Η ανθρωπολογία του Γιάσπερς

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢
ΥΙΛΟ΢ΟΥΙΚΗ ΢ΦΟΛΗ
ΣΜΗΜΑ ΥΙΛΟ΢ΟΥΙΑ΢ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΨΓΙΚΗ΢
ΣΟΜΕΑ΢ ΥΙΛΟ΢ΟΥΙΑ΢
ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ METAΠΣΤΦΙΑΚΗ ΕΡΓΑ΢ΙΑ
΢τέλλα Αλεξανδρή
Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς
Επιβλέπων Καθηγητής: ΢ωκράτης Δεληβογιατζής
ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ 2015
Ο Γερμανός διανοητής και φιλόσοφος Κάρλ Γιάσπερς (1889-1963) οδηγεί τον
αναγνώστη στα πρώτα βήματα του φιλοσοφικού στοχασμού. Σε κάθε επί μέρους
ενότητα ξεκινάει από τις αισθητηριακές εμπειρίες, από πραγματικότητες της
φύσεως, από γεγονότα της ζωής, από παραδόσεις, για να φτάσει κάθε φορά στα
όρια, όπου ανακύπτουν τα ερωτήματα, στο οποία δεν μπορεί να δώσει απάντηση
καμία επιστήμη. Εκεί βιώνεται η εμπειρία του θαυμασμού του όντος. Εκεί
προκύπτει το ερώτημα για το νόημα και το έργο της ύπαρξής μας1
Αναφέρει ο Κ. Γιάσπερς: "Είμαστε θνητοί ως απλές εμπειρικές υπάρξεις και
είμαστε αθάνατοι όταν φανερωνόμαστε μέσα στο χρόνο ως αυτό που είναι
αιώνιο. Είμαστε θνητοί όταν δεν αγαπούμε και είμαστε αθάνατοι όταν
αγαπούμε. Είμαστε θνητοί μέσα στην αποφασιστικότητα και είμαστε αθάνατοι
με την απόφαση. Είμαστε θνητοί ως φυσικές διαδικασίες και είμαστε
αθάνατοι όταν δωριζόμαστε στην ελευθερία μας".2
1
Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, 2010.
2
Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, 2010.
2
Περιεχόμενα
Πρόλογος ..................................................................................................4
Εισαγωγή ................................................................................................................... 5
Α. Η καντιανή προπαρασκευή .......................................................................... 13
1. Η Υιλοσοφία του Καντ ..............................................................13
2. Η Ανθρωπολογία του Καντ ......................................................18
2.1. Ανθρωπολογική Διδακτική ................................................................................ 22
2.2. Ανθρωπολογική Φαρακτηρολογία ................................................................... 27
Β. Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς ................................................................... 31
1. Ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου .........................................35
2. Οριακές καταστάσεις ................................................................37
3. Περιέχον-Είναι ..............................................................................39
4. Τπόσταση ......................................................................................42
5. Τπερβατική πραγματικότητα-Θεός .....................................45
6. Η δυνατότητα για ένα νέο ανθρωπισμό ..............................47
Γ. Ο άνθρωπος και οι ορίζουσες των affectus ............................................... 49
1. Ο άνθρωπος και οι οριακές καταστάσεις ...........................55
2. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Πολιτική ..........................64
3. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Ιστορία .............................71
4. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Χυχολογία......................78
5. Ο άνθρωπος σε σχέση προς τη γνώση .................................85
6. Ο άνθρωπος σε σχέση προς τα σύμβολα ............................91
Επίλογος ................................................................................................................... 98
Βιβλιογραφία ........................................................................................................ 102
3
Πρόλογος
Η εργασία αυτή, με θέμα Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς,
πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο όλων των απαραίτητων
προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού
Διπλώματος του Σμήματος Υιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Αρχικά, οφείλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον
επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κύριο
΢ωκράτη Δεληβογιατζή, για την ευκαιρία και την πολύτιμη
βοήθεια που μου έδωσε, καθώς και για την κατανόηση,
καθοδήγηση, συμβολή και άριστη συνεργασία που είχαμε σε
κάθε φάση δημιουργίας και ολοκλήρωσης της διπλωματικής
εργασίας και τη διαρκή του εμψύχωση και εμπιστοσύνη, από
την αρχή, που μου έδειξε. Οι σημαντικές συμβουλευτικές
παρεμβάσεις του, η αδιαμφισβήτητη επιστημονική του
κατάρτιση, η βαθιά φιλοσοφική του σκέψη και η αμέριστη
ηθική του συμπαράσταση με καθιστούν ευγνώμονα.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης και όλους τους καθηγητές
του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, που συνέβαλαν, ο
καθένας με το δικό του τρόπο, στην απόκτηση όλων των
απαραίτητων γνώσεων και εφοδίων, που θα με βοηθήσουν στη
μετέπειτα πορεία μου.
4
Εισαγωγή
Ο Καρλ Γιάσπερς (1883-1969) αναγνωρίζεται ως υπαρξιστής
φιλόσοφος του 20ου αιώνα και συνεχιστής της φιλοσοφίας του
υπαρξισμού3, που εισήχθη από τον Kierkegaard4. Η
ιδιαιτερότητα του φιλοσοφικού του συστήματος έγκειται στο
γεγονός ότι επιδίωξε να εντάξει την προσπάθεια της
μεταφυσικής σύλληψης της πραγματικότητας, με αποτέλεσμα
να καταδείξει ότι η ύπαρξη πραγματώνεται μόνο μέσω της
υπέρβασης και της εμπειρίας του υπερβατικού5.
Ο υπαρξισμός προτείνει την απομάκρυνση του ανθρώπου
από την αντικειμενική σκέψη, που τον θέτει έρμαιο ενός υλικού
συστήματος και ενός μηχανισμού και δεν του επιτρέπουν να
σκεφτεί «φιλοσοφικά», δηλαδή να αναλογιστεί τον εαυτό του
ως ύπαρξη εντός και πέραν αυτού του κόσμου. Είναι αδύνατη
μέσα από την αντικειμενική σκέψη η σύλληψη της απόλυτης
ουσίας και η κατάκτηση της πραγματικότητας. Αν προχωρήσει
σε αυτήν τη σκέψη, τότε θα κατανοήσει ότι δεν έχει ύπαρξη,
αλλά είναι ύπαρξη. Δεν αποτελεί ένα ον αλλά ύπαρξη που
ενέχει ολόκληρο τον κόσμο. Η ύπαρξη είναι το απόλυτο, το
3 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική

του Karl Jaspers, Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτη, 2009, σελ. 12.
4 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, Αθήνα: χ.ε., 21969, σελ. 154. Ι.
Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», Αρχείον φιλοσοφίας και θεωρίας των

επιστημών 6.4 (1935), σελ. 494.
του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 31.
5
ανώτερο και το πρωταρχικό από την οποία προήλθαν οι ιδέες
και ο κόσμος6.
Η ύπαρξη ως έννοια για τον Γιάσπερς δεν είναι κάτι που
μπορεί να συλληφθεί με αντικειμενικό τρόπο και είναι αδύνατο
να την καθορίσουμε μέσα από τις μεθόδους της επιστημονικής
έρευνας. Μέσα στον κόσμο ακριβώς υπάρχουν οι «εγκόσμιες»
οντότητες, οι ψυχές και ο Θεός. Αυτές οι πραγματικότητες στη
φιλοσοφική γλώσσα αποκαλούνται «ύπαρξη» και «επέκεινα».
Ένα ον έχει τη δυνατότητα να γίνει ύπαρξη και να μην
αντικειμενοποιηθεί και μετατραπεί τελικά σε αντικείμενο.
Εφόσον ένα ον δεν μεταβάλλεται σε αντικείμενο, τότε μπορεί
να υπάρξει και να αντιληφθεί την ανεξαρτησία του, χωρίς να
επηρεάζεται από το χρόνο και την εγκόσμια πραγματικότητα7.
Σα παραπάνω αποτελούν κεντρικό κομμάτι του οντολογικού
συστήματος που διαμορφώνει ο Γιάσπερς. Εν συντομία,
μπορούμε να αναφέρουμε πως ο κόσμος, η ψυχή και ο Θεός
αποτελούν το περιέχον, που θεωρείται το Είναι στην ολότητά
του. Όμως, υπάρχει και μια δεύτερη έκφανση του Είναι, αυτή
του είναι των πραγμάτων. Έτσι, υπάρχει το είναι των
πραγμάτων, των αντικειμένων, των ανθρώπων και το όλον που
συνέχει αυτό το είναι και θεωρείται απρόσιτο και ασύλληπτο.
Σο όλον, το απρόσιτο Είναι αποτελεί το πρωταρχικό Είναι. Ο
άνθρωπος λοιπόν βρίσκεται περιορισμένος μεταξύ του είναι

6Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ. 162.
7Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική
του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 15-16.
6
του κόσμου ως υπόσταση και του υπερβατικού είναι, που
μπορεί να τον απελευθερώσει και να γίνει ύπαρξη8.
Έτσι, το ζήτημα της υπέρβασης είναι ουσιαστικά η κεντρική
διαφορά μεταξύ της ύπαρξης (Existenz) και της υπόστασης-
εμπειρικής ύπαρξης (Dasein). ΢υγκεκριμένα, η υπόσταση
εντάσσεται καθαρά εντός της εγκόσμιας πραγματικότητας και
μπορεί να υπάρξει σε περιορισμένο χρονικό πλαίσιο, ενώ η
ύπαρξη επιλέγει να κινηθεί στο «είναι» ή στο «μη είναι»
ανεξάρτητου χρονικού ορίζοντα, αλλά και να κινηθεί στον
υπερβατικό κόσμο συναντώντας το «επέκεινα». Η υπόσταση
περιορίζεται στον εαυτό της και διαφοροποιείται από τις άλλες
υποστάσεις, ενώ η ύπαρξη έχει τη δυνατότητα να περιλάβει και
να κατανοήσει το σύνολο των υποστάσεων και της
πραγματικότητας. Μόλις η ύπαρξη συναντήσει το «επέκεινα»,
τότε διαπιστώνει ότι δεν είναι απομονωμένη, είναι πέραν του
εαυτού της και μέσω του «επέκεινα» ολοκληρώνεται9.
Διαπιστώνουμε λοιπόν πως η ανάλυση του Γιάσπερς περί
υπάρξεως αφορά ουσιαστικά στον καθορισμό ενός
φιλοσοφικού οδηγού ζωής για τον άνθρωπο. Όταν ο άνθρωπος
δεν εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που έχει να γίνει ύπαρξη,
τότε θα ζήσει ως ένα απλό βιολογικό ον με ημερομηνία λήξης,
8 Βλ. σχετικά, Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα:
Αρμός, 2010, σελ. 80-90. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη
μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 23-33.
του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 16, 28, 31. Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», ό.π., σελ.
495.
7
καθώς κάποια στιγμή θα πεθάνει. Όμως, η δυνατότητα που
έχει να υπάρξει, του δίνουν την ευκαιρία να κινηθεί πέρα από
τις περιοριστικές συνθήκες του εμπειρικού εγώ και τελικά να
συναντήσει το απόλυτο εγώ10.
Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι αυτός ο φιλοσοφικός
οδηγός, όπως τον ονομάσαμε, στηρίζεται αρκετά στο σκεπτικό
του Γιάσπερς γύρω από τη διαμεσολάβηση των οριακών
καταστάσεων. Ψς οριακές καταστάσεις εννοούνται όλες
εκείνες οι περιπτώσεις όπου ο άνθρωπος συναντά δυσκολίες
στην καθημερινότητα και τη ζωή του γενικότερα, όπως
ασθένειες, η απειλή του θανάτου, οι ενοχές. Αυτές οι
καταστάσεις προκαλούν ουσιαστικά την απαραίτητη
παρότρυνση που χρειάζεται ο άνθρωπος, ώστε να φτάσει στην
επίγνωση και να συνειδητοποιήσει πως με την παρούσα
υπόσταση οδηγείται στο τέλος και το μηδενισμό και θα πρέπει
να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που έχει να συναντήσει το
άπειρο. Επομένως, αντιλαμβάνεται πως μπορεί να υπάρξει
μόνο μέσω της υπέρβασης και θα πρέπει να συνδεθεί με τον
κόσμο και το «επέκεινα»11.
Εξαρχής, ο Γιάσπερς συνδέει το φιλοσοφικό του σύστημα και
τη διαδικασία πραγμάτωσης της ύπαρξης με το υπερβατικό και
το μεταφυσικό στοιχείο. Σο σύστημα που δημιουργεί και η

του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 17. Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 79-80.
του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 18. Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 90-93.
8
«δομή» του κόσμου που παρουσιάζει σηματοδοτούν μια
διαφορετική αντίληψη της πραγματικότητας, η οποία είναι
δυνατή από τον άνθρωπο και προϋποθέτει μια εμπειρική-
υπερβατική και μη επιστημονική προσέγγιση12.
Είναι σαφές για τον Γιάσπερς πως η αντίληψη της
βαθύτερης ουσίας της πραγματικότητας, που θα βοηθήσει τον
άνθρωπο να βιώσει τον εαυτό του ως ύπαρξη, είναι αδύνατο να
επιτευχθεί μέσα από τα πορίσματα και τη μέθοδο της
επιστημονικής έρευνας. Ο ορθός λόγος μπορεί να διαφωτίσει
και να αναδείξει τα εξωτερικά σχήματα και τα χαρακτηριστικά
των πραγμάτων, αλλά ποτέ δεν μπορεί να εμβαθύνει στην
ουσία των πραγμάτων και να φωτίσει το σκοπό και τον
προορισμό τους. Αυτό αποτελεί σκοπό της φιλοσοφίας, που
ξεπερνά τον επιστημονικό και το θρησκευτικό λόγο13.
Σο πλαίσιο λοιπόν της γνωσιολογίας του Γιάσπερς
στηρίζεται ιδιαίτερα στην αντίθεση και το διαχωρισμό ανάμεσα
στον αντικειμενικό και τον υποκειμενικό κόσμο. Αυτό το
διχαστικό σχήμα γίνεται κατανοητό μόνο μέσω της ανάδειξης
της μοναδικής ρεαλιστικής πραγματικότητας, δηλαδή της
ύπαρξης. Η σύλληψη του αντικειμενικού κόσμου αφορά στα
φαινόμενα, όσα είναι στην επιφάνεια και σχετίζονται με την
αντίληψη και γνώση του κατώτερου Είναι (Dasein). Όμως, ο
12 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 86-90. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και
Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 32-33.
9
σκοπός του ανθρώπου είναι η απελευθέρωση από τον
αντικειμενικό κόσμο και η ανάδειξή του ως υποκειμένου14.
Έτσι, η σύλληψη της πραγματικότητας μπορεί να γίνει μόνο
μέσω του φιλοσοφικού προσανατολισμού, που δεν υποκύπτει
στους περιορισμούς της επιστημονικής γνώσης και βοηθάει τον
άνθρωπο στο να σπάσει τα δεσμά της εγκόσμιας
πραγματικότητας. Η συστηματοποίηση των επιστημών και η
ερμηνευτική προσέγγιση της γνώσης αποκρύπτει την ουσία
των πραγμάτων και δεν επιτρέπει τη φιλοσοφική διείσδυση στο
Είναι15. Ο φιλοσοφικός λόγος καθοδηγεί τον άνθρωπο στο να
κατανοήσει τη χρονικότητα και τον περιορισμό της γνώσης της
πραγματικότητας και της υπόστασής του, με αποτέλεσμα να
αναζητήσει στη συνείδησή του να προχωρήσει ελεύθερα χωρίς
αντικειμενικούς φραγμούς16. Η αποκάλυψη της αποτυχίας του
αντικειμενικού συστήματος από το φιλοσοφικό λόγο συνιστά
καθοριστικό παράγοντα για τη νέα σύλληψη της
πραγματικότητας και την πληρέστερη κατανόηση του κόσμου
μέσω της μεταφυσικής οπτικής17. Αυτή η οπτική μπορεί να
οδηγήσει τον άνθρωπο στο να αντιληφθεί ότι η ανθρώπινη
ύπαρξη σε καμία περίπτωση δεν περιορίζεται σε χρονικά όρια
και είναι δυνατό να κινηθεί σε άλλη διάσταση, που δεν
14 Ό.π., σελ. 37-38, 40.

15 M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l’Existence, Paris, 1947, σελ. 80.
16 M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l’Existence, ό.π., σελ. 81, 82. Δ.
Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του

Karl Jaspers, ό.π., σελ. 38.
17 Ι. Θεοδωρακόπουλος, Τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, Αθήνα, 1972, σελ. 55.
10
καθορίζεται από τα όρια που κινείται η ανθρώπινη υπόσταση
εντός της αντικειμενικής πραγματικότητας18.
Αυτή η ηθική αυτονομία του ανθρώπου από κάθε εξωτερικό
προσδιορισμό και περιορισμό, όπως την καταθέτει ο Γιάσπερς,
φανερώνει μια σημαντική επιρροή από το φιλοσοφικό λόγο και
την ανθρωπολογία που διαμόρφωσε ο Καντ. Ο Καντ διατύπωσε
για πρώτη φορά τη θέση πως ο άνθρωπος έχει τη βούληση να
διαμορφώνει ο ίδιος τους στόχους του και τη θέληση για τις
επιλογές του. Αυτή η διάσταση της φιλοσοφίας του μεταξύ του
ορθολογισμού και του εμπειρισμού επηρέασε ιδιαίτερα τον
Γιάσπερς ως προς την καθιέρωση της δικής του
ανθρωπολογίας, αφού συμφωνεί με τη γενική θέση πως είναι
αδύνατη η διατύπωση λογικών μεταφυσικών κρίσεων.
Οπωσδήποτε, αυτό συνιστά την ανάγκη να εξετάσουμε πρώτα
τα χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού λόγου και της
ανθρωπολογίας του Καντ και να εντοπίσουμε τα κεντρικά
σημεία που συμφωνούν με το σκεπτικό του Γιάσπερς και
προετοιμάζουν το έδαφος για την εξέλιξη της θεωρίας του
Γερμανού φιλοσόφου.
Αφού αναφερθούμε στην προπαρασκευή του Καντ, στη
συνέχεια μπορούμε να επεκταθούμε στην κεντρική θεματική
της μελέτης μας, που αφορά στην ανθρωπολογία του Γιάσπερς.
Ουσιαστικά, θα απαντήσουμε στο ερώτημα «τι είναι ο

11
άνθρωπος» και πως μπορεί να βιώσει πραγματικά την
υπόστασή του, ώστε να επιτύχει τους πραγματικούς του σκοπό
και προορισμό.
Όμως, αυτή η διευκρίνιση δεν μπορεί να γίνει χωρίς την
εξέταση των οριακών καταστάσεων που παίζουν σημαντικό
ρόλο στην ύπαρξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος τοποθετείται
από τον Γιάσπερς μέσα στην ιστορία και κατά τη διάρκεια της
ύπαρξής του αντιμετωπίζει και βιώνει τις οριακές καταστάσεις,
των οποίων η κατανόηση δεν αποτελεί διανοητικό επίτευγμα,
αλλά διαδικασία φιλοσοφικού στοχασμού, και μπορεί να
βοηθήσει τον άνθρωπο στην ανεύρεση του αυθεντικού του
εαυτού. Έτσι, είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε τον
τρόπο της αντιμετώπισης αυτών των καταστάσεων, η μελέτη
της αντίληψης και της παρουσίας της ανθρωπότητας σε
διάφορους τομείς, όπως την πολιτική, την ιστορία, κ.α.. Αυτή η
ιστορική και διαχρονική μελέτη των ανθρώπινων πράξεων
βοηθάει στην καθιέρωση ενός οδηγού-προτύπου για την
αναδημιουργία του ανθρώπου, που θα αφομοιώνει την κλασική
παράδοση και θα αναγνωρίζει την ελευθερία και την
αξιοπρέπεια του κάθε ανθρώπου
12
Α. Η καντιανή προπαρασκευή
1. Η Υιλοσοφία του Καντ
Ο Καντ διερωτάται αν η φιλοσοφία είναι μια διαρκής
διδασκαλία σοφίας ή είναι μια συνεχής κριτική. ΢ύμφωνα με τα
λεγόμενά του στο έργο Διένεξη των Σχολών, «την ικανότητα να
κρίνει κανείς ελεύθερα την αποκαλούμε ορθό λόγο»19.
Οπωσδήποτε, «η κριτική φανερώνει γυμνές τις συνθήκες που
καθιστούν δυνατή τη μαθηματική και τη φυσική επιστήμη και
μπορεί, κατά τον Καντ, να θεμελιώσει την άποψη ότι, αν η
γνώση αδυνατεί να υπερβεί τα όρια της πιθανής εμπειρίας με
τρόπο θεμιτό», αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν προέρχεται
από ίδια20. Από την άλλη, αν η γνώση απαιτεί κάτι παραπάνω
από την απλή σκέψη, τότε αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί στις
θεωρητικές αλλά στις πρακτικές πηγές. Ουσιαστικά, η
φιλοσοφία χαρακτηρίζεται κριτική, επειδή η κριτική «όπως την
εκλαμβάνει ο Κάντ, είναι μια δοκιμασία και μια δικαίωση και
έτσι σχετίζεται συνάμα με την επιστήμη και με το
δικαστήριο»21.
΢ύμφωνα με τον Καντ, η φιλοσοφία δείχνει να είναι εκείνη η
επιστήμη που περιλαμβάνει κάθε γνώση με τους βασικούς
19 Ι. Καντ, Η Διένεξη των Σχολών (επιμ.-μτφρ. Θ. Γκιούρας), Αθήνα: Εκδ. ΢αββάλας, 2004,
σελ. 123.
20 Υ. ΢ατελέ, Η Φιλοσοφία από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, Αθήνα: Εκδ. Γνώση, 1985, σελ.
17-18.
21 Ό.π., σελ. 21-22.
13
σκοπούς του ανθρώπινου λόγου. Ο βασικός σκοπός του λόγου
είναι ο προορισμός του ανθρώπου, ενώ η φιλοσοφία αυτού του
προορισμού μπορεί να χαρακτηριστεί ως ηθική. Έτσι, ο ίδιος
εκτιμά πως αν δούμε υπό αυτή την οπτική τη φιλοσοφία, τότε
διαπιστώνουμε πως, δεν αποτελεί κάποιο ιδιαίτερο προνόμιο
των λίγων ή της αριστοκρατίας, αλλά αφορά όλο τον κόσμο,
καθώς συνδέεται με την ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι ηθική. Με
βάση αυτή τη θεμελιώδη αρχή του προνομίου του φιλοσοφείν
από όλους τους ανθρώπους, φαίνεται να δείχνει μια προτίμηση
στην ικανότητα των ανθρώπων να επιλύουν προβλήματα και
καταστάσεις με πρακτικό τρόπο. Ο Κάντ, λοιπόν, «ένιωθε
θαυμασμό για το βαθμό που μέσα στην κοινή νοημοσύνη των
ανθρώπων η ικανότητα της κρίσης στα πρακτικά ζητήματα
υπερέχει σε όλα τα σημεία απέναντι στη δύναμη της κρίσης
στα θεωρητικά ζητήματα»22. Αυτή η στάση τον οδήγησε στη
θέση πως η φιλοσοφία αποτελώντας διδασκαλία της σοφίας
έχει ένα προβάδισμα σε σχέση με μια θεωρητική επιστήμη.
Αυτό σημαίνει ότι η φιλοσοφία προέρχεται από την καθαρή
πρακτική δύναμη του λόγου με αποτέλεσμα αυτό να την κάνει
ηθική.
Επομένως, αυτή η προσέγγιση μάς οδηγεί, στο να
χαρακτηρίσουμε τη φιλοσοφία ως κριτική, εξαιτίας του
γεγονότος ότι η κριτική προσέγγιση κατά την ερμηνεία
κειμένων και γεγονότων παρουσιάζει ένα διαχωριστικό και

22 Ό.π., σελ. 21.
14
διαφωτιστικό χαρακτήρα, ενώ παράλληλα επιδιώκει να
προσδώσει μια αξιολογική κλίμακα στα πράγματα. Παρ’ όλα
αυτά, υπάρχει ο κίνδυνος για τον Καντ να αναπτυχθεί κάποια
αυθαιρεσία ως προς τη διαδικασία της κρίσης. Η αποφυγή
αυτού του κινδύνου μπορεί να γίνει μέσω της διαδικασίας του
καθαρού λόγου23. ΢αφώς, υπάρχει η δυσκολία για τον Λόγο ως
προς την παραγωγή γνώσης να μην μπορεί να δράσει
ελεύθερα, με αποτέλεσμα να προβάλλεται άμεσα ζήτημα
ηθικής συμπεριφοράς. Η αντιμετώπιση αυτής της δυσκολίας
προϋποθέτει την ελεύθερη δράση της βούλησης του ατόμου,
που συνδέεται με τον πρακτικό λόγο, ο οποίος διαφέρει τόσο
από το θεωρητικό λόγο όσο και από την εμπειρική βούληση.
Έτσι, ο Λόγος είναι πρακτικός, διότι καθορίζει τόσο τη βούληση
όσο και τις αρχές που θα ακολουθήσει χωρίς να εξαρτάται από
την εμπειρία. Ο πρακτικός λόγος, λοιπόν, έχει εκείνα τα
χαρακτηριστικά που βοηθούν τον άνθρωπο να επιλέξει
οποιαδήποτε αρχή θέλει, την οποία θα ακολουθεί
συστηματικά, ώστε τελικά να μπορεί να εξελιχθεί σε καθολικό
νόμο.
Παράλληλα, ο Καντ υποστήριξε ότι μπορεί η γνώση να
προέρχεται από τα δεδομένα της εμπειρίας, αλλά όμως αυτά
παίρνουν μορφή και σχήμα από τις έννοιες που προϋπάρχουν
εκ των προτέρων (a priori) στο νου του ανθρώπου. Ο νους είναι
εξοπλισμένος με έμφυτες έννοιες που δίνουν μορφή και σχήμα

23 Ό.π., σελ. 22.
15
και συγκροτούν τα δεδομένα που προέρχονται από την
εμπειρική πραγματικότητα. Η φιλοσοφία λοιπόν μεταβάλλεται
σε γνωσιοθεωρία, αφού εξετάζει το περιεχόμενο των εννοιών
αυτών και καθορίζει τα όρια και τις δυνατότητες του
σκέπτεσθαι. Ο χώρος, ο χρόνος και η αιτιακή διασύνδεση των
γεγονότων αποτελούν μορφές με τις οποίες συντελείται η
ανθρώπινη εποπτεία και αποτελούν μέρος του εξοπλισμού του
γνωστικού υποκειμένου. Η γνώση προέρχεται από τις «εκ των
προτέρων» λογικές κατηγορίες που υπάρχουν στον ανθρώπινο
νου και τακτοποιούν τα δεδομένα της εμπειρίας. Αυτή η γνώση
επιγράφεται ως «εκ των προτέρων συνθετική» και αφορά στο
«φαινόμενο», δηλαδή το πράγμα όπως εμφανίζεται στην
εμπειρική πραγματικότητα και όχι το «πράγμα καθαυτό»,
δηλαδή την ουσία του πράγματος στην οποία δεν έχουμε
πρόσβαση δια του ορθού λόγου24.
Ουσιαστικά, ο Καντ υποστήριξε ότι δεν είναι δυνατό να
μιλήσουμε και να κατανοήσουμε ορθολογικά έννοιες με μη
εμπειρικό περιεχόμενο. Θέτει ένα επιστημολογικό όριο στη
δυνατότητα της διάνοιας, στο να απαντήσει στα ερωτήματα για
το Θεό, την ψυχή, τη μετά θάνατον ζωή. Σα όντα αυτά, επειδή
είναι νοούμενα, είναι αδύνατο να τα δούμε, να τα φανταστούμε
και, άρα, να τα κατανοήσουμε με τον τρόπο που γνωρίζουμε τα
αισθητά όντα του φυσικού μας περιβάλλοντος. Ψστόσο, στις
24Ι. Καντ, Κριτική του Καθαρού λόγου, τ. Β΄, (μτφρ. Α. Γιανναράς), Αθήνα: Παπαζήσης,
1979, σελ. 40-41. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 406-407.
16
καθαρές αυτές έννοιες έχουμε πρόσβαση με τον ηθικό
στοχασμό. Η θεώρηση του ανθρώπου ως όντος ικανού να
σκεφτεί την έννοια της ελευθερίας με την οποία υψώνεται σε
μια περιοχή ανώτερη όπου αναγνωρίζει την αυτονομία της
θελήσεως και την ηθική πράξη ως αναγκαιότητά της,
βεβαιώνει την αξία του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος με τάση
προς την ηθική πράξη25. Αυτές οι γενικές αρχές είναι ιδιαίτερα
σημαντικές ως προς τη διαμόρφωση της ανάλυσης της
ανθρωπολογίας του Καντ, όπως θα την εξετάσουμε πιο
αναλυτικά παρακάτω.
25 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ. 26-28.
17
2. Η Ανθρωπολογία του Καντ
Η Ανθρωπολογία σκοπεύει σε μια σφαιρική γνώση του
ανθρώπου. Αγκαλιάζει το αντικείμενό της σε όλο του το
ιστορικό βάθος και σε όλο του το γεωγραφικό πλάτος
αναζητώντας μια γνώση που να ταιριάζει σε όλη την
ανθρώπινη εξέλιξη από τα ανθρωποειδή μέχρι τις σημερινές
φυλές και σκοπεύοντας σε συμπεράσματα που μπορεί να είναι
θετικά ή αρνητικά. Για τον Καντ, η Ανθρωπολογία έχει δύο
χαρακτηριστικά. Σο ένα είναι η απόκτηση μιας θεωρητικής
γνώσης για τον κόσμο και το άλλο, είναι μια χρηστική γνώση
του κόσμου, όπου οι άνθρωποι μπορούν να κατανοήσουν τους
κανόνες και τις αρχές που διέπουν την κοινωνία και τον κόσμο,
ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να αποτελέσει έναν πολίτη του
κόσμου. Ο σκοπός, λοιπόν, της επιστήμης της Ανθρωπολογίας
για τον Καντ είναι η πραγματολογική γνώση του κόσμου, όπου
στο ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» θα μπορεί ουσιαστικά να
απαντήσει πώς αυτός ενεργεί και συμμετέχει στις διαδικασίες
και πώς ανταποκρίνεται στις αισθήσεις και τις εκάστοτε
περιστάσεις26.
Έτσι, οι διευκρινίσεις στη μελέτη του ερωτήματος «τι είναι ο
άνθρωπος;» μπορούν να δοθούν από την εξέταση των
26I. Kant, Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη (μτφρ.-εισ.-σχόλια Φ. Σασάκος),

Αθήνα: Εκδόσεις Printa, 2011, σελ. 13-15.
18
ερωτημάτων «πώς ενεργεί;», «τι οφείλει να πράττει;», και «πως
δρα ως ελεύθερο ον, ως πολίτης του κόσμου;»27. Ο άνθρωπος,
λοιπόν, οφείλει να πράττει σύμφωνα με το καθήκον, το οποίο
επιτάσσει η δέσμευση του στις αποφάνσεις της συνείδησης του.
Η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη σε όλους, και τα καθήκοντα
επίσης είναι γνωστά σε όλους. Η αυτοεκτίμηση και η
αξιοπρέπεια βασίζεται πάνω στην επιλογή να ενεργούμε
σύμφωνα με τις επιταγές και τους κανόνες της ορθής
συμπεριφοράς. Η συνείδηση μας πληροφορεί για τα καθήκοντά
μας σε κάθε περίπτωση με πιο γενική αρχή την υποχρέωσή μας
να μεταχειριζόμαστε τους άλλους ανθρώπους ως αυτοσκοπούς
και όχι σαν μέσα για να εξυπηρετήσουμε ιδιοτελείς επιδιώξεις.
Οφείλουμε στο άλλο πρόσωπο άνευ όρων σεβασμό και της
ηθικής του αυτοτέλειας και της προσωπικής του ελευθερίας και
ακεραιότητας. Η ηθική πράξη αφορά στην καθημερινότητα
μέσα από το ξεπέρασμα της αρνητικότητας, η οποία γίνεται διά
του ορθού λόγου. Ο Θεός αποτελεί εγγυητή και θεμέλιο της
ηθικής πράξης, χωρίς ωστόσο να ενεργεί ως σωτήρας του
ανθρώπου. Η πραγματική αναγέννηση του ανθρώπου
συντελείται δια του απλού καθαρού λόγου28.
Η ηθική αυτή τάξη έχει καθολικό χαρακτήρα και αφορά
ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η πραγμάτωση μιας ζωής
σύμφωνα με τον ηθικό λόγο αναδημιουργεί τον κόσμο και έχει
Ό.π., σελ. 8-9.

27
28Γ. Ραλφ, ΚΑΝΤ, Ο Καντ και ο Ηθικός Νόμος (μτφρ. Λ. Θεοδωρίδου), Αθήνα: Εκδ.
Ενάλιος, 1998, σελ. 9-10.
19
ως στόχο τη δημιουργία μιας κοινωνίας αυτοσυνείδητων όντων,
τα οποία αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλον ως ισότιμα ηθικά
υποκείμενα. Η κοινωνία αυτή είναι μια δημοκρατία (res publica),
τα μέλη της οποίας αυτοκυβερνώνται, ενώ είναι ταυτόχρονα
νομοθέτες και εκτελεστές των κανόνων που ρυθμίζουν την
κοινωνική ζωή. Πρόκειται για μια ιδανική αναρχία, αφού σε μια
κοινότητα έλλογων συνειδήσεων η υποταγή στο νόμο πηγάζει
από την ενδογενή δέσμευση του καθενός στη κατηγορική
προσταγή και δεν προέρχεται από κανενός είδους εξωτερικό
καταναγκασμό. Η πραγμάτωση μιας κοινωνίας με βάση την
κατηγορική προσταγή οδηγεί και στο όραμα μιας παγκόσμιας
κοινωνίας ειρήνης μεταξύ ίσων και ελεύθερων κρατών. Ο
κοσμοπολιτισμός, δηλαδή η ιδέα ότι κάθε έλλογη συνείδηση
ταυτίζεται με μια άλλη, πέρα από τους συμβατικούς
διαχωρισμούς φυλετικής ταυτότητας και θρησκευτικού
προσανατολισμού, είναι η ύψιστη πραγμάτωση του ηθικού μας
πεπρωμένου. Ο ανθρωπισμός του Καντ είναι ηθικός και δίνει
έμφαση στην αξία του ανθρώπου ως όντος ελεύθερου και
υπεύθυνου29.
Όπως είδαμε παραπάνω, οι θέσεις του δεν στηρίζονται πάνω
σε θεωρητικές γνώσεις αλλά μέσα από την πράξη και την
καθημερινότητα του ανθρώπου. Βέβαια, ο τρόπος που
παραθέτει πραγματολογικά την ανάλυσή του περί
ανθρωπολογίας γίνεται, όπως δηλώνει και ο ίδιος, με

29 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ. 29.
20
εκλαϊκευμένο τρόπο, καθώς μέσα από παραδείγματα το
αναγνωστικό κοινό μπορεί να κατανοήσει πρακτικά την κάθε
παρατηρούμενη ανθρώπινη ιδιότητα. Έτσι, ο ίδιος διαχωρίζει
την ανθρωπολογία του σε δύο μέρη, στην ανθρωπολογική
διδακτική, όπου εξετάζεται ο εσωτερικός και εξωτερικός
κόσμος του ανθρώπου, και στην ανθρωπολογική
χαρακτηρολογία, όπου δίνεται έμφαση στον εσωτερικό κόσμο
του ανθρώπου όπως εκφράζεται από τις εξωτερικές του
εκδηλώσεις30.
30 I. Kant, Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη, ό.π., σελ. 16.
21
2.1. Ανθρωπολογική Διδακτική
Όπως αναφέραμε, η Ανθρωπολογία του Καντ χωρίζεται σε
δύο μέρη. ΢το πρώτο μέρος δίνεται έμφαση σε εμπειρίες και
εκφράσεις του ανθρώπου, που παρέχουν σημαντικές
πληροφορίες για τον εσωτερικό και εξωτερικό του κόσμο. Η
ανθρωπολογική διδακτική αποτελείται από τρία βιβλία. ΢το
πρώτο βιβλίο αναπτύσσεται ιδιαίτερα αναλυτικά το θέμα της
γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου, στο δεύτερο βιβλίο
γίνεται λόγος για τη διάθεση του ανθρώπου να ευχαριστιέται ή
να δυσαρεστείται, ενώ το τρίτο βιβλίο μελετά όλες τις
διαστάσεις των επιθυμιών του ανθρώπου.
Προτού παρουσιάσουμε εν συντομία τα γενικά θέματα που
προσεγγίζει το κάθε βιβλίο της Ανθρωπολογικής Διδακτικής,
θα πρέπει να υπογραμμίσουμε πως είναι ιδιαίτερα σημαντικό
το γεγονός ότι όλα τα αξιώματα που θέτει ο Καντ, για να
περιγράψει τον τρόπο ανάπτυξης και τις ενέργειες του
ανθρώπου, συνοδεύονται από εμπειρικά παραδείγματα που
προέρχονται είτε από το δυτικό περιβάλλον του είτε από
άλλους πολιτισμούς - ξένους στο σύγχρονο δυτικό άνθρωπο - ή
από την καθημερινότητα. Έτσι, διαμορφώνει μια λίστα
22
περιπτώσεων που διευκολύνει την κατηγοριοποίηση των
χαρακτηριστικών του ανθρώπου και διαμορφώνει μια
ανθρωπολογία που στηρίζεται μεν σε γενικεύσεις, επιχειρεί δε
τις διαφοροποιήσεις ανά περίπτωση. Αυτή η προσέγγιση
διευκολύνει τον εκάστοτε αναγνώστη, που επιδιώκει να ζήσει
ως πολίτης του κόσμου31, να κατανοήσει τα θέματα που
αναπτύσσει ο φιλόσοφος.
Σο πρώτο βιβλίο που αφορά στο θέμα της γνωστικής
ικανότητας του ανθρώπου, ξεκινά με ένα κατά κάποιο τρόπο
ορισμό-περιγραφή του ανθρώπου, καθώς επιδιώκει να
τεκμηριώσει τη θέση του στη φύση. Ο άνθρωπος ως ον
υπερέχει όλων των έμβιων όντων στη γη, είναι πρόσωπο,
μπορεί να παράγει λόγο, διαχωρίζει τον εαυτό του από τα
υπόλοιπα όντα και αναπτύσσει την ικανότητα της νόησης32. Σο
μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στα είδη της
νόησης, στον τρόπο ανάπτυξης της γνωστικής ικανότητας του
ανθρώπου, αλλά και στη διαδικασία εφαρμογής της κριτικής
σκέψης. Ιδιαίτερη αξία έχει ο διαχωρισμός της ανώτερης
γνωστικής ικανότητας από τις αισθήσεις, καθώς ο άνθρωπος
που ζει με βάση τις αισθήσεις και το ένστικτο δεν διαφέρει
ιδιαίτερα από τα ζώα. Έτσι, η νόηση χωρίζεται στην ανώτερη
γνωστική ικανότητα και την αισθητικότητα (θεωρείται η
κατώτερη γνωστική ικανότητα, που είναι παθητική και δεκτική,
31 Ό.π., σελ. 282.

32 Ό.π., σελ. 19.
23
και αφορά είτε την εποπτεία – πέντε αισθήσεις – είτε τη
φαντασία)33.
Από την άλλη, η ανώτερη γνωστική ικανότητα χωρίζεται στη
νόηση, στην κριτική ικανότητα και στο Λόγο. Αυτός ο
διαχωρισμός μπορεί να μας βοηθήσει να κατατάξουμε τους
ανθρώπους σε κατηγορίες με βάση την κατάκτηση των
πνευματικών χαρισμάτων34. Η νόηση ή ακριβής νους ή υγιής
νους αφορά στον άνθρωπο που μπορεί να κατανοήσει και να
χρησιμοποιήσει τις έννοιες της απλής γνώσης. Η κριτική
ικανότητα βοηθά τον άνθρωπο να διακρίνει και να επιλέξει
μεταξύ των βασικών εννοιών που έχει διδαχθεί35, ενώ ο Λόγος
αποτελεί την ικανότητα παραγωγής ειδικών εννοιών από το
γενικό πλαίσιο και ουσιαστικά εντάσσεται στην ικανότητα του
κρίνειν και του ενεργείν από πρακτική άποψη36. Παράλληλα,
στα πλαίσια της ανώτερης γνωστικής ικανότητας
αναπτύσσονται και διάφορα χαρίσματα, όπως η ευστροφία, η
οξυδέρκεια, η πρωτοτυπία στη σκέψη ή, μεγαλοφυΐα37.
Όπως αναφέραμε, οι τρεις κατηγορίες της γνωστικής
δύναμης μας βοηθούν στο να κατηγοριοποιήσουμε και να
χαρακτηρίσουμε τους ανθρώπους ανάλογα με τη χρήση των
τριών ικανοτήτων της γνώσης. Οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ
τους ως προς την ικανότητα να χρησιμοποιήσουν αυτές τις
33 Ό.π., σελ. 35-71.

34 Ό.π., σελ. 109.
35 Ό.π., σελ. 112.
36 Ό.π., σελ. 113.
37 Ό.π., σελ. 116, 140-141.
24
ικανότητες, και είναι χαρακτηριστικό πως πολλοί λίγοι
άνθρωποι προχωρούν από το ένα επίπεδο στο άλλο. Πάντως, η
νόηση βοηθάει τους ανθρώπους να ξεφύγουν από την άγνοια,
η κριτική ικανότητα διαχωρίζει τα σφάλματα που ενδεχομένως
προκαλούνται στα διάφορα θέματα, και ο Λόγος διορθώνει τα
σφάλματα ή τις προκαταλήψεις και διαμορφώνει τις καθολικές
αρχές επικουρώντας τη νόηση να προχωρήσει με ασφάλεια. Ο
άνθρωπος που μπορεί να σκέφτεται για τον εαυτό του είναι
αυτός που μπορεί να ξεφύγει από την ανωριμότητα και να
κατακτήσει το λογικό τρόπο σκέψης και ουσιαστικά τη σοφία38.
Σο δεύτερο βιβλίο αναφέρεται στο αίσθημα της ευαρέστησης
και της δυσαρέστησης. Πρόκειται για συναισθήματα που
προκαλούνται μέσα μας μέσω των αισθήσεων και γενικότερων
εξωτερικών επιρροών39. ΢ε αυτό το μικρό βιβλίο, ο Καντ
διαχωρίζει την ευαρέστηση και τη δυσαρέστηση σε κατά
αίσθηση και διανοητική40. Η κατ’ αίσθηση παρουσιάζεται μέσω
των αισθήσεων41 και μέσω της φαντασίας (καλαισθησία42). Η
διανοητική ευαρέστηση ή δυσαρέστηση παρουσιάζεται είτε
μέσω των εννοιών είτε μέσω των Ιδεών43.
Σο τρίτο βιβλίο ολοκληρώνει την πρώτη μελέτη του Καντ
περί του εσωτερικού και, του εξωτερικού κόσμου του ανθρώπου
38 Ό.π., σελ. 150-152.

39 Ό.π., σελ. 154.
40 Ό.π., σελ. 153.
41 Ό.π., σελ. 158-165.
42 Ό.π., σελ. 165-179.
43 Ό.π., σελ. 153.
25
μέσα από την ανάλυση της έννοιας της επιθυμίας. Η επιθυμία
είναι ο προσδιορισμός της δύναμης ενός ατόμου μέσα από την
παράσταση μιας μελλοντικής κατάστασης, η οποία αποτελεί το
αποτέλεσμα της άσκησης της δύναμης του ατόμου44. Η
επιθυμία μπορεί να χωριστεί στη ροπή, που είναι κατά αίσθηση
επιθυμία, και στην ευχή, που είναι η επιθυμία ενός
αντικειμένου χωρίς την καταβολή δύναμης για την απόκτηση
ή, τη δημιουργία του45. Η ροπή που ελέγχεται δύσκολα ή δεν
ελέγχεται καθόλου από το Λόγο οδηγεί στο πάθος, ενώ η
ευχαρίστηση ή δυσαρέστηση που δεν επιτρέπει τη σκέψη είναι
συγκίνηση46. Σα πάθη και οι συγκινήσεις μπορούν να
προκαλέσουν ασθένειες στην ψυχή και χωρίζονται σε διάφορες
περιπτώσεις47. Όμως, ο προορισμός του ανθρώπου δεν είναι η
ζωή με βάση τα πάθη και τις έντονες συγκινήσεις που δεν
μπορούν να ελεγχθούν από τη Λογική, αλλά η ροπή προς την
ευημερία. Αυτό θα επιτευχθεί μόνο με την ανάπτυξη του
ανθρωπισμού, όπου θα κυριαρχεί ένας τρόπος σκέψης που θα
εναρμονίζει την ευζωία με την αρετή στις σχέσεις του
ανθρώπου με τους άλλους ανθρώπους48. Η φύση του ανθρώπου
δεν πρέπει να αποτελεί το εμπόδιο για την ανάπτυξη μιας
αρμονικής σχέσης με τους γύρω και θα πρέπει να ελέγχεται και
να περιορίζεται.
44 Ό.π., σελ. 181.

45 Ό.π.
46 Ό.π., σελ. 181-182.
47 Ό.π., σελ. 185-211.
48 Ό.π., σελ. 213.
26
2.2. Ανθρωπολογική Φαρακτηρολογία
Σο δεύτερο μέρος της Ανθρωπολογίας του Καντ
επικεντρώνεται στην περιγραφή και παρουσίαση των
εξωτερικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου, ώστε να
προχωρήσει στην κατανόηση της νοοτροπίας και του
εσωτερικού του κόσμου. Σο βιβλίο χωρίζεται σε πέντε
κατηγορίες, που αποτελούν ουσιαστικά τα προς μελέτη
χαρακτηριστικά. Σα χαρακτηριστικά είναι το πρόσωπο, το
φύλο, ο λαός, η φυλή και το είδος49.
Ο Καντ αναπτύσσει ιδιαίτερα το θέμα του χαρακτήρα,
καθώς το θεωρεί πολύ σημαντικό ως προς τον προσδιορισμό
του ανθρώπου και την κατανόηση για το αν λειτουργεί
παρορμητικά ή κατά αίσθηση ή με βάση έναν ηθικό τρόπο
ζωής και ενεργεί με τη βούλησή του50. Οι εκφράσεις λοιπόν του
49 Ό.π., σελ. 223.

50 Ό.π.
27
προσώπου μπορούν να δώσουν πληροφορίες για ορισμένα
χαρακτηριστικά της επιθυμίας, που είναι η φυσική
προδιάθεση51, η ιδιοσυγκρασία52 και ο τρόπος σκέψης-
χαρακτήρας, δηλαδή ο τρόπος διαμόρφωσης της φύσης του
ανθρώπου53. Επίσης, σημαντικές πληροφορίες μπορούμε να
συγκεντρώσουμε από τη φυσιογνωμία του ανθρώπου, καθώς
το σχήμα του προσώπου, τα χαρακτηριστικά του και οι
μορφασμοί βοηθούν στην ανάπτυξη μιας εννοιολογικής
περιγραφής πάνω στην ιδιαιτερότητα της κάθε ανθρώπινης
μορφής54.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η αναφορά του Καντ στο βιολογικό
φύλο και στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ
άνδρα και γυναίκας. Οι ρόλοι των δύο φύλων μέσα στην
κοινωνία καθορίζονται από τη φύση τους που τους
προσδιορίζει προς ένα σκοπό. Η ιδιαιτερότητα της γυναίκας,
σύμφωνα με το φιλόσοφο, προκαλεί ενδιαφέρον προς μελέτη
και αναγνωρίζει ότι η θηλυκότητα προσφέρει στη γυναίκα ένα
«όπλο» για τη διαχείριση του άνδρα και την επίτευξη του
σκοπού της, που είναι ο έλεγχος του άνδρα. Πάντως, τα
περιθώρια δράσης και των δύο στοιχειοθετούνται από τα
φυσικά χαρακτηριστικά, που με βάση αυτά θέτονται οι κανόνες
51 Ό.π., σελ. 224.

52 Ό.π., σελ. 224-230.
53 Ό.π., σελ. 231-233.
54 Ό.π., σελ. 235-243.
28
και το πλαίσιο συμπεριφοράς τους μέσα σε μια πολιτισμένη
κοινωνία55.
Ο λαός αποτελεί ακόμη ένα αντικείμενο μελέτης για την
κατανόηση του ανθρώπου. Ο λαός ορίζεται ως το πλήθος των
ανθρώπων που είναι συγκεντρωμένοι σε μια περιοχή και
αντιλαμβάνονται την κοινή τους καταγωγή56. Αυτό το πλήθος
διαμορφώνει ένα πολιτικό σύνολο, το έθνος. Μάλιστα, το κάθε
έθνος επιδιώκει να διαμορφώσει το δικό του χαρακτήρα και
χρησιμοποιεί τη δική του γλώσσα, για να ξεχωρίσει από τα
υπόλοιπα57. ΢ε αυτό το σημείο ο Καντ επιχειρεί μια σύγκριση
μεταξύ των δύο ανώτερων πολιτισμένων λαών της γης, του
Γαλλικού58 και του Αγγλικού59, επιχειρώντας μέσα από μια
σκωπτική πλευρά να επισημάνει τις διαφοροποιήσεις μεταξύ
των λαών60. Ακολούθως, προχωρεί στην παρουσίαση της
νοοτροπίας και των εθίμων και άλλων εθνών, όπως της
Ισπανίας61, της Ιταλίας62, της Γερμανίας63, και άλλων λοιπών
λαών64.
Όσον αφορά στο θέμα της φυλής με πολύ συντομία
επικεντρώνει την προσοχή του όχι στη διαφοροποίηση του
55 Ό.π., σελ. 245-249.

56 Ό.π., σελ. 255.
57 Ό.π., σελ. 256.
58 Ό.π., σελ. 258-259.
59 Ό.π., σελ. 259-261.
60 Ό.π., σελ. 256-258.
61 Ό.π., σελ. 261-262.
62 Ό.π., σελ. 262-264.
63 Ό.π., σελ. 264-266.
64 Ό.π., σελ. 266-267.
29
χρώματος μεταξύ των φυλών των ανθρώπων, αλλά στις
διαφοροποιήσεις και παραλλαγές που παρατηρούνται μεταξύ
των ανθρώπων που ανήκουν στην ίδια φυλή και ειδικότερα στο
λαό της ίδιας φυλής. Αυτές οι ανομοιογένειες και οι
παραλλαγές αποδεικνύουν ότι η φύση έχει αρκετά αποθέματα
ώστε να μην υπάρχει ποτέ έλλειψη διαθέσιμων μορφών65.
Η τελευταία κατηγορία για την ανθρωπολογική
χαρακτηρολογία αφορά στην εξέταση του είδους. Η αναφορά
στο είδος σχετίζεται με τη σύγκριση που πρέπει να γίνει μεταξύ
του ανθρώπινου είδους και των υπόλοιπων ζωντανών ειδών
πάνω στη γη. Σο πρόβλημα της σύγκρισης εντοπίζεται στο
γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο έλλογο είδος πάνω στη
γη. Ουσιαστικά, θα πρέπει να τοποθετηθεί ο άνθρωπος στο
σύστημα της έμβιας φύσης, για να εντοπίσουμε εκείνα τα
χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα
όντα66. Ο Καντ λοιπόν επιχειρεί μια σύγκριση με τα άλλα όντα
της φύσης μέσω της τεχνικής προδιάθεσης67, της
πραγματολογικής προδιάθεσης68 και της ηθικής προδιάθεσης69.
΢υνολικά, το σκεπτικό της Ανθρωπολογίας του Καντ από
πραγματολογική άποψη ήταν να καταδείξει ότι «<Ο
άνθρωπος είναι προορισμένος από το Λόγο του να συμβιώνει
με τους άλλους ανθρώπους σε μια κοινωνία και να
65 Ό.π., σελ. 268.

66 Ό.π., σελ. 268-270.
67 Ό.π., σελ. 270-272.
68 Ό.π., σελ. 272.
69 Ό.π., σελ. 272-273.
30
καλλιεργείται, να εκπολιτίζεται και να ηθικοποιείται σε αυτήν
μέσω της τέχνης και της επιστήμης· «< είναι προορισμένος να
αποδειχθεί αντάξιος της ανθρωπότητας με ενεργητικό τρόπο,
αίροντας τα εμπόδια που του θέτει η τραχύτητα της φύσης
του»70. Ο άνθρωπος, λοιπόν, είναι το μοναδικό έλλογο ον που
ξεπερνά τη φύση του και δημιουργεί πολιτισμό.
Β. Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς
Η αναφορά μας στην καντιανή ανθρωπολογία ήταν
ιδιαιτέρως χρήσιμη, καθώς ο Καρλ Γιάσπερς δείχνει ιδιαίτερα
επηρεασμένος από ορισμένες βασικές αρχές. Θα πρέπει
τουλάχιστον να απαριθμήσουμε τα στοιχεία αυτής της
επιρροής, ώστε να διαπιστώσουμε τα σημεία από τα οποία
ξεκινά ο Γιάσπερς, για να θεμελιώσει τη δική του
ανθρωπολογική φιλοσοφία. Ο ίδιος ο Γιάσπερς παραδέχεται τη
σημαντική επιρροή που άσκησαν οι απόψεις του Καντ στη
70 Ό.π., σελ. 273.
31
διαμόρφωση της φιλοσοφίας του, αφού επισημαίνει πως από
τον Καντ δανείστηκε την έννοια του Νου, που τη συνδύασε
άμεσα με την έννοια της ύπαρξης71.
Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ο Γιάσπερς συμφωνεί με τον
Καντ ως προς το θέμα της αυτονομίας του πνεύματος σχετικά
με το ζήτημα της ηθικής συνείδησης, καθώς η συνείδηση του
ανθρώπου δεν μπορεί να ταυτίζεται με το λόγο του Θεού. Η
συνείδηση του ανθρώπου είναι αυτή που δημιουργεί και
κατασκευάζει αντικειμενικά τον κόσμο και παρουσιάζει την
ανάγκη να επικοινωνήσει με τις άλλες υπάρξεις. Αυτή η
αυτονομία του πνεύματος δεν μπορεί να περιοριστεί και να
μελετηθεί με επιστημονικό τρόπο72. Αυτή η «αρχή της
συνείδησης», ότι δηλαδή κανένα αντικείμενο δε νοείται ως
υποκείμενο, που αποτελεί καθαρή επιρροή της καντιανής
φιλοσοφίας, κυριαρχεί στο σκεπτικό του Γιάσπερς και αποτελεί
τον οδηγό της διαμόρφωσης της οντολογίας-ανθρωπολογίας
του73.
Επίσης, φαίνεται να συμφωνεί και με το γενικό πλαίσιο της
καντιανής οντολογίας, δηλαδή ότι υπάρχουν τρεις θεμελιακές
ιδέες, ο Θεός, η ψυχή και ο κόσμος, τις οποίες ο Γιάσπερς ορίζει
ως «περιέχοντα». Σο περιέχον είναι αυτό που περιέχει όλους
τους ορίζοντες και ουσιαστικά μπορεί να χαρακτηριστεί και ως

72 Ό.π., σελ. 29.
73 Ό.π., σελ. 39.
32
το Είναι στην ολότητά του. Υαίνεται πως ο όρος «περιέχον»
μοιάζει με το πράγμα καθαυτό του Καντ, που περιλαμβάνει
όλα τα αντικείμενα74. Μάλιστα, ως προς αυτό το πλαίσιο ο
Γιάσπερς συμφωνεί με τον Καντ ως προς την προέλευση του
κόσμου, ότι δηλαδή δεν μπορεί να υπάρχει μια μοναδική
εξηγητική αρχή, αφού ο κόσμος αποτελεί αντικείμενο γνώσης
και περιλαμβάνει πολλά χαρακτηριστικά75. Όμως, καταλήγουν
και οι δύο πως είναι αδύνατο για τον άνθρωπο να προβεί σε
ένα τελικό συμπέρασμα και μια συνολική εικόνα για τον
κόσμο, αφού δεν μπορεί να γνωρίσει τα πράγματα αυτά καθ’
αυτά. Μόνο η θέληση του ανθρώπου76 να γνωρίσει απρόσιτες
πτυχές της πραγματικότητας αποτελεί το μοναδικό «όπλο» του
ανθρώπου77.
Ψς συνέχεια αυτής της σκέψης και θέσης είναι και η άποψη
των δύο διανοητών ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις και επαρκή
τεκμήρια που να επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του Θεού· απλά
αυτά βοηθούν στην επιβεβαίωση της πίστης του ανθρώπου78. Ο
Γιάσπερς, λοιπόν, επηρεασμένος από τον Καντ, στη
γνωσιολογία του στρέφεται κατά του ορθολογισμού
υποστηρίζοντας ότι ο ορθός λόγος διαφωτίζει την επιφάνεια
αλλά αδυνατεί να περιγράψει την αλήθεια για τον άνθρωπο. Η
74 Ό.π., σελ. 23.

75 Ό.π., σελ. 24.
76 Αυτή η θέληση του ανθρώπου σε πολλά σημεία της φιλοσοφίας του Γιάσπερς
αποκαλείται και «υπερβατική ελευθερία». Ό.π., σελ. 98.

77 Ό.π., σελ. 38.
78 Ό.π., σελ. 45.
33
αλήθεια δεν ταυτίζεται με την ακρίβεια της επιστήμης ούτε με
την αντικειμενική περιγραφή της πραγματικότητας. Σην
αλήθεια για το Θεό, τον κόσμο και τον άνθρωπο τη
μαθαίνουμε μέσα από την επικοινωνία των υποστάσεων και
την κατάκτηση της προσωπικής μας ελευθερίας. Ο άνθρωπος
υπάρχει μέσα στην ιστορία και γίνεται πρόσωπο στο βαθμό
που συνειδητοποιεί αυθεντικά τον εαυτό του και κατακτά την
προσωπική του ελευθερία σε σχέση με τον Θεό. Ο άνθρωπος
διαμορφώνεται μέσα στην ιστορική ζωή και ολοκληρώνεται
ακόμα και βιολογικά μέσα στον πνευματικό πολιτισμό79.
Αυτό είναι το βασικό σκεπτικό της φιλοσοφίας του Καντ με
το οποίο φαίνεται να συμφωνεί ο Γιάσπερς και σε πολλά
σημεία προσπαθεί να το υπερβεί, ειδικά όσον αφορά στο
ζήτημα μιας μεταφυσικής ή υπερβατικής προοπτικής για τον
άνθρωπο, την οποία τουλάχιστο, σύμφωνα με τα παραπάνω,
δείχνει να την απορρίπτει ανεπιστρεπτί.
΢τη συνέχεια, θα εξετάσουμε τα κεντρικά σημεία της
Ανθρωπολογίας του Γιάσπερς, επιδιώκοντας να
κατηγοριοποιήσουμε τη σκέψη του για τον άνθρωπο σε
ενότητες, για να γίνει πιο σαφής η πορεία και η εξέλιξή της.
79 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 145-147.
34
1. Ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου
Ο Γιάσπερς καταργεί τη διάκριση αντικειμένου και
υποκειμένου μεταφέροντάς την στο εσωτερικό του ανθρώπου
ως διάκριση ανάμεσα σε ανώτερη και κατώτερη ύπαρξη. Ο
άνθρωπος υπάρχει ως απλή εμπειρική ύπαρξη «εδώ–είναι»
(Dasein) με χρονική και τοπική παρουσία, αλλά υπάρχει και ως
Εγώ–είναι (Ich-sein) ξεχωρισμένος και ελεύθερος. Ο άνθρωπος
στον προσανατολισμό του στον κόσμο συναντά την
αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία τον περιβάλλει και
είναι σε αυτόν δεδομένη. ΢υγχρόνως, όμως, διαισθάνεται ότι τα
πάντα είναι συνυφασμένα με αυτόν και του παρουσιάζονται
ως δυνατότητες. Η εξωτερική πραγματικότητα, τα αντικείμενα,
τα καθήκοντα, η καταγωγή, η ιστορική στιγμή, λόγω της
αβεβαιότητάς τους, αναγκάζουν τον άνθρωπο να επιστρέψει
στον εαυτό του, για να μπορέσει να τα κατανοήσει και να
πράξει προς την επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού. Ο άνθρωπος
μπορεί να υπάρχει ως εμπειρική ύπαρξη, η οποία είναι δυνατό
να εκληφθεί όπως τα αντικείμενα του κόσμου, αλλά μπορεί να
υπάρχει ως πρόσωπο–υπόσταση (Existenz), ως ύπαρξη, δηλαδή
ανώτερη, αυθεντική, πληρέστερη, η οποία εμφανίζεται όχι σαν
δεδομένη και αναγκαία αλλά ως δυνατότητα προς
πραγμάτωση της ελευθερίας δια της υπερβάσεως. Ο άνθρωπος
γίνεται ο εαυτός του μέσω της υπέρβασης80.
80Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης), Αθήνα: Αρμός, 2010, σελ.
61-63, 77-78, 85-86.
35
Έτσι, ο άνθρωπος, συνειδητοποιώντας την ελευθερία του
αναγνωρίζει και την ευθύνη για την πραγμάτωση των
δυνατοτήτων της. Η ύπαρξη είναι αυτό το οποίο δημιουργείται
κάθε στιγμή δια της προσωπικής αποφάσεως και της
δεσμεύσεως σε ηθικές αξιώσεις είτε με καθολική ισχύ είτε
μέσω της προσωπικής ανάληψης, η οποία καθοδηγεί το
πρόσωπο προς επιτέλεση του καθήκοντος. Σο καθήκον δεν
μπορεί να οριστεί ως επιδίωξη της εγκόσμιας ευτυχίας αλλά ως
θέληση για αγάπη και επικοινωνία με τον πλησίον. Σο
πρόσωπο υπάρχει στη συνύπαρξη. Είναι ελεύθερη ύπαρξη, η
οποία καλείται να διατηρήσει την ατομικότητά της παράλληλα
προς την κοινωνία μετά του πλησίον. Η επικοινωνία μεταξύ
προσώπων είναι ο αδελφικός αγώνας μεταξύ αυτών που
θέλουν να γίνουν ο εαυτός τους. Επικοινωνία χωρίς όρους με
άνοιγμα προς την υπέρβαση81.
81 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 94-96, 165-166.
36
2. Οριακές καταστάσεις
Όμως, ο άνθρωπος μέσα στο κόσμο έρχεται αντιμέτωπος με
ορισμένες καταστάσεις (Situationen), οι οποίες προβάλλουν ως
θεμελιακές και αναπόφευκτες για την ύπαρξη μας82. Ο
θάνατος, η ανασφάλεια μέσα στον κόσμο, η εμπειρία της
αποτυχίας, ο πόνος, ο αγώνας και η ενοχή αποτελούν οριακές
καταστάσεις, καθώς καλούν την ύπαρξη στα όρια απολύτου
και σχετικού και παρουσιάζονται ως αμετάθετες,
αναπόφευκτες και συνδεδεμένες άρρηκτα με την ύπαρξη μας.
Αποτελούν τα έσχατα όρια της ύπαρξης μας, εκεί όπου
δοκιμάζεται η πραγματικότητα της ζωής μας και μάς φέρνουν
αντιμέτωπους με την απειλή του μηδενός και την αναζήτηση
της λύτρωσης. Σις οριακές καταστάσεις είτε τις λησμονούμε και
τις αγνοούμε μέσα στην τύρβη της καθημερινότητας
αποφεύγοντας να τις αντιμετωπίσουμε, είτε τις βλέπουμε
82 ΢το επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε πιο διεξοδικά στο συγκεκριμένο θέμα.
37
καθαρά, τις συνειδητοποιούμε, και τότε μπορούμε να τις
κατανοήσουμε ως τα έσχατα όρια της ύπαρξης μας. Η βίωση
των οριακών καταστάσεων και η κατανόησή τους δεν αποτελεί
κατόρθωμα διανοητικό, αλλά πραγματοποιείται μέσω του
φιλοσοφικού στοχασμού, ο οποίος μάς οδηγεί στην αλήθεια της
ύπαρξης και ενός άλματος (Sprung) της ύπαρξης, που
ισοδυναμεί με την ανεύρεση του αυθεντικού εαυτού. Ο
άνθρωπος από εμπειρική ύπαρξη μετατρέπεται σε Πρόσωπο
αποκτώντας επίγνωση, ενόραση του βάθους της ύπαρξης που
ξεπερνά το απλό διανοητικό περιεχόμενο της συνείδησης83.
Αυτή η μεταστροφή πραγματοποιείται με μια κίνηση, η
οποία ως κίνηση μετατροπής της γνώσης, επιφέρει την
μετατροπή της εμπειρικής ύπαρξης, που εκ νέου προκαλεί τη
μετατροπή της γνωρίζουσας συνείδησης. Η κίνηση αυτή
περιλαμβάνει τρία στάδια. Αρχικά, το πρώτο στάδιο ασκεί την
ικανότητα της συνείδησης του ανθρώπου να θέτει τα πάντα
απέναντι της και να χωρίζεται, να αποσπάται από αυτά και να
μετατρέπεται σε παρατηρητή των πάντων από μια θέση
ουδετερότητας. Αυτή η στάση οδηγεί στην απόκτηση ενόρασης,
η οποία φωτίζει τη συνείδηση, τη στρέφει προς τις αλήθειες
γενικής ισχύος και προς το ίδιο το Είναι. Η γνώση αυτή
αποκαλύπτει τις δυνατότητες αναδημιουργίας του «Είναι»
μέσα σε καταστάσεις τις οποίες προηγουμένως τις βίωνε ως

83Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 60. του ίδιου, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία,
ό.π., σελ. 82-85. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική
προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 110-111.
38
αναγκαστικές. Η μεταβολή μέσω του Λόγου οδηγεί την ύπαρξη
στο δεύτερο άλμα στο οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι
δεν είναι απλός παρατηρητής του κόσμου, αλλά μετέχει σε
αυτόν με το δικό του Είναι. Έτσι, κατά το δεύτερο στάδιο ο
άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι οι οριακές καταστάσεις
αποτελούν στοιχείο της ύπαρξης του, το οποίο δεν μπορεί να
αποφύγει, αλλά ωστόσο μετατρέπονται σε δυνατότητες για
υπέρβαση της εμπειρικής ύπαρξης και την πραγματοποίηση
της ανώτερης ύπαρξης μέσω της υπέρβασης. Σο αίσθημα της
αποτυχίας να ξεπεραστούν οι οριακές καταστάσεις χωρίς την
υπέρβαση οδηγεί στο τρίτο στάδιο, όπου ο άνθρωπος γίνεται
Πρόσωπο–Τπόσταση και κατακτά μέσω της Τπέρβασης τον
αυθεντικό εαυτό του. Η γνώση, ο φωτισμός και η μεταστροφή
είναι τα τρία άλματα.84
3. Περιέχον-Είναι
Η διαδικασία της Τπέρβασης του ανθρώπου και της
μεταστροφής του σε Πρόσωπο-Τπόσταση πραγματοποιείται
39
και ευδοκιμεί μέσα σε ένα συγκεκριμένο οντολογικό πλαίσιο.
Μέσα λοιπόν από την κατάργηση του διχασμού αντικειμένου–
υποκειμένου επιτρέπεται η κατανόηση του ίδιου του Είναι και
παράλληλα η απάντηση στο ερώτημα της φιλοσοφίας: «γιατί
να υπάρχει το Είναι και όχι το τίποτα»; Η άρση του διχασμού
συμβάλλει στην κατανόηση της ενότητας του προσώπου και
την διάνοιξη προς το αυθεντικό Είναι. Η εμπειρία αυτή
βιώνεται ως μια γνήσια αφύπνιση, η οποία καταργεί τη
διάκριση του εξωτερικού και του εσωτερικού ανοίγοντας την
ύπαρξη προς μια συνείδηση βάθους ανεξάντλητου νοήματος85.
Σο «Είναι», ως θεμέλιο των πάντων, ως η έσχατη
πραγματικότητα δεν είναι δυνατό να οριστεί μέσω της
ορθολογικής σκέψης ή της επιστημονικής διαδικασίας. Η
επιστήμη μάς μιλάει για το επιμέρους· αδυνατεί να μιλήσει για
το όλον. Έτσι, αυτό που γνωρίζουμε για την αντικειμενική
πραγματικότητα είναι τα φαινόμενα. Σο ίδιο και για τον
άνθρωπο δεν μπορούμε να καθορίσουμε το Είναι με
αντικειμενικά κριτήρια, καθώς ο άνθρωπος υπερβαίνει δια της
ελευθερίας αυτό που κάθε φορά είναι. Κατά βάση, ο άνθρωπος
είναι κάτι περισσότερο από ό,τι αυτός γνωρίζει για τον εαυτό
του. Σο Είναι δεν θα πρέπει να το εκλάβουμε ως ένα
αντικείμενο, το οποίο βρίσκεται έξω από εμάς και το
συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας. Σο Είναι εμφανίζεται σε
85Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 71-73. του ίδιου, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία,
ό.π., σελ. 81.
40
εμάς ως το Περιέχον.86 Ο Γιάσπερς εισάγει την έννοια του
Περιέχοντος, για να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους
εμφανίζεται το Είναι. Για το ίδιο το Είναι δεν μπορούμε να
μιλήσουμε, καθώς παραμένει διαρκώς απροσδιόριστο για τη
σκέψη· ωστόσο το Είναι μπορεί να φωτιστεί, αφού μέσα του ως
Περιέχον περιλαμβάνει μορφές της ύπαρξης, οι οποίες
απαρτίζουν το Όλον. Σο Περιέχον εμφανίζεται στον κόσμο σε
σχέση με το ίδιο το Είναι και σε σχέση με αυτό που ο άνθρωπος
είναι. ΢ε σχέση με το πραγματικό «Είναι» συναντά τον
αντικειμενικό Κόσμο, ο οποίος αποτελεί και το όριο του
Περιέχοντος. ΢ε σχέση με την Τπέρβαση συναντά μια άλλη
πραγματικότητα, η οποία αποτελεί ένα άλλο όριο για την
Ύπαρξή μας. ΢ε σχέση με τον εαυτό μας, το Ον υπάρχει ως
΢υνείδηση, η οποία περιλαμβάνει τη νόηση αλλά και την
ικανότητα του ανθρώπου να μετέχει στο άχρονο, να έχει
αλήθειες γενικής ισχύος και να ανοίγεται έτσι μέσω της
φιλοσοφίας προς το Είναι. Ψς πνεύμα η συνείδηση αποβλέπει
προς τη ζωή της Ιδέας, προς τις ιδεατές ολότητες, που
αντιπροσωπεύουν το «Όλον» και γίνονται σήματα προς την
αλήθεια. Ψς Εμπειρική Ύπαρξη (Dasein) βρίσκεται στον κόσμο
και αποτελεί αντικείμενο της επιστημονικής γνώσης. Όμως, η
γνώση του Περιέχοντος απελευθερώνει από την
86
Delivoyatzis S., Merleau-Ponty et la dialectique du phenomene. Essai sur une philosophie
de l'intentionnalite operante ou latente, Paris, Meridiens/Klincksieck, 1987.
41
αντικειμενοποίηση και της επιτρέπει τη δίοδο προς το Είναι,
καθιστώντας την πρόβλημα και οδό της φιλοσοφικής και
θρησκευτικής σκέψης87.
4. Τπόσταση
Όπως υπογραμμίσαμε, ο Γιάσπερς επισημαίνει ότι ο
ουσιαστικός σκοπός του ανθρώπου είναι να ζήσει ως
υπόσταση. Η Τπόσταση (Existenz) ορίζεται ως η θεμελιακή
πηγή της ύπαρξής μας, η οποία νοηματοδοτεί όλους του
τρόπους του Περιέχοντος. Η υπόσταση ως δραστικό συμβάν
(facticite) και ως υποκινούσα δύναμη (Motivite), παράγει την
ιδέα και το αίσθημα του υπάρχειν. Σο πρόσωπο, σύμφωνα με
τον Γιάσπερς, γίνεται συνώνυμο της πραγματικότητας και
σημαίνει την ύπαρξη της υπόστασης για τον εαυτό της. Σο
πρόσωπο, ως υπόσταση, εισάγεται στην ιστορία και αποτελεί
ένα σύμβολο, το οποίο μάς καθοδηγεί προς τη βεβαιότητα της
87 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 64-69, 185.
42
ύπαρξης. Σο πρόσωπο γνωρίζει τον εαυτό του εκπληρώνοντας
το γνώθι σεαυτόν και δια μέσου αυτής της γνώσης οδηγείται
στη μέριμνα για τον εαυτό του. Δεν υπάρχει αντικειμενικά,
αλλά ως υποκειμενικός διανοητής. Σο υπάρχειν
χαρακτηρίζεται από το πάθος και τη θέληση που αφορά στη
σχέση με το απόλυτο. Σο πρόσωπο χαρακτηρίζεται από το
διαρκές γίγνεσθαι, το οποίο εκτείνεται στο χρόνο και
πραγματοποιείται μέσω της εκλογής, της απόφασης και του
πάθους. Σο να είσαι πρόσωπο σημαίνει ότι δημιουργείς ο ίδιος
τον εαυτό σου. Σο πρόσωπο αποκτά εσωτερικότητα και βάθος
στο βαθμό που αναζητά την αλήθεια μέσω της πειθούς στο
Λόγο που διασφαλίζει την καθολική εγκυρότητα στη σφαίρα
της ηθικής ζωής. Η σκέψη δια του Λόγου δεν προσφέρει
γνώσεις, αλλά ξυπνάει τον άνθρωπο να ξαναβρεί τον εαυτό
του. ΢υνδέεται με την απόφαση, την ευθύνη, την ελευθερία και
τη θέληση του ανθρώπου για μεταστροφή. Σέλος, ο Λόγος είναι
ο δεσμός των τρόπων εμφάνισης του Είναι εντός του
Περιέχοντος. Είναι το κίνητρο του φιλοσοφικού λογισμού, που
τον οδηγεί προς την ενότητα, την τάξη και το νόμο. Ο Λόγος
καθιστά διαφανές όλο το Είναι και αποτελεί τον άλλο πόλο της
Τπόστασης. Φωρίς το Λόγο η Τπόσταση δεν μπορεί να
αφυπνιστεί88.
Ο Γιάσπερς τοποθετείται στη σχεσιακή αντίληψη για το
Πρόσωπο, καθώς θεωρεί ότι η ουσία του ανθρώπου δεν

88 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 68-71, 73-74.
43
εξαντλείται στην εσωτερικότητα του, αλλά ότι προκύπτει από
το «είναι με τον άλλον». Η αλήθεια υπάρχει στην επικοινωνία.
΢τις σχέσεις που συνάπτει καλύπτοντας τα διαφορετικά
επίπεδα της ύπαρξης, ξεκινώντας από την κοινοτική
επικοινωνία και τη μέριμνα για τον προγραμματισμό της
παραγωγής των αγαθών, συνεχίζοντας στην έλλογη
επικοινωνία και την ανταλλαγή ιδεών, την πνευματική
επικοινωνία που αφορά το νόημα και το σκοπό της ζωής, και
τέλος, την επικοινωνία μεταξύ προσώπων που συνενώνονται
σε κοινότητα αναζήτησης της αλήθειας89
44
5. Τπερβατική πραγματικότητα-Θεός
Για τον Γιάσπερς, μέσα στο κοσμοείδωλο που έχει εντάξει
τον άνθρωπο και την πραγματικότητα, η αλήθεια του
Περιέχοντος ταυτίζεται με την αλήθεια για το Θεό. Ο
άνθρωπος πρέπει να πάρει θέση και να τολμήσει την έξοδο
από το σχετικισμό. Ο άνθρωπος γνωρίζει το Θεό, στο βαθμό
που συνειδητοποιεί την ελευθερία του. Αυτό που θέλει να
τονίσει ο Γιάσπερς για το ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει κάποια
απτή απόδειξη περί της ύπαρξης του Θεού, αφού ούτε μπορεί
να είναι αντικείμενο γνώσης ούτε αντικείμενο των αισθήσεων.
Η πίστη και η βεβαιότητα για την ύπαρξη του Θεού πρέπει να
στηρίζεται στο γεγονός της ελευθερίας του ανθρώπου. Ο
άνθρωπος που συνειδητοποιεί την ελευθερία του εαυτού του,
πιστεύει παράλληλα και στο Θεό. Ο άνθρωπος
συνειδητοποιώντας ότι είναι ελεύθερο ον, μπορεί να πετύχει
την υπέρβαση του κόσμου και να υπάρξει, και εντός αυτού του
πλαισίου να διαπιστώσει την ύπαρξη του Θεού90.
Έτσι, ο Θεός, αν υπάρχει, δεν μπορεί να αναγνωρίζεται
αντικειμενικά και να είναι προϊόν γνώσης εντός του ιστορικού
πλαισίου, αλλά θα πρέπει να βιώνεται η παρουσία του κατά
την κατάσταση εμπειρίας της υπερβατικής πραγματικότητας.
90Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 142, 145-146. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία
και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 48.
45
Ο Θεός είναι κάτι το απόλυτο και δεν εξαρτάται η ύπαρξή του
από τα ιστορικά φαινόμενα. Ο Θεός δεν είναι δυνατό να γίνεται
αισθητός με τα μάτια μας και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν
να γίνουν αποδεκτές οι εκκοσμικευμένες μορφές του Θεού, που
κατά καιρούς έκαναν την εμφάνισή τους στην ιστορία91.
Επομένως, ο Θεός, για τον Γιάσπερς, αποτελεί την υπερβατική
τάση της ύπαρξης για να ενωθεί με το απόλυτο «επέκεινα»92.
Ο Γιάσπερς εναντιώνεται στην εξάρτηση του κόσμου και των
ανθρώπων από την Αποκάλυψη του Θεού, καθώς με αυτό τον
τρόπο η ανθρώπινη ύπαρξη ως υπερβατικό στοιχείο εξαρτάται
πλήρως από μία μονοδιάστατη προοπτική, που δεν επιτρέπει
την ανάπτυξη της ελευθερίας του ανθρώπου. Δεν επιτρέπεται
η πολυδιάστατη προοπτική της ελευθερίας του ανθρώπου και η
δυνατότητα προσέγγισης του υπερβατικού με διαφορετικό
τρόπο. Γενικότερα, η θρησκευτική πίστη περιορίζει την
ελευθερία του ανθρώπου και τον ποδηγετεί στην υπακοή μιας
μόνο αντίληψης93.
91 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 148. Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και
Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 50.
92 Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, ό.π., σελ. 108.
του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 49-50. Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», ό.π., σελ.
495.
46
6. Η δυνατότητα για ένα νέο ανθρωπισμό
Αυτό είναι το σημείο που παρεμβαίνει ο φιλοσοφικός
λογισμός, καθώς απελευθερώνει τον άνθρωπο από δογματικές
θέσεις και ομολογίες, ενώ παράλληλα προσφέρει τη
δυνατότητα για ενεργοποίηση της σκέψης σχετικά με την
κατάκτηση του υπερβατικού χώρου. Η φιλοσοφική σκέψη
αποκαθηλώνει τον απόλυτο χαρακτήρα της θρησκευτικής
χριστιανικής πίστης και συμβάλλει στην καθοδήγηση της
ελευθερίας του ανθρώπου94. Ο άξονας λοιπόν του φιλοσοφικού
94 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 250.
47
λόγου του Γιάσπερς είναι ο προσδιορισμός υπερχρονικών
αληθειών, που θα αναδιαμορφώσουν τη φιλοσοφία και θα
αποτελέσουν αφετηρία για την ανώτερη ανθρώπινη ύπαρξη95.
Σο γενικό μήνυμα είναι ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να λογίζεται
ως ελεύθερη ύπαρξη και να μην καταπιέζεται με δογματικές
και απόλυτες θέσεις που τον περιορίζουν σε ένα κοσμοείδωλο,
στο οποίο εντάσσεται ένας απομακρυσμένος Θεός
περιγραφόμενος από αντικειμενικές προτάσεις.
΢υνολικά, ο ρόλος του φιλοσόφου και της φιλοσοφίας είναι
να αφυπνίσουν τον άνθρωπο να γίνει ύπαρξη και να ζήσει
ελεύθερα σύμφωνα με τις αποφάσεις του. Δεν επιδιώκει να
μεταδώσει υποχρεωτικές γνώσεις και σκέψεις, αλλά να
διανοίξει την οδό και την προοπτική για καλύτερες επιλογές
τρόπου ζωής96. Ο Γιάσπερς λοιπόν επισημαίνει ότι ο άνθρωπος
ως πρόσωπο που στοχεύει στην υπέρβαση δέχεται απειλές από
την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο και από τη
μετατροπή του λαού σε μάζα. Επιπλέον, ο ολοκληρωτισμός και
η πυρηνική απειλή θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την υπαρξιακή
μας ελευθερία. Θέτει ως πρόβλημα για το παρόν και το μέλλον
του ανθρώπου την ανάγκη για αναδημιουργία του σημερινού

96 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 152. Ι. Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και
υπόσταση», ό.π., σελ. 496.
48
ανθρώπου.97 Η αναζήτηση του ανθρωπισμού του μέλλοντος
σημαίνει ένα νέο παιδευτικό ιδεώδες με την αφομοίωση της
κλασικής παράδοσης και την αναγνώριση της ελευθερίας και
της αξιοπρέπειας σε κάθε άνθρωπο98.
Γ. Ο άνθρωπος και οι ορίζουσες των affectus
Μια ενδιαφέρουσα θεματική στη φιλοσοφική ανάλυση του
Γιάσπερς αποτέλεσε το θέμα των «καταστάσεων» (Situationen),
που ορίζεται ως ένα περιβάλλον που αποτελείται από
εξωτερικά εμπειρικά δεδομένα, τον άνθρωπο, τους κοινωνικο-
πολιτιστικούς θεσμούς και το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο99.
Πρόκειται δηλαδή για ένα καθορισμένο πεδίο, στο οποίο
επικρατούν αλληλεπιδράσεις των υπάρξεων και
αναπτύσσονται σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που ζουν σε
μια συγκεκριμένη εμπειρική πραγματικότητα100. Η έννοια
«κατάσταση» διαχωρίζεται σε δύο τύπους: την οριακή
κατάσταση101 και την καθημερινή κατάσταση. Αυτό που έχει
97
Heidegger M., Uber den Humanismus/Για τον ουμανισμό (Εισαγωγικό σημείωμα,
μετάφραση, σχόλια ΢. Δεληβογιατζής, Θεσσαλονίκη, Studio University 1986, σελ.
33-45.
100 Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 84.
101 Ο όρος «οριακή κατάσταση-liminal» προέρχεται από την εργασία του Γάλλου
ανθρωπολόγου, Arnold van Gennep. Ο ίδιος είναι γνωστός ειδικά για την εργασία του για
τις τελετές διάβασης που χαρακτηρίζουν τις σημαντικές μεταβάσεις στην ανθρώπινη
49
ιδιαίτερη σημασία και ενδιαφέρον αποτελεί η οριακή
κατάσταση, διότι μέσω αυτής σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό
περιβάλλον προσφέρεται η δυνατότητα στον άνθρωπο να
αντιμετωπίσει ξαφνικές και προβληματικές καταστάσεις, τις
οποίες δεν θα μπορούσε να προβλέψει. Οι οριακές καταστάσεις
λοιπόν εμφανίζονται την τελευταία στιγμή, και δίνεται η
ευκαιρία στον άνθρωπο να διαπιστώσει για το τι είναι ικανός
να κάνει και πόσο θετικά ή αρνητικά μπορεί να διαχειριστεί
αυτή την κατάσταση και να την υπερβεί.
΢το χώρο λοιπόν της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών
επιστημών αναπτύχθηκαν θεωρίες σχετικά με το πως ο
άνθρωπος ως ουσία ή ύπαρξη επηρεάζεται και αλληλεπιδρά
μέσα στο περιβάλλον του και κατά πόσο μπορεί να αναπτυχθεί
ζωή, μια εργασία με τεράστια επιρροή στους μετέπειτα μελετητές. Ο ίδιος θεωρούσε πως
υπάρχει μια παγκόσμια λογική ως προς τα περάσματα που σημαδεύουν τα κρίσιμα
γεγονότα της ζωής (π.χ., γέννηση, μύηση, γάμος, θάνατος) ανεξαρτήτως των διαφορών
που παρατηρούνται σε κάθε κοινωνική ομάδα. ΢υγκεκριμένα, σημειώνει στο περίφημο
βιβλίο του Les Rites de Passage (1909), πως είτε υπήρχε γάμος, κηδεία, μύηση ή
οποιαδήποτε γιορτή για την αλλαγή μιας κατάστασης, οι τελετουργίες στη ζωή έχουν
μια κοινή δομή σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η δομή περιλαμβάνει μια φάση χωρισμού
(δηλαδή όταν ένα άτομο απομακρύνεται από μια προηγούμενη κατάσταση), μια φάση
«μεθοριακή» (liminal), όταν το άτομο δεν βρίσκεται ούτε σε μια κατάσταση ούτε σε άλλη,
και μια φάση ενσωμάτωσης, όταν το άτομο καλωσορίζεται στην κοινότητα σε μια νέα
κατάσταση. ΢κοπός των τελετουργιών είναι η μετάβαση από το ένα status στο άλλο. Ο
van Gennep μετά τη συλλογή των δεδομένων του από επιτόπια έρευνα στη
Μαδαγασκάρη κατέληξε στο συμπέρασμα πως τα στοιχεία της εθιμικής συμπεριφοράς
δεν ήταν πλέον υπολείμματα των προηγούμενων εποχών αλλά τα κλειδιά σε μια
παγκόσμια λογική της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Βλ. σχετικά, A. Van Gennep, The
Rites of Passage (μτφρ. στα αγγλικά M. B. Vizedom – G. L. Caffe, εισαγωγή S. T. Kimball),
London, 1965 [1909]). Σου ίδιου, «Διαβατήριες τελετές κατά τη γέννηση και την παιδική
ηλικία», στο Δήμητρα Μακρυνιώτη, Παιδική Ηλικία, Αθήνα: Νήσος, 1997, σελ. 358-368. P.
Laburthe – Tolra & J-P. Warnier, Εθνολογία – Ανθρωπολογία (μτφρ. Βάνα Φατζάκη, επιμ.
Εύα Καλπουρτζή, εισαγωγή Υωτεινή Σσιμπιρίδου), Αθήνα: Κριτική, 2003, σελ. 199. R.
Huntinghton-P. Metcalf, Celebrations of Death: The Anthropology of Mortal Ritual, Cambridge:
Cambridge University Press, 1979, σελ. 8-11. P. A. Erickson & L. D. Murphy, Ιστορία της
ανθρωπολογικής σκέψης (μτφρ. Υανή Μπουρμπούλη, επιστ. επιμ – εισαγωγικό σημείωμα
Υωτεινή Σσιμπερίδη), Αθήνα: Κριτική, 2002, σελ. 185.
50
ως πρόσωπο και υποκείμενο102. Τπό αυτό το σκεπτικό
αναπτύχθηκε μια δύσκολη ως προς την κατανόηση και
ερμηνεία έννοια, αυτή του «affectus».
Ο όρος «affectus» είναι μια έννοια που χρησιμοποιήθηκε για
πρώτη φορά στη φιλοσοφία του Μπ. ΢πινόζα και δίνει ιδιαίτερη
έμφαση στο θέμα της σωματικής εμπειρίας. ΢την Ηθική του ο
΢πινόζα καταδεικνύει ότι τα affectus είναι καταστάσεις στο
μυαλό και το σώμα, που σχετίζονται, αλλά δεν μπορούν να
θεωρηθούν συνώνυμα με συναισθήματα και τις αισθήσεις.
Αυτά είναι τριών ειδών: α) απόλαυση103, β) πόνος ή θλίψη104, γ)
επιθυμία105. Όπως υποστηρίζει ο ΢πινόζα, τα affectus είναι
δύσκολο να κατανοηθούν, καθώς «η αφοσίωση ή το πάθος
είναι μια μπερδεμένη ιδέα», η οποία γίνεται αντιληπτή μόνο
όταν προκαλεί σε μεγάλο ή μικρό βαθμό κάποια σημαντική
κατάσταση και αλλαγή στη ζωτική λειτουργία του σώματος106.
Ο όρος «affectus» είναι πλέον κεντρικός σε αυτό που
ερμηνεύεται ως «συναισθηματική στροφή» στις κοινωνικές και
ανθρωπιστικές επιστήμες. Γενικότερα, μπορεί ο συγκεκριμένος
όρος να μεταφράζεται παραδοσιακά ως συναίσθημα107, αλλά
102 Βλ. σχετικά, W. Windelband & H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, τ. Β΄,
Η Μεσαιωνική Φιλοσοφία. Η Φιλοσοφία της Αναγέννησης. Η Φιλοσοφία του Διαφωτισμού
(μτφρ. Ν. ΢κουτερόπουλος,), Αθήνα: ΜΙΕΣ, 2003.
103 B. Spinoza, Ethics (μτφρ. στα αγγλικά W. H. White - A. H. Stirling), London: Wordsworth
Editions, 2001 [1677], σελ. 141.

104 Ό.π.
105 Ό.π., σελ. 146.
106 Ό.π., σελ. 158.
107 B. Spinoza, Complete Works (μτφρ. στα αγγλικά S. Shirley), Indianapolis and Cambridge:
Hackett Publishing, 2002, σελ. 278. του ίδιου, A Spinoza Reader: The Ethics and Other Works
51
σύμφωνα με τον ΢πινόζα αποτελεί τη διαφοροποίηση ή την
τροποποίηση που προκαλείται σε ένα σώμα,
συμπεριλαμβανομένου και του μυαλού, όταν αλληλεπιδρά με
ένα άλλο σώμα, καθώς αυξάνεται ή μειώνεται η δυναμική του
σώματος108. Δηλαδή, αποτελεί μια διαφοροποίηση
ψυχοσωματική, που επηρεάζει συνολικά τον άνθρωπο.
Ουσιαστικά, αυτό δίνει μια διαφορετική οπτική της
συγκεκριμένης έννοιας, αφού δεν μπορεί να ταυτιστεί απόλυτα
με την ουδέτερη έννοια «συναίσθημα»109. Αποτελεί δηλαδή τη
μετάβαση ή τη δυναμική που προέρχεται από ένα συναίσθημα.
Έτσι, στο τρίτο μέρος της Ηθικής του ο ΢πινόζα διακρίνει 48
διαφορετικές μορφές αισθημάτων, συμπεριλαμβανομένου της
αγάπης, του μίσους, της ελπίδας και του φόβου, της μοχθηρίας
και της συμπόνιας. Όλα αυτά αποτελούν στην ουσία
εκδηλώσεις τριών βασικών ειδών affectus, όπως τα παραθέσαμε
παραπάνω. Η απόλαυση ορίζεται ως «η μετάβαση του
ανθρώπου από μία κατάσταση μικρότερης τελειότητας σε μία
κατάσταση υψηλότερης τελειότητας»110. Ο πόνος ή θλίψη
ορίζεται ως «η μετάβαση του ανθρώπου από μία κατάσταση
μεγαλύτερης τελειότητας σε μία κατάσταση χαμηλότερης
(μτφρ. στα αγγλικά E. M. Curley), Princeton; Chichester: Princeton University Press, 1994,
σελ. 154.
108 B. Spinoza, A Spinoza Reader: The Ethics and Other Works, ό.π., σελ. 154.
109 B. Spinoza, The Ethics; Treatise on the Emendation of the Intellect; Selected Letters (μτφρ. στα
αγγλικά S. Shirley), Indianapolis; Cambridge: Hackett Publishing, 1992, σελ. 24.

110 B. Spinoza, A Spinoza Reader: The Ethics and Other Works, ό.π., σελ. 311.
52
τελειότητας»111. Σέλος, η επιθυμία ορίζεται ως «η ίδια η ουσία
του ανθρώπου στο βαθμό που η ύπαρξή του καθορίζεται από
οποιαδήποτε πράξη, η οποία πηγάζει από κάποιο πάθος
της»112.
Αυτό σημαίνει ότι, με βάση τη θέση του ΢πινόζα, κάθε
«επιρροή» (affectus) που αυξάνει τη δύναμη του ανθρώπινου
οργανισμού, οδηγεί σε μια καλύτερη κατάσταση. Έτσι, τα
affectus αποτελούν μεταβατικές καταστάσεις υπό την έννοια
ότι είναι ζωτικές δυνάμεις με τις οποίες ο ανθρώπινος
οργανισμός μπορεί να αντιμάχεται άλλες δυνάμεις που
επιδρούν σε αυτόν και συνεχώς του αντιστέκονται ή τον
διατηρούν υπό έλεγχο113. Έτσι, η συγκεκριμένη ερμηνεία του
όρου μπορεί να διευκολύνει στην κατανόηση των οριακών
καταστάσεων, όπως τις θέτει ο Γιάσπερς, και πώς επηρεάζουν
ιστορικά τον άνθρωπο. Οπωσδήποτε, το σκεπτικό των affectus
του ΢πινόζα εντάσσεται στη διάσταση της εμπειρικής
πραγματικότητας, κάτι που, σύμφωνα με τον Γιάσπερς, όπως
θα αναφέρουμε παρακάτω, ο άνθρωπος θα πρέπει να
ξεπεράσει, ώστε αυτά να νοηθούν ως «οριακές καταστάσεις».
Είναι, λοιπόν, μια πολύ καλή ευκαιρία να μελετήσουμε πιο
επισταμένα τον τρόπο που αντιδρά ο άνθρωπος σε αυτές τις
μεταβατικές/οριακές καταστάσεις σύμφωνα με τη φιλοσοφία
111 Ό.π.
112 Ό.π.
113 M. Kisner, Spinoza on Human Freedom: Reason, Autonomy and the Good Life, Cambridge:
Cambridge University Press, 2011, σελ. 20.
53
του Γιάσπερς. Έτσι, πρώτα θα επισημάνουμε γενικά ποιές
θεωρούνται οριακές καταστάσεις και πώς θα πρέπει να τις
προσεγγίζει ο άνθρωπος, ενώ στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη
θέση του Γιάσπερς επί ορισμένων θεματικών που αφορούν στη
ζωή και την καθημερινότητα του ανθρώπου ιστορικά, όπως
αυτές αναλύονται στα Μαθήματα Φιλοσοφίας του σε μια σειρά
ραδιοφωνικών εκπομπών στη Βαυαρική Ραδιοφωνία114. Ο
σκοπός του κεφαλαίου είναι να αναδειχθεί το νόημα και η
ουσία της ύπαρξης του ανθρώπου, αφού έχοντας ως απαρχή
της αναζήτησης τις εμπειρίες, τις πραγματικότητες της φύσης,
τα γεγονότα της ζωής και τις παραδόσεις, καταλήγουμε κάθε
φορά στα όρια των εμπειριών, με αποτέλεσμα να
αναδεικνύονται ερωτήματα και εμπόδια, στα οποία απάντηση
δίνει μόνο ο φιλοσοφικός λόγος και καμία άλλη επιστήμη.
Μέσα από την απάντηση στα καίρια ερωτήματα ξεπερνιούνται
τα όρια και διαφαίνεται ο σκοπός της ύπαρξής μας.
114 Βλ. σχετικά, Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 33-36.
54
1. Ο άνθρωπος και οι οριακές καταστάσεις
Όπως αναφέραμε παραπάνω, η κάθε κατάσταση (Situation)
και ειδικά οι οριακές καταστάσεις αφορούν στον κάθε άνθρωπο
ξεχωριστά, και πρόκειται ουσιαστικά για εξατομικευμένες
καταστάσεις που βιώνει ο κάθε άνθρωπος προσωπικά ανάλογα
με το περιβάλλον στο οποίο ζει και εξαρτάται. Ο Γιάσπερς
υπογραμμίζει την αξία των οριακών καταστάσεων, αφού είναι
απαραίτητη η βίωσή τους, ώστε ο άνθρωπος να προχωρήσει
από την εμπειρική ύπαρξη στην Τπόσταση (Existenz). Εντός
του ιστορικού πλαισίου ο άνθρωπος πραγματώνεται και με την
επενέργεια των οριακών καταστάσεων δραστηριοποιείται,
ενεργοποιεί όλες του τις δυνάμεις και τελικά συνειδητοποιεί ότι
υπάρχει. Όμως, για να κατανοήσει ο άνθρωπος την αυθεντική
οντολογική πραγματικότητα, θα πρέπει να περάσει από τρία
επίπεδα (άλματα) μέσω των οριακών καταστάσεων. Ο
άνθρωπος αρχικά συνειδητοποιεί την κατάσταση στην οποία
βρίσκεται, στη συνέχεια αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να υπάρχει
μέσα στην πραγματικότητα ως υπόσταση και τελικά
55
μεταστρέφεται προς τα έσχατα όρια της υπόστασης, όπου
ολοκληρώνεται115.
Ακολούθως, θα καταγράψουμε ορισμένες χαρακτηριστικές
περιπτώσεις οριακών καταστάσεων, όπως τις αξιολογεί ο
Γιάσπερς στη Υιλοσοφία του. ΢υγκεκριμένα, ο ίδιος εκτιμά πως
η «Ιστορικότητα» (Geschichtlichkeit) αποτελεί την πρώτη και
γενικότερη οριακή κατάσταση, καθώς η ίδια η ύπαρξη αποτελεί
ιστορικότητα116. Αυτή η άποψη τεκμηριώνεται από το γεγονός
ότι η κάθε εμπειρική ύπαρξη συνδέεται στενά με την
ιστορικότητα, αφού η κάθε εμπειρική ύπαρξη εκδηλώνεται
εντός της οντολογικής κατηγορίας της ιστορικότητας117.
Ο Γιάσπερς συνεχίζει τονίζοντας πως η ύπαρξη σε καμία
περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί διαχωρισμένη από την
ιστορικότητα, αφού όλες οι εκφάνσεις της εκδηλώνονται εντός
αυτής. Επίσης, ακόμη ένα χαρακτηριστικό της ιστορικότητας με
την ύπαρξη είναι ότι συνδέεται με την ελευθερία και την
αναγκαιότητα. Για να μπορεί να αναπτυχθεί η ύπαρξη σε όλες
τις διαστάσεις της θα πρέπει να ενεργεί και να δημιουργεί
ελεύθερα. Έτσι, για πρώτη φορά στο χώρο της φιλοσοφίας
συνδέεται το ζήτημα της αναγκαιότητας και της ελευθερίας,

του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 111-112. Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ό.π., σελ. 85.

117 Ό.π., σελ. 113.
56
αφού, σύμφωνα με τον Γιάσπερς, εντός της ιστορικότητας οι
διαφορές τους αίρονται118.
Ακόμη μία επισήμανση ως προς τη σχέση της ιστορικότητας
με την ύπαρξη είναι ο χρονικός προσδιορισμός. Η σύλληψη της
ιστορικότητας από τον Γιάσπερς σχετίζει την έννοια του
χρόνου και της αιωνιότητας με τέτοιο τρόπο που διαφοροποιεί
τελείως την Ιστορικότητα (Geschichtlichkeit) με την Ιστορία
(Histoire). Η ιστορικότητα λοιπόν παρουσιάζεται ως ζωντανή
αιωνιότητας εντός του χρόνου, δηλαδή αποτελεί μια συνείδηση
της ιστορίας που υπάρχει στην αιωνιότητα και δεν εξαρτάται
από την αφήγηση της ιστορίας, αλλά είναι αυτή που τη
δημιουργεί και τη νοηματοδοτεί. Η ύπαρξη λοιπόν εντός της
ιστορικότητας εκδηλώνεται και εντός χρόνου και αιώνια. Οι
εκδηλώσεις της ύπαρξης πραγματοποιούνται και στη διάσταση
της χρονικότητας και στη διάσταση της αιωνιότητας119.
΢υνολικά, η ιστορικότητα σχετίζεται με το συγκεκριμένο,
που δεν εξαρτάται από τις γενικεύσεις, τα αποφθέγματα, τους
κανόνες, τα δόγματα και δεν εντάσσεται σε ένα σύστημα.
Ουσιαστικά, αποτελεί ένα «Είναι», που σχετίζεται με
συγκεκριμένες καταστάσεις και με συγκεκριμένα όρια, αιώνιο
χρονικά, μοναδικό ως προς την οντότητα και ολότητά του. Η
σχέση της ύπαρξης με την ιστορικότητα την καθιστά
απαραίτητη διεργασία, για να επιτύχει ο άνθρωπος την
118 Ό.π., σελ. 113-114.

119 Ό.π., σελ. 114.
57
Τπέρβαση, και μέσα από την πολυπλοκότητα των εμπειριών
της θεμελιώνεται στην ελευθερία του ανθρώπου για την
επιλογή ως προς τον τρόπο της πραγμάτωσής του και βίωσης
της πραγματικότητας120.
Όμως, εκτός από τη γενική οριακή κατάσταση της
Ιστορικότητας, που αποτελεί μια απαραίτητη και αναγκαία
εκδήλωση της ελευθερίας της ύπαρξης του ανθρώπου,
υπάρχουν ορισμένες μεθοριακές καταστάσεις που κάμπτουν τη
δυναμικότητα της ανθρώπινης ελευθερίας και φτάνουν στα
όριά της την ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτές οι οριακές καταστάσεις
βιώνονται ως αποκλειστικές καταστάσεις για τον κάθε
άνθρωπο, που περιορίζουν την ελευθερία του και του θέτουν το
δίλημμα της αποδοχής ή της απόρριψης. Η απόρριψη της
οριακής κατάστασης συνιστά σφάλμα του ανθρώπου που
ισοδυναμεί με την αιώνια πτώση της ύπαρξής του, ενώ η
αποδοχή σημαίνει την ανάληψη της κατάστασης και έναρξη
της πορείας κατανόησης του εαυτού του. Οι πιο ιδιαίτερες
μεθοριακές καταστάσεις είναι ο θάνατος, ο πόνος, ο αγώνας
και το σφάλμα (ενοχή)121.
Γενικότερα, ο θάνατος, όταν αντιμετωπίζεται ως ένα
αντικειμενικό γεγονός, δεν μπορεί να αποτελεί οριακή
κατάσταση. Ειδικότερα, ο θάνατος αποτελεί ένα γενικό
γεγονός που έχει αντίκτυπο στην ανθρώπινη ζωή και αφορά
120 Ό.π., σελ. 115-116.

121 Ό.π., σελ. 116-117.
58
κάθε φορά μια εξατομικευμένη περίπτωση. Επίσης, αποτελεί
ένα αρνητικό ενδεχόμενο για τη ζωή του ανθρώπου, το οποίο
μέσα από διάφορα τεχνητά μέσα επιδιώκει ο άνθρωπος να το
αναβάλει. Τπό αυτό το σκεπτικό ο θάνατος δεν αποτελεί
οριακή κατάσταση για τον άνθρωπο122.
Οριακή κατάσταση αποτελεί ο θάνατος μόνο όταν
αντιμετωπίζεται και κατανοείται ως υπαρξιακό γεγονός και
προκαλεί τον κίνδυνο για τερματισμό της εμπειρικής ύπαρξης.
Η πιθανότητα του οριστικού αφανισμού του ανθρώπου
αναβαθμίζει το πλαίσιο της κατανόησης του γεγονότος
«θάνατος», καθώς η ιδιοσυστασία της ύπαρξης τίθεται σε
άμεσο κίνδυνο. Όταν λοιπόν αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος τη
σημασία του οριστικού τέλους, τότε η ύπαρξή γίνεται
αληθινή123.
Αφού κατανοήσει ο άνθρωπος το θάνατο ως οριακή
κατάσταση, θα πρέπει στη συνέχεια να προχωρήσει στην
αντιμετώπιση και αντίληψη αυτής της κατάστασης. Ο
άνθρωπος, αν αντιμετωπίσει το θάνατο με μηδενιστικό τρόπο,
ως μια κατάσταση που φέρνει το αντικειμενικό τέλος και την
οριστική καταστροφή του, τότε θα μείνει περιορισμένος και
εγκλωβισμένος μέσα σε ένα ατέρμονο πλαίσιο απελπισίας,
χωρίς καμία δυνατότητα διαφυγής και περιορισμού στην
παρούσα εμπειρική του ύπαρξη. Αυτή η προσέγγιση οδηγεί τον
122 Ό.π., σελ. 117.

123 M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l’Existence, ό.π., σελ. 184-185.
59
άνθρωπο στο μη είναι και τον περιορίζει στο Dasein. Από την
άλλη, υπάρχει ακόμη ένας τρόπος αντιμετώπισης που αποτελεί
την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου για το θάνατο, που του
επιτρέπει να αποφύγει τις μηδενιστικές παγίδες και να
κατανοήσει ότι δεν έχει κατακτήσει ακόμη την ύπαρξή του.
Όταν η αγωνία του θανάτου αυξάνει την επιθυμία για ζωή και
απόλαυση, τότε περιορίζει τον άνθρωπο στο Dasein και δεν του
επιτρέπει να προσεγγίσει την τελείωση124.
Η συνειδητοποίηση της αγωνίας του θανάτου καθιστά το
θάνατο ως οριακή κατάσταση και επιτρέπει στον άνθρωπο να
αντιληφθεί τη βεβαιότητα της ύπαρξής του. Όταν ο θάνατος
δεν αντιμετωπίζεται ως μηδενιστικό τέλος της ύπαρξης ή ως
παραμυθητικό μέσο τεκμηρίωσης του θέματος της «αιώνιας»
διαφυγής στο επέκεινα, τότε δεν εκφυλίζεται η σημασία του και
τελικά μπορεί να αντιμετωπιστεί στις σωστές του διαστάσεις,
δηλαδή ως μια μυστηριώδης φιλοξενία125.
Τπό την ίδια ουσιαστικά οπτική αντιμετωπίζεται και το θέμα
του πόνου. Όταν ο πόνος θεωρείται ως μια αναπότρεπτη
καταστροφή που τελικά μπορεί να προκαλέσει και το θάνατο,
τότε επαναφέρει τον άνθρωπο σε μια μηδενιστική προσέγγιση
της πραγματικότητας. Αυτό σημαίνει πως η άρνηση της
αναγκαιότητας του πόνου απομακρύνει τον άνθρωπο από
κάθε δυνατότητα αντίληψης των ορίων του. Ο πόνος γίνεται

125 Ό.π., σελ. 119.
60
αντιληπτός ως οριακή κατάσταση, μόνο όταν αποδεχτεί ο
άνθρωπος την αναγκαιότητά του και διαφύγει από το σκεπτικό
της ουτοπίας της οριστικής αποφυγής του126. Αυτό σημαίνει
πως η παραδοχή του πόνου αναπτύσσει και ενεργοποιεί τις
δυνατότητες του ανθρώπου, αφού ξεσηκώνει τον άνθρωπο από
ένα λήθαργο και βίωση μιας ευτελούς και ατελούς ευτυχίας. Ο
άνθρωπος, όταν υποφέρει, μοιάζει σα να θέτει σε εγρήγορση
τον εαυτό του, αντιλαμβάνεται την οριακή κατάσταση που έχει
βρεθεί, επιδιώκει να αντιμετωπίσει και να υπερνικήσει το
πρόβλημα, ώστε προσεγγίζοντας τις δυνατότητές του να βρεθεί
εγγυτέρα στην Τπερβατικότητα127.
Οπωσδήποτε, ο θάνατος και ο πόνος αποτελούν οριακές
καταστάσεις που παρουσιάζονται σε αντικειμενικό επίπεδο και
καλούνται να αντιμετωπιστούν με υποκειμενικό τρόπο. Από
την άλλη, υπάρχουν οριακές καταστάσεις που εξαρτώνται
απόλυτα από την ανθρώπινη δράση και είναι προϊόν της
ελευθερίας του ανθρώπου. Μία από αυτές είναι ο αγώνας, ο
οποίος διαχωρίζεται από τον Γιάσπερς σε ζωτικό και
υπαρξιακό128. Ο αγώνας θεωρείται οριακή κατάσταση, όταν ο
άνθρωπος προσπαθεί να αντιμετωπίσει και να ξεπεράσεις τις
αντικειμενικές δυσκολίες που του παρουσιάζονται και
126 M. Dufrenne & P. Ricoer, Karl Jaspers et la philosophie de l’ Existence, ό.π., σελ. 186.
128 Ο υπαρξιακός αγώνας σχετίζεται με την εσωτερική διεργασία του ανθρώπου, ώστε η
ύπαρξη να κατακτήσει το ύψιστο σημείο των απείρων δυνατοτήτων της. Βλ. σχετικά, Ν.
Νησιώτης, Υπαρξισμός και χριστιανική πίστις, ό.π., σελ. 103.
61
εμποδίζουν την έκφραση και δράση της ελευθερίας του. Ο
άνθρωπος θα πρέπει να καθορίσει τη στάση του, για να
αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θέτουν σε κίνδυνο την
υπαρξιακή του ελευθερία. Όταν μένει στην απραξία και
επιδιώκει να φτάσει στην ύπαρξή του χωρίς αγώνα, τότε
κινείται στο μηδενισμό του «είναι» του. Ο αγώνας επιτρέπει να
ξεπεράσει τα εμπόδια και να αντιληφθεί την αγωνία και τον
κόπο που απαιτείται για να βιώσει την ελευθερία της ύπαρξής
του129. Ασφαλώς, αυτός ο αγώνας συνιστά τη σύγκρουση και
τον ανταγωνισμό με τις υπόλοιπες υποστάσεις, αλλά στην
πραγματικότητα αυτό βοηθάei στην ένωση των υποστάσεων
και τελικά στην αποκάλυψη του αυθεντικού εαυτού του
καθενός130.
Ψς συνέπεια του αγώνα και της συνολικής προσπάθειας του
ανθρώπου να βιώσει την υπαρξιακή του ελευθερία εντάσσεται
το σφάλμα-ή ενοχή. Η επιλογή των ελεύθερων πράξεων του
ανθρώπου έχουν ευθύνη και παράλληλα προκαλούν κάποιες
συνέπειες στους άλλους ανθρώπους, που σαφώς σε ορισμένες
περιπτώσεις είναι αρνητικές. Είναι χαρακτηριστικό πως οι
πράξεις των ανθρώπων μπορεί να συνιστούν εκμετάλλευση
και δουλεία για άλλους. Ο άνθρωπος, λοιπόν, για να
προσεγγίσει την καθαρότητα της ύπαρξής του, θα πρέπει να
ομολογήσει την ενοχή των πράξεών του. Η σύνδεση του

130 M. Dufrenne & P. Ricoeur, Karl Jaspers et la philosophie de l’Existence, ό.π., σελ. 189.
62
τρίπτυχου ελευθερία-ευθύνη-ενοχή καταδεικνύει την
προβληματική διάσταση της εμπειρικής πραγματικότητας και
των αρνητικών συνεπειών της στην υπόσταση των ανθρώπων.
Η συνειδητοποίηση της ενοχής του ανθρώπου μπορεί να τον
απελευθερώσει από τη φύση του και να τον βοηθήσει να
συλλάβει την ανώτερη ύπαρξη. Αυτή η προσέγγιση καθιστά
την ενοχή ως οριακή κατάσταση και συντελεί σε μια εσωτερική
διεργασία ως προς την κατάκτηση της αυθεντικής ζωής από
τον άνθρωπο131.

63
2. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Πολιτική
Η ενασχόληση με την πολιτική γενικότερα και η πολιτική
συζήτηση ειδικότερα αποτελούν μια ιδιαίτερα σημαντική
διαδικασία για τον Γιάσπερς, καθώς προετοιμάζουν μια
κοινωνία, ένα λαό για τη μελλοντική δράση. Είναι σαφές πως η
παρέμβαση της φιλοσοφίας κρίνεται απαραίτητη κατά την
ενασχόληση με την πολιτική, διότι έτσι μπορεί να
αποσαφηνίσει με ακρίβεια τους στόχους και τις προτεραιότητες
της πολιτικής σκηνής. Άλλωστε, εφόσον ο κύριος στόχος του
φιλοσοφικού λογισμού είναι ο προσδιορισμός του σκοπού του
ανθρώπου, η παρέμβασή του στην πολιτική μπορεί να
βοηθήσει στην επίτευξη αυτού του σκοπού και συνολικά στη
βελτίωση της ζωής του ανθρώπου132.
Η πολιτική, λοιπόν, για τον Γερμανό φιλόσοφο παρουσιάζει
δύο κεντρικά χαρακτηριστικά, που είναι η βία και η ελεύθερη
συνύπαρξη. Η αντιμετώπιση της βίας γίνεται πάλι με βία, αλλά
πάντα με σκοπό την αποφυγή της δουλείας ή της απόλυτης
καταστροφής. Από την άλλη, η ελεύθερη συνύπαρξη
προϋποθέτει μια κοινωνία, η οποία λειτουργεί με νόμους και
θεσμούς. ΢αφώς, τα δύο αυτά χαρακτηριστικά συνυπάρχουν
πολλές φορές, με αποτέλεσμα να προκύπτει η πολιτική πράξη.
Αυτή εφαρμόζεται με δόλιο ως επί το πλείστον τρόπο στην
εξωτερική και εσωτερική πολιτική. Είναι σαφές πως οι
132 Κ. Γιάσπερς, Μαθήματα Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 99-100.
64
περισσότεροι εκτιμούν ότι η εξωτερική πολιτική στηρίζεται στη
βία, ειδικά όταν διασταυρώνονται τα συμφέροντα των εθνών-
κρατών. Όμως, η παρέμβαση της ελεύθερης συνύπαρξης
μπορεί να αποκλιμακώσει την κατάσταση και να αναπτυχθούν
διεθνείς συμφωνίες και συμμαχίες για την αποτροπή
εξάπλωσης της βίας. Όσον αφορά στην εσωτερική πολιτική,
εκτιμάται πως εκεί τον πρώτο λόγο έχει η ελεύθερη
συνύπαρξη, αλλά είναι σαφές ότι ασκείται πολιτική βία μεταξύ
των πολιτικών αντιπάλων, ώστε να επιβληθεί ο ένας στον
άλλο. ΢υνολικά, ο Γιάσπερς εκτιμά ότι η πολιτική εκφράζει την
πονηρία και τη δολιότητα, καθώς στηρίζεται απόλυτα στη βία
και την ισχύ, ενώ καλλιεργεί την ψευδαίσθηση στη μάζα περί
ελευθερίας133.
Ιστορικά, λοιπόν, στο πεδίο της πολιτικής ο άνθρωπος
παρουσιάζει τα πιο βίαια ένστικτά του, ενώ διαρκώς επιχειρεί
και επιδιώκει να κυριαρχήσει εις βάρος του άλλου μέσα από τη
βία, τους βασανισμούς, τις διώξεις, τους φόνους. Βέβαια, αυτή η
διαμάχη στο πεδίο της πολιτικής ιστορίας πραγματοποιείται σε
κοινωνικό πλαίσιο, καθώς οι άνθρωποι οργανώνονται σε
ομάδες για να επιβιώσουν και να πετύχουν τους σκοπούς τους.
Όμως, μέσα από τις βίαιες καταστάσεις προέκυψαν
οργανωμένες κοινωνίες που διαμόρφωσαν νόμους και θεσμούς,
με σκοπό το σεβασμό των ελευθεριών του άλλου, την καλύτερη
δυνατή οργάνωση και ανάπτυξη, και την καθιέρωση κρατών

133 Ό.π., σελ. 101-102.
65
δικαίου. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως αυτές οι οργανωμένες
κοινωνίες έχουν αποβάλλει πλήρως τα στοιχεία της βίας, αφού
σε αρκετές περιπτώσεις είναι απαραίτητη η επιβολή και η
καταστολή. Είναι κατανοητό πως οι κοινωνίες δεν είναι τέλειες
και χρειάζονται βελτίωση, ενώ προσαρμόζονται με βάση τις
ιστορικές αλλαγές και συνθήκες. Πάντως, διαπιστώνουμε πως
στον άνθρωπο υπάρχει μια διαμάχη μεταξύ των ροπών για βία
και για δημιουργία. Αυτή η αντιδιαστολή είναι που δημιουργεί
ουσιαστικά και την ιστορία134.
Για την εξισορρόπηση της κατάστασης είναι απαραίτητο να
αναδειχθεί το μεγαλείο της πολιτικής στην ανθρώπινη ιστορία.
Ο μεγάλος πολιτικός άνδρας και ηγέτης είναι αυτός που
επιλέγει να διαπαιδαγωγήσει το λαό και τους πολιτικούς του
αντιπάλους μέσα από το διάλογο, την καλλιέργεια της
ελευθερίας της συνείδησης και όχι να επιβληθεί μέσω της βίας
και της πολιτικής δολιοφθοράς. Η καλλιέργεια της πολιτικής
ελευθερίας αντανακλά υπεύθυνους και αξιοπρεπείς
ανθρώπους, ενώ η καλλιέργεια της βίας αναπτύσσει εχθρικές
τάσεις και τελικά αυτοκαταστροφή. Τπάρχουν πολλά
παραδείγματα πολιτικών ανδρών είτε στη μία είτε στην άλλη
περίπτωση. Ο Καίσαρ και ο Φίτλερ μετά από μια παροδική
κυριαρχία, τελικά προκάλεσαν την καταστροφή και την
ταπείνωση των λαών τους. Από την άλλη, ο ΢ωκράτης και ο
Περικλής γαλούχησαν ένα κλίμα εμπιστοσύνης και

134 Ό.π., σελ. 102-103.
66
φιλαλήθειας με το περιβάλλον τους, που δικαιολόγησε τα
χαρακτηριστικά της πολιτικής πράξης και βοήθησε στην
ανάπτυξη. Η πολιτική πράξη δεν πρέπει να στηρίζεται στο
ρεαλισμό και το ευκαιριακό όφελος, αλλά στην καλλιέργεια
της ηθικής συνείδησης, που θα διασφαλίσει την ενότητα και
την ισορροπία μέσα στην κοινωνία135.
Έτσι, ο Γιάσπερς εκτιμά πως ο σκοπός της πολιτικής θα
πρέπει να είναι η διασφάλιση και ο σεβασμός της ελευθερίας
του ανθρώπου. Αυτή η αρχή θα βοηθήσει στη διατήρηση της
ελευθερίας και του σεβασμού εντός του έθνους και της
κοινωνίας. Η πολιτική ελευθερία είναι αυτή που ουσιαστικά
μπορεί να πετύχει την ολοκλήρωση του ανθρώπου. Αυτό
μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την κατάργηση της βίας, κάτι
που θα σημάνει την κυριαρχία του δικαίου και της προσωπικής
ελευθερίας. ΢αφώς, απαραίτητη προϋπόθεση όλης αυτής της
διαδικασίας είναι ο σεβασμός της ελευθερίας του κάθε
ανθρώπου. Σα μέσα αυτής της πολιτικής πράξης δεν μπορεί
παρά να είναι ο διάλογος και η αναζήτηση μιας κοινής
συμφωνίας που θα επιτυγχάνει επί του πρακτέου της κοινής
επιθυμίας. Η διασφάλιση αυτής της επιτυχίας προέρχεται μόνο
από την ύπαρξη αντίστοιχων πολιτικών ανδρών, που στόχο
έχουν την υπηρέτηση του έθνους και όχι την κυριαρχία επί
καταπιεσμένων ψυχών136.
135 Ό.π., σελ. 103-105.

136 Ό.π., σελ. 105-106.
67
Ο Γιάσπερς τεκμηριώνει τις θέσεις του παραδίδοντας
ορισμένα ιστορικά παραδείγματα που θεμελίωναν τα
χαρακτηριστικά της πραγματικής πολιτικής ελευθερίας. Όλα
τα πολιτικά συστήματα που κατονομάζει βρίσκονταν στην
απαρχή της εφαρμογής τους και προέρχονταν από την
κατάκτηση της πολιτικής τους ελευθερίας μέσα από πολέμους
και επαναστάσεις. Έτσι, γίνεται λόγος για την ελευθερία της
ελληνικής πόλεως, που ολοκληρώθηκε μετά τους Περσικούς
Πολέμους, την ελεύθερη αγροτική ζωή των Ελβετών, την
Αμερικανική Επανάσταση εναντίων των Άγγλων και τους
απελευθερωτικούς αγώνες των Ολλανδών. Είναι
αξιοθαύμαστη η δέσμευση αυτών των νέων πολιτικών
κοινωνιών για τη διασφάλιση της πολιτικής ελευθερίας κάθε
ανθρώπου. Βέβαια, επισημαίνεται από τον Γιάσπερς πως αυτή
η ιδεατή κατάσταση δεν διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό
διάστημα137.
Όμως, υπάρχει ο κίνδυνος η πολιτική ελευθερία να χαθεί και
τελικά να οδηγήσει στην καταστροφή. Η πρώτη περίπτωση να
συμβεί κάτι τέτοιο είναι όταν δεν εμφανίζονται από γενιά σε
γενιά πολιτικοί άνδρες που να διασφαλίζουν την πορεία
διατήρησης της πολιτικής ελευθερίας. Έτσι, υπάρχει ο κίνδυνος
οι συνθήκες που διαμόρφωναν την ελευθερία να χαθούν ή να
λησμονηθούν. Η δεύτερη περίπτωση είναι η εμφάνιση
καιροσκόπων πολιτικών, οι οποίοι ενδιαφέρονται αποκλειστικά

137 Ό.π., σελ. 106-107.
68
για την εξυπηρέτηση μικροπολιτικών προσωπικών
συμφερόντων και σε καμία περίπτωση δεν έχουν ένα
μακροπρόθεσμο σχεδιασμό για την πολιτική ζωή του τόπου.
Αυτή η μικροπολιτική προσέγγιση ήταν που γέννησε και
γιγάντωσε πολιτικά τέρατα, όπως ο Φίτλερ και ο Γκαίμπελς.
Βέβαια, ο Γιάσπερς παρατηρεί πως στην εποχή του οι λαοί είναι
εγκλωβισμένοι μέσα σε μια κομματική ολιγαρχία, η οποία
καλλιεργεί ένα συντηρητισμό που δεν επιτρέπει στον άνθρωπο
να δράσει και να κινηθεί με ελευθερία. Όμως, αυτή η
κατάσταση δεν επιτρέπει στο λαό να αντιληφθεί ποιό είναι το
μέγεθος της ελευθερίας και να μην κατανοεί ποιός την
προσφέρει. Ειδικά, όταν η ελευθερία πηγάζει και προέρχεται
από εξωτερικές δυνάμεις, τότε είναι ανάγκη να υπάρχει μια
αφύπνιση των εσωτερικών δυνάμεων του εκάστοτε τόπου138.
Παρά την ανάγκη και τη στήριξη που παρέχει ο Γιάσπερς
στην αναγκαιότητα της πολιτικής ελευθερίας, αναρωτιέται
μήπως τελικά αποτελεί μια ουτοπία για τον άνθρωπο. Ο ίδιος
αντιλαμβάνεται πως στην εποχή του δεν υπάρχει πρόσφορο
έδαφος για την εφαρμογή της, ενώ, μέσα από τα ιστορικά
παραδείγματα που παρέθεσε, διαπίστωσε πως το πνεύμα και η
ουσία της πολιτικής ελευθερίας δεν εφαρμόστηκε για μεγάλο
χρονικό διάστημα. Παράλληλα, επισημαίνει πως αν και
εμφανίστηκαν κατά καιρούς σε διάφορες εποχές και σε
διάφορα έθνη σημαντικές προσωπικότητες, τις οποίες

138 Ό.π., σελ. 107-109.
69
μνημονεύουμε μέχρι σήμερα, δεν επιτεύχθηκε η καθιέρωση
ενός πλαισίου που θα ανέτρεπε τα κοινωνικά δεδομένα και θα
ευδοκιμούσε η πολιτική ελευθερία. Αυτή η διαπίστωση οδηγεί
σε ένα απογοητευτικό συμπέρασμα τον Γιάσπερς, ότι δηλαδή ο
άνθρωπος δεν μπορεί να είναι στην πράξη ελεύθερος. Ενώ
υπογραμμίζει πως ο άνθρωπος είναι απαραίτητο να βιώσει την
ελευθερία, ώστε να γίνει αυθεντικός άνθρωπος, οι συνθήκες
του περιβάλλοντός του δεν του το επιτρέπουν σε διαχρονικό
επίπεδο. Αυτό που τελικά κυριαρχεί είναι η πολιτική βία και ο
αυταρχισμός ορισμένων ανθρώπων έναντι των λαών139.
Όμως, ο δρόμος του ανθρώπου είναι φτιαγμένος για την
ελευθερία. Η ίδια η ελευθερία θεμελιώνεται στην ουσία του
ανθρώπου, γι’ αυτόν το λόγο είναι απαραίτητο ο άνθρωπος να
κατανοήσει την αξία της ελευθερίας και να αντιληφθεί πως η
κατάκτησή της αποτελεί απόφαση ζωής. Η επίγνωση και η
απόφαση για την κατάκτηση της ελευθερίας είναι αυτές που
θα βοηθήσουν τον άνθρωπο να αλλάξει και να διαφύγει τη
φθορά. Μέσα από την επίγνωση που προσφέρει ο φιλοσοφικός
λόγος μπορεί ο άνθρωπος να αναδειχθεί σε ύπαρξη και να
βιώσει την ελπίδα για πολιτική ελευθερία. Μπορεί να παταχθεί
ο άνθρωπος από τη βία, αλλά η κατανόηση της σημασίας της
ελευθερίας ανοίγει το δρόμο για την κατάκτησή της140.
139 Ό.π., σελ. 110-111.

140 Ό.π., σελ. 112-113.
70
3. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Ιστορία
Παραπάνω, είχαμε εξετάσει τη θέση του Γιάσπερς όσον
αφορά στην οριακή κατάσταση της «Ιστορικότητας», την οποία
μάλιστα είχε διαφοροποιήσει τελείως από την έννοια Ιστορία.
Ο Γιάσπερς αντιμετωπίζει την Ιστορία ως μια αντικειμενική
επιστήμη ή «τεχνική»141, όπου συγκεντρώνονται διάφορα
δεδομένα από την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας και των
πολιτισμών, και όλα αυτά τα ευρήματα συνθέτουν το συνολικό
αποτέλεσμα της ανθρώπινης και παγκόσμιας ιστορίας, που
αριθμεί έξι χιλιάδες χρόνια ζωής. Καταρχήν, ο φιλόσοφος
δείχνει συγκλονισμένος ως προς το εύρος των δεδομένων και
των πληροφοριών που έχουν συγκεντρωθεί από διάφορους
τομείς, όπως βιολογία, ανθρωπολογία, λογοτεχνία, ιστορικά
γεγονότα, τα οποία συνθέτουν την ιστορική συνέχεια του
παγκόσμιου πολιτισμού. Μάλιστα, διαπιστώνεται μια
γραμμική πορεία από τους πολιτισμούς, της Ινδίας, της Κίνας,
της Αιγύπτου, της Αρχαίας Ελλάδας προς τη Δύση, όπου
τέθηκαν οι βασικές αρχές για την παρατήρηση, την έρευνα και
την αναζήτηση. Έτσι, οι Ευρωπαίοι ορθολογικοποίησαν στο
μέγιστο βαθμό τη γνώση και την ιστορική επιστήμη, όπου
πλέον μένουμε έκπληκτοι με την μέχρι τώρα εξέλιξη των
πραγμάτων142.
141 Ό.π., σελ. 50.

142 Ό.π., σελ. 49-50.
71
΢αφώς, το μεγαλείο της ανθρώπινης επιστήμης και
διανόησης οδηγεί πολλές φορές τον άνθρωπο να αναρωτιέται
για τον αν υπάρχουν ή υπήρχαν μέσα στο σύμπαν και τον
κόσμο έλλογα όντα αντίστοιχα με αυτόν. Ο άνθρωπος μπορεί
να κατασκευάσει μυθεύματα και πιθανότητες για ζητήματα
που δεν διαθέτει ούτε επιστημονικά δεδομένα ούτε και κατ’
ιδίαν εμπειρία. Βέβαια, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που έχει
καλλιεργηθεί από τον άνθρωπο σε καμία περίπτωση δεν έχει
κατανοήσει πως ο κόσμος που ζει και δημιουργεί τόσες
χιλιάδες χρόνια προχωράει και εξελίσσεται χωρίς απαραίτητα
να επηρεάζεται από τη δική του παρουσία. Ακόμη και αν δεν
υπήρχε ο άνθρωπος, ο κόσμος -το σύμπαν- θα συνέχιζε την
πορεία του, διότι ο άνθρωπος δείχνει τόσο μικρός μέσα στο
τεράστιο περιβάλλον του. Όμως, ο άνθρωπος έχει
νοηματοδοτήσει έτσι τον κόσμο του που τον περιβάλλει με
ιστορικά γεγονότα, ώστε να έχει σημασία η θέση και η
παρουσία του μέσα σε αυτόν. Η γνώση για τον κόσμο και η
ιστορία είναι τα στοιχεία εκείνα που δίνουν νόημα στον κόσμο
του ανθρώπου και τον συναρτούν πλήρως με αυτόν143.
Όμως, όταν κάνει λόγο ο Γιάσπερς για ιστορία, δεν
αναφέρεται στο πεδίο της φυσικής ιστορίας, όπου κανείς
μπορεί να μελετήσει την εξέλιξη της παρουσίας του ανθρώπου
στον κόσμο, από τότε που εμφανίστηκε το ανθρώπινο είδος
μέχρι σήμερα. Σελικά, η ιστορία έχει νόημα για κάθε γενιά

143 Ό.π., σελ. 51-52.
72
ανθρώπων, η οποία εμπλουτίζει την πορεία της με δράσεις,
ιστορικά γεγονότα, αντιλήψεις, παραδόσεις και εμπειρίες που
βιώνει με το πέρασμα των χρόνων. Η ιστορία λοιπόν
μεταλλάσσεται διαφορετικά από γενιά σε γενιά, αφού
προκαλούνται ιστορικά φαινόμενα, τα οποία δεν
επαναλαμβάνονται τα ίδια144.
Οπωσδήποτε, ο ρόλος της επιστήμης της ιστορίας είναι να
διευρύνει τα όρια της γνώσης μας σχετικά με παλαιότερες
ιστορικές περιόδους, που δεν είναι γνωστές στο ευρύ κοινό. Ο
στόχος της συγκεκριμένης επιστήμης είναι η εξακρίβωση της
αλήθειας για το τι πραγματικά συνέβη και, για να το πετύχει
αυτό, απαραίτητα εργαλεία είναι οι πηγές, τα ντοκουμέντα, οι
μαρτυρίες, τα ευρήματα, τα λογοτεχνικά κείμενα. ΢αφώς, η
γραφή βοήθησε να διατηρηθούν δεδομένα και να διασωθούν
παραδόσεις και αντιλήψεις παλαιότερων γενιών για τις
επόμενες. Όμως, έργο της επιστήμης της ιστορίας είναι να
διακρίνει το πλαίσιο και το περιεχόμενο των πηγών, ώστε να
διακρίνει τον ιδεολογικό σκοπό τους. Παραδείγματος χάρη, μια
«ιερή» πηγή καταγράφει αυτό που πρέπει να πιστεύουμε και
όχι απαραίτητα αυτό που συνέβη πραγματικά. Αυτό αποτελεί
και ένα κεντρικό πρόβλημα της ιστορίας, καθώς υπάρχουν
κάποια όρια ως προς την επίτευξη του σκοπού της. Είναι σαφές
ότι όσο δεν διαθέτουμε πηγές και πληροφορίες ή έχουμε
συγκεχυμένες θέσεις για ένα θέμα, τόσο διαπιστώνουμε τον

144 Ό.π., σελ. 52-53.
73
περιορισμό, καθώς δεν μπορούμε να γνωρίσουμε ποτέ το
σύνολο της ιστορίας. Η συγκεκριμένη επιστήμη εξαρτάται από
το τυχαίο και την ενδεχόμενη εύρεση νέων στοιχείων, για να
καλυφθούν ορισμένα κενά για διάφορες ιστορικές περιόδους145.
Παρά το ενδιαφέρον για την ιστορική εξέλιξη της
ανθρωπότητας και την ανάγκη του ανθρώπου να
πληροφορηθεί για το παρελθόν και να κατακτήσει πιο πολλές
γνώσεις, διαπιστώνεται μια ανησυχία για την μελλοντική
ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Αν δηλαδή θα συνεχίσει
να εξελίσσεται ο άνθρωπος τεχνολογικά, αν θα δημιουργεί
πνευματικά ή αν τελικά θα οδηγηθεί στην καταστροφή μέσα
από καταστάσεις βίας μεταξύ των κρατών.
Ψς απάντηση στο βασικό ερώτημα για το πώς θα εξελιχθεί η
ιστορία του ανθρώπου, ο Γιάσπερς δείχνει ιδιαίτερα
απαισιόδοξος για την πορεία των πραγμάτων. Η κατάσταση
που βιώνει ο άνθρωπος της εποχής του καταδεικνύει μια
απογοητευτική κατάσταση για το μέλλον. ΢υγκεκριμένα, ο
άνθρωπος παρουσιάζεται υποχρεωμένος να εξαρτάται πλήρως
από τα υλικά αγαθά και να καταναλώνει διαρκώς, δίχως να
σκέφτεται για την ανάπτυξη ενός ενδεχόμενου οικονομικού
πλάνου. Επίσης, ένα καίριο πρόβλημα για τον Γιάσπερς είναι η
έλλειψη πολιτικής ελευθερίας που βιώνει ο άνθρωπος, καθώς η
στέρηση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας του είναι
ουσιαστικά η στέρηση του πολυτιμότερου αγαθού για τον

145 Ό.π., σελ. 53-54.
74
άνθρωπο. Παράλληλα, ο άνθρωπος δείχνει να χάνει τον
προσανατολισμό του απέναντι στο περιβάλλον του και σε
βασικές αξίες της κοινωνικής ζωής, όπως η φιλία, ο γάμος, το
επάγγελμα. Η τεχνολογία έχει κυριαρχήσει παντού και το
περιβάλλον μοιάζει να μετατρέπεται σε μια τεράστια μηχανή.
Η επιστήμη και η τεχνολογική εξειδίκευση φαίνεται πως
απομονώνουν τον άνθρωπο, ο οποίος αισθάνεται
αποξενωμένος από το περιβάλλον του, δεν ζει ως πρόσωπο και
οδηγείται σταδιακά στο μηδενισμό. Έτσι, όπως έχουν
διαμορφωθεί τα πράγματα, φαίνεται πως οδηγούν στη
δημιουργία της ιστορίας του τέλους του ανθρώπου, αφού η
καλλιέργεια της ανάγκης για κατάκτηση περισσότερης γνώσης
δεν υποδεικνύει ένα δρόμο για ευτυχέστερο μέλλον. Αυτήν τη
στιγμή η ιστορία δείχνει το δρόμο για την αυτοκαταστροφή του
ανθρώπου, αφού αλλοιώνεται η αξιοπρέπεια και η ελευθερία,
ενώ δεν καλλιεργούνται εκείνες οι πλευρές της φύσης του
ανθρώπου που οδηγούν στην αγάπη, τη δημιουργία και τη
μεγαλοσύνη146.
Όμως, αυτή η κατάσταση της πορείας προς τον μηδενισμό
θα πρέπει να αλλάξει αμέσως. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη την
ιστορία, διότι εκεί μπορεί να ανακαλύψει και να αναδείξει τα
θετικά στοιχεία του πνεύματός του, που προβάλλουν το
μεγαλείο του. Αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος μπορεί να
ερμηνεύει την ιστορία δημιουργικά και να μην αποτελεί ένα

146 Ό.π., σελ. 55-58.
75
στείρο εργαλείο που θα του υποδεικνύει απλώς πώς να
εξελιχθεί. Ο άνθρωπος δεν πρέπει απλά να ικανοποιείται μόνο
από τη γνώση της ιστορίας, αλλά να χρησιμοποιεί αξιολογικά
τα παραδείγματά της, ώστε να οραματίζεται ένα ελπιδοφόρο
μέλλον. Αυτή είναι η στάση της φιλοσοφίας, η οποία δεν
επιδέχεται συμβιβασμούς και αναζητά το περιεχόμενο της
ζωής που ενώνει τους ανθρώπους και διατηρεί ένα σταθερό
πλαίσιο πολιτικής ελευθερίας που θα επιτρέπει τη διαρκή
ειρήνη. Έτσι, μέσα από τη μελέτη και τη γνώση των μεγάλων
ιδεωδών της ιστορίας προκύπτει η ευθύνη για τη διαμόρφωση
ενός λαμπρού μέλλοντος για την ανθρωπότητα, με σκοπό να
ξεπεράσει τα περιορισμένα όριά της και να αποφύγει τους
κινδύνους του μηδενιστικού τέλματος και της ατομικής
αποξένωσης από το περιβάλλον147.
Ουσιαστικά, ο άνθρωπος θα πρέπει να βιώνει την ύπαρξή
του εντός και εκτός της ιστορίας. Ο άνθρωπος σαν οντότητα
μπορεί να νοηθεί μόνο ιστορικά, διότι διαφορετικά θα έπεφτε
στο μηδέν. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως η ιστορία θα
αποτελέσει τη φυλακή του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ξεκινά από
την ιστορία, που θεωρείται το στήριγμα και το θεμέλιό του,
αλλά επιθυμεί η εμπειρική του ύπαρξη να καταλήξει σε ένα
πλαίσιο εκτός ιστορίας. Έτσι, ο σκοπός είναι η αναζήτηση και η
147 Ό.π., σελ. 58-60.
76
εμπειρία της ουσίας μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, που δεν θα
περιορίζει τον προορισμό μας στην αιωνιότητα148.
148 Ό.π., σελ. 60.
77
4. Ο άνθρωπος σε σχέση προς την Χυχολογία
Όπως έχει γίνει ήδη αντιληπτό, οι κρίσεις και οι θέσεις του
Καρλ Γιάσπερς δεν αφορούν απλώς την ανάπτυξη μιας γενικής
φιλοσοφικής διδασκαλίας που βασίζεται στις θεωρητικές αρχές
του υπαρξισμού και δεν μπορεί να βρει καμία πρακτική ισχύ,
αλλά ξεκινά από ειδικές περιπτώσεις και παραδείγματα της
εποχής του, που αποτελούν αφορμή για τη θεμελίωση της
διδασκαλίας του. Μία από αυτές τις ειδικές αφορμές αποτελεί
και η περίπτωση της Χυχολογίας, η οποία κατά την εποχή του
Γιάσπερς δείχνει να κυριαρχεί στην καθημερινότητα του
ανθρώπου και να επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο σκέψης του
για την παρουσία του στην κοινωνία και τη ζωή.
Ουσιαστικά, η Χυχολογία αποτελεί μια εμπειρική επιστήμη,
που χρησιμοποιεί συγκεκριμένες μεθόδους, όπως η
παρατήρηση, η περιγραφή, η χρήση ερωτηματολογίων, οι
συνεντεύξεις, οι στατιστικοί έλεγχοι, οι ιστορικές έρευνες κ.α..
Όμως, παρά τη χρήση συγκεκριμένων ερευνητικών μεθόδων
και την απήχηση στην κοινωνία, αποτελεί μια επιστήμη που
οδηγεί την ανθρωπότητα στην καταστροφή, καθώς
κατασκευάζει γνώσεις άχρηστες για τον άνθρωπο, που του
συσκοτίζουν τη σκέψη και την αντίληψη των πραγμάτων, ενώ
παράλληλα οι ψεύτικες γνώσεις που δημιούργησε είχαν ως
αποτέλεσμα να παρανοηθεί ο σκοπός της επιστήμης και να
επηρεαστούν οι άνθρωποι με ετερόκλητο τρόπο. ΢υνολικά,
78
αυτή η νεφελώδης κατάσταση απέτρεψε τον άνθρωπο να
αναπτύξει όλο το πεδίο των υπαρξιακών του δυνατοτήτων149.
΢ε μια αντιπαράθεση που είχε κάποτε ο Γιάσπερς με ένα
ψυχαναλυτή προέκυψε τεράστια απόσταση μεταξύ των
θεωρητικών βάσεων των δύο κλάδων. Αυτή η συζήτηση
ανέδειξε σε μεγάλο βαθμό τις διαφορές ανάμεσα στην
υπαρξιακή φιλοσοφία του Γιάσπερς και τη μέθοδο της
ψυχανάλυσης γενικότερα. Η βασική θέση του ψυχαναλυτή
ήταν ότι με την απώθηση και στη συνέχεια την εξιδανίκευση
της σεξουαλικής λίμπιντο γεννιέται η πνευματικότητα·
ειδάλλως οδηγούμαστε στη νεύρωση. Από την άλλη, ο
Γιάσπερς διαφωνεί κάθετα με το ότι η πνευματικότητα και
γενικά η επιστημονική ή η πνευματική/καλλιτεχνική
δημιουργία μπορεί να εξαρτηθεί από την απώθηση και όχι από
την ίδια την πηγή της σύλληψης. Η μεθοδολογία της απώθησης
της λίμπιντο ίσως τότε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για
την απώθηση της πνευματικής δημιουργικότητας. Η θέση του
ψυχαναλυτή παρέμενε σταθερή στο γεγονός ότι υπάρχει
επιτυχία στη μέθοδο της ψυχανάλυσης και μπορούν να το
βεβαιώσουν ασθενείς που τελικά κατάφεραν να απωθήσουν
και να περιορίσουν απωθήσεις. Αυτή η δήλωση δίνει αφορμή
στο Γιάσπερς να εξαπολύσει την τελική του επίθεση και να
διαπιστώσει τη δογματικότητα της σκέψης της επιστήμης της
ψυχολογίας, καθώς υποβάλλει μια μέθοδο εργασίας και ένα

149 Ό.π., σελ. 127-128.
79
τρόπο ζωής στον «ασθενή», που του διαμορφώνει ένα
πρόγραμμα ζωής για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται για να
πετύχει τη σωτήρια λύση. Ουσιαστικά, όποιος συνεχίζει να
χρησιμοποιεί την κριτική του ικανότητα και δεν ακολουθεί τα
«προστάγματα» της ψυχανάλυσης, τότε δεν πρόκειται να
πετύχει με τη μέθοδο. Μάλιστα, αυτή η δήθεν επιστημονική
μέθοδος αποδεικνύεται αναποτελεσματική από το γεγονός ότι
υπάρχουν άνθρωποι που την παραμέρισαν, αφού δεν τη
βρήκαν αποτελεσματική και θεραπευτική150.
Οπωσδήποτε, κάποιος θα μπορούσε να θεωρήσει πως ο
Γιάσπερς είναι ιδιαίτερα προκατειλημμένος από την κριτική
και την αρνητική στάση που έχει απέναντι στην ψυχανάλυση.
Ο ίδιος παραδέχεται πως σε καμία περίπτωση οι απλοϊκές
συζητήσεις δεν μπορούν να αποτελέσουν πραγματικό κριτήριο
για την αξιολόγηση μιας επιστημονικής μεθόδου. Όμως, η
κύρια αναζήτηση και κεντρική αγωνία του φιλοσόφου είναι η
εύρεση της αλήθειας, η οποία άλλωστε δίνει νόημα και
σημασία στη ζωή του ανθρώπου. Γι’ αυτόν το λόγο, εκτιμά πως
πρέπει να ασκηθεί μια πιο τεκμηριωμένη κριτική απέναντι στις
αρχές και τις μεθόδους της συγκεκριμένης επιστήμης και όχι
μια απλή παράθεση επιχειρημάτων σχετικά με γενικότητες
περί θεραπείας. Έτσι, ο Γιάσπερς εκτιμά πως η ψυχολογία
παρουσιάζεται ως η επιστήμη που επιδιώκει να αποκτήσει μια
γνήσια γνώση για τον άνθρωπο, ενώ παράλληλα προσπαθεί

150 Ό.π., σελ. 131-134.
80
να προχωρήσει σε εκτιμήσεις για το μέλλον. Σα κύρια
επιχειρήματα του Γιάσπερς επιχειρούν να αναδείξουν το τέλμα
και την αναποτελεσματικότητα της Χυχολογίας, και της
ψυχανάλυσης ως πρακτική της εφαρμογή, δηλώνοντας πως
τελικά μετατρέπεται σε μια εκφυλισμένη φιλοσοφία151.
΢υγκεκριμένα, η ψυχολογία χρησιμοποιεί τις μεθόδους και
τις αρχές των άλλων επιστημών, καθώς φαίνεται πως δεν έχει
κάποια που να ανήκει αποκλειστικά στην ίδια. Αυτό σημαίνει
ότι χρησιμοποιεί αρχές και μεθόδους της φιλολογίας, της
ιστορίας, της νομικής, της ιατρικής, της θεολογίας κ.α.. Αυτή
όμως η προσέγγιση δεν αναδεικνύει τη δική της μεθοδολογία,
καθώς, αν παραμεριστούν οι αρχές και οι μέθοδοι των άλλων
επιστημών, τότε η Χυχολογία δείχνει η ίδια κενή και χαμένη
μέσα στις γενικότητες των άλλων. Επίσης, η ψυχολογία
παρουσιάζεται ως μια καθολική επιστήμη, κάτι που σημαίνει
πως μελετά όλη την ανθρώπινη δραστηριότητα και κάθε
επιστητό. Όμως, αντί να μελετά κάθε ανθρώπινο φαινόμενο
χωριστά με βάση ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, τελικά ασχολείται
με την ολότητα της ανθρώπινης δραστηριότητας, με
αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε μια ολοκληρωτική επιστήμη
χωρίς μια μεθοδολογική προσέγγιση152.
Παρ’ όλα αυτά, αυτή η προδιάθεση της ψυχολογίας, δηλαδή
να σχολιάζει το όλον της ανθρωπότητας, τελικά μοιάζει σα να
151 Ό.π., σελ. 134.

152 Ό.π., σελ. 135.
81
ασχολείται με το ίδιο αντικείμενο με τη φιλοσοφία, ειδικά όταν
πρόκειται να καταλήξει σε ένα γενικό συμπέρασμα περί της
ανθρωπότητας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως επιδιώκει τα
ίδια αποτελέσματα με τη φιλοσοφία. Όταν, λοιπόν, η
φιλοσοφία προσπαθεί να καθοδηγήσει τον άνθρωπο προς μια
διαδικασία αυτό-φωτισμού, η ψυχολογία αντίθετα επιδιώκει να
κατασκευάσει την αναζήτηση μιας άλλης υπαρξιακής
διάστασης. Όταν η φιλοσοφία προσπαθεί να δώσει λύση σε
συγκεκριμένες υπαρξιακές καταστάσεις, η ψυχολογία προωθεί
το θέμα της ερμηνείας των ονείρων. Σέλος, όταν η φιλοσοφία
προωθεί την ανάδειξη της ανθρώπινης στάσης και
πνευματικότητας απέναντι στις οριακές καταστάσεις, η
ψυχολογία ασχολείται με την ανάδειξη το δίπολου ουρανού-
κόλασης μέσα από το ασυνείδητό μας. Αντί δηλαδή να υπάρχει
η διάθεση της προβολής της θετικής πλευράς και της αξίας της
ανθρώπινης πνευματικότητας, αναζητείται διαρκώς η προβολή
των παθών και των αρνητικών ροπών των εσωτερικών
διαστάσεων του ανθρώπου. Έτσι, η ψυχολογία καταντά να
αποτελεί ένα κακέκτυπο της φιλοσοφίας, που ενδιαφέρεται
μόνο για τη γνώση του Είναι και τη θεραπεία του ανθρώπου
από την αποξένωση μέσω της ψυχανάλυσης153.
Αυτός ο προσανατολισμός της ψυχολογίας δεν αποτελεί
τίποτε άλλο παρά ένα ακόμη πνευματικό εχθρό της
ανθρωπότητας, καθώς επιδιώκει ουσιαστικά να επιβάλλει μια

153 Ό.π., σελ. 135-136.
82
αποκεκαλυμμένη γνώση στον άνθρωπο μέσα από την
ψυχαναλυτική συνεδρία. Επιδιώκεται, λοιπόν, με ολοκληρωτικό
τρόπο να επιβληθεί μια έγκυρη γνώση προς τον άνθρωπο και
να τον θέσει υπό όρια και πνευματικό περιορισμό. Η αλήθεια
και όλες οι εμπειρίες της ζωής καταμετριούνται ως ψυχολογικά
δεδομένα και εμπειρικά προς μελέτη αντικείμενα. Αυτή η τάση
είναι που περιορίζει το βάθος σκέψης και τα όρια της
συγκεκριμένης σκέψης, με αποτέλεσμα να είναι απαραίτητος ο
φιλοσοφικός λογισμός για τη βεβαίωση της πραγματικότητας
και της αλήθειας στον άνθρωπο154.
Ο τρόπος σκέψης και εργασίας της ψυχολογίας είναι
επικίνδυνος για τον άνθρωπο, διότι καλλιεργεί μια
ψευδοεπιστήμη, η οποία επιδιώκει να επιβληθεί στον άνθρωπο,
και ουσιαστικά τον οδηγεί στην απώλεια του ίδιου του εαυτού.
Ο άνθρωπος, λοιπόν, δεν πρέπει να εξαρτάται από τα
αντικείμενα μελέτης των επιστημών. Μπορεί οι πολιτικές
συνθήκες, η κοινωνική κατάσταση, οι πολιτιστικές
ιδιαιτερότητες να αποτελούν την πηγή της εμπειρικής ύπαρξης
του κάθε ανθρώπου και αντικείμενο μελέτης των επιστημών,
όπως της ψυχολογίας, όμως δεν συνιστούν και τη μεθοδολογία
της φιλοσοφίας. Ο φιλοσοφικός λόγος λειτουργεί με
ανεξάρτητο τρόπο από τις εμπειρικές εξαρτήσεις και μελετά
τον άνθρωπο σε απόσταση από τον κόσμο, προσφέροντας μια
154 Ό.π., σελ. 136-137.
83
διαφορετική οπτική γωνία που αναδεικνύει τον πραγματικό
μας εαυτό155.
155 Ό.π., σελ. 138.
84
5. Ο άνθρωπος σε σχέση προς τη γνώση
Ο Γιάσπερς μέσα από το φιλοσοφικό του λόγο επιδιώκει να
καταδείξει το μέγεθος και την αξία της αλήθειας της
πραγματικότητας. Είναι σαφές πως η πλειοψηφία των
ανθρώπων αποδέχεται την αντικειμενικότητα και την ακρίβεια
της γνώσης, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο όσον αφορά στο θέμα
της πεποίθησης και της πίστης. Οι άνθρωποι πιστεύουν
τελείως διαφορετικά πράγματα και δεν αντιλαμβάνονται με
τον ίδιο τρόπο την αλήθεια. Αυτή ίσως η αντίθεση και η
διαφορετικότητα των απόψεων προκαλεί τις αντιπαραθέσεις
και τη δυσκολία της επίτευξης της ελευθερίας, που αποτελεί
και το μέγιστο αγαθό για την υπαρκτική ολοκλήρωση του
ανθρώπου. Ο σκοπός λοιπόν του Γιάσπερς είναι να διακρίνει
αυτό το ευαίσθητο σημείο ανάμεσα στην ακρίβεια της γνώσης
και της αλήθειας της πεποίθησης156.
Είναι σαφές πως υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικών
αντιλήψεων και πεποιθήσεων για τη ζωή και έως ένα σημείο η
εμφάνιση αντιθέσεων και διαξιφισμών. Όμως, θα πρέπει να
επιτρέπουμε στους άλλους ανθρώπους να έχουν μια
διαφορετική θέση. Όταν κάποιος κινείται εχθρικά απέναντι σε
κάποιον άλλον που έχει διαφορετική κοσμοαντίληψη από
εκείνον, τότε συμπεριφέρεται σα να μην υπάρχει, σα να μην
είναι άνθρωπος ή σα να μην έχει καθόλου δικαιώματα. Είναι
156 Ό.π., σελ. 114.
85
απαραίτητο να σεβόμαστε τις απόψεις και θέσεις των άλλων
και να εισερχόμαστε σε μία διαδικασία συνδιαλλαγής και
διαλόγου, όπου θα θέτουμε τον εαυτό μας στη θέση του άλλου.
Οπωσδήποτε, κάποιος θα μπορούσε να θεωρήσει πως η εν
μέρει αποδοχή των απόψεων των άλλων θα αποτελούσε
αναστολή της δικής μας σκέψης157. Όμως, το πλαίσιο της
συζήτησης με κάποιον που έχει διαφορετική πεποίθηση από τη
δική μας δεν είναι η άσκηση σωματικής βίας και η απόδειξη της
υπεροχής μας μέσα από τη σωματική πάλη, αλλά η
πνευματική αναζήτηση και ο φωτισμός για την αλήθεια. Αυτή
η διαδικασία σαφώς χρειάζεται αυτοπειθαρχία και έλεγχο των
συναισθημάτων μας. Ο σκοπός του διαλόγου είναι η απόδειξη
της υπεροχής μέσα από τη χρήση επιχειρημάτων και η
αμοιβαία θέληση ότι επιδιώκεται η αποκάλυψη της αλήθειας.
Έτσι, προτού ξεκινήσει αυτή η διαδικασία, είναι απαραίτητο να
συνειδητοποιήσουμε πως η καθαρότητα και η ακρίβεια της
επιστημονικής γνώσης διακρίνεται τελικά πλήρως από τον
αγώνα των πνευματικών δυνάμεων να επιβάλλουν την
πεποίθησή τους158.
Είναι σαφές, λοιπόν, πως στις φυσικές επιστήμες δεν μπορεί
να υπάρξει αμφισβήτηση περί επιστητού, διότι στηρίζονται
στην εμπειρία και σε ακριβείς επιστημονικές μεθόδους.
Παραδείγματος χάρη, στα μαθηματικά ή στη φυσική δεν
157 Ό.π., σελ. 115.

158 Ό.π., σελ. 116.
86
μπορεί να υπάρξει αντιπαράθεση πάνω στη μελέτη των
πραγμάτων ή των αντικειμένων, καθώς δεν τίθενται
«ποιοτικά» κριτήρια ως προς την αξιολόγηση των πραγμάτων.
Όμως, η παραπάνω αντιπαράθεση, όπως την παρουσιάσαμε,
προκύπτει μέσα από τις ανθρωπιστικές επιστήμες ή επιστήμες
του πνεύματος, όπως η ιστορία, η πολιτική, η οικονομία, η
κοινωνιολογία. ΢ε αυτές τις επιστήμες το πλαίσιο μελέτης δεν
εξαρτάται απαραίτητα από αντικειμενικές μεθόδους που
επιτρέπουν την κατανόηση του νοήματος που απέδωσαν οι
άνθρωποι στα πράγματα, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται
σημαντικές αξιολογικές διαφοροποιήσεις. Έτσι, η αξιολόγηση
και η αντίληψη του νοήματος δεν αποτελεί μιαν
αδιαμφισβήτητη αντικειμενική γνώση, αλλά συνιστά
ουσιαστικά κρίση. Η κριτική άποψη εξαρτάται από τις επιρροές
και τη νοοτροπία και καλύπτει μια μεγάλη γκάμα από
«αλήθειες» της πραγματικότητας. Η ελευθερία σκέψης του
ανθρώπου επιλέγει με ποιες από αυτές τις αλήθειες μπορεί να
ταυτισθεί ο καθένας159.
Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως οι πνευματικές επιστήμες
αποτελούν κατ’ ουσίαν επιστήμες της ελευθερίας του
ανθρώπου, αφού ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την ελευθερία της
σκέψης για να νοηματοδοτήσει την εμπειρία του. Βέβαια,
κανείς δεν μπορεί να ορίσει και να οριοθετήσει την ελευθερία
μέσα από τα στενά πλαίσια των επιστημών, αφού δεν είναι

159 Ό.π., σελ. 119-120.
87
δυνατό να αποδειχθεί η ελευθερία εμπειρικά. Δηλαδή, όπου
δρα και παρεμβαίνει η επιστήμη με τις αντικειμενικές
μεθόδους εργασίας της, κανείς δεν αμφισβητεί τη γνώση και τα
στοιχεία που παράγει, προβάλλει και αποδεικνύει. Όμως, ως
προς την κατανόηση και αποκάλυψη του νοήματος, όπου
παρεμβαίνουν οι πνευματικές επιστήμες, τότε απαιτείται η
χρήση της ελευθερίας160.
Ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει ένα πνευματικό ζήτημα
ή μια πνευματική δημιουργία με διάφορους τρόπους, επειδή
επηρεάζεται ή ενδεχομένως ταυτίζεται με ποικίλες
πνευματικές τάσεις. Η αξιολόγηση και η κατανόηση του
νοήματος προϋποθέτει την ανάπτυξη κριτικής σκέψης και τη
διατύπωση μιας κρίσης επάνω σε ένα θέμα. Μπορεί η
κατανόηση του νοήματος να σχετίζεται με μια κρίση, όμως
αυτό δεν σημαίνει πως έχουμε πλησιάσει στη διατύπωση
καθαρού νοήματος χωρίς την ανάμειξη μιας κρίσης. Δηλαδή, η
πραγματική κατάκτηση του νοήματος μπορεί να επιτευχθεί
μόνο με την απαλλαγή των κρίσεών μας και μόνο, όταν
μπορούμε να σταθούμε με αντικειμενικό τρόπο απέναντι στις
κρίσεις μας, απαλλαγμένοι από τις εξαρτήσεις μας. Έτσι, αν
αντιληφθούμε πως κάποιος μπορεί να καταλήξει σε μία ή σε
κάποια άλλη κρίση και το περιεχόμενο των κρίσεών μας, τότε
μπορούμε να κατανοήσουμε το νόημα με ελεύθερο τρόπο161.
160 Ό.π., σελ. 120.

161 Ό.π., σελ. 121.
88
Η μέθοδος για να προχωρήσουμε στη διαδικασία της
ελεύθερης αντίληψης και κατάκτησης του νοήματος δεν
σχετίζεται σε καμία περίπτωση με τον ορθολογισμό. Ο
Γιάσπερς, παρότι πιστό τέκνο της φιλοσοφίας του Καντ, δεν
δέχεται την ορθολογική μέθοδο, καθώς εκπροσωπεί εκείνη την
πλευρά της επιστήμης που δεν δέχεται αμφισβήτηση, αλλαγή
και συζήτηση επί των αξιωμάτων της, ενώ προχωράει άμεσα
στη σύνταξη των τελικών συμπερασμάτων επί της
αξιολογήσεως του θέματος που μελετά. ΢την προκειμένη
περίπτωση της νοηματοδότησης της αλήθειας, αυτή η
προσέγγιση είναι τελείως παραπλανητική και απωθητική για
την ελευθερία του ανθρώπου, καθώς δεν δέχεται τη σύγκρουση
σε πνευματικό επίπεδο για την ανακάλυψη αυτού που έχει
πραγματική σημασία για ένα άνθρωπο. Επομένως, είναι
αδύνατο να αντικειμενικοποιηθεί αυτό που νιώθει και
αισθάνεται ο άνθρωπος, καθώς μια τέτοια διαδικασία τον
αποξενώνει από την ίδια του τη φύση162.
Μοιάζει σαν κάποιος να επιθυμεί να θέσει διχαστικά
διλήμματα στον άνθρωπο για το πώς βιώνει, για το πώς
αισθάνεται, και για το ποιό πρέπει να είναι το μέλλον του.
Βέβαια, ουσιαστικά αυτή αποτελεί μια διαδικασία επιβολής του
τρόπου σκέψης, αντίληψης και επιλογής του ανθρώπου, αφού
προϋποτίθεται με «αντικειμενικό-επιστημονικό» τρόπο η
162 Ό.π., σελ. 122.
89
διαδικασία κατανόησης της πραγματικότητας163. Όμως, η
επιθυμία του ανθρώπου για την καθαρότητα των επιστημών
ως προς την κατάκτηση της αλήθειας δεν πρέπει να
εμπλέκεται με τη διαδικασία της κριτικής σκέψης και την
αξιολόγησης των κρίσεων των ανθρώπων. Είναι απαραίτητο
να γίνει σεβαστή η επιθυμία του ανθρώπου για ελευθερία τόσο
ως προς την άσκηση της καθαρής επιστήμης όσο ως προς τη
νοηματοδότηση των αξιολογικών κρίσεων. Η απαίτηση λοιπόν
για τη διάκριση μεταξύ της γνώσης και των αξιών οφείλεται
στο πάθος του ανθρώπου για την ελευθερία της διαδικασίας
περί του νοήματος της αλήθειας. Η αποστασιοποίηση του
ανθρώπου από τη διάκριση της αντικειμενικότητας της γνώσης
και της αξιολογικής της κρίσης βοηθά στην κατάκτηση της
ελευθερίας του και την ανεμπόδιστη πορεία του προς την
Τπέρβαση164.
163 Ό.π., σελ. 122-124.

164 Ό.π., σελ. 124-126.
90
6. Ο άνθρωπος σε σχέση προς τα σύμβολα
Ολοκληρώνοντας μια σειρά παραδειγμάτων του Καρλ
Γιάσπερς για το ποιά θα πρέπει να είναι η στάση του
ανθρώπου σε διάφορες περιστάσεις της ζωής του, θα κάνουμε
λόγο στην προσέγγιση του φιλοσόφου για τα σύμβολα και τη
σημασία τους. Ο Γιάσπερς κάνει ιδιαίτερη αναφορά στα
σύμβολα, αφού εκτιμά πως ζούμε στον κόσμο των συμβόλων.
Ο άνθρωπος αναπαριστάνει διαρκώς τον κόσμο του με
σύμβολα, τα οποία είναι είτε αντικειμενικά είτε υποκειμενικά.
Σα σύμβολα ουσιαστικά είναι τα νοήματα που κατασκευάζει
και τα οποία δεν μπορούν να αναχθούν σε κάποιο
συγκεκριμένο αντικείμενο. Αυτό που ανάγεται στο σύμβολο
έχει εξηγητική και πραγματική έννοια μόνο μέσω αυτού. Μέσα
από τα σύμβολα, λοιπόν, μπορεί να κατανοήσει κανείς πως
σκέφτεται ο άνθρωπος, ενώ αποτελούν μέσο για να
συναντήσει κάποιος τον άλλο. ΢υνολικά, ο Γιάσπερς τα
αντιμετωπίζει ως γλώσσα της Τπέρβασης, αφού, αν και
κατασκευάζονται από εμάς, εκτιμά πως έλκουν καταγωγή από
εκεί165.
Ασφαλώς, υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία συμβόλων που
αφορούν σε διάφορα θέματα. Σα πιο χαρακτηριστικά σύμβολα
στην ιστορία του ανθρώπου είναι τα θρησκευτικά σύμβολα.
Μάλιστα, ο Γιάσπερς επισημαίνει ιδιαίτερα το ΢ινά ως ένα
165 Ό.π., σελ. 161-162.
91
θρησκευτικό σύμβολο, που συνδέεται άμεσα με τις δέκα
εντολές και ένα σύστημα αρχών και κανόνων που επιβάλλεται
στη συνείδηση του ανθρώπου, με αποτέλεσμα τον περιορισμό
της ελευθερίας του ανθρώπου166. ΢αφώς, ιδιαίτερο ενδιαφέρον
έχει το γεγονός της μεταβολής του νοήματος και μηνύματος
αυτών των συμβόλων διαμέσου της ιστορίας. Έτσι, με το
πέρασμα των αιώνων παρατηρούμε τη διαφοροποίηση του
νοήματος ενός συμβόλου από πολιτισμό σε πολιτισμό, ενώ
είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος της ταξινόμησης αυτών των
συμβόλων από τους επιστήμονες της μελέτης της θρησκείας.
Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να τα ιδιοποιηθούμε, χωρίς να τα
έχουμε εφεύρει, ενώ φαίνεται πως έχουν κάποια επιρροή στη
συνείδησή μας, καθώς μεταδίδονται μηνύματα σχετικά με την
ύπαρξη και την ελευθερία μας167.
Βέβαια, τα σύμβολα που έχουν τη μεγαλύτερη σημασία για
τον Γιάσπερς και είναι πάντα επίκαιρα, αφορούν στην
προέλευση και τη μοίρα της ελευθερίας μας. Έτσι, φαίνεται
πως τα σύμβολα έχουν διάφορους ρόλους, που βοηθούν τον
άνθρωπο στο να πετύχει το σκοπό της ζωής του, την ελευθερία
του. Ο πρώτος ρόλος αυτών των συμβόλων είναι περιγραφικός.
΢υγκεκριμένα, μόνο ο ελεύθερος άνθρωπος είναι αυτός που
μπορεί να γνωρίσει πραγματικά τον εαυτό του. Η ελευθερία
του ανθρώπου αποτελεί ένα δώρο από την Τπέρβαση. Όταν
166 Ό.π., σελ. 154-155.

167 Ό.π., σελ. 156-157.
92
κατανοήσει αυτό το δώρο και την πραγματικότητα της
Τπέρβασης, τότε μπορεί να προχωρήσει στην κατασκευή
αφηρημένων συμβόλων, με τα οποία μπορεί να την
περιγράψει. Η περιγραφή της Τπέρβασης μέσω συμβόλων
αποτελεί ένδειξη κατανόησης της πραγματικότητας από τον
άνθρωπο και κατάκτηση του απόλυτου αγαθού, της
ελευθερίας168.
Ένας δεύτερος ρόλος των συμβόλων αποτελεί η ελπιδοφόρα
οδός που προβάλλουν για την κατάκτηση της ελευθερίας. Είναι
χαρακτηριστικό πως ο άνθρωπος στην προσπάθεια για την
υπέρβαση της ύπαρξής του συναντάει αρκετές δυσκολίες και
διαπιστώνει πως ο δρόμος του είναι γεμάτος από ανυπέρβλητα
εμπόδια. Βέβαια, όταν παρουσιάζονται αυτές οι δυσκολίες,
προκαλείται πολλές φορές απογοήτευση· όμως υπάρχει η
πίστη ότι η κατάληψη της ελευθερίας είναι εφικτή. Ο ρόλος του
συμβόλου, λοιπόν, είναι η παροχή της διασφάλισης ότι ένας
τέτοιος αγώνας είναι εφικτός, και τελικά το αποτέλεσμα θα
είναι θετικό για τον άνθρωπο. Έτσι, θα μπορούσε κανείς να
ισχυριστεί ότι το σύμβολο αποτελεί ένα φωτεινό φάρο και
σημείο εμπιστοσύνης για όσους πιστεύουν στον εαυτό τους και
είναι άξιοι της ελευθερίας169.
Σέλος, αναδεικνύεται και ένα αμφίσημο χαρακτηριστικό των
συμβόλων ως προς την παρουσίαση της διάθεσης του
168 Ό.π., σελ. 159.

169 Ό.π., σελ. 159-160.
93
ανθρώπου για την κατάκτηση του μέγιστου αγαθού. Ο
άνθρωπος που έχει συνειδητοποιήσει τον σκοπό της ζωής του,
είναι πιθανό να αισθάνεται πολλές φορές μια απογοήτευση ότι
ίσως να μην επιτύχει το πεπρωμένο του. Έτσι, άλλοτε υπάρχει
η αισιοδοξία ότι μπορεί να επιτύχει και άλλοτε απογοητεύεται
και δεν πιστεύει ότι θα τα καταφέρει. Όταν συνειδητοποιεί το
περιβάλλον και τον κόσμο που βρίσκεται, τότε διαπιστώνει πως
είναι δυνατή η κατάκτηση της ελευθερίας. Όμως, υπάρχουν
στιγμές που θεωρεί τον εαυτό του ξένο με τον κόσμο και τελικά
δεν έχει κάποιο προορισμό στη ζωή. Αυτή η αμφισημία και η
εναλλαγή συναισθημάτων τον οδηγεί τελικά στην παραγωγή
συμβόλων που περιγράφουν και εκφράζουν την κατάστασή
του. Παρ’ όλα αυτά, η παραγωγή νέων συμβόλων
σηματοδοτούν ότι διαθέτει αυτοσυνείδηση και τελικά μπορεί
να αφυπνιστεί και να αντιστρέψει την αρνητική κατάσταση,
κατακτώντας την ελευθερία του170.
Ο Γιάσπερς τονίζει διαρκώς τον καθοριστικό ρόλο που
παίζουν τα σύμβολα στη ζωή του ανθρώπου και στη διαδικασία
κατάκτησης της ελευθερίας. Μάλιστα, επισημαίνει πως η
παρουσία και η δημιουργία των συμβολών καθιστά ικανή τη
σωματική ύπαρξη του ανθρώπου μέσω της Τπέρβασης. Εκτιμά
ότι αυτό που δεν μπόρεσε να αποδείξει καταφατικά ο
Φριστιανισμός μέσω της Ανάστασης του Φριστού, είναι δυνατό
να προβληθεί μέσω των συμβόλων που παράγει ο άνθρωπος.

170 Ό.π., σελ. 160-161.
94
Αυτό που δεν μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά και
απορρίπτεται, έρχονται τα σύμβολα να το αναδείξουν. Η
παραγωγή συμβόλων, λοιπόν, αποδεικνύει την ελευθερία της
φαντασίας και της σκέψης του ανθρώπου, καθώς δεν
περιορίζονται σε μια μόνο ιστορική στιγμή, ενώ δεν
απομονώνονται με μία μοναδική ερμηνεία. Η πολυσημία των
συμβόλων είναι αυτή που ξεπερνά τον χρόνο, επιτρέπει την
παρουσία τους στο διηνεκές και φωτίζει το δρόμο των
ανθρώπων προς την ελευθερία171.
Γι’ αυτόν το λόγο, είναι απαράδεκτο να ταυτίσουμε ή να
συνδέσουμε την Τπέρβαση με κάποιο συγκεκριμένο ιστορικό ή
θρησκευτικό γεγονός, καθώς θα χαθεί κάθε δυνατότητα
προσέγγισής της. Σα σύμβολα της Τπέρβασης δεν έχουν
κάποια σχέση με την υλική πραγματικότητα, ενώ δεν είναι
δεδομένος ο τόπος, ο χρόνος και ο τρόπος που θα προκαλέσουν
το ενδιαφέρον του ανθρώπου. Πάντως, το βασικό
χαρακτηριστικό τους είναι η πολυσημία τους που επιτρέπει
στον άνθρωπο να τα αποδεχτεί ή να τα απορρίψει, ενώ
ανατρέπουν κάθε υποψία εξάρτησης από συγκεκριμένα
δόγματα ή ομολογίες πίστης172.
Γιατί όμως τα σύμβολα έχουν τόσο μεγάλη αξία για τον
Γιάσπερς; Ουσιαστικά, τα σύμβολα αποτελούν το πρακτικό
κομμάτι της διαφοροποίησης που εκπροσωπεί και
171 Ό.π., σελ. 162-163.

172 Ό.π., σελ. 164.
95
υπογραμμίζει ο Γιάσπερς σε σχέση με τον ορθολογισμό και το
δογματισμό της κοινωνίας, της επιστήμης, της πολιτικής και
της θεολογίας. Σα σύμβολα κατά βάση προέρχονται από τον
φιλοσοφικό λογισμό και δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένες
αρχές και σε απαραιτήτως ιστορικές πραγματικότητες και
συμβάσεις. Απεναντίας, φανερώνουν την ελευθερία του
φιλοσόφου και γενικότερα του ανθρώπου, ο οποίος δεν
υπηρετεί συμφέροντα και δεν υπακούει σε θεσμοθετημένες
διδασκαλίες. Σα σύμβολα, λοιπόν, εμπεριέχουν ένα
μεταφυσικό χαρακτηριστικό που ανταποκρίνεται για ολόκληρη
την ανθρωπότητα σε κάθε εποχή και δεν περιορίζεται σε
θεσμούς, θρησκευτικές διδασκαλίες και επιβαλλόμενες
ομολογίες πίστης. Σο νόημα των συμβόλων αποκαλύπτεται
μέσα από την υπαρξιακή ελευθερία του ανθρώπου και
αναδεικνύει τη δυνατότητα του καθενός να υπάρξει τελικά με
ελεύθερο τρόπο απαγκιστρωμένος από θεωρητικές εξαρτήσεις
και επιστημονικές γενικεύσεις173.
΢υνελόντι ειπείν, παρουσιάσαμε διάφορα παραδείγματα
από το φιλοσοφικό λόγο του Γιάσπερς, τα οποία είχαν ως
σκοπό να επισημάνουν ορισμένες θεματικές από την
καθημερινότητα και την ιστορία του ανθρώπου, που στέκονται
εμπόδιο στην υπαρξιακή ολοκλήρωση και υπέρβασή του. Αν
παρατηρήσουμε προσεκτικά, ο κεντρικός προβληματισμός του
Γιάσπερς είναι η κατάκτηση της ελευθερίας του ανθρώπου, η

173 Ό.π., σελ. 165.
96
οποία παρεμποδίζεται είτε από την πολιτική κατάσταση της
εποχής του είτε από την κυριαρχία της επιστήμης και της
τεχνολογίας ή από την επιβολή του ολοκληρωτικού τρόπου
σκέψης και αντίληψης της πραγματικότητας. Όλη αυτή η
κατάσταση παρεμποδίζει σαφώς την ελευθερία του ανθρώπου,
ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερα και να πετύχει την
Τπέρβαση μέσα στο χρόνο. Ουσιαστικά, ο Γιάσπερς
διαμορφώνει ένα «πρακτικό εγχειρίδιο» της φιλοσοφίας του,
ώστε να δείξει πως ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει ως Ύπαρξη,
αντιμετωπίζοντας όχι μόνο τις οριακές καταστάσεις, αλλά και
τις προβληματικές εμπειρίες της εποχής του. Σα παραδείγματα
που παρουσιάσαμε εφαρμόζουν το φιλοσοφικό σύστημα του
Γιάσπερς περνώντας από το ειδικό στο γενικό και αντίστροφα.
97
Επίλογος
΢υνολικά, διαπιστώσαμε πως η βασική διαλεκτική έννοια
του φιλοσοφικού συστήματος που εκπροσωπεί ο Γιάσπερς είναι
η ύπαρξη. Η ύπαρξη ως όρος δεν χρησιμοποιείται με σκοπό να
καλλιεργηθεί κάποια αντίθεση μεταξύ της αντικειμενικής και
υποκειμενικής πραγματικότητας, του εγώ ή του μη-εγώ, της
λογικής και της ηθικής κρίσης. Η διαφορά παρουσιάζεται μέσα
στην ίδια την ύπαρξη, η οποία συνδυάζει διάφορα
χαρακτηριστικά στην προσπάθεια του ανθρώπου να θέσει τον
εαυτό του σε περισυλλογή. ΢ε όλες αυτές τις περιπτώσεις η
ύπαρξη αποτελεί το βασικό πεδίο διαπραγμάτευσης και
αποτελεί τον πόλο αντίθεσης σε σχέση με την ορθολογιστική
και επιστημονική προσέγγιση της πραγματικότητας. Αυτό
ουσιαστικά σημαίνει ότι η κατάκτηση της αλήθειας δεν
προέρχεται μέσα από την επιστημονική και γνωστική
κατάκτηση της πραγματικότητας αλλά μέσα από την
υπαρκτική αντίληψη και εσωτερική απομόνωση του ανθρώπου
για την αποκάλυψη της αλήθειας.
Η αλήθεια, λοιπόν, ή η κατάκτηση της πραγματικότητας
κρύβεται εντός του καθενός και μπορεί να δώσει νόημα στην
κάθε ύπαρξη. Η κατάκτηση της αλήθειας είναι ουσιαστικά η
ύπαρξη και πετυχαίνεται μέσα από την προσωπική αναζήτηση
του καθενός. Η ορθολογική προσέγγιση αναδεικνύει τη
διάσπαση της αντικειμενικής πραγματικότητας και την
98
αδυναμία να καθοδηγήσει το υποκείμενο ως προς την
κατανόηση της ύπαρξης.
Βασικότατη αρχή σε αυτό το πλαίσιο αποτελεί η ελευθερία
του ανθρώπου, που θεωρείται μια δημιουργική δύναμη της
ύπαρξης. Η έκφραση της ελευθερίας δηλώνει την αποδοχή της
ίδιας της ύπαρξης. Η ελευθερία δηλώνει την πορεία του
ανθρώπου προς την κατάκτηση της ύπαρξης και
περιλαμβάνεται στην προσπάθειά του να ολοκληρωθεί.
Ασφαλώς, η επικουρούμενη ώθηση που προσφέρει η ελευθερία
στην κατάκτηση της ύπαρξης πηγαίνει με τη διαπίστωση του
ανθρώπου για τον περιορισμό στον οποίο προσκρούει κατά την
προσπάθειά του να διαφύγει της εγκόσμιας πραγματικότητας
και να συναντήσει τον υπερβατικό κόσμο. Όμως, σύμφωνα με
τον Γιάσπερς, αυτή η κατάσταση προσφέρει τη δυνατότητα
στον άνθρωπο που αρνείται τις αντικειμενικές αξίες, να
αναδημιουργήσει τον κόσμο του και να αναπτύξει τις
προϋποθέσεις για δράση μέσα στον ελεύθερο χώρο του
Μηδενός.
Είναι χαρακτηριστικό πως ο φιλοσοφικός λογισμός του
Γιάσπερς είναι παρεμβατικός, καθώς απελευθερώνει τον
άνθρωπο από δογματικές θέσεις και ομολογίες, ενώ
παράλληλα προσφέρει τη δυνατότητα για ενεργοποίηση της
σκέψης σχετικά με την κατάκτηση του υπερβατικού χώρου. Η
φιλοσοφική σκέψη αποκαθηλώνει τον απόλυτο χαρακτήρα του
99
ορθολογισμού και συμβάλλει στην καθοδήγηση της ελευθερίας
του ανθρώπου. Ο άξονας λοιπόν του φιλοσοφικού λόγου του
Γιάσπερς είναι ο προσδιορισμός υπερχρονικών αληθειών, που
θα αναδιαμορφώσουν τη φιλοσοφία και θα αποτελέσουν
αφετηρία για την ανώτερη ανθρώπινη ύπαρξη. Σο γενικό
μήνυμα είναι ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να λογίζεται ως
ελεύθερη ύπαρξη και να μην καταπιέζεται με δογματικές και
απόλυτες θέσεις που τον περιορίζουν σε ένα κοσμοείδωλο, στο
οποίο εντάσσεται ένας απομακρυσμένος Θεός περιγραφόμενος
από αντικειμενικές προτάσεις.
Εν κατακλείδι, η ύπαρξη κατά τον Γιάσπερς πραγματώνεται
μόνο μέσα από την υπέρβαση. Ο άνθρωπος και η
πραγματικότητα αποκτούν ουσιαστικό νόημα, μόνο όταν η
ύπαρξη απελευθερωμένη από την εγκόσμια πραγματικότητα
μπορέσει να κατανοήσει πλήρως την απόλυτη ελευθερία. Ο
ασφυκτικός περιορισμός του ανθρώπου μεταξύ του Είναι του
κόσμου και του υπερβατικού Είναι ανατρέπεται μετά την
επιστροφή του στην πρότερη κατάστασή του, στην ύπαρξη.
Οπωσδήποτε, ο Γιάσπερς, στα πλαίσια της φιλοσοφίας του,
προωθεί την αναζήτηση μιας μεταφυσικής πραγματικότητας, η
οποία απελευθερώνει τον άνθρωπο από την κοσμική του
κατάσταση και την αέναη αναζήτηση της γνώσης και
κατάκτησης της πραγματικότητας. Αυτή την προσέγγιση δεν
μπορεί να του την προσφέρει ούτε ο ορθός λόγος ούτε η
100
θρησκευτική πίστη, που τον παραπλανούν, παρά μόνο η
φιλοσοφική πίστη, που αποτελεί προσωπική κατάκτηση του
κάθε ανθρώπου.
Έτσι, στο ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;», που συνέχει
άλλωστε εξαρχής μια ανθρωπολογία, ο Γιάσπερς απαντά ότι ο
άνθρωπος δεν είναι απλά μια εμπειρική ύπαρξη, η οποία
υπάρχει άμεσα και εύκολα ή μπορεί να εκληφθεί όπως τα
αντικείμενα του κόσμου. Ο άνθρωπος είναι πρόσωπο–
υπόσταση (Existenz), ύπαρξη ανώτερη, αυθεντική και
πληρέστερη, η οποία εμφανίζεται όχι ως δεδομένη και
αναγκαία αλλά ως δυνατότητα προς πραγμάτωση της
ελευθερίας μέσω της υπέρβασης. Ο άνθρωπος γίνεται ο εαυτός
του δια της υπερβάσεως· συνειδητοποιώντας την ελευθερία του
αναγνωρίζει και την ευθύνη για την πραγμάτωση των
δυνατοτήτων του.
101
Βιβλιογραφία
Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, 5η εκδ., Θεσσαλονίκη,

2005.
Γιάσπερς Κ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης),

Αθήνα: Αρμός, 2010.
Γιάσπερς Κ., Μαθήματα Φιλοσοφίας (μτφρ. Φρ. Μαλεβίτσης),

Αθήνα: Αρμός, 2010.
Delivoyatzis S., Merleau-Ponty et la dialectique du phenomene. Essai

sur une philosophie de l'intentionnalite operante ou latente, Paris,
Meridiens/Klincksieck, 1987.
Heidegger M., Uber den Humanismus/Για τον ουμανισμό

(Εισαγωγικό σημείωμα, μετάφραση, σχόλια ΢. Δεληβογιατζής,
Θεσσαλονίκη, Studio University, 1986.
Dufrenne M. & Ricoeur P., Karl Jaspers et la philosophie de l’

Existence, Paris, 1947.
Erickson P. A. & Murphy L. D., Ιστορία της ανθρωπολογικής

σκέψης (μτφρ. Υανή Μπουρμπούλη, επιστ. επιμ – εισαγωγικό
σημείωμα Υωτεινή Σσιμπερίδη), Αθήνα: Κριτική, 2002.
Θεοδωρακόπουλος Ι., «Λόγος και υπόσταση», Αρχείον

φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών 6.4 (1935), 493-496.
102
Θεοδωρακόπουλος Ι., Τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα,
Αθήνα, 1972.
Gennep A. van, The Rites of Passage (μτφρ. στα αγγλικά M. B.

Vizedom – G. L. Caffe, εισαγωγή S. T. Kimball), London, 1965
[1909]).
Gennep A. van, «Διαβατήριες τελετές κατά τη γέννηση και την

παιδική ηλικία», στο Δήμητρα Μακρυνιώτη, Παιδική Ηλικία,
Αθήνα: Νήσος, 1997, σελ. 358-368.
Huntinghton R. - Metcalf P., Celebrations of Death: The Anthropology

of Mortal Ritual, Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
Καντ Ι., Κριτική του Καθαρού λόγου (μτφρ. Α. Γιανναράς),

Αθήνα: Παπαζήσης, 1979.
Καντ Ι., Η Διένεξη των Σχολών (επιμ.-μτφρ. Θ. Γκιούρας),

Αθήνα: Εκδ. ΢αββάλας, 2004.
Καντ Ι., Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη (μτφρ.-εισ.-

σχόλια Φ. Σασάκος), Αθήνα: Εκδόσεις Printa, 2011.
Kisner M., Spinoza on Human Freedom: Reason, Autonomy and the

Good Life, Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
Laburthe P. – Tolra & Warnier J-P., Εθνολογία – Ανθρωπολογία

(μτφρ. Βάνα Φατζάκη, επιμ. Εύα Καλπουρτζή, εισαγωγή
Υωτεινή Σσιμπιρίδου), Αθήνα: Κριτική, 2003.
Νησιώτης Ν., Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις, Αθήνα: χ.ε.,

21969.
Ραλφ Γ., ΚΑΝΤ, Ο Καντ και ο Ηθικός Νόμος (μτφρ. Λ.

Θεοδωρίδου), Αθήνα: Εκδ. Ενάλιος, 1998.
103
΢ατελέ Υ., Η Φιλοσοφία από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, Αθήνα:
Εκδ. Γνώση, 1985.
Spinoza B., The Ethics; Treatise on the Emendation of the Intellect;

Selected Letters (μτφρ. στα αγγλικά S. Shirley), Indianapolis;
Cambridge: Hackett Publishing, 1992.
Spinoza B., A Spinoza Reader: The Ethics and Other Works (μτφρ. στα
αγγλικά E. M. Curley), Princeton; Chichester: Princeton
University Press, 1994.
Spinoza B., Ethics (μτφρ. στα αγγλικά W. H. White - A. H.

Stirling), London: Wordsworth Editions, 2001.
Spinoza B., Complete Works (μτφρ. στα αγγλικά S. Shirley),

Indianapolis and Cambridge: Hackett Publishing, 2002.
Υαρμάκης Δ., Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη

μεταφυσική προβληματική του Karl Jaspers, Αθήνα: Εκδόσεις
Ζήτη, 2009.
Windelband W. & Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της

Φιλοσοφίας, τ. Β΄, Η Μεσαιωνική Φιλοσοφία. Η Φιλοσοφία της
Αναγέννησης. Η Φιλοσοφία του Διαφωτισμού (μτφρ. Ν.
΢κουτερόπουλος,), Αθήνα: ΜΙΕΣ, 2003.
104

Η ανθρωπολογία του Γιάσπερς

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η ανθρωπολογία του Γιάσπερς

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΘΕ΢΢ΑΛΟΝΙΚΗ΢

ΔΙΠΛΨΜΑΣΙΚΗ METAΠΣΤΦΙΑΚΗ ΕΡΓΑ΢ΙΑ

Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς

Επιβλέπων Καθηγητής: ΢ωκράτης Δεληβογιατζής

Η εργασία αυτή, με θέμα Η Ανθρωπολογία του Γιάσπερς,

πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο όλων των απαραίτητων

προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού

Διπλώματος του Σμήματος Υιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του

Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Αρχικά, οφείλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον

επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κύριο

΢ωκράτη Δεληβογιατζή, για την ευκαιρία και την πολύτιμη

βοήθεια που μου έδωσε, καθώς και για την κατανόηση,

καθοδήγηση, συμβολή και άριστη συνεργασία που είχαμε σε

κάθε φάση δημιουργίας και ολοκλήρωσης της διπλωματικής

εργασίας και τη διαρκή του εμψύχωση και εμπιστοσύνη, από

την αρχή, που μου έδειξε. Οι σημαντικές συμβουλευτικές

παρεμβάσεις του, η αδιαμφισβήτητη επιστημονική του

κατάρτιση, η βαθιά φιλοσοφική του σκέψη και η αμέριστη

ηθική του συμπαράσταση με καθιστούν ευγνώμονα.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης και όλους τους καθηγητές

του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, που συνέβαλαν, ο

καθένας με το δικό του τρόπο, στην απόκτηση όλων των

απαραίτητων γνώσεων και εφοδίων, που θα με βοηθήσουν στη

μετέπειτα πορεία μου.

Ο Καρλ Γιάσπερς (1883-1969) αναγνωρίζεται ως υπαρξιστής

φιλόσοφος του 20ου αιώνα και συνεχιστής της φιλοσοφίας του

υπαρξισμού3, που εισήχθη από τον Kierkegaard4. Η

ιδιαιτερότητα του φιλοσοφικού του συστήματος έγκειται στο

γεγονός ότι επιδίωξε να εντάξει την προσπάθεια της

μεταφυσικής σύλληψης της πραγματικότητας, με αποτέλεσμα

να καταδείξει ότι η ύπαρξη πραγματώνεται μόνο μέσω της

υπέρβασης και της εμπειρίας του υπερβατικού5.

Ο υπαρξισμός προτείνει την απομάκρυνση του ανθρώπου

συστήματος και ενός μηχανισμού και δεν του επιτρέπουν να

σκεφτεί «φιλοσοφικά», δηλαδή να αναλογιστεί τον εαυτό του

ως ύπαρξη εντός και πέραν αυτού του κόσμου. Είναι αδύνατη

μέσα από την αντικειμενική σκέψη η σύλληψη της απόλυτης

ουσίας και η κατάκτηση της πραγματικότητας. Αν προχωρήσει

σε αυτήν τη σκέψη, τότε θα κατανοήσει ότι δεν έχει ύπαρξη,

αλλά είναι ύπαρξη. Δεν αποτελεί ένα ον αλλά ύπαρξη που

ενέχει ολόκληρο τον κόσμο. Η ύπαρξη είναι το απόλυτο, το

3 Δ. Υαρμάκης, Φιλοσοφία και Πραγματικότητα: Σπουδή στη μεταφυσική προβληματική

Θεοδωρακόπουλος, «Λόγος και υπόσταση», Αρχείον φιλοσοφίας και θεωρίας των

του Karl Jaspers, ό.π., σελ. 31.

Η ύπαρξη ως έννοια για τον Γιάσπερς δεν είναι κάτι που

μπορεί να συλληφθεί με αντικειμενικό τρόπο και είναι αδύνατο

να την καθορίσουμε μέσα από τις μεθόδους της επιστημονικής

έρευνας. Μέσα στον κόσμο ακριβώς υπάρχουν οι «εγκόσμιες»

οντότητες, οι ψυχές και ο Θεός. Αυτές οι πραγματικότητες στη

φιλοσοφική γλώσσα αποκαλούνται «ύπαρξη» και «επέκεινα».

Ένα ον έχει τη δυνατότητα να γίνει ύπαρξη και να μην

αντικειμενοποιηθεί και μετατραπεί τελικά σε αντικείμενο.

Εφόσον ένα ον δεν μεταβάλλεται σε αντικείμενο, τότε μπορεί

να υπάρξει και να αντιληφθεί την ανεξαρτησία του, χωρίς να

επηρεάζεται από το χρόνο και την εγκόσμια πραγματικότητα7.

Σα παραπάνω αποτελούν κεντρικό κομμάτι του οντολογικού

συστήματος που διαμορφώνει ο Γιάσπερς. Εν συντομία,

μπορούμε να αναφέρουμε πως ο κόσμος, η ψυχή και ο Θεός

αποτελούν το περιέχον, που θεωρείται το Είναι στην ολότητά

του είναι των πραγμάτων. Έτσι, υπάρχει το είναι των

πραγμάτων, των αντικειμένων, των ανθρώπων και το όλον που

συνέχει αυτό το είναι και θεωρείται απρόσιτο και ασύλληπτο.

Σο όλον, το απρόσιτο Είναι αποτελεί το πρωταρχικό Είναι. Ο