Ro Geography

https://t.
me/PdFsHub2020
https://t.me/PdFsHub2020
Hkwxksy (Hkkx&2)
fo"k; lwph
tyeaMy 3&24
Hkw&vkœfrd ,oa HkkSfrd foHkktu 25&37
viokg ra= 38&57
e`nk 58&62
ouLifr 63&66
œf"k ,oa i'kqikyu 67&83
ifjogu ,oa lapkj 84&104
m|ksx] [kfut ,oa mGtkZ lalk/ku 105&136
tula[;k ,oa uxjhdj.k 137&152
fo'o ds egk}hi 153&168
foxr o"kks± esa iwwNs x, iz'u 169&184
1 tyeaMy
egklkxjkas dh Hkw& vkÏfr;ka

egklkxjksa ds fury esa fofHkUu izdkj dh Hkw&vkd`fr;ka ik;h tkrh gSaA lkxjh; fury dh eq[; Hkw&vkd`fr;ksa dk laf{kIr o.kZu
fuEu izdkj gSA
1- egk}hih; 'ksYiQ ;k egk}hih; fueXu rV 2- egk}hih; <yku
3- egk}hih; mBku 4- vFkkg lkxj
5- egklkxjh; danjk,a 6- egklkxjh; dVd
7- leqnzh ioZr
yy egk}hih; 'ksYiQ % egk}hiksa ds fdukjs tks egklkxjh; ty esa Mwcs gq, gSa] mudks egk}hih; 'ksYiQ dgrs gSaA egk}hih; 'ksYiQ
dh xgjkbZ 500 ehVj rd gks ldrh gSA ijarq vf/drj egk}hih; 'ksYiQ 200 ehVj ls de xgjs gSaA buls vf/d 'ksYiQ dh
pkSM+kbZ 70 ehVj ds vkl&ikl gSA i`Foh ds {ks=kiQy dk yxHkx 5 izfr'kr egk}hih; 'ksYiQ gSA lcls vf/d pkSM+k egk}hih;
'ksYiQ vkdZfVd egklkxj esa gS tgk¡ budh pkSM+kbZ 1280 fdyksehVj ls vf/d gSA egk}hih; 'ksYiQksa ls isVªksfy;e] izkd`frd
xSl] eNyh] izoky rFkk cgqewY; inkFkZ izkIr fd, tkrs gSaA
yy egk}hih; <yku % egk}hih; 'ksYiQ ls vkxs lkxj dh vksj egk}hih; <yku dk {ks=k gksrk gSA bldk <yku nks ls ikap
fMxzh gksrk gSA egklkxjksa dk 6-4 izfr'kr {ks=kiQy egk}hih; <yku dk gS] tks egk}hiksa dh vafre lhek gSA egk}hih; <ky
dh vkSlr xgjkbZ 3600 ehVj] leqnzksa ds yxHkx 6-5 izfr'kr Hkkx esa foLr`r] egk}hih; <ky ij dsfu;u ln`'k xgjh [kkbZ;ka
ik;h tkrh gSA
yy egklkxjh; mBku% egk}hih; <yku ds lkeus Hkkjh ek=kk esa fu{ksi ,df=kr gksrs gSa] ftudks egk}hih; mBku dgrs gSaA
yy vFkkg lkxj % egklkxjksa dk ;g lery xgjk Hkkx eSnku ds leku gksrk gSA bldh xgjkbZ rhu gtkj ehVj ls vf/d gksrh
gSA egklkxjksa dk 80 ls 85 izfr'kr {ks=kiQy vFkkg lkxj dk gSA
yy egklkxjh; danjk,a % egklkxjksa ds lcls xgjs Hkkx dks danjk dgrs gSaA budk vkdkj danjk dh Hkkafr gksrk gSA ,d vuqeku
ds vuqlkj egklkxjksa esa lkS ls vf/d danjk,a gSaA mÙkjh iz'kakr egklkxj esa esfj;kuk danjk vFkok xrZ fo'o dh lcls xgjh
xrZ gS] ftldh xgjkbZ 11022 ehVj gSA esfj;kuk xrZ ds vfrfjDr jekiks xrZ (10544 ehVj)] ,yqf'k;u xrZ (10498 ehVj)]
Vksaxk xrZ] is: xrZ] I;wVksfjdks xrZ] lq.Mk xrZ rFkk tkok xrZ eq[; gSaA
yy egklkxjh; dVd % egklkxjksa ds eè; izlkj ds dkj.k vFkkg lkxjh; Hkkxksa esa ioZrksa tSls dVd ik, tkrs gSaA egklkxjksa
ds yxHkx 22 izfr'kr Hkkx ij dVd iQSys gq, gSaA egklkxjksa osQ dVdksa dh yackbZ 65000 fdyksehVj gSA
yy lkxjh; ioZr % vFkkg lkxj ij ik, tkus okys f'k[kjksa dks lh&ekmaV dgrs gSaA egklkxj fury ls budh mQapkbZ ,d
fdyksehVj ls Hkh vf/d gks ldrh gSA
DELHI (H.O.): 632, Ground Floor, Main Road, Mukherjee Nagar, Delhi-9 | Ph.: 011-27658013, 7042772062/63 3 GS World
Hkwxksy (Hkkx&2)
egklkxjh; fury ij dqN vU; vkÏfr;ka

yy t yeXu dVd % egklkxjksa esa LFky dh ioZr Jsf.k;ksa tSlh yach ioZr Jsf.k;ka (tyeXu dVd)] i`Foh ij lcls yack
ioZrra=k] tyeXu dVd dk fuekZ.k foorZfud 'kfDr;kas ds dkj.k gqvk gSA
yy fury igkfM+;ka % leqnzh ty esa Mwch igkfM+;ka gSaA og tyeXu ioZr] ftldk f'k[kj fury ls 1000 ehVj ls vfèkd mBk
gks] leqnzh ioZr dgk tkrk gSA likV 'kh"kZ okys leqnzh ioZrksa dks xq;ksV dgrs gSaA bldk fuekZ.k Tokykeq[kh izfØ;k }kjk gqvk
gSA iz'kkar egklkxj esa lcls vf/d fury igkfM+;ka gSaA
yy tyeXu [kkbZ;ka vFkok xrZ % egklkxjksa ds lcls xgjs Hkkx] mRifÙk oyu vFkok Hkza'k ds dkj.k (foorZfud)] xgjkbZ
lkekU;r% 5500 ehVj] iz'kkar egklkxj esa iwohZ rFkk if'peh fdukjksa ij budh yxHkx ,d fujarj Jà[kyk feyrh gSAlcls
xgjk xrZ esfjvkuk xrZ tks xqvkuk }hiekyk osQ fudV iz'kkar egklkxj esa fLFkr gSA bldh xgjkbZ 11 fdeh- bldh [kkst lu~
1957& lksfo;r vuqla/ku tgkt foR;kt }kjk dh xbZ FkhA lcls vf/dxrZ iz'kkar egklkxj esa (32 xrZ) gSA
xrZ xgjkbZ (ehVj esa) egklkxj

esfj;kuk xrZ 11]033 iz'kkar egklkxj
Vksaxk 10]800 iz'kkar egklkxj (n-i-)

D;wjkby xrZ 10]542 iz'kkar egklkxj (m- i-)
fiQyhihUl xrZ@ 10]497 iz'kkar egklkxj
feaMukvks xrZ (if'peksÙkj)
djeksMd xrZ 10]047 iz'kkar egklkxj (nf{k.k)
n- lksykseu xrZ 9]140 iz'kkar egklkxj
lqaMk xrZ 3]200 fgan egklkxj
yy tyeXu dsfu;u% egklkxjh; fury ij fLFkr rhoz <ky okys xgjs xktZ] eq[;r% egk}hih; eXurV] <ky rFkk mRFkku rd
gh lhfer gSA lcls vf/d dsfu;u iz'kkar egklkxj esa gSA lalkj ds lcls yacs tyeXu dsfu;u csfjax lkxj esa ik, tkrs
gSaA buds uke csfjax rFkk tsepqx dsfu;u gSA
yy rV] 'kksy rFkk fHkfÙk% ;s eXu Bksl vkd`fr;ka gSaA rV egk}hiksa ds fdukjs fLFkr gksrs gSaA mnkgj.k & xzSaM cSadA fHkfÙk dk
fuekZ.k eq[;r% tSfod fu{ksi lsA vkWLVªsfy;k ds DohlySaM ds lehi lalkj dh lcls cM+h izoky fHkfÙk gSA ;g xzsV cSfj;j
jhiQ ds uke ls izfl¼ gSA fHkfÙk dbZ izdkj dh gksrh gS& rVh; fHkfÙk] izoky jksfèkdk fHkfÙk rFkk izokyoy; fHkfÙkA
fo'o ds egklkxj
iz'kkar egklkxj% fo'o dk lcls cM+k vkSj xgjk egklkxj gSA vkd`fr f=kHkqtkdkj] bldk 'kh"kZ csfjax tyMe:eè; ij rFkk
vk/kj v.VkdZfVd egk}hi ij gSA csflu dh vkSlr xgjkbZ 7300 ehVj gSA vY;wf'k;u] D;wjkby] esfj;kuk xrZ egRoiw.kZ xrZ gSA dqy
feykdj 20000 ls Hkh vf/d }hi iz'kkar egklkxj esa fLFkr gSA rVorhZ lkxj if'peh Hkkx esa csfjax lkxj] tkiku lkxj] ihr lkxj]
iwohZ Hkkx esa dSfyiQksfuZ;ka dh [kkM+h gSA
vVykafVd egklkxj% mÙkj esa xzhuySaM ls ysdj nf{k.k esa v.VkdZfVd egk}hi rd iQSyk gqvk gSA vkd`fr & vaxzsth ds v{kj
,l tSlh gSA {ks=kiQy iz'kkar egklkxj ds {ks=kiQy ls yxHkx vk/k gSA blds iwoZ esa ;wjksi ,oa vÚhdk rFkk if'pe esa mÙkjh ,oa
nf{k.kh vesfjdk gSA vVykafVd egklkxj dh lokZf/d egRoiw.kZ fo'ks"krk êè; vVykafVd dVd* gSA bldh vusd pksfV;ka }hiksa ds
:i esaA mnkgj.k& vtkslZ dk ikbdks }hi] dsi onsZ }hiA vVykafVd egklkxj esa lsaV gsysuk] xqvk rFkk ckSosV }hi Tokykeq[kh }hi gSaA
nks xrZ jkseka'k rFkk nf{k.kh lsaMfop gSaA rVorhZ lkxj] csfiQu dh [kkM+h] gMlu dh [kkM+h] mÙkjh lkxj] ckfYVd lkxj] Hkweè; lkxj]
eSfDldks dh [kkM+h] dSjhfc;u lkxjA
GS World https://t.me/PdFsHub2020
4 DELHI (H.O.): 632, Ground Floor, Main Road, Mukherjee Nagar, Delhi-9 | Ph.: 011-27658013, 7042772062/63
RO/ARO
fgUn egklkxj % {ks=kiQy vVykafVd egklkxj ls Hkh de] fLFkfr& ;g egklkxj mÙkj esa nf{k.k ,f'k;k] iwoZ esa fgUnsf'k;k rFkk
vkWLVªsfy;k] if'pe esa vÚhdk rFkk nf{k.k esa v.VkdZfVdk egk}hi ls f?kjk gSA bldh vkSlr xgjkbZ 4000 ehVj gSA
xrks± dk vHkko gS] dsoy tkok ds nf{k.k esa lq.Mk xrZ gSA fgUn egklkxj ds tyeXu dVd y{k}hi] pkxksl dVd] lsaV ikWy
dVdA fgUn egklkxj dk lcls cM+k }hi esMkxkLdj gSA vU; }hi Jhyadk }hi] v.Meku fudksckj }hi] ekWjh'kl }hi gSA rVorhZ
lkxj & yky lkxj vkSj iQkjl dh [kkM+h gSA
vkdZfVd egklkxj % ;g lcls NksVk egklkxj gSA blds vf/dka'k Hkkx ij ciQZ dh ijr teh jgrh gSA uksok;k tSefy;k]
fLiV~l] ch;j] dukMk ds }hi vkfn bl egklkxj esa fLFkr egRoiw.kZ }hi gSA vkdZfVd egklkxj esa fo'o dk lokZf/d pkSM+k egk}hih;
eXu rV fLFkr gSA iQjkvks dVd ,oa fLiV~lctZu dVd bl egklkxj esa fLFkr izeq[k dVd gSA
{ks=kiQy ds vuqlkj egklkxj
iz'kkar egklkxj & 165 fefy;u oxZ fd-eh-
vVykafVd egklkxj & 82 fefy;u oxZ fd-eh-
fgUn egklkxj & 74 fefy;u oxZ fd-eh-
vkdZfVd egklkxj & 14 fefy;u oxZ fd-eh-

fofHkUUk egklkxjkas dk ryh; mPPkkop
iz'kkar egklkxj dk ryh; mPpkop% bldh vkd`fr f=kHkqtkdkj gSA ;g vU; lHkh egklkxjksa ls vf/d xgjk gSA vf/dka'k
Hkkxksa dh xgjkbZ yxHkx 7300 ehVj rd gSA blds pkjks vksj dh lhekvksa ij vusd rVh; lkxj vkSj [kkfM+;ka gSaA bl fo'kky egklkxj
esa 20000 ls Hkh vf/d }hi gSaA ij budk {ks=kiQy dkiQh de gSA ;s eq[; LFky[k.M ls i`Fkd gq, Hkkx gSaA egklkxjksa ds eè; fLFkr
}hi izoky rFkk Tokykeq[kh izfØ;kvksa ls fufeZr gSA iz'kkar egklkxj dk mÙkjh Hkkx lcls xgjk gSA bl Hkkx esa cgqr vf/d la[;k
esa [kkb;ka o }hi fLFkr gSa ftudh mRifÙk dk laca/ IysV foorZfudh ls gSA vY;qf'k;u] D;qjkby] tkiku] csfuu] esfj;kuk o feaMukvks
dqN egRoiw.kZ xrZ gSa] ftudh xgjkbZ 7000 ehVj ls 10000 ehVj rd gSA vf/dka'k xrZ }hih; {ks=kksa ds lehi feyrs gSaA eè; Hkkx
esa vf/d la[;k esa leqnzh ioZr] xq;ksV vkfn feyrs gSaA
iz'kkar ds nf{k.k if'pe esa fofHkUu izdkj ds }hi] rVh; lkxj] egk}hih; eXurV rFkk tyeXu xrZ gSaA nf{k.k iwohZ iz'kkar esa
pkSM+s tyeXu dVd rFkk iBkj gSaA vVkdkek rFkk Vksaxk [kkbZ gS ftldh xgjkbZ Øe'k% 8000 ehVj o 9000 ehVj gSA
vVykafVd egklkxj dk ryh; mPpkop% bldh vkd`fr vaxzsth ds ,l v{kj ls feyrh gSA blds pkjks vksj fofHkUu pkSM+kb;ksa
okyk egk}hih; eXurV fLFkr gSA vÚhdk ds rV ds lehi bldh pkSM+kbZ 80 ls 160 fd-eh- rd gS] fdarq mÙkj iwohZ vesfjdk vkSj
mÙkj if'peh ;wjksi ds rVksa ds lehi bldh pkSM+kbZ 250 ls 400 fd-eh- rd gSA vVykafVd egklkxj ds nksuksa fdukjksa ij fo'ks"kdj
mÙkjh Hkkx esa vusd rVh; lkxj gSa tks eXu rVksa ij fLFkr gSa] mnkgj.kr% gMlu dh [kkM+h] ckfYVd lkxj] mÙkjh lkxj vkfnA
fgUn egklkxj dk ryh; mPpkop % bls v¼Zegklkxj Hkh dgk tkrk gSA bldk mÙkjh fdukjk cgqr gh dVk&iQVk gSA vkSlr
xgjkbZ vis{kkd`r de yxHkx 4000 ehVj gSA fury ij vlekurk,a Hkh de gSaA xrZ lkekU;r% ugha feyrs] ,dek=k viokn tkok }hi
ds nf{k.k o mlds lkekukarj fLFkr lqaMk xrZ gSA fgUn egklkxj ds fury ij vusd pkSM+s tyeXu dVd gSaA vVykafVd egklkxj dh
rjg blesa Hkh dU;kdqekjh ls ysdj vaVkdZfVdk rd yxkrkj ,d tyeXu dVd gS o fgUn egklkxj dks vius nksuksa vksj yxHkx nks
cjkcj csfluksa esa foHkDr djrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
gky gh esa ,d u, dVd dkYlZcxZ dVd dk irk pyk gS tks vjc lkxj dks nks cjkcj Hkkxksa esa ckaVrk gSA fgUn egklkxj esa
fLFkr vf/dka'k }hi egk}hih; [k.Mksa ls VwVdj vyx gq, Hkkx gSa& vaMeku&fudksckj }hi lewg] Jhyadk] esMkxkLdj] tathckj vkfnA
Hkkjr ds nf{k.k if'peh rV ds lehi y{k}hi o ekynho izoky }hiksa ds mnkgj.k gSaA ekWjh'kl o jh;wfu;u }hi Tokykeq[kh izfØ;k
ds mnkgj.k gSaA
leqnz rV vkSj rV js[kk,a
LFky vkSj leqnz dh feyu js[kk dks rV js[kk dgrs gSaA mRifÙk ds vk/kj ij rV js[kk,a nks izdkj dh gksrh gSa&
mUeXu rV js[kk,a % tc dHkh leqnz rV ds ry esa ifjorZu gksrk gS vFkok Hkw&xfHkZd gypyksa ls leqnz dh rygVh ty ls
ckgj vk tkrh gS rks mlls mUeXu rV js[kk dh jpuk gksrh gSA Hkkjr dk pSÂbZ rV vkSj mÙkjh vesfjdk dk vVykafVd egklkxjh; rV
mUeXu rV js[kk ds loksZÙke mnkgj.k gSaA
fueXu rV js[kk,a % tc rVh; Hkwfe ds lehi dk Hkkx tyeXu gks tkrk gS rks fueXu rV js[kkvksa dk fuekZ.k gksrk gSA fueXu
rV js[kkvksa dks muds :i] vkdkj rFkk cukoV dh n`f"V ls fuEu Hkkxksa esa ckaVk tk ldrk gS&
fiQ;ksMZ rV % fiQ;ksMZ rV dh jpuk ogk¡ gksrh gS] tgk¡ dHkh fge dk izHkko jgk gksA fiQ;ksMZ rV dh jpuk Hkwfe ds fueTtu
ls ugha vfirq fge fi?kyus ds ckn ?kkVh ds èkhjs&èkhjs tyeXu gks tkus ls gksrh gSA fiQ;ksMZ rV cgqr gh dVk&iQVk gksrk gSA ,sls rV
lqanj vkSj lqjf{kr iksrkJ; iznku djrs gSaA ukosZ] LdkWVySaM] fpyh] xzhuySaM vkfn ns'kkas dh rV js[kk blh izdkj dh gSA
fj;k rV % ;s rV unh ?kkfV;kas ds leqnz esa Mwc tkus ls curs gSaA blh dkj.k ls bu rVksa ij dgha&dgha xgjh vkSj pkSM+h ?kkfV;ka
rFkk fo'kky dxkjsa feyrh gSaA ckfYVd lkxj] mÙkj&if'peh Lisu rFkk nf{k.k&if'peh vk;jySaM dh rV js[kk ,slh gh rV js[kk,a
gSaA
MkWYesf'k;u rV % rV ds lehi dh ioZr Jsf.k;ksa ds tyeXu gksus ls MkWYesf'k;u rV dh jpuk gksrh gSA ;s rV izk;% likV gksrs
gSaA lfcZ;k ,oa eks.Vsuhxzks] nf{k.kh Lisu rFkk bVyh ds rV blh izdkj ds gSaA
gSiQ rV % dbZ LFkkuksa ij rV ds lehi lekukarj :i esa ckyw dh lSadM+ksa ifV~V;ka iQSyh gqbZ ns[kh tkrh gSaA bu ckyw dh ifV~V;ksa
ds chp mFkyh ySxwu >hy ik;h tkrh gS] ftUgsa teZuh esa gSiQ dgk tkrk gSA
egklkxjh; fu{ksi
fofHkÂ izdkj ds volkn vkdj tek gksrs gSaA mudks lkxjh; fu{ksi dgrs gSaA lkxjh; fu{ksiksa ds eq[; lzksr fuEu gSa%
yy LFkytkr volkn% egklkxjksa esa vf/drj fu{ksi LFky ls tkdj tek gksrs gSaA jsr] feV~Vh] flYV vkfn blh izdkj ds
volkn gSaA
yy Tokykeq[kh fu{ksi% egklkxjksa esa Tokykeqf[k;ksa ds mn~xkj gksrs jgrs gSa] ftuls fudyus okyh jk[k] dadM+&iRFkj vkfn lkxj
ds fury ij fu{ksi dk :i /kj.k dj ysrh gSaA
Sfod fu{ksi% egklkxjksa esa ukuk izdkj ds tho&tarq] i'kq&i{kh ,oa 'kSoky] ?kkl&iwQl vkfn xy&lM+ dj lkxj ds fury
yy t
ij fu{ksi dk :i /kj.k dj ysrs gSaA
arfj{kh; fu{ksi% varfj{k ls fxjus okyh jk[k rFkk VsdVkbZV bR;kfn lkxjh; fu{ksiksa esa cny tkrs gSaA fu{ksiksa dh eksVkbZ
yy v
vyx&vyx lkxjksa esa fHkUu&fHkUu gSaA fu{ksiksa dh ijr va/ egklkxj esa rFkk vk/k fdyksehVj eksVh ijr iz'kkar egklkxj esa gSA
RO/ARO
ty pØ
lw;Z ds rki ds dkj.k ty okf"ir gks tkrk gSA BaMk gksus ij tyok"i la?kfur gksdj cknyksa dk :i ys ysrk gSA ;gka ls ;g
o"kkZ] fge vFkok lfge o`f"V ds :i esa /jrh ;k leqnz ij uhps fxjrk gSA ftl izØe esa ty yxkrkj vius Lo:i dks cnyrk jgrk
gS vkSj egklkxjksa] ok;qeaMy ,oa /jrh ds chp pDdj yxkrk jgrk gS] ml dks typØ dgrs gSaA
ty gekjs lkSj eaMy dk nqyZHk inkFkZ gSA lw;Z vFkok lkSjeaMy esa vU;=k dgha Hkh ty ugha gSA lkSHkkX; ls i`Foh ds èkjkry ij
ty dh izpqj vkiwfrZ gSA gekjs xzg dks uhyk xzg Hkh dgk tkrk gSA
tyh; pØ% ty ,d pØh; lalk/u gS] ftldk iz;ksx ,oa iqu% iz;ksx fd;k tk ldrk gSA ty ,d pØ ds :i esa egklkxj
ls /jkry ij vkSj /jkry ls egklkxj rd igqaprk gSA tyh; pØ] i`Foh ij] blds uhps o i`Foh ds mQij ok;qeaMy esa ty ds
lapyu dh O;k[;k djrk gSA tyh; pØ djksM+ksa o"kks± ls dk;Zjr gS vkSj i`Foh ij lHkh izdkj dk thou blh ij fuHkZj djrk gSA ok;q
ds ckn] ty i`Foh ij thou ds vfLrRo ds fy, lcls vko';d rRo gSA i`Foh ij ty dk forj.k vleku gSA cgqr ls {ks=kksa esa]
ty dh izpqjrk gS] tcfd cgqr ls {ks=kksa esa ;g lhfer ek=kk esa miyC/ gSA tyh; pØ i`Foh ds tyeaMy esa fofHkUu :iksa vFkkZr
xSl] rjy o Bksl esa ty dk ifjlapj.k gSA bldk laca/ egklkxjksa] ok;qeaMy] Hkwi`"B] v/%Lry vkSj thoksa ds chp ty ds lrr~
vknku&iznku ls Hkh gSA
i`Foh ij ik, tkus okys ty dk yxHkx 71 izfr'kr Hkkx egklkxjksa esa ik;k tkrk gSA 'ks"k ty rkts ty ds :i esa fgekfu;ksa]
fgeVksih] Hkwfexr ty] >hyksa] e`nk esa vknzZrk ok;qeaMy] lfjrkvksa vkSj thoksa esa laxzfgr gSA /jkry ij fxjus okys ty dk yxHkx 59
izfr'kr Hkkx egklkxjksa ,oa vU; LFkkuksa ls ok"ihdj.k ds }kjk ok;qeaMy esa pyk tkrk gSA 'ks"k Hkkx /jkry ij cgrk gS] dqN Hkwfe
esa fjl tkrk gS vkSj dqN Hkkx fgeunh dk :i ys ysrk gSA
mYys[kuh; gS fd i`Foh ij uohdj.k ;ksX; tÇ fuf'pr ek=kk esa gS] tcfd ekax rsth ls c<+rh tk jgh gSA blds dkj.k fo'o
ds fofHkUu Hkkxksa esa LFkkfud ,oa dkfyd nksuksa :iksa esa ty dk ladV iSnk gks tkrk gSA unh ty ds iznw"k.k us bl ladV dks vkSj
vf/d c<+k fn;k gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
egklkxjh; rkieku
lw;Z ls izkIr gksus okyh mQ"ek dk 80 izfr'kr lkxj lks[krs gSaA lw;Z ls izkIr gksus okyh mQ"ek dk vf/drj Hkkx mQij ds 10
izfr'kr ty&ijr rd lhfer jgrk gSA egklkxjksa esa okf"kZd ,oa nSfud rkikarj Hkh de jgrk gS] ftlds eq[; dkj.k fuEu izdkj gSaA
tÇ] LFky dh vis{kk nsj ls xeZ gksrk gS rFkk nsj ls gh BaMk gksrk gSA vf/d rkieku gksus ij lkxj dk ty ok"i esa cny tkrk
gSA blds vfrfjDr tÇ /kjk,a rkieku dks fefJr djus esa lgk;d gksrh gSaA
egklkxjh; rkieku dk {kSfrt forj.k
lkekU;r% egklkxjksa dh Åijh lrg dk rkieku Hkweè; js[kk ls èkzqoksa dh vksj ?kVrk tkrk gSA Hkweè; js[kk ds lehi egklkxjksa
dk lrgh rkieku 27°C vafdr fd;k tkrk gSA blosQ ckn mÙkj rFkk nf{k.k dh vksj tkus ij rkieku esa fxjkoV gksrh tkrh gSA ;g
fxjkoV lkèkkj.kr% izR;sd v{kka'k ds lkFk 1/2°C dh nj ls gksrh gSA lHkh egklkxjksa dk vkSlr okf"kZd rkieku 63° F (17-2°C)
fuf'pr fd;k x;k gSA fdUrq] iz'kkar egklkxjksa dk lrg dk rkieku vU; lHkh egklkxjksa ls vfèkd gksrk gS tks 19.1° ls.VhxszM
vafdr fd;k x;k gSA vVykafVd egklkxj esa ;g rkieku 16-910 ls.VhxzsM ik;k tkrk gSA lkxjh; lrg dk lokZfèkd Å¡pk rkieku
iQkjl dh [kkM+h esa 34° ls.VhxszM ukik x;k gSA
egklkxjksa ds {kSfrt rkieku forj.k ij fuEu dkjdksa dk izHkko iM+rk gS&

yy v{kka'k % fo"kqorjs[kh; izns'kksa esa lw;Z dh fdj.ksa yacor~ iM+rh gS] ftl dkj.k bu izns'kksa esa mQaps rkieku fjdkWMZ fd, tkrs
gSaA blds foijhr /qzoh; {ks=kksa ds rkieku uhps jgrs gSaA bl izdkj fo"kqor js[kk ls /qzoksa dh vksj tkrs gq, rkieku esa deh
vkrh tkrh gSA
yy iousa % lkxjksa ds rkieku forj.k ij iouksa dk Hkh izHkko iM+rk gSA O;kikfjd ,oa izfrO;kikfjd iouksa ds {ks=kksa esa rqyukRed
:i ls iouksa dk izHkko 'kkar ok;qeaMy {ks=kksa dh rqyuk esa de jgrk gSA
yy ty ,oa Fky dk vleku forj.k % mÙkjh xksyk¼Z esa LFky rFkk nf{k.kh xksyk¼Z dk {ks=kiQy vf/d gSA mÙkjh xksyk¼Z dh
rqyuk esa nf{k.kh xksyk¼Z ds lkxjksa dk rkieku de jgrk gSA
yy cknyksa dh la?kurk % lkxjksa ds ftu Hkkxksa eas ckny vf/d jgrs gSaA ogk¡ rkieku de jgrs gSaA
yy yo.krk % lkxj ds ty esa ikbZ tkus okyh yo.krk dk Hkh rkieku ds forj.k ij izHkko iM+rk gSA lkxjksa ds ftl Hkkx esa
yo.krk vf/d gksrh gS] ogk¡ dk rkieku Hkh vf/d gksrk gSA
yy tyèkkjk,a % lkxjh; rkieku dk forj.k dks tÇ/kjk,a Hkh izHkkfor djrh gSaA xeZ ikuh dh ty/kjk,a BaMs izns'kksa dh vksj
izokfgr gksrh gS rFkk BaMh ty/kjk,a /zqoksa dh vksj ls mQ".k izns'kksa dh vksj izokfgr gksrh jgrh gS] ftlls lkxjksa ds {kSfrt
rkieku ij izHkko iM+rk gSA
yy lkxjh; dVd] ok"ihdj.k izfØ;k] dksgjs vkfn dk izHkko Hkh rkieku forj.k ij iM+rk gSA
yy egklkxjh; ty dk rkieku% bl [kaM esa fofHkÂ egklkxjksa esa rkieku dh LFkkfud ,oa mQèokZ/j fHkUurkvksa osQ ckjs esa
crk;k x;k gSA egklkxjh; ty Hkwfe dh rjg lkSj mQtkZ osQ }kjk xeZ gksrs gSaA LFky dh rqyuk esa ty osQ rkiu o 'khryu
dh izfozQ;k /heh gksrh gSA
egklkxjh; rkieku dk m/okZ/kj forj.k
egklkxjksa dk lcls vf/d rkieku mQijh lrg ij ik;k tkrk gSA lw;Z dh fdj.ksa lkxj ds ty esa 100 ehVj ls vf/d xgjkbZ
ij ugha igqap ikrhA rkieku ds vk/kj ij lkxj dh xgjkbZ dks fuEu rhu ijrksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gSA
RO/ARO
yy m Qijh ijr vFkok iQksfVd tksu% lkxj dh mQijh ijr dh xgjkbZ yxHkx 100 ehVj gksrh gS vkSj lkxj ds dqy ty dk
dsoy 2 izfr'kr ty bl ijr esa ik;k tkrk gSA lkxj dh bl ijr esa rkieku rFkk yo.krk yxHkx leku jgrs gSaA
yy FkeksZDykbu vFkok ikbDuksDlkbu% lkxj dh 100 ehVj ls ysdj 1000 ehVj dh xgjkbZ rd FkeksZDykbu ijr gSA bl ijr
ds rkieku esa rhoz xfr ls ßkl gSA xgjkbZ dh vksj tkrs gh yo.krk c<+rh tkrh gSA
yy xgjh ijr% ,d fdyksehVj ls ysdj lkxj dh ryh rd lcls xgjh ijr gSA blesa xgjkbZ dh vksj tkrs gq, rkieku ean
xfr ls de gksrk gS ijarq lkxj osQ lcls xgjs Hkkx furÇ dk rkieku Hkh 'kwU; ls mQij jgrk gSA ;fn rkieku 'kwU; ls uhps
gks tk, rks ikuh fge esa cny tk,xk vkSj ciZQ ikuh ls gYdk gksrh gS] blfy, og mQij rSj tk,xhA
egklkxjh; yo.krk
egklkxjksa ;k [kqys leqnzksa esa yo.krk dk forj.k lc vf/d mÙkjh xksyk¼Z esa ddZ js[kk ,oa nf{k.kh xksyk¼Z esa edj js[kk ds
lehi foLr`r leqnzh ty esa feyrk gSA bu {ks=kksa ls yo.krk dh ek=kk /qzoksa ,oa Hkweè; js[kk dh vksj de gksrh tkrh gSA ysfdu Hkweè;
js[kk dh vis{kk /qzoksa ij yo.krk U;wure ik;h tkrh gSA egklkxjksa esa feyus okyh yo.krk lcls vf/d mÙkjh vVykafVd egklkxj
ds lkjxSlks {ks=kksa esa feyrh gSA ;gk¡ lkxjh; ty esa yo.krk 38» ik;h tkrh gSA
lkekU;r;k lkxjh; ty esa yo.k inkFkZ ?kqys jgrs gSa] ftls lkxjh; ty dh yo.krk dgrs gSaA leqnzh ty esa izfr bdkbZ 'kq¼
ikuh esa ?kqys gq, ued dk vuqikr ml ty dh yo.krk dgykrk gSA eq[; :i ls yo.k bdêòk djus ds fuEu lkèku gSa& (1) ufn;k¡
(2) lkeqfnzd ygjsa (3) gok,¡ (4) Tokykeq[kh foLiQksVA egklkxjksa ds ty esa vfèkdka'k yo.krk lksfM;e DyksjkbM ds dkj.k gksrh
gSA vkSlr :i ls 1000 xzke lkxjh; ty esa 35 xzke fofHkÂ yo.k mRiknd inkFkZ ?kqys gksrs gSaA ;g ek=kk izfr gtkj esa fn[kkbZ tkrh
gSA fofHkUUk yo.kksa dk izfr'kr fuEufyf[kr gS&
yo.krk ds lzksr% lkxj esa ik, tkus okys yo.k dk vf/drj Hkkx /jkry ls vkrk gSA o"kkZ dk cgrk ikuh] pyrh iou]
fgeufn;ka rFkk lkxj ygjsa LFky ls yo.krk lkxj esa lfEefyr djrh gSaA buds vfrfjDr lkxjksa esa mn~xe gksus okys Tokykeq[kh rFkk
lkxj esa ejus okys tho&tarq ,oa ?kkl&iwQl Hkh yo.krk esa o`f¼ djrs gSaA
lkxjh; yo.krk ds fu/kZjd% yo.krk ds forj.k ij fuEu dkjdksa dk xgjk izHkko iM+rk gS&
yy ok"ihdj.k % ok"ihdj.k ,oa yo.krk dh ek=kk esa lh/k laca/ gksrk gSA lkxj ds ftu Hkkxksa esa ok"ihdj.k vf/d gksrk gSA
ogk¡ dh yo.krk Hkh vf/d gksrh gSA nf{k.kh&if'peh ,f'k;k esa yky lkxj] iQkjl dh [kkM+h rFkk e`r lkxj esa ok"ihdj.k]
LoPN vkdk'k ds dkj.k vf/d gksrk gSA blfy, bu Hkkxksa esa yo.krk Hkh vf/d gSA
yy rkieku % ftu lkxjksa dk rkieku vf/d gksrk gSA ogk¡ dh yo.krk Hkh vf/d gksrh gSA blh dkj.k 'khrdfVca/ dh rqyuk
esa m".kdfVca/ ds lkxjksa esa yo.krk vf/d gksrh gSA
yy o"kZ.k % o"kZ.k dh ek=kk rFkk lkxj dh yo.krk esa foijhr laca/ gSA lkxjksa ds ftu Hkkxksa esa o"kkZ vf/d gksrh gS] mu Hkkxksa
esa yo.krk de gSA mnkgj.k ds fy,] fo"kqorjs[kh; izns'kksa esa o"kkZ vfèkd gksrh gS] bl dkj.k bu Hkkxksa esa yo.krk dh ek=kk
de gSA
yy ty/kjk,a % ty/kjk,a vf/d yo.krk dks de yo.krk ds {ks=kksa esa ys tkrh gSaA
yy ufn;ksa ds MsYVk % ufn;ksa ds MsYVk ds lkeus yo.krk dh ek=kk de gksrh gSA ufn;ksa ls vkus okyk ty lkxj dh yo.krk
dh ek=kk dks de dj nsrk gSA lqanjou ds MsYVk rFkk vestu ufn;ksa esa lkxjksa dh yo.krk rqyukRed :i ls de gSA
leqnzh ty esa yo.krk dh fofHkUurk ds dkj.k % i`Foh ij feyus okys lHkh leqnzksa dk ty lnSo yo.kh; gksrk gS] ysfdu
bl yo.krk dh ek=kk fHkÂ&fHkÂ leqnzksa esa fHkÂ&fHkÂ ik;h tkrh gSA bl fHkUurk ds dkj.k fuEufyf[kr gSa& LoPN ty dh vkiwfrZ]
ok"ihdj.k] gok,a] leqnzh /kjk,a] leqnzh thoA
Hkwxksy (Hkkx&2)
egklkxjh; yo.krk dks izHkkfor djus okys dkjd

{{ egklkxjksa dh lrg osQ ty dh yo.krk eq[;r% ok"ihdj.k ,oa o"kZ.k ij fuHkZj djrh gSA
{{ rVh; {ks=kksa esa lrg osQ ty dh yo.krk ufn;ksa osQ }kjk yk, x, rk"ks ty osQ }kjk rFkk èkqzoh; {ks=kksa esa ciZQ osQ teus ,oa
fi?kyus dh fozQ;k ls lcls vfèkd izHkkfor gksrh gSA
{{ iou Hkh ty dks ,d {ks=k ls nwljs {ks=k esa LFkkukarfjr djosQ yo.krk dks izHkkfor djrh gSA
{{ e gklkxjh; èkkjk,¡ Hkh yo.krk esa fHkUurk mRiÂ djus esa lg;ksx djrh gSaA ty dh yo.krk] rkieku ,oa ?kuRo ijLij
lacafèkr gksrs gSaA blfy,] rkieku vFkok ?kuRo esa fdlh Hkh izdkj dk ifjorZu fdlh {ks=k dh yo.krk dks izHkkfor djrk
gSA mPpre yo.krk okys {ks=k
"" (i) e`r lkxj esa (238%0)
"" (ii) VdhZ dh okWu >hy (330%0)
"" (iii) xzsV lkYV >hy (220%0)
leqnzh ty esa yo.krk dk forj.k % egklkxjksa esa vkSlr yo.krk 35» gS] ftldk forj.k vleku ik;k tkrk gSA yo.krk esa
varj {kSfrt rFkk yacor~ nksuksa :iksa esa gksrk gSA blh izdkj can rFkk [kqys] va'kr% can lkxjksa esa Hkh yo.krk esa varj ik;k tkrk gSA
lkxjksa esa yo.krk % [kqys lkxjksa rFkk f?kjs lkxjksa esa yo.krk dh fLFkfr egklkxjksa ls fHkUu gSA bl izdkj ds lkxjksa esa lcls
vf/d yo.krk Hkweè; lkxj esa feyrh gS] tks 39» ls Hkh vf/d gSA yky lkxj esa yo.krk dk vuqikr 37» ls 41» vkSj iQkjl
dh [kkM+h esa 37» ls 38» rd jgrk gSA ;gk¡ yo.krk vf/d feyus dk dkj.k o"kkZ dk vHkko] LoPN ty iznku djus okyh ufn;ksa
dh deh] mPp rkieku ,oa ok"ihdj.k dh rhozrk gSA Hkweè; lkxj ds fudV dkyk lkxj esa yo.krk 18» ls 18-5» gSA /qzoh; {ks=kksa
ds fudV f?kjs lkxjksa esa yo.krk vkSj Hkh de ik;h tkrh gSA ckfYVd lkxj esa yo.krk 15» gSA yo.krk dh ;gh ek=kk cksFkfu;k dh
[kkM+h esa gSA
vkarfjd lkxj vkSj >hyksa esa yo.krk % vkarfjd lkxjksa ,oa >hyksa esa lokZf/d yo.krk gksrh gSA fo'o ds lcls vf/d
yo.krk okys lkxjksa ,oa >hyksa esa la;qDr jkT; vesfjdk dh egku~ [kkjh >hy esa yo.krk dk vkSlr 220%0 tkWMZu esa e`r lkxj esa
238%0 vkSj VdhZ dh oku >hy esa 330%0 rd gSA ;gk¡ lokZf/d yo.krk feyus dk dkj.k bl Hkkx esa mPp rkieku] vR;f/d
xeZ ,oa 'kq"d gok dk pyuk rFkk ok"ihdj.k dh vR;f/d rhozrk gSA o"kkZ dk vHkko] LoPN ty dh iwfrZ dh U;wurk ,oa LoPN
vkSj Li"V vkdk'k dk feyuk Hkh bu {ks=kksa esa yo.krk dh ek=kk c<+kus esa lgk;d jgrk gSA
lkxjh; ygjsa % egklkxjh; rjaxsa fdlh ekè;e ds }kjk fdlh lzksr ;k mQtkZ dh xfrfof/ ;k gypy ls mRiUu {kksHk dk izfriQy
gksrh gSaA leqnzh rjax esa mQtkZ dk izokg rjax dh otg ls gksrk gS] u fd ty dh otg lsA
Lej.kh; rF;
LFkku yo.krk izfr'kr
"" egklkxjksa dh vkSlr yo.krk 35-00
"" iz'kkUr egklkxj dh vkSlr yo.krk 31 ls 35
"" vVykafVd egklkxj dh vkSlr yo.krk 36-00
"" fgUn egklkxj dh vkSlr yo.krk 35-00
"" e`r lkxj dh yo.krk 238-00
"" caxky dh [kkM+h dh yo.krk 36-00
"" xzsV lkYV ysd dh yo.krk 220-00
"" fo'o esa lokZfèkd yo.krk oku>hy 330-00
"" v;uorhZ v{kka'kksa ij egklkxjh; yo.krk 38-00
"" [kqys lkxjksa dh yo.krk 33 ls 37
RO/ARO
eè;&egklkxjh; dVd
,d eè;&egklkxjh; dVd ioZrksa dh nks Ükà[kykvksa ls cuk gksrk gS] tks ,d fo'kky voueu }kjk vyx fd, x, gksrs gSaA bu
ioZr Ükà[kykvksa osQ f'k[kj dh mQ¡pkbZ] 500 ehVj rd gks ldrh gS rFkk buesa ls oqQN leqnz dh lrg rd Hkh igq¡p ldrh gSa bldk
mnkgj.k vkbZlySaM gS tks eè; vVykafVd dVd dk ,d Hkkx gSA
leqnzh Vhyk
;g uqdhys f'k[kjksa okyk ,d ioZr gS] tks leqnzh ryh ls mQij dh vksj mBrk gS] foaQrq egklkxjksa osQ lrg rd ugha igq¡p ikrkA
leqnzh Vhys Tokykeq[kh osQ }kjk mRiUu gksrs gSaA ;s 3]000 ls 4]500 ehVj mQ¡ps gks ldrs gSaA ,Eisjj leqnzh Vhyk] tks iz'kkar egklkxj
esa gokbZ }hilewgksa dk foLrkj gS bldk ,d vPNk mnkgj.k gSA
lcls likV tyeXu oSQfu;u
;s xgjh ?kkfV;k¡ gksrh gSaA ftuesa ls oqQN dh rqyuk dksyksjsMks unh dh xSz.M oSQfu;u ls dh tk ldrh gSA dbZ ckj ;s cM+h ufn;ksa
osQ eqgkus ls vkxs dh vksj foLr`r gksdj egk}hih; 'ksYIkQ o <kyksa dks vkj&ikj dkVrh u"kj vkrh gSA gMlu oSQfu;u fo'o dk lcls
vf/d tkuk ekuk oSQfu;u gSA
fueXu }hi
;g piVs f'k[kj okys leqnzh Vhys gSA bu piVs f'k[kj okys tyeXu ioZrksa osQ cuus dh voLFkk,¡ ozQfed voryu osQ lk{;ksa }
kjk iznf'kZr gksrh gSaA vosQys iz'kkar egklkxj esa vuqekur% 10]000 ls vfèkd leqnzh Vhys ,oa fueXu }hi mifLFkr gSaA
izoky }hi
;s m".k dfVcaèkh; egklkxjksa esa ik, tkus okys izoky fHkfÙk;ksa ls ;qDr fuEu vkdkj osQ }hi gSa tks fd xgjs voueu dks pkjksa
vksj ls ?ksjs gq, gksrs gSaA ;g leqnz (vuwi) dk ,d Hkkx gks ldrk gS ;k dHkh&dHkh ;s lkiQ] [kkjs ;k cgqr vfèkd ty dks pkjksa
rjIkQ ls f?kjs jgrs gSaA
egklkxjh; ty /kkjk,a
lkxjksa esa ty dh ,d fuf'pr fn'kk eas izokfgr gksus dh xfr dks ^èkkjk,a* dgrs gSaA budk osx izk;% 2 ls 10 fd-eh- izfr ?kaVk
rd gksrk gSA budk egRo Hkkjh ek=kk esa fo'kky tyjkf'k dks gtkjksa fdeh- nwj rd cgkus ds fy, gSA rkiØe ds vuqlkj èkkjk,¡ nks
izdkj dh gksrh gSa& (i) xeZ èkkjk rFkk (ii) B.Mh èkkjkA budh xfr] vkdkj ,oa fn'kk esa i;kZIr varj gksrk gS] bl vkèkkj ij ;s èkkjk,¡
rhu izdkj dh gksrh gSa&
{{ i zokg % iou dh fn'kk o xfr ls izHkkfor gksdj lkxjh; lrg dk ty eUn xfr ls vkxs c<+rk gSA izokg dh lhek vkSj
xfr LFkkbZ ugha gksrhA mÙkjh vVykafVd rFkk nf{k.kh vVykafVd izokg ,sls gh gSaA
{{ èkkjk % fuf'pr lhek ds Hkhrj fuf'pr fn'kk esa rhoz xfr ls cgus okyh tÇjkf'k dks èkkjk dgrs gSaA D;wjksf'koks] is#] csaxq,yk
bR;kfn èkkjk,¡ blds mnkgj.k gSaA
{{ fo'kky èkkjk % ufn;ksa dh Hkk¡fr vfèkd tyjkf'k] rhoz xfr rFkk fuf'pr lhek esa cgus okyh lkxjh; èkkjk dks fo'kky èkkjk
dgrs gSaA xYiQLVªhe bldk mÙke mnkgj.k gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
mRifÙk ds dkj.k
xeZ ikuh dh ty/kjk,a m".kdfVca/ ls /qzoksa dh vksj rFkk BaMs ikuh dh /kjk,a] /qzoh; {ks=kksa ls m".kdfVca/ dh vksj cgrh gSaA
ty/kjk,a mRiUu gksus ds eq[; fuEu dkj.k gSa%&
{{ LFky rFkk ty (lkxj) ds rkieku esa varjA
{{ LFkk;h iousa (O;kikfjd rFkk izfrO;kikfjd iousa)A
{{ dksfjvkWfyl cy dk izHkkoA
{{ lkxjksa dk rkieku rFkk yo.krk esa varjA
{{ lkxjksa ds fury dh cukoVA

egklkxjh; /kkjkvkas dk izHkko
yy r Vh; Hkkxksa dh tyok;q esa ifjektZu % egklkxjh; èkkjk,a rVh; Hkkxksa dks izHkkfor djrh gSaA xeZ èkkjk,a tc BaMs Hkkxksa
esa igq¡prh gSa] rks ogk¡ dk rkieku de ugha gksus nsrha rFkk lfnZ;ksa esa mUgsa vis{kkÑr xeZ j[krh gSaA xeZ rFkk BaMh èkkjkvksa ds
feyu LFky ij dqgjk iM+rk gS tks ty;kuksa ds fy, gkfudkjd gksrk gSA
yy eRL; m|ksx ij izHkko % ;s èkkjk,a eNfy;ksa ds fy, vkWDlhtu rFkk Hkkstu forj.k dk dk;Z djrh gSaA bu èkkjkvksa }kjk
IySadVu uked ?kkl yk;h tkrh gS] tks eNfy;ksa ds fy, vkn'kZ fLFkfr iSnk djrh gSA xYiQLVªhe èkkjk bl ?kkl dks U;wiQkm.
MyS.M rFkk múiú ;wjksih; rV ij igq¡pk nsrh gSA blh dkj.k ogk¡ eRL; m|ksx fodflr gks x;k gSA xeZ vkSj BaMh èkkjk,a
feydj fofHkÂ izdkj dh eNfy;ksa dks tUe nsus esa lgk;d gksrh gSaA
yy O;kikj ij izHkko % egklkxjh; èkkjk,a ty ekxks± dks fuf'pr djrh gSa] ftlds lgkjs ty;kuksa dk ifjogu fey tkrk gSA
xeZ èkkjkvksas ds dkj.k BaMs LFkkuksa ds cUnjxkg iwjs [kqys jgrs gSaA tSls&:l dk eqeqZLd canjxkg èkqzoh; izns'k gksus ds cktown
m- vVykafVd izokg ds dkj.k o"kZHkj [kqyk jgrk gSA
iz'kkar egklkxj dh /kkjk,a
iz'kkUr egklkxj] vVykafVd egklkxj dh vis{kk vfèkd foLr`r rFkk fHkÂ vkdkj ds rVorhZ izns'kksa ls ;qDr gSA vr% blesa èkkjkvksa
ds Øe dqN fHkÂrk,a ikbZ tkrh gSaA bl egklkxj dh izeq[k èkkjk,¡ fuEufyf[kr gSa&
1- mÙkjh fo"kqor js[kh; èkkjk % mÙkjh iz'kkUr egklkxj esa ;g èkkjk iwoZ ls if'pe dh vksj egklkxj ds vkj&ikj cgrh gSA
;g xeZ èkkjk gS vkSj eè; vesfjdk ds if'pe rV ls 'kq: gksdj ;g if'peh iz'kkUr egklkxj esa fiQfyihUl }hi lewg rd igq¡prh
gSA ;gk¡ bl èkkjk dh nks 'kk[kk,¡ gks tkrh gSaA ,d èkkjk mÙkj dh vksj eqM+ tkrh gS vkSj D;wjksf'koks èkkjk ds uke ls fiQfyihUl }hi
lewg] rkboku vkSj tkiku ds rVksa osQ lkFk cgrh gS vkSj nwljh èkkjk nf{k.k dh vksj eqM+dj viuh fn'kk iwoZ dh vksj dj ysrh gS]
ftls izfr fo"kqor js[kh; èkkjk dgrs gSaA
2- D;wjksf'koks èkkjk % mÙkjh fo"kqorjs[kh; èkkjk tc fiQfyihUl }hi lewg ds utnhd igq¡pdj lUekxhZ iouksa ds izHkko ls mÙkj
dh vksj eqM+ tkrh gS rks eè; phu ds lgkjs cgrh gqbZ tkiku ds iwohZ rV ij igq¡prh gSA bl egklkxjh; èkkjk dk jax xgjk uhyk
gksus ds dkj.k tkiku ds yksx bls tkiku dh dkyh èkkjk dgrs gSaA ;g xeZ ty dh èkkjk gSA tkiku ds nf{k.k&iwohZ rV ds utnhd
D;wjksf'koks èkkjk izpfyr iNqvk iou dh pisV esa vk tkrh gS vkSj D;wjkby }hi lewg ds lehi D;wjkby uke dh B.Mh èkkjk ls fey
tkrh gS rFkk egklkxj ds vkj&ikj if'pe ls iwoZ fn'kk esa mÙkjh iz'kkUr èkkjk ds uke ls cgrh gSA mÙkjh vesfjdk ds if'peh rV
ij igq¡pdj ;g cSadwoj ds fudV nks Hkkxksa esa c¡V tkrh gSA mÙkjh 'kk[kk fczfV'k dksyfEc;k vkSj vykLdk ds rVksa ij ?kM+h dh lqb;ksa
RO/ARO
ds foijhr fn'kk esa vykLdk èkkjk ds uke ls cgrh gSA ;g vykLdk esa pyh tkrh gS rFkk vykLdk rV ds lgkjs cgrh gSA ;g xeZ
èkkjk gS] ftlls rV Hkh xeZ gks tkrk gSA nwljh 'kk[kk dSfyiQksfuZ;k ds if'peh rV ij nf{k.k esa mÙkjh fo"kqorjs[k èkkjk ls fey tkrh
gSA
3- D;wjkby dh èkkjk % csfjax tyMe:eè; ls nf{k.k lkbcsfj;k rV ds lkFk cgrs gq, D;wjkby }hi lewg ds fudV D;wjkby
dh èkkjk ls feyus okyh bl B.Mh èkkjk dks D;wjkby ;k vks;kf'koks ds uke ls tkuk tkrk gSA
4- nf{k.k fo"kqorjs[kh; èkkjk % nf{k.kh iz'kkUr egklkxj esa nf{k.k vesfjdk egk}hi ds if'peh Hkkx ls yxHkx 5°&10°
nf{k.kh v{kka'k ij ;g èkkjk if'pe dh vksj cgrh gqbZ vkSj iwohZ vkWLVsªfy;kbZ èkkjk ds uke ls nf{k.k dh vksj eqM+ tkrh gSA if'pe
fn'kk esa cgrh gqbZ vkWLVsªfy;k ds mÙkj esa fLFkr U;wfxuh rV ls Vdjkdj nks èkkjkvksa esa foHkkftr gks tkrh gSA izFke èkkjk mÙkj dh vksj
pydj izfr fo"kqor js[kh; èkkjk cu tkrh gS] ftldh fn'kk iwoZ dh vksj gksrh gSA nwljh èkkjk vkWLVsªfy;k ds iwohZ Hkkx ij nf{k.k dh
vksj tkrh gqbZ iqu% iwoZ dh vksj fn'kk ifjofrZr dj ysrh gSA
5- iwohZ vkWLVsªfy;kbZ èkkjk % tc nf{k.kh fo"kqorjs[kh; èkkjk U;wfxuh }hi ds lehi nks èkkjkvksa esa c¡V tkrh gS rc bldh nf{k.kh
èkkjk iwohZ vkWLVsªfy;k rV ds lkFk&lkFk cgus yxrh gSA blfy, bls iwohZ vkWLVsªfy;k dh xeZ èkkjk dgk tkrk gSA U;w lkmFk osYl esa
bls U;w lkmFk osYl dh èkkjk ds uke ls tkuk tkrk gSA
6- is# èkkjk % iwohZ vkWLVsªfy;kbZ èkkjk rLekfu;k ds utnhd nf{k.k iz'kkUr èkkjk esa fey tkrh gS] tks if'pe ls iwoZ dh vksj
cgrh gSA nf{k.kh vesfjdk ds nf{k.k&if'peh rV ij igq¡pdj ;g mÙkj dh vksj eqM+ tkrh gS tgk¡ ls ;g is# ds rV ds lgkjs cgrh
gSA blh dkj.k ;g is: dh èkkjk ds uke ls tkuh tkrh gSA ;g ,d BaMh tyèkkjk gS] tks vkf[kj esa nf{k.kh fo"kqorh; èkkjk esa foyhu
gksdj péïj iwjk djrh gSA izfl¼ HkwxksyosÙkk gEcksYV us lcls igys bldks ns[kk Fkk] blfy, bls gEcksYV èkkjk ds uke ls Hkh tkuk
tkrk gSA
7- ,yfuuks ;k foijhr fo"kqor js[kh; % ;g xeZ èkkjk gS] ftlds mRiÂ gksus dk eq[; dkj.k gS& mÙkjh& nf{k.kh fo"kqor js[kh;
èkkjkvksa dk v{kka'kh; fLFkfr ij f[kldko gksukA bl èkkjk ds nf{k.k dh vksj tkus ls is: ds rV vkSj vkl&ikl ds ty dk rkieku
c<+ tkrk gS vkSj eNfy;ksa ds fodkl esa dfBukbZ gksrh gSA
vVykafVd egklkxj dh /kkjk,a
izpfyr O;kikfjd iou] fo"kqor js[kk ds mÙkj vkSj nf{k.k esa egklkxj ds èkjkryh; ty dks cgus ds fy, izsfjr djrh gSA blls
;gk¡ dk ty nks èkkjkvksa ds :i esa if'pe dh vksj cgrk gSA bl egklkxj dh fuEufyf[kr èkkjk,a gSa&
1- mÙkjh fo"kqorjs[kh; èkkjk % ;g èkkjk vVykafVd egklkxj lkjxSlks lkxj mÙkjh vVykafVd egklkxj esa mÙkjh fo"kqorjs[kh;
èkkjk] xYiQ LVªhe rFkk dsukjh èkkjk }kjk ,d pØkdkj izokg Øe ik;k tkrk gSA bl pØ ds varxZr 'kkUr ,oa xfrghu ty ik;k tkrk
gS ftlesa lkjxSle ?kkl iSQyh jgrh gSA bl Hkkx dks lkjxSlks lkxj dgk tkrk gSA ^lkjxSlks* ,d iqrZxkyh 'kCn gS] tks lkjxSle 'kCn
ls fy;k x;k gS] ftldk vFkZ leqnzh ?kkl gksrk gSA loZizFke Lisu okyksa us vVykafVd egklkxj ds bl {ks=k esa lkjxSle uked ?kkl
ds fo'kky foLrkj dks ns[kkA vr% mUgksaus bldk uke lkjxSlks lkxj j[k fn;kA Hkweè;js[kk ds mÙkj esa mÙkjh iwohZ O;kikfjd iouksa ds
}kjk iSnk dh tkrh gS] ftlls xeZ ty iwoZ if'pe dh vksj tkrk gSA bl èkkjk dks mÙkjh fo"kqorjs[kh; èkkjk dgrs gSaA bl izdkj ls
vlUrqfyr gq, ty Lrj dk larqyu okil ykus ds mís'; ls ,d okilh èkkjk] ftls fo#¼ fo"kqorh; èkkjk dgrs gSa] if'pe ls iwoZ
dh vksj cgrh gSA if'peh vizQhdk ds rV ds lehi bls fxuh èkkjk dgk tkrk gSA dSjhfc;u lkxj esa if'peh }hi lewg ds chp
;g èkkjk nks èkkjkvksa esa c¡V tkrh gS ftlesa ls ,d mÙkjh vesfjdk ds iwohZ rV ds lkFk&lkFk cgdj xYiQLVªhe esa fey tkrh gS vkSj
nwljh nf{k.k esa eSfDldks dh [kkM+h esa igq¡p tkrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
2- ÝyksfjMk dh èkkjk % ;g mÙkjh Hkweè;js[kh; èkkjk dk vkxs okyk Hkkx gS] tks felhflih unh }kjk iznÙk vfrfjDr ty dks
ysdj ;qdkVu ty lafèk }kjk eSfDldks dh [kkM+h esa ?kqlrh gSA blds ifj.kkeLo:i [kkM+h dk ty Lrj vVykafVd egklkxj ds tyLrj
dh vis{kk dqN Å¡pk gks tkrk gSA vr% [kkM+h ls ty dh èkkjk] ÝyksfjMk ds eqgkus ls gksdj ckgj [kqys egklkxj esa fudyrh gS] tgk¡
vaVkbZYl dh èkkjk blls fey tkrh gSA ÝyksfjMk varjhi ls bls lfEefyr èkkjk dgrs gSa] tks ,d xeZ èkkjk gSA
3- xYiQ LVªhe èkkjk % ;g m".k ty èkkjk 200 mÙkjh v{kka'k ds ikl eSfDldks dh [kkM+h ls mRiÂ gksdj mÙkj&iwoZ dh vksj
70° mÙkjh v{kka'k rd if'peh ;wjksi ds if'peh rV rd izokfgr gksrh gSA blh èkkjk dks mÙkj esa mÙkjh vVykafVd izokg dgk tkrk
gS] tks vVykafVd egklkxj ds vkj&ikj iwoZ dh vksj cgrh gSA
4- ukWosZ dh èkkjk % tc mÙkjh vVykafVd izokg LdS.Msusfo;k rV ds lgkjs cgrh gS] rc bls ukWosZ dh èkkjk dgrs gSaA ;g B.Mh
tyèkkjk gS tks LdS.Msusfo;k rV ls csjs.V lkxj gksrh gqbZ fLiV~lotZu }hi esa [kRe gks tkrh gSA
5- ySczkMskj dh èkkjk % ;g B.Mh tyèkkjk gS tks vkdZfVd egklkxj ls vVykafVd egklkxj esa xzhuyS.M ds if'peh rV ij
csfiQu dh [kkM+h ls fudydj ySczkMksj ds iBkj ds lgkjs cgrh gSA ySczkMksj èkkjk dukMk ds iwohZ rV ij cgrh gqbZ xYiQLVªhe ls
feyrh gSA fHkÂ rkieku okyh bu nks èkkjkvksa ds laxe ls U;wiQkmaMySaM ds lehi fo[;kr dksgjs dk fuekZ.k gksrk gS vkSj ;g lalkj
dk lcls egRoiw.kZ eRL; vk[ksV {ks=k gSA
6- iwohZ xzhuyS.M dh èkkjk % ;g BaMh tyèkkjk gS] tks vkdZfVd egklkxj ls MsuekdZ tylfUèk ds jkLrs xzhuyS.M ds iwohZ
fdukjs ij vVykafVd egklkxj esa cgrh gSA iwohZ rFkk nf{k.kh rV ds lgkjs cgrh gqbZ ;g B.Mh èkkjk mÙkjh vVykafVd egklkxjh;
izokg ds mÙkjh fdukjs ls fey tkrh gSA bls iwohZ vkblyS.M dh èkkjk ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
7- dsukjh dh èkkjk % ;g ,d BaMh ty èkkjk gS] tks mÙkjh vizQhdk ds if'peh rV ds lgkjs dsioMZ ds ikl gksdj nf{k.k dh
vksj cgrh gSA ;g mÙkjh vVykafVd izokg dh mièkkjk gS] tks if'peh ;wjksfi;u rV ls Vdjkdj nf{k.k dh vksj mÙkjh Hkweè; js[kh;
èkkjk ls fey tkrh gSA var esa ;g mÙkjh fo"kqorh; èkkjk esa foyhu gksdj mÙkjh vVykafVd esa èkkjkvksa ds pØ dks iwjk djrh gSA
8- nf{k.kh Hkweè; js[kh; èkkjk % bl èkkjk dh mRifÙk nf{k.kh&iwohZ O;kikfjd iouksa ls gksrh gS tks Hkweè; js[kk ds lekukUrj
iwoZ ls if'pe dh vksj cgrh gSA
9- czkthy èkkjk % nf{k.kh vVykafVd egklkxj esa nf{k.kh fo"kqorh; js[kk dh ,d 'kk[kk lkvksjkd varjhi ls nf{k.kh dh vksj nf{k.kh
vesfjdk ds iwohZ rV ls yxrh gqbZ cgrh gS] ftls czkthy èkkjk dgrs gSAa yxHkx 350 v{kka'k ij czkthy èkkjk dh xfr esa ifjorZu vk tkrk
gS vkSj ifjHkze.k xfr vkSj iNqvk iouksa ds izHkko ls ;g èkkjk iwoZ dh vksj eqM+ tkrh gSA
10- csaxqyk èkkjk % xqM gksi varjhi ds fudV nf{k.kh vVykafVd èkkjk dh ,d 'kk[kk nf{k.kh vizQhdk ds if'peh rV ij mÙkj
dh vksj cgrh gSA ;g BaMh ty èkkjk gS] tks v.VkdZfVdk ds B.Ms ikuh ls feyus ds dkj.k B.Mh gksrh gS vkSj ;g vkxs pydj
Hkweè; js[kh; èkkjk esa foyhu gks tkrh gSA
11- iQkWdyS.M èkkjk % gkbZ vUrjhi dh èkkjk iQkWdyS.M }hi ls Vdjkdj nks fn'kkvksa esa c¡V tkrh gSA ,d BaMh ty èkkjk nf{k.kh
vesfjdk ds nf{k.kh&iwohZ rV ij nf{k.k ls mÙkj dh vksj cgrh gS] ftls iQkWdyS.M èkkjk dgrs gSaA
12- v.VkdZfVd izokg % nf{k.kh iwoZ egklkxj esa iNqvk iouksa ds dkj.k if'pe ls iwoZ dh vksj izokfgr gksus okys izokg dks
v.VkdZfVd izokg dgrs gSaA ;g B.Mk ty izokg gS] tks rhoz osx ls cgrk gSA
13- foijhr Hkweè;js[kh; èkkjk % nf{k.kh vkSj mÙkjh Hkweè;js[kh; ty èkkjk,a tc nf{k.kh vesfjdk ds iwohZ rV ij igq¡pdj
Vdjkrh gSa] rks bu èkkjkvksa dk dqy ty iqu% Hkweè; js[kk ds 'kkUr [k.M ls gksdj vizQhdk ds fxuh rV dh vksj vk tkrk gSA nksuksa
èkkjkvksa ds eè; ty ds bl mYVs cgko dks foijhr Hkweè;js[kh; èkkjk dgrs gSa] tks fxuh dh èkkjk ds uke ls tkuk tkrk gSA
RO/ARO
vVykafVd egklkxj dh /kjk,a

mÙkjh vVykafVd nf{k.kh vVykafVd
"" mÙkj fo"kqor~ js[kh; èkkjk (xeZ) "" nf{k.k fo"kqor~js[kh; èkkjk (xeZ)
"" ,fUVyt èkkjk (xeZ) "" foijhr fo"kqorjs[kh; èkkjk (xeZ)
"" ÝyksfjMk èkkjk (xeZ) "" czkthy èkkjk (xeZ)
"" xYiQ LVªhe (xeZ) "" fxuh rV èkkjk (xeZ)
"" ukosZ èkkjk (xeZ) "" iQkWdyS.M èkkjk (B.Mh)
"" dSjsfc;u èkkjk (xeZ) "" csaxqyk èkkjk (B.Mh)
"" bjfeaxj èkkjk (xeZ) "" if'peh iou izokg@nf{k.kh vVykafVd izokg (B.Mh)
fgUn egklkxj dh /kkjk,a

mÙkj esa iw.kZr% LFky ls f?kjk dsoy v¼Z egklkxj gksus ds dkj.k fgUn egklkxj esa èkkjkvksa ds lapj.k dh fo'ks"krk,a vVykafVd
vkSj iz'kkar egklkxjksa ls fHkÂ gSaA fgUn egklkxj ds mÙkjh Hkkx dh èkkjk,¡ lkekU; izokg ra=k ls fcYdqy vyx gSaA ekulwuh ekSleh
O;oLFkk ds vuqlkj èkkjk,¡ Hkh ,d ekSle ls nwljs ekSle esa viuh fn'kk,¡ cnyrh jgrh gSaA bl egklkxj esa iou dk izHkko vfèkd
Li' gSA
1- nf{k.kh&fo"kqorjs[kh; èkkjk % bl èkkjk dk tUe nf{k.kh&iwohZ O;kikfjd iouksa ds izHkko ls gksrk gS] tks vkWLVsªfy;k esa if'pe
esa iwoZ dh vksj pyrh gSA ;g èkkjk esMkxkLdj rV ij nf{k.k dh vksj eqM+ tkrh gSA 'khr Írq esa mÙkjh fo"kqorh; èkkjk vkSj nf{k.kh
fo"kqorh; èkkjk iwoZ ls if'pe dh vksj cgrh gS vkSj nksuksa fo"kqorh; èkkjkvksa ds chp ,d fo#¼ fo"kqorh; èkkjk if'pe ls iwoZ dh
vksj ;kuh@tathckj ls lqek=kk dh vksj cgrh gSA
2- mÙkjh&iwohZ ekulwu èkkjk % ;g èkkjk Hkweè; js[kk ds mÙkj esa caxky dh [kkM+h vkSj vjc lkxj esa pyrh gSA 'khrdky esa mÙkjh
iwohZ ekulwu iousa LFky ls ty dh vksj cgrh gSA bu iouksa ds izHkko ls fgUn egklkxj esa lksekyh vkSj v.Meku }hiksa ds eè;
mÙkjh&iwohZ xeZ èkkjk,a mRiÂ gksrh gSaA
3- nf{k.kh&if'peh ekulwuh èkkjk % xzh"eÍrq esa mÙkjh xksyk¼Z esa ekulwuh iouksa dh fn'kk nf{k.k&if'pe esa ifjofrZr gks tkrh gSA
blls iwjh èkkjk dk Øe cny tkrk gSA ;g èkkjk viuh vusd NksVh&NksVh mi&èkkjkvksa ds lkFk caxky dh [kkM+h vkSj vjc lkxj esa
?kqlrh gS] ftlls 'khrÍrq dh èkkjk eqM+ tkrh gSA
4- ekstkfEcd èkkjk % nf{k.kh fo"kqorh; èkkjk ls ekstkfEcd èkkjk dk tUe gksrk gS] tks iwoZ ls if'pe dh vksj izokfgr gksrh gSA
vizQhdk ds ekstkfEcd rV ds lehi ;g èkkjk nf{k.k dh vksj eqM+ tkrh gSA ekstkfEcd ds eqgkus ls gksdj cgus okyh bl èkkjk dks
xeZ ekstkfEcd èkkjk dgrs gSaA
5- vxqygkl èkkjk % tc ekstkfEcd èkkjk mÙkj ls nf{k.k dh vksj c<+rh gS rFkk nf{k.kh fo"koqrh; èkkjk dh mi 'kk[kk ls fey
tkrh gS rks ;g esMkxkLdj ds rV ls yxdj cgrh gSA bl laxe ds ckn bls vxqygkl èkkjk dgrs gSaA ;g ,d xeZ èkkjk gSA ;g èkkjk
vizQhdk ds iwohZ rV ls yxHkx 80 fdeh- dh nwjh ij cgrh gSA
6- nf{k.kh fgUn egklkxj dh èkkjk % nf{k.k fgUn egklkxj dh èkkjk ,d BaMh ty èkkjk gS] tks vxqygkl èkkjk dk gh foLrkj gSA
;g iNqvk iou }kjk izsfjr izokg esa feydj nf{k.kh fgUnh èkkjk ds uke ls iwoZ dh vksj cgus yxrh gSA vkWLVsªfy;k ds nf{k.k&if'pe
fdukjs ds lehi bldh ,d 'kk[kk mÙkj dh vksj eqM+dj vkWLVsªfy;k ds if'pe rV ls yxdj mÙkj dh vksj cgus yxrh gS] ftls if'pe
vkWLVsªfy;kbZ èkkjk dgrs gSaA ;g Hkh BaMh tyèkkjk gS vkSj vkf[kj esa ;g nf{k.kh fo"kqorh; èkkjk ls feydj èkkjkvksa ds pØ dks iwjk djrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
egklkxjh; rjaxas (Ocean Waves)

rjaxsa okLro esa mQtkZ gS] rjaxksa esa ty d.k NksVs o`Ùkkdkj :i esa xfr djrs gSaA ok;q] ty dks mQtkZ iznku djrh gS] ftlls rjaxsa
mRIkUu gksrh gSaA ok;q ds dkj.k rjaxsa egklkxj esa xfr djrh gSa rFkk mQtkZ rVjs[kk ij fueqZDr gksrh gSA
rjaxksa esa ty&d.k NksVs o`Ùkkdkj :i esa xfr djrs gSaA ;s ty eas nksyu xfr ds izrhd gSaA buesa leqnzh èkjkry fujarj mQij mBrk
vkSj uhps èkalrk gSA leqnzh èkjkry ij bl dVd ln`'; xfr'khy oØ ds nks Hkkx gksrs gSaA rjax ds mQijh Hkkx dks ^rjax&f'k[kj* dgrs
gSa] vkSj nks rjaxksa ds eè; fLFkr fupys Hkkx dks rjax xrZ dgrs gSA
izR;sd rjax esa rjaxnSè;Z] xfr] mQ¡pkbZ rFkk vkorZdky gksrs gSaA nks ikl okyh rjax f'k[kj ds chp dh {kSfrt nwjh dks rjax&nSè;Z
dgrs gSaA fdlh Hkh fuf'pr LFkku ij nks yxkrkj rjaxksa ds xqtjus ds chp dh vofèk dks rjax dk vkorZdky dgrs gSaA rjax&Ja`x
rFkk rjax&xrZ ds eè; dh mQèokZèkj nwjh dks rjax dh mQ¡pkbZ dgrs gSA rajx dh mQ¡pkbZ dk vkèkkj Hkkx rjax vk;ke dgykrk gSA
fo'o dh izeq[k ty/kjk,a

egklkxj ty/kjk dk uke LoHkko izHkko
mÙkjh vVykafVd mÙkjh fo"kqor js[kh; xeZ fxuh dh [kkM+h ls vkjaHk gksdj if'pe dh vksj pyrh gSA
egklkxj ty/kjk rkieku yxHkx 36° lsa- gksrk gSA
,.Vhfyl ty/kjk xeZ osLVbaMht ds ,.Vhfyl }hi ds fudV ls xqtjrh gSA bldk
rkieku yxHkx 35° lsa- jgrk gSA
dSjsfc;u ty/kjk xeZ D;wck ds nf{k.k ls eSfDldks dh [kkM+h esa izos'k djrh gSA
[kkM+h dh /kjk (xYiQ xeZ U;wiQkm.MySaM ds fudV ysczkMksj dh BaMh /kjk ls feydj
LVªhe) Hkkjh dksgjk iM+rk gSA ;g {ks=k fo'o esa eNyh idM+us ds
fy, izfl¼ gSA
mÙkjh vVykafVd fMªÝV xeZ ukWosZ ds rVh; lkxj ds rkieku esa o`f¼ djrh] ftlds dkj.k
mQ¡ps v{kka'kksa esa fLFkr canjxkg 'khr Írq esa Hkh O;kikj ds fy,
[kqys jgrs gSaA
ysczkMksj BaMh xzhuySaM ds if'pe ls nf{k.k dh vksj cgrh gqbZ U;wiQkmaMySaM
ds fudV [kkM+h dh /kjk ls feydj Hkkjh dksgjk dk dkj.k
curh gSA bl Hkkx esa fo'o izfl¼ eNyh xkg gSA dksgjs ds
dkj.k ukSogu esa ck/k iM+rh gS rFkk nq?kZVuk,a Hkh gksrh gSaA
dsukjh ty/kjk BaMh mÙkj ls nf{k.k dh vksj cgrh gqbZ vÚhdk ds if'peh rV ds
lgkjs cgrh gSA vÚhdk ds if'peh rV ij Hkkjh dksgjk iM+rk
gSA bl /kjk dh mifLFkfr ls lgkjk e#LFky dh mRifÙk esa
lgk;rk feyh gSA
nf{k.kh vVykafVd nf{k.kh fo"kqor js[kh; xeZ fxuh dh [kkM+h ds xeZ ty dks if'pe dh vksj cgrh gSA
egklkxj ty/kjk bldh lrg dk rkieku yxHkx 25°C jgrk gSA
czkthy ty/kjk xeZ czkthy ds iwohZ rV ds rkieku dks c<+krh gSA bldk rkieku
yxHkx 20° C jgrk gSA
csUxqyk /kjk BaMh ukehfc;k ds rV ij Hkkjh dksgjk iM+rk gSA ukehfc;k e#LFky
dh mRifÙk esa ;g ty/kjk lgk;d gqbZ gSA
RO/ARO
mÙkjh iz'kkar egklkxj mÙkjh fo"kqor js[kk tyèkkjk xeZ iz'kkar egklkxj ls mQ"ek lapkj iwohZ Hkkx ls nf{k.kh&iwohZ }
hi lewg dh vksj gksrk gSA bl ty/kjk dh lrg dk rkieku
yxHkx 25° C jgrk gSA
D;qjksf'koks ty/kjk xeZ iwohZ iz'kkar egklkxj ds xeZ ty dks vykLdk ds rV ij
ys tkrh gSa] ftlls mÙkjh&if'peh dukMk rFkk vykLdk ds
canjxkg [kqys jgrs gSaA
vks;ksf'koks (D;qjkby) tyèkkjk BaMh mÙkj ls nf{k.k dh vksj D;wjkby }hi lewg ds ikl ls cgrh gSA
tkiku ds fudV D;wjksf'koks /kjk ls feydj Hkkjh dksgjk mRiUu
djrh gSA ;g {ks=k fo'o ds eq[; eRL; {ks=kksa esa ls ,d gSA
dSfyiQksfuZ;k ty/kjk BaMh dSfyiQksfuZ;k ds fudV mÙkj ls nf{k.k dh vksj pyrh gqbZ ;g
ty/kjk Hkkjh ek=kk esa dksgjk mRiUu djrh gSA
nf{k.k iz'kkar egklkxj nf{k.k fo"kqorjs[kh; tyèkkjk xeZ iwohZ iz'kkar egklkxj ds ty dk lapkj vkWLVªfs y;k dh vksj djrh
gSA bldh lrg dk rkieku yxHkx 24° C jgrk gSA
iwohZ vkWLVªsfy;k ty/kjk xeZ vkWLVªsfy;k ds iwohZ rV ij mÙkj ls nf{k.k dh vksj cgrh gSA
is: vFkok gEcksYV ty/ BaMh fpyh rFkk is: ds if'peh rV ij bl BaMh /kjk ds cgus ds
kjk dkj.k vVkdkek ds e#LFky dh mRifÙk esa lgk;rk feyh gSA ;g
ty yxHkx Ng lkr o"kZ ds i'pkr~ xeZ gks tkrk gS] ftldks
vy&fuuks dgrs gSAa
fgUn egklkxj ekstkfEcd ty/kjk xeZ ekstkfEcd ds rV dks xeZ j[krh gSA
vxqygkl ty/kjk xeZ nf{k.k vÚhdk ds rV dks xeZ j[kus esa lgk;d gSA
if'peh vkWLVªsfy;k tyèkkjk BaMh nf{k.k ls mÙkj dh vksj cgus okyh ;g BaMh ty/kjk vkWLVªsfy;k
ds e#LFky dh mRifÙk esa lgk;d gqbZ gSA
lkxjh; rjaxkas ds fofHkUUk vo;o
{{ rjax f'k[kj o xrZ % ,d rjax ds mPpre ,oa fuEure fcUnqvksa dks Øe'k% f'k[kj o xrZ dgrs gSAa
{{ rjax dh mQ¡pkbZ % ;g ,d rjax ds xrZ ds vèk%LFky ls f'k[kj ds mQijh Hkkx rd dh mQèokZèkj nwjh gSA
{{ rjax vk;ke % ;g rjax dh mQ¡pkbZ dk vkèkk gksrk gSA
{{ rjax dky % rjax dky ,d fuf'pr fcUnq ls xqtjus okys nks yxkrkj rjax f'k[kjksa ;k xrksZa ds chp dk le;karjky gSA
{{ rjaxnSè;Z % ;g nks yxkrkj f'k[kjksa ;k xrksZa ds chp dh {kSfrt nwjh gSA
{{ rjax xfr % ty ds ekè;e ls rjax ds xfr djus dh nj dks rjax xfr dgrs gS rFkk bls ukWV esa ekik tkrk gSA
{{ rjax vko`fÙk % ;g ,d lsdsaM ds le;karjky esa fn, x, fcUnq ls xqtjus okyh rjax dh la[;k gSA
Tokj&HkkVk
leqnz dk tyLrj ,d&lk ugha jgrkA ;g fu;fer :i ls fnu esa nks ckj mQij mBrk gS vkSj uhps mrjrk gSA leqnzh tyLrj esa
blh cnyko ds dkj.k ls Tokj ,oa HkkVk dh mRifÙk gksrh gSA bl tÇLrj ds mQij mBus dks Tokj ,oa uhps mrjus dks HkkVk dgrs
gSA lkxj Lrj esa bldk eq[; dkj.k pUnzek ,oa lw;Z dh xq:Rokd"kZ.k 'kfDr ds dkj.k gksrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
Tokj&HkkVk leqnz dh vfLFkj xfr;ksa esa ls ,d xfr gSA bl izfØ;k esa lkxj dk ty dHkh Åij vkSj dHkh uhps gksrk gS] bl
fØ;k dks Tokj&HkkVk dgk tkrk gSA ty ds Åij mBus dks Tokj rFkk uhps fxjus ;k ihNs gVus dks HkkVk dgrs gSaA leqnzh ty dk
Åij mBuk ;k uhps fxjuk lw;Z vkSj pUnzek osQ vkd"kZ.k 'kfÙkQ ds dkj.k gksrk gSA
{{ Tokj&HkkVk leqnzry dk fu;fer mRFkku vkSj iru gS] ftlesa lrgksa dh vkÑfr rjaxksa dh rjg gks tkrh gSA
{{ Tokj&HkkVk dh mRifÙk dk eq[; dkj.k gS% pUnzek] lw;Z] i`Foh dh ikjLifjd xq:Rokd"kZ.k fØ;kA
{{ pUnzek ds xq:Rokd"kZ.k dk izHkko lw;Z ds izHkko ls yxHkx nks xquk gSA
{{ lkekU;r% fnu esa nks ckj Tokj vkrk gSA viokn lkmFkSEiVu (bXySaM) ;gka Tokj izfrfnu pkj ckj vkrs gSA
{{ izR;sd ns'kkUrj ij Tokj 12 ?kaVs 26 feuV ckn mRiUu gksrk gS vFkkZr~ izfrfnu Tokj yxHkx 26 feuV nsj ls vkrk gSA
Tokj&HkkVk ds nsjh ls vkus dk dkj.k i`Foh dh nSfud xfr rFkk pUnzek }kjk i`Foh dh ifjØek djuk gSA
Tokj&HkkVk ds izdkj
{{ nh?kZ Tokj % og Tokj] ftldh lhek (Range) vkSlr] Tokjh; Lrj ls vfèkd c<+h gqbZ gksrh gS] nh?kZ Tokj (Spring
Tide) dgykrk gSA nh?kZ Tokj esa lkekU; Tokj dh vis{kk 20 izfr'kr vf/d ÅapkbZ ik;h tkrh gSA
tc lw;Z] pUnzek vkSj i`Foh rhuksa ,d lhèk esa gksrs gSa rks bl fLFkfr dks flftxh ;k ;qr&fo;qfr dgrs gSaA lw;Z vkSj pUnzek dk
lfEefyr vkd"kZ.k cy i`Foh ij iM+rk gSA bl dkj.k mPp ;k nh?kZ Tokj vkrk gSA ,slh voLFkk vekoL;k ;k iwf.kZek dks gksrh gSA
{{ y?kq Tokj % 'kqYd rFkk Ñ".k i{k dh v"Veh dks lw;Z rFkk pUnzek i`Foh ds dsanz ij ledks.k cukus okyh fn'kkvksa esa fLFkr
gksrs gSaA lw;Z rFkk pUnzek esa xq:Rokd"kZ.k ,d nwljs ds fo:¼ dke djrs gSA iQyLo:i lkekU; Tokj ls 20 izfr'kr de
ÅapkbZ okyk Tokj vkrk gS] ftls y?kq Tokj dgrs gSaA
tc pUnzek vkSj lw;Z] i`Foh ls ledks.k cukrs gSa rks nksuksa viuh rjiQ ty dks [khapus dk iz;kl djrs gSa] iQyLo:i ty vfèkd
Åij ugha mB ikrk gSA vr% y?kq Tokj dk vuqHko gksrk gSA ;g voLFkk vekoL;k vkSj iwf.kZek ds vfrfjÙkQ frfFk;ksa ij gksrh gS]
fo'ks"kdj lIreh vkSj v'eh dksA
{{ nSfud Tokj % tc fdlh LFkku ij fnu esa ,d ckj gh Tokj HkkVk vkrk gS] rks mls nSfud Tokj dgrs gSaA ;g Tokj 24 ?kaVs
52 feuV ds varj ls vkrk gSA nSfud Tokj HkkVk ls lw;Z] pUnzek vkSj i`Foh dh xfr;ksa dk dkiQh izHkko iM+rk gSA
{{ v¼Z nSfud Tokj % tc fnu esa nks ckj Tokj HkkVk vkrk gS rks mls v¼Z nSfud Tokj HkkVk dgk tkrk gSA ;g izR;sd fnu
le;kuqlkj 12 ?kaVs 26 feuV ckn vkrk gS vFkkZr~ ,d Tokj esa 26 feuV dk varj t:j jgrk gSA
Tokj dk le; % pUnzek ?kwerh gqbZ i`Foh dh ifjØek djrk gSA i`Foh ds ifjHkze.k xfr ds dkj.k gh Tokj dsUnz ds ,d iwjs
pDdj ds ckn pUnzek viuh xfr ls dqN vkxs fudy tkrk gSA blfy, Tokj dsUnz dks pUnzek dsUnz rd igq¡pus esa 24 ?k.Vs 52
feuV yxrs gSaA bl dkj.k izR;sd Tokj 12 ?kaVs ds varjky ij u vkdj 12 ?kaVs 26 feuV ds varjky ij vkrk gSA Tokj ds 6 ?kaVs
13 feuV ckn HkkVk vkrk gSA
{{ viHkw ;k mPPk Hkwfe vkSj miHkw ;k fuEu Hkwfe Tokj % pUnzek vius xksykdkj v{k ij ?kwerk gqvk i`Foh dh ifjØek
djrk gSA i`Foh viuh v.Mkdkj d{kk esa lw;Z dh ifjØek djrh gS blfy, ?kwerk gqvk pUnzek tc i`Foh ds fudVre
gksrk gS rks mldh Tokj mRiUu djus dh 'kfDr vf/d gksrh gS vkSj ml le; tks Tokj&HkkVk vkrk gS] mls Hkwfe fuEuh; ;k
miHkw Tokj dgrs gSa vkSj tc pUnzek dh i`Foh ls vf/dre nwjh gksus ij Tokj dh fLFkfr U;wu jg tkrh gS] rks bl Tokj
dh Hkwfe mPph; ;k viHkw Tokj dgrs gSaA
RO/ARO
{{ v;uo`Ùkh; vkSj fo"kqorjs[kh; Tokj % lw;Z ds lkekUk pUnzek dh fLFkfr Hkh mÙkjk;.k vkSj nf{k.kk;.k gksrk gSA pUnzek dk
;g >qdko lw;Z ds okf"kZd >qdko ds cjkcj gksrk gS] fdUrq pUnzek bldks 29 1@2 fnu ds la;qDr ekg esa iwjk dj ysrk gSA
tc pUnzek dk >qdko mÙkj dh vksj gksrk gS] rks Tokjh; dsUnz ddZ js[kk ds lehi gksrk gS] D;ksafd pUnzek dh vkd"kZ.k
'kfDr ogk¡ vf/d gksrh gSA
Tokj&HkkVk dh mRifÙk dh ifjdYiuk,a

uke ifjdYiuk,a
U;wVu larqyu fl¼kar
fofy;e àosy izxkeh rjax fl¼kar
,;jh ugj fl¼kar
gSfjl LFkSfrd rjax fl¼kar
i`Foh ij izR;sd LFkku ij izfrfnu 12 ?kaVs 26 feuV ckn Tokj vkrk gS rFkk Tokj ds 6 ?kaVs 13 feuV ckn HkkVk vkrk gSA ,d
ckj pUnzek ds vkd"kZ.k ls Tokj vkrk gS rks nwljh ckj i`Foh ds vidsUnzh; cy ds dkj.kA
;g mPp Tokj ddZ js[kk ds ikl if'pe fn'kk esa vfèkd c<+ tkrk gSA blh izdkj foijhr Tokj dsUnz Hkh edj js[kk ds lehi
i`Foh ds prqfnZd vkxs c<+rk gS ftlls fo"kqor js[kk ds mÙkj vkSj nf{k.k esa fLFkr dqN fo'ks"k LFkkuksa ij Øfed :i ls vkus okys
Tokj dh mQapkbZ esa dkiQh fHkUurk ikbZ tkrh gSA bl izdkj ds Tokj HkkVs eghus esa nks ckj vk;k djrs gSA blfy, ddZ js[kk vkSj edj
js[kk ij mRiUu gksus okys Tokj dks v;u o`Ùkh; Tokj dgk tkrk gS vkSj pUnzek ds Hkweè;js[kk ij izR;sd eghus yEcor~ iM+us ls Tokj
dh nSfud vlekurk lekIr gks tkrh gS] D;ksafd nks mPp Tokj vkSj nks fuEu Tokjksa dh mQapkbZ leku gksrh gSA bls fo"kqorjs[kh; Tokj
dgrs gSA
{{ fefJr Tokj % tc fofHkUu izdkj ds Tokj ,d lkFk vkrs gSa rc mUgsa fefJr Tokj dh laKk nh tkrh gSA ;s Tokj vLokHkkfod
:i ls dkiQh mQaps gksrs gSA
{{ unh Tokj % ;s unh dh /kjk esa vkus okys Tokj gS] tks iou&izokg vFkok lkxjh; ty ds ncko ds dkj.k mRiUUk gksrs gSA
lalkj esa lcls mQaps Tokj iQ.Mh dh [kkM+h ;w,l, esa mBrs gSaA
{{ Tokjh; fHkfÙk % tc Tokj fdlh unh osQ eqgkus esa izos'k djrk gS vkSj unh dk izokg tc Tokjh; ygj ds izokg dh fn'kk
ls foijhr gksrk gSA ,slh fLFkfr eas nksuksa ty ds feyu LFky ij ty dh mQapkbZ cgqr vf/d c<+ tkrh gS ftls cksj ;k
Tokj fHkfÙk dgrs gSA gqxÇh unh esa Tokj fHkfÙk izk;% vkrh jgrh gSA
Tokj&HkkVk ds izHkko
Tokj&HkkVk dk ekuo vkSj lekt ds fy;s vR;fèkd egRo gS Tokj ls mFkys iÙkuksa ds ty dh xgjkbZ esa o`f¼ gksrh gS vkSj dqN
iÙkuksa ds mFkys izos'k dks ty;kuksa ds fy, lqxe cuk nsrs gSA bl izdkj iÙkuksa dks mPp Tokj ds le; tgktksa ds fy;s lqyHk cukrs
gSA blds vfrfjDr [kkfM+;ksa ds izos'k dks [kqjprs gS] uxjksa rFkk m|ksxksa ls yk;s vof'k"V inkFkksZa dks tyekxZ ls gVkrs gS vkSj ufn;ksa
}kjk egklkxjksa esa iad] volkn rFkk xkn dks forfjr djrs gSA ;g rVksa dks dkV&NkaV dj ekuo ds fy, mi;ksxh cukrs gSaA fodflr
ns'kksa esa Tokj&HkkVs ls fctyh dk mRiknu Hkh fn;k tkrk gSA la;qDr jkT; vesfjdk] izQkal] fczVsu] teZuh] bVyh] tkiku] Tokj&HkkVk ls
fctyh mRiUu djus okys izeq[k ns'k gSA Hkkjr esa [kkM+h (xqtjkr rV) esa Tokj&HkkVk ls fctyh dk mRiknu fd;k tkrk gSA fctyh
dh c<+rh ekax dks ns[krs gq,] Tokj&HkkVk ls fctyh mRiknu esa o`f¼ gksus dh laHkkouk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
izoky ,oa izoky fHkfÙk;ka

izoky fHkfÙk;ksa dk fuekZ.k ewaxk ;k izokyh thoksa ds vfLFk&iatjksa ds lesdu ,oa la;kstu }kjk gksrk gSA izokyh thoksa ds fodkl
ds fy, vko';d n'kk,a fuEuor~ gSa&
{{ izoky eq[; :i ls m".k dfVca/h; lkxjksa (30° mÙkj ls 30° nf{k.k) esa ik, tkrs gSa] D;ksafd buds thfor jgus ds fy,
20°C ls 21° C rkieku mi;qDr gksrk gS] tcfd 18°C ls de rkieku ij izoky ejus yxrs gSaA
{{ izoky de xgjkbZ (200&500 iQhV ;k 66&77 ehVj) ij ik, tkrs gSa] D;ksafd vf/d xgjkbZ ij lw;Z ds izdk'k ,oa
vkWDlhtu dk vHkko gksrk gSA
{{ izokyksa ds fodkl ds fy, ty dks volkn jfgr gksuk pkfg, volknksa ds dkj.k izoky dk eq[k can gks tkrk gS ,oa os
ej tkrs gSaA
{{ iw.kZ LoPN ty izokyksa ds fodkl ds fy, gkfudkjd gksrk gSA ;gh dkj.k gS fd ufn;ksa ds eqgkus ds ikl izoky de ik,
tkrs gSaA
{{ vR;f/d lkxjh; yo.krk Hkh izoky ds fodkl ds fy, gkfudkjd gksrk gSA izokyksa ds leqfpr fodkl ds fy, vkSlr
lkxjh; yo.krk 27» ls 30» gksuh pkfg,A
{{ izokykas ds fodkl ds fy, foLr`r var% lkxjh; pcwrjs mi;qDr gksrs gSaA
ewaxk }hi
{{ bl izdkj ds }hi rVorhZ {ks=k ls cgqr nwjh ij gksrs gSa] D;ksafd ;s xksy vkÑfr ds ,d }hi ds ikl esa fufeZr gksrs gS]
ftudk vk/kj leqnzh ioZrh; {ks=k gSA Tokjh; fLFkfr esa ;g ewaxk }hi Li"V fn[kkbZ nsrs gSa] ijUrq dbZ ewaxk }hi vfèkd Tokj
ds le; ty ls <d tkrs gSaA
{{ buds eè; esa dHkh&dHkh cgqr NksVh ek=kk esa ySxwu fn[kkbZ nsrk gS] ijUrq vfèkdka'kr;k ;g Bksl :i esa fn[kkbZ nsrh gSA fuekZ.k
ds le; ;g ,d fjDr LFkku Fks] ijUrq le; ds lkFk ;s orZeku esa gksus okys ouLifr ds {ks=k gS] D;ksafd if{k;ksa us ;gka cht
ykdj Mkys ;k vklikl ds tgkth vkokxeu us dbZ izdkj ds cht Mkydj bu {ks=kksa dks ?kus oUkLifr dk {ks=k cuk fn;k gSA
{{ orZeku esa ;g tula[;k ds egRoiw.kZ {ks=k tSls&vjc lkxj esa yxHkx lHkh }hi eawxkÑr pV~Vkusa ekus tkrs gSaA y{k}hi bldk
Js"B mnkgj.k gSA
izoky fHkfÙk;kas dk oxhZdj.k
izoky fHkfÙk;ksa dks fuEu oxksZa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gS&
1- rVh; izoky fHkfÙk;k¡ (Fringing Reef) : ;s izoky fHkfÙk;k¡ rV ls lVh gqbZ gksrh gSA lkekU;r% budh pkSM+kbZ ,d fdyksehVj
rd gks ldrh gSA bl izdkj dh fHkfÙk;k¡ iz'kkUr egklkxj] dSfEcz;u lkxj] yky lkxj] esMkxkLdj ds rV ds fudV ikbZ
tkrh gSA Hkkjr ds y{k}hi esa Hkh cgqr&lh rVh; izoky fHkfÙk;k¡ gSaA
2- izoky jksfèkdk (Barrier Reef) : izoky jksfèkdk (Barrier Reef) èkjkry ls FkksM+h nwjh ij rV ds lekukUrj fodflr gksrh
gSA èkjkry ,oa jhiQ ds chp ,d ySxwu vFkok >hy gksrh gSA cSfj;j jhiQ dk lkxj dh vksj dk <+yku rhoz gksrk gSA
RO/ARO
3- ,VkWy (Attol) : ,VkWy ,d oy;kdkj }hi fHkfÙk gksrh gS] tks lkxj esa fdlh }hi ds pkjksa vksj fodflr gksrh gSA fo'o esa
yxHkx 330 ,VkWy gSA ftuesa ls vfèkdrj fgUn egklkxj esa fLFkr gSA Hkkjr esa y{k}hi lewg esa Hkh cgqr&ls NksVs cM+s ,VkWy
gSaA bl izoky fHkÙkh ds chp esa ySxwu gksrh gSA ,VkWy izk;% rhu izdkj ds gksrs gSa&
{{ okLrfod izoky oy;] ftlesa ,d o`Ùkkdkj fHkfÙk fNNys ySxwu dks pkjksa vksj ?ksjs gks ,oa ml ySxwu esa dksbZ }hi ugha gksA
{{ ,d ,slk izoky oy; ftlesa fHkfÙk ,d ,sls ySxwu dks ?ksjrh gks] ftlesa ,d }hi gksA
{{ ,slh oy;kdkj izoky fHkfÙk ftlds eè; esa igys ls dksbZ }hi ugha gks] ijarq vkxs pydj lkxjh; rjaxksa ds vijnu ,oa
fu{ksi.k fØ;k }kjk ,d u, }hi dk fuekZ.k gks x;k gksA
{{ ,fyl }hi dk iqQukiqQVh ,VkWy oy;kdkj izoky fHkfÙk dk mnkgj.k gSA

izoky fHkfÙk;kaas dh mRifÙk ls lacaf/kr fl¼kar
Hkw&voryu fl¼kar & MkfoZu
fLFkj LFky fl¼kar & ejsZ
fgekuh fu;a=k.k fl¼kar & Msyh
vory fl¼kar dk loZizFke izfriknu dSfelks us fd;k Fkk] ijarq bldh iw.kZ ,oa foLr`r O;k[;k MkfoZu }kjk dh xbZA blh fl¼kar
dk Lora=k :i ls Mkuk us Hkh izfriknu fd;kA
ejsZ ds vykok ,xlht] xkfMZuj ,oa Msyh dk fl¼kar LFky [kaM dh fLFkjrk ij vk/kfjr gSA
izoky fHkfÙk;k¡ dk fo'o forj.k&
tSlk fd mQij o.kZu fd;k tk pqdk gS] fo'o dh vfèkdrj izoky fHkfÙk;k¡ 30° mÙkj rFkk 30° nf{k.k ds v{kka'kksa eas ikbZ tkrh
gSA ,d vuqeku ds vuqlkj fo'o dh dqy izoky fHkfÙk;kasa dk {ks=kiQy 284] 300 oxZ fdyksehVj gSA
izoky fojatu
{{ dksjy twtSfFkyh (Zooxanthellae) uked 'kSoky (Algae) ds lkFk lgksidkfjrk (Symbiotic) eas jgrk gSA
{{ t
wtSafFkyh 'kSoky izdk'k la'ys"k.k ds ekè;e ls izoky dks Hkkstu iznku djrk gSA cnys eas izLrko twtSafFkyh 'kSoky dks jgus
dk LFkku iznku djrk gSA
{{ izoky ds jax&fcjaxs gksus dk dkj.k twtSfFkyh uked 'kSoky gh gSA
{{ izoky ij tyok;q dk lh/k izHkko iM+rk gS D;ksa fd ;fn fdlh otg ls i;kZoj.k ij ukdkjkRed izHkko iM+ jgk gksrk gS rks
Xykscy okfe±x dh leL;k c<+rh gS ftlls izoky ds 'kjhj ij mifLFkfr twtSafFkyh 'kSoky vf/d lw;kZri feyus ls izdk'k
la'ys"k.k dh nj eas o`f¼ dj nsrk gS] blls izoky ds mÙkdkas eas vkWDlhtu [krjukd Lrj rd c<+ tkrk gSA
{{ vlarqyu ds dkj.k twtSafFkyh vius jaxhu DyksjksfiQy dh ek=kk dks de dj nsrs gS vkSj izoky vius larqyu dks cuk, j[kus
ds fy, twtSafFkyh dks vius 'kjhj ls fudky nsrs gS iQyLo:i izoky iks"kd rRokas eas deh ds dkj.k vius jax dks [kks nsrs
gS vkSj lisQn fn[kus yxrs gS bls gh izoky fojatu (Coral Bleaching) dgrs gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
vkWLVsªfy;k ds dksjy jhQ dks Cyhfpax ls {kfr

vkWLVsªfy;k ds mÙkj&iwoZ esa fLFkr nqfu;k dh lcls cM+h izoky fHkfÙk dk vfLrRo [krjs esa gSA ewaxs dh ;g fo'kky nhokj vkWLVªsfy;k
ds DohUlySaM ds mÙkjh iwohZ rV esa ejhu ikdZ ds lekukarj 1200 ehy rd iQSyh gqbZ gSA bldh pkSM+kbZ 10 ehy ls 90 ehy rd
gS] egk}hih; rV ls bldh nwjh 10 ls 150 ehy nwj rd gSA ,d vè;;u us psrkouh nh gS fd vxys nl o"kksZa esa ewaxs dk {ks=kiQy
vk/k gks ldrk gSA
{{ ty ds ckgj vkSj dgha ty ds Hkhrj fn[kkbZ nsus okyh bl jhiQ (fHkfÙk) dks ;wusLdksa us 1981 esa fo'o /jksgj ?kksf"kr
fd;k FkkA
{{ blesa 3]000 vyx&vyx NksVs&NksVs jhiQ lekfgr gSaA
{{ xzsV cSfj;j jhiQ nqfu;k dk lcls cM+k ewaxk pV~Vkuh {ks=k gSA
{{ fd, x, gokbZ vkSj leqnzh losZ{k.kksa ls irk pyk gS fd vkWLVªsfy;k ds xzsV cSfj;j jhiQ dks dksjy Cyhfpax (ewaxs ds fojatu)
us 93» rd izHkkfor fd;k gSA
{{ vykok O;fDrxr rkSj ij 911 pV~Vkuksa ds losZ{k.k ls irk pyk gS fd NksVs vkSj cM+s izHkkoksa ds }kjk nhokj dks 2]300 fd-
eh- rd {kfr igq¡ph gSA
{{ dksjy Cyhfpax VkLd iQkslZ us crk;k fd mUgksaus brus cM+s iSekus ij Cyhfpax ls gksus okyk uqdlku blls igys ugha ns[kkA
{{ xzsV cSfj;j jhiQ dks ns[kdj ,slk yx jgk gS fd ,d lkFk 10 pØokrksa us bls izHkkfor fd;k gSA
{{ nf{k.k Nksj dh vksj vf/drj pV~Vkuksa dks Cyhfpax ls vf/d {kfr ugha igq¡ph gSA blfy, muds tYn gh Bhd gksus dh
laHkkouk gSA
{{ Cyhfpax ls iwjh nhokj dk dsoy lkr izfr'kr (68 pV~Vkusa) fgLlk gh lqjf{kr cpk gqvk gSA
vkWLVªsfy;k esa xzsV cSfj;j jhiQ ij yxHkx fiNys rhu n'kdksa esa dbZ pØokrksa] tgjhyh LVkjfiQ'k vkSj tyok;q ifjorZu ds dkj.k
vk, nq"izHkkoksa ds pyrs ewaxk dk {ks=k vkèkk gks x;k gSA vkWLVªsfy;u baLVhV~;wV vkWiQ ejhu lkbal ds vuqla/kudrkZvksa us dqN le;
igys psrkouh nh Fkh fd pØokrksa vkSj fo"kSyh LVkjfiQ'k ds dkj.k ew¡xksa dh la[;k esa deh vkbZ gS] ogha dksjy Cyhfpax Hkh bldh
,d otg gSA
;wusLdks fo'o fojklr lfefr igys gh ;g psrkouh ns pqdh gS fd ikuh dh xq.koÙkk ?kVus ,oa tyok;q ifjorZu ls bls dkiQh
[krjk gSA vkWLVªsfy;k dh vksj ls xzsV csfj;j jhiQ dks cpkus ds iz;klksa dh leh{kk ;wusLdks bl o"kZ djus okyk gSA vkSj vxj vkWLVªsfy;k
ds iz;kl vi;kZIr jgs rks ;wusLdks dh fo'o /jksgj esa 'kkfey ew¡xs dh bl lcls cM+s HkaMkj dks [krjs dh lwph dh Js.kh esa j[kk tk
ldrk gSA
{{ D;k gS dksjy Cyhfpax\ % xeZ vkSj iznwf"kr leqnzh ikuh ls dksjy Cyhfpax gksus yxrh gS] ;g rc gksrh gS tc izokyksa esa
ik, tkus okys jaxhu tho ejus yxrs gSA buds ejus dk dkj.k izk;% cgqr T;knk rkieku vkSj iznwf"kr ty gksrk gSA ty dk
rkieku c<+us ls dksjy dk Hkkstu cuus okys 'kSoky 'osr gksrs tkrs gSaA ;s izdk'k&la'ys"k.k ugha dj ikrs vkSj ejus yxrs gSa]
lkFk gh bu ij fuHkZj dksjy Hkh [kRe gksrs tkrs gSaA 1979 ls vc rd ,slh vkB cM+h ?kVuk,¡ gks pqdh gSa] ftlls dksjy
dks {kfr igq¡ph gSA
RO/ARO
{{ fo"kSyh LVkjfiQ'k % ds rkt okyh LVkjfiQ'k (Økmu&vkWiQ FkkWuZl ;k dksV~l) dksjy ikWfyi ij iyrh gS dkaVks vkSj mUgs
[kkrs gq, izoky fHkRrh dks u"V dj jgh gSaA ew¡xk&doj ds [kRe gksrs pys tkus ds fy, ;g LVkjfiQ'k ftEesnkj gSaA fiNys
40 o"kksZa esa blus izoky fHkfÙk dks [kklk uqdlku igq¡pk;k gSA
{{ m".kdfVca/h; pØokr% dksjy dks m".kdfVca/h; pØokrksa] rst gokvksa] 'kfDr'kkyh leqnzh ygjksa vkSj leqnz esa fNrjk,
eyos ls uqdlku igq¡prk gSA fiNys lkr o"kksZa esa xzsV csfj;j jhiQ dks Ng cM+s pØokrksa us uqdlku igq¡pk;k gSA
izoky fHkfÙk;kas ls lacaf/kr leL;k,¡
{{ izoky }hi tSo fofo/rk ds n`f"Vdks.k ls dkiQh egRoiw.kZ gksrs gSaA ysfdu orZeku eas bUgas tyok;q ifjorZu] m".kdfVca/h;
pØokr] LVkj fiQ'k lfgr vusd pqukSfr;kas dk lkeuk djuk iM+ jgk gSA bUgha pqukSfr;kas ds fo"k; eas la{ksi eas ppkZ dh xbZ gS&
{{ egklkxjkas eas dkcZu MkbvkWDlkbM ds foy;u dh c<+rh ek=kk egklkxjkas dh vEyh;rk eas o`f¼ dj nsrh gS ftlls izokykas
dh e`R;q gks tkrh gSA
{{ izoky [kuu] vijnu vkfn dks jksdus gsrq cukbZ xbZ jksf/dk] LihMcksV ds }kjk gksus okys xkn fu{ksi.k ls Hkh izokykas dks
uqdlku igq¡prk gSA
{{ vf/dka'k ,VkWy cká tkfr izos'k] ijek.kq ce ijh{k.k vkfn ekuoh; xfrfof/;kas ls fo:fir gks x, gSaA
{{ vkS|ksfxd ladqykas ls fu"dkflr gksus okyk ty buds fy;s ladV dk dkjd cu x;k gSA
{{ blds vfrfjDr rsy fjlko] eRL;u] i;ZVu vkfn ls Hkh izoky }hikas dks uqdlku igq¡prk gSA
lkxjh; iz n w " k.k
fo'o dh c<+rh tula[;k rFkk c<+rs gq, lkxjh; O;kikj rFkk rsÇ osQ lkxj }kjk vk;kr fu;kZr ds dkj.k lkxjksa ds iznw"k.k esa
rhoz xfr ls o`f¼ gks jgh gSA egklkxjkas esa iznw"k.k ds eq[; dkj.k fuEu gSa %&
i. lkxjksa esa rsy rFkk isVªksy dk fjlko]
ii. Tokykeqf[k;ksa dk mnxkj]
iii. ekuo }kjk lkxjksa esa jlk;fud rRoksa dks fu"dkfLkr djukA
iv. ufn;ksa }kjk lkxj esa volkn ,df=kr djuk bR;kfnA
fo'o ds lHkh egklkxjksa esa iznw"k.k O;kIr gks pqdk gSA fiQj Hkh m".kdfVcaèk dks egklkxj vkdZfVd egklkxj dh rqyuk esa vfèkd
iznwf"kr gSaA lokZfèkd iznw"k.k buds ukSokgu gsrq iz;qDr gksus okys tyekxksZa esa gSA
leqæh çnw"k.k ds çHkko
1- leqæh ty esa ?kqfyr vkWDlhtu dh deh
leqæh ty esa çnw"kdksa fo'ks"kdj dkcZfud çnw"kdksa dh ek=kk c<+us ds lkFk gh ty esa ?kqfyr vkWDlhtu dh ek=kk esa deh gksrh
gSA bldk dkj.k ;gh gS fd ty esa mifLFkr lw{e tho ,oa cSDVhfj;k }kjk çnw"kd ds :i esa mifLFkr dkcZfud inkFkks± dk Hk{k.k
djus ds lkFk gh mudh la[;k esa o`f¼ gksus ds iQyLo:i ?kqfyr vkWDlhtu dh •ir Hkh c<+rh gS vkSj ty esa ?kqfyr vkWDlhtu
mlh rhozrk ls de gksrh gSA okLro esa leqæh ty esa dkcZfud inkFkks± dh ek=kk c<+us ls LokHkkfod :i ls mldh chvksMh c<+ tkrh
gS rFkk ch-vks-Mh- c<+us ls tÇ esa ?kqfyr vkWDlhtu dh ek=kk de gks tkrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
2- leqæh thoksa ij çHkko

leqæh ty esa rsy ds fjlko ls leqæh ty lrg ij rsy dh iryh ijr cu tkrh gS] ftlls okrkoj.k dh ok;q ty lrg ds
lh/s lEidZ esa ugha vk ikrh] ftlls ty esa ?kqfyr vkWDlhtu dh lkaærk de gks tkrh gSA blds vfrfjÙkQ fjls gq, rsy dks gVkus ds
fy;s mi;ksx fd, tkus okys fMVtZsaV Hkh leqæ dh tyh; thou dks vR;f/d çHkkfor djrs gSaA ;s jklk;fud fMVtZsaV vR;ar fo"kSys
fdLe ds gksrs gSaA buds tyh; thoksa }kjk xzg.k fd, tkus ls ;s jlk;u •k| Jà•yk esa vk tkrs gSaA lkFk gh ;s leqæh lsMhesaV esa Hkh
tek gks tkrs gSaA leqæh thoksa dh vusd çtkfr;k¡ bl çdkj fMVtZsaV dk f'kdkj cu lekIr gksrh tk jgh gSaA fMVtZsaV dks •kus okys
leqæh thoksa dks xzg.k djus ij euq"; ds 'kjhj esa Hkh ;s gkfudkjd jlk;u igq¡p tkrs gSaA
3- •k| Jà•yk ij çHkko
leqæh çnw"k.k ds nkSjku çnw"kdksa ds leqæh •k| Jà•yk vFkok lrg ds lsMhesaV ds lkFk fofHkUu HkkSfrd&jklk;fud fØ;kvksa ds
ekè;e ls ;s muesa igq¡p tkrs gSaA çnw"kdksa ds leqæh thoksa }kjk xzg.k fd;s tkus vFkok leqæh ouLifr }kjk buds vo'kks"k.k ls buds
ekè;e ls ;s euq"; dh •k| Jà•yk esa Hkh igq¡p tkrs gSaA vusd fo"kSys çnw"kd leqæh thoksa ,oa ouLifr;ksa dh e`R;q dk dkj.k curs
gSa vkSj bl çdkj leqæ ds ikfjfLFkfrdh; ra=k dks çHkkfor djrs gSaA leqæh tSo&fofoèkrk ij Hkh bldk foijhr çHkko iM+rk gSA
4- vU; çHkko
mijksÙkQ ds vfrfjÙkQ leqæh çnw"k.k dk nq"çHkko leqæksa ij vk/kfjr tho&tUrqvksa ij Hkh iM+rk gSA vusd leqæh i{kh tks leqæksa
eas ik;s tkus okys fofHkUu thoksa tSls& eNfy;ksa vkfn ij fuHkZj gksrs gSa] os ;k rks •k| Jà•yk esa vkus okys çnw"kdksa ds dkj.k ekjs
tkrs gSa ;k leqæh ty esa ik;s tkus okys ikWyhFkhu dh FkSfy;ksa dks fuxydj ej tkrs gSaA dbZ ckj ikWyhFkhu dh FkSfy;k¡ mudh xnZu
esa iQ¡l tkrh gSa vkSj ne ?kqVus ds dkj.k mudh e`R;q gks tkrh gSA
leqæh çnw"k.k dk lokZf/d çfrdwy çHkko leqæksa esa ik;s tkus okys dksjy ij iM+ jgk gSA leqæh çnw"kdksa esa ik;s tkus okys
dhVuk'kdksa] •jirokj uk'kdksa] isVªksfy;e gkbMªksdkcZu] fo"kSyh /krqvksa ,oa jsfM;ks ,fDVo çnw"kdksa ds dkj.k laosnu'khy dksjy /hjs&/hjs
lekIr gks jgs gSaA
leqæh çnw"k.k ij fu;a=.k
lHkh ufn;k¡ vUrr% leqæksa esa feyrh gSaA leqæh çnw"k.k dk çeq• dkj.k bu ufn;ksa ds }kjk cgkdj yk;k x;k nwf"kr ty ,oa
vif'k"V gSA ufn;ksa ds ekè;e ls vkS|ksfxd fjlko ds lkFk ?kjsyw nwf"kr ty cM+h ek=kk esa leqæksa esa feyrk gSA vr% Li"V gS fd leqæksa
esa feyus ls igys ;fn unh ds nwf"kr ty dks LoPN dj fy;k tk;s rks leqæksa esa gksus okys çnw"k.k dks de fd;k tk ldrk gSA bl
gsrq vkS|ksfxd nwf"kr ty dks leqfpr mipkj ds fy;s çR;sd vkS|ksfxd bdkbZ dks nwf"kr ty ds mipkj la;a=k eas yxkuk pkfg,A lkFk
gh uxjh; fudk;ksa ls fudyus okys ?kjsyw nwf"kr tÇ dk Hkh mfpr mipkj fd;k tkuk vko';d gSA
tc rd nwf"kr ty dk lzksr ij gh mipkj lqfuf'pr ugha gksxk] rc rd çnw"k.k dh leL;k ij fu;a=k.k ugha fd;k tk ldrkA
vkS|ksfxd ,oa ?kjsyw nwf"kr ty ds lkFk gh ufn;ksa ds ekè;e ls cgkdj yk;s tkus okys vU; vif'k"Vksa dk Hkh leqæ esa feyus ls
iwoZ i`FkDdj.k vko';d gSA leqæh xfrfof/;ksa ij utj j•dj Hkh leqæh çnw"k.k dks fu;af=kr fd;k tk ldrk gSA ;FkklEHko] leqæksa
esa rsy vkfn ds fjlko dks jksduk pkfg,A
leqæksa esa ukfHkdh; dpjk u feyus ik;s bl gsrq Hkh leqfpr çca/ fd;k tkuk pkfg,A leqæ dks MfEiax lkbV u le>dj] mls
,d thfor ikfjfLFkfrdh; ra=k dk vfuok;Z vax le>rs gq, mlesa cká çnw"kd rRoksa dks feyus ls jksddj gh leqæh çnw"k.k dks
fu;af=kr fd;k tk ldrk gSA
2 Hkw&vko`Gfrd ,oa HkkSfrd
foHkktu
Hkkjr HkkSxksfyd fofoèkrkvksa dk ns'k gSA ;gk¡ ,d vksj mPp ioZrekyk,a gSa] ogha nwljh vksj fo'kky eSnku o iBkjh Hkkx gSaA bl izdkj
ns'k dh Hkw&vkÑfrd bdkbZ;kas dks izeq[kr% ik¡p Hkkxksa esa oxhZÑr fd;k tk ldrk gSA
fgeky; ioZr
vkt ls djksM+ksa o"kZ iwoZ i`Foh ij egk}hiksa vkSj egklkxjksa dk foHkktu loZFkk fHkUu FkkA fgeky; ioZr vkSj mlds iwoZ esa fLFkr cekZ
(orZeku E;kaekj) ds ioZr rFkk if'pe dh vksj fganqdq'k ls ysdj ;wjksi esa iQSyh vkYil o dkjisfFk;u ioZr Jsf.k;ksa rd ,d fo'kky
egklkxj ygjkrk Fkk] ftls VsfFkl lkxj dgk tkrk gSA bl lkxj ds nksuksa rjiQ egk}hiksa dk foLrkj Fkk] ftlesa blds mÙkj esa fLFkr
egk}hi dks ^vaxkjk Hkwfe* dgrs Fks vkSj nf{k.k esa fLFkr egk}hi dks ^xks.Mokuk Hkwfe* dgrs Fks] ftlds vo'ks"k orZeku esa nf{k.k
vesfjdk ds iwohZ Hkkx] vÚhdk] vkWLVªsfy;k vkSj izk;}hih; Hkkjr esa fo|eku gSaA dkykarj esa Hkw&xfHkZd mRiknksa ls izHkkfor gksdj VsfFkl
lkxj us mQij dh vksj mBuk 'kq: dj fn;kA ;g ty xks.Mokuk Hkwfe ds fupys {ks=kksa esa tkdj iQSy x;k] ftlls xks.Mokuk egk}hi
fo[kf.Mr gks x;k vkSj fgan egklkxj dh Hkh mRifÙk gqbZA èkhjs&èkhjs HkwxfHkZd gypyksa us VsfFkl lkxj dks vkSj Hkh mQij mBk;k vkSj
bl izdkj fgeky; dh l`f"V gqbZA ;g fo'kky fgeky; ,d ckj esa gh mQij ugha mBk] cfYd blds fuekZ.k dh o mQij mBus dh
izfØ;k ,d yEch vofèk esa ?kfVr gqbZA fgeky; fuekZ.k ds fofHkUu pj.kksa dks fuEuor~ foHkkftr fd;k tk ldrk gSA
fLFkfr ,oa foLrkj % fgeky; ioZr Hkkjr dh mÙkjh lhek ij vofLFkr gSA bldh ioZr Ükà[kyk,a fo'o esa lcls mQ¡ph gSaA fgeky;
ioZr ,d uohu ofyr ioZr gSA fgeky; ioZr Js.kh esa fo'o dk loksZPp f'k[kj ekmaV ,ojsLV gSA ekmaV ,ojsLV dh mQapkbZ 8850
ehVj gSA fgeky; dh ioZr Jsf.k;kas dks HkkSxksfyd vkèkkj ij rhu Hkkxksa esa oxhZÑr fd;k tk ldrk gS&
1- eq[; fgeky;% bldk foLrkj mÙkj&if'pe esa flaèkq unh ls ysdj nf{k.k&iwoZ esa czãiq=k unh rd gSA bl {ks=k esa fo'o dk
loksZPp f'k[kj ekmaV ,ojsLV Hkh fLFkr gSA eq[; fgeky; {ks=k eas fLFkr vU; izeq[k ioZr f'k[kj gSa&daputaxk (8598 eh-)]
uaxk ioZr (8126 eh-)] èkkSykfxfj (8172 ehVj) ,oa xkslkbZaFkku (8018 eh-)A eq[; fgeky; dks o`gn~ fgeky; vFkok
fgeknzh uke ls Hkh lacksfèkr fd;k tkrk gSA
fgeknzh yxHkx 6000 ehVj mQ¡ph ioZr Js.kh gS tks lnSo ciQZ ls <dh jgrh gSA ;gk¡ vusd fgekfu;ka gSaA buesa ls xaxks=kh]
dsnkjukFk] feyke ,oa fiaMkjh fo'ks"k :i ls mYys[kuh; gSaA
2- mÙkj&if'pe fgeky;% bl {ks=k esa dkjkdksje] fgUnqdq'k] vykbZ] dquyqu] R;su'kku vkfn Jsf.k;ka vofLFkr gSaA dkjkdksje
Js.kh esa fo'o dh f}rh; lcls cM+h mQ¡ph ioZr pksVh K2-xkWMfou vkWfLVu (8611 eh-) fLFkr gSA
3- nf{k.k&iwoZ fgeky;% nf{k.k&iwoZ fgeky; ds vUrxZr ukxkyS.M] v:.kkpy izns'k] ef.kiqj] vle] fetksje] f=kiqjk ,oa
es?kky; ds ioZr vkrs gSaA es?kky; dh igkfM+;ka iwoZ&if'pe fn'kk esa iQSyh gSa] tcfd ukxk] ef.kiqj o fetks igkfM+;ka mÙkj
ls nf{k.k dh fn'kk esa iQSyh gSaA
Hkwxksy (Hkkx&2)
fgeky; Jsf.k;ksa dk oxhZdj.k

1- Vªkal ;k frCcr fgeky;& bldk eq[; foLrkj tEew&d'ehj jkT; esa fLFkr fgeky; ds mÙkj eas gSA bldh yEckbZ 965 eh- gSA
blesa rhu eq[; ioZr Jsf.k;ka gSa&
yy dkjkdksje Js.kh % Hkkjr dh ;g mÙkjksÙkj Js.kh gS] ftls mPp ,f'k;k dh jh<+ Hkh dgrs gSaA blh ioZr Js.kh ij Hkkjr dh
lcls Å¡ph pksVh xkWMfou vkfLVu (8611 ehVj) fLFkr gSA dkjkdksje Js.kh dk foLrkj tEew&d'ehj ls ysdj frCcr rd
gSA Hkkjr ds lcls cM+s Xysf'k;j fl;kphu] ckYVksjks] fc;kdks o fgLikj blh Js.kh esa vofLFkr gSa] ftldk izkphu uke ^Ñ".kk
fxjh* gSA
yy yn~nk[k Js.kh % bl Js.kh dk foLrkj dkjkdksje ds nf{k.k esa ';ksd unh o ';kse unh ds eè; vofLFkr gS] ftldh
mPpre pksVh ekmaV jkdkiks'kh gSA
yy tkLdj Js.kh % ;g o`gn~ fgeky; dk if'peh foLrkj gS] tks yn~nk[k ds nf{k.k esa mÙkjk[k.M] fgekpy izns'k o tEew
d'ehj esa foLr`r gSA uaxk ioZr bldh lcls Å¡ph pksVh gSA
2- fgeky; ioZr lewg
yy i hjiatky Js.kh % ;g
Js.kh y?kq fgeky; dh
Js.kh esa fLFkr gS] ftldk
foLrkj d'ehj ls iatkc
rd gSA Ñ".kk] xaxk] >sye
,oa fpukc ufn;k¡ bldks
ikj djrh gSaA ;g d'ehj
dh ?kkVh }kjk tkLdj Js.kh
ls i`Fkd~ gksrk gSA ?kkVh dks
tksM+us okyh tokgj lqjax
blh Js.kh esa fLFkr gSA
yy èkkSykèkj Js.kh % ;g
ihjiatky ds nf{k.k esa
fLFkr gS] tks y?kq fgeky;
dh nf{k.kre Js.kh gSSA usiky esa bl Js.kh dks êgkHkkjr* Js.kh ds uke ls tkuk tkrk gSA blds izeq[k f'k[kj ekmaaV dSyk'k]
rksjy rFkk MkseMjh gSA
yy f'kokfyd Js.kh % ;g fgeky; Ükà[kyk dh lcls uohure Hkkx gSA f'kokfyd esa fxfjikn {ks=k dks rjkbZ ds uke ls tkuk
tkrk gSA
fgeky; dk izknsf'kd foHkktu
izknsf'kd vkèkkj ij fgeky; dks pkj Hkkxksa esa oxhZÑr fd;k x;k gS%
1- iatkc fgeky; flaèkq&lryt unh ds chp 560 fdeh
2- dqekmQ¡ fgeky; lryt&dkyh unh ds chp 320 fdeh
3- usiky fgeky; dkyh&rhLrk unh ds chp 800 fdeh
4- vle fgeky; frLrk&fngkax unh ds chp 720 fdeh
RO/ARO
1- iatkc fgeky;% flaèkq unh vkSj lryt unh ds eè; tks foLr`r Hkkx gS] og 560 fd-eh- dh nwjh rd iQSyk gSA bl foLr`r
Hkkx dks iatkc fgeky; ds uke ls tkuk tkrk gSA bldk vfèkdka'k Hkkx fgekpy izns'k vkSj tEew&d'ehj esa vofLFkr gS]
blfy, bls izk;% fgekpy fgeky; ;k d'ehj fgeky; Hkh dgrs gSaA bldh ioZr Jsf.k;ksa esa izeq[k gSa&ihjiatky] yík[k]
dkjkdksje] èkkSykèkj vkSj tkLdjA ;gk¡ ij tksftyk njkZ Hkh fLFkr gS] ftldh mQapkbZ 3]528 ehVj gSA iatkc fgeky; esa fLFkr
?kkfV;ka gSa&dkaxM+k rFkk ykgkSy ,oa LihfrA blds vU; njsZ gSa&cfugky] ckjkykpkyk] jksgrkax vkSj cqftZykA fgeky; ds bl
Hkkx esa mQ¡pkbZ iwoZ ls if'pe dh vksj de gksrh tkrh gSA
2- dqekmQ¡ fgeky;% dkyh unh o lryt unh ds eè; 320 fd-eh- dh nwjh rd iQSys fgeky; dks dqekmQ¡ fgeky; dgrs gSaA
;g mÙkjk[kaM ds dqekmQ¡ o x<+oky {ks=k esa iQSyk gqvk gSA bldh izeq[k pksfV;ka cnzhukFk] dsnkjukFk] xaxks=kh] uank nsoh] ekuk]
dkesr bR;kfn gSaA dqekmQ¡ fgeky; dk loksZPp f'k[kj uank nsoh (7816 eh-) gSA
3- usiky fgeky;% yxHkx 1]16]800 oxZ fd-eh- {ks=kiQy;qDr foLr`r usiky fgeky; dh vkSlr mQ¡pkbZ 6250 ehVj gSA ;g
dkyh unh ,oa rhLrk unh ds eè; yxHkx 800 fd-eh- dh nwjh rd iQSyk gqvk gSA bldk vfèkdka'k Hkkx usiky esa iQSyk
gqvk gS rFkk bls HkwVku] flfDde vkSj nkftZfyax fgeky; dk uke Hkh fn;k tkrk gSA
usiky fgeky; ds varxZr lcls egRoiw.kZ pksfV;ka ikbZ tkrh gSaA ;s pksfV;ka gSa&,ojsLV] daputaxk] edkyw] èkkSykfxfj rFkk
vUuiw.kkZA fgeky; dk ;g lcls mQ¡pk Hkkx gS vkSj ;gha lcls mQ¡ph pksfV;ka ikbZ tkrh gSaA ;gk¡ dh izeq[k ?kkVh dkBekaMw ?kkVh
gSA mQaps Hkkx esa dVko ds dkj.k ouLifr dk loZFkk vHkko gS] tcfd uhps ds Hkkxksa esa nsonkj] Lizwl] phM+ vkfn dks.kèkkjh
ou feyrs gSaA
4- vle fgeky;% vle fgeky; {ks=k rhLrk unh ls czãiq=k unh rd 720 fd-eh- {ks=k esa foLr`r gSA ;g vle] flfDde]
v:.kkpy izns'k o HkwVku esa O;kIr gSA vle fgeky; dh igkfM+;ksa esa izeq[k gSa&ukxk] fetks] [kklh] fefdj o ef.kiqjA bl
{ks=k dh eq[; pksfV;ksa esa dqyk] dkaxM+h] dkscl] tkax lkaxyk] ukepk cjok vkfn mYys[kuh; gSaA
izk;}hih; iBkj
;g lksyg yk[k oxZ fd-eh- esa iQSyk ,d vR;ar izkphu Hkw&Hkkx gSA f=kHkqtkdkj vkÑfr okyk ;g izns'k mÙkj esa xaxk&lryt eSnku
rFkk 'ks"k rhu fn'kkvksa esa leqnz ls f?kjk gqvk gSA ;g ns'k dk lcls cM+k HkkSfrd izns'k gSA izk;}hih; iBkjh izns'k xks.Mokuk Hkwfe dk
,d vax gSA bl iBkj ij vusd ioZr fLFkr gS] tks yk[kksa o"kksZa dh ekSle&fØ;k ls iw.kZr;k izHkkfor gSaA ;s ioZr dbZ NksVs&NksVs iBkjksa
esa foHkkftr gks x;s gSaA ;gk¡ ij ladjh vkSj pkSM+h unh ?kkfV;ka Hkh gSaA bl izdkj ;g vusd èkjkryh; fofHkUurkvksa ls Hkjk iM+k gSA
bu iBkjksa dh leqnz ry ls vkSlr mQapkbZ yxHkx 600 ehVj gSA budk foLrkj mÙkj esa jktLFkku ls ysdj nf{k.k esa dU;kdqekjh
varjhi rd 1]700 fd-eh- yEckbZ esa vkSj 1]400 fd-eh- dh pkSM+kbZ rd gSA bu {ks=kska ds varxZr dbZ jkT;ksa ds Hkw&Hkkx vkrs gSa&eè;
izns'k] nf{k.k&iwohZ jktLFkku] nf{k.kh fcgkj] egkjk"Vª] vksfM'kk] xqtjkr] vkaèkz izns'k] rfeyukMq] dukZVd] dsjy vkfnA izkÑfrd n`f"V ls
bldh mÙkjh lhek vjkoyh] dSewj rFkk jktegy igkfM+;ksa }kjk fufeZr gksrh gSA iwjc esa iwohZ ?kkV rFkk if'pe esa if'pe ?kkV bldh
lhek gSA gkykafd bldh lhek ds ckjs esa fo}kuksa }kjk le;≤ ij vusd fopkj izLrqr fd, x, gSa] ijarq bu uohu vè;;uksa ds
vkèkkj ij Hkh bl ckr dh iqf"V dh xbZ gS fd ;g iBkj fgeky; ioZr Js.kh ds fuekZ.k ls igys dkiQh O;kid :i ls iQSyk gqvk
FkkA bu iBkjksa us fgeky; ds eksM+ksa dks izHkkfor fd;k gSSA iBkj ds mÙkj&if'pe vkSj mÙkj&iwoZ fn'kk esa vkxs dh vksj fudys gq,
Hkkx ds dkj.k fgeky; nf{k.k dh vksj eqM+k gqvk fn[kkbZ iM+rk gSA ;g iBkj dbZ txgksa ls dkiQh dVk gqvk rFkk vusd NksVs&NksVs
iBkjksa vkSj igkfM+;ksa esa foHkkftr gks x;k gSA blfy,] bl iBkjh Hkkx ds lacaèk esa foLr`r :i ls vè;;u djuk vR;ar vko';d gks
tkrk gSA
ueZnk] lksu] vkfn dbZ ufn;ksa }kjk bl iBkj dks dbZ NksVs&NksVs iBkjksa esa ck¡V fn;k x;k gSA ueZnk ds mÙkj esa ekyok dk iBkj rFkk nf{k.k
esa nDdu dk iBkj fLFkr gSA lksu unh ds iwoZ esa NksVkukxiqj iBkj fLFkr gSA blds vykok fofHkUu ufn;ksa ds lehi ;s iBkj ik;s tkrs gSaA
Hkwxksy (Hkkx&2)
(i) nDdu dk iBkj% ;g Hkkjr dk lcls cM+k iBkj gSA nDdu dk iBkj f=kdks.kh; gS rFkk bldk foLrkj 7]005]000 oxZ
fdeh- {ks=k esa gSA mÙkj esa ;g 3000 ehVj mQapk gS rFkk if'pe esa 900 ehVj mQapk gSA bls egkjk"Vª] iBkj Hkh dgrs gSaA bl
iBkj ds varxZr egkjk"Vª eè; izns'k] dukZVd] xqtjkr rFkk vkaèkz izns'k jkT;ksa ds Hkw&Hkkx vkrs gSaA ;g iBkj cslkYV pêðkuksa
ls cuk gqvk gSA bu pêðkuksa esa [kfutksa dh izpqjrk gS rFkk yksgk] vHkzd] eSXuslkbV rFkk ckWDlkbV bR;kfn [kfut inkFkZ ik;s
tkrs gSaA xksnkojh unh }kjk bls nks Hkkx esa foHkkftr fd;k x;k gS& (i) rsyaxkuk iBkj (ii) dukZVd iBkjA
(ii) ekyok dk iBkj% ;g iBkj cslkYV pV~Vku ds vi{k; ls fufeZr dkyh feêðh dk iBkj gSA bldk <ky xaxk ?kkVh dh vksj
gSA blesa ikoZrh] csrok] ekgh] pEcy ,oa dkyh flaèk vkfn ufn;ka izokfgr gksrs gq, ;equk esa fey tkrh gSaA vkSlru 250 ehVj
mQaps bu iBkjksa ij dgha&dgha mfeZy eSnku feyrs gSaA ftuesa piVh igkfM+;ka Hkh fLFkr gSaA mnkgj.kLo:i mÙkj esa Xokfy;j
dh igkfM+;ka izeq[k gSaA bl iBkj dh mÙkjh o mÙkj&iwohZ lhek ij caaqnsy[k.M o c?ksy[k.M ds iBkj fLFkr gSa] ijarq iBkj ds
mÙkj Hkkx dks pacy vkSj mldh lgk;d ufn;ksa us chgM+ [kîó esa ifjofrZr dj fn;k gSA
(iii) NksVkukxiqj dk iBkj% ;g iBkj fcgkj o >kj[kaM ds x;k] gtkjhckx vkSj jkaph vkfn {ks=kksa esa iQSyk gqvk gSA bldh vkSlr
mQapkbZ 700 ehVj gSA egkunh] Lo.kZ js[kk] lksu vkSj nkeksnj vkfn bl iBkj dh eq[; ufn;ka gSa] tks xgjh ?kkfV;ksa esa izokfgr
gksdj vyx&vyx fn'kkvksa esa iQSy tkrh gSaA lksu unh iBkj ds mÙkj&if'pe ls cgdj xaxk unh esa lekfgr gks tkrh gSA
nkeksnj unh iBkj ds eè; Hkkx esa if'pe ls iwoZ dh vksj izokfgr gksrh gSA egkunh bldh nf{k.kh lhek gS] tks nf{k.k&iwoZ
esa izokfgr gksrh gSA bl iBkj dh mÙkjh lhek jktegy igkfM+;ka gSA NksVkukxiqj dk iBkj dbZ Hkkxksa esa caVk gqvk gSA nkeksnj
unh ds mÙkj esa dbZ iBkj vkSj igkfM+;ksa ds lewg feyrs gSa] ftuesa gtkjhckx rFkk dksMjek ds iBkj izeq[k gSaA nkeksnj unh
ds nf{k.k esa jkaph dk iBkj fLFkr gSA jkaph dk iBkj lkekU;r;k lery gh gS] dqN fupyh igkfM+;ksa dks NksM+dj ;gk¡ ij
xzsukbV o uhl dh pêðkusa ikbZ tkrh gSaA bl lery Hkkx ij gh jkaph uxj vofLFkr gSA bl uxj ls ufn;ka pkjksa fn'kkvksa esa
izokfgr gksrh gSaA nkeksnj ?kkVh vc ,d Hkza'k ds :i esa miyCèk gS] ftlesa xks.Mokuk dky ds fu{ksi gSaA [kfut inkFkksZa dh
n`f"V ls bl iBkj dks dkiQh èkuh ekuk tk ldrk gSA ;gk¡ ij Hkkjr ds izeq[k [kfut ckWDlkbV] vHkzd vkSj dks;yk vkfn
Hkkjh ek=kk esa ik, tkrs gSaA blds vfrfjDr VaxLVu] ØksekbV] pwuk&iRFkj] fpduh feêðh] DokVZ~t] bekjrh iRFkj] rkack vkfn Hkh
;gk¡ izpqj ek=kk esa miyCèk gSaA ou laink dh n`f"V ls bl iBkj dk fo'ks"k egRo gSA ;gk¡ ij lkxoku] 'kh'ke] lky] tkequ]
lsey o ckal vkfn Hkh cgqrk;r esa ik;s tkrs gSaA [kk|kUuksa esa pkoy dh [ksrh igkM+h <kyksa o unh ?kkfV;kas esa dh tkrh gSA
(iv) es?kky; dk iBkj% mRifr ,oa lajpuk dh n`f"V ls ;g izk;}hih; iBkj dk gh iwohZ foLrkj gS] tks jktegy xkjks xSi vFkok
ekynk xSi }kjk vyx gqvk gSA bl iBkj esa if'pe ls iwoZ dh vksj Øe'k% xkjks] [kklh] t;afr;k rFkk fefdj vkfn igkfM+;k¡
vofLFkr gS tks izkphu pV~Vkuksa ls cuh gSaA [kklh ioZrh; {ks=k dk dhi :ih Lo:i esa vofLFkr gksus ds dkj.k gh ;gk¡
vkSlr ls vf/d o"kkZ gksrh gSA ;gh dkj.k gaS fd ;gk¡ [kklh igkM+h ds nf{k.k esa vofLFkr ekflujk; ,oa psjkiwath fo'o esa
lokZf/d o"kkZ okys {ks=kksa esa fxus tkrs gSA fiQj vkSlr ls vf/d o"kkZ gksus ds dkj.k ;gk¡ ySVsjkbM e`nk ,oa lnkcgkj ouksa dk
fodkl gqvk gSA
(v) rsyaxkuk dk iBkj% Ñ".kk unh csflu ds mÙkj es vofLFkr iBkjh {ks=k dks rsyaxkuk dk iBkj dgrs gSaA rsyaxkuk ds eSnku
dk mQijh fgLlk iBkjh gS rFkk nf{k.kh fgLlk mitkmQ eSnkuA fiQj ;g ioZrh; ouksa dh vf/drk okyk {ks=k Hkh gSA
(vi) dukZVd dk iBkj% ;g nf{k.k Hkkjr dk mPp lhek okyk iBkj gSA dukZVd iBkj ds nf{k.kh Hkkx dks eSlwj iBkj dgrs gSaA
lkekU;r;k bldk <ky iwoZ dh vksj gS] tcfd mÙkjh Hkkx dk <ky mÙkj dh vksj gSA blds if'pe esa if'peh ?kkV vkSj
iwoZ esa iwohZ ?kkV fLFkr gSaA uhyfxfj igkfM+;ksa }kjk bldh nf{k.kh lhek dk fuekZ.k gksrk gSA if'peh Hkkx ekyokM+ ds uke ls
tkuk tkrk gS] tks ,d igkM+h {ks=k gSA bldh vkSlr mQapkbZ 1000 ehVj gSA bl igkM+h {ks=k esa dkiQh dVko gSaA <ky dkiQh
rst gS vkSj unh ?kkfV;ka xgjh gSaA ;g Hkkx ouksa ls iw.kZ:is.k vkPNkfnr gSA iwjc dh vksj dk Hkkx mfeZy eSnkuksa okyk gSA
eSlwj iBkj dh izeq[k unh dkosjh gSA ;gk¡ ij xzsukbV igkfM+;ka feyrh gSa] tks uhps èkalh gqbZ gksrh gSaA
RO/ARO
(vii) cqUnsy[kaM dk iBkj% ;g iBkj Xokfy;j iBkj foaè;kpy Js.kh ds chp esa iQSyk gqvk gSA bldh mQapkbZ yxHkx 300&600
ehVj ds eè; gSA cqansy[k.M dk iBkj izkphure uhl p~Vku ls fufeZr lajpuk gS vkSj bl ij lksikuh osfndk,a Hkh feyrh
gSaA blds bnZ&fxnZ xzsukbV rFkk ckyqvk iRFkj ds Vhys ,oa igkfM+;ka Hkh feyrh gSaA
c?ksy[k.M dk iBkj foaè;u Js.kh ds dSewj vkSj Hkkjusj igkfM+;ksa ds iwoZ esa fLFkr gSA blds mÙkj esa lksuiqj igkfM+;ka rFkk nf{k.k
esa jkex<+ igkfM+;ka gSaA c?ksy[k.M dk eè; Hkkx Øe'k% mQapk gksrk gqvk iwjc ls if'pe dh vksj iQSy x;k gSA ;gk¡ if'peh Hkkx esa
cyqvk iRFkj o pwus dk iRFkj rFkk iwohZ Hkkx esa xzsukbV dh pêðkusa ikbZ tkrh gSaA
izk;}hih; iBkj
eè;orhZ mPpHkwfe nDdu dk iBkj eè;orhZ mPpHkwfe nDdu dk iBkj
vjkoyh Js.kh lriqM+k Js.kh foaè;kpy dk iBkj rsyaxkuk iBkj
iwohZ jktLFkku dh mPPkHkwfe egkjk"Vª dk iBkj NksVk ukxiqj dk iBkj rfeyukMq iBkj
ekyok dk iBkj vksfM'kk mPp Hkwfe es?kky; dk iBkj if'pe ?kkV] iwohZ ?kkV
cqansy[k.M dk iBkj n.M dkj.;
izk;}hih; iBkj dh ioZr Jsf.k;ka
izk;}hih; iBkj dh ioZr Jsf.k;ksa dks fuEukuqlkj oxhZÑr fd;k tk ldrk gS%
if'Pkeh ?kkV Ükà[kyk iwohZ ?kkV Ükà[kyk
1- if'peh ?kkV if'peh rV ds lekarj mÙkj&nf{k.k fn'kk esa 1- ;g iwohZ rV ds lekukarj mÙkj&iwoZ ls nf{k.k&if'pe
rkIrh unh ls dU;kdqekjh rd foLr`r gSSA bls lg;knzh ioZr fn'kk esa vksfM'kk ls uhyfxjh dh igkfM+;ksa rd foLr`r gSA
Hkh dgrs gSaA
2- bldh vkSlr Å¡pkbZ yxHkx 900&1100 ehVj gSA 2- bldh vkSlr Å¡pkbZ yxHkx 600 ehVj gSA
3- bldh vkSlr pkSM+kbZ yxHkx 50&80 fdeh rd gSA 3- bldh vkSlr pkSM+kbZ yxHkx 100&200 fdeh rd gSA
4- ;g ,d fujarj@Øec¼ Üka`[kyk gS] ftls dsoy njksZ }kjk gh 4- izk;}hih; iBkjh ufn;ksa }kjk iwohZ ?kkV ds dbZ fgLlksa dk
ikj fd;k tk ldrk gSA vijnu gqvk gS] ftlls ;g ,d vfujarj@dVh&iQVh@
vijfnr Ükà[kyk gSA
5- Lkajpuk ds n`f"Vdks.k ls yxHkx ,d#irk gSA 5- lajpuk dh n`f"V ls tfVy gS] D;ksafd ;g dbZ izdkj
ds 'kSyksa ls cuk gSA
6- if'peh ?kkV Jà[kyk ls izk;}hih; iBkj dh izeq[k ufn;k¡ 6- iwohZ ?kkV igkM+h ls fdlh Hkh cM+h unh dk mn~xe ugha
;Fkk&xksnkojh] Ñ".kk] dkosjh] rqaxHknzk ,oa dbZ vU; ufn;ka gksrk gSA
mn~xfer gksrh gSA
7- if'peh ?kkV izk;}hih; iBkjh Hkkjr dk tyok;q foHkktd gSA 7- ;g fdlh izdkj ls tyok;q dk foHkktd ugha gSA
8- if'peh ?kkV ty foHkktd gSA 8- iwohZ ?kkV fdlh Hkh izdkj dk ty foHkktd ugha gSA
9- if'peh ?kkV ij 1800 ehVj ds Åij 'khrks".k ou feyrs 9- iwohZ ?kkV ij 'khrks".k ou ugha ik, tkrs gaSA
gSa] ftUgsa 'kksyk ou dgk tkrk gSA
10- if'peh ?kkV dh vfèkd Å¡pkbZ gksus ds dkj.k ÅVh rFkk 10- iwohZ ?kkV dh de Å¡pkbZ ds dkj.k izk;% if'peh ?kkV
dksMkbduky tSls fgy LVs'kuksa dk fodkl gqvk gSA dh rjg fgy LVs'kuksa dk fodkl ugha gqvk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
foaè;kpy% foaè;kpy Js.kh dk foLrkj vO;ofLFkr :i esa gSA ;g ueZnk unh ds lkFk&lkFk if'pe esa xqtjkr ls vkjaHk gksdj mlds
lekukarj iwoZ fn'kk esa c<+rh gqbZ mÙkj&iwoZ fn'kk dh vksj eqM+ tkrh gS rFkk varr% mÙkj izns'k ds fetkZiqj rd viuk foLrkj izkIr
djrh gSA foaè;kpy ioZrekyk&foaè;kpy] Hkk.Msj] dSewj rFkk ikjlukFk dh igkfM+;ksa dk lfEefyr :i gSA foaè;kpy ioZr esa ijrnkj
pêðkusa (yky o cyqvk iRFkjksa ls ;qDr) feyrh gSaA foaè;kpy ioZr gh mÙkjh vkSj nf{k.k Hkkjr dks ,d&nwljs ls Li"V :i ls vyx
djrk gSA bl ioZr dh vkSlr mQapkbZ 900 ehVj gSA
lriqM+k% ;g ioZrekyk ueZnk vkSj rkIrh ufn;ksa ds chp if'pe esa jktihiyk dh igkfM+;ksa ls vkjaHk gksdj NksVkukxiqj ds iBkj rd
foLr`r gSA egknso vkSj eSdky igkfM+;ka Hkh lriqM+k ioZrekyk ds varxZr gh gSaA lriqM+k ioZrekyk dk HkkSxksfyd foLrkj 210 ls 240
mÙkjh v{kka'k ds chp gS vkSj bldh vkSlr mQapkbZ 760 ehVj gSA 1350 ehVj mQaph èkwix<+ pksVh lriqM+k dh lcls mQaph pksVh gSA ;g
pksVh egknso igkM+h ij fLFkr gSA lriqM+k dh vejdaVd pksVh (1127 ehVj) ls gh ueZnk unh dk mn~xe gksrk gSA lriqM+k ioZrekyk
ds varxZr tcyiqj ds lehi èkqavkèkkj ty&izikr lokZfèkd izfl¼ gSA lriqM+k ls laxejej dh pêðkusa izkIr gksrh gSaA
vjkoyh% vjkoyh ioZr Js.kh vgenkckn ds lehi jktLFkku ds e:LFky dh iwohZ lhek ls ysdj mÙkj&iwoZ esa fnYyh ds nf{k.k&if'pe
rd foLr`r gSA vjkoyh ioZrekyk dh dqy yEckbZ yxHkx 880 fdyksehVj gSA vkcw ds fudV xq:f'k[kj (1]772 eh-) vjkoyh dh
lcls mQaph pksVh gSA vjkoyh dh vkSlr mQapkbZ 300 ls 900 ehVj ds chp gSA vjkoyh Js.kh if'peh Hkkjr ds izeq[k ty foHkktd
ds :i esa dk;Z djrh gSA blds if'pe dh vksj ekgh rFkk ywuh ufn;ka fudyrh gSa] tks vjc lkxj esa fxjrh gSaA
if'peh ?kkV ;k láknzh% if'peh ?kkV] nDdu iBkj dh if'pe lhek ls if'peh rV ds lekukUrj foLr`r gSA ;g mÙkj esa rkIrh
unh ?kkVh ls ysdj nf{k.k esa dU;kdqekjh rd 1]600 fd-eh- dh yEckbZ esas foLr`r gSA HkkSxksfyd lajpuk dh n`f"V ls if'peh ?kkV
dks rhu oxksZa esa foHkDr fd;k tkrk gS&(1) mÙkjh láknzh (2) eè; láknzh vkSj (3) nf{k.kh láknzhA mÙkjh láknzh rkIrh unh ls
'kq: gksdj ekyizHkk unh ds mn~xe LFky rd 650 fdyksehVj dh yEckbZ esa foLr`r gSA mÙkjh láknzh dh vkSlr mQapkbZ 550 ehVj
gSA ;gha ls xksnkojh] Hkhek ,oa Ñ".kk ufn;ksa dk mn~xe gksrk gSA dYlqckbZ (1]646 ehVj)] lkygsj (1]567 ehVj) rFkk egkcys'oj
(1]438 eh-) mÙkjh láknzh dh izeq[k pksfV;ka gSaA Fkky?kkV (583 ehVj) vkSj Hkksj?kkV (630 ehVj) mÙkjh láknzh ds nks izeq[k njsZ
gSaA eqEcbZ ls dksydkrk dk ekxZ Hkksj?kkV njZs ls gh curk gSA
eè; láknzh ekyizHkk unh ds mn~xe LFky ls ysdj iky?kkV njsZa ds chp 650 fdyksehVj dh yEckbZ esa foLr`r gSA ;g Hkkx dkiQh
mcM+&[kkcM+ èkjkry okyk gS rFkk ouksa ls vkPNkfnr gSA eè; láknzh dh vkSlr mQapkbZ 1]220 ehVj gSA dqnzseq[k (1]892 ehVj)
vkSj iq"ifxfj (1]794 ehVj) ;gk¡ dh izeq[k pksfV;ka gSaA eè; lákfnz dh pêðkusa xzsukbV vkSj uhl izdkj dh gSaA blds iwoZ dh vksj
raqxHknzk vkSj dkosjh ufn;ka izokfgr gSaA
nf{k.k láknzh uhyfxjh igkfM+;ksa ls ysdj dU;kdqekjh rd 290 fdyksehVj dh yEckbZ esa foLr`r gSA bl Hkkx esa uhyfxjh igkM+h
ds lkFk&lkFk vUukeykbZ dh igkM+h Hkh gSA vUukbZeqMh (2]695 ehVj) nf{k.kh láknzh dh lcls mQaph pksVh gSA nf{k.kh láknzh ds
mÙkj&iwoZ esa ikyuh dh igkfM+;ka gSa rFkk nf{k.k esa byk;ph dh igkfM+;ka gSaA iky?kkV njkZ nf{k.k lg~;knzh esa gh gSA
iwohZ ?kkV& ;g ?kkV nf{k.kh iBkj osQ iwohZ fdukjs ij fLFkr gSA ;g vksfM'kk osQ mÙkj&iwohZ Hkkx es egkunh dh ?kkVh ls vkjEHk gksdj caxky
dh [kkM+h osQ lekukUrj pyrk gqvk uhyfxfj dh igkfM+;ksa rd igq¡p x;k gSA ;g 1]300 fd-eh- yEck gSA bldh pkSM+kbZ mÙkj esa 200
fd-eh- rFkk nf{k.k dh vksj 100 fd-eh- gSA bldh vkSlr mQ¡pkbZ 600 ehVj gS] vFkkZr ;g if'peh ?kkV ls de mQ¡pk gSA bldh lcls
mQ¡ph pksVh dk uke frekbZfxfj gS tks leqnz&ry ls 1]515 ehVj mQ¡ph gSA egkunh] xksnkojh] o`Q".kk rFkk dkosjh ufn;ksa us bldks dkVdj
vius ekxZ cuk fy, gSaA bl izdkj ;g ,d VwVh&iwQVh vof'k"V Jà[kyk gSA egkunh rFkk xksnkojh osQ chp dh ioZr Js.kh ds vfrfjDr
blesa dgha Hkh okLrfod ioZrh; y{k.k fn[kkbZ ugha nsrsA bldks fofHkUu Hkkxksa esa fofHkUu ukeksa ls iqdkjk tkrk gSA blesa uYykeykbZ]
osyhdksaMk] ikydksaMk] tkoknh] 'ksojk; izeq[k uke gSaA nf{k.k esa ;g uhyfxfj dh igkfM+;ksa osQ fudV if'pe ?kkV osQ lkFk fey tkrk gSA
RO/ARO
mÙkj dk fo'kky eSnku

xaxk&flaèkq ds eSnku dks izk;% nks Hkkxksa eas foHkkftr fd;k tkrk gS&(i) Fkkj e:LFky (ii) fo'kky eSnkuA
Fkkj e:LFky
;g jktLFkku dk eSnkuh o e:LFkyh; {ks=k gSA bldk foLrkj 1-75 yk[k oxZ fd-eh- gSA bl e:LFkyh; {ks=k ds nks Hkkx gSa& (i)
if'pe dh vksj (ii) nf{k.k dh vksjA nf{k.k if'pe dh vksj cgus okys bl {ks=k dh ,dek=k unh ywuh unh gSA ywuh dh fupyh
?kkVh e:LFky dk lcls fuEu Hkkx gSA bl e:LFkyh; {ks=k ds iwohZ Hkkx esa LVsih ouLifr ik;h tkrh gSA ;gk¡ dk Hkw&ty [kkjk gSA
bl {ks=k esa 300 oxZ fd-eh- yEch [kkjs ikuh dh lkaHkj >hy Hkh gSA blds vfrfjDr ;gk¡ MhMokuk] ywud.kZlkxj] dqpkeu ,oa Msxkuk
uked >hysa Hkh vofLFkr gSaA
fo'kky eSnku
fgeky; ds fuekZ.k ds i'pkr cuk ;g ,d uohure Hkw[kaM gS] tks flaèkq&xaxk&czãiq=k dk izeq[k Hkkx FkkA ;g HkkSxksfyd n`f"V ls ,d
[k.M Fkk] fdarq ikfdLrku foHkktu ds i'pkr~ vyx dj fn;k x;k FkkA bl fo'kky eSnku ds eè;orhZ ,oa iwohZ Hkkxksa dk fuekZ.k
xaxk o czãiq=k ufn;ksa rFkk budh lgk;d ufn;ksa ds fu{ksfir volknksa }kjk rFkk if'peh Hkkx&iatkc ds eSnku&dk fuekZ.k flaèkq dh
lgk;d ufn;ksa ds }kjk gqvkA
;g eSnku vR;ar moZj gS rFkk ;gk¡ ?kuh tula[;k fuokl djrh gSA bl fo'kky eSnku dk {ks=kiQy yxHkx 7 yk[k oxZ fd-eh- gSA
bldk foLrkj mÙkjh jktLFkku] gfj;k.kk] fnYyh] iatkc] mÙkj izns'k] vle o caxky rFkk mÙkjh fcgkj rd gSA oLrqr% bl fo'kky
eSnku dk ipkl izfr'kr Hkkx mÙkj izns'k esa rFkk 'ks"k ipkl izfr'kr vU; jkT;ksa esa gSA
Hkkjr ds fo'kky eSnku dh fo"ks'krk,a mlds vkÑfr foghu moZj tyks<+ eSnku gS] ftldk fodkl fgeky; ,oa foaè; ls vkus okyh
ufn;ksa ds volknksa ds fu{ksi dh izfØ;k }kjk gqvkA Hkkjr ds mÙkj ds eSnkuksa dks mPpkop ,oa HkkSfrd y{k.kksa ds vkèkkj ij fuEu mi
izns'kksa esa foHkkftr fd;k x;k gS& (i) Hkkcj (ii) rjkbZ (iii) [kknj (iv) ckaxj (v) jsg (vi) MsYVkbZ e`nk {ks=kA
{{ Hkkcj izns'k % ;g f'kokfyd ds nf{k.k esa fLFkr fxfjinh; izns'k gS] ftldk foLrkj if'pe ls iwoZ gSA bldh pkSM+kbZ if'pe
eas vfèkd ,oa iwoZ esa de gSA bldh pkSM+kbZ lkekU;r% 8 ls 15 fdeh gS rFkk ;g fgeky; ,oa f'kokfyd ls fudyus okyh
ufn;ksa }kjk fu{ksfir dadM+ rFkk ckyw ds fefJr volknksa ls fufeZr gqvkA Hkkcj dh l?kurk bruh vfèkd gS fd NksVh ufn;ka
(O;kse ,oa jkvksl) blesa foYkqIr gks tkrh gSA dsoy cM+h ufn;ka gh izokfgr gksrh gqbZ utj vkrh gSA Hkkcj izns'k xaxk eSnku
dh mÙkjh lhek cukrk gSA ;g fgeky; ds iFkjhys <ky gSaA
{{ rjkbZ izns'k% Hkkcj ds nf{k.k eas 15 ls 30 fdeh pkSM+h rjkbZ iV~Vh gSA vR;fèkd o"kkZ ds dkj.k rjkbZ iwoZ ds fo'kky eSnku
esa vis{kkÑr vfèkd pkSM+kbZ gSA bl izns'k dk fuekZ.k ckjhd dadM+] iRFkj] jsr rFkk fpduh feêðh ls gqvk gSA ;g Hkkcj
izns'k ds nf{k.k dk nynyh {ks=k gSA tgk¡ Hkkcj izns'k esa èkjkry ds uhps ls ty izokfgr gksrk gS] ogha rjkbZ {ks=k esa ;g iqu%
èkhjs&èkhjs èkjkry ij izokfgr gksrk gSA rjkbZ izns'k esa <ky dh deh ds dkj.k ikuh ;=k&r=k cgrk jgrk gS] ftlls bl {ks=k
dh Hkwfe lnSo ue jgrh gSA
{{ ckaxj izns'k% iqjkusa tyks<ksa ls fufeZr fo'kky eSnku dh mPp Hkwfe dks Hkkaxj ;k ckaxj dgrs gSaA ckaxj Hkwfe ufn;ksa dh ck<+
lhek ds Åij fLFkr gSA ;g mPp Hkw&Hkkx gS] tgk¡ ufn;ksa dk ikuh ugha igq¡p ikrk gSA bl {ks=k esa pwuk ;qDr dadM+hyh
feêðh ikbZ tkrh gSA bl {ks=k dh mQapkbZ ,d leku ugha gksrh rFkk dgha ij ;g 25&30 ehVj dh mQapkbZ ij Hkh ik;s tkrs
gSaA ckaxj Hkwfe izk;% iatkc o mÙkj izns'k esa ik;h tkrh gSA ckaxj izns'k es vi{k; ds dkj.k mQij dh eqyk;e feV~Vh u"V
gks xbZ gS vkSj ogk¡ vf/dka'kr% dadjhyh Hkwfe feyrh gSA ,slh Hkwfe dks HkwM+ dgrs gSA ;g {ks=k Ñf"k dk;Z gsrq de mi;ksxh
gksrk gS ,oa blesa Hkwfexr ty dh xgjkbZ Hkh vis{kkÑr vf/d gksrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
{{ [kknj izns'k% ufn;ksa dh èkkjk ds nksuks rjiQ ck<+ ds eSnku esa u;s tyks<+ks ls fufeZr eSnkuh Hkkx [kknj ;k csr dgykrs gSaA
ftl Hkw&Hkkx esa ufn;ksa ds ck<+ dk ikuh izR;sd o"kZ igqaprk gS] mls ufn;ksa ds ck<+ dk eSnku ;k dNkjh izns'k Hkh dgrs gSaA
fcgkj] mÙkj izns'k o jktLFkku esa [kknj Hkwfe dh izèkkurk ik;h tkrh gSA bl izns'k dk fuekZ.k dky mi&IyhLVkslhu ls izkjaHk
gksrk gS rFkk ;g izfØ;k orZeku esa Hkh tkjh gSA ckyw ,oa dadM+ miyCèk gksus ds dkj.k ;g Hkwfexr ty dk mÙke laxzkgd
gSA u, tyks<+ ,oa dki fu{ksiksa ls fufeZr gksus ds dj.k blesa jklk;fud rRoksa dh fofo/rk ikbZ tkrh gSA ftl dkj.k ;s
Ñf"k dh n`f"V ls lokZf/d egRoiw.kZ e`nk izns'k gSA ;g pkoy] xsgwa] tksr] xUuk] frygu vkfn fd Ñf"k gsrq izfl¼ gSA
{{ jsg % ckaxj izns'k ds flapkbZ dk;ksZa dh vfèkdrk okys {ks=kksa esa dgha&dgha Hkwfe ij ,d uedhu liQsn ijr fcNh gqbZ ikbZ
tkrh gS] blh ijr okyh feêðh dks jsg ;k dYyj ds uke ls tkuk tkrk gSA jsg dk foLrkj 'kq"d Hkkxksa esa lcls T;knk gSA
mÙkj izns'k vkSj gfj;k.kk dk 'kq"d Hkkx blds fof'k"V mnkgj.k gSaA
{{ MsYVkbZ izns'k % xaxk o czãiq=k ufn;ka fo'kky MsYVk dk fuekZ.k djrh gSaA budk MsYVk Hkkjr o ckaXykns'k esa iQSyk gqvk gSA
mYys[kuh; gS fd MsYVkbZ izns'k [kknj izns'k dk foLrkj ek=k gS ijarq bldh nf{k.kh lhek dks lksu o pEcy ufn;ksa ds chp
dh ufn;ksa }kjk cqjh rjg ls dkV&NkaV fn;k x;k gSA
Hkkoj rFkk rjkbZ esa vUrj
Hkkoj rjkbZ
1- ;g f'kokfyd ds fxfjin izns'k esa frLrk unh rd 1- ;g Hkkoj izns'k osQ nf{k.k esa blosQ lkFk&lkFk iSQyk
foLr`r gSA gqvk gSA
2- bldh pkSM+kbZ 8 ls 16 fdeh- gSA 2- bldh pkSM+kbZ 20 ls 30 fd-eh- gSA
3- ;g izns'k o`Qf"k osQ fy, mi;qDr ugha gSA 3- cgqr ls rjkbZ bykdksa esa ouksa dks lkiQ djosQ o`Qf"k osQ
;ksX; cuk;k x;k gSA
ckaxj rFkk [kknj esa vUrj
ckaxj [kknj
1- ;g iqjkuh tyks< feV~Vh dk cuk gqvk mQ¡pk Hkkx gSA 1- ;g uohu tyks<+ feV~Vh dk cuk gqvk fuEu izns'k gSA
2- blesa ^dadM+* uked pwuk;qDr laxzFkuksa dh izpqjrk 2- ;g eq[;r% phdk feV~Vh dk cuk gqvk izns'k gSA
gksrh gSA
3- ckaxj izns'k ck<+ osQ ry ls mQ¡pk gksrk gSA 3- [kknj izns'k esa izfro"kZ ck<+ vkrh gS vkSj tyks<+ dh ubZ
ijr fcN tkrh gSA
4- ;g o`Qf"k osQ fy, vfèkd mi;ksxh ugha gSA 4- ;gk¡ xgu o`Qf"k dh tkrh gSA
5- iatkc osQ eSnku esa bls ^Nk;k* dgrs gaSA 5- iatkc ds eSnku esa bls ^csV* dgrs gSaA
fo'kky eSnku dk /kjkryh; oxhZdj.k%
Hkkjr ds fo'kky eSnku dks èkjkryh; fo'ks"krkvksa ds vkèkkj ij fuEukuqlkj foHkkftr fd;k tk ldrk gS%
•• xaxk dk eSnku% xaxk dk fo'kky eSnku mÙkj izns'k] fcgkj ,oa if'pe caxky ds yxHkx 3-60 yk[k oxZ fd-eh- esa iQSyk gqvk
gSA ;g eSnkuh {ks=k xaxk ds rVorhZ Hkkxksa ij iQSyk gqvk gSA bl eSnkuh Hkkx dks rhu oxkZsa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gSA
"" mQijh xaxk dk eSnku% ;g Hkkx mÙkj esa f'kokfyd ls nf{k.k esa izk;}hih; iBkj rd rFkk if'pe esa ;equk unh ls ysdj
iwoZ esa leksPp js[kk rd iQSyk gqvk gSA mQijh xaxk ds eSnku es xaxk] ;equk] jkexaxk] xkserh] 'kkjnk ,oa ?kk?kjk vkfn ufn;ka
izokfgr gksrh gSaA mQijh xaxk ds eSnku dh vkSlr mQapkbZ 100&300 ehVj gSA
RO/ARO
"" eè; xaxk dk eSnku% ;g eSnkuh Hkkx Hkkjr esa lokZfèkd moZj gSA bldk foLrkj iwohZ mÙkj izns'k o fcgkj esa gSA bl Hkkx
esa ?kk?kjk] xaMd vkSj dkslh ufn;ka xaxk dh izeq[k lgk;d ufn;ka gSaA bl {ks=k esa izk;% ck<+ dh vk'kadk jgrh gSA bl {ks=k
esa vusd èkuq"kkdkj >hysa Hkh ikbZ tkrh gSaA lkFk gh ;g eSnkuh ufn;ksa dks izokg ekxZ esa ifjorZu ls xEHkhj :i ls izokfgr
gSA ;gk¡ dkslh unh dk lokZfèkd ekxZ ifjorZu gqvk gSA
"" fuEu xaxk dk eSnku% ;g eSnku yxHkx laiw.kZ if'pe caxky esa foLr`r gSA fgeky; dh rygVh ls ysdj xaxk ds MsYVk
rd bldk foLrkj gSA bl eSnku dk fuekZ.k IyhLVkslhu ;qx esa gqvkA caxky dh [kkM+h rd foLr`r MsYVkbZ Hkkx uohure
dkai ls fufeZr gSA fuEu xaxk dk eSnku leqnz ry ls ek=k 50 ehVj dh mQapkbZ ij gSA eSnku ds mÙkjh Hkkx esa rhLrk] ty
<kdk vkSj Vksjlk ufn;ksa dk izokg gSA
•• iatkc&gfj;k.kk dk eSnku% bl eSnku dks lryt&;equk foHkktd eSnku Hkh dgrs gSaA ;g eSnku 1-75 yk[k oxZ fdeh- {ks=k
esa iQSyk gqvk gSA bldh yackbZ mÙkj&iwoZ ls nf{k.k&if'pe fn'kk esa 640 fd-eh- rFkk pkSM+kbZ if'pe ls iwoZ fn'kk dh vksj 300
fd-eh- gSA
•• czãiq=k dk eSnku% bl eSnku dh pkSM+kbZ 80 fd-eh- gSA ladjs vkdkj dk czãiq=k dk eSnku es?kky; iBkj o fgeky; ioZr ds
chp gSA KkrO; gS fd czãiq=k unh ds ty esa feêðh dh ek=kk vR;fèkd gksrh gS rFkk blh dkj.k bl {ks=k esa dgha&dgha }hiksa
dk fuekZ.k Hkh gks x;k gSA
}hi lewg
Hkkjr esa eq[; LFky osQ vfrfjDr fgUnegklkxj esa cgqr ls }hi gSaA Hkkjr esa oqQy 247 }hi gSa ftuesa ls 204 }hi caxky dh [kkM+h
esa rFkk 'ks"k 43 }hi vjc lkxj esa gSaA caxky dh [kkM+h osQ }hi tyeXu Vjf'k;jh ioZrekyk osQ mQijh Hkkx gS tcfd vjc lkxj
osQ }hi izkphu Hkw&[k.M osQ vof'k"V Hkkx gS vkSj izoky fHkfÙk;ksa }kjk cus gSaA
caxky dh [kkM+h osQ }hi& caxky dh [kkM+h osQ rV ds fudV dbZ }hi gSaA xaxk osQ MsYVkbZ Hkkx esa }hiksa dh la[;k vfèkd gSA gqxyh
unh osQ lkeus 20 fd-eh- yEck xaxk lkxj uked }hi gSA pkSchl ijxuk osQ rV ij vusd eXurVh; }hi ik;s tkrs gSaA gky gh esa
;gka U;w ewj }hi dk fuekZ.k gqvk gSA egkunh& czkgk.kh MsYVk osQ fudV Hkh NksVs&NksVs }hi ik, tkrs gSaA usYykSb osQ fudV JhgfjdksVk
}hi 50 fd-eh- yEck gSA tgk¡ ij Hkkjr dk vUrfj{k vuqlaèkku osQUnz gSA rfeyukMq rFkk Jhyadk osQ chp eUukj dh [kkM+h esa vusoQ
NksVs&NksVs izoky }hi ik, tkrs gSaA
rV ls nwj vaMeku rFkk fudksckj }hi&leqg fLFkr gSAa vaMeku }hi lewg dk foLrkj 14º mÙkj ls 10º mÙkjh v{kka'k rFkk 92º ls
93º iwohZ ns'kkUrjksa osQ chp gSA bl lewg osQ }hi yxHkx 300 fd-eh- yEcs 8]300 oxZ fd-eh- {ks=k esa iSQys gq, gSA ;s rhu eq[; lewgksa esa caVs gq,
gSAa ftuesa mÙkjh vaMeku] eè;orhZ vaMeku rFkk nf{k.kh vMaeku lfEefyr gSA ;g }hi Vjf'k;jh ;qx osQ cyqvk&iRFkj] pwuk&iRFkj rFkk 'kSy osQ
cus gq, gSAa ;s dkiQh dVs&iQVs gS ;gk¡ ij vfèkdre mQ¡pkbZ 730 ehVj gSA ;s izoky fHkfÙk;ksa ls f?kjs gq, gSAa ;gk¡ ij ?kus ou yxs gq, gSAa vaMeku
}hi&lewg osQ nf{k.k esa fudksckj }hi&lewg gSA ;g 19 }hiksa dk lewg gS tks 6º30' mÙkj ls 9º30' mÙkjh v{kka'k osQ chp fLFkr gSA
bl }hi lewg osQ mÙkjh Hkkx dks dkj fudksckj rFkk nf{k.kh Hkkx dks egku fudksckj dgrs gSA budk {ks=kiQy Øe'k % 168 oxZ
fd-eh- rFkk 200 oxZ fd-eh- gSA bl lewg dk lcls cM+k f}i êgku~ fudksckj* (The Great Nicobar) gS ftldk {ks=kiQy 862
oxZ fd-eh- gSA vU; egRoiw.kZ }hiksa dk uke frYyaxpksax puwErk] Vsjslk] deksjVk] dpky] ukudjksM+h] fVªosaQV vkfn gSA iksVZCys;j osQ
mÙkj esa fLFkr csju rFkk ukjdksaMe }hi Tokykeq[kh gSA
2- vjc lkxj osQ }hi& vjc lkxj esa dkfB;kokM+ osQ nf{k.kh rFkk iwohZ rVksa osQ fudV dbZ pV~Vkuh }hi feyrs gSaA ;gk¡ ij ihje
rFkk HkkSaly }hi izeq[k gSA eqEcbZ osQ fudV gSujs] oSQujs] cqpj] LosyhiSQ.Vk rFkk vjukyk }hi izeq[k gSA eaxykSj osQ mÙkj esa HkVdy
}hi gSA pV~Vkuh }hiksa osQ vfrfjDr dkWi fcNs }hi Hkh gSA [kEHkkr dh [kkM+h esa M;w }hi 12 fd-eh- yEck gSA dPN dh [kkM+h esa oSn]
uksjk] fijVku rFkk d:Hkkj }hi gSaA ueZnk rFkk rkih ufn;ksa osQ eqgkus osQ fudV [kfM+;kosV] vfy;kosV vkfn }hi Hkh dkWi;qDr }hi gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
osQjy rV ls oqQN nwjh ij if'pe dh vksj y{k}hi lewg gSA igys bl }hi lewg dks y{k}hi] feuhdk; rFkk vehunhoh
ukeksa ls iqdkjk tkrk FkkA ;s }hi 8º mÙkjh v{kka'k ls 12º mÙkjh v{kka'kksa osQ chp iSQys gq, gSA ;s NksVs&NksVs }hi gS vkSj budk oqQy
{ks=kiQy 32 oxZ fdeh- gSA lcls cM+k }hi y{k}hi gSA ;gk¡ dh jktèkkuh dkokjrh blh }hi ij fLFkr gSA vehunhoh ,d NksVk&lk
}hi gSA lqnwj nf{k.k esa feuhdk; }hi gSA ftldk {ks=kiQy 4-5 oxZ fd-eh- gSA
1- if'pe rV ds }hi 2- iwohZ rV ds }hi
i. dkfB;kokM+ rV (xqtjkr) fijke Fkkblkyk i. eUukj dh [kkM+h esa fLFkr }hi iEcj] ØksdksMk;y
ii. dPNrV (xqtjkr) Jh nho oSnk] uksjk] dkmaej ii. iqyhdV >hy ds ikl fLFkr Jh gfjdksVk
iii. ueZnk&rkih eqgkus ij [kkfn;kosV] vkfy;k osV iii. fpYdk >hy ds ikl fLFkr ifjdq.M
iv. eqEcbZ ds lehi cqFkj] ,fyiQSaVk] lkylsV iv. egkunh&czãk.kh eqgkus ij 'kkVZ] Oghyj
v. xksok rV vuthnho
vi. eaxykSj rV Hkkjdy] fitu dkWd
vii. dksfPPk rV ok;kZiu
?kkVh
pqach ?kkVh
yy pqach ?kkVh dk lkefjd egRo gSA ekvksRls rqax us frCcr dks ,slh gFksyh crk;k Fkk] ftldh 5 maxfy;ka gSa& 1- yn~nk[k]
2- flfDde] 3- usiky] 4- HkwVku] 5- v#.kkpy izns'kA ;gh dkj.k gS fd phu lnSo bl {ks=k ij ges'kk è;ku j[krk gSA
yy ;g ?kkVh flfyxqM+h ?kkVh (bls Hkkjr dk fpdsu usd) ls yxHkx 500 fdeh dh nwjh ij gSA
yy pqach ?kkVh igys flfDde dk fgLLkk Fkh] tks o"kZ 1792 eas frCcr dk vax cuhA ;gk¡ ds LFkkuh; fuokfl;ksa dks izkseksok dgk
tkrk gS] tks frCcrh oa'k ds gSaA
yy o"kZZ 1904 eas vaxzsth 'kklu vkSj frCcr ds chp gq, le>kSrs ds ckn Åu] ;kd mRikn vkSj lqgkxk dk cM+k O;kikfjd ekxZ
cudj mHkjk gSaA
Hkkjr dh izeq[k ?kkfV;k¡
fgekpy izns'k
?kkVh fooj.k
1- pqEch ?kkVh % pqEck] HkkjekSj] MygkSth ,oa [kfTt;kj tSls izeq[k i;ZVu LFky blh ?kkVh eas vofLFkr gSaA
2- dkaxM+k ?kkVh % izeq[k lkaLÑfrd ,oa i;ZVu LFky èkeZ'kkyk blh ?kkVh esa vofLFkr gSA
3- ykgqy ?kkVh % blh ?kkVh ls gksdj gh panz ,oa Hkkxk ufn;ka izokfgr gksrh gSaA
4- ekyuk ?kkVh % ;g fgekpy izns'k esa NkssVk ;wuku ds :i esa izfl¼ gSA
5- Lihfr ?kkVh % ckS¼ksa dk izfl¼ rkcks eB blh ?kkVh eas vofLFkr gSA
6- ikaxh ?kkVh % iaxoky vkSj HkksVh yksxksa dk vkokl&{ks=kA
7- dqYyw ?kkVh % bls nsorkvksa dh ?kkVh dgk tkrk gSSA bls 7 fnolh; n'kgjk R;kSgkj ds fy, Hkh tkuk
tkrk gSA ;g èkkSykèkj ,oa ihjiatky Jsf.k;ksa ds eè; vofLFkr gSA
8- lkaxyk ?kkVh % bls okLik ?kkVh ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
RO/ARO
9- ikoZrh ?kkVh % fgekpy izns'k ds dqYyw fLFkr ;g ?kkVh fgUnw&flD[k rhFkZ ;kf=k;ksa dks efudju 'kgj
tkus ds fy, ekxZ iznku djrh gS tks fd ,d gkWV LikWV 'kgj gSA
10- fdUukSj ?kkVh % ;g ?kkVh fgekpy izns'k ds mÙkj&iwohZ Hkkx esa fLFkr gS] tks frCcr dh lhek ds lehi
gSA ;g fgekpy ds vafre xk¡o fpVdqy dks ekxZ iznku djrh gSA
tEew ,oa d'ehj
1- d'ehj ?kkVh % egku fgeky; ,oa ihjiatky Jsf.k;ksa ds eè; vofLFkr gS] cfugky njsZ }kjk tEew ls
tqM+h gqbZ gSA
yík[k
1- e[kkZ ?kkVh % yn~nk[k dh izfl¼ ?kkVh gSA
2- uqczk ?kkVh % fl;kfpu fgeun ls fudyus okyh uqczk unh }kjk fufeZr gSA
3- lq# ?kkVh % bldk dkjfxy dLcs ds fy, dkiQh egRo gSA
mÙkjk[kaM
1- nwu ?kkVh % ;g ?kkVh f'kokfyd fgeky; ,oa y?kq fgeky; ds eè; fLFkr gSA
2- tksgkj ?kkVh % bls feyke ?kkVh ,oa xkSjh xaxk ?kkVh ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
3- iQwyksa dh ?kkVh % peksyh ftys esa fLFkr] oU; thoksa ds fy, izfl¼ gSA bls ;wusLdks ds ck;ksfLiQ;j usVodZ
esa 2004 esa 'kkfey fd;k x;k FkkA
4- 'kekZ ?kkVh % bldk fuekZ.k èkeZxaxk unh }kjk gksrk gSA
5- lksj ?kkVh % ;g ?kkVh mÙkjk[kaM ds fiFkkSjkx<+ eas fLFkr gSA
ukxkyS.M
1- tqdq ?kkVh % Hkkjr ds iwoksZÙkj jkT; ef.kiqj&ukxkyS.M dh lhek ij fLFkr gSA twu ,oa flracj ekg esa
laiw.kZ ?kkVh taxyh iQwyksa ls <d tkrh gSA
flfDde
1- ;wFkkax ?kkVh % gkWV fLizax ds fy, izfl¼ ;g jksMksMsaMªku >kfM+;ksa o vU; ouLifr iztkfr;ksa ls <dh gqbZ gSA
vkUèkz izns'k
1- vjkdw ?kkVh % ;g ?kkVh xyhdksaMk] jDrkdkaMk] lqadjhesV~Vk ,oa fprkeksxksaMh uked igkfM+;ksa ls f?kjh gSA
rfeyukMq
1- dEce ?kkVh % ;g FksDdkM+h] o#luknq ,ao dksMkbduky igkfM+;ksa ls f?kjh gSA
dsjy
1- 'kakr ?kkVh % tSo fofoèkrk gsrq izfl¼A ;g dsjy ds iyDdM+ ftys esa uhyfxfj dh igkfM+;ksa ds eè;
fLFkr gSA 1847 esa jkcVZ okbV ;gk¡ vkus okys igys vaxzst FksA
if'pe caxky
1- usvksjk ?kkVh % ;g nkftZfyax ds dfyxikax esa fLFkr gSA 1986 esa usvksjk dh ?kkVh dks jk"Vªh; ?kkVh ikdZ
?kksf"kr fd;k x;kA
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr ds izeq[k njsZ

tEew&d'ehj
yy dkjkdksje njkZ % ;g njkZ tEew&d'ehj jkT; ds yn~nk[k {ks=k eas dkjkdksje igkfM+;ksa ds eè; fLFkr gSA bl njsZ ls gksdj
;kjdUn rFkk rkfje csflu dk ekxZ tkrk gSA ;g Hkkjr dk lcls Å¡pk ekxZ ekuk tkrk gSA ;g Hkkjr dk lcls Å¡pk njkZ
ekuk tkrk gSA ;gk¡ ls phu dks tkus okyh ,d lM+d Hkh cukbZ xbZ gSA
yy tksftyk njkZ % ;g njkZ tEew&d'ehj jkT; dh tkLdj Js.kh esa fLFkr gSA blls Jhuxj ls ysg ekxZ xqtjrk gSA
yy cqftZy njkZ % ;g Jhuxj dks fxyfxV ls tksM+rk gSA
yy ihjiatky njkZ % ;g njkZ tEew&d'ehj jkT; ds nf{k.k if'pe esa fLFkr gSA bl njsZ ls dqyxkao ls dksBh tkus dk ekxZ gSA
yy cfugky njkZ % tEew&d'ehj jkT; ds nf{k.k if'pe esa ihjiatky Jsf.k;ksa esa fLFkr bl njZs ls tEew ls Jhuxj tkus dk
ekxZ xqtjrk gSA tokgj lqjax Hkh blh esa fLFkr gSA
fgekpy izns'k
yy f'kidhyk njkZ % ;g fgekpy izns'k dh tkLdj Js.kh esa fLFkr gSA
yy jksgrkax njkZ % fgekpy izns'k dh ihj iatky Jsf.k;ksa esa fLFkr bl njsZ dh Å¡pkbZ 4631 eh gSA
yy cM+kykpk njkZ % fgekpy izns'k esa tkLdj igkfM+;ksa esa fLFkr bl njsZ ls ysg o eaMh ds chp ekxZ tqM+rk gSA
mÙkjk[kaM
yy ekuk njkZ % ;g mÙkjk[kaM dh dqekÅ¡ igkfM+;ksa esa fLFkr gSA
yy uhfr njkZ % 5389 eh- Å¡pk ;g njkZ mÙkjk[kaM ds dqekÅ¡ eas fLFkr gSA
flfDde
yy u kFkwyk njkZ % Hkkjr&phu ;q¼ 1962 esa lkefjd egRo ds dkj.k pfpZr ;g njkZ flfDde jkT; ds Mk¡xD;k Js.kh esa fLFkr
gSA 6 tqykbZ] 2006 dks ;g ekxZ O;kikj gsrq [kksyk x;k FkkA ;gk¡ ls nkftZfyax o pqach?kkVh gksdj frCcr tkus dk ,d ekxZ gSA
yy tsysIyk ekxZ % ;g flfDde esa gS] tsysIyk nkftZfyax o pqach ?kkVh ls gksdj frCcr tkus dk ekxZ gSA
v#.kkpy izns'k
yy c
ksefMyk njkZ % v#.kkpy izns'k ds mÙkj&if'peh Hkkx esa fLFkr gSA bl njsZ ls rokax ?kkVh gksdj frCcr tkus dk ekxZ
tkrk gSA
yy ;
kaX;ki njkZ % v#.kkpy izns'k ds mÙkj&iwoZ eas fLFkr gSA bl njsZ ds ikl czãiq=k unh Hkkjr esa izos'k djrh gSA ;gk¡ ls phu
ds fy, Hkh ekxZ tkrk gSA
yy fniQw njkZ % v#.kkpy izns'k ds iwoZ esa E;kaekj lhek ij fLFkr gSA
yy ikax LkkM njkZ % v#.kkpy izns'k ds nf{k.k&iwoZ esa E;kaekj lhek ij fLFkr gSA
yy rqtq njkZ % ;g ef.kiqj jkT; ds nf{k.k&iwoZ eas fLFkr gSA bl njsZ ls bEiQky ls rkew o E;kaekj tkus dk ekxZ xqtjrk gSA
yy Fkky ?kkV % 583 eh Å¡pk ;g njkZ egkjk"Vª esa if'peh ?kkV dh Jsf.k;ksa esa fLFkr gSA ;gk¡ ls gksdj fnYyh&eqEcbZ ds izeq[k
lM+d o jsyekxZ xqtjrs gSaA
yy Hkksj ?kkV % ;g egkjk"Vª jkT; ds if'peh ?kkV Jsf.k;kas esa fLFkr gSA iq.ks&csyxkao jsyekxZ o lM+d ekxZ blh njsZ ls xqtjrs gSaA
yy i ky ?kkV % ;g dsjy ds eè;&iwoZ esa fLFkr gS] ftldh Å¡pkbZ 305 ehVj gSA ;g uhyfxjh rFkk vUukeykbZ igkM+h ds eè;
fLFkr gSA dkyhdV&f=kpwj ls dks;ECkVwj bjksM+ ds jsy o lM+d ekxZ blh njsZ ls xqtjrs gaSA
RO/ARO
Hkkjr ds izeq[k fgeun

uhps dh vksj f[kldrh gqbZ fge dks fgeun dgrs gSaSA fgeky; ioZr esa yxHkx 15]000 Xysf'k;j gSaSA vkdkj esa fgeky; ds fgeunksa
dh yEckbZ 2 fdeh ls ysdj 60 fdeh rd gSA fgeky; fgeunksa dk {ks=kiQy yxHkx 16000 oxZ fdeh gSA iwjs fgeky; esa fgejs[kk
(Snowline) lkxj LRkj ls yxHkx 4200 ehVj Å¡ph gS] tcfd if'peh fgeky; esa fge js[kk dh Å¡pkbZ yxHkx 4000 ehVj gSA
fgeky; ds nf{k.kh <ykuksa dh <ky mÙkjh <ykuksa dh rqyuk eas uhph gS] ftldk eq[; dkj.k nf{k.kh <ykuksa ij o"kkZ dk vfèkd gksuk
gSA Hkkjr ds dqN eq[; fgeun fuEufyf[kr gSa&
yy fc;kiQks fgeun (Biafo Glaciers)% dkjkdksje ioZr dh cjkynksg ?kkVh (Braldoh Valley) esa fLFkr fc;kiQks Xysf'k;j
dh yEckbZ 59 fdeh gSA bldh izksFk (Snout) 5125 ehVj dh Å¡pkbZ ij gSA èkzqoh; izns'kksa ds ckgj] fc;kIkQks fo'o dk
pkSFkk lcls cM+k Xysf'k;j gSA
yy pkasxks&yaqXek Xysf'k;j (Chango Lungma Glacier): dkjkdksje ioZr dh jkdkiks'kh Js.kh (Rakaposhi Range) esa
vofLFkr] pksaxksyqaXek Xysf'k;j dh YkEckbZ yxHkx 50 fdeh- gSA if'pe ls iwoZ dh vksj cgrs gq;s ;g Xysf'k;j 2075 ehVj
dh Å¡pkbZ ij lekIr gks tkrk gSA
yy x'ksjczqe Xysf'k;j (Gasherbrum Glacier) % dkjkdksje ioZr esa vofLFkr bl Xysf'k;j dh yEckbZ yxHkx 21 fdeh- gSA
bl fgeun dk LukÅV (Snout) 4345 ehVj dh Å¡pkbZ ij gSA
yy xaxks=kh vFkok xkseq[k Xysf'k;j (Gangotri or Gaumukh Glaciers) % ifo=k xaxk dk mn~xe xaxks=kh Xysf'k;j ls gksrk gSA
bl Xysf'k;j dk mn~xe lkxj Lrj ls 3880 ehVj Å¡pkbZ ij fLFkr gSA
yy fgLikj Xysf'k;j (Hispar Glacier) % dkjkdksje esa vofLFkr bl Xysf'k;j dh YkEckbZ 61 fdeh gSA èkzqoh; izns'kksa ds ckgj
;g fo'o dk rhljk lcls yEck Xysf'k;j gSA nf{k.k dh vksj cgrs gq, bl Xysf'k;j ds mn~xe (Snout) dh Å¡pkbZ yxHkx
3000 ehVj gSA
yy daputaxk Xysf'k;j (Kanchenjunga Glacier) % flfDde&usiky dh lhek esa vofLFkr bl Xysf'k;j dh yEckbZ 21 fdeh
gSA dkslh dh ,d lgk;d unh dk mn~xe blh Xysf'k;j ls gksrk gSA
yy dkaXVks Xysf'k;j (Kangto Glacier) % v#.kkpy izns'k ds if'pe esa vofLFkr dkaXVks Xysf'k;j dh yEckbZ 7089 ehVj gSA
yy ekuk Xysf'k;j (Mana Glacier) % mÙkjk[kaM&frCcr dh lhek ij vofLFkr ekuk Xysf'k;j dh yEckbZ 18 fdeh gSA
yy feye Xysf'k;j (Milam Glacier) % dqekÅ¡ (mÙkjk[kaM) ds nwljs lcls cM+s bl Xysf'k;j dh yEckbZ yxHkx 20 fdeh gSA
yy fi.Mkjh Xysf'k;j (Pindari Glacier) % f=k'kwy&uUnk nsoh ds {ks=kksa ls fi.Mkjh Xysf'k;j rd ljyrkiwoZd igq¡pk tk ldrk
gSA blh dkj.k ns'k&fons'k ds cgqr ls i;ZVd bl Xysf'k;j ij vkrs gSaA
yy fl;kfpu Xysf'k;j (Siachin Glacier) % dkjkdksje ioZr dh uqczk ?kkVh esa fLFkr fl;kfpu Xysf'k;j dh yEckbZ 75 fdeh
gSA bldk {ks=kiQy yxHkx 450 oxZ fdeh gSA bl Xysf'k;j dh ftàk (Snout) 3705 ehVj dh Å¡pkbZ ij gSA
yy lksukikuh Xysf'k;j (Sonapani Glacier) % ihjiatkyh dh pUnzk ?kkVh esa vofLFkr lksukikuh Xysf'k;j dh yEckbZ yxHkx 18
fdeh gSA jksgrkax njsZ ds fudV ;g Xysf'k;j 4000 ehVj dh Å¡pkbZ ij gSA
yy tsew Xysf'k;j (Zemu Glacier) % daputaxk f'k[kj ds iwohZ <yku ij vofLFkr tsew Xysf'k;j dh yEckbZ yxHkx 25 fdeh
gSA rhLrk uanh dk mn~xe blh Xysf'k;j ls gksrk gSA
yy lklSuh XYksf'k;j % dkjkdksje esa fLFkr bl Xysf'k;j dh yEckbZ 68 fdeh gSA
3 viokg ra=
lkekU; ifjp;
tc ufn;ksa ds ty dk cgko dqN fuf'pr tyekxksZa (ty okfgdkvksa) ds ekè;e ls gksrk gS rks mls ufn;ksa dk viokg dgrs gSa
rFkk bu okfgdkvksa osQ tky dks ^viokg ra=k* dgk tkrk gSA fdlh {ks=k dk viokg ra=k ogk¡ osQ HkwoSKkfud le;kofèk] pV~Vkuksa dh
izo`Qfr ,oa lajpuk] LFkyko`Qfr] <ky] cgrs ty dh ek=kk vkSj cgko dh vofèk dk ifj.kke gSA
eq[; viokg izfr:i ds izdkj
(i) o`{kkdkj (Dendritic)% tc ufn;ksa dh ty/kjk,¡ ml LFkku ds LFkyh; <ky ds vuqlkj cgrh gS rks eq[; unh ,oa mldh
lgk;d ufn;ksa ds }kjk o`{k dh 'kk[kkvksa dh rjg viokg izfr:i dk fuekZ.k gksrk gSA ftls o`{kkdkj viokg izfr:i dk
uke fn;k tkrk gSA mÙkjh eSnku dh ufn;k¡ ,oa nf{k.k Hkkjr dh iwoZ dh vksj cgus okyh ufn;k¡ o`{kkdkj viokg izfr:i dk
fuekZ.k djrh gSA tSls& xaxk] ;equk] xksnkojh] Ñ".kk] dkosjh vkfnA
(ii) vjh; (Radial)% tc ufn;k¡ fdlh ioZr ls fudydj lHkh fn'kkvksa esa cgrh gSa] rks bls vjh; izfr:i dgk tkrk gSA
vejdaVd ioZr Ükà[kyk ls fudyus okyh ufn;k¡ bl viokg izfr:i osQ vPNs mnkgj.k gSaA
(iii) tkyhuqek (Trellis)% tc eq[; ufn;k¡ ,d&nwljs osQ lekarj cgrh gksa rFkk lgk;d ufn;k¡ muls ledks.k ij feyrh gksa] rks
,sls izfr:i dks tkyhuqek viokg izfr:i dgrs gSaA
(iv) vfHkosaQnzh (Centripetal)% tc lHkh fn'kkvksa ls ufn;k¡ cgdj fdlh >hy ;k xrZ esa folftZr gksrh gaS] rks ,sls viokg
izfr:i dks vfHkdsanzh izfr:i dgrs gSaA
viokg nzks.kh
,d unh ,oa mldh lgk;d ufn;ksa }kjk viokfgr {ks=k dks ^viokg nzks.kh* dgrs gSaA ,d viokg nzks.kh dks nwljs ls vyx djus
okyh lhek dks ^ty foHkktd* ;k ^ty&laHkj* (Watershed) dgrs gSaA cM+h ufn;ksa osQ
tyxzg.k {ks=k dks unh nzks.kh tcfd NksVh ufn;ksa o ukyksa }kjk viokfgr {ks=k dks ^ty&laHkj* ljLorh unh dh izekf.kdrk
gh dgk tkrk gSA unh nzks.kh dk vkdkj cM+k gksrk gS] tcfd ty&laHkj dk vkdkj NksVk gksrk fl¼% 6 ebZ] 2015 dks gfj;k.kk
gSA unh nzks.kh ,oa ty&laHkj ,drk osQ ifjpk;d gSaA buosQ ,d Hkkx esa ifjorZu dk izHkko ds ;equk uxj ftys ds eqxyokyh
vU; Hkkxksa o iw.kZ {ks=k esa ns[kk tk ldrk gSA blhfy, bUgsa lw{e] eè;e o c`gr~ fu;kstu xk¡o esa [kqnkbZ ds nkSjku ty dh
bdkb;ksa o {ks=kksa osQ :i esa fy;k tk ldrk gSA èkkjk iwQVus ls izkphu ljLorh unh
ds vfLrRo ls tqM+h reke fdoanfr;ksa
viokg ra=k dk oxhZdj.k vkSj feFkdh; izlaxksa dk jgL; [kqyrk
ty foltZu ds vk/kkj ij izrhr gks jgk gS vkSj bl unh dh
izekf.kdrk fl¼ gks xbZ gSA
Hkkjrh; viokg ra=k dks fofHkUu vkèkkjksa ij oxhZo`Qr fd;k tk ldrk gSA leqnz esa ty foltZu
osQ vkèkkj ij bls nks lewgksa esa ck¡Vk tk ldrk gS
RO/ARO
(i) vjc lkxj dk viokg ra=k ueZnk unh vejoaQVd iBkj osQ if'peh ik'oZ ls yxHkx 1]057 ehVj dh Å¡pkbZ ls fudyrh gSA
nf{k.k esa lriqM+k vkSj mÙkj esa foaè;kpy Jsf.k;ksa osQ eè; ;g Hkaz'k ?kkVh ls cgrh gqbZ laxejej dh pV~Vkuksa esa [kwclwjr egk[kM~M
vkSj tcyiqj osQ fudV èkqvk¡èkkj tyizikr cukrh gSA yxHkx 1]312 fdyksehVj nwjh rd cgus osQ ckn ;g HkM+kSp osQ nf{k.k esa vjc
lkxj esa feyrh gS vkSj 27 fdyksehVj yack Tokjun~eq[k cukrh gSA ljnkj ljksoj ifj;kstuk blh unh ij cukbZ xbZ gSA
rkIrh if'pe fn'kk eas cgus okyh ,d vU; egÙoiw.kZ unh gSA ;g eè; izns'k esa csrwy ftys esa eqyrkbZ ls fudyrh gSA ;g 724
fdyksehVj yach unh gS vkSj yxHkx 65]145 oxZ fdyksehVj {ks=k dks viokfgr djrh gSA blosQ viokg {ks=k dk 79 izfr'kr Hkkx
egkjk"Vª esa] 15 izfr'kr Hkkx eè; izns'k esa vkSj 'ks"k 6 izfr'kr Hkkx xqtjkr esa iM+rk gSA vjkoyh osQ if'pe esa ywuh jktLFkku dk
lcls cM+k unh&ra=k gSA ;g iq"dj osQ lehi nks èkkjkvksa (ljLorh vkSj lkxjerh) osQ :i esa mRiUu gksrh gS] tks xksfcanx<+ osQ fudV
vkil esa fey tkrh gSaA ;gk¡ ls ;g unh vjkoyh igkfM+;ksa ls fudyrh gS vkSj ywuh dgykrh gSA ryokM+k rd ;g if'pe fn'kk esa
cgrh gS vkSj rRi'pkr~ nf{k.k&if'pe fn'kk esa cgrh gqbZ dPN osQ ju esa tk feyrh gSA ;g laiw.kZ unh&ra=k vYidkfyd gSA if'pe
dh vksj cgus okyh NksVh ufn;k¡ vjc lkxj dh vksj cgus okyh ufn;ksa dk tyekxZ ukfld ftys esa =k;acd igkfM+;ksa esa 670 ehVj
dh Å¡pkbZ ij oSrj.kh unh fudyrh gSA
'kjkorh if'pe dh vksj cgus okyh dukZVd dh ,d egÙoiw.kZ unh gSA 'kjkorh dukZVd osQ f'keksxk ftys ls fudyrh gS vkSj bldk
tyxzg.k {ks=k 2]209 oxZ fdyksehVj gSA
xksok esa nks egÙoiw.kZ ufn;k¡ gSa] ftudk ;gk¡ mYys[k fd;k tk ldrk gSA ,d dk uke ekaMoh gS vkSj nwljh tqvkjh gSA
isfj;kj osQjy dh nwljh lcls cM+h unh gSA bldk tyxzg.k {ks=k yxHkx 5]243 oxZ fdyksehVj esa iSQyk gqvk gSA vkyIiw"kk vkSj
isfj;kj ufn;ksa osQ tyxzg.k {ks=k esa cgqr de varj gSA osQjy dh vU; mYys[kuh; unh ikack gS] tks mÙkjh osQjy esa 177 fdyksehVj
yack ekxZ r; djrh gqbZ osackukn >hy eas tk fxjrh gSA dsjy dh rV js[kk NksVh gSA osQjy dh lcls cM+h unh Hkjriw>k vUukeykbZ
igkfM+;ksa ls fudyrh gSA bls ikasukuh osQ uke ls Hkh tkuk tkrk gSA ;g yxHkx 5]397 oxZ fdyksehVj {ks=k dks viokfgr djrh gSA
(ii) caxky dh [kkM+h dk viokg ra=k ;s viokg ra=k fnYyh] dVd] vjkoyh ,oa lg;kfnz }kjk foyx fd, x, gSaA dqN NksVh
ufn;k¡ caxky dh [kkM+h esa fxjrh gSaA NksVh gksus osQ ckotwn bu ufn;ksa dk viuk egÙo gSA Lo.kZjs[kk] oSrj.kh] czkã.kh] oalèkkjk] isUukj]
ikykj vkSj oSxkbZ egÙoiw.kZ ufn;k¡ gSaA
oqQy viokg {ks=k dk yxHkx 77 izfr'kr Hkkx] ftlesa xaxk] czãiq=k] egkunh] o`Q".kk vkfn ufn;k¡ 'kkfey gSa tks caxky dh [kkM+h esa
ty folftZr djrh gSa] tcfd 23 izfr'kr {ks=k] ftlesa flaèkq] ueZnk] rkih] ekgh o isfj;kj ufn;k¡ gSa] tks viuk ty vjc lkxj esa
fxjkrh gSaA
ty&laHkj {ks= ds vkdkj ds vk/kkj ij
ty&laHkj {ks=k osQ vkdkj osQ vkèkkj ij Hkkjrh; viokg nzksf.k;ksa dks rhu Hkkxksa esa ck¡Vk x;k gS %
1- izeq[k unh nzks.kh] ftudk viokg {ks=k 20]000 oxZ fdyksehVj ls vfèkd gSA blesa 14 unh nzksf.k;k¡ 'kkfey gSa] tSls & xaxk]
czãiq=k] o`Q".kk] rkih] ueZnk] ekgh] isUukj] lkcjerh] cjkd vkfnA
2- eè;e unh nzks.kh] ftudk viokg {ks=k 2]000 ls 20]000 oxZ fdyksehVj gSA blesa 44 unh nzksf.k;k¡ gSa] tSls & dkfynh]
isfj;kj] es?kuk vkfnA
3- y?kq unh nzks.kh] ftudk viokg {ks=k 2]000 oxZ fdyksehVj ls de gSA blesa U;wu o"kkZ osQ {ks=kksa esa cgus okyh cgqr&lh
ufn;k¡ 'kkfey gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
ty miyC/krk ds vk/kkj ij oxhZdj.k

A. fgeky;h viokg ra=
fgeky;h viokg ra=k HkwxfHkZd bfrgkl osQ ,d yacs nkSj esa fodflr gqvk gSA blesa eq[;r% xaxk] flaèkq o czãiq=k unh nzksf.k;k¡ 'kkfey
gSaA ;gk¡ dh ufn;k¡ ckjgeklh gSa] D;ksafd ;s ciZQ fi?kyus o o"kZ.k nksuksa ij fuHkZj gSaA ;s ufn;k¡ xgjs egk[kM~Mksas (Gorges) ls xqtjrh gSa]
tks fgeky; osQ mRFkku osQ lkFk&lkFk vijnu fØ;k }kjk fufeZr gSaA egk[kM~Mksa osQ vfrfjDr ;s ufn;k¡ vius ioZrh; ekxZ esa V-vkdkj
dh ?kkfV;k¡] f{kfizdk,¡ o tyizikr Hkh cukrh gSaA tc ;s eSnku esa izos'k djrh gSa] rks fu{ksi.kkRed LFkyko`Qfr;k¡ tSlsµ lery ?kkfV;ksa]
xks[kqj >hy] ck<+o`Qr eSnku] xqafiQr okfgdk,¡ vkSj unh osQ eqgkus ij MsYVk dk fuekZ.k djrh gSaA
fgeky; {ks=k esa bu ufn;ksa dk jkLrk Vs<+k&es<+k gS] ijarq eSnkuh {ks=k esa buesa likZdkj ekxZ esa cgus dh izo`fÙk ikbZ tkrh gS vkSj viuk
jkLrk cnyrh jgrh gSaA dkslh unh] ftls fcgkj dk 'kksd (Sorrow of Bihar) dgrs gSa] viuk ekxZ cnyus osQ fy, oqQ[;kr jgh
gSA ;g unh ioZrksa osQ Åijh {ks=kksa ls Hkkjh ek=kk esa volkn ykdj eSnkuh Hkkx esa tek djrh gSA blls unh ekxZ vo:¼ gks tkrk gS
o ifj.kkeLo:i unh viuk ekxZ cny ysrh gSA
1- fLka/kq unh ra=
;g fo'o osQ lcls cM+s unh nzksf.k;ksa esa ls ,d gS] ftldk {ks=kiQy 11
yk[k] 65 gtkj oxZ fdyksehVj gSA Hkkjr esa bldk {ks=kiQy 3]21]289
oxZ fd-eh- gSA bldh oqQy yackbZ 2]880 fd-eh- gS vkSj Hkkjr esa bldh
yackbZ 1]114 fdyksehVj gSA Hkkjr esa ;g fgeky; dh ufn;ksa esa lcls
if'peh gSA bldk mn~xe frCcrh {ks=k esa oSQyk'k ioZr Js.kh esa cks[kj pw
(Bokhar chu) osQ fudV ,d fgeun ls gksrk gS] tks 4]164 ehVj dh
Å¡pkbZ ij fLFkr gSA frCcr esa bls flaxh [kacku (Singi khamban)
vFkok 'ksj eq[k dgrs gSaA
yík[k o tkLdj Jsf.k;ksa osQ chp ls mÙkj&if'peh fn'kk esa cgrh gqbZ
;g yík[k vkSj cyqfpLrku ls xqtjrh gSA yík[k Js.kh dks dkVrs gq, ;g
unh tEew vkSj d'ehj esa fxyfxr osQ lehi ,d n'kZuh; egk[kM~M dk
fuekZ.k djrh gSA ;g ikfdLrku esa fpYyM+ osQ fudV njfnLrku izns'k esa
izos'k djrh gSA
flaèkq unh dh cgqr&lh lgk;d ufn;k¡ fgeky; ioZr ls fudyrh gSa]
tSls & ';ksd] fxyfxr] tkLdj] gqatk] uqcjk] f'kxkj] xkfLVax o nzklA vr% ;g unh vVd osQ fudV igkfM+;ksa ls ckgj fudyrh gS]
tgk¡ nkfgus rV ij dkcqy unh blesa feyrh gSA blosQ nkfgus rV ij feyus okyh vU; eq[; lgk;d ufn;k¡ [kqjZe] rksph] xksey]
focksvk vkSj laxj gSaA ;s lHkh ufn;k¡ lqyseku Jsf.k;ksa ls fudyh gSaA ;g unh nf{k.k dh vksj cgrh gqbZ ikfdLrku ds ehBkudksV ds
fudV iapun dk ty izkIr djrh gSA
flaèkq viokg ra=k
unh dk uke Ïksr yEckbZ (fdeh-)
1- flUèkq frCcr esa ekuljksoj >hy osQ fudV 5180 ehVj mQ¡pkbZ ij 2880 (Hkkjr esa osQoy 709)
2- >sye osjhukx 4900 ehVj mQ¡pkbZ 724
3- psukc ckjk ykpk yk 1180
4- jkoh jksgrkax njsZ osQ fudV 725
5- O;kl jksgrkax njsZ osQ fudV 4570 ehVj mQ¡pkbZ 460
6- lryqt jk{kl rky (ekuljksoj >hy osQ fudV) 4570 ehVj 1450 (Hkkjr osQ 1050)
mQ¡pkbZ
RO/ARO
iapun uke iatkc dh ik¡p eq[; ufn;ksa lryqt] O;kl] jkoh] psukc vkSj >sye dks fn;k x;k gSA var esa flaèkq unh djkph osQ
iwoZ esa vjc lkxj esa tk fxjrh gSA Hkkjr esa flaèkq] tEew vkSj d'ehj jkT; osQ osQoy ysg ftys esa cgrh gSA >sye] tks flaèkq dh
egÙoiw.kZ lgk;d unh gS] d'ehj ?kkVh osQ nf{k.k&iwohZ Hkkx esa ihj iatky fxfjin esa fLFkr osjhukx >jus ls fudyrh gSA
ikfdLrku esa izos'k djus ls igys ;g unh Jhuxj vkSj owyj >hy ls cgrs gq, ,d rax o xgjs egk[kM~M ls xqtjrh gS] ikfdLrku esa
>ax osQ fudV ;g psukc unh ls feyrh gSA psukc] flaèkq dh lcls cM+h lgk;d unh gSA ;g panzk vkSj Hkkxk nks lfjrkvksa osQ feyus
ls curh gSA ;s lfjrk,¡ fgekpy izns'k esa osQyk¡x osQ fudV rkaMh esa vkil esa feyrh gSA blfy, bls panzHkkxk osQ uke ls Hkh tkuk
tkrk gSA ikfdLrku esa izos'k djus ls igys ;g unh 1]180 fd-eh- cgrh gSA
jkoh] flaèkq dh ,d vU; egÙoiw.kZ lgk;d unh gSA ;g fgekpy izns'k dh oqQYyw igkfM+;ksa esa jksgrkax njsZ osQ if'pe ls fudyrh
gS vkSj jkT; dh pack ?kkVh ls cgrh gSA ikfdLrku esa izos'k djus o ljk; flaèkq osQ fudV psukc unh esa feyus ls igys ;g unh
ihj iatky osQ nf{k.k&iwohZ Hkkx o èkkSykèkj osQ chp izns'k ls izokfgr gksrh gSA O;kl] flaèkq dh vU; egRoiw.kZ lgk;d unh gS] tks
leqnz ry ls 4]000 ehVj dh Å¡pkbZ ij jksgrkax njsZ osQ fudV O;kl oqQaM ls fudyrh gSA ;g unh oqQYyw ?kkVh ls xqtjrh gS vkSj
èkkSykèkj Js.kh esa dkrh vkSj ykjxh esa egk[kM~M dk fuekZ.k djrh gSA ;g iatkc osQ eSnku esa izos'k djrh gS] tgk¡ gfjosQ osQ ikl
lryqt unh esa tk feyrh gSA
lryqt unh frCcr esa 4]555 ehVj dh Å¡pkbZ ij ekuljksoj osQ fudV jk{kl rky ls fudyrh gS] tgk¡ bls ykWxpsu [kackc osQ uke
ls tkuk tkrk gSA Hkkjr esa izos'k djus ls igys ;g yxHkx 400 fdyksehVj rd flaèkq unh osQ lekarj cgrh gS vkSj jksiM+ esa ,d
egk[kM~M ls fudyrh gSA ;g fgeky; ioZr Js.kh esa f'kidhyk ls cgrh gqbZ iatkc osQ eSnku esa izos'k djrh gSA ;g ,d iwoZorhZ unh
gSA ;g ,d vR;ar egRoiw.kZ lgk;d unh gS] D;ksafd ;g Hkk[kM+k uakxy ifj;kstuk osQ ugj ra=k dk iks"k.k djrh gSA
uksV%& Hkkjr&ikfdLrku osQ chp 1960 bZ- esa gq, flU/q ty le>kSrs osQ vUrxZr Hkkjr flU/q o mldh lgk;d ufn;ksa esa >sye vkSj
psuko osQ osQoy 20» ty dk gh mi;ksx dj ldrk gS tcfd lryt] jkoh osQ 80» ty osQ mi;ksx dk vf/dkj bl le>kSrs esa
Hkkjr dks fn;k x;k gSA
2- xaxk unh ra=
viuh nzks.kh vkSj lkaLo`Qfrd egÙo nksuksa osQ n`f"Vdks.k ls xaxk Hkkjr dh lcls egÙoiw.kZ unh gSA ;g unh mÙkjk[k.M jkT; osQ mÙkjdk'kh
ftys esa xkseq[k osQ fudV xaxks=kh fgeun ls 3]900 ehVj dh Å¡pkbZ ls fudyrh gSA ;gk¡ ;g HkkxhjFkh osQ uke ls tkuh tkrh gSA ;g
eè; o y?kq fgeky; Jsf.k;ksa dks dkV dj rax egk[kM~Mks ls gksdj xqtjrh gSA nsoiz;kx esa HkkxhjFkh] vyduank ls feyrh gS vkSj
blosQ ckn xaxk dgykrh gSA vyduank unh dk lzksr cnzhukFk osQ Åij lrksiFk fgeun gSA ;s vyduank] èkkSyh vkSj fo".kq xaxk èkkjkvksa
ls feydj curh gS] tks tks'kheB ;k fo".kqiz;kx esa feyrh gSA
vyduank dh vU; lgk;d unh fiaMkj gS] tks blls d.kZ iz;kx esa feyrh gS] tcfd eankfduh ;k dkyh xaxk blls :nziz;kx esa
feyrh gSA xaxk unh gfj}kj esa eSnku esa izos'k djrh gSA ;gk¡ ls ;g igys nf{k.k dh vksj] fiQj nf{k.k&iwoZ dh vksj vkSj fiQj iwoZ
dh vksj cgrh gSA var esa] ;g nf{k.keq[kh gksdj nks tyforfjdkvksa (èkkjkvksa) HkkxhjFkh vkSj gqxyh esa foHkkftr gks tkrh gSA bl unh
dh yackbZ 2]525 fdyksehVj gSA ;g mÙkjk[k.M esa 110 fdyksehVj] mÙkjizns'k esa 1]450 fdyksehVj] fcgkj esa 445 fdyksehVj vkSj
if'pe caxky esa 520 fdyksehVj ekxZ r; djrh gSA xaxk nzks.kh osQoy Hkkjr esa yxHkx 8-6 yk[k oxZ fdyksehVj {ks=k esa iSQyh gqbZ
gSA ;g Hkkjr dk lcls cM+k viokg ra=k gS] ftlls mÙkj esa fgeky; ls fudyus okyh ckjgeklh o fuR;okgh ufn;k¡ vkSj nf{k.k esa
izk;}hi ls fudyus okyh vfuR;okgh ufn;k¡ 'kkfey gSaA lksu blosQ nkfgus fdukjs ij feyus okyh izeq[k lgk;d unh gSA ck¡;s rV
ij feyus okyh egRoiw.kZ lgk;d ufn;k¡ jkexaxk] xkserh] ?kk?kjk] xaMd] dkslh o egkuank gSA lkxj }hi osQ fudV ;g unh var esa
caxky dh [kkM+h esa tk feyrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
;equk] xaxk dh lcls if'peh vkSj lcls yach lgk;d unh gSA bldk lzksr ;equks=kh fgeun gS] tks fgeky; esa canjiw¡N Js.kh dh
if'peh <ky ij 6]316 ehVj Å¡pkbZ ij fLFkr gSA iz;kxjkt (bykgkckn) esa bldk xaxk ls laxe gksrk gSA izk;}hi iBkj ls fudyus
okyh pacy] flaèk] csrok o osQu blosQ nkfgus rV ij feyrh gSaA tcfd fgaMu] fjgan] lasxj] o#.kk vkfn ufn;k¡ blosQ ck¡;s rV ij
feyrh gSaA bldk vfèkdka'k ty flapkbZ mís';ksa osQ fy, if'peh vkSj iwohZ ;equk ugjksa rFkk vkxjk ugj esa vkrk gSA
pacy unh eè; izns'k osQ ekyok iBkj eas egq osQ fudV fudyrh gS vkSj mÙkjeq[kh gksdj ,d egk[kM~M ls cgrh gqbZ jktLFkku esa
dksVk igq¡prh gS] tgk¡ bl ij xk¡èkhlkxj ck¡èk cuk;k x;k gSA dksVk ls ;g c¡wnh] lokbZ ekèkksiqj vkSj èkkSyiqj gksrh gqbZ ;equk unh esa
fey tkrh gSA pacy viuh mR[kkr Hkwfe okyh Hkw&vko`Qfr osQ fy, izfl¼ gS] ftls pacy [kknj ;k [kM~M (Ravine) dgk tkrk gSA
xaMd unh nks èkkjkvksa dkyhxaMd vkSj f=k'kwyxaxk osQ feyus ls curh gSA ;g usiky fgeky; esa èkkSykfxjh o ekmaQV ,ojsLV osQ chp
fudyrh gS vkSj eè; usiky dks viokfgr djrh gSA fcgkj osQ paikj.k ftys esa ;g xaxk eSnku esa izos'k djrh gS vkSj iVuk osQ fudV
lksuiqj esa xaxk unh esa tk feyrh gSA
?kk?kjk unh ekuljksoj >hy ds fudV frCcr ds iBkj esa fLFkr ekipk pqax fgeun ls fudyrh gS rFkk fryk] lsrh o csjh uked
lgk;d ufn;ksa dk tyxzg.k djus osQ mijkar ;g 'kh'kkikuh esa ,d xgjs egk[kM~M dk fuekZ.k djrs gq, ioZr ls ckgj fudyrh gSA
'kkjnk unh (dkyh ;k dkyh xaxk) blls eSnku esa feyrh gS vkSj var esa Nijk esa ;g xaxk unh esa foyhu gks tkrh gSA
dkslh ,d iwoZorhZ unh gS] ftldk lzksr frCcr esa ekmaQV ,ojsLV osQ mÙkj esa gS] tgk¡ ls bldh eq[; èkkjk v#.kk fudyrh gSA usiky
esa eè; fgeky; dks ikj djus osQ ckn blesa if'pe ls lksu] dkslh vkSj iwoZ ls reqj dkslh feyrh gSA v#.kk unh ls feydj ;g
lIrdkslh cukrh gSAW
jkexaxk unh xSjlsu osQ fudV x<+oky dh igkfM+;ksa ls fudyus okyh vis{kko`Qr NksVh unh gSA f'kokfyd dks ikj djus osQ ckn ;g
viuk ekxZ nf{k.k&if'pe fn'kk dh vksj cukrh gS vkSj mÙkj izns'k esa uthckckn osQ fudV eSnku esa izos'k djrh gSA var esa
dUukSt osQ fudV ;g xaxk unh esa fey tkrh gSA
nkeksnj unh] NksVkukxiqj iBkj osQ iwohZ fdukjs ij nkeksnj unh cgrh gS vkSj Hkza'k ?kkVh ls gksrh gqbZ gqxyh unh esa fxjrh gSA cjkdj
bldh ,d eq[; lgk;d unh gSA dHkh caxky dk 'kksd (Sorrow of Bengal) dgh tkus okyh bl unh dks nkeksnj ?kkVh dkiksZjs'ku
uked ,d cgqmís'kh; ifj;kstuk us o'k esa dj fy;k gSA
'kkjnk ;k lj;w unh dk mnx~e usiky fgeky; eas feyku fgeun esa gS] tgk¡ bls xkSjhxaxk osQ uke ls Hkh tkuk tkrk gSA ;g
Hkkjr&usiky lhek osQ lkFk cgrh gqbZ] tgk¡ bls dkyh ;k pkbd dgk tkrk gS] ?kk?kjk unh esa fey tkrh gSA xaxk unh dh ,d vU;
egÙoiw.kZ lgk;d unh egkuank gS] tks nkftZfyax igkfM+;ksa ls fudyrh gSA ;g unh if'peh caxky esa xaxk osQ ck,¡ rV ij feyus okyh
vafre lgk;d unh gSA
lksu unh] xaxk osQ nf{k.k rV ij lksu ,d cM+h lgk;d unh gS] tks vejoaQVd iBkj ls fudyrh gSA iBkj osQ mÙkjh fdukjs ij
tyizikrksa dh Ükà[kyk cukrh gqbZ ;g unh iVuk ls if'pe esa vkjk osQ ikl xaxk unh esa foyhu gks tkrh gSA
RO/ARO
xaxk viokg ra=k

1- xaxk xaxks=kh fgeunh (7010 ehVj mQ¡pkbZ) 2525
2- ;equk ;euks=kh fgeunh (3660 ehVj mQ¡pkbZ) 1326
3- ?kk?kjk ekipkpqaqx fgeunh 1080
4- xaMd usiky frCcr& usiky fgeky; 425 (Hkkjr esa)
5- dkslh flfDde&frCcr&usiky fgeky; 730 (Hkkjr esa)
6- pEcy eè; izns'k esa egw osQ fudV 1050
3- cz„iq= unh ra=
fo'o dh lcls cM+h ufn;ksa esa ls ,d czãiq=k dk mn~xe oSQyk'k ioZr Js.kh esa ekuljksoj >hy osQ fudV psek;q¡xMqax
(Chemayungdung) fgeun esa gSA ;gk¡ ls ;g iwoZ fn'kk esa vuqnSè;Z :i esa cgrh gqbZ nf{k.kh frCcr osQ 'kq"d o lery eSnku
esa yxHkx 1]200 fdyksehVj dh nwjh r; djrh gS] tgk¡ bls lkaXiks (Tsangpo) osQ uke ls tkuk tkrk gS] ftldk vFkZ gS ^'kksèkd*A
frCcr osQ jkaxkslkaXiks blosQ nkfgus rV ij ,d izeq[k lgk;d unh gSA eè; fgeky; esa ukepk cjok (7]755 ehVj) osQ fudV ,d
xgjs egk[kM~M dk fuekZ.k djrh gqbZ ;g ,d iz{kqCèk o rst cgko okyh unh osQ :i esa ckgj fudyrh gSA fgeky; osQ fxfjikn esa
;g fl'kax ;k fn'kax osQ uke ls fudyrh gSA
v#.kkpy izns'k esa lkfn;k dLcs osQ if'pe esa ;g unh Hkkjr esa izos'k djrh gSA nf{k.k&if'pe fn'kk esa cgrs gq, blosQ ck,¡ rV ij
bldh izeq[k lgk;d ufn;k¡ fnckax ;k fldkax vkSj yksfgr feyrh gSa vkSj blosQ ckn ;g unh czãiq=k osQ uke ls tkuh tkrh gSA vle
?kkVh esa viuh 750 fdyksehVj dh ;k=kk esa czãiq=k esa vla[; lgk;d ufn;k¡ vkdj feyrh gSaA blosQ ck,¡ rV dh izeq[k lgk;d
ufn;k¡ cw<+h fngkax] èkuljh (nf{k.k) vkSj dkykax gSa] tcfd nk,¡ rV ij feyus okyh egÙoiw.kZ lgk;d ufn;ksa esa lqcufljh] dkesx]
ekul o ladks'k gSA lqcufljh ftldk mn~xe frCcr esa gS] ,d iwoZorhZ unh gSA czãiq=k unh ckaXykns'k esa izos'k djrh gS vkSj fiQj
nf{k.k fn'kk esa cgrh gSA ckaXykns'k esa frLrk unh blosQ nkfgus fdukjs ij feyrh gS vkSj blosQ ckn ;g tequk dgykrh gSA
var esa] ;g unh in~ek osQ lkFk feydj caxky dh [kkM+h esa tk fxjrh gSA czãiq=k unh ck<+] ekxZ ifjorZu ,oa rVh; vijnu osQ fy,
tkuh tkrh gSA ,slk blfy, gS] D;ksafd bldh vfèkdrj lgk;d ufn;k¡ cM+h gSa vkSj buosQ tyxzg.k {ks=kksa esa Hkkjh o"kkZ osQ dkj.k buesa
vR;fèkd volkn cgdj vk tkrk gSA
izk;}hih; viokg ra=
izk;}hih; viokg ra=k fgeky;h viokg ra=k ls iqjkuk gSA ;g rF; ufn;ksa dh izkS<+koLFkk vkSj unh ?kkfV;ksa osQ pkSM+k o mFkyk gksus ls
izekf.kr gksrk gSA if'peh rV osQ lehi fLFkr if'peh ?kkV caxky dh [kkM+h esa fxjus okyh izk;}hih; ufn;ksa vkSj vjc lkxj esa fxjus
okyh NksVh ufn;ksa osQ chp ty&foHkktd dk dk;Z djrk gSA ueZnk vkSj rkih dks NksM+dj vfèkdrj izk;}hih; ufn;k¡ if'pe ls iwoZ
dh vksj cgrh gSaA izk;}hi osQ mÙkjh Hkkx esa fudyus okyh pacy] flaèk] csrok] osQu o lksu ufn;k¡ xaxk unh ra=k dk vax gSaA izk;}hi
osQ vU; izeq[k unh&ra=k egkunh] xksnkojh] o`Q".kk vkSj dkosjh gSaA izk;}hih; ufn;ksa dh fo'ks"krk gS fd ;s ,d lqfuf'pr ekxZ ij pyrh
gSa] foliZ ugha cukrh vkSj ;s ckjgeklh ugha gSa] ;|fi Hkza'k ?kkfV;ksa esa cgus okyh ueZnk vkSj rkih bldk viokn gSaA
Hkwxksy (Hkkx&2)
izk;}hih; iBkj dh eq[; ufn;k¡

1- egkunh NRrhlx<+ osQ jk;iqj ftys esa vejdaVd Js.kh esa (442 857
ehVj mQ¡pkbZ)
2- xksnkojh egkjk"Vª esa ukfld osQ fudV 1465
3- o`Q".kk egkjk"Vª esa ukfld osQ fudV 1400
4- dkosjh if'peh ?kkV esa czãfxfj ekyk 800
5- ueZnk vejdaVd 1300
6- rkih eè;izns'k osQ csrqy ftys esa egknso igkM+h 730
izk;}hih; viokg ra= dk mn~fodkl
vfrizkphu dky dh rhu izeq[k HkwxfHkZd ?kVukvksa us vkt osQ izk;}hih; Hkkjr osQ viokg ra=k dks Lo:i iznku fd;k gS%
1- vkjafHkd Vf'kZ;jh dky osQ nkSjku izk;}hi osQ if'peh ik'oZ dk voryu ;k èk¡lko ftlls ;g leqnzry ls uhps pyk x;kA
2- fgeky; esa gksus okys mRFkku osQ dkj.k izk;}hi [kaM osQ mÙkjh Hkkx dk voryu gqvk vkSj ifj.kkeLo:i Hkza'k nzksf.k;ksa dk
fuekZ.k gqvkA ueZnk vkSj rkih bUgha Hkza'k ?kkfV;ksa esa cg jgh gaS vkSj vijnu inkFkZ ls ewy njkjksa dks Hkj jgh gaSA blhfy,] bu
ufn;ksa esa tyks<+ o MsYVk fu{ksi dh deh ikbZ tkrh gSA
3- blh dky esa izk;}hi [kaM mÙkj&if'pe fn'kk ls] nf{k.k&iwoZ fn'kk esa >qd x;kA ifj.kkeLo:i bldk viokg caxky dh
[kkM+h dh vksj mUeq[k gks x;kA
izk;}hih; viokg esa vusd unh ra=k gSaA izeq[k izk;}hih; unh ra=kksa dk laf{kIr fooj.k bl izdkj gS%&
egkunh NÙkhlx<+ osQ jk;iqj ftys esa flgkok osQ fudV fudyrh gS vkSj vksfM'kk ls cgrh gqbZ viuk ty caxky dh [kkM+h esa folftZr
djrh gSA ;g unh 851 fdyksehVj yach gS vkSj bldk tyxzg.k {ks=k yxHkx 1-42 yk[k oxZ fdyksehVj gSA blosQ fupys ekxZ esa
ukSlapkyu Hkh gksrk gSA bl unh oQh viokg nzks.kh dk 53 izfr'kr Hkkx eè; izns'k o NÙkhlx<+ esa vkSj 47 izfr'kr Hkkx vksfM'kk
jkT; esa foLr`r gSA
xksnkojh lcls cM+k izk;}hih; unh ra=k gSA bls nf{k.k xaxk osQ uke ls tkuk tkrk gSA ;g egkjk"Vª esa ukfld ftys ls fudyrh gS
vkSj caxky dh [kkM+h esa ty folftZr djrh gSA bldh lgk;d ufn;k¡ egkjk"Vª] eè;izns'k] NÙkhlx<+] vksfM'kk vkSj vkaèkz izns'k jkT;ksa
ls xqtjrh gSA ;g 1]465 fdyksehVj yach unh gS] ftldk tyxzg.k {ks=k 3-13 yk[k oxZ fdyksehVj gSA blosQ tyxzg.k {ks=k dk 49
izfr'kr Hkkx egkjk"Vª esa] 20 izfr'kr Hkkx eè;izns'k vkSj NÙkhlx<+ esa vkSj 'ks"k Hkkx vkaèkz izns'k esa iM+rk gSA bldh eq[; lgk;d
ufn;ksa esa isuxaxk] banzkorh] izk.kfgrk vkSj eatjk gSaA iksykoje~ osQ nf{k.k] esa tgk¡ blosQ ekxZ osQ fupys Hkkxksa esa Hkkjh ck<+sa vkrh gSa]
xksnkojh ,d lqn`'; izikr dh jpuk djrh gSA
blosQ MsYVkbZ Hkkx esa gh ukSlapkyu laHko gSA jkteqanjh osQ ckn ;g unh dbZ èkkjkvksa esa foHkDr gksdj ,d c`gr MsYVk dk fuekZ.k
djrh gSA
o`Q".kk iwoZ fn'kk esa cgus okyh nwljh cM+h izk;}hih; unh gS] tks lg;kfnz esa egkcys'oj osQ fudV fudyrh gSA bldh oqQy yackbZ
1]401 fdyksehVj gSA bldh izeq[k lgk;d ufn;k¡ Hkhek] dks;uk] rqaxHknzk] iapxaxk] ?kkVizHkk] ekyizHkk] o.kkZ vkfn gSaA bl unh osQ oqQy
tyxzg.k {ks=k dk 27 izfr'kr Hkkx egkjk"Vª esa] 44 izfr'kr Hkkx dukZVd esa vkSj 29 izfr'kr Hkkx vkaèkz izns'k esa iM+rk gSA
dkosjh unh dukZVd osQ dksxkMq ftys esa czãfxfj igkfM+;ksa (1]341 ehVj) ls fudyrh gSA bldh yackbZ 800 fdyksehVj gS vkSj ;g
81]155 oxZ fdyksehVj {ks=k dks viokfgr djrh gSA
RO/ARO
izk;}hi dh vU; ufn;ksa dh vis{kk de mrkj&p<+ko osQ lkFk ;g unh o"kZ Hkj cgrh gS] D;ksafd blosQ Åijh tyxzg.k {ks=k esa
nf{k.k&if'pe ekulwu (xehZ) ls vkSj fuEu {ks=kksa esa mÙkj&iwohZ ekulwu (lnhZ) ls o"kkZ gksrh gSA bl unh oQh nzks.kh dk 3 izfr'kr
Hkkx osQjy esa] 41 izfr'kr Hkkx dukZVd esa vkSj 56 izfr'kr Hkkx rfeyukMq esa iM+rk gSA bldh egÙoiw.kZ lgk;d ufn;k¡ dkchuh]
Hkokuh vkSj vejkorh gSaA
Hkkjr dh izeq[k ufn;k¡ & lkekU; ifjp;
ufn;k¡ mn~xe eqgkuk lgk;d ufn;k¡ fo'ks"krk,¡
fla/q dSyk'k Js.kh ds lehi esa ikfdLrku esa vjc ';ks d ] fxyfxr] f'kxkj] cqath ds ikl xgjs xktZ dk fuekZ.k djrh
ekuljksoj >hy ds fudV lkxj dkcqy] tkLdj] >sye] psukc] gSA
flaxh [kacku fgeun lsA jkoh] C;kl] lryt
>sye osjhukx ds lehi 'ks"kukx psukc unh fd'ku xaxk •• oqyj >hy ,oa d'ehj dh ?kkVh esa
>hy lsA izokfgr gksrh gSA
•• Jh uxj blds rV ij clk gSA
•• eqtÝiQjkckn ls ehjiqj rd Hkkjr ,oa
ikfdLrku dh lhek js[kk cukrh gSA
psukc ckjkykpk njsZ ds nksuksa vksj lryt >sye] jkoh] rch •• fla/q dh lcls cM+h lgk;d unh
ls fudyus okyh pUnz vkSj •• ihjiatky ds fudV xktZ dk fuekZ.k
Hkkxk ufn;ksa ds dsykax ds djrh gSA
fudV rkaMh esa feyus lsA
jkoh fgekpy izns'k ds jksgrkax psukc unh & &
njsZ ds lehi
C;kl jksgrkax njsZa ds lehi C;kl lryt unh & gfjds cSjkt tgk¡ C;kl ,oa lryt ufn;ksa
dq.M ls dk laxe gSA ;gk¡ ls bafnjk xka/h ugj
fudyrh gSA
lryt ekuljksoj >hy ds fudV psukc unh C;kl &
jk{klrky ls
xaxk mÙkjk[k.M ds mÙkj dk'kh caxky dh [kkM+h jke xa x k] xks e rh] ?kk?kjk] 2008 esa jk"Vªh; unh dk ntkZ
ftys esa xkseq[k ds fudV x.Md] cq<h x.Md] ckxerh]
xaxks=kh fgeun ls dks'kh] egkuank] ;equk] lksu
;equk canjiqN ds lehi ;equks=kh b y k g k c k n d s fla/] csrok] dsu] pacy] Vksal xaxk dh lcls cM+h lgk;d unh
fgeun ls lehi xaxk unh
pacy egw ds fudV tkuk iko dh ;equk unh cukl] dkyh fla/] ikoZrh •• ?kfM+;kyksa dk izkÑfrd vkokl ekuk
igkM+h ls tkrk gSA
•• pacy izns'k chgM+ ds fy, izfl¼ gSA
lksu eè; izn's k esa vejdaVd dh nkukiqj ds fudV fjgUn] mÙkjh dks;y] tksfgyk] &
igkM+h ls xaxk unh xksin] dUugj
jkexaxk uSuhrky ds fudV x<+oky dUukSt ds fudV vfjy] dkWcsZV jk"Vªh; ikdZ ls viokfgr gksrh gSA
dh igkM+h ls xaxk
?kk?kjk ekuljksoj >hy ds fudV Nijk ds fudV 'kkjnk] lj;w] xaMd &
ekipk pqax fgeun xaxk
frLrk ikmgqujh fgeun (flfDde) czãiq=k jaxhr &
Hkwxksy (Hkkx&2)
dkslh us i ky es a 7 /kjkvks a ds xaxk (fcgkj) & •• vius ekxZ cnyus ds fy, izfl¼
feyus ls mn~xe •• fcgkj dk 'kksd dgk tkrk gSA
czãiq=k ekuljksoj >hy ds fudV teq u k ds uke fnckax] yksfgr] fngkax] èkuJh] /qcjh ds fudV czãiq=k ckaXykns'k esa izos'k
psek;qaxnqax ls in~ek unh esa rjax] lqcufljh] dkaexas ] ekul] djrh gSA
feyrh gSA vkxs ladks'k
in~ e k es ? kuk ls
feydj ca x ky
dh [kkM+h esa
fxjrh gSA
ueZnk vejdaVd igkM+h [kaHkkr dh [kkM+h nw/h] 'kDdj] fgj.k] rok] •• tcyiqj ds HksM+k?kkV esa èkqavkaèkkj
catj izikr dk fuekZ.k djrh gSA
•• Hkza'k ?kkVh ls gksdj izokfgr gksrh gSA
rkIrh eè; iz n s ' k ds cs a r w y ds [kaHkkr dh [kkM+h iw.kkZ] fxjuk] cksjh ika>j] vusj] Hkza'k ?kkVh ls cgrs gq, Tokj un eq[k
ftys ls eksjuk cukrh gSA
ekgh esgn >hy [kaHkkr dh [kkM+h lkse] vul] pki ;g unh ddZ js[kk dks 2 ckj dkVrh gSA
ywuh vjkoyh ioZr dPN ds j.k esa tokbZ] [kkjh] tkstM+h bldks jsfxLrku dh xaxk dgrs gSA
foyhu gks tkrh
gSA
xksnkojh ukfld ds lehi =;cad dh caxky dh [kkM+h banzkorh] izk.kfgrk] iw.kkZ] oèkkZ] ;g izk;}hih; Hkkjr dh lcls yach unh gSA
igkM+h ls eaftjk] izojk] isu xaxk] osu
xaxk
dkosjh czãfxfj igkM+h caxky dh [kkM+h dkfcuh] lqo.kZorh] Hkokuh] nf{k.kh&if'peh ekulw u ,oa mÙkj
vejkorh] vdkZorh] gsekorh iwoZ&ekulwu nksuksa ls o"kkZ ty izkIr djus
ds dkj.k o"kZ Hkj ty ls Hkjh jgrh gSA
egkunh flagkok Js.kh (NÙkhlx<+) caxky dh [kkM+h f'koukFk] eka M ] bZ c ] rs y ] &
dsyks] tksadA
nkeksnj NksVkukxiqj iBkj ds iykew gqxyh unh teq f u;k] cjkdj] cks d kjks ] Hkza'k ?kkVh esa cgrh gSA
ftys ls dksukj] djkdj
>hyas (Lakes)
ty ls Hkjs gq, ,d izkÑfrd xrZ dks >hy dgrs gSaA c<+rh vkcknh rFkk ty ds vHkko esa >hy yksxkas ds fy, ty dk ,d egRoiw.kZ
lzksr gSA os vpkud gq, ck<+ rFkk lw[ks dh fLFkfr ls Hkh yksxksa dks cpkrs gSaA Hkkjr esa >hyksa dk fofHkUu mnxe~ LFkku gSA Hkkjr ds
dqN egRoiw.kZ >hyksa dh ppkZ laf{kIr #i eas uhps dh xbZ gSA
RO/ARO
Hkkjr dh izeq[k >hysa

yy foorZfud >hysa % bu >hyksa dk fuekZ.k i`Foh ds HkwiVy esa gq, njkj RkFkk Hkza'k ds dkj.k gksrk gSA d'ehj rFkk dqek;w¡ ds ioZrh;
{ks=kksa esa ik;h tkus okyh T;knkrj >hysa bl izdkj dh gksrh gSA Rlks eksfjfj ,oa ikaxksax Rlks (yn~nk[k) ,slh >hyksa ds mnkgj.k gSA
yy ØsVj@Tokykeq[kh >hysa % ØsVj >hyksa dk fuekZ.k rc gksrk gS] tc Tokykeq[kh fooj rFkk Tokykeq[k ls Hkj tkrs gSaA os Hkkjr
esa vYi la[;k esa ik;s tkrs gSaA cqy<kuk (egkjk"Vª) dk yksukj >hy ØsVj >hy ds mnkgj.k gSA
yy fgekuh >hysa (fxjhrky) % ;s >hysa fgekuh vijnu dk ifj.kke gSaA fxfjrky (VkuZ) ,d y?kq ioZrh; >hy gS] fo'ks"kdj
tks ,d fge xgjs csflu esa tek gksrk gS rFkk tks Å¡ps pV~Vkuksa ds ihNs fLFkr gksrk gSA xaxkcy >hy tks d'ehj ds o`gn
fgeky; esa fLFkr gS] bldk ,d mnkgj.k gSA fgekuh >hysa yn~nk[k (tEew vkSj d'ehj)] fgekpy izns'k rFkk mÙkjk[kaaM ds
dqekÅ¡ {ks=k esa ik, tkrs gaSA
yy unh; >hysa % ufn;k¡ vius vijnu rFkk fu{ksi.k dh fØ;k ds dkj.k fofHkUu izdkj dh >hyksa dk fuekZ.k djrh gSA lkekU;
#i ls ufn;k¡ >hyksa dh foèoa'kd gSA okLro esa >hyksa dk vfHkyksiu izk;% volknksa ds Hkjus ls rFkk ufn;ksa ds vfHk'kh"kZ
vijnu ds dkj.k gksrk gSA unh >hysa lkekU;r% vLFkk;h gksrh gSas rFkk 'kh?kz gh vfHkyksfir gks tkrh gSaA unh >hyksa esa izikr
dq.M >hysa (izikr ds lkeus)] xks[kqj >hysa] tyks<+ ia[k >hysa] MsYVk >hysa] ck<+ eSnkuh >hysa rFkk jkÝV (rjkik) vo#¼ >hysa
(Raft Dammed Lakes) 'kkfey gSaA ;s lHkh >hysa xaxk rFkk czãiq=k ufn;ksa ds Åijh] eè; rFkk fupys ekxZ esa ns[kh tk
ldrh gSaA gYds <ky okys eSnkuksa esa ufn;ksa ds folIkZ.k ds dkj.k cuh gqbZ >hysa tyks<+ >hysa dgykrh gSaA eè; rFkk fupys
xaxk ds ekSnkuksa esa ik, tkus okys xks[kqj >hysa blds dqN mnkgj.k gSaA
yy ok;w<+ >hysa % ;s NksVs vLFkk;h vory vFkok xrZ gksrs gSa] tks ml LFkku ij fLFkr gksrs gSa] tgk¡ iou jsrhyh lrg ij cgrh
gSA if'pe jkTkLFkku esa vusd bl izdkj dh >hysa gSaA e#LFkyh >hyksa esa lkekU;r% yo.k dh ek=kk vfèkd gksrh gS RkFkk
vDlj mUgsa yo.kh; >hy dgk tkrk gSA if'peh jkTkLFkku ds Nkan blds mnkgj.k gSaA
yy nzo.k >hysa % bu >hyksa dk fuekZ.k lrg esa ,d xrZ ds dkj.k gksrk gS] tks pwuk iRFkj rFkk ftIle tSls foy;'khy 'kSy
ds Hkwfexr foy;u ds dkj.k curk gSA ,slh >hysa psjkiwath esa rFkk mlds vkl&ikl] f'kykax (es?kky;)] Hkherky] dqekÅ¡
rFkk x<+oky (mÙkjk[kaM) esa ik;h tkrhs gSaA
yy ySxwu % budk fuekZ.k leqnz&rV ds fdukjs ckyw&fHkÙkh ds fu{ksi.k ds dkj.k gksrk gSA vksfM'kk dh fpYdk >hy] iqyhdV
(vkUèkz izns'k)] csEcukn rFkk v"VeqM+h (dsjy) ds d;ky ySxwu ds dqN mnkgj.k gSaA
yy Hkw&L[kyu >hy % bu >hyksa dk fuekZ.k Hkw&L[kyu rFkk 'kSyikr ds dkj.k gksrk gS] tks unh ds ekxZ esa vojksèk mRiUu djrs
gaSA xM+oky dh xkguk >hy dk fuekZ.k xaxk dh ,d lgk;d unh ij ,d cM+s Hkw&L[kyu ds dkj.k gqvk gSA
yy v"VeqM+h >hy % ;g dsjy ds dksye ftys esa ,d ySxwu gSA v"VeqM+h dk vFkZ gS ^^vkB 'kk[kk,¡** gSaA okLRko esa bl >hy
dh vusd 'kk[kk,¡ gSaA jkelj le>kSrs ds rgr ;g vUrjkZ"Vªh; egRo dh ,d vknzZHkwfe ds :i esa ntZ gSA
yy Hkherky % mÙkjk[akM ds dqekÅ¡ e.My esa Hkherky 'kgj ds fudV fLFkr ;g ,d je.kh; >hy gS] ftlds dsUnz esa ,d }hi
gSA uSuhrky dh vfèkd izflf¼ ds dkj.k izkphu Hkherky 'kgj dk egRo de jgk gSA orZeku esa ;g 'kgj vusd jk"Vªh;
rFkk vUrjkZ"Vªh; i;ZVdksa dks vkdf"kZr djrk gSA
yy Hkkst vknzZHkwfe % Hkksiky (eè; izns'k) esa fLFkr] blesa >hysa gSa&Åijh >hy rFkk fupyh >hyA jktèkkuh uxj ds lehi esa
fLFkr ;g Hkkjr ds ,d iznwf"kr >hy gSA
yy panzk rky % ;g fgekpy ds ykgkSy rFkk fLirh ftys esa ,d vfèkd Å¡pkbZ okyh >hy gSA ;g leqnzh lrg ls yxHkx 4300
ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr gSA ykgwy rFkk Lihfr dks tksM+us okyk dqte njkZ bl >hy ls yxHkx 6 fdeh dh nwjh ij fLFkr gSA
yy psEcjkEcDde >hy % ;g rfeyukMq ds pasxiV~Vw ftys esa psUubZ ls 40 fd-eh- nf{k.k esa fLFkr gSA bl >hy ls gh vM+;kj
unh dk mn~xe gksrk gSA psUubZ egkuxj dh tykiwfrZ bl >hy ls gksrh gSA
yy fpYdk >hy % vksfM'kk jkT; esa fLFkr ;g ,d [kkjs ikuh dh rVh; >hy gSA Hkkjr esa ;g lcls cM+h rVh; >hy gSA ;g
>hy egkunh }kjk xkn&Hkjus dh fØ;k ls fufeZr gqbZ gSA bl >hy dk {ks=k ifjorZu'khy gS] ;g ekulwu ds ekSle esa 1175
oxZ fd-eh- gksrk gS rFkk 'kq"d ekSle easa 900 oxZ fd-eh- gksrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
yy M y >hy % My >hy Jhuxj dh ,d izeq[k >hy gSA 18 oxZ fd-eh- ds {ks=kiQy esa iQSyh gq;h ;g >hy lsrqdksa }kjk pkj
csfluksa esa foHkkftr gS&xxjhcy] yksdqr My] cksn My rFkk ukfxuA ;g yxHkx 500 f'kdkjs ds fy, izfl¼ gSA f'kdkjs ds
vykok] ;g >hy Mksaxh [ksuk ôkVj lfiQZax* rFkk d;kfdax dh Hkh lqfoèkk i;ZVdksa dks iznku djrk gSA vR;fèkd iznwf"kr gksus
ds dkj.k ;g >hy ?kVrh tk jgh gSA bl >hy esa fofoèk ouLifr] tSls&dey ds iQwy] dqeqn rFkk ikuhiQy (fla?kkM+k)
ik, tkrs gSaA
yy <scj >hy (t;lean) % jkTkLFkku jkT; esa mn;iqj ls yxHkx 45 fd-eh- iwoZ esa fLFkr ;g >hy Hkkjr dh lcls cM+h
Ñf=ke >hy gSA ;g 87 oxZ fd-eh- ds {ks=k esa iQSyh gqbZ gSA ;g 17oha lnh esa mn;iqj ds jk.kk t;flag }kjk cuk;h x;h]
tc mUgksaus xkserh unh ij ,d laxejej dk ckaèk cuok;k FkkA bl >hy esa rhu }hi gSa] t;lean lSjxkg (Resort) buesa
ls lcls cM+s }hi ij fLFkr gSA
yy fgek;r lkxj % ;g gSnjkckn 'kgj ls yxHkx 20 fd-eh- dh nwjh ij fLFkr gSA bl >hy dk uke futke (VII) ds lcls
NksVs csVs fgek;r vyh ds uke ij j[kk x;k gSA ;g ,d Ñf=ke >hy gS] tks ewlh unh ij 1927 esa cuk;k x;k FkkA
yy gqlSu lkxj % ;g gSnjkckn 'kgj eas fLFkr gSA ;g gqlSu 'kkg oyh }kjk 1562 esa ewlh unh ds ,d lgk;d unh ij cuk;k
x;k gSA ;g gSnjkckn 'kgj dh tykiwfrZ djrh gSA
yy dkyhosyh >hy % ;g ,d rVh; >hy gS] tks rfeyukMq ds foYkqIiqje ftys esa fLFkr gSA ;g iqnqpsjh ls yxHkx 10 fd-eh-
mÙkj dh vksj fLFkr gSA ;g >hy izk;}hih; Hkkjr ds cM+s vknzZHkwfe eas ls ,d gSA ;g Ñ"kh Hkwfe }kjk vfèkÑr fd;k tk jgk gSA
yy [kTth;kj >hy % ;g fgekpy izns'k ds pEck ftys esa fLFkr gS] ;g MygkSth ls ek=k 24 fd-eh- nwj gSA nsonkj o`{kksa ls
f?kjs gksus ds dkj.k ;g i;ZVdksa ds fy, ,d je.kh; n`'; iznf'kZr djrh gSA
yy [ksfp;ksikyjh >hy % ;g if'peh flfDde esa fLFkr gSA ;g fgUnqvksa rFkk ckS¼ èkfeZ;ksa }kjk ,d ifo=k >hy ekuh tkrh
gSA ;g >hy ckal ds ?kus ouksa ls f?kjh gSA bl >hy dks ns[kus vusd rhFkZ;k=kh rFkk i;ZVd vkrs gSaA
yy dksys# >hy % vkaèkz izns'k eas fLFkr ;g >hy Hkkjr esa ehBs ikuh dh (vyo.kh;) lcls cM+h >hy gSA ;g Ñ".kk rFkk
xksnkojh ftys esa Ñ".kk rFkk xksnkojh ufn;ksa ds MsYVkvksa ds chp fLFkr gSA ;g >hy bu nksuksa ufn;ksa ds fy, ,d izkÑfrd
okl gSA izfro"kZ vDVwcj&ekpZ ds eè; ;gk¡ lkbcsfj;k rFkk iwohZ ;wjksi ls vk, if{k;ksa dk okl gksrk gSA bl >hy dks Hkkjrh;
oU; thou fogkj (Santuary) 'kj.k&{ks=k ds #i eas vfèklwfpr fd;k x;k gSA c<+rs iznw"k.k ds dkj.k bldh tSo&fofoèkrk
dk àkl gqvk gSA
yy yksdVd >hy % ;g mÙkj&iwohZ Hkkx ef.kiqj Hkkjr esa ehBs (vyo.kh;) ikuh dh lcls cM+h >hy gSA ;g >hy fo'o esa
^rSjrh }hih; >hy* ds #i esa izfl¼ gS] D;ksafd blesa rSjrs gq, iQfEMt (rSjrs gq, }hi) gksrs gSaA 1990 esa jkelj le>kSrs
ds rgr ;g vUrjkZ"Vªh; egRo dh ,d vknzHkwfe ekuh x;h gSA ;g >hy ty&fctyh la;a=k] flapkbZ rFkk ihus ds ikuh ds
fy, ,d ty lzksr gSA ;g >hy xzkeh.k eNqvkjksa ds fy, Hkh thfodk dk lkèku gS] tks iQqfEMt (rSjrs gq, }hi) rFkk fudV
{ks=kksa esa jgrs gSaA iQqfEMt okLro esa ouLifr] e`nk rFkk tSo&inkFkksZa ds fotkrh; <sj gSaA
yy ukdks >hy % fgekpy izns'k ds fdUukSj ftys esa fLFkr ;g ,d vfèkd Å¡pkbZ okyh >hy gSA ;g >hy fHklk (willow)
rFkk igkM+h ihiy (Poplar) o`{kksa ls f?kjh gq;h gSA bl >hy ds fudV ckS¼ èkeZ ds pkj eafnj gSA ;g ,d ifo=k >hy
ekuh tkrh gSA
yy mLeku lkxj % ;g gSnjkckn esa ,d Ñf=ke >hy gSA gSnjkckn ds vafre futke (mLeku vyh [kku) }kjk 1920 esa ewlh
unh ij ckaèk cukdj bl >hy dks fufeZr fd;k x;k rFkk ;g gSnjkckn 'kgj ds fy, ihus ds ikuh dk L=kksr gSA ^lkxj
egy* uke dk ,d xsLV gkml tks bl >hy dk Åijh utkjk ysrk gS] iwoZ esa futke dk xzh"edkyhu lSjxkg Fkk rFkk vc
;g ,sfrgkfld èkjksgj gSA
yy ikaxkasx lks % yn~nk[k esa fLFkr ;g >hy ysg 'kgj ls yxHkx ikap ?kaVs dh nwjh ij gSA >hy dks ns[kus ds fy, ,d fo'ks"k
vuqefr&i=k dh t#jr gksrh gSA lqj{kk dkj.kksa ls ;gk¡ ukSdk&fogkj dh btktr ugha nh tkrh gSA ;gk¡ ,d NksVk gksVy rFkk
iM+ko&LFkku Hkh gS vkSj fudVorhZ xkaoksa ds ?kjksa esa vfrfFk d{k Hkh ekStwn gSaA
RO/ARO
yy i qfydV >hy % ;g dksjkse.My rV ij nwljh lcls cM+h [kkjs ikuh dh >hy gSA ;g vkaèkz izns'k rFkk rfeyukMq ds lhek
ij fLFkr gSA Jh gfjdksVk dk ifjèkk }hi bl >hy dks caxky dh [kkM+h ls vyx djrk gSA ;g >hy 60 fd-eh- yEch gS
rFkk bldh pkSM+kbZ 0-5&18 fd-eh- rd gSA ;g vusd LFkkuh; rFkk izoklh if{k;ksa dk izkÑfrd okl gSA yxHkx 15000
galkoj bl >hy esa izfro"kZ vkrs gSaA ;gk¡ dkSfMYYkk] cxqyk] fpaxkjk] Liwufcy rFkk cÙk[k Hkh ik, tkrs gSaA
yy iq"dj >hy % vtesj ftys esa fLFkr ;g ,d Ñf=ke >hy gSA bl >hy dk fuekZ.k 12oha lnh esa gqvk] tc ywuh unh ds
unh'kh"kZ ij ,d ckaèk cuk;k x;kA uoEcj ds eghus esa dkfrZd iwf.kZek ds volj ij vusd rhFkZ;k=kh bl >hy esa ifo=k
Luku ds fy, vkrs gSaA
yy js.kqdk >hy % fgekpy izns'k ds fljekSj ftys esa fLFkr bl >hy dk uke nsoh js.kqdk ds uke ij gSA bl txg ,d
fpfM+;k?kj rFkk ^^yk;u lIkQkjh(dkjok¡)** Hkh gSA uoEcj ds eghus esa ;gk¡ okf"kZd esyk yxrk gSA
yy #idq.M >hy % ;g >hy mÙkjk[k.M eas fLFkr gS rFkk blds fdukjs 600 dadky ik, x, gSaA ;g futZu LFkku yxHkx
5030 ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr gSSA ;s dadky 1942 eas ik;s x;s FksA jsfM;ksdkcZu fuèkkZj.k ds vuqlkj bu yksxkas dh tku
egkekjh esa xbZ FkhA
yy lk¡Hkj >hy % ;g t;iqj 'kgj ls yxHkx 70 fdeh nwj if'pe dh vksj fLFkr gS rFkk Hkkjr ds lcls cM+h [kkjs ikuh dh
>hy gSSA iwohZ fdukjs dh vksj ;g >hy 5 fdeh yEcs ckaèk ls foHkkftr gS] tks iRFkjksa ls cuh gq;h gSA ckaèk ds iwoZ esa yo.k
ok"i.k dq.M gS] tgk¡ yxHkx ,d gtkj o"kZ igys ls gh ued dk mRiknu gksrk vk;k gSA bl >hy esa ty dh xgjkbZ 'kq"d
ekSle esa dqN lseh ls ysdj ekulwu esa 3 ehVj rd jgrh gSA LkkaHkj >hy dks jkelj lwph esa vUrjkZ"Vªh; egRo dh vknZzHkwfe
ds #i esa 'kkfey fd;k x;k gSA gtkjksa lkbcsfj;kbZ i{kh tkM+s ds ekSle esa bl >hy esa vkrs gSaA
yy lLFkkEdksV~Vk >hy % ;g dsjy jkT; esa ehBs ikuh dh ,d cM+h >hy gSA ;g >hy dksYye ftys esa lLFkkEdksV~Vk esa fLFkr
gS rFkk ;g dksYye 'kgj ls yxHkx 30 fdeh nwj gSA ;g i;ZVdksa ds fy, ,d cM+s vkd"kZ.k dk dsUnz gSA
yy lÙkky vFkok lkrrky % ;g mÙkjk[kaM ds dqekÅ¡ iz[k.M esa Hkherky 'kgj ds utnhd lkr 'kkar >hyksa dk lewg gSA ;s
>hysa vkSLkr~ leqnzh lrg ls yxHkx 1370 ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr gSA ;s >hysa izoklh if{k;kas ds fy, LoxZ gSA
yy lwjt rky % ckM+kykpk njsZ ds f'k[kj ds uhps fLFkr ;g ,d vfèkd Å¡pkbZ okyh >hy gSA ;g leqnzh lrg ls yxHkx 4980
ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr gSA ;g >hy Hkkxk unh dk ty lzksr gS] tks psukc dh ,d eq[; lgk;d unh gSA
yy rokoksbj tyk'k; % gks'kaxkckn ftys (e-iz-) esa ueZnk unh ij fLFkr bl tyk'k; dk fuekZ.k rok ckaèk ds dkj.k gqvkA
;g >hy lriqM+k jk"Vªh; m|ku rFkk cksjh oU; thou vH;kj.k dh if'peh lhek dk fuekZ.k djrh gSA
yy Rlksaxeksa >hy % flfDde jkT; eas xaxVksd ls yxHkx 40 fd-eh- nwj ;g ,d fgekuh VkuZ (fxfjrky) >hy gSA ;g >hy
v.Ms ds vkdkj (v.Mkdkj) dh gSA yxHkx 3780 ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr ;g >hy lnhZ ds ekSle esa te tkrh gSA
;g ckS¼èkfeZ;ksa rFkk fgUnqvksa ds fy, ,d ifo=k >hy gSA
yy ohjkue >hy % ;g rfeyukMq ds dqMqykSj ftys eas fLFkr gSA ;g psUubZ ls yxHkx 235 fd-eh- nwj gSA ;g mu tyk'k;ksa
es ls ,d gS] ftlls psUubZ 'kgj dh tykiwfrZ dh tkrh gSA
yy osEcukn >hy (osEcukn d;ky vFkok osEcukM dksy) % yxHkx 200 oxZ fd-eh- ds {ks=kiQy esa iQSyh gq;h ;g >hy
dsjy dh lcls cM+h >hy gSA ;g >hy leqnzh lrg ij gS rFkk vjc lkxj ls ,d ladh.kZ ifjfèk }hi }kjk vyx dh x;h
gSA vusd ufn;k¡ bl >hy esa izokfgr gksrh gSa] tSls& iEck rFkk isfj;kjA ;g >hy iYyhiqje rFkk is#Ecye tSls }hiksa dks
?ksjs gq, gSaA
yy ohjuiq>k >hy % dksfPPk fLFkr ;g >hy osEcukn >hy dk mÙkjh foLrkj gSA ;g ns'k ds fofHkUu Hkkxksa rFkk fons'k ls
vusd i;ZVdksa dks vkdf"kZr djrh gSA
yy oqyj >hy % lksiksj rFkk ckanhiqj ds eè; d'ehj ?kkVh eas fLFkr ;g Hkkjr esa lcls cM+h ehBs ikuh dh >hy gSA bl >hy
dk fuekZ.k vfHkuwru (IykbLVkslhu) dky ds nkSjku foorZfud fØ;kvksa ds dkj.k gqvkA ekSle ds vuqlkj bl >hy dk
vkdkj c<+rk&?kVrk gSA ;g >hy >sye unh ls ty xzg.k djrh rFkk ,d izkÑfrd tyk'k; ds #i esa dke djrh gSA
rqycqy ifj;kstuk ,d ûkSlapkyu* ckaèk rFkk fu;a=k.k lajpuk] oqyj >hy ds eqgkus ij gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr ds izeq[k ty izikr

Hkkjr ds vf/dka'k tyizikr iBkjh {ks=kksa esa ik, tkrs gSa D;ksafd ;gk¡ fd Hkw&vkÑfr vR;f/d mQ¡ph&uhph o 'kSysa vf/d dBksj gSaA
yy cjdkuk ty izikr % dukZVd ds f'koeksxk ftys esa fLFkr ;g ns'k dk ,d vfèkd Å¡pkbZ okyk tyizikr gSA ;g dukZVd
esa ,d ty&fctyh la;U=k dk ewy lzksr gSA
yy nwèklkxj (xksok) % nwèklkxj (nwèk dk lkxj) ,d iafDRkc¼ tyizikr gS tks xksok jkT; esa ek.Moh unh ds Åijh [k.M
esa fLFkr gSA ;g jk"Vªh; rFkk vaRkjkZ"Vªh; i;ZVdksa ds fy, ,d vkd"kZ.k dk dsUnz gSA
yy MqMqek ty izikr (158 ehVj) % vksfM'kk jkT; esa dksjkiqV ftys ls 92 fd-eh- nwj ;g ePNdq.M unh ij fLFkr gSA bl
ty izikr ij ,d cM+s ty&fctyh la;U=k dk fuekZ.k fd;k x;k gSA ePNdq.M rhFkZ ds fy, ,d egRoiw.kZ LFkku gSA
yy xksdd ty izikr % ;g dukZVd ds csyxke uked 'kgj ftys esa ?kkVizHkk unh (Ñ".kk dh ,d lgk;d unh) ds Åijh
[k.M esa fLFkr gSA ;g ty izikr fudVorhZ 'kgj xksdsd ls yxHkx 6 fd-eh- nwj gSA ;g fu;kxzk izikr ds ln`'k gSA ;g
jk"Vªh; rFkk vUrjkZ"Vªh; i;ZVdksa ds fy;s ,d vkd"kZ.k dk dsUnz gSA
yy tksx izikr % dukZVd ds f'koeksxk ftys ds 'kjkorh unh ij fLFkr ;g Hkkjr esa lcls Å¡pk xSj&iafDrc¼ ty izikr gSA
;g dukZVd ds i;ZVu esa ,d izeq[k vkd"kZ.k gSA bl tyizikr dks vusd oSdfYid ukeksa ls tkuk tkrk gS] tSls&xs#lksis
tyizikr rFkk tksxkM+k xqaMhA
yy fdyh;wj izikr % ;g tyizikr iwohZ ?kkV (rfeyukMq) ds lokZjk;u igkfM+;ksa esa fLFkr gSA yxHkx 100 ehVj dh Å¡pkbZ
okyk ;g izikr rfeyukMq i;ZVu esa ,d izeq[k vkd"kZ.k gSA
yy dqVªkyke izikr % rfeyukMq ds fr#usyosyh ftys esa fLFkr ;g tyizikr ns'kh ,oa fons'kh i;ZVdks esa dkiQh izfl¼ gSA
yy yksèk ty izikr (cq¼ ty izikr) % f'koleqnze izikr dks igys dkosjh izikr ds uke tkuk tkrk Fkk rFkk ;g Hkkjr esa
nwljk lcls Å¡pk izikr gSA ;g eSlwj ls 80 fd-eh- rFkk caxykSj ls 120 fd-eh- dh nwjh ij fLFkr gSA ;g dukZVd i;ZVu
esa ,d izeq[k vkd"kZ.k gSA
yy lh#okuh ty izikr % ;g if'peh ?kkV esa dks;EcVwj ls yxHkx 40 fd-eh- nwj lh#okuh unh ij fLFkr gSA ;g dks;ECkVwj
'kgj ls tyiwfrZ dk ,d eq[; L=ksr gSA ;gk¡ ckaèk rFkk izikr dk n`';iVy lkSUn;Z ls Hkjk gqvk gSA
yy FkybZ;kj ty izikr (jSV&Vsy) % bl ty izikr dks ^^jSV&Vsy** Hkh dgrs gSa rFkk ;g rfeyukMq esa dksM;dsuky ds fudV
fLFkr gSA 297 ehVj Å¡pk ;g ty izikr rfeyukMq jkT; esa lcls Å¡pk ty izikr gSSA ;g ty izikr lM+d ls ugha tqM+k
gqvk gS rFkk ;gk¡ igqapus dk jkLrk Fkdk nsus okyk gSA
yy oV~VkjkbZ ty izikr % rfeyukMq jkT; ds dU;kdqekjh ftys esa ik>;kj unh ij fLFkr ;g ty izikr i;ZVdksa ds fy, ,d
eq[; vkd"kZ.k dsUnz gSA bls ?ksjs gq, {ks=k dks ,d oU; thou vH;kj.k cukus dk izLrko fd;k x;k gSA
yy NÙkhlx<+ % rhFkZx<+
yy eè; izns'k % èkqavkèkkj (ueZnk unh] tcyiqj osQ utnhd)
yy fgekpy izns'k % cqnyk rFkk ikyuh izikr
yy >kj[k.M % ?k?kjh] gq.M# rFkk tksguk izikr
yy dukZVd % b#iq izikr] dkygkV~Vh izikr] dsIik izikr] dqlYyh izikr] dqnqekjh izikr] dqafpdky izikr] ekxksn izikr] esdsMkrq
izikr] eqFk;kyk izikr] lkFkksMh izikr] flelk izikr] mupYyh izikrA
yy djsy % vfFkjkfiYyh] izikr] ehueqV~Vh izikr] ikyk#oh izikr] lqfpokM+k izikr] Fkw;'kksjkfxjh izikrA
yy egkjk"Vª % ppkbZ izikr] xkFkk izikr] fdvksVh izikr] jtr izrki] oqQ.ks izikr] ekysZJoj izikr] ikaMo izikrA
yy es?kky; % fcvksnksu izikr] fc'ki izikr] ,fyaiSQUV izikr (f'kykax&f'k[kj)] fdUjse izikr (308 ehVj)] yk¡x f'kvk¡x izikr
(341 ehVj)] ekxzsZV izikr] uksgdkfydkbZ izikr (338 ehVj)] LizsM baxy izikr] LohV izikr (97 ehVj)A
yy vksfM'kk % tksjank izikr (151 ehVj)] cqxqMk osQ utnhd [kkuMkèkkj izikr (246 ehVj)
RO/ARO
Hkkjr ds lcls Å¡ps ty izikr

Ø- tyizikr Å¡pkbZ@eh- vofLFkfr@jkT; unh
1- dqafpdy 455 f'koxksek@dukZVd cjkgh
2- ckjsghikuh 399 e;wjHkat@vksfM'kk cqèkkoykax
3- ykax f'k;kax 337 ia-[kklh igkM+h@es?kky; fdalh
4- uksddkfydkbZ 335 iwohZ [kklh igkM+h@es?kky; **
5- uksglacxh fFk;kax 315 iwohZ [kklh igkM+h@es?kky; **
6- nwèk lkxj 310 dukZVd@xksok ekaMoh
7- fdEjse 305 iwohZ [kklh igkM+h@es?kky; **
8- ehueqV~Vh 300 ok;ukM+@dsjy **
9- FkybZ;kj(jSV Vsy) 297 fMaMhxqy@rfeyukMq eatkykj
10- cjdkuk 259 dukZVd lhrk
11- tksx@egkRek xkaèkh 255 dukZVd 'kjkorh
12- [kkaM+kèkkj 244 lqanjx<+@vksfM'kk dksjkukyk
13- okUokrkax 229 lsjfpi@fetksje **
14- iaspkykdksuk 219 usYykSj@vkaèkz izns'k **
15- dqus 200 yksukokyk@egkjk"Vª **
16- lwfpaikjk 200 ok;ukM+@dsjy **
17- exksM+ 198 m-dUu<+@dukZVd **
18- gsCcs 168 fpdeaxyq# **
19- MqMqek 175 dksjkiqV@vksfM'kk **
Hkkjr dh izeq[k cgqmn~ns';h; ifj;kstuk,a
mÙkj izns'k eè; izns'k
jkexaxk ifj;kstuk jkexaxk unh rok ifj;kstuk rok unh
fjgan ifj;kstuk fjgan unh ck.k lkxj ifj;kstuk lksu unh
fpojks ifj;kstuk Vksal unh cjxh ifj;kstuk cjxh unh
fpYyk ifj;kstuk fpYyk unh ueZnk lkxj ifj;kstuk ueZnk unh
ekrkVhyk ifj;kstuk csrok unh bafnjk lkxj ifj;kstuk ueZnk unh
mÙkjk[kaM xkaèkh lkxj ifj;kstuk pEcy unh
fVgjh ifj;kstuk HkkxhjFkh unh egs'oj ifj;kstuk ueZnk unh
èkkSyhxaxk ifj;kstuk èkkSyh xaxk o xkSjh xaxk unh vksadkjs'oj ifj;kstuk ueZnk unh
y[koj O;klh ifj;kstuk ;equk unh iasp ifj;kstuk isap unh
fo".kqxqIr ihiydksVh ifj;kstuk vyduank unh fcgkj
dksVs'oj ty fo|qr ifj;kstuk HkkxhjFkh unh dkslh ifj;kstuk dkslh unh
Vudiqj ifj;kstuk dkyh unh xqtjkr
cksdkax ckfyax ifj;kstuk èkkSyhxaxk unh dnkuk ifj;kstuk ekgh unh
Hkwxksy (Hkkx&2)
fd'kkÅ ckaèk ifj;kstuk Vkasl unh iatkc

eysjh >sye ifj;kstuk èkkSyh xaxk unh iksax ifj;kstuk O;kl unh
xksguk rky ifj;kstuk fojgh unh Hkk[kM+k ifj;kstuk lryt unh
>sye red ifj;kstuk èkkSyh xaxk unh 'kkgiqj daMh ifj;kstuk jkoh unh
djeksyh ifj;kstuk tkM+xaxk unh
jktLFkku dukZVd
tokbZ ifj;kstuk tokbZ unh rqaxHknzk ifj;kstuk rqax$Hknzk unh ds laxe
jk.kk izrki lkxj ifj;kstuk pEcy unh dkyh unh ifj;kstuk dkyh unh
tokgj lkxj ifj;kstuk pEcy unh vyekVh ifj;kstuk Ñ".kk unh
fgekpy izns'k 'kjkorh ifj;kstuk 'kjkorh unh
nsgj ifj;kstuk O;kl unh ?kkV izHkk ifj;kstuk ?kkV izHkk unh
cSjkLFkwy ifj;kstuk jkoh dh lgk;d unh Hknzk ifj;kstuk Hknzk unh
ukÝFkk&>kdjh ifj;kstuk lryt unh f'koleqnze ifj;kstuk dkosjh unh
[kkc ifj;kstuk lryt dh lgk;d Lihrh unh vksfM'kk
pesjk ifj;kstuk jkoh unh ghjkdqaM ifj;kstuk egkunh
juiqj ifj;kstuk lryt unh ckyhesyk ifj;kstuk flys# unh
dksyMSe iufctyh ifj;kstuk fgekpy izns'k esa NTPC dh izFke vle
tyfo|qr ifj;kstuk
tEew&d'ehj dqYlh ifj;kstuk dqYlh unh
mt ifj;kstuk mt unh dksfiyh ifj;kstuk dksiyh unh
pqVd ifj;kstuk lq# unh dsjy
fuEeks cktxks ifj;kstuk flU/q unh ifjEcdq y e vkfy;kj 8 Nks V h ufn;ks a }kjk
ifj;kstuk lapkfyr
rqycqy ifj;kstuk >sye unh bMqDdh ifj;kstuk isfj;kj unh
cxfygkj ifj;kstuk fpuko unh iYyhokly ifj;kstuk efnjk iw>ka unh
mjh ifj;kstuk >sye unh lcjhfxfj ifj;kstuk iEck unh
lyky ifj;kstuk fpukc unh flfDde
cqjlj ifj;kstuk fpukc unh frLrk ifj;kstuk frLrk unh
fd'ku xaxk ifj;kstuk fd'kuxaxk (>sye) unh jaxhr ifj;kstuk jaxhr unh
vkaèkz izns'k egkjk"Vª
yksvj ,oa vij flys# ifj;kstuk flys# unh tk;dokM+h ifj;kstuk xksnkojh unh
epdqaM ifj;kstuk epdqaM unh fxjuk ifj;kstuk fxjuk unh
ikspe ikn ifj;kstuk xksnkojh unh dks;uk ifj;kstuk dks;uk unh
futke lkxj ifj;kstuk xksnkojh dh lgk;d eaftjk unh VkVk ty fo|qr ifj;kstuk [kksiyh] fHkoiqjh o Hkhejk
dh la;qDr ifj;kstuk
Jhlsye ifj;kstuk Ñ".kk unh ef.kiqj
jkexqaMe ifj;kstuk xksnkojh unh frikbZeq[k ifj;kstuk cjkd unh ij
RO/ARO
v#.kkpy izns'k yksdVd ifj;kstuk bEiQky o ef.kiqj unh

vij yksfgr ifj;kstuk yksfgr unh >kj[kaM
rckax ifj;kstuk rckaxpw unh nkeksnj ?kkVh ifj;kstuk nkeksnj unh
fnckax ifj;kstuk fnckax unh e;wjk{kh ifj;kstuk (e;w j k{kh unh) Lo.kZ
js[kk unh
jaxkunh ifj;kstuk jaxk unh es?kky;
vij fla;kx ifj;kstuk fl;kax unh dnZedqykbZ ifj;kstuk mfe;e unh
dkesax ifj;kstuk czãiq=k dh lgk;d dkesax unh ij vaMeku fudksckj
rfeyukMq dyiksax ifj;kstuk dyiksax unh
isfj;kj ifj;kstuk isfj;kj unh Hkkjr ls ckgj
eSVwj ifj;kstuk dkosjh unh nsoh ?kkVh ifj;kstuk usiky
ikiuk'ke ifj;kstuk rkezi.khZ unh@Fkehjkc.khZ iaps'oj ifj;kstuk usiky
ik;dkjk ifj;kstuk ik;dkjk unh (rfeyukMq dh izFke dfjNq ifj;kstuk HkwVku
ifj;kstuk)
fetksje cquk[kk ifj;kstuk HkwVku
rqbckbZ ifj;kstuk rqbckbZ unh
ukxkyS.M
nks;kax ifj;kstuk czãiq=k dh lgk;d nks;kax unh ij
Hkwxksy (Hkkx&2)
unh ifj;kstuk % jk"Vªh; laifÙk
ifj;kstuk,a unh jkT; ifj;kstuk,a unh jkT;

1- rhLrk&cSjkt rhLrk unh i-caxky 10- uksgk&nsgkax ifj;kstuk uksvk&nsgkax unh fg-iz-@mÙkjk-
2- 'kkgiqj&dkanh jkoh unh iatkc 11- vij fla;kx czãiq=k unh v#.kkpy izns'k
3- jkoh&O;kl fyad jkoh&O;kl iatkc 12- dqYlh ckaèk ifj;kstuk fla;kx unh vle
4- cqjlj psuko unh tEew&d'ehj 13- xkslh [kqnZ ifj;kstuk osuxaxk unh egkjk"Vª
5- m> ifj;kstuk psuko unh fgek- izns'k 14- dsu&csrok ifj;kstuk dsu&csrok unh eè;izns'k
6- ftjlk ifj;sktuk psuko unh fgek- izns'k 15- jkexaxk ifj;kstuk jkexaxk unh mÙkj izns'k
7- y[koj&O;klh Yk[koj&O;klh mÙkjk[kaM 16- dks;uk ifj;kstuk dks;uk unh egkjk"Vª esa
8- fd'kkÅ ifj;kstuk Vksal unh fgek- izns'k 17- oqQ.Mk ifj;kstuk oqQ.Mk unh rfeyukMq
9- js.kqdk fxjh unh fgek- izns'k 18- rqaxHknzk ifj;kstuk rqaxHknzk unh vka/zizns'k@dukZVd
uksV % flapkbZ o fo|qr mRiknu c<+kus gsrq 18 unh ifj;kstukvksa dks jk"Vªh; laifÙk ?kksf"kr fd;k x;kA
Hkkjrh; ufn;ksa ds fdukjs cls 'kgj ,oa muds jkT;
'kgj unh jkT; 'kgj unh jkT;
vkxjk ;equk mÙkj izns'k tcyiqj ueZnk eè; izns'k
vgenkckn lkcjerh xqtjkr Jhuxj >sye tEew&d'ehj
iz;kxjkt xaxk o ;equk mÙkj izns'k lwjr rkIrh xqtjkr
v;ksè;k lj;w mÙkj izns'k fr#fpYykiYYkh dkosjh rfeyukMq
cnzhukFk vyduank mÙkjk[kaM okjk.klh xaxk mÙkjizns'k
dksydkrk gqxyh ia0 caxky fot;okM+k Ñ".kk vkUèkz izns'k
dVd egkunh vksfM'kk cM+ksnjk fo'okfe=kh xqtjkr
fnYyh ;equk ubZ fnYyh eFkqjk ;equk mÙkj izns'k
fMczwx<+ czãiq=k vle vkSjS;k ;equk mÙkj izns'k
fiQjkstiqj lryt iatkc csaxyq# o`'Hkkorh dukZVd
xqokgkVh czãiq=k vle x;k iQYxq fcgkj
gfj}kj xaxk mÙkjk[kaM gkthiqj xaMd fcgkj
gSnjkckn ewlh rsyaxkuk dUukSt xaxk mÙkj izns'k
dkuiqj xaxk mÙkj izns'k flanjh nkeksnj >kj[kaM
dksVk PkEcy jkTkLFkku gklisV raqxHknzk dukZVd
iVuk xaxk fcgkj dkjokj dkyh dukZVd
jkteqanjh xksnkojh vkUèkz izns'k Hknzkorh Hknzk dukZVd
eè; izns'k ckaxydksV ?kkVizHkk dukZVd
RO/ARO
xksj[kiqj jkIrh mÙkj izns'k gksuokj 'kjkorh dukZVd

y[kuÅ xkserh mÙkj izns'k egn lkfo=kh egkjk"Vª
dkuiqj xaxk mÙkj izns'k ukansM xksnkojh egkjk"Vª
gkoM+k gqxyh if'pe caxky usYyksj isUukj vkUèkz izns'k
pdsjh xaxk mÙkj izns'k lkaxyh Ñ".kk Ekgkjk"Vª
ekysxkao fxjuk egkjk"Vª djkM Ñ".kk@dks;uk egkjk"Vª
laHkyiqj egkunh vksfM'kk ysg flaèkq tEew&d'ehj
jkmjdsyk czãk.kh vksfM'kk pEck jkoh fgekpy izns'k
iw.ks eqykeqFkk egkjk"Vª eaMh O;kl fgekpy izns'k
neu neuxaxk neu uSuknsoh lryt fgekpy izns'k
enqjbZ oSaxbZ rfeyukMq fiQjkstiqj lryt fgekpy izns'k
psUubZ vn~;kj rfeyukMq xkft;kckn fgaMu mÙkj izns'k
dks;EcVwj uks;~;y rfeyukMq mÙkjdk'kh HkkxhjFkh mÙkjk[kaM
vtesj ywuh jktLFkku fVgjh HkkxhjFkh@Hkhyaxkuk mÙkjk[kaM
fr#usyosyh Fkkfejkcjkuh rfeyukMq nsoiz;kx HkkxhjFkh@vyduank mÙkjk[kaM
Hk#p ueZnk xqtjkr te'ksniqj Lo.kZ js[kk@[kjdbZ >kj[kaM
djtkr mYgkl egkjk"Vª ekatqyh czãiq=k vle
#nziz;kx eankfduh@vyduank mÙkjk[kaM xqokgkVh czãiq=k vle
d.kZiz;kx fiaMkj@vyduank mÙkjk[kaM èkqcjh czãiq=k vle
fo".kqiz;kx èkkSyhxaxk@vyduank mÙkjk[kaM lacyiqj egkunh vksfM'kk
eqjknkckn jkexaxk mÙkj izns'k dVd egkunh vksfM'kk
cjsyh jkexaxk mÙkj izns'k xkaèkhuxj lkcjerh xqtjkr
tkSUkiqj xkserh mÙkj izns'k gks'kaxkckn ueZnk eè; izns'k
JkoLrh jkIrh mÙkj izns'k ukfld xksnkojh egkjk"Vª
cDlj xaxk fcgkj dquwZy rqaxHknzk dukZVd
cfy;k xaxk mÙkj izns'k i.kth ekaMoh xksok
eqaxsj xaxk fcgkj JhjaxiV~Vue dkosjh rfeyukMq
Hkkxyiqj xaxk fcgkj eSlwj dkosjh rfeyukMq
jkorHkkVk pEcy eè; izns'k ratkoqj dkosjh rfeyukMq
mTtSu f{kizk eè; izns'k jkeukFkiqje oSxkbZ rfeyukMq
lkaph csrok eè; izns'k fryS;k cjkdj >kj[kaM
fofn'kk csrok eè; izns'k iapsr nkeksnj >kj[kaM
Hkwxksy (Hkkx&2)
yy xkjySaM dSuky flLVe (1977) % dSIVu fnu'kkW ts nLrwbl dSuky flLVe dk izLrko fn;kA og flLVe fgeky;u dSuky
(4200 fdeh-) nf{k.kh xkjySaM dSuky (9300 fdeh) ls cuk;k tkuk FkkA
yy dbZ >hyksa ls tqM+dj vkus okys bu nksuksa dSuky dks nks LFkkuksa (fnYyh o iVuk) ij ikbiykbu }kjk ,d nwljs ls tksM+k tkuk
FkkA dSIVu nLrwj us bl ;kstuk dh vuqekfur ykxr 24]095 djksM+ FkhA
yy bl izLrko dks dsanzh; ty vk;ksx ds ofj"B bathfu;jksa] jkT; ljdkjksa] IIT ds izksiQsljksa] tqvkWyksftdy losZ vkWiQ bafM;k o
Hkkjrh; ekSle foKku ds oSKkfudksa dh 2 lfefr;ksa cuh FkhA ftls rduhdh #i ls vO;ogkfjd crk;k x;k FkkA
unh ifj;kstuk % jk"Vªh; laifÙk
ifj;kstuk,a unh jkT; ifj;kstuk,a unh jkT;

1- rhLrk&cSjkt rhLrk unh i-caxky 10- uksgk&nsgkax ifj;kstuk uksvk&nsgkax unh fg-iz-@mÙkjk-
2- 'kkgiqj&dkanh jkoh unh iatkc 11- vij fla;kx czãiq=k unh v#.kkpy izns'k
3- jkoh&O;kl fyad jkoh&O;kl iatkc 12- dqYlh ckaèk ifj;kstuk fla;kx unh vle
4- cqjlj psuko unh tEew&d'ehj 13- xkslh [kqnZ ifj;kstuk osuxaxk unh egkjk"Vª
5- m> ifj;kstuk psuko unh fgek- izns'k 14- dsu&csrok ifj;kstuk dsu&csrok unh eè;izns'k
6- ftjlk ifj;sktuk psuko unh fgek- izns'k 15- jkexaxk ifj;kstuk jkexaxk unh mÙkj izns'k
7- y[koj&O;klh Yk[koj&O;klh mÙkjk[kaM 16- dks;uk ifj;kstuk dks;uk unh egkjk"Vª esa
8- fd'kkÅ ifj;kstuk Vksal unh fgek- izns'k 17- oqQ.Mk ifj;kstuk oqQ.Mk unh rfeyukMq
9- js.kqdk fxjh unh fgek- izns'k 18- rqaxHknzk ifj;kstuk rqaxHknzk unh vka/zizns'k@dukZVd
uksV % flapkbZ o fo|qr mRiknu c<+kus gsrq 18 unh ifj;kstukvksa dks jk"Vªh; laifÙk ?kksf"kr fd;k x;kA
Hkkjrh; ufn;ksa ds fdukjs cls 'kgj ,oa muds jkT;
'kgj unh jkT; 'kgj unh jkT;
vkxjk ;equk mÙkj izns'k tcyiqj ueZnk eè; izns'k
vgenkckn lkcjerh xqtjkr Jhuxj >sye tEew&d'ehj
iz;kxjkt xaxk o ;equk mÙkj izns'k lwjr rkIrh xqtjkr
v;ksè;k lj;w mÙkj izns'k fr#fpYykiYYkh dkosjh rfeyukMq
cnzhukFk vyduank mÙkjk[kaM okjk.klh xaxk mÙkjizns'k
dksydkrk gqxyh ia0 caxky fot;okM+k Ñ".kk vkUèkz izns'k
dVd egkunh vksfM'kk cM+ksnjk fo'okfe=kh xqtjkr
fnYyh ;equk ubZ fnYyh eFkqjk ;equk mÙkj izns'k
fMczwx<+ czãiq=k vle vkSjS;k ;equk mÙkj izns'k
fiQjkstiqj lryt iatkc csaxyq# o`'Hkkorh dukZVd
xqokgkVh czãiq=k vle x;k iQYxq fcgkj
gfj}kj xaxk mÙkjk[kaM gkthiqj xaMd fcgkj
gSnjkckn ewlh rsyaxkuk dUukSt xaxk mÙkj izns'k
dkuiqj xaxk mÙkj izns'k flanjh nkeksnj >kj[kaM
dksVk PkEcy jkTkLFkku gklisV raqxHknzk dukZVd
RO/ARO
iVuk xaxk fcgkj dkjokj dkyh dukZVd

jkteqanjh xksnkojh vkUèkz izns'k Hknzkorh Hknzk dukZVd
eè; izns'k ckaxydksV ?kkVizHkk dukZVd
xksj[kiqj jkIrh mÙkj izns'k gksuokj 'kjkorh dukZVd
y[kuÅ xkserh mÙkj izns'k egn lkfo=kh egkjk"Vª
dkuiqj xaxk mÙkj izns'k ukansM xksnkojh egkjk"Vª
gkoM+k gqxyh if'pe caxky usYyksj isUukj vkUèkz izns'k
pdsjh xaxk mÙkj izns'k lkaxyh Ñ".kk Ekgkjk"Vª
ekysxkao fxjuk egkjk"Vª djkM Ñ".kk@dks;uk egkjk"Vª
laHkyiqj egkunh vksfM'kk ysg flaèkq tEew&d'ehj
jkmjdsyk czãk.kh vksfM'kk pEck jkoh fgekpy izns'k
iw.ks eqykeqFkk egkjk"Vª eaMh O;kl fgekpy izns'k
neu neuxaxk neu uSuknsoh lryt fgekpy izns'k
enqjbZ oSaxbZ rfeyukMq fiQjkstiqj lryt fgekpy izns'k
psUubZ vn~;kj rfeyukMq xkft;kckn fgaMu mÙkj izns'k
dks;EcVwj uks;~;y rfeyukMq mÙkjdk'kh HkkxhjFkh mÙkjk[kaM
vtesj ywuh jktLFkku fVgjh HkkxhjFkh@Hkhyaxkuk mÙkjk[kaM
fr#usyosyh Fkkfejkcjkuh rfeyukMq nsoiz;kx HkkxhjFkh@vyduank mÙkjk[kaM
Hk#p ueZnk xqtjkr te'ksniqj Lo.kZ js[kk@[kjdbZ >kj[kaM
djtkr mYgkl egkjk"Vª ekatqyh czãiq=k vle
#nziz;kx eankfduh@vyduank mÙkjk[kaM xqokgkVh czãiq=k vle
d.kZiz;kx fiaMkj@vyduank mÙkjk[kaM èkqcjh czãiq=k vle
fo".kqiz;kx èkkSyhxaxk@vyduank mÙkjk[kaM lacyiqj egkunh vksfM'kk
eqjknkckn jkexaxk mÙkj izns'k dVd egkunh vksfM'kk
cjsyh jkexaxk mÙkj izns'k xkaèkhuxj lkcjerh xqtjkr
tkSUkiqj xkserh mÙkj izns'k gks'kaxkckn ueZnk eè; izns'k
JkoLrh jkIrh mÙkj izns'k ukfld xksnkojh egkjk"Vª
cDlj xaxk fcgkj dquwZy rqaxHknzk dukZVd
cfy;k xaxk mÙkj izns'k i.kth ekaMoh xksok
eqaxsj xaxk fcgkj JhjaxiV~Vue dkosjh rfeyukMq
Hkkxyiqj xaxk fcgkj eSlwj dkosjh rfeyukMq
jkorHkkVk pEcy eè; izns'k ratkoqj dkosjh rfeyukMq
mTtSu f{kizk eè; izns'k jkeukFkiqje oSxkbZ rfeyukMq
lkaph csrok eè; izns'k fryS;k cjkdj >kj[kaM
fofn'kk csrok eè; izns'k iapsr nkeksnj >kj[kaM
4 e`nk
e`nk
e`nk ls rkRi;Z Hkw&iiZVh ds volknh laLrj ls gS] ftlesa mRikndrk dk fof'k"V xq.k izkIr gksrk gSA e`nk i`Foh dh og mQijh ijr gS
tks ikS/ksa dh o`f¼ ds fy, izkÑfrd lzksr ds :i esa iks"kd rRo] ty ,oa vU; [kfut yo.k iznku djrh gSA bl izdkj ;g [kfut
yo.kksa ,oa thoka'k ds feJ.k ls fufeZr ,d ,slh ijr gS ftldk fodkl yk[kksa o"kksZa esa gqvk gSA
e`nk dk oxhZdj.k
e`nk fuekZ.k dks izHkkfor djus okys izeq[k dkjdksa esa mPpkop] tud lkexzh (pV~Vkuas) tyok;q] ouLifr] le; bR;kfn dk izHkko
iM+rk gSA Hkkjrh; e`nk dk oxhZdj.k mRifÙk ds vfrfjDr HkkSxksfyd foLrkj ds vk/kj ij Hkh fd;k tkrk gSA
tyks<+ e`nk
tyks<+ e`nk mÙkjh eSnku vkSj unh ?kkfV;ksa osQ foLr`r Hkkxksa esa ikbZ tkrh gSA ;s e`nk ns'k osQ oqQy {ks=kiQy osQ yxHkx 40 izfr'kr Hkkx
dks <osQ gq, gSA ;s fu{ksi.k e`nk,¡ gS] ftls ufn;ksa vkSj lfjrkvksa us okfgr rFkk fu{ksfir fd;k gSA jktLFkku osQ ,d ladh.kZ xfy;kjs
ls gksrh gqbZ ;s e`nk,¡ xqtjkr osQ eSnku esa iQSyh feyrh gSaA
izk;}hih; izns'k esa ;s iwohZ rV dh ufn;ksa osQ MsYVkvksa vkSj ufn;ksa dh ?kkfV;ksa esa ikbZ tkrh gSA tyks<+ e`nk ds xBu esa cyqbZ nkseV
ls fpduh feêðh dh izÑfr Hkh ikbZ tkrh gSA lkekU;r% buesa iksVk'k dh ek=kk vfèkd vkSj IkQkWLiQksjl dh ek=kk de ikbZ tkrh gSA
tyks<+ e`nk dk jax gYosQ èkwlj ls jk[k èkwlj tSlk gksrk gSA bldk jax fu{ksi.k dh xgjkbZ] tyks<+ osQ xBu vkSj fuekZ.k esa yxus okyh
le;kofèk ij fuHkZj djrk gSA tyks<+ e`nk ij xgu Ñf"k dh tkrh gSA
tyks<+ feV~Vh cgqr mitkÅ gksrh gSA ufn;ksa }kjk cuh bl e`nk dks xaxk osQ Åijh vkSj eè;orhZ eSnku esa ^[kknj* vkSj ^cakxj* uke
dh nks fHkUu e`nk,¡ fodflr gqbZ gSaA
[kknj dh fefV~V;ka ufn;ksa ds ck<+xzLr {ks=kksa esa ikbZ tkrh gSaA [kknj feV~Vh ds {ks=kksa esa pkoy] xUuk] xsgwa] lfCt;ka mxkbZ tkrh gSaA [kknj
izfro"kZ ck<+ksa osQ }kjk fu{ksfir gksus okyk u;k tyks<+d gS] tks eghu xkn gksus osQ dkj.k e`nk dh moZjrk c<+k nsrk gSA
ckaxj iqjkuk tyks<+d gksrk gS] ftldk teko ck<+Ñr eSnkuksa ls nwj gksrk gSA ckaxj feV~Vh lkekU;r% ck<+xzLr ugha gksrhA ;s e`nk
lkekU;r% de mitkÅ gksrh gSA buesa dSfY'k;e dkcksZusV ds dadM+ ik;s tkrs gSaA ckaxj feV~Vh esa pkoy] xsgwa] tkS] frygu] nygu]
xUuk] pkjk vkSj lfCt;ksa dh [ksrh dh tkrh gSA
[kknj vkSj ckaxj e`nkvksa esa oSQfY'k;e laxzg.k vFkkZr~ oaQdM+ ik, tkrs gSaA fuEu rFkk eè; xaxk osQ eSnku vkSj czãiq=k ?kkVh esa ;s e`nk,¡
vfèkd nkseVh vkSj e`.e; gSaA if'pe ls iwoZ dh vksj buesa ckyw dh ek=kk ?kVrh tkrh gSA
RO/ARO
dkyh e`nk
dkyh e`nk nDdu osQ iBkj osQ vfèkdrj Hkkx ij ikbZ tkrh gSA blesa egkjk"Vª osQ oqQN Hkkx] xqtjkr] vkaèkz izns'k rFkk rfeyukMq
osQ oqQN Hkkx 'kkfey gSaA xksnkojh vkSj Ñ".kk ufn;ksa osQ Åijh Hkkxksa vkSj nDdu osQ iBkj osQ mÙkjh&if'peh Hkkx esa xgjh dkyh e`nk
ikbZ tkrh gSA bu e`nk dks ^jsxqj* rFkk ^dikl okyh dkyh feêðh* Hkh dgk tkrk gSA vkerkSj ij dkyh e`nk xgjh vkSj vikjxE; gksrh
gSA ;s e`nk xhyh gksus ij iwQy tkrh gS lkFk gh fpifpih gks tkrh gS vkSj lw[kus ij ;s floqQM+ tkrh gSA bl izdkj 'kq"d ½rq esa bu
e`nk esa pkSM+h njkjsa iM+ tkrh gSA bl le; ,slk izrhr gksrk gS fd tSls buesa ^Lor% tqrkbZ* gks xbZ gksA ueh osQ èkhes vo'kks"k.k vkSj
ueh osQ {k; dh bl fo'ks"krk osQ dkj.k dkyh e`nk esa ,d yEch vofèk rd ueh cuh jgrh gSA blosQ dkj.k iQlyksa dks] fo'ks"k :i
ls o"kkZèkhu iQlyksa dks] 'kq"d ½rq esa Hkh ueh feyrh jgrh gS vkSj os iQyrh iwQyrh jgrh gSaA
jklk;fud n`f"V ls dkyh e`nkvksa esa pwus] ykSg] eSXuhf'k;k rFkk ,syqfeuk osQ rÙo dkiQh ek=kk esa ik, tkrs gSA buesa iksVk'k dh ek=kk
Hkh ikbZ tkrh gSA ysfdu buesa IkQkWLiQksjl] ukbVªkstu vkSj tSo inkFkks± dh deh gksrh gSA
nDdu osQ ykok iBkj ij fodflr feV~Vh dks jsxqj vFkok dkyh feV~Vh dgrs gSA Hkkjr osQ yxHkx 16 izfr'kr Hkkx ij jsxqj fefV~V;ka
iSQyh gqbZ gSaA jsxqj feV~Vh egkjk"Vª] xqtjkr] eè; izns'k] vkU/z izns'k ,oa dukZVd osQ oqQN Hkkxksa esa iSQyh gqbZ gSA o"kkZ gksus ij ;g feV~Vh
fpifpih gks tkrh gS] ijUrq ;fn feV~Vh lw[k tk, rks yksgs osQ leku dBksj gks tkrh gSA jsxqj feV~Vh esa dikl] Tokj] eDdk] nygu]
larjs] [kV~Vs iQy bR;kfn dh [ksrh gksrh gSA
yky vkSj ihyh e`nk,a
yky e`nk dk fodkl izk;}hih; iBkj osQ iwohZ rFkk nf{k.kh Hkkx esa de o"kkZ okys mu {ks=kksa esa gqvk gS] tgka¡ josnkj vkXus; pêðkusa
ikbZ tkrh gSaA if'peh ?kkV osQ fxfjin {ks=k dh ,d yach iêðh esa yky nkseV e`nk ikbZ tkrh gSA ihyh vkSj yky e`nk,¡ vksfM'kk rFkk
NÙkhlx<+ osQ oqQN Hkkxksa vkSj eè; xaxk osQ eSnku osQ nf{k.kh Hkkxksa esa ikbZ tkrh gSA bl e`nk dk yky jax josnkj rFkk dk;karfjr pêðkuksa
esa yksgs osQ O;kid folj.k osQ dkj.k gksrk gSA ty;ksftr gksus osQ dkj.k ;g ihyh fn[kkbZ iM+rh gSA eghu d.kksa okyh yky vkSj
ihyh e`nk,¡ lkekU;r% moZj gksrh gaSA blosQ foijhr eksVs d.kksa okyh mPp Hkwfe;ksa dh e`nk,¡ vuqoZj gksrh gSaA buesa lkekU;r% ukbVªkstu]
IkQkWLiQksjl vkSj áwel dh deh gksrh gSA
yky feV~Vh ,slh pV~Vkuksa ij fodflr gksrh gSa] ftuesa yksgs dh ek=kk gksrh gSA o"kkZ gksus ij tax yxus ds dkj.k budk jax yky iM+
tkrk gSA bl izdkj dh feV~Vh vkUèkz izns'k] v#.kkpy izns'k] NÙkhlx<+] >kj[k.M] dukZVd] dsjy] eè; izns'k] es?kky;] fetksje]
ukxkySaM] vksMh'kk] rfeyukMq ,oa f=kiqjk esa ikbZ tkrh gSA lery èkjkry dh yky feV~Vh esa pkoy] eDdk] Tokj] nygu rFkk frygu
dh [ksrh dh tkrh gSA rfeyukMq ,oa vkUèkz izns'k esa ewaxiQyh dh [ksrh Hkh bu fefV~V;ksa esa dh tkrh gSA dqy feV~Vh ds yxHkx 18
izfr'kr Hkkx ij yky fefV~V;ka iSQyh gqbZ gSaA yky e`nk eq[;r% cktkjk] vkyw dh [ksrh ds fy, Hkh mi;qDr gS tcfd fuEu Hkwfe;ksa
ij blesa pkoy] jkxh] rackdw vkSj lfCt;ksa dh [ksrh dh tkrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
ySVsjkbV e`nk
ySVsjkbV ,d ySfVu 'kCn ^ysVj* ls cuk gS] ftldk 'kkfCnd vFkZ b±V gksrk gSA ySVsjkbV e`nk mPp rkieku vkSj Hkkjh o"kkZ osQ {ks=kksa
esa fodflr gksrh gaSA ;g e`nk m".k dfVcaèkh; o"kkZ osQ dkj.k gq, rhoz fu{kkyu dk ifj.kke gSA o"kkZ osQ lkFk pwuk vkSj flfydk rks
fu{kkfyr gks tkrs gaS ysfdu yksgs osQ vkWDlkbM vkSj ,Y;qfefu;e osQ ;kSfxd ls Hkjiwj e`nk,¡ 'ks"k jg tkrh gaSA mPp rkiekuksa esa vklkuh
ls iuius okys thok.kq áwel dh ek=kk dks rsth ls u"V dj nsrs gSaA bu e`nkvksa esa tSo inkFkZ ukbVªkstu] IkQkWLIksQV vkSj oQSfYl;e dh deh
gksrh gSa rFkk ykSg&vkWDlkbM vkSj iksVk'k dh vfèkdrk gksrh gSA ifj.kkeLo:i ySVsjkbV e`nk Ñf"k osQ fy, i;kZIr mitkÅ ugha gksrh gSA
mitkÅ cukus osQ fy, bu e`nkvksa esa [kkn vkSj moZjdksa dh Hkkjh ek=kk Mkyuh iM+rh gSA rfeyukMq] vkaèkz çns'k vkSj osQjy esa dktw
tSls o`{kksa okyh iQlyksa dh [ksrh osQ fy, yky ySVsjkbV e`nk vfèkd mi;qDr gSA edku cukus osQ fy, ySVsjkbV e`nkvksa dk iz;ksx
b±Vsa cukus esa fd;k tkrk gSA bu e`nkvksa dk fodkl eq[; :i ls çk;}hih; iBkj osQ Å¡ps {ks=kksa esa gqvk gSA ySVjkbV e`nk lkekU;r%
dukZVd] osQjy] rfeyukMq] eè; çns'k] vksfM'kk vkSj vle osQ igkM+h {ks=kksa esa ikbZ tkrh gSaA
YkSVsjkbV e`nk esa áwel (Humas) dh ek=kk de gksrh gS] ijUrq ykSg&vkWDlkbM (Iron-Oxide), dh ek=kk vfèkd gksrh gSA ySVsjkbV
feV~Vh] i- caxky] vkUèkz izns'k] NÙkhlx<+] >kj[k.M] rfeyukMq rFkk dsjy ds dqN Hkkxksa esa ikbZ tkrh gSA pkoy bldh eq[; iQly
gS] ysfdu izfr ,dM+ mRiknu de gksrk gSA bl feV~Vh ds cxhpksa esa mÙke izdkj dk dktw gksrk gSA
ioZrh; e`nk
bls ouh; e`nk Hkh dgrs gSaA ;g yxHkx 2-85 yk[k oxZ fd-eh- {ks=k esa foLr`r gSA ;s e`nk,a fgeky; dh ?kkfV;ksa esa <ykuksa ij 2700
ls 3000 eh- dh ÅapkbZ ds Hkkxksa esa ik;h tkrh gSaA ;g ,d fuekZ.kk/hu feV~Vh gS budk iw.kZ :i ls vè;;u ugha gqvk gSA áwel dh
vf/drk ds dkj.k ;g vEyh; xq.k j[krh gSA Hkkjh o"kkZ okys {ks=kksa esa áwel vf/d gksrk gSA vr% ,sls {ks=kksa esa pk;] dkWiQh] elkys
,oa m".kdfVca/h; iQyksa dh [ksrh laHko gSA
dukZVd] rfeyukMq] dsjy] ef.kiqj] tEew&d'ehj o fgekpy izns'k ds ioZrh; {ks=kksa esa ;g feV~Vh ik;h tkrh gSA ;g fefJr iQy]
xsgw¡] eDdk] tkSa dh [ksrh ds fy, ;g feV~Vh mi;qDr gksrh gSA
'kq"d e`nk
'kq"d e`nkvksa dk jax yky ls ysdj fd'kfe'kh rd gksrk gSA ;s lkekU;r% lajpuk ls cyqbZ vkSj izo`Qfr ls yo.kh; gksrh gSA oqQN {ks=kksa
dh e`nkvksa esa ued dh ek=kk bruh vfèkd gksrh gS fd buosQ ikuh dks ok"ihÑr djosQ ued çkIr fd;k tkrk gSA 'kq"d tyok;q]
mPp rkieku vkSj rhozxfr ls ok"ihdj.k osQ dkj.k bu e`nkvksa esa ueh vkSj áwel de gksrs gSaA buesa ukbVªkstu vi;kZIr vkSj IkQkWLIksQV
lkekU; ek=kk esa gksrh gSA uhps dh vksj pwus dh ek=kk osQ c<+rs tkus osQ dkj.k fupys laLrjksa esa dadM+ks dh ijrsa ikbZ tkrh gaSA e`nk
osQ ryh laLrj esa dadM+kas dh ijr osQ cuus osQ dkj.k ikuh dk fjlko lhfer gks tkrk gS] blfy, ¯lpkbZ fd, tkus ij bu e`nkvksa
esa ikSèkksa dh lrr o`f¼ osQ fy, ueh lnk miyCèk jgrh gSA ;s e`nk fof'k"V 'kq"d LFkykÑfr okys if'peh jktLFkku esa vfHky{kf.kd
:i ls fodflr gqbZ gSA ;s e`nk vuqoZj gS] D;ksafd buesa áwel vkSj tSo inkFkZ de ek=kk esa ik, tkrs gaSA
lajpuk dh n`f"V ls bl izdkj dh fefV~V;ksa esa jsr dh ek=kk vfèkd gksrh gSA buesa o"kkZ dk ikuh rsth ls uhps Nu tkrk gSA jktLFkku]
xqtjkr rFkk gfj;k.kk ds if'peh Hkkx esa jsrhyh feV~Vh iSQyh gqbZ gSA buesa eq[; :i ls cktjk] nygu rFkk frygu dh [ksrh dh
tkrh gSA
RO/ARO
yo.kh; e`nk
yo.kh; e`nk dks Ålj e`nk,¡ Hkh dgrs gaSA yo.k e`nkvksa esa lksfM;e] iksVsf'k;e vkSj eSXuhf'k;e dk vuqikr vfèkd gksrk gSA vr% ;s
vuqoZj gksrh gS vkSj buesa fdlh Hkh çdkj dh ouLifr ugha mxrhA eq[; :i ls 'kq"d tyok;q vkSj [kjkc viokg osQ dkj.k buesa
yo.kksa dh ek=kk c<+rh tkrh gSA ;s e`nk,¡ 'kq"d vkSj vèkZ&'kq"d rFkk tykØkar {ks=kksa vkSj vuwiksa esa ikbZ tkrh gaSA budh lajpuk cyqbZ
ls ysdj nkseV rd gksrh gSA buesa ukbVªkstu vkSj pwus dh deh gksrh gSA yo.kh; e`nk dk vfèkdrj çlkj if'peh xqtjkr] iwohZ rV
osQ MsYVkvksa vkSj if'peh caxky osQ laqnj ou {ks=kksa esa gSA
dPN osQ ju esa nf{k.kh&if'peh ekulwu osQ lkFk ued osQ d.k vkrs gSa] tks ,d iiM+h osQ :i esa Åijh lrg ij tek gks tkrs gSaA
MsYVk çns'k esa leqæh ty osQ Hkj tkus ls yo.k e`nkvksa osQ fodkl dks c<+kok feyrk gSA vR;fèkd flapkbZ okys xgu Ñf"k osQ {ks=kksa
esa] fo'ks"k :i ls gfjr Øk¡fr okys {ks=kksa esa] mitkÅ tyks<+ e`nk Hkh yo.kh; gksrh tk jgh gSA bl çdkj osQ {ks=kksa esa] fo'ks"k :i esa
iatkc vkSj gfj;k.kk esa e`nk dh yo.krk dh leL;k ls fuiVus osQ fy, ftIle Mkyus dh lykg nh tkrh gSA bl fLFkfr esa blesa
pkoy] xUuk] dikl] xsgw¡] rackdw dh mit laHko gSA fiQj bu e`nkvksa esa cjlhe] /ku] xUuk] ve:n] vk¡oyk] iQkylk rFkk tkequ
tSlh yo.k izfrjks/h iQlysa o iQy o`{k yxk, tkrs gSaA
ihVe; e`nk
ioZrh; e#LFkyh; feV~Vh (Desert Mt. Soils)% bl izdkj dh feV~Vh vjkoyh ioZr rFkk 'kq"d e#LFky ds Å¡ps Hkkxksa esa ikbZ tkrh
gSA bldk mi;ksx cktjs] nygu rFkk frygu dh iQlyksa ds fy;s fd;k tkrk gSA
yky ,oa dkyh feV~Vh (Red & Black Soils)% yky ,oa dkyh feV~Vh] ifjofrZr ,oa ykok dh pV~Vkuksa ij fodflr gksrh gSA ;g
feV~Vh xqtjkr rFkk i- eè; izns'k ds Hkkxksa esa iSQyh gqbZ gSA bldk mi;ksx eDdk] Tokj] nygu] frygu ds fy;s gksrk gSA
;g e`nk Hkkjh o"kkZ vkSj mPp vkæZrk ls ;qDr mu {ks=kksa esa ikbZ tkrh gS] tgk¡ ouLifr dh o`f¼ vPNh gksA vr% bu {ks=kksa esa e`r
tSo inkFkZ cM+h ek=kk esa bdêsò gks tkrs gS] tks e`nk dks áwel vkSj i;kZIr ek=kk esa tSo rÙo çnku djrs gSA e`nk esa tSo inkFkks±
dh ek=kk 40 ls 50 çfr'kr rd gksrh gSA ;s e`nk lkekU;r% xk<+s vkSj dkys jax dh gksrh gSA bl e`nk esa HkkSfrd vkSj jklk;fud
ifjorZu dh nj vf/d gksus ls vfo?kfVr dkcZfud inkFkksZa dh ek=kk vf/d gksus ds dkj.k e`nk dh vEyh;rk c<+ tkrh gSA ;s e`nk,¡
vfèkdrj fcgkj osQ mÙkjh Hkkx] mÙkjkpay osQ nf{k.kh Hkkx] if'pe caxky osQ rVh; {ks=kksa] vksfM'kk vkSj rfeyukMq esa ikbZ tkrh gSA
vU; fefV~V;ka (Other Soils)
(i) ?kwlj&Hkwjh fefV~V;k¡ % ;s fefV~V;k¡ xzsukbV rFkk DokVZtkbV pV~Vkuksa ij fodflr gksrh gSa] ftu ij cktjk rFkk nygu dh
[ksrh dh tk jgh gSA ;g jktLFkku ,oa xqtjkr esa ikbZ tkrh gSA
(ii) djsok fefV~V;k¡ % djsok feV~Vh d'ehj ,oa Hknzok dh ?kkfV;ksa esa ikbZ tkrh gSA buesa eq[;r% dslj (Saffron) dh [ksrh
dh tkrh gSA cknke] v[kjksV ds cxhps Hkh djsok feV~Vh esa mxk;s tkrs gSaA djsok feV~Vh esa jsr] flYV rFkk cksYMj bR;kfn
dk feJ.k ik;k tkrk gSA
e`nk xq.koÙkk tkapus dh ubZ rduhd%
yy Hkkjr ljdkj ds foKku vkSj izkS|ksfxdh foHkkx }kjk e`nk xq.koÙkk tkapus dh ubZ rduhd ^gkbij LisDVªy besftax* (Hyper
Spectral Imaging) dk iz;ksx [ksrksa esa e`nk dh xq.koÙkk dk fo'ys"k.k djus ds fy, fd;k tk jgk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
yy blesa e`nk ds uewus fy, fcuk uSuksehVj ds Lrj ij mlds foLr`r izfrfcac dk fo'ys"k.k fd;k tkrk gSA
yy bl dk;Z esa fuEu Å¡pkbZ ij mM+ku Hkjus okys foekuksa Mªksuksa rFkk mixzgksa vkfn ls fy, x, fp=k dk bLrseky dj e`nk dh
lsgr ekih tkrh gS rFkk ukbVªkstu] iQkLiQksjl ,oa iksVSf'k;e tSls izeq[k iks"kd rRoksa ds vuqikr dk irk yxk;k tkrk gSA
e`nk LokLF; dkMZ ;kstuk
19 iQjojh] 2015 dks jktLFkku osQ lwjrx<+ ls feV~Vh dh [kjkc gksrh xq.koÙkk dh tk¡p djus vkSj o`Qf"k mRikndrk dks c<+kus gsrq ê`nk
LokLF; dkMZ* ;kstuk dh 'kq:vkr dh xbZA bl ;kstuk ij 75» jkf'k osQUnz ljdkj ogu djsxhA bl ;kstuk dk è;s; okD; ^LoLFk
/jk] [ksjk gjk* gSA izR;sd 3 o"kZ ij dkMZ dk uohuhdj.k gksxkA e`nk LokLF; dkMZ osQ }kjk feV~Vh esa ekStwnk iks"kd rRo dh fLFkfr
vkSj iQly dh n`f"V ls iks"kd rRo vkSj moZjdksa dh vko';drk dh fliQkfj'k dh tk,xhA bldk mís'; mi;qDRk lalk/uksa osQ mi;ksx
}kjk mRikndrk esa lq/kj ykuk o fdlkuksa dh fLFkfr dks lq/kjuk gSaA
Hkkjrh; e`nk,a% (Indian Soils) ,d n`f"V esa

e`nk,a {ks=k yk[k oxZ {ks=k eq[; iQlysa izpqjrk iks"kdksa dk vHkko iks"kd rRoksa
fdeh-
tyks<+ e`nk (ns'k ds 43- fla è kq & xa x k&cz ã iq = k dk èkku] xsgwa] xUuk] vkyw] iksVk'k o pwuk dh izpqjrk NP rFkk thok'e inkFkksZ
4» Hkw&{ks=k ij) nksvkc rFkk leqnz rVh; fryguh ,oa nyguh dk vHkko
{ks=k iQlysa
yky feV~Vh (ns'k ds 18- lEiw.kZ rfeyukMq] dukZVd] ewx¡ iQyh] dsyk] rEckdw] yksgs dh izpqjrk ukbVªkstu] iQkWLiQksjl o
6» Hkw&{ks=k ij) n-iw- egkjk"Vª] vksfM'kk] jkxh] Tokj rhlh] thok'e dh deh
,oa eè;izns'k dk n- iw- dikl] xsgwa] eDdk
Hkkx
dkyh e`nk (ns'k ds 15- egkjk"Vª] xqtjkr eè;izns'k dikl] lks;kchu] puk] iksVk'k] pwuk eSfXuf'k;e ukbVªkstu] iQkWLiQksjl o
2» Hkw&{ks=k ij) vkSj rfeyukMq dk ykok Tokj] xsgwa o ,Y;q f efu;e dh thok'e dh deh
{ks=k izpqjrk
ySVjkbV e`nk (ns'k ds dukZVd] dsjy] rfeyukMq] pk;] dkiQh] jcj] yksgk o ,Y;qfefu;e dh ukbVª k s t u] iQkW L iQks j l]
3-7» Hkw&{ks=k ij) vle] egkjk"Vª] vksfM'kk fludks u k] dktw dh izpqjrk iksVkl o pwuk dh deh
ds ioZrh; ikn {ks=k izpqjrk
e#LFkyh; e`nk iatkc] gfj;k.kk] jktLFkku] cktjk] Tokj] eks V k yo.k o iQkWLiQksjl dh thok'e o ukbVªkstu dk
if'peh] mÙkj izns'k vukt] ljlksa] tkSa izpqjrk vHkko
ioZrh; e`nk d'ehj ls v#.kkpy izns'k lsc] uk'kikrh] vkyw iksVk'k] puk o iQkWLiQksjl iksVk'k ,oa iQkLiQksjl dk
vHkko
5 ouLifr
ouLifr (ou)
ouLifr dk rkRi;Z {ks=k fo'ks"k esa izkÑfrd :i ls mxus okys isM+&ikSèkksa ds lewg ls gSA ikSèks dk og lewg tks fcuk fdlh ekuoh;
lgk;rk ds taxyh voLFkk esa mxrs gSa] izkÑfrd ouLifr dgykrs gSaA
ouksa ds izdkj
1- m".k dfVcaèkh; lnkcgkj ,oa v¼Z& lnkcgkj ou
2- m".k dfVcaèkh; i.kZikrh ou
3- m".k dfVcaèkh; dk¡Vsnkj ou
4- ioZrh; ou
5- osykapyh o vuwi ou (eSaxzkso ou)
1- m".k dfVcaèkh; lnkcgkj ,oa vèkZ&lnkcgkj ou % ;s ou if'peh ?kkV dh if'peh <ky ij] mÙkj&iwohZ {ks=k dh igkfM+;ksa
ij] vaMeku vkSj fudksckj }hi lewg] lg;kfnz] (i- ?kkV) f'kykax iBkj] vkSj y{k}hi esa ik, tkrs gSaA ;s mu m".k vkSj vknzZ izns'kksa
esa ik, tkrs gSa] tgk¡ ok£"kd o"kkZ 200 lsaVhehVj ls vfèkd gksrh gS vkSj vkSlr ok£"kd rkieku 22OC lsfYl;l ls vfèkd jgrk gSA
m".k dfVcaèkh; ou l?ku vkSj irks± okys gksrs gSa] tgk¡ Hkwfe osQ utnhd >kfM+;k¡ vkSj csysa gksrh gSa] buosQ Åij NksVs dn okys isM+ vkSj
lcls Åij yacs isM+ gksrs gSaA bu ouksa esa o`{kksa dh yackbZ 60 ehVj ;k mlls Hkh vfèkd gks ldrh gSA bu ouksa dks 'kksyk ou dgrs
gSaA blesa] egksxuh] vkcwul] t:y] fludksuk] jcM+ izeq[k gSA
2- m".k dfVcaèkh; i.kZikrh ou % Hkkjro"kZ esa] ;s ou cgqrk;r esa ik, tkrs gSaA bUgsa ekulwu ou Hkh dgk tkrk gSA ;s ou mu
{ks=kksa esa ik, tkrs gSa] tgk¡ ok£"kd o"kkZ 70 ls 200 lsaVhehVj gksrh gSA ty miyCèkrk osQ vkèkkj ij bu ouksa dks vknzZ vkSj 'kq"d
i.kZikrh ouksa esa foHkkftr fd;k tkrk gSA vknzZ i.kZikrh ou mu {ks=kksa esa ik, tkrs gSa] tgk¡ o"kkZ 100 ls 200 lsaVhehVj gksrh gSA ;s
ou mÙkj&iwohZ jkT;ksa vkSj fgeky; osQ fxjhin] if'peh ?kkV osQ iwohZ <kyksa vkSj vksfM'kk esa mxrs gSaA tSls & lkxoku] lky] 'kh'keA
ogh 'kq"d i.kZikrh ou 70 ls 100 lseh o"kkZ {ks=k feyrs gSa bu ouksa esa m¡Qps isM+ksa dk vHkko gSA 'kq"d lhekar {ks=kkas esa ;s ou dVhys
ouksa ,oa >kfM+;ksa esa cny tkrs gSaA
3- m".k dfVcaèkh; dkaVsnkj ou % m".k dfVcaèkh; dk¡Vsnkj ou mu Hkkxksa esa ik, tkrs gSa] tgk¡ o"kkZ 70 lsaVhehVj ls de gksrh gSA
bu oukas esa dbZ izdkj osQ ?kkl vkSj >kfM+;k¡ 'kkfey gSaA blesa nf{k.k&if'peh iatkc gfj;k.kk] jktLFkku] xqtjkr] eè;izns'k vkSj mÙkj
izns'k osQ v¼Z&'kq"d {ks=k 'kkfey gSaA eè; izns'k ds bUnkSj ls vkU/z izns'k ds duwZy rd ;s iBkj ds eè; Hkkx esa v¼Z pUnzkdkj isVh
esa feyrs gSaA buesa ikbZ tkus okyh eq[; iztkfr;k¡ ccwy] csj] [ktwj] [kSj] uhe] [kstM+h vkSj iykl bR;kfn gSaA bu o`{kksa osQ uhps yxHkx
2 ehVj yach xqPN ?kkl mxrh gSA
4- ioZrh; ou % ioZrh; {ks=kksa esa Å¡pkbZ osQ lkFk rkieku ?kVus osQ lkFk&lkFk izko`Qfrd ouLifr esa Hkh cnyko vkrk gSA bu ouksa
dks nks Hkkxksa eas ck¡Vk tk ldrk gS& mÙkjh ioZrh; ou vkSj nf{k.kh ioZrh; ouA Å¡pkbZ c<+us osQ lkFk fgeky; ioZr Ükà[kyk esa m".k
dfVcaèkh; ouksa ls ysdj Vq.Mªk esa ikbZ tkus okyh izko`Qfrd ouLifr rd ik;h tkrh gSA fgeky; osQ fxjhin ij i.kZikrh ou ik,
Hkwxksy (Hkkx&2)
tkrs gSaA blosQ ckn 1]000 ls 2]000 ehVj dh Å¡pkbZ ij vknzZ 'khrks".k dfVcaèkh; izdkj osQ ou ik, tkrs gSaA 1]500 ls 1]750 ehVj
dh Å¡pkbZ ij O;kikfjd egÙo okys phM+ osQ ou ik, tkrs gSaA fgeky; osQ if'peh Hkkx esa cgqewY; o`{k iztkfr nsonkj osQ ou ik,
tkrs gSaA nsonkj dh ydM+h vfèkd etcwr gksrh gS vkSj fuekZ.k dk;Z esa iz;qDr gksrh gSA blh rjg fpukj vkSj okyu ds o`{k] ftldh
ydM+h d'ehj gLrf'kYi osQ fy, bLrseky gksrh gS] if'peh fgeky; {ks=k esa izpqj ek=kk esa ik, tkrs gSaA 2800 ls 4800 eh- dh
mQ¡pkbZ rd vYikbu ouLifr;k¡ feyrh gSaA
5- osykapyh o vuwi ou % Hkkjr esa eSaxzkso ou 6]740 oxZ fdyksehVj {ks=k esa iQSys gSa] tks fo'o ds eSaxzkso {ks=k dk 7 izfr'kr gSA ;s
vaMeku vkSj fudksckj }hi lewg o if'pe caxky ds laqnj ou MsYVk esa vR;f/d fodflr gSA blds vykok ;g egkunh] xksnkojh
vkSj Ñ".kk ufn;ksa ds MsYVkbZ Hkkx esa ik, tkrs gSaA fiQj ;gk¡ dh izeq[k ouLifr;ksa esa eSaxzkso] lqUnjh] dStqjhuk] dsoM+k ,oa csanh vkfn
ds o`{k gSA bu ouksa esa c<+rs vfrØe.k ds dkj.k budk laj{k.k vko';d gks x;k gSA
RO/ARO
Hkkjr ou fLFkfr fjiksVZ&2021

yy 2021 esa i;kZoj.k] ou vkSj tyok;q ifjorZu ea=kky; ds varxZr dk;Zjr laLFkku Hkkjrh; ou loZs{k.k
}kjk Hkkjr ou fLFkfr fjiksVZ&2021 (ISFR 2021) tkjh dh xbZA
yy bl fjiksVZ esa ou ,oa ou lalkèkuksa ds vkdyu ds fy;s Hkkjrh; nwjlaosnh mixzg fjlkslkZlsV&2 ls çkIr vkadM+ksa
dk ç;ksx fd;k x;k gSA
yy orZeku fjiksVZ esa ôuksa ds çdkj ,oa tSo fofoèkrk* (Forest Types and Biodiversity) uked ,d u, vè;k; dks
tksM+k x;k gSA blds varxZr o`{kksa dh çtkfr;ksa dks 16 eq[; oxks± esa foHkkftr djds mudk ^pSafi;u ,oa lsB
oxhZdj.k* (Champion & Seth Classification) ds vkèkkj ij vkdyu fd;k x;kA
yy o"kZ 1987 ls Hkkjrh; ou fLFkfr fjiksVZ dks f}okf"kZd :i ls Hkkjrh; ou loZs{k.k }kjk çdkf'kr fd;k tkrk gSA
;g bl Js.kh dh 17oha fjiksVZ gSA
ICER-2021 ls lacaf/r çeq• rF;
yy dqy oukoj.k ,oa o`{kkoj.k 8]09]537 oxZ fdeh- (dqy HkkSxksfyd {ks=kiQy dk 24-62»)
yy dsoy oukoj.k 7]13]789 oxZ fdeh- (dqy HkkSxksfyd {ks=kiQy dk 21-71»)

yy dsoy o`{kkoj.k 95]748 oxZ fdeh- (dqy HkkSxksfyd {ks=kiQy dk 2-91»)
yy oukoj.k esa o`f¼ 4]697 oxZ fdeh-
yy o`{kkoj.k esa o`f¼ 2]752 oxZ fdeh-
yy oukoj.k ,oa o`{kkoj.k esa dqy o`f¼ 7]449 oxZ fdeh-
lokZf/d oukoj.k çfr'kr okys jkT;

yy fetksje 84-53»
yy v#.kkpy izns'k 79-33»
yy es?kky; 76-00»
yy ef.kiqj 74-34»
yy ukxkySaM 73-90»
lokZf/d ou {ks=kiQy okys jkT;

yy eè; izns'k 77]496 oxZ fdeh-
yy v#.kkpy izns'k 66]431 oxZ fdeh-
yy NÙkhlx<+ 55]717 oxZ fdeh-
yy vksfM'kk 52]156 oxZ fdeh-
yy egkjk"Vª 50]798 oxZ fdeh-
Hkwxksy (Hkkx&2)
ou {ks=kiQy esa o`f¼ okys 'kh"kZ jkT;

yy vkaèkz izns'k 647 oxZ fdeh-
yy rsyaxkuk 632 oxZ fdeh-
yy vksfM'kk 537 oxZ fdeh-
yy dukZVd 155 oxZ fdeh-
fofHkUu jkT;ksa@ la?kh; {ks=kksa osQ eSxzkso vkoj.k fofHkUu jkT;ksa@ la?kh; {ks=kksa osQ eSxzkso {ks=k esa o`f¼ djus okys
ISFR-2021 ({ks=kiQy oxZ fd-eh- esa) jkT;&ISFR-2021
jkT;@la?kh; {ks=k eSaxzkso jkT;@la?kh; {ks=k eSaxzkso
ia- caxky 2112 vksfM'kk 8 oxZ fdeh-
xqtjkr 1177 egkjk"Vª 4 oxZ fdeh-
vkaèkz izns'k 404 dukZVd 3 oxZ fdeh-
vaMeku ,oa fudksckj 616
tSoeaMy fup; (Biosphere Reserve)
yy loZizFke ^,MoMZ lq,l* us ck;ksLiQh;j fjtoZ 'kCn dk iz;ksx fd;k FkkA
yy tSoeaMy fup; (vkjf{kr {ks=k) fo'ks"k izdkj ds HkkSfed vkSj rVh; ;k blds la;kstu okys ikfjfLFkfrd ra=k gSa ftUgs ;wusLdksa
(UNESCO) ds ekuo vkSj tSoeaMy izksxzke 1971 (Man and the Biosphere Programme-MAB) ds varxZr
ekU;rk izkIr gSA
yy tSoeaMy fup; izkÑfrd vkSj lkaLÑfrd ifjn`'; ds izfrfufèk Hkkx gksrs gSa tks cM+s iSekus ij foLr`r gksrs gSA
yy tSoeaMy vkjf{kr {ks=k ds rhu Hkkx gksrs gSa
dksj tksu (Core Zone)% ;g oU;thoksa ds laj{k.k ds fy, lcls lqjf{kr {ks=k gksrk gSA bl {ks=k esa ljdkjh
vfèkdkfj;ksa@deZpkfj;ksa dks NksM+dj vU; lHkh dk izos'k oftZr gksrk gSA
ciQj tksu (Buffer Zone)% ciQj {ks=k] dksj {ks=k ds pkjksa vksj dk {ks=k gS bldk iz;ksx iw.kZr% fu;af=kr ,oa
vfoèoald dk;ksZa ds fy, fd;k tkrk gSA
laØe.k {ks=k (Transition Zone)% ;g lcls ckgjh Hkkx gksrk gS tks [kqyk gqvk ,oa foLr`r gksrk gSA bl {ks=k esa
euksjatu ds lalkèkuksa iQly {ks=k rFkk izcafèkr taxyks dks 'kkfey fd;k tkrk gSA
yy Hkkjr ds dqy 18 tSoeaMy vkjf{kr {ks=k ?kksf"kr fd, x, gSa] ftlesa ls 12 tSoeaMy vkjf{kr {ks=kksa dks ;wusLdks (UNESCO)
dh lwph esa 'kkfey dj fy;k x;k gSA
6 o`Gf"k ,oa i'kqikyu
lkekU; ifjp;
Hkkjr ,d Ñf"k izèkku ns'k gS rFkk ;gk¡ dh vFkZO;oLFkk dk vkèkkj Ñf"k gh gSA bl ns'k dh yxHkx nks&frgkbZ (yxHkx 60 izfr'kr
ls vfèkd) tula[;k dk fuokZg Ñf"k ls gksrk gSaA ;gk¡ dh Ñf"k ekulwu ij fuHkZj djrh gS] fiQj ekulwu dh vfuf'prrk dks ns[krs
gq, Hkkjrh; Ñf"k dks ekulwu dk tqvk Hkh dgk tkrk gSA ;gk¡ dh Ñf"k ns'k ds fy, [kk| lkexzh lqfuf'pr djrh gS rFkk m|ksxksa ds
fy, dPps eky iSnk djrh gSA lkFk gh] Ñf"k tU; mRiknksa ds vkarfjd O;kikj ls ifjogu dj rFkk vUrjkZ"Vªh; O;kikj ls rVdj dh
vk; esa o`f¼ gksrh gSA ;s lkjs rÙo Hkkjrh; vFkZO;oLFkk dks lqn`<+ vkèkkj iznku djus esa izeq[k Hkwfedk vnk djrs gSaA
Ñf"k dh izeq[k 'kk[kk,a
lsjhdYpj js'ke mRiknu foVh dYpj vaxwj Ñf"k
flYohdYpj ou Ñf"k ,fidYpj eèkqeD[kh ikyu
gkWfVZdYpj iQy mRiknu ÝyksjhdYpj iwQyksa dh Ñf"k
ihlhdYpj eRL; ikyu esjhdYpj leqæh leqæh tho mRiknu
Qlyksa dk oxhZdj.k
oLrqvksa ds vk/kkj ij iQlyksa dk oxhZdj.k

Hkkjr esa eq[; :i ls rhu iQly ½rq,¡ ik;h tkrh gSaµ (i) jch (ii) [kjhiQ (iii) tk;nA jch % bldh ½rq 'khrdky ds vkxeu ds
lkFk izkjaHk gksrh gS rFkk xzh"e ½rq ds vkxeu (vDVwcj&uoEcj ls ekpZ&vizSy) rd jgrh gSA xsg¡w] puk] tkS] frygu (ljlks]
vylh] rksfj;k) bR;kfn iQlysa bl ½rq esa mxkbZ tkrh gSaA bu iQlykas ds fy, 'khrdkyhu gYdh o"kkZ vR;ar ykHkdkjh gksrh gSA
nygu iQlyas Hkh bl ½rq dh eq[; iQly gSaA
yy [kjhiQ % [kjhiQ ½rq ekulwu ds vkxeu ls izkjaHk gksdj 'khr ½rq ds izkjaHk (twu&tqykbZ ls vDVwcj&uoEcj) rd jgrh
gSA pkoy] eDdk] Tokj&cktjk] dikl] ewaxiQyh] ewax] mM+n] xUuk] lks;kchu] jkbZ] twV bR;kfn bl ½rq dh eq[;
iQlysa gSaA
yy tk;n % tk;n dh iQlyksa dks lkekU;% jch vkSj [kjhiQ ds eè;orhZ dky esa mxk;k tkrk gSA bl izdkj tk;n iQlyksa
dh ekpZ esa cqvkbZ dj twu esa bUgsa dkV fy;k tkrk gSA ;g eq[;r% xzh"e dky dh iQlysa gksrh gSA tk;n iQlyksa esa [khjk]
ddM+h] rjcwt] [kjcwt vkfn gSA
HkkSfrd ,oa tyok;q dh fofo/krk ds vk/kkj ij iQlyksa dk oxhZdj.k
HkkSfrd ,oa tyok;q dh fofoèkrk ds dkj.k Hkkjr esa fuEufyf[kr vusd izdkj dh iQlysa iSnk dh tkrh gSaµ
I. [kk|kUu iQlysa % pkoy] xsgw¡] eDdk] nkysa] Tokj] cktjk] tkSA
II. O;kolkf;d iQlysa % xUuk] frygu (ljlksa] ew¡xiQyh] fry] jkbZ] lks;kchu)] xje elkys] iQy] lfCt;k¡] jcjA
III. is; iQlysa % pk;] dgok] rEckdwA
IV. js'ksnkj iQlysa % dikl] twV] lu] iVqvk] esLVkA
Hkwxksy (Hkkx&2)
1- [kk|kUu Qlysa
pkoy
pkoy dh mit dh vkn'kZ n'kk,¡ ekulwuh izns'kksa esa ik;h tkrh gSaA phu ds ckn Hkkjr dk pkoy ds mRiknu esa nwljk LFkku gSA ;g
dqy iQlyh {ks=k ds ,d&pkSFkkbZ Hkkx ij mxk;k tkrk gSA blls ns'k dh yxHkx vkèkh tula[;k dk Hkj.k&iks"k.k gksrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % bl m".k dfVcaèkh; iQly dks Å¡ps rkieku dh vko';drk gksrh gSA bls cqvkbZ ds le; 200C ls- rFkk idrs
le; 270 ls- rkieku dh vko';drk gksrh gSA
izpqj izdk'k dh vko';drk gksrh gSA vfèkd yEck es?kkPNkfnr ekSle iQly ds fy, gkfudkjd gksrk gSA [ksrksa esa yxHkx 75 fnukas
rd ikuh Hkjk jguk pkfg,A lkèkkj.kr;k flafpr {ks=kksa rFkk 200 ls- eh- o"kkZ okys {ks=kksa esa pkoy cks;k tkrk gSA fpduh] dNkjh vFkok
nkseV feV~Vh iQly ds fy, vko';d gSA gjh [kkn] veksfu;e lYisQV vkfn dk iz;ksx dj izfr gsDVs;j iSnkokj c<+kbZ tkrh gSA [kkn
lkèkkj.kr% cqvkbZ ls igys rFkk vadqj fudyus ds le; nh tkrh gSA
mRiknu {ks=k % Hkkjr esa dqy cksbZ x;h Hkwfe ds 16» Hkkx ij ,oa [kk|kUuksa ds vUrxZr cksbZ x;h Hkwfe ds 24» Hkkx ij pkoy dh
[ksrh dh tkrh gSA blds izeq[k mRiknd {ks=k gSaµ if'pe caxky] iatkc] mÙkj izns'k] vkaèkz izns'k vkSj rfeyukMqA
fofèk % Hkkjr esa pkoy dks rhu izdkj ls cks;k tkrk gSA (v) fNVddjµ tgk¡ Hkwfe Å¡ph&uhph gksrh gS rFkk ueh ,oa Jfedksa dh
deh gksrh gS] ogk¡ bl fofèk dks viuk;k tkrk gSA (c) gy pykdjµ bl fofèk dks nf{k.kh izk;}hi ds vfèkdka'k Hkkxksa esa viuk;k
tkrk gSA bl fofèk esa tqrkbZ djrs le; nkuk cksrs gSaA (l) ikSèks jksius dh fofèkµ pkoy dks D;kfj;ksa esa jksius ds ckn tc 4&5
lIrkg esa ikSèks cM+s gks tkrs gSa rks mUgsa m[kkM+dj igys ls Bhd fd, x, [ksrksa esa jksi fn;k tkrk gSA
fdLesa % eq[; fdLeas gSµ ckyk] jRuk] d#.kk] dkph rkbpqax usfVo] tequk] txUukFk] Ñ".kk] dkosjh] in~ek] galk] vUuiw.kkZ CO-
34, IR-8, IR-5. budk izfr gsDVs;j mRiknu 5]000 ls 9]000 fdyksxzke rd gSA ywuhJh fo'o dh lokZfèkd mRiknu {kerk okyh
èkku dh fdLe gSA
jkT;ksa esa pkoy dh Ñf"k ds fofHkUu uke
jkT; iQly cqokbZ jkT; iQly cqokbZ
mÙkj izns'k dqokjh twu&tqykbZ fcgkj HknksbZ ebZ&tqykbZ
vxguh twu&vxLr vxguh twu&vxLr
if'pe caxky veu ebZ&tqykbZ vle vkMw@vkSj vizSy&tqykbZ
cksMks@cksjk vDVwcj&tuojh ckvks@lkyh ebZ&tqykbZ
xksYMu jkbl (GOLDEN RICE)
oSKkfudksa }kjk pkoy esa foVkfeu Â* dh deh dks nwj djus osQ fy, vkuqokaf'kd foKku dh lgk;rk ls ^chVk oSQjksVhu* ;qDr ihys
jax osQ pkoy dk fuekZ.k fd;k] bls ^xksYMu jkbl* dk uke fn;k x;kA blesa chVk oSQjksVhu dh vf/drk ik;h tkrh gS tks ekuo
'kjhj osQ vanj foVkfeu A esa ifjofrZr gks tkrh gSA
pkoy (jkbl) ls lacafèkr egRoiw.kZ rF;
yy d
sUnzh; èkku vuqlaèkku laLFkku&dVd (vksfM'kk) esa gSA gky gh esa varjkZ"Vªh; jkbl fjlpZ baLVhV;wV (vkbZvkjvkjvkbZ) ds
izFke nf{k.k ,f'k;k {ks=kh; dsUnz (vkbZ,l,vkjlh) dh LFkkiuk dks ôkjk.klh* esa vuqefr nh xbZ gSA
RO/ARO
yy pkoy ds mRiknu esa Hkkjr] phu ds i'pkr fo'o esa nwljk LFkku j[krk gSA
yy ikWfy'k fd;s gq, pkoy ds Åijh ijr esa foVkfeu B1 (Fkk;ehu) dk vHkko ik;k tkrk gS rFkk pkoy dks vfèkd èkksus ls
Hkh foVkfeu B1 u"V gks tkrk gS foVkfeu B1 dh deh ls csjh&csjh uked jksx gksrk gSA
yy Miksx fofèk ds }kjk tkiku o fiQyhihal esa pkoy dk mRiknu fd;k tkrk gSA
yy èkku ds iQlyksRiknu esa ukbVªkstu dh vkiwfrZ gsrq tSo moZjd ds :i esa vtksyk o uhy gfjr 'kSoky dk mi;ksx fd;k tkrk gSA
yy pkoy fu;kZrd jk"Vªksa esa orZeku esa Hkkjr fo'o esa 'kh"kZ LFkku ij gS] rRi'pkr~ FkkbZySa.M o fo;ruke dk LFkku gSA
yy Hkkjr esa Ñf"k funs'kky; }kjk fodflr èkku dh izFke ckSuh iztkfr ^t;k* FkhA
yy pkoy esa dkcksZgkbMªsV dh ek=kk (76») lokZfèkd ik;h tkrh gS] tcfd izksVhu (6&7») rFkk olk (2-5») U;wu ek=kk es
fo|eku gksrs gSaA
xsgw°
lk{;ksa ls irk pyrk gS fd Hkkjr esa xsg¡w dh iSnkokj izkphu dky ls gh gksrh vk jgh gSA ;g Hkkjr dh nwljh egÙoiw.kZ iQly gSA
phu ds ckn Hkkjr lalkj dk nwljk izeq[k xsg¡w mRiknd ns'k gSA foxr ik¡p n'kdksa esa xsgw¡ ds {ks=k vkSj mRiknu esa vlkèkkj.k rhu xquk
o`f¼ gqbZ gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % xsgw¡ dh cqvkbZ ds le; 100C&150C lsa- rFkk idus ds le; 200C ls 280C rd rkieku dh vko';drk iM+rh gSA
xsg¡w ds fy, 50 ls 70 ls-eh- o"kkZ vkn'kZ ekuh xbZ gSA bl iQly ds fy, gYdh nkseV ;k xgjs jax dh efV;kj feV~Vh vPNh gksrh gSA
mRiknd {ks=k % Hkkjr esa [kk|kUuksa ds varxZr cksbZ xbZ dqy Hkwfe ds 11» Hkkx ij xsgw¡ cks;k tkrk gSA ;g mÙkjh] if'peh vkSj eè;
Hkkjr dh eq[; iQly gSA izeq[k mRiknd {ks=k gSaµ mÙkj izns'k] iatkc] gfj;k.kk] jktLFkku vkSj eè; izns'kA
fdLesa % xsgw¡ dh izeq[k fdLeksa esa lksuk 227] dY;k.k lksuk] lksukfydk] 'kjcrh lksusjk&63] lksusjk&64] liQsn yjek] NksVh yjek
'kkfey gSaA
xsgwa ls lacafèkr egRoiw.kZ rF;%
yy fVªfVdsy xsgw¡ dh ,d ,slh iztkfr gS] ftls oSKkfudksa }kjk xsgw¡ o jkbZ ds eè; ladj djkdj mRiUu fd;k x;kA
yy êSdjksuh* 'kq"d izns'kksa dh vflafpr ifjfLFkfr;ksa ds fy, lcls mÙke fdLe dh iztkfr gSA bldk mRikn jktLFkku]
xqtjkr] eè;izns'k vkfn jkT;ksa esa fd;k tk jgk gSA bls ^dBksj xsgw¡* dh Hkh miek nh tkrh gSA
yy ^dukZy caV* ,oa ^jLV* xsgw¡ dh iQly esa yxus okyk izeq[k jksx gSA jLV dks rhu oxksZa esa oxhZÑr fd;k tkrk gS&;yks
jLV] czkmu jLV rFkk CySd jLVA xsgw¡ esa ckSusiu dk thu uksfju&10 gSA
eDdk
eDdk vesfjdh ewy dk ikS/k gS] Hkkjr esa bls iqrZxkfy;ksa }kjk yk;k x;k FkkA Hkkjr esa eDdk v¼Z&'kq"d o vflafpr Hkkxksa esa o"kkZdky
esa iSnk dh tkrh gSA fo'o ds dqy mRiknu dk dsoy 1-5 izfr'kr eDdk gh Hkkjr esa iSnk dh tkrh gSA ns'k ds dqy iQlyxr {ks=k
ds 3-5 izfr'kr Hkkx esa eDdk cksbZ tkrh gSA bldk mi;ksx Hkkjr esa eq[;r;k [kkus esa fd;k tkrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % lkèkkj.kr;k eDdk ds fy, 4 ls 6 eghus yEch xehZ dk ekSle (ftlesa ikyk ;k lnhZ u gks vkSj fnu ,oa jkr
easa leku :i ls xehZ jgs) gksuk vko';d gSA blds vfrfjDr LoPN vkdk'k vkSj mit dky esa 50 ls 80 lseh- o"kkZ (#d&#d
dj) vkn'kZ ekuh tkrh gSA 100 lseh- ;s vfèkd o"kkZ gkfudkjd gS blds fy, 25OC ls 30OC rkieku mi;qDr gksrk gS] fdUrq
12OC ls 25OC rkieku okys {ks=k esa Hkh ;g iSnk gksrh gSA
mRiknd {ks=k % eè; izns'k] vkaèkz izns'k] dukZVd] jktLFkku vkSj mÙkj izns'kA
fdLesa % xaxk 101] xaxk liQsn 2] xaxk 3] nDdu] fgeky; 123] fg&LVkpZ] lksuk foØe] tokgj] mn;iqj] vEcj] fot; bR;kfn
eDdk dh mUur fdLesa gSaA
Hkwxksy (Hkkx&2)
tkS
tkS mÙkj Hkkjr dh izeq[k jch iQly gSA bldk mi;ksx pkjk vkSj i'qkvkas ds [kk|kUu esa gh vfèkd gksrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % bl iQly ds fy, ,sls lokZfèkd mi;qDr {ks=k gksrs gSa] tgk¡ U;wu ek=kk esa o"kkZ gksrh gSA 75 ls-eh- okf"kZd o"kkZ
bl iQly ds fy, mi;qDr gSA bldh [ksrh ds fy, ik¡p eghuksa dh vko';drk gksrh gSA [ksrh ds fy, gYdh feV~Vh dh vko';drk
gksrh gS] fdUrq ty&flafpr eè;e nkseV feV~Vh Hkh bldh Ñf"k ds fy, mi;qDr gSA
fdLeas % ds- 24] ds- 70] dSyk'k] vktkn] vkj- Mh- 103] MksYek] tkS dh egÙoiw.kZ fdLeas gSaA
Tokj
Tokj dh iQly Hkkjr ds vfèkdka'k jkT;ksa esa cksbZ tkus okyh [kjhiQ dh iQly gSA egkjk"Vª esa ;g jch vkSj [kjhiQ nksuksa gh iQlykas
esa cks;h tkrh gSA dkyh vkSj fefJr dkyh feV~Vh okys {ks=kksa esa] tgk¡ o"kkZ lkekU; vkSj lqforfjr gksrh gS] ;g ekulwuh o"kkZ ds ckn
tqykbZ ds eghus esa cks nh tkrh gS vkSj uoEcj ds var rd dkV yh tkrh gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % ;g xje vkSj lw[ks Hkkxksa esa tgk¡ dgha lkèkkj.k o"kkZ 62 ls.VhehVj gks tkrh gS] ogk¡ fcuk flapkbZ ds iSnk dh tk
ldrh gSA ;g de o"kkZ okys Hkkxksa esa iSnk dh tkrh gSA blds fy, mitkÅ dkai ;k fpduh feêðh dh vko';drk gksrh gSA ;|fi
;g yky] ihyh gYdh vkSj Hkkjh nkseV rFkk cyqbZ feêðh esa leku :i ls gksrh gSA blds c<+us ds fy, rkieku 25OC ls 30OC
rd pkfg,A
mRiknd {ks=k % egkjk"Vª] dukZVd] eè; izns'k] vkaèkz izns'kA
cktjk
HkkSxksfyd n'kk,¡ % cktjk ds fy, Tokj ls Hkh vfèkd 'kq"d tyok;q dh vko';drk gksrh gSA ;g 30 ls 50 lasVhehVj rd o"kkZ
okyh cyqbZ Hkwfe esa vfèkd mRiUu gksrk gSA ;g 50 ls 70 lsaVhehVj o"kkZ okys Hkkxksa esa Hkh cks;k tkrk gSA cktjk dh Ñf"k Hkkjr esa
800 ns'kkUrj ds if'pe esa fLFkr vuqitkÅ Hkwfe esa vfèkd gksrh gSA ;g lkekU;r% nyguksa ds lkFk feydj cks;k tkrk gSA ;g ebZ ls
flrEcj rd cks;k tkrk gS vkSj flrEcj ls iQjojh rd dkV fy;k tkrk gSA blds fy, vkSlr rkieku 150 lsa- ls 320 lsa- mi;qDr
gksrk gSA cktjk o Tokj dks gjs pkjs o lw[ks] fdUrq ikSf"Vd pkjs ds fy, Hkh iSnk fd;k tkrk gSA
mRiknd {ks=k % egkjk"Vª] xqtjkr] mÙkj izns'k] jktLFkku vkSj gfj;k.kkA
jkxh
HkkSxksfyd n'kk,¡ % o"kkZ 50&100 ls-eh-] flapkbZ dh vPNh O;oLFkk] yky nkseV] dkyh feV~Vh ,oa cyqbZ feV~Vh jkxh iQly ds fy,
mi;qDr gSaA jkxh dukZVd dk loZizeq[k vukt gSA ;gk¡ bldk iz;ksx eq[;r% [kk|kUu ds :i esa fd;k tkrk gSA dukZVd ds vfrfjDr
vkUèkz izns'k] rfeyukMq] vksfM'kk] fcgkj] xqtjkr] egkjk"Vª mÙkjk[kaaM rFkk fgekpy izns'k esa jkxh dh [ksrh gksrh gSA ;g fNVddj]
LFkkukarfjd dj rFkk jksidj rhu fofèk;ksa ls iSnk dh tkrh gSA
fdLeas % th-ih-;w- 24] ,p-ih-ch- 1] bZ 2] oh-,y- 149 jkxh dh izeq[k fdLesa gSaA
nkysa
nkyksa ds varxZr puk] vjgj] ewax] mM+n] elwj] eksaB bR;kfn dk fo'ks"k egÙo gSA [kjhiQ ,oa jch nksuksa iQly pØksa ds vèkhu bldh
[ksrh dh tkrh gSA vjgj] puk] elwj] eVj] jch iQly ds lkFk rFkk ewax] mM+n] ekasB] pkoy vkfn [kjhiQ ds lkFk rS;kj gks tkrs gSaA
nkykas ds mRiknu esa o`f¼ ,oa mUur fdLe ds fy, dsUæ ljdkj us ^jk"Vªh; nky fodkl ifj;kstuk* izkjaHk dh gSA
RO/ARO
puk
;g izeq[k nygu iQly gS] tks dqy nygu {ks=k ds ,d&frgkbZ {ks=k esa mRikfnr gksrh gSA dqy nygu mRiknu esa bldh Hkkxhnkjh
yxHkx 40 izfr'kr gSA puk ds fy, os lHkh HkkSxksfyd n'kk,¡ pkfg,] tks vU; jch iQlyksa ds fy, mi;qDr gksrh gSA jch iQlyksa esa
bldk izeq[k LFkku gSA mÙkj izns'k] fcgkj] iatkc] gfj;k.kk] jktLFkku] eè; izns'k] if'pe caxky eq[; mRiknd jkT; gSaA
fdLeas % ,p- 208] ,p- 355] th- 130] Vh- 3] vkj- ,l- 10] vUufxfj] pÝiQk bR;kfnA
mRiknd {ks=k % eè; izns'k] mÙkj izns'k] egkjk"Vª] vkUèkz izns'k vkSj jktLFkkuA
vjgj
puk ds ckn nygu ds {ks=k esa vjgj dk nwljk LFkku gSA bldh [ksrh 'kq"d ,oa m".kkæZ nksukas izdkj dh tyok;q esa dh tkrh gSA vjgj
ds ikSèkksa esa iQwy fudyrs rFkk idrs le; lw;Z ds izdk'k okyk ekSle vfèkd mi;qDr gksrk gSA
mRiknd {ks=k % egkjk"Vª] mÙkj izns'k] dukZVd] xqtjkr vkSj eè; izns'kA
fdLeas % chvkjth&2] VhtsVh 501] iwlk&855] iwlk&33] gkbi&21] tokgj vjgj&4 vkfnA
izeq[k iQly mRiknu 'kh"kZ 3 jkT; 2019&20
vfFkZd leh{kk osQ vuqlkj LFkku
izFke f}rh; r`rh;
pkoy if'pe caxky m-iz- iatkc
xsgwa m-ziz- e-iz- iatkc
eDdk dukZVd e-iz- rsyaxkuk
eksVs vukt jktLFkku dukZVd e-iz-
puk jktLFkku egkjk"Vª e-iz-
oqQy nkysa jktLFkku egkjk"Vª e-iz-
oqQy [kk|kUu m-iz- e-iz- iatkc
ewaxiQyh xqtjkr jktLFkku rfeyukMq
lks;kchu e-iz- egkjk"Vª jktLFkku
lwjteq[kh dukZVd vksfM'kk fcgkj
xUuk m-iz- egkjk"Vª dukZVd
dikl xqtjkr rsyaxkuk egkjk"Vª
twV vkSj esLrk i- caxky fcgkj vle
2- O;kolkf;d Qlysa
Hkkjr esa vusd izdkj dh O;kolkf;d iQlysa iSnk dh tkrh gSaA bls udnh iQly Hkh dgk tkrk gSA blls Ñ"kd dks eqæk dh izkfIr
gksrh gSA
xUuk
xUuk ,d flafpr iQly gSA izk;}hih; Hkkjr dh rqyuk esa mÙkjh eSnkuksa esa flapkbZ de ykxr esa vkSj vklkuh ls gks tkrh gSA ysfdu]
yEch ifjiDork vofèk] T;knk jl ,oa yEch fijkbZ vofèk ds dkj.k Hkkjr esa xUus dh Ñf"k dk LFkkukUrj.k izk;}hih; Hkkjr dh vksj
gks jgk gSA izk;}hih; Hkkjr esa izfr gsDVs;j mRiknu mÙkjh Hkkjr dh rqyuk esa T;knk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
HkkSxksfyd n'kk,¡ % Hkkjr esa bldh [ksrh 8O mÙkjh v{kka'k ls 32O mÙkjh v{kka'k rd dh tkrh gSA blds rS;kj gksus esa yxHkx 1 o"kZ
dk le; yxrk gSA vadqj ds le; 200 ls-eh- rFkk c<+us ds fy, 20OC ls 45OC rkieku dh vko';drk gksrh gSA vR;fèkd ikyk
rFkk 'khr xUus ds ikSèks ds fy, gkfudkjd gksrh gSA blds fy, yEcs rFkk rki;qDr fnuksa dh t:jr gksrh gSaA 100 ls 200 ls-eh- o"kkZ
bl iQly ds fy, mi;qDr gksrh gSA xUuk mRiknu esa Hkkjr czkthy ds ckn nwljs LFkku ij gSA
mRiknd {ks=k % egkjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] vkUèkz izns'k vkSj mÙkj izns'kA
frygu
ljlksa vkSj rksjh % izkÑfrd n'kk,¡ jch ds leku gksuh pkfg,A rkieku 200C ls 250C rFkk 75&100 ls-eh- o"kkZ dh vko';drk
iM+rh gSA vfèkd ty ikSèkksa dks u"V dj nsrk gSA nkseV feV~Vh blds fy, vfèkd mi;qDr gSA ;g vfèkdrj puk] xsgw¡ eVj ds lkFk
cksbZ tkrh gSA frygu mRiknu esa Hkkjr phu] vesfjdk] vtsZaVhuk ds ckn pkSFks LFkku ij gSA
mRiknd {ks=k % jktLFkku] mÙkj izns'k] gfj;k.kk] if'pe caxky vkSj eè; izns'kA
ew°xQyh
ew¡xiQyh ds mRiknu esa Hkkjr dk fo'o esa nwljk LFkku gSA fo'o ds dqy mRiknu dk yxHkx 32» Hkkx vdsys Hkkjr esa mRikfnr gksrk gSA
bl m".kdfVcaèkh; ikSèks ds fy, fpduh nkseV] tyifjiw.kZ dkyh feV~Vh] gYdh feV~Vh] ftlesa [kkn nh xbZ gks vkSj i;kZIr ek=kk esa thok'e
feys gksa] dh vko';drk iM+rh gSA 75&100 ls-eh- o"kkZ blds fy, i;kZIr gksrh gSA blls de o"kkZ gksus ij flapkbZ dh vko';drk iM+rh
gSA ;g izk;% [kjhiQ iQly gS] tks ebZ ls ysdj vxLr rd cksbZ tkrh gS rFkk uoEcj ls tuojh rd izkIr dj yh tkrh gSA
mRiknd {ks=k % xqtjkr] rfeyukMq] vkUèkz izns'k] dukZVd vkSj egkjk"VªA
fry
fo'o ds dqy mRiknu esa Hkkjr dk nwljk LFkku gSA Hkkjr esa bldh iSnkokj B.Ms Hkkxksa esa [kjhiQ dh iQly ds lkFk rFkk xje Hkkxksa
esa jch dh iQly ds lkFk gksrh gSA bldh [ksrh ds fy, 20OC & 25OC ;k dqN vfèkd rkieku dh vko';drk gksrh gSA o"kkZ
50&100 ls-eh- rd gksuh pkfg,A blds fy, gYdh cyqbZ feV~Vh dh vko';drk gksrh gS] ftlesa ty :ds ughaA [ksrksa esa ty :dus
ls blds ikSèks u"V gks tkrs gSaA mÙkj izns'k] eè; izns'k] vkUèkz izns'k] jktLFkku] xqtjkr] egkjk"Vª] rfeyukMq fry ds izeq[k mRiknd
jkT; gSa] tgk¡ ls Hkkjr dh dqy mit dk 90» {ks=k vkrk gSA
vylh
vylh ls rsy rFkk js'kk nksukas izkIr gksrk gSA fo'o mRiknu esa Hkkjr dk LFkku pkSFkk gS rFkk ;gk¡ dqy fo'o mRiknu dk 12» Hkkx
iSnk gksrk gSA blds mRiknu ds fy, BaMh tyok;q dh vko';drk gksrh gSA rkieku vkSlru 150C & 250C rd vPNk ekuk tkrk gSA
;g mu lHkh fefV~V;ksa esa iSnk dh tk ldrh gS] ftuesa i;kZIr ueh gksA o"kkZ dh vko';drk 75 ls 150 ls-eh- rd gksrh gSA Hkkjr
ds dqy mRiknu dk 90» Hkkx eè; izns'k] fcgkj] jktLFkku] vksfM'kk] caxky] xqtjkr rFkk egkjk"Vª ls izkIr gksrk gSA dukZVd] vkUèkz
izns'k] mÙkj izns'k] iatkc vU; egÙoiw.kZ mRiknd jkT; gSaA
lks;kchu µ ;g 40 ls 50» rsy okyh jch iQly gSA vc bldh iSnkokj [kjhiQ iQly ds :i esa Hkh dh tkrh gSA ns'k dk 80»
lks;kchu eè; izns'k esa iSnk gksrk gSA eè; izns'k ds vfrfjDr bldk mRiknu egkjk"Vª] jktLFkku] xqtjkr vkSj mÙkj izns'k esa gksrk gSA
lfCt;k°
vkyw eq[; lCth gSA blds fy, rkieku 160C &450C vuqdwy gksrk gSA eSnkuh Hkkxksa ls ysdj 2000 ehVj rd dh Å¡pkbZ rd bldh
[ksrh dh tkrh gSA Hkkjr esa bldh [ksrh eq[; :i ls vle] mÙkj izns'k] fcgkj] i- caxky jkT;ksa esa gksrh gSA
RO/ARO
iQly izeq[k mRiknd {ks=k iQly izeq[k mRiknd {ks=k

lsc tEew vkSj d'ehj] fgekpy izns'kA vaxwj egkjk"Vª] vkaèkz izns'k] dukZVd] iatkc] mÙkj izns'kA
lqikjh dsjy] dukZVd] vle] es?kky;] egkjk"Vª] gSai (lu) NÙkhlx<+] eè; izns'kA
rfeyukMqA
dsyk egkjk"Vª] xqtjkr] rfeyukMq] dsjyA yk[k >kj[kaM] fcgkj] vkaèkz izns'k] eè; izns'kA
byk;ph dukZVd] flfDde] dsjy] rfeyukMqA vke mÙkj izn's k] fcgkj] vkUèkz izn's k] egkjk"Vª] rfeyukMqA
dktw dsjy] vkaèkz izns'kA larjk egkjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] es?kky;] flfDdeA
vylh NÙkhlx<+] xqtjkr] vkaèkz izns'kA dkyh fepZ dsjy] dukZVd] rfeyukMqA
yky fepZ egkjk"Vª] vkaèkz izns'k] vksfM'kk] dsjyA vukukl vle] es?kky;] i- caxky] f=kiqjkA
ykSax dsjy jkxh dukZVd] rfeyukMqA
dksdks dsjy] dukZVd] rfeyukMqA dslj tEew vkSj d'ehjA
vnjd dsjy] es?kky;A gYnh vkaèkz izns'k] vksfM'kkA
bu jkT;kas esa ns'k ds dqy mRiknu dk yxHkx 80 izfr'kr Hkkx izkIr gksrk gSA blds vfrfjDr egkjk"Vª] rfeyukMq] vksfM'kk] eè;
izns'k] fgekpy izns'k] iatkc esa Hkh bldh iSnkokj gksrh gSA Hkkjr dk phu ds ckn iwjs fo'o esa lfCt;ksa ds mRiknu esa nwljk LFkku
gSA fo'o mRiknu esa Hkkjr dk fgLlk 14-4 izfr'kr gSA iwQy xksHkh] VekVj] cSaxu] I;kt] fHk.Mh] canxksHkh] ykSdh] xktj] ewyh Hkkjr
dh eq[; lfCt;k¡ gSaA eVj ds mRiknu esa Hkkjr dk fo'o esa igyk LFkku gSA
jcj
lu~ 1902 esa igyk jcj dk o`{k dsjy esa isfj;kj unh ds fdukjs yxk;k x;k] bUgsa nf{k.k vesfjdk esa e¡xok;k x;k FkkA blds fy,
320C vkSlr rkieku rFkk 200 ls-eh- ls vfèkd o"kkZ dh vko';drk iM+rh gSA yky ysVsjkbV] fpduh rFkk nkseV feV~Vh blds fy,
mi;qDr gksrh gSA blds o`{kksa dh ns[k&js[k ds fy, vfèkd ekuo Je dh vko';drk gksrh gSA Hkkjr esa dyeh ikSèkksa dks b.Mksusf'k;k
rFkk eysf'k;k ls vk;kr fd;k tkrk gSA dyeh o`{k ls cht ikSèkksa dh vis{kk pkSxquk vfèkd nwèk feyrk gSA Hkkjr esa dsjy] dukZVd
jkT;ksa ds rVh; {ks=kksa esa bldk vfèkd mRiknu gksrk gSA Hkkjr esa dsjy vdsys ns'k ds dqy mRiknu dk 85 izfr'kr jcj dk mRiknu
djrk gSA vU; mRiknd jkT;ksa esa rfeyukMq] vle] f=kiqjk] es?kky;] fetksje] ukxkyS.M] ef.kiqj] xksok] vksfM'kk] egkjk"Vª] i- caxky 'kkfey
gSaA jcj mRiknu esa Hkkjr dk fo'o esa pkSFkk LFkku gSA
3- is; Qlysa
pk;
;|fi taxyh voLFkk esa ;g vle esa igys ls gh iSnk gksrh Fkh] fdUrq 1834 esa vaxzstksa usa ijh{k.k ds :i esa O;kikfjd iSekus ij
bldk mRiknu vkjaHk djok;kA orZeku esa pk; Hkkjr dh eq[; O;kikfjd iQly gSA blds fu;kZr ls Hkkjr dks izfro"kZ yxHkx 2]300
djksM+ #i;s dh fons'kh eqæk izkIr gksrh gSA pk; mRiknu esa Hkkjr dk fo'o esa nwljk LFkku gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % o`{kksa dh Nk;k esa blds ikSèks c<+rs gSaA 220C - 340C ds chp rkieku rFkk 150&180 ls-eh- vkSlr okf"kZd o"kkZ
blds ikSèks ds fy, mi;qDr gSA blds ikSèkksa dh tM+ksa esa ikuh tek gksus ls gkfu igq¡prh gSA pk; ds m|ku eq[; :i ls 610&1]830
ehVj dh Å¡pkbZ ij gh igkM+h <kykas ij feyrs gSaA blds fy, xgjh rFkk xaèkd;qDr feV~Vh vPNh gksrh gSA mitkÅ] eqyk;e] cyqbZ
feV~Vh esa tgk¡ tSfod ,ao jklk;fud rRoksa dk vkfèkD; gks] bldh vPNh mit gksrh gSA nkftZfyax dh pk; iksVkW'k ,oa iQkWLiQksjl dh
vfèkdrk ds dkj.k lqxafèkr gksrh gSA blds ikSèkksa esa veksfu;e lYiQsV] dEiksLV vkSj gjh [kkn Mkyh tkrh gSA bldh [ksrh ds fy,
lLrs Jfedksa dh vfèkd vko';drk iM+rh gSA Hkkjr ds dqy pk; {ks=k dk 98-14» Hkkx vle] if'pe caxky] rfeyukMq rFkk dsjy
ds vUrxZr vkrs gSaA Hkkjr vius dqy mRiknu dk yxHkx 20» pk; dk fu;kZr djrk gSA fu;kZr yxHkx 80 ns'kksa dks fd;k tkrk gSA
fu;kZr esa Hkkjr dk LFkku phu ds ckn nqljk gSA
mRiknd {ks=k % vle] if'pe caxky ,oa rfeyukMqA
Hkwxksy (Hkkx&2)
dgok (dkWQh)
1798 bZ- esa bZLV bf.M;k dEiuh }kjk iz;ksxkRed :i ls bldk mRiknu 'kq: fd;k x;kA bldh O;kikfjd mRiknu 1820 esa 'kq:
gqvkA iwjs fo'o mRiknu dk 4» Hkkx Hkkjr esa gksrk gSA Hkkjr dk dgok mÙke dksfV dk gksrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % dgok ds fy, 120 - 300 C ds chp rkieku rFkk 150 ls 200 ls-eh- o"kkZ vuqdwy ekuh tkrh gSA vfèkd
le; rd ikuh u feyus ls ;k vfèkd le; rd tM+ksa esa ikuh Bgj tkus ij dkWiQh dh iQly [kjkc gks tkrh gSA blds fy, vPNs
ty fudkl okys èkjkry dh vko';drk gksrh gSA nkseV ;k ykok feV~Vh blds fy, mi;qDr gksrh gSA thoka'k rFkk yksgs va'k okyh
feV~Vh vfèkd ykHknk;d gksrh gSA dgok ds ikSèkksa dks mxkus] nwljh txg jksius] iQyksa dks rksM+us] lw[kkus] ihlus rFkk fMCck can djus
ds fy, Jfedksa dh vko';drk iM+rh gSA Hkkjr esa dgok dh nks fdLesa iSnk dh tkrh gSaµ vjsfcdk rFkk jkscsLVkA vjsfcdk mPp
dksfV dk dgok gS] gkykafd blesa dhM+s vfèkd yxrs gSaA jkscsLVk dgok jksxjksèkh gSA ns'k ds dgok {ks=k dk 90» ls vfèkd nf{k.k
Hkkjr esa jkT;ksa esa fLFkr gSA 'sk"k {ks=k mÙkjh&iwohZ Hkkjr ds jkT;ksa esa fLFkr gSA
mRiknu {ks=k µ dukZVd] dsjy] rfeyukMq] vkUèkz izns'k] egkjk"Vª] vle] fetksje] ukxkyS.M] f=kiqjk vkfnA
rEckdw
loZizFke 1508 esa iqrZxkfy;ksa us rEckdw dk ikSèkk Hkkjr esa yxk;kA orZeku esa fo'o ds dqy rEckdw mRiknu dk yxHkx 7» mRiknu
Hkkjr djrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % bldk mRiknu lkekU; èkjkry ls ysdj 1]800 ehVj dh Å¡pkbZ rd fd;k tk ldrk gSA rkieku 180&400 C
ds eè; vPNk jgrk gSA bldh iSnkokj ds fy, 200 fnuksa ds ikyk jfgr ekSle dh vko';drk gksrh gSa] o"kkZ dh 50&100 ls-eh-
vko';drk gksrh gSA idus ds le; LoPN vkdk'k vkSj rst èkwi dh vko';drk gksrh gSA blds fy, xgjh nkseV ;k fefJr dNkjh
feV~Vh mi;qDr jgrh gSA bldh [ksrh ds fy, lLrs Jfedksa dh vko';drk iM+rh gSA Hkkjr esa yxHkx 60 fdLe dh rEckdw iSnk
gksrh gSA fudksfVuk VqcSde rFkk fudksfVuk jfLVdk rEckdw dh eq[; fdLesa gSaA
mRiknd {ks=k % vkUèkz izns'k] egkjk"Vª] rfeyukMq vkSj dukZVd eq[; mRiknd jkT; gSaA bu pkj jkT;ksa esa gh dqy mRiknu dk yxHkx
78» iSnk gksrk gSA
4- js'ksnkj Qlysa
dikl
dikl Hkkjr dh vkfn (izkphu) iQly gSA izkphu lk{;ksa ds vuqlkj yxHkx 2]500 bZ-iw- esa Hkh ;gk¡ dikl dh [ksrh gksrh FkhA dqy
fo'o mRiknu dk 14-5» Hkkx Hkkjr esa iSnk gksrk gSA
dikl dh fdLesa % dikl dh pkj fdLesa ikbZ tkrh gSaµ xkslhfi;e vkjcksfj;e] xkslhfi;e gjcsfl;e] xkslhfi;e gslqZVe]
xkslhfi;e ckcsZMkslA igyh fdLe ns'kh tkfr dh gSA bldk js'kk NksVk gksrk gSA ;g Hkkjr ds izk;% lHkh dikl mRiknd {ks=kksa esa cksbZ
tkrh gSA nwljh fdLe eè; ,f'k;k ls ykbZ x;h gS rFkk ;g eè;e js'ks okyh iQly gSA ;g eq[; :i ls xqtjkr] egkjk"Vª] vkUèkz izns'k]
dukZVd] rfeyukMq esa cksbZ tkrh gSA rhljh fdLe vesfjdh iztkfr dh gSA ;g eè;e] yEcs le; dh dikl gSA ;g v¼Z 'kq"d {ks=kksa
iatkc] jktLFkku] if'peh mÙkj izns'k] vkUèkz izns'k] egkjk"Vª] dukZVd rFkk dsjy jkT; esa cksbZ tkrh gSA ;g yEcs js'ks okyh dikl gSA
RO/ARO
HkkSxksfyd n'kk,¡ % dikl ,d m".k dfVcaèkh; ikSèkk gSA 50&100 ls-eh- o"kkZ rFkk 2000&3000 C rkieku blds ikSèks ds fy,
vko';d gksrk gSA bldh vPNh [ksrh ds fy, 200 ikyk jfgr fnu vko';d gksrs gSaA dikl ds iwQy ds f[kyrs le; LoPN vkdk'k
rFkk pednkj èkwi vko';d gksrh gSA Hkkjh dkyh feV~Vh] yky vkSj dkyh feV~Vh] dNkjh feV~Vh bldh [ksrh ds fy, vPNh gksrh gSA
egkjk"Vª] xqtjkr] vkUèkz izns'k] gfj;k.kk] jktLFkku] iatkc] dukZVd] eè; izns'k izeq[k mRiknd jkT; gSA mi;qZDr jkT;ksa ds vfrfjDr
rfeyukMq] dsjy] vksfM'kk] vle] fcgkj] fgekpy izns'k] tEew d'ehj] mÙkj izns'k esa Hkh dikl iSnk fd;k tkrk gSA
iVlu (twV)
foHkktu ds iwoZ Hkkjr dk iVlu dh [ksrh ij ,dkfèkdkj Fkk] fdUrq foHkktu ds mijkUr iVlu dk cgqr cM+k {ks=k iwohZ ikfdLrku
(ckaXykns'k) esa pyk x;kA orZeku le; esa fo'o ds dqy iVlu dk 52-7» Hkkx Hkkjr rFkk 27» Hkkx ckaXykns'k mRiUu djrk gSA
HkkSxksfyd n'kk,¡ % ;g ,d m".kkæZ dfVcaèkh; ikSèkk gS] fdUrq miks".k dfVcaèkh; {ks=kksa esa Hkh mxk;k tkrk gSA blds [ksrksa ds fy,
150&200 ls-eh- o"kkZ rFkk 200&300 C rkieku vPNk ekuk tkrk gSA blds fy, lery èkjkry ;qDr feV~Vh rFkk nkseV feV~Vh vfèkd
mi;ksxh gksrh gSA blds ikSèks dks lkiQ dj js'kk fudkyus ds fy, lLrs Jfedksa dh vko';drk gksrh gSA if'pe caxky rFkk fcgkj esa
ns'k ds dqy mRiknu dk 92-2» iSnk fd;k tkrk gSA vU; egÙoiw.kZ mRiknd jkT;ksa esa vle] vksfM'kk rFkk es?kky; gSaA mi;qZDr jkT;ksa
ds vfrfjDr mÙkj izns'k] es?kky;] vkUèkz izns'k] NÙkhlx<+] dsjy] f=kiqjk] rfeyukMq] ef.kiqj esa Hkh iVlu dh [ksrh dh tkrh gSA Hkkjr
esa iVlu dk teZuh] fczVsu] vesfjdk] :l] Úkal] feLkz] vkLVªsfy;k vkfn ns'kksa dks fu;kZr fd;k tkrk gSA
Ñf"k tyok;q izns'k (Agro Climate Region)
Ñf"k tyok;q izns'k lfEefyr jkT;
1- if'peh fgeky; izns'k fgekpy izns'k] tEew&d'ehj] mÙkj izns'k
2- iwohZ fgeky; izns'k v#.kkpy izns'k] vle] es?kky;] ef.kiqj] fetksje] f=kiqjk] flfDde] uxkyS.M
3- xaxk dh fupyh ?kkVh dk eSnku if'peh caxky
4- xaxk dh eè;orhZ ?kkVh dk eSnku mÙkj izns'k
5- xaxk dh Åijh ?kkVh dk eSnku mÙkj izns'k
6- Vªakl xaxk dk eSnkuh {ks=k fnYyh] paMhx<+] gfj;k.kk] iatkc o jktLFkku
7- iwohZ iBkjh o ioZrh; {ks=k fcgkj] eè; izns'k] vksfM'kk] egkjk"Vª o if'peh caxky
8- eè;orhZ iBkjh o ioZrh; {ks=k eè; izns'k] mÙkj izns'k o jktLFkku
9- if'peh ioZrh; o iBkjh {ks=k eè; izns'k o egkjk"Vª
10- nf{k.k iBkjh o ioZrh; {ks=k vkaèkz izns'k] dukZVd o rfeyukMq
11- iwohZ rVh; eSnkuh o ioZrh; {ks=k rfeyukMq] vkUèkz izns'k] vksfM'kk o iqnqpsjh
12- if'peh rVh; eSnkuh o ?kkV {sk=k xksok] dukZVd] dsjy] egkjk"Vª o rfeyukMq
13- xqtjkr] ioZrh; o eSnkuh {ks=k xqtjkr] neu ,oa nho vkSj nknj ,oa uxj gosyh
14- if'peh 'kq"d {ks=k jktLFkku
15- }hi {ks=k vaMeku o fudksckj] y{k}hi lewg
Hkwxksy (Hkkx&2)
izeq[k Ñf"k ,oa i'kqikyu laLFkku

laLFkku LFkku laLFkku LFkku
jk"Vªh; eRL; m|ksx fodkl cksMZ gSnjkckn (rsyaxkuk) dsUnzh; pkjk cht mRiknu gSlj ?kV~Vk
iQkeZ
jk"Vªh; pkoy 'kksèk laLFkku dVd (vksfM'kk) foos d kuUn ioZ r h; Ñf"k vYeksM+k
vuqlaèkku'kkyk
Hkkjr Ms;jh fuxe ,oa jk"Vªh; Ms;jh fodkl vkuUn(xqtjkr) dsUnzh; Ñf"k vuqlaèkku laLFkku iksVZCys;j
cksMZ
Hkkjrh; Ms;jh vuqlaèkku laLFkku djuky(gfj;k.kk) y?kq fdlku Ñf"k O;kikj la?k ubZ fnYyh
Hkkjrh; xUUkk iztuu laLFkku dks;EcVwj jk"Vªh; tSo moZjd fodkl xkft;kckn
dsUnz
dsanzh; dkWiQh vuqlaèkku laLFkku dqxZ fMoht bUosfLVxs'ku yscksjsVjh iq.ks
dkWiQh vuqlaèkku dsUnz fpdeaxywj i'kqLokLF; ,oa i'kqfpfdRlk dksydkrk
tSfodh laLFkku
twV Ñf"k vuqlaèkku laLFkku cSjdiqj i'kq fpfdRlk ,oa tho foKku csaxyq#
laLFkku
dsna hz ; moZjd xq.koÙkk fu;a=k.k vkSj izf'k{k.k iQjhnkckn i'kq LOkkLF; laLFkku tkyaèkj
laLFkku
fVM~Mh psrkouh laxBu tksèkiqj i'kq fpfdRlk tSfodh xqokgkVh
Ñf"k foi.ku ,oa fujh{k.k funs'kky; iQjhnkckn jk"Vªh; iVlu ,oa lacafèkr js'ks dksydkrk
vuqlaèkku laLFkku
jk"Vªh; ikSèk laj{k.k ,oa izf'k{k.k laLFkku gSnjkckn Hkkjrh; izkÑfrd jsftUl ,oa jk¡ph
xe laLFkku
pkSèkjh pj.kflag jk"Vªh; Ñf"k foi.ku t;iqj
laLFkku
Ñf"k laxBu eq[;ky; Ñf"k laxBu eq[;ky;
Hkkjrh; nygu vuqlaèkku laLFkku dkuiqj lw[ks {ks=kksa esa varjkZ"Vªh; Ñf"k vuqlaèkku ,sysiks
dsUnz
lesfdr dhV izcaèku jk"Vªh; dsUnz ubZ fnYyh jk"Vªh; Ñf"k vkSj xzkeh.k fodkl cSad eqacbZ
varjkZ"Vªh; pkoy vuqlaèkku laLFkku fiQyhihal varjkZ"Vªh; eDdk vkSj xsgw¡ o`f¼ dsUnz eSfDldks
v¼Z ' kq " d {ks = kks a ds va r jkZ " Vª h ; iQly gSnjkckn
vuqlaèkku
cksMZ LFkku @ eq[;ky; cksMZ LFkku @ eq[;ky;
dkWiQh cksMZ csaxyq# (dukZVd) elkyk cksMZ dksfPPk (dsjy)
jcj cksMZ dksV~Vk;e (dsjy) jk"Vªh; ekal o iksYVªh cksMZ fnYyh
pk; cksMZ dksydkrk (i- caxky) Hkkjrh; vaxwj izlaLdj.k cksMZ iq.ks (egkjk"Vª)
rEckdw cksMZ xqVwj (vkUèkz izns'k) jk"Vªh; ekal ,oa dqDdqV izlaLdj.k fnYyh
RO/ARO
iQlysa 'kh"kZ mRiknd jkT; iQlysa 'kh"kZ mRiknd jkT;

dslj d'ehj thjk jktLFkku] dsjy
dkyh fepZ dssjy] dukZVd] rfeyukMq ykSax rfeyukMq] dsjy
NksVh byk;Pkh dsjy] dukZVd] rfeyukMq fepZ vkUèkz izns'k] dukZVd] i- caxky
vnjd es?kky;] v#.kkpy izns'k] flfDde gYnh vkUèkz izns'k] rfeyukMq] dukZVd
iQy lokZfèkd mRiknd iQy lokZfèkd mRiknd
vke mÙkj izns'k iihrk vkUèkz izns'k
dsyk egkjk"Vª vukukl i- caxky
vaxwj egkjk"Vª ukfj;y dsjy
ve#n >kj[kaM liksVk@phdw dukZVd
yhph fcgkj vukj egkjk"Vª
dVgy vle uhcw oxZ vkUèkz izns'k
dktw egkjk"Vª lsc tEew&d'ehj
vk¡oyk mÙkj izns'k uk'kikrh fgekpy izns'k
jk"V™h; œ"kd vk;ksx
yy jk"Vªh; Ñ"kd vk;ksx dk xBu lu~ 2004 esa ,e-,l- LokehukFku dh vè;{krk esa fd;k x;k FkkA bldk eq[;ky; ubZ fnYyh gSA
yy vk;ksx }kjk pkj varfje fjiksVZ ,oa lu~ 2006 esa eq[; fjiksVZ izLrqr dh ftldh vuq'kalk,¡ fuEu gSa&
yy vk;ksx }kjk viuh igyh fjiksVZ eas eqlhcr xzLr fdlkuksa ds ifjokj ds fy, lgk;rk dk;ZØe] vkSj vkthfodk esa c<+ksrjh
ds fy, lq>ko fn,A
yy Ñf"k vuqlaèkku ds lqn`<+hdj.k ds fy, Hkkjrh; ,dy cktkj vkSj izkS|ksfxdh fe'ku dh fn'kk esa egRoiw.kZ dne mBkus ds
lq>ko fn, x,A
yy ekdsZV fjLd LVScykbts'ku IkQaM ds xBu dh ckr dgh xbZA
yy vkinkvksa ls lqj{kk gsrq ^,xzhdYpj fjLd IkQaM* dh LFkkiuk dh laLrqfr ds lkFk gh iapk;rksa ds vfèkdkjksa esa o`f¼ ,oa chek
;kstuk ds foLrkj dh ckr dgh xbZA
iwlk o`Gf"k eksckby ,si
yy osQUnz ljdkj us o"kZ 2016 esa [ksrksa rd rduhdh lgk;rk igq¡pkus gsrq u;k eksckby ,si dk 'kqHkkjaHk fd;kA
yy bl ,si osQ }kjk fdlkuksa dks ekSle osQ ckjs esa vfxze lwpuk lesr vU; leL;kvksa osQ lek/ku dh tkudkfj;k¡ iznku dh
tk jgh gSA
yy ;g eksckby lsok ^Hkkjrh; o`Qf"k vuqla/ku ifj"kn~ (ICAR) dh vksj ls fodflr dh xbZ gSA
yy bl ,si osQ }kjk fdlku ubZ iQlyksa osQ fdLeksa] chtksa] moZjd rFkk e'khujh osQ ckjs esa tkudkjh izkIr dj ldrk gSA
th,e Qly
yy vkuqoaf'kd :i ls la'kksfèkr iQlyksa dks ^th,e iQly* dgrs gSA
yy Ñf"k esa mi;ksx fd, x, ,sls ikSèkksa ds Mh-,u-,- esa vkuqoaf'kd bathfu;fjax rduhd dk iz;ksx dj la'kksèku fd;k tkrk gSA
yy bldk mís'; iQly dh iztkfr dks dqN dhVkas ,oa jksx ls cpkuk ,oa mRiknu dks c<+kok nsuk Hkh gksrk gSA Hkkjr esa ^chVh
dikl dh Ñf"k th,e iQlyksa dk mnkgj.k gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
o`Gf"k dh izeq[k fof/k;ka ,oa izdkj

Hkkjr esa Ñf"k mRiknu dh ek=kk ,oa mís'; ds vkèkkj ij Ñf"k ds fuEu izdkj n`f"Vxr gksrs gSaµ
1- LFkkukUrj.k ,oa fuoZgu Ñf"k % bl izdkj dh Ñf"k esa Ñ"kd ifjokj taxy dkVdj rFkk >kfM+;k¡ ,oa NksVs isM+ksa dks tykdj [ksr
rS;kj djrk gSA bl Ñf"k esa Hkwfe ,d O;fDr dh u gksdj lekt ;k xkao ;k iwjh vkfne tkfr dh gksrh gSA ;g Ñf"k de tula[;k
okys {ks=kksa esa dh tkrh gSA bl Hkwfe ij nks&rhu o"kZ [ksrh djus ds ckn tc mldh moZjk 'kfDr lekIr gks tkrh gS rc Ñ"kdksa }kjk
nwljh txg [ksrh rS;kj dj fy, tkrs gSaA bldh fo'ks"krk gS fd blesa U;wure Je rFkk iawth dk fofu;ksx gksrk gSA ;g Ñf"k izeq[k :i
ls vkfnoklh {ks=kksa esa dh tkrh gSA mRikfnr oLrq,a leqnk; }kjk gh miHkksx dj yh tkrh gSaA Ñf"k esa [kk|kUu iQlyksa (;Fkk&pkoy]
eDdk] Tokj] cktjk vkfn) dh izeq[krk jgrh gSA
bl izdkj dh Ñf"k dks fHkUu&fHkUu jkT;ksa esa fHkUu&fHkUu ukeksa ls tkuk tkrk gS] ;Fkk&vle esa >we] dsjy esa iksue] vkaèkz izns'k o
vksfM'kk esa iksMw] eè; izns'k o NÙkhlx<+ esa csoj] e'kku] isaMk] chjk rFkk Mkgk] fgekpy {ks=k esa [khy] if'peh ?kkV esa dqekjh
rFkk nf{k.kh&if'peh jktLFkku esa okyjkA ;g [ksrh Hkkjr esa vle] es?kky;] f=kiqjk] fetksje] v#.kkpy izns'k] eè; izns'k] vksfM'kk
rFkk vkaèkz izns'k ds ou {ks=kksa esa dh tkrh gSA bl izdkj dh Ñf"k esa izfr gsDVs;j cgqr de mit gksrh gSA
2- LFkk;h fuokZg Ñf"k % bl izdkj dh Ñf"k mu {ks=kkas esa dh tkrh gS] tgk¡ izkÑfrd okrkoj.k vFkok ekuoh; rÙo vis{kkÑr vfèkd
vuqdwy feyrs gSaA blesa LFkku ifjorZu ugha gksrk] vfirq ftu {ks=kksa esa tula[;k dk ncko vfèkd gks x;k gS] vFkkZr~ tgk¡ LFkkf;Ro
dh izo`fÙk ikbZ tkrh gS] ogk¡ ;g Ñf"k i¼fr fodflr gksus yxh gSA Hkkjr ds vfèkdka'k Hkkxksa esa Ñf"k dh ;gh i¼fr izpfyr gSA
bl Ñf"k esa Ñ"kd dk ifjokj fey&tqy dj ijEijkxr rjhdksa ls Ñf"k dk;Z lEiUu djrk gSA bl Ñf"k esa i'kqikyu dk dk;Z Hkh
egÙo izkIr djus yxrk gSA
3- fefJr Ñf"k % ;g vR;ar ykHknk;d Ñf"k iz.kkyh gSA vesfjdk rFkk ;wjksi ds vusd ns'kksa esa blh izdkj ls [ksrh dh tkrh gSA
Hkkjr esa bl i¼fr dk rsth ls fodkl gks jgk gSA bl i¼fr esa Ñf"k ds lkFk i'kqikyu Hkh fd;k tkrk gSA iatkc] gfj;k.kk] xqtjkr]
mÙkj izns'k rFkk fcgkj esa ;g i¼fr viukbZ tk jgh gSA
4- jksi.k Ñf"k % jksi.k Ñf"k ,d fo'ks"k izdkj dh >kM+h vFkok o`{k Ñf"k gSA bls 19oha 'krkCnh esa vaxzstksa us izkjEHk fd;k FkkA ;g
,dy iQly Ñf"k gSA blesa jcj] pk;] dgok] dksdks] elkys] ukfj;y vkSj iQykas dh iQlysa] tSls& lsc] vaxwj] larjk vkfn mxkbZ tkrh
gSaA bl izdkj dh Ñf"k esa vfèkd iawth dh vko';drk gksrh gSA blds fy, dq'ky izcaèk] rduhdh Kku] e'khuksa] moZjdksa] flapkbZ vkSj
ifjogu lqfoèkkvksa dk gksuk vko';d gSA dbZ jksi.k Ñf"k {ks=kksa tSlsµ pk;] dgok vkSj jcj ckxkuksa ds fudV gh mUgsa lalkfèkr djus
dh iQSDVjh yxh gksrh gSA bl izdkj dh Ñf"k mÙkj&iwohZ Hkkjr ds ioZrh; {ks=kksa] if'pe caxky ds mi&fgeky;h {ks=kksa rFkk izk;}hih;
Hkkjr dh uhyfxfj] vUukeykbZ o dkMZee dh igkfM+;ksa esa dh tkrh gSA
5- xgu Ñf"k % bl Ñf"k i¼fr esa fdlku ,d NksVh lh tksr esa vPNs chtksa] vfèkd moZjd] flapkbZ dks fujUrj lqfoèkk vkSj vfèkd
Jfedksa dh lgk;rk ls izfr gsDVs;j cgqqr vfèkd iSnkokj djrk gSA blds vfrfjDr tksr ds mlh VqdM+s ls o"kZ esa ,d ls vfèkd iQlysa
mxkbZ tkrh gSaA pkoy ;gk¡ dh eq[; iQly gSA blds vykok xsg¡w] eDdk] nkysa vkSj frygu Hkh mxk, tkrs gSaA bl Ñf"k i¼fr dk
foLrkj fo'kky eSnku] leqæ rVh; eSnkuksa rFkk vU; mitkÅ Hkkxksa esa feyrk gSA bl Ñf"k esa Ñ"kd ds dqy Ñf"k Hkwfe dk vfèkdka'k
Hkkx yxk gS] mldh 3@4 Hkwfe ij [kk|kUuksa dk mRiknu fd;k tkrk gSA ;g Ñf"k Hkkjr esa iatkc] gfj;k.kk] mÙkj izns'k] fcgkj] >kj[kaM]
if'pe caxky] eè; izns'k] NÙkhlx<+] vksfM'kk] xqtjkr] dukZVd] vkaèkz izns'k rFkk rfeyukMq jkT; esa foLr`r gSA
6- iwath vkèkkfjr Ñf"k % bl Ñf"k i¼fr ds vUrxZr ckxkuh Ñf"k vkrh gSA ;g Ñf"k dk lokZfèkd fodflr :i gS] D;ksafd blesa
Ñf"k mRiknu O;kikfjd n`f"Vdks.k ls fd;k tkrk gSA blesa Je dk vfèkd mi;ksx gksrk gS rFkk iwath dk fofu;ksx Hkh vfèkd gksrk gSA
blesa Ñf"k dh fofHkUu izfØ;kvksa dks iwjk djus gsrq e'khuksa ds vR;fèkd iz;ksx }kjk Ñf"k dk ;a=khdj.k gks tkrk gSA
RO/ARO
i'kq/ku
Hkkjr fo'o dk lokZfèkd eos'kh;ksa okyk ns'k gSA ns'k esa ns'kh uLy ds xk;&cSyksa dh 43 vkSj HkSalksa dh 11 uLysa ik;h tkrh gSaA nqfu;k
dh dqy HkSalksa dk 60» vkSj xk;&cSyksa dk 14» Hkkjr esa gSA ns'k esa yxHkx 19-8 djksM+ xk;&cSy rFkk 11-4 djksM+ HkSals gSaA
i'kqèku izko`Qfrd vkinkvksa tSls ck<+] lw[kk o vdky bR;kfn osQ iQyLo:i gksus okys mRiknu gkfu dks dkiQh gn rd larqfyr
djrk gS 2800 djksM+ #i;s osQ vuqeksfnr ifjO;; osQ lkFk jk"Vªh; i'kqèku fe'ku o"kZ 2014&15 esa ykap fd;k x;kA î'kqikyu] Ms;jh
vkSj eRL;ikyu foHkkx* rFkk 20oha i'kqèku lax.kuk] 2019* ls ladfyr egRoiw.kZ mRiknu vk¡dM+s bl izdkj gSa&
i'kqèku x.kuk esa lHkh ikyrw tkuojks vkSj mudh la[;k dks doj fd;k tkrk gSA
HkSal
nwèk dh izkfIr ds fy, HkSals vfèkd ikyh tkrh gSaA budk nwèk vfèkd ikSf"Vd] Hkkjh vkSj fpduk gksrk gSA ;s lcls vfèkd vkæZ izns'kksa]
;Fkk mÙkj izns'k] jktLFkku] xqtjkr] eè; izns'k vkSj fcgkj esa ikyh tkrh gSaA budh izeq[k uLysa gSaµ
tkiQjkcknh µ ;g uLy lkSjk"Vª ds fxj ou izns'k esa ik;h tkrh gSA bldk jax dkyk] lhax cM+s ,oa >qds gq, vkSj flj cM+s gksrs gSaA
bl uLy ls nwèk izfro"kZ 1]800 ls 3]000 yhVj rd feyrk gSA
yy e qjkZ % ;g uLy fo'ks"k :i ls mÙkj izns'k esa feyrh gSA nf{k.kh iatkc] gfj;k.kk] mÙkjh o nf{k.kh iwoZ jktLFkku vkSj fnYyh
esa Hkh ;g uLy vfèkdrk ls feyrh gSA bldk jaax Hkh dkyk] 'kjhj Hkkjh vkSj lqxfBr ,oa flj NksVk gksrk gSA izfr nqXèk dky
esa blls vkSlru 1]800 ls 2]800 yhVj rd nwèk feyrk gSA
yy Hknkojh % ;g uLy mÙkj izns'k dh ckg rglhy esa feyrh gSA bVkok vkSj Xokfy;j ftys esa ;g fo'ks"k :i ls feyrh gSA
bl uLy ls 12]00 yhVj rd nwèk feyrk gSA
yy m i;qZDr uLyksa ds vykok Hkkjr esa lwjrh] esglkuk] uhyh] iaMjiqjh] rsyaxkuk] ,fypcsjh] jkoh rFkk ijykdhosnh vkfn
uLysa Hkh ikbZ tkrh gSaA Hkkjr esa 9-8 djksM+ HkSalsa ik;h tkrh gSa] tks fo'o dh dqy HkSalksa dh 60» izfr'kr gSaA
xk;
Hkkjr esa xk;ksa dh eq[; nqèkk: uLysa fuEu gSaµ

yy fxj % bldk ewy LFkku xqtjkr esa fxj ou izns'k gSA ;g uLy egkjk"Vª vkSj jktLFkku eas Hkh feyrh gSA bl uLy dks
nDduh] dkfB;kokM+h] lwrh bR;kfn ukeksa ls Hkh tkuk tkrk gSA bldk jax dkyk ;k yky gksrk gS rFkk lhax yEch rFkk ,saBh
gksrh gSaA bl uLy ls izfr nqXèkdky (o"kZ esa 325 fnu) esa] 2]000 yhVj rd nwèk feyrk gSA
yy l
kghoky % bl uLy dk eq[; {ks=k ikfdLrku esa ek.Vxksejh ftyk gSA Hkkjr esa ;g gfj;k.kk ds djuky ftys] mÙkj izns'k]
eè; izns'k] fcgkj rFkk fnYyh jkT; esa feyrh gSA ;s xk;sa lkekU;r% Hkkjh&Hkjde] yky cknkeh jax dh] NksVs lhaxksa okyh
rFkk nqèkk: gksrh gSaA bls izfr nqXèk dky (300 fnu) esa 2150 yhVj rd nwèk feyrk gS] fdarq mÙke voLFkkvkas esa buls
5000 yhVj rd nwèk dh izkfIr gksrh gSA bl uLy ds cSy cks>k <ksus esa nqcZy gksrs gSaA
yy n souh % ;g uLy gSnjkckn ds fudVorhZ {ks=kksa esa feyrh gSA bls MksaxjiV~Vh ds uke ls tkuk tkrk gSA bldh ihB] lhèkh]
iqV~Bs vkSj iSj etcwr] dku NksVs vkSj yVds gq, rFkk lhax eqM+s gq, vkSj 'kjhj èkCcsnkj gksrk gSA ;g uLy 1200 ls 1800
yhVj rd nwèk nsrh gSA bl uLy ds cSy Ñf"k dk;Z ds fy, vfèkd mi;qDr gksrs gSaA
Hkwxksy (Hkkx&2)
nw/k mRiknu
Hkkjr esa izfr xk; yxHkx 400 yhVj vkSj HkSal 800 yhVj nwèk nsrh gSa] tcfd MsuekdZ esa ;g ek=k 3]902 yhVj] baXyS.M esa 3]950
yhVj vkSj la;qDr jkT; vesfjdk esa 4]145 yhVj gSA vc rsth ls fLFkfr esa lqèkkj vk;k gS ,oa Hkkjrh; xk; dh uohu uLysa vkfFkZd
bdkbZ curh tk jgh gSaA Hkkjr esa dqy nwèk dk 40 izfr'kr (fpdukbZ ;qDr ;k fcuk fpdukbZ okyk) ihus esa] 9 izfr'kr ngh ds :i
esa] 35 izfr'kr ?kh o Øhe ds :i esa] 6-5 izfr'kr eD[ku ds :i esa] 5-5 izfr'kr [kksvk o iuhj cukus esa ,oa 'ks"k vU; inkFkks±
ds :i esa dke vkrk gSA nwèk mRiknu esa Hkkjr nqfu;k esa igys LFkku ij gSA Hkkjr esa lcls vfèkd nwèk mRiknu mÙkj izns'k] iatkc]
gfj;k.kk] fcgkj] vkUèkz izns'k] jktLFkku] xqtjkr vkSj eè; izns'k jkT; esa gksrk gSA cM+s iSekus ij dke djus okyh nqXèk'kkyk,a vHkh
cgqr gh lhfer gSaA vyhx<+ dh dSos.VlZ] vkxjk dh jkèkkLokeh laLFkk] eqEcbZ dh vkjs] vkuUn dh vewy] fnYyh dh enj Ms;jh
vkSj eSlwj dh jk;udsjk izeq[k nqXèk'kkyk,a gSaA
yy dadjst % ;g uLy izk;% if'peh Hkkjr esa ik;h tkrh gSA bldk ewy LFkku dPN dh [kkM+h dk rVh; izns'k gSA ;g cukl
vkSj ljLorh unh ds fudVorhZ {ks=kksa esa fo'ks"k :i ls feyrh gSA bl uLy dk 'kjhj Hkkjh] lhax eksVs vkSj cM+s gksrs gSaA blls
vkSlr 1500 yhVj nwèk izfr nqXèkdky esa izkIr gksrk gSA
yy esokrh % ;g uLy mÙkj izns'k ds if'peh {ks=k ,oa iwohZ jktLFkku esa feyrh gSA bl uLy dh nwèk mRiknu {kerk
1000&1200 yhVj gSA bldk jax liQsn] flj] xyk vkSj daèkk dqN Hkwjs rFkk lhax eqM+s gq, gksrs gSaA
yy Fkkjikjdj % bldk tUe LFkku ikfdLrku dk flaèk {ks=k gSA Hkkjr esa ;g tksèkiqj] tSlyesj vkSj xqtjkr ds dPN {ks=k esa
ikbZ tkrh gSA blds lhax rFkk flj NksVs gksrs gSaA bl uLy ds cSy cks> <ksus rFkk gy tksrus ds dke vkrs gSaA vkSlr nwèk
mRiknu 1474 yhVj rFkk vfèkdre mRiknu 4763 yhVj gSA
yy flaèkh % bl uLy dk tUe&LFkku ikfdLrku esa gSA Hkkjr esa ;g uLy lkSjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] dsjy] vksfM'kk vkSj
iatkc esa ikbZ tkrh gSA buls izfr nqXèk dky esa 1474 yhVj rd nwèk izkIr gksrk gS rFkk mÙke voLFkk esa ;g ek=k 5400 yhVj
rd gks ldrh gSA bl uLy ds cSy NksVs vkSj de cks> <ksus okys gksrs gSa] fdarq lM+d ;k eSnku ds dke esa mi;ksxh gksrs gSaA
yy gjkuk % ;g uLy gfj;k.kk ds jksgrd] djuky] fglkj vkSj xqM+xkao esa ikbZ tkrh gSA ;g liQsn o gYds LVsyh (èkwlj)
jax dh nqèkk: xk; gksrh gSA budk flj gYdk ij cM+k rFkk eqag iryk gksrk gSA bl uLy ds cSy cks> <ksus ,oa gy tksrus
ds dke vkrs gSaA bl uLy dh xk;ksa ls 1400 yhVj rd nwèk izfr nqXèkdky esa izkIr fd;k tkrk gSA
'osr 'kkafr
nwèk ds mRiknu esa rhoz o`f¼ gh ^'osr Økafr* dgykrh gSA lu~ 1964&65 esa ns'k esa ^l?ku i'kq fodkl izksxzke* (ICDP) pyk;k x;k]
ftlds vUrxZr ^èkoy Økafr* vFkok ^'osr&Økafr* ykus ds fy, i'kq ekfydksa dks i'kqikyu ds lqèkjs rjhdkas dk iSdst iznku fd;k
x;kA ckn esa 'osr&Økafr dh xfr vkSj rst djus ds fy, vkWijs'ku ÝyM* (Operation Flood) vkjEHk fd;k x;kA Hkkjr esa fo'o
dh lcls vfèkd i'kq tula[;k gSA ^vkWijs'ku ÝyM* ds lw=kèkkj MkW- oxhZt dqfj;u gSa] ftUgsa bl ;kstuk ds fØ;kUo;u ,oa liQyrk
dk 'kr&izfr'kr Js; tkrk gSA vkWijs'ku ÝyM dk;ZØe fo'o dk lcls cM+k lefUor Ms;jh fodkl dk;ZØe gS] tks 1970 esa jk"Vªh;
Ms;jh fodkl cksMZ (NDDB) us izkjEHk fd;k FkkA vc rd ^vkWijs'ku ÝyM* ds rhu pj.k iw.kZ gks pqds gSa] ftuls fdlkuksa ,oa nqXèk
mRikndksa dks dkiQh vkfFkZd ykHk feyk gSA vkt ^vkWijs'ku ÝyM* ;kstuk ds vUrxZr yxHkx 90 yk[k fdlku ifjokj dk;Zjr gksdj
70 gtkj ls vfèkd Ms;jh lgdkjh laLFkkvksa esa lEc¼ gksdj Ms;jh fodkl dk;ZØe ls ykHkkfUor gks jgs gSaA
cdfj;ka
20» cdfj;ka nwèk ds fy, vkSj 'ks"k ekal ds fy, ikyh tkrh gSA cdfj;ka Hkkjr ds lHkh {ks=kas esa ik;h tkrh gSa] fdUrq nks {ks=kksa esa bUgsa
fo'ks"k :i ls ikyk tkrk gSµ igyk {ks=k lkSjk"Vª vkSj xqtjkr ls vkjEHk gksdj iwohZ jktLFkku gksrk gqvk iatkc rd iQSyk gSA iwohZ
jktLFkku ls ;g {ks=k iwohZ mÙkj izns'k vkSj mÙkjh fcgkj gksrk gqvk if'pr caxky rd pyk x;k gSA nwljk {ks=k egkjk"Vª] vkUèkz izns'k]
dukZVd vkSj rfeyukMq jkT;ksa esa iSQyk gSA
RO/ARO
Hkkjr esa cdfj;ksa dh fuEu uLysa ikyh tkrh gS%

yy fgeky; {ks=k dh igkM+h cdjh % ;g nwèk] mÙke cky o Hkkj <ksus ds fy, if'peh fgeky; esa loZ=k ikyh tkrh gSaA buesa
pEck] xíh] d'ehjh] yík[k] eq[; gSaA
yy tequkikjh % ;g i- mÙkj izns'k ,oa iwohZ jktLFkku esa ik;h tkrh gSaA ;g nqXèk] ekal o Hkkj <ksus ds fy, mi;ksxh gSaA ,d
cdjh ls mRiknu dky esa 4 ls 5 yhVj nqXèk izfrfnu izkIr gks tkrk gSA
yy cM+okjh %µ ;g iatkc] gfj;k.kk] m- jktLFkku o fnYyh esa ikyh tkrh gSaA blls izfrfnu 1-0 ls 1-5 yhVj feyrk gSA
yy i'ehuk % Åaps B.Ms fgeky;h {ks=kksa esa ikbZ tkrh gSaA ;g mÙke Åu o Hkkj <ksus ds fy, izfl¼ gSA ,d cdjh ls izfro"kZ
2-5 ls 5-0 fdyksxzke Åu izkIr gksrh gSA
yy caxkyh % lqnwj iwohZ Hkkjr esa ,oa lwjrh xqtjkr o egkjk"Vª esa nqXèk o ekal gsrq ikyh tkrh gSaA
HksMsa+
Hkkjr esa HksM+kas dk foLr`r {ks=k 30 ls 75 ls.VhehVj o"kkZ okys igkM+h Hkkxksa esa gS] tgk¡ pjkxkg ik;s tkrs gSaA ;s vfèkdrj 'khry vkSj
lw[ks {ks=kksa esa feyrh gSaA xeZ vkSj vkæZ Hkkxksa esa budh la[;k cgqqr gh de gSA Hkkjr esa HksM+ ikyu ds rhu {ks=k gSµ
1- mÙkjh {ks=k % xqjSt] HkD[kjoky] xíh] Hkíjokg uLysa ik;h tkrh gSaA
2- nf{k.k {ks=k % nDduh ,oa usyksjh HksMsa eq[; gSaA
3- if'peh {ks=k % chdkusjh] yksgh HksMsa+ ,oa ekjokM+h bl {ks=k dh izeq[k HksM+sa gSaA
lwvj ikyu
ns'k esa bl le; 139-19 yk[k ls T;knk lwvj gSa] ftuesa 14-5 izfr'kr csgrjhu vkSj fons'kh uLy ds ekus tkrs gSaA bl le; ns'k esa
jkT; ljdkjksa@dsaæ'kkflr {ks=kksa dh ljdkjksa }kjk pyk, tk jgs djhc 158 lwvj&ikyu iQkeZ gSaA bu iQkeks± esa yktZ àkbV ;kdZ'kk;j]
gSai'kk;j] ySaMjsl vkfn mUur uLyksa ds lwvj ikys tkrs gSaA
ladVkiUu tUrq
yy <ksj % yky la?kkbZ] 'kkghoky] Fkkjikjdj] iaxkukSj ,oa cSpwjA
yy HkSal % uhyh&jfo] ynkojh ,oa VksMkA
yy HksM+ % uhyfxfj] eqtÝiQjuxjh] eyiqj] pkdsyk] tSlyesjh] ,oa eatqyA
yy cdjh % chVy] tequkikjh] psxq] pax;kaxh] lwjrh ,oa t[kjkukA
yy Å¡V % cSfDVfj;u] tSlyesjh] flaèkhA
yy ;kd % feFkqu
yy eqfxZ;ka % lHkh 18 Lons'kh uLyA
eqxhZikyu
eqxhZ ikyu ls v.Ms] ekal vkSj ij feyrs gSaA eqfxZ;ka lkekU;r% ns'k ds lHkh Hkkxksa esa cgqr FkksM+s vukt ;k dwM+s&djdV ij thfor
jg ldrh gSaA budh fo'ks"k ns[k&js[k dh vko';drk ugha gksrh gSA nqfu;k ds 'kh"kZ ik¡p fpdsu mRiknd ns'kksa esa Hkkjr Hkh 'kkfey
gSA Hkkjr esa vHkh Hkh vkèkqfud O;kolkf;d Lrj ij eqxhZikyu dk fodkl O;kid Lrj ij ugha gks ik;k gSA Lons'kh uLy dh eqfxZ;ka
cgqr mUur ugha gksus ds dkj.k dkiQh de vaMs nsrh gSa] tks O;kolkf;d n`f"V ls cgqr ykHknk;d ugha gSaA vfèkdka'k eqfxZ;ka ns'kh uLy
dh gSa] tks izfro"kZ izfr eqxhZ 90 v.Ms gh nsrh gS] tcfd U;wthyS.M esa 160] csfYt;e esa 140] tkiku esa 130] MsuekdZ esa 120 vkSj
la;qDr jkT; esa 112 v.Ms rd feyrs gSaA vc uLy lqèkkj ,oa O;ofLFkr ikyu }kjk uxjksa ds fudV izfr eqxhZ izfro"kZ 150@180 v.Ms
izkIr fd;s tkrs gaSA orZeku le; esa ns'k esa 3]000 djksM+ v.Mksa dk mRiknu gks jgk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
lcls vfèkd eqfxZ;ka vkUèkz izns'k esa gSaA vkaèkz izns'k dks ,f'k;k dh ^vaMs dh Vksdjh* dgk tkrk gSA blds ckn Øe'k% if'peh
caxky] rfeyukMq] egkjk"Vª] vle] dsjy] dukZVd] eè; izns'k] mÙkj izns'k vkSj iatkc dk LFkku gSA jktLFkku esa lcls de eqfxZ;ka
ikyh tkrh gSaA
eqfxZ;kas dh eq[; ns'kh uLysa (vlhy) mÙkj izns'k esa jkeiqj vkSj y[kuÅ ftyksa esa rFkk vkUèkz izns'k esa gSnjkckn ftys esa] (fpVxkao)
if'peh caxky esa] vkSj (?kxwl) vkUèkz izns'k vkSj dukZVd esa ikyh tkrh gSaA blds vfrfjDr àkbV yS?kksuZ] jksM vkbyS.M jSaM] CysM
feuksdkZ] IykbekÅFk jkWd] vkLVsªyi] ykbZV llSDl] àkbV dkfuZ'k vkSj U;w gSEi'kk;j tSlh fons'kh uLysa Hkh ik;h tkrh gSaA
dks;k (js'keh dhM+k) m|ksx
izkÑfrd js'ke dh izkfIr ,d izdkj ds dhM+s ls gksrh gSA bls 'kgrwr] vj.Mh] lky] csj] iykl] dqlqe o`{kksa dh ifÙk;kas ij ikyk
tkrk gSA ,d eknk dhM+k ,d ckj esa yxHkx 500 v.Ms nsrh gSA bu v.Mksa dks 15O-25O C rkieku okys dejs esa j[kk tkrk gSA
bu v.Mksa ls dhM+s fudyrs gSa rFkk os dkiQh ek=kk esa ifÙk;k¡ [kkdj vius eq¡g ls èkkxk&lk fudkydj mlls [kqn dks yisV ysrs gSaA
rRi'pkr~ mUgsa xeZ ty esa Mkydj js'ke dk èkkxk izkIr fd;k tkrk gSaA Hkkjr esa js'ke dk dhM+k ikyus ds fy, mi;qDr n'kk,¡ ik;h
tkrh gSaA dhM+ksa ds fy, 'kgrwr] vkfn ds o`{k cgqrk;r ls Hkkjr esa feyrs gSaA lkekU;r% ;gk¡ rkieku Hkh 18O lsa- ls 24O ls fey
tkrk gSA vr% if'pe caxky] fcgkj vkSj mÙkj izns'k ds dqN Hkkxksa] rfeyukMq ds leqærVh; ftyksa] nf{k.k ds eq[; iBkj rFkk
vle esa ;g o"kZ Hkj ikys tk ldrs gSaA
mRiknu % Hkkjr esa nks izdkj ls js'ke izkIr fd;k tkrk gS] izFke 'kgrwr ds o`{kksa ls rFkk vU; izdkj ds o`{kksa ij ik;s x;s ddwuksa lsA
'kgrwr ls izkIr js'ke m|ksx iw.kZr% laxfBr gS rFkk leLr js'ke dk 75 izfr'kr js'ke blh izdkj izkIr gksrk gSA orZeku esa 90 yk[k
fdyksxzke js'ke dk mRiknu gksrk gSA Hkkjr esa dPps js'ke dk lcls cM+s mRiknd dukZVd (31-1»)] vkUèkz izns'k (22-2»)] vle
,oa cksMksySM (14-8»)] >kj[k.M (6-7»)] i- caxky (6-4»)] rfeyukMq (6-0») rFkk es?kky; (3-3») gSA
Hkkjr esa izkIr js'ke ds izdkj
'kgrwr dk js'ke % eq[;r% 'kgrwr ds o`{kksa ij iys dhM+ksa ls izkIr gksrk gS] bls eycjh flYd dgrs gSaA ns'k ds dqy mRiknu
dk yxHkx 75» js'ke 'kgrwrh gh gksrk gSA bldk jax xgjk ihykiu fy, gksrk gSA ;g eq[;r% dukZVd] if'peh caxky] iatkc]
tEew&d'ehj] vle] es?kky;] mÙkj izns'k] rfeyukMq] vkUèkz izns'k vkSj fcgkj jkT;ksa ls izkIr fd;k tkrk gSA bldk okf"kZd mRIkknu
yxHkx 68 yk[k fdyksxzke dk gksrk gSA
eawxk js'ke % lkekU;r% 'kgrwr ds o`{kksa ij ikys x;s dhM+ksa ls izkIr fd;k tkrk gSA bldk jax lqugjk ihyk gksrk gSA ;g vfèkdrj
vle dh ?kkVh esa mÙkjh vle esa vgkse] nf{k.kh dke:i dh xkjks] jSaek'k vkSj dNkjh rFkk uoxkao dh ykgaqx] vkfn tkfr;ksa }kjk
ikyk tkrk gSA if'peh caxky] dukZVd] tEew&d'ehj esa Hkh ,slk js'ke izkIr fd;k tkrk gSA bldk okf"kZd mRiknu yxHkx 80]000
fdyksxzke dk gksrk gSA
bZjh js'ke % gYds cknkeh jax dk [kqjnjk] de pedhyk fdUrq uje gksrk gSA ;g vfèkdrj vj.Mh ds iÙkksa ij ikys x;s dhM+kas ls
izkIr fd;k tkrk gSA bldh izkfIr eè; izns'k] vle] fcgkj] vksfM'kk] if'peh caxky] egkjk"Vª] vkSj vkUèkz izns'k esa gksrh gSA bldk
okf"kZd mRiknu yxHkx 9 yk[k fdyksxzke dk gksrk gSA
Vlj js'ke % ;g Hkh 'kgrwr ij ikys x;s dhM+ksa ls izkIr fd;k tkrk gSA Vlj ds dhM+s ,d&iztuu] f}&iztuu vkSj f=k&iztUku okys
gksrs gSaA ;s 'kgrwr ds vfrfjDr <kd] csj] dqlqe vkSj egqvk ds o`{kksa ij ikys tkrs gSaA js'ke dk jax gYdk ihyk gksrk gS vkSj dqN
?kfV;k fdLe dk ekuk tkrk gSA blds eq[; mRiknd fcgkj] vksfM'kk rFkk eè; izns'k gSaA bldk okf"kZd mRiknu yxHkx 6 yk[k
fdyksxzke dk gksrk gSA
Hkkjr esa 6]800 Vu 'kgrwrh js'ke rFkk 1]200 Vu vU; izdkj ls izkIr js'ke ds mRiknu ds vkèkkj ij Hkkjr fo'o dk rhljk lcls
cM+k js'ke mRiknd ns'k gSA Hkkjr ewaxk js'ke dk ,dek=k mRiknd ns'k gS rFkk Vlj js'ke dk fo'o esa nwljk lcls cM+k mRiknd ns'k
gSA Hkkjr fo'o ds vusd ns'kksa ls dPpk js'ke vk;kr djrk gSA
RO/ARO
js'ke (lsjhdYpj)
^dsUnzh; js'ke cksMZ*] laln osQ ,d vfèkfu;e }kjk 1948 esa LFkkfir ,d lkafofèkd fudk; gSA ftldh LFkkiuk ns'k esa ^lsyhdYpj*
(js'ke mRiknu@js'ke dhV&ikyu) vkSj js'ke m|ksx osQ fodkl gsrq dh xbZ gSA ;g oL=k ea=kky;] Hkkjr ljdkj osQ iz'kklfud fu;a=k.k
esa dk;Z djrk gSA Hkkjr phu osQ ckn fo'o esa dPpk js'ke dk nwljk lcls cM+k mRiknd gSA Hkkjr esa mRikfnr yxHkx 70» okf.
kfT;d js'ke 'kgrwr (Mulberry) ls vkrk gS vkSj vkerkSj ij ^js'ke* dPpk ^'kgrwr js'ke* dks gh lanfHkZr djrk gSA xSj&'kgrwr
js'ke esa ^rlj*] ^bZjh* ,oa êwxk* vkrs gSa] jkT;okj mRiknu dukZVd] vkaèkzizns'k] if'pe caxky] rfeyukMq ,oa egkjk"V gSA
eRL; ikyu
Hkkjr esa vusd ufn;k¡] ugjsa] rkykc] >hysa ik;h tkrh gSaA ;gk¡ leqæh rV yxHkx 7515 fd-eh- gSA bl dkj.k ;gk¡ eRL;ikyu ds fy,
vuqdwy ifjfLFkfr;k¡ fo|eku gSaA eRL;ikyu dk Hkkjrh; vFkZO;oLFkk esa izeq[k LFkku gSA Hkkjr fo'o dk nwljk cM+k eNyh mRiknd
ns'k gSA rkts ikuh dh eNyh idM+us esa if'pe caxky dk izFke LFkku gSA ;gk¡ ns'k dh yxHkx 29 izfr'kr eNfy;k¡ idM+h tkrh gSA
efRL;dh {ks=k fu;kZr ds tfj, fons'kh eqæk dk vtZu djus okyk ,d izeq[k {ks=k gSA gky ds o"kks± esa eNyh vkSj eNyh&mRiknksa ds
fu;kZr esa dbZ xquk o`f¼ gqbZA 'kh"kZ 5 jkT;& (vkaèkzizns'k] i- caxky] vksfM'kk] rfeyukMq] xqtjkr)
uhyh 'kkafr
uhyh Økafr dk rkRi;Z gS& eNyh mRiknu dh rhozrk esa gqbZ o`f¼A ns'k esa eNyh mRiknu esa ;g Økafr leqæh {ks=kksa esa eRL;;u dks
vkèkqfud cukdj rFkk vkarfjd {ks=kksa esa eNyh ikyu dks c<+kok nsdj lEHko gqbZ gSA bl fodkl ds ifj.kkeLo:i vkt Hkkjr ehBs
ikuh dh eNyh dk lalkj esa lcls cM+k mRiknd gSA blds lkFk gh ns'k esa leqæ ds fudV ds {ks=kksa esa [kkjs ikuh esa eNyh ikyu
djuk ,oa >haxs dk mRiknu djuk gS] ftldh fo'o cktkj esa dkiQh ekax gSA
I. unh eqgkuksa ij idM+h tkus okyh eNfy;k¡ % vkUrfjd ty izns'k ,oa ufn;ksa ds eqgkuksa ij vusd izdkj dh eNfy;k¡
loZ=k idM+h tkrh gSaA eqgkuksa ij lcls vfèkd eNfy;k¡ iwohZ rV ij idM+h tkrh gSaA
II. eksrh nsus okyh eNfy;k¡ % Hkkjrh; jk"Vªh; ;kstuk lfefr ds vuqlkj eÂkj dh [kkM+h] lkSjk"Vª ds leqæh fdukjs rFkk dPN
dh [kkM+h esa vk;LVj eNfy;ksa dh vfèkdrk gS] ftuls mÙke fdLe ds cgwewY; eksrh izkIr fd, tk ldrs gSaA rfeyukMq
esa dqekjh }hi (ikucy) esa vk;LVj eNfy;k¡ ikyh tkrh gSaA bl izdkj dh dqN eNfy;k¡ dPN dh [kkM+h rFkk lkSjk"Vª ds
rVh; Hkkxksa esa Hkh feyrk gSaA
7 ifjogu ,oa lapkj
;fn o`Qf"k ,oa m|ksx dks ns'k osQ vkfFkZd thou dk 'kjhj vkSj gfM~M;k¡ ekuk tk, rks] ifjogu dks bl vkfFkZd <k¡ps dh Luk;q iz.kkyh
ekuk tk ldrk gSA vr% vkfFkZd fodkl dk egRoiw.kZ lkèku gSA
ifjogu rFkk lapkj dk mi;ksx ,d oLrq dh miyCèkrk okys LFkku ls mlosQ mi;ksx okys LFkku ij ykus&ys tkus dh gekjh vko';drk
ij fuHkZj djrk gSA ekuo fofHkUu oLrqvksa] inkFkks± vkSj fopkjksa dks ,d LFkku ls nwljs LFkku rd ys tkus osQ fy, fHkUu fofèk;ksa dk
iz;ksx djrk gS] blesa pkj rRo 'kkfey gS]& mn~xe] xarO;] ekxZ vkSj okgd
LFky ifjogu
Hkkjr esa ekxks± ,oa dPph lM+dksa dk mi;ksx ifjogu osQ fy, izkphu dky ls fd;k tkrk jgk gSA vkfFkZd rFkk izkS|ksfxd fodkl osQ
lkFk Hkkjh ek=kk esa lkekuksa rFkk yksxksa oQks ,d LFkku ls nwljs LFkku ij ys tkus osQ fy, iDdh lM+dksa rFkk jsyekxks± dk fodkl fd;k
x;k gSA jTtqekxks±] osQfcy ekxks± rFkk ikbi ykbuksa tSls lkèkuksa dk fodkl fof'k"V lkefxz;ksa dks fof'k"V ifjfLFkfr;ksa esa ifjogu dh
ek¡x dks iwjk djus osQ fy, fd;k x;kA
lM+d ifjogu
Hkkjr dk lM+d tky fo'o osQ fo'kkyre
lM+d&tkyksa esa ls ,d gSA ;gk¡ izfro"kZ ifjogu osQ lkèku
lM+dksa }kjk yxHkx 85» izfr'kr ;k=kh rFkk
70» izfr'kr Hkkj ;krk;kr dk ifjogu fd;k
tkrk gSA NksVh nwfj;ksa dh ;k=kk osQ fy, lM+d LFky ty ok;q
ifjogu vis{kko`Qr vuqowQy gksrk gSA
'ksj'kkg lwjh us vius lkezkT; dks flaèkq ?kkVh lM+d jsyos ikbiykbu jk"Vªh; varjkZ"Vªh;
(ikfdLrku) ls ysdj caxky dh lksukj ?kkVh
rd lqn`<+ ,oa la?kfVr (lesfdr) j[kus osQ lkxjh; o
vr% LFkyh;
fy, 'kkgh jktekxZ dk fuekZ.k djk;k FkkA egklkxjh; ekxZ
;k vkarfjd
dksydkrk ls is'kkoj rd tksM+us okys blh
ekxZ dks fczfV'k 'kklu osQ nkSjku xzkaM Vªad
(th- Vh-) jksM osQ uke ls iqu% ukfer fd;k x;k FkkA orZeku esa ;g ve`rlj ls dksydkrk osQ chp foLr`r gS vkSj bls nks [kaMksa esa
foHkkftr fd;k x;k gS%&
Lora=krk ds i'pkr~ bl ekxZ dk uke ifjofrZr djds jk"Vªh; jktekxZ&1 vkSj jk"Vªh; jktekZx&2 dj fn;k x;k ysfdu iqu% 2019&20 esa
jk"Vªh; jktekxZ&1 dks jk"Vªh; jktekxZ&44 (tks Jhuxj ls dU;kdqekjh rd tkrk gS) dk fgLlk cuk;k x;k gS rFkk jk"Vªh; jktekxZ&2 (tks
fnYyh&gfj;k.kk&mÙkj izns'k&fcgkj&(c/Zeku) if'pe caxky rd tkrk gS) dk uke ifjofrZr djds jk"Vªh; jktekxZ&19 dj fn;k x;k gSA
Hkkjr esa] f}rh; fo'o ;q¼ ls igys rd vkèkqfud izdkj dk lM+d ifjogu vR;ar lhfer FkkA igyk xaHkhj iz;kl 1943 esa ûkxiqj ;kstuk*
cukdj fd;k x;kA jtokM+ksa vkSj fczfV'k Hkkjr osQ chp leUo; osQ vHkko osQ dkj.k ;g ;kstuk fozQ;kfUor ugha gks ikbZA Lora=krk izkfIr osQ i'pkr~
Hkkjr esa ,d chl o"khZ; lM+d ;kstuk (1961) vkjaHk dh xbZA gkyk¡fd] lM+dksa dk laosaQnz.k uxjksa ,oa muosQ vklikl osQ {ks=kksa eas gh jgkA xzkeh.k
,oa lqnwj {ks=kksa ls lM+dksa }kjk laioZQ yxHkx ugha osQ cjkcj FkkA fuekZ.k ,oa j[k&j[kko osQ mís'; ls lM+dksa dks fuEu izdkj esa ckaVk tk ldrk gS%&
RO/ARO
1- jk"Vªh; egkekxZ] 2- jkT; egkekxZ]

3- izeq[k ftyk lM+dsa 4- xzkeh.k lM+dsa vkfnA
5- lhekUr lM+osQa
pkj egkuxjksa fnYyh] eqEcbZ] psUubZ rFkk dksydkrk dks Lof.kZe prqHkZqt ls tksM+us rFkk dU;kdqekjh dks Jhuxj ls rFkk iksjcanj dks
vle ds flypj ls tksM+us okys mÙkj&nf{k.k rFkk iwoZ&if'pe egkekxks± ds fy, ekStwnk jktekxks± dk mUu;u djus gsrq jk"Vªh; jktekxZ
fodkl ifj;kstuk (NHDP) 'kq: dh xbZA
jk"Vªh; jktekxZ dk jkT;okj forj.k

Ø-la- jkT;@la?k'kkflr {ks=k yackbZ fd-eh- esa
1- vka/zizns'k 6913-5
2- v:.kkpy izns'k 2537-4
3- vle 3908-5
4- fcgkj 5357-6
5- paMhx<+ 15-3
6- NÙkhlx<+ 3605-8
7- fnYyh 157-1
8- xksok 292-9
9- xqtjkr 6635-0
10- gfj;k.kk 3165-7
11- fgekpy izns'k 2606-9
12- tEew&d'ehj ,oa yík[k 2423-2
13- >kj[k.M 3366-8
14- dukZVd 7334-8
15- dsjy 1781-6
16- eè;izns'k 8772-3
17- nknjk uxj gosyh o neu vkSj nho 53-0
18- egkjk"Vª 17756-6
19- ef.kiqj 1750-3
20- es?kky; 1155-6
21- fetksje 1422-5
22- ukxkyS.M 1547-7
23- vksfM'kk 5761-5
24- iqnqpsjh 26-9
25- iatkc 3274-1
26- jktLFkku 10341-8
27- flfDde 463-0
28- rfeyukMq 6741-5
29- f=kiqjk 853-8
30- rsyaxkuk 3795-5
31- mÙkjizns'k 11736-8
32- mÙkjk[k.M 2949-3
33- ia- caxky 3664-5
34- vaMeku vkSj fudksckj 330-7
Hkwxksy (Hkkx&2)
1- jk"V™h; jktekxZ
yy jk"Vªh; egkekxZ os izeq[k lM+osaQ] ftUgsa osaQnz ljdkj }kjk fufeZr ,oa vuqjf{kr fd;k tkrk gS] jk"Vªh; egkekxZ osQ uke ls
tkuh tkrh gSaA bu lM+dksa dk mi;ksx varjkZT;h; ifjogu rFkk lkefjd {ks=kksa rd j{kk lkexzh ,oa lsuk osQ vkokxeu osQ
fy, gksrk gSA
yy ;s egkekxZ jkT;ksa dh jktèkkfu;ksa] izeq[k uxjksa] egRoiw.kZ iÙkuksa rFkk jsyos taD'kuksa dks Hkh tksM+rs gSaA jk"Vªh; egkekxks± dh
yackbZ iwjs ns'k dh oqQy lM+dksa dh yackbZ dh ek=k 2 izfr'kr (2019 rd) gS_ foaQrq ;s lM+d ;krk;kr osQ 40 izfr'kr Hkkx
dk ogu djrs gSaA
yy Hkkjrh; jk"Vªh; egkekxZ izkfèkdj.k (,u-,p-,-vkbZ-)dk izpkyu 1995 esa izkjEHk gqvk FkkA bls Hkwry ifjogu ea=kky; ds
varxZr jk"Vªh; egkekxks± osQ fodkl] j[k&j[kko rFkk izpkyu dh ftEesnkjh lkSaih xbZ gSA
yy orZeku esa Hkkjr esa yxHkx 200 jk"Vªh; jktekxZ gS rFkk jk"Vªh; jktekxks± dh lokZf/d yackbZ okys jkT; Øe'k% egkjk"Vª]
mÙkjizns'k] jktLFkku vkSj eè;izns'k gSaA
Hkkjr ds izeq[k jk"Vªh; jktekxZ
Ø-l- jk"Vªh; jktekxZ nwjh xarO;
(National Highways)
1- NH-44 (iqjkuk NH-7) 3745 Jhuxj ls dU;kdqekjh
2- NH-27 3507 iksjcanj (xqtjkr) flYpj vle
3- NH-48 (iqjkuk NH-8) 2807 fnYyh ls psUubZ
4- NH-52 2317 lax:: (iatkc) ls vadksy (dukZVd)
5- NH-30 (iqjkuk NH-221) 2040 flrkjxat (mÙkjk[k.M) ls bczkfgeiqVue~ (vka/zizns'k)
6- NH6 1873 es?kky;&vle&fetksje
7- NH-53 1781 gthjk (xqtjkr) ls ikjknhi (vksfM'kk)
8- NH-16 (iqjkuk NH-5) 1711 /udquh] dydÙkk (if'pe caxky) ls psUubZ (rfeyukMq)
9- NH-66 (iqjkuk NH-17) 1622 iuosy (egkjk"Vª) ls dU;kdqekjh (rfeyukMq)
10- NH-19 (iqjkuk NH-20) 1432 fnYyh ls dydÙkk (if'pe caxky)
11- NH-35 1426 xaxks=kh /ke (mÙkjk[k.M) ls y[kuknkSu (eè;izns'k)
Lof.kZe prqHkqZt ifj;kstuk
blosQ varxZr 5]846 fd-eh- yach 4@6 ysu okys mPp l?kurk osQ ;krk;kr xfy;kjs 'kkfey gSa tks ns'k osQ pkj fo'kky egkuxjksa
fnYyh&eqacbZ&psUubZ&dksydkrk dks tksM+rs gSaA Lof.kZe prqHkqZt osQ fuekZ.k osQ lkFk Hkkjr osQ bu egkuxjksa osQ chp le;&nwjh rFkk ;krk;kr
dh ykxr egRoiw.kZ :i ls de gksxhA
mÙkj&nf{k.k rFkk iwoZ&if'pe xfy;kjk % mÙkj&nf{k.k xfy;kjs dk mís'; tEew o d'ehj osQ Jhuxj ls rfeyukMq osQ dU;koqQekjh
(dksfPp&lsye ioZr LoaQèk lfgr) dks 4]016 fd-eh- yacs ekxZ }kjk tksM+uk gSA iwoZ ,oa if'pe xfy;kjs dk mís'; vle esa flypj
ls xqtjkr esa iksjcanj dks 3]640 fd-eh- yacs ekxZ }kjk tksM+uk gSA mÙkj&nf{k.k vkSj iwoZ&if'pe xfy;kjk vkil esa mÙkjizns'k ds >kalh
esa ,d&nwljs dks dkVrh gSaA
RO/ARO
2- jkT; jktekxZ
bu ekxks± dk fuekZ.k ,oa vuqj{k.k jkT; ljdkjksa }kjk fd;k tkrk gSA ;s jkT; dh jktèkkuh ls ftyk eq[;ky;ksa rFkk vU; egRoiw.kZ
'kgjksa dks tksM+rs gSaA ;s ekxZ jk"Vªh; egkekxks± ls tqM+s gksrs gSaA buosQ varxZr ns'k dh oqQy lM+dksa dh yackbZ dk 4 izfr'kr Hkkx vkrk gSA
3- ftyk lM+dsa
ftyk lM+dksa dk fuekZ.k ftyk eq[;ky;] dLcksa ,oa xkaoksa dks vkil esa tksM+us ds mís'; ls fd;k tkrk gSA tks ftyk cksMksZa ds vk/hu
gksrh gSaA blds varxZr ns'k dh dqy lM+dksa dh yEckbZ dk yxHkx 14» Hkkx vkrk gSA
4- xzkeh.k lM+dsa
;s lM+osaQ xzkeh.k {ks=kksa dks vkil esa tksM+us osQ fy, vR;ar egRoiw.kZ gksrh gSaA Hkkjr dh oqQy lM+dksa dh yackbZ dk yxHkx 80 izfr'kr
fgLlk xzkeh.k lM+dksa osQ :i esa oxhZo`Qr fd;k x;k gSA xzkeh.k lM+dksa osQ ?kuRo esa izknsf'kd fo"kerk ikbZ tkrh gS] D;ksafd ;s HkwHkkx
(terrain) dh izÑfr ls izHkkfor gksrs gSaA
izèkkuea=kh xzke lM+d ;kstuk

yy izèkkuea=kh xzke lM+d ;kstuk 'kr izfr'kr dsUnz izk;ksftr ;kstuk gS ftldh 'kq:vkr 25 fnlacj] 2000 dks dh xbZA bl ;kstuk
dk mís'; xzkeh.k bykdksa esa 500 ;k blls vfèkd vkcknh okys (igkM+h vkSj jsfxLrku {ks=kksa esa 250 yksxksa dh vkcknh okys
xk¡o) lM+d&laidZ ls oafpr xk¡oksa dks ckjgeklh lM+dksa ls tksM+uk gSA
yy Hkkjr fuekZ.k ds varxZr] 2009 rd le;c¼ rjhds ls eSnkuh {ks=kksa esa 1000 ls T;knk tula[;k okys vkckn {ks=kksa dks
tksM+us dk y{; j[kk x;k FkkA fo|eku xzkeh.k lM+d usVodZ dk Øec¼ mUu;u Hkh bl ;kstuk dk ,d ?kVd gSA
yy bl ;kstuk dk foÙk iks"k.k eq[;r% ^dsanzh; lM+d fufèk* }kjk isVªksy ,oa gkbZ LihM Mhty ij midj ds vtZu ls izkIr jkf'k
ls fd;k tkrk gSA
yy ^jk"Vªh; xzkeh.k lM+d fodkl vfHkdj.k (xzkeh.k fodkl ea=kky;) bl dk;ZØe ds fy, rduhdh lgk;rk miyCèk djkrk gSA
vU; lM+dsa
vU; lM+dksa osQ varxZr lhekar lM+osaQ ,oa varjkZ"Vªh; egkekxZ vkrs gSaA ebZ 1960 esa lhek lM+d laxBu (ch-vkj-vks-) dks ns'k dh
mÙkjh ,oa mÙkj&iwohZ lhek ls lVh lkefjd n`f"V ls egRoiw.kZ lM+dksa osQ rhoz vkSj lefUor lqèkkj osQ ekè;e ls vkfFkZd fodkl dks
xfr nsus ,oa j{kk rS;kfj;ksa dks etcwrh iznku djus osQ mís'; ls LFkkfir fd;k x;k FkkA ;g ,d vxz.kh cgqqeq[kh fuekZ.k vfHkdj.k
gSA blus vfr Å¡pkbZ okys ioZrh; {ks=kksa esa paMhx<+ dks eukyh (fgekpy izns'k) rFkk ysg (yík[k) ls tksM+us okyh lM+d cukbZ gSA
;g lM+d leqæ ry ls vkSlru 4]270 ehVj dh Å¡pkbZ ij fLFkr gSA lkefjd n`f"V ls laosnu'khy {ks=kksa esa lM+osaQ cukus o vuqj{k.k
djus osQ lkFk&lkFk ch-vkj-vks- vfr Å¡pkb;ksa okys {ks=kksa esa cIkZQ gVkus dh ftEesnkjh Hkh l¡Hkkyrk gSA varjkZ"Vªh; egkekxks± dk mís';
iM+kslh ns'kksa osQ chp Hkkjr osQ lkFk izHkkoh laidks± dks miyCèk djkrs gq, ln~Hkkoiw.kZ lacaèkksa dks c<+kok nsuk gSA
gekjs ns'k esa lM+dksa dk forj.k le:i ugha gSA lM+dksa dk ?kuRo (izfr 100 oxZ fd-eh-) 75-42 fd-eh- jk"Vªh; vkSlr osQ lkFk
tEew vkSj d'ehj esa ek=k 10-48 fd-eh- ls ysdj osQjy esa 387-24 fd-eh- rd feyrk gSA vfèkdrj mÙkjh jkT;ksa rFkk izeq[k nf{k.k
Hkkjrh; jkT;ksa esa lM+dksa dk ?kuRo mQ¡pk gSA ;g fgeky;h ioZrh; {ks=kksa] mÙkj&iwohZ {ks=kksa] eè; izns'k rFkk jktLFkku esa fuEu gSA HkwHkkx
Hkwxksy (Hkkx&2)
dh izÑfr rFkk vkfFkZd fodkl dk Lrj lM+dksa osQ ?kuRo osQ izeq[k fuèkkZjd gSaA eSnkuh {ks=kksa esa lM+dksa dk fuekZ.k vklku ,oa lLrk
gksrk gS_ tcfd igkM+h ,oa iBkjh {ks=kksa esa dfBu ,oa eg¡xk gksrk gSA blfy,] eSnkuh {ks=kksa dh lM+osaQ u osQoy ?kuRo] cfYd lM+dksa
dh xq.koÙkk dh n`f"V ls vfèkd mQ¡pkbZ okys {ks=kksa] cjlkrh rFkk ouh; {ks=kksa dh rqyuk esa vis{kkÑr cf<+;k gksrh gSaA
vVy lqjax&
3 vDVwcj] 2020 dks iz/kuea=kh Jh ujsanz eksnh us ykgqy ,oa Lohfr ftys esa eukyh osQ ikl lksyax ?kkVh (Solang Valley) dks flLlw
(Sissu) ls tksM+us okyh jksgrkax njsZ osQ fudV cuk;h xbZ ^vVy lqjax* dk mn~?kkVu fd;kA ;g leqnz ry ls 3000 ehVj mQ¡pkbZ ij
fufeZr nqfu;k dh lcls yEch jktekxZ lqjax (Highway Tunnel) gSA
;g 9-02 fd-eh- yEch gS] tks jksgrkax njsZ osQ if'pe esa ,d igkM+ dkVdj fufeZr dh xbZ gS] ftlls lksyax ?kkVh vkSj flLlw osQ
chp dh nwjh yxHkx 46 fdeh- de gks tk,xhA vc bl nwjh dks r; djus esa 15 feuV yxsaxsA
bl lqjax dks ukeadj.k iwoZ iz/kuea=kh vVy fcgkjh oktis;h osQ uke ij fd;k x;k gSA j.kuhfrd n`f"V ls Hkh ;g lqjax egRoiw.kZ gS
D;ksafd bldk fuekZ.k fgekpy izns'k vkSj yík[k osQ lqnwj lhekorhZ {ks=kksa esa jgus okyksa dks lnSo dusfDVfoVh miyC/ djkus dh fn'kk
esa ,d egRoiw.kZ dne gS tks 'khrÍrq osQ nkSjku yxHkx 6 eghus rd yxkrkj 'ks"k ns'k ls dVs jgrs gSA
psukuh&uk'kjh (Mk- ';ke izlkn eq[kthZ lqjax)

2 vizSy] 2017 dks iz/kuea=kh us tEew ,oa d'ehj fLFkj psukuh&u'kjh lqjax dks jk"Vª dks lefiZr fd;kA ;g lqjax 286 fd-eh- yEcs
tEew ,oa Jhuxj jk"Vªh; jktekxZ (NII-44) osQ pkSM+hdj.k dh ifj;kstuk dk vax gSA ;g 9-2 fd-eh- yEckbZ dh ns'k dh lcls yach
lM+d lqjax gS] ftls MkW- ';kek izlkn eq[kthZ lqjax ;k ';kek Vuy osQ uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
Hkwisu gtkfjdk lsrq

26 ebZ] 2017 dks iz/kuea=kh us vle esa Hkwisu gtkfjdk lsrq (Mksyk&lfn;k lsrq) jk"Vª dks lefiZr fd;kA bl lsrq dk fuekZ.k czãiq=k
unh dh lgk;d yksfgr unh ij fd;k x;k gSA ;g lsrq mQijh vle ,oa v:.kkpy izns'k osQ iwohZ Hkkx osQ eè; 24x7 laioZQ dks
lqfuf'pr djsxkA bl lsrq ls iwoksZÙkj jkT;ksa vkSj nf{k.k ,f'k;k osQ eè; lhek O;kikj osQ lkFk&lkFk vkS|ksfxd fuos'k esa Hkh o`f¼ gksxhA
9-15 fd-eh- yEck Hkwisu gtkfjdk lsrq ns'k dk lcls yEck unh lsrq gSA
cksxhchy&lM+d&jsy iqy
25 fnlEcj] 2018 dks iz/kuea=kh Jh ujsanz eksnh us vle osQ fMczwx<+ dks v:.kkpy osQ iklh?kkV ls tksM+us okys ns'k osQ lcls yacs
lM+d jsy iqy dk mn~?kkVu fd;kA ;g 4-94 fd-eh- yack gS] blosQ lcls mQij rhu ysu okyh ,d lM+d gS tcfd mlosQ Bhd
uhps nksgjh jsy ykbu gSA ;g iqy czãiq=k osQ tyLrj ls 32 ehVj dh mQ¡pkbZ ij gSA bl iqy dks LohMu vkSj MsuekoZQ dks tksM+us
okys iqy dh rtZ ij cuk;k x;k gSA
RO/ARO
vkxjk&y[kumG
vkxjk&y[kumQ ,Dlizsl os ns'k dk lcls yEck ,Dlizsl os (302 fd-eh-) gS] ftl ij 2016 esa yM+kowQ foeku dh ySafMax osQ lkFk
ifjpkyu izkjaHk gqvk bl ,Dlizsl os ij 3-3 fd-eh- yEch gokbZ iV~Vh Hkh rS;kj dh xbZ gSA
gky gh esa iwok±py ,Dlizsl&os dks Hkh fodflr fd;k tk jgk gS] tks 340-8 fd-eh- yEck gksxk rFkk ;g fiQj Hkkjr dk lcls yEck
,Dlizsl&os ou tk,xkA
lhek lM+d laxBu (lhekar lM+osaQ)
yy l hek lM+d laxBu] (chvkjvksa) dh 'kq:vkr 1960 esa izFke izèkkuea=kh ia-tokgjyky usg: us dh FkhA bl laxBu dk mís';
ns'k dh mÙkjh vkSj iwoksZÙkj {ks=k ds lhek {ks=kksa esa lM+dksa dk Rofjr fuekZ.k vkSj fodkl djuk FkkA laxBu dks ns'k dh lqj{kk
vkSj ,drk dks cuk;s j[kus dh fn'kk esa jk"Vª fuekZ.k] jk"Vªh; ,drk vkSj blds vfHkUu ?kVd ds izrhd ds :i esa ekuk tkrk gSA
yy chvkjvksa us tEew d'ehj ds yn~nk[k {ks=k ([kknqZUe yk) esa eksVj okgu pykus yk;d nqfu;k dh lcls Å¡ph lM+d cukbZ gS
;g lM+d 19]300 iQqV ls vfèkd dh Å¡pkbZ ij fLFkr ^mefyaxyk VkWi* ls gksdj xqtjrh gS chvkjvksa dh ^fgekad ifj;kstuk*
ds rgr ;g dke;kch gkfly dh xbZ gSA
lM+d fuekZ.k ls lacafèkr izkstsDV&
yy i zkstsDV ghjd (Project Hirak) : blds rgr egkjk"Vª ds uDly izHkkfor ftyksa] tSls&HkaMkjk] x<+fpjkSyh vkfn esa lM+dksa
dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA
yy izkstsDV chdu (Project Beacon) : blds rgr lksuekxZ&dkjfxy&ysg ekxZ o ysg&milh&ljpw ekxZ dk fodkl fd;k tk
jgk gSA izkstsDV chdu dks tEew d'ehj dh thou& js[kk Hkh dgrs gSaA
yy izkstsDV nard (Project Dantak) : blds varxZr HkwVku esa ,d fo'kky lM+d volajpuk dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA
ns'k dk lcls cM+k ,Dlizsl os
vkxjk&y[kuÅ ,Dlizsl&os (302 fd-eh-) gS] ftl ij 21 uoEcj] 2016 dks yM+kdw foeku dh ySafMax ds lkFk ifjpkyu izkjaHk
gqvkA bl ,Dlizsl&os ij 3-3 fd-eh- yEch gokbZ iV~Vh rS;kj dh xbZ gSA
Lof.kZe prqHkqZt ekxZ (Golden Quadrilateral)
jk"Vªh; jktekxZ fodkl ifj;kstuk (The National Highways Development Project-NHDP ) 1999 esa lM+dksa ds fodkl
ds fy, ,d cM+h ifj;kstuk rS;kj dh xbZ] ftldks Lof.kZe prqHkZqt jktekxZ dk uke fn;k x;k gSA bl ifj;kstuk dk mís'; pkjksa
egkuxjksa fnYyh&eqEcbZ&psUubZ&dksydkrk dks tksM+uk gSA
yy mÙkj&nf{k.k&Xkfy;jk (North-South Corridor) tks Jhuxj (tEew&d'ehj) dks dU;kdqekjh ls tksM+rk gS] 4000 fdehA
yy iwoZ ls if'pe xfy;kjk (East-West Corridor) tks flYpj dks iksjcanj ls tksM+rk gS] 3300 fdehA
yy dqy xfy;kjs (Corridor) dh yEckbZ 7300 fdehA
Lof.kZe prqHkqZt ds fofoèk Hkkxksa dh yEckbZ
{ks=k Lof.kZe&prqHkZqt dh yEckbZ {ks=k Lof.kZe&prqHkZqt dh yEckbZ
1- fnYyh&eqEcbZ 1419 4- dksydkrk&fnYyh 1453
2- eqEcbZ&psUubZ 1290
3- psUubZ&dksydkrk 1684 dqy YkEckbZ 5846 fdeh
Hkwxksy (Hkkx&2)
gfjr jktekxZ uhfr&2015 (Green high ways police-2015)

yy d
sUnzh; lM+d ifjogu ,oa jktekxZ vkSj f'kfiax ea=kky; us 29 flracj 2015 dks gfjr jktekxZ (o`{kkjksi.k] izfrjksi.k]
lkSn;a hZdj.k ,oa j[kj[kko) uhfr&2015 dh 'kq:vkr dh FkhA
yy bl uhfr ds varxZr fdlkuksa] futh {ks=k] leqnk;ksa xSj ljdkjh laxBuksa vkSj ljdkjh laLFkkuksa dh Hkkxhnkjh ls jktekxZ xfy;kjksa
esa gfj;kyh dks c<+kok nsuk gSA
yy bl ;kstuk ds rgr gj lky o`{kkjksi.k ds fy, 1 gtkj djksM+ # dh jkf'k miyCèk djk;h tkrh gSA
yy l
Hkh jktekxZ ifj;kstukvksa ds Åij [kpZ gksus okyh jkf'k dk 1 izfr'kr jktekxksZa ij o`{kkjksi.k vkSj j[kj[kko ds fy, j[kk
tkrk gSA
yy bl dk;Z ;kstuk dks bljksa dh ^Hkqou* vkSj ^xxu* mixzg iz.kkfy;ksa dh fuxjkuh ds varxZr dk;kZfUor fd;k tk jgk gSA
bljks dh xxu vkSj Hkqou mixzg iz.kkfy;k¡
lM+d ifjlaifÙk izcaèku iz.kkyh ,d vkèkqfud izcaèku iz.kkyh gS tks ns'k ds lHkh jk"Vªh; jktekxksZa ds fy, fodflr dh tk jgh gSaA
bl iz.kkyh ds varxZr lM+d ifjlEifÙk;ksa dk 360O okyk uD'kk rS;kj djus ds fy, ^xxu* vkSj ^Hkqou* mixzg iz.kkfy;ksa dk iz;ksx
fd;k tk;sxkA blls lM+dksa dh ejEer djus] j[kj[kko] lM+d fuekZ.k dk;ksZa esa izxfr dh fuxjkuh vkfn dkeksa esa enn feysxhA
yy gfjr jktekxZ uhfr Hkkjr dks iznw"k.k eqDr cukus esa lgk;d gksxh
yy bl uhfr dk y{; o`{kkjksi.k ds dk;Z esa LFkkuh; leqnk;ksa dks 'kkfey dj mUgs xfjekiw.kZ jkstxkj miyCèk djkuk gSA
xzhu eQyj ;kstuk

xzhu eiQyj vf/d vkcknh okys ;k èofu iznw"k.k okys {ks=k tSls lM+dksa osQ fdukjs] vkS|ksfxd {ks=kksa vkSj jktekxks± osQ vkl&ikl osQ
fjgk;'kh bykdksa esa 4&6 iafDr;ksa esa o`{kkjksi.k dj èofu iznw"k.k dks de djus dh ,d rduhd gSA bl ;kstuk osQ varxZr ?kj ;k
fjgk;'kh bykdksa osQ vkl&ikl èofu iznw"k.k dks de djus osQ fy, v'kksd vkSj uhe osQ ikS/s yxk;s tkrs gSaA
Hkkjrekyk ifj;kstuk %
yy Hkkjr ljdkj }kjk fØ;kfUor jktekxZ fodkl dh ,d ifj;kstuk gS] ftlds varxZr izFke pj.k esa dqy 34]800 fdeh- lM+dksa
dk fodkl vxys ik¡p o"kksZa (2017&2022) esa fd;k tk,xkA
yy d
sUnzh; eaf=keaMy }kjk bls 25 vDVwcj 2017 dks eatwjh iznku dh xbZA ftlds rgr izR;sd pj.k gsrq 5-35 yk[k #- ds
iSdst dh ?kks"k.kk dh xbZA
Hkkjrekyk ifj;kstuk ds mís'; %
yy bl dk;ZØe dks ykxw djus dk mís'; lM+d laidZ dks c<+kok nsdj] i-Hkkjr (xqtjkr) ls ysdj mÙkj fgeky;h {ks=k] mÙkj&iwohZ
Hkkjr (v:.kkpy izns'k] ef.kiqj] vle) ds ckxokuh ,oa lkaLÑfrd rRoksa dks ,dhÑr djuk gSA lkFk gh mÙkj&if'pe
lhek (ikfdLrku) rFkk mÙkj&iwohZ lhek (frCcr&phu) dh leL;k dks mfpr lM+d lapkj O;oLFkk tksM+dj lkefjd fgrksa
dh j{kk djuk gSA oLrqvksa ,oa lsokvksa dh Rofjr igq¡p ,oa fu;kZr dks c<+kok nsdj O;kikj] jkstxkj vkfn vfuok;Z t:jrksa
dks iwjk djuk gSA bl ifj;kstuk ls yxHkx 10 djksM+ jkstxkj izR;{k vkSj vizR;{k :i esa l`ftr gksus dh laHkkouk gSA
RO/ARO
yy blds varxZr mÙkj&iwohZ jkT;ksa dks fo'ks"k :i ls rjthg (iQksdl) nsus ds lkFk varjkZ"Vªh; O;ikj dks c<+kok nsuk gSA
lsrq Hkkjre~ ;kstuk
yy izèkkuea=kh ujsUnz eksnh us 4 ekpZ 2016 ns'k ds lHkh jktekxksZa dks lqjf{kr vkSj lqanj cukus ds mís'; ls iqyksa ds fuekZ.k vkSj
th.kksZ}kj ds fy, lsrq Hkkjre~ ;kstuk (Setu Bharatam Project) dh 'kq:vkr dh gSA ftldk y{; Hkkjr ds lHkh
jk"Vªh; jktekxksZa dks 2019 rd jsyos Økaflax ls eqDr djuk gSA
yy bl ;kstuk esa vktknh ls igys cuk, x, iqyksa dks nksckjk cuk;k tk,xkA lkFk gh lM+dksa ij gksus okyh nq?kZVuk dks Hkh de
djus dk y{; j[kk x;k gSA
yy bl ;kstuk ds varxZr 208 u, iqyksa ds Åij lM+d vkSj iqyksa ds uhps lM+dksa dk fuekZ.k fd;k tk,xkA blds lkFk gh 1500
iqyksa dks pkSM+k] iqu% LFkkfir vkSj cnyk tk,xkA
yy e ksckby baLisD'ku ;wfuVksa dh enn ls ns'k ds jk"Vªh; jktekxksZa ij cus lHkh iqyksa dh fLFkfr;ksa dk iqufuZjh{k.k fd;k tk jgk
gSA blds fy, ^lM+d ifjogu ,oa jktekxZ ea=kky;* us mÙkj izns'k esa uks,Mk fLFkr ^bafM;u ,dsMeh vkWiQ gkbos bathfu;lZ*
esa ,d ^Hkkjrh; iqy izcaèku iz.kkyh* Hkh LFkkfir dh gSA
jk"Vªh; jktekxZ (National Highways) : Hkkjr esa jk"Vªh; jktekxksaZ dk fuekZ.k vkSj mudh ns[k&js[k dh ftEesnkjh dsUnzh; ljdkj
dh gSA
jsy ifjogu
Hkkjrh; jsy tky fo'o osQ lokZfèkd yacs jsy tkyksa esa ls ,d gSA ;g eky ,oa ;k=kh ifjogu dks lqxe cukus osQ lkFk&lkFk vkfFkZd
o`f¼ esa Hkh ;ksxnku nsrk gSA egkRek xkaèkh us dgk Fkk_ Hkkjrh; jsyos us fofoèk laLÑfr osQ yksxksa dks ,d lkFk ykdj Hkkjr
osQ Lora=krk laxzke esa ;ksxnku fn;k gSA¸
yy Hkkjrh; jsy dh LFkkiuk 1853 esa gqbZ rFkk eqacbZ (cacbZ) ls Fkk.ks osQ chp 34 fd-eh- yach jsy ykbu fufeZr dh xbZA
yy ns'k esa Hkkjrh; jsy ljdkj dk fo'kkyre m|e gSA
yy Hkkjrh; jsy tky dh oqQy yackbZ 1,08,706 fd-eh- gSA
yy Hkkjrh; jsy dks 18 eaMyksa esa jsy&eaMy eq[;ky;ksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gSA tks fuEufyf[kr gSa%&
yy if'pe eè; jsyos ds tcyiqj e.My esa cSVjh ls pyus okys M~;wy eksM 'kafVx yksdks ûonwr* dk fuekZ.k fd;k x;kA bldk
ijh{k.k liQy jgkA
yy t
qykbZ] 2020 esa Hkkjrh; jsy us u;k dhrZEkku LFkkfir djrs gq, ^'ks"kukx* Vªsu dk lapkyu fd;k] tks 2-8 fd-eh- yach Vªsu
gSA 'ks"kukx Vªsu esa 6000 gkWLkZ ikoj dh {kerk okys 4 batu yxk, x, Fks] ftUgksaus 251 cSxu ;kuh fMCcksa dks [khapk FkkA
yy t
wu] 2020 esa ^lqij ,ukdksaMk* Vªsu dk lapkyu fcykliqj vkSj pØ/jiqj fMohtu ds eè; fd;k x;k FkkA blesa 6000 gkWlZ
ikoj dh {kerk okys 3 bysfDVªd batu yxk, x, FksA bldh yackbZ 2-0 fdeh- gSA
yy v
DVwcj 2019 esa y[kuÅ&ubZ fnYyh ekxZ ij vkbZvkjlhVhlh }kjk ns'k dh igyh ^futh Vªsu rstl ,Dlizsl* dk lapkyu
izkjaHk fd;k x;kA
yy t
uojh] 2020 esa vgenkckn&eqEcbZ ds eè; vkbZvkjlhVhlh }kjk ns'k dh nwljh ^futh Vªsu rstl ,Dlizsl* dk lapkyu
izkjaHk fd;k x;kA
Hkwxksy (Hkkx&2)
jsy&eaMy eq[;ky; jsy&eaMy eq[;ky;

1- mÙkjh jsyos ubZ fnYyh 10- mÙkjh eè; jsyos iz;kxjkt
2- if'peh jsyos eqacbZ ppZ xsV 11- iwohZ eè; jsyos gkthiqj
3- lsaVªy jsyos eqacbZ lh-,l-Vh- 12- mÙkjh eè; if'peh jsyos t;iqj
4- nf{k.kh jsyos psUubZ 13- if'peh eè; jsyos tcyiqj
5- nf{k.kh eè; jsyos fldanjkckn 14- nf{k.kh eè; if'peh jsyos gqcyh
6- iwohZ jsyos dksydkrk 15- nf{k.kh iwohZ eè; jsyos foykliqj
7- nf{k.kh iwohZ jsyos dksydkrk 16- mÙkjh iwohZ izQafV;j jsyos xqokgkVh
8- mÙkjh iwohZ jsyos xksj[kiqj 17- dksad.k jsyos eqacbZ
9- iwohZ eè; rVh; jsyos Hkqous'oj 18- nf{k.kh rVh; fo'kk[kkiV~Vue
ns'k esa igyh ihihih ekWMy jsyos ykbu
dkaMyk iksVZ VªLV ,oa if'peh tkus dh foÙkh; lgk;rk ls ;g jsyos ykbu xqtjkr esa xk¡/h/ke ,oa Vquk&Vsdjk canjxkg osQ eè; fufeZr
dh xbZ gS] tks fd ihihih ekWMy osQ vk/kj ij rS;kj dh xbZ Hkkjr dh igyh jsyos ykbu gSA
dksad.k jsyos
1998 esa dksad.k jsyos dk fuekZ.k Hkkjrh; jsy dh ,d egRoiw.kZ miyfCèk gSA ;g 760 fd-eh- yack jsyekxZ egkjk"Vª esa jksgk dks
dukZVd osQ eaxykSj ls tksM+rk gSA bls vfHk;kaf=kdh dk ,d vuwBk peRdkj ekuk tkrk gSA ;g jsyekxZ 146 ufn;ksa o èkkjkvksa rFkk
2000 iqyksa ,oa 91 lqjaxksa dks ikj djrk gSA bl ekxZ ij ,f'k;k dh lcls yach 6-5 fd-eh- dh lqjax Hkh gSA bl m|e esa dukZVd]
xksok rFkk egkjk"Vª jkT; Hkkxhnkj gSaA
jsyos iVjh dh pkSM+kbZ osQ vkèkkj ij Hkkjrh; jsy osQ rhu oxZ cuk, x, gSa%&
1- cM+h ykbu (Broad Gauge) : czkWM xst esa jsy iVfj;ksa osQ chp dh nwjh 1-616 ehVj gksrh gSA czkWM xst ykbu dh oqQy
yackbZ 46]807 fd-eh- gS tks fd ns'k osQ oqQy jsyekxks± osQ yackbZ dk 74-14 izfr'kr gSA
2- ehVj ykbu (Meter Gauge) : blesa nks jsy iVfj;ksa osQ chp dh nwjh ,d ehVj gksrh gSA bldh oqQy yackbZ 13]290 fd-
eh- gS tks ns'k osQ oqQy jsyekxZ dh yackbZ dk 21-02 izfr'kr gSA
3. NksVh ykbu (Narrow Gauge) : blesa nks jsy iVfj;ksa osQ chp dh nwjh 0-762 ehVj ;k 0-610 ehVj gksrh gSA bldh
oqQy yackbZ 3]124 fd-eh- gS tks Hkkjrh; jsy dh oqQy yackbZ dk 4-94 izfr'kr gSA ;g izk;% ioZrh; {ks=kksa rd lhfer gSA
Hkkjrh; jsy us ehVj rFkk uSjks xst jsyekxks± dks czkWM xst esa cnyus osQ fy, O;kid dk;ZØe 'kq: fd;k gSA blosQ vfrfjDr
ok"ipkfyr batuksa osQ LFkku ij Mhty vkSj fo|qr batuksa dks yk;k x;k gSA bl dne ls jsyksa dh xfr c<+us osQ lkFk&lkFk
mudh <qykbZ {kerk Hkh c<+ xbZ gSA dks;ys }kjk pkfyr ok"i batuksa osQ izfrLFkkiu ls jsyos LVs'kuksa osQ i;kZoj.k esa Hkh lqèkkj
gqvk gSA esVªks jsy us dksydkrk vkSj fnYyh esa uxjh; ifjogu O;oLFkk esa Økafr yk nh gSA Mhty pkfyr clksa dh txg lh-
,u-th- pkfyr okguksa osQ lkFk&lkFk esVªks jsy dk izpkyu uxjh; osaQnzksa osQ ok;q iznw"k.k dks fu;a=k.k djus dh fn'kk esa mBk;k
x;k ,d egRoiw.kZ dne gSA
RO/ARO
MsfMdsVsM ÚsV dkWfjMksj (Dedicated Freight Corridor) :

yy Hkkjrh; jsy eky <qykbZ ifjpkyu esa vkewy&pwy cnyko ds mís'; ls MsfMdsVsM ÚsM dkWfjMksj ifj;kstuk dks yk;k x;k
gSA bl ifj;kstuk ds rgr jsy }kjk eky <qykbZ dh lqfoèkk ds fy, vyx ls iVfj;k¡ fcNkdj eky ds Rofjr igq¡p ds
lkFk&lkFk ;k=kk ds le; vkus okyh :dkoVksa dk Hkh lekèkku fd;k x;k gSA blds rgr ns'k ds izeq[k vkS|ksfxd dsUnzksa
dks tksM+k tk,xkA
yy bl ifj;kstuk ds rgr orZeku esa nks xfy;kjksa (iwohZ ,oa if'peh) dk fuekZ.k dk;Z py jgk gS] ftls o"kZ 2019 rd iw.kZ
djus dh le; lhek fuèkkZfjr dh xbZ gSA blds vykok Hkfo"; esa pkj vU; xfy;kjksa dks cukus dh ;kstuk gS] ftudk
mYys[k fuEufyf[kr gSA
yy iwohZ xfy;kjk % yqfèk;kuk (iatkc) ls nudquh (if'pe caxky) rd (1]856 fdeh-)
yy if'peh xfy;kjk % ts-,u-ih-Vh- (eqacbZ) ls nknjh (mÙkj izns'k) rd (1]504 fdeh-)
yy mÙkj&nf{k.k xfy;kjk % fnYyh ls psUubZ rd (2343 fdeh-)
yy iwohZ rVh; xfy;kjk % [kM+xiqj ls fot;okM+k rd (1100 fdeh-)
yy nf{k.k xfy;kjk % psUubZ ls xksok rd (899 fdeh-)
esVªks jsy (Metro Rail)
yy Hkkjr esa izFke esVªks jsyos ifj;kstuk dh uhao 29 fnlacj] 1972 dks dksydkrk esa RkRdkyhu izèkkuea=kh bafnjk xkaèkh }kjk j[kh
xbZA rRi'pkr~ 24 vDVwcj] 1984 dks vkaf'kd :i ls okf.kfT;d rkSj ij izFke esVªks dk ifjpkyu izkjaHk gqvkA
yy 23 tqykbZ 2016 dks dksfPp (dsjy) esa ns'k dh igyh okWVj esVªks ykap dh xbZA
yy o kVj esVªks ifj;kstuk dk fodkl ^teZuh fodkl cSad* dh lgk;rk ls izkjEHk fd;k tk jgk gS tks eq[; Hkwfe ds lkFk dsjy
ds fofHkUu }hiksa dks Hkh vkil esa tksM+sxhA
Hkkjr esa 13 'kgjksa esa esVªks lsok lapkfyr gSa tcfd yxHkx 10 'kgjksa esa esVªks ifj;ktuk fuekZ.kk/hu gSaA
Hkkjr esa izLrkfor ,oa lapkfyr esVªks ifj;kstuk,¡

Ø- esVªks ifj;kstuk dqy yEckbZ Ø- esVªks ifj;kstuk dqy yEckbZ
1- fnYyh esVªks 347 fd-eh- 13- gSnjkckn esVªks 67 fd-eh-
2- caxyq: esVªks 42-30 fd-eh- 14- bankSj esVªks fuekZ.kk/hu
3- dksydkrk esVªks 35-1 fd-eh- 15- dkuiqj esVªks fuekZ.kk/hu
4- psUubZ esVªks 45-1 fd-eh- 16- esjB esVªks fuekZ.kk/hu
5- dksfPp esVªks 25 fd-eh- 17- ukxiqj esVªks 22-9 fd-eh-
6- eqEcbZ esVªks 11-4 fd-eh- 18- uks,Mk esVªks 29-7 fd-eh-
7- t;iqj esVªks 11-98 fd-eh- 19- iq.ks esVªks fuekZ.kk/hu
8- xq:xzke esVªks 12-1 fd-eh- 20- uoha eqEcbZ fuekZ.kk/hu
9- y[kuÅ esVªks 22-90 fd-eh- 21- xksj[kiqj esVªks fuekZ.kk/hu
10- vkxjk esVªks fuekZ.kk/hu 22- iVuk esVªks fuekZ.kk/hu
11- Hkksiky esVªks fuekZ.kk/khu 23- lwjr esVªks fuekZ.kk/hu
12- vgenkckn esVªks 6 fd-eh-
Hkwxksy (Hkkx&2)
eksuks jsy (Mono rail)

yy eksuks jsy ,d ,slh rduhd ls fufeZr gS tks dsoy ,d gh iVjh ij pyrh gSA
yy ?kuh vkcknh okys 'kgjksa tgk¡ fuekZ.k gsrq Hkwfe dh miyCèkrk de gksrh gSA ogk¡ eksuks jsy dks fodflr fd;k x;k gSA
eqEcbZ eksuks jsy
yy 1 iQjojh] 2014 dks eqEcbZ esa cgqizrhf{kr eqEcbZ eksuksjsy lapkfyr dh xbZA eqEcbZ eksuksjsy Hkkjrh; egkuxj eqEcbZ vkèkkfjr
eksuks jsy gS] tks uxj esa lkoZtfud ifjogu dk foLrkj djsxhA ;g Lora=k Hkkjr dh izFke eksuksjsy ifj;kstuk gSA blds iwoZ
dq.Mkyk oSyh jsyos vkSj ifV;kyk LVsV eksuksjsy Vsªuost pyrh Fkh] tks 1920 bZ- esa cUn gks x;h FkhA
uks,Mk ls vkxjk eksuks jsy
yy uks,Mk ls vkxjk dh ;k=kk lqxe cukus ds fy, nksuksa 'kgjksa dks tksM+us ds fy, flMuh (vkLVsªfy;k) ls izsfjr gksdj eksuks jsy
pykus dh ;kstuk gSA eksuks jsy dk VSªd ;equk unh ds iwohZ rV ds fdukjs&fdukjs fcNk;k tk,xk] tks 200 fdeh- yEck gksxkA
19 uoEcj] 2014 dks y[kuÅ essa cksMZ dh cSBd ds ckn mPp Lrjh; desVh dh cSBd esa LohÑfr nh xbZA
cqysV Vªsu (Bullet Train)
yy tkiku rFkk Hkkjr ds chp gkbZ LihM cqysV Vªsu dks ysdj le>kSrk gqvk gSA
yy Hkkjr esa igyh cqysV Vªsu eqEcbZ o vgenkckn ds eè; pykbZ tk,xhA
yy dqy 492 fdeh- yEcs bl dkWfjMksj ds o"kZ 2022 rd dk;Z'khy gks tkus dh mEehn gSA
yy ;g Vªsu egkjk"Vª] xqtjkr ,oa nknjk&uxj gosyh ls gksdj xqtjsxhA
yy iwjs dkWfjMksj esa dqy 12 LVs'ku gksaxs (eqEcbZ] Fkk.ks] fojkV] cksblj] ok.kh] fcyheksjk] lwjr] Hk:p] cM+ksnjk] vk.kan] vgenkckn
vkSj lkcjerh)
yy eqEcbZ LVs'ku vaMjxzkamM LVs'ku gksxk tcfd vU; lHkh mfRFkr (Elevated) izÑfr ds gksxsaA
yy c qysV Vªsu dh vfèkdre jÝrkj 350 fdeh@?kaVk gksxh fdarq lkekU; ifjpkyu xfr (Operating Speed) 320 fdeh@?kaVk
fuèkkZfjr dh xbZ gSA
yy iwjs jsyekxZ ds varxZr 7 fdeh- yach leqnzh lqjax Hkh 'kkfey gSA
yy e qEcbZ&vgenkckn dkWfjMksj ds i'pkr~ fnYyh o okjk.klh ds eè; Hkkjr dh nwljh cqysV Vªsu pykus dh ;kstuk ij dke
py jgk gSA
yy cqysV Vªsu eSXyso (Maglev) rduhd ij dk;Z djrh gSA
ns'k esa igyk ihihih ekWMy jsyos ykbu
yy ; g jsyos ykbu xqtjkr ds xkaèkhèkke ,oa Vquk&Vsdjk canjxkg ds eè; fufeZr dh xbZ gS ftls dkaMyk iksVZ VªLV ,oa if'peh
jsyos tksu ls foÙkh; lgk;rk feyh gSA ;g Hkkjr dh igyh jsyos ykbu gS tks ihihih ekWMy ds vkèkkj ij rS;kj dh x;h
gSA
vaMeku ,oa fudksckj esa izFke jsy ifj;kstuk
yy 6 iQjojh] 2017 dks jsy ea=kky; ds ;kstuk ,oa foÙk foHkkxksa }kjk vaMeku ,oa fudksckj }hi lewg esa izFke jsy ifj;kstuk
dks LohÑfr iznku dh xbZ tks fd ;gk¡ ds nks eq[; }hiksa ds eè; lqxe jsy ifjogu fyad miyCèk djk,xhA
RO/ARO
yy bl ifj;kstuk ds rgr 2]413-68 djksM+ #- dh ykxr ls vaMeku ,oa fudksckj }hilewg dh jktèkkuh iksVZ Cys;j (nf{k.k
vaMeku }hi ij fLFkr) ls fnxyhiqj (mÙkjh vaMeku }hi dk lcls cM+k 'kgj) rg 240 fd-eh- yach czkWM xst jsy ykbu
LFkkfir dh tk,xhA
rokax esa jsy ifj;kstuk
yy d
sanzh; jsy ea=kky; ds rgr ukWFkZ&bZLV ÚafV;j jsyos (NFR) }kjk v:.kkpy izns'k ds vR;fèkd Å¡pkbZ ij fLFkr {ks=kksa ls gksrs
gq, rokax rd jsy ykbu dh LFkkiuk dh ifj;kstuk dh ?kks"k.kk iQjojh] 2017 ds izkjaHk esa dh xbZA v:.kkpy izns'k esa 50 ls
70 gtkj djksM+ #- dh ykxr ls rhu j.kuhfrd n`f"V ls egÙoiw.kZ jsy ykbuksa ds fuekZ.k dh ;kstuk gS] tks Øe'k% Hkkyqdiqax
ls rokax] iklh?kkV (v:.kkpy izns'k) ls eqjdksaxlsysd (vle) vkSj ckus (v:.kkpy izns'k) ls flykikFkj (vle) dks
tksM+saxhA
yy K krO; gS fd vizSy] 2014 esa v:.kkpy izns'k ns'k ds jsy ekufp=k esa 'kkfey gqvk Fkk tc ;gk¡ dh jktèkkuh bVkuxj ds
fudV ukgjykxqu rd gyh ;k=kh Vªsu igqaph FkhA
fnYyh esV™ks% gfjr esV™ks

fnYYkh esVªks fo'o dh igyh 100» ^gfjr esVªks iz.kkyh*% 28 tqykbZ] 2017 dks ^bafM;u xzhu fcfYMaxd dkmafly* (vkbZthchlh)
us fnYyh esVªks jsy fuxe (Mh,evkjlh) dks fo'o dh igyh 100» gfjr esVªks iz.kkyh ?kksf"kr fd;kA Mhe,vkjlh us bl ekeys esa
gkaxdkax vkSj flaxkiqj dks Hkh ihNs NksM+ fn;k gSaA
ty ifjogu
Hkkjr esa tyekxZ ;k=kh rFkk eky ogu] nksuksa osQ fy, ifjogu dh ,d egRoiw.kZ foèkk gSA ;g ifjogu dk lcls lLrk lkèku gS rFkk
Hkkjh ,oa LFkwy lkexzh osQ ifjogu osQ fy, lokZfèkd mi;qDr gSA ;g b±èku&n{k rFkk ikfjfLFkfrdh vuqowQy ifjogu iz.kkyh gSA ty
ifjogu nks izdkj dk gksrk gS%& 1- vUr% LFkyh; tyekxZ] 2- egklkxjh; tyekxZA
var%LFkyh; tyekxZ
yy var%LFkyh; tyekxZ] jsyekxks± osQ vkxeu ls igys ;g ifjogu dh izeq[k foèkk FkhA
yy blosQ vfrfjDr] ufn;ksa osQ ty dks flapkbZ gsrq ck¡V nsus osQ dkj.k buosQ ekxks± osQ vfèkdka'k Hkkx ukSlapkyu osQ ;ksX; ugha
jgs gSaA
yy bl le; Hkkjr esa 14]500 fd-eh- yack tyekxZ ukSdk;u gsrq miyCèk gS tks ns'k osQ ifjogu esa yxHkx 1» dk ;ksxnku
nsrk gSA blosQ varxZr ufn;k¡] ugjsa] i'pty rFkk l¡djh [kkfM+;k¡ vkfn vkrh gSaA
yy orZeku esa 3]700 fd-eh- izeq[k unh tyekxZ piVs ry okys O;kikfjd tyiksrksa }kjk ukSdk;u ;ksX; gS ftlesa ls ek=k 2]000
fd-eh- dk gh okLrfod mi;ksx gksrk gSA mlh izdkj 4]300 fd-eh- ukSdk;u ;ksX; ugjksa esa ls ek=k 900 fd-eh- tyekxZ
;a=kho`Qr ty;kuksa }kjk ukSdk;u ;ksX; gSA
yy ns'k esa jk"Vªh; tyekxks± osQ fodkl] vuqj{k.k rFkk fu;eu gsrq 1986 esa var% LFkyh; tyekxZ izkfèkdj.k LFkkfir fd;k x;k
FkkA
yy bl izkfèkdj.k us rhu var% LFkyh; tyekxks± dks jk"Vªh; tyekxZ ?kksf"kr fd;k gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr ds jk"V™h; tyekxZ
osQjy osQ i'pty (d;ky) dk var% LFkyh; tyekxks± esa viuk ,d fof'k"V egRo gSA ;s ifjogu dk lLrk lkèku miyCèk djkus osQ
lkFk&lkFk Hkkjh la[;k esa i;ZVdksa dks Hkh vkdf"kZr djrs gSaA ;gk¡ dh izfl¼ usg: VªkWiQh ukSdknkSM+ (oYykedkyh) Hkh blh i'pty
esa vk;ksftr dh tkrh gSA
izeq[k jk"Vªh; tyekxZ%&
yy jk"Vªh; tyekxZ la[;k&1 (NW-1) - 1986 :- xaxk & HkkxhjFkh ,oa gqxyh unh ds chp (bykgkckn ls gfYn;k rd) (mÙkj
izns'k] fcgkj] >kj[k.M] if'pe caxky) rd cuk gS rFkk bldh yackbZ 1620 fd-eh- gSA
yy jk"Vªh; tyekxZ la[;k&2 (NW-2) - 1988 :- cãiq=k unh ¹(lkfn;ka ls èkqcjh rd (vle)º rd cuk gS rFkk bldh 891
fd-eh- gSA
yy jk"Vªh; tyekxZ la[;k&3 NW-3) - 1993 :- if'peh rV ugj m|ksxeaMy ugj] paikdkjk ugj (dsjy) rd cuh gS rFkk
bldh yackbZ 365 fdeh- gSA
yy jk"Vªh; tyekxZ la[;k&4 (NW-4)- 2008 :- dkdhukMk&iqnqpsjh ugj] Ñ".kk unh] xksnkojh unh (rfeyukMq] vkaèkzizns'k]
rsyaxkuk) rd cuk gS rFkk bldh yackbZ 2]890 fd-eh- gSA
yy jk"Vªh; tyekxZ la[;k&5 (NW-5)- 2008 :- iwohZ rVh; ugj ,ao erkbZ unh] czkã.kh&[kjlqvk& èkejk unh ra=k] egkunh
MsYVk (vksfM'kk] if'pe caxky)
yy jk"Vªh; tyekxZ&6 (NW-6)- 2013 :- 14 vxLr] 2013 dks bls jk"Vªh; tyekxZ ds :i esa y[kheiqj ls Hkkaxk (djhexat)
rFkk Hkkaxk ls flYpj cjkd unh vle esa fpfÉr fd;k x;k gSA bldh dqy yackbZ 121 fd-eh- gSA
egklkxjh; ekxZ Hkkjr osQ ikl }hiksa lfgr yxHkx 7]517 fd-eh- yack O;kid leqæh rV gSA 12 izeq[k rFkk 185 xkS.k iÙku bu
ekxks± dks lajpukRed vkèkkj iznku djrs gSaA Hkkjr dh vFkZO;oLFkk osQ ifjogu lsDVj esa egklkxjh; ekxks± dh egRoiw.kZ Hkwfedk gSA
Hkkjr esa Hkkj osQ vuqlkj yxHkx 95» rFkk ewY; osQ vuqlkj 70» fons'kh O;kikj egklkxjh; ekxks± }kjk gksrk gSA varjkZ"Vªh; O;kikj osQ
lkFk&lkFk bu ekxks± dk mi;ksx ns'k dh eq[; Hkwfe rFkk }hiksa osQ chp ifjogu osQ fy, Hkh gksrk gSA
jk"Vªh; tyekxZ vfèkfu;e&2016
yy bl vfèkfu;e ds varxZr ns'k ds dqy 106 tyekxksZa dks u, jk"Vªh; tyekxksZa ds :i esa ?kksf"kr djus dk izkoèkku gSA orZeku
esa ns'k esa dqy ik¡p jk"Vªh; tyekxZ gSaA bl vfèkfu;e ls dqy jk"Vªh; tyekxksZa dh la[;k 111 gks tk,xhA
yy Hkkjrh; varnsZ'kh; tyekxZ izkfèkdj.k (Inland Water ways Authority of India: IWAI) }kjk bu jk"Vªh; tyekxksZa dks f'kfiax
vkSj ukSogu ds fy, fodflr fd;k tk,xkA bl ;kstuk ds ekè;e ls ls ns'k esa eky <qykbZ] ;k=kk vkfn mís';ksa dh iwfrZ ds
lkFk&lkFk i;ZaVu ds fodkl esa Hkh fo'ks"k lgk;rk izkIr gksxhA
ns'k dh igyh okVj esV™ks ifj;kstuk
23 tqykbZ] 2016 dks osQjy osQ eq[;ea=kh fiukjkbZ fot;u }kjk dksfPp okVj esVªks ifj;kstuk dk 'kqHkkjaHk fd;k x;kA ;g ns'k dh igyh
okVj esVªks ifj;kstuk gSA ;g okVj esVªks ifj;kstuk dksfPp uxjh; laoqQyu osQ fofHkUu }hiksa vkSj dksfPp 'kgj osQ eè; yksxksa dh tyekxZ
la;kstdrk miyC/ djkus osQ mís'; ls izkjaHk dh xbZ gSA bl ifj;kstuk dk fozQ;kUo;u dksfPp esVªks jsy fy] (KMRL) }kjk teZuh
fodkl cSad osQ lg;ksx ls fd;k tk jgk gSA
RO/ARO
lkxjekyk ifj;kstuk
yy lkxjekyk dk;ZØe dh 'kq:vkr 25 ekpZ] 2015 dks dh xbZ FkhA bls Hkkjr esa canjxkg vk/kfjr vkfFkZd fodkl ds O;kid
mís';ksa ds lkFk 'kq: fd;k x;k gSA
yy Hkkjr ds 7516 fdyksehVj yEcs rVorhZ {ks=kksa 14]500 fdyksehVj laHkkfor tyekxZ vkSj izeq[k varjkZ"Vªh; leqnzh O;kikj ekxks±
ds j.kuhfrd LFkkuksa ds nksgu ds mís'; ls ljdkj us egRodka{kh lkxjekYkk dk;ZØe rS;kj fd;kA
yy bl dk;ZØe dk izeq[k mís'; canjxkgksa ds vklikl izR;{k vkSj vizR;{k fodkl dks izksRlkgu nsuk rFkk canjxkgksa rd eky
ds rst n{krkiwoZ vkSj fdiQk;rh <ax ls vkokxeu ds fy, vk/kjHkwr lajpuk miyC/ djkuk gSA
eSjhVkbe bdkWuksfed {ks=k
yy bu {ks=kksa esa ifjogu iz.kkyh vR;ar fodflr gksxh ftlds rgr dkxksZa ,oa iSlsatj VSªfiQd dks lqpk: o lqxe cuk;k tk;sxkA
lkxjekyk ifj;kstuk ds mís';%&
1- canjxkgksa ds vklikl izR;{k ,oa vizR;{k fodkl dks izksRlkgu nsukA
2- rVh; vkfFkZd {ks=k esa jg jgh vkcknh dk lrr~ fodkl
3- canjxkgksa rd eky ds rhoz] n{krkiw.kZ vkSj fdiQk;rh <ax ls vkokxeu ds fy, cqfu;knh <kapk miyCèk djkukA
4- baVjekWMy lekèkkuksa ds lkFk fodkl ds u, {ks=kksa rd igq¡p fodflr djuk ,ao Js"Bre ekWMy dks izksRlkfgr djukA
5- eq[; eafM;ksa rd laidZ lqèkkjuk o jsy] buyS.M okVj] rVh; ,oa lM+d lsokvksa esa lqèkkj djukA
6- ns'k ds lHkh cM+s rVorhZ 'kgjksa dks csgrj lM+d ekxZ] gokbZ ekxZ vkSj leqnzh ekxZ ls tksM+ukA
7- canjxkgksa dk vkèkqfudhdj.k fd;k tk,xkA
lkxjekyk ifj;kstuk dk egRo%&
yy oSf'od O;kikj ds ;qx esa lkeqfnzd O;kikj dh egÙkk c<+ xbZ gSA nqfu;k ds rsy O;kikj dk nks frgkbZ O;kikj fgan egklkxj
ds tfj, gksrk gSA
yy daVsuj dk O;kikj {ks=k] djhc 50 izfr'kr fgUn egklkxj ls gksrk gS vkSj vkus okys fnuksa esa ;g c<+us okyk gSA blfy,
canjxkg {ks=k dk fodkl egRoiw.kZ gks x;k gSA
leqnzh ty ifjogu
Hkkjr dh rVh; js[kk,a 7517 fdeh- yEch gSA fdUrq rVh; js[kk cgqr de dVh iQVh gS] vr% blds rV ij cM+s izkÑfrd canjxkg
cgqr de fodflr gq, gSaA Hkkjr esa 13 cM+s canjxkg rFkk yxHkx 200 xkS.k canjxkg gSA cM+s canjxkgksa dh ns[kjs[k esa izca/u dk dk;Z
ljdkj djrh gSA NksVs canjxkg jkT; ljdkj ds fu;a=k.k esa gksrs gSaA
dkaMyk
vktknh ds ckn djkph iÙku dh deh dks nwj djus ds fy, xqtjkr esa dkaMyk iÙku dks dPN dh [kkM+h esa cuk;k x;k gSA ;g ,d
Tokjh; iÙku gS ftldk i`"B izns'k mÙkj vkSj mÙkj&if'peh jkT; gSA bl iÙku ds }kjk isVªksfy;e] lwrh oL=k vkSj ghjs tokgkjkr tSls
lkekuksa dk O;kikj gksrk gSA
eqEcbZ
eqEcbZ Hkkjr dk lcls cM+k izkÑfrd canjxkg gS] tks lkylsV }hi ds izkÑfrd dVku esa fLFkr gSA ftldk i`"B izns'k egkjk"Vª vkSj
e-iz- gSA bl canjxkg ds }kjk isVªksfy;e lwrh oL=k vkSj bathfu;fjax ds leku dk O;kikj gksrk gSA bl canjxkg dk egRo Lost ugj
fuekZ.k ds ckn vkSj Hkh c<+ x;kA
Hkwxksy (Hkkx&2)
uoh eqEcbZ (Ugkok 'ksok canjxkg)
bl iÙku dk fuekZ.k eqEcbZ iÙku ds Hkkj dks de djus ds fy, fd;k x;kA ;g Hkkjr dk lcls vk/qfud iÙku gSA
ekeZxqvk
;g xksok esa tqvkjh unh ds ck;sa rV ij fLFkr gSA tks ,d izkÑfrd canjxkg gSA ;gka ls ykSg v;Ld dk cgqrk;r fu;kZr fd;k tkrk
gSA KkrO; gS fd xksok ykSg v;Ld dh n`f"V ls laiUu jkT; gSA ;gka ls tkiku vkSj iwohZ ,f'k;k ds ns'kksa dks ykSg v;Ld fu;kZr
fd;k tkrk gSA blfy, bl iÙku dks ykSg v;Ld canjxkg dgk tkrk gSA
U;w eaxykSj
;g dukZVd dk iÙku gSA ;gka ls dqnszeq[k ds ykSg v;Ld dks fu;kZr djus dh lqfo/k gSA eNfy;k¡] moZjd] dktw] ouksRikn] dgok
;gk¡ ls fu;kZr dh tkus okyh izeq[k oLrq,¡ gSaA ;g jsy ykbu ,oa us'kuy gkbos }kjk eqEcbZ ,oa dksfPp ls tqM+k gSA
dksfPp
dsjy ds rV ij fofyaxVu }hi ij fLFkr ;g ,d izkÑfrd canjxkg gSA ;g leqnz ds lkekarj fo'kky ySxwu ds eqgkus ij fLFkr gSA
bl iÙku ds }kjk eNyh] jksi.k Ñf"k esa iQlyksa esa jcj vkSj elkys rFkk bathfu;fjax dh oLrqvksa dk O;kikj gksrk gSA
rwrhdksfju
rfeyukMq rV ds lgkjs eUukj dh [kkM+h esa bldh vofLFkfr gSA ;g ,d [kqyk canjxkg gS] tks És;j }hi ds iwohZ fdukjs ls 9 fdeh-
nwj gSA bl iru ds }kjk rfeyukMq vkSj dukZVd ds nf{k.k izns'kksa dh lsok feyrk gSA ;gka ls lwrh oL=k] eNyh vkSj isVªksfy;e dk
fu;kZr gksrk gSA
psUubZ
iwohZ rV ij fLFkr ;g Hkkjr dk lcls iqjkuk Ñf=ke canjxkg gSA [kqys leqnz esa bldh vofLFkfr gksus ls tgkt dks ygjksa ls {kfr
gksrh gSA eqEcbZ ds i'pkr ;g Hkkjr dk nwljk lokZf/d O;kikj djus okyk canjxkg gSA bl canjxkg ls ykSg v;Ld] [kk|kUu] peM+k]
phuh] rEckdw] ukfj;y mRikn vkfn inkFkks± dk fu;kZr fd;k tkrk gSA
,UukSj
;g rfeyukMq ds rV ij psUubZ ls 24 fdeh mÙkj esa fLFkr gSA bldk ifjpkyu o"kZ 2001 ls izkjaHk gqvk FkkA ;g ns'k dk lcls cM+k
dEI;wVjkbTM canjxkg rFkk ns'k dk izFke ifCyd daiuh (feuhjRu canjxkg gSA)
fo'kk[kkiV~Vue
;g Hkkjr dk lcls xgjk vkSj Ñf=ke canjxkg gS bl iÙku dks LFky:¼ iÙku ds uke ls tkuk tkrk gS] bl canjxkg ds }kjk dks;yk
vkSj ykSg v;Ld dk ifjogu gksrk gSA
ikjk}hi
mM+hlk ds rV ij fLFkr ;g ,d Ñf=ke canjxkg gS] ;gka ;kaf=kd rjhds ls ykSg v;Ld ,oa dks;yk yknus&mrkjus dh lqfo/k gSA
ykSg v;Ld] eSaxuht] ckWDlkbM] vHkzd] dks;yk vkfn dk ;gka ls fu;kZr fd;k tkrk gSA bathfu;fjax lkeku] moZjd] e'khu vkfn
dk vk;kr fd;k tkrk gSA
RO/ARO
gfYn;k
if'peh caxky esa gqxyh unh ds eqgkus ij bl canjxkg dk fodkl fd;k x;k gS] ;g dksydkrk canjxkg ds Hkkj dks de djrk gS]
rFkk mu cM+s&cM+s tgktksa dk vkJ; LFky gS] tks dksydkrk rd ugha igqap ikrs gSaA ;g eq[; :i ls isVªksfy;e ds fy, tkuk tkrk gSA
dksydkrk
if'pe caxky esa gqxyh unh ds ck;sa rV ij vofLFkr ;g ,d varjkZ"Vªh; unh iÙku gSA gqxyh unh esa xkn tek gks tkus ds dkj.k
dksydkrk rd Hkkjh ty;ku ugha tk ikrk gSA bldk mi;ksx mÙkj iwoZ Hkkjr] usiky vkSj HkwVku ds }kjk fd;k tkrk gSA bl iÙku ds
}kjk pk;] iVlu rFkk lw=kh oL=k dk O;kikj gksrk gSA
iksVZ Cys;j
vaMeku fudksckj }hi lewg esa fLFkr iksVZ Cys;j canjxkg dks dsUnz ljdkj us 1 twu] 2010 ls cM+s canjxkgksa dh Js.kh iznku dj nh gSA
ok;q ifjogu
ok;q ifjogu ,d LFkku ls nwljs LFkku rd xeukxeu dk rhozre lkèku gSA blus ;k=kk le; dks ?kVkdj nwfj;ksa dks de dj fn;k gSA
;g Hkkjr tSls foLr`r ns'k osQ fy, cgqr gh vko';d gS] D;ksafd ;gk¡ nwfj;k¡ cgqr yach gSa rFkk HkwHkkx ,oa tyok;oh n'kk,¡ vR;ar
fofoèkrkiw.kZ gSaA
xzhu QhYM ,;jiksVZ
xzhu iQhYM ,;jiksVZ ,sls gokbZ vM~Ms gSa] tgka ij dkcZu mRltZu dks de djus ls lacaf/r fof/;ksa dk iz;ksx fd;k tk jgk gSA Hkkjr esa
gSnjkckn fLFkr jktho xk¡/h varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk ,f'k;k dk izFke xzhu iQhYM ,;jiksVZ gSA orZeku esa 18 xzhu iQhYM gokbZ vM~Ms gSaA
yy Hkkjr esa ok;q ifjogu dh 'kq#vkr 1911 eas gqbZ] tc bykgkckn ls uSuh rd dh 10 fd-eh- dh nwjh gsrq ok;q Mkd izpkyu
laiUu fd;k x;k FkkA ysfdu bldk okLrfod fodkl ns'k dh Lora=krk&izkfIr osQ i'pkr~ gqvkA
yy Hkkjrh; ok;q izkfèkdj.k (,;j vFkkWfjVh vkWiQ bafM;k) Hkkjrh; ok;q{ks=k esa lqjf{kr] l{ke ok;q ;krk;kr ,oa oSekfudh lapkj
lsok,¡ iznku djus osQ fy, mÙkjnk;h gSA
,;j bafM;k
,;j bafM;k ;kf=k;ksa rFkk Hkkj ;krk;kr] nksuksa osQ fy, varjkZ"Vªh; ok;q lsok,¡ miyCèk djkrk gSA ;g viuh lsokvksa }kjk fo'o osQ lHkh
egk}hiksa dks tksM+rk gSA oqQYk ok;q ;krk;kr dk yxHkx 52» Hkkx osQoy eqacbZ ,oa fnYyh foekuiÙkuksa }kjk Hkkfjr fd;k tkrk gSA
bafM;u ,;jykbal dk bfrgkl
yy 1911 bZ- Hkkjr esa ok;q ifjogu lsok dh 'kq#vkr bykgkckn ls uSuh osQ chp dh xbZ FkhA
yy 1947 bZ- ok;q ifjogu eq[;r% 4 izeq[k oaQifu;ksa&bafM;u us'kuy ,;jost] VkVk lal fyfeVsM] ,;j lfoZlst vkWiQ bafM;k
rFkk Mdu ,;jost }kjk miyCèk djkbZ tkrh FkhA
yy 1951 bZ- pkj vkSj oaQifu;k¡ Hkkjr ,;jost] fgeky;u ,oh,'ku fy-] ,;jost bafM;k rFkk dfyaxk ,;jykbal bl lsok eas
'kkfey gqbZA
Hkwxksy (Hkkx&2)
yy 1953 bZ- ok;q ifjogu dk jk"Vªh;dj.k djosQ nks fuxe ,;j bafM;k fyfeVsM rFkk bafM;u ,;jykbal dk xBu fd;k x;kA
vc bafM;u ,;jykbal dks ^bafM;u* osQ uke ls tkuk tkrk gSA
yy ns'k dh fo'kkyre jktdh; LokfeROk okys ?kjsyw okgd bafM;u ,;jykbal us vius uke osQ lkFk ls ^,;jykbal* 'kCn dks
foxfyr dj fn;k vkSj bls 8 fnlacj 2005 ls osQoy ^bafM;u ,;jykbal* uke ls tkuk tkrk gSA ;g u;k czkaM uke ok;q;ku
osQ èkM+ osQ nksuksa rjIkQ iznf'kZr gSA
yy ukjaxh jax dh iw¡N ij fpf=kr yksxks vkbZ , (IA) dks Hkh cny fn;k x;k gSA bls u, yksxks }kjk izfrLFkkfir dj fn;k x;k gS]
tks va'kr% uhys pØ dh Hkk¡fr fn[krk gS vkSj (vksfM'kk osQ) dks.kkoZQ lw;Z eafnj osQ vuqizsfjr gS rFkk fujarj xfr vfHklj.k
,oa vilfjrk dks n'kkZrk gSA
yy ;g lqn`<+rk osQ lkFk&lkFk le; ij [kjs mrjrs fo'okl dks Hkh ewrZ:i nsrk gSA
yy iou gal ,d gsyhdkWIVj lsok gS tks ioZrh; {ks=kksa esa lsokjr gS vkSj mÙkj&iwoZ lsDVj esa O;kid :i ls i;ZVdksa }kjk mi;ksx
esa yk;k tkrk gSA blosQ vfrfjDr iou gal fyfeVsM eq[;r% isVªksfy;e lsDVj osQ fy, gsyhdkWIVj lsok,¡ miyCèk djkrk gSA
eqDr vkdk'k uhfr
Hkkjrh; fu;kZrdksa dks enn nsus rFkk muosQ fu;kZr dks izfr;ksfxrkiw.kZ cukus osQ fy, ljdkj us viSzy 1992 esa ukSHkkj osQ fy, ,d
eqDr vkdk'k uhfr vkjaHk dhA bl uhfr osQ varxZr fons'kh ,;jykbal ;k fu;kZrdksa dk laxBu dksbZ Hkh ekyokgd ok;q;ku ns'k eas
yk ldrk gSA
mM+ku ;kstuk (UDAN Scheme)
mM+ku ;kstuk dk 'kqHkkjaHk% 27 vizSy] 2017 dks izèkkuea=kh us mM+s ns'k dk vke ukxfjd uked {ks=kh; laidZ ;kstuk dks f'keyk
gokbZ vM~Ms ls izkjaHk fd;kA {ks=kh; mM~M;u cktkj fodflr djus ds fy, ;g ,d uokpkjh ;kstuk gS] ftlls ns'k esa {ks=kh; ok;q
laidZ dks csgrj cuk;k tk ldsxkA ;g ;kstuk twu] 2016 dks tkjh dh xbZ tks jk"Vªh; ukxfjd mM~M;u uhfr dk ,d izeq[k ?kVd gSA
mM+ku ;kstuk dh izeq[k fo'ks"krk,sa
yy m M+ku ;kstuk dk eryc gS] ^mM+s ns'k dk vke ukxfjd*A ns'k ds vke ukxfjdksa dks lLrh gokbZ ;k=kk eqgS;k djokuk ;kstuk
dk eq[; y{; gSA
yy mM+ku ;kstuk dk mís'; ns'k ds vuqeksfnr xSj vuqeksfnr gokbZ vM~Mksa dks gokbZ laidZ iznku djuk gSA
yy mM+ku ;kstuk 10 o"kksZa ds fy, lapkyu esa jgsxhA
yy ljdkj ds eqrkfcd mM+ku viuh rjg dh igyh ;kstuk gS tks ^cktkj&vkèkkfjr ra=k ds ekè;e ls {ks=kh; dusfDVfoVh dks
c<+kok nsxhA
yy mM+ku ;kstuk dk mís'; ns'k ds 70 gokbZ vM~Mksa dks tksM+us dk gSA
yy mM+ku ;kstuk ds varxZr] ,d fuf'pr foax foeku ij yxHkx 500 fdeh- 1 ?kaVs dh ;k=kk ds fy, ;k gsyhdkWIVj ij 30
feuV dh ;k=kk ds fy, foeku fdjk;k 2500 #- rd fuf'pr dj fn;k x;k gSA
yy mM+ku ;kstuk dh dk;kZUo;u ,tsalh Hkkjrh; foekuiÙku izkfèkdj.k gSA
xzhu QhYM gokbZ vM~Mk (Greenfield Airport)
yy t
c iqjkus gokbZ vM~Mk ls nwj fdlh u, LFkku ij fcYoqQy u, <aXk ls] fdlh u, gokbZ vM~Ms dk fuekZ.k fd;k tkrk gS]
rks mls ^xzhu iQhYM gokbZ vM~Mk* dgrs gSaA
yy lkekU;r% bldk fuekZ.k rc fd;k tkrk gS] tc fdlh iqjkus gokbZ vM~Ms esa vkSj vf/d foLRkkj dh xqatkb'k ugh jg tkrh gSA
RO/ARO
Hkkjr esa varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mksa dh dqy la[;k & orZeku esa 35 gSA
Ø-la- gokbZ vM~Mksa ds uke 'kgj
1- N=kifr f'kokth varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk eqEcbZ
2- usrkth lqHkk"k panz cksl varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk dksydkrk
3- bafnjk xk¡/h varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk fnYyh
4- dsEixkSM+k varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk caxyq:
5- eaxykSj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk eaxykSj
6- dksfPp varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk dksfPp
7- dkyhdV varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk dks>hdksM
8- f=kosUnze varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk fr#ouariqje
9- dUuwj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk dUuwj
10- jktk Hkkst varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk Hkksiky
11- nsoh vfgY;kckbZ gksYdj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk bankSj
12- MkW- ckcklkgc vEcsMdj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk ukxiqj
13- iq.ks varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk iq.ks
14- t:dh varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk f'kykax
15- t;iqj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk t;iqj
16- psUubZ varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk psUubZ
17- dks;EcVwj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk dks;EcVwj
18- fr#fpjkiYyh varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk fr#fpjkiYyh
19- enqjS varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk enqjS
20- pkS/jh pj.k flag varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk y[kuÅ
21- yky cgknqj 'kkL=kh varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk okjk.klh
22- ckxMksjk varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk flyhxqM+h
23- egkjktk ukjk flag varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk bEiQky
24- 'ks[k&my&vkye varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk Jhuxj
25- nkcksfy;e varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk xksok
26- fo'kk[kkiÙkue varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk fo'kk[kkiÙkue
27- jktho xk¡/h varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk gSnjkckn
28- Jh xq: jkenkl th varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk ve`rlj
29- 'kghn Hkxr flag varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk eksgkyh
30- yksdfiz; xksihukFk cksjnksyksbZ varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk xqokgkVh
31- chtw iVuk;d varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk Hkqous'oj
32- x;k varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk x;k
33- yksd uk;d t;izdk'k varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk iVuk
34- ljnkj oYyHkHkkbZ iVsy varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk vgenkckn
35- oqQ'khuxj varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk oqQ'khuxj
Hkwxksy (Hkkx&2)
rsy ,oa xSl ikbi ykbu

ikbi ykbusa xSlksa ,oa rjy inkFkks± osQ yach nwjh rd ifjogu gsrq vR;fèkd lqfoèkktud ,oa l{ke ifjogu iz.kkyh gSA ;gk¡ rd dh
buosQ }kjk Bksl inkFkksaZ dks Hkh ?kksy ;k xkjk esa cnydj ifjofgr fd;k tk ldrk gSA
yy isVªksfy;e ,oa izko`Qfrd xSl ea=kky; osQ iz'kklu osQ vèkhu LFkkfir vk;y bafM;k fyfeVsM (vks-vkbZ-,y-) dPps rsy ,oa
izko`Qfrd xSl osQ vUos"k.k] mRiknu vkSj ifjogu esa layXu gSA bls 1959 esa ,d oaQiuh osQ :i eas fuxfer fd;k x;k FkkA
yy ,f'k;k dh igyh 1157 fd-eh yach ns'kikjh; ikbiykbu (vle osQ ukgjdfV;k rsy {ks=k ls cjkSuh osQ rsy 'kksèku dkj[kkus
rd) dk fuekZ.k vkbZ-vks-,y- us fd;k FkkA bls 1966 esa vkSj vkxs dkuiqj rd foLrkfjr fd;k x;kA
yy if'pe Hkkjr esa ,d nwljs ikbi ykbu dk egRoiw.kZ usVooZQ vadys'oj&dks;yh] eqacbZ&gkbZ&dks;yh rFkk gthjk&
fot;iqj&txnh'kiqj (HVJ) dk fuekZ.k fd;k x;kA
yy gky gh eas] 1256 fd-eh- yach ,d ikbi ykbu lyk;k (xqtjkr) ls eFkqjk (m-iz-) rd cukbZ xbZ gSA xqtjkr ls iatkc ok;k
eFkqjk dPps rsy dh vkiwfrZ dh tkrh gSA blosQ lkFk vks-vkbZ-,y- }kjk uqekyhx<+ ls flyhxqM+h rd 660 fd-eh- yach ikbi
ykbu cukus dh izfØ;k py jgh gSA
txnh'kiqj&iQwyiqj&gfYn;k (ikbi ykbu)
iwohZ Hkkjr dh ÅtkZ vko';drkvksa dks iwjk djus dh fn'kk esa ^,uthZ gkbos* ds :i esa txnh'kiqj iQwyiqj&gfYn;k izkÑfrd xSl ikbi
ykbu ds fuekZ.k dh ?kks"k.kk 25 vxLr] 2014 dks dh xbZ FkhA lkoZtfud {ks=k dh daiuh xsy (GAIL) 10,000 djksM+ :i;s ds
fuos'k ls 2]050 fdeh- yEch bl ifj;kstuk dk fuekZ.k djsxhA ikbi ykbu ds igys pj.k dh {kerk 16 MMSCMD gksxh] ftls
nwljs pj.k esa c<+kdj 32 MMSCMD fd;k tk,xkA blls ykHkkafor gksus moZjd dkj[kkuksa esa xksj[kiqj] cjkSuh flanjh vkfn esfVDl
nqxkZiqj fLFkr bdkbZ;k¡ 'kkfey gSaA buds vykok cjkSuh o gfYn;k fLFkr fjiQkbujh] LVhy fjiQkbujh] LVhy dkj[kkuksa] fctyh la;a=kksa
,oa bl {ks=k esa vU; NksVs ekè;e vkSj m|ksxksa dks izkÑfrd xSl dh vkiwfrZ dh tk,xhA bl ,uthZ gkbos ls if'pe caxkky] fcgkj]
>kj[kaM vkSj mÙkj izns'k dks i;kZIr ,oa i;kZoj.k vuqdwyu b±èku izkIr gksxkA ;g ifj;kstuk iwohZ Hkkjr dks jk"Vªh; xSl fxzM ls tksM+sxhA
bl ikbi ykbu ls 4 jkT;ksa ds yk[kksa yksxksa dks ykHk gksxk rFkk bl {ks=k ds 17 'kgjksa esa xSl forj.k usVodZ yxk;k tk ldsxkA blls
bu eq[; 'kgjksa esa ikbi uspqjy xSl (PNG) lhèks ?kjksa rd igq¡psxh rFkk okguksa dks fdiQk;rh daizsLM uspqjy xSl (CNG) dk ykHk
fey ldsxkA blds vykok ikbi ykbu ls bl {ks=k ds moZjd fctyh vkSj cM+s m|eksa dks iQhM LVkWd dh vkiwfrZ dh tk ldsxhA
nkHkksy & csaxyq: xSl ikbi ykbu
Hkkjrh; xSl izkfèkdj.k fyfeVsM (xsy) dh egkjk"Vª esa nkHkksy ls dukZVd esa csaxyq: rd dh 1]000 fdeh- yEch xSl ikbi ykbu
dk fuekZ.k lEiUu gks x;kA nkHkksy&csaxyq: ikbi ykbu ls nf{k.k Hkkjr igyh ckj jk"Vªh; xSl fxzM ls tqM+ x;k gS orZeku esa Hkkjr
fo'o dk 7ok¡ lcls cM+k ÅtkZ mRiknd ns'k gSA ÅtkZ [kir ds ekeys esa Hkkjr pkSFkk lcls cM+k ns'k gSA Hkkjr esa dqy [kir esa ls
eq[; :i ls yxHkx 41» [kir rsy vkSj xSl dh gSA vkSj o"kZ 2020 rd Hkkjr ds fo'o dk lcls cM+k ÅtkZ [kir djus okyk
ns'k cu tkus dh vk'kk gS ns'k dks ÅtkZ {ks=k esa vkRefuHkZj cukus ds mís'; ls Hkkjr ljdkj us o"kZ 2030 rd ns'k dh ekStwnk ikbi
ykbu dh yackbZ 15]000 fdeh- ls c<+kdj 30]000 fdeh- djus dh ;kstuk gSA
RO/ARO
ikbi ykbu
ikbi ykbu la[;k & 1
Hkkjr esa lcls igyh ikbi ykbu Hkkjr isVªksfy;e fyfeVsM ds }kjk mÙkj&iwohZ Hkkjr esa cuk;k x;kA ftlds }kjk vle dks fcgkj vkSj
mÙkj izns'k ls tksM+k x;k ;g ,f'k;k dh igyh ikbi ykbu lsok Fkh ftldh VfeZuy ds :i esa ukgjdfV;k & cjkSuh vkSj dkuiqj gSA
ikbi ykbu la[;k & 2
bldk VfeZuy gthjk (xqtjkr)] fot;iqj (eè; izns'k) ,oa txnh'kiqj (mÙkj izns'k) ikbiykbu gSA ;g ikbi ykbu xqtjkr dks eè;
izns'k vkSj mÙkj izns'k ls tksM+rh gSA
ikbi ykbu la[;k & 3
lyk;k & dks;yh vkSj eFkqjk ikbi ykbu xqtjkr dks eFkqjk (mÙkj izns'k) ls tksM+rh gS blds VfeZuy gS & lyk;k&dks;yh&eFkqjkA
ikbi ykbu la[;k & 4
;g ikbi ykbu eqEcbZ gkbZ&eqEcbZ&vadys'oj rFkk xqtjkr ds dks;yh dks tksM+rh gSA
tkeuxj&yksuh xSl ikbi ykbu
yy ;g ikbi ykbu 1269 fdyksehVj yach gS] tks tkeuxj (xqtjkr) fnYyh ds fudV yksuh (mÙkj izns'k) dks tksM+rh gSA
dk.Myk&HkfV.Mk ikbi ykbu
yy ; g ikbiykbu 1331 fd-eh- yEch gSA ;g bafM;u vkW;y dkiksZjs'ku }kjk fufeZr gSA ;g xqtjkr ds dk.Mk ls iatkc ds
HkfV.Mk rd tkrh gSA
eFkqjk&fnYyh&vEckyk&tkya/j ikbi ykbu
yy ; g 513 fd-eh- yEch gS] tks rsy fjiQkbujh ds fy, ifjogu dk dk;Z djrh gSA ;g eFkqjk (mÙkj izns'k) & vEckyk
(gfj;k.kk) rFkk tkya/j (iatkc) rd tkrh gSA
tulapkj ra=k
jsfM;ks
yy Hkkjr esa jsfM;ks dk izlkj.k lu~ 1923 esa jsfM;ks Dyc vkWiQ ckEcs }kjk izkjaHk fd;k x;k FkkA
yy 1936 eas bls vkWy bafM;k jsfM;ks vkSj 1957 eas vkdk'kok.kh esa cny fn;k x;kA vkWy bafM;k jsfM;ks lwpuk] f'k{kk ,oa euksjatu
ls tqMs+ fofHkUu izdkj osQ dk;ZØeksa dks izlkfjr djrk gSA fof'k"V voljksa tSls laln rFkk jkT; foèkkulHkkvksa osQ l=kksa osQ
nkSjku fo'ks"k lekpkj cqysfVuksa dks Hkh izlkfjr fd;k tkrk gSA
Vsyhfotu (Vh-oh-)
yy izkjafHkd nkSj eas Vh-oh- lsok,¡ osQoy jk"Vªh; jktèkkuh rd lhfer Fkha] tgk¡ bls 1959 eas izkjaHk fd;k x;k FkkA
yy 1972 osQ ckn dbZ vU; osaQnz pkyw gq,A
yy lu~ 1976 esa Vh-oh- dks vkWy bafM;k jsfM;ks (,-vkbZ-vkj-) ls foxfyr dj fn;k x;k vkSj bls nwjn'kZu (Mh-Mh-) osQ :i
eas ,d vyx igpku nh xbZA
yy bulSV (INSAT) (jk"Vªh; Vsyhfotu MhMh&1) osQ pkyw gksus osQ ckn lewps usVooZQ osQ fy, lk>k jk"Vªh; dk;ZØekas
(lh,uih) dh 'kq#vkr dh xbZA vkSj bUgsa ns'k&Hkj osQ fiNM+s vkSj lqnwj xzkeh.k {ks=kssa rd foLrkfjr fd;k x;kA
Hkwxksy (Hkkx&2)
mixzg lapkj
yy m ixzg] lapkj dh Lo;a esa ,d foèkk gSa vkSj ;s lapkj osQ vU; lkèkuksa dks Hkh fu;eu djrs gSaA gkyk¡fd] mixzg osQ mi;ksx
ls ,d foLr`r {ks=k dk lrr~ ,oa lVhd n`'; izkIr gksus osQ dkj.k] mixzg lapkj vkfFkZd ,oa lkefjd dkj.kksa ls egÙoiw.kZ
gks x;k gSA
yy m ixzg ls izkIRk fp=kksa dk ekSle osQ iwokZuqeku] izko``Qfrd vkinkvksa dh fuxjkuh] lhek {ks=kksa dh pkSdlh vkfn osQ fy, mi;ksx
fd;k tk ldrk gSA Hkkjr dh mixzg iz.kkyh dks leko`Qfr rFkk mís';ksa osQ vkèkkj ij nks Hkkxksa esa oxhZo`Qr fd;k tk ldrk gSA
yy bafM;u us'kuy lsVsykbV fLkLVe (INSAT) rFkk bafM;u fjeksV lasflax lsVsykbV flLVe (IRS)A bulSV (INSAT)] ftldh
LFkkiuk 1983 eas gqbZ Fkh] ,d cgqmís';h; mixzg iz.kkyh gS] tks nwjlapkj] ekSle foKku lacaèkh voyksduksa rFkk fofHkUu vU;
vk¡dM+ksa ,oa dk;ZØeksa osQ fy, mi;ksxh gSA
yy v
kbZ vkj ,l mixzg iz.kkyh ekpZ 1988 eas :l osQ oSdkuwj ls vkbZ vkj ,l&ou , (IRS-IA) osQ iz{ksi.k osQ lkFk vkjaHk
gks xbZ FkhA
yy Hkkjr us Hkh viuk Lo;a dk iz{ksi.k okgu ih ,l ,y oh (iksyj lsVsykbV yk¡p osgfdy) fodflr fd;kA ;s mixzg vusd
o.kZØeh; (LisDVªy) cSaM (lewg) dks ,df=kr djrs gSa rFkk fofoèk mi;ksxksa gsrq Hkw&LVs'kuksa ij laizsf"kr djrs gSaA gSnjkckn
fLFkr us'kuy fjEkksV lsaflax ,tsalh (NRSA) vk¡dM+ksa osQ vfèkxzg.k ,oa izØe.k dh lqfoèkk miyCèk djkrh gSA izko`Qfrd
lalkèkuksa osQ izcaèku osQ fy, ;s cgqr gh mi;ksxh gksrs gSaA
varjkZ"V™h; O;kikj (International Trade)
fo'o ds fodflr rFkk èkuh ns'kksa us fo'o O;kikj ds izfr#iksa dks O;kid rkSj ij izHkkfor fd;k gSA mudh vkèkqfud VsDuksYkkWth] fuos'k
djus dh {kerk rFkk dwVuhfr ls fo'o O;kikj izHkkfor gSA 1990 esa lksfo;r la?k dk fo?kVu gqvk] ftldk izHkko Hkh fo'o O;kikj ij
iM+k gSA phu rFkk Hkkjr dh mHkjrh vkfFkZd 'kfDr dk Hkh fo'o vk;kr&fu;kZr ij izHkko iM+kA
vUrjkZ"Vªh; O;kikj dk vkfFkZd] mUufr ij Hkkjh izHkko iM+rk gSA fiNys yxHkx 30 o"kksZa esa Hkkjh m|ksxksa dh rqyuk esa cSafdax chek]
i;ZVu] ,;j&ykbUl rFkk tgktjkuh dh fo'o O;kikj esa Hkkxhnkjh c<++h gSA
8 m|ksx] [kfut ,oa mGtkZ
lalk/ku
Hkkjr ds izeq[k vkS|ksfxd izns'k
m|ksx ls rkRi;Z ,slh mPp vkfFkZd fØ;kvksa ls gS ftudk laca/ oLrqvksa ,oa lsokvksa ds mRiknu vkSj muds lao/Zu ls gksrk gSA vk/qfud
vkfFkZd fodkl ds fy, m|ksxksa dk fodkl orZeku le; dh ,d vfuok;Z ,oa vko';d 'krZ ekuh tkrh gSA Hkkjr esa m|ksxksa dk
forj.k ,d leku :i ls ugha gqvk gSA vuqdwy ifjfLFkfr;ksa ds vuqlkj budk ladsæ.k fof'k"V {ks=kksa esa gqvk gSA
fiQj buds vfrfjDr m|ksxksa dk fodkl vusd dkjdksa ij fuHkZj djrk gSA buesa dPps eky dh miyCèkrk] 'kfDr] ifjogu ds lkèku]
lLrk o dq'ky Je] iw¡th] izkS|ksfxdh o ljdkj dh vkS|ksfxd uhfr;ksa vkfn dk fo'ks"k egRo gksrk gSA Hkkjr esa vkS|ksfxd fodkl dks
eq[;r% 2 dky [k.Mksa esa ckaVk x;k gS& Lora=krk ls iwoZ vkS|ksfxd fodkl ,oa Lora=krk ds i'pkr vkS|ksfxd fodklA
Hkkjr izkphu dky esa lwrh oL=kksa] js'keh oL=kksa] eyey rFkk vU; dykRed oLrqvksa ds fy, fo'o izfl¼ Fkk] fdUrq vkSifuosf'kd
dky esa fczfV'k uhfr;ksa ,oa baXyS.M esa gq, vkS|ksfxd Økafr us Hkkjr ds ijaijkxr gLrf'kYiksa dk fouk'k dj fn;kA fiQj vkxs Hkkjr esa
fczfV'k dky esa vkS|ksfxd fodkl dh 'kq:vkr lu~ 1853 esa pkjdksy ij vk/kfjr izFke ykSg izxyu la;a=k dh LFkkiuk ds lkFk gqbZA
fdarq ;g Hkh vliQy jgkA blds ckn 1854 esa izFke liQy iz;kl ds :i esa dkokl th ukuk HkkbZ Mkcj }kjk eqEcbZ esa lwrh fey dh
LFkkuk dh xbZA lu~ 1855 esa dksydkrk ds ikl fjlM+k esa twV fey dh LFkkiuk ds lkFk gh Hkkjr esa vkèkqfud m|ksxksa dk izkjaHk gqvkA
Lora=krk ds le; Hkkjr dk vkS|ksfxd fodkl eq[; :i ls miHkksDrk oLrqvksa rd gh flfer Fkk ,oa T;knkrj m|ksx ?kVrh ek¡x]
eqnzkLiQhrh] iqjkuh e'khuksa] vk/qfudhdj.k ,oa dPps eky dh deh dh leL;k ls xzflr FksA ;gh dkj.k gS fd Lora=krk ds i'pkr
rRdkyhu dsUnzh; ea=kh MkW- ';kek izlkn eq[kthZ }kjk 6 vizSy] 1948 dks ns'k dh izFke vkS|ksfxd uhfr dh ?kks"k.kk dh xbZA bl uhfr
ds }kjk lkoZtfud ,oa futh {ks=k ds :i esa ns'k ds m|ksxksa dk caVokjk fd;k x;k rFkk ,d fefJr ,oa fu;af=kr vFkZO;oLFkk dh
uhao j[kha xbZA vkxs 30 vizSy] 1956 dks ns'k esa nwljh vkS|ksfxd uhfr dh ?kks"k.kk dh xbZA blds rgr m|ksxksa dks futh] lkoZtfud
,oa la;qDr {ks=k ds m|ksx ds :i esa foHkkftr fd;k x;kA rFkk vof'k"V m|ksxksa dks futh m|e~ ds fy, [kqyk NksM+ fn;k x;kA fiQj
vkS|ksfxd fodkl dh /heh xfr vf/d csjkstxkjh vkS|ksfxd :X.krk egaxkbZ rFkk fons'kh eqnzk fofue; tSls ladVksa ls futkr ikus ds
mís'; ls gh Hkkjr ljdkj }kjk 24 tqykbZ] 1991 dks vkS|ksfxd {ks=k esa mnkjhd.k] futhdj.k ,oa oS'ohdj.k dh uhfr dh ?kks"k.kk dh
xbZA ftlds }kjk m|ksxksa dh LFkkiuk dh ykblsaflax dh izfØ;k dks ljy cuk;k x;kA
Hkwxksy (Hkkx&2)
vkS|ksfxd izns'k {ks=k izeq[k m|ksx

1- dks y dkrk& gq x yh gfYn;k] lhjkeiqj] gkoM+k dksydkrk] f'koiqjh uSgkVh]
Mhty rFkk fo|qr batu] eksVjxkfM+;k¡] isVªks&
izns'k VhVkx<+ lkniqj] fcjykiqj] ck¡l&csfj;k jlk;u] twV] dkxt] flys&flyk, oL=kA
2- jkmjdsyk] te'ksniqj] te'ksniqj] jkmjdsyk] nqxkZiqj] cksdkjksa] vklulksy]
Mhty rFkk fo|qr jsyos batu] Hkkjh bathfu;fjax
vklulksy izns'k cuZiqj] dqYVh m|ksx] jlk;u [kkn dk dkj[kkukA
3- fHkykbZ ] tcyiq j ] fHkykbZ] tcyiqj {ks=k jlk;u moZjd dk dkj[kkuk m|ksx] ydM+h
fcykliqj izns'k phjuk vkfnA
4- eqEcbZ] iq.ks] 'kksykiqj eqEcbZ ls 'kksykiqj ds eè; (o`gr eqEcbZ)
lwrh] Åuh] js'keh oL=k] dk¡p] lhesVa ] jklk;fud
moZjd] nokbZ;k¡ vkfnA
5- vgenkckn] cM+ksnjk vgenkckn ls dks;yh rd] vgenkckn] ufM;kn] oL=k m|ksx] isVªks&jlk;u] jklk;fud inkFkZ]
xksèkjk] Hk#p] cM+ksnjk] lwjr] dks;yh lhesaV] bUthfu;fjax lkeku] Ms;jh m|ksxA
6- fnYyh] xkft;kckn] xq#xzke] fnYyh] 'kkgnjk] iQjhnkckn] eksnhuxj] bysDVªkWfuDl] lkWÝVos;j] gkStjh] jlk;uA
esjB
7- ve`rlj] vEckyk eqjknuxj] iatkc] gfj;k.kk gkStjh] Hkkjh vkSj gYds bUthfufjax lkeku]
ifEaix lsV] jsyos midj.k vkfnA
8- enqjS] dks;EcVwj rfeyukMq oL=k m|ksx] bathfu;fjax lkeku
9- psUubZ] csaxyq# psUubZ ls csaxyq# ds chp oL=k m|ksx] bysDVªkWfuDl vkfnA
Hkkjr ds izeq[k m|ksxksa dk 'kfed fodkl
ykSg&bLikr m|ksx (Iron and Steel Industry)
Hkkjr esa ykSg&bLikr ,d cgqr iqjkuk m|ksx gSA bl m|ksx dk Hkkjr esa bfrgkl yxHkx pkj gtkj o"kZ iqjkuk ekuk tkrk gSA dqrqcehukj
(fnYyh) ds ikl ykSg LraHk 350 bZ- iqjkuk ekuk tkrk gSA
Hkkjr esa ykSg bLikr dk igyk vkèkqfud dkj[kkuk iksVksZ&uksck enzkl (psUubZ) ds fudV 1830 esa LFkkfir fd;k x;k Fkk ijUrq bl
dkj[kkus dks liQyrk ugha feyhA bl dkj[kkus esa yksgs dks fi?kykus ds fy, ydM+h ds dks;ys dk iz;ksx fd;k tkrk Fkk] ftlds
dkj.k bldks can djuk iM+kA
vkèkqfud ykSg&bLikr m|ksx dh LFkkiuk 1907 esa dh xbZ] tc Jh ts-,u- VkVk us lkdph (te'ksniqj) esa dkj[kkuk LFkkfir fd;kA
Lora=krk ds i'pkr~ m|ksx ij fo'ks"k cy fn;k x;k gSA
fHkykbZ] jkmjdsyk] nqxkZiqj] cksdkjks] cuZiqj] Hknzkorh] lyse] fo'kk[kkiV~Vue] fot;uxj] dfyaxk uxj] nk;=kh rFkk nkSyoh esa vkèkqfud
yksgs rFkk bLikr ds dkj[kkus LFkkfir fd;s x;s gSaA Hkkjr ds ykSg&bLikr ds vfèkdrj dkj[kkus NksVk ukxiqj ds iBkj] fo'ks"kdj nkeksnj
unh ?kkVh esa yxk;s gSaA blhfy, bldks Hkkjr dk :j csflu dgk tkrk gS]A
1874 esa >fj;k ds fudV if'pe caxky ds dqYVh uked LFkku ij cjkdj vk;ju oDlZ LFkkiuk dh xbZA 1889 esa ^caxky vk;ju
,.M LVhy daiuh* us bls vius vfèkdkj esa ys fy;kA 1907 esa nwljk dkj[kkuk te'ksn th VkVk us lkdph (orZeku te'ksniqj) esa
LFkkfir fd;kA 1909 esa vklulksy ds fudV ghjkiqj esa ^bf.M;u vk;ju ,.M LVhy daiuh* rFkk 1923 esa Hkækoyh esa êSlwj vk;ju
,.M LVhy oDlZ* dh LFkkiuk gqbZA dqYVh rFkk ghjkiqj ds dkj[kkuksa dks ,d izcaèk ra=k ds vUrxZr yk;k x;kA 1937 esa caxky ds
RO/ARO
cuZiqj uked LFkku ij ,d dkj[kkuk LFkkfir fd;k x;k] ftls 1953 esa ghjkiqj dqYVh izcaèk ra=k esa feyk fn;k x;kA Lora=krk izkfIr
ds le; dqYVh] ghjkiqj] cuZiqj] te'ksniqj rFkk Hkækorh esa ykSg&bLikr ds dkj[kkus FksA Lora=krk izkfIr ds ckn iqjkus dkj[kkuksa dk
vkèkqfudhdj.k rFkk u, dkj[kkuksa dh LFkkiuk ij è;ku fn;k x;kA ykSg bLikr dh vR;fèkd ek¡x dks ns[krs gq, f}rh; iapo"khZ;
;kstuk (1955) esa fczVsu dh lgk;rk ls nqxkZiqj (i- caxky)] teZuh dh lgk;rk ls jkmjdsyk (vksfM'kk) rFkk lksfo;r la?k
dh lgk;rk ls fHkykbZ (NÙkhlx<+) esa rhu u, dkj[kkus LFkkfir fd, x,A prqFkZ iapo"khZ; ;kstuk (1964) esa iqu% lksfo;r la?k
dh lgk;rk ls cksdkjks (>kj[kaM) esa ykSg bLikr dk dkj[kkuk LFkkfir fd;k x;kA ykSg bLikr esa vkSj vfèkd o`f¼ djus
ds mís'; ls 1973 esa ^LVhy vFkksfjVh vkWiQ bafM;k fyfeVsM* dh iquZ LFkkiuk dh xbZA blus fo'kk[kkiV~Vue (vkUèkz izns'k)] lyse
(rfeyukMq) rFkk fot;uxj (dukZVd) esa rhu u, bLikr dkj[kkus LFkkfir fd,A
,Y;qfefu;e m|ksx
1937 esa ts-ds- uxj (i- caxky) esa ,Y;qfefu;e cukus dk igyk dkj[kkuk LFkkfir gqvkA 1944 ls bl dkj[kkuk us ,Y;qfefu;e dk
mRiknu O;kolkf;d Lrj ij 'kq: fd;kA bl m|ksx dk okLrfod fodkl f}rh; iapo"khZ; ;kstukdky esa gqvkA 1967&68 rd ns'k
esa dqy 8 ,Y;qfefu;e ds dkj[kkus gks x,A bl m|ksx ds egÙo dks ns[krs gq, 1965 bZ- lkoZtfud {ks=k esa Hkkjr ,Y;qfefu;e
dEiuh dh LFkkiuk gqbZA bl daiuh us viuh igyh bdkbZ 1973 esa dksjok esa LFkkfir dhA blds i'pkr~ lkoZtfud {ks=k esa jRukfxfj]
nkeu tksM+h o vkaxqy esa ,Y;qfefu;e ds dkj[kkus LFkkfir fd, x,A orZeku esa ,Y;qfefu;e ds 8 dkj[kkus gSaA ;s vksfM'kk] if'pe
caxky] dsjy] mÙkj izns'k] NÙkhlx<+] egkjk"Vª rFkk rfeyukMq esa fLFkr gSaA budh dqy mRiknd {kerk 620 gtkj Vu izfr o"kZ gSA
,Y;qfefu;e m|ksx ,d Hkkjßklh m|ksx gS] tks lkekU;r% ,d Vu ,Y;qfefu;e mRiknu ds fy, ik¡p Vu ckWDlkbV] 0-5 Vu pwuk
iRFkj] 0-3 Vu dkfLVd lksMk ,oa 20&25 gtkj fdyksokV fo|qr mi;ksx djrk gSA orZeku esa Hkkjr dh izeq[k ,Y;qfefu;e dEifu;k¡
gSaµ ukYdks] ckYdks] fgaMkYdks] baMkYdks rFkk ekYdksA blesa ls ukYdks ghjkdqaM esa vius lesfdr la;a=k lfgr ,f'k;k esa fo'kkyre
lesfdr ,Y;qfefu;e dkEIysDl gSA
jk"V™h; bLikr uhfr&2017
bl uhfr dks ebZ] 2017 esa Lohdkj fd;k x;kA bl uhfr dk mís'; ykSg ,oa bLikr m|ksx ds lacaèk esa nh?kZdkfyd n`f"Vdks.k dks
izLrqr djuk gSA ftlesa%&
1- rduhdh :i ls mUur rFkk oSf'od :i ls izfrLi¼hZ bLikr m|ksx dk fodkl djuk 'kkfey gSA
2- mRiknu ykxr rFkk vk;kr ij fuHkZjrk dks de djuk 'kkfey gSA
3- futh {ks=k ds fofuekZrkvksa rFkk NksVs Lrj ds bLikr mRikndksa dks uhfrxr lgk;rk ,oa ekxZn'kZu iznku djds bLikr mRiknu
esa vkRefuHkZjrk dks izkIr djuk gSA
4- ?kjsyw Lrj ij bLikr dh ekax dks c<+kuk rFkk fons'kh fuos'k dks lqfoèkk tud cukuk gSA
eSXusVkbV ykSg&v;Ld Hk.Mkjd 'kh"kZ jkT; gSesVkbV ykSg&v;Ld Hk.Mkjd 'kh"kZ jkT;
Ø- jkT; HkaMkj (MT) » Ø- jkT; HkaMkj (MT) »
1- dukZVd 7]802 72» 1- vksfM'kk 7559 34»
2- vkUèkz izns'k 1]392 13» 2- >kj[kaM 5286 23»
3- jktLFkku 617 6» 3- NÙkhlx<+ 4858 22»
4- rfeyukMq 507 5» 4- dukZVd 2467 11»
Hkwxksy (Hkkx&2)
ckWDlkbV Hk.Mkjd 'kh"kZ jkT; ckWDlkbV mRiknd 'kh"kZ jkT;

Ø- jkT; ns'k ds dqy HkaMkj dk » Ø- jkT; mRiknu »
1- vksfM'kk 51» 1- vksfM'kk 49»
2- vkUèkz izns'k 16» 2- >kj[kaM 9»
3- xqtjkr 9» 3- xqtjkr 24»
vfHk;kaf=dh (bathfu;fjax) m|ksx
Hkkjr esa Lora=krk izkfIr ds ckn izFke iapo"khZ; ;kstuk ds izkjEHk (1950&51) esa bathfu;fjax m|ksx dk mRiknu dsoy 50 djksM+
#- dk Fkk] tks E;kaekj] viQxkfuLRkku] bZjku] iwohZ vÚhdh ns'k (feL=k)] eè;&iwoZ ,f'k;k ds ns'k] flaxkiqj] ikfdLrku rFkk fczVsu]
teZuh tSls ;wjksfi; ns'k blds izeq[k xzkgd gSaA ns'k dh vko';drk dks ns[krs gq, vHkh bathfu;fjax m|ksx esa vkSj vfèkd fodkl
dh vko';drk gSA
bathfu;fjax m|ksx ns'k ds vkS|ksfxd mRiknu esa yxHkx 31-2 izfr'kr rFkk lkoZtfud {ks=k esa jkstxkj esa yxHkx 28 izfr'kr dk ;ksxnku
djrk gSA orZeku esa ;s m|ksx dhy] isap] uV&cksYV ls ysdj vkS|ksfxd e'khujh] Lopkfyr okgu] oL=k m|ksx] phuh m|ksx] dkxt
m|ksx] [kuu m|ksx vkfn fofoèk m|ksxksa ds fy, e'khu rS;kj djrk gSA
bathfu;fjax ds izeq[k vkS|ksfxd lewg % vkS|ksfxd IykaV ,oa e'khujh fuekZ.k] e'khu midj.k] LVªDpjy bathfu;fjax] gYds
bathfu;fjax m|ksx] fctyh ds lkeku lacaèkh m|ksx] bysDVªkWfuDl m|ksxA
izeq[k bathfu;fjax bdkbZ;ka
yy Hkkjh bathfu;fjax fuxe fy- jkaph (1958)
yy [kuu ,oa lac¼ e'khujh fuxe fy- nqxkZiqj (1965)
yy Hkkjr gSoh IysV~l ,aM oSlsYl fy-] fo'kk[kkiÙkue (1966)
yy f=kos.kh LVªDpjYl fy-] uSuh (iz;kxjkt] 1965)
yy rqaxHkæk LVhy izksMDV~l fy- (1947) (dukZVd o vkaèkz izns'k esa la;qDr miØe)
yy esllZ tsli ,aM dEiuh fy- dksydkrk
yy us'kuy bLVª™esaV fy- tknoiqj (dksydkrk)
yy fgUnqLrku e'khu VwYl fy-] csaxyq# (1963)
yy fiatkSj (gfj;k.kk)] dykeLlsjh (dsjy)] Jhuxj vkSj gSnjkcknA
e'khu VwYl m|ksx
e'khu VwYl ,d izdkj dk 'kfDr pkyd ;a=k gksrk gS] tks èkkrq dks dkVdj] f?kldj] uqdhyk ;k èkkjnkj cukdj okafNr eksM+ nsdj
,d fof'k"V :i nsus ds dk;Z eas iz;qDr gksrk gSA vr% bls bathfu;jh m|ksx dk vkèkkj dgk x;k gSA bl le; laxfBr {ks=k esa 160
e'khu VwYl dh bdkbZ;ka gSa] yxHkx 500 bdkbZ;ka y?kq ,oa lgk;d m|ksx {ks=k esa gSaA
RO/ARO
bysDV™kWfuDl m|ksx
rduhdh fodkl esa rsth ls n{krk izkIr djus ds lkFk gh Hkkjr esa 1980 ls gh bysDVªkWfuDl o dEI;wVj lkWÝVos;j mRiknu esa o`f¼
gksrh gSA blh dkj.k ns'k vc jsfM;ks] Vh-oh-] fjeksV daVªksy e'khus] jsfÚtjsVj] nwwj lapkj] ifjogu o fuekZ.k m|ksx fu;a=k.k fofoèk mPp
Lrjh; bysDVªkWfud dEI;wVj dh Lons'kh rduhd esa rsth ls vkRefuHkZj gks jgk gSA vc Hkkjr mixzg dk fuekZ.k ,oa mlds lapkyu
dh laiw.kZ rduhd vius ;gk¡ fodflr dj pqdk gSA
Hkkjr esa bysDVªkWfuDl m|ksx dk okLrfod mn~Hko 1950 esa csaxyq# ds fudV bf.M;u VsyhiQksu b.MLVªht (ITI) dh LFkkiuk ds lkFk
gqvkA bldh lkr bdkbZ;k¡ Øe'k% csaxyq#] jk;cjsyh] uSuh] ekfudiqj] iyDdM+ rFkk Jhuxj esa fLFkr gSA Hkkjr bysDVªkWfud (BEL)
fyfeVsM] csaxyq# dh LFkkiuk lkoZtfud {ks=k esa izfrj{kk lsokvksa] vkWy bf.M;k jsfM;ks rFkk ekSle foHkkx dh bysDVªkWfuDl dh
vko';drkvksa dks iw.kZ djus ds fy, dh x;h FkhA bldh ukS bdkbZ;ka csaxyq#] xkft;kckn] iq.ks iapdwyk] psÂbZ] dksVxj] eNyhiV~Vue]
gSnjkckn rFkk rykstk esa fLFkr gSA Hkkjr ds leLr fu;kZr esa bysDVªkWfuDl oLrqvksa dk ;ksxnku yxHkx 5-50 izfr'kr gSA bysDVªkWfuDl
dkWiksZjs'ku vkWiQ bf.M;k] gSnjkckn dh LFkkiuk 1970 esa Lons'kh izkfofèkdh ls gqbZ FkhA ;g ukfHkdh; dk;ks± rFkk esfMdy] Ñf"k ,oa
vkS|ksfxd {ks=kksa ds fy, VªkaftLVjkbTM ekWM;wyj flLVe rS;kj djrk gSA
jsyos batu cukus okys m|ksx
jsyos batu cukus ds fy, 1945 ds VkVk bathfu;fjax ,.M yksdkseksfVo daiuh ds uke ls u;k dkj[kkuk vkjEHk gqvkA fpÙkjatu
uked LFkku ij lu~ 1950 esa Hkkjr ljdkj }kjk fpÙkjatu yksdkseksfVo oDlZ vkjEHk fd;k x;kA 1964 esa gh ;gk¡ Mhty batu
cukus ds fy, Mhty yksdkseksfVo oDlZ] okjk.klh dh LFkkiuk gqbZA
jsy ds fMCcs cukus dk dkj[kkuk lkoZtfud {ks=k esa psUubZ ds fudV isjkEcwj esa gSA ;gk¡ lu~ 1955 esa fMCcksa ds [kksy cukus dk
dke vkjEHk fd;k x;kA jsyos dksp iQSDVªh] diwjFkyk dh LFkkiuk 1988 esa dh xbZA dksydkrk ds fudV jsyos ds flXuy vkSj Lyhij
rS;kj fd;s tkrs gSaA ejEer dk dke djus ds fy, jsyos odZ'kkWi eqEcbZ] fyyqvk] cuZiqj] xksj[kiqj] tekyiqj] [kM+xiqj] >kalh] jryke]
dksVk vkSj vtesj esa dk;Z dj jgh gSaA jsyos }kjk csaxyq# ds fudV ;sykUgdk esa ,d dkj[kkuk LFkkfir fd;k x;k gSA ifg;ksa rFkk
èkqjh ds fy, csaxyq# esa ^àhy ,.M ,Dly* IykaV dh LFkkiuk dh xbZ gSA
eksVjxkM+h m|ksx
Lora=krk ds iwoZ Hkkjr esa Lopkfyr okgu vlsEcy fd;s tkrs FksA 1947 esa eqEcbZ esa izhfe;j vkWVkseksckbYl fyfeVsM rFkk 1948 esa
dksydkrk esa fgUnqLrku eksVlZ fyfeVsM dh LFkkiuk dh xbZA vkS|ksfxd uhfr 1991 ds lkFk eksVj okgu m|ksx dks ykblsal eqDr dj
fn;k x;k rFkk 1993 esa ;k=kh dkj m|ksx dks ykblsal eqDr dj fn;k x;k FkkA bl {ks=k esa Lo&vuqeksnu ekxZ ds rgr~ 100 izfr'kr
izR;{k fons'kh fuos'k dh vuqefr iznku dh xbZA orZEkku le; esa ns'k esa 35 bdkbZ;k¡ okguksa dk mRiknu dj jgh gSA bu bdkbZ;ksa dh
lokZfèkd la[;k egkjk"Vª esa gSA ;g m|ksx vfèkdka'kr% futh {ks=k esa fons'kh lg;ksx ls c<+ jgk gSA ns'k dh dqy izeq[k dEifu;ka gaSµ
VsD;ksa] izhfe;j vkVkseksckbYl] efgUæk (eqEcbZ)] v'kksd yhyS.M] LVS.MMZ eksVj izksMDV~l vkWiQ bf.M;k fy- (iq.ks)] ek:fr m|ksx
fy- (xqM+xkao)] lujkbt b.MfLVªt fy-* (csaxyq#)] gq.MbZ eksVlZ bf.M;k (psUubZ)] nsow eksVlZ bf.M;k fy- (lwjtiqj) rFkk iQksMZ]
feRlqfc'kh] eflZMht csUt] fiQYV] Vks;ksVk vkfnA Hkkjrh; vkWVkseksfVo lsDVj ds fodkl rFkk vUrjkZ"Vªh; gt cukus ds fy, ,d nl
o"khZ; fe'ku ^vkWVksesfVo fe'ku ;kstuk 2006&16* cuk;k x;k gS] ftldk mís'; mRiknu dks 145 vjc MkWyj ds Lrj rd igq¡puk
gS] rkfd ldy ?kjsyw mRikn esa mldh Hkkxhnkjh 10 izfr'kr ls vfèkd gks ldsA orZeku esa Hkkjr nks ifg;k okgu cukus esa fo'o esa
nwljs LFkku] O;kolkf;d okgu cukus esa ik¡pok LFkku] dkj cukus esa ukSosa LFkku rFkk VSªDVj cukus esa izFke LFkku ij gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
ty;ku fuekZ.k m|ksx
vkèkqfud <ax dk ty;ku cukus dk igyk dkj[kkuk flafèk;k usfoxs'ku daiuh }kjk lu~ 1941 esa fo'kk[kkiV~Vue esa LFkkfir fd;k x;k]
fdUrq vc fgUnqLrku f'ki;kMZ daiuh bls pyk jgh gSA xkMZu jhp odZ'kkWi esa ns'k ds Hkhrj vkSj rVh; Hkkxksa esa eNqvkjksa ds fy,
,oa eky ykus ys tkus okyh ukosa ;k NksVs tgkt vkSj e>xkao MkWd esa ukfod tgkt] eky <ksus okyh ukosa cuk;h tkrh gSaA ;gk¡ vHkh
dqN le; ls fÚxsV fdLe ds tgkt vkfn cuk;s tkus yxs gSaA fgUnqLrku f'ki;kMZ (fo'kk[kkiV~Vue) esa 4 cFks± gSa] tgk¡ 35]500
Mh- MCY;w-Vh- Hkkj okys ekyokgd tgkt cuk, tk ldrs gSa vkSj ,d NksVk cFkZ gS] tgk¡ ukosa cuk;h tkrh gSA
xksok f'ki;kMZ fyfeVsM ds vUrxZr ykap vkSj Vx izHkwfr ukosa cuk;h tkrh gaS rFkk tgktksa dh ejEer Hkh dh tkrh gSA ;gk¡ lqj{kk
iksr fuekZ.k dk;Z Hkh gksrk gSA e>xkao MkWd eqEcbZ ds iksrkJ; esa gS] tgk¡] 2 'kq"d MkWd vkSj 1 cFkZ gSA ;gk¡ Hkkjrh; ukSlsuk ds
fÚxsV fdLe ds tgkt cuk;s tkrs gSaA dksfPp esa u;k f'ki;kMZ LFkkfir fd;k x;k gSA bl f'ki;kMZ esa 85]000 Mh-MCY;w-Vh- rd ds
ty;ku cuk;s tkrs gSaA ;gk¡ fo'kky tgktksa o VSadjksa dh ejEer ds fy, Hkh ,d fo'ks"k MkWd LFkkfir fd;k x;k gSA ;g ns'k dk
uohure ,oa lcls cM+k iksr izkax.k gSA
mijksDr lHkh lkoZtfud {ks=k dh dEifu;ka gSaA ns'k esa dqy 28 'khi;kM~Zl gSa] ftlesa ls 19 futh {ks=k dh gSaA 2010&11 esa dqy
ty;ku fuekZ.k {kerk 1164-3 gtkj Mh-MCY;w-Vh- (Dead Weight Tonnage–DWT) lkoZtfud {ks=k rFkk 904-7 gtkj futh {ks=k
dk lfEefyr gSaA orZEkku esa Hkkjr ty;ku fuekZ.k {ks=k eas ,f'k;k esa tkiku ds ckn nwljs LFkku ij gSaA
ok;q;ku fuekZ.k m|ksx
loZizFke lu~ 1940 bZ- esa csaxyq# esa fgUnqLRkku ,;jØkÝV fyfeVsM (HAL) uked ,d daiuh LFkkfir dh x;hA ;g daiuh ckn esa
lu~ 1942 bZ- esa Hkkjr ljdkj }kjk [kjhn yh x;hA dkykUrj esa bldk uke fgUnqLrku ,sjksukWfVDl fy- (HAL) j[kk x;kA bl daiuh
esa ok;q;ku fuekZ.k ejEer ,oa liQkbZ ds vykok jsy ds fMCcs] clksa dk <kapk rFkk vU; lkeku Hkh curk gSA fgUnqLRkku ,;jØkÝV
fyfeVsM dh 'kk[kk,¡ ns'k ds fofHkUu Hkkxksa esa LFkkfir dh x;h gSa] tks bl izdkj gSaµ
1- ukfld 'kk[kk µ ;gk¡ foeku ds <kaps curs gSaA
2- dksjkiqV 'kk[kk µ ;gk¡ fex foeku dk batu curk gSA
3- gSnjkckn 'kk[kk µ ;gk¡ fex foeku ds bysDVªkfud midj.k curs gSaA
4- dkuiqj 'kk[kk µ ;gk¡ ,p-,l-& ok;q;ku curs gSaA
5- y[kuÅ 'kk[kk µ ;gk¡ ok;q;ku ds midj.k ,oa vkStkj curs gSaA
6- csaxyq# 'kk[kk µ ;gk¡ gsyhdkWIVj curs gSaA
lwpuk izkS|ksfxdh m|ksx
lwpuk izkS|ksfxdh ds {ks=k esa gks jgs rhoz mUu;u esa vkt ns'k dh vFkZO;oLFkk vkSj yksxksa ds thou Lrj ij xgjk izHkko Mkyk gSA
orZeku esa Hkkjr fo'o ds ekufp=k ij lwpuk izkS|ksfxdh ds {ks=k esa ,d rsth ls mHkjrh gqbZ 'kfDr cu pqdk gSA bl {ks=k dk lkykuk
dkjksckj tks vkt 89 vjc MkWyj dk gS] 2020 rd c<+dj 300 vjc MkWyj rd igq¡pus dh laHkkouk gSA Hkkjr ds vkbZ&Vh vkbZVhbZ,l
m|ksx ds pkj izeq[k ?kVd gSaµ vkbZVh lsok] chihvks] bathfu;fjax lsok o vuqlaèkku ,oa fodkl rFkk lkWÝVos;j mRiknuA Hkkjr esa lsok
{ks=k esa fodkl dk ekxZ blh {ks=k }kjk iz'kLr gqvk gS] tks vFkZO;oLFkk ds fodkl dk izeq[k lkèku cu pqdk gS vkSj ;g ldy ?kjsyw
RO/ARO
mRikn] jkstxkj ,oa fu;kZr dks c<+kus esa mYys[kuh; ;ksxnku ns jgk gSA csaxyq# dks Hkkjr dk ^flfydku ?kkVh* dgk tkrk gSA ;gk¡ 300
ls vfèkd lkWÝVos;j dEifu;ka fLFkr gS] ftlesa 50 cgqjk"Vªh; dEifu;ka gSaA blds vykok gSnjkckn] eqEcbZ] iq.ks] psUubZ] fnYyh&uks,Mk]
xqM+xkao] paMhx<+ bl m|ksx ds egÙoiw.kZ {ks=k gSaA
jklk;fud [kkn (moZjd)
lcls igys 1906 esa rfeyukMq jkT; ds jkuhisV uked LFkku ij lqij iQkWLisQV cukus dk igyk dkj[kkuk [kksyk x;kA nwljk dkj[kkuk
1939 bZ- esa dukZVd jkT; ds csykxqyk uked LFkku ij veksfu;k lYiQsV cukus dk dkj[kkuk [kksyk x;kA 1947 esa dsjy ds ,Yok;
esa ,d nwljk dkj[kkuk [kskyk x;kA Lora=krk ds i'pkr~ iapo"khZ; ;kstukvksa ds vUrxZr moZjd m|ksx ij fo'ks"k è;ku fn;k x;kA lu~
1951 esa >kj[k.M ds flUnwjh esa moZjd dk ,d vkèkqfud dkj[kkuk [kksyk x;kA futh ,oa lkoZtfud nksukas {ks=kksa }kjk blds fodkl
esa lfØ; ;ksxnku nsus ds dkj.k orZeku esa okjk.klh] VªkEcs] ukaxy] uke:i] xksj[kiqj] fyEck;r] usosyh] cM+kSnjk] jkmjdsyk] HkM+kSp]
eaxywj] gfYn;k] rwrhdksfju] ikjknhi bR;kfn LFkkuksa ij dkj[kkus LFkkfir gq,A ukbVªkstu [kkn cukus esa Hkkjr dk fo'o esa rhljk LFkku gSA
orZeku esa nks&frgkbZ ls vfèkd mRiknu {kerk lkoZtfud {ks=k dh bdkbZ;ksa esa fufgr gS] ftuesa iQfVZykbtj dkWiksZjs'ku vkWiQ bf.M;k
(,iQlhvkbZ)] us'kuy iQfVZykbtj fyfeVsM (,u,iQ,y)] jk"Vªh; dsfedYl ,.M iQfVZykbtlZ fyfeVsM (,iQ,lhVh)] eækl]
iQfVZykbtlZ fyfeVsM (,ebZ,y)] ikjk}hi iQkWLiQsV fyfeVsM (ihih,y)] izkstsDV~l ,.M MsoyiesaV bf.M;k fyfeVsM (ihMhvkbZ,y)
lfEefyr gSaA 1967 esa xfBr bf.M;u iQkeZlZ dksvkWijsfVo fyfeVsM (biQdks) rFkk 1980 esa xfBr Ñ"kd Hkkjrh dksvkWijsfVo fyfeVsM
(ÑHkkdks) cgqjkT;h; lgdkjh lkslkbVh gSA biQdksa dh N% bdkbZ;k¡ & dyksj ,oa dkaMyk (xqtjkr)] iwQyiqj ,oa vkaoyk (mÙkj izns'k)
esa gaSA blds xSl vkèkkfjr 'kkgtgk¡iqj ,oa txnh'kiqj (mÙkj izns'k) dkj[kkus esa Hkh mRiknu izkjaHk dj fn;k x;k gSA bldss vfrfjDr
futh {ks=k dh moZjd bdkbZ;k¡ dkuiqj] eaxykSj] ,UukSj rFkk rwrhdksfju esa dk;Zjr gSaA ns'k ds 'kh"kZ moZjd mRiknd jkT; gSa Øe'k%
xqtjkr] rfeyukMq] mÙkj izns'k] egkjk"VªA orZeku eas Hkkjr esa dqy 56 o`gr Lrjh; moZjd bdkbZ;ka ukbVªkstu] iQkWLiQsV vkSj fefJr
moZjd mRikfnr dj jgs gSa] ftlesa ls 30 bdkbZ;k¡ ;wfj;k rFkk 21 bdkbZ;k¡ Mh-,-ih- ,oa fefJr moZjd mRikfnr dj jgs gSaA
jlk;u m|ksx
jlk;u m|ksx dk Hkkjrh; vFkZO;oLFkk esa egRoiw.kZ LFkku gSA Hkkjrh; jklk;fud m|ksx dh vkSfipkfjd 'kq:vkr 1901 esa dksydkrk
esa ,d iQkekZL;qfVdy bdkbZ dh LFkkiuk ds lkFk gqbZ FkhA rc ls ysdj vkt rd bl m|ksx us vkWxZsfud vkSj xSj vkWxZsfud nksuksa gh
{ks=kksa esa vHkwriwoZ fodkl fd;k gSA vkdkj ds vkèkkj ij Hkkjrh; jlk;u m|ksx fo'o esa ckjgosa LFkku ij gSA bldk vkdkj yxHkx
35 fcfy;u MkWyj vuqekfur gS tks ldy ?kjsyw mRikn ds yxHkx 3 izfr'kr ds cjkcj gSaA ;g {ks=k ns'k ds ldy fu;kZr ds 13&14»
vkSj ldy vk;kr ds 8&9» ds fy, mÙkjnk;h gSA orZeku esa] Hkkjr esa izfr O;fDr jlk;u m|ksx ds mRiknksa dh [kir fo'o vkSlr
ds yxHkx 1@10 gSaA 'kksèk ,oa fodkl esa fuos'k ds lkFk m|ksx fo'ks"khÑr jlk;u] mRÑ"V jlk;u vkSj vkS"kfèk lesr Kku ds {ks=k esa
fof'k"V o`f¼ ntZ dj jgk gSA jlk;u {ks=k esa 100 izfr'kr fons'kh izR;{k fuos'k dh vuqefr gSA Hkkjrh; jlk;u m|ksx esa y?kq ,oa
o`gn~ LRkj dh bdkbZ;k¡ nksuksa 'kkfey gSaA Hkkjr o`gn~ la[;k esa mRÑ"V ,oa fo'ks"khÑr jlk;uksa dk Hkh mRiknu djrk gS] ftudk [kk|
la;kstd] peM+k jaxkbZ] cgqyd la;kstd jcj vkfn esa O;kid iz;ksx gksrk gSA lkoZtfud {ks=k dh nks bdkbZ;k¡ jklk;fud {ks=k esa gSaµ
fganqLrku vkWxsZfud dsfedYl fyfeVsM (,pvkslh,y) ,oa fgUnqLrku balSfDVlkbM~l fyfeVsM (,pvkbZ,y)A ,pvkslh,y dh LFkkiuk
1960 esa egkjk"Vª esa gqbZA bldk eq[; mís'; vkS"kfèk;ksa] jax&lkexzh] jcj] jlk;u ,oa ysfeusVl vkfn ds fy, vko';d jklk;fud
inkFkks± dk fuekZ.k djrk gSA dEiuh dh nks bdkbZ;k¡ jlk;uh (egkjk"Vª) ,oa dksfPp (dsjy) esa gSA dEiuh us ikWyhysVªkÝyksjksFkkbyhu
Hkwxksy (Hkkx&2)
ds fuekZ.k ds fy, fgUnqLrku ÝyksjksdkcZUl fyfeVsM uked ,d lgk;d daiuh izkjaHk dh gSA ,pvkbZ,y dh LFkkiuk 1954 esa dh
xbZA bldh rhu bdkbZ;k¡ HkfVaMk (iatkc)] mnxeaMye (dsjy) ,oa jlk;uh (egkjk"Vª) esa gSA ;g MhMhVh] esykfFkvkWu] ,aMkslYiQkWu
,oa ns'k esa lokZfèkd iz;qDr gksus okyk dhVuk'kd cwjkDyksj dk mRiknu djrh gSA
vkS"kf/k&fuekZ.k m|ksx
Hkkjrh; vkS"kfèk&fuekZ.k m|ksx us fiNys dqN n'kdksa esa dkiQh izxfr dh gSA jlk;u ,oa isVªksjlk;u foHkkx ds iz'kklfud fu;a=k.k esa
vkS"kfèkd fuekZ.k m|ksx {ks=k esa ik¡p dsUæh; lkoZtfud m|e ,oa ik¡p la;qDr {ks=k ds izfr"Bku gSaA blds vfrfjDr iw.kZ LokfeRo okyh
nks bdkbZ;k¡ gSaA dqN bdkbZ;k¡ fuEu gSaµ
yy fgUnqLRkku ,aVhck;ksfVDl fyfeVsM (HAL) % bldh LFkkiuk 1954 esa fiaijh (iq.ks) esa dh xbZ FkhA MªXl ,oa iQkekZL;qfVdYl
ds {ks=k esa ;g ns'k dk igyk lkoZtfud {ks=k dk miØe FkkA bldh rhu la;qDr {ks=k dh bdkbZ;k¡ Hkh gSaµ dukZVd
,aVhck;ksfVDl ,.M iQkekZL;qfVdYl fyfeVsM (csaxyq#)] egkjk"Vª ,aVhck;ksfVDl ,oa iQkekZL;qfVdYl fy- (ukxiqj) rFkk
ef.kiqj jkT; MªXl ,.M iQkekZL;qfVdYl fy- (bEiQky)A daiuh isfuflfyu&th] ,oa fLVªIVksekbflu mRikfnr djrh gSA
yy Hkkjrh; vkS"kfèk ,oa iQkekZL;qfVdYl fyfeVsM (IDPL) % bldh LFkkiuk 5 vizSy] 1961 dks gqbZA bldh rhu fuekZ.k
bdkb;k¡& ½f"kds'k] gSnjkckn ,oa xqM+xkao esa fLFkr gSaA bldh nks iw.kZ LokfeRo okyh lgk;d daifu;ka gSa& vkbZMhih,y
fyfeVsM (rfeyukMq) ,oa fcgkj MªXl vkWxsZfud dSfedYl fyfeVsM] eqtÝiQjiqj (fcgkj)A
isV™ks jlk;u m|ksx
isVªks jlk;u isVªksfy;e] izkÑfrd xSl] usIFkk] ,Ydksgy] dSfY'k;e dkckZbM ds ;kSfxd rFkk jlk;u gksrs gSa] ftudk iz;ksx flUFksfVd
js'kksa] IykfLVd jaxus ds inkFkZ] dhVuk'kdksa] flUFksfVd jcj] vkS"kfèk vkfn cukus esa fd;k tkrk gSA ns'k esa isVªks jlk;u dk igyk la;a=k
futh {ks=k esa ;wfu;u dkckZbM bf.M;k fyfeVsM }kjk VªkEcs esa 1966 esa rFkk lkoZtfud {ks=k dk izFke dkj[kkuk bf.M;u isVªksdsfedy
fyfeVsM cM+ksnjk esa 1969 esa LFkkfir fd;k x;k FkkA 2007 esa isVªks jlk;u ij jk"Vªh; uhfr cuk;h xbZA gfYn;k] dks;yh] cjkSuh]
tkeuxj] vkSjS;k] xkaèkkj] fo'kk[kkiV~Vue] rsu?kkV] eaxykSj vkSj yqfèk;kuk esa isVªks jlk;u dkWEIysDl LFkkfir fd, x, gSaA isVªks jlk;u ds
mRiknu esa 58 izfr'kr fgLlk ikWyhelZ dk gSA mnkjhdj.k dh uhfr vkSj ykblsUl dh lekfIr ds rgr vesfjdk] tkiku] fczVsu vkfn
ns'kksa dh cgqjk"Vªh; dEifu;k¡ Hkh Hkkjr esa bl {ks=k esa mrjh gSA
lhesaV m|ksx
Hkkjr esa igyk lhesaV dkj[kkuk eækl esa 1904 bZ- esa LFkkfir gqvkA 1912&13 esa eè; izns'k ds dVuh] jktLFkku ds yk[ksjh&cawnh rFkk
xqtjkr ds iksjcanj esa lhesaV dh iSQfDVª;k¡ LFkkfir dh xbZaA
lhesaV mRiknu ls lacaf/kr egRoiw.kZ Lej.kh; rF;
yy Hkkjr fo'o esa phu ds ckn nwljk lcls cM+k lhesaV mRiknd jk"Vª cu x;k gSA
yy lheasV m|ksx ds lokZfèkd dkj[kkus eè; izns'k esa gSA
yy lheasV m|ksx vfèkdka'kr% futh {ks=k esa gSA
yy ,-lh-lh- futh {ks=k dh lcls cM+h lhesaV daiuh gSA
yy l
koZtfud {ks=k ds lcls cM+h lheasV daiuh lhesaV dkWiksZjs'ku vkWiQ bf.M;k (CCI) gSA blds dqy 10 la;a=k gSa tks&eU;kj]
dqjdqUrk] chdktu] jktcu] vdkyrkjk] ukexkao] ;sjkxqUryk] p[khZ] nknjh] vkfnykckn rFkk rUnqj esa LFkkfir gSA
RO/ARO
yy 100 Vu lhesaV cukus ds fy, 160 VUk pwuk iRFkj] 34 Vu dks;yk] 4 Vu ftIle] 0-4 Vu ckWDlkbV rFkk 0-2 Vu phdk
vko';d gksrs gSaA
yy lheasV mRiknu ds fy, vkæZ rFkk 'kq"d izØeksa dk gksuk t:jh gksrk gSA vkæZ izØe ds fy, vfèkd ek=kk esa ty dh rFkk
'kq"d izØe esa vfèkd 'kfDr dh vko';drk gksrh gSA
o`gn la;a=kksa }kjk lhesaV mRiknu (2018&19)
Øe daiuh mRiku (fefy;u Vu esa)
1- vYVªkVsd lhesaV fyfeVsM 39-34
2- Jh lhesaV fyfeVsM 24-08
3- vacqtk lhesaV fyfeVsM 20-83
4- bafM;k lhesaV fyfeVsM 10-99
dkxt m|ksx
ns'k esa vk/qfud rjhds ls dkxt cukus dh izFke fey dh LFkkiuk o"kZ 1812 esa if'pe caxky ds lsjkeiqj esa gqbZ] tks vliQy jghA
izFke liQy dkj[kkuk o"kZ 1967 esa dksydkrk ds ckyhxat esa yxk;k x;kA 1879 esa y[kuÅ rFkk 1882 esa VhVkx<+ esa dkj[kkuk [kksyk
x;kA orZeku esa ns'k esa 759 yqxnh ,oa dkxt feysa gSa ftuesa djhc 63 yk[k Vu dkxt vkSj xÙks (isij cksMZ) rFkk 14-4 yk[k
Vu v[kckjh dkxt dk mRiknu gksrk gSA Hkkjr dh izfr O;fDr dkxt dh [kir 7-2 fdxzk-@o"kZ gS tks 50 fdxzk-@o"kZ izfr O;fDr
dh fo'o vkSlr ls dkiQh de gSA ;g ,d Hkkjßklh m|ksx gSA dPps eky dh 70» xUus dh [kksbZ ls] 5» eqyk;e ydM+h ls rFkk
3» pkoy] xsgw¡ o eDds vkfn ds iqvky] jíh dkxt] jíh diM+s] ;wdsfyIVl o iksiukj ds ikSèks vkfn ls gksrh gSA dkxt mRiknd
'kh"kZ jkT; gSaµ vkaèkz izns'k] egkjk"Vª] ia- caxky rFkk vksfM'kkA if'pe caxky esa igys lokZfèkd dkxt dkj[kkus gqvk djrs Fks] ftuesa
VhVkx<+] ck¡cksfj;k vkfn izeq[k dsUæ gSA orZeku esa egkjk"Vª esa lokZfèkd dkxt dkj[kkus gSA usikuxj (eè; izns'k) esa v[kckjh dkxt
rFkk gks'kaxkckn esa uksV Nkius ds dkxt cukus dk ljdkjh dkj[kkuk gSA
oL= m|ksx
lwrh oL= m|ksx (Cotton Textile Industry)
lwrh oL=k m|ksx Hkkjr ds iqjkus m|ksxksa esa ls ,d gSA bl m|ksx ls Hkkjr dh cM+h tula[;k dks jkstxkj feyrk gSA NksVs&cM+s Lrj ij
Hkkjr ds gj ,d jkT; esa lwrh oL=k m|ksx LFkkfir gSA lwrh oL=kksa dk fu;kZr djds Hkkjh ek=kk esa fons'kh eqnzk vftZr dh tkrh gSA
lwrh oL=k m|ksx esa Hkkjr ds 18» yksx jkstxkj ikrs gSaA Hkkjr ds dqy fu;kZr esa 20» Hkkxhnkjh lwrh oL=kksa dh gSA
15oha 'krkCnh rd lwrh oL=k esa Hkkjr dk ,dkfèkdkj FkkA Hkkjr ds lwrh ,oa js'keh oL=kksa dh ;wjksih; ns'kksa esa Hkkjh ekax FkhA ijUrq
bZLV bafM;k dEiuh vkus ds i'pkr bl m|ksx dk ßkl gqvkA vaxzst us Hkkjr ls dikl fu;kZr djds baXySaM esa lwrh oL=k ds dkj[kkus
LFkkfir dj fy, vkSj fczVsu ds rS;kj diM+s ds fy;s Hkkjr ,d egRoiw.kZ cktkj cu x;kA
Hkkjr esa lwrh oL=k dk igyk dkj[kkuk lh-,u- nsoj (C.N. Dewar) us 1854 esa eqEcbZ (rRdkfyd cEcbZ) esa yxk;k FkkA 19oha
,oa 20oha 'krkCnh esa bl m|ksx esa rhoz xfr ls mUufr gqbZA
Hkwxksy (Hkkx&2)
js'keh oL= m|ksx
ns'k esa js'ke rS;kj djus rFkk mlds diM+s cukus dk dk;Z djus okys orZeku esa 300 dkj[kkus gSaA ns'k esa vkèkqfud <ax ds dkj[kkus
eq[;r% tEew&d'ehj] iatkc] mÙkj izns'k] if'pe caxky] rfeyukMq] dukZVd] xqtjkr esa dsfUær gSaA tEew&d'ehj esa 80 NksVs&NksVs
dkj[kkus gSaA Jhuxj esa js'ke dk lcls cM+k dkj[kkuk gSA Åèkeiqj] tEew] vuUrukx] Jhuxj] ckjkewyk rFkk fj;kalh izeq[k dsUæ gSaA
js'ke ds vU; eq[; dsUæ iatkc esa ve`rlj] xq:nkliqj] gksf'k;kjiqj] yqfèk;kuk_ mÙkj izns'k esa okjk.klh] fetkZiqj] izrkix<+] 'kkgtgk¡iqj_
if'pe caxky esa ckadqM+k] eqf'kZnkckn] fc".kqiqj] gkoM+k] pkSchl ijxuk] cgjkeiqj_ rfeyukMq esa lsye] ratkSj] dkathoje] fr#fpjkiYyh]
dks;EcVwj] eSlwj] eaxykSj] dksykj] pUuikVuk_ fcgkj esa Hkkxyiqj] x;k] iVuk_ vkUèkz izns'k esa djheuxj] fpÙkwj] okjaxy] fo'kk[kkiV~Vue
vuUriqje gSaA ns'k ds 'kh"kZ js'ke mRIkknd jkT; gSa] Øe'k%& dukZVd] vkaèkz izns'k] if'pe caxky] rfeyukMqA
≈uh oL= m|ksx
1876 esa dkuiqj esa rFkk 1883 bZ- esa èkkjhoky esa rFkk eaxykSj esa Åuh fey dh LFkkiuk ds lkFk gh vkèkqfud Åuh oL=k m|ksx dh
'kq#vkr gqbZA bl m|ksx dk okLrfod fodkl 1950 bZ- ds ckn gqvkA orZeku esa 928 Åu bdkb;ka gSaA 1400 ls vfèkd gkStjh dk
lkeku rS;kj djus okyh rFkk 155 ls vfèkd Åuh èkkxk cukus okyh bdkbZ;k¡ dk;Zjr gSaA iatkc] egkjk"Vª vkSj mÙkj izns'k Åuh
oLrqvksa ds izeq[k mRiknd jkT; gSaA bu jkT;ksa ds ckn xqtjkr] dukZVd] if'pe caxky vkSj tEew&d'ehj dk LFkku vkrk gSA ns'k
dh yxHkx 50» feysa iatkc esa gSA bl jkT; ds ve`rlj] yqfèk;kuk] xq#nkliqj ftys Åu mRiknu ds fy, fo'ks"k mYys[kuh; gSaA
ns'k esa Js"B dksfV ds Åuh diM+s cukus ds dsUæ Fkk.ks] dksydkrk] ve`rlj] ikuhir] Hkkxyiqj] bykgkckn] cM+ksnjk] psUubZ] cjsyh bR;kfn
gSaA iatkc vkSj gfj;k.kk Åuh gkStjh ds fy, fo'ks"k :i ls egRoiw.kZ gSaA ia- caxky] mÙkj izns'k] egkjk"Vª vkSj fnYyh esa Hkh gkStjh ds
lkeku cuk, tkrs gSaA dukZVd] jktLFkku] rfeyukMq esa Hkh dqVhj m|ksx ds :i esa gkStjh dk fodkl gks jgk gSA
oL= m|ksx ls lacaf/kr egRoiw.kZ Lej.kh; rF;
yy oL=k rFkk twV o gFkdj?kk lfgr ifjèkku {ks=k ds fy, ^lesfdr dkS'ky fodkl ;kstuk* uke ls ,d ubZ ;kstuk 5 vxLr]
2010 ls izkjaHk fd;k x;k FkkA
yy Hkkjr fo'o dk nwljk cM+k dikl mRiknd jk"Vª gSA
yy fo'o ds dqy dikl mRiknu esa 25» dikl dk mRiknu Hkkjr }kjk fd;k tkrk gSA
yy fo'o esa lokZfèkd Hkwfe ij dikl dh [ksrh ds ekeys esa Hkkjr dk nwljk cM+k fu;kZrd jk"Vª Hkkjr gSA
yy fo'o esa twV ls cuh oLrqvksa dk lcls cM+k mRiknd vkSj nwljk cM+k fu;kZrd jk"Vª Hkkjr gSA
yy ns'k dk izFke twV dk dkj[kkuk tkWtZ vkWdySaM }kjk 1859 esa dydÙkk ds ikl fj'kjk uked LFkku ij yxk;k x;k FkkA
yy twV m|ksx] dPpk eky m|ksx izèkku m|ksx gSA vfèkdka'k twV dkj[kkus if'pe caxky ds twV mRiknd {ks=kksa ds fudV gSA
yy js'ke mRiknd ns'kksa dh lwph esa Hkkjr dk LFkku phu ds ckn nwljk gSA
yy eawxk js'ke mRiknu esa Hkkjr dks ,dkfèkdkj izkIr gSA
yy ns'k esa js'ke dk izFke dkj[kkuk 1832 esa gkoM+k esa izkjaHk fd;k x;k FkkA
yy fcgkj ,oa >kj[k.M Vlj js'ke rFkk vle ewaxk js'ke dk o`gÙke mRiknd jkT; gSA
RO/ARO
yy Åu mRiknu ds ekeys esa fo'o esa Hkkjr dk LFkku lkroka gSA

yy izFke Åuh dkj[kkuk 1876 esa dkuiqj esa rFkk 1881 esa èkkjhoky (iatkc) esa LFkkfir fd;k x;k FkkA
yy iatkc Åuh oL=kksa ds mRiknu ds ekeys esa izFke LFkku ij gS] tcfd egkjk"Vª nwljs LFkku ij gSA
yy dkuiqj dks mÙkj Hkkjr dk eSupsLVj dgrs gSaA
yy vgenkckn dks iwoZ dk cksLVu dgk tkrk gSA
yy dks;EcVwj dks nf{k.k Hkkjr dk eSupsLVj dgrs gSaA
phuh m|ksx
orZeku le; esa ns'k esa phuh feyksa dh la[;k 654 gSA Hkkjr esa phuh m|ksx dh LFkkiuk ogha gqbZ gS] tgk¡ xUuk {ks=k gSaA ;s ik¡p
{ks=k gSaµ 1- mÙkjh Hkkjr] 2- xqtjkr] egkjk"Vª] 3- dkosjh csflu] 4- rVh; vkUèkz izns'k] 5- gqxyh csfluA Hkkjr phuh dk lcls cM+k
miHkksDrk rFkk czkthy ds ckn nwljk lcls cM+k mRiknd ns'k gS] ftldk fo'o ds phuh mRiknu esa 15» ls vfèkd dk fgLlk gSA
Hkkjr esa lcls igys csfr;k (fcgkj) esa 1840 esa phuh fey yxk;k x;kA ns'k esa egkjk"Vª esa phuh ds lokZfèkd feysa fLFkr gSaA ns'k
esa phuh mRiknd 'kh"kZ jkT; gSa Øe'k% mÙkj izns'k] egkjk"Vª] rfeyukMq rFkk dukZVdA Hkkjr esa oL=kks|ksx ds ckn phuh m|ksx nwljk
lcls cM+k Ñf"k vkèkkfjr m|ksx gSA
iVlu m|ksx
loZizFke 1859 esa dksydkrk ds fudV fjlM+k esa gqxyh unh ds fdukjs ,d twV fey dh LFkkiuk gqbZA foHkktu ds ckn iVlu mRiknu
ds vf/dka'k dsUæ rks cakXykns'k esa pyk x;k tcfd dPps eky dk vf/dka'k {ks=k Hkkjr esa gh jgkA ifj.kkeLo:i dPps eky dh
deh ds dkj.k dbZ dkj[kkusa can gks x,A Lora=krk i'pkr~ bl m|ksx dks c<+kok fn;k x;kA iQyLo:i dkj[kkuksa ds {ks=k rFkk la[;k
esa o`f¼ gqbZA
ns'k esa 77 iVlu ehysa gSa] ftuesa if'pe caxky esa 60] fcgkj ,oa mÙkj izns'k esa 3&3] vkaèkz izns'k esa 7 rFkk vle] vksfM'kk] f=kiqjk]
eè; izns'k esa 1&1 gSaA fo'o esa Hkkjr iVlu ls cuh oLrqvksa dk lcls cM+k mRiknd rFkk nwljk cM+k fu;kZrd ns'k gSA bl {ks=k esa
pkyhl yk[k Ñ"kd ifjokjksa dks jkstxkj feyk gSA ;g m|ksx dqy mRiknu dk 62» twV ds :i esa] 20» VkV rFkk 'ks"k xyhpksa ,oa
vU; oLrqvksa ds :i esa mRikfnr djrk gSA twV mRiknd izeq[k jkT; if'peh caxky (14») gSA eq[; dsUæ&ckyh] fjlM+k] fljkeiqj]
ct&ct] lfd;k] vkaèkz izns'k (10»)] xqUVwj] vksaxys] bys:] usYyheksjyk] mÙkj izns'k] fcgkj bR;kfnA
Hkkjr ds izeq[k m|ksx dk forj.k
izeq[k m|ksx {ks=k izeq[k m|ksx {ks=k
ykSg rFkk bLikr te'ksniqj] ghjkiqj] cuZiqj] Hkækorh] yksdkseksfVo fprjatu] okjk.klh
lwrh oL=k fHkykbZ] jkmjdsyk] eqEcbZ] vgenkckn] jsy ds fMCcs isjkEcwj] csaxyq#] dksydkrk] gqlSuiqj
'kks y kiq j ] dkuiq j ] dks ; EcVw j ] lw j r] jk;cjsyh] if'pe caxky] mÙkj izns'k]
bankSj] enqjS vksfM'kk] fcgkj] >kj[kaM] dukZVd] dsjy]
egkjk"Vª] xqtjkr] iatkc
js'keh oL=k vle] dukZVd] fcgkj] caxky] egkjk"Vª] dkxt gfj;k.kk] vkUèkz iz n s ' k] eè; iz n s ' k]
vksfM'kk rfeyukMq
twV if'pe caxky] fcgkj] vkUèkz izns'k] mÙkj 'kh'kk fiQjkstkckn] f'kdksgkckn] cgtksbZ] gkoM+k]
izns'k] NÙkhlx<+ csaxyq#] csyxkao
Hkwxksy (Hkkx&2)
peM+k ps U ubZ ] vkxjk] dks y dkrk] fnYyh] vkS"kfèk ½f"kds'k] ubZ fnYyh] gSnjkckn] fiEijh]
dkuiqj] ckVkuxj] psUubZ] eqEcbZ
lhesaV Mkyfe;kuxj] flanjh] cutkjh] tkiyk] eksVj lkbfdy eqEcbZ] dksydkrk] psUubZ] te'ksniqj] iq.ks]
eaxykfxfj] ekNjsyk] fot;okM+k] flDdk] xqMxkao
vgenkckn] vks[kke.My] fr#usyosyh]
nqxZ] dVuh] lruk] tcyijq] ckxydksV] yq f èk;kuk] fnYyh] eq E cbZ ] jkeiq j ]
Hkækorh] yk[ks j h] lokbZ ekèkks i q j ] iQjhnkckn] okjk.klh] ps U ubZ ] vkxjk]
fpÙkkS M + x <+ ] lw j tiq j ] nknjh] pkS i u] lksuhir
ghjkdqaM
ty;ku fo'kk[kkiV~ V ue] dks p hu] eq E cbZ ] Hkkjh jklk;fud jcj osykxqyk] flanjh] Vªkoudksj] te'ksniqj
dksydkrk] e>xk¡o
ok;q;ku caxykSj] dkuiqj] ukfld] dksjkiqV]
phuh mÙkj izns'k] egkjk"Vª] rfeyukMq] vkUèkz moZjd flanjh] ukaxy] usoSyh] jkmjdsyk] psUubZ]
izns'k] iatkc] gfj;k.kk] fcgkj] if'pe cjkSuh] vYok;] iQwyiqj
caxky] eè;izns'k
[kfut
Hkkjr ,oa fo'o
vjcksa&[kjcksa o"kZ rd Hkw&iVy esa ncs 'kSyksa ls [kfut inkFkks± dk fuekZ.k gksrk gSaA ^[kfut inkFkZ* izko`Qfrd :i ls fudyus okyk og
inkFkZ gs] ftldh viuh HkkSfrd fo'ks"krk,a gksrh gSa vkSj ftldh fufeZfr dks jklk;fud xq.kksa }kjk O;Dr fd;k tk ldrk gSA eksVs rkSj
ij [kfutksa dks pkj Hkkxksa esa foHkkftr fd;k tk ldrk gS&
1- b±èku [kfut (Fuel minerals)& dks;yk] fyXukbV] dPpk rsy ,oa izko`Qfrd xSlA
2- /kfRod [kfut (Metallic Minerals)& ckWDlkbV] ykSg v;Ld] rkez oqQy [kfut mRiknu dk izfr'kr fgLlk o"kZ
v;Ld] eSaxuht bR;kfnA 2018&19
3- vèkkfRod [kfut (Non- Metallic Minerals)& ckWbjkbV] ,isVkbV]

,aMqyqlkbV] dk;ukbV bR;kfnA
4- y?kq [kfut (Minor Minerals)& feV~Vh dh b±Vsa] dadM] Hkou fuekZ.k y?kq [kfut
esa iz;qDr] iRFkj] lkekU; feV~Vh bR;kfnA /kfRod [kfut
42-43
blosQ vfrfjDr vkS|ksfxd mi;skx esa vkus okys [kfutksa dk ,d u;k oxZ 50-33
^vkS|ksfxd [kfut* (Industrial Minerals) gSa rFkk /kfRod [kfutksa ls
fufeZr /qkrvksa@feJ /krqvksa dks vyx ls Hkh oxhZo`Qr fd;k tkrk gSA
[kuu ea=kky; osQ okf"kZd izfrosnu] 2020&21 osQ vuqlkj] Hkkjr 4 b±èku
[kfutksa] 10 èkkfRd [kfutksa] 23 vèkkfRod [kfutksa] 3 ukfHkdh; (Atomic) /kfRod [kfut
vkSj 55 y?kq [kfutksa lfgr oqQy 95 [kfutksa dk mRiknu djrk gSA 7-24
RO/ARO
/krqvksa@feJ /krqvksa dk vè;;u [kfutksa osQ varxZr gh fd;k tkrk gSA budk mRiknu ewy [kfutksa ls la;a=kksa }kjk fd;k tkrk gSA
mnkgj.k osQ fy, ,Y;qehfu;e dk mRiknu ckWDlkbV ls rFkk LVhy dk mRiknu yksgs ls gksrk gSA ;gh dkj.k gS fd bu èkkrqvksa
mRiknu esa izFke] f}rh; LFkku la;a=k@ dkj[kkuska dk gksxk] tcfd mR[kfur [kfutksa osQ mRiknu esa izFke] f}rh; vkfn LFkku jkT;ksa
dk gksxkA fdlh ns'k@ jkT; esa izk;% /krqvksa dk mRiknu rhkh T;knk gksxk tc ml /krq osQ fofuekZ.k gsrq vko';d ewy [kfutksa
dk vfèkd mRiknu gksA oqQN ekeyksa esa ;g Hkh laHko gS fd fdlh nwljs ns'k@ jkT; ls ewy [kfut ykdj fdlh vU; ns'k@jkT;
}kjk lacafèkr /krqvksa dk mRiknu fd;k tk,A
Hkkjr % [kfut ifjn`';
o"kZ 2020&21 osQ nkSjku Hkkjr osQ oqQy [kfut mRiknu (ukfHkdh; rFkk b±èku jfgr) dk ewY; 129950 djksM+ #i;s vuqekfur gS] tks
dksfoM&19 egkekjh vkSj ns'kO;kih ykWdMkmu osQ dkj.k fiNys o"Z dh rqyuk esa yxHkx 11-35 izfr'kr dh deh gks n'kZrk gSA o"kZ
2020&21 osQ nkSjku /krq [kfutksa osQ fy, vuqekfur ewY; 49285 djksM+ #i;s ;k oqQy ewY; dk 37-93 izfr'kr vkSj xkS.k [kfuktsa
lfgr xSj&/kfRod [kfutksa dk ewY; 80664 djksM+ #i;s gS ;k oqQy ewY; dk 62-07 izfr'kr gSA
[kfut ls rkRi;Z izkÑfrd :i esa ik, tkus okys ,sls inkFkksZa ls gS ftudk fuf'pr jklk;fud&HkkSfrd xq.k/eZ ,oa jklk;fud la?kVd
gksaA budks [kuu] mRiknu ,oa izcks/u }kjk izkIr fd;k tkrk gSA lkFk gh bu lHkh dk vkfFkZd egRo Hkh gksrk gSA Hkkjr] viuh
fofoèkrkiw.kZ HkwxfHkZd lajpuk osQ dkj.k fofoèk izdkj osQ [kfut lalkèkuksa ls laiUu gSA Hkkjh ek=kk esa cgqewY; [kfut iwoZ&iqjkthoh
dky ;k izhiSY;kstksbd ,sjk esa mn~Hkhr gSaA eq[;r% izk;}hih; Hkkjr dh vkXus; rFkk dk;karfjr pV~Vkuksa ls lac¼ gSaA mÙkj Hkkjr osQ
fo'kky tyks<+ eSnkuh Hkw&Hkkx vkfFkZd mi;ksx osQ [kfutksa ls foghu gSaA fdlh Hkh ns'k osQ [kfut lalkèku vkS|ksfxd fodkl osQ fy,
vko';d vkèkkj iznku djrs gSaA ,d [kfut fuf'pr jklk;fud ,oa HkkSfrd xq.kèkeks± (fof'k"Vrkvksa) osQ lkFk dkcZfud ;k vdkcZfud
mRifÙk dk ,d izkÑfrd inkFkZ gSA
[kfut lalkèkuksa ds izdkj%&
jklk;fud ,oa HkkSfrd xq.kèkeks± osQ vkèkkj ij [kfutksa dks nks izeq[k Jsf.k;ksa èkkfRod (èkkrq) vkSj vèkkfRod (vèkkrq) esa lekfgr
fd;k tk ldrk gS_ tksfd fuEu izdkj ls Hkh oxhZÑr fd, tk
ldrs gSa%& [kfut mRiknu 2020&21 jkT;ksa dk fgLlk (izfr'kr esa)
1- èkjrh ds van:uh Hkkxksa esa fLFkr fofHkUu izdkj ds
pV~Vkuksa ,oa lajpukvksa rFkk fu{ksiksa vkfn esa èkkrq miyCèk eè; izn's k 6 vU; jkT; 13
gksrs gaS vkSj bUgsa èkkfRod [kfut Js.kh esa j[kk x;k gSA egkjk"Vª 4
èkkfRod [kfutksa dks ykSg ,oa vykSg èkkfRod Js.kh esa Hkh vksfM'kk 14
ck¡Vk x;k gSA os lHkh izdkj osQ [kfut] ftuesa ykSg va'k mÙkj izn's k 4
lekfgr gksrk gS tSls fd ykSg v;Ld os ykSg èkkfRod
gksrs gSa vkSj ftuesa ykSg va'k ugha gksrk gS] os vykSg xqtjkr 6 jktLFkku 17
èkkfRod [kfut esa vkrs gSa tSls fd rk¡ck] ckWDlkbV vkfnA
2- vèkkfRod [kfut ;k rks dkcZfud mRifÙk osQ gksrs gSa tSls rsyxa kuk 8
fd thok'e b±èku] ftUgsa [kfut b±èku osQ uke ls tkurs NÙkhlx<+ dukZVd 7
gSa ;k os i`Foh esa ncs izk.kh ,oa ikni thoksa ls izkIr gksrs 8 vka è kz iz n s ' k
gSa] tSls fd dks;yk vkSj isVªksfy;e vkfnA vU; izdkj 13
osQ vèkkfRod [kfut vdkcZfud mRifÙk osQ gksrs gSa tSls
vHkzd] pwuk&iRFkj rFkk xzsiQkbV vkfnA
Hkwxksy (Hkkx&2)
3- [kfutksa dh oqQN fuf'pr fo'ks"krk,¡ gksrh gSaA ;g {ks=k esa vleku :i ls forfjr gksrs gSaA
[kfutksa dh xq.koÙkk vkSj ek=kk osQ chp izfrykseh lacaèk ik;k tkrk gS] vFkkZr~ vfèkd xq.koÙkk okys [kfut] de
xq.koÙkk okys [kfutksa dh rqyuk esa de ek=kk esa ik, tkrs gSaA
rhljh izeq[k fo'ks"krk ;g gS fd ;s lHkh [kfut le; osQ lkFk lekIr gks tkrs gSaA
HkwxfHkZd n`f"V ls bUgsa cuus esa yack le; yxrk gS vkSj vko';drk osQ le; budk rqjar iquHkZj.k ugha fd;k tk ldrkA vr% bUgsa
lajf{kr fd;k tkuk pkfg, vkSj budk nq#i;ksx ugha gksuk pkfg,] D;ksafd bUgsa iqu% mRiUu ugha fd;k tk ldrkA
[kfut osQ vUos"k.k esa layXu vfèkdj.k%&
Hkkjr esa] [kfutksa dk O;ofLFkr losZ{k.k] iwosZ{k.k (Prospecting) rFkk vUos"k.k osQ dk;Z%&
yy Hkkjrh; HkwoSKkfud losZ{k.k (GSI)]
yy rsy ,oa izkÑfrd xSl vk;ksx (ONGC),
yy [kfut vUos"k.k fuxe fy- (MECL) ,oa
yy jk"Vªh; [kfut fodkl fuxe (NMDC)]
yy bafM;u C;wjks vkWiQ ekbal (IBM)]
yy Hkkjr xksYMekbal fy- (BGML)]
yy jk"Vªh; ,Y;qfefu;e da- fy- (NALCO) vkSj fofHkUu jkT;ksa osQ [knku ,oa HkwfoKku foHkkx djrs gSaA
Hkkjr esa [kfutksa dk forj.k%
1- Hkkjr esa vfèkdka'k èkkfRod [kfut izk;}hih; iBkjh {ks=k dh izkphu fØLVyh; 'kSyksa esa ik, tkrs gSaA
2- dks;ys dk yxHkx 97 izfr'kr Hkkx nkeksnj] lksu] egkunh vkSj xksnkojh ufn;ksa dh ?kkfV;ksa esa ik;k tkrk gSA
3- isVªksfy;e osQ vkjf{kr HkaMkj vle] xqtjkr rFkk eqacbZ gkbZ vFkkZr~ vjc lkxj osQ virVh; {ks=k esa ik, tkrs gSaA
4- u, vkjf{kr {ks=k Ñ".kk&xksnkojh rFkk dkosjh csfluksa esa ik, x, gSaA
5- vfèkdka'k izeq[k [kfut eaxyksj ls dkuiqj dks tksM+us okyh (dfYir) js[kk osQ iwoZ esa ik, tkrs gSaA
Ø-la- èkkfRod [kfut vèkkfRod [kfut
1- /kfRod [kfut os [kfut gSa] ftUgsa xykus ls èkkrq 1- vèkkfRod [kfutksa ls /krq izkIr ugha fd;k tk ldrkA
izkIr gksrs gSa+ tSls& yksgk] ckWDlkbV] fVu] eSaxuht] pwuk& iRfkj] MksyksekbV] iQkWLisQV] esXuslkbV vkfn izeq[k
rk¡ck vkfnA vèkkfRod [kfut gSaA
2- ;s l[r vkSj pedhys gksrs gSaA 2- budh viuh gh ped gksrh gSA
3- ;s izk;% vkXus; pV~Vkuksa esa feyrs gSaA 3- ;s izk;% ijrnkj pV~Vkuksa esa feyrs gSaA
4- ;s ypdhys gksrs gSa vkSj bUgsa ihVdj dksbZ Hkh :i 4- ;s ypdhys ugha gksrs vkSj bUgsa ihVdj okafNr :i esa
fn;k tk ldrk gSA ugha cnyk tk ldrkA
5- pksV ekjus ij ;s VwVrs ughaA 5- ;s pksV ekjus ij VwV tkrs gSa vkSj VqdM+ksa esa c¡V tkrs gSaA
RO/ARO
Hkkjr dh izeq[k [kfut ifV~V;k¡%
Hkkjr esa [kfut eq[;r% rhu foLr`r ifV~V;ksa esa lkafnzr gSaA oqQN HkaMkj ;=k&r=k ,dkdh [kaMksa esa Hkh ik, tkrs gSaA ;s ifV~V;k¡ gSa%&
(d) mÙkj&iwohZ iBkjh izns'k % bl iV~Vh osQ varxZr NksVkukxiqj (>kj[kaM] vksfM'kk iBkj] ia caxky rFkk NÙkhlx<+) osQ oqQN Hkkx
vkrs gSaA ;gk¡ ij fofHkUu izdkj osQ [kfut miyCèk gSa tSls fd ykSg v;Ld] dks;yk] eSaxuht] ckWDlkbV o vHkzd vkfnA
([k) nf{k.k&if'peh iBkj izns'k % ;g iV~Vh dukZVd] xksok rFkk laLi'khZ rfeyukMq mPp Hkwfe vkSj dsjy rd foLr`r gSA ;g
iV~Vh ykSg èkkrqvksa rFkk ckWDlkbV esa le`¼ gSA blesa mPp dksfV dk ykSg v;Ld] eSaxuht rFkk pwuk&iRFkj Hkh ik;k tkrk gSA
usosyh fyXukbV dks NksM+dj bl {ks=k esa dks;yk fu{ksiksa dk vHkko gSA bl iV~Vh osQ [kfut fu{ksi mÙkj&iwohZ iV~Vh dh Hkk¡fr
fofoèkrk iw.kZ ugha gSA osQjy esa eksuktkbV rFkk Fkksfj;e vkSj ckWDlkbV Dys osQ fu{ksi gSaA xksok esa ykSg v;Ld fu{ksi ik,
tkrs gSaA
(x) mÙkj&if'peh izns'k % ;g iV~Vh jktLFkku esa vjkoyh vkSj xqtjkr osQ oqQN Hkkx ij foLr`r gS vkSj ;gk¡ osQ [kfut èkkjokM+
ozQe dh 'kSyksa ls lac¼ gSaA rk¡ck] ftad vkfn izeq[k [kfut gSA jktLFkku cyqvk iRFkj] xzsukbV] laxejej] ftIle tSls Hkou
fuekZ.k osQ iRFkjksa esa ltkrs gSaA MksyksekbV rFkk pwuk&iRFkj lhesaV m|ksx osQ fy, dPpk eky miyCèk djkrs gSaA xqtjkr vius
isVªksfy;e fu{ksiksa osQ fy, tkuk tkrk gSA
fgeky;h iV~Vh ,d vU; [kfut iV~Vh gS] tgk¡ rk¡ck] lhlk] tLrk] dksckYV rFkk jaxjRu ik;k tkrk gSA ;s iwohZ vkSj if'peh nksuksa
Hkkxksa esa ik, tkrs gSaA vle ?kkVh esa [kfut rsyksa osQ fu{ksi gSaA buosQ vfrfjDr [kfut rsy lalkèku eqacbZ osQ fudV virVh; {ks=k
(eqacbZ gkbZ) esa Hkh ik, tkrs gSaA
ykSg rFkk vykSg [kfutksa esa varj
izeq[k [kfut vkSj /krq] 2017 ds fo'o mRiknu esa Hkkjr dk ;ksxnku ,oa jSad
[kfut mRiknu fo'o mRiknu fo'o esa Hkkjr dh fLFkfr
/kfRod [kfut
ckWDlkbV 22313 gtkj Vu 7-34» ik¡pok
ØksekbV 3481 gtkj Vu 9-28» prqFkZ
ykSg v;Ld 201 fefy;u Vu 6-03» prqFkZ
eSaXuht v;Ld 2589 gtkj Vu 5-02» lkroka
vkS|ksfxd [kfut
eSXuslkbV 195 gtkj Vu 0-68» pkSgnoka
,is V kbV ,oa jkW d 1534 gtkj Vu 0-61» lkSygoka
iQkWLiQsV
/krq,¡
,Y;qehfu;e 301 gtkj Vu 5-65» r`rh;
rkez (fjiQkbaM) 830 gtkj Vu 3-52» NBoka
LVhy (dPpk nzo) 102-34 fefy;u Vu 6-06» r`rh;
ftad (LySo) 791 gtkj Vu 5-77» r`rh;
ysM (fjiQkbaM) 565 gtkj Vu 5-00» prqFkZ
Hkwxksy (Hkkx&2)
ykSg [kfut
ykSg v;Ld] eSaxuhTk rFkk ØksekbV vkfn tSls ykSg [kfut èkkrq vkèkkfjr m|ksxksa osQ fodkl osQ fy, ,d lqn`<+ vkèkkj iznku djrs gSaA
ykSg [kfutksa osQ lap; ,oa mRiknu nksuksa esa gh gekjs ns'k dh fLFkfr vPNh gSA Hkkjr esa ykSg v;Ld osQ izpqj lalkèku gSaA ;gk¡ ,f'k;k
osQ fo'kkyre ykSg v;Ld vkjf{kr gSaA gekjs ns'k esa bl v;Ld osQ nks izeq[k izdkj ds gsesVkbV rFkk eSXusVkbV ik, tkrs gSaA bldh
loksZÙke xq.koÙkk osQ dkj.k bldh fo'o&Hkj esa Hkkjh ek¡x gSA ykSg&v;Ld dh [knkusa ns'k osQ mÙkj&iwohZ iBkj izns'k esa dks;yk {ks=kksa
osQ fudV fLFkr gSa tks blosQ fy, ykHkizn gSA ykSg v;Ld osQ oqQy vkjf{kr HkaMkjksa dk yxHkx 95 izfr'kr Hkkx vksfM'kk] >kj[kaM]
NÙkhlx<+] dukZVd] xksok] vkaèkz izns'k rFkk rfeyukMq jkT;ksa esa fLFkr gSaA
1- vksfM'kk esa ykSg v;Ld lqanjx<+] e;wjHkat] >kj fLFkr igkM+h Ükà[kykvksa esa ik;k tkrk gSA ;gk¡ dh egRoiw.kZ [knkusa xq#efglkuh]
lqyk,ir] cknkeigkM+ (e;wjHkat) fd#cq: (dsanw>kj) rFkk cksukbZ (laqnjx<+) gSaA
2- >kj[kaM dh ,slh gh igkM+h Ükà[kykvksa esa oqQN lcls iqjkuh ykSg v;Ld dh [knkusa gSa rFkk vfèkdrj ykSg ,oa bLikr la;a=k
buosQ vklikl gh fLFkr gSaA uksvkeaMh vkSj xqvk tSlh vfèkdrj egRoiw.kZ [knkusa iwohZ vkSj if'peh flagHkwfe ftyksa esa fLFkr
gSaA ;g iV~Vh vkSj vkxs nqxZ] nkarsokM+k vkSj cSykMhyk rd foLr`r gSaA MYyh rFkk nqxZ esa nYyh jktgjk dh [knkusa ns'k dh
ykSg v;Ld dh egRoiw.kZ [knkusa gSaA
3- dukZVd esa] ykSg v;Ld osQ fu{ksi csYykjh ftys osQ lanw:&gksLisV {ks=k esa rFkk fpdexywj ftys dh ckck cwnu igkfM+;ksa
vkSj oqQæseq[k rFkk f'keksxk] fp=knqxZ vkSj rqeoqQj ftyksa osQ oqQN fgLlksa esa ik, tkrs gSaA
4- egkjk"Vª osQ paæiqj] HkaMkjk vkSj jRukfxfj ftys] vkaèkz izns'k osQ djhe uxj] okjkaxy] oqQ:uwy] dMIik rFkk vuariqj ftys
vkSj rfeyukMq jkT; osQ lsye rFkk uhyfxjh ftys ykSg v;Ld [kuu osQ vU; izns'k gSaA xksok Hkh ykSg v;Ld osQ egRoiw.kZ
mRiknd osQ :i esa mHkjk gSA
eSaxuht
ykSg v;Ld osQ izxyu osQ fy, eSaxuht ,d egRoiw.kZ dPpk eky gS eSaxuht èkkrq izk;% dkysjax dh izko`Qfrd HkLeksa osQ :i esa
èkkjokM+ ;qx dh ijrnkj pV~Vkuksa esa ikbZ tkrh gS ,d Vu bLikr cukus osQ fy, yxHkx 6 fdyksxzke eSaxuht dh vko';drk gksrh gSA
eSaxuht dk iz;ksx jklk;fud m|ksx tSls& Cyhfpax ikmMj] dhVk.kquk'kd nokbZ;k¡] jax&jksxu] 'kq"d cSVfj;k¡ rFkk phuh feV~Vh osQ crZu
cukus osQ fy, Hkh fd;k tkrk gSA eSaxuht esa flfydk] pwuk] vY;wuhuk] eSxusf'k;k rFkk iQkLiQksjl tSlh dbZ v'kqf¼;k¡ gksrh gSa ftl
dkj.k bldk iz;ksx 'kksèku osQ ckn gh fd;k tkrk gSA eSxuht osQ izekf.kr HkaMkjksa dh n`f"V ls Hkkjr dk fo'o esa rhljk LFkku gS vkSj
czkthy] xScksu] nf{k.k vizQhdk rFkk vkLVªsfy;k osQ ckn Hkkjr fo'o dk ik¡poka eSaxuht& mRiknd ns'k gSA
1- vksfM'kk eSaxuht dk vxz.kh mRiknd gSA vksfM'kk dh eq[; [knkusa Hkkjr dh ykSg v;Ld iV~Vh osQ eè; Hkkx esa fo'ks"k :i
ls cksukbZ] osQUnq>j] laqnjx<+] xaxiqj] dksjkiqV] dkykgkaMh rFkk cksyuxhj fLFkr gSaA
2- dukZVd ,d vU; izeq[k mRiknd gS rFkk ;gk¡ dh [knkusa èkkjokM+] csYykjh] csyxke] mÙkjh dukjk] fpdexywj] f'keksxk]
fp=knqxZ rFkk rqeoqQj esa fLFkr gSaA
3- egkjk"Vª Hkh eSaxuht dk ,d egRoiw.kZ mRiknd gSA ;gk¡ eSaxuht dk [kuu ukxiqj] HkaMkjk rFkk jRukfxjh ftyksa esa gksrk gSA
bu [knkuksa osQ ykHk ;s gSa fd ;s bLikr la;a=kksa ls nwj fLFkr gSaA
4- eè; izns'k esa eSaxuht dh iV~Vh ckyk?kkV] fNanokM+k] fuekM+] eaMyk vkSj >kcqvk ftyksa rd foLr`r gSA vkaèkz izns'k] xksok rFkk
>kj[kaM eSaxuht osQ vU; xkS.k mRiknd gSaA
RO/ARO
vykSg&[kfut
ckWDlkbV dks NksM+dj vU; lHkh vykSg&[kfutksa osQ lacaèk esa Hkkjr dh fLFkfr fuEu gS%&
ckWDlkbV%
ckWDlkbV ,d v;Ld gS ftldk iz;ksx ,Y;wfefu;e osQ fofuekZ.k esa fd;k tkrk gS] tks fo|qr rFkk m"ek dh vPNh pkyd gSA ckWDlkbV
eq[;r% Vj';jh fu{ksiksa esa ik;k tkrk gS vkSj ySVjkbV pV~Vkuksa ls lac¼ gSA ;g foLr`r :i ls izk;}hih; Hkkjr osQ iBkjh {ks=kksa vFkok
ioZr Jsf.k;ksa osQ lkFk&lkFk ns'k osQ rVh; Hkkxksa esa Hkh ik;k tkrk gSA ,Y;wfefu;e dh ekax esa o`f¼ gksus ls ckWDlkbM dh ek¡x esa Hkh
mYys[kuh; o`f¼ gqbZ gSA Hkkjr ckWDlkbM osQ HkaMkjksa osQ n`f"Vdks.k ls ?kuh gSA
1- vksfM'kk ckWDlkbV dk lcls cM+k mRiknd gSA dkykgkaMh rFkk laHkyiqj vxz.kh mRiknd gSaA nks vU; {ks=k tks vius mRiknu
dks c<+k jgs gSa os] cksyuxhj rFkk dksjkiqV gSaA
2- >kj[kaM esa yksgjnxk ftys dh iSVySaMl esa blosQ le`¼ fu{ksi gSaA xqtjkr] NÙkhlx<+] eè;izns'k ,oa egkjk"Vª vU; izeq[k
mRiknd jkT; gSaA xqtjkr osQ Hkkouxj vkSj tkeuxj esa blosQ izeq[k fu{ksi gSaA
3- NÙkhlx<+ esa ckWDlkbV fu{ksi vejdaVd osQ iBkj esa ik, tkrs gSa] tcfd eè; izns'k esa dVuh] tcyiqj rFkk ckyk?kkV esa
ckWDlkbV osQ egRoiw.kZ fu{ksi gSaA
4- egkjk"Vª esa dksykck] Fkk.ks] jRukfxjh] lrkjk] iq.ks rFkk dksYgkiqj egRoiw.kZ mRiknd gSaA dukZVd] rfeyukMq] rFkk xksok ckWDlkbV
osQ xkS.k mRiknd gSaA
5- igys Hkkjr ckWDlkbM dk fu;kZr djrk Fkk] ijarq vc ns'k esa ckWDlkbV dh ekax cgqr c<+ xbZ gS blfy, Hkkjr fu;kZr djus
dh fLFkfr esa ugha gSA
6- o"kZ 2018&19 osQ nkSjku Hkkjr osQ lexz ckWDlkbV mRiknu esa ek=kk dh n`f"V ls lokZfèkd 65-07» dk va'knku vksfM'kk dk
gS blosQ i'pkr >kj[kaM (10-18»)] xqtjkr (9-21») NRrhlx<+ (6-47») ,oa egkjk"Vª (6-01») dk LFkku gS] tcfd
ewY; osQ vuqlkj] vksfM'kk osQ ckn Øe'k% >kj[k.M] NÙkhlx<+] xqtjkr rFkk egkjk"Vª dk LFkku vkrk gSA
rk¡ck%
fctyh dh eksVjsa] VªkaliQkeZj rFkk tujsVlZ vkfn cukus rFkk fo|qr m|ksx osQ fy, rk¡ck ,d vifjgk;Z èkkrq gSA ;g ,d feJkrq ;ksX;]
vk?kkroè;Z rFkk rU; èkkrq gSaA vkHkw"k.kksa dks lqn`<+rk iznku djus ds fy, bls Lo.kZ osQ lkFk Hkh feyk;k tkrk gSA rk¡ck fu{ksi eq[;r%
>kj[kaM osQ flagHkwfe ftys esa] eè; izns'k osQ ckyk?kkV rFkk jktLFkku osQ >aq>quq ,oa vyoj ftyksa esa ik, tkrs gSaA rk¡ck osQ xkS.k mRiknd
vkaèkz izns'k xqaVwj ftys dk vfXuxqaMkyk] dukZVd osQ fp=knqxZ rFkk gklu ftys vkSj rfeyukMq dk nf{k.k vkjdkV ftyk gSaA Hkkjr esa
rk¡cs dk mRiknu gekjh ek¡x ls dkiQh ftys dh [ksrM+h&fla?kkuk isVh de gksrk gS vkSj cM+h ek=kk esa rk¡cs dk vk;kr fd;k tkrk gS
Hkkjr eq[;r% la;qDr jkT; vesfjdk] dukM+k] ftEckEcs] tkiku] eSfDldks vkfn ns'kksa ls rk¡cs dk vk;kr djrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
v/kkfRod [kfut
Hkkjr esa mRikfnr vèkkfRod [kfutksa esa vHkzd egRoiw.kZ gSA LFkkuh; [kir osQ fy, mRiUu fd, tk jgs vU; [kfut pwukiRFkj]
MksyksekbV rFkk iQkWLisQV gSaA
vHkzd%
vHkzd dk mi;ksx eq[;r% fo|qr ,oa bysDVªksfuDl m|ksxksa esa fd;k tkrk gSA bls iryh pknjksa esa fo?kfVr fd;k tk ldrk gS tks
dkIkQh l[r vkSj lqxE; gksrh gSaA Hkkjr esa vHkzd eq[;r% >kj[kaM] vkaèkz izns'k o jktLFkku esa ik;k tkrk gSA blosQ i'pkr~ rfeyukMq]
ia- caxky vkSj eè; izns'k vkrs gSaA >kj[kaM esa mPp xq.koÙkk okyk vHkzd fupys gtkjhckx iBkj dh 150 fdeh yach o 22 fdeh
pkSM+h iV~Vh esa ik;k tkrk gSA
vkaèkz izns'k esa] usYYkksj ftys esa loksZÙke izdkj osQ vHkzd dk mRiknu fd;k tkrk gSA jktLFkku esa vHkzd dh iV~Vh yxHkx 320 fd-
eh- yackbZ esa t;iqj ls HkhyokM+k vkSj mn;iqj osQ vklikl foLr`r gSA dukZVd osQ eSlwj o gklu ftys] rfeyukMq osQ dks;EcVwj]
fr#fpjkiYyh] enqjS rFkk dU;koqQekjh ftys_ egkjk"Vª osQ jRukfxjh rFkk if'pe caxky osQ iq#fy;k ,oa ckaoqQM+k ftyksa eas Hkh vHkzd osQ
fu{ksi ik, tkrs gSaA
izeq[k [kfut Hk.Mkj&'kh"kZ jkT;
[kfut izFke f}rh; r`rh;
• jkWd iQkLiQsV >kj[k.M jktLFkku eè;izns'k
• ,lcsLVl jktLFkku vka/zizns'k xqtjkr
• ckWDlkbV vksfM'kk vka/zizns'k xqtjkr
• ØksekbV vksfM'kk ef.kiqj ukxkyS.M
• dks;yk >kj[k.M vksfM'kk NÙkhlx<+
• dksckYV vksfM'kk >kj[k.M ukxkyS.M
• rkack jktLFkku >kj[k.M eè;izns'k
• ghjk eè;izns'k vka/zizns'k NÙkhlx<+
• Lo.kZ /krq dukZVd jktLFkku vka/zizns'k
• xzsiQkbV v:.kkpy izns'k tEew&d'ehj vksfM'kk
• ykSg v;Ld dukZVd vksfM'kk >kj[k.M
• ysM (/krq) jktLFkku vka/zizns'k xqtjkr
• ftad /krq jktLFkku egkjk"Vª eè;izns'k
• eSaxuht vksfM'kk dukZVd eè;izns'k
• dPpk rsy vle xqtjkr jktLFkku
• pkanh jktLFkku >kj[k.M vka/zizns'k
• MksyksekbV eè;izns'k vka/zizns'k NÙkhlx<+
izeq[k [kfut mRiknu&'kh"kZ jkT; (2017&18)
[kfut izFke f}rh; r`rh;
• jkWd iQkLiQsV jktLFkku eè;izns'k &
• ckWDlkbV vksfM'kk xqtjkr >kj[k.M
• ØksekbV vksfM'kk dukZVd egkjk"Vª
RO/ARO
• dks;yk vksfM'kk NÙkhlx<+ >kj[k.M

• fyXukbV rfeyukMq xqtjkr jktLFkku
• MksyksekbV NÙkhlx<+ vka/zizns'k dukZVd
• xzsiQkbV rfeyukMq vksfM'kk >kj[k.M
• ftIle jktLFkku tEew&d'ehj &
• eSaxuht eè;izns'k egkjk"Vª vksfM'kk
• vHkzd vka/zizns'k jktLFkku &
• dPpk rsy jktLFkku xqtjkr vle
• rkack eè;izns'k jktLFkku >kj[k.M
• Lo.kZ dukZVd >kj[k.M &
• ykSg v;Ld vksfM'kk NÙkhlx<+ dukZVd
• pk¡nh jktLFkku dukZVd &
Hkkjr ds [kfut lalk/ku
Hkkjr esa fofHkUUk izdkj ds [kfut inkFkZ ik;s tkrs gSaA dqN egRoiw.kZ [kfutksa ds mRiknu ds vkadM+s fuEu rkfydkvksa esa fn;s x, gSa&
[kfutksa dk mRiknu djus okys jkT; rFkk [kuu dsUnz&
rkacs dk eq[; mRiknu djus okys jkT;
jkT; [kuu dsUnz@tuin
1- jktLFkku vtesj]HkhyokM+k] fpÙkkSM+x<+] Mawxjiqj] t;iqj] [ksrM+h] ikyh] lhdj] fla?kkuk] fljksghA
2- >kj[k.M tgkjckx] laFkky ijxuk
3- eè; izns'k eykt[kaM (ckyk?kkV)] cSrwy
Hkkjr esa yksgs ds eq[; [kuu dsUnz
jkT; yksgs dk izdkj [kuu dsUnz
1- dukZVd eSXusVkbV (mÙke yksgk) dsekuxq.Mh (ckck&cqnu] fpdeaxywj)] lanwj rFkk gkWLisV (fcYykjh tuin)]
fp=knqxkZ] èkkjok<+] f'keksxk] rqedwj] mÙkj&dUuM+
2- vksfM'kk gSesVkbV dVd] dsUVq>kM+ (D;ksa>j)] dksjkiV] cjkfcy&dks;jk ?kkVh] cknkeigkM+
(e;wjxat)]laHkyiqj] dq.Mkèkkj (lqanjx<+)] nk;=kh igkM+h
3- >kj[k.M flMsjkbV rFkk fyeksukbV vUkUriqj] dMIIkkg] xqUVwj] [kEeke] dquwZy] usYykSj (vkUèkz izns'k)]
Hkkouxj] twukx<+] cM+ksnjk (xqtjkr)] dkaxM+k] e.Mh (fgekpy izns'k)]
pUnziqj] jRukfxjh] flUèkqnqxZ (egkjk"Vª)] vyoj] HkhyokM+k] cwanh] t;iqj]
mn;iqj (jktLFkku)]vYeksM+k] x<+oky] uSuhrky (mÙkjk[kaM)] fetkZiqj
(mÙkj izns'k)] chjHkwfe] o¼Zoku] nkftZfyax (i- caxky)] dks;EcVwj]
lsye (rfeyukMq)A
4- NÙkhlx<+ gSesVkbV csykMhyk] nYyh&jktgjk (nqxZ&tuin)] fcykliqj] txnyiqj] jkex<+] ljxqtk
5- xksok gSesVkbV fijuk] vMksyikys] vluksjk
Hkwxksy (Hkkx&2)
eSaxuht dsUnz
jkT; eq[; [kuu
1- vksfM'kk cksyuxhj] dkykgk.Mh] dksjkiqV] lEcyiqj] lqanjx<+
2- egkjk"Vª Hk.Mkjk] ukxiqj] jRukfxjh
3- eè; izns'k ckyk?kkV rFkk fNanokM+k
4- dukZVd csYykjh] fp=knqxZ] f'keksxk
5- vkUèkz izns'k dqMIik] xqUVwj] Jhdkdqye] fot;uxj] fo'kk[kkiV~Vue
6- vU; xksok] iapegy rFkk cM+ksnjk (xqtjkr)] èkuckn] flagHkwfe (>kj[k.M)] mn;iqj (jktLFkku)
ckWDlkbV jkT;
1- vksfM'kk cksyuxhj] dkykgkaMh] dksjkiqV] lqanjx<+] laHkyiqj
2- >kj[k.M nqedk] yksgjnxk] iykew] jk¡ph
3- xqtjkr vejsyh] Hkkouxj] tkeuxj] twukx<+] dPN
4- NÙkhlx<+ vejdaVd&igkM+] fcykliqj] nqxZ] jk;x<+] ljxqtk
5- egkjk"Vª dksYgkiqj] iq.ks] jRukfxjh] lrkjk] Bk.ks
6- rfeyukMq enqjS] uhyfxjh] lsye
7- eè; izns'k ckyk?kkV] dVuh] tcyiqj] eSdy&Ja`[kyk] e.Myk] 'kgMksy
8- vU; jkT; vkUèkz izns'k] xksok] tEew&d'ehj] dsjy
vHkzd
1- vkUèkz izns'k [kEee] Ñ".kk] usYykSj] fo'kk[kkiV~Vue] i-xksnkojh
2- jktLFkku vtesj] HkhyokM+k] Mwxa jiqj] lhdj] Vksd
a ] mn;iqj
3- >kj[k.M èkuckn] fxfjMhg] gtkjhckx] dksMjek] jk¡ph] flagHkwfe
4- fcgkj Hkkxyiqj] x;k] eqaxsj
pwuk iRFkj mRiknu djus okys eq[; jkT;
1- jktLFkku vtesj] vyoj] chdkusj] fpÙkkSM+x<+] Mwaxjiqj] dksVk] ukxkSj] ikyh
2- eè; izns'k cSrqy] neksg] tcyiqj] jhok] lruk] lkxj
3- vkUèkz izns'k dqMIik] xqUVwj] dquwZy] Ñ".kk] ukyxkSaMk] okjaxy
4- xqtjkr vejsyh] twukx<+] [ksM+k] lwjr
5- NÙkhlx<+ cLrj] fcykliqj] nqxZ] jk;x<+] jk;iqj
6- rfeyukMq dks;EcVwj] enqjbZ] lsye] ratkoqj
7- dukZVd chtkiqj] xqycxZ] f'keksxk
8- egkjk"Vª pUnzkiqj] ukansM+] vgenuxj] ;oreky
9- fgekpy izns'k fcykliqj] pEck] dkaxM+k
10- vksMh'kk dkykgkaMh] lEHkyiqj] lqanjx<+
11- vU; nsgjknwu] elwjh] nkftZfyax] tEew] egsUnzx<+] fetkZiqj
RO/ARO
MksyksekbV mRiknu djus okys eq[; jkT;

1- NÙkhlx<+ cLrj] fcykliqj] nqxZ] jk;x<+
2- vksfM'kk xaxkiqj] dksjkiqV] lEHkyiqj] lqanjx<+
3- vkUèkz izns'k vuUriqj] dquwZy] [kEee
4- >kj[k.M pkbZcklk] iykew] flagHkwfe
5- jktLFkku vtesj] vyoj] HkhyokM+k] t;iqj] tSlyesj] >qa>quw] tksèkiqj] ukxkSj] ikyh] lokbZ ekèkksiqj] lhdj] mn;iqj
6- dukZVd csyxke] chtkiqj] fp=knqxZ] eSlwj] mÙkjh dUuM+] rqedwj
7- vU; v#.kkpy izns'k] gfj;k.kk] fgekpy izns'k] egkjk"Vª] rfeyukMq] mÙkjk[k.M] mÙkj izns'k] if'pe caxky
Hkkjr ds fo|qr laLFkku
fdlh Hkh ns'k ds vkfFkZd ,oa lkekftd fodkl ds fy, ÅtkZ lalkèkuksa dk miyCèk gksuk vfuok;Z gSA ÅtkZ ds eq[; lalkèkuksa esa
dks;yk] isVªksfy;e] izkÑfrd xSl vkSj iu&fctyh lfEefyr gSaA buds vfrfjDr vkt ds ;qx esa ukfHkdh; (Nuclear) lkSj ÅtkZ]
iou ÅtkZ] Tokjh; ÅtkZ vkSj HkwxHkhZ; ÅtkZ ij Hkh fo'ks"k è;ku fn;k tk jgk gSA
31 tqykbZ] 2020 rd ikWoj LVs'kuksa dh vf[ky Hkkjrh; dqy laLFkkfir {kerk 371-976 xhxokV ij igq¡p xbZ gS] ftlds mRiknu feJ.k esa
rkih; (62-2»)] iufctyh (2-3»)] v{k; ÅtkZ (23-7») vkSj U;wfDy;j ÅtkZ (1-8») dk ;ksxnku gSA
flrEcj] 2017 esa 'kq: dh xbZ lkSHkkX; ;kstuk ds rgr e-iz-] f=kiqjk] fcgkj] rkRdkyhu tEew vkSj d'ehj] mÙkjk[k.M] fetksje] flfDde]
rsyaxkuk vkSj if'pe caxky us ?kjsyw fo|qrhdj.k esa 'kr izfr'kr lar`fIr gkfly dh gSA
fo|qr ≈tkZ
fo|qr ÅtkZ ,d lkiQ&lqFkjk lkèku gSA fo|qr] ikuh] dks;ys] izkÑfrd xSl] iou] lkxjh; ygjksa] lw;Z] p'eksa rFkk ijek.kq ls iSnk dh tkrh
gSA fo|qr ls iznw"k.k de gksrk gSA fdlh ns'k esa fo|qr ds izfr O;fDr miHkksx ml ns'k ds vkfFkZd fodkl dk lwpdkad ekuk tkrk gSA Hkkjr
esa fo|qr dk miHkksx izfr O;fDr] izfrOk"kZ 805 KWH gS] tcfd fo'o dk vkSlr 2674 KWH gSA Hkkjr esa lcls vfèkd fo|qr dk
mRiknu dqy fo|qr dk 60» dks;ys ls fd;k tkrk gSA
izkœfrd xSl
izkÑfrd xSl rsy ds dqvksa ls gh izkIr gksrh gSA izkÑfrd xSl pwafd gYdh gksrh gS] blfy, ;g rsy ds Åij ikbZ tkrh gSA izkÑfrd
xSl dk mi;ksx eq[; #i ls jklk;fud [kkn] jklk;fud oLrq ds mRiknu] okgu ,oa ?kjksa esa [kkuk idkus ds fy;s bLrseky dh tkrh gSA
Hkkjr esa izkÑfrd xSl ds HkaMkjksa dk irk yxkuk rsy ,oa izkÑfrd xSl vk;ksx dk dk;Z gSA Hkkjr esa izkÑfrd xSl ds HkaMkj dh ek=kk 450 fcfy;u
D;qfcd ehVj gSA izkÑfrd xSl ds dqy HkaMkj dk 75» Hkkx csflu (Basin) rFkk ckWEcs gkbZ esa ik;k tkrk gSA xqtjkr esa 12»] vkUèkz izns'k esa 7»]
vle esa 6» xSl ds HkaMkj gSA buds vfrfjDr ckM+esj (jktLFkku)] dkaxM+k (fgekpy izns'k) rFkk fiQjkstiqj (iatkc) esa Hkh izkÑfrd xSl ds HkaMkj gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
'kSy xSl (Shale Gas)

yy ;g ,d eg¡xh ,oa mPp izkS|ksfxdh; i¼fr gSA
yy 'kSy xSl pV~Vkuksa ds chp IkQ¡lh gqbZ (Trapped) ikbZ tkrh gSA bls fudkyus ds fy, pV~Vkuksa esa fMªfyax dj rst ncko ls
ikuh dh èkkj NksM+h tkrh gS] ftlls pV~Vkuksa esa IkQ¡ls gkbMªsV ds v.kq eqDr gks tkrs gSaA
yy isVªksfy;e o dks;yk tSls thok'eksa dh rqyuk esa de i;kZoj.kh; {kfr dks ns[krs gq, fodYi ds :i esa bls fodflr fd;k
tk jgk gSA Hkkjr esa 'kSy xSl ds eq[; {ks=k dSEcs] xks.Mokuk Øe dh 'kSysa] Ñ".kk&xksnkojh csflu rFkk dkosjh {ks=k esa vofLFkr
gS bls vfrfjDr xaxk?kkVh] vle] vjkdku] >fj;k] cksdkjks] mÙkjh djuiqjk] jkuhxat] lksgkxiqj vkfn {ks=kksa esa Hkh blds ik,
tkus dh laHkkouk gSA
'ksy xSl ds lcls vfèkd HkaMkj phu esa gSa] tcfd vesfjdk bldk rsth ls fodkl dj jgk gSA
Hkkjr ds rsy 'kks/ku dkj[kkus (Oil Refineries of India)
rsy&'kksèk dkj[kkuksa esa dPps rsy dks lkiQ djds isVªksfy;e] Mhty] ?kklysV rFkk fcVqfeu rS;kj fd;k tkrk gSA Hkkjr ds izeq[k rsy
'kksèku dkj[kkus fuEufyf[kr gSa&
rsy&'kksèk dkj[kkuk jkT; o"kZ rsy&'kksèk dkj[kkuk jkT; o"kZ
1- fMXcksbZ] IOC vle 1901 10- gfYn;k] IOC i-caxky 1975
2- VªkEcs] HPCL egkjk"Vª 1954 11- ckasxkbZ xkao] BRPL vle 1979
3- VªkEcs] BPCL egkjk"Vª 1955 12- eFkqjk] IOCL mÙkj izns'k 1982
4- fo'kk[kkiV~Vue] HPCL vk-izns'k 1957 13- uqekyhx<+] NRL vle 1993
5- uwuefr] IOC vle 1962 14- tkeuxj] RPL xqtjkr 1999
6- cjkSuh] IOC fcgkj 1964 15- ikuhir] IOC gfj;k.kk 1998
7- dks;yh] KRL xqtjkr 1965 16- eaxyq# (ONGC) dukZVd 1988
8- dksfPp] KRL dsjy 1966 17- iukxaqM+h (CPCL) rfeyukMq 1999
9- psUubZ] CPCL rfeyukMq 1969 18- ikjknhi (IOCL) vksfM'kk 2016
Hkkjr isVªksfy;e ds ekeys esa vkRefuHkZj ugha gS vkSj viuh vko';drk dk yxHkx 80» vk;kr djrk gSA vfèkdrj vk;kr lÅnh
vjc] dqoSr] vkseku] la;qDr] vjc vehjkr] bZjku vkfn ls fd;k tkrk gSA
Hkkjr esa fctyh dk mRiknu 1898 esa nkftZfyax esa vkjEHk gqvk Fkk] tcfd rki&fctyh dk mRiknu 1899 esa dksydkrk esa vkjEHk gqvkA
buds i'pkr eSVwj (Mettur) ifj;kstuk rS;kj dh xbZA Hkkjr esa us'kuy FkeZy ikWoj dkWjiksjs'ku NTPC] 1975 esa LFkkfir fd;k x;kA
iufctyh (Hydro Electricity)
Hkkjr iu fctyh mRiUu djus okyk fo'o dk egRoiw.kZ ns'k gSA vfèkdrj iu&fctyh mRiknu izkstsDVl ioZrksa esa gSA Hkkjr dh dqN
eq[; cgqís'kh; ifj;kstuk;sa fuEu izdkj gaS&
RO/ARO
1- nkeksnj ?kkVh fuxe >kj[kaM&if'pe caxky 18- ghjkdq.M ifj;kstuk vksfM'kk

2- e;wjk{kh ifj;kstuk >kj[kaM&if'pe caxky 19- tk;dokM+h ifj;kstuk egkjk"Vª
3- daxlkckrh ifj;kstuk ck¡dqjk ftyk&i- caxky 20- Hkk[kM+k&ukaxy ifj;kstuk fg- izns'k&iatkc
4- rhLrk ?kkVh ifj;kstuk ia- caxky 21- O;kl ifj;kstuk fgekpy izns'k
5- ukxktZqu lkxj ifj;kstuk vkUèkz izns'k 22- ijEchdqye&vYYkh;kj ifj- rfeyukMq
6- raqxHknzk ifj;kstuk dukZVd 23- bafnjk xkaèkh ugj ifj;kstuk jktLFkku
7- ikspEikn ifj;kstuk rsyaxkuk 24- x.Md ifj;kstuk mÙkj izns'k&fcgkj
(Jhjke lkxj)
8- dkdjkikj ifj;kstuk xqtjkr 25- fjgan ifj;kstuk mÙkj izns'k
9- mdkbZ ifj;kstuk xqtjkr 26- dkslh ifj;kstuk fcgkj
10- ekgh ifj;kstuk xqtjkr 27- lkcjerh ifj;kstuk xqtjkr
11- Hknzk ifj;kstuk xqtjkr 28- ikue ifj;kstuk xqtjkr
12- vij Ñ".kk ifj;kstuk dukZVd 29- datu ifj;kstuk xqtjkr
13- ?kkVizHkk ifj;kstuk dukZVd 30- egkunh ifj;kstuk NÙkhlx<+
14- ekyizHkk ifj;kstuk dukZVd 31- glnso cksxks ,oa ckjxh ifj;kstuk eè; izns'k
15- rok ifj;kstuk gks'kaxkckn (e-iz-) 32- jkexaxk ifj;kstuk mÙkjk[kaM
16- pEcy ifj;kstuk jktLFkku & eè;izns'k 33- mdkMh ifj;kstuk egkjk"Vª
17- Hkhek ifj;kstuk egkjk"Vª 34- Fkhu MSe ifj;kstuk iatkc
fofHkUu jkT;ksa esa cgqmís'kh; ifj;kstuk,¡
jkT; ifj;kstuk dk uke
1- vkUèkz izns'k epdq.M] ukxktqZu&lkxj] flys:] Jhlsye
2- fcgkj dkslh
3- xqtjkr Hknzk (dkfB;kokM+)] gFkekVh (lkcjerh)] mdkbZ (rkih)
4- tEew&d'ehj nqygLrh] cxfygkj] lyky (psukc)] yksvj gkbMªk&>sye] fd'kuxaxk] mjh
5- >kj[k.M eSFkqu] iapV] fryS;k (nkeksnj unh)
6- dukZVd Hknzk] Ñ".kk lkxj] egkRek xkaèkh(tksx izikr)] equhjkckn&'kjkorh] f'koleqnze (dkosjh)
7- dsjy bMqDdh] dYykMk] dqV~VhvM~Mh] iYyhokly] ijfEcdqye] isfj;kj] iksfjaxy] lksfu;kj] lckjfxfjA
8- eè; izns'k tokgj lkxj] izrki lkxj (pEcy)] rok (ueZnk)
9- egkjk"Vª Hkksyk] HkVukxj] fxjuk] [kksikyh] dks;yk] iw.kkZ] iSFkhu] oSrj.kh
10- mÙkjh&iwohZ Hkkjr ds jkT; fn[kq] Mks;ku(ukxkySaM)] xkserh (f=kiqjk) dksiyh(vle)] [ktMksax] fdjnsedqyk; (Eks?kky;)]
& yksdVd (ef.kiqj)] juxkukM+h (v#.kkpy izns'k)] fl#ybZ rFkk cjkch (fetksje)
11- vksfM'kk ghjkdqaM (egkunh) ckyh esyk] jsuxkyh (czãk.kh)] bUnzkorh
12- iatkc&fg-izns'k Hkk[kM+k&ukaxy (lryt)] Msjk (O;kl)] fxjh&ckVk] pesjk] iksax] fl;qy] ckLlh] HkkHkkuxj
13- jktLFkku jk.kk izrki lkxj(pEcy)
14- rfeyukMq eSVwj] isfj;kj] vfy;kj] dksMk;kj] eks;kj] ikiukle] lq#fy;kj
15- mÙkjk[kaM fVgjh] dksVs'oj (HkkxhjFkh)
16- mÙkj izns'k fjgUn] jkexaxk] fNcjks (VksUl)
17- i- caxky iapsV] dkaxlkcrh] e;wjk{kh
Hkwxksy (Hkkx&2)
rki fctyh
Hkkjr dh 60» fctyh dks;ys ls rS;kj dh tkrh gSA Hkkjr ds eq[; rki&fctyh ?kjksa&irjkVq] cjkSuh] eqtÝiQjiqj (fcgkj)] rypj
(vksMh'kk)] VhVkx<+] dksyk?kkV] iQjDdk (i-caxky)] vgenkckn] èkqokj.k] xkaèkhuxj] dokl] lkcjerh] mdkbZ (xqtjkr)] lriqM+k]
dksjok (eè; izns'k)] cygkj'kkg] Hkqlkoy] pksyk] dksjkMh] [kkij[ksM+k] ukfld ,oa ikyhZ gSA mÙkjh Hkkjr esa eq[; rki&fctyh ?kjksa esa
jkt?kkV (fnYyh)] iQjhnkckn] ikuhir rFkk lwjtiqj (gfj;k.kk)] HkfVaMk (iatkc)] vkscjk] gjnqvkxat] js.kqlkxj] iudh&dkuiqj] nknjh]
fjgaM (m-izns'k)] dkykdksV (tEew&d'ehj) gSA
Hkkjr esa izkÑfrd xSl ds }kjk Hkh fctyh dk mRiknu fd;k tkrk gSA xSl&rki fctyh ?kjksa essa dke#i] pUnzkiqj] cksxkbZxkao rFkk ydok
eq[; gSA uke#i esa dwM+k bR;kfn ls fctyh iSnk dh tkrh gSA
Hkkjr ds izeq[k rki&fo|qr x`g
1- vkUèkz izns'k Hk`nkpye] dksBxqM~Me] ekuxq#] usYykSj] jkekxqM~Me] fot;okM+k
2- vle cksaxkbZxkao] pUnzkiqj] uke#i
3- fcgkj cjkSUkh] dgyxkao
4- NÙkhlx<+ dksjck
5- fnYyh cnjiqj] banzizLFk] jkt?kkV
6- xqtjkr vgenkckn] cukl] èkqokj.k] xkaèkhuxj] dPN] dkaMyk] egqvk] iksjcUnj] lkcjerh] 'kkgiqj] flcdk] mdkbZ]
mrj.k
7- gfj;k.kk iQjhnkckn] ikuhir] ;equkuxj
8- tEew&d'ehj dkykdksV
9- >kj[kaM cksdkjks] pUnzkiqjk] Lo.kZjs[kk
10- eè; izns'k vejdaVd] lriqM+k] foaè;kpy
11- egkjk"Vª cYgkj'kkg] Hkqlkoy] pUnzkiqj] pksyk] èkkscy] [kikj&[ksM+k] dksjkMk] ukfld] ikjl] ikyhZ] VªkWEcs] mju
12- iatkc HkfVaMk] :iuxj
13- jktLFkku v.Vk] ckalokM+k] dksVk] ikykuk] lokbZ&ekèkksiqj
14- vksfM'kk ckyhesyk] rypj
15- rfeyukMq bUukSj] eVwj] usosyh] rwrhdksfju
16- mÙkj izns'k nknjh cgjkbp] Mkjh?kkV] xksj[kiqj] gjnqvkxat] Tkokgjiqj] dkuiqj] eÅ] eqjknkckn] vkscjk] iudh] ikjhNk] VqMa yk
17- i- caxky chjHkwe] cqUMsy] nqxkZiqj] iQjDdk] xkSjhiqj] dkyh?kkV] dksydkrk] eq'khZnkckn] larkyfng] VhVkx<+
iu fctyh ifj;kstuk,°
Hkka[kM+k ukaxy lryt unh (fgekpy&iatkc)] HkkHkkuxj] fdUukSj tuin (fgekpy izns'k)] ukÝFkk&>k[kM+h cLLkh] csjk&fl;qyk rFkk
pesjk (fgekpy izns'k)] yksvj >sye] nqygLrh] cxfygkj] lyky (fpukc unh] tEew&d'ehj)] jk.kk izrki lkxj] tokgj lkxj
(pEcy unh)] fVgjh ckaèk] dksVs'oj ckaèk (HkkxhjFkh unh&mÙkjk[kaM)] [kksnjh] fNojks (Vkasl unh)A
nf{k.k Hkkjr dh iu&fctyh ifj;kstuk,a gSa% yksvj&flys#] vij flys# (vksfM'kk)] futke lkxj] ukxktqZu lkxj] Jhlsye (dq".kk
unh)] rqaxHknzk ckaèk (vkUèkz izns'k)] egkRek xkaèkh ckaèk (tksx ty izikr)] Hknzk f'koleqnze (dkosjh unh)] f'kek liqjk] eqfujkckn]
RO/ARO
fyaxuekddh (dukZVd)] bMqDdh (isfj;kj&dsjy)] lckj fxjh] dqV~VhikMh] 'kksyk;kj] lsUxqye] ijfEcdqye] fufj;keaxye] dkykMk]
iksYykokly] iksfjaxy rFkk iksfu;kj (dsjy)] i;dkjk] eSVwj] dksMs;kj] 'kksyk;kj] vfy;kj] eks;kj] ldjikFkh rFkk ikiuk'ke (rfeyUkkMq)A
mÙkj&iwoZ dh iu&fctyh ifj;kstukvksa esa eq[; ifj;kstuk,¡ gSa& nh[kw Mks;kax (ukxkyS.M)] xkseqrh (f=kiqjk)] yksdVd (ef.kiqj)]
[kkuMksax rFkk fdjnsedqykbZ( es?kky;)] dksfiyh (vle)] fl:ybZ] cjkch (fetksje)] jaxkunh (v#.kkpy izns'k) rFkk nkeksnj ?kkVh
ifj;kstuk (>kj[kaM] i-caxky) bR;kfnA
≈tkZ lalk/ku
ÅtkZ mRiknu osQ fy, [kfut b±èku vfuok;Z gSaA mQtkZ dh vko';drk Ñf"k] m|ksx] ifjogu rFkk vFkZO;oLFkk osQ vU; [kaMksa esa gksrh
gSA dks;yk] isVªksfy;e rFkk izkÑfrd xSl tSls [kfut b±èku (tks thok'e b±èku osQ :i esa tkus tkrs gSa)] ijek.kq ÅtkZ] ÅtkZ osQ
ijaijkxr lzksr gSaA ;s ijaijkxr lzksr lekI; lalkèku gSaA
dks;yk
dks;yk egRoiw.kZ [kfutksa esa ls ,d gS ftldk eq[; iz;ksx rki fo|qr mRiknu rFkk ykSg v;Ld osQ izxyu osQ fy, fd;k tkrk gSA
dks;yk eq[; :i ls nks HkwxfHkZd dkyksa dh 'kSy Øeksa esa ik;k tkrk gS] ftuosQ uke gSa & xks.Mokuk vkSj Vf'kZ;jh fu{ksiA Hkkjr
esa dks;yk fu{ksiksa dk yxHkx 80 izfr'kr Hkkx fcVqfeful izdkj dk rFkk xSj dksddkjh Js.kh dk gSA xks.Mokuk dks;ys osQ izeq[k
lalkèku ia- caxky] >kj[kaM] vksfM'kk] NÙkhlx<+] eè; izns'k] egkjk"Vª vkSj vkaèkz izns'k esa vofLFkr dks;yk {ks=kksa esa gSA
Hkkjr esa lokZfèkd egRoiw.kZ xks.Mokuk dks;yk {ks=k nkeksnj ?kkVh esa fLFkr gSA ;s >kj[kaM&caxky dks;yk iV~Vh esa fLFkr gSa vkSj bl
izns'k osQ egRoiw.kZ dks;yk {ks=k jkuhxat] >fj;k] cksdkjks] fxjhMhg rFkk djuiqjk (>kj[kaM) gSaA
>fj;k lcls cM+k dks;yk {ks=k gS] ftlosQ ckn jkuhxat vkrk gSA dks;ys ls lac¼ vU; unh ?kkfV;k¡ xksnkojh] egkunh rFkk lksu gSaA
lokZfèkd egRoiw.kZ dks;yk [kuu osaQnz eè; izns'k esa flaxjkSyh (flaxjkSyh dks;yk {ks=k dk oqQN Hkkx mÙkj izns'k esa Hkh vkrk gS)
NÙkhlx<+ esa dksjck] vksfM'kk esa rypj rFkk jkeiqj_ egkjk"Vª esa pk¡nk&oèkkZ] dkEiVh vkSj ckansj rFkk vkaèkz izns'k esa flaxjsuh o ikaMqj gSaA
V£'k;jh dks;yk vle] v#.kkpy izns'k] es?kky; rFkk ukxkySaM esa ik;k tkrk gSA ;g njkufxjh] psjkiw¡th] esoykax rFkk ySafxzu (es?kky;)_
ekoqQe] t;iqj rFkk Åijh vle esa uthjk ukefpd&ukEiqQd (v#.kkpy izns'k) rFkk dkykdksV (tEew&d'ehj) esa fu"df"kZr fd;k
tkrk gSA blosQ vfrfjDr Hkwjk dks;yk ;k fyXukbV rfeyukMq osQ rVh; Hkkxksa ikafMpsjh] xqtjkr vkSj tEew ,oa d'ehj esa Hkh ik;k tkrk gSA
flaxjsuh esa [kuudfeZ;ksa osQ cpko gsrq fpfM+;k flaxjsuh dksysjht ns'k dh vxz.kh dks;yk mRiknd oaQiuh gS tks vHkh Hkh Hkwfexr osQujh
dks;yk [knkuksa esa tkuysok dkcZueksuks& vkWDlkbM xSlksa dh mifLFkfr dk irk yxkus gsrq fpfM+;k dk mi;ksx djrs gSaA ;fn dks;yk
[knku osQ vanj ok;q esa vR;fèkd fo"kkDr dkcZu MkbZvkWDlkbM xSl dh FkksM+h ek=kk Hkh miyCèk gksrh gS rks [kuudehZ csgks'k gks tkrs
gSa vkSj ej Hkh tkrs gSaA
dkcZu dh ?kVrh xq.koÙkk ds vuqlkj dks;ys ds izeq[k izdkj gS% ,UFkzslkbV (80&95»)] fcVqfeul (55&65»)] fyXukbV (45&55»)]
ihV (35&45»)A
Hkwxksy (Hkkx&2)
isV™ksfy;e
dPpk isVªksfy;e æo vkSj xSlh; voLFkk osQ gkbMªksdkcZu ls ;qDr gksrk gS rFkk bldh jklk;fud lajpuk] jaxksa vkSj fof'k"V ?kuRo esa
fHkUurk ikbZ tkrh gSA ;g eksVj&okguksa] jsyos rFkk ok;q;kuksa osQ varj&ngu b±èku osQ fy, mQtkZ dk ,d vfuok;Z lzksr gSA blosQ vusd
lg&mRikn isVªks&jlk;u m|ksxksa] tSls fd moZjd] Ñf=ke jcj] Ñf=ke js'ks] nokb;k¡] oSlyhu] Lusgdksa] ekse] lkcqu rFkk vU; lkSan;Z
lkexzh esa izØfer fd, tkrs gSaA rsy mRiknd {ks=k gSaA
xqtjkr esa izeq[k rsy {ks=k vadys'oj] dkyksy] esglk.kk] uokxke] dkslkack rFkk yqust gSaA eqacbZ gkbZ] tks eqacbZ uxj ls 160 fd-eh- nwj
virVh; {ks=k esa iM+rk gS] dks 1973 esa [kkstk x;k Fkk vkSj ogk¡ 1976 esa mRiknu izkjaHk gks x;kA rsy ,oa izkÑfrd xSl dks iwohZ rV
ij Ñ".kk&xksnkojh rFkk dkosjh osQ csfluksa esa vUos"k.kkRed owQiksa esa ik;k x;k gSA
owQiksa ls fudkyk x;k rsy vifj"Ñr rFkk vusd v'kqf¼;ksa ls ifjiw.kZ gksrk gSA bls lhèks iz;ksx esa ugha yk;k tk ldrkA bls 'kksfèkr
fd, tkus dh vko';drk gksrh gSA Hkkjr esa nks izdkj osQ rsy 'kksèku dkj[kkus gSa%& 1- {ks=k vkèkkfjr] 2- cktkj vkèkkfjrA
fMxcksbZ rsy 'kksèku dkj[kkuk {ks=k vkèkkfjr rFkk cjkSuh cktkj vkèkkfjr rsy 'kksèku dkj[kkus osQ mnkgj.k gSaA Hkkjr esa 18 rsy
'kksèku dkj[kkus gSaA
orZeku esa Ñ".kk&xksnkojh unh ?kkVh esa jkok virVh; {ks=k ls Hkh [kfut rsy dk mRiknu fd;k tk jgk gSA jktLFkku ds ckM+esj esa
ds;uZ ,uthZ ,oa vks,uthlh ds }kjk la;qDr :i ls eaxyk rsy {ks=k ls okf.kfT;d Lrj ij rsy mRiknu izkjaHk gks x;k gSA
ukfHkdh; mQtkZ
gky osQ o"kks± esa ukfHkdh; ÅtkZ ,d O;ogk;Z lzksr osQ :i esa mHkjk gSA ukfHkdh; ÅtkZ osQ mRiknu esa iz;qDr gksus okys egRoiw.kZ [kfut
;wjsfu;e vkSj Fkksfj;e gSaA ;wjsfu;e fu{ksi èkkjokM+ 'kSyksa esa ik, tkrs gSaA HkkSxksfyd :i ls ;wjsfu;e v;Ld flagHkwfe rk¡ck iV~Vh osQ
lkFk vusd LFkkuksa ij feyrs gSaA ;g jktLFkku osQ mn;iqj] vyoj] >qa>quw ftyksa] eè; izns'k osQ nqxZ ftys] egkjk"Vª osQ HkaMkjk ftys
rFkk fgekpy izns'k osQ oqQYyw ftys esa Hkh ik;k tkrk gSA
Hkkjr esa ;wjsfu;e ds i;kZIr HkaMkj gSA ;wjsfu;e dks ukfHkdh; ÅtkZ esa bZaèku ds rkSj ij bLrseky fd;k tkrk gSA Hkkjr esa 1954 esa
ijek.kq ÅtkZ laLFkku VªkEcs (Atomic Energy Institution, Trombay) esa LFkkfir fd;k x;k Fkk vkSj 1987 Hkkjrh; ijek.kq
'kfDr fuxe LFkkfir fd;k x;k FkkA Hkkjr dk igyk ijek.kq la;a=k rkjkiqj (egkjk"Vª) esa 1969 eas LFkkfir fd;k x;k] ftldh mRiknu
{kerk 320 MW FkhA blds i'pkr~ 1972 esa jkor HkkVk dh LFkkiuk dh xbZ FkhA Hkkjr ds eq[; ijek.kq la;a=kksa dh lwph fuEu gSA
Hkkjr ds ijek.kq la;a=k
ijek.kq la;a=k bdkbZ mn~?kkVu frfFk {kerk
1- rkjkiqj izFke 1969 160
f}rh; 1969 160
2- jkorHkkVk izFke 1973 100
f}rh; 1981 200
3- dyiDde (rfeyukMq) izFke 1984 220
f}rh; 1986 220
4- ujksjk (mÙkj izns'k) izFke 1989 220
f}rh; 1991 220
RO/ARO
5- dkdjkikjk (xqtjkr) izFke 1993 220

f}rh; 1995 220
6- dSxk (dukZVd) izFke 2000 220
f}rh; 1995 220
7- jkorHkkVk dksVk] (jktLFkku) r`rh; 2000 220
pkSFkh 2000 235
8- rkjkiqj(egkjk"Vª) r`rh; 2006 540
prqFkZ 2006 540
9- dSxk(dukZVd) r`rh; 2007 220
pkSFkh 2011 220
ikapoh & 220
10- jkorHkkVk (jktLFkku) NBh 2010 500
11- oqQMuoqQye (rfeyukMq) izFke rFkk f}rh; 2014] 2017 2000
12- tSrkiqj (egkjk"Vª) egkjk"Vª & 9900
13- gfjiqj i-caxky & 4000 (fuekZ.kkèkhu)
14- pqVdk] Hkheiqj eè; izns'k & 4200 (fuekZ.kkèkhu)
15- dokMk vkUèkz izns'k & 6600 (fuekZ.kkèkhu)
16- ehBhonhZ dkfV;kokM+(xqtjkr) & 6000 (fuekZ.kkèkhu)
17- dqEgkfj;k&xksj[kiqj gfj;k.kk (iQrsgkckn) & 1400 (fuekZ.kkèkhu)
18- dkdjkikjk f}rh; vkSj r`rh; & 1400 (fuekZ.kkèkhu)
19- jkorHkkVk lkroha vkSj vkBoha & 1400 (fuekZ.kkèkhu)
20- dqMudqye r`rh; vkSj pkSFkh & 1000 (fuekZ.kkèkhu)
21- dyiDde (enzkl) r`rh; & 500 (fuekZ.kkèkhu)
Fkksfj;e eq[;r% osQjy osQ rVh; {ks=k dh iqfyu chp (beach) dh ckyw esa eksuktkbV ,oa bYesukbV ls izkIr fd;k tkrk gSA fo'o osQ
lcls le`¼ eksukstkbV fu{ksi osQjy osQ ikyDdkM+ rFkk dksyke ftyksa] vkaèkz izns'k osQ fo'kk[kkiV~Vue rFkk vksfM'kk esa egkunh osQ
unh MsYVk esa ik, tkrs gSaA
ijek.kq ÅtkZ vk;ksx dh LFkkiuk 1948 esa dh xbZ Fkh vkSj bl fn'kk esa izxfr 1954 esa Vªkacs ijek.kq ÅtkZ laLFkku dh LFkkiuk osQ ckn
gqbZ] ftls ckn esa (1967 esa) HkkHkk ijek.kq vuqlaèkku osQUæ osQ :i esa iqu% ukfer fd;k x;kA egRoiw.kZ ukfHkdh; ÅtkZ ifj;kstuk,¡]
rkjkiqj (egkjk"Vª)] dksVk osQ ikl jkorHkkVk (jktLFkku)] dyiDde (rfeyukMq)] ujksjk (mÙkj izns'k)] oSQxk (dukZVd) rFkk
dkdjkikjk (xqtjkr) gSaA
lkSj ≈tkZ
lw;Z i`Foh ij mQtkZ dk izeq[k lzksr gS] lkSj mQtkZ gh izR;{k ;k vizR;{k :i ls i`Foh vkSj ml ij jgus okys thoksa dks vius dk;ksZa
vkSj fØ;kvksa dks laikfnr djus esa lgk;rk djrh gSA lkekU; vFkksZa esa lw;Z ls izkIr gksus okyh fod.kZ mQtkZ dks gh lkSj mQtkZ dgrs gSA
lkSj ÅtkZ dks dke esa ykus osQ fy, ftu nks izØeksa dks cgqr gh izHkkoh ekuk tkrk gS] os gSa iQksVksoksfYVd vkSj lkSj&rkih; izkS|ksfxdhA
vU; lHkh vuohuhdj.kh; ÅtkZ lzksrksa dh vis{kk lkSj&rkih; izkS|ksfxdh vfèkd ykHkizn gSA ;g ykxr izfrLièkhZ] i;kZoj.k vuqowQy
rFkk fuekZ.k esa vklku gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
lkSj ÅtkZ dks;yk vFkok rsy vkèkkfjr la;a=kksa dh vis{kk 7 izfr'kr vfèkd vkSj ukfHkdh; ÅtkZ ls 10 izfr'kr vfèkd izHkkoh gSA ;g
lkekU;r% ghVjksa] IkQly 'kq"ddksa (Cropdryer)] oqQdlZ (Cookers) vkfn tSls midj.kksa esa vfèkd iz;ksx dh tkrh gSA Hkkjr osQ
if'peh Hkkxksa xqtjkr o jktLFkku esa lkSj ÅtkZ osQ fodkl dh vfèkd laHkkouk,¡ gSaA
varjkZ"Vªh; lkSj xBcaèku ,oa fnYyh lkSj ,tsaMk
varjkZ"Vªh; lkSj xBcaèku lkSj ÅtkZ dks c<+kok nsus gsrq ,d lkSj ÅtkZ ls lEiUu ns'kksa dk vUrj ljdkjh laxBu gSA ftldh LFkkiuk
dh igy Hkkjr }kjk dh x;h gSA blesa 121 ns'k 'kkfey gSa tks iw.kZr% vFkok vkaf'kd :i ls ddZ ,oa edj js[kk ds chp fLFkr gSA
bl lEesyu esa fnYyh lkSj ,tsaMk izLrqr fd;k x;k] ftlesa tyok;q ls fuiVus ds fy, lLrh] fVdkÅ ,oa fo'oluh; vkèkqfud ÅtkZ
lsokvksa rd lHkh 1dh igq¡p lqfuf'pr djus dk y{; j[kk x;k gSA
iou ≈tkZ
iou ÅtkZ iw.kZ:is.k iznw"k.k eqDr vkSj mQtkZ dk vlekI; lzksr gSA izokfgr iou ls ÅtkZ dks ifjofrZr djus dh vfHk;kaf=kdh fcYoqQy
ljy gSA iou dh xfrt ÅtkZ dks Vjckbu osQ ekè;e ls fo|qr&ÅtkZ esa cnyk tkrk gSA lEekxhZ iouksa o iNqok iouksa tSlh LFkk;h
iou iz.kkfy;k¡ vkSj ekulwu iouksa dks ÅtkZ osQ lzksr osQ :i esa iz;ksx fd;k x;k gSA buosQ vykok LFkkuh; gokvksa] LFkyh; vkSj tyh;
iouksa dks Hkh fo|qr iSnk djus osQ fy, iz;qDr fd;k tk ldrk gSA
Hkkjr us igys ls gh iou ÅtkZ dk mRiknu vkjaHk dj fn;k gSA blosQ ikl ,d egRokdka{kh dk;ZØe gS] ftlesa 45 esxkokV dh oqQy
{kerk osQ fy, 250 ok;qpkfyr Vjckbusa LFkkfir dh tkuh gSa tks 12 vuqowQy LFkkuksa] fo'ks"k :i ls lkxjrVh; {ks=kksa esa yxkbZ tk,axhA
ÅtkZ ea=kky; osQ ,d vuqeku osQ vuqlkj Hkkjr ÅtkZ osQ bl lzksr ls 3]000 esxkokV fo|qr dk mRiknu dj ik,xkA
xSj ijaijk ÅtkZ lzksr ea=kky;] Hkkjr osQ rsy osQ vk;kr fcy osQ Hkkj dks de djus osQ fy,] iou ÅtkZ dks fodflr dj jgk gSA
gekjs ns'k esa iou ÅtkZ mRiknu dh laHkkfor {kerk 50]000 esxkokV dh gS] ftlesa ls ,d&pkSFkkbZ ÅtkZ dks vklkuh ls dke esa yk;k
tk ldrk gSA iou ÅtkZ osQ fy, jktLFkku] xqtjkr] egkjk"Vª rFkk dukZVd esa vuqowQy ifjfLFkfr;k¡ fo|eku gSaA xqtjkr osQ dPN esa
ykEck dk iou ÅtkZ la;a=k ,f'k;k dk lcls cM+k la;a=k gSA iou ÅtkZ dk ,d vU; la;a=k rfeyukMq osQ rwrhdksfju esa fLFkr gSA
Tokjh; rFkk rjax ≈tkZ
egklkxjh; èkkjk,¡ ÅtkZ dk vifjfer HkaMkj&x`g gSA l=kgoha ,oa vBkjgoha 'krkCnh osQ izkjaHk ls gh vfojy Tokjh; rjaxksa vkSj
egklkxjh; èkkjkvksa ls vfèkd ÅtkZ ra=k cukus osQ fujarj iz;kl tkjh gSaA Hkkjr osQ if'peh rV ij o`gr Tokjh; rjaxsa mRiUu gksrh gSaA
;|fi Hkkjr osQ ikl rVksa osQ lkFk Tokjh; ÅtkZ fodflr djus dh O;kid laHkkouk,¡ gSa] ijarq vHkh rd budk mi;ksx ugha fd;k
x;k gSA
Hkwrkih; ≈tkZ
tc i`Foh osQ xHkZ ls eSXek fudyrk gS rks vR;fèkd Å"ek fueqZDr gksrh gSA bl rki ÅtkZ dks liQyrkiwoZd dke esa yk;k tk ldrk
gS vkSj bls fo|qr ÅtkZ esa ifjofrZr fd;k tk ldrk gSA blosQ vykok] xhtj owQiksa ls fudyrs xeZ ikuh ls rki ÅtkZ iSnk dh tk
ldrh gSA bls yksdfiz; :i esa Hkwrkih ÅtkZ osQ uke ls tkurs gSaA bl ÅtkZ dks vc ,d izeq[k ÅtkZ lzksr osQ :i esa ekuk tk jgk
gS ftls ,d oSdfYid lzksr osQ :i esa fodflr fd;k tk ldrk gSA eè;dky ls gh xeZ Ïksrksa (>juksa) ,oa xhtjksa dk mi;ksx gksrk
vk jgk gSA Hkkjr esa] Hkwrkih; ÅtkZ la;a=k fgekpy izns'k osQ euhdj.k esa vfèkÑr fd;k tk pqdk gSA
RO/ARO
tSo&≈tkZ
tSo&ÅtkZ ml ÅtkZ dks dgk tkrk gS ftls tSfod mRiknksa ls izkIr fd;k tkrk gS] ftlesa Ñf"k vo'ks"k] uxjikfydk vkS|ksfxd rFkk
vU; vif'k"V 'kkfey gksrs gSaA
1- tSo&ÅtkZ] ÅtkZ ifjorZu dk ,d laHkkfor lzksr gSA bls fo|qr&ÅtkZ] rki&ÅtkZ vFkok [kkuk idkus osQ fy, xSl esa ifjofrZr
fd;k tk ldrk gSA
2- ;g vif'k"V ,oa owQM+k&dpjk izØfer djsxk ,oa ÅtkZ Hkh iSnk djsxkA
3- ;g fodkl'khy ns'kksa osQ xzkeh.k {ks=kksa osQ vkfFkZd thou dks Hkh csgrj cuk,xk rFkk i;kZoj.k iznw"k.k ?kVk,xk] mudh
vkRefuHkZjrk c<+k,xk rFkk tykÅ ydM+h ij ncko de djsxkA
gkbM™kstu ≈tkZ (Hydrogen Energy)
Hkfo"; esa gkbMªkstu dks ,d oSdfYid uohdj.kh; ÅtkZ lalkèku ds :i eas ns[kk tk jgk gSA gkbMªkstu dkIkQh gn rd rsy] dks;yk
;k izkÑfrd xSl rFkk ck;ksekl vkSj tSfod vif'k"V inkFkZ lfgr fdlh Hkh gkbMªkstu vkSj dkcZu ijek.kqvksa ds fofHkUu la;kstuksa ls
cus gSaA gkbMªkstu] ikuh dks mlds fofHkUu ?kVd rRoksa esa bysDVªksfyfll izfØ;k }kjk foHkkftr djds Hkh izkIr fd;k tk ldrk gS] ijUrq
mlds fy, fctyh dh vko';drk gksrh gSA gkbMªkstu dh mRiknu ykxr] lkFk gh gok mRltZu] Hkwfe mi;ksx vkSj vU; i;kZoj.kh;
izHkko bl ckr ij fuHkZj djrs gSa fd gkbMªkstu dSls rFkk fdl pht ls cuk;k tk jgk gSA
b±/ku ds :i esa gkbM™kstu ds mi;ksx ls ykHk
yy gkbMªkstu ÅtkZ mRiknu ds fy, rFkk vkWVkseksckby esa b±èku ds :i esa bLrseky fd;k tk ldrk gSA gkbMªkstu dk varfj{k eas
b±èku ds :i esa bLrseky fd;k tkrk gSA
yy izR;{kr;k gkbMªkstu dk mi;ksx vkbZlh batu] Mhty vkSj lh,uth ds feJ.k ds lkFk rFkk Ý;wy lsy esa djds fctyh dk
mRiknu fd;k tk ldrk gSA
yy tc gkbMªkstu dks tyk;k tkrk gS] ;g mi&mRikn ds :i esa ikuh dk mRiknu djrk gSA blfy, ;g u dsoy ,d dq'ky
ÅtkZ okgd] ijUrq ,d LoPN vkSj i;kZoj.k ds vuqdwy b±èku ds :i esa tkuk tkrk gSA
yy gkbMªkstu isVªksy vkSj Mhty dk fodYi cu ldrk gS] blfy, ;g vk;kr ij gekjh fuHkZjrk de dj ldrk gSA
gkbM™kstu ds iz;ksx dh lhek,°
yy gkbMªkstu cgqr de ÅtkZ ?kuRo j[krk gSA blfy, bldks i;kZIr ek=kk es lajf{kr djus ds fy, cM+h txg dh vko';drk
gksrh gSA
yy v
kWVkseksckby vuqiz;ksxksa ds fy,] gkbMªkstu dk dkWEiSDV vkSj dq'ky rjhds ls i;kZIr ek=kk esa laj{k.k djus dh vko';drk
gSA rkfd iqu% b±èku Hkjus ls igys ,d fuf'pr Mªkofoax jsat iznku dh tk ldsA
yy gkbMªkstu ,d jaxghu vkSj xaèkghu xSl gS rFkk ngu ds ckn ,d jaxghu ykS iSnk djrk gSA blfy, lkoZtfud LFkkuksa dh
lqj{kk djus ds fy, rFkk xSl fjlko dk irk yxkus ds fy, fo'ks"k midj.kksa dh vko';drk gksrh gSA
uohdj.kh; ≈tkZ laHkkouk
yy Hkkjr esa yxHkx 900 xhxkokWV uohdj.kh; ÅtkZ dh laHkkouk O;Dr dh xbZ gS ftldk vkxs pydj O;kolkf;d Lrj ij
nksgu laHko gks ldsxkA blds varxZr iou ÅtkZ (102 xhxkokWV)] y?kq ty fo|qr (20 xhxkokWV)] tSo ÅtkZ (25 xhxkokWV)
vkSj lkSj ÅtkZ (750 xhxkokWV) 'kkfey gSA ns'k ds uohdj.kh; ÅtkZ ds vk¡dM+ksa dks fu;fer rkSj ij v|ru fd;k tkrk gSA
jk"Vªh; iou ÅtkZ laLFkku us Hkkjr dh iou ,Vyl dk fuekZ.k fd;k gSA bl laLFkku dks igys iou ÅtkZ izkS|ksfxd dsUæ
ds uke ls tkuk tkrk FkkA
Hkwxksy (Hkkx&2)
vU; rF;
yy Hkkjr ljdkj }kjk uoacj 2016 esa NÙkhlx<+ osQ fdlkuksa dks lkSj mQtkZ pkfyr flapkbZ iai iznku djus gsrq ^lkSj lqtyk
;kstuk* izkjaHk dh xbZA
yy Hkkjrh; v{k; ÅtkZ fodkl ,tsalh (IREDA) v{k; ÅtkZ vkSj ÅtkZ n{krk ifj;kstukvksa ds fy, lkofèk Í.k iznku djus
gsrq ,d xSj&cSafdax foÙkh; laLFkku gSA
yy varjkZ"Vªh; lkSj xBcaèku (International Solar Alliance) 121 ns'kksa dk varjkZ"Vªh; vkSj varjljdkjh laxBu gS] tks
LoPN vkSj lLrh ÅtkZ iznku djus gsrq dk;Z djsxkA bldk eq[;ky; Hkkjr ds Xoky igkM+h (xq:xzke) esa gSA
yy dksfPp varjkZ"Vªh; gokbZ vM~Mk (dsjy) lkSj ÅtkZ ls lapkfyr gksus okyk fo'o dk igyk gokbZ vM~Mk cukA
yy es?kky; ds Mksfe;kfl;kr (Domiasiat) dh [knkuksa ls vkSj >kj[kaM ds flagHkwe tuin ds {ks=kksa ;wjsfu;e dkWjiksjs'ku vkWIkQ
bafM;k fyfeVsM (UCIL) }kjk ;wjsfu;e v;Ld fudkyus dk dk;Z fd;k tk jgk gSA
yy gkbMªkstu fotu&2005 isVªksfy;e mRikn ds Hk.Mkj.k ls lacafèkr gSA
ty&lalk/ku
ty ,d pozQh; lalkèku gS tks i`Foh ij izpqj ek=kk esa ik;k tkrk gSA i`Foh dk yxHkx 71 izfr'kr èkjkry ikuh ls vkPNkfnr gS] ijarq
vyo.kh; ty oqQy ty dk osQoy yxHkx 3 izfr'kr gh gSA okLro esa vyo.kh; ty dk ,d cgqr NksVk Hkkx gh ekuo mi;ksx
osQ fy, miyCèk gSA vyo.kh; ty dh miyCèkrk LFkku vkSj le; osQ vuqlkj fHkUu&fHkUu gSA bl nqyZHk lalkèku osQ vkoaVu vkSj
fu;a=k.k ij ruko vkSj yM+kbZ >xM+s] laiznk;ksa] izns'kksa vkSj jkT;ksa osQ chp fookn dk fo"k; cu x, gSaA fodkl dks lqfuf'pr djus osQ
fy, ty dk ewY;kadu] dk;Z{ke mi;ksx vkSj laj{k.k vko';d gks x, gSaA
Hkkjr ds ty lalk/ku
èkjkryh; ty osQ pkj eq[; lzksr gSa] ufn;k¡] >hysa] ryS;k vkSj rkykcA ns'k esa oqQy ufn;ksa rFkk mu lgk;d ufn;ksa] ftudh yackbZ
1-6 fd-eh- ls vfèkd gS] dks feykdj 10]360 ufn;k¡ gSaA Hkkjr esa lHkh unh csfluksa esa vkSlr okf"kZd izokg 1]869 ?ku fd-eh- gksus
dk vuqeku fd;k x;k gSA fiQj Hkh LFkyko`Qfrd] tyh; vkSj vU; nckoksa osQ dkj.k izkIr èkjkryh; ty dk osQoy yxHkx 690 ?ku
fd-eh- (32») ty dk gh mi;ksx fd;k tk ldrk gSA unh esa ty izokg blosQ ty xzg.k {ks=k osQ vkdkj vFkok unh csflu vkSj
bl ty xzg.k {ks=k esa gqbZ o"kkZ ij fuHkZj djrk gSA
Hkkjr esa oqQN ufn;k¡] tSls] xaxk] czãiq=k vkSj flaèkq osQ ty xzg.k {ks=k cgqr cM+s gSaA xaxk] czãiq=k vkSj cjkd ufn;ksa osQ tyxzg.k {ks=k esa
o"kkZ vis{kko`Qr vfèkd gksrh gSA ;s ufn;k¡ ;|fi ns'k osQ oqQy {ks=k osQ yxHkx ,d&frgkbZ Hkkx ij ikbZ tkrh gSa ftuesa oqQy èkjkryh;
ty lalkèkuksa dk 60 izfr'kr ty ik;k tkrk gSA nf{k.kh Hkkjrh; ufn;ksa tSls] xksnkojh] o`Q".kk vkSj dkosjh esa okf"kZd ty izokg dk
vfèkdrj Hkkx dke esa yk;k tkrk gS] ysfdu ,slk czãiq=k vkSj xaxk csfluksa esa vHkh Hkh laHko ugha gks ldk gSA
HkkSe ty lalk/ku
ns'k esa] oqQy iqu% iwfrZ;ksX; HkkSe ty lalkèku yxHkx 432 ?ku fd-eh- gSA oqQy iqu% iwfrZ;ksX; HkkSe ty lalkèku dk yxHkx 46
izfr'kr xaxk vkSj czãiq=k csfluksa esa ik;k tkrk gSA mÙkj&if'peh izns'k vkSj nf{k.kh Hkkjr osQ oqQN Hkkxksa osQ unh csfluksa esa HkkSe ty
mi;ksx vis{kko`Qr vfèkd gSA ns'k esa jkT;okj laHkkfor iatkc] gfj;k.kk] jktLFkku vkSj rfeyukMq jkT;ksa esa HkkSe ty dk mi;ksx cgqr
vfèkd gS ijarq oqQN jkT; tSls NÙkhlx<+] vksfM'kk] osQjy vkfn vius HkkSe ty {kerk dk cgqr de mi;ksx djrs gSaA
RO/ARO
ySxwu vkSj i'p ty

Hkkjr dh leqnz rV js[kk fo'kky gS vkSj oqQN jkT;ksa esa leqnz rV cgqr narqfjr (indented) gSA blh dkj.k cgqr&lh ySxwu >hysa cu
xbZ gSaA osQjy] vksfM'kk vkSj if'pe caxky esa bu ySxwu >hyksa esa cM+s èkjkryh; ty lalkèku gSaA ;|fi] lkekU;r% bu tyk'k;ksa esa
[kkjk ty gS] bldk mi;ksx eNyh ikyu vkSj pkoy dh oqQN fuf'pr fdLeksa] ukfj;y vkfn dh flapkbZ esa fd;k tkrk gSA
blls ;g Kkr gksrk gS fd ;s jkT; vius laHkkfor HkkSe ty osQ ,d cM+s Hkkx dk mi;ksx djrs gSa ftlls fd bu jkT;ksa esa HkkSe ty
esa deh vk tkrh gSA jkT;ksa esa oqQvksa vkSj uyowQiksa ls flafpr {ks=k dk Hkkx cgqr vfèkd gSA oqQvksa vkSj uyowQiksa }kjk oqQy 'kq¼ flafpr
{ks=k dk izfr'kr & xqtjkr 86.6%] jktLFkku 77.2%] eè; izns'k 66.5%] egkjk"Vª 65.0%A bu jkT;ksa esa HkkSe ty lalkèku osQ
vR;fèkd mi;ksx ls HkkSe ty Lrj uhpk gks x;k gSA okLro esa] oqQN jkT;ksa tSls] jktLFkku vkSj egkjk"Vª esa vfèkd ty fudkyus osQ
dkj.k Hkwfexr ty esa ÝyqvksjkbM dk laosaQnz.k c<+ x;k gS vkSj blh izdkj ls if'pe caxky vkSj fcgkj osQ oqQN Hkkxksa esa vklsZfud
(Arsenic) osQ laosaQnz.k dh o`f¼ gks xbZ gSA
vkS|ksfxd@vkfFkZd xfy;kjs
;g osQUnz ljdkj dh cgqr gh egRokdka{kh ifj;kstuk gS ftlosQ varxZr oqQN fu'fpr {ks=kksa esa vkS|ksfxd@ vkfFkZd xfy;kjksa ds fodkl
dk izkoèkku gSA blls vkS|ksfxd@ vkfFkZd fodkl rFkk
vk; jkstxkj esa o`f¼ gksxhA oqQN egRoiw.kZ xfy;kjs
fuEufyf[kr gS&
(1) fnYyh& eqEcbZ vkS|ksfxd xkfy;kjk
Hkkjr ljdkj us if'peh MsfMdsVM izsQV xfy;kjs dh
mPp vkS|ksfxd {kerk dk ykHk mBkus rFkk fuos'k dks
izksRlkfgr djus osQ fy, fo'o Lrjh; fnYyh& eqEcbZ
vkS|ksfxd xfy;kjs osQ fodkl dk cgqr gh egRokdka{kh
;kstuk rS;kj dh gSA blosQ varxZr 24 vkS|ksfxd uxjksa
dk fodkl fd;k tk,xkA blesa lkekU; m|ksx] lwpuk
izkS|ksfxd] bysVªkWfuDl] o`Qf"k ,oa [kk| izØe.k] Hkkjh
baftuh;fjax] vkS"kfèk] tSo izkS|ksfxdh rFkk lsok m|ksxksa dks fodflr fd;k tk,xkA ;g Hkkjr osQ oqqQy {ks=k dk 13-8» Hkkx gSA blls ns'k
dh 17» tula[;k izHkkfor gksxhA
fnYyh&eqacbZ vkS|ksfxd xfy;kjk
(2) pSUubZ&caxyq# vkS|ksfxd xfy;kjk
fnlEcj 2011 esa Hkkjr rFkk tkiku osQ chp ,d le>kSrk gqvk ftlosQ varxZr pSUubZ&caxyq# {ks=k esa volwpuk esa lqèkkj ykus osQ fy,
ekLVj Iyku rS;kj fd;k x;k gSA yxHkx 560 fd-eh- yack ;g xfy;kjk dukZVd] vkaèkz izns'k rFkk rfeyukMq esa ls xqtjsxkA Japan
International Corporation Agency (JICA) us vojksèkksa dks nwj djus osQ fy, 25 ojh; ifj;kstukvksa dh igpku dh gSA
ifj;kstuk osQ nwljs pj.k esa 3 uksM (Nodes) ikSUusjh (rfeyukMq)] Vqedqj (dukZVd) ,oa o`Q".kkiV~VUue (vkaèkzinz 's k)] fpfUgr fd, x, gSAa
Hkwxksy (Hkkx&2)
(3) caxyq#& eqacbZ vkfFkZd xfy;kjk

iQjojh 2013 dks Hkkjr rFkk fczVsu ds chp caxyq#&eqacbZ vkfFkZd xfy;kjs dk elkSnk rS;kj fd;k x;k ftldk mís'; bl xfy;kjsa esa
lqfu;ksftr ,oa n{k vkS|ksfxd fodkl djuk gSA blesa fo'oLrjh; laioZQ volajpuk miyCèk djkbZ tk,xh ftlls egkjk"Vª rFkk dukZVd
jkT;ksa esa fofuekZ.k rFkk vkS|ksfxd xfrfofèk;ksa esa futh fuos'k esa o`f¼ gksxhA
(4) ve`rlj&dksydkrk vkS|ksfxd xfy;kjk
bl xfy;kjs dk fodkl mÙkjh ,oa iwohZ Hkkjr osQ ?kuh tula[;k okys bykdksa esa vkS|ksfxd fodkl osQ fy, fd;k tk,xkAA ;g iwohZ
lefiZr eky <qykbZ xfy;kjs ij vkèkkfjr gksxk vkSj lkr jkT;ksa iatkc] gfj;k.kk] mÙkj izns'k] mÙkjk[kaM] fcgkj] >kj[kaM] vkSj if'pe
caxky ls gksdj xqtjsxkA
(5) iwohZ rV vkfFkZd xfy;kjk ifj;kstuk
dksydkrk pSUubZ&rwrhdksfju dks tksM+us okys iwohZ rV vkfFkZd xfy;kjs osQ lanHkZ esa ,f'k;kbZ fodkl cSad dh lgk;rk ls ,d O;ogkf;Zrk
vè;;u djkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
vkS|ksfxd xfy;kjs m|ksx vkSj cqfu;knh <k¡ps dk izHkkoh ,dhdj.k djrs gSa] ftlls lexz vkfFkZd vkSj lkekftd fodkl gksrk gSA
vkS|ksfxd xfy;kjks dk xBu mfpr xfr ifjogu usVooZQ&jsy vkSj lM+d] vR;kèkqfud dkxksZ vuqowQfyr midj.k osQ lkFk iksVZ] vkèkqfud
gokbZ vM~Ms] fo'ks"k vkfFkZd {ks=k@ vkS|ksfxd {ks=k] ykSftfLVd ikoZQ@ ifjogu osaQnz] [kk|ku osaQfnzr vkS|ksfxd vko';drkvksa osQ fy;s
ûkWyst ikoZQ*] iqjd cqfu;knh <kaps tSls&Vkmuf'ki@ fj;y ,LVsV] 'kgjh cquf;knh <k¡pksa osQ fuekZ.k esa lkg;d gksrs gSaA vkS|ksfxdhdj.k
vkSj ;kstukc¼ 'kgjhdj.k dks c<+kok nsus osQ fy;s mi;qZDr 5 vkS|ksfxd xfy;kjs iwjs Hkkjr esa iSQys gq, gSaA fofuekZ.k izR;sd ifj;kstuk
osQ fy;s ,d egRoiw.kZ vkfFkZd mRizsjd gSA bu vkS|ksfxd xfy;kjksa dh lgk;rk ls o"kZ 2025 rd fofuekZ.k {ks=k dk ;ksxnku 16»
ls 25» rd c<+us dh mEehn gSA bu xfy;kjksa osQ lkFk LekVZ flVh fodflr dh tk jgh gSA
Ø- vkS|ksfxd xfy;kjs jkT;
1- fnYyh&eqacbZ vkS|ksfxd xfy;kjk (DMIC) mÙkj izns'k
gfj;k.kk
jktLFkku
eè;izns'k
xqtjkr
egkjk"Vª
2- ve`rlj&dksydkrk vkS|ksfxd xfy;kjk (AKIC) iatkc
gfj;k.kk] mRrj iz n s ' k] mRrjk[ka M ] fcgkj]
>kj[k.M] if'pe caxky
3- pSUubZ&caxyw: vkS|ksfxd xfy;kjk (CBIC) vkaèkzizns'k] dukZVd] rfeyukMq] osQjy
4- iwohZ rV vkfFkZd xfy;kjk (ECEC) osQ lkFk fotkx pSUubZ vkS|ksfxd if'pe caxky] vksM'kk] vka/zizns'k] rfeyukMq
xfy;kjk (VCIC) pj.k&I osQ :i esa
5- caxyw:&eqacbZ vkS|ksfxd xfy;kjk (BMIC) dukZVd] egkjk"Vª
9 tula[;k ,oa uxjhdj.k
tux.kuk dh ,sfrgkfLkd i`"BHkwfe
tux.kuk dk izkphure izek.k
yy jkseu lkezkT; ds ^^dSMsLVsªy losZ** esaA
yy 1500 bZ-iw- ewlk }kjk btjk;y ds fuokfl;ksa dh tux.kuk dk mYys[k feyrk gSA
yy 321&296 bZ-iw- dkSfVY; ds vFkZ'kkL=k esaA
yy lu~ 1595&96 esa vcqy iQty }kjk jfpr ^^vkbus vdcjh** esaA
vkèkqfud i¼fr dk izkjaHk
yy LohMu }kjk 1749 esaA
yy baXyS.M }kjk 1081 esaA
yy vesfjdk }kjk 1890 esaA
uksV % vesfjdk }kjk loZizFke n'kdh; tux.kuk djk;h x;h FkhA

fczfV'k Hkkjr dh tux.kuk dk izkjaHk
yy loZizFke ykMZ es;ks }kjk 1872 bZ- esaA
yy izR;sd nl o"kZ ds varjky esa ykMZ fjiu }kjk 1881 bZ- esaA
Hkkjrh; tux.kuk ds izeq[k rRo
yy 1872 bZ- dh tux.kuk dks 'kkfey djrs gq, vc rd Hkkjr dh 15oha tux.kuk gks pqdh gSA
yy Lora=k Hkkjr dh 7oha tux.kuk (2011 dh tux.kuk)A
yy 21oha 'krkCnh dh nwljh tux.kukA
Hkkjr esa tux.kuk dk iz'kklfud Lo:i
yy ns'k dh tux.kuk dk nkf;Ro Hkkjrh; lafoèkku ds vuqPNsn 246 esa dsUæ ljdkj dks fn;k x;k gSA
yy Lora=krk ds i'pkr~ 1948 esa ^^tux.kuk vfèkfu;e** ikfjr dj tux.kuk dks oSèkkfud ekU;rk iznku dh x;hA
yy x`g ea=kky; ds vèkhu ^^tux.kuk foHkkx** dk xBu fd;kA
yy tux.kuk lacaèkh dk;ks± dk nkf;Ro fuEuor gS &
Hkwxksy (Hkkx&2)
Øe Lrj vfèkdkjh@funs'kd
1- dsUæh; Lrj ij egkjftLVª k j ,oa tux.kuk vk;q D r (Registrar General and Census
Commissioner)
2- jkT;@dsaæ'kkflr Lrj ij tux.kuk funsZ'kd (Director of Census)
3- {ks=kh; Lrj ij {ks=kh; mifuns'kd
4- ftyk Lrj ij ftykèkh'k
5- uxjikfydk Lrj ij eq[; uxj vfèkdkjh
blds ckn miftykfèkdkjh] rglhynkj bR;kfn dks tux.kuk dk;Z ds i;Zos{k.k ,oa funsZ'ku dk dk;Z lkSaik tkrk gSA bl Ükà[kyk dh
vafre dM+h ^îzx.kud** (Enumerator) gksrk gS] tks tux.kuk dk okLrfod dk;Z lEiUu djrk gSA
tula[;k ifjn`';
fdlh fuf'pr {ks=k ,oa le; esa fuokl djus okys ekuoksa dh dqy la[;k dks tula[;k dgrs gSaA vk/qfud i¼fr ,oa O;ofLFkr <ax
ls loZizFke tux.kuk 1949 esa LohMu esa gqbZA tcfd loZizFke n'kdh; tux.kuk dk dk;Z 1790 esa vesfjdk esa gqvkA
Hkkjr esa igyh tux.kuk 1872 esa dh xbZ Fkh] fdUrq O;ofLFkr ,oa oSKkfud i¼fr ij Hkkjr esa igyh ckj tux.kuk 1881 esa dh
x;hA 1881 dh tux.kuk dks Hkkjr dh igyh tux.kuk ekuh tkrh gSA Hkkjr ds egkiath;d ,oa tux.kuk vk;qDr lh- pUæekSyh ds
usr`Ro esa ns'k dh 15oha tux.kuk dk f}rh; pj.k 9&28 iQjojh] 2011 dks lEiUu gqvk] tcfd bldk izFke pj.k vizSy&flrEcj
2010 ds nkSjku lEiUu gqvk FkkA tkfr lacaèkh tux.kuk bl pj.k esa 'kkfey ugha Fkh] ;|fi vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tutkfr
lacaèkh vkadM+ksa dks bl nkSj esa ,d=k fd;k x;k gSA 2011 dh ;g tux.kuk ns'k dh 15oha rFkk Lora=krk ds ckn lkroha tux.kuk FkhA
bl tux.kuk ds vkdyu gsrq #- 2200 djksM+ vkoafVr fd;s x,A ftldk izfr O;fDr Hkkj yxHkx #- 18-33 vkrk gSA bl tux.kuk
dk 'kqHkadj ^,d izx.kd f'kf{kdksa* dks cuk;k x;k FkkA
Hkkjr dh tux.kuk 1901&2011
o"kZ tula[;k n'kkCnh varj » o`f¼ vkSlr okf"kZd
(djksM+ esa) (djksM+ esa) nj ?kkrkad o`f¼ nj (»)
1901 238]396]327 & & &
1911 252]093]390 13]697]063 6-8 0-56
1921 521]321]213 &772]177 &0-03 0-03
1931 278]977]238 27]656]025 11-0 10-04
1941 318]660]580 39]683]342 14-2 1-33
1951 361]088]090 42]427]510 13-3 1-25
1961 439]234]771 78]146]681 21-6 1-96
1971 548]159]652 108]924]881 24-8 2-20
1981 683]329]097 135]169]445 24-7 2-22
1991 846]421]039 163]091]942 23-9 2-16
2001 1]028]737]436 182]316]397 21-5 1-97
2011 1]210]193]422 181]455]986 17-6 1-64
RO/ARO
tula[;k vkadM+s
jk"Vªh; tux.kuk ds vuqlkj] 1 ekpZ 2011 dks Hkkjr dh tula[;k 1 vjc 21 djksM+] 01 yk[k 93 gtkj 422 gks x;hA blesa iq#"kksa
dh la[;k 62-37 djksM+ rFkk efgykvksa dh tula[;k 58-64 djksM+ gks xbZA
yy Hkkjr dh tula[;k fo'o dh dqy tual[;k dk 17-5 izfr'kr gSA bl izdkj tula[;k dh n`f"V ls fo'o esa Hkkjr dk LFkku
phu ds ckn nwljk gSA Hkkjr dh tual[;k (121-02 djksM+) ;w-,l-,-] b.Mksusf'k;k] czkthy] ikfdLrku] ckaXykns'k vkSj tkiku
dh la;qDr tula[;k (121-43 djksM+) ds yxHkx cjkcj gSA
yy Hkkjr dh tula[;k esa 2001 ls 2011 ds nkSjku 18-2 djksM+ dh o`f¼ gqbZ gSA ;g o`f¼ fo'o dh ik¡poh lokZfèkd tula[;k
okys ns'k czkthy (19-5 djksM+) ls FkksM+k gh de gSA
yy mÙkj izns'k ns'k dk lokZfèkd vkcknh okyk jkT; gS] ftldh tula[;k czkthy dh tula[;k ls vfèkd gSA
yy mÙkj izns'k vkSj egkjk"Vª dh tula[;k feykdj la;qDr jkT; vesfjdk dh tula[;k ls vfèkd gSA
yy ns'k ds lokZfèkd N% jkT;ksa dh n'kdh; o`f¼ nj esa 1991&2001 dh rqyuk esa 2011&2011 esa fxjkoV vkbZ gS&
mÙkj izns'k (22-85» & 20-09»)

egkjk"Vª (22-73» & 15-99»)
fcgkj (28-62» & 25-07»)
if'pe caxky (17-77» & 13-93»)
vkaèkz izns'k (14-59» & 11-10»)
eè; izns'k (22-26» & 20-30»)
yy 2001&2011 ds eè; ns'k ds 25 jkT;ksa@dsUæ'kkflr izns'kksa dh okf"kZd o`f¼ nj 2 izfr'kr ls de jgh gS] tcfd 15 jkT;ksa@
dsUæ'kkflr izns'kksa dh okf"kZd o`f¼ nj 1-5 izfr'kr ls de jgh gSA
yy ns'k ds 25 jkT;ksa@dsUæ'kkflr izns'kksa dh tual[;k ns'k dks dqy tual[;k dk 85 izfr'kr gS rFkk 15 jkT;ksa@dsUæ'kkflr izns'kksa
dh tula[;k ns'k dh dqy tula[;k dk 42 izfr'kr gSA
tula[;k djksM+ esa
2011 2001 varj
Hkkjr 121-02 102-8 18-2
xzkeh.k 83-3 74-3 9-0
'kgjh 37-7 28-6 9-1
tula[;k 2001&2011
2001 2011 varj »o`f¼
tula[;k 1]02]87]37]436 1]21]01]93]422 18]14]55]986 17-6
iq#"k 53]22]23]090 62]37]24]248 9]15]01]158 17-1
efgyk 49]65]14]346 58]64]69]174 8]99]54]828] 18-1
Hkwxksy (Hkkx&2)
lokZfèkd tula[;k okys jkT;@dsUæ'kkflr izns'k

jkT;@dsUæ'kkflr izns'k tula[;k jkT;@dsUæ 'kkflr izns'k tula[;k
mÙkj izns'k 19]98]12]341 ia- caxky 9]12]76]115
egkjk"Vª 11]23]74]333 vkaèkz izns'k 8]45]80]777
fcgkj 10]40]99]452
U;wure tula[;k okys jkT;@dsUæ'kkflr izns'k

jkT;@dsUæ 'kkflr izns'k tula[;k jkT;@dsUæ 'kkflr izns'k tula[;k
y{k}hi 64]473 vaMeku fudksckj 3]79]944
neu vkSj nho 2]43]247 flfDde 6]07]688
nknj vkSj uxj gosyh 3]43]709
lokZfèkd ,oa U;wure tula[;k okys ftys

lokZfèkd tula[;k okys ftys U;wure tual[;k okys ftys
Fkk.ks egkjk"Vª 1]10]54]131
fnckax ?kkVh (v:.kkpy izns'k) 7]948
mÙkjh pkSchl ijxuk i-caxky 1]00]82]852
vatko (v:.kkpy izns'k) 21]089
tu?kuRo
2011 esa Hkkjr dk tu?kuRo 382 O;fDr izfr oxZ fdeh- gks x;k gS] tcfd ;g 2001 esa 325 O;fDr izfr oxZ fdeh- FkkA 2001 ls
2011 rd dh vofèk esa Hkkjr ds jkT;ksa ds tu?kuRo esa lokZfèkd o`f¼ fcgkj ds tu?kuRo 221 ds :i esa gqbZ gS] tcfd lcls de
o`f¼ v:.kkpy izns'k ds tu?kuRo esa gqbZ gS tks fd 3 O;fDr izfr oxZ fdeh- gSA
lokZfèkd@U;wure tu?kuRo okys jkT;
jkT; tu?kuRo@oxZ fdeh- jkT; tu?kuRo@oxZ fdeh-
fcgkj 1]106 v:.kkpy izns'k 17
if'pe caxky 1]028 fetksje 52
dsjy 860 flfDde 86
mÙkj izns'k 829 ukxkyS.M 119
gfj;k.kk 573 ef.kiqj 123
lokZfèkd@U;wure tu?kuRo okys dsUæ'kkflr izns'k

fnYyh 11]297 vaMeku ,oa fudksckj 46
paMhx<+ 9]252 nknj ,oa ukxj gosyh 698
iqMqpsjh 2]598 neu ,oa nho 2]013
lokZfèkd@U;wure tu?kuRo okys ftys

mÙkj iwohZ fnYyh 37]346 fnckax ?kkVh (v:.kkpy izns'k) 1
psUubZ (eækl) 26]903 lkack (tEew&d'ehj) 2
RO/ARO
lk{kjrk
1951 esa Hkkjr ds 18-33» yksx lk{kj FksA èkhjs&èkhjs ;g izfr'kr c<+dj 2001 dh tux.kuk ds vuqlkj 64-84» gks x;k vkSj tux.kuk
2011 ds vuqlkj lk{kjrk nj 70-04» rFkk efgykvkas dh lk{kjrk nj 65-46» gSA lk{kjrk dh n`f"V ls ml O;fDr dks ^lk{kj* ekuk
tkrk gS ftldh vk;q 7 o"kZ ;k mlls vfèkd gS tks de ls de fdlh Hkh ,d Hkk"kk dks le>dj mls fy[k&i<+ ldrk gSA
vfèkd lk{kjrk nj
jkT; lk{kjrk nj dsaæ'kkflr izns'k lk{kjrk nj
dsjy 94» y{k}hi 92-28»
fetksje 91-58» neu ,oa nho 87-07»
xksok 87-58» v.Meku vkSj fudksckj lewg 86-65»
f=kiqjk 88-7» paMhx<+ 86-43»
2011 ds tula[;k vkadM+ksa esa lk{kjrk ds {ks=k esa ,d egRoiw.kZ igyw ;g ns[kus dks feyk gS fd tgk¡ ns'k dh vkSlr lk{kjrk nj
74-04 izfr'kr gS] rks ogha 11 ,sls jkT; gSa ftudh lk{kjrk nj jk"Vªh; vkSlr ls de gSA bu jkT;ksa ds Øe (U;wure ls vfèkdre)
bl izdkj gS &
U;wure lk{kjrk nj
jkT; lk{kjrk nj (») dsaæ'kkflr izns'k lk{kjrk nj (»)
fcgkj 61-8 nknj ,oa uxj gosyh 77-2
v:.kkpy izns'k 65-4 vaMeku ,oa fudksckj 86-27
jktLFkku 66-1 iqMqpsjh 85-8
>kj[k.M 66-4
;fn ge lk{kjrk nj esa iq#"k vkSj efgyk lk{kjrk nj dk vyx&vyx vkdyu djsa rks ikrs gSa fd bl n'kd (2001&2011) esa jkT;ksa
dh lokZfèkd iq#"k lk{kjrk nj Øe'k% dsjy (96-02») fetksje (93-72») rFkk xksok (92-81») esa gS] tcfd U;wure iq#"k lk{kjrk
nj Øe'k% fcgkj (71-39»)] v:.kkpy izns'k (72-6»)] vkaèkz izns'k (74-56») rFkk es?kky; (77-17») jkT;ksa esa gSA nwljh rjiQ
fL=k;ksa dh lk{kjrk Hkh dsjy esa lcls vfèkd (91-98») gSA mlds ckn fetksje (89-40») rFkk f=kiqjk (83-15») Øe'k% nwljs
vkSj rhljs LFkku ij gSaA dsUæ'kkflr izns'kksa esa lokZfèkd iq#"k lk{kjrk y{k}hi (96-11»)dh gS] tcfd U;wure nknj ,oa uxj gosyh
(86-46») esa gSA nwljh rjiQ efgyk lk{kjrk nj okys dsUæ 'kkflr izns'kksa esa Hkh y{k}hi (88-25») vxz.kh gS vkSj nknj ,oa uxj
gosyh (65-93») fuEure gSaA
lokZfèkd ,oa U;wure lk{kjrk okys ftys
ftys lokZfèkd lk{kjrk (») ftys U;wure lk{kjrk (»)
ljfip (fetksje) 98-76 vyhjktiqj (eè; izns'k) 37-22
vbtksy (fetksje) 98-50 chtkiqj (NÙkhlx<+) 41-58
Hkwxksy (Hkkx&2)
fyaxkuqikr
Hkkjr esa 1991&2011 dh vofèk esa fyaxkuqikr c<+dj 940 gks x;k gSA è;krO; gS fd Hkkjr esa fyaxkuqikr dh x.kuk izfr 1000 iq#"kksa
ds vuqikr esa fL=k;ksa dh la[;k ls dh tkrh gSA
Hkkjr esa fyaxkuqikr
o"kZ izfr 1000 iq#"kksa ij fL=k;k¡ o"kZ izfr 1000 iq#"kksa ij fL=k;k¡
1901 972 1961 941
1911 964 1971 930
1921 955 1981 934
1931 950 1991 927
1941 945 2001 933
1951 946 2011 940
rqyukRed fyaxkuqikr
dqy 2001 2011 varj
Hkkjr 933 940 $7
xzkeh.k 946 947 $1
'kgjh 900 926 $26
0&6 vk;q
Hkkjr 927 914 &13
xzkeh.k 934 919 &15
'kgjh 906 902 &4
vfèkdre@U;wure fyaxkuqikr okys jkT;@dsUæ'kkflr izns'k
jkT; vfèkdre fyaxkuqikr jkT; U;wure fyaxkuqikr
dsjy 1084 gfj;k.kk 879
rfeyukMq 996 tEew ,oa d'ehj 889
vkaèkz izns'k 992 flfDde 890
NÙkhlx<+ 991 iatkc 895
dsUæ'kkflr izns'k
iqnqpsjh 1038 neu ,oa nho 618
y{k}hi 946 nknj ,oa uxj gosyh 775
vaMeku 878 paMhx<+ 818
lokZfèkd ,oa U;wure fyaxkuqikr okys ftys
ftys fyaxkuqikr ftys fyaxkuqikr
ekgs (iqMqpsjh) 1176 neu (neu ,oa nho) 533
vYeksM+k (mÙkjk[k.M) 1142 ysg (yík[k) (tEew&d'ehj) 583
RO/ARO
f'k'kq tula[;k (0&6 vk;q oxZ) ,oa fyaxkuqikr

yy ns'k esa 0&6 vk;q oxZ ds f'k'kqvksa dh dqy la[;k 158-8 fefy;u gS] ftlds varxZr xzkeh.k f'k'kq tula[;k 117-6 fefy;u
rFkk 'kgjh f'k'kq tual[;k 41-2 fefy;u gSA
yy ns'k esa 20 jkT;@dsUæ'kkflr izns'kksa esa f'k'kq tula[;k 1 fefy;u ls Åij gS] nwljh rjiQ 5 jkT;@dsUæ'kkflr izns'k vHkh bl
le; la[;k dh igq¡p ls nwj gSaA
yy mÙkj izns'k (29-7 fefy;u)] fcgkj (18-6 fefy;u)] egkjk"Vª (12-8 fefy;u)] eè; izns'k (10-5 fefy;u) rFkk jktLFkku
(10-5 fefy;u) bl oxZ ds tula[;k ds lkFk dqy f'k'kq tual[;k ds 52» Hkkx dk izfrfufèkRo djrs gSaA
yy 0&6 vk;q oxZ ds f'k'kqvksa dh tula[;k ns'k dh dqy tula[;k dk 13» gSA 2001 esa ;g 15-9 izfr'kr Fkk] bl izdkj
blesa 2-8 izfr'kr dh fxjkoV vk;h gSA
yy ns'k esa 0&6 vk;q oxZ dh n'kdh; f'k'kq tula[;k o`f¼ (&3-08) izfr'kr jghA
yy tgk¡ ,d vksj ns'k ds lexz fyaxkuqikr esa 1991 ds ckn c<+ksrjh ns[kh xbZ] ogha 0&6 vk;q oxZ ds fyaxkuqikr esa fxjkoV
vkbZ gS vkSj ;g 2001 ds 927 ls 2011 esa ?kVdj 914 gks xbZA bl izdkj 2001 ls 2011 ds chp (&13) dk vUrj gSA
f'k'kq (0&6 vk;q oxZ) dk fyaxkuqikr
tula[;k (fe- esa) vuqikr (» esa) tula[;k (fe- esa) vuqikr (» esa)
iq#"k 85-0 51-89 82-9 52-24
efgyk 78-8 48-11 75-8 47-76
fyaxkuqikr 927 914
(0&6 vk;q oxZ) fyaxkuqikr okys jkT;@dsUæ'kkflr izns'k

lokZfèkd (jk-@ds-iz-) fyaxkuqikr lokZfèkd (jk-@ds-iz-) fyaxkuqikr
fetksje 971 gfj;k.kk 830
es?kky; 970 iatkc 846
0&6 vk;q oxZ fyaxkuqikr okys jkT;

ftyk lokZfèkd fyaxkuqikr ftyk U;wure fyaxkuqikr
ykgqy ,oa LiQhfr (fgekpy izns'k) 1]013 >T>j 774
Rokax (v:.kkpy izns'k) 1]005 egsUæx<+ (gfj;k.kk) 778
n'kdh; o`fº
jk"Vªh; tux.kuk 2011 ds vuqlkj Hkkjr dh tula[;k dh n'kdh; o`f¼ nj 2001 ls 2011 dh vofèk esa 17-64» jgh] tcfd xr
n'kd esa ;g 21-54» FkhA 2001&2011 esa jkT;ksa esa lokZfèkd n'kdh; o`f¼ es?kky; dh tula[;k esa (27-82») gqbZ gS] tcfd lcls
de o`f¼ ukxkyS.M dh tula[;k esa &0-6» ns[kh xbZA
tux.kuk 2011 ds vuqlkj tula[;k esa lokZfèkd n'kdh; rFkk U;wure n'kdh; o`f¼ nj okys ik¡p&ik¡p jkT; fuEukafdr gSa%&
Hkwxksy (Hkkx&2)
lokZfèkd o`f¼ nj okys jkT; n'kdh; o`f¼ nj (» esa) U;wure o`f¼ nj okys jkT; n'kdh; o`f¼ nj (» esa)
1- es?kky; 27-82 1- ukxkyS.M &0-6
2- v:.kkpy izns'k 26 2- dsjy 4-86
3- fcgkj 25-07 3- xksok 8-17
4- ef.kiqj &24-5 4- vkaèkz izns'k 11-10
5- tEew d'ehj 23-71 5- flfDde 12-36
2001&2011 dh vofèk esa dsUæ'kkflr izns'kksa esa lokZfèkd ,oa U;wure n'kdh; o`f¼ nj fuEukafdr jgh %&
lokZfèkd n'kdh; o`f¼ nj okys dsaæ'kkflr izns'k
dsUæ 'kkflr izns'k n'kdh; o`f¼ nj (»)
1- nknj ,oa uxj gosyh 55-50
2- neu ,oa nho 53-54
3- iqnqpsjh 27-72
U;wure o`f¼ nj okys dsUæ'kkflr izns'k
dsUæ'kkflr izns'k n'kdh; o`f¼ nj (»)
1- y{k}hi 6-23
2- v.Meku ,oa fudksckj }hi lewg 6-68
3- p.Mhx<+ 17-10
lokZfèkd ,oa U;wure tula[;k o`f¼ nj okys ftys
ftyk lokZfèkd (») ftyk U;wure » o`f¼
d:ax dqes (v:.kkpy izns'k) 111]01 ykxysax (ukxkyS.M) &58-39
;kue 77-15 fdiQjs &30-54
tula[;k dh /kkfeZd lajpuk
èkkfeZd lajpuk ls rkRi;Z dqy tula[;k esa fofHkUu èkeks± dks ekuus okyh tula[;k ds vkuqikfrd izfrfufèkRo ls gSA okLro esa èkeZ
fo'ks"k ,sfrgkfld :i esa tula[;k ds lkekftd&vkfFkZd i{kksa dks izHkkfor djrk jgk gSA èkkfeZd] jhfr&fjokt] tula[;k dh fojklr]
lkekftd&vkfFkZd uokpkjksa ds izlkj vkSj lkekftd&vkfFkZd :ikUrj.k esa egÙoiw.kZ Hkwfedk dk fuokZg djrs gSaA
èkeZ vkèkkfjr tula[;k dh fo'ks"krk,¡ (fefy;u esa)
dqy tula[;k (fefy;u) izfr'kr dqy tula[;k 1028 (fefy;u) izfr'kr
fgUnw 966 79-8» ckS¼ 8-4 0-8»
eqfLye 172-2 14-2» tSu 4-5 0-4»
bZlkbZ 27-8 2-3» vU; 7-9 0-7»
flD[k 20-8 1-7»
èkeZ vkèkkfjr tula[;k o`f¼ nj 2011
eqfLye (lek;ksftr) 24-6» fgUnw 16-8»
tSu 5-4» flD[k 8-4»
ckS¼ 6-1»
bZlkbZ 15-5»
RO/ARO
Hkkjr dh iztkfr;k°
HkkSxksfyd n`f"V ls iztkfr dk dkiQh egÙo gS] D;kasfd blls Hkkjr ds mn~Hko vkSj fodkl ls ysdj vc rd ds vfLRkRo dk irk
pyrk gSA fofHkUu ekuo'kkfL=k;ksa us Hkkjr dh iztkfr;ksa dk oxhZdj.k fd;k gSA buesa oh-,l- xqgk dk oxhZdj.k mi;qDr ekuk tkrk gSA
blds vuqlkj iztkfr;kas dk fooj.k fuEu gS&
Hkkjr dh egÙoiw.kZ tutkfr;k¡
Øe la- jkT; tutkfr;k¡
1- v:.kkpy izns'k MkiQyk] vikrkuh] feleh
2- vle cksMks] fefj
3- es?kky; xkjks] [kklh] t;fUr;k¡
4- fetksje yqlkbZ
5- ukxkyS.M v.kxkeh] vks] yksFkks] jsaxek] pkdslkUx
6- flfDde HkwfV;k] ysipk
7- f=kiqjk pdek
8- vksfM'kk [kks.M] xks.M] tqvkax
9- jktLFkku Hkhy] xjfl;k] Hksjkr] lgfj;k] lkgk
10- xqtjkr Hkhy] MiQj] nqcyk] dksyh] iVsfy;k] VksfM;k
11- fgekpy izns'k ,oa tEew&d'ehj xqTtj] cdjoky] xn~nh] fdUuj] ykgksyh] y¼k[kh
12- dsjy ,oa rfeyukMq psUpq] jknkck] b:yk] VksMk] ifu;ku] lksfydk lqekyh] Fkqjkyh
13- vkaèkz izns'k] NÙkhlx<+] eè; izns'k ,oa vD[k] Hkhy] Hkhykjk psUpq (vkaèkz izns'k ds oy) ify;ku] ifj;k] VksfM;k]
egkjk"Vª ;#ck] ;s.Mh
14- fcgkj] >kj[k.M] if'pe caxky vlqj] fcjtk] fojgksj] eq.Mk] vksjkWo] gks] Hkqb;k] joSjk] laFkky] ekyizHkk
oh-,l- xqgk dk iztkrh; oxhZdj.k

iztkrh; oxZ forj.k
1- fuxzhVks v.Meku] dksfPp ds tutkrh; {ks=k
2- izksVks vkWLVªsykbM eè; Hkkjr ls nf{k.k Hkkjr dh tutkfr;ksa ds :i esa
3- eaxksykbM fgeky; {ks=k
4- esfMVjsfu;u (Hkweè; lkxjh;)
(d) iSfy;ks esfMVjsfu;u vkaèkz izns'k] rfeyukMq
([k) esfMVjsfu;u flaèkq xaxk ds eSnkuh Hkkx
(x) vksfj,UVy iatkc] gfj;k.kk] jktLFkku
5- czkph lsiQkfyd (pkSM+s flj okyh)
(d) vkYihukbM xqtjkr] egkjk"Vª] dukZVd] fcgkj] m-iz-
([k) fMukfjd i- caxky] vksfM'kk
(x) vkehZukbM mÙkjh Hkkjr
6- ukfMZd eSnkuh Hkkx
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr esa ekuo lalk/ku
ekuo tula[;k dk ,d lkèku ds :i esa vkdyu mldh dk;Z{kerk] dk;Zjr O;fDr;ksa dh la[;k] 'kSf{kd Lrj] iks"k.k Lrj] lkekftd
lqj{kk] izfrO;fDr vftZr vk;] vk;q oxZ ds vuqlkj tual[;k lajpuk esa dk;Z djus ;ksX; tula[;k vkSj thou izR;k'kk }kjk fd;k
tkrk gSA bl rjg tual[;k dh l?kurk esa vfHko`f¼ mldh xq.kkRed fo'ks"krkvksa ds vkèkkj ij laHko cukbZ tk ldrh gSA LokHkkfod
:i ls dqy tula[;k esa dk;Z djus ;ksX; yksxksa dk vuqikr vkSj muds fy, jkstxkj ds volj dh lqfoèkk l?kurk dk vkèkkj gSA
Hkkjr dh dqy tula[;k esa 44» tula[;k dk;Z'khy gSA mlesa 3@4 ls vfèkd izkFkfed dk;ks± esa layXu gSaA
la;qDr jk"Vª }kjk izdkf'kr vkadM+ksa ds vuqlkj fo'o ds fofHkUu ns'kksa ds ekuo lalkèku fodkl Lrj ds Øe esa Hkkjr dk nf{k.k
,f'k;k esa 134ok¡ LFkku gSA bl izdkj Hkkjr esa ekuo fodkl Lrj vfr fuEu gSA {ks=kh; Lrj ij Hkkjr esa ekuo lalkèku dk fodkl
leku ugha gSA mi;qZDr rF; ;g Li"V djrs gSa fd ekuo lalkèku fodkl Lrj ds vuqlkj dsjy] iatkc] rfeyukMq] egkjk"Vª] xqtjkr]
gfj;k.kk vkSj i- caxky vis{kkÑr vfèkd fodflr gSaA buesa ls dsjy vkSj iatkc esa ekuo fodkl mPp Lrj dk gSA ;gk¡ izfr O;fDr
vk; dk vfèkd gksuk] mPp Ñf"k mRikndrk ds dkj.k iawth fuekZ.k] mPp 'kSf{kd Lrj] O;kikfjd Ñf"k] lkekftd&vkfFkZd voLFkkiu
rÙoksa dk fodkl] mPprj iks"k.k Lrj ds dkj.k thou dh xq.koÙkk Hkh mPp Lrj dh gSA blh izdkj rfeyukMq] xqtjkr vkSj egkjk"Vª
esa vkS|ksxhdj.k ds dkj.k vkfFkZd vk; ls ekuo l?kurk esa o`f¼ gqbZ gS] tcfd ia- caxky esa dsjy dh rjg mi;qDr Hkwfe lqèkkj]
lEiw.kZ tula[;k esa lkekftd&vkfFkZd voLFkkiu rÙoksa dk forj.k izHkkoh dkjd gSA vkUèkz izns'k] mÙkj izns'k] fcgkj] eè; izns'k
vkSj vle vkfn jkT;ksa esa ekuo fodkl fuEu Lrj dk gSA bUgha jkT;ksa esa l?ku tula[;k] rhoz tula[;k o`f¼] vk; vkSj lEifÙk dk
vlarqfyr forj.k] fuEu lk{kjrk Lrj] dqy tula[;k esa cPpksa dh vfèkd la[;k vkfn dkj.kksa ls ekuo fodkl dk Lrj fuEu gSA
vuqlwfpr tkfr;ka
Hkkjr esa Lora=krk ds le; vuqlwfpr tkfr;ksa dh tula[;k 5-17 djksM+ Fkh tks c<+dj 1991 bZ- esa 13-82 djksM+ rFkk 2001 bZ- esa
16-66 djksM+ vkSj o"kZ 2011 esa 20-137 djksM+ (ns'k dh dqy tula[;k dk 16-6») gks xbZ gSA bl izdkj fiNys 60 o"kksZa esa budh
tula[;k esa rhu xqus ls Hkh vfèkd o`f¼ gqbZA 2001&2011 ds nkSjku vuqlwfpr tkfr dh n'kdh; o`f¼ nj 20-8» jgh gSA lokZfèkd
,oa U;wure vuqlwfpr tkfr tula[;k okys jkT; Øe'k% mÙkj izns'k ,oa fetksje gSaA blh izdkj vuqlwfpr tkfr dh lokZfèkd ,oa
U;wure tula[;k izfr'kÙkk okys jkT; Øe'k% iatkc ,oa fetksje gSA o"kZ 2011 esa vuqlwfpr tkfr dk fyaxkuqikr 945 rFkk lk{kjrk
dk izfr'kr 37-41 gSA (iq:"k lk{kjrk 49-91 ,oa L=kh lk{kjrk 23-76)A ukxkyS.M] v.Meku fudksckj vkSj y{k}hi esa vuqlwfpr
tkfr ugha ikbZ tkfrA
vuqlwfpr tutkfr;ka
15 oha tux.kuk 2011 ds vuqlkj Hkkjr esa vuqlwfpr tutkfr;ksa dh tula[;k 10-42 djksM+ (ns'k dh dqy tula[;k dk 8-6») gSA
RO/ARO
Hkkjr esa lokZfèkd vuqlwfpr tutkfr eè; izns'k esa ikbZ tkrh gS] tks jkT; dh leLr tula[;k dk 21-1» gSA nknj ,oa uxj gosyh
esa la[;k dh lokZfèkd 1]78]564 vuqlwfpr tutkfr ik, tkrs gSa] tks fdlh dsUnz 'kkflr izns'k esa lokZfèkd gSA o"kZ 2011 esa fdlh
dsUnz 'kkflr izns'k esa lokZfèkd gSA o"kZ 2011 esa vuqlwfpr tutkfr;ksa dk fyaxkuqikr 990 gS] tks o"kZ 2001 ds fyaxkuqikr ls 12
vfèkd gSA tutkfr;ksa esa lokZfèkd fyaxkuqikr xksok dk gS vkSj lcls de tEew&d'ehj dk gSA iqnqPpsjh] fnYyh] paMhx<+] gfj;k.kk
rFkk iatkc esa dksbZ Hkh vuqlwfpr tutkfr ugha ikbZ tkfr gSA
'kgjhdj.k dh c<+rh izo`fÙk
15 tqykbZ] 2011 ds tux.kuk vk;qDr }kjk tkjh vk¡dM+ksa ds vuqlkj ns'k dh 121-01 djksM+ tula[;k esa ls 37-7 djksM+ tula[;k
'kgjh {ks=kksa esa rFkk 83-3 djksM+ tula[;k xzkeh.k {ks=kksa esa fuokl djrh gSA bl izdkj ns'k dh dqy 'kgjh tula[;k c<+dj 31-16»
gks x;h gS tks fd o"kZ 2001 esa 27-80 izfr'kr FkkA nwljh rjiQ 64-84» tula[;k xk¡oksa esa fuokl djrh gS] tksfd 2001 esa 72-20»
FkhA bl izdkj yxHkx 4 izfr'kr tula[;k esa 'kgjhdj.k dh izo`fÙk ns[kh xbZA
2001&2011 ds n'kd esa ns'k esa 'kgjh tula[;k esa tgk¡ 9-09 djksM+ o`f¼ gqbZ gS] ogha xzkeh.k tual[;k esa o`f¼ 9-04 djksM+ jgh gSA
ijUrq xr n'kd esa ns'k esa xzkeh.k tula[;k esa tgk¡ 21-18» dh o`f¼ ntZ dh xbZ gSa] ogha 'kgjh tula[;k esa ;g o`f¼ vis{kkÑr
cgqr vfèkd (31-08») ns[kus dks feyh gSA
xzkeh.k rFkk uxjh; tula[;k izfr'kr
o"kZ xzkeh.k uxjh; o"kZ xzkeh.k uxjh;
tula[;k tual[;k tual[;k tual[;k
1901 89-2 10-8 1961 82 18-0
1911 89-7 10-3 1971 80-1 19-9
1921 88-8 11-2 1981 76-7 23-3
1931 88-0 12 1991 74-3 25-7
1941 86-1 13-9 2001 72-20 27-80
1951 82-7 17-3 2011 68-84 31-16
Hkkjr ds 15 lokZfèkd tula[;k okys 'kgj
jSad 'kgj jkT;@dsUæ'kkflr izns'k jSad 'kgj jkT;@dsUæ'kkflr izns'k
1- eqEcbZ egkjk"Vª 9- iq.ks egkjk"Vª
2- fnYyh fnYyh 10- t;iqj jktLFkku
3- csaxyq# dukZVd 11- y[kuÅ mÙkj izns'k
4- gSnjkckn vkaèkz izns'k 12- dkuiqj mÙkj izns'k
5- vgenkckn xqtjkr 13- ukxiqj egkjk"Vª
6- psUubZ rfeyukMq 14- bankSj eè; izns'k
7- dksydkrk if'pe caxky 15- Fkk.ks egkjk"Vª
8- lwjr xqtjkr
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr dh tula[;k ?kVrs Øe esa

jSad jkT;@dsUæ'kkflr Hkkjr dh dqy tula[;k dk jSad jkT;@dsUæ'kkflr izns'k Hkkjr dh dqy tula[;k dk
izns'k (2011 esa) izfr'kr (2011 esa) izfr'kr
2011 2001 2011 2001
1- mÙkj izns'k 16-49 16-16 19- tEew&d'ehj 1-04 0-99
2- egkjk"Vª 9-29 9-4 20- mÙkjk[k.M 0-84 0-83
3- fcgkj 8-58 8-07 21- fgekpy izns'k 0-57 0-59
4- if'pe caxky 7-55 7-79 22- f=kiqjk 0-30 0-31
5- vkaèkz izns'k 7-00 7-41 23- es?kky; 0-24 0-22
6- rfeyukMq 6-00 6-07 24- ef.kiqj 0-22 0-22
7- eè; izns'k 5-96 5-87 25- ukxkyS.M 0-16 0-19
8- jktLFkku 5-67 5-49 26- xksok 0-12 0-13
9- dukZVd 5-05 5-14 27- v:.kkpy izns'k 0-11 0-11
10- xqtjkr 4-99 4-93 28- iqnqpsjh 0-10 0-09
11- vksfM'kk 3-47 3-58 29- paMhx<+ 0-09 0-09
12- dsjy 2-76 3-10 30- fetksje 0-09 0-09
13- >kj[kaM 2-72 2-62 31- flfDde 0-05 0-05
14- vle 2-58 2-59 32- va M eku ,oa fudks c kj 0-03 0-03
}hi lewg
15- iatkc 2-29 2-37 33- nknj ,oa uxj gosyh 0-03 0-02
16- gfj;k.kk 2-11 2-06 34- neu ,oa nho 0-02 0-02
17- NÙkhlx<+ 2-09 2-03 35- y{k}hi 64429 0-01
18- fnYyh 1-38 1-35
Note- 2014 esa vkaèkzizns'k ls vyx djosQ rsyaxkuk] 2019 esa tEew d'ehj dks nks Hkkxksa esa (dsUnz'kkflr izns'k osQ :i esa) foHkDr
fd;k rFkk fneu nho vkSj nknj ,oa uxj gosyh dks ,d lkFk feykdj osQUnz'kkflr izns'k cuk;k x;k gSA
uxjhdj.k ds dkjd
fdlh Hkh xzkeh.k tula[;k esa O;kid :i esa lkekftd&vkfFkZd laxBu esa ifjorZu gksrk gS rks uxjhdj.k dk vkjaHk gksrk gSA
ifjorZu dh bl izfØ;k dks izHkkfor djus okys dbZ dkjd mÙkjnk;h gksrs gSaA buesa ls eq[; fuEu gSa& 1- tula[;k esa rhoz o`f¼]
2- xSj&izkFkfed dk;ks± dk fodkl] 3- foKku ,oa rduhd dk fodkl] 4- xzkeh.k {ks=k ls tula[;k dk uxjksa dh vksj mRizokl]
5- izkFkfed dk;ks± ls vk; esa o`f¼ dh Øec¼rk] 6- u,&u, uxjksa dh LFkkiuk] 7- uxjh; tula[;k dh izkÑfrd o`f¼] 8- izkFkfed
dk;ks± dh mis{kk] 9- HkkSfrdoknh thou&'kSyh ds izfr c<+rh yyd] 10- fofHkUu lkekftd&jktuhfrd dkjdA
Hkkjr esa 'kgjksa dk oxhZdj.k

Js.kh tula[;k Js.kh tula[;k
Js.kh I 1]00]000 ;k blls vfèkd Js.kh IV 10]000 ls 19]999
Js.kh II 50]000 ls 99]999 Js.kh V 5]000 ls 9]999
Js.kh III 20]000 ls 49]999 Js.kh VI 5]000 ls de
RO/ARO
1773 esa dksydkrk uxj clk vkSj 1901 esa ;gk¡ dh tula[;k 10 yk[k gks x;hA 1951 rd dsoy Hkkjr esa dksydkrk] eqEcbZ] fnYyh]
psUubZ vkSj gSnjkckn nl yk[kh uxj Fks] tcfd 1981 esa 12] 1991 esa 23] 2001 esa 35 vkSj 2011 ls 54 uxj nl yk[kh uxj cu
x;sA Lora=krk ds ckn uxjksa dh la[;k esa rsth ls o`f¼ ntZ dh x;h gSA fofHkUu iz'kklfud vkSj vkS|ksfxd dsUæksa ds dkj.k uxjksa dh
la[;k esa rsth ls o`f¼ gqbZ vkSj NksVs uxj cM+k :i èkkj.k djus yxsA Lora=k Hkkjr esa uxjksa dh la[;k esa rhoz o`f¼ lkekftd&vkfFkZd
laxBu esa vk;s ifjorZu dk ifj.kke gSA fofHkUu izdkj ds iz'kklfud dk;ks±] lsokvksa ds dsUæhÑr Lo:i ds dkj.k uxjksa dh la[;k esa
o`f¼ gks jgh gSA 2001 esa uxjksa dh izo`fÙk ls ;g Li"V gksrk gS fd uxjksa dh la[;k ds lkFk&lkFk egkuxjksa dh la[;k rsth ls c<+
jgh gSA blesa Hkh nl yk[kh uxjksa dh tula[;k esa vR;fèkd o`f¼ ntZ dh xbZ gSA
Hkkjr esa uxjhdj.k % egŸoiw.kZ rF;
yy tux.kuk] 2011 ds vuqlkj ns'k dh dqy 121 djksM+ tula[;k esa 37-7 djksM+ 'kgjh {ks=kksa esa o 'ks"k 83-3 djksM+ xzkeh.k
{ks=kksa esa fuokl djrh gSA
yy 2001&2011 ds n'kdksa esa tgk¡ 'kgjh tula[;k esa 9-10 djksM+ dh o`f¼ gqbZ] ogha xzkeh.k tula[;k esa o`f¼ 9-5 djksM+ jgh gSA
yy lokZfèkd 'kgjh tula[;k izfr'kÙkk okys jkT; gSa& Øe'k% xksok (62-17»)] fetksje (51-51»)] rfeyukMq (48-45»)]
dsjy (47-72»)A
yy lokZfèkd 'kgjh tula[;k okys jkT; gSa& Øe'k% egkjk"Vª (50-83»)] mÙkj izns'k (44-7»)] rfeyukMq (34-95»)] if'pe
caxky (29-13»)A
yy U;wure 'kgjh tula[;k okys jkT; gSa& Øe'k% flfDde] v:.kkpy izns'k rFkk fetksjeA
yy tux.kuk] 2011 ds vuqlkj U;wure 'kgjh fyaxkuqikr okyk jkT; tEew ,oa d'ehj gSA
yy lokZfèkd 'kgjh f'k'kq tula[;k okyk jkT; mÙkj izns'k gSA
yy Hkkjr esa xkao ls 'kgj rFkk NksVs 'kgj ls cM+s 'kgj esa tula[;k mRizokl nj T;knk gSA
egkuxjhdj.k ds ifj.kke
HkkSxksfyd n`f"V ls rhoz egkuxjhdj.k ds fuEufyf[kr ifj.kke gks ldrs gSaA

yy ladsUæ.k ds vFkZra=k (Agglomeration Economy) dk fodkl_
yy xzkeh.k tula[;k dk rhoz vkoztu_
yy xUnh cfLr;ksa (Slums) dk rsth ls foLrkj_
yy vUruZxjh; ifjogu o vkokl dh dfBukb;k¡_
yy xzkeh.k uxjh; vlUrqyu esa o`f¼_
yy lkekftd&vkfFkZd fodkl esa vlekurk dk vfèkd gksuk_
yy lkekftd&vkfFkZd vijkèkksa esa o`f¼_
yy iz'kklu vkSj lqj{kk lacafèkr leL;k,¡_
yy i;kZoj.k vou;u dh leL;k,¡A
Hkwxksy (Hkkx&2)
vfèkokl
vkokl] ekuo dh rhu izkFkfed vko';drkvksa esa 'kkfey gSA ;s vko';drk,¡ gSa&Hkkstu] oL=k vkSj vkoklA fo'o ds fdlh Hkh ekuo
leqnk; esa bl Øe esa lekurk ikbZ tkrh gSA ekuo vfèkokl dk rkRi;Z euq"; ds lkewfgd fuokl LFkku ls gSA vfèkokl dh izFke
dM+h x`g gSA Øfed :i esa x`gksa dh la[;k vFkok dk;Z ds vkèkkj ij xzke] iqjok ls fodflr gksdj xzke] dLcksa] uxj] egkuxj
ekuo vfèkokl ds fofHkUu :i gSaA
Hkkjr dh tux.kuk ds nkSjku mUgha cfLr;ksa dks 'kgjh Js.kh esa fuèkkZfjr fd;k x;k gS] tks fuEu 'krks± dks iwjk djrh gSa&
1- 5]000 ls vfèkd dh tula[;kA
2- 400 O;fDr izfr oxZ fd-eh- ls Åij tula[;k ?kuRoA
3- iq#"k dk;Z'khy tula[;k esa ls de&ls&de 75 izfr'kr xSj&Ñf"k O;olk; ij vkfJr gksukA
uxjikfydk] uxj&fuxe] Nkouh ifj"kn~ vkSj 'kgjh {ks=k lfefr fdlh fuf'pr {ks=k dks 'kgjh {ks=k dk Lo:i iznku djrs gSa] ;fn os
,d ;k vU; 'krks± dks ugha Hkh iwjk djrs gSa] fiQj Hkh os 'kgj ds :i esa tkus tk jgs gSaA fofHkUu lkekftd&vkfFkZd dkj.kksa ls tc
xzkeh.k tula[;k uxjh; tula[;k esa ifjofrZr gksus yxrh gS rks ifjorZu dh bl izfØ;k dks uxjhdj.k dgrs gSaA tula[;k dk tc
vfèkdka'k Hkkx] Ñf"k] i'kqikyu ls lacafèkr dk;ks± esa layXu jgrk gS rks xzkeh.k tula[;k Lo;a izkFkfed dk;ks± dks ifjofrZr djrh gS
vkSj ;s xSj izkFkfed dk;ks± tSls] m|ksx vkfn esa yx tkrh gS rks mls gh uxjhdj.k dgk tkrk gSA
2011 dh tula[;k ds vk¡dM+s % ,d n`f"V esa
dqy tula[;k 1210193422 lk{kjrk nj 74-04 izfr'kr
iq#"k tula[;k 623724247 (51-54 ») tUe nj 22-5 izfr gtkj
efgyk tula[;k 586469174 (48-46 ») e`R;q nj 7-3 izfr gtkj
fo'o dh tula[;k dk Hkkx 17-5 izfr'kr f'k'kq e`R;q nj 50 izfr gtkj
tula[;k o`f¼ nj (2001&11) 17-64 izfr'kr tula[;k dh vkSlr okf"kZd nj 1-6 izfr'kr
L=kh&iq#"k vuqikr 943 % 1000 thou izR;k'kk 63-5 o"kZ
tula[;k ?kuRo 382 O;fDr @oxZ fdeh 6 o"kZ ls de vk;q dh tula[;k 13-12 izfr'kr
lokZfèkd ?kuRo okyk jkT; fcgkj (1102) tux.kuk vkn'kZ okD; gekjh tux.kuk gekjk Hkfo";
U;wure ?kuRo okyk jkT; v#.kkpy izns'k (17) egkiath;d ,oa tux.kuk lh- paæekSfy
lokZfèkd tula[;k okyk jkT; mÙkj izns'k(19-95 djksM+) vk;qDr
U;wure tula[;k okyk jkT; flfDde (6-07 yk[k) 2011 dh tux.kuk dk 'kqHkadj ,d izx.kd f'kf{kdk
jk"V™h; tula[;k vk;ksx
11 ebZ] 2000 dks jk"Vªh; tula[;k vk;ksx dk xBu fd;k x;kA blds xBu dk izLrko 15 iQjojh] 2000 dks ^?kksf"kr jk"Vªh;
tula[;k uhfr 2000* esa fd;k x;k FkkA izèkkuea=kh bl vk;ksx ds vè;{k rFkk ;kstuk vk;ksx ds mikè;{k blds insu mikè;{k gSaA
100 mPpLrjh; lnL;ksa okys bl vk;ksx esa lÙkk i{k ,oa foi{k nksuksa lnL;ksa dks 'kkfey fd;k x;k gSa jk"Vªh; tula[;k vk;ksx dh
RO/ARO
igyh cSBd 22 tqykbZ] 2000 dks gqbZA blesa fy, x;s fu.kZ;ksa ds vuqlkj tual[;k fLFkjhdj.k ds fy, lexz ekxZn'kZu iznku djuk
gS] ftlds fy, tulkaf[;dh] 'kSf{kd] i;kZoj.kh; vkSj fodkl dk;ZØe esa rkyesy dks c<+kok fn;k tk jgk gSA ;kstuk ds O;kid
cgq{ks=kh; leUo;u dks lqfuf'pr djus rFkk LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k dh ;kstukvksa dks ykxw djus ds fy;s jk"Vªh; tula[;k vk;ksx
dks ;kstuk vk;ksx ls gVkdj LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=kky; ds varxZr j[kk x;k gSA
okLro esa uxjhdj.k ,d ,slh izfØ;k gS] tks xzkeh.k tuthou ds lEiw.kZ ifjorZu dk izfriQy gS vkSj ;g ifjorZu ekuo lekt ds
lkekftd&vkfFkZd :ikUrj.k ls ?kfVr gksrk gSA
ikfjHkkf"kd 'kCn
yy tUe nj % ,d o"kZ esa izfr ,d gtkj tula[;k ij fdlh ns'k ;k {ks=k esa tUe ysus okys thfor cPpksa dh la[;kA
yy e`R;q nj % fdlh {ks=k esa ,d o"kZ ds vUnj izfr ,d gtkj tula[;k ij ejus okys O;fDr;ksa dh la[;k ml {ks=k dh e`R;q
nj dgykrh gSA
yy f'k'kq e`R;q nj % fdlh tula[;k esa nh gqbZ vofèk esa izfr ,d gtkj tUe ysus okys f'k'kqvksa esa ls ,d o"kZ ds Hkhrj ejus
okys cPpksa dh la[;k f'k'kq e`R;q nj dgykrh gSA
yy 'kwU; tula[;k o`f¼ nj % tUe nj ,oa e`R;q nj dk leku gksukA
yy fyax vuqikr % izfr 1000 iq#"kksa ij fL=k;ksa dh la[;kA ;fn iq#"kksa dh vis{kk fL=k;ksa dh la[;k de gksrh gS rks fyaxkuqikr
izfrdwy dgykrk gSA
yy thou izR;k'kk % fdlh Hkh ns'k ds yksxksa ds thfor jgus dh vkSlr vk;q dks thou izR;k'kk dgk tkrk gSA lkekU;r% bldh
x.kuk tUe ls vFkok fdlh ,d fof'k"V vk;q ls dh tkrh gSA
yy 'kq¼ iqu#Rikn vFkok iztuu nj % 'kq¼ iqu#Rikn vFkok iztuu nj ij fdlh ns'k dh efgyk tula[;k vius vki dks
izfrLFkkfir djrh gS] ;fn 'kq¼ iqu#Rikn nj ,d gS rks ns'k dh tula[;k esa fLFkjrk dh izo`fÙk gksxh rFkk ;g nj ,d ls
vfèkd vkSj ,d ls de gS rks ns'k dh tula[;k esa Øe'k% c<+us vkSj ?kVus dh izo`fÙk gksxhA
yy izkÑfrd lao`f¼ % tUe nj vkSj e`R;q nj ds vUrj dks izkÑfrd o`f¼ nj dgk tkrk gSA izkÑfrd o`f¼ nj izk;% izfr'kr
:i esa fudkyh tkrh gSA udkjkRed o`f¼ dk vFkZ gksrk gS&tula[;k esa ßkl gksuk vkSj ldkjkRed o`f¼ dk vFkZ gksrk
gS&tula[;k esa o`f¼ gksukA
yy tula[;k o`f¼ nj % fdlh {ks=k fo'ks"k esa tula[;k esa izkÑfrd o`f¼ ds lkFk vizoklu }kjk c<+h tula[;k ds lkewfgd
;ksx tula[;k dk :i ,oa ifjorZu vkfn dk vè;;u fd;k tkrk gSA
yy tula[;k lajpuk % blds varxZr fdlh {ks=k dh tula[;k forj.k] o`f¼ ;k ßkl] ?kuRo] vk;qoxZ] ukjh&iq#"k vuqikr vkfn
dk vè;;u fd;k tkrk gSA
yy tula[;k dk vkSlr ?kuRo % fdlh izns'k dh bdkbZ {ks=kiQy ;k izR;sd oxZ fdyksehVj ;k izR;sd oxZehy esa jgus okyksa
dh vkSlr tula[;kA
yy izkÑfrd o`f¼ nj % fdlh {ks=k@ns'k fo'ks"k dh eè;oxZ dh tula[;k ds izfr gtkj tUe&e`R;q nj ds varj (vizoklu }kjk
c<+h tula[;k dks NksM+dj) dks izkÑfrd o`f¼ nj dgk tkrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
Hkkjr esa uxjhdj.k
uxjhdj.k osQ Lrj dk eki oqQy tula[;k esa uxjh; tula[;k osQ izfr'kr osQ :i esa fd;k tkrk gSA o"kZ 2001 esa Hkkjr esa uxjhdj.k
dk Lrj 28 izfr'kr Fkk tks fodflr ns'kksa dh rqyuk esa dkIkQh de gSA
tula[;k vkdkj osQ vkèkkj ij uxjksa dk oxhZdj.k Hkkjr dh tux.kuk uxjksa dks N% oxks± esa oxhZo`Qr djrh gSA
yy ,d yk[k ls vfèkd uxjh; tula[;k okys uxjh; osaQnz dks uxj vFkok izFke oxZ dk uxj dgk tkrk gSA
yy 10 yk[k ls 50 yk[k dh tula[;k okys uxjksa dks êgkuxj* dgk tkrk gSA
yy 50 yk[k ls vfèkd tula[;k okys uxjksa dks êsxk* uxj dgk tkrk gSA
yy Hkkjr dh 60 izfr'kr uxjh; tula[;k izFke oxZ osQ uxjksa esa jgrh gSaA bu 423 uxjksa esa ls 54 uxj@uxjh; laoqQy egkuxj gSaA
yy 2011 dh tux.kuk osQ vuqlkj 1 djksM+ 64 yk[k yksxksa osQ lkFk c`gn eqacbZ lcls cM+k uxjh; laoqQy gS_ dksydkrk] fnYyh]
psUubZ] csaxyq# vkSj gSnjkckn ns'k osQ vU; esxk uxj gSaA
uxjksa dk izdk;kZRed oxhZdj.k
yy i z'kklfud 'kgj vkSj uxj % mPprj ozQe osQ iz'kklfud eq[;ky;ksa okys 'kgjksa dks iz'kklu uxj dgrs gSa] tSls fd paMhx<+]
ubZ fnYyh] Hkksiky] f'kykax] xqokgkVh] baiQky] Jhuxj] xkaèkh uxj] t;qij] psUubZ bR;kfnA
yy v
kS|ksfxd uxj% eqacbZ] lsye] dks;acVwj] eksnhuxj] te'ksniqj] gqxyh] fHkykbZ bR;kfn osQ fodkl dk izeq[k vfHkizsjd cy
m|ksxksa dk fodkl jgk gSA
yy i fjogu uxj % ;s iÙku uxj tks eq[;r% vk;kr vkSj fu;kZr dk;ks± esa layXu jgrs gSa] tSls]dkaMyk] dksfPp] dks>hdksM]
fo'kk[kkiV~ue] bR;kfn vFkok vkarfjd ifjogu dh èkqfj;k¡ tSls èkqfy;k] eqxyljk;] bVkjlh] dVuh bR;kfn gks ldrs gSaA
yy o
kf.kfT;d uxj % O;kikj vkSj okf.kT; esa fof'k"Vrk izkIr 'kgjksa vkSj uxjksa dks bl oxZ esa j[kk tkrk gSA dksydkrk] lgkjuiqj]
lruk bR;kfn oqQN mnkgj.k gSaA
yy [kuu uxj % ;s uxj [kfut le`¼ {ks=kksa esa fodflr gq, gSa] tSls jkuhxat] >fj;k] fMxcksbZ] vaoQys'oj] flaxjkSyh bR;kfnA
yy x Sfjlu (Nkouh) uxj % bu uxjksa dk mn; xSfjlu uxjksa osQ :i esa gqvk gS] tSls vackyk] tkyaèkj] egw] cchuk] mèkeiqj
bR;kfnA
yy èkkfeZd vkSj lkaLo`Qfrd uxj % okjk.klh] eFkqjk] ve`rlj] enqjS] iqjh] vtesj] iq"dj] fr#ifr] oqQ#{ks=k] gfj}kj] mTtSu
vius èkkfeZd@lkaLo`Qfrd egÙo osQ dkj.k izfl¼ gq,A
yy 'kSf{kd uxj % eq[; ifjlj uxjksa esa ls oqQN uxj f'k{kk osaQnzksa osQ :i esa fodflr gq, tSls #M+dh] okjk.klh] vyhx<+]
fiykuh] bykgkcknA
yy i ;ZVu uxj % uSuhrky] elwjh] f'keyk] iape<+h] tksèkiqj] tSlyesj] mMxeaMye (mQ¡Vh)] ekmaV vkcw oqQN i;ZVu xarO; LFkku
gSaA uxj vius izdk;ks± esa fLFkj ugha gS] muosQ xfr'khy LoHkko osQ dkj.k izdk;ks± esa ifjorZu gks tkrk gSA
10 fo'o ds egk}hi
fo'o % laiw.kZ i`Foh ds èkjkryh; ,oa xSj&èkjkryh; Lo:i dks la;qDr :i ls fo'o dh laKk iznku dh x;h gSA laiw.kZ i`Foh ds
èkjkryh; Lo:i dks 7 egk}hiksa esa foHkDr fd;k x;k gSa tks fuEufyf[kr gSµ1- mÙkjh vesfjdk egk}hi] 2- nf{k.kh vesfjdk
egk}hi] 3- vizQhdk egk}hi] 4- ;wjksi egk}hi] 5- ,f'k;k egk}hi] 6- vkWLVªsfy;k egk}hi] 7- vaVkdZfVdk egk}hiA
bu 7 egk}hiksa dk foLrkj laiw.kZ i`Foh ds 29-2» Hkw&Hkkx ij gSA i`Foh dk lcls cM+k egk}hi ,f'k;k gSA
lai.w kZ i`Foh dk xSj&èkjkryh; Lo:i 5 egklkxjksa esa foHkDr gS tks fuEufyf[kr gSµ 1- iz'kkar egklkxj] 2- vVykafVd egklkxj]
3- fgan egklkxj] 4- vkdZfVd egklkxj (mÙkjh èkzqo)] 5- vaVkdZfVdk egklkxj (nf{k.kh èkzqo)A
egklkxjksa ,oa lkxjksa dk foLrkj laiw.kZ i`Foh ds 70-8» Hkw&Hkkx ij gSA i`Foh dk lcls cM+k egklkxj iz'kkar egklkxj gSA
{ks=kiQy ds vuqlkj fo'o dk lcls cM+k ns'k :l o lcls NksVk ns'k osfVdu flVh gSA tcfd tula[;k ds vuqlkj lcls vfèkd
tula[;k okyk ns'k phu gS rFkk tcfd lcls de tula[;k okyk ns'k osfVdu flVh gSA
izdkjkUrj ls i`Foh ij Hkw&Hkkx dh lcls cM+h bdkbZ dks egk}hi dgk x;kA lEiw.kZ i`Foh dk LFky {ks=k 7 egk}hiksa esa ckaVk x;k gSA
;Fkk&
izfr'kr esa
egk}hi
ioZr igkM+h iBkj eSnku
1- ,f'k;k 20 24 24 32
2- ;wjksi 4 21 8 67
3- vizQhdk 3 1 71 25
4- mÙkjh vesfjdk 13 11 24 52
5- nf{k.kh vesfjdk 11 9 24 56
6- vks'khfu;k (vkWLVsªfy;k ,oa U;wthyS.M) 9 19 24 48
7- vaVkdZfVdk
lEiw.kZ i`Foh 12 14 33 41
Hkwxksy (Hkkx&2)
egk}hiksa dh rqyuk
fo"k; ,f'k;k vizQhdk m-vesfjdk n-vesfjdk ;wjksi vkWLVªsfy;k vaVkdZfVdk
dqy {ks=kiQy 30» 20-2» 16-5» 12» 7» 5-2» 9»
ns'kksa dh la[;k 48 54 23 14 44 14 &
mPpre fcanq ,ojsLV fdfyeatkjks eSfdUys vkstl Msy lsysMks ,ycqz'k dksL;wLdks foUlu eksfliQ
(ehVj esa) (8]848) (5]895) (6]194) (7]084) (5]642) (2]228) (5]140)
fuEure fcanq e`r lkxj vkly >hy MsFk oSyh osYMl isfUUklqyk dSfLi;u lkxj vk;j >hy csUVy Vªsap
(ehVj esa) (&397) (&155) (&86) (&40) (&28) (&16) &
yach unh ;kaxfVlhD;kax uhy felkSjh vestu oksYxk ejsZ&Mkfy±x
&
(fdeh esa) (5]470) (6]690) (6]296) (3]515) (3]750) (3]375)
lcls cM+k ns'k phu vYthfj;k dukMk czkthy :l vkLVªsfy;k &
lcls NksVk ns'k ekynho esvksVh lsUV ihjs iQkWdySaM }hi osfVdu flVh ukS:
fo'o ds 10 lcls cM+s ns'k

Øe ns'k {ks=kiQy (oxZ fdeh-)
1- :l 17]075]200
2- dukMk 99]84]670
3- phu 95]72]900
4- la;qDr jkT; vesfjdk 95]25]067
5- czkthy 85]15]767
6- vkWLVªsfy;k 76]92]024
7- Hkkjr 32]87]263
8- vts±Vhuk 27]80]400
9- dtk[kLrku 27]24]900
10- vYthfj;k 23]81]741
fo'o ds 10 lcls NksVs ns'k

1- osfVdu flVh 0-44
2- eksukdks 2-02
3- ukS: 21-1
4- rqokyq 26
5- lSu eSjhuks 61
6- yhpsaLVhu 160
7- ek'kZy vkbZySaM 181
8- lsaVfdV~l ,oa usfol 261
9- ls'kYl 284
10- ekynho 300
RO/ARO
fo'o ds 10 lokZfèkd tu?kuRo okys ns'k

Øe ns'k O;fDr izfr oxZ fdeh-
1- edkm 21946
2- eksukdks 19756
3- flaxkiqj 8305
4- gkaxdkax 6841
5- ftczkYVj 5616
6- cgjhu 2285
7- ekynho 1812
8- ekYVk 1401
9- cjewMk (;wds) 1277
10- ckaXykns'k 1150
fo'o ds 10 U;wure ?kuRo okys ns'k

Øe ns'k O;fDr izfr oxZ fdeh-
1- eaxksfy;k 2
2- osLVuZ lgkjk 2
2- ukehfc;k 3
3- vkWLVªsfy;k 3-15
4- vkblySaM 3-24
5- lwjhuke 4
6- ekfjVkfu;k 5
7- fum, 6
8- dtk[kLrku 7
9- lsUVªy vfizQdu fjifCyd 8
10- xScwu 9
fo'o ds 10 lokZfèkd tula[;k okys ns'k
Øe ns'k tula[;k
1- phu 1444216107
2- Hkkjr 1393409038
3- la;qDr jkT; vesfjdk 332915073
4- baMksusf'k;k 276361783
5- ikfdLrku 225199937
6- czkthy 213993437
7- ukbthfj;k 211400708
8- ckaXykns'k 166308498
9- :l 145912625
10- eSfDldks 130262216
Hkwxksy (Hkkx&2)
fo'o ds 10 lcls de tula[;k okys ns'k

Øe ns'k tula[;k
1- osfVdu flVh 800
2- rksdsykvks }hi 1373
3- fum, 1619
4- iQkdyS.M vkbyS.M 3533
5- lSaV fi;js ,.M fedysu 5766
6- lSaV okfFkZyseh 9907
7- uks: 10876
8- okWfyl ,aM iQVquk 11094
9- rqckyw 11931
10- vaxqbyk 15117
11- oqQd vkbySaM 17565
fo'o ds 10 lcls cM+s }hi

1- xzhuySaM 21]30]800
2- U;w fxuh 7]85]753
3- cksfuZ;ks 7]48]168
4- esMkxkLdj 5]87]713
5- cSfiQu 5]07]451
6- lqek=kk 4]43]066
7- gksU'kw 2]25]800
8- foDVksfj;k 2]17]291
9- xzsV fczVsu 2]09]331
10- bZYlfejs 1]96]236
fo'o ds 10 lcls cM+s e#LFky

1- lgkjk 9]065]000
2- xksch 1]295]000
3- jc&vy&[kyh 750]000
4- xzsV foDVksfj;k 647]000
5- lksuksju 311]000
6- dkykgkjh 310]800
7- dkjk dqe 300]000
8- rdykedku 260]000
9- ukehc 135]000
10- Fkkj 130]000
RO/ARO
fo'o dh 10 lcls cM+h >hysa

Øe >hy ns'k {ks=kiQy (oxZ fdeh-)
1- dSfLi;u lkxj dtk[kLrku&:l 371]000
2- lqihfj;j ;w-,l-,&dukMk 83]270
3- foDVksfj;k ;qxkaMk&dsU;k&ratkfu;k 69]484
4- áwju ;w-,l-,&dukMk 60]700
5- fe'khxu la;qDr jkT; vesfjdk 58]020
6- Vaxkfudk cq:aMh&ratkfu;k 32]900
7- xzsV ch;j dukMk 31]790
8- cSdky :l 30]500
9- xzsV Lyso dukMk 28]440
10- bjh ;w-,l-,&dukMk 25]680
fo'o dh 10 lcls m¡Qps ioZr

Øe ns'k m¡QpkbZ (ehVj)
1- ekmaV ,ojsLV 8848
2- K2 (xkMfou vkWfLVu) 8611
3- daputaxk 8598
4- edkyw 8481
5- pks vks;w 8201
6- èkkSykfxfj 8172
7- ealkyw 8163
8- uaxk ioZr 8126
9- vUuiw.kkZ 8091
10- xklsj czwe 8068
fo'o dh 10 lcls xgjh xrs±

Øe xrs± egklkxj xgjkbZ (ehVj)
1- eSfj;kuk xrZ iz'kkar egklkxj 11]034
2- Vksaxk xrZ iz'kkar egklkxj 10]882
3- dqfjy&depVdk xrZ iz'kkar egklkxj 10]542
4- fiQyhfi;u xrZ iz'kkar egklkxj 10]497
5- djekMsd xrZ iz'kkar egklkxj 10]047
6- tkiku xrZ iz'kkar egklkxj 9]984
7- I;wVksZfjdks xrZ vVykafVd egklkxj 9]200
8- Vsfjl xrZ iz'kkar egklkxj 9]165
9- nf{k.k lSaMohp vVykafVd egklkxj 9]144
10- U;w fczVsu xrZ iz'kkar egklkxj 9]140
Hkwxksy (Hkkx&2)
fo'o dh 10 lcls m¡Qps tyizikr
Øe tyizikr unh m¡QpkbZ (ehVj)

1- ,atsy (osustq,yk) dksjksuh 979
2- rqxsyk (n- vizQhdk) rqxsyk unh 948
3- mVhxksMZ (ukosZ) tksLVsMy Xysf'k;j 826
4- eksaxs (ukosZ) eksaxs unh 780
5- eqrkjksth (ftEckCos) eqrkjksth unh 762
6- ;kslsekbV (;w-,l-,) ;kslsekbV unh 746
7- ,LiykaM (ukosZ) ,LiykaM unh 725
8- eMkZyl iQkslsu (ukosZ) eMksZyk unh 705
9- dqdsuku (osustq,yk) µ 670
10- dhy feMky unh 525
fo'o dh 10 lcls cM+s egkuxj

Øe ns'k tula[;k
1- U;w;kWdZ 88200000
2- fnYyh 31181376
3- 'ka?kkbZ 24300000
4- eSfDldks flVh 21000000
5- chftax 20897000
6- djkph 16459000
7- euhyk 14158573
8- VksD;ks 14000000
9- tdkrkZ 10915000
10- fl;ksy 10349312
fo'o dh 10 lcls yach ufn;k¡

Øe unh yackbZ (fdeh-)
1- uhy (vizQhdk) 6695
2- vestu (nf{k.k vesfjdk) 6516
3- ;kaXVhlh D;kax (phu) 6299
4- felhflih&felkSjh (;w-,l-,) 5969
5- vksc&bjfVl (:lh ifjla?k) 5570
6- àkax&gks (phu) 5464
7- dkaxks (eè; vizQhdk) 4667
8- esdkax (nf{k.k&iwoZ ,f'k;k) 4425
9- yhuk (:lh ifjla?k) 4400
10- eSdsath (dukMk) 4250
RO/ARO
fo'o ds LFky:¼ ns'k (Landlocked Countries)

fdlh ns'k dk dksbZ Hkkx ;fn lkxj rV ls tqM+k u gks] vFkkZr pkjksa vksj vU; ns'kksa ls f?kjk gks rks mldks LFky:¼ ns'k dgrs
gSaA fo'o esa 42 LFky:¼ ns'k gSaA LFky:¼ ns'kksa esa oSfVdu&flVh tSls lw{e ns'k ls ysdj eaxksfy;k tSls&cM+s ns'k lEefyr gSaA
fo'o ds LFky:¼ ns'kksa dh lwphA
egk}hi LFky:¼ LFky:¼ ns'kksa dh lwph
ns'kksa dh
la[;k
vizQhdk 15 cq:.Mh] cqdhZuk iQklks cksRlokuk] eè; vizQhdu x.kra=k] pkM] jok.Mk] bFkksfi;k] fylksFkks] eykoh] ekyh]
ukbthfj;k] LokthySaM] ;qxkaMk] tkfEc;k] ftEckCos
,f'k;k 10 viQxkfuLrku] HkwVku] dtk[kLrku] fdfxZLrku] ykvksl] eaxksfy;k] usiky] rtkfdLrku] rqdZesfuLrku] mTcsfdLrkuA
;wjksi 15 vehZfu;k] vtjcStku] vkfLVª;k] csyk:l] pSd&x.kjkT;] gaxjh] fypsaLVhu] yDtEcxZ] ekWYMksok] eslhMksfu;k]
lfcZ;k] fLoV~tjySaM] Lyksokfd;k] lkuefjuks] oSfVdu flVhA
nf{k.k vesfjdk 02 cksyhfo;k] iSjkXos
fo'o ds cM+s }hi (Largest Islands of the World)

1- xzhuySaM (Greenland) & fo'o dk lcls cM+k }hi] tks mÙkjh vesfjdk dh mÙkjh&iwohZ fn'kk esa fLFkr gSA bldh dqy tula[;k
yxHkx lkB gtkj gSA bldh jktèkkuh uwd (xksMhFkkc) gSA bldh [kkst 986 bZ- esa bfjd ,oa jsM (Eric and Red) us dh FkhA bl
ns'k dk yxHkx ikap izfr'kr {ks=kiQy gh jgus ;ksX; gSA
2- U;wfxuh (bfj;u&t;k&b.Mksusf'k;k) & fo'o ds nwljs lcls cM+s }hi U;wfxuh dk {ks=kiQy 805] 510 oxZ fdyksehVj gSA
;g }hi nks Hkkxksa esa foHkkftr gS& iwohZ Hkkx esa ikiqvk& U;wfxuh rFkk if'peh Hkkx esa b.Mksusf'k;k dk bfj;u t;k izkUr gSA
3- dkyheUVu (cksfuZ;ks) & tkok ds mÙkj esa vofLFkr dkyheUVu dk vfèkdrj Hkkx b.Mksusf'k;k dk izkUr gSA bldh mÙkjh&
if'peh Hkkx esa eysf'k;k dk lckg izkUr rFkk cqzusbZ ns'k fLFkr gSA
4- esMkxkLdj (Madagascar) & fo'o dk pkSFkk lcls cM+k }hi tks vizQhdk ds nf{k.k&iwohZ Hkkx esa vofLFkr gSA vaVkukukfjoks tks
bl ns'k dh jktèkkuh gS ,d izkÑfrd cUnjxkg gSA bl }hi esa vHkzd] xzsiQkbV] rFkk ØsekbV ds HkaMkj gSaA dkWiQh] ouhyk] ykSax
rFkk phuh dk fu;kZr fd;k tkrk gSA
5- cSfiQu }hi (Baffin Island) & dukMk ds mÙkj iwoZ esa vofLFkr] dukMk ns'k dk lcls cM+k }hiA blds vfèkdrj Hkkx ij ciQZ
teh jgrh gSA bldh iQjksfc'kj [kkM+h] dsi Mk;j (Cape Dyer) rFkk dsi&MksjlsV (Cape Dorset) eNyh idM+us ds NksVs cUnjxkg
gSaA
6- lqek=kk (Sumatra) & b.Mksusf'k;k esa fLFkr fo'o dk NBk lcls cM+k }hi gSA eyDdk tyMe:eè; bldks eyk;k izk;}hi ls
vyx djrk gSA esnku (Medan) bldk lcls cM+k uxj gSA bl }hi ls jcM+ rFkk ydM+h dk fu;kZr fd;k tkrk gSA
7- gksa'kw (Honshu) & tkiku dk lcls cM+k rFkk fo'o dk lkroka lcls cM+k }hi gSA tkiku dk lcls Å¡pk ioZr iwQth&;ksek
(3776 ehVj) blh }hi ij fLFkr gS rFkk ns'k dh jktèkkuh VksD;ks blds iwohZ rV ij ,d izkÑfrd cUnjxkg gSA
8- xzsV fczVsu (Great Britain) & ;wukbVsM fdaxMe (U.K) ds lcls cM+s }hi esa baXySaM] LdkWVySaM rFkk osYl blh }hi ds Hkkx
gSaA
9- foDVksfj;k (Victoria) & dukMk dk ;g }hi fo'o dk ukSoka lcls cM+k }hi gSA lky ds vfèkdrj Hkkx esa bl }hi ij ciQZ
teh jgrh gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
10- bZRlfejs (Ellesmere) & dukMk dk lcls mÙkj esa fLFkr ,Ylesjh }hi xzhuySaM ds mÙkj&if'pe esa vofLFkr gSA bl }hi dks
1616 bZ- esa fofy;e cSfiQu us [kkst fudkyk FkkA
11- lqYoslh (Sulwasi) & bldk iqjkuk uke lsYcht FkkA cksfuZ;ks ds iwoZ esa vofLFkr ;g }hi b.Mksusf'k;k dk PkkSFkk lcls cM+k }hi
gSA
12- U;wthySaM dk nf{k.kh }hi (South Island-New Zealand) & U;wthySaM dk nf{k.kh }hi fo'o dk ckjgoka lcls cM+k }hi gSA
nf{k.kh vkYil ioZr dk lcls Å¡pk f'k[kj dqd (3764 ehVj) blh }hi ij fLFkr gSA bldk irk lcls igys rLeku ukfod
us 1642 esa yxk;k Fkk vkSj bldk uke uhnjySaM ds thySaM izkUr ds uke ij j[kk FkkA
13- tkok (Java) & b.Mksusf'k;k ds cM+s }hiksa esa ls ,d tkok fo'o dk 13ok¡ lcls cM+k }hi gSA b.Mksusf'k;k dh jktèkkuh] tdkrkZ
blh }hi ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr gSA b.Mksusf'k;k dh 60 izfr'kr tula[;k blh }hi ij jgrh gSA
14- U;wthySaM dk mÙkjh }hi (North Island on New Zealand) & nf{k.kh iz'kkUr egklkxj esa vofLFkr mÙkjh }hi fo'o dk 14oka
lcls cM+k }hi gSA U;wthySaM dh jktèkkuh oSfyaXVu blh }hi ds nf{k.kh Nksj ij fLFkr gSA bl }hi esa cgqr xeZ ikuh ds >jus
rFkk lfØ; Tokykeq[kh gSA
15- ywtksu (Luzon) & fiQyhihUl dk ;g }hi fo'o dk lcls cM+k }hi gS ftl ij ns'k dh jktèkkuh euhyk fLFkr gSA
16- U;wiQkÅaMySaM (New Foundland) & dukMk dk U;wiQkÅaMySaM fo'o dk lksygoka lcls cM+k }hi gSA 31 ekpZ]1949 ls igys
U;wiQkÅaMySaM fczVsu ds vkèkhu FkkA
17- D;wck (Cuba) & dSjsfc;u lkxj esa fLFkfr D;wck fo'o dk 17ok¡ lcls cM+k }hi gSA ;gk¡ vizQhdu&;wjksfi;u rFkk Hkkjrh; ewy
ds yksx jgrs gSaA xUuk ,d izeq[k iQly gSA dqy Ñf"k {ks=kiQy dk 60 izfr'kr Hkkx xUus dh [ksrh ds varxZr gSA Lisfu'k ns'k
dh eq[; Hkk"kk gS rFkk gokuk ns'k dh jktèkkuh gSA
18- vkblySaM (Iceland) & mÙkjh vVykafVd egklkxj ds eè; Hkkx esa vofLFkr vkblySaM fo'o dk 18ok¡ lcls cM+k }hi gSA
ns'k dh jktèkkuh fjdtkfod lkxj Lrj ls 500 ehVj ij fLFkr gSA ;gk¡ dh 96 izfr'kr tula[;k ukWosZ ewy dh gSA 96 izfr'kr
tula[;k bZlkbZ èkeZ ds izksVsLV.V fopkjksa dk ikyu djus okyh gSA
19- fe.Mkuko (Mindanao) & fiQyhihUl dk nwljk lcls cM+k }hiA blesa bLyke èkeZ ds ekuus okykas dh la[;k vfèkd gSA
20- vk;jySaM (Ireland) & fczfV'k }hi lewg dk ,d }hiA ;wjksi dk ;g ,d Ñf"k izèkku ns'k gSA 40 yk[k tula[;k okys bl ns'k
dh jktèkkuh Mcfyu gSA
21- gksdkbMks (Hokkaido) & bldk iqjkuk uke btks vFkok ;stks FkkA gksa'kw ds mÙkj esa fLFkr ;g tkiku dk nwljk rFkk fo'o dk
21oka lcls cM+k }hi gSA
izeq[k >hysa (Major Lakes)
1- dSfLi;u lkxj (Caspian Sea) & :l] dtk[kLrku] rqdZesfuLrku] vt+jcStku rFkk bZjku ls f?kjh gqbZ dSfLi;u fo'o dh lcls
cM+h >hy gSA bldk {ks=kiQy 371]000 oxZ fdyksehVj gSA
2- lqihfj;j >hy (Lake Superior) & mÙkjh vesfjdk esa vofLFkr fo'o dh nwljh lcls cM+h >hyA
3- foDVksfj;k >hy (Victoria Lake) & vizQhdk esa fLFkr fo'o dh rhljh lcls cM+h >hyA
4- áwju (huron) & mÙkjh vesfjdk esa vofLFkr fo'o dh pkSFkh lcls cM+h >hyA
5- fef'kxu (Michigan) & la;qDr jkT; vesfjdk dh lcls cM+h rFkk fo'o dh ikapoha lcls cM+h >hyA
6- Vaxkfudk (Tanganayka) & vizQhdk dh nwljh lcls cM+h rFkk fo'o dh NBh lcls cM+h >hyA
RO/ARO
7- cSdky (lkbcsfj;k&:l)& fo'o dh lkroha lcls cM+h >hyA

8- xzsV fc;j >hy& dukMk esa vofLFkr fo'o dh vkBoha lcls cM+h >hyA
9- U;klk& vizQhdk dh rhljh lcls cM+h rFkk fo'o dh uoha lcls cM+h >hyA
10- xzsV Lyso >hy& dukMk esa vofLFkr fo'o dh nloha lcls cM+h >hyA
11- vjc lkxj& eè; ,f'k;k fLFkr fo'o dh X;kjgoha lcls cM+h >hyA
12- bZjh& mÙkjh vesfjdk esa fLFkr fo'o dh ckjgoha lcls cM+h >hyA
13- fofuisx& dukMk dh cM+h >hyksa esa ls ,dA
14- vks.Vkfj;ks& mÙkjh vesfjdk esa vofLFkr fo'o dh pkSngoha lcls cM+h >hyA
15- yMksxk & ;wjksih; :l dh lcls cM+h >hyA
16- ckyd'k& :l ds lkbcsfj;k esa fLFkr :l dh lcls cM+h rFkk fo'o dh lcls xgjh >hyA
17- pkM& vizQhdk dh pkSFkh lcls cM+h >hyA ekSle ds vuqlkj blds {ks=kiQy esa cnyko gksrk jgrk gSA
18- ejkdscks& osustq,yk esa vofLFkr nf{k.k vesfjdk dh lcls cM+h >hyA
19- vksusxk& ;wjksih; :l dh nwljh lcls cM+h >hyA
20- vk;j& vkLVªsfy;k dh lcls cM+h >hyA
egklkxjh; xrs± (Ocean Trench)
tgk¡ nks IysV ,d&nwljs ds lehi vkrh gSa] ogk¡ Hkkjh IysV uhps dh vksj f[kldrh gS] ftlds ifj.kkeLo:i egklkxjh; xrks±
dk fuekZ.k gksrk gSA
efj;kuk xrsZ (Mariana Tranch) & mÙkjh iz'kkUr egklkxj esa vofLFkr fo'o dh lcls xgjh xrZA bl xrZ dh xgjkbZ
11022 ehVj gSA bldh xgjkbZ 1960 esa ekih xbZ FkhA
fo'o ds izeq[k tyizikr (Main water falls of the world)
unh dh èkkjk ;fn Å¡pkbZ ls uhps fxjrh gS rks mls tyizikr dgrs gSaA bl izdkj dh fLFkfr ml le; mRiUu gksrh gS] tc
fdlh unh ds ekxZ dh Hkwfe esa dBksj rFkk eqyk;e pV~Vkuksa dh ijrsa {kSfrt voLFkk esa ikbZ tkrh gSa ;k yEcorA unh dk ty eqyk;e
pV~Vku dks rks dkV Mkyrk gS] ijarq dBksj pV~Vku dks ugha dkV ikrkA iQyLOk:i ty mlds Åijh Hkkx ls uhps dh fn'kk esa fxjus
yxrk gSA blh izdkj dh Hkw&vkÑfr dks tyizikr dgrs gSaA fo'o ds dqN izeq[k tyizikr gSa%
1- ,afty tyizikr (Angel waterfall) & osustq,yk (n-vizQhdk) dh lgk;d unh djksuh dh lgk;d unh ij fLFkr fo'o ds
lcls Å¡ps tyizikr dh Å¡pkbZ 979 ehVj gSA bl tyizikr dks lcls igys ik;yV tsEl ,afty us 1935 esa ns[kk FkkA mUgha ds
uke ij bl tyizikr dk uke j[kk x;k gSA
2- rqxsyk tyizikr (Tugela Waterfall) & n- vizQhdk ds usVky jkT; esa fLFky rqxsyk tyizikr fo'o dk nwljk lcls Å¡pk
tyizikr gSA bldh Å¡pkbZ 948 ehVj gSA
3- mVhxksMZ tyizikr (Utigord Waterfall) & mÙkjh&if'peh ukWosZ ds ioZrh; Hkkx esa vofLFkr mVhxksMZ fo'o dk rhljk lcls
vfèkd Å¡pkbZ ls fxjus okyk tyizikr gSA bl tyizikr dh Å¡pkbZ 826 ehVj gSA
4- ekasxs tyizikr (Monge Waterfall) & ukWosZ dh jkmek unh ij fLFkr ekasxs tyizikr dh Å¡pkbZ 780 ehVj gSA
5- eqrkjksth tyizikr (Mutarozi) & eqrkjksth unh ij fLFkr eqrkjksth tyizikr dh Å¡pkbZ 762 ehVj gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
6- ;kslsekbV tyizikr (Yosemite) & mÙkjh vesfjdk ds ;kslsekbV jk"Vªh; m|ku esa fLFkr gSA
7- ,LiykaM tyizikr (Espland) & mÙkj&if'peh ukWosZ esa vofLFkr ,LiykaM tyizikr dh Å¡pkbZ 725 ehVj gSA
8- eMkZYliQkslsu tyizikr (Mardalsffossan) & ukWosZ esa fLFkr bl tyizikr dh Å¡pkbZ 705 ehVj gSA
9- dqdsuku tyizikr (Kukenan) & osustq,yk ds nwljs lcls Å¡ps tyizikr dh Å¡pkbZ 760 ehVj gSA
10- lqnjySaM tyizikr (Sutherland) & U;wthySaM ds nf{k.kh }hi esa vofLFkr lqnjySaM tyizikr dh Å¡pkbZ 580 ehVj gSA
11- dhy tyizikr & ukWosZ esa fLFkr dhy tyizikr dh Å¡pkbZ 755 ehVj gSA
12- fjcu tyizikr (Ribbon Waterfall) & dSfyiQksZfu;k ds ;kslekbV jk"Vªh; m|ku esa vofLFkr bl tyizikr dh Å¡pkbZ 496 ehVj
gSA
fo'o ds loksZPp ck¡/k (The Highest Dames of the World)
fdlh unh ds ty dks jksddj mlds mi;ksx dks c<+kuk rFkk unh esa ck<+ vkfn dks jksdus ds fy;s ck¡èk cuk;s tkrs gSaA ;wa rks
fo'o esa gtkjksa ck¡èk gSa tks fofHkUu ufn;ksa ij cuk;s x;s gSaA fo'o ds nl cM+s ck¡èkksa dk laf{kIr ifjp; fuEufyf[kr gS&
1- uwjsd ckaèk (Nurek Dam) & rtkfdLrku dh cjo'k unh ij cuk;k x;k uwjsd ckaèk fo'o dk lcls Å¡pk ckaèk gSA bl ckaèk dh
Å¡pkbZ 317 ehVj gSA
2- xSaM fMdsUl ckaèk (Grand Dixence Dam) & fo'o ds nwljs lcls Å¡ps ckaèk dh Å¡pkbZ 285 ehVj gSA
3- otksar ckaèk (Vajont Dam) & fLOkV~tjySaM dh otksar unh ij cuk;s x;s oatksar ckaèk dh Å¡pkbZ 262 ehVj gSA bl ckaèk ls fctyh
dk mRiknu 1965 esa vkjEHk gqvk FkkA
4- vksjksfoyh ckaèk (Orovill Dam) & dSfyiQksfuZ;k dh iQSnj unh ij cuk;s bl ckaèk dh Å¡pkbZ 235 ehVj gSA
5- Hkk[kM+k ukaxy ckaèk (Bhakra Nangal Dam) & lryt unh ij cuk;s x;s bl ckaèk dks iatkc rFkk fgekpy izns'k dh lhek ij
izFke iapo"khZ; ;kstuk ds nkSjku cuk;k x;k FkkA
6- gwoj ckaèk (Hoover Dam) &dadjhV ls cus bl ckaèk dh Å¡pkbZ 221 ehVj gS] dksyksjsMks unh ij 1935 esa cuk;k x;k FkkA bldk
uke la;qDr jkT; vesfjdk ds jk"Vªifr gcVZ gwoj ds uke ij j[kk x;k FkkA
7- dqjkscsxok ckaèk (Kurobegwa Dam) & tkiku ds gksa'kw }hi ij LFkkfir bl ckaèk dh Å¡pkbZ 186 ehVj gSA ;g ckaèk 1963 esa
cu dj rS;kj gqvk FkkA
8- dkgksjk& cLlk ckaèk (Cahora-bassa Dam) & tkfEc;k dh tkEcsth unh ij LFkkfir dkgksjk ckaèk dh Å¡pkbZ 171 ehVj gSA ;gk¡
ckaèk 1969 esa cudj rS;kj gqvk FkkA
9- vdkslksEcks ckaèk (Akosombo Dam) & ?kkuk dh oksYVk unh ij cuk;s bl ckaèk dh Å¡pkbZ 141 ehVj gSA
10- okjkxkEck ckaèk (Warragamba Dam) & vkLVsªfy;k ds bl ckaèk dh Å¡pkbZ 137 ehVj gSA vkLVªsfy;k ds lcls cM+s uxj flMuh
dks ikuh dh lIykbZ blh ckaèk ds tyk'k; ls dh tkrh gSA
fo'o ds nl lcls cM+s ckaèk
Øe ckaèk dk uke unh ns'k Å¡ph ehVj esa
1- uqjsd ckaèk ckjo'k unh rtkfdLrku 317 ehVj
2- xzS.M fMdsUl ckaèk fMdlsUl unh fLoV~tjySaM 285 ehVj
3- otksar ckaèk otksUr unh bVyh 262 ehVj
RO/ARO
4- vksjksfoyh ckaèk iQsnj unh dSfyiQksfuZ;k (vesfjdk) 235 ehVj

5- Hkk[kM+k&ukaxyk ckaèk lryt unh Hkkjr 226 ehVj
6- gwoj ckaèk dksyksjsMks unh la;qDr jkT; vesfjdk 221 ehVj
7- dqjkscsxok dqa:os unh tkiku 186 ehVj
8- dkgksjk&cLlk ckaèk tsEcth unh ftEckCos 171 ehVj
9- vdkslksEcks ckaèk oksUVk unh ?kkuk 141 ehVj
10- okjkxkEck ckaèk okjxkEck unh vkLVªsfy;k 137 ehVj
fo'o ds egkuxj (Mega cities of the World)

,slk uxj ftldh tula[;k 80 yk[k ls vfèkd gks egkuxj dgykrk gSA fo'o ds egkuxjksa dh la[;k chl gSA tks fuEu gS%
1- Vksfd;ks (Tokyo) & gksa'kw }hi ds iwohZ rV ij vofLFkr tkiku dh jktèkkuh rFkk fo'o dk lcls cM+k uxj ,oa izkÑfrd cUn-
jxkgA
2- eSfDldks flVh (Mexico City) & eSfDldks ns'k dh jktèkkuh rFkk fo'o dk nwljk lcls cM+k uxj gSA
3- U;w;kWdZ (New York) & la;qDr jkT; vesfjdk dk lcls cM+k uxj rFkk izkÑfrd cUnjxkgA viuh Å¡ph bekjrksa ds fy;s izfl¼
U;w;kWdZ ds VªsM VkWoj ij 11 flrEcj] 2001 dks gokbZ tgktksa dks gfFk;kj cukdj vkØe.k fd;k x;k FkkA bl vkradoknh vkØe.k
esa yxHkx pkj gtkj eklwe yksxksa dh tkus xbZ FkhA ;g O;kikfjd ,oa lkaLÑfrd uxj i;ZVdksa ds fy;s vkd"kZ.k dk dsanz gSA
4- lkvks&ikyks (Sao-paulo) & czkthy dk lcls cM+k rFkk fo'o dk pkSFkk lcls cM+k uxjA lkvks&ikyks esa fo'o dk lcls cM+k
dkWiQh dk cktkj gSA
5- eqEcbZ (Mumbai) & Hkkjr dh foÙkh; jktèkkuh rFkk lcls cM+k uxjA viuh lqUnjrk] ckWyhoqM rFkk ,sfrgkfld bekjrksa ds fy,
izfl¼ bl uxj dks ns[kus ds fy, gtkjksa i;ZVd izfro"kZ eqEcbZ vkrs gSaA
6- fnYyh (Delhi) & ;equk ds rV ij vofLFkr fnYyh ,d ,sfrgkfld rFkk lkaLÑfrd uxj gSA rhoz xfr ls c<+rh tula[;k ds
dkj.k fnYyh esa cgqr&lh leL;k;sa mRiUu gks jgh gSaA
7- 'ka?kkbZ (Shanghai) & phu dk lcls cM+k rFkk izeq[k vkS|ksfxd uxj gSA
8- dksydkrk (Kolkata) & gqxyh ds rV ij vofLFkr dksydkrk Hkkjr dk nwljk lcls cM+k uxjA bl uxj dh LFkkiuk 1690 esa
gqbZ FkhA 1833 ls 1912 rd dksydkrk fczfV'k bafM;k dh jktèkkuh jgh gSA
9- tdkrkZ (Jakarta) & tkok ds mÙkjh rV ij fLFkr] b.Mksusf'k;k dk lcls cM+k uxj rFkk lkaLÑfrd uxj gSA
10- C;wul vk;lZ (Buenos Aires) & vtsZUVhuk dh jktèkkuh rFkk nf{k.kh vesfjdk dk nwljk lcls cM+k uxj gSA
11- <+kdk (Dhaka) & inek rFkk es?kuk ufn;ksa ds laxe ij fLFkr] <kdk cakXykns'k dk lcls cM+k] lkaLÑfrd ,oa vkS|ksfxd uxj
gSA
12- ykWl ,aftYl (Los Angles) & iz'kkUr egklkxj ds rV ij fLFkr] la;qDr jkT; vesfjdk dk nwljk lcls cM+k ,oa vkS|ksfxd uxj
gSA
13- djk¡ph (Karachi) & ikfdLrku dk lcls cM+k uxj ,oa canjxkg gSA ;g 1947 ls 1959 rd djkph ikfdLrku dh jktèkkuh
jgk FkkA
14- fj;ks Mh ftusfj;k (Rio De Janeiro) & czkthy dk nwljk lcls cM+k uxj ,oa izkÑfrd cUnjxkgA bl uxj dh vfèkdrj bekjrsa
liQsn laxejej dh cuh gqbZ gSa blfy, bldks ^'osr uxj* ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
Hkwxksy (Hkkx&2)
15- vkslkdk&dkscks (Osaka & Kobo) & tkiku dk nwljk lcls cM+k uxj tks lwrh rFkk Åuh oL=k ds fy, izfl¼ gS] blfy,
êkupsLVj vkWiQ n bZLV* Hkh dgrs gSA
16- dkfgjk (kairo) & uhy unh ds MsYVk ij fLFkr dkfgjk] feL=k dh jktèkkuh ,oa lkaLÑfrd uxj gSA bLyke] èkeZ dk lcls cM+k
fo'ofo|ky; ^vy&vtgj* (Al-Azhar) blh uxj esa fLFkr gSA
17- chftax (Beijing) & phu dh jktèkkuh] lkaLÑfrd rFkk ns'k dk nwljk lcls cM+k uxjA
18- euhyk (Manila) & fiQyhihUl dh jktèkkuh] izkÑfrd cUnjxkg rFkk lkaLÑfrd uxjA
19- ekLdks (Moscow) & :l dk lcls cM+k] ,sfrgkfld] vkS|ksfxd rFkk lkaLÑfrd uxjA ekLdks ;wjksi dk lcls cM+k uxj gS rFkk
:l dh jkt/kuh gSA
20- isfjl (Paris) & izQkal dh jktèkkuh rFkk lkaLÑfrd dsanz vkSj ;wjksi dk nwljk lcls cM+k uxjA
egk}hiksa esa U;wUkre rkieku
Øe egk}hi LFkku frfFk rkieku
1- vizQhdk bizQkus&eksjDdks 11 iQjojh] 1935 –24ºC
2- v.VkdZfVdk oksLVksd (:l dh iz;ksx'kkyk) 21 tqykbZ] 1983 –88ºC
3- ,f'k;k o[kksZ;kaLd (lkbcsfj;k) 7 iQjojh] 1892 –68ºC
4- vkLVsªfy;k pkysZV&njkZ] U;w lkmFk osYl 29 twu] 1994 –22ºC
5- ;wjksi mLr&'kwxj (:l) –55ºC
6- mÙkjh vesfjdk ukFkhZl (xzhuySaM) 9 tuojh] 1954 –66ºC
7- nf{k.kh vesfjdk lfeZVks (vtsZUVhuk) 1 twu] 1907 –33ºC
egk}hiksa dk vfèkdre rkieku

Øe egk}hi LFkku frfFk rkieku
1- vizQhdk vy&vthft;k&yhfc;k 13 flrEcj] 1922 58ºC
2- v.VkdZfVdk okaMk LVs'ku] LdkV&rV 5 twu] 1974 15ºC
3- ,f'k;k frjr&Loh (btjkby) 21 twu] 1942 54ºC
4- vkLVsªfy;k dyksudjh 16 tuojh] 1889 53ºC
5- ;wjksi losYyh (Lisu) 4 vxLr] 1881 50ºC
6- mÙkjh vesfjdk MSFk&oSyh (l-jk- vesfjdk) 10 tqykbZ] 1913 57ºC
7- nf{k.kh vesfjdk fjoknkfo;k 11 fnlEcj] 1905 49ºC
egk}hiksa esa vfèkdre okf"kZd o"kkZ

Øe egk}hi LFkku@uxj vkSlr okf"kZd o"kkZ
1- ,f'k;k (es?kky;&Hkkjr) e¡kflujke 1186 lsUVhehVj
2- vkLVªsfy;k (gokbZ }hi) ok;fyfy 1168 lsUVhehVj
3- vizQhdk (dSe:u) nscUn'kk dSe:u 1029 lsUVhehVj
4- ;wjksi (cksfLu;k) djfodk 365 lsUVhehVj
5- mÙkjh vesfjdk gs.Mjlu >hy (dukMk) 650 lsUVhehVj
6- nf{k.kh vesfjdk (dksyEcks) dq;kscMks 899 lsUVhehVj
RO/ARO
fo'o ds cM+s e:LFky

e:LFky egk}hi@ns'k {ks=kiQy oxZ fdyksehVj
vizQhdk&mÙkjh Hkkx (vYthfj;k] pkM] feL=k] yhfc;k] ekyh] ekWfjVkfu;k] eksjDdks]
lgkjk 90]65]000 oxZ fdyksehVj
ukbtj] lwMku] V~;wuhf'k;k] i- lgkjk)
xksch eaxksfy;k] mÙkjh phu 12]95]000 oxZ fdyksehVj
dkykgkjh ukehfc;k] cksRlokuk 5]82]000 oxZ fdyksehVj
ukehfc;k ukehfc;k 3]10]00 oxZ fdyksehVj
xzsV foDVksfj;k vkLVªsfy;k 3]38]500 oxZ fdyksehVj
xzsV lSaMh e:LFky vkLVsªfy;k &
:c&my&[kkyh vjc&izk;}hi (dqoSr] vkseku] lÅnh vjc] lhfj;k] la;qDr vjc vehjkr] tkWMZu] 13]00]000 oxZ fdyksehVj
;eu] drj vkfn
n'r&,&dchj eè; bZjku 2]50]000 oxZ fdyksehVj
n'r&,&ywr iwohZ bZjku 52]000 oxZ fdyksehVj
Fkkj e:LFky Hkkjr rFkk ikfdLrku 2]60]000 oxZ fdyksehVj
dty&dqe mTcsfdLrku] dtkf[+kLrku 1]80]000 oxZ fdyksehVj
djkdqe rqdZesfuLrku 2]70]000 oxZ fdyksehVj
flukbZ e:LFky feL=k (LosT+k ugj ds iwoZ esa) &
vkVkdkek m- fpyh 1]80]000 oxZ fdyksehVj
lpwjk e:LFky n- is: 26]000 oxZ fdyksehVj
ekstkcks e:LFky dSfyiQksfuZ;k 35]000 oxZ fdyksehVj
lksukju e:LFky vfjtksok&eSfDldks 3]100 oxZ fdyksehVj
rdyk&edku phu 3]200 oxZ fdyksehVj
egk}hiksa esa U;wure okf"kZd o"kkZ ds LFkku

Øe egk}hi LFkku@uxj vkSlr okf"kZd o"kkZ
1- nf{k.kh vesfjdk dqbykxqyk (fpyh) 0-05 lsUVhehVj
2- vizQhdk okfn;&gkiQk (lwMku) 0-25 lsUVhehVj
3- vaVkdZfVdk nf{k.k èkzqo 2-00 lsUVhehVj
4- mÙkjh vesfjdk cVkxq, (eSfDldks) 3-10 lsUVhehVj
5- ,f'k;k vnu (;eu) 4-6 lsUVhehVj
6- vkLVsªfy;k eqYdk (vkLVªsfy;k) 10-4 lsUVhehVj
7- ;wjksi :l&;wjky ds iwoZ esa 16-3 lsUVhehVj
}hi
yy lcls cM+k unh; }hi µ ektqyh (vle)
yy lcls cM+k }hi lewg µ b.Mksusf'k;k
yy lcls vfèkd tula[;k okyk }hi µ tkok }hi
yy lcls nwjLFk }hi µ cksos] nf{k.k vVykafVd
yy lcls nwjLFk clk gqvk }hi µ fVªLVku fM dqUgk
yy lcls cM+k ,VkWy µ Doktkyhu (ek'kZy }hi)
yy lcls yach izoky fHkfÙk µ xzVs cSfj;j jhiQ] vkWLVªfs y;k
Hkwxksy (Hkkx&2)
lcls cM+s }hi

yy fiQyhihal }hi lewg & ywtkWu
yy tkiku & gksa'kw
yy b.Mksusf'k;k & cksfuZ;ks
yy dSjhfc;kbZ }hi lewg & D;wck
yy fgan egklkxj & esMkxkLdj
yy vks'ksfu;k & U;w fxuh
yy Hkkjr & eè; vaMeku
fo'o ds }hiksa dk vkdkj (?kVrs Øe esa)
1- xzhu ySaM 2- U;w fxuh 3- cksfuZ;ks
4- esMkxkLdj 5- cSfiQu 6- lqek=kk
ufn;k¡
lcls cM+h ufn;k¡ (ty dh ek=kk) 1- vestu] 2- tk;js
lcls yach ufn;k¡ (?kVrs Øe esa) 1- uhy] 2- vestu] 3- pkax ft;kax] 4- felhflih&felkSjh
lcls NksVh unh (yackbZ) jks unh (eksUVkuk)] 61 eh-
lcls cM+k unh csflu vestu
lcls cM+k Tokjuneq[k (Estuary) vksc unh (mÙkjh :l)
lcls cM+k MsYVk lqanjou] xaxk vkSj czãiq=k }kjk Hkkjr vkSj ckaXykns'k esa fufeZr (75000 fd-eh-2)
lcls yach ufn;k¡

ns'k unh
tkiku gksa'kw
,f'k;k pkax ft;kax
;wjksi oksYxk
mÙkj vesfjdk felhflih&felkSjh
nf{k.k vesfjdk vestu
vkWLVªsfy;k ejsZ&Mkfy±x
vÚhdk uhy
nf{k.k iwoZ ,f'k;k esdkax
nf{k.k if'pe ,f'k;k iQjkr
:l vksc&bjfr'k
Hkkjr xaxk
RO/ARO
ufn;k¡ vkSj jktuhfrd lhek,¡

ufn;ka ns'k
fjvks xzkaMs unh eSfDldks vkSj ;w-,l-,-
vkewj unh phu vkSj :l
fyEiksiks unh nf{k.k vÚhdk vkSj cksRLokuk] nf{k.k vÚhdk vkSj ftEckCos
tkEcsth unh tkfEc;k vkSj ftEckCos
vkWjsat unh nf{k.k vÚhdk vkSj ukehfc;k
esdkax unh dEcksfM;k vkSj FkkbZySaM] E;kaekj
lkYohu unh E;kaekj vkSj FkkbZySaM
MSU;wc unh jksekfu;k vkSj cqYxkfj;k] iwoZ ;wxksLykfo;k
m:Xos unh m:Xos vkSj czkthy
ijkuk unh ijkXos vkSj vtsZUVhuk] czkthy
vksMj unh teZuh vkSj iksySaM
>hy
yy rkts ikuh dh lcls vfèkd ek=kk okyh >hy µ cSdky
yy [kkjs ikuh dh lcls cM+h >hy µ dSfLi;u lkxj
yy rkts ikuh dh lcls cM+h >hy ({ks=kiQy) µ lqihfj;j
yy lcls mQ¡ph ukSoguh; >hy µ cSdky
yy lcls uhph >hy µ e`r lkxj
yy lcls vfèkd [kkjs ikuh dh >hy µ oku >hy
yy lcls cM+h ekuo fufeZr >hy µ ehM >hy (cksYMj ck¡èk)] ;w,l,
lcls cM+h >hysa
yy ,f'k;k & dSfLi;u lkxj
yy vÚhdk & foDVksfj;k
yy vkWLVªsfy;k & vk;j
yy ;wjksi & yMksxk
yy mÙkj vesfjdk & lwihfj;j
yy nf{k.k vesfjdk & fVVhdkdk
yy nf{k.k iwoZ ,f'k;k & VksUys lSi
yy nf{k.kh if'pe ,f'k;k & mfeZ;k
yy phu & fDou?kkbZ gw
yy Hkkjr & fpYdk
{ks=kiQy ds vuqlkj fo'o dh >hy (?kVrs Øe esa)
Hkwxksy (Hkkx&2)
1- dSfLi;u lkxj 2- lqihfj;j 3. foDVksfj;k

4. vjy 5. áwjksu 6. fef'kxu
>hysa vkSj mudh vofLFkfr
>hy vofLFkfr
dSfLi;u lkxj rqdZesfuLrku] :l] dtk[kLrku] vtjcStku vkSj bZjku
lqihfj;j ;w-,l-,- & dukMk
g~;wjksu ;w-,l-,- & dukMk
bjh ;w-,l-,- & dukMk
vksUVkfj;ks ;w-,l-,- & dukMk
fef'kxu ;w-,l-,-
foDVksfj;k ;qxkaMk] ratfu;k vkSj dsU;k
vjc lkxj dtkf[kLrku vkSj mTcsfdLrku
Vaaxkfudk ratkfu;k & tk;js (dkaxks)
cSdky :l
xzsV fc;j >hy dukMk
tylaf/k ;k tyMe:e/; (Strait) vkSj HkwMe:e/; (Isthmus) esa vUrj

tyMe:eè; nks foLr`r] Hkw[k.Mksa ds eè; fLFkr ,d ladjk tyh; Hkkx gksrk gS] tks cM+s tyfudk;ksa dks ,d nwljs ls tksM+rk
gSA tSls% ftczkYVj tyMe:eè; ;k csfjax tyMe:eè; vkfnA LFkyMe:eè; (Isthmus) o Hkw&lafèk Hkwfe dh ,d iryh iV~Vh gksrh
gS tks nks cM+h tyjkf'k;ksa dks vyx djrh gS vkSj nks cM+s Hkw&[k.Mksa dks tksM+rh gSA tSls%& LosT+k o iukek HkwMe:eè; vkfnA
fo'o ds eq[; HkwMe:eè;
HkwMe:eè; vofLFkfr izeq[k rF;
dSVkatjks vk;ksfu;u lkxj ,oa fVjgsfu;u lkxj bVyh izk;}hi dks dSVkatkjks ls la;ksftr djrk gSA
LosT+k Hkweè; lkxj ,oa yky lkxj ds eè; ;g ,f'k;k ,oa vizQhdk dks la;ksftr djrk gSA
Øk vaMeku lkxj ,oa FkkbySaM dh [kkM+h ds eè; ;g eyk;k izk;}hi dks ,f'k;k dh eq[; Hkwfe ls tksM+rk gSA
iukek dSjsfc;u lkxj ,oa iz'kkar egklkxj ds eè; nf{k.kh&vesfjdk dks mÙkjh vesfjdk ds lkFk tksM+rk gSA
11 foxr o"kks± esa iwNs x, iz'u
2021 4- fuEufyf[kr esa ls fdl ns'k esa mldh oqQy mQtkZ

vko';drk dk 99 izfr'kr tyfo|qr ls izkIRk gksrk
1- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk lgh lqesfyr ugha gS\
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
(a) U;wt+hySaM
(jkT;) (xeZ >jus)
(b) fLoV~tjySaM
(a) fgekpy izns'k & ef.kd.kZ
(b) (c) ukWosZ
vksfM'kk & rIrkikuh
(c) egkjk"Vª & otzs'ojh (d) czkt+hy
(d) xqtjkr & ukjk;.kh mÙkj ()
mÙkj (d)
5- fuEufyf[kr esa ls fo'o esa eNyh dk lcls cM+k
2- iQly pØ osQ lanHkZ esa] fuEufyf[kr esa ls dkSu lk mRiknd ns'k dkSu lk gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
dFku lgh gS@gSa\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 (a) tkiku (b) phu
1- xgjh tM+ksa okyh iQlyksa osQ ckn mlh rjg dh iQlysa (c) :l (d) ;w-,l-,-
mxkuh pkfg,A
mÙkj ()
2- iQyhnkj iQly osQ ckn fcuk iQyh okyh iQly ysuh
pkfg,A 6- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
uhps fn, x, owQV dk iz;ksx djosQ lgh mÙkj pqfu,& osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(a) osQoy 1 U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
(b) osQoy 2 lwph&I (feV~Vh) lwph&II (jkT;)
(c) 1 vkSj 2 nksuksa (a) tyks<+ 1- jktLFkku
(d) u rks 1 uk gh 2 (b) dkyh 2- mÙkj izns'k
mÙkj () (c) yky 3- egkjk"Vª
(d) e#LFkyh; 4- vka/z izns'k
3- ukbtj (jkefry) dh iQly ,d rsy dh iQly gS]
blosQ chtksa esa rsy dh ek=kk fdruh ik;h tkrh gS\ owQV%
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 A B C D
(a) 7&16» (a) 1 4 3 2
(b) 17&26» (b) 2 3 4 1
(c) 27&36» (c) 4 2 1 3
(d) 37&47» (d) 3 4 2 1
mÙkj () mÙkj ()
Hkwxksy (Hkkx&2)
7- leqnzh pØokrh rqiQku ¶rkSdrs¸ fdl lkxj ls mRiUu 11- fuEufyf[kr esa ls dkSu ,d iksfyusf'k;k }hi lewg dk
gqvk Fkk\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 Hkkx ugha gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
(a) caxky dh [kkM+h (a) Vksaxk
(b) fgan egklkxj (b) rqokyw
(c) oSQfLi;u lkxj (c) rkfgrh
(d) vjc lkxj (d) rhfuvu
mÙkj ()
mÙkj ()
8- fuEufyf[kr esa ls dkSu lgh lqesfyr ugha gS\

12- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk ykSg&bLikr la;=k unh rV
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
ij fLFkr ugha gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
(a) izkFkfed mQtkZ & Tokjh; 'kfDr
(b) okf.kfT;d mQtkZ & rsy vkSj xSl (a) fHkykbZ
(c) xSj&okf.kfT;d mQtkZ & tkuojksa dk xkscj
(b) cksdkjks
(d) xSj&ikjaifjd mQtkZ & lkSj mQtkZ
(c) te'ksniqj
mÙkj ()
(d) Hknzkorh
9- ?kVrs mRiknd osQ Øe esa v/ksfyf[kr esa dkSu lk ikfjra=k
mÙkj ()
Øe lgh gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
(a) lkxj] >hy] ?kkl dk eSnku vkSj eSaxzkso
13- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(b) eSaxzkso] lkxj] ?kkl dk eSnku vkSj >hy
(c) eSaxzkso] ?kkl dk eSnku] >hy vkSj lkxj
lwph&I (iQy) lwph&II (lcls cM+k mRiknd)
(d) lkxj] eSaxzkso] >hy vkSj ?kkl dk eSnku (a) vke 1- tEew vkSj d'ehj
mÙkj () (b) yhph 2- osQjy
(c) ukfj;y 3- fcgkj
10- fuEufyf[kr ;qXeksa esa ls dkSu lqesfyr ugha gS\ (d) lsc 4- mÙkj izns'k
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 owQV%
(iQly) (ns'k) A B C D
(a) jcM+ & FkkbZySaM (a) 4 3 1 2
(b) dgok & eaxksfy;k (b) 1 2 3 4
(c) tSrwu & Lisu (c) 4 3 2 1
(d) xUuk & czkthy (d) 1 2 4 3
mÙkj () mÙkj ()
RO/ARO
14- fuEufyf[kr esa ls fdl }hi dks ¶okns dh Hkwfe¸ osQ 19- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk dks;yk vk/kfjr fctyh
:i esa tkuk tkrk gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 la;a=k mÙkj izns'k esa fLFkr gS\
(a) VksD;ks (b) yanu U.P.R.O./ARO. (Main), 2021
(c) U;w;koZQ (d) chftax 1- MkyhZikyh
mÙkj () 2- nknjh
3- flaxjkSyh
15- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk ;qXe lgh lqesfyr ugha
4- foaè;kpy
gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021
uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(ns'k) (jkt/kuh)
owQV&
(a) ,afVxqvk vkSj ckjcqMk & lsaV tkWUl
(b) Mksfefudk & lsaVks Mksfeaxks (a) 1 vkSj 3 (b) 2 vkSj 3
(c) vy lkYokMksj & lSu lYokMksj (c) 2 vkSj 4 (d) 3 vkSj 4
(d) cgkekl & uklkm mÙkj (c)
mÙkj ()
16- fuEu Írq v ks a dks Hkkjrh; oS Q ys U Mj os Q vuq l kj U.P.R.O./ARO. (Main), 2021
dkyØekuqlkj O;ofLFkr dhft,& (i'kq) & (uLy)
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 (a) xk; & nsouh
(a) 'kjn (b) xzh"e (b) cdjh & cjcjh
(c) calr (d) o"kkZ (c) HkSal & Hknkojh
mÙkj () (d) HksM+ & fxj
17- fuEufyf[kr esa ls dkSu Hkkjr dh lcls cM+h ehBs ikuh mÙkj (d)
dh >hy gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2021 21- ^fgeky; esa f=k'kwy f'k[kj* osQ lanHkZ esa] fuEufyf[kr
(a) dksys: (b) oqyj esa ls dkSu&lk@ls dFku lgh gS@gSa\
(c) uky ljksoj (d) lkaHkj U.P.R.O./ARO. (Main), 2021
mÙkj () 1- ;g mÙkjk[k.M osQ ckxs'oj ftys esa fLFkr gSA
2- ;g PkksVh 75000 ehVj ls Hkh vf/d mQ¡ph gSA
18- fuEufyf[kr ck?k vH;kj.; (Vkbxj fjt+oZ) esa ls
dkSu&lk eè;izns'k esa fLFkr ugha gS\ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
U.P.R.O./ARO. (Main), 2021 owQV&
(a) veux<+ (b) cka/ox<+ (a) osQoy 1 (b) osQoy 2

(c) nksuksa 1 vkSj 2 (d) u rks 1 vkSj uk gh 2
(c) dkUgk (d) lat;&nqcjh
mÙkj (a)
mÙkj (a)
Hkwxksy (Hkkx&2)
22- fuEufyf[kr esa ls dkSu lh unh ?kkVh (csflu) {ks=kiQy 2020

esa lcls cM+h gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2021
27- fuEufyf[kr Hkkjr dh ufn;ksa esa dkSu doZQ js[kk dks
(a) dkosjh (b) egkunh
nks ckj ikj djrh gSA
(c) ueZnk (d) rkIrh
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
mÙkj (a)
(a) ekgh (b) pacy
23- xaxk unh] mÙkj izns'k esa fdl tuin ls izos'k djrh (c) ueZnk (d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha
gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2021 mÙkj (a)
(a) fctukSj (b) esjB
28- fuEufyf[kr esa ls fdl jkT; ls doZQ js[kk ugha xqtjrh
(c) lgkjuiqj (d) ts-ih-uxj
gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
mÙkj (a)
(a) f=kiqjk
24- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk lgh lqesfyr ugha gS\ (b) NÙkhlx<+
U.P.R.O./ARO. (Main), 2021 (c) ef.kiqj
(laLFkku) (vofLFkfr) (d) fetksje
(a) jk"Vªh; tSfod [ksrh osQUnz & xkft+;kckn mÙkj (c)
(b) Hkkjrh; nygu vuqlka/u & dkuiqj
29- fuEufyf[kr esa Hkkjr dk dkSu&lk jkT; lokZf/d yach
laLFkku
(c)
rV js[kk okyk jkT; gS\
Hkkjrh; lCth vuqlka/u & xksj[kiqj
laLFkku U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
(d) Hkkjrh; xUuk vuqlka/u & y[kumQ (a) vka/z izns'k (b) xqtjkr
laLFkku (c) rfeyukMq (d) osQjy
mÙkj (c) mÙkj (b)
25- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk eSaxzkso {ks=k xksnkojh unh osQ 30- fuEufyf[kr jkT;@osQanz'kkflr jkT;ksa esa ¶tjok tut-
MsYVk ij vofLFkr gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2021 kfr¸ dk fuokl LFkku gS&
(a) owQ.Mkiqj (b) gksUukoj U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
(c) ekyis (d) dksfjaxk (a) v#.kkpy izns'k (b) y{k}hi
mÙkj (d) (c) NÙkhlx<+ (d) vaMeku vkSj fudksckj
mÙkj (d)
26- fuEufyf[kr esa ls dkSu lk jkelj vknzZHkwfe LFky Hkkjr
esa fdlh jkT; esa fLFkr gSa\ 31- oqQekmQa fgeky; fuEufyf[kr esa fdu ufn;ksa osQ chp
U.P.R.O./ARO. (Main), 2021 fLFkr gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
(a) gksosQjk vknzZHkwfe (a) fla/q vkSj lryt
(b) IokbaV oSQfyesjs oU;tho vkSj i{kh vH;kj.; (b) dkyh vkSj frLrk
(c) Rlks eksfjjh >hy (c) lryt vkSj dkyh
(d) oqyj >hy (d) frLrk vkSj czãiq=k
mÙkj (b) mÙkj (c)
RO/ARO
32- ¶fp=kowQV¸ tyizikr fuEufyf[kr esa ls fdl unh ij 36- ¶uhyh ozQkafr¸ fuEu esa ls lacaf/r gS&
gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
(a) ;equk unh ij (b) eankfduh unh ij (a) [kk|kUu mRiknu ls
(c) banzkorh unh ij (d) ueZnk unh ij (b) frygu mRiknu ls
mÙkj (c) (c) eNyh mRiknu ls

(d) nqX/ mRiknu ls
33- Hkkjr esa ekulwu dh mRifÙk fuEufyf[kr iouksa esa
mÙkj (c)
fdlosQ }kjk gksrh gSA
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 37- izekf.kr cht osQ FkSyksa ij iz;ksx fd, tkus okys VSx dk
jax gS& U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
(a) nf{k.k&if'peh iou }kjk
(a) uhyk (b) cSaxuh
(b) nf{k.k&iwoZ iou }kjk
(c) lisQn (d) lqugjk ihyk
(c) mÙkj&iwoZ iou }kjk
mÙkj (a)
(d) mÙkj&if'pe iou }kjk
mÙkj (a) 38- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
34- fuEufyf[kr dFkuksa ij fopkj dhft, rFkk uhps fn, U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016
x, owQV ls lgh mÙkj dk p;u dhft,A lwph&I (iQly) lwph&II (ekSle)
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 (a) lwjteq[kh 1- [kjhiQ (o"kkZ)
1- fjgan cka/ lksu unh dh ,d lgk;d unh ij gSA (b) [kjcwtk 2- tk;n (xehZ)
2- ghjkoqQaM cka/ egkunh ij gSA (c) dikkl 3- jch (lnhZ)
3- rqaxHknzk ifj;kstuk vka/z izns'k ,oa dukZVd dk la;qDr (d) vylh 4- lHkh ekSle
miØe gSA owQV%
4- eSFkku cka/ nkeksnj unh dh ,d lgk;d unh cjkdj A B C D
ij gSA (a) 3 4 1 2
(b) 4 2 1 3
owQV%
(c) 3 4 2 1
(a) 1] 2 vkSj 3 lgh gSaA
(d) 2 3 4 1
(b) 1] 2 vkSj 4 lgh gSaA
mÙkj (b)
(c) 1] 3 vkSj 4 lgh gSaA
39- fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk lgh lqesfyr ugha gS\
(d) 1] 2] 3 vkSj 4 lgh gSaA
mÙkj (d)
iQly [kjirokj
35- ^rqycqy* ifj;kstuk fdl unh ij gS\ (a) xsgwa & iQysfjl ekbuj
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 (b) /ku & cFkqvk
(a) lryt (b) >sye (c) eVj & I;kth
(c) jkoh (d) O;kl (d) cjlhe & dkluh
mÙkj (b) mÙkj (b)
Hkwxksy (Hkkx&2)
40- fuEufyf[kr esa 'kSy lewgksa esa dkSu Hkkjr esa vf/dre
2017
ek=kk esa dks;yk iznku djrk gS\
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 45- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
(a) /kjokM lewg (b) xksaMokuk lewg osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(c) foaè;u lewg (d) Vf'kZ;jh lewg
mÙkj (b) lwph&I (igkfM+;ka) lwph&II (jkT;)
(a) xkjks 1- es?kky;
41- Hkkjr esa lcls cM+h rsy 'kks/u'kkyk gS& (b) fejh 2- rfeyukMq
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 (c) dksYybZ eykbZ 3- v:.kkpy izns'k
(a) tkeuxj (b) ikjk}hi (d) Mkyek 4- >kj[kaM
(c) fMxcksbZ (d) rkrhikdk owQV%
mÙkj (a) A B C D
42- ou vuqla/ku laLFkku fLFkr gS& (a) 1 3 2 4
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 (b) 1 2 3 4
(a) nsgjknwu esa (b) Hkksiky esa (c) 1 3 4 2
(c) ubZ fnYyh esa (d) ukxiqj esa (d) 2 1 3 4
mÙkj (a) mÙkj (a)
43- tsusfVd m|ksx esa lfEefyr gS& 46- Hkkjr esa rVh; jkT;ksa dh la[;k gS&
U.P.R.O./ARO. (Pre)(Re-Exam), 2016 U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017
(a) 06 (b) 07
(a) o`Qf"k (b) eNyh idM+uk
(c) 08 (d) 09
(c) f'kdkj djuk (d) [kuu
mÙkj (d)
mÙkj (a)
47- Hkkjr osQ fuEufyf[kr esa ls fdu jkT;ksa esa ¶Fkk:
tutkfr¸ fuokl dj jgh gS\
(a) fcgkj rFkk eè; izns'k
lwph&I ([kuu {ks=k) lwph&II ([kfut)
(b) >kj[kaM rFkk eè; izns'k
(a) xq# efglkuh 1- tLrk
(c) NÙkhlx<+ rFkk fgekpy izns'k
(b) ryphj 2- ;wjsfu;e
(d) mÙkjk[kaM rFkk mÙkj izns'k
(c) tknqxqMk 3- ykSg&v;Ld
mÙkj (d)
(d) tkoj 4- dks;yk
owQV% 48- fofHkUu izdkj dh fefV~V;ksa dh ty&/kj.k {kerk dk
A B C D ?kVrk gqvk Øe gS& U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017
(a) 1 2 3 4 (a) e`fÙkdk > xkn > ckyw
(b) 2 4 3 1 (b) e`fÙkdk > ckyw > xkn
(c) 3 4 2 1 (c) ckyw > xkn > e`fÙkdk
(d) 3 2 1 4 (d) xkn > ckyw > e`fÙkdk
mÙkj (c) mÙkj (a)
RO/ARO
49- dFkuks ij fopkj dhft,& 52- Hkkjr dks o"kZ 2017&18 esa vf/dre dPpk rsy dh
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017 vkiwfrZ djus okyk fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk ns'k
vfHkdFku (A): feV~Vh dh iztkfr;ksa esa ls e`fÙkdk vf/dre
Fkk\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017
ty /kj.k djrh gSA
dkj.k (R): e`fÙkdk esa ja/zkdk'k cM+s vkdkj osQ ik, tkrs gSaA (a) lmQnh vjc (b) bZjku
uhps fn, x, dwV ls lgh mÙkj dk p;u dhft,% (c) bjkd (d) oqQoSr
(a) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh O;k[;k
mÙkj (c)
gSA
(b) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh ugh 53- fuEufyf[ke esa ls dkSu&lk 'kSy lewg Hkkjr esa /kfRod
O;k[;k gSA
[kfutksa dk ize[q k lzkrs gS\a U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017
(c) (A) lgh gS fdarq (R) xyr gSA
(d) (A) xyr gS fdarq (R) lgh gSA (a) Vf'kZ;jh lewg
mÙkj (c) (b) foaè;u lewg

50- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa (c) xks.Mokuk lewg
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017 (d) /kjokM+ lewg
lwph&I (cka/) lwph&II (unh) mÙkj (d)

(a) nqygLrh 1- pacy
(b) xka/hlkxj 2- fpukc 54- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
(c) mQdkbZ 3- rkih
(d) rok 4- rok
owQV% U.P.R.O./ARO. (Pre), 2017
A B C D lwph&I lwph&II
(a) 1 2 3 4 (a) twV 1- osQjy
(b) 3 2 1 4 (b) pk; 2- mÙkj izns'k
(c) 2 3 1 4 (c) xUuk 3- vle
(d) 2 1 3 4 (d) jcj 4- if'pe caxky
mÙkj (d) owQV%
51- Hkkjr osQ jkT;ksa esa ls dkSu&lk jkT; pkoy dk lokZf/d A B C D
mRiknu (izfr gsDVs;j) djrk gS\ (a) 4 3 2 1
(b) 3 1 2 4
(c) 2 4 3 1
(a) if'pe caxky (b) mÙkj izns'k
(d) 1 2 3 4
(c) gfj;k.kk (d) iatkc
mÙkj (a)
mÙkj (d)
Hkwxksy (Hkkx&2)
55- fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk ;qXe lgh lqesfyr ugha 60- dFkuks ij fopkj dhft,&
gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 U.P.R.O./ARO. (Main), 2017
lwph&I lwph&II vfHkdFku (A): phuh m|ksx nf{k.k Hkkjr esa vf/ fodflr
(lokZf/d mRiknd jkT;) gSA
(iQly@ikS/kjksi.k)
dkj.k (R): xUus dh izfr gsDVs;j iSnkokj rFkk xUus osQ jl
(a) twV 1- if'pe caxky
(b) pk;
dh ek=kk nf{k.kh jkT;ksa esa vf/d gksrh gSA
2- vle
(c) jcj 3- fgekpy izns'k owQV%
(d) xUuk 4- mÙkj izns'k (a) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh
mÙkj (c) O;k[;k gSA

(b) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh ugh
56- fuEufyf[kr esa ls fdl jkT; esa dkyh fepZ vkSj
O;k[;k gSA
byk;ph dk mRiknu gksrk gSA
(c) (A) lgh gS fdarq (R) xyr gSA
U.P.R.O./ARO. (Main), 2017
(d) (A) xyr gS fdarq (R) lgh gSA
(a) vle (b) tEew vkSj d'ehj
mÙkj (a)
(c) fgekpy izns'k (d) osQjy
mÙkj (d)
61- fuEufyf[kr esa ls fdl iQly dh jksikbZ dh tkrh
gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2017
57- fuEufyf[kr esa ls dgka fyXukbV osQ izeq[k HkaMkj ugha (a) ljlksa (b) /ku
gSa\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2017
(c) xsgwa (d) eDdk
(a) xqtjkr (b) if'pe caxky
mÙkj (b)
(c) >kj[kaM (d) iqMqpsjh
62- eyeiq>k cka/ fdl unh ij vofLFkr gS\
mÙkj (c)
58- fuEufyf[kr esa ls dkSu lqesfyr ugha gS\ (a) Hkjriq>k (b) dksjkiq>k
U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 (c) eyeiq>k (d) iEck
(a) lksuk & dksykj mÙkj (c)
(b) dks;yk & >fj;k
63- if'peh ?kkV osQ laca/ esa fuEu dFkuksa ij fopkj
(c) ykSg&v;Ld & xqUVwj
dhft,& U.P.R.O./ARO. (Main), 2017
(d) ghjk & iUuk 1- ;g ,d Hkaz'kksRFk ioZr gSA
mÙkj (c)
2- bldk iwohZ <ky Øe'k% uhpk gksrk gqvk iBkj gSA
59- flaxjkSyh y?kq tyfo|qr ifj;kstuk vofLFkr gS& 3- bldk mÙkjh [kaM ykok (cslkYV) ls vkPNkfnr gSA
U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 mi;qZDr dFkuksa esa ls dkSu&ls lgh gSa\
(a) eè; izns'k (b) fcgkj (a) 1 rFkk 2 (b) 2 rFkk 3
(c) NÙkhlx<+ (d) mÙkj izns'k (c) 1 RkFkk 3 (d) 1] 2 RkFkk 3
mÙkj (d) mÙkj (d)
RO/ARO
64- ns'k osQ fdl jkT; dk fgLlk jk"Vªh; jkt/kuh {ks=k esa 69- fuEufyf[kr esa ls dkSu lgh lqesfyr ugha gS\
lfEefyr ugha gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016
(a) fnYYkh (b) mÙkj izns'k (a) tokgj yky usg: o`Qf"k & eè; izns'k
(c) gfj;k.kk (d) eè; izns'k fo'ofo|ky;
(b) ljnkj oYyHkHkkbZ iVsy & mÙkj izns'k
mÙkj (d)
o`Qf"k ,oa izkS|kfxdh
65- fuEufyf[kr esa ls fdl unh dk ty xzg.k {ks=k lokZf/d fo'ofo|ky;
gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 (c) bafnjk xka/h o`Qf"k & jktLFkku
(d) vkpk;Z ,u-th-jaxk & rsyaxkuk
(a) egkuan (b) lksu
,xzhdYpjy ;wfuoflZVh
(c) jkexaxk (d) xaMd
mÙkj (*)
mÙkj (b)
70- o"kZ 2015&2016 esa Hkkjr dk dkSu&lk jkT; xsgwa dk
66- fp=kowQV tyizikr fLFkr gS& lcls cM+k mRiknd jkT; Fkk\
U.P.R.O./ARO. (Main), 2017 U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016
(a) fp=kowQV esa (b) cLrj esa
(a) gfj;k.kk (b) mÙkj izns'k
(c) tcyiqj esa (d) ckank esa
(c) iatkc (d) fcgkj
mÙkj (b)
mÙkj (b)
2016
67- fHkrjdfudk xjku osQ lanHkZ esa fuEufyf[kr dFkuksa ij U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016
fopkj dhft,% U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016
iQly iztkfr
1- ;g oa'k/kjk vkSj lqo.kZ js[kk ufn;ksa osQ MsYVk esa
(a) ?kku & xksfoan
fLFkr gSA
(b) xsgwa & 'kq"d lezkV
2- ;g if'peh caxky esa vofLFkr gSA (c) vjgj & ikjl
buesa ls (d) eVj & izdk'k
(a) osQoy 1 lgh gSA mÙkj (b)
(b) osQoy 2 lgh gSA
72- dks;yk ea=kky; dh fjiksVZ osQ vuqlkj] 1&4&2014 dks
(c) 1 vkSj 2 nksuksa lgh gSaA fuEufyf[kr jkT;ksa osQ izekf.kr dks;yk HkaMkj dh n`f"V
(d) u rks 1 u rks 2 lgh gSA ls lgh vojksgh Øe gS& U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016
mÙkj (d) (a) NÙkhlx<+] vksfM'kk] >kj[kaM] eè; izns'k
68- fuEufyf[kr esa ls fdl ftys esa êkj&e`nk* ikbZ tkrh (b) vksfM'kk] NÙkhlx<+] eè; izns'k] >kj[kaM
gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016 (c) >kj[kaM] NÙkhlx<+] vksfM'kk] eè; izns'k
(a) dkuiqj (b) izrkix<+ (d) >kj[kaM] vksfM'kk] NÙkhlx<+] eè; izns'k
(c) lhrkiqj (d) >kalh
mÙkj (d)
mÙkj (d)
Hkwxksy (Hkkx&2)
73- mQtkZ mRiknu osQ fuEufyf[kr lk/uksa ij fopkj 76- xaxk unh osQ fuEufyf[kr esa ls fdl Hkkx dks jk"Vªh;
dhft,% U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016 tyekxZ ?kksf"kr fd;k x;k gS\
1- ty U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
2- izko`Qfrd xSl
(a) gfj}kj ls dkuiqj rd
3- ukfHkdh;
4- Mhty (b) dkuiqj ls iz;kxjkt rd
bUgsa Hkkjr esa mQtkZ mRiknu dh oqQy izfr"Bkfir {kerk esa (c) ujksjk ls iVuk rd
muosQ (d) iz;kxjkt ls gfYn;k rd
izfr'krka'k (30 flracj] 2016) osQ vuqlkj] vojksgh Øes esa mÙkj (a)
O;ofLFkr dhft,A
(a) 1] 3] 4] 2 (b) 3] 2] 1] 4 77- ^vVy Vuy* ls lacaf/r fuEufyf[kr dFkuksa ij fopkj
(c) 1] 2] 3] 4 (d) 2] 1] 4] 3 dhft,A muesa dkSu&lk@ls lgh gS@gSa\
mÙkj (c) U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
74- fuEufyf[kr esa ls dkSu tSfod lalk/u ugha gS\ 1- bldk fuekZ.k lhek lM+d laxBu }kjk fd;k x;k
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016 gSA
(a) 'kq¼ ty (b) dks;yk
2- ;g eukyh vkSj ykgkSj Lihrh ?kkVh dks tksM+rh gSA
(c) isVªksfy;e (d) eNyh
mÙkj (a) 3- ;g fgeky; osQ ihj&iatky ioZr Ükà[kyk osQ eè;
fLFkr gSA
osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,& 4- ;g Hkkjr osQ fy, lkefjd n`f"V ls egRoiw.kZ gSA
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2016 uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,A
lwph&I lwph&II owQV%
(a) jk"Vªh; i;kZoj.k 1- jktkeqanzh (a) osQoy 1 vkSj 2
vfHk;kaf=kdh
(b) osQoy 2 vkSj 3
(b) osQanzh; [kk| 2- ukxiqj
izkS|ksfxdh vuqla/ku (c) osQoy 1] 2 vkSj 4
laLFkku (d) osQoy 1] 2] 3 vkSj 4
(c) osQanzh; vkyw 3- f'keyk mÙkj (d)
vuqla/ku
(d) osQanzh; rackowQ 4- eSlw# 78- fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk ;qXe lgh lqesfyr ugha
vuqla/ku laLFkku gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
owQV%
('kgj) (unh osQ rV ij vofLFkr)
A B C D
(a) tcyiqj & ueZnk
(a) 2 3 4 1
(b) gSnjkckn & o`Q".kk
(b) 2 4 3 1
(c) dksVk & pEcy
(c) 3 4 2 1
(d) ukfld & xksnkojh
(d) 1 2 3 4
mÙkj (b) mÙkj (b)
RO/ARO
79- dFkuks ij fopkj dhft,& 83- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
U.P.R.O./ARO. (Main), 2016 osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
vfHkdFku (A): ikfdLrku esa ckaXykns'k dh rqyuk esa vf/d
lwph&I (vkfnoklh) lwph&II (vofLFkfr)
uLyh; vkSj tkrh; fofo/rk gSaA
(a) Hkhy 1- uxkySaM
dkj.k (R): iatkch] ikfdLrku dh vkf/dkfjd Hkk"kk gS] (b) xksaM 2- jktLFkku
tcfd vf/dka'k cksyus esa mnwZ Hkk"kk dk iz;ksx djrs gSA (c) fyEcwl 3- NÙkhlx<+
(a) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh (d) dksfu;kd 4- flfDde
O;k[;k gSA owQV%
(b) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh ugh A B C D
O;k[;k gSA (a) 2 3 4 1
(c) (A) lgh gS fdarq (R) xyr gSA (b) 3 1 4 2
(c) 1 2 3 4
(d) (A) xyr gS fdarq (R) lgh gSA
(d) 2 3 1 4
mÙkj (c)
mÙkj (a)
84- dkyh dikl feV~Vh fuEufyf[kr esa ls fdl uke ls ikbZ

80- ôqQlqe* ,d fryguh iQly gSA bldk oSKkfud uke tkrh gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
gS& U.P.R.O./ARO. (Main), 2016 (a) ckaxM+ (b) [kknj
(c) Hkwjh (d) jsxqj
(a) Xykblhu eSDl (b) fjflul dewful
mÙkj (d)
(c) dkFksZel fVadVksfj;l (d) caph Vki
mÙkj (c) osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
81- Hkkjr osQ fy, fuEufyf[kr dFkuksa esa ls dkSu&lk vlR;
gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
lwph&I lwph&II
(unh)
(a) Hkkjr fo'o dk 7oka cM+k ns'k gSA (unh ?kkVh ifj;kstuk)
(b) Hkkjr tual[;k dh n`f"V ls fo'o dk nwljk jk"Vª gSA (a) fjgan ?kkVh 1- xksnkojh
ifj;kstu
(c) bldh Hkwfe lhek dk foLrkj yxHkx 15]200 fdeh- gSA
(b) ukxktZqu lkxj 2- csrok
(d) loZizFke lw;ksZn; blosQ fetksje jkT; esa gksrk gSA
ifj;kstuk
mÙkj (d) (c) ikspeikn ifj;kstuk 3- fjgan
(d) ekrkVhyk ifj;kstuk 4- o`Q".kk
82- buesa esa dkSu&lk njkZ if'peh ?kkV ioZr Ük`[akyk esa
ugha gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2016 owQV%
A B C D
(a) Fkky ?kkV
(a) 1 4 3 2
(b) Hkksj ?kkV
(b) 3 2 4 1
(c) [kScj njkZ (c) 3 1 2 4
(d) iky?kkV (d) 3 4 1 2
mÙkj (c) mÙkj (d)
Hkwxksy (Hkkx&2)
86- fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk lgh lqesfyr ugha gS\ 89- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa osQ
uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(a) ljlksa & o#.kk
(b) eVj
lwph&I lwph&II
& jpuk
(c) vylh
(Hkkjr osQ jkT;)
& uhye (dks;yk {ks=k)
(d) /ku & jk/s (a) j.kthr ?kkVh 1- >kj[kaM
(b) ranwj 2- flfDde
mÙkj (d)
(c) ojksjk 3- rsyaxkuk
(d) yyefV;k 4- egkjk"Vª
87- fuEufyf[kr esa ls Hkkjr dk dkSu&lk jkT; o"kZ
owQV%
2018&19 esa lhesaV dk lokZf/d mRiknd Fkk\ A B C D
(a) 1 2 3 4
U.P.R.O./ARO. (Main), 2016 (b) 4 3 1 2
(a) vka/z izns'k (b) jktLFkku (c) 2 3 4 1
(d) 2 4 3 1
(c) eè; izns'k (d) xqtjkr
mÙkj (*)
mÙkj (b) 90- Hkkjr osQ fuEufyf[kr jkT;ksa esa ls fdlesa ^dks;yh*
isVªksfy;e 'kks/u'kkyk vofLFkr gS\
88- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa U.P.R.O./ARO. (Main), 2016
osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,& (a) vle (b) osQjy
(c) xqtjkr (d) dukZVd
lwph&I lwph&II mÙkj (c)
(dks;yk [knku) (Hkkjr osQ jkT;) 2014
(a) f>yfeyh 1- mM+hlk
(b) duZiqjk
91- vjkoyh Jsf.k;ka fdl jkT; esa fLFkr gSa\
2- eè; izns'k
(c) jkeiqj fgefxj 3- NÙkhlx<+ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
(d) lksgkxiqj 4- >kj[kaM (a) jktLFkku (b) fgekpy izns'k
owQV% (c) vksfM'kk (d) vka/z izns'k
A B C D mÙkj (a)
(a) 3 4 2 1
92- csrok unh feyrh gS& U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
(b) 1 2 4 3
(c) 2 1 3 4 (a) xaxk ls (b) ;equk ls
(d) 3 4 1 2 (c) czãiq=k (d) lksu ls
mÙkj (d) mÙkj (b)
RO/ARO
93- dkSu&lh unh vksfM'kk esa viuk MsYVk cukrh gS\ 99- Hkkjr osQ fuEufyf[kr jkT;ksa esa ls dkSu&lk ,d ukfj;y
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 dk lcls cM+k mRiknd gS\
(a) xksnkojh (b) egkunh U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
(c) ueZnk (d) rkIRkh (a) osQjy (b) dukZVd
mÙkj (b) (c) rfeyukMq (d) vka/z izns'k
94- eqacbZ dh ehBh unh fuEufyf[kr esa ls fdl >hy ls mÙkj (c)
fudyrh gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 100- fuEufyf[kr esa ls dkSu&lk jkT; byk;ph osQ mRiknu
(a) rqylh >hy (b) fogkj >hy osQ fy, igpku ugha j[krk gS\
(c) iksobZ >hy (d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
mÙkj (b) (a) osQjy (b) dukZVd
95- Hkkjr esa fdrus jkT; rVjs[kk ls yxs gSa\ (c) rfeyukMq (d) vksfM'kk
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 mÙkj (d)
(a) 7 (b) 8 101- Hkkjr esa dks;ys dk lokZf/d mRiknu fdl jkT; esa
(c) 9 (d) 10 gksrk gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
mÙkj (c) (a) if'pe caxky (b) vksfM'kk
96- Hkkjr esa lcls vf/d mitkmQ e`nk dkSu&lh gS\ (c) vka/z izns'k (d) eè; izns'k
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 mÙkj (b)
(a) yky e`nk (b) dkyh e`nk 102- gthjk&chtkiqj&txnh'kiqj (,pchts) xSl ikbi&ykbu
(c) tyks<+ e`nk (d) pwusnkj e`nk fuEufyf[kr esa ls fdl izkf/dj.k }kjk fufeZr dh xbZ
mÙkj (c) gS\ U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
97- e`nk{kj.k dks jksdk tk ldrk gS& (a) xSl vFkk¡flVh vkWiQ bafM;k fyfeVsM
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 (b) vkW;y bafM;k fyfeVsM
(a) l?ku o"kkZ ls (b) ouuk'ku ls (c) bafM;u vkW;y daiuh
(c) oujksi.k ls (d) vfrpkj.k ls (d) fganqLrku isVªksfy;e dkWiksZjs'ku fyfeVsM
mÙkj (c)
mÙkj (a)
98- cklerh pkoy dh jksikbZ gsrq mi;qDr cht nj gS& 103- êhBh&fojnh* ijek.kq mQtkZ la;a=k fuEufyf[kr esa ls
U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014 fdl ns'k osQ lg;ksx ls LFkkfir fd;k tk,xk\
(a) 40&50 fdxzk-@gsDVs;j U.P.R.O./ARO. (Pre), 2014
(b) 20&30 fdxzk-@gsDVs;j (a) ;w-,l-, (b) dukMk
(c) 15&20 fdxzk-@gsDVs;j (c) :l (d) izQakl
(d) 5&10 fdxzk-@gsDVs;j
mÙkj (a)
mÙkj (c)
Hkwxksy (Hkkx&2)
104- Hkkjr dh lcls yach izk;}hih; unh gS& 110- lwph&I dks lwph&II ls lqesfyr dhft, vkSj lwfp;ksa
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 osQ uhps fn, x, owQV ls lgh mÙkj pqfu,&
(a) ueZnk (b) xksnkojh U.P.R.O./ARO. (Main), 2014
(c) egkunh (d) o`Q".kk lwph&I lwph&II
(a) twV 1- vle
mÙkj (b)
(b) pk; 2- osQjy
105- lu~ 2004 dh lqukeh }kjk Hkkjr osQ fuEu rVksa esa ls (c) jcj 3- if'pe caxky
dkSu lokZf/d nq"izHkkfor gqvk Fkk\ (d) xUuk 4- mÙkj izns'k
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 owQV%
(a) ekykckj rV (b) dksad.k RkV A B C D
(c) dksjkseaMy rV (d) mÙkjh ljdkj rV (a) 3 1 2 4
mÙkj (c) (b) 4 3 1 2
(c) 2 4 3 1
106- Hkkjr dh fuEufyf[kr ufn;ksa esa ls dkSu fgeky; dh (d) 1 2 3 4
lHkh Jsf.k;ksa dks dkVrh gS\
mÙkj (a)
(a) jkoh (b) lryt
111- Hkkjr osQ fuEufyf[kr HkkSfedh; 'kSy Øeksa esa ls fdlesa
ykSg v;Ld dk le`¼ HkaMkj ik;k tkrk gS\
(c) C;kl (d) fpukc
mÙkj (b)
(a) foaè;u Øe
107- jk"Vªh; osQyk vuqlka/u osQanz fLFkr gS& (b) oqQMkik Øe
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 (c) xksaMokuk Øe
(a) fp=kh esa (b) Hkqlkoy esa (d) /kjokM+ Øe
(c) lgkjuiqj esa (d) iq.ks esa mÙkj (d)
mÙkj (a)
112- >kfj;k dks;yk {ks=k fuEufyf[kr jkT;ksa esa ls fdlesa
108- ihyh (ihr) ozQkafr lacaf/r gS& vofLFkr gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2014
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 (a) if'pe caxky (b) vksfM'kk
(a) nygu mRiknu ls (b) /ku mRiknu ls (c) >kj[kaM (d) NÙkhlx<+
(c) eNyh mRiknu ls (d) frygu mRiknu ls mÙkj (c)
mÙkj (d) 113- Hkkjr esa 'kfDr [kaM esa mQtkZ lzksrksa osQ Hkkx dk lgh
109- o"kZ 2011&12 esa fuEufyf[kr esa ls fdl jkT; esa Øe gS& U.P.R.O./ARO. (Main), 2014
nygu dk mRiknu lokZf/d Fkk\ (a) rkih; > tyh; > vkf.od > ok;q
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 (b) rkih; > vkf.od > tyh; > ok;q
(a) rfeyukMq esa (b) mÙkj izns'k esa (c) tyh; > vkf.od > rkih; > ok;q
(c) jktLFkku esa (d) eè; izns'k esa (d) vkf.od > tyh; > ok;q > rkih;
mÙkj (d) mÙkj (*)
RO/ARO
114- fuEufyf[kr esa ls dkSu ,d lgh lqesfyr ugha gS\

2013
118- NÙkhlx<+ dh lhek mHk;fu"B ugha gS&
(mQ".k lzksr) (Hkkjr osQ jkT;) U.P.R.O./ARO. (Main), 2013
(a) ylqUnjk & jktLFkku
(a) egkjk"Vª osQ lkFk (b) fcgkj osQ lkFk
(b) voyksyh & egkjk"Vª
(c) ef.kdju & fgekpy izns'k (c) caxykSj (d) xka/huxj
(d) lksguk & gfj;k.kk mÙkj (c)
mÙkj (a) 119- dFkuks ij fopkj dhft,&
vfHkdFku (A): if'peh ?kkV dh ufn;ka MsYVk dk fuekZ.k ugha
djrh gSSA
(osQanz) (mQtkZ) dkj.k (R): os NksVs ekxZ ls rhoz xfr ls dM+h (dBksj)
(a) i=kkrw & rkih;
pV~Vuksa osQ mQij ls izokfgr gksrh gSA
(b) >kdjh & ty&fo|qr
(c) dyiDde
uhps fn, x, dwV ls lgh mÙkj dk p;u dhft,%
& ukfHkdh;
(d) dksjck & iou (a) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh O;k[;k
gSA
mÙkj (d)
(b) (A) vkSj (R) nksukas lgh gSa vkSj (R), (A) dh lgh ugh
116- fuEufyf[kr esa ls dkSu lgh lqesfyr ugha gSa\ O;k[;k gSA
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 (c) (A) lgh gS fdarq (R) xyr gSA
(m|ksx) (osQanz) (d) (A) xyr gS fdarq (R) lgh gSA

(a) lhesaV & iksjcUnj mÙkj (a)
(b) isVªks jlk;u & ukxFksu
120- dkosjh unh dk mn~xe gS&
(c) phuh & flyoklk
(d) yksg ,oa bLikr & jkmjosQyk
(a) lákfnz esa
mÙkj (c)
(b) czãfxfj igkfM+;ksa esa
117- Hkkjr osQ fuEufyf[kr vkS|ksfxd izns'kksa esa ls fdlesa (c) xokyhx<+ igkfM+;ksa esa
f'kodk'kh osQanz fLFkr gS\ (d) vejdaVd esa
U.P.R.O./ARO. (Main), 2014 mÙkj (b)
(a) NksVk ukxiqj izns'k 121- xksfoan cYyHk iar lkxj tyk'k; fLFkr gSA
(b) vgenkckn&oM+ksnjk izns'k U.P.R.O./ARO. (Main), 2013
(c) enqjbZ&dks;EcVwj&caxyq: izns'k (a) mÙkj izns'k esa (b) NÙkhlx<+ esa
(d) dksydkrk&gqxyh izns'k (c) >kj[kaM esa (d) mÙkjk[kaM esa

mÙkj (a)
mÙkj (c)
Hkwxksy (Hkkx&2)
122- ns'k esa ,xzks&bdksykWftdy {ks=k gSa& (d) dks;yk & flaxjsuh
U.P.R.O./ARO. (Main), 2013 mÙkj (b)
(a) 15 (b) 17 128- fuEufyf[kr esa ls mQtkZ dk dkSu lzksr O;kolkf;d lzksr
(c) 18 (d) 20 ugha gS\ U.P.R.O./ARO. (Main), 2013
mÙkj (d) (a) isVªksfy;e (b) ijek.kq mQtkZ
123- Hkkjro"kZ esa izFke o`Qf"k fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gqbZ (c) izko`Qfrd xSl (d) ck;ksxSl
Fkh o"kZ& U.P.R.O./ARO. (Main), 2013 mÙkj (d)
(a) 1955 esa (b) 1960 esa

(c) 1965 esa (d) 1970 esa 129- fo'o Lrj ij lheasV mRiknu (2010) esa Hkkjr dk
mÙkj (b)
LFkku gS& U.P.R.O./ARO. (Main), 2013
(a) igyk (b) nwljk
124- xsgwa osQ vf/dre mRiknu okyk jkT; gS&
U.P.R.O./ARO. (Main), 2013 (c) rhljk (d) pkSFkk
(a) iatkc (b) gfj;k.kk mÙkj (b)
(c) mÙkj izns'k (d) eè; izns'k 130- ôsQanzh; 'kq"d&Hkwfe vuqla/ku laLFkku* fLFkr gS&
mÙkj (c)
(a) >kalh esa (b) gSnjkckn esa
125- êlkyksa dk ckxku* dgk tkus okyk jkT; gS&
U.P.R.O./ARO. (Main), 2013 (c) tks/iqj esa (d) tcyiqj esa
(a) osQjy (b) dukZVd mÙkj (b)
(c) rfeyukMq (d) xqtjkr

mÙkj (a)
126- uoxzke rsy&{ks=k fLFkr gS&

(a) vle esa (b) xqtjkr esa
(c) egkjk"Vª esa (d) vka/z izns'k esa
mÙkj (b)
127- fuEufyf[kr esa ls dkSu ,d lgh lqesfyr ugha gS\

(a) ykSg v;Ld & oqQnzseq[k
(b) eSaxuht & dksjkiqV
(c) rkack & [ks=kh

Ro Geography

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ro Geography

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

https://t.

 Hkw&vkœfrd ,oa HkkSfrd foHkktu 25&37

 viokg ra= 38&57

 œf"k ,oa i'kqikyu 67&83

 ifjogu ,oa lapkj 84&104

 m|ksx] [kfut ,oa mGtkZ lalk/ku 105&136

 tula[;k ,oa uxjhdj.k 137&152

 fo'o ds egk}hi 153&168

 foxr o"kks± esa iwwNs x, iz'u 169&184

egklkxjkas dh Hkw& vkÏfr;ka

1- egk}hih; 'ksYiQ ;k egk}hih; fueXu rV 2- egk}hih; <yku

3- egk}hih; mBku 4- vFkkg lkxj

5- egklkxjh; danjk,a 6- egklkxjh; dVd

egklkxjh; fury ij dqN vU; vkÏfr;ka

xrZ xgjkbZ (ehVj esa) egklkxj

Vksaxk 10]800 iz'kkar egklkxj (n-i-)

{ks=kiQy ds vuqlkj egklkxj

iz'kkar egklkxj & 165 fefy;u oxZ fd-eh-

vVykafVd egklkxj & 82 fefy;u oxZ fd-eh-

fgUn egklkxj & 74 fefy;u oxZ fd-eh-

vkdZfVd egklkxj & 14 fefy;u oxZ fd-eh-

egklkxjksa ds {kSfrt rkieku forj.k ij fuEu dkjdksa dk izHkko iM+rk gS&

egklkxjh; yo.krk dks izHkkfor djus okys dkjd

{{ LFkk;h iousa (O;kikfjd rFkk izfrO;kikfjd iousa)A

{{ lkxjksa dk rkieku rFkk yo.krk esa varjA

{{ lkxjksa ds fury dh cukoVA

vVykafVd egklkxj dh /kjk,a

fgUn egklkxj dh /kkjk,a

egklkxjh; rjaxas (Ocean Waves)

fo'o dh izeq[k ty/kjk,a

{{ pUnzek ds xq:Rokd"kZ.k dk izHkko lw;Z ds izHkko ls yxHkx nks xquk gSA

Tokj&HkkVk dh mRifÙk dh ifjdYiuk,a

izoky ,oa izoky fHkfÙk;ka

{{ ,fyl }hi dk iqQukiqQVh ,VkWy oy;kdkj izoky fHkfÙk dk mnkgj.k gSA

{{ izoky ds jax&fcjaxs gksus dk dkj.k twtSfFkyh uked 'kSoky gh gSA

vkWLVsªfy;k ds dksjy jhQ dks Cyhfpax ls {kfr

{{ blesa 3]000 vyx&vyx NksVs&NksVs jhiQ lekfgr gSaA

2- leqæh thoksa ij çHkko

fgeky; Jsf.k;ksa dk oxhZdj.k

mÙkj dk fo'kky eSnku

Hkkjr ds izeq[k njsZ

Hkkjr ds izeq[k fgeun

ty miyC/krk ds vk/kkj ij oxhZdj.k

xaxk viokg ra=k

3- cz„iq= unh ra=

izk;}hih; iBkj dh eq[; ufn;k¡

Hkkjr dh izeq[k >hysa

Hkkjr ds izeq[k ty izikr

Hkkjr ds lcls Å¡ps ty izikr

fd'kkÅ ckaèk ifj;kstuk Vkasl unh iatkc

v#.kkpy izns'k yksdVd ifj;kstuk bEiQky o ef.kiqj unh

unh ifj;kstuk % jk"Vªh; laifÙk

ifj;kstuk,a unh jkT; ifj;kstuk,a unh jkT;

xksj[kiqj jkIrh mÙkj izns'k gksuokj 'kjkorh dukZVd

ifj;kstuk,a unh jkT; ifj;kstuk,a unh jkT;

iVuk xaxk fcgkj dkjokj dkyh dukZVd

Hkkjrh; e`nk,a% (Indian Soils) ,d n`f"V esa

Hkkjr ou fLFkfr fjiksVZ&2021

yy dsoy oukoj.k 7]13]789 oxZ fdeh- (dqy HkkSxksfyd {ks=kiQy dk 21-71»)

lokZf/d oukoj.k çfr'kr okys jkT;

lokZf/d ou {ks=kiQy okys jkT;

ou {ks=kiQy esa o`f¼ okys 'kh"kZ jkT;

oLrqvksa ds vk/kkj ij iQlyksa dk oxhZdj.k

Hkw&vkœfrd ,oa HkkSfrd foHkktu 25&37

viokg ra= 38&57

œf"k ,oa i'kqikyu 67&83

ifjogu ,oa lapkj 84&104

m|ksx] [kfut ,oa mGtkZ lalk/ku 105&136

tula[;k ,oa uxjhdj.k 137&152

fo'o ds egk}hi 153&168

foxr o"kks± esa iwwNs x, iz'u 169&184