კრატიის ნაწილი თვლიდა, რომ პეტრე III-ს ფორმების შესახებ უკვე ბევრი გამოჩენილი მო-
ტახტიდან გადაყენებისა და მისი სიკვდილის აზროვნე წერდა. ეკატერინეს ყურადღება ფრან-
შემდეგ ტახტი ეკატერინეს კი არა, პეტრე III- გი განმანათლებლების ნაშრომებმა მიიპყრო,
ისა და ეკატერინეს ვაჟს პავლეს უნდა დაეკა- რომელთა დიდი ნაწილი მან საფუძვლიანად შე-
ვებინა (პავლე იმხანად 8 წლისა იყო). არის- ისწავლა. 1763 წლიდან ეკატერინე II-მ რეგუ-
ტოკრატიის მეორე ნაწილი კი მიიჩნეგდა, რომ ლარული მიმოწერა დაიწყო მარი ფრანსუა
იმპერატორი უნდა გამხდარიყო ელისაბედ I-ის გვოლტერთან. დიდი ფრანგ მოაზროვნესთან მი-
მიერ „ტახტიდან გადაყენებული და იმხანად მოწერაში რუსეთის იმპერატორი საზელმწიფო
შლისელბურგის ციხეში გამოკეტილი ივანე VI საქმეებს განიხილავდა. ერთ-ერთ წერილში ეკა-
ეკატერინეს ოპოზიცია პრაქტიკულადაც შეუდგა ტერინე II წერდა, რომ შარლ მონტესკიეს წიგ-
თავისი ჩანაფიქრს განხორციელებას 1764
ნი „კანონთა არსის შესახებ“ პოლიტიკაში მისი
წელს შლისელბურგის ციხის დაცვის სამსახუ-
გზამკვლევი გახდა.
 ეკატერინე II რუსულ სინამდვილეს კარგად რა. ამასთანავე, სენატს ჩამოერთვა საკანონმდებ-
არ იცნობდა. ქვეყნის გაცნობის მიზნით, 1762 ლო ფუნქცია და იგი იმპერატორის პრეროგა-
წლიდან იგი ბევრს მოგზაურობდა. კერძოდ, ტივად იქცა.
იმპერატორი იყო იაროსლავლში, სუზდალის ეკატერინე II მიიჩნევდა, რომ მთელი იმჰე-
როსტოვში, ბალტიისპირეთში, გემით იმოგზა- რიის მართვა ერთი და იმავე პრინციპით უნდა
ურა მდინარე ვოლგაზე. განხორციელებულიყო. 1764 წელს გაუქმდა
მოღვაწეობის დასაწყისიდანვე ეკატერინე II-მ უკრაინის ჰეტმანის თანამდებობა და მისი ად-
განსაკუთრებული ყურადღება კანონმდებლობის გილი გენერალ-გუბერნატორმა დაიკავა. უკრა-
სრულყოფასს დაუთმო თავისი ხანგრძლივი ინის ავტონომიური მმართველობა ლიკვიდირე-
მოღვაწეობის მანძილზე ეკატერინე II თვეში ბულ იქნა,
საშუალოდ 12 კანონს სცემდა. ამ თვალსაზრი- გ) ამბოხება ემელიანე პუგაჩოვის წინამძღო-
სით განსაკუთრებით ნაყოფიერი იყო მეფობის ლობით (1773-1775). ეკატერინე II-ს დროს
პირველი წლები, როდესაც ეკატერინე II თვეში რუსეთში სერიოზულად დაიძაბა სოციალური
საშუალოდ 22 საკანონმდებლო აქტს აწერდა საკითხი დაძაბულობის კერები, როგორც XVII
ხელს. 1767 წელს ეკატერინე II-მ მოსკოვში საუკუნეში, ამჯერადაც ქვეყნის განაპირა მხა-
მოიწვია სპეციალური კომისია, რომელსაც უნ- რეებში შეიქმია: სოციალური საკითხის სიმ-
და შეედგინა რუსეთის იმპერიის კანონთა კრე- წვავე იგრძნობოდა ცენტრალურ გუბერნიებშიც.
ბული., კომისიის მუშაობას ხელმძღვანელობდა 177) წელს მოსკოვამდე მიაღწია რუსეთ-
გენერიიელი ალექსანდრე ბიბიკოვ.· კანონთა თურქეთის ომის დროს საბრძოლო მოქშედებე-
კოდიფიკაცია რუსეთში ალექსი მიხეილის ძის ბის რაიონში გაჩენილმა შავმა ჭირმა და. დაახ-
ძეგლისდების (1649 წ.) შემდეგ აღარ განხორ- ლოებით 1000 ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა.
ციელებულა. „კანონთა კრებულის შემდგენელ ქალაქის ხელისუფლება მზად არ აღმოჩნდა
კომისიაში 572 დეპუტატი იყო წარმოდგენილი. ეპიდემიასთან საბრძოლველად, რამაც მოსკო-
დეპუტატთა 45?ი თავადაზნაურობის წრიდან ველთა უკმაყოფილება გამოიწვია. დაძაბულ. ვი-
იყო არჩეული. დანარჩენი დეპუტატები სახელმ- თარებაში წინდაუხედავად მოიქცნენ მოსკოვის
წიფო დაწესებულებების, კაზაკებისა და გლე- არქიეპისკოპოსი და მოსკოვის გუბერნატორი.
ხობის წარმომადგენლები იყვნენ. კომისიაში თა- მათ მოსკოვის ერთ-ერთი უბნის (კიტაი-გო-
ვი მოიყარა ადგილებიდან შემოსულმა 1600 წფი- როდის) ეკლესიიდან ღვთისმშობლის სასწაულ-
ნადადებამ, რომელიც კანონმდებლობის თითქმის მოქმედი ხატის სხვაგან გადატანა განიზრახეს.
ყველა სფეროს ეხებოდა.,1767 წელს ეკატერი- ეპიდემიის გავრცელებით სასოწარკვეთილი ხალ-
ნე II-მ ხელი მოაწერა ბრძანებას კანონთა კრე-
ბულის შემმუშავებელი კომისიისადმი, რომელიც
22 თავისაგან და 655 პარაგრაფისაგან (მუხ-
ლისაგან) შედგებოდა. ბრძანებაში განსაზღვრუ-
ლი იყო ის პრინციპები, რომლითაც უნდა ეხ-
ელმძღვანელა კომისიას. ბრძანება თვითმპყრობე-
ლური ხელისუფლებისა და საზოგადოების წო-
დებრივი დაყოფის აუცილებლობიდან ამოდიოდა
და, ამავე დროს, იგი უხვად იყო გაჯერებული
ცნობილი განმანათებლების იდეებით 1768
წელს, რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყებასთან
დაკავშირებით, ეკატერინე II-მ კომისიის მუ-
შაობა შეწყვიტა. მართალია, იმხანად რუსეთის
იმპერიის კანონთა კრებულის მიღება არ მოხ-
ერხდა, მაგრამ კომისიაში შესულ მასალებს
ეკატერინე 1L მთელი თავისი მოლვაწეობის მან-
ძილზე იყენებდა.
ჯეკატერინე I-ს ერთ-ერთი პირველი და მნი-
შვნელოვანი რეფორმა იყო სენატის რეფორმა,
სენატი გაიყო ექვს დეპარტამენტად და ყოველი
დეპარტამენტის ფუნქცია მკვეთრად განისაზღვ-
ემელიანე პუგაჩოვი
128
ხი სასწაულმოქმედ ხატს შესთხოვდა ხსნას. პუგაჩნოვის მეთაურობით ვა. კარის ჯარები და-
მორწმუნეთათვის ხატის მოსალოდნელი გადა- ამარცხეს, ხოლო ამ ჯარების შემადგენლობაში
ტანის შესახებ ცნობა თავზარდამცემი გამოდგა. მყოფი ბაშკირების ლაშქარი სალავათ იულა-
ხალხი აღელდა. არქიეპისკოპოსი ამბროსი დო- ევის წინამძღოლობით მეამბოხეთა მხარეზე გა-
ნის მონასტერში ჩაქოლეს. მოსკოვში სამი დღე დავიდა.
გრძელდებოდა შფოთი და ამბოხი. ეკატერინე ორენბურგთან ბრძოლების პერიოდში ემელი-
II-მ ამბოხების ჩასახშობად პეტერბურგიდან ანე პუგაჩოვი შეუდგა მეამბოხეთა არმიის ორ-
მოსკოვში გვარდიული პოლკი გაგხავნა გრიგ- განიზებას, რომლის სარდლობას თვითონ ახორ-
ორი ორლოვის მეთაურობით. მოსკოვში ამ- ციელებდა, სამხედრო შტაბის ფუნქციას სამ-
ბოხების ჩახშობისას ასზე მეტი კაცი მოკლეს, ზედრო კოლეგია ასრულებდა. საკუთრივ მეამ-
მრავალი ამბოხებული გაროზგეს. ბოხეთა არმია კაზაკთა ჯარის პრინციპით იყო
XVIII საუკუნის 50-70-იან წლებში მასობ- ორგანიზებული.
რივი ხასიათი მიიღო ყმა გლეხების გაქცევამ ემელიანე პუგაჩოვის“ ამბოხებულ კაზაკთა,
ქვეყნის სამხრეთში, განაპირა რაიონებისაკენ. არმიას, გარდა სალავათ იულაევის ბაშკირები-

გავრცელება დაიწყო ვითომდა იმპერატორის სა, შეუერთდნენ ურალის ქარხნების მუშები

ხელმოწერილმა მანიფესტმა გლეხთა გათავი-, / ხლოპუშასა და ივანე ბელობოროდოვის წინა-
სუფლების შესახებ. ემელიანე პუგაჩოვის წი- მძღოლობით, ასევე კაზაკთა რაზმი ივანე ჩიკა-
ნამძღოლობით ამბოხების დაწყებამდე გამოჩნდ- ზარუბინის მეთაურობით, იმ რაიონებში, სადაც
ნენ თვითმარქვია იმპერატორები. დადასტურე- ამბოხება დაიწყო და განვითარდა, ხელისუფ-
ბულია, რომ ექვსი თვითმარქვია თავის თავს ლებას, რუსეთ-თურქეთის ომის გამო, სერი-
იმპერატორ პეტრე III-ს უწოდებდა. ასეთ ვი- ოზული სამხედრო ძალა არ ჰყავდა. ამით ის-
თარებაში 1773 წელს დაიწყო ამბოხება ემე- არგებლეს ამბოხებულებმა და დაიკავეს კუნ-
ლიანე პუგაჩოვის წინამძღოლობით. გური, კრასნოუფიმსკი, სამარა, ალყა შემოარ-
ემელიანე პუგაჩოვი ღარიბი დონელი კახაკი ტყეს უფას, ეკატერინბურგსა და ჩელიაბინსკს.
იყო. ჩვიდმეტი წლის ასაკიდან იგი პრუსიისა ამბოხების გაძლიერებით შეშფოთებულმა ეკა-
და თურქეთის წინააღმდეგ ომებში მონაწილე- ტერინე II-მ ემელიანე პუგაჩოვის წინააღმდეგ
ობდა. იყო მამაცი მეომარი, მიღებული ჰქონდა გაგზავნილ ჯარებს სათავეში ჩაუყენა გენერალი
უმცროსი ოფიცრის წოდება. ემელიანე პუგა- ალექსანდრე ბიბიკოვი, რომელმაც თავი
ჩოვს მეამბოხის ხასიათი ახალგაზრდობაშივე გამოიჩინა შვიდწლიან ომში ხოლო შემდეგ.
გამოაჩნდა, რის გამოც რამდენჯერმე იყო დას- როგორც აღვნიშნეთ, კანონთა შემდგენელ კო-
ჯილი. 1773 წელს 31 წლის ემელიანე პუგა- მისიას ხელმძღვანელობდა.
ჩოვი ყაზანის ციხიდან გაიქცა, მდინარე იაიკზე 1774 წელს მეფის არმიამ ალექსანდრე ბი-
(ურალზე) მცხოვრებ კაზაკებთან გამოცხადდა ბიკოვის სარდლობით გტატიშჩევოს ციხესიმაგ-
და თავი სიკვდილს გადარჩენილ იმპერატორ რესთან (ორენბურგის რაიონი) დაამარცხა ემე-
პეტრე III-დ გამოაცხადა. მალე მან კაზაკთა ლიანე პუგაჩოვის ამბოხებულთა არმია.
80-კაციანი რაზმით მდინარე იაიკის ნაპირებზე ტატიშჩევოსთან დამარცხებულმა ემელიანე
დაიწყო ხეტიალი. ორი კვირის შემდეგ მისი პუგაჩოვმა ორენბურგის მიდამოებიდან ურალის-
რაზმი გაიზარდა და უკვე 2,5 ათასზე მეტ მე- პირეთში დაიხია. დაიწყო ამბოხების მეორე
ომარს ითვლიდა. ეს იყო საკმაოდ სერიოზული ეტაპი ”ურალისპირეთში ემელიანე პუგაჩოვის
სამხედრო ძალა, მით უფრო, რომ ამბოხებუ6- არმია შეივსო ურალის ქარხნებზე მიწერილი
ლებს 29 ზარბაზანიც ჰქონდათ. გლეხებითა და ქარხნის მუშებით. მალე ემე-
ამბოხება ემელიანე პუგაჩოვის წინამძღოლო- ლიანე პუგაჩოვი ყაზანისაკენ დაიძრა და 1774
ბით ფართომასშტაბიან სოციალურ მოძრაობად წლის ივლისში ქალაქი აილო. ყაზანთან ეკა-
იქცა. მდინარე იაიკის ნაპირებზე მდებარე პა- ტერინე II-ს მიერ პოლკოვნიკ ი.ი. მიხელსონის
ტარა სიმაგრეების ხელში ჩაგდების შემდეგ, სარდლობით გამოგზავნილმა ჯარებმა ამბოხე-
ემელიანე პუგაჩოვმა 1773 წელს ალყა შემო- ბულთა არმია კვლავ დაამარცხა.
არტყა რუსეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთში მდე- დამარცხებული ემელიანე პუგაჩოვი 500-კა-
ბარე უმნიშვნელოვანეს ციხესიმაგრეს ორენ- ციანი კაზაკთა რაზმით მდინარე ვოლგის მარ-
ბურგს. ეკატერინე II-მ ორენბურგის გარნიზო- ჯვენა ნაპირზე გადავიდა. დაიწყო ამბოხების
ნის დასახმარებლად ჯარები გაგზავნა გენერალ მესამე ეტაპი. ვოლგისპირეთის მოსახლეობა მა-
გ.ა. კარის სარდლობით,. მეამბოხეებმა ემელიანე სობრივად ჩაება ამბოხებაში. ამბოხებულთა წი-

129
 გუბერნიების, მაზრებისა ღა ქალაქების
მმართველობა
(XVII საუკუნის მეორე ნახევარი)

გუბერნატორი

ვიცე-გუბერნატორი

გუბერნიის
გუბერნიის მმართველობა
თავადაზნაურობის
წინამძღოლი

გუბერნიის თა-
ვგადაზნაურობის
კრება
სახაზინო საზოგადოებრივი მზრუნ-
პალატა ველობის პრიკაზი I
მაზრის
თავადაზნაურობის
წინამძღოლი

ქალაქის #----- ჭალაქის კაპიტან-

საზოგადოება უფროსი ისპრავნიკი მაზრის თა-
ვადაზნაურობის
კრება

ქალაქის საღგთისმსახურებო
თავი მმართველობა

| დაბალი საერობო
სასამართლო
ქალაქის კერძო
სათათბირო პრისტავი

ექვსზმიანი კვარტლის
სათათბირო ზედამხედველი

ხელოსანთა
მმართველობა

130
ნააღმდეგ მებრძოლ მეფის ჯარებს გარდაცვ- ხაზინო პალატა, რომელსაც ვიცე-გუბერნატორი
ლილი ალექსანდრე ბიბიკოვის ნაცვლად ეკატე- (გუბერნატორის მოადგილე) ედგა სათავეში.
რინე II-მ პეტრე პანინი ჩაუყენა სათავეში. რუ- გუბერნიაში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან” თა-
სეთ-თურქეთის ომის ფრონტიდან სასწრაფოდ ნამდებობას წარმოადგენდა მიწათმო: ბი, რო-
გამოიძახეს ალექსანდრე სუვოროვი. ემელიანე მელიც მიწების აზომვასა და გამიჯვნას აწარ-
პუგაჩოვი ცდილობდა, მდინარე ვოლგის ქვე- მოებდა. გუბერნიის სკოლებს, საავადმყოფოებსა
მოწელზე გაეღწია და შემდეგ მდინარე დონზე და უპოვართა თავშესაფრებს განაგებდა საზო- ,
გადასულიყო. მას იმედი ჰქონდა, რომ დონელი გადოებრივი მზრუნველობის (ზედამხედველო-
კაზაკებისაგან მხარდაჭერას მიიღებდა. მდინარე ბის) პრიკაზი. 1775 წლის 7 ნოემბერის დებუ-
ვოლგის გასწვრივ მიმავალმა ამბოხებულთა არ- ლება იმით იყო ღირშესანიშნავი, რომ მის სა-
მიამ დაიკავა ალატირი, სარანსკი, პენზა და სა- ფუძველზე შეიქმნა და მკაცრად განსაზღვრული
რატოვი ქალაქ ტცარიცინის აღების წარუ- სოციალური ფუნქცია მიენივა სახელმწიფო
მატებელი მცდელობის შემდეგ. 1774 წელს, ხელისუფ ის ორგანოებს.
მეფის ჯარებმა მეამბოხეთა არმია სასტიკად / დებულეზის მიხედვით, გუბერნიები იყოფოდა
დაამარცხა. ემელიანე პუგაჩოვი ვოლგისპირეთ- მაზრებად 20-30 ათასი მამრობითი სქესის მაც-
ში აპირებდა მიმალვას, რათა ძალები მოეკრიბა ხოვრებლით. მაზრის ცენტრი ქალაქი უნდა ყო-
და ბრძოლა გაეგრძელებინ. იმპერატორის ფილიყო,| რამდენიმე ათეული ქალაქი კი ბევრ
რისხვის თავიდან აცილების მიზნით, კაზაკებმა გუბერნიაში არ იყო. ამიტომ ეკატერინე II-მ,
ემელიანე პუგაჩოვი შეიპყრეს და ხელისუფლე- ბევრი დიდი სოფელი ქალაქის თანრიგში გა-
ბას გადასცეს. 1775 წლის იანვარში ემელიანე დაიყვანა და მაზრის ცენტრად აქცია. მაზრაში
პუგაჩოვი და მისი თანამებრძოლები მოსკოვში ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოს წარმოად-
სიკვდილით დასაჯეს. სასტიკად გაუსწორდნენ გენდა თავადაზნაურობიდან არჩეული მაზრის
ამბოხების უამრავ მონაწილეს. მმართველობა კაპიტან-ისპრავნიკით სათავეში.
დ) საშინაო პოლიტიკა XVIII საუკუნის 70- მაზრას ჰყავდა მაზრის ხაზინადარი და მაზრის
90-იან წლებში. ემელიანე პუგაჩოვის ამბოხების მიწათმომწყობი.
შემდეგ დაჩქარდა ხელისუფლების ადგილობ- ჯეკატერინე II-მ გამიჯნა აღმასრულებელი და
რივი ორგანოების განმტკიცება. I775 წელს სასამართლო ხელისუფლება. ყველა წოდებას
რუსეთის სახელმწიფოს კანონმდებლობის ის- (გარდა ყმა გლეხებისა) მონაწილეობა უნდა მი-
ტორიაში პირველად გაჩნდა დოკუმენტი, რო- ელო ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანო-
მელიც მმართველობის ადგილობრივ ორგანო- ების მუშაობაში. ყველა წოდებას ჰქონდა თავი-
ებსა და ადგილობრივ სასამართლოს ეხებოდა. სი სასამართლო. თავადაზნაურობის წარმომად-
ეკატერინე II-ს მიერ შემოლებულმა ადგილობ- გენელს ასამართლებდა: გუბერნიაში – გუბერ-
რივი მმართველობის ორგანოებმა XIX საუკუ- ნიის (ზედა) საერობო სასამართლო, მაზრაში –
ნის 60-იან წლებამდე იარსება, ხოლო ქვეყნის მაზრის (ქვედა) საერობო სასამართლო; სა-
ადმინისტრაციული დაყოფა ძალაში დარჩა ხელმწიფო გლეხებს: გუბერნიაში – გუბერნიის
1917 წლამდე. (ზედა) სამსჯავრო, მაზრაში – მაზრის (ქვედა)
ჯ1775 წლის 7 ნოემბერს მიიღეს დებულება სამსჯაგრო.; ქალაქის მცხოვრებლებს (მოქა-
რუსეთის იმპერიის გუბერნიების მმართველობის ლაქეებს): გუბერნიაში – გუბერნიის მაგისტ-
შესახებ. დებულებით მთელი იმპერია უნდა და- რატი, ქალაქში – ქალაქის მაგისტრატი./7/ ყველა

ყოფილიყო გუბერნიებად, თითოეულ გუბერ- დონის სასამართლო არჩევითი იყო, გარდა მაზ-
ნიაში 300-400 ათასი მამრობითი სქესის რის (ქვედა) სამსჯავროსი, რომელსაც გუბერ-
მცხოვრებით.| ეკატერინე II-ს მეფობის ბოლო ნატორი ნიშნავდა, ყმა გლეხებს თავიანთი წო-
წელს (1796 წ.) რუსეთში 50 გუბერნია არსე- დებრივი სასამართლო არ გააჩნდათ ლდა მათი
ბობდა. გუბერნიის სათავეში იდგა გუბერნატო- გასამართლება მემამულეების უფლებას შეად-
რი, რომელიც უშუალოდ იმპერატორს ემორჩი- გენდა. რუსეთის იმპერიაში უმაღლეს სასამართ-
ლებოდა. ,მოსკოვისა და პეტერბურგის გუბერ- ლო ორგანოს წარმოადგენდა სენატი, გუბერ-
ნიებისა და კიდევ რამდენიმე გუბერნიის სათა- ნიებში – სისხლის სამართლის საქმეთა და სა-
ვეში გენერალ-გუბერნატორები იდგნენ. გუბერ- მოქალაქო საქმეთ. “სასამართლო პალატები,
ნატორთან იქმნებოდა გუბერნიის მმართველობა. რომელთა წქვრებსაც იმპერატორი ნიშნავდა.
გუბერნატორს ემორჩილებოდა გუბერნიის პრო- რუსეთისათვის ახალ მოვლენას წარმოადგენდა
კურორი. გუბერნიის ფინანსებს განაგებდა სა- სინდისის სასამართლო, რომელიც მოწოდებუ-

131
 ლი იყო მოდავე მხარეები შეერიგებინა. სინდი- ესამართლებინა მხოლოდ წოდებითა და ღირ-
სის სასამართლო არაწოდებრივი იყო. მართა- სებით მასთან თანასწორს, ხოლო წოდებისა და
ლია, ეკატერინე II-მ აღმასრულებელი და სა- მამულის ჩამორთმევის უფლება ჰქონდა მხო-
სამართლო ხელისუფლების დაყოფა განახორ- ლოდ თავადაზნაურთა სასამართლოს. თავადაზ-
ციელა, მაგრამ იგი აბსოლუტური არ იყო. გუ- ნაურობა გუბერნიასა და მაზრაში ირჩევდა თა-
ბერნატორს უფლება ჰქონდა ჩარეულიყო სასა- ვის წინამძღოლს. გუბერნიისა და მაზრის თა-
მართლოს საქმეებში. ეს იმ ეპოქისათვის სავ- ვადაზნაურობის კრებას შეეძლო ხელისუფლე-
სებით არ იყო მოულოდნელი. ბისათვის ეთხოვა სხვადასხვა სახის დახმარება.
დებულების მიხედვით, ცალკე ადმინისტრა- წყალობის სიგელის ძალით რუსეთის თაგად-
ციულ ერთეულად იქნა გამოყოფილი ქალაქი. აზნაურობას მიენიუა ,კეთილშობილის“ წოდება.
ქალაქს განაგებდა ფართო უფლებებით აღჭურ- ჯქალაქებისადმი ბოძებულ წყალობის სიგელ-
ვილი გოროდნიჩი (ქალაქის უფროსი). ქალა- ში განსაზღვრული იყო ქალაქის მოსახლეობის
ქებში მკაცრი საპოლიციო კონტროლი დაწეს- უფლებები და ქალაქების მმართველობის სის-
და. ქალაქის ტერიტორია დაიყო ნაწილებად ტემ.., ყველა მოქალაქე უნდა ჩაწერილიყო ობი-
(რაიონებად), რომელზეც კონტროლი პოლიცი- ვატელთა (მკვიდრთა, მცხოვრებთა) საქალაქო
ის მოხელეს – პრისტავს ევალებოდა. თავის- წიგნში. წიგნში შეტანილი მოქალაქეები შეად-
თავად ქალაქის რაიონები კვარტალებად დაიყო, გენდნენ ,,ქალაქის საზოგადოებას“. მოქალაქედ
კვარტალს კონტროლს კვატრლის ზედამხედვე- ითვლებოდა ის ობივატელი (მკვიდრი, მცხოვ-
ლი უწევდა. რები), რომელსაც ქალაქში ჰქონდა საკუთრება
გუბერნიის მმართველობის შესახებ დებუ- – სახლი, ნაგებობა ან მიწა. ქალაქის მოსახ-
ლების ამოქმედების შემდეგ გაუქმდა ყველა კო- ლეობა იყოფოდა ექვს თანრიგად. პირველ თან-
ლეგია და მათი ფუნქციები გუბერნიების მმარ- რიგს განეკუთვნებოდა თაგადაზნაურობა და სა-
თველობებზე გადანაწილდა. დარჩა მხოლოდ მღვდელოება, მეორეს – ვაჭრები, რომლებიც
სამი კოლეგია: საგარეო საქმეთა, სამხედრო და თავისთავად სამ კატეგორიად (გილდიად) იყო-
საადმირალო. 1775 წელს მოხდა ზაპოროჟიეს ფოდა, მესამეს – ხელოსნები, მეოთხეს – ქა-
სეჩის ლიკვიდაცია. ზაპოროჟიეს სეჩის ლიკვი- ლაქში მუდმივად მცხოგრები უცხოელები, მე-
დაცია ძალზე ვერაგულად განხორციელდა. რუ- ხუთეს “– უმაღლესი განათლების მქონე სპე-
სეთ-თურქეთის ომის დამთავრების (1774 წ.) ციალისტები და კაპიტალისტები, მეექვსეს –
შემდეგ ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთ საზღვრე- მუშები. ქალაქის მოსახლეობა სამ წელიწადში
ბიდან ცენტრალური რეგიონებისაკენ მომავალმა ერთხელ ირჩევდა ქალაქის თვითმმართველობას
რუსეთის არმიამ მიიღო საიდუმლო ბრძანება, – ქალაქის საერთო სათათბიროს, ქალაქის თავ-
ზაპოროჟიეს სეწი საფუძვლიანად დაენგრიათ. ჩ' სა და მოსამართლეებს. ქალაქის საერთო სათათ-
ბრძანება შესრულდა – სეჩი მთლიანად გად- ბირო ირჩევდა ხელისუფლების აღმასრულებელ
აწვეს და დაანგრიეს. ხოლო იქაური კაზაკების ორგანოს – ექვსხმიან სათათბიროს. ექვსხმიან
უმეტესობა ძალდატანებით გადაასახლეს სათათბიროში შედიოდა ქალაქის მოსახლეობის
ყუბანში. ემელიანე პუგაჩოვის ამბოხების შემ- ექვსივე თანრიგიდან თითო წარმომადგენელი.
დეგ მდინარე იაიკს ურალი უწოდეს, იაიკის ქალაქის საერთო სათათბირო განაგებდა ქალა-
კაზაკობას ურალის კაზაკობა. ქის კეთილმოწყობასა და განათლებას, მის მო-
1785 წელს ეკატერინე II-მ წყალობის სი- გალეობას„ შეადგენდა ვაჭრობაში წესრიგის
გელი უბომა თავადაზნაურობასა და ქალაქებს. დაცვა. უმაღლეს მოხელეს ქალაქში წარმო-
მზადდებოდა წყალობის სიგელი სახელმწიფო ადგენდა არა არჩეული ქალაქის თავი, არამედ
გლეხებისაღდმი, მაგრამ ბოლო მომენტში ეკა- იმპერატორის მიერ დანიშნული გოროდნიჩი
ტერინე II-მ მასზე ხელის მოწერა გადაიფიქრა. (ქალაქის უფროსი). ქალაქის მთელი ხელისუფ-
წყალობის სიგელით თავადაზნაურობა გათა- ლება (ქალაქის საერთო სათათბირო, ექვსხმიანი
ვისუფლდა სავალდებულო სამხედრო და სამო- სათათბირო, ქალაქის თავი, გოროდნიჩი) გუ”
ქალაქო “სამსახურიდან გადასახადებიდან და ბერნატორის კონტროლს ექვემდებარებოდა.
ფიზიკური სასჯელისაგან. მამული გამოცხადდა ჯსაშინაო პოლიტიკის ერთ-ერთ მთავარ მიმა-
თავადაზნაურობის მუდმივ და სრულ საკუთრე-!! რთულებას წარმოადგენდა განათლების რეფორ-
ბად., ამასთან, თავადაზნაურობამ მიიღო ქარს- მა., XVIII საუკუნის 60-70-იან წლებში ეკატე-
ნებისა და ფაბრიკების შეძენის უფლება. თავად- რინე IL-მ სამხატვრო აკადემიის პრეზიდენტსა
აზნაურობის წარმომადგენელი შეიძლებოდა გაე- და ქვეითი კორპუსის დირექტორ ი. ი. ბეცკის-
132
თან ერთად, დაიწყო დახურული წოდებრივი ჩოვზე უარესი მეამბოხე“ უწოდა. ალექსანდრე
სასწავლო დაწესებულებების შექმნა. სასწავ- რადიშჩევს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯეს, რაც
ლებლების შექმნას საფუძვლად ედო იდეა, შემდეგ ციმბირში გადასახლებით შეუცვალეს.
რომლის მიხედვითაც აღზრდას, განათლებასთან გ) საეკლესიო პოლიტიკა. ეკატერინე II-ს
შედარებით, უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭე- მეფობის პერიოდში საეკლესიო პოლიტიკაში
ბოდა. ეკატერინე II იზიარებდა იმ აზრს, რომ მოხდა ორი მნიშვნელოვანი ცვლილება: პირვე-
ყოგელგვარი ბოროტება და სიკეთე აღზრდიდან ლი – “საეკლესირო (სამონასტრო) მიწების
მომდინარეობს. იმპერატრიცასა და ი.ი. ბეცკის სეკულარიზაცია; მეორე – ძალით გაქრისტიანე-
მიერ შემუშავებული გეგმით გაიხსნა სმოლნის ბის პოლიტიკის უარყოფა და რჯულთშემწყნა-
კეთილშობილ ქალწულთა ინსტიტუტი მეშჩან- რებლობის აღიარება.
თა ქალიშვილებისათვის ცალკე განყოფილებით ტახტზე ასვლისას ეკატერინე II-მ საჯაროდ
(პეტერბურგში), კომერციული სასწავლებელი განაცხადა, რომ არ განახორციელებდა საეკლე-
(მოსკოვში). გარდაიქმნა კადეტთა კორპუსები. სიო მიწების სეკულარიზაციას (საეკლესიო მი-
ეკატერინე II შეეცადა, ჩამოეყალიბებინა ზო- წების სახელმწიფოს საკუთრებაში გადასვლას).
გადსაგანმანანთლებლო სკოლების სისტემა. ამ ეს განცხადება ეკატერინე IIმ იმ მიზნით
შემთხვევაშიც იმპერატორს დიდ დახმარებას გააკეთა, რომ დაემშვიდებინა საეკლესიო მიწე-
უწევდა ი. ი. ბეცკი. , 1782-1786 წლებში რუ- ბის სეკულარიზაციის შესახებ პეტრე III-ს
სეთში გატარდა სასკოლო განათლების რეფორ- ბრძანებით აღშფოთებული სამღვდელოება. მი-
მა. სამაზრო ქალაქებში დაარსდა ორწლიანი უხედავად ამ განცხადებისა, ეკატერინე II-ს
სახალხო სკოლები, ხოლო საგუბერნიო ქალა- გადაწყვეტილი ჰქონდა, მოეხდინა საეკლესიო
ქებში – ოთხკლასიანი სახალხო სკოლები. ორ- მიწების სეკულარიზაცია. იმპერატორი იმედოვ-
კლასიან და ოთხკლასიან სახალხო სკოლებს ნებდა, რომ სინოდი წინააღმდეგობას ვერ. გა-
ჰქონდათ ერთიანი სასწავლო გეგმა, შინაგანა- უწევდა ამ საქმეს. ვითარება დაძაბა როსტოვის
წესი და სახელმძღვანელოები#7 ორკლასიანი და მიტროპოლიტის არსენ მაცეევიჩის პოზიციამ.
ოთხკლასიანი სკოლები ქვეითთა კორპუსებთან არსენ მაცეევიჩი შეუპოვარი და თავისი იდე-
(სასწავლებლებთან), კეთილშობილთა პანსიონე- ების დაცვისათვის უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე
ბთან და მოსკოვის უნივერსიტეტთან არსებულ მებრძოლი ადამიანი იყო. ამავე დროს, მას არ
გიმნაზიასთან ერთად წარმოადგენდნენ რუსეთში შეემლო გაეაზრებინა, თუ სადამდე მიიყვანდა
საშუალო განათლების სისტემის საფუძველს. ეკლესიასა და ქვეყანას მისი ფანატიზმი. არსენ
მაცეევიჩი ანგარიშს არ უწევდა იმას, რომ
1 XVIII საუკუნის ბოლოს რუსეთში არსებობდა
რუსეთში უკვე აბსოლუტური მონარქია იყო ჩა-
550 სასწავლო დაწესებულება, სადაც 60-70
მოყალიბებული, ხოლო პატრიარქობის გაუქმე-
ათასი მოწაფე ეუფლებოდა ცოდნას. ბავშვების
ბითა და სინოდის შემოღებით ეკლესიის პოზხი-
უმრავლესობა ჯერ კიდევ ოჯახში იღებდა გა-
ციები შესუსტებული იყო. ტახტზე ასვლისას
ნათლებას.)
ე) ოპოზიციური აზრი და ეკატერინე II. იმ- ეკატერინე II-ის მიერ გაკეთებული განცხადება
საეკლესიო მიწების სეკულარიზაციის შესახებ
პერატორი ეკატერინე LI „განათლებული მო- · არსენ მაცეევიჩმა სერიოზულად მიილო. საეკ-
ნარქის“ ტიპური წარმომადგენელი იყო, ხოლო ლესიო მიწების მიმართ ეკატერინე II-ს ჭეშმა-
რუსეთი „განათლებული აბსოლუტიზმის“ ეპო- რიტი პოლიტიკის გამჟღავნების შემდეგ, 1763
ქაში იმყოფებოდა. მიუხედავად ამისა, ცნობილ წელს, არსენ მაცეევიჩმა საჯაროდ გაილაშქრა
რუს განმანათლებელს ნიკოლოს ნოვიკოვს
საეკლესიო მიწების სეკულარიზაციის წინააღ-
(1744-1813) ეკატერინემ არ აპატია თავადაზ- მდეგ. იმავე წელს მან სპეციალური წერილით
ნაურული კლასის უფლებრივი მდგომარეობის მიმართა სინოდს, სადაც დაგმო საეკლესიო მი-
უსამართლობაზე მინიშნებაც კი და იგი ოთხი წების სეკულარიზაცია და სინოდს შეახსენა იმ-
წლით შლისელბურგის ციხეში გამოკეტა. უფ- პერატორ ეკატერინე II-ს მიერ ტახტზე ასვ-
რო რადიკალური შეხედულებების იყო ალექ- ლისას მიცემული დაპირება. ეკატერინე IL თავ-
სანდრე რადიშჩევი (1749-1802), რომელიც ან- დაპირველად არ ავიწროებდა არსენ მაცეევიჩს,
ტიბატონყმური იდეოლოგიისა და ბატონყმობის მაგრამ შემდეგ იძულებული გახდა, გადამჭრე-
ძალადობით მოსპობის იდეოლოგიის ფუძემდებ- ლი ზომები მიეღო. არსენ მაცეევიჩს წოდება
ლად ითვლება. ეკატერინე II-მ ალექსანდრე ჩამოართვეს და რეველის ციხეში გამოკეტეს.
რადიშჩევის წიგნი „მოგზაურობა პეტერბურგი- რამდენიმე წლის შემდეგ მიტროპოლიტი გარ-
დან მოსკოვს“ რომ წაიკითხა, ავტორს „პუგა- დაიცვალა.
133
 სასამართლო ორგანოები 1775 წლის

რეფორმის მიხეღვით

სენატი

სასამართლო პალატები

სამოქალაქო სისხლის სინდისის

სასამართლო

უმაღლესი უმაღლესი გუბერნიის

გუბერნია LL საერობო საერობო მაგისტრატი
სასამართლო სამსჯავრო ”

მა%6 დაბალი დაბალი ქალაქის

აზრა - საერობო საერობო მაგისტრატი
სასამართლო სამსჯაგრო

„ თავადაზნაურობა მარსი მოქალაქეები

_
 1764 წელს ეკატერინე II-მ ბოლოს და ბო- რის ტარებისათვის დაწესებული გადასახადი.
ლოს განახორციელა საეკლესიო მიწების სე- 1764 წელს ორმაგი დაბეგვრისაგან გაათავი-
კულარიზაცია. 910866 სული მამრობითი სქე- სუფლეს სტაროობრიადელები.
სის საეკლესიო გლეხი სახელმწიფო გლეხების სტაროობრიადელების მიმართ რჯულთშემწყ-
თანრიგში ჩარიცხეს, რითაც სახელმწიფო ხაზ- ნარებლობის პოლიტიკის გატარებამ გამოიწვია
ინამ 1366000 მანეთი ყოველწლიური შემო- სტაროობრიადული ცენტრების ეკონომიკური აღ-
სავალლ–ლი მიიღო. ამ “შემოსავლიდან მხოლოდ მავლობა. დიდი გასაქანი მიეცათ სტაროობრი-
მესამედი ხმარდებოდა ეკლესიის შენახვას. შე- ადელ ვაჭრებს, განსაკუთრებით ეს მოსკოგში
მოსავლის მნიშვნელოვანი ნაწილი (250000 მა- იგრძნობოდა.
ნეთი) ჰოსპიტალებისა და უპოვართა და გლა1 | რჯულთშემწყნარებლობის აღიარების შემდეგ
ხაკთა სახლების შენახვასა და მშენებლობაზე აღარ ილახებოდა რუსეთის მუსლიმი მოსახლე-
იხარჯებოდა. 644000 მანეთი წმინდა მოგების ობის უფლებები. გაუქმდა გაქრისტიანებული მუს-
სახით შედიოდა სახელმწიფო ხახინაში. ლიმებისათვის დაწესებული შეღავათები; ეკატე-
ეკატერინე II-მ აკრძალა არაქრისტიანი ხალ- რინე II-მ მუსლიმებს ნება დართო, აეგოთ მე-
ხის ძალით გაქრისტიანება და I773 წელს ჩეთები და გაეხსნათ მედრესეები (სკოლები).
რჯულთშემწყნარებლობა სახელმწიფო პოლი- ზ) საგარეო პოლიტიკა. ეკატერინე II-ს სა-
ტიკად გამოაცხადა. ჯერ კიდევ პეტრე III-მ გარეო პოლიტიკის პირველი მნიშვნელოვანი
რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიიდან გა- მოვლენა იყო პრუსიის მეფესთან ფრიდრიხ II
მოყოფილ სტაროობრიადცებს საჯარო ღვთის- დიდთან რუსეთის იმპერატორის პეტრე III-ს
მსახურების ნება დართო. 1763 წელს ეკატე- მიერ დადებული ზავის (1762 წ.) ცალმხრივი
რინე II-მ გააუქმა რუსეთის მართლმადიდებ- დენონსაცია. ზავის გაუქმების მიუხედავად, ეკა-
ლური ეკლესიიდან გამოყოფილი რასკოლნიკე- ტერინე II-ს პრუსიასთან ომი არ დაუწყია,
ბის ორმაგი დაბეგვრა და რასკოლნიკებზსე წვე- თუმცა თვით დენონსაციის ფაქტი უკვე მრავ-
უმი ლი 1» ლისმეტყველი იყო.
ეკატერინე IIმ საფუძველი დაუდო ე.წ.
ჩრდილოეთის სისტემის შექმნას, ჩრდილოეთის
სისტემა ითვალისწინებდა რუსეთის, პრუსიის,
ინგლისის, შვეციის, დანიის, საქსონიისა და ჟეჩ
პოსპოლიტას გაერთიანებას ავსტრიისა და საფ-
რანგეთის წინააღმდეგ. მისი შექმნისათვის გა-
დამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა რუსეთისა და
პრუსიის შეთანხმებას, ჩრდილოეთის კავშირის
შექმნის პროცესში ადგილი ჰქონდა რუსეთ-
პრუსიის საიდუმლო შეთანხმებას (1762 წ.),
რომლის არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ რუ-
სეთსა და პრუსიას არ უნდა დაეშვათ ჟეჩ პოს-
პოლიტასა და შვეციის გაძლიერება. ეკატერინე
I-ს საგარეო პოლიტიკის მეორე მნიშვნელოვან
მიმართულებას წარმოადგენდა პოზიციების გან-
მტკიცება იმპერთის სამხრეთ და სამხრეთ-აღმო-
სავლეთ საზღვრებთან. რაც გულისხმობდა ყი-
რიმის სახანოს დაპყრობასა და თურქეთის შე-
ვიწროებას ჩრდილოეთ და ჩრდილო-დასავლეთ
შავიზღვისპირეთში. ეკატერინე ILმ რუსეთის
საგარეო პოლიტიკის ორივე უმნიშვნელოვანესი
ამოცანას წარმატებით გადაჭრა. მოგვიანებით,
178 წლიდან, ეკატერინე II-ს საგარეო პო-
ლიტიკაში გამოიკვეთა მესამე მთავარი მიმარ-
თულება – ბრძოლა საფრანგეთის რევოლუციის
წინააღმდეგ. ამ რთული პრობლემის გადაჭრას
ეკლესია სოფელ ლაზარევსკოეში (1667 წ.)
ეკატერინე IL დიდი მონდომებით შეუდგა, მა-
135
 გრამ საქმის ბოლომდე მიყვანა სიკვდილმა არ ორლოვის, ადმირალ გრიგორი სპირიდოვისა და
დააცალა. ადმირალ სამუილ გრეიგის სარდლობით პეტერ-
რუსეთ-თურქეთის 1768-1774 წლების ომი. ბურგიდან გავიდა და გიბრალტარის სრუტით
რუსეთისა და თურქეთის დაპირისპირება ახალი ხმელთაშუა ზღვაში შევიდა. აქ, მცირე აზიის
ომის მიზეზი გახდა. რუსეთი ყირიმის სახანოს სანაპიროსთან, ჩესმენის ყურეში, რუსეთის სამ-
არსებობას მხოლოდ დროებით ურიგდებოდა და ხედრო ფლოტმა მთლიანად გაანადგურა თურ-
ხელსაყრელ დროს ელოდა მის დასაპყრობად. ქეთის სამხედრო ესკადრა. ამ გამარჯვების შემ-
ყირიმის სახანოს დაპყრობისათვის კი აუცილე- დეგ რუსეთის სამხედრო ფლოტმა შავ ზღვაზე
ბელი იყო ჩრდილო და ჩრდილო-დასავლეთ შა- მყოფ თურქეთის სამხედრო ესკადრას ხმელთა-
ვიზღვისპირეთში თურქეთის პოზიციების შე- შუა ზღვაში გასვლის საშუალება აღარ მისცა.
სუსტება. ყოველივე ამას კარგად გრძნობდა სახმელეთო და საზღვაო ბრძოლებში მოპო-
თურქეთი ღა რუსეთის წინააღმდეგ ევროპის გებული გამარჯვება კარგად გამოიყენა რუსე-
ქვეყნების მიმხრობას ცდილობდა. შავიზღვის- თის სარდლობამ. 177I წელს რუსეთის ჯარმა
პირეთში რუსეთის დამკვიდრების მცდელობა ყირიმი დაიკაგა, რაც იმის მაუწყებელი იყო,

ევროპის ქვეყნების შეშფოთებას იწვევდა. რად- რომ თურქეთმა ომი წააგო. მალე რუსეთსა და
გან მომავალში ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე თურქეთს შორის საზავო მოლაპარაკება დაიწ-
რუსეთის შეჭრის საფრთხე იქმნებოდა. ყო. 1773 წელს რუსეთში ემელიანე პუგაჩოვის
1768 წლის შემოდგომაზე საფრანგეთისა და წინამძღოლობით დიდმა ამბოხებამ იფეთქა. რუ-
ინგლისის მხარდაჭერით იმედმოცემულმა თურ- სეთის შინაპრობლემების გამოყენება სცადეს
ქეთმა ომი გამოუცხადა რუსეთს. აქტიური სა- საფრანგეთმა და ინგლისმა. მათი წაქეზებით,
ბრძოლო
მოქმედებები 176” წელს დაიწყო თურქეთმა დაწყებული საზავო მოლაპარაკება
მოლდოვასა და ვალახზეთის ჟერიტორიაზე. ასე- ჩაშალა. ამის საპასუხოდ, I774 წელს, რუსე-
ვე აზოვის ზლვის სანაპირო რაიონებში. 1770 თის არმიამ გენერალ ალექსანდრე სუვოროვის
წელს მდინარე ლარგას (მდინარე პრუტის შე- სარდლობით მდინარე დუნაი გადალახა და
ნაკადი) ნაპირას გენერალმა პეტრე რუმიანცევ- სასტიკად დაამარცხა თურ ქეთის ჯარები. ამ
მა სასტიკად დაამარცხა თურქეთის არმია, იმა- გამარჯვების შემდეგ რუსეთის არმიის მთავარმა
ვე წელს მდინარე კაგულის (მდინარე პრუტის ძალებმა გენერალ-ფელდმარშალ პეტრე რუ-
შენაკადი) ნაპირას თურქებმა მეორე დიდი მარ- მიანცევის სარდლობით საფრთხე შეუქმნეს. ქა-
ცხი იწვნიეს, ამ გამარჯვებების შემდეგ რუ- ლაქ სტამბოლს. თურქეთი იძულებული გახდა,
სეთის არმია მდინარე დუნაის მიადგა. 1770 ზავი ეთხოვა.
წელს რუსეთის სამხედრო ფლოტი ალექსეი ზავი
ვ რუსეთსა
უსე დ და თურქეთს
ურქე შორის 1774

ჩესმენის ბრძოლა
136
 წელს ბულგარეთის ქალაქ ქუჩუკ-კაინარჯში
დაიდო. ამ ზავით რუსეთმა მიიღო შავ ზღვაზე
გასასვლელი – შავიზღვიპირეთის სტეპის ზონა :
(ნოვოროსია). რუსეთს შავ ზლვაზე სამხედრო “
ფლოტის ყოლის უფლება მიეცა. ამავე დროს
რუსეთს შეეძლო გამოეყენებინა შავი ზღვიდან
გამავალი ბოსფორისა და დარდანელის სრუტე-
ები. თურქეთმა ცნო აზოვისა და ქერჩის გადას-
ვლა რუსეთის შემადგენლობაში. დიდი მნიშვნე-
ლობა ჰქონდა იმას, რომ ყაბარდო რუსეთის ნა-
წილად იქნა აღიარებული. მნიშვნელოვანი იყო
ისიც, რომ ყირიმის სახანომ თურქეთისაგან და-
მოუკიდებლობა მიიღო. რუსეთმა მიაღწია თურ-
ქეთის იმპერიაში მცხოვრები ქრისტიანი ზალ-
ზების დამცველად აღიარებას. დამარცხებულ
თურქეთს რუსეთისათვის უნდა გადაეხადა კონ-
ტრიბუცია 4 მილიონი მანეთის ოდენობით.
რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყებას დიდი იმე-
დით შეხვდნენ საქართველოში. იმერეთის შეფე
სოლომონ I თავისი ელჩის მაქსიმე ქუთათელის
პირით რუსეთს დახმარებას სთხოვდა. რუსეთის
საიმპერატორო კარი დაინტერესებული იყო პეტრე რუმიანცევი
იმერეთის მეფის ომში მონაწილეობით. სოლო-
მონ I მზად იყო ომში ჩაბმულიყო, ოლღონდ აუ- ლება ჰქონდა რუსეთის საიმპერატორო კარს
ცილებელ პირობად საქართველოში რუსეთის საქართველოს მიმართ. ერეკლე და სოლომონი
ჯარის გამოგზავნას ითხოვდა. რუსეთი დათან- კი რუსეთის დახმარებით თურქეთის ლდამარ-
ხმდა ამ მოთხოვნას. 1769 წელს სოლომონ I ცხებას იმედოვნებდნენ.
ღა ერეკლე II ერთმანეთს შეხვდნენ. მეფეები 1769 წელს ერეკლე IL შეხვდა ტოტლებენს
და იგი იმერეთში გააცილა. როდესაც გენერალი
ერთობლივ მოქმედებაზე შეთანხმდნენ. როდესაც
ქართლში დაბრუნდა, მეფემ მას ახალციხეზე
საქართველოში ჯარს აგზავნიდა, რუსეთის საიმ-
ლაშქრობა შესთავაზა. ქართველებისა და რუსე-
პერატორო კარს არ აწუხებდა არც ქართლ-
ბის გაერთიანებული ჯარი მართლაც დაიძრა
კახეთისა და არც იმერეთის ბედი. რუსეთისათ-,
ახალციხისაკენ მაგრამ აწყურის ციხესთან
ვის მთავარი იყო, რომ თურქეთს სერიოზული '
ტოტლებენმა მიატოვა ერეკლე და ქართლში
სირთულეები შექმნოდა კავკასიაში და ამით შე
დაბრუნდა (თავად გენერალი “შემდგომში ამ
სუსტებულიყო თურქეთის არმიის ბრძოლის-
გადაწყვეტილებას სურსათის ნაკლებობით ხსნი–/
უნარიანობა მთავარ ფრონტზე – ჩრდილოეთ
და). მართალია, ერეკლე II-მ 20 აპრილს ას-
შავიზღვისპირეთში. ეს კი რუსეთს ომს გაუად-
პინძასთან სასტიკად დაამარცხა თურქებისა და
ვილებდა. იმპერატორმა ეკატერინე II-მ სა-
დაღესტნელების გაერთიანებული ლაშქარი, მაგ–
ქართველოში გამოგზავნილი ჯარის სარდლად
რამ მაინც იძულებული გახდა, თავადაც ქართ-
გენერალი იოჰან ფონ გოტლიბ ტოტლებენი
ლში დაბრუნებულიყო. ამის მიზეზი გენერლის
დანიშნა. , საქმიანობა იყო ტოტლებენი დაუკავშირდა
რუსეთის სამსახურში მყოფი, წარმოშობით
გერმანელი ტოტლებენი შვიდწლიანი ომის
ერეკლეს მოწინააღმდეგე თავადებს, დაიწყო ცი-
ზეების დაკავება და ხალხის დაფიცება რუსე-
დროს
იყო
რუსეთის სახელმწიფოს
დაპატიმრებული და
ლღალატისათვისი
“სიკვდილი ჰქონდა I თის იმპერატორის ერთგულებაზე. როგორც ირ-
კვევა, ტოტლებენის ზრახვები უფრო შორსაც
მისჯილი. ეკატერინე II-მ შეიწყალა გენერალი მიდიოდა. ტოტლებენს ერეკლე II-ს ტახტიდან |
და სიკვდილით დასჯა რუსეთიდან გაშევებით
გადაყენებაც კი ჰქონდა ჩაფიქრებული. გარკვე-
შეუცვალა. შემდგომში ტოტლებენი ისევ. მი- ული მიზეზების გამო, გენერალმა ამ განზრახ-
იღეს რუსეთის სამსახურში და საქართველოში ვაზე ხელი აიღო. საეჭვოა, რომ ტოტლებენის;
გამოაგზავნეს. ტოტლებენის გამოგზავნა თავის- მთელი ეს საქმიანობა მხოლოდ მისი პირადი!
თავად მიანიშნებს იმაზე, თუ რა დამოკიდებუ- ინიციატივა ყოფილიყო.

137
 რუსეთისს ჯარის ყოფნამ საქართველოში ბულ იქნა შავი ზღვის აუზში გაბატონებისათ-
არავითარი სარგებელი არ მოუტანა ერეკლეს. ვის. აშკარად გამოიკვეთა რუსეთის ინტერესები
თუ არ ჩავთვლით იმას, რომ ქართველებმა კავკასიაშიც. სამხრეთ კავკასიის დაუფლებისათ-
უშუალოდ ნახეს რეგულარული ჯარი და შე- ვის მებრძოლ თურქეთსა და ირანს რუსეთიც
იტყვეს, თუ რა უპირატესობა ჰქონდა მას. შეემატა. ამ სამ სახელმწიფოს შორის რუსეთი
გენერალ ტოტლებენს არც იმერეთში გამო- აშკარად ყველაზე ძლიერი იყო. ცხადი ხდებო-
უჩენია თავი. როგორც აღვნიშნეთ, I769 წელს და, რომ ვერც თურქეთი და ვერც ირანი მას

ტოტლებენი ქართლიდან იმერეთში გადავიდა. წინააღმდეგობას ვერ გაუწევდნენ. ერეკლე. II

იმავე წელს ქართველებისა და რუსების ჯარმა ყოველივე ამას. რა თქმა უნდა, ხვდებოდა. იგი
შორაპნის ციხე აიღო. ამ დროს სოლომონს ცდილობდა თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა
მოუვიდა ცნობა, რომ იმერეთში ოსმალები შე- რუსეთის სწრაფვა სამხრეთ კავკასიისაკენ. შექ-
იჭრნენ დღა მათ დასახვედრად წავიდა. ტოტლე- მნილ ვითარებაში აშკარა პრორუსული საგა-
ბენი კი ქართლში დაბრუნდა. რუსები იმერეთში რეო პოლიტიკის გატარება გარკვეულ საშიშ-
ხელახლა 1770 წლის ზაფხულში, ასპინძის როებასთან იყო დაკავშირებული. მართალია,
ბრძოლის შემდეგ გადავიდნენ. ტოტლებენი იმე- XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში თურქეთიცა
რეთშიც მხოლოდ თავისი მოსაზრებით მოქმე- და ირანიც საგრძნობლად დასუსტებულები იყვ-
დებდა და სოლომონის რჩევებს არ ითვალის- ნენ, მაგრამ ჯერ კიდევ შესწევდათ იმის ძალა,
წინებდა. მალე ტოტლებენი გენერალმა სუხო- რომ მძიმე და სერიოზული დარტყმა მიეყენები-
ტინმა შეცვალა. სუხოტინმაც არ გაითვალის- ნათ საქართველოსათვის. მით უმეტეს, რომ თა-
წინა გაფრთხილება, რომ ზაფხულში ფოთის- ვად საქართველო უმძიმეს მდგომარეობაში იყო.
თვის ბრძოლების დაწყებ არ “შეიძლებოდა მთელი საქართველოს მოსახლეობა 700-800
(კოლხეთის ჭაობში ჯარი ვერ იბრძოლებდა) ათას კაცს არ აღემატებოდა. ერი ფიზიკური
და სამხედრო მოქმედებები მაინც დაიწყო. ამის განადგურების საფრთხის წინაშე იდგა. ასეთ
შედეგად უამრავი ჯარისკაცი ციებ-ცხელებით პირობებში ძლიერი მფარველის ძებნა სრულიად
დაავადდა. 1772 წელს რუსეთის ჯარმა დატოვა ბუნებრივი იყო. ირანისა და თურქეთის მფარ-
იმერეთი და, საერთოდ, საქართველოც. ველობაზე ფიქრიც არ შეიძლებოდა. ქართვე-
1774 წელს რუსეთ-თურქეთს შორის დადე- ლებს ამ ქვეყნებთან ურთიერთობის მწარე და
ბული ქუჩუკ-კაინარჯის ზავის თანახმად, რუ- ხანგრძლივი გამოცდილება ჰქონდათ. შექმნილ
სეთმა ცნო დასავლეთ საქართველოზე თურქე- I ვითარებაში, როცა ევროპიდან დახმარების იმე-
თის უფლებები, ოღონდ თურქეთს იმერეთიდან დი ამოიწურა, რჩებოდა მხოლოდ რუსეთი.
ხარკის აღებაზე უარი უნდა ეთქვა. რუსეთი, თავის მხრივ, მოხარული იქნებოდა,
ყირიმის დაპყრობა თურქეთი ვერ ურიგდე- თუ სამხრეთ კავკასიაში პლაცდარმს შეიქმნიდა
ბოდა ყირიმის სახანოს დაკარგვას. არსებობდა და უბრძოლველად გადმოლახავდა კავკასიონის
საფრთხე რომ თურქეთი შეეცდებოდა ომის ქედს ორმხრივი დაინტერესება აშკარა ივო,
გზით ყირიმის დაბრუნებას. ეკატერინე II-მ და- მაგრამ რუსეთს სურდა საქმე ისე წარმოეჩინა,
ასწრო და 1783 წელს რუსეთის არმიამ გრიგ- რომ ხელშეკრულების დადების ინიციატორი
ორი პოტიომკინის საერთო სარდლობით ყირი- ერეკლე II ყოფილიყო. ამიტომ 1782 წლის 21
მის ნახევარკუნძული მთლიანად დაიკავა. ყირი-, დეკემბერს, რუსების რჩევით, ერეკლე II-მ ოფი-
მი რუსეთის შემადგენელი ნაწილი გახდა. რუ- ციალური თხოვნით მიმართა ეკატერინე II-ს
სეთის შავი ზღვის ფლოტის ბაზად იქცა ახ- ქართლ-კახეთის სამეფოს მფარველობაში მიღე-
ლად დაარსებული ქალაქი სევასტოპოლი. ბის შესახებ. შემუშავდა ხელშეკრულების (ტრა-
1787 წელს ეკატერინე II-მ ჟეჩ პოსპოლიტ- ქტატის) პროექტი, რომლის ტექსტი ეკატერი-
ას მეფისა და ევროპის ქვეყნების ელჩების თან- ნე II-მ და ერეკლე II-მ მოიწონეს. 1783 წლის
ხლებით ყირიმში იმოგზაურა. ქალაქ ზერსონში 24 ივლისს ჩრდილოეთ კავკასიის ციხესიმაგრე
მათ ავსტრიის იმპერატორიც შეუერთდათ. ეკა- გეორგიევსკში ტრაქტატს ხელი მოაწერეს: რუ-
ტერინე IL ენერგიულად შეუდგა ყირიმის ნახე- სეთის მხრიდან – პავლე პოტიომკინმა, ქართლ-
ვარკუნძულისა და აზოვისპირეთის ათვისებას. კახეთის მხრიდან იოანე მუხრანბატონმა და
გიორგიევსკის ტრაქტატი. XVIII. საუკუნის გარსევან ჭავჭავაძემ. ტრაქტატი შედგებოდა 11
80-იანი წლების დამდეგისათვის რუსეთმა ფაქ- მუხლისაგან:
ტობრივად გადაწყვიტა ყირიმის სახანოს შეერ 1. ქართლ-კახეთის მეფე აცხადებდა, რომ ის
თების საკითხი და მთელი ძალები მობილიზე- და მისი მემკვიდრეები არ ცნობენ არც ერთი

138
სხვა სახელმწიფოს უზენაესობასა და მფარვე- 1784 წლის 24 იანვარს ტრაქტატის სარატი-
ლობას, რუსეთის გარდა; ფიკაციო სიგელს ხელი მოაწერა ერეკლე II-მ.
2. რუსეთის იმპერატორი და მისი მემკვიდ- ეს ნიშნავდა ტრაქტატის რატიფიკაციას. რატი-
რეები ერეკლეს აღუთქვამდნენ სამუდამო მფარ- ფიკაცია მოახდინა ეკატერინე II-მაც.
ველობას; ერეკლე II იმედოვნებდა, რომ რუსეთის დახ-
3. ქართლ-კახეთის ტახტზე ასული ახალი მარებით სამეფო ხელისუფლებას განამტკიცებ-
მეფე დაუყოვნებლივ აცნობებდა ამის შესახებ და. ლეკთა თარეშს ალკვეთდა, ირანისა და
რუსეთის იმპერატორს და მისგან მიიღებდა სა- თურქეთისგან საიმედოდ იქნებოდა დაცული და
მეფო ნიშნებს; ბოლოს და ბოლოს, საქართველოს გააერთი-
4. ერეკლესა და მის მემკვიდრეებს უცხო ანებდა. მაგრამ ერეკლე ცდებოდა. რუსეთს,
ქვეყნებთან მიმოწერა უნდა შეეთანხმებინათ ისეე როგორცკც საქართველოს დაპყრობის
რუსეთთან; მსურველ ყველა ქვეყანას, არ სჭირდებოდა ერ-
5. ერეკლეს ეყოლებოდა თავისი წარმომად- თიანი და ძლიერი საქართველო. რუსეთისათვის
გენელი რუსეთში. ისევე როგორც რუსეთს – ხელსაყრელი იყო სუსტი ქვეყანა, რომელსაც
ქართლ-კახეთში; მის იქით გზა აღარ ექნებოდა.
6. ქართლ-კახეთის საშინაო საქმეებში რუსე- გეორგიევსკის ტრაქტატის დადებას ქართლ-
თი არ ჩაერეოდა; კახეთის მეზობელი მაჰმადიანური სახანოები თა-
7. ერეკლე. საჭიროების შემთხვევაში, დაეხ- ვიდანვე შიშით შეხვდნენ. მალე ეს შიში აგრე-
მარებოდა რუსეთს ჯარით. ამა თუ იმ პირის სიით შეიცვალა. ტრაქტატის დადებამ ყველას
დაწინაურებისას ერეკლეს უნდა გაეთვალისწი- დაანახა, რომ ერეკლე რუსეთის მოკავშირე
ნებინა მისი დამსახურებაც რუსეთის წინაშე; იყო. სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის გამოჩენა
8. კათოლიკოსი ხდებოდა რუსეთის სინოდის ხელს არ აძლევდა არა მარტო თურქეთსა და
წევრი და რუსეთის ეპისკოპოსებს შორის მერ- ირანს, არამედ ევროპის დიდ სახელმწიფოებს

ვე ადგილს იჭერდა; – ინგლისსა და საფრანგეთს.

9. ქართველი თავადები და აზნაურები უთა- რუსეთს რომ პატიოსნად შეესრულებინა თა-
ნაბრდებოდნენ რუსეთის თავადაზნაურობას; ვისი ვალდებულებები, შეიძლება საშიშროება

10. ქართველებს უფლება ეძლეოდათ, გადა- ნაკლები ყოფილიყო, მაგრამ იგი ამას არ აპი-

სახლებულიყვნენ რუსეთში. გათავისუფლებული რებდა. ივანე ჯავახიშვილი წერდა: ,,I783 წლის

ქართველი ტყვეები თავისი შეხედულებისამებრ ხელშეკრულებას საქართველოსთვის სარგებლო-
შეიძლება დარჩენილიყვნენ რუსეთში ან დაბ- ბა არა მოუტანია რა, ზიანი კი – აუარებელი.
რუნებულიყვნენ სამშობლოში; პოლიტიკური მდგომარეობა გაუმჯობესების მა-
ქართველი ვაჭრები რუსეთში ისარგებ- გიერ საშინლად გაუარესდა. ხმა ამ ზელშეკრუ-
ლებდნენ ისეთივე უფლებებით, როგორც რუსე- ლებასა და რუსეთის სახელმწიფოს მფარველო-
ბი და, პირიქით; ბას დიდი ჰქონდა, საქმით კი ძალიან მცირედი
12. ხელშეკრულება იდებოდა სამუდამოდ; იყო ის დახმარება, რომელიც რუსეთის მხრით
13. ხელშეკრულების რატიფიკაცია უნდა მომ- საქართველოს აღმოეჩინა“.
ხდარიყო 6 თვეში. ერეკლეს განუდგნენ ძველი მოკავშირეებიც
ამასთან, გაფორმდა ოთხი სეპარატული (სა- კი (მაგალითად, შუშის ხანი). რუსეთის ორი
იდუმლო) მუხლი: ბატალიონი და 4 ზარბაზანი კი საკმარისი არ
1. ერეკლეს უნდა დაემყარებინა ნორმალური, იყო იმ ძალების მოსაგერიებლად, რომლებიც
მშვიდობიანი ურთიერთობა იმერეთის მეფე სო- საქართველოს დაემუქრა.
ლომონ I-თან.ი მეფეეს ერთმანეთს “შორის გიორგიევსკის ტრაქტატის დადება იყო უდი-
უთანხმოების შემთხვევაში უნდა მიემართათ
დესი ღიპლომატიური მარცხი, მისი შედეგები
რუსეთისათვის;
2. რუსეთს საქართველოში უნდა გამოეგზავ- დამღუპველი აღმოჩნდა არა მარტო ქართლ-კა- |
ზეთის, არამედ მთელი საქართველოსთვისაც.
ნა ორი ბატალიონი და 4 ზარბაზანი;
3. ომის შემთხვევაში ,,კავკასიის ხაზის“ სარ- რუსეთ-თურქეთის 1787-1791) წლების ომი.
დალს ყველა ღონე უნდა ეხმარა, რომ დაეცვა 1787 წელს თურქეთმა რუსეთს ყირიმის დაბ-
ქართლ-კახეთი მტრისაგან; რუნება მოსთხოვა და უარის შემდეგ ომი და-
იწყო. 1787 წელს კინბურნთან (ოჩაკოვის მახ-
4. რუსეთი ეცდებოდა მტრისაგან მიტაცებუ-
ლი ქართული მიწები დაებრუნებინა ქართლ-კა- ლობლად) რუსეთის არმიამ გენერალ-ფელდ-
ხეთისათვის. მარშალ ალექსანდრე სუვოროვის სარდლობით

(39
თურქეთის არმია გაანადგურა. თურქებმა ვერც რუსეთ-შვეციის 1788-1790 წლების ომი.
მომდევნო ხანებში შეძლეს სერიოზული წინა- შვეცია გადაწყვიტა ესარგებლა იმით, რომ
აღმდეგობის გაწევა. 1789 წელს ფოქშანთან რუსეთის არმიის ძირითადი ძალები თურქეთთან
(მდინარე რიმნიკზე) ალექსანდრე სუვოროვმა ომით იყო დაკავებული და 1788 წელს ომი და-
თურქები კიდევ უფრო სასტიკად დაამარცხა. იწყო რუსეთის წინააღმდეგ. შვეცია ჩრდილო-
1788 წელს ხანგრძლივი ალყის შემდეგ გრი- ეთის ომის დროს დაკარგული ჯერიტორიის
გორი პოტიომკინმა აიღო მდინარე დნეპრის შე- დაბრუნებას ისახავდა მიზნად. საბრძოლო მოქ-
სართავში მდებარე ოჩაკოვის ძლიერი სიმაგრე. მედებები პეტერბურგის ახლოს მიმდინარეობდა.
ომის წარმატებით დამთავრებისათვის დიდი ხმელეთიდან პეტერბურგისაკენ გაჭრა შვედებმა
მნიშვნელობა ჰქონდა მდინარე დუნაის შესარ- ვერ შეძლეს, საზღვაო ბრძოლები კი ცვალება-
თავში მდებარე იზმაილის ციხესიმაგრის აღე- დი წარმატებებით მიმდინარეობდა. მალე შვე-
ბას. შტურმის წინ ალექსანდრე სუგოროვმა იზ- ციის არმიამ ომი შეწყვიტა და რუსეთის საზ-
მაილის გარნიზონის უფროსს, თურქ ფაშას 24 ღვრები დატოვა. ამით ისარგებლა რუსეთის
სასთთში უბრძოლველად დანებება შესთავაზა. არმიამ და ფინეთის „ტერიტორიაზე შეიჭრა.
ფაშასადმი გაგზავნილ წერილში ალექსანდრე 1790 წელს რუსეთსა და ფინეთს შორის ზავი
სუვოროვი წერდა: „24 საათი – ეს თავისუფ- დაიდო, რომელმაც ძალაში დატოვა ომამდე არ-
ლებაა, პირველი გასროლა – ეს უკვე აღარ
სებული საზღერები.
არის თავისუფლება, შტურმი – ეს უკვე
ჟეჩ პოსპოლიტას დანაწილება. XVIII სა-
სიკვდილია“. ფაშამ დანებებაზე უარი განაცხადა
უკუნი ბოლო მესამედში ევროპაში ძალზე
და ალექსანდრე სუვოროვს შეუთვალა: ,,სანამ
მწვავედ დადგა ჟეჩ პოსპოლიტას (პოლონეთის
დუნაი არ შეწყვეტს დინებას და ზეცა დედამ-
სამეფოს) საკითხი. პოლონეთის სახელმწიფო
იწას არ დაენარცხება, მანამ იზმაილი არ დანებ-
ძალზე დასუსტდა და უმძიმეს კრიზისს განიც-
დება“. ათსაათიანი შტურმის შემდეგ რუსეთის
დიდა. ჟეჩ პოსპოლიჯზას ცენტრალური ხელი–
არმიამ იზმაილი აიღო. იზმაილისათვის ბრძო-
სუფლება ძალზე სუსტი იყო. მეფის ხელი-
ლაში თავი გამოიჩინა ალექსანდრე სუვოროვის
სუფლება მემკვიდრეობით არ გადადიოდა და
მოწაფემ მიხეილ კუტუზოვმა. ყოველ ახალ მეფეს სეიმი (პარლამენტი) ირ-
ომში დიდი წარმატებით მოქმედებდა რუსე-
თის ფლოტი ადმირალ თევდორე უშაკოვის სარ- ჩევდა. სეიმი ერთმანეთთან შეურიგებელ დაჯგუ-
დლობით. რუსეთის ფლოტმა რამდენიმე ბრწყი- ფებებად იყო დაყოფილი, რის გამოც მეფის
ნვალე გამარჯვება მოიპოვა ქერჩის სრუტესა არჩევა ლამის სამოქალაქო ომში გადაიზრდებო-
და ჰაჯიბეის სიმაგრესთან (ყირიმში), რის შემ- და ხოლმე. მწვავე დაპირისპირებაში გარე ძა–
დეგაც შაგ ზღვაზე მთლიანად რუსეთის ფლო- ლებიც (რუსეთი, საფრანგეთი, შვეცია და ა.შ.)
ერეოდნენ, რაც კიდევ უფრო მძაბავდა ვითა-
ტი გაბატონდა. თურქეთის სამხედრო ფლოტის
გადარჩენილი ნაწილი რუსებმა 1791 წელს გაა- რებას. ჟეჩ პოსპოლიტას სეიმის წევრს ჰქონდა
ნადგურეს ბულგარეთის სანაპიროსთან (ქალაქ ვეტოს გამოყენების უფლება და ნებისმიერი
საკითხის მიღების შეფერხების შესაძლებლობა.
ვარნასთან ახლოს). თურქეთი იძულებული გახ-
ცენტრალური ხელისუფლების უუნარობას და-
და ზავი ეთხოვა.
ერთო ეკონომიკის დაქვეითება და სოციალური
რუსეთსა და თურქეთს შორის ზავი 1791 /
ურთიერთობების მოშლა.
წელს რუმინეთის ქალაქ იასში დაიდო. იასის
ჟეჩ პოსპოლიტას დასუსტებით ისარგებლა
ზავის თანახმად, თურქეთმა ყირიმის ნახევარ- პრუსიამ, ავსტრიამ და რუსეთმა. რუსეთი ჟეჩ
კუნძული რუსეთის ტერიტორიად ცნო. რუსე“ პოსპოლიტას საქმეებში უკრაინელი და ბელო“
თის შემადგენლობაში გადავიდა ტერიტორია მოსახლეობის დაცვის
რუსი მართლმადიდებელი
მდინარე სამხრეთ ბუგსა და მდინარე დნესტრს მომიზეზებით ჩაერია. ეკატერინე II-მ აიძულა
შორის. რუსეთსა და თურქეთს შორის საზ“ ჟეჩ პოსპოლიტას მეფე, კათოლიკე და მართლ-
ღვარი მდინარე ღნესტრზე დაწესდა. თურქეთმა მადიდებელი მოსახლეობის უფლებრივი გათა-
სცნო 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატი. V ნაბრება გამოეცხადებინა. პოლონეთის არისტოკ-
რუსეთ-თურქეთის ომებში გამარჯვების შემ“ რატიის ნაწილი რომის პაპის მხარდაჭერით
დეგ სწრაფი ტემპით დაიწყო დაპყრობილი ტე“ ფინ აღუდგა ამ გადაწყვეტილებას. ეკატერინე
რიტორიების ათვისება. აღმოცენდნენ ახალი M-მ ჟეჩ პოსპოლიტას ტერიტორიაზე ჯარები
ქალაქები ეკატერინოსლავი (1776 წ.), ზერსონი შეიყვანა და თავს იდო მართლმადიდებელი მო-
(1778 წა, ნიკოლაევი (1789 წა, ეკატერინო“ სახლეობის უფლებების დაცვა. ჟეჩ პოსპოლი-
დარი (1793 წ.), ოდესა (1795 ფწ.) და სხვ.

149
ტას ტერიტორიაზე შევიდნენ პრუსიისა და ავ- ხელში გადავიდა ქალაქი გდანსკი და ზოგიერ-
სტრიის ჯარებიც. პრუსიის მეფე ფრიდრიხ II თი ტერიტორია მდინარეების ვისლასა და ვარ-
ჟეჩ პოსპოლიტას ტერიტორიის დანაწილების ტას გასწვრივ.
ინიციატივით გამოვიდა. ეკატერინე IL ცდილობ- 1794 წელს პოლონეთის პატრიოტულმა ძა-
და რუსეთის პროტექტორატით ჟეჩ პოსპოლი- „ ლებმა ტადეუშ კოსტიუშკოს წინამძღოლობით
ტას ტერიტორიული მთლიანობის შენარჩუნე-. აჯანყება დაიწყეს. აჯანყების მიზანი ქვეყნის სუ-
ბას, მაგრამ დიდ წინააღმდეგობას წააწყდა. ვერენიტეტის დაცვა იყო. ეკატერინე IL-მ
1772 წელს რუსეთმა, პრუსიამ და ავსტრიამ აჯანყებულთა წინააღმდეგ ალექსანდრე სუვო-
პოლონეთი დაინაწილეს. ავსტრიას ერგო და- როვის სარდლობით დიდი ჯარი გაგხავნა.
სავლეთ უკრაინა (გალიცია), პრუსიას – პომო- აჯანყება ჩაახშეს,
რიე (ბალტიის ზღვის სანაპირო), რუსეთს – 1795 წელს უჟენ პოსპოლიტა მესამედ და-
ბელორუსიის აღმოსავლეთ ნაწილი ქალაქ მინ- ანაწილეს. ამჯერად პოლონეთის ტერიტორია
სკამდე და ლატვიის ნაწილი. დანარჩენ ტერი- ასე გაიყო: პოლონეთის ცენტრალური ნაწილი
ტორიაზე არსებობას განაგრძობდა უეჩ პოს- ქალაქ ვარშაგითურთ პრუსიას ერგო, სამხრეთ
პოლიტას სახელმწიფო. პოლონეთი ქალაქებით – კრაკოვითა და ლუბ-
პოლონეთის არისტოკრატიის ნაწილი შე- ლინით – ავსტრიას, ლიტვა, კურლანდია, ვო-
ეცადა ქვეყნის გადარჩენას. 1791 წელს მიღებუ- ლინი და დასავლეთ ბელორუსია – რუსეთს.
ლი ჟეჩ პოსპოლიტას კონსტიტუციის ძალით ჟეჩ პოსპოლიტას მეფე ტახტიდან გადადგა და
გაუქმდა მეფის არჩევითობა, შეიკვეცა სეიმის რუსეთში გაემგზავრა. ჟეჩ პოსპოლიტამ, რო-
წევრთა უფლებები, კერძოდ, ვეტოს გამოყენე- გორც სახელმწიფომ, არსებობა შეწყვიტა.
ბის უფლება, გაძლიერდა არმია და სხვ. რუსეთის ბრძოლა საფრანგეთის რევოლუცი-
ჟეჩ პოსპოლიტას 1791 წლის კონსტიტუცი- ის წინააღმდეგ. 1789 წელს მომხდარმა საფ-
ის მიღებით ძველი პოლონური არისტოკრატია რანგეთის დიღმა რევოლუციამ ეკატერინე II
ძალაუფლებას კარგავდა. კონსტიტუციის მომ- შეაშფოთა, ხოლო საფრანგეთის მეფის ლუი
ხრეთა და მოწინააღმდეგეთა შორის ურთიერ- XVI-ის სიკვლილით დასჯის შემდეგ რუსეთმა
თობა სულ უფრო მწვავდებოდა. მოსალოდნელი საფრანგეთთან დიპლომატიური ურთიერთობა
იყო სამოქალაქო ომის დაწყება. ამასთან, სა- გაწყვიტა. ეკატერინე IL ცდილობდა, ინგლისთან
ფრანგეთის დიდი რევოლუციის იდეები ძალზე ერთად ეკონომიკური ბლოკადით ზეგავლენა
პოპულარული ხდებოდა პოლონეთში. ეკატერი- მოეხდინა საფრანგეთზე. ამავე დროს ეკატერინე
ნე II-მ დაასწრო და ჟეჩ პოსპოლიტას ტერი- II-მ პოლიტიკური რეჟიმი გაამკაცრა, რათა ამ
ტორიაზე ჯარები შეიყვანა მალე იგივე მო- გზით წინ აღდგომოდა საფრანგეთის რევოლუ-
იმოქმედა პრუსიის მეფემ. ჟეჩ პოსპოლიტას ციის იდეების გავრცელებას რუსეთში.
ძველი პოლიტიკური რეჟიმი აღდგა. ნიკოლოზ ნოვიკოვი და ალექსანდრე რადიშჩე-
1793 წელს განხორციელდა უჟეჩ პოსპოლი- ვიც სწორედ ამის გამო დასაჯეს მკაცრად. ეკა-
ტას მეორე დანაწილება. ამჯერად რუსეთმა მი- ტერინე II-ს სიკვდილმა აღარ აცალა, ჩვეული
ილო ცენტრალური ბელორუსია ქალაქ მინსკი- ენერგიით გაეგრძელებინა ბრძოლა საფრანგეთის
თურთ და მარჯვენა ნაპირის უკრაინა. პრუსიის წინააღმდეგ.

141
 თავი XIV. რუსეთი XVII-XIX საუკუნეთა მიჯნაზე.
პავლე I (1796-1801)
1. პავლე I-ის დახასიათება. 1796 წლის 6 და და კიდევ უფრო უძლიერდებოდა დედისადმი
ნოემბერს რუსეთის იმპერატორი ეკატერინე II უარყოფითი განწყობა.
გარდაიცვალა. საიმპერატორო კარზე ავიდა ეკა- გატჩინოში ცხოგრების წლებში პავლეს სა-
ტერინე II-ს შვილი პავლე I. ტახტზე ასვლი- ბოლოოდ გაუუარესდა ხასიათი. იგი გახდა ჩა-
სას იგი 42 წლისა იყო. კეტილი, ნერვიული, ეჭვიანი, კონფლიქტური.
პავლე ს რთული ბავშვობა ჰქონდა. იგი იგი ეჭვიანობდა დედაზე, შვილზე, თავის უახ-
დაბადებისთანავე მოაცილეს დედას. ელისაბედ I ლოეს მეგობრებზე. ტახტის მემკვიდრე მუდამ
ეკატერინეს შვილის ნახვის უფლებას იშვიათად იმპერატორობაზე ოცნებობდა, იგი მოუთმენლად
აძლევდა, მამას. კი მისთვის არ ეცალა. ელისა- ელოდა დედის გარდაცვალებას. პავლეს ლოდი-
ბედ I-მა 6 წლის პავლეს აღზრდა და სწავლა- ნი დიდხანს მოუხდა. ამ წლებმა დიდი დალი
განათლება ნიკიტა პანინს მიანდო. პავლეს უშუ- დაასვა მის აუტანელ ხასიათს.
ალო მასწავლებელი იყო პატიოსანი და განათ- პავლეს ეჭვებს რეალური საფუძეელი ჰქონ-
ლებული კაცი სიმეონ პოროშინი. პავლეს სხვა- და. 1796 წელს ეკატერინე II-მ უფროს შვი-
დასხვა დისციპლინებს ასწავლიდნენ ეპინუსი ლიშვილს ალექსანდრეს წერილობითი თანხმობა
და ოსტერვალდი. ღვთისმეტყველებაში ტახტის მიაცემინა იმის თაობაზე, რომ ეკატერინეს გარ-
მემკვიდრეს ლექციებს უკითხავდა არქიმანდრი- დაცვალების შემდეგ მამამისის ნაცვლად ტახტს
ტი პლატონი. პავლე ნიქიერი და მონდომებუ- თვითონ დაიკავებდა ალექსანდრე გრძნობდა,
ლი მოწაფე გამოდგა. მაგრამ ასაკის მომატე- თუ რა სახიფათო იყო მისთვის ასეთი თანხმო-
ბასთან ერთად პავლეს დაეტყო აჩქარება, მო- ბის მიცემა. ამიტომაც ბებიისაგან ფარულად. მან
უთმენლობა, სულ მუდამ ფაცი-ფუცში იყო · ყველაფერი მამას შეატყობინა.
ყმაწვილობაში ტახტის მემკვიდრე გამოირჩეოდა ეკატერინე II-მ ტახტის ალექსანდრესათვის
კეთილი ხასიათით, იყო მალზე მხიარული და გადაცემის შესახებ ანდერძისა და მანიფესტის
გულლია. პავლეს ხასიათში გარდატეხა მოხდა შედგენა ვერ მოასწრო, თუმცა საიმპერატორო
იმპერატორ პეტრე III-ს მკვლელობის შემდეგ. კარზე მისი სურვილის შესახებ ბევრმა იცოდა.
იგი გახდა ნერვიული და ეჭვიანი. რაც შეეხება მიუხედავად ამისა, პავლეს ტახტზე ასვლას
განათლებას, იგი ყველას აკვირვებდა თავისი
ნიჭითა და საფუძვლიანი ცოდნით, ჰქონდა დახ-
ვეწილი გემოვნება.
პავლემ ორჯერ იქორწინა. მისი პირველი მე-
უღლე იყო ჰესენ-დარმშტადტის ლანდგრაფის
ქალიშვილი ავგუსტა-გილჰელმინა (მართლმადი-
დებლობის მიღების შემდეგ ნატალია ალექსის
ასული), ხოლო მეორე მეუღლე – ვიურტემ-
ბერგის ჰერცოგის ქალიშვილი სოფია-დორო-
თეა-ავგუსტა-ლუიზა (მართლმადიდებლობის მი-
ღების შემდეგ მარია თევდორეს ასული). პავ-
ლეს შვილები – ალექსანდრე, კონსტანტინე და
ნიკოლოზი – მეორე ცოლისაგან ჰყავდა,
1783 წელს, ეკატერინე II-ს ნებით, ტახტის
მემკვიდრე პავლე გატჩინოს სასახლეში გადა-
სახლდა და დედასთან დაპირისპირებულს, აღ-
არც უცდია მასთან ურთიერთობის მოგვარება.
პავლეს შვილების აღზრდას ეკატერინე II პი-
რადად ხელმძღვანელობდა და ამითაც აღიზიან-
ებდა პავლეს. ეკატერინე IL პავლეს არ თვლიდა
ტახტის ღირსეულ მემკვიდრედ და სერიოზუ-
ლად ფიქრობდა ტახტზე პავლეს უფროსი შვი-
ლი ალექსანდრე აეყვანა. ამას პავლეც გრძნობ-

142
 1798 წელს რუსეთის სამხედრო ფლოტი
ადმირალ თევდორე უშაკოვის სარდლობით შავი
ზღვიდან, ბოსფორისა და დარდანელის სრუტე-
ების გაგლით, ჯერ ხმელთაშუა ზღვაში, შემდეგ
კი ადრიატიკის ზღვაში შევიდა ხმელთაშუა
ზღვაში იმყოფებოდა ინგლისის ფლოტიც. მალე
ფრანგებს დაატოვებინეს იონიის კუნძულები.
რუსეთის ფლოტმა შტურმით აიღო კორფუს
სიმაგრე – ფრანგების მთავარი საყრდენი პუნ-
ქტი. 1799 წელს თევდორე უშაკოვმა ფრანგები
განდევნა ნეაბოლიდან და რომიდან. რუსეთის
სახმელეთო არმია, რომელსაც ალექსანდრე სუ-
ვოროვი სარდლობდა, ჩრდილოეთ იტალიაში
მოქმედებდა. რუსებთან ერთად ფრანგების წი-
ნააღმდეგ მოქმედებდა ავსტრიის არმია. ალექ-
სანდრე სუვოროვმა ხუთ კვირაში მთელი ჩრდი-
ლოეთ იტალია გაწმინდა საფრანგეთის ჯარე-
ბისაგან. რუსებმა დაიკავეს მილანი და ტურინი.
ჩრდილოეთ იტალიაში რუსეთის არმიის მი-
ერ მოპოვებულმა წარმატებებმა შეაშფოთა აგს-
ალექსანდრე სუვოროვის გადასვლა ალპებზე ტრია, რომელიც პრეტენზიას აცხადებდა ჩრდი-
ლოეთ იტალიაზე მოკავშირეების ჩაგონებით
წინააღმდეგობა ვერავინ გაუწია.
პავლე I-მა ალექსანდრე სუვოროვს უბრძანა,
2, პაგლე I-ის საშინაო პოლიტიკა. პავლე I
არმია ჩრდილოეთ იტალიიდან შვეიცარიაში გა-
ქვეყნის მართვას გატჩინოს სასახლიდან შეუდ-
დაეყვანა და შეერთებოდა იქ მყოფ რუსეთის
გა. ფაქტობრივად, იმპერატორი მარტო უძღვე-
არმიის კორპუსს, რომელსაც გენერალი ა. მ.
ბოდა სახელმწიფო საქმეებს. სენატმა ძველი
რიმსკი-კორსაკოვი მეთაურობდა. რუსეთის არ-
მნიშვნელობა დაკარგა.
მიამ ალექსანდრე სუვოროვის სარდლობით არ-
1797 წელს ჰავლე I-მა შეცვალა პეტრე I-
ნახული გამძლეობა და გმირობა გამოიჩინა,
ის მიერ დაკანონებული ტახტის მემკვიდრეობის
წესი. ახალი წესის მიხედვით, ტახტი გადადი- სენ-გოტარდის უღელტეხილით ალპების ყინუ-
ლოვანი მთები გადალახა და შვეიცარიაში გა-
ოდა მამიდან უფროს ვაჟზე, ხოლო თუ იმპერა-
დავიდა. უძნელესი გადასვლისას ეშმაკის ხიდ-
ტორს ვაჟი არ ჰყავდა – იმპერატორის _მომ-
თან რუსებმა სასტიკად დაამარცხეს ფრანგები.,
დევნო ძმაზე. ==.
რუსეთის არმიის ალპების მთებზე გადასვლისას
პავლე I-მა შეზღუდა 1785 წელს ეკატერინე
განსაკუთრებით გამოიჩინა თავი ალექსანდრე
I-ს მიერ თავადაზნაურობისადმი ბოძებული
სუვოროვის მოწაფემ გენერალმა პეტრე ბაგრა-
წყალობის სიგელით მინიჭებული უფლებები. ტიონმ.ა. ლეგენდარული გამარჯვებებისათვის
1797 წელს პავლე I-მა გამოსცა მანიფესტი,
რომლის ძალითაც მემამულეებს აეკრძალათ ყმა გენერალ-ფელდმარშალ ალექსანდრე სუვოროვს
გენერალსიმუსის უმაღლესი სამხედრო წოდება
გლეხების კვირა დღით მინდვრებში სამუშაოდ მიენიჭა.
გაყვანა. იმპერატორი მემამულეებს რეკომენდა-
მალე ანტიფრანგულ კოალიციაში (ინგლისი,
ციას აძლევდა, ყმა გლეხები საბეგრო სამუშა-
რუსეთი, ავსტრია, პრუსია) განხეთქილება მოხ-
ოზე მხოლოდ სამი დღე გაეყვანათ.
და, მას შემდეგ, რაც ინგლისმა კუნძულ მალ-
3, პავლე I-ის საგარეო პოლიტიკა. პავლე I
ტას ოკუპაცია მოახდინა, პავლე I-მა ავსტრი-
აგრძელებდა საფრანგეთის წინააღმდეგ ბრძო-
ასა და ინგლისთან ურთიერთობა გაწყვიტა და
ლას. 1798-1799 წლებში საფრანგეთმა დაიპყ-
საფრანგეთთან კავშირში ინგლისის წინააღმდეგ
რო კუნძული მალტა, იონიის კუნძულები და საომარი მზადება დაიწყო. ნაპოლეონთან მო-
ეგვიპტე. 1798 წლიდან რუსეთი ანტიფრანგულ ლაპარაკების შემდეგ, 1800 წელს პავლე I-მა.
კოალიციაში იმყოფებოდა და ინგლისთან ერ-
დონელ კაზაკთა 40 პოლკი ინდოეთში გაგზავ-.
თად იბრძოდა საფრანგეთის წინააღმდეგ. საბრ-
ნა, რათა იქიდან ინგლისელები გაეძევებინათ. ამ
ძოლო მოქმედებები მიმდინარეობდა იტალიაში
და ხმელთაშუა ზღვაზე. ავანტურისტული წამოწყების ბოლომდე მიყვანა
143
 პავლე Iს აღარ დასცალდა. ინდოეთში სა- ველად მას ვიცე-კანცლერი ნ.პ. პანინი ხელმ-
ლაშქროდ გაგზავნილი ჯარები ქალაქ ორენ- ძღვანელობდა, ხოლო მისი გადასახლების შემ-
ბურგამდეც კი არ იყვნენ მისულნი, როდესაც დეგ პეტერბურგის გენერალ-გუბერნატორი პ.ა,
პავლე I შეთქმულებმა მოკლეს. ახალმა იმპე- პალენი.ი 1800 წელს ნ... პანინმა და ჰ.ა.
რატორმა ალექსანდრე I-მა კი ჯარები უკან პალენმა შეთქმულებაში ალექსანდრეს ჩათრევა
დააბრუნა. სცადეს, მაგრამ უარი მიილეს. ამ შემთხვევაში
4. სასახლის გადატრიალება. პავლე I-ის არ დასმულა საკითხი პავლე I-ის მოკვლის
საშინაო პოლიტიკა მიუღებელი აღმოჩნდა რუ- შესახებ. საქმე მხოლოდ იმპერატორის ტახტი-
სეთის არისტოკრატიისათვის. თავადაზნაურობამ დან გადაყენებას ეხებოდა. უარის მიუხედავად
ელისაბედ I-ისა და ეკატერინე II-ის მეფობის ალექსანდრეს შეთქმულები არ გაუცია და მათ-
წლებში დიდი პრივილეგიები მიიღო, რის შედე- თან ურთიერთობა არ გაუწყვეტია. მას შემდეგ
გადაც მათი პოლიტიკური, სოციალური და ეკო- რაც ნ.პ. პანინი გადაასახლეს და შეთქმულებას
ნომიკური მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გან- პეტრე პალენი ჩაუდგა სათავეში, ალექსანდრემ,
მტკიცდა. პავლე I არ მალავდა თავის უარყო- ფაქტობრივად, შეთქმულებაში მონაწილეობაზე
ფით დამოკიდებულებას ეკატერინე II-ის მიერ თანხმობა განაცხადა. ამის მიზეზი ის იყო, რომ
გატარებული რეფორმების მიმართ. ეს კი სერ- ალექსანდრე პეტრე პალენს ენდობოდა და
იოზულ საფრთხეს უქმნიდა თავადაზნაურობას. ., იმედი ჰქონდა, რომ შეთქმულებაში მისი მო-
მიუღებელი და ქვეყნისათვის დამღუპველი აღ- ნაწილეობა არ გამჟღავნდებოდა. პეტრე პალენი
მოჩნდა პავლე I-ის საგარეო პოლიტიკა. სა- ალექსანდრესთან შეთქმულების ყველა დეტალს
გარეო-პოლიტიკური კურსის შეცვლა, კერძოდ, ათანხმებდა და წინააღმდეგობა არასდროს შეხ-
ინგლისთან პოლიტიკური და სავაჭრო კავში- ვედრია. შეთქმულთა შორის მრავალი გვარდი-
რის გაწყვეტა, ეწინააღმდეგებოდა თავადაზნა- ელი იყო. კერძოდ, შეთქმულებაში მონაწილე-
ურობისა და ვაჭართა ფენის ინტერესებს. ინგ- ობდნენ: სემიონოვსკის პოლკის მეთაური დე-
ლისი იყო რუსეთის ნედლეულის ყველაზე დი- პრერადოგიჩი, პრეობრაჟენსკის პოლკის მეთა-
დი მომხმარებელი, ინგლისთან ვაჭრობის შეწყ- ური ტალიზინი, კავალერგრადის პოლკის მეთა-
ვეტამ დიდი დარტყმა მიაყენა თავადაზნაურობის ური უვაროვი. შეთქმულების მზადების შესახებ
ეკონომიკურ მდგომარეობას. ხმები მთელ პეტერბურგში გავრცელდა. პავლე
1800 წლის ბოლოსათვის პავლე I-ის პო- I ისეთ მდგომარეობაში აღმოჩნდა, რომ აღარ

ლიტიკით გამოწვეულმა უკმაყოფილებამ კულ- შეეძლო ჭორებისა და სინამდვილის ერთმანე-

მინაციას მიაღწია. იმპერატორი გრძნობდა ქვე- თისაგან გარჩევა. გასათვალისწინებელია ისიც,
შევრდომთა ოპოზიციურ განწყობას და ცდი- რომ პავლეს შეთქმულების შიში მთელი ცხოვ-
ლობდა, მაქსიმალურად უზრუნველყო პირადი რების მანმილზე არ შორდებოდა და ბოლოს
უსაფრთხოება. 1800 წლის ნოემბერში პავლე I გარკვეულწილად, შეეგუა კიდეც შეთქმულების
გატჩინოდან პეტერბურგში ახლად აგებულ მი- შესახებს ხმების არსებობას 1801 წლის 9
ხეილის სასახლეში გადავიდა. ზამთრის სასახ- მარტს პავლე I-მა პეტერბურგის გენერალ-
ლე მას პირადი უსაფრთხოების დაცვის თვალ- გუბერნატორ პეტრე პალენს შეთქმულების შეს-
საზრისით გაცილებით არასაიმედოდ ეჩვენებო- ახებ ჩამოუგდო საუბარი. იმპერატორი შეთქ-
და. მიხეილის სასახლის გარშემო მოწყობილი მულების შესახებ ისე დაბეჯითებით ლაპარაკო-
იყო სადარაჯოები მრავალრიცხოვანი რაზმებით ბდა, რომ პეტრე პალენი თავდაპირველად
და მთელი ტერიტორია მუდმივი მეთვალყურე- დაიბნა კიდეც. ბოლოს პეტერბურგის გენერალ-
ობის ქვეშ იმყოფებოდა. სასახლის ირგვლივ შე- გუბერნატორმა იმპერატორს ასეთი რამ უთხრა:
მოვლებული თხრილი მუდამ წყლით იყო სავსე. შეთქმულება იმპერატორის წინააღმდეგ,
თხრილზე გადებულ ასაკეც ხიდს დღეში მხო- რომელშიც “სხვებთან ერთად იმპერატორის
ლოდ ორჯერ დაუშვებდნენ ხოლმე და ისიც ძლი- მეუღლეც დღა შვილებიც მონაწილეობდნენ,
ერი დაცვის მეთვალყურეობის ქვეშ. სასახლეში მართლაც მზადდებოდა, მაგრამ მალე ყველა
არსებული მრავალი საიდუმლო კარები, კიბეები შეთქმული დაპატიმრებული იქნებაო. პავლე I
და გგირაბები, საჭიროების შემთხვევაში, შეიძ- ასეთმა პასუხმა დაამშვიდა.
ლებოდა საიმედო სამალავად გადაქცეულიყო. პეტრე პალენმა მიხეილის სასახლეში შეჭ-
1801 წლის თებერვალ-მარტში შეთქმულები რის დროდ 1801 წლის 9-10 მარტის ღამე შე-
აქტიურად ემზადებოდნენ შეთქმულება ჯერ არჩია, მაგრამ ალექსანდრე არ დაეთანხმა. ალე-
კიდევ 1800 წლის ბოლოს ჩაისახა. თავდაპირ- ქსანდრეს აშინებდა ის გარემოება, რომ 9-10

144
მარტს ლღამით სასახლეს პრეობრაჟენსკის პოლ- მათ ეგონათ, რომ პავლე I-მა მიმალვა მოაწრო.
კი დაიცავდა, რომელიც პავლეს ერთგული იყო მოულოდნელად ერთ-ერთმა შეთქმულმა ფარდის
და შეთქმულებს სასახლეში არ შეუშვებდა. უკან მდგომი იმპერატორის ფეხები დაინახა,
ალექსანდრემ მოითხოვა, რომ შეთქმულების სა- რომელსაც ფარდა ვერ ფარავდა. იმავე წუთს
სახლეში შეჭრა 11-12 მარტის ლღამისათვის გა- პლატონ ზუბოვმა და ბენიქსენმა ხმლები იშიშ-
დადებულიყო, როცა სასახლეს მისი ერთგული გლეს, იმპერატორს მოუახლოვდნენ და განუც-
სემიონოვსკის პოლკი დაიცავდა. პეტრე პალინი ხადეს, რომ იგი დაპატიმრებული იყო. პლატონ
ალექსანდრეს დაეთანხმა. ზუბოვმა პავლე I-ს გადასცა მანიფესტი მისი
180) წლის 10 მარტს, კვირა დღეს, მიხე- გადადგომისა და ტახტზე უფროსი ვაჟის ალექ-
ილის სასახლეში კონცერტი იყო. კონცერტის სანდრეს ასვლის შესახებ. პავლე I-მა მანი-
შემდეგ ვახშამი გაიმართა. პავლე I ეჭვიანი ფესტს ხელი არ მოაწერა. გაჯიუტებულ იმპე-
მზერით შესცქეროდა მეუღლე მარიას და შვი- რატორს გარს შემოეხვივნენ შეთქმულები: პლა-
ლებს – ალექსანდრესა და კონსტანტინეს. შემ- ტონ და ნიკოლოზ ზუბოვები, ბენიქსენი, ვლა-
დეგ იმპერატორმა რაღაც საიდუმლოდ უთხრა დიმერ იაშვილი და სხვები. ამ დროს პავლე I
პეტრე პალენს. ვახშმის დამთავრების შემდეგ იატაკზე დაეცა. ერთი ვერსიით იმპერატორი
მასთან გამოსამშვიდობებლად მისულ მეუღლესა უკან დახევისას რაღაცას წამოედო და დაცე-
დღა შვილებს პავლე I-მა არც კი მოუსმინა, ის- მისას თავი მაგიდის კუთხეს დაარტყა. მეორე
ინი უხეშად მოიცილა და თავის აპარტამენ- ვერსიით ალექსი ზუბოვმა მას თავში ოქროს
ტებში ჩაიკეტა. საფერფლე ჩაარტყა და მხოლოდ ამის შემდეგ
11 მარტს იმპერატორი კარგ ხასიათზე იყო, დაეცა იგი იატაკზე. იატაკსე დაცემულ იმ-
იმდენად. რომ არავისთვის შენიშვნა არ მიუცია. პერატორს შეთქმულებმა ცემა დაუწყეს, მაგრამ
იგი დიდხანს ეფერებოდა უმცროს ვაჟს – სასიკვდილო დარტყმა პავლესათვის არავის მი-
ნიკოლოზს. 11 მარტს პავლე I-მა უფროს და უყენებია. იმპერატორი არ ნებდებოდა და დაც-
შუათანა ვაჟებს – ალექსანდრესა და კონსტან- ვას უხმობდა. შექმნილ ზედახორაში ვლადიმერ
ტინეს შინაპატიმრობა დაუწესა. თუმცა ვახ- იაშვილმა და მანსუროვმა პავლეს ყელზე
შამზე ორივენი მიიწვია. ვახშამზე პავლე I რომელიღაც შეთქმულის კაშნე შემოახვიეს და
ძალზე გამხიარულდა. ვახშმის დასასრულს კი დაახრჩეს. როგორც კი იმპერატორმა სუნთქვა
იგი მოულოდნელად ძალზე ცუდ ხასიათზე შეწყვიტა, საწოლში პეტრე პალენი შემოვიდა.
დადგა და წასვლის წინ მოულოდნელად ჩაილა- რომელმაც მალევე დატოვა მიხეილის სასახლე.
პარაკა: „რაც მოსახდენია იმას თავიდან ვერ იგი მომავალ იმპერატორ ალექსანდრესთან გაე-
აიცილებ“. მართა მომხდარის მოსახსენებლად.
11 მარტს, ღამის 10 საათზე პავლე I-მა მო- პეტრე პალენმა ალექსანდრეს მოახსენა მომ-
ულოდნელად მიხეილის სასახლის დაცვა შეც- ხდარის შესახებ, რამაც იგი შეაძრწუნა. შეთქ-
ვალა. ცხენოსანი გვარდიის ნაცვლად სასახლის მულებს სურდათ, სანამ პავლე I-ის მკვლელო-
დაცვა სემიონოვსკისა და პრეობრაჟენსკის პოლ- ბის დეტალები გამომეღავნდებოდა, მანამდე. გვარ-
კებს დაევალათ. ორივე პოლკის მეთაური, რო- დიას ახალი იმპერატორის ალექსანდრე I-ის
გორც აღვნიშნეთ, შეთქმულების აქტიური მონა- ერთგულებაზე დაეფიცა. ამიტომაკც ზამთრის
წილენი იყვნენ. სასახლიდან ალექსანდრე I და პეტრე პალენი
11 მარტს, ღამის 11 საათამდე პავლე I თა- გვარდიული პოლკების ყაზარმებისაკენ გაემარ-
ვისი ფავორიტის, თავადის ქალის გაგარინას თნენ. პრეობრაჟენსკის პოლკი მტრულად შეხ-
აპარტამენტებში დარჩა. აქვე დაწერა მან უკა- ვდა ალექსანდრეს, რის გამოც დაფიცება არ
ნასკნელი ბრძანება: სამხედრო მინისტრი ლი- შედგა. სამაგიეროდ, ახალი იმპერატორის ერთ-
ვენი თანამდებობიდან გადააყენა და მის ნაცვ- გულებაზე დაიფიცა სემიონოვსკის პოლკმა. და-
ლად თავისი საყვარლის მეუღლე თავადი გაგა“ ფიცების დასრულების შემდეგ ალექსანდრე ზამ-
რიწი დანიშნა. თრის სასახლეში დაბრუნდა.
11 მარტს, ღამის 11 საათზე პავლე I თავის ასე დამთავრდა რომანოვების სამეფო დინა-
საწოლ ოთახში შევიდა და ისე ღრმად ჩაეძინა, სტიისა და რუსეთის სახელმწიფოს ისტორიაში
რომ მხოლოდ მის აპარტამენტებში გვიან ლღა- სასახლის ბოლო გადატრიალება.
მით შეჭრილი შეთქმულების ხმაურმა გამოაღ-
ვიძა. იმპერატორი საწოლიდან წამოხტა და ფარ-
დის უკან დაიმალა. შეთქმულები შეშფოთდნენ,
145
 თავი XV, რუსეთის პულტურა XVIII საუკუნეში

XVIII საუკუნის რუსული კულტურა უკვე /

მთლიანად საერო კულტურაა. მართალია, პატ-
რიარქობის გაუქმების მიუხედავად, ეკლესია
რუსეთის ცხოვრებაში კვლაგ დიდ როლს თამა-
შობდა, მაგრამ კულტურის განვითარების საერ-
თო ჯენდენციაზე იგი გავლენას ვეღარ ახ-
დენდა.
1. საერო სკოლის ჩამოყალიბება. რუსეთში
საერო სკოლის ჩამოყალიბების დასაწყისად შე-
იძლება მივიჩნიოთ 1701 წელს მოსკოვში მათე-
მატიკური და სანავიგაციო მეცნიერებათა სკო-
ლის გახსნა. ამ სკოლის უფროსკლასელები
1715 წელს პეტერბურგში გადაიყვანეს, სადაც
გაიხსნა საზლვაო აკადემია. მათემატიკური და
სანავიგაციო მეცნიერებათა სკოლის შემდგომ
გაიხსნა საარტილერიო, საინჟინრო, სამედიცინო
სკოლები. ასევე კანცელარიის მუშაკთა მოსამ-
ზადებელი სკოლა და რამდენიმე სამთო სკოლა.
1714 წელს, პეტრე L-ის სპეციალური ბრძანე-
ბის საფუძველზე, რუსეთის გუბერნიებში გაიხ-
სნა 42 საციფრო- სკოლა, სადაც ყმა გლეხების
გარდა, სხვა არათავადაზნაურული წოდების
წარმომადგენლებსაც. იღებდნენ.
რუსეთის სახელმწიფოს დიდი და ძლიერი ვასილი ტატიშჩევი

არმია სჭირდებოდა. არმიის ბრძოლისუნარიანო-

ბა ბევრად იყო დამოკიდებული ოფიცერთა
კორპუსზე. 173) წელს პეტერბურგში გაიხსნა
სამხედრო სასწავლებელი თავადასნაურთა
(შლიახტის) კორპუსი რომელიც შემდგომში
გაიყო ქვეითთა, საზღვაო, საარტილერიო და
საინჟინრო კორპუსებად. რაც შეეხება სამოქა-
ლაქო სამსახურის კადრებს, იმპერატორის კარ-
ზე მათ ამზადებდა პაჟთა კორპუსი. 1764 წელს
პეტერბურგში გაიხსნას სმოლნის კეთილშობილ
ქალწულთა ინსტიტუტი. მალე გაიხსნა კეთილ-
შობილთა რამდენიმე პანსიონი სასულიერო
წოდების წარმომადგენელთა შვილები სწავლობ-
დნენ სასულიერო სასწავლებლებში, სემინარი-
ებსა და აკადემიებში, ხოლო ვაჭართა შვილები
– “სამედიცინო, სამთო, კომერციულ და სხვა
სასწავლებლებში, ასევე სამხატვრო აკადემიაში.
ჯარისკაცთა შვილები განათლებას იღებდნენ
გარნიზონებში არსებულ სპეციალურ “სკოლებ-
ში, სადაც უნტერ-ოფიცერთა (უმცროს ოფი-
ცერთა) კადრებს ამზადებდნენ.
1786 წლიდან რუსეთში დაიწყო არაწოდებ-
რივი სკოლების გახსნა. გუბერნიებში იხსნებო-
ნიკოლოზ კარამზინი და ოთხკლასიანი, ხოლო მაზრებში ორკლასი-
ანი სახალხო სასწავლებლები.

146
 XVIII საუკუნის ბოლოსათვის რუსეთის მო- მნიშვნელოვანიდთ ნაბიჯები გადაიდგა ქვეყნის
სახლეობის (გარდა ყმა გლეხებისა) ყოველი ბუნებრივი სიმდიდრის შესწავლის მიზნით. ამ
1000 მცხოვრებიდან მხოლოდ ორი კაცი იღებ- თვალსაზრისით განსაკუთრებით აღსანიშნავია ი.
და განათლებას, ყმა გლეხებში კი ეს მაჩვენე- კ. კირილოვის, ს. ი. კრაშენნიკოვის, ს. ჩე-
ბელი თითქმის ნულის ტოლი იყო. ლიუსკინის, პ. ს, პალასის, ს. გ. გმელინის, ი.
საერო სკოლების დამკვიდრების პროცესში ი. ლეპეხინის ღვაწლი.
დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა 1755 წელს მოსკო- ვ. 6. ტატიშჩევმა და მ. ვ. ლომონოსოვმა სა-
ვის უნივერსიტეტის გახსნას, უნივერსიტეტის ფუძველი ჩაუყარეს რუსულ საისტორიო მეც-
გახსნას დიდი ღვაწლი დასდო მიხეილ ლომო- ნიერებას. მნიშვნელოვანი ნაშრომები შექმნეს მ.
ნოსოვმა და იმპერატორ ელისაბედ I-ის ფავო- მ. შჩერბატოვმა და ი. ნ. ბოლტინმა.
რიტმა ივანე შუვალოვმა, რომელიც უნივერსი- ტექნიკური ცოდნის განვითარებასა და მის
ტეტის პირველი კურატორი იყო · მოსკოვის პრაქტიკულ დანერგვაში დიდი წვლილი შე-
უნივერსიტეტის გახსნისათვის საჭირო თანხის იტანეს ა. კ. ნარტოვმა, ი. ი. პოლზუნოვმა, ი.
დიდი ნაწილი გაილო ვახჯანგ VI-ს შვილმა, პ. კულიბინმა. C
რუსეთის სამსახურში მყოფმა გენერალ-ანშეფმა XVIII საუკუნეში რუსეთში მოღვაწებდნენ
გიორგი ბაგრატიონმა. ცნობილი უცხოელი მეცნიერები: მათემატიკოსი
2. მეცნიერება და ტექნიკა. მეცნიერების გან- ლ. ეილერი, ჰიდროდინამიკოსი დ. ბერნული,
ვითარებისათვის პეტრე I-ის მოღვაწეობის უმ- ბუნებისმცოდნე კ. ეულფი, ისტორიკოსი ა.
ნიშვნელოვანესი შედეგი იყო 1725 წელს რუ- შლოცერი და სხვები.
სეთის მეცნიერებათა აკადემიის გახსნა. ბრძა- რუსული მეცნიერებსს რამდენიმე დარგის
ნებას მეცნიერებათა აკადემიის გახსნის შესახებ (ისტორიის, ფილოლოგიის, ფიზიკის. ქიმიისა
პეტრე I-მა 1724 წელს მოაწერა ხელი, თუმცა. და სხვ.) განვითარება და შესაბამისი კადრების
გარკვეული მიზეზების გამო, მისი განხორ- აღზრდა დაკავშირებულია დიღი რუსი მეცნი-
ციელება გაჭიანურდა. ერის მიხეილ ლომონოსოვის (171I-I765) სახ-
XVIII საუკუნეში დიდად განვითარდა გეოგ- ელთან.
რაფია და გეოლოგია. მოხდა რუსეთის დიდი 3. ლიტერატურა. XVIII საუკუნეში შეიქმნა
ნაწილის კარტოგრაფიული რუკების შედგენა, რუსული მწერლობის საყურადლებო ნიმუშები.

პაშკოვის სახლი .
–“ –-.

I47
 ამ ეპოქის მწერლებსა და პუბლიცისტებს შო- უხტომსკის (1719-1774) ეკუთვნის მოსკოვის
რის უნდა მოვიხსენიოთ: ა. დ. კანტემირი, ვ. კ. წითელი კარიბჭე, სერგის სამების მონასტრის
ტრედიაკოვსკი, მ. ვ- ლომონოსოვი, ა. პ. სუმა- სამრეკლო, ხიდი მდინარე ნეგლინნაიაზე მოს-
როკოვი, ნ. ი. ნოვიკოვი, ა“ წ. რადიშჩევი, დ. ი. კოვში და სხვ. არქიტექტორ ივანე სტაროვის
ფონვიზინი, გ. რ. დერჟავინი, ი. ა. კრილოვი, ნ. (1745-1808) პროექტით აიგო თავგრიდის სა-
მ. კარამზინი და სხვები. სახლე და სამების ტაძარი პეტერბურგში. არ-
დენის ფონვიზინს (1744-1792) ეკუთვნის ქიტექტორ ვასილ ბაჟენოვის (1737-1799)
კომედიები ,თბრიგადირი“ და „უმწიფარა“. გავ- პროექტითაა აგებული არსენალი და კამენოოს-
რილ დერჟავინმა (1743-1818) შექმნა საზეიმო ტროვსკის სასახლე პეტერბურგში, ასევე პაშ-
ოდეი „ფელიცა, „ჩანჩქერი“ და სხვ. კოვის სახლი მოსკოვში. არქიტექტორმა მატვეი
ნიკოლოს კარამზინი (1766-1826) რუსული კაზაკოვმა (1738-1812) შექმნა მოსკოვის კრემ-
სენტიმენტალიზმის ფუძემდებელია. მის კალამს ლში აგებული სენატის შენობის პროექტი,
ეკუთვნს ,რუსი მოგზაურის წერილები”, ასევე მოსკოვის უნივერსიტეტისა და სათა-
„საბრალო ლიზა“ და სხვ. ივანე კრილოვი ვადაზნაურო საკრებულოს სვეტებიანი დარბა-
(1769-I840) ცნობილი რუსი მეიგავე იყო. მან ზის პროექტები. არქიტექტორ ანტონიო რი-
ორასზე მეტი იგავ-არაკი დაუტოვა შთამომავ- ნალდის (1710-1794) პროექტით აიგო მარმა-
ლობას. რილოს სასახლე პეტერბურგში, ხოლო იური
4. არქიტექტურა. XVIII საუკუნეში შეიქმნა ფელტენის (1730-1801) პროექტით
– მდინარე
არქიტექტურის შედევრები. ამის დამადასტუ- ნევის სანაპბრრო და საზაფხულო ბაღის გა-
რებლად მარტო სანკტ-პეტრებურგის არქიტექ- ლავანი პეტერბურგში. არქიტექტორ ჯაკომო
ტურა იკმარებდა. კვარენგის (1744-1817) ეკუთვნის პეტერბურგში
იტალიელი არქიტექტორის ბართოლომეო აგებული რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის
რასტრელის (1700-1771) პროექტით აიგო ზამ- შენობის პროექტი.
თრის სასახლე და სმოლნის მონასტერი პე- 5. „ფერწერა. XVIII საუკუნეში რუსეთში
სერბურგში, სასახლეები ცარსკოე სელოსა და მოღვაწეობდნენ ცნობილი მხატვრები ა.ტ. მატ-
პეტერგოფში და სხვ. არქიტექტორ დიმიტრი ვეევი, ი.ნ. ნიკიტინი, ა.პ. ანტროპოვი, ა.ი. იზ-

მოსკოვის უნივერსიტეტი

148
მაილოვი, ი.პ. არგუნოვი, ფ.ს. როკოტოვი, დ.გ. მის გავლენას.
ლევიცკი, ვ.ლ- ბოროვიკოვსკი და სხვ. 6. თეატრი. პირველი რუსული პროფესიული
ანდრეი მატვეევი (1701-1739), ივანე ნიკი- თეატრი თევდორე ვოლკოვის (1729-1763) ინი-
ტინი (1690-I722) და ალექსი ანტროპოვი ციატივით 1750 წელს დაარსდა ქალაქ იაროს-
(1716-179501 პორტრეტისტები იყვნენ ივანე ლავლში. ორი წლის შემდეგ თეატრი პეტერ-
ნიკიტინს ეკუთვნის პეტრე დიდის პორტრეტი, ბურგში გადავიდა, ხოლო 1756 წელს ელისა-
ხოლო ალექსი ანტროპოვს – პეტრე III-ის ბედ I-ის ბრძანებით თევდორე ვოლკოვის დაარ-
პორტრეტი. პორტრეტის ჟანრში მოღვაწეობდა სებული თეატრი რუსულ თეატრად გადაკეთდა.
ივანე არგუნოვიც (1729-1802). XVIII საუკუ- XVIII საუკუნეში რუსეთში საფუძველი ჩა-
ნის დიდი პორტრეტისტი იყო დიმიტრი ლე- ეყარა საბალეტო ხელოვნებას. 1738 წელს პე-
ვიცკი (1735-1822). მისი ცნობილი ნამუშევრე- ტერბურგში გაიხსნა პირველი საბალეტო სკო-
ბია ნიკოლოზ ნოვიკოვისა და პაგლე დემიდო- ლა. დაიდგა პირველი საბალეტო სპექტაკლები.
ვის პორტრეტები გლადიმერ ბოროვიკოვსკი ამდენად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ XVII
(1757-1825) შემოქმედებაში ყურადღება გამახ- საუკუნის რუსულმა კულტურამ შესანიშნავად
ვილებულია ადამიანის ინტიმურ გრძნობებზე. ასას რუსეთის იმპერიაში მიმდინარე დიდი
მხატვარი აშკარად განიცდის სენტიმენტალიხ- ძგრები.

149
 ბიბლიოგრაფია
წყაროები და ლიტერატურა მთელი კურსისათვის
ტICI LV6CX0X0 LI0CVI20CI8მ 1505-1526 LL. M., 1975.
ტ#ს)IხL 60LM8009V0-3MX080MM96CM0X 1IC10ი0II# C68C00-80010980L IVCII X0III2 XIV-Iმგყგიმ XVI
8. M.; )1I., 1952-1954. 1. 1-3,
ტალ თდ60)890I010 36M96892(6IIV9 M X039VCX8გ XIV-XVI 86M08. ML, 1951-1961. VI. 1-3.
#0VX08IIIC # X01080ღ0II0I6 L0მM0XV#I 86/IXIMX M# VXCII6IIნIX IXII930M XIV
- XVI ც8. M.;
XI, 1950.
32X090/72816/CIხIC 2MXნ6I LVCCX0I0 I0CVIმიCI832 81000M# IXI0I08MIხI XVI-ი6080# IL0II08MIIL1
XVII 86L8. )II., 1986.
II8Mწოო4 0X7CCM010 იI0მ8მ. M., 1953-1961. 8LMIი. 1-8.
II0III06 C060მL3146 0VCCMIIX II6101IM1ICCL. CII6.; M.; )I., 1841-1990. 1. 1-39.
L00C0MIICX0C 308X080X21C/0C180 C II068#M61LMIIIIX 006M6)1 0 I0VმII2 XX ც6Vმ. M., 1984-1988. 1.
1-6.
LI8M9XXIIXIM IIVX6CემIV0XVI /1068116# CVCI. M., 1978-1994,
/#44XL6MC0I!I0006 II.,4. C6)სხC%8მ9 06IIIIIმ 8 ჩ0CCMII (XVII 92920 XIX 8.). M., 1976.
ოსნთპენXIIIM C.8. L18V9IIხI6 +0VIMნL. M., 1952-1959. (. 1-4.
ჟ02M%06
IX ჩ./L. XL 06CI69M96 082 VCII C ტ09068MCMIIIIIX 806M6II 0 XVII 86Xმ2. MI., 1952-1954. ICI. 1-2.
„ჰნინიუ/-06 8.3; M060თ"/6V6IIMXი II.7I., IM)0ი6ს06 4.8. IICI100I900«2#% XL60! 02049 CCCI. M.,
1973.
MCI0ნ#იიმდხ» MCI00MM CCC” C /ი68M6IVXI 306M6 10 86MMXC0L (C0LV”9M605CM0M#
00ILMმIIMCXIMM6CM0# 06807#ML0IIMV. 2-6 3». / II0# 06. 8.6. I1ით60%II%C010 M II./. IIVიი#M8სილცმ. M.,
1971.
MICX00M% 0V6CCM0M IIII60გIV0XVI X-XV II 86098 / II0ჟ 067. /L.C. IIIX89C32, M., 1980.
MIC100M9 CM6/0# C 11068-6MVIIIMIX 806MCIL (0 MმIIIMIX M9 CM. 8 5 7. IIL., 1968-1969. +, 1-2.
CიXძეძ6 „4./M. IIC100M0102დM9 #CX00M4 CCCL. /I0C0801CLIMM I160M#0)!. M., 1978.
IIIთIIIი0 „4... IICX00M0I08თდM9 C /06886CMI0MX 806M6M 0 1917 I0/8გ. CII6., 1993.
წყაროები და ლიტერატურა I თავისათვის
I 6ი0ბი”!. IICI100M9. 8 IIC891V XIIIმX / 1I6ი. # 090ILM. 1 .%, CI02მXმ908CV%010. II., 1972.
#0ძიბთი”. C 100MCX0XC06IIIM IX 69MVIIIIX 10108. M., 1960.
1I00X0/LLIII! II3 L6CძიI/". 80M02 C I10IმMM. M., 1950.
#XიVI06 8.74. /1068110MIVI6C C1ი0მIMM00ნI #CI00MM 900869601
8მ. M., 1988. –
თი„ჯX0306 „4.4. II8M9X8MIII IIC0306L)X90I0 #C#V6CCI88მ IIმ 1600V70ი00V CCCL. M., 1966.
წყაროები და ლიტერატურა II-V თავისათვის

80XV9CIM#6 I086CXV #I268V6M VCV / II0X ხ67. 8.II. #,00M21I080M-IIC061IL. M.; II., 1949.
II086CI9 IIC6896# ნ6VCM. XI-XII 86Xმ. II., 1983.
II086CIM9 0 #VIMM0C8CX0M 6#X86. M., 1959.
1MX0/MMი06 M.ILI. II0CღC06M6 XIX #3V96MM9 LXVCCX0#M IIიგ8I. M., 1953.
#406MC606 IC).1I. LI0ოII 368M6IICM MC0C8LI. M., 1992.
კნიიV006 LI.C. LVCCM89 II60M08% #8 II01IMIX#9CC0L0M 60066 XIV-XV 83. M., 1986.
ჩნ/ბი6VIV II. V. 06106ლ86880-00)MXM#906C#29 M0IC7Iნ #V0C8M6 LVCI. XI-XIV 88. M., 1960.
IიიX06 #ხ./I. LIM68CX2% LVCხ. ML, 1953,
Iი8#%06 II.ჩ., სCI606CMVIL 4.X0. 300X29 0078 # 66 1Iმ1168M6. M.; II., 1950.
#I068060V60%M6 M09-#6CX8მ X-XIII 88. M., 1975.
31MMIM 4.4. X0000%I 88 CVCM 6 206896MIVIVX 80CM69 0 L0IIII2 XV 86Lმ. M., 1973,
3სLMIV(I „4.,4. 8936 98 იხმCXIVXნ6. M., 1991,
M#2% 6018 M06IICც2 LVCს. M., 1990.
ჰიIMMII 8.ქ. დინMM90088VIM46 I0CVM20C1368IM0M 16009MIX00ნIIV C68006-ს0010ყMV0X# ნVCM 8 X-

150
XIX 88. M., 1984.
#1I(XთCM66 /L.C. «CI)080 0 I10II#V III00686» IM XVIIხIVიმ 0L0 806M6CIMM. II., 1985.
ჰეისი #.C. 1186 #C100MM LVC# XV 368, „გMMIM46 # II03/MMV00, II6320MCMM%I6 M 00MIIII2II 69616
წ6+0IIMCI) 06 06083088IIIIVI M0CM%08CM%0L0 L0CVIმ0CXჩმ. CII6., 1994.
#IძC0/!(06 #/.LI. M0VI0/1V1 # LVCნ. M.; II, 1940.
IIი!IV#MIMხ0 8.1. თ)0)ჩ ხ-.II, X0ყი0I/X66I(M „4.I/I. #I069MC0X»CCM0C 1IIმCIMI6MM6C M# V#CI00IMM6CMM#6
CVIIხ6) 30C10MV90L0 C/მ8MVCI8გ. M., 1982.
ჩიწი6 0.7. ნVCCX09 0C0M08% ი IX - ი6080M 10661M XII 88. 1II0MIMMIIC X0#CIVმVCI8მ, M., 1977.
IიIნი#06 ნ.4. 109068999 IVCხ: CMმ3მIIII9, სხIიIIILხI. 11670VIIC#. M., 1963.
ჩMანიX06 ხ.V/I. LCI6C0CM8# წVCხ II 0VCCMII6 MIIMXX6C1Iც2 XII-XIII 88. M., 1982.
#ი|ნიMX06 ნ.//. 9I36IMCC180 1068LIIVIX 01)02891L. M., 1981.
Cიჯიიი6 4.VM/ L ინი) C68000-800C709907 ჩVCI XIV-XV 88. M., 1959.
Cიბიძ 8.8. 80010ყIIL)6 CI0891I(6 8 VI-XIII 8ც. M., 1982.
1I(X0.MIII/906 M.II. II068V60XVCCMIM6 I10ი00/M8. M., 1956.
1M/XიII906 II. I0ლ08I(99 LVCხ. M., 1972.
1MXი»IIი0ი M.II. #0:ა099M9# Mლი0იVცი XII-XV 88. Cი6იI)ლ80Mიცსი/ V00CII# IIგ MCX0IIVII000/VILხIX
IMVIIX XIV-XV 88. M., 1992.
თიი/II06 IM-XI. ICIIC8CC99 CVCხ: 0MCი90MXM C0LLMმ0სM0-2#0LI0MIIMCCM0M MCI0VIIM. II., 1974.
თიი!!I!6 M.9. MVC8CXმ# სXVCხ: 0900MII 00LLMმ96II0-II07IIXIM-6CM#01 #C10/MIM. ML, 1980.
თიიი!ირნ M.9. )სილსხიM#M სVCხ. 0ისIIL MCCიM6008მ09IM MC1I0ჯVII C0IM0Iმ/ხM01M IM CL0011XI90CCL01!
6იიხ6L%L. M.; CII6., 1995.
თიი#V!06 M.., /100/IIMM6/(M0 /4.10. I 000»8--0CVII20618მ /I0C8MCII წCV. /IL., 1988.
ს/თირIIIIIM I.8. 060)2308მIIMC ILVCC#X0L0 II6CII0C291M3088II9C0IC0 I0CVემიC182 8 XIV-XV 38. M.,
1960.
IIIი/IMიი „4... LII0)066M%I C0LIმ71ხM0-21:01(0MVMCCM0X# IMCI00MM IIVCM XIV-XV წ88. 11., 1977.
ჰIIIIIII 8.71. LI08:000/0%V96 9I0C8IIVII%V, M., 1962.
ჰი 8.7. LI08I000/CMX0M თლ0/8ი6ხII0M 801MVII2 (#MCI0014-0-V6CIIC010LM6CM%0C IMCC90ICM088MVMC).
M., 1981.
წყაროები და ლიტერატურა VI-VII თავებისათვის
#Vლლ06 #X. M0CMX080M%მM XM0CIIIIX8მ 1584-1613. M.; XI., 1961.
იილ0!
IL /I2/C 38IIICMV 0 600CIMV# XVI - ყ0მყმ/Iმ XVII 8. M., 1990.
806M690 089 IIიმ#მ I IM0დCდ6688. M.; II, 1951.
L"ი60/#(4(/10M/M CII2I/3ჰ(//0. 38IIIICII 0 M0C#08VMII. M., 1988. IC232IMICMმ# #CIX00M#. M.; IL., 1954.
Mიიუ/იიირ/! XC 00009 I8გ9მ92 XVII 8. 3მიIMCI Mმისო2 MI00XC06I2. M., 1982. 556
Mძიიი 1. IL021#06 M386CIVI6 0 M00#08MM# 8 29296 XVII 86Xმ, M., 1937.
II606IIMIC#%8 LMI8მ98მ I 003110L0 C ILV0C6CMIMM. M., 1981.
წIილივ0V9 II8292 I ი03IM0X0. M.; II., 1951.
CM%მ030IIM#6 ტ8ი8გმMV9 II მIIMIII6IMI8. M.; #I., 1955.
C09M8CIIM# M88M2 IIC06C867088მ. M.;II., 1956.
თ.02M'V6ი /IL. 0 L0C6VIM20C186 LVCCX0M. CII6., 1906.
IIIIIთიიყ IL C M00X986 I188Mმ I 090039070: 380MCM# I6Mს2გ 000MMVIL8მ. / IICი. IM 8CIVII. CI. II.II.
II0M0C9MX2. M., 1925.
8ილგი06თ0I/4M C.ჩ-. IICCICI08მ81IM9 ILI0 #C100MM 0II0IIყMVIVCI. M., 1963.
80001060M%VV C:6. IICCM6M08მMM% II0 MCI06MIII CII82CC8 CIIVXIIII6IX 36M790I687M8/(C96IIC68. M., 1969.
3:LMIMM 4.4. წხთინMნ! MI8მ8Vგ I ი03MV01L0. 09ყ60XII C0IIIIმIხV0-3LM0LV0MVM6C#0M% II I10IMIIM6CM0%%
#CI0%IM L00CCII1 CC06XVIIIIხI XVI #, M., 1960.
3I/MIII ,4.#1. Cღინი09ყIVIIმ2 I18ი92გ I 503800. M., 1964.
3V#II/!! 4.,4. 000CM9 #8 000016 V080L10 80CM6IM. M., 1972
3VMV/ #4... ნ00CCVM% IIგ ხXV66X%6 XV-XVI CIX06IVMIV. CI960იIM C0IIV8II10-II0/MოM96CM0V
#CI00##. MI., 1982.
3(MI4I// /4./4. 8 MმILVI I00314/0IX I0C1I0C#MCCIII#. M., 1986.
 3M#MI/II 4.4. 000MV008მ8IMM#6 6090CX0M მ0#MCX0%X0მ+XIII 8 წ0CCIII 80 81000# 1I0)I03MI6 XV -
06080M# +))6IM XVI 8. M., 1988.
IIIVMთ XI.M. ც90+VI0)6I0066 0080CXIM6 36M6)Iხ 8 L00CMV ც XVI 8. 1I., 1985.
IX#იVIII0II06 C.M. C01V0M8MVII0-110I1MXIIM6CMმ% #M0100M# 000C6MI #0MLI02 XV - 060830X II0II08IIIIხI
XVI 8. M., 1967.
I0თIVIII0II06 C.M. თIVმII0LI C060868CV0801M LVCII. M., 1988.
#ინიV# 8.6. ცაგთხ 9 C06C186M900XV 8 C069M686M0801 ჩ000MI (XV-XVI 88.). M., 1985.
#ინიყ 8.ხ. LI83L 1 003XXII. M., 1989,
ჯIიილი6 IM.L. CIმI086MV6 C0CI0880-/00)(CX88X6)16II6IC VVII0I6X)(CIIMI 8 ჩიCCIIII. M., 1969.
1106/06 „4.I/-. | 0CVM8068 M800 II 00MVMIIყ6CX8# 60006მ იM0M ნ00MC6 I 0/IVI1086. CII6., 1992.
11» თIVI0II06 C. თ. 0860XV 110 M0700MI CMXXCI 8 MI0CCX08CMX0M I0CCV100013C XVI-XVII 88. M.,
1995.
Cიჯიცტიძ .4./M. 06იმ8303მ8MM6 II ი03ჩIX6 00CCVIIIC#«0L-0 I0CVIმიCჯ78მ 3 XIV-XVII 88. M., 1969.
Cიიხ!!IMM06 MI. 0იეIIMIIხIII 180 00/ჯ. )1L., 1969,
Cიის!"IIIIX06 I. ნ0CCM8 00C/6C 01I0MMVM8VI. II., 1975.
CVი0ხIIMMIIXM06 MI. 000CM9 I8M8IIVI6C CCMXVIII0II0 L1:26M6LIII». M., 1985,
CVიბ!MMVM06 #.I. C0IIVმMხ80-ი0IIVXIMV96CMმ% ნიიხნმ 8 ნ/6040M 10CVM206CCI86 8ც IIგყიეუნ XVII
8CVგ. II., 1985.
Cთხი!I(IIM06 #.I. LIგითოში «600002. M., 1991.
CVMX6IIIICI06CMIII „4. | იმ# 28689 80900 8 000C0MII 8 XVII 80XC. L038Mლ01:80 I2 II600MI/0M6
IMICI0%III. M., 1990.
Iა0ს/ი0ი #.#I. C0CCV9 8 XVI CI00X8M. M., 1962,
1VX0#M(IM906 M./7. 600CC1MM0X06 I0CVIM20CI80 XV-XVIII 8608. M., 1973.
X0ძი0L4MX66!!I! „/4./1. ჩწC0X06 L0CVIM80C+780 8 C04C76MC MC#M)01მ00 MX 0I90100IIMM
X0IILმ XV -
989812 XVI 8, M., 1980.
სტენ!!!!!! #8. 36MCVM6 C0600%! ჩVCC#I0I0 I0CVIM200182 8 XVI-XVII 88. M., 1978.
წყაროები და ლიტერატურა IX თავისათვის
460660107. XLIII6 000700078 #4888MVMმ, IM CგMM#M 08MMCმXIL00, M., 1991.
X#0II:014/I(XVII/ 1. 0 ჩ00CVVI 8 0I2001808მMM6 /ტICXC6#8 MXმ#08M52., CII6., 1906. IL 0CCI69IICMმ9
80MILგ II0I IX06980/V76/ხC180M CX6ი2მ9მ 083#-მ2. C6. /I0XVM6I108 /
Cილ. L.#., III860082. M., 1954-1976. II. 1-4. C060იII0C VII0XCMM6C 1649 ჯ. #I., 1987.
4არილიიბიინ 8.4., //იხიიიიMIV #.9. ციგCთIხ # 06VLICCX80. CM6#Mიხ 8 XVII 8. LI080C#M6M0CX,
1991,
I 0IMხ6 10. 38M0C#X08XM46I# #0მM 8 XVII 8CLC. M., 1937.
MIILსM06 4.1. 6238MX#6 «ი6ი00X”80X0 იიმც88 8 060V# 80 31000M ი0708MII6C XVII 868. M.; IL,
1962.
M0IIხM06 „.L. V0X6M9M#6 1649 ILიყმ - #006CC დ60/მ7%I10-0 »ი0მ8მ ჩ00ლCV#V. II., 1980.
IX1060C06/ხCVMIIVI 4.4. ნიხხ6მ 0V7CCM0L0 L0CVIM20CI8მ C Iმ1მ02MV ც XVII 86Mლ. M.: )IXL., 1948.
0900#M 0VCC%0M IIMX6ე8მX/ი0სI XVII 86MXმ, ML, 1979. V, 1-2.
1I)0IIM6MM0 „4.M. 6CVCCM89 LVIIნIV02 8 21MMV)> ითილსCCIX ხტოიიM. IL, 1984,
C#MIV9I(06 I7.II. II0Cგ/ICMM6 ი10/M # #X ##2CC0389 600M68გ #0 C0067XILI XVII 8. M.; IL., 1947, 9.
1-2.

წყაროები და ლიტერატურა XI-XIV თავებისათვის

)6VM88M#0CM#0C 800C1მIIM6 (1707-1708). M., 1935.
ჰ8იოთ000/!CMVI II.4. 332+000/0976/სMხ16 მXXნI LI6C1062 IL. M.; II., 1945.
წაივეიგიMII2 II. 380#MC#V. C1II6., 1907.
3მ8VI4C%M 0VCC#VX XI0XICM. CC0C6XIIM9M 806M68 II6Iი2 86XVX0IC0. CII6., 1841.
IXV=IM0ILCMIM /4.ჩ. II0) CC8%ხI0 =M2X60MM9LI. M., 1992.
ჰიძო(06ძ06 ხ.#I. 0C960XIV 0VC6C%0M# ICV/Iნ6IV0XI XVIII 8. M., 1987.
XVიV#M06 M.MX. I18თა/66 C0CI09MIM6 8CC00CCVMC#%010 L0CVIMმ0CI8მ. M., 1977.

152
 IIM6სMმ M 6VMმVIM #Mი. IIთიემ 88MVIM0I0. CII6.; M., 1887-1979. I. 1-I13.
IMილი!4MX06 II.1. LXIIIIმ 0 CMVIII0CIII M 60-მXCI86. M., 1951.
ჰიიMინინ”Vს თ. C09MICIM#. M.; 1I., 1961.
C#V6CVIხV6/!MX0 0.4. «323M0XIIIმM# M01L00XM#MX I>M27X6/MIII II. M., 1993.
21%IIIMIV(066 8.11. II36-მIIIVI6C ი00M386 6. )I., 1979. #M#600MI0I#3M 8 –06CMMI (XVII-XVIII 898.).
M., 1963. –.
4/I(!(CMM06 #.8. ნ00CM%9M 8 CC0CIMI6 XVIII 8CX2. M., 1986,
#4IIICIMიი ს. 8. 60CCM9 663 II6Iყი. 1II., 1994.
ჰ8იბიძიელსI! ჰ.L. LI206XMI6LIIIC 0000CMM 8 V0IIII6 XVII - IL2V2C XVIII 3. M., 1977.
1 იVIIIMX0060 LI. ჩხ. II0IIIIIM96CMVI6 I00L(6CCL1 00M 1ICI0C I. M., 1957.
1Iთ6V0IIM0 MI.IM1. |II6I0 88)!I9XMXIIIM. M., 1994,
1106710IIMX0 LI.IM/. 80Lი0VIL 100118. M., 1998.
11ძ6-#0IIM0 LI.MI. LLMX0160IIL2 86IV%გ#. M., 1999.
ნC000CM9 8 ი8იM07 06თ00ჩ0M I1C+იმ I. M., 1973.
1/იიIMXIხ C.M. ტს»ლCIMI 26007I0XII3M M# /I(800890180 8 XVIII 86M6. (0C00MMი0902IIIIC
6)0ი0MცმIIIM. M., 1974.
3/M0Cფხ.M0II IM.7. I ხმ9ს 86%X08. M., 1986.
ლიტერატურა ქართულ ენაჭყჭე
ბორის სოხვაძე. რუსეთი XVII საუკუნის დასასრულსა და XVIII საუკუნეში. თბ., 1996.
იასე ცინცაძე. მონღოლები და მონღოლთა დაპყრობები. თბ., 1960.
იასე ცინცაძე. რუსეთის ცენტრალიზებული სახელმწიფოს წარმოქმნა. თბ., 1972.
იასე ცინცაძე. ძველი რუსეთის სახელმწიფოს წარმოშობა. თბ., 1953.
 სარჩმვი

სა .---ოა-____-____–+–-––-_–-–-–__-_-______– 3
თავი I. ძველი სლავები და მათი მეზობლები 4
1. უძველესი მოსახლეობა რუსეთის ტერიტორიაზე 4
2. პირველი ცნობები სლავების შესახებ . . . . . . .ნი ნტხნტონტ ნხტრ ტ ტ ნოტე ოტ მგტენტ ეტ ნტ ეტო ეტო ნატენოთ ბ ი 4
3, აღმოსავლეთ სლავები VI-IX საუკუნეებში 5

თავი IL. ძველი რუსეთის სახელმწიფო (კიევის რუსეთი)

(LX საუკუნის მეორე ნახევარი – XII საუკუნის დამდეგი) – 6
1. ძველი რუსეთის სახელმწიფოს (კიევის რუსეთის) წარმოქმნა 6
2. კიევის რუსეთის პირველი დიდი მთავრები 9
ა) ოლეგი (882-912) 9
ბ) იგორი (912-945)
გა სვიატოსლავი (945-972)
3. კიევის რუსეთის გაძლიერება
სვეეეუოუ–_–--_____-___-_-_-___--__---_-__--_______ 11
ბ) სვიატოპოლკ I იაროპოლკის ძე (1015-1016, 1018-1019) 13
გ) იაროსლავ ბრძენი (1016-1018, 1019-1054) 13
4. კიევის რუსეთის სოციალური ღა ეკონომიკური წყობა 14
5. კიევის რუსეთის დაშლა სამთავროებად 14
6. ვლადიმირ მონომახი (1113-1125) 15
თავი III. რუსული სამთავროები XII-XIII საუკუნეებში 16
1. კიევის რუსეთის დაშლის მიზეზები 16
“ა კავუვვასვსლიეუელოთძ0რძრ00“0“”“0”“”ძ0ძ”ძ”ძ”იძიწიძიმწწიიიიიიიიიიიიიიიი,· 17
ს“უეღვ–ო_სფსს Iო–ო–ოა აპაპაპოაპ პაპ ააა3.....–. .–.–––.––7 17
ბ) ანდრეი ბოგოლიუბსკი (1157-1174) 18
გ) ვსევოლოდ დიდბუდე (1176-1212) 19
3. გალიჩ-ვოლინის სამთაგრო 20
ა) ოლეგ იაროსლავის ძე (1187-1188) 21
ბ) დანილა რომანის ძე (1221-1264) 21
4. დიდი ნოვგოროდი 21
5. კიევის სამთავრო ს. 23
თავი IV. რუსული კულტურა (IX-XI საუკუნეები) 24
თავი V. რუსეთის დაპყრობა მონღოლების მიერ, ბრძოლა შვედებისა
და ჯვაროსანთა ორდენების წინააღმდეგ ა. 27
1. მონღოლთა სახელმწიფოს შექმნა. მონღოლთა დაპყრობების დასაწყისი ............ თითი. 27
2. ბრძოლა კალკაზე 27
3. რუსეთის დაპყრობა მონღოლთა მიგრ 28
4. ბრპოლა შვედებისა და ჯვაროსანთა ორდენების წინაალმდეგ .............»ხარხეტიტტუინევთთთთთთა 29
5. ოქროს ურდო 31
6. ოქროს ურდო და რუსეთი 32
თავი VI. რუსეთის ცენტრალიზებული სახელმწიფოს შექმნა (XIII საუკუნის

154
 მეორე ნახევარი – XVI საუკუნის დამდეგი) 34
1. რუსული სამთავროები მონღოლთა ბატონობის დამყარების შემდეგ 34
2. ჩრდილო-აღმოსავლეთ რუსეთის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება .................»-.- 34
3. რუსული მიწების გაერთიანების დასაწყისი 35
ა) მოსკოვის დაწინაურება 35
ბ) მოსკოვისა და ტვერის ბრძოლა დიდი მთავრის ტიტულისათვის 36
გ) ივანე დანიელის ძე კალიტა -(1325-1340) 36
დ) დიმიტრი ივანეს ძე დონელი +X1359-1389) 38
ე) ვასილი IL დიმიტრის ძე (1389-1425) 42
ვ) ვასილი II უსინათლო (1425-1462) 42
4. რუსეთის გაერთიანების დასასრული. რუსეთის ცენტრალიზებული
სახელმწიფოს წარმოქმნა 43
ა) ივანე III- (1462-1505) 43
ბ) ვასილი III -(C1505-1533) 48
5. ხელისუფლების ცენტრალიზაცია 48
6. რუსეთის ეკლესია XV-XVI საუკუნეებში 49
თავი VII. რუსეთი XVI საუკუნეში 50
1. ტერიტორია. მოსახლეობა. ეკონომიკა 50
2. ივანე IV მრისხანე (1533-1584) 50
ა) ივანე მრისხანის მეფობის დასაწყისი 50
ბ) XVI საუკუნის 50-იანი წლების რეფორმები 52
გ) ახალი ტერიტორიების შემოერთება 54
დ) ოპრიჩნინა 54
ე) ლივონიის ომი 57:
თავი VIII. რუსეთი XVI საუკუნის ბოლოსა და XVII საუკუნის
დამდეგს 59
1, ეკონომიკური კრიზისი 59
„ ბატონყმური სისტემის დაკანონება 59
საღ

59.
ა ხ

„ თევდორე ივანეს ძე (1584-1598)

დაიიიის

„· ბორის გოდუნოვი (1598-1605) 61

დიმიტრი ივანეს ძე (1605-1606) 63
· ვასილი IV შუისკი (1606 1610) 66
.· ბრძოლა პოლონელთა აგრესიის წინააღმდეგ 69
· რომანოვების არჩევა მეფედ 70+"
თავი IX. რუსეთი XVII საუკუნეში 74
· ტერიტორია. მოსახლეობა 74
>.

„ ბატონყმური ურთიერთობის დაკანონება 74

უა

· ეკონომიკა. საერთო რუსული ბაზრის ჩამოყალიბება ..............»»ხნენნოტოტტტნრრორნნუურრუუტტორრშუტრობუტენიტიბი 74

ს

. მოსახლეობის სოციალური სტრუქტურა 74

>

.„ მიხეილ თევდორეს ძე (1613-1645) 75

თ

„ ალექსი მიხეილის ძე (1645-1676) 75

თ

ა) ქალაქების აჯანყებები 76
155
 ბ) 1649 წლის ძეგლისდება . 76
გ) უკრაინის შეერთება რუსეთთან 77
დ) რუსეთ-პოლონეთის 1654-1667 წლებისა ღა რუსეთ-შვეციის
1656-1658 წლების ომები 79
ე) ამბოხება სტეფანე რაზინის წინამძღოლობით 80
ვ) განხეთქილება რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ..........>.ა.>იანიონენნნინანა
ანანო 82
თავი X. რუსეთის კულტურა XIII -XVII საუკუნეებში 86
1. რუსეთის კულტურა XIII-XV საუკუნეებში . . ·. ,ან ი ნხაინუვ რნო მ ვრნ აუნოწიანერანი 86
რააა ლაალა·დუუ_'ა ა ა- -_ _ _-_-_ - _-_-_-_ 87
3. რუსეთის კულტურა XVII საუკუნეში 89
თავი XI. რუსეთი XVII საუკუნის დასასრულსა და
XVII საუკუნის პირველ მეოთხედში 91
1. თევდორე II ალექსის ძე 91
2. ბრძოლა ტახტისათვის . . . . :. 56ნ ტინე ნრაუეროტნ მიტრე ნწურენო ნი ენ წიშენუიშენოშენწ მენ იონ აი 92
3., პეტრე I დიდი (1682-1725) „. 94
ა) მეფობის პირველი წლები 94
ბ) დიღი ელჩობა ·- 95
გ) ოპოზიციის განადგურება 95
დ) ჩრდილოეთის ომი (1700-1721) 96
ე) ლაშქრობა კასპიისპირეთში (1722-1723) 102
ვ) XVIII საუკუნის ჰირველი მეოთხედის რეფორმები ..............:აიანოონმნანნნნეტნოტტოტეტონუნოტენობნონია 103
%) კულტურა და ცხოვრების ახალი წესი 107 ·
სბსბსასვეუეაე___„–_-__-–__-_ 110
ი) ტახტის მემკვიდრეობის საკითხი 111
თავი XII რუსეთი XVII საუკუნის მეორე მეოთხედსა და შუა ხანებში 112
1. ეკატერინე LI (1725-1727) 112
2. პეტრე II ალექსის ძე (1727-1730) 113
3. ანა ივანეს ასული (1730-1740) 114
ა) საშინაო პოლიტიკა 115
ბ) საგარეო პოლიტიკა 116
გ) ტახტის მემკვიდრის საკითხი 117
4. ივანე VI ანტონის ძე (1740) 117
5. ელისაბედ 1 პეტრეს ასული (1741-1761) 118
ა) ელისაბედის გზა ტახტისაკენ 118
ბ) სასახლის გადატრიალება 119
გ) საშინაო პოლიტიკა 119
დ) საგარეო პოლიტიკა 120
თავი XIII. რუსეთი XVII საუკუნის 60-90-იან წლებშძიი ..............'...იააოატტოტტრანბუუოტობთბიბ-ი 122
1. პეტრე III (1761-1762) 122
ა) პეტრეს გზა ტახტისაკენ .V 122
123
ბ) პეტრე და ეკატერინე
გ) სასახლის გადატრიალება 124

156
გამომცემლობის რედაქტორი ნ. ელიზბარაშვილი

ტექ. რედაქტორი თ.ფიცხელანი

კორექტორი ლ.თორდუა

კომპიუტერული უზრუნველყოფა თ. მუსერიძე

ხელმოწერილია დასაბეჭდად 17. 06. 03

საბეჭდი ქაღალდი 60X84
პირ. ნაბეჭდი თაბახი 25,5
სააღრ საგამომცემლო თაბახი 14,99
შეკეეთა M# 143 ტირაჟი 400

ფასი სახელშეკრულებო
 თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა,
0128, თბილისი, ი ჭავჭავაძის გამზ., 14.

თბილისის უნივერსიტეტის
სარედაქციო-სადუბლიკაციო კომპიუტერული სამსახური
0128, თბილისი, ი. ქაგჭავაძის გამზ.. 1.